📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
วิมานวตฺถุ-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ ¶ นาถํ, เยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํ.
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
วนฺทนาชนิตํ ¶ ปฺุํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
เทวตาหิ กตํ ปฺุํ, ยํ ยํ ปุริมชาติสุ;
ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ-ผลสมฺปตฺติเภทโต.
ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ, วิสฺสชฺชนวเสน จ;
ปวตฺตา เทสนา กมฺม-ผลปจฺจกฺขการินี.
วิมานวตฺถุ อิจฺเจว, นาเมน วสิโน ปุเร;
ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ, สงฺคายึสุ มเหสโย.
ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา, โปราณฏฺกถานยํ;
ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ, วิภาเวนฺโต วิเสสโต.
สุวิสุทฺธํ ¶ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํ.
ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;
สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม, นิสามยถ สาธโวติ.
ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺานานิ. ตานิ หิ ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ โยชนิกทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย ¶ , นานารตนสมุชฺชลานิ วิจิตฺตวณฺณสณฺานานิ โสภาติสยโยเคน วิเสสโต มานนียตาย จ ‘‘วิมานานี’’ติ วุจฺจนฺติ. วิมานานํ วตฺถุ การณํ เอติสฺสาติ วิมานวตฺถุ, ‘‘ปีํ เต โสวณฺณมย’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนา. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตตฺตา. วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํ.
ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต ¶ – อิทฺหิ วิมานวตฺถุ ทุวิเธน ปวตฺตํ – ปุจฺฉาวเสน วิสฺสชฺชนวเสน จ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ภาสิตา, ปุจฺฉาคาถา ปน กาจิ ภควตา ภาสิตา, กาจิ สกฺกาทีหิ, กาจิ สาวเกหิ เถเรหิ. ตตฺถาปิ เยภุยฺเยน โย โส กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ พุทฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกภาวาย ปฺุาณสมฺภาเร สมฺภรนฺโต อนุกฺกเมน สาวกปารมิโย ปูเรตฺวา, ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทิคุณวิเสสปริวารสฺส, สกลสฺส สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต ทุติเย อคฺคสาวกฏฺาเน ิโต อิทฺธิมนฺเตสุ จ ภควตา เอตทคฺเค ปิโต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตน ภาสิตา.
ภาสนฺเตน จ ปมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปฺุผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนฺจ เอกชฺฌํ ¶ กตฺวา ¶ ภควโต ปเวเทตฺวา ภิกฺขูนํ ภาสิตา, สกฺเกน ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺส วิสฺสชฺชนวเสน ภาสิตาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาสิตา เอว. เอวํ ภควตา เถเรหิ จ เทวตาหิ จ ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺสา วิสฺสชฺชนวเสน จ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา ปจฺฉา ธมฺมวินยํ สงฺคายนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ เอกโต กตฺวา ‘‘วิมานวตฺถุ’’อิจฺเจว สงฺคหํ อาโรปิตา. อยํ ตาเวตฺถ ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ สงฺเขปโต สาธารณโต จ วิสฺสชฺชนา.
วิตฺถารโต ปน ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล กตปณิธานโต ปฏฺาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน อาคมฏฺกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา. อสาธารณโต ‘‘กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติ.
อปเร ปน ภณนฺติ – เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ ปฺุานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภนฺติ, ยํนูนาหํ เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขึ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปฺุํ ยถาธิคตฺจ ปฺุผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม สตฺถา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ วิภาเวนฺโต ตํ ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา มหตึ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ พหุชนสฺส ¶ อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ¶ . โส อาสนา วุฏฺหิตฺวา รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อปรํ รตฺตทุปฏฺฏํ เอกํสํ กตฺวา สมนฺตโต ชาติหิงฺคุลิกธารา วิชฺชุลตา วิย สฺฌาปภานุรฺชิโต วิย จ ชงฺคโม อฺชนคิริสิขโร, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจตฺวา ภควตา อนฺุาโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ ¶ สมาปชฺชิตฺวา, ตโต วุฏฺาย อิทฺธิพเลน ตงฺขณฺเว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ยถูปจิตํ ปฺุกมฺมํ ปุจฺฉิ, ตสฺส ตา กเถสุํ. ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ สพฺพํ ตตฺถ ปวตฺติตนิยาเมเนว ภควโต อาโรเจสิ, ตํ สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ. อิจฺเจตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ.
ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. (เถรคา. ๑๐๒๗) –
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. วคฺคโต ปีวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค มฺชิฏฺกวคฺโค มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคา. วตฺถุโต ปเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส, จตุตฺเถ ทฺวาทส ¶ , ปฺจเม จตุทฺทส, ฉฏฺเ ทส, สตฺตเม เอกาทสาติ อนฺตรวิมานานํ อคฺคหเณ ปฺจาสีติ, คหเณ ปน เตวีสสตํ วตฺถูนิ, คาถาโต ปน ทิยฑฺฒสหสฺสคาถา. ตสฺส วคฺเคสุ ปีวคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ โสวณฺณปีวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ ‘‘ปีํ เต โสวณฺณมย’’นฺติ คาถา อาทิ.
๑. อิตฺถิวิมานํ
๑. ปีวคฺโค
๑. ปมปีวิมานวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ¶ ปมวตฺถุสฺส อยํ อฏฺุปฺปตฺติ – ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม รฺา ปเสนทินา โกสเลน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ อสทิสทาเน ปวตฺติเต ตทนุรูเปน อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺินา ตโย ทิวเส, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย มหาทาเน ทินฺเน อสทิสทานสฺส ปวตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิ. อถ มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ กถํ สมุฏฺาเปสิ ‘‘กึ นุ โข เอวํ อุฬารวิภวปริจฺจาเคเนว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ อตฺตโน วิภวานุรูปปริจฺจาเคนาปี’’ติ. ภิกฺขู ตํ กถํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติยาว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อถ โข จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา จ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ, ตสฺมา กุณฺฑกมุฏฺิมตฺตมฺปิ ปิโลติกามตฺตมฺปิ ติณปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปูติมุตฺตหรีตกมตฺตมฺปิ วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล ปติฏฺาปิตํ, ตมฺปิ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผาร’’นฺติ อาห. ตถา หิ วุตฺตํ สกฺเกน เทวานมินฺเทน –
‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก’’ติ. (วิ. ว. ๘๐๔);
สา ปเนสา กถา สกลชมฺพุทีเป วิตฺถาริกา อโหสิ. มนุสฺสา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ยถาวิภวํ ¶ ทานานิ เทนฺติ, เคหงฺคเณ ปานียํ อุปฏฺเปนฺติ, ทฺวารโกฏฺเกสุ อาสนานิ เปนฺติ. เตน จ สมเยน อฺตโร ปิณฺฑปาตจาริโก เถโร ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิฺชิเตน ปสาริเตน ¶ โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺโต อุปกฏฺเ กาเล อฺตรํ เคหํ สมฺปาปุณิ. ตตฺเถกา กุลธีตา สทฺธา ปสนฺนา เถรํ ¶ ปสฺสิตฺวา สฺชาตคารวพหุมานา อุฬารปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปีํ ปฺาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปีตกํ มฏฺวตฺถํ อตฺถริตฺวา อทาสิ. อถ เถเร ตตฺถ นิสินฺเน ‘‘อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปฺุกฺเขตฺตํ อุปฏฺิต’’นฺติ ปสนฺนจิตฺตา ยถาวิภวํ อาหาเรน ปริวิสิ, พีชนิฺจ คเหตฺวา พีชิ. โส เถโร กตภตฺตกิจฺโจ อาสนทานโภชนทานาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา ปกฺกามิ. สา อิตฺถี ตํ อตฺตโน ทานํ ตฺจ ธมฺมกถํ ปจฺจเวกฺขนฺตี ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺสรีรา หุตฺวา ตํ ปีมฺปิ เถรสฺส อทาสิ.
ตโต อปเรน สมเยน อฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. อจฺฉราสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร อโหสิ, ปีทานานุภาเวน จสฺสา โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ อากาสจารี สีฆชโว อุปริ กูฏาคารสณฺาโน, เตน ตํ ‘‘ปีวิมาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ อตฺถริตฺวา ทินฺนตฺตา กมฺมสริกฺขตํ วิภาเวนฺตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ, ปีติเวคสฺส พลวภาเวน สีฆชวํ, ทกฺขิเณยฺยสฺส จิตฺตรุจิวเสน ทินฺนตฺตา ยถารุจิคามี ¶ , ปสาทสมฺปตฺติยา อุฬารตาย สพฺพโสว ปาสาทิกํ โสภาติสยยุตฺตฺจ อโหสิ.
อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสุ สา เทวตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาภรณวิภูสิตา อจฺฉราสหสฺสปริวารา สกภวนา นิกฺขมิตฺวา ตํ ปีวิมานํ อภิรุยฺห มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน สมนฺตโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี อุยฺยานํ คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อุปคโต ตสฺสา เทวตาย อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อถ สา เทวตา ตํ ทิสฺวา สมุปฺปนฺนพลวปสาทคารวา สหสา ปลฺลงฺกโต โอรุยฺห เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺาสิ. เถโร กิฺจาปิ ตาย อฺเหิ จ สตฺเตหิ ยถูปจิตํ กุสลากุสลํ อตฺตโน ยถากมฺมูปคาณานุภาเวน หตฺถตเล ปิตอามลกํ ¶ วิย ปฺาพลเภเทน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา เทวตานํ อุปปตฺติสมนนฺตรเมว ‘‘กุโต นุ โข อหํ จวิตฺวา อิธูปปนฺนา, กึ นุ โข กุสลกมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ปฏิลภามี’’ติ อตีตภวํ ยถูปจิตฺจ กมฺมํ อุทฺทิสฺส เยภุยฺเยน ธมฺมตาสิทฺธา อุปธารณา ¶ , ตสฺสา จ ยาถาวโต าณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตาย เทวตาย กตกมฺมํ กถาเปตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส กมฺมผลํ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม –
‘‘ปีํ เต โสวณฺณมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;
อลงฺกเต ¶ มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภ กูฏํ.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. อาห –
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานาสนกํ อทาสึ;
อภิวาทยึ อฺชลิกํ อกาสึ, ยถานุภาวฺจ อทาสิ ทานํ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑. ตตฺถ ปีนฺติ ยํกิฺจิ ตาทิสํ ทารุกฺขนฺธมฺปิ อาปณมฺปิ พลิกรณปีมฺปิ เวตฺตาสนมฺปิ มสารกาทิวิเสสนามํ ทารุมยาทิอาสนมฺปิ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘ปาทปีํ ปาทกถลิก’’นฺติ (มหาว. ๒๐๙; จูฬว. ๗๕) เอตฺถ ปาทปนโยคฺคํ ปีาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ วุจฺจติ, ‘‘ปีสปฺปี’’ติ (มิ. ป. ๕.๓.๑) เอตฺถ หตฺเถน คหณโยคฺคํ. ‘‘ปีิกา’’ติ ปน เอกจฺเจสุ ¶ ชนปเทสุ เทสโวหาเรน อาปณํ. ‘‘ภูตปีิกา เทวกุลปีิกา’’ติ เอตฺถ เทวตานํ พลิกรณฏฺานภูตํ ปีํ. ‘‘ภทฺทปี’’นฺติ เอตฺถ เวตฺตลตาทีหิ อุปริ วีตํ อาสนํ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภทฺทปีํ อุปานยี’’ติ ¶ . ‘‘สุปฺตฺตํ มฺจปีํ. มฺจํ วา ปีํ วา การยมาเนนา’’ติ (ปาจิ. ๕๒๒) จ อาทีสุ มสารกาทิเภทํ ทารุมยาทิอาสนํ. อิธ ปน ปลฺลงฺกาการสณฺิตํ เทวตาย ปฺุานุภาวาภินิพฺพตฺตํ โยชนิกํ กนกวิมานํ เวทิตพฺพํ.
เตติ เต-สทฺโท ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๑, ๒๒๖) ต-สทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต. ‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม (ที. นิ. ๓.๒๗๘; สุ. นิ. ๕๔๙). นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’’ติ (สํ. นิ. ๑.๙๐) จ อาทีสุ ตุมฺห-สทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถ. ‘‘กึ เต ทิฏฺํ กินฺติ เต สุตํ. อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๕๑) จ อาทีสุ กรเณ. ‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีสุ (วิ. ว. ๑๒๕๑; ชา. ๑.๑๐.๙๒) สามิอตฺเถ. อิธาปิ สามิอตฺเถ ทฏฺพฺโพ. ตวาติ หิ อตฺโถ.
โสวณฺณมยนฺติ ¶ เอตฺถ สุวณฺณ-สทฺโท ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๘) จ ‘‘สุวณฺณตา สุสรตา’’ติ (ขุ. ปา. ๘.๑๑) จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโต. ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๗๗) ครุเฬ. ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๐๐) ชาตรูเป. อิธาปิ ชาตรูเป เอว ทฏฺพฺโพ. ตฺหิ พุทฺธานํ สมานวณฺณตาย โสภโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สุวณฺณนฺติ วุจฺจติ. สุวณฺณเมว ¶ โสวณฺณํ ยถา ‘‘เวกตํ เวสม’’นฺติ จ. มย-สทฺโท จ ‘‘อนฺุาตปฏิฺาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๕๙๙; ม. นิ. ๒.๔๕๕) อสฺมทตฺเถ อาคโต. ‘‘มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตมณฺโฑ ทรี สุภา’’ติ เอตฺถ ปฺตฺติยํ. ‘‘มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๙; ๓.๓๘) นิพฺพตฺติอตฺเถ, พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาติ วุตฺตา. ‘‘ยํนูนาหํ สามํ จิกฺขลฺลํ มทฺทิตฺวา สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กเรยฺย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๘๔) วิการตฺเถ. ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๐๕) ปทปูรณมตฺเต. อิธาปิ วิการตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา ทฏฺพฺโพ. ยทา หิ สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณมยนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มย-สทฺโท ทฏฺพฺโพ, ‘‘นิพฺพตฺติอตฺเถ’’ติปิ วตฺตุํ ¶ วฏฺฏติเยว. ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มย-สทฺโท ทฏฺพฺโพ.
อุฬารนฺติ ปณีตมฺปิ เสฏฺมฺปิ มหนฺตมฺปิ. อุฬาร-สทฺโท หิ ‘‘ปุพฺเพนาปรํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๓๗๖) ปณีเต อาคโต. ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๘๘) เสฏฺเ. ‘‘อุฬารโภคา อุฬารยสา โอฬาริก’’นฺติ จ ¶ อาทีสุ (ธ. ส. ๘๙๔, ๘๙๖; ม. นิ. ๑.๒๔๔) มหนฺเต. ตมฺปิ จ วิมานํ มนฺุภาเวน อุปภฺุชนฺตานํ อติตฺติกรณตฺเถน ปณีตํ, สมนฺตปาสาทิกตาทินา ปสํสิตตาย เสฏฺํ, ปมาณมหนฺตตาย จ มหคฺฆตาย จ มหนฺตํ, ตีหิปิ อตฺเถหิ อุฬารเมวาติ วุตฺตํ อุฬารนฺติ.
มโนชวนฺติ ¶ เอตฺถ มโนติ จิตฺตํ. ยทิปิ มโน-สทฺโท สพฺเพสมฺปิ กุสลากุสลาพฺยากตจิตฺตานํ สาธารณวาจี, ‘‘มโนชว’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ ปวตฺตนกสฺส กิริยมยจิตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา มนโส วิย ชโว เอตสฺสาติ มโนชวํ ยถา โอฏฺมุโขติ, อติวิย สีฆคมนนฺติ อตฺโถ. มโน หิ ลหุปริวตฺติตาย อติทูเรปิ วิสเย ขเณเนว นิปตติ, เตนาห ภควา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘) ‘‘ทูรงฺคมํ เอกจร’’นฺติ (ธ. ป. ๓๗) จ. คจฺฉตีติ ตสฺสา เทวตาย วสนวิมานโต อุยฺยานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติ.
เยนกามนฺติ เอตฺถ กาม-สทฺโท ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๕๐; เถรคา. ๗๘๗) มนาปิเย รูปาทิวิสเย อาคโต. ‘‘ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. ๕๖๔; มหานิ. ๑; จูฬนิ. ๘ อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส) ฉนฺทราเค. ‘‘กิเลสกาโม กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๑๙; มหานิ. ๒) สพฺพสฺมึ โลเภ. ‘‘อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๒๙๑) คามธมฺเม. ‘‘สนฺเตตฺถ ตโย กุลปุตฺตา อตฺตกามรูปา วิหรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๒๕; มหาว. ๔๖๖) หิตจฺฉนฺเท. ‘‘อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม’’ติอาทีสุ ¶ (ที. นิ. ๑.๒๒๑; ม. นิ. ๑.๔๒๖) เสริภาเว. อิธาปิ เสริภาเว เอว ทฏฺพฺโพ, ตสฺมา เยนกามนฺติ ยถารุจิ, เทวตาย อิจฺฉานุรูปนฺติ อตฺโถ.
อลงฺกเตติ ¶ อลงฺกตคตฺเต, นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธรตนวิชฺโชติเตหิ หตฺถูปคปาทูปคาทิเภเทหิ สฏฺิสกฏภารปริมาเณหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตสรีเรติ อตฺโถ. สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มลฺยธเรติ กปฺปรุกฺขปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกลตาทิสมฺภเวหิ, สุวิสุทฺธจามีกรวิวิธรตนมยปตฺตกิฺชกฺขเกสเรหิ, สมนฺตโต วิชฺโชตมานวิปฺผุรนฺตกิรณนิกรรุจิเรหิ ทิพฺพกุสุเมหิ สุมณฺฑิตเกสหตฺถาทิตาย มาลาภารินี. สุวตฺเถติ กปฺปลตานิพฺพตฺตานํ, นานาวิราควณฺณวิเสสานํ สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภานํ นิวาสนุตฺตริยปฏิจฺฉทาทีนํ ทิพฺพวตฺถานํ วเสน ¶ สุนฺทรวตฺเถ. โอภาสสีติ วิชฺโชตสิ. วิชฺชุริวาติ วิชฺชุลตา วิย. อพฺภกูฏนฺติ วลาหกสิขเร. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํ. โอภาสสีติ วา อนฺโตคธเหตุอตฺถวจนํ, โอภาเสสีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อพฺภกูฏ’’นฺติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ.
อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา นาม สฺฌาปภานุรฺชิตํ รตฺตวลาหกสิขรํ ปกติยาปิ โอภาสมานํ สมนฺตโต วิชฺโชตมานา วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺตี วิเสสโต โอภาเสติ, เอวเมวํ สุปริสุทฺธตปนียมยํ นานารตนสมุชฺชลํ ปกติปภสฺสรํ อิมํ วิมานํ ตฺวํ สพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตา สพฺพโส วิชฺโชตยนฺตีหิ อตฺตโน สรีรปฺปภาหิ วตฺถาภรโณภาเสหิ จ วิเสสโต โอภาเสสีติ.
เอตฺถ หิ ‘‘ปี’’นฺติ นิทสฺเสตพฺพวจนเมตํ ¶ , ‘‘อพฺภกูฏ’’นฺติ นิทสฺสนวจนํ. ตถา ‘‘เต’’ติ นิทสฺเสตพฺพวจนํ. ตฺหิ ‘‘ปี’’นฺติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวจเนน วุตฺตมฺปิ ‘‘อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ โอภาสสี’’ติ อิมานิ ปทานิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺจตฺตวเสน ปริณมติ, ตสฺมา ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘วิชฺชุริวา’’ติ นิทสฺสนวจนํ. ‘‘โอภาสสี’’ติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ อุปเมยฺยุปมานานํ สมฺพนฺธทสฺสนํ. ‘‘โอภาสสี’’ติ หิ อิทํ ‘‘ตฺว’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา มชฺฌิมปุริสวเสน วุตฺตํ, ‘‘ปี’’นฺติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ปมปุริสวเสน ปริณมติ. จ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ทฏฺพฺโพ. ‘‘คจฺฉติ เยนกามํ โอภาสสี’’ติ จ ‘‘วิชฺชุลโตภาสิตํ อพฺภกูฏํ วิยา’’ติ ปจฺจตฺตวเสน เจตํ อุปโยควจนํ ปริณมติ. ตถา ‘‘ปี’’นฺติ วิเสสิตพฺพวจนเมตํ, ‘‘เต โสวณฺณมยํ อุฬาร’’นฺติอาทิ ตสฺส วิเสสนํ.
นนุ จ ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วตฺวา สุวณฺณสฺส อคฺคโลหตาย เสฏฺภาวโต ทิพฺพสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘อุฬาร’’นฺติ น วตฺตพฺพนฺติ? น, กิฺจิ วิเสสสพฺภาวโต. ยเถว หิ มนุสฺสปริโภคสุวณฺณวิกติโต รสวิทฺธํ เสฏฺํ สุวิสุทฺธํ, ตโต อากรุปฺปนฺนํ, ตโต ยํกิฺจิ ทิพฺพํ ¶ เสฏฺํ, เอวํ ทิพฺพสุวณฺเณปิ จามีกรํ, จามีกรโต สาตกุมฺภํ, สาตกุมฺภโต ชมฺพุนทํ, ชมฺพุนทโต สิงฺคีสุวณฺณํ. ตฺหิ สพฺพเสฏฺํ. เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท –
‘‘มุตฺโต ¶ มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติ. (มหาว. ๕๘);
ตสฺมา ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘อุฬาร’’นฺติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิทํ น ตสฺส เสฏฺปณีตภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข มหนฺตภาวมฺปีติ วุตฺโตวายมตฺโถ ¶ . เอตฺถ จ ‘‘ปี’’นฺติอาทิ ผลสฺส กมฺมสริกฺขตาทสฺสนํ. ตตฺถาปิ ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ อิมินา ตสฺส วิมานสฺส วตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา โสภาติสยสมฺปทํ, ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา คมนสมฺปทํ. ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา สีฆชวตาย ปีสมฺปตฺติภาวสมฺปทํ ทสฺเสติ.
อถ วา ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ อิมินา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา เวปุลฺลมหตฺตํ. ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา อานุภาวมหตฺตํ. ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา วิหารสุขตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วา อิมินา ตสฺส อภิรูปตํ วณฺณโปกฺขรตฺจ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา ทสฺสนียตํ ปาสาทิกตฺจ ทสฺเสติ, ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา สีฆสมฺปทํ, ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา กตฺถจิ อปฺปฏิหตจารตํ ทสฺเสติ.
อถ วา ตํ วิมานํ ยสฺส ปฺุกมฺมสฺส นิสฺสนฺทผลํ, ตสฺส อโลภนิสฺสนฺทตาย โสวณฺณมยํ, อโทสนิสฺสนฺทตาย อุฬารํ, อโมหนิสฺสนฺทตาย มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ. ตถา ตสฺส กมฺมสฺส สทฺธานิสฺสนฺทภาเวน โสวณฺณมยํ, ปฺานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, วีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามํ. สทฺธาสมาธินิสฺสนฺทภาเวน วา โสวณฺณมยํ, สมาธิปฺานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, สมาธิวีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธิสตินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ¶ ยถา ‘‘ปี’’นฺติอาทิ วิมานสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ตสฺสา เทวตาย ปฺุผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ, เอวํ ‘‘อลงฺกเต’’ติอาทิ อตฺตภาวสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ปฺุผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ. ยถา หิ สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิรจิโตปิ รตฺตสุวณฺณาลงฺกาโร วิวิธรํสิชาลสมุชฺชลมณิรตนขจิโต เอว โสภติ, น เกวโล, เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน จตุรสฺสโสภโนปิ อตฺตภาโว สุมณฺฑิตปสาธิโตว โสภติ, น เกวโล. เตนสฺสา ‘‘อลงฺกเต’’ติอาทินา ¶ อาหริมํ โสภาวิเสสํ ทสฺเสติ, ‘‘โอภาสสี’’ติ อิมินา ¶ อนาหริมํ. ตถา ปุริเมน วตฺตมานปจฺจยนิมิตฺตํ โสภาติสยํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อตีตปจฺจยนิมิตฺตํ. ปุริเมน วา ตสฺสา อุปโภควตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อุปภฺุชนกวตฺถุสมฺปทํ.
เอตฺถาห ‘‘กึ ปน ตํ วิมานํ ยุตฺตวาหํ, อุทาหุ อยุตฺตวาห’’นฺติ? ยทิปิ เทวโลเก รถวิมานานิ ยุตฺตวาหานิปิ โหนฺติ ‘‘สหสฺสยุตฺตํ อาชฺรถ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๖๔) อาทิวจนโต, เต ปน เทวปุตฺตา เอว กิจฺจกรณกาเล วาหรูเปน อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ ยถา เอราวโณ เทวปุตฺโต กีฬนกาเล หตฺถิรูเปน. อิทํ ปน อฺฺจ เอทิสํ อยุตฺตวาหํ ทฏฺพฺพํ.
ยทิ เอวํ กึ ตสฺส วิมานสฺส อพฺภนฺตรา วาโยธาตุ คมเน วิเสสปจฺจโย, อุทาหุ พาหิราติ? อพฺภนฺตราติ คเหตพฺพํ. ยถา หิ จนฺทวิมานสูริยวิมานาทีนํ เทสนฺตรคมเน ตทุปชีวีนํ สตฺตานํ สาธารณกมฺมนิพฺพตฺตํ อติวิย สีฆชวํ มหนฺตํ วายุมณฺฑลํ ตานิ เปเลนฺตํ ปวตฺเตติ, น เอวํ ตํ เปเลตฺวา ปวตฺเตนฺตี พาหิรา วาโยธาตุ อตฺถิ. ยถา จ ปน จกฺกรตนํ อนฺโตสมุฏฺิตาย วาโยธาตุยา วเสน ปวตฺตติ. น หิ ตสฺส จนฺทวิมานาทีนํ วิย พาหิรา วาโยธาตุ เปเลตฺวา ปวตฺติกา อตฺถิ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตวเสน ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติอาทิวจนสมนนนฺตรเมว ปวตฺตนโต, เอวํ ตสฺสา เทวตาย จิตฺตวเสน อตฺตสนฺนิสฺสิตาย วาโยธาตุยา คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘มโนชวํ คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ.
๒. เอวํ ¶ ปมคาถาย ตสฺสา เทวตาย ปฺุผลสมฺปตฺตึ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ตสฺสา การณภูตํ ปฺุสมฺปทํ วิภาเวตุํ ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทิ คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ เกนาติ กึ-สทฺโท ‘‘กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติ, กึ นุ โข นาม ตุมฺเห มํ วตฺตพฺพํ มฺถา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๔๒๔) ครหเณ อาคโต. ‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๔๔; สํ. นิ. ๓.๕๙) อนิยเม. ‘‘กึ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺ’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๑๘๓; สํ. นิ. ๑.๗๓) ปุจฺฉายํ. อิธาปิ ปุจฺฉายเมว ทฏฺพฺโพ. ‘‘เกนา’’ติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ อตฺโถ. วณฺโณติ วณฺณ-สทฺโท ‘‘กทา สฺูฬฺหา ปน เต, คหปติ, อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๗๗) คุเณ อาคโต. ‘‘อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ¶ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔) ถุติยํ. ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๓๔; ชา. ๑.๖.๑๑๖) การเณ. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๖๐๒) ปมาเณ. ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๑๑๕; ม. นิ. ๒.๓๗๙-๓๘๐) ชาติยํ. ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺาเน. ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๙๙; สุ. นิ. ๕๕๓) ฉวิวณฺเณ. อิธาปิ ฉวิวณฺเณ เอว ทฏฺพฺโพ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เกน กีทิเสน ปฺุวิเสเสน เหตุภูเตน เทวเต, ตว เอตาทิโส เอวํวิโธ ทฺวาทสโยชนานิ ผรณกปฺปโภ สรีรวณฺโณ ชาโตติ?
เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปฺุาติสเยน เต อิธ อิมสฺมึ าเน อิทานิ ตยิ ลพฺภมานํ อุฬารํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, อวิจฺเฉทวเสน ¶ อุปรูปริ วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โภคาติ ปริภฺุชิตพฺพฏฺเน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เยติ สามฺเน อนิยมนิทฺเทโส, เกจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทฺเทโส, อุภเยนาปิ ปณีตปณีตตราทิเภเท ตตฺถ ลพฺภมาเน ตาทิเส โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ. อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘เย ¶ เกจิ สงฺขารา’’ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ‘‘เอตาทิโส วณฺโณ’’ติ อิมินา เหฏฺา วุตฺตวิเสสา ตสฺสา เทวตาย อตฺตภาวปริยาปนฺนา วณฺณสมฺปทา ทสฺสิตา. ‘‘โภคา’’ติ อิมินา อุปโภคปริโภควตฺถุภูตา ทิพฺพรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพเภทา กามคุณสมฺปทา. ‘‘มนโส ปิยา’’ติ อิมินา เตสํ รูปาทีนํ อิฏฺกนฺตมนาปตา. ‘‘อิธ มิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปน ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยสมฺปทา ทสฺสิตา. ‘‘เย เกจิ มนโส ปิยา’’ติ อิมินา ยานิ ‘‘โส อฺเ เทเว ทสหิ าเนหิ อธิคฺคณฺหาติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน ทิพฺเพน สุเขน ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ ทิพฺเพหิ สทฺเทหิ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ทิพฺเพหิ รเสหิ ทิพฺเพหิ โผฏฺพฺเพหี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) สุตฺเต อาคตานิ ทส านานิ. เตสํ อิธ อนวเสสโต สงฺคโห ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
๓. ปุจฺฉามีติ ปฺหํ กโรมิ, าตุมิจฺฉามีติ อตฺโถ. กามฺเจตํ ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ. กิมกาสิ ปฺุํ, เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา’’ติ จ กึ-สทฺทคฺคหเณเนว อตฺถนฺตรสฺส อสมฺภวโต ปุจฺฉาวเสน คาถาตฺตยํ วุตฺตนฺติ วิฺายติ. ปุจฺฉาวิเสสภาวาปนตฺถํ ¶ ปน ‘‘ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺตํ. อยฺหิ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ตาว น โหติ เอทิสสฺส อตฺถสฺส มหาเถรสฺส อทิฏฺภาวาภาวโต, วิมติจฺเฉทนาปิ น โหติ สพฺพโส สมุคฺฆาติตสํสยตฺตา, อนุมติปุจฺฉาปิ น โหติ ‘‘ตํ กึ มฺสิ ราชฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๑๓) วิย อนุมติคหณากาเรน อปฺปวตฺตตฺตา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาปิ ¶ น โหติ ตสฺสา เทวตาย กเถตุกมฺยตาวเสน เถเรน อปุจฺฉิตตฺตา. วิเสเสน ปน ทิฏฺสํสนฺทนาติ เวทิตพฺพา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา อฏฺุปฺปตฺติกถายํ ‘‘เถโร กิฺจาปี’’ติอาทินา วิภาวิโต เอว. ตนฺติ ตฺวํ. ตยิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ปุพฺพาเปกฺขตาย อุปโยเคกวจนํ, ปราเปกฺขตาย ปน ปจฺจตฺเตกวจนํ ทฏฺพฺพํ.
เทวีติ เอตฺถ เทว-สทฺโท ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตีราชธานิปมุขานิ, เอตฺถ, เทว, ฉนฺทํ กโรหิ ชีวิเต ¶ อเปกฺข’’นฺติ จ อาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๖๖) สมฺมุติเทววเสน อาคโต, ‘‘ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน’’ติอาทีสุ วิสุทฺธิเทววเสน. วิสุทฺธิเทวานฺหิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต เอว โหตีติ. ‘‘จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๗) อุปปตฺติเทววเสน. อิธาปิ อุปปตฺติเทววเสเนว เวทิตพฺโพ. ปทตฺถโต ปน – ทิพฺพติ อตฺตโน ปฺุิทฺธิยา กีฬติ ลฬติ ปฺจหิ กามคุเณหิ รมติ, อถ วา เหฏฺา วุตฺตนเยน โชตติ โอภาสติ, อากาเสน วิมาเนน จ คจฺฉตีติ เทวี. ‘‘ตฺวํ เทวี’’ติ สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มหานุภาเวติ อุฬารปฺปภาเว, โส ปนสฺสานุภาโว เหฏฺา ทฺวีหิ คาถาหิ ทสฺสิโตเยว.
มนุสฺสภูตาติ เอตฺถ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺคุณจิตฺตา. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา –
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑).
ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อฺเ จ มหานุภาวา ¶ สตฺตา ¶ เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’ตฺเวว ปฺายึสูติ เอเก.
อปเร ปน ภณนฺติ – โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ.
โลกิยา ¶ ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจกฺขโต ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต มาณวา ‘‘มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ. มนุสฺเสสุ ภูตา ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตาติ มนุสฺสภูตา.
กิมกาสิ ปฺุนฺติ กึ ทานสีลาทิปฺปเภเทสุ กีทิสํ ปุชฺชภาวผลนิพฺพตฺตนโต, ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ จ ‘‘ปฺุ’’นฺติ ลทฺธนามํ สุจริตํ กุสลกมฺมํ อกาสิ, อุปจินิ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถ. ชลิตานุภาวาติ สพฺพโส วิชฺโชตมานปฺุิทฺธิกา.
กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุ’’นฺติ วุตฺตํ, กึ อฺาสุ คตีสุ ปฺุกิริยา นตฺถีติ? โน นตฺถิ. ยสฺมา ¶ นิรเยปิ นาม กามาวจรกุสลจิตฺตปวตฺติ กทาจิ ลพฺภเตว, กิมงฺคํ ปนฺตฺถ, นนุ อโวจุมฺหา ‘‘ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา’’ติ. ตสฺมา มหาเถโร มนุสฺสตฺตภาเว ตฺวา ปฺุกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ภูตตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุ’’นฺติ อโวจ.
อถ วา อฺาสุ คตีสุ เอกนฺตสุขตาย เอกนฺตทุกฺขตาย ทุกฺขพหุลตาย จ ปฺุกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส สุทุลฺลภภาวโต. กทาจิ อุปฺปชฺชมาโนปิ ยถาวุตฺตการเณน อุฬาโร วิปุโล น จ โหติ, มนุสฺสคติยํ ปน สุขพหุลตาย ปฺุกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปฺุกิริยาย ¶ อุปนิสฺสโย โหติ. ทุกฺขูปนิสฺสยา หิ สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต น อคฺคิมฺหิ ตาปนํ อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน ปมาณโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา จ ปฺุกิริยาย ¶ น วิเสสปจฺจโย โหติ. สติ ปน ทุกฺขสนฺตาปเน ปมาณโยคโต สุขูปพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปฺุกิริยา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชมานา จ มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขเฉทนสมตฺถา จ โหติ, ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปฺุกิริยาย วิเสสปจฺจโย ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุ’’นฺติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๔. เอวํ ปน เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปฺหํ วิสฺสชฺเชสิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา เทวตา อตฺตมนา’’ติ คาถา วุตฺตา. เกน ปนายํ คาถา วุตฺตา? ธมฺมสงฺคาหเกหิ. ตตฺถ สาติ ยา ปุพฺเพ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว’’ติ วุตฺตา, สา. เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ วุจฺจติ. ‘‘อถ โข อฺตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑; ขุ. ปา. ๕.๑) หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต เทโวเยว เทวตาติ กตฺวา. ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติ. (วิ. ว. ๗๕) –
อาทีสุ เทวธีตา. อิธาปิ เทวธีตา เอว ทฏฺพฺพา. อตฺตมนาติ ตุฏฺมนา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนา. ปีติโสมนสฺสสหคตฺหิ จิตฺตํ โทมนสฺสสฺส อโนกาสโต เตหิ ตํ สกํ กตฺวา คหิตํ วิย โหติ. อตฺตมนาติ วา สกมนา. อนวชฺชปีติโสมนสฺสสมฺปยุตฺตฺหิ จิตฺตํ สมฺปติ อายติฺจ ตํสมงฺคิโน หิตสุขาวหโต ‘‘สก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อิตรํ.
โมคฺคลฺลาเนนาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺตภาวโต โส มหาเถโร โคตฺตวเสน ‘‘โมคฺคลฺลาโน’’ติ ปฺาโต, เตน โมคฺคลฺลาเนน ¶ . ปุจฺฉิตาติ ทิฏฺสํสนฺทนวเสน ปุจฺฉิตา, อตฺตมนา สา เทวตา ปฺหํ พฺยากาสีติ โยชนา. อตฺตมนตา จสฺสา ‘‘ตมฺปิ นาม ปริตฺตกมฺปิ กมฺมํ เอวํ มหติยา ทิพฺพสมฺปตฺติยา การณํ อโหสี’’ติ ปุพฺเพปิ สา อตฺตโน ปฺุผลํ ¶ ปฏิจฺจ อนฺตรนฺตรา โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, อิทานิ ปน ‘‘อฺตรสฺส เถรสฺส กโตปิ นาม กาโร เอวํ อุฬารผโล, อยํ ปน พุทฺธานํ อคฺคสาวโก อุฬารคุโณ มหานุภาโว ¶ , อิมมฺปิ ปสฺสิตุํ นิปจฺจการฺจ กาตุํ ลภามิ, มม ปฺุผลปฏิสํยุตฺตเมว จ ปุจฺฉํ กโรตี’’ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา. เอวํ สฺชาตพลวปีติโสมนสฺสา สา เถรสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฺหํ ปุฏฺา พฺยากาสิ.
ปฺหนฺติ าตุํ อิจฺฉิตํ ตํ อตฺถํ วิยากาสิ กเถสิ วิสฺสชฺเชสิ. กถํ ปน พฺยากาสิ? ปุฏฺาติ ปุฏฺาการโต, ปุจฺฉิตากาเรเนวาติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปุฏฺา’’ติ วจนํ วิเสสตฺถนิยมนํ ทฏฺพฺพํ. สิทฺเธ หิ สติ อารมฺโภ วิเสสตฺถาปโกว โหติ. โก ปเนโส วิเสสตฺโถ? พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา. ยฺหิ กมฺมผลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส การณภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉิตํ, ตทุภยสฺส อฺมฺานุรูปภาววิภาวนา. เยน จ อากาเรน ปุจฺฉา ปวตฺตา อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ, ตทาการสฺส พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา, ตถา เจว วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตํ. อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส าปนตฺถํ ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปุฏฺา’’ติ วุตฺตํ.
‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วา ตาย เทวตาย วิเสสนมุเขน ปุฏฺภาวสฺส ปฺหพฺยากรณสฺส จ การณกิตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทินา เถเรน ปุจฺฉียตีติ ¶ ปุจฺฉา, ตาย เทวตาย กตกมฺมํ, ตสฺสา ปุจฺฉาย การิตา อาจิกฺขิตา วาติ สา เทวตา ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส การิตา, ตสฺมา ปฺหํ ปุฏฺา. ยสฺมา จ ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขนสภาวา, ตสฺมา ปฺหํ พฺยากาสีติ. ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ ‘‘ปฺห’’นฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สรูปทสฺสนํ. อยํ เจตฺถ อตฺโถ – อิทํ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉิยมานาย จ ปจฺจกฺขภูตํ อนนฺตรํ วุตฺตปฺปการํ ปฺุผลํ, ยสฺส กมฺมสฺส ตํ าตุํ อิจฺฉิตตฺตา ปฺหนฺติ วุตฺตํ ปฺุกมฺมํ พฺยากาสีติ.
๕. อหํ มนุสฺเสสูติอาทิ ปฺหสฺส พฺยากรณากาโร. ตตฺถ อหนฺติ เทวตา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘มนุสฺสภูตา’’ติ วจนํ ตทา อตฺตนิ มนุสฺสคุณานํ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ. โย หิ มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปาณาติปาตาทึ อกตฺตพฺพํ กตฺวา ทณฺฑารโห ตตฺถ ตตฺถ ราชาทิโต หตฺถจฺเฉทาทิกมฺมการณํ ปาปุณนฺโต ¶ มหาทุกฺขํ อนุภวติ, อยํ มนุสฺสเนรยิโก นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปุพฺเพกตกมฺมุนา ฆาสจฺฉาทนมฺปิ น ลภติ, ขุปฺปิปาสาภิภูโต ทุกฺขพหุโล กตฺถจิ ปติฏฺํ อลภมาโน วิจรติ, อยํ มนุสฺสเปโต ¶ นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปราธีนวุตฺติ ปเรสํ ภารํ วหนฺโต ภินฺนมริยาโท วา อนาจารํ อาจริตฺวา ปเรหิ สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต คหนนิสฺสิโต ทุกฺขพหุโล วิจรติ หิตาหิตํ อชานนฺโต นิทฺทาชิฆจฺฉาทุกฺขวิโนทนาทิปโร, อยํ มนุสฺสติรจฺฉาโน นาม. โย ปน อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺโต กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ทยาปนฺโน สพฺพสตฺเตสุ สํเวคพหุโล อกุสลกมฺมปเถ ¶ ปริวชฺเชนฺโต กุสลกมฺมปเถ สมาจรนฺโต ปฺุกิริยวตฺถูนิ ปริปูเรติ, อยํ มนุสฺสธมฺเม ปติฏฺิโต ปรมตฺถโต มนุสฺโส นาม. อยมฺปิ ตาทิสา อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา’’ติ. มนุสฺเส สตฺตนิกาเย มนุสฺสภาวํ ปตฺตา มนุสฺสธมฺมฺจ อปฺปหาย ิตาติ อตฺโถ.
อพฺภาคตานนฺติ อภิอาคตานํ, สมฺปตฺตอาคนฺตุกานนฺติ อตฺโถ. ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิ อพฺภาคโตติ. เตสุ กตปริจโย อาคนฺตุโก อติถิ, อกตปริจโย อพฺภาคโต. กตปริจโย อกตปริจโยปิ วา ปุเรตรํ อาคโต อติถิ, โภชนเวลายํ อุปฏฺิโต สมฺปติ อาคโต อพฺภาคโต. นิมนฺติโต วา ภตฺเตน อติถิ, อนิมนฺติโต อพฺภาคโต. อยํ ปน อกตปริจโย อนิมนฺติโต สมฺปติ อาคโต จ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อพฺภาคตาน’’นฺติ, ครุกาเรน ปเนตฺถ พหุวจนํ วุตฺตํ. อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ. ยํกิฺจิ นิสีทนโยคฺคํ, อิธ ปน ปีํ อธิปฺเปตํ, ตสฺส จ อปฺปกตฺตา อนุฬารตฺตา จ ‘‘อาสนก’’นฺติ อาห. อทาสินฺติ ‘‘อิทมสฺส เถรสฺส ทินฺนํ มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ มหานิสํส’’นฺติ สฺชาตโสมนสฺสา กมฺมํ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา ตสฺส เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสึ, นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน ปริจฺจชินฺติ อตฺโถ.
อภิวาทยินฺติ อภิวาทนมกาสึ, ปฺจปติฏฺิเตน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล วนฺทินฺติ อนฺโต. วนฺทมานา หิ ตํ ตาเยว วนฺทนกิริยาย วนฺทิยมานํ ‘‘สุขินี โหหิ, อโรคา โหหี’’ติอาทินา อาสิวาทํ อตฺถโต วทาเปสิ ¶ นาม. อฺชลิกํ อกาสินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ สิรสิ ปคฺคณฺหนฺตี คุณวิสิฏฺานํ อปจายนํ อกาสินฺติ ¶ อตฺโถ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ, ตทา มม วิชฺชมานวิภวานุรูปนฺติ อตฺโถ. อทาสิ ทานนฺติ อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ทกฺขิเณยฺยํ โภเชนฺตี ทานมยํ ปฺุํ ปสวึ.
เอตฺถ จ ‘‘อห’’นฺติ อิทํ กมฺมสฺส ผลสฺส จ เอกสนฺตติปติตตาทสฺสเนน สมฺพนฺธภาวทสฺสนํ, ‘‘มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา’’ติ อิทํ ตสฺสา ปฺุกิริยาย อธิฏฺานภูตสนฺตานวิเสสทสฺสนํ, ‘‘อพฺภาคตาน’’นฺติ อิทํ จิตฺตสมฺปตฺติทสฺสนฺเจว เขตฺตสมฺปตฺติทสฺสนฺจ ¶ ทานสฺส วิย ปฏิคฺคหณสฺส จ กิฺจิ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺติตภาวทีปนโต. ‘‘อาสนกํ อทาสึ ยถานุภาวฺจ อทาสิ ทาน’’นฺติ อิทํ โภคสารทานทสฺสนํ, ‘‘อภิวาทยึ อฺชลิกํ อกาสิ’’นฺติ อิทํ กายสารทานทสฺสนํ.
๖. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปฺุเน เหตุภูเตน. เมติ อยํ เม-สทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๖๕; ม. นิ. ๑.๒๘๑; สํ. นิ. ๑.๑๗๒) กรเณ อาคโต, มยาติ อตฺโถ. ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๑๘๒; อ. นิ. ๔.๒๕๗) สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๖; สํ. นิ. ๔.๑๔; อ. นิ. ๓.๑๐๔) สามิอตฺเถ อาคโต, อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว, มมาติ อตฺโถ. สฺวายํ เม-สทฺโท เตน เม ปฺุเนาติ จ เม เอตาทิโสติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ตาย เทวตาย ปฺเห พฺยากเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย สาตฺถิกา อโหสิ. เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ¶ ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. คาถา เอว ปน สงฺคหํ อารุฬฺหาติ.
ปมปีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปีวิมานวณฺณนา
ปีํ ¶ เต เวฬุริยมยนฺติ ทุติยปีวิมานํ. ตสฺส อฏฺุปฺปตฺติ จ อตฺถวณฺณนา จ ปเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อยํ ปน วิเสโส – สาวตฺถิวาสินี กิร เอกา อิตฺถี อตฺตโน เคหํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ เอกํ เถรํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส อาสนํ เทนฺตี อตฺตโน ปีํ อุปริ นีลวตฺเถน อตฺถริตฺวา อทาสิ. เตน ตสฺสา เทวโลเก นิพฺพตฺตาย เวฬุริยมยํ ปลฺลงฺกวิมานํ นิพฺพตฺตํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปีํ เต เวฬุริยมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;
อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภ กูฏํ.
‘‘เกน ¶ เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานาสนกํ อทาสึ;
อภิวาทยึ อฺชลิกํ อกาสึ, ยถานุภาวฺจ อทาสิ ทานํ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๘. ตตฺถ เวฬุริยมยนฺติ เวฬุริยมณิมยํ. เวฬุริยมณิ นาม วิฬูรปพฺพตสฺส วิฬูรคามสฺส จ อวิทูเร อุปฺปชฺชนกมณิ. ตสฺส กิร วิฬูรคามฏฺาเน อากโร, วิฬูรสฺส ปน อวิทูเร ภวตฺตา เวฬุริยนฺเตว ปฺายิตฺถ. ตํสทิสวณฺณนิภตาย เทวโลเกปิสฺส ตเถว นามํ ชาตํ ยถา ตํ มนุสฺสโลเก ลทฺธนามวเสเนว เทวโลเก เทวปุตฺตานํ. ตํ ปน มยูรคีววณฺณํ วา โหติ, วายสปตฺตวณฺณํ วา, สินิทฺธเวณุปตฺตวณฺณํ วา. อิธ ปน มยูรคีววณฺณํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพํ ปมปีวิมาเน วุตฺตสทิสเมวาติ.
ทุติยปีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยปีวิมานวณฺณนา
ปีํ เต โสวณฺณมยนฺติ ตติยปีวิมานํ. ตสฺส วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺิตํ. อฺตโร กิร ¶ ขีณาสวตฺเถโร ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ คเหตฺวา อุปกฏฺเ กาเล ภตฺตกิจฺจํ กาตุกาโม เอกํ วิวฏทฺวารเคหํ อุปสงฺกมิ. ตสฺมึ ปน เคเห เคหสามินี อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา เถรสฺส อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอถ, ภนฺเต, อิธ นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรถา’’ติ อตฺตโน ภทฺทปีํ ปฺาเปตฺวา อุปริ ปีตวตฺถํ อตฺถริตฺวา นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน อทาสิ, ‘‘อิทํ เม ปฺุํ อายตึ โสวณฺณปีปฏิลาภาย โหตู’’ติ ปตฺถนฺจ ปฏฺเปสิ. อถ เถเร ตตฺถ นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา อุฏฺาย คจฺฉนฺเต ¶ ‘‘ภนฺเต, อิทมาสนํ ตุมฺหากํเยว ปริจฺจตฺตํ, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถํ ปริภฺุชถา’’ติ อาห. เถโร ตสฺสา อนุกมฺปาย ตํ ปีํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิ. สา อปเรน สมเยน อฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ¶ นิพฺพตฺตีติอาทิ สพฺพํ ปมวิมานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปีํ เต โสวณฺณมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;
อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ,โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํ.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อปฺปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, เยนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา;
อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ ปีํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺตี จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๙. ยฺจ ¶ ¶ ปน ปฺจมคาถายํ ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเกติอาทิ, เอตฺถ ชาติ-สทฺโท อตฺเถว สงฺขตลกฺขเณ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. ๗๑). อตฺถิ นิกาเย ‘‘นิคณฺา นาม สมณชาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๗๑). อตฺถิ ปฏิสนฺธิยํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ปมํ วิฺาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๒๔). อตฺถิ กุเล ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๐๓). อตฺถิ ปสุติยํ ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๑; ม. นิ. ๓.๒๐๗). อตฺถิ ภเว ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๔๔; ม. นิ. ๑.๕๓). อิธาปิ ภเว เอว ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา ปุริมาย ชาติยา ปุริมสฺมึ ภเว อนนฺตราตีเต ปุริเม อตฺตภาเวติ อตฺโถ. ภุมฺมตฺเถ หิทํ กรณวจนํ. มนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลกภเว, ราชคหํ สนฺธาย วทติ. โอกาสโลโก หิ อิธ อธิปฺเปโต, สตฺตโลโก ปน ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ อิมินา วุตฺโตเยว.
๒๐. อทฺทสนฺติ อทฺทกฺขึ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ. ภิกฺขุนฺติ ภินฺนกิเลสตฺตา ภิกฺขุํ, สพฺพโส กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนจิตฺตตาย วิปฺปสนฺนํ, อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิลํ. ปุริมํ ปุริมฺเจตฺถ ปทํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนํ, วิคตราคาทิรชตฺตา ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุํ, ภินฺนกิเลสตฺตา กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนํ, วิปฺปสนฺนมนตฺตา อนาวิลนฺติ. ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ วา ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส การณวจนํ, วิรชํ ภิกฺขุคุณโยคโต. ภินฺนกิเลโส หิ ภิกฺขุ. ภิกฺขุํ วิปฺปสนฺนภาวโต. กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน วิปฺปสนฺนมานโส หิ ภิกฺขุ. วิปฺปสนฺนํ อนาวิลสงฺกปฺปภาวโตติ ¶ . ราครชาภาเวน วา ‘‘วิรช’’นฺติ วุตฺตํ, โทสกาลุสฺสิยาภาเวน ‘‘วิปฺปสนฺน’’นฺติ, โมหพฺยากุลาภาเวน ‘‘อนาวิล’’นฺติ. เอวํภูโต ปรมตฺถโต ภิกฺขุ นาม โหตีติ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ วุตฺตํ. อทาสหนฺติ อทาสึ อหํ. ปีนฺติ ตทา มม สนฺติเก วิชฺชมานํ ภทฺทปีํ. ปสนฺนาติ กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ ปสนฺนจิตฺตา. เสหิ ปาณิภีติ อฺํ อนาณาเปตฺวา อตฺตโน หตฺเถหิ อุปนีย ปีํ ปฺาเปตฺวา อทาสินฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘วิรชํ ภิกฺขุํ วิปฺปสนฺนมนาวิล’’นฺติ อิมินา เขตฺตสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘ปสนฺนา’’ติ อิมินา จิตฺตสมฺปตฺตึ, ‘‘เสหิ ปาณิภี’’ติ อิมินา ปโยคสมฺปตฺตึ. ตถา ¶ ‘‘ปสนฺนา’’ติ อิมินา สกฺกจฺจทานํ อนุปหจฺจทานนฺติ จ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตา, ‘‘เสหิ ปาณิภี’’ติ อิมินา สหตฺเถน ทานํ อนุปวิทฺธทานนฺติ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตา, ปีตวตฺถสฺส อตฺถรเณน นิสีทนกาลฺุตาย จิตฺตึ กตฺวา ทานํ กาเลน ทานนฺติ อิเม ทฺเว ทานคุณา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ตติยปีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถปีวิมานวณฺณนา
ปีํ เต เวฬุริยมยนฺติ จตุตฺถปีวิมานํ. อิมสฺสาปิ วตฺถุ ราชคเห สมุฏฺิตํ, ตํ ทุติยวิมาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. นีลวตฺเถน หิ อตฺถริตฺวา ปีสฺส ทินฺนตฺตา อิมิสฺสาปิ วิมานํ เวฬุริยมยํ นิพฺพตฺตํ. เสสํ ปมวิมาเน วุตฺตสทิสํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปีํ เต เวฬุริยมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;
อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํ.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อปฺปสฺส ¶ กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, เยนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา;
อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก.
‘‘อทฺทสํ ¶ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ ปีํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
เอตฺถาปิ หิ นีลวตฺเถน อตฺถริตฺวา ปีสฺส ทินฺนตฺตา อิมิสฺสาปิ วิมานํ เวฬุริยมยํ นิพฺพตฺตํ. เตเนเวตฺถ ‘‘ปีํ เต เวฬุริยมย’’นฺติ อาทิโต อาคตํ. เสสํ ตติยสทิสเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
จตุตฺถปีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กฺุชรวิมานวณฺณนา
กฺุชโร เต วราโรโหติ กฺุชรวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อเถกทิวสํ ราชคหนคเร นกฺขตฺตํ โฆสิตํ. นาครา วีถิโย โสเธตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ลาชปฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิปฺปกิรึสุ, เคหทฺวาเร เคหทฺวาเร กทลิโย จ ปุณฺณฆเฏ จ เปสุํ, ยถาวิภวํ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตา ธชปฏากาทโย ¶ อุสฺสาเปสุํ, สพฺโพ ชโน อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูปํ สุมณฺฑิตปสาธิโต นกฺขตฺตกีฬํ กีฬิ, สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ อโหสิ. อถ พิมฺพิสารมหาราชา ปุพฺพจาริตฺตวเสน ¶ มหาชนสฺส จิตฺตานุรกฺขณตฺถฺจ อตฺตโน ราชภวนโต นิกฺขมิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน มหตา ราชานุภาเวน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ.
เตน จ สมเยน ราชคหวาสินี เอกา กุลธีตา รฺโ ตํ วิภวสมฺปตฺตึ สิริโสภคฺคํ ราชานุภาวฺจ ปสฺสิตฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ‘‘อยํ เทวิทฺธิสทิสา วิภวสมฺปตฺติ กีทิเสน นุ โข กมฺมุนา ลพฺภตี’’ติ ปณฺฑิตสมฺมเต ปุจฺฉิ. เต ตสฺสา กเถสุํ ‘‘ภทฺเท, ปฺุกมฺมํ นาม จินฺตามณิสทิสํ กปฺปรุกฺขสทิสํ, เขตฺตสมฺปตฺติยา จิตฺตสมฺปตฺติยา จ สติ ยํ ¶ ยํ ปตฺเถตฺวา กโรติ, ตํ ตํ นิปฺผาเทติเยว. อปิจ อาสนทาเนน อุจฺจากุลีนตา โหติ, อนฺนทาเนน พลสมฺปตฺติปฏิลาโภ, วตฺถทาเนน วณฺณสมฺปตฺติปฏิลาโภ, ยานทาเนน สุขวิเสสปฏิลาโภ, ทีปทาเนน จกฺขุสมฺปตฺติปฏิลาโภ, อาวาสทาเนน สพฺพสมฺปตฺติปฏิลาโภ โหตี’’ติ. สา ตํ สุตฺวา ‘‘เทวสมฺปตฺติ อิโต อุฬารา โหติ มฺเ’’ติ ตตฺถ จิตฺตํ เปตฺวา ปฺุกิริยาย อติวิย อุสฺสาหชาตา อโหสิ.
มาตาปิตโร จสฺสา อหตํ วตฺถยุคํ นวปีํ เอกํ ปทุมกลาปํ สปฺปิมธุสกฺขรา ตณฺฑุลขีรานิ จ ปริโภคตฺถาย เปเสสุํ. สา ตานิ ทิสฺวา ‘‘อหฺจ ทานํ ทาตุกามา, อยฺจ เม เทยฺยธมฺโม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺมานสา ทุติยทิวเส ทานํ สชฺเชนฺตี อปฺโปทกมธุปายาสํ สมฺปาเทตฺวา, ตสฺส ปริวารภาเวน อฺมฺปิ พหุํ ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาเทตฺวา ทานคฺเค คนฺธปริภณฺฑํ กตฺวา วิกสิตปทุมปตฺตกิฺชกฺขเกสโรปโสภิเตสุ ปทุเมสุ อาสนํ ปฺาเปตฺวา, อหเตน เสตวตฺเถน อตฺถริตฺวา อาสนสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ อุปริ จตฺตาริ ปทุมานิ มาลาคุฬฺจ เปตฺวา, อาสนสฺส อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา มาลาทามโอลมฺพกทามานิ โอลมฺพิตฺวา, อาสนสฺส สมนฺตโต ภูมึ สเกสเรหิ ปทุมปตฺเตหิ ¶ สพฺพสนฺถรํ ¶ สนฺถริตฺวา ‘‘ทกฺขิเณยฺเย อาคเต ปูเชสฺสามี’’ติ ปุปฺผปูริตํ จงฺโกฏกํ เอกมนฺเต เปสิ.
อเถวํ กตทานูปกรณสํวิธานา สีสํนฺหาตา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกํ ทาสึ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ เช, อมฺหากํ ตาทิสํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยสาหี’’ติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต สหสฺสถวิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต อนฺตรวีถึ ปฏิปนฺโน โหติ. อถ สา ทาสี เถรํ วนฺทิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปตฺตํ เม เทถา’’ติ. ‘‘เอกิสฺสา อุปาสิกาย อนุคฺคหตฺถํ อิโต เอถา’’ติ จ อาห. เถโร ตสฺสา ปตฺตํ อทาสิ. สา เถรํ เคหํ ปเวเสสิ. อถ สา อิตฺถี เถรสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นิสีทถ, ภนฺเต, อิทมาสนํ ปฺตฺต’’นฺติ วตฺวา เถเร ตตฺถ นิสินฺเน สเกสเรหิ ปทุมปตฺเตหิ เถรํ ปูชยมานา อาสนสฺส สมนฺตโต โอกิริตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราสมฺมิสฺเสน อปฺโปทกมธุปายาเสน ปริวิสิ. ปริวิสนฺตี จ ‘‘อิมสฺส เม ปฺุสฺสานุภาเวน ทิพฺพคชกูฏาคารปลฺลงฺกโสภิตา ทิพฺพสมฺปตฺติโย โหนฺตุ, สพฺพาสุ ปวตฺตีสุ ปทุมา นาม มา วิคตา โหนฺตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ปุน เถเร กตภตฺตกิจฺเจ ปตฺตํ โธวิตฺวา สปฺปิมธุสกฺขราหิ ปูเรตฺวา ปลฺลงฺเก อตฺถตํ สาฏกํ จุมฺพฏกํ กตฺวา เถรสฺส หตฺเถ เปตฺวา เถเร จ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกมนฺเต ทฺเว ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘เถรสฺส หตฺเถ ปตฺตํ อิมฺจ ปลฺลงฺกํ วิหารํ เนตฺวา เถรสฺส นิยฺยาเตตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ. เต ตถา อกํสุ.
สา ¶ อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน โยชนสตุพฺเพเธ กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ อจฺฉราสหสฺสปริวารา. ปตฺถนาวเสน จสฺสา ปฺจโยชนุพฺเพโธ ปทุมมาลาลงฺกโต ¶ สมนฺตโต ปทุมปตฺตกิฺชกฺขเกสโรปโสภิโต มนฺุทสฺสโน สุขสมฺผสฺโส วิวิธรตนรํสิชาลสมุชฺชลเหมาภรณวิภูสิโต คชวโร นิพฺพตฺติ. ตสฺสูปริ ยถาวุตฺตโสภาติสยยุตฺโต โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ. สา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี อนฺตรนฺตรา ตํ กฺุชรวิมานสฺส อุปริ รตนวิจิตฺตํ ปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห มหตา เทวตานุภาเวน นนฺทนวนํ คจฺฉติ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ ¶ นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสูติอาทินา สพฺพํ ปมปีวิมานวณฺณนายํ อาคตสทิสํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน เถโร –
‘‘กฺุชโร เต วราโรโห, นานารตนกปฺปโน;
รุจิโร ถามวา ชวสมฺปนฺโน, อากาสมฺหิ สมีหติ.
‘‘ปทุมิ ปทฺมปตฺตกฺขิ, ปทฺมุปฺปลชุตินฺธโร;
ปทฺมจุณฺณาภิกิณฺณงฺโค, โสณฺณโปกฺขรมาลธา.
‘‘ปทุมานุสฏํ มคฺคํ, ปทฺมปตฺตวิภูสิตํ;
ิตํ วคฺคุ มนุคฺฆาตี, มิตํ คจฺฉติ วารโณ.
‘‘ตสฺส ปกฺกมมานสฺส, โสณฺณกํสา รติสฺสรา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘ตสฺส นาคสฺส ขนฺธมฺหิ, สุจิวตฺถา อลงฺกตา;
มหนฺตํ อจฺฉราสงฺฆํ, วณฺเณน อติโรจสิ.
‘‘ทานสฺส ¶ เต อิทํ ผลํ, อโถ สีลสฺส วา ปน;
อโถ อฺชลิกมฺมสฺส, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ. – อาห;
๓๑. ตตฺถ กฺุชโร เต วราโรโหติ กฺุเช คิริตเฏ รมติ อภิรมติ, ตตฺถ วา รวติ โกฺจนาทํ นทนฺโต วิจรติ. กุํ วา ปถวึ ตทภิฆาเตน ชรยตีติ กฺุชโร, คิริจราทิเภโท มนุสฺสโลเก หตฺถี, อยํ ปน กีฬนกาเล กฺุชรสทิสตาย เอวํ วุตฺโต. อารุยฺหตีติ ¶ อาโรโห, อาโรหนีโยติ อตฺโถ. วโร อคฺโค เสฏฺโ อาโรโหติ ¶ วราโรโห, อุตฺตมยานนฺติ วุตฺตํ โหติ. นานารตนกปฺปโนติ นานาวิธานิ รตนานิ เอเตสนฺติ นานารตนา, กุมฺภาลงฺการาทิหตฺถาลงฺการา. เตหิ วิหิโต กปฺปนฺโน สนฺนาโห ยสฺส โส นานารตนกปฺปโน. รุจึ อภิรตึ เทตีติ รุจิโร, มนฺุโติ อตฺโถ. ถามวาติ ถิโร, พลวาติ อตฺโถ. ชวสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนชโว, สีฆชโวติ วุตฺตํ โหติ. อากาสมฺหิ สมีหตีติ อากาเส อนฺตลิกฺเข สมฺมา อีหติ, อารุฬฺหานํ โขภํ อกโรนฺโต จรติ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
๓๒. ปทุมีติ ปทุมสมานวณฺณตาย ‘‘ปทุม’’นฺติ ลทฺธนาเมน กุมฺภวณฺเณน สมนฺนาคตตฺตา ปทุมี. ปทฺมปตฺตกฺขีติ กมลทลสทิสนยเน, อาลปนเมตํ ตสฺสา เทวตาย. ปทฺมุปฺปลชุตินฺธโรติ ทิพฺพปทุมุปฺปลมาลาลงฺกตสรีรตาย ตหํ ตหํ วิปฺผุรนฺตํ วิชฺโชตมานํ ปทุมุปฺปลชุตึ ธาเรตีติ ปทุมุปฺปลชุตินฺธโร. ปทฺมจุณฺณาภิกิณฺณงฺโคติ ¶ ปทุมปตฺตกิฺชกฺขเกสเรหิ สมนฺตโต โอกิณฺณคตฺโต. โสณฺณโปกฺขรมาลธาติ เหมมยกมลมาลาภารี.
๓๓. ปทุมานุสฏํ มคฺคํ ปทฺมปตฺตวิภูสิตนฺติ หตฺถิโน ปทนิกฺเขเป ปทนิกฺเขเป ตสฺส ปาทํ สนฺธาเรนฺเตหิ มหนฺเตหิ ปทุเมหิ อนุสฏํ วิปฺปกิณฺณํ, นานาวิราควณฺเณหิ เตสํเยว จ ปตฺเตหิ อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺเตหิ วิเสสโต มณฺฑิตตาย วิภูสิตํ มคฺคํ คจฺฉตีติ โยชนา. ิตนฺติ อิทํ มคฺควิเสสนํ, ปทุมปตฺตวิภูสิตํ หุตฺวา ิตํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. วคฺคูติ จารุ, กิริยาวิเสสนฺเจตํ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อนุคฺฆาตีติ น อุคฺฆาติ, อตฺตโน อุปริ นิสินฺนานํ อีสกมฺปิ โขภํ อกโรนฺโตติ อตฺโถ. มิตนฺติ นิมฺมิตํ, นิกฺเขปปทํ วีติกฺกมนฺติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘วคฺคุ จารุ ปทนิกฺเขปํ กตฺวา คจฺฉตี’’ติ. มิตนฺติ วา ปริมิตํ ปมาณยุตฺตํ, นาติสีฆํ, นาติสณิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. วารโณติ หตฺถี. โส หิ ปจฺจตฺถิกวารณโต คมนปริกฺกิเลสวารณโต จ ‘‘วารโณ’’ติ วุจฺจติ.
๓๔. ตสฺส ¶ ปกฺกมมานสฺส, โสณฺณสํกา รติสฺสราติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส กฺุชรสฺส คจฺฉนฺตสฺส โสณฺณกํสา สุวณฺณมยา ฆณฺฏา รติสฺสรา รมณียสทฺทา มนฺุนิคฺโฆสา โอลมฺพนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตสฺส หิ กฺุชรสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ มหาโกลมฺพปฺปมาณา มณิมุตฺตาทิขจิตา เหมมยา อเนกสตา มหนฺติโย ฆณฺฏา ตหํ ตหํ โอลมฺพมานา ปจลนฺติ, ยโต เฉเกน คนฺธพฺพเกน ปยุตฺตวาทิตโต อติวิย มโนหรสทฺโท นิจฺฉรติ ¶ . เตนาห ‘‘เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา’’ติ. ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ ฆนํ สุสิรนฺติ เอวํ ปฺจงฺคิเก ตูริเย กุสเลหิ วาทิยมาเน านุปฺปตฺติยา มนฺทตารวิภาคํ ¶ ทสฺเสนฺเตน คายนฺเตน สมีริโต วาทิตสโร วคฺคุ รชนีโย นิคฺโฆโส สุยฺยติ, เอวํ เตสํ โสวณฺณกํสานํ ตปนียฆณฺฏานํ นิคฺโฆโส สุยฺยตีติ.
๓๕. นาคสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. มหนฺตนฺติ สมฺปตฺติมหตฺเตนาปิ สงฺขฺยามหตฺเตนาปิ มหนฺตํ. อจฺฉราสงฺฆนฺติ เทวกฺาสมูหํ. วณฺเณนาติ รูเปน.
๓๖. ทานสฺสาติ ทานมยปฺุสฺส. สีลสฺสาติ กายิกสํวราทิสํวรสีลสฺส. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ. เตน อภิวาทนาทึ อวุตฺตํ จาริตฺตสีลํ สงฺคณฺหาติ.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ –
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อยํ คาถา ธมฺมสงฺคาหเกหิ วุตฺตา, ตสฺสา อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโต เอว.
‘‘ทิสฺวาน คุณสมฺปนฺนํ, ฌายึ ฌานรตํ สตํ;
อทาสึ ปุปฺผาภิกิณฺณํ, อาสนํ ทุสฺสสนฺถตํ.
‘‘อุปฑฺฒํ ปทฺมมาลาหํ, อาสนสฺส สมนฺตโต;
อพฺโภกิริสฺสํ ปตฺเตหิ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตสฺส ¶ กมฺมกุสลสฺส, อิทํ เม อีทิสํ ผลํ;
สกฺกาโร ครุกาโร จ, เทวานํ อปจิตา อหํ.
‘‘โย ¶ เว สมฺมาวิมุตฺตานํ, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ;
ปสนฺโน อาสนํ ทชฺชา, เอวํ นนฺเท ยถา อหํ.
‘‘ตสฺมา หิ อตฺตกาเมน, มหตฺตมภิกงฺขตา;
อาสนํ ทาตพฺพํ โหติ, สรีรนฺติมธาริน’’นฺติ. – เทวตาย วุตฺตคาถา;
๓๘. ตตฺถ ¶ คุณสมฺปนฺนนฺติ สพฺเพหิ สาวกคุเณหิ สมนฺนาคตํ, เตหิ วา ปริปุณฺณํ. เอเตน สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ฌายินฺติ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิเธนาปิ ฌาเนน ฌายนสีลํ, เตน วา ฌาเปตพฺพํ สพฺพสํกิเลสปกฺขํ ฌาเปตฺวา ิตํ. ตโต เอว ฌาเน รตนฺติ ฌานรตํ. สตนฺติ สมานํ, สนฺตํ วา, สปฺปุริสนฺติ อตฺโถ. ปุปฺผาภิกิณฺณนฺติ ปุปฺเผหิ อภิกิณฺณํ, กมลทเลหิ อภิปฺปกิณฺณนฺติ อตฺโถ. ทุสฺสสนฺถตนฺติ วตฺเถน อุปริ อตฺถตํ.
๓๙. อุปฑฺฒํ ปทฺมมาลาหนฺติ อุปฑฺฒํ ปทุมปุปฺผํ อหํ. อาสนสฺส สมนฺตโตติ เถเรน นิสินฺนสฺส อาสนสฺส สมนฺตา ภูมิยํ. อพฺโภกิริสฺสนฺติ อภิโอกิรึ อภิปฺปกิรึ. กถํ? ปตฺเตหีติ, ตสฺส อุปฑฺฒปทุมสฺส วิสุํ วิสุํ กเตหิ ปตฺเตหิ ปุปฺผวสฺสาภิวสฺสนกนิยาเมน โอกิรินฺติ อตฺโถ.
๔๐. อิทํ เม อีทิสํ ผลนฺติ อิมินา ‘‘กฺุชโร เต วราโรโห’’ติอาทินา เถเรน คหิตํ อคฺคหิตฺจ อายุยสสุขรูปาทิเภทํ ¶ อตฺตโน ทิพฺพสมฺปตฺตึ เอกโต ทสฺเสตฺวา ปุนปิ เถเรน อคฺคหิตเมว อตฺตโน อานุภาวสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกาโร ครุกาโร’’ติอาทิมาห. เตน ‘‘น เกวลํ ภนฺเต ตุมฺเหหิ ยถาวุตฺตเมว อิธ มยฺหํ ปฺุผลํ, อปิจ โข อิทํ ทิพฺพํ อาธิปเตยฺยมฺปี’’ติ ทสฺเสติ. ตตฺถ สกฺกาโรติ อาทรกิริยา, เทเวหิ อตฺตโน สกฺกาตพฺพตาติ อตฺโถ. ตถา ครุกาโรติ ครุกาตพฺพตา. เทวานนฺติ เทเวหิ. อปจิตาติ ปูชิตา.
๔๑. สมฺมาวิมุตฺตานนฺติ สุฏฺุ วิมุตฺตานํ สพฺพสํกิเลสปฺปหายีนํ. สนฺตานนฺติ สนฺตกายวจีมโนกมฺมานํ สาธูนํ. มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส จ สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จ จิณฺณตฺตา พฺรหฺมจารินํ. ปสนฺโน อาสนํ ทชฺชาติ ¶ กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ ปสนฺนมานโส หุตฺวา ยทิ อาสนมตฺตมฺปิ ทเทยฺย. เอวํ นนฺเท ยถา อหนฺติ ยถา อหํ เตน อาสนทาเนน เอตรหิ นนฺทามิ โมทามิ, เอวเมว อฺโปิ นนฺเทยฺย โมเทยฺย.
๔๒. ตสฺมาติ เตน การเณน. หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. อตฺตกาเมนาติ อตฺตโน หิตกาเมน. โย หิ อตฺตโน หิตาวหํ กมฺมํ กโรติ, น อหิตาวหํ, โส อตฺตกาโม. มหตฺตนฺติ วิปากมหตฺตํ. สรีรนฺติมธารินนฺติ อนฺติมํ เทหํ ธาเรนฺตานํ, ขีณาสวานนฺติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยสฺมา อรหตํ อาสนทาเนน อหํ เอวํ ทิพฺพสมฺปตฺติยา โมทามิ, ตสฺมา อฺเนาปิ ¶ อตฺตโน อภิวุทฺธึ ปตฺถยมาเนน อนฺติมสมุสฺสเย ิตานํ อาสนํ ทาตพฺพํ, นตฺถิ ตาทิสํ ปฺุนฺติ ทสฺเสติ. เตสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
กฺุชรวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปมนาวาวิมานวณฺณนา
สุวณฺณจฺฉทนํ ¶ นาวนฺติ นาวาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต โสฬสมตฺตา ภิกฺขู อฺตรสฺมึ คามกาวาเส วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา ‘‘ภควนฺตํ ปสฺสิสฺสาม, ธมฺมฺจ สุณิสฺสามา’’ติ สาวตฺถึ อุทฺทิสฺส คิมฺหสมเย อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺนา, อนฺตรามคฺเค จ นิรุทโก กนฺตาโร, เต จ ตตฺถ ฆมฺมาภิตตฺตา กิลนฺตา ตสิตา ปานียํ อลภมานา อฺตรสฺส คามสฺส อวิทูเรน คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อฺตรา อิตฺถี อุทกภาชนํ คเหตฺวา อุทกตฺถาย อุทปานาภิมุขี คจฺฉติ. อถ เต ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา ‘‘ยตฺถายํ อิตฺถี คจฺฉติ, ตตฺถ คเต ปานียํ ลทฺธุํ สกฺกา’’ติ ปิปาสาปเรตา ตํทิสาภิมุขา คนฺตฺวา อุทปานํ ทิสฺวา ตสฺสา อวิทูเร อฏฺํสุ. สา อิตฺถี ตโต อุทกํ คเหตฺวา นิวตฺติตุกามา เต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘อิเม อยฺยา อุทเกน อตฺถิกา ปิปาสิตา’’ติ ตฺวา ครุจิตฺตีการํ อุปฏฺเปตฺวา อุทเกน นิมนฺเตสิ. เต ปตฺตถวิกโต ปริสฺสาวนํ นีหริตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ยาวทตฺถํ ปานียํ ปิวิตฺวา หตฺถปาเท สีตเล กตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา ปานียทาเน อนุโมทนํ วตฺวา อคมํสุ.
สา ¶ ตํ ปฺุํ หทเย เปตฺวา อนฺตรนฺตรา อนุสฺสรนฺตี อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ปฺุานุภาเวน กปฺปรุกฺโขปโสภิตํ มหนฺตํ วิมานํ อุปฺปชฺชิ. ตํ วิมานํ ปริกฺขิปิตฺวา มุตฺตชาลรชตวิภูสิตา วิย สิกตาวกิณฺณปณฺฑรปุลินตฏา มณิกฺขนฺธนิมฺมลสลิลวาหินี ¶ สริตา. ตสฺสา อุโภสุ ตีเรสุ อุยฺยานวิมานทฺวาเร จ มหตี โปกฺขรณี ปฺจวณฺณปทุมสณฺฑมณฺฑิตา สห สุวณฺณนาวาย นิพฺพตฺติ. สา ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี นาวาย กีฬนฺตี ลฬนฺตี วิจรติ. อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ เทวธีตรํ นาวาย กีฬนฺตึ ทิสฺวา ตาย กตปฺุกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฏฺสิ;
โอคาหสิ โปกฺขรณึ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินา.
‘‘เกน ¶ เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – อาห;
ตโต เถเรน ปุฏฺาย เทวตาย วิสฺสชฺชิตาการํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ –
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อยํ คาถา วุตฺตา.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
ทิสฺวาน ภิกฺขู ตสิเต กิลนฺเต, อุฏฺาย ปาตุํ อุทกํ อทาสึ.
‘‘โย ¶ เว กิลนฺตาน ปิปาสิตานํ, อุฏฺาย ปาตุํ อุทกํ ททาติ;
สีโตทกา ตสฺส ภวนฺติ นชฺโช, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา.
‘‘ตํ อาปคา อนุปริยนฺติ สพฺพทา, สีโตทกา วาลุกสนฺถตา นที;
อมฺพา ¶ จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา.
‘‘ตํภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, วิมานเสฏฺํ ภุส โสภมานํ;
ตสฺสีธ กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, เอตาทิสํ ปฺุกตา ลภนฺติ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อยํ เทวตาย วิสฺสชฺชิตากาโร.
๔๓. ตตฺถ สุวณฺณจฺฉทนนฺติ วิจิตฺตภิตฺติวิรจเนหิ รตฺตสุวณฺณมเยหิ อุโภหิ ปสฺเสหิ ปฏิจฺฉาทิตพฺภนฺตรตาย เจว นานารตนสมุชฺชลิเตน กนกมยาลงฺกาเรน อุปริ ฉาทิตตาย จ สุวณฺณจฺฉทนํ. นาวนฺติ โปตํ. โส หิ โอรโต ปารํ ปวติ คจฺฉตีติ โปโต, สตฺเต เนตีติ นาวาติ จ วุจฺจติ. นารีติ ตสฺสา เทวธีตาย อาลปนํ. นรติ เนตีติ นโร, ปุริโส. ยถา หิ ปมปกติภูโต สตฺโต อิตราย ปกติยา เสฏฺตฺเถน ปุริ เสตีติ ‘‘ปุริโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ นยนฏฺเน ¶ ‘‘นโร’’ติ. ปุตฺตภาตุภูโตปิ หิ ปุคฺคโล มาตุเชฏฺภคินีนํ ปิตุฏฺาเน ติฏฺติ, ปเคว ภตฺตุภูโต. นรสฺส เอสาติ นารี, อยฺจ สมฺา มนุสฺสิตฺถีสุ ปวตฺตา รุฬฺหิวเสน อิตราสุปิ ตถา วุจฺจติ. โอคาหสิ โปกฺขรณินฺติ สติปิ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทิเก พหุวิเธ รตนมเย ชลชกุสุเม โปกฺขรสงฺขาตานํ ทิพฺพปทุมานํ ตตฺถ เยภุยฺเยน อตฺถิตาย ‘‘โปกฺขรณี’’ติ ลทฺธนามํ ทิพฺพสรํ ชลวิหารรติยา อนุปวิสสิ ¶ . ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินาติ รชตมยนาฬํ ปทุมราครตนมยปตฺตสงฺฆาตํ กนกมยกณฺณิกากิฺชกฺขเกสรํ ทิพฺพกมลํ ลีลารวินฺทํ กตฺตุกามตาย ตว หตฺเถน ภฺชสิ.
๔๗. ตสิเตติ ปิปาสิเต. กิลนฺเตติ ตาย ปิปาสาย อทฺธานปริสฺสเมน จ กิลนฺตกาเย. อุฏฺายาติ อุฏฺานวีริยํ กตฺวา, อาลสิยํ อนาปชฺชิตฺวาติ อตฺโถ.
๔๘. โย เวติอาทินา ยถา อหํ, เอวํ อฺเปิ อายตนคเตน อุทกทานปฺุเน เอตาทิสํ ผลํ ปฏิลภนฺตีติ ทิฏฺเน อทิฏฺสฺส อนุมานวิธึ ทสฺเสนฺตี เถเรน ปุฏฺมตฺถํ สาธารณโต วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ ตสฺสาติ ตนฺติ จ ยถาวุตฺตปฺุการินํ ปจฺจามสติ.
๔๙. อนุปริยนฺตีติ อนุรูปวเสน ปริกฺขิปนฺติ. ตสฺส วสนฏฺานปริกฺขิปเนน โสปิ ปริกฺขิตฺโต นาม โหติ. ติลกาติ พนฺธุชีวกปุปฺผสทิสปุปฺผา เอกา รุกฺขชาติ. อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกา, เย ‘‘ราชรุกฺขา’’ติปิ วุจฺจนฺติ.
๕๐. ตํภูมิภาเคหีติ ตาทิเสหิ ภูมิภาเคหิ, ยถาวุตฺตโปกฺขรณีนทีอุยฺยานวนฺเตหิ ภูมิปเทเสหีติ ¶ อตฺโถ. อุเปตรูปนฺติ ปาสํสิยภาเวน อุเปตํ, เตสํ โปกฺขรณีอาทีนํ วเสน รมณียสนฺนิเวสนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภุส โสภมานนฺติ ภุสํ อติวิย วิโรจมานํ วิมานเสฏฺํ ลภนฺตีติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
ปมนาวาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทุติยนาวาวิมานวณฺณนา
สุวณฺณจฺฉทนํ ¶ นาวนฺติ ทุติยนาวาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ¶ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อฺตโร ขีณาสวตฺเถโร อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย คามกาวาเส วสฺสํ อุปคนฺตุกาโม สาวตฺถิโต ตํ คามํ อุทฺทิสฺส ปจฺฉาภตฺตํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, มคฺคปริสฺสเมน กิลนฺโต ตสิโต อนฺตรามคฺเค อฺตรํ คามํ สมฺปตฺโต, พหิคาเม ตาทิสํ ฉายูทกสมฺปนฺนฏฺานํ อปสฺสนฺโต ปริสฺสเมน จ อภิภุยฺยมาโน จีวรํ ปารุปิตฺวา คามํ ปวิสิตฺวา ธุรเคหสฺเสว ทฺวาเร อฏฺาสิ. ตตฺถ อฺตรา อิตฺถี เถรํ ปสฺสิตฺวา ‘‘กุโต, ภนฺเต, อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา มคฺคปริสฺสมํ ปิปาสิตภาวฺจ ตฺวา ‘‘เอถ, ภนฺเต’’ติ เคหํ ปเวเสตฺวา ‘‘อิธ นิสีทถา’’ติ อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺเน ปาโททกํ ปาทพฺภฺชนเตลฺจ ทตฺวา ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา พีชิ. ปริฬาเห วูปสนฺเต มธุรํ สีตลํ สุคนฺธํ ปานกํ โยเชตฺวา อทาสิ. เถโร ตํ ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธกิลมโถ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตีติ สพฺพํ อนนฺตรวิมานสทิสนฺติ เวทิตพฺพํ. คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฏฺสิ;
โอคาหสิ โปกฺขรณึ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ ¶ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
ทิสฺวาน ภิกฺขุํ ตสิตํ กิลนฺตํ, อุฏฺาย ปาตุํ อุทกํ อทาสึ.
‘‘โย ¶ เว กิลนฺตสฺส ปิปาสิตสฺส, ฏฺาย ปาตุํ อุทกํ ททาติ;
สีโตทกา ตสฺส ภวนฺติ นชฺโช, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา.
‘‘ตํ อาปคา อนุปริยนฺติ สพฺพทา, สีโตทกา วาลุกสนฺถตา นที;
อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา.
‘‘ตํภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, วิมานเสฏฺํ ภุส โสภมานํ;
ตสฺสีธ กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, เอตาทิสํ ปฺุกตา ลภนฺติ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
อตฺถวณฺณนาสุปิ อิธ เอโกว เถโรติ อปุพฺพํ นตฺถิ.
ทุติยนาวาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ตติยนาวาวิมานวณฺณนา
สุวณฺณจฺฉทนํ ¶ นาวนฺติ ตติยนาวาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ โกสลชนปเท เยน ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม ตทวสริ. อสฺโสสุํ โข ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ‘‘สมโณ กิร โคตโม อมฺหากํ คามเขตฺตํ อนุปฺปตฺโต’’ติ ¶ . อถ ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา อปฺปสนฺนา มิจฺฉาทิฏฺิกา มจฺเฉรปกตา ‘‘สเจ สมโณ โคตโม อิมํ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวีหตีหํ วเสยฺย, สพฺพํ อิมํ ชนํ อตฺตโน วจเน ปติฏฺเปยฺย, ตโต พฺราหฺมณธมฺโม ¶ ปติฏฺํ น ลเภยฺยา’’ติ ตตฺถ ภควโต อวาสาย ปริสกฺกนฺตา นทีติตฺเถสุ ปิตนาวาโย อปเนสุํ, เสตุสงฺกมนานิ จ อวลฺเช อกํสุ, ตถา ปปามณฺฑปาทีนิ, เอกํ อุทปานํ เปตฺวา อิตรานิ อุทปานานิ ติณาทีหิ ปูเรตฺวา ปิทหึสุ. เตน วุตฺตํ อุทาเน (อุทา. ๖๙) ‘‘อถ โข ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา อุทปานํ ติณสฺส จ ภุสสฺส จ ยาว มุขโต ปูเรสุํ ‘มา เต มุณฺฑกา สมณกา ปานียํ อปํสู’’’ติ.
ภควา เตสํ ตํ วิปฺปการํ ตฺวา เต อนุกมฺปนฺโต สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน อากาเสน นทึ อติกฺกมิตฺวา คนฺตฺวา อนุกฺกเมน ถูณํ พฺราหฺมณคามํ ปตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. เตน จ สมเยน สมฺพหุลา อุทกหารินิโย ภควโต อวิทูเรน อติกฺกมนฺติ. ตสฺมิฺจ คาเม ‘‘สเจ สมโณ โคตโม อิธาคมิสฺสติ, น ตสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิกํ กาตพฺพํ, เคหํ อาคตสฺส จสฺส สาวกานฺจ ภิกฺขาปิ น ทาตพฺพา’’ติ กติกา กตา โหติ.
ตตฺถ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาสี ฆเฏน ปานียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ภิกฺขู จ มคฺคปริสฺสเมน กิลนฺเต ตสิเต ตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ปานียํ ทาตุกามา หุตฺวา ‘‘ยทิปิ เม คามวาสิโน ‘สมณสฺส โคตมสฺส น กิฺจิ ทาตพฺพํ, สามีจิกมฺมมฺปิ น กาตพฺพ’นฺติ กติกํ กตฺวา ิตา, เอวํ สนฺเตปิ ยทิ อหํ อีทิเส ปฺุกฺเขตฺเต ทกฺขิเณยฺเย ลภิตฺวา ปานียทานมตฺเตนาปิ อตฺตโน ปติฏฺํ น กเรยฺยํ, กทาหํ อิโต ทุกฺขชีวิตโต มุจฺจิสฺสามิ, กามํ เม ¶ อยฺยโก สพฺเพปิเม คามวาสิโน มํ หนนฺตุ วา พนฺธนฺตุ วา, อีทิเส ปฺุกฺเขตฺเต ปานียทานํ ¶ ทสฺสามิ เอวา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา อฺาหิ อุทกหารินีหิ วาริยมานาปิ ชีวิเต นิรเปกฺขา สีสโต ปานียฆฏํ โอตาเรตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปริคฺคเหตฺวา เอกมนฺเต เปตฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺสา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปานีเยน นิมนฺเตสิ. ภควา ตสฺสา จิตฺตปฺปสาทํ โอโลเกตฺวา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา ปานียํ ปิวิ, ฆเฏ อุทกํ ปริกฺขยํ น คจฺฉติ. สา ตํ ทิสฺวา ปุน ปสนฺนจิตฺตา เอกสฺส ภิกฺขุสฺส อทาสิ, ตถา อปรสฺส อปรสฺสาติ สพฺเพสมฺปิ อทาสิ, อุทกํ น ขียเตว. สา หฏฺตุฏฺา ยถาปุณฺเณน ฆเฏน เคหาภิมุขี อคมาสิ. ตสฺสา สามิโก พฺราหฺมโณ ปานียสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา ‘‘อิมาย คามวตฺตํ ภินฺนํ, อหฺจ คารยฺโห กโต’’ติ โกเธน ปชฺชลนฺโต ตฏตฏายมาโน ตํ ภูมิยํ ปาเตตฺวา ¶ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ปหริ. สา เตน อุปกฺกเมน ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพติ, วิมานํ จสฺสา ปมนาวาวิมาเน วุตฺตสทิสํ อุปฺปชฺชิ.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ‘‘อิงฺฆ เม ตฺวํ, อานนฺท, อุทปานโต ปานียํ อาหรา’’ติ. เถโร ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, อุทปาโน ถูเณยฺยเกหิ ทูสิโต, น สกฺกา ปานียํ อาหริตุ’’นฺติ อาห. ภควา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาณาเปสิ. ตติยวาเร เถโร ภควโต ปตฺตํ อาทาย อุทปานาภิมุโข อคมาสิ. คจฺฉนฺเต เถเร อุทปาเน อุทกํ ปริปุณฺณํ หุตฺวา อุตฺตริตฺวา สมนฺตโต สนฺทติ, สพฺพํ ติณภุสํ อุปลวิตฺวา สยเมว อปคจฺฉติ. เตน สนฺทมาเนน สลิเลน อุปรูปริ วฑฺฒนฺเตน อฺเ ชลาสเย ปูเรตฺวา ตํ คามํ ปริกฺขิปนฺเตน คามปฺปเทโส ¶ อชฺโฌตฺถรียติ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา พฺราหฺมณา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ภควนฺตํ ขมาเปสุํ, ตงฺขณฺเว อุทโกโฆ อนฺตรธายิ. เต ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ นิวาสฏฺานํ สํวิธาย สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา สพฺเพ ถูเณยฺยกา พฺราหฺมณคหปติกา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ ปยิรุปาสนฺตา นิสีทึสุ.
เตน ¶ จ สมเยน สา เทวตา อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺสา การณํ อุปธาเรนฺตี ตํ ‘‘ปานียทาน’’นฺติ ตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา ‘‘หนฺทาหํ อิทาเนว ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามิ, สมฺมาปฏิปนฺเนสุ กตานํ อปฺปกานมฺปิ การานํ อุฬารผลตฺจ มนุสฺสโลเก ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาตา อจฺฉราสหสฺสปริวารา อุยฺยานาทิสหิเตน วิมาเนน สทฺธึเยว มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน เทวานุภาเวน มหาชนกายสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อาคนฺตฺวา วิมานโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. อถ นํ ภควา ตสฺสา ปริสาย กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต วิภาเวตุกาโม –
‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฏฺสิ;
โอคาหสิ โปกฺขรณึ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินา.
‘‘กูฏาคารา นิเวสา เต, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘เกน ¶ เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ,
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ.
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา, สมฺพุทฺเธเนว ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
สงฺคีติการา อาหํสุ.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
ทิสฺวาน ภิกฺขู ตสิเต กิลนฺเต, อุฏฺาย ปาตุํ อุทกํ อทาสึ.
‘‘โย ¶ เว กิลนฺตาน ปิปาสิตานํ, อุฏฺาย ปาตุํ อุทกํ ททาติ;
สีโตทกา ตสฺส ภวนฺติ นชฺโช, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา.
‘‘ตํ อาปคา อนุปริยนฺติ สพฺพทา, สีโตทกา วาลุกสนฺถตา นที;
อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา.
‘‘ตํภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, วิมานเสฏฺํ ภุส โสภมานํ;
ตสฺสีธ กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, เอตาทิสํ ปฺุกตา ลภนฺติ.
‘‘กูฏาคารา นิเวสา เม, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
ตปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต พุทฺธ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสติ;
เอตสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, อตฺถาย พุทฺโธ อุทกํ อปายี’’ติ. –
วิสฺสชฺชนคาถาโย.
๖๓. ตตฺถ กิฺจาปิ สา เทวตา ยทา ภควา ปุจฺฉิ, ตทา ตํ นาวํ อารุยฺห น ิตา, น โปกฺขรณึ โอคาหติ, นาปิ ปทุมํ ¶ ฉินฺทติ, กมฺมานุภาวโจทิตา ปน อภิณฺหํ ชลวิหารปสุตา ตถา กโรตีติ ตํ กิริยาวิจฺเฉทํ ทสฺสนวเสเนวํ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ น เกวลมิเธว, อถ โข เหฏฺิเมสุปิ เอวเมว ทฏฺพฺโพ.
๗๒. กูฏาคาราติ ¶ สุวณฺณมยกณฺณิกาพทฺธเคหวนฺโต. นิเวสาติ นิเวสนานิ, กจฺฉรานีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิภตฺตา ภาคโส มิตา’’ติ. ตานิ หิ จตุสาลภูตานิ อฺมฺสฺส ปฏิพิมฺพภูตานิ วิย ปฏิวิภตฺตรูปานิ สมปฺปมาณตาย ภาคโส มิตานิ วิย โหนฺติ. ททฺทลฺลมานาติ อติวิย วิชฺโชตมานา. อาภนฺตีติ มณิรตนกนกรํสิชาเลหิ โอภาเสนฺติ.
๗๔. มมาติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, มม กมฺมสฺส มม อตฺถายาติ อยฺเหตฺถ โยชนา. อุทกํ อปายีติ ยเทตํ อุทกทานํ วุตฺตํ, เอตสฺส ปฺุกมฺมสฺส อิทํ ผลํ ยายํ ทิพฺพสมฺปตฺติ, ยสฺมา มมตฺถาย สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย พุทฺโธ ภควา มยา ทินฺนํ อุทกํ อปายีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ปสนฺนมานสาย เทวตาย ภควา สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ กโรนฺโต สจฺจานิ ปกาเสสิ. สา เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตปริสายปิ ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา อโหสิ.
ตติยนาวาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทีปวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ ทีปวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อุโปสถทิวเส สมฺพหุลา ¶ อุปาสกา อุโปสถิกา หุตฺวา ปุเรภตฺตํ ยถาวิภวํ ทานํ ทตฺวา กาลสฺเสว ภฺุชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ คนฺตฺวา มโนภาวนีเย ภิกฺขู ปยิรุปาสิตฺวา สายนฺเห ธมฺมํ สุณนฺติ. วิหาเรเยว วสิตุกามานํ เตสํ ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว สูริโย อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโต. ตตฺเถกา อฺตรา อิตฺถี ‘‘อิทานิ ทีปาโลกํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน เคหโต ปทีเปยฺยํ อาหราเปตฺวา ปทีปํ อุชฺชาเลตฺวา ธมฺมาสนสฺส ปุรโต เปตฺวา ธมฺมํ สุณิ. สา เตน ปทีปทาเนน อตฺตมนา ปีติโสมนสฺสชาตา หุตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เคหํ คตา. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ¶ โชติรสวิมาเน นิพฺพตฺติ. สรีรโสภา ปนสฺสา อติวิย ปภสฺสรา อฺเ เทเว อภิภวิตฺวา ทส ทิสา โอภาสยมานา ติฏฺติ. อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโตติ สพฺพํ เหฏฺา อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘เกน ตฺวํ วิมโลภาสา, อติโรจสิ เทวตา;
เกน เต สพฺพคตฺเตหิ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ.
‘‘สา ¶ ¶ เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
ตมนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ อทาสิ ทีปํ.
‘‘โย อนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ ททาติ ทีปํ;
อุปฺปชฺชติ โชติรสํ วิมานํ, ปหูตมลฺยํ พหุปุณฺฑรีกํ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘เตนาหํ ¶ วิมโลภาสา, อติโรจามิ เทวตา;
เตน เม สพฺพคตฺเตหิ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
วิสฺสชฺเชสิ.
๗๕. ตตฺถ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺต-สทฺโท ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปโม ยาโม’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕; จูฬว. ๓๘๓) ขเย อาคโต. ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๐๐) สุนฺทเร. ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๕๐; ปารา. ๑๕) อพฺภนุโมทเน. ‘‘อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติอาทีสุ (วิ. ว. ๘๕๗) อภิรูเป. อิธาปิ อภิรูเป เอว ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา อภิกฺกนฺเตนาติ อติกนฺเตน อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถ. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน. โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ กโรนฺตี. กึ วิยาติ อาห ‘‘โอสธี วิย ตารกา’’ติ. อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียติ, โอสธีนํ ¶ วา อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ‘‘โอสธี’’ติ ลทฺธนามา ตารกา ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพา ทิสา โอภาสยนฺตี ติฏฺสีติ.
๗๗. สพฺพคตฺเตหีติ สพฺเพหิ สรีราวยเวหิ, สกเลหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ โอภาสตีติ อธิปฺปาโย, เหตุมฺหิ เจตํ กรณวจนํ. สพฺพา โอภาสเต ทิสาติ สพฺพาปิ ทสทิสา วิชฺโชตติ. ‘‘โอภาสเร’’ติปิ ปนฺติ, เตสํ สพฺพา ทิสาติ พหุวจนเมว ทฏฺพฺพํ.
๘๑. ปทีปกาลมฺหีติ ปทีปกรณกาเล, ปทีปุชฺชลนโยคฺเค อนฺธกาเรติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โย อนฺธการมฺหิ ติมีสิกาย’’นฺติ, พหเล ¶ มหนฺธกาเรติ อตฺโถ. ททาติ ทีปนฺติ ปทีปํ อุชฺชาเลนฺโต วา อนุชฺชาเลนฺโต วา ปทีปทานํ ททาติ, ปทีโปปกรณานิ ทกฺขิเณยฺเย อุทฺทิสฺส ปริจฺจชติ. อุปปชฺชติ โชติรสํ วิมานนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน โชติรสํ วิมานํ อุปคจฺฉตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อถ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ เทวตาย กถิเต เถโร ตเมว กถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ทานาทิกถาย ตสฺสา กลฺลจิตฺตาทิภาวํ ตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน สปริวารา สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. เถโร ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ, ภควา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ ¶ . สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตา, มหาชโน วิเสสโต ทีปทาเน สกฺกจฺจการี อโหสีติ.
ทีปวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ติลทกฺขิณวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ติลทกฺขิณวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน จ สมเยน ราชคเห อฺตรา อิตฺถี คพฺภินี ติเล โธวิตฺวา อาตเป สุกฺขาเปติ เตลํ กาตุกามา. สา จ ปริกฺขีณายุกา ตํ ทิวสเมว จวนธมฺมา, นิรยสํวตฺตนิกํ จสฺสา กมฺมํ โอกาสํ กตฺวา ิตํ. อถ นํ ภควา ปจฺจูสเวลายํ โลกํ โวโลเกนฺโต ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิตฺถี อชฺช กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, ยํนูนาหํ ติลภิกฺขาปฏิคฺคหเณน ตํ สคฺคูปคํ กเรยฺย’’นฺติ. โส สาวตฺถิโต ตงฺขเณเนว ราชคหํ คนฺตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคเห ปิณฺฑาย ¶ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ตสฺสา เคหทฺวารํ ปาปุณิ. สา อิตฺถี ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺสา สหสา อุฏฺหิตฺวา กตฺชลี อฺํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อปสฺสนฺตี หตฺถปาเท โธวิตฺวา ติเล ราสึ กตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปริคฺคเหตฺวา อฺชลิปูรํ ติลํ ภควโต ปตฺเต อากิริตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ. ตํ ภควา อนุกมฺปมาโน ¶ ‘‘สุขินี โหหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. สา ตสฺสา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน สุตฺตปพุทฺธา วิย นิพฺพตฺติ.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ อจฺฉราสหสฺสปริวุตํ มหติยา เทวิทฺธิยา วิโรจมานมุปคนฺตฺวา –
‘‘อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
อาสชฺช ทานํ อทาสึ, อกามา ติลทกฺขิณํ;
ทกฺขิเณยฺยสฺส พุทฺธสฺส, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
สา วิสฺสชฺเชสิ.
๙๐. ตตฺถ ¶ อาสชฺชาติ อยํ อาสชฺช-สทฺโท ‘‘อาสชฺช นํ ตถาคต’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. ๓๕๐) ฆฏฺเฏน อาคโต. ‘‘อาสชฺช ทานํ เทตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๖; อ. นิ. ๘.๓๑) สมาคเม. อิธาปิ สมาคเมเยว ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา อาสชฺชาติ สมาคนฺตฺวา, สมวาเยน สมฺปตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อกามา’’ติ. สา หิ เทยฺยธมฺมสํวิธานปุพฺพกํ ปุริมสิทฺธํ ทานสงฺกปฺปํ วินา สหสา สมฺปตฺเต ภควติ ปวตฺติตํ ¶ ติลทานํ สนฺธายาห ‘‘อาสชฺช ทานํ อทาสึ, อกามา ติลทกฺขิณ’’นฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ติลทกฺขิณวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปมปติพฺพตาวิมานวณฺณนา
โกฺจา มยูรา ทิวิยา จ หํสาติ ปติพฺพตาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺถ อฺตรา อิตฺถี ปติพฺพตา อโหสิ ภตฺตุ อนุกูลวตฺตินี ขมา ปทกฺขิณคฺคาหินี, น กุทฺธาปิ ปฏิปฺผรติ, อผรุสวาจา สจฺจวาทินี สทฺธา ปสนฺนา ยถาวิภวํ ทานานิ จ อทาสิ. สา เกนจิเทว โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุริมนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ เทวธีตรํ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตึ ทิสฺวา ตสฺสา สมีปมุปคโต. สา อจฺฉราสหสฺสปริวุตา สฏฺิสกฏภาราลงฺการปฏิมณฺฑิตตฺตภาวา เถรสฺส ปาเทสุ สิรสา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เถโรปิ ตาย กตปฺุกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘โกฺจา มยูรา ทิวิยา จ หํสา, วคฺคุสฺสรา โกกิลา สมฺปตนฺติ;
ปุปฺผาภิกิณฺณํ รมฺมมิทํ วิมานํ, อเนกจิตฺตํ นรนาริเสวิตํ.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ¶ เทวิ มหานุภาเว, อิทฺธี วิกุพฺพนฺติ อเนกรูปา;
อิมา ¶ จ เต อจฺฉราโย สมนฺตโต, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ จ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺตาสิ ¶ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – อาห;
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปติพฺพตานฺมนา อโหสึ;
มาตาว ปุตฺตํ อนุรกฺขมานา, กุทฺธาปิหํ นปฺผรุสํ อโวจํ.
‘‘สจฺเจ ิตา โมสวชฺชํ ปหาย, ทาเน รตา สงฺคหิตตฺตภาวา;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺตา, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
สา เทวตา วิสฺสชฺเชสิ.
๙๓. ตตฺถ โกฺจาติ โกฺจสกุณา, เย ‘‘สารสา’’ติปิ วุจฺจนฺติ. มยูราติ โมรา. ทิวิยาติ ทิพฺพานุภาวา. อิทฺหิ ปทํ ‘‘ทิวิยา โกฺจา, ทิวิยา มยูรา’’ติอาทินา จตูหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. หํสาติ สุวณฺณหํสาทิหํสา. วคฺคุสฺสราติ มธุรสฺสรา. โกกิลาติ กาฬโกกิลา เจว สุกฺกโกกิลา จ. สมฺปตนฺตีติ เทวตาย อภิรมณตฺถํ กีฬนฺตา ¶ ลฬนฺตา สมนฺตโต ปตนฺติ วิจรนฺติ. โกฺจาทิรูเปน หิ เทวตาย รติชนนตฺถํ ปริวารภูตา เทวตา กีฬนฺตา ¶ ¶ ลฬนฺตา ‘‘โกฺจา’’ติอาทินา วุตฺตา. ปุปฺผาภิกิณฺณนฺติ คนฺถิตาคนฺถิเตหิ นานาวิธรตนกุสุเมหิ โอกิณฺณํ. รมฺมนฺติ รมณียํ, มโนรมนฺติ อตฺโถ. อเนกจิตฺตนฺติ อเนเกหิ อุยฺยานกปฺปรุกฺขโปกฺขรณิอาทีหิ วิมาเนสุ จ อเนเกหิ ภิตฺติวิเสสาทีหิ จิตฺตํ. นรนาริเสวิตนฺติ ปริวารภูเตหิ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ จ อุปเสวิตํ.
๙๔. อิทฺธี วิกุพฺพนฺติ อเนกรูปาติ นานารูปานํ วิทํสเนน อเนกรูปา กมฺมานุภาวสิทฺธา อิทฺธี วิกุพฺพนฺตี วิกุพฺพนิทฺธิโย วลฺเชนฺตี อจฺฉสีติ โยชนา.
๙๗. อนฺมนาติ ปติพฺพตา, ปติโต อฺสฺมึ มโน เอติสฺสาติ อฺมนา, น อฺมนาติ อนฺมนา, มยฺหํ สามิกโต อฺสฺมึ ปุริเส ปาปกํ จิตฺตํ น อุปฺปาเทสินฺติ อตฺโถ. มาตาว ปุตฺตํ อนุรกฺขมานาติ ยถา มาตา ปุตฺตํ, เอวํ มยฺหํ สามิกํ, สพฺเพปิ วา สตฺเต หิเตสิตาย อหิตาปนยนกามตาย จ อนุทฺทยมานา. กุทฺธาปิหํ นปฺผรุสํ อโวจนฺติ ปเรน กตํ อผาสุกํ ปฏิจฺจ กุทฺธาปิ สมานา อหํ ผรุสวจนํ น กเถสึ, อฺทตฺถุ ปิยวจนเมว อภาสินฺติ อธิปฺปาโย.
๙๘. สจฺเจ ิตาติ สจฺเจ ปติฏฺิตา. ยสฺมา มุสาวาทา เวรมณิยา สจฺเจ ปติฏฺิตา นาม โหติ, น กทาจิ สจฺจวจนมตฺเตนาติ ¶ อาห – โมสวชฺชํ ปหายาติ มุสาวาทํ ปหาย. ทาเน รตาติ ทาเน อภิรตา, ยุตฺตปฺปยุตฺตาติ อตฺโถ. สงฺคหิตตฺตภาวาติ สงฺคหวตฺถูหิ อตฺตานํ วิย สภาเวเนว ปเรสํ สงฺคณฺหนสีลา อนฺนฺจ ปานฺจ กมฺมผลสทฺธาย ปสนฺนจิตฺตา สกฺกจฺจํ จิตฺตีกาเรน อทาสึ, อฺฺจ วตฺถาทิทานํ วิปุลํ อุฬารํ อทาสินฺติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปติพฺพตาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทุติยปติพฺพตาวิมานวณฺณนา
เวฬุริยถมฺภนฺติ ¶ ทุติยปติพฺพตาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร อฺตรา อุปาสิกา ปติพฺพตา หุตฺวา สทฺธา ปสนฺนา ปฺจ สีลานิ สุวิสุทฺธานิ กตฺวา รกฺขิ, ยถาวิภวฺจ ทานานิ อทาสิ, สา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
‘‘เวฬุริยถมฺภํ ¶ รุจิรํ ปภสฺสรํ, วิมานมารุยฺห อเนกจิตฺตํ;
ตตฺถจฺฉสิ เทวิ มหานุภาเว, อุจฺจาวจา อิทฺธิ วิกุพฺพมานา;
อิมา จ เต อจฺฉราโย สมนฺตโต, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ จ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺตาสิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อุปาสิกา จกฺขุมโต อโหสึ;
ปาณาติปาตา วิรตา อโหสึ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยิสฺสํ.
‘‘อมชฺชปา โน จ มุสา อภาณึ, สเกน สามินา อโหสึ ตุฏฺา;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺตา, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว,
มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – วิสฺสชฺเชสิ;
๑๐๑. ตตฺถ เวฬุริยถมฺภนฺติ เวฬุริยมณิมยถมฺภํ. รุจิรนฺติ รมณียํ. ปภสฺสรนฺติ อติวิย ภาสุรํ. อุจฺจาวจาติ อุจฺจา จ อวจา จ, วิวิธาติ อตฺโถ.
๑๐๔-๕. อุปาสิกาติ สรณคมเนน อุปาสิกาลกฺขเณ ิตา. วุตฺตฺหิ –
‘‘ยโต ¶ โข, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺธํ สรณํ คโต โหติ, ธมฺมํ สรณํ คโต โหติ, สงฺฆํ สรณํ คโต โหติ, เอตฺตาวตา โข, มหานาม, อริยสาวโก อุปาสโก โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๓).
จกฺขุมโตติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต พุทฺธสฺส ภควโต. เอวํ อุปาสิกาภาวกิตฺตเนน อาสยสุทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปโยคสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาณาติปาตา วิรตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สเกน สามินา อโหสึ ตุฏฺาติ มิจฺฉาจาราเวรมณิมาห. เสสํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว.
ทุติยปติพฺพตาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ปมสุณิสาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ สุณิสาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ ¶ อฺตรสฺมึ เคเห เอกา กุลสุณฺหา เคหํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ ขีณาสวตฺเถรํ ทิสฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺสา ‘‘อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปฺุกฺเขตฺตํ อุปฏฺิต’’นฺติ อตฺตนา ลทฺธํ ปูวภาคํ อาทาย อาทเรน เถรสฺส อุปเนสิ, เถโร ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา คโต. สา อปรภาเค กาลํ ¶ กตฺวา ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชิ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. เตน วุตฺตํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, สุณิสา อโหสึ สสุรสฺส เคเห.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ ปูวํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;
ภาคฑฺฒภาคํ ทตฺวาน, โมทามิ นนฺทเน วเน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๑๒. ตตฺถ สุณิสาติ ปุตฺตสฺส ภริยา. อิตฺถิยา หิ สามิกสฺส ปิตา ‘‘สสุโร’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส จ สา ‘‘สุณิสา’’ติ. ตํ สนฺธาย ‘‘สุณิสา อโหสึ สสุรสฺส เคเห’’ติ.
๑๑๓. ภาคฑฺฒภาคนฺติ ¶ อตฺตนา ลทฺธปฏิวีสโต อุปฑฺฒภาคํ. โมทามิ นนฺทเน วเนติ เถเรน นนฺทนวเน ทิฏฺตาย อาห. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สุณิสาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. ทุติยสุณิสาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ ทุติยสุณิสาวิมานํ. เอตฺถ ปน อปุพฺพํ นตฺถิ, อฏฺุปฺปตฺติยํ กุมฺมาสทานเมว วิเสโส. เตน วุตฺตํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน ¶ เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, สุณิสา อโหสึ สสุรสฺส เคเห.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ ภาคํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;
กุมฺมาสปิณฺฑํ ทตฺวาน, โมทามิ นนฺทเน วเน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๒๑. ตตฺถ ภาคนฺติ กุมฺมาสโกฏฺาสํ. เตนาห ‘‘กุมฺมาสปิณฺฑํ ทตฺวานา’’ติ. กุมฺมาโสติ จ ยวกุมฺมาโส วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ทุติยสุณิสาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. อุตฺตราวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ อุตฺตราวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน ¶ จ สมเยน ปุณฺโณ นาม ทุคฺคตปุริโส ราชคหเสฏฺึ อุปนิสฺสาย ¶ ชีวติ, ตสฺส ภริยา อุตฺตรา, อุตฺตรา จ นาม ธีตาติ ทฺเว เอว เคหมานุสกา. อเถกทิวสํ ราชคเห ‘‘มหาชเนน สตฺตาหํ นกฺขตฺตํ กีฬิตพฺพ’’นฺติ โฆสนํ กรึสุ. ตํ สุตฺวา เสฏฺิ ปาโตว อาคตํ ปุณฺณํ ‘‘ตาต, อมฺหากํ ปริชโน นกฺขตฺตํ กีฬิตุกาโม, ตฺวํ กึ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสสิ, อุทาหุ ภตึ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, นกฺขตฺตํ นาม สธนานํ โหติ, มม ปน เคเห สฺวาตนาย ยาคุตณฺฑุลานิปิ นตฺถิ, กึ เม นกฺขตฺเตน? โคเณ ลภนฺโต กสิตุํ คมิสฺสามี’ติ. ‘‘เตน หิ โคเณ คณฺหสฺสู’’ติ. โส พลวโคเณ จ ภทฺทนงฺคลฺจ คเหตฺวา ‘‘ภทฺเท, นาครา นกฺขตฺตํ กีฬนฺติ, อหํ ทลิทฺทตาย ภตึ กาตุํ คมิสฺสามิ, มยฺหมฺปิ ตาว อชฺช ทิคุณํ นิวาปํ ปจิตฺวา ภตฺตํ อาหเรยฺยาสี’’ติ ภริยํ วตฺวา เขตฺตํ อคมาสิ.
สาริปุตฺตตฺเถโรปิ สตฺตาหํ นิโรธสมาปนฺโน ตโต วุฏฺาย ‘‘กสฺส นุ โข อชฺช มยา สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอโลเกนฺโต ปุณฺณํ อตฺตโน าณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺํ ทิสฺวา ‘‘สทฺโธ นุ โข เอส, สกฺขิสฺสติ ¶ วา เม สงฺคหํ กาตุ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ตสฺส สทฺธภาวฺจ สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวฺจ ตปฺปจฺจยา จ ตสฺส มหาสมฺปตฺติปฏิลาภํ ตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย ตสฺส กสนฏฺานํ คนฺตฺวา อาวาฏตีเร เอกํ คุมฺพํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ปุณฺโณ เถรํ ทิสฺวาว กสึ เปตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ทนฺตกฏฺเน อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ ทนฺตกฏฺํ กปฺปิยํ กตฺวา อทาสิ. อถสฺส เถโร ปตฺตฺจ ปริสฺสาวนฺจ นีหริตฺวา อทาสิ. โส ‘‘ปานีเยน อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ อาทาย ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ.
เถโร จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปเรสํ ปจฺฉิมเคเห วสติ, สจสฺส เคหทฺวารํ คมิสฺสามิ, อิมสฺส ภริยา มํ ทฏฺุํ น สกฺขิสฺสติ, ยาวสฺส ภริยา ภตฺตํ อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชติ, ตาว อิเธว ภวิสฺสามี’’ติ. โส ตตฺเถว โถกํ ¶ วีตินาเมตฺวา ตสฺสา มคฺคารุฬฺหภาวํ ตฺวา อนฺโตนคราภิมุโข ปายาสิ. สา อนฺตรามคฺเค เถรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อปฺเปกทาหํ เทยฺยธมฺเม สติ อยฺยํ น ปสฺสามิ, อปฺเปกทา เม อยฺยํ ปสฺสนฺติยา เทยฺยธมฺโม น โหติ, อชฺช ปน เม อยฺโย จ ทิฏฺโ, เทยฺยธมฺโม จายํ อตฺถิ, กริสฺสติ นุ โข เม สงฺคห’’นฺติ. สา ภตฺตภาชนํ โอตาเรตฺวา เถรํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิทํ ลูขํ วา ปณีตํ วาติ อจินฺเตตฺวา ทาสสฺส โว สงฺคหํ กโรถา’’ติ อาห. อถ เถโร ปตฺตํ อุปนาเมตฺวา ตาย เอเกน หตฺเถน ภาชนํ ธาเรตฺวา เอเกน หตฺเถน ตโต ภตฺตํ ททมานาย อุปฑฺฒภตฺเต ทินฺเน ‘‘อล’’นฺติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. สา ‘‘ภนฺเต, เอโกว ปฏิวีโส, น สกฺกา ทฺวิธา กาตุํ, ตุมฺหากํ ทาสสฺส อิธโลกสงฺคหํ อกตฺวา ปรโลกสงฺคหํ กโรถ, นิรวเสสเมว ทาตุกามามฺหี’’ติ วตฺวา สพฺพเมวสฺส ¶ ปตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺธมฺมสฺส ภาคินี อสฺส’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. เถโร ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วตฺวา ิตโกว อนุโมทนํ กตฺวา เอกสฺมึ อุทกผาสุกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. สาปิ ปฏินิวตฺติตฺวา ตณฺฑุเล ปริเยสิตฺวา ภตฺตํ ปจิ.
ปุณฺโณปิ อฑฺฒกรีสมตฺตํ านํ กสิตฺวา ชิฆจฺฉํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต โคเณ วิสฺสชฺเชตฺวา เอกํ รุกฺขฉายํ ปวิสิตฺวา มคฺคํ โอโลเกนฺโต นิสีทิ. อถสฺส ภริยา ภตฺตมาทาย คจฺฉมานา ตํ ทิสฺวาว ‘‘เอส ชิฆจฺฉาปีฬิโต ¶ มํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน, สเจ มํ ‘อติวิย จิรายี’ติ ตชฺเชตฺวา ปโตทลฏฺิยา ปหริสฺสติ, มยา กตกมฺมํ นิรตฺถกํ ภวิสฺสติ, ปฏิกจฺเจวสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห ‘‘สามิ, อชฺเชกทิวสํ จิตฺตํ ปสาเทหิ, มา มยา กตกมฺมํ นิรตฺถกํ กริ, อหํ ปาโตว เต ภตฺตํ อาหรนฺตี อนฺตรามคฺเค ธมฺมเสนาปตึ ทิสฺวา ตว ภตฺตํ ตสฺส ทตฺวา ปุน เคหํ คนฺตฺวา ภตฺตํ ปจิตฺวา อาคตา, ปสาเทหิ, สามิ, จิตฺต’’นฺติ. โส ‘‘กึ วเทสิ, ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท ¶ , สาธุ วต เต กตํ มม ภตฺตํ อยฺยสฺส ททมานาย, มยาปิสฺส อชฺช ปาโตว ทนฺตกฏฺฺจ มุโขทกฺจ ทินฺน’’นฺติ ปสนฺนมานโส ตํ วจนํ อภินนฺทิตฺวา อุสฺสูเร ลทฺธภตฺตตาย กิลนฺตกาโย ตสฺสา องฺเก สีสํ กตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
อถสฺส ปาโตว กสิตฏฺานํ ปํสุจุณฺณํ อุปาทาย สพฺพํ รตฺตสุวณฺณํ หุตฺวา กณิการปุปฺผราสิ วิย โสภมานํ อฏฺาสิ. โส ปพุทฺโธ โอโลเกตฺวา ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, เอตํ มยา กสิตฏฺานํ สพฺพํ มม สุวณฺณํ หุตฺวา ปฺายติ, กึ นุ โข เม อติอุสฺสูเร ลทฺธภตฺตตาย อกฺขีนิ ภมนฺตี’’ติ. ‘‘สามิ, มยฺหมฺปิ เอวเมว ปฺายตี’’ติ. โส อุฏฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปิณฺฑํ คเหตฺวา นงฺคลสีเส ปหริตฺวา สุวณฺณภาวํ ตฺวา ‘‘อโห อยฺยสฺส ธมฺมเสนาปติสฺส ทินฺนทาเน อชฺเชว วิปาโก ทสฺสิโต, น โข ปน สกฺกา เอตฺตกํ ธนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปริภฺุชิตุ’’นฺติ ภริยาย อาภตํ ภตฺตปาตึ สุวณฺณสฺส ปูเรตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา รฺา กโตกาโส ปวิสิตฺวา ราชานํ อภิวาเทตฺวา ‘‘กึ ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, อชฺช มยา กสิตฏฺานํ สพฺพํ สุวณฺณราสิเมว หุตฺวา ิตํ, สุวณฺณํ อาหราเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘ปุณฺโณ นามาห’’นฺติ. ‘‘กึ ปน เต อชฺช กต’’นฺติ? ‘‘ธมฺมเสนาปติสฺส เม ปาโตว ทนฺตกฏฺฺจ มุโขทกฺจ ทินฺนํ, ภริยายปิ เม มยฺหํ อาหฏภตฺตํ ตสฺเสว ทินฺน’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อชฺเชว กิร โภ ธมฺมเสนาปติสฺส ทินฺนทาเน วิปาโก ทสฺสิโต’’ติ วตฺวา ¶ ‘‘ตาต, กึ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พหูนิ สกฏสหสฺสานิ ปหิณิตฺวา สุวณฺณํ อาหราเปถา’’ติ. ราชา สกฏานิ ปหิณิ. ราชปุริเสสุ ‘‘รฺโ สนฺตก’’นฺติ คณฺหนฺเตสุ คหิตํ คหิตํ มตฺติกาว โหติ. เตหิ ¶ คนฺตฺวา รฺโ อาโรจิเต ‘‘ตาตา, ตุมฺเหหิ กินฺติ วตฺวา คหิต’’นฺติ ปุฏฺา ‘‘ตุมฺหากํ สนฺตก’’นฺติ อาหํสุ. เตน หิ, ตาตา, ปุน คจฺฉถ, ‘‘ปุณฺณสฺส สนฺตก’’นฺติ วตฺวา คณฺหถาติ. เต ตถา กรึสุ ¶ คหิตํ คหิตํ สุวณฺณเมว อโหสิ. ตํ สพฺพํ อาหริตฺวา ราชงฺคเณ ราสึ อกํสุ, อสีติหตฺถุพฺเพโธ ราสิ อโหสิ. ราชา นาคเร สนฺนิปาตาเปตฺวา อาห ‘‘อิมสฺมึ นคเร อตฺถิ กสฺสจิ เอตฺตกํ สุวณฺณ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ. ‘‘กึ ปนสฺส ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เสฏฺิจฺฉตฺตํ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘พหุธนเสฏฺิ นาม โหตู’’ติ มหนฺเตน โภเคน สทฺธึ ตสฺส เสฏฺิจฺฉตฺตํ อทาสิ.
อถ นํ โส อาห ‘‘มยํ, เทว, เอตฺตกํ กาลํ ปรกุเล วสิมฺหา, วสนฏฺานํ โน เทถา’’ติ. เตน หิ ปสฺส, เอส คุมฺโพ ปฺายติ, เอตํ หราเปตฺวา เคหํ กาเรหีติ ปุราณเสฏฺิสฺส เคหฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ตสฺมึ าเน กติปาเหเนว เคหํ การาเปตฺวา เคหปเวสนมงฺคลฺจ ฉตฺตมงฺคลฺจ เอกโตว กโรนฺโต สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิ. อถสฺส สตฺถา ทานานุโมทนํ กโรนฺโต อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ. ธมฺมกถาวสาเน ปุณฺณเสฏฺิ จ ภริยา จสฺส ธีตา จ อุตฺตราติ ตโยปิ ชนา โสตาปนฺนา อเหสุํ.
อปรภาเค ราชคหเสฏฺิ ปุณฺณเสฏฺิโน ธีตรํ อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรสิ. โส ‘‘นาหํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺโต ‘‘มา เอวํ กโรตุ, เอตฺตกํ กาลํ อมฺเห นิสฺสาย วสนฺเตเนว เต สมฺปตฺติ ลทฺธา, เทตุ เม ปุตฺตสฺส เต ธีตร’’นฺติ อาห. โส ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกา ตุมฺเห, มม ธีตา ตีหิ รตเนหิ วินา วสิตุํ น สกฺโกติ, เนวสฺส ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ พหู เสฏฺิคหปติกาทโย กุลปุตฺตา ‘‘มา เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ ภินฺทิ, เทหิสฺส ธีตร’’นฺติ ยาจึสุ. โส เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมาย ธีตรํ อทาสิ. สา ปติกุลํ คตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา อุปสงฺกมิตุํ ทานํ วา ทาตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ นาลตฺถ, เอวํ อฑฺฒติเยสุ มาเสสุ วีติวตฺเตสุ อตฺตโน สนฺติเก ิเต ปริจาริเก ปุจฺฉิ ‘‘อิทานิ กิตฺตกํ อนฺโตวสฺสํ อวสิฏฺ’’นฺติ? ‘‘อฑฺฒมาโส, อยฺเย’’ติ. สา มาตาปิตูนํ สาสนํ ปหิณิ ‘‘กสฺมา มํ เอวรูเป พนฺธนาคาเร ปกฺขิปึสุ, วรํ ตุมฺเหหิ มํ ลกฺขณาหตํ กตฺวา ปเรสํ ทาสึ สาเวตุํ, น เอวรูปสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส กุลสฺส ¶ ทาตุํ, อาคตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขุทสฺสนาทีสุ ¶ เอกมฺปิ ปฺุํ กาตุํ น ลภามี’’ติ. อถสฺสา ปิตา ‘‘ทุกฺขิตา วต เม ธีตา’’ติ อนตฺตมนตํ ปเวเทตฺวา ปฺจทส กหาปณสหสฺสานิ เปเสสิ, ‘‘อิมสฺมึ นคเร สิริมา ¶ นาม คณิกา อตฺถิ, เทวสิกํ สหสฺสํ คณฺหาติ, อิเมหิ กหาปเณหิ ตํ อาเนตฺวา สามิกสฺส นิยฺยาเทตฺวา สยํ ยถารุจิ ปฺุานิ กโรตู’’ติ สาสนฺจ ปหิณิ. อุตฺตรา ตถา กตฺวา สามิเกน สิริมํ ทิสฺวา ‘‘กิมิท’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สามิ, อิมํ อฑฺฒมาสํ มม สหายิกา ตุมฺเห ปริจรตุ, อหํ ปน อิมํ อฑฺฒมาสํ ทานฺเจว ทาตุกามา ธมฺมฺจ โสตุกามา’’ติ อาห. โส ตํ อภิรูปํ อิตฺถึ ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
อุตฺตราปิ โข พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ อฑฺฒมาสํ อฺตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ สตฺถุ ปฏิฺํ คเหตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺาย ยาว มหาปวารณา, ตาว สตฺถารํ อุปฏฺาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺมานสา ‘‘เอวํ ยาคุํ ปจถ, เอวํ ภตฺตํ ปจถ, เอวํ ปูวํ ปจถา’’ติ มหานเส สพฺพกิจฺจานิ สํวิทหนฺตี วิจรติ. อถสฺสา สามิโก ‘‘สฺเว มหาปวารณา ภวิสฺสตี’’ติ มหานสาภิมุโข วาตปาเน ตฺวา ‘‘กึ นุ โข กโรนฺตี สา อนฺธพาลา วิจรตี’’ติ โอโลเกตฺวา ตํ เสทกิลินฺนํ ฉาริกาย โอกิณฺณํ องฺคารมสิมกฺขิตํ ตถา สํวิทหิตฺวา วิจรมานํ ทิสฺวา ‘‘อโห อนฺธพาลา เอวรูเป าเน อิมํ สิริสมฺปตฺตึ นานุภวติ, ‘‘มุณฺฑกสมเณ อุปฏฺหิสฺสามี’ติ ตุฏฺจิตฺตา วิจรตี’’ติ หสิตฺวา อปคฺฉิ.
ตสฺมึ อปคเต ตสฺส สนฺติเก ิตา สิริมา ‘‘กึ นุ โข โอโลเกตฺวา เอส หสตี’’ติ เตเนว วาตปาเนน โอโลเกนฺตี อุตฺตรํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ โอโลเกตฺวา อิมินา หสิตํ, อทฺธา อิมสฺส เอตาย สทฺธึ สนฺถโว อตฺถี’’ติ จินฺเตสิ. สา กิร อฑฺฒมาสํ ตสฺมึ เคเห พาหิรกอิตฺถี หุตฺวา วสมานาปิ ตํ สมฺปตฺตึ อนุภวมานา อตฺตโน พาหิรกอิตฺถิภาวํ อชานิตฺวา ‘‘อหํ ฆรสามินี’’ติ สฺมกาสิ. สา อุตฺตราย อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘ทุกฺขมสฺสา อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ ปาสาทา โอรุยฺห มหานสํ ปวิสิตฺวา ปูวปจนฏฺาเน ปกฺกุถิตํ ¶ สปฺปึ กฏจฺฉุนา อาทาย อุตฺตราภิมุขํ ¶ ปายาสิ. อุตฺตรา ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘‘มม สหายิกาย มยฺหํ อุปกาโร กโต, จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, พฺรหฺมโลโก อตินีจโก, มม ปน สหายิกาย คุโณว มหนฺโต, อหมฺปิ เอตํ นิสฺสาย ทานฺจ ทาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ลภึ, สเจ มม เอติสฺสาย อุปริ โกโธ อตฺถิ, อิทํ สปฺปิ มํ ทหตุ, สเจ นตฺถิ, มา มํ ทหตู’’ติ ตํ เมตฺตาย ผริ. ตาย ตสฺสา มตฺถเก อาสิฺจิตมฺปิ ปกฺกุถิตสปฺปิ สีโตทกํ วิย อโหสิ. อถ นํ ‘‘อิทํ สีตลํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุน กฏจฺฉุกํ ปูเรตฺวา อาทาย อาคจฺฉนฺตึ อุตฺตราย ทาสิโย ทิสฺวา ‘‘อเร ทุพฺพินีเต น ตฺวํ อมฺหากํ อยฺยาย อุปริ ปกฺกสปฺปึ อาสิฺจิตุํ อนุจฺฉวิกา’’ติ สนฺตชฺเชนฺติโย อิโต จิโต จ อุฏฺาย หตฺเถหิ จ ปาเทหิ ¶ จ โปเถตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํ, อุตฺตรา วาเรนฺตีปิ วาเรตุํ นาสกฺขิ. อถ สา อุปริ ตฺวา สพฺพา ทาสิโย ปฏิพาหิตฺวา ‘‘กิสฺส เต เอวรูปํ ภาริยํ กมฺมํ กต’’นฺติ สิริมํ โอวทิตฺวา อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา สตปากเตเลน อพฺภฺชิ.
ตสฺมึ ขเณ สา อตฺตโน พาหิรกิตฺถิภาวํ ตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยา ภาริยํ กมฺมํ กตํ สามิกสฺส หสิตมตฺตการณา อิมิสฺสา อุปริ ปกฺกสปฺปึ อาสิฺจนฺติยา, อยํ ‘คณฺหถ น’นฺติ ทาสิโย น อาณาเปตฺวา มํ วิเหนกาเลปิ สพฺพา ทาสิโย ปฏิพาหิตฺวา มยฺหํ กตฺตพฺพเมว อกาสิ. สจาหํ อิมํ น ขมาเปสฺสามิ, มุทฺธา เม สตฺตธา ผเลยฺยา’’ติ ตสฺสา ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺเย, ขมาหิ เม โทส’’นฺติ อาห. ‘‘อหํ สปฺปิติกา ธีตา, ปิตริ เม ขมาปิเต ขมิสฺสามี’’ติ. ‘‘โหตุ, อยฺเย, ปิตรมฺปิ เต ปุณฺณเสฏฺึ ขมาเปสฺสามี’’ติ. ‘‘ปุณฺโณ มม วฏฺเฏ ชนกปิตา, วิวฏฺเฏ ชนกปิตริ ขมาปิเต ปน อหํ ขมิสฺสามี’’ติ. ‘‘โก ปน เต วิวฏฺเฏ ชนกปิตา’’ติ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘มยฺหํ เตน สทฺธึ วิสฺสาโส นตฺถิ, อหํ กึ กริสฺสามี’’ติ? ‘‘สตฺถา สฺเว ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย อิธาคมิสฺสติ, ตฺวํ ยถาลทฺธํ สกฺการํ คเหตฺวา อิเธว อาคนฺตฺวา ตํ ¶ ขมาเปหี’’ติ. สา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ อุฏฺาย อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ปฺจสตปริจาริกิตฺถิโย อาณาเปตฺวา นานาวิธานิ ขาทนียโภชนียานิ เจว สูเปยฺยานิ จ สมฺปาเทตฺวา ปุนทิวเส ตํ สกฺการํ อาทาย อุตฺตราย เคหํ อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปตุํ อวิสหนฺตี อฏฺาสิ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวา อุตฺตราว สํวิทหิ.
สิริมาปิ ¶ สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน สทฺธึ ปริวาเรน สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ. อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘โก เต อปราโธ’’ติ. ‘‘ภนฺเต มยา หิยฺโย อิทํ นาม กตํ, อถ เม สหายิกา มํ วิเหยมานา ทาสิโย นิวาเรตฺวา มยฺหํ อุปการเมว อกาสิ. สาหํ อิมิสฺสา คุณํ ชานิตฺวา อิมํ ขมาเปสึ, อถ มํ เอสา ‘ตุมฺเหสุ ขมาปิเตสุ ขมิสฺสามี’ติ อาหา’’ติ. ‘‘เอวํ กิร อุตฺตเร’’ติ. ‘‘อาม, ภนฺเต, สีเส เม สหายิกาย ปกฺกสปฺปิ อาสิตฺต’’นฺติ. ‘‘อถ ตยา กึ จินฺติต’’นฺติ? ‘‘จกฺกวาฬํ อติสมฺพาธํ, พฺรหฺมโลโก อตินีจโก, มม สหายิกาย คุโณว มหนฺโต, อหฺหิ เอตํ นิสฺสาย ทานฺจ ทาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อลตฺถํ, สเจ เม อิมิสฺสา อุปริ โกโธ อตฺถิ, อิทํ มํ ทหตุ, โน เจ, มา ทหตู’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา อิมํ เมตฺตาย ผรึ, ภนฺเตติ. สตฺถา ‘‘สาธุ สาธุ, อุตฺตเร, เอวํ โกธํ ชินิตุํ วฏฺฏติ. โกธโน หิ นาม อกฺโกเธน, อกฺโกสโก อนกฺโกสนฺเตน, ปริภาสโก อปริภาสนฺเตน ¶ , ถทฺธมจฺฉรี อตฺตโน สนฺตกสฺส ทาเนน, มุสาวาที สจฺจวจเนน ชินิตพฺโพ’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘อกฺโกเธน ชิเน โกธํ, อสาธุํ สาธุนา ชิเน;
ชิเน กทริยํ ทาเนน, สจฺเจนาลิกวาทิน’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๒๓) –
อิมํ คาถํ วตฺวา คาถาปริโยสาเน จตุสจฺจกถํ อภาสิ. สจฺจปริโยสาเน อุตฺตรา สกทาคามิผเล ปติฏฺหิ, สามิโก จ สสุโร จ สสฺสุ จ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกรึสุ, สิริมาปิ ปฺจสตปริวารา โสตาปนฺนา อโหสิ. อปรภาเค อุตฺตรา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชิ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ ¶ จรนฺโต อุตฺตรํ เทวธีตรํ ทิสฺวา –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปฏิปุจฺฉิ;
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อิสฺสา จ มจฺเฉรมโถ ปฬาโส, นาโหสิ มยฺหํ ฆรมาวสนฺติยา;
อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี, อุโปสเถ นิจฺจหมปฺปมตฺตา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สฺมา สํวิภาคา จ, วิมานํ อาวสามหํ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรตา, มุสาวาทา จ สฺตา;
เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารกา.
‘‘ปฺจสิกฺขาปเท รตา, อริยสจฺจาน โกวิทา;
อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘สาหํ สเกน สีเลน, ยสสา จ ยสสฺสินี;
อนุโภมิ สกํ ปฺุํ, สุขิตา จมฺหินามยา.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ ¶ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมหํ อกาสึ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
เทวตาปิสฺส ¶ วิสฺสชฺเชสิ.
๑๒๖. มม จ, ภนฺเต, วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺเทยฺยาสิ ‘‘อุตฺตรา นาม ภนฺเต, อุปาสิกา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ภนฺเต, ยํ มํ ภควา อฺตรสฺมึ สามฺผเล พฺยากเรยฺย, ตํ ภควา สกทาคามิผเล พฺยากาสีติ.
๑๒๘. ตตฺถ อิสฺสา จ มจฺเฉรมโถ ปฬาโส, นาโหสิ มยฺหํ ฆรมาวสนฺติยาติ ยา จ อคารมชฺเฌ วสนฺตีนํ อฺาสํ อิตฺถีนํ สมฺปตฺติอาทิวิสยา ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา อิสฺสา, ยฺจ ตาวกาลิกาทิวเสนาปิ กิฺจิ ยาจนฺตานํ อทาตุกามตาย อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ ¶ , โย จ กุลปเทสาทินา ปเรหิ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส อุปฺปชฺชติ, โส ติวิโธปิ ปาปธมฺโม เคเห ิตาย มยฺหํ สติปิ ปจฺจยสมวาเย นาโหสิ น อุปฺปชฺชิ. อกฺโกธนาติ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนตาย อกุชฺฌนสภาวา. ภตฺตุ วสานุวตฺตินีติ ปุพฺพุฏฺานปจฺฉานิปาตนาทินา สามิกสฺส อนุกูลภาเวน วเส วตฺตนสีลา, มนาปจารินีติ อตฺโถ. อุโปสเถ นิจฺจหมปฺปมตฺตาติ อหํ อุโปสถสีลรกฺขเณ นิจฺจํ อปฺปมตฺตา อปฺปมาทวิหารินี.
๑๒๙. ตเมว อุโปสเถ อปฺปมาทํ ทสฺเสนฺตี เยสุ ทิวเสสุ ตํ รกฺขิตพฺพํ, ยาทิสํ ยถา จ รกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จาตุทฺทสิ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ จาตุทฺทสึ ปฺจทสินฺติ ปกฺขสฺสาติ สมฺพนฺโธ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมีติ เอตฺถ จาติ วจนเสโส. ปาฏิหาริยปกฺขฺจาติ ปฏิหรณกปกฺขฺจ, จาตุทฺทสีปฺจทสีอฏฺมีนํ ยถากฺกมํ อาทิโต อนฺตโต จาติ ปเวสนนิกฺขมนวเสน อุโปสถสีลสฺส ปฏิหริตพฺพํ ปกฺขฺจ ¶ , เตรสี ปาฏิปทา สตฺตมี นวมี ¶ จาติ อตฺโถ. อฏฺงฺคสุสมาคตนฺติ ปาณาติปาตาเวรมณีอาทีหิ อฏฺหงฺเคหิ เอว สุฏฺุ สมาคตํ สมนฺนาคตํ.
๑๓๐. อุปวสิสฺสนฺติ อุปวสึ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ อนาคตวจนํ. เกจิ ปน ‘‘อุปวสึ’’อิจฺเจว ปนฺติ. สทาติ สปฺปฏิหาริเกสุ สพฺเพสุ อุโปสถทิวเสสุ. สีเลสูติ อุโปสถสีเลสุ สาเธตพฺเพสุ. นิปฺผาเทตพฺเพ หิ อิทํ ภุมฺมํ. สํวุตาติ กายวาจาจิตฺเตหิ สํวุตา. สทาติ วา สพฺพกาลํ. สีเลสูติ นิจฺจสีเลสุ. สํวุตาติ กายวาจาหิ สํวุตา.
๑๓๑. อิทานิ ตํ นิจฺจสีลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาณาติปาตา วิรตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ปาณสฺส อติปาโต ปาณวโธ ปาณฆาโต ปาณาติปาโต, อตฺถโต ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปวตฺตา วธกเจตนา. ตโต ปาณาติปาตา. วิรตาติ โอรตา, นิวตฺตาติ อตฺโถ.
มุสาวาทาติ มุสา นาม วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภฺชนโก วจีปโยโค วา กายปโยโค วา, วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปรสฺส วิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อถ วา มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิฺาเปตุกามสฺส ¶ ตถา วิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา. ตโต มุสาวาทา สฺตา โอรตา, วิรตาติ อตฺโถ. จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ.
เถยฺยาติ เถยฺยํ วุจฺจติ เถนภาโว, โจริกาย ปรสฺสหรณนฺติ อตฺโถ. อตฺถโต ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา เถยฺยํ. ตโต เถยฺยา สฺตา, อารกาติ วา สมฺพนฺโธ.
อติจาราติ อติจฺจ จาโร อติจาโร, โลกมริยาทํ อติกฺกมิตฺวา อคมนียฏฺาเน กามวเสน จาโร มิจฺฉาจาโรติ อตฺโถ. อคมนียฏฺานํ นาม – ปุริสานํ มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ¶ ธมฺมรกฺขิตา ¶ สารกฺขา สปริทณฺฑาติ ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา ทาสี จ ภริยา กมฺมการี จ ภริยา ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อฺปุริสา อคมนียฏฺานํ, อิทเมว อิธ อธิปฺเปตํ. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา อติจาโร. ตสฺมา อติจารา.
มชฺชปานาติ มชฺชํ วุจฺจติมทนียฏฺเน สุรา จ เมรยฺจ, ปิวนฺติ เตนาติ ปานํ, มชฺชสฺส ปานํ มชฺชปานํ. ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย มชฺชสงฺขาตํ ปิฏฺสุรา, ปูวสุรา, โอทนิยสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจเภทํ สุรํ วา, ปุปฺผาสโว, ผลาสโว, มธฺวาสโว, คุฬาสโว, สมฺภารสํยุตฺโตติ ปฺจเภทํ เมรยํ วา พีชโต ปฏฺาย กุสคฺเคนาปิ ปิวติ, สา เจตนา มชฺชปานํ. ตสฺมา มชฺชปานา อารกา วิรตา.
๑๓๒. เอวํ ‘‘ปาณาติปาตา วิรตา’’ติอาทินา ปหาตพฺพธมฺมวเสน วิภชิตฺวา ทสฺสิตํ นิจฺจสีลํ ปุน สมาทาตพฺพตาวเสน เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺตี ‘‘ปฺจสิกฺขาปเท รตา’’ติ อาห. ตตฺถ สิกฺขาปทนฺติ สิกฺขิตพฺพปทํ, สิกฺขาโกฏฺาเสติ อตฺโถ. อถ วา ฌานาทโย สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา, ปฺจสุ ปน สีลงฺเคสุ ยํกิฺจิ องฺคํ ตาสํ สิกฺขานํ ปติฏฺานฏฺเน ปทนฺติ สิกฺขานํ ปทตฺตา สิกฺขาปทํ, ปฺจ สีลงฺคานิ. ตสฺมึ ปฺจวิเธ สิกฺขาปเท รตา อภิรตาติ ปฺจสิกฺขาปเท รตา. อริยสจฺจาน โกวิทาติ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยวเสน ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสงฺขาเตสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ¶ กุสลา นิปุณา, ปฏิวิทฺธจตุสจฺจาติ อตฺโถ. โคตมสฺสาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. ยสสฺสิโนติ กิตฺติมโต, ปริวารวโต วา.
๑๓๓. สาหนฺติ ¶ สา ยถาวุตฺตคุณา อหํ. สเกน สีเลนาติ อนุสฺสุกิตาทินา อตฺตโน สภาวสีเลน จ อุโปสถสีลาทิสมาทานสีเลน จ การณภูเตน. ตฺหิ สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาย หิตสุขาวหตาย จ วิเสสโต ‘‘สก’’นฺติ วุจฺจติ. เตเนวาห –
‘‘ตฺหิ ¶ ตสฺส สกํ โหติ, ตฺจ อาทาย คจฺฉติ;
ตฺจสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๑๕);
ยสสา จ ยสสฺสินีติ ‘‘อุตฺตรา อุปาสิกา สีลาจารสมฺปนฺนา อนุสฺสุกี อมจฺฉรี อกฺโกธนา’’ติอาทินา ‘‘อาคตผลา วิฺาตสาสนา’’ติอาทินา จ ยถาภูตคุณาธิคเตน ชลตเล เตเลน วิย สมนฺตโต ปตฺถเฏน กิตฺติสทฺเทน ยสสฺสินี กิตฺติมตี, เตน วา สีลคุเณน อิธ อธิคเตน ยสปริวาเรน ยสสฺสินี สมฺปนฺนปริวารา. อนุโภมิ สกํ ปฺุนฺติ ยถูปจิตํ อตฺตโน ปฺุํ ปจฺจนุโภมิ. ยสฺส หิ ปฺุผลํ อนุภูยติ, ผลูปจาเรน ตํ ปฺุมฺปิ อนุภูยตีติ วุจฺจติ. อถ วา ปุถุชฺชนภาวโต สุจริตผลมฺปิ ‘‘ปฺุ’’นฺติ วุจฺจติ. ยถาห ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ. สุขิตา จมฺหินามยาติ ทิพฺพสุเขน จ ผลสุเขน จ สุขิตา จมฺหิ ภวามิ, กายิกเจตสิกทุกฺขาภาวโต อนามยา อโรคา.
๑๓๖. มม จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เตน ‘‘มม วจเนน จ วนฺเทยฺยาสิ, น ตว สภาเวเนวา’’ติ วนฺทนํ สมุจฺจิโนติ. อนจฺฉริยนฺติอาทินา อตฺตโน อริยสาวิกาภาวสฺส ปากฏภาวํ ทสฺเสติ. ตํ ภควาติอาทิ สงฺคีติการวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อุตฺตราวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. สิริมาวิมานวณฺณนา
ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยาติ สิริมาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห ¶ วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน จ สมเยน เหฏฺา อนนฺตรวตฺถุมฺหิ วุตฺตา สิริมา คณิกา ¶ โสตาปตฺติผลสฺส อธิคตตฺตา วิสฺสชฺชิตกิลิฏฺกมฺมนฺตา หุตฺวา สงฺฆสฺส อฏฺ สลากภตฺตานิ ปฏฺเปสิ. อาทิโต ปฏฺาย นิพทฺธํ อฏฺ ภิกฺขู เคหํ อาคจฺฉนฺติ. สา ‘‘สปฺปึ คณฺหถ ขีรํ คณฺหถา’’ติอาทีนิ วตฺวา เตสํ ปตฺเต ปูเรติ, เอเกน ลทฺธํ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปโหติ, เทวสิกํ โสฬสกหาปณปริพฺพเยน ปิณฺฑปาโต ทียติ. อเถกทิวสํ เอโก ภิกฺขุ ตสฺสา เคเห ¶ อฏฺกภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ติโยชนมตฺถเก เอกํ วิหารํ อคมาสิ. อถ นํ สายํ เถรุปฏฺาเน นิสินฺนํ ปุจฺฉึสุ, ‘‘อาวุโส, กหํ ภิกฺขํ คเหตฺวา อิธาคโตสี’’ติ? ‘‘สิริมาย อฏฺกภตฺตํ เม ภุตฺต’’นฺติ. ‘‘ตํ มนาปํ กตฺวา เทติ, อาวุโส’’ติ. ‘‘น สกฺกา ตสฺสา ภตฺตํ วณฺเณตุํ, อติปณีตํ กตฺวา เทติ, เอเกน ลทฺธํ ติณฺณมฺปิ จตุนฺนมฺปิ ปโหติ, ตสฺสา ปน เทยฺยธมฺมโตปิ ทสฺสนเมว อุตฺตริตรํ’’. สา หิ อิตฺถี เอวรูปา จ เอวรูปา จาติ ตสฺสา คุเณ กเถสิ.
อเถโก ภิกฺขุ ตสฺสา คุณกถํ สุตฺวา อทิสฺวาปิ สวเนเนว สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทฏฺุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน วสฺสคฺคํ กเถตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ิติกํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สฺเว, อาวุโส, ตสฺมึ เคเห ตฺวํ สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา อฏฺกภตฺตํ ลภิสฺสสี’’ติ สุตฺวา ตงฺขณฺเว ปตฺตจีวรมาทาย ปกฺกนฺโต ปาโตว อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเต สลากคฺคํ ปวิสิตฺวา ิโต สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา ตสฺสา เคเห อฏฺกภตฺตํ ลภิ. โย ปน โส ภิกฺขุ หิยฺโย ภฺุชิตฺวา ปกฺกามิ, ตสฺส คตเวลายเมวสฺสา สรีเร โรโค อุปฺปชฺชิ. ตสฺมา อาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺสา ทาสิโย อฏฺกภตฺตํ ลภิตุํ อาคเต ภิกฺขู ทิสฺวา อาโรเจสุํ. สา คนฺตฺวา สหตฺถา ปตฺเต คเหตุํ วา นิสีทาเปตุํ วา อสกฺโกนฺตี ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘อมฺมา ปตฺเต คเหตฺวา อยฺเย นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา ขชฺชกํ ทตฺวา ภตฺตเวลาย ปตฺเต ปูเรตฺวา เทถา’’ติ. ตา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ภิกฺขู ปเวเสตฺวา ยาคุํ ปาเยตฺวา ขชฺชกํ ทตฺวา ภตฺตเวลาย ภตฺตสฺส ปตฺเต ปูเรตฺวา ตสฺสา อาโรจยึสุ. สา ‘‘มํ ปริคฺคเหตฺวา เนถ ¶ , อยฺเย วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาหิ ปริคฺคเหตฺวา ภิกฺขูนํ สนฺติกํ นีตา เวธมาเนน สรีเรน ภิกฺขู วนฺทิ. โส ภิกฺขุ ตํ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ ‘‘คิลานาย ตาว อยํ เอติสฺสา รูปโสภา, อโรคกาเล ปน สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตาย อิมิสฺสา กีทิสี รูปสมฺปตฺตี’’ติ. อถสฺส อเนกวสฺสโกฏิสนฺนิจิโต กิเลโส สมุทาจริ. โส อฺาณี หุตฺวา ภตฺตํ ภฺุชิตุํ อสกฺโกนฺโต ปตฺตํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ปตฺตํ ปิธาย เอกมนฺเต เปตฺวา จีวรกณฺณํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิ. อถ นํ เอโก สหายโก ภิกฺขุ ยาจนฺโตปิ โภเชตุํ นาสกฺขิ, โส ฉินฺนภตฺโต อโหสิ.
ตํ ¶ ¶ ทิวสเมว สายนฺหสมเย สิริมา กาลมกาสิ. ราชา สตฺถุ สาสนํ เปเสสิ ‘‘ภนฺเต, ชีวกสฺส กนิฏฺภคินี สิริมา กาลมกาสี’’ติ. สตฺถา ตํ สุตฺวา รฺโ สาสนํ ปหิณิ ‘‘สิริมาย สรีรฌาปนกิจฺจํ นตฺถิ, อามกสุสาเน ตํ ยถา กากาทโย น ขาทนฺติ, ตถา นิปชฺชาเปตฺวา รกฺขาเปถา’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. ปฏิปาฏิยา ตโย ทิวสา อติกฺกนฺตา, จตุตฺเถ ทิวเส สรีรํ อุทฺธุมายิ, นวหิ วณมุเขหิ ปุฬวกา ปคฺฆรึสุ, สกลสรีรํ ภินฺนสาลิภตฺตจาฏิ วิย อโหสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปสิ ‘‘เปตฺวา เคหรกฺขณกทารเก สิริมาย ทสฺสนตฺถํ อนาคจฺฉนฺตานํ อฏฺ กหาปณา ทณฺโฑ’’ติ. สตฺถุ สนฺติกฺจ เปเสสิ ‘‘พุทฺธปฺปมุโข กิร สงฺโฆ สิริมาย ทสฺสนตฺถํ อาคจฺฉตู’’ติ. สตฺถา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ ‘‘สิริมาย ทสฺสนตฺถํ คมิสฺสามา’’ติ.
โสปิ ทหรภิกฺขุ จตฺตาโร ทิวเส กสฺสจิ วจนํ อคฺคเหตฺวา ฉินฺนภตฺโตว นิปชฺชิ. ปตฺเต ภตฺตํ ปูติกํ ชาตํ, ปตฺเต มลมฺปิ อุฏฺหิ. อถ โส สหายกภิกฺขุนา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส สตฺถา สิริมาย ทสฺสนตฺถํ คจฺฉตี’’ติ วุจฺจมาโน ตถา ฉาตชฺฌตฺโตปิ ‘‘สิริมา’’ติ วุตฺตปเทเยว สหสา อุฏฺหิตฺวา ‘‘สตฺถา สิริมํ ทฏฺุํ ¶ คจฺฉติ, ตฺวมฺปิ คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘อาม คมิสฺสามี’’ติ ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อคมาสิ. สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เอกปสฺเส อฏฺาสิ, ภิกฺขุนิสงฺโฆปิ ราชปริสาปิ อุปาสกปริสาปิ อุปาสิกาปริสาปิ เอเกกปสฺเส อฏฺํสุ.
สตฺถา ราชานํ ปุจฺฉิ ‘‘กา เอสา, มหาราชา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ชีวกสฺส กนิฏฺภคินี สิริมา นามา’’ติ. ‘‘สิริมา เอสา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. เตน หิ นคเร เภรึ จราเปหิ ‘‘สหสฺสํ ทตฺวา สิริมํ คณฺหนฺตู’’ติ. ราชา ตถา กาเรสิ, เอโกปิ ‘‘ห’’นฺติ วา ‘‘หุ’’นฺติ วา วทนฺโต นาม นาโหสิ. ราชา สตฺถุ อาโรเจสิ ‘‘น คณฺหนฺติ ภนฺเต’’ติ, เตน หิ มหาราช อคฺฆํ โอหาเปหีติ. ราชา ‘‘ปฺจสตานิ ทตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ เภรึ จราเปตฺวา กฺจิ คณฺหนกํ อทิสฺวา ‘‘อฑฺฒเตยฺยสตานิ, ทฺเวสตานิ, สตํ, ปฺาสํ, ปฺจวีสติ, วีสติ กหาปเณ, ทส กหาปเณ, ปฺจ กหาปเณ, เอกํ กหาปณํ, อฑฺฒํ, ปาทํ, มาสกํ, กากณิกํ ¶ ทตฺวา สิริมํ คณฺหนฺตู’’ติ เภรึ จราเปตฺวา ‘‘มุธาปิ คณฺหนฺตู’’ติ เภรึ จราเปสิ, ตถาปิ ‘‘ห’’นฺติ วา ‘‘หุ’’นฺติ วา วทนฺโต นาม นาโหสิ. ราชา ‘‘มุธาปิ, ภนฺเต, คณฺหนฺโต นตฺถี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, มหาชนสฺส ปิยมาตุคามํ, อิมสฺมึเยว นคเร สหสฺสํ ทตฺวา ปุพฺเพ เอกทิวสํ ลภึสุ, อิทานิ มุธาปิ คณฺหนฺโต นตฺถิ เอวรูปํ นาม รูปํ ขยวยปฺปตฺตํ อาหริเมหิ อลงฺกาเรหิ วิจิตฺตกตํ นวนฺนํ วณฺณมุขานํ วเสน อรุภูตํ ตีหิ อฏฺิสเตหิ ¶ สมุสฺสิตํ นิจฺจาตุรํ เกวลํ พาลมหาชเนน พหุธา สงฺกปฺปิตตาย พหุสงฺกปฺปํ อทฺธุวํ อตฺตภาว’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิตี’’ติ. (เถรคา. ๑๑๖๐) –
คาถมาห. เทสนาปริโยสาเน สิริมาย ปฏิพทฺธจิตฺโต ภิกฺขุ วิคตฉนฺทราโค หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ¶ ปาปุณิ, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เตน จ สมเยน สิริมา เทวกฺา อตฺตโน วิภวสมิทฺธึ โอโลเกตฺวา อาคตฏฺานํ โอโลเกนฺตี ปุริมตฺตภาเว อตฺตโน สรีรสมีเป ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ภควนฺตํ ิตํ มหาชนกายฺจ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ปฺจหิ เทวกฺาสเตหิ ปริวุตา ปฺจหิ รถสเตหิ ทิสฺสมานกายา อาคนฺตฺวา รถโต โอตริตฺวา สปริวารา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กตฺชลี อฏฺาสิ. เตน จ สมเยน อายสฺมา วงฺคีโส ภควโต อวิทูเร ิโต โหติ. โส ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปฏิภาติ มํ ภควา เอกํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุ’’นฺติ. ‘‘ปฏิภาตุ ตํ วงฺคีสา’’ติ ภควา อโวจ. อายสฺมา วงฺคีโส ตํ สิริมํ เทวธีตรํ –
‘‘ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยา, อโธมุขา อฆสิคมา พลี ชวา;
อภินิมฺมิตา ปฺจรถาสตา จ เต, อนฺเวนฺติ ตํ สารถิโจทิตา หยา.
‘‘สา ¶ ติฏฺสิ รถวเร อลงฺกตา,
โอภาสยํ ชลมิว โชติ โปวโก;
ปุจฺฉามิ ตํ วรตนุ อโนมทสฺสเน,
กสฺมา นุ กายา อนธิวรํ อุปาคมี’’ติ. – ปฏิปุจฺฉิ;
๑๓๗. ตตฺถ ยุตฺตา จ เต ปรมอลงฺกตา หยาติ ปรมํ อติวิย วิเสสโต อลงฺกตา, ปรเมหิ วา อุตฺตเมหิ ทิพฺเพหิ อสฺสาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา, ปรมา วา อคฺคา เสฏฺา อาชานียา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา หยา อสฺสา เต ตว รเถ โยชิตา, ยุตฺตา วา เต รถสฺส จ อนุจฺฉวิกา, อฺมฺํ วา สทิสตาย ยุตฺตา สํสฏฺาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘ปรมอลงฺกตา’’ติ ปุริมสฺมึ ปกฺเข สนฺธึ อกตฺวา ทุติยสฺมึ ปกฺเข อวิภตฺติกนิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ ¶ . อโธมุขาติ เหฏฺามุขา. ยทิปิ เต ตทา ปกติยาว ิตา, เทวโลกโต โอโรหณวเสน ‘‘อโธมุขา’’ติ วุตฺตา. อฆสิคมาติ เวหาสํคมา. พลีติ พลวนฺโต. ชวาติ ชวนกา ¶ , พลวนฺโต เจว เวควนฺโต จาติ อตฺโถ. อภินิมฺมิตาติ ตว ปฺุกมฺเมน นิมฺมิตา นิพฺพตฺตา. สยํ นิมฺมิตเมว วา สนฺธาย ‘‘อภินิมฺมิตา’’ติ วุตฺตํ นิมฺมานรติภาวโต สิริมาย เทวธีตาย. ปฺจรถาสตาติ คาถาสุขตฺถํ ถการสฺส ทีฆํ ลิงฺควิปลฺลาสฺจ กตฺวา วุตฺตํ, วิภตฺติอโลโป วา ทฏฺพฺโพ, ปฺจ รถสตานีติ อตฺโถ. อนฺเวนฺติ ตํ สารถิโจทิตา หยาติ สารถีหิ โจทิตา วิย รเถสุ ยุตฺตา อิเม หยา ภทฺเท, เทวเต, ตํ อนุคจฺฉนฺติ. ‘‘สารถิอโจทิตา’’ติ เกจิ ปนฺติ, สารถีหิ อโจทิตา เอว อนุคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘สารถิโจทิตา หยา’’ติ เอกํเยว วา ปทํ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ, สารถิโจทิตหยา ปฺจ รถสตาติ โยชนา.
๑๓๘. สา ติฏฺสีติ สา ตฺวํ ติฏฺสิ. รถวเรติ รถุตฺตเม. อลงฺกตาติ สฏฺิสกฏภาเรหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกตสรีรา. โอภาสยํ ชลมิว โชติ ปาวโกติ โอภาเสนฺตี โชติริว ชลนฺตี ปาวโก วิย จ ติฏฺสิ, สมนฺตโต โอภาเสนฺตี ชลนฺตี ติฏฺสีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โชตี’’ติ จ จนฺทิมสูริยนกฺขตฺตตารกรูปานํ สาธารณนามํ. วรตนูติ อุตฺตมรูปธเร สพฺพงฺคโสภเน. ตโต เอว อโนมทสฺสเน ¶ อลามกทสฺสเน, ทสฺสนีเย ปาสาทิเกติ อตฺโถ. กสฺมา นุ กายา อนธิวรํ อุปาคมีติ กุโต นาม เทวกายโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปยิรุปาสนาย อุปคฺฉิ อุปคตาสิ.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา อตฺตานํ อาวิกโรนฺตี –
‘‘กามคฺคปตฺตานํ ยมาหุนุตฺตรํ, นิมฺมาย นิมฺมาย รมนฺติ เทวตา;
ตสฺมา กายา อจฺฉรา กามวณฺณินี, อิธาคตา อนธิวรํ นมสฺสิตุ’’นฺติ. –
คาถมาห.
๑๓๙. ตตฺถ กามคฺคปตฺตานํ ยมาหุนุตฺตรนฺติ กามูปโภเคหิ อคฺคภาวํ ปตฺตานํ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ ¶ เทวานํ ยํ เทวกายํ ยเสน โภคาทิวเสน จ อนุตฺตรนฺติ วทนฺติ, ตโต กายา. นิมฺมาย นิมฺมาย รมนฺติ เทวตาติ นิมฺมานรติเทวตา อตฺตนา ยถารุจิเต กาเม สยํ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺตา อภิรมนฺติ. ตสฺมา กายาติ ตสฺมา นิมฺมานรติเทวนิกายา ¶ . กามวณฺณินีติ กามรูปธรา ยถิจฺฉิตรูปธารินี. อิธาคตาติ อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก, อิมํ วา มนุสฺสโลกํ อาคตา.
เอวํ เทวตาย อตฺตโน นิมฺมานรติเทวตาภาเว กถิเต ปุน เถโร ตสฺสา ปุริมภวํ ตตฺถ กตปฺุกมฺมํ ลทฺธิฺจ กถาเปตุกาโม –
‘‘กึ ตฺวํ ปุเร สุจริตมาจรีธ, เกนจฺฉสิ ตฺวํ อมิตยสา สุเขธิตา;
อิทฺธี จ เต อนธิวรา วิหงฺคมา, วณฺโณ จ เต ทส ทิสา วิโรจติ.
‘‘เทเวหิ ตฺวํ ปริวุตา สกฺกตา จสิ,
กุโต จุตา สุคติคตาสิ เทวเต;
กสฺส วา ตฺวํ วจนกรานุสาสนึ,
อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทิ พุทฺธสาวิกา’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
๑๔๐. ตตฺถ ¶ อาจรีติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ, อุปจินีติ อตฺโถ. อิธาติ นิปาตมตฺตํ, อิธ วา อิมสฺมึ เทวตฺตภาเว. เกนจฺฉสีติ เกน ปฺุกมฺเมน อสฺสตฺถา อจฺฉสิ. ‘‘เกนาสิ ตฺว’’นฺติ เกจิ ปนฺติ. อมิตยสาติ น มิตยสา อนปฺปกปริวารา. สุเขธิตาติ สุเขน วฑฺฒิตา, สุปริพฺรูหิตทิพฺพสุขาติ อตฺโถ. อิทฺธีติ ทิพฺพานุภาโว. อนธิวราติ อธิกา วิสิฏฺา อฺา เอติสฺสา นตฺถีติ อนธิวรา, อติอุตฺตมาติ อตฺโถ. วิหงฺคมาติ เวหาสคามินี. ทส ทิสาติ ทสปิ ทิสา. วิโรจตีติ โอภาเสติ.
๑๔๑. ปริวุตา ¶ สกฺกตา จสีติ สมนฺตโต ปริวาริตา สมฺภาวิตา จ อสิ. กุโต จุตา สุคติคตาสีติ ปฺจสุ คตีสุ กตรคติโต จุตา หุตฺวา สุคตึ อิมํ เทวคตึ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคตา อสิ. กสฺส วา ตฺวํ วจนกรานุสาสนินฺติ กสฺส นุ วา สตฺถุ สาสเน ปาวจเน โอวาทานุสาสนิสมฺปฏิจฺฉเนน ตฺวํ วจนกรา อสีติ โยชนา. กสฺส วา ตฺวํ สตฺถุ วจนกรา อนุสาสกสฺส อนุสิฏฺิยํ ปติฏฺาเนนาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ อนุทฺเทสิกวเสน ตสฺสา ลทฺธึ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อุทฺเทสิกวเสน ‘‘อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทิ พุทฺธสาวิกา’’ติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ พุทฺธสาวิกาติ สพฺพมฺปิ เยฺยธมฺมํ สยมฺภุาเณน หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต พุทฺธตฺตา พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตาติ พุทฺธสาวิกา.
เอวํ ¶ เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถนฺตี เทวตา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘นคนฺตเร นครวเร สุมาปิเต, ปริจาริกา ราชวรสฺส สิริมโต;
นจฺเจ คีเต ปรมสุสิกฺขิตา อหุํ, สิริมาติ มํ ราชคเห อเวทึสุ.
‘‘พุทฺโธ จ เม อิสินิสโภ วินายโก, อเทสยี สมุทยทุกฺขนิจฺจตํ;
อสงฺขตํ ทุกฺขนิโรธ สสฺสตํ, มคฺคฺจิมํ อกุฏิลมฺชสํ สิวํ.
‘‘สุตฺวานหํ ¶ อมตปทํ อสงฺขตํ, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาสนํ;
สีเลสฺวหํ ปรมสุสํวุตา อหุํ, ธมฺเม ิตา นรวรพุทฺธเทสิเต.
‘‘ตฺวานหํ ¶ วิรชปทํ อสงฺขตํ, ตถาคเตนนธิวเรน เทสิตํ;
ตตฺเถวหํ สมถสมาธิมาผุสึ, สาเยว เม ปรมนิยามตา อหุ.
‘‘ลทฺธานหํ อมตวรํ วิเสสนํ, เอกํสิกา อภิสมเย วิเสสิย;
อสํสยา พหุชนปูชิตา อหํ, ขิฑฺฑารตึ ปจฺจนุโภมนปฺปกํ.
‘‘เอวํ อหํ อมตทสมฺหิ เทวตา, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาวิกา;
ธมฺมทฺทสา ปมผเล ปติฏฺิตา, โสตาปนฺนา น จ ปน มตฺถิ ทุคฺคติ.
‘‘สา วนฺทิตุํ อนธิวรํ อุปาคมึ, ปาสาทิเก กุสลรเต จ ภิกฺขโว;
นมสฺสิตุํ สมณสมาคมํ สิวํ, สคารวา สิริมโต ธมฺมราชิโน.
‘‘ทิสฺวา มุนึ มุทิตมนมฺหิ ปีณิตา, ตถาคตํ นรวรทมฺมสารถึ;
ตณฺหจฺฉิทํ กุสลรตํ วินายกํ, วนฺทามหํ ปรมหิตานุกมฺปก’’นฺติ.
๑๔๒. ตตฺถ นคนฺตเรติ อิสิคิลิเวปุลฺลเวภารปณฺฑวคิชฺฌกูฏสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร เวมชฺเฌ, ยโต ตํ นครํ ‘‘คิริพฺพช’’นฺติ วุจฺจติ ¶ . นครวเรติ อุตฺตมนคเร, ราชคหํ สนฺธายาห. สุมาปิเตติ มหาโควินฺทปณฺฑิเตน วตฺถุวิชฺชาวิธินา สมฺมเทว นิเวสิเต. ปริจาริกาติ สํคีตปริจริยาย อุปฏฺายิกา. ราชวรสฺสาติ พิมฺพิสารมหาราชสฺส. สิริมโตติ ¶ เอตฺถ ‘‘สิรีติ พุทฺธิปฺุานํ อธิวจน’’นฺติ วทนฺติ. อถ วา ปฺุนิพฺพตฺตา สรีรโสภคฺคาทิสมฺปตฺติ ¶ กตปฺุํ นิสฺสยติ, กตปฺุเหิ วา นิสฺสียตีติ ‘‘สิรี’’ติ วุจฺจติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ สิริมา, ตสฺส สิริมโต. ปรมสุสิกฺขิตาติ อติวิย สมฺมเทว จ สิกฺขิตา. อหุนฺติ อโหสึ. อเวทึสูติ อฺาสุํ.
๑๔๓. อิสินิสโภติ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, วชสตเชฏฺโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อสมฺปกมฺปิโย นิสโภ. รถา โส อตฺตโน นิสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา เกนจิ ปริสฺสเยน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ภควา ทสหิ ตถาคตพเลหิ สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, ตสฺมา นิสโภ วิยาติ นิสโภ. สีลาทีนํ ธมฺมกฺขนฺธานํ เอสนฏฺเน ‘‘อิสี’’ติ ลทฺธโวหาเรสุ เสกฺขาเสกฺขอิสีสุ นิสโภ, อิสีนํ วา นิสโภ, อิสิ จ โส นิสโภ จาติ วา อิสินิสโภ. เวเนยฺยสตฺเต วิเนตีติ วินายโก, นายกวิรหิโตติ วา วินายโก, สยมฺภูติ อตฺโถ.
อเทสยี สมุทยทุกฺขนิจฺจตนฺติ สมุทยสจฺจสฺส จ ทุกฺขสจฺจสฺส จ อนิจฺจตํ วยธมฺมตํ อภาสิ. เตน ‘‘ยํกิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อตฺตโน อภิสมยาณสฺส ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติ. สมุทยทุกฺขนิจฺจตนฺติ วา สมุทยสจฺจฺจ ทุกฺขสจฺจฺจ อนิจฺจตฺจ. ตตฺถ สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจคฺคหเณน วิปสฺสนาย ภูมึ ทสฺเสติ, อนิจฺจตาคหเณน ตสฺสา ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติ. สงฺขารานฺหิ อนิจฺจากาเร วิภาวิเต ทุกฺขากาโร อนตฺตากาโรปิ วิภาวิโตเยว โหติ ตํนิพนฺธนตฺตา ¶ เตสํ. เตนาห ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕). อสงฺขตํ ทุกฺขนิโรธสสฺสตนฺติ เกนจิ ปจฺจเยน น สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ ¶ , สพฺพกาลํ ตถภาเวน สสฺสตํ, สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธภาวโต ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจฺจ เม อเทสยีติ โยชนา. มคฺคฺจิมํ อกุฏิลมฺชสํ สิวนฺติ อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน กุฏิลภาวกรานํ มายาทีนํ กายวงฺกาทีนฺจ ปหาเนน อกุฏิลํ, ตโต เอว อฺชสํ, อสิวภาวกรานํ กามราคาทีนํ สมุจฺฉินฺทเนน สิวํ นิพฺพานํ. มคฺคนฺติ นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ ‘‘มคฺโค’’ติ ลทฺธนามํ อิทํ ตุมฺหากฺจ มมฺจ ปจฺจกฺขภูตํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาสงฺขาตํ อริยสจฺจฺจ เม อเทสยีติ โยชนา.
๑๔๔. สุตฺวานหํ ¶ อมตปทํ อสงฺขตํ, ตถาคตสฺสนธิวรสฺส สาสนนฺติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตสฺส, สเทวเก โลเก อคฺคภาวโต อนธิวรสฺส, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อมตปทํ อสงฺขตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส เทสิตตฺตา, อมตสฺส วา นิพฺพานสฺส ปฏิปชฺชนุปายตฺตา เกนจิปิ อสงฺขรณียตฺตา จ อมตปทํ อสงฺขตํ สาสนํ สทฺธมฺมํ อหํ สุตฺวานาติ. สีเลสฺวหนฺติ สีเลสุ นิปฺผาเทตพฺเพสุ อหํ. ปรมสุสํวุตาติ อติวิย สมฺมเทว สํวุตา. อหุนฺติ อโหสึ. ธมฺเม ิตาติ ปฏิปตฺติธมฺเม ปติฏฺิตา.
๑๔๕. ตฺวานาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน ชานิตฺวา. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว ขเณ, ตสฺมึเยว วา อตฺตภาเว. สมถสมาธิมาผุสินฺติ ปจฺจนีกธมฺมานํ สมุจฺเฉทวเสน สมนโต วูปสมนโต ปรมตฺถสมถภูตํ โลกุตฺตรสมาธึ อาผุสึ อธิคจฺฉึ. ยทิปิ ยสฺมึ ขเณ นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, ตสฺมึเยว ขเณ มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโย, อารมฺมณปฏิเวธํ ปน ภาวนาปฏิเวธสฺเสว ปุริมสิทฺธิการณํ วิย กตฺวา ทสฺเสตุํ –
‘‘ตฺวานหํ ¶ วิรชปทํ อสงฺขตํ, ตถาคเตนนธิวเรน เทสิตํ’’.
ตตฺเถวหํ ‘สมถสมาธิมาผุสิ’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๔๐๐; ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐). ตฺวานาติ วา สมานกาลวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ ยถา ‘‘นิหนฺตฺวาน ตมํ สพฺพํ, อาทิจฺโจ นภมุคฺคโต’’ติ. สาเยวาติ ยา โลกุตฺตรสมาธิผุสนา ลทฺธา, สาเยว. ปรมนิยามตาติ ปรมา อุตฺตมา มคฺคนิยามตา.
๑๔๖. วิเสสนนฺติ ปุถุชฺชเนหิ วิเสสกํ วิสิฏฺภาวสาธกํ. เอกํสิกาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอกํสคาหวตี รตนตฺตเย นิพฺพิจิกิจฺฉา. อภิสมเย วิเสสิยาติ สจฺจปฏิเวธวเสน วิเสสํ ปตฺวา. ‘‘วิเสสินี’’ติปิ ปนฺติ, อภิสมยเหตุ วิเสสวตีติ อตฺโถ. อสํสยาติ โสฬสวตฺถุกาย อฏฺวตฺถุกาย จ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา อปคตสํสยา. ‘‘อสํสิยา’’ติ เกจิ ปนฺติ. พหุชนปูชิตาติ สุคตีหิ ปเรหิ ปตฺถนียคุณาติ อตฺโถ. ขิฑฺฑารตินฺติ ขิฑฺฑาภูตํ รตึ, อถ วา ขิฑฺฑฺจ รติฺจ ขิฑฺฑาวิหารฺจ รติสุขฺจ.
๑๔๗. อมตทสมฺหีติ อมตทสา นิพฺพานทสฺสาวินี อมฺหิ. ธมฺมทฺทสาติ จตุสจฺจธมฺมํ ¶ ทิฏฺวตี. โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ อาทิโต ปตฺตา. น จ ปน มตฺถิ ทุคฺคตีติ น จ ปน เม อตฺถิ ทุคฺคติ อวินิปาตธมฺมตฺตา.
๑๔๘. ปาสาทิเกติ ปสาทาวเห. กุสลรเตติ กุสเล อนวชฺชธมฺเม นิพฺพาเน รเต. ภิกฺขโวติ ภิกฺขู นมสฺสิตุํ อุปาคมินฺติ โยชนา. สมณสมาคมํ สิวนฺติ สมณานํ สมิตปาปานํ พุทฺธพุทฺธสาวกานํ สิวฺจ ธมฺมํ เขมํ สมาคมํ สงฺคมํ ปยิรุปาสิตุํ อุปาคมินฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. สิริมโต ธมฺมราชิโนติ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. สิริมติ ธมฺมราชินีติ อตฺโถ. เอวเมว จ เกจิ ปนฺติ.
๑๔๙. มุทิตมนมฺหีติ โมทิตมนา อมฺหิ. ปีณิตาติ ตุฏฺา, ปีติรสวเสน วา ติตฺตา. นรวรทมฺมสารถินฺติ นรวโร จ โส อคฺคปุคฺคลตฺตา, ทมฺมานํ ทเมตพฺพานํ เวเนยฺยานํ นิพฺพานาภิมุขํ สารณโต ทมฺมสารถิ จาติ นรวรทมฺมสารถิ, ตํ. ปรมหิตานุกมฺปกนฺติ ปรเมน อุตฺตเมน หิเตน สพฺพสตฺตานํ อนุกมฺปกํ.
เอวํ ¶ สิริมา เทวธีตา อตฺตโน ลทฺธิปเวทนมุเขน รตนตฺตเย ปสาทํ ปเวเทตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวโลกเมว คตา. ภควา ตเมว โอติณฺณวตฺถุํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิ, สมฺปตฺตปริสายปิ สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตาติ.
สิริมาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. เกสการีวิมานวณฺณนา
อิทํ วิมานํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ เกสการีวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสึ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. เต อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เคหทฺวารสมีเปน คจฺฉนฺติ. ตสฺมิฺจ เคเห พฺราหฺมณสฺส ธีตา เกสการี นาม เคหทฺวารสมีเป มาตุ สีสโต อูกา คณฺหนฺตี เต ภิกฺขู คจฺฉนฺเต ทิสฺวา มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, อิเม ปพฺพชิตา ปเมน โยพฺพเนน สมนฺนาคตา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา สุขุมาลา เกนจิ ปาริชฺุเน อนภิภูตา มฺเ, กสฺมา นุ โข อิเม อิมสฺมึเยว วเย ปพฺพชนฺตี’’ติ ¶ ? ตํ มาตา อาห ‘‘อตฺถิ, อมฺม, สกฺยปุตฺโต สกฺยกุลา ปพฺพชิโต ¶ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ, ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ, ตสฺส อิเม ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชนฺตี’’ติ.
เตน จ สมเยน อาคตผโล วิฺาตสาสโน อฺตโร อุปาสโก ตาย วีถิยา คจฺฉนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา ตาสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิ. อถ นํ พฺราหฺมณี อาห ‘‘เอตรหิ โข อุปาสก พหู กุลปุตฺตา มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ ปหาย สกฺยสมเย ปพฺพชนฺติ, เต กึ นุ โข อตฺถวสํ สมฺปสฺสนฺตา ปพฺพชนฺตี’’ติ? ตํ สุตฺวา อุปาสโก ‘‘กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ สมฺปสฺสนฺตา’’ติ วตฺวา อตฺตโน าณพลานุรูปํ ¶ ตมตฺถํ วิตฺถารโต กเถสิ, ติณฺณฺจ รตนานํ คุเณ ปกาเสสิ, ปฺจนฺนํ สีลานํ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ คุณานิสํสํ ปเวเทสิ. อถ พฺราหฺมณธีตา ตํ ‘‘กึ อมฺเหหิปิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย ตยา วุตฺเต คุณานิสํเส อธิคนฺตุํ สกฺกา’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘สพฺพสาธารณา อิเม ธมฺมา ภควตา ภาสิตา, กสฺมา น สกฺกา’’ติ วตฺวา ตสฺสา สรณานิ จ สีลานิ จ อทาสิ. สา คหิตสรณา สมาทินฺนสีลา จ หุตฺวา ปุน อาห ‘‘กึ อิโต อุตฺตริ อฺมฺปิ กรณียํ อตฺถี’’ติ. โส ตสฺสา วิฺุภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ‘‘อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา สรีรสภาวํ วิภาเวนฺโต ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา กาเย วิราคํ อุปฺปาเทตฺวา อุปริ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย สํเวเชตฺวา วิปสฺสนามคฺคํ อาจิกฺขิตฺวา คโต. สา เตน วุตฺตนยํ สพฺพํ มนสิ กตฺวา ปฏิกูลมนสิกาเร สมาหิตจิตฺตา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา น จิรสฺเสว ¶ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. อถาปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา สกฺกสฺส เทวรฺโ ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สตสหสฺสฺจสฺสา อจฺฉราปริวาโร อโหสิ. ตํ สกฺโก เทวราชา ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ปมุทิตหทโย –
‘‘อิทํ วิมานํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, เวฬุริยถมฺภํ สตตํ สุนิมฺมิตํ;
สุวณฺณรุกฺเขหิ สมนฺตโมตฺถตํ, านํ มมํ กมฺมวิปากสมฺภวํ.
‘‘ตตฺรูปปนฺนา ปุริมจฺฉรา อิมา, สตํ สหสฺสานิ สเกน กมฺมุนา;
ตุวํสิ อชฺฌุปคตา ยสสฺสินี, โอภาสยํ ติฏฺสิ ปุพฺพเทวตา.
‘‘สสี ¶ อธิคฺคยฺห ยถา วิโรจติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกาคณํ;
ตเถว ตฺวํ อจฺฉราสงฺคณํ อิมํ, ททฺทลฺลมานา ยสสา วิโรจสิ.
‘‘กุโต ¶ นุ อาคมฺม อโนมทสฺสเน, อุปปนฺนา ตฺวํ ภวนํ มมํ อิทํ;
พฺรหฺมํว เทวา ติทสา สหินฺทกา, สพฺเพ น ตปฺปามเส ทสฺสเนน ต’’นฺติ. –
จตูหิ คาถาหิ ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ.
๑๕๐. ตตฺถ อิทํ วิมานนฺติ ยสฺมึ วิมาเน สา เทวตา อุปฺปนฺนา, ตํ อตฺตโน วิมานํ สนฺธายาห. สตตนฺติ สพฺพกาลํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ โยชนา. สตตนฺติ วา สมฺมาตตํ, อติวิย วิตฺถิณฺณนฺติ อตฺโถ. สมนฺตโมตฺถตนฺติ ¶ สมนฺตโต อวตฺถตํ ฉาทิตํ. านนฺติ วิมานเมว สนฺธาย วทติ. ตฺหิ ติฏฺนฺติ เอตฺถ กตปฺุาติ านนฺติ วุจฺจติ. กมฺมวิปากสมฺภวนฺติ กมฺมวิปากภาเวน สมฺภูตํ, กมฺมวิปาเกน วา สห สมฺภูตํ. มมนฺติ อิทํ มม านํ มม กมฺมวิปากสมฺภวนฺติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ.
๑๕๑. ตตฺรูปปนฺนาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตตฺร ตสฺมึ ยถาวุตฺเต วิมาเน อุปปนฺนาติ นิพฺพตฺตา ปเคว อุปฺปนฺนตฺตา ปุพฺพเทวตา อิมา ปุริมา อจฺฉราโย ปริมาณโต สตํ สหสฺสานิ. ตุวํสีติ ตฺวํ อสิ สเกน กมฺมุนา อชฺฌุปคตา อุปปนฺนา. ยสสฺสินีติ ปริวารสมฺปนฺนา, เตเนว สเกน กมฺมุนา กมฺมานุภาเวน โอภาสยนฺตี วิโรจมานา ติฏฺสีติ.
๑๕๒. อิทานิ ตเมว โอภาสนํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘สสี’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา สสลฺฉนโยเคน ‘‘สสี’’ติ, นกฺขตฺเตหิ อธิกคุณตาย ‘‘นกฺขตฺตราชา’’ติ จ ลทฺธนาโม จนฺโท สพฺพํ ตารกาคณํ อธิคฺคยฺห อภิภวิตฺวา วิโรจติ วิราชติ, ตเถว ตฺวํ อิมํ อจฺฉรานํ เทวกฺานํ คณํ สมูหํ อตฺตโน ยสสา ททฺทลฺลมานา อติวิย วิชฺโชตมานา วิโรจสีติ. เอตฺถ จ ‘‘อิมา’’ติ ‘‘อิม’’นฺติ จ นิปาตมตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตาราคณํ ตเถว ตฺว’’นฺติ ปนฺติ.
๑๕๓. อิทานิ ¶ ตสฺสา เทวตาย ปุริมภวํ ตตฺถ กตปฺฺุจ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กุโต นุ อาคมฺมา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ กุโต นุ อาคมฺมาติ กุโต ¶ นุ ภวโต กุโต นุ ปฺุกมฺมโต การณภูตโต อิทํ มม ภวนํ อาคมฺม ภทฺเท อโนมทสฺสเน สพฺพงฺคโสภเน ตฺวํ อุปปนฺนา อุปฺปตฺติคหณวเสน ¶ อุปคตา. ‘‘อโนมทสฺสเน’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมํว เทวา ติทสา สหินฺทกา, สพฺเพ น ตปฺปามเส ทสฺสเนน ต’’นฺติ อาห. ตตฺถ ยถา พฺรหฺมานํ สหมฺปตึ สนงฺกุมารํ วา อุปคตํ สห อินฺเทนาติ สหินฺทกา ตาวตึสา เทวา ปสฺสนฺตา ทสฺสเนน น ตปฺปนฺติ, เอวํ ตว ทสฺสเนน มยํ สพฺเพ เทวา น ตปฺปามเสติ อตฺโถ.
เอวํ ปน สกฺเกน เทวานมินฺเทน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี –
‘‘ยเมตํ สกฺก อนุปุจฺฉเส มมํ, กุโต จุตา ตฺวํ อิธ อาคตาติ;
พาราณสี นาม ปุรตฺถิ กาสินํ, ตตฺถ อโหสึ ปุเร เกสการิกา.
‘‘พุทฺเธ จ ธมฺเม จ ปสนฺนมานสา, สงฺเฆ จ เอกนฺตคตา อสํสยา;
อขณฺฑสิกฺขาปทา อาคตปฺผลา, สมฺโพธิธมฺเม นิยตา อนามยา’’ติ. –
คาถทฺวยมาห.
๑๕๔-๕. ตตฺถ ยเมตนฺติ ยํ เอตํ ปฺหนฺติ อตฺโถ. อนุปุจฺฉเสติ อนุกูลภาเวน ปุจฺฉสิ. มมนฺติ มํ. ปุรตฺถีติ ปุรํ อตฺถิ. กาสินนฺติ กาสิรฏฺสฺส. เกสการิกาติ ปุริมตฺตภาเว อตฺตโน นามํ วทติ. พุทฺเธ ¶ จ ธมฺเม จาติอาทินา อตฺตโน ปฺุํ วิภาเวติ.
ปุน สกฺโก ตสฺสา ตํ ปฺุสมฺปตฺติฺจ ทิพฺพสมฺปตฺติฺจ อนุโมทมาโน –
‘‘ตนฺตฺยาภินนฺทามเส ¶ สฺวาคตฺจ เต,
ธมฺเมน จ ตฺวํ ยสสา วิโรจสิ;
พุทฺเธ จ ธมฺเม จ ปสนฺนมานเส,
สงฺเฆ จ เอกนฺตคเต อสํสเย;
อขณฺฑสิกฺขาปเท อาคตปฺผเล,
สมฺโพธิธมฺเม นิยเต อนามเย’’ติ. – อาห;
๑๕๖. ตตฺถ ตนฺตฺยาภินนฺทามเสติ ตํ เต ทุวิธมฺปิ สมฺปตฺตึ อภินนฺทาม อนุโมทาม. สฺวาคตฺจ ¶ เตติ ตุยฺหฺจ อิธาคมนํ สฺวาคตํ, อมฺหากํ ปีติโสมนสฺสสํวทฺธนเมว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
ตํ ปน ปวตฺตึ สกฺโก เทวราชา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส กเถสิ, เถโร ภควโต นิเวเทสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา สเทวกสฺส โลกสฺส สาตฺถิกา ชาตาติ.
เกสการีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
สตฺตรสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ปมสฺส ปีวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. จิตฺตลตาวคฺโค
๑. ทาสิวิมานวณฺณนา
ทุติยวคฺเค ¶ อปิ สกฺโกว เทวินฺโทติ ทาสิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสี อฺตโร อุปาสโก สมฺพหุเลหิ อุปาสเกหิ สทฺธึ สายนฺหสมยํ วิหารํ ¶ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปริสาย วุฏฺิตาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย อหํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ ทสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ ภควา ตทนุจฺฉวิกํ ¶ ธมฺมกถํ กเถตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โส ‘‘มยา, ภนฺเต, สงฺฆสฺส จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ ปฺตฺตานิ. สฺเว ปฏฺาย อยฺยา มม เคหํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ ภตฺตุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ทาสิยา ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตตฺถ ตยา นิจฺจกาลํ อปฺปมตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ปกติยาว สา สทฺธาสมฺปนฺนา ปฺุกามา สีลวตี, ตสฺมา ทิวเส ทิวเส กาลสฺเสว อุฏฺาย ปณีตํ อนฺนปานํ ปฏิยาเทตฺวา ภิกฺขูนํ นิสีทนฏฺานํ สุสมฺมฏฺํ สุปริภณฺฑกํ กตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ภิกฺขู อุปคเต ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธปุปฺผธูปทีเปหิ ปูเชตฺวา สกฺกจฺจํ ปริวิสติ.
อเถกทิวสํ ภิกฺขู กตภตฺตกิจฺเจ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อิโต ชาติอาทิทุกฺขโต ปริมุตฺติ โหตี’’ติ. ภิกฺขู ตสฺสา สรณานิ จ ปฺจ สีลานิ จ ทตฺวา กายสภาวํ ปกาเสตฺวา ปฏิกูลมนสิกาเร นิโยเชสุํ, อปเร อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถสุํ. สา โสฬส วสฺสานิ สีลํ รกฺขนฺตี อนฺตรนฺตรา โยนิโส มนสิกโรนฺตี เอกทิวสํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ ลภิตฺวา าณสฺส จ ปริปกฺกตฺตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากาสิ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา สกฺกสฺส เทวรฺโ วลฺลภา ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา สฏฺิตูริยสหสฺเสหิ ปริจริยมานา อจฺฉราสตสหสฺสปริวุตา มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี ปมุทา โมทมานา สปริวารา อุยฺยานาทีสุ วิจรติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ทิสฺวา –
‘‘อปิ ¶ ¶ สกฺโกว เทวินฺโท, รมฺเม จิตฺตลตาวเน;
สมนฺตา อนุปริยาสิ, นารีคณปุรกฺขตา;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ทาสี อโหสึ ปรเปสฺสิยา กุเล.
‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
ตสฺสา เม นิกฺกโม อาสิ, สาสเน ตสฺส ตาทิโน.
‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, เนว อตฺเถตฺถ สณฺนํ;
สิกฺขาปทานํ ปฺจนฺนํ, มคฺโค โสวตฺถิโก สิโว.
‘‘อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต;
นิกฺกมสฺส ผลํ ปสฺส, ยถิทํ ปาปุณิตฺถิกา.
‘‘อามนฺตนิกา รฺโมฺหิ, สกฺกสฺส วสวตฺติโน;
สฏฺิ ตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม.
‘‘อาลมฺโพ ¶ คคฺคโร ภีโม, สาธุวาที จ สํสโย;
โปกฺขโร จ สุผสฺโส จ, วีณาโมกฺขา จ นาริโย.
‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, โสณทินฺนา สุจิมฺหิตา;
อลมฺพุสา มิสฺสเกสี จ, ปุณฺฑรีกาติ ทารุณี.
‘‘เอณีผสฺสา ¶ สุผสฺสา จ, สุภทฺทา มุทุวาทินี;
เอตา จฺา จ เสยฺยาเส, อจฺฉรานํ ปโพธิกา.
‘‘ตา มํ กาเลนุปาคนฺตฺวา, อภิภาสนฺติ เทวตา;
หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเส.
‘‘นยิทํ ¶ อกตปฺุานํ, กตปฺุานเมวิทํ;
อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํ.
‘‘สุขํ อกตปฺุานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ;
สุขฺจ กตปฺุานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;
กตปฺุา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน’’ติ. – เทวตา วิสฺสชฺเชสิ;
๑๕๗. ตตฺถ อปิ สกฺโกว เทวินฺโทติ อปิสทฺโท สมฺภาวนายํ, อิวสทฺโท อิการโลปํ กตฺวา วุตฺโต อุปมายํ, ตสฺมา ยถา นาม สกฺโก เทวานมินฺโทติ อตฺโถ. สกฺกสมภาโว ติสฺสา เทวตาย ปริวารสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. เกจิ ‘‘อปีติ นิปาตมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. จิตฺตลตาวเนติ จิตฺตาย นาม เทวธีตาย ปฺุานุภาเวน นิพฺพตฺเต, จิตฺตานํ วา วิจิตฺตปุปฺผผลาทิวิเสสยุตฺตานํ สนฺตานกวลฺลิอาทีนํ ตตฺถ เยภุยฺยตาย จิตฺตลตาวนนฺติ ลทฺธนาเม เทวุยฺยาเน.
๑๖๑. ปรเปสฺสิยาติ ปเรสํ กุเล ตสฺมึ ตสฺมึ กิจฺเจ เปสนิยา, ปเรสํ เวยฺยาวจฺจการีติ อตฺโถ.
๑๖๒. ตสฺสา ¶ เม นิกฺกโม อาสิ, สาสเน ตสฺส ตาทิโนติ ตสฺสา ทาสิยาปิ สมานาย ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต พุทฺธสฺส ภควโต อุปาสิกา หุตฺวา โสฬส วสฺสานิ สีลํ รกฺขนฺติยา กมฺมฏฺานฺจ มนสิ กโรนฺติยา มนสิการานุภาเวน ¶ เม มยฺหํ อุปฺปชฺชมาเน สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเต อิฏฺาทีสุ ตาทิลกฺขณสมฺปตฺติยา ตาทิโน สตฺถุ สาสเน ตปฺปริยาปนฺโนเยว สํกิเลสปกฺขโต นิกฺกมเนน ‘‘นิกฺกโม’’ติ ลทฺธนาโม สมฺมาวายาโม อาสิ อโหสิ อุปฺปชฺชิ.
๑๖๓-๔. ตสฺส ปน นิกฺกมสฺส ปุพฺพภาคสฺส ปวตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, เนว อตฺเถตฺถ สณฺนนฺติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ ¶ – ยทิปิ เม อยํ กาโย ภิชฺชตุ วินสฺสตุ, ตตฺถ กิฺจิมตฺตมฺปิ อเปกฺขํ อกโรนฺตี เอตฺถ เอตสฺมึ กมฺมฏฺานานุโยเค เนว อตฺถิ, เม วีริยสฺส สณฺนํ สิถิลีกรณนฺติ วีริยํ สมุตฺเตเชนฺตี วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสินฺติ.
อิทานิ ตถา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปฏิลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺตี –
‘‘สิกฺขาปทานํ ปฺจนฺนํ, มคฺโค โสวตฺถิโก สิโว;
อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต;
นิกฺกมสฺส ผลํ ปสฺส, ยถิทํ ปาปุณิตฺถิกา’’ติ. – อาห;
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โย นิจฺจสีลวเสน สมาทินฺนานํ ปฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ สิกฺขาโกฏฺาสานํ อุปนิสฺสยภาเวน ลทฺธตฺตา เตสํ ปริปูริตตฺตา จ สิกฺขาปทานํ ปฺจนฺนํ สมฺพนฺธีภูโต, ยสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปนฺโน, ตสฺส สพฺพากาเรน โสตฺถิภาวสมฺปาทนโต สุนฺทรตฺถภาวโต จ โสวตฺถิโก โสตฺถิโก, สํกิเลสธมฺเมหิ อนุปทฺทุตตฺตา เขมปฺปตฺติเหตุตาย จ สิโว, ราคกณฺฏกาทีนํ ¶ อภาเวน อกณฺฏโก, กิเลสทิฏฺิทุจฺจริตคหนสมุจฺเฉทนโต อคหโน, สพฺพชิมฺหวงฺกกุฏิลภาวาปคมเหตุตาย อุชุ, พุทฺธาทีหิ สปฺปุริเสหิ ปกาสิตตฺตา สพฺภิ ปเวทิโต อริยมคฺโค, ตํ ยถา เยน อุปายภูเตน อิตฺถิกา ทฺวงฺคุลพหลพุทฺธิกาปิ สมานา ปาปุณึ, ตสฺส นิกฺกมสฺส ยถาวุตฺตวีริยสฺส อิทํ ผลํ ปสฺสาติ สกฺกํ อาลปติ.
๑๖๕. อามนฺตนิกา รฺโมฺหิ, สกฺกสฺส วสวตฺติโนติ สยํวสีภาเวน วตฺตนโต, ทฺวีสุ เทวโลเกสุ อตฺตโน วสํ อิสฺสริยํ วตฺเตตีติ วา วสวตฺตี, ตสฺส วสวตฺติโน สกฺกสฺส เทวรฺโ อามนฺตนิกา อาลาปสลฺลาปโยคฺคา, กีฬนกาเล วา เตน อามนฺเตตพฺพา อมฺหิ, นิกฺกมสฺส วีริยสฺส ผลํ ปสฺสาติ โยชนา. อาตตวิตตาทิเภเทน ปฺจ ตูริยงฺคานิ ทฺวาทสหิ ¶ ปาณิภาเคหิ เอกโต ปวชฺชมานานิ สฏฺิ โหนฺติ, ตานิ ปน สหสฺสมตฺตานิ ปยิรุปาสนวเสน อุปฏฺิตานิ สนฺธายาห ‘‘สฏฺิ ตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม’’ติ. ตตฺถ ปฏิโพธนฺติ ปีติโสมนสฺสานํ ปโพธนํ.
๑๖๖-๘. อาลมฺโพติอาทิ ¶ ตูริยวาทกานํ เทวปุตฺตานํ เอกเทสโต นามคฺคหณนฺติ วทนฺติ, ตูริยานํ ปเนตํ นามคฺคหณํ. วีณาโมกฺขาทิกา เทวธีตา. สุจิมฺหิตาติ สุทฺธมิหิตา, นามเมว วา เอตํ. มุทุวาทินีติ มุทุนาว วทตีติ มุทุวาทินี, มุทุกํ อติวิย วาทนสีลา, นามเมว วา. เสยฺยาเสติ เสยฺยตรา. อจฺฉรานนฺติ อจฺฉราสุ สงฺคีเต ปาสํสตรา. ปโพธิกาติ ปโพธนกรา.
๑๖๙. กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลน. อภิภาสนฺตีติ อภิมุขา, อภิรตา วา หุตฺวา ภาสนฺติ. ยถา จ ภาสนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเส’’ติ วุตฺตํ.
๑๗๐. อิทนฺติ ¶ อิทํ มยา ลทฺธฏฺานํ. อโสกนฺติ อิฏฺกนฺตปิยมนาปานํเยว รูปาทีนํ สมฺภวโต วิโสกํ. ตโต เอว สพฺพกาลํ ปโมทสํวทฺธนโต นนฺทนํ. ติทสานํ มหาวนนฺติ ตาวตึสเทวานํ มหนฺตํ มหนียฺจ อุยฺยานํ.
๑๗๑. เอวรูปา ทิพฺพสมฺปตฺติ นาม ปฺุกมฺมวเสเนวาติ โอทิสฺสกนเยน วตฺวา ปนุ อโนทิสฺสกนเยน ทสฺเสนฺตี ‘‘สุขํ อกตปฺุาน’’นฺติ คาถมาห.
๑๗๒. ปุน อตฺตนา ลทฺธสฺส ทิพฺพฏฺานสฺส ปเรหิ สาธารณกามตาวเสน ธมฺมํ กเถนฺตี ‘‘เตสํ สหพฺยกามาน’’นฺติ โอสานคาถมาห. เตสนฺติ ตาวตึสเทวานํ. สหพฺยกามานนฺติ สหภาวํ อิจฺฉนฺเตหิ, กตฺตุอตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. สห วาติ ปวตฺตตีติ สหโว, ตสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติ.
เอวํ เถโร เทวตาย อตฺตโน ปฺุกมฺเม อาวิกเต ตสฺสา สปริวาราย ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา สเทวกสฺส โลกสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ทาสิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ลขุมาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ ¶ วณฺเณนาติ ลขุมาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ พาราณสิยํ วิหรนฺเต เกวฏฺฏทฺวารํ นาม พาราณสินครสฺส เอกํ ทฺวารํ, ตสฺส อวิทูเร นิวิฏฺคาโมปิ ¶ ‘‘เกวฏฺฏทฺวาร’’นฺตฺเวว ปฺายิตฺถ. ตตฺถ ลขุมา นาม เอกา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธิสมฺปนฺนา เตน ทฺวาเรน ปวิสนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เคหํ เนตฺวา กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวา เตเนว ปริจเยน สทฺธาย วฑฺฒมานาย อาสนสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปวิฏฺานํ ภิกฺขูนํ อาสนํ อุปเนติ, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปติ. ยฺจ โอทนกุมฺมาสฑากาทิ อตฺตโน เคเห วิชฺชติ, ตํ ภิกฺขูนํ เทติ. สา ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย สมาหิตา หุตฺวา วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตี อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย น จิรสฺเสว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน มหติ วิมาเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิ. สา ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี ปโมทมานา วิจรติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทิคาถาหิ ปุจฺฉีติ สพฺพํ วุตฺตนยเมว. เตน วุตฺตํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘เกวฏฺฏทฺวารา ¶ นิกฺขมฺม, อหุ มยฺหํ นิเวสนํ;
ตตฺถ สฺจรมานานํ, สาวกานํ มเหสินํ.
‘‘โอทนํ ¶ กุมฺมาสํ ฑากํ, โลณโสวีรกฺจหํ;
อทาสึ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สฺมา สํวิภาคา จ, วิมานํ อาวสามหํ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรตา, มุสาวาทา จ สฺตา;
เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารกา.
‘‘ปฺจสิกฺขาปเท รตา, อริยสจฺจาน โกวิทา;
อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
มม จ, ภนฺเต, วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺเทยฺยาสิ ‘‘ลขุมา นาม, ภนฺเต, อุปาสิกา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตี’’ติ. อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ภนฺเต, ยํ มํ ภควา อฺตรสฺมึ สามฺผเล พฺยากเรยฺย. ตํ ภควา สกทาคามิผเล พฺยากาสีติ.
๑๗๗. ตตฺถ เกวฏฺฏทฺวารา นิกฺขมฺมาติ เกวฏฺฏทฺวารโต นิกฺขมนฏฺาเน.
๑๗๘. ฑากนฺติ ตณฺฑุเลยฺยกาทิสากพฺยฺชนํ. โลณโสวีรกนฺติ ธฺรสาทีหิ พหูหิ สมฺภาเรหิ สมฺปาเทตพฺพํ เอกํ ปานกํ. ‘‘อาจามกฺชิกโลณูทก’’นฺติปิ วทนฺติ.
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวสาเน สา เถรสฺส ธมฺมเทสนาย สกทาคามิผลํ ปาปุณิ. เสสํ อุตฺตราวิธาเน วุตฺตนยานุสาเรน เอว เวทิตพฺพํ.
ลขุมาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อาจามทายิกาวิมานวณฺณนา
ปิณฺฑาย ¶ ¶ เต จรนฺตสฺสาติ อาจามทายิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน ¶ โข ปน สมเยน ราชคเห อฺตรํ กุลํ อหิวาตโรเคน อุปทฺทุตํ อโหสิ. ตตฺถ สพฺเพ ชนา มตา เปตฺวา เอกํ อิตฺถึ. สา เคหํ เคหคตฺจ สพฺพํ ธนธฺํ ฉฑฺเฑตฺวา มรณภยภีตา ภิตฺติฉิทฺเทน ปลาตา อนาถา หุตฺวา ปรเคหํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิฏฺิปสฺเส วสติ. ตสฺมึ เคเห มนุสฺสา กรุณายนฺตา อุกฺขลิอาทีสุ อวสิฏฺํ ยาคุภตฺตอาจามาทึ ตสฺสา เทนฺติ. สา ตํ ภฺุชิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ.
เตน จ สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺิโต ‘‘กํ นุ โข อหํ อชฺช อาหารปฏิคฺคหเณน อนุคฺคเหสฺสามิ, ทุคฺคติโต จ ทุกฺขโต จ โมเจสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ตํ อิตฺถึ อาสนฺนมรณํ นิรยสํวตฺตนิกฺจสฺสา กมฺมํ กโตกาสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มยิ คเต อตฺตนา ลทฺธํ อาจามํ ทสฺสติ, เตเนว นิมฺมานรติเทวโลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ, เอวํ นิรยูปปตฺติโต โมเจตฺวา หนฺทาหํ อิมิสฺสา สคฺคสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทสฺสามี’’ติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย ตสฺสา นิเวสนฏฺานาภิมุโข คจฺฉติ. อถ สกฺโก เทวานมินฺโท อฺาตกเวเสน อเนกรสํ อเนกสูปพฺยฺชนํ ทิพฺพาหารํ อุปเนสิ. ตํ ตฺวา เถโร ‘‘โกสิย, ตฺวํ กตกุสโล, กสฺมา เอวํ กโรสิ, มา ทุคฺคตานํ กปณานํ สมฺปตฺตึ วิลุมฺปี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา ปุรโต อฏฺาสิ.
สา เถรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มหานุภาโว เถโร, อิมสฺส ทาตพฺพยุตฺตกํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อิธ นตฺถิ, อิทฺจ กิลิฏฺภาชนคตํ ติณจุณฺณรชานุกิณฺณํ อโลณํ สีตลํ อปฺปรสํ อาจามกฺชิยมตฺตํ เอทิสสฺส ทาตุํ น อุสฺสหามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อติจฺฉถา’’ติ ¶ อาห. เถโร เอกปทนิกฺเขปมตฺตํ อปสกฺกิตฺวา อฏฺาสิ. เคหวาสิโน มนุสฺสา ภิกฺขํ อุปเนสุํ, เถโร น สมฺปฏิจฺฉติ. สา ทุคฺคติตฺถี ‘‘มเมว อนุคฺคหตฺถาย อิธาคโต, มม สนฺตกเมว ปฏิคฺคเหตุกาโม’’ติ ตฺวา ปสนฺนมานสา อาทรชาตา ตํ อาจามํ เถรสฺส ปตฺเต อากิริ. เถโร ตสฺสา ปสาทสํวทฺธนตฺถํ ¶ ภฺุชนาการํ ทสฺเสสิ, มนุสฺสา อาสนํ ปฺาเปสุํ. เถโร ตตฺถ นิสีทิตฺวา ตํ อาจามํ ภฺุชิตฺวา ปิวิตฺวา โอนีตปตฺตปาณี อนุโมทนํ กตฺวา ตํ ทุคฺคติตฺถึ ‘‘ตฺวํ อิโต ตติเย อตฺตภาเว มม มาตา อโหสี’’ติ วตฺวา คโต. สา เตน เถเร อติปสาทฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺสา รตฺติยา ปมยาเม กาลํ กตฺวา นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ ¶ อุปปชฺชิ. อถ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา กาลกตภาวํ ตฺวา ‘‘กตฺถ นุ โข อุปฺปนฺนา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตาวตึเสสุ อทิสฺวา รตฺติยา มชฺฌิมยาเม อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺสา นิพฺพตฺตฏฺานํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘ปิณฺฑาย เต จรนฺตสฺส, ตุณฺหีภูตสฺส ติฏฺโต;
ทลิทฺทา กปณา นารี, ปราคารํ อปสฺสิตา.
‘‘ยา เต อทาสิ อาจามํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;
สา หิตฺวา มานุสํ เทหํ, กํ นุ สา ทิสตํ คตา’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
๑๘๕. ตตฺถ ปิณฺฑายาติ ปิณฺฑปาตตฺถาย. ตุณฺหีภูตสฺส ติฏฺโตติ อิทํ ปิณฺฑาย จรณาการทสฺสนํ, อุทฺทิสฺส ติฏฺโตติ อตฺโถ. ทลิทฺทาติ ทุคฺคตา. กปณาติ วรากี. ‘‘ทลิทฺทา’’ติ อิมินา ตสฺสา โภคปาริชฺุํ ทสฺเสติ, ‘‘กปณา’’ติ อิมินา าติปาริชฺุํ. ปราคารํ อปสฺสิตาติ ปรเคหํ นิสฺสิตา, ปเรสํ ฆเร พหิปิฏฺิฉทนํ นิสฺสาย วสนฺตี.
๑๘๖. กํ ¶ นุ สา ทิสตํ คตาติ ฉสุ กามเทวโลเกสุ อุปฺปชฺชนวเสน กํ นาม ทิสํ คตา. อิติ สกฺโก ‘‘เถเรน ตถา กตานุคฺคหา อุฬาราย ทิพฺพสมฺปตฺติยา ภาคินี, น จ ทิสฺสตี’’ติ เหฏฺา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ อปสฺสนฺโต สํสยาปนฺโน ปุจฺฉติ.
อถสฺส เถโร –
‘‘ปิณฺฑาย เม จรนฺตสฺส, ตุณฺหีภูตสฺส ติฏฺโต;
ทลิทฺทา กปณา นารี, ปราคารํ อปสฺสิตา.
‘‘ยา ¶ เม อทาสิ อาจามํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;
สา หิตฺวา มานุสํ เทหํ, วิปฺปมุตฺตา อิโต จุตา.
‘‘นิมฺมานรติโน ¶ นาม, สนฺติ เทวา มหิทฺธิกา;
ตตฺถ สา สุขิตา นารี, โมทตาจามทายิกา’’ติ. –
ปุจฺฉิตนิยาเมเนว ปฏิวจนํ เทนฺโต ตสฺสา นิพฺพตฺตฏฺานํ กเถสิ.
๑๘๘. ตตฺถ วิปฺปมุตฺตาติ ตโต มนุสฺสโทภคฺคิยโต ปรมการฺุวุตฺติโต วิปฺปมุตฺตา อปคตา.
๑๘๙. โมทตาจามทายิกาติ อาจามมตฺตทายิกา, สาปิ นาม ปฺจเม กามสคฺเค ทิพฺพสมฺปตฺติยา โมทติ, ปสฺส ตาว เขตฺตสมฺปตฺติผลนฺติ ทสฺเสติ.
ปุน สกฺโก ตสฺสา ทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตฺจ สุตฺวา ตํ โถเมนฺโต –
‘‘อโห ทานํ วรากิยา, กสฺสเป สุปฺปติฏฺิตํ;
ปราภเตน ทาเนน, อิชฺฌิตฺถ วต ทกฺขิณา.
‘‘ยา มเหสิตฺตํ กาเรยฺย, จกฺกวตฺติสฺส ราชิโน;
นารี สพฺพงฺคกลฺยาณี, ภตฺตุ จาโนมทสฺสิกา;
เอตสฺสาจามทานสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘สุตํ ¶ นิกฺขา สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ กฺาสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
เอตสฺสาจามทานสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.
‘‘สตํ เหมวตา นาคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา;
สุวณฺณกจฺฉา มิตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา;
เอตสฺสาจามทานสฺส, กลํ นาคจฺฉนฺติ โสฬสึ.
‘‘จตุนฺนมปิ ทีปานํ, อิสฺสรํ โยธ การเย;
เอตสฺสาจามทานสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ. – อาห;
๑๙๐. ตตฺถ ¶ ¶ อโหติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต. วรากิยาติ กปณิยา. ปราภเตนาติ ปรโต อานีเตน, ปเรสํ ฆรโต อุจฺฉาจริยาย ลทฺเธนาติ อตฺโถ. ทาเนนาติ ทาตพฺเพน อาจามมตฺเตน เทยฺยธมฺเมน. อิชฺฌิตฺถ วต ทกฺขิณาติ ทกฺขิณา ทานํ อโห นิปฺผชฺชิตฺถ, อโห มหปฺผลา มหาชุติกา มหาวิปฺผารา อหุวตฺถาติ อตฺโถ.
๑๙๑. อิทานิ ‘‘อิตฺถิรตนาทีนิปิ ตสฺส ทานสฺส สตภาคมฺปิ สหสฺสภาคมฺปิ น อุเปนฺตี’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยา มเหสิตฺตํ กาเรยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพงฺคกลฺยาณีติ ‘‘นาติทีฆา นาติรสฺสา นาติกิสา นาติถูลา นาติกาฬี นาจฺโจทาตา อติกฺกนฺตา มานุสวณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณ’’นฺติ เอวํ วุตฺเตหิ สพฺเพหิ องฺเคหิ การเณหิ, สพฺเพหิ วา องฺคปจฺจงฺเคหิ กลฺยาณี โสภนา สุนฺทรา. ภตฺตุ จาโนมทสฺสิกาติ สามิกสฺส อลามกทสฺสนา สาติสยํ ทสฺสนียา ปาสาทิกา. เอตสฺสาจามทานสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสินฺติ เอตสฺส เอตาย ทินฺนสฺส อาจามทานสฺส ผลํ โสฬสภาคํ กตฺวา ตโต เอกํ ภาคํ ปุน โสฬสภาคํ กตฺวา คหิตภาคสงฺขาตํ ¶ โสฬสึ กลํ จกฺกวตฺติรฺโ อิตฺถิรตนภาโวปิ นาคฺฆติ นานุโภติ น ปาปุณาติ. ‘‘สุวณฺณสฺส ปฺจทสธรณํ นิกฺข’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘สตธรณ’’นฺติ อปเร.
๑๙๓. เหมวตาติ หิมวติ ชาตา, เหมวตชาติกา วา. เต หิ มหนฺตา ถามชวสมฺปนฺนา จ โหนฺติ. อีสาทนฺตาติ รถีสาสทิสทนฺตา, โถกํเยว อวนตทนฺตาติ อตฺโถ. เตน วิสาลกทาีภาวํ นิวาเรติ. อุรูฬฺหวาติ ถามชวปรกฺกเมหิ พฺรูหนฺโต, มหนฺตํ ยุทฺธกิจฺจํ วหิตุํ สมตฺถาติ อตฺโถ. สุวณฺณกจฺฉาติ เหมมยคีเวยฺยกปฏิมุกฺกา. กจฺฉสีเสน หิ สพฺพํ หตฺถิโยคฺคํ วทติ. เหมกปฺปนวาสสาติ สุวณฺณขจิตคชตฺถรณกงฺกนาทิหตฺถาลงฺการสมฺปนฺนา.
๑๙๔. จตุนฺนมปิ ทีปานํ อิสฺสรนฺติ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ ชมฺพุทีปาทีนํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสริยํ. เตน สตฺตรตนสมุชฺชลํ สกลํ จกฺกวตฺติสิรึ วทติ. ยํ ปเนตฺถ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อิธ ¶ สกฺเกน เทวราเชน อตฺตนา จ วุตฺตํ สพฺพํ อายสฺมา มหากสฺสปตฺเถโร ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
อาจามทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จณฺฑาลิวิมานวณฺณนา
จณฺฑาลิ ¶ วนฺท ปาทานีติ จณฺฑาลิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ ราชคเห วิหรนฺโต ปจฺจูสเวลายํ พุทฺธาจิณฺณํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา อุฏฺาย โลกํ โอโลเกนฺโต อทฺทส ตสฺมึเยว นคเร จณฺฑาลาวสเถ วสนฺตึ เอกํ มหลฺลิกํ จณฺฑาลึ ขีณายุกํ, นิรยสํวตฺตนิกฺจสฺสา กมฺมํ อุปฏฺิตํ. โส มหากรุณาย สมุสฺสาหิตมานโส ‘‘สคฺคสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กาเรตฺวา เตนสฺสา นิรยูปปตฺตึ นิเสเธตฺวา สคฺเค ปติฏฺาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. เตน จ สมเยน สา จณฺฑาลี ทณฺฑํ โอลุพฺภ นครโต นิกฺขมนฺตี ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อภิมุขี หุตฺวา อฏฺาสิ. ภควาปิ ตสฺสา คมนํ นิวาเรนฺโต วิย ปุรโต อฏฺาสิ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา ตสฺสา จ อายุปริกฺขยํ ภควโต วนฺทนาย ตํ นิโยเชนฺโต –
‘‘จณฺฑาลิ วนฺท ปาทานิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
ตเมว อนุกมฺปาย, อฏฺาสิ อิสิสตฺตโม.
‘‘อภิปฺปสาเทหิ มนํ, อรหนฺตมฺหิ ตาทินิ;
ขิปฺปํ ปฺชลิกา วนฺท, ปริตฺตํ ตว ชีวิต’’นฺติ. – คาถาทฺวยมาห;
๑๙๕. ตตฺถ จณฺฑาลีติ ชาติอาคเตน นาเมน ตํ อาลปติ. วนฺทาติ อภิวาทย. ปาทานีติ สเทวกสฺส โลกสฺส สรณานิ จรณานิ ¶ . ตเมว อนุกมฺปายาติ ตเมว อนุคฺคณฺหนตฺถํ, อปายูปปตฺติโต นิเสเธตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตาปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. อฏฺาสีติ นครมฺปิ อปวิสิตฺวา ิโต. อิสิสตฺตโมติ โลกิยเสกฺขาเสกฺขปจฺเจกพุทฺธอิสีหิ อุตฺตโม อุกฺกฏฺตโม, อถ วา พุทฺธอิสีนํ วิปสฺสิอาทีนํ สตฺตโมติ อิสิสตฺตโม.
๑๙๖. อภิปฺปสาเทหิ มนนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ ตว จิตฺตํ ปสาเทหิ. อรหนฺตมฺหิ ตาทินีติ อารกตฺตา ¶ กิเลสานํ, เตสํเยว อรีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปจฺจยานํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา จ อรหนฺเต, อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทิมฺหิ. ขิปฺปํ ปฺชลิกา วนฺทาติ สีฆํเยว ปคฺคหิตอฺชลิกา หุตฺวา วนฺทสฺสุ. กสฺมาติ เจ? ปริตฺตํ ตว ชีวิตนฺติ, อิทาเนว ภิชฺชนสภาวตฺตา ปริตฺตํ อติอิตฺตรํ.
อิติ ¶ เถโร คาถาทฺวเยน ภควโต คุเณ ปกิตฺเตนฺโต อตฺตโน อานุภาเว ตฺวา ตสฺสา จ ขีณายุกตาวิภาวเนน สํเวเชนฺโต สตฺถุ วนฺทนาย นิโยเชสิ. สา จ ตํ สุตฺวา สํเวคชาตา สตฺถริ ปสนฺนมานสาว หุตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อฺชลึ กตฺวา นมสฺสมานา พุทฺธคตาย ปีติยา เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา อฏฺาสิ. ภควา ‘‘อลเมตฺตกเมติสฺสา สคฺคูปปตฺติยา’’ติ นครํ ปาวิสิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. อถ นํ เอกา ภนฺตา คาวี ตรุณวจฺฉา ตโต เอว อภิธาวนฺตี สิงฺเคน ปหริตฺวา ชีวิตา โวโรเปสิ. ตํ สพฺพํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –
‘‘โจทิตา ภาวิตตฺเตน, สรีรนฺติมธารินา;
จณฺฑาลี วนฺทิ ปาทานิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘ตเมนํ อวธี คาวี, จณฺฑาลึ ปฺชลึ ิตํ;
นมสฺสมานํ สมฺพุทฺธํ, อนฺธกาเร ปภงฺกร’’นฺติ. – คาถาทฺวยมาหํสุ;
๑๙๘. ตตฺถ ปฺชลึ ิตํ นมสฺสมานํ สมฺพุทฺธนฺติ คเตปิ ภควติ พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมาหิตา หุตฺวา สมฺมุขา วิย อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานํ ¶ ิตํ. อนฺธกาเรติ อวิชฺชนฺธกาเรน สกเลน กิเลสนฺธกาเรน จ อนฺธกาเร โลเก. ปภงฺกรนฺติ าโณภาสกรํ.
สา ¶ จ ตโต จุตา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉรานํ สตสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร อโหสิ. ตทเหว จ สา สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอตริตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ –
‘‘ขีณาสวํ วิคตรชํ อเนชํ, เอกํ อรฺมฺหิ รโห นิสินฺนํ;
เทวิทฺธิปตฺตา อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทามิ ตํ วีร มหานุภาว’’นฺติ. –
เทวตา อาห. ตํ เถโร ปุจฺฉิ –
‘‘สุวณฺณวณฺณา ชลิตา มหายสา, วิมานโมรุยฺห อเนกจิตฺตา;
ปริวาริตา อจฺฉราสงฺคเณน, กา ตฺวํ สุเภ เทวเต วนฺทเส มม’’นฺติ.
๒๐๐. ตตฺถ ชลิตาติ อตฺตโน สรีรปฺปภาย วตฺถาภรณาทีนํ โอภาเสน จ ชลนฺตี โชเตนฺตี ¶ . มหายสาติ มหาปริวารา. วิมานโมรุยฺหาติ วิมานโต โอรุยฺห. อเนกจิตฺตาติ อเนกวิธจิตฺตตายุตฺตา. สุเภติ สุภคุเณ. มมนฺติ มํ.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา ปุน สา –
‘‘อหํ ภทฺทนฺเต จณฺฑาลี, ตยา วีเรน เปสิตา;
วนฺทึ อรหโต ปาเท, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘สาหํ วนฺทิตฺวา ปาทานิ, จุตา จณฺฑาลโยนิยา;
วิมานํ สพฺพโต ภทฺทํ, อุปปนฺนมฺหิ นนฺทเน.
‘‘อจฺฉรานํ สตสหสฺสํ, ปุรกฺขตฺวาน ติฏฺติ;
ตาสาหํ ปวรา เสฏฺา, วณฺเณน ยสสายุนา.
‘‘ปหูตกตกลฺยาณา ¶ ¶ , สมฺปชานา ปฏิสฺสตา;
มุนึ การุณิกํ โลเก, ตํ ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติ. –
จตสฺโส คาถาโย อาห.
๒๐๑-๔. ตตฺถ เปสิตาติ ‘‘จณฺฑาลิ, วนฺท ปาทานี’’ติอาทินา วนฺทนาย อุยฺโยชิตา. ยทิปิ ตํ วนฺทนามยํ ปฺุํ ปวตฺติกฺขณวเสน ปริตฺตํ, เขตฺตมหนฺตตาย ปน ผลมหนฺตตาย จ อติวิย มหนฺตเมวาติ อาห ‘‘ปหูตกตกลฺยาณา’’ติ. ตถา พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา ปวตฺติกฺขเณ ปฺาย สติยา จ วิสทภาวํ สนฺธายาห ‘‘สมฺปชานา ปฏิสฺสตา’’ติ. ปุน –
‘‘อิทํ วตฺวาน จณฺฑาลี, กตฺู กตเวทินี;
วนฺทิตฺวา อรหโต ปาเท, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติ. –
คาถา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา.
๒๐๕. ตตฺถ ¶ จณฺฑาลีติ จณฺฑาลีภูตปุพฺพาติ กตฺวา วุตฺตํ, เทวโลเก จ อิทมาจิณฺณํ, ยํ มนุสฺสโลเก นิรุฬฺหสมฺาย โวหาโร. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อายสฺมา ปน มหาโมคฺคลฺลาโน อิมํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
จณฺฑาลิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภทฺทิตฺถิวิมานวณฺณนา
นีลา ปีตา จ กาฬา จาติ ภทฺทิตฺถิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน จ สมเยน กิมิลนคเร โรหโก นาม คหปติปุตฺโต อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน สีลาจารสมฺปนฺโน. ตสฺมึเยว จ นคเร เตน สมานมหาโภเค กุเล เอกา ทาริกา อโหสิ สทฺธา ปสนฺนา ¶ ปกติยาปิ ภทฺทตาย ภทฺทาติ นาเมน. อถ โรหกสฺส มาตาปิตโร ตํ กุมารึ วาเรตฺวา ตาทิเส กาเล ตํ อาเนตฺวา อาวาหวิวาหํ อกํสุ. เต อุโภปิ สมคฺควาสํ วสนฺติ. สา อตฺตโน อาจารสมฺปตฺติยา ‘‘ภทฺทิตฺถี’’ติ ตสฺมึ นคเร ปากฏา ปฺาตา อโหสิ.
เตน จ สมเยน ทฺเว อคฺคสาวกา ปฺจสตปฺจสตภิกฺขุปริวารา ชนปทจาริกํ จรนฺตา กิมิลนครํ ปาปุณึสุ. โรหโก เตสํ ตตฺถ คตภาวํ ตฺวา โสมนสฺสชาโต เถเร อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สปริวาเร เต สนฺตปฺเปตฺวา สปุตฺตทาโร เตหิ เทสิตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เตสํ โอวาเท ปติฏฺหนฺโต สรณานิ คณฺหิ, ปฺจ สีลานิ สมาทิยิ. ภริยา ปนสฺส อฏฺมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีปาฏิหาริยปกฺเขสุ อุโปสถํ อุปวสิ, วิเสสโต สีลาจารสมฺปนฺนา อโหสิ เทวตาหิ จ อนุกมฺปิตา. ตาย เอว จ เทวตานุกมฺปาย อตฺตโน อุปริ ปติตํ มิจฺฉาปวาทํ นิรํกตฺวา สุวิสุทฺธสีลาจารตาย อติวิย โลเก ปตฺถฏยสา อโหสิ.
สา หิ สยํ กิมิลนคเร ิตา อตฺตโน สามิกสฺส วณิชฺชาวเสน ตกฺกสิลายํ วสนฺตสฺส, อุสฺสวทิวเส สหาเยหิ อุสฺสาหิตสฺส นกฺขตฺตกีฬาจิตฺเต อุปฺปนฺเน ฆรเทวตาย อตฺตโน ทิพฺพานุภาเวน ตํ ตตฺถ ¶ เนตฺวา สามิเกน สห โยชิตา เตเนว สมาคเมน ปติฏฺิตคพฺภา ¶ หุตฺวา เทวตาย กิมิลนครํ ปฏินีตา, อนุกฺกเมน คพฺภินิภาเว ปากเฏ ชาเต สสฺสุอาทีหิ ‘‘อติจารินี’’ติ อาสงฺกิตา, ตาย เอว เทวตาย อตฺตโน อานุภาเวน คงฺคามโหเฆ กิมิลนครํ โอตฺถรนฺเต วิย อุปฏฺาปิเต อตฺตโน ปติพฺพตาภาวสํสูจเกน สจฺจาธิฏฺานปุพฺพเกน สปเถน วาตเวคสมุฏฺิตวีจิชาลํ คงฺคามโหฆํ อตฺตโน อุปริ อาปติตํ อายสฺสฺจ นิวตฺเตตฺวา, สามิเกน สมาคตาปิ เตน ปุพฺเพ สสฺสุอาทีหิ วิย อาสงฺกิตา ตกฺกสิลายํ เตน ทินฺนํ นามมุทฺทิตํ สฺาณฺจ อปฺเปนฺตี, ตํ อาสงฺกํ นิรํกตฺวา ภตฺตุโน าติชนสฺส ¶ จ มหาชนสฺส จ สมฺภาวนียา ชาตา. เตน วุตฺตํ ‘‘สุวิสุทฺธสีลาจารตาย อติวิย โลเก ปตฺถฏยสา อโหสี’’ติ.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน อุปฺปนฺนา. อถ ภควติ สาวตฺถิโต ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺเน, เทวปริสาย จ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนาย ภทฺทิตฺถีปิ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ ภควา ทสสหสฺสิโลกธาตูสุ สนฺนิปติตาย เทวพฺรหฺมปริสาย มชฺเฌ ตาย เทวตาย กตปฺุกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘นีลา ปีตา จ กาฬา จ, มฺชิฏฺา อถ โลหิตา;
อุจฺจาวจานํ วณฺณานํ, กิฺชกฺขปริวาริตา.
‘‘มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ, มาลํ ธาเรสิ มุทฺธนิ;
นยิเม อฺเสุ กาเยส, รุกฺขา สนฺติ สุเมธเส.
‘‘เกน กายํ อุปปนฺนา, ตาวตึสํ ยสสฺสินี;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. – อาห;
๒๐๖-๗. ตตฺถ ¶ นีลา ปีตา จ กาฬา จ, มฺชิฏฺา อถ โลหิตาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโย, โส นีลา จ ปีตา จาติอาทินา ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. อถาติ อฺตฺเถ นิปาโต. เตน โอทาตาทิเก อวุตฺตวณฺเณ สงฺคณฺหาติ. อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ เวทิตพฺโพ. จ-สทฺโท วา อวุตฺตตฺถสมุจฺจโย. อถาติ อิติ-สทฺทตฺเถ นิปาโต. อุจฺจาวจานํ วณฺณานนฺติ เอตฺถ อุจฺจาวจานนฺติ วิภตฺติยา อโลโป ทฏฺพฺโพ, อุจฺจาวจวณฺณานํ นานาวิธวณฺณานนฺติ อตฺโถ. วณฺณานนฺติ วา วณฺณวนฺตานํ. กิฺชกฺขปริวาริตาติ กิฺชกฺเขหิ ปริวาริตานํ. สามิอตฺเถ หิ ¶ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นีลา จ ปีตา จ กาฬา จ มฺชิฏฺา จ โลหิตา จ อถ อฺเ โอทาตาทโย จาติ อิเมสํ วเสน อุจฺจาวจวณฺณานํ ตถาภูเตหิเยว กิฺชกฺเขหิ เกสเรหิ ปริวาริตานํ วิจิตฺตสณฺานาทิตาย วา อุจฺจาวจานํ ยถาวุตฺตวณฺณวนฺตานํ มนฺทารวรุกฺขสมฺภูตตาย มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ มาลํ เตหิ กตํ มาลาคุณํ ตฺวํ เทวเต อตฺตโน สีเส ธาเรสิ ปิฬนฺธสีติ.
ยโต ¶ รุกฺขโต ตานิ ปุปฺผานิ, เตสํ วิเสสวณฺณตาย อนฺสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นยิเม อฺเสุ กาเยสุ, รุกฺขา สนฺติ สุเมธเส’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิเมติ ยถาวุตฺตวณฺณสณฺานาทิยุตฺตา ปุปฺผวนฺโต รุกฺขา น สนฺตีติ โยชนา. กาเยสูติ เทวนิกาเยสุ. สุเมธเสติ สุนฺทรปฺเ.
ตตฺถ นีลาติ อินฺทนีลมหานีลาทิมณิรตนานํ วเสน นีโลภาสา. ปีตาติ ปุปฺผราคกกฺเกตนปุลกาทิมณิรตนานฺเจว สิงฺคีสุวณฺณสฺส จ วเสน ปีโตภาสา. กาฬาติ อสฺมกอุปลกาทิมณิรตนานํ วเสน กณฺโหภาสา. มฺชิฏฺาติ โชติรสโคมุตฺตกโคเมทกาทิมณิรตนานํ วเสน มฺชิฏฺโภาสา. โลหิตาติ ปทุมราคโลหิตงฺกปวาฬรตนาทีนํ ¶ วเสน โลหิโตภาสา. เกจิ ปน นีลาทิปทานิ ‘‘รุกฺขา’’ติ อิมินา ‘‘นีลา รุกฺขา’’ติอาทินา โยเชตฺวา วทนฺติ. รุกฺขาปิ หิ นีลาทิวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สฺฉนฺนตฺตา นีลาทิโยคโต นีลาทิโวหารํ ลภนฺตีติ เตหิ ‘‘นีลา…เป… โลหิตา…เป… นยิเม อฺเสุ กาเยสุ รุกฺขา สนฺติ สุเมธเสติ, ยโต ตฺวํ อุจฺจาวจานํ วณฺณานํ กิฺชกฺขปริวาริตานํ มนฺทารวานํ ปุปฺผานํ มาลํ ธาเรสี’’ติ โยชนา กาตพฺพา. ตตฺถ ยถาทิฏฺเ วณฺณวิเสสยุตฺเต ปุปฺเผ กิตฺเตตฺวา เตสํ อสาธารณภาวทสฺสเนน รุกฺขานํ อาเวนิกภาวทสฺสนํ ปมนโย, รุกฺขานํ อสาธารณภาวทสฺสเนน ปุปฺผานํ อาเวนิกภาวทสฺสนํ ทุติยนโย. ปมนเย วณฺณาทโย สรูเปน คหิตา, ทุติยนเย นิสฺสยมุเขนาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
๒๐๘. เกนาติ เกน ปฺุกมฺเมน, กายํ ตาวตึสนฺติ โยชนา. ปุจฺฉิตาจิกฺขาติ ปุจฺฉิตา ตฺวํ อาจิกฺข กเถหิ.
เอวํ ภควตา ปุจฺฉิตา สา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘ภทฺทิตฺถิกาติ ¶ มํ อฺํสุ, กิมิลายํ อุปาสิกา;
สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา, สํวิภาครตา สทา.
‘‘อจฺฉาทนฺจ ภตฺตฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ;
อทาสึ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สฺมา สํวิภาคา จ, วิมานํ อาวสามหํ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรตา, มุสาวาทา จ สฺตา;
เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารกา.
‘‘ปฺจสิกฺขาปเท รตา, อริยสจฺจาน โกวิทา;
อุปาสิกา จกฺขุมโต, อปฺปมาทวิหารินี;
กตาวาสา ¶ กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทนํ.
‘‘ภิกฺขู จาหํ ปรมหิตานุกมฺปเก, อโภชยึ ตปสฺสิยุคํ มหามุนึ;
กตาวาสา กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทนํ.
‘‘อฏฺงฺคิกํ อปริมิตํ สุขาวหํ, อุโปสถํ สตตมุปาวสึ อหํ;
กตาวาสา กตกุสลา ตโต จุตา, สยํปภา อนุวิจรามิ นนฺทน’’นฺติ.
๒๐๙-๒๑๔. ตตฺถ ภทฺทิตฺถิกาติ มํ อฺํสุ, กิมิลายํ อุปาสิกาติ อาจารสมฺปตฺติยา สจฺจกิริยาย อุพฺพตฺตมานมโหฆนิวตฺตเนน อขณฺฑสีลาติ สฺชาตนิจฺฉยา ภทฺทา สุนฺทรา อยํ อิตฺถี, ตสฺมา ‘‘ภทฺทิตฺถิกา อุปาสิกา’’ติ จ มํ กิมิลนครวาสิโน ชานึสุ. สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
อปิจ ¶ ‘‘สทฺธา’’ติ อิมินา สทฺธาธนํ, ‘‘สํวิภาครตา, อจฺฉาทนฺจ ภตฺตฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ. อทาสึ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา’’ติ อิมินา จาคธนํ ¶ , ‘‘สีเลน สมฺปนฺนา, จตุทฺทสึ ปฺจทสึ…เป… ปฺจสิกฺขาปเท รตา’’ติ อิมินา สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนฺจ, ‘‘อริยสจฺจาน โกวิทา’’ติ อิมินา สุตธนํ ปฺาธนฺจ ทสฺสิตนฺติ สา อตฺตโน สตฺตวิธอริยธนปฏิลาภํ. ‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต…เป… อนุวิจรามิ นนฺทน’’นฺติ อิมินา ตสฺส ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ วิภาเวติ. ตตฺถ กตาวาสาติ นิปฺผาทิตสุจริตาวาสา. สุจริตกมฺมฺหิ ตทตฺเต อายติฺจ สุขาวาสเหตุตาย ‘‘สุขวิหารสฺส อาวาโส’’ติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘กตกุสลา’’ติ.
๒๑๕. ปุพฺเพ อนามสิตเขตฺตวิเสสํ อตฺตโน ทานมยํ ปฺุํ วตฺวา ¶ อิทานิ ตสฺส อายตนคตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขู จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภิกฺขูติ อนวเสสภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขู. ปรมหิตานุกมฺปเกติ ปรมํ อติวิย ทิฏฺธมฺมิกาทินา หิเตน อนุคฺคาหเก. อโภชยินฺติ ปณีเตน โภชเนน โภเชสึ. ตปสฺสิยุคนฺติ อุตฺตเมน ตปสา สพฺพกิเลสมลํ ตาเปตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ิตตฺตา ตปสฺสิภูตํ ยุคํ. มหามุนินฺติ ตโต เอว มหาอิสิภูตํ, มหโต วา อตฺตโน วิสยสฺส มหนฺเตเนว าเณน มุนนโต ปริจฺฉินฺทนโต มหามุนึ. สพฺพเมตํ ทฺเว อคฺคสาวเก สนฺธาย วทติ.
๒๑๖. อปริมิตํ สุขาวหนฺติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํ. ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๕) วจนโต ภควโตปิ วจนปถาตีตปริมาณรหิตสุขนิพฺพตฺตกํ อตฺตโน วา อานุภาเวน อปริมิตสุขาวหํ สุขสฺส อาวหนกํ. สตตนฺติ สพฺพกาลํ. ตํ ตํ อุโปสถรกฺขณทิวสํ อหาเปตฺวา, ตํ ตํ วา อุโปสถรกฺขณทิวสํ อขณฺฑํ กตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา สตตํ วา สพฺพกาลํ สุขาวหนฺติ โยชนา. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อถ ภควา มาตุเทวปุตฺตปฺปมุขานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุวาสีนํ เทวพฺรหฺมสงฺฆานํ ตโย มาเส อภิธมฺมปิฏกํ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภทฺทิตฺถิวิมานํ ภิกฺขูนํ เทเสสิ. สา เทสนา สมฺปตฺตปริสาย สาตฺถิกา อโหสีติ.
ภทฺทิตฺถิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โสณทินฺนาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ ¶ วณฺเณนาติ โสณทินฺนาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน นาฬนฺทายํ โสณทินฺนา นาม เอกา อุปาสิกา สทฺธา ปสนฺนา ภิกฺขูนํ ¶ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺตี สุวิสุทฺธนิจฺจสีลา อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถมฺปิ อุปวสติ. สา ธมฺมสวนสปฺปายํ ปฏิลภิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ ปริพฺรูหนฺตี โสตาปนฺนา อโหสิ. อถ อฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘โสณทินฺนาติ มํ อฺํสุ…เป… โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
เทวตา พฺยากาสิ. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
โสณทินฺนาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗.อุโปสถาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ ¶ วณฺเณนาติ อุโปสถาวิมานํ. อิธ อฏฺุปฺปตฺติยํ สาเกเต อุโปสถา นาม เอกา อุปาสิกาติ อยเมว วิเสโส, เสสํ อนนฺตรวิมานสทิสํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อุโปสถาติ มํ อฺํสุ, สาเกตายํ อุปาสิกา…เป…
อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
เทวตา พฺยากาสิ. ปุน อตฺตโน เอกํ โทสํ ทสฺเสนฺตี –
‘‘อภิกฺขณํ นนฺทนํ สุตฺวา, ฉนฺโท เม อุทปชฺชถ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธาย, อุปปนฺนามฺหิ นนฺทนํ.
‘‘นากาสึ สตฺถุ วจนํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
หีเน จิตฺตํ ปณิธาย, สามฺหิ ปจฺฉานุตาปินี’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
๒๓๓. ตตฺถ อุโปสถาติ มํ อฺํสูติ ‘‘อุโปสถา’’ติ อิมินา นาเมน มํ มนุสฺสา ชานึสุ. สาเกตายนฺติ สาเกตนคเร.
๒๔๑. อภิกฺขณนฺติ ¶ อภิณฺหํ. นนฺทนํ สุตฺวาติ ‘‘ตาวตึสภวเน นนฺทนวนํ นาม เอทิสฺจ เอทิสฺจา’’ติ ตตฺถ นานาวิธํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ สุตฺวา. ฉนฺโทติ ตนฺนิพฺพตฺตกปฺุกมฺมสฺส ¶ การณภูโต กุสลจฺฉนฺโท, ตตฺรูปปตฺติยา ปตฺถนาภูโต ตณฺหาฉนฺโท วา. อุทปชฺชถาติ อุปฺปชฺชิตฺถ. ตตฺถาติ ตาวตึสภวเน, นนฺทนาปเทเสนปิ หิ ตํ เทวโลกํ วทติ. อุปปนฺนามฺหีติ อุปฺปนฺนา นิพฺพตฺตา อมฺหิ.
๒๔๒. นากาสึ ¶ สตฺถุ วจนนฺติ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ วณฺเณมี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๑.๓๒๐-๓๒๑) สตฺถารา วุตฺตวจนํ น กรึ, ภเวสุ ฉนฺทราคํ น ปชหินฺติ อตฺโถ. อาทิจฺโจ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโตติ สโคตฺตตาย วุตฺตํ ‘‘พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน’’ติ. อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธุ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควา. ตํ ปฏิจฺจ ตสฺส อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา อาทิจฺโจ วา พนฺธุ เอตสฺส โอรสปุตฺตภาวโตติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควา. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘โย อนฺธกาเร ตมสี ปภงฺกโร, เวโรจโน มณฺฑลี อุคฺคเตโช;
มา ราหุ คิลี จรมนฺตลิกฺเข, ปชํ มมํ ราหุ ปมฺุจ สูริย’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๙๑);
หีเนติ ลามเก. อตฺตโน ภวาภิรตึ สนฺธาย วทติ. สามฺหีติ สา อมฺหิ.
เอวํ ตาย เทวตาย ภวาภิรตินิมิตฺเต อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาเร ปเวทิเต เถโร ภวสฺส ปริจฺฉินฺนายุภาววิภาวนมุเขน อายตึ มนุสฺสตฺตภาเว ตฺวา วฏฺฏทุกฺขสฺส สมติกฺกโม กาตุํ สุกโร, สพฺพโส ขีณาสวภาโว นาม มหานิสํโสติ จ สมสฺสาเสตุํ –
‘‘กีว จิรํ วิมานมฺหิ, อิธ วจฺฉสุโปสเถ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, ยทิ ชานาสิ อายุโน’’ติ. –
คาถมาห. ปุน สา –
‘‘สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ ¶ , ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย;
อิธ ตฺวา มหามุนิ, อิโต จุตา คมิสฺสามิ;
มนุสฺสานํ สหพฺยต’’นฺติ. – อาห;
ปุน ¶ เถโร –
‘‘มา ตฺวํ อุโปสเถ ภายิ, สมฺพุทฺเธนาสิ พฺยากตา;
โสตาปนฺนา วิเสสยิ, ปหีนา ตว ทุคฺคตี’’ติ. –
อิมาย คาถาย สมุตฺเตเชสิ.
๒๔๓-๔. ตตฺถ ¶ กีว จิรนฺติ กิตฺตกํ อทฺธานํ. อิธาติ อิมสฺมึ เทวโลเก, อิธ วา วิมานสฺมึ. อายุ โนติ อายุ, โนติ นิปาตมตฺตํ. อายุโน วา จิราจิรภาวํ, อถ วา ยทิ ชานาสิ อายุโนติ อตฺโถ. มหามุนีติ เถรํ อาลปติ.
๒๔๕. มา ตฺวํ อุโปสเถ ภายีติ ภทฺเท อุโปสเถ ตฺวํ มา ภายิ. กสฺมา? ยสฺมา สมฺพุทฺเธนาสิ พฺยากตา. กินฺติ? โสตาปนฺนา วิเสสยีติ. มคฺคผลสฺิตํ วิเสสํ ยาตา อธิคตา, ตสฺมา ปหีนา ตว สพฺพาปิ ทุคฺคตีติ อิมมฺปิ วิเสสํ ยาตาติ วิเสสยิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อุโปสถาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘-๙. นิทฺทา-สุนิทฺทาวิมานวณฺณนา
อฏฺมนวมวิมานานิ ราชคหนิทานานิ. อฏฺุปฺปตฺติยํ ยถากฺกมํ ‘‘นิทฺทา นาม อุปาสิกา…เป… โคตมสฺส ยสสฺสิโน. เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… สุนิทฺทา นาม อุปาสิกา’’ติ วตฺตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ. ตถา หิ เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ ปาฬิ เปยฺยาลวเสน ปิตาติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘นิทฺทาติ มมํ อฺํสุ, ราชคหสฺมึ อุปาสิกา…เป…
โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณน…เป… สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา ¶ เทวตา อตฺตมนา…เป….
‘‘สุนิทฺทาติ มํ อฺํสุ, ราชคหสฺมึ อุปาสิกา…เป…
โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
นิทฺทา-สุนิทฺทาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปมภิกฺขาทายิกาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ภิกฺขาทายิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน อุตฺตรมธุรายํ อฺตรา อิตฺถี ขีณายุกา โหติ อปาเย อุปฺปชฺชนารหา. ภควา ปจฺจูสเวลายํ มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ อิตฺถึ อปาเย อุปฺปชฺชนารหํ ทิสฺวา มหากรุณาย สฺโจทิตมานโส ตํ สุคติยํ ปติฏฺาเปตุกาโม เอโก อทุติโย มธุรํ อคมาสิ. คนฺตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย พหินครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เตน สมเยน สา อิตฺถี เคเห อาหารํ สมฺปาเทตฺวา เอกมนฺเต ปฏิสาเมตฺวา ฆฏํ คเหตฺวา อุทกติตฺถํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา ฆเฏน อุทกํ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อปิ, ภนฺเต, ปิณฺโฑ ลทฺโธ’’ติ วตฺวา ‘‘ลภิสฺสามี’’ติ จ ภควตา วุตฺเต อลทฺธภาวํ ตฺวา ฆฏํ เปตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามิ, อธิวาเสถา’’ติ อาห. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. สา ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ปมตรํ คนฺตฺวา สิตฺตสมฺมฏฺเ ปเทเส อาสนํ ปฺาเปตฺวา ภควโต ปเวสนํ อุทิกฺขมานา อฏฺาสิ. ภควา เคหํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ สา ภควนฺตํ โภเชสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ โอนีตปตฺตปาณี ตสฺสา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา อนุโมทนํ สุตฺวา อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ¶ ¶ ปฏิสํเวเทนฺตี ยาว จกฺขุปถสมติกฺกมา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหนฺตี นมสฺสมานา อฏฺาสิ. สา ¶ กติปยทิวสาติกฺกเมเนว กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป… โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – คาถาหิ ปุจฺฉิ;
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา,
ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ ภิกฺขํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
เทวตา พฺยากาสิ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
ปมภิกฺขาทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุติยภิกฺขาทายิกาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ทุติยภิกฺขาทายิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ ¶ . ตตฺถ อฺตรา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา อฺตรํ ขีณาสวตฺเถรํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน เคหํ ปเวเสตฺวา โภชนํ อทาสิ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. เสสํ อนนฺตรวิมานสทิสเมว.
‘‘อภิกฺกนฺเตน ¶ ¶ วณฺเณน…เป… สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ทุติยภิกฺขาทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
เอกาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ทุติยสฺส จิตฺตลตาวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค
๑. อุฬารวิมานวณฺณนา
ปาริจฺฉตฺตกวคฺเค ¶ อุฬาโร เต ยโส วณฺโณติ อุฬารวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน สมเยน ราชคเห อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อุปฏฺากกุเล เอกา ทาริกา ทานชฺฌาสยา ทานสํวิภาครตา อโหสิ. สา ยํ ตสฺมึ เคเห ปุเรภตฺตํ ขาทนียโภชนียํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อตฺตนา ลทฺธปฏิวีสโต อุปฑฺฒํ เทติ, อุปฑฺฒํ อตฺตนา ปริภฺุชติ, อทตฺวา ปน น ภฺุชติ, ทกฺขิเณยฺเย อปสฺสนฺตีปิ เปตฺวา ทิฏฺกาเล เทติ, ยาจกานมฺปิ เทติเยว. อถสฺสา มาตา ‘‘มม ธีตา ทานชฺฌาสยา ทานสํวิภาครตา’’ติ หฏฺตุฏฺา ตสฺสา ทิคุณํ ภาคํ เทติ. เทนฺตี จ เอกสฺมึ ภาเค ตาย สํวิภาเค กเต ปุน อปรํ เทติ, สา ตโตปิ สํวิภาคํ กโรติเยว.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร ตสฺมึเยว นคเร อฺตรสฺมึ กุเล กุมารสฺส อทํสุ. ตํ ปน กุลํ มิจฺฉาทิฏฺิกํ โหติ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺนํ ¶ . อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ราชคเห สปทานํ ¶ ปิณฺฑาย จรมาโน ตสฺสา ทาริกาย สสุรสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา สา ทาริกา ปสนฺนจิตฺตา ‘‘ปวิสถ ภนฺเต’’ติ ปเวเสตฺวา วนฺทิตฺวา สสฺสุยา ปิตํ ปูวํ ตํ อปสฺสนฺตี ‘‘ตสฺสา กเถตฺวา อนุโมทาเปสฺสามี’’ติ วิสฺสาเสน คเหตฺวา เถรสฺส อทาสิ, เถโร อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. ทาริกา ‘‘ตุมฺเหหิ ปิตํ ปูวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อทาสิ’’นฺติ สสฺสุยา กเถสิ. สา ตํ สุตฺวา ‘‘กินฺนามิทํ ปาคพฺภิยํ, อยํ มม สนฺตกํ อนาปุจฺฉิตฺวาว สมณสฺส อทาสี’’ติ ตํ กฏตฏายมานา โกธาภิภูตา ยุตฺตายุตฺตํ อจินฺเตนฺตี ปุรโต ิตํ มุสลขณฺฑํ คเหตฺวา อํสกูเฏ ปหริ. สา สุขุมาลตาย ปริกฺขีณายุกตาย จ เตเนว ปหาเรน พลวทุกฺขาภิภูตา หุตฺวา กติปาเหเนว กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ตสฺสา สติปิ อฺสฺมึ สุจริตกมฺเม เถรสฺส กตทานเมว สาติสยํ หุตฺวา อุปฏฺาสิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา –
‘‘อุฬาโร ¶ เต ยโส วณฺโณ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา;
นาริโย นจฺจนฺติ คายนฺติ, เทวปุตฺตา อลงฺกตา.
‘‘โมเทนฺติ ปริวาเรนฺติ, ตว ปูชาย เทวเต;
โสวณฺณานิ วิมานานิ, ตวิมานิ สุทสฺสเน.
‘‘ตุวํสิ อิสฺสรา เตสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี;
อภิชาตา มหนฺตาสิ, เทวกาเย ปโมทสิ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
ตีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ.
๒๘๖. ตตฺถ ¶ ยโสติ ปริวาโร. วณฺโณติ วณฺณนิภา สรีโรภาโส. ‘‘อุฬาโร’’ติ ปน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ตสฺสา เทวตาย ปริวารสมฺปตฺติ จ วณฺณสมฺปตฺติ จ วุตฺตา โหติ. ตาสุ ‘‘อุฬาโร เต วณฺโณ’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตํ วณฺณสมฺปตฺตึ วิสยวเสน วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพา โอภาสเต ทิสา’’ติ วตฺวา ‘‘อุฬาโร เต ยโส’’ติ วุตฺตํ ปริวารสมฺปตฺตึ วตฺถุวเสน วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘นาริโย นจฺจนฺตี’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพา โอภาสเต ทิสาติ สพฺพาสุ ทิสาสุ วิชฺโชตเต, สพฺพา วา ทิสา โอภาสยเต, วิชฺโชตยตีติ อตฺโถ. ‘‘โอภาสเต’’ติ ปทสฺส ‘‘โอภาสนฺเต’’ติ เกจิ วจนวิปลฺลาเสน อตฺถํ วทนฺติ, เตหิ ‘‘วณฺเณนา’’ติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพา. วณฺเณนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, วณฺเณน เหตุภูเตนาติ อตฺโถ. ‘‘สพฺพา ทิสา’’ติ จ ชาติวเสน ทิสาสามฺเ อเปกฺขิเต วจนวิปลฺลาเสนปิ ปโยชนํ นตฺถิ. นาริโยติ เอตฺถาปิ ‘‘อลงฺกตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เทวปุตฺตาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เตน นาริโย เทวปุตฺตา จาติ สมุจฺจโย เวทิตพฺโพ.
๒๘๗. โมเทนฺตีติ ปโมทยนฺติ. ปูชายาติ ปูชนตฺถํ ปูชานิมิตฺตํ วา, นจฺจนฺติ คายนฺตีติ โยชนา. ตวิมานีติ ตว อิมานิ.
๒๘๘. สพฺพกามสมิทฺธินีติ สพฺเพหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ, สพฺเพหิ วา ตยา กามิเตหิ อิจฺฉิเตหิ วตฺถูหิ สมิทฺธา. อภิชาตาติ สุชาตา. มหนฺตาสีติ มหตี มหานุภาวา ¶ อสิ. เทวกาเย ปโมทสีติ อิมสฺมึ เทวนิกาเย ทิพฺพสมฺปตฺติเหตุเกน ปรเมน ปโมทเนน ปโมทสิ.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ –
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
ทุสฺสีลกุเล สุณิสา อโหสึ, อสฺสทฺเธสุ กทริเยสุ อหํ.
‘‘สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา, สํวิภาครตา สทา;
ปิณฺฑาย จรมานสฺส, อปูวํ เต อทาสหํ.
‘‘ตทาหํ ¶ สสฺสุยาจิกฺขึ, ‘สมโณ อาคโต อิธ;
ตสฺส อทาสหํ ปูวํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ’.
‘‘อิติสฺสา สสฺสุ ปริภาสิ, อวินีตาสิ ตฺวํ วธุ;
น มํ สมฺปุจฺฉิตุํ อิจฺฉิ, ‘สมณสฺส ททามหํ’.
‘‘ตโต ¶ เม สสฺสุ กุปิตา, ปหาสิ มุสเลน มํ;
กูฏงฺคจฺฉิ อวธิ มํ, นาสกฺขึ ชีวิตุํ จิรํ.
‘‘อหํ กายสฺส เภทา, วิปฺปมุตฺตา ตโต จุตา;
เทวานํ ตาวตึสานํ, อุปปนฺนา สหพฺยตํ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๒๘๙. ตตฺถ อสฺสทฺเธสูติ รตนตฺตยสทฺธาย กมฺมผลสทฺธาย จ อภาเวน อสฺสทฺเธสุ, ถทฺธมจฺฉริยตาย กทริเยสุ สสฺสุอาทีสุ อหํ สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา อโหสินฺติ โยชนา.
๒๙๐-๑. อปูวนฺติ ¶ กปลฺลปูวํ. เตติ นิปาตมตฺตํ. สสฺสุยา อาจิกฺขึ คหิตภาวาปนตฺถฺจ อนุโมทนตฺถฺจาติ อธิปฺปาโย.
๒๙๒. อิติสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํ. สมณสฺส ททามหนฺติ อหํ สมณสฺส อปูวํ ททามีติ. ยสฺมา น มํ สมฺปุจฺฉิตุํ อิจฺฉิ, ตสฺมา ตฺวํ วธุ อวินีตาสีติ สสฺสุ ปริภาสีติ โยชนา.
๒๙๓. ปหาสีติ ปหริ. กูฏงฺคจฺฉิ อวธิ มนฺติ เอตฺถ กูฏนฺติ อํสกูฏํ วุตฺตํ ปุริมปทโลเปน, กูฏเมว องฺคนฺติ กูฏงฺคํ, ตํ ฉินฺทตีติ กูฏงฺคจฺฉิ. เอวํ โกธาภิภูตา หุตฺวา มํ อวธิ, มม อํสกูฏํ ฉินฺทิ, เตเนว อุปกฺกเมน มตตฺตา มํ มาเรสีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นาสกฺขึ ชีวิตุํ จิร’’นฺติ.
๒๙๔. วิปฺปมุตฺตาติ ¶ ตโต ทุกฺขโต สุฏฺุ มุตฺตา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อุฬารวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุจฺฉุทายิกาวิมานวณฺณนา
โอภาสยิตฺวา ¶ ปถวึ สเทวกนฺติ อุจฺฉุทายิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรตีติอาทิ สพฺพํ อนนฺตรวิมาเน วุตฺตสทิสํ. อยํ ปน วิเสโส – อิธ อุจฺฉุ ทินฺนา, สสฺสุยา จ ปีเกน ปหฏา, ตงฺขณฺเว มตา ตาวตึเสสุ อุปฺปนฺนา, ตสฺสํเยว รตฺติยํ เถรสฺส อุปฏฺานํ อาคตา, เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี เถรํ วนฺทิตฺวา ปฺชลิกา นมสฺสมานา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ เถโร –
‘‘โอภาสยิตฺวา ปถวึ สเทวกํ, อติโรจสิ จนฺทิมสูริยา วิย;
สิริยา จ วณฺเณน ยเสน เตชสา, พฺรหฺมาว เทเว ติทเส สหินฺทเก.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อุปฺปลมาลธารินี, อาเวฬินี กฺจนสนฺนิภตฺตเจ;
อลงฺกเต อุตฺตมวตฺถธารินี, กา ตฺวํ สุเภ เทวเต วนฺทเส มมํ.
‘‘กึ ¶ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา, มนุสฺสภูตา ปุริมาย ชาติยา;
ทานํ สุจิณฺณํ อถ สีลสํยมํ, เกนูปปนฺนา สุคตึ ยสสฺสินี;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ.
๒๙๖-๗. ตตฺถ ¶ โอภาสยิตฺวา ปถวึ สเทวกนฺติ จนฺทิมสูริยรสฺมิสมฺมิสฺเสหิ สิเนรุปสฺสวินิคฺคเตหิ ปภาวิสเรหิ วิชฺโชตยมานตาย เทเวน อากาเสน สหาติ สเทวกํ อุปคตภูมิภาคภูตํ อิมํ ปถวึ วิชฺโชเตตฺวา, เอโกภาสํ เอกปชฺโชตํ กตฺวาติ อตฺโถ. โอภาสยิตฺวา ปถวึ จนฺทิมสูริยา วิยาติ โยชนา. อติโรจสีติ อติกฺกมิตฺวา โรจสิ. ตํ ปน อติโรจนํ เกน กึ วิย เกน วาติ อาห ¶ ‘‘สิริยา’’ติอาทิ. ตตฺถ สิริยาติ โสภคฺคาทิโสภาวิเสเสน. เตชสาติ อตฺตโน อานุภาเวน. อาเวฬินีติ รตนมยปุปฺผาเวฬวตี.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ วิสฺสชฺเชสิ –
‘‘อิทานิ ภนฺเต อิมเมว คามํ, ปิณฺฑาย อมฺหากํ ฆรํ อุปาคมิ;
ตโต เต อุจฺฉุสฺส อทาสิ ขณฺฑิกํ, ปสนฺนจิตฺตา อตุลาย ปีติยา.
‘‘สสฺสุ จ ปจฺฉา อนุยฺุชเต มมํ, กหํ นุ อุจฺฉุํ วธุเก อวากิริ;
น ฉฑฺฑิตํ โน ปน ขาทิตํ มยา, สนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส สยํ อทาสหํ.
‘‘ตุยฺหํ นฺวิทํ อิสฺสริยํ อโถ มม, อิติสฺสา สสฺสุ ปริภาสเต มมํ;
ปีํ คเหตฺวา ปหารํ อทาสิ เม, ตโต จุตา กาลกตามฺหิ เทวตา.
‘‘ตเทว กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา, สุขฺจ กมฺมํ อนุโภมิ อตฺตนา;
เทเวหิ สทฺธึ ปริจารยามหํ, โมทามหํ กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘ตเทว ¶ กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา, สุขฺจ กมฺมํ อนุโภมิ อตฺตนา;
เทวินฺทคุตฺตา ติทเสหิ รกฺขิตา, สมปฺปิตา กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘เอตาทิสํ ¶ ปฺุผลํ อนปฺปกํ, มหาวิปากา มม อุจฺฉุทกฺขิณา;
เทเวหิ สทฺธึ ปริจารยามหํ, โมทามหํ กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘เอตาทิสํ ¶ ปฺุผลํ อนปฺปกํ, มหาชุติกา มม อุจฺฉุทกฺขิณา;
เทวินฺทคุตฺตา ติทเสหิ รกฺขิตา, สหสฺสเนตฺโตริว นนฺทเน วเน.
‘‘ตุวฺจ ภนฺเต อนุกมฺปกํ วิทุํ, อุเปจฺจ วนฺทึ กุสลฺจ ปุจฺฉิสํ;
ตโต เต อุจฺฉุสฺส อทาสิ ขณฺฑิกํ, ปสนฺนจิตฺตา อตุลาย ปีติยา’’ติ.
๒๙๙. ตตฺถ อิทานีติ อนนฺตราตีตทิวสตฺตา อาห, อธุนาติ อตฺโถ. อิมเมว คามนฺติ อิมสฺมึเยว คาเม, ราชคหํ สนฺธาย วทติ. วุตฺตฺหิ ‘‘คาโมปิ นิคโมปิ นครมฺปิ ‘คาโม’ อิจฺเจว วุจฺจตี’’ติ. ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. อุปาคมีติ อุปคโต อโหสิ. อตุลายาติ อนุปมาย, อปฺปมาณาย วา.
๓๐๐. อวากิรีติ อปเนสิ ฉฑฺเฑสิ, วินาเสสิ วา. สนฺตสฺสาติ สาธุรูปสฺส สนฺตกิเลสสฺส ปริสฺสมมปฺปตฺตสฺส วา.
๓๐๑. ตุยฺหํ นูติ นุ-สทฺโท อนตฺตมนตาสูจเน นิปาโต, โส ‘‘มมา’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ ‘‘มม นู’’ติ. อิทํ อิสฺสริยนฺติ เคเห อาธิปจฺจํ สนฺธายาห. ตโต จุตาติ ตโต มนุสฺสโลกโต จุตา. ยสฺมา ิตฏฺานโต อปคตาปิ ‘‘จุตา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา จุตึ วิเสเสตุํ ‘‘กาลกตา’’ติ วุตฺตํ. กาลกตาปิ จ น ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตา, อปิจ โข เทวตฺตํ อุปคตาติ ทสฺเสนฺตี อาห ‘‘อมฺหิ เทวตา’’ติ.
๓๐๒. ตเทว ¶ กมฺมํ กุสลํ กตํ มยาติ ตเทว อุจฺฉุขณฺฑทานมตฺตํ กุสลํ กมฺมํ กตํ มยา, อฺํ น ชานามีติ อตฺโถ. สุขฺจ กมฺมนฺติ สุขฺจ กมฺมผลํ. กมฺมผลฺหิ อิธ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, การโณปจาเรน วา ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ ¶ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒติ (ที. นิ. ๓.๘๐). อนุโภมิ สกํ ปฺุ’’นฺติ (วิ. ว. ๑๓๓) จ อาทีสุ วิย. กมฺมนฺติ วา กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, กมฺเมนาติ อตฺโถ. กมฺเม วา ภวํ กมฺมํ ยถา กมฺมนฺติ. อถ วา กาเมตพฺพตาย กมฺมํ. ตฺหิ สุขรชนียภาวโต กามูปสํหิตํ กาเมตพฺพนฺติ กมนียํ. อตฺตนาติ อตฺตนา เอว, สยํวสิตาย ¶ เสริภาเวน สยเมวาติ อตฺโถ. ปริจารยามหํ อตฺตานนฺติ ปุริมคาถาย ‘‘อตฺตนา’’ติ วุตฺตํ ปทํ วิภตฺติวิปริณาเมน ‘‘อตฺตาน’’นฺติ โยเชตพฺพํ.
๓๐๓-๕. เทวินฺทคุตฺตาติ เทวินฺเทน สกฺเกน คุตฺตา, เทวินฺโท วิย วา คุตฺตา มหาปริวารตาย. สมปฺปิตาติ สุฏฺุ อปฺปิตา สมนฺนาคตา. มหาวิปากาติ วิปุลผลา. มหาชุติกาติ มหาเตชา, มหานุภาวาติ อตฺโถ.
๓๐๖. ตุวนฺติ ตํ. อนุกมฺปกนฺติ การุณิกํ. วิทุนฺติ สปฺปฺํ, สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ. อุเปจฺจาติ อุปคนฺตฺวา. วนฺทินฺติ ปฺจปติฏฺิเตน อภิวาทยึ. กุสลฺจ อาโรคฺย ปุจฺฉิสํ อปุจฺฉึ, อตุลาย ปีติยา อิทฺจ กุสลํ อนุสฺสรามีติ อธิปฺปาโย. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อุจฺฉุทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปลฺลงฺกวิมานวณฺณนา
ปลฺลงฺกเสฏฺเ ¶ มณิโสณฺณจิตฺเตติ ปลฺลงฺกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ธีตา กุลปเทสาทินา สทิสสฺส ตตฺเถว อฺตรสฺส กุลปุตฺตสฺส ทินฺนา, สา จ โหติ อกฺโกธนา สีลาจารสมฺปนฺนา ปติเทวตา สมาทินฺนปฺจสีลา, อุโปสเถ สกฺกจฺจํ อุโปสถสีลานิ จ รกฺขติ. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เหฏฺา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา –
‘‘ปลฺลงฺกเสฏฺเ ¶ มณิโสณฺณจิตฺเต, ปุปฺผาภิกิณฺเณ สยเน อุฬาเร;
ตตฺถจฺฉสิ เทวิ มหานุภาเว, อุจฺจาวจา อิทฺธิ วิกุพฺพมานา.
‘‘อิมา จ เต อจฺฉราโย สมนฺตโต, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ;
เทวิทฺธิปตฺตาสิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
คาถาหิ ¶ ปุจฺฉิ.
สาปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อฑฺเฒ กุเล สุณิสา อโหสึ;
อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี, อุโปสเถ อปฺปมตฺตา อโหสึ.
‘‘มนุสฺสภูตา ทหรา อปาปิกา, ปสนฺนจิตฺตา ปติมาภิราธยึ;
ทิวา จ รตฺโต จ มนาปจารินี, อหํ ปุเร สีลวตี อโหสึ.
‘‘ปาณาติปาตา ¶ วิรตา อโจริกา, สํสุทฺธกายา สุจิพฺรหฺมจารินี;
อมชฺชปา โน จ มุสา อภาณึ, สิกฺขาปเทสุ ปริปูรการินี.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, ปสนฺนมานสา อหํ.
‘‘อฏฺงฺคุเปตํ ¶ อนุธมฺมจารินี, อุโปสถํ ปีติมนา อุปาวสึ;
อิมฺจ อริยํ อฏฺงฺควเรหุเปตํ, สมาทิยิตฺวา กุสลํ สุขุทฺรยํ;
ปติมฺหิ กลฺยาณี วสานุวตฺตินี, อโหสึ ปุพฺเพ สุคตสฺส สาวิกา.
‘‘เอตาทิสํ กุสลํ ชีวโลเก, กมฺมํ กริตฺวาน วิเสสภาคินี;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, เทวิทฺธิปตฺตา สุคติมฺหิ อาคตา.
‘‘วิมานปาสาทวเร มโนรเม, ปริวาริตา อจฺฉราสงฺคเณน;
สยํปภา เทวคณา รเมนฺติ มํ, ทีฆายุกึ เทววิมานมาคต’’นฺติ.
๓๐๗. ตตฺถ ปลฺลงฺกเสฏฺเติ ปลฺลงฺกวเร อุตฺตมปลฺลงฺเก. ตํเยวสฺส เสฏฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มณิโสณฺณจิตฺเต’’ติ วุตฺตํ, วิวิธรตนรํสิชาลสมุชฺชเลหิ มณีหิ เจว สุวณฺเณน จ วิจิตฺเต ‘‘ตตฺถา’’ติ ‘‘สยเน’’ติ จ วุตฺเต สยิตพฺพฏฺานภูเต ปลฺลงฺกเสฏฺเ.
๓๐๘. เตติ ¶ ตุยฺหํ สมนฺตโต. ‘‘ปโมทยนฺตี’’ติ ปทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ‘‘ต’’นฺติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพา. ปโมทยนฺตีติ วา ปโมทนํ กโรนฺติ, ปโมทนํ ตุยฺหํ อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑๐. ทหรา อปาปิกาติ ทหราปิ อปาปิกา. ‘‘ทหราสุ ปาปิกา’’ติ วา ปาโ, โสเยวตฺโถ. ‘‘ทหรสฺสาปาปิกา’’ติปิ ¶ ปนฺติ, ทหรสฺส สามิกสฺส อปาปิกา, สกฺกจฺจํ อุปฏฺาเนน อนติจริยาย จ ภทฺทิกาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปสนฺนจิตฺตา’’ติอาทิ. อภิราธยินฺติ อาราเธสึ. รตฺโตติ รตฺติยํ.
๓๑๑. อโจริกาติ โจริยรหิตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตาติ อตฺโถ. ‘‘วิรตา จ โจริยา’’ติปิ ปาโ, เถยฺยโต จ วิรตาติ อตฺโถ ¶ . สํสุทฺธกายาติ ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตตาย สมฺมเทว สุทฺธกายา, ตโต เอว สุจิพฺรหฺมจารินี สามิกโต อฺตฺถ อพฺรหฺมจริยาสมฺภวโต. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘มยฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,
อมฺเหปิ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;
อฺตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม,
ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา นิ มิยฺยเร’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๙๗);
อถ วา สุจิพฺรหฺมจารินีติ สุจิโน สุทฺธสฺส พฺรหฺมสฺส เสฏฺสฺส อุโปสถสีลสฺส, มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วา อนุรูปสฺส ปุพฺพภาคพฺรหฺมจริยสฺส วเสน สุจิพฺรหฺมจารินี.
๓๑๓. อนุธมฺมจารินีติ อริยานํ ธมฺมสฺส อนุธมฺมํ จรณสีลา. อิมฺจ อนนฺตรํ วุตฺตํ นิทฺโทสตาย อริยํ, อฏฺงฺควเรหิ อฏฺหิ อุตฺตมงฺเคหิ อริยตฺตา เอว วา อริยฏฺงฺควเรหิ อุเปตํ อาโรคฺยฏฺเน อนวชฺชฏฺเน จ กุสลํ สุขวิปากตาย สุขานิสํสตาย จ สุขุทฺรยํ อุปาวสินฺติ โยชนา.
๓๑๔. วิเสสภาคินีติ วิเสสสฺส ทิพฺพสฺส สมฺปตฺติภวสฺส ภาคินี. สุคติมฺหิ อาคตาติ สุคตึ อาคตา อุปคตา, สุคติมฺหิ วา สุคติยํ ทิพฺพสมฺปตฺติยํ อาคตา. ‘‘สุคติฺหิ ¶ อาคตา’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, เหตุอตฺโถ วา, ยสฺมา สุคตึ อาคตา, ตสฺมา วิเสสภาคินีติ โยชนา.
๓๑๕. วิมานปาสาทวเรติ วิมาเนสุ อุตฺตมปาสาเท, วิมานสงฺขาเต ¶ วา อคฺคปาสาเท, วิมาเน วา วิคตมาเน อปฺปมาเณ มหนฺเต วรปาสาเท ปริวาริตา อจฺฉราสงฺคเณน สยํปภา ปโมทามิ, ‘‘อมฺหี’’ติ วา ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ทีฆายุกินฺติ เหฏฺิเมหิ เทเวหิ ทีฆตรายุกตาย ตตฺรูปปนฺเนหิ อนปฺปายุกตาย จ ทีฆายุกึ มํ ยถาวุตฺตํ เทววิมานมาคตํ อุปคตํ เทวคณา รเมนฺตีติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปลฺลงฺกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ลตาวิมานวณฺณนา
ลตา ¶ จ สชฺชา ปวรา จ เทวตาติ ลตาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ธีตา ลตา นาม ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวินี ปติกุลํ คตา ภตฺตุ สสฺสุสสุรานฺจ มนาปจารินี ปิยวาทินี ปริชนสฺส สงฺคหกุสลา เคเห กุฏุมฺพภารสฺส นิตฺถรณสมตฺถา อกฺโกธนา สีลาจารสมฺปนฺนา ทานสํวิภาครตา อขณฺฑปฺจสีลา อุโปสถรกฺขเณ จ อปฺปมตฺตา อโหสิ. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ ลตาตฺเวว นาเมน. อฺาปิ ตสฺสา สชฺชา, ปวรา, อจฺจิมตี, สุตาติ จตสฺโส ภคินิโย อเหสุํ. ตา ปฺจปิ สกฺเกน เทวราเชน อาเนตฺวา นาฏกิตฺถิภาเวน ปริจาริกฏฺาเน ปิตา. ลตา ปนสฺส นจฺจคีตาทีสุ เฉกตาย อิฏฺตรา อโหสิ.
ตาสํ เอกโต สมาคนฺตฺวา สุขนิสชฺชาย นิสินฺนานํ สงฺคีตเนปฺุํ ปฏิจฺจ วิวาโท อุปฺปนฺโน. ตา สพฺพาปิ เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉึสุ ‘‘ตาต, กตมา อมฺหากํ นจฺจาทีสุ กุสลา’’ติ? โส เอวมาห ‘‘คจฺฉถ ธีตโร อโนตตฺตทหตีเร เทวสมาคเม สงฺคีตํ ปวตฺเตถ, ตตฺถ โว วิเสโส ปากโฏ ภวิสฺสตี’’ติ. ตา ตถา อกํสุ. ตตฺถ เทวปุตฺตา ¶ ลตาย นจฺจมานาย อตฺตโน สภาเวน าตุํ นาสกฺขึสุ, สฺชาตปหาสา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา นิรนฺตรํ สาธุการํ เทนฺตา อุกฺกุฏฺิสทฺเท เจลุกฺเขเป จ ปวตฺเตนฺตา หิมวนฺตํ ¶ กมฺปยมานา วิย มหนฺตํ โกลาหลมกํสุ. อิตราสุ ปน นจฺจนฺตีสุ สิสิรกาเล โกกิลา วิย ตุณฺหีภูตา นิสีทึสุ. เอวํ ตตฺถ สงฺคีเต ลตาย วิเสโส ปากโฏ อโหสิ.
อถ ตาสํ เทวธีตานํ สุตาย เทวธีตาย เอตทโหสิ ‘‘กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อยํ ลตา อมฺเห อภิภุยฺย ติฏฺติ วณฺเณน เจว ยสสา จ, ยํนูนาหํ ลตาย กตกมฺมํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. สา ตํ ปุจฺฉิ. อิตราปิ ตสฺสา เอตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ. ตยิทํ สพฺพํ เวสฺสวณมหาราชา เทวจาริกวเสน อุปคตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิกฺขิ. เถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉาย มูลการณโต ปฏฺาย ภควโต อาโรเจนฺโต –
‘‘ลตา ¶ จ สชฺชา ปวรา จ เทวตา, อจฺจิมตี ราชวรสฺส สิรีมโต;
สุตา จ รฺโ เวสฺสวณสฺส ธีตา, ราชีมตี ธมฺมคุเณหิ โสภถ.
‘‘ปฺเจตฺถ นาริโย อาคมํสุ นฺหายิตุํ, สีโตทกํ อุปฺปลินึ สิวํ นทึ;
ตา ตตฺถ นฺหายิตฺวา รเมตฺวา เทวตา, นจฺจิตฺวา คายิตฺวา สุตา ลตํ พฺรวิ.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อุปฺปลมาลธารินิ, อาเวฬินิ กฺจนสนฺนิภตฺตเจ;
ติมิรตมฺพกฺขิ นเภว โสภเน, ทีฆายุกี เกน กโต ยโส ตว.
‘‘เกนาสิ ภทฺเท ปติโน ปิยตรา, วิสิฏฺกลฺยาณิตรสฺสุ รูปโต;
ปทกฺขิณา นจฺจนคีตวาทิเต, อาจิกฺข โน ตฺวํ นรนาริปุจฺฉิตา’’ติ. –
สุตาย ¶ ปุจฺฉา.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อุฬารโภเค กุเล สุณิสา อโหสึ;
อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี, อุโปสเถ อปฺปมตฺตา อโหสึ.
‘‘มนุสฺสภูตา ทหรา อปาปิกา, ปสนฺนจิตฺตา ปติมาภิราธยึ;
สเทวรํ สสฺสสุรํ สทาสกํ, อภิราธยึ ตมฺหิ กโต ยโส มม.
‘‘สาหํ ¶ เตน กุสเลน กมฺมุนา, จตุพฺภิ าเนหิ วิเสสมชฺฌคา;
อายฺุจ วณฺณฺจ สุขํ พลฺจ, ขิฑฺฑารตึ ปจฺจนุโภมนปฺปกํ.
‘‘สุตํ ¶ นุ ตํ ภาสติ ยํ อยํ ลตา, ยํ โน อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน;
ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺ นารีนํ, คตี จ ตาสํ ปวรา จ เทวตา.
‘‘ปตีสุ ธมฺมํ ปจราม สพฺพา, ปติพฺพตา ยตฺถ ภวนฺติ อิตฺถิโย;
ปตีสุ ธมฺมํ ปจริตฺวา สพฺพา, ลจฺฉามเส ภาสติ ยํ อยํ ลตา.
‘‘สีโห ยถา ปพฺพตสานุโคจโร, มหินฺธรํ ปพฺพตมาวสิตฺวา;
ปสยฺห หนฺตฺวา อิตเร จตุปฺปเท, ขุทฺเท มิเค ขาทติ มํสโภชโน.
‘‘ตเถว สทฺธา อิธ อริยสาวิกา, ภตฺตารํ นิสฺสาย ปตึ อนุพฺพตา;
โกธํ วธิตฺวา อภิภุยฺย มจฺฉรํ, สคฺคมฺหิ สา โมทติ ธมฺมจารินี’’ติ. –
ลตาย วิสฺสชฺชนนฺติ อาห.
๓๑๖. ตตฺถ ¶ ลตา จ สชฺชา ปวรา อจฺจิมตี สุตาติ ตาสํ นามํ. จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. ราชวรสฺสาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ วรสฺส เสฏฺสฺส เทวราชสฺส. สกฺกสฺส ปริจาริกาติ อธิปฺปาโย. รฺโติ มหาราชสฺส. เตนาห ‘‘เวสฺสวณสฺส ธีตา’’ติ, อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, วจนวิปลฺลาโส วา, ธีตโรติ อตฺโถ. ราชติ วิชฺโชตตีติ ราชี, ราชีติ มตา ปฺาตา ราชีมตี, อิทํ ตาสํ สพฺพาสํ วิเสสนํ. นามเมว เอตํ เอกิสฺสา เทวตายาติ เกจิ, เตสํ มเตน ‘‘ปวรา’’ติ สพฺพาสํ วิเสสนเมว. ธมฺมคุเณหีติ ธมฺมิเยหิ ธมฺมโต อนเปเตหิ คุเณหิ, ยถาภุจฺจคุเณหีติ อตฺโถ. โสภถาติ วิโรจถ.
๓๑๗. ปฺเจตฺถ นาริโยติ ปฺจ ยถาวุตฺตนามา เทวธีตโร เอตฺถ อิมสฺมึ หิมวนฺตปเทเส. สีโตทกํ อุปฺปลินึ สิวํ นทินฺติ อโนตตฺตทหโต นิกฺขนฺตนทิมุขํ สนฺธาย วทติ. นจฺจิตฺวา คายิตฺวาติ ปิตุ เวสฺสวณสฺส ¶ อาณาย เทวสมาคเม ตาหิ กตสฺส นจฺจคีตสฺส วเสน วุตฺตํ. สุตา ลตํ พฺรวีติ สุตา เทวธีตา ลตํ อตฺตโน ภคินึ กเถสิ. ‘‘สุตา ลตํ พฺรวุ’’นฺติปิ ปนฺติ, สุตา ธีตโร เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ลตํ กเถสุนฺติ อตฺโถ.
๓๑๘. ติมิรตมฺพกฺขีติ ¶ นิจุลเกสรภาสสทิเสหิ ตมฺพราชีหิ สมนฺนาคตกฺขิ. นเภว โสภเนติ นภํ วิย โสภมาเน, สรทสมเย อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ นภํ วิย สุวิสุทฺธงฺคปจฺจงฺคตาย วิราชมาเนติ อตฺโถ. อถ วา นเภวาติ นเภ เอว, สมุจฺจยตฺโถ เอว-สทฺโท, อากาสฏฺวิมาเนสุ หิมวนฺตยุคนฺธราทิภูมิปฏิพทฺธฏฺาเนสุ ¶ จาติ สพฺพตฺเถว โสภมาเนติ อตฺโถ. เกน กโตติ เกน กีทิเสน ปฺุเน นิพฺพตฺติโต. ยโสติ ปริวารสมฺปตฺติ กิตฺติสทฺโท จ. กิตฺติสทฺทคฺคหเณน จ กิตฺติสทฺทเหตุภูตา คุณา คยฺหนฺติ.
๓๑๙. ปติโน ปิยตราติ สามิโน ปิยตรา สามิวลฺลภา. เตนสฺสา สุภคตํ ทสฺเสติ. วิสิฏฺกลฺยาณิตรสฺสู รูปโตติ รูปสมฺปตฺติยา วิสิฏฺา อุตฺตมา กลฺยาณิตรา สุนฺทรตรา, อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘วิสิฏฺกลฺยาณิตราสิ รูปโต’’ติ จ ปนฺติ. ปทกฺขิณาติ ปกาเรหิ, วิเสเสน วา ทกฺขิณา กุสลา. นจฺจนคีตวาทิเตติ เอตฺถ นจฺจนาติ วิภตฺติโลโป กโต, นจฺเจ จ คีเต จ วาทิเต จาติ อตฺโถ. นรนาริปุจฺฉิตาติ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ จ ‘‘กหํ ลตา, กึ กโรติ ลตา’’ติ รูปทสฺสนตฺถฺเจว สิปฺปทสฺสนตฺถฺจ ปุจฺฉิตา.
๓๒๑. นิจฺจํ กาเยน อสํสฏฺตาย เทโว วิย รเมติ, ทุติโย วโรติ วา เทวโร, ภตฺตุ กนิฏฺภาตา, สห เทวเรนาติ สเทวรํ. สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, สห สสุเรหีติ สสฺสสุรํ. สห ทาเสหิ ทาสีหิ จาติ สทาสกํ ปติมาภิราธยินฺติ สมฺพนฺโธ. ตมฺหิ กโตติ ตมฺหิ กุเล, กาเล วา สุณิสากาเล กโต ยโส ตนฺนิพฺพตฺตกปฺุสฺส นิพฺพตฺตเนนาติ อธิปฺปาโย. มมาติ อิทํ ‘‘กโต’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘มยา’’ติ ปริณาเมตพฺพํ.
๓๒๒. จตุพฺภิ ¶ าเนหีติ จตูหิ การเณหิ, จตูสุ วา าเนสุ นิมิตฺตภูเตสุ. วิเสสมชฺฌคาติ อฺาหิ อติสยํ อธิคตา. อายฺุจ วณฺณฺจ สุขํ พลฺจาติ ‘‘จตูหิ าเนหี’’ติ วุตฺตานํ สรูปโต ทสฺสนํ. อายุอาทโย เอว หิสฺสา อฺาหิ วิสิฏฺสภาวตาย วิเสสา ตสฺสา ตถา สมฺภาวนาวเสน คเหตพฺพตาย เหตุภาวโต ‘‘าน’’นฺติ จ วุตฺตํ. วิเสสมชฺฌคา. กีทิสํ? อายฺุจ วณฺณฺจ สุขฺจ พลฺจาติ โยชนา.
๓๒๓. สุตํ ¶ นุ ตํ ภาสติ ยํ อยํ ลตาติ อยํ ลตา อมฺหากํ เชฏฺภคินี ยํ ภาสติ, ตํ ตุมฺเหหิ สุตํ นุ กึ อสุต’’นฺติ อิตรา ติสฺโส ภคินิโย ปุจฺฉติ. ยํ โนติ ยํ อมฺหากํ สํสยิตํ. โนติ นิปาตมตฺตํ, ปุน โนติ อมฺหากํ, อวธารเณ วา ‘‘น โน สมํ อตฺถี’’ติอาทีสุ ¶ (ขุ. ปา. ๖.๓; สุ. นิ. ๒๒๖) วิย, เตน อกิตฺตยิเยว, อวิปรีตํ พฺยากาสิเยวาติ อตฺโถ. ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺ นารีนํ, คตี จ ตาสํ ปวรา จ เทวตาติ อนตฺถโต ปาลนโต ปติโน สามิกา นา อมฺหากํ นารีนํ อิตฺถีนํ วิสิฏฺา คติ จ ตาสํ ปฏิสรณฺจ, ตาสํ มาตุคามานํ สรณโต ปวรา อุตฺตมา เทวตา จ สมฺมเทว อาราธิตา สมฺปติ อายติฺจ หิตสุขาวหาติ อตฺโถ.
๓๒๔. ปตีสุ ธมฺมํ ปจราม สพฺพาติ สพฺพาว มยํ ปตีสุ อตฺตโน สามิเกสุ ปุพฺพุฏฺานาทิกํ จริตพฺพธมฺมํ ปจราม. ยตฺถาติ ยํ นิมิตฺตํ, ยสฺมึ วา ปตีสุ จริตพฺพธมฺเม จริยมาเน อิตฺถิโย ปติพฺพตา นาม ภวนฺติ. ลจฺฉามเส ภาสติ ยํ อยํ ลตาติ อยํ ลตา ยํ สมฺปตฺตึ เอตรหิ ลภตีติ ภาสติ, ตํ สมฺปตฺตึ ปตีสุ ธมฺมํ ปจริตฺวาติ ลภิสฺสาม.
๓๒๕. ปพฺพตสานุโคจโรติ ปพฺพตวนสณฺฑจารี. มหินฺธรํ ปพฺพตมาวสิตฺวาติ มหึ ธาเรตีติ มหินฺธรนามกํ ปพฺพตํ อจลํ อาวสิตฺวา อธิวสิตฺวา, ตตฺถ วสนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘อาวสิตฺวา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา. ขุทฺเทติ พลวเสนนิหีเน ปมาณโต ปน มหนฺเต หตฺถิอาทิเกปิ มิเค โส หนฺติเยว.
๓๒๖. ตเถวาติ ¶ คาถาย อยํ อุปมาสํสนฺทเนน สทฺธึ อตฺถโยชนา – ยถา สีโห อตฺตโน นิวาสโคจรฏฺานภูตํ ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺโต อตฺตโน ยถิจฺฉิตมตฺถํ ¶ สาเธติ, เอวเมว สา สทฺธา ปสนฺนา อริยสาวิกา ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภรณโต โปสนโต ภตฺตารํ ปตึ สามิกํ นิสฺสาย วสนฺตี สพฺพตฺถาปิ ปติอนุกูลตาสงฺขาเตน วเตน ตํ อนุพฺพตา ปริชนาทีสุ อุปฺปชฺชนกํ โกธํ วธิตฺวา ปชหิตฺวา ปริคฺคหวตฺถูสุ อุปฺปชฺชนกํ มจฺเฉรํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อนุปฺปาเทตฺวา ปติพฺพตาธมฺมสฺส จ อุปาสิกาธมฺมสฺส จ สมฺมเทว จรณโต ธมฺมจารินี สา สคฺคมฺหิ เทวโลเก โมทติ, ปโมทํ อาปชฺชตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ลตาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. คุตฺติลวิมานวณฺณนา
สตฺตตนฺตึ สุมธุรนฺติ คุตฺติลวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ราชคเห วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ¶ ิเตสุ ฉตฺตึสาย วิมาเนสุ ฉตฺตึส เทวธีตโร ปจฺเจกํ อจฺฉราสหสฺสปริวารา มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติโย ทิสฺวา ตาหิ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. ตาปิ ตสฺส ปุจฺฉานนฺตรํ ‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา นารี’’ติอาทินา พฺยากรึสุ. อถ เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘โมคฺคลฺลาน, ตา เทวตา น เกวลํ ตยา เอว ปุจฺฉิตา เอวํ พฺยากรึสุ, อถ โข ปุพฺเพ มยาปิ ปุจฺฉิตา เอวเมว พฺยากรึสู’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อตฺตโน คุตฺติลาจริยํ กเถสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธพฺพกุเล นิพฺพตฺติตฺวา คนฺธพฺพสิปฺเป ปริโยทาตสิปฺปตาย ติมฺพรุนารทสทิโส สพฺพทิสาสุ ปากโฏ ปฺาตา ¶ อาจริโย อโหสิ นาเมน ¶ คุตฺติโล นาม. โส อนฺเธ ชิณฺเณ มาตาปิตโร โปเสสิ. ตสฺส สิปฺปนิปฺผตฺตึ สุตฺวา อุชฺเชนิวาสี มุสิโล นาม คนฺธพฺโพ อุปคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ‘‘กสฺมา อาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตุ’’นฺติ อาห. คุตฺติลาจริโย ตํ โอโลเกตฺวา ลกฺขณกุสลตาย ‘‘อยํ ปุริโส วิสมชฺฌาสโย กกฺขโฬ ผรุโส อกตฺู ภวิสฺสติ, น สงฺคเหตพฺโพ’’ติ สิปฺปุคฺคหณตฺถํ โอกาสํ นากาสิ. โส ตสฺส มาตาปิตโร ปยิรุปาสิตฺวา เตหิ ยาจาเปสิ. คุตฺติลาจริโย มาตาปิตูหิ นิปฺปีฬิยมาโน ‘‘ครุวจนํ อลงฺฆนีย’’นฺติ ตสฺส สิปฺปํ ปฏฺเปตฺวา วิคตมจฺฉริยตาย การุณิกตาย จ อาจริยมุฏฺึ อกตฺวา อนวเสสโต สิปฺปํ สิกฺขาเปสิ.
โสปิ เมธาวิตาย ปุพฺเพกตปริจยตาย อกุสีตตาย จ น จิรสฺเสว ปริโยทาตสิปฺโป หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาราณสี ชมฺพุทีเป อคฺคนครํ, ยํนูนาหํ อิธ สราชิกาย ปริสาย สิปฺปํ ทสฺเสยฺยํ, เอวาหํ อาจริยโตปิ ชมฺพุทีเป ปากโฏ ปฺาโต ภวิสฺสามี’’ติ. โส อาจริยสฺส อาโรเจสิ ‘‘อหํ รฺโ ปุรโต สิปฺปํ ทสฺเสตุกาโม, ราชานํ มํ ทสฺเสถา’’ติ. มหาสตฺโต ‘‘อยํ มม สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป ปติฏฺํ ลภตู’’ติ กรุณายมาโน ตํ รฺโ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘มหาราช อิมสฺส เม อนฺเตวาสิกสฺส วีณาย ปคุณตํ ปสฺสถา’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส วีณาวาทนํ สุตฺวา ปริตุฏฺโ ตํ คนฺตุกามํ นิวาเรตฺวา ‘‘มเมว สนฺติเก วส, อาจริยสฺส ทินฺนโกฏฺาสโต อุปฑฺฒํ ทสฺสามี’’ติ อาห. มุสิโล ‘‘นาหํ อาจริยโต หายามิ, สมเมว เทถา’’ติ วตฺวา รฺา ‘‘มา เอวํ ภณิ, อาจริโย นาม มหนฺโต, อุปฑฺฒเมว ตุยฺหํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘มม จ อาจริยสฺส จ สิปฺปํ ปสฺสถา’’ติ วตฺวา ราชเคหโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส มม จ คุตฺติลาจริยสฺส จ ¶ ราชงฺคเณ สิปฺปทสฺสนํ ภวิสฺสติ, ตํ ปสฺสิตุกามา ปสฺสนฺตู’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาหิณฺฑนฺโต อุคฺโฆเสสิ.
มหาสตฺโต ¶ ตํ สุตฺวา ‘‘อยํ ตรุโณ ถามวา, อหํ ปน ชิณฺโณ ทุพฺพโล, ยทิ ปน เม ปราชโย ภเวยฺย, มตํ เม ชีวิตา เสยฺยํ, ตสฺมา ¶ อรฺํ ปวิสิตฺวา อุพฺพนฺธิตฺวา มริสฺสามี’’ติ อรฺํ คโต มรณภยตชฺชิโต ปฏินิวตฺติ. ปุน มริตุกาโม หุตฺวา คนฺตฺวา ปุนปิ มรณภเยน ปฏินิวตฺติ. เอวํ คมนาคมนํ กโรนฺตสฺส ตํ านํ วิคตติณํ อโหสิ. อถ เทวราชา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทิสฺสมานรูโป อากาเส ตฺวา เอวมาห ‘‘อาจริย, กึ กโรสี’’ติ. มหาสตฺโต –
‘‘สตฺตตนฺตึ สุมธุรํ, รามเณยฺยํ อวาจยึ;
โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ, สรณํ เม โหหิ โกสิยา’’ติ. –
อตฺตโน จิตฺตทุกฺขํ ปเวเทสิ.
ตสฺสตฺโถ – อหํ เทวราช มุสิลํ นาม อนฺเตวาสิกํ สตฺตนฺนํ ตนฺตีนํ อตฺถิตาย ฉชฺชาทิสตฺตวิธสรทีปนโต จ สตฺตตนฺตึ, ตํ วิสยํ กตฺวา ยถารหํ ทฺวาวีสติยา สุติเภทานํ อหาปนโต สุฏฺุ มธุรนฺติ สุมธุรํ, ยถาธิคตานํ สมปฺาสาย มุจฺฉนานํ ปริพฺยตฺตตาย สรสฺส จ วีณาย จ อฺมฺสํสนฺทเนน สุณนฺตานํ อติวิย มโนรมภาวโต รามเณยฺยํ, สรคตาทิวิภาคโต ฉชฺชาทิจตุพฺพิธํ คนฺธพฺพํ อหาเปตฺวา คนฺธพฺพสิปฺปํ อวาจยินฺติ วาเจสึ อุคฺคณฺหาเปสึ สิกฺขาเปสึ. โส มุสิโล อนฺเตวาสี สมาโน มํ อตฺตโน อาจริยํ รงฺคมฺหิ รงฺคมณฺฑเล อวฺเหติ สารมฺภวเสน อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสตุํ สงฺฆฏฺฏิยติ, ‘‘เอหิ สิปฺปํ ทสฺเสหี’’ติ มํ ¶ อาจิกฺขิ, ตสฺส เม ตฺวํ โกสิย เทวราช สรณํ อวสฺสโย โหหีติ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา ‘‘มา ภายิ อาจริย, อหํ เต สรณํ ปรายณ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘อหํ เต สรณํ โหมิ, อหมาจริยปูชโก;
น ตํ ชยิสฺสติ สิสฺโส, สิสฺสมาจริย เชสฺสสี’’ติ. –
อาห ¶ . สกฺกสฺส กิร เทวรฺโ ปุริมตฺตภาเว มหาสตฺโต อาจริโย อโหสิ. เตนาห ‘‘อหมาจริยปูชโก’’ติ. อหํ อาจริยานํ ปูชโก, น มุสิโล วิย ยุคคฺคาหี, มาทิเสสุ อนฺเตวาสิเกสุ ิเตสุ ตาทิสสฺส อาจริยสฺส กถํ ปราชโย, ตสฺมา น ตํ ชยิสฺสติ ¶ สิสฺโส, อฺทตฺถุ สิสฺสํ มุสิลํ อาจริย ตฺวเมว ชยิสฺสสิ, โส ปน ปราชิโต วินาสํ ปาปุณิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อหํ สตฺตเม ทิวเส สากจฺฉามณฺฑลํ อาคมิสฺสามิ, ตุมฺเห วิสฺสตฺถา วาเทถา’’ติ สมสฺสาเสตฺวา คโต.
สตฺตเม ปน ทิวเส ราชา สปริวาโร ราชสภายํ นิสีทิ. คุตฺติลาจริโย จ มุสิโล จ สิปฺปทสฺสนตฺถํ สชฺชา หุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ลทฺธาสเน นิสีทิตฺวา วีณา วาทยึสุ. สกฺโก อาคนฺตฺวา อนฺตลิกฺเข อฏฺาสิ. ตํ มหาสตฺโตว ปสฺสติ, อิตเร ปน น ปสฺสนฺติ. ปริสา ทฺวินฺนมฺปิ วาทเน สมจิตฺตา อโหสิ. สกฺโก คุตฺติลํ ‘‘เอกํ ตนฺตึ ฉินฺทา’’ติ อาห. ฉินฺนายปิ ตนฺติยา วีณา ตเถว มธุรนิคฺโฆสา อโหสิ. เอวํ ‘‘ทุติยํ, ตติยํ, จตุตฺถํ, ปฺจมํ, ฉฏฺํ, สตฺตมํ ฉินฺทา’’ติ อาห, ตาสุ ฉินฺนาสุปิ วีณา มธุรนิคฺโฆสาว อโหสิ. ตํ ทิสฺวา มุสิโล ปราชิตภูตรูโป ปตฺตกฺขนฺโธ อโหสิ, ปริสา หฏฺตุฏฺา เจลุกฺเขเป กโรนฺตี ¶ คุตฺติลสฺส สาธุการมทาสิ. ราชา มุสิลํ สภาย นีหราเปสิ, มหาชโน เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหรนฺโต มุสิลํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ.
สกฺโก เทวานมินฺโท มหาปุริเสน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กตฺวา เทวโลกเมว คโต. ตํ เทวตา ‘‘มหาราช, กุหึ คตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘มหาราช, มยํ คุตฺติลาจริยํ ปสฺสิสฺสาม, สาธุ โน ตํ อิธาเนตฺวา ทสฺเสหี’’ติ อาหํสุ. สกฺโก เทวานํ วจนํ สุตฺวา มาตลึ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ เวชยนฺตรเถน อมฺหากํ คุตฺติลาจริยํ อาเนหิ, เทวตา ตํ ทสฺสนกามา’’ติ, โส ตถา อกาสิ. สกฺโก มหาสตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กตฺวา เอวมาห ‘‘อาจริย, วีณํ วาทย, เทวตา โสตุกามา’’ติ. ‘‘มยํ สิปฺปูปชีวิโน, เวตเนน วินา สิปฺปํ น ทสฺเสมา’’ติ. ‘‘กีทิสํ ปน เวตนํ อิจฺฉสี’’ติ. ‘‘นาฺเน เม เวตเนน กิจฺจํ อตฺถิ, อิมาสํ ปน เทวตานํ อตฺตนา อตฺตนา ปุพฺเพกตกุสลกถนเมว เม เวตนํ โหตู’’ติ อาห. ตา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ มหาสตฺโต ปาเฏกฺกํ ตาหิ ตทา ปฏิลทฺธสมฺปตฺติกิตฺตนมุเขน ตสฺสา เหตุภูตํ ปุริมตฺตภาเว กตํ สุจริตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิย ปุจฺฉนฺโต ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทิคาถาหิ ปุจฺฉิ. ตาปิ ‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา ¶ นารี’’ติอาทินา ยถา เอตรหิ เถรสฺส, เอวเมว ตสฺส พฺยากรึสุ. เตน วุตฺตํ ¶ ‘‘โมคฺคลฺลาน ตา เทวตา น เกวลํ ตยา เอว ปุจฺฉิตา เอวํ พฺยากรึสุ, อถ โข ปุพฺเพ มยาปิ ปุจฺฉิตา เอวเมว พฺยากรึสู’’ติ.
ตา กิร อิตฺถิโย กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล มนุสฺสตฺตภาเว ิตา ตํ ตํ ปฺุํ อกํสุ. ตตฺถ เอกา ¶ อิตฺถี วตฺถํ อทาสิ, เอกา สุมนมาลํ, เอกา คนฺธํ, เอกา อุฬารานิ ผลานิ, เอกา อุจฺฉุรสํ, เอกา ภควโต เจติเย คนฺธปฺจงฺคุลิกํ อทาสิ, เอกา อุโปสถํ อุปวสิ, เอกา อุปกฏฺาย เวลาย นาวาย ภฺุชนฺตสฺส ภิกฺขุโน อุทกํ อทาสิ, เอกา โกธนานํ สสฺสุสสุรานํ อกฺโกธนา อุปฏฺานํ อกาสิ, เอกา ทาสี หุตฺวา อตนฺทิตาจารา อโหสิ, เอโก ปิณฺฑจาริกสฺส ภิกฺขุโน ขีรภตฺตํ อทาสิ, เอกา ผาณิตํ อทาสิ, เอกา อุจฺฉุขณฺฑํ อทาสิ, เอกา ติมฺพรุสกํ อทาสิ, เอกา กกฺการิกํ อทาสิ, เอกา เอฬาลุกํ อทาสิ, เอกา วลฺลิผลํ อทาสิ, เอกา ผารุสกํ อทาสิ, เอกา องฺคารกปลฺลํ อทาสิ, เอกา สากมุฏฺึ อทาสิ, เอกา ปุปฺผกมุฏฺึ อทาสิ, เอกา มูลกลาปํ อทาสิ, เอกา นิมฺพมุฏฺึ อทาสิ, เอกา กฺชิกํ อทาสิ, เอกา ติลปิฺากํ อทาสิ, เอกา กายพนฺธนํ อทาสิ, เอกา อํสพทฺธกํ อทาสิ, เอกา อาโยคปฏฺฏํ อทาสิ, เอกา วิธูปนํ, เอกา ตาลวณฺฏํ, เอกา โมรหตฺถํ, เอกา ฉตฺตํ, เอกา อุปาหนํ, เอกา ปูวํ, เอกา โมทกํ, เอกา สกฺขลิกํ อทาสิ. ตา เอเกกา อจฺฉราสหสฺสปริวารา ปหติยา เทวิทฺธิยา วิราชมานา ตาวตึสภวเน สกฺกสฺส เทวราชสฺส ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา คุตฺติลาจริเยน ปุจฺฉิตา ‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา นารี’’ติอาทินา อตฺตนา อตฺตนา กตกุสลํ ปฏิปาฏิยา พฺยากรึสุ.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน ¶ เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ ¶ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปฺหํ ปุฏฺา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา ¶ นารี, ปวรา โหติ นเรสุ นารีสุ;
เอวํ ปิยรูปทายิกา มนาปํ, ทิพฺพํ สา ลภเต อุเปจฺจ านํ.
‘‘ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมิ;
อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ, ปวรา ปสฺส ปฺุานํ วิปากํ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
(ยถา จ เอตฺถ, เอวํ อุปริ สพฺพวิมาเนสุ วิตฺถาเรตพฺพํ.)
‘‘ปุปฺผุตฺตมทายิกา นารี, ปวรา โหติ นเรสุ นารีสุ…เป….
‘‘คนฺธุตฺตมทายิกา นารี, ปวรา โหติ นเรสุ นารีสุ…เป….
‘‘ผลุตฺตมทายิกา ¶ นารี…เป….
‘‘รสุตฺตมทายิกา นารี…เป….
‘‘คนฺธปฺจงฺคุลิกํ ¶ อหมทาสึ,กสฺสปสฺส ภควโต ถูปมฺหิ…เป….
‘‘ภิกฺขู จ อหํ ภิกฺขุนิโย จ, อทฺทสาสึ ปนฺถปฏิปนฺเน;
เตสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, เอกูโปสถํ อุปวสิสฺสํ.
‘‘ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ…เป….
‘‘อุทเก ิตา อุทกมทาสึ, ภิกฺขุโน จิตฺเตน วิปฺปสนฺเนน…เป….
‘‘สสฺสฺุจาหํ ¶ สสุรฺจ, จณฺฑิเก โกธเน จ ผรุเส จ;
อนุสูยิกา อุปฏฺาสึ, อปฺปมตฺตา สเกน สีเลน…เป….
‘‘ปรกมฺมกรี อาสึ, อตฺเถนาตนฺทิตา ทาสี;
อกฺโกธนานติมานินี, สํวิภาคินี กกสฺส ภาคสฺส…เป….
‘‘ขีโรทนํ อหมทาสึ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส;
เอวํ กริตฺวา กมฺมํ, สุคตึ อุปปชฺช โมทามิ…เป….
‘‘ผาณิตํ ¶ อหมทาสึ…เป….
‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘ติมฺพรุสกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘กกฺการิกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘เอฬาลุกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘วลฺลิผลํ อหมทาสึ…เป….
‘‘ผารุสกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘หตฺถปฺปตาปกํ อหมทาสึ…เป….
‘‘สากมุฏฺึ อหมทาสึ…เป….
‘‘ปุปฺผกมุฏฺึ อหมทาสึ…เป….
‘‘มูลกํ ¶ อหมทาสึ…เป….
๕๐๙. ‘‘นิมฺพมุฏฺึ ¶ อหมทาสึ…เป….
๕๑๗. ‘‘อมฺพกฺชิกํ อหมทาสึ…เป….
๕๒๕. ‘‘โทณินิมฺมชฺชนึ อหมทาสึ…เป….
๕๔๙. ‘‘อาโยคปฏฺฏํ อหมทาสึ…เป….
๖๐๕. ‘‘โมทกํ ¶ อหมทาสึ…เป….
๖๑๓. ‘‘สกฺขลิกํ อหมทาสึ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส…เป….
‘‘ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมึ;
อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ, ปวรา ปสฺส ปฺุานํ วิปากํ.
๖๑๕. ‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
เอวํ มหาสตฺโต ตาหิ เทวตาหิ กตสุจริเต พฺยากเต ตุฏฺมานโส สมฺโมทนํ กโรนฺโต อตฺตโน จ สุจริตจรเณ ยุตฺตปยุตฺตตํ วิวฏฺฏชฺฌาสยตฺจ ปเวเทนฺโต อาห –
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อชฺช, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺิตํ;
ยํ อทฺทสามิ เทวตาโย, อจฺฉรา กามวณฺณินิโย.
‘‘อิมาสาหํ ธมฺมํ สุตฺวา, กาหามิ กุสลํ พหุํ;
ทาเนน สมจริยาย, สฺเมน ทเมน จ;
สฺวาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติ.
๓๓๓. ตตฺถ วตฺถุตฺตมทายิกาติ วตฺถานํ อุตฺตมํ เสฏฺํ, วตฺเถสุ วา พหูสุ อุจฺจินิตฺวา คหิตํ อุกฺกํสคตํ ปวรํ โกฏิภูตํ วตฺถํ วตฺถุตฺตมํ, ตสฺส ทายิกา. ‘‘ปุปฺผุตฺตมทายิกา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปิยรูปทายิกาติ ปิยสภาวสฺส ปิยชาติกสฺส จ วตฺถุโน ทายิกา. มนาปนฺติ มนวฑฺฒนกํ. ทิพฺพนฺติ ทิวิ ภวตฺตา ทิพฺพํ. อุเปจฺจาติ อุปคนฺตฺวา เจเตตฺวา, ‘‘เอทิสํ ลเภยฺย’’นฺติ ปกปฺเปตฺวาติ อตฺโถ. านนฺติ วิมานาทิกํ านํ, อิสฺสริยํ วา. ‘‘มนาปา’’ติปิ ปาโ, อฺเสํ มนวฑฺฒนกา หุตฺวาติ อตฺโถ.
๓๓๔. ปสฺส ปฺุานํ วิปากนฺติ วตฺถุตฺตมทานสฺส นาม อิทมีทิสํ ผลํ ปสฺสาติ อตฺตนา ลทฺธสมฺปตฺตึ สมฺภาเวนฺตี วทติ.
๓๔๑. ปุปฺผุตฺตมทายิกาติ รตนตฺตยปูชาวเสน ปุปฺผุตฺตมทายิกา, ตถา คนฺธุตฺตมทายิกาติ ทฏฺพฺพา. ตตฺถ ¶ ปุปฺผุตฺตมํ สุมนปุปฺผาทิ, คนฺธุตฺตมํ จนฺทนคนฺธาทิ, ผลุตฺตมํ ปนสผลาทิ, รสุตฺตมํ โครสสปฺปิอาทิ เวทิตพฺพํ.
๓๗๓. คนฺธปฺจงฺคุลิกนฺติ คนฺเธน ปฺจงฺคุลิกทานํ. กสฺสปสฺส ภควโต ถูปมฺหีติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โยชนิเก กนกถูเป.
๓๘๑. ปนฺถปฏิปนฺเนติ ¶ มคฺคํ คจฺฉนฺเต. เอกูโปสถนฺติ เอกทิวสํ อุโปสถวาสํ.
๓๘๙. อุทกมทาสินฺติ มุขวิกฺขาลนตฺถํ ปิวนตฺถฺจ อุทกํ ปานียํ อทาสึ.
๓๙๗. จณฺฑิเกติ จณฺเฑ. อนุสูยิกาติ อุสูยา รหิตา.
๔๐๕. ปรกมฺมกรีติ ปเรสํ เวยฺยาวจฺจการินี. อตฺเถนาติ อตฺถกิจฺเจน. สํวิภาคินี สกสฺส ภาคสฺสาติ อตฺถิกานํ อตฺตนา ปฏิลทฺธภาคสฺส สํวิภชนสีลา.
๔๑๓. ขีโรทนนฺติ ¶ ขีรสมฺมิสฺสํ โอทนํ, ขีเรน สทฺธึ โอทนํ วา.
๔๓๗. ติมฺพรุสกนฺติ ติณฺฑุกผลํ. ติปุสสทิสา เอกา วลฺลิชาติ ติมฺพรุสํ, ตสฺส ผลํ ติมฺพรุสกนฺติ วทนฺติ.
๔๔๕. กกฺการิกนฺติ ขุทฺทเกฬาลุกํ, ติปุสนฺติ จ วทนฺติ.
๔๗๗. หตฺถปฺปตาปกนฺติ มนฺทามุขึ.
๕๑๗. อมฺพกฺชิกนฺติ อมฺพิลกฺชิกํ.
๕๒๕. โทณินิมฺมชฺชนินฺติ สเตลํ ติลปิฺากํ.
๕๖๕. ตาลวณฺฏนฺติ ตาลปตฺเตหิ กตมณฺฑลพีชนึ.
๕๗๓. โมรหตฺถนฺติ มยูรปิฺเฉ หิ กตํ มกสพีชนึ.
๖๑๗. สฺวาคตํ ¶ วต เมติ มยฺหํ อิธาคมนํ โสภนํ วต อโห สุนฺทรํ. อชฺช สุปฺปภาตํ ¶ สุหุฏฺิตนฺติ อชฺช มยฺหํ รตฺติยา สุฏฺุ ปภาตํ สมฺมเทว วิภายนํ ชาตํ, สยนโต อุฏฺานมฺปิ สุหุฏฺิตํ สุฏฺุ อุฏฺิตํ. กึ การณาติ อาห ‘‘ยํ อทฺทสามิ เทวตาโย’’ติอาทิ.
๖๑๘. ธมฺมํ สุตฺวาติ กมฺมผลสฺส ปจฺจกฺขกรณวเสน ตุมฺเหหิ กตํ กุสลํ ธมฺมํ สุตฺวา. กาหามีติ กริสฺสามิ. สมจริยายาติ กายสมาจาริกสฺส สุจริตสฺส จรเณน. สฺเมนาติ สีลสํวเรน. ทเมนาติ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ทเมน. อิทานิ ตสฺส กุสลสฺส อตฺตโน โลกสฺส จ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺวาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติ วุตฺตํ.
เอวมยํ ยทิปิ วตฺถุตฺตมทายิกาวิมานาทิวเสน ฉตฺตึสวิมานสงฺคหา เทสนา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส วิย คุตฺติลาจริยสฺสาปิ วิภาวนวเสน ปวตฺตาติ ‘‘คุตฺติลวิมาน’’นฺตฺเวว สงฺคหํ อารุฬฺหา, วิมานานิ ปน อิตฺถิปฏิพทฺธานีติ อิตฺถิวิมาเนเยว สงฺคหิตานิ. ตา ปน อิตฺถิโย ¶ กสฺสปสฺส ทสพลสฺส กาเล ยถาวุตฺตธมฺมจรเณ อปราปรุปฺปนฺนเจตนาวเสน ทุติยตฺตภาวโต ปฏฺาย เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เอว สํสรนฺติโย อมฺหากมฺปิ ภควโต กาเล ตาวตึสภวเนเยว นิพฺพตฺตา, อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา กมฺมสริกฺขตาย คุตฺติลาจริเยน ปุจฺฉิตกาเล วิย พฺยากรึสูติ ทฏฺพฺพา.
คุตฺติลวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ททฺทลฺลวิมานวณฺณนา
ททฺทลฺลมานา ¶ วณฺเณนาติ ททฺทลฺลวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน นาลกคามเก อายสฺมโต เรวตตฺเถรสฺส อุปฏฺากสฺส อฺตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ทฺเว ธีตโร อเหสุํ, เอกา ภทฺทา นาม, อิตรา สุภทฺทา นาม. ตาสุ ภทฺทา ปติกุลํ คตา สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธิสมฺปนฺนา วฺฌา จ อโหสิ. สา สามิกํ อาห ‘‘มม กนิฏฺา สุภทฺทา นาม อตฺถิ, ตํ อาเนหิ, สจสฺสา ปุตฺโต ภเวยฺย, โส มมปิ ปุตฺโต สิยา, อยฺจ กุลวํโส น นสฺเสยฺยา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิ.
อถ ภทฺทา สุภทฺทํ โอวทิ ‘‘สุภทฺเท, ทานสํวิภาครตา ธมฺมจริยาย อปฺปมตฺตา โหหิ, เอวํ เต ทิฏฺธมฺมิโก สมฺปรายิโก จ อตฺโถ หตฺถคโต เอว โหตี’’ติ. สา ตสฺสา โอวาเท ตฺวา ¶ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชมานา เอกทิวสํ อายสฺมนฺตํ เรวตตฺเถรํ อตฺตฏฺมํ นิมนฺเตสิ. เถโร สุภทฺทาย ปฺุูปจยํ อากงฺขนฺโต สงฺฆุทฺเทสวเสน สตฺต ภิกฺขู คเหตฺวา ตสฺสา เคหํ อคมาสิ. สา ปสนฺนจิตฺตา อายสฺมนฺตํ เรวตตฺเถรํ เต จ ภิกฺขู ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ, เถโร อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา นิมฺมานรตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชิ. ภทฺทา ปน ปุคฺคเลสุ ทานานิ ทตฺวา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
อถ สุภทฺทา อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘‘เกน นุ โข อหํ ปฺุเน อิธูปปนฺนา’’ติ อาวชฺเชนฺตี ‘‘ภทฺทาย โอวาเท ตฺวา สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย ¶ อิมํ สมฺปตฺตึ สมฺปตฺตา, ภทฺทา นุ โข กหํ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺตี ตํ สกฺกสฺส ปริจาริกาภาเวน นิพฺพตฺตํ ทิสฺวา อนุกมฺปมานา ตสฺสา วิมานํ ปาวิสิ. อถ นํ ภทฺทา –
‘‘ททฺทลฺลมานา ¶ วณฺเณน, ยสสา จ ยสสฺสินี;
สพฺเพ เทเว ตาวตึเส, วณฺเณน อติโรจสิ.
‘‘ทสฺสนํ นาภิชานามิ, อิทํ ปมทสฺสนํ;
กสฺมา กายา นุ อาคมฺม, นาเมน ภาสเส มม’’นฺติ. –
ทฺวีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ. สาปิ ตสฺสา –
‘‘อหํ ภทฺเท สุภทฺทาสึ, ปุพฺเพ มานุสเก ภเว;
สหภริยา จ เต อาสึ, ภคินี จ กนิฏฺิกา.
‘‘สา อหํ กายสฺส เภทา, วิปฺปมุตฺตา ตโต จุตา;
นิมฺมานรตีนํ เทวานํ, อุปปนฺนา สหพฺยต’’นฺติ. – ทฺวีหิ คาถาหิ พฺยากาสิ;
๖๑๙-๒๐. ตตฺถ วณฺเณนาติ วณฺณาทิสมฺปตฺติยา. ทสฺสนํ นาภิชานามีติ อิโต ปุพฺเพ ตว ทสฺสนํ นาภิชานามิ, ตฺวํ มยา น ทิฏฺปุพฺพาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทํ ปมทสฺสน’’นฺติ. กสฺมา กายา นุ อาคมฺม, นาเมน ภาสเส มมนฺติ กตรเทวนิกายโต อาคนฺตฺวา ‘‘ภทฺเท’’ติ นาเมน มํ อาลปสิ.
๖๒๑. อหํ ¶ ภทฺเทติ เอตฺถ ภทฺเทติ อาลปนํ. สุภทฺทาสินฺติ อหํ สุภทฺทา นาม ตว ภคินี กนิฏฺิกา อาสึ อโหสึ, ตตฺถ ปุพฺเพ มานุสเก ภเว สหภริยา สมานภริยา เต ตยา เอกสฺเสว ภริยา, ตว ปติโน เอว ภริยา, อาสินฺติ อตฺโถ. ปุน ภทฺทา –
‘‘ปหูตกตกลฺยาณา, เต เทเว ยนฺติ ปาณิโน;
เยสํ ตฺวํ กิตฺตยิสฺสสิ, สุภทฺเท ชาติมตฺตโน.
‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา อนุสาสิตา;
กีทิเสเนว ทาเนน, สุพฺพเตน ยสสฺสินี.
‘‘ยสํ ¶ ¶ เอตาทิสํ ปตฺตา, วิเสสํ วิปุลมชฺฌคา;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
ตีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ. ปุน สุภทฺทา –
‘‘อฏฺเว ปิณฺฑปาตานิ, ยํ ทานํ อททํ ปุเร;
ทกฺขิเณยฺยสฺส สงฺฆสฺส, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
พฺยากาสิ.
๖๒๓. ตตฺถ ปหูตกตกลฺยาณา เต เทเว ยนฺตีติ ปหูตกตกลฺยาณา มหาปฺุา เต นิมฺมานรติโน เทเว ยนฺติ อุปฺปชฺชนวเสน คจฺฉนฺติ ปาณิโน สตฺตา, เยสํ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ อนฺตเร ตฺวํ อตฺตโน ชาตึ กิตฺตยิสฺสสิ กเถสีติ โยชนา.
๖๒๔. เกน วณฺเณนาติ เกน การเณน. กีทิเสเนวาติ เอวสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, กีทิเสน จาติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ. สุพฺพเตนาติ สุนฺทเรน วเตน, สุวิสุทฺเธน สีเลนาติ อตฺโถ.
๖๒๖. อฏฺเว ¶ ปิณฺฑปาตานีติ อฏฺนฺนํ ภิกฺขูนํ ทินฺนปิณฺฑปาเต สนฺธาย วทติ. อททนฺติ อทาสึ.
เอวํ สุภทฺทาย กถิเต ปุน ภทฺทา –
‘‘อหํ ตยา พหุตเร ภิกฺขู, สฺเต พฺรหฺมจารโย;
ตปฺเปสึ อนฺนปาเนน, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตยา พหุตรํ ทตฺวา, หีนกายูปคา อหํ;
กถํ ตฺวํ อปฺปตรํ ทตฺวา, วิเสสํ วิปุลมชฺฌคา;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
ปุจฺฉิ. ตตฺถ ¶ ตยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. ปุน สุภทฺทา –
‘‘มโนภาวนีโย ¶ ภิกฺขุ, สนฺทิฏฺโ เม ปุเร อหุ;
ตาหํ ภตฺเตน นิมนฺเตสึ, เรวตํ อตฺตนฏฺมํ.
‘‘โส เม อตฺถปุเรกฺขาโร, อนุกมฺปาย เรวโต;
สงฺเฆ เทหีติ มํโวจ, ตสฺสาหํ วจนํ กรึ.
‘‘สา ทกฺขิณา สงฺฆคตา, อปฺปเมยฺเย ปติฏฺิตา;
ปุคฺคเลสุ ตยา ทินฺนํ, น ตํ ตว มหปฺผล’’นฺติ. –
อตฺตนา กตกมฺมํ กเถสิ.
๖๓๑. ตตฺถ มโนภาวนีโยติ มนวฑฺฒนโก อุฬารคุณตาย สมฺภาวนีโย. สนฺทิฏฺโติ นิมนฺตนวเสน โพธิโต กถิโต. เตนาห ‘‘ตาหํ ภตฺเตน นิมนฺเตสึ, เรวตํ อตฺตนฏฺม’’นฺติ, ตํ มโนภาวนียํ อยฺยํ เรวตํ อตฺตนฏฺมํ ภตฺเตน อหํ นิมนฺเตสึ.
๖๓๒-๓. โส เม อตฺถปุเรกฺขาโรติ โส อยฺโย เรวโต ทานสฺส มหปฺผลภาวกรเณน มม ¶ อตฺถปุเรกฺขาโร หิเตสี. สงฺเฆ เทหีติ มํโวจาติ ‘‘ยทิ ตฺวํ สุภทฺเท อฏฺนฺนํ ภิกฺขูนํ ทาตุกามา, ยสฺมา ปุคฺคลคตาย ทกฺขิณาย สงฺฆคตา เอว ทกฺขิณา มหปฺผลตรา, ตสฺมา สงฺเฆ เทหิ, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ เทหี’’ติ มํ อภาสิ. ตนฺติ ตํ ทานํ.
เอวํ สุภทฺทาย วุตฺเต ภทฺทา ตมตฺถํ สมฺปฏิจฺฉนฺตี อุตฺตริ จ ตถา ปฏิปชฺชิตุกามา –
‘‘อิทาเนวาหํ ชานามิ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉรา;
สงฺเฆ ทานานิ ทสฺสามิ, อปฺปมตฺตา ปุนปฺปุน’’นฺติ. –
คาถมาห. สุภทฺทา ปน อตฺตโน เทวโลกเมว คตา. อถ ¶ สกฺโก เทวานมินฺโท สพฺเพ เทเว ตาวตึเส อตฺตโน สรีโรภาเสน อภิภุยฺย วิโรจมานํ สุภทฺทํ เทวธีตรํ ทิสฺวา ตฺจ ตาสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ตาวเทว จ สุภทฺทาย อนฺตรหิตาย ตํ ‘‘อยํ นามา’’ติ อชานนฺโต –
‘‘กา ¶ เอสา เทวตา ภทฺเท, ตยา มนฺตยเต สห;
สพฺเพ เทเว ตาวตึเส, วณฺเณน อติโรจตี’’ติ. –
ภทฺทํ ปุจฺฉิ. สาปิสฺส –
‘‘มนุสฺสภูตา เทวินฺท, ปุพฺเพ มานุสเก ภเว;
สหภริยา จ เม อาสิ, ภคินี จ กนิฏฺิกา,
สงฺเฆ ทานานิ ทตฺวาน, กตปฺุา วิโรจตี’’ติ. –
กเถสิ. อถ สกฺโก ตสฺสา สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ กเถสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ธมฺเมน ปุพฺเพ ภคินี, ตยา ภทฺเท วิโรจติ;
ยํ สงฺฆมฺหิ อปฺปเมยฺเย, ปติฏฺาเปสิ ทกฺขิณํ.
‘‘ปุจฺฉิโต ¶ หิ มยา พุทฺโธ, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเต;
วิปากํ สํวิภาคสฺส, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชานํ กมฺมผลํ สกํ;
วิปากํ สํวิภาคสฺส, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘เอโส ¶ หิ สงฺโฆ วิปุโล มหคฺคโต, เอสปฺปเมยฺโย อุทธีว สาคโร;
เอเต หิ เสฏฺา นรวีรสาวกา, ปภงฺกรา ธมฺมมุทีรยนฺติ.
‘‘เตสํ ¶ สุทินฺนํ สุหุตํ สุยิฏฺํ, เย สงฺฆมุทฺทิสฺส ททนฺติ ทานํ;
สา ทกฺขิณา สงฺฆคตา ปติฏฺิตา, มหปฺผลา โลกวิทูน วณฺณิตา.
‘‘เอตาทิสํ ยฺมนุสฺสรนฺตา, เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปนฺติ าน’’นฺติ.
๖๓๗. ตตฺถ ธมฺเมนาติ การเณน าเยน วา. ตยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. อิทานิ ตํ ‘‘ธมฺเมนา’’ติ วุตฺตการณํ ทสฺเสตุํ ยํ สงฺฆมฺหิ อปฺปเมยฺเย, ปติฏฺาเปสิ ทกฺขิณ’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปเมยฺเยติ คุณานุภาวสฺส อตฺตนิ กตานํ การานํ ผลวิเสสสฺส จ วเสน ปมินิตุํ อสกฺกุเณยฺเย.
๖๓๘-๙. อยฺจ อตฺโถ ภควโต สมฺมุขา จ สุโต, สมฺมุขา จ ปฏิคฺคหิโตติ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘ปุจฺฉิโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยชมานานนฺติ ททนฺตานํ. ปฺุเปกฺขาน ปาณินนฺติ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ปฺุผลํ อากงฺขนฺตานํ สตฺตานํ. โอปธิกนฺติ อุปธิ นาม ขนฺธา, อุปธิสฺส กรณสีลํ, อุปธิปโยชนนฺติ วา โอปธิกํ, อตฺตภาวชนกํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวิปากทายกํ.
๖๔๐. ชานํ กมฺมผลํ สกนฺติ สตฺตานํ สกํ สกํ ยถาสกํ ปฺุํ ปฺุผลฺจ หตฺถตเล อามลกํ วิย ชานนฺโต. สกนฺติ วา ยการสฺส กการํ กตฺวา วุตฺตํ, สยํ อตฺตนาติ อตฺโถ.
๖๔๑. ปฏิปนฺนาติ ปฏิปชฺชมานา, มคฺคฏฺาติ อตฺโถ. อุชุภูโตติ ¶ อุชุปฏิปตฺติยา อุชุภาวํ ปตฺโต ทกฺขิเณยฺโย ชาโต. ปฺาสีลสมาหิโตติ ปฺาย สีเลน จ สมาหิโต, ทิฏฺิสีลสมฺปนฺโน อริยาย ทิฏฺิยา อริเยน สีเลน จ สมนฺนาคโต. เตนาปิสฺส ปรมตฺถสงฺฆภาวเมว วิภาเวติ. ทิฏฺิสีลสามฺเน สงฺฆฏิตตฺตา หิ สงฺโฆ ¶ . อถ วา สมาหิตํ สมาธิ, ปฺา สีลํ สมาหิตฺจ อสฺส อตฺถีติ ปฺาสีลสมาหิโต. เตนสฺส สีลาทิธมฺมกฺขนฺธตฺตยสมฺปนฺนตาย อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวํ วิภาเวติ.
๖๔๓. วิปุโล มหคฺคโตติ คุเณหิ มหตฺตํ คโตติ มหคฺคโต, ตโต เอว อตฺตนิ กตานํ การานํ ผลเวปุลฺลเหตุตาย วิปุโล. อุทธีว สาคโรติ ยถา อุทกํ เอตฺถ ธียตีติ ‘‘อุทธี’’ติ ลทฺธนาโม สาคโร, ‘‘เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานี’’ติอาทินา อุทกโต อปฺปเมยฺโย, เอวเมส คุณโตติ อตฺโถ. เอเต หีติ หิ-สทฺโท อวธารเณ นิปาโต, เอเต เอว เสฏฺาติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สงฺฆา วา คณา วา, ตถาคตสาวกสงฺโฆ เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒).
นรวีรสาวกาติ นเรสุ วีริยสมฺปนฺนสฺส นรสฺส สาวกา. ปภงฺกราติ โลกสฺส าณาโลกกรา. ธมฺมมุทีรยนฺตีติ ธมฺมํ อุทฺทิสนฺติ. กถํ? ธมฺมสามินา หิ ธมฺมปชฺโชโต อริยสงฺเฆ ปิโต.
๖๔๔. เย สงฺฆมุทฺทิสฺส ททนฺติ ทานนฺติ เย สตฺตา อริยสงฺฆํ อุทฺทิสฺส สมฺมุติสงฺเฆ อนฺตมโส ¶ โคตฺรภุปุคฺคเลสุปิ ทานํ ททนฺติ, ตํ ทานํ สํวิภาควเสน ทินฺนมฺปิ สุทินฺนํ, อาหุนปาหุนวเสน หุตมฺปิ สุหุตํ, มหายาควเสน ยิฏฺมฺปิ สุยิฏฺเมว โหติ. กสฺมา? ยสฺมา สา ทกฺขิณา สงฺฆคตา ปติฏฺิตา มหปฺผลา โลกวิทูน วณฺณิตาติ, โลกวิทูหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ‘‘น ตฺเววาหํ, อานนฺท, เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย ¶ ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ มหปฺผลตรํ วทามิ (ม. นิ. ๓.๓๘๐). ปฺุํ อากงฺขมานานํ, สงฺโฆ เว ยชตํ มุขํ (ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๗๔; มหาว. ๓๐๐). อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ (ม. นิ. ๑.๗๔; สํ. นิ. ๕.๙๙๗) จ อาทินา มหปฺผลตา วณฺณิตา ปสตฺถา โถมิตาติ อตฺโถ.
๖๔๕. อีทิสํ ยฺมนุสฺสรนฺตาติ เอตาทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส อตฺตนา กตํ ทานํ อนุสฺสรนฺตา. เวทชาตาติ ชาตโสมนสฺสา. วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ ¶ สมูลนฺติ มจฺเฉรเมว จิตฺตสฺส มลินภาวกรณโต มจฺเฉรมลํ, อถ วา มจฺเฉรฺจ อฺํ อิสฺสาโลภโทสาทิมลฺจาติ มจฺเฉรมลํ. ตฺจ อวิชฺชาวิจิกิจฺฉาวิปลฺลาสาทีหิ สห มูเลหีติ สมูลํ วิเนยฺย วินยิตฺวา วิกฺขมฺเภตฺวา อนินฺทิตฺวา สคฺคมุเปนฺติ านนฺติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิมํ ปน สพฺพํ ปวตฺตึ สกฺโก เทวานมินฺโท ‘‘ททฺทลฺลมานา วณฺเณนา’’ติอาทินา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิกฺขิ, อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต อาโรเจสิ, ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิ.
ททฺทลฺลวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เปสวตีวิมานวณฺณนา
ผลิกรชตเหมชาลฉนฺนนฺติ เปสวตีวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน มคเธสุ นาลกคาเม เอกสฺมึ คหปติมหาสารกุเล เปสวตี นาม กุลสุณฺหา อโหสิ. สา กิร กสฺสปสฺส ภควโต โยชนิเก กนกถูเป กยิรมาเน ทาริกา หุตฺวา มาตรา สทฺธึ เจติยฏฺานํ คนฺตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ อิเม, อมฺม, กโรนฺตี’’ติ? ‘‘เจติยํ กาตุํ สุวณฺณิฏฺกา ¶ กโรนฺตี’’ติ. ตํ สุตฺวา ทาริกา ปสนฺนมานสา มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, มม คีวาย อิทํ โสวณฺณมยํ ขุทฺทกปิฬนฺธนํ อตฺถิ, อิมาหํ เจติยตฺถาย ¶ เทมี’’ติ. มาตา ‘‘สาธุ เทหี’’ติ วตฺวา ตํ คีวโต โอมฺุจิตฺวา สุวณฺณการสฺส หตฺเถ อทาสิ ‘‘อิทํ อิมาย ทาริกาย ปริจฺจชิตํ, อิมมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา อิฏฺกํ กโรหี’’ติ. สุวณฺณกาโร ตถา อกาสิ. สา ทาริกา อปรภาเค กาลํ กตฺวา เตเนว ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา สุคติยํเยว อปราปรํ สํสรนฺตี อมฺหากํ ภควโต กาเล นาลกคาเม นิพฺพตฺตา อนุกฺกเมน ทฺวาทสวสฺสิกา ชาตา.
สา เอกทิวสํ มาตรา เปสิตํ มูลํ คเหตฺวา เตลตฺถาย อฺตรํ อาปณํ อคมาสิ. ตสฺมิฺจ อาปเณ อฺตโร กุฏุมฺพิยปุตฺโต ปิตรา ¶ นิทหิตฺวา ปิตํ พหุํ หิรฺสุวณฺณํ มุตฺตามณิรตนานิ จ คเหตุํ อุทฺธรนฺโต อาปณิโก กมฺมพเลน กถลปาสาณสกฺขรรูเปน อุปฏฺหนฺตานิ ทิสฺวา ตโต เอกเทสํ ‘‘ปฺุวนฺตานํ วเสน หิรฺสุวณฺณาทิ ภวิสฺสตี’’ติ วีมํสิตุํ ราสึ กตฺวา เปสิ. อถ นํ สา ทาริกา ทิสฺวา ‘‘กสฺมา อาปเณ รตนานิ เอวํ ปิตานิ, นนุ นาม สมฺมเทว ปฏิสาเมตพฺพานี’’ติ อาห. อาปณิโก ตํ สุตฺวา ‘‘มหาปฺุา อยํ ทาริกา, อิมิสฺสา วเสน สพฺพมิทํ หิรฺาทิ เอว หุตฺวา อมฺหากํ วินิโยคํ คมิสฺสติ, สงฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตสฺสา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อิมํ ทาริกํ มยฺหํ ปุตฺตสฺสตฺถาย เทหี’’ติ วาเรตฺวา พหุธนํ ทตฺวา อาวาหวิวาหํ กตฺวา ตํ อตฺตโน เคหํ อาเนสิ. อถสฺสา สีลาจารํ ตฺวา ภณฺฑาคารํ วิวริตฺวา ‘‘กึ เอตฺถ ปสฺสสี’’ติ วตฺวา ตาย ‘‘หิรฺสุวณฺณมณิเมว ราสิกตํ ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘เอตานิ อมฺหากํ กมฺมพเลน อนฺตรธายนฺตานิ ตว ปฺุวิเสเสน ปุน วิเสสานิ ชาตานิ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย อิมสฺมึ เคเห สพฺพํ ตฺวํเยว วิจาเรหิ ¶ , ตยา ทินฺนเมว มยํ ปริภฺุชิสฺสามา’’ติ วตฺวา ตโต ปภุติ ตํ ‘‘เปสวตี’’ติ โวหรึสุ.
เตน จ สมเยน อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อายุสงฺขารานํ ปริกฺขีณภาวํ ตฺวา ‘‘มยฺหํ มาตุยา รูปสาริพฺราหฺมณิยา โปสาวนิกมูลํ ทตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ อาณาย มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา อเนเกหิ ถุติสหสฺเสหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ยาว ทสฺสนวิสยาติกฺกมา อภิมุโขว อปกฺกมิตฺวา ปุน วนฺทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วิหารา นิกฺขมฺม ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สมสฺสาเสตฺวา จตสฺโสปิ ปริสา นิวตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน นาลกคามํ ปตฺวา มาตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปจฺจูสสมเย ชาโตวรเก ปรินิพฺพายิ. ปรินิพฺพุตสฺส จสฺส สรีรสกฺการกรณวเสน เทวา เจว มนุสฺสา จ สตฺตาหํ วีตินาเมสุํ, อครุจนฺทนาทีหิ หตฺถสตุพฺเพธํ จิตกมกํสุ.
เปสวตีปิ ¶ เถรสฺส ปรินิพฺพานํ สุตฺวา ‘‘คนฺตา ปูเชสฺสามี’’ติ สุวณฺณปุปฺเผหิ คนฺธชาเตหิ จ ปูริตานิ จงฺโกฏกานิ คาหาเปตฺวา คนฺตุกามา ¶ สสุรํ อาปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘ตฺวํ ครุภารา, ตตฺถ จ มหาชนสมฺมทฺโท, ปุปฺผคนฺธานิ เปเสตฺวา อิเธว โหหี’’ติ วุตฺตาปิ สทฺธาชาตา ‘‘ยทิปิ เม ตตฺถ ชีวิตนฺตราโย สิยา, คนฺตาว ปูชาสกฺการํ กริสฺสามี’’ติ ตํ วจนํ อคฺคเหตฺวา สปริวารา ตตฺถ คนฺตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา กตฺชลี อฏฺาสิ. ตสฺมิฺจ สมเย เถรํ ปูเชตุํ อาคตานํ ราชปริสานํ หตฺถี มตฺโต หุตฺวา ตํ ปเทสํ อุปคฺฉิ. ตํ ทิสฺวา มรณภยภีเตสุ มนุสฺเสสุ ปลายนฺเตสุ ชนสมฺมทฺเทน ปติตํ เปสวตึ มหาชโน อกฺกมิตฺวา มาเรสิ. สา ปูชาสกฺการํ กตฺวา เถรคตาย สทฺธาย สมฺปนฺนจิตฺตา เอว ¶ กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิ.
สา ตาวเทว อตฺตโน ทิพฺพสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘กีทิเสน นุ โข ปฺุเน มยา เอสา ลทฺธา’’ติ, ตสฺสา เหตุํ อุปธาเรนฺตี เถรํ อุทฺทิสฺส กตํ ปูชาสกฺการํ ทิสฺวา, รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนมานสา สตฺถารํ วนฺทิตุํ อจฺฉราสหสฺสปริวุตา สฏฺิสกฏภาราลงฺการปฏิมณฺฑิตตฺตภาวา สุมหติยา เทวิทฺธิยา จนฺโท วิย จ สูริโย วิย จ ทส ทิสา โอภาสยมานา สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอรุยฺห ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. เตน จ สมเยน อายสฺมา วงฺคีโส ภควโต สมีเป นิสินฺโน ภควนฺตํ เอวมาห ‘‘ปฏิภาติ มํ ภควา อิมิสฺสา เทวตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิตุ’’นฺติ. ‘‘ปฏิภาตุ ตํ, วงฺคีสา’’ติ ภควา อโวจ. อถ อายสฺมา วงฺคีโส ตาย เทวตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิตุกาโม ปมํ ตาวสฺสา วิมานํ สํวณฺเณนฺโต อาห –
‘‘ผลิกรชตเหมชาลฉนฺนํ, วิวิธจิตฺรตลมทฺทสํ สุรมฺมํ;
พฺยมฺหํ สุนิมฺมิตํ โตรณูปปนฺนํ, รุจกุปกิณฺณมิทํ สุภํ วิมานํ.
‘‘ภาติ จ ทส ทิสา นเภว สุริโย, สรเท ตโมนุโท สหสฺสรํสี;
ตถา ตปติ มิทํ ตว วิมานํ, ชลมิว ธูมสิโข นิเส นภคฺเค.
‘‘มุสตีว ¶ นยนํ สเตรตาว, อากาเส ปิตมิทํ มนฺุํ;
วีณามุรชสมฺมตาฬฆุฏฺํ, อิทฺธํ อินฺทปุรํ ยถา ตเวทํ.
‘‘ปทุมกุมุทุปฺปลกุวลยํ ¶ , โยธิกพนฺธุกโนชกา จ สนฺติ;
สาลกุสุมิตปุปฺผิตา ¶ อโสกา, วิวิธทุมคฺคสุคนฺธเสวิตมิทํ.
‘‘สฬลลพุชภุชกสํยุตฺตา, กุสกสุผุลฺลิตลตาวลมฺพินีหิ;
มณิชาลสทิสา ยสสฺสินี, รมฺมา โปกฺขรณี อุปฏฺิตา เต.
‘‘อุทกรุหา จ เยตฺถิ ปุปฺผชาตา, ถลชา เย จ สนฺติ รุกฺขชาตา;
มานุสกามานุสฺสกา จ ทิพฺพา, สพฺเพ ตุยฺหํ นิเวสนมฺหิ ชาตา.
‘‘กิสฺส สํยมทมสฺสยํ วิปาโก, เกนาสิ กมฺมผเลนิธูปปนฺนา;
ยถา จ เต อธิคตมิทํ วิมานํ, ตทนุปทํ อวจาสิฬารปมฺเห’’ติ.
๖๔๖. ตตฺถ ผลิกรชตเหมชาลฉนฺนนฺติ ผลิกมณีหิ รชตเหมชาเลหิ จ ฉาทิตํ, ผลิกมณิมยาหิ ภิตฺตีหิ รชตเหมมเยหิ ชาเลหิ จ สมนฺตโต เหฏฺา จ อุปริ จ ฉาทิตํ, วิวิธวณฺณานํ วิจิตฺตสนฺนิเวสานฺจ ตลานํ ภูมีนํ วเสน วิวิธจิตฺรตลํ อทฺทสํ ปสฺสึ. สุรมฺมนฺติ สุฏฺุ รมณียํ. วิหริตุกามา วสนฺติ เอตฺถาติ พฺยมฺหํ, ภวนํ. โตรณูปปนฺนนฺติ วิวิธมาลากมฺมาทิวิจิตฺเตน สตฺตรตนมเยน โตรเณน อุเปตํ. โตรณนฺติ วา ทฺวารโกฏฺกปาสาทสฺส นามํ, เตน จ อเนกภูมเกน ¶ วิจิตฺตากาเรน ตํ วิมานํ อุเปตํ. รุจกุปติณฺณนฺติ สุวณฺณวาลิกาหิ โอกิณฺณงฺคณํ. วาลิกสทิสา หิ สุวณฺณขณฺฑา รุจา นาม, รุจเมว รุจกนฺติ วุตฺตํ. สุภนฺติ โสภติ, สุฏฺุ ภาตีติ วา สุภํ. วิมานนฺติ วิสิฏฺมานํ, ปมาณโต มหนฺตนฺติ อตฺโถ.
๖๔๗. ภาตีติ ¶ โชตติ อุชฺชลติ. นเภว สุริโยติ อากาเส อาทิจฺโจ วิย. สรเทติ สรทสมเย. ตโมนุโทติ อนฺธการวิทฺธํสโน. ตถา ตปติ มิทนฺติ ยถา สรทกาเล สหสฺสรํสี สูริโย, ตถา ตปติ ทิพฺพติ อิทํ ตว วิมานํ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. ชลมิว ธูมสิโขติ ชลนฺโต อคฺคิ วิย. อคฺคิ หิ ตสฺส อคฺคโต ธูโม ปฺายตีติ ‘‘ธูมสิโข ธูมเกตู’’ติ จ วุจฺจติ. นิเสติ นิสติ, รตฺติยนฺติ อตฺโถ. นภคฺเคติ นภโกฏฺาเส, อากาสปเทเสติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นคคฺเค’’ติ วา ปาโ, ปพฺพตสิขเรติ อตฺโถ. อิทํ ตว วิมานนฺติ โยชนา.
๖๔๘. มุสตีว ¶ นยนนฺติ อติวิย อตฺตโน ปภสฺสรตาย ปฏิหนนฺตํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ อเทนฺตํ โอโลเกนฺตานํ จกฺขุํ มุสติ วิย. เตนาห ‘‘สเตรตาวา’’ติ, วิชฺชุลตา วิยาติ อตฺโถ. วีณามุรชสมฺมตาฬฆุฏฺนฺติ มหตีอาทิวีณานํ เภริอาทิปฏหานํ หตฺถตาฬกํสตาฬานฺจ สทฺเทหิ โฆสิตํ เอกนินฺนาทํ. อิทฺธนฺติ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ ทิพฺพสมฺปตฺติยา จ สมิทฺธํ. อินฺทปุรํ ยถาติ สุทสฺสนนครํ วิย.
๖๔๙. ปทุมานิ จ กุมุทานิ จ อุปฺปลานิ จ กุวลยานิ จ ปทุมกุมุทุปฺปลกุวลยนฺติ เอกตฺตวเสน วุตฺตํ. อตฺถีติ วจนํ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปทุมคฺคหเณน ปุณฺฑรีกมฺปิ คหิตํ, กุมุทคฺคหเณน เสตรตฺตเภทานิ สพฺพานิ กุมุทานิ, อุปฺปลคฺคหเณน รตฺตอุปฺปลํ สพฺพา วา อุปฺปลชาติ, กุวลยคฺคหเณน นีลุปฺปลเมว คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. โยธิกพนฺธุกโนชกา จ สนฺตีติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํ, โยธิกพนฺธุชีวกอโนชกรุกฺขา จ สนฺตีติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘อโนชกาปิ สนฺตี’’ติ ปาํ วตฺวา ‘‘อโนชกาปีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. สาลกุสุมิตปุปฺผิตา อโสกาติ สาลา กุสุมิตา ปุปฺผิตา อโสกาติ โยเชตพฺพํ ¶ . วิวิธทุมคฺคสุคนฺธเสวิตมิทนฺติ นานาวิธานํ อุตฺตมรุกฺขานํ ¶ โสภเนหิ คนฺเธหิ เสวิตํ ปริภาวิตํ อิทํ เต วิมานนฺติ อตฺโถ.
๖๕๐. สฬลลพุชภุชกสํยุตฺตาติ ตีเร ิเตหิ สฬเลหิ ลพุเชหิ ภุชกรุกฺเขหิ จ สหิตา. ภุชโก นาม เอโก สุคนฺธรุกฺโข เทวโลเก จ คนฺธมาทเน จ อตฺถิ, อฺตฺถ นตฺถีติ วทนฺติ. กุสกสุผุลฺลิตลตาวลมฺพินีหีติ กุสเกหิ ตาลนาฬิเกราทีหิ ติณชาตีหิ โอลมฺพมานาหิ สนฺตานกวลฺลิอาทีหิ สุฏฺุ กุสุมิตลตาหิ จ สํยุตฺตาติ โยชนา. มณิชาลสทิสาติ มณิชาลสทิสชลา. ‘‘มณิชลสทิสา’’ติปิ ปาฬิ, มณิสทิสชลาติ อตฺโถ. ยสสฺสินีติ เทวตาย อาลปนํ. อุปฏฺิตา เตติ ยถาวุตฺตคุณา รมณียา โปกฺขรณี ตว วิมานสมีเป ิตา.
๖๕๑. อุทกรุหาติ ยถาวุตฺเต ปทุมาทิเก สนฺธาย วทติ. เยตฺถีติ เย อตฺถิ. ถลชาติ โยธิกาทิกา. เย จ สนฺตีติ เย อฺเปิ รุกฺขชาตา ปุปฺผูปคา จ ผลูปคา จ, เตปิ ตว วิมานสมีเป สนฺติเยว.
๖๕๒. กิสฺส สํยมทมสฺสยํ วิปาโกติ กายสํยมาทีสุ กีทิสสฺส สํยมสฺส, อินฺทฺริยทมนาทีสุ กีทิสสฺส ทมสฺส อยํ วิปาโก. เกนาสีติ อฺเมว อุปปตฺตินิพฺพตฺตกํ, อฺํ ¶ อุปโภคสุขนิพฺพตฺตกํ โหตีติ ‘‘เกนาสิ กมฺมผเลนิธูปปนฺนา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ยถา จ เต อธิคตมิทํ วิมาน’’นฺติ อาห. ตตฺถ กมฺมผเลนาติ กมฺมผเลน วิปจฺจิตุํ อารทฺเธนาติ วจนเสโส, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํ. ตทนุปทํ อวจาสีติ ตํ กมฺมํ มยา วุตฺตปทสฺส อนุปทํ อนุรูปปทํ กตฺวา กเถยฺยาสิ. อฬารปมฺเหติ พหลสํหตปขุเม, โคปขุเมติ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ เทวตา อาห –
‘‘ยถา จ เม อธิคตมิทํ วิมานํ, โกฺจมยูรจโกร สงฺฆจริตํ;
ทิพฺยปิลวหํสราชจิณฺณํ, ทิชการณฺฑวโกกิลาภินทิตํ.
‘‘นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขวิวิธา ¶ , ปาฏลิชมฺพุอโสกรุกฺขวนฺตํ;
ยถา จ เม อธิคตมิทํ วิมานํ, ตํ เต ปเวทยามิ สุโณหิ ภนฺเต.
‘‘มคธวรปุรตฺถิเมน, นาลกคาโม นาม อตฺถิ ภนฺเต;
ตตฺถ อโหสึ ปุเร สุณิสา, เปสวตีติ ตตฺถ ชานึสุ มมํ.
‘‘สาหมปจิตตฺถธมฺมกุสลํ, เทวมนุสฺสปูชิตํ มหนฺตํ;
อุปติสฺสํ นิพฺพุตมปฺปเมยฺยํ, มุทิตมนา กุสุเมหิ อพฺภุกิรึ.
‘‘ปรมคติคตฺจ ปูชยิตฺวา, อนฺติมเทหธรํ อิสึ อุฬารํ;
ปหาย มานุสกํ สมุสฺสยํ, ติทสคตา อิธ มาวสามิ าน’’นฺติ.
๖๕๓. ตตฺถ โกฺจมยูรจโกรสงฺฆจริตนฺติ สารสสิขณฺฑิกุมฺภการกุกฺกุฏคเณหิ ตตฺถ ตตฺถ วิจริตํ. ทิพฺยปิลวหํสราชจิณฺณนฺติ อุทเก ปิลวิตฺวา วิจรณโต ‘‘ปิลวา’’ติ ลทฺธนาเมหิ อุทกสกุเณหิ หํสราเชหิ จ ตหึ ตหึ วิจริตํ. ทิชการณฺฑวโกกิลาภินทิตนฺติ การณฺฑเวหิ กาทมฺเพหิ โกกิเลหิ อฺเหิ จ ทิเชหิ อภินาทิตํ.
๖๕๔. นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขวิวิธาติ นานาวิธสาขาปสาขวนฺตา นานาปุปฺผรุกฺขา นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขา ¶ , เตหิ วิวิธํ จิตฺตาการํ วิจิตฺตสนฺนิเวสํ นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขวิวิธา ¶ . ‘‘วิวิธ’’นฺติ หิ วตฺตพฺเพ ‘‘วิวิธา’’ติ วุตฺตํ. สนฺตานกาติ หิ กามวลฺลิโย, นานาวิธปุปฺผรุกฺขา จ วิวิธา เอตฺถ สนฺติ ¶ , เตหิ วา วิวิธนฺติ นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขวิวิธา. ‘‘นานาสนฺตานกปุปฺผรุกฺขวิวิธํ, ปาฏลิชมฺพุอโสกรุกฺขวนฺต’’นฺติ จ เกจิ ปนฺติ. เตหิ ‘‘ปุปฺผรุกฺขา สนฺตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ปุปฺผรุกฺขา’’ติ วา อวิภตฺติกนิทฺเทโส, ปุปฺผรกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๖๕๕. มคธวรปุรตฺถิเมนาติ มคธวเร ปุรตฺถิเมน, อภิสมฺโพธิฏฺานตาย อุตฺตเม มคธรฏฺเ ปุรตฺถิมทิสาย. ตตฺถ อโหสึ ปุเร สุณิสาติ ปุพฺเพ อหํ ตสฺมึ นาลกคาเม เอกสฺมึ คหปติกุเล สุณิสา สุณฺหา อโหสึ.
๖๕๖. สาติ สยํ. อตฺเถ จ ธมฺเม จ กุสโลติ อตฺถธมฺมกุสโล, ภควา. อปจิโต อตฺถธมฺมกุสโล เอเตนาติ อปจิตตฺถธมฺมกุสโล, ธมฺมเสนาปติ, ตํ. อปจิตํ วา อปจโย, นิพฺพานํ, ตสฺมึ อวสิฏฺอตฺถธมฺเม จ กุสลํ, อปจิเต วา ปูชนีเย อตฺเถ ธมฺเม นิโรเธ มคฺเค จ กุสลํ. มหนฺเตหิ อุฬาเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหนฺตํ. กุสุเมหีติ รตนมเยหิ อิตเรหิ จ กุสุเมหิ.
๖๕๗. ปรมคติคตนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ปตฺตํ. สมุสฺสยนฺติ สรีรํ. ติทสคตาติ ติทสภวนํ คตา, ตาวตึสํ เทวนิกายํ อุปปนฺนา. อิธาติ อิมสฺมึ เทวโลเก. อาวสามิ านนฺติ อิมํ วิมานํ อธิวสามิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ อายสฺมตา วงฺคีเสน เทวตาย จ กถิตกถามคฺคํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ภควา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ¶ ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
เปสวตีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. มลฺลิกาวิมานวณฺณนา
ปีตวตฺเถ ¶ ปีตธเชติ มลฺลิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนมาทึ กตฺวา ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา กตพุทฺธกิจฺเจ กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลราชูนํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสเวลายํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต ¶ ภควติ โลกนาเถ เทวมนุสฺเสหิ ตสฺส สรีรปูชาย กยิรมานาย ตทา กุสินารายํ วสมานา พนฺธุลมลฺลสฺส ภริยา มลฺลราชปุตฺตี มลฺลิกา นาม อุปาสิกา สทฺธา ปสนฺนา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย ปสาธนสทิสํ อตฺตโน มหาลตาปสาธนํ คนฺโธทเกน โธวิตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเกน มชฺชิตฺวา อฺฺจ พหุํ คนฺธมาลาทึ คเหตฺวา ภควโต สรีรํ ปูเชสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน มลฺลิกาวตฺถุ ธมฺมปทวณฺณนายํ อาคตเมว.
สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, เตน ปูชานุภาเวน อสฺสา อฺเหิ อสาธารณา อุฬารา ทิพฺพสมฺปตฺติ อโหสิ. วตฺถาลงฺการวิมานานิ สตฺตรตนสมุชฺชลานิ วิเสสโต สิงฺคีสุวณฺโณภาสานิ อติวิย ปภสฺสรานิ สพฺพา ทิสา อาสิฺจมานาว สุวณฺณรสธาราปิฺชรา กโรนฺติ. อถายสฺมา นารโท เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ ทิสฺวา อุปคฺฉิ. สา ตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. โส ตํ –
‘‘ปีตวตฺเถ ปีตธเช, ปีตาลงฺการภูสิเต;
ปีตนฺตราหิ วคฺคูหิ, อปิฬนฺธาว โสภสิ.
‘‘กา กมฺพุกายูรธเร, กฺจนาเวฬภูสิเต;
เหมชาลกสฺฉนฺเน, นานารตนมาลินี.
‘‘โสวณฺณมยา ¶ โลหิตงฺคมยา จ, มุตฺตามยา เวฬุริยมยา จ;
มสารคลฺลา สหโลหิตงฺคา, ปาเรวตกฺขีหิ มณีหิ จิตฺตตา.
‘‘โกจิ ¶ โกจิ เอตฺถ มยูรสุสฺสโร, หํสสฺสรฺโ กรวีกสุสฺสโร;
เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป, ปฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ.
‘‘รโถ จ เต สุโภ วคฺคุ, นานารตนจิตฺติโต;
นานาวณฺณาหิ ธาตูหิ, สุวิภตฺโตว โสภติ.
‘‘ตสฺมึ รเถ กฺจนพิมฺพวณฺเณ, ยา ตฺวํ ิตา ภาสสิมํ ปเทสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. – ปุจฺฉิ;
๖๕๘. ตตฺถ ¶ ปีตวตฺเถติ ปริสุทฺธจามีกรปภสฺสรตาย ปีโตภาสนิวาสเน. ปีตธเชติ วิมานทฺวาเร รเถ จ สมุสฺสิตเหมมยวิปุลเกตุภาวโต ปีโตภาสธเช. ปีตาลงฺการภูสิเตติ ปีโตภาเสหิ อาภรเณหิ อลงฺกเต. สติปิ อลงฺการานํ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธรตนวิจิตฺตภาเว ตาทิสสุจริตวิเสสนิพฺพตฺตตาย ปน สุปริสุทฺธจามีกรมรีจิชาลวิชฺโชติตตฺตา วิเสสโต ปีตนิภาสานิ ตสฺสา อาภรณานิ อเหสุํ. ปีตนฺตราหีติ ปีตวณฺเณหิ อุตฺตริเยหิ. ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๕๒๓-๕๒๔) นิวาสเน อนฺตรสทฺโท อาคโต, อิธ ปน ‘‘อนฺตรสาฏกา’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตริเย ทฏฺพฺโพ. อนฺตรา อุตฺตริยํ อุตฺตราสงฺโค อุปสํพฺยานนฺติ ปริยายสทฺทา เอเต. วคฺคูหีติ โสภเนหิ สณฺหมฏฺเหิ. อปิฬนฺธาว โสภสีติ ตฺวํ อิเมหิ อลงฺกาเรหิ ¶ อนลงฺกตาปิ อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยาว โสภสิ. เต ปน อลงฺการา ตว สรีรํ ปตฺวา โสภนฺติ, ตสฺมา อนลงฺกตาปิ ตฺวํ อลงฺกตสทิสีติ อธิปฺปาโย.
๖๕๙. กา กมฺพุกายูรธเรติ กา ตฺวํ กตรเทวนิกายปริยาปนฺนา สุวณฺณมยปริหารกธเร, สุวณฺณมยเกยูรธเร วา. กมฺพุปริหารกนฺติ จ หตฺถาลงฺการวิเสโส วุจฺจติ, กายูรนฺติ ภุชาลงฺการวิเสโส. อถ วา กมฺพูติ สุวณฺณํ, ตสฺมา กมฺพุกายูรธเร สุวณฺณมยพาหาภรณธเรติ ¶ อตฺโถ. กฺจนาเวฬภูสิเตติ กฺจนมยาเวฬปิฬนฺธนภูสิเต. เหมชาลกสฺฉนฺเนติ รตนปริสิพฺพิเตน เหมมเยน ชาลเกน ฉาทิตสรีเร. นานารตนมาลินีติ นกฺขตฺตมาลาย วิย กาฬปกฺขรตฺติยํ สีเส ปฏิมุกฺกาหิ วิวิธาหิ รตนาวลีหิ นานารตนมาลินี กา ตฺวนฺติ ปุจฺฉติ.
๖๖๐. โสวณฺณมยาติอาทิ ยาหิ รตนมาลาหิ สา เทวตา นานารตนมาลินีติ วุตฺตา, ตาสํ ทสฺสนํ. ตตฺถ โสวณฺณมยาติ สิงฺคีสุวณฺณมยา มาลา. โลหิตงฺคมยาติ ปทุมราคาทิรตฺตมณิมยา. มสารคลฺลาติ มสารคลฺลมณิมยา. สหโลหิตงฺคาติ โลหิตงฺคมณิมยาหิ สทฺธึ กพรมณิมยา เจว โลหิตงฺคสงฺขาตรตฺตมณิมยา จาติ อตฺโถ. ปาเรวตกฺขีหิ มณีหิ จิตฺตตาติ ปาเรวตกฺขิสทิเสหิ มณีหิ ยถาวุตฺตมณีหิ จ สงฺขตจิตฺตภาวา อิมา ตว เกสหตฺเถ รตนมาลาติ อธิปฺปาโย.
๖๖๑. โกจิ โกจีติ เอกจฺโจ เอกจฺโจ. เอตฺถาติ เอเตสุ มาลาทาเมสุ. มยูรสุสฺสโรติ มยูโร วิย สุนฺทรนาโท. หํสสฺสรฺโติ หํสสฺสโร อฺโ, หํสสทิสสฺสโร อปโร. กรวีกสุสฺสโรติ กรวีโก วิย โสภนสฺสโร. เตสํ มาลาทามานํ ยถา มยูรสฺสโร, หํสสฺสโร ¶ , กรวีกสฺสโร, เอวํ วคฺคุรูโป มธุรากาโร สโร สุยฺยติ. กิมิว ¶ ? ปฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ. ยถา กุสเลน วาทิเต ปฺจงฺคิเก ตูริเย, เอวํ เตสํ สโร สุยฺยติ, วคฺคุรูโปติ อตฺโถ. ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ.
๖๖๒. นานาวณฺณาหิ ธาตูหีติ อเนกรูปาหิ อกฺขจกฺกอีสาทิอวยวธาตูหิ. สุวิภตฺโตว โสภตีติ อวยวานํ อฺมฺํ ยุตฺตปฺปมาณตาย วิภตฺติวิภาคสมฺปตฺติยา จ สุวิภตฺโตว หุตฺวา วิราชติ. อถ วา สุวิภตฺโตวาติ เกวลํ กมฺมนิพฺพตฺโตปิ สุสิกฺขิเตน สิปฺปาจริเยน วิภตฺโตว วิรจิโต วิย โสภตีติ อตฺโถ.
๖๖๓. กฺจนพิมฺพวณฺเณติ สาติสยํ ปีโตภาสตาย กฺจนพิมฺพกสทิเส ตสฺมึ รเถ. กฺจนพิมฺพวณฺเณติ วา ตสฺสา เทวตาย อาลปนํ ¶ , คนฺโธทเกน โธวิตฺวา ชาติหิงฺคุลกรเสน มชฺชิตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเกน มชฺชิตกฺจนปฏิมาสทิเสติ อตฺโถ. ภาสสิมํ ปเทสนฺติ อิมํ สกลมฺปิ ภูมิปเทสํ ภาสยสิ วิชฺโชตยสิ.
เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สาปิ เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘โสวณฺณชาลํ มณิโสณฺณจิตฺติตํ, มุตฺตาจิตํ เหมชาเลน ฉนฺนํ;
ปรินิพฺพุเต โคตเม อปฺปเมยฺเย, ปสนฺนจิตฺตา อหมาภิโรปยึ.
‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กุสลํ พุทฺธวณฺณิตํ;
อเปตโสกา สุขิตา, สมฺปโมทามนามยา’’ติ.
๖๖๔. ตตฺถ โสวณฺณชาลนฺติ สรีรปฺปมาเณน กตํ สุวณฺณมยํ ชาลํ. มณิโสณฺณจิตฺติตนฺติ สีสาทิฏฺาเนสุ สีสูปคคีวูปคาทิอาภรณวเสน นานาวิเธหิ ¶ มณีหิ จ สุวณฺเณน จ จิตฺติตํ. มุตฺตาจิตนฺติ อนฺตรนฺตรา อาพทฺธาหิ มุตฺตาวลีหิ อาจิตํ. เหมชาเลน ฉนฺนนฺติ เหมมเยน ปภาชาเลน ฉนฺนํ. ตฺหิ นานาวิเธหิ มณีหิ เจว สุวณฺเณน จ จิตฺติตํ มุตฺตาวลีหิ อาจิตมฺปิ สุปริสุทฺธสฺส รตฺตสุวณฺณสฺเสว เยภุยฺยตาย ทิวากรกิรณสมฺผสฺสโต อติวิย ปภสฺสเรน เหมมเยน ปภาชาเลน สฺฉาทิตํ เอโกภาสํ หุตฺวา กฺจนาทาสํ วิย ติฏฺติ. ปรินิพฺพุเตติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต. โคตเมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน นิทฺทิสติ. อปฺปเมยฺเยติ คุณานุภาวโต ปมินิตุํ อสกฺกุเณยฺเย. ปสนฺนจิตฺตาติ กมฺมผลวิสยาย ¶ พุทฺธารมฺมณาย จ สทฺธาย ปสนฺนมานสา. อภิโรปยินฺติ ปูชาวเสน สรีเร โรเปสึ ปฏิมฺุจึ.
๖๖๕. ตาหนฺติ ตํ อหํ. กุสลนฺติ กุจฺฉิตสลนาทิอตฺเถน กุสลํ. พุทฺธวณฺณิตนฺติ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๓๔) สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปสตฺถํ. อเปตโสกาติ โสกเหตูนํ โภคพฺยสนาทีนํ อภาเวน อปคตโสกา. เตน จิตฺตทุกฺขาภาวมาห. สุขิตาติ ¶ สฺชาตสุขา สุขปฺปตฺตา. เอเตน สรีรทุกฺขาภาวํ วทติ. จิตฺตทุกฺขาภาเวน จสฺสา ปโมทาปตฺติ, สรีรทุกฺขาภาเวน อโรคตา. เตนาห ‘‘สมฺปโมทามนามยา’’ติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อยฺจ อตฺโถ ตทา อตฺตนา เทวตาย จ กถิตนิยาเมเนว สงฺคีติกาเล อายสฺมตา นารเทน ธมฺมสงฺคาหกานํ อาโรจิโต, เต จ ตํ ตเถว สงฺคหํ อาโรปยึสูติ.
มลฺลิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิสาลกฺขิวิมานวณฺณนา
กา นาม ตฺวํ วิสาลกฺขีติ วิสาลกฺขิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ¶ ปรินิพฺพุเต รฺา อชาตสตฺตุนา อตฺตนา ปฏิลทฺธา ภควตา สรีรธาตุโย คเหตฺวา ราชคเห ถูเป จ มเห จ กเต ราชคหวาสินี เอกา มาลาการธีตา สุนนฺทา นาม อุปาสิกา อริยสาวิกา โสตาปนฺนา ปิตุํ เคหโต เปสิตํ พหุํ มาลฺจ คนฺธฺจ เปเสตฺวา เทวสิกํ เจติเย ปูชํ กาเรสิ, อุโปสถทิวเสสุ ปน สยเมว คนฺตฺวา ปูชํ อกาสิ. สา อปรภาเค อฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลํ กตฺวา สกฺกสฺส เทวรฺโ ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถกทิวสํ สา สกฺเกน เทวานมินฺเทน สห จิตฺตลตาวนํ ปาวิสิ. ตตฺถ จ อฺาสํ เทวตานํ ปภา ปุปฺผาทีนํ ปภาหิ ปฏิหตา หุตฺวา วิจิตฺตวณฺณา โหติ, สุนนฺทาย ปน ปภา ตาหิ อนภิภูตา สภาเวเนว อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา สกฺโก เทวราชา ตาย กตสุจริตํ าตุกาโม อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘กา นาม ตฺวํ วิสาลกฺขิ, รมฺเม จิตฺตลตาวเน;
สมนฺตา อนุปริยาสิ, นารีคณปุรกฺขตา.
‘‘ยทา ¶ เทวา ตาวตึสา, ปวิสนฺติ อิมํ วนํ;
สโยคฺคา สรถา สพฺเพ, จิตฺรา โหนฺติ อิธาคตา.
‘‘ตุยฺหฺจ ¶ อิธ ปตฺตาย, อุยฺยาเน วิจรนฺติยา;
กาเย น ทิสฺสตี จิตฺตํ, เกน รูปํ ตเวทิสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
๖๖๖. ตตฺถ กา นาม ตฺวนฺติ ปุริมตฺตภาเว กา นาม กีทิสี นาม ตฺวํ, ยตฺถ กเตน สุจริเตน อยํ เต อีทิสี อานุภาวสมฺปตฺติ อโหสีติ อธิปฺปาโย. วิสาลกฺขีติ วิปุลโลจเน.
๖๖๗. ยทาติ ยสฺมึ กาเล. อิมํ วนนฺติ อิมํ จิตฺตลตานามกํ อุปวนํ. จิตฺรา โหนฺตีติ อิมสฺมึ จิตฺตลตาวเน วิจิตฺตปภาสํสคฺเคน อตฺตโน สรีรวตฺถาลงฺการาทีนํ ปกติโอภาสโตปิ วิสิฏฺภาวปฺปตฺติยา วิจิตฺราการา โหนฺติ. อิธาคตาติ อิธ อาคตา สมฺปตฺตา, อิธ วา อาคมนเหตุ.
๖๖๘. อิธ ปตฺตายาติ อิมํ านํ สมฺปตฺตาย อุปคตาย. เกน ¶ รูปํ ตเวทิสนฺติ เกน การเณน ตว รูปํ สรีรํ เอทิสํ เอวรูปํ, จิตฺตลตาวนสฺส ปภํ อภิภวนฺตํ ติฏฺตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ สกฺเกน ปุฏฺา สา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘เยน กมฺเมน เทวินฺท, รูปํ มยฺหํ คตี จ เม;
อิทฺธิ จ อานุภาโว จ, ตํ สุโณหิ ปุรินฺทท.
‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, สุนนฺทา นามุปาสิกา;
สทฺธา สีเลน สมฺปนฺนา, สํวิภาครตา สทา.
‘‘อจฺฉาทนฺจ ภตฺตฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ;
อทาสึ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สฺมา สํวิภาคา จ, วิมานํ อาวสามหํ.
‘‘ปาณาติปาตา ¶ วิรตา, มุสาวาทา จ สฺตา;
เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารกา.
‘‘ปฺจสิกฺขาปเท รตา, อริยสจฺจาน โกวิทา;
อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘ตสฺสา เม าติกุลา ทาสี, สทา มาลาภิหารติ;
ตาหํ ภควโต ถูเป, สพฺพเมวาภิโรปยึ.
‘‘อุโปสเถ จหํ คนฺตฺวา, มาลาคนฺธวิเลปนํ;
ถูปสฺมึ อภิโรเปสึ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน กมฺเมน เทวินฺท, รูปํ มยฺหํ คตี จ เม;
อิทฺธิ จ อานุภาโว จ, ยํ มาลํ อภิโรปยึ.
‘‘ยฺจ สีลวตี อาสึ, น ตํ ตาว วิปจฺจติ;
อาสา จ ปน เม เทวินฺท, สกทาคามินี สิย’’นฺติ.
๖๖๙. ตตฺถ คตีติ อยํ เทวคติ, นิพฺพตฺติ วา. อิทฺธีติ อยํ เทวิทฺธิ, อธิปฺปายสมิชฺฌนํ วา. อานุภาโวติ ปภาโว. ปุรินฺททาติ สกฺกํ อาลปติ. โส หิ ปุเร ทานํ อทาสีติ ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วุจฺจติ.
๖๗๖. าติกุลาติ ปิตุ เคหํ สนฺธาย วทติ. สทา มาลาภิหารตีติ ¶ สทา สพฺพกาลํ ทิวเส ทิวเส าติกุลโต ทาสิยา ปุปฺผํ มยฺหํ อภิหรียติ. สพฺพเมวาภิโรปยินฺติ ¶ มยฺหํ ปิฬนฺธนตฺถาย ปิตุเคหโต อาหฏํ มาลํ อฺฺจ คนฺธาทึ สพฺพเมว อตฺตนา อปริภฺุชิตฺวา ภควโต ถูเป ปูชนวเสน อภิโรปยึ ปูชํ กาเรสึ.
๖๗๗-๘. อุโปสเถ จหํ คนฺตฺวาติ อุโปสถทิวเส อหเมว ถูปฏฺานํ คนฺตฺวา. ยํ มาลํ อภิโรปยินฺติ ยํ ตทา ภควโต ถูเป มาลาคนฺธาภิโรปนํ กตํ, เตน กมฺเมนาติ โยชนา.
๖๗๙. น ตํ ตาว วิปจฺจตีติ ยํ สีลวตี อาสึ, ตํ สีลรกฺขณํ ตํ รกฺขิตํ สีลํ ปูชามยปฺุสฺส พลวภาเวน อลทฺโธกาสํ น ตาว วิปจฺจติ ¶ , น วิปจฺจิตุํ อารทฺธํ, อปรสฺมึเยว อตฺตภาเว ตสฺส วิปาโกติ อตฺโถ. อาสา จ ปน เม เทวินฺท, สกทาคามินี สิยนฺติ ‘‘กถํ นุ โข อหํ สกทาคามินี ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนา จ เม เทวินฺท, อริยธมฺมวิสยาว, น ภววิเสสวิสยา. สา ปน สปฺปิมณฺฑํ อิจฺฉโต ทธิโต ปจิตํ วิย อนิปฺผาทินีติ ทสฺเสติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิมํ ปน อตฺถํ สกฺโก เทวานมินฺโท อตฺตนา จ ตาย เทวธีตาย จ วุตฺตนิยาเมเนว อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส อาโรเจสิ. อายสฺมา วงฺคีโส สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกานํ มหาเถรานํ อาโรเจสิ, เต จ ตํ ตเถว สงฺคีตึ อาโรปยึสูติ.
วิสาลกฺขิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปาริจฺฉตฺตกวิมานวณฺณนา
ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเรติ ปาริจฺฉตฺตกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิวาสี อฺตโร อุปาสโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา, อตฺตโน เคหทฺวาเร มหนฺตํ มณฺฑปํ สชฺเชตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา ธชปฏากาทโย อุสฺสาเปตฺวา นานาวิราควณฺณานิ วตฺถานิ คนฺธทามมาลาทามานิ จ โอลมฺเพตฺวา สิตฺตสมฺมฏฺเ ปเทเส อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิ. อถ ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เทววิมานํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ มณฺฑปํ ปวิสิตฺวา สหสฺสรํสี วิย อณฺณวกุจฺฉึ โอภาสยมาโน ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อุปาสโก คนฺธปุปฺผธูมทีเปหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ.
เตน ¶ จ สมเยน อฺตรา กฏฺหาริกา อิตฺถี อนฺธวเน สุปุปฺผิตํ อโสกรุกฺขํ ทิสฺวา สปลฺลวงฺกุรานิ ปิณฺฑีกตานิ พหูนิ อโสกปุปฺผานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตี, ภควนฺตํ ตตฺถ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อาสนสฺส สมนฺตโต เตหิ ปุปฺเผหิ ปุปฺผสนฺถรํ สนฺถรนฺตี, ภควโต ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ¶ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นมสฺสมานา อคมาสิ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสปริวารา เยภุยฺเยน นนฺทนวเน นจฺจนฺตี คายนฺตี ปาริจฺฉตฺตกมาลา คนฺเถนฺตี ปโมทมานา กีฬนฺตี สุขํ อนุภวติ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเร, รมณีเย มโนรเม;
ทิพฺพมาลํ คนฺถมานา, คายนฺตี สมฺปโมทสิ.
‘‘ตสฺสา ¶ เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ, สุจิคนฺธา มโนรมา.
‘‘วิวตฺตมานา กาเยน, ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘ยาปิ เต สิรสฺมึ มาลา, สุจิคนฺธา มโนรมา;
วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มฺชูสโก ยถา.
‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
๖๘๐. ตตฺถ ¶ ปาริจฺฉตฺตเก โกวิฬาเรติ ปาริจฺฉตฺตกนามเก โกวิฬารปุปฺเผ อาทาย ทิพฺพมาลํ คนฺถมานาติ โยชนา. ยฺหิ โลกิยา ‘‘ปาริชาต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ มาคธภาสาย ‘‘ปาริจฺฉตฺตก’’นฺติ วุจฺจติ. โกวิฬาโรติ จ โกวิฬารชาติโก, โส จ มนุสฺสโลเกปิ เทวโลเกปิ โกวิฬาโร, ตสฺสาปิ ชาตีติ วทนฺติ.
๖๘๑. ตสฺสา ¶ ปน เทวตาย นจฺจนกาเล องฺคภารวเสน สรีรโต จ ปิฬนฺธนโต จ อติวิย มธุโร สทฺโท นิจฺฉรติ, คนฺโธ สทา สพฺพา ทิสาปิ ผริตฺวา ติฏฺติ. เตนาห ‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานายา’’ติอาทิ. ตตฺถ สวนียาติ โสตุํ ยุตฺตา, สวนสฺส วา หิตา, กณฺณสุขาติ อตฺโถ.
๖๘๓. วิวตฺตมานา กาเยนาติ ตว กาเยน สรีเรน ปริวตฺตมาเนน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เจตํ กรณวจนํ. ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนาติ ยานิ เต เกสเวณีสุ ปิฬนฺธนานิ, วิภตฺติโลโป เจตฺถ ทฏฺพฺโพ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา.
๖๘๔. วฏํสกาติ รตนมยา กณฺณิกา วฏํสกาติ อตฺโถ. วาตธุตาติ มนฺเทน มาลุเตน ธูปยมานา. วาเตน ¶ สมฺปกมฺปิตาติ วาเตน สมนฺตโต วิเสสโต กมฺปิตา จลิตา. อถ วา วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตาติ อวาเตริตาปิ วาเตริตาปิ เย เต วฏํสกา กมฺปิตา, เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโสติ อตฺถโยชนา.
๖๘๕. วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพาติ ตสฺสา เต สิรสฺมึ ทิพฺพมาลาย คนฺโธ วายติ สพฺพา ทิสา. ยถา กึ? รุกฺโข มฺชูสโก ยถาติ, ยถา นาม มฺชูสโก รุกฺโข สุปุปฺผิโต อตฺตโน คนฺเธน พหูนิ โยชนานิ ผรมาโน สพฺพา ทิสา วายติ, เอวํ ตว สิรสฺมึ ปิฬนฺธนมาลาย คนฺโธติ อตฺโถ. โส กิร รุกฺโข คนฺธมาทเน ปจฺเจกพุทฺธานํ อุโปสถกรณมณฺฑลมาฬกมชฺเฌ ติฏฺติ. ยตฺตกานิ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สุรภิกุสุมานิ, ตานิ ตสฺส สาขคฺเคสุ นิพฺพตฺตนฺติ. เตน โส อติวิย สุคนฺโธ โหติ. เอวํ ตาย เทวตาย ปิฬนฺธนมาลาย คนฺโธติ. เตน วุตฺตํ ‘‘รุกฺโข มฺชูสโก ยถา’’ติ.
๖๘๖. ยทิปิ ตสฺส สคฺคสฺส ฉผสฺสายตนิกภาวโต สพฺพานิปิ ตตฺถ อารมฺมณานิ ปิยรูปานิเยว, คนฺธรูปานํ ปน สวิเสสานํ ตสฺสา เทวตาย ลาภิภาวโต ‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุส’’นฺติ วุตฺตํ.
อถ ¶ ¶ เทวตา ทฺวีหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘ปภสฺสรํ อจฺจิมนฺตํ, วณฺณคนฺเธน สํยุตํ;
อโสกปุปฺผมาลาหํ, พุทฺธสฺส อุปนามยึ.
‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กุสลํ พุทฺธวณฺณิตํ;
อเปตโสกา สุขิตา, สมฺปโมทามนามยา’’ติ.
๖๘๗. ตตฺถ สุโธตปวาฬสงฺฆาตสนฺนิภสฺส กิฺชกฺขเกสรสมุทาเยน ภาณุรํสิชาลสฺส วิย อโสกปุปฺผุตฺตมสฺส ¶ ตทา อุปฏฺิตตํ สนฺธายาห ‘‘ปภสฺสรํ อจฺจิมนฺต’’นฺติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตาย เทวตาย อตฺตโน สุจริตกมฺเม กถิเต สปริวาราย ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตํ ปวตฺตึ กเถสิ. ภควา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตมหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ปาริจฺฉตฺตกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ตติยสฺส ปาริจฺฉตฺตกวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. มฺชิฏฺกวคฺโค
๑. มฺชิฏฺกวิมานวณฺณนา
มฺชิฏฺกวคฺเค ¶ มฺชิฏฺเก วิมานสฺมินฺติ มฺชิฏฺกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ตตฺถ อฺตโร อุปาสโก ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา อนนฺตรวิมาเน วุตฺตนเยเนว มณฺฑปํ สชฺเชตฺวา ตตฺถ นิสินฺนํ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ทานํ เทติ. เตน จ สมเยน อฺตรา กุลทาสี อนฺธวเน สุปุปฺผิตํ สาลรุกฺขํ ทิสฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ คเหตฺวา หีเรหิ ¶ อาวุณิตฺวา วฏํสเก กตฺวา ปุน พหูนิ มุตฺตปุปฺผานิ อคฺคปุปฺผานิ จ คเหตฺวา นครํ ปวิฏฺา. ตสฺมึ มณฺฑเป ยุคนฺธรปพฺพตกุจฺฉึ โอภาสยมานํ พาลสูริยํ วิย ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา นิสินฺนํ, ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา เตหิ ปุปฺเผหิ ปูเชนฺตี วฏํสกานิ อาสนสฺส สมนฺตโต เปตฺวา อิตรานิ จ ปุปฺผานิ โอกิริตฺวา สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อคมาสิ. สา ¶ อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ, ตตฺถ ตสฺสา รตฺตผลิกมยํ วิมานํ, ตสฺส จ ปุรโต สุวณฺณวาลุกาสนฺถตภูมิภาคํ มหนฺตํ สาลวนํ ปาตุรโหสิ. สา ยทา วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สาลวนํ ปวิสติ, ตทา สาลสาขา โอนมิตฺวา ตสฺสา อุปริ กุสุมานิ โอกิรนฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน อุปคนฺตฺวา อิมาหิ คาถาหิ กตกมฺมํ ปุจฺฉิ –
‘‘มฺชิฏฺเก วิมานสฺมึ, โสณฺณวาลุกสนฺถเต;
ปฺจงฺคิเกน ตูริเยน, รมสิ สุปฺปวาทิเต.
‘‘ตมฺหา วิมานา โอรุยฺห, นิมฺมิตา รตนามยา;
โอคาหสิ สาลวนํ, ปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ.
‘‘ยสฺส ยสฺเสว สาลสฺส, มูเล ติฏฺสิ เทวเต;
โส โส มฺุจติ ปุปฺผานิ, โอนมิตฺวา ทุมุตฺตโม.
‘‘วาเตริตํ ¶ สาลวนํ, อาธุตํ ทิชเสวิตํ;
วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มฺชูสโก ยถา.
‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
๖๘๙. ตตฺถ มฺชิฏฺเก วิมานสฺมินฺติ รตฺตผลิกมเย วิมาเน. สินฺทุวารกณวีรมกุลสทิสวณฺณฺหิ ‘‘มฺชิฏฺก’’นฺติ วุจฺจติ. โสณฺณวาลุกสนฺถเตติ สมนฺตโต วิปฺปกิณฺณาหิ สุวณฺณวาลุกาหิ สนฺถตภูมิภาเค. รมสิ สุปฺปวาทิเตติ สุฏฺุ ปวาทิเตน ปฺจงฺคิเกน ตูริเยน อภิรมสิ.
๖๙๐. นิมิตฺตา ¶ รตนามยาติ ตว สุจริตสิปฺปินา อภินิมฺมิตา รตนมยา วิมานา. โอคาหสีติ ปวิสสิ. สพฺพกาลิกนฺติ สพฺพกาเล สุขํ สพฺพอุตุสปฺปายํ, สพฺพกาเล ปุปฺผนกํ วา.
๖๙๒. วาเตริตนฺติ ยถา ปุปฺผานิ โอกิรนฺติ, เอวํ วาเตน อีริตํ ¶ จลิตํ. อาธุตนฺติ มนฺเทน มาลุเตน สณิกสณิกํ วิธูปยมานํ. ทิชเสวิตนฺติ มยูรโกกิลาทิสกุณสงฺเฆหิ อุปเสวิตํ.
เอวํ เถเรน ปุฏฺา สา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ทาสี อยิรกุเล อหุํ;
พุทฺธํ นิสินฺนํ ทิสฺวาน, สาลปุปฺเผหิ โอกิรึ.
‘‘วฏํสกฺจ สุกตํ, สาลปุปฺผมยํ อหํ;
พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กุสลํ พุทฺธวณฺณิตํ;
อเปตโสกา สุขิตา, สมฺปโมทามนามยา’’ติ.
๖๙๔-๕. ตตฺถ ¶ อยิรกุเลติ อยฺยกุเล, สามิกเคเหติ อตฺโถ. อหุนฺติ อโหสึ. โอกิรินฺติ ปุปฺเผหิ วิปฺปกิรึ. อุปนาเมสินฺติ ปูชาวเสน อุปนาเมสึ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย ธมฺมํ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ นิเวเทสิ. ภควา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตมหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนา สเทวกสฺส โลกสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
มฺชิฏฺกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปภสฺสรวิมานวณฺณนา
ปภสฺสรวรวณฺณนิเภติ ¶ ปภสฺสรวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ. เตน จ สมเยน ราชคเห อฺตโร อุปาสโก มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร อภิปฺปสนฺโน โหติ. ตสฺเสกา ธีตา สทฺธา ปสนฺนา, สาปิ เถเร ครุจิตฺตีการพหุลา โหติ. อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต ตํ กุลํ อุปสงฺกมิ. สา เถรํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา อาสนํ ปฺาเปตฺวา เถเร ตตฺถ นิสินฺเน สุมนมาลาย ปูเชตฺวา ¶ มธุรํ คุฬผาณิตํ เถรสฺส ปตฺเต อากิริ, เถโร อนุโมทิตุกาโม นิสีทิ. สา ฆราวาสสฺส พหุกิจฺจตาย อโนกาสตํ ปเวเทตฺวา ‘‘อฺสฺมึ ทิวเส ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ เถรํ วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. ตทเหว จ สา กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อุปสงฺกมิตฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘ปภสฺสรวรวณฺณนิเภ, สุรตฺตวตฺถวสเน;
มหิทฺธิเก จนฺทนรุจิรคตฺเต,
กา ตฺวํ สุเภ เทวเต วนฺทเส มมํ.
‘‘ปลฺลงฺโก จ เต มหคฺโฆ, นานารตนจิตฺติโต รุจิโร;
ยตฺถ ตฺวํ นิสินฺนา วิโรจสิ, เทวราชาริว นนฺทเน วเน.
‘‘กึ ¶ ตฺวํ ปุเร สุจริตมาจรี ภทฺเท, กิสฺส กมฺมสฺส วิปากํ;
อนุโภสิ เทวโลกสฺมึ, เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข;
กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
๖๙๗. ตตฺถ ปภสฺสรวรวณฺณนิเภติ นิภาติ ทิพฺพตีติ นิภา, วณฺโณว นิภา วณฺณนิภา, อติวิย โอภาสนโต ปภสฺสรา ฉวิโทสาภาเวน วรา อุตฺตมา วณฺณนิภา เอติสฺสาติ ปภสฺสรวรวณฺณนิภา. อามนฺตนวเสน ‘‘ปภสฺสรวรวณฺณนิเภ’’ติ วุตฺตํ. สุรตฺตวตฺถวสเนติ สุฏฺุ รตฺตวตฺถนิวตฺเถ. จนฺทนรุจิรคตฺเตติ จนฺทนานุลิตฺตํ วิย รุจิรคตฺเต, โคสีตจนฺทเนน พหลตรานุลิตฺตํ วิย สุรตฺตมนฺุสรีราวยเวติ อตฺโถ, จนฺทนานุเลเปน วา รุจิรคตฺเต.
เอวํ ¶ เถเรน ปุฏฺา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘ปิณฺฑาย เต จรนฺตสฺส, มาลํ ผาณิตฺจ อททํ ภนฺเต;
ตสฺส กมฺมสฺสิทํ วิปากํ, อนุโภมิ เทวโลกสฺมึ.
‘‘โหติ จ เม อนุตาโป, อปรทฺธํ ทุกฺขิตฺจ เม ภนฺเต;
สาหํ ¶ ธมฺมํ นาสฺโสสึ, สุเทสิตํ ธมฺมราเชน.
‘‘ตํ ตํ วทามิ ภทฺทนฺเต, ยสฺส เม อนุกมฺปิโย โกจิ;
ธมฺเมสุ ตํ สมาทเปถ, สุเทสิตํ ธมฺมราเชน.
‘‘เยสํ อตฺถิ สทฺธา พุทฺเธ, ธมฺเม จ สงฺฆรตเน;
เต มํ อติวิโรจนฺติ, อายุนา ยสสา สิริยา.
‘‘ปตาเปน วณฺเณน อุตฺตริตรา, อฺเ มหิทฺธิกตรา มยา เทวา’’ติ.
๗๐๐. ตตฺถ มาลนฺติ สุมนปุปฺผํ. ผาณิตนฺติ อุจฺฉุรสํ คเหตฺวา กตผาณิตํ.
๗๐๑. อนุตาโปติ วิปฺปฏิสาโร. ตสฺส การณมาห ‘‘อปรทฺธํ ทุกฺขตฺจ เม ภนฺเต’’ติ ¶ . อิทานิ ตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘สาหํ ธมฺมํ นาสฺโสสิ’’นฺติ, สา อหํ ตทา ตว เทเสตุกามสฺส ธมฺมํ น สุณึ. กีทิสํ? สุเทสิตํ ธมฺมราเชนาติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน อาทิกลฺยาณาทิตาย เอกนฺตนิยฺยานิกตาย จ สฺวาขาตนฺติ อตฺโถ.
๗๐๒. ตนฺติ ตสฺมา ธมฺมราเชน สุเทสิตตฺตา อสวนสฺส จ มาทิสานํ อนุตาปเหตุภาวโต. ตนฺติ ตุวํ, ตุยฺหนฺติ อตฺโถ. ยสฺสาติ โย อสฺส. อนุกมฺปิโยติ อนุกมฺปิตพฺโพ. โกจีติ โย โกจิ. ธมฺเมสูติ สีลาทิธมฺเมสุ. ‘‘ธมฺเม หี’’ติ วา ปาโ, สาสนธมฺเมติ อตฺโถ. หีติ นิปาตมตฺตํ, วจนวิปลฺลาโส วา. ตนฺติ อนุกมฺปิตพฺพปุคฺคลํ. สุเทสิตนฺติ สุฏฺุ เทสิตํ.
๗๐๓-๔. เต มํ อติวิโรจนฺตีติ เต รตนตฺตเย ปสนฺนา เทวปุตฺตา มํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจนฺติ. ปตาเปนาติ เตชสา อานุภาเวน. อฺเติ ¶ เย อฺเ. มยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. วณฺเณน อุตฺตริตรา มหิทฺธิกตรา ¶ จ เทวา, เต รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนาเยวาติ ทสฺเสติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปภสฺสรวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นาควิมานวณฺณนา
อลงฺกตา มณิกฺจนาจิตนฺติ นาควิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน สมเยน พาราณสิวาสินี เอกา อุปาสิกา สทฺธา ปสนฺนา สีลาจารสมฺปนฺนา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วตฺถยุคํ วายาเปตฺวา สุปริโธตํ การาเปตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาทมูเล เปตฺวา เอวมาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต ภควา, อิมํ วตฺถยุคํ อนุกมฺปํ อุปาทาย ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺสา อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนาวสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เคหํ อคมาสิ. สา น จิรสฺเสว กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปนฺนา สกฺกสฺส เทวราชสฺส ปิยา อโหสิ วลฺลภา ยสุตฺตรา นาม นาเมน. ตสฺสา ปฺุานุภาเวน เหมชาลสฺฉนฺโน กฺุชรวโร นิพฺพตฺติ, ตสฺส จ ขนฺเธ มณิมโย มณฺฑโป, มชฺเฌ สุปฺตฺตรตนปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ, ทฺวีสุ ทนฺเตสุ จสฺส กมลกุวลยุชฺชลา รมณียา ทฺเว โปกฺขรณิโย ¶ ปาตุรเหสุํ. ตตฺถ ปทุมกณฺณิกาสุ ิตา เทวธีตา ปคฺคหิตปฺจงฺคิกตูริยา นจฺจนฺติ เจว คายนฺติ จ.
สตฺถา พาราณสิยํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน สาวตฺถิ เตน จาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา ตตฺร สุทํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ สา เทวตา อตฺตนา อนุภุยฺยมานํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ตสฺสา การณํ อุปธาเรนฺตี ‘‘สตฺถุ วตฺถยุคทานการณ’’นฺติ ตฺวา สฺชาตโสมนสฺสา ภควติ ปสาทพหุมานา ¶ วนฺทิตุกามา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา หตฺถิกฺขนฺธวรคตา อากาเสน อาคนฺตฺวา ตโต โอตริตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ อายสฺมา วงฺคีโส ภควโต อนฺุาย อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘อลงฺกตา ¶ มณิกฺจนาจิตํ, โสวณฺณชาลจิตํ มหนฺตํ;
อภิรุยฺห คชวรํ สุกปฺปิตํ, อิธาคมา เวหายสํ อนฺตลิกฺเข.
‘‘นาคสฺส ทนฺเตสุ ทุเวสุ นิมฺมิตา, อจฺโฉทกา ปทุมินิโย สุผุลฺลา;
ปทุเมสุ จ ตูริยคณา ปภิชฺชเร, อิมา จ นจฺจนฺติ มโนหราโย.
‘‘เทวิทฺธิปตฺตาสิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๗๐๕. ตตฺถ อลงฺกตาติ สพฺพาภรณวิภูสิตา. มณิกฺจนาจิตนฺติ เตหิ ทิพฺพมาเนหิ มณิสุวณฺเณหิ อาจิตํ. โสวณฺณชาลจิตนฺติ เหมชาลสฺฉนฺนํ. มหนฺตนฺติ วิปุลํ. สุกปฺปิตนฺติ คมนสนฺนาหวเสน สุฏฺุ สนฺนทฺธํ. เวหายสนฺติ เวหายสภูเต หตฺถิปิฏฺเ. อนฺตลิกฺเขติ อากาเส, ‘‘อลงฺกตมณิกฺจนาจิต’’นฺติปิ ปาโ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เทวเต, ตฺวํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา อลงฺกตมณิกฺจนาจิตํ, อติวิย ทิพฺพมาเนหิ มณีหิ กฺจเนหิ จ อลงฺกรณวเสน ขจิตํ, เหมชาเลหิ กุมฺภาลงฺการาทิเภเทหิ หตฺถาลงฺกาเรหิ จิตํ อามุตฺตํ มหนฺตํ อติวิย พฺรหนฺตํ อุตฺตมํ คชํ อารุยฺห หตฺถิปิฏฺิยา ¶ นิสินฺนา อากาเสเนว อิธ อมฺหากํ สนฺติกํ อาคตาติ.
๗๐๖. นาคสฺส ทนฺเตสุ ทุเวสุ นิมฺมิตาติ เอราวณสฺส วิย นาคราชสฺส อิมสฺส ทฺวีสุ ทนฺเตสุ ¶ ทฺเว โปกฺขรณิโย สุจริตสิปฺปินา สุฏฺุ วิรจิตา. ตูริยคณาติ ปฺจงฺคิกตูริยสมูหา. ปภิชฺชเรติ ทฺวาทสนฺนํ ลยเภทานํ วเสน ปเภทํ คจฺฉนฺติ. ‘‘ปวชฺชเร’’ติ จ ปนฺติ, ปกาเรหิ วาทียนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ เถเรน ปุฏฺา เทวตา อิมาหิ คาถาหิ วิสฺสชฺเชสิ –
‘‘พาราณสิยํ อุปสงฺกมิตฺวา, พุทฺธสฺสหํ วตฺถยุคํ อทาสึ;
ปาทานิ วนฺทิตฺวา ฉมา นิสีทึ, วิตฺตา จหํ อฺชลิกํ อกาสึ.
‘‘พุทฺโธ จ เม กฺจนสนฺนิภตฺตโจ, อเทสยิ สมุทยทุกฺขนิจฺจตํ;
อสงฺขตํ ทุกฺขนิโรธสสฺสตํ, มคฺคํ อเทสยิ ยโต วิชานิสํ.
‘‘อปฺปายุกี กาลกตา ตโต จุตา, อุปปนฺนา ติทสคณํ ยสสฺสินี;
สกฺกสฺสหํ อฺตรา ปชาปติ, ยสุตฺตรา นาม ทิสาสุ วิสฺสุตา’’ติ.
๗๐๘-๙. ตตฺถ ฉมาติ ภูมิยํ. ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. วิตฺตาติ ตุฏฺา. ยโตติ ยโต สตฺถุ สามุกฺกํสิกธมฺมเทสนโต. วิชานิสนฺติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌึ.
๗๑๐. อปฺปายุกีติ ‘‘อีทิสํ นาม อุฬารํ ปฺุํ กตฺวา น ตยา เอตสฺมึ ทุกฺขพหุเล มนุสฺสตฺตภาเว เอวํ าตพฺพ’’นฺติ สฺชาตาภิสนฺธินา วิย ปริกฺขยํ คเตน กมฺมุนา อปฺปายุกา สมานา. อฺตรา ปชาปตีติ ¶ โสฬสสหสฺสานํ มเหสีนํ อฺตรา. ทิสาสุ วิสฺสุตาติ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ สพฺพทิสาสุ ปากฏา ปฺาตา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
นาควิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อโลมวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ อโลมวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย วิหรนฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย พาราณสึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ ¶ . ตตฺเถกา อโลมา นาม ทุคฺคติตฺถี ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อฺํ ทาตพฺพํ อปสฺสนฺตี ‘‘อีทิสมฺปิ ภควโต ทินฺนํ มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปริภินฺนวณฺณํ อโลณํ สุกฺขกุมฺมาสํ อุปเนสิ, ภควา ปฏิคฺคเหสิ. สา ตํ ทานํ อารมฺมณํ กตฺวา โสมนสฺสํ ปเวเทสิ, สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
ปุจฺฉิ. สาปิ ตสฺส พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ –
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. – วุตฺตํ;
‘‘อหฺจ พาราณสิยํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
อทาสึ สุกฺขกุมฺมาสํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา;
อโลมํ สุขิตํ ทิสฺวา, โก ปฺุํ น กริสฺสติ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๗๑๖. ตตฺถ อโลมํ สุขิตํ ทิสฺวาติ อโลมมฺปิ นาม ¶ สุกฺขกุมฺมาสมตฺตํ ทตฺวา เอวํ ทิพฺพสุเขน สุขิตํ ทิสฺวา. โก ปฺุํ น กริสฺสตีติ โก นาม อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต ปฺุํ น กริสฺสตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อโลมวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กฺชิกทายิกาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ กฺชิกทายิกาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา อนฺธกวินฺเท วิหรติ. เตน จ สมเยน ภควโต กุจฺฉิยํ วาตโรโค อุปฺปชฺชิ. ภควา อายสฺมนฺตํ ¶ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ อานนฺท, ปิณฺฑาย จริตฺวา มยฺหํ เภสชฺชตฺถํ กฺชิกํ อาหรา’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา มหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากเวชฺชสฺส นิเวสนทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เวชฺชสฺส ภริยา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘กีทิเสน โว, ภนฺเต, เภสชฺเชน อตฺโถ’’ติ. สา กิร พุทฺธิสมฺปนฺนา ‘‘เภสชฺเชน ปโยชเน สติ เถโร อิธาคจฺฉติ, น ภิกฺขตฺถ’’นฺติ สลฺลกฺเขสิ. ‘‘กฺชิเกนา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘น ยิทํ เภสชฺชํ มยฺหํ อยฺยสฺส, ตถา เหส ภควโต ปตฺโต, หนฺทาหํ โลกนาถสฺส อนุจฺฉวิกํ กฺชิกํ สมฺปาเทมี’’ติ โสมนสฺสชาตา สฺชาตพหุมานา พทรยูเสน ยาคุํ สมฺปาเทตฺวา ปตฺตํ ปูเรตฺวา ตสฺส ปริวารภาเวน อฺฺจ โภชนํ ปฏิยาเทตฺวา เปเสสิ. ตํ ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโต โส อาพาโธ วูปสมิ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี โมทติ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ อจฺฉราสหสฺสปริวาเรน วิจรนฺตึ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน ¶ …เป… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
สาปิ พฺยากาสิ.
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ อนฺธกวินฺทมฺหิ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
อทาสึ โกลสมฺปากํ, กฺชิกํ เตลธูปิตํ.
‘‘ปิปฺผลฺยา ลสุเณน จ, มิสฺสํ ลามฺชเกน จ;
อทาสึ อุชุภูตสฺมึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ยา มเหสิตฺตํ กาเรยฺย, จกฺกวตฺติสฺส ราชิโน;
นารี สพฺพงฺคกลฺยาณี, ภตฺตุ จาโนมทสฺสิกา;
เอกสฺส กฺชิกทานสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘สตํ ¶ ¶ นิกฺขา สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ กฺาสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
เอกสฺส กฺชิกทานสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.
‘‘สตํ เหมวตา นาคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา,
เอกสฺส กฺชิกทานสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.
‘‘จตุนฺนมปิ ทีปานํ, อิสฺสรํ โยธ การเย;
เอกสฺส กฺชิกทานสฺส, กลํ นาคฺฆติ โสฬสิ’’นฺติ.
๗๒๓-๔. ตตฺถ อทาสึ โกลสมฺปาปกํ, กฺชิกํ เตลธูปิตนฺติ พทรโมทกกสาเว จตุคุโณทกสโมทิเต ปาเกน จตุตฺถภาคาวสิฏฺํ ยาคุํ ปจิตฺวา ตํ ติกฏุกอชโมทหิงฺคุชีรกลสุณาทีหิ กฏุกภณฺเฑหิ อภิสงฺขริตฺวา สุธูปิตํ กตฺวา ลามฺชคนฺธํ คาหาเปตฺวา ปสนฺนจิตฺเตน ภควโต ปตฺเต อากิริตฺวา สตฺถารํ อุทฺทิสิตฺวา อทาสึ, เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺเปสินฺติ ทสฺเสติ. เตนาห –
‘‘ปิปฺผลฺยา ¶ ลสุเณน จ, มิสฺสํ ลามฺชเกน จ;
อทาสึ อุชุภูตสฺมึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา’’ติ.
เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตาย เทวตาย อตฺตนา สมุปจิตสุจริตกมฺเม อาวิกเต สปริวาราย ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
กฺชิกทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วิหารวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ ¶ วณฺเณนาติ วิหารวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน วิสาขา มหาอุปาสิกา อฺตรสฺมึ อุสฺสวทิวเส อุยฺยาเน วิจรณตฺถํ สหายิกาหิ ปริชเนน จ อุสฺสาหิตา สุนฺหาตานุลิตฺตา สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา มหาลตาปสาธนํ ปิฬนฺธิตฺวา ปฺจมตฺเตหิ สหายิกาสเตหิ ปริวาริตา มหนฺเตน อิสฺสริเยน มหตา ปริจฺเฉเทน เคหโต นิกฺขมฺม อุยฺยานํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตี จินฺเตสิ ‘‘พาลทาริกาย วิย กึ เม โมฆกีฬิเตน, หนฺทาหํ วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ มโนภาวนีเย จ อยฺเย วนฺทิสฺสามิ, ธมฺมฺจ โสสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต ตฺวา มหาลตาปิฬนฺธนํ โอมฺุจิตฺวา ตํ ทาสิยา หตฺเถ ทตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺสา ภควา ธมฺมํ เทเสสิ.
สา ธมฺมํ สุตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา มโนภาวนีเย จ ภิกฺขู วนฺทิตฺวา วิหารโต นิกฺขมิตฺวา โถกํ คนฺตฺวา ทาสึ อาห ‘‘หนฺท เช อาภรณํ ปิฬนฺธิสฺสามี’’ติ. สา ตํ ภณฺฑิกํ กตฺวา พนฺธิตฺวา วิหาเร เปตฺวา ตหํ ตหํ วิจริตฺวา คมนกาเล วิสฺสริตฺวา คตตฺตา ‘‘วิสฺสริตํ มยา, ติฏฺ อยฺเย อาหริสฺสามี’’ติ นิวตฺติตุกามา อโหสิ. วิสาขา ‘‘สเจ เช วิหาเร เปตฺวา วิสฺสริตํ, ตสฺส วิหารสฺเสว อตฺถาย ตํ ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ วิหารํ ¶ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทนฺตี ‘‘วิหารํ, ภนฺเต, กาเรสฺสามิ, อธิวาเสตุ เม ภควา อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ อาห. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
สา ตํ ปิฬนฺธนํ สตสหสฺสาธิกนวโกฏิอคฺฆนกํ วิสฺสชฺเชตฺวา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน นวกมฺมาธิฏฺายเกน สุวิภตฺตภิตฺติถมฺภตุลาโคปานสิกณฺณิกทฺวารพาหวาตปาน โสปานาทิเคหาวยวํ มโนหรํ สุวิกปฺปิตกฏฺกมฺมรมณียํ สุปริกมฺมกตสุธากมฺมํ มนฺุํ สุวิรจิตมาลากมฺมลตากมฺมาทิจิตฺตกมฺมวิจิตฺตํ สุปรินิฏฺิตมณิกุฏฺฏิม สทิสภูมิตลํ เทววิมานสทิสํ เหฏฺาภูมิยํ ปฺจ คพฺภสตานิ, อุปริภูมิยํ ปฺจ คพฺภสตานีติ คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธสฺส ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ จ วสนานุจฺฉวิกํ มหนฺตํ ปาสาทํ ตสฺส ปริวารปาสาทสหสฺสฺจ เตสํ ปริวารภาเวน กุฏิมณฺฑปจงฺกมนาทีนิ จ กาเรนฺตี นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปสิ. ปรินิฏฺิเต จ วิหาเร นวเหว หิรฺโกฏีหิ วิหารมหํ กาเรนฺตี ปฺจมตฺเตหิ สหายิกาสเตหิ สทฺธึ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ตสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ¶ สหายิกา อาห ‘‘อิมํ เอวรูปํ ปาสาทํ กาเรนฺติยา ยํ มยา ปฺุํ ปสุตํ, ตํ อนุโมทถ, ปตฺติทานํ โว ทมฺมี’’ติ. ‘‘อโห สาธุ อโห สาธู’’ติ ปสนฺนจิตฺตา สพฺพาปิ อนุโมทึสุ.
ตตฺถ อฺตรา อุปาสิกา วิเสสโต ตํ ปตฺติทานํ มนสากาสิ. สา น จิรสฺเสว กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ปฺุานุภาเวน อเนกกูฏาคารปาการอุยฺยานโปกฺขรณิอาทิปฏิมณฺฑิตํ โสฬสโยชนายามวิตฺถารพฺเพธํ อตฺตโน ปภาย โยชนสตํ ผรนฺตํ อากาสจารึ มหนฺตํ วิมานํ ปาตุรโหสิ. สา คจฺฉนฺตีปิ ¶ อจฺฉราสหสฺสปริวารา สห วิมาเนน คจฺฉติ. วิสาขา ปน มหาอุปาสิกา วิปุลปริจฺจาคตาย สทฺธาสมฺปตฺติยา จ นิมฺมานรตีสุ นิพฺพตฺติตฺวา สุนิมฺมิตเทวราชสฺส อคฺคมเหสิภาวํ สมฺปาปุณิ. อถายสฺมา อนุรุทฺโธ เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ วิสาขาย สหายิกํ ตาวตึสภวเน อุปฺปนฺนํ ทิสฺวา –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ, สุจิคนฺธา มโนรมา.
‘‘วิวตฺตมานา กาเยน, ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘ยาปิ ¶ เต สิรสฺมึ มาลา, สุจิคนฺธา มโนรมา;
วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มฺชูสโก ยถา.
‘‘ฆายเส ¶ ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ. สาปิ ตสฺส เอวํ พฺยากาสิ –
‘‘สาวตฺถิยํ มยฺหํ สขี ภทนฺเต, สงฺฆสฺส กาเรสิ มหาวิหารํ;
ตตฺถปฺปสนฺนา อหมานุโมทึ, ทิสฺวา อคารฺจ ปิยฺจ เมตํ.
‘‘ตาเยว เม สุทฺธนุโมทนาย, ลทฺธํ วิมานพฺภุตทสฺสเนยฺยํ;
สมนฺตโต โสฬสโยชนานิ, เวหายสํ คจฺฉติ อิทฺธิยา มม.
‘‘กูฏาคารา นิเวสา เม, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา สตโยชนํ.
‘‘โปกฺขรฺโ ¶ จ เม เอตฺถ, ปุถุโลมนิเสวิตา;
อจฺโฉทกา วิปฺปสนฺนา, โสณฺณวาลุกสนฺถตา.
‘‘นานาปทุมสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสโมตตา;
สุรภี สมฺปวายนฺติ, มนฺุา มาลุเตริตา.
‘‘ชมฺพุโย ปนสา ตาลา, นาฬิเกรวนานิ จ;
อนฺโตนิเวสเน ชาตา, นานารุกฺขา อโรปิมา.
‘‘นานาตูริยสงฺฆุฏฺํ, อจฺฉราคณโฆสิตํ;
โยปิ มํ สุปิเน ปสฺเส, โสปิ วิตฺโต สิยา นโร.
‘‘เอตาทิสํ อพฺภุตทสฺสเนยฺยํ, วิมานํ สพฺพโส ปภํ;
มม กมฺเม หิ นิพฺพตฺตํ, อลํ ปฺุานิ กาตเว’’ติ.
๗๓๖. ตตฺถ ¶ สาวตฺถิยํ มยฺหํ สขี ภทนฺเต, สงฺฆสฺส กาเรสิ มหาวิหารนฺติ ภนฺเต อนุรุทฺธ ¶ , สาวตฺถิยา สมีเป ปาจีนปสฺเส มยฺหํ มม สกฺขี สหายิกา วิสาขา มหาอุปาสิกา อาคตาคตํ จาตุทฺทิสํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุทฺทิสฺส นวหิรฺโกฏิปริจฺจาเคน ปุพฺพารามํ นาม มหนฺตํ วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถปฺปสนฺนา อหมานุโมทินฺติ ตสฺมึ วิหาเร กตปริโยสิเต สงฺฆสฺส นิยฺยาทิยมาเน ตาย กเต ปตฺติทาเน ‘‘อโห าเน วต ปริจฺจาโค กโต’’ติ ปสนฺนา รตนตฺตเย กมฺมผเล จ สฺชาตปสาทา อหํ อนุโมทึ. วตฺถุวเสน ตสฺสา อนุโมทนาย อุฬารภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิสฺวา อคารฺจ ปิยฺจ เมต’’นฺติ อาห. สหสฺสคพฺภํ อติวิย รมณียํ เทววิมานสทิสํ ตฺจ อคารํ มหนฺตํ ปาสาทํ ปิยฺจ เม พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ตาทิสํ มหนฺตํ ธนปริจฺจาคํ ทิสฺวา อนุโมทินฺติ โยชนา.
๗๓๗. ตาเยว เม สุทฺธนุโมทนายาติ ยถาวุตฺตาย เทยฺยธมฺมปริจฺจาคาภาเวน สุทฺธาย เกวลาย อนุโมทนาเยว. ลทฺธํ วิมานพฺภุตทสฺสเนยฺยนฺติ ¶ มยฺหํ ปุพฺเพ อีทิสสฺส อภูตปุพฺพตาย อพฺภุตํ สมนฺตภทฺทกภาเวน อติวิย สุรูปตาย จ ทสฺสเนยฺยํ อิมํ วิมานํ ลทฺธํ อธิคตํ. เอวํ ตสฺส วิมานสฺส อภิรูปตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปมาณมหตฺตํ ปภาวมหตฺตํ อุปโภควตฺถุมหตฺตฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สมนฺตโต โสฬสโยชนานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทฺธิยา มมาติ มม ปฺุิทฺธิยา.
๗๓๙. โปกฺขรฺโติ โปกฺขรณิโย. ปุถุโลมนิเสวิตาติ ทิพฺพมจฺเฉหิ อุปเสวิตา.
๗๔๐. นานาปทุมสฺฉนฺนาติ สตปตฺตสหสฺสปตฺตาทิเภเทหิ นานาวิเธหิ รตฺตปทุเมหิ รตฺตกมเลหิ จ สฺฉาทิตา. ปุณฺฑรีกสโมตตาติ นานาวิเธหิ เสตกมเลหิ สมนฺตโต อวตตา, นานารุกฺขา อโรปิมา สุรภี สมฺปวายนฺตีติ โยชนา.
๗๔๒. โสปีติ โส สุปินทสฺสาวีปิ. วิตฺโตติ ตุฏฺโ.
๗๔๓. สพฺพโส ¶ ปภนฺติ สมนฺตโต โอภาสมานํ. กมฺเม หีติ กมฺมนิมิตฺตํ. หีติ นิปาตมตฺตํ. เจตนานํ วา อปราปรุปฺปตฺติยา พหุภาวโต ‘‘กมฺเมหี’’ติ วุตฺตํ. อลนฺติ ยุตฺตํ. กาตเวติ กาตุํ.
อิทานิ เถโร วิสาขาย นิพฺพตฺตฏฺานํ กถาเปตุกาโม อิมํ คาถมาห –
‘‘ตาเยว ¶ เต สุทฺธนุโมทนาย,
ลทฺธํ วิมานพฺภุตทสฺสเนยฺยํ;
ยา เจว สา ทานมทาสิ นารี,
ตสฺสา คตึ พฺรูหิ กุหึ อุปฺปนฺนา สา’’ติ.
๗๔๔. ตตฺถ ยา เจว สา ทานมทาสิ นารีติ ยสฺส ทานสฺส อนุโมทนาย ตฺวํ อีทิสํ สมฺปตฺตึ ปฏิลภิ, ตํ ทานํ ยา เจว สา นารี อทาสีติ วิสาขํ มหาอุปาสิกํ สนฺธาย วทติ. ตาย เอว เทวตาย ตสฺสา สมฺปตฺตึ กถาเปตุกาโม อาห ‘‘ตสฺสา คตึ พฺรูหิ กุหึ ¶ อุปฺปนฺนา สา’’ติ. ตสฺสา คตินฺติ ตาย นิพฺพตฺตเทวคตึ.
อิทานิ เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘ยา สา อหุ มยฺหํ สขี ภทนฺเต, สงฺฆสฺส กาเรสิ มหาวิหารํ;
วิฺาตธมฺมา สา อทาสิ ทานํ, อุปฺปนฺนา นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ.
‘‘ปชาปตี ตสฺส สุนิมฺมิตสฺส,
อจินฺติโย กมฺมวิปาก ตสฺสา;
ยเมตํ ปุจฺฉสิ ‘กุหึ อุปฺปนฺนา สา’ติ,
ตํ เต วิยากาสึ อนฺถา อห’’นฺติ.
๗๔๕. ตตฺถ วิฺาตธมฺมาติ วิฺาตสาสนธมฺมา, ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมาติ อตฺโถ.
๗๔๖. สุนิมฺมิตสฺสาติ สุนิมฺมิตสฺส เทวราชสฺส. อจินฺติโย กมฺมวิปาก ตสฺสาติ วิภตฺติโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ตสฺสา มม สขิยา นิพฺพานรตีสุ ¶ นิพฺพตฺตาย กมฺมวิปาโก ปฺุกมฺมสฺส วิปากภูตา ทิพฺพสมฺปตฺติ อจินฺติยา อปฺปเมยฺยาติ อตฺโถ. อนฺถาติ อวิปรีตํ ยถาสภาวโต. กถํ ปนายํ ตสฺสา สมฺปตฺตึ อฺาสีติ? สุภทฺทา วิย ภทฺทาย, วิสาขาปิ เทวธีตา อิมิสฺสา สนฺติกํ อคมาสิ.
อิทานิ เทวธีตา เถรํ อฺเสมฺปิ ทานสมาทปเน นิโยเชนฺตี อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ –
‘‘เตนหฺเปิ ¶ สมาทเปถ, สงฺฆสฺส ทานานิ ททาถ วิตฺตา;
ธมฺมฺจ สุณาถ ปสนฺนมานสา, สุทุลฺลโภ ลทฺโธ มนุสฺสลาโภ.
‘‘ยํ มคฺคํ มคฺคาธิปตี อเทสยิ, พฺรหฺมสฺสโร กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;
สงฺฆสฺส ¶ ทานานิ ททาถ วิตฺตา, มหปฺผลา ยตฺถ ภวนฺติ ทกฺขิณา.
‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺ สตํ ปสตฺถา, จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ;
เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา, เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ.
‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต.
‘‘ยชมานานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ;
กโรตํ โอปธิกํ ปฺุํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘เอโส หิ สงฺโฆ วิปุโล มหคฺคโต, เอสปฺปเมยฺโย อุทธีว สาคโร;
เอเต หิ เสฏฺา นรวีรสาวกา, ปภงฺกรา ธมฺมมุทีรยนฺติ.
‘‘เตสํ ¶ สุทินฺนํ สุหุตํ สุยิฏฺํ, เย สงฺฆมุทฺทิสฺส ททนฺติ ทานํ;
สา ทกฺขิณา สงฺฆคตา ปติฏฺิตา, มหปฺผลา โลกวิทูน วณฺณิตา.
‘‘เอตาทิสํ ยฺมนุสฺสรนฺตา, เย เวทชาตา วิจรนฺติ โลเก;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปนฺติ าน’’นฺติ.
๗๔๗. ตตฺถ เตนหฺเปีติ เตนหิ อฺเปิ. เตนาติ จ เตน การเณน, หีติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘สมาทเปถา’’ติ วตฺวา สมาทปนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆสฺส ทานานิ ททาถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺหิ อกฺขเณหิ วชฺชิตํ มนุสฺสภาวํ สนฺธายาห ‘‘สุทุลฺลโภ ลทฺโธ มนุสฺสลาโภ’’ติ. ตตฺถ อฏฺ อกฺขณา นาม ตโย อปายา อรูปา อสฺสตฺตา ปจฺจนฺตเทโส อินฺทฺริยานํ เวกลฺลํ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกตา อปาตุภาโว พุทฺธสฺสาติ.
๗๔๘. ยํ ¶ มคฺคนฺติ ยํ เขตฺตวิเสเส กตํ ทานํ, ตํ เอกนฺเตน ¶ สุคติสมฺปาปนโต สุคติคามิมคฺคํ อปายมคฺคโต ชคฺฆมคฺคาทิโต จ อติวิย เสฏฺภาเวน มคฺคาธิปนฺติ กตฺวา. ทานมฺปิ หิ สทฺธาหิริโย วิย ‘‘เทวโลกคามิมคฺโค’’ติ วุจฺจติ. ยถาห –
‘‘สทฺธา หิริยํ กุสลฺจ ทานํ, ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา;
เอตฺหิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ, เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลก’’นฺติ.(อ. นิ. ๘.๓๒; กถา. ๔๘๐);
‘‘มคฺคาธิปตี’’ติ วา ปาโ, ตสฺส อริยมคฺเคน สเทวกสฺส โลกสฺส อธิปติภูโต สตฺถาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สงฺฆสฺส ทานานิ ททาถาติอาทินา ปุนปิ ทกฺขิเณยฺเยสุ ทานสํวิภาเค นิโยเชนฺตี อาห.
๗๔๙. อิทานิ ¶ ตํ ทกฺขิเณยฺยํ อริยสงฺฆํ สรูปโต ทสฺเสนฺตี ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺ สตํ ปสตฺถา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เยติ อนิยมิตนิทฺเทโส. ปุคฺคลาติ สตฺตา. อฏฺาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. เต หิ จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา จตฺตาโร จ ผเล ิตาติ อฏฺ โหนฺติ. สตํ ปสตฺถาติ สปฺปุริเสหิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ อฺเหิ จ เทวมนุสฺเสหิ ปสฺสตฺถา. กสฺมา? สหชาตสีลาทิคุณโยคโต. เตสฺหิ จมฺปกพกุลกุสุมาทีนํ วิย สหชาตวณฺณคนฺธาทโย สหชาตสีลสมาธิอาทโย คุณา, เตน เต วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนานิ วิย ปุปฺผานิ เทวมนุสฺสานํ สตํ ปิยา มนาปา ปาสํสิยา จ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เย ปุคฺคลา อฏฺ สตํ ปสตฺถา’’ติ. เต ปน สงฺเขปโต โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคํ, เอวํ ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ เอกํ ยุคนฺติ จตฺตาริ ยุคานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ เต ทกฺขิเณยฺยา’’ติ. เตติ ปุพฺเพ อนิยมโต อุทฺทิฏฺานํ นิยเมตฺวา ทสฺสนํ. เต หิ สพฺเพปิ กมฺมํ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพเทยฺยธมฺมสงฺขาตํ ทกฺขิณํ อรหนฺตีติ ทกฺขิเณยฺยา คุณวิเสสโยเคน ทานสฺส มหปฺผลภาวสาธนโต. สุคตสฺส สาวกาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ¶ ธมฺมสวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตาย ตํ ธมฺมํ สุณนฺตีติ สาวกา. เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานีติ เอเตสุ สุคตสฺส สาวเกสุ อปฺปกานิปิ ทานานิ ทินฺนานิ ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิยา มหปฺผลานิ โหนฺติ. เตนาห ภควา ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สงฺฆา วา คณา วา, ตถาคตสาวกสงฺโฆ เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐).
๗๕๐. จตฺตาโร ¶ จ ปฏิปนฺนาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
อิธ ปน อายสฺมา อนุรุทฺโธ อตฺตนา เทวตาย จ วุตฺตมตฺถํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
วิหารวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. จตุริตฺถิวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ จตุริตฺถิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ คโต. โส ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ิเตสุ จตูสุ วิมาเนสุ จตสฺโส เทวธีตโร ปจฺเจกํ อจฺฉราสหสฺสปริวารา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติโย ทิสฺวา ตาหิ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
๗๕๕. ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป…วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. ตาปิ ตสฺส ปุจฺฉานนฺตรํ ปฏิปาฏิยา พฺยากรึสุ. ตํ ทสฺเสตุํ –
๗๕๘. ‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป…ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อยํ คาถา วุตฺตา.
ตา กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เอสิกานามเก รฏฺเ ปณฺณกเต นาม นคเร กุลเคเห นิพฺพตฺตา วยปฺปตฺตา ตสฺมึเยว นคเร ปติกุลํ คตา สมคฺควาสํ วสนฺติ. ตาสุ เอกา อฺตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา ¶ อินฺทีวรกลาปํ อทาสิ, อปรา อฺสฺส นีลุปฺปลหตฺถกํ อทาสิ, อปรา ปทุมหตฺถกํ อทาสิ, อปรา สุมนมกุฬานิ อทาสิ. ตา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตึสุ, ตาสํ อจฺฉราสหสฺสํ ปริวาโร อโหสิ. ตา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา ตสฺเสว กมฺมสฺส ¶ วิปากาวเสเสน อปราปรํ ตตฺเถว สํสรนฺติโย อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ตตฺเถว อุปฺปนฺนา วุตฺตนเยน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา. ตาสุ เอกา อตฺตนา กตํ ปุพฺพกมฺมํ เถรสฺส กเถนฺตี –
‘‘อินฺทีวรานํ ¶ หตฺถกํ อหมทาสึ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส;
เอสิกานํ อุณฺณตสฺมึ, นครวเร ปณฺณกเต รมฺเม.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อาห. อปรา –
‘‘นีลุปฺปลหตฺถกํ อหมทาสึ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส;
เอสิกานํ อุณฺณตสฺมึ, นครวเร ปณฺณกเต รมฺเม.
๗๖๗. ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อาห. อปรา –
‘‘โอทาตมูลกํ หริตปตฺตํ, อุทกสฺมึ สเร ชาตํ อหมทาสึ;
ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส, เอสิกานํ อุณฺณตสฺมึ;
นครวเร ปณฺณกเต รมฺเม.
๗๗๔. ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อาห. อปรา ¶ –
‘‘อหํ สุมนา สุมนสฺส สุมนมกุฬานิ, ทนฺตวณฺณานิ อหมทาสึ;
ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส, เอสิกานํ อุณฺณตสฺมึ;
นครวเร ปณฺณกเต รมฺเม.
๗๘๑. ‘‘เตน ¶ ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อาห.
๗๕๙. ตตฺถ อินฺทีวรานํ หตฺถกนฺติ อุทฺทาลกปุปฺผหตฺถํ วาตฆาตกปุปฺผกลาปํ. เอสิกานนฺติ เอสิการฏฺสฺส. อุณฺณตสฺมึ นครวเรติ อุณฺณเต ภูมิปเทเส นิวิฏฺเ เมโฆทรํ ลิหนฺเตหิ วิย อจฺจุคฺคเตหิ ปาสาทกูฏาคาราทีหิ อุณฺณเต อุตฺตมนคเร. ปณฺณกเตติ เอวํนามเก นคเร.
๗๖๖. นีลุปฺปลหตฺถกนฺติ กุวลยกลาปํ.
๗๗๓. โอทาตมูลกนฺติ เสตมูลํ, ภิสมูลานํ ธวลตาย วุตฺตํ, ปทุมกลาปํ สนฺธาย วทติ. เตนาห ‘‘หริตปตฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ หริตปตฺตนฺติ นีลปตฺตํ. อวิชหิตมกุฬปตฺตสฺส หิ ปทุมสฺส พาหิรปตฺตานิ หริตวณฺณานิ เอว โหนฺติ. อุทกสฺมึ สเร ชาตนฺติ สเร อุทกมฺหิ ชาตํ, สโรรุหนฺติ อตฺโถ.
๗๘๐. สุมนาติ เอวํนามา. สุมนสฺสาติ สุนฺทรจิตฺตสฺส. สุมนมกุฬานีติ ชาติสุมนปุปฺผมกุฬานิ. ทนฺตวณฺณานีติ สชฺชุกํ อุลฺลิขิตหตฺถิทนฺตสทิสวณฺณานิ.
เอวํ ตาหิ อตฺตนา กตกมฺเม กถิเต เถโร ตาสํ อนุปุพฺพึ กถํ กเถตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ. สจฺจปริโยสาเน สา สพฺพาปิ สหปริวารา โสตาปนฺนา อเหสุํ. เถโร ตํ ปวตฺตึ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา ธมฺมเทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตาติ.
จตุริตฺถิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อมฺพวิมานวณฺณนา
ทิพฺพํ ¶ ¶ เต อมฺพวนํ รมฺมนฺติ อมฺพวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิยํ อฺตรา อุปาสิกา อาวาสทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตฺจ ¶ สุตฺวา ฉนฺทชาตา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอวมาห ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาวาสํ กาเรตุกามา, อิจฺฉามิ ตาทิสํ โอกาสํ, อาจิกฺขตู’’ติ. ภควา ภิกฺขู อาณาเปสิ, ภิกฺขู ตสฺสา โอกาสํ ทสฺเสสุํ. สา ตตฺถ รมณียํ อาวาสํ กาเรตฺวา ตสฺส สมนฺตโต อมฺพรุกฺเข โรเปสิ. โส อาวาโส สมนฺตโต อมฺพปนฺตีหิ ปริกฺขิตฺโต ฉายูทกสมฺปนฺโน มุตฺตาชาลสทิสวาลุกากิณฺณปณฺฑรภูมิภาโค อติวิย มโนหโร อโหสิ. สา ตํ วิหารํ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ ปุปฺผทามคนฺธทามาทีหิ จ เทววิมานํ วิย อลงฺกริตฺวา เตลปทีปํ อาโรเปตฺวา อมฺพรุกฺเข จ อหเตหิ วตฺเถหิ เวเตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิ.
สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ, ตสฺสา มหนฺตํ วิมานํ ปาตุรโหสิ อมฺพวนปริกฺขิตฺตํ. สา ตตฺถ อจฺฉราคณปริวาริตา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อุปคนฺตฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘ทิพฺพํ เต อมฺพวนํ รมฺมํ, ปาสาเทตฺถ มหลฺลโก;
นานาตูริยสงฺฆุฏฺโ, อจฺฉราคณโฆสิโต.
‘‘ปทีโป เจตฺถ ชลติ, นิจฺจํ โสวณฺณโย มหา;
ทุสฺสผเลหิ รุกฺเขหิ, สมนฺตา ปริวาริโต.
๗๘๕. ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๗๘๗. ‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ ¶ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;
วิหารํ สงฺฆสฺส กาเรสึ, อมฺเพหิ ปริวาริตํ.
‘‘ปริโยสิเต ¶ วิหาเร, กาเรนฺเต นิฏฺิเต มเห;
อมฺเพหิ ฉาทยิตฺวาน, กตฺวา ทุสฺสมเย ผเล.
‘‘ปทีปํ ตตฺถ ชาเลตฺวา, โภชยิตฺวา คณุตฺตมํ;
นิยฺยาเทสึ ตํ สงฺฆสฺส, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน ¶ เม อมฺพวนํ รมฺมํ, ปาสาเทตฺถ มหลฺลโก;
นานาตูริยสงฺฆุฏฺโ, อจฺฉราคณโฆสิโต.
‘‘ปทีโป เจตฺถ ชลติ, นิจฺจํ โสวณฺณโย มหา;
ทุสฺสผเลหิ รุกฺเขหิ, สมนฺตา ปริวาริโต.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
สา เทวตา พฺยากาสิ.
๗๘๓. ตตฺถ มหลฺลโกติ มหนฺโต อายามวิตฺถาเรหิ อุพฺเพเธน จ วิปุโล, อุฬารตโมติ อตฺโถ. อจฺฉราคณโฆสิโตติ ตํ ปโมทิตุํ สงฺคีติวเสน เจว ปิยสลฺลาปวเสน จ อจฺฉราสงฺเฆน สมุคฺโฆสิโต.
๗๘๔. ปทีโป เจตฺถ ชลตีติ สูริยรสฺมิสมุชฺชลกิรณวิตาโน รตนปฺปทีโป จ เอตฺถ เอตสฺมึ ปาสาเท อภิชลติ. ทุสฺสผเลหีติ ทุสฺสานิ ผลานิ เอเตสนฺติ ทุสฺสผลา. เตหิ สมุคฺคิริยมานทิพฺพวตฺเถหีติ อตฺโถ.
๗๘๙. กาเรนฺเต นิฏฺิเต มเหติ กตปริโยสิตสฺส วิหารสฺส มเห ปูชาย กรียมานาย จ. กตฺวา ทุสฺสมเย ผเลติ ทุสฺเสเยว เตสํ อมฺพานํ ผลํ กตฺวา.
๗๙๐. คณุตฺตมนฺติ คณานํ อุตฺตมํ ภควโต สาวกสงฺฆํ. นิยฺยาเทสินฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปสึ, อทาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อมฺพวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปีตวิมานวณฺณนา
ปีตวตฺเถ ¶ ¶ ปีตธเชติ ปีตวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต รฺา อชาตสตฺตุนา อตฺตนา ปฏิลทฺธา ภควโต สรีรธาตุโย คเหตฺวา ถูเป จ มเห จ กเต ราชคหวาสินี ¶ อฺตรา อุปาสิกา ปาโตว กตสรีรปฏิชคฺคนา ‘‘สตฺถุ ถูปํ ปูเชสฺสามี’’ติ ยถาลทฺธานิ จตฺตาริ โกสาตกีปุปฺผานิ คเหตฺวา สทฺธาเวเคน สมุสฺสาหิตมานสา มคฺคปริสฺสยํ อนุปธาเรตฺวาว ถูปาภิมุขี คจฺฉติ. อถ นํ ตรุณวจฺฉา คาวี อภิธาวนฺตี เวเคน อาปติตฺวา สิงฺเคน ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. สา ตาวเทว ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺตนฺตี สกฺกสฺส เทวรฺโ อุยฺยานกีฬาย คจฺฉนฺตสฺส ปริวารภูตานํ อฑฺฒติยานํ นาฏกโกฏีนํ มชฺเฌ อตฺตโน สรีรปภาย ตา สพฺพา อภิภวนฺตี สห รเถน ปาตุรโหสิ. ตํ ทิสฺวา สกฺโก เทวราชา วิมฺหิตจิตฺโต อจฺฉริยพฺภุตชาโต ‘‘กีทิเสน นุ โข โอฬาริเกน กมฺมุนา อยํ เอทิสึ สุมหตึ เทวิทฺธิมุปาคตา’’ติ ตํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘ปีตวตฺเถ ปีตธเช, ปีตาลงฺการภูสิเต;
ปีตจนฺทนลิตฺตงฺเค, ปีตอุปฺปลมาลินี.
‘‘ปีตปาสาทสยเน, ปีตาสเน ปีตภาชเน;
ปีตฉตฺเต ปีตรเถ, ปีตสฺเส ปีตพีชเน.
‘‘กึ กมฺมมกรี ภทฺเท, ปุพฺเพ มานุสเก ภเว;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
สาปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘โกสาตกี นาม ลตตฺถิ ภนฺเต, ติตฺติกา อนภิจฺฉิตา;
ตสฺสา จตฺตาริ ปุปฺผานิ, ถูปํ อภิหรึ อหํ.
‘‘สตฺถุ สรีรมุทฺทิสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
นาสฺส มคฺคํ อเวกฺขิสฺสํ, น ตคฺคมนสา สตี.
‘‘ตโต ¶ มํ อวธี คาวี, ถูปํ อปตฺตมานสํ;
ตฺจาหํ อภิสฺเจยฺยํ, ภิยฺโย นูน อิโต สิยา.
‘‘เตน ¶ ¶ กมฺเมน เทวินฺท, มฆวา เทวกฺุชร;
ปหาย มานุสํ เทหํ, ตว สหพฺยมาคตา’’ติ.
๗๙๕-๖. ตตฺถ ปีตจนฺทนลิตฺตงฺเคติ สุวณฺณวณฺเณน จนฺทเนน อนุลิตฺตสรีเร. ปีตปาสาทสยเนติ สพฺพโสวณฺณมเยน ปาสาเทน สุวณฺณปริกฺขิตฺเตหิ สยเนหิ จ สมนฺนาคเต. เอวํ สพฺพตฺถ เหฏฺา อุปริ จ ปีตสทฺเทน สุวณฺณเมว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๗๙๘. ลตตฺถีติ ลตา อตฺถิ. ภนฺเตติ สกฺกํ เทวราชานํ คารเวน อาลปติ. อนภิจฺฉิตาติ น อภิกงฺขิตา.
๗๙๙. สรีรนฺติ สรีรภูตํ ธาตุํ. อวยเว จายํ สมุทายโวหาโร ยถา ‘‘ปโฏ ฑฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ จ. อสฺสาติ โครูปสฺส. มคฺคนฺติ อาคมนมคฺคํ. น อเวกฺขิสฺสนฺติ น โอโลกยึ. กสฺมา? น ตคฺคมนสา สตีติ, ตสฺสํ คาวิยํ คตมนา ปิตมนา น โหนฺตี, อฺทตฺถุ ภควโต ถูปคตมนา เอว สมานาติ อตฺโถ. ‘‘ตทงฺคมนสา สตี’’ติ จ ปาโ, ตทงฺเค ตสฺส ภควโต ธาตุยา องฺเค มโน เอติสฺสาติ ตทงฺคมนสา. เอวํภูตา อหํ ตทา ตสฺสา มคฺคํ นาเวกฺขิสฺสนฺติ ทสฺเสติ.
๘๐๐. ถูปํ อปตฺตมานสนฺติ ถูปํ เจติยํ อสมฺปตฺตอชฺฌาสยํ, มนสิ ภโวติ หิ มานโส, อชฺฌาสโย มโนรโถ. ‘‘ถูปํ อุปคนฺตฺวา ปุปฺเผหิ ปูเชสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนมโนรถสฺส อสมฺปุณฺณตาย เอวํ วุตฺตํ. ถูปํ เจติยํ ปน ปุปฺเผหิ ปูชนจิตฺตํ สิทฺธเมว, เยน สา เทวโลเก อุปฺปนฺน. ตฺจาหํ อภิสฺเจยฺยนฺติ ¶ ตฺเจ อหํ อภิสฺจิเนยฺยํ, ปุปฺผปูชเนน หิ ปฺุํ อหํ ถูปํ อภิคนฺตฺวา ยถาธิปฺปายํ ปูชเนน สมฺมเทว จิเนยฺยํ อุปจิเนยฺยนฺติ อตฺโถ. ภิยฺโย นูน อิโต สิยาติ อิโต ยถาลทฺธสมฺปตฺติโตปิ ภิยฺโย อุปริ อุตฺตริตรา สมฺปตฺติ สิยาติ มฺเติ อตฺโถ.
๘๐๑. มฆวา ¶ เทวกฺุชราติ อาลปนํ. ตตฺถ เทวกฺุชราติ สพฺพพลปรกฺกมาทิวิเสเสหิ เทเวสุ กฺุชรสทิโส. สหพฺยนฺติ สหภาวํ.
‘‘อิทํ สุตฺวา ติทสาธิปติ, มฆวา เทวกฺุชโร;
ตาวตึเส ปสาเทนฺโต, มาตลึ เอตทพฺรวี’’ติ. –
อิทํ ¶ ธมฺมสงฺคาหกวจนํ. ตโต สกฺโก มาตลิปมุขสฺส เทวคณสฺส อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ –
‘‘ปสฺส มาตลิ อจฺเฉรํ, จิตฺตํ กมฺมผลํ อิทํ;
อปฺปกมฺปิ กตํ เทยฺยํ, ปฺุํ โหติ มหปฺผลํ.
‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก.
‘‘เอหิ มาตลิ อมฺเหปิ, ภิยฺโย ภิยฺโย มเหมเส;
ตถาคตสฺส ธาตุโย, สุโข ปฺุานมุจฺจโย.
‘‘ติฏฺนฺเต นิพฺพุเต จาปิ, สเม จิตฺเต สมํ ผลํ;
เจโตปณิธิเหตุหิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;
ยตฺถ การํ กริตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา’’ติ.
๘๐๒. ตตฺถ ปสาเทนฺโตติ ปสนฺเน กโรนฺโต, รตนตฺตเย สทฺธํ อุปฺปาเทนฺโตติ อตฺโถ.
๘๐๓. จิตฺตนฺติ วิจิตฺตํ อจินฺเตยฺยํ. กมฺมผลนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส อนุฬารตฺเตปิ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ จิตฺตสมฺปตฺติยา จ อุฬารสฺส ปฺุกมฺมสฺส ผลํ ปสฺสาติ โยชนา. อปฺปกมฺปิ กตํ เทยฺยํ, ปฺุํ โหติ มหปฺผลนฺติ เอตฺถ กตนฺติ การวเสน สกฺการวเสน ¶ อายตเน วินิยุตฺตํ. เทยฺยนฺติ ทาตพฺพวตฺถุํ. ปฺุนฺติ ตถาปวตฺตํ ปฺุกมฺมํ.
๘๐๔. อิทานิ ¶ ยตฺถ อปฺปกมฺปิ กตํ ปฺุํ มหปฺผลํ โหติ, ตํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหี’’ติ คาถมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๘๐๕-๖. อมฺเหปีติ มยมฺปิ. มเหมเสติ มหามเส ปูชามเส. เจโตปณิธิเหตุ หีติ อตฺตโน จิตฺตสฺส สมฺมเทว ปนนิมิตฺตํ, อตฺตสมฺมาปณิธาเนนาติ อตฺโถ. เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ ตํ มาตาปิตา กยิรา, อฺเ วาปิ จ าตกา;
สมฺมา ปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ. (ธ. ป. ๔๓);
เอวฺจ ปน วตฺวา สกฺโก เทวานมินฺโท อุยฺยานกีฬาย อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา อตฺตนา อภิณฺหํ ปูชเนยฺยฏฺานภูเต จูฬามณิเจติเย สตฺตาหํ ปูชํ อกาสิ. อถ อปเรน สมเยน เทวจาริกํ คตสฺส อายสฺมโต นารทตฺเถรสฺส ตํ ปวตฺตึ คาถาเหว กเถสิ, เถโร ธมฺมสงฺคาหกานํ อาโรเจสิ, เต ตถา นํ สงฺคหํ อาโรเปสุนฺติ.
ปีตวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุจฺฉุวิมานวณฺณนา
โอภาสยิตฺวา ปถวึ สเทวกนฺติ อุจฺฉุวิมานํ. ตํ เหฏฺา อุจฺฉุวิมาเนน ปาฬิโต จ อฏฺุปฺปตฺติโต จ สทิสเมว. เกวลํ ตตฺถ สสฺสุ สุณิสํ ปีเกน ปหริตฺวา มาเรสิ, อิธ ปน เลฑฺฑุนาติ อยเมว วิเสโส. วตฺถุโน ปน ภินฺนตฺตา อุภยมฺปิ วิสุํเยว สงฺคหํ อารุฬฺหนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘โอภาสยิตฺวา ปถวึ สเทวกํ, อติโรจสิ จนฺทิมสูริยา วิย;
สิริยา จ วณฺเณน ยเสน เตชสา, พฺรหฺมาว เทเว ติทเส สหินฺทเก.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ ¶ ตํ อุปฺปลมาลธารินี, อาเวฬินี กฺจนสนฺนิภตฺตเจ;
อลงฺกเต อุตฺตมวตฺถธารินี, กา ตฺวํ สุเภ เทวเต วนฺทเส มมํ.
‘‘กึ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา, มนุสฺสภูตา ปุริมาย ชาติยา;
ทานํ สุจิณฺณํ อถ สีลสฺมํ, เกนุปปนฺนา สุคตึ ยสสฺสินี;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปุจฺฉิ. ตโต เทวตา อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘อิทานิ ¶ ภนฺเต อิมเมว คามํ, ปิณฺฑาย อมฺหากํ ฆรํ อุปาคมิ;
ตโต เต อุจฺฉุสฺส อทาสึ ขณฺฑิกํ, ปสนฺนจิตฺตา อตุลาย ปีติยา.
‘‘สสฺสุ จ ปจฺฉา อนุยฺุชเต มมํ, กหํ นุ อุจฺฉุํ วธุเก อวากิริ;
น ฉฑฺฑิตํ โน ปน ขาทิตํ มยา, สนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส สยํ อทาสหํ.
‘‘‘ตุยฺหํ นฺวิทํ อิสฺสริยํ อโถ มม’, อิติสฺสา สสฺสุ ปริภาสเต มมํ;
เลฑฺฑุํ คเหตฺวา ปหารํ อทาสิ เม, ตโต จุตา กาลกตามฺหิ เทวตา.
‘‘ตเทว กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา, สุขฺจ กมฺมํ อนุโภมิ อตฺตนา;
เทเวหิ สทฺธึ ปริจารยามหํ, โมทามหํ กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘ตเทว ¶ กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา, สุขฺจ กมฺมํ อนุโภมิ อตฺตนา;
เทวินฺทคุตฺตา ติทเสหิ รกฺขิตา, สมปฺปิตา กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘เอตาทิสํ ปฺุผลํ อนปฺปกํ, มหาวิปากา มม อุจฺฉุทกฺขิณา;
เทเวหิ สทฺธึ ปริจารยามหํ, โมทามหํ กามคุเณหิ ปฺจหิ.
‘‘เอตาทิสํ ¶ ปฺุผลํ อนปฺปกํ, มหาชุติกา มม อุจฺฉุทกฺขิณา;
เทวินฺทคุตฺตา ติทเสหิ รกฺขิตา, สหสฺสเนตฺโตริว นนฺทเน วเน.
‘‘ตุวฺจ ภนฺเต อนุกมฺปกํ วิทุํ, อุเปจฺจ วนฺทึ กุสลฺจ ปุจฺฉิสํ;
ตโต เต อุจฺฉุสฺส อทาสึ ขณฺฑิกํ, ปสนฺนจิตฺตา อตุลาย ปีติยา’’ติ.
เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
อุจฺฉุวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. วนฺทนวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ วนฺทนวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู อฺตรสฺมึ คามกาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ อุทฺทิสฺส ภควนฺตํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉนฺตา อฺตรสฺส คามสฺส มชฺเฌน อติกฺกมนฺติ. ตตฺถ อฺตรา อิตฺถี เต ภิกฺขู ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา สฺชาตคารวพหุมานา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสฺมึ อฺชลึ ปคฺคยฺห ยาว ทสฺสนูปจารา ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตี อฏฺาสิ ¶ . สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. อถ นํ ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตึ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
๘๑๙. ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน…เป…วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๘๒๒. ‘‘สา เทวตา อตฺตมนา…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ทิสฺวาน สมเณ สีลวนฺเต;
ปาทานิ ¶ วนฺทิตฺวา มนํ ปสาทยึ, วิตฺตา จหํ อฺชลิกํ อกาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ.
๘๒๓. ตตฺถ สมเณติ สมิตปาเป. สีลวนฺเตติ สีลคุณยุตฺเต. มนํ ปสาทยินฺติ ‘‘สาธุรูปา วติเม อยฺยา ธมฺมจาริโน สมจาริโน พฺรหฺมจาริโน’’ติ เตสํ คุเณ อารพฺภ จิตฺตํ ปสาเทสึ. วิตฺตา จหํ อฺชลิกํ อกาสินฺติ ตุฏฺา โสมนสฺสชาตา อหํ วนฺทึ. เปสลานํ ภิกฺขูนํ ปสาทวิกสิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ อิเมสํ สตฺตานํ พหูปการํ, ปเคว วนฺทนาติ. เตนาห ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
วนฺทนวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณนาติ รชฺชุมาลาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน คยาคามเก อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ธีตา ตสฺมึเยว คาเม เอกสฺส พฺราหฺมณกุมารสฺส ทินฺนา ปติกุลํ คตา, ตสฺมึ เคเห อิสฺสริยํ วตฺเตนฺตี ติฏฺติ. สา ¶ ตสฺมึ เคเห ทาสิยา ธีตรํ ทิสฺวา น สหติ. ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย โกเธน ตฏตฏายมานา อกฺโกสติ ปริภาสติ, ขฏกฺจสฺสา เทติ. ยทา ปน สา วยปฺปตฺติยา กิจฺจสมตฺถา ชาตา, ตทา นํ ชณฺณุกปฺปรมุฏฺีหิ ปหรเตว ยถา ตํ ปุริมชาตีสุ พทฺธาฆาตา.
สา กิร ทาสี กสฺสปทสพลสฺส กาเล ตสฺสา สามินี อโหสิ, อิตรา ทาสี. สา ตํ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ มุฏฺิอาทีหิ ¶ จ อภิณฺหํ อภิหนติ. สา เตน นิพฺพินฺนา ยถาพลํ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ‘‘อนาคเต อหํ สามินี หุตฺวา อิมิสฺสา อุปริ อิสฺสริยํ วตฺเตยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ เปสิ. อถ สา ทาสี ตโต จุตา อปราปรํ สํสรนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วุตฺตนเยน คยาคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปติกุลํ คตา, อิตราปิ ตสฺสา ทาสี อโหสิ. เอวํ พทฺธาฆาตตาย สา ตํ วิเหเติ.
เอวํ วิเหเนฺตี อการเณเนว เกเสสุ คเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุหตํ หนิ. สา นฺหาปิตสาลํ คนฺตฺวา ขุรมุณฺฑํ กาเรตฺวา อคมาสิ. สามินี ‘‘กึ เช ทุฏฺทาสิ มุณฺฑนมตฺเตน ตว วิปฺปโมกฺโข’’ติ รชฺชุํ สีเส พนฺธิตฺวา ตตฺถ นํ คเหตฺวา โอณเมตฺวา ฆาเตติ, ตสฺสา ตฺจ รชฺชุํ อปเนตุํ น เทติ. ตโต ปฏฺาย ทาสิยา ‘‘รชฺชุมาลา’’ติ นามํ อโหสิ.
อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต รชฺชุมาลาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ, ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺานํ ทิสฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. รชฺชุมาลาปิ โข ทิวเส ทิวเส ตาย ตถา วิเหิยมานา ‘‘กึ เม อิมินา ทุชฺชีวิเตนา’’ติ นิพฺพินฺนรูปา ชีวิเต มริตุกามา ฆฏํ คเหตฺวา อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี วิย เคหโต นิกฺขนฺตา อนุกฺกเมน วนํ ปวิสิตฺวา ภควโต นิสินฺนรุกฺขสฺส อวิทูเร อฺตรสฺส รุกฺขสฺส สาขาย รชฺชุํ พนฺธิตฺวา ปาสํ กตฺวา อุพฺพนฺธิตุกามา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี อทฺทส ภควนฺตํ ตตฺถ นิสินฺนํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย ¶ วิสฺสชฺเชนฺตํ. ทิสฺวา พุทฺธคารเวน อากฑฺฒิยมานหทยา ¶ ‘‘กึ นุ โข ภควา มาทิสานมฺปิ ¶ ธมฺมํ เทเสติ, ยมหํ สุตฺวา อิโต ทุชฺชีวิตโต มุจฺเจยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ.
อถ ภควา ตสฺสา จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา ‘‘รชฺชุมาเล’’ติ อาห. สา ตํ สุตฺวา อมเตน วิย อภิสิตฺตา ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตสฺสา ภควา อนุปุพฺพิกถานุปุพฺพกํ จตุสจฺจกถํ กเถสิ, สา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ‘‘วฏฺฏติ เอตฺตโก รชฺชุมาลาย อนุคฺคโห, อิทาเนสา เกนจิ อปฺปธํสิยา ชาตา’’ติ อรฺโต นิกฺขมิตฺวา คามสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. รชฺชุมาลาปิ อตฺตานํ วินิปาเตตุํ อภพฺพตาย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนตาย จ ‘‘พฺราหฺมณี มํ หนตุ วา วิเหเตุ วา ยํ วา ตํ วา กโรตู’’ติ ฆเฏน อุทกํ คเหตฺวา เคหํ อคมาสิ. สามิโก เคหทฺวาเร ิโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช อุทกติตฺถํ คตา จิรายิตฺวา อาคตา, มุขวณฺโณ จ เต อติวิย วิปฺปสนฺโน, ตฺวฺจ อฺเน อากาเรน อุปฏฺาสิ, กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ. สา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ.
พฺราหฺมโณ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา รชฺชุมาลาย อุปริ ‘‘ตยา น กิฺจิ กาตพฺพ’’นฺติ สุณิสาย วตฺวา ตุฏฺมานโส สีฆตรํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สาทเรน กตปฏิสนฺถาโร สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน เคหํ อาเนตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, สุณิสาปิสฺส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. คยาคามวาสิโนปิ พฺราหฺมณคหปติกา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ สมฺโมทนียํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
สตฺถา รชฺชุมาลาย ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิตฺถารโต กเถตฺวา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ ¶ . ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณี จ มหาชโน จ ตตฺถ สนฺนิปติโต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺหิ. สตฺถา อาสนา อุฏฺหิตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิ. พฺราหฺมโณ รชฺชุมาลํ ธีตุฏฺาเน เปสิ. ตสฺส สุณิสา รชฺชุมาลํ ปิยจกฺขูหิ โอโลเกนฺตี ยาวชีวํ มนาเปเนว สิเนเหน ปริหริ. รชฺชุมาลา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสฺจสฺสา ปริวาโร ¶ อโหสิ. สา สฏฺิสกฏภารปฺปมาเณหิ ทิพฺพาภรเณหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตภาวา อจฺฉราสหสฺสปริวุตฺตา นนฺทนวนาทีสุ มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมานา ปมุทิตมนา วิจรติ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ คโต ตํ มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวน มหติยา เทวิทฺธิยา วิชฺโชตมานํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ.
‘‘อภิกฺกนฺเตน ¶ วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
หตฺเถ ปาเท จ วิคฺคยฺห, นจฺจสิ สุปฺปวาทิเต.
‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;
ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ, สุจิคนฺธา มโนรมา.
‘‘วิวตฺตมานา กาเยน, ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตา;
เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปฺจงฺคิเก ยถา.
‘‘ยาปิ เต สิรสฺมึ มาลา, สุจิคนฺธา มโนรมา;
วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มฺชูสโก ยถา.
‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
๘๒๖. ตตฺถ หตฺเถ ปาเท จ วิคฺคยฺหาติ หตฺเถ จ ปาเท จ วิวิเธหิ อากาเรหิ คเหตฺวา, ปุปฺผมุฏฺิปุปฺผฺชลิอาทิเภทสฺส สาขาภินยสฺส ทสฺสนวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ หตฺเถ, จ, สมปาทาทีนมฺปิ านวิเสสานํ ทสฺสนวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ปาเท จ อุปาทิยิตฺวาติ อตฺโถ. จ-สทฺเทน ¶ สาขาภินยํ สงฺคณฺหาติ. นจฺจสีติ นฏสิ. ยา ตฺวนฺติ ยา วุตฺตนยวเสน นจฺจํ กโรสีติ อตฺโถ. สุปฺปวาทิเตติ สุนฺทเร ปวชฺชเน สติ ตว นจฺจสฺส อนุรูปวเสน วีณาวํสมุทิงฺคตาฬาทิเก วาทิยมาเน, ปฺจงฺคิเก ตูริเย ปคฺคยฺหมาเนติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺาวิมาเน วุตฺตนยเมว.
เอวํ ¶ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา อตฺตโน ปุริมชาติอาทึ อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘ทาสี ¶ อหํ ปุเร อาสึ, คยายํ พฺราหฺมณสฺสหํ;
อปฺปปฺุา อลกฺขิกา, รชฺชุมาลาติ มํ วิทุํ.
‘‘อกฺโกสานํ วธานฺจ, ตชฺชนาย จ อุคฺคตา;
กุฏํ คเหตฺวา นิกฺขมฺม, อคฺฉึ อุทหาริยา.
‘‘วิปเถ กุฏํ นิกฺขิปิตฺวา, วนสณฺฑํ อุปาคมึ;
‘อิเธวาหํ มริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เม’.
‘‘ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวาน, อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเป;
ตโต ทิสา วิโลเกสึ, ‘โก นุ โข วนมสฺสิโต’.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สพฺพโลกหิตํ มุนึ;
นิสินฺนํ รุกฺขมูลสฺมึ, ฌายนฺตํ อกุโตภยํ.
‘‘ตสฺสา เม อหุ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน;
‘โก นุ โข วนมสฺสิโต, มนุสฺโส อุทาหุ เทวตา’.
‘‘ปาสาทิกํ ปสาทนียํ, วนา นิพฺพนมาคตํ;
ทิสฺวา มโน เม ปสีทิ, นายํ ยาทิสกีทิโส.
‘‘คุตฺตินฺทฺริโย ฌานรโต, อพหิคฺคตมานโส;
หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส, พุทฺโธ อยํ ภวิสฺสติ.
‘‘ภยเภรโว ทุราสโท, สีโหว คุหมสฺสิโต;
ทุลฺลภายํ ทสฺสนาย, ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ยถา.
‘‘โส ¶ มํ มุทูหิ วาจาหิ, อาลปิตฺวา ตถาคโต;
รชฺชุมาเลติ มํโวจ, สรณํ คจฺฉ ตถาคตํ.
‘‘ตาหํ ¶ ¶ คิรํ สุณิตฺวาน, เนลํ อตฺถวตึ สุจึ;
สณฺหํ มุทฺุจ วคฺคฺุจ, สพฺพโสกาปนูทนํ.
‘‘กลฺลจิตฺตฺจ มํ ตฺวา, ปสนฺนํ สุทฺธมานสํ;
หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส, อนุสาสิ ตถาคโต.
‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจ, อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโว;
ทุกฺขนิโรโธ มคฺโค จ, อฺชโส อมโตคโธ.
‘‘อนุกมฺปกสฺส กุสลสฺส, โอวาทมฺหิ อหํ ิตา;
อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ.
‘‘สาหํ อวฏฺิตาเปมา, ทสฺสเน อวิกมฺปินี;
มูลชาตาย สทฺธาย, ธีตา พุทฺธสฺส โอรสา.
‘‘สาหํ รมามิ กีฬามิ, โมทามิ อกุโตภยา;
ทิพฺพมาลํ ธารยามิ, ปิวามิ มธุมทฺทวํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม;
อาฬมฺโพ คคฺคโร ภีโม, สาธุวาที จ สํสโย.
‘‘โปกฺขโร จ สุผสฺโส จ, วิณาโมกฺขา จ นาริโย;
นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, โสณทินฺนา สุจิมฺหิตา.
‘‘อลมฺพุสา มิสฺสเกสี จ, ปุณฺฑรีกาติทารุณี;
เอณีผสฺสา สุผสฺสา จ, สุภทฺทา มุทุวาทินี.
‘‘เอตา จฺา จ เสยฺยาเส, อจฺฉรานํ ปโพธิกา;
ตา มํ กาเลนุปาคนฺตฺวา, อภิภาสนฺติ เทวตา.
‘‘หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเส;
นยิทํ อกตปฺุานํ, กตปฺุานเมวิทํ.
‘‘อโสกํ ¶ ¶ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํ;
สุขํ อกตปฺุานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ.
‘‘สุขฺจ กตปฺุานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จ;
เตสํ ¶ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;
กตปฺุา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;
ทกฺขิเณยฺยา มนุสฺสานํ, ปฺุกฺเขตฺตานมากรา;
ยตฺถ การํ กริตฺวาน, สคฺเค โมทนฺติ ทายกา’’ติ.
๘๓๓. ตตฺถ ทาสี อหํ ปุเร อาสินฺติ ปุเร ปุริมชาติยํ อหํ อนฺโตชาตา ทาสี อโหสึ. ตตฺถ กสฺสาติ อาห ‘‘คยายํ พฺราหฺมณสฺสห’’นฺติ, คยานามเก คาเม อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส. หนฺติ นิปาตมตฺตํ. อปฺปปฺุาติ มนฺทภาคฺยา อปฺุา. อลกฺขิกาติ นิสฺสิริกา กาลกณฺณี. รชฺชุมาลาติ มํ วิทุนฺติ, เกเส คเหตฺวา อากฑฺฒนปริกฑฺฒนทุกฺเขน มุณฺฑเก กเต ปุนปิ ตทตฺถเมว สีเส ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปิตรชฺชุกุณฺฑลกวเสน ‘‘รชฺชุมาลา’’ติ มํ มนุสฺสา ชานึสุ.
๘๓๔. วธานนฺติ ตาฬนานํ. ตชฺชนายาติ ภยสํตชฺชเนน. อุคฺคตาติ อุคฺคตาย โทมนสฺสุปฺปตฺติยา. อุทหาริยาติ อุทกหาริกา, อุทกํ อาหรนฺตี วิย หุตฺวาติ อธิปฺปาโย.
๘๓๕. วิปเถติ อปเถ, มคฺคโต อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. กฺวตฺโถติ โก อตฺโถ. โสเยว วา ปาโ.
๘๓๖. ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวานาติ พนฺธนปาสํ ถิรํ อจฺฉิชฺชนกํ กตฺวา. อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเปติ วิฏเป ลคฺคนวเสน ปาทเป รุกฺเข ขิปิตฺวา. ตโต ทิสา วิโลเกสึ, โก นุ โข วนมสฺสิโตติ อิมํ วนํ ปวิสนวเสน อสฺสิโต นุ โข โกจิ อตฺถิ, ยโต เม มรณนฺตราโย สิยาติ อธิปฺปาโย.
๘๓๗. สมฺพุทฺธนฺติอาทิ ¶ ตทา ตสฺสา ตาทิเส นิจฺฉเย อสติปิ สภาววเสน วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ ¶ – สยเมว สมฺมเทว จ สพฺพสฺสาปิ พุชฺฌิตพฺพสฺส พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํ, มหากรุณาโยเคน หีนาทิเภทภินฺนสฺส สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เอกนฺตหิตตฺตา สพฺพโลกหิตํ, อุภยโลกํ ¶ มุนนโต มุนึ, นิสชฺชาวเสน กิเลสาภิสงฺขาเรหิ านา จาวนาภาเวน จ นิสินฺนํ, อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนฺตํ, โพธิมูเลเยว ภยเหตูนํ สมุจฺฉินฺนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยนฺติ เวทิตพฺพํ.
๘๓๘. สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปํ าณํ, โส ตสฺสา ภควโต ทสฺสเนน อุปฺปชฺชิ. เตนาห ‘‘ตสฺสา เม อหุ สํเวโค’’ติ.
๘๓๙. ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรโสภาสมฺปตฺติยา รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส ชนสฺส สาธุภาวโต ปสาทสํวฑฺฒนนฺติ อตฺโถ. ปสาทนียนฺติ ทสพล-จตุเวสารชฺชฉอสาธารณาณ-อฏฺารสาเวณิก-พุทฺธธมฺมปภุติอปริมาณคุณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา สริกฺขกชนสฺส ปสีทิตพฺพยุตฺตํ, ปาสาทิกนฺติ อตฺโถ. วนาติ กิเลสวนโต อปกฺกมิตฺวา. นิพฺพนมาคตนฺติ นิตฺตณฺหภาวํ นิพฺพานเมว อุปคตํ อธิคตํ. ยาทิสกีทิโสติ โย วา โส วา, ปจุรชโนติ อตฺโถ.
๘๔๐-๔๑. มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ อคฺคมคฺคโคปนาย โคปิตตฺตา คุตฺตินฺทฺริโย. อคฺคผลชฺฌานาภิรติยา ฌานรโต. ตโต เอว พหิภูเตหิ รูปาทิอารมฺมเณหิ อปกฺกมิตฺวา วิสยชฺฌตฺเต นิพฺพาเน จ โอคาฬฺหจิตฺตตาย อพหิคฺคตมานโส. มิจฺฉาคาหโมจนภเยน วิปลฺลาสวนฺเตหิ มิจฺฉาทิฏฺิเกหิ ภายิตพฺพโต เตสฺจ ภยชนนโต ภยเภรโว. ปโยคาสยวิปนฺเนหิ อนุปคมนียโต จ เกนจิปิ อนาสาทนียโต จ ทุราสโท. ทุลฺลภายนฺติ ทุลฺลโภ อยํ. ทสฺสนายาติ ทฏฺุมฺปิ. ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ยถาติ ยถา นาม อุทุมฺพเร ภวํ ปุปฺผํ ทุลฺลภทสฺสนํ, กทาจิเทว ภเวยฺย, น วา ภเวยฺย, เอวํ อีทิสสฺส อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ.
๘๔๒. โส ¶ ตถาคโต มุทูหิ วาจาหิ สณฺหาย วาจาย ‘‘รชฺชุมาเล’’ติ ¶ มํ อาลปิตฺวา อามนฺเตตฺวา สรณํ คจฺฉ ตถาคตนฺติ ‘‘ตถา อาคโต’’ติอาทินา ตถาคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สรณํ คจฺฉาติ มํ อโวจ อภาสีติ โยชนา.
๘๔๓-๔. ตาหนฺติ ตํ อหํ. คิรนฺติ วาจํ. เนลนฺติ นิทฺโทสํ. อตฺถวตินฺติ อตฺถยุตฺตํ สาตฺถํ ¶ , เอกนฺตหิตํ วา. วจีโสเจยฺยตาย สุจึ. อกกฺขฬตาย สณฺหํ. เวเนยฺยานํ มุทุภาวกรตฺตา มุทุ. สวนียภาเวน วคฺคุํ. สพฺพโสกาปนูทนนฺติ าติพฺยสนาทิวเสน อุปฺปชฺชนกสฺส สพฺพสฺสาปิ โสกสฺส วิโนทนํ คิรํ สุตฺวาน ปสนฺนจิตฺตา อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพเมตํ ทานกถํ อาทึ กตฺวา อุสฺสกฺกิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ วิภาวนวเสน ปวตฺติตํ ภควโต อนุปุพฺพิกถํ สนฺธาย วทติ. เตเนวาห ‘‘กลฺลจิตฺตฺจ มํ ตฺวา’’ติอาทิ.
ตตฺถ กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมนิยจิตฺตํ, เหฏฺา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺตํ, ภาวนากมฺมสฺส โยคฺคจิตฺตนฺติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ปสนฺนํ สุทฺธมานส’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘ปสนฺน’’นฺติ อิมินา อสฺสทฺธิยาปคมมาห, ‘‘สุทฺธมานส’’นฺติ อิมินา กามจฺฉนฺทาทิอปคมเนน มุทุจิตฺตตํ อุทคฺคจิตฺตตฺจ ทสฺเสติ. อนุสาสีติ โอวทิ, สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย สห อุปาเยน ปวตฺตินิวตฺติโย อุปทิสีติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ. อนุสาสิตาการทสฺสนฺเหตํ.
๘๔๕. ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจาติ อิทํ ตณฺหาวชฺชํ เตภูมกํ ธมฺมชาตํ พาธกสภาวตฺตา กุจฺฉิกํ ¶ หุตฺวา ตุจฺฉสภาวตฺตา ตถตฺตา จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ มยฺหํ อภาสิ. อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ อยํ อามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส สมฺภโว ปภโว อุปฺปตฺติ เหตุ สมุทโย อริยสจฺจนฺติ. ทุกฺขนิโรโธติ ทุกฺขสฺส สนฺติภาโว อสงฺขตธาตุ นิโรโธ อริยสจฺจนฺติ. อนฺตทฺวยสฺส ปริวชฺชนโต อฺชโส นิพฺพานคามินิปฏิปทาภาวโต อมโตคโธ มคฺโค อริยสจฺจนฺติ มํ อโวจาติ สมฺพนฺโธ.
๘๔๖. กุสลสฺสาติ ¶ โอวาททาเน เวเนยฺยทมเน เฉกสฺส, อปฺปมาทปฏิปตฺติยา วา มตฺถกปฺปตฺติยา อนวชฺชสฺส. โอวาทมฺหิ อหํ ิตาติ ยถาวุตฺเต โอวาเท อนุสิฏฺิยํ สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา สจฺจปฏิเวเธน อหํ ปติฏฺิตา. เตนาห ‘‘อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุต’’นฺติ, อิทํ โอวาเท ปติฏฺานสฺส การณวจนํ. ยา นิจฺจตาย มรณาภาวโต อมตํ, สพฺพทุกฺขวูปสมตาย สนฺตึ, อธิคตานํ อจวนเหตุตาย อจฺจุตํ นิพฺพานํ ปทํ อชฺฌคา อธิคฺฉิ, สา เอกํเสน สตฺถุ โอวาเท ปติฏฺิตา นามาติ.
๘๔๗. อวฏฺิตาเปมาติ ทฬฺหภตฺตี รตนตฺตเย นิจฺจลปสาทสิเนหา. กสฺมา? ยสฺมา ทสฺสเน อวิกมฺปินี, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอตสฺมึ สมฺมาทสฺสเน อจลา เกนจิ อจาลนียา. เกน ปเนตํ อวิกมฺปนนฺติ อาห ‘‘มูลชาตาย ¶ สทฺธายา’’ติ. อยํ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๗๔; สํ. นิ. ๕.๙๙๗; อ. นิ. ๙.๒๗) สมฺมาสมฺพุทฺเธ, ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺมา’ติอาทินา ตสฺส ธมฺเม, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา ตสฺส สงฺเฆ จ สจฺจาภิสมยสงฺขาเตน ¶ มูเลน ชาตมูลา สทฺธา, ตาย อหํ อวิกมฺปินีติ ทสฺเสติ. ตโต เอว ธีตา พุทฺธสฺส โอรสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย โอรสปุตฺตี.
๘๔๘. สาหํ รมามีติ สา อหํ ตทา อริยาย ชาติยา อิทานิ เทวูปปตฺติยา อาคตา มคฺครติยา ผลรติยา จ รมามิ, กามคุณรติยา กีฬามิ, อุภเยนาปิ โมทามิ. อตฺตานุวาทภยาทีนํ อปคตตฺตา อกุโตภยา. มธุมทฺทวนฺติ มธุสงฺขาตํ มทฺทวกรํ, นจฺจนคายนกาเลสุ สรีรสฺส สรสฺส จ มุทุภาวาวหํ คนฺธปานํ สนฺธาย วทติ.‘‘มธุมาทว’’นฺติปิ ปนฺติ, อาทวํ ยาวทวํ ยาวเทว ทวตฺถํ มธุรํ ปิวามีติ อตฺโถ.
๘๔๙. ปฺุกฺเขตฺตานมากราติ สเทวกสฺส โลกสฺส ปฺุกฺเขตฺตภูตานํ อริยานํ มคฺคผลฏฺานํ อริยสงฺฆสฺส อากรา อุปฺปตฺติฏฺานํ ตถาคตา. ยถาติ ยสฺมึ ปฺุกฺเขตฺเต. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อถายสฺมา ¶ มหาโมคฺคลฺลาโน อตฺตนา จ เทวตาย จ ปวตฺติตํ อิมํ กถาสลฺลาปํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
ทฺวาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส จตุตฺถสฺส มฺชิฏฺกวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ อิตฺถิวิมานวณฺณนา.
๒. ปุริสวิมานํ
๕. มหารถวคฺโค
๑. มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานวณฺณนา
มหารถวคฺเค ¶ ¶ โก เม วนฺทติ ปาทานีติ มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ จมฺปายํ วิหรติ คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร. โส ปจฺจูสเวลายํ พุทฺธาจิณฺณํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย เวเนยฺยพนฺธเว สตฺเต โวโลเกนฺโต อทฺทส ‘‘อชฺช มยิ สายนฺหสมเย ธมฺมํ เทเสนฺเต เอโก มณฺฑูโก มม สเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ปรูปกฺกเมน มริตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มหตา เทวปริวาเรน มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อาคมิสฺสติ, ตตฺถ พหูนํ ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ จมฺปานครํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา, ภิกฺขูนํ สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารํ ปวิสิตฺวา ภิกฺขูสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา, อตฺตโน อตฺตโน ทิวาฏฺานํ คเตสุ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน ทิวสภาคํ เขเปตฺวา, สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ตงฺขณานุรูเปน ปาฏิหาริเยน โปกฺขรณิตีเร ธมฺมสภามณฺฑปํ ปวิสิตฺวา อลงฺกตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต อฉมฺภีตเกสรสีโห วิย อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต อจินฺเตยฺเยน พุทฺธานุภาเวน อนุปมาย พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตุํ อารภิ.
ตสฺมิฺจ ขเณ เอโก มณฺฑูโก โปกฺขรณิโต อาคนฺตฺวา ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ ธมฺมสฺาย สเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ปริสปริยนฺเต นิปชฺชิ. อเถโก วจฺฉปาโล ตํ ปเทสํ อาคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ปริสฺจ ปรเมน อุปสเมน ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา ตคฺคตมานโส ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺนฺโต มณฺฑูกํ อโนโลเกตฺวา ตสฺส สีเส สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺาสิ. โส ธมฺมสฺาย ปสนฺนจิตฺโต ตาวเทว กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติตฺวา ¶ สุตฺตปฺปพุทฺโธ ¶ วิย ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ อตฺตานํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข อิธ อหํ นิพฺพตฺโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุริมชาตึ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ นาม อิธ อุปฺปชฺชึ, อีทิสฺจ ¶ สมฺปตฺตึ ปฏิลภึ, กึ นุ โข กมฺมํ อกาสิ’’นฺติ อุปธาเรนฺโต อฺํ น อทฺทส อฺตฺร ภควโต สเร นิมิตฺตคฺคาหา. โส ตาวเทว สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอตริตฺวา, มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มหตา ปริวาเรน มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวน อุปสงฺกมิตฺวา, ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. อถ นํ ภควา ชานนฺโตว มหาชนสฺส กมฺมผลํ พุทฺธานุภาวฺจ ปจฺจกฺขํ กาตุํ –
‘‘โก เม วนฺทติ ปาทานิ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติ. –
ปุจฺฉิ. ตตฺถ โกติ เทวนาคยกฺขมนุสฺสาทีสุ โก, กตโมติ อตฺโถ. เมติ มม. ปาทานีติ ปาเท. อิทฺธิยาติ อิมาย อีทิสาย เทวิทฺธิยา. ยสสาติ อิมินา อีทิเสน ปริวาเรน ปริจฺเฉเทน จ. ชลนฺติ วิชฺโชตมาโน. อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน สุนฺทเรน. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน, สรีรวณฺณนิภายาติ อตฺโถ.
อถ เทวปุตฺโต อตฺตโน ปุริมชาติอาทึ อาวิ กโรนฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสึ, อุทเก วาริโคจโร;
ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส, อวธี วจฺฉปาลโก.
‘‘มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺส, อิทฺธึ ปสฺส ยสฺจ เม;
อานุภาวฺจ เม ปสฺส, วณฺณํ ปสฺส ชุติฺจ เม.
‘‘เย จ เต ทีฆมทฺธานํ, ธมฺมํ อสฺโสสุํ โคตม;
ปตฺตา เต อจลฏฺานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติ.
๘๕๘. ตตฺถ ปุเรติ ปุริมชาติยํ. อุทเกติ อิทํ ตทา อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนํ. อุทเก มณฺฑูโกติ เอเตน อุทฺธุมายิกาทิกสฺส ถเล ¶ มณฺฑูกสฺส นิวตฺตนํ กตํ โหติ. คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโร, ฆาเสสนฏฺานํ. วาริ อุทกํ โคจโร เอตสฺสาติ ¶ วาริโคจโร ¶ . อุทกจารีปิ หิ โกจิ กจฺฉปาทิ อวาริโคจโรปิ โหตีติ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺสาติ พฺรหฺมสฺสเรน กรวีกรุตมฺชุนา เทเสนฺตสฺส ตว ธมฺมํ ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตคฺคาหวเสน สุณนฺตสฺส, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ เวทิตพฺพํ. อวธี วจฺฉปาลโกติ วจฺเฉ รกฺขนฺโต โคปาลทารโก มม สมีปํ อาคนฺตฺวา ทณฺฑโมลุพฺภิตฺวา ติฏฺนฺโต มม สีเส ทณฺฑํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา มํ มาเรสิ.
๘๕๙. มุหุตฺตํ จิตฺตปสาทสฺสาติ ตว ธมฺเม มุหุตฺตมตฺตํ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตปสาทสฺส เหตุภูตสฺส อิทฺธินฺติ สมิทฺธึ, ทิพฺพวิภูตินฺติ อตฺโถ. ยสนฺติ ปริวารํ. อานุภาวนฺติ กามวณฺณิตาทิทิพฺพานุภาวํ. วณฺณนฺติ สรีรวณฺณสมฺปตฺตึ. ชุตินฺติ ทฺวาทสโยชนานิ ผรณสมตฺถํ ปภาวิเสสํ.
๘๖๐. เยติ เย สตฺตา. จ-สทฺโท พฺยติเรเก. เตติ ตว. ทีฆมทฺธานนฺติ พหุเวลํ. อสฺโสสุนฺติ สุณึสุ. โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. อจลฏฺานนฺติ นิพฺพานํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – โคตม ภควา อหํ วิย อิตฺตรเมว กาลํ อสุณิตฺวา เย ปน กตปฺุา จิรํ กาลํ ตว ธมฺมํ อสฺโสสุํ โสตุํ ลภึสุ, เต ทีฆรตฺตํ สํสารพฺยสนาภิภูตา อิเม สตฺตา ยตฺถ คนฺตฺวา น โสเจยฺยุํ, ตํ อโสกํ สสฺสตภาเวน อจลํ สนฺติปทํ ปตฺตา เอว, น เตสํ ตสฺส ปตฺติยา อนฺตราโยติ.
อถสฺส ภควา สมฺปตฺตปริสาย จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โส เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เทวปุตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อฺชลึ กตฺวา สห ปริวาเรน เทวโลกเมว คโตติ.
มณฺฑูกเทวปุตฺตวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เรวตีวิมานวณฺณนา
อุฏฺเหิ ¶ ¶ เรวเต สุปาปธมฺเมติ เรวตีวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. เตน สมเยน พาราณสิยํ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส กุลสฺส ปุตฺโต นนฺทิโย นาม อุปาสโก อโหสิ สทฺธาสมฺปนฺโน ทายโก ทานปติ สงฺฆุปฏฺาโก. อถสฺส มาตาปิตโร ¶ สมฺมุขเคหโต มาตุลธีตรํ เรวตึ นาม กฺํ อาเนตุกามา อเหสุํ. สา ปน อสฺสทฺธา อทานสีลา, นนฺทิโย ตํ น อิจฺฉิ. ตสฺส มาตา เรวตึ อาห ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมํ เคหํ อาคนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิสีทนฏฺานํ หริเตน โคมเยน อุปลิมฺปิตฺวา อาสนานิ ปฺาเปหิ, อาธารเก เปหิ, ภิกฺขูนํ อาคตกาเล วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา ธมกรเณน ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ภุตฺตกาเล ปตฺตานิ โธวาหิ, เอวํ เม ปุตฺตสฺส อาราธิกา ภวิสฺสสี’’ติ. สา ตถา อกาสิ. อถ นํ ‘‘โอวาทกฺขมา ชาตา’’ติ ปุตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเต ทิวสํ เปตฺวา อาวาหํ กรึสุ.
อถ นํ นนฺทิโย อาห ‘‘สเจ ภิกฺขุสงฺฆํ มาตาปิตโร จ เม อุปฏฺหิสฺสสิ, เอวํ อิมสฺมึ เคเห วสิตุํ ลภิสฺสสิ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา กิฺจิ กาลํ สทฺธา วิย หุตฺวา ภตฺตารํ อนวตฺเตนฺตี ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ. นนฺทิยสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. เคเห สพฺพิสฺสริยํ ตสฺสา เอว อโหสิ. นนฺทิโยปิ มหาทานปติ หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ปฏฺเปสิ, กปณทฺธิกาทีนมฺปิ เคหทฺวาเร ปากวตฺตํ ปฏฺเปสิ. อิสิปตนมหาวิหาเร จตูหิ คพฺเภหิ ปฏิมณฺฑิตํ จตุสาลํ กาเรตฺวา มฺจปีาทีนิ อตฺถราเปตฺวา ¶ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตถาคตสฺส หตฺเถ ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา นิยฺยาเทสิ, สห ทกฺขิโณทกทาเนน ตาวตึสภวเน อายามโต จ วิตฺถารโต จ สมนฺตา ทฺวาทสโยชนิโก โยชนสตุพฺเพโธ สตฺตรตนมโย อจฺฉราคณสหสฺสสงฺฆุฏฺโ ทิพฺพปาสาโท อุคฺคฺฉิ.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ ปาสาทํ ทิสฺวา อตฺตานํ วนฺทิตุํ อาคเต เทวปุตฺเต ปุจฺฉิ ‘‘กสฺสายํ ปาสาโท’’ติ? ‘‘อิมสฺส ¶ , ภนฺเต, ปาสาทสฺส สามิโก มนุสฺสโลเก พาราณสิยํ นนฺทิโย นาม กุฏุมฺพิยปุตฺโต สงฺฆสฺส อิสิปตนมหาวิหาเร จตุสาลํ กาเรสิ, ตสฺสายํ นิพฺพตฺโต ปาสาโท’’ติ อาหํสุ. ปาสาเท นิพฺพตฺตเทวจฺฉราโยปิ เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ พาราณสิยํ นนฺทิยสฺส นาม อุปาสกสฺส ปริจาริกา ภวิตุํ อิธ นิพฺพตฺตา, ตสฺส เอวํ วเทถ ‘‘ตุยฺหํ ปริจาริกา ภวิตุํ นิพฺพตฺตา, เทวตาโย ตยิ จิรายนฺเต อุกฺกณฺิตา, เทวโลกสมฺปตฺติ นาม มตฺติกาภาชนํ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณภาชนสฺส คหณํ วิย อติมนาป’นฺติ วตฺวา อิธาคมนตฺถาย ตสฺส วเทถา’’ติ อาหํสุ. เถโร ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สหสา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘นิพฺพตฺตติ นุ โข, ภนฺเต, กตปฺุานํ มนุสฺสโลเก ิตานํเยว ทิพฺพสมฺปตฺตี’’ติ? ‘‘นนุ เต, โมคฺคลฺลาน, นนฺทิยสฺส เทวโลเก นิพฺพตฺตา ทิพฺพสมฺปตฺติ สามํ ทิฏฺา, กสฺมา มํ ปุจฺฉสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต, นิพฺพตฺตตี’’ติ ¶ . อถสฺส สตฺถา ‘‘ยถา จิรํ วิปฺปวสิตฺวา อาคตํ ปุริสํ มิตฺตพนฺธวา อภินนฺทนฺติ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เอวํ กตปฺุํ ปุคฺคลํ อิโต ปรโลกํ คตํ สกานิ ปฺุานิ สมฺปตฺติหตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘จิรปฺปวาสึ ปุริสํ, ทูรโต โสตฺถิมาคตํ;
าติมิตฺตา สุหชฺชา จ, อภินนฺทนฺติ อาคตํ.
‘‘ตเถว กตปฺุมฺปิ, อสฺมา โลกา ปรํ คตํ;
ปฺุานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ปิยํ าตีว อาคต’’นฺติ. – คาถา อภาสิ;
นนฺทิโย ¶ ตํ สุตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ทานานิ เทติ, ปฺุานิ กโรติ, โส วณิชฺชาย คจฺฉนฺโต เรวตึ อาห ‘‘ภทฺเท, มยา ปฏฺปิตํ สงฺฆสฺส ทานํ อนาถานํ ปากวตฺตฺจ ตฺวํ อปฺปมตฺตา ปวตฺเตยฺยาสี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิ. โส ปวาสคโตปิ ยตฺถ ยตฺถ วาสํ กปฺเปติ, ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ อนาถานฺจ ยถาวิภวํ ทานํ เทติเยว. ตสฺส อนุกมฺปาย ขีณาสวา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา ทานํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เรวตี ปน ตสฺมึ คเต กติปาหเมว ทานํ ปวตฺเตตฺวา อนาถานํ ภตฺตํ อุปจฺฉินฺทิ, ภิกฺขูนมฺปิ ภตฺตํ กณาชกํ พิลงฺคทุติยํ อทาสิ ¶ . ภิกฺขูนํ ภุตฺตฏฺาเน อตฺตนา ภุตฺตาวเสสานิ สิตฺถานิ มจฺฉมํสขณฺฑมิสฺสกานิ จลกฏฺิกานิ จ ปกิริตฺวา มนุสฺสานํ ทสฺเสติ ‘‘ปสฺสถ สมณานํ กมฺมํ, สทฺธาเทยฺยํ นาม เอวํ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติ.
อถ นนฺทิโย โวหารกสิทฺธิ ยถาลาโภ อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา เรวตึ เคหโต นีหริตฺวา เคหํ ปาวิสิ. ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา นิจฺจภตฺตํ อนาถภตฺตฺจ สมฺมเทว ปวตฺเตสิ, อตฺตโน สหาเยหิ อุปนีตํ เรวตึ ฆาสจฺฉาทนปรมตาย เปสิ. โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน อตฺตโน วิมาเนเยว นิพฺพตฺติ. เรวตี ปน สพฺพํ ทานํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิเมสํ วเสน มยฺหํ ลาภสกฺกาโร ปริหายี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสนฺตี ปริภาสนฺตี วิจรติ. อถ เวสฺสวโณ ทฺเว ยกฺเข อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, พาราณสินคเร อุคฺโฆสถ ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส เรวตี ชีวนฺตีเยว นิรเย ปกฺขิปียตี’ติ’’. ตํ สุตฺวา มหาชโน สํเวคชาโต ภีตตสิโต อโหสิ.
อถ ¶ เรวตี ปน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ทฺวารํ ถเกตฺวา นิสีทิ. สตฺตเม ทิวเส ตสฺสา ปาปกมฺมสฺโจทิเตน เวสฺสวเณน รฺา อาณตฺตา ชลิตกปิลเกสมสฺสุกา จิปิฏวิรูปนาสิกา ปริณตทาา โลหิตกฺขา สชลธรสมานวณฺณา ¶ อติวิย ภยานกรูปา ทฺเว ยกฺขา อุปคนฺตฺวา ‘‘อุฏฺเหิ, เรวเต, สุปาปธมฺเม’’ติอาทีนิ วทนฺตา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ‘‘มหาชโน ปสฺสตู’’ติ สกลนคเร วีถิโต วีถึ ปริพฺภมาเปตฺวา อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ตาวตึสภวนํ เนตฺวา นนฺทิยสฺส วิมานํ สมฺปตฺติฺจสฺสา ทสฺเสตฺวา ตํ วิลปนฺตึเยว อุสฺสทนิรยสมีปํ ปาเปสุํ. ตํ ยมปุริสา อุสฺสทนิรเย ขิปึสุ. เตนาห –
‘‘อุฏฺเหิ เรวเต สุปาปธมฺเม, อปารุตทฺวาเร อทานสีเล;
เนสฺสาม ตํ ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตา, สมปฺปิตา เนรยิกา ทุเขนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุฏฺเหีติ อุฏฺห, น ทาเนส ปาสาโท ตํ นิรยภยโต รกฺขิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา สีฆํ อุฏฺหิตฺวา อาคจฺฉาหีติ อตฺโถ. เรวเตติ ตํ นาเมน อาลปติ. สุปาปธมฺเมติอาทินา อุฏฺานสฺส การณํ วทติ. ยสฺมา ตฺวํ อริยานํ อกฺโกสนปริภาสนาทินา สุฏฺฏุ ลามกปาปธมฺมา, ยสฺมา จ อปารุตํ ทฺวารํ นิรยสฺส ตว ปเวสนตฺถํ, ตสฺมา อุฏฺเหีติ. อทานสีเลติ กสฺสจิ กิฺจิ น ทานสีเล กทริเย มจฺฉรินี, อิทมฺปิ อุฏฺานสฺเสว การณวจนํ. ยสฺมา ทานสีลานํ อมจฺฉรีนํ ตว สามิกสทิสานํ สุคติยํ นิวาโส, ตาทิสานํ ปน อทานสีลานํ มจฺฉรีนํ นิรเย นิวาโส, ตสฺมา อุฏฺเหิ, มุหุตฺตมตฺตมฺปิ ตว อิธ าตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโย. ยตฺถ ถุนนฺติ ทุคฺคตาติ ทุกฺขคตตฺตา ทุคฺคตา. เนรยิกาติ นิรยทุกฺเขน สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ยสฺมึ นิรเย ถุนนฺติ, ยาว ปาปกมฺมํ น พฺยนฺติ โหติ, ตาว นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา ¶ นิตฺถุนนฺติ, ตตฺถ ตํ เนสฺสาม นยิสฺสาม ขิปิสฺสามาติ โยชนา.
‘‘อิจฺเจว วตฺวาน ยมสฺส ทูตา, เต ทฺเว ยกฺขา โลหิตกฺขา พฺรหนฺตา;
ปจฺเจกพาหาสุ คเหตฺวา เรวตํ, ปกฺกามยุํ เทวคณสฺส สนฺติเก’’ติ. –
อิทํ สงฺคีติการวจนํ.
ตตฺถ อิจฺเจว วตฺวานาติ อิติ เอว ‘‘อุฏฺเหี’’ติอาทินา วตฺวา, วจนสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. ยมสฺส ทูตาติ อปฺปฏิเสธนิยตสฺส ยมสฺส รฺโ ทูตสทิสา. เวสฺสวเณน หิ เต เปสิตา ¶ . ตถา หิ เต ตาวตึสภวนํ นยึสุ. เกจิ ‘‘น ยมสฺส ทูตา’’ติ น-การํ ‘‘ยมสฺสา’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘เวสฺสวณสฺส ทูตา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ. น หิ น ยมทูตตาย เวสฺสวณสฺส ทูตาติ สิชฺฌติ. ยชนฺติ ตตฺถ พลึ อุปหรนฺตีติ ยกฺขา. โลหิตกฺขาติ รตฺตนยนา. ยกฺขานฺหิ เนตฺตานิ อติโลหิตานิ โหนฺติ. พฺรหนฺตาติ มหนฺตา. ปจฺเจกพาหาสูติ เอโก เอกพาหายํ, อิตโร อิตรพาหายนฺติ ปจฺเจกํ พาหาสุ. เรวตนฺติ เรวตึ. เรวตาติปิ ตสฺสา นามเมว. ตถา หิ ‘‘เรวเต’’ติ ¶ วุตฺตํ. ปกฺกามยุนฺติ ปกฺกาเมสุํ, อุปเนสุนฺติ อตฺโถ. เทวคณสฺสาติ ตาวตึสภวเน เทวสงฺฆสฺส.
เอวํ เตหิ ยกฺเขหิ ตาวตึสภวนํ เนตฺวา นนฺทิยวิมานสฺส อวิทูเร ปิตา เรวตี ตํ สูริยมณฺฑลสทิสํ อติวิย ปภสฺสรํ ทิสฺวา –
‘‘อาทิจฺจวณฺณํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, พฺยมฺหํ สุภํ กฺจนชาลฉนฺนํ;
กสฺเสตมากิณฺณชนํ ¶ วิมานํ, สุริยสฺส รํสีริว โชตมานํ.
‘‘นารีคณา จนฺทนสารลิตฺตา, อุภโต วิมานํ อุปโสภยนฺติ;
ตํ ทิสฺสติ สุริยสมานวณฺณํ, โก โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’ติ. –
เต ยกฺเข ปุจฺฉิ. เตปิ ตสฺสา –
‘‘พาราณสิยํ นนฺทิโย นามาสิ, อุปาสโก อมจฺฉรี ทานปติ วทฺู;
ตสฺเสตมากิณฺณชนํ วิมานํ, สูริยสฺส รํสีริว โชตมานํ.
‘‘นารีคณา จนฺทนสารลิตฺตา, อุภโต วิมานํ อุปโสภยนฺติ;
ตํ ทิสฺสติ สูริยสมานวณฺณํ, โส โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’ติ. –
อาจิกฺขึสุ.
๘๖๘. ตตฺถ จนฺทนสารลิตฺตาติ สารภูเตน จนฺทนคนฺเธน อนุลิตฺตสรีรา. อุภโต วิมานนฺติ วิมานํ อุภโต อนฺโต เจว พหิ จ สงฺคีตาทีหิ อุเปจฺจ โสภยนฺติ.
‘‘นนฺทิยสฺสาหํ ภริยา, อคารินี สพฺพกุลสฺส อิสฺสรา;
ภตฺตุ วิมาเน รมิสฺสามิ ทานหํ, น ปตฺถเย นิรยํ ทสฺสนายา’’ติ. –
อาห. ตตฺถ อคารินีติ เคหสามินี. ‘‘ภริยา สคามินี’’ติปิ ปนฺติ, ภริยา สหคามินีติ อตฺโถ. สพฺพกุลสฺส อิสฺสรา ภตฺตูติ มม ภตฺตุ นนฺทิยสฺส สพฺพกุฏุมฺพิกสฺส อิสฺสรา สามินี อโหสึ, ตสฺมา อิทานิปิ วิมาเน อิสฺสรา ภวิสฺสามีติ อาห. วิมาเน รมิสฺสามิ ¶ ทานหนฺติ เอวํ ปโลเภตุเมว หิ ตํ เต ตตฺถ เนสุํ. น ปตฺถเย นิรยํ ทสฺสนายาติ ยํ ปน นิรยํ มํ ตุมฺเห เนตุกามา, ตํ นิรยํ ทสฺสนายปิ น ปตฺถเย, กุโต ปวิสิตุนฺติ วทติ.
เอวํ วทนฺติเมว ‘‘ตฺวํ ตํ ปตฺเถหิ วา มา วา, กึ ตว ปตฺถนายา’’ติ นิรยสมีปํ เนตฺวา –
‘‘เอโส เต นิรโย สุปาปธมฺเม, ปฺุํ ตยา อกตํ ชีวโลเก;
น หิ มจฺฉรี โรสโก ปาปธมฺโม, สคฺคูปคานํ ลภติ สหพฺยต’’นฺติ. –
คาถมาหํสุ. ตสฺสตฺโถ – เอโส ตว นิรโย, ตยา ทีฆรตฺตํ มหาทุกฺขํ อนุภวิตพฺพฏฺานภูโต. กสฺมา? ปฺุํ ตยา อกตํ ชีวโลเก, ยสฺมา มนุสฺสโลเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ตยา ปฺุํ นาม น กตํ, เอวํ อกตปฺุโ ปน ตาทิโส สตฺโต มจฺฉรี อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขเณน มจฺฉเรน สมนฺนาคโต, ปเรสํ โรสุปฺปาทเนน โรสโก, โลภาทีหิ ปาปธมฺเมหิ สมงฺคีภาวโต ปาปธมฺโม สคฺคูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ สหภาวํ น ลภตีติ โยชนา.
เอวํ ปน วตฺวา เต ทฺเว ยกฺขา ตตฺเถวนฺตรธายึสุ. ตํสทิเส ปน ทฺเว นิรยปาเล สํสวเก นาม คูถนิรเย ปกฺขิปิตุํ อากฑฺฒนฺเต ปสฺสิตฺวา –
‘‘กึ ¶ นุ คูถฺจ มุตฺตฺจ, อสุจิ ปฏิทิสฺสติ;
ทุคฺคนฺธํ กิมิทํ มีฬฺหํ, กิเมตํ อุปวายตี’’ติ. –
ตํ ¶ นิรยํ ปุจฺฉิ.
‘‘เอส สํสวโก นาม, คมฺภีโร สตโปริโส;
ยตฺถ วสฺสสหสฺสานิ, ตุวํ ปจฺจสิ เรวเต’’ติ. –
ตสฺมึ ¶ กถิเต ตตฺถ อตฺตโน นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉนฺตี –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
เกน สํสวโก ลทฺโธ, คมฺภีโร สตโปริโส’’ติ. – อาห;
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, อฺเ วาปิ วนิพฺพเก;
มุสาวาเทน วฺเจสิ, ตํ ปาปํ ปกตํ ตยา’’ติ. –
ตสฺสา ตํ กมฺมํ กเถตฺวา ปุน เต –
‘‘เตน สํสวโก ลทฺโธ, คมฺภีโร สตโปริโส;
ตตฺเถ วสฺสสหสฺสานิ, ตุวํ ปจฺจสิ เรวเต’’ติ. –
อาหํสุ. ตตฺถ สํสวโก นามาติ นิจฺจกาลํ คูถมุตฺตาทิอสุจิสฺส สํสวนโต ปคฺฆรณโต สํสวโก นาม.
น เกวลํ ตุยฺหํ อิธ สํสวกลาโภ เอว, อถ โข เอตฺถ อเนกานิ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา อุตฺติณฺณาย หตฺถจฺเฉทาทิลาโภปีติ ทสฺเสตุํ –
‘‘หตฺเถปิ ฉินฺทนฺติ อโถปิ ปาเท, กณฺเณปิ ฉินฺทนฺติ อโถปิ นาสํ;
อโถปิ กาโกฬคณา สเมจฺจ, สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมาน’’นฺติ. –
ตตฺถ ลทฺธพฺพการณํ อาหํสุ. ตตฺถ กาโกฬคณาติ กากสงฺฆา. เต กิรสฺสา ติคาวุตปฺปมาเณ สรีเร อเนกสตานิ อเนกสหสฺสานิ ปติตฺวา ตาลกฺขนฺธปริมาเณหิ สุนิสิตคฺเคหิ อโยมเยหิ ¶ มุขตุณฺเฑหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ขาทนฺติ, มํสํ คหิตคหิตฏฺาเน กมฺมพเลน ¶ ปูรเตว. เตนาห ‘‘กาโกฬคณา สเมจฺจ, สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมาน’’นฺติ.
ปุน สา มนุสฺสโลกํ ปจฺจานยนาย ยาจนาทิวเสน ตํ ตํ วิปฺปลปิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สาธุ ¶ โข มํ ปฏิเนถ, กาหามิ กุสลํ พหุํ;
ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;
ยํ กตฺวา สุขิตา โหนฺติ, น จ ปจฺฉานุตปฺปเร’’ติ.
ปุน นิรยปาลา –
‘‘ปุเร ตุวํ ปมชฺชิตฺวา, อิทานิ ปริเทวสิ;
สยํ กตานํ กมฺมานํ, วิปากํ อนุโภสฺสสี’’ติ. –
อาหํสุ. ปุน สา อาห –
‘‘โก เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ, คนฺตฺวาน ปุฏฺโ เม เอวํ วเทยฺย;
นิกฺขิตฺตทณฺเฑสุ ททาถ ทานํ, อจฺฉาทนํ เสยฺยมถนฺนปานํ;
น หิ มจฺฉรี โรสโก ปาปธมฺโม, สคฺคูปคานํ ลภติ สหพฺยตํ.
‘‘สาหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;
วทฺู สีลสมฺปนฺนา, กาหามิ กุสลํ พหุํ;
ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ.
‘‘อารามานิ จ โรปิสฺสํ, ทุคฺเค สงฺกมานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาคตํ.
‘‘อุโปสถํ ¶ อุปวสิสฺสํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
น จ ทาเน ปมชฺชิสฺสํ, สามํ ทิฏฺมิทํ มยา’’ติ.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ วิปฺปลปนฺตึ, ผนฺทมานํ ตโต ตโต;
ขิปึสุ นิรเย โฆเร, อุทฺธํปาทํ อวํสิร’’นฺติ. –
อิทํ สงฺคีติการวจนํ. ปุน สา –
‘‘อหํ ปุเร มจฺฉรินี อโหสึ, ปริภาสิกา สมณพฺราหฺมณานํ;
วิตเถน จ สามิกํ วฺจยิตฺวา, ปจฺจามหํ นิรเย โฆรรูเป’’ติ. –
โอสานคาถมาห. ตตฺถ ¶ ‘‘อหํ ปุเร มจฺฉรินี’’ติ คาถา นิรเย นิพฺพตฺตาย วุตฺตา, อิตรา อนิพฺพตฺตาย เอวาติ เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ภิกฺขู เรวติยา ยกฺเขหิ คเหตฺวา นีตภาวํ ภควโต อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา ภควา อาทิโต ปฏฺาย อิมํ วตฺถุํ กเถตฺวา อุปริ วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. กามฺเจตํ เรวตีปฏิพทฺธาย กถาย เยภุยฺยภาวโต ‘‘เรวตีวิมาน’’นฺติ โวหรียติ, ยสฺมา ปน เรวตี วิมานเทวตา น โหติ, นนฺทิยสฺส ปน เทวปุตฺตสฺส วิมานาทิสมฺปตฺติปฏิสํยุตฺตฺเจตํ, ตสฺมา ปุริสวิมาเนสฺเวว สงฺคหํ อาโรปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เรวตีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ฉตฺตมาณวกวิมานวณฺณนา
โย วทตํ ปวโร มนุเชสูติ ฉตฺตมาณวกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน เสตพฺยายํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส กิจฺฉาลทฺโธ ปุตฺโต ฉตฺโต นาม พฺราหฺมณมาณโว อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ปิตรา เปสิโต อุกฺกฏฺํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส สนฺติเก เมธาวิตาย อนลสตาย จ น จิเรเนว มนฺเต วิชฺชาฏฺานานิ จ อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต. โส อาจริยํ อภิวาเทตฺวา ‘‘มยา ¶ ตุมฺหากํ สนฺติเก สิปฺปํ ¶ สิกฺขิตํ, กึ โว ครุทกฺขิณํ เทมี’’ติ อาห. อาจริโย ‘‘ครุทกฺขิณา นาม อนฺเตวาสิกสฺส วิภวานุรูปา, กหาปณสหสฺสมาเนหี’’ติ อาห. ฉตฺตมาณโว อาจริยํ อภิวาเทตฺวา เสตพฺยํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เตหิ อภินนฺทิยมาโน กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปิตุ อาโรเจตฺวา ‘‘เทถ เม ทาตพฺพยุตฺตกํ, อชฺเชว ทตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาห. ตํ มาตาปิตโร ¶ ‘‘ตาต, อชฺช วิกาโล, สฺเว คมิสฺสสี’’ติ วตฺวา กหาปเณ นีหริตฺวา ภณฺฑิกํ พนฺธาเปตฺวา เปสุํ. โจรา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ฉตฺตมาณวกสฺส คมนมคฺเค อฺตรสฺมึ วนคหเน นิลีนา อจฺฉึสุ ‘‘มาณวํ มาเรตฺวา กหาปเณ คณฺหิสฺสามา’’ติ.
ภควา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต ฉตฺตมาณวกสฺส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺานํ, โจเรหิ มาริตสฺส เทวโลเก นิพฺพตฺตึ, ตโต สห วิมาเนน อาคตสฺส ตตฺถ สนฺนิปติตปริสาย จ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา ปมตรเมว คนฺตฺวา มาณวกสฺส คมนมคฺเค อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. มาณโว อาจริยธนํ คเหตฺวา เสตพฺยโต อุกฺกฏฺาภิมุโข คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ภควนฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺาสิ. ‘‘กุหึ คมิสฺสสี’’ติ ภควตา วุตฺโต ‘‘อุกฺกฏฺํ, โภ โคตม, คมิสฺสามิ มยฺหํ อาจริยสฺส โปกฺขรสาติสฺส ครุทกฺขิณํ ทาตุ’’นฺติ อาห. อถ ภควา ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, มาณว, ตีณิ สรณานิ, ปฺจ สีลานี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘นาหํ ชานามิ, กิมตฺถิยานิ ปเนตานิ กีทิสานิ จา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทมีทิส’’นฺติ สรณคมนสฺส สีลสมาทานสฺส จ ผลานิสํสํ วิภาเวตฺวา ‘‘อุคฺคณฺหาหิ ตาว, มาณวก, สรณคมนวิธิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘สาธุ อุคฺคณฺหิสฺสามิ, กเถถ ภนฺเต ภควา’’ติ เตน ยาจิโต ตสฺส รุจิยา อนุรูปํ คาถาพนฺธวเสน สรณคมนวิธึ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โย วทตํ ปวโร มนุเชสุ, สกฺยมุนี ภควา กตกิจฺโจ;
ปารคโต พลวีริยสมงฺคี, ตํ สุคตํ สรณตฺถมุเปหิ.
‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ ¶ , ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ;
มธุรมิมํ ¶ ปคุณํ สุวิภตฺตํ, ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหิ.
‘‘ยตฺถ จ ทินฺน มหปฺผลมาหุ, จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ;
อฏฺ จ ปุคฺคล ธมฺมทสา เต, สงฺฆมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติ. –
ติสฺโส ¶ คาถาโย อภาสิ.
๘๘๖. ตตฺถ โยติ อนิยมิตวจนํ, ตสฺส ‘‘ต’’นฺติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํ. วทตนฺติ วทนฺตานํ. ปวโรติ เสฏฺโ, กถิกานํ อุตฺตโม วาทีวโรติ อตฺโถ. มนุเชสูติ อุกฺกฏฺนิทฺเทโส ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ. ภควา ปน เทวมนุสฺสานมฺปิ พฺรหฺมานมฺปิ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ ปวโรเยว, ภควโต จ จริมภเว มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนตาย วุตฺตํ ‘‘มนุเชสู’’ติ. เตเนวาห ‘‘สกฺยมุนี’’ติ. สกฺยกุลปฺปสุตตาย สกฺโย, กายโมเนยฺยาทีหิ สมนฺนาคตโต อนวเสสสฺส จ เยฺยสฺส มุนนโต มุนิ จาติ สกฺยมุนิ. ภาคฺยวนฺตตาทีหิ จตูหิ การเณหิ ภควา. จตูหิ มคฺเคหิ กาตพฺพสฺส ปริฺาทิปเภทสฺส โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตา นิปฺผาทิตตฺตา กตกิจฺโจ. ปารํ สกฺกายสฺส ปรตีรํ นิพฺพานํ คโต สยมฺภุาเณน อธิคโตติ ปารคโต. อสทิเสน กายพเลน, อนฺสาธารเณน าณพเลน, จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริเยน จ สมนฺนาคตตฺตา พลวีริยสมงฺคี. โสภนคมนตฺตา, สุนฺทรํ านํ คตตฺตา, สมฺมา คตตฺตา, สมฺมา จ คทิตตฺตา สุคโต. ตํ สุคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สรณตฺถํ สรณาย ปรายณาย อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขปริตฺตาณาย อุเปหิ อุปคจฺฉ, อชฺช ปฏฺาย อหิตนิวตฺตเนน หิตสํวฑฺฒเนน ‘‘อยํ เม ภควา สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายณํ คติ ปฏิสรณ’’นฺติ ภช เสว, เอวํ ชานาหิ วา พุชฺฌสฺสูติ อตฺโถ.
๘๘๗. ราควิราคนฺติ ¶ อริยมคฺคมาห. เตน หิ อริยา อนาทิกาลภาวิตมฺปิ ราคํ วิรชฺเชนฺติ. อเนชมโสกนฺติ อริยผลํ. ตฺหิ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อวสิฏฺานฺจ โสกนิมิตฺตานํ กิเลสานํ สพฺพโส ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต ¶ ‘‘อเนชํ อโสก’’นฺติ จ วุจฺจติ. ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํ. สภาวโต คเหตพฺพธมฺโม เหส ยทิทํ มคฺคผลนิพฺพานานิ, น ปริยตฺติธมฺโม วิย ปฺตฺติธมฺมวเสน. ธมฺมนฺติ วา ปรมตฺถธมฺมํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถ. สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตํ สงฺขตํ, น สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ. ตเทว นิพฺพานํ. นตฺถิ เอตฺถ กิฺจิปิ ปฏิกูลนฺติ อปฺปฏิกูลํ. สวนเวลายํ อุปปริกฺขณเวลายํ ปฏิปชฺชนเวลายนฺติ สพฺพทาปิ อิฏฺเมวาติ มธุรํ. สพฺพฺุตฺาณสนฺนิสฺสยาย ปฏิภานสมฺปทาย ปวตฺติตตฺตา สุปฺปวตฺติภาวโต นิปุณภาวโต จ ปคุณํ. วิภชิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ขนฺธาทิวเสน กุสลาทิวเสน อุทฺเทสาทิวเสน จ สุฏฺุ วิภชนโต สุวิภตฺตํ. ตีหิปิ ปเทหิ ปริยตฺติธมฺมเมว วทติ. เตเนว หิสฺส อาปาถกาเล วิย วิมทฺทนกาเลปิ กเถนฺตสฺส วิย สุณนฺตสฺสาปิ สมฺมุขีภาวโต อุภโตปจฺจกฺขตาย ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิม’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมนฺติ ยถาวปฏิปชฺชนฺเต อปายทุกฺขปาตโต ธารณตฺเถน ธมฺมํ, อิทํ จตุพฺพิธสฺสาปิ ธมฺมสฺส สาธารณวจนํ. ปริยตฺติธมฺโมปิ ¶ หิ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺานมตฺตายปิ ยถาวปฏิปตฺติยา อปายทุกฺขปาตโต ธาเรติ เอว. อิมสฺส จ อตฺถสฺส อิทเมว วิมานํ สาธกนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาธารณภาเวน ยถาวุตฺตธมฺมสฺส ปจฺจกฺขํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘อิม’’นฺติ อาห.
๘๘๘. ยตฺถาติ ยสฺมึ อริยสงฺเฆ. ทินฺนนฺติ ปริจฺจตฺตํ อนฺนาทิเทยฺยธมฺมํ. ทินฺน มหปฺผลนฺติ คาถาสุขตฺถํ ¶ อนุนาสิกโลโป กโต. อจฺจนฺตเมว กิเลสาสุจิโต วิสุชฺฌเนน สุจีสุ ‘‘โสตาปนฺโน โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๖๐) วุตฺเตสุ จตูสุ ปุริสยุเคสุ. อฏฺาติ มคฺคฏฺผลฏฺเสุ ยุคเฬ อกตฺวา วิสุํ วิสุํ คหเณน อฏฺ ปุคฺคลา. คาถาสุขตฺถเมว เจตฺถ ‘‘ปุคฺคล ธมฺมทสา’’ติ รสฺสํ กตฺวา นิทฺเทโส. ธมฺมทสาติ จตุสจฺจธมฺมสฺส นิพฺพานธมฺมสฺส จ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนกา. ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาเวน สงฺฆํ.
เอวํ ภควตา ตีหิ คาถาหิ สรณคุณสนฺทสฺสเนน สทฺธึ สรณคมนวิธิมฺหิ วุตฺเต มาณโว ตํตํสรณคุณานุสฺสรณมุเขน สรณคมนวิธิโน อตฺตโน หทเย ปิตภาวํ วิภาเวนฺโต ตสฺสา ตสฺสา คาถาย ¶ อนนฺตรํ ‘‘โย วทตํ ปวโร’’ติอาทินา ตํ ตํ คาถํ ปจฺจนุภาสิ. เอวํ ปจฺจนุภาสิตฺวา ิตสฺส ปฺจ สิกฺขาปทานิ สรูปโต ผลานิสํสโต จ วิภาเวตฺวา เตสํ สมาทานวิธึ กเถสิ. โส ตมฺปิ สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘หนฺทาหํ ภควา คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา รตนตฺตยคุณํ อนุสฺสรนฺโต ตํเยว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ภควาปิ ‘‘อลํ อิมสฺส เอตฺตกํ กุสลํ เทวโลกูปปตฺติยา’’ติ เชตวนเมว อคมาสิ.
มาณวสฺส ปน ปสนฺนจิตฺตสฺส รตนตฺตยคุณํ สลฺลกฺขณวเสน ‘‘สรณํ อุเปมี’’ติ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทตาย สรเณสุ จ, ภควตา วุตฺตนเยน ปฺจนฺนํ สีลานํ อธิฏฺาเนน สีเลสุ จ ปติฏฺิตสฺส เตเนว นเยน รตนตฺตยคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺเสว คจฺฉนฺตสฺส โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสุ. โส เต อคเณตฺวา รตนตฺตยคุเณ อนุสฺสรนฺโตเยว คจฺฉติ. ตฺเจโก โจโร คุมฺพนฺตรํ อุปนิสฺสาย ิโต วิสปีเตน สเรน สหสาว วิชฺฌิตฺวา ¶ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา กหาปณภณฺฑิกํ คเหตฺวา อตฺตโน สหาเยหิ สทฺธึ ปกฺกามิ. มาณโว ปน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ตึสโยชนิเก กนกวิมาเน สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย อจฺฉราสหสฺสปริวุโต สฏฺิสกฏภาราลงฺการปฏิมณฺฑิตตฺตภาโว นิพฺพตฺติ, ตสฺส วิมานสฺส อาภา สาติเรกานิ วีสติโยชนานิ ผริตฺวา ติฏฺติ.
อถ มาณวํ กาลกตํ ทิสฺวา เสตพฺยคามวาสิโน มนุสฺสา เสตพฺยํ คนฺตฺวา ตสฺส มาตาปิตูนํ ¶ อุกฺกฏฺคามวาสิโน จ อุกฺกฏฺํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปกฺขรสาติสฺส กเถสุํ. ตํ สุตฺวา ตสฺส มาตาปิตโร าติมิตฺตา พฺราหฺมโณ จ โปกฺขรสาติ สปริวารา อสฺสุมุขา โรทมานา ตํ ปเทสํ อคมํสุ, เยภุยฺเยน เสตพฺยวาสิโน จ อุกฺกฏฺวาสิโน จ อิจฺฉานงฺคลวาสิโน จ สนฺนิปตึสุ, มหาสมาคโม อโหสิ. อถ มาณวสฺส มาตาปิตโร มคฺคสฺส อวิทูเร จิตกํ สชฺเชตฺวา สรีรกิจฺจํ กาตุํ อารภึสุ.
อถ ภควา จินฺเตสิ ‘‘มยิ คเต ฉตฺตมาณโว มํ วนฺทิตุํ อาคมิสฺสติ, อาคตฺจ ตํ กตกมฺมํ กถาเปนฺโต กมฺมผลํ ปจฺจกฺขํ กาเรตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, เอวํ มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ตํ ปเทสํ อุปคนฺตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ¶ นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. อถ ฉตฺตมาณวเทวปุตฺโตปิ อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, ตสฺสา การณํ อุปธาเรนฺโต สรณคมนฺจ สีลสมาทานฺจ ทิสฺวา, วิมฺหยชาโต ภควติ สฺชาตปสาทพหุมาโน ‘‘อิทาเนวาหํ คนฺตฺวา ภควนฺตฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิสฺสามิ, รตนตฺตยคุเณ จ มหาชนสฺส ปากเฏ กริสฺสามี’’ติ กตฺุตํ นิสฺสาย สกลํ ตํ อรฺปเทสํ เอกาโลกํ กโรนฺโต, สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา วิมานโต โอรุยฺห มหตา ปริวาเรน สทฺธึ ทิสฺสมานรูโป อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ¶ ปาเทสุ สิรสา นิปตนฺโต อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘โก นุ โข อยํ เทโว วา พฺรหฺมา วา’’ติ อจฺฉริยพฺภุตชาโต อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรสิ. ภควา เตน กตปฺุกมฺมํ ปากฏํ กาตุํ –
‘‘น ตถา ตปติ นเภ สูริโย, จนฺโท จ น ภาสติ น ผุสฺโส;
ยถา อตุลมิทํ มหปฺปภาสํ, โก นุ ตฺวํ ติทิวา มหึ อุปาคา.
‘‘ฉินฺทติ รํสี ปภงฺกรสฺส, สาธิกวีสติโยชนานิ อาภา;
รตฺติมปิ ยถา ทิวํ กโรติ, ปริสุทฺธํ วิมลํ สุภํ วิมานํ.
‘‘พหุปทุมวิจิตฺรปุณฺฑรีกํ, โวกิณฺณํ กุสุเมหิ เนกจิตฺตํ;
อรชวิรชเหมชาลฉนฺนํ, อากาเส ตปติ ยถาปิ สูริโย.
‘‘รตฺตมฺพรปีตวาสสาหิ, อครุปิยงฺคุจนฺทนุสฺสทาหิ;
กฺจนตนุสนฺนิภตฺตจาหิ, ปริปูรํ คคนํว ตารกาหิ.
‘‘นรนาริโย ¶ ¶ พหุเกตฺถเนกวณฺณา, กุสุมวิภูสิตาภรเณตฺถ สุมนา;
อนิลปมฺุจิตา ปวนฺติ สุรภึ, ตปนิยวิตตา สุวณฺณฉนฺนา.
‘‘กิสฺส สํยมสฺส อยํ วิปาโก, เกนาสิ กมฺมผเลนิธูปปนฺโน;
ยถา ¶ จ เต อธิคตมิทํ วิมานํ, ตทนุปทํ อวจาสิ อิคฺฆ ปุฏฺโ’’ติ. –
ตํ เทวปุตฺตํ ปฏิปุจฺฉิ.
๘๘๖. ตตฺถ ตปตีติ ทิปฺปติ. นเภติ อากาเส. ผุสฺโสติ ผุสฺสตารกา. อตุลนฺติ อนุปมํ, อปฺปมาณํ วา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อิทํ ตว วิมานํ อนุปมํ อปฺปมาณํ ปภสฺสรภาเวน ตโต เอว มหปฺปภาสํ อากาเส ทิปฺปติ, น ตถา ตารกรูปานิ ทิปฺปนฺติ, น จนฺโท, ตานิ ตาว ติฏฺนฺตุ, นาปิ สูริโย ทิปฺปติ, เอวํภูโต โก นุ ตฺวํ เทวโลกโต อิมํ ภูมิปเทสํ อุปคโต, ตํ ปากฏํ กตฺวา อิมสฺส มหาชนสฺส กเถหีติ.
๘๙๐. ฉินฺทตีติ วิจฺฉินฺทติ, ปวตฺติตุํ อเทนฺโต ปฏิหนตีติ อตฺโถ. รํสีติ รสฺมิโย. ปภงฺกรสฺสาติ สูริยสฺส. ตสฺส จ วิมานสฺส ปภา สมนฺตโต ปฺจวีสติ โยชนานิ ผริตฺวา ติฏฺติ. เตนาห ‘‘สาธิกวีสติโยชนานิ อาภา’’ติ. รตฺติมปิ ยถา ทิวํ กโรตีติ อตฺตโน ปภาย อนฺธการํ วิธมนฺตํ รตฺติภาคมฺปิ ทิวสภาคํ วิย กโรติ. ปริสมนฺตโต อนฺโต เจว พหิ จ สุทฺธตาย ปริสุทฺธํ. สพฺพโส มลาภาเวน วิมลํ. สุนฺทรตาย สุภํ.
๘๙๑. พหุปทุมวิจิตฺรปุณฺฑรีกนฺติ พหุวิธรตฺตกมลฺเจว วิจิตฺตวณฺณเสตกมลฺจ. เสตกมลํ ปทุมํ, รตฺตกมลํ ปุณฺฑรีกนฺติ วทนฺติ. โวกิณฺณํ กุสุเมหีติ อฺเหิ จ นานาวิเธหิ ปุปฺเผหิ สโมกิณฺณํ. เนกจิตฺตนฺติ ¶ มาลากมฺมลตากมฺมาทินานาวิธวิจิตฺตํ. อรชวิรชเหมชาลฉนฺนนฺติ สยํ อปคตรชํ วิรเชน นิทฺโทเสน กฺจนชาเลน ฉาทิตํ.
๘๙๒. รตฺตมฺพรปีตวาสสาหีติ รตฺตวตฺถาหิ เจว ปีตวตฺถาหิ จ. เอกา หิ รตฺตํ ทิพฺพวตฺถํ นิวาเสตฺวา ปีตํ อุตฺตริยํ กโรติ, อปรา ปีตํ นิวาเสตฺวา รตฺตํ อุตฺตริยํ กโรติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘รตฺตมฺพรปีตวาสสาหี’’ติ ¶ . อครุปิยงฺคุจนฺทนุสฺสทาหีติ อครุคนฺเธน ปิยงฺคุมาลาหิ จนฺทนคนฺเธหิ จ อุสฺสทาหิ, อุสฺสนฺนทิพฺพาครุคนฺธาทิกาหีติ อตฺโถ. กฺจนตนุสนฺนิภตฺตจาหีติ ¶ กนกสทิสสุขุมจฺฉวีหิ. ปริปูรนฺติ ตหํ ตหํ วิจรนฺตีหิ สงฺคีติปสุตาหิ จ ปริปุณฺณํ.
๘๙๓. พหุเกตฺถาติ พหุกา เอตฺถ. อเนกวณฺณาติ นานารูปา. กุสมวิภูสิตาภรณาติ วิเสสโต สุรภิวายนตฺถํ ทิพฺพกุสุเมหิ อลงฺกตทิพฺพาภรณา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วิมาเน. สุมนาติ สุนฺทรมนา ปมุทิตจิตฺตา. อนิลปมฺุจิตา ปวนฺติ สุรภินฺติ อนิเลน ปมฺุจิตคนฺธานํ ปุปฺผานํ วายุนา วิมุตฺตปตฺตปุฏํ วิย วิพนฺธตาย วิกสิตตาย จ สุคนฺธํ ปวายนฺติ. ‘‘อนิลปธูปิตา’’ติปิ ปนฺติ, วาเตน มนฺทํ อาวุยฺหมานา เหมมยปุปฺผาติ อตฺโถ. กนกจีรกาทีหิ เวณิอาทีสุ โอตตตาย ตปนิยวิตตา. เยภุยฺเยน กฺจนาภรเณหิ อจฺฉาทิตสรีรตาย สุวณฺณฉนฺนา. นรนาริโยติ เทวปุตฺตา เทวธีตโร จ พหุกา เอตฺถ ตว วิมาเนติ ทสฺเสติ.
๘๙๔. อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต อิมสฺส มหาชนสฺส กมฺมผลปจฺจกฺขภาวายาติ อธิปฺปาโย.
ตโต เทวปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘สยมิธ ปเถ สเมจฺจ มาณเวน, สตฺถานุสาสิ อนุกมฺปมาโน;
ตว รตนวรสฺส ธมฺมํ สุตฺวา, กริสฺสามีติ จ พฺรวิตฺถ ฉตฺโต.
‘‘ชินวรปวรํ ¶ ¶ อุเปหิ สรณํ, ธมฺมฺจาปิ ตเถว ภิกฺขุสงฺฆํ;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘มา จ ปาณวธํ วิวิธํ จรสฺสุ อสุจึ,
น หิ ปาเณสุ อสฺตํ อวณฺณยึสุ สปฺปฺา;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘มา จ ปรชนสฺส รกฺขิตมฺปิ, อาทาตพฺพมมฺิโถ อทินฺนํ;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘มา ¶ จ ปรชนสฺส รกฺขิตาโย, ปรภริยา อคมา อนริยเมตํ;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘มา จ วิตถํ อฺถา อภาณิ, น หิ มุสาวาทํ อวณฺณยึสุ สปฺปฺา;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘เยน จ ปุริสสฺส อเปติ สฺา, ตํ มชฺชํ ปริวชฺชยสฺสุ สพฺพํ;
โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเต, ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสึ.
‘‘สฺวาหํ อิธ ปฺจ สิกฺขา กริตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวา ตถาคตสฺส ธมฺเม;
ทฺเวปถมคมาสึ โจรมชฺเฌ, เต มํ ตตฺถ วธึสุ โภคเหตุ.
‘‘เอตฺตกมิทํ ¶ อนุสฺสรามิ กุสลํ, ตโต ปรํ น เม วิชฺชติ อฺํ;
เตน ¶ สุจริเตน กมฺมุนาหํ, อุปฺปนฺโน ติทิเวสุ กามกามี.
‘‘ปสฺส ขณมุหุตฺตสฺมสฺส, อนุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา วิปากํ;
ชลมิว ยสสา สเมกฺขมานา, พหุกามํ ปิหยนฺติ หีนกมฺมา.
‘‘ปสฺส กติปยาย เทสนาย, สุคติฺจมฺหิ คโต สุขฺจ ปตฺโต;
เย จ เต สตตํ สุณนฺติ ธมฺมํ, มฺเ เต อมตํ ผุสนฺติ เขมํ.
‘‘อปฺปมฺปิ กตํ มหาวิปากํ, วิปุลํ โหติ ตถาคตสฺส ธมฺเม;
ปสฺส กตปฺุตาย ฉตฺโต, โอภาเสติ ปถวึ ยถาปิ สูริโย.
‘‘กิมิทํ กุสลํ กิมาจเรม, อิจฺเจเก หิ สเมจฺจ มนฺตยนฺติ;
เต มยํ ปุนเรว ลทฺธ มานุสตฺตํ, ปฏิปนฺนา วิหเรมุ สีลวนฺโต.
‘‘พหุกาโร อนุกมฺปโก จ สตฺถา, อิติ เม สติ อคมา ทิวา ทิวสฺส;
สฺวาหํ อุปคโตมฺหิ สจฺจนามํ, อนุกมฺปสฺสุ ปุนปิ สุเณมฺห ธมฺมํ.
‘‘เย ¶ จิธ ปชหนฺติ กามราคํ, ภวราคานุสยฺจ ปหาย โมหํ;
น จ เต ปุน มุเปนฺติ คพฺภเสยฺยํ, ปรินิพฺพานคตา หิ สีติภูตา’’ติ.
๘๙๕. ตตฺถ ¶ สยมิธ ปเถ สเมจฺจ มาณเวนาติ อิธ อิมสฺมึ ปเถ มหามคฺเค สยเมว อุปคเตน มาณเวน พฺราหฺมณกุมาเรน สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ สตฺตานํ ยถารหมนุสาสนโต สตฺถา ภควา, ตฺวํ ยํ มาณวํ ยถาธมฺมํ ¶ อนุสาสิ อนุกมฺปมาโน อนุคฺคณฺหนฺโต, ตว รตนวรสฺส อคฺครตนสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ตํ ธมฺมํ สุตฺวา อิติ เอวํ กริสฺสามิ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิสฺสามีติ, โส ฉตฺโต ฉตฺตนามโก มาณโว พฺรวิตฺถ กเถสีติ ปทโยชนา.
๘๙๖. เอวํ ยถาปุจฺฉิตํ กมฺมํ การณโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ สรูปโต วิภาคโต จ ทสฺเสนฺโต สตฺถารา สมาทปิตภาวํ อตฺตนา จ ตตฺถ ปจฺฉา ปติฏฺิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชินวรปวร’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ โนติ ปมํ อโวจหํ ภนฺเตติ ภนฺเต ภควา ‘‘สรณคมนํ ชานาสี’’ติ ตยา วุตฺโต ‘‘โน’’ติ น ‘‘ชานามี’’ติ ปมํ อโวจํ อหํ. ปจฺฉา เต วจนํ ตเถวกาสินฺติ ปจฺฉา ตยา วุตฺตํ กถํ ปริวตฺเตนฺโต ตว วจนํ ตเถว อกาสึ ปฏิปชฺชึ, ตีณิปิ สรณานิ อุปคจฺฉินฺติ อตฺโถ.
๘๙๗. วิวิธนฺติ อุจฺจาวจํ, อปฺปสาวชฺชํ มหาสาวชฺชฺจาติ อตฺโถ. มา จรสฺสูติ มา อกาสิ. อสุจินฺติ กิเลสาสุจิมิสฺสตาย น สุจึ. ปาเณสุ อสฺตนฺติ ปาณฆาตโต อวิรตํ. น หิ อวณฺณยึสูติ น หิ วณฺณยนฺติ. ปจฺจูปฺปนฺนกาลตฺเถ หิ อิทํ อตีตกาลวจนํ. อถ วา ‘‘อวณฺณยึสู’’ติ เอกเทเสน สกลสฺส กาลสฺส อุปลกฺขณํ, ตสฺมา ยถา น วณฺณยึสุ อตีตมทฺธานํ, เอวํ เอตรหิปิ น วณฺณยนฺติ, อนาคเตปิ น วณฺณยิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๘๙๘-๙๐๐. ปรชนสฺส รกฺขิตนฺติ ปรปริคฺคหิตวตฺถุ. เตนาห ‘‘อทินฺน’’นฺติ. มา อคมาติ มา อชฺฌาจริ. วิตถนฺติ อตถํ, มุสาติ อตฺโถ. อฺถาติ อฺถาว, วิตถสฺี เอวํ วิตถนฺติ ชานนฺโต เอวํ มา ภณีติ อตฺโถ.
๙๐๑. เยนาติ ¶ ¶ เยน มชฺเชน, ปีเตนาติ อธิปฺปาโย. อเปตีติ วิคจฺฉติ. สฺาติ ธมฺมสฺา, โลกสฺา เอว วา. สพฺพนฺติ อนวเสสํ, พีชโต ปฏฺายาติ อตฺโถ.
๙๐๒. สฺวาหนฺติ ¶ โส ตทา ฉตฺตมาณวภูโต อหํ. อิธ อิมสฺมึ มคฺคปเทเส, อิมสฺมึ วา ตว สาสเน. เตนาห ‘‘ตถาคตสฺส ธมฺเม’’ติ. ปฺจ สิกฺขาติ ปฺจ สีลานิ. กริตฺวาติ อาทิยิตฺวา, อธิฏฺายาติ อตฺโถ. ทฺเวปถนฺติ ทฺวินฺนํ คามสีมานํ เวมชฺฌภูตํ ปถํ, สีมนฺตริกปถนฺติ อตฺโถ. เตติ เต โจรา. ตตฺถาติ สีมนฺตริกมคฺเค. โภคเหตูติ อามิสกิฺจิกฺขนิมิตฺตํ.
๙๐๓. ตโตติ ยถาวุตฺตกุสลโต ปรํ อุปริ อฺํ กุสลํ น วิชฺชติ น อุปลพฺภติ, ยมหํ อนุสฺสเรยฺยนฺติ อตฺโถ. กามกามีติ ยถิจฺฉิตกามคุณสมงฺคี.
๙๐๔. ขณมุหุตฺตสฺมสฺสาติ ขณมุหุตฺตมตฺตํ ปวตฺตสีลสฺส. อนุธมฺมปฺปฏิปตฺติยาติ ยถาธิคตสฺส ผลสฺส อนุรูปธมฺมํ ปฏิปชฺชมานสฺส ภควา ปสฺส, ตุยฺหํ โอวาทธมฺมสฺส วา อนุรูปาย ธมฺมปฏิปตฺติยา วุตฺตนิยาเมเนว สรณคมนสฺส สีลสมาทานสฺส จาติ อตฺโถ. ชลมิว ยสสาติ อิทฺธิยา ปริวารสมฺปตฺติยา จ ชลนฺตํ วิย. สเมกฺขมานาติ ปสฺสนฺตา. พหุกาติ พหโว. ปิหยนฺตีติ ‘‘กถํ นุ โข มยํ เอทิสา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺเถนฺติ. หีนกมฺมาติ มม สมฺปตฺติโต นิหีนโภคา.
๙๐๕. กติปยายาติ อปฺปิกาย. เยติ เย ภิกฺขู เจว อุปาสกาทโย จ. จ-สทฺโท พฺยติเรเก. เตติ ตว. สตตนฺติ ทิวเส ทิวเส.
๙๐๖. วิปุลนฺติ อุฬารผลํ วิปุลานุภาวํ. ตถาคตสฺส ธมฺเมติ ตถาคตสฺส สาสเน โอวาเท ตฺวา กตนฺติ โยชนา. เอวํ อนุทฺเทสิกวเสน วุตฺตเมวตฺถํ อตฺตุทฺเทสิกวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปสฺสาติ ภควนฺตํ วทติ, อตฺตานเมว วา อฺํ วิย จ กตฺวา วทติ.
๙๐๗. กิมิทํ ¶ ¶ กุสลํ กิมาจเรมาติ กุสลํ นาเมตํ กึสภาวํ กีทิสํ, กถํ วา ตํ อาจเรยฺยาม. อิจฺเจเก หิ สเมจฺจ มนฺตยนฺตีติ เอวเมเก สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา ปถวึ ปริวตฺเตนฺตา วิย สิเนรุํ อุกฺขิปนฺตา วิย จ สุทุกฺกรํ กตฺวา มนฺตยนฺติ วิจาเรนฺติ, มยํ ปน อกิจฺเฉเนว ปุนปิ กุสลํ อาจเรยฺยามาติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘มย’’นฺติอาทิ.
๙๐๘. พหุกาโรติ พหูปกาโร, มหาอุปกาโร วา. อนุกมฺปโกติ การุณิโก. ม-กาโร ¶ ปทสนฺธิกโร. อิตีติ เอวํ, ภควโต อตฺตนิ ปฏิปนฺนาการํ สนฺธาย วทติ. เม สตีติ มยิ สติ วิชฺชมาเน, โจเรหิ อวธิเต เอวาติ อตฺโถ. ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺสปิ ทิวา, กาลสฺเสวาติ อตฺโถ. สฺวาหนฺติ โส ฉตฺตมาณวภูโต อหํ. สจฺจนามนฺติ ‘‘ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินาเมหิ อวิตถนามํ ภูตตฺถนามํ. อนุกมฺปสฺสูติ อนุคฺคณฺหาหิ. ปุนปีติ ภิยฺโยปิ สุเณมุ, ตว ธมฺมํ สุเณยฺยามเยวาติ อตฺโถ.
เอวํ เทวปุตฺโต สพฺพเมตํ กตฺุตาภาเว ตฺวา สตฺถุ ปยิรุปาสเน จ ธมฺมสฺสวเน จ อติตฺติเมว ทีเปนฺโต วทติ. ภควา เทวปุตฺตสฺส จ ตตฺถ สนฺนิปติตปริสาย จ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ. อถ เนสํ อลฺลจิตฺตตํ ตฺวา สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ ปกาเสสิ. เทสนาปริโยสาเน เทวปุตฺโต เจว มาตาปิตโร จสฺส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, มหโต จ ชนกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
๙๐๙. ปมผเล ปติฏฺิโต เทวปุตฺโต อุปริมคฺเคสุ อตฺตโน ครุจิตฺตีการํ, ตทธิคมสฺส จ มหานิสํสตํ วิภาเวนฺโต ‘‘เย จิธ ปชหนฺติ กามราค’’นฺติ ปริโยสานคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – เย อิธ อิมสฺมึ สาสเน ิตา ปชหนฺติ อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทนฺติ กามราคํ, น จ เต ปุน อุเปนฺติ ¶ คพฺภเสยฺยํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา. เย จ ปน ปหาย โมหํ สพฺพโส สมุคฺฆาเตตฺวา ภวราคานุสยฺจ ปชหนฺติ, เต ปุน อุเปนฺติ คพฺภเสยฺยนฺติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. กสฺมา? ปรินิพฺพานคตา หิ สีติภูตา, เต หิ อุตฺตมปุริสา อนุปาทิเสสาย ¶ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานํ คตา เอวํ อิเธว สพฺพเวทยิตานํ สพฺพปริฬาหานํ พฺยนฺติภาเวน สีติภูตา.
อิติ เทวปุตฺโต อตฺตโน อริยโสตสมาปนฺนภาวํ ปเวเทนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อปจิตึ ทสฺเสตฺวา มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา เทวโลกเมว คโต, สตฺถาปิ อุฏฺายาสนา คโต สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. มาณวสฺส ปน มาตาปิตโร พฺราหฺมโณ โปกฺขรสาติ สพฺโพ จ มหาชโน ภควนฺตํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติ. ภควา เชตวนํ คนฺตฺวา สนฺนิปติตาย ปริสาย อิมํ วิมานํ วิตฺถารโต กเถสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ฉตฺตมาณวกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กกฺกฏกรสทายกวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานนฺติ กกฺกฏกรสทายกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ อารทฺธวิปสฺสโก กณฺณสูเลน ปีฬิโต อกลฺลสรีรตาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิ, เวชฺเชหิ วุตฺตวิธินา เภสชฺเช กเตปิ โรโค น วูปสมิ. โส ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถสฺส ภควา ‘‘กกฺกฏกรสโภชนํ สปฺปาย’’นฺติ ตฺวา อาห ‘‘คจฺฉ ตฺวํ ภิกฺขุ มคธเขตฺเต ปิณฺฑาย จราหี’’ติ.
โส ภิกฺขุ ‘‘ทีฆทสฺสินา อทฺธา กิฺจิ ทิฏฺํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สาธุ ภนฺเต’’ติ ภควโต ปฏิสฺสุณิตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มคธเขตฺตํ คนฺตฺวา ¶ อฺตรสฺส เขตฺตปาลสฺส กุฏิยา ทฺวาเร ปิณฺฑาย อฏฺาสิ. โส จ เขตฺตปาโล กกฺกฏกรสํ สมฺปาเทตฺวา ภตฺตฺจ ปจิตฺวา ‘‘โถกํ วิสฺสมิตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ นิสินฺโน เถรํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา กุฏิกายํ นิสีทาเปตฺวา กกฺกฏกรสภตฺตํ อทาสิ. เถรสฺส ตํ ภตฺตํ โถกํ ภุตฺตสฺสเยว กณฺณสูลํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, ฆฏสเตน นฺหาโต วิย อโหสิ ¶ . โส สปฺปายาหารวเสน จิตฺตผาสุกํ ลภิตฺวา วิปสฺสนาวเสน จิตฺตํ อภินินฺนาเมนฺโต อปริโยสิเตเยว โภชเน อนวเสสโต อาสเว เขเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาย เขตฺตปาลํ อาห ‘‘อุปาสก, ตว ปิณฺฑปาตโภชเนน มยฺหํ โรโค วูปสนฺโต, กายจิตฺตํ กลฺลํ ชาตํ, ตฺวมฺปิ อิมสฺส ปฺุสฺส ผเลน วิคตกายจิตฺตทุกฺโข ภวิสฺสสี’’ติ วตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
เขตฺตปาโล อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก มณิถมฺเภ กนกวิมาเน สตฺตสตกูฏาคารปฏิมณฺฑิเต เวฬุริยมยคพฺเภ นิพฺพตฺติ, ทฺวาเร จสฺส ยถูปจิตกมฺมสํสูจโก มุตฺตาสิกฺกาคโต สุวณฺณกกฺกฏโก โอลมฺพมาโน อฏฺาสิ. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ตตฺถ คโต ตํ ทิสฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ¶ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา ¶ รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทว มหานุภาว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิสฺส พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ –
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. – วุตฺตํ;
‘‘สติสมุปฺปาทกโร ¶ , ทฺวาเร กกฺกฏโก ิโต;
นิฏฺิโต ชาตรูปสฺส, โสภติ ทสปาทโก.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูโต ยมกาสิ ปฺุํ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๑๐. ตตฺถ อุจฺจนฺติ อจฺจุคฺคตํ. มณิถูณนฺติ ปทุมราคาทิมณิมยถมฺภํ. สมนฺตโตติ จตูสุปิ ปสฺเสสุ. รุจกตฺถตาติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ สุวณฺณผลเกหิ อตฺถตา.
๙๑๑. ปิวสิ ขาทสิ จาติ กาเลน กาลํ อุปยุชฺชมานํ คนฺธปานํ สุธาโภชนฺจ สนฺธาย วทติ. ปวทนฺตีติ ปวชฺชนฺติ. ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจาติ ทิพฺพา รสา อนปฺปกา ปฺจ กามคุณา เอตฺถ เอตสฺมึ ตว วิมาเน สํวิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. สุวณฺณฉนฺนาติ เหมาภรณวิภูสิตา.
๙๑๕. สติสมุปฺปาทกโรติ ¶ สตุปฺปาทกโร, เยน ปฺุกมฺเมน อยํ ทิพฺพสมฺปตฺติ มยา ลทฺธา, ตตฺถ สตุปฺปาทสฺส การโก, ‘‘กกฺกฏกรสทาเนน อยํ ตยา สมฺปตฺติ ¶ ลทฺธา’’ติ เอวํ สตุปฺปาทํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. นิฏฺิโต ชาตรูปสฺสาติ ชาตรูเปน สิทฺโธ ชาตรูปมโย. เอกเมกสฺมึ ปสฺเส ปฺจ ปฺจ กตฺวา ทส ปาทา เอตสฺสาติ ทสปาทโก ทฺวาเร กกฺกฏโก ิโต โสภติ. โส เอว มม ปฺุกมฺมํ ตาทิสานํ มเหสีนํ วิภาเวติ, น เอตฺถ มยา วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
กกฺกฏกรสทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทฺวารปาลกวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณนฺติ ทฺวารปาลกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน จ สมเยน ราชคเห อฺตโร อุปาสโก จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ สงฺฆสฺส เทติ. ตสฺส ปน เคหํ ปริยนฺเต ิตํ โจรภเยน เยภุยฺเยน ปิหิตทฺวารเมว โหติ. ภิกฺขู คนฺตฺวา กทาจิ ทฺวารสฺส ปิหิตตฺตา ภตฺตํ อลทฺธาว ปฏิคจฺฉนฺติ. อุปาสโก ภริยํ อาห ‘‘กึ, ภทฺเท, อยฺยานํ สกฺกจฺจํ ภิกฺขา ทียตี’’ติ? สา อาห ‘‘เอเกสุ ทิวเสสุ อยฺยา นาคมึสู’’ติ. ‘‘กึ การณ’’นฺติ? ‘‘ทฺวารสฺส ปิหิตตฺตา มฺเ’’ติ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา เอกํ ปุริสํ ทฺวารปาลํ กตฺวา เปสิ ‘‘ตฺวํ อชฺชโต ปฏฺาย ทฺวารํ รกฺขนฺโต นิสีท, ยทา จ อยฺยา อาคมิสฺสนฺติ, ตทา เต ปเวเสตฺวา ปวิฏฺานํ เนสํ ปตฺตปฏิคฺคหณอาสนปฺาปนาทิ สพฺพํ ยุตฺตปยุตฺตํ ชานาหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ตถา กโรนฺโต ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อุปฺปนฺนสทฺโธ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺหิ, สกฺกจฺจํ ภิกฺขู อุปฏฺหิ.
อปรภาเค นิจฺจภตฺตทายโก อุปาสโก กาลํ กตฺวา ยาเมสุ นิพฺพตฺติ. ทฺวารปาโล ปน สกฺกจฺจํ ภิกฺขูนํ อุปฏฺหิตฺวา ปรสฺส ปริจฺจาเค เวยฺยาวจฺจกรเณน อนุโมทเนน จ ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. ตสฺส ทฺวาทสโยชนิกํ กนกวิมานนฺติอาทิ สพฺพํ กกฺกฏกวิมาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนคาถา เอวมาคตา –
‘‘อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ¶ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
๙๒๐. ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๒๒. ‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘ทิพฺพํ มมํ วสฺสสหสฺสมายุ, วาจาภิคีตํ มนสา ปวตฺติตํ;
เอตฺตาวตา สฺสติ ปฺุกมฺโม, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๒๓. ตตฺถ ทิพฺพํ มมํ วสฺสสหสฺสมายูติ ยสฺมึ เทวนิกาเย สยํ อุปฺปนฺโน, เตสํ ตาวตึสเทวานํ อายุปฺปมาณเมว วทติ. เตสฺหิ มนุสฺสานํ คณนาย วสฺสสตํ เอโก รตฺติทิโว, ตาย รตฺติยา ตึสรตฺติโก มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโก สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน สหสฺสสํวจฺฉรานิ อายุ, ตํ มนุสฺสานํ คณนาย ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ โหนฺติ. วาจาภิคีตนฺติ วาจาย อภิคีตํ, ‘‘อาคจฺฉนฺตุ อยฺยา, อิทํ อาสนํ ปฺตฺตํ, อิธ นิสีทถา’’ติอาทินา, ‘‘กึ อยฺยานํ สรีรสฺส อาโรคฺยํ, กึ วสนฏฺานํ ผาสุก’’นฺติอาทินา ปฏิสนฺถารวเสน จ วาจาย กถิตมตฺตํ ¶ . มนสา ปวตฺติตนฺติ ‘‘อิเม อยฺยา เปสลา พฺรหฺมจาริโน ธมฺมจาริโน’’ติอาทินา จิตฺเตน ปวตฺติตํ ปสาทมตฺตํ, น ปน มม สนฺตกํ กิฺจิ ปริจฺจตฺตํ อตฺถีติ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เอวํ กถนมตฺเตน ปสาทมตฺเตนปิ. สฺสติ ปฺุกมฺโมติ กตปฺุโ นาม หุตฺวา เทวโลเก สฺสติ จิรํ ปวตฺติสฺสติ, ติฏฺนฺโต จ ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคีภูโต ตสฺมึ เทวนิกาเย เทวานํ วลฺชนิยาเมเนว ทิพฺเพหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูโต สมนฺนาคโต หุตฺวา อินฺทฺริยานิ ปริจาเรนฺโต วิหรตีติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ทฺวารปาลกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปมกรณียวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ ¶ มณิถูณนฺติ กรณียวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิวาสี เอโก อุปาสโก นฺหาโนปกรณานิ คเหตฺวา อจิรวตึ คนฺตฺวา นฺหตฺวา อาคจฺฉนฺโต ภควนฺตํ สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห ‘‘ภนฺเต เกน นิมนฺติตา’’ติ. ภควา ตุณฺหี อโหสิ. โส เกนจิ อนิมนฺติตภาวํ ตฺวา อาห ‘‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา ภตฺตํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. โส ภควนฺตํ อตฺตโน เคหํ เนตฺวา พุทฺธารหํ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ ภควนฺตํ นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ ตสฺส อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. เสสํ อนนฺตรวิมานสทิสํ. เตน วุตฺตํ –
๙๒๖. ‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ…เป… นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
๙๒๘. ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๓๐. ‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘กรณียานิ ปฺุานิ, ปณฺฑิเตน วิชานตา;
สมฺมคฺคเตสุ พุทฺเธสุ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ, อรฺา คามมาคโต;
กตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสูปโค อหํ.
๙๓๓. ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๓๑. ตตฺถ ปณฺฑิเตนาติ สปฺปฺเน. วิชานตาติ อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺเตน. สมฺมคฺคเตสูติ สมฺมาปฏิปนฺเนสุ, พุทฺเธสูติ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ.
๙๓๒. อตฺถายาติ ¶ หิตาย, วุฑฺฒิยา วา. อรฺาติ วิหารโต, เชตวนํ สนฺธาย วทติ ¶ . ตาวตึสูปโคติ ตาวตึสเทวกายํ, ตาวตึสภวนํ วา อุปฺปชฺชนวเสน อุปคโต. เสสํ วุตฺตนยเมว.
กรณียวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทุติยกรณียวิมานวณฺณนา
สตฺตมวิมานํ ฉฏฺวิมานสทิสํ. เกวลํ ตตฺถ อุปาสเกน ภควโต อาหาโร ทินฺโน, อิธ อฺตรสฺส เถรสฺส. เอสํ วุตฺตนยเมว. เตน วุตฺตํ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
๙๓๗. ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตีติ.
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘กรณียานิ ปฺุานิ, ปณฺฑิเตน วิชานตา;
สมฺมคฺคเตสุ ภิกฺขูสุ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ.
‘‘อตฺถาย ¶ วต เม ภิกฺขุ, อรฺา คามมาคโต;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสูปโค อหํ.
๙๔๒. ‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ทุติยกรณียวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมสูจิวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานนฺติ สูจิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส จีวรกมฺมํ กาตพฺพํ โหติ, อตฺโถ จ โหติ สูจิยา. โส ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต กมฺมารสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา กมฺมาโร อาห ‘‘เกน, ภนฺเต, อตฺโถ’’ติ? ‘‘จีวรกมฺมํ กาตพฺพํ อตฺถิ, สูจิยา อตฺโถ’’ติ. กมฺมาโร ปสนฺนมานโส กตปริโยสิตา ทฺเว สูจิโย ทตฺวา ‘‘ปุนปิ, ภนฺเต, สูจิยา อตฺเถ สติ มม อาจิกฺเขยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ. เถโร ตสฺส อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. อถ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ เทวปุตฺตํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๔๘. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘ยํ ททาติ น ตํ โหติ, ยฺเจว ทชฺชา ตฺเจว เสยฺโย;
สูจิ ทินฺนา สูจิเมว เสยฺโย.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๙๔๙. ตตฺถ ¶ ยํ ททาตีติ ยาทิสํ เทยฺยธมฺมํ ททาติ. น ตํ โหตีติ ตสฺส ตาทิสเมว ผลํ น โหติ. อถ โข เขตฺตสมฺปตฺติยา จ จิตฺตสมฺปตฺติยา จ ตโต วิปุลตรํ อุฬารตรเมว ผลํ โหติ. ตสฺมา ยฺเจว ทชฺชา ตฺเจว เสยฺโยติ ยํกิฺจิเทว วิชฺชมานํ ทชฺชา ทเทยฺย, ตฺเจว ตเทว เสยฺโย, ยสฺส กสฺสจิ อนวชฺชสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทานเมว เสยฺโย, กสฺมา? มยา หิ สูจิ ทินฺนา สูจิเมว เสยฺโย, สูจิทานเมว มยฺหํ เสยฺยํ ชาตํ, ยโต อยมีทิสี สมฺปตฺติ ลทฺธาติ อธิปฺปาโย.
สูจิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยสูจิวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณนฺติ ทุติยสูจิวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคหวาสี เอโก ตุนฺนการโก วิหารเปกฺขโก หุตฺวา เวฬุวนํ คโต. ตตฺถ อฺตรํ ภิกฺขุํ เวฬุวเน กตสูจิยา จีวรํ สิพฺพนฺตํ ทิสฺวา สูจิฆเรน สทฺธึ สูจิโย อทาสิ. เสสํ สพฺพํ วุตฺตนยเมว.
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ปุริมชาติยา มนุสฺสโลเก.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
ตสฺส อทาสหํ สูจึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ทุติยสูจิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปมนาควิมานวณฺณนา
สุสุกฺกขนฺธํ ¶ ¶ อภิรุยฺห นาคนฺติ นาควิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อุปคโต. ตตฺถ อทฺทส อฺตรํ เทวปุตฺตํ สพฺพเสตํ มหนฺตํ ทิพฺพนาคํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน มหตา ทิพฺพานุภาเวน อากาเสน คจฺฉนฺตํ, สพฺพา ทิสา จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาสยมานํ. ทิสฺวา เยน โส เทวปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ. อถ โส เทวปุตฺโต ¶ ตโต โอรุยฺห อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. อถ เถโร –
‘‘สุสุกฺกขนฺธํ อภิรุยฺห นาคํ, อกาจินํ ทนฺตึ พลึ มหาชวํ;
อภิรุยฺห คชวรํ สุกปฺปิตํ, อิธาคมา เวหายสํ อนฺตลิกฺเข.
‘‘นาคสฺส ทนฺเตสุ ทุเวสุ นิมฺมิตา, อจฺโฉทกา ปทุมินิโย สุผุลฺลา;
ปทุเมสุ จ ตูริยคณา ปวชฺชเร, อิมา จ นจฺจนฺติ มโนหราโย.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
ตสฺส สมฺปตฺติกิตฺตนมุเขน กตกมฺมํ ปุจฺฉิ.
๙๖๑. ตตฺถ สุสุกฺกขนฺธนฺติ สุฏฺุ เสตขนฺธํ. กิฺจาปิ ตสฺส นาคสฺส จตฺตาโร ปาทา, วตฺถิโกสํ, มุขปฺปเทโส, อุโภ กณฺณา, วาลธีติ เอตฺตกํ มฺุจิตฺวา สพฺโพ กาโย เสโตว, ขนฺธปฺปเทสสฺส ปน สาติสยํ ธวลตรตาย ¶ วุตฺตํ ‘‘สุสุกฺกขนฺธ’’นฺติ. นาคนฺติ ทิพฺพํ หตฺถินาคํ. อกาจินนฺติ นิทฺโทสํ ¶ , สพลลวงฺกติลกาทิฉวิโทสวิรหิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อาชานีย’’นฺติปิ ปาฬิ, อาชานียลกฺขณูเปตนฺติ อตฺโถ. ทนฺตินฺติ วิปุลรุจิรทนฺตวนฺตํ. พลินฺติ พลวนฺตํ มหาพลํ. มหาชวนฺติ อติชวํ สีฆคามึ. ปุน อภิรุยฺหาติ เอตฺถ อนุนาสิกโลโป ทฏฺพฺโพ, อภิรุยฺหํ อาโรหนียนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ปน เถเรน ปุฏฺโ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘อฏฺเว มุตฺตปุปฺผานิ, กสฺสปสฺส มเหสิโน;
ถูปสฺมึ อภิโรเปสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ;
ตสฺสตฺโถ ¶ – อหํ ปุพฺเพ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โยชนิเก กนกถูเป วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา คจฺฉมูเล ปติตานิ อฏฺ มุตฺตปุปฺผานิ ลภิตฺวา ตานิ คเหตฺวา ปูชนวเสน ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อภิโรเปสึ ปูเชสึ.
อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต โยชนิเก กนกถูเป จ การิเต สปริวาโร กิกี กาสิราชา จ นาครา จ เนคมา จ ชานปทา จ ทิวเส ทิวเส ปุปฺผปูชํ กโรนฺติ. เตสุ ตถา กโรนฺเตสุ ปุปฺผานิ มหคฺฆานิ ทุลฺลภานิ จ อเหสุํ. อเถโก อุปาสโก มาลาการวีถิยํ วิจริตฺวา เอกเมเกน กหาปเณน เอกเมกมฺปิ ปุปฺผํ อลภนฺโต อฏฺ กหาปณานิ คเหตฺวา ปุปฺผารามํ คนฺตฺวา มาลาการํ อาห ‘‘อิเมหิ อฏฺหิ กหาปเณหิ ¶ อฏฺ ปุปฺผานิ เทหี’’ติ. ‘‘นตฺถยฺโย ปุปฺผานิ, สมฺมเทว อุปธาเรตฺวา โอจินิตฺวา ทินฺนานี’’ติ. ‘‘อหํ โอโลเกตฺวา คณฺหามี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ, อารามํ ปวิสิตฺวา คเวสาหี’’ติ. โส ปวิสิตฺวา คเวสนฺโต ปติตานิ อฏฺ ปุปฺผานิ ลภิตฺวา มาลาการํ อาห ‘‘คณฺห, ตาต, กหาปณานี’’ติ. ‘‘ตว ปฺุเน ลทฺธานิ, นาหํ กหาปณานิ คณฺหามี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘นาหํ มุธา ปุปฺผานิ คเหตฺวา ภควโต ปูชํ กริสฺสามี’’ติ กหาปณานิ ตสฺส ปุรโต เปตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา เจติยงฺคณํ ¶ คนฺตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปูชํ อกาสิ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ปุนปิ เทวโลเก, ปุนปิ เทวโลเกติ เอวํ อปราปรํ เทเวสุเยว สํสรนฺโต ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิมสฺมิมฺปิ พุทฺธุปฺปาเท ตาวตึเสสุเยว อุปฺปชฺชิ. ตํ สนฺธาย เหฏฺา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ อทฺทส อฺตรํ เทวปุตฺต’’นฺติอาทิ.
ตํ ปเนตํ ปวตฺตึ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
นาควิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุติยนาควิมานวณฺณนา
มหนฺตํ นาคํ อภิรุยฺหาติ ทุติยนาควิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคเห อฺตโร อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต อุโปสถทิวเสสุ อุโปสถสีลํ สมาทิยิตฺวา ปุเรภตฺตํ อตฺตโน วิภวานุรูปํ ภิกฺขูนํ ทานานิ ทตฺวา ¶ สยํ ภฺุชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺโถ สุทฺธุตฺตราสงฺโค ปจฺฉาภตฺตํ เยภุยฺเยน อฏฺ ปานานิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ. เอวํ โส สกฺกจฺจํ ทานมยํ สีลมยฺจ พหุํ สุจริตํ อุปจินิตฺวา อิโต จุโต ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. ตสฺส ปฺุานุภาเวน สพฺพเสโต ¶ มหนฺโต ทิพฺโพ หตฺถินาโค ปาตุรโหสิ. โส ตํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวน กาเลน กาลํ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ.
อเถกทิวสํ กตฺุตาย โจทิยมาโน อฑฺฒรตฺติสมเย ตํ ทิพฺพนาคํ อภิรุยฺห มหตา ปริวาเรน ‘‘ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เทวโลกโต อาคนฺตฺวา เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห เอกมนฺตํ อฏฺาสิ ¶ . ตํ ภควโต สมีเป ิโต อายสฺมา วงฺคีโส ภควโต อนฺุาย อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘มหนฺตํ นาคํ อภิรุยฺห, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ;
วนา วนํ อนุปริยาสิ, นารีคณปุรกฺขโต;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตตฺถา ปุจฺฉิโต โสปิ ตสฺส คาถาหิ เอว พฺยากาสิ.
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, วงฺคีเสเนว ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, อุปาสโก จกฺขุมโต อโหสึ;
ปาณาติปาตา วิรโต อโหสึ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยิสฺสํ.
‘‘อมชฺชโป โน จ มุสา อภาณึ, สเกน ทาเรน จ ตุฏฺโ อโหสึ;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตตฺถ อปุพฺพํ นตฺถิ, เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ทุติยนาควิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ตติยนาควิมานวณฺณนา
โก ¶ นุ ทิพฺเพน ยาเนนาติ ตติยนาควิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน สมเยน ตโย ขีณาสวตฺเถรา คามกาวาเส วสฺสํ อุปคจฺฉึสุ. เต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘ภควนฺตํ วนฺทิสฺสามา’’ติ ราชคหํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค สายํ อฺตรสฺมึ คามเก มิจฺฉาทิฏฺิกพฺราหฺมณสฺส อุจฺฉุเขตฺตสมีปํ คนฺตฺวา อุจฺฉุปาลํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อาวุโส, สกฺกา อชฺช ราชคหํ ปาปุณิตุ’’นฺติ. ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, อิโต อฑฺฒโยชเน ราชคหํ, อิเธว วสิตฺวา สฺเว คจฺฉถา’’ติ อาห. ‘‘อตฺเถตฺถ โกจิ วสนโยคฺโค อาวาโส’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต, อหํ ปน โว วสนฏฺานํ ชานิสฺสามี’’ติ. เถรา อธิวาเสสุํ.
โส อุจฺฉูสุเยว ยถาิเตสุ สาขามณฺฑปากาเรน ทณฺฑกานิ พนฺธิตฺวา อุจฺฉุปณฺเณหิ ฉาเทตฺวา เหฏฺา ปลาลํ อตฺถริตฺวา เอกสฺส เถรสฺส อทาสิ, ทุติยสฺส เถรสฺส ตีหิ อุจฺฉูหิ ทณฺฑกสงฺเขเปน พนฺธิตฺวา ติเณน ฉาเทตฺวา เหฏฺา จ ติณสนฺถรํ กตฺวา อทาสิ, อิตรสฺส อตฺตโน กุฏิยํ ทฺเว ตโย ทณฺฑเก สาขาโย จ นีหริตฺวา จีวเรน ปฏิจฺฉาเทนฺโต จีวรกุฏึ กตฺวา อทาสิ. เต ตตฺถ วสึสุ. อถ วิภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ภตฺตํ ปจิตฺวา ทนฺตกฏฺฺจ มุโขทกฺจ ทตฺวา สห อุจฺฉุรเสน ภตฺตํ อทาสิ. เตสํ ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา คจฺฉนฺตานํ เอเกกํ อุจฺฉุํ อทาสิ ‘‘มยฺหํ ภาโค ภวิสฺสตี’’ติ. โส โถกํ มคฺคํ เถเร อนุคนฺตฺวา นิวตฺตนฺโต อตฺตโน เวยฺยาวจฺจฺจ ทานฺจ อารพฺภ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิวตฺติ.
เขตฺตสามิโก ปน คจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปเถน อาคจฺฉนฺโต ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘กุโต โว อุจฺฉุ ลทฺธา’’ติ? ‘‘อุจฺฉุปาลเกน ทินฺนา’’ติ. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ กุปิโต อนตฺตมโน ตฏตฏายมาโน โกธาภิภูโต ตสฺส ปิฏฺิโต อุปธาวิตฺวา มุคฺคเรน ตํ ปหรนฺโต เอกปฺปหาเรเนว ¶ ชีวิตา ¶ โวโรเปสิ. โส อตฺตนา กตปฺุกมฺมเมว อนุสฺสรนฺโต กาลํ กตฺวา สุธมฺมาเทวสภายํ นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปฺุานุภาเวน สพฺพเสโต มหนฺโต ทิพฺพวรวารโณ นิพฺพตฺติ.
อุจฺฉุปาลกสฺส ¶ มรณํ สุตฺวา ตสฺส มาตาปิตโร เจว าติมิตฺตา จ อสฺสุมุขา โรทมานา ตํ านํ อคมํสุ, สพฺเพ จ คามวาสิโน สนฺนิปตึสุ. ตตฺรสฺส มาตาปิตโร สรีรกิจฺจํ กาตุํ อารภึสุ. ตสฺมึ ขเณ โส เทวปุตฺโต ตํ ทิพฺพหตฺถึ อภิรุหิตฺวา สพฺพตาฬาวจรปริวุโต ปฺจงฺคิเกน ตูริเยน ปวชฺชมาเนน มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา ตาย ปริสาย ทิสฺสมานรูโป อากาเส อฏฺาสิ. อถ นํ ตตฺถ ปณฺฑิตชาติโก ปุริโส อิมาหิ คาถาหิ เตน กตปฺุกมฺมํ ปุจฺฉิ –
‘‘โก นุ ทิพฺเพน ยาเนน, สพฺพเสเตน หตฺถินา;
ตูริยตาฬิตนิคฺโฆโส, อนฺตลิกฺเข มหียติ.
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
อชานนฺตา ตํ ปุจฺฉาม, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
โสปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ เอตมตฺถํ พฺยากาสิ –
‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
สุธมฺมา นาม เย เทวา, เตสํ อฺตโร อห’’นฺติ.
‘‘ปุจฺฉาม เทวํ สุธมฺมํ, ปุถุํ กตฺวาน อฺชลึ;
กึ กตฺวา มานุเส กมฺมํ, สุธมฺมํ อุปปชฺชตี’’ติ – ปุนปิ ปุจฺฉิ;
‘‘อุจฺฉาคารํ ติณาคารํ, วตฺถาคารฺจ โย ทเท;
ติณฺณํ อฺตรํ ทตฺวา, สุธมฺมํ อุปปชฺชตี’’ติ. – ปุนปิ พฺยากาสิ;
๙๗๖. ตตฺถ ตูริยตาฬิตนิคฺโฆโสติ ตาฬิตปฺจงฺคิตทิพฺพตูริยนิคฺโฆโส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปวชฺชมานทิพฺพตูริยสทฺโท ¶ . อนฺตลิกฺเข มหียตีติ อากาเส ตฺวา อากาสฏฺเเนว มหตา ปริวาเรน ปูชียติ.
๙๗๗. เทวตา ¶ ¶ นุสีติ เทวตา นุ อสิ, กึ นุ ตฺวํ เทโวสีติ อตฺโถ. คนฺธพฺโพติ คนฺธพฺพกายิกเทโว อสีติ อตฺโถ. อทุ สกฺโก ปุรินฺทโทติ อุทาหุ ปุเร ททาตีติ ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ วิสฺสุโต สกฺโก นุสิ, อถ สกฺโก เทวราชา อสีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สติปิ สกฺกคนฺธพฺพานํ เทวภาเว เตสํ วิสุํ คหิตตฺตา โคพลิพทฺธาเยน ตทฺเทววาจโก เทวสทฺโท ทฏฺพฺโพ.
๙๗๘. อถ เทวปุตฺโต ‘‘วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉาสภาเคน โหตี’’ติ เตหิ ปุจฺฉิตํ เทวคนฺธพฺพสกฺกภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺตานํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นมฺหิ เทโวติ ตยา อาสงฺกิโต โย โกจิ เทโว น โหมิ น คนฺธพฺโพ น สกฺโก, อปิจ โข สุธมฺมา นาม เย เทวา, เตสํ อฺตโร อหํ, สุธมฺมา เทวตา นาม ตาวตึสเทวนิกายสฺเสว อฺตรเทวนิกาโย. โส กิร อุจฺฉุปาโล เตสํ เทวานํ สมฺปตฺตึ สุตฺวา ปเคว ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธาย ิโตติ เกจิ วทนฺติ.
๙๗๙. ปุถุนฺติ มหนฺตํ, ปริปุณฺณํ กตฺวาติ อตฺโถ. สกฺกจฺจกิริยาทีปนตฺถฺเหตํ วุตฺตํ.
๙๘๐. สุธมฺมาเทวยานํ ปุฏฺโ เทวปุตฺโต กกณฺฏกนิมิตฺตํ วทนฺโต วิย ทิฏฺมตฺตเมว คเหตฺวา อตฺตนา กตปฺุํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อุจฺฉาคาร’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ ติณฺณํ อฺตรํ ทตฺวาติ ยทิปิ มยา ตีณิ อคารานิ ทินฺนานิ, ตีสุ ปน อฺตเรนาติ อยมตฺโถปิ สิชฺฌตีติ นยคฺคาเหน เทวปุตฺโต เอวมาห. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ ¶ โส เตน ปุจฺฉิ ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา รตนตฺตยคุณํ ปกาเสนฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธึ สมฺโมทนํ กตฺวา เทวโลกเมว คโต. มนุสฺสา เทวปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ สฺชาตปสาทพหุมานา พหุํ ทานูปกรณํ สชฺเชตฺวา สกฏานํ ปูเรตฺวา เวฬุวนํ คนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ ตํ ปวตฺตึ อาโรจยึสุ. สตฺถา ตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ ตเถว วตฺวา ตเมว อตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ¶ วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสตฺวา เต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปสิ. เต จ ปติฏฺิตสทฺธา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คามํ อุปคนฺตฺวา อุจฺฉุปาลสฺส มตฏฺาเน วิหารํ การยึสูติ.
ตติยนาควิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. จูฬรถวิมานวณฺณนา
ทฬฺหธมฺมา ¶ นิสารสฺสาติ จูฬรถวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาคํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สตฺถุ ถูเปสุ ปติฏฺาปิยมาเนสุ มหากสฺสปตฺเถรปฺปมุเขสุ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ อุจฺจินิตฺวา คหิเตสุ สาวเกสุ ยาว วสฺสูปคมนา เวเนยฺยาเปกฺขาย อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ อายสฺมา มหากจฺจายโน ปจฺจนฺตเทเส อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหรติ. เตน สมเยน อสฺสกรฏฺเ โปตลินคเร อสฺสกราชา รชฺชํ กาเรติ, ตสฺส เชฏฺาย เทวิยา ปุตฺโต สุชาโต นาม กุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก กนิฏฺาย เทวิยา นิพนฺธเนน ปิตรา รฏฺโต ปพฺพาชิโต อรฺํ ปวิสิตฺวา วนจรเก นิสฺสาย อรฺเ วสติ. โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลมตฺเต ปติฏฺิโต ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ¶ ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อปราปรํ สุคติยํเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภควโต อภิสมฺโพธิโต ตึสวสฺเส อสฺสกรฏฺเ อสฺสกรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, ‘‘สุชาโต’’ติสฺส นามํ อโหสิ. โส มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติ.
ตสฺส ปน มาตริ กาลกตาย ราชา อฺํ ราชธีตรํ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. สาปิ อปเรน สมเยน ปุตฺตํ วิชายิ. ตสฺสา ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน ‘‘ภทฺเท, ตยา อิจฺฉิตํ วรํ คณฺหาหี’’ติ วรํ อทาสิ. สา คหิตกํ กตฺวา เปตฺวา ยทา สุชาตกุมาโร โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต, ตทา ราชานํ อาห ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มม ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺเตหิ วโร ทินฺโน, ตํ อิทานิ เทถา’’ติ. ‘‘คณฺห, เทวี’’ติ ¶ . ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสฺส รชฺชํ เทถา’’ติ. ‘‘นสฺส, วสลิ, มม เชฏฺปุตฺเต เทวกุมารสทิเส สุชาตกุมาเร ิเต กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. เทวี ปุนปฺปุนํ นิพนฺธนํ กโรนฺตี มนํ อลภิตฺวา เอกทิวสํ อาห ‘‘เทว, ยทิ สจฺเจ ติฏฺสิ, เทหิ เอวา’’ติ. ราชา ‘‘อนุปธาเรตฺวา มยา อิมิสฺสา วโร ทินฺโน, อยฺจ เอวํ วทตี’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา สุชาตกุมารํ ปกฺโกสิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺเตสิ. กุมาโร ปิตรํ โสจมานํ ทิสฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต อสฺสูนิ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อนุชานาหิ, เทว, อหํ อฺตฺถ คมิสฺสามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา รฺา ‘‘อฺํ เต นครํ มาเปสฺสามิ, ตตฺถ วเสยฺยาสี’’ติ วุตฺเต กุมาโร น อิจฺฉิ. ‘‘มม สหายานํ ราชูนํ สนฺติเก เปเสสฺสามี’’ติ จ วุตฺเต ตมฺปิ นานุชานิ. เกวลํ ‘‘เทว, อรฺํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. ราชา ปุตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ‘‘มมจฺจเยน อิธาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺหา’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ.
โส ¶ อรฺํ ปวิสิตฺวา วนจรเก นิสฺสาย วสนฺโต เอกทิวสํ มิควํ คโต. ตสฺส สมณกาเล สหายวโร เอโก เทวปุตฺโต หิเตสิตาย มิครูเปน ตํ ปโลเภนฺโต ธาวิตฺวา อายสฺมโต มหากจฺจายนสฺส วสนฏฺานสมีปํ ปตฺวา อนฺตรธายิ. โส ‘‘อิมํ มิคํ ¶ อิทานิ คณฺหิสฺสามี’’ติ อุปธาวนฺโต เถรสฺส วสนฏฺานํ ปตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต พหิ ปณฺณสาลาย เถรํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺส สมีเป จาปโกฏึ โอลุพฺภ อฏฺาสิ. เถโร ตํ โอโลเกตฺวา อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ ตสฺส ปวตฺตึ ตฺวา อนุคฺคณฺหนฺโต อชานนฺโต วิย สงฺคหํ กโรนฺโต –
‘‘ทฬฺหธมฺมา นิสารสฺส, ธนุํ โอลุพฺภ ติฏฺสิ;
ขตฺติโย นุสิ ราชฺโ, อทุ ลุทฺโท วเนจโร’’ติ. –
ปุจฺฉิ. ตตฺถ ทฬฺหธมฺมาติ ทฬฺหธนุ. ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ. ทฺวิสหสฺสถามนฺติ จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาย พทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติ. นิสารสฺสาติ นิรติสยสารสฺส วิสิฏฺสารสฺส รุกฺขสฺส ¶ ธนุํ, สารตรรุกฺขมยํ ธนุนฺติ อตฺโถ. โอลุพฺภาติ สนฺนิรุมฺภิตฺวา. ราชฺโติ ราชกุมาโร. วเนจโรติ วนจโร.
อถ โส อตฺตานํ อาวิกโรนฺโต –
‘‘อสฺสกาธิปติสฺสาหํ, ภนฺเต ปุตฺโต วเนจโร;
นามํ เม ภิกฺขุ เต พฺรูมิ, สุชาโต อิติ มํ วิทู.
‘‘มิเค คเวสมาโนหํ, โอคาหนฺโต พฺรหาวนํ;
มิคํ ตฺเจว นาทฺทกฺขึ, ตฺจ ทิสฺวา ิโต อห’’นฺติ. –
อาห. ตตฺถ อสฺสกาธิปติสฺสาติ อสฺสกรฏฺาธิปติโน อสฺสกราชสฺส. ภิกฺขูติ เถรํ อาลปติ. มิเค คเวสมาโนติ มิคสูกราทิเก คเวสนฺโต, มิควํ จรนฺโตติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา เถโร เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต –
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาปฺุ, อโถ เต อทุราคตํ;
เอตฺโต อุทกมาทาย, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘อิทมฺปิ ¶ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ราชปุตฺต ตโต ปิตฺวา, สนฺถตสฺมึ อุปาวิสา’’ติ. – อาห;
๙๘๔. ตตฺถ อทุราคตนฺติ ทุราคมนวชฺชิตํ, มหาปฺุ, เต อิธาคมนํ สฺวาคตํ, น เต อปฺปกมฺปิ ทุราคมนํ อตฺถิ ตุยฺหฺจ มยฺหฺจ ปีติโสมนสฺสชนนโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘อธุนาคต’’นฺติปิ ปาโ, อิทานิ อาคมนนฺติ อตฺโถ.
๙๘๕. สนฺถตสฺมึ อุปาวิสาติ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา อนิสีทิตฺวา อมุกสฺมึ ติณสนฺถารเก นิสีทาติ.
ตโต ราชกุมาโร เถรสฺส ปฏิสนฺถารํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต อาห –
‘‘กลฺยาณี วต เต วาจา, สวนียา มหามุนิ;
เนลา อตฺถวตี วคฺคุ, มนฺตฺวา อตฺถฺจ ภาสสิ.
‘‘กา ¶ เต รติ วเน วิหรโต, อิสินิสภ วเทหิ ปุฏฺโ;
ตว วจนปถํ นิสามยิตฺวา, อตฺถธมฺมปทํ สมาจเรมเส’’ติ.
๙๘๖. ตตฺถ กลฺยาณีติ สุนฺทรา โสภนา. สวนียาติ โสตุํ ยุตฺตา. เนลาติ นิทฺโทสา. อตฺถวตีติ อตฺถยุตฺตา ทิฏฺธมฺมิกาทินา หิเตน อุเปตา. วคฺคูติ มธุรา. มนฺตฺวาติ ชานิตฺวา ปฺาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา. อตฺถนฺติ อตฺถโต อนเปตํ เอกนฺตหิตาวหํ.
๙๘๗. อิสินิสภาติ อิสีสุ นิสภ อาชานียสทิส. วจนปถนฺติ วจนํ. วจนเมว หิ อตฺถาธิคมสฺส อุปายภาวโต ‘‘วจนปถ’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺถธมฺมปทํ ¶ สมาจเรมเสติ อิธ เจว สมฺปราเย จ อตฺถาวหํ สีลาทิธมฺมโกฏฺาสํ ปฏิปชฺชามเส.
อิทานิ เถโร อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺตึ ตสฺส อนุจฺฉวิกํ วทนฺโต –
‘‘อหึสา ¶ สพฺพปาณีนํ, กุมารมฺหาก รุจฺจติ;
เถยฺยา จ อติจารา จ, มชฺชปานา จ อารติ.
‘‘อารติ สมจริยา จ, พาหุสจฺจํ กตฺุตา;
ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, ธมฺมา เอเต ปสํสิยา’’ติ. – อาห;
๙๘๙. ตตฺถ อารติ สมจริยา จาติ ยถาวุตฺตา จ ปาปธมฺมโต อารติ, ปฏิวิรติ กายสมตาทิสมจริยา จ. พาหุสจฺจนฺติ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ. กตฺุตาติ ปเรหิ อตฺตโน กตสฺส อุปการสฺส ชานนา. ปาสํสาติ อตฺถกาเมหิ กุลปุตฺเตหิ ปการโต อาสํสิตพฺพา. ธมฺมา เอเตติ เอเต ยถาวุตฺตา อหึสาทิธมฺมา. ปสํสิยาติ วิฺูหิ ปสํสิตพฺพา.
เอวํ เถโร ตสฺส อนุจฺฉวิกํ สมฺมาปฏิปตฺตึ วตฺวา อนาคตํสาเณน อายุสงฺขาเร โอโลเกนฺโต ‘‘ปฺจมาสมตฺตเมวา’’ติ ทิสฺวา ตํ สํเวเชตฺวา ทฬฺหํ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปติฏฺาเปตุํ อิมํ คาถมาห –
‘‘สนฺติเก ¶ มรณํ ตุยฺหํ, โอรํ มาเสหิ ปฺจหิ;
ราชปุตฺต วิชานาหิ, อตฺตานํ ปริโมจยา’’ติ.
ตตฺถ อตฺตานํ ปริโมจยาติ อตฺตานํ อปายทุกฺขโต โมเจหิ.
ตโต กุมาโร อตฺตโน มุตฺติยา อุปายํ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘กตมํ สฺวาหํ ชนปทํ คนฺตฺวา, กึ กมฺมํ กิฺจ โปริสํ;
กาย วา ปน วิชฺชาย, ภเวยฺยํ อชรามโร’’ติ.
ตตฺถ กตมํ สฺวาหนฺติ กตมํ สุ อหํ, กตมํ นูติ อตฺโถ. กึ กมฺมํ กิฺจ โปริสนฺติ กตฺวาติ วจนเสโส. โปริสนฺติ ปุริสกิจฺจํ.
ตโต ¶ เถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ อิมา คาถาโย อโวจ –
‘‘น ¶ วิชฺชเต โส ปเทโส, กมฺมํ วิชฺชา จ โปริสํ;
ยตฺถ คนฺตฺวา ภเว มจฺโจ, ราชปุตฺตาชรามโร.
‘‘มหทฺธนา มหาโภคา, รฏฺวนฺโตปิ ขตฺติยา;
ปหูตธนธฺาเส, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘ยทิ เต สุตา อนฺธกเวณฺฑุปุตฺตา, สูรา วีรา วิกฺกนฺตปฺปหาริโน;
เตปิ อายุกฺขยํ ปตฺตา, วิทฺธสฺตา สสฺสตีสมา.
‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;
เอเต จฺเ จ ชาติยา, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติตํ;
เอเต จฺเ จ วิชฺชาย, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘อิสโย จาปิ เย สนฺตา, สฺตตฺตา ตปสฺสิโน;
สรีรํ เตปิ กาเลน, วิชหนฺติ ตปสฺสิโน.
‘‘ภาวิตตฺตาปิ อรหนฺโต, กตกิจฺจา อนาสวา;
นิกฺขิปนฺติ อิมํ เทหํ, ปฺุปาปปริกฺขยา’’ติ.
๙๙๒. ตตฺถ ¶ ยตฺถ คนฺตฺวาติ ยํ ปเทสํ คนฺตฺวา กมฺมํ วิชฺชํ โปริสฺจ กายปโยเคน อิตรปโยเคน จ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวา ภเวยฺย อชรามโรติ อตฺโถ.
๙๙๓. เหฏฺิมโกฏิยา โกฏิสตาทิปริมาณํ สํหริตฺวา ปิตํ มหนฺตํ ธนํ เอเตสนฺติ มหทฺธนา. กุมฺภตฺตยาทิกหาปณปริพฺพโย มหนฺโต โภโค เอเตสนฺติ มหาโภคา. รฏฺวนฺโตติ รฏฺสามิกา, อเนกโยชนปริมาณํ รฏฺํ ปสาสนฺตาติ อธิปฺปาโย. ขตฺติยาติ ขตฺติยชาติกา. ปหูตธนธฺาเสติ มหาธนธฺสนฺนิจยา, อตฺตโน ปริสาย จ สตฺตฏฺสํวจฺฉรปโหนกธนธฺสนฺนิจยา. เตปิ โน อชรามราติ ¶ ชรามรณธมฺมา เอว, มหทฺธนตาทีนิปิ เตสํ อุปริ นิปตนฺตํ ชรามรณํ นิวตฺเตตุํ น สกฺโกนฺตีติ อตฺโถ.
๙๙๔. อนฺธกเวณฺฑุปุตฺตาติ ¶ อนฺธกเวณฺฑุสฺส ปุตฺตาติ ปฺาตา. สูราติ สตฺติมนฺโต. วีราติ วีริยวนฺโต. วิกฺกนฺตปฺปหาริโนติ สูรวีรภาเวเนว ปฏิสตฺตุพลํ วิกฺกมฺม ปสยฺห ปหรณสีลา. วิทฺธสฺตาติ วินฏฺา. สสฺสตีสมาติ กุลปรมฺปราย สสฺสตีหิ จนฺทสูริยาทีหิ สมานา, เตปิ อจิรกาลปวตฺตกุลนฺวยาติ อตฺโถ.
๙๙๕. ชาติยาติ อตฺตโน ชาติยา, วิสิฏฺตรา ปน ชาติปิ เนสํ ชรามรณํ นิวตฺเตตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ.
๙๙๖. มนฺตนฺติ เวทํ. ฉฬงฺคนฺติ กปฺปพฺยากรณนิรุตฺติสิกฺขาฉนฺโทวิจิติโชติสตฺถสงฺขาเตหิ ฉหิ องฺเคหิ ฉฬงฺคํ. พฺรหฺมจินฺติตนฺติ พฺรหฺเมหิ อฏฺกาทีหิ จินฺติตํ ปฺาจกฺขุนา ทิฏฺํ.
๙๙๗. สนฺตาติ อุปสนฺตกายวจีกมฺมนฺตา. สฺตตฺตาติ สฺตจิตฺตา. ตปสฺสิโนติ ตปนิสฺสิตา.
อิทานิ กุมาโร อตฺตนา กตฺตพฺพํ วทนฺโต –
‘‘สุภาสิตา อตฺถวตี, คาถาโย เต มหามุนิ;
นิชฺฌตฺโตมฺหิ สุภฏฺเน, ตฺวฺจ เม สรณํ ภวา’’ติ. –
อาห ¶ . ตตฺถ นิชฺฌตฺโตมฺหีติ นิชฺฌาปิโต ธมฺโมชสฺาย สฺตฺติคโต อมฺหิ. สุภฏฺเนาติ สุฏฺุ ภาสิเตน.
ตโต ¶ เถโร ตํ อนุสาสนฺโต อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ, ตเมว สรณํ วช;
สกฺยปุตฺตํ มหาวีรํ, ยมหํ สรณํ คโต’’ติ.
ตโต ราชกุมาโร อาห –
‘‘กตรสฺมึ ¶ โส ชนปเท, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;
อหมฺปิ ทฏฺุํ คจฺฉิสฺสํ, ชินํ อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ.
ปุน เถโร อาห –
‘‘ปุรตฺถิมสฺมึ ชนปเท, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
ตตฺถาสิ ปุริสาชฺโ, โส จ โข ปรินิพฺพุโต’’ติ.
ตตฺถ เถเรน นิสินฺนปเทสโต มชฺฌิมเทสสฺส ปาจีนทิสาภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปุรตฺถิมสฺมึ ชนปเท’’ติ.
เอวํ โส ราชปุตฺโต เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺหิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สเจ หิ พุทฺโธ ติฏฺเยฺย, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;
โยชนานิ สหสฺสานิ, คจฺเฉยฺยํ ปยิรุปาสิตุํ.
‘‘ยโต จ โข ปรินิพฺพุโต, สตฺถา ตุมฺหาก มาริส;
นิพฺพุตมฺปิ มหาวีรํ, คจฺฉามิ สรณํ อหํ.
‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมฺจาปิ อนุตฺตรํ;
สงฺฆฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;
อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโ’’ติ.
เอวํ ¶ ปน ตํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺิตํ เถโร เอวมาห ‘‘ราชกุมาร, ตุยฺหํ อิธ อรฺวาเสน อตฺโถ นตฺถิ, น จิรํ ตว ชีวิตํ, ปฺจมาสพฺภนฺตเร เอว กาลํ กริสฺสสิ, ตสฺมา ตว ปิตุ สนฺติกเมว คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ ภเวยฺยาสี’’ติ วตฺวา อตฺตโน สนฺติเก ธาตุโย ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โส คจฺฉนฺโต ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ วจเนน ¶ อิโต คมิสฺสามิ, ตุมฺเหหิปิ มยฺหํ อนุกมฺปาย ¶ ตตฺถ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เถรสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตุ นครํ คนฺตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รฺโ นิเวเทสิ.
ตํ สุตฺวา ราชา สปริวาโร อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุมารํ อาลิงฺคิตฺวา อนฺเตปุรํ เนตฺวา อภิสิฺจิตุกาโม อโหสิ. กุมาโร ‘‘เทว, มยฺหํ อปฺปกํ อายุ, อิโต จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน มรณํ ภวิสฺสติ, กึ เม รชฺเชน, ตุมฺเห นิสฺสาย ปฺุเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เถรสฺส คุณํ รตนตฺตยสฺส จ อานุภาวํ ปเวเทสิ. ตํ สุตฺวา ราชา สํเวคปฺปตฺโต รตนตฺตเย จ เถเร จ ปสนฺนมานโส มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ. เถโรปิ ราชานํ มหาชนฺจ อนุคฺคณฺหนฺโต อาคจฺฉิ. ราชา จ สปริวาโร ทูรโตว ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เถรํ วิหารํ ปเวเสตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺโต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺหิ. กุมาโร จ สีลานิ สมาทิยิตฺวา เถรํ ภิกฺขู เจว สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺโต ทานานิ ททนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปฺุานุภาเวน สตฺตรตนปฏิมณฺฑิโต สตฺตโยชนปฺปมาโณ รโถ อุปฺปชฺชิ, อเนกานิ จสฺส อจฺฉราสหสฺสานิ ปริวาโร อโหสิ.
ราชา กุมารสฺส สรีรสกฺการํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา เจติยสฺส ปูชํ อกาสิ, ตตฺถ มหาชโน สนฺนิปติ, เถโรปิ สปริวาโร ตํ ปเทสํ อุปคฺฉิ. อถ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกุสลกมฺมํ โอโลเกตฺวา กตฺุตาย ‘‘คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิสฺสามิ, สาสนคุเณ จ ปากเฏ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพรถํ อารุยฺห มหตา ปริวาเรน ทิสฺสมานรูโป อาคนฺตฺวา รถา โอรุยฺห เถรสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา ¶ ปิตรา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เถรํ ปยิรุปาสมาโน อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ตํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘สหสฺสรํสีว ยถามหปฺปโภ, ทิสํ ยถา ภาติ นเภ อนุกฺกมํ;
ตถาปกาโร ¶ ตวายํ มหารโถ, สมนฺตโต โยชนสตฺตมายโต.
‘‘สุวณฺณปฏฺเฏหิ สมนฺตโมตฺถโฏ, อุรสฺส มุตฺตาหิ มณีหิ จิตฺติโต;
เลขา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จ, โสเภนฺติ เวฬุริยมยา สุนิมฺมิตา.
‘‘สีสฺจิทํ ¶ เวฬุริยสฺส นิมฺมิตํ, ยุคฺจิทํ โลหิตกาย จิตฺติตํ;
ยุตฺตา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จ, โสภนฺติ อสฺสา จ อิเม มโนชวา.
‘‘โส ติฏฺสิ เหมรเถ อธิฏฺิโต, เทวานมินฺโทว สหสฺสวาหโน;
ปุจฺฉามิ ตาหํ ยสวนฺต โกวิทํ, กถํ ตยา ลทฺโธ อยํ อุฬาโร’’ติ.
๑๐๐๗. ตตฺถ สหสฺสรํสีติ สูริโย. โส หิ อเนกสหสฺสรํสิมนฺตตาย ‘‘สหสฺสรํสี’’ติ วุจฺจติ. ยถามหปฺปโภติ อตฺตโน มหตฺตสฺส อนุรูปปฺปโภ. ยถา หิ มหตฺเตน สูริยมณฺฑเลน สทิสํ โชติมณฺฑลํ นตฺถิ, เอวํ ปภายปิ. ตถา หิ ตํ เอกสฺมึ ขเณ ตีสุ มหาทีเปสุ อาโลกํ ผรนฺตํ ติฏฺติ. ทิสํ ยถา ภาติ นเภ อนุกฺกมนฺติ นเภ อากาเส ยเถว ทิสํ อนุกฺกมนฺโต คจฺฉนฺโต ยถา เยน ปกาเรน ภาติ ทิพฺพติ โชตติ. ตถาปกาโรติ ตาทิสากาโร. ตวายนฺติ ตว อยํ.
๑๐๐๘. สุวณฺณปฏฺเฏหีติ ¶ สุวณฺณมเยหิ ปฏฺเฏหิ. สมนฺตโมตฺถโฏ สมนฺตโต ฉาทิโต. อุรสฺสาติ อุโร อสฺส, รถสฺส ¶ อุโรติ จ อีสามูลํ วทติ. เลขาติ เวฬุริยมยา มาลากมฺมลตากมฺมาทิเลขา. ตาสํ สุวณฺณปฏฺเฏสุ จ รชตปฏฺเฏสุ จ ทิสฺสมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จา’’ติ. โสเภนฺตีติ รถํ โสภยนฺติ.
๑๐๐๙. สีสนฺติ รถกุพฺพรสีสํ. เวฬุริยสฺส นิมฺมิตนฺติ เวฬุริเยน นิมฺมิตํ, เวฬุริยมณิมยนฺติ อตฺโถ. โลหิตกายาติ โลหิตกมณินา, เยน เกนจิ รตฺตมณินา วา. ยุตฺตาติ โยชิตา, อถ วา โยตฺตา สุวณฺณสฺส จ รูปิยสฺส จาติ สุวณฺณมยา จ รูปิยมยา จ โยตฺตา, สงฺขลิกาติ อตฺโถ.
๑๐๑๐. อธิฏฺิโตติ อตฺตโน เทวิทฺธิยา สกลมิทํ านํ อภิภวิตฺวา ิโต. สหสฺสวาหโนติ สหสฺสยุตฺตวาหโน, สหสฺสอาชานียยุตฺตรโถ เทวานมินฺโท ยถาติ อธิปฺปาโย. ยสวนฺตาติ อาลปนํ, ยสสฺสีติ อตฺโถ. โกวิทนฺติ กุสลาณวนฺตํ, รถาโรหเน วา เฉกํ. อยํ อุฬาโรติ อยํ อุฬาโร มหนฺโต ยโสติ อธิปฺปาโย.
เอวํ เถเรน ปุฏฺโ เทวปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘สุชาโต ¶ นามหํ ภนฺเต, ราชปุตฺโต ปุเร อหุํ;
ตฺวฺจ มํ อนุกมฺปาย, สฺมสฺมึ นิเวสยิ.
‘‘ขีณายุกฺจ มํ ตฺวา, สรีรํ ปาทาสิ สตฺถุโน;
อิมํ สุชาต ปูเชหิ, ตํ เต อตฺถาย เหหิติ.
‘‘ตาหํ คนฺเธหิ มาเลหิ, ปูชยิตฺวา สมุยฺยุโต;
ปหาย มานุสํ เทหํ, อุปปนฺโนมฺหิ นนฺทนํ.
‘‘นนฺทเน จ วเน รมฺเม, นานาทิชคณายุเต;
รมามิ นจฺจคีเตหิ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต’’ติ.
๑๐๑๒-๓. ตตฺถ ¶ สรีรนฺตี สรีรธาตุํ. เหหิตีติ ภวิสฺสติ. สมุยฺยุโตติ สมฺมา อุยฺยุตฺโต, ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถ.
เอวํ เทวปุตฺโต เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตรํ อาปุจฺฉิตฺวา รถํ ¶ อารุยฺห เทวโลกเมว คโต. เถโรปิ ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมกถํ กเถสิ. สา ธมฺมกถา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิ. อถ เถโร ตํ สพฺพํ อตฺตนา จ เตน จ กถิตนิยาเมเนว สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกานํ อาโรเจสิ, เต จ ตํ ตถา สงฺคหํ อาโรเปสุนฺติ.
จูฬรถวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. มหารถวิมานวณฺณนา
สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภนฺติ มหารถวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวเน โคปาลสฺส นาม เทวปุตฺตสฺส อตฺตโน วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สหสฺสยุตฺตํ มหนฺตํ ทิพฺพรถํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา อุยฺยานกีฬนตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส อวิทูเร ปาตุรโหสิ. ตํ ทิสฺวา เทวปุตฺโต สฺชาตคารวพหุมาโน สหสา ¶ รถโต โอรุยฺห อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อฺชลึ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ.
ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – โส กิร วิปสฺสึ ภควนฺตํ สุวณฺณมาลาย ปูเชตฺวา ‘‘อิมสฺส ปฺุสฺส อานุภาเวน มยฺหํ ภเว ภเว โสวณฺณมยา อุรจฺฉทมาลา นิพฺพตฺตตู’’ติ กตปณิธานาย อเนกกปฺเปสุ สุคตีสุเยว สํสรนฺติยา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กิกิสฺส กาสิรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตาย ยถาปณิธานํ สุวณฺณมาลาลาเภน ‘‘อุรจฺฉทมาลา’’ติ ลทฺธนามาย เทวกฺาสทิสาย ราชธีตาย อาจริโย โคปาโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สสาวกสงฺฆสฺส กสฺสปสฺส ภควโต อสทิสทานาทีนิ มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกภาเวน อตฺตานํ ราชธีตรฺจ อุทฺทิสฺส สตฺถารา เทสิตํ ¶ ธมฺมํ ¶ สุตฺวาปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กตฺวา ยถูปจิตปฺุานุภาเวน ตาวตึเสสุ โยชนสติเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, อเนกโกฏิอจฺฉราปริวาโร อโหสิ, สตฺตรตนมโย จสฺส สหสฺสยุตฺโต สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺโต สินิทฺธมธุรนิคฺโฆโส อตฺตโน ปภาสมุทเยน อวหสนฺโต วิย ทิวงฺกรมณฺฑลํ ทิพฺโพ อาชฺรโถ นิพฺพตฺติ.
โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ เทเวสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ยถาวุตฺตสมฺปตฺติวิภโว โคปาโล เอว นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา ตาวตึเสสุเยว นิพฺพตฺติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน…เป… อฺชลึ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺาสี’’ติ.
เอวํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ิตํ ตํ เทวปุตฺตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภํ, อารุยฺหิมํ สนฺทนํ เนกจิตฺตํ;
อุยฺยานภูมึ อภิโต อนุกฺกมํ, ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโว.
‘‘โสวณฺณมยา เต รถกุพฺพรา อุโภ, ผเลหิ อํเสหิ อตีว สงฺคตา;
สุชาตคุมฺพา นรวีรนิฏฺิตา, วิโรจติ ปนฺนรเสว จนฺโท.
‘‘สุวณฺณชาลาวตโต ¶ รโถ อยํ, พหูหิ นานารตเนหิ จิตฺติโต;
สุนนฺทิโฆโส จ สุภสฺสโร จ, วิโรจตี จามรหตฺถพาหุภิ.
‘‘อิมา ¶ จ นาภฺโย มนสาภินิมฺมิตา, รถสฺส ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตา;
อิมา จ นาภฺโย สตราชิจิตฺติตา, สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเร.
‘‘อเนกจิตฺตาวตโต ¶ รโถ อยํ, ปุถู จ เนมี จ สหสฺสรํสิโก;
เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป, ปฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ.
‘‘สิรสฺมึ จิตฺตํ มณิจนฺทกปฺปิตํ, สทา วิสุทฺธํ รุจิรํ ปภสฺสรํ;
สุวณฺณราชีหิ อตีว สงฺคตํ, เวฬุริยราชีว อตีว โสภติ.
‘‘อิเม จ วาฬี มณิจนฺทกปฺปิตา, อาโรหกมฺพู สุชวา พฺรหูปมา;
พฺรหา มหนฺตา พลิโน มหาชวา, มโน ตวฺาย ตเถว สึสเร.
‘‘อิเม จ สพฺเพ สหิตา จตุกฺกมา, มโน ตวฺาย ตเถว สึสเร;
สมํ วหนฺตี มุทุกา อนุทฺธตา, อาโมทมานา ตุรคานมุตฺตมา.
‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปตนฺติ จมฺพเร, อพฺภุทฺธุนนฺตา สุกเต ปิฬนฺธเน;
เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป, ปฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํ.
‘‘รถสฺส โฆโส อปิฬนฺธนาน จ, ขุรสฺส นาโท อภิหึสนาย จ;
โฆโส สุวคฺคู สมิตสฺส สุยฺยติ, คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเน.
‘‘รเถ ¶ ิตาตา มิคมนฺทโลจนา, อาฬารปมฺหา หสิตา ปิยํวทา;
เวฬุริยชาลาวตตา ตนุจฺฉวา, สเทว คนฺธพฺพสูรคฺคปูชิตา.
‘‘ตา ¶ รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสา, วิสาลเนตฺตา อภิรตฺตโลจนา;
กุเล สุชาตา สุตนู สุจิมฺหิตา, รเถ ิตา ปฺชลิกา อุปฏฺิตา.
‘‘ตา ¶ กมฺพุเกยูรธรา สุวาสสา, สุมชฺฌิมา อูรุถนูปปนฺนา;
วฏฺฏงฺคุลิโย สุมุขา สุทสฺสนา, รเถ ิตา ปฺชลิกา อุปฏฺิตา.
‘‘อฺา สุเวณี สุสุ มิสฺสเกสิโย, สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ จ;
อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ิตา ปฺชลิกา อุปฏฺิตา.
‘‘อาเวฬินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา, อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา;
อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ิตา ปฺชลิกา อุปฏฺิตา.
‘‘ตา มาลินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา, อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา;
อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ิตา ปฺชลิกา อุปฏฺิตา.
‘‘กณฺเสุ เต ยานิ ปิฬนฺธนานิ, หตฺเถสุ ปาเทสุ ตเถว สีเส;
โอภาสยนฺตี ทส สพฺพโส ทิสา, อพฺภุทฺทยํ สารทิโกว ภาณุมา.
‘‘วาตสฺส ¶ เวเคน จ สมฺปกมฺปิตา, ภุเชสุ มาลา อปิฬนฺธนานิ จ;
มฺุจนฺติ โฆสํ รุจิรํ สุจึ สุภํ, สพฺเพหิ วิฺูหิ สุตพฺพรูปํ.
‘‘อุยฺยานภูมฺยา ¶ จ ทุวทฺธโต ิตา, รถา จ นาคา ตูริยานิ จ สโร;
ตเมว เทวินฺท ปโมทยนฺติ, วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภิ.
‘‘อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ, มนฺุรูปาสุ หทเยริตํ ปีตึ;
ปวชฺชมานาสุ อตีว อจฺฉรา, ภมนฺติ กฺา ปทุเมสุ สิกฺขิตา.
‘‘ยทา จ คีตานิ จ วาทิตานิ จ, นจฺจานิ จิมานิ สเมนฺติ เอกโต;
อเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา, โอภาสยนฺตี อุภโต วริตฺถิโย.
‘‘โส โมทสิ ตูริยคณปฺปโพธโน, มหียมาโน วชิราวุโธริว;
อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ, มนฺุรูปาสุ หทเยริตํ ปีตึ.
‘‘กึ ¶ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา, มนุสฺสภูโต ปุริมาย ชาติยา;
อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสิ, กํ ธมฺมจริยํ วตมาภิโรจยิ.
‘‘นยีทมปฺปสฺส กตสฺส กมฺมุโน, ปุพฺเพ สุจิณฺณสฺส อุโปสถสฺส วา;
อิทฺธานุภาโว วิปุโล อยํ ตว, ยํ เทวสงฺฆํ อภิโรจเส ภุสํ.
‘‘ทานสฺส ¶ เต อิทํ ผลํ, อโถ สีลสฺส วา ปน;
อโถ อฺชลิกมฺมสฺส, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
๑๐๑๕. ตตฺถ สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺเสน ยุตฺตํ, สหสฺสํ วา ยุตฺตํ โยชิตํ เอตสฺมินฺติ สหสฺสยุตฺตํ. กสฺส ปเนตํ ¶ สหสฺสนฺติ? ‘‘หยวาหน’’นฺติ อนนฺตรํ วุจฺจมานตฺตา หยานนฺติ อยมตฺโถ วิฺายเตว. หยา วาหนํ เอตสฺสาติ หยวาหนํ. เกจิ ปน ‘‘สหสฺสยุตฺตหยวาหน’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ เอกเมว สมาสปทํ กตฺวา วณฺเณนฺติ, เอตสฺมึ ปกฺเข หยวาหนํ วิย วาหนนฺติ อตฺโถ ยุชฺชติ. หยวาหนสหสฺสยุตฺตํ ยุตฺตหยวาหนสหสฺสนฺติ หิ อตฺโถ. อปเร ปน ‘‘สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺสทิพฺพาชฺยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สนฺทนนฺติ รถํ. เนกจิตฺตนฺติ อเนกจิตฺตํ นานาวิธวิจิตฺตวนฺตํ. อุยฺยานภูมึ อภิโตติ อุยฺยานภูมิยา สมีเป. ‘‘อภิโต’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สามิอตฺเถ เอตํ อุปโยควจนํ. เกจิ ปน ‘‘อุยฺยานภูมฺยา’’ติปิ ปนฺติ, เต สทฺทนยมฺปิ อนุปธาเรนฺตา ปนฺติ. อนุกฺกมนฺติ คจฺฉนฺโต ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโว วิโรจสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๑๖. โสวณฺณมยาติ สุวณฺณมยา. เตติ ตว. รถกุพฺพรา อุโภติ รถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกา. โย หิ รถสฺส โสภนตฺถฺเจว อุปริ ิตานํ คุตฺตตฺถฺจ อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกากาเรน ปริกฺเขโป กรียติ, ตสฺส ปุริมภาเค อุโภสุ ปสฺเสสุ ยาว รถีสา, ตาว หตฺเถหิ คหณโยคฺโค รถสฺส อวยววิเสโส, อิธ โส เอว กุพฺพโรติ อธิปฺเปโต. เตเนวาห ‘‘อุโภ’’ติ. อฺตฺถ ปน รถีสา กุพฺพโรติ วุจฺจติ. ผเลหีติ รถูปตฺถมฺภสฺส ทกฺขิณวามเภเทหิ ทฺวีหิ ผเลหิ, ปริยนฺตาเวตฺถ ผลาติ วุตฺตา. อํเสหีติ กุพฺพรผเล ปติฏฺิเตหิ เหฏฺิมอํเสหิ. อตีว สงฺคตาติ อติวิย สุฏฺุ สงฺคตา สุผสฺสิตา นิพฺพิวรา. อิทฺจ สิปฺปิวิรจิเต กิตฺติมรเถ ลพฺภมานวิเสสํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา วุตฺตํ. โส ปน อโปริสตาย อกิตฺติโม สยํชาโต ¶ เกนจิ อฆฏิโตเยว. สุชาตคุมฺพาติ สุสณฺิตถมฺภกสมุทายา. เย หิ เวทิกาย นิรนฺตรํ ิตา สุสณฺิตฆฏกาทิอวยววิเสสวนฺโต ¶ ถมฺภกสมุทายา, เตสํ ¶ วเสเนวํ วุตฺตํ ‘‘สุชาตคุมฺพา’’ติ. นรวีรนิฏฺิตาติ สิปฺปาจริเยหิ นิฏฺาปิตสทิสา. สิปฺปาจริยา หิ อตฺตโน สรีรเขทํ อจินฺเตตฺวา วีริยพเลน สิปฺปสฺส สุฏฺุ วิจารณโต นเรสุ วีริยวนฺโตติ อิธ ‘‘นรวีรา’’ติ วุตฺตา. นรวีราติ วา เทวปุตฺตสฺส อาลปนํ. นิฏฺิตาติ ปริโยสิตา ปริปุณฺณโสภาติสยา. ‘‘นรวีรนิมฺมิตา’’ติ วา ปาโ, นเรสุ ธิติสมฺปนฺเนหิ นิมฺมิตสทิสาติ อตฺโถ. เอวํวิธกุพฺพรตาย อยํ ตว รโถ วิโรจติ. กึ วิย? ปนฺนรเสว จนฺโท, สุกฺกปกฺเข ปนฺนรสิยํ ปริปุณฺณกาเล จนฺทิมา วิย.
๑๐๑๗. สุวณฺณชาลาวตโตติ สุวณฺณชาลเกหิ อวตโต ฉาทิโต. ‘‘สุวณฺณชาลาวิตโต’’ติปิ ปาโ, ควจฺฉิโตติ อตฺโถ. พหูหีติ อเนเกหิ. นานารตเนหีติ ปทุมราคผุสฺสราคาทินานาวิธรตเนหิ. สุนนฺทิโฆโสติ สุฏฺุ นนฺทิตพฺพโฆโส, สวนียมธุรนินฺนาโทติ อตฺโถ. สุนนฺทิโฆโสติ วา สุฏฺุ กตนนฺทิโฆโส, นจฺจนาทีนํ ทสฺสนาทีสุ ปวตฺติตสาธุการสทฺทาทิวเสน กตปโมทนินฺนาโทติ อตฺโถ, ‘‘กาเลน กาลํ อาสีวาทนวเสน สุฏฺุ ปยุตฺตนนฺทิโฆโส’’ติ จ วทนฺติ. สุภสฺสโรติ สุฏฺุ อติวิย โอภาสนสภาโว, ตตฺถ วา ปวตฺตมานานํ เทวตานํ โสภเนน คีตวาทิตสฺสเรน สุภสฺสโร. จามรหตฺถพาหุภีติ จามรหตฺถยุตฺตพาหูหิ อิโต จิโต จ พีชยมาน จามรกลาเปหิ เทวตานํ ภุเชหิ, ตถาภูตาหิ เทวตาหิ วา วิโรจติ.
๑๐๑๘. นาภฺโยติ รถจกฺกานํ นาภิโย. มนสาภินิมฺมิตาติ ‘‘อิเม อีทิสา โหนฺตู’’ติ จิตฺเตน นิมฺมิตสทิสา. รถสฺส ¶ ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตาติ รถสฺส ปาทานํ รถจกฺกานํ อนฺเตน เนมินา นานารตนสมุชฺชเลน อรานํ เวมชฺเฌน จ มณฺฑิตา. สตราชิจิตฺติตาติ อเนกวณฺณาหิ อเนกสตาหิ ราชีหิ เลขาหิ จิตฺติตา วิจิตฺตภาวํ คตา. สเตรตา วิชฺชุริวาติ สเตรตสงฺขาตวิชฺชุลตา วิย ปภาสเร วิชฺโชตนฺติ.
๑๐๑๙. อเนกจิตฺตาวตโตติ ¶ อเนเกหิ มาลากมฺมาทิจิตฺเตหิ อวตโต สโมกิณฺโณ. ‘‘อเนกจิตฺตาวิตโต’’ติปิ ปนฺติ, โสเยว อตฺโถ, คาถาสุขตฺถํ ปน ทีฆกรณํ. ปุถู จ เนมี จาติ ปุถุลเนมิ จ, เอโก จ-กาโร นิปาตมตฺตํ. สหสฺสรํสิโกติ อเนกสหสฺสรํสิโก. ‘‘สหสฺสรํสิโย’’ติปิ ปาฬิ. อปเร ปน ‘‘นตา รํสิโย’’ติ จ ปนฺติ, ตตฺถ นตาติ อชิยธนุทณฺฑโก วิย โอณตา เนมิปฺปเทสา. สหสฺสรํสิโยติ สูริยมณฺฑลํ วิย วิปฺผุรนฺตกิรณชาลา. เตสนฺติ โอลมฺพมานกิงฺกิณิกชาลานํ เนมิปฺปเทสานํ.
๑๐๒๐. สิรสฺมินฺติ ¶ สีเส, รถสฺส สีเสติ อตฺโถ. สิโร วา อสฺมึ รเถ. จิตฺตนฺติ วิจิตฺตํ. มณิจนฺทกปฺปิตนฺติ มณิมยมณฺฑลานุวิทฺธํ จนฺทมณฺฑลสทิเสน มณินา อนุวิทฺธํ. รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ อิมินา ตสฺส จนฺทมณฺฑลสทิสตํเยว วิภาเวติ, สทา วิสุทฺธนฺติ อิมินา ปนสฺส จนฺทมณฺฑลโตปิ วิเสสํ ทสฺเสติ. สุวณฺณราชีหีติ อนฺตรนฺตรา วฏฺฏากาเรน สณฺิตาหิ สุวณฺณเลขาหิ. สงฺคตนฺติ สหิตํ. เวฬุริยราชีวาติ อนฺตรนฺตรา สุวณฺณราชีหิ ขจิตมณิมณฺฑลตฺตา เวฬุริยราชีหิ วิย โสภติ. ‘‘เวฬุริยราชีหี’’ติ จ ปนฺติ.
๑๐๒๑. วาฬีติ วาฬวนฺโต สมฺปนฺนวาฬธิโน, อสฺเส สนฺธาย วทติ ¶ . ‘‘วาชี’’ติ วา ปาโ. มณิจนฺทกปฺปิตาติ จามโรลมฺพนฏฺาเนสุ มณิมยจนฺทกานุวิทฺธา. อาโรหกมฺพูติ อุจฺจา เจว ตทนุรูปปริณาหา จ, อาโรหปริณาหสมฺปนฺนาติ อตฺโถ. สุชวาติ สุนฺทรชวา ชววนฺโต มหาชวา, โสภนคติกาติ อตฺโถ. พฺรหูปมาติ พฺรหา วิย ปมินิตพฺพา, อตฺตโน ปมาณโต อธิกา วิย ปฺายนฺตาติ อตฺโถ. พฺรหาติ วุฑฺฒา ปวฑฺฒสพฺพงฺคปจฺจงฺคา. มหนฺตาติ มหานุภาวา มหิทฺธิกา. พลิโนติ สรีรพเลน จ อุสฺสาหพเลน จ พลวนฺโต. มหาชวาติ สีฆเวคา. มโน ตวฺายาติ ตว จิตฺตํ ตฺวา. ตเถวาติ จิตฺตานุรูปเมว. สึสเรติ สํสปฺปเร, ปวตฺตเรติ อตฺโถ.
๑๐๒๒. อิเมติ ยถาวุตฺตอสฺเส สนฺธายาห. สพฺเพติ สหสฺสมตฺตาปิ. สหิตาติ สมานชวตาย สมานคมนตาย จ คติยํ สหิตา, อฺมฺํ อนูนาธิกคมนาติ อตฺโถ. จตูหิ ปาเทหิ กมนฺติ ¶ คจฺฉนฺตีติ จตุกฺกมา. สมํ วหนฺตีติ ‘‘สหิตา’’ติ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. มุทุกาติ มุทุสภาวา, ภทฺรา อาชานียาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนุทฺธตา’’ติ, อุทฺธตรหิตา โขภํ อกโรนฺตาติ อตฺโถ. อาโมทมานาติ ปโมทมานา, อขฬุงฺกตาย อฺมฺํ รถิกาทีนฺจ ตุฏฺึ ปเวทยนฺตาติ อตฺโถ.
๑๐๒๓. ธุนนฺตีติ จามรภารํ เกสรภารํ วาลธิฺจ วิธุนนฺติ. วคฺคนฺตีติ กทาจิ ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา วคฺคเนน คมเนน คจฺฉนฺติ. ปตนฺตีติ กทาจิ ปวตฺตนฺติ, ลงฺฆนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ปฺลวนฺตี’’ติ จ เกจิ ปนฺติ, โสเยวตฺโถ. อพฺภุทฺธุนนฺตาติ กมฺมสิปฺปินา สุกเต สุฏฺุ ¶ นิมฺมิเต ขุทฺทกฆณฺฏาทิอสฺสาลงฺกาเร อภิอุทฺธุนนฺตา อธิกํ อุทฺธุนนฺตา. เตสนฺติ เตสํ ปิฬนฺธนานํ.
๑๐๒๔. รถสฺส โฆโสติ ยถาวุตฺโต รถนิคฺโฆโส. อปิฬนฺธนาน จาติ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ ¶ . ปิฬนฺธนานํ อาภรณานํ. อปิฬนฺธนนฺติ จ อาภรณปริยาโยติ วา วทนฺติ, รถสฺสานํ อาภรณานฺจโฆโสติ อตฺโถ. ขุรสฺสนาโทติ ตุรงฺคานํ ขุรนิปาตสทฺโท. กิฺจาปิ อสฺสา อากาเสน คจฺฉนฺติ, มธุรสฺส ปน ขุรนิปาตสทฺทสฺส อุปลทฺธิเหตุภูเตน กมฺมุนา เตสํ ขุรนิกฺเขเป ขุรนิกฺเขเป ปฏิฆาโต ลพฺภตีติ วทนฺติ. อภิหึสนาย จาติ อสฺสานํ อธิกหึสเนน จ, อนฺตรนฺตรา อสฺเสหิ ปวตฺติตเหสเนน จาติ อตฺโถ. ‘‘อภิเหสนาย จา’’ติ เกจิ ปนฺติ. สมิตสฺสาติ สมุทิตสฺส ทิพฺพชนสฺส โฆโส จ สุวคฺคุ สุมธุรํ สุยฺยติ. กึ วิยาติ อาห ‘‘คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเน’’ติ, จิตฺรลตาวเน คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ ปฺจงฺคิกตูริยานิ วิย. ตูริยสนฺนิสฺสิโต หิ สทฺโท ‘‘ตูริยานี’’ติ วุตฺโต นิสฺสยโวหาเรน. ‘‘คนฺธพฺพตูริยาน จ วิจิตฺรสํวเน’’ติ จ ปาโ, ‘‘ตูริยานฺจ’’อิติ อนุนาสิกํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อปเร ‘‘คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรปวเน’’ติ ปนฺติ.
๑๐๒๕. รเถ ิตาตาติ รเถ ิตา เอตา. มิคมนฺทโลจนาติ มิคจฺฉาปิกานํ วิย มุทุสินิทฺธทิฏฺินิปาตา. อาฬารปมฺหาติ พหลสงฺคตปขุมา, โคปขุมาติ อตฺโถ. หสิตาติ ปหสิตา, ปหํสิตมุขาติ อตฺโถ ¶ . ปิยํวทาติ ปิยวาทินิโย. เวฬุริยชาลาวตตาติ ¶ เวฬุริยมณิมเยน ชาเลน ฉาทิตสรีรา. ตนุจฺฉวาติ สุขุมจฺฉวิโย. สเทวาติ สทา เอว สพฺพกาลเมว. คนฺธพฺพสูรคฺคปูชิตาติ คนฺธพฺพเทวตาหิ เจว อปราหิ จ อคฺคเทวตาหิ ลทฺธปูชา.
๑๐๒๖. ตา รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสาติ รชนียรูปา จ รตฺตปีตวตฺถา จ. อภิรตฺตโลจนาติ วิเสสโต รตฺตราชีหิ อุปโสภิตนยนา. กุเล สุชาตาติ สินฺธวกุเล สุชาตา วิสิฏฺเทวนิกาเย สมฺภวา. สุตนูติ สุนฺทรสรีรา. สุจิมฺหิตาติ สุทฺธสิตกรณา.
๑๐๒๗. ตา กมฺพุเกยูรธราติ สุวณฺณมยเกยูรธรา. สุมชฺฌิมาติ วิลคฺคมชฺฌา. อูรุถนูปปนฺนาติ สมฺปนฺนอูรุถนา, กทลิกฺขนฺธสทิสอูรุ เจว สมุคฺคสทิสถนา จ. วฏฺฏงฺคุลิโยติ อนุปุพฺพโต วฏฺฏงฺคุลิโย. สุมุขาติ สุนฺทรมุขา, ปมุทิตมุขา วา. สุทสฺสนาติ ทสฺสนียา.
๑๐๒๘. อฺาติ เอกจฺจา. สุเวณีติ สุนฺทรเกสเวณิโย. สุสูติ ทหรา. มิสฺสเกสิโยติ รตฺตมาลาทีหิ มิสฺสิตเกสวฏฺฏิโย. กถํ? สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ จาติ, สมํ อฺมฺสทิสํ นานาวิภตฺติวเสน วิภตฺตาหิ สุวณฺณจีราทิขจิตาหิ อินฺทนีลมณิอาทโย ¶ วิย ปภสฺสราหิ เกสวฏฺฏีหิ มิสฺสิตเกสิโยติ โยชนา. อนุพฺพตาติ อนุกูลกิริยา. ตาติ อจฺฉราโย.
๑๐๒๙. จนฺทนสารโวสิตาติ สารภูเตน ทิพฺพจนฺทเนน อุลฺลิตฺตา วิจฺฉุริตา.
๑๐๓๑. กณฺเสูติอาทินา คีวูปคหตฺถูปคปาทูปคสีสูปคาทิอาภรณานิ ทสฺเสติ. โอภาสยนฺตีติ กณฺเสุ ยานิ ปิฬนฺธนานิ, เตหิ โอภาสยนฺตีติ โยชนา. เอวํ เสเสสุปิ. อพฺภุทฺทยนฺติ อภิอุคฺคจฺฉนฺโต, ‘‘อพฺภุทฺทส’’นฺติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. สารทิโกติ สรทกาลิโก. ภาณุมาติ ¶ สูริโย. โส หิ อพฺภาทิโทสวิรเหน ทสปิ ทิสา สุฏฺุ โอภาเสติ.
๑๐๓๒. วาตสฺส เวเคน จาติ มนฺุคนฺธูปหารํ สทฺทูปหารฺจ กโรนฺเตน อุปหรนฺเตน วิย วายนฺเตน วาตสฺส เวเคน รถตุรงฺคเวเคน จ. มฺุจนฺตีติ ¶ วิสฺสชฺเชนฺติ. รุจิรนฺติ ปฺจงฺคิกตูริยานิ วิย อุปรูปริ รุจิทายกํ. สุจินฺติ สุทฺธํ อสํสฏฺํ. สุภนฺติ มนฺุํ. สพฺเพหิ วิฺูหิ สุตพฺพรูปนฺติ สพฺเพหิปิ วิฺุชาติเกหิ คนฺธพฺพสมยฺูหิ โสตพฺพํ สวนียํ อุตฺตมสภาวํ โฆสํ มฺุจนฺตีติ โยชนา.
๑๐๓๓. อุยฺยานภูมฺยาติ อุยฺยานภูมิยํ. ทุวทฺธโตติ ทฺวีหิ อทฺธปสฺเสหิ. ‘‘ทุภโต จ ิตา’’ติปิ ปนฺติ, โสเยวตฺโถ. รถาติ รเถ. นาคาติ นาเค. อุปโยคตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. สโรติ รถนาคตูริยานิ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต สโร. เทวินฺทาติ เทวปุตฺตํ อาลปติ. วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภีติ ยถา วีณา สมฺมเทว โยชิเตหิ โทณิปตฺตพาหุทณฺเฑหิ ตํตํมุจฺฉนานุรูปํ อวฏฺิเตหิ วาทิยมานา สุณนฺตํ ชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺติ. สุสิกฺขิตภาเวน โปกฺขรภาวํ สุนฺทรภาวํ ปตฺเตหิ วีณาวาทกสฺส หตฺเถหิ ปวาทิตา วีณา ยถา มหาชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺตีติ.
๑๐๓๔. อิมาสุ วีณาสูติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อิมาสุ อุชุโกฏิวงฺกพฺรหตีนนฺทินีติสรอาทิเภทาสุ พหูสุ วีณาสุ สินิทฺธมธุรสฺสรตาย วคฺคูสุ ตโต เอว มนฺุรูปาสุ หทเยริตํ หทยงฺคมํ หทยหารินึ ปีตึ ปีตินิมิตฺตํ ปวชฺชมานาสุ ปวาทิยมานาสุ ¶ อจฺฉรา เทวกฺา ปีติเวคุกฺขิตฺตตาย อตฺตโน ¶ สุสิกฺขิตตาย จ ทิพฺพปทุเมสุ ภมนฺติ นจฺจํ ทสฺเสนฺติโย สฺจรนฺติ.
๑๐๓๕. อิมานีติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘อิมานิ คีตานิ, อิมานิ วาทิตานิ, อิมานิ นจฺจานิ จา’’ติ. สเมนฺติ เอกโตติ เอกชฺฌํ สมรสานิ โหนฺติ. อถ วา สเมนฺติ เอกโตติ เอกโต เอกชฺฌํ สมานิ สมรสานิ กโรนฺติ, ตนฺติสฺสรํ คีตสฺสเรน, คีตสฺสรฺจ ตนฺติสฺสเรน สํสนฺทนฺติโย นจฺจเนน ยถาธิคเต หสฺสาทิรเส อปริหาเปนฺติโย สเมนฺติ สมาเนนฺตีติ อตฺโถ. อตฺเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา โอภาสยนฺตีติ เอวํ คีตาทีนิ สมรเส กโรนฺติโย อถ อฺา เอกจฺจา อจฺฉรา เอตฺถ เอตสฺมึ ตว รเถ นจฺจนฺติ, อถ อฺา วริตฺถิโย อุตฺตมิตฺถิโย นจฺจํ ปสฺสนฺติโย อตฺตโน สรีโรภาเสน เจว วตฺถาภรณโอภาเสน จ เอตฺถ ¶ เอตสฺมึ ปเทเส อุภโต ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ทสปิ ทิสา เกวลํ โอภาสยนฺติ วิชฺโชตยนฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๓๖. โสติ โส ตฺวํ เอวํภูโต. ตูริยคณปฺปโพธโนติ ทิพฺพตูริยสมูเหน กตปีติปโพธโน. มหียมาโนติ ปูชียมาโน. วชิราวุโธริวาติ อินฺโท วิย.
๑๐๓๗. อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสีติ อฺเหิปิ อุโปสโถ อุปวสียติ, ตฺวํ กํ วา กีทิสํ นาม อุโปสถํ อุปวสีติ ปุจฺฉติ. ธมฺมจริยนฺติ ทานาทิปฺุปฏิปตฺตึ. วตนฺติ วตสมาทานํ. อภิโรจยีติ อภิโรเจสิ, รุจฺจิตฺวา ปูเรสีติ อตฺโถ. ‘‘อภิราธยี’’ติปิ ปาโ, สาเธสิ นิปฺผาเทสีติ อตฺโถ.
๑๐๓๘. อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิทํ วา ผลนฺติ อธิปฺปาโย. อภิโรจเสติ อภิภวิตฺวา วิชฺโชตสิ.
เอวํ มหาเถเรน ปุฏฺโ เทวปุตฺโต ตมตฺถํ อาจิกฺขิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ.
‘‘ชิตินฺทฺริยํ ¶ พุทฺธมโนมนิกฺกมํ, นรุตฺตมํ กสฺสปมคฺคปุคฺคลํ;
อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารํ, เทวาติเทวํ สตปฺุลกฺขณํ.
‘‘ตมทฺทสํ กฺุชรโมฆติณฺณํ, สุวณฺณสิงฺคีนทพิมฺพสาทิสํ;
ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโน, ตเมว ทิสฺวาน สุภาสิตทฺธชํ.
‘‘ตมนฺนปานํ อถวาปิ จีวรํ, สุจึ ปณีตํ รสสา อุเปตํ;
ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหิ สเก นิเวสเน, ปติฏฺเปสึ ส อสงฺคมานโส.
‘‘ตมนฺนปาเนน ¶ จ จีวเรน จ, ขชฺเชน โภชฺเชน จ สายเนน จ;
สนฺตปฺปยิตฺวา ทฺวิปทานมุตฺตมํ, โส สคฺคโส เทวปุเร รมามหํ.
‘‘เอเตนุปาเยน อิมํ นิรคฺคฬํ, ยฺํ ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธํ;
ปหายหํ มานุสกํ สมุสฺสยํ, อินฺทูปโม เทวปุเร รมามหํ.
‘‘อายฺุจ วณฺณฺจ สุขํ พลฺจ, ปณีตรูปํ อติกงฺขตา มุนิ;
อนฺนฺจ ปานฺจ พหุํ สุสงฺขตํ, ปติฏฺเปตพฺพมสงฺคมานเส.
‘‘นยิมสฺมึ โลเก ปรสฺมึ วา ปน, พุทฺเธน เสฏฺโ ว สโม ว วิชฺชติ;
อาหุเนยฺยานํ ¶ ปรมาหุตึ คโต, ปฺุตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติ.
๑๐๔๑. ตตฺถ ชิตินฺทฺริยนฺติ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ โพธิมูเลเยว อคฺคมคฺเคน ชิตตฺตา นิพฺพิเสวนภาวสฺส กตตฺตา ชิตินฺทฺริยํ. อภิฺเยฺยาทีนํ อภิฺเยฺยาทิภาวโต อนวเสสโต อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺธํ. ปุริปุณฺณวีริยตาย อโนมนิกฺกมํ จตุรงฺคสมนฺนาคตสฺส วีริยสฺส จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสฺส จ ปาริปูริยาติ อตฺโถ. นรุตฺตมนฺติ นรานํ อุตฺตมํ ทฺวิปทุตฺตมํ. กสฺสปนฺติ ภควนฺตํ โคตฺเตน วทติ. อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารนฺติ โกณาคมนสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานมหานครสฺส ทฺวารํ อริยมคฺคํ วิวรนฺตํ. เทวาติเทวนฺติ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อติเทวํ. สตปฺุลกฺขณนฺติ อเนกสตปฺุวเสน นิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณํ.
๑๐๔๒. กฺุชรนฺติ ¶ กิเลสปฏิสตฺตุนิมฺมทฺทเนน กฺุชรสทิสํ, มหานาคนฺติ อตฺโถ. จตุนฺนํ โอฆานํ สํสารมโหฆสฺส ตริตตฺตา โอฆติณฺณํ. สุวณฺณสิงฺคีนทพิมฺพสาทิสนฺติ ¶ สิงฺคีสุวณฺณชมฺพุนทสุวณฺณรูปสทิสํ, กฺจนสนฺนิภตฺตจนฺติ อตฺโถ. ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโนติ ตํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ขิปฺปํ ตาวเทว ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ ปสาทวเสน กิเลสมลาปคมเนน สุจิมโน วิสุทฺธมโน อโหสึ, ตฺจ โข ตเมว ทิสฺวาน ตํ ทิสฺวา เอว. สุภาสิตทฺธชนฺติ ธมฺมทฺธชํ.
๑๐๔๓. ตมนฺนปานนฺติ ตมฺหิ ภควติ อนฺนฺจ ปานฺจ. อถวาปิ จีวรนฺติ อถ จีวรมฺปิ. รสสา อุเปตนฺติ รเสน อุเปตํ สาทุรสํ, อุฬารนฺติ อตฺโถ ¶ . ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหีติ คนฺถิเตหิ จ อคนฺถิเกหิ จ ปุปฺเผหิ โอลมฺพนวเสน สนฺถรณวเสน จ อภิกิณฺเณ. ปติฏฺเปสินฺติ ปฏิปาเทสึ อทาสึ. อสงฺคมานโสติ กตฺถจิ อลคฺคจิตฺโต โส อหนฺติ โยชนา.
๑๐๔๔. สคฺคโสติ อปราปรูปปตฺติวเสน สคฺเค สคฺเค, ตตฺถาปิ จ เทวปุเร สุทสฺสนมหานคเร. รมามีติ กีฬามิ โมทามิ.
๑๐๔๕. เอเตนุปาเยนาติ โคปาลพฺราหฺมณกาเล สสาวกสงฺฆสฺส กสฺสปภควโต ยถา อสทิสทานํ อทาสึ, เอเตน อุปาเยน. อิมํ นิรคฺคฬํ ยฺํ ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธนฺติ อนาวฏทฺวารตาย มุตฺตจาคตาย จ นิรคฺคฬํ, ตีสุปิ กาเลสุ ตีหิ ทฺวาเรหิ กรณการาปนานุสฺสรณวิธีหิ สมฺปนฺนตาย ติวิธํ, ตตฺถ สํกิเลสาภาเวน วิสุทฺธํ อปริมิตธนปริจฺจาคภาเวน มหาจาคตาย ยฺํ ยชิตฺวา, มหาทานํ ทตฺวาติ อตฺโถ. ตํ ปน ทานํ จิรกตมฺปิ เขตฺตวตฺถุจิตฺตานํ อุฬารตาย อนฺตรนฺตรา อนุสฺสรเณน อตฺตโน ปากฏํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขํ วิย อุปฏฺิตํ คเหตฺวา อาห ‘‘อิม’’นฺติ.
๑๐๔๖. เอวํ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกมฺมํ เถรสฺส กเถตฺวา อิทานิ ตาทิสาย สมฺปตฺติยา ปเรปิ ปติฏฺาเปตุกามตํ ตถาคเต จ อุตฺตมํ อตฺตโน ปสาทพหุมานํ ปเวเทนฺโต ‘‘อายฺุจ วณฺณฺจา’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อภิกงฺขตาติ อิจฺฉนฺเตน. มุนีติ เถรํ อาลปติ.
๑๐๔๗. นยิมสฺมึ โลเกติ เทวปุตฺโต อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ โลกํ วทติ. ปรสฺมินฺติ ตโต อฺสฺมึ. เอเตน สพฺเพปิ สเทวเก โลเก ¶ ทสฺเสติ. สโม จ วิชฺชตีติ เสฏฺโ ตาว ติฏฺตุ ¶ , สโม เอว น วิชฺชตีติ อตฺโถ. อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุตึ คโตติ อิมสฺมึ โลเก ยตฺตกา อาหุเนยฺยา นาม, เตสุ สพฺเพสุ ปรมาหุตึ ปรมํ อาหุเนยฺยภาวํ ¶ คโต. ‘‘ทกฺขิเณยฺยานํ ปรมคฺคตํ คโต’’ติ วา ปาโ, ตตฺถ ปรมคฺคตนฺติ ปรมํ อคฺคภาวํ, อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวนฺติ อตฺโถ. เกสนฺติ อาห ‘‘ปฺุตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติ, ปฺุเน อตฺถิกานํ วิปุลํ มหนฺตํ ปฺุผลํ อิจฺฉนฺตานํ, ตถาคโต เอว โลกสฺส ปฺุกฺเขตฺตนฺติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘อาหุเนยฺยานํ ปรมคฺคตํ คโต’’ติ ปนฺติ, โสเยวตฺโถ.
เอวํ กเถนฺตเมว ตํ เถโร กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตฺจ ตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ. โส สจฺจปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. อถ เถโร มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ อตฺตนา จ เทวปุตฺเตน จ กถิตนิยาเมเนว อาโรเจสิ. สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริยาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
มหารถวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
จุทฺทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ปฺจมสฺส มหารถวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปายาสิวคฺโค
๑. ปมอคาริยวิมานวณฺณนา
ยถา ¶ วนํ จิตฺตลตํ ปภาสตีติ อคาริยวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคเห เอกํ กุลํ อุภโตปสนฺนํ โหติ สีลาจารสมฺปนฺนํ โอปานภูตํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ. เต ทฺเว ชยมฺปติกา รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุตา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺตึสุ, เตสํ ทฺวาทสโยชนิกํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ. เต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ. อถายสฺมา ¶ มหาโมคฺคลฺลาโนติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
‘‘ยถา ¶ วนํ จิตฺตลตํ ปภาสติ, อุยฺยานเสฏฺํ ติทสานมุตฺตมํ;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
เถโร ปุจฺฉิ.
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, โอปานภูตา ฆรมาวสิมฺห;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺตา, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทมฺห.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อตฺตโน สมฺปตฺตึ พฺยากาสิ. คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ.
ปมอคาริยวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยอคาริยวิมานวณฺณนา
ยถา ¶ วนํ จิตฺตลตนฺติ ทุติยอคาริยวิมานํ. เอตฺถาปิ อฏฺุปฺปตฺติ อนนฺตรสทิสาว.
‘‘ยถา วนํ จิตฺตลตํ ปภาสติ, อุยฺยานเสฏฺํ ติทสานมุตฺตมํ;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว,
มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหฺจ ¶ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, โอปานภูตา ฆรมาวสิมฺห;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺตา, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทมฺห.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อตฺตโน สมฺปตฺตึ พฺยากาสิ. คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ.
ทุติยอคาริยวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ผลทายกวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณนฺติ ผลทายกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน รฺโ พิมฺพิสารสฺส อกาเล อมฺพผลานิ ปริภฺุชิตุํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชิ. โส อารามปาลํ อาห – ‘‘มยฺหํ โข, ภเณ, อมฺพผเลสุ อิจฺฉา อุปฺปนฺนา, ตสฺมา อมฺพานิ เม อาเนตฺวา ¶ เทหี’’ติ. ‘‘เทว, นตฺถิ อมฺเพสุ อมฺพผลํ, อปิจาหํ ตถา กโรมิ, สเจ เทโว กิฺจิ กาลํ อาคเมติ, ยถา อมฺพา น จิรสฺเสว ผลํ คณฺหนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภเณ, ตถา กโรหี’’ติ. อารามปาโล อารามํ คนฺตฺวา อมฺพรุกฺขมูเลสุ ปํสุํ อปเนตฺวา ตาทิสํ ปํสุํ อากิริ, ตาทิสฺจ อุทกํ อาสิฺจิ, ยถา น จิรสฺเสว อมฺพรุกฺขา สจฺฉินฺนปตฺตา อเหสุํ. อถ นํ ปํสุํ อปเนตฺวา ผารุสกกสฏมิสฺสกํ ปากติกํ ปํสุํ อากิริตฺวา สาธุกํ อุทกํ อทาสิ. ตทา อมฺพรุกฺขา น จิเรเนว โกรกิตา ปลฺลวิตา กุฏมลกชาตา หุตฺวา ปุปฺผึสุ, อถ สลาฏุกชาตา หุตฺวา ผลานิ คณฺหึสุ. ตตฺเถกสฺมึ อมฺพรุกฺเข ปมตรํ จตฺตาริ ผลานิ มโนสิลาจุณฺณปิฺชรวณฺณานิ สมฺปนฺนคนฺธรสานิ ปริณตานิ อเหสุํ.
โส ตานิ คเหตฺวา ‘‘รฺโ ทสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ ปิณฺฑาย จรมานํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมานิ อมฺพานิ อคฺคผลภูตานิ อิมสฺส อยฺยสฺส ทสฺสามิ ¶ , กามํ มํ ราชา หนตุ วา ปพฺพาเชตุ วา, รฺโ หิ ทินฺเน ทิฏฺธมฺเม ปูชามตฺตํ อปฺปมตฺตกํ ผลํ, อยฺยสฺส ทินฺเน ปน ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ อปริมาณํ ผลํ ภวิสฺสตี’’ติ. เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ตานิ ผลานิ เถรสฺส ทตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ราชปุริเส อาณาเปสิ ‘‘วีมํสถ ตาว, ภเณ, ยถายํ อาหา’’ติ. เถโร ปน ตานิ ผลานิ ภควโต อุปนาเมสิ. ภควา เตสุ เอกํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส, เอกํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส, เอกํ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ทตฺวา เอกํ อตฺตนา ปริภฺุชิ. ปุริสา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสุํ.
ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘ธีโร วตายํ ปุริโส, โย อตฺตโน ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา ปฺุปสุโต อโหสิ, อตฺตโน ปริสฺสมฺจ านคตเมว อกาสี’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ตสฺส เอกํ คามวรํ วตฺถาลงฺการาทีนิ จ ทตฺวา ‘‘ยํ ตยา ภเณ อมฺพผลทาเนน ปฺุํ ปสุตํ, ตโต เม ปตฺตึ เทหี’’ติ อาห. โส ‘‘เทมิ, เทว, ยถาสุขํ ปตฺตึ คณฺหาหี’’ติ อโวจ. อารามปาโล อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ ¶ , ตสฺส โสฬสโยชนิกํ กนกวิมานํ นิพฺพตฺติ สตฺตสตกูฏาคารปฏิมณฺฑิตํ. ตํ ทิสฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต โสฬส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
อฏฺฏฺกา สิกฺขิตา สาธุรูปา, ทิพฺพา จ กฺา ติทสจรา อุฬารา;
นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘ผลทายี ผลํ วิปุลํ ลภติ, ททมุชุคเตสุ ปสนฺนมานโส;
โส หิ ปโมทติ สคฺคคโต ติทิเว, อนุโภติ จ ปฺุผลํ วิปุลํ.
‘‘ตเววาหํ มหามุนิ, อทาสึ จตุโร ผเล.
‘‘ตสฺมา หิ ผลํ อลเมว ทาตุํ, นิจฺจํ มนุสฺเสน สุขตฺถิเกน;
ทิพฺพานิ วา ปตฺถยตา สุขานิ, มนุสฺสโสภคฺคตมิจฺฉตา วา.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – โสปิสฺส พฺยากาสิ;
๑๐๖๑. ตตฺถ อฏฺฏฺกาติ เอเกกสฺมึ กูฏาคาเร อฏฺฏฺกา จตุสฏฺิปริมาณา. สาธุรูปาติ รูปสมฺปตฺติยา จ สีลาจารสมฺปตฺติยา จ สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ สุนฺทรสภาวา. ทิพฺพา จ กฺาติ เทวจฺฉราโย. ติทสจราติ ติทเสสุ สุขาจารา สุขวิหารินิโย. อุฬาราติ อุฬารวิภวา.
๑๐๖๔. ผลทายีติ อตฺตนา อมฺพผลสฺส ทินฺนตฺตา อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. ผลนฺติ ปฺุผลํ. วิปุลนฺติ มหนฺตํ ลภติ มนุสฺสโลเก ปติฏฺิโตติ อธิปฺปาโย. ททนฺติ ททนฺโต ¶ ทานเหตุ. อุชุคเตสูติ อุชุปฏิปนฺเนสุ. สคฺคคโตติ อุปฺปชฺชนวเสน สคฺคํ คโต, ตตฺถาปิ ติทิเว ตาวตึสภวเน อนุโภติ จ ปฺุผลํ วิปุลํ ยถาหํ, เอวํ อฺโปีติ อตฺโถ.
๑๐๖๖. ตสฺมาติ ยสฺมา จตุนฺนํ ผลานํ ทานมตฺเตน อีทิสี สมฺปตฺติ ¶ อธิคตา, ตสฺมา. อลเมว ยุตฺตเมว. นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ. ทิพฺพานีติ เทวโลกปริยาปนฺนานิ. มนุสฺสโสภคฺคตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ผลทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมอุปสฺสยทายกวิมานวณฺณนา
จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภติ อุปสฺสยทายกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ คามกาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตุํ ราชคหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สายํ อฺตรํ คามํ ปวิสิตฺวา วสนฏฺานํ ปริเยสนฺโต อฺตรํ อุปาสกํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อุปาสก, อิมสฺมึ คาเม อตฺถิ กิฺจิ ปพฺพชิตานํ วสนโยคฺคฏฺาน’’นฺติ. อุปาสโก ปสนฺนจิตฺโต เคหํ คนฺตฺวา ภริยาย สทฺธึ มนฺเตตฺวา เถรสฺส ¶ วสนโยคฺคํ านํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตตฺถ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปาโททกํ ปาทปีํ อุปฏฺเปตฺวา เถรํ ปเวเสตฺวา ตสฺมึ ปาเท โธวนฺเต ปทีปํ อุชฺชาเลตฺวา มฺเจ ปจฺจตฺถรณานิ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. สฺวาตนาย จ นิมนฺเตตฺวา เถรสฺส ทุติยทิวเส โภเชตฺวา ปานกตฺถาย คุฬปิณฺฑฺจ ทตฺวา เถรํ คจฺฉนฺตํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติ. โส อปเรน สมเยน สห ภริยาย กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทฺวีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, โอภาสยํ คจฺฉติ อนฺตลิกฺเข;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โส ¶ เทวปุตฺโต อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, อุปสฺสยํ อรหโต อทมฺห;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺตา, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทมฺห.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตตฺถ คาถาสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว;
ปมอุปสฺสยทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยอุปสฺสยทายกวิมานวณฺณนา
สูริโย ¶ ยถา วิคตวลาหเก นเภติ ทุติยอุปสฺสยทายกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู คามกาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา ภควนฺตํ ทสฺสนาย ราชคหํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตา สายํ อฺตรํ คามํ สมฺปาปุณึสุ. เสสํ อนนฺตรวิมานสทิสเมว.
‘‘สูริโย ยถา วิคตวลาหเก นเภ…เป….
(ยถา ปุริมวิมานํ, ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ;)
‘‘วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตตฺถ คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ;
ทุติยอุปสฺสยทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ภิกฺขาทายกวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานนฺติ ภิกฺขาทายกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อฺตรํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ เอกสฺส ฆรทฺธาเร อฏฺาสิ. ตตฺถ อฺตโร ปุริโส โธตหตฺถปาโท ‘‘ภฺุชิสฺสามี’’ติ ¶ นิสินฺโน โภชนํ อุปเนตฺวา ปาติยา ปกฺขิตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ปาติยา ภตฺตํ ตสฺส ภิกฺขุโน ปตฺเต อากิรนฺโต เตน ‘‘เอกเทสเมว เทหี’’ติ วุตฺโตปิ สพฺพเมว อากิริ. โส ภิกฺขุ อนุโมทนํ ¶ วตฺวา ปกฺกามิ. โส ปุริโส ‘‘ฉาตชฺฌตฺตสฺส ภิกฺขุโน มยา อภฺุชิตฺวา ภตฺตํ ทินฺน’’นฺติ อนุสฺสรนฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิลภิ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เทวจาริกํ จรนฺโต มหติยา เทวิทฺธิยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ตสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ทิสฺวาน ภิกฺขุํ ตสิตํ กิลนฺตํ;
เอกาหํ ภิกฺขํ ปฏิปาทยิสฺสํ, สมงฺคิ ภตฺเตน ตทา อกาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป… วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๐๘๔. ตตฺถ เอกาหํ ภิกฺขนฺติ เอกํ อหํ ภิกฺขามตฺตํ, เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกนฺติ อตฺโถ. ปฏิปาทยิสฺสนฺติ ปฏิปาเทสึ อทาสึ. สมงฺคิ ภตฺเตนาติ ภตฺเตน สมงฺคีภูตํ, ลทฺธภิกฺขนฺติ อตฺโถ. เอวํ มหาเถโร เตน เทวปุตฺเตน อตฺตโน สุจริตกมฺเม ปกาสิเต สปริวารสฺส ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกมาคโต, ตํ ปวตฺตึ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ. สตฺถา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตมหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ภิกฺขาทายกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ยวปาลกวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ ¶ ¶ มณิถูณํ วิมานนฺติ ยวปาลกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคเห อฺตโร ทุคฺคตทารโก ยวเขตฺตํ รกฺขติ. โส เอกทิวสํ ปาตราสตฺถาย กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ‘‘เขตฺตํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ ตํ กุมฺมาสํ คเหตฺวา ยวเขตฺตํ คนฺตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ อฺตโร ขีณาสวตฺเถโร มคฺคปฺปฏิปนฺโน อุปกฏฺเ กาเล ตํ านํ ปตฺวา ยวปาลเกน นิสินฺนํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิ. ยวปาลโก เวลํ โอโลเกตฺวา ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, อาหาโร ลทฺโธ’’ติ อาห. เถโร ตุณฺหี อโหสิ. โส อลทฺธภาวํ ตฺวา ‘‘ภนฺเต, อุปกฏฺา เวลา, ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิตุํ น สกฺกา, มยฺหํ อนุกมฺปาย อิมํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชถา’’ติ วตฺวา เถรสฺส ตํ กุมฺมาสํ อทาสิ. เถโร ตํ อนุกมฺปนฺโต ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตํ ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โสปิ ทารโก ‘‘สุทินฺนํ วต มยา อีทิสสฺส กุมฺมาสทานํ ททนฺเตนา’’ติ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน วุตฺตนเยเนว วิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ตสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
๑๐๘๙. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, อโหสึ ยวปาลโก;
อทฺทสํ วิรชํ ภิกฺขุํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ.
‘‘ตสฺส อทาสหํ ภาคํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
กุมฺมาสปิณฺฑํ ทตฺวาน, โมทามิ นนฺทเน วเน.
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
ตตฺถ คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ.
ยวปาลกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา
อลงฺกโต ¶ มลฺยธโร สุวตฺโถติ กุณฺฑลีวิมานํ. ตสฺส กา อุปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน ทฺเว อคฺคสาวกา สปริวารา กาสีสุ จาริกํ จรนฺตา สูริยตฺถงฺคมนเวลายํ อฺตรํ วิหารํ ปาปุณึสุ. ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ตสฺส วิหารสฺส โคจรคาเม อฺตโร อุปาสโก เถเร อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปาทโธวนํ ปาทพฺภฺชนเตลํ มฺจปีํ ปจฺจตฺถรณํ ปทีปิยฺจ อุปเนตฺวา สฺวาตนาย จ นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิ, เถรา ตสฺส อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกมึสุ. โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘อลงฺกโต มลฺยธโร สุวตฺโถ, สุกุณฺฑลี กปฺปิตเกสมสฺสุ;
อามุตฺตหตฺถาภรโณ ยสสฺสี, ทิพฺเพ วิมานมฺหิ ยถาปิ จนฺทิมา.
‘‘ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ, อฏฺฏฺกา สิกฺขิตา สาธุรูปา;
ทิพฺพา จ กฺา ติทสจรา อุฬารา, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ¶ ตสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
๑๐๙๗. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ ¶ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ทิสฺวาน สมเณ สีลวนฺเต;
สมฺปนฺนวิชฺชาจรเณ ยสสฺสี, พหุสฺสุเต ตณฺหกฺขยูปปนฺเน;
อนฺนฺจ ¶ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๐๙๔. ตตฺถ สุกุณฺฑลีติ สุนฺทเรหิ กุณฺฑเลหิ อลงฺกตกณฺโณ. ‘‘สกุณฺฑลี’’ติปิ ปาโ, สทิสํ กุณฺฑลํ สกุณฺฑลํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ สกุณฺฑลี, ยุตฺตกุณฺฑลี อฺมฺฺจ ตุยฺหฺจ อนุจฺฉวิกกุณฺฑลีติ อตฺโถ. กปฺปิตเกสมสฺสูติ สมฺมากปฺปิตเกสมสฺสุ. อามุตฺตหตฺถาภรโณติ ปฏิมุกฺกองฺคุลิยาทิหตฺถาภรโณ.
๑๐๙๘. ตณฺหกฺขยูปปนฺเนติ ตณฺหกฺขยํ อรหตฺตํ, นิพฺพานเมว วา อุปคเต, อธิคตวนฺเตติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปมกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา
อลงฺกโต มลฺยธโร สุวตฺโถติ ทุติยกุณฺฑลีวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน ทฺเว อคฺคสาวกา กาสีสุ ชนปทจาริกํ จรนฺตาติอาทิ สพฺพํ อนนฺตรสทิสเมว.
‘‘อลงฺกโต มลฺยธโร สุวตฺโถ, สุกุณฺฑลี กปฺปิตเกสมสฺสุ;
อามุตฺตหตฺถาภรโณ ยสสฺสี, ทิพฺเพ วิมานมฺหิ ยถาปิ จนฺทิมา.
‘‘ทิพฺพา ¶ จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
อฏฺฏฺกา สิกฺขิตา สาธุรูปา;
ทิพฺพา จ กฺา ติทสจรา อุฬารา, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ ¶ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ทิสฺวาน สมเณ สาธุรูเป;
สมฺปนฺนวิชฺชาจรเณ ยสสฺสี, พหุสฺสุเต สีลวนฺเต ปสนฺเน;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ.
ทุติยกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. (อุตฺตร) ปายาสิวิมานวณฺณนา
ยา เทวราชสฺส สภา สุธมฺมาติ อุตฺตรวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาเค จ กเต ตตฺถ ตตฺถ ถูเปสุ ปติฏฺาปิยมาเนสุ ธมฺมวินยํ สงฺคายิตุํ อุจฺจินิตฺวา คหิเตสุ มหากสฺสปปฺปมุเขสุ มหาเถเรสุ ยาว วสฺสูปคมนา อฺเสุ จ เถเรสุ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ อายสฺมา กุมารกสฺสโป ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ เสตพฺยนครํ คนฺตฺวา สึสปาวเน วสิ. อถ ปายาสิ ราชฺโ เถรสฺส ตตฺถ วสนภาวํ สุตฺวา มหตา ชนกาเยน ¶ ปริวุโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทิฏฺิคตํ ปเวเทสิ. อถ นํ เถโร จนฺทิมสูริยูทาหรณาทีหิ ปรโลกสฺส อตฺถิภาวํ ปกาเสนฺโต อเนกวิหิตเหตูปมาลงฺกตํ ทิฏฺิคณฺิวินิเวนํ นานานยวิจิตฺตํ ปายาสิสุตฺตํ (ที. นิ. ๒.๔๐๖ อาทโย) เทเสตฺวา ตํ ทิฏฺิสมฺปทายํ ปติฏฺาเปสิ.
โส วิสุทฺธทิฏฺิโก หุตฺวา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกาทีนํ ทานํ เทนฺโต อนุฬารชฺฌาสยตาย ¶ ลูขํ อทาสิ ฆาสจฺฉาทนมตฺตํ กณาชกํ พิลงฺคทุติยํ สาณานิ จ วตฺถานิ ¶ . เอวํ ปน อสกฺกจฺจทานํ ทตฺวา กายสฺส เภทา หีนกายํ อุปปชฺชิ จาตุมหาราชิกานํ สหพฺยตํ. ตสฺส ปน กิจฺจากิจฺเจสุ ยุตฺตปฺปยุตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว อโหสิ ทาเน พฺยาวโฏ. โส สกฺกจฺจทานํ ทตฺวา ตาวตึสกายํ อุปปนฺโน, ตสฺส ทฺวาทสโยชนิกํ วิมานํ นิพฺพตฺติ. โส กตฺุตํ วิภาเวนฺโต สห วิมาเนน กุมารกสฺสปตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วิมานโต โอรุยฺห ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ตํ เถโร –
‘‘ยา เทวราชสฺส สภา สุธมฺมา, ยตฺถจฺฉติ เทวสงฺโฆ สมคฺโค;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ;
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, รฺโ ปายาสิสฺส อโหสึ มาณโว;
ลทฺธา ธนํ สํวิภาคํ อกาสึ, ปิยา จ เม สีลวนฺโต อเหสุํ;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
โส เทวปุตฺโต ตสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ.
๑๑๐๘. ตตฺถ เทวราชสฺสาติ สกฺกสฺส. สภา สุธมฺมาติ เอวํนามกํ สนฺถาคารํ. ยตฺถาติ ยสฺสํ สภายํ. อจฺฉตีติ นิสีทติ. เทวสงฺโฆติ ตาวตึสเทวกาโย. สมคฺโคติ สหิโต สนฺนิปติโต.
๑๑๑๑. ปายาสิสฺส ¶ อโหสึ มาณโวติ ปายาสิราชฺสฺส กิจฺจากิจฺจกโร ทหรตาย มาณโว, นาเมน ปน อุตฺตโร นาม อโหสึ. สํวิภาคํ อกาสินฺติ อหเมว อภฺุชิตฺวา ¶ ยถาลทฺธํ ธนํ ทานมุเข ปริจฺจชนวเสน สํวิภชนํ อกาสึ. อนฺนฺจ ปานฺจ ปริจฺจชนฺโตติ วจนเสโส. อถ วา ทานํ วิปุลํ อทาสึ. กถํ? สกฺกจฺจํ. กีทิสํ? อนฺนฺจ ปานฺจาติ โยเชตพฺพํ.
(อุตฺตร) ปายาสิวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ฉฏฺสฺส ปายาสิวคฺคสฺส
อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สุนิกฺขิตฺตวิมานวคฺโค
๑. จิตฺตลตาวิมานวณฺณนา
ยถา ¶ วนํ จิตฺตลตํ ปภาสตีติ จิตฺตลตาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิยํ อฺตโร อุปาสโก ทลิทฺโท อปฺปโภโค ปเรสํ กมฺมํ กตฺวา ชีวติ. โส สทฺโธ ปสนฺโน ชิณฺเณ วุฑฺเฒ มาตาปิตโร โปเสนฺโต ‘‘อิตฺถิโย นาม ปติกุเล ิตา อิสฺสริยํ กโรนฺติ, สสฺสุสสุรานํ มนาปจารินิโย ทุลฺลภา’’ติ มาตาปิตูนํ จิตฺตทุกฺขํ ปริหรนฺโต ทารปริคฺคหํ อกตฺวา สยเมว เน อุปฏฺหติ, สีลานิ รกฺขติ, อุโปสถํ อุปวสติ ¶ , ยถาวิภวํ ทานานิ เทติ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก วิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน คนฺตฺวา กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘ยถา วนํ จิตฺตลตํ ปภาสติ, อุยฺยานเสฏฺํ ติทสานมุตฺตมํ;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ทลิทฺโท อตาโณ กปโณ กมฺมกโร อโหสึ;
ชิณฺเณ จ มาตาปิตโร อภารึ, ปิยา จ เม สีลวนฺโต อเหสุํ;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
โสปิ ¶ ตสฺส พฺยากาสิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จิตฺตลตาวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นนฺทนวิมานวณฺณนา
ยถา ¶ วนํ นนฺทนํ ปภาสตีติ นนฺทนวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิยํ อฺตโร อุปาสโกติอาทิ สพฺพํ อนนฺตรวิมานสทิสํ. อยํ ปน ทารปริคฺคหํ กตฺวา มาตาปิตโร โปเสสีติ อยเมว วิเสโส.
ยถา วนํ นนฺทนํ ปภาสติ, อุยฺยานเสฏฺํ ติทสานมุตฺตมํ;
ตถูปมํ ตุยฺหมิทํ วิมานํ, โอภาสยํ ติฏฺติ อนฺตลิกฺเข.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตีติ.
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, ทลิทฺโท อตาโณ กปโณ กมฺมกโร อโหสึ;
ชิณฺเณ จ มาตาปิตโร อภารึ, ปิยา จ เม สีลวนฺโต อเหสุํ;
อนฺนฺจ ¶ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
คาถาหิ พฺยากาสิ. ตตฺถ คาถาสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ.
นนฺทนวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มณิถูณวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ มณิถูณํ วิมานนฺติ มณิถูณวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู อรฺายตเน วิหรนฺติ. เตสํ คามํ ปิณฺฑาย ¶ คมนมคฺเค เอโก อุปาสโก วิสมํ สมํ กโรติ, กณฺฏเก นีหรติ, คจฺฉคุมฺเพ อปเนติ, อุทกกาเล มาติกาสุ เสตุํ พนฺธติ, วิวนฏฺาเนสุ ฉายารุกฺเข โรเปติ, ชลาสเยสุ มตฺติกํ อุทฺธริตฺวา เต ปุถุลคมฺภีเร กโรติ, ติตฺเถ สมฺปาเทติ, ยถาวิภวํ ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อุปสงฺกมิตฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณจฺฉนฺนา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ตสฺส คาถาหิ พฺยากาสิ –
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ ¶ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, วิวเน ปเถ สงฺกมนํ อกาสึ;
อารามรุกฺขานิ จ โรปยิสฺสํ, ปิยา จ เม สีลวนฺโต อเหสุํ;
อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ.
‘‘เตน ¶ เมตาทิโส วณฺโณ…เป…วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๑๓๑. ตตฺถ วิวเนติ อรฺเ. อารามรุกฺขานิ จา อารามภูเต รุกฺเข, อารามํ กตฺวา ตตฺถ รุกฺเข โรเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ วุตฺตนยเมว.
มณิถูณวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุวณฺณวิมานวณฺณนา
โสวณฺณมเย ¶ ปพฺพตสฺมินฺติ สุวณฺณวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา อนฺธกวินฺเท วิหรติ. เตน สมเยน อฺตโร อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน วิภวสมฺปนฺโน ตสฺส คามสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ มุณฺฑกปพฺพเต สพฺพาการสมฺปนฺนํ ภควโต วสนานุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ กาเรตฺวา ตตฺถ ภควนฺตํ วสาเปนฺโต สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, สยฺจ นิจฺจสีเล ปติฏฺิโต สุวิสุทฺธสีลสํวโร หุตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตสฺส กมฺมานุภาวสํสูจกํ นานารตนรํสิชาลสมุชฺชลํ วิจิตฺตเวทิกาปริกฺขิตฺตํ วิวิธวิปุลาลงฺกาโรปโสภิตํ สุวิภตฺตภิตฺติตฺถมฺภโสปานํ อารามรมณียกํ กฺจนปพฺพตมุทฺธนิ วิมานํ อุปฺปชฺชิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ทิสฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘โสวณฺณมเย ปพฺพตสฺมึ, วิมานํ สพฺพโตปภํ;
เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ, กิงฺกิณิชาลกปฺปิตํ.
‘‘อฏฺํสา ¶ สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
เอกเมกาย อํสิยา, รตนา สตฺต นิมฺมิตา.
‘‘เวฬูริยสุวณฺณสฺส, ผลิกา รูปิยสฺส จ;
มสารคลฺลมุตฺตาหิ, โลหิตงฺคมณีหิ จ.
‘‘จิตฺรา มโนรมา ภูมิ, น ตตฺถุทฺธํสตี รโช;
โคปานสีคณา ปีตา, กูฏํ ทาเรนฺติ นิมฺมิตา.
‘‘โสปานานิ ¶ จ จตฺตาริ, นิมฺมิตา จตุโร ทิสา;
นานารตนคพฺเภหิ, อาทิจฺโจว วิโรจติ.
‘‘เวทิยา จตสฺโส ตตฺถ, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ตสฺมึ ¶ วิมาเน ปวเร, เทวปุตฺโต มหปฺปโภ;
อติโรจสิ วณฺเณน, อุทยนฺโตว ภาณุมา.
‘‘ทานสฺส เต อิทํ ผลํ, อโถ สีลสฺส วา ปน;
อโถ อฺชลิกมฺมสฺส, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
โสปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –
๑๑๔๒. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป… ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ อนฺธกวินฺทสฺมึ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
วิหารํ สตฺถุ กาเรสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตตฺถ คนฺธฺจ มาลฺจ, ปจฺจยฺจ วิเลปนํ;
วิหารํ สตฺถุ อทาสึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
เตน มยฺหํ อิทํ ลทฺธํ, วสํ วตฺเตมิ นนฺทเน.
‘‘นนฺทเน จ วเน รมฺเม, นานาทิชคณายุเต;
รมามิ นจฺจคีเตหิ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต’’ติ.
๑๑๓๔. ตตฺถ สพฺพโตปภนฺติ สพฺพภาเคหิ ปภาสนฺตํ ปภามฺุจนกํ. กิงฺกิณิชาลกปฺปิตนฺติ กปฺปิตกิงฺกิณิกชาลํ.
๑๑๓๕. สพฺเพ เวฬุริยามยาติ สพฺเพ ถมฺภา เวฬุริยมณิมยา. ตตฺถ ปน เอกเมกาย อํสิยาติ อฏฺํเสสุ ถมฺเภสุ เอกเมกสฺมึ อํสภาเค. รตนา สตฺต นิมฺมิตาติ ¶ สตฺตรตนกมฺมนิมฺมิตา, เอเกโก อํโส สตฺตรตนมโยติ อตฺโถ.
๑๑๓๖. ‘‘เวฬูริยสุวณฺณสฺสา’’ติอาทินา นานารตนานิ ทสฺเสติ. ตตฺถ เวฬูริยสุวณฺณสฺสาติ เวฬุริเยน จ สุวณฺเณน จ นิมฺมิตา, จิตฺราติ ¶ วา โยชนา. กรณตฺเถ หิ ¶ อิทํ สามิวจนํ. ผลิกา รูปิยสฺส จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มสารคลฺลมุตฺตาหีติ กพรมณีหิ. โลหิตงฺคมณีหิ จาติ รตฺตมณีหิ.
๑๑๓๗. น ตตฺถุทฺธํสตี รโชติ มณิมยภูมิกตฺตา น ตสฺมึ วิมาเน รโช อุคฺคจฺฉติ. โคปานสีคณาติ โคปานสีสมูหา. ปีตาติ ปีตวณฺณา, สุวณฺณมยา เจว ผุสฺสราคาทิมณิมยา จาติ อตฺโถ. กูฏํ ธาเรนฺตีติ สตฺตรตนมยํ กณฺณิกํ ธาเรนฺติ.
๑๑๓๘-๙. นานารตนคพฺเภหีติ นานารตนมเยหิ โอวรเกหิ. เวทิยาติ เวทิกา. จตสฺโสติ จตูสุ ทิสาสุ จตสฺโส. เตนาห ‘‘สมนฺตา จตุโร ทิสา’’ติ.
๑๑๔๐. มหปฺปโภติ มหาชุติโก. อุทยนฺโตติ อุคฺคจฺฉนฺโต. ภาณุมาติ อาทิจฺโจ.
๑๑๔๓. เสหิ ปาณิภีติ กายสารํ ปฺุํ ปสวนฺโต อตฺตโน ปาณีหิ ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโต วิหารํ สตฺถุ กาเรสินฺติ โยชนา. อถ วา เสหิ ปาณิภีติ ตตฺถ อนฺธกวินฺทสฺมึ คนฺธฺจ มาลฺจ ปจฺจยฺจ วิเลปนฺจ ปูชาวเสน. ยถา กถํ? วิหารฺจ วิปฺปสนฺเนน เจตสา สตฺถุโน อทาสึ ปูเชสึ นิยฺยาเทสึ จาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
๑๑๔๔. เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปฺุกมฺเมน การณภูเตน. มยฺหนฺติ มยา. อิทนฺติ อิทํ ปฺุผลํ, อิทํ วา ทิพฺพํ อาธิปเตยฺยํ. เตนาห ‘‘วสํ วตฺเตมี’’ติ.
๑๑๔๕. นนฺทเนติ นนฺทิยา ทิพฺพสมิทฺธิยา อุปฺปชฺชนฏฺาเน ¶ อิมสฺมึ เทวโลเก, ตตฺถาปิ วิเสสโต นนฺทเน วเน รมฺเม, เอวํ รมณีเย อิมสฺมึ นนฺทเน วเน รมามีติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ เทวตาย อตฺตโน ปฺุกมฺเม อาวิกเต เถโร สปริวารสฺส ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ภควโต ตมตฺถํ นิเวเทสิ. ภควา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สุวณฺณวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อมฺพวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ ¶ ¶ มณิถูณนฺติ อมฺพวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคเห อฺตโร ทุคฺคตปุริโส ปเรสํ ภตฺตเวตนภโต หุตฺวา อมฺพวนํ รกฺขติ. โส เอกทิวสํ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ คิมฺหสมเย สูริยาตปสนฺตตฺเต อุณฺหวาลิกานิปฺปีฬิเต วิปฺผนฺทมานมรีจิชาลวิตฺถเต ภูมิปฺปเทเส ตสฺส อมฺพารามสฺส อวิทูเรน มคฺเคน เสทาคเตน คตฺเตน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สฺชาตคารวพหุมาโน อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห ‘‘มหา อยํ, ภนฺเต, ฆมฺมปริฬาโห, อติวิย ปริสฺสนฺตรูโป วิย ทิสฺสติ, สาธุ, ภนฺเต, อยฺโย อิมํ อมฺพารามํ ปวิสิตฺวา มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา อทฺธานปริสฺสมํ ปฏิวิโนเทตฺวา คจฺฉถ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. เถโร วิเสสโต ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ปริพฺรูเหตุกาโม ตํ อารามํ ปวิสิตฺวา อฺตรสฺส อมฺพรุกฺขสฺส มูเล นิสีทิ.
ปุน โส ปุริโส อาห ‘‘สเจ, ภนฺเต, นฺหายิตุกามตฺถ, อหํ อิโต กูปโต อุทกํ อุทฺธริตฺวา ตุมฺเห นฺหาเปสฺสามิ, ปานียฺจ ทสฺสามี’’ติ. เถโรปิ อธิวาเสสิ ตุณฺหีภาเวน. โส กูปโต อุทกํ อุทฺธริตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา เถรํ นฺหาเปสิ, นฺหาเปตฺวา จ หตฺถปาเท โธวิตฺวา นิสินฺนสฺส ปานียํ อุปเนสิ. เถโร ปานียํ ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ ตสฺส ปุริสสฺส อุทกทาเน เจว นฺหาปเน จ อนุโมทนํ ¶ วตฺวา ปกฺกามิ. อถ โส ปุริโส ‘‘ฆมฺมาภิตตฺตสฺส วต เถรสฺส ฆมฺมปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสึ, พหุํ วต มยา ปฺุํ ปสุต’’นฺติ อุฬารปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิ. โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อุปสงฺกมิตฺวา อิมาหิ คาถาหิ กตปฺุํ ปุจฺฉิ.
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ¶ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘โส ¶ เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป…
ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส, ปตปนฺเต ทิวงฺกเร;
ปเรสํ ภตโก โปโส, อมฺพารามมสิฺจติ.
‘‘อถ เตนาคมา ภิกฺขุ, สาริปุตฺโตติ วิสฺสุโต;
กิลนฺตรูโป กาเยน, อกิลนฺโตว เจตสา.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, อโวจํ อมฺพสิฺจโก;
สาธุ ตํ ภนฺเต นฺหาเปยฺยํ, ยํ มมสฺส สุขาวหํ.
‘‘ตสฺส เม อนุกมฺปาย, นิกฺขิปิ ปตฺตจีวรํ;
นิสีทิ รุกฺขมูลสฺมึ, ฉายาย เอกจีวโร.
‘‘ตฺจ อจฺเฉน วารินา, ปสนฺนมานโส นโร;
นฺหาปยี รุกฺขมูลสฺมึ, ฉายาย เอกจีวรํ.
‘‘อมฺโพ ¶ จ สิตฺโต สมโณ จ นฺหาปิโต,
มยา จ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ;
อิติ โส ปีติยา กายํ, สพฺพํ ผรติ อตฺตโน.
‘‘ตเทว เอตฺตกํ กมฺมํ, อกาสึ ตาย ชาติยา;
ปหาย มานุสํ เทหํ, อุปปนฺโนมฺหิ นนฺทนํ.
‘‘นนฺทเน ¶ จ วเน รมฺเม, นานาทิชคณายุเต;
รมามิ นจฺจคีเตหิ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต’’ติ. –
โสปิ ตสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ.
๑๑๕๑. ตตฺถ ¶ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ อาสาฬฺหิมาเส. ปตปนฺเตติ อติวิย ทิปฺปนฺเต, สพฺพโส อุณฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตติ อตฺโถ. ทิวงฺกเรติ ทิวากเร, อยเมว วา ปาโ. อสิฺจตีติ สิฺจติ, -กาโร นิปาตมตฺตํ, สิฺจติ อมฺพรุกฺขมูเลสุ ธุวํ ชลเสกํ กโรตีติ อตฺโถ. ‘‘อสิฺจถา’’ติ จ ปาโ, สิฺจิตฺถาติ อตฺโถ. ‘‘อสิฺจห’’นฺติ จ ปนฺติ, ปเรสํ ภตโก โปโส หุตฺวา ตทา อมฺพารามํ อสิฺจึ อหนฺติ อตฺโถ.
๑๑๕๒. เตนาติ เยน ทิสาภาเคน โส อมฺพาราโม, เตน อคมา อคฺฉิ. อกิลนฺโตว เจตสาติ เจโตทุกฺขสฺส มคฺเคเนว ปหีนตฺตา เจตสา อกิลนฺโตปิ สมาโน กิลนฺตุรูโป กาเยน เตน มคฺเคน อคมาติ โยชนา.
๑๑๕๓-๔. อโวจํ อหํ ตทา อมฺพสิฺจโก หุตฺวาติ โยชนา. เอกจีวโรติ นฺหายิตุกาโมติ อธิปฺปาโย.
๑๑๕๖. อิตีติ เอวํ ‘‘อมฺโพ จ สิตฺโต, สมโณ จ นฺหาปิโต, มยา จ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ, เอเกเนว ปโยเคน ติวิโธปิ อตฺโถ สาธิโต’’ติ อิมินากาเรน ปวตฺตาย ปีติยา โส ปุริโส อตฺตโน สพฺพํ กายํ ผรติ, นิรนฺตรํ ผุฏํ กโรตีติ โยชนา. อตีตตฺเถ เจตํ วตฺตมานวจนํ, ผรีติ อตฺโถ.
๑๑๕๗. ตเทว เอตฺตกํ กมฺมนฺติ ตํ เอตฺตกํ เอวํ ปานียทานมตฺตกํ ¶ กมฺมํ อกาสึ, ตาย ตสฺสํ ชาติยํ อฺํ นานุสฺสรามีติ อธิปฺปาโย. เตสํ วุตฺตนยเมว.
อมฺพวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โคปาลวิมานวณฺณนา
ทิสฺวาน ¶ เทวํ ปฏิปุจฺฉิ ภิกฺขูติ โคปาลวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. เตน สมเยน ราชคหวาสี อฺตโร โคปาลโก ปาตราสตฺถาย ปิโลติกาย ปุฏพทฺธํ กุมฺมาสํ คเหตฺวา นครโต นิกฺขมิตฺวา คาวีนํ จรณฏฺานภูตํ โคจรภูมึ สมฺปาปุณิ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ‘‘อยํ อิทาเนว กาลํ กริสฺสติ, มยฺหฺจ กุมฺมาสํ ทตฺวา ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จ ตฺวา ตสฺส สมีปํ อคมาสิ. โส ¶ เวลํ โอโลเกตฺวา เถรสฺส กุมฺมาสํ ทาตุกาโม อโหสิ. เตน จ สมเยน คาวิโย มาสกฺเขตฺตํ ปวิสนฺติ. อถ โส โคปาโล จินฺเตสิ ‘‘กึ นุ โข เถรสฺส กุมฺมาสํ ทเทยฺยํ, อุทาหุ คาวิโย มาสกฺเขตฺตโต นีหเรยฺย’’นฺติ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘มาสสามิกา มํ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺตุ, เถเร ปน คเต กุมฺมาสทานนฺตราโย เม สิยา, หนฺทาหํ ปมํ อยฺยสฺส กุมฺมาสํ ทสฺสามี’’ติ ตํ เถรสฺส อุปเนสิ. ปฏิคฺคเหสิ เถโร อนุกมฺปํ อุปาทาย.
อถ นํ คาวิโย นิวตฺเตตุํ ปริสฺสยํ อโนโลเกตฺวา เวเคน อุปธาวนฺตํ ปาเทน ผุฏฺโ อาสีวิโส ฑํสิ. เถโรปิ ตํ อนุกมฺปมาโน ตํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชิตุํ อารภิ. โคปาลโกปิ คาวิโย นิวตฺเตตฺวา อาคโต เถรํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ. ตาวเทวสฺส สกลสรีรํ วิสํ อชฺโฌตฺถริ. มุหุตฺตเมว เวเค มุทฺธปตฺเต กาลมกาสิ, กาลกโต จ ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ. ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทิสฺวา อิมาหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ –
‘‘ทิสฺวาน เทวํ ปฏิปุจฺฉิ ภิกฺขุ, อุจฺเจ วิมานมฺหิ จิรฏฺิติเก;
อามุตฺตหตฺถาภรณํ ¶ ยสสฺสึ, ทิพฺเพ วิมานมฺหิ ยถาปิ จนฺทิมา.
‘‘อลงฺกโต ¶ มลฺยธโร สุวตฺโถ, สุกุณฺฑลี กปฺปิตเกสมสฺสุ;
อามุตฺตหตฺถาภรโณ ยสสฺสี, ทิพฺเพ วิมานมฺหิ ยถาปิ จนฺทิมา.
‘‘ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ; อฏฺฏฺกา สิกฺขิตา สาธุรูปา;
ทิพฺพา จ กฺา ติทสจรา อุฬารา, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว…เป…
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ตสฺส พฺยากาสิ –
๑๑๖๓. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป…ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ ¶ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูโต, สงฺคมฺม รกฺขิสฺสํ ปเรสํ เธนุโย;
ตโต จ อาคา สมโณ มมนฺติเก, คาโว จ มาเส อคมํสุ ขาทิตุํ.
‘‘ทฺวยชฺช กิจฺจํ อุภยฺจ การิยํ, อิจฺเจวหํ ภนฺเต ตทา วิจินฺตยึ;
ตโต จ สฺํ ปฏิลทฺธ โยนิโส, ‘ททามิ ภนฺเต’ติ ขิปึ อนนฺตกํ.
‘‘โส มาสเขตฺตํ ตุริโต อวาสรึ, ปุรา อยํ ภฺชติ ยสฺสิทํ ธนํ;
ตโต จ กณฺโห อุรโค มหาวิโส, อฑํสิ ปาเท ตุริตสฺส เม สโต.
‘‘สฺวาหํ อฏฺโฏมฺหิ ทุกฺเขน ปีฬิโต, ภิกฺขุ จ ตํ สามํ มฺุจิตฺวานนฺตกํ;
อหาสิ กุมฺมาสํ มมานุกมฺปยา, ตโต จุโต กาลกโตมฺหิ เทวตา.
‘‘ตเทว ¶ ¶ กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา, สุขฺจ กมฺมํ อนุโภมิ อตฺตนา;
ตยา หิ ภนฺเต อนุกมฺปิโต ภุสํ, กตฺุตาย อภิวาทยามิ ตํ.
‘‘สเทวเก โลเก สมารเก จ, อฺโ มุนิ นตฺถิ ตยานุกมฺปโก;
ตยา หิ ภนฺเต อนุกมฺปิโต ภุสํ, กตฺุตาย อภิวาทยามิ ตํ.
‘‘อิมสฺมึ โลเก ปรสฺมึ วา ปน, อฺโ มุนี นตฺถิ ตยานุกมฺปโก;
ตยา หิ ภนฺเต อนุกมฺปิโต ภุสํ, กตฺุตาย อภิวาทยามิ ต’’นฺติ.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อตฺตนา จ เทวตาย จ กถิตนิยาเมเนว ตํ ภควโต อาโรเจสิ. สตฺถา ตมตฺถํ ปจฺจนุภาสิตฺวา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสตุํ ‘‘ทิสฺวาน เทวํ ปฏิปุจฺฉิ ภิกฺขู’’ติอาทิมาห.
๑๑๕๙. ตตฺถ เทวนฺติ โคปาลเทวปุตฺตํ. ภิกฺขูติ อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ สนฺธาย สตฺถา วทติ. โส หิ สพฺพโส ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุ. วิมานสฺส พหุกาลาวฏฺายิตาย กปฺปฏฺิติกตาย เอว วา ‘‘จิรฏฺิติเก’’ติ วุตฺตํ, ‘‘จิรฏฺิติก’’นฺติปิ เกจิ ปนฺติ. ตฺหิ ‘‘เทว’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. โสปิ หิ สฏฺิสตสหสฺสาธิกา ติสฺโส วสฺสโกฏิโย ตตฺถ อวฏฺานโต ‘‘จิรฏฺิติเก’’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. ยถาปิ จนฺทิมาติ ยถา จนฺทิมา เทวปุตฺโต กนฺตสีตลมโนหรกิรณชาลสมุชฺชเล ¶ อตฺตโน ทิพฺเพ วิมานมฺหิ วิโรจติ, เอวํ วิโรจมานนฺติ วจนเสสา.
๑๑๖๐. อลงฺกโตติอาทิ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส เถเรน ปุจฺฉิตาการทสฺสนํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๑๑๖๔. สงฺคมฺมาติ ¶ สงฺคเมตฺวา, สงฺคมฺมาติ วา สงฺคเหตฺวา. เหตฺวตฺโถปิ หิ อิธ อนฺโตนีโต, พหู เอกโต หุตฺวาติ อตฺโถ. อาคาติ อาคฺฉิ. มาเสติ มาสสสฺสานิ.
๑๑๖๕. ทฺวยชฺชาติ ¶ ทฺวยํ อชฺช เอตรหิ กิจฺจํ กาตพฺพํ. อุภยฺจ การิยนฺติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปริยายวจนํ. สฺนฺติ ธมฺมสฺํ. เตนาห ‘‘โยนิโส’’ติ ปฏิลทฺธาติ ปฏิลภิตฺวา. ขิปินฺติ ปนิคฺคาหาปนวเสน หตฺเถ ขิปึ. อนนฺตกนฺติ นนฺตกํ กุมฺมาสํ ปกฺขิปิตฺวา พนฺธิตฺวา ปิตํ ปิโลติกํ. อ-กาโร เจตฺถ นิปาตมตฺตํ.
๑๑๖๖. โสติ โส อหํ. ตุริโตติ ตุริโต สมฺภมนฺโต. อวาสรินฺติ อุปคจฺฉิ, ปาวิสึ วา. ปุรา อยํ ภฺชติ ยสฺสิทํ ธนนฺติ ยสฺส เขตฺตสามิกสฺส อิทํ มาสสสฺสํ ธนํ, ตํ อยํ โคคโณ ภฺชติ ปุรา ตสฺส ภฺชนโต, อามทฺทนโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. ตโตติ ตตฺถ. ตุริตสฺส เม สโตติ สมฺภมนฺตสฺส เม สมานสฺส, สหสา คมเนน มคฺเค กณฺหสปฺปํ อโนโลเกตฺวา คตสฺสาติ อธิปฺปาโย.
๑๑๖๗. อฏฺโฏมฺหิ ทุกฺเขน ปีฬิโตติ เตน อาสีวิสฑํสเนน อฏฺโฏ อฏฺฏิโต อุปทฺทุโต มรณทุกฺเขน พาธิโต ภวามิ. อหาสีติ อชฺโฌหริ, ปริภฺุชีติ อตฺโถ. ตโต จุโต กาลกโตมฺหิ เทวตาติ ตโต มนุสฺสตฺตภาวโต จุโต มรณกาลปฺปตฺติยา, ตตฺถ วา อายุสงฺขารสฺส เขปนสงฺขาตสฺส กาลสฺส กตตฺตา กาลกโต, ตทนนฺตรเมว จ อมฺหิ เทวตา เทวตฺตภาวปฺปตฺติยา เทวตา โหมีติ อตฺโถ.
๑๑๖๙. ตยาติ ตยา สทิโส อฺโ มุนิ โมเนยฺยคุณยุตฺโต อิสิ นตฺถิ. ตยาติ วา นิสฺสกฺเก อิทํ กรณวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
โคปาลวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กณฺฑกวิมานวณฺณนา
ปุณฺณมาเส ¶ ¶ ยถา จนฺโทติ กณฺฑกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา ¶ สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ คโต. ตสฺมึ ขเณ กณฺฑโก เทวปุตฺโต สกภวนโต นิกฺขมิตฺวา ทิพฺพยานํ อภิรุหิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ ทิสฺวา สฺชาตคารวพหุมาโน สหสา ยานโต โอรุยฺห เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสฺมึ อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. อถ นํ เถโร –
‘‘ปุณฺณมาเส ยถา จนฺโท, นกฺขตฺตปริวาริโต;
สมนฺตา อนุปริยาติ, ตารกาธิปตี สสี.
‘‘ตถูปมํ อิทํ พฺยมฺหํ, ทิพฺพํ เทวปุรมฺหิ จ;
อติโรจติ วณฺเณน, อุทยนฺโตว รํสิมา.
‘‘เวฬูริยสุวณฺณสฺส, ผลิกา รูปิยสฺส จ;
มสารคลฺลมุตฺตาหิ, โลหิตงฺคมณีหิ จ.
‘‘จิตฺรา มโนรมา ภูมิ, เวฬูริยสฺส สนฺถตา;
กูฏาคารา สุภา รมฺมา, ปาสาโท เต สุมาปิโต.
‘‘รมฺมา จ เต โปกฺขรณี, ปุถุโลมนิเสวิตา;
อจฺโฉทกา วิปฺปสนฺนา, โสณฺณวาลุกสนฺถตา.
‘‘นานาปทุมสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสโมตตา;
สุรภึ สมฺปวายนฺติ, มนฺุา มาตุเตริตา.
‘‘ตสฺสา เต อุภโต ปสฺเส, วนคุมฺพา สุมาปิตา;
อุเปตา ปุปฺผรุกฺเขหิ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํ.
‘‘โสวณฺณปาเท ¶ ปลฺลงฺเก, มุทุเก โคนกตฺถเต;
นิสินฺนํ เทวราชํว, อุปติฏฺนฺติ อจฺฉรา.
‘‘สพฺพาภรณสฺฉนฺนา ¶ , นานามาลาวิภูสิตา;
รเมนฺติ ตํ มหิทฺธิกํ, วสวตฺตีว โมทสิ.
‘‘เภริสงฺขมุทิงฺคาหิ, วีณาหิ ปณเวหิ จ;
รมสิ รติสมฺปนฺโน, นจฺจคีเต สุวาทิเต.
‘‘ทิพฺพา เต วิวิธา รูปา, ทิพฺพา สทฺทา อโถ รสา;
คนฺธา จ เต อธิปฺเปตา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา.
‘‘ตสฺมึ ¶ วิมาเน ปวเร, เทวปุตฺต มหปฺปโภ;
อติโรจสิ วณฺเณน, อุทยนฺโตว ภาณุมา.
‘‘ทานสฺส เต อิทํ ผลํ, อโถ สีลสฺส วา ปน;
อโถ อฺชลิกมฺมสฺส, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ. –
อธิคตสมฺปตฺติกิตฺตนมุเขน กตกมฺมํ ปุจฺฉิ.
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘อหํ กปิลวตฺถุสฺมึ, สากิยานํ ปุรุตฺตเม;
สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตสฺส, กณฺฑโก สหโช อหํ.
‘‘ยทา โส อฑฺฒรตฺตายํ, โพธาย มภินิกฺขมิ;
โส มํ มุทูหิ ปาณีหิ, ชาลิตมฺพนเขหิ จ.
‘‘สตฺถึ ¶ อาโกฏยิตฺวาน, วห สมฺมาติ จพฺรวิ;
‘อหํ โลกํ ตารยิสฺสํ, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ’.
‘‘ตํ เม คิรํ สุณนฺตสฺส, หาโส เม วิปุโล อหุ;
อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, อภิสีสึ ตทา อหํ.
‘‘อภิรูฬฺหฺจ มํ ตฺวา, สกฺยปุตฺตํ มหายสํ;
อุทคฺคจิตฺโต มุทิโต, วหิสฺสํ ปุริสุตฺตมํ.
‘‘ปเรสํ ¶ วิชิตํ คนฺตฺวา, อุคฺคตสฺมึ ทิวากเร;
มมํ ฉนฺนฺจ โอหาย, อนเปกฺโข โส อปกฺกมิ.
‘‘ตสฺส ตมฺพนเข ปาเท, ชิวฺหาย ปริเลหิสํ;
คจฺฉนฺตฺจ มหาวีรํ, รุทมาโน อุทิกฺขิสํ.
‘‘อทสฺสเนนหํ ตสฺส, สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต;
อลตฺถํ ครุกาพาธํ, ขิปฺปํ เม มรณํ อหุ.
‘‘ตสฺเสว อานุภาเวน, วิมานํ อาวสามิทํ;
สพฺพกามคุโณเปตํ, เทโว เทวปุรมฺหิว.
‘‘ยฺจ เม อหุวา หาโส, สทฺทํ สุตฺวาน โพธิยา;
เตเนว กุสลมูเลน, ผุสิสฺสํ อาสวกฺขยํ.
‘‘สเจ ¶ หิ ภนฺเต คจฺเฉยฺยาสิ, สตฺถุ พุทฺธสฺส สนฺติเก;
มมาปิ นํ วจเนน, สิรสา วชฺชาสิ วนฺทนํ.
‘‘อหมฺปิ ทฏฺุํ คจฺฉิสฺสํ, ชินํ อปฺปฏิปุคฺคลํ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, โลกนาถาน ตาทิน’’นฺติ. –
โสปิ ¶ อตฺตนา กตกมฺมํ กเถสิ. อยฺหิ อนนฺตเร อตฺตภาเว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สหชาโต กณฺฑโก อสฺสราชา อโหสิ. โส อภินิกฺขมนสมเย อภิรุฬฺโห เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ รชฺชานิ มหาปุริสํ อติกฺกมาเปตฺวา อโนมานทีตีรํ สมฺปาเปสิ. อถ โส มหาสตฺเตน สูริเย อุคฺคเต ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา อุปนีตานิ ปตฺตจีวรานิ คเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺเนน สทฺธึ กปิลวตฺถุํ อุทฺทิสฺส วิสฺสชฺชิโต. สิเนหภาริเกน หทเยน มหาปุริสสฺส ปาเท อตฺตโน ชิวฺหาย เลหิตฺวา ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ยาว ทสฺสนปถา โอโลเกนฺโต ทสฺสนูปจารํ ปน อติกฺกนฺเต โลกนาเถ ‘‘เอวํวิธํ นาม โลกคฺคนายกํ มหาปุริสํ อหํ วหึ, สผลํ วต เม สรีรํ อโหสี’’ติ ปสนฺนมานโส หุตฺวา ปุน จิรกาลํ สงฺคตสฺส เปมสฺส วเสน วิโยคทุกฺขํ อสหนฺโต ภาวินิยา ทิพฺพสมฺปตฺติยา วเสน ¶ ธมฺมตาย โจทิยมาโน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุณฺณมาเส ยถา จนฺโท…เป… อหํ กปิลวตฺถุสฺมิ’’นฺติอาทิ.
๑๑๗๑. ตตฺถ ปุณฺณมาเสติ ปุณฺณมาสิยํ สุกฺกปกฺเข ปนฺนรสิยํ. ตารกาธิปตีติ ตารกานํ อธิปติ. สสีติ สสลฺฉนวา. ‘‘ตารกาธิป ทิสฺสตี’’ติ เกจิ ปนฺติ, เตสํ ตารกาธิปาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส, ตารกานํ อธิโป หุตฺวา ทิสฺสติ อนุปริยาติ จาติ โยชนา กาตพฺพา.
๑๑๗๒. ทิพฺพํ เทวปุรมฺหิ จาติ เทวปุรสฺมิมฺปิ ทิพฺพํ. ยถา มนุสฺสานํ านโต เทวปุรํ อุตฺตมํ, เอวํ เทวปุรโต จาปิ อิทํ ตว วิมานํ อุตฺตมนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อติโรจติ วณฺเณน, อุทยนฺโตว รํสิมา’’ติ, อุคฺคจฺฉนฺโต สูริโย วิยาติ อตฺโถ.
๑๑๗๓. เวฬูริยสุวณฺณสฺสาติ เวฬุริเยน สุวณฺเณน จ อิทํ พฺยมฺหํ ¶ นิมฺมิตนฺติ วจนเสเสน โยชนา. ผลิกาติ ผลิกมณินา.
๑๑๗๗-๘. ตสฺสาติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา. วนคุมฺพาติ อุยฺยาเน สุปุปฺผคจฺเฉ สนฺธาย วทติ. เทวราชํวาติ สกฺกํ วิย. อุปติฏฺนฺตีติ อุปฏฺานํ กโรนฺติ.
๑๑๗๙. สพฺพาภรณสฺฉนฺนาติ ¶ สพฺเพหิ อิตฺถาลงฺกาเรหิ ปฏิจฺฉาทิตา, สพฺพโส วิภูสิตสรีราติ อตฺโถ. วสวตฺตีวาติ วสวตฺติเทวราชา วิย.
๑๑๘๐. เภริสงฺขมุทิงฺคาหีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, เภรีหิ จ สงฺเขหิ จ มุทิงฺเคหิ จาติ โยชนา. รติสมฺปนฺโนติ ทิพฺพาย รติยา สมงฺคีภูโต. นจฺจคีเต สุวาทิเตติ นจฺเจ จ คีเต จ สุนฺทเร วาทิเต จ, นจฺจเน จ คายเน จ สุนฺทเร วาทิเต จ เหตุภูเต. นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมํ, ปวตฺติเตติ วา วจนเสโส.
๑๑๘๑. ทิพฺพา เต วิวิธา รูปาติ เทวโลกปริยาปนฺนา นานปฺปการา จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา ตุยฺหํ อธิปฺเปตา ยถาธิปฺเปตา มโนรมา ¶ วิชฺชนฺตีติ กิริยาปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ทิพฺพา สทฺทาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๑๘๕. กณฺฑโก สหโช อหนฺติ เอตฺถ อหนฺติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘อหู’’ติ เกจิ ปฏฺนฺติ, กณฺฑโก นาม อสฺสราชา มหาสตฺเตน สห เอกสฺมึเยว ทิวเส ชาตตฺตา สหโช อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๑๘๖. อฑฺฒรตฺตายนฺติ อฑฺฒรตฺติยํ, มชฺฌิมยามสมเยติ อตฺโถ. โพธาย มภินิกฺขมีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, อภิสมฺโพธิอตฺถํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมีติ อตฺโถ. มุทูหิ ปาณีหีติ มุทุหตฺถตํ มหาปุริสลกฺขณํ วทติ. ชาลิตมฺพนเขหีติ ชาลวนฺเตหิ อภิโลหิตนเขหิ. เตน ชาลหตฺถตํ มหาปุริสลกฺขณํ ตมฺพนขตํ อนุพฺยฺชนฺจ ทสฺเสติ.
๑๑๘๗. สตฺถิ นาม ชงฺฆา, อิธ ปน สตฺถิโน อาสนฺนฏฺานภูโต ¶ อูรุปฺปเทโส ‘‘สตฺถี’’ติ วุตฺโต. อาโกฏยิตฺวานาติ อปฺโปเตฺวา. ‘‘วห สมฺมา’’ติ จพฺรวีติ ‘‘สมฺม กณฺฑก, อชฺเชกรตฺตึ มํ วห, มยฺหํ โอปวุยฺหํ โหหี’’ติ จ กเถสิ. วหเน ปน ปโยชนํ ตทา มหาสตฺเตน ทสฺสิตํ วทนฺโต ‘‘อหํ โลกํ ตารยิสฺสํ, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ อาห. เตน ‘‘อหํ อุตฺตมํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺโต อธิคโต หุตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารมโหฆโต ตารยิสฺสามิ, ตสฺมา นยิทํ คมนํ ยํกิฺจีติ จินฺเตยฺยาสี’’ติ คมเน ปโยชนสฺส อนุตฺตรภาวํ ทสฺเสติ.
๑๑๘๘-๙. หาโสติ ตุฏฺิ. วิปุโลติ มหาอุฬาโร. อภิสีสินฺติ อาสิสึ อิจฺฉึ สมฺปฏิจฺฉึ ¶ . อภิรูฬฺหฺจ มํ ตฺวา, สกฺยปุตฺตํ มหายสนฺติ ปตฺถฏวิปุลยสํ สกฺยราชปุตฺตํ มหาสตฺตํ มํ อภิรุยฺห นิสินฺนํ ชานิตฺวา. วหิสฺสนฺติ เนสึ.
๑๑๙๐-๙๑. ปเรสนฺติ ปรราชูนํ. วิชิตนฺติ เทสํ ปรรชฺชํ. โอหายาติ วิสฺสชฺชิตฺวา. อปกฺกมีติ อปกฺกมิตุํ อารภิ. ‘‘ปริพฺพชี’’ติ จ ปนฺติ. ปริเลหิสนฺติ ปริโต เลหึ. อุทิกฺขิสนฺติ โอโลเกสึ.
๑๑๙๒-๓. ครุกาพาธนฺติ ¶ ครุกํ พาฬฺหํ อาพาธํ, มรณนฺติกํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ขิปฺปํ เม มรณํ อหู’’ติ. โส หิ อเนกาสุ ชาตีสุ มหาสตฺเตน ทฬฺหภตฺติโก หุตฺวา อาคโต, ตสฺมา วิโยคทุกฺขํ สหิตุํ นาสกฺขิ, ‘‘สมฺมาสมฺโพธึ อธิคนฺตุํ นิกฺขนฺโต’’ติ ปน สุตฺวา นิรามิสํ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสฺจ อุปฺปชฺชิ, เตน มรณานนฺตรํ ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, อุฬารา จสฺส ทิพฺพสมฺปตฺติโย ปาตุรเหสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว อานุภาเวนา’’ติ, านคตสฺส ปสาทมยปฺุสฺส พเลน. เทโว เทวปุรมฺหิวาติ ตาวตึสภวเน สกฺโก เทวราชา วิย.
๑๑๙๔. ยฺจ ¶ เม อหุวา หาโส, สทฺทํ สุตฺวาน โพธิยาติ ‘‘ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ ปมตรํ โพธิสทฺทํ สุตฺวา ตทา มยฺหํ หาโส อหุ, ยํ หาสสฺส ภวนํ สุสฺสนํ, เตเนว กุสลมูเลน เตเนว กุสลพีเชน ผุสิสฺสนฺติ ผุสิสฺสามิ ปาปุณิสฺสามิ.
๑๑๙๕. เอวํ เทวปุตฺโต ยถาธิคตาย อนาคตาย ภวสมฺปตฺติยา การณภูตํ อตฺตโน กุสลกมฺมํ กเถนฺโต อิทานิ อตฺตนา ภควโต สนฺติกํ คนฺตุกาโมปิ ปุเรตรํ เถเรน สตฺถุ วนฺทนํ เปเสนฺโต ‘‘สเจ’’ติ คาถมาห. ตตฺถ สเจ คจฺเฉยฺยาสีติ ยทิ คมิสฺสสิ. ‘‘สเจ คจฺฉสี’’ติ เกจิ ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. มมาปิ นํ วจเนนาติ น เกวลํ ตว สภาเวเนว, อถ โข มมาปิ วจเนน ภควนฺตํ. วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิ, มมาปิ สิรสา วนฺทนนฺติ โยชนา.
๑๑๙๖. ยทิปิ ทานิ วนฺทนฺจ เปเสมิ, เปเสตฺวา เอว ปน น ติฏฺามีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหมฺปิ ทฏฺุํ คจฺฉิสฺสํ, ชินํ อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ. คมเน ปน ทฬฺหตรํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, โลกนาถาน ตาทิน’’นฺติ อาห.
‘‘โส ¶ กตฺู กตเวที, สตฺถารํ อุปสงฺกมิ;
สุตฺวา คิรํ จกฺขุมโต, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยิ.
‘‘วิโสเธตฺวา ทิฏฺิคตํ, วิจิกิจฺฉํ วตานิ จ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติ. –
อิมา ทฺเว คาถา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา.
๑๑๙๗. ตตฺถ ¶ สุตฺวา คิรํ จกฺขุมโตติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา. ธมฺมจกฺขุนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํ. วิโสธยีติ อธิคจฺฉิ. อธิคโมเยว หิ ตสฺส วิโสธนํ.
๑๑๙๘. วิโสเธตฺวา ทิฏฺิคตนฺติ ทิฏฺิคตํ สมุคฺฆาเตตฺวา. วิจิกิจฺฉํ วตานิ จาติ โสฬสวตฺถุกํ อฏฺวตฺถุกฺจ วิจิกิจฺฉฺจ ‘‘สีลพฺพเตหิ สุทฺธี’’ติ ปวตฺตนกสีลพฺพตปรามาเส ¶ จ วิโสธยีติ โยชนา. ตตฺถ หิ สห ปริยาเยหิ ตถา ปวตฺตา ปรามาสา ‘‘วตานี’’ติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
กณฺฑกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อเนกวณฺณวิมานวณฺณนา
อเนกวณฺณํ ทรโสกนาสนนฺติ อเนกวณฺณวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อคมาสิ. อถ นํ อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต ทิสฺวา สฺชาตคารวพหุมาโน อุปสงฺกมิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. เถโร –
‘‘อเนกวณฺณํ ทรโสกนาสนํ, วิมานมารุยฺห อเนกจิตฺตํ;
ปริวาริโต อจฺฉราสงฺคเณน, สุนิมฺมิโต ภูตปตีว โมทสิ.
‘‘สมสฺสโม ¶ นตฺถิ กุโต ปนุตฺตโร, ยเสน ปฺุเน จ อิทฺธิยา จ;
สพฺเพ จ เทวา ติทสคณา สเมจฺจ, ตํ ตํ นมสฺสนฺติ สสึว เทวา;
อิมา จ เต อจฺฉราโย สมนฺตโต, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ ¶ มหานุภาโว,
มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. –
อธิคตสมฺปตฺติกิตฺตนมุเขน กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. ตํ ทสฺเสตุํ –
๑๒๐๒. ‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน…เป…ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
วุตฺตํ ¶ . โสปิ –
‘‘อหํ ภทนฺเต อหุวาสิ ปุพฺเพ, สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโก;
ปุถุชฺชโน อนนุโพโธหมสฺมิ, โส สตฺต วสฺสานิ ปริพฺพชิสฺสหํ.
‘‘โสหํ สุเมธสฺส ชินสฺส สตฺถุโน, ปรินิพฺพุตสฺโสฆติณฺณสฺส ตาทิโน;
รตนุจฺจยํ เหมชาเลน ฉนฺนํ, วนฺทิตฺวา ถูปสฺมึ มนํ ปสาทยึ.
‘‘น มาสิ ทานํ น จ มตฺถิ ทาตุํ, ปเร จ โข ตตฺถ สมาทเปสึ;
ปูเชถ นํ ปูชนียสฺส ธาตุํ, เอวํ กิร สคฺคมิโต คมิสฺสถ.
‘‘ตเทว กมฺมํ กุสลํ กตํ มยา,
สุขฺจ ทิพฺพํ อนุโภมิ อตฺตนา;
โมทามหํ ติทสคณสฺส มชฺเฌ,
น ตสฺส ปฺุสฺส ขยมฺปิ อชฺฌค’’นฺติ. – กเถสิ;
อิโต กิร ตึสกปฺปสหสฺเส สุเมโธ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกํ โลกํ ¶ เอโกภาสํ กตฺวา กตพุทฺธกิจฺโจ ปรินิพฺพุโต, มนุสฺเสหิ จ ภควโต ธาตุํ คเหตฺวา รตนเจติเย กเต อฺตโร ปุริโส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา สตฺต วสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ ¶ จริตฺวา อนวฏฺิตจิตฺตตาย กุกฺกุจฺจโก หุตฺวา อุปฺปพฺพชิ. อุปฺปพฺพชิโต จ สํเวคพหุลตาย ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย จ เจติยงฺคเณ สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทีนิ กโรนฺโต นิจฺจสีลอุโปสถสีลานิ รกฺขนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต อฺเ จ ปฺุกิริยาย สมาทเปนฺโต วิจริ. โส อายุปริโยสาเน กาลกโต ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. โส ปฺุกมฺมสฺส อุฬารภาเวน มเหสกฺโข ¶ มหานุภาโว สกฺกาทีหิ เทวตาหิ สกฺกตปูชิโต หุตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ, ‘‘อเนกวณฺโณ’’ติ นํ เทวตา สฺชานึสุ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ นํ อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต…เป… น ตสฺส ปฺุสฺส ขยมฺปิ อชฺฌคนฺติ กเถสี’’ติ.
๑๑๙๙. ตตฺถ อเนกวณฺณนฺติ นีลปีตาทิวเสน วิวิธวณฺณตาย อนนฺตรวิมานาทีนํ วิวิธสณฺานตาย จ นานาวิธวณฺณํ. ทรโสกนาสนนฺติ สีตลภาเวน ทรถปริฬาหานํ วิโนทนโต มนฺุตาย ทสฺสนียตาย จ โสกสฺส อโนกาสโต ทรโสกนาสนํ. อเนกจิตฺตนฺติ นานาวิธจิตฺตรูปํ. สุนิมฺมิโต ภูตปตีวาติ ตาวตึสกายิโกปิ อุฬารทิพฺพโภคตาย สุนิมฺมิตเทวราชา วิย โมทสิ ตุสฺสสิ อภิรมสิ.
๑๒๐๐. สมสฺสโมติ สโม เอว หุตฺวา สโม, นิพฺพริยาเยน สทิโส เต ตุยฺหํ นตฺถิ, กุโต ปน เกน การเณน อุตฺตริ อธิโก โก นาม สิยา. เกน ปน สมตา อุตฺตริตรตา จาติ อาห ‘‘ยเสน ปฺุเน จ อิทฺธิยา จา’’ติ. ตตฺถ ยเสนาติ ปริวาเรน. อิทฺธิยาติ อานุภาเวน. ยเสนาติ วา อิสฺสริเยน, อิทฺธิยาติ เทวิทฺธิยา. ยเสนาติ วา วิภวสมฺปตฺติยา, อิทฺธิยาติ ยถิจฺฉิ ตสฺส กามคุณสฺส อิชฺฌเนน. ยเสนาติ วา กิตฺติโฆเสน, อิทฺธิยาติ สมิทฺธิยา. ปฺุเนาติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตาวสิฏฺปฺุผเลน, ปฺุกมฺเมเนว วา.
‘‘สพฺเพ จ เทวา’’ติ สามฺโต คหิตมตฺถํ ‘‘ติทสคณา’’ติ อิมินา วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอกจฺจสฺส ปจฺเจกํ นิปจฺจการํ กโรนฺตาปิ ปมุทิตา น กโรนฺติ ¶ , น เอวเมตสฺส ¶ . เอตสฺส ปน ปมุทิตาปิ กโรนฺติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเมจฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตํ ตนฺติ ตํ ตฺวํ. สสึว เทวาติ ยถา นาม สุกฺกปกฺขปาฏิปทิยํ ทิสฺสมานํ สสึ จนฺทํ มนุสฺสา เทวา จ อาทรชาตา นมสฺสนฺติ, เอวํ ตํ สพฺเพปิ ติทสคณา นมสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
๑๒๐๓. ภทนฺเตติ ¶ เถรํ คารวพหุมาเนน สมุทาจรติ. อหุวาสินฺติ อโหสึ. ปุพฺเพติ ปุริมชาติยํ. สุเมธนามสฺส ชินสฺส สาวโกติ สุเมโธติ เอวํ ปากฏนามสฺส สมฺมาสมฺพุทฺทสฺส สาสเน ปพฺพชิตภาเวน สาวโก. ปุถูชฺชโนติ อนริโย. ตตฺถาปิ สจฺจานํ อนุโพธมตฺตสฺสาปิ อภาเวน อนนุโพโธ. โส สตฺต วสฺสานิ ปริพฺพชิสฺสหนฺติ โส อหํ สตฺต สํวจฺฉรานิ ปพฺพชฺชาคุณมตฺเตน วิจรึ, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ นาธิคจฺฉินฺติ อธิปฺปาโย.
๑๒๐๔. รตนุจฺจยนฺติ มณิกนกาทิรตเนหิ อุจฺจิตํ อุสฺสิตรตนเจติยํ. เหมชาเลน ฉนฺนนฺติ สมนฺตโต อุปริ จ กฺจนชาเลน ปฏิจฺฉาทิตํ. วนฺทิตฺวาติ ปฺจปติฏฺิเตน ตตฺถ ตตฺถ ปณามํ กตฺวา. ถูปสฺมึ มนํ ปสาทยินฺติ ‘‘สพฺพฺุคุณาธิฏฺานาย วต ธาตุยา อยํ ถูโป’’ติ ถูปสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทสึ.
๑๒๐๕. น มาสิ ทานนฺติ เม มยา กตํ ทานํ นาสิ นาโหสิ. กสฺมา ปน? น จ เมตฺถิ ทาตุนฺติ เม มม ปริคฺคหภูตํ ทานํ ทาตุํ น อตฺถิ, น กิฺจิ เทยฺยวตฺถุ วิชฺชติ, ปเร จ โข สตฺเต ตตฺถ ทาเน สมาทเปสึ. ‘‘ปเรสฺจ ตตฺถ สมาทเปสิ’’นฺติ จ ปนฺติ, ตตฺถ ปเรสนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ ¶ . ปูเชถ นนฺติอาทิ สมาทปนาการทสฺสนํ, ตํ ธาตุนฺติ โยชนา. เอวํ กิราติ กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺโถ.
๑๒๐๖. น ตสฺส ปฺุสฺส ขยมฺปิ อชฺฌคนฺติ ตสฺส ตทา สุเมธํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กตสฺส ปฺุกมฺมสฺส ปริกฺขยํ นาธิคจฺฉึ, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสสํ ปจฺจนุโภมีติ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตฺถ น วุตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
อเนกวณฺณวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มฏฺกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา
อลงฺกโต ¶ มฏฺกุณฺฑลีติ มฏฺกุณฺฑลีวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน สาวตฺถิวาสี เอโก พฺราหฺมโณ อทฺโธ มหทฺธโน มหาโภโค อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺิโก กสฺสจิ กิฺจิ น เทติ, อทานโต เอว ‘‘อทินฺนปุพฺพโก’’ติ ปฺายิตฺถ. โส มิจฺฉาทิฏฺิภาเวน จ ลุทฺธภาเวน จ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ทฏฺุมฺปิ น อิจฺฉติ. มฏฺกุณฺฑลํ นาม อตฺตโน ปุตฺตฺจ สิกฺขาเปสิ ‘‘ตาต ¶ , ตยา สมโณ โคตโม ตสฺส สาวกา จ น อุปสงฺกมิตพฺพา น ทฏฺพฺพา’’ติ. โสปิ ตถา อกาสิ. อถสฺส ปุตฺโต คิลาโน อโหสิ, พฺราหฺมโณ ธนกฺขยภเยน เภสชฺชํ น กาเรสิ, โรเค ปน วฑฺฒิเตว เวชฺเช ปกฺโกสิตฺวา ทสฺเสสิ. เวชฺชา ตสฺส สรีรํ โอโลเกตฺวา ‘‘อเตกิจฺโฉ’’ติ ตํ ตฺวา อปกฺกมึสุ. พฺราหฺมโณ ‘‘ปุตฺเต อพฺภนฺตเร มเต นีหรณํ ทุกฺข’’นฺติ ปุตฺตํ พหิทฺวารโกฏฺเก นิปชฺชาเปสิ.
ภควา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส ¶ มฏฺกุณฺฑลีมาณวํ ขีณายุกํ ตทเหว จวนธมฺมํ, นิรยสํวตฺตนิกฺจสฺส กมฺมํ กโตกาสํ. ‘‘สเจ ปนาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, โส มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปิตรํ อาฬาหเน โรทมานํ อุปคนฺตฺวา สํเวเชสฺสติ, เอวํ โส จ ตสฺส ปิตา จ มม สนฺติกํ อาคมิสฺสติ, มหาชนกาโย สนฺนิปติสฺสติ ตตฺถ มยา ธมฺเม เทสิเต มหาธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปน ตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ มฏฺกุณฺฑลีมาณวสฺส ปิตุ เคหสมีเป ตฺวา ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชสิ. ตา ทิสฺวา มาณโว ‘‘กิเมต’’นฺติ อิโต จิโต จ วิโลเกนฺโต อทฺทส ภควนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ ทฺวตฺตึสาย มหาปุริสลกฺขเณหิ อสีติยา อนุพฺยฺชเนหิ พฺยามปฺปภาย เกตุมาลาย จ วิชฺโชตมานํ อนุปมาย พุทฺธสิริยา อจินฺเตยฺเยน พุทฺธานุภาเวน วิโรจมานํ. ทิสฺวา ตสฺส เอตทโหสิ ‘‘พุทฺโธ นุ โข ภควา อิธานุปฺปตฺโต, ยสฺสายํ รูปสมฺปทา อตฺตโน เตชสา สูริยมฺปิ อภิภวติ, กนฺตภาเวน จนฺทิมํ, อุปสนฺตภาเวน ¶ สพฺเพปิ สมณพฺราหฺมเณ, อุปสเมน นาม เอตฺเถว ภวิตพฺพํ, อยเมว จ มฺเ อิมสฺมึ โลเก อคฺคปุคฺคโล, มเมว จ อนุกมฺปาย อิธานุปฺปตฺโต’’ติ พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏสรีโร อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต ปสนฺนจิตฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห นิปชฺชิ. ตํ ทิสฺวา ภควา ‘‘อลํ อิมสฺส เอตฺตเกน สคฺคูปปตฺติยา’’ติ ปกฺกามิ.
โสปิ ตํ ปีติโสมนสฺสํ อวิชหนฺโตว กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ ทฺวาทสโยชนิเก วิมาเน นิพฺพตฺติ. ปิตา ปนสฺส สรีรสกฺการํ กริตฺวา ทุติยทิวเส ปจฺจูสเวลายํ อาฬาหนํ คนฺตฺวา ‘‘หา หา มฏฺกุณฺฑลิ, หา หา มฏฺกุณฺฑลี’’ติ ปริเทวมาโน อาฬาหนํ อนุปริกฺกมนฺโต โรทติ. เทวปุตฺโต อตฺตโน ¶ วิภวสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘กุโต นุ โข อหํ อิธาคโต กิฺจ กมฺมํ กตฺวา’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ปุริมตฺตภาวํ ตฺวา ตตฺถ จ มรณกาเล ภควติ ปวตฺติตํ จิตฺตปฺปสาทํ มโนหรํ อฺชลิกรณมตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา ภควนฺโต’’ติ สาติสยํ ตถาคเต สฺชาตปฺปสาทพหุมาโน ‘‘อทินฺนปุพฺพกพฺราหฺมโณ นุ โข กึ กโรตี’’ติ ¶ อุปธาเรนฺโต อาฬาหเน โรทมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุพฺเพ เภสชฺชมตฺตมฺปิ อกตฺวา อิทานิ นิรตฺถกํ อาฬาหเน โรทติ, หนฺท นํ สํเวเชตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปสฺสามี’’ติ เทวโลกโต อาคนฺตฺวา มฏฺกุณฺฑลีรูเปน โรทมาโน ‘‘หา หา จนฺท, หา หา สูริยา’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ปิตุ สมีเป อฏฺาสิ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ มฏฺกุณฺฑลี อาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อลงฺกโต มฏฺกุณฺฑลี, มาลธารี หริจนฺทนุสฺสโท;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทสิ, วนมชฺเฌ กึ ทุกฺขิโต ตุว’’นฺติ.
ตตฺถ อลงฺกโตติ วิภูสิโต. มฏฺกุณฺฑลีติ สรีรปฺปเทสสฺส อฆํสนตฺถํ มาลาลตาทโย อทสฺเสตฺวา มฏฺากาเรเนว กตกุณฺฑโล. อถ วา มฏฺกุณฺฑลีติ วิสุทฺธกุณฺฑโล, ตาเปตฺวา ชาติหิงฺคุลิกาย มชฺชิตฺวา โธวิตฺวา สูกรโลเมน มชฺชิตกุณฺฑโลติ อตฺโถ ¶ . มาลธารีติ มาลํ ธาเรนฺโต, ปิฬนฺธิตมาโลติ อตฺโถ. หริจนฺทนุสฺสโทติ รตฺตจนฺทเนน สพฺพโส อนุลิตฺตคตฺโต. กินฺติ ปุจฺฉาวจนํ. ทุกฺขิโตติ ทุกฺขปฺปตฺโต. กึทุกฺขิโตติ วา เอกเมว ปทํ, เกน ทุกฺเขน ทุกฺขิโตติ อตฺโถ.
อถ นํ เทวปุตฺโต อาห –
‘‘โสวณฺณมโย ปภสฺสโร, อุปฺปนฺโน รถปฺชโร มม;
ตสฺส ¶ จกฺกยุคํ น วินฺทามิ, เตน ทุกฺเขน ชหามิ ชีวิต’’นฺติ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘โสวณฺณมยํ มณิมยํ, โลหิตกมยํ อถ รูปิยมยํ;
อาจิกฺข เม ภทฺทมาณว, จกฺกยุคํ ปฏิปาทยามิ เต’’ติ.
ตํ สุตฺวา มาณโว ‘‘อยํ ปุตฺตสฺส เภสชฺชํ อกตฺวา ปุตฺตปติรูปกํ มํ ทิสฺวา โรทนฺโต ‘สุวณฺณาทิมยํ รถจกฺกํ กโรมี’ติ วทติ, โหตุ นิคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กีว มหนฺตํ เม จกฺกยุคํ กริสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘ยาว มหนฺตํ อากงฺขสี’’ติ วุตฺเต ‘‘จนฺทิมสูริเยหิ เม อตฺโถ, เต เม เทหี’’ติ ยาจนฺโต –
‘‘โส ¶ มาณโว ตสฺส ปาวทิ, จนฺทสูริยา อุภเยตฺถ ทิสฺสเร;
โสวณฺณมโย รโถ มม, เตน จกฺกยุเคน โสภตี’’ติ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘พาโล โข ตฺวํ อสิ มาณว, โย ตฺวํ ปตฺถยเส อปตฺถิยํ;
มฺามิ ตุวํ มริสฺสสิ, น หิ ตฺวํ ลจฺฉสิ จนฺทสูริเย’’ติ.
อถ ¶ นํ มาณโว ‘‘กึ ปน ปฺายมานสฺสตฺถาย โรทนฺโต พาโล โหติ, อุทาหุ อปฺายมานสฺสา’’ติ วตฺวา –
‘‘คมนาคมนมฺปิ ทิสฺสติ, วณฺณธาตุ อุภยตฺถ วีถิยา;
เปโต กาลกโต น ทิสฺสติ, โก นิธ กนฺทตํ พาลฺยตโร’’ติ.
ตํ ¶ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘ยุตฺตํ เอส วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา –
‘‘สจฺจํ โข วเทสิ มาณว, อหเมว กนฺทตํ พาลฺยตโร;
จนฺทํ วิย ทารโก รุทํ, เปตํ กาลกตาภิปตฺถยิ’’นฺติ. –
วตฺวา ตสฺส กถาย นิสฺโสโก หุตฺวา มาณวสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิ.
‘‘สฺวาหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณวา’’ติ.
๑๒๐๘-๑๐. ตตฺถ ¶ รถปฺชโรติ รถูปตฺถํ. น วินฺทามีติ น ลภามิ. ภทฺทมาณวาติ อาลปนํ. ปฏิปาทยามีติ สมฺปาเทตฺวา ททามิ, มา จกฺกยุคาภาเวน ชีวิตํ ชหีติ อธิปฺปาโย. อุภเยตฺถ ทิสฺสเรติ อุโภปิ เอตฺถ จนฺทสูริยา อากาเส ทิสฺสนฺติ. ย-กาโร ปทสนฺธิกโร, อุภเย เอตฺถาติ วา ปทวิภาโค.
๑๒๑๒. คมนาคมนนฺติ ทิวเส ทิวเส โอคมนุคฺคมนวเสน จนฺทสูริยานํ คมนํ อาคมนฺจ ทิสฺสติ. ‘‘คมโนคมน’’นฺติปิ ปาฬิ, อุคฺคมนํ โอคมนฺจาติ ¶ อตฺโถ. วณฺณธาตูติ สีติภาววิสิฏฺา กนฺตภาวภาสุรา, อุณฺหภาววิสิฏฺา ติกฺขภาวภาสุรา จ วณฺณนิภา. อุภยตฺถาติ จนฺเท สูริเย จาติ ทฺวีสุปิ วณฺณธาตุ ทิสฺสตีติ โยเชตพฺพํ. วีถิยาติ ปวตฺตนวีถิยํ อากาเส, นาควีถิยาทิวีถิยํ วา. ‘‘อุภเยตฺถา’’ติปิ ปาโ, อุภเย เอตฺถาติ ปทวิสนฺธิ. พาลฺยตโรติ พาลตโร อติสเยน พาโล.
๑๒๑๓. อิมํ ¶ ปน กถํ สุตฺวา ‘‘อลพฺภนียวตฺถุํ วตาหํ ปตฺเถตฺวา เกวลํ โสกคฺคินา ฑยฺหามิ, กึ เม นิรตฺถเกน อนยพฺยสเนนา’’ติ ปฏิสงฺขาเน อฏฺาสิ. อถ เทวปุตฺโต มฏฺกุณฺฑลีรูปํ ปฏิสํหริตฺวา อตฺตโน ทิพฺพรูเปเนว อฏฺาสิ. พฺราหฺมโณ ปน ตํ อโนโลเกตฺวา มาณวโวหาเรเนว โวหรนฺโต ‘‘สจฺจํ โข วเทสิ มาณวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทํ วิย ทารโก รุทนฺติ จนฺทํ อภิปตฺถยํ รุทนฺโต ทารโก วิยาติ อตฺโถ. กาลกตาภิปตฺถยินฺติ กาลกตํ อภิปตฺถยึ. ‘‘อภิปตฺถย’’นฺติปิ ปาโ.
๑๒๑๔-๕. อาทิตฺตนฺติ โสกคฺคินา อาทิตฺตํ. นิพฺพาปเย ทรนฺติ นิพฺพาปยิ ทรถํ โสกปริฬาหํ. อพฺพหีติ อุทฺธริ.
อถ พฺราหฺมโณ โสกํ วิโนเทตฺวา อตฺตโน อุปเทสทายกํ ทิพฺพรูเปน ิตํ ทิสฺวา ‘‘โก นาม ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ. –
อาห. โสปิ ตสฺส –
‘‘ยฺจ ¶ กนฺทสิ ยฺจ โรทสิ, ปุตฺตํ อาฬาหเน สยํ ทหิตฺวา;
สฺวาหํ กุสลํ กริตฺวา กมฺมํ, ติทสานํ สหพฺยตํ คโต’’ติ. –
อตฺตานํ ¶ กเถสิ. ตตฺถ ยฺจ กนฺทสิ ยฺจ โรทสีติ ยํ ตว ปุตฺตํ มฏฺกุณฺฑลึ อุทฺทิสฺส โรทสิ, อสฺสูนิ มฺุจสิ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘อปฺปํ ¶ วา พหุํ วา นาทฺทสาม, ทานํ ททนฺตสฺส สเก อคาเร;
อุโปสถกมฺมํ วา ตาทิสํ, เกน กมฺเมน คโตสิ เทวโลก’’นฺติ.
ตตฺถ ‘‘อุโปสถกมฺมํ วา ตาทิสํ นาทฺทสามา’’ติ โยชนา.
อถ นํ มาณโว อาห –
‘‘อาพาธิโกหํ ทุกฺขิโต คิลาโน, อาตุรรูโปมฺหิ สเก นิเวสเน;
พุทฺธํ วิคตรชํ วิติณฺณกงฺขํ, อทฺทกฺขึ สุคตํ อโนมปฺํ.
‘‘สฺวาหํ มุทิตมโน ปสนฺนจิตฺโต, อฺชลึ อกรึ ตถาคตสฺส;
ตาหํ กุสลํ กริตฺวาน กมฺมํ, ติทสานํ สหพฺยตํ คโต’’ติ.
๑๒๒๐-๒๑. ตตฺถ อาพาธิโกติ อาพาธสมงฺคี. ทุกฺขิโตติ เตเนว อาพาธิกภาเวน ชาตทุกฺโข. คิลาโนติ คิลายมาโนติ อตฺโถ. อาตุรรูโปติ ทุกฺขเวทนาภิตุนฺนกาโย. วิคตรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ. วิติณฺณกงฺขนฺติ สพฺพโส สํสยานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ติณฺณวิจิกิจฺฉํ. อโนมปฺนฺติ ปริปุณฺณปฺํ, สพฺพฺุนฺติ อตฺโถ. อกรินฺติ อกาสึ. ตาหนฺติ ตํ อหํ.
เอวํ ตสฺมึ กเถนฺเตเยว พฺราหฺมณสฺส สกลสรีรํ ปีติยา ปริปูริ. โส ตํ ปีตึ ปเวเทนฺโต –
อฺชลิกมฺมสฺส อยมีทิโส วิปาโก;
อหมฺปิ ¶ มุทิตมโน ปสนฺนจิตฺโต,
อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ วชามี’’ติ. – อาห;
ตตฺถ อนภิณฺหปฺปวตฺติตาย อจฺฉรํ ปหริตุํ โยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ, อภูตปุพฺพตาย อพฺภุตํ. อุภเยนปิ วิมฺหยาวหตํเยว ทสฺเสตฺวา ‘‘อหมฺปิ มุทิตมโน ปสนฺนจิตฺโต, อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ วชามี’’ติ อาห.
อถ นํ เทวปุตฺโต สรณคมเน สีลสมาทาเน จ นิโยเชนฺโต –
‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ วชาหิ, ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ ปสนฺนจิตฺโต;
ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;
อมชฺชโป มา จ มุสา ภณาหิ, สเกน ทาเรน จ โหหิ ตุฏฺโ’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห.
๑๒๒๓. ตตฺถ ตเถวาติ ยถา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ พุทฺธํ สรณํ วเชสิ, ตเถว ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ ปสนฺนจิตฺโต ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ สรณํ วชาหิ. ยถา วา ปสนฺนจิตฺโต รตนตฺตยํ สรณํ วเชสิ, ตเถว ‘‘อยํ เอกํสโต ทิฏฺเว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ หิตสุขาวโห’’ติ ปสนฺนจิตฺโต สิกฺขาย อธิสีลสิกฺขาย ปทานิ โกฏฺาสภูตานิ อธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขาย วา อุปายภูตานิ ปฺจสีลานิ อวิโกปนโต จ อสํกิลิสฺสนโต จ อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุ, สมาทาย วตฺตสฺสูติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ เทวปุตฺเตน สรณคมเน สีลสมาทาเน จ นิโยชิโต พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉนฺโต –
‘‘อตฺถกาโมสิ ¶ ¶ เม ยกฺข, หิตกาโมสิ เทวเต;
กโรมิ ตุยฺหํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมา’’ติ. –
คาถํ วตฺวา ตตฺถ ปติฏฺหนฺโต –
‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมฺจาปิ อนุตฺตรํ;
สงฺฆฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;
อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโ’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตมฺปิ สุวิฺเยฺยเมว.
ตโต เทวปุตฺโต ‘‘กตํ มยา พฺราหฺมณสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ, อิทานิ สยเมว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิสฺสตี’’ติ ตตฺเถว อนฺตรธายิ. พฺราหฺมโณปิ โข ภควติ สฺชาตปสาทพหุมาโน เทวตาย จ โจทิยมาโน ‘‘สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิสฺสามี’’ติ วิหาราภิมุโข คจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ เอตฺตกํ กาลํ ตถาคตํ อนุปสงฺกมิตฺวา อชฺช ปุตฺตโสเกน อุปสงฺกมติ, กีทิสี นุ โข ธมฺมเทสนา ภวิสฺสตี’’ติ ตํ อนุพนฺธิ.
พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอวมาห ‘‘สกฺกา นุ โข โภ โคตม กิฺจิ ทานํ อทตฺวา สีลํ วา อรกฺขิตฺวา เกวลํ ตุมฺเหสุ ปสาทมตฺเตน สคฺเค นิพฺพตฺติตุ’’นฺติ. ‘‘นนุ, พฺราหฺมณ, อชฺช ปจฺจูสเวลายํ มฏฺกุณฺฑลินา เทวปุตฺเตน อตฺตโน เทวโลกูปปตฺติการณํ ตุยฺหํ กถิก’’นฺติ ภควา อโวจ. ตสฺมึ ขเณ มฏฺกุณฺฑลีเทวปุตฺโต สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา ทิสฺสมานรูโป วิมานโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ ภควา ตสฺสํ ปริสติ เตน เทวปุตฺเตน กตสุจริตํ กเถตฺวา ปริสาย จิตฺตกลฺลตํ ตฺวา สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ อกาสิ. เทสนาปริโยสาเน เทวปุตฺโต จ พฺราหฺมโณ จ สนฺนิปติตปริสา จาติ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
มฏฺกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เสรีสกวิมานวณฺณนา
สุโณถ ¶ ¶ ¶ ยกฺขสฺส จ วาณิชาน จาติ เสรีสกวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ปรินิพฺพุเต อายสฺมา กุมารกสฺสโป ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ เสตพฺยนครํ สมฺปตฺโต. ตตฺถ ปายาสิราชฺํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ วิปรีตคฺคาหโต วิเวเจตฺวา สมฺมาทสฺสเน ปติฏฺาเปสิ. โส ตโต ปฏฺาย ปฺุปสุโต หุตฺวา สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺโต ตตฺถ อกตปริจยตาย อสกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา จาตุมหาราชิกภวเน สฺุเ เสรีสเก วิมาเน นิพฺพตฺติ.
อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เอโก ขีณาสวตฺเถโร อฺตรสฺมึ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา พหิคาเม เทวสิกํ เอกสฺมึ ปเทเส ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. ตํ ทิสฺวา เอโก โคปาลโก ‘‘อยฺโย สูริยาตเปน กิลมตี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต จตูหิ สิรีสถมฺเภหิ สาขามณฺฑปํ กตฺวา อทาสิ, มณฺฑปสฺส สมีเป สิรีสรุกฺขํ โรเปสีติ จ วทนฺติ. โส กาลํ กตฺวา เตเนว ปฺุกมฺเมน จาตุมหาราชิเกสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุริมกมฺมสฺส สูจกํ วิมานทฺวาเร สิรีสวนํ นิพฺพตฺติ วณฺณคนฺธสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ สพฺพกาลํ อุปโสภมานํ, เตน ตํ วิมานํ ‘‘เสรีสก’’นฺติ ปฺายิตฺถ. โส จ เทวปุตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ยสตฺเถรสฺส จตูสุ วิมลาทีสุ คิหิสหาเยสุ ควมฺปติ นาม หุตฺวา ภควโต ธมฺมเทสนาย อรหตฺเต ปติฏฺิโต ปุพฺพาจิณฺณวเสน ตํ สฺุวิมานํ ทิสฺวา อภิณฺหํ ¶ ทิวาวิหารํ คจฺฉติ.
โส อปรภาเค ปายาสิเทวปุตฺตํ ตตฺถ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, อาวุโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปายาสิราชฺโ อิธูปปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘นนุ ตฺวํ มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโน กถมิธูปปนฺโน’’ติ อาห. อถ นํ ปายาสิเทวปุตฺโต ‘‘อยฺเยนมฺหิ กุมารกสฺสปตฺเถเรน มิจฺฉาทสฺสนโต วิเวจิโต, ปฺุกิริยานํ อสกฺกจฺจการิตาย ปน สฺุเ วิมาเน นิพฺพตฺโต. สาธุ, ภนฺเต, มนุสฺสโลกํ คตกาเล มม ปริชนสฺส อาโรเจถ ¶ ‘ปายาสิราชฺโ อสกฺกจฺจํ ทานํ ทตฺวา สฺุํ เสรีสกวิมานํ อุปปนฺโน, ตุมฺเห ปน สกฺกจฺจํ ปฺุานิ กตฺวา ตตฺรูปปตฺติยา จิตฺตํ ปณิทหถา’’ติ. เถโร ตสฺสานุกมฺปาย ตถา อกาสิ. เตปิ เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ตถา จิตฺตํ ปณิธาย ปฺุานิ กตฺวา เสรีสเก วิมาเน นิพฺพตฺตึสุ. เสรีสกเทวปุตฺตํ ปน ¶ เวสฺสวณมหาราชา มรุภูมิยํ ฉายูทกรหิเต มคฺเค มคฺคปฏิปนฺนานํ มนุสฺสานํ อมนุสฺสปริปนฺถ โมจนตฺถํ มคฺครกฺขกํ เปสิ.
อถ อปเรน สมเยน องฺคมคธวาสิโน วาณิชา สกฏสหสฺสํ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สินฺธุโสวีรเทสํ คจฺฉนฺตา มรุกนฺตาเร ทิวา อุณฺหภเยน มคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา รตฺตึ นกฺขตฺตสฺาย มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ. เต มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา อฺํ ทิสํ อคมํสุ. เตสํ อนฺตเร เอโก อุปาสโก อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน สีลสมฺปนฺโน อรหตฺตปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน มาตาปิตูนํ อุปฏฺานตฺถํ วณิชฺชาย คโต. ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต เสรีสกเทวปุตฺโต สห วิมาเนน อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ทสฺเสตฺวา จ ปน ‘‘กสฺมา ตุมฺเห อิมํ ฉายูทกรหิตํ วาลุกากนฺตารํ ปฏิปนฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. เต จสฺส ตตฺถ อตฺตโน อาคตปฺปการํ กเถสุํ, ตทตฺถทีปนา เทวปุตฺตสฺส วาณิชานฺจ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ. อาทิโต ปน ทฺเว คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปิตา –
‘‘สุโณถ ¶ ยกฺขสฺส จ วาณิชาน จ, สมาคโม ยตฺถ ตทา อโหสิ;
ยถา กถํ อิตริตเรน จาปิ, สุภาสิตํ ตฺจ สุณาถ สพฺเพ.
‘‘โย โส อหุ ราชา ปายาสิ นาม, ภุมฺมานํ สหพฺยคโต ยสสฺสี;
โส โมทมาโนว สเก วิมาเน, อมานุโส มานุเส อชฺฌภาสี’’ติ.
๑๒๒๘-๙. ตตฺถ สุโณถาติ สวนาณตฺติกวจนํ. ยํ มยํ อิทานิ ภณาม, ตํ สุโณถาติ. ยกฺขสฺสาติ เทวสฺส. เทโว หิ มนุสฺสานํ เอกจฺจานํ ¶ เทวานฺจ ปูชนียภาวโต ‘‘ยกฺโข’’ติ วุจฺจติ. อปิจ สกฺโกปิ จตฺตาโร มหาราชาโนปิ เวสฺสวณปาริสชฺชาปิ ปุริโสปิ ‘‘ยกฺโข’’ติ วุจฺจติ. ตถา หิ ‘‘อติพาฬฺหํ โข อยํ ยกฺโข ปมตฺโต วิหรติ, ยํนูนาหํ อิมํ ยกฺขํ สํเวเชยฺย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๙๓) สกฺโก ‘‘ยกฺโข’’ติ วุตฺโต. ‘‘จตฺตาโร ยกฺขา ขคฺคหตฺถา’’ติอาทีสุ มหาราชาโน. ‘‘สนฺติ หิ, ภนฺเต, อุฬารา ยกฺขา ภควโต อปฺปสนฺนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๒๗๖) เวสฺสวณปาริสชฺชา. ‘‘เอตฺตาวตา ยกฺขสฺส สุทฺธี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๔๘๒) ปุริโส. อิธ ปน เวสฺสวณปาริสชฺโช อธิปฺเปโต. วาณิชาน จาติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา วุตฺตํ. สมาคโมติ สโมธานํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ วณฺณุปเถ. ตทาติ ตสฺมึ มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา คมนกาเล. อิตริตเรน จาปีติ อิตรีตรฺจาปิ, อิทํ ยถาติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ ¶ – เสรีสกเทวปุตฺตสฺส วาณิชานฺจ ตทา ยตฺถ สมาคโม อโหสิ, ตํ สุโณถ, ยถา วาปิ เตหิ ¶ อฺมฺํ สุภาสิตํ สุลปิตํ กถํ ปวตฺติตํ, ตฺจ สพฺเพ โอหิตจิตฺตา สุณาถาติ. ภุมฺมานนฺติ ภุมฺมเทวานํ.
อิทานิ ยกฺขสฺส ปุจฺฉาคาถาโย โหนฺติ –
‘‘วงฺเก อรฺเ อมนุสฺสฏฺาเน, กนฺตาเร อปฺโปทเก อปฺปภกฺเข;
สุทุคฺคเม วณฺณุปถสฺส มชฺเฌ, วงฺกํภยา นฏฺมนา มนุสฺสา.
‘‘นยิธ ผลา มูลมยา จ สนฺติ, อุปาทานํ นตฺถิ กุโตธ ภกฺโข;
อฺตฺร ปํสูหิ จ วาลุกาหิ จ, ตตฺตาหิ อุณฺหาหิ จ ทารุณาหิ จ.
‘‘อุชฺชงฺคลํ ตตฺตมิวํ กปาลํ, อนายสํ ปรโลเกน ตุลฺยํ;
ลุทฺทานมาวาสมิทํ ปุราณํ, ภูมิปฺปเทโส อภิสตฺตรูโป.
‘‘อถ ¶ ตุมฺเห เกน วณฺเณน, กิมาสมานา อิมํ ปเทสฺหิ;
อนุปวิฏฺา สหสา สเมจฺจ, โลภา ภยา อถ วา สมฺปมูฬฺหา’’ติ.
๑๒๓๐. ตตฺถ วงฺเกติ สํสยฏฺาเน. ยตฺถ ปวิฏฺานํ ‘‘ชีวิสฺสาม นุ โข, มริสฺสาม นุ โข’’ติ ชีวิเต สํสโย โหติ, ตาทิเส อรฺเ. อมนุสฺสฏฺาเนติ อมนุสฺสานํ ปิสาจาทีนํ สฺจรณฏฺาเน, มนุสฺสานํ วา อโคจรฏฺาเน. กนฺตาเรติ นิรุทเก อิริเณ, กํ ตาเรนฺติ นยนฺติ เอตฺถาติ หิ กนฺตาโร, อุทกํ คเหตฺวา ตริตพฺพฏฺานํ. เตนาห ‘‘อปฺโปทเก’’ติ. อปฺป-สทฺโท เหตฺถ อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปิจฺโฉ อปฺปนิคฺโฆโส’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๒๓; จูฬว. ๔๕๖) วิย. วณฺณุปถสฺส มชฺเฌติ วาลุกากนฺตารมชฺเฌติ อตฺโถ. วงฺกํภยาติ วงฺเกหิ ภีตา. วงฺเกหิ ภยํ เอเตสนฺติ ¶ ‘‘วงฺกภยา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกํ กตฺวา ‘‘วงฺกํภยา’’ติ วุตฺตํ. อิทฺจ วาลุกากนฺตารปเวสนโต ปุพฺเพ เตสํ อุปฺปนฺนภยํ สนฺธาย วุตฺตํ. นฏฺมนาติ มคฺคสติวิปฺปวาเสน นฏฺมานสา, มคฺคมูฬฺหาติ อตฺโถ. มนุสฺสาติ เตสํ อาลปนํ.
๑๒๓๑. อิธาติ อิมสฺมึ มรุกนฺตาเร. ผลาติ อมฺพชมฺพุตาลนาฬิเกราทิผลานิ น สนฺตีติ โยชนา. มูลมยา จาติ มูลานิเยว มูลมยา, วลฺลิกนฺทาทีนิ สนฺธาย วทติ. อุปาทานํ ¶ นตฺถีติ กิฺจาปิ กิฺจิ ภกฺขํ นตฺถิ, อุปาทานํ วา อินฺธนํ, อคฺคิสฺส อินฺธนมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต เกน การเณน อิธ มรุกนฺตาเร ภกฺโข สิยาติ อตฺโถ. ยํ ปน อตฺถิ ตตฺถ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺตฺร ปํสูหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๒๓๒. อุชฺชงฺคลนฺติ ชงฺคลํ วุจฺจติ ลูขธูสโร อนุทโก ภูมิปฺปเทโส, ตํ ปน านํ ชงฺคลโตปิ อุกฺกํเสน ชงฺคลนฺติ อาห ‘‘อุชฺชงฺคล’’นฺติ. เตนาห ‘‘ตตฺตมิวํ กปาล’’นฺติ, ตตฺตํ อโยกปาลสทิสนฺติ อตฺโถ. คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ สานุนาสิกํ กตฺวา วุตฺตํ, ตตฺตมิวอิจฺเจว ทฏฺพฺพํ. อนายสนฺติ นตฺถิ เอตฺถ อาโย สุขนฺติ อนายํ, ตโต เอว ชีวิตํ สียติ ¶ วินาเสตีติ อนายสํ. อถ วา น อายสนฺติ อนายสํ. ปรโลเกนาติ นรเกน ตุลฺยํ. นรกฺหิ สตฺตานํ เอกนฺตานตฺถตาย ปรภูโต ปฏิสตฺตุภูโต โลโกติ วิเสสโต ‘‘ปรโลโก’’ติ วุจฺจติ, สมนฺตโต อโยมยตฺตา อายสฺจ, อิทํ ปน ตทภาวโต อนายสํ, มหโต ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติฏฺานตาย ปรโลกสทิสนฺติ ทสฺเสติ, ‘‘อนสฺสย’’นฺติ จ เกจิ ปนฺติ, สุขสฺส อปฺปติฏฺานภูตนฺติ อตฺโถ. ลุทฺทานมาวาสมิทํ ปุราณนฺติ อิทํ านํ จิรกาลโต ปฏฺาย ลุทฺทานํ ทารุณานํ ปิสาจาทีนํ อาวาสภูตํ. อภิสตฺตรูโปติ ‘‘เอวํ ลูโข ¶ โฆรากาโร โหตู’’ติ โปราเณหิ อิสีหิ สปิตสทิโส, ทินฺนสโป วิยาติ อตฺโถ.
๑๒๓๓. เกน วณฺเณนาติ เกน การเณน. กิมาสมานาติ กึ ปจฺจาสีสนฺตา. หีติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘ปเทสมฺปี’’ติ จ ปนฺติ, อิมมฺปิ นาม ปเทสนฺติ อตฺโถ. สหสา สเมจฺจาติ สหสา อาทีนวานิสํเส อวิจาเรตฺวา สมวาเยน อนุปวิฏฺา สปฺปวิฏฺา. โลภา ภยา อถ วา เกนจิ อนตฺถกาเมน ปโลภิตา โลภโต เกนจิ อมนุสฺสาทินา ปริปาติตา ภยา วา. อถ วา สมฺปมูฬฺหาติ มคฺควิปฺปนฏฺา อิมํ ปเทสํ อนุปวิฏฺาติ โยชนา.
อิทานิ วาณิชา อาหํสุ –
‘‘มคเธสุ องฺเคสุ จ สตฺถวาหา, อาโรปยิตฺวา ปณิยํ ปุถุตฺตํ;
เต ยามเส สินฺธุโสวีรภูมึ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานา.
‘‘ทิวา ปิปาสํนธิวาสยนฺตา, โยคฺคานุกมฺปฺจ สเมกฺขมานา;
เอเตน เวเคน อายาม สพฺเพ, รตฺตึ มคฺคํ ปฏิปนฺนา วิกาเล.
‘‘เต ¶ ¶ ทุปฺปยาตา อปรทฺธมคฺคา, อนฺธากุลา วิปฺปนฏฺา อรฺเ;
สุทุคฺคเม วณฺณุปถสฺส มชฺเฌ, ทิสํ น ชานาม ปมูฬฺหจิตฺตา.
‘‘อิทฺจ ทิสฺวาน อทิฏฺปุพฺพํ, วิมานเสฏฺฺจ ตวฺจ ยกฺข;
ตตุตฺตรึ ชีวิตมาสมานา, ทิสฺวา ปตีตา สุมนา อุทคฺคา’’ติ.
๑๒๓๔. ตตฺถ ¶ มคเธสุ องฺเคสุ จ สตฺถวาหาติ มคธรฏฺเ จ องฺครฏฺเ จ ชาตา สํวฑฺฒา ตํนิวาสิโน สตฺเถ สตฺถสฺส จ วาหนกา สตฺถกา เจว สตฺถสามิกา จ. ปณิยนฺติ ภณฺฑํ. เตติ เต มยํ. ยามเสติ คจฺฉาม. สินฺธุโสวีรภูมินฺติ สินฺธุเทสํ โสวีรเทสฺจ. อุทฺทยนฺติ อานิสํสํ อติเรกลาภํ.
๑๒๓๕. อนธิวาสยนฺตาติ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา. โยคฺคานุกมฺปนฺติ โคณาทีนํ สตฺตานํ อนุคฺคหํ. เอเตน เวเคนาติ อิมินา ชเวน, เยน ตว ทสฺสนโต ปุพฺเพ อายาม อาคตมฺห. รตฺตึ มคฺคํ ปฏิปนฺนาติ รตฺติยํ มคฺคํ ปฏิปนฺนา. วิกาเลติ อกาเล อเวลายํ.
๑๒๓๖. ทุปฺปยาตาติ ทุฏฺุ ปยาตา อปเถ คตา, ตโต เอว อปรทฺธมคฺคา. อนฺธากุลาติ อนฺธา วิย อากุลา, มคฺคชานนสมตฺถสฺส ปฺาจกฺขุโน อภาเวน อนฺธา, ตโต เอว อากุลา, วิปฺปนฏฺา จ มคฺคสมฺมูฬฺหตาย. ทิสนฺติ คนฺตพฺพทิสํ, ยสฺสํ ทิสายํ สินฺธุโสวีรเทโส, ตํ ทิสํ. ปมูฬฺหจิตฺตาติ ทิสาสํสยสุมูฬฺหจิตฺตา.
๑๒๓๗. ตวฺจาติ ตุวฺจ. ยกฺขาติ อาลปนํ. ตตุตฺตรึ ชีวิตมาสมานาติ โย ‘‘อิโต ปรํ อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ ชีวิตสํสโย อุปฺปนฺโน, อิทานิ ตโต อุตฺตริมฺปิ ชีวิตํ อาสีสนฺตา. ทิสฺวาติ ทสฺสนเหตุ. ปตีตาติ ปหฏฺา. สุมนาติ โสมนสฺสปฺปตฺตา. อุทคฺคาติ อุทคฺคาย ปีติยา อุทคฺคจิตฺตา.
เอวํ ¶ วาณิเชหิ อตฺตโน ปวตฺติยา ปกาสิตาย ปุน เทวปุตฺโต ทฺวีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘ปารํ สมุทฺทสฺส อิมฺจ วณฺณุํ, เวตฺตาจรํ สงฺกุปถฺจ มคฺคํ;
นทิโย ¶ ปน ปพฺพตานฺจ ทุคฺคา, ปุถุทฺทิสา คจฺฉถ โภคเหตุ.
‘‘ปกฺขนฺทิยาน ¶ วิชิตํ ปเรสํ, เวรชฺชเก มานุเส เปกฺขมานา;
ยํ โว สุตํ วา อถ วาปิ ทิฏฺํ, อจฺเฉรกํ ตํ โว สุโณม ตาตา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ปารํ สมุทฺทสฺสาติ สมุทฺทสฺส ปรตีรํ, อิมฺจ อีทิสํ, วณฺณุํ วณฺณุปถํ เวตฺตลตา พนฺธิตฺวา อาจริตพฺพโต เวตฺตาจรํ มคฺคํ, สงฺกุเก ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา คนฺตพฺพโต สงฺกุปถํ มคฺคํ, นทิโย ปน จนฺทภาคาทิกา, ปพฺพตานฺจ วิสมปฺปเทสาติ เอวํ ทุคฺคา ปุถุทฺทิสา โภคนิมิตฺตํ คจฺฉถ, เอวํ คจฺฉนฺตา จ ปกฺขนฺทิยาน ปกฺขนฺทิตฺวา อนุปวิสิตฺวา, ปเรสํ ราชูนํ วิชิตํ ตตฺถ เวรชฺชเก วิเทสวาสิเก มนุสฺเส เปกฺขมานา คจฺฉถ, เอวํภูเตหิ โว ตุมฺเหหิ ยํ สุตํ วา อถ วา ทิฏฺํ วา อจฺเฉรกํ อจฺฉริยํ, ตํ โว สนฺติเก ตาตา วาณิชา สุโณมาติ อตฺตโน วิมานสฺส อจฺฉริยภาวํ เตหิ กถาเปตุกาโม ปุจฺฉติ.
เอวํ เทวปุตฺเตน ปุฏฺา วาณิชา อาหํสุ –
‘‘อิโตปิ อจฺเฉรตรํ กุมาร, น โน สุตํ วา อถ วาปิ ทิฏฺํ;
อตีตมานุสกเมว สพฺพํ, ทิสฺวา น ตปฺปาม อโนมวณฺณํ.
‘‘เวหายสํ โปกฺขรฺโ สวนฺติ, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา;
ทุมา จิเม นิจฺจผลูปปนฺนา, อตีว คนฺธา สุรภึ ปวายนฺติ.
‘‘เวฬูริยถมฺภา ¶ ¶ สตมุสฺสิตาเส, สิลาปวาฬสฺส จ อายตํสา;
มสารคลฺลา สหโลหิตงฺคา, ถมฺภา อิเม โชติรสามยาเส.
‘‘สหสฺสถมฺภํ อตุลานุภาวํ, เตสูปริ สาธุมิทํ วิมานํ;
รตนนฺตรํ กฺจนเวทิมิสฺสํ, ตปนียปฏฺเฏหิ จ สาธุฉนฺนํ.
‘‘ชมฺโพนทุตฺตตฺตมิทํ สุมฏฺโ, ปาสาทโสปานผลูปปนฺโน;
ทฬฺโห จ วคฺคุ จ สุสงฺคโต จ, อตีว นิชฺฌานขโม มนฺุโ.
‘‘รตนนฺตรสฺมึ พหุอนฺนปานํ, ปริวาริโต อจฺฉราสงฺคเณน;
มุรชอาลมฺพรตูริยฆุฏฺโ, อภิวนฺทิโตสิ ถุติวนฺทนาย.
‘‘โส ¶ โมทสิ นาริคณปฺปโพธโน, วิมานปาสาทวเร มโนรเม;
อจินฺติโย สพฺพคุณูปปนฺโน, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬินฺยา.
‘‘เทโว นุ อาสิ อุทวาสิ ยกฺโข,
อุทาหุ เทวินฺโท มนุสฺสภูโต;
ปุจฺฉนฺติ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา,
อาจิกฺข โก นาม ตุวํสิ ยกฺโข’’ติ.
๑๒๔๐-๒. ตตฺถ ¶ กุมาราติ ปมวเย ิตตฺตา เทวปุตฺตํ อาลปติ. สพฺพนฺติ เทวปุตฺตํ ตสฺส วิมานปฏิพทฺธฺจ สนฺธาย วทติ. โปกฺขรฺโติ โปกฺขรณิโย. สตมุสฺสิตาเสติ สตรตนุพฺเพธา. สิลาปวาฬสฺสาติ สิลาย ปวาฬสฺส จ, สิลามยา ปวาฬมยาติ อตฺโถ. อายตํสาติ ทีฆํสา. อถ วา อายตา หุตฺวา อฏฺโสฬสทฺวตฺตึสาทิอํสวนฺโต.
๑๒๔๒. เตสูปรีติ ¶ เตสํ ถมฺภานํ อุปริ. สาธุมิทนฺติ สุนฺทรํ อิทํ ตว วิมานํ. รตนนฺตรนฺติ รตนนฺตรวนฺตํ, ภิตฺติถมฺภโสปานาทีสุ นานาวิเธหิ อฺเหิ รตเนหิ ยุตฺตํ. กฺจนเวทิมิสฺสนฺติ สุวณฺณมยาย เวทิกาย สหิตํ ปริกฺขิตฺตํ. ตปนียปฏฺเฏหิ จ สาธุฉนฺนนฺติ ตปนียมเยหิ อเนกรตนมเยหิ จ ฉทเนหิ ตตฺถ ตตฺถ สุฏฺุ ฉาทิตํ.
๑๒๔๔. ชมฺโพนทุตฺตตฺตมิทนฺติ อิทํ ตว วิมานํ เยภุยฺเยน อุตฺตตฺตชมฺพุนทภาสุรํ. สุมฏฺโ ปาสาทโสปานผลูปปนฺโนติ ตสฺส จ โส โส ปเทโส สุมฏฺโ สุฏฺุ มชฺชิโต, เตหิ เตหิ อนนฺตรปาสาเทหิ โสปานวิเสเสหิ รมณีเยหิ ผลเกหิ จ ยุตฺโต. ทฬฺโหติ ถิโร. วคฺคูติ อภิรูโป สมุคฺคโต. สุสงฺคโตติ สุฏฺุ สงฺคตาวยโว อฺมฺานุรูปปาสาทาวยโว. อตีว นิชฺฌานขโมติ ปภสฺสรภาเวปิ อติวิย โอโลกนกฺขโม. มนฺุโติ มโนรโม.
๑๒๔๕. รตนนฺตรสฺมินฺติ รตนมเย, รตนภูเต วา สารภูเต วิมานสฺส อพฺภนฺตเร. พหุอนฺนปานนฺติ เปสลํ ปหูตํ อนฺนฺจ ปานฺจ วิชฺชติ, อุปลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. มุรชอาลมฺพรตูริยฆุฏฺโติ มุทิงฺคานํ อาลมฺพรานํ อวสิฏฺตูริยานฺจ สทฺเทหิ นิจฺจโฆสิโต. อภิวนฺทิโตสีติ นมสฺสิโต, โถมิโต วา อสิ. เตนาห ‘‘ถูติวนฺทนายา’’ติ.
๑๒๔๖. อจินฺติโยติ ¶ อจินฺเตยฺยานุภาโว. นฬินฺยาติ เอวํนามเก กีฬนฏฺาเน ยถา เวสฺสวโณ มหาราชา, เอวํ ตฺวํ โมทสีติ โยชนา.
๑๒๔๗. อาสีติ ¶ อสิ ภวสิ. เทวินฺโทติ สกฺโก เทวราชา. มนุสฺสภูโตติ มนุสฺเสสุ ภูโต มนุสฺสชาติโก. ยกฺโขติ ¶ เทวาทิภาวํ ปุจฺฉิตฺวาปิ ยกฺขภาวํ อาสงฺกนฺตา วทนฺติ.
อิทานิ โส เทวปุตฺโต อตฺตานํ ชานาเปนฺโต –
‘‘เสรีสโก นาม อหมฺหิ ยกฺโข, กนฺตาริโย วณฺณุปถมฺหิ คุตฺโต;
อิมํ ปเทสํ อภิปาลยามิ, วจนกโร เวสฺสวณสฺส รฺโ’’ติ. –
อาห. ตตฺถ อหมฺหี ยกฺโขติ อหํ ยกฺโข อมฺหิ. กนฺตาริโยติ อารกฺขณตฺถํ กนฺตาเร นิยุตฺโต. คุตฺโตติ โคปโก. เตนาห ‘‘อภิปาลยามี’’ติ.
อิทานิ วาณิชา ตสฺส กมฺมาทีนิ ปุจฺฉนฺตา อาหํสุ –
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
ปุจฺฉนฺติ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ มนฺุ’’นฺติ.
ตตฺถ อธิจฺจลทฺธนฺติ อธิจฺจสมุปฺปตฺติกํ, ยทิจฺฉกํ ลทฺธนฺติ อตฺโถ. ปริณามชํ เตติ นิยติสงฺคติภาวปริณตํ, กาลปริณตํ วา. สยํกตนฺติ ตยา สยเมว กตํ, เทวิทฺธิยา ตยา สยเมว นิพฺพตฺติตนฺติ อตฺโถ. อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนนฺติ ตยา อาราธิเตหิ เทเวหิ ปสาทวเสน นิสฺสฏฺํ.
อิทานิ เทวปุตฺโต จตุโรปิ ปกาเร ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฺุเมว อปทิสนฺโต –
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ น หิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ มนฺุ’’นฺติ. –
คาถมาห.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา วาณิชา ปุน ‘‘นาธิจฺจลทฺธ’’นฺติ คาถายํ ปฺุาธิกเมว เต จตุโร ปกาเร อาโรเปตฺวา ปฺุสฺส จ สรูปํ ปุจฺฉึสุ –
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
ปุจฺฉนฺติ ¶ ตํ วาณิชา สตฺถวาหา, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ วตนฺติ วตสมาทานํ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺจริยํ.
ปุน เทวปุตฺโต เต ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺตานํ ยถูปจิตํ ปฺฺุจ ทสฺเสนฺโต –
‘‘มมํ ปายาสีติ อหุ สมฺา, รชฺชํ ยทา การยึ โกสลานํ;
นตฺถิกทิฏฺิ กทริโย ปาปธมฺโม, อุจฺเฉทวาที จ ตทา อโหสึ.
‘‘สมโณ จ โข อาสิ กุมารกสฺสโป, พหุสฺสุโต จิตฺตกถี อุฬาโร;
โส เม ตทา ธมฺมกถํ อภาสิ, ทิฏฺิวิสูกานิ วิโนทยี เม.
‘‘ตาหํ ตสฺส ธมฺมกถํ สุณิตฺวา, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยิสฺสํ;
ปาณาติปาตา วิรโต อโหสึ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยิสฺสํ;
อมชฺชโป โน จ มุสา อภาณึ, สเกน ทาเรน จ อโหสึ ตุฏฺโ.
‘‘ตํ ¶ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เตเหว กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ. –
อาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อถ วาณิชา เทวปุตฺตํ วิมานฺจสฺส ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา อตฺตโน กมฺมผเล สทฺธํ ปเวเทนฺตา –
‘‘สจฺจํ กิราหํสุ นรา สปฺา, อนฺถา วจนํ ปณฺฑิตานํ;
ยหึ ¶ ยหึ คจฺฉติ ปฺุกมฺโม, ตหึ ตหึ โมทติ กามกามี.
‘‘ยหึ ¶ ยหึ โสกปริทฺทโว จ, วโธ จ พนฺโธ จ ปริกฺกิเลโส;
ตหึ ตหึ คจฺฉติ ปาปกมฺโม, น มุจฺจติ ทุคฺคติยา กทาจี’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อโวจุํ. ตตฺถ โสกปริทฺทโวติ โสโก จ ปริเทโว จ. ปริกฺกิเลโสติ วุตฺตา อนตฺถุปฺปตฺติ.
เอวํ เตสุ กเถนฺเตสุเยว วิมานทฺวาเร สิรีสรุกฺขโต ปริปาเกน มุตฺตพนฺธนา ปริปกฺกา สิปาฏิกา ปติ, เตน เทวปุตฺโต สปริชโน โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. ตํ ทิสฺวา วาณิชา –
‘‘สมฺมูฬฺหรูโปว ชโน อโหสิ, อสฺมึ มุหุตฺเต กลลีกโตว;
ชนสฺสิมสฺส ตุยฺหฺจ กุมาร, อปฺปจฺจโย เกน นุ โข อโหสี’’ติ. –
คาถมาหํสุ. ตตฺถ สมฺมูฬฺหรูโปวาติ โสกวเสน สพฺพโส มูฬฺหสภาโว วิย. ชโนติ เทวชโน. อสฺมึ มุหุตฺเตติ อิมสฺมึ มุหุตฺตมตฺเต ¶ . กลลีกโตติ กลลํ วิย กโต, กลลนิสฺสิตอุทกีภูโต วิย อาวิโลติ อธิปฺปาโย. ชนสฺสิมสฺส ตุยฺหฺจาติ อิมสฺส ตว ปริชนสฺส ตุยฺหฺจ. อปฺปจฺจโยติ โทมนสฺสํ.
ตํ สุตฺวา เทวปุตฺโต –
‘‘อิเม จ สิรีสวนา ตาตา, ทิพฺพา คนฺธา สุรภี สมฺปวนฺติ;
เต สมฺปวายนฺติ อิมํ วิมานํ, ทิวา จ รตฺโต จ ตมํ นิหนฺตฺวา.
‘‘อิเมสฺจ โข วสฺสสตจฺจเยน, สิปาฏิกา ผลติ เอกเมกา;
มานุสฺสกํ ¶ วสฺสสตํ อตีตํ, ยทคฺเค กายมฺหิ อิธูปปนฺโน.
‘‘ทิสฺวานหํ วสฺสสตานิ ปฺจ,
อสฺมึ วิมาเน ตฺวาน ตาตา;
อายุกฺขยา ปฺุกฺขยา จวิสฺสํ,
เตเนว โสเกน ปมุจฺฉิโตสฺมี’’ติ. – อาห;
๑๒๕๖. ตตฺถ ¶ สิรีสวนาติ สิรีสวิปินโต. ตาตาติ วาณิเช อาลปติ. อิเม ตุมฺหากํ มยฺหฺจ ปจฺจกฺขภูตา ทิพฺพา คนฺธา สุรภี อติวิย สุคนฺธาเยว สมนฺตโต ปวนฺติ ปวายนฺติ. เต ทิพฺพา คนฺธา เอวํ วายนฺตา อิมํ วิมานํ สมฺปวายนฺติ สมฺมเทว คนฺธํ คาหาเปนฺติ, น เกวลํ สมฺปวายนเมว, อถ โข อตฺตโน ปภาย ตมมฺปิ นิหนฺติ. เตนาห ‘‘ทิวา จ รตฺโต จ ตมํ นิหนฺตฺวา’’ติ.
๑๒๖๐-๖๑. อิเมสนฺติ สิรีสานํ. สิปาฏิกาติ ผลกุฏฺิลิกา. ผลตีติ ปจฺจิตฺวา วณฺฏโต มุจฺจติ, ปุฏเภทํ วา ปตฺวา สิสฺสติ. มานุสฺสกํ วสฺสสตํ อตีตนฺติ ยสฺมา วสฺสสตสฺส อจฺจเยน อิมสฺส สิรีสสฺส สิปาฏิกา ผลติ, อยฺจ ผลิตา, ตสฺมา มยฺหํ มานุสฺสกํ วสฺสสตํ อตีตํ. ยทคฺเค ยโต ปฏฺาย, กายมฺหิ อิธ อิมสฺมึ เทวนิกาเย อุปปนฺโน ¶ นิพฺพตฺโต. มยฺหฺจ เทวคณนาย ปฺจ วสฺสสตานิ อายุ, ตสฺมา ขียติ เม อายูติ โสกวเสน สมฺปมูฬฺโหติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ทิสฺวานหํ วสฺสสตานิ ปฺจ…เป… เตเนว โสเกน ปมุจฺฉิโตสฺมี’’ติ.
อถ นํ วาณิชา สมสฺสาเสนฺโต –
‘‘กถํ นุ โสเจยฺย ตถาวิโธ โส, ลทฺธา วิมานํ อตุลํ จิราย;
เย จาปิ โข อิตฺตรมุปปนฺนา, เต นูน โสเจยฺยุํ ปริตฺตปฺุา’’ติ. –
อาหํสุ. ตตฺถ ¶ ยาทิเสหิ อปฺปายุเกหิ มรณํ ปฏิจฺจ โสจิตพฺพํ สิยา, ตาทิโส ปน เอวํ ทิพฺพานุภาวสมฺปนฺโน นวุติวสฺสสตสหสฺสายุโก กถํ นุ โสเจยฺย, น โสจิตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย.
เทวปุตฺโต ตตฺตเกเนว สมสฺสาเสตฺวา เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต เตสฺจ อุปเทสํ เทนฺโต –
‘‘อนุจฺฉวึ โอวทิยฺจ เมตํ, ยํ มํ ตุมฺเห เปยฺยวาจํ วเทถ;
ตุมฺเห จ โข ตาตา มยานุคุตฺตา, เยหิจฺฉกํ เตน ปเลถ โสตฺถิ’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อนุจฺฉวินฺติ อนุจฺฉวิกํ, ตุมฺหากเมว ตํ ยุตฺตรูปํ. โอวทิยฺจ เมตนฺติ เม มยฺหํ ตุมฺเหหิ โอวทิยํ โอวาทวเสน วตฺตพฺพเมตํ. ยํ ยสฺมา, มํ มยฺหํ, ตุมฺเห ‘‘กถํ นุ โสเจยฺย’’นฺติอาทินา ¶ เปยฺยวาจํ ปิยวจนํ วเทถ. ยํ วา เปยฺยวาจาย วทนํ กถนํ, ตํ ตุมฺหากเมว อนุจฺฉวิกนฺติ โยชนา. อถ วา ยํ ยสฺมา ตุมฺเห เปยฺยวาจํ วเทถ, ตสฺมา อนุจฺฉวิกํ โอวทิยฺจ โอวทิตพฺพํ โอวาทานุรูปํ กาตพฺพฺจ เม มยา กตํ, กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ตุมฺเห จ โข ตาตา’’ติอาทิ. ตตฺถ มยานุคุตฺตาติ อิมสฺมึ อมนุสฺสปริคฺคเห มรุกนฺตาเร ยาว กนฺตาราติกฺกมา มยา อนุคุตฺตา รกฺขิตา, เยนิจฺฉกํ ยถารุจิเตน, โสตฺถึ เขเมน, ปเลถ คจฺฉถาติ อตฺโถ.
อถ วาณิชา กตฺุภาวํ ปกาเสนฺตา –
‘‘คนฺตฺวา ¶ มยํ สินฺธุโสวีรภูมึ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานา;
ยถาปโยคา ปริปุณฺณจาคา, กาหาม เสรีสมหํ อุฬารนฺติ. –
คาถมาหํสุ. ตตฺถ ¶ ยถาปโยคาติ อิทานิ กตปฏิฺานุรูปปโยคา. ปริปุณฺณจาคาติ สมตฺตจาคา, อุฬารสฺส มหสฺส ปริยตฺตปริจฺจาคา. มหนฺติ อุสฺสวปูชํ.
ปุน เทวปุตฺโต มหกรณํ ปฏิกฺขิปนฺโต กตฺตพฺเพสุ จ เต นิโยเชนฺโต –
‘‘มา เจว เสรีสมหํ อกตฺถ, สพฺพฺจ โว ภวิสฺสติ ยํ วเทถ;
ปาปานิ กมฺมานิ วิวชฺชยาถ, ธมฺมานุโยคฺจ อธิฏฺหาถา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ยํ วเทถาติ ยํ ตุมฺเห เขเมน สินฺธุโสวีรเทสปตฺตึ ตตฺถ จ วิปุลํ อุทฺทยํ ลาภํ ปจฺจาสีสนฺตา ‘‘คนฺตฺวา มย’’นฺติอาทีนิ วทถ. สพฺพํ ตํ โว ตุมฺหากํ ตเถว ภวิสฺสติ, ตตฺถ นิกฺกงฺขา โหถ, ตุมฺเห ปน อิโต ปฏฺาย ปาปานิ กมฺมานิ ปาณาติปาตาทีนิ วิวชฺชยาถ ปริวชฺเชถ. ธมฺมานุโยคนฺติ ทานาทิกุสลธมฺมสฺส อนุยฺุชนํ. อธิฏฺหาถาติ อนุสิกฺขถ อิทํ เสรีสกมหนฺติ ทสฺเสติ.
ยํ ปน อุปาสกํ อนุคฺคณฺหนฺโต เตสํ รกฺขาวรณํ กาตุกาโม อโหสิ, ตสฺส คุณํ กิตฺเตตฺวา ตํ เตสํ อุทฺทิสนฺโต อิมา คาถาโย อาห –
‘‘อุปาสโก ¶ อตฺถิ อิมมฺหิ สงฺเฆ, พหุสฺสุโต สีลวตูปปนฺโน;
สทฺโธ จ จาคี จ สุเปสโล จ, วิจกฺขโณ สนฺตุสิโต มุตีมา.
‘‘สฺชานมาโน ¶ น มุสา ภเณยฺย, ปรูปฆาตาย น เจตเยยฺย;
เวภูติกํ เปสุณํ โน กเรยฺย, สณฺหฺจ วาจํ สขิลํ ภเณยฺย.
‘‘สคารโว สปฺปติสฺโส วินีโต, อปาปโก อธิสีเล วิสุทฺโธ;
โส ¶ มาตรํ ปิตรฺจาปิ ชนฺตุ, ธมฺเมน โปเสติ อริยวุตฺติ.
‘‘มฺเ โส มาตาปิตูนํ การณา, โภคานิ ปริเยสติ น อตฺตเหตุ;
มาตาปิตูนฺจ โย อจฺจเยน, เนกฺขมฺมโปโณ จริสฺสติ พฺรหฺมจริยํ.
‘‘อุชู อวงฺโก อสโ อมาโย, น เลสกปฺเปน จ โวหเรยฺย;
โส ตาทิโส สุกตกมฺมการี, ธมฺเม ิโต กินฺติ ลเภถ ทุกฺขํ.
‘‘ตํการณา ปาตุกโตมฺหิ อตฺตนา, ตสฺมา ธมฺมํ ปสฺสถ วาณิชาเส;
อฺตฺร เตนิห ภสฺมี ภเวถ, อนฺธากุลา วิปฺปนฏฺา อรฺเ;
ตํ ขิปฺปมาเนน ลหุํ ปเรน, สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม’’ติ.
๑๒๖๖. ตตฺถ สงฺเฆติ สตฺตสมูเห. วิจกฺขโณติ ตตฺถ ตตฺถ กตฺตพฺพตาย กุสโล. สนฺตุสิโตติ สนฺตุฏฺโ. มุตีมาติ กมฺมสฺสกตาณาทินา อิธโลกปรโลกหิตานํ มุนนโต มุติมา.
๑๒๖๗. สฺชานมาโน น มุสา ภเณยฺยาติ สมฺปชานมุสา น ภาเสยฺย. เวภูติกนฺติ สหิตานํ วินาภาวกรณโต ‘‘เวภูติก’’นฺติ ลทฺธนามํ ปิสุณํ, โน กเรยฺย น วเทยฺย.
๑๒๖๘. สปฺปติสฺโสติ ¶ ปติสฺสโย ครุฏฺานิเยสุ นิวาตวุตฺติกตฺตา โสรจฺจํ, สห ปติสฺเสนาติ สปฺปติสฺโส. อธิสีเลติ อุปาสเกน รกฺขิตพฺพอธิสีลสิกฺขาย. อริยวุตฺตีติ ปริสุทฺธวุตฺติ.
๑๒๖๙. เนกฺขมฺมโปโณติ ¶ ¶ นิพฺพานนินฺโน. จริสฺสติ พฺรหฺมจริยนฺติ ปพฺพชฺชํ สาสนพฺรหฺมจริยํ จริสฺสติ.
๑๒๗๐. เลสกปฺเปนาติ กปฺปิยเลเสน. น จ โวหเรยฺยาติ มายาสาเยฺยวเสน วจนํ น นิจฺฉาเรยฺย. ธมฺเม ิโต กินฺติ ลเภถ ทุกฺขนฺติ เอวํ วุตฺตนเยน ธมฺเม ิโต ธมฺมจารี สมจารี กินฺติ เกน ปกาเรน ทุกฺขํ ลเภถ ปาปุเณยฺย.
๑๒๗๑. ตํการณาติ ตนฺนิมิตฺตํ ตสฺส อุปาสกสฺส เหตุ. ปาตุกโตมฺหิ อตฺตนาติ สยเมว ตุมฺหากํ อหํ ปาตุรโหสึ. ‘‘อตฺตาน’’นฺติปิ ปาโ, มม อตฺตานํ ตุมฺหากํ ปาตฺวากาสินฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา อหํ ธมฺมํ อปจายมาโน ตํ รกฺขนฺโต ตุมฺเหปิ รกฺขามิ, ตสฺมา ธมฺมํ ปสฺสถ ธมฺมเมว จริตพฺพํ กตฺวา โอโลเกถ. อฺตฺร เตนิห ภสฺมี ภเวถาติ เตน อุปาสเกน วินา เจ อาคตา, อิมสฺมึ มรุกนฺตาเร อนาถา อปฺปฏิสรณา ภสฺมภาวํ คจฺเฉยฺยาถ. ขิปฺปมาเนนาติ เอวํ ขิปฺปนฺเตน วมฺภนฺเตน ปีฬนฺเตน. ลหุนฺติ สุกรํ. ปเรนาติ อธิกํ, อฺเน วา. ตสฺมา สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโมติ. โส หิ ขนฺติโสรจฺเจ นิวิฏฺโ เกนจิ กิฺจิ วุตฺโตปิ น ปฏิปฺผรตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ สามฺโต กิตฺติตํ สรูปโต าตุกามา วาณิชา –
‘‘กึ นาม โส กิฺจ กโรติ กมฺมํ,
กึ นามเธยฺยํ กึ ปน ตสฺส โคตฺตํ;
มยมฺปิ นํ ทฏฺุกามมฺห ยกฺข, ยสฺสานุกมฺปาย อิธาคโตสิ;
ลาภา หิ ตสฺส ยสฺส ตุวํ ปิเหสี’’ติ. –
คาถมาหํสุ. ตตฺถ กึ นาม โสติ นามโต โส ชนฺตุ สตฺโต โก นาม. กิฺจ กโรติ กมฺมนฺติ กสิวณิชฺชาทีสุ กีทิสํ กมฺมํ กโรติ. กึ ¶ นามเธยฺยนฺติ มาตาปิตูหิ กตํ ¶ ปน ‘‘ติสฺโส ผุสฺโส’’ติอาทีสุ ตสฺส กึ นามเธยฺยํ, ‘‘ภคฺคโว ภารทฺวาโช’’ติอาทีสุ กึ วา ตสฺส โคตฺตํ. ยสฺส ตุวํ ปิเหสีติ ยํ ตุวํ ปิยายสิ.
อิทานิ เทวปุตฺโต ตํ นามโคตฺตาทิวเสน ทสฺเสนฺโต –
‘‘โย ¶ กปฺปโก สมฺภวนามเธยฺโย,
อุปาสโก โกจฺฉผลูปชีวี;
ชานาถ นํ ตุมฺหากํ เปสิโย โส,
มา โข นํ หีฬิตฺถ สุเปสโล โส’’ติ. –
อาห. ตตฺถ กปฺปโกติ นฺหาปิโต. สมฺภวนามเธยฺโยติ สมฺภโวติ เอวํนาโม. โกจฺฉผลูปชีวีติ โกจฺฉฺจ ผลฺจ อุปนิสฺสาย ชีวนโก. ตตฺถ โกจฺฉํ นาม อาฬกาทิสณฺาปนตฺถํ เกสาทีนํ อุลฺลิขนสาธนํ. เปสิโย เปสนการโก เวยฺยาวจฺจกโร.
อิทานิ วาณิชา ตํ สฺชานิตฺวา อาหํสุ –
‘‘ชานามเส ยํ ตฺวํ ปวเทสิ ยกฺข, น โข นํ ชานาม ส เอทิโสติ;
มยมฺปิ นํ ปูชยิสฺสาม ยกฺข, สุตฺวาน ตุยฺหํ วจนํ อุฬาร’’นฺติ.
ตตฺถ ชานามเสติ ยํ ตฺวํ วเทสิ, ตํ มยํ สรูปโต ชานาม. เอทิโสติ คุณโต ปน ยถา ตยา กิตฺติตํ, เอวํ เอทิโสติ ตํ น โข ชานาม, ยถา ตํ อวิทฺทสุโนติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ เทวปุตฺโต เต อตฺตโน วิมานํ อาโรเปตฺวา อนุสาสนตฺถํ –
‘‘เย เกจิ อิมสฺมึ สตฺเถ มนุสฺสา, ทหรา มหนฺตา อถวาปิ มชฺฌิมา;
สพฺเพว ¶ เต อาลมฺพนฺตุ วิมานํ, ปสฺสนฺตุ ปฺุานํ ผลํ กทริยา’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ มหนฺตาติ วุฑฺฒา. อาลมฺพนฺตูติ อาโรหนฺตุ. กทริยาติ มจฺฉริโน อทานสีลา.
อิทานิ ปริโยสาเน ฉ คาถา ธมฺมสงฺคาหเกหิ วุตฺตา –
‘‘เต ¶ ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, ตํ กปฺปกํ ตตฺถ ปุรกฺขตฺวา;
สพฺเพว เต อาลมฺพึสุ วิมานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺส.
‘‘เต ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยึสุ;
ปาณาติปาตา วิรตา อเหสุํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยึสุ;
อมชฺชปา โน จ มุสา ภณึสุ, สเกน ทาเรน จ อเหสุํ ตุฏฺา.
‘‘เต ตตฺถ สพฺเพว อหํ ปุเรติ, อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทยิตฺวา;
ปกฺกามิ สตฺโถ อนุโมทมาโน, ยกฺขิทฺธิยา อนุมโต ปุนปฺปุนํ.
‘‘คนฺตฺวาน เต สินฺธุโสวีรภูมึ, ธนตฺถิกา อุทฺทยํ ปตฺถยานา;
ยถาปโยคา ปริปุณฺณลาภา, ปจฺจาคมุํ ปาฏลิปุตฺตมกฺขตํ.
‘‘คนฺตฺวาน เต สงฺฆรํ โสตฺถิวนฺโต, ปุตฺเตหิ ทาเรหิ สมงฺคิภูตา;
อานนฺที วิตฺตา สุมนา ปตีตา, อกํสุ เสรีสมหํ อุฬารํ;
เสรีสกํ เต ปริเวณํ มาปยึสุ.
‘‘เอตาทิสา ¶ ¶ สปฺปุริสาน เสวนา, มหตฺถิกา ธมฺมคุณาน เสวนา;
เอกสฺส อตฺถาย อุปาสกสฺส, สพฺเพว สตฺตา สุขิตา อเหสุ’’นฺติ.
๑๒๗๖. ตตฺถ อหํ ปุเรติ อหํ ปุริมํ อหํ ปุริมนฺติ อหมหํกราติ อตฺโถ. ‘‘เต ตตฺถ สพฺเพวา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘สพฺเพว เต’’ติ วจนํ ‘‘สพฺเพว เต ยถา วิมานสฺส อารุหเน อุสฺสุกฺกชาตา อเหสุํ, ตถา สพฺเพว ตํ อารุหึสุ, น กสฺสจิ อารุหเน อนฺตราโย อโหสี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสาติ ‘‘มสกฺกสาร’’นฺติ จ ตาวตึสภวนํ วุจฺจติ, สพฺพํ วา เทวภวนํ, อิธ ปน สกฺกภวนํ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติ.
๑๒๗๗-๘. อถ เต วาณิชา วิมานํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย ตสฺส อานุภาเวน โสตฺถินา อิจฺฉิตํ เทสํ อคมํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘เต ตตฺถ สพฺเพวา’’ติอาทิ. ตตฺถ อนุมโต ปกฺกามิ สตฺโถ ยกฺขิทฺธิยา ปุนปฺปุนํ อนุโมทมาโนติ โยชนา. เกน ปน อนุมโตติ? ยกฺเขนาติ ปากโฏยมตฺโถ.
๑๒๗๙. ยถาปโยคาติ ยถาอชฺฌาสยํ กตปโยคา. ปริปุณฺณลาภาติ สมิทฺธลาภา. อกฺขตนฺติ ¶ อนุปทฺทุตํ ปาฏลิปุตฺตํ. อกฺขตนฺติ วา อนาพาธํ อนุปฺปีฬํ, อนนฺตราเยนาติ อตฺโถ.
๑๒๘๐. สงฺฆรนฺติ สกํ เคหํ. โสตฺถิวนฺโตติ โสตฺถิภาเวน ยุตฺตา เขมิโน. อานนฺทีติอาทีหิ จตูหิ ปเทหิ โสมนสฺสิตภาวเมว วทติ. เสรีสกํ เต ปริเวณํ มาปยึสูติ กตฺุตาย ตฺวา ปฏิสฺสวโมจนตฺถฺจ เทวปุตฺตสฺส นาเมน เสรีสกํ นาม ปริจฺเฉทวเสน เวณิยโต เปกฺขิตพฺพโต ปริเวณํ ปาสาทกูฏาคารรตฺติฏฺานาทิสมฺปนฺนํ ¶ ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺกยุตฺตํ อาวาสํ อกํสุ.
๑๒๘๑. เอตาทิสาติ ¶ เอทิสี, เอวํ อนตฺถปฏิพาหินี อตฺถสาธิกา จ. มหตฺถิกาติ มหาปโยชนา มหานิสํสา. ธมฺมคุณานนฺติ อวิปรีตคุณานํ. เอกสฺส สตฺตสฺส หิตตฺถํ สพฺเพว สตฺตา สพฺเพ เอว เต สตฺถปริยาปนฺนา สตฺตา, สุขิตา สุขปฺปตฺตา เขมปฺปตฺตา อเหสุํ.
สมฺภโว ปน อุปาสโก ปายาสิสฺส เทวปุตฺตสฺส เตสฺจ วาณิชานํ วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺตํ คาถาพนฺธํ สุตนิยาเมเนว อุคฺคเหตฺวา เถรานํ อาโรเจสิ. ปายาสิเทวปุตฺโต อายสฺมโต สมฺภวตฺเถรสฺส กเถสีติ อปเร. ตํ ยสตฺเถรปฺปมุขา มหาเถรา ทุติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปสุํ. สมฺภโว ปน อุปาสโก มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
เสรีสกวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สุนิกฺขิตฺตวิมานวณฺณนา
อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานนฺติ สุนิกฺขิตฺตวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อุปคโต. ตสฺมิฺจ ขเณ อฺตโร เทวปุตฺโต อตฺตโน วิมานทฺวาเร ิโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ ทิสฺวา สฺชาตคารวพหุมาโน อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ.
โส กิร อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สรีรธาตุโย ปกฺขิปิตฺวา โยชนิเก กนกถูเป จ กเต จตสฺโส ปริสา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺผธูปาทีหิ เจติเย ¶ ปูชํ กโรนฺติ, ตตฺถ อฺตโร อุปาสโก อฺเสุ ปุปฺผปูชํ กตฺวา คเตสุ เตหิ ปูชิตฏฺาเน ทุนฺนิกฺขิตฺตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา ตตฺเถว ตานิ สมฺมเทว เปนฺโต สนฺนิเวสวเสน ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ¶ วิภตฺติวิเสสยุตฺตํ ปุปฺผปูชํ อกาสิ. กตฺวา จ ปน เอตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺโต สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ตํ ปฺุํ หทเย เปสิ.
โส ¶ อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส อานุภาเวน ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, มหานุภาโว มหา จสฺส ปริวาโร อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิฺจ ขเณ อฺตโร เทวปุตฺโต…เป… อฏฺาสี’’ติ. อถ นํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ยถาลทฺธสมฺปตฺติกิตฺตนมุเขน กตสุจริตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –
‘‘อุจฺจมิทํ มณิถูณํ วิมานํ, สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนานิ;
กูฏาคารา สตฺตสตา อุฬารา, เวฬุริยถมฺภา รุจกตฺถตา สุภา.
‘‘ตตฺถจฺฉสิ ปิวสิ ขาทสิ จ, ทิพฺพา จ วีณา ปวทนฺติ วคฺคุํ;
ทิพฺพา รสา กามคุเณตฺถ ปฺจ, นาริโย จ นจฺจนฺติ สุวณฺณฉนฺนา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทว มหานุภาว, มนุสฺสภูโต กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
โสปิ ตสฺส อตฺตโน กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ กเถสิ. ตํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา อาหํสุ –
‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;
ปฺหํ ปุฏฺโ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’.
‘‘ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ¶ มาลํ สุนิกฺขิปิตฺวา, ปติฏฺเปตฺวา สุคตสฺส ถูเป;
มหิทฺธิโก จมฺหิ มหานุภาโว, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต.
‘‘เตน ¶ ¶ เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูโต ยมหํ อกาสึ;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาโว, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๒๘๗. ตตฺถ ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มาลนฺติ เจติเย ปูชากรณฏฺาเน นิรนฺตรฏฺปนาทินา รจนาวิเสเสน อฏฺเปตฺวา ยถานิกฺขิตฺตตาย น สุฏฺุ นิกฺขิตฺตํ, วาเตน วา ปหริตฺวา ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ปุปฺผํ. สุนิกฺขิปิตฺวาติ สุฏฺุ นิกฺขิปิตฺวา รจนาวิเสเสน ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ กตฺวา นิกฺขิปิย. ปติฏฺเปตฺวาติ วิภตฺติวิเสสาทิวเสน ปุปฺผํ ปติฏฺาเปตฺวา. ตํ วา ปุปฺผํ นิกฺขิปนฺโต สตฺถุ เจติยํ อุทฺทิสฺส มม สนฺตาเน กุสลธมฺมํ ปติฏฺาเปตฺวาติ เอวํ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ เทวปุตฺเตน อตฺตโน สุจริตกมฺเม ปกาสิเต เถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อาคนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ นิเวเทสิ. ภควา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตมหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สุนิกฺขิตฺตวิมานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
เอกาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส สตฺตมสฺส
สุนิกฺขิตฺตวคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ ปุริสวิมานวณฺณนา.
นิคมนกถา
เทวตานํ วิมานาทิ-สมฺปตฺตึ ตสฺส การณํ;
ปกาสยนฺตี สตฺตานํ, สพฺพโลกหิตาวหา.
อปฺปกานมฺปิ การานํ, ยา วิภาเวติ เทสนา;
อุฬารผลตํ จิตฺต-เขตฺตสมฺปตฺติโยคโต.
ยํ กถาวตฺถุกุสลา, สุปริฺาตวตฺถุกา;
วิมานวตฺถุอิจฺเจว, สงฺคายึสุ มเหสโย.
ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺกถานยํ;
สนฺนิสฺสาย สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยา.
ยา ¶ ตตฺถ ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
ปกาสนา ปรมตฺถ-ทีปนี นาม นามโต.
สมฺปตฺตา ปรินิฏฺานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;
สา สตฺตรสมตฺตาย, ปาฬิยา ภาณวารโต.
อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;
ปฺุํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํ.
โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;
สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโน.
จิรํ ¶ ติฏฺตุ โลกสฺมึ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;
ตสฺมึ สคารวา นิจฺจํ, โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโน.
สมฺมา ¶ วสฺสตุ กาเลน, เทโวปิ ชคตีปติ;
สทฺธมฺมนิรโต โลกํ, ธมฺเมเนว ปสาสตูติ.
อิติ พทรติตฺถวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาเลน
กตาย
ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺกถาย
วิมานวตฺถุอตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิมานวตฺถุ-อฏฺกถา สมตฺตา.