📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
สุตฺตนิปาตปาฬิ
๑. อุรควคฺโค
๑. อุรคสุตฺตํ
โย ¶ ¶ ¶ ¶ [โย เว (สฺยา.)] อุปฺปติตํ วิเนติ โกธํ, วิสฏํ สปฺปวิสํว โอสเธหิ [โอสเธภิ (ก.)];
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ [ชิณฺณมิว ตจํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ชิณฺณมิวา ตจํ (?)] ปุราณํ.
โย ราคมุทจฺฉิทา อเสสํ, ภิสปุปฺผํว สโรรุหํ [สเรรุหํ (ก.)] วิคยฺห;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ, ปุราณํ.
โย ¶ ตณฺหมุทจฺฉิทา อเสสํ, สริตํ สีฆสรํ วิโสสยิตฺวา;
โส ¶ ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย ¶ มานมุทพฺพธี อเสสํ, นฬเสตุํว สุทุพฺพลํ มโหโฆ;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย นาชฺฌคมา ภเวสุ สารํ, วิจินํ ปุปฺผมิว [ปุปฺผมิว (พหูสุ)] อุทุมฺพเรสุ;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา, อิติภวาภวตฺจ [อิติพฺภวาภวตฺจ (ก.)] วีติวตฺโต;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
ยสฺส ¶ วิตกฺกา วิธูปิตา, อชฺฌตฺตํ สุวิกปฺปิตา อเสสา;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ อจฺจคมา อิมํ ปปฺจํ;
โส ¶ ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ ตฺวา [อุตฺวา (สฺยา. ปี. ก.)] โลเก;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโลโภ;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย ¶ นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตราโค;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโทโส;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย ¶ นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโมโห;
โส ¶ ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
ยสฺสานุสยา น สนฺติ เกจิ, มูลา จ อกุสลา สมูหตาเส;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
ยสฺส ทรถชา น สนฺติ เกจิ, โอรํ อาคมนาย ปจฺจยาเส;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
ยสฺส วนถชา น สนฺติ เกจิ, วินิพนฺธาย ภวาย เหตุกปฺปา;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
โย ¶ นีวรเณ ปหาย ปฺจ, อนิโฆ ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล;
โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.
อุรคสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.
๒. ธนิยสุตฺตํ
‘‘ปกฺโกทโน ¶ ¶ ทุทฺธขีโรหมสฺมิ, (อิติ ธนิโย โคโป)
อนุตีเร มหิยา สมานวาโส;
ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘อกฺโกธโน วิคตขิโลหมสฺมิ [วิคตขีโลหมสฺมิ (สี. ปี.)], (อิติ ภควา)
อนุตีเร มหิเยกรตฺติวาโส;
วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘อนฺธกมกสา ¶ น วิชฺชเร, (อิติ ธนิโย โคโป)
กจฺเฉ รูฬฺหติเณ จรนฺติ คาโว;
วุฏฺิมฺปิ สเหยฺยุมาคตํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘พทฺธาสิ ภิสี สุสงฺขตา, (อิติ ภควา)
ติณฺโณ ปารคโต วิเนยฺย โอฆํ;
อตฺโถ ภิสิยา น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘โคปี ¶ มม อสฺสวา อโลลา, (อิติ ธนิโย โคโป)
ทีฆรตฺตํ [ทีฆรตฺต (ก.)] สํวาสิยา มนาปา;
ตสฺสา ¶ น สุณามิ กิฺจิ ปาปํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘จิตฺตํ มม อสฺสวํ วิมุตฺตํ, (อิติ ภควา)
ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สุทนฺตํ;
ปาปํ ปน เม น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘อตฺตเวตนภโตหมสฺมิ ¶ , (อิติ ธนิโย โคโป)
ปุตฺตา จ เม สมานิยา อโรคา;
เตสํ น สุณามิ กิฺจิ ปาปํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘นาหํ ภตโกสฺมิ กสฺสจิ, (อิติ ภควา)
นิพฺพิฏฺเน จรามิ สพฺพโลเก;
อตฺโถ ภติยา น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘อตฺถิ วสา อตฺถิ เธนุปา, (อิติ ธนิโย โคโป)
โคธรณิโย ปเวณิโยปิ อตฺถิ;
อุสโภปิ ควมฺปตีธ อตฺถิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘นตฺถิ ¶ วสา นตฺถิ เธนุปา, (อิติ ภควา)
โคธรณิโย ปเวณิโยปิ นตฺถิ;
อุสโภปิ ¶ ¶ ควมฺปตีธ นตฺถิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘ขิลา นิขาตา อสมฺปเวธี, (อิติ ธนิโย โคโป)
ทามา มฺุชมยา นวา สุสณฺานา;
น หิ สกฺขินฺติ เธนุปาปิ เฉตฺตุํ [เฉตุํ (ก.)], อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘อุสโภริว เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ก.)] พนฺธนานิ, (อิติ ภควา)
นาโค ปูติลตํว ทาลยิตฺวา [ปูติลตํ ปทาลยิตฺวา (สฺยา. ก.)];
นาหํ ปุนุเปสฺสํ [ปุน อุเปสฺสํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ปุนุเปยฺย (ก.)] คพฺภเสยฺยํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.
‘‘นินฺนฺจ ถลฺจ ปูรยนฺโต, มหาเมโฆ ปวสฺสิ ตาวเทว;
สุตฺวา เทวสฺส วสฺสโต, อิมมตฺถํ ธนิโย อภาสถ.
‘‘ลาภา ¶ วต โน อนปฺปกา, เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสาม;
สรณํ ตํ อุเปม จกฺขุม, สตฺถา โน โหหิ ตุวํ มหามุนิ.
‘‘โคปี จ อหฺจ อสฺสวา, พฺรหฺมจริยํ [พฺรหฺมจริย (ก.)] สุคเต จรามเส;
ชาติมรณสฺส ¶ ปารคู [ปารคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวามเส’’.
‘‘นนฺทติ ¶ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, (อิติ มาโร ปาปิมา)
โคมา [โคมิโก (สี. ปี.), โคปิโก (สฺยา. กํ.), โคปิโย (ก.)] โคหิ ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธิ’’.
‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, (อิติ ภควา)
โคปิโย โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ.
ธนิยสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.
๓. ขคฺควิสาณสุตฺตํ
สพฺเพสุ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ¶ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว [สนฺธเว (ก.)] เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว ¶ [วํสกฬีโรว (สี.), วํสากฬีโรว (สฺยา. กํ. ปี.), วํเสกฬีโรว (นิทฺเทส)] อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ [อพนฺโธ (สฺยา. กํ.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑา ¶ รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอโรปยิตฺวา ¶ คิหิพฺยฺชนานิ [คิหิวฺยฺชนานิ (สฺยา. กํ. ปี.)], สฺฉินฺนปตฺโต [สํสีนปตฺโต (สี.)] ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน ¶ วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เอวํ ¶ ทุติเยน [ทุติเยน (สพฺพตฺถ)] สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีตฺจ ¶ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิรึสเป (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหรํ [วิหเร (สี. ปี. นิทฺเทส)] อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา.)] สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นิลฺโลลุโป ¶ ¶ นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโย [นิราสาโส (ก.)] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
พหุสฺสุตํ ¶ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสนฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ [พนฺธวานิ จ (ปี.)];
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สงฺโค ¶ เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มุตีมา [มตีมา (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สนฺทาลยิตฺวาน [ปทาลยิตฺวาน (ก.)] สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอกฺขิตฺตจกฺขู ¶ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอหารยิตฺวา ¶ คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต [สฺฉินฺนปตฺโต (สฺยา. ปี.), ปจฺฉินฺนปตฺโต (ก.)] ยถา ปาริฉตฺโต;
กาสายวตฺโถ ¶ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต [อปฺปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปหาย ¶ ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ปี. ก.)] สิเนหโทสํ [สฺเนหโทสํ (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค [อเนลมูโค (สฺยา. ปี. ก.)] สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโหว ¶ ¶ สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิปฺปมาโน [อลิมฺปมาโน (สี. สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ราคฺจ ¶ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตฏฺปฺา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขคฺควิสาณสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.
๔. กสิภารทฺวาชสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มคเธสุ วิหรติ ทกฺขิณาคิริสฺมึ ¶ [ทกฺขิณคิริสฺมึ (ก.)] เอกนาฬายํ พฺราหฺมณคาเม. เตน โข ปน สมเยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฺจมตฺตานิ นงฺคลสตานิ ปยุตฺตานิ โหนฺติ วปฺปกาเล. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺโต เตนุปสงฺกมิ. เตน โข ปน สมเยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริเวสนา วตฺตติ. อถ โข ภควา เยน ปริเวสนา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
อทฺทสา โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย ิตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, สมณ, กสามิ จ วปามิ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภฺุชามิ. ตฺวมฺปิ, สมณ, กสสฺสุ จ วปสฺสุ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภฺุชสฺสู’’ติ.
‘‘อหมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, กสามิ จ วปามิ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภฺุชามี’’ติ. ‘‘น โข ปน มยํ [น โข ปน สมณ (สฺยา.)] ปสฺสาม โภโต โคตมสฺส ยุคํ วา นงฺคลํ วา ผาลํ วา ปาจนํ วา พลิพทฺเท [พลิวทฺเท (สี. ปี.), พลีพทฺเท (?)] วา. อถ จ ปน ภวํ โคตโม เอวมาห – ‘อหมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, กสามิ จ วปามิ ¶ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภฺุชามี’’’ติ.
อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘กสฺสโก ¶ ปฏิชานาสิ, น จ ปสฺสาม เต กสึ;
กสึ โน ปุจฺฉิโต พฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ เต กสึ’’.
‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺิ, ปฺา เม ยุคนงฺคลํ;
หิรี อีสา มโน โยตฺตํ, สติ เม ผาลปาจนํ.
‘‘กายคุตฺโต ¶ วจีคุตฺโต, อาหาเร อุทเร ยโต;
สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานํ, โสรจฺจํ เม ปโมจนํ.
‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ.
‘‘เอวเมสา ¶ กสี กฏฺา, สา โหติ อมตปฺผลา;
เอตํ กสึ กสิตฺวาน, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ.
อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ มหติยา กํสปาติยา ปายสํ [ปายาสํ (สพฺพตฺถ)] วฑฺเฒตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ – ‘‘ภฺุชตุ ภวํ โคตโม ปายสํ. กสฺสโก ภวํ; ยํ หิ ภวํ โคตโม อมตปฺผลํ [อมตปฺผลมฺปิ (สํ. นิ. ๑.๑๙๗)] กสึ กสตี’’ติ.
‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ, สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม;
คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา.
‘‘อฺเน ¶ จ เกวลินํ มเหสึ, ขีณาสวํ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ;
อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหสฺสุ, เขตฺตํ หิ ตํ ปฺุเปกฺขสฺส โหตี’’ติ.
‘‘อถ ¶ กสฺส จาหํ, โภ โคตม, อิมํ ปายสํ ทมฺมี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, พฺราหฺมณ, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, ยสฺส โส ปายโส ภุตฺโต สมฺมา ปริณามํ คจฺเฉยฺย, อฺตฺร ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา. เตน หิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, ตํ ปายสํ อปฺปหริเต วา ฉฑฺเฑหิ อปฺปาณเก วา อุทเก โอปิลาเปหี’’ติ.
อถ ¶ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ตํ ปายสํ อปฺปาณเก อุทเก โอปิลาเปสิ. อถ โข โส ปายโส อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ [สนฺธูมายติ สมฺปธูมายติ (สฺยา.)]. เสยฺยถาปิ นาม ผาโล ทิวสํ สนฺตตฺโต [ทิวสสนฺตตฺโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ; เอวเมว โส ปายโส อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ.
อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ¶ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ ¶ , โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ [ทกฺขินฺตีติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ¶ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ลเภยฺยาหํ โภโต โคตมสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.
อลตฺถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนายสฺมา ภารทฺวาโช เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ [อฺตโร จ โข (สี. ปี.), อฺตโร โข (สฺยา. กํ. ก.)] ปนายสฺมา ภารทฺวาโช อรหตํ อโหสีติ.
กสิภารทฺวาชสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.
๕. จุนฺทสุตฺตํ
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ มุนึ ปหูตปฺํ, (อิติ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต)
พุทฺธํ ธมฺมสฺสามึ วีตตณฺหํ;
ทฺวิปทุตฺตมํ [ทิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สารถีนํ ปวรํ, กติ โลเก สมณา ตทิงฺฆ พฺรูหิ’’.
‘‘จตุโร ¶ สมณา น ปฺจมตฺถิ, (จุนฺทาติ ภควา)
เต ¶ เต อาวิกโรมิ สกฺขิปุฏฺโ;
มคฺคชิโน มคฺคเทสโก จ, มคฺเค ชีวติ โย จ มคฺคทูสี’’.
‘‘กํ ¶ มคฺคชินํ วทนฺติ พุทฺธา, (อิติ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต)
มคฺคกฺขายี กถํ อตุลฺโย โหติ;
มคฺเค ชีวติ เม พฺรูหิ ปุฏฺโ, อถ เม อาวิกโรหิ มคฺคทูสึ’’ [มคฺคทูสี (ก.)].
‘‘โย ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล, นิพฺพานาภิรโต อนานุคิทฺโธ;
โลกสฺส สเทวกสฺส เนตา, ตาทึ มคฺคชินํ วทนฺติ พุทฺธา.
‘‘ปรมํ ปรมนฺติ โยธ ตฺวา, อกฺขาติ ¶ วิภชเต อิเธว ธมฺมํ;
ตํ กงฺขฉิทํ มุนึ อเนชํ, ทุติยํ ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสึ.
‘‘โย ธมฺมปเท สุเทสิเต, มคฺเค ชีวติ สฺโต สตีมา;
อนวชฺชปทานิ เสวมาโน, ตติยํ ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวึ.
‘‘ฉทนํ กตฺวาน สุพฺพตานํ, ปกฺขนฺที กุลทูสโก ปคพฺโภ;
มายาวี อสฺโต ปลาโป, ปติรูเปน จรํ ส มคฺคทูสี.
‘‘เอเต จ ปฏิวิชฺฌิ โย คหฏฺโ, สุตวา อริยสาวโก สปฺโ;
สพฺเพ ¶ เนตาทิสาติ [สพฺเพ เน ตาทิสาติ (สี. สฺยา. ปี.)] ตฺวา, อิติ ทิสฺวา น หาเปติ ตสฺส สทฺธา;
กถํ หิ ทุฏฺเน อสมฺปทุฏฺํ, สุทฺธํ อสุทฺเธน สมํ กเรยฺยา’’ติ.
จุนฺทสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.
๖. ปราภวสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตม [โคตมํ (สี. สฺยา.)];
ภควนฺตํ [ภวนฺตํ (สฺยา. ก.)] ปุฏฺุมาคมฺม, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ, สุวิชาโน [ทุวิชาโน (สฺยา. ก.)] ปราภโว;
ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ปโม โส ปราภโว;
ทุติยํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อสนฺตสฺส ปิยา โหนฺติ, สนฺเต น กุรุเต ปิยํ;
อสตํ ธมฺมํ โรเจติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ทุติโย โส ปราภโว;
ตติยํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘นิทฺทาสีลี ¶ สภาสีลี, อนุฏฺาตา จ โย นโร;
อลโส โกธปฺาโณ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ ¶ เหตํ วิชานาม, ตติโย โส ปราภโว;
จตุตฺถํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘โย ¶ มาตรํ [โย มาตรํ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;
ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, จตุตฺโถ โส ปราภโว;
ปฺจมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘โย พฺราหฺมณํ [โย พฺราหฺมณํ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สมณํ วา, อฺํ วาปิ วนิพฺพกํ;
มุสาวาเทน วฺเจติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ ¶ เหตํ วิชานาม, ปฺจโม โส ปราภโว;
ฉฏฺมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘ปหูตวิตฺโต ปุริโส, สหิรฺโ สโภชโน;
เอโก ภฺุชติ สาทูนิ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ฉฏฺโม โส ปราภโว;
สตฺตมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘ชาติตฺถทฺโธ ธนตฺถทฺโธ, โคตฺตตฺถทฺโธ จ โย นโร;
สฺาตึ อติมฺเติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, สตฺตโม โส ปราภโว;
อฏฺมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิตฺถิธุตฺโต สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต จ โย นโร;
ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ ¶ ¶ เหตํ วิชานาม, อฏฺโม โส ปราภโว;
นวมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘เสหิ ¶ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโ [ทาเรหฺยสนฺตุฏฺโ (ก.)], เวสิยาสุ ปทุสฺสติ [ปทิสฺสติ (สี.)];
ทุสฺสติ [ทิสฺสติ (สี. ปี.)] ปรทาเรสุ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, นวโม โส ปราภโว;
ทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อตีตโยพฺพโน โปโส, อาเนติ ติมฺพรุตฺถนึ;
ตสฺสา อิสฺสา น สุปติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ทสโม โส ปราภโว;
เอกาทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิตฺถึ โสณฺฑึ วิกิรณึ, ปุริสํ วาปิ ตาทิสํ;
อิสฺสริยสฺมึ เปติ [าเปติ (สี. ปี.), ถเปติ (ก.)], ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อิติ ¶ เหตํ วิชานาม, เอกาทสโม โส ปราภโว;
ทฺวาทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘อปฺปโภโค มหาตณฺโห, ขตฺติเย ชายเต กุเล;
โส จ รชฺชํ ปตฺถยติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.
‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิย;
อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโน, ส โลกํ ภชเต สิว’’นฺติ.
ปราภวสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.
๗. วสลสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เตน โข ปน สมเยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสเน อคฺคิ ปชฺชลิโต โหติ อาหุติ ปคฺคหิตา. อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน เยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ.
อทฺทสา โข อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ตตฺเรว [อตฺเรว (สฺยา. ก.)], มุณฺฑก; ตตฺเรว, สมณก; ตตฺเรว, วสลก ติฏฺาหี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, ภควา อคฺคิกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, พฺราหฺมณ, วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, โภ โคตม, ชานามิ วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม; สาธุ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ, ยถาหํ ชาเนยฺยํ วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘โกธโน ¶ อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;
วิปนฺนทิฏฺิ ¶ มายาวี, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘เอกชํ วา ทฺวิชํ [ทิชํ (ปี.)] วาปิ, โยธ ปาณํ วิหึสติ;
ยสฺส ปาเณ ทยา นตฺถิ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย ¶ หนฺติ ปริรุนฺธติ [อุปรุนฺเธติ (สฺยา.), อุปรุนฺธติ (ก.)], คามานิ นิคมานิ จ;
นิคฺคาหโก [นิคฺฆาตโก (?)] สมฺาโต, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘คาเม วา ยทิ วา รฺเ, ยํ ปเรสํ มมายิตํ;
เถยฺยา อทินฺนมาเทติ [อทินฺนํ อาทิยติ (สี. ปี.)], ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย ¶ หเว อิณมาทาย, จุชฺชมาโน [ภฺุชมาโน (?)] ปลายติ;
น หิ เต อิณมตฺถีติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย เว กิฺจิกฺขกมฺยตา, ปนฺถสฺมึ วชนฺตํ ชนํ;
หนฺตฺวา กิฺจิกฺขมาเทติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘อตฺตเหตุ ปรเหตุ, ธนเหตุ จ [ธนเหตุ ว (ก.)] โย นโร;
สกฺขิปุฏฺโ มุสา พฺรูติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย าตีนํ สขีนํ วา, ทาเรสุ ปฏิทิสฺสติ;
สาหสา [สหสา (สี. สฺยา.)] สมฺปิเยน วา, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;
ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ภาตรํ ภคินึ สสุํ;
หนฺติ โรเสติ วาจาย, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย อตฺถํ ปุจฺฉิโต สนฺโต, อนตฺถมนุสาสติ;
ปฏิจฺฉนฺเนน ¶ มนฺเตติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย กตฺวา ปาปกํ กมฺมํ, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉติ [วิภ. ๘๙๔ ปสฺสิตพฺพํ];
โย ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย ¶ เว ปรกุลํ คนฺตฺวา, ภุตฺวาน [สุตฺวา จ (สฺยา. ก.)] สุจิโภชนํ;
อาคตํ นปฺปฏิปูเชติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย พฺราหฺมณํ สมณํ วา, อฺํ วาปิ วนิพฺพกํ;
มุสาวาเทน วฺเจติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย ¶ ¶ พฺราหฺมณํ สมณํ วา, ภตฺตกาเล อุปฏฺิเต;
โรเสติ วาจา น จ เทติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘อสตํ โยธ ปพฺรูติ, โมเหน ปลิคุณฺิโต;
กิฺจิกฺขํ นิชิคีสาโน [นิชิคึสาโน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ มวชานาติ [มวชานติ (สี. สฺยา. ปี.)];
นิหีโน เสน มาเนน, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โรสโก กทริโย จ, ปาปิจฺโฉ มจฺฉรี สโ;
อหิริโก อโนตฺตปฺปี, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย พุทฺธํ ปริภาสติ, อถ วา ตสฺส สาวกํ;
ปริพฺพาชํ [ปริพฺพชํ (ก.), ปริพฺพาชกํ (สฺยา. กํ.)] คหฏฺํ วา, ตํ ชฺา วสโล อิติ.
‘‘โย เว อนรหํ [อนรหา (สี. ปี.)] สนฺโต, อรหํ ปฏิชานาติ [ปฏิชานติ (สี. สฺยา. ปี.)];
โจโร สพฺรหฺมเก โลเก, เอโส โข วสลาธโม.
‘‘เอเต โข วสลา วุตฺตา, มยา เยเต ปกาสิตา;
น ¶ ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;
กมฺมุนา [กมฺมนา (สี. ปี.)] วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ.
‘‘ตทมินาปิ ชานาถ, ยถาเมทํ [ยถาเปทํ (ก.)] นิทสฺสนํ;
จณฺฑาลปุตฺโต โสปาโก [สปาโก (?)], มาตงฺโค อิติ วิสฺสุโต.
‘‘โส ¶ ¶ ยสํ ปรมํ ปตฺโต [โส ยสปฺปรมปฺปตฺโต (สฺยา. ก.)], มาตงฺโค ยํ สุทุลฺลภํ;
อาคจฺฉุํ ตสฺสุปฏฺานํ, ขตฺติยา พฺราหฺมณา พหู.
‘‘เทวยานํ ¶ อภิรุยฺห, วิรชํ โส มหาปถํ;
กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปโค อหุ;
น นํ ชาติ นิวาเรสิ, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.
‘‘อชฺฌายกกุเล ชาตา, พฺราหฺมณา มนฺตพนฺธวา;
เต จ ปาเปสุ กมฺเมสุ, อภิณฺหมุปทิสฺสเร.
‘‘ทิฏฺเว ธมฺเม คารยฺหา, สมฺปราเย จ ทุคฺคติ;
น เน ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา [ทุคฺคจฺจา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ครหาย วา.
‘‘น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;
กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… ¶ ¶ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
วสลสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.
๘. เมตฺตสุตฺตํ
กรณียมตฺถกุสเลน, ยนฺต สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ;
สกฺโก อุชู จ สุหุชู [สูชู (สี.)] จ, สูวโจ จสฺส มุทุ อนติมานี.
สนฺตุสฺสโก จ สุภโร จ, อปฺปกิจฺโจ จ สลฺลหุกวุตฺติ;
สนฺตินฺทฺริโย จ นิปโก จ, อปฺปคพฺโภ กุเลสฺวนนุคิทฺโธ.
น ¶ จ ขุทฺทมาจเร กิฺจิ, เยน วิฺู ปเร อุปวเทยฺยุํ;
สุขิโน ว เขมิโน โหนฺตุ, สพฺพสตฺตา [สพฺเพ สตฺตา (สี. สฺยา.)] ภวนฺตุ สุขิตตฺตา.
เย ¶ เกจิ ปาณภูตตฺถิ, ตสา ¶ วา ถาวรา วนวเสสา;
ทีฆา วา เย ว มหนฺตา [มหนฺต (?)], มชฺฌิมา รสฺสกา อณุกถูลา.
ทิฏฺา ¶ วา เย ว อทิฏฺา [อทิฏฺ (?)], เย ว [เย จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทูเร วสนฺติ อวิทูเร;
ภูตา ว สมฺภเวสี ว [ภูตา วา สมฺภเวสี วา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], สพฺพสตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา.
น ปโร ปรํ นิกุพฺเพถ, นาติมฺเถ กตฺถจิ น กฺจิ [นํ กฺจิ (สี. ปี.), นํ กิฺจิ (สฺยา.), น กิฺจิ (ก.)];
พฺยาโรสนา ปฏิฆสฺา, นาฺมฺสฺส ทุกฺขมิจฺเฉยฺย.
มาตา ยถา นิยํ ปุตฺตมายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข;
เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ, มานสํ ภาวเย อปริมาณํ.
เมตฺตฺจ สพฺพโลกสฺมิ, มานสํ ภาวเย อปริมาณํ;
อุทฺธํ อโธ จ ติริยฺจ, อสมฺพาธํ อเวรมสปตฺตํ.
ติฏฺํ ¶ จรํ นิสินฺโน ว [วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สยาโน ¶ ยาวตาสฺส วิตมิทฺโธ [วิคตมิทฺโธ (พหูสุ)];
เอตํ สตึ อธิฏฺเยฺย, พฺรหฺมเมตํ วิหารมิธมาหุ.
ทิฏฺิฺจ อนุปคฺคมฺม, สีลวา ทสฺสเนน สมฺปนฺโน;
กาเมสุ วินย [วิเนยฺย (สี. สฺยา. ปี.)] เคธํ, น หิ ชาตุคฺคพฺภเสยฺย ปุนเรตีติ.
เมตฺตสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.
๙. เหมวตสุตฺตํ
‘‘อชฺช ¶ ปนฺนรโส อุโปสโถ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
ทิพฺพา [ทิพฺยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] รตฺติ อุปฏฺิตา;
อโนมนามํ สตฺถารํ, หนฺท ปสฺสาม โคตมํ’’.
‘‘กจฺจิ ¶ มโน สุปณิหิโต, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)
สพฺพภูเตสุ ตาทิโน;
กจฺจิ อิฏฺเ อนิฏฺเ จ, สงฺกปฺปสฺส วสีกตา’’.
‘‘มโน จสฺส สุปณิหิโต, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
สพฺพภูเตสุ ตาทิโน;
อโถ อิฏฺเ อนิฏฺเ จ, สงฺกปฺปสฺส วสีกตา’’.
‘‘กจฺจิ ¶ อทินฺนํ นาทิยติ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)
กจฺจิ ปาเณสุ สฺโต;
กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา, กจฺจิ ฌานํ น ริฺจติ’’.
‘‘น ¶ โส อทินฺนํ อาทิยติ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
อโถ ปาเณสุ สฺโต;
อโถ อารา ปมาทมฺหา, พุทฺโธ ฌานํ น ริฺจติ’’.
‘‘กจฺจิ มุสา น ภณติ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)
กจฺจิ น ขีณพฺยปฺปโถ;
กจฺจิ ¶ เวภูติยํ นาห, กจฺจิ สมฺผํ น ภาสติ’’.
‘‘มุสา จ โส น ภณติ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
อโถ น ขีณพฺยปฺปโถ;
อโถ เวภูติยํ นาห, มนฺตา อตฺถํ จ [อตฺถํ โส (สี. ปี. ก.)] ภาสติ’’.
‘‘กจฺจิ น รชฺชติ กาเมสุ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)
กจฺจิ จิตฺตํ อนาวิลํ;
กจฺจิ โมหํ อติกฺกนฺโต, กจฺจิ ธมฺเมสุ จกฺขุมา’’.
‘‘น ¶ โส รชฺชติ กาเมสุ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
อโถ จิตฺตํ อนาวิลํ;
สพฺพโมหํ อติกฺกนฺโต, พุทฺโธ ธมฺเมสุ จกฺขุมา’’.
‘‘กจฺจิ วิชฺชาย สมฺปนฺโน, (อิติ เหมวโต ยกฺโข )
กจฺจิ สํสุทฺธจารโณ;
กจฺจิสฺส ¶ อาสวา ขีณา, กจฺจิ นตฺถิ ปุนพฺภโว’’.
‘‘วิชฺชาย ¶ เจว สมฺปนฺโน, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)
อโถ สํสุทฺธจารโณ;
สพฺพสฺส อาสวา ขีณา, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’.
‘‘สมฺปนฺนํ ¶ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, ธมฺมโต นํ ปสํสติ’’.
‘‘สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, ธมฺมโต อนุโมทสิ’’.
‘‘สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, หนฺท ปสฺสาม โคตมํ.
‘‘เอณิชงฺฆํ กิสํ วีรํ [ธีรํ (สฺยา.)], อปฺปาหารํ อโลลุปํ;
มุนึ วนสฺมึ ฌายนฺตํ, เอหิ ปสฺสาม โคตมํ.
‘‘สีหํเวกจรํ นาคํ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉาม, มจฺจุปาสปฺปโมจนํ.
‘‘อกฺขาตารํ ปวตฺตารํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;
พุทฺธํ เวรภยาตีตํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ’’.
‘‘กิสฺมึ ¶ โลโก สมุปฺปนฺโน, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)
กิสฺมึ กุพฺพติ สนฺถวํ [สนฺธวํ (ก.)];
กิสฺส โลโก อุปาทาย, กิสฺมึ โลโก วิหฺติ’’.
‘‘ฉสุ ¶ ¶ [ฉสฺสุ (สี. ปี.)] โลโก สมุปฺปนฺโน, (เหมวตาติ ภควา)
ฉสุ กุพฺพติ สนฺถวํ;
ฉนฺนเมว อุปาทาย, ฉสุ โลโก วิหฺติ’’.
‘‘กตมํ ตํ อุปาทานํ, ยตฺถ โลโก วิหฺติ;
นิยฺยานํ ปุจฺฉิโต พฺรูหิ, กถํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ’’ [ปมฺุจติ (สฺยา.)].
‘‘ปฺจ กามคุณา โลเก, มโนฉฏฺา ปเวทิตา;
เอตฺถ ฉนฺทํ วิราเชตฺวา, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ.
‘‘เอตํ โลกสฺส นิยฺยานํ, อกฺขาตํ โว ยถาตถํ;
เอตํ โว อหมกฺขามิ, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ’’.
‘‘โก ¶ สูธ ตรติ โอฆํ, โกธ ตรติ อณฺณวํ;
อปฺปติฏฺเ อนาลมฺเพ, โก คมฺภีเร น สีทติ’’.
‘‘สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน, ปฺวา สุสมาหิโต;
อชฺฌตฺตจินฺตี [อชฺฌตฺตสฺี (สฺยา. กํ. ก.)] สติมา, โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํ.
‘‘วิรโต กามสฺาย, สพฺพสํโยชนาติโค;
นนฺทีภวปริกฺขีโณ, โส คมฺภีเร น สีทติ’’.
‘‘คพฺภีรปฺํ นิปุณตฺถทสฺสึ, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
ตํ ปสฺสถ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตํ, ทิพฺเพ ปเถ กมมานํ มเหสึ.
‘‘อโนมนามํ ¶ นิปุณตฺถทสฺสึ, ปฺาททํ ¶ กามาลเย อสตฺตํ;
ตํ ¶ ปสฺสถ สพฺพวิทุํ สุเมธํ, อริเย ปเถ กมมานํ มเหสึ.
‘‘สุทิฏฺํ วต โน อชฺช, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺิตํ;
ยํ อทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘อิเม ทสสตา ยกฺขา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
สพฺเพ ตํ สรณํ ยนฺติ, ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร.
‘‘เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ;
นมสฺสมานา สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมต’’นฺติ.
เหมวตสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.
๑๐. อาฬวกสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน. อถ โข อาฬวโก ยกฺโข เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ¶ ภควา นิกฺขมิ. ‘‘ปวิส, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา ปาวิสิ.
ทุติยมฺปิ โข…เป… ตติยมฺปิ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ¶ ภควา นิกฺขมิ. ‘‘ปวิส, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา ปาวิสิ.
จตุตฺถมฺปิ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘น ขฺวาหํ ตํ ¶ , อาวุโส, นิกฺขมิสฺสามิ. ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี’’ติ.
‘‘ปฺหํ ¶ ตํ, สมณ, ปุจฺฉิสฺสามิ. สเจ เม น พฺยากริสฺสสิ, จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามิ, ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิปิสฺสามี’’ติ.
‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย เม จิตฺตํ วา ขิเปยฺย หทยํ วา ผาเลยฺย ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิเปยฺย. อปิ จ ตฺวํ, อาวุโส, ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. อถ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘กึ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, กึ สุ สุจิณฺณํ สุขมาวหาติ;
กึ สุ [กึ สู (สี.)] หเว สาทุตรํ รสานํ, กถํ ชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺํ’’.
‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;
สจฺจํ หเว สาทุตรํ รสานํ, ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺํ’’.
‘‘กถํ สุ ตรติ โอฆํ, กถํ สุ ตรติ อณฺณวํ;
กถํ ¶ สุ ทุกฺขมจฺเจติ, กถํ สุ ปริสุชฺฌติ’’.
‘‘สทฺธา ¶ ตรติ โอฆํ, อปฺปมาเทน อณฺณวํ;
วีริเยน [วิริเยน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทุกฺขมจฺเจติ, ปฺาย ปริสุชฺฌติ’’.
‘‘กถํ ¶ สุ ลภเต ปฺํ, กถํ สุ วินฺทเต ธนํ;
กถํ สุ กิตฺตึ ปปฺโปติ, กถํ มิตฺตานิ คนฺถติ;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจติ’’.
‘‘สทฺทหาโน อรหตํ, ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา;
สุสฺสูสํ [สุสฺสูสา (สี. ปี.)] ลภเต ปฺํ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ.
‘‘ปติรูปการี ธุรวา, อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ;
สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปติ, ททํ มิตฺตานิ คนฺถติ.
‘‘ยสฺเสเต ¶ จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
สจฺจํ ธมฺโม [ทโม (?)] ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อิงฺฆ อฺเปิ ปุจฺฉสฺสุ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ;
ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชติ’’.
‘‘กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ;
โยหํ [โสหํ (สี. ปี.)] อชฺช ปชานามิ, โย อตฺโถ สมฺปรายิโก.
‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ, วาสายาฬวิมาคมา;
โยหํ [อฏฺินฺหารูหิ สํยุตฺโต (สฺยา. ก.)] อชฺช ปชานามิ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมต’’นฺติ.
อาฬวกสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๑. วิชยสุตฺตํ
จรํ ¶ ¶ วา ยทิ วา ติฏฺํ, นิสินฺโน อุท วา สยํ;
สมิฺเชติ ปสาเรติ, เอสา กายสฺส อิฺชนา.
อฏฺินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;
ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติ.
อนฺตปูโร ¶ อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส [ยกเปฬสฺส (สี. สฺยา.)] วตฺถิโน;
หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จ.
สิงฺฆาณิกาย ¶ เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;
โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จ.
อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;
อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโก.
สิงฺฆาณิกา จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;
ปิตฺตํ เสมฺหฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกา.
อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;
สุภโต นํ มฺติ, พาโล อวิชฺชาย ปุรกฺขโต.
ยทา จ โส มโต เสติ, อุทฺธุมาโต วินีลโก;
อปวิทฺโธ สุสานสฺมึ, อนเปกฺขา โหนฺติ าตโย.
ขาทนฺติ นํ สุวานา [สุปาณา (ปี.)] จ, สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วกา กิมี;
กากา ¶ คิชฺฌา จ ขาทนฺติ, เย จฺเ สนฺติ ปาณิโน.
สุตฺวาน ¶ พุทฺธวจนํ, ภิกฺขุ ปฺาณวา อิธ;
โส โข นํ ปริชานาติ, ยถาภูตฺหิ ปสฺสติ.
ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย.
ฉนฺทราควิรตฺโต โส, ภิกฺขุ ปฺาณวา อิธ;
อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ.
ทฺวิปาทโกยํ [ทิปาทโกยํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อสุจิ, ทุคฺคนฺโธ ปริหารติ [ปริหีรติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
นานากุณปปริปูโร, วิสฺสวนฺโต ตโต ตโต.
เอตาทิเสน ¶ กาเยน, โย มฺเ อุณฺณเมตเว [อุนฺนเมตเว (?)];
ปรํ วา อวชาเนยฺย, กิมฺตฺร อทสฺสนาติ.
วิชยสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๒. มุนิสุตฺตํ
สนฺถวาโต ¶ [สนฺธวโต (ก.)] ภยํ ชาตํ, นิเกตา ชายเต รโช;
อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ เว มุนิทสฺสนํ.
โย ชาตมุจฺฉิชฺช น โรปเยยฺย, ชายนฺตมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ;
ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ, อทฺทกฺขิ ¶ โส สนฺติปทํ มเหสิ.
สงฺขาย ¶ วตฺถูนิ ปมาย [ปหาย (ก. สี. ก.), สมาย (ก.) ป + มี + ตฺวา = ปมาย, ยถา นิสฺสายาติปทํ] พีชํ, สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ;
ส เว มุนี ชาติขยนฺตทสฺสี, ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขํ.
อฺาย สพฺพานิ นิเวสนานิ, อนิกามยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
ส เว มุนี วีตเคโธ อคิทฺโธ, นายูหตี ปารคโต หิ โหติ.
สพฺพาภิภุํ สพฺพวิทุํ สุเมธํ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺตํ;
สพฺพฺชหํ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ [มุนึ (สี. ปี.)] เวทยนฺติ.
ปฺาพลํ สีลวตูปปนฺนํ, สมาหิตํ ฌานรตํ สตีมํ;
สงฺคา ปมุตฺตํ อขิลํ อนาสวํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
เอกํ ¶ จรนฺตํ มุนิมปฺปมตฺตํ, นินฺทาปสํสาสุ อเวธมานํ;
สีหํว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺตํ, วาตํว ¶ ชาลมฺหิ อสชฺชมานํ;
ปทฺมํว ¶ [ปทุมํว (สี. สฺยา. ปี.)] โตเยน อลิปฺปมานํ [อลิมฺปมานํ (สฺยา. ก.)], เนตารมฺเสมนฺเนยฺยํ;
ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
โย ¶ โอคหเณ ถมฺโภริวาภิชายติ, ยสฺมึ ปเร วาจาปริยนฺตํ [วาจํ ปริยนฺตํ (ก.)] วทนฺติ;
ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
โย เว ิตตฺโต ตสรํว อุชฺชุ, ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ;
วีมํสมาโน วิสมํ สมฺจ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
โย สฺตตฺโต น กโรติ ปาปํ, ทหโร มชฺฌิโม จ มุนิ [ทหโร จ มชฺโฌ จ มุนี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยตตฺโต;
อโรสเนยฺโย น โส โรเสติ กฺจิ [น โรเสติ (สฺยา.)], ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
ยทคฺคโต มชฺฌโต เสสโต วา, ปิณฺฑํ ลเภถ ปรทตฺตูปชีวี;
นาลํ ถุตุํ โนปิ นิปจฺจวาที, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
มุนึ ¶ จรนฺตํ วิรตํ เมถุนสฺมา, โย โยพฺพเน โนปนิพชฺฌเต กฺวจิ;
มทปฺปมาทา วิรตํ วิปฺปมุตฺตํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
อฺาย ¶ โลกํ ปรมตฺถทสฺสึ, โอฆํ สมุทฺทํ อติตริย ตาทึ;
ตํ ¶ ฉินฺนคนฺถํ อสิตํ อนาสวํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.
อสมา อุโภ ทูรวิหารวุตฺติโน, คิหี [คิหิ (ก.)] ทารโปสี อมโม จ สุพฺพโต;
ปรปาณโรธาย คิหี อสฺโต, นิจฺจํ มุนี รกฺขติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี.)] ยโต.
สิขี ยถา นีลคีโว [นีลคิโว (สฺยา.)] วิหงฺคโม, หํสสฺส โนเปติ ชวํ กุทาจนํ;
เอวํ คิหี นานุกโรติ ภิกฺขุโน, มุนิโน วิวิตฺตสฺส วนมฺหิ ฌายโตติ.
มุนิสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.
อุรควคฺโค ปโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
อุรโค ธนิโย เจว, วิสาณฺจ ตถา กสิ;
จุนฺโท ปราภโว ¶ เจว, วสโล เมตฺตภาวนา.
สาตาคิโร อาฬวโก, วิชโย จ ตถา มุนิ;
ทฺวาทเสตานิ สุตฺตานิ, อุรควคฺโคติ วุจฺจตีติ.
๒. จูฬวคฺโค
๑. รตนสุตฺตํ
ยานีธ ¶ ¶ ¶ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ [ภูมานิ (ก.)] วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;
สพฺเพว ภูตา สุมนา ภวนฺตุ, อโถปิ สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตํ.
ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ, เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชาย;
ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถ อปฺปมตฺตา.
ยํ กิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา, สคฺเคสุ วา ยํ รตนํ ปณีตํ;
น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน, อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ;
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
ขยํ วิราคํ อมตํ ปณีตํ, ยทชฺฌคา ¶ สกฺยมุนี สมาหิโต;
น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิฺจิ, อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
ยํ พุทฺธเสฏฺโ ปริวณฺณยี สุจึ, สมาธิมานนฺตริกฺมาหุ;
สมาธินา ¶ เตน สโม น วิชฺชติ, อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
เย ¶ ปุคฺคลา อฏฺ สตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ;
เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา, เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน ¶ สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
เย ¶ สุปฺปยุตฺตา มนสา ทฬฺเหน, นิกฺกามิโน โคตมสาสนมฺหิ;
เต ปตฺติปตฺตา อมตํ วิคยฺห, ลทฺธา มุธา นิพฺพุตึ [นิพฺพุติ (ก.)] ภฺุชมานา;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
ยถินฺทขีโล ปถวิสฺสิโต [ปทวิสฺสิโต (ก. สี.), ปวึ สิโต (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สิยา, จตุพฺภิ วาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย;
ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ, โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสติ;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
เย อริยสจฺจานิ วิภาวยนฺติ, คมฺภีรปฺเน สุเทสิตานิ;
กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา, น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺติ;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน ¶ สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย [สหาวสทฺทสฺสนสมฺปทาย (ก.)], ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;
สกฺกายทิฏฺิ ¶ วิจิกิจฺฉิตฺจ, สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ.
จตูหปาเยหิ ¶ จ วิปฺปมุตฺโต, ฉจฺจาภิานานิ [ฉ จาภิานานิ (สี. สฺยา.)] ภพฺพ กาตุํ [อภพฺโพ กาตุํ (สี.)];
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
กิฺจาปิ โส กมฺม [กมฺมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กโรติ ปาปกํ, กาเยน วาจา อุท เจตสา วา;
อภพฺพ [อภพฺโพ (พหูสุ)] โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย [ปฏิจฺฉาทาย (สี.)], อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส วุตฺตา;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
วนปฺปคุมฺเพ ยถ [ยถา (สี. สฺยา.)] ผุสฺสิตคฺเค, คิมฺหานมาเส ปมสฺมึ [ปมสฺมิ (?)] คิมฺเห;
ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [อเทสยี (สี.)], นิพฺพานคามึ ปรมํ หิตาย;
อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
วโร วรฺู วรโท วราหโร, อนุตฺตโร ธมฺมวรํ อเทสยิ;
อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
ขีณํ ¶ ปุราณํ นว นตฺถิ สมฺภวํ, วิรตฺตจิตฺตายติเก ภวสฺมึ;
เต ขีณพีชา อวิรูฬฺหิฉนฺทา, นิพฺพนฺติ ¶ ¶ ธีรา ยถายํ [ยถยํ (ก.)] ปทีโป;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.
ยานีธ ¶ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;
ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ.
ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;
ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ.
ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;
ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ.
รตนสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.
๒. อามคนฺธสุตฺตํ
‘‘สามากจิงฺคูลกจีนกานิ ¶ จ, ปตฺตปฺผลํ มูลผลํ ควิปฺผลํ;
ธมฺเมน ลทฺธํ สตมสฺนมานา [สตมสมานา (สี. ปี.), สตมสฺสมานา (สฺยา. กํ.)], น กามกามา อลิกํ ภณนฺติ.
‘‘ยทสฺนมาโน สุกตํ สุนิฏฺิตํ, ปเรหิ ทินฺนํ ปยตํ ปณีตํ;
สาลีนมนฺนํ ¶ ปริภฺุชมาโน, โส ภฺุชสี กสฺสป อามคนฺธํ.
‘‘น ¶ อามคนฺโธ มม กปฺปตีติ, อิจฺเจว ตฺวํ ภาสสิ พฺรหฺมพนฺธุ;
สาลีนมนฺนํ ปริภฺุชมาโน, สกุนฺตมํเสหิ สุสงฺขเตหิ;
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปกาโร ตว อามคนฺโธ’’.
‘‘ปาณาติปาโต ¶ วธเฉทพนฺธนํ, เถยฺยํ มุสาวาโท นิกติวฺจนานิ จ;
อชฺเฌนกุตฺตํ [อชฺเฌน กุชฺชํ (สี. ปี.)] ปรทารเสวนา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘เย ¶ อิธ กาเมสุ อสฺตา ชนา, รเสสุ คิทฺธา อสุจิภาวมสฺสิตา [อสุจีกมิสฺสิตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
นตฺถิกทิฏฺี วิสมา ทุรนฺนยา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘เย ลูขสา ทารุณา ปิฏฺิมํสิกา [เย ลูขรสา ทารุณา ปรปิฏฺิมํสิกา (ก.)], มิตฺตทฺทุโน นิกฺกรุณาติมานิโน;
อทานสีลา น จ เทนฺติ กสฺสจิ, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘โกโธ ¶ มโท ถมฺโภ ปจฺจุปฏฺาปนา [ปจฺจุฏฺาปนา จ (สี. สฺยา.), ปจฺจุฏฺาปนา (ปี.)], มายา อุสูยา ภสฺสสมุสฺสโย จ;
มานาติมาโน จ อสพฺภิ สนฺถโว, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘เย ปาปสีลา อิณฆาตสูจกา, โวหารกูฏา อิธ ปาฏิรูปิกา [ปาติรูปิกา (?)];
นราธมา เยธ กโรนฺติ กิพฺพิสํ, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘เย ¶ อิธ ปาเณสุ อสฺตา ชนา, ปเรสมาทาย วิเหสมุยฺยุตา;
ทุสฺสีลลุทฺทา ผรุสา อนาทรา, เอสามคนฺโธ ¶ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘เอเตสุ คิทฺธา วิรุทฺธาติปาติโน, นิจฺจุยฺยุตา เปจฺจ ตมํ วชนฺติ เย;
ปตนฺติ สตฺตา นิรยํ อวํสิรา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.
‘‘น มจฺฉมํสานมนาสกตฺตํ [น มจฺฉมํสํ น อนาสกตฺตํ (สี. อฏฺ มูลปาโ), น มํจฺฉมํสานานาสกตฺตํ (สฺยา. ก.)], น นคฺคิยํ น มุณฺฑิยํ ชฏาชลฺลํ;
ขราชินานิ นาคฺคิหุตฺตสฺสุปเสวนา, เย วาปิ โลเก อมรา พหู ตปา;
มนฺตาหุตี ยฺมุตูปเสวนา, โสเธนฺติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขํ.
‘‘โย เตสุ ¶ [โสเตสุ (สี. ปี.)] คุตฺโต วิทิตินฺทฺริโย จเร, ธมฺเม ิโต อชฺชวมทฺทเว รโต;
สงฺคาติโค สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, น ลิปฺปติ [น ลิมฺปติ (สฺยา. กํ ก.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร’’.
อิจฺเจตมตฺถํ ภควา ปุนปฺปุนํ, อกฺขาสิ นํ [ตํ (สี. ปี.)] เวทยิ มนฺตปารคู;
จิตฺราหิ คาถาหิ มุนี ปกาสยิ, นิรามคนฺโธ อสิโต ทุรนฺนโย.
สุตฺวาน ¶ พุทฺธสฺส สุภาสิตํ ปทํ, นิรามคนฺธํ ¶ สพฺพทุกฺขปฺปนูทนํ;
นีจมโน วนฺทิ ตถาคตสฺส, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถาติ.
อามคนฺธสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.
๓. หิริสุตฺตํ
หิรึ ¶ ตรนฺตํ วิชิคุจฺฉมานํ, ตวาหมสฺมิ [สขาหมสฺมิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อิติ ภาสมานํ;
สยฺหานิ กมฺมานิ อนาทิยนฺตํ, เนโส มมนฺติ อิติ นํ วิชฺา.
อนนฺวยํ [อตฺถนฺวยํ (ก.)] ปิยํ วาจํ, โย มิตฺเตสุ ปกุพฺพติ;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
น ¶ โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;
ยสฺมิฺจ เสติ อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย ปเรหิ อเภชฺโช.
ปามุชฺชกรณํ านํ, ปสํสาวหนํ สุขํ;
ผลานิสํโส ภาเวติ, วหนฺโต โปริสํ ธุรํ.
ปวิเวกรสํ ปิตฺวา, รสํ อุปสมสฺส จ;
นิทฺทโร ¶ โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปีติรสํ ปิวนฺติ.
หิริสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.
๔. มงฺคลสุตฺตํ
เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘พหู เทวา มนุสฺสา จ, มงฺคลานิ อจินฺตยุํ;
อากงฺขมานา โสตฺถานํ, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ’’.
‘‘อเสวนา ¶ จ พาลานํ, ปณฺฑิตานฺจ เสวนา;
ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ [ปูชนียานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘ปติรูปเทสวาโส จ, ปุพฺเพ จ กตปฺุตา;
อตฺตสมฺมาปณิธิ [อตฺตสมฺมาปณีธี (กตฺถจิ)] จ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘พาหุสจฺจฺจ ¶ สิปฺปฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต;
สุภาสิตา จ ยา วาจา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘มาตาปิตุ อุปฏฺานํ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห;
อนากุลา ¶ จ กมฺมนฺตา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘ทานฺจ ธมฺมจริยา จ, าตกานฺจ สงฺคโห;
อนวชฺชานิ กมฺมานิ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘อารตี วิรตี ปาปา, มชฺชปานา จ สํยโม;
อปฺปมาโท จ ธมฺเมสุ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘คารโว ¶ จ นิวาโต จ, สนฺตุฏฺิ จ กตฺุตา;
กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ธมฺมสวณํ (กตฺถจิ), ธมฺมสวนํ (สี. ก.)], เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘ขนฺตี จ โสวจสฺสตา, สมณานฺจ ทสฺสนํ;
กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘ตโป จ พฺรหฺมจริยฺจ, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ;
นิพฺพานสจฺฉิกิริยา จ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘ผุฏฺสฺส โลกธมฺเมหิ, จิตฺตํ ยสฺส น กมฺปติ;
อโสกํ วิรชํ เขมํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.
‘‘เอตาทิสานิ กตฺวาน, สพฺพตฺถมปราชิตา;
สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ, ตํ เตสํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ.
มงฺคลสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.
๕. สูจิโลมสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ ฏงฺกิตมฺเจ สูจิโลมสฺส ยกฺขสฺส ภวเน. เตน โข ปน สมเยน ¶ ขโร จ ยกฺโข สูจิโลโม จ ยกฺโข ภควโต อวิทูเร อติกฺกมนฺติ. อถ โข ขโร ยกฺโข สูจิโลมํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘‘เอโส สมโณ’’ติ. ‘‘เนโส สมโณ, สมณโก เอโส. ยาวาหํ ชานามิ [ยาว ชานามิ (สี. ปี.)] ยทิ วา โส สมโณ [ยทิ วา สมโณ (สฺยา.)], ยทิ วา โส สมณโก’’ติ [ยทิ วา สมณโกติ (สี. สฺยา. ปี.)].
อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต กายํ อุปนาเมสิ. อถ โข ภควา กายํ อปนาเมสิ. อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘ภายสิ มํ, สมณา’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ภายามิ; อปิ จ เต สปฺผสฺโส ปาปโก’’ติ.
‘‘ปฺหํ ตํ, สมณ, ปุจฺฉิสฺสามิ. สเจ เม น พฺยากริสฺสสิ, จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามิ, ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิปิสฺสามี’’ติ.
‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย เม จิตฺตํ วา ขิเปยฺย หทยํ วา ผาเลยฺย ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิเปยฺย. อปิ จ ตฺวํ, อาวุโส, ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ราโค จ โทโส จ กุโตนิทานา, อรตี ¶ รตี โลมหํโส กุโตชา;
กุโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติ’’.
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติ.
‘‘สฺเนหชา ¶ ¶ อตฺตสมฺภูตา, นิคฺโรธสฺเสว ขนฺธชา;
ปุถู วิสตฺตา กาเมสุ, มาลุวาว วิตตาวเน.
‘‘เย นํ ปชานนฺติ ยโตนิทานํ, เต นํ วิโนเทนฺติ สุโณหิ ยกฺข;
เต ทุตฺตรํ โอฆมิมํ ตรนฺติ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
สูจิโลมสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.
๖. ธมฺมจริยสุตฺตํ
ธมฺมจริยํ ¶ พฺรหฺมจริยํ, เอตทาหุ วสุตฺตมํ;
ปพฺพชิโตปิ เจ โหติ, อคารา อนคาริยํ.
โส เจ มุขรชาติโก, วิเหสาภิรโต มโค;
ชีวิตํ ¶ ตสฺส ปาปิโย, รชํ วฑฺเฒติ อตฺตโน.
กลหาภิรโต ภิกฺขุ, โมหธมฺเมน อาวุโต;
อกฺขาตมฺปิ น ชานาติ, ธมฺมํ พุทฺเธน เทสิตํ.
วิเหสํ ภาวิตตฺตานํ, อวิชฺชาย ปุรกฺขโต;
สํกิเลสํ น ชานาติ, มคฺคํ นิรยคามินํ.
วินิปาตํ สมาปนฺโน, คพฺภา คพฺภํ ตมา ตมํ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เปจฺจ ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
คูถกูโป ยถา อสฺส, สมฺปุณฺโณ คณวสฺสิโก;
โย จ เอวรูโป อสฺส, ทุพฺพิโสโธ หิ สางฺคโณ.
ยํ เอวรูปํ ชานาถ, ภิกฺขโว เคหนิสฺสิตํ;
ปาปิจฺฉํ ปาปสงฺกปฺปํ, ปาปอาจารโคจรํ.
สพฺเพ ¶ ¶ สมคฺคา หุตฺวาน, อภินิพฺพชฺชิยาถ [อภินิพฺพชฺชยาถ (สี. ปี. อ. นิ. ๘.๑๐)] นํ;
การณฺฑวํ [การณฺฑํ ว (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๘.๑๐] นิทฺธมถ, กสมฺพุํ อปกสฺสถ [อวกสฺสถ (สี. สฺยา. ก.)].
ตโต ปลาเป [ปลาเส (ก.)] วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเน;
นิทฺธมิตฺวาน ปาปิจฺเฉ, ปาปอาจารโคจเร.
สุทฺธา ¶ สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา;
ตโต สมคฺคา นิปกา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถาติ.
ธมฺมจริยสุตฺตํ [กปิลสุตฺตํ (อฏฺ.)] ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.
๗. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ
เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลา โกสลกา พฺราหฺมณมหาสาลา ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘สนฺทิสฺสนฺติ นุ โข, โภ โคตม, เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเม’’ติ? ‘‘น โข, พฺราหฺมณา, สนฺทิสฺสนฺติ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเม’’ติ. ‘‘สาธุ โน ภวํ โคตโม โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺมํ ภาสตุ, สเจ โภโต โคตมสฺส อครู’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณา, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิสโย ปุพฺพกา อาสุํ, สฺตตฺตา ตปสฺสิโน;
ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, อตฺตทตฺถมจาริสุํ.
‘‘น ¶ ปสู พฺราหฺมณานาสุํ, น หิรฺํ น ธานิยํ;
สชฺฌายธนธฺาสุํ, พฺรหฺมํ นิธิมปาลยุํ.
‘‘ยํ ¶ ¶ เนสํ ปกตํ อาสิ, ทฺวารภตฺตํ อุปฏฺิตํ;
สทฺธาปกตเมสานํ, ทาตเว ตทมฺิสุํ.
‘‘นานารตฺเตหิ ¶ วตฺเถหิ, สยเนหาวสเถหิ จ;
ผีตา ชนปทา รฏฺา, เต นมสฺสึสุ พฺราหฺมเณ.
‘‘อวชฺฌา พฺราหฺมณา อาสุํ, อเชยฺยา ธมฺมรกฺขิตา;
น เน โกจิ นิวาเรสิ, กุลทฺวาเรสุ สพฺพโส.
‘‘อฏฺจตฺตาลีสํ วสฺสานิ, (โกมาร) พฺรหฺมจริยํ จรึสุ เต;
วิชฺชาจรณปริเยฏฺึ, อจรุํ พฺราหฺมณา ปุเร.
‘‘น พฺราหฺมณา อฺมคมุํ, นปิ ภริยํ กิณึสุ เต;
สมฺปิเยเนว สํวาสํ, สงฺคนฺตฺวา สมโรจยุํ.
‘‘อฺตฺร ตมฺหา สมยา, อุตุเวรมณึ ปติ;
อนฺตรา เมถุนํ ธมฺมํ, นาสฺสุ คจฺฉนฺติ พฺราหฺมณา.
‘‘พฺรหฺมจริยฺจ สีลฺจ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
โสรจฺจํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจาปิ อวณฺณยุํ.
‘‘โย ¶ เนสํ ปรโม อาสิ, พฺรหฺมา ทฬฺหปรกฺกโม;
ส วาปิ เมถุนํ ธมฺมํ, สุปินนฺเตปิ นาคมา.
‘‘ตสฺส วตฺตมนุสิกฺขนฺตา, อิเธเก วิฺุชาติกา;
พฺรหฺมจริยฺจ สีลฺจ, ขนฺติฺจาปิ อวณฺณยุํ.
‘‘ตณฺฑุลํ สยนํ วตฺถํ, สปฺปิเตลฺจ ยาจิย;
ธมฺเมน สโมธาเนตฺวา, ตโต ยฺมกปฺปยุํ.
‘‘อุปฏฺิตสฺมึ ¶ ยฺสฺมึ, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต;
ยถา มาตา ปิตา ภาตา, อฺเ วาปิ จ าตกา;
คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา.
‘‘อนฺนทา ¶ พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา ตถา [สุขทา จ ตา (ก.)];
เอตมตฺถวสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต.
‘‘สุขุมาลา ¶ มหากายา, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน;
พฺราหฺมณา เสหิ ธมฺเมหิ, กิจฺจากิจฺเจสุ อุสฺสุกา;
ยาว โลเก อวตฺตึสุ, สุขเมธิตฺถยํ ปชา.
‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุโต อณุํ;
ราชิโน จ วิยาการํ, นาริโย สมลงฺกตา.
‘‘รเถ จาชฺสํยุตฺเต, สุกเต จิตฺตสิพฺพเน;
นิเวสเน นิเวเส จ, วิภตฺเต ภาคโส มิเต.
‘‘โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺหํ, นารีวรคณายุตํ;
อุฬารํ มานุสํ โภคํ, อภิชฺฌายึสุ พฺราหฺมณา.
‘‘เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุํ;
ปหูตธนธฺโสิ ¶ , ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ;
ยชสฺสุ พหุ เต ธนํ.
‘‘ตโต จ ราชา สฺตฺโต, พฺราหฺมเณหิ รเถสโภ;
อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ วาชเปยฺยํ นิรคฺคฬํ;
เอเต ¶ ยาเค ยชิตฺวาน, พฺราหฺมณานมทา ธนํ.
‘‘คาโว สยนฺจ วตฺถฺจ, นาริโย สมลงฺกตา;
รเถ จาชฺสํยุตฺเต, สุกเต จิตฺตสิพฺพเน.
‘‘นิเวสนานิ รมฺมานิ, สุวิภตฺตานิ ภาคโส;
นานาธฺสฺส ปูเรตฺวา, พฺราหฺมณานมทา ธนํ.
‘‘เต ¶ จ ตตฺถ ธนํ ลทฺธา, สนฺนิธึ สมโรจยุํ;
เตสํ อิจฺฉาวติณฺณานํ, ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒถ;
เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ปุนมุปาคมุํ.
‘‘ยถา อาโป จ ปถวี จ, หิรฺํ ธนธานิยํ;
เอวํ คาโว มนุสฺสานํ, ปริกฺขาโร โส หิ ปาณินํ;
ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ, ยชสฺสุ พหุ เต ธนํ.
‘‘ตโต จ ราชา สฺตฺโต, พฺราหฺมเณหิ รเถสโภ;
เนกา สตสหสฺสิโย, คาโว ยฺเ อฆาตยิ.
‘‘น ¶ ปาทา น วิสาเณน, นาสฺสุ หึสนฺติ เกนจิ;
คาโว เอฬกสมานา, โสรตา กุมฺภทูหนา;
ตา วิสาเณ คเหตฺวาน, ราชา สตฺเถน ฆาตยิ.
‘‘ตโต ¶ เทวา ปิตโร จ [ตโต จ เทวา ปิตโร (สี. สฺยา.)], อินฺโท อสุรรกฺขสา;
อธมฺโม อิติ ปกฺกนฺทุํ, ยํ สตฺถํ นิปตี คเว.
‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา;
ปสูนฺจ สมารมฺภา, อฏฺานวุติมาคมุํ.
‘‘เอโส ¶ อธมฺโม ทณฺฑานํ, โอกฺกนฺโต ปุราโณ อหุ;
อทูสิกาโย หฺนฺติ, ธมฺมา ธํสนฺติ [ธํเสนฺติ (สี. ปี.)] ยาชกา.
‘‘เอวเมโส อณุธมฺโม, โปราโณ วิฺุครหิโต;
ยตฺถ เอทิสกํ ปสฺสติ, ยาชกํ ครหตี [ครหี (ก.)] ชโน.
‘‘เอวํ ธมฺเม วิยาปนฺเน, วิภินฺนา สุทฺทเวสฺสิกา;
ปุถู วิภินฺนา ขตฺติยา, ปตึ ภริยาวมฺถ.
‘‘ขตฺติยา ¶ พฺรหฺมพนฺธู จ, เย จฺเ โคตฺตรกฺขิตา;
ชาติวาทํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?) ยถา อนิรากตชฺฌาโนติ], กามานํ วสมนฺวคุ’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป. ¶ … อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ.
พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.
๘. นาวาสุตฺตํ
ยสฺมา ¶ หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, อินฺทํว นํ เทวตา ปูชเยยฺย;
โส ปูชิโต ตสฺมิ ปสนฺนจิตฺโต, พหุสฺสุโต ปาตุกโรติ ธมฺมํ.
ตทฏฺิกตฺวาน ¶ นิสมฺม ธีโร, ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชมาโน;
วิฺู วิภาวี นิปุโณ จ โหติ, โย ตาทิสํ ภชติ อปฺปมตฺโต.
ขุทฺทฺจ พาลํ อุปเสวมาโน, อนาคตตฺถฺจ อุสูยกฺจ;
อิเธว ธมฺมํ อวิภาวยิตฺวา, อวิติณฺณกงฺโข มรณํ อุเปติ.
ยถา นโร อาปคโมตริตฺวา, มโหทกํ สลิลํ สีฆโสตํ;
โส วุยฺหมาโน อนุโสตคามี, กึ โส ปเร สกฺขติ ตารเยตุํ.
ตเถว ธมฺมํ อวิภาวยิตฺวา, พหุสฺสุตานํ อนิสามยตฺถํ;
สยํ อชานํ อวิติณฺณกงฺโข, กึ ¶ โส ปเร สกฺขติ นิชฺฌเปตุํ.
ยถาปิ ¶ นาวํ ทฬฺหมารุหิตฺวา, ผิเยน [ปิเยน (สี. สฺยา.)] ริตฺเตน สมงฺคิภูโต;
โส ตารเย ตตฺถ พหูปิ อฺเ, ตตฺรูปยฺู กุสโล มุตีมา [มตีมา (สฺยา. ก.)].
เอวมฺปิ ¶ โย เวทคุ ภาวิตตฺโต, พหุสฺสุโต โหติ อเวธธมฺโม;
โส โข ปเร นิชฺฌปเย ปชานํ, โสตาวธานูปนิสูปปนฺเน.
ตสฺมา หเว สปฺปุริสํ ภเชถ, เมธาวินฺเจว พหุสฺสุตฺจ;
อฺาย อตฺถํ ปฏิปชฺชมาโน, วิฺาตธมฺโม ส สุขํ [โส สุขํ (สี.)] ลเภถาติ.
นาวาสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.
๙. กึสีลสุตฺตํ
‘‘กึสีโล ¶ กึสมาจาโร, กานิ กมฺมานิ พฺรูหยํ;
นโร สมฺมา นิวิฏฺสฺส, อุตฺตมตฺถฺจ ปาปุเณ’’.
‘‘วุฑฺฒาปจายี อนุสูยโก สิยา, กาลฺู ¶ [กาลฺุ (สี. สฺยา.)] จสฺส ครูนํ [ครูนํ (สี.)] ทสฺสนาย;
ธมฺมึ กถํ เอรยิตํ ขณฺู, สุเณยฺย สกฺกจฺจ สุภาสิตานิ.
‘‘กาเลน คจฺเฉ ครูนํ สกาสํ, ถมฺภํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?) นิ + อา + กร + ตฺวา] นิวาตวุตฺติ;
อตฺถํ ¶ ธมฺมํ สํยมํ พฺรหฺมจริยํ, อนุสฺสเร เจว สมาจเร จ.
‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺเม ิโต ธมฺมวินิจฺฉยฺู;
เนวาจเร ธมฺมสนฺโทสวาทํ, ตจฺเฉหิ นีเยถ สุภาสิเตหิ.
‘‘หสฺสํ ชปฺปํ ปริเทวํ ปโทสํ, มายากตํ กุหนํ คิทฺธิ มานํ;
สารมฺภํ กกฺกสํ กสาวฺจ มุจฺฉํ [สารมฺภ กกฺกสฺส กสาว มุจฺฉํ (สฺยา. ปี.)], หิตฺวา จเร วีตมโท ิตตฺโต.
‘‘วิฺาตสารานิ สุภาสิตานิ, สุตฺจ วิฺาตสมาธิสารํ;
น ตสฺส ปฺา จ สุตฺจ วฑฺฒติ, โย สาหโส โหติ นโร ปมตฺโต.
‘‘ธมฺเม ¶ ¶ จ เย อริยปเวทิเต รตา,
อนุตฺตรา ¶ เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;
เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตา,
สุตสฺส ปฺาย จ สารมชฺฌคู’’ติ.
กึสีลสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.
๑๐. อุฏฺานสุตฺตํ
อุฏฺหถ นิสีทถ, โก อตฺโถ สุปิเตน โว;
อาตุรานฺหิ กา นิทฺทา, สลฺลวิทฺธาน รุปฺปตํ.
อุฏฺหถ ¶ นิสีทถ, ทฬฺหํ สิกฺขถ สนฺติยา;
มา โว ปมตฺเต วิฺาย, มจฺจุราชา อโมหยิตฺถ วสานุเค.
ยาย เทวา มนุสฺสา จ, สิตา ติฏฺนฺติ อตฺถิกา;
ตรเถตํ วิสตฺติกํ, ขโณ โว [ขโณ เว (ปี. ก.)] มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
ปมาโท รโช ปมาโท, ปมาทานุปติโต รโช;
อปฺปมาเทน วิชฺชาย, อพฺพเห [อพฺพูฬฺเห (สฺยา. ปี.), อพฺพุเห (ก. อฏฺ.)] สลฺลมตฺตโนติ.
อุฏฺานสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๑. ราหุลสุตฺตํ
‘‘กจฺจิ ¶ ¶ อภิณฺหสํวาสา, นาวชานาสิ ปณฺฑิตํ;
อุกฺกาธาโร [โอกฺกาธาโร (สฺยา. ก.)] มนุสฺสานํ, กจฺจิ อปจิโต ตยา’’ [ตว (สี. อฏฺ.)].
‘‘นาหํ อภิณฺหสํวาสา, อวชานามิ ปณฺฑิตํ;
อุกฺกาธาโร มนุสฺสานํ, นิจฺจํ อปจิโต มยา’’.
‘‘ปฺจ ¶ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;
สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภว.
‘‘มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ, ปนฺตฺจ สยนาสนํ;
วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, มตฺตฺู โหหิ โภชเน.
‘‘จีวเร ¶ ปิณฺฑปาเต จ, ปจฺจเย สยนาสเน;
เอเตสุ ตณฺหํ มากาสิ, มา โลกํ ปุนราคมิ.
‘‘สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ;
สติ กายคตาตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภว.
‘‘นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสฺหิตํ;
อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ ภควา อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อิมาหิ คาถาหิ อภิณฺหํ โอวทตีติ.
ราหุลสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๒. นิคฺโรธกปฺปสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเย. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมโต วงฺคีสสฺส อุปชฺฌาโย นิคฺโรธกปฺโป นาม เถโร อคฺคาฬเว เจติเย อจิรปรินิพฺพุโต โหติ. อถ โข อายสฺมโต วงฺคีสสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย อุทาหุ โน ปรินิพฺพุโต’’ติ? อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ¶ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ปรินิพฺพุโต ¶ นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน ปรินพฺพุโต’’’ติ. อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (ก.)] สตฺถารมโนมปฺํ, ทิฏฺเว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;
อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, าโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.
‘‘นิคฺโรธกปฺโป ¶ อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;
โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปกฺโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.
‘‘ตํ สาวกํ สกฺย [สกฺก (สี. สฺยา. ปี.)] มยมฺปิ สพฺเพ, อฺาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;
สมวฏฺิตา โน สวนาย โสตา, ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ.
‘‘ฉินฺเทว โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ;
มชฺเฌว [มชฺเฌ จ (สฺยา. ก.)] โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.
‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อฺาณปกฺขา วิจิกิจฺฉานา;
ตถาคตํ ¶ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขฺุหิ เอตํ ปรมํ นรานํ.
‘‘โน ¶ เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภธนํ วิหาเน;
ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, น ¶ โชติมนฺโตปิ นรา ตเปยฺยุํ.
‘‘ธีรา ¶ จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร [ธีร (สี. สฺยา.)] ตเถว มฺเ;
วิปสฺสินํ ชานมุปาคมุมฺหา [ชานมุปคมมฺหา (สี. สฺยา.)], ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.
‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ [สณึ (สฺยา. ปี.)] นิกูช;
พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.
‘‘ปหีนชาติมรณํ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ [โธตํ (สี.)] วเทสฺสามิ ธมฺมํ;
น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ [สงฺขยฺยกาโรว (ก.)] ตถาคตานํ.
‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปฺสฺส [สมุชฺชปฺสฺส (สฺยา. ก.)] สมุคฺคหีตํ;
อยมฺชลี ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปฺ.
‘‘ปโรวรํ [วราวรํ (กตฺถจิ)] อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีร;
วารึ ยถา ¶ ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ ¶ สุตํ ปวสฺส [สุตสฺส วสฺส (สฺยา.)].
‘‘ยทตฺถิกํ [ยทตฺถิยํ (ปี.), ยทตฺถิตํ (ก.)] พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺส ตํ อโมฆํ;
นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส, ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม’’.
‘‘อจฺเฉจฺฉิ ¶ [อเฉชฺชิ (ก.)] ตณฺหํ อิธ นามรูเป, (อิติ ภควา)
กณฺหสฺส [ตณฺหาย (ก.)] โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;
อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ,’’
อิจฺจพฺรวี ภควา ปฺจเสฏฺโ.
‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;
อโมฆํ กิร เม ปุฏฺํ, น มํ วฺเจสิ พฺราหฺมโณ.
‘‘ยถาวาที ¶ ตถาการี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;
อจฺฉิทา มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.
‘‘อทฺทสา ภควา อาทึ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;
อจฺจคา วต กปฺปายโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ.
นิคฺโรธกปฺปสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๓. สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ¶ มุนึ ปหูตปฺํ,
ติณฺณํ ปารงฺคตํ ปรินิพฺพุตํ ิตตฺตํ;
นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเม, กถํ ภิกฺขุ
สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย’’.
‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา, (อิติ ภควา)
อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จ;
โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโน,
สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘ราคํ วินเยถ มานุเสสุ, ทิพฺเพสุ กาเมสุ จาปิ ภิกฺขุ;
อติกฺกมฺม ภวํ สเมจฺจ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน ¶ เปสุณานิ, โกธํ กทริยํ ชเหยฺย ภิกฺขุ;
อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘หิตฺวาน ¶ ปิยฺจ อปฺปิยฺจ, อนุปาทาย อนิสฺสิโต กุหิฺจิ;
สํโยชนิเยหิ วิปฺปมุตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘น ¶ โส อุปธีสุ สารเมติ, อาทาเนสุ วิเนยฺย ฉนฺทราคํ;
โส อนิสฺสิโต อนฺเนยฺโย, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘วจสา ¶ มนสา จ กมฺมุนา จ, อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา ธมฺมํ;
นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘โย วนฺทติ มนฺติ นุณฺณเมยฺย [นุนฺนเมยฺย (?)], อกฺกุฏฺโปิ น สนฺธิเยถ ภิกฺขุ;
ลทฺธา ปรโภชนํ น มชฺเช, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘โลภฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วิรโต เฉทนพนฺธนา จ [เฉทนพนฺธนโต (สี. สฺยา.)] ภิกฺขุ;
โส ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘สารุปฺปํ ¶ อตฺตโน วิทิตฺวา, โน จ ภิกฺขุ หึเสยฺย กฺจิ โลเก;
ยถา ตถิยํ วิทิตฺวา ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘ยสฺสานุสยา ¶ น สนฺติ เกจิ, มูลา จ [มูลา (สี. สฺยา.)] อกุสลา สมูหตาเส;
โส นิราโส [นิราสโย (สี.), นิราสโส (สฺยา.)] อนาสิสาโน [อนาสยาโน (สี. ปี.), อนาสสาโน (สฺยา.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘อาสวขีโณ ¶ ปหีนมาโน, สพฺพํ ราคปถํ อุปาติวตฺโต;
ทนฺโต ปรินิพฺพุโต ิตตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘สทฺโธ สุตวา นิยามทสฺสี, วคฺคคเตสุ น วคฺคสาริ ธีโร;
โลภํ โทสํ วิเนยฺย ปฏิฆํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘สํสุทฺธชิโน วิวฏฺฏจฺฉโท, ธมฺเมสุ วสี ปารคู อเนโช;
สงฺขารนิโรธาณกุสโล ¶ , สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘อตีเตสุ อนาคเตสุ จาปิ, กปฺปาตีโต อติจฺจสุทฺธิปฺโ;
สพฺพายตเนหิ วิปฺปมุตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
‘‘อฺาย ¶ ปทํ สเมจฺจ ธมฺมํ, วิวฏํ ทิสฺวาน ปหานมาสวานํ;
สพฺพุปธีนํ ปริกฺขยาโน [ปริกฺขยา (ปี.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย’’.
‘‘อทฺธา ¶ หิ ภควา ตเถว เอตํ, โย โส เอวํวิหารี ทนฺโต ภิกฺขุ;
สพฺพสํโยชนโยควีติวตฺโต ¶ [สพฺพสํโยชนิเย จ วีติวตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ.
สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ เตรสมํ นิฏฺิตํ.
๑๔. ธมฺมิกสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ธมฺมิโก อุปาสโก ¶ ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ธมฺมิโก อุปาสโก ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ โคตม ภูริปฺ, กถํกโร สาวโก สาธุ โหติ;
โย วา อคารา อนคารเมติ, อคาริโน วา ปนุปาสกาเส.
‘‘ตุวฺหิ โลกสฺส สเทวกสฺส, คตึ ปชานาสิ ปรายณฺจ;
น จตฺถิ ตุลฺโย นิปุณตฺถทสฺสี, ตุวฺหิ พุทฺธํ ปวรํ วทนฺติ.
‘‘สพฺพํ ตุวํ าณมเวจฺจ ธมฺมํ, ปกาเสสิ สตฺเต อนุกมฺปมาโน;
วิวฏฺฏจฺฉโทสิ สมนฺตจกฺขุ, วิโรจสิ วิมโล สพฺพโลเก.
‘‘อาคฺฉิ ¶ เต สนฺติเก นาคราชา, เอราวโณ นาม ชิโนติ สุตฺวา;
โสปิ ตยา มนฺตยิตฺวาชฺฌคมา, สาธูติ สุตฺวาน ปตีตรูโป.
‘‘ราชาปิ ¶ ¶ ¶ ตํ เวสฺสวโณ กุเวโร, อุเปติ ธมฺมํ ปริปุจฺฉมาโน;
ตสฺสาปิ ตฺวํ ปุจฺฉิโต พฺรูสิ ธีร, โส จาปิ สุตฺวาน ปตีตรูโป.
‘‘เย เกจิเม ติตฺถิยา วาทสีลา, อาชีวกา วา ยทิ วา นิคณฺา;
ปฺาย ตํ นาติตรนฺติ สพฺเพ, ิโต วชนฺตํ วิย สีฆคามึ.
‘‘เย เกจิเม พฺราหฺมณา วาทสีลา, วุทฺธา จาปิ พฺราหฺมณา สนฺติ เกจิ;
สพฺเพ ตยิ อตฺถพทฺธา ภวนฺติ, เย จาปิ อฺเ วาทิโน มฺมานา.
‘‘อยฺหิ ธมฺโม นิปุโณ สุโข จ, โยยํ ตยา ภควา สุปฺปวุตฺโต;
ตเมว สพฺเพปิ [สพฺเพ มยํ (สฺยา.)] สุสฺสูสมานา, ตํ โน วท ปุจฺฉิโต พุทฺธเสฏฺ.
‘‘สพฺเพปิ เม ภิกฺขโว สนฺนิสินฺนา, อุปาสกา จาปิ ตเถว โสตุํ;
สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธํ, สุภาสิตํ ¶ วาสวสฺเสว เทวา’’.
‘‘สุณาถ เม ภิกฺขโว สาวยามิ โว, ธมฺมํ ธุตํ ตฺจ จราถ สพฺเพ;
อิริยาปถํ ¶ ปพฺพชิตานุโลมิกํ, เสเวถ นํ อตฺถทโส มุตีมา.
‘‘โน เว วิกาเล วิจเรยฺย ภิกฺขุ, คาเม จ ปิณฺฑาย จเรยฺย กาเล;
อกาลจาริฺหิ สชนฺติ สงฺคา, ตสฺมา วิกาเล น จรนฺติ พุทฺธา.
‘‘รูปา ¶ จ สทฺทา จ รสา จ คนฺธา, ผสฺสา จ เย สมฺมทยนฺติ สตฺเต;
เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, กาเลน โส ปวิเส ปาตราสํ.
‘‘ปิณฺฑฺจ ภิกฺขุ สมเยน ลทฺธา, เอโก ปฏิกฺกมฺม รโห นิสีเท;
อชฺฌตฺตจินฺตี น มโน พหิทฺธา, นิจฺฉารเย สงฺคหิตตฺตภาโว.
‘‘สเจปิ โส สลฺลเป สาวเกน, อฺเน วา เกนจิ ภิกฺขุนา วา;
ธมฺมํ ¶ ปณีตํ ตมุทาหเรยฺย, น เปสุณํ โนปิ ปรูปวาทํ.
‘‘วาทฺหิ ¶ เอเก ปฏิเสนิยนฺติ, น เต ปสํสาม ปริตฺตปฺเ;
ตโต ตโต เน ปสชนฺติ สงฺคา, จิตฺตฺหิ เต ตตฺถ คเมนฺติ ทูเร.
‘‘ปิณฺฑํ วิหารํ สยนาสนฺจ, อาปฺจ สงฺฆาฏิรชูปวาหนํ;
สุตฺวาน ธมฺมํ สุคเตน เทสิตํ, สงฺขาย เสเว วรปฺสาวโก.
‘‘ตสฺมา หิ ปิณฺเฑ สยนาสเน จ, อาเป จ สงฺฆาฏิรชูปวาหเน;
เอเตสุ ¶ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต, ภิกฺขุ ยถา โปกฺขเร วาริพินฺทุ.
‘‘คหฏฺวตฺตํ ปน โว วทามิ, ยถากโร สาวโก สาธุ โหติ;
น เหส [น เหโส (สี.)] ลพฺภา สปริคฺคเหน, ผสฺเสตุํ โย เกวโล ภิกฺขุธมฺโม.
‘‘ปาณํ ¶ น หเน [น หาเน (สี.)] น จ ฆาตเยยฺย, น จานุชฺา หนตํ ปเรสํ;
สพฺเพสุ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, เย ถาวรา เย จ ตสา สนฺติ [ตสนฺติ (สี. ปี.)] โลเก.
‘‘ตโต อทินฺนํ ปริวชฺชเยยฺย, กิฺจิ กฺวจิ สาวโก พุชฺฌมาโน;
น หารเย หรตํ นานุชฺา, สพฺพํ อทินฺนํ ปริวชฺชเยยฺย.
‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปริวชฺชเยยฺย, องฺคารกาสุํ ชลิตํว วิฺู;
อสมฺภุณนฺโต ปน พฺรหฺมจริยํ, ปรสฺส ทารํ น อติกฺกเมยฺย.
‘‘สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา, เอกสฺส เวโก [เจโต (สี. สฺยา.)] น มุสา ภเณยฺย;
น ภาณเย ภณตํ นานุชฺา, สพฺพํ อภูตํ ปริวชฺชเยยฺย.
‘‘มชฺชฺจ ปานํ น สมาจเรยฺย, ธมฺมํ อิมํ โรจเย โย คหฏฺโ;
น ปายเย ปิวตํ นานุชฺา, อุมฺมาทนนฺตํ อิติ นํ วิทิตฺวา.
‘‘มทา หิ ปาปานิ กโรนฺติ พาลา, กาเรนฺติ จฺเปิ ชเน ปมตฺเต;
เอตํ ¶ ¶ อปฺุายตนํ วิวชฺชเย, อุมฺมาทนํ โมหนํ พาลกนฺตํ.
‘‘ปาณํ ¶ น หเน น จาทินฺนมาทิเย, มุสา น ภาเส น จ มชฺชโป สิยา;
อพฺรหฺมจริยา วิรเมยฺย เมถุนา, รตฺตึ น ภฺุเชยฺย วิกาลโภชนํ.
‘‘มาลํ ¶ น ธาเร น จ คนฺธมาจเร, มฺเจ ฉมายํ ว สเยถ สนฺถเต;
เอตฺหิ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถํ, พุทฺเธน ทุกฺขนฺตคุนา ปกาสิตํ.
‘‘ตโต จ ปกฺขสฺสุปวสฺสุโปสถํ, จาตุทฺทสึ ปฺจทสิฺจ อฏฺมึ;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ ปสนฺนมานโส, อฏฺงฺคุเปตํ สุสมตฺตรูปํ.
‘‘ตโต จ ปาโต อุปวุตฺถุโปสโถ, อนฺเนน ปาเนน จ ภิกฺขุสงฺฆํ;
ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, ยถารหํ สํวิภเชถ วิฺู.
‘‘ธมฺเมน มาตาปิตโร ภเรยฺย, ปโยชเย ธมฺมิกํ โส วณิชฺชํ;
เอตํ ¶ คิหี วตฺตยมปฺปมตฺโต, สยมฺปเภ นาม อุเปติ เทเว’’ติ.
ธมฺมิกสุตฺตํ จุทฺทสมํ นิฏฺิตํ.
จูฬวคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
รตนามคนฺโธ หิริ จ, มงฺคลํ สูจิโลเมน;
ธมฺมจริยฺจ พฺราหฺมโณ [กปิโล พฺราหฺมโณปิ จ (สฺยา. ก.)], นาวา กึสีลมุฏฺานํ.
ราหุโล ปุน กปฺโป จ, ปริพฺพาชนิยํ ตถา;
ธมฺมิกฺจ วิทุโน อาหุ, จูฬวคฺคนฺติ จุทฺทสาติ.
๓. มหาวคฺโค
๑. ปพฺพชฺชาสุตฺตํ
ปพฺพชฺชํ ¶ ¶ ¶ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา;
ยถา วีมํสมาโน โส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิ.
สมฺพาโธยํ ฆราวาโส, รชสฺสายตนํ อิติ;
อพฺโภกาโสว ปพฺพชฺชา, อิติ ทิสฺวาน ปพฺพชิ.
ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยิ;
วจีทุจฺจริตํ ¶ หิตฺวา, อาชีวํ ปริโสธยิ.
อคมา ราชคหํ พุทฺโธ, มคธานํ คิริพฺพชํ;
ปิณฺฑาย อภิหาเรสิ, อากิณฺณวรลกฺขโณ.
ตมทฺทสา พิมฺพิสาโร, ปาสาทสฺมึ ปติฏฺิโต;
ทิสฺวา ลกฺขณสมฺปนฺนํ, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, อภิรูโป พฺรหา สุจิ;
จรเณน จ สมฺปนฺโน, ยุคมตฺตฺจ เปกฺขติ.
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ สติมา, นายํ นีจกุลามิว;
ราชทูตาภิธาวนฺตุ, กุหึ ภิกฺขุ คมิสฺสติ’’.
เต เปสิตา ราชทูตา, ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสุํ;
กุหึ คมิสฺสติ ภิกฺขุ, กตฺถ วาโส ภวิสฺสติ.
สปทานํ ¶ จรมาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
ขิปฺปํ ปตฺตํ อปูเรสิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.
ปิณฺฑจารํ ¶ จริตฺวาน, นิกฺขมฺม นครา มุนิ;
ปณฺฑวํ อภิหาเรสิ, เอตฺถ วาโส ภวิสฺสติ.
ทิสฺวาน วาสูปคตํ, ตโย [ตโต (สี. ปี.)] ทูตา อุปาวิสุํ;
เตสุ เอโกว [เอโก จ ทูโต (สี. สฺยา. ปี.)] อาคนฺตฺวา, ราชิโน ปฏิเวทยิ.
‘‘เอส ¶ ภิกฺขุ มหาราช, ปณฺฑวสฺส ปุรตฺถโต [ปุรกฺขโต (สฺยา. ก.)];
นิสินฺโน พฺยคฺฆุสโภว, สีโหว คิริคพฺภเร’’.
สุตฺวาน ¶ ทูตวจนํ, ภทฺทยาเนน ขตฺติโย;
ตรมานรูโป นิยฺยาสิ, เยน ปณฺฑวปพฺพโต.
ส ยานภูมึ ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;
ปตฺติโก อุปสงฺกมฺม, อาสชฺช นํ อุปาวิสิ.
นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณียํ ตโต;
กถํ โส วีติสาเรตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ, ปมุปฺปตฺติโก [ปมุปฺปตฺติยา (สี.), ปมุปฺปตฺติโต (สฺยา.)] สุสุ;
วณฺณาโรเหน สมฺปนฺโน, ชาติมา วิย ขตฺติโย.
‘‘โสภยนฺโต อนีกคฺคํ, นาคสงฺฆปุรกฺขโต;
ททามิ โภเค ภฺุชสฺสุ, ชาตึ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘อุชุํ ชนปโท ราช, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต;
ธนวีริเยน สมฺปนฺโน, โกสเลสุ [โกสลสฺส (สฺยา. ก.)] นิเกติโน.
‘‘อาทิจฺจา ¶ ¶ [อาทิจฺโจ (ก.)] นาม โคตฺเตน, สากิยา [สากิโย (ก.)] นาม ชาติยา;
ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถยํ.
‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
ปธานาย คมิสฺสามิ, เอตฺถ เม รฺชตี มโน’’ติ.
ปพฺพชฺชาสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.
๒. ปธานสุตฺตํ
‘‘ตํ ¶ มํ ปธานปหิตตฺตํ, นทึ เนรฺชรํ ปติ;
วิปรกฺกมฺม ฌายนฺตํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา.
‘‘นมุจี กรุณํ วาจํ, ภาสมาโน อุปาคมิ;
‘กิโส ตฺวมสิ ทุพฺพณฺโณ, สนฺติเก มรณํ ตว.
‘‘‘สหสฺสภาโค ¶ มรณสฺส, เอกํโส ตว ชีวิตํ;
ชีว โภ ชีวิตํ เสยฺโย, ชีวํ ปฺุานิ กาหสิ.
‘‘‘จรโต ¶ จ เต พฺรหฺมจริยํ, อคฺคิหุตฺตฺจ ชูหโต;
ปหูตํ จียเต ปฺุํ, กึ ปธาเนน กาหสิ.
‘‘‘ทุคฺโค มคฺโค ปธานาย, ทุกฺกโร ทุรภิสมฺภโว’’’;
อิมา คาถา ภณํ มาโร, อฏฺา พุทฺธสฺส สนฺติเก.
ตํ ตถาวาทินํ มารํ, ภควา เอตทพฺรวิ;
‘‘ปมตฺตพนฺธุ ปาปิม, เยนตฺเถน [เสนตฺเถน (?), อตฺตโน อตฺเถน (อฏฺ. สํวณฺณนา)] อิธาคโต.
‘‘อณุมตฺโตปิ ¶ [อณุมตฺเตนปิ (สี. สฺยา.)] ปฺุเน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชติ;
เยสฺจ อตฺโถ ปฺุเน, เต มาโร วตฺตุมรหติ.
‘‘อตฺถิ สทฺธา ตถา [ตโต (สี. ปี.), ตโป (สฺยา. ก.)] วีริยํ, ปฺา จ มม วิชฺชติ;
เอวํ มํ ปหิตตฺตมฺปิ, กึ ชีวมนุปุจฺฉสิ.
‘‘นทีนมปิ โสตานิ, อยํ วาโต วิโสสเย;
กิฺจ ¶ เม ปหิตตฺตสฺส, โลหิตํ นุปสุสฺสเย.
‘‘โลหิเต สุสฺสมานมฺหิ, ปิตฺตํ เสมฺหฺจ สุสฺสติ;
มํเสสุ ขียมาเนสุ, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสีทติ;
ภิยฺโย สติ จ ปฺา จ, สมาธิ มม ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปตฺตสฺสุตฺตมเวทนํ;
กาเมสุ [กาเม (สี. สฺยา.)] นาเปกฺขเต จิตฺตํ, ปสฺส สตฺตสฺส สุทฺธตํ.
‘‘กามา ¶ เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.
‘‘ปฺจมํ [ปฺจมี (สี. ปี.)] ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม.
‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติ.
‘‘เอสา ¶ นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุขํ.
‘‘เอส มฺุชํ ปริหเร, ธิรตฺถุ มม [อิท (ก.)] ชีวิตํ;
สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ปราชิโต.
‘‘ปคาฬฺเหตฺถ ¶ น ทิสฺสนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณา;
ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, เยน คจฺฉนฺติ สุพฺพตา.
‘‘สมนฺตา ธชินึ ทิสฺวา, ยุตฺตํ มารํ สวาหนํ;
ยุทฺธาย ปจฺจุคฺคจฺฉามิ, มา มํ านา อจาวยิ.
‘‘ยํ ¶ เต ตํ นปฺปสหติ, เสนํ โลโก สเทวโก;
ตํ ¶ เต ปฺาย เภจฺฉามิ [คจฺฉามิ (สี.), เวจฺฉามิ (สฺยา.), วชฺฌามิ (ก.)], อามํ ปตฺตํว อสฺมนา [ปกฺกํว อมุนา (ก.)].
‘‘วสีกริตฺวา [วสึ กริตฺวา (พหูสุ)] สงฺกปฺปํ, สติฺจ สูปติฏฺิตํ;
รฏฺา รฏฺํ วิจริสฺสํ, สาวเก วินยํ ปุถู.
‘‘เต อปฺปมตฺตา ปหิตตฺตา, มม สาสนการกา;
อกามสฺส [อกามา (ก.)] เต คมิสฺสนฺติ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’.
‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธึ ปทาปทํ;
โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต.
‘‘เมทวณฺณํว ปาสาณํ, วายโส อนุปริยคา;
อเปตฺถ มุทุํ [มุทุ (สี.)] วินฺเทม, อปิ อสฺสาทนา สิยา.
‘‘อลทฺธา ตตฺถ อสฺสาทํ, วายเสตฺโต อปกฺกมิ;
กาโกว เสลมาสชฺช, นิพฺพิชฺชาเปม โคตมํ’’.
ตสฺส ¶ โสกปเรตสฺส, วีณา กจฺฉา อภสฺสถ;
ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถาติ.
ปธานสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.
๓. สุภาสิตสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอก สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู ¶ อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, น ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูนํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุภาสิตํเยว ภาสติ โน ทุพฺภาสิตํ, ธมฺมํเยว ภาสติ โน อธมฺมํ, ปิยํเยว ภาสติ โน อปฺปิยํ, สจฺจํเยว ภาสติ โน อลิกํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูน’’นฺติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถ’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา วงฺคีโส อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภาติ มํ ภควา, ปฏิภาติ มํ สุคตา’’ติ. ‘‘ปฏิภาตุ ตํ วงฺคีสา’’ติ ภควา อโวจ. อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –
‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;
ปเร ¶ จ น วิหึเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตา.
‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.
‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;
สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา.
‘‘ยํ ¶ ¶ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา’’ติ.
สุภาสิตสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.
๔. สุนฺทริกภารทฺวาชสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สุนฺทริกาย นทิยา ตีเร. เตน โข ปน สมเยน สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ สุนฺทริกาย นทิยา ตีเร อคฺคึ ชุหติ, อคฺคิหุตฺตํ ปริจรติ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ อคฺคึ ชุหิตฺวา อคฺคิหุตฺตํ ปริจริตฺวา อุฏฺายาสนา สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกสิ – ‘‘โก นุ โข อิมํ หพฺยเสสํ ภฺุเชยฺยา’’ติ? อทฺทสา โข สุนฺทริกภารทฺวาโช ¶ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล สสีสํ ปารุตํ นิสินฺนํ; ทิสฺวาน วาเมน หตฺเถน หพฺยเสสํ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กมณฺฑลุํ คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.
อถ โข ภควา สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทสทฺเทน สีสํ ¶ วิวริ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ – ‘‘มุณฺโฑ อยํ ภวํ, มุณฺฑโก อยํ ภว’’นฺติ ตโตว ปุน นิวตฺติตุกาโม อโหสิ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มุณฺฑาปิ หิ อิเธกจฺเจ พฺราหฺมณา ภวนฺติ, ยํนูนาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ชาตึ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึชจฺโจ ภว’’นฺติ?
อถ โข ภควา สุนฺทริกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘น พฺราหฺมโณ โนมฺหิ น ราชปุตฺโต, น เวสฺสายโน อุท โกจิ โนมฺหิ;
โคตฺตํ ปริฺาย ปุถุชฺชนานํ, อกิฺจโน มนฺต จรามิ โลเก.
‘‘สงฺฆาฏิวาสี ¶ ¶ อคโห จรามิ [อคิโห (ก. สี. ปี.) อเคโห (กตฺถจิ)], นิวุตฺตเกโส อภินิพฺพุตตฺโต;
อลิปฺปมาโน อิธ มาณเวหิ, อกลฺลํ มํ พฺราหฺมณ ปุจฺฉสิ โคตฺตปฺหํ’’.
‘‘ปุจฺฉนฺติ ¶ เว โภ พฺราหฺมณา, พฺราหฺมเณภิ สห พฺราหฺมโณ โน ภว’’นฺติ.
‘‘พฺราหฺมโณ หิ เจ ตฺวํ พฺรูสิ, มฺจ พฺรูสิ อพฺราหฺมณํ;
ตํ ตํ สาวิตฺตึ ปุจฺฉามิ, ติปทํ จตุวีสตกฺขรํ.
‘‘กึ ¶ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา [ปมปาทนฺโต] เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถู อิธ โลเก [ทุติยปาทนฺโต (สี.)].
‘‘ยทนฺตคู เวทคู ยฺกาเล, ยสฺสาหุตึ ลเภ ตสฺสิชฺเฌติ พฺรูมิ’’.
‘‘อทฺธา หิ ตสฺส หุตมิชฺเฌ, (อิติ พฺราหฺมโณ)
ยํ ตาทิสํ เวทคุมทฺทสาม;
ตุมฺหาทิสานฺหิ อทสฺสเนน, อฺโ ชโน ภฺุชติ ปูรฬาสํ’’.
‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ พฺราหฺมณ อตฺเถน, อตฺถิโก อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉ;
สนฺตํ วิธูมํ อนีฆํ นิราสํ, อปฺเปวิธ อภิวินฺเท สุเมธํ’’.
‘‘ยฺเ รโตหํ โภ โคตม, ยฺํ ยิฏฺุกาโม นาหํ ปชานามิ;
อนุสาสตุ มํ ภวํ, ยตฺถ ¶ หุตํ อิชฺฌเต พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘เตน หิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, โอทหสฺสุ โสตํ; ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ –
‘‘มา ¶ ชาตึ ปุจฺฉี จรณฺจ ปุจฺฉ, กฏฺา หเว ชายติ ชาตเวโท;
นีจากุลีโนปิ ¶ มุนี ธิตีมา, อาชานิโย โหติ หิรีนิเสโธ.
‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต, เวทนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย;
กาเลน ตมฺหิ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข [ปฺุเปโข (สี. ปี.)] ยเชถ.
‘‘เย ¶ กาเม หิตฺวา อคหา จรนฺติ, สุสฺตตฺตา ตสรํว อุชฺชุํ;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย วีตราคา สุสมาหิตินฺทฺริยา, จนฺโทว ราหุคฺคหณา ปมุตฺตา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘อสชฺชมานา วิจรนฺติ โลเก, สทา สตา หิตฺวา มมายิตานิ;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘โย กาเม หิตฺวา อภิภุยฺยจารี, โย เวทิ ชาตีมรณสฺส อนฺตํ;
ปรินิพฺพุโต ¶ อุทกรหโทว สีโต, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘สโม ¶ สเมหิ วิสเมหิ ทูเร, ตถาคโต โหติ อนนฺตปฺโ;
อนูปลิตฺโต อิธ วา หุรํ วา, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘ยมฺหิ ¶ น มายา วสติ น มาโน, โย วีตโลโภ อมโม นิราโส;
ปนุณฺณโกโธ อภินิพฺพุตตฺโต, โย พฺราหฺมโณ โสกมลํ อหาสิ;
ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘นิเวสนํ โย มนโส อหาสิ, ปริคฺคหา ยสฺส น สนฺติ เกจิ;
อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วา, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘สมาหิโต โย อุทตาริ โอฆํ, ธมฺมํ จฺาสิ ปรมาย ทิฏฺิยา;
ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘ภวาสวา ยสฺส วจี ขรา จ, วิธูปิตา อตฺถคตา น สนฺติ;
ส เวทคู สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, ตถาคโต ¶ อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘สงฺคาติโค ยสฺส น สนฺติ สงฺคา, โย มานสตฺเตสุ อมานสตฺโต;
ทุกฺขํ ¶ ปริฺาย สเขตฺตวตฺถุํ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘อาสํ ¶ อนิสฺสาย วิเวกทสฺสี, ปรเวทิยํ ทิฏฺิมุปาติวตฺโต;
อารมฺมณา ยสฺส น สนฺติ เกจิ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘ปโรปรา [ปโรวรา (สี. ปี.)] ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา, วิธูปิตา อตฺถคตา น สนฺติ;
สนฺโต อุปาทานขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘สํโยชนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, โยปานุทิ ราคปถํ อเสสํ;
สุทฺโธ นิโทโส วิมโล อกาโจ [อกาโม (สี. สฺยา.)], ตถาคโต ¶ อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘โย อตฺตโน อตฺตานํ [อตฺตนาตฺตานํ (สี. สฺยา.)] นานุปสฺสติ, สมาหิโต อุชฺชุคโต ิตตฺโต;
ส เว อเนโช อขิโล อกงฺโข, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.
‘‘โมหนฺตรา ยสฺส น สนฺติ เกจิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ จ าณทสฺสี;
สรีรฺจ อนฺติมํ ธาเรติ, ปตฺโต จ สมฺโพธิมนุตฺตรํ สิวํ;
เอตฺตาวตา ยกฺขสฺส สุทฺธิ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ’’.
‘‘หุตฺจ ¶ [หุตฺตฺจ (สี. ก.)] มยฺหํ หุตมตฺถุ สจฺจํ, ยํ ตาทิสํ เวทคุนํ อลตฺถํ;
พฺรหฺมา หิ สกฺขิ ปฏิคณฺหาตุ เม ภควา, ภฺุชตุ เม ภควา ปูรฬาสํ’’.
‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ, สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม;
คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา.
‘‘อฺเน จ เกวลินํ มเหสึ, ขีณาสวํ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ;
อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหสฺสุ, เขตฺตฺหิ ตํ ปฺุเปกฺขสฺส โหติ’’.
‘‘สาธาหํ ¶ ¶ ภควา ตถา วิชฺํ, โย ทกฺขิณํ ภฺุเชยฺย มาทิสสฺส;
ยํ ยฺกาเล ปริเยสมาโน, ปปฺปุยฺย ตว สาสนํ’’.
‘‘สารมฺภา ยสฺส วิคตา, จิตฺตํ ยสฺส อนาวิลํ;
วิปฺปมุตฺโต จ กาเมหิ, ถินํ ยสฺส ปนูทิตํ.
‘‘สีมนฺตานํ ¶ วิเนตารํ, ชาติมรณโกวิทํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, ตาทิสํ ยฺมาคตํ.
‘‘ภกุฏึ [ภูกุฏึ (ก. สี.), ภากุฏึ (ก. สี., ม. นิ. ๑.๒๒๖)] วินยิตฺวาน, ปฺชลิกา นมสฺสถ;
ปูเชถ อนฺนปาเนน, เอวํ อิชฺฌนฺติ ทกฺขิณา.
‘‘พุทฺโธ ¶ ภวํ อรหติ ปูรฬาสํ, ปฺุเขตฺตมนุตฺตรํ;
อายาโค สพฺพโลกสฺส, โภโต ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.
อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ โภโต โคตมสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. อลตฺถ โข ¶ สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ…เป… อรหตํ อโหสีติ.
สุนฺทริกภารทฺวาชสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.
๕. มาฆสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอก สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข มาโฆ มาณโว เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ –
‘‘อหฺหิ, โภ โคตม, ทายโก ทานปติ วทฺู ยาจโยโค; ธมฺเมน โภเค ปริเยสามิ; ธมฺเมน โภเค ปริเยสิตฺวา ธมฺมลทฺเธหิ โภเคหิ ธมฺมาธิคเตหิ เอกสฺสปิ ททามิ ทฺวินฺนมฺปิ ¶ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปฺจนฺนมฺปิ ฉนฺนมฺปิ สตฺตนฺนมฺปิ อฏฺนฺนมฺปิ นวนฺนมฺปิ ทสนฺนมฺปิ ททามิ, วีสายปิ ตึสายปิ จตฺตาลีสายปิ ปฺาสายปิ ททามิ, สตสฺสปิ ททามิ, ภิยฺโยปิ ททามิ. กจฺจาหํ, โภ โคตม, เอวํ ททนฺโต เอวํ ยชนฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวามี’’ติ ¶ ?
‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, มาณว, เอวํ ททนฺโต เอวํ ยชนฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวสิ. โย โข, มาณว, ทายโก ทานปติ วทฺู ยาจโยโค; ธมฺเมน โภเค ปริเยสติ; ธมฺเมน โภเค ปริเยสิตฺวา ธมฺมลทฺเธหิ โภเคหิ ธมฺมาธิคเตหิ เอกสฺสปิ ททาติ…เป… สตสฺสปิ ททาติ, ภิยฺโยปิ ททาติ, พหุํ โส ปฺุํ ปสวตี’’ติ. อถ โข มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ปุจฺฉามหํ โคตมํ วทฺุํ, (อิติ มาโฆ มาณโว)
กาสายวาสึ อคหํ [อคิหํ (สี.), อเคหํ (ปี.)] จรนฺตํ;
โย ยาจโยโค ทานปติ [ทานปตี (สี. สฺยา. ปี.)] คหฏฺโ, ปฺุตฺถิโก [ปฺุเปโข (สี. ปี. ก.)] ยชติ ปฺุเปกฺโข;
ททํ ¶ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, กถํ หุตํ ยชมานสฺส สุชฺเฌ’’.
‘‘โย ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (มาฆาติ ภควา)
ปฺุตฺถิโก ยชติ ปฺุเปกฺโข;
ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, อาราธเย ทกฺขิเณยฺเยภิ ตาทิ’’.
‘‘โย ¶ ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (อิติ มาโฆ มาณโว)
ปฺุตฺถิโก ยชติ ปฺุเปกฺโข;
ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, อกฺขาหิ เม ภควา ทกฺขิเณยฺเย’’.
‘‘เย ¶ เว อสตฺตา [อลคฺคา (สฺยา.)] วิจรนฺติ โลเก, อกิฺจนา เกวลิโน ยตตฺตา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย สพฺพสํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, ทนฺตา วิมุตฺตา อนีฆา นิราสา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย ¶ สพฺพสํโยชนวิปฺปมุตฺตา, ทนฺตา วิมุตฺตา อนีฆา นิราสา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เยสุ น มายา วสติ น มาโน, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย ¶ ¶ วีตโลภา อมมา นิราสา, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย ¶ เว น ตณฺหาสุ อุปาติปนฺนา, วิตเรยฺย โอฆํ อมมา จรนฺติ;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เยสํ ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย กาเม หิตฺวา อคหา จรนฺติ, สุสฺตตฺตา ตสรํว อุชฺชุํ;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย วีตราคา สุสมาหิตินฺทฺริยา, จนฺโทว ราหุคฺคหณา ปมุตฺตา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘สมิตาวิโน วีตราคา อโกปา, เยสํ คตี นตฺถิธ วิปฺปหาย;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘ชหิตฺวา ชาติมรณํ อเสสํ, กถํกถึ สพฺพมุปาติวตฺตา;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย ¶ ¶ อตฺตทีปา วิจรนฺติ โลเก, อกิฺจนา สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตา;
กาเลน ¶ เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘เย เหตฺถ ชานนฺติ ยถา ตถา อิทํ, อยมนฺติมา นตฺถิ ปุนพฺภโวติ;
กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ.
‘‘โย ¶ เวทคู ฌานรโต สตีมา, สมฺโพธิปตฺโต สรณํ พหูนํ;
กาเลน ตมฺหิ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปฺุเปกฺโข ยเชถ’’.
‘‘อทฺธา อโมฆา มม ปุจฺฉนา อหุ, อกฺขาสิ เม ภควา ทกฺขิเณยฺเย;
ตฺวฺเหตฺถ ชานาสิ ยถา ตถา อิทํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
‘‘โย ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (อิติ มาโฆ มาณโว)
ปฺุตฺถิโก ยชติ ปฺุเปกฺโข;
ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ,
อกฺขาหิ เม ภควา ยฺสมฺปทํ’’.
‘‘ยชสฺสุ ยชมาโน มาฆาติ ภควา, สพฺพตฺถ จ วิปฺปสาเทหิ จิตฺตํ;
อารมฺมณํ ยชมานสฺส ยฺโ, เอตฺถปฺปติฏฺาย ชหาติ โทสํ.
‘‘โส ¶ วีตราโค ปวิเนยฺย โทสํ, เมตฺตํ จิตฺตํ ภาวยมปฺปมาณํ;
รตฺตินฺทิวํ สตตมปฺปมตฺโต, สพฺพา ทิสา ผรติ อปฺปมฺํ’’.
‘‘โก ¶ สุชฺฌติ มุจฺจติ พชฺฌตี จ, เกนตฺตนา คจฺฉติ [เกนตฺเถนา คจฺฉติ (ก.)] พฺรหฺมโลกํ;
อชานโต เม มุนิ พฺรูหิ ปุฏฺโ, ภควา หิ เม สกฺขิ พฺรหฺมชฺชทิฏฺโ;
ตุวฺหิ ¶ โน พฺรหฺมสโมสิ สจฺจํ, กถํ อุปปชฺชติ พฺรหฺมโลกํ ชุติม’’.
‘‘โย ยชติ ติวิธํ ยฺสมฺปทํ, (มาฆาติ ภควา)
อาราธเย ทกฺขิเณยฺเยภิ ตาทิ;
เอวํ ¶ ยชิตฺวา สมฺมา ยาจโยโค,
อุปปชฺชติ พฺรหฺมโลกนฺติ พฺรูมี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.
มาฆสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.
๖. สภิยสุตฺตํ
เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุราณสาโลหิตาย เทวตาย ปฺหา อุทฺทิฏฺา โหนฺติ – ‘‘โย เต, สภิย, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิเม ปฺเห ปุฏฺโ พฺยากโรติ ตสฺส สนฺติเก พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาสี’’ติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ตสฺสา เทวตาย สนฺติเก เต ปฺเห อุคฺคเหตฺวา เย เต สมณพฺราหฺมณา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา ¶ พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป มกฺขลิโคสาโล อชิโต เกสกมฺพโล ปกุโธ [กกุโธ (สี.) ปกุทฺโธ (สฺยา. กํ.)] กจฺจาโน สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เพลฏฺปุตฺโต [เพลฺลฏฺิปุตฺโต (สี. ปี.), เวฬฏฺปุตฺโต (สฺยา.)] นิคณฺโ นาฏปุตฺโต [นาตปุตฺโต (สี. ปี.)], เต อุปสงฺกมิตฺวา เต ปฺเห ปุจฺฉติ. เต สภิเยน ¶ ปริพฺพาชเกน ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ; อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ. อปิ จ สภิยํ เยว ปริพฺพาชกํ ปฏิปุจฺฉนฺติ.
อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป…เป… นิคณฺโ นาฏปุตฺโต, เต มยา ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ, อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ; อปิ ¶ จ มฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉนฺติ. ยนฺนูนฺนาหํ หีนายาวตฺติตฺวา กาเม ปริภฺุเชยฺย’’นฺติ.
อถ ¶ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยมฺปิ โข สมโณ โคตโม สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส; ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘เยปิ โข เต [เย โข เต (สฺยา.), ยํ โข เต (ก.)] โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา เถรา รตฺตฺู จิรปพฺพชิตา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป…เป. ¶ … นิคณฺโ นาฏปุตฺโต, เตปิ มยา ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ, อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ, อปิ จ มฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉนฺติ; กึ ปน เม สมโณ โคตโม อิเม ปฺเห ปุฏฺโ พฺยากริสฺสติ! สมโณ หิ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา, นโว จ ปพฺพชฺชายา’’ติ.
อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมโณ โข [สมโณ โข โคตโม (สฺยา. ก.)] ทหโรติ น อฺุาตพฺโพ น ปริโภตพฺโพ. ทหโรปิ เจส สมโณ โคตโม มหิทฺธิโก โหติ มหานุภาโว, ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.
อถ ¶ โข สภิโย ปริพฺพาชโก เยน ราชคหํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ราชคหํ เวฬุวนํ กลนฺทกนิวาโป, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ ¶ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘กงฺขี เวจิกิจฺฉี อาคมํ, (อิติ สภิโย)
ปฺเห ปุจฺฉิตุํ อภิกงฺขมาโน;
เตสนฺตกโร ภวาหิ [ภวาหิ เม (ปี. ก.)] ปฺเห เม ปุฏฺโ,
อนุปุพฺพํ อนุธมฺมํ พฺยากโรหิ เม’’.
‘‘ทูรโต ¶ อาคโตสิ สภิย, (อิติ ภควา)
ปฺเห ปุจฺฉิตุํ อภิกงฺขมาโน;
เตสนฺตกโร ภวามิ [เตสมนฺตกโรมิ เต (ก.)] ปฺเห เต ปุฏฺโ,
อนุปุพฺพํ อนุธมฺมํ พฺยากโรมิ เต.
‘‘ปุจฺฉ ¶ มํ สภิย ปฺหํ, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ;
ตสฺส ตสฺเสว ปฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติ.
อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! ยํ วตาหํ อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โอกาสกมฺมมตฺตมฺปิ [โอกาสมตฺตมฺปิ (สี. ปี.)] นาลตฺถํ ตํ เม อิทํ สมเณน โคตเมน โอกาสกมฺมํ กต’’นฺติ. อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ ¶ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กึ ปตฺตินมาหุ ภิกฺขุนํ, (อิติ สภิโย)
โสรตํ เกน กถฺจ ทนฺตมาหุ;
พุทฺโธติ กถํ ปวุจฺจติ,
ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.
‘‘ปชฺเชน ¶ กเตน อตฺตนา, (สภิยาติ ภควา)
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุ.
‘‘สพฺพตฺถ ¶ อุเปกฺขโก สติมา, น โส หึสติ กฺจิ สพฺพโลเก;
ติณฺโณ สมโณ อนาวิโล, อุสฺสทา ยสฺส น สนฺติ โสรโต โส.
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต.
‘‘กปฺปานิ วิเจยฺย เกวลานิ, สํสารํ ทุภยํ จุตูปปาตํ;
วิคตรชมนงฺคณํ ¶ วิสุทฺธํ, ปตฺตํ ชาติขยํ ตมาหุ พุทฺธ’’นฺติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อุตฺตรึ [อุตฺตริ (ก.)] ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กึ ¶ ปตฺตินมาหุ พฺราหฺมณํ, (อิติ สภิโย)
สมณํ เกน กถฺจ นฺหาตโกติ;
นาโคติ ¶ กถํ ปวุจฺจติ,
ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.
‘‘พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, (สภิยาติ ภควา)
วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส,
อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.
‘‘สมิตาวิ ปหาย ปฺุปาปํ, วิรโช ตฺวา อิมํ ปรฺจ โลกํ;
ชาติมรณํ อุปาติวตฺโต, สมโณ ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘นินฺหาย ¶ [นินหาย (สฺยา.)] สพฺพปาปกานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสสุ ¶ กปฺปิเยสุ, กปฺปํ เนติ ตมาหุ นฺหาตโก’’ติ.
‘‘อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.)] วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กํ เขตฺตชินํ วทนฺติ พุทฺธา, (อิติ สภิโย)
กุสลํ เกน กถฺจ ปณฺฑิโตติ;
มุนิ ¶ นาม กถํ ปวุจฺจติ,
ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.
‘‘เขตฺตานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)
ทิพฺพํ มานุสกฺจ พฺรหฺมเขตฺตํ;
สพฺพเขตฺตมูลพนฺธนา ปมุตฺโต,
เขตฺตชิโน ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘โกสานิ ¶ วิเจยฺย เกวลานิ, ทิพฺพํ มานุสกฺจ พฺรหฺมโกสํ;
สพฺพโกสมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, กุสโล ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘ทุภยานิ ¶ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สุทฺธิปฺโ;
กณฺหํ สุกฺกํ อุปาติวตฺโต, ปณฺฑิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘อสตฺจ ¶ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ ปูชนีโย, สงฺคํ ชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กึ ปตฺตินมาหุ ¶ เวทคุํ, (อิติ สภิโย)
อนุวิทิตํ เกน กถฺจ วีริยวาติ;
อาชานิโย กินฺติ นาม โหติ,
ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.
‘‘เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)
สมณานํ ยานิธตฺถิ [ยานิปตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)] พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค,
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส.
‘‘อนุวิจฺจ ปปฺจนามรูปํ, อชฺฌตฺตํ ¶ พหิทฺธา จ โรคมูลํ;
สพฺพโรคมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, อนุวิทิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
‘‘ยสฺสสฺสุ ลุนานิ พนฺธนานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สงฺคมูลํ;
สพฺพสงฺคมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, อาชานิโย ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติ.
อถ ¶ ¶ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –
‘‘กึ ปตฺตินมาหุ โสตฺติยํ, (อิติ สภิโย)
อริยํ ¶ เกน กถฺจ จรณวาติ;
ปริพฺพาชโก กินฺติ นาม โหติ,
ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.
‘‘สุตฺวา สพฺพธมฺมํ อภิฺาย โลเก, (สภิยาติ ภควา)
สาวชฺชานวชฺชํ ยทตฺถิ กิฺจิ;
อภิภุํ อกถํกถึ วิมุตฺตํ,
อนิฆํ ¶ สพฺพธิมาหุ โสตฺติโยติ.
‘‘เฉตฺวา อาสวานิ อาลยานิ, วิทฺวา โส น อุเปติ คพฺภเสยฺยํ;
สฺํ ติวิธํ ปนุชฺช ปงฺกํ, กปฺปํ เนติ ตมาหุ อริโยติ.
‘‘โย อิธ จรเณสุ ปตฺติปตฺโต, กุสโล สพฺพทา อาชานาติ [อาชานิ (สฺยา.)] ธมฺมํ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺตจิตฺโต [วิมุตฺโต (สี.)], ปฏิฆา ยสฺส น สนฺติ จรณวา โส.
‘‘ทุกฺขเวปกฺกํ ยทตฺถิ กมฺมํ, อุทฺธมโธ ติริยํ วาปิ [ติริยฺจาปิ (สฺยา.)] มชฺเฌ;
ปริพฺพาชยิตฺวา ปริฺจารี, มายํ มานมโถปิ โลภโกธํ;
ปริยนฺตมกาสิ นามรูปํ, ตํ ปริพฺพาชกมาหุ ปตฺติปตฺต’’นฺติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ¶ อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –
‘‘ยานิ ¶ ¶ จ ตีณิ ยานิ จ สฏฺิ, สมณปฺปวาทสิตานิ [สมณปฺปวาทนิสฺสิตานิ (สฺยา. ก.)] ภูริปฺ;
สฺกฺขรสฺนิสฺสิตานิ, โอสรณานิ วิเนยฺย โอฆตมคา.
‘‘อนฺตคูสิ ¶ ปารคู [ปารคูสิ (สฺยา. ปี. ก.)] ทุกฺขสฺส, อรหาสิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ขีณาสวํ ตํ มฺเ;
ชุติมา มุติมา ปหูตปฺโ, ทุกฺขสฺสนฺตกรํ อตาเรสิ มํ.
‘‘ยํ เม กงฺขิตมฺาสิ, วิจิกิจฺฉา มํ ตารยิ นโม เต;
มุนิ โมนปเถสุ ปตฺติปตฺต, อขิล อาทิจฺจพนฺธุ โสรโตสิ.
‘‘ยา ¶ เม กงฺขา ปุเร อาสิ, ตํ เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตว.
‘‘อุปายาสา จ เต สพฺเพ, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา;
สีติภูโต ทมปฺปตฺโต, ธิติมา สจฺจนิกฺกโม.
‘‘ตสฺส เต นาคนาคสฺส, มหาวีรสฺส ภาสโต;
สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโล.
‘‘ตุวํ ¶ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;
ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิ มํ ปชํ.
‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;
สีโหสิ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ปุณฺฑรีกํ ¶ ยถา วคฺคุ, โตเย น อุปลิมฺปติ [โตเยน น อุปลิปฺปติ (สี.), โตเย น อุปลิปฺปติ (ปี.), โตเยน น อุปลิมฺปติ (ก.)];
เอวํ ปฺุเ จ ปาเป จ, อุภเย ตฺวํ น ลิมฺปสิ;
ปาเท วีร ปสาเรหิ, สภิโย วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ.
อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต…เป… เอสาหํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ; ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ ¶ .
‘‘โย โข, สภิย, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติ; จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อปิ จ เมตฺถ ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติ.
‘‘สเจ, ภนฺเต, อฺติตฺถิยปุพฺพา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขนฺตา ปพฺพชฺชํ, อากงฺขนฺตา ¶ อุปสมฺปทํ จตฺตาโร มาเส ปริวสนฺติ, จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย, อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ; จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติ. อลตฺถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อลตฺถ อุปสมฺปทํ…เป… อฺตโร โข ปนายสฺมา สภิโย อรหตํ อโหสีติ.
สภิยสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.
๗. เสลสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ¶ ภิกฺขุสเตหิ เยน อาปณํ นาม องฺคุตฺตราปานํ นิคโม ตทวสริ. อสฺโสสิ ¶ โข เกณิโย ชฏิโล ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ อาปณํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ ¶ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ [ภควา (สฺยา. ปี.)]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ¶ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.
อถ โข เกณิโย ชฏิโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข เกณิยํ ชฏิลํ ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควตา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภควา เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘มหา โข, เกณิย, ภิกฺขุสงฺโฆ ¶ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ; ตฺวฺจ พฺราหฺมเณสุ ¶ อภิปฺปสนฺโน’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, โภ โคตม, มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ, อหฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน; อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘มหา โข, เกณิย, ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ; ตฺวฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’’ติ.
ตติยมฺปิ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, โภ โคตม, มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ, อหฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน, อธิวาเสตุ [อธิวาเสตฺเวว (สี.)] เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ¶ อุฏฺายาสนา เยน สโก อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มิตฺตามจฺเจ าติสาโลหิเต อามนฺเตสิ – ‘‘สุณนฺตุ เม ภวนฺโต มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา, สมโณ เม โคตโม นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, เยน เม กายเวยฺยาวฏิกํ กเรยฺยาถา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เกณิยสฺส ชฏิลสฺส มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา เกณิยสฺส ชฏิลสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อปฺเปกจฺเจ อุทฺธนานิ ขณนฺติ, อปฺเปกจฺเจ กฏฺานิ ผาเลนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ภาชนานิ โธวนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อุทกมณิกํ ปติฏฺาเปนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อาสนานิ ปฺาเปนฺติ. เกณิโย ปน ชฏิโล สามํเยว มณฺฑลมาฬํ ¶ ปฏิยาเทติ.
เตน โข ปน สมเยน เสโล พฺราหฺมโณ อาปเณ ปฏิวสติ, ติณฺณํ ¶ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ ¶ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, ตีณิ จ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติ.
เตน โข ปน สมเยน เกณิโย ชฏิโล เสเล พฺราหฺมเณ อภิปฺปสนฺโน โหติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ มาณวกสเตหิ ปริวุโต ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโน เยน เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข เสโล พฺราหฺมโณ เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสเม [เกณิสฺสมิเย ชฏิเล (สี. ปี.)] อปฺเปกจฺเจ อุทฺธนานิ ขณนฺเต…เป… อปฺเปกจฺเจ อาสนานิ ปฺเปนฺเต, เกณิยํ ปน ชฏิลํ สามํเยว มณฺฑลมาฬํ ปฏิยาเทนฺตํ. ทิสฺวาน เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข โภโต เกณิยสฺส อาวาโห วา ภวิสฺสติ, วิวาโห วา ภวิสฺสติ, มหายฺโ วา ปจฺจุปฏฺิโต, ราชา วา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร นิมนฺติโต สฺวาตนาย สทฺธึ พลกาเยนา’’ติ?
‘‘น เม, โภ เสล, อาวาโห วา ภวิสฺสติ วิวาโห วา, นาปิ ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร นิมนฺติโต สฺวาตนาย สทฺธึ พลกาเยน; อปิ จ โข เม มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต. อตฺถิ สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ ¶ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ¶ ภิกฺขุสเตหิ อาปณํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ¶ ภวนฺตํ โคตมํ…เป… พุทฺโธ ภควาติ. โส เม นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. ‘‘พุทฺโธติ, โภ เกณิย, วเทสิ’’? ‘‘พุทฺโธติ, โภ เสล, วทามิ’’. ‘‘พุทฺโธติ, โภ เกณิย, วเทสิ’’? ‘‘พุทฺโธติ, โภ เสล, วทามี’’ติ.
อถ โข เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธติ. อาคตานิ โข ปนมฺหากํ มนฺเตสุ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา. สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ ราชา โหติ จกฺกวตฺติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต. ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉทฺโท (สี. ปี.)]. กหํ ปน, โภ เกณิย, เอตรหิ โส ภวํ โคตโม วิหรติ ¶ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ?
เอวํ ¶ วุตฺเต, เกณิโย ชฏิโล ทกฺขิณํ พาหุํ ปคฺคเหตฺวา เสลํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘เยเนสา ¶ , โภ เสล, นีลวนราชี’’ติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ เต มาณวเก อามนฺเตสิ – ‘‘อปฺปสทฺทา โภนฺโต อาคจฺฉนฺตุ, ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา. ทุราสทา หิ เต ภควนฺโต [ภวนฺโต (สฺยา. ก.)] สีหาว เอกจรา. ยทา จาหํ, โภ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ มนฺเตยฺยุํ, มา เม โภนฺโต อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตถ; กถาปริโยสานํ เม ภวนฺโต อาคเมนฺตู’’ติ.
อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต ¶ กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ [สมฺมนฺเนสิ (สี. สฺยา.)]. อทฺทสา โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย จาติ.
อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ เสโล พฺราหฺมโณ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย ¶ จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ [อภิสงฺขาเรสิ (สฺยา. ก.)], ยถา อทฺทส เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ ¶ . อถ โข ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ.
อถ โข เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ, โน อปุริปุณฺเณหิ. โน จ โข นํ ชานามิ พุทฺโธ วา โน วา. สุตํ โข ปน เมตํ พฺราหฺมณานํ วุฑฺฒานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – ‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’ติ. ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถเวยฺย’’นฺติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –
‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;
สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา.
‘‘นรสฺส ¶ หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยฺชนา;
สพฺเพ เต ตว กายสฺมึ, มหาปุริสลกฺขณา.
‘‘ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ ¶ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
‘‘กลฺยาณทสฺสโน ¶ ภิกฺขุ, กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;
กึ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโน.
‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส [ชมฺพุมณฺฑสฺส (ก.)] อิสฺสโร.
‘‘ขตฺติยา ¶ โภคิราชาโน [โภชราชาโน (สี. สฺยา.)], อนุยนฺตา [อนุยุตฺตา (สี.)] ภวนฺตุ เต;
ราชาภิราชา มนุชินฺโท, รชฺชํ กาเรหิ โคตม’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ เสลาติ, (ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ’’.
‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
‘ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ’, อิติ ภาสสิ โคตม.
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย;
โก เต ตมนุวตฺเตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ’’.
‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;
สาริปุตฺโต อนุวตฺเตติ, อนุชาโต ตถาคตํ.
‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;
ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ.
‘‘วินยสฺสุ ¶ มยิ กงฺขํ, อธิมุจฺจสฺสุ พฺราหฺมณ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส.
‘‘เยสํ ¶ ¶ ¶ เว [เยสํ โว (ปี.), ยสฺส เว (สฺยา.)] ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
โสหํ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สลฺลกตฺโต อนุตฺตโร.
‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;
สพฺพามิตฺเต วสีกตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’.
‘‘อิมํ ภวนฺโต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;
สลฺลกตฺโต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเน.
‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;
โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโก.
‘‘โย มํ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;
อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’.
‘‘เอวฺเจ [เอตฺเจ (สี. ปี.)] รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน [สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปฺสฺส สนฺติเก’’.
‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา;
พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’.
‘‘สฺวากฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติ.
อลตฺถ โข เสโล พฺราหฺมโณ สปริโส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ตสฺสา ¶ รตฺติยา อจฺจเยน สเก อสฺสเม ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต ¶ กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ ¶ . อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน.
อถ ¶ โข เกณิโย ชฏิโล พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข เกณิยํ ชฏิลํ ภควา อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิ –
‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยฺา, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ;
ราชา มุขํ มนุสฺสานํ, นทีนํ สาคโร มุขํ.
‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท, อาทิจฺโจ ตปตํ มุขํ;
ปฺุํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เว ยชตํ มุข’’นฺติ.
อถ โข ภควา เกณิยํ ชฏิลํ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา เสโล สปริโส เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเส ¶ …เป… ¶ อฺตโร โข ปนาปสฺมา เสโล สปริโส อรหตํ อโหสิ.
อถ โข อายสฺมา เสโล สปริโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ยํ ตํ สรณมาคมฺห [มาคมฺม (สี. สฺยา. ก.)], อิโต อฏฺมิ จกฺขุม;
สตฺตรตฺเตน ภควา, ทนฺตมฺห ตว สาสเน.
‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;
ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.
‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;
สีโหสิ [สีโหว (ม. นิ. ๒.๔๐๑)] อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ภิกฺขโว ¶ ติสตา อิเม, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา;
ปาเท วีร ปสาเรหิ, นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน’’ติ.
เสลสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.
๘. สลฺลสุตฺตํ
อนิมิตฺตมนฺาตํ ¶ , มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ;
กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ.
น ¶ หิ โส อุปกฺกโม อตฺถิ, เยน ชาตา น มิยฺยเร;
ชรมฺปิ ¶ ปตฺวา มรณํ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน.
ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี. ปี. อฏฺ.)] ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;
สพฺเพ เภทนปริยนฺตา [เภทปริยนฺตา (สฺยา.)], เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สพฺเพ มจฺจุปรายณา.
เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;
น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, าตี วา ปน าตเก.
เปกฺขตํ เยว าตีนํ, ปสฺส ลาลปตํ ปุถุ;
เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นียติ [นิยฺยติ (พหูสุ)].
เอวมพฺภาหโต ¶ โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จ;
ตสฺมา ธีรา น โสจนฺติ, วิทิตฺวา โลกปริยายํ.
ยสฺส มคฺคํ น ชานาสิ, อาคตสฺส คตสฺส วา;
อุโภ อนฺเต อสมฺปสฺสํ, นิรตฺถํ ปริเทวสิ.
ปริเทวยมาโน เจ, กิฺจิทตฺถํ อุทพฺพเห;
สมฺมูฬฺโห หึสมตฺตานํ, กยิรา เจ นํ วิจกฺขโณ.
น หิ รุณฺเณน โสเกน, สนฺตึ ปปฺโปติ เจตโส;
ภิยฺยสฺสุปฺปชฺชเต ทุกฺขํ, สรีรํ จุปหฺติ.
กิโส ¶ วิวณฺโณ ภวติ, หึสมตฺตานมตฺตนา;
น ¶ เตน เปตา ปาเลนฺติ, นิรตฺถา ปริเทวนา.
โสกมปฺปชหํ ¶ ชนฺตุ, ภิยฺโย ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
อนุตฺถุนนฺโต กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา.)], โสกสฺส วสมนฺวคู.
อฺเปิ ปสฺส คมิเน, ยถากมฺมูปเค นเร;
มจฺจุโน วสมาคมฺม, ผนฺทนฺเตวิธ ปาณิโน.
เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา;
เอตาทิโส วินาภาโว, ปสฺส โลกสฺส ปริยายํ.
อปิ วสฺสสตํ ชีเว, ภิยฺโย วา ปน มาณโว;
าติสงฺฆา วินา โหติ, ชหาติ อิธ ชีวิตํ.
ตสฺมา อรหโต สุตฺวา, วิเนยฺย ปริเทวิตํ;
เปตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา, เนโส ลพฺภา มยา อิติ.
ยถา ¶ สรณมาทิตฺตํ, วารินา ปรินิพฺพเย [ปรินิพฺพุโต (สี. ก.)];
เอวมฺปิ ธีโร สปฺโ, ปณฺฑิโต กุสโล นโร;
ขิปฺปมุปฺปติตํ โสกํ, วาโต ตูลํว ธํสเย.
ปริเทวํ ปชปฺปฺจ, โทมนสฺสฺจ อตฺตโน;
อตฺตโน สุขเมสาโน, อพฺพเห สลฺลมตฺตโน.
อพฺพุฬฺหสลฺโล อสิโต, สนฺตึ ปปฺปุยฺย เจตโส;
สพฺพโสกํ อติกฺกนฺโต, อโสโก โหติ นิพฺพุโตติ.
สลฺลสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.
๙. วาเสฏฺสุตฺตํ
เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา อิจฺฉานงฺคเล ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ – จงฺกี พฺราหฺมโณ, ตารุกฺโข พฺราหฺมโณ, โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ, ชาณุสฺโสณิ [ชาณุโสณิ (ก.)] พฺราหฺมโณ, โตเทยฺโย พฺราหฺมโณ, อฺเ จ อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา. อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชานํ มาณวานํ ¶ ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตานํ [อนุจงฺกมมานานํ อนุวิจรมานานํ (สี. ปี.)] อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘กถํ, โภ, พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ?
ภารทฺวาโช มาณโว เอวมาห – ‘‘ยโต โข, โภ, อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, เอตฺตาวตา โข โภ พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ.
วาเสฏฺโ มาณโว เอวมาห – ‘‘ยโต โข, โภ, สีลวา จ โหติ วตสมฺปนฺโน [วตฺตสมฺปนฺโน (สี. สฺยา. ม. นิ. ๒.๔๕๔)] จ, เอตฺตาวตา โข, โภ, พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ. เนว โข อสกฺขิ ภารทฺวาโช มาณโว วาเสฏฺํ ¶ มาณวํ สฺาเปตุํ, น ปน อสกฺขิ วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ สฺาเปตุํ.
อถ ¶ โข วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ โข, โภ [อยํ โภ (สี. สฺยา. ก.), อยํ โข (ปี.)] ภารทฺวาช, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ¶ ปพฺพชิโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ; ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ…เป… พุทฺโธ ภควา’ติ. อายาม, โภ ภารทฺวาช, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา สมณํ โคตมํ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสาม. ยถา โน สมโณ โคตโม พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข ภารทฺวาโช มาณโว วาเสฏฺสฺส มาณวสฺส ปจฺจสฺโสสิ.
อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วาเสฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘อนฺุาตปฏิฺาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ;
อหํ โปกฺขรสาติสฺส, ตารุกฺขสฺสายํ มาณโว.
‘‘เตวิชฺชานํ ยทกฺขาตํ, ตตฺร เกวลิโนสฺมเส;
ปทกสฺม เวยฺยากรณา, ชปฺเป อาจริยสาทิสา.
‘‘เตสํ ¶ ¶ โน ชาติวาทสฺมึ, วิวาโท อตฺถิ โคตม;
ชาติยา พฺราหฺมโณ โหติ, ภารทฺวาโช อิติ ภาสติ;
อหฺจ กมฺมุนา [กมฺมนา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺรูมิ, เอวํ ชานาหิ จกฺขุม.
‘‘เต น สกฺโกม สฺาเปตุํ, อฺมฺํ มยํ อุโภ;
ภวนฺตํ [ภควนฺตํ (ก.)] ปุฏฺุมาคมฺหา, สมฺพุทฺธํ อิติ วิสฺสุตํ.
‘‘จนฺทํ ¶ ยถา ขยาตีตํ, เปจฺจ ปฺชลิกา ชนา;
วนฺทมานา นมสฺสนฺติ, เอวํ โลกสฺมิ โคตมํ.
‘‘จกฺขุํ โลเก สมุปฺปนฺนํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ;
ชาติยา พฺราหฺมโณ โหติ, อุทาหุ ภวติ กมฺมุนา;
อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนสุ พฺราหฺมณํ’’.
‘‘เตสํ ¶ โว อหํ พฺยกฺขิสฺสํ, (วาเสฏฺาติ ภควา) อนุปุพฺพํ ยถาตถํ;
ชาติวิภงฺคํ ปาณานํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ติณรุกฺเขปิ ชานาถ, น จาปิ ปฏิชานเร;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ตโต ¶ กีเฏ ปฏงฺเค จ, ยาว กุนฺถกิปิลฺลิเก;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘จตุปฺปเทปิ ชานาถ, ขุทฺทเก จ มหลฺลเก;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ปาทูทเรปิ ชานาถ, อุรเค ทีฆปิฏฺิเก;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ตโต มจฺเฉปิ ชานาถ, โอทเก วาริโคจเร;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ตโต ปกฺขีปิ ชานาถ, ปตฺตยาเน วิหงฺคเม;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.
‘‘ยถา ¶ ¶ เอตาสุ ชาตีสุ, ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ;
เอวํ นตฺถิ มนุสฺเสสุ, ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ.
‘‘น เกเสหิ น สีเสน, น กณฺเณหิ น อกฺขิภิ;
น มุเขน น นาสาย, น โอฏฺเหิ ภมูหิ วา.
‘‘น คีวาย น อํเสหิ, น อุทเรน น ปิฏฺิยา;
น โสณิยา น อุรสา, น สมฺพาเธ น เมถุเน [น สมฺพาธา น เมถุนา (สฺยา. ก.)].
‘‘น ¶ หตฺเถหิ น ปาเทหิ, นางฺคุลีหิ นเขหิ วา;
น ชงฺฆาหิ น อูรูหิ, น วณฺเณน สเรน วา;
ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว, ยถา อฺาสุ ชาติสุ.
‘‘ปจฺจตฺตฺจ ¶ สรีเรสุ [ปจฺจตฺตํ สสรีเรสุ (สี. ปี.)], มนุสฺเสสฺเวตํ น วิชฺชติ;
โวการฺจ มนุสฺเสสุ, สมฺาย ปวุจฺจติ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โครกฺขํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, กสฺสโก โส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปุถุสิปฺเปน ชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, สิปฺปิโก โส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปรเปสฺเสน ชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, เปสฺสิโก [เปสฺสโก (ก.)] โส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, อทินฺนํ อุปชีวติ;
เอวํ ¶ วาเสฏฺ ชานาหิ, โจโร เอโส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, อิสฺสตฺถํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, โยธาชีโว น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โปโรหิจฺเจน ชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, ยาชโก เอโส น พฺราหฺมโณ.
‘‘โย ¶ หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, คามํ รฏฺฺจ ภฺุชติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, ราชา เอโส น พฺราหฺมโณ.
‘‘น ¶ จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ;
โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ [ส เว (สี. สฺยา.)] โหติ สกิฺจโน;
อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา, โส เว น ปริตสฺสติ;
สงฺคาติคํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘เฉตฺวา ¶ นทฺธึ วรตฺตฺจ, สนฺทานํ สหนุกฺกมํ;
อุกฺขิตฺตปลิฆํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อกฺโกสํ วธพนฺธฺจ, อทุฏฺโ โย ติติกฺขติ;
ขนฺตีพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อกฺโกธนํ วตวนฺตํ, สีลวนฺตํ อนุสฺสทํ;
ทนฺตํ อนฺติมสารีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘วาริ โปกฺขรปตฺเตว, อารคฺเคริว สาสโป;
โย น ลิมฺปติ กาเมสุ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โย ¶ ทุกฺขสฺส ปชานาติ, อิเธว ขยมตฺตโน;
ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘คมฺภีรปฺํ เมธาวึ, มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ;
อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อสํสฏฺํ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;
อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘นิธาย ทณฺฑํ ภูเตสุ, ตเสสุ ถาวเรสุ จ;
โย น หนฺติ น ฆาเตติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อวิรุทฺธํ ¶ วิรุทฺเธสุ, อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตํ;
สาทาเนสุ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺส ¶ ราโค จ โทโส จ, มาโน มกฺโข จ ปาติโต;
สาสโปริว อารคฺคา, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อกกฺกสํ ¶ วิฺาปนึ, คิรํ สจฺจมุทีรเย;
ยาย นาภิสเช กฺจิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โยธ ทีฆํ ว รสฺสํ วา, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;
โลเก อทินฺนํ นาทิยติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อาสา ยสฺส น วิชฺชนฺติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ;
นิราสาสํ [นิราสยํ (สี. สฺยา. ปี.), นิราสกํ (?)] วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺสาลยา น วิชฺชนฺติ, อฺาย อกถํกถี;
อมโตคธมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โยธ ¶ ปฺฺุจ ปาปฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;
อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โยมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;
ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, อเนโช อกถํกถี;
อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โยธ กาเม ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;
กามภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘โยธ ¶ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;
ตณฺหาภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, ทิพฺพํ โยคํ อุปจฺจคา;
สพฺพโยควิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘หิตฺวา รติฺจ อรตึ, สีติภูตํ นิรูปธึ;
สพฺพโลกาภิภุํ วีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘จุตึ ¶ ¶ โย เวทิ [โย’เวติ (?) อิติวุตฺตเก ๙๙ อฏฺกถาสํวณนา ปสฺสิตพฺพา] ตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;
อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;
ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺส ปุเร จ ปจฺฉา จ, มชฺเฌ จ นตฺถิ กิฺจนํ;
อกิฺจนํ ¶ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
อเนชํ นฺหาตกํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ [โย’เวติ (?) อิติวุตฺตเก ๙๙ อฏฺกถาสํวณนา ปสฺสิตพฺพา], สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ;
อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘สมฺา เหสา โลกสฺมึ, นามโคตฺตํ ปกปฺปิตํ;
สมฺมุจฺจา สมุทาคตํ, ตตฺถ ตตฺถ ปกปฺปิตํ.
‘‘ทีฆรตฺตมนุสยิตํ, ทิฏฺิคตมชานตํ;
อชานนฺตา โน [อชานนฺตา เต (อฏฺ.) ม. นิ. ๒.๔๖๐] ปพฺรุวนฺติ, ชาติยา โหติ พฺราหฺมโณ.
‘‘น ¶ ชจฺจา พฺราหฺมโณ โหติ, น ชจฺจา โหติ อพฺราหฺมโณ;
กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหติ, กมฺมุนา โหติ อพฺราหฺมโณ.
‘‘กสฺสโก กมฺมุนา โหติ, สิปฺปิโก โหติ กมฺมุนา;
วาณิโช กมฺมุนา โหติ, เปสฺสิโก โหติ กมฺมุนา.
‘‘โจโรปิ กมฺมุนา โหติ, โยธาชีโวปิ กมฺมุนา;
ยาชโก กมฺมุนา โหติ, ราชาปิ โหติ กมฺมุนา.
‘‘เอวเมตํ ¶ ¶ ยถาภูตํ, กมฺมํ ปสฺสนฺติ ปณฺฑิตา;
ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสา, กมฺมวิปากโกวิทา.
‘‘กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา;
กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา, รถสฺสาณีว ยายโต.
‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยน, สํยเมน ทเมน จ;
เอเตน ¶ พฺราหฺมโณ โหติ, เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตมํ.
‘‘ตีหิ วิชฺชาหิ สมฺปนฺโน, สนฺโต ขีณปุนพฺภโว;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, พฺรหฺมา สกฺโก วิชานต’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต, วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต [ปาณุเปตํ (ก.)] สรณํ คเต’’ติ.
วาเสฏฺสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.
๑๐. โกกาลิกสุตฺตํ
เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ ¶ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โกกาลิโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปาปิจฺฉา, ภนฺเต, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คตา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘มา เหวํ, โกกาลิก, มา เหวํ, โกกาลิก! ปสาเทหิ, โกกาลิก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ. เปสลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข…เป… ¶ ตติยมฺปิ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ เม, ภนฺเต, ภควา สทฺธายิโก ปจฺจยิโก, อถ โข ปาปิจฺฉาว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คตา’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘มา เหวํ, โกกาลิก ¶ , มา เหวํ, โกกาลิก! ปสาเทหิ, โกกาลิก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ. เปสลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติ.
อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อจิรปฺปกฺกนฺตสฺส จ โกกาลิกสฺส ภิกฺขุโน สาสปมตฺตีหิ ปิฬกาหิ สพฺโพ กาโย ผุโฏ [ผุฏฺโ (สฺยา.)] อโหสิ; สาสปมตฺติโย หุตฺวา มุคฺคมตฺติโย อเหสุํ; มุคฺคมตฺติโย หุตฺวา กฬายมตฺติโย อเหสุํ; กฬายมตฺติโย หุตฺวา โกลฏฺิมตฺติโย อเหสุํ; โกลฏฺิมตฺติโย ¶ หุตฺวา โกลมตฺติโย อเหสุํ; โกลมตฺติโย หุตฺวา อามลกมตฺติโย อเหสุํ; อามลกมตฺติโย หุตฺวา เพฬุวสลาฏุกมตฺติโย อเหสุํ; เพฬุวสลาฏุกมตฺติโย หุตฺวา พิลฺลมตฺติโย อเหสุํ; พิลฺลมตฺติโย หุตฺวา ปภิชฺชึสุ; ปุพฺพฺจ โลหิตฺจ ปคฺฆรึสุ. อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ เตเนวาพาเธน กาลมกาสิ. กาลงฺกโต จ โกกาลิโก ภิกฺขุ ปทุมํ นิรยํ อุปปชฺชิ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา ¶ .
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ ¶ . เอกมนฺตํ, ิโต โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โกกาลิโก, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; กาลงฺกโต จ, ภนฺเต, โกกาลิโก ภิกฺขุ ปทุมํ นิรยํ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติ. อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ; อิทํ วตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺตึ พฺรหฺมา สหมฺปติ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป… อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ, อิทํ วตฺวา มํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘กีวทีฆํ นุ โข, ภนฺเต, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ? ‘‘ทีฆํ โข, ภิกฺขุ, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณํ; ตํ น สุกรํ สงฺขาตุํ เอตฺตกานิ วสฺสานิ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ ¶ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมา [อุปมํ (สี. สฺยา. ก.)] กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห; ตโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺย. ขิปฺปตรํ โข โส ภิกฺขุ วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห ¶ อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, นตฺเวว เอโก อพฺพุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพฺพุทา นิรยา เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ นิรพฺพุทา นิรยา เอวเมโก อพโพ นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพพา นิรยา เอวเมโก อหโห นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อหหา นิรยา เอวเมโก อฏโฏ นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อฏฏา นิรยา เอวเมโก กุมุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ กุมุทา นิรยา เอวเมโก โสคนฺธิโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ โสคนฺธิกา นิรยา เอวเมโก อุปฺปลโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อุปฺปลกา นิรยา เอวเมโก ปุณฺฑรีโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ ปุณฺฑรีกา นิรยา เอวเมโก ปทุโม นิรโย. ปทุมํ โข ปน ภิกฺขุ นิรยํ โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติ. อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ปุริสสฺส ¶ ¶ หิ ชาตสฺส, กุารี [กุธารี (ก.)] ชายเต มุเข;
ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํ.
‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;
วิจินาติ มุเขน โส กลึ, กลินา ¶ เตน สุขํ น วินฺทติ.
‘‘อปฺปมตฺโต ¶ อยํ กลิ, โย อกฺเขสุ ธนปราชโย;
สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหตฺตโร [มหนฺตกโร (สี.)] กลิ;
โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเย.
‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺตึสติ ปฺจ จ อพฺพุทานิ [อพฺพุทานํ (ก.)];
ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนฺจ ปณิธาย ปาปกํ.
‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปติ, โย วาปิ กตฺวา น กโรมิจาห;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถ.
‘‘โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต.
‘‘โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต, โส วจสา ปริภาสติ อฺเ;
อสทฺโธ ¶ ¶ กทริโย อวทฺู, มจฺฉริ เปสุณิยํ [เปสุณิยสฺมึ (พหูสุ)] อนุยุตฺโต.
‘‘มุขทุคฺค วิภูต อนริย, ภูนหุ [ภุนหต (สฺยา. ก.)] ปาปก ทุกฺกฏการิ;
ปุริสนฺต กลี อวชาต, มา พหุภาณิธ เนรยิโกสิ.
‘‘รชมากิรสี ¶ อหิตาย, สนฺเต ครหสิ กิพฺพิสการี;
พหูนิ ทุจฺจริตานิ จริตฺวา, คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺตํ.
‘‘น หิ นสฺสติ กสฺสจิ กมฺมํ, เอติ หตํ ลภเตว สุวามิ;
ทุกฺขํ มนฺโท ปรโลเก, อตฺตนิ ปสฺสติ กิพฺพิสการี.
‘‘อโยสงฺกุสมาหตฏฺานํ ¶ , ติณฺหธารมยสูลมุเปติ;
อถ ¶ ตตฺตอโยคุฬสนฺนิภํ, โภชนมตฺถิ ตถา ปติรูปํ.
‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา, นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;
องฺคาเร ¶ สนฺถเต สยนฺติ [เสนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], คินิสมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺติ.
‘‘ชาเลน จ โอนหิยาน, ตตฺถ หนนฺติ อโยมยกุเฏภิ [อโยมยกูเฏหิ (สี. สฺยา. ปี.)];
อนฺธํว ติมิสมายนฺติ, ตํ วิตตฺหิ ยถา มหิกาโย.
‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภึ, คินิสมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺติ;
ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ, อคฺคินิสมาสุ [คินิสฺสมาสุ (ก.)] สมุปฺปิลวาเต.
‘‘อถ ปุพฺพโลหิตมิสฺเส, ตตฺถ กึ ปจฺจติ กิพฺพิสการี;
ยํ ยํ ¶ ทิสกํ [ทิสตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อธิเสติ, ตตฺถ กิลิสฺสติ สมฺผุสมาโน.
‘‘ปุฬวาวสเถ ¶ สลิลสฺมึ, ตตฺถ กึ ปจฺจติ กิพฺพิสการี;
คนฺตุํ น หิ ตีรมปตฺถิ, สพฺพสมา หิ สมนฺตกปลฺลา.
‘‘อสิปตฺตวนํ ปน ติณฺหํ, ตํ ปวิสนฺติ สมุจฺฉิทคตฺตา;
ชิวฺหํ ¶ พลิเสน คเหตฺวา, อารชยารชยา วิหนนฺติ.
‘‘อถ เวตรณึ ปน ทุคฺคํ, ติณฺหธารขุรธารมุเปนฺติ;
ตตฺถ มนฺทา ปปตนฺติ, ปาปกรา ปาปานิ กริตฺวา.
‘‘ขาทนฺติ ¶ หิ ตตฺถ รุทนฺเต, สามา สพลา กาโกลคณา จ;
โสณา สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. ปี.)] ปฏิคิทฺธา [ปฏิคิชฺฌา (สฺยา. ปี.)], กุลลา วายสา จ [กุลลา จ วายสา (?)] วิตุทนฺติ.
‘‘กิจฺฉา วตยํ อิธ วุตฺติ, ยํ ชโน ผุสติ [ปสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)] กิพฺพิสการี;
ตสฺมา อิธ ชีวิตเสเส, กิจฺจกโร สิยา นโร น จปฺปมชฺเช.
‘‘เต ¶ คณิตา วิทูหิ ติลวาหา, เย ปทุเม นิรเย อุปนีตา;
นหุตานิ หิ โกฏิโย ปฺจ ภวนฺติ, ทฺวาทส โกฏิสตานิ ปุนฺา [ปนยฺเย (ก.)].
‘‘ยาว ¶ ทุขา [ทุกฺขา (สี. สฺยา.), ทุกฺข (ปี. ก.)] นิรยา อิธ วุตฺตา, ตตฺถปิ ตาว จิรํ วสิตพฺพํ;
ตสฺมา ¶ สุจิเปสลสาธุคุเณสุ, วาจํ มนํ สตตํ [ปกตํ (สฺยา.)] ปริรกฺเข’’ติ.
โกกาลิกสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๑. นาลกสุตฺตํ
อานนฺทชาเต ติทสคเณ ปตีเต, สกฺกฺจ อินฺทํ สุจิวสเน จ เทเว;
ทุสฺสํ คเหตฺวา อติริว โถมยนฺเต, อสิโต อิสิ อทฺทส ทิวาวิหาเร.
ทิสฺวาน ¶ เทเว มุทิตมเน อุทคฺเค, จิตฺตึ กริตฺวาน อิทมโวจ [กริตฺวา อิทมโวจาสิ (สี.)] ตตฺถ;
‘‘กึ เทวสงฺโฆ อติริว กลฺยรูโป, ทุสฺสํ คเหตฺวา รมยถ [ภมยถ (สี.)] กึ ปฏิจฺจ.
‘‘ยทาปิ อาสี อสุเรหิ สงฺคโม, ชโย สุรานํ อสุรา ปราชิตา.
ตทาปิ เนตาทิโส โลมหํสโน, กิมพฺภุตํ ทฏฺุ มรู ปโมทิตา.
‘‘เสเฬนฺติ คายนฺติ จ วาทยนฺติ จ, ภุชานิ โผเฏนฺติ [โปเนฺติ (สี. ปี.), โปเถนฺติ (ก.)] จ นจฺจยนฺติ จ;
ปุจฺฉามิ ¶ โวหํ เมรุมุทฺธวาสิเน, ธุนาถ เม สํสยํ ขิปฺป มาริสา’’.
‘‘โส ¶ โพธิสตฺโต รตนวโร อตุลฺโย, มนุสฺสโลเก หิตสุขตฺถาย [หิตสุขตาย (สี. สฺยา. ปี.)] ชาโต;
สกฺยาน คาเม ชนปเท ลุมฺพิเนยฺเย, เตนมฺห ตุฏฺา อติริว กลฺยรูปา.
‘‘โส สพฺพสตฺตุตฺตโม อคฺคปุคฺคโล, นราสโภ สพฺพปชานมุตฺตโม;
วตฺเตสฺสติ ¶ จกฺกมิสิวฺหเย วเน, นทํว สีโห พลวา มิคาภิภู’’.
ตํ ¶ สทฺทํ สุตฺวา ตุริตมวสรี โส, สุทฺโธทนสฺส ตท ภวนํ อุปาวิสิ [อุปาคมิ (สี. ปี.)];
นิสชฺช ตตฺถ อิทมโวจาสิ สกฺเย, ‘‘กุหึ กุมาโร อหมปิ ทฏฺุกาโม’’.
ตโต กุมารํ ชลิตมิว สุวณฺณํ, อุกฺกามุเขว สุกุสลสมฺปหฏฺํ [สุกุสเลน สมฺปหฏฺํ (ก.)];
ททฺทลฺลมานํ [ททฺทฬฺหมานํ (ก.)] สิริยา อโนมวณฺณํ, ทสฺเสสุ ปุตฺตํ อสิตวฺหยสฺส สกฺยา.
ทิสฺวา กุมารํ สิขิมิว ปชฺชลนฺตํ, ตาราสภํว ¶ นภสิคมํ วิสุทฺธํ;
สูริยํ ตปนฺตํ สรทริวพฺภมุตฺตํ, อานนฺทชาโต วิปุลมลตฺถ ปีตึ.
อเนกสาขฺจ สหสฺสมณฺฑลํ, ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;
สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา, น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา.
ทิสฺวา ¶ ¶ ชฏี กณฺหสิริวฺหโย อิสิ, สุวณฺณนิกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล;
เสตฺจ ฉตฺตํ ธริยนฺต [ธาริยนฺต (สฺยา.), ธารยนฺตํ (สี. ก.)] มุทฺธนิ, อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ปฏิคฺคเห.
ปฏิคฺคเหตฺวา ปน สกฺยปุงฺควํ, ชิคีสโต [ชิคึสโก (สี. สฺยา. ปี.)] ลกฺขณมนฺตปารคู;
ปสนฺนจิตฺโต คิรมพฺภุทีรยิ, ‘‘อนุตฺตรายํ ทฺวิปทานมุตฺตโม’’ [ทิปทานมุตฺตโม (สี. สฺยา. ปี.)].
อถตฺตโน คมนมนุสฺสรนฺโต, อกลฺยรูโป คฬยติ อสฺสุกานิ;
ทิสฺวาน สกฺยา อิสิมโวจุํ รุทนฺตํ,
‘‘โน เจ กุมาเร ภวิสฺสติ อนฺตราโย’’.
ทิสฺวาน สกฺเย อิสิมโวจ อกลฺเย, ‘‘นาหํ ¶ กุมาเร อหิตมนุสฺสรามิ;
น จาปิมสฺส ภวิสฺสติ อนฺตราโย, น โอรกายํ อธิมานสา [อธิมนสา (สี. สฺยา.)] ภวาถ.
‘‘สมฺโพธิยคฺคํ ผุสิสฺสตายํ กุมาโร, โส ธมฺมจกฺกํ ปรมวิสุทฺธทสฺสี;
วตฺเตสฺสตายํ พหุชนหิตานุกมฺปี, วิตฺถาริกสฺส ภวิสฺสติ พฺรหฺมจริยํ.
‘‘มมฺจ ¶ อายุ น จิรมิธาวเสโส, อถนฺตรา เม ภวิสฺสติ กาลกิริยา;
โสหํ น โสสฺสํ [สุสฺสํ (สี. สฺยา.)] อสมธุรสฺส ธมฺมํ, เตนมฺหิ อฏฺโฏ พฺยสนํคโต อฆาวี’’.
โส ¶ ¶ สากิยานํ วิปุลํ ชเนตฺวา ปีตึ, อนฺเตปุรมฺหา นิคฺคมา [นิรคมา (สี. สฺยา.), นิคมา (ก. สี.), นิรคม (ปี.)] พฺรหฺมจารี;
โส ภาคิเนยฺยํ สยํ อนุกมฺปมาโน, สมาทเปสิ อสมธุรสฺส ธมฺเม.
‘‘พุทฺโธติ โฆสํ ยท [ยทิ (สฺยา. ก.)] ปรโต สุณาสิ, สมฺโพธิปตฺโต วิวรติ ธมฺมมคฺคํ;
คนฺตฺวาน ตตฺถ สมยํ ปริปุจฺฉมาโน [สยํ ปริปุจฺฉิยาโน (สี. สฺยา.)], จรสฺสุ ตสฺมึ ภควติ พฺรหฺมจริยํ’’.
เตนานุสิฏฺโ หิตมเนน ตาทินา, อนาคเต ¶ ปรมวิสุทฺธทสฺสินา;
โส นาลโก อุปจิตปฺุสฺจโย, ชินํ ปติกฺขํ [ปติ + อิกฺขํ = ปติกฺขํ] ปริวสิ รกฺขิตินฺทฺริโย.
สุตฺวาน โฆสํ ชินวรจกฺกวตฺตเน, คนฺตฺวาน ทิสฺวา อิสินิสภํ ปสนฺโน;
โมเนยฺยเสฏฺํ ¶ มุนิปวรํ อปุจฺฉิ, สมาคเต อสิตาวฺหยสฺส สาสเนติ.
วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.
‘‘อฺาตเมตํ วจนํ, อสิตสฺส ยถาตถํ;
ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามิ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘อนคาริยุเปตสฺส, ภิกฺขาจริยํ ชิคีสโต;
มุนิ ปพฺรูหิ เม ปุฏฺโ, โมเนยฺยํ อุตฺตมํ ปทํ’’.
‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺสํ, (อิติ ภควา) ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
หนฺท เต นํ ปวกฺขามิ, สนฺถมฺภสฺสุ ทฬฺโห ภว.
‘‘สมานภาคํ ¶ กุพฺเพถ, คาเม อกฺกุฏฺวนฺทิตํ;
มโนปโทสํ รกฺเขยฺย, สนฺโต อนุณฺณโต จเร.
‘‘อุจฺจาวจา ¶ ¶ นิจฺฉรนฺติ, ทาเย อคฺคิสิขูปมา;
นาริโย มุนึ ปโลเภนฺติ, ตาสุ ตํ มา ปโลภยุํ.
‘‘วิรโต เมถุนา ธมฺมา, หิตฺวา กาเม ปโรปเร [ปโรวเร (สี. ปี.), วราวเร (สฺยา.)];
อวิรุทฺโธ ¶ อสารตฺโต, ปาเณสุ ตสถาวเร.
‘‘ยถา อหํ ตถา เอเต, ยถา เอเต ตถา อหํ;
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.
‘‘หิตฺวา อิจฺฉฺจ โลภฺจ, ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน;
จกฺขุมา ปฏิปชฺเชยฺย, ตเรยฺย นรกํ อิมํ.
‘‘อูนูทโร มิตาหาโร, อปฺปิจฺฉสฺส อโลลุโป;
สทา [ส เว (ปี.)] อิจฺฉาย นิจฺฉาโต, อนิจฺโฉ โหติ นิพฺพุโต.
‘‘ส ปิณฺฑจารํ จริตฺวา, วนนฺตมภิหารเย;
อุปฏฺิโต รุกฺขมูลสฺมึ, อาสนูปคโต มุนิ.
‘‘ส ฌานปสุโต ธีโร, วนนฺเต รมิโต สิยา;
ฌาเยถ รุกฺขมูลสฺมึ, อตฺตานมภิโตสยํ.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], คามนฺตมภิหารเย;
อวฺหานํ นาภินนฺเทยฺย, อภิหารฺจ คามโต.
‘‘น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเร;
ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณ.
‘‘อลตฺถํ ยทิทํ สาธุ, นาลตฺถํ กุสลํ อิติ;
อุภเยเนว โส ตาที, รุกฺขํวุปนิวตฺตติ [รุกฺขํวุ’ปติวตฺตติ (ก.), รุกฺขํว อุปาติวตฺตติ (สฺยา.)].
‘‘ส ¶ ¶ ปตฺตปาณิ วิจรนฺโต, อมูโค มูคสมฺมโต;
อปฺปํ ทานํ น หีเฬยฺย, ทาตารํ นาวชานิยา.
‘‘อุจฺจาวจา ¶ หิ ปฏิปทา, สมเณน ปกาสิตา;
น ปารํ ¶ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุตํ.
‘‘ยสฺส จ วิสตา นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;
กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชติ.
‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺสํ, ขุรธารูปโม ภเว;
ชิวฺหาย ตาลุมาหจฺจ, อุทเร สฺโต สิยา.
‘‘อลีนจิตฺโต จ สิยา, น จาปิ พหุ จินฺตเย;
นิรามคนฺโธ อสิโต, พฺรหฺมจริยปรายโณ.
‘‘เอกาสนสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;
เอกตฺตํ โมนมกฺขาตํ, เอโก เจ อภิรมิสฺสสิ;
อถ ภาหิสิ [ภาสิหิ (สี. สฺยา. ปี.)] ทสทิสา.
‘‘สุตฺวา ธีรานํ นิคฺโฆสํ, ฌายีนํ กามจาคินํ;
ตโต หิริฺจ สทฺธฺจ, ภิยฺโย กุพฺเพถ มามโก.
‘‘ตํ ¶ นทีหิ วิชานาถ, โสพฺเภสุ ปทเรสุ จ;
สณนฺตา ยนฺติ กุโสพฺภา [กุสฺสุพฺภา (สี.)], ตุณฺหียนฺติ มโหทธี.
‘‘ยทูนกํ ตํ สณติ, ยํ ปูรํ สนฺตเมว ตํ;
อฑฺฒกุมฺภูปโม พาโล, รหโท ปูโรว ปณฺฑิโต.
‘‘ยํ สมโณ พหุํ ภาสติ, อุเปตํ อตฺถสฺหิตํ;
ชานํ โส ธมฺมํ เทเสติ, ชานํ โส พหุ ภาสติ.
‘‘โย ¶ จ ชานํ สํยตตฺโต, ชานํ น พหุ ภาสติ;
ส ¶ มุนี โมนมรหติ, ส มุนี โมนมชฺฌคา’’ติ.
นาลกสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๒. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ
เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ¶ ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ ¶ . อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘‘เย เต, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา อริยา นิยฺยานิกา สมฺโพธคามิโน, เตสํ โว, ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ อริยานํ นิยฺยานิกานํ สมฺโพธคามีนํ กา อุปนิสา สวนายา’ติ อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ, เต เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยาวเทว ทฺวยตานํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ าณายา’ติ. กิฺจ ทฺวยตํ วเทถ?
(๑) ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยเมกานุปสฺสนา. อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา ¶ อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.
‘‘เย ¶ จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตฺจ ¶ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
ภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ.
(๒) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปธิปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปธีนํ ¶ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย ¶ เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา;
โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติ.
(๓) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อวิชฺชาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ชาติมรณสํสารํ ¶ , เย วชนฺติ ปุนปฺปุนํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, อวิชฺชาเยว สา คติ.
‘‘อวิชฺชา หายํ มหาโมโห, เยนิทํ สํสิตํ จิรํ;
วิชฺชาคตา จ เย สตฺตา, น เต คจฺฉนฺติ [นาคจฺฉนฺติ (สี. ปี.)] ปุนพฺภว’’นฺติ.
(๔) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ สงฺขารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. สงฺขารานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยํ ¶ ¶ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ สงฺขารปจฺจยา;
สงฺขารานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ สงฺขารปจฺจยา;
สพฺพสงฺขารสมถา, สฺานํ อุปโรธนา;
เอวํ ทุกฺขกฺขโย โหติ, เอตํ ตฺวา ยถาตถํ.
‘‘สมฺมทฺทสา เวทคุโน, สมฺมทฺาย ปณฺฑิตา;
อภิภุยฺย มารสํโยคํ, น คจฺฉนฺติ [นาคจฺฉนฺติ (สี. ปี.)] ปุนพฺภว’’นฺติ.
(๕) ‘‘สิยา ¶ ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ วิฺาณปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. วิฺาณสฺส ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ วิฺาณปจฺจยา;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ วิฺาณปจฺจยา;
วิฺาณูปสมา ภิกฺขุ, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ.
(๖) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ผสฺสปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ผสฺสสฺส ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ ¶ สตฺถา –
‘‘เตสํ ผสฺสปเรตานํ, ภวโสตานุสารินํ;
กุมฺมคฺคปฏิปนฺนานํ, อารา สํโยชนกฺขโย.
‘‘เย จ ผสฺสํ ปริฺาย, อฺายุปสเม [ปฺาย อุปสเม (สฺยา.)] รตา;
เต เว ผสฺสาภิสมยา, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา’’ติ.
(๗) ‘‘สิยา ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ เวทนาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. เวทนานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘สุขํ ¶ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ สห;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ยํ กิฺจิ อตฺถิ เวทิตํ.
‘‘เอตํ ทุกฺขนฺติ ตฺวาน, โมสธมฺมํ ปโลกินํ [ปโลกิตํ (สี.)];
ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสํ, เอวํ ตตฺถ วิชานติ [วิรชฺชติ (ก. สี.)];
เวทนานํ ขยา ภิกฺขุ, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ.
(๘) ‘‘สิยา ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ตณฺหาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ตณฺหาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (พหูสุ) อิติวุตฺตเก ๑๕ ปสฺสิตพฺพํ] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
(๙) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปาทานปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปาทานานํ [อุปาทานสฺส (สฺยา. ก.)] ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภูโต ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
ชาตสฺส มรณํ โหติ, เอโส ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘ตสฺมา อุปาทานกฺขยา, สมฺมทฺาย ปณฺฑิตา;
ชาติกฺขยํ อภิฺาย, น คจฺฉนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
(๑๐) ‘‘สิยา ¶ ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อารมฺภานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;
อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ตฺวา, ทุกฺขํ อารมฺภปจฺจยา;
สพฺพารมฺภํ ปฏินิสฺสชฺช, อนารมฺเภ วิมุตฺติโน.
‘‘อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
วิกฺขีโณ [วิติณฺโณ (สี.)] ชาติสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ.
(๑๑) ‘‘สิยา ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อาหารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อาหารานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อาหารปจฺจยา;
อาหารานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ อาหารปจฺจยา;
สพฺพาหารํ ปริฺาย, สพฺพาหารมนิสฺสิโต.
‘‘อาโรคฺยํ ¶ สมฺมทฺาย, อาสวานํ ปริกฺขยา;
สงฺขาย เสวี ธมฺมฏฺโ, สงฺขฺยํ [สงฺขํ (สี. ปี.)] โนเปติ เวทคู’’ติ.
(๑๒) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อิฺชิตปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อิฺชิตานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘ยํ ¶ ¶ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อิฺชิตปจฺจยา;
อิฺชิตานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ อิฺชิตปจฺจยา;
ตสฺมา หิ เอชํ โวสฺสชฺช, สงฺขาเร อุปรุนฺธิย;
อเนโช อนุปาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
(๑๓) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? นิสฺสิตสฺส จลิตํ โหตีติ, อยเมกานุปสฺสนา. อนิสฺสิโต น จลตีติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘อนิสฺสิโต น จลติ, นิสฺสิโต จ อุปาทิยํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, นิสฺสเยสุ มหพฺภยํ;
อนิสฺสิโต อนุปาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
(๑๔) ‘‘สิยา ¶ อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? รูเปหิ, ภิกฺขเว, อรูปา [อารุปฺปา (สี. ปี.)] สนฺตตราติ, อยเมกานุปสฺสนา. อรูเปหิ ¶ นิโรโธ สนฺตตโรติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘เย จ รูปูปคา สตฺตา, เย จ อรูปฏฺายิโน [อารุปฺปวาสิโน (สี. ปี.)];
นิโรธํ อปฺปชานนฺตา, อาคนฺตาโร ปุนพฺภวํ.
‘‘เย จ รูเป ปริฺาย, อรูเปสุ อสณฺิตา [สุสณฺิตา (สี. สฺยา. ปี.)];
นิโรเธ ¶ เย วิมุจฺจนฺติ, เต ชนา มจฺจุหายิโน’’ติ.
(๑๕) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สจฺจนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ มุสาติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยเมกานุปสฺสนา. ยํ ¶ , ภิกฺขเว, สเทวกสฺส…เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ มุสาติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ สจฺจนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘อนตฺตนิ อตฺตมานึ [อตฺตมานี (สฺยา.), อตฺตมานํ (ปี. ก.)], ปสฺส โลกํ สเทวกํ;
นิวิฏฺํ นามรูปสฺมึ, อิทํ สจฺจนฺติ มฺติ.
‘‘เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา;
ตฺหิ ตสฺส มุสา โหติ, โมสธมฺมฺหิ อิตฺตรํ.
‘‘อโมสธมฺมํ ¶ นิพฺพานํ, ตทริยา สจฺจโต วิทู;
เต เว สจฺจาภิสมยา, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา’’ติ.
(๑๖) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สุขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยเมกานุปสฺสนา ¶ . ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส…เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ ทุกฺขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ สุขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยํ ¶ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตาติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา;
อิฏฺา กนฺตา มนาปา จ, ยาวตตฺถีติ วุจฺจติ.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, เอเต โว สุขสมฺมตา;
ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ, ตํ เนสํ ทุกฺขสมฺมตํ.
‘‘สุขนฺติ ¶ ทิฏฺมริเยหิ, สกฺกายสฺสุปโรธนํ;
ปจฺจนีกมิทํ โหติ, สพฺพโลเกน ปสฺสตํ.
‘‘ยํ ¶ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต;
ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู.
‘‘ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺปมูฬฺเหตฺถวิทฺทสุ [สมฺปมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ (สี. ปี.), สมฺมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ (?)];
นิวุตานํ ตโม โหติ, อนฺธกาโร อปสฺสตํ.
‘‘สตฺจ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิว;
สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคฺคา ธมฺมสฺส โกวิทา.
‘‘ภวราคปเรเตหิ ¶ , ภวโสตานุสาริภิ;
มารเธยฺยานุปนฺเนหิ, นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ.
‘‘โก นุ อฺตฺรมริเยหิ, ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ;
ยํ ปทํ สมฺมทฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมึ จ [อิมสฺมึ โข (สี.)] ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ.
ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
สจฺจํ ¶ อุปธิ อวิชฺชา จ, สงฺขาเร วิฺาณปฺจมํ;
ผสฺสเวทนิยา ตณฺหา, อุปาทานารมฺภอาหารา;
อิฺชิตํ จลิตํ รูปํ, สจฺจํ ทุกฺเขน โสฬสาติ.
มหาวคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
ปพฺพชฺชา จ ปธานฺจ, สุภาสิตฺจ สุนฺทริ;
มาฆสุตฺตํ สภิโย จ, เสโล สลฺลฺจ วุจฺจติ.
วาเสฏฺโ จาปิ โกกาลิ, นาลโก ทฺวยตานุปสฺสนา;
ทฺวาทเสตานิ สุตฺตานิ, มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.
๔. อฏฺกวคฺโค
๑. กามสุตฺตํ
กามํ ¶ ¶ ¶ ¶ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
ตสฺส เจ กามยานสฺส [กามยมานสฺส (ก.)], ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ [โส อิมํ (สี. ปี.)] วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควสฺสํ [ควาสฺสํ (สี. สฺยา. ปี.)] ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌติ.
อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว [สิฺจิตฺวา (สี.)] ปารคูติ.
กามสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.
๒. คุหฏฺกสุตฺตํ
สตฺโต ¶ ¶ คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;
ทูเร ¶ วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
อิจฺฉานิทานา ¶ ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา ¶ นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิปฺปตี [น ลิมฺปตี (สฺยา. ก.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร.
สฺํ ¶ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี [นาสึสตี (สี. สฺยา. ปี.)] โลกมิมํ ปรฺจาติ.
คุหฏฺกสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.
๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตํ
วทนฺติ ¶ ¶ ¶ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจิ.
สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว ปเรส [ปรสฺส (ก.)] ปาว [ปาวา (สี. สฺยา. ปี.)];
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.
ปกปฺปิตา ¶ สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา [ปุเรกฺขตา (สี.)] สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ¶ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจ สนฺตึ.
ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
โธนสฺส ¶ หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;
มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา [อตฺตํ นิรตฺตํ (พหูสุ)] น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ.
ทุฏฺฏฺกสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.
๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตํ
ปสฺสามิ ¶ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;
เอวาภิชานํ ¶ [เอตาภิชานํ (สี. ปี.)] ปรมนฺติ ตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณํ.
ทิฏฺเน ¶ เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;
อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ.
น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน.
ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมฺุจํ คหายํ [ปมุขํ คหาย (สฺยา.), ปมฺุจ คหาย (ก.)].
สยํ ¶ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโต;
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโ.
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ตเมว ¶ ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;
อาทานคนฺถํ ¶ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเก.
สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา ว ทิสฺวา ว [ตฺวา จ ทิสฺวา จ (ก. สี. ก.)] สมุคฺคหีตํ;
น ราคราคี น วิราครตฺโต, ตสฺสีธ นตฺถี ปรมุคฺคหีตนฺติ.
สุทฺธฏฺกสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.
๕. ปรมฏฺกสุตฺตํ
ปรมนฺติ ¶ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ ¶ สุเต สีลวเต [สีลพฺพเต (สฺยา.)] มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.
ตํ ¶ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
ทิฏฺิมฺปิ ¶ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปิ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ [วิยุตฺเตสุ (สี. อฏฺ.), ทฺวิยตฺเตสุ (ก.)] น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ [ทิฏฺิมปิ (ก.)] โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.
ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา ¶ นตฺถิ อณูปิ สฺา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น ¶ พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ.
ปรมฏฺกสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.
๖. ชราสุตฺตํ
อปฺปํ ¶ ¶ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี. อฏฺ.)];
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ [น หิ สนฺตา (สี.), น หี สนฺติ (กตฺถจิ)] นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวสนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
มรเณนปิ ตํ ปหียติ [ปหิยฺยติ (สี. สฺยา. ก.)], ยํ ปุริโส มมิทนฺติ [มมยิทนฺติ (สี. สฺยา. ก.), มมายนฺติ (ก.)] มฺติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวา [เอตํ ทิสฺวาน (นิทฺเทเส), เอตมฺปิ วิทิตฺว (?)] ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ¶ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลกตํ น ปสฺสติ.
ทิฏฺาปิ ¶ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ [นามเมวา วสิสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)];
นามํเยวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ [โสกปริเทวมจฺฉรํ (สี. สฺยา. ปี.), โสกํ ปริเทวมจฺฉรํ (?)], น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.
ปติลีนจรสฺส ¶ ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ [ลิปฺปติ (สี. ปี.)].
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา.
โธโน ¶ ¶ น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา;
นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ.
ชราสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.
๗. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, (อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย) วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;
สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเส.
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;
มิจฺฉา ¶ จ ปฏิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ.
‘‘เอโก ¶ ปุพฺเพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;
ยานํ ภนฺตํ ว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ.
‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว.
‘‘สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
‘‘อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหติ.
‘‘ปณฺฑิโตติ สมฺาโต, เอกจริยํ อธิฏฺิโต;
อถาปิ [ส จาปิ (นิทฺเทเส)] เมถุเน ยุตฺโต, มนฺโทว ปริกิสฺสติ [ปริกิลิสฺสติ (สี.)].
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ¶ ตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ;
เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุนํ.
‘‘วิเวกฺเว สิกฺเขถ, เอตทริยานมุตฺตมํ;
น เตน เสฏฺโ มฺเถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก.
‘‘ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา [คถิตา (สี.)] ปชา’’ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.
๘. ปสูรสุตฺตํ
อิเธว ¶ สุทฺธิ อิติ วาทยนฺติ [วิทิยนฺติ (สี. ปี.)], นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.
เต ¶ วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;
วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลา วทานา.
ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
ยมสฺส ¶ วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาติ นิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิปสํสลาภา.
ปสํสิโต ¶ วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส หสฺสตี อุณฺณมตี [อุนฺนมตี (?)] จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
ยา อุณฺณตี [อุนฺนตี (?)] สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
เย ¶ ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ [วิวาทิยนฺติ (สี. ปี.)], อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ¶ ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ¶ ตฺวํ กึ ลเภโถ ปสูร, เยสีธ นตฺถี ปรมุคฺคหีตํ.
อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ.
ปสูรสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.
๙. มาคณฺฑิยสุตฺตํ
‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ [อรติฺจ ราคํ (สฺยา. ก.)], นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’.
‘‘เอตาทิสํ ¶ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นารึ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ [สีลวตานุชีวิตํ (สี. ปี. ก.)], ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสํ’’.
‘‘อิทํ ¶ วทามีติ น ตสฺส โหติ, (มาคณฺฑิยาติ [มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา. ปี.)] ภควา)
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสฺจ ¶ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย,
อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ’’.
‘‘วินิจฺฉยา ¶ ยานิ ปกปฺปิตานิ, (อิติ มาคณฺฑิโย [มาคนฺทิโย (สี. สฺยา. ปี.)] )
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ,
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ’’.
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย,
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’.
‘‘โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (อิติ มาคณฺฑิโย)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา ¶ อสฺสุติยา อาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ,
ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ’’.
‘‘ทิฏฺฺจ นิสฺสาย อนุปุจฺฉมาโน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา [สโมหมาคา (สฺยา. ก.)];
อิโต ¶ จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ,
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
‘‘สโม ¶ วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺตี โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ.
‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
‘‘โอกํ ¶ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา.
‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
ชลมฺพุชํ ¶ [เอลมฺพุชํ (สี. สฺยา.)] กณฺฑกํ วาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
‘‘น ¶ เวทคู ทิฏฺิยายโก [น เวทคู ทิฏฺิยา (ก. สี. สฺยา. ปี.)] น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
‘‘สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏยนฺตา [ฆฏฺฏมานา (สฺยา. ก.)] วิจรนฺติ โลเก’’ติ.
มาคณฺฑิยสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.
๑๐. ปุราเภทสุตฺตํ
‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ’’.
‘‘วีตตณฺโห ปุรา เภทา, (อิติ ภควา) ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย, ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
‘‘อกฺโกธโน ¶ ¶ ¶ อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี [มนฺตาภาณี (สฺยา. ปี.)] อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนิ.
‘‘นิราสตฺติ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียติ [นิยฺยติ (พหูสุ)].
‘‘ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ ¶ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.
‘‘สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สณฺโห จ ปฏิภานวา [ปฏิภาณวา (สฺยา. ปี.)], น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
‘‘ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌติ.
‘‘อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
‘‘ยสฺส นิสฺสยนา [นิสฺสยตา (สี. สฺยา. ปี.)] นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติกํ.
‘‘น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ;
อตฺตา ¶ วาปิ นิรตฺตา วา [อตฺตํ วาปิ นิรตฺตํ วา (พหูสุ)], น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.
‘‘เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
‘‘วีตเคโธ ¶ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
‘‘ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ปุราเภทสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๑. กลหวิวาทสุตฺตํ
‘‘กุโตปหูตา ¶ ¶ กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ’’.
‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา,
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ,
มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ’’.
‘‘ปิยา ¶ สุ [ปิยานุ (สฺยา.), ปิยสฺสุ (ก.)] โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ [เย วาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ’’.
‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ’’.
‘‘ฉนฺโท ¶ นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย วาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’.
‘‘สาตํ ¶ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ [กุรุเต (พหูสุ)] ชนฺตุ โลเก.
‘‘โกโธ ¶ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’.
‘‘สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ’’.
‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ¶ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ’’.
‘‘ผสฺโส ¶ นุ โลกสฺมิ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมึ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’.
‘‘นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’.
‘‘กถํสเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขฺจาปิ [ทุขํ วาปิ (สี. สฺยา.)] กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ [ชานิสฺสามาติ (สี. ก.)] เม มโน อหุ’’.
‘‘น สฺสฺี น วิสฺสฺี, โนปิ อสฺี น วิภูตสฺี;
เอวํสเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา’’.
‘‘ยํ ¶ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,
อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ ¶ นุ [โน (สี. สฺยา.)] วทนฺติ เหเก,
ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ ¶ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.
‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ ¶ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลา วทานา.
‘‘เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสี;
ตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติ.
กลหวิวาทสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๒. จูฬพฺยูหสุตฺตํ [จูฬวิยูหสุตฺตํ (สี. สฺยา. นิทฺเทส)]
สกํสกํทิฏฺิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;
โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โส.
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ [อกุสโลติ (สี. สฺยา. ปี.)] จาหุ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว ¶ หีเม กุสลา วทานา.
ปรสฺส ¶ ¶ เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก [พาโล มโค (สี. สฺยา. ก.)] โหติ นิหีนปฺโ;
สพฺเพว พาลา สุนิหีนปฺา, สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา.
สนฺทิฏฺิยา เจว น วีวทาตา, สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา;
น เตสํ โกจิ ปริหีนปฺโ [โกจิปิ นิหีนปฺโ (สี. สฺยา. ก.)], ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา.
น วาหเมตํ ตถิยนฺติ [ตถิวนฺติ (สฺยา. ก.)] พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺํ;
สกํสกํทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติ.
ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อฺเ [อฺเปิ (สฺยา.), อฺเ จ (?)] ตุจฺฉํ มุสาติ;
เอวมฺปิ วิคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.
เอกฺหิ ¶ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานํ;
นานา เต [นานาโต (ก.)] สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา ¶ น เอกํ สมณา วทนฺติ.
กสฺมา ¶ นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลา วทานา;
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติ.
น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเก;
ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุ.
ทิฏฺเ ¶ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสี;
วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาห.
เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;
สยมตฺตนา โส กุสโล วทาโน, อฺํ วิมาเนติ ตเทว ปาว.
อติสารทิฏฺิยาว โส สมตฺโต, มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานี;
สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโต, ทิฏฺี ¶ หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา.
ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ;
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ.
อฺํ ¶ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต [สุทฺธิมเกวลีโน (สี.)];
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา [ตฺยาภิรตฺตา (สฺยา. ก.)].
อิเธว สุทฺธิ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา.
สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;
สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย [เมธกํ อาวเหยฺย (สี. ปี.)], ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ.
วินิจฺฉเย ¶ ¶ ตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํ ส [อุทฺทํ โส (สี. สฺยา. ปี.)] โลกสฺมึ วิวาทเมติ;
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น ¶ เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ.
จูฬพฺยูหสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๓. มหาพฺยูหสุตฺตํ
เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ วิวาทยนฺติ [วิวาทิยนฺติ (สี. ปี.)];
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.
อปฺปฺหิ ¶ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมึ.
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.
สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธึ, วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส;
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธึ, ภวูปนีตา ¶ กุสลา วทานา.
สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี [ส เวธติ (สี. ปี.)] กมฺม วิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธึ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.
สีลพฺพตํ ¶ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธึ ¶ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถวาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ปตฺถยมานสฺส ¶ หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหึว ชปฺเป [กุหิฺจิ ชปฺเป (สี. สฺยา. ก.), กุหึ ปชปฺเป (ปี.) นิทฺเทโส ปสฺสิตพฺโพ].
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว ¶ หีเม กุสลา วทานา.
สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.
ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.
สทฺธมฺมปูชาปิ ¶ เนสํ ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สพฺเพว วาทา [สพฺเพ ปวาทา (สฺยา.)] ตถิยา [ตถิวา (สพฺพตฺถ)] ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.
น ¶ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ;
อทฺทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา ¶ อฺเน วทนฺติ สุทฺธึ.
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ [ทกฺขิติ (สี.)] นามรูปํ, ทิสฺวาน วา สฺสติ ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตํ ทิฏฺิ ปุเรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธึวโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา [สงฺขํ (สี. สฺยา. ปี.)], น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธุ;
ตฺวา ¶ จ โส สมฺมุติโย [สมฺมติโย (สฺยา.)] ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
วิสฺสชฺช ¶ คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโร, น ¶ ลิมฺปติ [น ลิปฺปติ (สี. ปี.)] โลเก อนตฺตครหี.
ส ¶ สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ.
มหาพฺยูหสุตฺตํ เตรสมํ นิฏฺิตํ.
๑๔. ตุวฏกสุตฺตํ
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ [อาทิจฺจพนฺธุํ (สี. สฺยา.)], วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสิ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจิ’’.
‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขาย, (อิติ ภควา)
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ [สพฺพมุปรุทฺเธ (สฺยา. ปี. ก.)];
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ,
ตาสํ วินยา [วินยาย (?)] สทา สโต สิกฺเข.
‘‘ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา, อชฺฌตฺตํ อถวาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ [มานํ (สี. ก.)] กุพฺเพถ, น ¶ หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.
‘‘เสยฺโย น เตน มฺเยฺย, นีเจยฺโย อถวาปิ สริกฺโข;
ผุฏฺโ [ปุฏฺโ (สี. สฺยา. ก.)] อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเ.
‘‘อชฺฌตฺตเมวุปสเม ¶ , น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา.
‘‘มชฺเฌ ¶ ¶ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ;
เอวํ ิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ’’.
‘‘อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถวาปิ สมาธึ’’.
‘‘จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น ¶ จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมึ.
‘‘ผสฺเสน ยทา ผุฏฺสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.
‘‘อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานํ อโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.
‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.
‘‘นิทฺทํ ¶ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.
‘‘อาถพฺพณํ ¶ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ ¶ มามโก น เสเวยฺย.
‘‘นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุณฺณเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺย.
‘‘กยวิกฺกเย ¶ น ติฏฺเยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.
‘‘น จ กตฺถิตา สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.
‘‘โมสวชฺเช น นีเยถ, สมฺปชาโน สานิ น กยิรา;
อถ ¶ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเ.
‘‘สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ [ปุถุวจนานํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น ¶ หิ สนฺโต ปฏิเสนิกโรนฺติ.
‘‘เอตฺจ ธมฺมมฺาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;
สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวา, สาสเน โคตมสฺส น ปมชฺเชยฺย.
‘‘อภิภู ¶ หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทสฺสี;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข’’ติ.
ตุวฏกสุตฺตํ จุทฺทสมํ นิฏฺิตํ.
๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตํ
‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา.
‘‘ผนฺทมานํ ¶ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.
‘‘สมนฺตมสาโร ¶ โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสึ อโนสิตํ.
‘‘โอสาเนตฺเวว ¶ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขึ, ทุทฺทสํ หทยนิสฺสิตํ.
‘‘เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติ.
‘‘ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ [สิกฺขานุกิริยนฺติ (ก.)], ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
‘‘สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.
‘‘นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเยฺย, นิพฺพานมนโส นโร.
‘‘โมสวชฺเช ¶ ¶ น นีเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;
มานฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร.
‘‘ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺตึ น กุพฺพเย;
หิยฺยมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา.
‘‘เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกปฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโย.
‘‘สจฺจา อโวกฺกมฺม [อโวกฺกมํ (นิทฺเทส)] มุนิ, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส [สพฺพโส (สฺยา. ก.)] ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ส ¶ เว วิทฺวา ส เวทคู, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา ¶ โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิ.
‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติ.
‘‘ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติ.
‘‘อนิฏฺุรี ¶ อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.
‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ [นิสงฺขิติ (สี. ปี.)].
วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.
‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสตี’’ติ.
อตฺตทณฺฑสุตฺตํ ปนฺนรสมํ นิฏฺิตํ.
๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตํ
‘‘น ¶ ¶ ¶ เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ, (อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต)
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา,
ตุสิตา คณิมาคโต.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา.
‘‘ตํ ¶ พุทฺธํ อสิตํ ตาทึ, อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.
‘‘อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา;
เยหิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเน.
‘‘กตี ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.
‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’.
‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺส ¶ ¶ ยทิทํ ผาสุ, (สาริปุตฺตาติ ภควา)
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เจ;
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ,
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
‘‘ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ, มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.
‘‘ปรธมฺมิกานมฺปิ ¶ ¶ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.
‘‘อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโ, สีตํ อตุณฺหํ [อจฺจุณฺหํ (สี. สฺยา.)] อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโก, วีริยํ ปรกฺกมฺมทฬฺหํ กเรยฺย.
‘‘เถยฺยํ น กาเร [น กเรยฺย (สี. สฺยา. ก.)] น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.
‘‘โกธาติมานสฺส ¶ วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.
‘‘ปฺํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.
‘‘กึสู อสิสฺสามิ กุวํ วา [กุธ วา (ก.), กุถ วา (นิทฺเทส)] อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กฺวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี.
‘‘อนฺนฺจ ¶ ลทฺธา วสนฺจ กาเล, มตฺตํ โส ชฺา อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ ¶ ¶ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจิยูปฉินฺเท.
‘‘จุทิโต ¶ วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;
วาจํ ปมฺุเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.
‘‘อถาปรํ ปฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ.
‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;
กาเลน ¶ โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน,
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส’’ติ.
สาริปุตฺตสุตฺตํ โสฬสมํ นิฏฺิตํ.
อฏฺกวคฺโค จตุตฺโถ
นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
กามํ คุหฺจ ทุฏฺา จ, สุทฺธฺจ ปรมา ชรา;
เมตฺเตยฺโย จ ปสูโร จ, มาคณฺฑิ ปุราเภทนํ.
กลหํ ทฺเว จ พฺยูหานิ [พฺยูหานิ (สี.)], ปุนเทว ตุวฏฺฏกํ;
อตฺตทณฺฑวรํ สุตฺตํ, เถรปุฏฺเน [เถรปฺเหน (สี.), สาริปุตฺเตน (สฺยา.)] โสฬส;
อิติ เอตานิ สุตฺตานิ, สพฺพานฏฺกวคฺคิกาติ.
๕. ปารายนวคฺโค
วตฺถุคาถา
โกสลานํ ¶ ¶ ¶ ¶ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;
อากิฺจฺํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.
โส อสฺสกสฺส วิสเย, อฬกสฺส [มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.), มฬกสฺส (นิทฺเทส)] สมาสเน;
วสิ โคธาวรีกูเล, อฺุเฉน จ ผเลน จ.
ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;
ตโต ชาเตน อาเยน, มหายฺมกปฺปยิ.
มหายฺํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;
ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ.
อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;
โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปฺจ ยาจติ.
ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;
สุขฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;
อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปฺจสตานิ เม’’.
‘‘สเจ ¶ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ;
สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’.
อภิสงฺขริตฺวา ¶ ¶ กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุ.
อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;
อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.
อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;
พาวรึ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘น ¶ โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;
มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วา, าณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’.
‘‘โภตี จรหิ ชานาสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.
‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, าณเมตฺถ น วิชฺชติ;
มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานํ เหตฺถ [มุทฺธํ มุทฺธาธิปาโต จ, ชินานํ เหต (สี. สฺยา. ปี.)] ทสฺสนํ’’.
‘‘อถ โก จรหิ ชานาติ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี. ปี.)];
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’.
‘‘ปุรา ¶ กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;
อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโร.
‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเย.
‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;
ตํ ¶ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’.
สมฺพุทฺโธติ ¶ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;
โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติฺจ วิปุลํ ลภิ.
โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;
‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;
ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ [คนฺตฺวา นมสฺเสมุ (สี. สฺยา. ปี.)], สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’ [ทฺวิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. ปี.)],.
‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปฺโ วรภูริเมธโส;
โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’.
ตโต ¶ อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารเค;
‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มม.
‘‘ยสฺเสโส ¶ ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;
ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถึ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’.
‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;
อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘อาคตานิ ¶ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
ทฺวตฺตึสานิ จ [ทฺวิตฺตึสา จ (สี. สฺยา. ปี.), ทฺวิตฺตึส ตานิ (?)] พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโส.
‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติ.
‘‘สเจ อคารํ อาวสติ [อชฺฌาวสติ (ก.)], วิเชยฺย ปถวึ อิมํ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมนมนุสาสติ.
‘‘สเจ ¶ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;
วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโร.
‘‘ชาตึ โคตฺตฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถ.
‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสติ’’.
พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;
อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู.
โธตโก ¶ อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต.
ภทฺราวุโธ ¶ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;
ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตา.
พาวรึ ¶ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขา.
อฬกสฺส ปติฏฺานํ, ปุริมาหิสฺสตึ [ปุริมํ มาหิสฺสตึ (สี. ปี.), ปุรํ มาหิสฺสตึ (สฺยา.)] ตทา;
อุชฺเชนิฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํ.
โกสมฺพิฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิฺจ ปุรุตฺตมํ;
เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารฺจ มนฺทิรํ.
ปาวฺจ ¶ โภคนครํ, เวสาลึ มาคธํ ปุรํ;
ปาสาณกํ เจติยฺจ, รมณียํ มโนรมํ.
ตสิโตวุทกํ ¶ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;
ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว, ตุริตา ปพฺพตมารุหุํ.
ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเน.
อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, สตรํสึ [วีตรํสึว (สฺยา.), สตรํสีว (ก.), ปีตรํสีว (นิทฺเทส)] ว ภาณุมํ;
จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปาริปูรึ อุปาคตํ.
อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรฺจ พฺยฺชนํ;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, มโนปฺเห อปุจฺฉถ.
‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ [ชปฺปนํ (ก.)] พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ [พฺรูหิสฺส ลกฺขณํ (นิทฺเทส)];
มนฺเตสุ ปารมึ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’.
‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;
ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคู.
‘‘ลกฺขเณ ¶ ¶ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;
ปฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’.
‘‘ลกฺขณานํ ¶ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;
กงฺขจฺฉิท [ตณฺหจฺฉิท (พหูสุ)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’.
‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;
โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’.
ปุจฺฉฺหิ ¶ กิฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปฺเห วิยากเต;
วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตฺชลี.
‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติ.
‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;
ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’.
‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;
สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’.
ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺภิตฺวาน มาณโว;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ.
‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;
อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’.
‘‘สุขิโต ¶ พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;
ตฺวฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณว.
‘‘พาวริสฺส ¶ จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;
กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉถ’’.
สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปฺชลี;
อชิโต ปมํ ปฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํ.
วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.
๑. อชิตมาณวปุจฺฉา
‘‘เกนสฺสุ ¶ ¶ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’.
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’.
‘‘สวนฺติ ¶ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ [ปิถิยฺยเร (สี. สฺยา. ปี.), ปิถียเร (สี. อฏฺ.), ปิธียเร (?)].
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’.
‘‘ปฺา เจว สติ ยฺจ [สตี เจว (สี.), สตี จ (สฺยา.), สตี จาปิ (ปี. นิทฺเทส), สติ จาปิ (นิทฺเทส)], (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
นามรูปฺจ มาริส;
เอตํ ¶ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.
‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส’’.
‘‘กาเมสุ ¶ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
อชิตมาณวปุจฺฉา ปมา นิฏฺิตา.
๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา
‘‘โกธ ¶ ¶ สนฺตุสิโต โลเก, (อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย)
กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [ลิมฺปติ (ก.)];
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’.
‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา)
วีตตณฺโห สทา สโต;
สงฺขาย ¶ นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.
‘‘โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา ทุติยา นิฏฺิตา.
๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา
‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
อตฺถิ [อตฺถี (สฺยา.)] ปฺเหน อาคมํ;
กึ ¶ นิสฺสิตา ¶ อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (ปุณฺณกาติ ภควา)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถภาวํ (สี. สฺยา.)];
ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม อิสโย มนุชา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ¶ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; (ปุณฺณกาติ ภควา)
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.
‘‘เต ¶ เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ [ปโรวรานิ (สี. สฺยา.)], (ปุณฺณกาติ ภควา)
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ตติยา นิฏฺิตา.
๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ¶ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ, (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู)
มฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’.
‘‘ทุกฺขสฺส ¶ ¶ เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’.
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (สี. ปี.)] ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;
ตํ เม มุนิ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ ¶ เต ธมฺมํ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอเตสุ ¶ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.
‘‘เอวํวิหารี ¶ สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ’’.
‘‘เอตาภินนฺทามิ ¶ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนิ อฏฺิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย’’.
‘‘ยํ ¶ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.
‘‘วิทฺวา จ โย [โส (สี. สฺยา. ปี.)] เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส ¶ วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา จตุตฺถี นิฏฺิตา.
๕. โธตกมาณวปุจฺฉา
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ, (อิจฺจายสฺมา โธตโก)
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, (โธตกาติ ภควา) อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.
‘‘ปสฺสามหํ ¶ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมฺุจ ¶ มํ สกฺก กถํกถาหิ’’.
‘‘นาหํ ¶ สหิสฺสามิ [สมิสฺสามิ (สฺยา.), คมิสฺสามิ (สี.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน [อาชานมาโน (สี. สฺยา. ปี.)], เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ’’.
‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ยถาหํ ¶ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ’’.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, (โธตกาติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, (โธตกาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.
โธตกมาณวปุจฺฉา ปฺจมี นิฏฺิตา.
๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉา
‘‘เอโก ¶ อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ’’.
‘‘อากิฺจฺํ ¶ เปกฺขมาโน สติมา, (อุปสีวาติ ภควา)
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ¶ ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส’’ [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.), รตฺตมหํ วิปสฺส (ก.)].
‘‘สพฺเพสุ ¶ กาเมสุ โย วีตราโค, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต [ธิมุตฺโต (ก.)], ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ [อนานุวายี (สฺยา. ก.)].
‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อุปสีวาติ ภควา)
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’.
‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ ¶ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส’’.
‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา [ขิตฺตํ (สฺยา.), ขิตฺโต (ปี.)], (อุปสีวาติ ภควา)
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ ¶ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ’’.
‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘อตฺถงฺคตสฺส ¶ น ปมาณมตฺถิ, (อุปสีวาติ ภควา)
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.
อุปสีวมาณวปุจฺฉา ฉฏฺี นิฏฺิตา.
๗. นนฺทมาณวปุจฺฉา
‘‘สนฺติ ¶ โลเก มุนโย, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
าณูปปนฺนํ ¶ โน มุนึ [มุนิ โน (สฺยา. ก.)] วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ’’.
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (น สีลพฺพเตน) [( ) นตฺถิ สี.-ปี โปตฺถเกสุ]
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา ¶ อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ’’.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ [ทิฏฺเน สุเตนาปิ (สี.), ทิฏฺเ สุเตนาปิ (สฺยา. ปี. ก.)] วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา, อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นารึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
เต เจ มุนิ [สเจ มุนิ (สี.)] พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ ¶ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.
‘‘นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย ¶ สีธ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ’’.
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ¶ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.
นนฺทมาณวปุจฺฉา สตฺตมา นิฏฺิตา.
๘. เหมกมาณวปุจฺฉา
‘‘เย ¶ เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, (อิจฺจายสฺมา เหมโก)
หุรํ ¶ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.
‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.
‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
เหมกมาณวปุจฺฉา อฏฺมา นิฏฺิตา.
๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา
‘‘ยสฺมึ ¶ ¶ กามา น วสนฺติ, (อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย)
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’.
‘‘ยสฺมึ ¶ กามา น วสนฺติ, (โตเทยฺยาติ ภควา)
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’.
‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;
มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ’’.
‘‘นิราสโส ¶ โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติ.
โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา นวมา นิฏฺิตา.
๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉา
‘‘มชฺเฌ ¶ สรสฺมึ ติฏฺตํ, (อิจฺจายสฺมา กปฺโป)
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’.
‘‘มชฺเฌ ¶ ¶ สรสฺมึ ติฏฺตํ, (กปฺปาติ ภควา)
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.
‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ [นิพฺพานมีติ (สี.)] นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.
‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู’’ติ [ปฏฺคูติ (สฺยา. ก.)].
กปฺปมาณวปุจฺฉา ทสมา นิฏฺิตา.
๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา
‘‘สุตฺวานหํ วีรมกามกามึ, (อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ)
โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ¶ ภควา พฺรูหิ เม ตํ.
‘‘ภควา ¶ หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘กาเมสุ ¶ วินย เคธํ, (ชตุกณฺณีติ ภควา) เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
อุคฺคหีตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘สพฺพโส ¶ นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา เอกาทสมา นิฏฺิตา.
๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา
‘‘โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, (อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ)
นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน ¶ นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต.
‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, (ภทฺราวุธาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
ยํ ¶ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.
‘‘ตสฺมา ¶ ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา ทฺวาทสมา นิฏฺิตา.
๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉา
‘‘ฌายึ ¶ วิรชมาสีนํ, (อิจฺจายสฺมา อุทโย) กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.
‘‘ปหานํ ¶ กามจฺฉนฺทานํ, (อุทยาติ ภควา) โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.
‘‘กึสุ ¶ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.
‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณํ;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.
‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
อุทยมาณวปุจฺฉา เตรสมา นิฏฺิตา.
๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉา
‘‘โย ¶ ¶ อตีตํ อาทิสติ, (อิจฺจายสฺมา โปสาโล) อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส ¶ , สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;
าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’.
‘‘วิฺาณฏฺิติโย ¶ สพฺพา, (โปสาลาติ ภควา) อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, วิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ.
‘‘อากิฺจฺสมฺภวํ ตฺวา, นนฺที สํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.
โปสาลมาณวปุจฺฉา จุทฺทสมา นิฏฺิตา.
๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉา
‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา โมฆราชา)
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตํ.
‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เอวํ ¶ ¶ ¶ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’’.
‘‘สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.
โมฆราชมาณวปุจฺฉา ปนฺนรสมา นิฏฺิตา.
๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา
‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย’’.
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ ¶ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ¶ ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ [อสุตํ อมุตํ วา (สี.), อสุตามุตํ วา (สฺยา.), อสุตํ’มุตํ วา (ปี.)], อโถ อวิฺาตํ กิฺจนมตฺถิ [กิฺจิ มตฺถิ (สฺยา.), กิฺจิ นตฺถิ (ปี.), กิฺจินมตฺถิ (ก.)] โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘ตณฺหาธิปนฺเน ¶ มนุเช เปกฺขมาโน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา โสฬสมา นิฏฺิตา.
ปารายนตฺถุติคาถา
อิทมโวจ ¶ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจารกโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ [ปฺเห (สี. ปี.)] พฺยากาสิ. เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ, ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ปารายนนฺเตว [ปารายณํตฺเวว (สี. อฏฺ.)] อธิวจนํ.
อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺย-กปฺปา ¶ ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา ¶ จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺเห ปุฏฺโ ยถาตถํ;
ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.
เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.
เอกเมกสฺส ¶ ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.
ปารายนานุคีติคาถา
‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน [นิพฺพุโต (สฺยา.)] นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.
‘‘ปหีนมลโมหสฺส ¶ ¶ , มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสฺหิตํ.
‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปหีโน, สจฺจวฺหโย ¶ พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.
‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวํ ปหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต.
‘‘เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ;
สพฺพํ ตํ อิติหิติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.
‘‘เอโก ตมนุทาสิโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.
‘‘โย ¶ เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ ¶ , ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.
‘‘กึนุ ¶ ตมฺหา วิปฺปวสสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.
‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
‘‘ปสฺสามิ ¶ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.
‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติ เม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.
‘‘ชิณฺณสฺส ¶ เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สํกปฺปยนฺตาย [สํกปฺปยตฺตาย (สี.)] วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.
‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปปฺลวึ [อุปลฺลวึ (สฺยา. นิทฺเทส)];
อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ’’.
‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิ โคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ,
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ’’ [มจฺจุเธยฺยปารํ (สี.)].
‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏฺฏจฺฉโท ¶ สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา.
‘‘อธิเทเว ¶ อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ วโรวรํ [ปโร วรํ (สี. สฺยา.), ปโร ปรํ (นิทฺเทส)];
ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํ.
‘‘อสํหีรํ ¶ อสงฺกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ.
ปารายนวคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.
สุตฺตุทฺทานํ –
อุรโค ¶ [อิมา อุทฺทานคาถาโย สี. ปี. โปตฺถเกสุ น สนฺติ] ธนิโยปิ จ, ขคฺควิสาโณ กสิ จ;
จุนฺโท ภโว ปุนเทว, วสโล จ กรณียฺจ;
เหมวโต อถ ยกฺโข, วิชยสุตฺตํ มุนิสุตฺตวรนฺติ.
๒.
ปมกฏฺวโร วรวคฺโค, ทฺวาทสสุตฺตธโร สุวิภตฺโต;
เทสิโต จกฺขุมตา วิมเลน, สุยฺยติ วคฺควโร อุรโคติ.
๓.
รตนามคนฺโธ หิริมงฺคลนาโม, สุจิโลมกปิโล จ พฺราหฺมณธมฺโม;
นาวา [นาถ (ก.)] กึสีลอุฏฺหโน จ, ราหุโล ¶ จ ปุนปิ วงฺคีโส.
๔.
สมฺมาปริพฺพาชนีโยปิ เจตฺถ, ธมฺมิกสุตฺตวโร สุวิภตฺโต;
จุทฺทสสุตฺตธโร ทุติยมฺหิ, จูฬกวคฺควโรติ ตมาหุ.
๕.
ปพฺพชฺชปธานสุภาสิตนาโม, ปูรฬาโส ปุนเทว มาโฆ จ;
สภิยํ เกณิยเมว สลฺลนาโม, วาเสฏฺวโร กาลิโกปิ จ.
๖.
นาลกสุตฺตวโร สุวิภตฺโต, ตํ อนุปสฺสี ตถา ปุนเทว;
ทฺวาทสสุตฺตธโร ตติยมฺหิ, สุยฺยติ วคฺควโร มหานาโม.
๗.
กามคุหฏฺกทุฏฺกนามา ¶ , สุทฺธวโร ปรมฏฺกนาโม;
ชรา เมตฺติยวโร สุวิภตฺโต, ปสูรมาคณฺฑิยา ปุราเภโท.
๘.
กลหวิวาโท ¶ อุโภ วิยุหา จ, ตุวฏกอตฺตทณฺฑสาริปุตฺตา;
โสฬสสุตฺตธโร จตุตฺถมฺหิ, อฏฺกวคฺควโรติ ¶ ตมาหุ.
๙.
มคเธ ชนปเท รมณีเย, เทสวเร กตปฺุนิเวเส;
ปาสาณกเจติยวเร สุวิภตฺเต, วสิ ภควา คณเสฏฺโ.
๑๐.
อุภยวาสมาคติยมฺหิ [อุภยํ วา ปุณฺณสมาคตํ ยมฺหิ (สฺยา.)], ทฺวาทสโยชนิยา ปริสาย;
โสฬสพฺราหฺมณานํ กิร ปุฏฺโ, ปุจฺฉาย โสฬสปฺหกมฺมิยา;
นิปฺปกาสยิ ธมฺมมทาสิ.
๑๑.
อตฺถปกาสกพฺยฺชนปุณฺณํ, ธมฺมมเทเสสิ ปรเขมชนิยํ [วรํ ขมนียํ (ก.)];
โลกหิตาย ชิโน ทฺวิปทคฺโค, สุตฺตวรํ พหุธมฺมวิจิตฺรํ;
สพฺพกิเลสปโมจนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๒.
พฺยฺชนมตฺถปทํ สมยุตฺตํ [พฺยฺชนมตฺถปทสมยุตฺตํ (สฺยา.)], อกฺขรสฺิตโอปมคาฬฺหํ;
โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๓.
ราคมเล ¶ อมลํ วิมลคฺคํ, โทสมเล อมลํ วิมลคฺคํ;
โมหมเล อมลํ วิมลคฺคํ, โลกวิจารณาณปภคฺคํ;
เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๔.
กฺเลสมเล ¶ อมลํ วิมลคฺคํ, ทุจฺจริตมเล อมลํ วิมลคฺคํ;
โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๕.
อาสวพนฺธนโยคากิเลสํ, นีวรณานิ จ ตีณิ มลานิ;
ตสฺส กิเลสปโมจนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๖.
นิมฺมลสพฺพกิเลสปนูทํ, ราควิราคมเนชมโสกํ;
สนฺตปณีตสุทุทฺทสธมฺมํ, เทสยิ ¶ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๗.
ราคฺจ ¶ โทสกมภฺชิตสนฺตํ [โทสฺจ ภฺชิตสนฺตํ (สฺยา.)], โยนิจตุคฺคติปฺจวิฺาณํ;
ตณฺหารตจฺฉทนตาณลตาปโมกฺขํ [ตณฺหาตลรตจฺเฉทนตาณปโมกฺขํ (สฺยา.)], เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๘.
คมฺภีรทุทฺทสสณฺหนิปุณํ, ปณฺฑิตเวทนิยํ นิปุณตฺถํ;
โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๑๙.
นวงฺคกุสุมมาลคีเวยฺยํ, อินฺทฺริยฌานวิโมกฺขวิภตฺตํ;
อฏฺงฺคมคฺคธรํ วรยานํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๒๐.
โสมุปมํ ¶ วิมลํ ปริสุทฺธํ, อณฺณวมูปมรตนสุจิตฺตํ;
ปุปฺผสมํ รวิมูปมเตชํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.
๒๑.
เขมสิวํ สุขสีตลสนฺตํ, มจฺจุตตาณปรํ ปรมตฺถํ;
ตสฺส สุนิพฺพุตทสฺสนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโคติ.
สุตฺตนิปาตปาฬิ นิฏฺิตา.