📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

สุตฺตนิปาตปาฬิ

๑. อุรควคฺโค

๑. อุรคสุตฺตํ

.

โย [โย เว (สฺยา.)] อุปฺปติตํ วิเนติ โกธํ, วิสฏํ สปฺปวิสํว โอสเธหิ [โอสเธภิ (ก.)];

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ [ชิณฺณมิว ตจํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ชิณฺณมิวา ตจํ (?)] ปุราณํ.

.

โย ราคมุทจฺฉิทา อเสสํ, ภิสปุปฺผํว สโรรุหํ [สเรรุหํ (ก.)] วิคยฺห;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ, ปุราณํ.

.

โย ตณฺหมุทจฺฉิทา อเสสํ, สริตํ สีฆสรํ วิโสสยิตฺวา;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

โย มานมุทพฺพธี อเสสํ, นฬเสตุํว สุทุพฺพลํ มโหโฆ;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

โย นาชฺฌคมา ภเวสุ สารํ, วิจินํ ปุปฺผมิว [ปุปฺผมิว (พหูสุ)] อุทุมฺพเรสุ;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา, อิติภวาภวตฺจ [อิติพฺภวาภวตฺจ (ก.)] วีติวตฺโต;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

ยสฺส วิตกฺกา วิธูปิตา, อชฺฌตฺตํ สุวิกปฺปิตา อเสสา;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ อจฺจคมา อิมํ ปปฺจํ;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ ตฺวา [อุตฺวา (สฺยา. ปี. ก.)] โลเก;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๐.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโลโภ;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๑.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตราโค;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๒.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโทโส;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๓.

โย นาจฺจสารี น ปจฺจสารี, สพฺพํ วิตถมิทนฺติ วีตโมโห;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๔.

ยสฺสานุสยา น สนฺติ เกจิ, มูลา จ อกุสลา สมูหตาเส;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๕.

ยสฺส ทรถชา น สนฺติ เกจิ, โอรํ อาคมนาย ปจฺจยาเส;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๖.

ยสฺส วนถชา น สนฺติ เกจิ, วินิพนฺธาย ภวาย เหตุกปฺปา;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

๑๗.

โย นีวรเณ ปหาย ปฺจ, อนิโฆ ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล;

โส ภิกฺขุ ชหาติ โอรปารํ, อุรโค ชิณฺณมิวตฺตจํ ปุราณํ.

อุรคสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.

๒. ธนิยสุตฺตํ

๑๘.

‘‘ปกฺโกทโน ทุทฺธขีโรหมสฺมิ, (อิติ ธนิโย โคโป)

อนุตีเร มหิยา สมานวาโส;

ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๑๙.

‘‘อกฺโกธโน วิคตขิโลหมสฺมิ [วิคตขีโลหมสฺมิ (สี. ปี.)], (อิติ ภควา)

อนุตีเร มหิเยกรตฺติวาโส;

วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๐.

‘‘อนฺธกมกสา น วิชฺชเร, (อิติ ธนิโย โคโป)

กจฺเฉ รูฬฺหติเณ จรนฺติ คาโว;

วุฏฺิมฺปิ สเหยฺยุมาคตํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๑.

‘‘พทฺธาสิ ภิสี สุสงฺขตา, (อิติ ภควา)

ติณฺโณ ปารคโต วิเนยฺย โอฆํ;

อตฺโถ ภิสิยา น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๒.

‘‘โคปี มม อสฺสวา อโลลา, (อิติ ธนิโย โคโป)

ทีฆรตฺตํ [ทีฆรตฺต (ก.)] สํวาสิยา มนาปา;

ตสฺสา น สุณามิ กิฺจิ ปาปํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๓.

‘‘จิตฺตํ มม อสฺสวํ วิมุตฺตํ, (อิติ ภควา)

ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สุทนฺตํ;

ปาปํ ปน เม น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๔.

‘‘อตฺตเวตนภโตหมสฺมิ, (อิติ ธนิโย โคโป)

ปุตฺตา จ เม สมานิยา อโรคา;

เตสํ น สุณามิ กิฺจิ ปาปํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๕.

‘‘นาหํ ภตโกสฺมิ กสฺสจิ, (อิติ ภควา)

นิพฺพิฏฺเน จรามิ สพฺพโลเก;

อตฺโถ ภติยา น วิชฺชติ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๖.

‘‘อตฺถิ วสา อตฺถิ เธนุปา, (อิติ ธนิโย โคโป)

โคธรณิโย ปเวณิโยปิ อตฺถิ;

อุสโภปิ ควมฺปตีธ อตฺถิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๗.

‘‘นตฺถิ วสา นตฺถิ เธนุปา, (อิติ ภควา)

โคธรณิโย ปเวณิโยปิ นตฺถิ;

อุสโภปิ ควมฺปตีธ นตฺถิ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๘.

‘‘ขิลา นิขาตา อสมฺปเวธี, (อิติ ธนิโย โคโป)

ทามา มุฺชมยา นวา สุสณฺานา;

น หิ สกฺขินฺติ เธนุปาปิ เฉตฺตุํ [เฉตุํ (ก.)], อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๒๙.

‘‘อุสโภริว เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ก.)] พนฺธนานิ, (อิติ ภควา)

นาโค ปูติลตํว ทาลยิตฺวา [ปูติลตํ ปทาลยิตฺวา (สฺยา. ก.)];

นาหํ ปุนุเปสฺสํ [ปุน อุเปสฺสํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.), ปุนุเปยฺย (ก.)] คพฺภเสยฺยํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว’’.

๓๐.

‘‘นินฺนฺจ ถลฺจ ปูรยนฺโต, มหาเมโฆ ปวสฺสิ ตาวเทว;

สุตฺวา เทวสฺส วสฺสโต, อิมมตฺถํ ธนิโย อภาสถ.

๓๑.

‘‘ลาภา วต โน อนปฺปกา, เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสาม;

สรณํ ตํ อุเปม จกฺขุม, สตฺถา โน โหหิ ตุวํ มหามุนิ.

๓๒.

‘‘โคปี จ อหฺจ อสฺสวา, พฺรหฺมจริยํ [พฺรหฺมจริย (ก.)] สุคเต จรามเส;

ชาติมรณสฺส ปารคู [ปารคา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ทุกฺขสฺสนฺตกรา ภวามเส’’.

๓๓.

‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, (อิติ มาโร ปาปิมา)

โคมา [โคมิโก (สี. ปี.), โคปิโก (สฺยา. กํ.), โคปิโย (ก.)] โคหิ ตเถว นนฺทติ;

อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธิ’’.

๓๔.

‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, (อิติ ภควา)

โคปิโย โคหิ ตเถว โสจติ;

อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ.

ธนิยสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.

๓. ขคฺควิสาณสุตฺตํ

๓๕.

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;

น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๓๖.

สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;

อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๓๗.

มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;

เอตํ ภยํ สนฺถเว [สนฺธเว (ก.)] เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๓๘.

วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;

วํสกฺกฬีโรว [วํสกฬีโรว (สี.), วํสากฬีโรว (สฺยา. กํ. ปี.), วํเสกฬีโรว (นิทฺเทส)] อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๓๙.

มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ [อพนฺโธ (สฺยา. กํ.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;

วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๐.

อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย;

อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๑.

ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;

ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๒.

จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;

ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๓.

ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;

อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๔.

โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ [คิหิวฺยฺชนานิ (สฺยา. กํ. ปี.)], สฺฉินฺนปตฺโต [สํสีนปตฺโต (สี.)] ยถา โกวิฬาโร;

เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๕.

สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.

๔๖.

โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;

ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.

๔๗.

อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;

เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๘.

ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;

สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๔๙.

เอวํ ทุติเยน [ทุติเยน (สพฺพตฺถ)] สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;

เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๐.

กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๑.

อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;

เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๒.

สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิรึสเป (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ;

สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๓.

นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;

ยถาภิรนฺตํ วิหรํ [วิหเร (สี. ปี. นิทฺเทส)] อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๔.

อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา.)] สามยิกํ วิมุตฺตึ;

อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๕.

ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;

อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๖.

นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;

นิราสโย [นิราสาโส (ก.)] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๗.

ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;

สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๘.

พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;

อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๕๙.

ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;

วิภูสนฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๐.

ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ [พนฺธวานิ จ (ปี.)];

หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๑.

สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;

คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มุตีมา [มตีมา (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๒.

สนฺทาลยิตฺวาน [ปทาลยิตฺวาน (ก.)] สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;

อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๓.

โอกฺขิตฺตจกฺขู น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;

อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๔.

โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต [สฺฉินฺนปตฺโต (สฺยา. ปี.), ปจฺฉินฺนปตฺโต (ก.)] ยถา ปาริฉตฺโต;

กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๕.

รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;

กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต [อปฺปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๖.

ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;

อนิสฺสิโต เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ปี. ก.)] สิเนหโทสํ [สฺเนหโทสํ (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๗.

วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;

ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๘.

อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;

ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๖๙.

ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;

อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๐.

ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค [อเนลมูโค (สฺยา. ปี. ก.)] สุตวา สตีมา;

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๑.

สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;

ปทุมํว โตเยน อลิปฺปมาโน [อลิมฺปมาโน (สี. สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๒.

สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;

เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๓.

เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;

สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๔.

ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;

อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

๗๕.

ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;

อตฺตฏฺปฺา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.

ขคฺควิสาณสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.

๔. กสิภารทฺวาชสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา มคเธสุ วิหรติ ทกฺขิณาคิริสฺมึ [ทกฺขิณคิริสฺมึ (ก.)] เอกนาฬายํ พฺราหฺมณคาเม. เตน โข ปน สมเยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปฺจมตฺตานิ นงฺคลสตานิ ปยุตฺตานิ โหนฺติ วปฺปกาเล. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺโต เตนุปสงฺกมิ. เตน โข ปน สมเยน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริเวสนา วตฺตติ. อถ โข ภควา เยน ปริเวสนา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.

อทฺทสา โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย ิตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, สมณ, กสามิ จ วปามิ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุฺชามิ. ตฺวมฺปิ, สมณ, กสสฺสุ จ วปสฺสุ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุฺชสฺสู’’ติ.

‘‘อหมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, กสามิ จ วปามิ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุฺชามี’’ติ. ‘‘น โข ปน มยํ [น โข ปน สมณ (สฺยา.)] ปสฺสาม โภโต โคตมสฺส ยุคํ วา นงฺคลํ วา ผาลํ วา ปาจนํ วา พลิพทฺเท [พลิวทฺเท (สี. ปี.), พลีพทฺเท (?)] วา. อถ จ ปน ภวํ โคตโม เอวมาห – ‘อหมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, กสามิ จ วปามิ จ; กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุฺชามี’’’ติ.

อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๗๖.

‘‘กสฺสโก ปฏิชานาสิ, น จ ปสฺสาม เต กสึ;

กสึ โน ปุจฺฉิโต พฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ เต กสึ’’.

๗๗.

‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺิ, ปฺา เม ยุคนงฺคลํ;

หิรี อีสา มโน โยตฺตํ, สติ เม ผาลปาจนํ.

๗๘.

‘‘กายคุตฺโต วจีคุตฺโต, อาหาเร อุทเร ยโต;

สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานํ, โสรจฺจํ เม ปโมจนํ.

๗๙.

‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;

คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ.

๘๐.

‘‘เอวเมสา กสี กฏฺา, สา โหติ อมตปฺผลา;

เอตํ กสึ กสิตฺวาน, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ.

อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ มหติยา กํสปาติยา ปายสํ [ปายาสํ (สพฺพตฺถ)] วฑฺเฒตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ – ‘‘ภุฺชตุ ภวํ โคตโม ปายสํ. กสฺสโก ภวํ; ยํ หิ ภวํ โคตโม อมตปฺผลํ [อมตปฺผลมฺปิ (สํ. นิ. ๑.๑๙๗)] กสึ กสตี’’ติ.

๘๑.

‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ, สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม;

คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา.

๘๒.

‘‘อฺเน จ เกวลินํ มเหสึ, ขีณาสวํ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ;

อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหสฺสุ, เขตฺตํ หิ ตํ ปุฺเปกฺขสฺส โหตี’’ติ.

‘‘อถ กสฺส จาหํ, โภ โคตม, อิมํ ปายสํ ทมฺมี’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, พฺราหฺมณ, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย, ยสฺส โส ปายโส ภุตฺโต สมฺมา ปริณามํ คจฺเฉยฺย, อฺตฺร ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกสฺส วา. เตน หิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, ตํ ปายสํ อปฺปหริเต วา ฉฑฺเฑหิ อปฺปาณเก วา อุทเก โอปิลาเปหี’’ติ.

อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ตํ ปายสํ อปฺปาณเก อุทเก โอปิลาเปสิ. อถ โข โส ปายโส อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ [สนฺธูมายติ สมฺปธูมายติ (สฺยา.)]. เสยฺยถาปิ นาม ผาโล ทิวสํ สนฺตตฺโต [ทิวสสนฺตตฺโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ; เอวเมว โส ปายโส อุทเก ปกฺขิตฺโต จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายติ สนฺธูปายติ สมฺปธูปายติ.

อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ [ทกฺขินฺตีติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ลเภยฺยาหํ โภโต โคตมสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.

อลตฺถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน โข ปนายสฺมา ภารทฺวาโช เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ [อฺตโร จ โข (สี. ปี.), อฺตโร โข (สฺยา. กํ. ก.)] ปนายสฺมา ภารทฺวาโช อรหตํ อโหสีติ.

กสิภารทฺวาชสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.

๕. จุนฺทสุตฺตํ

๘๓.

‘‘ปุจฺฉามิ มุนึ ปหูตปฺํ, (อิติ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต)

พุทฺธํ ธมฺมสฺสามึ วีตตณฺหํ;

ทฺวิปทุตฺตมํ [ทิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สารถีนํ ปวรํ, กติ โลเก สมณา ตทิงฺฆ พฺรูหิ’’.

๘๔.

‘‘จตุโร สมณา น ปฺจมตฺถิ, (จุนฺทาติ ภควา)

เต เต อาวิกโรมิ สกฺขิปุฏฺโ;

มคฺคชิโน มคฺคเทสโก จ, มคฺเค ชีวติ โย จ มคฺคทูสี’’.

๘๕.

‘‘กํ มคฺคชินํ วทนฺติ พุทฺธา, (อิติ จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต)

มคฺคกฺขายี กถํ อตุลฺโย โหติ;

มคฺเค ชีวติ เม พฺรูหิ ปุฏฺโ, อถ เม อาวิกโรหิ มคฺคทูสึ’’ [มคฺคทูสี (ก.)].

๘๖.

‘‘โย ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล, นิพฺพานาภิรโต อนานุคิทฺโธ;

โลกสฺส สเทวกสฺส เนตา, ตาทึ มคฺคชินํ วทนฺติ พุทฺธา.

๘๗.

‘‘ปรมํ ปรมนฺติ โยธ ตฺวา, อกฺขาติ วิภชเต อิเธว ธมฺมํ;

ตํ กงฺขฉิทํ มุนึ อเนชํ, ทุติยํ ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสึ.

๘๘.

‘‘โย ธมฺมปเท สุเทสิเต, มคฺเค ชีวติ สฺโต สตีมา;

อนวชฺชปทานิ เสวมาโน, ตติยํ ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวึ.

๘๙.

‘‘ฉทนํ กตฺวาน สุพฺพตานํ, ปกฺขนฺที กุลทูสโก ปคพฺโภ;

มายาวี อสฺโต ปลาโป, ปติรูเปน จรํ ส มคฺคทูสี.

๙๐.

‘‘เอเต จ ปฏิวิชฺฌิ โย คหฏฺโ, สุตวา อริยสาวโก สปฺโ;

สพฺเพ เนตาทิสาติ [สพฺเพ เน ตาทิสาติ (สี. สฺยา. ปี.)] ตฺวา, อิติ ทิสฺวา น หาเปติ ตสฺส สทฺธา;

กถํ หิ ทุฏฺเน อสมฺปทุฏฺํ, สุทฺธํ อสุทฺเธน สมํ กเรยฺยา’’ติ.

จุนฺทสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.

๖. ปราภวสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๙๑.

‘‘ปราภวนฺตํ ปุริสํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตม [โคตมํ (สี. สฺยา.)];

ภควนฺตํ [ภวนฺตํ (สฺยา. ก.)] ปุฏฺุมาคมฺม, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๒.

‘‘สุวิชาโน ภวํ โหติ, สุวิชาโน [ทุวิชาโน (สฺยา. ก.)] ปราภโว;

ธมฺมกาโม ภวํ โหติ, ธมฺมเทสฺสี ปราภโว’’.

๙๓.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ปโม โส ปราภโว;

ทุติยํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๔.

‘‘อสนฺตสฺส ปิยา โหนฺติ, สนฺเต น กุรุเต ปิยํ;

อสตํ ธมฺมํ โรเจติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๕.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ทุติโย โส ปราภโว;

ตติยํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๖.

‘‘นิทฺทาสีลี สภาสีลี, อนุฏฺาตา จ โย นโร;

อลโส โกธปฺาโณ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๗.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ตติโย โส ปราภโว;

จตุตฺถํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๘.

‘‘โย มาตรํ [โย มาตรํ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๙๙.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, จตุตฺโถ โส ปราภโว;

ปฺจมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๐.

‘‘โย พฺราหฺมณํ [โย พฺราหฺมณํ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สมณํ วา, อฺํ วาปิ วนิพฺพกํ;

มุสาวาเทน วฺเจติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๑.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ปฺจโม โส ปราภโว;

ฉฏฺมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๒.

‘‘ปหูตวิตฺโต ปุริโส, สหิรฺโ สโภชโน;

เอโก ภุฺชติ สาทูนิ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๓.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ฉฏฺโม โส ปราภโว;

สตฺตมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๔.

‘‘ชาติตฺถทฺโธ ธนตฺถทฺโธ, โคตฺตตฺถทฺโธ จ โย นโร;

สฺาตึ อติมฺเติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๕.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, สตฺตโม โส ปราภโว;

อฏฺมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๖.

‘‘อิตฺถิธุตฺโต สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต จ โย นโร;

ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๗.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, อฏฺโม โส ปราภโว;

นวมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๘.

‘‘เสหิ ทาเรหิ อสนฺตุฏฺโ [ทาเรหฺยสนฺตุฏฺโ (ก.)], เวสิยาสุ ปทุสฺสติ [ปทิสฺสติ (สี.)];

ทุสฺสติ [ทิสฺสติ (สี. ปี.)] ปรทาเรสุ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๐๙.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, นวโม โส ปราภโว;

ทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๐.

‘‘อตีตโยพฺพโน โปโส, อาเนติ ติมฺพรุตฺถนึ;

ตสฺสา อิสฺสา น สุปติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๑.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, ทสโม โส ปราภโว;

เอกาทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๒.

‘‘อิตฺถึ โสณฺฑึ วิกิรณึ, ปุริสํ วาปิ ตาทิสํ;

อิสฺสริยสฺมึ เปติ [าเปติ (สี. ปี.), ถเปติ (ก.)], ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๓.

‘‘อิติ เหตํ วิชานาม, เอกาทสโม โส ปราภโว;

ทฺวาทสมํ ภควา พฺรูหิ, กึ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๔.

‘‘อปฺปโภโค มหาตณฺโห, ขตฺติเย ชายเต กุเล;

โส จ รชฺชํ ปตฺถยติ, ตํ ปราภวโต มุขํ’’.

๑๑๕.

‘‘เอเต ปราภเว โลเก, ปณฺฑิโต สมเวกฺขิย;

อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโน, ส โลกํ ภชเต สิว’’นฺติ.

ปราภวสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.

๗. วสลสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เตน โข ปน สมเยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสเน อคฺคิ ปชฺชลิโต โหติ อาหุติ ปคฺคหิตา. อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน เยน อคฺคิกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนุปสงฺกมิ.

อทฺทสา โข อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ตตฺเรว [อตฺเรว (สฺยา. ก.)], มุณฺฑก; ตตฺเรว, สมณก; ตตฺเรว, วสลก ติฏฺาหี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, ภควา อคฺคิกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, พฺราหฺมณ, วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ, โภ โคตม, ชานามิ วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม; สาธุ เม ภวํ โคตโม ตถา ธมฺมํ เทเสตุ, ยถาหํ ชาเนยฺยํ วสลํ วา วสลกรเณ วา ธมฺเม’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, สุณาหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควโต ปจฺจสฺโสสิ. ภควา เอตทโวจ –

๑๑๖.

‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;

วิปนฺนทิฏฺิ มายาวี, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๑๗.

‘‘เอกชํ วา ทฺวิชํ [ทิชํ (ปี.)] วาปิ, โยธ ปาณํ วิหึสติ;

ยสฺส ปาเณ ทยา นตฺถิ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๑๘.

‘‘โย หนฺติ ปริรุนฺธติ [อุปรุนฺเธติ (สฺยา.), อุปรุนฺธติ (ก.)], คามานิ นิคมานิ จ;

นิคฺคาหโก [นิคฺฆาตโก (?)] สมฺาโต, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๑๙.

‘‘คาเม วา ยทิ วา รฺเ, ยํ ปเรสํ มมายิตํ;

เถยฺยา อทินฺนมาเทติ [อทินฺนํ อาทิยติ (สี. ปี.)], ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๐.

‘‘โย หเว อิณมาทาย, จุชฺชมาโน [ภุฺชมาโน (?)] ปลายติ;

น หิ เต อิณมตฺถีติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๑.

‘‘โย เว กิฺจิกฺขกมฺยตา, ปนฺถสฺมึ วชนฺตํ ชนํ;

หนฺตฺวา กิฺจิกฺขมาเทติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๒.

‘‘อตฺตเหตุ ปรเหตุ, ธนเหตุ จ [ธนเหตุ ว (ก.)] โย นโร;

สกฺขิปุฏฺโ มุสา พฺรูติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๓.

‘‘โย าตีนํ สขีนํ วา, ทาเรสุ ปฏิทิสฺสติ;

สาหสา [สหสา (สี. สฺยา.)] สมฺปิเยน วา, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๔.

‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น ภรติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๕.

‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, ภาตรํ ภคินึ สสุํ;

หนฺติ โรเสติ วาจาย, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๖.

‘‘โย อตฺถํ ปุจฺฉิโต สนฺโต, อนตฺถมนุสาสติ;

ปฏิจฺฉนฺเนน มนฺเตติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๗.

‘‘โย กตฺวา ปาปกํ กมฺมํ, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉติ [วิภ. ๘๙๔ ปสฺสิตพฺพํ];

โย ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๘.

‘‘โย เว ปรกุลํ คนฺตฺวา, ภุตฺวาน [สุตฺวา จ (สฺยา. ก.)] สุจิโภชนํ;

อาคตํ นปฺปฏิปูเชติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๒๙.

‘‘โย พฺราหฺมณํ สมณํ วา, อฺํ วาปิ วนิพฺพกํ;

มุสาวาเทน วฺเจติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๐.

‘‘โย พฺราหฺมณํ สมณํ วา, ภตฺตกาเล อุปฏฺิเต;

โรเสติ วาจา น จ เทติ, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๑.

‘‘อสตํ โยธ ปพฺรูติ, โมเหน ปลิคุณฺิโต;

กิฺจิกฺขํ นิชิคีสาโน [นิชิคึสาโน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๒.

‘‘โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ มวชานาติ [มวชานติ (สี. สฺยา. ปี.)];

นิหีโน เสน มาเนน, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๓.

‘‘โรสโก กทริโย จ, ปาปิจฺโฉ มจฺฉรี สโ;

อหิริโก อโนตฺตปฺปี, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๔.

‘‘โย พุทฺธํ ปริภาสติ, อถ วา ตสฺส สาวกํ;

ปริพฺพาชํ [ปริพฺพชํ (ก.), ปริพฺพาชกํ (สฺยา. กํ.)] คหฏฺํ วา, ตํ ชฺา วสโล อิติ.

๑๓๕.

‘‘โย เว อนรหํ [อนรหา (สี. ปี.)] สนฺโต, อรหํ ปฏิชานาติ [ปฏิชานติ (สี. สฺยา. ปี.)];

โจโร สพฺรหฺมเก โลเก, เอโส โข วสลาธโม.

๑๓๖.

‘‘เอเต โข วสลา วุตฺตา, มยา เยเต ปกาสิตา;

ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;

กมฺมุนา [กมฺมนา (สี. ปี.)] วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ.

๑๓๗.

‘‘ตทมินาปิ ชานาถ, ยถาเมทํ [ยถาเปทํ (ก.)] นิทสฺสนํ;

จณฺฑาลปุตฺโต โสปาโก [สปาโก (?)], มาตงฺโค อิติ วิสฺสุโต.

๑๓๘.

‘‘โส ยสํ ปรมํ ปตฺโต [โส ยสปฺปรมปฺปตฺโต (สฺยา. ก.)], มาตงฺโค ยํ สุทุลฺลภํ;

อาคจฺฉุํ ตสฺสุปฏฺานํ, ขตฺติยา พฺราหฺมณา พหู.

๑๓๙.

‘‘เทวยานํ อภิรุยฺห, วิรชํ โส มหาปถํ;

กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปโค อหุ;

น นํ ชาติ นิวาเรสิ, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.

๑๔๐.

‘‘อชฺฌายกกุเล ชาตา, พฺราหฺมณา มนฺตพนฺธวา;

เต จ ปาเปสุ กมฺเมสุ, อภิณฺหมุปทิสฺสเร.

๑๔๑.

‘‘ทิฏฺเว ธมฺเม คารยฺหา, สมฺปราเย จ ทุคฺคติ;

น เน ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา [ทุคฺคจฺจา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ครหาย วา.

๑๔๒.

‘‘น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ;

กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อคฺคิกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.

วสลสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.

๘. เมตฺตสุตฺตํ

๑๔๓.

กรณียมตฺถกุสเลน, ยนฺต สนฺตํ ปทํ อภิสเมจฺจ;

สกฺโก อุชู จ สุหุชู [สูชู (สี.)] จ, สูวโจ จสฺส มุทุ อนติมานี.

๑๔๔.

สนฺตุสฺสโก จ สุภโร จ, อปฺปกิจฺโจ จ สลฺลหุกวุตฺติ;

สนฺตินฺทฺริโย จ นิปโก จ, อปฺปคพฺโภ กุเลสฺวนนุคิทฺโธ.

๑๔๕.

จ ขุทฺทมาจเร กิฺจิ, เยน วิฺู ปเร อุปวเทยฺยุํ;

สุขิโน ว เขมิโน โหนฺตุ, สพฺพสตฺตา [สพฺเพ สตฺตา (สี. สฺยา.)] ภวนฺตุ สุขิตตฺตา.

๑๔๖.

เย เกจิ ปาณภูตตฺถิ, ตสา วา ถาวรา วนวเสสา;

ทีฆา วา เย ว มหนฺตา [มหนฺต (?)], มชฺฌิมา รสฺสกา อณุกถูลา.

๑๔๗.

ทิฏฺา วา เย ว อทิฏฺา [อทิฏฺ (?)], เย ว [เย จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทูเร วสนฺติ อวิทูเร;

ภูตา ว สมฺภเวสี ว [ภูตา วา สมฺภเวสี วา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], สพฺพสตฺตา ภวนฺตุ สุขิตตฺตา.

๑๔๘.

น ปโร ปรํ นิกุพฺเพถ, นาติมฺเถ กตฺถจิ น กฺจิ [นํ กฺจิ (สี. ปี.), นํ กิฺจิ (สฺยา.), น กิฺจิ (ก.)];

พฺยาโรสนา ปฏิฆสฺา, นาฺมฺสฺส ทุกฺขมิจฺเฉยฺย.

๑๔๙.

มาตา ยถา นิยํ ปุตฺตมายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข;

เอวมฺปิ สพฺพภูเตสุ, มานสํ ภาวเย อปริมาณํ.

๑๕๐.

เมตฺตฺจ สพฺพโลกสฺมิ, มานสํ ภาวเย อปริมาณํ;

อุทฺธํ อโธ จ ติริยฺจ, อสมฺพาธํ อเวรมสปตฺตํ.

๑๕๑.

ติฏฺํ จรํ นิสินฺโน ว [วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], สยาโน ยาวตาสฺส วิตมิทฺโธ [วิคตมิทฺโธ (พหูสุ)];

เอตํ สตึ อธิฏฺเยฺย, พฺรหฺมเมตํ วิหารมิธมาหุ.

๑๕๒.

ทิฏฺิฺจ อนุปคฺคมฺม, สีลวา ทสฺสเนน สมฺปนฺโน;

กาเมสุ วินย [วิเนยฺย (สี. สฺยา. ปี.)] เคธํ, น หิ ชาตุคฺคพฺภเสยฺย ปุนเรตีติ.

เมตฺตสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.

๙. เหมวตสุตฺตํ

๑๕๓.

‘‘อชฺช ปนฺนรโส อุโปสโถ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

ทิพฺพา [ทิพฺยา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] รตฺติ อุปฏฺิตา;

อโนมนามํ สตฺถารํ, หนฺท ปสฺสาม โคตมํ’’.

๑๕๔.

‘‘กจฺจิ มโน สุปณิหิโต, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)

สพฺพภูเตสุ ตาทิโน;

กจฺจิ อิฏฺเ อนิฏฺเ จ, สงฺกปฺปสฺส วสีกตา’’.

๑๕๕.

‘‘มโน จสฺส สุปณิหิโต, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

สพฺพภูเตสุ ตาทิโน;

อโถ อิฏฺเ อนิฏฺเ จ, สงฺกปฺปสฺส วสีกตา’’.

๑๕๖.

‘‘กจฺจิ อทินฺนํ นาทิยติ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)

กจฺจิ ปาเณสุ สฺโต;

กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา, กจฺจิ ฌานํ น ริฺจติ’’.

๑๕๗.

‘‘น โส อทินฺนํ อาทิยติ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

อโถ ปาเณสุ สฺโต;

อโถ อารา ปมาทมฺหา, พุทฺโธ ฌานํ น ริฺจติ’’.

๑๕๘.

‘‘กจฺจิ มุสา น ภณติ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)

กจฺจิ น ขีณพฺยปฺปโถ;

กจฺจิ เวภูติยํ นาห, กจฺจิ สมฺผํ น ภาสติ’’.

๑๕๙.

‘‘มุสา จ โส น ภณติ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

อโถ น ขีณพฺยปฺปโถ;

อโถ เวภูติยํ นาห, มนฺตา อตฺถํ จ [อตฺถํ โส (สี. ปี. ก.)] ภาสติ’’.

๑๖๐.

‘‘กจฺจิ น รชฺชติ กาเมสุ, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)

กจฺจิ จิตฺตํ อนาวิลํ;

กจฺจิ โมหํ อติกฺกนฺโต, กจฺจิ ธมฺเมสุ จกฺขุมา’’.

๑๖๑.

‘‘น โส รชฺชติ กาเมสุ, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

อโถ จิตฺตํ อนาวิลํ;

สพฺพโมหํ อติกฺกนฺโต, พุทฺโธ ธมฺเมสุ จกฺขุมา’’.

๑๖๒.

‘‘กจฺจิ วิชฺชาย สมฺปนฺโน, (อิติ เหมวโต ยกฺโข )

กจฺจิ สํสุทฺธจารโณ;

กจฺจิสฺส อาสวา ขีณา, กจฺจิ นตฺถิ ปุนพฺภโว’’.

๑๖๓.

‘‘วิชฺชาย เจว สมฺปนฺโน, (อิติ สาตาคิโร ยกฺโข)

อโถ สํสุทฺธจารโณ;

สพฺพสฺส อาสวา ขีณา, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’.

๑๖๔.

‘‘สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, ธมฺมโต นํ ปสํสติ’’.

๑๖๕.

‘‘สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, ธมฺมโต อนุโมทสิ’’.

๑๖๖.

‘‘สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, กมฺมุนา พฺยปฺปเถน จ;

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, หนฺท ปสฺสาม โคตมํ.

๑๖๗.

‘‘เอณิชงฺฆํ กิสํ วีรํ [ธีรํ (สฺยา.)], อปฺปาหารํ อโลลุปํ;

มุนึ วนสฺมึ ฌายนฺตํ, เอหิ ปสฺสาม โคตมํ.

๑๖๘.

‘‘สีหํเวกจรํ นาคํ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;

อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉาม, มจฺจุปาสปฺปโมจนํ.

๑๖๙.

‘‘อกฺขาตารํ ปวตฺตารํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;

พุทฺธํ เวรภยาตีตํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ’’.

๑๗๐.

‘‘กิสฺมึ โลโก สมุปฺปนฺโน, (อิติ เหมวโต ยกฺโข)

กิสฺมึ กุพฺพติ สนฺถวํ [สนฺธวํ (ก.)];

กิสฺส โลโก อุปาทาย, กิสฺมึ โลโก วิหฺติ’’.

๑๗๑.

‘‘ฉสุ [ฉสฺสุ (สี. ปี.)] โลโก สมุปฺปนฺโน, (เหมวตาติ ภควา)

ฉสุ กุพฺพติ สนฺถวํ;

ฉนฺนเมว อุปาทาย, ฉสุ โลโก วิหฺติ’’.

๑๗๒.

‘‘กตมํ ตํ อุปาทานํ, ยตฺถ โลโก วิหฺติ;

นิยฺยานํ ปุจฺฉิโต พฺรูหิ, กถํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ’’ [ปมุฺจติ (สฺยา.)].

๑๗๓.

‘‘ปฺจ กามคุณา โลเก, มโนฉฏฺา ปเวทิตา;

เอตฺถ ฉนฺทํ วิราเชตฺวา, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ.

๑๗๔.

‘‘เอตํ โลกสฺส นิยฺยานํ, อกฺขาตํ โว ยถาตถํ;

เอตํ โว อหมกฺขามิ, เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ’’.

๑๗๕.

‘‘โก สูธ ตรติ โอฆํ, โกธ ตรติ อณฺณวํ;

อปฺปติฏฺเ อนาลมฺเพ, โก คมฺภีเร น สีทติ’’.

๑๗๖.

‘‘สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน, ปฺวา สุสมาหิโต;

อชฺฌตฺตจินฺตี [อชฺฌตฺตสฺี (สฺยา. กํ. ก.)] สติมา, โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํ.

๑๗๗.

‘‘วิรโต กามสฺาย, สพฺพสํโยชนาติโค;

นนฺทีภวปริกฺขีโณ, โส คมฺภีเร น สีทติ’’.

๑๗๘.

‘‘คพฺภีรปฺํ นิปุณตฺถทสฺสึ, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

ตํ ปสฺสถ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตํ, ทิพฺเพ ปเถ กมมานํ มเหสึ.

๑๗๙.

‘‘อโนมนามํ นิปุณตฺถทสฺสึ, ปฺาททํ กามาลเย อสตฺตํ;

ตํ ปสฺสถ สพฺพวิทุํ สุเมธํ, อริเย ปเถ กมมานํ มเหสึ.

๑๘๐.

‘‘สุทิฏฺํ วต โน อชฺช, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺิตํ;

ยํ อทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.

๑๘๑.

‘‘อิเม ทสสตา ยกฺขา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;

สพฺเพ ตํ สรณํ ยนฺติ, ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร.

๑๘๒.

‘‘เต มยํ วิจริสฺสาม, คามา คามํ นคา นคํ;

นมสฺสมานา สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมต’’นฺติ.

เหมวตสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.

๑๐. อาฬวกสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน. อถ โข อาฬวโก ยกฺโข เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา นิกฺขมิ. ‘‘ปวิส, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา ปาวิสิ.

ทุติยมฺปิ โข…เป… ตติยมฺปิ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา นิกฺขมิ. ‘‘ปวิส, สมณา’’ติ. ‘‘สาธาวุโส’’ติ ภควา ปาวิสิ.

จตุตฺถมฺปิ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘นิกฺขม, สมณา’’ติ. ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, นิกฺขมิสฺสามิ. ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี’’ติ.

‘‘ปฺหํ ตํ, สมณ, ปุจฺฉิสฺสามิ. สเจ เม น พฺยากริสฺสสิ, จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามิ, ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิปิสฺสามี’’ติ.

‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย เม จิตฺตํ วา ขิเปยฺย หทยํ วา ผาเลยฺย ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิเปยฺย. อปิ จ ตฺวํ, อาวุโส, ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. อถ โข อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๑๘๓.

‘‘กึ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, กึ สุ สุจิณฺณํ สุขมาวหาติ;

กึ สุ [กึ สู (สี.)] หเว สาทุตรํ รสานํ, กถํ ชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺํ’’.

๑๘๔.

‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

สจฺจํ หเว สาทุตรํ รสานํ, ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺํ’’.

๑๘๕.

‘‘กถํ สุ ตรติ โอฆํ, กถํ สุ ตรติ อณฺณวํ;

กถํ สุ ทุกฺขมจฺเจติ, กถํ สุ ปริสุชฺฌติ’’.

๑๘๖.

‘‘สทฺธา ตรติ โอฆํ, อปฺปมาเทน อณฺณวํ;

วีริเยน [วิริเยน (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทุกฺขมจฺเจติ, ปฺาย ปริสุชฺฌติ’’.

๑๘๗.

‘‘กถํ สุ ลภเต ปฺํ, กถํ สุ วินฺทเต ธนํ;

กถํ สุ กิตฺตึ ปปฺโปติ, กถํ มิตฺตานิ คนฺถติ;

อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจติ’’.

๑๘๘.

‘‘สทฺทหาโน อรหตํ, ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา;

สุสฺสูสํ [สุสฺสูสา (สี. ปี.)] ลภเต ปฺํ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ.

๑๘๙.

‘‘ปติรูปการี ธุรวา, อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ;

สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปติ, ททํ มิตฺตานิ คนฺถติ.

๑๙๐.

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม [ทโม (?)] ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจติ.

๑๙๑.

‘‘อิงฺฆ อฺเปิ ปุจฺฉสฺสุ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ;

ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชติ’’.

๑๙๒.

‘‘กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ;

โยหํ [โสหํ (สี. ปี.)] อชฺช ปชานามิ, โย อตฺโถ สมฺปรายิโก.

๑๙๓.

‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ, วาสายาฬวิมาคมา;

โยหํ [อฏฺินฺหารูหิ สํยุตฺโต (สฺยา. ก.)] อชฺช ปชานามิ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.

๑๙๔.

‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;

นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมต’’นฺติ.

อาฬวกสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๑. วิชยสุตฺตํ

๑๙๕.

จรํ วา ยทิ วา ติฏฺํ, นิสินฺโน อุท วา สยํ;

สมิฺเชติ ปสาเรติ, เอสา กายสฺส อิฺชนา.

๑๙๖.

อฏฺินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;

ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติ.

๑๙๗.

อนฺตปูโร อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส [ยกเปฬสฺส (สี. สฺยา.)] วตฺถิโน;

หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จ.

๑๙๘.

สิงฺฆาณิกาย เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;

โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จ.

๑๙๙.

อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;

อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโก.

๒๐๐.

สิงฺฆาณิกา จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;

ปิตฺตํ เสมฺหฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกา.

๒๐๑.

อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;

สุภโต นํ มฺติ, พาโล อวิชฺชาย ปุรกฺขโต.

๒๐๒.

ยทา จ โส มโต เสติ, อุทฺธุมาโต วินีลโก;

อปวิทฺโธ สุสานสฺมึ, อนเปกฺขา โหนฺติ าตโย.

๒๐๓.

ขาทนฺติ นํ สุวานา [สุปาณา (ปี.)] จ, สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วกา กิมี;

กากา คิชฺฌา จ ขาทนฺติ, เย จฺเ สนฺติ ปาณิโน.

๒๐๔.

สุตฺวาน พุทฺธวจนํ, ภิกฺขุ ปฺาณวา อิธ;

โส โข นํ ปริชานาติ, ยถาภูตฺหิ ปสฺสติ.

๒๐๕.

ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชเย.

๒๐๖.

ฉนฺทราควิรตฺโต โส, ภิกฺขุ ปฺาณวา อิธ;

อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ.

๒๐๗.

ทฺวิปาทโกยํ [ทิปาทโกยํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อสุจิ, ทุคฺคนฺโธ ปริหารติ [ปริหีรติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

นานากุณปปริปูโร, วิสฺสวนฺโต ตโต ตโต.

๒๐๘.

เอตาทิเสน กาเยน, โย มฺเ อุณฺณเมตเว [อุนฺนเมตเว (?)];

ปรํ วา อวชาเนยฺย, กิมฺตฺร อทสฺสนาติ.

วิชยสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๒. มุนิสุตฺตํ

๒๐๙.

สนฺถวาโต [สนฺธวโต (ก.)] ภยํ ชาตํ, นิเกตา ชายเต รโช;

อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ เว มุนิทสฺสนํ.

๒๑๐.

โย ชาตมุจฺฉิชฺช น โรปเยยฺย, ชายนฺตมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ;

ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ, อทฺทกฺขิ โส สนฺติปทํ มเหสิ.

๒๑๑.

สงฺขาย วตฺถูนิ ปมาย [ปหาย (ก. สี. ก.), สมาย (ก.) ป + มี + ตฺวา = ปมาย, ยถา นิสฺสายาติปทํ] พีชํ, สิเนหมสฺส นานุปฺปเวจฺเฉ;

ส เว มุนี ชาติขยนฺตทสฺสี, ตกฺกํ ปหาย น อุเปติ สงฺขํ.

๒๑๒.

อฺาย สพฺพานิ นิเวสนานิ, อนิกามยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;

ส เว มุนี วีตเคโธ อคิทฺโธ, นายูหตี ปารคโต หิ โหติ.

๒๑๓.

สพฺพาภิภุํ สพฺพวิทุํ สุเมธํ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺตํ;

สพฺพฺชหํ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ [มุนึ (สี. ปี.)] เวทยนฺติ.

๒๑๔.

ปฺาพลํ สีลวตูปปนฺนํ, สมาหิตํ ฌานรตํ สตีมํ;

สงฺคา ปมุตฺตํ อขิลํ อนาสวํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๑๕.

เอกํ จรนฺตํ มุนิมปฺปมตฺตํ, นินฺทาปสํสาสุ อเวธมานํ;

สีหํว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺตํ, วาตํว ชาลมฺหิ อสชฺชมานํ;

ปทฺมํว [ปทุมํว (สี. สฺยา. ปี.)] โตเยน อลิปฺปมานํ [อลิมฺปมานํ (สฺยา. ก.)], เนตารมฺเสมนฺเนยฺยํ;

ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๑๖.

โย โอคหเณ ถมฺโภริวาภิชายติ, ยสฺมึ ปเร วาจาปริยนฺตํ [วาจํ ปริยนฺตํ (ก.)] วทนฺติ;

ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๑๗.

โย เว ิตตฺโต ตสรํว อุชฺชุ, ชิคุจฺฉติ กมฺเมหิ ปาปเกหิ;

วีมํสมาโน วิสมํ สมฺจ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๑๘.

โย สฺตตฺโต น กโรติ ปาปํ, ทหโร มชฺฌิโม จ มุนิ [ทหโร จ มชฺโฌ จ มุนี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยตตฺโต;

อโรสเนยฺโย น โส โรเสติ กฺจิ [น โรเสติ (สฺยา.)], ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๑๙.

ยทคฺคโต มชฺฌโต เสสโต วา, ปิณฺฑํ ลเภถ ปรทตฺตูปชีวี;

นาลํ ถุตุํ โนปิ นิปจฺจวาที, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๒๐.

มุนึ จรนฺตํ วิรตํ เมถุนสฺมา, โย โยพฺพเน โนปนิพชฺฌเต กฺวจิ;

มทปฺปมาทา วิรตํ วิปฺปมุตฺตํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๒๑.

อฺาย โลกํ ปรมตฺถทสฺสึ, โอฆํ สมุทฺทํ อติตริย ตาทึ;

ตํ ฉินฺนคนฺถํ อสิตํ อนาสวํ, ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺติ.

๒๒๒.

อสมา อุโภ ทูรวิหารวุตฺติโน, คิหี [คิหิ (ก.)] ทารโปสี อมโม จ สุพฺพโต;

ปรปาณโรธาย คิหี อสฺโต, นิจฺจํ มุนี รกฺขติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี.)] ยโต.

๒๒๓.

สิขี ยถา นีลคีโว [นีลคิโว (สฺยา.)] วิหงฺคโม, หํสสฺส โนเปติ ชวํ กุทาจนํ;

เอวํ คิหี นานุกโรติ ภิกฺขุโน, มุนิโน วิวิตฺตสฺส วนมฺหิ ฌายโตติ.

มุนิสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.

อุรควคฺโค ปโม นิฏฺิโต.

ตสฺสุทฺทานํ

อุรโค ธนิโย เจว, วิสาณฺจ ตถา กสิ;

จุนฺโท ปราภโว เจว, วสโล เมตฺตภาวนา.

สาตาคิโร อาฬวโก, วิชโย จ ตถา มุนิ;

ทฺวาทเสตานิ สุตฺตานิ, อุรควคฺโคติ วุจฺจตีติ.

๒. จูฬวคฺโค

๑. รตนสุตฺตํ

๒๒๔.

ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ [ภูมานิ (ก.)] วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;

สพฺเพว ภูตา สุมนา ภวนฺตุ, อโถปิ สกฺกจฺจ สุณนฺตุ ภาสิตํ.

๒๒๕.

ตสฺมา หิ ภูตา นิสาเมถ สพฺเพ, เมตฺตํ กโรถ มานุสิยา ปชาย;

ทิวา จ รตฺโต จ หรนฺติ เย พลึ, ตสฺมา หิ เน รกฺขถ อปฺปมตฺตา.

๒๒๖.

ยํ กิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา, สคฺเคสุ วา ยํ รตนํ ปณีตํ;

น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน, อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ;

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๒๗.

ขยํ วิราคํ อมตํ ปณีตํ, ยทชฺฌคา สกฺยมุนี สมาหิโต;

น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิฺจิ, อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๒๘.

ยํ พุทฺธเสฏฺโ ปริวณฺณยี สุจึ, สมาธิมานนฺตริกฺมาหุ;

สมาธินา เตน สโม น วิชฺชติ, อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;

เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๒๙.

เย ปุคฺคลา อฏฺ สตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ;

เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา, เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๐.

เย สุปฺปยุตฺตา มนสา ทฬฺเหน, นิกฺกามิโน โคตมสาสนมฺหิ;

เต ปตฺติปตฺตา อมตํ วิคยฺห, ลทฺธา มุธา นิพฺพุตึ [นิพฺพุติ (ก.)] ภุฺชมานา;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๑.

ยถินฺทขีโล ปถวิสฺสิโต [ปทวิสฺสิโต (ก. สี.), ปวึ สิโต (ก. สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สิยา, จตุพฺภิ วาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย;

ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ, โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสติ;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๒.

เย อริยสจฺจานิ วิภาวยนฺติ, คมฺภีรปฺเน สุเทสิตานิ;

กิฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา, น เต ภวํ อฏฺมมาทิยนฺติ;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๓.

สหาวสฺส ทสฺสนสมฺปทาย [สหาวสทฺทสฺสนสมฺปทาย (ก.)], ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ;

สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉิตฺจ, สีลพฺพตํ วาปิ ยทตฺถิ กิฺจิ.

๒๓๔.

จตูหปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต, ฉจฺจาภิานานิ [ฉ จาภิานานิ (สี. สฺยา.)] ภพฺพ กาตุํ [อภพฺโพ กาตุํ (สี.)];

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๕.

กิฺจาปิ โส กมฺม [กมฺมํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] กโรติ ปาปกํ, กาเยน วาจา อุท เจตสา วา;

อภพฺพ [อภพฺโพ (พหูสุ)] โส ตสฺส ปฏิจฺฉทาย [ปฏิจฺฉาทาย (สี.)], อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส วุตฺตา;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๖.

วนปฺปคุมฺเพ ยถ [ยถา (สี. สฺยา.)] ผุสฺสิตคฺเค, คิมฺหานมาเส ปมสฺมึ [ปมสฺมิ (?)] คิมฺเห;

ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [อเทสยี (สี.)], นิพฺพานคามึ ปรมํ หิตาย;

อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๗.

วโร วรฺู วรโท วราหโร, อนุตฺตโร ธมฺมวรํ อเทสยิ;

อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๘.

ขีณํ ปุราณํ นว นตฺถิ สมฺภวํ, วิรตฺตจิตฺตายติเก ภวสฺมึ;

เต ขีณพีชา อวิรูฬฺหิฉนฺทา, นิพฺพนฺติ ธีรา ยถายํ [ยถยํ (ก.)] ปทีโป;

อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ.

๒๓๙.

ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;

ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ.

๒๔๐.

ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;

ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตุ.

๒๔๑.

ยานีธ ภูตานิ สมาคตานิ, ภุมฺมานิ วา ยานิ ว อนฺตลิกฺเข;

ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตูติ.

รตนสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.

๒. อามคนฺธสุตฺตํ

๒๔๒.

‘‘สามากจิงฺคูลกจีนกานิ จ, ปตฺตปฺผลํ มูลผลํ ควิปฺผลํ;

ธมฺเมน ลทฺธํ สตมสฺนมานา [สตมสมานา (สี. ปี.), สตมสฺสมานา (สฺยา. กํ.)], น กามกามา อลิกํ ภณนฺติ.

๒๔๓.

‘‘ยทสฺนมาโน สุกตํ สุนิฏฺิตํ, ปเรหิ ทินฺนํ ปยตํ ปณีตํ;

สาลีนมนฺนํ ปริภุฺชมาโน, โส ภุฺชสี กสฺสป อามคนฺธํ.

๒๔๔.

‘‘น อามคนฺโธ มม กปฺปตีติ, อิจฺเจว ตฺวํ ภาสสิ พฺรหฺมพนฺธุ;

สาลีนมนฺนํ ปริภุฺชมาโน, สกุนฺตมํเสหิ สุสงฺขเตหิ;

ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปกาโร ตว อามคนฺโธ’’.

๒๔๕.

‘‘ปาณาติปาโต วธเฉทพนฺธนํ, เถยฺยํ มุสาวาโท นิกติวฺจนานิ จ;

อชฺเฌนกุตฺตํ [อชฺเฌน กุชฺชํ (สี. ปี.)] ปรทารเสวนา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๔๖.

‘‘เย อิธ กาเมสุ อสฺตา ชนา, รเสสุ คิทฺธา อสุจิภาวมสฺสิตา [อสุจีกมิสฺสิตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

นตฺถิกทิฏฺี วิสมา ทุรนฺนยา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๔๗.

‘‘เย ลูขสา ทารุณา ปิฏฺิมํสิกา [เย ลูขรสา ทารุณา ปรปิฏฺิมํสิกา (ก.)], มิตฺตทฺทุโน นิกฺกรุณาติมานิโน;

อทานสีลา น จ เทนฺติ กสฺสจิ, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๔๘.

‘‘โกโธ มโท ถมฺโภ ปจฺจุปฏฺาปนา [ปจฺจุฏฺาปนา จ (สี. สฺยา.), ปจฺจุฏฺาปนา (ปี.)], มายา อุสูยา ภสฺสสมุสฺสโย จ;

มานาติมาโน จ อสพฺภิ สนฺถโว, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๔๙.

‘‘เย ปาปสีลา อิณฆาตสูจกา, โวหารกูฏา อิธ ปาฏิรูปิกา [ปาติรูปิกา (?)];

นราธมา เยธ กโรนฺติ กิพฺพิสํ, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๕๐.

‘‘เย อิธ ปาเณสุ อสฺตา ชนา, ปเรสมาทาย วิเหสมุยฺยุตา;

ทุสฺสีลลุทฺทา ผรุสา อนาทรา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๕๑.

‘‘เอเตสุ คิทฺธา วิรุทฺธาติปาติโน, นิจฺจุยฺยุตา เปจฺจ ตมํ วชนฺติ เย;

ปตนฺติ สตฺตา นิรยํ อวํสิรา, เอสามคนฺโธ น หิ มํสโภชนํ.

๒๕๒.

‘‘น มจฺฉมํสานมนาสกตฺตํ [น มจฺฉมํสํ น อนาสกตฺตํ (สี. อฏฺ มูลปาโ), น มํจฺฉมํสานานาสกตฺตํ (สฺยา. ก.)], น นคฺคิยํ น มุณฺฑิยํ ชฏาชลฺลํ;

ขราชินานิ นาคฺคิหุตฺตสฺสุปเสวนา, เย วาปิ โลเก อมรา พหู ตปา;

มนฺตาหุตี ยฺมุตูปเสวนา, โสเธนฺติ มจฺจํ อวิติณฺณกงฺขํ.

๒๕๓.

‘‘โย เตสุ [โสเตสุ (สี. ปี.)] คุตฺโต วิทิตินฺทฺริโย จเร, ธมฺเม ิโต อชฺชวมทฺทเว รโต;

สงฺคาติโค สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, น ลิปฺปติ [น ลิมฺปติ (สฺยา. กํ ก.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร’’.

๒๕๔.

อิจฺเจตมตฺถํ ภควา ปุนปฺปุนํ, อกฺขาสิ นํ [ตํ (สี. ปี.)] เวทยิ มนฺตปารคู;

จิตฺราหิ คาถาหิ มุนี ปกาสยิ, นิรามคนฺโธ อสิโต ทุรนฺนโย.

๒๕๕.

สุตฺวาน พุทฺธสฺส สุภาสิตํ ปทํ, นิรามคนฺธํ สพฺพทุกฺขปฺปนูทนํ;

นีจมโน วนฺทิ ตถาคตสฺส, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถาติ.

อามคนฺธสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.

๓. หิริสุตฺตํ

๒๕๖.

หิรึ ตรนฺตํ วิชิคุจฺฉมานํ, ตวาหมสฺมิ [สขาหมสฺมิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อิติ ภาสมานํ;

สยฺหานิ กมฺมานิ อนาทิยนฺตํ, เนโส มมนฺติ อิติ นํ วิชฺา.

๒๕๗.

อนนฺวยํ [อตฺถนฺวยํ (ก.)] ปิยํ วาจํ, โย มิตฺเตสุ ปกุพฺพติ;

อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.

๒๕๘.

โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;

ยสฺมิฺจ เสติ อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย ปเรหิ อเภชฺโช.

๒๕๙.

ปามุชฺชกรณํ านํ, ปสํสาวหนํ สุขํ;

ผลานิสํโส ภาเวติ, วหนฺโต โปริสํ ธุรํ.

๒๖๐.

ปวิเวกรสํ ปิตฺวา, รสํ อุปสมสฺส จ;

นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปีติรสํ ปิวนฺติ.

หิริสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.

๔. มงฺคลสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิตา โข สา เทวตา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๒๖๑.

‘‘พหู เทวา มนุสฺสา จ, มงฺคลานิ อจินฺตยุํ;

อากงฺขมานา โสตฺถานํ, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ’’.

๒๖๒.

‘‘อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานฺจ เสวนา;

ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ [ปูชนียานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๓.

‘‘ปติรูปเทสวาโส จ, ปุพฺเพ จ กตปุฺตา;

อตฺตสมฺมาปณิธิ [อตฺตสมฺมาปณีธี (กตฺถจิ)] จ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๔.

‘‘พาหุสจฺจฺจ สิปฺปฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต;

สุภาสิตา จ ยา วาจา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๕.

‘‘มาตาปิตุ อุปฏฺานํ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห;

อนากุลา จ กมฺมนฺตา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๖.

‘‘ทานฺจ ธมฺมจริยา จ, าตกานฺจ สงฺคโห;

อนวชฺชานิ กมฺมานิ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๗.

‘‘อารตี วิรตี ปาปา, มชฺชปานา จ สํยโม;

อปฺปมาโท จ ธมฺเมสุ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๘.

‘‘คารโว จ นิวาโต จ, สนฺตุฏฺิ จ กตฺุตา;

กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ธมฺมสวณํ (กตฺถจิ), ธมฺมสวนํ (สี. ก.)], เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๖๙.

‘‘ขนฺตี จ โสวจสฺสตา, สมณานฺจ ทสฺสนํ;

กาเลน ธมฺมสากจฺฉา, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๗๐.

‘‘ตโป จ พฺรหฺมจริยฺจ, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ;

นิพฺพานสจฺฉิกิริยา จ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๗๑.

‘‘ผุฏฺสฺส โลกธมฺเมหิ, จิตฺตํ ยสฺส น กมฺปติ;

อโสกํ วิรชํ เขมํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

๒๗๒.

‘‘เอตาทิสานิ กตฺวาน, สพฺพตฺถมปราชิตา;

สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ, ตํ เตสํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ.

มงฺคลสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.

๕. สูจิโลมสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ ฏงฺกิตมฺเจ สูจิโลมสฺส ยกฺขสฺส ภวเน. เตน โข ปน สมเยน ขโร จ ยกฺโข สูจิโลโม จ ยกฺโข ภควโต อวิทูเร อติกฺกมนฺติ. อถ โข ขโร ยกฺโข สูจิโลมํ ยกฺขํ เอตทโวจ – ‘‘เอโส สมโณ’’ติ. ‘‘เนโส สมโณ, สมณโก เอโส. ยาวาหํ ชานามิ [ยาว ชานามิ (สี. ปี.)] ยทิ วา โส สมโณ [ยทิ วา สมโณ (สฺยา.)], ยทิ วา โส สมณโก’’ติ [ยทิ วา สมณโกติ (สี. สฺยา. ปี.)].

อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต กายํ อุปนาเมสิ. อถ โข ภควา กายํ อปนาเมสิ. อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ภายสิ มํ, สมณา’’ติ? ‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ภายามิ; อปิ จ เต สปฺผสฺโส ปาปโก’’ติ.

‘‘ปฺหํ ตํ, สมณ, ปุจฺฉิสฺสามิ. สเจ เม น พฺยากริสฺสสิ, จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามิ, ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิปิสฺสามี’’ติ.

‘‘น ขฺวาหํ ตํ, อาวุโส, ปสฺสามิ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย โย เม จิตฺตํ วา ขิเปยฺย หทยํ วา ผาเลยฺย ปาเทสุ วา คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิเปยฺย. อปิ จ ตฺวํ, อาวุโส, ปุจฺฉ ยทากงฺขสี’’ติ. อถ โข สูจิโลโม ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๒๗๓.

‘‘ราโค จ โทโส จ กุโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส กุโตชา;

กุโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติ’’.

๒๗๔.

‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;

อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติ.

๒๗๔.

‘‘สฺเนหชา อตฺตสมฺภูตา, นิคฺโรธสฺเสว ขนฺธชา;

ปุถู วิสตฺตา กาเมสุ, มาลุวาว วิตตาวเน.

๒๗๕.

‘‘เย นํ ปชานนฺติ ยโตนิทานํ, เต นํ วิโนเทนฺติ สุโณหิ ยกฺข;

เต ทุตฺตรํ โอฆมิมํ ตรนฺติ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติ.

สูจิโลมสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.

๖. ธมฺมจริยสุตฺตํ

๒๗๖.

ธมฺมจริยํ พฺรหฺมจริยํ, เอตทาหุ วสุตฺตมํ;

ปพฺพชิโตปิ เจ โหติ, อคารา อนคาริยํ.

๒๗๗.

โส เจ มุขรชาติโก, วิเหสาภิรโต มโค;

ชีวิตํ ตสฺส ปาปิโย, รชํ วฑฺเฒติ อตฺตโน.

๒๗๘.

กลหาภิรโต ภิกฺขุ, โมหธมฺเมน อาวุโต;

อกฺขาตมฺปิ น ชานาติ, ธมฺมํ พุทฺเธน เทสิตํ.

๒๗๙.

วิเหสํ ภาวิตตฺตานํ, อวิชฺชาย ปุรกฺขโต;

สํกิเลสํ น ชานาติ, มคฺคํ นิรยคามินํ.

๒๘๐.

วินิปาตํ สมาปนฺโน, คพฺภา คพฺภํ ตมา ตมํ;

ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เปจฺจ ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.

๒๘๑.

คูถกูโป ยถา อสฺส, สมฺปุณฺโณ คณวสฺสิโก;

โย จ เอวรูโป อสฺส, ทุพฺพิโสโธ หิ สางฺคโณ.

๒๘๒.

ยํ เอวรูปํ ชานาถ, ภิกฺขโว เคหนิสฺสิตํ;

ปาปิจฺฉํ ปาปสงฺกปฺปํ, ปาปอาจารโคจรํ.

๒๘๓.

สพฺเพ สมคฺคา หุตฺวาน, อภินิพฺพชฺชิยาถ [อภินิพฺพชฺชยาถ (สี. ปี. อ. นิ. ๘.๑๐)] นํ;

การณฺฑวํ [การณฺฑํ ว (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๘.๑๐] นิทฺธมถ, กสมฺพุํ อปกสฺสถ [อวกสฺสถ (สี. สฺยา. ก.)].

๒๘๔.

ตโต ปลาเป [ปลาเส (ก.)] วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเน;

นิทฺธมิตฺวาน ปาปิจฺเฉ, ปาปอาจารโคจเร.

๒๘๕.

สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา;

ตโต สมคฺคา นิปกา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถาติ.

ธมฺมจริยสุตฺตํ [กปิลสุตฺตํ (อฏฺ.)] ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.

๗. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลา โกสลกา พฺราหฺมณมหาสาลา ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘สนฺทิสฺสนฺติ นุ โข, โภ โคตม, เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเม’’ติ? ‘‘น โข, พฺราหฺมณา, สนฺทิสฺสนฺติ เอตรหิ พฺราหฺมณา โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเม’’ติ. ‘‘สาธุ โน ภวํ โคตโม โปราณานํ พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺมํ ภาสตุ, สเจ โภโต โคตมสฺส อครู’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณา, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

๒๘๖.

‘‘อิสโย ปุพฺพกา อาสุํ, สฺตตฺตา ตปสฺสิโน;

ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, อตฺตทตฺถมจาริสุํ.

๒๘๗.

‘‘น ปสู พฺราหฺมณานาสุํ, น หิรฺํ น ธานิยํ;

สชฺฌายธนธฺาสุํ, พฺรหฺมํ นิธิมปาลยุํ.

๒๘๘.

‘‘ยํ เนสํ ปกตํ อาสิ, ทฺวารภตฺตํ อุปฏฺิตํ;

สทฺธาปกตเมสานํ, ทาตเว ตทมฺิสุํ.

๒๘๙.

‘‘นานารตฺเตหิ วตฺเถหิ, สยเนหาวสเถหิ จ;

ผีตา ชนปทา รฏฺา, เต นมสฺสึสุ พฺราหฺมเณ.

๒๙๐.

‘‘อวชฺฌา พฺราหฺมณา อาสุํ, อเชยฺยา ธมฺมรกฺขิตา;

น เน โกจิ นิวาเรสิ, กุลทฺวาเรสุ สพฺพโส.

๒๙๑.

‘‘อฏฺจตฺตาลีสํ วสฺสานิ, (โกมาร) พฺรหฺมจริยํ จรึสุ เต;

วิชฺชาจรณปริเยฏฺึ, อจรุํ พฺราหฺมณา ปุเร.

๒๙๒.

‘‘น พฺราหฺมณา อฺมคมุํ, นปิ ภริยํ กิณึสุ เต;

สมฺปิเยเนว สํวาสํ, สงฺคนฺตฺวา สมโรจยุํ.

๒๙๓.

‘‘อฺตฺร ตมฺหา สมยา, อุตุเวรมณึ ปติ;

อนฺตรา เมถุนํ ธมฺมํ, นาสฺสุ คจฺฉนฺติ พฺราหฺมณา.

๒๙๔.

‘‘พฺรหฺมจริยฺจ สีลฺจ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

โสรจฺจํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจาปิ อวณฺณยุํ.

๒๙๕.

‘‘โย เนสํ ปรโม อาสิ, พฺรหฺมา ทฬฺหปรกฺกโม;

ส วาปิ เมถุนํ ธมฺมํ, สุปินนฺเตปิ นาคมา.

๒๙๖.

‘‘ตสฺส วตฺตมนุสิกฺขนฺตา, อิเธเก วิฺุชาติกา;

พฺรหฺมจริยฺจ สีลฺจ, ขนฺติฺจาปิ อวณฺณยุํ.

๒๙๗.

‘‘ตณฺฑุลํ สยนํ วตฺถํ, สปฺปิเตลฺจ ยาจิย;

ธมฺเมน สโมธาเนตฺวา, ตโต ยฺมกปฺปยุํ.

๒๙๘.

‘‘อุปฏฺิตสฺมึ ยฺสฺมึ, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต;

ยถา มาตา ปิตา ภาตา, อฺเ วาปิ จ าตกา;

คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา.

๒๙๙.

‘‘อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา ตถา [สุขทา จ ตา (ก.)];

เอตมตฺถวสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต.

๓๐๐.

‘‘สุขุมาลา มหากายา, วณฺณวนฺโต ยสสฺสิโน;

พฺราหฺมณา เสหิ ธมฺเมหิ, กิจฺจากิจฺเจสุ อุสฺสุกา;

ยาว โลเก อวตฺตึสุ, สุขเมธิตฺถยํ ปชา.

๓๐๑.

‘‘เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส, ทิสฺวาน อณุโต อณุํ;

ราชิโน จ วิยาการํ, นาริโย สมลงฺกตา.

๓๐๒.

‘‘รเถ จาชฺสํยุตฺเต, สุกเต จิตฺตสิพฺพเน;

นิเวสเน นิเวเส จ, วิภตฺเต ภาคโส มิเต.

๓๐๓.

‘‘โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺหํ, นารีวรคณายุตํ;

อุฬารํ มานุสํ โภคํ, อภิชฺฌายึสุ พฺราหฺมณา.

๓๐๔.

‘‘เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ตทุปาคมุํ;

ปหูตธนธฺโสิ, ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ;

ยชสฺสุ พหุ เต ธนํ.

๓๐๕.

‘‘ตโต จ ราชา สฺตฺโต, พฺราหฺมเณหิ รเถสโภ;

อสฺสเมธํ ปุริสเมธํ, สมฺมาปาสํ วาชเปยฺยํ นิรคฺคฬํ;

เอเต ยาเค ยชิตฺวาน, พฺราหฺมณานมทา ธนํ.

๓๐๖.

‘‘คาโว สยนฺจ วตฺถฺจ, นาริโย สมลงฺกตา;

รเถ จาชฺสํยุตฺเต, สุกเต จิตฺตสิพฺพเน.

๓๐๗.

‘‘นิเวสนานิ รมฺมานิ, สุวิภตฺตานิ ภาคโส;

นานาธฺสฺส ปูเรตฺวา, พฺราหฺมณานมทา ธนํ.

๓๐๘.

‘‘เต จ ตตฺถ ธนํ ลทฺธา, สนฺนิธึ สมโรจยุํ;

เตสํ อิจฺฉาวติณฺณานํ, ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒถ;

เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา, โอกฺกากํ ปุนมุปาคมุํ.

๓๐๙.

‘‘ยถา อาโป จ ปถวี จ, หิรฺํ ธนธานิยํ;

เอวํ คาโว มนุสฺสานํ, ปริกฺขาโร โส หิ ปาณินํ;

ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ, ยชสฺสุ พหุ เต ธนํ.

๓๑๐.

‘‘ตโต จ ราชา สฺตฺโต, พฺราหฺมเณหิ รเถสโภ;

เนกา สตสหสฺสิโย, คาโว ยฺเ อฆาตยิ.

๓๑๑.

‘‘น ปาทา น วิสาเณน, นาสฺสุ หึสนฺติ เกนจิ;

คาโว เอฬกสมานา, โสรตา กุมฺภทูหนา;

ตา วิสาเณ คเหตฺวาน, ราชา สตฺเถน ฆาตยิ.

๓๑๒.

‘‘ตโต เทวา ปิตโร จ [ตโต จ เทวา ปิตโร (สี. สฺยา.)], อินฺโท อสุรรกฺขสา;

อธมฺโม อิติ ปกฺกนฺทุํ, ยํ สตฺถํ นิปตี คเว.

๓๑๓.

‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา;

ปสูนฺจ สมารมฺภา, อฏฺานวุติมาคมุํ.

๓๑๔.

‘‘เอโส อธมฺโม ทณฺฑานํ, โอกฺกนฺโต ปุราโณ อหุ;

อทูสิกาโย หฺนฺติ, ธมฺมา ธํสนฺติ [ธํเสนฺติ (สี. ปี.)] ยาชกา.

๓๑๕.

‘‘เอวเมโส อณุธมฺโม, โปราโณ วิฺุครหิโต;

ยตฺถ เอทิสกํ ปสฺสติ, ยาชกํ ครหตี [ครหี (ก.)] ชโน.

๓๑๖.

‘‘เอวํ ธมฺเม วิยาปนฺเน, วิภินฺนา สุทฺทเวสฺสิกา;

ปุถู วิภินฺนา ขตฺติยา, ปตึ ภริยาวมฺถ.

๓๑๗.

‘‘ขตฺติยา พฺรหฺมพนฺธู จ, เย จฺเ โคตฺตรกฺขิตา;

ชาติวาทํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?) ยถา อนิรากตชฺฌาโนติ], กามานํ วสมนฺวคุ’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต, เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป. … อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต สรณํ คเต’’ติ.

พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.

๘. นาวาสุตฺตํ

๓๑๘.

ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, อินฺทํว นํ เทวตา ปูชเยยฺย;

โส ปูชิโต ตสฺมิ ปสนฺนจิตฺโต, พหุสฺสุโต ปาตุกโรติ ธมฺมํ.

๓๑๙.

ตทฏฺิกตฺวาน นิสมฺม ธีโร, ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชมาโน;

วิฺู วิภาวี นิปุโณ จ โหติ, โย ตาทิสํ ภชติ อปฺปมตฺโต.

๓๒๐.

ขุทฺทฺจ พาลํ อุปเสวมาโน, อนาคตตฺถฺจ อุสูยกฺจ;

อิเธว ธมฺมํ อวิภาวยิตฺวา, อวิติณฺณกงฺโข มรณํ อุเปติ.

๓๒๑.

ยถา นโร อาปคโมตริตฺวา, มโหทกํ สลิลํ สีฆโสตํ;

โส วุยฺหมาโน อนุโสตคามี, กึ โส ปเร สกฺขติ ตารเยตุํ.

๓๒๒.

ตเถว ธมฺมํ อวิภาวยิตฺวา, พหุสฺสุตานํ อนิสามยตฺถํ;

สยํ อชานํ อวิติณฺณกงฺโข, กึ โส ปเร สกฺขติ นิชฺฌเปตุํ.

๓๒๓.

ยถาปิ นาวํ ทฬฺหมารุหิตฺวา, ผิเยน [ปิเยน (สี. สฺยา.)] ริตฺเตน สมงฺคิภูโต;

โส ตารเย ตตฺถ พหูปิ อฺเ, ตตฺรูปยฺู กุสโล มุตีมา [มตีมา (สฺยา. ก.)].

๓๒๔.

เอวมฺปิ โย เวทคุ ภาวิตตฺโต, พหุสฺสุโต โหติ อเวธธมฺโม;

โส โข ปเร นิชฺฌปเย ปชานํ, โสตาวธานูปนิสูปปนฺเน.

๓๒๕.

ตสฺมา หเว สปฺปุริสํ ภเชถ, เมธาวินฺเจว พหุสฺสุตฺจ;

อฺาย อตฺถํ ปฏิปชฺชมาโน, วิฺาตธมฺโม ส สุขํ [โส สุขํ (สี.)] ลเภถาติ.

นาวาสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.

๙. กึสีลสุตฺตํ

๓๒๖.

‘‘กึสีโล กึสมาจาโร, กานิ กมฺมานิ พฺรูหยํ;

นโร สมฺมา นิวิฏฺสฺส, อุตฺตมตฺถฺจ ปาปุเณ’’.

๓๒๗.

‘‘วุฑฺฒาปจายี อนุสูยโก สิยา, กาลฺู [กาลฺุ (สี. สฺยา.)] จสฺส ครูนํ [ครูนํ (สี.)] ทสฺสนาย;

ธมฺมึ กถํ เอรยิตํ ขณฺู, สุเณยฺย สกฺกจฺจ สุภาสิตานิ.

๓๒๘.

‘‘กาเลน คจฺเฉ ครูนํ สกาสํ, ถมฺภํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?) นิ + อา + กร + ตฺวา] นิวาตวุตฺติ;

อตฺถํ ธมฺมํ สํยมํ พฺรหฺมจริยํ, อนุสฺสเร เจว สมาจเร จ.

๓๒๙.

‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺเม ิโต ธมฺมวินิจฺฉยฺู;

เนวาจเร ธมฺมสนฺโทสวาทํ, ตจฺเฉหิ นีเยถ สุภาสิเตหิ.

๓๓๐.

‘‘หสฺสํ ชปฺปํ ปริเทวํ ปโทสํ, มายากตํ กุหนํ คิทฺธิ มานํ;

สารมฺภํ กกฺกสํ กสาวฺจ มุจฺฉํ [สารมฺภ กกฺกสฺส กสาว มุจฺฉํ (สฺยา. ปี.)], หิตฺวา จเร วีตมโท ิตตฺโต.

๓๓๑.

‘‘วิฺาตสารานิ สุภาสิตานิ, สุตฺจ วิฺาตสมาธิสารํ;

น ตสฺส ปฺา จ สุตฺจ วฑฺฒติ, โย สาหโส โหติ นโร ปมตฺโต.

๓๓๒.

‘‘ธมฺเม จ เย อริยปเวทิเต รตา,

อนุตฺตรา เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;

เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตา,

สุตสฺส ปฺาย จ สารมชฺฌคู’’ติ.

กึสีลสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.

๑๐. อุฏฺานสุตฺตํ

๓๓๓.

อุฏฺหถ นิสีทถ, โก อตฺโถ สุปิเตน โว;

อาตุรานฺหิ กา นิทฺทา, สลฺลวิทฺธาน รุปฺปตํ.

๓๓๔.

อุฏฺหถ นิสีทถ, ทฬฺหํ สิกฺขถ สนฺติยา;

มา โว ปมตฺเต วิฺาย, มจฺจุราชา อโมหยิตฺถ วสานุเค.

๓๓๕.

ยาย เทวา มนุสฺสา จ, สิตา ติฏฺนฺติ อตฺถิกา;

ตรเถตํ วิสตฺติกํ, ขโณ โว [ขโณ เว (ปี. ก.)] มา อุปจฺจคา;

ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.

๓๓๖.

ปมาโท รโช ปมาโท, ปมาทานุปติโต รโช;

อปฺปมาเทน วิชฺชาย, อพฺพเห [อพฺพูฬฺเห (สฺยา. ปี.), อพฺพุเห (ก. อฏฺ.)] สลฺลมตฺตโนติ.

อุฏฺานสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๑. ราหุลสุตฺตํ

๓๓๗.

‘‘กจฺจิ อภิณฺหสํวาสา, นาวชานาสิ ปณฺฑิตํ;

อุกฺกาธาโร [โอกฺกาธาโร (สฺยา. ก.)] มนุสฺสานํ, กจฺจิ อปจิโต ตยา’’ [ตว (สี. อฏฺ.)].

๓๓๘.

‘‘นาหํ อภิณฺหสํวาสา, อวชานามิ ปณฺฑิตํ;

อุกฺกาธาโร มนุสฺสานํ, นิจฺจํ อปจิโต มยา’’.

๓๓๙.

‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;

สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภว.

๓๔๐.

‘‘มิตฺเต ภชสฺสุ กลฺยาเณ, ปนฺตฺจ สยนาสนํ;

วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, มตฺตฺู โหหิ โภชเน.

๓๔๑.

‘‘จีวเร ปิณฺฑปาเต จ, ปจฺจเย สยนาสเน;

เอเตสุ ตณฺหํ มากาสิ, มา โลกํ ปุนราคมิ.

๓๔๒.

‘‘สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ;

สติ กายคตาตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภว.

๓๔๓.

‘‘นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสฺหิตํ;

อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.

๓๔๔.

‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;

ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติ.

อิตฺถํ สุทํ ภควา อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อิมาหิ คาถาหิ อภิณฺหํ โอวทตีติ.

ราหุลสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๒. นิคฺโรธกปฺปสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อคฺคาฬเว เจติเย. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมโต วงฺคีสสฺส อุปชฺฌาโย นิคฺโรธกปฺโป นาม เถโร อคฺคาฬเว เจติเย อจิรปรินิพฺพุโต โหติ. อถ โข อายสฺมโต วงฺคีสสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย อุทาหุ โน ปรินิพฺพุโต’’ติ? อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน ปรินพฺพุโต’’’ติ. อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๓๔๕.

‘‘ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (ก.)] สตฺถารมโนมปฺํ, ทิฏฺเว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;

อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, าโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.

๓๔๖.

‘‘นิคฺโรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;

โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปกฺโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.

๓๔๗.

‘‘ตํ สาวกํ สกฺย [สกฺก (สี. สฺยา. ปี.)] มยมฺปิ สพฺเพ, อฺาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;

สมวฏฺิตา โน สวนาย โสตา, ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ.

๓๔๘.

‘‘ฉินฺเทว โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ;

มชฺเฌว [มชฺเฌ จ (สฺยา. ก.)] โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.

๓๔๙.

‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อฺาณปกฺขา วิจิกิจฺฉานา;

ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขุฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ.

๓๕๐.

‘‘โน เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภธนํ วิหาเน;

ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, น โชติมนฺโตปิ นรา ตเปยฺยุํ.

๓๕๑.

‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร [ธีร (สี. สฺยา.)] ตเถว มฺเ;

วิปสฺสินํ ชานมุปาคมุมฺหา [ชานมุปคมมฺหา (สี. สฺยา.)], ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.

๓๕๒.

‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ [สณึ (สฺยา. ปี.)] นิกูช;

พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.

๓๕๓.

‘‘ปหีนชาติมรณํ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ [โธตํ (สี.)] วเทสฺสามิ ธมฺมํ;

น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ [สงฺขยฺยกาโรว (ก.)] ตถาคตานํ.

๓๕๔.

‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปฺสฺส [สมุชฺชปฺสฺส (สฺยา. ก.)] สมุคฺคหีตํ;

อยมฺชลี ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปฺ.

๓๕๕.

‘‘ปโรวรํ [วราวรํ (กตฺถจิ)] อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีร;

วารึ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺส [สุตสฺส วสฺส (สฺยา.)].

๓๕๖.

‘‘ยทตฺถิกํ [ยทตฺถิยํ (ปี.), ยทตฺถิตํ (ก.)] พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺส ตํ อโมฆํ;

นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส, ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม’’.

๓๕๗.

‘‘อจฺเฉจฺฉิ [อเฉชฺชิ (ก.)] ตณฺหํ อิธ นามรูเป, (อิติ ภควา)

กณฺหสฺส [ตณฺหาย (ก.)] โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;

อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ,’’

อิจฺจพฺรวี ภควา ปฺจเสฏฺโ.

๓๕๘.

‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;

อโมฆํ กิร เม ปุฏฺํ, น มํ วฺเจสิ พฺราหฺมโณ.

๓๕๙.

‘‘ยถาวาที ตถาการี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;

อจฺฉิทา มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.

๓๖๐.

‘‘อทฺทสา ภควา อาทึ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;

อจฺจคา วต กปฺปายโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตร’’นฺติ.

นิคฺโรธกปฺปสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๓. สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ

๓๖๑.

‘‘ปุจฺฉามิ มุนึ ปหูตปฺํ,

ติณฺณํ ปารงฺคตํ ปรินิพฺพุตํ ิตตฺตํ;

นิกฺขมฺม ฆรา ปนุชฺช กาเม, กถํ ภิกฺขุ

สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย’’.

๓๖๒.

‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา, (อิติ ภควา)

อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จ;

โส มงฺคลโทสวิปฺปหีโน,

สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๓.

‘‘ราคํ วินเยถ มานุเสสุ, ทิพฺเพสุ กาเมสุ จาปิ ภิกฺขุ;

อติกฺกมฺม ภวํ สเมจฺจ ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๔.

‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน เปสุณานิ, โกธํ กทริยํ ชเหยฺย ภิกฺขุ;

อนุโรธวิโรธวิปฺปหีโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๕.

‘‘หิตฺวาน ปิยฺจ อปฺปิยฺจ, อนุปาทาย อนิสฺสิโต กุหิฺจิ;

สํโยชนิเยหิ วิปฺปมุตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๖.

‘‘น โส อุปธีสุ สารเมติ, อาทาเนสุ วิเนยฺย ฉนฺทราคํ;

โส อนิสฺสิโต อนฺเนยฺโย, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๗.

‘‘วจสา มนสา จ กมฺมุนา จ, อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา ธมฺมํ;

นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๘.

‘‘โย วนฺทติ มนฺติ นุณฺณเมยฺย [นุนฺนเมยฺย (?)], อกฺกุฏฺโปิ น สนฺธิเยถ ภิกฺขุ;

ลทฺธา ปรโภชนํ น มชฺเช, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๖๙.

‘‘โลภฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วิรโต เฉทนพนฺธนา จ [เฉทนพนฺธนโต (สี. สฺยา.)] ภิกฺขุ;

โส ติณฺณกถํกโถ วิสลฺโล, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๐.

‘‘สารุปฺปํ อตฺตโน วิทิตฺวา, โน จ ภิกฺขุ หึเสยฺย กฺจิ โลเก;

ยถา ตถิยํ วิทิตฺวา ธมฺมํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๑.

‘‘ยสฺสานุสยา น สนฺติ เกจิ, มูลา จ [มูลา (สี. สฺยา.)] อกุสลา สมูหตาเส;

โส นิราโส [นิราสโย (สี.), นิราสโส (สฺยา.)] อนาสิสาโน [อนาสยาโน (สี. ปี.), อนาสสาโน (สฺยา.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๒.

‘‘อาสวขีโณ ปหีนมาโน, สพฺพํ ราคปถํ อุปาติวตฺโต;

ทนฺโต ปรินิพฺพุโต ิตตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๓.

‘‘สทฺโธ สุตวา นิยามทสฺสี, วคฺคคเตสุ น วคฺคสาริ ธีโร;

โลภํ โทสํ วิเนยฺย ปฏิฆํ, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๔.

‘‘สํสุทฺธชิโน วิวฏฺฏจฺฉโท, ธมฺเมสุ วสี ปารคู อเนโช;

สงฺขารนิโรธาณกุสโล, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๕.

‘‘อตีเตสุ อนาคเตสุ จาปิ, กปฺปาตีโต อติจฺจสุทฺธิปฺโ;

สพฺพายตเนหิ วิปฺปมุตฺโต, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.

๓๗๖.

‘‘อฺาย ปทํ สเมจฺจ ธมฺมํ, วิวฏํ ทิสฺวาน ปหานมาสวานํ;

สพฺพุปธีนํ ปริกฺขยาโน [ปริกฺขยา (ปี.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย’’.

๓๗๗.

‘‘อทฺธา หิ ภควา ตเถว เอตํ, โย โส เอวํวิหารี ทนฺโต ภิกฺขุ;

สพฺพสํโยชนโยควีติวตฺโต [สพฺพสํโยชนิเย จ วีติวตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)], สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ.

สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ เตรสมํ นิฏฺิตํ.

๑๔. ธมฺมิกสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข ธมฺมิโก อุปาสโก ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ธมฺมิโก อุปาสโก ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –

๓๗๘.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ โคตม ภูริปฺ, กถํกโร สาวโก สาธุ โหติ;

โย วา อคารา อนคารเมติ, อคาริโน วา ปนุปาสกาเส.

๓๗๙.

‘‘ตุวฺหิ โลกสฺส สเทวกสฺส, คตึ ปชานาสิ ปรายณฺจ;

น จตฺถิ ตุลฺโย นิปุณตฺถทสฺสี, ตุวฺหิ พุทฺธํ ปวรํ วทนฺติ.

๓๘๐.

‘‘สพฺพํ ตุวํ าณมเวจฺจ ธมฺมํ, ปกาเสสิ สตฺเต อนุกมฺปมาโน;

วิวฏฺฏจฺฉโทสิ สมนฺตจกฺขุ, วิโรจสิ วิมโล สพฺพโลเก.

๓๘๑.

‘‘อาคฺฉิ เต สนฺติเก นาคราชา, เอราวโณ นาม ชิโนติ สุตฺวา;

โสปิ ตยา มนฺตยิตฺวาชฺฌคมา, สาธูติ สุตฺวาน ปตีตรูโป.

๓๘๒.

‘‘ราชาปิ ตํ เวสฺสวโณ กุเวโร, อุเปติ ธมฺมํ ปริปุจฺฉมาโน;

ตสฺสาปิ ตฺวํ ปุจฺฉิโต พฺรูสิ ธีร, โส จาปิ สุตฺวาน ปตีตรูโป.

๓๘๓.

‘‘เย เกจิเม ติตฺถิยา วาทสีลา, อาชีวกา วา ยทิ วา นิคณฺา;

ปฺาย ตํ นาติตรนฺติ สพฺเพ, ิโต วชนฺตํ วิย สีฆคามึ.

๓๘๔.

‘‘เย เกจิเม พฺราหฺมณา วาทสีลา, วุทฺธา จาปิ พฺราหฺมณา สนฺติ เกจิ;

สพฺเพ ตยิ อตฺถพทฺธา ภวนฺติ, เย จาปิ อฺเ วาทิโน มฺมานา.

๓๘๕.

‘‘อยฺหิ ธมฺโม นิปุโณ สุโข จ, โยยํ ตยา ภควา สุปฺปวุตฺโต;

ตเมว สพฺเพปิ [สพฺเพ มยํ (สฺยา.)] สุสฺสูสมานา, ตํ โน วท ปุจฺฉิโต พุทฺธเสฏฺ.

๓๘๖.

‘‘สพฺเพปิ เม ภิกฺขโว สนฺนิสินฺนา, อุปาสกา จาปิ ตเถว โสตุํ;

สุณนฺตุ ธมฺมํ วิมเลนานุพุทฺธํ, สุภาสิตํ วาสวสฺเสว เทวา’’.

๓๘๗.

‘‘สุณาถ เม ภิกฺขโว สาวยามิ โว, ธมฺมํ ธุตํ ตฺจ จราถ สพฺเพ;

อิริยาปถํ ปพฺพชิตานุโลมิกํ, เสเวถ นํ อตฺถทโส มุตีมา.

๓๘๘.

‘‘โน เว วิกาเล วิจเรยฺย ภิกฺขุ, คาเม จ ปิณฺฑาย จเรยฺย กาเล;

อกาลจาริฺหิ สชนฺติ สงฺคา, ตสฺมา วิกาเล น จรนฺติ พุทฺธา.

๓๘๙.

‘‘รูปา จ สทฺทา จ รสา จ คนฺธา, ผสฺสา จ เย สมฺมทยนฺติ สตฺเต;

เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, กาเลน โส ปวิเส ปาตราสํ.

๓๙๐.

‘‘ปิณฺฑฺจ ภิกฺขุ สมเยน ลทฺธา, เอโก ปฏิกฺกมฺม รโห นิสีเท;

อชฺฌตฺตจินฺตี น มโน พหิทฺธา, นิจฺฉารเย สงฺคหิตตฺตภาโว.

๓๙๑.

‘‘สเจปิ โส สลฺลเป สาวเกน, อฺเน วา เกนจิ ภิกฺขุนา วา;

ธมฺมํ ปณีตํ ตมุทาหเรยฺย, น เปสุณํ โนปิ ปรูปวาทํ.

๓๙๒.

‘‘วาทฺหิ เอเก ปฏิเสนิยนฺติ, น เต ปสํสาม ปริตฺตปฺเ;

ตโต ตโต เน ปสชนฺติ สงฺคา, จิตฺตฺหิ เต ตตฺถ คเมนฺติ ทูเร.

๓๙๓.

‘‘ปิณฺฑํ วิหารํ สยนาสนฺจ, อาปฺจ สงฺฆาฏิรชูปวาหนํ;

สุตฺวาน ธมฺมํ สุคเตน เทสิตํ, สงฺขาย เสเว วรปฺสาวโก.

๓๙๔.

‘‘ตสฺมา หิ ปิณฺเฑ สยนาสเน จ, อาเป จ สงฺฆาฏิรชูปวาหเน;

เอเตสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต, ภิกฺขุ ยถา โปกฺขเร วาริพินฺทุ.

๓๙๕.

‘‘คหฏฺวตฺตํ ปน โว วทามิ, ยถากโร สาวโก สาธุ โหติ;

น เหส [น เหโส (สี.)] ลพฺภา สปริคฺคเหน, ผสฺเสตุํ โย เกวโล ภิกฺขุธมฺโม.

๓๙๖.

‘‘ปาณํ น หเน [น หาเน (สี.)] น จ ฆาตเยยฺย, น จานุชฺา หนตํ ปเรสํ;

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, เย ถาวรา เย จ ตสา สนฺติ [ตสนฺติ (สี. ปี.)] โลเก.

๓๙๗.

‘‘ตโต อทินฺนํ ปริวชฺชเยยฺย, กิฺจิ กฺวจิ สาวโก พุชฺฌมาโน;

น หารเย หรตํ นานุชฺา, สพฺพํ อทินฺนํ ปริวชฺชเยยฺย.

๓๙๘.

‘‘อพฺรหฺมจริยํ ปริวชฺชเยยฺย, องฺคารกาสุํ ชลิตํว วิฺู;

อสมฺภุณนฺโต ปน พฺรหฺมจริยํ, ปรสฺส ทารํ น อติกฺกเมยฺย.

๓๙๙.

‘‘สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา, เอกสฺส เวโก [เจโต (สี. สฺยา.)] น มุสา ภเณยฺย;

น ภาณเย ภณตํ นานุชฺา, สพฺพํ อภูตํ ปริวชฺชเยยฺย.

๔๐๐.

‘‘มชฺชฺจ ปานํ น สมาจเรยฺย, ธมฺมํ อิมํ โรจเย โย คหฏฺโ;

น ปายเย ปิวตํ นานุชฺา, อุมฺมาทนนฺตํ อิติ นํ วิทิตฺวา.

๔๐๑.

‘‘มทา หิ ปาปานิ กโรนฺติ พาลา, กาเรนฺติ จฺเปิ ชเน ปมตฺเต;

เอตํ อปุฺายตนํ วิวชฺชเย, อุมฺมาทนํ โมหนํ พาลกนฺตํ.

๔๐๒.

‘‘ปาณํ น หเน น จาทินฺนมาทิเย, มุสา น ภาเส น จ มชฺชโป สิยา;

อพฺรหฺมจริยา วิรเมยฺย เมถุนา, รตฺตึ น ภุฺเชยฺย วิกาลโภชนํ.

๔๐๓.

‘‘มาลํ น ธาเร น จ คนฺธมาจเร, มฺเจ ฉมายํ ว สเยถ สนฺถเต;

เอตฺหิ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถํ, พุทฺเธน ทุกฺขนฺตคุนา ปกาสิตํ.

๔๐๔.

‘‘ตโต จ ปกฺขสฺสุปวสฺสุโปสถํ, จาตุทฺทสึ ปฺจทสิฺจ อฏฺมึ;

ปาฏิหาริยปกฺขฺจ ปสนฺนมานโส, อฏฺงฺคุเปตํ สุสมตฺตรูปํ.

๔๐๕.

‘‘ตโต จ ปาโต อุปวุตฺถุโปสโถ, อนฺเนน ปาเนน จ ภิกฺขุสงฺฆํ;

ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, ยถารหํ สํวิภเชถ วิฺู.

๔๐๖.

‘‘ธมฺเมน มาตาปิตโร ภเรยฺย, ปโยชเย ธมฺมิกํ โส วณิชฺชํ;

เอตํ คิหี วตฺตยมปฺปมตฺโต, สยมฺปเภ นาม อุเปติ เทเว’’ติ.

ธมฺมิกสุตฺตํ จุทฺทสมํ นิฏฺิตํ.

จูฬวคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.

ตสฺสุทฺทานํ

รตนามคนฺโธ หิริ จ, มงฺคลํ สูจิโลเมน;

ธมฺมจริยฺจ พฺราหฺมโณ [กปิโล พฺราหฺมโณปิ จ (สฺยา. ก.)], นาวา กึสีลมุฏฺานํ.

ราหุโล ปุน กปฺโป จ, ปริพฺพาชนิยํ ตถา;

ธมฺมิกฺจ วิทุโน อาหุ, จูฬวคฺคนฺติ จุทฺทสาติ.

๓. มหาวคฺโค

๑. ปพฺพชฺชาสุตฺตํ

๔๐๗.

ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา;

ยถา วีมํสมาโน โส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิ.

๔๐๘.

สมฺพาโธยํ ฆราวาโส, รชสฺสายตนํ อิติ;

อพฺโภกาโสว ปพฺพชฺชา, อิติ ทิสฺวาน ปพฺพชิ.

๔๐๙.

ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยิ;

วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, อาชีวํ ปริโสธยิ.

๔๑๐.

อคมา ราชคหํ พุทฺโธ, มคธานํ คิริพฺพชํ;

ปิณฺฑาย อภิหาเรสิ, อากิณฺณวรลกฺขโณ.

๔๑๑.

ตมทฺทสา พิมฺพิสาโร, ปาสาทสฺมึ ปติฏฺิโต;

ทิสฺวา ลกฺขณสมฺปนฺนํ, อิมมตฺถํ อภาสถ.

๔๑๒.

‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, อภิรูโป พฺรหา สุจิ;

จรเณน จ สมฺปนฺโน, ยุคมตฺตฺจ เปกฺขติ.

๔๑๓.

‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ สติมา, นายํ นีจกุลามิว;

ราชทูตาภิธาวนฺตุ, กุหึ ภิกฺขุ คมิสฺสติ’’.

๔๑๔.

เต เปสิตา ราชทูตา, ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสุํ;

กุหึ คมิสฺสติ ภิกฺขุ, กตฺถ วาโส ภวิสฺสติ.

๔๑๕.

สปทานํ จรมาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;

ขิปฺปํ ปตฺตํ อปูเรสิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.

๔๑๖.

ปิณฺฑจารํ จริตฺวาน, นิกฺขมฺม นครา มุนิ;

ปณฺฑวํ อภิหาเรสิ, เอตฺถ วาโส ภวิสฺสติ.

๔๑๗.

ทิสฺวาน วาสูปคตํ, ตโย [ตโต (สี. ปี.)] ทูตา อุปาวิสุํ;

เตสุ เอโกว [เอโก จ ทูโต (สี. สฺยา. ปี.)] อาคนฺตฺวา, ราชิโน ปฏิเวทยิ.

๔๑๘.

‘‘เอส ภิกฺขุ มหาราช, ปณฺฑวสฺส ปุรตฺถโต [ปุรกฺขโต (สฺยา. ก.)];

นิสินฺโน พฺยคฺฆุสโภว, สีโหว คิริคพฺภเร’’.

๔๑๙.

สุตฺวาน ทูตวจนํ, ภทฺทยาเนน ขตฺติโย;

ตรมานรูโป นิยฺยาสิ, เยน ปณฺฑวปพฺพโต.

๔๒๐.

ส ยานภูมึ ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;

ปตฺติโก อุปสงฺกมฺม, อาสชฺช นํ อุปาวิสิ.

๔๒๑.

นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณียํ ตโต;

กถํ โส วีติสาเรตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ.

๔๒๒.

‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ, ปมุปฺปตฺติโก [ปมุปฺปตฺติยา (สี.), ปมุปฺปตฺติโต (สฺยา.)] สุสุ;

วณฺณาโรเหน สมฺปนฺโน, ชาติมา วิย ขตฺติโย.

๔๒๓.

‘‘โสภยนฺโต อนีกคฺคํ, นาคสงฺฆปุรกฺขโต;

ททามิ โภเค ภุฺชสฺสุ, ชาตึ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.

๔๒๔.

‘‘อุชุํ ชนปโท ราช, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต;

ธนวีริเยน สมฺปนฺโน, โกสเลสุ [โกสลสฺส (สฺยา. ก.)] นิเกติโน.

๔๒๕.

‘‘อาทิจฺจา [อาทิจฺโจ (ก.)] นาม โคตฺเตน, สากิยา [สากิโย (ก.)] นาม ชาติยา;

ตมฺหา กุลา ปพฺพชิโตมฺหิ, น กาเม อภิปตฺถยํ.

๔๒๖.

‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

ปธานาย คมิสฺสามิ, เอตฺถ เม รฺชตี มโน’’ติ.

ปพฺพชฺชาสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.

๒. ปธานสุตฺตํ

๔๒๗.

‘‘ตํ มํ ปธานปหิตตฺตํ, นทึ เนรฺชรํ ปติ;

วิปรกฺกมฺม ฌายนฺตํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา.

๔๒๘.

‘‘นมุจี กรุณํ วาจํ, ภาสมาโน อุปาคมิ;

‘กิโส ตฺวมสิ ทุพฺพณฺโณ, สนฺติเก มรณํ ตว.

๔๒๙.

‘‘‘สหสฺสภาโค มรณสฺส, เอกํโส ตว ชีวิตํ;

ชีว โภ ชีวิตํ เสยฺโย, ชีวํ ปุฺานิ กาหสิ.

๔๓๐.

‘‘‘จรโต จ เต พฺรหฺมจริยํ, อคฺคิหุตฺตฺจ ชูหโต;

ปหูตํ จียเต ปุฺํ, กึ ปธาเนน กาหสิ.

๔๓๑.

‘‘‘ทุคฺโค มคฺโค ปธานาย, ทุกฺกโร ทุรภิสมฺภโว’’’;

อิมา คาถา ภณํ มาโร, อฏฺา พุทฺธสฺส สนฺติเก.

๔๓๒.

ตํ ตถาวาทินํ มารํ, ภควา เอตทพฺรวิ;

‘‘ปมตฺตพนฺธุ ปาปิม, เยนตฺเถน [เสนตฺเถน (?), อตฺตโน อตฺเถน (อฏฺ. สํวณฺณนา)] อิธาคโต.

๔๓๓.

‘‘อณุมตฺโตปิ [อณุมตฺเตนปิ (สี. สฺยา.)] ปุฺเน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชติ;

เยสฺจ อตฺโถ ปุฺเน, เต มาโร วตฺตุมรหติ.

๔๓๔.

‘‘อตฺถิ สทฺธา ตถา [ตโต (สี. ปี.), ตโป (สฺยา. ก.)] วีริยํ, ปฺา จ มม วิชฺชติ;

เอวํ มํ ปหิตตฺตมฺปิ, กึ ชีวมนุปุจฺฉสิ.

๔๓๕.

‘‘นทีนมปิ โสตานิ, อยํ วาโต วิโสสเย;

กิฺจ เม ปหิตตฺตสฺส, โลหิตํ นุปสุสฺสเย.

๔๓๖.

‘‘โลหิเต สุสฺสมานมฺหิ, ปิตฺตํ เสมฺหฺจ สุสฺสติ;

มํเสสุ ขียมาเนสุ, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสีทติ;

ภิยฺโย สติ จ ปฺา จ, สมาธิ มม ติฏฺติ.

๔๓๗.

‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปตฺตสฺสุตฺตมเวทนํ;

กาเมสุ [กาเม (สี. สฺยา.)] นาเปกฺขเต จิตฺตํ, ปสฺส สตฺตสฺส สุทฺธตํ.

๔๓๘.

‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.

๔๓๙.

‘‘ปฺจมํ [ปฺจมี (สี. ปี.)] ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม.

๔๔๐.

‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;

โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติ.

๔๔๑.

‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุขํ.

๔๔๒.

‘‘เอส มุฺชํ ปริหเร, ธิรตฺถุ มม [อิท (ก.)] ชีวิตํ;

สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ปราชิโต.

๔๔๓.

‘‘ปคาฬฺเหตฺถ น ทิสฺสนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณา;

ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, เยน คจฺฉนฺติ สุพฺพตา.

๔๔๔.

‘‘สมนฺตา ธชินึ ทิสฺวา, ยุตฺตํ มารํ สวาหนํ;

ยุทฺธาย ปจฺจุคฺคจฺฉามิ, มา มํ านา อจาวยิ.

๔๔๕.

‘‘ยํ เต ตํ นปฺปสหติ, เสนํ โลโก สเทวโก;

ตํ เต ปฺาย เภจฺฉามิ [คจฺฉามิ (สี.), เวจฺฉามิ (สฺยา.), วชฺฌามิ (ก.)], อามํ ปตฺตํว อสฺมนา [ปกฺกํว อมุนา (ก.)].

๔๔๖.

‘‘วสีกริตฺวา [วสึ กริตฺวา (พหูสุ)] สงฺกปฺปํ, สติฺจ สูปติฏฺิตํ;

รฏฺา รฏฺํ วิจริสฺสํ, สาวเก วินยํ ปุถู.

๔๔๗.

‘‘เต อปฺปมตฺตา ปหิตตฺตา, มม สาสนการกา;

อกามสฺส [อกามา (ก.)] เต คมิสฺสนฺติ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’.

๔๔๘.

‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธึ ปทาปทํ;

โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต.

๔๔๙.

‘‘เมทวณฺณํว ปาสาณํ, วายโส อนุปริยคา;

อเปตฺถ มุทุํ [มุทุ (สี.)] วินฺเทม, อปิ อสฺสาทนา สิยา.

๔๕๐.

‘‘อลทฺธา ตตฺถ อสฺสาทํ, วายเสตฺโต อปกฺกมิ;

กาโกว เสลมาสชฺช, นิพฺพิชฺชาเปม โคตมํ’’.

๔๕๑.

ตสฺส โสกปเรตสฺส, วีณา กจฺฉา อภสฺสถ;

ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถาติ.

ปธานสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.

๓. สุภาสิตสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอก สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, น ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูนํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุภาสิตํเยว ภาสติ โน ทุพฺภาสิตํ, ธมฺมํเยว ภาสติ โน อธมฺมํ, ปิยํเยว ภาสติ โน อปฺปิยํ, สจฺจํเยว ภาสติ โน อลิกํ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหติ, โน ทุพฺภาสิตา, อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูน’’นฺติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๔๕๒.

‘‘สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;

ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถ’’นฺติ.

อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส อุฏฺายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปฏิภาติ มํ ภควา, ปฏิภาติ มํ สุคตา’’ติ. ‘‘ปฏิภาตุ ตํ วงฺคีสา’’ติ ภควา อโวจ. อถ โข อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –

๔๕๓.

‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;

ปเร จ น วิหึเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตา.

๔๕๔.

‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;

ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.

๔๕๕.

‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;

สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา.

๔๕๖.

‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;

ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา’’ติ.

สุภาสิตสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.

๔. สุนฺทริกภารทฺวาชสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา โกสเลสุ วิหรติ สุนฺทริกาย นทิยา ตีเร. เตน โข ปน สมเยน สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ สุนฺทริกาย นทิยา ตีเร อคฺคึ ชุหติ, อคฺคิหุตฺตํ ปริจรติ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ อคฺคึ ชุหิตฺวา อคฺคิหุตฺตํ ปริจริตฺวา อุฏฺายาสนา สมนฺตา จตุทฺทิสา อนุวิโลเกสิ – ‘‘โก นุ โข อิมํ หพฺยเสสํ ภุฺเชยฺยา’’ติ? อทฺทสา โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล สสีสํ ปารุตํ นิสินฺนํ; ทิสฺวาน วาเมน หตฺเถน หพฺยเสสํ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กมณฺฑลุํ คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ.

อถ โข ภควา สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทสทฺเทน สีสํ วิวริ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ – ‘‘มุณฺโฑ อยํ ภวํ, มุณฺฑโก อยํ ภว’’นฺติ ตโตว ปุน นิวตฺติตุกาโม อโหสิ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มุณฺฑาปิ หิ อิเธกจฺเจ พฺราหฺมณา ภวนฺติ, ยํนูนาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ชาตึ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึชจฺโจ ภว’’นฺติ?

อถ โข ภควา สุนฺทริกภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –

๔๕๗.

‘‘น พฺราหฺมโณ โนมฺหิ น ราชปุตฺโต, น เวสฺสายโน อุท โกจิ โนมฺหิ;

โคตฺตํ ปริฺาย ปุถุชฺชนานํ, อกิฺจโน มนฺต จรามิ โลเก.

๔๕๘.

‘‘สงฺฆาฏิวาสี อคโห จรามิ [อคิโห (ก. สี. ปี.) อเคโห (กตฺถจิ)], นิวุตฺตเกโส อภินิพฺพุตตฺโต;

อลิปฺปมาโน อิธ มาณเวหิ, อกลฺลํ มํ พฺราหฺมณ ปุจฺฉสิ โคตฺตปฺหํ’’.

๔๕๙.

‘‘ปุจฺฉนฺติ เว โภ พฺราหฺมณา, พฺราหฺมเณภิ สห พฺราหฺมโณ โน ภว’’นฺติ.

๔๖๐.

‘‘พฺราหฺมโณ หิ เจ ตฺวํ พฺรูสิ, มฺจ พฺรูสิ อพฺราหฺมณํ;

ตํ ตํ สาวิตฺตึ ปุจฺฉามิ, ติปทํ จตุวีสตกฺขรํ.

๔๖๑.

‘‘กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา [ปมปาทนฺโต] เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถู อิธ โลเก [ทุติยปาทนฺโต (สี.)].

๔๖๒.

‘‘ยทนฺตคู เวทคู ยฺกาเล, ยสฺสาหุตึ ลเภ ตสฺสิชฺเฌติ พฺรูมิ’’.

๔๖๓.

‘‘อทฺธา หิ ตสฺส หุตมิชฺเฌ, (อิติ พฺราหฺมโณ)

ยํ ตาทิสํ เวทคุมทฺทสาม;

ตุมฺหาทิสานฺหิ อทสฺสเนน, อฺโ ชโน ภุฺชติ ปูรฬาสํ’’.

๔๖๔.

‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ พฺราหฺมณ อตฺเถน, อตฺถิโก อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉ;

สนฺตํ วิธูมํ อนีฆํ นิราสํ, อปฺเปวิธ อภิวินฺเท สุเมธํ’’.

๔๖๕.

‘‘ยฺเ รโตหํ โภ โคตม, ยฺํ ยิฏฺุกาโม นาหํ ปชานามิ;

อนุสาสตุ มํ ภวํ, ยตฺถ หุตํ อิชฺฌเต พฺรูหิ เม ตํ’’.

‘‘เตน หิ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, โอทหสฺสุ โสตํ; ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ –

๔๖๖.

‘‘มา ชาตึ ปุจฺฉี จรณฺจ ปุจฺฉ, กฏฺา หเว ชายติ ชาตเวโท;

นีจากุลีโนปิ มุนี ธิตีมา, อาชานิโย โหติ หิรีนิเสโธ.

๔๖๗.

‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต, เวทนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย;

กาเลน ตมฺหิ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข [ปุฺเปโข (สี. ปี.)] ยเชถ.

๔๖๘.

‘‘เย กาเม หิตฺวา อคหา จรนฺติ, สุสฺตตฺตา ตสรํว อุชฺชุํ;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๖๙.

‘‘เย วีตราคา สุสมาหิตินฺทฺริยา, จนฺโทว ราหุคฺคหณา ปมุตฺตา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๗๐.

‘‘อสชฺชมานา วิจรนฺติ โลเก, สทา สตา หิตฺวา มมายิตานิ;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๗๑.

‘‘โย กาเม หิตฺวา อภิภุยฺยจารี, โย เวทิ ชาตีมรณสฺส อนฺตํ;

ปรินิพฺพุโต อุทกรหโทว สีโต, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๒.

‘‘สโม สเมหิ วิสเมหิ ทูเร, ตถาคโต โหติ อนนฺตปฺโ;

อนูปลิตฺโต อิธ วา หุรํ วา, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๓.

‘‘ยมฺหิ น มายา วสติ น มาโน, โย วีตโลโภ อมโม นิราโส;

ปนุณฺณโกโธ อภินิพฺพุตตฺโต, โย พฺราหฺมโณ โสกมลํ อหาสิ;

ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๔.

‘‘นิเวสนํ โย มนโส อหาสิ, ปริคฺคหา ยสฺส น สนฺติ เกจิ;

อนุปาทิยาโน อิธ วา หุรํ วา, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๕.

‘‘สมาหิโต โย อุทตาริ โอฆํ, ธมฺมํ จฺาสิ ปรมาย ทิฏฺิยา;

ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๖.

‘‘ภวาสวา ยสฺส วจี ขรา จ, วิธูปิตา อตฺถคตา น สนฺติ;

ส เวทคู สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๗.

‘‘สงฺคาติโค ยสฺส น สนฺติ สงฺคา, โย มานสตฺเตสุ อมานสตฺโต;

ทุกฺขํ ปริฺาย สเขตฺตวตฺถุํ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๘.

‘‘อาสํ อนิสฺสาย วิเวกทสฺสี, ปรเวทิยํ ทิฏฺิมุปาติวตฺโต;

อารมฺมณา ยสฺส น สนฺติ เกจิ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๗๙.

‘‘ปโรปรา [ปโรวรา (สี. ปี.)] ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา, วิธูปิตา อตฺถคตา น สนฺติ;

สนฺโต อุปาทานขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๘๐.

‘‘สํโยชนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, โยปานุทิ ราคปถํ อเสสํ;

สุทฺโธ นิโทโส วิมโล อกาโจ [อกาโม (สี. สฺยา.)], ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๘๑.

‘‘โย อตฺตโน อตฺตานํ [อตฺตนาตฺตานํ (สี. สฺยา.)] นานุปสฺสติ, สมาหิโต อุชฺชุคโต ิตตฺโต;

ส เว อเนโช อขิโล อกงฺโข, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ.

๔๘๒.

‘‘โมหนฺตรา ยสฺส น สนฺติ เกจิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ จ าณทสฺสี;

สรีรฺจ อนฺติมํ ธาเรติ, ปตฺโต จ สมฺโพธิมนุตฺตรํ สิวํ;

เอตฺตาวตา ยกฺขสฺส สุทฺธิ, ตถาคโต อรหติ ปูรฬาสํ’’.

๔๘๓.

‘‘หุตฺจ [หุตฺตฺจ (สี. ก.)] มยฺหํ หุตมตฺถุ สจฺจํ, ยํ ตาทิสํ เวทคุนํ อลตฺถํ;

พฺรหฺมา หิ สกฺขิ ปฏิคณฺหาตุ เม ภควา, ภุฺชตุ เม ภควา ปูรฬาสํ’’.

๔๘๔.

‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ, สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโม;

คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา.

๔๘๕.

‘‘อฺเน จ เกวลินํ มเหสึ, ขีณาสวํ กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ;

อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหสฺสุ, เขตฺตฺหิ ตํ ปุฺเปกฺขสฺส โหติ’’.

๔๘๖.

‘‘สาธาหํ ภควา ตถา วิชฺํ, โย ทกฺขิณํ ภุฺเชยฺย มาทิสสฺส;

ยํ ยฺกาเล ปริเยสมาโน, ปปฺปุยฺย ตว สาสนํ’’.

๔๘๗.

‘‘สารมฺภา ยสฺส วิคตา, จิตฺตํ ยสฺส อนาวิลํ;

วิปฺปมุตฺโต จ กาเมหิ, ถินํ ยสฺส ปนูทิตํ.

๔๘๘.

‘‘สีมนฺตานํ วิเนตารํ, ชาติมรณโกวิทํ;

มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, ตาทิสํ ยฺมาคตํ.

๔๘๙.

‘‘ภกุฏึ [ภูกุฏึ (ก. สี.), ภากุฏึ (ก. สี., ม. นิ. ๑.๒๒๖)] วินยิตฺวาน, ปฺชลิกา นมสฺสถ;

ปูเชถ อนฺนปาเนน, เอวํ อิชฺฌนฺติ ทกฺขิณา.

๔๙๐.

‘‘พุทฺโธ ภวํ อรหติ ปูรฬาสํ, ปุฺเขตฺตมนุตฺตรํ;

อายาโค สพฺพโลกสฺส, โภโต ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ.

อถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม! เสยฺยถาปิ, โภ โคตม, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย, มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย – จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ โภตา โคตเมน อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ โภโต โคตมสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. อลตฺถ โข สุนฺทริกภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ…เป… อรหตํ อโหสีติ.

สุนฺทริกภารทฺวาชสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.

๕. มาฆสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอก สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข มาโฆ มาณโว เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘อหฺหิ, โภ โคตม, ทายโก ทานปติ วทฺู ยาจโยโค; ธมฺเมน โภเค ปริเยสามิ; ธมฺเมน โภเค ปริเยสิตฺวา ธมฺมลทฺเธหิ โภเคหิ ธมฺมาธิคเตหิ เอกสฺสปิ ททามิ ทฺวินฺนมฺปิ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปฺจนฺนมฺปิ ฉนฺนมฺปิ สตฺตนฺนมฺปิ อฏฺนฺนมฺปิ นวนฺนมฺปิ ทสนฺนมฺปิ ททามิ, วีสายปิ ตึสายปิ จตฺตาลีสายปิ ปฺาสายปิ ททามิ, สตสฺสปิ ททามิ, ภิยฺโยปิ ททามิ. กจฺจาหํ, โภ โคตม, เอวํ ททนฺโต เอวํ ยชนฺโต พหุํ ปุฺํ ปสวามี’’ติ?

‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, มาณว, เอวํ ททนฺโต เอวํ ยชนฺโต พหุํ ปุฺํ ปสวสิ. โย โข, มาณว, ทายโก ทานปติ วทฺู ยาจโยโค; ธมฺเมน โภเค ปริเยสติ; ธมฺเมน โภเค ปริเยสิตฺวา ธมฺมลทฺเธหิ โภเคหิ ธมฺมาธิคเตหิ เอกสฺสปิ ททาติ…เป… สตสฺสปิ ททาติ, ภิยฺโยปิ ททาติ, พหุํ โส ปุฺํ ปสวตี’’ติ. อถ โข มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๔๙๑.

‘‘ปุจฺฉามหํ โคตมํ วทฺุํ, (อิติ มาโฆ มาณโว)

กาสายวาสึ อคหํ [อคิหํ (สี.), อเคหํ (ปี.)] จรนฺตํ;

โย ยาจโยโค ทานปติ [ทานปตี (สี. สฺยา. ปี.)] คหฏฺโ, ปุฺตฺถิโก [ปุฺเปโข (สี. ปี. ก.)] ยชติ ปุฺเปกฺโข;

ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, กถํ หุตํ ยชมานสฺส สุชฺเฌ’’.

๔๙๒.

‘‘โย ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (มาฆาติ ภควา)

ปุฺตฺถิโก ยชติ ปุฺเปกฺโข;

ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, อาราธเย ทกฺขิเณยฺเยภิ ตาทิ’’.

๔๙๓.

‘‘โย ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (อิติ มาโฆ มาณโว)

ปุฺตฺถิโก ยชติ ปุฺเปกฺโข;

ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ, อกฺขาหิ เม ภควา ทกฺขิเณยฺเย’’.

๔๙๔.

‘‘เย เว อสตฺตา [อลคฺคา (สฺยา.)] วิจรนฺติ โลเก, อกิฺจนา เกวลิโน ยตตฺตา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๙๕.

‘‘เย สพฺพสํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, ทนฺตา วิมุตฺตา อนีฆา นิราสา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๙๖.

‘‘เย สพฺพสํโยชนวิปฺปมุตฺตา, ทนฺตา วิมุตฺตา อนีฆา นิราสา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๙๗.

‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๙๘.

‘‘เยสุ น มายา วสติ น มาโน, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๔๙๙.

‘‘เย วีตโลภา อมมา นิราสา, ขีณาสวา วูสิตพฺรหฺมจริยา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๐.

‘‘เย เว น ตณฺหาสุ อุปาติปนฺนา, วิตเรยฺย โอฆํ อมมา จรนฺติ;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๑.

‘‘เยสํ ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๒.

‘‘เย กาเม หิตฺวา อคหา จรนฺติ, สุสฺตตฺตา ตสรํว อุชฺชุํ;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๓.

‘‘เย วีตราคา สุสมาหิตินฺทฺริยา, จนฺโทว ราหุคฺคหณา ปมุตฺตา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๔.

‘‘สมิตาวิโน วีตราคา อโกปา, เยสํ คตี นตฺถิธ วิปฺปหาย;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๕.

‘‘ชหิตฺวา ชาติมรณํ อเสสํ, กถํกถึ สพฺพมุปาติวตฺตา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๖.

‘‘เย อตฺตทีปา วิจรนฺติ โลเก, อกิฺจนา สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตา;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๗.

‘‘เย เหตฺถ ชานนฺติ ยถา ตถา อิทํ, อยมนฺติมา นตฺถิ ปุนพฺภโวติ;

กาเลน เตสุ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ.

๕๐๘.

‘‘โย เวทคู ฌานรโต สตีมา, สมฺโพธิปตฺโต สรณํ พหูนํ;

กาเลน ตมฺหิ หพฺยํ ปเวจฺเฉ, โย พฺราหฺมโณ ปุฺเปกฺโข ยเชถ’’.

๕๐๙.

‘‘อทฺธา อโมฆา มม ปุจฺฉนา อหุ, อกฺขาสิ เม ภควา ทกฺขิเณยฺเย;

ตฺวฺเหตฺถ ชานาสิ ยถา ตถา อิทํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

๕๑๐.

‘‘โย ยาจโยโค ทานปติ คหฏฺโ, (อิติ มาโฆ มาณโว)

ปุฺตฺถิโก ยชติ ปุฺเปกฺโข;

ททํ ปเรสํ อิธ อนฺนปานํ,

อกฺขาหิ เม ภควา ยฺสมฺปทํ’’.

๕๑๑.

‘‘ยชสฺสุ ยชมาโน มาฆาติ ภควา, สพฺพตฺถ จ วิปฺปสาเทหิ จิตฺตํ;

อารมฺมณํ ยชมานสฺส ยฺโ, เอตฺถปฺปติฏฺาย ชหาติ โทสํ.

๕๑๒.

‘‘โส วีตราโค ปวิเนยฺย โทสํ, เมตฺตํ จิตฺตํ ภาวยมปฺปมาณํ;

รตฺตินฺทิวํ สตตมปฺปมตฺโต, สพฺพา ทิสา ผรติ อปฺปมฺํ’’.

๕๑๓.

‘‘โก สุชฺฌติ มุจฺจติ พชฺฌตี จ, เกนตฺตนา คจฺฉติ [เกนตฺเถนา คจฺฉติ (ก.)] พฺรหฺมโลกํ;

อชานโต เม มุนิ พฺรูหิ ปุฏฺโ, ภควา หิ เม สกฺขิ พฺรหฺมชฺชทิฏฺโ;

ตุวฺหิ โน พฺรหฺมสโมสิ สจฺจํ, กถํ อุปปชฺชติ พฺรหฺมโลกํ ชุติม’’.

๕๑๔.

‘‘โย ยชติ ติวิธํ ยฺสมฺปทํ, (มาฆาติ ภควา)

อาราธเย ทกฺขิเณยฺเยภิ ตาทิ;

เอวํ ยชิตฺวา สมฺมา ยาจโยโค,

อุปปชฺชติ พฺรหฺมโลกนฺติ พฺรูมี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, มาโฆ มาณโว ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.

มาฆสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.

๖. สภิยสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุราณสาโลหิตาย เทวตาย ปฺหา อุทฺทิฏฺา โหนฺติ – ‘‘โย เต, สภิย, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิเม ปฺเห ปุฏฺโ พฺยากโรติ ตสฺส สนฺติเก พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาสี’’ติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ตสฺสา เทวตาย สนฺติเก เต ปฺเห อุคฺคเหตฺวา เย เต สมณพฺราหฺมณา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป มกฺขลิโคสาโล อชิโต เกสกมฺพโล ปกุโธ [กกุโธ (สี.) ปกุทฺโธ (สฺยา. กํ.)] กจฺจาโน สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เพลฏฺปุตฺโต [เพลฺลฏฺิปุตฺโต (สี. ปี.), เวฬฏฺปุตฺโต (สฺยา.)] นิคณฺโ นาฏปุตฺโต [นาตปุตฺโต (สี. ปี.)], เต อุปสงฺกมิตฺวา เต ปฺเห ปุจฺฉติ. เต สภิเยน ปริพฺพาชเกน ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ; อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ. อปิ จ สภิยํ เยว ปริพฺพาชกํ ปฏิปุจฺฉนฺติ.

อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘เย โข เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป…เป… นิคณฺโ นาฏปุตฺโต, เต มยา ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ, อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ; อปิ จ มฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉนฺติ. ยนฺนูนฺนาหํ หีนายาวตฺติตฺวา กาเม ปริภุฺเชยฺย’’นฺติ.

อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยมฺปิ โข สมโณ โคตโม สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส; ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.

อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘เยปิ โข เต [เย โข เต (สฺยา.), ยํ โข เต (ก.)] โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา เถรา รตฺตฺู จิรปพฺพชิตา สงฺฆิโน คณิโน คณาจริยา าตา ยสสฺสิโน ติตฺถกรา สาธุสมฺมตา พหุชนสฺส, เสยฺยถิทํ – ปูรโณ กสฺสโป…เป. … นิคณฺโ นาฏปุตฺโต, เตปิ มยา ปฺเห ปุฏฺา น สมฺปายนฺติ, อสมฺปายนฺตา โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรนฺติ, อปิ จ มฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉนฺติ; กึ ปน เม สมโณ โคตโม อิเม ปฺเห ปุฏฺโ พฺยากริสฺสติ! สมโณ หิ โคตโม ทหโร เจว ชาติยา, นโว จ ปพฺพชฺชายา’’ติ.

อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมโณ โข [สมโณ โข โคตโม (สฺยา. ก.)] ทหโรติ น อุฺาตพฺโพ น ปริโภตพฺโพ. ทหโรปิ เจส สมโณ โคตโม มหิทฺธิโก โหติ มหานุภาโว, ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก เยน ราชคหํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ราชคหํ เวฬุวนํ กลนฺทกนิวาโป, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๕๑๕.

‘‘กงฺขี เวจิกิจฺฉี อาคมํ, (อิติ สภิโย)

ปฺเห ปุจฺฉิตุํ อภิกงฺขมาโน;

เตสนฺตกโร ภวาหิ [ภวาหิ เม (ปี. ก.)] ปฺเห เม ปุฏฺโ,

อนุปุพฺพํ อนุธมฺมํ พฺยากโรหิ เม’’.

๕๑๖.

‘‘ทูรโต อาคโตสิ สภิย, (อิติ ภควา)

ปฺเห ปุจฺฉิตุํ อภิกงฺขมาโน;

เตสนฺตกโร ภวามิ [เตสมนฺตกโรมิ เต (ก.)] ปฺเห เต ปุฏฺโ,

อนุปุพฺพํ อนุธมฺมํ พฺยากโรมิ เต.

๕๑๗.

‘‘ปุจฺฉ มํ สภิย ปฺหํ, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ;

ตสฺส ตสฺเสว ปฺหสฺส, อหํ อนฺตํ กโรมิ เต’’ติ.

อถ โข สภิยสฺส ปริพฺพาชกสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ, อพฺภุตํ วต, โภ! ยํ วตาหํ อฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โอกาสกมฺมมตฺตมฺปิ [โอกาสมตฺตมฺปิ (สี. ปี.)] นาลตฺถํ ตํ เม อิทํ สมเณน โคตเมน โอกาสกมฺมํ กต’’นฺติ. อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

๕๑๘.

‘‘กึ ปตฺตินมาหุ ภิกฺขุนํ, (อิติ สภิโย)

โสรตํ เกน กถฺจ ทนฺตมาหุ;

พุทฺโธติ กถํ ปวุจฺจติ,

ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.

๕๑๙.

‘‘ปชฺเชน กเตน อตฺตนา, (สภิยาติ ภควา)

ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;

วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย,

วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุ.

๕๒๐.

‘‘สพฺพตฺถ อุเปกฺขโก สติมา, น โส หึสติ กฺจิ สพฺพโลเก;

ติณฺโณ สมโณ อนาวิโล, อุสฺสทา ยสฺส น สนฺติ โสรโต โส.

๕๒๑.

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต.

๕๒๒.

‘‘กปฺปานิ วิเจยฺย เกวลานิ, สํสารํ ทุภยํ จุตูปปาตํ;

วิคตรชมนงฺคณํ วิสุทฺธํ, ปตฺตํ ชาติขยํ ตมาหุ พุทฺธ’’นฺติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ อุตฺตรึ [อุตฺตริ (ก.)] ปฺหํ อปุจฺฉิ –

๕๒๓.

‘‘กึ ปตฺตินมาหุ พฺราหฺมณํ, (อิติ สภิโย)

สมณํ เกน กถฺจ นฺหาตโกติ;

นาโคติ กถํ ปวุจฺจติ,

ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.

๕๒๔.

‘‘พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, (สภิยาติ ภควา)

วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;

สํสารมติจฺจ เกวลี โส,

อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.

๕๒๕.

‘‘สมิตาวิ ปหาย ปุฺปาปํ, วิรโช ตฺวา อิมํ ปรฺจ โลกํ;

ชาติมรณํ อุปาติวตฺโต, สมโณ ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๒๖.

‘‘นินฺหาย [นินหาย (สฺยา.)] สพฺพปาปกานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสสุ กปฺปิเยสุ, กปฺปํ เนติ ตมาหุ นฺหาตโก’’ติ.

๕๒๗.

‘‘อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.)] วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

๕๒๘.

‘‘กํ เขตฺตชินํ วทนฺติ พุทฺธา, (อิติ สภิโย)

กุสลํ เกน กถฺจ ปณฺฑิโตติ;

มุนิ นาม กถํ ปวุจฺจติ,

ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.

๕๒๙.

‘‘เขตฺตานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)

ทิพฺพํ มานุสกฺจ พฺรหฺมเขตฺตํ;

สพฺพเขตฺตมูลพนฺธนา ปมุตฺโต,

เขตฺตชิโน ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๓๐.

‘‘โกสานิ วิเจยฺย เกวลานิ, ทิพฺพํ มานุสกฺจ พฺรหฺมโกสํ;

สพฺพโกสมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, กุสโล ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๓๑.

‘‘ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สุทฺธิปฺโ;

กณฺหํ สุกฺกํ อุปาติวตฺโต, ปณฺฑิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๓๒.

‘‘อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสหิ ปูชนีโย, สงฺคํ ชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

๕๓๓.

‘‘กึ ปตฺตินมาหุ เวทคุํ, (อิติ สภิโย)

อนุวิทิตํ เกน กถฺจ วีริยวาติ;

อาชานิโย กินฺติ นาม โหติ,

ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.

๕๓๔.

‘‘เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)

สมณานํ ยานิธตฺถิ [ยานิปตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)] พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค,

สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส.

๕๓๕.

‘‘อนุวิจฺจ ปปฺจนามรูปํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ โรคมูลํ;

สพฺพโรคมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, อนุวิทิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๓๖.

‘‘วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;

โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.

๕๓๗.

‘‘ยสฺสสฺสุ ลุนานิ พนฺธนานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สงฺคมูลํ;

สพฺพสงฺคมูลพนฺธนา ปมุตฺโต, อาชานิโย ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก…เป… ภควนฺตํ อุตฺตรึ ปฺหํ อปุจฺฉิ –

๕๓๘.

‘‘กึ ปตฺตินมาหุ โสตฺติยํ, (อิติ สภิโย)

อริยํ เกน กถฺจ จรณวาติ;

ปริพฺพาชโก กินฺติ นาม โหติ,

ปุฏฺโ เม ภควา พฺยากโรหิ’’.

๕๓๙.

‘‘สุตฺวา สพฺพธมฺมํ อภิฺาย โลเก, (สภิยาติ ภควา)

สาวชฺชานวชฺชํ ยทตฺถิ กิฺจิ;

อภิภุํ อกถํกถึ วิมุตฺตํ,

อนิฆํ สพฺพธิมาหุ โสตฺติโยติ.

๕๔๐.

‘‘เฉตฺวา อาสวานิ อาลยานิ, วิทฺวา โส น อุเปติ คพฺภเสยฺยํ;

สฺํ ติวิธํ ปนุชฺช ปงฺกํ, กปฺปํ เนติ ตมาหุ อริโยติ.

๕๔๑.

‘‘โย อิธ จรเณสุ ปตฺติปตฺโต, กุสโล สพฺพทา อาชานาติ [อาชานิ (สฺยา.)] ธมฺมํ;

สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺตจิตฺโต [วิมุตฺโต (สี.)], ปฏิฆา ยสฺส น สนฺติ จรณวา โส.

๕๔๒.

‘‘ทุกฺขเวปกฺกํ ยทตฺถิ กมฺมํ, อุทฺธมโธ ติริยํ วาปิ [ติริยฺจาปิ (สฺยา.)] มชฺเฌ;

ปริพฺพาชยิตฺวา ปริฺจารี, มายํ มานมโถปิ โลภโกธํ;

ปริยนฺตมกาสิ นามรูปํ, ตํ ปริพฺพาชกมาหุ ปตฺติปตฺต’’นฺติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –

๕๔๓.

‘‘ยานิ จ ตีณิ ยานิ จ สฏฺิ, สมณปฺปวาทสิตานิ [สมณปฺปวาทนิสฺสิตานิ (สฺยา. ก.)] ภูริปฺ;

สฺกฺขรสฺนิสฺสิตานิ, โอสรณานิ วิเนยฺย โอฆตมคา.

๕๔๔.

‘‘อนฺตคูสิ ปารคู [ปารคูสิ (สฺยา. ปี. ก.)] ทุกฺขสฺส, อรหาสิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ขีณาสวํ ตํ มฺเ;

ชุติมา มุติมา ปหูตปฺโ, ทุกฺขสฺสนฺตกรํ อตาเรสิ มํ.

๕๔๕.

‘‘ยํ เม กงฺขิตมฺาสิ, วิจิกิจฺฉา มํ ตารยิ นโม เต;

มุนิ โมนปเถสุ ปตฺติปตฺต, อขิล อาทิจฺจพนฺธุ โสรโตสิ.

๕๔๖.

‘‘ยา เม กงฺขา ปุเร อาสิ, ตํ เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตว.

๕๔๗.

‘‘อุปายาสา จ เต สพฺเพ, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา;

สีติภูโต ทมปฺปตฺโต, ธิติมา สจฺจนิกฺกโม.

๕๔๘.

‘‘ตสฺส เต นาคนาคสฺส, มหาวีรสฺส ภาสโต;

สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา.

๕๔๙.

‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโล.

๕๕๐.

‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;

ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิ มํ ปชํ.

๕๕๑.

‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;

สีโหสิ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.

๕๕๒.

‘‘ปุณฺฑรีกํ ยถา วคฺคุ, โตเย น อุปลิมฺปติ [โตเยน น อุปลิปฺปติ (สี.), โตเย น อุปลิปฺปติ (ปี.), โตเยน น อุปลิมฺปติ (ก.)];

เอวํ ปุฺเ จ ปาเป จ, อุภเย ตฺวํ น ลิมฺปสิ;

ปาเท วีร ปสาเรหิ, สภิโย วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ.

อถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต…เป… เอสาหํ ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ; ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.

‘‘โย โข, สภิย, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติ; จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อปิ จ เมตฺถ ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติ.

‘‘สเจ, ภนฺเต, อฺติตฺถิยปุพฺพา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขนฺตา ปพฺพชฺชํ, อากงฺขนฺตา อุปสมฺปทํ จตฺตาโร มาเส ปริวสนฺติ, จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺติ, อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย, อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ; จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติ. อลตฺถ โข สภิโย ปริพฺพาชโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อลตฺถ อุปสมฺปทํ…เป… อฺตโร โข ปนายสฺมา สภิโย อรหตํ อโหสีติ.

สภิยสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.

๗. เสลสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ เยน อาปณํ นาม องฺคุตฺตราปานํ นิคโม ตทวสริ. อสฺโสสิ โข เกณิโย ชฏิโล ‘‘สมโณ ขลุ, โภ, โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ อาปณํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’ติ [ภควา (สฺยา. ปี.)]. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ.

อถ โข เกณิโย ชฏิโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข เกณิยํ ชฏิลํ ภควา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควตา ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิโต สมาทปิโต สมุตฺเตชิโต สมฺปหํสิโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภควา เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘มหา โข, เกณิย, ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ; ตฺวฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’’ติ.

ทุติยมฺปิ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, โภ โคตม, มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ, อหฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน; อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘มหา โข, เกณิย, ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ; ตฺวฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน’’ติ.

ตติยมฺปิ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ, โภ โคตม, มหา ภิกฺขุสงฺโฆ อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสตานิ, อหฺจ พฺราหฺมเณสุ อภิปฺปสนฺโน, อธิวาเสตุ [อธิวาเสตฺเวว (สี.)] เม ภวํ โคตโม สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา เยน สโก อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา มิตฺตามจฺเจ าติสาโลหิเต อามนฺเตสิ – ‘‘สุณนฺตุ เม ภวนฺโต มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา, สมโณ เม โคตโม นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน, เยน เม กายเวยฺยาวฏิกํ กเรยฺยาถา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข เกณิยสฺส ชฏิลสฺส มิตฺตามจฺจา าติสาโลหิตา เกณิยสฺส ชฏิลสฺส ปฏิสฺสุตฺวา อปฺเปกจฺเจ อุทฺธนานิ ขณนฺติ, อปฺเปกจฺเจ กฏฺานิ ผาเลนฺติ, อปฺเปกจฺเจ ภาชนานิ โธวนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อุทกมณิกํ ปติฏฺาเปนฺติ, อปฺเปกจฺเจ อาสนานิ ปฺาเปนฺติ. เกณิโย ปน ชฏิโล สามํเยว มณฺฑลมาฬํ ปฏิยาเทติ.

เตน โข ปน สมเยน เสโล พฺราหฺมโณ อาปเณ ปฏิวสติ, ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, ตีณิ จ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจติ.

เตน โข ปน สมเยน เกณิโย ชฏิโล เสเล พฺราหฺมเณ อภิปฺปสนฺโน โหติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ มาณวกสเตหิ ปริวุโต ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมมาโน อนุวิจรมาโน เยน เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข เสโล พฺราหฺมโณ เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสเม [เกณิสฺสมิเย ชฏิเล (สี. ปี.)] อปฺเปกจฺเจ อุทฺธนานิ ขณนฺเต…เป… อปฺเปกจฺเจ อาสนานิ ปฺเปนฺเต, เกณิยํ ปน ชฏิลํ สามํเยว มณฺฑลมาฬํ ปฏิยาเทนฺตํ. ทิสฺวาน เกณิยํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข โภโต เกณิยสฺส อาวาโห วา ภวิสฺสติ, วิวาโห วา ภวิสฺสติ, มหายฺโ วา ปจฺจุปฏฺิโต, ราชา วา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร นิมนฺติโต สฺวาตนาย สทฺธึ พลกาเยนา’’ติ?

‘‘น เม, โภ เสล, อาวาโห วา ภวิสฺสติ วิวาโห วา, นาปิ ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร นิมนฺติโต สฺวาตนาย สทฺธึ พลกาเยน; อปิ จ โข เม มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต. อตฺถิ สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรมาโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ อาปณํ อนุปฺปตฺโต. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ…เป… พุทฺโธ ภควาติ. โส เม นิมนฺติโต สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนา’’ติ. ‘‘พุทฺโธติ, โภ เกณิย, วเทสิ’’? ‘‘พุทฺโธติ, โภ เสล, วทามิ’’. ‘‘พุทฺโธติ, โภ เกณิย, วเทสิ’’? ‘‘พุทฺโธติ, โภ เสล, วทามี’’ติ.

อถ โข เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธติ. อาคตานิ โข ปนมฺหากํ มนฺเตสุ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา. สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ ราชา โหติ จกฺกวตฺติ ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต. ตสฺสิมานิ สตฺต รตนานิ ภวนฺติ, เสยฺยถิทํ – จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนเมว สตฺตมํ. ปโรสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ สูรา วีรงฺครูปา ปรเสนปฺปมทฺทนา. โส อิมํ ปถวึ สาครปริยนฺตํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสติ. สเจ โข ปน อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉทฺโท (สี. ปี.)]. กหํ ปน, โภ เกณิย, เอตรหิ โส ภวํ โคตโม วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ?

เอวํ วุตฺเต, เกณิโย ชฏิโล ทกฺขิณํ พาหุํ ปคฺคเหตฺวา เสลํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ – ‘‘เยเนสา, โภ เสล, นีลวนราชี’’ติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ เต มาณวเก อามนฺเตสิ – ‘‘อปฺปสทฺทา โภนฺโต อาคจฺฉนฺตุ, ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา. ทุราสทา หิ เต ภควนฺโต [ภวนฺโต (สฺยา. ก.)] สีหาว เอกจรา. ยทา จาหํ, โภ, สมเณน โคตเมน สทฺธึ มนฺเตยฺยุํ, มา เม โภนฺโต อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตถ; กถาปริโยสานํ เม ภวนฺโต อาคเมนฺตู’’ติ.

อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ สมนฺเนสิ [สมฺมนฺเนสิ (สี. สฺยา.)]. อทฺทสา โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต กาเย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย จาติ.

อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ปสฺสติ โข เม อยํ เสโล พฺราหฺมโณ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ เยภุยฺเยน เปตฺวา ทฺเว. ทฺวีสุ มหาปุริสลกฺขเณสุ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – โกโสหิเต จ วตฺถคุยฺเห, ปหูตชิวฺหตาย จา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ [อภิสงฺขาเรสิ (สฺยา. ก.)], ยถา อทฺทส เสโล พฺราหฺมโณ ภควโต โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ. อถ โข ภควา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา อุโภปิ กณฺณโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, อุโภปิ นาสิกโสตานิ อนุมสิ ปฏิมสิ, เกวลมฺปิ นลาฏมณฺฑลํ ชิวฺหาย ฉาเทสิ.

อถ โข เสลสฺส พฺราหฺมณสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมนฺนาคโต โข สมโณ โคตโม ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ ปริปุณฺเณหิ, โน อปุริปุณฺเณหิ. โน จ โข นํ ชานามิ พุทฺโธ วา โน วา. สุตํ โข ปน เมตํ พฺราหฺมณานํ วุฑฺฒานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ – ‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’ติ. ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถเวยฺย’’นฺติ. อถ โข เสโล พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ –

๕๕๓.

‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;

สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา.

๕๕๔.

‘‘นรสฺส หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยฺชนา;

สพฺเพ เต ตว กายสฺมึ, มหาปุริสลกฺขณา.

๕๕๕.

‘‘ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;

มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.

๕๕๖.

‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ, กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;

กึ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโน.

๕๕๗.

‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส [ชมฺพุมณฺฑสฺส (ก.)] อิสฺสโร.

๕๕๘.

‘‘ขตฺติยา โภคิราชาโน [โภชราชาโน (สี. สฺยา.)], อนุยนฺตา [อนุยุตฺตา (สี.)] ภวนฺตุ เต;

ราชาภิราชา มนุชินฺโท, รชฺชํ กาเรหิ โคตม’’.

๕๕๙.

‘‘ราชาหมสฺมิ เสลาติ, (ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;

ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ’’.

๕๖๐.

‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;

‘ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ’, อิติ ภาสสิ โคตม.

๕๖๑.

‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย;

โก เต ตมนุวตฺเตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ’’.

๕๖๒.

‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;

สาริปุตฺโต อนุวตฺเตติ, อนุชาโต ตถาคตํ.

๕๖๓.

‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ.

๕๖๔.

‘‘วินยสฺสุ มยิ กงฺขํ, อธิมุจฺจสฺสุ พฺราหฺมณ;

ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส.

๕๖๕.

‘‘เยสํ เว [เยสํ โว (ปี.), ยสฺส เว (สฺยา.)] ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

โสหํ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สลฺลกตฺโต อนุตฺตโร.

๕๖๖.

‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;

สพฺพามิตฺเต วสีกตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’.

๕๖๗.

‘‘อิมํ ภวนฺโต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;

สลฺลกตฺโต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเน.

๕๖๘.

‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;

โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโก.

๕๖๙.

‘‘โย มํ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;

อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’.

๕๗๐.

‘‘เอวฺเจ [เอตฺเจ (สี. ปี.)] รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน [สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];

มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปฺสฺส สนฺติเก’’.

๕๗๑.

‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา;

พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’.

๕๗๒.

‘‘สฺวากฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติ.

อลตฺถ โข เสโล พฺราหฺมโณ สปริโส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก อสฺสเม ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ – ‘‘กาโล, โภ โคตม, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เยน เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน.

อถ โข เกณิโย ชฏิโล พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ. อถ โข เกณิโย ชฏิโล ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อฺตรํ นีจํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข เกณิยํ ชฏิลํ ภควา อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิ –

๕๗๓.

‘‘อคฺคิหุตฺตมุขา ยฺา, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ;

ราชา มุขํ มนุสฺสานํ, นทีนํ สาคโร มุขํ.

๕๗๔.

‘‘นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท, อาทิจฺโจ ตปตํ มุขํ;

ปุฺํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เว ยชตํ มุข’’นฺติ.

อถ โข ภควา เกณิยํ ชฏิลํ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. อถ โข อายสฺมา เสโล สปริโส เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเส …เป… อฺตโร โข ปนาปสฺมา เสโล สปริโส อรหตํ อโหสิ.

อถ โข อายสฺมา เสโล สปริโส เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

๕๗๕.

‘‘ยํ ตํ สรณมาคมฺห [มาคมฺม (สี. สฺยา. ก.)], อิโต อฏฺมิ จกฺขุม;

สตฺตรตฺเตน ภควา, ทนฺตมฺห ตว สาสเน.

๕๗๖.

‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;

ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.

๕๗๗.

‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;

สีโหสิ [สีโหว (ม. นิ. ๒.๔๐๑)] อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.

๕๗๘.

‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา;

ปาเท วีร ปสาเรหิ, นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน’’ติ.

เสลสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.

๘. สลฺลสุตฺตํ

๕๗๙.

อนิมิตฺตมนฺาตํ, มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ;

กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ.

๕๘๐.

หิ โส อุปกฺกโม อตฺถิ, เยน ชาตา น มิยฺยเร;

ชรมฺปิ ปตฺวา มรณํ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน.

๕๘๑.

ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี. ปี. อฏฺ.)] ภยํ;

เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.

๕๘๒.

ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;

สพฺเพ เภทนปริยนฺตา [เภทปริยนฺตา (สฺยา.)], เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.

๕๘๓.

ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;

สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สพฺเพ มจฺจุปรายณา.

๕๘๔.

เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;

น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, าตี วา ปน าตเก.

๕๘๕.

เปกฺขตํ เยว าตีนํ, ปสฺส ลาลปตํ ปุถุ;

เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นียติ [นิยฺยติ (พหูสุ)].

๕๘๖.

เอวมพฺภาหโต โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จ;

ตสฺมา ธีรา น โสจนฺติ, วิทิตฺวา โลกปริยายํ.

๕๘๗.

ยสฺส มคฺคํ น ชานาสิ, อาคตสฺส คตสฺส วา;

อุโภ อนฺเต อสมฺปสฺสํ, นิรตฺถํ ปริเทวสิ.

๕๘๘.

ปริเทวยมาโน เจ, กิฺจิทตฺถํ อุทพฺพเห;

สมฺมูฬฺโห หึสมตฺตานํ, กยิรา เจ นํ วิจกฺขโณ.

๕๘๙.

น หิ รุณฺเณน โสเกน, สนฺตึ ปปฺโปติ เจตโส;

ภิยฺยสฺสุปฺปชฺชเต ทุกฺขํ, สรีรํ จุปหฺติ.

๕๙๐.

กิโส วิวณฺโณ ภวติ, หึสมตฺตานมตฺตนา;

เตน เปตา ปาเลนฺติ, นิรตฺถา ปริเทวนา.

๕๙๑.

โสกมปฺปชหํ ชนฺตุ, ภิยฺโย ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;

อนุตฺถุนนฺโต กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา.)], โสกสฺส วสมนฺวคู.

๕๙๒.

อฺเปิ ปสฺส คมิเน, ยถากมฺมูปเค นเร;

มจฺจุโน วสมาคมฺม, ผนฺทนฺเตวิธ ปาณิโน.

๕๙๓.

เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา;

เอตาทิโส วินาภาโว, ปสฺส โลกสฺส ปริยายํ.

๕๙๔.

อปิ วสฺสสตํ ชีเว, ภิยฺโย วา ปน มาณโว;

าติสงฺฆา วินา โหติ, ชหาติ อิธ ชีวิตํ.

๕๙๕.

ตสฺมา อรหโต สุตฺวา, วิเนยฺย ปริเทวิตํ;

เปตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา, เนโส ลพฺภา มยา อิติ.

๕๙๖.

ยถา สรณมาทิตฺตํ, วารินา ปรินิพฺพเย [ปรินิพฺพุโต (สี. ก.)];

เอวมฺปิ ธีโร สปฺโ, ปณฺฑิโต กุสโล นโร;

ขิปฺปมุปฺปติตํ โสกํ, วาโต ตูลํว ธํสเย.

๕๙๗.

ปริเทวํ ปชปฺปฺจ, โทมนสฺสฺจ อตฺตโน;

อตฺตโน สุขเมสาโน, อพฺพเห สลฺลมตฺตโน.

๕๙๘.

อพฺพุฬฺหสลฺโล อสิโต, สนฺตึ ปปฺปุยฺย เจตโส;

สพฺพโสกํ อติกฺกนฺโต, อโสโก โหติ นิพฺพุโตติ.

สลฺลสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.

๙. วาเสฏฺสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา อิจฺฉานงฺคเล ปฏิวสนฺติ, เสยฺยถิทํ – จงฺกี พฺราหฺมโณ, ตารุกฺโข พฺราหฺมโณ, โปกฺขรสาติ พฺราหฺมโณ, ชาณุสฺโสณิ [ชาณุโสณิ (ก.)] พฺราหฺมโณ, โตเทยฺโย พฺราหฺมโณ, อฺเ จ อภิฺาตา อภิฺาตา พฺราหฺมณมหาสาลา. อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชานํ มาณวานํ ชงฺฆาวิหารํ อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตานํ [อนุจงฺกมมานานํ อนุวิจรมานานํ (สี. ปี.)] อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘กถํ, โภ, พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ?

ภารทฺวาโช มาณโว เอวมาห – ‘‘ยโต โข, โภ, อุภโต สุชาโต โหติ มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน, เอตฺตาวตา โข โภ พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ.

วาเสฏฺโ มาณโว เอวมาห – ‘‘ยโต โข, โภ, สีลวา จ โหติ วตสมฺปนฺโน [วตฺตสมฺปนฺโน (สี. สฺยา. ม. นิ. ๒.๔๕๔)] จ, เอตฺตาวตา โข, โภ, พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ. เนว โข อสกฺขิ ภารทฺวาโช มาณโว วาเสฏฺํ มาณวํ สฺาเปตุํ, น ปน อสกฺขิ วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ สฺาเปตุํ.

อถ โข วาเสฏฺโ มาณโว ภารทฺวาชํ มาณวํ อามนฺเตสิ – ‘‘อยํ โข, โภ [อยํ โภ (สี. สฺยา. ก.), อยํ โข (ปี.)] ภารทฺวาช, สมโณ โคตโม สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต อิจฺฉานงฺคเล วิหรติ อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ; ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต – ‘อิติปิ…เป… พุทฺโธ ภควา’ติ. อายาม, โภ ภารทฺวาช, เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกมิสฺสาม; อุปสงฺกมิตฺวา สมณํ โคตมํ เอตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสาม. ยถา โน สมโณ โคตโม พฺยากริสฺสติ ตถา นํ ธาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เอวํ, โภ’’ติ โข ภารทฺวาโช มาณโว วาเสฏฺสฺส มาณวสฺส ปจฺจสฺโสสิ.

อถ โข วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วาเสฏฺโ มาณโว ภควนฺตํ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –

๕๙๙.

‘‘อนุฺาตปฏิฺาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ;

อหํ โปกฺขรสาติสฺส, ตารุกฺขสฺสายํ มาณโว.

๖๐๐.

‘‘เตวิชฺชานํ ยทกฺขาตํ, ตตฺร เกวลิโนสฺมเส;

ปทกสฺม เวยฺยากรณา, ชปฺเป อาจริยสาทิสา.

๖๐๑.

‘‘เตสํ โน ชาติวาทสฺมึ, วิวาโท อตฺถิ โคตม;

ชาติยา พฺราหฺมโณ โหติ, ภารทฺวาโช อิติ ภาสติ;

อหฺจ กมฺมุนา [กมฺมนา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺรูมิ, เอวํ ชานาหิ จกฺขุม.

๖๐๒.

‘‘เต น สกฺโกม สฺาเปตุํ, อฺมฺํ มยํ อุโภ;

ภวนฺตํ [ภควนฺตํ (ก.)] ปุฏฺุมาคมฺหา, สมฺพุทฺธํ อิติ วิสฺสุตํ.

๖๐๓.

‘‘จนฺทํ ยถา ขยาตีตํ, เปจฺจ ปฺชลิกา ชนา;

วนฺทมานา นมสฺสนฺติ, เอวํ โลกสฺมิ โคตมํ.

๖๐๔.

‘‘จกฺขุํ โลเก สมุปฺปนฺนํ, มยํ ปุจฺฉาม โคตมํ;

ชาติยา พฺราหฺมโณ โหติ, อุทาหุ ภวติ กมฺมุนา;

อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนสุ พฺราหฺมณํ’’.

๖๐๕.

‘‘เตสํ โว อหํ พฺยกฺขิสฺสํ, (วาเสฏฺาติ ภควา) อนุปุพฺพํ ยถาตถํ;

ชาติวิภงฺคํ ปาณานํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๐๖.

‘‘ติณรุกฺเขปิ ชานาถ, น จาปิ ปฏิชานเร;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๐๗.

‘‘ตโต กีเฏ ปฏงฺเค จ, ยาว กุนฺถกิปิลฺลิเก;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๐๘.

‘‘จตุปฺปเทปิ ชานาถ, ขุทฺทเก จ มหลฺลเก;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๐๙.

‘‘ปาทูทเรปิ ชานาถ, อุรเค ทีฆปิฏฺิเก;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๑๐.

‘‘ตโต มจฺเฉปิ ชานาถ, โอทเก วาริโคจเร;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๑๑.

‘‘ตโต ปกฺขีปิ ชานาถ, ปตฺตยาเน วิหงฺคเม;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เตสํ, อฺมฺา หิ ชาติโย.

๖๑๒.

‘‘ยถา เอตาสุ ชาตีสุ, ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ;

เอวํ นตฺถิ มนุสฺเสสุ, ลิงฺคํ ชาติมยํ ปุถุ.

๖๑๓.

‘‘น เกเสหิ น สีเสน, น กณฺเณหิ น อกฺขิภิ;

น มุเขน น นาสาย, น โอฏฺเหิ ภมูหิ วา.

๖๑๔.

‘‘น คีวาย น อํเสหิ, น อุทเรน น ปิฏฺิยา;

น โสณิยา น อุรสา, น สมฺพาเธ น เมถุเน [น สมฺพาธา น เมถุนา (สฺยา. ก.)].

๖๑๕.

‘‘น หตฺเถหิ น ปาเทหิ, นางฺคุลีหิ นเขหิ วา;

น ชงฺฆาหิ น อูรูหิ, น วณฺเณน สเรน วา;

ลิงฺคํ ชาติมยํ เนว, ยถา อฺาสุ ชาติสุ.

๖๑๖.

‘‘ปจฺจตฺตฺจ สรีเรสุ [ปจฺจตฺตํ สสรีเรสุ (สี. ปี.)], มนุสฺเสสฺเวตํ น วิชฺชติ;

โวการฺจ มนุสฺเสสุ, สมฺาย ปวุจฺจติ.

๖๑๗.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โครกฺขํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, กสฺสโก โส น พฺราหฺมโณ.

๖๑๘.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปุถุสิปฺเปน ชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, สิปฺปิโก โส น พฺราหฺมโณ.

๖๑๙.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ.

๖๒๐.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปรเปสฺเสน ชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, เปสฺสิโก [เปสฺสโก (ก.)] โส น พฺราหฺมโณ.

๖๒๑.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, อทินฺนํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, โจโร เอโส น พฺราหฺมโณ.

๖๒๒.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, อิสฺสตฺถํ อุปชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, โยธาชีโว น พฺราหฺมโณ.

๖๒๓.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โปโรหิจฺเจน ชีวติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, ยาชโก เอโส น พฺราหฺมโณ.

๖๒๔.

‘‘โย หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, คามํ รฏฺฺจ ภุฺชติ;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, ราชา เอโส น พฺราหฺมโณ.

๖๒๕.

‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ;

โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ [ส เว (สี. สฺยา.)] โหติ สกิฺจโน;

อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๒๖.

‘‘สพฺพสํโยชนํ เฉตฺวา, โส เว น ปริตสฺสติ;

สงฺคาติคํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๒๗.

‘‘เฉตฺวา นทฺธึ วรตฺตฺจ, สนฺทานํ สหนุกฺกมํ;

อุกฺขิตฺตปลิฆํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๒๘.

‘‘อกฺโกสํ วธพนฺธฺจ, อทุฏฺโ โย ติติกฺขติ;

ขนฺตีพลํ พลานีกํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๒๙.

‘‘อกฺโกธนํ วตวนฺตํ, สีลวนฺตํ อนุสฺสทํ;

ทนฺตํ อนฺติมสารีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๐.

‘‘วาริ โปกฺขรปตฺเตว, อารคฺเคริว สาสโป;

โย น ลิมฺปติ กาเมสุ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๑.

‘‘โย ทุกฺขสฺส ปชานาติ, อิเธว ขยมตฺตโน;

ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๒.

‘‘คมฺภีรปฺํ เมธาวึ, มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ;

อุตฺตมตฺถมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๓.

‘‘อสํสฏฺํ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;

อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๔.

‘‘นิธาย ทณฺฑํ ภูเตสุ, ตเสสุ ถาวเรสุ จ;

โย น หนฺติ น ฆาเตติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๕.

‘‘อวิรุทฺธํ วิรุทฺเธสุ, อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตํ;

สาทาเนสุ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๖.

‘‘ยสฺส ราโค จ โทโส จ, มาโน มกฺโข จ ปาติโต;

สาสโปริว อารคฺคา, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๗.

‘‘อกกฺกสํ วิฺาปนึ, คิรํ สจฺจมุทีรเย;

ยาย นาภิสเช กฺจิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๘.

‘‘โยธ ทีฆํ ว รสฺสํ วา, อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ;

โลเก อทินฺนํ นาทิยติ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๓๙.

‘‘อาสา ยสฺส น วิชฺชนฺติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ;

นิราสาสํ [นิราสยํ (สี. สฺยา. ปี.), นิราสกํ (?)] วิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๐.

‘‘ยสฺสาลยา น วิชฺชนฺติ, อฺาย อกถํกถี;

อมโตคธมนุปฺปตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๑.

‘‘โยธ ปุฺฺจ ปาปฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;

อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๒.

‘‘จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๓.

‘‘โยมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;

ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, อเนโช อกถํกถี;

อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๔.

‘‘โยธ กาเม ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;

กามภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๕.

‘‘โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน, อนาคาโร ปริพฺพเช;

ตณฺหาภวปริกฺขีณํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๖.

‘‘หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, ทิพฺพํ โยคํ อุปจฺจคา;

สพฺพโยควิสํยุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๗.

‘‘หิตฺวา รติฺจ อรตึ, สีติภูตํ นิรูปธึ;

สพฺพโลกาภิภุํ วีรํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๘.

‘‘จุตึ โย เวทิ [โย’เวติ (?) อิติวุตฺตเก ๙๙ อฏฺกถาสํวณนา ปสฺสิตพฺพา] ตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;

อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๔๙.

‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;

ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๕๐.

‘‘ยสฺส ปุเร จ ปจฺฉา จ, มชฺเฌ จ นตฺถิ กิฺจนํ;

อกิฺจนํ อนาทานํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๕๑.

‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;

อเนชํ นฺหาตกํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๕๒.

‘‘ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ [โย’เวติ (?) อิติวุตฺตเก ๙๙ อฏฺกถาสํวณนา ปสฺสิตพฺพา], สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ;

อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.

๖๕๓.

‘‘สมฺา เหสา โลกสฺมึ, นามโคตฺตํ ปกปฺปิตํ;

สมฺมุจฺจา สมุทาคตํ, ตตฺถ ตตฺถ ปกปฺปิตํ.

๖๕๔.

‘‘ทีฆรตฺตมนุสยิตํ, ทิฏฺิคตมชานตํ;

อชานนฺตา โน [อชานนฺตา เต (อฏฺ.) ม. นิ. ๒.๔๖๐] ปพฺรุวนฺติ, ชาติยา โหติ พฺราหฺมโณ.

๖๕๕.

‘‘น ชจฺจา พฺราหฺมโณ โหติ, น ชจฺจา โหติ อพฺราหฺมโณ;

กมฺมุนา พฺราหฺมโณ โหติ, กมฺมุนา โหติ อพฺราหฺมโณ.

๖๕๖.

‘‘กสฺสโก กมฺมุนา โหติ, สิปฺปิโก โหติ กมฺมุนา;

วาณิโช กมฺมุนา โหติ, เปสฺสิโก โหติ กมฺมุนา.

๖๕๗.

‘‘โจโรปิ กมฺมุนา โหติ, โยธาชีโวปิ กมฺมุนา;

ยาชโก กมฺมุนา โหติ, ราชาปิ โหติ กมฺมุนา.

๖๕๘.

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ, กมฺมํ ปสฺสนฺติ ปณฺฑิตา;

ปฏิจฺจสมุปฺปาททสฺสา, กมฺมวิปากโกวิทา.

๖๕๙.

‘‘กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา;

กมฺมนิพนฺธนา สตฺตา, รถสฺสาณีว ยายโต.

๖๖๐.

‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยน, สํยเมน ทเมน จ;

เอเตน พฺราหฺมโณ โหติ, เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตมํ.

๖๖๑.

‘‘ตีหิ วิชฺชาหิ สมฺปนฺโน, สนฺโต ขีณปุนพฺภโว;

เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, พฺรหฺมา สกฺโก วิชานต’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต, วาเสฏฺภารทฺวาชา มาณวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อุปาสเก โน ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปเต [ปาณุเปตํ (ก.)] สรณํ คเต’’ติ.

วาเสฏฺสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.

๑๐. โกกาลิกสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โกกาลิโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปาปิจฺฉา, ภนฺเต, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คตา’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘มา เหวํ, โกกาลิก, มา เหวํ, โกกาลิก! ปสาเทหิ, โกกาลิก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ. เปสลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติ.

ทุติยมฺปิ โข…เป… ตติยมฺปิ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิฺจาปิ เม, ภนฺเต, ภควา สทฺธายิโก ปจฺจยิโก, อถ โข ปาปิจฺฉาว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คตา’’ติ. ตติยมฺปิ โข ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘มา เหวํ, โกกาลิก, มา เหวํ, โกกาลิก! ปสาเทหิ, โกกาลิก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ. เปสลา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา’’ติ.

อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อจิรปฺปกฺกนฺตสฺส จ โกกาลิกสฺส ภิกฺขุโน สาสปมตฺตีหิ ปิฬกาหิ สพฺโพ กาโย ผุโฏ [ผุฏฺโ (สฺยา.)] อโหสิ; สาสปมตฺติโย หุตฺวา มุคฺคมตฺติโย อเหสุํ; มุคฺคมตฺติโย หุตฺวา กฬายมตฺติโย อเหสุํ; กฬายมตฺติโย หุตฺวา โกลฏฺิมตฺติโย อเหสุํ; โกลฏฺิมตฺติโย หุตฺวา โกลมตฺติโย อเหสุํ; โกลมตฺติโย หุตฺวา อามลกมตฺติโย อเหสุํ; อามลกมตฺติโย หุตฺวา เพฬุวสลาฏุกมตฺติโย อเหสุํ; เพฬุวสลาฏุกมตฺติโย หุตฺวา พิลฺลมตฺติโย อเหสุํ; พิลฺลมตฺติโย หุตฺวา ปภิชฺชึสุ; ปุพฺพฺจ โลหิตฺจ ปคฺฆรึสุ. อถ โข โกกาลิโก ภิกฺขุ เตเนวาพาเธน กาลมกาสิ. กาลงฺกโต จ โกกาลิโก ภิกฺขุ ปทุมํ นิรยํ อุปปชฺชิ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา.

อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ, ิโต โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โกกาลิโก, ภนฺเต, ภิกฺขุ กาลงฺกโต; กาลงฺกโต จ, ภนฺเต, โกกาลิโก ภิกฺขุ ปทุมํ นิรยํ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติ. อิทมโวจ พฺรหฺมา สหมฺปติ; อิทํ วตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิ.

อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺตึ พฺรหฺมา สหมฺปติ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา…เป… อิทมโวจ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหมฺปติ, อิทํ วตฺวา มํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กีวทีฆํ นุ โข, ภนฺเต, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณ’’นฺติ? ‘‘ทีฆํ โข, ภิกฺขุ, ปทุเม นิรเย อายุปฺปมาณํ; ตํ น สุกรํ สงฺขาตุํ เอตฺตกานิ วสฺสานิ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ อิติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมา [อุปมํ (สี. สฺยา. ก.)] กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห; ตโต ปุริโส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ ติลํ อุทฺธเรยฺย. ขิปฺปตรํ โข โส ภิกฺขุ วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, นตฺเวว เอโก อพฺพุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพฺพุทา นิรยา เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ นิรพฺพุทา นิรยา เอวเมโก อพโพ นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพพา นิรยา เอวเมโก อหโห นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อหหา นิรยา เอวเมโก อฏโฏ นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อฏฏา นิรยา เอวเมโก กุมุโท นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ กุมุทา นิรยา เอวเมโก โสคนฺธิโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ โสคนฺธิกา นิรยา เอวเมโก อุปฺปลโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อุปฺปลกา นิรยา เอวเมโก ปุณฺฑรีโก นิรโย. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ ปุณฺฑรีกา นิรยา เอวเมโก ปทุโม นิรโย. ปทุมํ โข ปน ภิกฺขุ นิรยํ โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติ. อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๖๖๒.

‘‘ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุารี [กุธารี (ก.)] ชายเต มุเข;

ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํ.

๖๖๓.

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลึ, กลินา เตน สุขํ น วินฺทติ.

๖๖๔.

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ กลิ, โย อกฺเขสุ ธนปราชโย;

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหตฺตโร [มหนฺตกโร (สี.)] กลิ;

โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเย.

๖๖๕.

‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺตึสติ ปฺจ จ อพฺพุทานิ [อพฺพุทานํ (ก.)];

ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนฺจ ปณิธาย ปาปกํ.

๖๖๖.

‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปติ, โย วาปิ กตฺวา น กโรมิจาห;

อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถ.

๖๖๗.

‘‘โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต.

๖๖๘.

‘‘โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต, โส วจสา ปริภาสติ อฺเ;

อสทฺโธ กทริโย อวทฺู, มจฺฉริ เปสุณิยํ [เปสุณิยสฺมึ (พหูสุ)] อนุยุตฺโต.

๖๖๙.

‘‘มุขทุคฺค วิภูต อนริย, ภูนหุ [ภุนหต (สฺยา. ก.)] ปาปก ทุกฺกฏการิ;

ปุริสนฺต กลี อวชาต, มา พหุภาณิธ เนรยิโกสิ.

๖๗๐.

‘‘รชมากิรสี อหิตาย, สนฺเต ครหสิ กิพฺพิสการี;

พหูนิ ทุจฺจริตานิ จริตฺวา, คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺตํ.

๖๗๑.

‘‘น หิ นสฺสติ กสฺสจิ กมฺมํ, เอติ หตํ ลภเตว สุวามิ;

ทุกฺขํ มนฺโท ปรโลเก, อตฺตนิ ปสฺสติ กิพฺพิสการี.

๖๗๒.

‘‘อโยสงฺกุสมาหตฏฺานํ, ติณฺหธารมยสูลมุเปติ;

อถ ตตฺตอโยคุฬสนฺนิภํ, โภชนมตฺถิ ตถา ปติรูปํ.

๖๗๓.

‘‘น หิ วคฺคุ วทนฺติ วทนฺตา, นาภิชวนฺติ น ตาณมุเปนฺติ;

องฺคาเร สนฺถเต สยนฺติ [เสนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], คินิสมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺติ.

๖๗๔.

‘‘ชาเลน จ โอนหิยาน, ตตฺถ หนนฺติ อโยมยกุเฏภิ [อโยมยกูเฏหิ (สี. สฺยา. ปี.)];

อนฺธํว ติมิสมายนฺติ, ตํ วิตตฺหิ ยถา มหิกาโย.

๖๗๕.

‘‘อถ โลหมยํ ปน กุมฺภึ, คินิสมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺติ;

ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตํ, อคฺคินิสมาสุ [คินิสฺสมาสุ (ก.)] สมุปฺปิลวาเต.

๖๗๖.

‘‘อถ ปุพฺพโลหิตมิสฺเส, ตตฺถ กึ ปจฺจติ กิพฺพิสการี;

ยํ ยํ ทิสกํ [ทิสตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อธิเสติ, ตตฺถ กิลิสฺสติ สมฺผุสมาโน.

๖๗๗.

‘‘ปุฬวาวสเถ สลิลสฺมึ, ตตฺถ กึ ปจฺจติ กิพฺพิสการี;

คนฺตุํ น หิ ตีรมปตฺถิ, สพฺพสมา หิ สมนฺตกปลฺลา.

๖๗๘.

‘‘อสิปตฺตวนํ ปน ติณฺหํ, ตํ ปวิสนฺติ สมุจฺฉิทคตฺตา;

ชิวฺหํ พลิเสน คเหตฺวา, อารชยารชยา วิหนนฺติ.

๖๗๙.

‘‘อถ เวตรณึ ปน ทุคฺคํ, ติณฺหธารขุรธารมุเปนฺติ;

ตตฺถ มนฺทา ปปตนฺติ, ปาปกรา ปาปานิ กริตฺวา.

๖๘๐.

‘‘ขาทนฺติ หิ ตตฺถ รุทนฺเต, สามา สพลา กาโกลคณา จ;

โสณา สิงฺคาลา [สิคาลา (สี. ปี.)] ปฏิคิทฺธา [ปฏิคิชฺฌา (สฺยา. ปี.)], กุลลา วายสา จ [กุลลา จ วายสา (?)] วิตุทนฺติ.

๖๘๑.

‘‘กิจฺฉา วตยํ อิธ วุตฺติ, ยํ ชโน ผุสติ [ปสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)] กิพฺพิสการี;

ตสฺมา อิธ ชีวิตเสเส, กิจฺจกโร สิยา นโร น จปฺปมชฺเช.

๖๘๒.

‘‘เต คณิตา วิทูหิ ติลวาหา, เย ปทุเม นิรเย อุปนีตา;

นหุตานิ หิ โกฏิโย ปฺจ ภวนฺติ, ทฺวาทส โกฏิสตานิ ปุนฺา [ปนยฺเย (ก.)].

๖๘๓.

‘‘ยาว ทุขา [ทุกฺขา (สี. สฺยา.), ทุกฺข (ปี. ก.)] นิรยา อิธ วุตฺตา, ตตฺถปิ ตาว จิรํ วสิตพฺพํ;

ตสฺมา สุจิเปสลสาธุคุเณสุ, วาจํ มนํ สตตํ [ปกตํ (สฺยา.)] ปริรกฺเข’’ติ.

โกกาลิกสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๑. นาลกสุตฺตํ

๖๘๔.

อานนฺทชาเต ติทสคเณ ปตีเต, สกฺกฺจ อินฺทํ สุจิวสเน จ เทเว;

ทุสฺสํ คเหตฺวา อติริว โถมยนฺเต, อสิโต อิสิ อทฺทส ทิวาวิหาเร.

๖๘๕.

ทิสฺวาน เทเว มุทิตมเน อุทคฺเค, จิตฺตึ กริตฺวาน อิทมโวจ [กริตฺวา อิทมโวจาสิ (สี.)] ตตฺถ;

‘‘กึ เทวสงฺโฆ อติริว กลฺยรูโป, ทุสฺสํ คเหตฺวา รมยถ [ภมยถ (สี.)] กึ ปฏิจฺจ.

๖๘๖.

‘‘ยทาปิ อาสี อสุเรหิ สงฺคโม, ชโย สุรานํ อสุรา ปราชิตา.

ตทาปิ เนตาทิโส โลมหํสโน, กิมพฺภุตํ ทฏฺุ มรู ปโมทิตา.

๖๘๗.

‘‘เสเฬนฺติ คายนฺติ จ วาทยนฺติ จ, ภุชานิ โผเฏนฺติ [โปเนฺติ (สี. ปี.), โปเถนฺติ (ก.)] จ นจฺจยนฺติ จ;

ปุจฺฉามิ โวหํ เมรุมุทฺธวาสิเน, ธุนาถ เม สํสยํ ขิปฺป มาริสา’’.

๖๘๘.

‘‘โส โพธิสตฺโต รตนวโร อตุลฺโย, มนุสฺสโลเก หิตสุขตฺถาย [หิตสุขตาย (สี. สฺยา. ปี.)] ชาโต;

สกฺยาน คาเม ชนปเท ลุมฺพิเนยฺเย, เตนมฺห ตุฏฺา อติริว กลฺยรูปา.

๖๘๙.

‘‘โส สพฺพสตฺตุตฺตโม อคฺคปุคฺคโล, นราสโภ สพฺพปชานมุตฺตโม;

วตฺเตสฺสติ จกฺกมิสิวฺหเย วเน, นทํว สีโห พลวา มิคาภิภู’’.

๖๙๐.

ตํ สทฺทํ สุตฺวา ตุริตมวสรี โส, สุทฺโธทนสฺส ตท ภวนํ อุปาวิสิ [อุปาคมิ (สี. ปี.)];

นิสชฺช ตตฺถ อิทมโวจาสิ สกฺเย, ‘‘กุหึ กุมาโร อหมปิ ทฏฺุกาโม’’.

๖๙๑.

ตโต กุมารํ ชลิตมิว สุวณฺณํ, อุกฺกามุเขว สุกุสลสมฺปหฏฺํ [สุกุสเลน สมฺปหฏฺํ (ก.)];

ททฺทลฺลมานํ [ททฺทฬฺหมานํ (ก.)] สิริยา อโนมวณฺณํ, ทสฺเสสุ ปุตฺตํ อสิตวฺหยสฺส สกฺยา.

๖๙๒.

ทิสฺวา กุมารํ สิขิมิว ปชฺชลนฺตํ, ตาราสภํว นภสิคมํ วิสุทฺธํ;

สูริยํ ตปนฺตํ สรทริวพฺภมุตฺตํ, อานนฺทชาโต วิปุลมลตฺถ ปีตึ.

๖๙๓.

อเนกสาขฺจ สหสฺสมณฺฑลํ, ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;

สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา, น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา.

๖๙๔.

ทิสฺวา ชฏี กณฺหสิริวฺหโย อิสิ, สุวณฺณนิกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล;

เสตฺจ ฉตฺตํ ธริยนฺต [ธาริยนฺต (สฺยา.), ธารยนฺตํ (สี. ก.)] มุทฺธนิ, อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ปฏิคฺคเห.

๖๙๕.

ปฏิคฺคเหตฺวา ปน สกฺยปุงฺควํ, ชิคีสโต [ชิคึสโก (สี. สฺยา. ปี.)] ลกฺขณมนฺตปารคู;

ปสนฺนจิตฺโต คิรมพฺภุทีรยิ, ‘‘อนุตฺตรายํ ทฺวิปทานมุตฺตโม’’ [ทิปทานมุตฺตโม (สี. สฺยา. ปี.)].

๖๙๖.

อถตฺตโน คมนมนุสฺสรนฺโต, อกลฺยรูโป คฬยติ อสฺสุกานิ;

ทิสฺวาน สกฺยา อิสิมโวจุํ รุทนฺตํ,

‘‘โน เจ กุมาเร ภวิสฺสติ อนฺตราโย’’.

๖๙๗.

ทิสฺวาน สกฺเย อิสิมโวจ อกลฺเย, ‘‘นาหํ กุมาเร อหิตมนุสฺสรามิ;

น จาปิมสฺส ภวิสฺสติ อนฺตราโย, น โอรกายํ อธิมานสา [อธิมนสา (สี. สฺยา.)] ภวาถ.

๖๙๘.

‘‘สมฺโพธิยคฺคํ ผุสิสฺสตายํ กุมาโร, โส ธมฺมจกฺกํ ปรมวิสุทฺธทสฺสี;

วตฺเตสฺสตายํ พหุชนหิตานุกมฺปี, วิตฺถาริกสฺส ภวิสฺสติ พฺรหฺมจริยํ.

๖๙๙.

‘‘มมฺจ อายุ น จิรมิธาวเสโส, อถนฺตรา เม ภวิสฺสติ กาลกิริยา;

โสหํ น โสสฺสํ [สุสฺสํ (สี. สฺยา.)] อสมธุรสฺส ธมฺมํ, เตนมฺหิ อฏฺโฏ พฺยสนํคโต อฆาวี’’.

๗๐๐.

โส สากิยานํ วิปุลํ ชเนตฺวา ปีตึ, อนฺเตปุรมฺหา นิคฺคมา [นิรคมา (สี. สฺยา.), นิคมา (ก. สี.), นิรคม (ปี.)] พฺรหฺมจารี;

โส ภาคิเนยฺยํ สยํ อนุกมฺปมาโน, สมาทเปสิ อสมธุรสฺส ธมฺเม.

๗๐๑.

‘‘พุทฺโธติ โฆสํ ยท [ยทิ (สฺยา. ก.)] ปรโต สุณาสิ, สมฺโพธิปตฺโต วิวรติ ธมฺมมคฺคํ;

คนฺตฺวาน ตตฺถ สมยํ ปริปุจฺฉมาโน [สยํ ปริปุจฺฉิยาโน (สี. สฺยา.)], จรสฺสุ ตสฺมึ ภควติ พฺรหฺมจริยํ’’.

๗๐๒.

เตนานุสิฏฺโ หิตมเนน ตาทินา, อนาคเต ปรมวิสุทฺธทสฺสินา;

โส นาลโก อุปจิตปุฺสฺจโย, ชินํ ปติกฺขํ [ปติ + อิกฺขํ = ปติกฺขํ] ปริวสิ รกฺขิตินฺทฺริโย.

๗๐๓.

สุตฺวาน โฆสํ ชินวรจกฺกวตฺตเน, คนฺตฺวาน ทิสฺวา อิสินิสภํ ปสนฺโน;

โมเนยฺยเสฏฺํ มุนิปวรํ อปุจฺฉิ, สมาคเต อสิตาวฺหยสฺส สาสเนติ.

วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.

๗๐๔.

‘‘อฺาตเมตํ วจนํ, อสิตสฺส ยถาตถํ;

ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามิ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.

๗๐๕.

‘‘อนคาริยุเปตสฺส, ภิกฺขาจริยํ ชิคีสโต;

มุนิ ปพฺรูหิ เม ปุฏฺโ, โมเนยฺยํ อุตฺตมํ ปทํ’’.

๗๐๖.

‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺสํ, (อิติ ภควา) ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;

หนฺท เต นํ ปวกฺขามิ, สนฺถมฺภสฺสุ ทฬฺโห ภว.

๗๐๗.

‘‘สมานภาคํ กุพฺเพถ, คาเม อกฺกุฏฺวนฺทิตํ;

มโนปโทสํ รกฺเขยฺย, สนฺโต อนุณฺณโต จเร.

๗๐๘.

‘‘อุจฺจาวจา นิจฺฉรนฺติ, ทาเย อคฺคิสิขูปมา;

นาริโย มุนึ ปโลเภนฺติ, ตาสุ ตํ มา ปโลภยุํ.

๗๐๙.

‘‘วิรโต เมถุนา ธมฺมา, หิตฺวา กาเม ปโรปเร [ปโรวเร (สี. ปี.), วราวเร (สฺยา.)];

อวิรุทฺโธ อสารตฺโต, ปาเณสุ ตสถาวเร.

๗๑๐.

‘‘ยถา อหํ ตถา เอเต, ยถา เอเต ตถา อหํ;

อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย.

๗๑๑.

‘‘หิตฺวา อิจฺฉฺจ โลภฺจ, ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน;

จกฺขุมา ปฏิปชฺเชยฺย, ตเรยฺย นรกํ อิมํ.

๗๑๒.

‘‘อูนูทโร มิตาหาโร, อปฺปิจฺฉสฺส อโลลุโป;

สทา [ส เว (ปี.)] อิจฺฉาย นิจฺฉาโต, อนิจฺโฉ โหติ นิพฺพุโต.

๗๑๓.

‘‘ส ปิณฺฑจารํ จริตฺวา, วนนฺตมภิหารเย;

อุปฏฺิโต รุกฺขมูลสฺมึ, อาสนูปคโต มุนิ.

๗๑๔.

‘‘ส ฌานปสุโต ธีโร, วนนฺเต รมิโต สิยา;

ฌาเยถ รุกฺขมูลสฺมึ, อตฺตานมภิโตสยํ.

๗๑๕.

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], คามนฺตมภิหารเย;

อวฺหานํ นาภินนฺเทยฺย, อภิหารฺจ คามโต.

๗๑๖.

‘‘น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเร;

ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณ.

๗๑๗.

‘‘อลตฺถํ ยทิทํ สาธุ, นาลตฺถํ กุสลํ อิติ;

อุภเยเนว โส ตาที, รุกฺขํวุปนิวตฺตติ [รุกฺขํวุ’ปติวตฺตติ (ก.), รุกฺขํว อุปาติวตฺตติ (สฺยา.)].

๗๑๘.

‘‘ส ปตฺตปาณิ วิจรนฺโต, อมูโค มูคสมฺมโต;

อปฺปํ ทานํ น หีเฬยฺย, ทาตารํ นาวชานิยา.

๗๑๙.

‘‘อุจฺจาวจา หิ ปฏิปทา, สมเณน ปกาสิตา;

น ปารํ ทิคุณํ ยนฺติ, นยิทํ เอกคุณํ มุตํ.

๗๒๐.

‘‘ยสฺส จ วิสตา นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;

กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชติ.

๗๒๑.

‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺสํ, ขุรธารูปโม ภเว;

ชิวฺหาย ตาลุมาหจฺจ, อุทเร สฺโต สิยา.

๗๒๒.

‘‘อลีนจิตฺโต จ สิยา, น จาปิ พหุ จินฺตเย;

นิรามคนฺโธ อสิโต, พฺรหฺมจริยปรายโณ.

๗๒๓.

‘‘เอกาสนสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;

เอกตฺตํ โมนมกฺขาตํ, เอโก เจ อภิรมิสฺสสิ;

อถ ภาหิสิ [ภาสิหิ (สี. สฺยา. ปี.)] ทสทิสา.

๗๒๔.

‘‘สุตฺวา ธีรานํ นิคฺโฆสํ, ฌายีนํ กามจาคินํ;

ตโต หิริฺจ สทฺธฺจ, ภิยฺโย กุพฺเพถ มามโก.

๗๒๕.

‘‘ตํ นทีหิ วิชานาถ, โสพฺเภสุ ปทเรสุ จ;

สณนฺตา ยนฺติ กุโสพฺภา [กุสฺสุพฺภา (สี.)], ตุณฺหียนฺติ มโหทธี.

๗๒๖.

‘‘ยทูนกํ ตํ สณติ, ยํ ปูรํ สนฺตเมว ตํ;

อฑฺฒกุมฺภูปโม พาโล, รหโท ปูโรว ปณฺฑิโต.

๗๒๗.

‘‘ยํ สมโณ พหุํ ภาสติ, อุเปตํ อตฺถสฺหิตํ;

ชานํ โส ธมฺมํ เทเสติ, ชานํ โส พหุ ภาสติ.

๗๒๘.

‘‘โย จ ชานํ สํยตตฺโต, ชานํ น พหุ ภาสติ;

มุนี โมนมรหติ, ส มุนี โมนมชฺฌคา’’ติ.

นาลกสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๒. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ

เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘‘เย เต, ภิกฺขเว, กุสลา ธมฺมา อริยา นิยฺยานิกา สมฺโพธคามิโน, เตสํ โว, ภิกฺขเว, กุสลานํ ธมฺมานํ อริยานํ นิยฺยานิกานํ สมฺโพธคามีนํ กา อุปนิสา สวนายา’ติ อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ, เต เอวมสฺสุ วจนียา – ‘ยาวเทว ทฺวยตานํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ าณายา’ติ. กิฺจ ทฺวยตํ วเทถ?

(๑) ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยเมกานุปสฺสนา. อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๒๙.

‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

๗๓๐.

‘‘เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.

๗๓๑.

‘‘เย จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

ตฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

๗๓๒.

‘‘เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

ภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ.

(๒) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปธิปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปธีนํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๓๓.

‘‘อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา;

โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติ.

(๓) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อวิชฺชาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๓๔.

‘‘ชาติมรณสํสารํ, เย วชนฺติ ปุนปฺปุนํ;

อิตฺถภาวฺถาภาวํ, อวิชฺชาเยว สา คติ.

๗๓๕.

‘‘อวิชฺชา หายํ มหาโมโห, เยนิทํ สํสิตํ จิรํ;

วิชฺชาคตา จ เย สตฺตา, น เต คจฺฉนฺติ [นาคจฺฉนฺติ (สี. ปี.)] ปุนพฺภว’’นฺติ.

(๔) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ สงฺขารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. สงฺขารานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๓๖.

‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ สงฺขารปจฺจยา;

สงฺขารานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๓๗.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ สงฺขารปจฺจยา;

สพฺพสงฺขารสมถา, สฺานํ อุปโรธนา;

เอวํ ทุกฺขกฺขโย โหติ, เอตํ ตฺวา ยถาตถํ.

๗๓๘.

‘‘สมฺมทฺทสา เวทคุโน, สมฺมทฺาย ปณฺฑิตา;

อภิภุยฺย มารสํโยคํ, น คจฺฉนฺติ [นาคจฺฉนฺติ (สี. ปี.)] ปุนพฺภว’’นฺติ.

(๕) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ วิฺาณปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. วิฺาณสฺส ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๓๙.

‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ วิฺาณปจฺจยา;

วิฺาณสฺส นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๔๐.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ วิฺาณปจฺจยา;

วิฺาณูปสมา ภิกฺขุ, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ.

(๖) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ผสฺสปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ผสฺสสฺส ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๔๑.

‘‘เตสํ ผสฺสปเรตานํ, ภวโสตานุสารินํ;

กุมฺมคฺคปฏิปนฺนานํ, อารา สํโยชนกฺขโย.

๗๔๒.

‘‘เย จ ผสฺสํ ปริฺาย, อฺายุปสเม [ปฺาย อุปสเม (สฺยา.)] รตา;

เต เว ผสฺสาภิสมยา, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา’’ติ.

(๗) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ เวทนาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. เวทนานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๔๓.

‘‘สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ สห;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ยํ กิฺจิ อตฺถิ เวทิตํ.

๗๔๔.

‘‘เอตํ ทุกฺขนฺติ ตฺวาน, โมสธมฺมํ ปโลกินํ [ปโลกิตํ (สี.)];

ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสํ, เอวํ ตตฺถ วิชานติ [วิรชฺชติ (ก. สี.)];

เวทนานํ ขยา ภิกฺขุ, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ.

(๘) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ ตณฺหาปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. ตณฺหาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๔๕.

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.

๗๔๖.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (พหูสุ) อิติวุตฺตเก ๑๕ ปสฺสิตพฺพํ] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

(๙) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อุปาทานปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อุปาทานานํ [อุปาทานสฺส (สฺยา. ก.)] ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๔๗.

‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภูโต ทุกฺขํ นิคจฺฉติ;

ชาตสฺส มรณํ โหติ, เอโส ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๔๘.

‘‘ตสฺมา อุปาทานกฺขยา, สมฺมทฺาย ปณฺฑิตา;

ชาติกฺขยํ อภิฺาย, น คจฺฉนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.

(๑๐) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อารมฺภานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๔๙.

‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๕๐.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ อารมฺภปจฺจยา;

สพฺพารมฺภํ ปฏินิสฺสชฺช, อนารมฺเภ วิมุตฺติโน.

๗๕๑.

‘‘อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

วิกฺขีโณ [วิติณฺโณ (สี.)] ชาติสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ.

(๑๑) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อาหารปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อาหารานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๕๒.

‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อาหารปจฺจยา;

อาหารานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๕๓.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ อาหารปจฺจยา;

สพฺพาหารํ ปริฺาย, สพฺพาหารมนิสฺสิโต.

๗๕๔.

‘‘อาโรคฺยํ สมฺมทฺาย, อาสวานํ ปริกฺขยา;

สงฺขาย เสวี ธมฺมฏฺโ, สงฺขฺยํ [สงฺขํ (สี. ปี.)] โนเปติ เวทคู’’ติ.

(๑๒) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อิฺชิตปจฺจยาติ, อยเมกานุปสฺสนา. อิฺชิตานํ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๕๕.

‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อิฺชิตปจฺจยา;

อิฺชิตานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว.

๗๕๖.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ทุกฺขํ อิฺชิตปจฺจยา;

ตสฺมา หิ เอชํ โวสฺสชฺช, สงฺขาเร อุปรุนฺธิย;

อเนโช อนุปาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

(๑๓) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? นิสฺสิตสฺส จลิตํ โหตีติ, อยเมกานุปสฺสนา. อนิสฺสิโต น จลตีติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๕๗.

‘‘อนิสฺสิโต น จลติ, นิสฺสิโต จ อุปาทิยํ;

อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.

๗๕๘.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, นิสฺสเยสุ มหพฺภยํ;

อนิสฺสิโต อนุปาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

(๑๔) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? รูเปหิ, ภิกฺขเว, อรูปา [อารุปฺปา (สี. ปี.)] สนฺตตราติ, อยเมกานุปสฺสนา. อรูเปหิ นิโรโธ สนฺตตโรติ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๕๙.

‘‘เย จ รูปูปคา สตฺตา, เย จ อรูปฏฺายิโน [อารุปฺปวาสิโน (สี. ปี.)];

นิโรธํ อปฺปชานนฺตา, อาคนฺตาโร ปุนพฺภวํ.

๗๖๐.

‘‘เย จ รูเป ปริฺาย, อรูเปสุ อสณฺิตา [สุสณฺิตา (สี. สฺยา. ปี.)];

นิโรเธ เย วิมุจฺจนฺติ, เต ชนา มจฺจุหายิโน’’ติ.

(๑๕) ‘‘สิยา อฺเนปิ…เป… กถฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สจฺจนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ มุสาติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยเมกานุปสฺสนา. ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส…เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ มุสาติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ สจฺจนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา…เป… อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๖๑.

‘‘อนตฺตนิ อตฺตมานึ [อตฺตมานี (สฺยา.), อตฺตมานํ (ปี. ก.)], ปสฺส โลกํ สเทวกํ;

นิวิฏฺํ นามรูปสฺมึ, อิทํ สจฺจนฺติ มฺติ.

๗๖๒.

‘‘เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา;

ตฺหิ ตสฺส มุสา โหติ, โมสธมฺมฺหิ อิตฺตรํ.

๗๖๓.

‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ, ตทริยา สจฺจโต วิทู;

เต เว สจฺจาภิสมยา, นิจฺฉาตา ปรินิพฺพุตา’’ติ.

(๑๖) ‘‘‘สิยา อฺเนปิ ปริยาเยน สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสนา’ติ, อิติ เจ, ภิกฺขเว, ปุจฺฉิตาโร อสฺสุ; ‘สิยา’ติสฺสุ วจนียา. กถฺจ สิยา? ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อิทํ สุขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ, ตทมริยานํ เอตํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยเมกานุปสฺสนา. ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส…เป… สเทวมนุสฺสาย อิทํ ทุกฺขนฺติ อุปนิชฺฌายิตํ ตทมริยานํ เอตํ สุขนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, อยํ ทุติยานุปสฺสนา. เอวํ สมฺมา ทฺวยตานุปสฺสิโน โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผลํ ปาฏิกงฺขํ – ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตาติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

๗๖๔.

‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา;

อิฏฺา กนฺตา มนาปา จ, ยาวตตฺถีติ วุจฺจติ.

๗๖๕.

‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, เอเต โว สุขสมฺมตา;

ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ, ตํ เนสํ ทุกฺขสมฺมตํ.

๗๖๖.

‘‘สุขนฺติ ทิฏฺมริเยหิ, สกฺกายสฺสุปโรธนํ;

ปจฺจนีกมิทํ โหติ, สพฺพโลเกน ปสฺสตํ.

๗๖๗.

‘‘ยํ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต;

ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู.

๗๖๘.

‘‘ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺปมูฬฺเหตฺถวิทฺทสุ [สมฺปมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ (สี. ปี.), สมฺมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ (?)];

นิวุตานํ ตโม โหติ, อนฺธกาโร อปสฺสตํ.

๗๖๙.

‘‘สตฺจ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิว;

สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคฺคา ธมฺมสฺส โกวิทา.

๗๗๐.

‘‘ภวราคปเรเตหิ, ภวโสตานุสาริภิ;

มารเธยฺยานุปนฺเนหิ, นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ.

๗๗๑.

‘‘โก นุ อฺตฺรมริเยหิ, ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ;

ยํ ปทํ สมฺมทฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. อิมสฺมึ จ [อิมสฺมึ โข (สี.)] ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ.

ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.

ตสฺสุทฺทานํ

สจฺจํ อุปธิ อวิชฺชา จ, สงฺขาเร วิฺาณปฺจมํ;

ผสฺสเวทนิยา ตณฺหา, อุปาทานารมฺภอาหารา;

อิฺชิตํ จลิตํ รูปํ, สจฺจํ ทุกฺเขน โสฬสาติ.

มหาวคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.

ตสฺสุทฺทานํ

ปพฺพชฺชา จ ปธานฺจ, สุภาสิตฺจ สุนฺทริ;

มาฆสุตฺตํ สภิโย จ, เสโล สลฺลฺจ วุจฺจติ.

วาเสฏฺโ จาปิ โกกาลิ, นาลโก ทฺวยตานุปสฺสนา;

ทฺวาทเสตานิ สุตฺตานิ, มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.

๔. อฏฺกวคฺโค

๑. กามสุตฺตํ

๗๗๒.

กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.

๗๗๓.

ตสฺส เจ กามยานสฺส [กามยมานสฺส (ก.)], ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.

๗๗๔.

โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ [โส อิมํ (สี. ปี.)] วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.

๗๗๕.

เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควสฺสํ [ควาสฺสํ (สี. สฺยา. ปี.)] ทาสโปริสํ;

ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌติ.

๗๗๖.

อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.

๗๗๗.

ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;

เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว [สิฺจิตฺวา (สี.)] ปารคูติ.

กามสุตฺตํ ปมํ นิฏฺิตํ.

๒. คุหฏฺกสุตฺตํ

๗๗๘.

สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;

ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.

๗๗๙.

อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมุฺจา น หิ อฺโมกฺขา;

ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปํ.

๗๘๐.

กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;

ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.

๗๘๑.

ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;

น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.

๗๘๒.

ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;

หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.

๗๘๓.

มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;

เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.

๗๘๔.

อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;

ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิปฺปตี [น ลิมฺปตี (สฺยา. ก.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร.

๗๘๕.

สฺํ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;

อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี [นาสึสตี (สี. สฺยา. ปี.)] โลกมิมํ ปรฺจาติ.

คุหฏฺกสุตฺตํ ทุติยํ นิฏฺิตํ.

๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตํ

๗๘๖.

วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;

วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจิ.

๗๘๗.

สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;

สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.

๗๘๘.

โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว ปเรส [ปรสฺส (ก.)] ปาว [ปาวา (สี. สฺยา. ปี.)];

อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว.

๗๘๙.

สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;

ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.

๗๙๐.

ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา [ปุเรกฺขตา (สี.)] สนฺติ อวีวทาตา;

ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจ สนฺตึ.

๗๙๑.

ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.

๗๙๒.

โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;

มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.

๗๙๓.

อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;

อตฺตา นิรตฺตา [อตฺตํ นิรตฺตํ (พหูสุ)] น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ.

ทุฏฺฏฺกสุตฺตํ ตติยํ นิฏฺิตํ.

๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตํ

๗๙๔.

ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;

เอวาภิชานํ [เอตาภิชานํ (สี. ปี.)] ปรมนฺติ ตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณํ.

๗๙๕.

ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;

อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ.

๗๙๖.

น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;

ปุฺเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน.

๗๙๗.

ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;

เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมุฺจํ คหายํ [ปมุขํ คหาย (สฺยา.), ปมุฺจ คหาย (ก.)].

๗๙๘.

สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโต;

วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโ.

๗๙๙.

ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;

ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย.

๘๐๐.

น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;

อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเก.

๘๐๑.

สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา ว ทิสฺวา ว [ตฺวา จ ทิสฺวา จ (ก. สี. ก.)] สมุคฺคหีตํ;

น ราคราคี น วิราครตฺโต, ตสฺสีธ นตฺถี ปรมุคฺคหีตนฺติ.

สุทฺธฏฺกสุตฺตํ จตุตฺถํ นิฏฺิตํ.

๕. ปรมฏฺกสุตฺตํ

๘๐๒.

ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตริ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;

หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.

๘๐๓.

ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต [สีลพฺพเต (สฺยา.)] มุเต วา;

ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.

๘๐๔.

ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;

ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.

๘๐๕.

ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;

สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปิ.

๘๐๖.

อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;

ส เว วิยตฺเตสุ [วิยุตฺเตสุ (สี. อฏฺ.), ทฺวิยตฺเตสุ (ก.)] น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ [ทิฏฺิมปิ (ก.)] โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.

๘๐๗.

ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;

นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.

๘๐๘.

ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา;

ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.

๘๐๙.

น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ.

ปรมฏฺกสุตฺตํ ปฺจมํ นิฏฺิตํ.

๖. ชราสุตฺตํ

๘๑๐.

อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี. อฏฺ.)];

โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.

๘๑๑.

โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ [น หิ สนฺตา (สี.), น หี สนฺติ (กตฺถจิ)] นิจฺจา ปริคฺคหา;

วินาภาวสนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.

๘๑๒.

มรเณนปิ ตํ ปหียติ [ปหิยฺยติ (สี. สฺยา. ก.)], ยํ ปุริโส มมิทนฺติ [มมยิทนฺติ (สี. สฺยา. ก.), มมายนฺติ (ก.)] มฺติ;

เอตมฺปิ วิทิตฺวา [เอตํ ทิสฺวาน (นิทฺเทเส), เอตมฺปิ วิทิตฺว (?)] ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก.

๘๑๓.

สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;

เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลกตํ น ปสฺสติ.

๘๑๔.

ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ [นามเมวา วสิสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)];

นามํเยวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน.

๘๑๕.

โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ [โสกปริเทวมจฺฉรํ (สี. สฺยา. ปี.), โสกํ ปริเทวมจฺฉรํ (?)], น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;

ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.

๘๑๖.

ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;

สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.

๘๑๗.

สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;

ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ [ลิปฺปติ (สี. ปี.)].

๘๑๘.

อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;

เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา.

๘๑๙.

โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วา;

นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ.

ชราสุตฺตํ ฉฏฺํ นิฏฺิตํ.

๗. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ

๘๒๐.

‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, (อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย) วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;

สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเส.

๘๒๑.

‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;

มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ.

๘๒๒.

‘‘เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;

ยานํ ภนฺตํ ว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ.

๘๒๓.

‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;

เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว.

๘๒๔.

‘‘สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;

สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.

๘๒๕.

‘‘อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;

เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหติ.

๘๒๖.

‘‘ปณฺฑิโตติ สมฺาโต, เอกจริยํ อธิฏฺิโต;

อถาปิ [ส จาปิ (นิทฺเทเส)] เมถุเน ยุตฺโต, มนฺโทว ปริกิสฺสติ [ปริกิลิสฺสติ (สี.)].

๘๒๗.

‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ;

เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุนํ.

๘๒๘.

‘‘วิเวกฺเว สิกฺเขถ, เอตทริยานมุตฺตมํ;

น เตน เสฏฺโ มฺเถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก.

๘๒๙.

‘‘ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;

โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา [คถิตา (สี.)] ปชา’’ติ.

ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ สตฺตมํ นิฏฺิตํ.

๘. ปสูรสุตฺตํ

๘๓๐.

อิเธว สุทฺธิ อิติ วาทยนฺติ [วิทิยนฺติ (สี. ปี.)], นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;

ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.

๘๓๑.

เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;

วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลา วทานา.

๘๓๒.

ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;

อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.

๘๓๓.

ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส;

ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.

๘๓๔.

เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาติ นิฆาติ โหติ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิปสํสลาภา.

๘๓๕.

ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;

โส หสฺสตี อุณฺณมตี [อุนฺนมตี (?)] จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.

๘๓๖.

ยา อุณฺณตี [อุนฺนตี (?)] สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.

๘๓๗.

สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;

เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.

๘๓๘.

เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ [วิวาทิยนฺติ (สี. ปี.)], อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;

เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.

๘๓๙.

วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;

เตสุ ตฺวํ กึ ลเภโถ ปสูร, เยสีธ นตฺถี ปรมุคฺคหีตํ.

๘๔๐.

อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;

โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ.

ปสูรสุตฺตํ อฏฺมํ นิฏฺิตํ.

๙. มาคณฺฑิยสุตฺตํ

๘๔๑.

‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ [อรติฺจ ราคํ (สฺยา. ก.)], นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;

กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’.

๘๔๒.

‘‘เอตาทิสํ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นารึ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;

ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ [สีลวตานุชีวิตํ (สี. ปี. ก.)], ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสํ’’.

๘๔๓.

‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, (มาคณฺฑิยาติ [มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา. ปี.)] ภควา)

ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย,

อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ’’.

๘๔๔.

‘‘วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, (อิติ มาคณฺฑิโย [มาคนฺทิโย (สี. สฺยา. ปี.)] )

เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;

อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ,

กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ’’.

๘๔๕.

‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา,

อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย,

สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’.

๘๔๖.

‘‘โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (อิติ มาคณฺฑิโย)

สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;

อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา,

อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;

มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ,

ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ’’.

๘๔๗.

‘‘ทิฏฺฺจ นิสฺสาย อนุปุจฺฉมาโน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)

สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา [สโมหมาคา (สฺยา. ก.)];

อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ,

ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.

๘๔๘.

‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺตี โส วิวเทถ เตน;

ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ.

๘๔๙.

‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;

ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.

๘๕๐.

‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)];

กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา.

๘๕๑.

‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;

ชลมฺพุชํ [เอลมฺพุชํ (สี. สฺยา.)] กณฺฑกํ วาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;

เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.

๘๕๒.

‘‘น เวทคู ทิฏฺิยายโก [น เวทคู ทิฏฺิยา (ก. สี. สฺยา. ปี.)] น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;

น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.

๘๕๓.

‘‘สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;

สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏยนฺตา [ฆฏฺฏมานา (สฺยา. ก.)] วิจรนฺติ โลเก’’ติ.

มาคณฺฑิยสุตฺตํ นวมํ นิฏฺิตํ.

๑๐. ปุราเภทสุตฺตํ

๘๕๔.

‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;

ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ’’.

๘๕๕.

‘‘วีตตณฺโห ปุรา เภทา, (อิติ ภควา) ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;

เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย, ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.

๘๕๖.

‘‘อกฺโกธโน อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;

มนฺตภาณี [มนฺตาภาณี (สฺยา. ปี.)] อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนิ.

๘๕๗.

‘‘นิราสตฺติ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;

วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียติ [นิยฺยติ (พหูสุ)].

๘๕๘.

‘‘ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;

อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.

๘๕๙.

‘‘สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;

สณฺโห จ ปฏิภานวา [ปฏิภาณวา (สฺยา. ปี.)], น สทฺโธ น วิรชฺชติ.

๘๖๐.

‘‘ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;

อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌติ.

๘๖๑.

‘‘อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;

น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.

๘๖๒.

‘‘ยสฺส นิสฺสยนา [นิสฺสยตา (สี. สฺยา. ปี.)] นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;

ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.

๘๖๓.

‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;

คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติกํ.

๘๖๔.

‘‘น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุฺจ วิชฺชติ;

อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา [อตฺตํ วาปิ นิรตฺตํ วา (พหูสุ)], น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.

๘๖๕.

‘‘เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;

ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.

๘๖๖.

‘‘วีตเคโธ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;

น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.

๘๖๗.

‘‘ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;

ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ.

ปุราเภทสุตฺตํ ทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๑. กลหวิวาทสุตฺตํ

๘๖๘.

‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ’’.

๘๖๙.

‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา,

ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;

มานาติมานา สหเปสุณา จ,

มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;

วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ’’.

๘๗๐.

‘‘ปิยา สุ [ปิยานุ (สฺยา.), ปิยสฺสุ (ก.)] โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ [เย วาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ’’.

๘๗๑.

‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;

อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ’’.

๘๗๒.

‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] กุโตปหูตา;

โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย วาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’.

๘๗๓.

‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;

รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ [กุรุเต (พหูสุ)] ชนฺตุ โลเก.

๘๗๔.

‘‘โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;

กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’.

๘๗๕.

‘‘สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ’’.

๘๗๖.

‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;

วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ’’.

๘๗๗.

‘‘ผสฺโส นุ โลกสฺมิ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;

กิสฺมึ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’.

๘๗๘.

‘‘นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;

อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’.

๘๗๙.

‘‘กถํสเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขฺจาปิ [ทุขํ วาปิ (สี. สฺยา.)] กถํ วิโภติ;

เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ [ชานิสฺสามาติ (สี. ก.)] เม มโน อหุ’’.

๘๘๐.

‘‘น สฺสฺี น วิสฺสฺี, โนปิ อสฺี น วิภูตสฺี;

เอวํสเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา’’.

๘๘๑.

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,

อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

เอตฺตาวตคฺคํ นุ [โน (สี. สฺยา.)] วทนฺติ เหเก,

ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;

อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.

๘๘๒.

‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;

เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลา วทานา.

๘๘๓.

‘‘เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสี;

ตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติ.

กลหวิวาทสุตฺตํ เอกาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๒. จูฬพฺยูหสุตฺตํ [จูฬวิยูหสุตฺตํ (สี. สฺยา. นิทฺเทส)]

๘๘๔.

สกํสกํทิฏฺิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;

โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โส.

๘๘๕.

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ [อกุสโลติ (สี. สฺยา. ปี.)] จาหุ;

สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลา วทานา.

๘๘๖.

ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก [พาโล มโค (สี. สฺยา. ก.)] โหติ นิหีนปฺโ;

สพฺเพว พาลา สุนิหีนปฺา, สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา.

๘๘๗.

สนฺทิฏฺิยา เจว น วีวทาตา, สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา;

น เตสํ โกจิ ปริหีนปฺโ [โกจิปิ นิหีนปฺโ (สี. สฺยา. ก.)], ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา.

๘๘๘.

น วาหเมตํ ตถิยนฺติ [ตถิวนฺติ (สฺยา. ก.)] พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺํ;

สกํสกํทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติ.

๘๘๙.

ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อฺเ [อฺเปิ (สฺยา.), อฺเ จ (?)] ตุจฺฉํ มุสาติ;

เอวมฺปิ วิคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.

๘๙๐.

เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานํ;

นานา เต [นานาโต (ก.)] สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.

๘๙๑.

กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลา วทานา;

สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติ.

๘๙๒.

น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเก;

ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุ.

๘๙๓.

ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสี;

วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาห.

๘๙๔.

เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;

สยมตฺตนา โส กุสโล วทาโน, อฺํ วิมาเนติ ตเทว ปาว.

๘๙๕.

อติสารทิฏฺิยาว โส สมตฺโต, มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานี;

สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโต, ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา.

๘๙๖.

ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ;

อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ.

๘๙๗.

อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต [สุทฺธิมเกวลีโน (สี.)];

เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา [ตฺยาภิรตฺตา (สฺยา. ก.)].

๘๙๘.

อิเธว สุทฺธิ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;

เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา.

๘๙๙.

สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;

สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย [เมธกํ อาวเหยฺย (สี. ปี.)], ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ.

๙๐๐.

วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํ ส [อุทฺทํ โส (สี. สฺยา. ปี.)] โลกสฺมึ วิวาทเมติ;

หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ.

จูฬพฺยูหสุตฺตํ ทฺวาทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๓. มหาพฺยูหสุตฺตํ

๙๐๑.

เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ วิวาทยนฺติ [วิวาทิยนฺติ (สี. ปี.)];

สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.

๙๐๒.

อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;

เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมึ.

๙๐๓.

ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;

อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.

๙๐๔.

สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธึ, วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส;

อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธึ, ภวูปนีตา กุสลา วทานา.

๙๐๕.

สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี [ส เวธติ (สี. ปี.)] กมฺม วิราธยิตฺวา;

ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธึ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.

๙๐๖.

สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;

สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.

๙๐๗.

ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา, อถวาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;

อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.

๙๐๘.

ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;

จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหึว ชปฺเป [กุหิฺจิ ชปฺเป (สี. สฺยา. ก.), กุหึ ปชปฺเป (ปี.) นิทฺเทโส ปสฺสิตพฺโพ].

๙๐๙.

ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเ;

สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลา วทานา.

๙๑๐.

สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;

เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.

๙๑๑.

ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;

ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.

๙๑๒.

สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;

สพฺเพว วาทา [สพฺเพ ปวาทา (สฺยา.)] ตถิยา [ตถิวา (สพฺพตฺถ)] ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.

๙๑๓.

พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;

ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ.

๙๑๔.

ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ;

อทฺทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อฺเน วทนฺติ สุทฺธึ.

๙๑๕.

ปสฺสํ นโร ทกฺขติ [ทกฺขิติ (สี.)] นามรูปํ, ทิสฺวาน วา สฺสติ ตานิเมว;

กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.

๙๑๖.

นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตํ ทิฏฺิ ปุเรกฺขราโน;

ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธึวโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.

๙๑๗.

น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา [สงฺขํ (สี. สฺยา. ปี.)], น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธุ;

ตฺวา จ โส สมฺมุติโย [สมฺมติโย (สฺยา.)] ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเ.

๙๑๘.

วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;

สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเ.

๙๑๙.

ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;

ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ [น ลิปฺปติ (สี. ปี.)] โลเก อนตฺตครหี.

๙๒๐.

สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;

ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ.

มหาพฺยูหสุตฺตํ เตรสมํ นิฏฺิตํ.

๑๔. ตุวฏกสุตฺตํ

๙๒๑.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ [อาทิจฺจพนฺธุํ (สี. สฺยา.)], วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสิ;

กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจิ’’.

๙๒๒.

‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขาย, (อิติ ภควา)

มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ [สพฺพมุปรุทฺเธ (สฺยา. ปี. ก.)];

ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ,

ตาสํ วินยา [วินยาย (?)] สทา สโต สิกฺเข.

๙๒๓.

‘‘ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา, อชฺฌตฺตํ อถวาปิ พหิทฺธา;

น เตน ถามํ [มานํ (สี. ก.)] กุพฺเพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.

๙๒๔.

‘‘เสยฺโย น เตน มฺเยฺย, นีเจยฺโย อถวาปิ สริกฺโข;

ผุฏฺโ [ปุฏฺโ (สี. สฺยา. ก.)] อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเ.

๙๒๕.

‘‘อชฺฌตฺตเมวุปสเม, น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;

อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา.

๙๒๖.

‘‘มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ;

เอวํ ิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ’’.

๙๒๗.

‘‘อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;

ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถวาปิ สมาธึ’’.

๙๒๘.

‘‘จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;

รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมึ.

๙๒๙.

‘‘ผสฺเสน ยทา ผุฏฺสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;

ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.

๙๓๐.

‘‘อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานํ อโถปิ วตฺถานํ;

ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.

๙๓๑.

‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;

อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.

๙๓๒.

‘‘นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;

ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.

๙๓๓.

‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;

วิรุตฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺย.

๙๓๔.

‘‘นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย, น อุณฺณเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;

โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺย.

๙๓๕.

‘‘กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;

คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.

๙๓๖.

‘‘น จ กตฺถิตา สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;

ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.

๙๓๗.

‘‘โมสวชฺเช น นีเยถ, สมฺปชาโน สานิ น กยิรา;

อถ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเ.

๙๓๘.

‘‘สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ [ปุถุวจนานํ (สี. สฺยา. ปี.)];

ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น หิ สนฺโต ปฏิเสนิกโรนฺติ.

๙๓๙.

‘‘เอตฺจ ธมฺมมฺาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;

สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวา, สาสเน โคตมสฺส น ปมชฺเชยฺย.

๙๔๐.

‘‘อภิภู หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทสฺสี;

ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข’’ติ.

ตุวฏกสุตฺตํ จุทฺทสมํ นิฏฺิตํ.

๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตํ

๙๔๑.

‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;

สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา.

๙๔๒.

‘‘ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;

อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.

๙๔๓.

‘‘สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;

อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสึ อโนสิตํ.

๙๔๔.

‘‘โอสาเนตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;

อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขึ, ทุทฺทสํ หทยนิสฺสิตํ.

๙๔๕.

‘‘เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;

ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติ.

๙๔๖.

‘‘ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ [สิกฺขานุกิริยนฺติ (ก.)], ยานิ โลเก คธิตานิ;

น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.

๙๔๗.

‘‘สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;

อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.

๙๔๘.

‘‘นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;

อติมาเน น ติฏฺเยฺย, นิพฺพานมนโส นโร.

๙๔๙.

‘‘โมสวชฺเช น นีเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;

มานฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร.

๙๕๐.

‘‘ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺตึ น กุพฺพเย;

หิยฺยมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา.

๙๕๑.

‘‘เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;

อารมฺมณํ ปกปฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโย.

๙๕๒.

‘‘สจฺจา อโวกฺกมฺม [อโวกฺกมํ (นิทฺเทส)] มุนิ, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ;

สพฺพํ โส [สพฺพโส (สฺยา. ก.)] ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.

๙๕๓.

‘‘ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;

สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิ.

๙๕๔.

‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;

น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.

๙๕๕.

‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.

๙๕๖.

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;

อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติ.

๙๕๗.

‘‘ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ;

มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติ.

๙๕๘.

‘‘อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;

ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.

๙๕๙.

‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ [นิสงฺขิติ (สี. ปี.)].

วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.

๙๖๐.

‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;

สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสตี’’ติ.

อตฺตทณฺฑสุตฺตํ ปนฺนรสมํ นิฏฺิตํ.

๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตํ

๙๖๑.

‘‘น เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ, (อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต)

น สุโต อุท กสฺสจิ;

เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา,

ตุสิตา คณิมาคโต.

๙๖๒.

‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา.

๙๖๓.

‘‘ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทึ, อกุหํ คณิมาคตํ;

พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

๙๖๔.

‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;

รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.

๙๖๕.

‘‘อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา;

เยหิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเน.

๙๖๖.

‘‘กตี ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;

เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.

๙๖๗.

‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;

กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.

๙๖๘.

‘‘กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;

กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’.

๙๖๙.

‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, (สาริปุตฺตาติ ภควา)

ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เจ;

สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ,

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.

๙๗๐.

‘‘ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;

ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ, มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.

๙๗๑.

‘‘ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;

อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.

๙๗๒.

‘‘อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโ, สีตํ อตุณฺหํ [อจฺจุณฺหํ (สี. สฺยา.)] อธิวาสเยยฺย;

โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโก, วีริยํ ปรกฺกมฺมทฬฺหํ กเรยฺย.

๙๗๓.

‘‘เถยฺยํ น กาเร [น กเรยฺย (สี. สฺยา. ก.)] น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;

ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.

๙๗๔.

‘‘โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเ;

อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.

๙๗๕.

‘‘ปฺํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;

อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.

๙๗๖.

‘‘กึสู อสิสฺสามิ กุวํ วา [กุธ วา (ก.), กุถ วา (นิทฺเทส)] อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กฺวชฺช เสสฺสํ;

เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี.

๙๗๗.

‘‘อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเล, มตฺตํ โส ชฺา อิธ โตสนตฺถํ;

โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.

๙๗๘.

‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;

อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจิยูปฉินฺเท.

๙๗๙.

‘‘จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;

วาจํ ปมุฺเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.

๙๘๐.

‘‘อถาปรํ ปฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;

รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ.

๙๘๑.

‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;

กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน,

เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส’’ติ.

สาริปุตฺตสุตฺตํ โสฬสมํ นิฏฺิตํ.

อฏฺกวคฺโค จตุตฺโถ

นิฏฺิโต.

ตสฺสุทฺทานํ –

กามํ คุหฺจ ทุฏฺา จ, สุทฺธฺจ ปรมา ชรา;

เมตฺเตยฺโย จ ปสูโร จ, มาคณฺฑิ ปุราเภทนํ.

กลหํ ทฺเว จ พฺยูหานิ [พฺยูหานิ (สี.)], ปุนเทว ตุวฏฺฏกํ;

อตฺตทณฺฑวรํ สุตฺตํ, เถรปุฏฺเน [เถรปฺเหน (สี.), สาริปุตฺเตน (สฺยา.)] โสฬส;

อิติ เอตานิ สุตฺตานิ, สพฺพานฏฺกวคฺคิกาติ.

๕. ปารายนวคฺโค

วตฺถุคาถา

๙๘๒.

โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;

อากิฺจฺํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.

๙๘๓.

โส อสฺสกสฺส วิสเย, อฬกสฺส [มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.), มฬกสฺส (นิทฺเทส)] สมาสเน;

วสิ โคธาวรีกูเล, อุฺเฉน จ ผเลน จ.

๙๘๔.

ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;

ตโต ชาเตน อาเยน, มหายฺมกปฺปยิ.

๙๘๕.

มหายฺํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;

ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ.

๙๘๖.

อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;

โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปฺจ ยาจติ.

๙๘๗.

ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;

สุขฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ.

๙๘๘.

‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;

อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปฺจสตานิ เม’’.

๙๘๙.

‘‘สเจ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ;

สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’.

๙๙๐.

อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุ.

๙๙๑.

อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;

อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.

๙๙๒.

อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;

พาวรึ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิ.

๙๙๓.

‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;

มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วา, าณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’.

๙๙๔.

‘‘โภตี จรหิ ชานาสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.

๙๙๕.

‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, าณเมตฺถ น วิชฺชติ;

มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานํ เหตฺถ [มุทฺธํ มุทฺธาธิปาโต จ, ชินานํ เหต (สี. สฺยา. ปี.)] ทสฺสนํ’’.

๙๙๖.

‘‘อถ โก จรหิ ชานาติ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี. ปี.)];

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’.

๙๙๗.

‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;

อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโร.

๙๙๘.

‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเย.

๙๙๙.

‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;

ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’.

๑๐๐๐.

สมฺพุทฺโธติ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;

โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติฺจ วิปุลํ ลภิ.

๑๐๐๑.

โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;

‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;

ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ [คนฺตฺวา นมสฺเสมุ (สี. สฺยา. ปี.)], สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’ [ทฺวิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. ปี.)],.

๑๐๐๒.

‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปฺโ วรภูริเมธโส;

โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’.

๑๐๐๓.

ตโต อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารเค;

‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มม.

๑๐๐๔.

‘‘ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;

ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถึ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’.

๑๐๐๕.

‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;

อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’.

๑๐๐๖.

‘‘อาคตานิ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺวตฺตึสานิ จ [ทฺวิตฺตึสา จ (สี. สฺยา. ปี.), ทฺวิตฺตึส ตานิ (?)] พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโส.

๑๐๐๗.

‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติ.

๑๐๐๘.

‘‘สเจ อคารํ อาวสติ [อชฺฌาวสติ (ก.)], วิเชยฺย ปถวึ อิมํ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมนมนุสาสติ.

๑๐๐๙.

‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;

วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโร.

๑๐๑๐.

‘‘ชาตึ โคตฺตฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถ.

๑๐๑๑.

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสฺสเชสฺสติ’’.

๑๐๑๒.

พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู.

๑๐๑๓.

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;

โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต.

๑๐๑๔.

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.

๑๐๑๕.

ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;

ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตา.

๑๐๑๖.

พาวรึ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;

ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขา.

๑๐๑๗.

อฬกสฺส ปติฏฺานํ, ปุริมาหิสฺสตึ [ปุริมํ มาหิสฺสตึ (สี. ปี.), ปุรํ มาหิสฺสตึ (สฺยา.)] ตทา;

อุชฺเชนิฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํ.

๑๐๑๘.

โกสมฺพิฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิฺจ ปุรุตฺตมํ;

เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารฺจ มนฺทิรํ.

๑๐๑๙.

ปาวฺจ โภคนครํ, เวสาลึ มาคธํ ปุรํ;

ปาสาณกํ เจติยฺจ, รมณียํ มโนรมํ.

๑๐๒๐.

ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;

ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว, ตุริตา ปพฺพตมารุหุํ.

๑๐๒๑.

ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเน.

๑๐๒๒.

อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, สตรํสึ [วีตรํสึว (สฺยา.), สตรํสีว (ก.), ปีตรํสีว (นิทฺเทส)] ว ภาณุมํ;

จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปาริปูรึ อุปาคตํ.

๑๐๒๓.

อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรฺจ พฺยฺชนํ;

เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, มโนปฺเห อปุจฺฉถ.

๑๐๒๔.

‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ [ชปฺปนํ (ก.)] พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ [พฺรูหิสฺส ลกฺขณํ (นิทฺเทส)];

มนฺเตสุ ปารมึ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’.

๑๐๒๕.

‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;

ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคู.

๑๐๒๖.

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;

ปฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’.

๑๐๒๗.

‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;

กงฺขจฺฉิท [ตณฺหจฺฉิท (พหูสุ)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’.

๑๐๒๘.

‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;

โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’.

๑๐๒๙.

ปุจฺฉฺหิ กิฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปฺเห วิยากเต;

วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตฺชลี.

๑๐๓๐.

‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติ.

๑๐๓๑.

‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;

ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’.

๑๐๓๒.

‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;

สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’.

๑๐๓๓.

ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺภิตฺวาน มาณโว;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ.

๑๐๓๔.

‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;

อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’.

๑๐๓๕.

‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;

ตฺวฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณว.

๑๐๓๖.

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉถ’’.

๑๐๓๗.

สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปฺชลี;

อชิโต ปมํ ปฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํ.

วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.

๑. อชิตมาณวปุจฺฉา

๑๐๓๘.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’.

๑๐๓๙.

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’.

๑๐๔๐.

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

โสตานํ กึ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’ [ปิถิยฺยเร (สี. สฺยา. ปี.), ปิถียเร (สี. อฏฺ.), ปิธียเร (?)].

๑๐๔๑.

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, (อชิตาติ ภควา)

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’.

๑๐๔๒.

‘‘ปฺา เจว สติ ยฺจ [สตี เจว (สี.), สตี จ (สฺยา.), สตี จาปิ (ปี. นิทฺเทส), สติ จาปิ (นิทฺเทส)], (อิจฺจายสฺมา อชิโต)

นามรูปฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.

๑๐๔๓.

‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.

๑๐๔๔.

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส’’.

๑๐๔๕.

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

อชิตมาณวปุจฺฉา ปมา นิฏฺิตา.

๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา

๑๐๔๖.

‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, (อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย)

กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;

โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [ลิมฺปติ (ก.)];

กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’.

๑๐๔๗.

‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา)

วีตตณฺโห สทา สโต;

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.

๑๐๔๘.

‘‘โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.

ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา ทุติยา นิฏฺิตา.

๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา

๑๐๔๙.

‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)

อตฺถิ [อตฺถี (สฺยา.)] ปฺเหน อาคมํ;

กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.

๑๐๕๐.

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (ปุณฺณกาติ ภควา)

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถภาวํ (สี. สฺยา.)];

ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ’’.

๑๐๕๑.

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.

๑๐๕๒.

‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; (ปุณฺณกาติ ภควา)

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.

๑๐๕๓.

‘‘เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)

ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.

๑๐๕๔.

‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ [ปโรวรานิ (สี. สฺยา.)], (ปุณฺณกาติ ภควา)

ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ตติยา นิฏฺิตา.

๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา

๑๐๕๕.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ, (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู)

มฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’.

๑๐๕๖.

‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.

๑๐๕๗.

‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’.

๑๐๕๘.

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (สี. ปี.)] ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;

ตํ เม มุนิ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๑๐๕๙.

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, (เมตฺตคูติ ภควา)

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๐๖๐.

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๐๖๑.

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.

๑๐๖๒.

‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ’’.

๑๐๖๓.

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

๑๐๖๔.

‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนิ อฏฺิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย’’.

๑๐๖๕.

‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.

๑๐๖๖.

‘‘วิทฺวา จ โย [โส (สี. สฺยา. ปี.)] เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา จตุตฺถี นิฏฺิตา.

๕. โธตกมาณวปุจฺฉา

๑๐๖๗.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ, (อิจฺจายสฺมา โธตโก)

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.

๑๐๖๘.

‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, (โธตกาติ ภควา) อิเธว นิปโก สโต;

อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.

๑๐๖๙.

‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ’’.

๑๐๗๐.

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ [สมิสฺสามิ (สฺยา.), คมิสฺสามิ (สี.), สมีหามิ (ปี.)] ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน [อาชานมาโน (สี. สฺยา. ปี.)], เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ’’.

๑๐๗๑.

‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ’’.

๑๐๗๒.

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, (โธตกาติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๐๗๓.

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๐๗๔.

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, (โธตกาติ ภควา)

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.

โธตกมาณวปุจฺฉา ปฺจมี นิฏฺิตา.

๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉา

๑๐๗๕.

‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ’’.

๑๐๗๖.

‘‘อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา, (อุปสีวาติ ภควา)

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส’’ [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.), รตฺตมหํ วิปสฺส (ก.)].

๑๐๗๗.

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต [ธิมุตฺโต (ก.)], ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ [อนานุวายี (สฺยา. ก.)].

๑๐๗๘.

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อุปสีวาติ ภควา)

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’.

๑๐๗๙.

‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส’’.

๑๐๘๐.

‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา [ขิตฺตํ (สฺยา.), ขิตฺโต (ปี.)], (อุปสีวาติ ภควา)

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ’’.

๑๐๘๑.

‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๑๐๘๒.

‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, (อุปสีวาติ ภควา)

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.

อุปสีวมาณวปุจฺฉา ฉฏฺี นิฏฺิตา.

๗. นนฺทมาณวปุจฺฉา

๑๐๘๓.

‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;

าณูปปนฺนํ โน มุนึ [มุนิ โน (สฺยา. ก.)] วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ’’.

๑๐๘๔.

‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, (น สีลพฺพเตน) [( ) นตฺถิ สี.-ปี โปตฺถเกสุ]

มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;

วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ’’.

๑๐๘๕.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ [ทิฏฺเน สุเตนาปิ (สี.), ทิฏฺเ สุเตนาปิ (สฺยา. ปี. ก.)] วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา, อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.

๑๐๘๖.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นารึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.

๑๐๘๗.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

เต เจ มุนิ [สเจ มุนิ (สี.)] พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;

อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ’’.

๑๐๘๘.

‘‘นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)

ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;

เย สีธ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ’’.

๑๐๘๙.

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.

นนฺทมาณวปุจฺฉา สตฺตมา นิฏฺิตา.

๘. เหมกมาณวปุจฺฉา

๑๐๙๐.

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, (อิจฺจายสฺมา เหมโก)

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.

๑๐๙๑.

‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๐๙๒.

‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.

๑๐๙๓.

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

เหมกมาณวปุจฺฉา อฏฺมา นิฏฺิตา.

๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา

๑๐๙๔.

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, (อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย)

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’.

๑๐๙๕.

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, (โตเทยฺยาติ ภควา)

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’.

๑๐๙๖.

‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;

มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ’’.

๑๐๙๗.

‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;

เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติ.

โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา นวมา นิฏฺิตา.

๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉา

๑๐๙๘.

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, (อิจฺจายสฺมา กปฺโป)

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;

ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’.

๑๐๙๙.

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, (กปฺปาติ ภควา)

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.

๑๑๐๐.

‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;

นิพฺพานํ อิติ [นิพฺพานมีติ (สี.)] นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.

๑๑๐๑.

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู’’ติ [ปฏฺคูติ (สฺยา. ก.)].

กปฺปมาณวปุจฺฉา ทสมา นิฏฺิตา.

๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา

๑๑๐๒.

‘‘สุตฺวานหํ วีรมกามกามึ, (อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ)

โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;

สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ.

๑๑๐๓.

‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;

ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๑๐๔.

‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, (ชตุกณฺณีติ ภควา) เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

อุคฺคหีตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.

๑๑๐๕.

‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.

๑๑๐๖.

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;

อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.

ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา เอกาทสมา นิฏฺิตา.

๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา

๑๑๐๗.

‘‘โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, (อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ)

นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;

กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต.

๑๑๐๘.

‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;

เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๑๑๐๙.

‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, (ภทฺราวุธาติ ภควา)

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.

๑๑๑๐.

‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;

อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.

ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา ทฺวาทสมา นิฏฺิตา.

๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉา

๑๑๑๑.

‘‘ฌายึ วิรชมาสีนํ, (อิจฺจายสฺมา อุทโย) กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.

๑๑๑๒.

‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, (อุทยาติ ภควา) โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.

๑๑๑๓.

‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.

๑๑๑๔.

‘‘กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.

๑๑๑๕.

‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณํ;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.

๑๑๑๖.

‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.

๑๑๑๗.

‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.

อุทยมาณวปุจฺฉา เตรสมา นิฏฺิตา.

๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉา

๑๑๑๘.

‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, (อิจฺจายสฺมา โปสาโล) อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

๑๑๑๙.

‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;

าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’.

๑๑๒๐.

‘‘วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, (โปสาลาติ ภควา) อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, วิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ.

๑๑๒๑.

‘‘อากิฺจฺสมฺภวํ ตฺวา, นนฺที สํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.

โปสาลมาณวปุจฺฉา จุทฺทสมา นิฏฺิตา.

๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉา

๑๑๒๒.

‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา โมฆราชา)

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตํ.

๑๑๒๓.

‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;

ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.

๑๑๒๔.

‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’’.

๑๑๒๕.

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.

โมฆราชมาณวปุจฺฉา ปนฺนรสมา นิฏฺิตา.

๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา

๑๑๒๖.

‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)

เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;

มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๑๒๗.

‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)

รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,

ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย’’.

๑๑๒๘.

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ [อสุตํ อมุตํ วา (สี.), อสุตามุตํ วา (สฺยา.), อสุตํ’มุตํ วา (ปี.)], อโถ อวิฺาตํ กิฺจนมตฺถิ [กิฺจิ มตฺถิ (สฺยา.), กิฺจิ นตฺถิ (ปี.), กิฺจินมตฺถิ (ก.)] โลเก;

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๑๒๙.

‘‘ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)

สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.

ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา โสฬสมา นิฏฺิตา.

ปารายนตฺถุติคาถา

อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจารกโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ [ปฺเห (สี. ปี.)] พฺยากาสิ. เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ, ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ปารายนนฺเตว [ปารายณํตฺเวว (สี. อฏฺ.)] อธิวจนํ.

๑๑๓๐.

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.

๑๑๓๑.

โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.

๑๑๓๒.

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.

๑๑๓๓.

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺเห ปุฏฺโ ยถาตถํ;

ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.

๑๑๓๔.

เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.

๑๑๓๕.

เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.

๑๑๓๖.

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.

ปารายนานุคีติคาถา

๑๑๓๗.

‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน [นิพฺพุโต (สฺยา.)] นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.

๑๑๓๘.

‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสฺหิตํ.

๑๑๓๙.

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.

๑๑๔๐.

‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวํ ปหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต.

๑๑๔๑.

‘‘เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ;

สพฺพํ ตํ อิติหิติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.

๑๑๔๒.

‘‘เอโก ตมนุทาสิโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.

๑๑๔๓.

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.

๑๑๔๔.

‘‘กึนุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

๑๑๔๕.

‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.

๑๑๔๖.

‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

๑๑๔๗.

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.

๑๑๔๘.

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.

๑๑๔๙.

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติ เม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.

๑๑๕๐.

‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;

สํกปฺปยนฺตาย [สํกปฺปยตฺตาย (สี.)] วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.

๑๑๕๑.

‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปปฺลวึ [อุปลฺลวึ (สฺยา. นิทฺเทส)];

อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ’’.

๑๑๕๒.

‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิ โคตโม จ;

เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุฺจสฺสุ สทฺธํ,

คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ’’ [มจฺจุเธยฺยปารํ (สี.)].

๑๑๕๓.

‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;

วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา.

๑๑๕๔.

‘‘อธิเทเว อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ วโรวรํ [ปโร วรํ (สี. สฺยา.), ปโร ปรํ (นิทฺเทส)];

ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํ.

๑๑๕๕.

‘‘อสํหีรํ อสงฺกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;

อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ.

ปารายนวคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.

สุตฺตุทฺทานํ –

.

อุรโค [อิมา อุทฺทานคาถาโย สี. ปี. โปตฺถเกสุ น สนฺติ] ธนิโยปิ จ, ขคฺควิสาโณ กสิ จ;

จุนฺโท ภโว ปุนเทว, วสโล จ กรณียฺจ;

เหมวโต อถ ยกฺโข, วิชยสุตฺตํ มุนิสุตฺตวรนฺติ.

.

ปมกฏฺวโร วรวคฺโค, ทฺวาทสสุตฺตธโร สุวิภตฺโต;

เทสิโต จกฺขุมตา วิมเลน, สุยฺยติ วคฺควโร อุรโคติ.

.

รตนามคนฺโธ หิริมงฺคลนาโม, สุจิโลมกปิโล จ พฺราหฺมณธมฺโม;

นาวา [นาถ (ก.)] กึสีลอุฏฺหโน จ, ราหุโล จ ปุนปิ วงฺคีโส.

.

สมฺมาปริพฺพาชนีโยปิ เจตฺถ, ธมฺมิกสุตฺตวโร สุวิภตฺโต;

จุทฺทสสุตฺตธโร ทุติยมฺหิ, จูฬกวคฺควโรติ ตมาหุ.

.

ปพฺพชฺชปธานสุภาสิตนาโม, ปูรฬาโส ปุนเทว มาโฆ จ;

สภิยํ เกณิยเมว สลฺลนาโม, วาเสฏฺวโร กาลิโกปิ จ.

.

นาลกสุตฺตวโร สุวิภตฺโต, ตํ อนุปสฺสี ตถา ปุนเทว;

ทฺวาทสสุตฺตธโร ตติยมฺหิ, สุยฺยติ วคฺควโร มหานาโม.

.

กามคุหฏฺกทุฏฺกนามา, สุทฺธวโร ปรมฏฺกนาโม;

ชรา เมตฺติยวโร สุวิภตฺโต, ปสูรมาคณฺฑิยา ปุราเภโท.

.

กลหวิวาโท อุโภ วิยุหา จ, ตุวฏกอตฺตทณฺฑสาริปุตฺตา;

โสฬสสุตฺตธโร จตุตฺถมฺหิ, อฏฺกวคฺควโรติ ตมาหุ.

.

มคเธ ชนปเท รมณีเย, เทสวเร กตปุฺนิเวเส;

ปาสาณกเจติยวเร สุวิภตฺเต, วสิ ภควา คณเสฏฺโ.

๑๐.

อุภยวาสมาคติยมฺหิ [อุภยํ วา ปุณฺณสมาคตํ ยมฺหิ (สฺยา.)], ทฺวาทสโยชนิยา ปริสาย;

โสฬสพฺราหฺมณานํ กิร ปุฏฺโ, ปุจฺฉาย โสฬสปฺหกมฺมิยา;

นิปฺปกาสยิ ธมฺมมทาสิ.

๑๑.

อตฺถปกาสกพฺยฺชนปุณฺณํ, ธมฺมมเทเสสิ ปรเขมชนิยํ [วรํ ขมนียํ (ก.)];

โลกหิตาย ชิโน ทฺวิปทคฺโค, สุตฺตวรํ พหุธมฺมวิจิตฺรํ;

สพฺพกิเลสปโมจนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๒.

พฺยฺชนมตฺถปทํ สมยุตฺตํ [พฺยฺชนมตฺถปทสมยุตฺตํ (สฺยา.)], อกฺขรสฺิตโอปมคาฬฺหํ;

โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๓.

ราคมเล อมลํ วิมลคฺคํ, โทสมเล อมลํ วิมลคฺคํ;

โมหมเล อมลํ วิมลคฺคํ, โลกวิจารณาณปภคฺคํ;

เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๔.

กฺเลสมเล อมลํ วิมลคฺคํ, ทุจฺจริตมเล อมลํ วิมลคฺคํ;

โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๕.

อาสวพนฺธนโยคากิเลสํ, นีวรณานิ จ ตีณิ มลานิ;

ตสฺส กิเลสปโมจนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๖.

นิมฺมลสพฺพกิเลสปนูทํ, ราควิราคมเนชมโสกํ;

สนฺตปณีตสุทุทฺทสธมฺมํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๗.

ราคฺจ โทสกมภฺชิตสนฺตํ [โทสฺจ ภฺชิตสนฺตํ (สฺยา.)], โยนิจตุคฺคติปฺจวิฺาณํ;

ตณฺหารตจฺฉทนตาณลตาปโมกฺขํ [ตณฺหาตลรตจฺเฉทนตาณปโมกฺขํ (สฺยา.)], เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๘.

คมฺภีรทุทฺทสสณฺหนิปุณํ, ปณฺฑิตเวทนิยํ นิปุณตฺถํ;

โลกวิจารณาณปภคฺคํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๑๙.

นวงฺคกุสุมมาลคีเวยฺยํ, อินฺทฺริยฌานวิโมกฺขวิภตฺตํ;

อฏฺงฺคมคฺคธรํ วรยานํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๒๐.

โสมุปมํ วิมลํ ปริสุทฺธํ, อณฺณวมูปมรตนสุจิตฺตํ;

ปุปฺผสมํ รวิมูปมเตชํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโค.

๒๑.

เขมสิวํ สุขสีตลสนฺตํ, มจฺจุตตาณปรํ ปรมตฺถํ;

ตสฺส สุนิพฺพุตทสฺสนเหตุํ, เทสยิ สุตฺตวรํ ทฺวิปทคฺโคติ.

สุตฺตนิปาตปาฬิ นิฏฺิตา.