📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เปตวตฺถุ-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ ¶ นาถํ, เยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํ.
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
วนฺทนาชนิตํ ¶ ปฺุํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
เปเตหิ จ กตํ กมฺมํ, ยํ ยํ ปุริมชาติสุ;
เปตภาวาวหํ ตํ ตํ, เตสฺหิ ผลเภทโต.
ปกาสยนฺตี พุทฺธานํ, เทสนา ยา วิเสสโต;
สํเวคชนนี กมฺม-ผลปจฺจกฺขการินี.
เปตวตฺถูติ นาเมน, สุปริฺาตวตฺถุกา;
ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ, สงฺคายึสุ มเหสโย.
ตสฺส สมฺมาวลมฺพิตฺวา, โปราณฏฺกถานยํ;
ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ, วิภาเวนฺโต วิเสสโต.
สุวิสุทฺธํ ¶ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํ.
ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;
สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม, นิสามยถ สาธโวติ.
ตตฺถ ¶ เปตวตฺถูติ เสฏฺิปุตฺตาทิกสฺส ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส เปตภาวเหตุภูตํ กมฺมํ, ตสฺส ปน ปกาสนวเสน ปวตฺโต ‘‘เขตฺตูปมา อรหนฺโต’’ติอาทิกา ปริยตฺติธมฺโม อิธ ‘‘เปตวตฺถู’’ติ อธิปฺเปโต.
ตยิทํ เปตวตฺถุ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต – อิทฺหิ เปตวตฺถุ ทุวิเธน ปวตฺตํ อฏฺุปฺปตฺติวเสน, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน จ. ตตฺถ ยํ อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตํ, ตํ ภควตา ภาสิตํ, อิตรํ นารทตฺเถราทีหิ ปุจฺฉิตํ เตหิ เตหิ เปเตหิ ภาสิตํ. สตฺถา ปน ยสฺมา นารทตฺเถราทีหิ ตสฺมึ ตสฺมึ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน อาโรจิเต ตํ ¶ ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตสฺมา สพฺพมฺเปตํ เปตวตฺถุ สตฺถารา ภาสิตเมว นาม ชาตํ. ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก หิ สตฺถริ ตตฺถ ตตฺถ ราชคหาทีสุ วิหรนฺเต เยภุยฺเยน ตาย ตาย อฏฺุปฺปตฺติยา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน สตฺตานํ กมฺมผลปจฺจกฺขกรณาย ตํ ตํ เปตวตฺถุ เทสนารุฬฺหนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ สาธารณโต วิสฺสชฺชนา. อสาธารณโต ปน ตสฺส ตสฺส วตฺถุสฺส อตฺถวณฺณนายเมว อาคมิสฺสติ.
ตํ ปเนตํ เปตวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ.
‘‘ทฺวาสีติ ¶ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. (เถรคา. ๑๐๒๗) –
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ, ภาณวารโต จตุภาณวารมตฺตํ, วคฺคโต – อุรควคฺโค อุพฺพริวคฺโค จูฬวคฺโค มหาวคฺโคติ จตุวคฺคสงฺคหํ. เตสุ ปมวคฺเค ทฺวาทส วตฺถูนิ, ทุติยวคฺเค ¶ เตรส วตฺถูนิ, ตติยวคฺเค ทส วตฺถูนิ, จตุตฺถวคฺเค โสฬส วตฺถูนีติ วตฺถุโต เอกปฺาสวตฺถุปฏิมณฺฑิตํ. ตสฺส วคฺเคสุ อุรควคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ เขตฺตูปมเปตวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ ‘‘เขตฺตูปมา อรหนฺโต’’ติ อยํ คาถา อาทิ.
๑. อุรควคฺโค
๑. เขตฺตูปมเปตวตฺถุวณฺณนา
ตํ ¶ ปเนตํ วตฺถุํ ภควา ราชคเห วิหรนฺโต เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป อฺตรํ เสฏฺิปุตฺตเปตํ อารพฺภ กเถสิ. ราชคเห กิร อฺตโร อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค ปหูตวิตฺตูปกรโณ อเนกโกฏิธนสนฺนิจโย เสฏฺิ อโหสิ. ตสฺส มหาธนสมฺปนฺนตาย ‘‘มหาธนเสฏฺิ’’ตฺเวว สมฺา อโหสิ. เอโกว ปุตฺโต อโหสิ, ปิโย มนาโป. ตสฺมึ วิฺุตํ ปตฺเต มาตาปิตโร เอวํ จินฺเตสุํ – ‘‘อมฺหากํ ปุตฺตสฺส ทิวเส ทิวเส สหสฺสํ สหสฺสํ ปริพฺพยํ กโรนฺตสฺส วสฺสสเตนาปิ อยํ ธนสนฺนิจโย ปริกฺขยํ น คมิสฺสติ, กึ อิมสฺส สิปฺปุคฺคหณปริสฺสเมน, อกิลนฺตกายจิตฺโต ยถาสุขํ โภเค ปริภฺุชตู’’ติ สิปฺปํ น สิกฺขาเปสุํ. วยปฺปตฺเต ปน กุลรูปโยพฺพนวิลาสสมฺปนฺนํ กามาภิมุขํ ธมฺมสฺาวิมุขํ กฺํ อาเนสุํ. โส ตาย สทฺธึ อภิรมนฺโต ธมฺเม จิตฺตมตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา, สมณพฺราหฺมณคุรุชเนสุ อนาทโร หุตฺวา, ธุตฺตชนปริวุโต รชฺชมาโน ปฺจกามคุเณ รโต คิทฺโธ โมเหน อนฺโธ หุตฺวา กาลํ วีตินาเมตฺวา, มาตาปิตูสุ กาลกเตสุ นฏนาฏกคายกาทีนํ ยถิจฺฉิตํ เทนฺโต ธนํ วินาเสตฺวา นจิรสฺเสว ¶ ปาริชฺุปฺปตฺโต หุตฺวา, อิณํ คเหตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปุน อิณมฺปิ อลภิตฺวา อิณายิเกหิ โจทิยมาโน เตสํ อตฺตโน เขตฺตวตฺถุฆราทีนิ ทตฺวา, กปาลหตฺโถ ภิกฺขํ จริตฺวา ภฺุชนฺโต ตสฺมึเยว นคเร อนาถสาลายํ วสติ.
อถ นํ เอกทิวสํ โจรา สมาคตา เอวมาหํสุ – ‘‘อมฺโภ ปุริส, กึ ตุยฺหํ อิมินา ทุชฺชีวิเตน, ตรุโณ ตฺวมสิ ¶ ถามชวพลสมฺปนฺโน, กสฺมา หตฺถปาทวิกโล วิย อจฺฉสิ? เอหิ อมฺเหหิ สห โจริกาย ปเรสํ สนฺตกํ คเหตฺวา สุเขน ชีวิกํ กปฺเปหี’’ติ. โส ‘‘นาหํ โจริกํ กาตุํ ชานามี’’ติ อาห. โจรา ‘‘มยํ ตํ สิกฺขาเปม, เกวลํ ตฺวํ อมฺหากํ วจนํ กโรหี’’ติ อาหํสุ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เตหิ สทฺธึ อคมาสิ. อถ เต โจรา ตสฺส หตฺเถ มหนฺตํ มุคฺครํ ทตฺวา สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ฆรํ ปวิสนฺโต ตํ สนฺธิมุเข เปตฺวา อาหํสุ – ‘‘สเจ อิธ อฺโ โกจิ อาคจฺฉติ, ตํ อิมินา มุคฺคเรน ปหริตฺวา เอกปฺปหาเรเนว มาเรหี’’ติ. โส อนฺธพาโล หิตาหิตํ อชานนฺโต ปเรสํ อาคมนเมว โอโลเกนฺโต ตตฺถ อฏฺาสิ ¶ . โจรา ปน ฆรํ ปวิสิตฺวา คยฺหูปคํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ฆรมนุสฺเสหิ าตมตฺตาว อิโต จิโต จ ปลายึสุ. ฆรมนุสฺสา อุฏฺหิตฺวา สีฆํ สีฆํ ธาวนฺตา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตา ตํ ปุริสํ สนฺธิทฺวาเร ิตํ ทิสฺวา ‘‘หเร ทุฏฺโจรา’’ติ คเหตฺวา หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ โปเถตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร สนฺธิสุเข คหิโต’’ติ. ราชา ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทาเปหี’’ติ นครคุตฺติกํ อาณาเปสิ. ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นครคุตฺติโก ตํ คาหาเปตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธาเปตฺวา รตฺตวณฺณวิรฬมาลาพนฺธกณฺํ อิฏฺกจุณฺณมกฺขิตสีสํ วชฺฌปหฏเภริเทสิตมคฺคํ รถิกาย รถิกํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ วิจราเปตฺวา กสาหิ ตาเฬนฺโต อาฆาตนาภิมุขํ เนติ. ‘‘อยํ อิมสฺมึ นคเร วิลุมฺปมานกโจโร คหิโต’’ติ โกลาหลํ อโหสิ.
เตน จ สมเยน ตสฺมึ นคเร สุลสา นาม นครโสภินี ปาสาเท ิตา วาตปานนฺตเรน โอโลเกนฺตี ตํ ตถา นียมานํ ทิสฺวา ปุพฺเพ เตน กตปริจยา ‘‘อยํ ปุริโส อิมสฺมึเยว นคเร มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิทานิ เอวรูปํ อนตฺถํ อนยพฺยสนํ ปตฺโต’’ติ ตสฺส การฺุํ ¶ อุปฺปาเทตฺวา จตฺตาโร โมทเก ปานียฺจ เปเสสิ. นครคุตฺติกสฺส จ อาโรจาเปสิ – ‘‘ตาว อยฺโย อาคเมตุ, ยาวายํ ¶ ปุริโส อิเม โมทเก ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิสฺสตี’’ติ.
อเถตสฺมึ อนฺตเร อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ตสฺส พฺยสนปฺปตฺตึ ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตมานโส – ‘‘อยํ ปุริโส อกตปฺุโ กตปาโป, เตนายํ นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, มยิ ปน คเต โมทเก จ ปานียฺจ ทตฺวา ภุมฺมเทเวสุ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ยํนูนาหํ อิมสฺส อวสฺสโย ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปานียโมทเกสุ อุปนียมาเนสุ ตสฺส ปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. โส เถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘กึ เม อิทาเนว อิเมหิ มาริยมานสฺส โมทเกหิ ขาทิเตหิ, อิทํ ปน ปรโลกํ คจฺฉนฺตสฺส ปาเถยฺยํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โมทเก จ ปานียฺจ เถรสฺส ทาเปสิ. เถโร ตสฺส ปสาทสํวฑฺฒนตฺถํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตถารูเป าเน นิสีทิตฺวา โมทเก ปริภฺุชิตฺวา ปานียฺจ ปิวิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ปน ปุริโส โจรฆาตเกหิ อาฆาตนํ เนตฺวา สีสจฺเฉทํ ปาปิโต อนุตฺตเร ปฺุกฺเขตฺเต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเร กเตน ปฺุเน อุฬาเร เทวโลเก นิพฺพตฺตนารโหปิ ยสฺมา ‘‘สุลสํ อาคมฺม มยา อยํ เทยฺยธมฺโม ลทฺโธ’’ติ สุลสาย คเตน สิเนเหน มรณกาเล จิตฺตํ อุปกฺกิลิฏฺํ อโหสิ. ตสฺมา หีนกายํ อุปปชฺชนฺโต ปพฺพตคหนสมฺภูเต สนฺทจฺฉาเย มหานิคฺโรธรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
โส ¶ กิร สเจ ปมวเย กุลวํสฏฺปเน อุสฺสุกฺกํ อกริสฺส, ตสฺมึเยว นคเร เสฏฺีนํ อคฺโค อภวิสฺส, มชฺฌิมวเย มชฺฌิโม, ปจฺฉิมวเย ปจฺฉิโม. สเจ ปน ปมวเย ปพฺพชิโต อภวิสฺส, อรหา อภวิสฺส, มชฺฌิมวเย สกทาคามี อนาคามี วา อภวิสฺส, ปจฺฉิมวเย โสตาปนฺโน อภวิสฺส. ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปน อิตฺถิธุตฺโต สุราธุตฺโต ทุจฺจริตนิรโต อนาทริโก หุตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพสมฺปตฺติโต ปริหายิตฺวา มหาพฺยสนํ ปตฺโตติ วทนฺติ.
อถ ¶ โส อปเรน สมเยน สุลสํ อุยฺยานคตํ ทิสฺวา สฺชาตกามราโค อนฺธการํ มาเปตฺวา ตํ อตฺตโน ภวนํ เนตฺวา สตฺตาหํ ตาย ¶ สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ, อตฺตานฺจสฺสา อาโรเจสิ. ตสฺสา มาตา ตํ อปสฺสนฺตี โรทมานา อิโต จิโต จ ปริพฺภมติ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อยฺโย มหาโมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก มหานุภาโว ตสฺสา คตึ ชาเนยฺย, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาห. สา ‘‘สาธุ อยฺโย’’ติ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. เถโร ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส เวฬุวนมหาวิหาเร ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต ปริสปริยนฺเต ปสฺสิสฺสสี’’ติ อาห. อถ สุลสา ตํ เทวปุตฺตํ อโวจ – ‘‘อยุตฺตํ มยฺหํ ตว ภวเน วสนฺติยา, อชฺช สตฺตโม ทิวโส, มม มาตา มํ อปสฺสนฺตี ปริเทวโสกสมาปนฺนา ภวิสฺสติ, สาธุ มํ, เทว, ตตฺเถว เนหี’’ติ. โส ตํ เนตฺวา เวฬุวเน ภควติ ธมฺมํ เทเสนฺเต ปริสปริยนฺเต เปนฺตฺวา อทิสฺสมานรูโป อฏฺาสิ.
ตโต มหาชโน สุลสํ ทิสฺวา เอวมาห – ‘‘อมฺม สุลเส, ตฺวํ เอตฺตกํ ทิวสํ กุหึ คตา? ตว มาตา ตฺวํ อปสฺสนฺตี ปริเทวโสกสมาปนฺนา อุมฺมาทปฺปตฺตา วิย ชาตา’’ติ. สา ตํ ปวตฺตึ มหาชนสฺส อาจิกฺขิ. มหาชเนน จ ‘‘กถํ โส ปุริโส ตถาปาปปสุโต อกตกุสโล เทวูปปตฺตึ ปฏิลภตี’’ติ วุตฺเต สุลสา ‘‘มยา ทาปิเต โมทเก ปานียฺจ อยฺยสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ทตฺวา เตน ปฺุเน เทวูปปตฺตึ ปฏิลภตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา มหาชโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิ – ‘‘อรหนฺโต นาม อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, เยสุ อปฺปโกปิ กโต กาโร สตฺตานํ เทวูปปตฺตึ อาวหตี’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิ. ภิกฺขู ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. ตโต ภควา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา –
‘‘เขตฺตูปมา อรหนฺโต, ทายกา กสฺสกูปมา;
พีชูปมํ เทยฺยธมฺมํ, เอตฺโต นิพฺพตฺตเต ผลํ.
‘‘เอตํ ¶ ¶ พีชํ กสี เขตฺตํ, เปตานํ ทายกสฺส จ;
ตํ เปตา ปริภฺุชนฺติ, ทาตา ปฺุเน วฑฺฒติ.
‘‘อิเธว ¶ กุสลํ กตฺวา, เปเต จ ปฏิปูชิย;
สคฺคฺจ กมติฏฺานํ, กมฺมํ กตฺวาน ภทฺทก’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
๑. ตตฺถ เขตฺตูปมาติ ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ ตายติ มหปฺผลภาวกรเณน รกฺขตีติ เขตฺตํ, สาลิพีชาทีนํ วิรุหนฏฺานํ. ตํ อุปมา เอเตสนฺติ เขตฺตูปมา, เกทารสทิสาติ อตฺโถ. อรหนฺโตติ ขีณาสวา. เต หิ กิเลสารีนํ สํสารจกฺกสฺส อรานฺจ หตตฺตา, ตโต เอว อารกตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา จ ‘‘อรหนฺโต’’ติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ยถา เขตฺหิ ติณาทิโทสรหิตํ สฺวาภิสงฺขตพีชมฺหิ วุตฺเต อุตุสลิลาทิปจฺจยนฺตรูเปตํ กสฺสกสฺส มหปฺผลํ โหติ, เอวํ ขีณาสวสนฺตาโน โลภาทิโทสรหิโต สฺวาภิสงฺขเต เทยฺยธมฺมพีเช วุตฺเต กาลาทิปจฺจยนฺตรสหิโต ทายกสฺส มหปฺผโล โหติ. เตนาห ภควา ‘‘เขตฺตูปมา อรหนฺโต’’ติ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส อยํ ตสฺส เสขาทีนมฺปิ เขตฺตภาวาปฏิกฺเขปโต.
ทายกาติ จีวราทีนํ ปจฺจยานํ ทาตาโร ปริจฺจชนกา, เตสํ ปริจฺจาเคน อตฺตโน สนฺตาเน โลภาทีนํ ปริจฺจชนกา เฉทนกา, ตโต วา อตฺตโน สนฺตานสฺส โสธกา, รกฺขกา จาติ อตฺโถ. กสฺสกูปมาติ กสฺสกสทิสา. ยถา กสฺสโก สาลิเขตฺตาทีนิ กสิตฺวา ยถากาลฺจ วุตฺตุทกทานนีหรณนิธานรกฺขณาทีหิ อปฺปมชฺชนฺโต อุฬารํ วิปุลฺจ สสฺสผลํ ปฏิลภติ, เอวํ ทายโกปิ อรหนฺเตสุ เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ปาริจริยาย จ อปฺปมชฺชนฺโต อุฬารํ วิปุลฺจ ทานผลํ ปฏิลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทายกา กสฺสกูปมา’’ติ.
พีชูปมํ เทยฺยธมฺมนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, พีชสทิโส เทยฺยธมฺโมติ อตฺโถ. อนฺนปานาทิกสฺส หิ ทสวิธสฺส ทาตพฺพวตฺถุโน เอตํ นามํ. เอตฺโต นิพฺพตฺตเต ผลนฺติ เอตสฺมา ทายกปฏิคฺคาหกเทยฺยธมฺมปริจฺจาคโต ¶ ทานผลํ นิพฺพตฺตติ เจว อุปฺปชฺชติ จ, จิรตรปพนฺธวเสน ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยสฺมา ปริจฺจาคเจตนาภิสงฺขตสฺส อนฺนปานาทิวตฺถุโน ภาโว, น อิตรสฺส, ตสฺมา ‘‘พีชูปมํ เทยฺยธมฺม’’นฺติ เทยฺยธมฺมคฺคหณํ กตํ. เตน เทยฺยธมฺมาปเทเสน ¶ เทยฺยธมฺมวตฺถุวิสยาย ปริจฺจาคเจตนายเยว พีชภาโว ทฏฺพฺโพ. สา หิ ปฏิสนฺธิอาทิปฺปเภทสฺส ¶ ตสฺส นิสฺสยารมฺมณปฺปเภทสฺส จ ผลสฺส นิปฺผาทิกา, น เทยฺยธมฺโมติ.
๒. เอตํ พีชํ กสี เขตฺตนฺติ ยถาวุตฺตํ พีชํ, ยถาวุตฺตฺจ เขตฺตํ, ตสฺส พีชสฺส ตสฺมึ เขตฺเต วปนปโยคสงฺขาตา กสิ จาติ อตฺโถ. เอตํ ตยํ เกสํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เปตานํ ทายกสฺส จา’’ติ. ยทิ ทายโก เปเต อุทฺทิสฺส ทานํ เทติ, เปตานฺจ ทายกสฺส จ, ยทิ น เปเต อุทฺทิสฺส ทานํ เทติ, ทายกสฺเสว เอตํ พีชํ เอสา กสิ เอตํ เขตฺตํ อุปการาย โหตีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตํ อุปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ เปตา ปริภฺุชนฺติ, ทาตา ปฺุเน วฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตํ เปตา ปริภฺุชนฺตีติ ทายเกน เปเต อุทฺทิสฺส ทาเน ทินฺเน ยถาวุตฺตเขตฺตกสิพีชสมฺปตฺติยา อนุโมทนาย จ ยํ เปตานํ อุปกปฺปติ, ตํ ทานผลํ เปตา ปริภฺุชนฺติ. ทาตา ปฺุเน วฑฺฒตีติ ทาตา ปน อตฺตโน ทานมยปฺุนิมิตฺตํ เทวมนุสฺเสสุ โภคสมฺปตฺติอาทินา ปฺุผเลน อภิวฑฺฒติ. ปฺุผลมฺปิ หิ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ปฺุนฺติ วุจฺจติ.
๓. อิเธว กุสลํ กตฺวาติ อนวชฺชสุขวิปากฏฺเน กุสลํ เปตานํ อุทฺทิสนวเสน ทานมยํ ปฺุํ อุปจินิตฺวา อิเธว อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. เปเต จ ปฏิปูชิยาติ เปเต อุทฺทิสฺส ทาเนน สมฺมาเนตฺวา อนุภุยฺยมานทุกฺขโต เต โมเจตฺวา. เปเต หิ อุทฺทิสฺส ทิยฺยมานํ ทานํ เตสํ ปูชา นาม โหติ. เตนาห – ‘‘อมฺหากฺจ กตา ปูชา’’ติ (เป. ว. ๑๘), ‘‘เปตานํ ปูชา จ กตา อุฬารา’’ติ (เป. ว. ๒๕) จ. ‘‘เปเต จา’’ติ จ-สทฺเทน ¶ ‘‘ปิโย จ โหติ มนาโป, อภิคมนีโย จ โหติ วิสฺสาสนีโย, ภาวนีโย จ โหติ ครุกาตพฺโพ, ปาสํโส จ โหติ กิตฺตนีโย วิฺูน’’นฺติ เอวมาทิเก ทิฏฺธมฺมิเก ทานานิสํเส สงฺคณฺหาติ. สคฺคฺจ กมติ านํ, กมฺมํ กตฺวาน ภทฺทกนฺติ กลฺยาณํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทิพฺเพหิ อายุอาทีหิ ทสหิ าเนหิ สุฏฺุ อคฺคตฺตา ‘‘สคฺค’’นฺติ ลทฺธนามํ กตปฺุานํ นิพฺพตฺตนฏฺานํ เทวโลกํ กมติ อุปปชฺชนวเสน อุปคจฺฉติ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘กุสลํ กตฺวา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘กมฺมํ กตฺวาน ภทฺทก’’นฺติ วจนํ ‘‘เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค วิย ปตฺติทานวเสน ทานธมฺมปริจฺจาโคปิ ทานมยกุสลกมฺมเมวา’’ติ ทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เปตาติ อรหนฺโต อธิปฺเปตา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ‘‘เปตา’’ติ ขีณาสวานํ อาคตฏฺานสฺเสว อภาวโต, พีชาทิภาวสฺส จ ทายกสฺส วิย ¶ เตสํ อยุชฺชมานตฺตา, เปตโยนิกานํ ยุชฺชมานตฺตา จ. เทสนาปริโยสาเน เทวปุตฺตํ สุลสฺจ อาทึ กตฺวา จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
เขตฺตูปมเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สูกรมุขเปตวตฺถุวณฺณนา
กาโย เต สพฺพโสวณฺโณติ อิทํ สตฺถริ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป วิหรนฺเต อฺตรํ สูกรมุขเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน เอโก ภิกฺขุ กาเยน ¶ สฺโต อโหสิ, วาจาย อสฺโต, ภิกฺขู อกฺโกสติ ปริภาสติ. โส กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต, เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ตโต จวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหสมีเป คิชฺฌกูฏปพฺพตปาเท ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ขุปฺปิปาสาภิภูโต เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, มุขํ สูกรมุขสทิสํ. อถายสฺมา นารโท คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วสนฺโต ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ตํ เปตํ ทิสฺวา เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘กาโย เต สพฺพโสวณฺโณ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา;
มุขํ เต สูกรสฺเสว, กึ กมฺมมกรี ปุเร’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ กาโย เต สพฺพโสวณฺโณติ ตว กาโย เทโห สพฺโพ สุวณฺณวณฺโณ อุตฺตตฺตกนกสนฺนิโภ. สพฺพา โอภาสเต ทิสาติ ตสฺส ปภาย สพฺพาปิ ทิสา สมนฺตนฺโต โอภาสติ วิชฺโชตติ. โอภาสเตติ วา อนฺโตคธโหตุอตฺถมิทํ ปทนฺติ ‘‘เต กาโย สพฺพโสวณฺโณ สพฺพา ทิสา โอภาเสติ วิชฺโชเตตี’’ติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มุขํ ¶ เต สูกรสฺเสวาติ มุขํ ปน เต สูกรสฺส วิย, สูกรมุขสทิสํ ตว มุขนฺติ อตฺโถ. กึ กมฺมมกรี ปุเรติ ‘‘ตฺวํ ปุพฺเพ อตีตชาติยํ กีทิสํ กมฺมํ อกาสี’’ติ ปุจฺฉติ.
เอวํ เถเรน โส เปโต กตกมฺมํ ปุฏฺโ คาถาย วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘กาเยน สฺโต อาสึ, วาจายาสิมสฺโต;
เตน เมตาทิโส วณฺโณ, ยถา ปสฺสสิ นารทา’’ติ. –
อาห ¶ . ตตฺถ กาเยน สฺโต อาสินฺติ กายิเกน สํยเมน สํยโต กายทฺวาริเกน สํวเรน สํวุโต อโหสึ. วาจายาสิมสฺโตติ ¶ วาจาย อสฺโต วาจสิเกน อสํวเรน สมนฺนาคโต อโหสึ. เตนาติ เตน อุภเยน สํยเมน อสํยเมน จ. เมติ มยฺหํ. เอตาทิโส วณฺโณติ เอทิโส. ยถา ตฺวํ, นารท, ปจฺจกฺขโต ปสฺสสิ, เอวรูโป, กาเยน มนุสฺสสณฺาโน สุวณฺณวณฺโณ, มุเขน สูกรสทิโส อาสินฺติ โยชนา. วณฺณสทฺโท หิ อิธ ฉวิยํ สณฺาเน จ ทฏฺพฺโพ.
เอวํ เปโต เถเรน ปุจฺฉิโต ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตเมว การณํ กตฺวา เถรสฺส โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ตํ ตฺยาหํ นารท พฺรูมิ, สามํ ทิฏฺมิทํ ตยา;
มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ตนฺติ ตสฺมา. ตฺยาหนฺติ เต อหํ. นารทาติ เถรํ อาลปติ. พฺรูมีติ กเถมิ. สามนฺติ สยเมว. อิทนฺติ อตฺตโน สรีรํ สนฺธาย วทติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยสฺมา, ภนฺเต นารท, อิทํ มม สรีรํ คลโต ปฏฺาย เหฏฺา มนุสฺสสณฺานํ, อุปริ สูกรสณฺานํ, ตยา ปจฺจกฺขโตว ทิฏฺํ, ตสฺมา เต อหํ โอวาทวเสน วทามีติ. กินฺติ เจติ อาห ‘‘มากาสิ มุขสา ปาปํ, มา โข สูกรมุโข อหู’’ติ. ตตฺถ มาติ ปฏิเสเธ นิปาโต. มุขสาติ มุเขน. โขติ อวธารเณ, วาจาย ปาปกมฺมํ มากาสิ มา กโรหิ. มา ¶ โข สูกรมุโข อหูติ อหํ วิย สูกรมุโข มา อโหสิเยว. สเจ ปน ตฺวํ มุขโร หุตฺวา วาจาย ปาปํ กเรยฺยาสิ, เอกํเสน สูกรมุโข ภเวยฺยาสิ, ตสฺมา มากาสิ มุขสา ปาปนฺติ ผลปฏิเสธนมุเขนปิ เหตุเมว ปฏิเสเธติ.
อถายสฺมา นารโท ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต จตุปริสมชฺเฌ นิสินฺนสฺส สตฺถุโน ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา, ‘‘นารท, ปุพฺเพว มยา ¶ โส สตฺโถ ทิฏฺโ’’ติ วตฺวา อเนกาการโวการํ วจีทุจฺจริตสนฺนิสฺสิตํ อาทีนวํ, วจีสุจริตปฏิสํยุตฺตฺจ อานิสํสํ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา สมฺปตฺตปริสาย สาตฺถิกา อโหสีติ.
สูกรมุขเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปูติมุขเปตวตฺถุวณฺณนา
ทิพฺพํ ¶ สุภํ ธาเรสิ วณฺณธาตุนฺติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต กลนฺทกนิวาเป อฺตรํ ปูติมุขเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ทฺเว กุลปุตฺตา ตสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลาจารสมฺปนฺนา สลฺเลขวุตฺติโน อฺตรสฺมึ คามกาวาเส สมคฺควาสํ วสึสุ. อถ อฺตโร ปาปชฺฌาสโย เปสฺุาภิรโต ภิกฺขุ เตสํ วสนฏฺานํ อุปคฺฉิ. เถรา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา วสนฏฺานํ ทตฺวา ทุติยทิวเส ตํ คเหตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา เต ทิสฺวา เตสุ เถเรสุ อติวิย ปรมนิปจฺจการํ กตฺวา ยาคุภตฺตาทีหิ ปฏิมาเนสุํ. โส วิหารํ ปวิสิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สุนฺทโร วตายํ โคจรคาโม, มนุสฺสา จ สทฺธา ปสนฺนา, ปณีตปณีตํ ปิณฺฑปาตํ เทนฺติ, อยฺจ วิหาโร ฉายูทกสมฺปนฺโน, สกฺกา เม อิธ สุเขน วสิตุํ. อิเมสุ ปน ภิกฺขูสุ อิธ วสนฺเตสุ มยฺหํ ผาสุวิหาโร น ภวิสฺสติ, อนฺเตวาสิกวาโส วิย ภวิสฺสติ. หนฺทาหํ อิเม อฺมฺํ ภินฺทิตฺวา ยถา น ปุน อิธ วสิสฺสนฺติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ.
อเถกทิวสํ ¶ มหาเถเร ทฺวินฺนมฺปิ โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ ปวิฏฺเ เปสุณิโก ภิกฺขุ โถกํ กาลํ วีตินาเมตฺวา มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถเรน ‘‘กึ, อาวุโส, วิกาเล อาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘อาม, ภนฺเต กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อาวุโส’’ติ เถเรน อนฺุาโต อาห – ‘‘เอโส, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ¶ สหายกตฺเถโร สมฺมุขา มิตฺโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ปรมฺมุขา สปตฺโต วิย อุปวทตี’’ติ. ‘‘กึ กเถตี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘สุณาถ, ภนฺเต, ‘เอโส มหาเถโร สโ มายาวี กุหโก มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปตี’ติ ตุมฺหากํ อคุณํ กเถตี’’ติ อาห. ‘‘มา, อาวุโส, เอวํ ภณิ, น โส ภิกฺขุ เอวํ มํ อุปวทิสฺสติ, คิหิกาลโต ปฏฺาย มม สภาวํ ชานาติ ‘เปสโล กลฺยาณสีโล’’’ติ. ‘‘สเจ, ภนฺเต, ตุมฺเห อตฺตโน วิสุทฺธจิตฺตตาย เอวํ จินฺเตถ, ตํ ตุมฺหากํเยว อนุจฺฉวิกํ, มยฺหํ ปน เตน สทฺธึ เวรํ นตฺถิ, กสฺมา อหํ เตน อวุตฺตํ ‘วุตฺต’นฺติ วทามิ. โหตุ, กาลนฺตเรน สยเมว ชานิสฺสถา’’ติ อาห. เถโรปิ ปุถุชฺชนภาวโทเสน ทฺเวฬฺหกจิตฺโต ‘‘เอวมฺปิ สิยา’’ติ สาสงฺกหทโย หุตฺวา โถกํ สิถิลวิสฺสาโส อโหสิ. โส พาโล ปมํ มหาเถรํ ปริภินฺทิตฺวา อิตรมฺปิ เถนํ วุตฺตนเยเนว ปริภินฺทิ. อถ เต อุโภปิ เถรา ทุติยทิวเส อฺมฺํ อนาลปิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตมาทาย อตฺตโน วสนฏฺาเนเยว ¶ ปริภฺุชิตฺวา สามีจิมตฺตมฺปิ อกตฺวา ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิตฺวา วิภาตาย จ รตฺติยา อฺมฺํ อนาโรเจตฺวาว ยถาผาสุกฏฺานํ อคมํสุ.
เปสุณิกํ ปน ภิกฺขุํ ปริปุณฺณมโนรถํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ มนุสฺสา ทิสฺวา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, เถรา กุหึ คตา’’ติ? โส อาห – ‘‘สพฺพรตฺตึ อฺมฺํ กลหํ กตฺวา มยา ‘มา กลหํ กโรถ, สมคฺคา โหถ, กลโห นาม อนตฺถาวโห อายติทุกฺขุปฺปาทโก อกุสลสํวตฺตนิโก, ปุริมกาปิ กลเหน มหตา หิตา ปริภฏฺา’ติอาทีนิ วุจฺจมานาปิ มม วจนํ อนาทิยิตฺวา ปกฺกนฺตา’’ติ. ตโต มนุสฺสา ‘‘เถรา ตาว คจฺฉนฺตุ, ตุมฺเห ปน อมฺหากํ อนุกมฺปาย อิเธว อนุกฺกณฺิตฺวา วสถา’’ติ ยาจึสุ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต กติปาเหน จินฺเตสิ – ‘‘มยา สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ภิกฺขู ¶ อาวาสโลเภน ปริภินฺนา, พหุํ วต มยา ปาปกมฺมํ ปสุต’’นฺติ ¶ พลววิปฺปฏิสาราภิภูโต โสกเวเคน คิลาโน หุตฺวา นจิเรเนว กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติ.
อิตเร ทฺเว สหายกตฺเถรา ชนปทจาริกํ จรนฺตา อฺตรสฺมึ อาวาเส สมาคนฺตฺวา อฺมฺํ สมฺโมทิตฺวา เตน ภิกฺขุนา วุตฺตํ เภทวจนํ อฺมฺสฺส อาโรเจตฺวา ตสฺส อภูตภาวํ ตฺวา สมคฺคา หุตฺวา อนุกฺกเมน ตเมว อาวาสํ ปจฺจาคมึสุ. มนุสฺสา ทฺเว เถเร ทิสฺวา หฏฺตุฏฺา สฺชาตโสมนสฺสา หุตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหึสุ. เถรา จ ตตฺเถว วสนฺตา สปฺปายอาหารลาเภน สมาหิตจิตฺตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
เปสุณิโก ภิกฺขุ เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจฺจิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหสฺส อวิทูเร ปูติมุขเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, มุขโต ปน ปุฬวกา นิกฺขมิตฺวา อิโต จิโต จ มุขํ ขาทนฺติ, ตสฺส ทูรมฺปิ โอกาสํ ผริตฺวา ทุคฺคนฺธํ วายติ. อถายสฺมา นารโท คิชฺฌกูฏปพฺพตา โอโรหนฺโต ตํ ทิสฺวา –
‘‘ทิพฺพํ สุภํ ธาเรสิ วณฺณธาตุํ, เวหายสํ ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข;
มุขฺจ เต กิมโย ปูติคนฺธํ, ขาทนฺติ กึ กมฺมมกาสิ ปุพฺเพ’’ติ. –
อิมาย คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ ทิวิ ภวํ เทวตฺตภาวปริยาปนฺนํ. อิธ ปน ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพํ. สุภนฺติ โสภนํ, สุนฺทรภาวํ วา. วณฺณธาตุนฺติ ฉวิวณฺณํ. ธาเรสีติ วหสิ ¶ . เวหายสํ ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเขติ เวหายสสฺิเต อนฺตลิกฺเข ติฏฺสิ. เกจิ ปน ‘‘วิหายสํ ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข’’ติ ปาํ วตฺวา วิหายสํ โอภาเสนฺโต อนฺตลิกฺเข ติฏฺสีติ วจนเสเสน อตฺถํ ¶ วทนฺติ. ปูติคนฺธนฺติ กุณปคนฺธํ, ทุคฺคนฺธนฺติ อตฺโถ. กึ กมฺมมกาสิ ปุพฺเพติ ปรมทุคฺคนฺธํ เต มุขํ กิมโย ขาทนฺติ, กาโย จ สุวณฺณวณฺโณ, กีทิสํ นาม กมฺมํ เอวรูปสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตํ ปุพฺเพ ตฺวํ อกาสีติ ปุจฺฉิ.
เอวํ ¶ เถเรน โส เปโต อตฺตนา กตกมฺมํ ปุฏฺโ ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘สมโณ อหํ ปาโปติทุฏฺวาโจ, ตปสฺสิรูโป มุขสา อสฺโต;
ลทฺธา จ เม ตมสา วณฺณธาตุ, มุขฺจ เม เปสุณิเยน ปูตี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สมโณ อหํ ปาโปติ อหํ ลามโก สมโณ ปาปภิกฺขุ อโหสึ. อติทุฏฺวาโจติ อติทุฏฺวจโน, ปเร อติกฺกมิตฺวา ลงฺฆิตฺวา วตฺตา, ปเรสํ คุณปริธํสกวจโนติ อตฺโถ. ‘‘อติทุกฺขวาโจ’’ติ วา ปาโ, อติวิย ผรุสวจโน มุสาวาทเปสฺุาทิวจีทุจฺจริตนิรโต. ตปสฺสิรูโปติ สมณปติรูปโก. มุขสาติ มุเขน. ลทฺธาติ ปฏิลทฺธา. จ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เมติ มยา. ตปสาติ พฺรหฺมจริเยน. เปสุณิเยนาติ ปิสุณวาจาย. ปุตีติ ปูติคนฺธํ.
เอวํ โส เปโต อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขิตฺวา อิทานิ เถรสฺส โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ตยิทํ ตยา นารท สามํ ทิฏฺํ,
อนุกมฺปกา เย กุสลา วเทยฺยุํ;
มา เปสุณํ มา จ มุสา อภาณิ,
ยกฺโข ตุวํ โหหิสิ กามกามี’’ติ. –
โอสานคาถมาห. ตตฺถ ¶ ตยิทนฺติ ตํ อิทํ มม รูปํ. อนุกมฺปกา เย กุสลา วเทยฺยุนฺติ เย อนุกมฺปนสีลา การุณิกา ปรหิตปฏิปตฺติยํ กุสลา นิปุณา พุทฺธาทโย ยํ วเทยฺยุํ, ตเทว วทามีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตํ โอวาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มา เปสุณํ มา จ มุสา อภาณิ, ยกฺโข ตุวํ โหหิสิ กามกามี’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – เปสุณํ ปิสุณวจนํ มุสา จ มา อภาณิ ¶ มา กเถหิ. ยทิ หิ ตฺวํ มุสาวาทํ ปิสุณวาจฺจ ปหาย วาจาย สฺโต ภเวยฺยาสิ, ยกฺโข วา เทโว วา เทวฺตโร วา ตฺวํ ภวิสฺสสิ, กามํ กามิตพฺพํ อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ ¶ ปฏิลภิตฺวา ตตฺถ กามนสีโล ยถาสุขํ อินฺทฺริยานํ ปริจรเณน อภิรมณสีโลติ.
ตํ สุตฺวา เถโร ตโต ราชคหํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา สมฺปตฺตปริสาย สาตฺถิกา อโหสีติ.
ปูติมุขเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปิฏฺธีตลิกเปตวตฺถุวณฺณนา
ยํ กิฺจารมฺมณํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน ทานํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร คหปติโน ธีตุ ธีตาย ทาริกาย ธาติ ปิฏฺธีตลิกํ อทาสิ ‘‘อยํ เต ธีตา, อิมํ คเหตฺวา กีฬสฺสู’’ติ. สา ตตฺถ ธีตุสฺํ อุปฺปาเทสิ. อถสฺสา เอกทิวสํ ตํ คเหตฺวา กีฬนฺติยา ปมาเทน ปติตฺวา ภิชฺชิ. ตโต ทาริกา ‘‘มม ธีตา มตา’’ติ ปโรทิ. ตํ โรทนฺตึ โกจิปิ เคหชโน สฺาเปตุํ นาสกฺขิ. ตสฺมิฺจ สมเย สตฺถา อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน เคเห ปฺตฺเต อาสเน นิสินฺโน โหติ, มหาเสฏฺิ จ ภควโต ¶ สมีเป นิสินฺโน อโหสิ. ธาติ ตํ ทาริกํ คเหตฺวา เสฏฺิสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เสฏฺิ ตํ ทิสฺวา ‘‘กิสฺสายํ ทาริกา โรทตี’’ติ อาห. ธาติ ตํ ปวตฺตึ เสฏฺิสฺส อาโรเจสิ. เสฏฺิ ตํ ทาริกํ องฺเก นิสีทาเปตฺวา ‘‘ตว ธีตุทานํ ทสฺสามี’’ติ สฺาเปตฺวา สตฺถุ อาโรเจสิ – ‘‘ภนฺเต, มม นตฺตุธีตรํ ปิฏฺธีตลิกํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทาตุกาโม, ตํ เม ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สฺวาตนาย อธิวาเสถา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
อถ ภควา ทุติยทิวเส ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ เสฏฺิสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต –
‘‘ยํ กิฺจารมฺมณํ กตฺวา, ทชฺชา ทานํ อมจฺฉรี;
ปุพฺพเปเต จ อารพฺภ, อถ วา วตฺถุเทวตา.
‘‘จตฺตาโร ¶ ¶ จ มหาราเช, โลกปาเล ยสสฺสิเน;
กุเวรํ ธตรฏฺฺจ, วิรูปกฺขํ วิรูฬฺหกํ;
เต เจว ปูชิตา โหนฺติ, ทายกา จ อนิปฺผลา.
‘‘น หิ รุณฺณํ วา โสโก วา, ยา จฺา ปริเทวนา;
น ตํ เปตสฺส อตฺถาย, เอวํ ติฏฺนฺติ าตโย.
‘‘อยฺจ โข ทกฺขิณา ทินฺนา, สงฺฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา;
ทีฆรตฺตํ หิตายสฺส, านโส อุปกปฺปตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
๑๐. ตตฺถ ยํ กิฺจารมฺมณํ กตฺวาติ มงฺคลาทีสุ อฺตรํ ยํ กิฺจิ อารพฺภ อุทฺทิสฺส. ทชฺชาติ ทเทยฺย. อมจฺฉรีติ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวาสหนลกฺขณสฺส มจฺเฉรสฺส อภาวโต อมจฺฉรี, ปริจฺจาคสีโล มจฺฉริยโลภาทิจิตฺตมลํ ทูรโต กตฺวา ทานํ ทเทยฺยาติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพเปเต จ อารพฺภาติ ปุพฺพเกปิ เปเต อุทฺทิสฺส. วตฺถุเทวตาติ ฆรวตฺถุอาทีสุ อธิวตฺถา เทวตา อารพฺภาติ โยชนา. อถ วาติ อิมินา อฺเปิ เทวมนุสฺสาทิเก เย เกจิ อารพฺภ ทานํ ทเทยฺยาติ ทสฺเสติ.
๑๑. ตตฺถ เทเวสุ ตาว เอกจฺเจ ปากเฏ เทเว ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร จ มหาราเช’’ติ วตฺวา ปุน เต ¶ นามโต คณฺหนฺโต ‘‘กุเวร’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กุเวรนฺติ เวสฺสวณํ. ธตรฏฺนฺติอาทีนิ เสสานํ ติณฺณํ โลกปาลานํ นามานิ. เต เจว ปูชิตา โหนฺตีติ เต จ มหาราชาโน ปุพฺพเปตวตฺถุเทวตาโย จ อุทฺทิสนกิริยาย ปฏิมานิกา โหนฺติ. ทายกา จ อนิปฺผลาติ เย ทานํ เทนฺติ, เต ทายกา จ ปเรสํ อุทฺทิสนมตฺเตน น นิปฺผลา, อตฺตโน ทานผลสฺส ภาคิโน เอว โหนฺติ.
๑๒. อิทานิ ‘‘เย อตฺตโน าตีนํ มรเณน โรทนฺติ ปริเทวนฺติ โสจนฺติ, เตสํ ตํ นิรตฺถกํ, อตฺตปริตาปนมตฺตเมวา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ รุณฺณํ วา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ รุณฺณนฺติ รุทิตํ อสฺสุโมจนํ น หิ กาตพฺพนฺติ ¶ วจนเสโส. โสโกติ โสจนํ จิตฺตสนฺตาโป, อนฺโตนิชฺฌานนฺติ อตฺโถ. ยา จฺา ปริเทวนาติ ยา จ รุณฺณโสกโต อฺา ปริเทวนา, ‘‘กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทิวาจาวิปฺปลาโป, โสปิ น กาตพฺโพติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ ¶ . น ตํ เปตสฺส อตฺถายาติ ยสฺมา รุณฺณํ วา โสโก วา ปริเทวนา วาติ สพฺพมฺปิ ตํ เปตสฺส กาลกตสฺส อตฺถาย อุปการาย น โหติ, ตสฺมา น หิ ตํ กาตพฺพํ, ตถาปิ เอวํ ติฏฺนฺติ าตโย อวิทฺทสุโนติ อธิปฺปาโย.
๑๓. เอวํ รุณฺณาทีนํ นิรตฺถกภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยา ปุพฺพเปตาทิเก อารพฺภ ทายเกน สงฺฆสฺส ทกฺขิณา ทินฺนา, ตสฺสา สาตฺถกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยฺจ โข ทกฺขิณา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อยนฺติ ทายเกน ตํ ทินฺนํ ทานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต วทติ. จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน ยถา รุณฺณาทิ เปตสฺส น กสฺสจิ อตฺถาย โหติ, น เอวมยํ, อยํ ปน ทกฺขิณา ทีฆรตฺตํ หิตายสฺส โหตีติ วกฺขมานเมว วิเสสํ โชเตติ. โขติ อวธารเณ. ทกฺขิณาติ ทานํ. สงฺฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตาติ อนุตฺตเร ปฺุกฺเขตฺเต ¶ สงฺเฆ สุฏฺุ ปติฏฺิตา. ทีฆรตฺตํ หิตายสฺสาติ อสฺส เปตสฺส จิรกาลํ หิตาย อตฺถาย. านโส อุปกปฺปตีติ ตงฺขณฺเว นิปฺผชฺชติ, น กาลนฺตเรติ อตฺโถ. อยฺหิ ตตฺถ ธมฺมตา – ยํ เปเต อุทฺทิสฺส ทาเน ทินฺเน เปตา เจ อนุโมทนฺติ, ตาวเทว ตสฺส ผเลน เปตา ปริมุจฺจนฺตีติ.
เอวํ ภควา ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ เปเต อุทฺทิสฺส ทานาภิรตมานสํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ปุนทิวเส เสฏฺิภริยา อวเสสา จ าตกา เสฏฺึ อนุวตฺตนฺตา เอวํ เตมาสมตฺตํ มหาทานํ ปวตฺเตสุํ. อถ ราชา ปเสนทิ โกสโล ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, ภิกฺขู มาสมตฺตํ มม ฆรํ นาคมึสู’’ติ ปุจฺฉิ. สตฺถารา ตสฺมึ การเณ กถิเต ราชาปิ เสฏฺึ อนุวตฺตนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสิ, ตํ ทิสฺวา นาครา ราชานํ อนุวตฺตนฺตา มาสมตฺตํ มหาทานํ ปวตฺเตสุํ. เอวํ มาสทฺวยํ ปิฏฺธีตลิกมูลกํ มหาทานํ ปวตฺเตสุนฺติ.
ปิฏฺธีตลิกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ติโรกุฏฺฏเปตวตฺถุวณฺณนา
ติโรกุฏฺเฏสุ ¶ ติฏฺนฺตีติ อิทํ สตฺถา ราชคเห วิหรนฺโต สมฺพหุเล เปเต อารพฺภ กเถสิ.
ตตฺรายํ วิตฺถารกถา – อิโต ทฺวานวุติกปฺเป กาสิ นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ ชยเสโน นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส สิริมา นาม เทวี. ตสฺสา กุจฺฉิยํ ผุสฺโส นาม โพธิสตฺโต ¶ นิพฺพตฺติตฺวา อนุปุพฺเพน สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. ชยเสโน ราชา ‘‘มม ปุตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ชาโต, มยฺหเมว พุทฺโธ, มยฺหํ ธมฺโม, มยฺหํ สงฺโฆ’’ติ มมตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สพฺพกาลํ สยเมว อุปฏฺหติ, น อฺเสํ โอกาสํ เทติ.
ภควโต กนิฏฺภาตโร เวมาติกา ตโย ภาตโร จินฺเตสุํ – ‘‘พุทฺธา ¶ นาม สพฺพโลก หิตตฺถาย อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกสฺเสว อตฺถาย. อมฺหากฺจ ปิตา อฺเสํ โอกาสํ น เทติ. กถํ นุ โข มยํ ลเภยฺยาม ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ ภิกฺขุสงฺฆฺจา’’ติ? เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘หนฺท มยํ กิฺจิ อุปายํ กโรมา’’ติ. เต ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วิย การาเปสุํ. ตโต ราชา ‘‘ปจฺจนฺโต กุปิโต’’ติ สุตฺวา ตโยปิ ปุตฺเต ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ เปเสสิ. เต คนฺตฺวา วูปสเมตฺวา อาคตา. ราชา ตุฏฺโ วรํ อทาสิ ‘‘ยํ อิจฺฉถ, ตํ คณฺหถา’’ติ. เต ‘‘มยํ ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ อิจฺฉามา’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘เอตํ เปตฺวา อฺํ คณฺหถา’’ติ อาห. เต ‘‘มยํ อฺเน อนตฺถิกา’’ติ อาหํสุ. เตน หิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา คณฺหถาติ. เต สตฺต วสฺสานิ ยาจึสุ. ราชา น อทาสิ. เอวํ ‘‘ฉ, ปฺจ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ, สตฺต มาเส, ฉ, ปฺจ, จตฺตาโร’’ติ วตฺวา ยาว เตมาสํ ยาจึสุ. ตทา ราชา ‘‘คณฺหถา’’ติ อทาสิ.
เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘อิจฺฉาม มยํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เตมาสํ อุปฏฺาตุํ, อธิวาเสตุ โน, ภนฺเต, ภควา อิมํ เตมาสํ วสฺสาวาส’’นฺติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. เต ตโย อตฺตโน ชนปเท นิยุตฺตกปุริสสฺส เลขํ เปเสสุํ ‘‘อิมํ เตมาสํ อมฺเหหิ ภควา อุปฏฺาตพฺโพ, วิหารํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ ภควโต อุปฏฺานสมฺภารํ สมฺปาเทหี’’ติ. โส สพฺพํ สมฺปาเทตฺวา ปฏิเปเสสิ. เต ¶ กาสายวตฺถนิวตฺถา หุตฺวา ปุริสสหสฺเสหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหมานา ชนปทํ เนตฺวา วิหารํ นิยฺยาเตตฺวา วสฺสํ วสาเปสุํ.
เตสํ ภณฺฑาคาริโก เอโก คหปติปุตฺโต สปชาปติโก สทฺโธ อโหสิ ปสนฺโน. โส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานวตฺตํ สกฺกจฺจํ อทาสิ. ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส ตํ คเหตฺวา ชานปเทหิ เอกาทสมตฺเตหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ สกฺกจฺจเมว ทานํ ปวตฺตาเปสิ. ตตฺถ เกจิ ชานปทา ปฏิหตจิตฺตา อเหสุํ. เต ทานสฺส อนฺตรายํ กตฺวา เทยฺยธมฺมํ อตฺตนา ขาทึสุ, ภตฺตสาลฺจ อคฺคินา ทหึสุ. ปวาริตา ราชปุตฺตา ภควโต สกฺการํ กตฺวา ¶ ภควนฺตํ ปุรกฺขตฺวา ปิตุ สนฺติกเมว ปจฺจาคมึสุ. ตตฺถ คนฺตฺวา ภควา ปรินิพฺพายิ. ราชปุตฺตา จ ชนปเท ¶ นิยุตฺตกปุริโส จ ภณฺฑาคาริโก จ อนุปุพฺเพน กาลํ กตฺวา สทฺธึ ปริสาย สคฺเค อุปฺปชฺชึสุ, ปฏิหตจิตฺตา ชนา นิรเย อุปฺปชฺชึสุ. เอวํ เตสํ อุภเยสํ ชนานํ สคฺคโต สคฺคํ นิรยโต นิรยํ อุปปชฺชนฺตานํ ทฺวานวุติกปฺปา วีติวตฺตา.
อถ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เต ปฏิหตจิตฺตา ชนา เปเตสุ อุปฺปนฺนา. ตทา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน าตกานํ เปตานํ อตฺถาย ทานํ ทตฺวา อุทฺทิสนฺติ ‘‘อิทํ โน าตีนํ โหตู’’ติ, เต สมฺปตฺตึ ลภนฺติ. อถ อิเมปิ เปตา ตํ ทิสฺวา กสฺสปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉึสุ – ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, มยมฺปิ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลเภยฺยามา’’ติ? ภควา อาห – ‘‘อิทานิ น ลภถ, อนาคเต ปน โคตโม นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตสฺส ภควโต กาเล พิมฺพิสาโร นาม ราชา ภวิสฺสติ, โส ตุมฺหากํ อิโต ทฺวานวุติกปฺเป าติ อโหสิ, โส พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา ตุมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสติ, ตทา ลภิสฺสถา’’ติ. เอวํ วุตฺเต กิร เตสํ เปตานํ ตํ วจนํ ‘‘สฺเว ลภิสฺสถา’’ติ วุตฺตํ วิย อโหสิ.
ตโต ¶ เอกสฺมึ พุทฺธนฺตเร วีติวตฺเต อมฺหากํ ภควา อุปฺปชฺชิ. เตปิ ตโย ราชปุตฺตา ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ เทวโลกโต จวิตฺวา มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล อุปฺปชฺชิตฺวา อนุปุพฺเพน ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คยาสีเส ตโย ชฏิลา อเหสุํ, ชนปเท นิยุตฺตกปุริโส ราชา พิมฺพิสาโร อโหสิ, ภณฺฑาคาริโก คหปติปุตฺโต วิสาโข นาม เสฏฺิ อโหสิ, ตสฺส ปชาปติ ธมฺมทินฺนา นาม เสฏฺิธีตา อโหสิ, อวเสสา ปน ปริสา รฺโ เอว ปริวารา หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ.
อมฺหากมฺปิ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สตฺตสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ อาคมฺม ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปฺจวคฺคิเย อาทึ กตฺวา ยาว สหสฺสปริวาเร ตโย ชฏิเล วิเนตฺวา ราชคหํ อคมาสิ. ตตฺถ ¶ จ ตทหุปสงฺกมนฺตํเยว ราชานํ พิมฺพิสารํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ สทฺธึ เอกาทสนหุเตหิ องฺคมคธวาสีหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ. อถ รฺา สฺวาตนาย ภตฺเตน นิมนฺติโต อธิวาเสตฺวา ทุติยทิวเส มาณวกวณฺเณน สกฺเกน เทวานมินฺเทน ปุรโต คจฺฉนฺเตน –
‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติ. (มหาว. ๕๘) –
เอวมาทีหิ ¶ คาถาหิ อภิตฺถวิยมาโน ราชคหํ ปวิสิตฺวา รฺโ นิเวสเน มหาทานํ สมฺปฏิจฺฉิ. เต ปน เปตา ‘‘อิทานิ ราชา ทานํ อมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสติ, อิทานิ อุทฺทิสิสฺสตี’’ติ อาสาย สมฺปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ.
ราชา ทานํ ทตฺวา ‘‘กตฺถ นุ โข ภควา วิหเรยฺยา’’ติ ภควโต วิหารฏฺานเมว จินฺเตสิ, น ตํ ทานํ กสฺสจิ อุทฺทิสิ. ตถา ตํ ทานํ อลภนฺตา เปตา ฉินฺนาสา หุตฺวา รตฺติยํ รฺโ นิเวสเน อติวิย ภึสนกํ วิสฺสรมกํสุ. ราชา ภยสนฺตาสสํเวคํ อาปชฺชิตฺวา วิภาตาย ¶ รตฺติยา ภควโต อาโรเจหิ – ‘‘เอวรูปํ สทฺทํ อสฺโสสึ, กึ นุ โข เม, ภนฺเต, ภวิสฺสตี’’ติ? ภควา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, น เต กิฺจิ ปาปกํ ภวิสฺสติ, อปิจ โข สนฺติ เต ปุราณาตกา เปเตสุ อุปฺปนฺนา. เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตเมว ปจฺจาสีสนฺตา ‘พุทฺธสฺส ทานํ ทตฺวา อมฺหากํ อุทฺทิสิสฺสตี’ติ วิจรนฺตา ตยา หิยฺโย ทานํ ทตฺวา น อุทฺทิสิตตฺตา ฉินฺนาสา หุตฺวา ตถารูปํ วิสฺสรมกํสู’’ติ อาห. ‘‘กึ อิทานิปิ, ภนฺเต, ทินฺเน เต ลเภยฺยุ’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อธิวาเสตุ เม ภควา อชฺชตนาย ทานํ, เตสํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ ¶ . ภควา ราชนฺเตปุรํ คนฺตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. เต เปตา ‘‘อปิ นาม อชฺช ลเภยฺยามา’’ติ คนฺตฺวา ติโรกุฏฺฏาทีสุ อฏฺํสุ. ภควา ตถา อกาสิ, ยถา เต สพฺเพว รฺโ อาปาถํ คตา อเหสุํ. ราชา ทกฺขิโณทกํ เทนฺโต ‘‘อิทํ เม าตีนํ โหตู’’ติ อุทฺทิสิ. ตาวเทว เปตานํ กมลกุวลยสฺฉนฺนา โปกฺขรณิโย นิพฺพตฺตึสุ. เต ตตฺถ นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถกิลมถปิปาสา สุวณฺณวณฺณา อเหสุํ. ราชา ยาคุขชฺชโภชฺชานิ ทตฺวา อุทฺทิสิ. เตสํ ตงฺขณฺเว ทิพฺพยาคุขชฺชโภชฺชานิ นิพฺพตฺตึสุ. เต ตานิ ปริภฺุชิตฺวา ปีณินฺทฺริยา อเหสุํ. อถ วตฺถเสนาสนานิ ทตฺวา อุทฺทิสิ. เตสํ ทิพฺพวตฺถปาสาทปจฺจตฺถรณเสยฺยาทิอลงฺการวิธโย นิพฺพตฺตึสุ. สา จ เตสํ สมฺปตฺติ สพฺพาปิ ยถา รฺโ ปากฏา โหติ, ตถา ภควา อธิฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา อติวิย อตฺตมโน อโหสิ. ตโต ภควา ภุตฺตาวี ปวาริโต รฺโ พิมฺพิสารสฺส อนุโมทนตฺถํ ติโรกุฏฺฏเปตวตฺถุํ อภาสิ –
‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺนฺติ, สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จ;
ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺติ, อาคนฺตฺวาน สกํ ฆรํ.
‘‘ปหูเต ¶ อนฺนปานมฺหิ, ขชฺชโภชฺเช อุปฏฺิเต;
น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา.
‘‘เอวํ ¶ ททนฺติ าตีนํ, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
สุจึ ปณีตํ กาเลน, กปฺปิยํ ปานโภชนํ.
‘‘อิทํ โว าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย;
เต จ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, าติเปตา สมาคตา;
ปหูเต อนฺนปานมฺหิ, สกฺกจฺจํ อนุโมทเร.
‘‘จิรํ ชีวนฺตุ โน าตี, เยสํ เหตุ ลภามเส;
อมฺหากฺจ กตา ปูชา, ทายกา จ อนิปฺผลา.
‘‘น หิ ตตฺถ กสิ อตฺถิ, โครกฺเขตฺถ น วิชฺชติ;
วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถิ, หิรฺเน กยากยํ;
อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลคตา ตหึ.
‘‘อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺํ, ยถา นินฺนํ ปวตฺตติ;
เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.
‘‘ยถา วาริวหา ปูรา, ปริปูเรนฺติ สาครํ;
เอวเมว ¶ อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปติ.
‘‘อทาสิ เม อกาสิ เม, าติมิตฺตา สขา จ เม;
เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ.
‘‘น หิ รุณฺณํ วา โสโก วา, ยา จฺา ปริเทวนา;
น ตํ เปตานมตฺถาย, เอวํ ติฏฺนฺติ าตโย.
‘‘อยฺจ ¶ โข ทกฺขิณา ทินฺนา, สงฺฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา;
ทีฆรตฺตํ หิตายสฺส, านโส อุปกปฺปติ.
‘‘โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต, เปตาน ปูชา จ กตา อุฬารา;
พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปหุตํ อนปฺปก’’นฺติ.
๑๔. ตตฺถ ¶ ติโรกุฏฺเฏสูติ กุฏฺฏานํ ปรภาเคสุ. ติฏฺนฺตีติ นิสชฺชาทิปฏิกฺเขปโต านกปฺปนวจนเมตํ, เคหปาการกุฏฺฏานํ ทฺวารโต พหิ เอว ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จาติ สนฺธีสุ จ สิงฺฆาฏเกสุ จ. สนฺธีติ จตุกฺโกณรจฺฉา, ฆรสนฺธิภิตฺติสนฺธิอาโลกสนฺธิโยปิ วุจฺจนฺติ. สิงฺฆาฏกาติ ติโกณรจฺฉา. ทฺวารพาหาสุ ติฏฺนฺตีติ นครทฺวารฆรทฺวารานํ พาหา นิสฺสาย ติฏฺนฺติ. อาคนฺตฺวาน สกํ ฆรนฺติ สกฆรํ นาม ปุพฺพาติฆรมฺปิ อตฺตนา สามิภาเวน อชฺฌาวุตฺถฆรมฺปิ, ตทุภยมฺปิ เต ยสฺมา สกฆรสฺาย อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาคนฺตฺวาน สกํ ฆร’’นฺติ อาห.
๑๕. เอวํ ภควา ปุพฺเพ อนชฺฌาวุตฺถปุพฺพมฺปิ ปุพฺพาติฆรตฺตา พิมฺพิสารนิเวสนํ สกฆรสฺาย อาคนฺตฺวา ติโรกุฏฺฏาทีสุ ิเต อิสฺสามจฺฉริยผลํ อนุภวนฺเต อติวิย ทุทฺทสิกวิรูปภยานกทสฺสเน พหู เปเต รฺโ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺนฺตี’’ติ คาถํ วตฺวา ปุน เตหิ กตสฺส กมฺมสฺส ทารุณภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปหูเต อนฺนปานมฺหี’’ติ ทุติยคาถมาห.
ตตฺถ ปหูเตติ อนปฺปเก พหุมฺหิ, ยาวทตฺเถติ อตฺโถ ¶ . พ-การสฺส หิ ป-กาโร ลพฺภติ ‘‘ปหุ สนฺโต น ภรตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๙๘) วิย. เกจิ ปน ‘‘พหุเก’’ติ ปนฺติ, โส ปน ปมาทปาโ. อนฺนปานมฺหีติ อนฺเน จ ปาเน จ. ขชฺชโภชฺเชติ ขชฺเช จ โภชฺเช จ. เอเตน อสิตปีตขายิตสายิตวเสน จตุพฺพิธมฺปิ อาหารํ ทสฺเสติ. อุปฏฺิเตติ อุปคมฺม ิเต สชฺชิเต, ปฏิยตฺเตติ อตฺโถ. น เตสํ โกจิ สรติ สตฺตานนฺติ เตสํ เปตฺติวิสเย อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ โกจิ มาตา วา ปิตา วา ปุตฺโต วา นตฺตา วา น สรติ. กึ การณา? กมฺมปจฺจยาติ, อตฺตนา กตสฺส อทานทานปฏิเสธนาทิเภทสฺส กทริยกมฺมสฺส การณภาวโต. ตฺหิ กมฺมํ เตสํ าตีนํ สริตุํ น เทติ.
๑๖. เอวํ ภควา อนปฺปเกปิ อนฺนปานาทิมฺหิ วิชฺชมาเน าตีนํ ปจฺจาสีสนฺตานํ เปตานํ ¶ กมฺมผเลน าตกานํ อนุสฺสรณมตฺตสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ¶ อิทานิ เปตฺติวิสยุปปนฺเน าตเก อุทฺทิสฺส รฺา ทินฺนทานํ ปสํสนฺโต ‘‘เอวํ ททนฺติ าตีน’’นฺติ ตติยคาถมาห.
ตตฺถ เอวนฺติ อุปมาวจนํ. ตสฺส ทฺวิธา สมฺพนฺโธ – เตสํ สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา อสรนฺเตสุปิ เกสุจิ เกจิ ททนฺติ าตีนํ, เย เอวํ อนุกมฺปกา โหนฺตีติ จ, มหาราช, ยถา ตยา ทินฺนํ, เอวํ สุจึ ปณีตํ กาเลน กปฺปิยํ ปานโภชนํ ททนฺติ าตีนํ, เย โหนฺติ อนุกมฺปกาติ จ. ตตฺถ ททนฺตีติ เทนฺติ อุทฺทิสนฺติ นิยฺยาเตนฺติ. าตีนนฺติ มาติโต จ ปิติโต จ สมฺพนฺธานํ. เยติ เย เกจิ ปุตฺตาทโย. โหนฺตีติ ภวนฺติ. อนุกมฺปกาติ อตฺถกามา หิเตสิโน. สุจินฺติ สุทฺธํ มโนหรํ ธมฺมิกฺจ. ปณีตนฺติ อุฬารํ. กาเลนาติ ทกฺขิเณยฺยานํ ปริโภคโยคฺคกาเลน, าติเปตานํ วา ติโรกุฏฺฏาทีสุ ¶ อาคนฺตฺวา ิตกาเลน. กปฺปิยนฺติ อนุจฺฉวิกํ ปติรูปํ อริยานํ ปริโภคารหํ. ปานโภชนนฺติ ปานฺจ โภชนฺจ, ตทุปเทเสน เจตฺถ สพฺพํ เทยฺยธมฺมํ วทติ.
๑๗. อิทานิ เยน ปกาเรน เตสํ เปตานํ ทินฺนํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ โว าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’’ติ จตุตฺถคาถาย ปุพฺพฑฺฒํ อาห. ตํ ตติยคาถาย ปุพฺพฑฺเฒน สมฺพนฺธิตพฺพํ –
‘‘เอวํ ททนฺติ าตีนํ, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
อิทํ โว าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’’ติ.
เตน ‘‘อิทํ โว าตีนํ โหตูติ เอวํ ปกาเรน ททนฺติ, โน อฺถา’’ติ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน ทาตพฺพาการนิทสฺสนํ กตํ โหติ.
ตตฺถ อิทนฺติ เทยฺยธมฺมนิทสฺสนํ. โวติ นิปาตมตฺตํ ‘‘เยหิ โว อริยา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๖) วิย. าตีนํ โหตูติ เปตฺติวิสเย อุปฺปนฺนานํ าตกานํ โหตุ. ‘‘โน าตีน’’นฺติ จ ปนฺติ, อมฺหากํ าตีนนฺติ อตฺโถ. สุขิตา โหนฺตุ าตโยติ เต เปตฺติวิสยูปปนฺนา าตโย อิทํ ผลํ ปจฺจนุภวนฺตา สุขิตา สุขปฺปตฺตา โหนฺตุ.
ยสฺมา ‘‘อิทํ โว าตีนํ โหตู’’ติ วุตฺเตปิ อฺเน กตกมฺมํ น อฺสฺส ผลทํ โหติ ¶ , เกวลํ ปน ตถา อุทฺทิสฺส ทียมานํ ตํ วตฺถุ าติเปตานํ ¶ กุสลกมฺมสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ยถา เตสํ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตสฺมึเยว ขเณ ผลนิพฺพตฺตกํ กุสลกมฺมํ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เต จ ตตฺโถ’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ เตติ าติเปตา. ตตฺถาติ ยตฺถ ทานํ ทียติ, ตตฺถ. สมาคนฺตฺวาติ ‘‘อิเม โน าตโย อมฺหากํ อตฺถาย ทานํ อุทฺทิสนฺตี’’ติ อนุโมทนตฺถํ ตตฺถ สมาคตา หุตฺวา. ปหูเต อนฺนปานมฺหีติ อตฺตโน อุทฺทิสฺส ทียมาเน ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ. สกฺกจฺจํ อนุโมทเรติ กมฺมผลํ อภิสทฺทหนฺตา จิตฺตีการํ อวิชหนฺตา อวิกฺขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา ‘‘อิทํ โน ทานํ ¶ หิตาย สุขาย โหตู’’ติ โมทนฺติ อนุโมทนฺติ ปีติโสมนสฺสชาตา โหนฺติ.
๑๘. จิรํ ชีวนฺตูติ จิรํ ชีวิโน ทีฆายุกา โหนฺตุ. โน าตีติ อมฺหากํ าตกา. เยสํ เหตูติ เยสํ การณา เย นิสฺสาย. ลภามเสติ อีทิสํ สมฺปตฺตึ ปฏิลภาม. อิทฺหิ อุทฺทิสเนน ลทฺธสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานํ เปตานํ อตฺตโน าตีนํ โถมนาการทสฺสนํ. เปตานฺหิ อตฺตโน อนุโมทเนน, ทายกานํ อุทฺทิสเนน, อุกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา จาติ ตีหิ องฺเคหิ ทกฺขิณา ตงฺขณฺเว ผลนิพฺพตฺติกา โหติ. ตตฺถ ทายกา วิเสสเหตุ. เตนาห ‘‘เยสํ เหตุ ลภามเส’’ติ. อมฺหากฺจ กตา ปูชาติ ‘‘อิทํ โว าตีนํ โหตู’’ติ เอวํ อุทฺทิสนฺเตหิ ทายเกหิ อมฺหากฺจ ปูชา กตา, เต ทายกา จ อนิปฺผลา ยสฺมึ สนฺตาเน ปริจฺจาคมยํ กมฺมํ นิพฺพตฺตํ ตสฺส ตตฺเถว ผลทานโต.
เอตฺถาห – ‘‘กึ ปน เปตฺติวิสยูปปนฺนา เอว าตี เหตุสมฺปตฺติโย ลภนฺติ, อุทาหุ อฺเปี’’ติ? น เจตฺถ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ, อตฺถิ ภควตา เอวํ พฺยากตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –-
‘‘มยมสฺสุ, โภ โคตม, พฺราหฺมณา นาม ทานานิ เทม, ปฺุานิ กโรม ‘อิทํ ทานํ เปตานํ าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปตุ, อิทํ ทานํ เปตา าติสาโลหิตา ปริภฺุชนฺตู’ติ. กจฺจิ ตํ, โภ โคตม, ทานํ เปตานํ าติสาโลหิตานํ อุปกปฺปติ ¶ , กจฺจิ เต เปตา าติสาโลหิตา ตํ ทานํ ปริภฺุชนฺตีติ? าเน โข, พฺราหฺมณ, อุปกปฺปติ, โน อฏฺาเนติ.
‘‘กตมํ ปน, โภ โคตม, านํ, กตมํ อฏฺานนฺติ? อิธ, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี ¶ โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรยํ อุปปชฺชติ. โย เนรยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทํ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ ¶ อุปปชฺชติ. โย ติรจฺฉานโยนิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺมาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺสานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ…เป… เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โย เทวานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทมฺปิ โข, พฺราหฺมณ, อฏฺานํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ น อุปกปฺปติ.
‘‘อิธ ปน, พฺราหฺมณ, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชติ. โย เปตฺติวิสยิกานํ สตฺตานํ อาหาโร, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. ยํ วา ปนสฺส อิโต อนุปเวจฺเฉนฺติ มิตฺตามจฺจา วา าติสาโลหิตา วา, เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, เตน โส ตตฺถ ติฏฺติ. อิทํ โข, พฺราหฺมณ, านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน, โภ โคตม, โส เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ อนุปปนฺโน โหติ, โก ตํ ทานํ ปริภฺุชตี’’ติ ¶ ? ‘‘อฺเปิสฺส, พฺราหฺมณ, เปตา าติสาโลหิตา ตํ านํ อุปปนฺนา โหนฺติ, เต ตํ ทานํ ปริภฺุชนฺตี’’ติ.
‘‘สเจ ปน, โภ โคตม, โส เจว เปโต าติสาโลหิโต ตํ านํ อนุปปนฺโน โหติ, อฺเปิสฺส เปตา าติสาโลหิตา ตํ านํ อนุปปนฺนา โหนฺติ, โก ตํ ทานํ ปริภฺุชตี’’ติ? ‘‘อฏฺานํ โข เอตํ, พฺราหฺมณ, อนวกาโส, ยํ ตํ านํ วิวิตฺตํ อสฺส ¶ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา ยทิทํ เปเตหิ าติสาโลหิเตหิ, อปิจ, พฺราหฺมณ, ทายโกปิ อนิปฺผโล’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๗๗).
๑๙. อิทานิ เปตฺติวิสยูปปนฺนานํ ตตฺถ อฺสฺส กสิโครกฺขาทิโน สมฺปตฺติปฏิลาภการณสฺส อภาวํ อิโต ทินฺเนน ยาปนฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ น หิ ตตฺถ กสิ อตฺถีติ ตสฺมึ เปตฺติวิสเย กสิ น หิ อตฺถิ, ยํ นิสฺสาย เปตา สุเขน ชีเวยฺยุํ. โครกฺเขตฺถ น วิชฺชตีติ เอตฺถ เปตฺติวิสเย น เกวลํ กสิเยว นตฺถิ, อถ โข โครกฺขาปิ น วิชฺชติ, ยํ นิสฺสาย ¶ เต สุเขน ชีเวยฺยุํ. วณิชฺชา ตาทิสี นตฺถีติ วณิชฺชาปิ ตาทิสี นตฺถิ, ยา เตสํ สมฺปตฺติปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. หิรฺเน กยากยนฺติ หิรฺเน กยวิกฺกยมฺปิ ตตฺถ ตาทิสํ นตฺถิ, ยํ เตสํ สมฺปตฺติปฏิลาภเหตุ ภเวยฺย. อิเต ทินฺเนน ยาเปนฺติ, เปตา กาลคตา ตหินฺติ เกวลํ ปน อิโต าตีหิ วา มิตฺตามจฺเจหิ วา ทินฺเนน ยาเปนฺติ, อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺติ. เปตาติ เปตฺติวิสยูปปนฺนา สตฺตา. กาลคตาติ อตฺตโน มรณกาเลน คตา. ‘‘กาลกตา’’ติ วา ปาโ, กตกาลา กตมรณา มรณํ สมฺปตฺตา. ตหินฺติ ตสฺมึ เปตฺติวิสเย.
๒๐-๒๑. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสตุํ ‘‘อุนฺนเม อุทกํ วุฏฺ’’นฺติ คาถาทฺวยมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา อุนฺนเม ถเล อุนฺนตปฺปเทเส เมเฆหิ อภิวุฏฺํ อุทกํ ยถา นินฺนํ ปวตฺตติ, โย ภูมิภาโค นินฺโน โอณโต, ตํ อุปคจฺฉติ; เอวเมว อิโต ทินฺนํ ทานํ เปตานํ อุปกปฺปติ ¶ , ผลุปฺปตฺติยา วินิยุชฺชติ. นินฺนมิว หิ อุทกปฺปวตฺติยา านํ เปตโลโก ทานูปกปฺปนาย. ยถาห – ‘‘อิทํ โข, พฺราหฺมณ, านํ, ยตฺถ ิตสฺส ตํ ทานํ อุปกปฺปตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๗๗). ยถา จ กนฺทรปทรสาขปสาขกุโสพฺภมหาโสพฺเภ หิ โอคลิเตน อุทเกน วาริวหา มหานชฺโช ปูรา หุตฺวา สาครํ ปริปูเรนฺติ, เอวํ อิโต ทินฺนทานํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เปตานํ อุปกปฺปตีติ.
๒๒. ยสฺมา เปตา ‘‘อิโต กิฺจิ ลภามา’’ติ อาสาภิภูตา าติฆรํ อาคนฺตฺวาปิ ‘‘อิทํ นาม โน เทถา’’ติ ยาจิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เตสํ อิมานิ อนุสฺสรณวตฺถูนิ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต ทกฺขิณํ ทชฺชาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทาสิ เม’’ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อิทํ นาม เม ธนํ วา ธฺํ วา อทาสิ, อิทํ นาม เม กิจฺจํ อตฺตนาเยว โยคํ อาปชฺชนฺโต อกาสิ, ‘‘อสุโก เม มาติโต วา ปิติโต วา สมฺพนฺธตฺตา าติ, สิเนหวเสน ¶ ตาณสมตฺถตาย มิตฺโต, อสุโก เม สหปํสุกีฬกสหาโย สขา’’ติ จ เอตํ สพฺพมนุสฺสรนฺโต เปตานํ ทกฺขิณํ ทชฺชา ทานํ นิยฺยาเตยฺย. ‘‘ทกฺขิณา ทชฺชา’’ติ วา ปาโ, เปตานํ ทกฺขิณา ทาตพฺพา, เตน ‘‘อทาสิ เม’’ติอาทินา นเยน ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ อนุสฺสรตาติ วุตฺตํ โหติ. กรณตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ.
๒๓-๒๔. เย ปน สตฺตา าติมรเณน รุณฺณโสกาทิปรา เอว หุตฺวา ติฏฺนฺติ, น เตสํ อตฺถาย กิฺจิ เทนฺติ, เตสํ ตํ รุณฺณโสกาทิ เกวลํ อตฺตปริตาปนมตฺตเมว โหติ, ตํ น เปตานํ กฺจิ อตฺถํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น หิ รุณฺณํ วา’’ติ คาถํ วตฺวา ปุน มคธราเชน ทินฺนทกฺขิณาย สาตฺถกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺจ โข’’ติ คาถมาห. เตสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๒๕. อิทานิ ยสฺมา อิมํ ทกฺขิณํ เทนฺเตน รฺา าตีนํ าตีหิ กตฺตพฺพกิจฺจกรเณน าติธมฺโม นิทสฺสิโต, พหุชนสฺส ปากโฏ กโต, นิทสฺสนํ ปากฏํ กตํ ‘‘ตุมฺเหหิปิ เอวเมว าตีสุ าติธมฺโม ปริปูเรตพฺโพ’’ติ. เต จ เปเต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อธิคเมนฺเตน เปตานํ ปูชา กตา อุฬารา ¶ , พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนฺนปานาทีหิ สนฺตปฺเปนฺเตน ภิกฺขูนํ พลํ อนุปฺปทินฺนํ, อนุกมฺปาทิคุณปริวารฺจ จาคเจตนํ นิพฺพตฺเตนฺเตน อนปฺปกํ ปฺุํ ปสุตํ, ตสฺมา ภควา อิเมหิ ยถาภุจฺจคุเณหิ ราชานํ สมฺปหํเสนฺโต ‘‘โส าติธมฺโม’’ติ โอสานคาถมาห.
ตตฺถ าติธมฺโมติ าตีหิ าตีนํ กตฺตพฺพกรณํ. อุฬาราติ ผีตา สมิทฺธา. พลนฺติ กายพลํ. ปสุตนฺติ อุปจิตํ. เอตฺถ จ ‘‘โส าติธมฺโม จ อยํ นิทสฺสิโต’’ติ เอเตน ภควา ราชานํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ. าติธมฺมทสฺสนฺเหตฺถ สนฺทสฺสนํ. ‘‘เปตาน ปูชา จ กตา อุฬารา’’ติ อิมินา สมาทเปสิ. ‘‘อุฬารา’’ติ ปสํสนฺเหตฺถ ปุนปฺปุนํ ปูชากรเณ สมาทปนํ. ‘‘พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺน’’นฺติ อิมินา สมุตฺเตเชสิ. ภิกฺขูนํ พลานุปฺปทานฺเหตฺถ เอวํวิธานํ พลานุปฺปทาเน อุสฺสาหวฑฺฒเนน ¶ สมุตฺเตชนํ. ‘‘ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติ อิมินา สมฺปหํเสสิ. ปฺุปสวนกิตฺตนฺเหตฺถ ตสฺส ยถาภุจฺจคุณสํวณฺณนภาเวน สมฺปหํสนนฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
เทสนาปริโยสาเน จ เปตฺติวิสยูปปตฺติอาทีนวสํวณฺณเนน สํวิคฺคหทยานํ โยนิโส ปทหตํ ¶ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ทุติยทิวเสปิ เทวมนุสฺสานํ อิทเมว ติโรกุฏฺฏเทสนํ เทเสสิ. เอวํ ยาว สตฺต ทิวสา ตาทิโสว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ติโรกุฏฺฏเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปฺจปุตฺตขาทกเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ปฺจปุตฺตขาทกเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร คามเก อฺตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ภริยา วฺฌา อโหสิ. ตสฺส าตกา เอตทโวจุํ – ‘‘ตว ปชาปติ วฺฌา, อฺํ เต กฺํ อาเนมา’’ติ. โส ตสฺโส ภริยาย สิเนเหน น อิจฺฉิ. อถสฺส ภริยา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา สามิกํ เอวมาห ¶ – ‘‘สามิ, อหํ วฺฌา, อฺา กฺา อาเนตพฺพา, มา เต กุลวํโส อุปจฺฉิชฺชี’’ติ. โส ตาย นิปฺปีฬิยมาโน อฺํ กฺํ อาเนสิ. สา อปเรน สมเยน คพฺภินี อโหสิ. วฺฌิตฺถี – ‘‘อยํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา อิมสฺส เคหสฺส อิสฺสรา ภวิสฺสตี’’ติ อิสฺสาปกตา ตสฺสา คพฺภปาตนูปายํ ปริเยสนฺตี อฺตรํ ปริพฺพาชิกํ อนฺนปานาทีหิ สงฺคณฺหิตฺวา ตาย ตสฺสา คพฺภปาตนํ ทาเปสิ. สา คพฺเภ ปติเต อตฺตโน มาตุยา อาโรเจสิ, มาตา อตฺตโน าตเก สโมธาเนตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทสิ. เต วฺฌิตฺถึ เอตทโวจุํ – ‘‘ตยา อิมิสฺสา คพฺโภ ปาติโต’’ติ? ‘‘นาหํ ปาเตมี’’ติ. ‘‘สเจ ตยา คพฺโภ น ปาติโต, สปถํ กโรหี’’ติ ¶ . ‘‘สเจ มยา คพฺโภ ปาติโต, ทุคฺคติปรายณา ขุปฺปิปาสาภิภูตา สายํ ปาตํ ปฺจ ปฺจ ปุตฺเต วิชายิตฺวา ขาทิตฺวา ติตฺตึ น คจฺเฉยฺยํ, นิจฺจํ ทุคฺคนฺธา มกฺขิกาปริกิณฺณา จ ภเวยฺย’’นฺติ มุสา วตฺวา สปถํ อกาสิ. สา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา ตสฺเสว คามสฺส อวิทูเร ทุพฺพณฺณรูปา เปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
ตทา ชนปเท วุตฺถวสฺสา อฏฺ เถรา สตฺถุ ทสฺสนตฺถํ สาวตฺถึ อาคจฺฉนฺตา ตสฺส คามสฺส อวิทูเร ฉายูทกสมฺปนฺเน อรฺฏฺาเน วาสํ อุปคจฺฉึสุ. อถ สา เปตี เถรานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. เตสุ สงฺฆตฺเถโร ตํ เปตึ –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, ทุคฺคนฺธา ปูติ วายสิ;
มกฺขิกาหิ ปริกิณฺณา, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปฏิปุจฺฉิ. ตตฺถ นคฺคาติ นิจฺโจฬา. ทุพฺพณฺณรูปาสีติ ณวิรูปา อติวิย พีภจฺฉรูเปน ¶ สมนฺนาคตา อสิ. ทุคฺคนฺธาติ อนิฏฺคนฺธา. ปูติ วายสีติ สรีรโต กุณปคนฺธํ วายสิ. มกฺขิกาหิ ปริกิณฺณาติ นีลมกฺขิกาหิ สมนฺตโต อากิณฺณา. กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสีติ กา นาม เอวรูปา อิมสฺมึ าเน ติฏฺสิ, อิโต จิโต จ วิจรสีติ อตฺโถ.
อถ สา เปตี มหาเถเรน เอวํ ปุฏฺา อตฺตานํ ปกาเสนฺตี สตฺตานํ สํเวคํ ชเนนฺตี –
‘‘อหํ ¶ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘กาเลน ปฺจ ปุตฺตานิ, สายํ ปฺจ ปุนาปเร;
วิชายิตฺวาน ขาทามิ, เตปิ นา โหนฺติ เม อลํ.
‘‘ปริฑยฺหติ ¶ ธูมายติ, ขุทาย หทยํ มม;
ปานียํ น ลเภ ปาตุํ, ปสฺส มํ พฺยสนํ คต’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
๒๗. ตตฺถ ภทนฺเตติ เถรํ คารเวน อาลปติ. ทุคฺคตาติ ทุคฺคตึ คตา. ยมโลกิกาติ ‘‘ยมโลโก’’ติ ลทฺธนาเม เปตโลเก ตตฺถ ปริยาปนฺนภาเวน วิทิตา. อิโต คตาติ อิโต มนุสฺสโลกโต เปตโลกํ อุปปชฺชนวเสน คตา, อุปปนฺนาติ อตฺโถ.
๒๘. กาเลนาติ รตฺติยา วิภาตกาเล. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ. ปฺจ ปุตฺตานีติ ปฺจ ปุตฺเต. ลิงฺควิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. สายํ ปฺจ ปุนาปเรติ สายนฺหกาเล ปุน อปเร ปฺจ ปุตฺเต ขาทามีติ โยชนา. วิชายิตฺวานาติ ทิวเส ทิวเส ทส ทส ปุตฺเต วิชายิตฺวา. เตปิ นา โหนฺติ เม อลนฺติ เตปิ ทสปุตฺตา เอกทิวสํ มยฺหํ ขุทาย ปฏิฆาตาย อหํ ปริยตฺตา น โหนฺติ. คาถาสุขตฺถฺเหตฺถ นา-อิติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ.
๒๙. ปริฑยฺหติ ธูมายติ ขุทาย หทยํ มมาติ ขุทาย ชิฆจฺฉาย พาธิยมานาย มม หทยปเทโส อุทรคฺคินา ปริสมนฺตโต ฌายติ ธูมายติ สนฺตปฺปติ. ปานียํ น ลเภ ปาตุนฺติ ปิปาสาภิภูตา ¶ ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺตี ปานียมฺปิ ปาตุํ น ลภามิ. ปสฺส มํ พฺยสนํ คตนฺติ เปตูปปตฺติยา สาธารณํ อสาธารณฺจ อิมํ อีทิสํ พฺยสนํ อุปคตํ มํ ปสฺส, ภนฺเตติ อตฺตนา อนุภวิยมานํ ทุกฺขํ เถรสฺส ปเวเทสิ.
ตํ ¶ สุตฺวา เถโร ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺส กมฺมวิปาเกน, ปุตฺตมํสานิ ขาทสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ทุกฺกฏนฺติ ทุจฺจริตํ. กิสฺส กมฺมวิปาเกนาติ กีทิสสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน, กึ ปาณาติปาตสฺส, อุทาหุ อทินฺนาทานาทีสุ อฺตรสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘เกน กมฺมวิปาเกนา’’ติ เกจิ ปนฺติ.
อถ ¶ สา เปตี อตฺตนา กตกมฺมํ เถรสฺส กเถนฺตี –
‘‘สปตี เม คพฺภินี อาสิ, ตสฺสา ปาปํ อเจตยึ;
สาหํ ปทุฏฺมนสา, อกรึ คพฺภปาตนํ.
‘‘ตสฺส ทฺเวมาสิโก คพฺโภ, โลหิตฺเว ปคฺฆริ;
ตทสฺสา มาตา กุปิตา, มยฺหํ าตี สมานยิ;
สปถฺจ มํ อกาเรสิ, ปริภาสาปยี จ มํ.
‘‘สาหํ โฆรฺจ สปถํ, มุสาวาทํ อภาสิสํ;
‘ปุตฺตมํสานิ ขาทามิ, สเจ ตํ ปกตํ มยา’.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
ปุตฺตมํสานิ ขาทามิ, ปุพฺพโลหิตมกฺขิตา’’ติ. – คาถาโย อภาสิ;
๓๑-๓๒. ตตฺถ สปตีติ สมานปติกา อิตฺถี วุจฺจติ. ตสฺสา ปาปํ อเจตยินฺติ ตสฺส สปติยา ปาปํ ลุทฺทกํ กมฺมํ อเจตยึ. ปทุฏฺมนสาติ ปทุฏฺจิตฺตา, ปทุฏฺเน วา มนสา. ทฺเวมาสิโกติ ทฺเวมาสชาโต ปติฏฺิโต หุตฺวา ทฺเวมาสิกา. โลหิตฺเว ปคฺฆรีติ วิปชฺชมาโน รุหิรฺเว หุตฺวา วิสฺสนฺทิ. ตทสฺสา มาตา กุปิตา, มยฺหํ าตี สมานยีติ ตทา อสฺสา สปติยา ¶ มาตา มยฺหํ กุปิตา อตฺตโน าตเก สโมธาเนสิ. ‘‘ตตสฺสา’’ติ วา ปาโ, ตโต อสฺสาติ ปทวิภาโค.
๓๓-๓๔. สปถนฺติ ¶ สปนํ. ปริภาสาปยีติ ภเยน ตชฺชาเปสิ. สปถํ มุสาวาทํ อภาสิสนฺติ ‘‘สเจ ตํ มยา กตํ, อีทิสี ภเวยฺย’’นฺติ กตเมว ปาปํ อกตํ กตฺวา ทสฺเสนฺตี มุสาวาทํ อภูตํ สปถํ อภาสึ. มุตฺตมํสานิ ขาทามิ, สเจตํ ปกตํ มยาติ ¶ อิทํ ตทา สปถสฺส กตาการทสฺสนํ. ยทิ เอตํ คพฺภปาตนปาปํ มยา กตํ, อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยํ มยฺหํ ปุตฺตมํสานิเยว ขาเทยฺยนฺติ อตฺโถ. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส คพฺภปาตนวเสน ปกตสฺส ปาณาติปาตกมฺมสฺส. มุสาวาทสฺส จาติ มุสาวาทกมฺมสฺส จ. อุภยนฺติ อุภยสฺสปิ กมฺมสฺส อุภเยน วิปาเกน. กรณตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. ปุพฺพโลหิตมกฺขิตาติ ปสวนวเสน ปริภิชฺชนวเสน จ ปุพฺเพน จ โลหิเตน จ มกฺขิตา หุตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทามีติ โยชนา.
เอวํ สา เปตี อตฺตโน กมฺมวิปากํ ปเวเทตฺวา ปุน เถเร เอวมาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมสฺมึเยว คาเม อสุกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ภริยา อิสฺสาปกตา หุตฺวา ปาปกมฺมํ กตฺวา เอวํ เปตโยนิยํ นิพฺพตฺตา. สาธุ, ภนฺเต, ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคหํ คจฺฉถ, โส ตุมฺหากํ ทานํ ทสฺสติ, ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อุทฺทิสาเปยฺยาถ, เอวํ เม อิโต เปตโลกโต มุตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ. เถรา ตํ สุตฺวา ตํ อนุกมฺปมานา อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิตา ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคหํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. กุฏมฺพิโก เถเร ทิสฺวา สฺชาตปฺปสาโท ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตานิ คเหตฺวา เถเร อาสเนสุ นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน โภเชตุํ อารภิ. เถรา ตํ ปวตฺตึ กุฏุมฺพิกสฺส อาโรเจตฺวา ตํ ทานํ ตสฺสา เปติยา อุทฺทิสาเปสุํ. ตงฺขณฺเว จ สา เปตี ตโต ทุกฺขโต อเปตา อุฬารสมฺปตฺตึ ปฏิลภิตฺวา รตฺติยํ กุฏุมฺพิกสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อถ เถรา อนุกฺกเมน สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ภควา จ ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาวสาเน มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค อิสฺสามจฺเฉรโต ปฏิวิรมิ. เอวํ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ปฺจปุตฺตขาทกเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตปุตฺตขาทกเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ¶ ¶ ¶ ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สตฺตปุตฺตขาทกเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ – ปมวเย ิตา รูปสมฺปนฺนา สีลาจาเรน สมนฺนาคตา. เตสํ มาตา ‘‘ปุตฺตวตี อห’’นฺติ ปุตฺตพเลน ภตฺตารํ อติมฺติ. โส ภริยาย อวมานิโต นิพฺพินฺนมานโส อฺํ กฺํ อาเนสิ. สา นจิรสฺเสว คพฺภินี อโหสิ. อถสฺส เชฏฺภริยา อิสฺสาปกตา อฺตรํ เวชฺชํ อามิเสน อุปลาเปตฺวา เตน ตสฺสา เตมาสิกํ คพฺภํ ปาเตสิ. อถ สา าตีหิ จ ภตฺตารา จ ‘‘ตยา อิมิสฺสา คพฺโภ ปาติโต’’ติ ปุฏฺา ‘‘นาหํ ปาเตมี’’ติ มุสา วตฺวา เตหิ อสทฺทหนฺเตหิ ‘‘สปถํ กโรหี’’ติ วุตฺตา ‘‘สายํ ปาตํ สตฺต สตฺต ปุตฺเต วิชายิตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทามิ, นิจฺจํ ทุคฺคนฺธา จ มกฺขิกาปริกิณฺณา จ ภเวยฺย’’นฺติ สปถํ อกาสิ.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตสฺส คพฺภปาตนสฺส มุสาวาทสฺส จ ผเลเนว เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปุตฺตนเยน ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตี ตสฺเสว คามสฺส อวิทูเร วิจรติ. เตน จ สมเยน สมฺพหุลา เถรา คามกาวาเส วุตฺถวสฺสา ภควนฺตํ ทสฺสนาย สาวตฺถึ อาคจฺฉนฺตา ตสฺส คามสฺส อวิทูเร เอกสฺมึ ปเทเส รตฺติยํ วาสํ กปฺเปสุํ. อถ สา เปตี เตสํ เถรานํ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ มหาเถโร คาถาย ปุจฺฉิ –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, ทุคฺคนฺธา ปูติ วายสิ;
มกฺขิกาหิ ปริกิณฺณา, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ.
สา เถเรน ปุฏฺา ตีหิ คาถาหิ ปฏิวจนํ อทาสิ –
‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘กาเลน สตฺต ปุตฺตานิ, สายํ สตฺต ปุนาปเร;
วิชายิตฺวาน ขาทามิ, เตปิ นา โหนฺติ เม อลํ.
‘‘ปริฑยฺหติ ¶ ¶ ¶ ธูมายติ, ขุทาย หทยํ มม;
นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามิ, อคฺคิทฑฺฒาว อาตเป’’ติ.
๓๘. ตตฺถ นิพฺพุตินฺติ ขุปฺปิปาสาทุกฺขสฺส วูปสมํ. นาธิคจฺฉามีติ น ลภามิ. อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปติ อติอุณฺหอาตเป อคฺคินา ฑยฺหมานา วิย นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามีติ โยชนา.
ตํ สุตฺวา มหาเถโร ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, ปุตฺตมํสานิ ขาทสี’’ติ. – คาถมาห;
อถ สา เปตี อตฺตโน เปตโลกูปปตฺติฺจ ปุตฺตมํสขาทนการณฺจ กเถนฺตี –
‘‘อหู มยฺหํ ทุเว ปุตฺตา, อุโภ สมฺปตฺตโยพฺพนา;
สาหํ ปุตฺตพลูเปตา, สามิกํ อติมฺิสํ.
‘‘ตโต เม สามิโก กุทฺโธ, สปตึ มยฺหมานยิ;
สา จ คพฺภํ อลภิตฺถ, ตสฺสา ปาปํ อเจตยึ.
‘‘สาหํ ปทุฏฺมนสา, อกรึ คพฺภปาตนํ;
ตสฺส เตมาสิโก คพฺโภ, ปูติโลหิตโก ปติ.
‘‘ตทสฺสา มาตา กุปิตา, มยฺหํ าตี สมานยิ;
สปถฺจ มํ กาเรสิ, ปริภาสาปยี จ มํ.
‘‘สาหํ โฆรฺจ สปถํ, มุสาวาทํ อภาสิสํ;
‘ปุตฺตมํสานิ ขาทามิ, สเจ ตํ ปกตํ มยา’.
‘‘ตสฺส ¶ กมฺมสฺส วิปาเกน, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
ปุตฺตมํสานิ ขาทามิ, ปุพฺพโลหิตมกฺขิตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
๔๐-๔๕. ตตฺถ ¶ ปุตฺตพลูเปตาติ ปุตฺตพเลน อุเปตา, ปุตฺตานํ วเสน ลทฺธพลา. อติมฺิสนฺติ อติกฺกมิตฺวา มฺึ อวมฺึ. ปูติโลหิตโก ปตีติ กุณปโลหิตํ หุตฺวา คพฺโภ ปริปติ. เสสํ สพฺพํ อนนฺตรสทิสเมว. ตตฺถ อฏฺ เถรา, อิธ สมฺพหุลา. ตตฺถ ปฺจ ปุตฺตา, อิธ สตฺตาติ อยเมว วิเสโสติ.
สตฺตปุตฺตขาทกเปติวตฺถุวณฺณานา นิฏฺิตา.
๘. โคณเปตวตฺถุวณฺณนา
กึ ¶ นุ อุมฺมตฺตรูโป วาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มตปิติกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปิตา กาลมกาสิ. โส ปิตุ มรเณน โสกสนฺตตฺตหทโย โรทมาโน อุมฺมตฺตโก ปิย วิจรนฺโต ยํ ยํ ปสฺสติ, ตํ ตํ ปุจฺฉติ – ‘‘อปิ เม ปิตรํ ปสฺสิตฺถา’’ติ? น โกจิ ตสฺส โสกํ วิโนเทตุํ อสกฺขิ. ตสฺส ปน หทเย ฆเฏ ปทีโป วิย โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสโย ปชฺชลติ.
สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส อตีตการณํ อาหริตฺวา โสกํ วูปสเมตฺวา โสตาปตฺติผลํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อนาทาย ตสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิ. โส ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ เคหํ ปเวเสตฺวา สตฺถริ ปฺตฺเต อาสเน นิสินฺเน สยํ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘กึ, ภนฺเต, มยฺหํ ปิตุ คตฏฺานํ ชานาถา’’ติ อาห. อถ นํ สตฺถา, ‘‘อุปาสก, กึ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ปิตรํ ปุจฺฉสิ, อุทาหุ อตีเต’’ติ อาห. โส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘พหู กิร มยฺหํ ปิตโร’’ติ ตนุภูตโสโก โถกํ มชฺฌตฺตตํ ปฏิลภิ. อถสฺส สตฺถา โสกวิโนทนํ ธมฺมกถํ กตฺวา อปคตโสกํ กลฺลจิตฺตํ วิทิตฺวา สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา วิหารํ อคมาสิ.
อถ ¶ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘ปสฺสถ, อาวุโส, พุทฺธานุภาวํ, ตถา โสกปริเทวสมาปนฺโน อุปาสโก ขเณเนว ภควตา โสตาปตฺติผเล วินีโต’’ติ. สตฺถา ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขู ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยา อิมสฺส โสโก อปนีโต, ปุพฺเพปิ อปนีโตเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ อฺตรสฺส คหปติกสฺส ปิตา กาลมกาสิ. โส ปิตุ มรเณน โสกปริเทวสมาปนฺโน ¶ อสฺสุมุโข รตฺตกฺโข กนฺทนฺโต จิตกํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส ปุตฺโต สุชาโต นาม กุมาโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน ปิตุโสกวินยนูปายํ จินฺเตนฺโต เอกทิวสํ พหินคเร เอกํ มตโคณํ ทิสฺวา ติณฺจ ปานียฺจ อาหริตฺวา ตสฺส ปุรโต เปตฺวา ‘‘ขาท, ขาท, ปิว, ปิวา’’ติ วทนฺโต อฏฺาสิ. อาคตาคตา ตํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม สุชาต, กึ อุมฺมตฺตโกสิ, โย ตฺวํ มตสฺส โคณสฺส ติโณทกํ อุปเนสี’’ติ วทนฺติ? โส น กิฺจิ ปฏิวทติ. มนุสฺสา ตสฺส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต อุมฺมตฺตโก ชาโต, มตโคณสฺส ติโณทกํ เทตี’’ติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา จ กุฏุมฺพิกสฺส ปิตรํ อารพฺภ ิโต โสโก อปคโต. โส ‘‘มยฺหํ กิร ปุตฺโต อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ สํเวคปฺปตฺโต เวเคน คนฺตฺวา ‘‘นนุ ตฺวํ, ตาต สุชาต, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน, กสฺมา มตโคณสฺส ติโณทกํ เทสี’’ติ โจเทนฺโต –
‘‘กึ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;
ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺควํ.
‘‘น หิ อนฺเนน ปาเนน, มโต โคโณ สมุฏฺเห;
ตฺวํสิ พาโล จ ทุมฺเมโธ, ยถา ตฺโว ทุมฺมตี’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ กึ นูติ ปุจฺฉาวจนํ. อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตกสภาโว วิย จิตฺตกฺเขปํ ปตฺโต วิย. ลายิตฺวาติ ¶ ลวิตฺวา. หริตํ ติณนฺติ อลฺลติณํ. ลปสิ วิลปสิ. คตสตฺตนฺติ วิคตชีวิตํ. ชรคฺควนฺติ พลิพทฺทํ ¶ ชิณฺณโคณํ. อนฺเนน ปาเนนาติ ตยา ทินฺเนน หริตติเณน วา ปานีเยน วา. มโต โคโณ สมุฏฺเหติ กาลกโต โคโณ ลทฺธชีวิโต หุตฺวา น หิ สมุฏฺเหยฺย. ตฺวํสิ พาโล จ ทุมฺเมโธติ ตฺวํ พาลฺยโยคโต พาโล, เมธาสงฺขาตาย ปฺาย อภาวโต ทุมฺเมโธ อสิ. ยถา ตฺโว ทุมฺมตีติ ยถา ตํ อฺโปิ นิปฺปฺโ วิปฺปลเปยฺย, เอวํ ตฺวํ นิรตฺถกํ วิปฺปลปสีติ อตฺโถ. ยถา ตนฺติ นิปาตมตฺตํ.
ตํ ¶ สุตฺวา สุชาโต ปิตรํ สฺาเปตุํ อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต –
‘‘อิเม ปาทา อิทํ สีสํ, อยํ กาโย สวาลธิ;
เนตฺตา ตเถว ติฏฺนฺติ, อยํ โคโณ สมุฏฺเห.
‘‘นายฺยกสฺส หตฺถปาทา, กาโย สีสฺจ ทิสฺสติ;
รุทํ มตฺติกถูปสฺมึ, นนุ ตฺวฺเว ทุมฺมตี’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ – อิมสฺส โคณสฺส อิเม จตฺตาโร ปาทา, อิทํ สีสํ, สห วาลธินา วตฺตตีติ สวาลธิ อยํ กาโย. อิมานิ จ เนตฺตา นยนานิ ยถา มรณโต ปุพฺเพ, ตเถว อภินฺนสณฺานานิ ติฏฺนฺติ. อยํ โคโณ สมุฏฺเหติ อิมสฺมา การณา อยํ โคโณ สมุฏฺเหยฺย สมุตฺติฏฺเยฺยาติ มม จิตฺตํ ภเวยฺย. ‘‘มฺเ โคโณ สมุฏฺเห’’ติ เกจิ ปนฺติ, เตน การเณน อยํ โคโณ สหสาปิ กายํ สมุฏฺเหยฺยาติ อหํ มฺเยฺยํ, เอวํ เม มฺนา สมฺภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. อยฺยกสฺส ¶ ปน มยฺหํ ปิตามหสฺส น หตฺถปาทา กาโย สีสํ ทิสฺสติ, เกวลํ ปน ตสฺส อฏฺิกานิ ปกฺขิปิตฺวา กเต มตฺติกามเย ถูเป รุทนฺโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน, ตาต, ตฺวฺเว ทุมฺมติ นิปฺปฺโ, ภิชฺชนธมฺมา สงฺขารา ภิชฺชนฺติ, ตตฺถ วิชานตํ กา ปริเทวนาติ ปิตุ ธมฺมํ กเถสิ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปิตา ‘‘มม มุตฺโต ปณฺฑิโต มํ สฺาเปตุํ อิมํ กมฺมํ อกาสี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตาต สุชาต, ‘สพฺเพปิ สตฺตา มรณธมฺมา’ติ อฺาตเมตํ, อิโต ปฏฺาย น โสจิสฺสามิ, โสกหรณสมตฺเถน นาม เมธาวินา ตาทิเสเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ ปุตฺตํ ปสํสนฺโต –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปิตุโสกํ อปานุทิ.
‘‘สฺวาหํ ¶ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณว.
‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปฺา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
วินิวตฺตยนฺติ โสกมฺหา, สุชาโต ปิตรํ ยถา’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อาทิตฺตนฺติ โสกคฺคินา อาทิตฺตํ ชลิตํ. สนฺตนฺติ สมานํ. ปาวกนฺติ อคฺคิ. วารินา วิย โอสิฺจนฺติ อุทเกน อวสิฺจนฺโต วิย. สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรนฺติ สพฺพํ เม จิตฺตทรถํ นิพฺพาเปสิ. อพฺพหี วตาติ นีหริ วต. สลฺลนฺติ โสกสลฺลํ. หทยนิสฺสิตนฺติ จิตฺตสนฺนิสฺสิตสลฺลภูตํ. โสกปเรตสฺสาติ โสเกน อภิภูตสฺส. ปิตุโสกนฺติ ปิตรํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ โสกํ. อปานุทีติ อปเนสิ. ตว สุตฺวาน มาณวาติ, กุมาร, ตว วจนํ สุตฺวา อิทานิ ปน น โสจามิ น โรทามิ. สุชาโต ปิตรํ ยถาติ ยถา อยํ สุชาโต อตฺตโน ปิตรํ โสกโต วินิวตฺเตสิ, เอวํ อฺเปิ เย อนุกมฺปกา อนุคฺคณฺหสีลา ¶ โหนฺติ, เต สปฺปฺา เอวํ กโรนฺติ ปิตูนํ อฺเสฺจ อุปการํ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
มาณวสฺส วจนํ สุตฺวา ปิตา อปคตโสโก หุตฺวา สีสํ นหายิตฺวา ภฺุชิตฺวา กมฺมนฺเต ปวตฺเตตฺวา กาลํ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา เตสํ ภิกฺขูนํ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺหึสุ. ตทา สุชาโต โลกนาโถ อโหสีติ.
โคณเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มหาเปสการเปติวตฺถุวณฺณนา
คูถฺจ ¶ มุตฺตํ รุหิรฺจ ปุพฺพนฺติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อฺตรํ เปสการเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. ทฺวาทสมตฺตา กิร ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วสนโยคฺคฏฺานํ วีมํสนฺตา อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย อฺตรํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ รมณียํ อรฺายตนํ ตสฺส จ นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน โคจรคามํ ทิสฺวา ตตฺถ เอกรตฺตึ วสิตฺวา ทุติยทิวเส คามํ ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. ตตฺถ เอกาทส เปสการา ปฏิวสนฺติ, เต เต ภิกฺขู ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺสา ¶ หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคหํ เนตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา อาหํสุ ‘‘กุหึ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ? ‘‘ยตฺถ อมฺหากํ ผาสุกํ, ตตฺถ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ, ภนฺเต, อิเธว วสิตพฺพ’’นฺติ วสฺสูปคมนํ ยาจึสุ. ภิกฺขู สมฺปฏิจฺฉึสุ. อุปาสกา เตสํ ตตฺถ อรฺกุฏิกาโย กาเรตฺวา อทํสุ. ภิกฺขู ตตฺถ วสฺสํ อุปคจฺฉึสุ.
ตตฺถ เชฏฺกเปสกาโร ทฺเว ภิกฺขู จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, อิตเร เอเกกํ ภิกฺขุํ อุปฏฺหึสุ. เชฏฺกเปสการสฺส ภริยา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มิจฺฉาทิฏฺิกา มจฺฉรินี ภิกฺขู น สกฺกจฺจํ อุปฏฺาติ. โส ตํ ทิสฺวา ตสฺสาเยว กนิฏฺภคินึ อาเนตฺวา อตฺตโน เคเห อิสฺสริยํ นิยฺยาเทสิ. สา สทฺธา ¶ ปสนฺนา หุตฺวา สกฺกจฺจํ ภิกฺขู ปฏิชคฺคิ. เต สพฺเพ เปสกาโร วสฺสํ วุตฺถานํ ภิกฺขูนํ เอเกกสฺส เอเกกํ สาฏกมทํสุ. ตตฺถ มจฺฉรินี เชฏฺเปสการสฺส ภริยา ปทุฏฺจิตฺตา อตฺตโน สามิกํ ปริภาสิ – ‘‘ยํ ตยา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ทานํ ทินฺนํ อนฺนปานํ, ตํ เต ปรโลเก คูถมุตฺตํ ปุพฺพโลหิตฺจ หุตฺวา นิพฺพตฺตตุ, สาฏกา จ ชลิตา อโยมยปฏฺฏา โหนฺตู’’ติ.
ตตฺถ เชฏฺเปสกาโร อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา วิฺฌาฏวิยํ อานุภาวสมฺปนฺนา รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปน กทริยา ภริยา กาลํ กตฺวา ตสฺเสว วสนฏฺานสฺส อวิทูเร เปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปา ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูตา ตสฺส ภูมเทวสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห – ‘‘อหํ, สามิ, นิจฺโจฬา อติวิย ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูตา วิจรามิ, เทหิ เม วตฺถํ อนฺนปานฺจา’’ติ. โส ตสฺสา ทิพฺพํ อุฬารํ อนฺนปานํ อุปเนสิ. ตํ ตาย คหิตมตฺตเมว คูถมุตฺตํ ปุพฺพโลหิตฺจ สมฺปชฺชติ, สาฏกฺจ ทินฺนํ ตาย ปริทหิตํ ปชฺชลิตํ อโยมยปฏฺฏํ โหติ. สา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตี ตํ ฉฑฺเฑตฺวา กนฺทนฺตี วิจรติ.
เตน ¶ จ สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ วุตฺถวสฺโส สตฺถารํ วนฺทิตุํ คจฺฉนฺโต มหตา สตฺเถน สทฺธึ วิฺฌาฏวึ ปฏิปชฺชิ. สตฺถิกา รตฺตึ มคฺคํ คนฺตฺวา ทิวา วเน สนฺทจฺฉายูทกสมฺปนฺนํ ปเทสํ ทิสฺวา ยานานิ มฺุจิตฺวา มุหุตฺตํ วิสฺสมึสุ. ภิกฺขุ ปน วิเวกกามตาย โถกํ อปกฺกมิตฺวา อฺตรสฺส สนฺทจฺฉายสฺส วนคหนปฏิจฺฉนฺนสฺส รุกฺขสฺส มูเล สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา นิปนฺโน รตฺติยํ มคฺคคมนปริสฺสเมน กิลนฺตกาโย นิทฺทํ อุปคฺฉิ. สตฺถิกา วิสฺสมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ, โส ภิกฺขุ น ปฏิพุชฺฌิ. อถ สายนฺหสมเย อุฏฺหิตฺวา เต อปสฺสนฺโต ¶ อฺตรํ กุมฺมคฺคํ ¶ ปฏิปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน ตสฺสา เทวตาย วสนฏฺานํ สมฺปาปุณิ. อถ นํ โส เทวปุตฺโต ทิสฺวา มนุสฺสรูเปน อุปคนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อตฺตโน วิมานํ ปเวเสตฺวา ปาทพฺภฺชนาทีนิ ทตฺวา ปยิรุปาสนฺโต นิสีทิ. ตสฺมิฺจ สมเย สา เปตี อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ เม, สามิ, อนฺนปานํ สาฏกฺจา’’ติ อาห. โส ตสฺสา ตานิ อทาสิ. ตานิ จ ตาย คหิตมตฺตานิ คูถมุตฺตปุพฺพโลหิตปชฺชลิตอโยปฏฺฏาเยว อเหสุํ. โส ภิกฺขุ ตํ ทิสฺวา สฺชาตสํเวโค ตํ เทวปุตฺตํ –
‘‘คูถฺจ มุตฺตํ รุหิรฺจ ปุพฺพํ, ปริภฺุชติ กิสฺส อยํ วิปาโก;
อยํ นุ กึ กมฺมมกาสิ นารี, ยา สพฺพทา โลหิตปุพฺพภกฺขา.
‘‘นวานิ วตฺถานิ สุภานิ เจว, มุทูนิ สุทฺธานิ จ โลมสานิ;
ทินฺนานิ มิสฺสา กิตกา ภวนฺติ, อยํ นุ กึ กมฺมมกาสิ นารี’’ติ. –
ทฺวีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ. ตตฺถ กิสฺส อยํ วิปาโกติ กีทิสสฺส กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ยํ เอสา อิทานิ ปจฺจนุภวตีติ. อยํ นุ กึ กมฺมมกาสิ นารีติ อยํ อิตฺถี กึ นุ โข กมฺมํ ปุพฺเพ อกาสิ. ยา สพฺพทา โลหิตปุพฺพภกฺขาติ ยา สพฺพกาลํ รุหิรปุพฺพเมว ภกฺขติ ปริภฺุชติ. นวานีติ ปจฺจคฺฆานิ ตาวเทว ปาตุภูตานิ. สุภานีติ สุนฺทรานิ ทสฺสนียานิ. มุทูนีติ สุขสมฺผสฺสานิ. สุทฺธานีติ ปริสุทฺธวณฺณานิ. โลมสานีติ สโลมกานิ สุขสมฺผสฺสานิ ¶ , สุนฺทรานีติ อตฺโถ. ทินฺนานิ มิสฺสา กิตกา ภวนฺตีติ กิตกกณฺฏกสทิสานิ โลหปฏฺฏสทิสานิ ภวนฺติ. ‘‘กีฏกา ภวนฺตี’’ติ วา ปาโ, ขาทกปาณกวณฺณานิ ภวนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ โส เทวปุตฺโต เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺโ ตาย ปุริมชาติยา กตกมฺมํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ภริยา มเมสา อหุ ภทนฺเต, อทายิกา มจฺฉรินี กทริยา;
สา มํ ททนฺตํ สมณพฺราหฺมณานํ, อกฺโกสติ จ ปริภาสติ จ.
‘‘คูถฺจ ¶ มุตฺตํ รุหิรฺจ ปุพฺพํ, ปริภฺุช ตฺวํ อสุจึ สพฺพกาลํ;
เอตํ เต ปรโลกสฺมึ โหตุ, วตฺถา จ เต กิตกสมา ภวนฺตุ;
เอตาทิสํ ทุจฺจริตํ จริตฺวา, อิธาคตา จิรรตฺตาย ขาทตี’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ อทายิกาติ กสฺสจิ กิฺจิปิ อทานสีลา. มจฺฉรินี กทริยาติ ปมํ มจฺเฉรมลสฺส สภาเวน มจฺฉรินี, ตาย จ ปุนปฺปุนํ อาเสวนตาย ถทฺธมจฺฉรินี, ตาย กทริยา อหูติ โยชนา. อิทานิ ตสฺสา ตเมว กทริยตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา มํ ททนฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ ยถาวุตฺตวจีทุจฺจริตาทึ จริตฺวา. อิธาคตาติ อิมํ เปตโลกํ อาคตา, เปตตฺตภาวํ อุปคตา. จิรรตฺตาย ขาทตีติ จิรกาลํ คูถาทิเมว ขาทติ. ตสฺสา หิ เยนากาเรน อกฺกุฏฺํ, เตเนวากาเรน ปวตฺตมานมฺปิ ผลํ. ยํ อุทฺทิสฺส อกฺกุฏฺํ, ตโต อฺตฺถ ปถวิยํ กมนฺตกสงฺขาเต มตฺถเก อสนิปาโต วิย อตฺตโน อุปริ ปตติ.
เอวํ โส เทวปุตฺโต ตาย ปุพฺเพ กตกมฺมํ กเถตฺวา ปุน ตํ ภิกฺขุํ อาห – ‘‘อตฺถิ ปน, ภนฺเต, โกจิ อุปาโย อิมํ เปตโลกโต โมเจตุ’’นฺติ ¶ ? ‘‘อตฺถี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กเถถ, ภนฺเต’’ติ. ยทิ ¶ ภควโต อริยสงฺฆสฺส จ เอกสฺเสว วา ภิกฺขุโน ทานํ ทตฺวา อิมิสฺสา อุทฺทิสิยติ, อยฺจ ตํ อนุโมทติ, เอวเมติสฺสา อิโต ทุกฺขโต มุตฺติ ภวิสฺสตีติ. ตํ สุตฺวา เทวปุตฺโต ตสฺส ภิกฺขุโน ปณีตํ อนฺนปานํ ทตฺวา ตํ ทกฺขิณํ ตสฺสา เปติยา อาทิสิ. ตาวเทว สา เปตี สุหิตา ปีณินฺทฺริยา ทิพฺพาหารสฺส ติตฺตา อโหสิ. ปุน ตสฺเสว ภิกฺขุโน หตฺเถ ทิพฺพสาฏกยุคํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ทตฺวา ตฺจ ทกฺขิณํ เปติยา อาทิสิ. ตาวเทว จ สา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาลงฺการวิภูสิตา สพฺพกามสมิทฺธา เทวจฺฉราปฏิภาคา อโหสิ. โส จ ภิกฺขุ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส อิทฺธิยา ตทเหว สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ตํ สาฏกยุคํ ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ภควาปิ ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
มหาเปสการเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ขลฺลาฏิยเปติวตฺถุวณฺณนา
กา ¶ นุ อนฺโตวิมานสฺมินฺติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อฺตรํ ขลฺลาฏิยเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร พาราณสิยํ อฺตรา รูปูปชีวินี อิตฺถี อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา อติมโนหรเกสกลาปี อโหสิ. ตสฺสา หิ เกสา นีลา ทีฆา ตนู มุทู สินิทฺธา เวลฺลิตคฺคา ทฺวิหตฺถคยฺหา วิสฏฺา ยาว เมขลา กลาปา โอลมฺพนฺติ. ตํ ตสฺสา เกสโสภํ ทิสฺวา ตรุณชโน เยภุยฺเยน ตสฺสํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อโหสิ. อถสฺสา ตํ เกสโสภํ อสหมานา อิสฺสาปกตา กติปยา อิตฺถิโย มนฺเตตฺวา ตสฺสา เอว ปริจาริกทาสึ อามิเสน อุปลาเปตฺวา ตาย ตสฺสา เกสูปปาตนํ เภสชฺชํ ทาเปสุํ. สา กิร ทาสี ตํ เภสชฺชํ นฺหานิยจุณฺเณน สทฺธึ ปโยเชตฺวา คงฺคาย นทิยา นฺหานกาเล ตสฺสา อทาสิ ¶ . สา เตน เกสมูเลสุ เตเมตฺวา อุทเก นิมุชฺชิ ¶ , นิมุชฺชนมตฺเตเยว เกสา สมูลา ปริปตึสุ, สีสํ จสฺสา ติตฺตกลาพุสทิสํ อโหสิ. อถ สา สพฺพโส วิลูนเกสา ลฺุจิตมตฺถกา กโปตี วิย วิรูปา หุตฺวา ลชฺชาย อนฺโตนครํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี วตฺเถน สีสํ เวเตฺวา พหินคเร อฺตรสฺมึ ปเทเส วาสํ กปฺเปนฺตี กติปาหจฺจเยน อปคตลชฺชา ตโต นิวตฺเตตฺวา ติลานิ ปีเฬตฺวา เตลวณิชฺชํ สุราวณิชฺชฺจ กโรนฺตี ชีวิกํ กปฺเปสิ. สา เอกทิวสํ ทฺวีสุ ตีสุ มนุสฺเสสุ สุรามตฺเตสุ มหานิทฺทํ โอกฺกมนฺเตสุ สิถิลภูตานิ เตสํ นิวตฺถวตฺถานิ อวหริ.
อเถกทิวสํ สา เอกํ ขีณาสวตฺเถรํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อตฺตโน ฆรํ เนตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทาเปตฺวา เตลสํสฏฺํ โทณินิมฺมชฺชนึ ปิฺากมทาสิ. โส ตสฺสา อนุกมฺปาย ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิ. สา ปสนฺนมานสา อุปริ ฉตฺตํ ธารยมานา อฏฺาสิ. โส จ เถโร ตสฺสา จิตฺตํ ปหํเสนฺโต อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา จ อิตฺถี อนุโมทนกาเลเยว ‘‘มยฺหํ เกสา ทีฆา ตนู สินิทฺธา มุทู เวลฺลิตคฺคา โหนฺตู’’ติ ปตฺถนมกาสิ.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา มิสฺสกกมฺมสฺส ผเลน สมุทฺทมชฺเฌ กนกวิมาเน เอกิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสา เกสา ปตฺถิตาการาเยว สมฺปชฺชึสุ. มนุสฺสานํ สาฏกาวหรเณน ปน นคฺคา อโหสิ. สา ตสฺมึ กนกวิมาเน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ นคฺคาว หุตฺวา วีตินาเมสิ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ¶ อนุปุพฺเพน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสิโน สตฺตสตา วาณิชา สุวณฺณภูมึ อุทฺทิสฺส นาวาย มหาสมุทฺทํ โอตรึสุ. เตหิ อารุฬฺหา นาวา วิสมวาตเวคุกฺขิตฺตา อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺตี ตํ ปเทสํ อคมาสิ. อถ สา วิมานเปตี สห วิมาเนน เตสํ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา เชฏฺวาณิโช ปุจฺฉนฺโต –
‘‘กา ¶ นุ อนฺโตวิมานสฺมึ, ติฏฺนฺตี นูปนิกฺขมิ;
อุปนิกฺขมสฺสุ ภทฺเท, ปสฺสาม ตํ พหิฏฺิต’’นฺติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ กา นุ อนฺโตวิมานสฺมึ ติฏฺนฺตีติ วิมานสฺส อนฺโต อพฺภนฺตเร ติฏฺนฺตี กา นุ ตฺวํ, กึ มนุสฺสิตฺถี, อุทาหุ อมนุสฺสิตฺถีติ ปุจฺฉติ. นูปนิกฺขมีติ วิมานโต น นิกฺขมิ. อุปนิกฺขมสฺสุ, ภทฺเท, ปสฺสาม ตํ พหิฏฺิตนฺติ, ภทฺเท, ตํ มยํ พหิ ิตํ ปสฺสาม ทฏฺุกามมฺหา, ตสฺมา วิมานโต นิกฺขมสฺสุ. ‘‘อุปนิกฺขมสฺสุ ภทฺทนฺเต’’ติ วา ปาโ, ภทฺทํ เต อตฺถูติ อตฺโถ.
อถสฺส สา อตฺตโน พหิ นิกฺขมิสุํ อสกฺกุเณยฺยตํ ปกาเสนฺตี –
‘‘อฏฺฏียามิ หรายามิ, นคฺคา นิกฺขมิตุํ พหิ;
เกเสหมฺหิ ปฏิจฺฉนฺนา, ปฺุํ เม อปฺปกํ กต’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อฏฺฏียามีติ นคฺคา หุตฺวา พหิ นิกฺขมิตุํ อฏฺฏิกา ทุกฺขิตา อมฺหิ. หรายามีติ ลชฺชามิ. เกเสหมฺหิ ปฏิจฺฉนฺนาติ เกเสหิ อมฺหิ อหํ ปฏิจฺฉาทิตา ปารุตสรีรา. ปฺุํ เม อปฺปกํ กตนฺติ อปฺปกํ ปริตฺตํ มยา กุสลกมฺมํ กตํ, ปิฺากทานมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
อถสฺสา วาณิโช อตฺตโน อุตฺตริสาฏกํ ทาตุกาโม –-
‘‘หนฺทุตฺตรียํ ททามิ เต, อิทํ ทุสฺสํ นิวาสย;
อิทํ ทุสฺสํ นิวาเสตฺวา, เอหิ นิกฺขม โสภเน;
อุปนิกฺขมสฺสุ ภทฺเท, ปสฺสาม ตํ พหิฏฺิต’’นฺติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ ¶ หนฺทาติ คณฺห. อุตฺตรียนฺติ อุปสํพฺยานํ อุตฺตริสาฏกนฺติ อตฺโถ. ททามิ เตติ ตุยฺหํ ททามิ. อิทํ ทุสฺสํ นิวาสยาติ อิทํ มม อุตฺตริสาฏกํ ตฺวํ นิวาเสหิ. โสภเนติ สุนฺทรรูเป.
เอวฺจ ปน วตฺวา อตฺตโน อุตฺตริสาฏกํ ตสฺสา อุปเนสิ, สา ตถา ทิยฺยมานสฺส อตฺตโน อนุปกปฺปนียตฺจ, ยถา ทิยฺยมานํ อุปกปฺปติ, ตฺจ ทสฺเสนฺตี –
‘‘หตฺเถน หตฺเถ เต ทินฺนํ, น มยฺหํ อุปกปฺปติ;
เอเสตฺถุปาสโก สทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก.
‘‘เอตํ อจฺฉาทยิตฺวาน, มม ทกฺขิณมาทิส;
ตถาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห ¶ . ตตฺถ หตฺเถน หตฺเถ เต ทินฺนํ, น มยฺหํ อุปกปฺปตีติ, มาริส, ตว หตฺเถน มม หตฺเถ ตยา ทินฺนํ น มยฺหํ อุปกปฺปติ น วินิยุชฺชติ, อุปโภคโยคฺคํ น โหตีติ อตฺโถ. เอเสตฺถุปาสโก สทฺโธติ เอโส รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส สรณคมเนน อุปาสโก กมฺมผลสทฺธาย จ สมนฺนาคตตฺตา สทฺโธ เอตฺถ เอตสฺมึ ชนสมูเห อตฺถิ. เอตํ อจฺฉาทยิตฺวาน, มม ทกฺขิณมาทิสาติ เอตํ อุปาสกํ มม ทิยฺยมานํ สาฏกํ ปริทหาเปตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อาทิส ปตฺติทานํ เทหิ. ตถาหํ สุขิตา เหสฺสนฺติ ตถา กเต อหํ สุขิตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา สุขปฺปตฺตา ภวิสฺสามีติ.
ตํ สุตฺวา วาณิชา ตํ อุปาสกํ นฺหาเปตฺวา วิลิมฺเปตฺวา วตฺถยุเคน อจฺฉาเทสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘ตฺจ เต นฺหาปยิตฺวาน, วิลิมฺเปตฺวาน วาณิชา;
วตฺเถหจฺฉาทยิตฺวาน, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสุํ.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต ¶ สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
หสนฺตี วิมานา นิกฺขมิ, ทกฺขิณาย อิทํ ผล’’นฺติ. –
ติสฺโส คาถาโย อโวจุํ.
๖๓. ตตฺถ ตนฺติ ตํ อุปาสกํ. จ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. เตติ เต วาณิชาติ โยชนา. วิลิมฺเปตฺวานาติ อุตฺตเมน คนฺเธน วิลิมฺเปตฺวา. วตฺเถหจฺฉาทยิตฺวานาติ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ สพฺยฺชนํ โภชนํ โภเชตฺวา นิวาสนํ อุตฺตรียนฺติ ทฺวีหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทสุํ, ทฺเว วตฺถานิ อทํสูติ อตฺโถ. ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสุนฺติ ตสฺสา เปติยา ตํ ทกฺขิณํ อาทิสึสุ.
๖๔. สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเติ อนู-ติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺสา ทกฺขิณาย อุทฺทิฏฺสมนนฺตรเมว. วิปาโก อุทปชฺชถาติ ตสฺสา เปติยา วิปาโก ทกฺขิณาย ¶ ผลํ อุปฺปชฺชิ. กีทิโสติ เปตี อาห โภชนจฺฉาทนปานียนฺติ. นานปฺปการํ ทิพฺพโภชนสทิสํ โภชนฺจ นานาวิราควณฺณสมุชฺชลํ ทิพฺพวตฺถสทิสํ วตฺถฺจ อเนกวิธํ ปานกฺจ ทกฺขิณาย อิทํ อีทิสํ ผลํ อุทปชฺชถาติ โยชนา.
๖๕. ตโตติ ยถาวุตฺตโภชนาทิปฏิลาภโต ปจฺฉา. สุทฺธาติ นฺหาเนน สุทฺธสรีรา. สุจิวสนาติ สุวิสุทฺธวตฺถนิวตฺถา. กาสิกุตฺตมธารินีติ กาสิกวตฺถโตปิ อุตฺตมวตฺถธารินี. หสนฺตีติ ‘‘ปสฺสถ ตาว ตุมฺหากํ ทกฺขิณาย อิทํ ผลวิเสส’’นฺติ ปกาสนวเสน หสมานา วิมานโต นิกฺขมิ.
อถ เต วาณิชา เอวํ ปจฺจกฺขโต ปฺุผลํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ตสฺมึ อุปาสเก สฺชาตคารวพหุมานา กตฺชลี ตํ ปยิรุปาสึสุ. โสปิ เต ธมฺมกถาย ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาเทตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปสิ. เต ตาย วิมานเปติยา กตกมฺมํ –
‘‘สุจิตฺตรูปํ ¶ รุจิรํ, วิมานํ เต ปภาสติ;
เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติ. –
อิมาย ¶ คาถาย ปุจฺฉึสุ. ตตฺถ สุจิตฺตรูปนฺติ หตฺถิอสฺสอิตฺถิปุริสาทิวเสน เจว มาลากมฺมลตากมฺมาทิวเสน จ สุฏฺุ วิหิตจิตฺตรูปํ. รุจิรนฺติ รมณียํ ทสฺสนียํ. กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ กีทิสสฺส กมฺมสฺส, กึ ทานมยสฺส อุทาหุ สีลมยสฺส อิทํ ผลนฺติ อตฺโถ.
สา เตหิ เอวํ ปุฏฺา ‘‘มยา กตสฺส ปริตฺตกสฺส กุสลกมฺมสฺส ตาว อิทํ ผลํ, อกุสลกมฺมสฺส ปน อายตึ นิรเย เอทิสํ ภวิสฺสตี’’ติ ตทุภยํ อาจิกฺขนฺตี –
‘‘ภิกฺขุโน จรมานสฺส, โทณินิมฺมชฺชนึ อหํ;
อทาสึ อุชุภูตสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส กุสลสฺส, วิปากํ ทีฆมนฺตรํ;
อนุโภมิ วิมานสฺมึ, ตฺจ ทานิ ปริตฺตกํ.
‘‘อุทฺธํ ¶ จตูหิ มาเสหิ, กาลํกิริยา ภวิสฺสติ;
เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํ.
‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํ.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;
ผลฺจ ปาปกมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุส’’นฺติ. – คาถาโย อภาสิ;
๖๗. ตตฺถ ภิกฺขุโน จรมานสฺสาติ อฺตรสฺส ภินฺนกิเลสสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขาย จรนฺตสฺส. โทณินิมฺมชฺชนินฺติ วิสฺสนฺทมานเตลํ ปิฺากํ. อุชุภูตสฺสาติ จิตฺตชิมฺหวงฺกกุฏิลภาวกรานํ ¶ กิเลสานํ อภาเวน ¶ อุชุภาวปฺปตฺตสฺส. วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ กมฺมผลสทฺธาย สุฏฺุ ปสนฺเนน จิตฺเตน.
๖๘-๖๙. ทีฆมนฺตรนฺติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, ทีฆอนฺตรํ ทีฆกาลนฺติ อตฺโถ. ตฺจ ทานิ ปริตฺตกนฺติ ตฺจ ปฺุผลํ วิปกฺกวิปากตฺตา กมฺมสฺส อิทานิ ปริตฺตกํ อปฺปาวเสสํ, น จิเรเนว อิโต จวิสฺสามีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุทฺธํ จตูหิ มาเสหิ, กาลํกิริยา ภวิสฺสตี’’ติ จตูหิ มาเสหิ อุทฺธํ จตุนฺนํ มาสานํ อุปริ ปฺจเม มาเส มม กาลํกิริยา ภวิสฺสตีติ ทสฺเสติ. เอกนฺตกฏุกนฺติ เอกนฺเตเนว อนิฏฺฉผสฺสายตนิกภาวโต เอกนฺตทุกฺขนฺติ อตฺโถ. โฆรนฺติ ทารุณํ. นิรยนฺติ นตฺถิ เอตฺถ อโย สุขนฺติ กตฺวา ‘‘นิรย’’นฺติ ลทฺธนามํ นรกํ. ปปติสฺสหนฺติ ปปหิสฺสามิ อหํ.
๗๐. ‘‘นิรย’’นฺติ เจตฺถ อวีจิมหานิรยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘จตุกฺกณฺณ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ จตุกฺกณฺณนฺติ จตุกฺโกณํ. จตุทฺวารนฺติ จตูสุ ทิสาสุ จตูหิ ทฺวาเรหิ ยุตฺตํ. วิภตฺตนฺติ สุฏฺุ วิภตฺตํ.
ภาคโสติ ¶ ภาคโต. มิตนฺติ ตุลิตํ. อโยปาการปริยนฺตนฺติ อโยมเยน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ. อยสา ปฏิกุชฺชิตนฺติ อโยปฏเลเนว อุปริ ปิหิตํ.
๗๑-๗๒. เตชสา ยุตาติ สมนฺตโต สมุฏฺิตชาเลน มหตา อคฺคินา นิรนฺตรํ สมายุตชาลา. สมนฺตา โยชนสตนฺติ เอวํ ปน สมนฺตา พหิ สพฺพทิสาสุ โยชนสตํ โยชนานํ สตํ. สพฺพทาติ สพฺพกาลํ. ผริตฺวา ติฏฺตีติ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ มหานิรเย. เวทิสฺสนฺติ เวทิสฺสามิ อนุภวิสฺสามิ. ผลฺจ ปาปกมฺมสฺสาติ อิทํ อีทิสํ ทุกฺขานุภวนํ มหา เอวํ กตสฺส ปาปสฺส กมฺมสฺส ผลนฺติ อตฺโถ.
เอวํ ตาย อตฺตนา กตกมฺมผเล อายตึ เนรยิกภเย จ ปกาสิเต ¶ โส อุปาสโก กรุณาสฺโจทิตมานโส ‘‘หนฺทสฺสาหํ ปติฏฺา ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘เทวเต, ตฺวํ มยฺหํ เอกสฺส ทานวเสน สพฺพกามสมิทฺธา อุฏฺารสมฺปตฺติยุตฺตา ชาตา, อิทานิ ปน อิเมสํ อุปาสกานํ ทานํ ทตฺวา สตฺถุ จ คุเณ อนุสฺสริตฺวา นิรยูปปตฺติโต มุจฺจิสฺสสี’’ติ. สา เปตี หฏฺตุฏฺา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เต ทิพฺเพน อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปตฺวา ทิพฺพานิ วตฺถานิ นานาวิธานิ ¶ รตนานิ จ อทาสิ, ภควนฺตฺจ อุทฺทิสฺส ทิพฺพํ ทุสฺสยุคํ เตสํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘อฺตรา, ภนฺเต, วิมานเปตี ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทตีติ สาวตฺถึ คนฺตฺวา สตฺถารํ มม วจเนน วนฺทถา’’ติ วนฺทนฺจ เปเสสิ, ตฺจ นาวํ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน เตหิ อิจฺฉิตปฏฺฏนํ ตํ ทิวสเมว อุปเนสิ.
อถ เต วาณิชา ตโต ปฏฺฏนโต อนุกฺกเมน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถุ ตํ ทุสฺสยุคํ ทตฺวา วนฺทนฺจ นิเวเทตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสุํ. สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตา. เต ปน อุปาสกา ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสึสุ. สา จ ตโต เปตโลกโต จวิตฺวา วิวิธรตนวิชฺโชติเต ตาวตึสภวเน กนกวิมาเน อจฺฉราสหสฺสปริวารา นิพฺพตฺตีติ.
ขลฺลาฏิยเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นาคเปตวตฺถุวณฺณนา
ปุรโตว ¶ เสเตน ปเลติ หตฺถินาติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต ทฺเว พฺราหฺมณเปเต อารมฺภ วุตฺตํ. อายสฺมา กิร สํกิจฺโจ สตฺตวสฺสิโก ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา สามเณรภูมิยํ ิโต ตึสมตฺเตหิ ภิกฺขูหิ ¶ สทฺธึ อรฺายตเน วสนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ ปฺจนฺนํ โจรสตานํ หตฺถโต อาคตํ มรณมฺปิ พาหิตฺวา เต จ โจเร ทเมตฺวา ปพฺพาเชตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อถายสฺมา สํกิจฺโจ ปริปุณฺณวสฺโส ลทฺธูปสมฺปโท เตหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ พาราณสึ คนฺตฺวา อิสิปตเน วิหาสิ. มนุสฺสา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานสา วีถิปฏิปาฏิยา วคฺควคฺคา หุตฺวา อาคนฺตุกทานํ อทํสุ. ตตฺถ อฺตโร อุปาสโก มนุสฺเส นิจฺจภตฺเต สมาทเปสิ, เต ยถาพลํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปสุํ.
เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อฺตรสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส พฺราหฺมณสฺส ทฺเว ปุตฺตา เอกา จ ธีตา อเหสุํ. เตสุ เชฏฺปุตฺโต ตสฺส อุปาสกสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส ตํ คเหตฺวา อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. อายสฺมา สํกิจฺโจ ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. โส มุทุจิตฺโต อโหสิ. อถ นํ โส อุปาสโก อาห – ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน นิจฺจภตฺตํ เทหี’’ติ ¶ . ‘‘อนาจิณฺณํ อมฺหากํ พฺราหฺมณานํ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ นิจฺจภตฺตทานํ, ตสฺมา นาหํ ทสฺสามี’’ติ. ‘‘กึ มยฺหมฺปิ ภตฺตํ น ทสฺสสี’’ติ? ‘‘กถํ น ทสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ เอวํ ยํ มยฺหํ เทสิ, ตํ เอกสฺส ภิกฺขุสฺส เทหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทุติยทิวเส ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อาเนตฺวา โภเชสิ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา ธมฺมฺจ สุณิตฺวา ตสฺส กนิฏฺภาตา จ ภคินี จ สาสเน อภิปฺปสนฺนา ปฺุกมฺมรตา จ อเหสุํ. เอวํ เต ตโย ชนา ยถาวิภวํ ทานานิ เทนฺตา สมณพฺราหฺมเณ สกฺกรึสุ ครุํ กรึสุ มาเนสุํ ปูเชสุํ. มาตาปิตโร ปน เนสํ อสฺสทฺธา ¶ อปฺปสนฺนา สมณพฺราหฺมเณสุ อคารวา ปฺุกิริยาย อนาทรา อจฺฉนฺทิกา อเหสุํ. เตสํ ธีตรํ ทาริกํ มาตุลปุตฺตสฺสตฺถาย ¶ าตกา วาเรสุํ. โส จ อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา นิจฺจํ อตฺตโน มาตุ-เคหํ ภฺุชิตุํ คจฺฉติ. ตํ มาตา อตฺตโน ภาตุ-ธีตาย ทาริกาย ปโลเภติ. เตน โส อุกฺกณฺิโต หุตฺวา อุปชฺฌายํ อุปสงฺคมิตฺวา อาห – ‘‘อุปฺปพฺพชิสฺสามหํ, ภนฺเต, อนุชานาถ ม’’นฺติ. อุปชฺฌาโย ตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา อาห – ‘‘สามเณร, มาสมตฺตํ อาคเมหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มาเส อติกฺกนฺเต ตเถว อาโรเจสิ. อุปชฺฌาโย ปุน ‘‘อฑฺฒมาสํ อาคเมหี’’ติ อาห. อฑฺฒมาเส อติกฺกนฺเต ตเถว วุตฺเต ปุน ‘‘สตฺตาหํ อาคเมหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิ. อถ ตสฺมึ อนฺโตสตฺตาเห สามเณรสฺส มาตุลานิยา เคหํ วินฏฺจฺฉทนํ ชิณฺณํ ทุพฺพลกุฏฺฏํ วาตวสฺสาภิหตํ ปริปติ. ตตฺถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณี ทฺเว ปุตฺตา ฆีตา จ เคเหน อชฺโฌตฺถฏา กาลมกํสุ. เตสุ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณี จ เปตโยนิยํ นิพฺพตฺตึสุ, ทฺเว ปุตฺตา ธีตา จ ภุมฺมเทเวสุ. เตสุ เชฏฺปุตฺตสฺส หตฺถิยานํ นิพฺพตฺติ, กนิฏฺสฺส อสฺสตรีรโถ, ธีตาย สุวณฺณสิวิกา. พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ มหนฺเต มหนฺเต อโยมุคฺคเร คเหตฺวา อฺมฺํ อาโกเฏนฺติ, อภิหตฏฺาเนสุ มหนฺตา มหนฺตา ฆฏปฺปมาณา คณฺฑา อุฏฺหิตฺวา มุหุตฺเตเนว ปจิตฺวา ปริเภทปฺปตฺตา โหนฺติ. เต อฺมฺสฺส คณฺเฑ ผาเลตฺวา โกธาภิภูตา นิกฺกรุณา ผรุสวจเนหิ ตชฺเชนฺตา ปุพฺพโลหิตํ ปิวนฺติ, น จ ติตฺตึ ปฏิลภนฺติ.
อถ สามเณโร อุกฺกณฺาภิภูโต อุปชฺฌายํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, มยา ปฏิฺาตทิวสา วีติวตฺตา, เคหํ คมิสฺสามิ, อนุชานาถ ม’’นฺติ. อถ นํ อุปชฺฌาโย ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย กาลปกฺขจาตุทฺทสิยา ปวตฺตมานาย เอหี’’ติ วตฺวา อิสิปตนวิหารสฺส ปิฏฺิปสฺเสน โถกํ คนฺตฺวา อฏฺาสิ. เตน จ สมเยน เต ทฺเว เทวปุตฺตา สทฺธึ ภคินิยา เตเนว มคฺเคน ¶ ยกฺขสมาคมํ สมฺภาเวตุํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปน มาตาปิตโร มุคฺครหตฺถา ผรุสวาจา ¶ กาฬรูปา อากุลากุลลูขปติตเกสภารา อคฺคิทฑฺฒตาลกฺขนฺธสทิสา ¶ วิคลิตปุพฺพโลหิตา วลิตคตฺตา อติวิย เชคุจฺฉพีภจฺฉทสฺสนา เต อนุพนฺธนฺติ.
อถายสฺมา สํกิจฺโจ ยถา โส สามเณโร เต สพฺเพ คจฺฉนฺเต ปสฺสติ, ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา สามเณรํ อาห – ‘‘ปสฺสสิ ตฺวํ, สามเณร, อิเม คจฺฉนฺเต’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ อิเมหิ กตกมฺมํ ปฏิปุจฺฉา’’ติ. โส หตฺถิยานาทีหิ คจฺฉนฺเต อนุกฺกเมน ปฏิปุจฺฉิ. เต อาหํสุ – ‘‘เย ปจฺฉโต เปตา อาคจฺฉนฺติ, เต ปฏิปุจฺฉา’’ติ. สามเณโร เต เปเต คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘ปุรโตว เสเตน ปเลติ หตฺถินา, มชฺเฌ ปน อสฺสตรีรเถน;
ปจฺฉา จ กฺา สิวิกาย นียติ, โอภาสยนฺตี ทส สพฺพโส ทิสา.
‘‘ตุมฺเห ปน มุคฺครหตฺถปาณิโน, รุทํมุขา ฉินฺนปภินฺนคตฺตา;
มนุสฺสภูตา กิมกตฺถ ปาปํ, เยนฺมฺสฺส ปิวาถ โลหิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุรโตติ สพฺพปมํ. เสเตนาติ ปณฺฑเรน. ปเลตีติ คจฺฉติ. มชฺเฌ ปนาติ หตฺถึ อารุฬฺหสฺส สิวิกํ อารุฬฺหาย จ อนฺตเร. อสฺสตรีรเถนาติ อสฺสตรียุตฺเตน รเถน ปเลตีติ โยชนา. นียตีติ วหียติ. โอภาสยนฺตี ทส สพฺพโส ทิสาติ สพฺพโต สมนฺตโต สพฺพา ทส ทิสา อตฺตโน สรีรปฺปภาหิ วตฺถาภรณาทิปฺปภาหิ จ วิชฺโชตยมานา. มุคฺครหตฺถปาณิโนติ มุคฺครา หตฺถสงฺขาเตสุ ปาณีสุ เยสํ เต มุคฺครหตฺถปาณิโน, ภูมิสณฺหกรณียาทีสุ ปาณิโวหารสฺส ลพฺภมานตฺตา หตฺถสทฺเทน ปาณิ เอว วิเสสิโต. ฉินฺนปภินฺนคตฺตาติ มุคฺครปฺปหาเรน ตตฺถ ตตฺถ ฉินฺนปภินฺนสรีรา. ปิวาถาติ ปิวถ.
เอวํ ¶ สามเณเรน ปุฏฺา เต เปตา สพฺพํ ตํ
ปวตฺตึ จตูหิ คาถาหิ ปจฺจภาสึสุ –
‘‘ปุรโตว ¶ โย คจฺฉติ กฺุชเรน, เสเตน นาเคน จตุกฺกเมน;
อมฺหาก ปุตฺโต อหุ เชฏฺโก โส, ทานานิ ทตฺวาน สุขี ปโมทติ.
‘‘โย ¶ โย มชฺเฌ อสฺสตรีรเถน, จตุพฺภิ ยุตฺเตน สุวคฺคิเตน;
อมฺหาก ปุตฺโต อหุ มชฺฌิโม โส, อมจฺฉรี ทานปตี วิโรจติ.
‘‘ยา สา จ ปจฺฉา สิวิกาย นียติ, นารี สปฺา มิคมนฺทโลจนา;
อมฺหาก ธีตา อหุ สา กนิฏฺิกา, ภาคฑฺฒภาเคน สุขี ปโมทติ.
‘‘เอเต จ ทานานิ อทํสุ ปุพฺเพ, ปสนฺนจิตฺตา สมณพฺราหฺมณานํ;
มยํ ปน มจฺฉรีโน อหุมฺห, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
เอเต จ ทตฺวา ปริจารยนฺติ, มยฺจ สุสฺสาม นโฬว ฉินฺโน’’ติ.
๗๕. ตตฺถ ปุรโตว โย คจฺฉตีติ อิเมสํ คจฺฉนฺตานํ โย ปุรโต คจฺฉติ. ‘‘โยโส ปุรโต คจฺฉตี’’ติ วา ปาโ, ตสฺส โย เอโส ปุรโต คจฺฉตีติ อตฺโถ. กฺุชเรนาติ กุํ ปถวึ ชีรยติ, กฺุเชสุ วา รมติ จรตีติ ‘‘กฺุชโร’’ติ ลทฺธนาเมน หตฺถินา. นาเคนาติ, นาสฺส อคมนียํ อนภิภวนียํ อตฺถีติ นาคา, เตน นาเคน. จตุกฺกเมนาติ จตุปฺปเทน. เชฏฺโกติ ปุพฺพโช.
๗๖-๗๗. จตุพฺภีติ จตูหิ อสฺสตรีหิ. สุวคฺคิเตนาติ สุนฺทรคมเนน จาตุรคมเนน. มิคมนฺทโลจนาติ มิคี วิย มนฺทกฺขิกา. ภาคฑฺฒภาเคนาติ ¶ ภาคสฺส อฑฺฒภาเคน, อตฺตนา ลทฺธโกฏฺาสโต อฑฺฒภาคทาเนน เหตุภูเตน. สุขีติ สุขินี. ลิงฺควิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ.
๗๘. ปริภาสกาติ ¶ อกฺโกสกา. ปริจารยนฺตีติ ทิพฺเพสุ กามคุเณสุ อตฺตโน อินฺทฺริยานิ อิโต จิโต จ ยถาสุขํ จาเรนฺติ, ปริชเนหิ วา อตฺตโน ปฺุานุภาวนิสฺสนฺเทน ปริจริยํ กาเรนฺติ. มยฺจ สุสฺสาม นโฬว ฉินฺโนติ มยํ ปน ฉินฺโน อาตเป ขิตฺโต นโฬ วิย สุสฺสาม, ขุปฺปิปาสาหิ อฺมฺํ ทณฺฑาภิฆาเตหิ จ สุกฺขา วิสุกฺขา ภวามาติ.
เอวํ อตฺตโน ปาปํ สมฺปเวเทตฺวา ‘‘มยํ ตุยฺหํ มาตุลมาตุลานิโย’’ติ อาจิกฺขึสุ. ตํ สุตฺวา สามเณโร สฺชาตสํเวโค ‘‘เอวรูปานํ กิพฺพิสการีนํ กถํ นุ โข โภชนานิ สิชฺฌนฺตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘กึ ¶ ตุมฺหากํ โภชนํ กึ สยานํ, กถฺจ ยาเปถ สุปาปธมฺมิโน;
ปหูตโภเคสุ อนปฺปเกสุ, สุขํ วิราธาย ทุกฺขชฺช ปตฺตา’’ติ. –
อิมํ คาถมาห. ตตฺถ กึ ตุมฺหากํ โภชนนฺติ กีทิสํ ตุมฺหากํ โภชนํ? กึ สยานนฺติ กีทิสํ สยนํ? ‘‘กึ สยานา’’ติ เกจิ ปนฺติ, กีทิสา สยนา, กีทิเส สยเน สยถาติ อตฺโถ. กถฺจ ยาเปถาติ เกน ปกาเรน ยาเปถ, ‘‘กถํ โว ยาเปถา’’ติปิ ปาโ, กถํ ตุมฺเห ยาเปถาติ อตฺโถ. สุปาปธมฺมิโนติ สุฏฺุ อติวิย ปาปธมฺมา. ปหูตโภเคสูติ อปริยนฺเตสุ อุฬาเรสุ โภเคสุ สนฺเตสุ. อนปฺปเกสูติ น อปฺปเกสุ พหูสุ. สุขํ วิราธายาติ สุขเหตุโน ปฺุสฺส อกรเณน ¶ สุขํ วิรชฺฌิตฺวา วิราเธตฺวา. ‘‘สุขสฺส วิราเธนา’’ติ เกจิ ปนฺติ. ทุกฺขชฺช ปตฺตาติ อชฺช อิทานิ อิทํ เปตโยนิปริยาปนฺนํ ทุกฺขํ อนุปฺปตฺตาติ.
เอวํ สามเณเรน ปุฏฺา เปตา เตน ปุจฺฉิตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺตา –
‘‘อฺมฺํ วธิตฺวาน, ปิวาม ปุพฺพโลหิตํ;
พหุํ วิตฺวา น ธาตา โหม, นจฺฉาทิมฺหเส มยํ.
‘‘อิจฺเจว ¶ มจฺจา ปริเทวยนฺติ, อทายกา เปจฺจ ยมสฺส ายิโน;
เย เต วิทิจฺจ อธิคมฺม โภเค, น ภฺุชเร นาปิ กโรนฺติ ปฺุํ.
‘‘เต ขุปฺปิปาสูปคตา ปรตฺถ, ปจฺฉา จิรํ ฌายเร ฑยฺหมานา;
กมฺมานิ กตฺวาน ทุขุทฺรานิ, อนุโภนฺติ ทุกฺขํ กฏุกปฺผลานิ.
‘‘อิตฺตรฺหิ ธนํ ธฺํ, อิตฺตรํ อิธ ชีวิตํ;
อิตฺตรํ อิตฺตรโต ตฺวา, ทีปํ กยิราถ ปณฺฑิโต.
‘‘เย เต เอวํ ปชานนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
เต ทาเน นปฺปมชฺชนฺติ, สุตฺวา อรหตํ วโจ’’ติ. –
ปฺจ คาถา อภาสึสุ.
๘๐-๘๑. ตตฺถ ¶ น ธาตา โหมาติ ธาตา สุหิตา ติตฺตา น โหม. นจฺฉาทิมฺหเสติ น รุจฺจาม, น รุจึ อุปฺปาเทม, น ตํ มยํ อตฺตโน รุจิยา ปิวิสฺสามาติ อตฺโถ. อิจฺเจวาติ เอวเมว. มจฺจา ปริเทวยนฺตีติ มยํ วิย อฺเปิ มนุสฺสา กตกิพฺพิสา ปริเทวนฺติ กนฺทนฺติ. อทายกาติ อทานสีลา มจฺฉริโน. ยมสฺส ายิโนติ ยมโลกสฺิเต ยมสฺส าเน เปตฺติวิสเย านสีลา ¶ . เย เต วิทิจฺจ อธิคมฺมโภเคติ เย เต สมฺปติ อายติฺจ สุขวิเสสวิธายเก โภเค วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา. น ภฺุชเร นาปิ กโรนฺติ ปฺุนฺติ อมฺเห วิย สยมฺปิ น ภฺุชนฺติ, ปเรสํ เทนฺตา ทานมยํ ปฺุมฺปิ น กโรนฺติ.
๘๒. เต ขุปฺปิปาสูปคตา ปรตฺถาติ เต สตฺตา ปรตฺถ ปรโลเก เปตฺติวิสเย ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูตา หุตฺวา. จิรํ ฌายเร ฑยฺหมานาติ ขุทาทิเหตุเกน ทุกฺขคฺคินา ‘‘อกตํ วต อมฺเหหิ กุสลํ, กตํ ปาป’’นฺติอาทินา วตฺตมาเนน วิปฺปฏิสารคฺคินา ปริฑยฺหมานา ฌายนฺติ, อนุตฺถุนนฺตีติ อตฺโถ. ทุขุทฺรานีติ ทุกฺขวิปากานิ. อนุโภนฺติ ทุกฺขํ กฏุกปฺผลานีติ อนิฏฺผลานิ ปาปกมฺมานิ กตฺวา จิรกาลํ ทุกฺขํ อาปายิกทุกฺขํ อนุภวนฺติ.
๘๓-๘๔. อิตฺตรนฺติ ¶ น จิรกาลฏฺายี, อนิจฺจํ วิปริณามธมฺมํ. อิตฺตรํ อิธ ชีวิตนฺติ อิธ มนุสฺสโลเก สตฺตานํ ชีวิตมฺปิ อิตฺตรํ ปริตฺตํ อปฺปกํ. เตนาห ภควา – ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๑; สํ. นิ. ๑.๑๔๕; อ. นิ. ๗.๗๔). อิตฺตรํ อิตฺตรโต ตฺวาติ ธนธฺาทิอุปกรณํ มนุสฺสานํ ชีวิตฺจ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ขณิกํ น จิรสฺสนฺติ ปฺาย อุปปริกฺขิตฺวา. ทีปํ กยิราถ ปณฺฑิโตติ สปฺโ ปุริโส ทีปํ อตฺตโน ปติฏฺํ ปรโลเก หิตสุขาธิฏฺานํ กเรยฺย. เย เต เอวํ ปชานนฺตีติ เย เต มนุสฺสา มนุสฺสานํ โภคานํ ชีวิตสฺส จ อิตฺตรภาวํ ยาถาวโต ชานนฺติ, เต ทาเน สพฺพกาลํ นปฺปมชฺชนฺติ. สุตฺวา อรหตํ วโจติ อรหตํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ วจนํ สุตฺวา, สุตตฺตาติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมว.
เอวํ เต เปตา สามเณเรน ปุฏฺา ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘มยํ ตุยฺหํ มาตุลมาตุลานิโย’’ติ ปเวเทสุํ. ตํ สุตฺวา สามเณโร สฺชาตสํเวโค อุกฺกณฺํ ปฏิวิโนเทตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ, ภนฺเต, อนุกมฺปเกน ¶ กรณียํ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ตํ เม ตุมฺเหหิ กตํ, มหตา วตมฺหิ อนตฺถปาตโต รกฺขิโต, น ทานิ เม ¶ ฆราวาเสน อตฺโถ, อภิรมิสฺสามิ พฺรหฺมจริยวาเส’’ติ. อถายสฺมา สํกิจฺโจ ตสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อายสฺมา ปน สํกิจฺโจ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
นาคเปตวตฺถุวณณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อุรคเปตวตฺถุวณฺณนา
อุรโคว ตจํ ชิณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิ. โส ปุตฺตมรณเหตุ ปริเทวโสกสมาปนฺโน พหิ นิกฺขมิตฺวา กิฺจิ กมฺมํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต เคเหเยว อฏฺาสิ. อถ ¶ สตฺถา ปจฺจูสเวลายํ มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ อุปาสกํ ทิสฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺาสิ. อุปาสโก จ สตฺถุ อาคตภาวํ สุตฺวา สีฆํ อุฏฺาย คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา อาสนํ ปฺเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. อุปาสโกปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ภควา ‘‘กึ, อุปาสก, โสกปเรโต วิย ทิสฺสตี’’ติ อาห. ‘‘อาม, ภควา, ปิโย เม ปุตฺโต กาลกโต, เตนาหํ โสจามี’’ติ. อถสฺส ภควา โสกวิโนทนํ กโรนฺโต อุรคชาตกํ (ชา. ๑.๕.๑๙ อาทโย) กเถสิ.
อตีเต กิร กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ ธมฺมปาลํ นาม พฺราหฺมณกุลํ อโหสิ. ตตฺถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณี ปุตฺโต ธีตา สุณิสา ทาสีติ อิเม สพฺเพปิ มรณานุสฺสติภาวนาภิรตา ¶ อเหสุํ. เตสุ โย เคหโต นิกฺขมติ, โส เสสชเน โอวทิตฺวา นิรเปกฺโขว นิกฺขมติ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ ปุตฺเตน สทฺธึ ฆรโต นิกฺขมิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา กสติ. ปุตฺโต สุกฺขติณปณฺณกฏฺานิ อาลิมฺเปติ. ตตฺเถโก กณฺหสปฺโป ฑาหภเยน รุกฺขสุสิรโต นิกฺขมิตฺวา อิมํ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตํ ฑํสิ. โส วิสเวเคน มุจฺฉิโต ตตฺเถว ปริปติตฺวา กาลกโต, สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. พฺราหฺมโณ ปุตฺตํ มตํ ทิสฺวา กมฺมนฺตสมีเปน คจฺฉนฺตํ เอกํ ปุริสํ เอวมาห – ‘‘สมฺม, มม ฆรํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณึ เอวํ วเทหิ ‘นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา เอกสฺส ภตฺตํ มาลาคนฺธาทีนิ จ คเหตฺวา ตุริตํ อาคจฺฉตู’ติ’’. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตถา อาโรเจสิ, เคหชโนปิ ตถา อกาสิ. พฺราหฺมโณ นฺหตฺวา ภฺุชิตฺวา วิลิมฺปิตฺวา ปริชนปริวุโต ปุตฺตสฺส สรีรํ จิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคึ ทตฺวา ทารุกฺขนฺธํ ฑหนฺโต วิย นิสฺโสโก นิสฺสนฺตาโป อนิจฺจสฺํ มนสิ กโรนฺโต อฏฺาสิ.
อถ ¶ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส จ อมฺหากํ โพธิสตฺโต อโหสิ. โส อตฺตโน ปุริมชาตึ กตปฺฺุจ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิตรํ าตเก จ อนุกมฺปมาโน พฺราหฺมณเวเสน ตตฺถ อาคนฺตฺวา ¶ าตเก อโสจนฺเต ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, มิคํ ฌาเปถ, อมฺหากํ มํสํ เทถ, ฉาโตมฺหี’’ติ อาห. ‘‘น มิโค, มนุสฺโส พฺราหฺมณา’’ติ อาห. ‘‘กึ ตุมฺหากํ ปจฺจตฺถิโก เอโส’’ติ? ‘‘น ปจฺจตฺถิโก, อุเร ชาโต โอรโส มหาคุณวนฺโต ตรุณปุตฺโต’’ติ อาห. ‘‘กิมตฺถํ ตุมฺเห ตถารูเป คุณวติ ตรุณปุตฺเต มเต น โสจถา’’ติ? ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อโสจนการณํ กเถนฺโต –
‘‘อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุํ;
เอวํ สรีเร นิพฺโภเค, เปเต กาลกเต สติ.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
๘๕-๘๖. ตตฺถ ¶ อุรโคติ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค. สปฺปสฺเสตํ อธิวจนํ. ตจํ ชิณฺณนฺติ ชชฺชรภาเวน ชิณฺณํ ปุราณํ อตฺตโน ตจํ นิมฺโมกํ. หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุนฺติ ยถา อุรโค อตฺตโน ชิณฺณตจํ รุกฺขนฺตเร วา กฏฺนฺตเร วา มูลนฺตเร วา ปาสาณนฺตเร วา กฺจุกํ โอมฺุจนฺโต วิย สรีรโต โอมฺุจิตฺวา ปหาย ฉฑฺเฑตฺวา ยถากามํ คจฺฉติ, เอวเมว สํสาเร ปริพฺภมนฺโต สตฺโต โปราณสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขีณตฺตา ชชฺชรีภูตํ สํ ตนุํ อตฺตโน สรีรํ หิตฺวา คจฺฉติ, ยถากมฺมํ คจฺฉติ, ปุนพฺภววเสน อุปปชฺชตีติ อตฺโถ. เอวนฺติ ฑยฺหมานํ ปุตฺตสฺส สรีรํ ทสฺเสนฺโต อาห. สรีเร นิพฺโภเคติ อสฺส วิย อฺเสมฺปิ กาเย เอวํ โภควิรหิเต นิรตฺถเก ชาเต. เปเตติ อายุอุสฺมาวิฺาณโต อปคเต. กาลกเต สตีติ มเต ชาเต. ตสฺมาติ ยสฺมา ฑยฺหมาโน กาโย อเปตวิฺาณตฺตา ฑาหทุกฺขํ วิย าตีนํ รุทิตํ ปริเทวิตมฺปิ น ชานาติ, ตสฺมา เอตํ มม ปุตฺตํ นิมิตฺตํ กตฺวา น โรทามิ. คโต โส ¶ ตสฺส ยา คตีติ ยทิ มตสตฺตา น อุจฺฉิชฺชนฺติ, มตสฺส ปน กโตกาสสฺส กมฺมสฺส วเสน ยา คติ ปาฏิกงฺขา, ตํ ¶ จุติอนนฺตรเมว คโต, โส น ปุริมาตีนํ รุทิตํ ปริเทวิตํ วา ปจฺจาสีสติ, นาปิ เยภุยฺเยน ปุริมาตีนํ รุทิเตน กาจิ อตฺถสิทฺธีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ พฺราหฺมเณน อตฺตโน อโสจนการเณ กถิเต ปริยายมนสิการโกสลฺเล ปกาสิเต พฺราหฺมณรูโป สกฺโก พฺราหฺมณึ อาห – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส มโต กึ โหตี’’ติ? ‘‘ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ถฺํ ปาเยตฺวา หตฺถปาเท สณฺเปตฺวา สํวฑฺฒิโต ปุตฺโต เม, สามี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ ปิตา ตาว ปุริสภาเวน มา โรทตุ, มาตุ นาม หทยํ มุทุกํ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? ตํ สุตฺวา สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘อนพฺภิโต ¶ ตโต อาคา, นานฺุาโต อิโต คโต;
ยถาคโต ตถา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อนพฺภิโตติ อนวฺหาโต, ‘‘เอหิ มยฺหํ ปุตฺตภาวํ อุปคจฺฉา’’ติ เอวํ อปกฺโกสิโต. ตโตติ ยตฺถ ปุพฺเพ ิโต, ตโต ปรโลกโต. อาคาติ อาคฺฉิ. นานฺุาโตติ อนนุมโต, ‘‘คจฺฉ, ตาต, ปรโลก’’นฺติ เอวํ อมฺเหหิ อวิสฺสฏฺโ. อิโตติ อิธโลกโต. คโตติ อปคโต. ยถาคโตติ เยนากาเรน อาคโต, อมฺเหหิ อนพฺภิโต เอว อาคโตติ อตฺโถ. ตถา คโตติ เตเนวากาเรน คโต. ยถา สเกเนว กมฺมุนา อาคโต, ตถา สเกเนว กมฺมุนา คโตติ. เอเตน กมฺมสฺสกตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ กา ปริเทวนาติ เอวํ อวสวตฺติเก สํสารปวตฺเต มรณํ ปฏิจฺจ กา นาม ปริเทวนา, อยุตฺตา สา ปฺวตา อกรณียาติ ทสฺเสติ.
เอวํ พฺราหฺมณิยา วจนํ สุตฺวา ตสฺส ภคินึ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘ภาตา เม, สามี’’ติ. ‘‘อมฺม, ภคินิโย นาม ภาตูสุ สิเนหา, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิ อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘สเจ ¶ ¶ โรเท กิสฺส อสฺสํ, ตตฺถ เม กึ ผลํ สิยา;
าติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยา.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ สเจ โรเท กิสา อสฺสนฺติ ยทิ อหํ โรเทยฺยํ, กิสา ปริสุกฺขสรีรา ภเวยฺยํ. ตตฺถ เม กึ ผลํ สิยาติ ตสฺมึ มยฺหํ ภาตุ มรณนิมิตฺเต โรทเน กึ นาม ผลํ, โก อานิสํโส ภเวยฺย? น เตน มยฺหํ ภาติโก ¶ อาคจฺเฉยฺย, นาปิ โส เตน สุคตึ คจฺเฉยฺยาติ อธิปฺปาโย. าติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยาติ อมฺหากํ าตีนํ มิตฺตานํ สุหทยานฺจ มม โสจเนน ภาตุมรณทุกฺขโต ภิยฺโยปิ อรติ ทุกฺขเมว สิยาติ.
เอวํ ภคินิยา วจนํ สุตฺวา ตสฺส ภริยํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘ภตฺตา เม, สามี’’ติ. ‘‘ภทฺเท, อิตฺถิโย นาม ภตฺตริ สิเนหา โหนฺติ, ตสฺมิฺจ มเต วิธวา อนาถา โหนฺติ, กสฺมา ตฺวํ น โรทสี’’ติ? สาปิ อตฺตโน อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘ยถาปิ ทารโก จนฺทํ, คจฺฉนฺตมนุโรทติ;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติ.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ ทารโกติ พาลทารโก. จนฺทนฺติ จนฺทมณฺฑลํ. คจฺฉนฺตนฺติ นภํ อพฺภุสฺสุกฺกมานํ. อนุโรทตีติ ‘‘มยฺหํ รถจกฺกํ คเหตฺวา เทหี’’ติ อนุโรทติ. เอวํสมฺปทเมเวตนฺติ โย เปตํ มตํ อนุโสจติ, ตสฺเสตํ อนุโสจนํ เอวํสมฺปทํ เอวรูปํ, อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส จนฺทสฺส คเหตุกามตาสทิสํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุสฺมึ อิจฺฉาภาวโตติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ตสฺส ภริยาย วจนํ สุตฺวา ทาสึ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘อยฺโย เม, สามี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ เตน ตฺวํ โปเถตฺวา เวยฺยาวจฺจํ ¶ การิตา ภวิสฺสสิ, ตสฺมา ¶ มฺเ ‘สุมุตฺตาหํ เตนา’ติ น โรทสี’’ติ? ‘‘สามิ, มา มํ เอวํ อวจ, น เจตํ อนุจฺฉวิกํ ¶ , อติวิย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยาสมฺปนฺโน ยุตฺตวาที มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อุเร สํวฑฺฒปุตฺโต วิย อโหสี’’ติ. อถ ‘‘กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิ อตฺตโน อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘ยถาปิ พฺรหฺเม อุทกุมฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติ.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ ยถาปิ พฺรหฺเม อุทกุพฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโยติ พฺราหฺมณ เสยฺยถาปิ อุทกฆโฏ มุคฺครปฺปหาราทินา ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย ปุน ปากติโก น โหติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
สกฺโก เตสํ กถํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘สมฺมเทว ตุมฺเหหิ มรณสฺสติ ภาวิตา, อิโต ปฏฺาย น ตุมฺเหหิ กสิอาทิกรณกิจฺจํ อตฺถี’’ติ เตสํ เคหํ สตฺตรตนภริตํ กตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวทิตฺวา อตฺตานฺจ เตสํ นิเวเทตฺวา สกฏฺานเมว คโต. เตปิ พฺราหฺมณาทโย ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺตา ยาวตายุกํ ตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชึสุ.
สตฺถา อิมํ ชาตกํ อาหริตฺวา ตสฺส อุปาสกสฺส โสกสลฺลํ สมุทฺธริตฺวา อุปริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหีติ.
อุรคเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ขุทฺทก-อฏฺกถาย เปตวตฺถุสฺมึ
ทฺวาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ปมสฺส อุรควคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุพฺพริวคฺโค
๑. สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ¶ ¶ ¶ ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต มคธรฏฺเ อิฏฺกวตีนามเก คาเม อฺตรํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. มคธรฏฺเ กิร อิฏฺกวตี จ ทีฆราชิ จาติ ทฺเว คามกา อเหสุํ, ตตฺถ พหู สํสารโมจกา มิจฺฉาทิฏฺิกา ปฏิวสนฺติ. อตีเต จ กาเล ปฺจนฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก อฺตรา อิตฺถี ตตฺเถว อิฏฺกวติยํ อฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิวเสน พหู กีฏปฏงฺเค ชีวิตา โวโรเปตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ.
สา ปฺจ วสฺสสตานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ปุนปิ อิฏฺกวติยํเยว อฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเลเยว นิพฺพตฺติตฺวา ยทา สตฺตฏฺวสฺสุทฺเทสิกกาเล อฺาหิ ทาริกาหิ สทฺธึ รถิกาย กีฬนสมตฺถา อโหสิ, ตทา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ตเมว คามํ อุปนิสฺสาย อรุณวตีวิหาเร วิหรนฺโต เอกทิวสํ ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตสฺส คามสฺส ทฺวารสมีเปน มคฺเคน อติกฺกมติ. ตสฺมึ ขเณ พหู คามทาริกา คามโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป กีฬนฺติโย ปสนฺนมานสา มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสเนน เวเคนาคนฺตฺวา เถรํ อฺเ จ ภิกฺขู ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทึสุ. สา ปเนสา อสฺสทฺธกุลสฺส ธีตา จิรกาลํ อปริจิตกุสลตาย สาธุชนาจารวิรหิตา อนาทรา อลกฺขิกา วิย อฏฺาสิ. เถโร ตสฺสา ปุพฺพจริตํ อิทานิ จ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺตนํ อายติฺจ นิรเย นิพฺพตฺตนารหตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ มํ วนฺทิสฺสติ, นิรเย น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มมํเยว นิสฺสาย สมฺปตฺตึ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ ตฺวา กรุณาสฺโจทิตมานโส ¶ ตา ทาริกาโย อาห – ‘‘ตุมฺเห ภิกฺขู วนฺทถ, อยํ ปน ทาริกา อลกฺขิกา วิย ิตา’’ติ. อถ นํ ตา ทาริกา หตฺเถสุ ปริคฺคเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พลกฺกาเรน เถรสฺส ปาเท วนฺทาเปสุํ.
สา ¶ อปเรน สมเยน วยปฺปตฺตา ทีฆราชิยํ สํสารโมจกกุเล อฺตรสฺส กุมารสฺส ทินฺนา ปริปุณฺณคพฺภา หุตฺวา กาลกตา เปเตสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา ¶ อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา วิจรนฺตี รตฺติยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เถโร –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปุจฺฉิ. ตตฺถ ธมนิสนฺถตาติ นิมฺมํสโลหิตตาย สิราชาเลหิ ปตฺถตคตฺตา. อุปฺผาสุลิเกติ อุคฺคตผาสุลิเก. กิสิเกติ กิสสรีเร. ปุพฺเพปิ ‘‘กิสา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘กิสิเก’’ติ วจนํ อฏฺิจมฺมนฺหารุมตฺตสรีรตาย อติวิย กิสภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตานํ ปเวเทนฺตี –
‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. – คาถํ วตฺวา ปุน เถเรน –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
กตกมฺมํ ปุฏฺา ‘‘อทานสีลา มจฺฉรินี หุตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอวํ มหาทุกฺขํ อนุภวามี’’ติ ทสฺเสนฺตี ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อนุกมฺปกา ¶ ¶ มยฺหํ นาเหสุํ ภนฺเต, ปิตา จ มาตา อถวาปิ าตกา;
เย มํ นิโยเชยฺยุํ ททาหิ ทานํ, ปสนฺนจิตฺตา สมณพฺราหฺมณานํ.
‘‘อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคา;
ขุทาย ตณฺหาย จ ขชฺชมานา, ปาปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ.
‘‘วนฺทามิ ¶ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตา, อนุกมฺป มํ วีร มหานุภาว;
ทตฺวา จ เม อาทิส ยฺหิ กิฺจิ, โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติ.
๙๘. ตตฺถ อนุกมฺปกาติ สมฺปรายิเกน อตฺเถน อนุคฺคณฺหกา. ภนฺเตติ เถรํ อาลปติ. เย มํ นิโยเชยฺยุนฺติ มาตา วา ปิตา วา อถ วา าตกา เอทิสา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สมณพฺราหฺมณานํ ททาหิ ทาน’’นฺติ เย มํ นิโยเชยฺยุํ, ตาทิสา อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุนฺติ โยชนา.
๙๙. อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคาติ อิทํ สา เปตี อิโต ตติยาย ชาติยา อตฺตโน เปตตฺตภาวํ อนุสฺสริตฺวา อิทานิปิ ตถา ปฺจวสฺสสตานิ วิจรามีติ อธิปฺปาเยนาห. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, ทานาทีนํ ปฺุานํ อกตตฺตา เอวรูปา นคฺคา เปตี หุตฺวา อิโต ปฏฺาย วสฺสสตานิ ปฺจ วิจรามีติ โยชนา. ตณฺหายาติ ปิปาสาย. ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา, พาธิยมานาติ อตฺโถ.
๑๐๐. วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตาติ อยฺย, ตมหํ ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา วนฺทามิ, เอตฺตกเมว ปฺุํ อิทานิ มยา กาตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติ. อนุกมฺป มนฺติ อนุคฺคณฺห ¶ มมํ อุทฺทิสฺส อนุทฺทยํ กโรหิ. ทตฺวา จ เม อาทิส ยฺหิ กิฺจีติ กิฺจิเทว เทยฺยธมฺมํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อาทิส, เตน เม อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติ. เตเนวาห ‘‘โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติ.
เอวํ เปติยา วุตฺเต ยถา โส เถโร ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ติสฺโส คาถา วุตฺตา –
‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สาริปุตฺโตนุกมฺปโก;
ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตฺจ โจฬกํ;
ถาลกสฺส จ ปานียํ, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิ.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมี’’ติ.
๑๐๑-๑๐๓. ตตฺถ ¶ ภิกฺขูนนฺติ ภิกฺขุโน, วจนวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. ‘‘อาโลปํ ภิกฺขุโน ทตฺวา’’ติ เกจิ ปนฺติ. อาโลปนฺติ กพฬํ, เอกาโลปมตฺตํ โภชนนฺติ อตฺโถ. ปาณิมตฺตฺจ โจฬกนฺติ เอกหตฺถปฺปมาณํ โจฬขณฺฑนฺติ อตฺโถ. ถาลกสฺส จ ปานียนฺติ เอกถาลกปูรณมตฺตํ อุทกํ. เสสํ ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุสฺมึ วุตฺตนยเมว.
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ตํ เปตึ ปีณินฺทฺริยํ ปริสุทฺธฉวิวณฺณํ ทิพฺพวตฺถาภรณาลงฺการํ สมนฺตโต อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺตึ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ิตํ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต กมฺมผลํ ตาย วิภาเวตุกาโม หุตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ ¶ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๐๔. ตตฺถ อภิกฺกนฺเตนาติ อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถ. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน. โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ กโรนฺตี. ยถา กินฺติ อาห ‘‘โอสธี วิย ตารกา’’ติ. อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียติ, โอสธานํ วา ¶ อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ‘‘โอสธี’’ติ ลทฺธนามา ตารกา ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพทิสา โอภาเสนฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๕. เกนาติ กึ-สทฺโท ปุจฺฉายํ. เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปฺุวิเสเสน อิธ อิมสฺมึ าเน อิทานิ ตยา ลพฺภมานํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. โภคาติ ปริภฺุชิตพฺพฏฺเน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เย เกจีติ โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ ¶ . อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘เย เกจิ สงฺขารา’’ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ.
๑๐๖. ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉํ กโรมิ, าตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตฺวํ. เทวีติ ทิพฺพานภาวสมงฺคิตาย, เทวิ. เตนาห ‘‘มหานุภาเว’’ติ. มนุสฺสภูตาติ มนุสฺเสสุ ชาตา มนุสฺสภาวํ ปตฺตา. อิทํ เยภุยฺเยน สตฺตา มนุสฺสตฺตภาเว ิตา ปฺุานิ กโรนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อยเมตายํ คาถานํ สงฺเขปโต อตฺโถ, วิตฺถารโต ปน ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ ปุน เถเรน ปุฏฺา เปตี ตสฺสา สมฺปตฺติยา ลทฺธการณํ ปกาเสนฺตี เสสคาถา อภาสิ –
‘‘อุปฺปณฺฑุกึ กิสํ ฉาตํ, นคฺคํ สมฺปติตจฺฉวึ;
มุนิ การุณิโก โลเก, ตํ มํ อทฺทกฺขิ ทุคฺคตํ.
‘‘ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตฺจ โจฬกํ;
ถาลกสฺส จ ปานียํ, มม ทกฺขิณมาทิสิ.
‘‘อาโลปสฺส ผลํ ปสฺส, ภตฺตํ วสฺสสตํ ทส;
ภฺุชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยฺชนํ.
‘‘ปาณิมตฺตสฺส ¶ โจฬสฺส, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;
ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา.
‘‘ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม;
โกเสยฺยกมฺพลียานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ.
‘‘วิปุลา จ มหคฺฆา จ, เตปากาเสวลมฺพเร;
สาหํ ตํ ปริทหามิ, ยํ ยฺหิ มนโส ปิยํ.
‘‘ถาลกสฺส ¶ จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;
คมฺภีรา จตุรสฺสา จ, โปกฺขรฺโ สุนิมฺมิตา.
‘‘เสโตทกา สุปฺปติตฺถา, สีตา อปฺปฏิคนฺธิยา;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, วาริกิฺชกฺขปูริตา.
‘‘สาหํ รมามิ กีฬามิ, โมทามิ อกุโตภยา;
มุนึ การุณิกํ โลเก, ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติ.
๑๐๗. ตตฺถ อุปฺปณฺฑุกินฺติ อุปฺปณฺฑุกชาตํ. ฉาตนฺติ พุภุกฺขิตํ ขุทาย อภิภูตํ. สมฺปติตจฺฉวินฺติ ฉินฺนภินฺนสรีรจฺฉวึ. โลเกติ อิทํ ‘‘การุณิโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตกรุณาย วิสยทสฺสนํ. ตํ มนฺติ ตาทิสํ มมํ, วุตฺตนเยน เอกนฺตโต กรุณฏฺานิยํ มํ. ทุคฺคตนฺติ ทุคฺคตึ คตํ.
๑๐๘-๑๐๙. ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวาติอาทิ เถเรน อตฺตโน กรุณาย กตาการทสฺสนํ. ตตฺถ ¶ ภตฺตนฺติ โอทนํ, ทิพฺพโภชนนฺติ อตฺโถ. วสฺสสตํ ทสาติ ทส วสฺสสตานิ, วสฺสสหสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ภฺุชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยฺชนนฺติ อฺเหิปิ กาเมตพฺพกาเมหิ สมนฺนาคตา อเนกรสพฺยฺชนํ ภตฺตํ ภฺุชามีติ โยชนา.
๑๑๐. โจฬสฺสาติ เทยฺยธมฺมสีเสน ตพฺพิสยํ ทานมยํ ปฺุเมว ทสฺเสติ. วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ตสฺส โจฬทานสฺส วิปากสงฺขาตํ ผลํ ปสฺส, ภนฺเต. ตํ ปน ยาทิสํ ยถารูปํ, กินฺติ เจติ อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ โกยํ นนฺทราชา นาม? อตีเต กิร ทสวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ พาราณสิวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก อรฺเ ชงฺฆาวิหารํ วิจรนฺโต อรฺฏฺาเน อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โส ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวาว เปตุํ อารทฺโธ. โส กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, กึ กโรถา’’ติ วตฺวา เตน อปฺปิจฺฉตาย กิฺจิ อวุตฺเตปิ ‘‘จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตี’’ติ ตฺวา อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ¶ ปาทมูเล เปตฺวา อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิ. โส กุฏุมฺพิกา ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อฺตรสฺมึ คาเม อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ.
ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ตสฺมึ คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ อโหสิ. โส มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ. สา สุโธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. ‘‘อมฺม, ถูลํ อิท’’นฺติ. อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส วตฺถสฺส ปฏิลาภาย ปฺุ’’นฺติ. ‘‘ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภํ ¶ อิจฺฉามี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, อมฺมา’’ติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติ. เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ อโหสิ – ‘‘กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี’’ติ. โส ปน ปฺุนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ พาราณสิรฺโ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
อมจฺจา จ ปุโรหิโต จ รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘รฺโ เอกา ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ น ติฏฺติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปฺปมุขํ ปฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุกฺโข อโหสิ. ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ ¶ , นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาห. รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ, ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ‘‘ติฏฺตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ.
อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา กห’’นฺติ? ‘‘ทิวงฺคโต, สามี’’ติ. ‘‘กติ ¶ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติ. ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ, เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘เตน หิ กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติ. เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ.
อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกํ วตฺถํ อุปเนสุํ. โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘นิวาสนวตฺถํ, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ¶ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ, เทวา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชา (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๙๑) สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถ’’นฺติ. สุวณฺณภิงฺการํ อาหรึสุ. โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ. ตทา ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตรายาติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ. สพฺพทิสาสุ อฏฺ อฏฺ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. เอเกกาย ทิสาย โสฬส โสฬส กตฺวา จตุสฏฺิ กมฺมรุกฺขาติ เกจิ วทนฺติ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ เภรึ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การฺุาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺา ‘‘อติมหตี ¶ เต, เทว, สมฺปตฺติ. อตีเต อทฺธนิ กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส อตฺถาย กุสลํ น กโรถา’’ติ อาห. ‘‘กสฺส เทม? สีลวนฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘อสฺุโ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาห. ปุนทิวเส ราชา มหารหํ ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ‘‘สเจ อิมิสฺสาย ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา อุตฺตรทิสาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิ. นิปนฺนมตฺตาย เอว เทวิยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ – ‘‘มาริสา นนฺทราชา ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติ. เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสนาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ¶ ‘‘ปฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ¶ ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺยา, ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปฺุเน น หายิสฺสาม, อมฺหากํ อิธ นิวาสาย ปฏิฺํ เทถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺานานิ กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺเธ อุปฏฺหิตฺวา เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา คนฺธทารุอาทีหิ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘เอวรูปานมฺปิ นาม มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสาน’’นฺติ สํเวคชาโต เชฏฺปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา สยํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เทวีปิ ‘‘รฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชิ. ทฺเวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โส กิร นนฺทราชา อมฺหากํ สตฺถุ มหาสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร อโหสี, ตสฺส อคฺคมเหสี ภทฺทา กาปิลานี นาม.
อยํ ปน นนฺทราชา ทส วสฺสสหสฺสานิ สยํ ทิพฺพวตฺถานิ ปริทหนฺโต สพฺพเมว อตฺตโน วิชิตํ อุตฺตรกุรุสทิสํ กโรนฺโต อาคตาคตานํ มนุสฺสานํ ¶ ทิพฺพทุสฺสานิ อทาสิ. ตยิทํ ทิพฺพวตฺถสมิทฺธึ สนฺธาย สา เปตี อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา’’ติ. ตตฺถ วิชิตสฺมินฺติ รฏฺเ. ปฏิจฺฉทาติ วตฺถานิ. ตานิ หิ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ ‘‘ปฏิจฺฉทา’’ติ วุจฺจนฺติ.
๑๑๑. อิทานิ สา เปตี ‘‘นนฺทราชสมิทฺธิโตปิ เอตรหิ มยฺหํ สมิทฺธิ วิปุลตรา’’ติ ทสฺเสนฺตี ‘‘ตโต พหุตรา, ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตโตติ นนฺทราชสฺส ปริคฺคหภูตวตฺถโตปิ พหุตรานิ มยฺหํ วตฺถจฺฉาทนานีติ อตฺโถ. วตฺถานจฺฉาทนานีติ นิวาสนวตฺถานิ เจว ปารุปนวตฺถานิ จ ¶ . โกเสยฺยกมฺพลียานีติ โกเสยฺยานิ เจว กมฺพลานิ จ. โขมกปฺปาสิกานีติ โขมวตฺถานิ เจว กปฺปาสมยวตฺถานิ จ.
๑๑๒. วิปุลาติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ วิปุลา. มหคฺฆาติ มหคฺฆวเสน มหนฺตา มหารหา. อากาเสวลมฺพเรติ อากาเสเยว โอลมฺพมานา ติฏฺนฺติ. ยํ ยฺหิ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ มยฺหํ มนโส ปิยํ, ตํ ตํ คเหตฺวา ปริทหามิ ปารุปามิ จาติ โยชนา.
๑๑๓. ถาลกสฺส จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ถาลกปูรณมตฺตํ ปานียํ ทินฺนํ อนุโมทิตํ ¶ , ตสฺส ปน วิปากํ ยาทิสํ ยาว มหนฺตํ ปสฺสาติ ทสฺเสนฺตี ‘‘คมฺภีรา จตุรสฺสา จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ คมฺภีราติ อคาธา. จตุรสฺสาติ จตุรสฺสสณฺานา. โปกฺขรฺโติ โปกฺขรณิโย. สุนิมฺมิตาติ กมฺมานุภาเวเนว สุฏฺุ นิมฺมิตา.
๑๑๔. เสโตทกาติ เสตอุทกา เสตวาลุกสมฺปริกิณฺณา. สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถา. สีตาติ สีตโลทกา. อปฺปฏิคนฺธิยาติ ปฏิกูลคนฺธรหิตา สุรภิคนฺธา. วาริกิฺชกฺขปูริตาติ กมลกุวลยาทีนํ เกสรสฺฉนฺเนน วารินา ปริปุณฺณา.
๑๑๕. สาหนฺติ สา อหํ. รมามีติ รตึ วินฺทามิ. กีฬามีติ อินฺทฺริยานิ ปริจาเรมิ. โมทามีติ โภคสมฺปตฺติยา ปมุทิตา โหมิ. อกุโตภยาติ กุโตจิปิ อสฺชาตภยา, เสรี สุขวิหารินี โหมิ ¶ . ภนฺเต, วนฺทิตุมาคตาติ, ภนฺเต, อิมิสฺสา ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปฏิลาภสฺส การณภูตํ ตฺวํ วนฺทิตุํ อาคตา อุปคตาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
เอวํ ตาย เปติยา วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อิฏฺกวติยํ ทีฆราชิยนฺติ คามทฺวยวาสิเกสุ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเตสุ มนุสฺเสสุ อิมมตฺถํ วิตฺถารโต กเถนฺโต สํเวเชตฺวา สํสารโมจนปาปกมฺมโต โมเจตฺวา อุปาสกภาเว ¶ ปติฏฺาเปสิ. สา ปวตฺติ ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตา. ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สาริปุตฺตตฺเถรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปฺจมาย ชาติยา มาตุภูตํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. เอกทิวสํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ กปฺปิโน ราชคหสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหรนฺติ. เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อฺตโร พฺราหฺมโณ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ โอปานภูโต อนฺนปานวตฺถสยนาทีนิ เทติ. เทนฺโต จ อาคตาคตานํ ยถากาลํ ยถารหฺจ ปาโททกปาทพฺภฺชนาทิทานานุปุพฺพกํ ¶ สพฺพาภิเทยฺยํ ปฏิปนฺโน โหติ, ปุเรภตฺตํ ภิกฺขู อนฺนปานาทินา สกฺกจฺจํ ปริวิสติ. โส เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ภริยํ อาห – ‘‘โภติ, ยถาปฺตฺตํ อิมํ ทานวิธึ อปริหาเปนฺตี สกฺกจฺจํ อนุปติฏฺาหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺมึ ปกฺกนฺเต เอว ตาว ภิกฺขูนํ ปฺตฺตํ ทานวิธึ ปจฺฉินฺทิ, อทฺธิกานํ ปน นิวาสตฺถาย อุปคตานํ เคหปิฏฺิโต ฉฑฺฑิตํ ชรสาลํ ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ วสถา’’ติ. อนฺนปานาทีนํ อตฺถาย ตตฺถ อทฺธิเกสุ อาคเตสุ ‘‘คูถํ ขาทถ, มุตฺตํ ปิวถ, โลหิตํ ปิวถ ¶ , ตุมฺหากํ มาตุ มตฺถลุงฺคํ ขาทถา’’ติ ยํ ยํ อสุจิ เชคุจฺฉํ, ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา นิฏฺุรํ วทติ.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา กมฺมานุภาวุกฺขิตฺตา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน วจีทุจฺจริตานุรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี ¶ ปุริมชาติสมฺพนฺธํ อนุสฺสริตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุกามา ตสฺส วิหารทฺวารํ สมฺปาปุณิ, ตสฺส วิหารทฺวารเทวตาโย วิหารปฺปเวสนํ นิวาเรสุํ. สา กิร อิโต ปฺจมาย ชาติยา เถรสฺส มาตุภูตปุพฺพา, ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อหํ อยฺยสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปฺจมาย ชาตียา มาตา, เทถ เม ทฺวารปฺปเวสนํ เถรํ ทฏฺุ’’นฺติ. ตํ สุตฺวา เทวตา ตสฺสา ปเวสนํ อนุชานึสุ. สา ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ตฺวา เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ. เถโร ตํ ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตมานโส หุตฺวา –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปุจฺฉิ. สา เถเรน ปุฏฺา ปฏิวจนํ เทนฺตี –
‘‘อหํ เต สกิยา มาตา, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสุ;
อุปปนฺนา เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิตา.
‘‘ฉฑฺฑิตํ ขิปิตํ เขฬํ, สิงฺฆาณิกํ สิเลสุมํ;
วสฺจ ฑยฺหมานานํ, วิชาตานฺจ โลหิตํ.
‘‘วณิกานฺจ ¶ ยํ ฆาน-สีสจฺฉินฺนาน โลหิตํ;
ขุทาปเรตา ภฺุชามิ, อิจฺฉิปุริสนิสฺสิตํ.
‘‘ปุพฺพโลหิตํ ภกฺขามิ, ปสูนํ มานุสาน จ;
อเลณา อนคารา จ, นีลมฺจปรายณา.
‘‘เทหิ ปุตฺตก เม ทานํ, ทตฺวา อนฺวาทิสาหิ เม;
อปฺเปว นาม มุจฺเจยฺยํ, ปุพฺพโลหิตโภชนา’’ติ. – ปฺจคาถา อภาสิ;
๑๑๗. ตตฺถ ¶ อหํ เต สกิยา มาตาติ อหํ ตุยฺหํ ชนนิภาวโต สกิยา มาตา. ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสูติ มาตา โหนฺตีปิ น อิมิสฺสํ ชาติยํ, อถ โข ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสุ, อิโต ปฺจมิยนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปปนฺนา เปตฺติวิสยนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน เปตโลกํ อุปคตา. ขุปฺปิปาสสมปฺปิตาติ ¶ ขุทาย จ ปิปาสาย จ อภิภูตา, นิรนฺตรํ ชิฆจฺฉาปิปาสาหิ อภิภุยฺยมานาติ อตฺโถ.
๑๑๘-๑๑๙. ฉฑฺฑิตนฺติ อุจฺฉิฏฺกํ, วนฺตนฺติ อตฺโถ. ขิปิตนฺติ ขิปิเตน สทฺธึ มุขโต นิกฺขนฺตมลํ. เขฬนฺติ นิฏฺุภํ. สิงฺฆาณิกนฺติ มตฺถลุงฺคโต วิสฺสนฺทิตฺวา นาสิกาย นิกฺขนฺตมลํ. สิเลสุมนฺติ เสมฺหํ. วสฺจ ฑยฺหมานานนฺติ จิตกสฺมึ ฑยฺหมานานํ กเฬวรานํ วสาเตลฺจ. วิชาตานฺจ โลหิตนฺติ ปสูตานํ อิตฺถีนํ โลหิตํ, คพฺภมลํ จ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติ. วณิกานนฺติ สฺชาตวณานํ. ยนฺติ ยํ โลหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ฆานสีสจฺฉินฺนานนฺติ ฆานจฺฉินฺนานํ สีสจฺฉินฺนานฺจ ยํ โลหิตํ, ตํ ภฺุชามีติ โยชนา. เทสนาสีสเมตํ ‘‘ฆานสีสจฺฉินฺนาน’’นฺติ, ยสฺมา หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนานมฺปิ โลหิตํ ภฺุชามิเยว. ตถา ‘‘วณิกาน’’นฺติ อิมินา เตสมฺปิ โลหิตํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ขุทาปเรตาติ ชิฆจฺฉาภิภูตา หุตฺวา. อิตฺถิปุริสนิสฺสิตนฺติ อิตฺถิปุริสสรีรนิสฺสิตํ ยถาวุตฺตํ อฺฺจ จมฺมมํสนฺหารุปุพฺพาทิกํ ปริภฺุชามีติ ทสฺเสติ.
๑๒๐-๑๒๑. ปสูนนฺติ อชโคมหึสาทีนํ. อเลณาติ อสรณา. อนคาราติ อนาวาสา. นีลมฺจปรายณาติ สุสาเน ฉฑฺฑิตมลมฺจสยนา. อถ วา นีลาติ ฉาริกงฺคารพหุลา สุสานภูมิ อธิปฺเปตา, ตํเยว มฺจํ วิย อธิสยนาติ อตฺโถ. อนฺวาทิสาหิ ¶ เมติ ยถา ทินฺนํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อุปกปฺปติ, ตถา อุทฺทิส ปตฺติทานํ เทหิ. อปฺเปว นาม มุจฺเจยฺยํ, ปุพฺพโลหิตโภชนาติ ตว อุทฺทิสเนน เอตสฺมา ปุพฺพโลหิตโภชนา เปตชีวิกา อปิ นาม มุจฺเจยฺยํ.
ตํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ทุติยทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิเก ตโย เถเร อามนฺเตตฺวา เตหิ สทฺธึ ราชคเห ¶ ¶ ปิณฺฑาย จรนฺโต รฺโ พิมฺพิสารสฺส นิเวสนํ อคมาสิ. ราชา เถเร ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, อาคตตฺถา’’ติ อาคมนการณํ ปุจฺฉิ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อฺาตํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เถเร วิสฺสชฺเชตฺวา สพฺพกมฺมิกํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาณาเปสิ ‘‘นครสฺส อวิทูเร วิวิตฺเต ฉายูทกสมฺปนฺเน าเน จตสฺโส กุฏิโย กาเรหี’’ติ. อนฺเตปุเร จ ปโหนกวิเสสวเสน ติธา วิภชิตฺวา จตสฺโส กุฏิโย ปฏิจฺฉาเปสิ, สยฺจ ตตฺถ คนฺตฺวา กาตพฺพยุตฺตกํ อกาสิ. นิฏฺิตาสุ กุฏิกาสุ สพฺพํ พลิกรณํ สชฺชาเปตฺวา อนฺนปานวตฺถาทีนิ พุทฺธปฺปมุขสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุจฺฉวิเก สพฺพปริกฺขาเร จ อุปฏฺาเปตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ตํ สพฺพํ นิยฺยาเทสิ. อถ เถโร ตํ เปตึ อุทฺทิสฺส ตํ สพฺพํ พุทฺธปฺปมุขสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. สา เปตี ตํ อนุโมทิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพกามสมิทฺธา จ หุตฺวา อปรทิวเส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ตํ เถโร ปฏิปุจฺฉิ, สา อตฺตโน เปตูปปตฺตึ ปุน เทวูปปตฺติฺจ วิตฺถารโต กเถสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘มาตุยา วจนํ สุตฺวา, อุปติสฺโสนุกมฺปโก;
อามนฺตยิ โมคฺคลฺลานํ, อนุรุทฺธฺจ กปฺปินํ.
‘‘จตสฺโส กุฏิโย กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
กุฏิโย อนฺนปานฺจ, มาตุ ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนํ ปานียํ วตฺถํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต ¶ สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, โกลิกํ อุปสงฺกมี’’ติ.
๑๒๓. ตตฺถ สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทาติ จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อทาสิ, นิยฺยาเทสีติ อตฺโถ. เสสํ ¶ วุตฺตตฺถเมว.
อถายสฺมา ¶ มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ เปตึ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เตน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
๑๒๙-๑๓๓. อถ สา ‘‘สาริปุตฺตสฺสาหํ มาตา’’ติอาทินา วิสฺสชฺเชสิ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สาริปุตฺตตฺเถรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มตฺตาเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต มตฺตํ นาม เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตโร กุฏุมฺพิโก สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ. ตสฺส ภริยา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา โกธนา วฺฌา จ อโหสิ นาเมน มตฺตา นาม. อถ โส กุฏุมฺพิโก กุลวํสูปจฺเฉทนภเยน สทิสกุลโต ติสฺสํ นาม อฺํ กฺํ อาเนสิ. สา อโหสิ สทฺธา ปสนฺนา ¶ สามิโน จ ปิยา มนาปา, สา นจิรสฺเสว คพฺภินี หุตฺวา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘ภูโต’’ติสฺส นามํ อโหสิ. สา เคหสฺสามินี หุตฺวา จตฺตาโร ภิกฺขู สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, วฺฌา ปน ตํ อุสูยติ.
ตา อุโภปิ เอกสฺมึ ทิวเส สีสํ นฺหตฺวา อลฺลเกสา อฏฺํสุ, กุฏุมฺพิโก คุณวเสน ติสฺสาย อาพทฺธสิเนโห มนฺุเน หทเยน ตาย ¶ สทฺธึ พหุํ สลฺลปนฺโต อฏฺาสิ. ตํ อสหมานา มตฺตา อิสฺสาปกตา เคเห สมฺมชฺชิตฺวา ปิตํ สงฺการํ ติสฺสาย มตฺถเก โอกิริ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน กมฺมพเลน ปฺจวิธํ ทุกฺขํ อนุภวติ. ตํ ปน ¶ ทุกฺขํ ปาฬิโต เอว วิฺายติ. อเถกทิวสํ สา เปตี สฺฌาย วีติวตฺตาย เคหสฺส ปิฏฺิปสฺเส นฺหายนฺติยา ติสฺสาย อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา ติสฺสา –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปฏิปุจฺฉิ. อิตรา –
‘‘อหํ มตฺตา ตุวํ ติสฺสา, สปตฺตี เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย ปฏิวจนํ อทาสิ. ตตฺถ อหํ มตฺตา ตุวํ ติสฺสาติ อหํ มตฺตา นาม, ตุวํ ติสฺสา นาม. ปุเรติ ปุริมตฺตภาเว. เตติ ตุยฺหํ สปตฺตี อหุํ, อโหสินฺติ อตฺโถ. ปุน ติสฺสา –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. ปุน อิตรา –
‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสึ, อิสฺสุกี มจฺฉรี สา;
ตาหํ ทุรุตฺตํ วตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย ¶ อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขิ. ตตฺถ จณฺฑีติ โกธนา. ผรุสาติ ผรุสวจนา. อาสินฺติ อโหสึ. ตาหนฺติ ตํ อหํ. ทุรุตฺตนฺติ ทุพฺภาสิตํ นิรตฺถกวจนํ. อิโต ปรมฺปิ ตาสํ วจนปฏิวจนวเสเนว คาถา ปวตฺตา –
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา อหุ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ ปํสุกุนฺถิตา.
‘‘สีสํนฺหาตา ¶ ตุวํ อาสิ, สุจิวตฺถา อลงฺกตา;
อหฺจ โข อธิมตฺตํ, สมลงฺกตตรา ตยา.
‘‘ตสฺสา เม เปกฺขมานาย, สามิเกน สมนฺตยิ;
ตโต เม อิสฺสา วิปุลา, โกโธ เม สมชายถ.
‘‘ตโต ¶ ปํสุํ คเหตฺวาน, ปํสุนา ตฺหิ โอกิรึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ ปํสุกุนฺถิตา.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ปํสุนา มํ ตฺวโมกิริ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกน ขชฺชสิ กจฺฉุยา.
‘‘เภสชฺชหารี อุภโย, วนนฺตํ อคมิมฺหเส;
ตฺวฺจ เภสชฺชมาหริ, อหฺจ กปิกจฺฉุโน.
‘‘ตสฺสา ตฺยาชานมานาย, เสยฺยํ ตฺยาหํ สโมกิรึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตน ขชฺชามิ กจฺฉุยา.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, เสยฺยํ เม ตฺวํ สโมกิริ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ นคฺคิยา ตุวํ.
‘‘สหายานํ ¶ สมโย อาสิ, าตีนํ สมิตี อหุ;
ตฺวฺจ อามนฺติตา อาสิ, สสามินี โน จ โขหํ.
‘‘ตสฺสา ตฺยาชานมานาย, ทุสฺสํ ตฺยาหํ อปานุทึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ นคฺคิยา อหํ.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ทุสฺสํ เม ตฺวํ อปานุทิ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ คูถคนฺธินี.
‘‘ตว คนฺธฺจ มาลฺจ, ปจฺจคฺฆฺจ วิเลปนํ;
คูถกูเป อตาเรสึ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ คูถคนฺธินี.
‘‘สพฺพํ ¶ อหมฺปิ ชานามิ, ตํ ปาปํ ปกตํ ตยา;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ ทุคฺคตา ตุวํ.
‘‘อุภินฺนํ สมกํ อาสิ, ยํ เคเห วิชฺชเต ธนํ;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ ทุคฺคตา อหํ.
‘‘ตเทว มํ ตฺวํ อวจ, ปาปกมฺมํ นิเสวสิ;
น หิ ปาเปหิ กมฺเมหิ, สุลภา โหติ สุคฺคติ.
‘‘วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสิ, อโถปิ มํ อุสูยสิ;
ปสฺส ปาปานํ กมฺมานํ, วิปาโก โหติ ยาทิโส.
‘‘เต ¶ ฆรา ตา จ ทาสิโย, ตาเนวาภรณานิเม;
เต อฺเ ปริจาเรนฺติ, น โภคา โหนฺติ สสฺสตา.
‘‘อิทานิ ¶ ภูตสฺส ปิตา, อาปณา เคหเมหิติ;
อปฺเปว เต ทเท กิฺจิ, มา สุ ตาว อิโต อคา.
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปามฺหิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
โกปีนเมตํ อิตฺถีนํ, มา มํ ภูตปิตาทฺทส.
‘‘หนฺท กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมิ, กึ วา เตจ กโรมหํ;
เยน ตฺวํ สุขิตา อสฺส, สพฺพกามสมิทฺธินี.
‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต, จตฺตาโร ปน ปุคฺคเล;
อฏฺ ภิกฺขู โภชยิตฺวา, มม ทกฺขิณมาทิส;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี.
‘‘สาธูติ สา ปฏิสฺสุตฺวา, โภชยิตฺวาฏฺ ภิกฺขโว;
วตฺเถหจฺฉาทยิตฺวาน, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต ¶ สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สปตฺตึ อุปสงฺกมิ.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสี ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตีติ.
‘‘อหํ ¶ มตฺตา ตุวํ ติสฺสา, สปตฺตี เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘ตว ทินฺเนน ทาเนน, โมทามิ อกุโตภยา;
จิรํ ชีวาหิ ภคินิ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
อโสกํ วิรชํ านํ, อาวาสํ วสวตฺตินํ.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ทานํ ทตฺวาน โสภเน;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปหิ าน’’นฺติ.
๑๓๘. ตตฺถ ¶ สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา อหูติ ‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสิ’’นฺติ ยํ ตยา วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา โกธนา ผรุสวจนา อิสฺสุกี มจฺฉรี สา จ อโหสิ. อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามีติ อฺํ ปุน ตํ อิทานิ ปุจฺฉามิ. เกนาสิ ปํสุกุนฺถิตาติ เกน กมฺเมน สงฺการปํสูติ โอคุณฺิตา สพฺพโส โอกิณฺณสรีรา อหูติ อตฺโถ.
๑๓๙-๔๐. สีสํนฺหาตาติ สสีสํ นฺหาตา. อธิมตฺตนฺติ อธิกตรํ. สมลงฺกตตราติ สมฺมา อติสเยน อลงฺกตา. ‘‘อธิมตฺตา’’ติ วา ปาโ, อติวิย มตฺตา มานมทมตฺตา, มานนิสฺสิตาติ อตฺโถ. ตยาติ โภติยา ¶ . สามิเกน สมนฺตยีติ สามิเกน สทฺธึ อลฺโลปสลฺลาปวเสน กเถสิ.
๑๔๒-๑๔๔. ขชฺชสิ กจฺฉุยาติ กจฺฉุโรเคน ขาทียสิ, พาธียสีติ อตฺโถ. เภสชฺชหารีติ เภสชฺชหารินิโย โอสธหาริกาโย. อุภโยติ ทุเว, ตฺวฺจ อหฺจาติ อตฺโถ. วนนฺตนฺติ วนํ. ตฺวฺจ เภสชฺชมาหรีติ ตฺวํ เวชฺเชหิ วุตฺตํ อตฺตโน อุปการาวหํ เภสชฺชํ อาหริ. อหฺจ กปิกจฺฉุโนติ อหํ ปน กปิกจฺฉุผลานิ ทุผสฺสผลานิ อาหรึ. กปิกจฺฉูติ วา สยํภูตา วุจฺจติ, ตสฺมา สยํภูตาย ปตฺตผลานิ อาหรินฺติ อตฺโถ. เสยฺยํ ตฺยาหํ สโมกิรินฺติ ตว เสยฺยํ อหํ กปิกจฺฉุผลปตฺเตหิ สมนฺตโต อวกิรึ.
๑๔๖-๑๔๗. สหายานนฺติ มิตฺตานํ. สมโยติ สมาคโม. าตีนนฺติ พนฺธูนํ. สมิตีติ ¶ สนฺนิปาโต. อามนฺติตาติ มงฺคลกิริยาวเสน นิมนฺติตา. สสามินีติ สภตฺติกา, สห ภตฺตุนาติ อตฺโถ. โน จ โขหนฺติ โน จ โข อหํ อามนฺติตา อาสินฺติ โยชนา. ทุสฺสํ ตฺยาหนฺติ ทุสฺสํ เต อหํ. อปานุทินฺติ โจริกาย อวหรึ อคฺคโหสึ.
๑๔๙. ปจฺจคฺฆนฺติ ¶ อภินวํ, มหคฺฆํ วา. อตาเรสินฺติ ขิปึ. คูถคนฺธินีติ คูถคนฺธคนฺธินี กรีสวายินี.
๑๕๑. ยํ เคเห วิชฺชเต ธนนฺติ ยํ เคเห ธนํ อุปลพฺภติ, ตํ ตุยฺหํ มยฺหฺจาติ อมฺหากํ อุภินฺน สมกํ ตุลฺยเมว อาสิ. สนฺเตสูติ วิชฺชมาเนสุ. ทีปนฺติ ปติฏฺํ, ปฺุกมฺมํ สนฺธาย วทติ.
๑๕๒. เอวํ สา เปตี ติสฺสาย ปุจฺฉิตมตฺถํ กตฺเถตฺวา ปุน ปุพฺเพ ตสฺสา วจนํ อกตฺวา อตฺตนา กตํ อปราธํ ปกาเสนฺตี ‘‘ตเทว มํ ตฺว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตเทวาติ ตทา เอว, มยฺหํ มนุสฺสตฺตภาเว ิตกาเลเยว. ตเถวาติ วา ปาโ, ยถา เอตรหิ ชาตํ, ตํ ตถา เอวาติ อตฺโถ. มนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ, ตฺวนฺติ ติสฺสํ. อวจาติ อภณิ. ยถา ปน อวจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาปกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปาปกมฺมานี’’ติ ¶ ปาฬิ. ‘‘ตฺวํ ปาปกมฺมานิเยว กโรสิ, ปาเปหิ ปน กมฺเมหิ สุคติ สุลภา น โหติ, อถ โข ทุคฺคติ เอว สุลภา’’ติ ยถา มํ ตฺวํ ปุพฺเพ อวจ โอวทิ, ตํ ตเถวาติ วทติ.
๑๕๓. ตํ สุตฺวา ติสฺสา ‘‘วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสี’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อาห. ตตฺถ วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสีติ วิโลมโต มํ ตฺวํ อธิคจฺฉสิ, ตุยฺหํ หิเตสิมฺปิ วิปจฺจนีกการินึ กตฺวา มํ คณฺหาสิ. มํ อุสูยสีติ มยฺหํ อุสูยสิ, มยิ อิสฺสํ กโรสิ. ปสฺส ปาปานํ กมฺมานํ, วิปาโก โหติ ยาทิโสติ ปาปกานํ นาม กมฺมานํ วิปาโก ยาทิโส ยถา โฆรตโร, ตํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสาติ วทติ.
๑๕๔. เต อฺเ ปริจาเรนฺตีติ เต ฆเร ทาสิโย อาภรณานิ จ อิมานิ ตยา ปุพฺเพ ปริคฺคหิตานิ อิทานิ อฺเ ปริจาเรนฺติ ปริภฺุชนฺติ. ‘‘อิเม’’ติ หิ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. น โภคา โหนฺติ สสฺสตาติ โภคา นาเมเต น สสฺสตา อนวฏฺิตา ตาวกาลิกา มหายคมนียา, ตสฺมา ตทตฺถํ อิสฺสามจฺฉริยาทีนิ น กตฺตพฺพานีติ อธิปฺปาโย.
๑๕๕. อิทานิ ¶ ¶ ภูตสฺส ปิตาติ อิทาเนว ภูตสฺส มยฺหํ ปุตฺตสฺส ปิตา กุฏุมฺพิโก. อาปณาติ อาปณโต อิมํ เคหํ เอหิติ อาคมิสฺสติ. อปฺเปว เต ทเท กิฺจีติ เคหํ อาคโต กุฏุมฺพิโก ตุยฺหํ ทาตพฺพยุตฺตกํ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ อปิ นาม ทเทยฺย. มา สุ ตาว อิโต อคาติ อิโต เคหสฺส ปจฺฉา วตฺถุโต มา ตาว อคมาสีติ ตํ อนุกมฺปมานา อาห.
๑๕๖. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปกาเสนฺตี ‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปามฺหี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ โกปีนเมตํ อิตฺถีนนฺติ เอตํ นคฺคทุพฺพณฺณตาทิกํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพตาย อิตฺถีนํ โกปีนํ รุนฺธนียํ. มา มํ ภูตปิตาทฺทสาติ ตสฺมา ภูตสฺส ปิตา กุฏุมฺพิโก มํ มา อทฺทกฺขีติ ลชฺชมานา วทติ.
๑๕๗. ตํ ¶ สุตฺวา ติสฺสา สฺชาตนุทฺทยา ‘‘หนฺท กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ หนฺทาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมีติ กึ เต อหํ ทมฺมิ, กึ วตฺถํ ทสฺสามิ, อุทาหุ ภตฺตนฺติ. กึ วา เตธ กโรมหนฺติ กึ วา อฺํ เต อิธ อิมสฺมึ กาเล อุปการํ กริสฺสามิ.
๑๕๘. ตํ สุตฺวา เปตี ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต, จตฺตาโร ปน ปุคฺคเลติ ภิกฺขุสงฺฆโต สงฺฆวเสน จตฺตาโร ภิกฺขู, ปุคฺคลวเสน จตฺตาโร ภิกฺขูติ เอวํ อฏฺ ภิกฺขู ยถารุจึ โภเชตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มม อาทิส, มยฺหํ ปตฺติทานํ เทหิ. ตทาหํ สุขิตา เหสฺสนฺติ ยทา ตฺวํ ทกฺขิณํ มม อุทฺทิสิสฺสสิ, ตทา อหํ สุขิตา สุขปฺปตฺตา สพฺพกามสมิทฺธินี ภวิสฺสามีติ อตฺโถ.
๑๕๙-๑๖๑. ตํ สุตฺวา ติสฺสา ตมตฺถํ อตฺตโน สามิกสฺส อาโรเจตฺวา ทุติยทิวเส อฏฺ ภิกฺขู โภเชตฺวา ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิ, สา ตาวเทว ปฏิลทฺธทิพฺพสมฺปตฺติกา ปุน ติสฺสาย สนฺติกํ อุปสงฺกมิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ‘‘สาธูติ สา ปฏิสฺสุตฺวา’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถา ปิตา.
๑๖๒-๑๖๗. อุปสงฺกมิตฺวา ิตํ ปน นํ ติสฺสา ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทีหิ ¶ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ. อิตรา ‘‘อหํ มตฺตา’’ติ คาถาย อตฺตานํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘จิรํ ชีวาหี’’ติ คาถาย ตสฺสา อนุโมทนํ ทตฺวา ‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวานา’’ติ คาถาย ¶ โอวาทํ อทาสิ. ตตฺถ ตว ทินฺเนนาติ ตยา ทินฺเนน. อโสกํ วิรชํ านนฺติ โสกาภาเวน อโสกํ, เสทชลฺลิกานํ ปน อภาเวน วิรชํ ทิพฺพฏฺานํ, สพฺพเมตํ เทวโลกํ สนฺธาย วทติ. อาวาสนฺติ านํ. วสวตฺตินนฺติ ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน อตฺตโน วสํ วตฺเตนฺตานํ. สมูลนฺติ สโลภโทสํ. โลภโทสา หิ มจฺฉริยสฺส มูลํ นาม. อนินฺทิตาติ อครหิตา ปาสํสา, สคฺคมุเปหิ านนฺติ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺคตฺตา ‘‘สคฺค’’นฺติ ลทฺธนามํ ทิพฺพฏฺานํ อุเปหิ, สุคติปรายณา โหหีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมว.
อถ ¶ ติสฺสา ตํ ปวตฺตึ กุฏุมฺพิกสฺส อาโรเจสิ, กุฏุมฺพิโก ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค วิเนยฺย มจฺเฉราทิมลํ ทานสีลาทิรโต สุคติปรายโณ อโหสีติ.
มตฺตาเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นนฺทาเปติวตฺถุวณฺณนา
กาฬี ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต นนฺทํ นาม เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก นนฺทิเสโน นาม อุปาสโก อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน. ภริยา ปนสฺส นนฺทา นาม อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺฉรินี จณฺฑี ผรุสวจนา สามิเก อคารวา อคฺคติสฺสา สสฺสุํ โจริวาเทน อกฺโกสติ ปริภาสติ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺเสว คามสฺส อวิทูเร วิจรนฺตี เอกทิวสํ ¶ นนฺทิเสนสฺส อุปาสกสฺส คามโต นิกฺขมนฺตสฺส อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวา –
‘‘กาฬี ทุพฺพณฺณรูปาสิ, ผรุสา ภีรุทสฺสนา;
ปิงฺคลาสิ กฬาราสิ, น ตํ มฺามิ มานุสิ’’นฺติ. –
คาถาย อชฺฌภาสิ. ตตฺถ กาฬีติ กาฬวณฺณา, ฌามงฺคารสทิโส หิสฺสา วณฺโณ อโหสิ. ผรุสาติ ขรคตฺตา. ภีรุทสฺสนาติ ภยานกทสฺสนา สปฺปฏิภยาการา. ‘‘ภารุทสฺสนา’’ติ วา ปาโ, ภาริยทสฺสนา, ทุพฺพณฺณตาทินา ทุทฺทสิกาติ อตฺโถ. ปิงฺคลาติ ปิงฺคลโลจนา. กฬาราติ กฬารทนฺตา. น ตํ มฺามิ มานุสินฺติ อหํ ตํ มานุสินฺติ น มฺามิ, เปติเมว จ ตํ มฺามีติ อธิปฺปาโย. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตานํ ปกาเสนฺตี –
‘‘อหํ ¶ นนฺทา นนฺทิเสน, ภริยา เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ อหํ นนฺทา นนฺทิเสนาติ สามิ นนฺทิเสน อหํ นนฺทา นาม. ภริยา เต ปุเร อหุนฺติ ปุริมชาติยํ ตุยฺหํ ภริยา อโหสึ. อิโต ปรํ –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺส กมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
ตสฺส อุปาสกสฺส ปุจฺฉา. อถสฺส สา –
‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสึ, ตยิ จาปิ อคารวา;
ตาหํ ทุรุตฺตํ วตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
วิสฺสชฺเชสิ. ปุน โส –
‘‘หนฺทุตฺตรียํ ททามิ เต, อิมํ ทุสฺสํ นิวาสย;
อิมํ ทุสฺสํ นิวาเสตฺวา, เอหิ เนสฺสามิ ตํ ฆรํ.
‘‘วตฺถฺจ ¶ อนฺนปานฺจ, ลจฺฉสิ ตฺวํ ฆรํ คตา;
ปุตฺเต จ เต ปสฺสิสฺสสิ, สุณิสาโย จ ทกฺขสี’’ติ. – อถสฺส สา –
‘‘หตฺเถน หตฺเถ เต ทินฺนํ, น มยฺหํ อุปกปฺปติ;
ภิกฺขู จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต.
‘‘ตปฺเปหิ อนฺนปาเนน, มม ทกฺขิณมาทิส;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ. ตโต –
‘‘สาธูติ ¶ โส ปฏิสฺสุตฺวา, ทานํ วิปุลมากิริ;
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ฉตฺตํ คนฺธฺจ มาลฺจ, วิวิธา จ อุปาหนา.
‘‘ภิกฺขู จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;
ตปฺเปตฺวา อนฺนปาเนน, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สามิกํ อุปสงฺกมี’’ติ. –
จตสฺโส คาถา สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตา. ตโต ปรํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘อหํ นนฺทา นนฺทิเสน, ภริยา เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘ตว ทินฺเนน ทาเนน, โมทามิ อกุโตภยา;
จิรํ ชีว คหปติ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
อโสกํ ¶ ¶ วิรชํ เขมํ, อาวาสํ วสวตฺตินํ.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ทานํ ทตฺวา คหปติ;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปหิ าน’’นฺติ. –
อุปาสกสฺส จ เปติยา จ วจนปฏิวจนคาถา.
๑๗๖. ตตฺถ ทานํ วิปุลมากิรีติ อุกฺขิเณยฺยเขตฺเต เทยฺยธมฺมพีชํ วิปฺปกิรนฺโต วิย มหาทานํ ปวตฺเตสิ. เสสํ อนนฺตรวตฺถุสทิสเมว.
เอวํ สา อตฺตโน ทิพฺพสมฺปตฺตึ ตสฺสา จ การณํ นนฺทิเสนสฺส วิภาเวตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. อุปาสโก ตํ ปวตฺตึ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ ¶ , ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
นนฺทาเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฏฺกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา
อลงฺกโต มฏฺกุณฺฑลีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต มฏฺกุณฺฑลิเทวปุตฺตํ อารพฺภ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ มฏฺกุณฺฑลีวิมานวตฺถุวณฺณนาย (วิ. ว. อฏฺ. ๑๒๐๖ มฏฺกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอตฺถ จ มฏฺกุณฺฑลีเทวปุตฺตสฺส วิมานเทวตาภาวโต ตสฺส วตฺถุ ยทิปิ วิมานวตฺถุปาฬิยํ สงฺคหํ อาโรปิตํ, ยสฺมา ปน โส เทวปุตฺโต อทินฺนปุพฺพกพฺราหฺมณสฺส ปุตฺตโสเกน สุสานํ คนฺตฺวา อาฬาหนํ อนุปริยายิตฺวา โรทนฺตสฺส โสกหรณตฺถํ อตฺตโน เทวรูปํ ปฏิสํหริตฺวา หริจนฺทนุสฺสโท พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ทุกฺขาภิภูตากาเรน เปโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสสิ. มนุสฺสตฺตภาวโต อเปตตฺตา เปตปริยาโยปิ ลพฺภติ เอวาติ ตสฺส วตฺถุ เปตวตฺถุปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มฏฺกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา
อุฏฺเหิ ¶ ¶ กณฺห กึ เสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มตปุตฺตํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิ. โส เตน โสกสลฺลสมปฺปิโต น นฺหายติ, น ภฺุชติ, น กมฺมนฺเต วิจาเรติ, น พุทฺธุปฏฺานํ คจฺฉติ, เกวลํ, ‘‘ตาต ปิยปุตฺตก, มํ โอหาย กหํ ปมตรํ คโตสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต วิปฺปลปติ. สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส ¶ โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ปจฺฉาสมเณน ตสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิ. สตฺถุ อาคตภาวํ อุปาสกสฺส อาโรเจสุํ. อถสฺส เคหชโน เคหทฺวาเร อาสนํ ปฺาเปตฺวา สตฺถารํ นิสีทาเปตฺวา อุปาสกํ ปริคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปเนสิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มตปุตฺตํ นานุโสจึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ทฺวารวตีนคเร ทส ภาติกราชาโน อเหสุํ – วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทวา สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติ. เตสุ วาสุเทวมหาราชสฺส ปิยปุตฺโต กาลมกาสิ. เตน ราชา โสกปเรโต สพฺพกิจฺจานิ ปหาย มฺจสฺส อฏนึ ปริคฺคเหตฺวา วิปฺปลปนฺโต นิปชฺชิ. ตสฺมึ กาเล ฆฏปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ โกจิ มม ภาตุ โสกํ ปริหริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อุปาเยนสฺส โสกํ หริสฺสามี’’ติ. โส อุมฺมตฺตกเวสํ คเหตฺวา ‘‘สสํ เม เทถ, สสํ เม เทถา’’ติ อากาสํ โอโลเกนฺโต สกลนครํ วิจริ. ‘‘ฆฏปณฺฑิโต อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ.
ตสฺมึ กาเล โรหิเณยฺโย นาม อมจฺโจ วาสุเทวรฺโ สนฺติกํ ¶ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ กถํ สมุฏฺาเปนฺโต –
‘‘อุฏฺเหิ กณฺห กึ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;
โย จ ตุยฺหํ สโก ภาตา, หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณํ;
ตสฺส วาตา พลียนฺติ, สสํ ชปฺปติ เกสวา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
๒๐๗. ตตฺถ กณฺหาติ วาสุเทวํ โคตฺเตนาลปติ. โก อตฺโถ สุปเนน เตติ สุปเนน ตุยฺหํ กา ¶ นาม วฑฺฒิ. สโก ภาตาติ โสทริโย ภาตา. หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณนฺติ หทเยน เจว ทกฺขิณจกฺขุนา จ สทิโสติ อตฺโถ. ตสฺส วาตา พลียนฺตีติ ตสฺส อปราปรํ ¶ อุปฺปชฺชมานา อุมฺมาทวาตา พลวนฺโต โหนฺติ วฑฺฒนฺติ อภิภวนฺติ. สสํ ชปฺปตีติ ‘‘สสํ เม เทถา’’ติ วิปฺปลปติ. เกสวาติ โส กิร เกสานํ โสภนานํ อตฺถิตาย ‘‘เกสโว’’ติ โวหรียติ. เตน นํ นาเมน อาลปติ.
ตสฺส วจนํ สุตฺวา สยนโต อุฏฺิตภาวํ ทีเปนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, โรหิเณยฺยสฺส เกสโว;
ตรมานรูโป วุฏฺาสิ, ภาตุ โสเกน อฏฺฏิโต’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ราชา อุฏฺาย สีฆํ ปาสาทา โอตริตฺวา ฆฏปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุโภสุ หตฺเถสุ นํ ทฬฺหํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต –
‘‘กึ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, เกวลํ ทฺวารกํ อิมํ;
สโส สโสติ ลปสิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสิ.
‘‘โสวณฺณมยํ มณิมยํ, โลหมยํ อถ รูปิยมยํ;
สงฺขสิลาปวาฬมยํ, การยิสฺสามิ เต สสํ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ สสกา, อรฺวนโคจรา;
เตปิ เต อานยิสฺสามิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสี’’ติ. –
ติสฺโส คาถาโย อภาสิ.
๒๐๙-๒๑๑. ตตฺถ ¶ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตโก วิย. เกวลนฺติ สกลํ. ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ วิจรนฺโต. สโส สโสติ ลปสีติ สโส สโสติ วิลปสิ. โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณมยํ. โลหมยนฺติ ตมฺพโลหมยํ. รูปิยมยนฺติ รชตมยํ. ยํ อิจฺฉสิ ตํ วเทหิ, อถ เกน โสจสิ. อฺเปิ อรฺเ วนโคจรา สสกา อตฺถิ, เต เต อานยิสฺสามิ, วท, ภทฺรมุข ¶ , กีทิสํ สสมิจฺฉสีติ ฆฏปณฺฑิตํ ‘‘สเสน อตฺถิโก’’ติ อธิปฺปาเยน สเสน นิมนฺเตสิ. ตํ สุตฺวา ฆฏปณฺฑิโต –
‘‘นาหเมเต ¶ สเส อิจฺเฉ, เย สสา ปถวิสฺสิตา;
จนฺทโต สสมิจฺฉามิ, ตํ เม โอหร เกสวา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ โอหราติ โอหาเรหิ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘นิสฺสํสยํ เม ภาตา อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต –
‘‘โส นูน มธุรํ าติ, ชีวิตํ วิชหิสฺสสิ;
อปตฺถิยํ ปตฺถยสิ, จนฺทโต สสมิจฺฉสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ าตีติ กนิฏฺํ อาลปติ. อยเมตฺถ อตฺโถ – มยฺหํ ปิยาติ ยํ อติมธุรํ อตฺตโน ชีวิตํ, ตํ วิชหิสฺสสิ มฺเ, โย อปตฺถยิตพฺพํ ปตฺเถสีติ.
ฆฏปณฺฑิโต รฺโ วจนํ สุตฺวา นิจฺจโลว ตฺวา ‘‘ภาติก, ตฺวํ จนฺทโต สสํ ปตฺเถนฺตสฺส ตํ อลภิตฺวา ชีวิตกฺขโย ภวิสฺสตีติ ชานนฺโต กสฺมา มตํ ปุตฺตํ อลภิตฺวา อนุโสจสี’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต –
‘‘เอวํ ¶ เจ กณฺห ชานาสิ, ยถฺมนุสาสสิ;
กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตํ, อชฺชาปิ มนุโสจสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ เอวํ เจ, กณฺห, ชานาสีติ, ภาติก, กณฺหนามก มหาราช, ‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาม น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ ยทิ เอวํ ชานาสิ. ยถฺนฺติ เอวํ ชานนฺโตว ยถา อฺํ อนุสาสสิ, ตถา อกตฺวา. กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตนฺติ อถ กสฺมา อิโต จตุมาสมตฺถเก มตํ ปุตฺตํ อชฺชาปิ อนุโสจสีติ.
เอวํ โส อนฺตรวีถิยํ ิตโกว ‘‘อหํ ตาว เอวํ ปฺายมานํ ปตฺเถมิ, ตฺวํ ปน อปฺายมานสฺสตฺถาย โสจสี’’ติ วตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘น ¶ ยํ ลพฺภา มนุสฺเสน, อมนุสฺเสน วา ปน;
ชาโต เม มา มริ ปุตฺโต, กุโต ลพฺภา อลพฺภิยํ.
‘‘น ¶ มนฺตา มูลเภสชฺชา, โอสเธหิ ธเนน วา;
สกฺกา อานยิตุํ กณฺห, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
๒๑๕. ตตฺถ ยนฺติ, ภาติก, ยํ ‘‘เอวํ ชาโต เม ปุตฺโต มา มรี’’ติ มนุสฺเสน วา เทเวน วา ปน น ลพฺภา น สกฺกา ลทฺธุํ, ตํ ตฺวํ ปตฺเถสิ, ตํ ปเนตํ กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธุํ สกฺกา. ยสฺมา อลพฺภิยํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาเมตนฺติ อตฺโถ.
๒๑๖. มนฺตาติ มนฺตปฺปโยเคน. มูลเภสชฺชาติ มูลเภสชฺเชน. โอสเธหีติ นานาวิเธหิ โอสเธหิ. ธเนน วาติ โกฏิสตสงฺเขน ธเนน วาปิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เปตมนุโสจสิ, ตํ เอเตหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิปิ อาเนตุํ น สกฺกาติ.
ปุน ฆฏปณฺฑิโต ‘‘ภาติก, อิทํ มรณํ นาม ธเนน วา ชาติยา วา วิชฺชาย วา สีเลน วา ภาวนาย วา น สกฺกา ปฏิพาหิตุ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘มหทฺธนา ¶ มหาโภคา, รฏฺวนฺโตปิ ขตฺติยา;
ปหูตธนธฺาเส, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสฺสา;
เอเต จฺเ จ ชาติยา, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติตํ;
เอเต จฺเ จ วิชฺชาย, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘อิสโย วาปิ เย สนฺตา, สฺตตฺตา ตปสฺสิโน;
สรีรํ เตปิ กาเลน, วิชหนฺติ ตปสฺสิโน.
‘‘ภาวิตตฺตา ¶ อรหนฺโต, กตกิจฺจา อนาสวา;
นิกฺขิปนฺติ อิมํ เทหํ, ปฺุปาปปริกฺขยา’’ติ. –
ปฺจหิ คาถาหิ รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ.
๒๑๗. ตตฺถ ¶ มหทฺธนาติ นิธานคตสฺเสว มหโต ธนสฺส อตฺถิตาย พหุธนา. มหาโภคาติ เทวโภคสทิสาย มหติยา โภคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตา. รฏฺวนฺโตติ สกลรฏฺวนฺโต. ปหูตธนธฺาเสติ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา สํวจฺฉรานํ อตฺถาย นิทหิตฺวา เปตพฺพสฺส นิจฺจปริพฺพยภูตสฺส ธนธฺสฺส วเสน อปริยนฺตธนธฺา. เตปิ โน อชรามราติ เตปิ เอวํ มหาวิภวา มนฺธาตุมหาสุทสฺสนาทโย ขตฺติยา อชรามรา นาเหสุํ, อฺทตฺถุ มรณมุขเมว อนุปวิฏฺาติ อตฺโถ.
๒๑๘. เอเตติ ยถาวุตฺตขตฺติยาทโย. อฺเติ อฺตรา เอวํภูตา อมฺพฏฺาทโย. ชาติยาติ อตฺตโน ชาตินิมิตฺตํ อชรามรา นาเหสุนฺติ อตฺโถ.
๒๑๙. มนฺตนฺติ เวทํ. ปริวตฺเตนฺตีติ สชฺฌายนฺติ วาเจนฺติ จ. อถ วา ปริวตฺเตนฺตีติ เวทํ อนุปริวตฺเตนฺตา โหมํ กโรนฺตา ชปนฺติ. ฉฬงฺคนฺติ สิกฺขากปฺปนิรุตฺติพฺยากรณโชติสตฺถฉนฺโทวิจิติสงฺขาเตหิ ฉหิ องฺเคหิ ยุตฺตํ. พฺรหฺมจินฺติตนฺติ พฺราหฺมณานมตฺถาย พฺรหฺมนา ¶ จินฺติตํ กถิตํ. วิชฺชายาติ พฺรหฺมสทิสวิชฺชาย สมนฺนาคตา, เตปิ โน อชรามราติ อตฺโถ.
๒๒๐-๒๒๑. อิสโยติ ยมนิยมาทีนํ ปฏิกูลสฺาทีนฺจ เอสนฏฺเน อิสโย. สนฺตาติ กายวาจาหิ สนฺตสภาวา. สฺตตฺตาติ ราคาทีนํ สํยเมน สํยตจิตฺตา. กายตปนสงฺขาโต ตโป เอเตสํ อตฺถีติ ตปสฺสิโน. ปุน ตปสฺสิโนติ สํวรกา. เตน เอวํ ตปนิสฺสิตกา หุตฺวา สรีเรน จ วิโมกฺขํ ปตฺตุกามาปิ สํวรกา สรีรํ วิชหนฺติ เอวาติ ทสฺเสติ. อถ วา อิสโยติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเน อิสโย, ตทตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ วูปสเมน สนฺตา, เอการมฺมเณ จิตฺตสฺส สํยเมน สฺตตฺตา, สมฺมปฺปธานโยคโต วีริยตาเปน ตปสฺสิโน, สปฺปโยคา ราคาทีนํ สนฺตปเนน ตปสฺสิโนติ ¶ โยเชตพฺพํ. ภาวิตตฺตาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาย ภาวิตจิตฺตา.
เอวํ ¶ ฆฏปณฺฑิเตน ธมฺเม กถิเต ตํ สุตฺวา ราชา อปคตโสกสลฺโล ปสนฺนมานโส ฆฏปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆฏสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิ.
‘‘สฺวาหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน ภาติก.
‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปฺา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
นิวตฺตยนฺติ โสกมฺหา, ฆโฏ เชฏฺํว ภาตรํ.
‘‘ยสฺส ¶ เอตาทิสา โหนฺติ, อมจฺจา ปริจารกา;
สุภาสิเตน อนฺเวนฺติ, ฆโฏ เชฏฺํว ภาตร’’นฺติ. – เสสคาถา อภาสิ;
๒๒๕. ตตฺถ ฆโฏ เชฏฺํว ภาตรนฺติ ยถา ฆฏปณฺฑิโต อตฺตโน เชฏฺภาตรํ มตปุตฺตโสกาภิภูตํ อตฺตโน อุปายโกสลฺเลน เจว ธมฺมกถาย จ ตโต ปุตฺตโสกโต วินิวตฺตยิ, เอวํ อฺเปิ สปฺปฺา เย โหนฺติ อนุกมฺปกา, เต าตีนํ อุปการํ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
๒๒๖. ยสฺส เอตาทิสา โหนฺตีติ อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา. ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน การเณน ปุตฺตโสกปเรตํ ราชานํ วาสุเทวํ ฆฏปณฺฑิโต โสกหรณตฺถาย สุภาสิเตน อนฺเวสิ อนุเอสิ, ยสฺส อฺสฺสาปิ เอตาทิสา ปณฺฑิตา อมจฺจา ปฏิลทฺธา อสฺสุ, ตสฺส กุโต โสโกติ! เสสคาถา เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอวาติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ¶ ปุตฺตโสกํ หรึสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหีติ.
กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธนปาลเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา
นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต ธนปาลเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ ปณฺณรฏฺเ เอรกจฺฉนคเร ธนปาลโก นาม เสฏฺิ อโหสิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กทริโย นตฺถิกทิฏฺิโก. ตสฺส กิริยา ปาฬิโต เอว วิฺายติ. โส กาลํ กตฺวา มรุกนฺตาเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ตาลกฺขนฺธปฺปมาโณ กาโย อโหสิ, สมุฏฺิตจฺฉวิ ผรุโส, วิรูปเกโส, ภยานโก, ทุพฺพณฺโณ อติวิย วิรูโป พีภจฺฉทสฺสโน. โส ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ ภตฺตสิตฺถํ วา อุทกพินฺทุํ วา อลภนฺโต วิสุกฺขกณฺโฏฺชิวฺโห ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูโต อิโต จิโต จ ¶ ปริพฺภมติ.
อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา อุตฺตราปถํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิลทฺธภณฺฑํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา ปฏินิวตฺตมานา สายนฺหสมเย อฺตรํ สุกฺขนทึ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ยานํ มฺุจิตฺวา รตฺติยํ วาสํ กปฺเปสุํ. อถ โส เปโต ปิปาสาภิภูโต ปานียสฺสตฺถาย อาคนฺตฺวา ตตฺถ พินฺทุมตฺตมฺปิ ปานียํ อลภิตฺวา วิคตาโส ฉินฺนมูโล วิย ตาโล ฉินฺนปาโท ปติ. ตํ ทิสฺวา วาณิชา –
‘‘นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสิ, กิโส ธมนิสนฺถโต;
อุปฺผาสุลิโก กิสิโก, โก นุ ตฺวมสิ มาริสา’’ติ. –
อิมาย คาถาย ปุจฺฉึสุ. ตโต เปโต –
‘‘อหํ ¶ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติ. –
อตฺตานํ ¶ อาวิกตฺวา ปุน เตหิ –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติ. –
กตกมฺมํ ปุจฺฉิโต ปุพฺเพ นิพฺพตฺตฏฺานโต ปฏฺาย อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตฺจ อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต เตสฺจ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘นครํ อตฺถิ ปณฺณานํ, เอรกจฺฉนฺติ วิสฺสุตํ;
ตตฺถ เสฏฺิ ปุเร อาสึ, ธนปาโลติ มํ วิทู.
‘‘อสีติ สกฏวาหานํ, หิรฺสฺส อโหสิ เม;
ปหูตํ เม ชาตรูปํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘ตาว มหทฺธนสฺสาปิ, น เม ทาตุํ ปิยํ อหุ;
ปิทหิตฺวา ทฺวารํ ภฺุชึ, มา มํ ยาจนกาทฺทสุํ.
‘‘อสฺสทฺโธ มจฺฉรี จาสึ, กทริโย ปริภาสโก;
ททนฺตานํ กโรนฺตานํ, วารยิสฺสํ พหู ชเน.
‘‘วิปาโก ¶ นตฺถิ ทานสฺส, สํยมสฺส กุโต ผลํ;
โปกฺขรฺโทปานานิ, อารามานิ จ โรปิเต;
ปปาโย จ วินาเสสึ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จ.
‘‘สฺวาหํ อกตกลฺยาโณ, กตปาโป ตโต จุโต;
อุปปนฺโน เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิโต.
‘‘ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ, ยโต กาลงฺกโต อหํ;
นาภิชานามิ ภุตฺตํ วา, ปีตํ วา ปน ปานิยํ.
‘‘โย ¶ สํยโม โส วินาโส, โย วินาโส โส สํยโม;
เปตา หิ กิร ชานนฺติ, โย สํยโม โส วินาโส.
‘‘อหํ ¶ ปุเร สํยมิสฺสํ, นาทาสึ พหุเก ธเน;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน;
สฺวาหํ ปจฺฉานุตปฺปามิ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อุทฺธํ จตูหิ มาเสหิ, กาลกิริยา ภวิสฺสติ;
เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํ.
‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํ.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;
ผลํ ปาปสฺส กมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํ.
‘‘ตํ วา วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
‘‘สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;
น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุปฺปจฺจาปิ ปลายตํ.
‘‘มตฺเตยฺยา โหถ เปตฺเตยฺยา, กุเล เชฏฺาปจายิกา;
สามฺา โหถ พฺรหฺมฺา, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๒๓๐-๒๓๑. ตตฺถ ¶ ปณฺณานนฺติ ปณฺณานามรฏฺสฺส เอวํนามกานํ ราชูนํ. เอรกจฺฉนฺติ ตสฺส นครสฺส นามํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ นคเร. ปุเรติ ปุพฺเพ อตีตตฺตภาเว ¶ . ธนปาโลติ มํ วิทูติ ‘‘ธนปาลเสฏฺี’’ติ มํ ชานนฺติ. ตยิทํ นามํ ตทา มยฺหํ อตฺถานุคตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสีตี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อสีติ สกฏวาหานนฺติ วีสติขาริโก วาโห, โย สกฏนฺติ วุจฺจติ. เตสํ สกฏวาหานํ อสีติ หิรฺสฺส ตถา กหาปณสฺส จ เม อโหสีติ โยชนา. ปหูตํ เม ชาตรูปนฺติ สุวณฺณมฺปิ ปหูตํ อเนกภารปริมาณํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๒-๒๓๓. น ¶ เม ทาตุํ ปิยํ อหูติ ทานํ ทาตุํ มยฺหํ ปิยํ นาโหสิ. มา มํ ยาจนกาทฺทสุนฺติ ‘‘ยาจกา มา มํ ปสฺสึสู’’ติ ปิทหิตฺวา เคหทฺวารํ ภฺุชามิ. กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรี. ปริภาสโกติ ทานํ เทนฺเต ทิสฺวา ภเยน สนฺตชฺชโก. ททนฺตานํ กโรนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ทานานิ ททนฺเต ปฺุานิ กโรนฺเต. พหู ชเนติ พหู สตฺเต. ททนฺตานํ วา กโรนฺตานํ วา สมุทายภูตํ พหุํ ชนํ ปฺุกมฺมโต วารยิสฺสํ นิวาเรสึ.
๒๓๔-๒๓๖. วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติอาทิ ทานาทีนํ นิวารเณ การณทสฺสนํ. ตตฺถ วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติ ทานกมฺมสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, เกวลํ ปฺุํ ปฺุนฺติ ธนวินาโส เอวาติ ทีเปติ. สํยมสฺสาติ สีลสํยมสฺส. กุโต ผลนฺติ กุโต นาม ผลํ ลพฺภติ, นิรตฺถกเมว สีลรกฺขณนฺติ อธิปฺปาโย. อารามานีติ อารามูปวนานีติ อตฺโถ. ปปาโยติ ปานียสาลา. ทุคฺเคติ อุทกจิกฺขลฺลานํ วเสน ทุคฺคมฏฺานานิ. สงฺกมนานีติ เสตุโย. ตโต จุโตติ ตโต มนุสฺสโลกโต จุโต. ปฺจปณฺณาสาติ ปฺจปฺาส. ยโต กาลงฺกโต อหนฺติ ยทา กาลกตา อหํ, ตโต ปฏฺาย. นาภิชานามีติ เอตฺตกํ กาลํ ภุตฺตํ วา ปีตํ วา กิฺจิ น ชานามิ.
๒๓๗-๓๘. โย สํยโม โส วินาโสติ โลภาทิวเสน ยํ สํยมนํ กสฺสจิ อทานํ, โส อิเมสํ สตฺตานํ ¶ วินาโส นาม เปตโยนิยํ นิพฺพตฺตเปตานํ มหาพฺยสนสฺส เหตุภาวโต. ‘‘โย วินาโส โส สํยโม’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกภาวํ วทติ. เปตา หิ กิร ชานนฺตีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อวธารเณ, กิร-สทฺโท อรุจิสูจเน. ‘‘สํยโม เทยฺยธมฺมสฺส อปริจฺจาโค วินาสเหตู’’ติ อิมมตฺถํ เปตา เอว กิร ชานนฺติ ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานตฺตา, น มนุสฺสาติ. นยิทํ ยุตฺตํ มนุสฺสานมฺปิ เปตานํ วิย ขุปฺปิปาสาทีหิ อภิภุยฺยมานานํ ทิสฺสมานตฺตา. เปตา ปน ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมสฺส ปากฏภาวโต ตมตฺถํ สุฏฺุตรํ ชานนฺติ. เตนาห ¶ – ‘‘อหํ ปุเร สํยมิสฺส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สํยมิสฺสนฺติ สยมฺปิ ทานาทิปฺุกิริยโต สํยมนํ สงฺโกจํ อกาสึ. พหุเก ธเนติ มหนฺเต ธเน วิชฺชมาเน.
๒๔๓. ตนฺติ ¶ ตสฺมา. โวติ ตุมฺเห. ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ กลฺยาณํ สุนฺทรํ ตุมฺหากํ โหตูติ วจนเสโส. ยาวนฺเตตฺถ สมาคตาติ ยาวนฺโต ยาวตกา เอตฺถ สมาคตา, เต สพฺเพ มม วจนํ สุณาถาติ อธิปฺปาโย. อาวีติ ปกาสนํ ปเรสํ ปากฏวเสน. รโหติ ปฏิจฺฉนฺนํ อปากฏวเสน. อาวิ วา ปาณาติปาตาทิมุสาวาทาทิกายวจีปโยควเสน, ยทิ วา รโห อภิชฺฌาทิวเสน ปาปกํ ลามกํ อกุสลกมฺมํ มากตฺถ มา กริตฺถ.
๒๔๔. สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมนฺติ อถ ปน ตํ ปาปกมฺมํ อายตึ กริสฺสถ, เอตรหิ วา กโรถ, นิรยาทีสุ จตูสุ อปาเยสุ มนุสฺเสสุ จ อปฺปายุกตาทิวเสน ตสฺส ผลภูตา ทุกฺขโต ปมุตฺติ ปโมกฺโข นาม นตฺถิ. อุปฺปจฺจาปิ ปลายตนฺติ อุปฺปติตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตานมฺปิ โมกฺโข นตฺถิเยวาติ อตฺโถ. ‘‘อุเปจฺจา’’ติปิ ปาฬิ, อิโต วา เอตฺโต วา ปลายนฺเต ตุมฺเห อนุพนฺธิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน อุเปจฺจ สฺจิจฺจ ปลายนฺตานมฺปิ ¶ ตุมฺหากํ ตโต โมกฺโข นตฺถิ, คติกาลาทิปจฺจยนฺตรสมวาเย ปน สติ วิปจฺจติเยวาติ อตฺโถ. อยฺจ อตฺโถ –
‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;
น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๗; มิ. ป. ๔.๒.๔) –
อิมาย คาถาย ทีเปตพฺโพ.
๒๔๕. มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตา. โหถาติ เตสํ อุปฏฺานาทีนิ กโรถ. ตถา เปตฺเตยฺยาติ เวทิตพฺพา. กุเล เชฏฺาปจายิกาติ กุเล เชฏฺกานํ อปจายนกรา. สามฺาติ สมณปูชกา. ตถา พฺรหฺมฺาติ พาหิตปาปปูชกาติ อตฺโถ. เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถาติ อิมินา มยา วุตฺตนเยน ปฺุานิ กตฺวา เทวโลกํ อุปปชฺชิสฺสถาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุอาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เต ¶ ¶ วาณิชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา สํเวคชาตา ตํ อนุกมฺปมานา ภาชเนหิ ปานียํ คเหตฺวา ตํ สยาเปตฺวา มุเข อาสิฺจึสุ. ตโต มหาชเนน พหุเวลํ อาสิตฺตํ อุทกํ ตสฺส เปตสฺส ปาปพเลน อโธคฬํ น โอติณฺณํ, กุโต ปิปาสํ ปฏิวิเนสฺสติ. เต ตํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘อปิ เต กาจิ อสฺสาสมตฺตา ลทฺธา’’ติ. โส อาห – ‘‘ยทิ เม เอตฺตเกหิ ชเนหิ เอตฺตกํ เวลํ อาสิฺจมานํ อุทกํ เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ ปรคฬํ ปวิฏฺํ, อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข มา โหตู’’ติ. อถ เต วาณิชา ตํ สุตฺวา อติวิย สํเวคชาตา ‘‘อตฺถิ ปน โกจิ อุปาโย ปิปาสาวูปสมายา’’ติ ¶ อาหํสุ. โส อาห – ‘‘อิมสฺมึ ปาปกมฺเม ขีเณ ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกานํ วา ทาเน ทินฺเน มม ทานมุทฺทิสิสฺสติ, อหํ อิโต เปตตฺตโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ. ตํ สุตฺวา วาณิชา สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา สรณานิ สีลานิ จ คเหตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ตสฺส เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสึสุ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน จ โลภาทิมจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
ธนปาลเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จูฬเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา
นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ, ภนฺเตติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต จูฬเสฏฺิเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. พาราณสิยํ กิร เอโก คหปติ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี กทริโย ปฺุกิริยาย อนาทโร จูฬเสฏฺิ นาม อโหสิ. โส กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส กาโย อปคตมํสโลหิโต อฏฺินฺหารุจมฺมมตฺโต มุณฺโฑ อเปตวตฺโถ อโหสิ. ธีตา ปนสฺส อนุลา อนฺธกวินฺเท สามิกสฺส เคเห วสนฺตี ปิตรํ อุทฺทิสฺส พฺราหฺมเณ โภเชตุกามา ตณฺฑุลาทีนิ ทานูปกรณานิ สชฺเชสิ. ตํ ตฺวา เปโต อาสาย อากาเสน ตตฺถ คจฺฉนฺโต ราชคหํ สมฺปาปุณิ. เตน จ สมเยน ราชา อชาตสตฺตุ เทวทตฺเตน ¶ อุยฺโยชิโต ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา เตน วิปฺปฏิสาเรน ทุสฺสุปิเนน จ นิทฺทํ อนุปคจฺฉนฺโต อุปริปาสาทวรคโต จงฺกมนฺโต ตํ เปตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิมาย คาถาย ปุจฺฉิ –
‘‘นคฺโค ¶ กิโส ปพฺพชิโตสิ ภนฺเต, รตฺตึ กุหึ คจฺฉสิ กิสฺสเหตุ;
อาจิกฺข เม ตํ อปิ สกฺกุเณมุ, สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุว’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ปพฺพชิโตติ สมโณ. ราชา กิร ตํ นคฺคตฺตา มุณฺฑตฺตา จ ‘‘นคฺโค สมโณ อย’’นฺติ สฺาย ‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสี’’ติอาทิมาห. กิสฺสเหตูติ กินฺนิมิตฺตํ. สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุวนฺติ วิตฺติยา อุปกรณภูตํ วิตฺตํ สพฺเพน โภเคน ตุยฺหํ อชฺฌาสยานุรูปํ, สพฺเพน วา อุสฺสาเหน ปฏิปาเทยฺยํ สมฺปาเทยฺยํ. ตถา กาตุํ มยํ อปฺเปว นาม สกฺกุเณยฺยาม, ตสฺมา อาจิกฺข เม ตํ, เอตํ ตว อาคมนการณํ มยฺหํ กเถหีติ อตฺโถ.
เอวํ รฺา ปุฏฺโ เปโต อตฺตโน ปวตฺตึ กเถนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘พาราณสี นครํ ทูรฆุฏฺํ, ตตฺถาหํ คหปติ อฑฺฒโก อหุ ทีโน;
อทาตา เคธิตมโน อามิสสฺมึ, ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโต.
‘‘โส สูจิกาย กิลมิโต เตหิ,
เตเนว าตีสุ ยามิ อามิสกิฺจิกฺขเหตุ;
อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ,
‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’.
‘‘ธีตา จ มยฺหํ ลปเต อภิกฺขณํ, ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหานํ;
ตมุปกฺขฏํ ¶ ปริวิสยนฺติ พฺราหฺมณา, ยามิ อหํ อนฺธกวินฺทํ ภุตฺตุ’’นฺติ.
๒๔๗. ตตฺถ ¶ ทูรฆุฏฺนฺติ ทูรโต เอว คุณกิตฺตนวเสน โฆสิตํ, สพฺพตฺถ วิสฺสุตํ ปากฏนฺติ อตฺโถ. อฑฺฒโกติ อฑฺโฒ มหาวิภโว. ทีโนติ นิหีนจิตฺโต อทานชฺฌาสโย. เตนาห ‘‘อทาตา’’ติ. เคธิตมโน อามิสสฺมินฺติ กามามิเส ลคฺคจิตฺโต เคธํ อาปนฺโน. ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโตติ อตฺตนา กเตน ทุสฺสีลกมฺมุนา ยมวิสยํ เปตโลกํ ปตฺโต อมฺหิ.
๒๔๘. โส สูจิกาย กิลมิโตติ โส อหํ วิชฺฌนฏฺเน สูจิสทิสตาย ‘‘สูจิกา’’ติ ลทฺธนามาย ชิฆจฺฉาย กิลมิโต นิรนฺตรํ วิชฺฌมาโน. ‘‘กิลมโถ’’ติ อิจฺเจว วา ปาโ. เตหีติ ‘‘ทีโน’’ติอาทินา วุตฺเตหิ ปาปกมฺเมหิ การณภูเตหิ. ตสฺส หิ เปตสฺส ¶ ตานิ ปาปกมฺมานิ อนุสฺสรนฺตสฺส อติวิย โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาห. เตเนวาติ เตเนว ชิฆจฺฉาทุกฺเขน. าตีสุ ยามีติ าตีนํ สมีปํ ยามิ คจฺฉามิ. อามิสกิฺจิกฺขเหตูติ อามิสสฺส กิฺจิกฺขนิมิตฺตํ, กิฺจิ อามิสํ ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถ. อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ, ‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’ติ ยถา อหํ, ตถา เอวํ อฺเปิ มนุสฺสา อทานสีลา ‘‘ทานสฺส ผลํ เอกํเสน ปรโลเก โหตี’’ติ น จ สทฺทหนฺติ. ยโต อหํ วิย เตปิ เปตา หุตฺวา มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๒๔๙. ลปเตติ กเถติ. อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํ พหุโส. กินฺติ ลปตีติ อาห ‘‘ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหาน’’นฺติ. ตตฺถ ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนํ, จูฬปิตุมหาปิตูนํ วา. ปิตามหานนฺติ อยฺยกปยฺยกานํ. อุปกฺขฏนฺติ สชฺชิตํ. ปริวิสยนฺตีติ โภชยนฺติ. อนฺธกวินฺทนฺติ เอวํนามกํ นครํ. ภุตฺตุนฺติ ภฺุชิตุํ. ตโต ¶ ปรา สงฺคีติการเกหิ วุตฺตา –
‘‘ตมโวจ ราชา ‘อนุภวิยาน ตมฺปิ,
เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ กสฺสํ ปูชํ;
อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ,
สทฺธายิตํ เหตุวโจ สุโณม’.
‘‘ตถาติ ¶ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ภฺุชึสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหา;
ปจฺจาคมิ ราชคหํ ปุนาปรํ, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺส.
‘‘ทิสฺวาน เปตํ ปุนเทว อาคตํ, ราชา อโวจ ‘อหมปิ กึ ททามิ;
อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ, เยน ตุวํ จิรตรํ ปีณิโต สิยา’.
‘‘พุทฺธฺจ สงฺฆํ ปริวิสิยาน ราช, อนฺเนน ปาเนน จ จีวเรน;
ตํ ทกฺขิณํ อาทิส เม หิตาย, เอวํ อหํ จิรตรํ ปีณิโต สิยา.
‘‘ตโต จ ราชา นิปติตฺวา ตาวเท, ทานํ สหตฺถา อตุลํ ททิตฺวา สงฺเฆ;
อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺส, ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถ.
‘‘โส ¶ ปูชิโต อติวิย โสภมาโน, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺส;
ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสา.
‘‘ปสฺสานุภาวํ อปริมิตํ มมยิทํ, ตยานุทิฏฺํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆ;
สนฺตปฺปิโต ¶ สตตํ สทา พหูหิ, ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวา’’ติ.
๒๕๐. ตตฺถ ตมโวจ ราชาติ ตํ เปตํ ตถา วตฺวา ิตํ ราชา อชาตสตฺตุ อโวจ. อนุภวิยาน ตมฺปีติ ตํ ตว ธีตุยา อุปกฺขฏํ ทานมฺปิ อนุภวิตฺวา. เอยฺยาสีติ อาคจฺเฉยฺยาสิ. กสฺสนฺติ กริสฺสามิ. อาจิกฺข ¶ เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตูติ สเจ กิฺจิ การณํ อตฺถิ, ตํ การณํ มยฺหํ อาจิกฺข กเถหิ. สทฺธายิตนฺติ สทฺธายิตพฺพํ. เหตุวโจติ เหตุยุตฺตวจนํ, ‘‘อมุกสฺมึ าเน อสุเกน ปกาเรน ทาเน กเต มยฺหํ อุปกปฺปตี’’ติ สการณํ วจนํ วทาติ อตฺโถ.
๒๕๑. ตถาติ วตฺวาติ สาธูติ วตฺวา. ตตฺถาติ ตสฺมึ อนฺธกวินฺเท ปริเวสนฏฺาเน. ภฺุชึสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหาติ ภตฺตํ ภฺุชึสุ ทุสฺสีลพฺราหฺมณา, น จ ปน ทกฺขิณารหา สีลวนฺโต ภฺุชึสูติ อตฺโถ. ปุนาปรนฺติ ปุน อปรํ วารํ ราชคหํ ปจฺจาคมิ.
๒๕๒. กึ ททามีติ ‘‘กีทิสํ เต ทานํ ทสฺสามี’’ติ ราชา เปตํ ปุจฺฉิ. เยน ตุวนฺติ เยน การเณน ตฺวํ. จิรตรนฺติ จิรกาลํ. ปีณิโตติ ติตฺโต สิยา, ตํ กเถหีติ อตฺโถ.
๒๕๓. ปริวิสิยานาติ โภเชตฺวา. ราชาติ อชาตสตฺตุํ อาลปติ. เม หิตายาติ มยฺหํ หิตตฺถาย เปตตฺตภาวโต ปริมุตฺติยา.
๒๕๔. ตโตติ ตสฺมา เตน วจเนน, ตโต วา ปาสาทโต. นิปติตฺวาติ นิกฺขมิตฺวา. ตาวเทติ ตทา เอว อรุณุคฺคมนเวลาย. ยมฺหิ เปโต ปจฺจาคนฺตฺวา รฺโ อตฺตานํ ทสฺเสสิ, ตสฺมึ ปุเรภตฺเต เอว ทานํ อทาสิ ¶ . สหตฺถาติ สหตฺเถน. อตุลนฺติ อปฺปมาณํ อุฬารํ ปณีตํ. ทตฺวา สงฺเฆติ สงฺฆสฺส ทตฺวา. อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺสาติ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, ทานํ อฺตรํ เปตํ สนฺธาย ปกต’’นฺติ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. อาโรเจตฺวา ¶ จ ยถา ตํ ทานํ ตสฺส อุปกปฺปติ, เอวํ ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถ อาทิสิ.
๒๕๕. โสติ โส เปโต. ปูชิโตติ ทกฺขิณาย ทิยฺยมานาย ปูชิโต. อติวิย โสภมาโนติ ทิพฺพานุภาเวน อติวิย วิโรจมาโน. ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิ, รฺโ ปุรโต อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ยกฺโขหมสฺมีติ เปตตฺตภาวโต มุตฺโต ยกฺโข อหํ ชาโต เทวภาวํ ปตฺโตสฺมิ. น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสาติ มยฺหํ อานุภาวสมฺปตฺติยา สมา วา โภคสมฺปตฺติยา สทิสา วา มนุสฺสา น สนฺติ.
๒๕๖. ปสฺสานุภาวํ ¶ อปริมิตํ มมยิทนฺติ ‘‘มม อิทํ อปริมาณํ ทิพฺพานุภาวํ ปสฺสา’’ติ อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปจฺจกฺขโต รฺโ ทสฺเสนฺโต วทติ. ตยานุทิฏฺํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆติ อริยสงฺฆสฺส อตุลํ อุฬารํ ทานํ ทตฺวา มยฺหํ อนุกมฺปาย ตยา อนุทิฏฺํ. สนฺตปฺปิโต สตตํ สทา พหูหีติ อนฺนปานวตฺถาทีหิ พหูหิ เทยฺยธมฺเมหิ อริยสงฺฆํ สนฺตปฺเปนฺเตน ตยา สทา สพฺพกาลํ ยาวชีวํ ตตฺถาปิ สตตํ นิรนฺตรํ อหํ สนฺตปฺปิโต ปีณิโต. ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวาติ ‘‘ตสฺมา อหํ อิทานิ สุขิโต มนุสฺสเทว มหาราช ยถิจฺฉิตฏฺานํ ยามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิ.
เอวํ ¶ เปเต อาปุจฺฉิตฺวา คเต ราชา อชาตสตฺตุ ตมตฺถํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน มจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
จูฬาเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา
ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต องฺกุรเปตํ อารพฺภ กเถสิ. กามฺเจตฺถ องฺกุโร เปโต น โหติ, ตสฺส ปน จริตํ ยสฺมา เปตสมฺพนฺธํ, ตสฺมา ตํ ‘‘องฺกุรเปตวตฺถู’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺรายํ สงฺเขปกถา – เย เต อุตฺตรมธุราธิปติโน รฺโ มหาสาครสฺส ปุตฺตํ อุปสาครํ ปฏิจฺจ ¶ อุตฺตราปเถ กํสโภเค อสิตฺชนนคเร มหากํสสฺส ธีตุยา เทวคพฺภาย กุจฺฉิยํ อุปฺปนฺนา อฺชนเทวี วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทโว สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติ วาสุเทวาทโย ทส ภาติกาติ เอกาทส ขตฺติยา อเหสุํ, เตสุ วาสุเทวาทโย ภาตโร อสิตฺชนนครํ อาทึ กตฺวา ทฺวารวตีปริโยสาเนสุ สกลชมฺพุทีเป เตสฏฺิยา นครสหสฺเสสุ สพฺเพ ราชาโน จกฺเกน ¶ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ทฺวารวติยํ วสมานา รชฺชํ ทส โกฏฺาเส กตฺวา วิภชึสุ. ภคินึ ปน อฺชนเทวึ น สรึสุ. ปุน สริตฺวา ‘‘เอกาทส โกฏฺาเส กโรมา’’ติ วุตฺเต เตสํ สพฺพกนิฏฺโ องฺกุโร ‘‘มม โกฏฺาสํ ตสฺสา เทถ, อหํ โวหารํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ, ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ชนปเทสุ สุงฺกํ มยฺหํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส โกฏฺายํ ภคินิยา ทตฺวา นว ราชาโน ทฺวารวติยํ วสึสุ.
องฺกุโร ปน วณิชฺชํ กโรนฺโต นิจฺจกาลํ มหาทานํ เทติ. ตสฺส ปเนโก ทาโส ¶ ภณฺฑาคาริโก อตฺถกาโม อโหสิ. องฺกุโร ปสนฺนมานโส ตสฺส เอกํ กุลธีตรํ คเหตฺวา อทาสิ. โส ปุตฺเต คพฺภคเตเยว กาลมกาสิ. องฺกุโร ตสฺมึ ชาเต ตสฺส ปิตุโน ทินฺนํ ภตฺตเวตนํ ตสฺส อทาสิ. อถ ตสฺมึ ทารเก วยปฺปตฺเต ‘‘ทาโส น ทาโส’’ติ ราชกุเล วินิจฺฉโย อุปฺปชฺชิ. ตํ สุตฺวา อฺชนเทวี เธนูปมํ วตฺวา ‘‘มาตุ ภุชิสฺสาย ปุตฺโตปิ ภุชิสฺโส เอวา’’ติ ทาสพฺยโต โมเจสิ.
ทารโก ปน ลชฺชาย ตตฺถ วสิตุํ อวิสหนฺโต โรรุวนครํ คนฺตฺวา ตตฺถ อฺตรสฺส ตุนฺนวายสฺส ธีตรํ คเหตฺวา ตุนฺนวายสิปฺเปน ชีวิกํ กปฺเปสิ. เตน สมเยน โรรุวนคเร อสยฺหมหาเสฏฺิ นาม อโหสิ. โส สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติ. โส ตุนฺนวาโย เสฏฺิโน ฆรํ อชานนฺตานํ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา อสยฺหเสฏฺิโน นิเวสนํ ทกฺขิณพาหุํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพํ ลภนฺตู’’ติ. ตสฺส กมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํ.
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา มรุภูมิยํ อฺตรสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ทกฺขิณหตฺโถ สพฺพกามทโท อโหสิ. ตสฺมึเยว จ โรรุเว อฺตโร ปุริโส อสยฺหเสฏฺิโน ทาเน พฺยาวโฏ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺิโก ปฺุกิริยาย อนาทโร กาลํ กตฺวา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส วสนฏฺานสฺส อวิทูเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตน จ ¶ กตกมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํ. อสยฺหมหาเสฏฺิ ปน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน สกฺกสฺส เทวรฺโ สหพฺยตํ อุปคโต.
อถ ¶ อปเรน สมเยน องฺกุโร ปฺจหิ สกฏสเตหิ, อฺตโร จ พฺราหฺมโณ ปฺจหิ สกฏสเตหีติ ทฺเวปิ ชนา สกฏสหสฺเสน ภณฺฑํ อาทาย มรุกนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺนา มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา พหุํ ทิวสํ ตตฺเถว วิจรนฺตา ปริกฺขีณติโณทกาหารา อเหสุํ. องฺกุโร อสฺสทูเตหิ จตูสุ ทิสาสุ ปานิยํ มคฺคาเปสิ. อถ โส กามททหตฺโถ ยกฺโข ตํ เตสํ พฺยสนปฺปตฺตึ ทิสฺวา องฺกุเรน ปุพฺเพ ¶ อตฺตโน กตํ อุปการํ จินฺเตตฺวา ‘‘หนฺท ทานิ อิมสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ อตฺตโน วสนวฏรุกฺขํ ทสฺเสสิ. โส กิร วฏรุกฺโข สาขาวิฏปสมฺปนฺโน ฆนปลาโส สนฺทจฺฉาโย อเนกสหสฺสปาโรโห อายาเมน วิตฺถาเรน อุพฺเพเธน จ โยชนปริมาโณ อโหสิ. ตํ ทิสฺวา องฺกุโร หฏฺตุฏฺโ ตสฺส เหฏฺา ขนฺธาวารํ พนฺธาเปสิ. ยกฺโข อตฺตโน ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ปมํ ตาว ปานีเยน สพฺพํ ชนํ สนฺตปฺเปสิ. ตโต โย โย ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ อทาสิ.
เอวํ ตสฺมึ มหาชเน นานาวิเธน อนฺนปานาทินา ยถากามํ สนฺตปฺปิเต ปจฺฉา วูปสนฺเต มคฺคปริสฺสเม โส พฺราหฺมณวาณิโช อโยนิโส มนสิกโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ธนลาภาย อิโต กมฺโพชํ คนฺตฺวา มยํ กึ กริสฺสาม, อิมเมว ปน ยกฺขํ เยน เกนจิ อุปาเยน คเหตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา อมฺหากํ นครเมว คมิสฺสามา’’ติ. เอวํ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ องฺกุรสฺส กเถนฺโต –
‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉาม, กมฺโพชํ ธนหารกา;
อยํ กามทโท ยกฺโข, อิมํ ยกฺขํ นยามเส.
‘‘อิมํ ยกฺขํ คเหตฺวาน, สาธุเกน ปสยฺห วา;
ยานํ อาโรปยิตฺวาน, ขิปฺปํ คจฺฉาม ทฺวารก’’นฺติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส การณา. กมฺโพชนฺติ กมฺโพชรฏฺํ. ธนหารกาติ ภณฺฑวิกฺกเยน ลทฺธธนหาริโน. กามทโทติ อิจฺฉิติจฺฉิตทายโก. ยกฺโขติ เทวปุตฺโต. นยามเสติ นยิสฺสาม ¶ . สาธุเกนาติ ยาจเนน. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา พลกฺกาเรน, ยานนฺติ สุขยานํ ¶ . ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ. อยํ เหตฺถาธิปฺปาโย – ยทตฺถํ มยํ อิโต กมฺโพชํ คนฺตุกามา, เตน คมเนน สาเธตพฺโพ อตฺโถ อิเธว สิชฺฌติ. อยฺหิ ยกฺโข กามทโท, ตสฺมา ¶ อิมํ ยกฺขํ ยาจิตฺวา ตสฺส อนุมติยา วา, สเจ สฺตฺตึ น คจฺฉติ, พลกฺกาเรน วา ยานํ อาโรเปตฺวา ยาเน ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา อิโตเยว ขิปฺปํ ทฺวารวตีนครํ คจฺฉามาติ.
เอวํ ปน พฺราหฺมเณน วุตฺโต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺเม ตฺวา ตสฺส วจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ น ภฺเชยฺยาติ น ฉินฺเทยฺย. มิตฺตทุพฺโภติ มิตฺเตสุ ทุพฺภนํ เตสํ อนตฺถุปฺปาทนํ. ปาปโกติ อภทฺทโก มิตฺตทุพฺโภ. โย หิ สีตจฺฉาโย รุกฺโข ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปุริสสฺส ปริสฺสมวิโนทโก, ตสฺสาปิ นาม ปาปกํ น จินฺเตตพฺพํ, กิมงฺกํ ปน สตฺตภูเตสุ. อยํ เทวปุตฺโต สปฺปุริโส ปุพฺพการี อมฺหากํ ทุกฺขปนูทโก พหูปกาโร, น ตสฺส กิฺจิ อนตฺถํ จินฺเตตพฺพํ, อฺทตฺถุ โส ปูเชตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสติ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณา ‘‘อตฺถสฺส มูลํ นิกติวินโย’’ติ นีติมคฺคํ นิสฺสาย องฺกุรสฺส ปฏิโลมปกฺเข ตฺวา –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
ขนฺธมฺปิ ตสฺส ฉินฺเทยฺย, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยาติ ตาทิเสน ทพฺพสมฺภาเรน สเจ อตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺส รุกฺขสฺส ขนฺธมฺปิ ฉินฺเทยฺย, กิมงฺคํ ปน สาขาทโยติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ¶ พฺราหฺมเณน วุตฺเต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺมํเยว ปคฺคณฺหนฺโต –
‘‘ยสฺส ¶ รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติ. –
อิมํ คาถมาห. ตตฺถ ¶ น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺยาติ ตสฺส รุกฺขสฺส เอกปณฺณมตฺตมฺปิ น ปาเตยฺย, ปเคว สาขาทิเกติ อธิปฺปาโย.
ปุนปิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน วาทํ ปคฺคณฺหนฺโต –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเห, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเหติ ตํ ตตฺถ สมูลมฺปิ สห มูเลนปิ อพฺพุเหยฺย, อุทฺธเรยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ พฺราหฺมเณน วุตฺเต ปุน องฺกุโร ตํ นีตึ นิรตฺถกํ กาตุกาโม –
‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถ;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, กตฺุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา.
‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโต สิยา;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณี ทหเต มิตฺตทุพฺภึ.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, ปจฺฉา ปาเปน หึสติ;
อลฺลปาณิหโต โปโส, น โส ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
๒๖๓. ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส. เอกรตฺติมฺปีติ เอกรตฺติมตฺตมฺปิ เกวลํ เคเห วเสยฺย. ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถาติ ยสฺส สนฺติเก โกจิ ปุริโส อนฺนปานํ วา ยํกิฺจิ โภชนํ ¶ วา ลเภยฺย. น ตสฺส ¶ ปาปํ มนสาปิ จินฺตเยติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อภทฺทกํ อนตฺถํ ¶ มนสาปิ น จินฺเตยฺย น ปิเหยฺย, ปเคว กายวาจาหิ. กสฺมาติ เจ? กตฺุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ กตฺุตา นาม พุทฺธาทีหิ อุตฺตมปุริเสหิ ปสํสิตา.
๒๖๔. อุปฏฺิโตติ ปยิรุปาสิโต ‘‘อิทํ คณฺห อิทํ ภฺุชา’’ติ อนฺนปานาทินา อุปฏฺิโต. อทุพฺภปาณีติ อหึสกหตฺโถ หตฺถสํยโต. ทหเต มิตฺตทุพฺภินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปุคฺคลํ ทหติ วินาเสติ, อปฺปทุฏฺเ หิตชฺฌาสยสมฺปนฺเน ปุคฺคเล ปเรน กโต อปราโธ อวิเสเสน ตสฺเสว อนตฺถาวโห, อปฺปทุฏฺโ ปุคฺคโล อตฺถโต ตํ ทหติ นาม. เตนาห ภควา –
‘‘โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๕; ชา. ๑.๕.๙๔; สํ. นิ. ๑.๒๒);
๒๖๕. โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ โย ปุคฺคโล เกนจิ สาธุนา กตภทฺทโก กตูปกาโร. ปจฺฉา ปาเปน หึสตีติ ตํ ปุพฺพการินํ อปรภาเค ปาเปน อภทฺทเกน อนตฺถเกน พาธติ. อลฺลปาณิหโต โปโสติ อลฺลปาณินา อุปการกิริยาย อลฺลปาณินา โธตหตฺเถน ปุพฺพการินา เหฏฺา วุตฺตนเยน หโต พาธิโต, ตสฺส วา ปุพฺพการิโน พาธเนน หโต อลฺลปาณิหโต นาม, อกตฺุปุคฺคโล. น โส ภทฺรานิ ปสฺสตีติ โส ยถาวุตฺตปุคฺคโล อิธโลเก จ ปรโลเก จ อิฏฺานิ น ปสฺสติ, น วินฺทติ, น ลภตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ สปฺปุริสธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตน องฺกุเรน อภิภวิตฺวา วุตฺโต โส พฺราหฺมโณ นิรุตฺตโร ตุณฺหี อโหสิ. ยกฺโข ปน เตสํ ทฺวินฺนํ วจนปฏิวจนานิ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส กุชฺฌิตฺวาปิ ‘‘โหตุ อิมสฺส ทุฏฺพฺราหฺมณสฺส กตฺตพฺพํ ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อตฺตโน เกนจิ อนภิภวนียตเมว ตาว ทสฺเสนฺโต –
‘‘นาหํ ¶ เทเวน วา มนุสฺเสน วา, อิสฺสริเยน วา หํ สุปฺปสยฺโห;
ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, ทูรงฺคโม วณฺณพลูปปนฺโน’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ เทเวน วาติ เยน เกนจิ เทเวน วา. มนุสฺเสน วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิสฺสริเยน ¶ วาติ เทวิสฺสริเยน วา มนุสฺสิสฺสริเยน วา. ตตฺถ เทวิสฺสริยํ นาม จตุมหาราชิกสกฺกสุยามาทีนํ เทวิทฺธิ, มนุสฺสิสฺสริยํ นาม จกฺกวตฺติอาทีนํ ปฺุิทฺธิ. ตสฺมา อิสฺสริยคฺคหเณน มหานุภาเว เทวมนุสฺเส สงฺคณฺหาติ. มหานุภาวาปิ หิ เทวา อตฺตโน ปฺุผลูปตฺถมฺภิเต มนุสฺเสปิ อสติ ปโยควิปตฺติยํ อภิภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, ปเคว อิตเร. หนฺติ อสหเน นิปาโต. น สุปฺปสยฺโหติ อปฺปธํสิโย. ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโตติ อตฺตโน ปฺุผเลน อหํ ยกฺขตฺตํ อุปคโต อสฺมิ, ยกฺโขว สมาโน น โย วา โส วา, อถ โข ปรมิทฺธิปตฺโต ปรมาย อุตฺตมาย ยกฺขิทฺธิยา สมนฺนาคโต. ทูรงฺคโมติ ขเณเนว ทูรมฺปิ านํ คนฺตุํ สมตฺโถ. วณฺณพลูปปนฺโนติ รูปสมฺปตฺติยา สรีรพเลน จ อุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิปิ ปเทหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิ อตฺตโน อนภิภวนียตํเยว ทสฺเสติ. รูปสมฺปนฺโน หิ ปเรสํ พหุมานิโต โหติ, รูปสมฺปทํ นิสฺสาย ¶ วิสภาควตฺถุนาปิ อนากฑฺฒนิโยวาติ วณฺณสมฺปทา อนภิภวนียการณนฺติ วุตฺตา.
อิโต ปรํ องฺกุรสฺส จ เทวปุตฺตสฺส จ วจนปฏิวจนกถา โหติ –
‘‘ปาณิ เต สพฺพโสวณฺโณ, ปฺจธาโร มธุสฺสโว;
นานารสา ปคฺฆรนฺติ, มฺเหํ ตํ ปุรินฺททํ.
‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
เปตํ มํ องฺกุร ชานาหิ, โรรุวมฺหา อิธาคตํ.
‘‘กึสีโล กึสมาจาโร, โรรุวสฺมึ ปุเร ตุวํ;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘ตุนฺนวาโย ¶ ปุเร อาสึ, โรรุวสฺมึ ตทา อหํ;
สุกิจฺฉวุตฺติ กปโณ, น เม วิชฺชติ ทาตเว.
‘‘นิเวสนฺจ เม อาสิ, อสยฺหสฺส อุปนฺติเก;
สทฺธสฺส ทานปติโน, กตปฺุสฺส ลชฺชิโน.
‘‘ตตฺถ ¶ ยาจนกายนฺติ, นานาโคตฺตา วนิพฺพกา;
เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺติ, อสยฺหสฺส นิเวสนํ.
‘‘กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียติ;
เตสาหํ ปุฏฺโ อกฺขามิ, อสยฺหสฺส นิเวสนํ.
‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, เอตฺถ คจฺฉถ ภทฺทํ โว;
เอตฺถ ทานํ ปทียติ, อสยฺหสฺส นิเวสเน.
‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘น กิร ตฺวํ อทา ทานํ, สกปาณีหิ กสฺสจิ;
ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโน, ปาณึ ปคฺคยฺห ปาวทิ.
‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘โย โส ทานมทา ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภิ;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, กึ นุ โส ทิสตํ คโต.
‘‘นาหํ ปชานามิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺส คตึ อาคตึ วา;
สุตฺจ ¶ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเก, สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโห.
‘‘อลเมว กาตุํ กลฺยาณํ, ทานํ ทาตุํ ยถารหํ;
ปาณึ กามททํ ทิสฺวา, โก ปฺุํ น กริสฺสติ.
‘‘โส ¶ หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํ.
‘‘ทสฺสามนฺนฺจ ¶ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติ. –
ปนฺนรส วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ.
๒๖๗. ตตฺถ ปาณิ เตติ ตว ทกฺขิณหตฺโถ. สพฺพโสวณฺโณติ สพฺพโส สุวณฺณวณฺโณ. ปฺจธาโรติ ปฺจหิ องฺคุลีหิ ปเรหิ กามิตวตฺถูนํ ธารา เอตสฺส สนฺตีติ ปฺจธาโร. มธุสฺสโวติ มธุรรสวิสฺสนฺทโก. เตนาห ‘‘นานารสา ปคฺฆรนฺตี’’ติ, มธุรกฏุกกสาวาทิเภทา นานาวิธา รสา วิสฺสนฺทนฺตีติ อตฺโถ. ยกฺขสฺส หิ กามทเท มธุราทิรสสมฺปนฺนานิ วิวิธานิ ขาทนียโภชนียานิ หตฺเถ วิสฺสชฺชนฺเต มธุราทิรสา ปคฺฆรนฺตีติ วุตฺตํ. มฺเหํ ตํ ปุรินฺททนฺติ มฺเ อหํ ตํ ปุรินฺททํ สกฺกํ, ‘‘เอวํมหานุภาโว สกฺโก เทวราชา’’ติ ตํ อหํ มฺามีติ อตฺโถ.
๒๖๘. นามฺหิ เทโวติ เวสฺสวณาทิโก ปากฏเทโว น โหมิ. น คนฺธพฺโพติ คนฺธพฺพกายิกเทโวปิ น โหมิ. นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโทติ ปุริมตฺตภาเว ปุเร ทานสฺส ปฏฺปิตตฺตา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ ลทฺธนาโม สกฺโก เทวราชาปิ น โหมิ. กตโร ปน อโหสีติ อาห ‘‘เปตํ มํ องฺกุร ชานาหี’’ติอาทิ. องฺกุรเปตูปปตฺติกํ มํ ชานาหิ, ‘‘อฺตโร เปตมหิทฺธิโก’’ติ มํ อุปธาเรหิ. โรรุวมฺหา อิธาคตนฺติ โรรุวนครโต จวิตฺวา มรุกนฺตาเร อิธ อิมสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข อุปปชฺชนวเสน อาคตํ, เอตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ.
๒๖๙. กึสีโล กึสมาจาโร, โรรุวสฺมึ ปุเร ตุวนฺติ ปุพฺเพ ปุริมตฺตภาเว โรรุวนคเร วสนฺโต ตฺวํ กึสีโล ¶ กึสมาจาโร อโหสิ, ปาปโต นิวตฺตนลกฺขณํ กีทิสํ สีลํ สมาทาย สํวตฺติตปฺุกิริยาลกฺขเณน สมาจาเรน กึสมาจาโร, ทานาทีสุ กุสลสมาจาเรสุ กีทิโส สมาจาโร อโหสีติ อตฺโถ. เกน เต พฺรหฺมจริเยน ¶ , ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตีติ กีทิเสน เสฏฺจริเยน อิทํ เอวรูปํ ตว หตฺเถสุ ปฺุผลํ อิทานิ สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถ. ปฺุผลฺหิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปฺุ’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺถา หิ ตํ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ปฺุนฺติ วุตฺตํ.
๒๗๐. ตุนฺนวาโยติ ¶ ตุนฺนกาโร. สุกิจฺฉวุตฺตีติ สุฏฺุ กิจฺฉปุตฺติโก อติวิย ทุกฺขชีวิโก. กปโณติ วราโก, ทีโนติ อตฺโถ. น เม วิชฺชติ ทาตเวติ อทฺธิกานํ สมณพฺราหฺมณานํ ทาตุํ กิฺจิ ทาตพฺพยุตฺตกํ มยฺหํ นตฺถิ, จิตฺตํ ปน เม ทานํ ทินฺนนฺติ อธิปฺปาโย.
๒๗๑. นิเวสนนฺติ ฆรํ, กมฺมกรณสาลา วา. อสยฺหสฺส อุปนฺติเกติ อสยฺหสฺส มหาเสฏฺิโน เคหสฺส สมีเป. สทฺธสฺสาติ กมฺมผลสทฺธาย สมนฺนาคตสฺส. ทานปติโนติ ทาเน นิรนฺตรปฺปวตฺตาย ปริจฺจาคสมฺปตฺติยา โลภสฺส จ อภิภเวน ปติภูตสฺส. กตปฺุสฺสาติ ปุพฺเพ กตสุจริตกมฺมสฺส. ลชฺชิโนติ ปาปชิคุจฺฉนสภาวสฺส.
๒๗๒. ตตฺถาติ ตสฺมึ มม นิเวสเน. ยาจนกายนฺตีติ ยาจนกา ชนา อสยฺหเสฏฺึ กิฺจิ ยาจิตุกามา อาคจฺฉนฺติ. นานาโคตฺตาติ นานาวิธโคตฺตาปเทสา. วนิพฺพกาติ วณฺณทีปกา, เย ทายกสฺส ปฺุผลาทิฺจ คุณกิตฺตนาทิมุเขน อตฺตโน อตฺถิกภาวํ ปเวเทนฺตา วิจรนฺติ. เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺตีติ ตตฺถาติ นิปาตมตฺตํ, เต ยาจกาทโย มํ อสยฺหเสฏฺิโน นิเวสนํ ปุจฺฉนฺติ. อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ าเนสุ กมฺมทฺวยํ ¶ อิจฺฉนฺติ.
๒๗๓. กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียตีติ เตสํ ปุจฺฉนาการทสฺสนํ. อยํ เปตฺถ อตฺโถ – ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มยํ ‘‘อสยฺหมหาเสฏฺินา ทานํ ปทียตี’’ติ สุตฺวา อาคตา, กตฺถ ทานํ ปทียติ, กตฺถ วา มยํ คจฺฉาม, กตฺถ คเตน ทานํ สกฺกา ลทฺธุนฺติ. เตสาหํ ปุฏฺโ อกฺขามีติ เอวํ เตหิ อทฺธิกชเนหิ ลภนฏฺานํ ปุฏฺโ ¶ ‘‘อหํ ปุพฺเพ อกตปฺุตาย อิทานิ อีทิสานํ กิฺจิ ทาตุํ อสมตฺโถ ชาโต, ทานคฺคํ ปน อิเมสํ ทสฺเสนฺโต ลาภสฺส อุปายาจิกฺขเณน ปีตึ อุปฺปาเทนฺโต เอตฺตเกนปิ พหุํ ปฺุํ ปสวามี’’ติ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ทกฺขิณํ พาหุํ ปสาเรตฺวา เตสํ อสยฺหเสฏฺิสฺส นิเวสนํ อกฺขามิ. เตนาห ‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุ’’นฺติอาทิ.
๒๗๔. เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ปรทานปกาสเนน ปเรน กตสฺส ทานสฺส สกฺกจฺจํ อนุโมทนมตฺเตน เหตุนา อิทานิ มยฺหํ หตฺโถ กปฺปรุกฺโข วิย สนฺตานกลตา วิย จ กามทุโห อิจฺฉิติจฺฉิตทายี กามทโท โหติ. กามทโท จ โหนฺโต เตน ปาณิ มธุสฺสโว อิฏฺวตฺถุวิสฺสชฺชนโก ชาโต.
๒๗๖. น ¶ กิร ตฺวํ อทา ทานนฺติ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต, ตฺวํ กิร อตฺตโน สนฺตกํ น ปริจฺจชิ, สกปาณีหิ สหตฺเถหิ ยสฺส กสฺสจิ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา กิฺจิ ทานํ น อทาสิ. ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโนติ เกวลํ ปน ปเรน กตํ ปรสฺส ทานํ ‘‘อโห ทานํ ปวตฺเตสี’’ติ อนุโมทมาโนเยว วิหาสิ.
๒๗๗. เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ตุยฺหํ ปาณิ เอวํ กามทโท, อโห อจฺฉริยา วต ปฺุานํ คตีติ อธิปฺปาโย.
๒๗๘. โย โส ทานมทา, ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภีติ เทวปุตฺตํ คารเวน อาลปติ. ภนฺเต, ปเรน ¶ กตสฺส ทานานุโมทกสฺส ตาว ตุยฺหํ อีทิสํ ผลํ เอวรูโป อานุภาโว, โย ปน โส อสยฺหมหาเสฏฺิ มหาทานํ อทาสิ, ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา สหตฺเถหิ ตทา มหาทานํ ปวตฺเตสิ. โส หิตฺวา มานุสํ เทหนฺติ โส อิธ มนุสฺสตฺตภาวํ ปหาย. กินฺติ กตรํ. นุ โสติ นูติ นิปาตมตฺตํ. ทิสตํ คโตติ ทิสํ านํ คโต, กีทิสี ตสฺส คโต นิปฺผตฺตีติ อสยฺหเสฏฺิโน อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉิ.
๒๗๙. อสยฺหสาหิโนติ อฺเหิ มจฺฉรีหิ โลภาภิภูเตหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ปริจฺจาคาทิวิภาคสฺส สปฺปุริสธุรสฺส สหนโต ¶ อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคโต นิกฺขมนกชุติสฺส. รโสติ หิ ชุติยา อธิวจนํ. ตสฺส กิร ยาจเก อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, ตํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา เอวมาห. คตึ อาคตึ วาติ ตสฺส ‘‘อสุกํ นาม คตึ, อิโต คโต’’ติ คตึ วา ‘‘ตโต วา ปน อสุกสฺมึ กาเล อิธาคมิสฺสตี’’ติ อาคตึ วา นาหํ ชานามิ, อวิสโย เอส มยฺหํ. สุตฺจ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเกติ อปิจ โข อุปฏฺานํ คเตน เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติเก สุตเมตํ มยา. สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโหติ อสยฺหเสฏฺิ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สหพฺยตํ คโต อโหสิ, ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ.
๒๘๐. อลเมว กาตุํ กลฺยาณนฺติ ยํกิฺจิ กลฺยาณํ กุสลํ ปฺุํ กาตุํ ยุตฺตเมว ปติรูปเมว. ตตฺถ ปน ยํ สพฺพสาธารณํ สุกตตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทาตุํ ยถารห’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺตโน วิภวพลานุรูปํ ทานํ ทาตุํ อลเมว. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปาณึ กามททํ ทิสฺวา’’ติ. ยตฺร หิ นาม ปรกตปฺุานุโมทนปุพฺพเกน ทานปตินิเวสนมคฺคาจิกฺขณมตฺเตน อยํ ¶ หตฺโถ กามทโท ทิฏฺโ, อิมํ ทิสฺวา. โก ¶ ปฺุํ น กริสฺสตีติ มาทิโส โก นาม อตฺตโน ปติฏฺานภูตํ ปฺุํ น กริสฺสตีติ.
๒๘๑. เอวํ อนิยมวเสน ปฺุกิริยาย อาทรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนิ ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หิ นูนา’’ติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ โสติ โส อหํ. หีติ อวธารเณ นิปาโต, นูนาติ ปริวิตกฺเก. อิโต คนฺตฺวาติ อิโต มรุภูมิโต อปคนฺตฺวา. อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวา. ปฏฺปยิสฺสามีติ ปวตฺตยิสฺสามิ.
เอวํ องฺกุเรน ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิฺาย กตาย ยกฺโข ตุฏฺมานโส ‘‘มาริส, ตฺวํ วิสฺสตฺโถ ทานํ เทหิ, อหํ ปน เต สหายกิจฺจํ กริสฺสามิ, เยน เต เทยฺยธมฺโม น ปริกฺขยํ คมิสฺสติ, เตน ปกาเรน กริสฺสามี’’ติ ตํ ทานกิริยาย สมุตฺเตเชตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ วาณิช, ตฺวํ กิร มาทิเส พลกฺกาเรน เนตุกาโม อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส ¶ ภณฺฑมนฺตรธาเปตฺวา ตํ ยกฺขวิภึสกาย ภึสาเปนฺโต สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ องฺกุโร นานปฺปการํ ยาจิตฺวา พฺราหฺมเณน ขมาเปนฺโต ปสาเทตฺวา สพฺพภณฺฑํ ปากติกํ การาเปตฺวา รตฺติยา อุปคตาย ยกฺขํ วิสฺสชฺเชตฺวา คจฺฉนฺโต ตสฺส อวิทูเร อฺตรํ อติวิย พีภจฺฉทสฺสนํ เปตํ ทิสฺวา เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘เกน เต องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, กึ ปาปํ ปกตํ ตยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ กุณาติ กุณิกา ปฏิกุณิกา อนุชุภูตา. กุณลีกตนฺติ มุขวิกาเรน วิกุณิตํ สํกุณิตํ. ปคฺฆรนฺตีติ อสุจึ วิสฺสนฺทนฺติ.
อถสฺส เปโต –
‘‘องฺคีรสสฺส ¶ คหปติโน, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
ตสฺสาหํ ทานวิสฺสคฺเค, ทาเน อธิกโต อหุํ.
‘‘ตตฺถ ¶ ยาจนเก ทิสฺวา, อาคเต โภชนตฺถิเก;
เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม, อกาสึ กุณลึ มุขํ.
‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ.
๒๘๔. ตตฺถ ‘‘องฺคีรสสฺสา’’ติอาทินา อสยฺหเสฏฺึ กิตฺเตติ. ฆรเมสิโนติ ฆรมาวสนฺตสฺส คหฏฺสฺส. ทานวิสฺสคฺเคติ ทานคฺเค ปริจฺจาคฏฺาเน. ทาเน อธิกโต อหุนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชเน ทานาธิกาเร อธิกโต ปิโต อโหสึ.
๒๘๕. เอกมนฺตํ อปกฺกมฺมาติ ยาจนเก โภชนตฺถิเก อาคเต ทิสฺวา ทานพฺยาวเฏน ทานคฺคโต อนปกฺกมฺม ยถาาเนเยว ตฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺเสน ¶ วิปฺปสนฺนมุขวณฺเณน สหตฺเถน ทานํ ทาตพฺพํ, ปเรหิ วา ปติรูเปหิ ทาเปตพฺพํ, อหํ ปน ตถา อกตฺวา ยาจนเก อาคจฺฉนฺเต ทูรโตว ทิสฺวา อตฺตานํ อทสฺเสนฺโต เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม อปกฺกมิตฺวา. อกาสึ กุณลึ มุขนฺติ วิกุณิตํ สงฺกุจิตํ มุขํ อกาสึ.
๒๘๖. เตนาติ ยสฺมา ตทาหํ สามินา ทานาธิกาเร นิยุตฺโต สมาโน ทานกาเล อุปฏฺิเต มจฺฉริยาปกโต ทานคฺคโต อปกฺกมนฺโต ปาเทหิ สงฺโกจํ อาปชฺชึ, สหตฺเถหิ ทาตพฺเพ ตถา อกตฺวา หตฺถสงฺโกจํ อาปชฺชึ, ปสนฺนมุเขน ภวิตพฺเพ มุขสงฺโกจํ อาปชฺชึ, ปิยจกฺขูหิ โอโลเกตพฺเพ จกฺขุกาลุสิยํ อุปฺปาเทสึ, ตสฺมา หตฺถงฺคุลิโย จ ¶ ปาทงฺคุลิโย จ กุณิตา ชาตา, มุขฺจ กุณลีกตํ วิรูปรูปํ สงฺกุจิตํ, อกฺขีนิ อสุจีทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ อสฺสูนิ ปคฺฆรนฺตีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติ.
ตํ สุตฺวา องฺกุโร เปตํ ครหนฺโต –
‘‘ธมฺเมน ¶ เต กาปุริส, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, ยํ ตํ ปรสฺส ทานสฺส;
อกาสิ กุณลึ มุข’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ธมฺเมนาติ ยุตฺเตเนว การเณน. เตติ ตว. กาปุริสาติ ลามกปุริส. ยนฺติ ยสฺมา. ปรสฺส ทานสฺสาติ ปรสฺส ทานสฺมึ. อยเมว วา ปาโ.
ปุน องฺกุโร ตํ ทานปตึ เสฏฺึ ครหนฺโต –
‘‘กถฺหิ ทานํ ททมาโน, กเรยฺย ปรปตฺติยํ;
อนฺนปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จา’’ติ. –
คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ทานํ ททนฺโต ปุริโส กถฺหิ นาม ตํ ปรปตฺติยํ ปเรน ปาเปตพฺพํ สาเธตพฺพํ กเรยฺย, อตฺตปจฺจกฺขเมว กตฺวา สหตฺเถเนว ¶ ทเทยฺย, สยํ วา ตตฺถ พฺยาวโฏ ภเวยฺย, อฺถา อตฺตโน เทยฺยธมฺโม อฏฺาเน วิทฺธํสิเยถ, ทกฺขิเณยฺยา จ ทาเนน ปริหาเยยฺยุนฺติ.
เอวํ ¶ ตํ ครหิตฺวา อิทานิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โส หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํ.
‘‘ทสฺสามนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
‘‘ตโต หิ โส นิวตฺติตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิ องฺกุโร, ยํตุมสฺส สุขาวหํ.
‘‘อทา ¶ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;
กสฺส สนฺตานิ โยคฺคานิ, อิโต โยเชนฺตุ วาหนํ.
‘‘โก ฉตฺติจฺฉติ คนฺธฺจ, โก มาลํ โก อุปาหนํ;
อิติสฺสุ ตตฺถ โฆเสนฺติ, กปฺปกา สูทมาคธา;
สทา สายฺจ ปาโต จ, องฺคุรสฺส นิเวสเน’’ติ. –
จตสฺโส คาถา องฺคุรสฺส ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา.
๒๙๑. ตตฺถ ตโตติ มรุกนฺตารโต. นิวตฺติตฺวาติ ปฏินิวตฺติตฺวา. อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวา. ทานํ ปฏฺปยิ องฺคุโรติ ยกฺเขน ปริปูริตสกลโกฏฺาคาโร สพฺพปาเถยฺยกํ มหาทานํ โส องฺคุโร ปฏฺเปสิ. ยํตุมสฺส สุขาวหนฺติ ยํ อตฺตโน สมฺปติ อายติฺจ สุขนิพฺพตฺตกํ.
๒๙๓. โก ¶ ฉาโตติ โก ชิฆจฺฉิโต, โส อาคนฺตฺวา ยถารุจิ ภฺุชตูติ อธิปฺปาโย. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ตสิโตติ ¶ ปิปาสิโต. ปริทหิสฺสตีติ นิวาเสสฺสติ ปารุปิสฺสติ จาติ อตฺโถ. สนฺตานีติ ปริสฺสมปฺปตฺตานิ. โยคฺคานีติ รถวาหนานิ. อิโต โยเชนฺตุ วาหนนฺติ อิโต โยคฺคสมูหโต ยถารุจิตํ คเหตฺวา วาหนํ โยเชนฺตุ.
๒๙๔. โก ฉตฺติจฺฉตีติ โก กิลฺชฉตฺตาทิเภทํ ฉตฺตํ อิจฺฉติ, โส คณฺหาตูติ อธิปฺปาโย. เสเสสุปิ เอเสว นโย. คนฺธนฺติ จตุชฺชาติยคนฺธาทิกํ คนฺธํ. มาลนฺติ คนฺถิตาคนฺถิตเภทํ ปุปฺผํ. อุปาหนนฺติ ขลฺลพทฺธาทิเภทํ อุปาหนํ. อิติสฺสูติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อิติ เอวํ ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติอาทินาติ อตฺโถ. กปฺปกาติ นฺหาปิตกา. สูทาติ ภตฺตการกา. มาคธาติ คนฺธิโน. สทาติ สพฺพกาลํ ทิวเส ทิวเส สายฺจ ปาโต จ ตตฺถ องฺคุรสฺส นิเวสเน โฆเสนฺติ อุคฺโฆเสนฺตีติ โยชนา.
เอวํ ¶ มหาทานํ ปวตฺเตนฺตสฺส คจฺฉนฺเต กาเล ติตฺติภาวโต อตฺถิกชเนหิ ปวิวิตฺตํ วิรฬํ ทานคฺคํ อโหสิ. ตํ ทิสฺวา องฺกุโร ทาเน อุฬารชฺฌาสยตาย อตุฏฺมานโส หุตฺวา อตฺตโน ทาเน นิยุตฺตํ สินฺธกํ นาม มาณวํ อามนฺเตตฺวา –
‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;
ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, ยํ น ปสฺสามิ ยาจเก.
‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;
ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, อปฺปเก สุ วนิพฺพเก’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโนติ ‘‘องฺกุโร ราชา ยสโภคสมปฺปิโต ทานปติ อตฺตโน โภคสมฺปตฺติยา ทานสมฺปตฺติยา จ สุขํ สุปติ, สุเขเนว ¶ นิทฺทํ อุปคจฺฉติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌตี’’ติ เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวติ. ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธกาติ อหํ ปน สินฺธก ทุกฺขเมว สุปามิ. กสฺมา? ยํ น ปสฺสามิ ยาจเกติ, ยสฺมา มม อชฺฌาสยานุรูปํ ¶ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหเก พหู ยาจเก น ปสฺสามิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อปฺปเก สุ วนิพฺพเกติ วนิพฺพกชเน อปฺปเก กติปเย ชาเต ทุกฺขํ สุปามีติ โยชนา. สูติ จ นิปาตมตฺตํ, อปฺปเก วนิพฺพกชเน สตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา สินฺธโก ตสฺส อุฬารํ ทานาธิมุตฺตึ ปากฏตรํ กาตุกาโม –
‘‘สกฺโก เจ เต วรํ ทชฺชา, ตาวตึสานมิสฺสโร;
กิสฺส สพฺพสฺส โลกสฺส, วรมาโน วรํ วเร’’ติ. –
คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตาวตึสานํ เทวานํ สพฺพสฺส จ โลกสฺส อิสฺสโร สกฺโก ‘‘วรํ วรสฺสุ, องฺกุร, ยํกิฺจิ มนสิจฺฉิต’’นฺติ ตุยฺหํ วรํ ทชฺชา ทเทยฺย เจ, วรมาโน ปตฺถยมาโน กิสฺส กีทิสํ วรํ วเรยฺยาสีติ อตฺโถ.
อถ องฺกุโร อตฺตโน อชฺฌาสยํ ยาถาวโต ปเวเทนฺโต –
‘‘สกฺโก ¶ เจ เม วรํ ทชฺชา, ตาวตึสานมิสฺสโร;
กาลุฏฺิตสฺส เม สโต, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, สีลวนฺโต จ ยาจกา.
‘‘ททโต เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;
ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, เอตํ สกฺกํ วรํ วเร’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
๒๙๘. ตตฺถ กาลุฏฺิตสฺส เม สโตติ กาเล ปาโต วุฏฺิตสฺส อตฺถิกานํ ทกฺขิเณยฺยานํ อปจายนปาริจริยาทิวเสน อุฏฺานวีริยสมฺปนฺนสฺส ¶ เม สมานสฺส. สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนเวลายํ. ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุนฺติ เทวโลกปริยาปนฺนา อาหารา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. สีลวนฺโต จ ยาจกาติ ยาจกา จ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ภเวยฺยุํ.
๒๙๙. ททโต ¶ เม น ขีเยถาติ อาคตาคตานํ ทานํ ททโต จ เม เทยฺยธมฺโม น ขีเยถ, น ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺย. ทตฺวา นานุตเปยฺยหนฺติ ตฺจ ทานํ ทตฺวา กิฺจิเทว อปฺปสาทกํ ทิสฺวา เตน อหํ ปจฺฉา นานุตเปยฺยํ. ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยนฺติ ททมาโน จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, ปสนฺนจิตฺโตเยว หุตฺวา ทเทยฺยํ. เอตํ สกฺกํ วรํ วเรติ สกฺกํ เทวานมินฺทํ อาโรคฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ทายกสมฺปทาติ เอตํ ปฺจวิธํ วรํ วเรยฺยํ. เอตฺถ จ ‘‘กาลุฏฺิตสฺส เม สโต’’ติ เอเตน อาโรคฺยสมฺปทา, ‘‘ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุ’’นฺติ เอเตน เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ‘‘สีลวนฺโต จ ยาจกา’’ติ เอเตน ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, ‘‘ททโต เม น ขีเยถา’’ติ เอเตน เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ‘‘ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย’’นฺติ เอเตหิ ทายกสมฺปทาติ อิเม ปฺจ อตฺถา วรภาเวน อิจฺฉิตา. เต จ โข ทานมยปฺุสฺส ยาวเทว อุฬารภาวายาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ องฺกุเรน อตฺตโน อชฺฌาสเย ปเวทิเต ตตฺถ นิสินฺโน นีติสตฺเถ กตปริจโย โสนโก นาม เอโก ปุริโส ตํ อติทานโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม –
‘‘น สพฺพวิตฺตานิ ปเร ปเวจฺเฉ, ทเทยฺย ทานฺจ ธนฺจ รกฺเข;
ตสฺมา หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย, อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺติ.
‘‘อทานมติทานฺจ ¶ นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา,
ตสฺมา ¶ หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย,
สเมน วตฺเตยฺย ส ธีรธมฺโม’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ. สินฺธโก เอวํ ปุนปิ วีมํสิตุกาโม ‘‘น สพฺพวิตฺตานี’’ติอาทิมาหาติ อปเร.
๓๐๐. ตตฺถ สพฺพวิตฺตานีติ สวิฺาณกอวิฺาณกปฺปเภทานิ สพฺพานิ วิตฺตูปกรณานิ, ธนานีติ อตฺโถ. ปเรติ ปรมฺหิ, ปรสฺสาติ อตฺโถ ¶ . น ปเวจฺเฉติ น ทเทยฺย, ‘‘ทกฺขิเณยฺยา ลทฺธา’’ติ กตฺวา กิฺจิ อเสเสตฺวา สพฺพสาปเตยฺยปริจฺจาโค น กาตพฺโพติ อตฺโถ. ทเทยฺย ทานฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ ทานธมฺโม น กาตพฺโพ, อถ โข อตฺตโน อายฺจ วยฺจ ชานิตฺวา วิภวานุรูปํ ทานฺจ ทเทยฺย. ธนฺจ รกฺเขติ อลทฺธลาภลทฺธปริรกฺขณรกฺขิตสมฺพนฺธวเสน ธนํ ปริปาเลยฺย.
‘‘เอเกน โภเค ภฺุเชยฺย, ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย;
จตุตฺถฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๖๕) –
วุตฺตวิธินา วา ธนํ รกฺเขยฺย ตมฺมูลกตฺตา ทานสฺส. ตโยปิ มคฺคา อฺมฺวิโสธเนน ปฏิเสวิตพฺพาติ หิ นีติจินฺตกา. ตสฺมา หีติ ยสฺมา ธนฺจ รกฺขนฺโต ทานฺจ กโรนฺโต อุภยโลกหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ ธนมูลกฺจ ทานํ, ตสฺมา ทานโต ธนเมว เสยฺโย สุนฺทรตโรติ อติทานํ น กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺตี’’ติ, ธนสฺส ปมาณํ อชานิตฺวา ทานสฺส ตํ นิสฺสาย อติปฺปทานปสงฺเคน กุลานิ น โหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ, อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
๓๐๑. อิทานิ วิฺูนํ ปสํสิตเมวตฺถํ ¶ ปติฏฺเปนฺโต ‘‘อทานมติทานฺจา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อทานมติทานฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ กฏจฺฉุภิกฺขายปิ ตณฺฑุลมุฏฺิยาปิ อทานํ, ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา ปริจฺจาคสงฺขาตํ อติทานฺจ ปณฺฑิตา พุทฺธิมนฺโต สปฺชาติกา นปฺปสํสนฺติ น วณฺณยนฺติ. สพฺเพน สพฺพํ อทาเนน หิ สมฺปรายิกโต อตฺถโต ปริพาหิโร โหติ. อติทาเนน ทิฏฺธมฺมิกปเวณี น ปวตฺตติ. สเมน วตฺเตยฺยาติ อวิสเมน ¶ โลกิยสริกฺขเกน สมาหิเตน มชฺฌิเมน าเยน ปวตฺเตยฺย. ส ธีรธมฺโมติ ยา ยถาวุตฺตา ทานาทานปฺปวตฺติ, โส ธีรานํ ธิติสมฺปนฺนานํ นีตินยกุสลานํ ธมฺโม, เตหิ คตมคฺโคติ ทีเปติ.
ตํ ¶ สุตฺวา องฺกุโร ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตนฺโต –
‘‘อโห วต เร อหเมว ทชฺชํ, สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโต, สนฺตปฺปเย สพฺพวนิพฺพกานํ.
‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, ตํ ฆรํ วสโต สุขํ.
‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา.
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ปกาเสสิ.
๓๐๒. ตตฺถ อโห วตาติ สาธุ วต. เรติ อาลปนํ. อหเมว ทชฺชนฺติ อหํ ทชฺชเมว. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ ¶ – มาณว, ‘‘ทานา ธนเมว เสยฺโย’’ติ ยทิ อยํ นีติกุสลานํ วาโท ตว โหตุ, กามํ อหํ ทชฺชเมว. สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุนฺติ ตสฺมิฺจ ทาเน สนฺโต อุปสนฺตกายวจีมโนสมาจารา สปฺปุริสา สาธโว มํ ภเชยฺยุํ อุปคจฺเฉยฺยุํ. เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโตติ อหํ อภิปฺปวสฺสนฺโต มหาเมโฆ วิย นินฺนานิ นินฺนฏฺานานิ สพฺเพสํ วนิพฺพกานํ อธิปฺปาเย ปริปูรยนฺโต อโห วต เต สนฺตปฺเปยฺยนฺติ.
๓๐๓. ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ฆรเมสิโน ยาจนเก ทิสฺวา ‘‘ปมํ ตาว อุปฏฺิตํ วต เม ปฺุกฺเขตฺต’’นฺติ สทฺธาชาตสฺส มุขวณฺโณ ปสีทติ, ยถาวิภวํ ปน เตสํ ¶ ทานํ ทตฺวา อตฺตมโน ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตจิตฺโต โหติ. ตนฺติ ยเทตฺถ ยาจกานํ ทสฺสนํ ¶ , เตน จ ทิสฺวา จิตฺตสฺส ปสาทนํ, ยถารหํ ทานํ ทตฺวา จ อตฺตมนตา.
๓๐๔. เอสา ยฺสฺส สมฺปทาติ เอสา ยฺสฺส สมฺปตฺติ ปาริปูริ, นิปฺผตฺตีติ อตฺโถ.
๓๐๕. ปุพฺเพว ทานา สุมโนติ ‘‘สมฺปตฺตีนํ นิทานํ อนุคามิกํ นิธานํ นิเธสฺสามี’’ติ มฺุจนเจตนาย ปุพฺเพ เอว ทานูปกรณสฺส สมฺปาทนโต ปฏฺาย สุมโน โสมนสฺสชาโต ภเวยฺย. ททํ จิตฺตํ ปสาทเยติ ททนฺโต เทยฺยธมฺมํ ทกฺขิเณยฺยหตฺเถ ปติฏฺาเปนฺโต ‘‘อสารโต ธนโต สาราทานํ กโรมี’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทยฺย. ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘ปณฺฑิตปฺตฺตํ นาม มยา อนุฏฺิตํ, อโห สาธุ สุฏฺู’’ติ อตฺตมโน ปมุทิตมโน ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ. เอสา ยฺสฺส สมฺปทาติ ยา ¶ อยํ ปุพฺพเจตนา มฺุชเจตนา อปรเจตนาติ อิเมสํ กมฺมผลสทฺธานุคตานํ โสมนสฺสปริคฺคหิตานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ปาริปูริ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา ทานสฺส สมฺปตฺติ, น อิโต อฺถาติ อธิปฺปาโย.
เอวํ องฺกุโร อตฺตโน ปฏิปชฺชนวิธึ ปกาเสตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย อภิวฑฺฒมานทานชฺฌาสโย ทิวเส ทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิ. เตน ตทา สพฺพรชฺชานิ อุนฺนงฺคลานิ กตฺวา มหาทาเน ทิยฺยมาเน ปฏิลทฺธสพฺพูปกรณา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กมฺมนฺเต ปหาย ยถาสุขํ วิจรึสุ, เตน ราชูนํ โกฏฺาคารานิ ปริกฺขยํ อคมํสุ. ตโต ราชาโน องฺกุรสฺส ทูตํ ปาเหสุํ – ‘‘โภโต ทานํ นิสฺสาย อมฺหากํ อายสฺส วินาโส อโหสิ, โกฏฺาคารานิ ปริกฺขยํ คตานิ, ตตฺถ ยุตฺตมตฺตํ าตพฺพ’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา องฺกุโร ทกฺขิณาปถํ คนฺตฺวา ทมิฬวิสเย สมุทฺทสฺส อวิทูรฏฺาเน มหติโย อเนกทานสาลาโย การาเปตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ ¶ มรณา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตสฺส ทานวิภูติฺจ สคฺคูปปตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –
‘‘สฏฺิ วาหสหสฺสานิ, องฺกุรสฺส นิเวสเน;
โภชนํ ทียเต นิจฺจํ, ปฺุเปกฺขสฺส ชนฺตุโน.
‘‘ติสหสฺสานิ ¶ สูทา หิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
องฺกุรํ อุปชีวนฺติ, ทาเน ยฺสฺส วาวฏา.
‘‘สฏฺิ ปุริสสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, กฏฺํ ผาเลนฺติ มาณวา.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ ¶ , สพฺพาลงฺการภูสิตา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, วิธา ปิณฺเฑนฺติ นาริโย.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, ทพฺพิคาหา อุปฏฺิตา.
‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสิ, จิรํ ปาทาสิ ขตฺติโย;
สกฺกจฺจฺจ สหตฺถา จ, จิตฺตีกตฺวา ปุนปฺปุนํ.
‘‘พหู มาเส จ ปกฺเข จ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ;
มหาทานํ ปวตฺเตสิ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํ.
‘‘เอวํ ทตฺวา ยชิตฺวา จ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํ;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหู’’ติ. – คาถา อาหํสุ;
๓๐๖. ตถ สฏฺิ วาหสหสฺสานีติ วาหานํ สฏฺิสหสฺสานิ คนฺธสาลิตณฺฑุลาทิปูริตวาหานํ สฏฺิสหสฺสานิ. ปฺุเปกฺขสฺส ทานชฺฌาสยสฺส ทานาธิมุตฺตสฺส องฺกุรสฺส นิเวสเน นิจฺจํ ทิวเส ทิวเส ชนฺตุโน สตฺตกายสฺส โภชนํ ทียเตติ โยชนา.
๓๐๗-๘. ติสหสฺสานิ สูทา หีติ ติสหสฺสมตฺตา สูทา ภตฺตการกา. เต จ โข ปน ปธานภูตา อธิปฺเปตา, เตสุ เอกเมกสฺส ปน ¶ วจนกรา อเนกาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ติสหสฺสานิ สูทาน’’นฺติ จ ปนฺติ. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ นานามณิวิจิตฺตกุณฺฑลธรา. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, อามุตฺตกฏกกฏิสุตฺตาทิอาภรณาปิ เต อเหสุํ. องฺกุรํ อุปชีวนฺตีติ ตํ อุปนิสฺสาย ¶ ชีวนฺติ, ตปฺปฏิพทฺธชีวิกา โหนฺตีติ อตฺโถ. ทาเน ยฺสฺส วาวฏาติ ¶ มหายาคสฺิตสฺส ยฺสฺส ทาเน ยชเน วาวฏา อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนา. กฏฺํ ผาเลนฺติ มาณวาติ นานปฺปการานํ ขชฺชโภชฺชาทิอาหารวิเสสานํ ปจนาย อลงฺกตปฏิยตฺตา ตรุณมนุสฺสา กฏฺานิ ผาเลนฺติ วิทาเลนฺติ.
๓๐๙. วิธาติ วิธาตพฺพานิ โภชนโยคฺคานิ กฏุกภณฺฑานิ. ปิณฺเฑนฺตีติ ปิสนวเสน ปโยเชนฺติ.
๓๑๐. ทพฺพิคาหาติ กฏจฺฉุคาหิกา. อุปฏฺิตาติ ปริเวสนฏฺานํ อุปคนฺตฺวา ิตา โหนฺติ.
๓๑๑. พหุนฺติ มหนฺตํ ปหูติกํ. พหูนนฺติ อเนเกสํ. ปาทาสีติ ปกาเรหิ อทาสิ. จีรนฺติ จิรกาลํ. วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ หิ มนุสฺเสสุ โส อุปฺปนฺโน. พหุํ พหูนํ จิรกาลฺจ เทนฺโต ยถา อทาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกจฺจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจนฺติ สาทรํ, อนปวิทฺธํ อนวฺาตํ กตฺวา. สหตฺถาติ สหตฺเถน, น อาณาปนมตฺเตน. จิตฺตีกตฺวาติ คารวพหุมานโยเคน จิตฺเตน กริตฺวา ปูเชตฺวา. ปุนปฺปุนนฺติ พหุโส น เอกวารํ, กติปยวาเร วา อกตฺวา อเนกวารํ ปาทาสีติ โยชนา.
๓๑๒. อิทานิ ตเมว ปุนปฺปุนํ กรณํ วิภาเวตุํ ‘‘พหู มาเส จา’’ติ คาถมาหํสุ. ตตฺถ พหู มาเสติ จิตฺตมาสาทิเก พหู อเนเก มาเส. ปกฺเขติ กณฺหสุกฺกเภเท พหู ปกฺเข. อุตุสํวจฺฉรานิ จาติ วสนฺตคิมฺหาทิเก พหู อุตู จ สํวจฺฉรานิ จ, สพฺพตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ทีฆมนฺตรนฺติ ทีฆกาลมนฺตรํ. เอตฺถ จ ‘‘จิรํ ปาทาสี’’ติ จิรกาลํ ทานสฺส ปวตฺติตภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส นิรนฺตรเมว ¶ ปวตฺติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหู มาเส’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๑๓. เอวนฺติ ¶ วุตฺตปฺปกาเรน. ทตฺวา ยชิตฺวา จาติ อตฺถโต เอกเมว, เกสฺจิ ทกฺขิเณยฺยานํ เอกจฺจสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา, ปุน ‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสี’’ติ วุตฺตนเยน อตฺถิกานํ สพฺเพสํ ยถากามํ เทนฺโต มหายาควเสน ยชิตฺวา. โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ ¶ , ตาวตึสูปโค อหูติ โส องฺกุโร อายุปริโยสาเน มนุสฺสตฺถภาวํ ปหาย ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตาวตึสเทวนิกายูปโค อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเต อมฺหากํ ภควโต กาเล อินฺทโก นาม มาณโว อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปสนฺนมานโส กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิ. โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เขตฺตคตสฺส ปฺุสฺส อานุภาเวน ตาวตึเสสุ มหิทฺธิโก มหานุภาโว เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ ทสหิ าเนหิ องฺกุรํ เทวปุตฺตํ อภิภวิตฺวา วิโรจติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, อนุรุทฺธสฺส อินฺทโก;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหุ.
‘‘ทสหิ าเนหิ องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจติ;
รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, โผฏฺพฺเพ จ มโนรเม.
‘‘อายุนา ยสสา เจว, วณฺเณน จ สุเขน จ;
อาธิปจฺเจน องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจตี’’ติ.
๓๑๔-๕. ตตฺถ รูเปติ รูปเหตุ, อตฺตโน รูปสมฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺเทติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อายุนาติ ชีวิเตน. นนุ จ เทวานํ ชีวิตํ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณํ วุตฺตํ. สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน เยภุยฺยวเสน. ตถา หิ เอกจฺจานํ เทวานํ โยควิปตฺติอาทินา อนฺตรามรณํ โหติเยว. อินฺทโก ปน ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสหสฺสานิ ปริปูเรติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘อายุนา อติโรจตี’’ติ. ยสสาติ มหติยา ปริวารสมฺปตฺติยา ¶ . วณฺเณนาติ สณฺานสมฺปตฺติยา. วณฺณธาตุสมฺปทา ปน ‘‘รูเป’’ติ อิมินา วุตฺตาเยว. อาธิปจฺเจนาติ อิสฺสริเยน.
เอวํ องฺกุเร จ อินฺทเก จ ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเตสุ อมฺหากํ ภควา อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม สํวจฺฉเร อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ ¶ สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา อนุกฺกเมน ติปทวิกฺกเมน ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ¶ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ ยุคนฺธรปพฺพเต พาลสูริโย วิย วิโรจมาโน ทสหิ โลกธาตูหิ สนฺนิปติตาย เทวพฺรหฺมปริสาย ชุตึ อตฺตโน สรีรปฺปภาย อภิภวนฺโต อภิธมฺมํ เทเสตุํ นิสินฺโน อวิทูเร นิสินฺนํ อินฺทกํ, ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิสินฺนํ องฺกุรฺจ ทิสฺวา ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ –
‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺนํ, องฺกุร ทีฆมนฺตรํ;
อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเก’’ติ. –
คาถมาห. ตํ สุตฺวา องฺกุโร ‘‘ภควา มยา จิรกาลํ พหุํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ปวตฺติตมฺปิ มหาทานํ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิรเหน อเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย น อุฬารผลํ อโหสิ, อินฺทกสฺส ปน กฏจฺฉุภิกฺขาทานมฺปิ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา สุเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย อติวิย อุฬารผลํ ชาต’’นฺติ อาห. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺเต สงฺคีติการา –
‘‘ตาวตึเส ยทา พุทฺโธ, สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเล;
ปาริจฺฉตฺตยมูลมฺหิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตา;
ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนิ.
‘‘น โกจิ เทโว วณฺเณน, สมฺพุทฺธํ อติโรจติ;
สพฺเพ เทเว อติกฺกมฺม, สมฺพุทฺโธว วิโรจติ.
‘‘โยชนานิ ¶ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหุ;
อวิทูเรว พุทฺธสฺส, อินฺทโก อติโรจติ.
‘‘โอโลเกตฺวาน สมฺพุทฺโธ, องฺกุรฺจาปิ อินฺทกํ;
ทกฺขิเณยฺยํ สมฺภาเวนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘มหาทานํ ¶ ตยา ทินฺนํ, องฺกุรํ ทีฆมนฺตรํ;
อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเก.
‘‘โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตน, องฺกุโร อิทมพฺรวิ;
กึ มยฺหํ เตน ทาเนน, ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตํ.
‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;
อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา.
‘‘อุชฺชงฺคเล ยถา เขตฺเต, พีชํ พหุมฺปิ โรปิตํ;
น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถว ทานํ พหุกํ, ทุสฺสีเลสุ ปติฏฺิตํ;
น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ ทายกํ.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสสิ กสฺสกํ.
‘‘ตเถว สีลวนฺเตสุ, คุณวนฺเตสุ ตาทิสุ;
อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปฺุํ โหติ มหปฺผล’’นฺติ. – คาถาโย อโวจุํ;
๓๑๗. ตตฺถ ตาวตึเสติ ตาวตึสภวเน. สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเลติ ปณฺฑุกมฺพลนามเก สิลาสเน ปุริสุตฺตโม พุทฺโธ ยทา วิหาสีติ โยชนา.
๓๑๘. ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตาติ ชาติเขตฺตสฺิเตสุ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ กามาวจรเทวตา พฺรหฺมเทวตา จ พุทฺธสฺส ภควโต ปยิรุปาสนาย ธมฺมสฺสวนตฺถฺจ เอกโต สนฺนิปติตฺวา. เตนาห ‘‘ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนี’’ติ, สิเนรุมุทฺธนีติ อตฺโถ.
๓๒๐. โยชนานิ ¶ ¶ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหูติ อยํ ยถาวุตฺตจริโต องฺกุโร ตทา สตฺถุ สมฺมุขกาเล ทส ทฺเว โยชนานิ อนฺตรํ กตฺวา อหุ. สตฺถุ นิสินฺนฏฺานโต ทฺวาทสโยชนนฺตเร าเน นิสินฺโน อโหสีติ อตฺโถ.
๓๒๓. โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตนาติ ปารมิปริภาวิตาย อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต. กึ มยฺหํ เตนาติอาทิกา สตฺถุ ปฏิวจนวเสน องฺกุเรน วุตฺตคาถา. ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตนฺติ ยํ ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตํ ริตฺตกํ วิรหิตํ ตทา มม ทานํ, ตสฺมา ‘‘กึ มยฺหํ เตนา’’ติ อตฺตโน ทานปฺุํ หีเฬนฺโต วทติ.
๓๒๔. ยกฺโขติ เทวปุตฺโต. ทชฺชาติ ทตฺวา. อติโรจติ อมฺเหหีติ อตฺตนา มาทิเสหิ อติวิย วิโรจติ. หีติ วา นิปาตมตฺตํ, อมฺเห อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา วิโรจตีติ อตฺโถ. ยถา กินฺติ อาห ‘‘จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ.
๓๒๕-๖. อุชฺชงฺคเลติ อติวิย ถทฺธภูมิภาเค. ‘‘อูสเร’’ติ เกจิ วทนฺติ. โรปิตนฺติ วุตฺตํ, วปิตฺวา วา อุทฺธริตฺวา วา ปุน โรปิตํ. นปิ โตเสตีติ น นนฺทยติ, อปฺปผลตาย วา ตุฏฺึ น ชเนติ. ตเถวาติ ยถา อุชฺชงฺคเล เขตฺเต พหุมฺปิ พีชํ โรปิตํ วิปุลผลํ อุฬารผลํ น โหติ, ตโต เอว กสฺสกํ น โตเสติ, ตถา ทุสฺสีเลสุ สีลวิรหิเตสุ พหุกมฺปิ ทานํ ปติฏฺาปิตํ วิปุลผลํ มหปฺผลํ น โหติ, ตโต เอว ทายกํ น โตเสตีติ อตฺโถ.
๓๒๗-๘. ยถาปิ ภทฺทเกติ คาถาทฺวยสฺส วตฺตวิปริยาเยน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเตติ วุฏฺิธารํ สมฺมเทว ปวตฺเตนฺเต, อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ อนุปฺจาหํ เทเว วสฺสนฺเตติ อตฺโถ. คุณวนฺเตสูติ ฌานาทิคุณยุตฺเตสุ. ตาทิสูติ อิฏฺาทีสุ ¶ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตสุ. การนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อุปกาโรติ อตฺโถ. กีทิโส อุปกาโรติ อาห ‘‘ปฺุ’’นฺติ.
‘‘วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
วิเจยฺย ทานํ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา.
‘‘วิเจยฺย ¶ ทานํ สุคตปฺปสฏฺํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;
เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเต’’ติ. –
อยํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา คาถา.
๓๒๙. ตตฺถ ¶ วิเจยฺยาติ วิจินิตฺวา, ปฺุกฺเขตฺตํ ปฺาย อุปปริกฺขิตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ตยิทํ องฺกุรเปตวตฺถุ สตฺถารา ตาวตึสภวเน ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ ปุรโต ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ ‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺน’’นฺติอาทินา อตฺตนา สมุฏฺาปิตํ, ตตฺถ ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสตฺวา มหาปวารณาย เทวคณปริวุโต เทวเทโว เทวโลกโต สงฺกสฺสนครํ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวเน วิหรนฺโต จตุปริสมชฺเฌ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถเมว ‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามา’’ติอาทินา วิตฺถารโต เทเสตฺวา จตุสจฺจกถาย เทสนาย กูฏํ คณฺหิ. เทสนาวสาเน เตสํ อเนกโกฏิปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา
ทิวาวิหารคตํ ภิกฺขุนฺติ อิทํ อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุ. ตตฺรายํ อตฺถวิภาวนา – สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ปมมหาสงฺคีติยา ปวตฺติตาย อายสฺมา มหากจฺจายโน ทฺวาทสหิ ¶ ภิกฺขูหิ สทฺธึ โกสมฺพิยา อวิทูเร อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหาสิ. เตน จ สมเยน รฺโ อุเทนสฺส อฺตโร อมจฺโจ กาลมกาสิ, เตน จ ปุพฺเพ นคเร กมฺมนฺตา อธิฏฺิตา อเหสุํ. อถ ราชา ตสฺส ปุตฺตํ อุตฺตรํ นาม มาณวํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวฺจ ปิตรา อธิฏฺิเต กมฺมนฺเต สมนุสาสา’’ติ เตน ิตฏฺาเน เปสิ.
โส จ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกทิวสํ นครปฏิสงฺขรณิยานํ ทารูนํ อตฺถาย วฑฺฒกิโย คเหตฺวา อรฺํ คโต. ตตฺถ อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ อุปคนฺตฺวา เถรํ ตตฺถ ปํสุกูลจีวรธรํ วิวิตฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วนฺทิตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร ตสฺส ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมํ ¶ สุตฺวา รตนตฺตเย สฺชาตปฺปสาโท สรเณสุ ปติฏฺาย เถรํ นิมนฺเตสิ – ‘‘อธิวาเสถ เม, ภนฺเต, สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขูหิ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ เถโร ตุณฺหีภาเวน. โส ตโต นิกฺขมิตฺวา นครํ คนฺตฺวา อฺเสํ อุปาสกานํ อาจิกฺขิ – ‘‘เถโร มยา สฺวาตนาย นิมนฺติโต, ตุมฺเหหิปิ มม ทานคฺคํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ.
โส ทุติยทิวเส กาลสฺเสว ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา กาลํ อาโรจาเปตฺวา สทฺธึ ภิกฺขูหิ อาคจฺฉนฺตสฺส เถรสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรกฺขตฺวา เคหํ ปเวเสสิ. อถ มหารหกปฺปิยปจฺจตฺถรณอตฺถเตสุ อาสเนสุ เถเร จ ภิกฺขูสุ จ นิสินฺเนสุ คนฺธปุปฺผธูเปหิ ปูชํ กตฺวา ปณีเตน อนฺนปาเนน เต สนฺตปฺเปตฺวา สฺชาตปฺปสาโท กตฺชลี อนุโมทนํ สุณิตฺวา กตภตฺตานุโมทเน เถเร คจฺฉนฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา อนุคจฺฉนฺโต นครโต นิกฺขมิตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ นิจฺจํ มม เคหํ ปวิสิตพฺพ’’นฺติ ยาจิตฺวา เถรสฺส อธิวาสนํ ตฺวา นิวตฺติ. เอวํ โส เถรํ อุปฏฺหนฺโต ตสฺส โอวาเท ปติฏฺาย ¶ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ, วิหารฺจ กาเรสิ, สพฺเพ จ อตฺตโน าตเก สาสเน อภิปฺปสนฺเน อกาสิ.
มาตา ปนสฺส มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺตา หุตฺวา เอวํ ปริภาสิ – ‘‘ยํ ตฺวํ มม อนิจฺฉนฺติยา เอว สมณานํ อนฺนปานํ เทสิ, ตํ เต ปรโลเก โลหิตํ สมฺปชฺชตู’’ติ. เอกํ ปน โมรปิฺฉกลาปํ วิหารมหทิวเส ทิยฺยมานํ อนุชานิ. สา กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ อุปฺปชฺชิ, โมรปิฺฉกลาปทานานุโมทเนน ปนสฺสา เกสา นีลา สินิทฺธา เวลฺลิตคฺคา สุขุมา ทีฆา จ อเหสุํ. สา ยทา คงฺคานทึ ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โอตรติ, ตทา นที โลหิตปูรา โหติ. สา ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ ขุปฺปิปาสาภิภูตา วิจริตฺวา เอกทิวสํ กงฺขาเรวตตฺเถรํ คงฺคาย ตีเร ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อตฺตานํ อตฺตโน เกเสหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ปานียํ ยาจิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘ทิวาวิหารคตํ ภิกฺขุํ, คงฺคาตีเร นิสินฺนกํ;
ตํ เปตี อุปสงฺกมฺม, ทุพฺพณฺณา ภีรุทสฺสนา.
‘‘เกสา ¶ ¶ จสฺสา อติทีฆา, ยาวภูมาวลมฺพเร;
เกเสหิ สา ปฏิจฺฉนฺนา, สมณํ เอตทพฺรวี’’ติ. –
อิมา ทฺเว คาถา สงฺคีติการเกหิ อิธ อาทิโต ปิตา.
ตตฺถ ภีรุทสฺสนาติ ภยานกทสฺสนา. ‘‘รุทฺททสฺสนา’’ติ วา ปาโ, พีภจฺฉภาริยทสฺสนาติ อตฺโถ. ยาวภูมาวลมฺพเรติ ยาว ภูมิ, ตาว โอลมฺพนฺติ. ปุพฺเพ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ จ ปจฺฉา ‘‘สมณ’’นฺติ จ กงฺขาเรวตตฺเถรเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
สา ปน เปตี เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปานียํ ยาจนฺตี –
‘‘ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ, ยโต กาลกตา อหํ;
นาภิชานามิ ¶ ภุตฺตํ วา, ปีตํ วา ปน ปานิยํ;
เทหิ ตฺวํ ปานิยํ ภนฺเต, ตสิตา ปานิยาย เม’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
๓๓๓. ตตฺถ นาภิชานามิ ภุตฺตํ วาติ เอวํ ทีฆมนฺตเร กาเล โภชนํ ภุตฺตํ วา ปานียํ ปีตํ วา นาภิชานามิ, น ภุตฺตํ น ปีตนฺติ อตฺโถ. ตสิตาติ ปิปาสิตา. ปานิยายาติ ปานียตฺถาย อาหิณฺฑนฺติยา เม ปานียํ เทหิ, ภนฺเตติ โยชนา.
อิโต ปรํ –
‘‘อยํ สีโตทิกา คงฺคา, หิมวนฺตโต สนฺทติ;
ปิว เอตฺโต คเหตฺวาน, กึ มํ ยาจสิ ปานิยํ.
‘‘สจาหํ ภนฺเต คงฺคาย, สยํ คณฺหามิ ปานิยํ;
โลหิตํ เม ปริวตฺตติ, ตสฺมา ยาจามิ ปานิยํ.
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, คงฺคา เต โหติ โลหิตํ.
‘‘ปุตฺโต ¶ เม อุตฺตโร นาม, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
โส จ มยฺหํ อกามาย, สมณานํ ปเวจฺฉติ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ตมหํ ปริภาสามิ, มจฺเฉเรน อุปทฺทุตา.
‘‘ยํ ตฺวํ มยฺหํ อกามาย, สมณานํ ปเวจฺฉสิ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ.
‘‘เอตํ เต ปรโลกสฺมึ, โลหิตํ โหตุ อุตฺตร;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, คงฺคา เม โหติ โลหิต’’นฺติ. –
อิมา เถรสฺส จ เปติยา จ วจนปฏิวจนคาถา.
๓๓๔. ตตฺถ หิมวนฺตโตติ มหโต หิมสฺส อตฺถิตาย ‘‘หิมวา’’ติ ลทฺธนามโต ปพฺพตราชโต. สนฺทตีติ ปวตฺตติ. เอตฺโตติ อิโต มหาคงฺคาโต. กินฺติ กสฺมา มํ ยาจสิ ปานียํ, คงฺคานทึ โอตริตฺวา ยถารุจิ ปิวาติ ทสฺเสติ.
๓๓๕. โลหิตํ ¶ เม ปริวตฺตตีติ อุทกํ สนฺทมานํ มยฺหํ ปาปกมฺมผเลน โลหิตํ หุตฺวา ปริวตฺตติ ปริณมติ, ตาย คหิตมตฺตํ อุทกํ โลหิตํ ชายติ.
๓๓๗-๔๐. มยฺหํ อกามายาติ มม อนิจฺฉนฺติยา. ปเวจฺฉตีติ เทติ. ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํ. เอตนฺติ ยํ เอตํ จีวราทิกํ ปจฺจยชาตํ สมณานํ ปเวจฺฉสิ เทสิ, เอตํ เต ปรโลกสฺมึ โลหิตํ โหตุ อุตฺตราติ อภิสปนวเสน กตํ ปาปกมฺมํ, ตสฺส วิปาเกนาติ โยชนา.
อถายสฺมา เรวโต ตํ เปตึ อุทฺทิสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียํ อทาสิ, ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ คเหตฺวา ภิกฺขูนมทาสิ, สงฺการกูฏาทิโต ปํสุกูลํ คเหตฺวา โธวิตฺวา ภิสิฺจ จิมิลิกฺจ กตฺวา ภิกฺขูนํ อทาสิ, เตน จสฺสา เปติยา ทิพฺพสมฺปตฺติโย อเหสุํ. สา เถรสฺส ¶ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธทิพฺพสมฺปตฺตึ เถรสฺส ทสฺเสสิ. เถโร ตํ ปวตฺตึ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ จตุนฺนํ ปริสานํ ปกาเสตฺวา ธมฺมกถํ ¶ กเถสิ. เตน มหาชโน สฺชาตสํเวโค วิคตมลมจฺเฉโร หุตฺวา ทานสีลาทิกุสลธมฺมาภิรโต อโหสีติ. อิทํ ปน เปตวตฺถุ ทุติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อารุฬฺหนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโนติ อิทํ สุตฺตเปตวตฺถุ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก อมฺหากํ สตฺถริ อนุปฺปนฺเนเยว สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฺตโร ทารโก เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺหิ. ตสฺส มาตา ตสฺมึ วยปฺปตฺเต ตสฺสตฺถาย สมานกุลโต อฺตรํ กุลธีตรํ อาเนสิ. วิวาหทิวเสเยว จ โส กุมาโร สหาเยหิ สทฺธึ นฺหายิตุํ คโต อหินา ทฏฺโ กาลมกาสิ, ‘‘ยกฺขคาเหนา’’ติปิ ¶ วทนฺติ. โส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปฏฺาเนน พหุํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ิโตปิ ตสฺสา ทาริกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตาย วิมานเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหิทฺธิโก ปน อโหสิ มหานุภาโว.
อถ โส ตํ ทาริกํ อตฺตโน วิมานํ เนตุกาโม ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน เอสา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ กตฺวา มยา สทฺธึ อิธ อภิรเมยฺยา’’ติ ตสฺสา ทิพฺพโภคสมฺปตฺติยา อนุภวนเหตุํ วีมํสนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ จีวรกมฺมํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสรูเปน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, สุตฺตเกน อตฺโถ อตฺถี’’ติ อาห. ‘‘จีวรกมฺมํ กโรมิ, อุปาสกา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อสุกสฺมึ าเน สุตฺตภิกฺขํ จรถา’’ติ ตสฺสา ทาริกาย เคหํ ทสฺเสสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ฆรทฺวาเร อฏฺาสิ. อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ ตตฺถ ิตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ‘‘สุตฺตเกน เม อยฺโย อตฺถิโก’’ติ ตฺวา เอกํ สุตฺตคุฬํ อทาสิ. อถ โส อมนุสฺโส มนุสฺสรูเปน ตสฺส ทาริกาย ฆรํ คนฺตฺวา ตสฺสา มาตรํ ยาจิตฺวา ตาย สทฺธึ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา มาตุยา อนุคฺคหตฺถํ ตสฺมึ เคเห สพฺพภาชนานิ หิรฺสุวณฺณสฺส ปูเรตฺวา สพฺพตฺถ อุปริ นามํ ลิขิ ‘‘อิทํ เทวทตฺติยํ ธนํ น เกนจิ คเหตพฺพ’’นฺติ, ตฺจ ทาริกํ คเหตฺวา อตฺตโน ¶ วิมานํ อคมาสิ. ตสฺสา มาตา ปหูตํ ธนํ ลภิตฺวา อตฺตโน าตกานํ กปณทฺธิกาทินฺจ ทตฺวา อตฺตนา จ ปริภฺุชิตฺวา กาลํ กโรนฺตี ‘‘มม ธีตา อาคจฺฉติ เจ, อิทํ ธนํ ทสฺเสถา’’ติ าตกานํ กเถตฺวา กาลมกาสิ.
ตโต ¶ สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ตสฺสา อิตฺถิยา เตน อมนุสฺเสน สทฺธึ วสนฺติยา อุกฺกณฺา อุปฺปชฺชิ. สา ตํ ‘‘สาธุ, อยฺยปุตฺต, มํ สกฺเว เคหํ ปฏิเนหี’’ติ วทนฺตี –
‘‘อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน,
สุตฺตํ อทาสึ อุปสงฺกมฺม ยาจิตา;
ตสฺส วิปาโก ¶ วิปุลผลูปลพฺภติ,
พหุกา จ เม อุปฺปชฺชเร วตฺถโกฏิโย.
‘‘ปุปฺผาภิกิณฺณํ รมิตํ วิมานํ, อเนกจิตฺตํ นรนาริเสวิตํ;
สาหํ ภฺุชามิ จ ปารุปามิ จ, ปหูตวิตฺตา น จ ตาว ขียติ.
‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยา, สุขฺจ สาตฺจ อิธูปลพฺภติ;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปฺุานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๓๔๑. ตตฺถ ‘‘ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธํ สทฺธาย วุตฺตํ. โส หิ กามาทิมลานํ อตฺตโน สนฺตานโต อนวเสสโต ปพฺพาชิตตฺตา ปหีนตฺตา ปรมตฺถโต ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ, ภินฺนกิเลสตฺตา ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติ. สุตฺตนฺติ กปฺปาสิยสุตฺตํ. อุปสงฺกมฺมาติ มยฺหํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา. ยาจิตาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) เอวํ วุตฺตาย กายวิฺตฺติปโยคสงฺขาตาย ภิกฺขาจริยาย ¶ ยาจิตา. ตสฺสาติ ตสฺส สุตฺตทานสฺส. วิปาโก วิปุลผลูปลพฺภตีติ วิปุลผโล อุฬารอุทโย มหาอุทโย วิปาโก เอตรหิ อุปลพฺภติ ปจฺจนุภวียติ. พหุกาติ อเนกา. วตฺถโกฏิโยติ วตฺถานํ โกฏิโย, อเนกสตสหสฺสปเภทานิ วตฺถานีติ อตฺโถ.
๓๔๒. อเนกจิตฺตนฺติ ¶ นานาวิธจิตฺตกมฺมํ, อเนเกหิ วา มุตฺตามณิอาทีหิ รตเนหิ วิจิตฺตรูปํ. นรนาริเสวิตนฺติ ปริจารกภูเตหิ นเรหิ นารีหิ จ อุปเสวิตํ. สาหํ ภฺุชามีติ ¶ สา อหํ ตํ วิมานํ ปริภฺุชามิ. ปารุปามีติ อเนกาสุ วตฺถโกฏีสุ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิวาเสมิ เจว ปริทหามิ จ. ปหูตวิตฺตาติ ปหูตวิตฺตูปกรณา มหทฺธนา มหาโภคา. น จ ตาว ขียตีติ ตฺจ วิตฺตํ น ขียติ, น ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ.
๓๔๓. ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยาติ ตสฺเสว สุตฺตทานมยปฺุกมฺมสฺส อนฺวยา ปจฺจยา เหตุภาเวน วิปากภูตํ สุขํ, อิฏฺมธุรสงฺขาตํ สาตฺจ อิธ อิมสฺมึ วิมาเน อุปลพฺภติ. คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสนฺติ ปุน เอว มนุสฺสโลกํ อุปคนฺตฺวา. กาหามิ ปฺุานีติ มยฺหํ สุขวิเสสนิปฺผาทกานิ ปฺุานิ กริสฺสามิ, เยสํ วา มยา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ อธิปฺปาโย. นยยฺยปุตฺต มนฺติ, อยฺยปุตฺต, มํ มนุสฺสโลกํ นย, เนหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โส อมนุสฺโส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อนุกมฺปาย คมนํ อนิจฺฉนฺโต –
‘‘สตฺต ตุวํ วสฺสสตา อิธาคตา,
ชิณฺณา จ วุฑฺฒา จ ตหึ ภวิสฺสสิ;
สพฺเพว เต กาลกตา จ าตกา,
กึ ตตฺถ คนฺตฺวาน อิโต กริสฺสสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สตฺตาติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, นิสฺสกฺเก วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. วสฺสสตาติ วสฺสสตโต, สตฺตหิ วสฺสสเตหิ อุทฺธํ ตุวํ อิธาคตา อิมํ วิมานํ อาคตา, อิธาคตาย ตุยฺหํ สตฺต วสฺสสตานิ ¶ โหนฺตีติ อตฺโถ. ชิณฺณา จ ¶ วุฑฺฒา จ ตหึ ภวิสฺสสีติ อิธ ทิพฺเพหิ อุตุอาหาเรหิ อุปถมฺภิตตฺตภาวา กมฺมานุภาเวน เอตฺตกํ กาลํ ทหรากาเรเนว ิตา. อิโต ปน คตา กมฺมสฺส จ ปริกฺขีณตฺตา มนุสฺสานฺจ อุตุอาหารวเสน ชราชิณฺณา วโยวุฑฺฒา จ ตหึ มนุสฺสโลเก ภวิสฺสสิ. กินฺติ? สพฺเพว เต กาลกตา จ าตกาติ ทีฆสฺส อทฺธุโน คตตฺตา ตว าตโยปิ สพฺเพ เอว มตา, ตสฺมา อิโต เทวโลกโต ตตฺถ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา กึ กริสฺสสิ, อวเสสมฺปิ อายฺุจ อิเธว เขเปหิ, อิธ วสาหีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ เตน วุตฺตา สา ตสฺส วจนํ อสทฺทหนฺตี ปุนเทว –
‘‘สตฺเตว ¶ วสฺสานิ อิธาคตาย เม, ทิพฺพฺจ สุขฺจ สมปฺปิตาย;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปฺุานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สตฺเตว วสฺสานิ อิธาคตาย เมติ, อยฺยปุตฺต, มยฺหํ อิธาคตาย สตฺเตว วสฺสานิ มฺเ วีติวตฺตานิ. สตฺต วสฺสสตานิ ทิพฺพสุขสมปฺปิตาย พหุมฺปิ กาลํ คตํ อสลฺลกฺเขนฺตี เอวมาห.
เอวํ ปน ตาย วุตฺโต โส วิมานเปโต นานปฺปการํ ตํ อนุสาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิทานิ สตฺตาหโต อุตฺตริ ตตฺถ น ชีวิสฺสสิ, มาตุยา เต นิกฺขิตฺตํ มยา ทินฺนํ ธนํ อตฺถิ, ตํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา อิเธว อุปฺปตฺตึ ปตฺเถหี’’ติ วตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา คามมชฺเฌ เปตฺวา ‘‘อิธาคเต อฺเปิ ชเน ‘ยถาพลํ ปฺุานิ กโรถา’ติ โอวเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโต. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ ตํ คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายํ, ปจฺจานยิตฺวาน เถรึ สุทุพฺพลํ;
วชฺเชสิ ‘อฺมฺปิ ชนํ อิธาคตํ, กโรถ ปฺุานิ สุขูปลพฺภตี’’’ติ.
ตตฺถ โสติ โส วิมานเปโต. ตนฺติ ตํ อิตฺถึ. คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายนฺติ ปสยฺห เนตา วิย พาหายํ ตํ คเหตฺวา. ปจฺจานยิตฺวานาติ ¶ ตสฺสา ชาตสํวุฑฺฒคามํ ปุนเทว อานยิตฺวา. เถรินฺติ ถาวรึ, ชิณฺณํ วุฑฺฒนฺติ อตฺโถ. สุทุพฺพลนฺติ ชราชิณฺณตาย เอว สุฏฺุ ทุพฺพลํ. สา กิร ตโต วิมานโต อปคมนสมนนฺตรเมว ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลิกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา อโหสิ. วชฺเชสีติ วเทยฺยาสิ. วตฺตพฺพวจนาการฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺมฺปิ ชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ตฺวมฺปิ ปฺุํ กเรยฺยาสิ, อฺมฺปิ ชนํ อิธ ตว ทสฺสนตฺถาย อาคตํ ‘‘ภทฺรมุขา, อาทิตฺตํ สีสํ วา เจลํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ทานสีลาทีนิ ปฺุานิ กโรถาติ, กเต จ ปฺุเ เอกํเสเนว ตสฺส ผลภูตํ สุขํ อุปลพฺภติ, น เอตฺถ สํสโย กาตพฺโพ’’ติ วเทยฺยาสิ โอวเทยฺยาสีติ.
เอวฺจ วตฺวา ตสฺมึ คเต สา อิตฺถี อตฺตโน าตกานํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา เตหิ นิยฺยาทิตธนํ คเหตฺวา สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺตี อตฺตโน สนฺติกํ อาคตาคตานํ –
‘‘ทิฏฺา ¶ มยา อกเตน สาธุนา, เปตา วิหฺนฺติ ตเถว มนุสฺสา;
กมฺมฺจ ¶ กตฺวา สุขเวทนียํ, เทวา มนุสฺสา จ สุเข ิตา ปชา’’ติ. –
คาถาย โอวาทมทาสิ.
ตตฺถ อกเตนาติ อนิพฺพตฺติเตน อตฺตนา อนุปจิเตน. สาธุนาติ กุสลกมฺเมน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. วิหฺนฺตีติ วิฆาตํ อาปชฺชนฺติ. สุขเวทนียนฺติ สุขวิปากํ ปฺุกมฺมํ. สุเข ิตาติ สุเข ปติฏฺิตา. ‘‘สุเขธิตา’’ติ วา ปาโ, สุเขน อภิวุฑฺฒา ผีตาติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา เปตา ตเถว มนุสฺสา อกเตน กุสเลน, กเตน จ อกุสเลน วิหฺมานา ขุปฺปิปาสาทินา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺา มยา. สุขเวทนียํ ปน กมฺมํ กตฺวา เตน กเตน กุสลกมฺเมน, อกเตน จ อกุสลกมฺเมน เทวมนุสฺสปริยาปนฺนา ปชา สุเข ิตา ทิฏฺา มยา, อตฺตปจฺจกฺขเมตํ, ตสฺมา ปาปํ ทูรโตว ปริวชฺเชนฺตา ปฺุกิริยาย ยุตฺตปยุตฺตา โหถาติ.
เอวํ ปน โอวาทํ เทนฺตี สมณพฺราหฺมณาทีนํ สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ภิกฺขู ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ¶ ธมฺมํ เทเสสิ, วิเสสโต จ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปวตฺติตทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตฺจ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน วิคตมลมจฺเฉโร ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา
โสณฺณโสปานผลกาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต กณฺณมุณฺฑเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร ¶ กสฺสปพุทฺธกาเล กิมิลนคเร อฺตโร อุปาสโก โสตาปนฺโน ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ สมานจฺฉนฺโท หุตฺวา อารามโรปนเสตุพนฺธนจงฺกมนกรณาทีสุ ปฺุกมฺเมสุ ปสุโต หุตฺวา วิหรนฺโต สงฺฆสฺส วิหารํ กาเรตฺวา เตหิ สทฺธึ กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉติ. เตสํ ภริยาโยปิ อุปาสิกา หุตฺวา อฺมฺํ สมคฺคา มาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉนฺติโย อนฺตรามคฺเค อารามสภาทีสุ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺติ.
อเถกทิวสํ ¶ กติปยา ธุตฺตา เอกิสฺสา สภาย สนฺนิสินฺนา ตาสุ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คตาสุ ตาสํ รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตาสํ สีลาจารคุณสมฺปนฺนตํ ตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘โก เอตาสุ เอกิสฺสาปิ สีลเภทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ. ตตฺถ อฺตโร ‘‘อหํ สมตฺโถ’’ติ อาห. เต เตน ‘‘สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรมา’’ติ อพฺภุตํ อกํสุ. โส อเนเกหิ อุปาเยหิ วายมมาโน ตาสุ สภํ อาคตาสุ สุมฺุจิตํ สตฺตตนฺตึ มธุรสฺสรํ วีณํ วาเทนฺโต มธุเรเนว สเรน กามปฏิสํยุตฺตคีตานิ คายนฺโต คีตสทฺเทน ตาสุ อฺตรํ อิตฺถึ สีลเภทํ ปาเปนฺโต อติจารินึ กตฺวา เต ธุตฺเต สหสฺสํ ปราเชสิ. เต สหสฺสปราชิตา ตสฺสา สามิกสฺส อาโรเจสุํ. สามิโก ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ ตฺวํ เอวรูปา, ยถา เต ¶ ปุริสา อโวจุ’’นฺติ. สา ‘‘นาหํ อีทิสํ ชานามี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ อสทฺทหนฺเต สมีเป ิตํ สุนขํ ทสฺเสตฺวา สปถํ อกาสิ ‘‘สเจ มยา ตาทิสํ ปาปกมฺมํ กตํ, อยํ ฉินฺนกณฺโณ กาฬสุนโข ตตฺถ ตตฺถ ภเว ชาตํ มํ ¶ ขาทตู’’ติ. อิตราปิ ปฺจสตา อิตฺถิโย ตํ อิตฺถึ อติจารินึ ชานนฺตี กึ อยํ ตถารูปํ ปาปํ อกาสิ, อุทาหุ นากาสี’’ติ โจทิตา ‘‘น มยํ เอวรูปํ ชานามา’’ติ มุสา วตฺวา ‘‘สเจ มยํ ชานาม, ภเว ภเว เอติสฺสาเยว ทาสิโย ภเวยฺยามา’’ติ สปถํ อกํสุ.
อถ สา อติจารินี อิตฺถี เตเนว วิปฺปฏิสาเรน ฑยฺหมานหทยา สุสฺสิตฺวา น จิเรเนว กาลํ กตฺวา หิมวติ ปพฺพตราเช สตฺตนฺนํ มหาสรานํ อฺตรสฺส กณฺณมุณฺฑทหสฺส ตีเร วิมานเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. วิมานสามนฺตา จสฺสา กมฺมวิปากานุภวนโยคฺคา เอกา โปกฺขรณี นิพฺพตฺติ. เสสา จ ปฺจสตา อิตฺถิโย กาลํ กตฺวา สปถกมฺมวเสน ตสฺสาเยว ทาสิโย หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ. สา ตตฺถ ปุพฺเพ กตสฺส ปฺุกมฺมสฺส ผเลน ทิวสภาคํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อฑฺฒรตฺเต ปาปกมฺมพลสฺโจทิตา สยนโต อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉติ. ตตฺถ คตํ คชโปตกปฺปมาโณ เอโก กาฬสุนโข เภรวรูโป ฉินฺนกณฺโณ ติขิณายตกถินทาโ สุวิปฺผุลิตขทิรงฺคารปฺุชสทิสนยโน นิรนฺตรปฺปวตฺตวิชฺชุลตาสงฺฆาตสทิสชิวฺโห กถินติขิณนโข ขรายตทุพฺพณฺณโลโม ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ภูมิยํ นิปาเตตฺวา อติสยชิฆจฺฉาภิภูโต วิย ปสยฺห ขาทนฺโต อฏฺิสงฺขลิกมตฺตํ กตฺวา ทนฺเตหิ คเหตฺวา โปกฺขรณิยํ ขิปิตฺวา อนฺตรธายติ. สา จ ตตฺถ ปกฺขิตฺตสมนนฺตรเมว ปกติรูปธารินี หุตฺวา วิมานํ อภิรุยฺห สยเน นิปชฺชติ. อิตรา ปน ตสฺสา ทาสพฺยเมว ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เอวํ ตาสํ ตตฺถ วสนฺตีนํ ปฺาสาธิกานิ ปฺจ วสฺสสตานิ วีติวตฺตานิ.
อถ ¶ ตาสํ ปุริเสหิ วินา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตีนํ อุกฺกณฺา อเหสุํ. ตตฺถ จ กณฺณมุณฺฑทหโต นิคฺคตา ปพฺพตวิวเรน อาคนฺตฺวา คงฺคํ นทึ อนุปวิฏฺา เอกา นที อตฺถิ. ตาสฺจ วสนฏฺานสมีเป ¶ เอโก ทิพฺพผเลหิ อมฺพรุกฺเขหิ ปนสลพุชาทีหิ จ อุปโสภิโต อารามสทิโส อรฺปฺปเทโส อตฺถิ. ตา เอวํ สมจินฺเตสุํ – ‘‘หนฺท, มยํ อิมานิ อมฺพผลานิ อิมิสฺสา นทิยา ปกฺขิปิสฺสาม, อปฺเปว นาม อิมํ ผลํ ทิสฺวา ผลโลเภน ¶ โกจิเทว ปุริโส อิธาคจฺเฉยฺย, เตน สทฺธึ รมิสฺสามาติ. ตา ตถา อกํสุ. ตาหิ ปน ปกฺขิตฺตานิ อมฺพผลานิ กานิจิ ตาปสา คณฺหึสุ, กานิจิ วนจรกา, กานิจิ กากา วิลุชฺชึสุ, กานิจิ ตีเร ลคฺคึสุ. เอกํ ปน คงฺคาย โสตํ ปตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสึ สมฺปาปุณิ.
เตน จ สมเยน พาราณสิราชา โลหชาลปริกฺขิตฺเต คงฺคาชเล นฺหายติ. อถ ตํ ผลํ นทิโสเตน วุยฺหมานํ อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา โลหชาเล ลคฺคิ. ตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ มหนฺตํ ทิพฺพํ อมฺพผลํ ทิสฺวา ราชปุริสา รฺโ อุปเนสุํ. ราชา ตสฺส เอกเทสํ คเหตฺวา วีมํสนตฺถาย เอกสฺส พนฺธนาคาเร ปิตสฺส วชฺฌโจรสฺส ขาทิตุํ อทาสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา ‘‘เทว, มยา เอวรูปํ น ขาทิตปุพฺพํ, ทิพฺพมิทํ มฺเ อมฺพผล’’นฺติ อาห. ราชา ปุนปิ ตสฺส เอกํ ขณฺฑํ อทาสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา วิคตวลิตปลิโต อติวิย มโนหรรูโป โยพฺพเน ิโต วิย อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา อจฺฉริยพฺภุตชาโต ตํ อมฺพผลํ ปริภฺุชิตฺวา สรีเร วิเสสํ ลภิตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กตฺถ เอวรูปานิ ทิพฺพอมฺพผลานิ สํวิชฺชนฺตี’’ติ? มนุสฺสา เอวมาหํสุ – ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, ปพฺพตราเช’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน ตานิ อาเนตุ’’นฺติ? ‘‘วนจรกา, เทว, ชานนฺตี’’ติ.
ราชา วนจรเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา เตหิ สมฺมนฺเตตฺวา ทินฺนสฺส เอกสฺส วนจรกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ – ‘‘คจฺฉ ¶ , สีฆํ ตํ เม อมฺพผลํ อาเนหี’’ติ. โส ตํ กหาปณสหสฺสํ ปุตฺตทารสฺส ทตฺวา ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปฏิคงฺคํ กณฺณมุณฺฑทหาภิมุโข คนฺตฺวา มนุสฺสปถํ อติกฺกมิตฺวา กณฺณมุณฺฑทหโต โอรํ สฏฺิโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ตึสโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา, เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ปนฺนรสโยชนปฺปมาเณ าเน อฺํ ตาปสํ ทิสฺวา, ตสฺส อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสิ. ตาปโส ตํ อนุสาสิ – ‘‘อิโต ปฏฺาย อิมํ มหาคงฺคํ ปหาย อิมํ ขุทฺทกนทึ นิสฺสาย ปฏิโสตํ คจฺฉนฺโต ยทา ปพฺพตวิวรํ ปสฺสสิ, ตทา รตฺติยํ อุกฺกํ คเหตฺวา ปวิเสยฺยาสิ. อยฺจ ¶ นที รตฺติยํ นปฺปวตฺตติ, เตน ¶ เต คมนโยคฺคา โหติ, กติปยโยชนาติกฺกเมน เต อมฺเพ ปสฺสิสฺสสี’’ติ. โส ตถา กตฺวา อุทยนฺเต สูริเย วิวิธรตนรํสิชาลปชฺโชติตภูมิภาคํ ผลภาราวนตสาขาวิตานตรุคโณปโสภิตํ นานาวิธวิหงฺคคณูปกูชิตํ อติวิย มโนหรํ อมฺพวนํ สมฺปาปุณิ.
อถ นํ ตา อมนุสฺสิตฺถิโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มม ปริคฺคโห, เอส มม ปริคฺคโห’’ติ อุปธาวึสุ. โส ปน ตาหิ สทฺธึ ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตุํ โยคฺคสฺส ปฺุกมฺมสฺส อกตตฺตา ตา ทิสฺวาว ภีโต วิรวนฺโต ปลายิตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสึ ปตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ตา อิตฺถิโย ทฏฺุํ อมฺพผลานิ จ ปริภฺุชิตุํ สฺชาตาภิลาโส รชฺชภารํ อมจฺเจสุ อาโรเปตฺวา มิควาปเทเสน สนฺนทฺธธนุกลาโป ขคฺคํ พนฺธิตฺวา กติปยมนุสฺสปริวาโร เตเนว วนจรเกน ทสฺสิตมคฺเคน คนฺตฺวา กติปยโยชนนฺตเร าเน มนุสฺเสปิ เปตฺวา วนจรกเมว คเหตฺวา อนุกฺกเมน คนฺตฺวา ตมฺปิ ตโต นิวตฺตาเปตฺวา อุทยนฺเต ¶ ทิวากเร อมฺพวนํ ปาวิสิ. อถ นํ ตา อิตฺถิโย อภินวอุปฺปนฺนมิว เทวปุตฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘ราชา’’ติ ตฺวา สฺชาตสิเนหพหุมานา สกฺกจฺจํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺเพหิ วตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปเนหิ สุมณฺฑิตปสาธิตํ กตฺวา วิมานํ อาโรเปตฺวา นานคฺครสํ ทิพฺพโภชนํ โภเชตฺวา ตสฺส อิจฺฉานุรูปํ ปยิรุปาสึสุ.
อถ ทิยฑฺฒวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชา อฑฺฒรตฺติสมเย อุฏฺหิตฺวา นิสินฺโน ตํ อติจารินึ เปตึ โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอสา อิมาย เวลาย คจฺฉตี’’ติ วีมํสิตุกาโม อนุพนฺธิ. อถ นํ ตตฺถ คตํ สุนเขน ขชฺชมานํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข อิท’’นฺติ อชานนฺโต ตโย จ ทิวเส วีมํสิตฺวา ‘‘เอโส เอติสฺสา ปจฺจามิตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ นิสิเตน อุสุนา วิชฺฌิตฺวา ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตฺจ อิตฺถึ โปเถตฺวา โปกฺขรณึ โอตาเรตฺวา ปฏิลทฺธปุริมรูปํ ทิสฺวา –
‘‘โสณฺณโสปานผลกา ¶ , โสณฺณวาลุกสนฺถตา;
ตตฺถ โสคนฺธิยา วคฺคู, สุจิคนฺธา มโนรมา.
‘‘นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺนา, นานาคนฺธสเมริตา;
นานาปทุมสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสโมตตา.
‘‘สุรภึ ¶ สมฺปวายนฺติ, มนฺุา มาลุเตริตา;
หํสโกฺจาภิรุทา จ, จกฺกวกฺกาภิกูชิตา.
‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาสรคณายุตา;
นานาผลธรา รุกฺขา, นานาปุปฺผธรา วนา.
‘‘น ¶ มนุสฺเสสุ อีทิสํ, นครํ ยาทิสํ อิทํ;
ปาสาทา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;
ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ปฺจ ทาสิสตา ตุยฺหํ, ยา เตมา ปริจาริกา;
ตา กมฺพุกายูรธรา, กฺจนาเวฬภูสิตา.
‘‘ปลฺลงฺกา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;
กทลิมิคสฺฉนฺนา, สชฺชา โคนกสนฺถตา.
‘‘ยตฺถ ตุวํ วาสูปคตา, สพฺพกามสมิทฺธินี;
สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตาย, ตโต อุฏฺาย คจฺฉสิ.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, โปกฺขรฺา สมนฺตโต;
ตสฺสา ตีเร ตุวํ าสิ, หริเต สทฺทเล สุเภ.
‘‘ตโต เต กณฺณมุณฺโฑ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทติ;
ยทา จ ขายิตา อาสิ, อฏฺิสงฺขลิกา กตา;
โอคาหสิ โปกฺขรณึ, โหติ กาโย ยถา ปุเร.
‘‘ตโต ตฺวํ องฺคปจฺจงฺคี, สุจารุ ปิยทสฺสนา;
วตฺเถน ปารุปิตฺวาน, อายาสิ มม สนฺติกํ.
‘‘กึ ¶ ¶ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, กณฺณมุณฺโฑ สุนโข ตว;
องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติ. –
ทฺวาทสหิ คาถาหิ ตํ ตสฺส ปวตฺตึ ปฏิปุจฺฉิ.
๓๔๘. ตตฺถ โสณฺณโสปานผลกาติ สุวณฺณมยโสปานผลกา. โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สมนฺตโต สุวณฺณมยาหิ วาลุกาหิ สนฺถตา. ตตฺถาติ โปกฺขรณิยํ. โสคนฺธิยาติ โสคนฺธิกา. วคฺคูติ สุนฺทรา รุจิรา. สุจิคนฺธาติ มนฺุคนฺธา.
๓๔๙. นานาคนฺธสเมริตาติ นานาวิธสุรภิคนฺธวเสน คนฺธวายุนา สมนฺตโต เอริตา. นานาปทุมสฺฉนฺนาติ ¶ นานาวิธรตฺตปทุมสฺฉาทิตสลิลตลา. ปุณฺฑรีกสโมตตาติ เสตปทุเมหิ จ สโมกิณฺณา.
๓๕๐. สุรภึ สมฺปวายนฺตีติ สมฺมเทว สุคนฺธํ วายติ โปกฺขรณีติ อธิปฺปาโย. หํสโกฺจาภิรุทาติ หํเสหิ จ โกฺเจหิ จ อภินาทิตา.
๓๕๑. นานาทิชคณากิณฺณาติ นานาทิชคณากิณฺณา. นานาสรคณายุตาติ นานาวิธวิหงฺคมาภิรุทสมูหยุตฺตา. นานาผลธราติ นานาวิธผลธาริโน สพฺพกาลํ วิวิธผลภารนมิตสาขตฺตา. นานาปุปฺผธรา วนาติ นานาวิธสุรภิกุสุมทายิกานิ วนานีติ อตฺโถ. ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ ‘‘วนา’’ติ วุตฺตํ.
๓๕๒. น มนุสฺเสสุ อีทิสํ นครนฺติ ยาทิสํ ตว อิทํ นครํ, อีทิสํ มนุสฺเสสุ นตฺถิ, มนุสฺสโลเก น อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. รูปิยมยาติ รชตมยา. ททฺทลฺลมานาติ อติวิย วิโรจมานา. อาเภนฺตีติ โสภยนฺติ. สมนฺตา จตุโร ทิสาติ สมนฺตโต จตสฺโสปิ ทิสาโย.
๓๕๓. ยา เตมาติ ยา เต อิมา. ปริจาริกาติ เวยฺยาวจฺจการินิโย. ตาติ ตา ปริจาริกาโย. กมฺพุกายูรธราติ สงฺขวลยกายูรวิภูสิตา. กฺจนาเวฬภูสิตาติ สุวณฺณวฏํสกสมลงฺกตเกสหตฺถา.
๓๕๔. กทลิมิคสฺฉนฺนาติ ¶ ¶ กทลิมิคจมฺมปจฺจตฺถรณตฺถตา. สชฺชาติ สชฺชิตา สยิตุํ ยุตฺตรูปา. โคนกสนฺถตาติ ทีฆโลมเกน โกชเวน สนฺถตา.
๓๕๕. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปลฺลงฺเก. วาสูปคตาติ วาสํ อุปคตา, สยิตาติ อตฺโถ. สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตายาติ อฑฺฒรตฺติยา อุปคตาย. ตโตติ ปลฺลงฺกโต.
๓๕๖. โปกฺขรฺาติ โปกฺขรณิยา. หริเตติ ¶ นีเล. สทฺทเลติ ตรุณติณสฺฉนฺเน. สุเภติ สุทฺเธ. สุเภติ วา ตสฺสา อาลปนํ. ภทฺเท, สมนฺตโต หริเต สทฺทเล ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร ตฺวํ คนฺตฺวาน าสิ ติฏฺสีติ โยชนา.
๓๕๗. กณฺณมุณฺโฑติ ขณฺฑิตกณฺโณ ฉินฺนกณฺโณ. ขายิตา อาสีติ ขาทิตา อโหสิ. อฏฺิสงฺขลิกา กตาติ อฏฺิสงฺขลิกมตฺตา กตา. ยถา ปุเรติ สุนเขน ขาทนโต ปุพฺเพ วิย.
๓๕๘. ตโตติ โปกฺขรณึ โอคาหนโต ปจฺฉา. องฺคปจฺจงฺคีติ ปริปุณฺณสพฺพงฺคปจฺจงฺควตี. สุจารูติ สุฏฺุ มโนรมา. ปิยทสฺสนาติ ทสฺสนียา. อายาสีติ อาคจฺฉสิ.
เอวํ เตน รฺา ปุจฺฉิตา สา เปตี อาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺตึ ตสฺส กเถนฺตี –
‘‘กิมิลายํ คหปติ, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
ตสฺสาหํ ภริยา อาสึ, ทุสฺสีลา อติจารินี.
‘‘โส มํ อติจรมานาย, สามิโก เอตทพฺรวิ;
‘เนตํ ตํ ฉนฺนํ ปติรูปํ, ยํ ตฺวํ อติจราสิ มํ’.
‘‘สาหํ โฆรฺจ สปถํ, มุสาวาทฺจ ภาสิสํ;
‘นาหํ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสา.
‘‘‘สจาหํ ¶ ¶ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสา;
กณฺณมุณฺโฑยํ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตุ’.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
สตฺเตว วสฺสสตานิ, อนุภูตํ ยโต หิ เม;
กณฺณมุณฺโฑ จ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติ. – ปฺจ คาถา อาห;
๓๖๐-๑. ตตฺถ ¶ กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. อติจารินีติ ภริยา หิ ปตึ อติกฺกมฺม จรณโต ‘‘อติจารินี’’ติ วุจฺจติ. อติจรมานาย มยิ โส สามิโก มํ เอตทพฺรวีติ โยชนา. เนตํ ฉนฺนนฺติอาทิ วุตฺตาการทสฺสนํ. ตตฺถ เนตํ ฉนฺนนฺติ น เอตํ ยุตฺตํ. น ปติรูปนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. อติจราสีติ อติจรสิ, อยเมว วา ปาโ. ยํ มํ ตฺวํ อติจรสิ, ตตฺถ ยํ อติจรณํ, เนตํ ฉนฺนํ เนตํ ปติรูปนฺติ อตฺโถ.
๓๖๒-๔. โฆรนฺติ ทารุณํ. สปถนฺติ สปนํ. ภาสิสนฺติ อภาสึ. สจาหนฺติ สเจ อหํ. ตนฺติ ตฺวํ. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส ปาปกมฺมสฺส ทุสฺสีลฺยกมฺมสฺส. มุสาวาทสฺส จาติ ‘‘นาหํ ตํ อติจรามี’’ติ วุตฺตมุสาวาทสฺส จ. อุภยนฺติ อุภยสฺส วิปากํ. อนุภูตนฺติ อนุภูยมานํ มยาติ อตฺโถ. ยโตติ ยโต ปาปกมฺมโต.
เอวฺจ ปน วตฺวา เตน อตฺตโน กตํ อุปการํ กิตฺเตนฺตี –
‘‘ตฺวฺจ เทว พหุกาโร, อตฺถาย เม อิธาคโต;
สุมุตฺตาหํ กณฺณมุณฺฑสฺส, อโสกา อกุโตภยา.
‘‘ตาหํ เทว นมสฺสามิ, ยาจามิ ปฺชลีกตา;
ภฺุช อมานุเส กาเม, รม เทว มยา สหา’’ติ. –
ทฺเว คาถา อาห. ตตฺถ เทวาติ ราชานํ อาลปติ. กณฺณมุณฺฑสฺสาติ กณฺณมุณฺฑโต. นิสฺสกฺเก หิ อิทํ สามิวจนํ. อถ ราชา ตตฺถ วาเสน นิพฺพินฺนมานโส คมนชฺฌาสยํ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา ¶ เปตี รฺโ ปฏิพทฺธจิตฺตา ตตฺเถวสฺส ¶ วาสํ ยาจนฺตี ‘‘ตาหํ, เทว, นมสฺสามี’’ติ คาถมาห.
ปุน ¶ ราชา เอกํเสน นครํ คนฺตุกาโมว หุตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทนฺโต –
‘‘ภุตฺตา อมานุสา กามา, รมิโตมฺหิ ตยา สห;
ตาหํ สุภเค ยาจามิ, ขิปฺปํ ปฏินยาหิ ม’’นฺติ. –
โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตาหนฺติ ตํ อหํ. สุภเคติ สุภคยุตฺเต. ปฏินยาหิ มนฺติ มยฺหํ นครเมว มํ ปฏิเนหิ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
อถ สา วิมานเปตี รฺโ วจนํ สุตฺวา วิโยคํ อสหมานา โสกาตุรตาย พฺยากุลหทยา เวธมานสรีรา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อายาจิตฺวาปิ ตํ ตตฺถ วาเสตุํ อสกฺโกนฺตี พหูหิ มหารเหหิ รตเนหิ สทฺธึ ราชานํ นครํ เนตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา กนฺทิตฺวา ปริเทวิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. ราชา ปน ตํ ทิสฺวา สฺชาตสํเวโค ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพตจาริกํ จรมาโน ตํ อิตฺถึ สปริวารํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. สา อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ เถรสฺส กเถสิ. เถโร ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ ปวตฺตึ เถโร ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค ปาปโต โอรมิตฺวา ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสีติ.
กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ฒุพฺพริเปตวตฺถุวณฺณนา
อหุ ราชา พฺรหฺมทตฺโตติ อิทํ อุพฺพริเปตวตฺถุํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิ ¶ . สาวตฺถิยํ กิร อฺตราย อุปาสิกาย สามิโก กาลมกาสิ. สา ปติวิโยคทุกฺขาตุรา โสจนฺตี อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติ. ภควา ตสฺสา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตมานโส หุตฺวา ¶ ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺเต อาสเน ¶ นิสีทิ. อุปาสิกา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ, อุปาสิเก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภควา, ปิยวิปฺปโยเคน โสจามี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา โสกํ อปเนตุกาโม อตีตํ อาหริ.
อตีเต ปฺจาลรฏฺเ กปิลนคเร จูฬนีพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส อคติคมนํ ปหาย อตฺตโน วิชิเต ปชาย หิตกรณนิรโต ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ อนุสาสมาโน กทาจิ ‘‘อตฺตโน รชฺเช กึ วทนฺตี’’ติ โสตุกาโม ตุนฺนวายเวสํ คเหตฺวา เอโก อทุติโย นครโต นิกฺขมิตฺวา คามโต คามํ ชนปทโต ชนปทํ วิจริตฺวา สพฺพรชฺชํ อกณฺฏกํ อนุปปีฬํ มนุสฺเส สมฺโมทมาเน อปารุตฆเร มฺเ วิหรนฺเต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต นิวตฺติตฺวา นคราภิมุโข อาคจฺฉนฺโต อฺตรสฺมึ คาเม เอกิสฺสา วิธวาย ทุคฺคติตฺถิยา เคหํ ปาวิสิ. สา ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘โก นุ ตฺวํ, อยฺโย, กุโต วา อาคโตสี’’ติ? ‘‘อหํ ตุนฺนวาโย, ภทฺเท, ภติยา ตุนฺนวายกมฺมํ กโรนฺโต วิจรามิ. ยทิ ตุมฺหากํ ตุนฺนวายกมฺมํ อตฺถิ, ภตฺตฺจ เวตนฺจ เทถ, ตุมฺหากมฺปิ กมฺมํ กโรมี’’ติ. ‘‘นตฺถมฺหากํ กมฺมํ ภตฺตเวตนํ วา, อฺเสํ กโรหิ, อยฺยา’’ติ. โส ตตฺถ กติปาหํ วสนฺโต ธฺปฺุลกฺขณสมฺปนฺนํ ตสฺสา ธีตรํ ทิสฺวา มาตรํ อาห – ‘‘อยํ ทาริกา กึ เกนจิ กตปริคฺคหา, อุทาหุ อกตปริคฺคหา. สเจ ปน เกนจิ อกตปริคฺคหา, อิมํ มยฺหํ เทถ, อหํ ตุมฺหากํ สุเขน ชีวนูปายํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ. ‘‘สาธุ, อยฺยา’’ติ สา ตสฺส ตํ อทาสิ.
โส ตาย สทฺธึ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อหํ กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสามิ. ภทฺเท ¶ , ตฺวํ มา อุกฺกณฺสี’’ติ วตฺวา อตฺตโน นครํ คนฺตฺวา, นครสฺส จ ตสฺส คามสฺส จ อนฺตเร มคฺคํ สมํ การาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา มหตา ราชานุภาเวน ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทาริกํ กหาปณราสิมฺหิ เปตฺวา สุวณฺณรชตกลเสหิ นฺหาเปตฺวา ‘‘อุพฺพรี’’ติ นามํ การาเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน เปตฺวา ตฺจ คามํ ตสฺสา าตีนํ ทตฺวา มหตา ราชานุภาเวน ตํ นครํ อาเนตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมมาโน ยาวชีวํ รชฺชสุขํ อนุภวิตฺวา อายุปริโยสาเน ¶ กาลมกาสิ. กาลกเต จ ตสฺมึ, กเต จ สรีรกิจฺเจ อุพฺพรี ปติวิโยเคน โสกสลฺลสมปฺปิตหทยา อาฬาหนํ คนฺตฺวา พหู ทิวเส คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา รฺโ คุเณ กิตฺเตตฺวา อุมฺมาทปฺปตฺตา วิย กนฺทนฺตี ปริเทวนฺตี อาฬาหนํ ปทกฺขิณํ กโรติ.
เตน ¶ จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โพธิสตฺตภูโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อธิคตชฺฌานาภิฺโ หิมวนฺตสฺส สามนฺตา อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหรนฺโต โสกสลฺลสมปฺปิตํ อุพฺพรึ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิสฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา ทิสฺสมานรูโป อากาเส ตฺวา ตตฺถ ิเต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺสิทํ อาฬาหนํ, กสฺสตฺถาย จายํ อิตฺถี ‘พฺรหฺมทตฺต, พฺรหฺมทตฺตา’ติ กนฺทนฺตี ปริเทวตี’’ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต นาม ปฺจาลานํ ราชา, โส อายุปริโยสาเน กาลมกาสิ, ตสฺสิทํ อาฬาหนํ, ตสฺส อยํ อคฺคมเหสี อุพฺพรี นาม ‘พฺรหฺมทตฺต, พฺรหฺมทตฺตา’ติ ตสฺส นามํ คเหตฺวา กนฺทนฺตี ปริเทวตี’’ติ อาหํสุ. ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘อหุ ราชา พฺรหฺมทตฺโต, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
อโหรตฺตานมจฺจยา, ราชา กาลมกฺรุพฺพถ.
‘‘ตสฺส อาฬาหนํ คนฺตฺวา, ภริยา กนฺทติ อุพฺพริ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทติ.
‘‘อิสิ ¶ จ ตตฺถ อาคจฺฉิ, สมฺปนฺนจรโณ มุนิ;
โส จ ตตฺถ อปุจฺฉิตฺถ, เย ตตฺถ สุ สมาคตา.
‘‘‘กสฺส อิทํ อาฬาหนํ, นานาคนฺธสเมริตํ;
กสฺสายํ กนฺทติ ภริยา, อิโต ทูรคตํ ปตึ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทติ’.
‘‘เต จ ตตฺถ วิยากํสุ, เย ตตฺถ สุ สมาคตา;
พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทนฺเต, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาริส.
‘‘ตสฺส ¶ อิทํ อาฬาหนํ, นานาคนฺธสเมริตํ;
ตสฺสายํ กนฺทติ ภริยา, อิโต ทูรคตํ ปตึ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทตี’’ติ. – ฉ คาถา เปสุํ;
๓๖๘-๙. ตตฺถ ¶ อหูติ อโหสิ. ปฺจาลานนฺติ ปฺจาลรฏฺวาสีนํ, ปฺจาลรฏฺสฺเสว วา. เอโกปิ หิ ชนปโท ชนปทิกานํ ราชกุมารานํ วเสน รุฬฺหิยา ‘‘ปฺจาลาน’’นฺติ พหุวจเนน นิทฺทิสียติ. รเถสโภติ รเถสุ อุสภสทิโส, มหารโถติ อตฺโถ. ตสฺส อาฬาหนนฺติ ตสฺส รฺโ สรีรสฺส ทฑฺฒฏฺานํ.
๓๗๐. อิสีติ ฌานาทีนํ คุณานํ เอสนฏฺเน อิสิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุพฺพริยา ิตฏฺาเน, สุสาเนติ อตฺโถ. อาคจฺฉีติ อคมาสิ. สมฺปนฺนจรโณติ สีลสมฺปทา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, สทฺธาทโย สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ รูปาวจรฌานานีติ อิเมหิ ปนฺนรสหิ จรณสงฺขาเตหิ คุเณหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, จรณสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. มุนีติ อตฺตหิตฺจ ปรหิตฺจ มุนาติ ชานาตีติ มุนิ. โส จ ตตฺถ อปุจฺฉิตฺถาติ โส ตสฺมึ าเน ิเต ชเน ปฏิปุจฺฉิ. เย ตตฺถ สุ สมาคตาติ เย มนุสฺสา ตตฺถ สุสาเน สมาคตา. สูติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘เย ตตฺถาสุํ สมาคตา’’ติ วา ปาโ. อาสุนฺติ อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๓๗๑. นานาคนฺธสเมริตนฺติ ¶ นานาวิเธหิ คนฺเธหิ สมนฺตโต เอริตํ อุปวาสิตํ. อิโตติ มนุสฺสโลกโต. ทูรคตนฺติ ปรโลกํ คตตฺตา วทติ. พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทตีติ พฺรหฺมทตฺตาติ เอวํ นามสํกิตฺตนํ กตฺวา ปริเทวนวเสน อวฺหายติ.
๓๗๒-๓. พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทนฺเต, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาริสาติ มาริส, นิรามยกายจิตฺต มหามุนิ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ อิทํ อาฬาหนํ, ตสฺเสว พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ อยํ ภริยา, ภทฺทํ เต ตสฺส จ พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทํ โหตุ, ตาทิสานํ มเหสีนํ หิตานุจินฺตเนน ปรโลเก ิตานมฺปิ หิตสุขํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ โส ตาปโส เตสํ วจนํ สุตฺวา อนุกมฺปํ อุปาทาย อุพฺพริยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺสา โสกวิโนทนตฺถํ –
‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ, พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกา;
อิมสฺมึ อาฬาหเน ทฑฺฒา, เตสํ กมนุโสจสี’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ฉสหสฺสาธิกอสีติสหสฺสสงฺขา. พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกาติ พฺรหฺมทตฺโตติ เอวํนามกา. เตสํ กมนุโสจสีติ เตสํ ฉฬาสีติสหสฺสสงฺขาตานํ พฺรหฺมทตฺตานํ กตมํ พฺรหฺมทตฺตํ ตฺวํ อนุโสจสิ, กตมํ ปฏิจฺจ เต โสโก อุปฺปนฺโนติ ปุจฺฉิ.
เอวํ ปน เตน อิสินา ปุจฺฉิตา อุพฺพรี อตฺตนา อธิปฺเปตํ พฺรหฺมทตฺตํ อาจิกฺขนฺตี –
‘‘โย ราชา จูฬนีปุตฺโต, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
ตํ ภนฺเต อนุโสจามิ, ภตฺตารํ สพฺพกามท’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ จูฬนีปุตฺโตติ เอวํนามสฺส รฺโ ปุตฺโต. สพฺพกามทนฺติ ¶ มยฺหํ สพฺพสฺส อิจฺฉิติจฺฉิตสฺส ทาตารํ, สพฺเพสํ วา สตฺตานํ อิจฺฉิตทายกํ.
เอวํ อุพฺพริยา วุตฺเต ปุน ตาปโส –
‘‘สพฺเพวาเหสุํ ราชาโน, พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกา;
สพฺเพว จูฬนีปุตฺตา, ปฺจาลานํ รเถสภา.
‘‘สพฺเพสํ อนุปุพฺเพน, มเหสิตฺตมการยิ;
กสฺมา ปุริมเก หิตฺวา, ปจฺฉิมํ อนุโสจสี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
๓๗๖. ตตฺถ สพฺเพวาเหสุนฺติ สพฺเพว เต ฉฬาสีติสหสฺสสงฺขา ราชาโน พฺรหฺมทตฺตสฺส นามกา จูฬนีปุตฺตา ปฺจาลานํ รเถสภาว อเหสุํ. อิเม ราชภาวาทโย วิเสสา เตสุ เอกสฺสาปิ นาเหสุํ.
๓๗๗. มเหสิตฺตมการยีติ ตฺวฺจ เตสํ สพฺเพสมฺปิ อนุปุพฺเพน อคฺคมเหสิภาวํ อกาสิ, อนุปฺปตฺตาติ อตฺโถ. กสฺมาติ คุณโต จ สามิกภาวโต ¶ จ อวิสิฏฺเสุ เอตฺตเกสุ ชเนสุ ปุริมเก ราชาโน ปหาย ปจฺฉิมํ เอกํเมว กสฺมา เกน การเณน อนุโสจสีติ ปุจฺฉิ.
ตํ ¶ สุตฺวา อุพฺพรี สํเวคชาตา ปุน ตาปสํ –
‘‘อาตุเม อิตฺถิภูตาย, ทีฆรตฺตาย มาริส;
ยสฺสา เม อิตฺถิภูตาย, สํสาเร พหุภาสสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อาตุเมติ อตฺตนิ. อิตฺถิภูตายาติ อิตฺถิภาวํ อุปคตาย. ทีฆรตฺตายาติ ทีฆรตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อิตฺถิภูตาย อตฺตนิ สพฺพกาลํ อิตฺถีเยว โหติ, อุทาหุ ปุริสภาวมฺปิ อุปคจฺฉตีติ. ยสฺสา เม อิตฺถิภูตายาติ ยสฺสา มยฺหํ อิตฺถิภูตาย เอวํ ตาว พหุสํสาเร มเหสิภาวํ มหามุนิ ตฺวํ ภาสสิ กเถสีติ อตฺโถ. ‘‘อาหุ เม อิตฺถิภูตายา’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ อาติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโต. อาหุ เมติ สยํ อนุสฺสริตํ อฺาตมิทํ มยา, อิตฺถิภูตาย อิตฺถิภาวํ อุปคตาย เอวํ มยฺหํ ¶ เอตฺตกํ กาลํ อปราปรุปฺปตฺติ อโหสิ. กสฺมา? ยสฺมา ยสฺสา เม อิตฺถิภูตาย สพฺเพสํ อนุปุพฺเพน มเหสิตฺตมการยิ, กึ ตฺวํ, มหามุนิ, สํสาเร พหุํ ภาสสีติ โยชนา.
ตํ สุตฺวา ตาปโส อยํ นิยโม สํสาเร นตฺถิ ‘‘อิตฺถี อิตฺถีเยว โหติ, ปุริโส ปุริโส เอวา’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘อหุ อิตฺถี อหุ ปุริโส, ปสุโยนิมฺปิ อาคมา;
เอวเมตํ อตีตานํ, ปริยนฺโต น ทิสฺสตี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อหุ อิตฺถี อหุ ปุริโสติ ตฺวํ กทาจิ อิตฺถีปิ อโหสิ, กทาจิ ปุริโสปิ อโหสิ. น เกวลํ อิตฺถิปุริสภาวเมว, อถ โข ปสุ โยนิมฺปิ อคมาสิ, กทาจิ ปสุภาวมฺปิ อคมาสิ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ อุปคตา อโหสิ. เอวเมตํ อตีตานํ, ปริยนฺโต น ทิสฺสตีติ เอวํ ยถาวุตฺตํ เอตํ อิตฺถิภาวํ ปุริสภาวํ ติรจฺฉานาทิภาวฺจ อุปคตานํ อตีตานํ อตฺตภาวานํ ปริยนฺโต าณจกฺขุนา มหตา อุสฺสาเหน ปสฺสนฺตานมฺปิ น ทิสฺสติ. น เกวลํ ตเวว, อถ โข สพฺเพสมฺปิ ¶ สํสาเร ปริพฺภมนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตภาวสฺส ปริยนฺโต น ทิสฺสเตว น ปฺายเตว. เตนาห ภควา –
‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ ¶ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔).
เอวํ เตน ตาปเสน สํสารสฺส อปริยนฺตตํ กมฺมสฺสกตฺจ วิภาเวนฺเตน เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา สํสาเร สํวิคฺคหทยา ธมฺเม จ ปสนฺนมานสา วิคตโสกสลฺลา หุตฺวา อตฺตโน ปสาทํ โสกวิคมนฺจ ปกาเสนฺตี –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี ¶ วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตาย, ปติโสกํ อปานุทิ.
‘‘สาหํ อพฺพูฬฺหสลฺลาสฺมิ, สีติภูตาสฺมิ นิพฺพุตา;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวา มหามุนี’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตาสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
อิทานิ สํวิคฺคหทยาย อุพฺพริยา ปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต สตฺถา –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สมณสฺส สุภาสิตํ;
ปตฺตจีวรมาทาย, ปพฺพชิ อนคาริยํ.
‘‘สา จ ปพฺพชิตา สนฺตา, อคารสฺมา อนคาริยํ;
เมตฺตจิตฺตํ อาภาเวสิ, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.
‘‘คามา คามํ วิจรนฺตี, นิคเม ราชธานิโย;
อุรุเวฬา นาม โส คาโม, ยตฺถ กาลมกฺรุพฺพถ.
‘‘เมตฺตจิตฺตํ ¶ อาภาเวตฺวา, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา;
อิตฺถิจิตฺตํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
๓๘๓-๔. ตตฺถ ¶ ตสฺสาติ ตสฺส ตาปสสฺส. สุภาสิตนฺติ สุฏฺุ ภาสิตํ, ธมฺมนฺติ อตฺโถ. ปพฺพชิตา สนฺตาติ ปพฺพชฺชํ อุปคตา สมานา, ปพฺพชิตฺวา วา หุตฺวา สนฺตกายวาจา. เมตฺตจิตฺตนฺติ เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ. จิตฺตสีเสน เมตฺตชฺฌานํ วทติ. พฺรหฺมโลกูปปตฺติยาติ ตฺจ สา เมตฺตจิตฺตํ ภาเวนฺตี พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา อภาเวสิ, น วิปสฺสนาปาทกาทิอตฺถํ. อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ พฺรหฺมวิหาราทิเก ภาเวนฺตา ตาปสปริพฺพาชกา ยาวเทว ภวสมฺปตฺติอตฺถเมว ภาเวสุํ.
๓๘๕-๖. คามา ¶ คามนฺติ คามโต อฺํ คามํ. อาภาเวตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา พฺรูเหตฺวา. ‘‘อภาเวตฺวา’’ติ เกจิ ปนฺติ, เตสํ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ. อิตฺถิจิตฺตํ วิราเชตฺวาติ อิตฺถิภาเว จิตฺตํ อชฺฌาสยํ อภิรุจึ วิราเชตฺวา อิตฺถิภาเว วิรตฺตจิตฺตา หุตฺวา. พฺรหฺมโลกูปคาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน พฺรหฺมโลกํ อุปคมนกา อโหสิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ตสฺสา อุปาสิกาย โสกํ วิโนเทตฺวา อุปริ จตุสจฺจเทสนํ อกาสิ. สจฺจปริโยสาเน สา อุปาสิกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตปริสาย จ เทสนา สาตฺถิกา อโหสีติ.
อุพฺพริเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ขุทฺทก-อฏฺกถาย เปตวตฺถุสฺมึ
เตรสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ทุติยสฺส อุพฺพริวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จูฬวคฺโค
๑. อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา
อภิชฺชมาเน ¶ ¶ วาริมฺหีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อฺตรํ ลุทฺทเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. พาราณสิยํ กิร อปรทิสาภาเค ปารคงฺคาย วาสภคามํ อติกฺกมิตฺวา จุนฺทฏฺิลนามเก คาเม เอโก ลุทฺทโก อโหสิ. โส อรฺเ มิเค วธิตฺวา วรมํสํ องฺคาเร ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อวเสสํ ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา กาเชน คเหตฺวา คามํ อาคจฺฉติ. ตํ พาลทารกา คามทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘มํสํ เม เทหิ, มํสํ เม เทหี’’ติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา อุปธาวนฺติ. โส เตสํ โถกํ โถกํ มํสํ เทติ. อเถกทิวสํ มํสํ อลภิตฺวา ¶ อุทฺทาลกปุปฺผํ ปิฬนฺธิตฺวา พหฺุจ หตฺเถน คเหตฺวา คามํ คจฺฉนฺตํ ตํ ทารกา คามทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘มํสํ เม เทหิ, มํสํ เม เทหี’’ติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา อุปธาวึสุ. โส เตสํ เอเกกํ ปุปฺผมฺชรึ อทาสิ.
อถ อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺโต นคฺโค วิรูปรูโป ภยานกทสฺสโน สุปิเนปิ อนฺนปานํ อชานนฺโต สีเส อาพนฺธิตอุทฺทาลกกุสุมมาลากลาโป ‘‘จุนฺทฏฺิลายํ าตกานํ สนฺติเก กิฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ คงฺคาย อุทเก อภิชฺชมาเน ปฏิโสตํ ปทสา คจฺฉติ. เตน จ สมเยน โกลิโย นาม รฺโ พิมฺพิสารสฺส มหามตฺโต กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต หตฺถิอสฺสาทิปริวารพลํ ถลปเถน เปเสตฺวา สยํ คงฺคาย นทิยา อนุโสตํ นาวาย อาคจฺฉนฺโต ตํ เปตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘อภิชฺชมาเน วาริมฺหิ, คงฺคาย อิธ คจฺฉสิ;
นคฺโค ปุพฺพทฺธเปโตว, มาลธารี อลงฺกโต;
กุหึ คมิสฺสสิ เปต, กตฺถ วาโส ภวิสฺสตี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อภิชฺชมาเนติ ปทนิกฺเขเปน อภิชฺชมาเน สงฺฆาเต, วาริมฺหิ คงฺคายาติ คงฺคาย นทิยา อุทเก. อิธาติ อิมสฺมึ าเน. ปุพฺพทฺธเปโตวาติ กายสฺส ปุริมทฺเธน อเปโต วิย อเปตโยนิโก เทวปุตฺโต ¶ วิย. กถํ? มาลธารี อลงฺกโตติ, มาลาหิ ปิฬนฺธิตฺวา อลงฺกตสีสคฺโคติ ¶ อตฺโถ. กตฺถ วาโส ภวิสฺสตีติ กตรสฺมึ คาเม เทเส วา ตุยฺหํ นิวาโส ภวิสฺสติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยํ ตทา เตน เปเตน โกลิเยน จ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –
‘‘จุนฺทฏฺิลํ ¶ คมิสฺสามิ, เปโต โส อิติ ภาสติ;
อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิฺจ สนฺติเก.
‘‘ตฺจ ทิสฺวา มหามตฺโต, โกลิโย อิติ วิสฺสุโต;
สตฺตุํ ภตฺตฺจ เปตสฺส, ปีตกฺจ ยุคํ อทา.
‘‘นาวาย ติฏฺมานาย, กปฺปกสฺส อทาปยิ;
กปฺปกสฺส ปทินฺนมฺหิ, าเน เปตสฺส ทิสฺสถ.
‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต;
าเน ิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถ;
ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุน’’นฺติ. – คาถาโย อโวจุํ;
๓๘๘. ตตฺถ จุนฺทฏฺิลนฺติ เอวํนามกํ คามํ. อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิฺจ สนฺติเกติ วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ เวมชฺเฌ. อนฺตรา-สทฺทโยเคน เหตํ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนํ. พาราณสิยา สนฺติเก หิ โส คาโมติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อนฺตเร วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ โย จุนฺทฏฺิลนามโก คาโม พาราณสิยา อวิทูเร, ตํ คามํ คมิสฺสามีติ.
๓๘๙. โกลิโย อิติ วิสฺสุโตติ โกลิโยติ เอวํปกาสิตนาโม. สตฺตุํ ภตฺตฺจาติ สตฺตฺุเจว ภตฺตฺจ. ปีตกฺจ ยุคํ อทาติ ปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ เอกํ วตฺถยุคฺจ อทาสิ.
๓๙๐. กทา อทาสีติ เจ อาห นาวาย ติฏฺมานาย. กปฺปกสฺส อทาปยีติ คจฺฉนฺตึ นาวํ เปตฺวา ตตฺถ เอกสฺส นฺหาปิตสฺส อุปาสกสฺส ทาเปสิ ¶ , ทินฺนมฺหิ วตฺถยุเคติ โยชนา. าเนติ านโส ตงฺขณฺเว. เปตสฺส ทิสฺสถาติ เปตสฺส สรีเร ปฺายิตฺถ, ตสฺส นิวาสนปารุปนวตฺถํ ¶ สมฺปชฺชิ. เตนาห ‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต’’ติ, สุวตฺถวสโน ¶ มาลาภรเณหิ สุมณฺฑิตปสาธิโต. าเน ิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถาติ ทกฺขิเณยฺยฏฺาเน ิตา ปเนสา ทกฺขิณา ตสฺส เปตสฺส ยสฺมา อุปกปฺปติ, วินิโยคํ อคมาสิ. ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุนนฺติ เปตานํ อนุกมฺปาย เปเต อุทฺทิสฺส ปุนปฺปุนํ ทกฺขิณํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ.
อถ โส โกลิยมหามตฺโต ตํ เปตํ อนุกมฺปมาโน ทานวิธึ สมฺปาเทตฺวา อนุโสตํ อาคนฺตฺวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต พาราณสึ สมฺปาปุณิ. ภควา จ เตสํ อนุคฺคหตฺถํ อากาเสน อาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร อฏฺาสิ. โกลิยมหามตฺโตปิ นาวาโต โอตริตฺวา หฏฺปหฏฺโ ภควนฺตํ นิมนฺเตสิ – ‘‘อธิวาเสถ เม, ภนฺเต, ภควา อชฺชตนาย ภตฺตํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. โส ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ตาวเทว รมณีเย ภูมิภาเค มหนฺตํ สาขามณฺฑปํ อุปริ จตูสุ จ ปสฺเสสุ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตวิวิธวสนสมลงฺกตํ กาเรตฺวา ตตฺถ ภควโต อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน.
อถ โส มหามตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เหฏฺา อตฺตโน วุตฺตวจนํ เปตสฺส จ ปฏิวจนํ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. จินฺติตสมนนฺตรเมว พุทฺธานุภาวสฺโจทิโต สุวณฺณหํสคโณ วิย ธตรฏฺหํสราชํ ภิกฺขุสงฺโฆ ธมฺมราชํ สมฺปริวาเรสิ. ตาวเทว มหาชโน สนฺนิปติ ‘‘อุฬารา ธมฺมเทสนา ภวิสฺสตี’’ติ. ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มหามตฺโต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สนฺตปฺเปสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มหาชนสฺส อนุกมฺปาย ‘‘พาราณสิสมีปคามวาสิโน สนฺนิปตนฺตู’’ติ อธิฏฺาสิ. สพฺเพ จ เต อิทฺธิพเลน มหาชนา สนฺนิปตึสุ, อุฬาเร จสฺส เปเต ปากเฏ อกาสิ. เตสุ เกจิ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑธรา, เกจิ ¶ อตฺตโน เกเสเหว ¶ ปฏิจฺฉาทิตโกปินา, เกจิ นคฺคา ยถาชาตรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา ตจปริโยนทฺธา อฏฺิมตฺตสรีรา อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺตา มหาชนสฺส ปจฺจกฺขโต ปฺายึสุ.
อถ ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา เต เอกชฺฌํ สนฺนิปติตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ มหาชนสฺส ปเวเทสุํ. ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘สาตุนฺนวสนา ¶ เอเก, อฺเ เกสนิวาสนา;
เปตา ภตฺตาย คจฺฉนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํ.
‘‘ทูเร เอเก ปธาวิตฺวา, อลทฺธาว นิวตฺตเร;
ฉาตา ปมุจฺฉิตา ภนฺตา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา.
‘‘เกจิ ตตฺถ ปปติตฺวา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา;
ปุพฺเพ อกตกลฺยาณา, อคฺคิทฑฺฒาว อาตเป.
‘‘มยํ ปุพฺเพ ปาปธมฺมา, ฆรณี กุลมาตโร;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน.
‘‘ปหูตํ อนฺนปานมฺปิ, อปิสฺสุ อวกิรียติ;
สมฺมคฺคเต ปพฺพชิเต, น จ กิฺจิ อทมฺหเส.
‘‘อกมฺมกามา อลสา, สาทุกามา มหคฺฆสา;
อาโลปปิณฺฑทาตาโร, ปฏิคฺคเห ปริภาสิมฺหเส.
‘‘เต ฆรา ตา จ ทาสิโย, ตาเนวาภรณานิ โน;
เต อฺเ ปริจาเรนฺติ, มยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโน.
‘‘เวณี วา อวฺา โหนฺติ, รถการี จ ทุพฺภิกา;
จณฺฑาลี กปณา โหนฺติ, กปฺปกา จ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ยานิ ¶ ยานิ นิหีนานิ, กุลานิ กปณานิ จ;
เตสุ เตสฺเวว ชายนฺติ, เอสา มจฺฉริโน คติ.
‘‘ปุพฺเพ ¶ จ กตกลฺยาณา, ทายกา วีตมจฺฉรา;
สคฺคํ เต ปริปูเรนฺติ, โอภาเสนฺติ จ นนฺทนํ.
‘‘เวชยนฺเต ¶ จ ปาสาเท, รมิตฺวา กามกามิโน;
อุจฺจากุเลสุ ชายนฺติ, สโภเคสุ ตโต จุตา.
‘‘กูฏาคาเร จ ปาสาเท, ปลฺลงฺเก โปนกตฺถเต;
พีชิตงฺคา โมรหตฺเถหิ, กุเล ชาตา ยสสฺสิโน.
‘‘องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺติ, มาลธารี อลงฺกตา;
ธาติโย อุปติฏฺนฺติ, สายํ ปาตํ สุเขสิโน.
‘‘นยิทํ อกตปฺุานํ, กตปฺุานเมวิทํ;
อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํ.
‘‘สุขํ อกตปฺุานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ;
สุขฺจ กตปฺุานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;
กตปฺุา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน’’ติ. – คาถาโย อโวจุํ;
๓๙๒. ตตฺถ สาตุนฺนวสนาติ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑนิวาสนา. เอเกติ เอกจฺเจ. เกสนิวาสนาติ เกเสเหว ปฏิจฺฉาทิตโกปินา. ภตฺตาย คจฺฉนฺตีติ ‘‘อปฺเปว นาม อิโต คตา ยตฺถ วา ตตฺถ วา กิฺจิ อุจฺฉิฏฺภตฺตํ วา วมิตภตฺตํ วา คพฺภมลาทิกํ วา ลเภยฺยามา’’ติ กตฺถจิเทว อฏฺตฺวา ฆาสตฺถาย คจฺฉนฺติ. ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสํ อเนกโยชนนฺตริกํ านํ ปกฺกมนฺติ.
๓๙๓. ทูเรติ ทูเรว าเน. เอเกติ เอกจฺเจ เปตา. ปธาวิตฺวาติ ฆาสตฺถาย อุปธาวิตฺวา. อลทฺธาว นิวตฺตเรติ ¶ กิฺจิ ฆาสํ วา ปานียํ วา อลภิตฺวา เอว นิวตฺตนฺติ. ปมุจฺฉิตาติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺเขน สฺชาตมุจฺฉา. ภนฺตาติ ¶ ปริพฺภมนฺตา. ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ตาย เอว มุจฺฉาย อุปฺปตฺติยา ตฺวา อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑา วิย วิสฺสุสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติตา.
๓๙๔. ตตฺถาติ ¶ คตฏฺาเน. ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ปปาเต ปติตา วิย ชิฆจฺฉาทิทุกฺเขน าตุํ อสมตฺถภาเวน ภูมิยํ ปติตา, ตตฺถ วา คตฏฺาเน ฆาสาทีนํ อลาเภน ฉินฺนาสา หุตฺวา เกนจิ ปฏิมุขํ สุมฺภิตา โปถิตา วิย ภูมิยํ ปติตา โหนฺตีติ อตฺโถ. ปุพฺเพ อกตกลฺยาณาติ ปุริมภเว อกตกุสลา. อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปติ นิทาฆกาเล อาตปฏฺาเน อคฺคินา ทฑฺฒา วิย, ขุปฺปิปาสคฺคินา ฑยฺหมานา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถ.
๓๙๕. ปุพฺเพติ อตีตภเว. ปาปธมฺมาติ อิสฺสุกีมจฺฉรีอาทิภาเวน ลามกสภาวา. ฆรณีติ ฆรสามินิโย. กุลมาตโรติ กุลทารกานํ มาตโร, กุลปุริสานํ วา มาตโร. ทีปนฺติ ปติฏฺํ, ปฺุนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ สตฺตานํ สุคตีสุ ปติฏฺาภาวโต ‘‘ปติฏฺา’’ติ วุจฺจติ. นากมฺหาติ น กริมฺห.
๓๙๖. ปหูตนฺติ พหุํ. อนฺนปานมฺปีติ อนฺนฺจ ปานฺจ. อปิสฺสุ อวกิรียตีติ สูติ นิปาตมตฺตํ, อปิ อวกิรียติ ฉฏฺฏียติ. สมฺมคฺคเตติ สมฺมา คเต สมฺมา ปฏิปนฺเน สมฺมา ปฏิปนฺนาย. ปพฺพชิเตติ ปพฺพชิตาย. สมฺปทาเน หิ อิทํ ภุมฺมวจนํ. สมฺมคฺคเต วา ปพฺพชิเต สติ ลพฺภมาเนติ อตฺโถ. น จ กิฺจิ อทมฺหเสติ ‘‘กิฺจิมตฺตมฺปิ เทยฺยธมฺมํ นาทมฺหา’’ติ วิปฺปฏิสาราภิภูตา วทนฺติ.
๓๙๗. อกมฺมกามาติ สาธูติ อกตฺตพฺพํ กมฺมํ อกุสลํ กาเมนฺตีติ อกมฺมกามา, สาธูหิ วา กตฺตพฺพํ กุสลํ กาเมนฺตีติ กมฺมกามา, น กมฺมกามาติ อกมฺมกามา ¶ , กุสลธมฺเมสุ อจฺฉนฺทิกาติ อตฺโถ. อลสาติ กุสีตา กุสลกมฺมกรเณ นิพฺพีริยา. สาทุกามาติ สาตมธุรวตฺถุปิยา. มหคฺฆสาติ มหาโภชนา, อุภเยนาปิ สุนฺทรฺจ มธุรฺจ โภชนํ ลภิตฺวา อตฺถิกานํ กิฺจิ อทตฺวา สยเมว ภฺุชิตาโรติ ¶ ทสฺเสติ. อาโลปปิณฺฑทาตาโรติ อาโลปมตฺตสฺสปิ โภชนปิณฺฑสฺส ทายกา. ปฏิคฺคเหติ ตสฺส ปฏิคฺคณฺหนเก. ปริภาสิมฺหเสติ ปริภวํ กโรนฺตา ภาสิมฺห, อวมฺิมฺห อุปฺปณฺฑิมฺหา จาติ อตฺโถ.
๓๙๘. เต ฆราติ ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ ‘‘อมฺหากํ ฆร’’นฺติ มมตฺตํ อกริมฺหา, ตานิ ฆรานิ ยถาิตานิ, อิทานิ โน น กิฺจิ อุปกปฺปตีติ อธิปฺปาโย. ตา จ ทาสิโย ตาเนวาภรณานิ โนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺถ โนติ อมฺหากํ. เตติ เต ฆราทิเก. อฺเ ปริจาเรนฺติ ¶ , ปริโภคาทิวเสน วินิโยคํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. มยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโนติ มยํ ปน ปุพฺเพ เกวลํ กีฬนปฺปสุตา หุตฺวา สาปเตยฺยํ ปหาย คมนียํ อนุคามิกํ กาตุํ อชานนฺตา อิทานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขสฺส ภาคิโน ภวามาติ อตฺตานํ ครหนฺตา วทนฺติ.
๓๙๙. อิทานิ ยสฺมา เปตโยนิโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชนฺตาปิ สตฺตา เยภุยฺเยน ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน หีนชาติกา กปณวุตฺติโนว โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เวณิวา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เวณิวาติ เวนชาติกา, วิลีวการา นฬการา โหนฺตีติ อตฺโถ. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ. อวฺาติ อวฺเยฺยา, อวชานิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘วมฺภนา’’ติ วา ปาโ, ปเรหิ พาธนียาติ อตฺโถ. รถการีติ จมฺมการิโน. ทุพฺภิกาติ มิตฺตทุพฺภิกา มิตฺตานํ พาธิกา. จณฺฑาลีติ จณฺฑาลชาติกา. กปณาติ วนิพฺพกา อติวิย การฺุปฺปตฺตา ¶ . กปฺปกาติ กปฺปกชาติกา, สพฺพตฺถ ‘‘โหนฺติ ปุนปฺปุน’’นฺติ โยชนา, อปราปรมฺปิ อิเมสุ นิหีนกุเลสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๔๐๐. เตสุ เตสฺเวว ชายนฺตีติ ยานิ ยานิ อฺานิปิ เนสาทปุกฺกุสกุลาทีนิ กปณานิ อติวิย วมฺภนิยานิ ปรมทุคฺคตานิ จ, เตสุ เตสุ เอว นิหีนกุเลสุ มจฺฉริยมเลน เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุตา นิพฺพตฺตนฺติ. เตนาห ‘‘เอสา มจฺฉริโน คตี’’ติ.
๔๐๑. เอวํ ¶ อกตปฺุานํ สตฺตานํ คตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตปฺุานํ คตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ จ กตกลฺยาณา’’ติ สตฺต คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สคฺคํ เต ปริปูเรนฺตีติ เย ปุพฺเพ ปุริมชาติยํ กตกลฺยาณา ทายกา ทานปฺุาภิรตา วิคตมลมจฺเฉรา, เต อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยา เจว ปริวารสมฺปตฺติยา จ สคฺคํ เทวโลกํ ปริปูเรนฺติ ปริปุณฺณํ กโรนฺติ. โอภาเสนฺติ จ นนฺทนนฺติ น เกวลํ ปริปูเรนฺติเยว, อถ โข กปฺปรุกฺขาทีนํ ปภาหิ สภาเวเนว โอภาสมานมฺปิ นนฺทนวนํ อตฺตโน วตฺถาภรณชุตีหิ สรีรปฺปภาย จ อภิภวิตฺวา เจว โอภาเสตฺวา จ โชเตนฺติ.
๔๐๒. กามกามิโนติ ยถิจฺฉิเตสุ กามคุเณสุ ยถากามํ ปริโภควนฺโต. อุจฺจากุเลสูติ อุจฺเจสุ ขตฺติยกุลาทีสุ กุเลสุ. สโภเคสูติ มหาวิภเวสุ. ตโต จุตาติ ตโต เทวโลกโต จุตา.
๔๐๓. กูฏาคาเร ¶ จ ปาสาเทติ กูฏาคาเร จ ปาสาเท จ. พีชิตงฺคาติ พีชิยมานเทหา. โมรหตฺเถหีติ โมรปิฺฉปฏิมณฺฑิตพีชนีหตฺเถหิ. ยสสฺสิโนติ ปริวารวนฺโต รมนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๔๐๔. องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺตีติ ทารกกาเลปิ าตีนํ ธาตีนฺจ องฺกฏฺานโต องฺกฏฺานเมว คจฺฉนฺติ, น ภูมิตลนฺติ อธิปฺปาโย. อุปติฏฺนฺตีติ อุปฏฺานํ กโรนฺติ. สุเขสิโนติ สุขมิจฺฉนฺตา, ‘‘มา สีตํ ¶ วา อุณฺหํ วา’’ติ อปฺปกมฺปิ ทุกฺขํ ปริหรนฺตา อุปติฏฺนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๔๐๕. นยิทํ อกตปฺุานนฺติ อิทํ โสกวตฺถุอภาวโต อโสกํ รมฺมํ รมณียํ ติทสานํ ตาวตึสเทวานํ มหาวนํ มหาอุปวนภูตํ นนฺทนํ นนฺทนวนํ อกตปฺุานํ น โหติ, เตหิ ลทฺธุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
๔๐๖. อิธาติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก วิเสสโต ปฺุํ กรียติ, ตํ สนฺธายาห. อิธาติ วา ทิฏฺธมฺเม. ปรตฺถาติ สมฺปราเย.
๔๐๗. เตสนฺติ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ เทเวหิ. สหพฺยกามานนฺติ สหภาวํ อิจฺฉนฺเตหิ. โภคสมงฺคิโนติ โภเคหิ สมนฺนาคตา, ทิพฺเพหิ ¶ ปฺจกามคุเณหิ สมปฺปิตา โมทนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
เอวํ เตหิ เปเตหิ สาธารณโต อตฺตนา กตกมฺมสฺส จ คติยา ปฺุกมฺมสฺส จ คติยา ปเวทิตาย สํวิคฺคมนสฺส โกฬิยามจฺจปมุขสฺส ตตฺถ สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ ภควา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สาณวาสิตฺเถรเปตวตฺถุวณฺณนา
กุณฺฑินาคริโย เถโรติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาณวาสิตฺเถรสฺส าติเปเต ¶ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร พาราณสิยํ กิตวสฺส นาม รฺโ ปุตฺโต อุยฺยานกีฬํ กีฬิตฺวา นิวตฺตนฺโต สุเนตฺตํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จริตฺวา นครโต นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา อิสฺสริยมทมตฺโต หุตฺวา ‘‘กถฺหิ นาม มยฺหํ อฺชลึ ¶ อกตฺวา อยํ มุณฺฑโก คจฺฉตี’’ติ ปทุฏฺจิตฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต โอตริตฺวา ‘‘กจฺจิ เต ปิณฺฑปาโต ลทฺโธ’’ติ อาลปนฺโต หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ปถวิยํ ปาเตตฺวา ภินฺทิ. อถ นํ สพฺพตฺถ ตาทิภาวปฺปตฺติยา นิพฺพิการํ กรุณาวิปฺผารโสมนสฺสนิปาตปสนฺนจิตฺตเมว โอโลเกนฺตํ อฏฺานาฆาเตน ทูสิตจิตฺโต ‘‘กึ มํ กิตวสฺส รฺโ ปุตฺตํ น ชานาสิ, ตฺวํ โอโลกยนฺโต มยฺหํ กึ กริสฺสสี’’ติ วตฺวา อวหสนฺโต ปกฺกามิ. ปกฺกนฺตมตฺตสฺเสว จสฺส นรกคฺคิทาหปฏิภาโค พลวสรีรทาโห อุปฺปชฺชิ. โส เตน มหาสนฺตาเปนาภิภูตกาโย อติพาฬฺหํ ทุกฺขเวทนาภิตุนฺโน กาลํ กตฺวา อวีจีมหานิรเย นิพฺพตฺติ.
โส ตตฺถ ทกฺขิณปสฺเสน วามปสฺเสน อุตฺตาโน อวกุชฺโชติ พหูหิ ปกาเรหิ ปริวตฺติตฺวา จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา ตโต ¶ จุโต เปเตสุ อปิริมิตกาลํ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุณฺฑินครสฺส สมีเป เกวฏฺฏคาเม นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาติสฺสราณํ อุปฺปชฺชิ, เตน โส ปุพฺเพ อตฺตนา อนุภูตปุพฺพํ ทุกฺขํ อนุสฺสรนฺโต วยปฺปตฺโตปิ ปาปภเยน าตเกหิปิ สทฺธึ มจฺฉพนฺธนตฺถํ น คจฺฉติ. เตสุ คจฺฉนฺเตสุ มจฺเฉ ฆาเตตุํ อนิจฺฉนฺโต นิลียติ, คโต จ ชาลํ ภินฺทติ, ชีวนฺเต วา มจฺเฉ คเหตฺวา อุทเก วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ตํ กิริยํ อโรจนฺตา าตกา เคหโต ตํ นีหรึสุ. เอโก ปนสฺส ภาตา สิเนหพทฺธหทโย อโหสิ.
เตน จ สมเยน อายสฺมา อานนฺโท กุณฺฑินครํ อุปนิสฺสาย สาณปพฺพเต วิหรติ. อถ โส เกวฏฺฏปุตฺโต าตเกหิ ปริจฺจตฺโต หุตฺวา อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺโต ตํ ปเทสํ ปตฺโต โภชนเวลาย เถรสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิ. เถโร ตํ ปุจฺฉิตฺวา โภชเนน อตฺถิกภาวํ ตฺวา ตสฺส ภตฺตํ ทตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สพฺพํ ตํ ¶ ปวตฺตึ ตฺวา ธมฺมกถาย ปสนฺนมานสํ ตฺวา ‘‘ปพฺพชิสฺสสิ, อาวุโส’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา เตน สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘อานนฺท, อิมํ สามเณรํ อนุกมฺเปยฺยาสี’’ติ. โส จ อกตกุสลตฺตา อปฺปลาโภ อโหสิ. อถ นํ สตฺถา อนุคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขูนํ ปริโภคตฺถาย ปานียฆฏานํ ปริปูรเณ นิโยเชสิ. ตํ ทิสฺวา อุปาสกา ตสฺส พหูนิ นิจฺจภตฺตานิ ปฏฺเปสุํ.
โส ¶ อปเรน สมเยน ลทฺธูปสมฺปโท อรหตฺตํ ปตฺวา เถโร หุตฺวา ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สาณปพฺพเต วสิ. ตสฺส ปน าตกา ปฺจสตมตฺตา อนุปจิตกุสลกมฺมา อุปจิตมจฺเฉราทิปาปธมฺมา กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺตึสุ. ตสฺส ปน มาตาปิตโร ‘‘เอส อมฺเหหิ ปุพฺเพ เคหโต นิกฺกฑฺฒิโต’’ติ สารชฺชมานา ตํ อนุปสงฺกมิตฺวา ตสฺมึ พทฺธสิเนหํ ภาติกํ เปเสสุํ. โส เถรสฺส คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺสมเย ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ ปติฏฺาเปตฺวา กตฺชลี อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ¶ ‘‘มาตา ปิตา จ เต, ภนฺเต’’ติอาทิคาถา อโวจ. กุณฺฑินาคริโย เถโรติอาทโย ปน อาทิโต ปฺจ คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปิตา.
‘‘กุณฺฑินาคริโย เถโร, สาณวาสินิวาสิโก;
โปฏฺปาโทติ นาเมน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย.
‘‘ตสฺส มาตา ปิตา ภาตา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘เต ทุคฺคตา สูจิกฏฺฏา, กิลนฺตา นคฺคิโน กิสา;
อุตฺตสนฺตา มหตฺตาสา, น ทสฺเสนฺติ กุรูริโน.
‘‘ตสฺส ¶ ภาตา วิตริตฺวา, นคฺโค เอกปเถกโก;
จตุกุณฺฑิโก ภวิตฺวาน, เถรสฺส ทสฺสยีตุมํ.
‘‘เถโร จามนสิกตฺวา, ตุณฺหีภูโต อติกฺกมิ;
โส จ วิฺาปยี เถรํ, ‘ภาตา เปตคโต อหํ’.
‘‘มาตา ปิตา จ เต ภนฺเต, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘เตน ทุคฺคตา สูจิกฏฺฏา, กิลนฺตา นคฺคิโน กิสา;
อุตฺตสนฺตา มหตฺตาสา, น ทสฺเสนฺติ กุรูริโน.
‘‘อนุกมฺปสฺสุ ¶ การุณิโก, ทตฺวา อนฺวาทิสาหิ โน;
ตว ทินฺเนน ทาเนน, ยาเปสฺสนฺติ กุรูริโน’’ติ.
๔๐๘-๙. ตตฺถ กุณฺฑินาคริโย เถโรติ เอวํนามเก นคเร ชาตสํวฑฺฒตฺเถโร, ‘‘กุณฺฑิกนคโร เถโร’’ติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. สาณวาสินิวาสิโกติ สาณปพฺพตวาสี. โปฏฺปาโทติ นาเมนาติ นาเมน โปฏฺปาโท นาม. สมโณติ สมิตปาโป. ภาวิตินฺทฺริโยติ อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตสทฺธาทิอินฺทฺริโย, อรหาติ อตฺโถ. ตสฺสาติ ตสฺส สาณวาสิตฺเถรสฺส. ทุคฺคตาติ ทุคฺคติคตา.
๔๑๐. สูจิกฏฺฏาติ ¶ ปูตินา ลูขคตฺตา อฏฺฏกา, สูจิกาติ ลทฺธนามาย ขุปฺปิปาสาย อฏฺฏา ปีฬิตา. ‘‘สูจิกณฺา’’ติ เกจิ ปนฺติ, สูจิฉิทฺทสทิสมุขทฺวาราติ อตฺโถ. กิลนฺตาติ กิลนฺตกายจิตฺตา. นคฺคิโนติ นคฺครูปา นิจฺโจฬา. กิสาติ อฏฺิตฺตจมตฺตสรีรตาย กิสเทหา. อุตฺตสนฺตาติ ‘‘อยํ สมโณ อมฺหากํ ปุตฺโต’’ติ โอตฺตปฺเปน อุตฺราสํ อาปชฺชนฺตา ¶ . มหตฺตาสาติ อตฺตนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปฏิจฺจ สฺชาตมหาภยา. น ทสฺเสนฺตีติ อตฺตานํ น ทสฺเสนฺติ, สมฺมุขีภาวํ น คจฺฉนฺติ. กุรูริโนติ ทารุณกมฺมนฺตา.
๔๑๑. ตสฺส ภาตาติ สาณวาสิตฺเถรสฺส ภาตา. วิตริตฺวาติ วิติณฺโณ หุตฺวา, โอตฺตปฺปสนฺตาสภยาติ อตฺโถ. วิตุริตฺวาติ วา ปาโ, ตุริโต หุตฺวา, ตรมานรูโป หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอกปเถติ เอกปทิกมคฺเค. เอกโกติ เอกิโก อทุติโย. จตุกุณฺฑิโก ภวิตฺวานาติ จตูหิ องฺเคหิ กุณฺเฑติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตตีติ จตุกุณฺฑิโก, ทฺวีหิ ชาณูหิ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คจฺฉนฺโต ติฏฺนฺโต จ, เอวํภูโต หุตฺวาติ อตฺโถ. โส หิ เอวํ ปุรโต โกปีนปฏิจฺฉาทนา โหตีติ ตถา อกาสิ. เถรสฺส ทสฺสยีตุมนฺติ เถรสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสยิ ทสฺเสสิ.
๔๑๒. อมนสิกตฺวาติ ‘‘อยํ นาม เอโส’’ติ เอวํ มนสิ อกริตฺวา อนาวชฺเชตฺวา. โส จาติ โส เปโต. ภาตา เปตคโต อหนฺติ ‘‘อหํ อตีตตฺตภาเว ภาตา, อิทานิ เปตภูโต อิธาคโต’’ติ วตฺวา วิฺาปยิ เถรนฺติ โยชนา.
๔๑๓-๕. ยถา ปน วิฺาปยิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตา ปิตา จา’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา วุตฺตา. ตตฺถ มาตา ปิตา จ เตติ ตว มาตา จ ปิตา จ. อนุกมฺปสฺสูติ อนุคฺคณฺห อนุทยํ ¶ กโรหิ. อนฺวาทิสาหีติ อาทิส. โนติ อมฺหากํ. ตว ทินฺเนนาติ ตยา ทินฺเนน.
ตํ ¶ สุตฺวา เถโร ยถา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ –
‘‘เถโร จริตฺวา ปิณฺฑาย, ภิกฺขู อฺเ จ ทฺวาทส;
เอกชฺฌํ สนฺนิปตึสุ, ภตฺตวิสฺสคฺคการณา.
‘‘เถโร สพฺเพว เต อาห, ยถาลทฺธํ ททาถ เม;
สงฺฆภตฺตํ กริสฺสามิ, อนุกมฺปาย าตินํ.
‘‘นิยฺยาทยึสุ ¶ เถรสฺส, เถโร สงฺฆํ นิมนฺตยิ;
ทตฺวา อนฺวาทิสิ เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, โภชนํ อุทปชฺชถ;
สุจึ ปณีตํ สมฺปนฺนํ, อเนกรสพฺยฺชนํ.
‘‘ตโต อุทฺทสฺสยี ภาตา, วณฺณวา พลวา สุขี;
ปหูตํ โภชนํ ภนฺเต, ปสฺส นคฺคามฺหเส มยํ;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา วตฺถํ ลภามเส.
‘‘เถโร สงฺการกูฏมฺหา, อุจฺจินิตฺวาน นนฺตเก;
ปิโลติกํ ปฏํ กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา.
‘‘ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, วตฺถานิ อุทปชฺชิสุํ;
ตโต สุวตฺถวสโน, เถรสฺส ทสฺสยีตุมํ.
‘‘ยาวตา ¶ นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา;
ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ โน.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลียานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ;
วิปุลา จ มหคฺฆา จ, เตปากาเสวลมฺพเร.
‘‘เต ¶ มยํ ปริทหาม, ยํ ยฺหิ มนโส ปิยํ;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา เคหํ ลภามเส.
‘‘เถโร ¶ ปณฺณกุฏึ กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
ทตฺวา จ อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, ฆรานิ อุทปชฺชิสุํ;
กูฏาคารนิเวสนา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา.
‘‘น มนุสฺเสสุ อีทิสา, ยาทิสา โน ฆรา อิธ;
อปิ ทิพฺเพสุ ยาทิสา, ตาทิสา โน ฆรา อิธ.
‘‘ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา ปานียํ ลภามเส.
‘‘เถโร กรณํ ปูเรตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, ปานียํ อุทปชฺชถ;
คมฺภีรา จตุรสฺสา จ, โปกฺขรฺโ สุนิมฺมิตา.
‘‘สีโตทิกา ¶ สุปฺปติตฺถา, สีตา อปฺปฏิคนฺธิยา;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, วาริกิฺชกฺขปูริตา.
‘‘ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, เถรสฺส ปฏิทสฺสยุํ;
ปหูตํ ปานียํ ภนฺเต, ปาทา ทุกฺขา ผลนฺติ โน.
‘‘อาหิณฺฑมานา ขฺชาม, สกฺขเร กุสกณฺฏเก;
ตถา ภนฺเต ปรกฺกม, ยถา ยานํ ลภามเส.
‘‘เถโร สิปาฏิกํ ลทฺธา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
ทตฺวา อนฺวาทิสี เถโร, มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน;
‘อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , เปตา รเถน มาคมุํ;
อนุกมฺปิตมฺห ภทนฺเต, ภตฺเตนจฺฉาทเนน จ.
‘‘ฆเรน ¶ ปานียทาเนน, ยานทาเนน จูภยํ;
มุนึ การุณิกํ โลเก, ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติ. – คาถาโย อาหํสุ;
๔๑๖-๗. ตตฺถ เถโร จริตฺวา ปิณฺฑายาติ เถโร ปิณฺฑาปาตจาริกาย จริตฺวา. ภิกฺขู อฺเ จ ทฺวาทสาติ เถเรน สห วสนฺตา อฺเ จ ทฺวาทส ภิกฺขู เอกชฺฌํ เอกโต สนฺนิปตึสุ. กสฺมาติ เจ? ภตฺตวิสฺสคฺคการณาติ ภตฺตกิจฺจการณา ภฺุชนนิมิตฺตํ. เตติ เต ภิกฺขู. ยถาลทฺธนฺติ ยํ ยํ ลทฺธํ. ททาถาติ เทถ.
๔๑๘. นิยฺยาทยึสูติ อทํสุ. สงฺฆํ นิมนฺตยีติ เต เอว ทฺวาทส ภิกฺขู สงฺฆุทฺเทสวเสน ตํ ภตฺตํ ทาตุํ นิมนฺเตสิ. อนฺวาทิสีติ อาทิสิ. ตตฺถ เยสํ อนฺวาทิสิ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘มาตุ ปิตุ จ ภาตุโน, อิทํ เม าตีนํ โหตุ, สุขิตา โหนฺตุ าตโย’’ติ วุตฺตํ.
๔๑๙. สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเติ อุทฺทิฏฺสมนนฺตรเมว. โภชนํ อุทปชฺชถาติ เตสํ เปตานํ โภชนํ ¶ อุปฺปชฺชิ. กีทิสนฺติ อาห ‘‘สุจิ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อเนกรสพฺยฺชนนฺติ นานารเสหิ พฺยฺชเนหิ ยุตฺตํ, อถ วา อเนกรสํ อเนกพฺยฺชนฺจ. ตโตติ โภชนลาภโต ปจฺฉา.
๔๒๐. อุทฺทสฺสยี ภาตาติ ภาติกภูโต เปโต เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ. วณฺณวา พลวา สุขีติ เตน โภชนลาเภน ตาวเทว รูปสมฺปนฺโน พลสมฺปนฺโน สุขิโตว หุตฺวา. ปหูตํ โภชนํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ตว ทานานุภาเวน ปหูตํ อนปฺปกํ โภชนํ อมฺเหหิ ลทฺธํ. ปสฺส นคฺคามฺหเสติ โอโลเกหิ, นคฺคิกา ปน อมฺห, ตสฺมา ตถา, ภนฺเต, ปรกฺกม ปโยคํ กโรหิ. ยถา วตฺถํ ลภามเสติ เยน ปกาเรน ยาทิเสน ปโยเคน ¶ สพฺเพว มยํ วตฺถานิ ลเภยฺยาม, ตถา วายมถาติ อตฺโถ.
๔๒๑. สงฺการกูฏมฺหาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺการฏฺานโต. อุจฺจินิตฺวานาติ คเวสนวเสน คเหตฺวา. นนฺตเกติ ฉินฺนปริยนฺเต ฉฑฺฑิตทุสฺสขณฺเฑ ¶ . เต ปน ยสฺมา ขณฺฑภูตา ปิโลติกา นาม โหนฺติ, ตาหิ จ เถโร จีวรํ กตฺวา สงฺฆสฺส อทาสิ, ตสฺมา อาห ‘‘ปิโลติกํ ปฏํ กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา’’ติ. ตตฺถ สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทาติ จตูหิปิ ทิสาหิ อาคตภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. สมฺปทานตฺเถ หิ อิทํ ภุมฺมวจนํ.
๔๒๓-๔. สุวตฺถวสโนติ สุนฺทรวตฺถวสโน. เถรสฺส ทสฺสยีตุมนฺติ เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺสยิ ทสฺเสสิ, ปากโฏ อโหสิ. ปฏิจฺฉาทยติ เอตฺถาติ ปฏิจฺฉทา.
๔๒๘-๙. กูฏาคารนิเวสนาติ กูฏาคารภูตา ตทฺนิเวสนสงฺขาตา จ ฆรา. ลิงฺควิปลฺลาสวเสน เหตํ วุตฺตํ. วิภตฺตาติ สมจตุรสฺสอายตวฏฺฏสณฺานาทิวเสน วิภตฺตา. ภาคโส มิตาติ ภาเคน ปริจฺฉินฺนา. โนติ อมฺหากํ. อิธาติ อิมสฺมึ เปตโลเก. อปิ ทิพฺเพสูติ อปีติ นิปาตมตฺตํ, เทวโลเกสูติ อตฺโถ.
๔๓๑. กรณนฺติ ธมกรณํ. ปูเรตฺวาติ อุทกสฺส ปูเรตฺวา. วาริกิฺชกฺขปูริตาติ ตตฺถ ตตฺถ วาริมตฺถเก ปทุมุปฺปลาทีนํ เกสรภาเรหิ สฺฉาทิตวเสน ปูริตา. ผลนฺตีติ ปุปฺผนฺติ, ปณฺหิกปริยนฺตาทีสุ วิทาเลนฺตีติ อตฺโถ.
๔๓๕-๖. อาหิณฺฑมานาติ วิจรมานา. ขฺชามาติ ขฺชนวเสน ¶ คจฺฉาม. สกฺขเร กุสกณฺฏเกติ ¶ สกฺขรวติ กุสกณฺฏกวติ จ ภูมิภาเค, สกฺขเร กุสกณฺฏเก จ อกฺกมนฺตาติ อตฺโถ. ยานนฺติ รถวยฺหาทิกํ ยํกิฺจิ ยานํ. สิปาฏิกนฺติ เอกปฏลอุปาหนํ.
๔๓๗-๘. รเถน มาคมุนฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร, รเถน อาคมํสุ. อุภยนฺติ อุภเยน ทาเนน, ยานทาเนน เจว ภตฺตาทิจตุปจฺจยทาเนน จ. ปานียทาเนน เหตฺถ เภสชฺชทานมฺปิ สงฺคหิตํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
เถโร ¶ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ‘‘ยถา อิเม เอตรหิ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เปโต หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต สุตฺตเปตวตฺถุํ กเถตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน สฺชาตสํเวโค ทานสีลาทิปฺุกมฺมนิรโต อโหสีติ.
สาณวาสิตฺเถรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. รถการเปติวตฺถุวณฺณนา
เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อฺตรํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล อฺตรา อิตฺถี สีลาจารสมฺปนฺนา กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน สาสเน อภิปฺปสนฺนา สุวิภตฺตวิจิตฺรภิตฺติถมฺภโสปานภูมิตลํ อติวิย ทสฺสนียํ เอกํ อาวาสํ กตฺวา ตตฺถ ภิกฺขู นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสิ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา อฺสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสน หิมวติ ปพฺพตราเช รถการทหํ นิสฺสาย วิมานเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสา สงฺฆสฺส อาวาสทานปฺุานุภาเวน สพฺพรตนมยํ อุฬารํ อติวิย สมนฺตโต ปาสาทิกํ มโนหรํ รมณียํ โปกฺขรณิยํ ¶ นนฺทนวนสทิสํ อุปโสภิตํ วิมานํ นิพฺพตฺติ, สยฺจ สุวณฺณวณฺณา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา อโหสิ.
สา ตตฺถ ปุริเสหิ วินาว ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี วิหรติ. ตสฺสา ตตฺถ ทีฆรตฺตํ นิปฺปุริสาย วสนฺติยา อนภิรติ อุปฺปนฺนา. สา อุกฺกณฺิตา หุตฺวา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพานิ อมฺพปกฺกานิ นทิยํ ปกฺขิปติ. สพฺพํ กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุสฺมึ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน พาราณสิวาสี เอโก มาณโว คงฺคาย เตสุ เอกํ อมฺพผลํ ทิสฺวา ¶ ตสฺส ปภวํ คเวสนฺโต อนุกฺกเมน ตํ านํ คนฺตฺวา นทึ ทิสฺวา ตทนุสาเรน ตสฺสา วสนฏฺานํ คโต. สา ตํ ทิสฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ ¶ เนตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตี นิสีทิ. โส ตสฺสา วสนฏฺานสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, วิมานมารุยฺห อเนกจิตฺตํ;
ตตฺถจฺฉสิ เทวิ มหานุภาเว, ปถทฺธนิ ปนฺนรเสว จนฺโท.
‘‘วณฺโณ จ เต กนกสฺส สนฺนิโภ, อุตฺตตฺตรูโป ภุส ทสฺสเนยฺโย;
ปลฺลงฺกเสฏฺเ อตุเล นิสินฺนา, เอกา ตุวํ นตฺถิ จ ตุยฺห สามิโก.
‘‘อิมา จ เต โปกฺขรณี สมนฺตา, ปหูตมลฺยา พหุปุณฺฑรีกา;
สุวณฺณจุณฺเณหิ สมนฺตโมตฺถตา, น ตตฺถ ปงฺโก ปณโก จ วิชฺชติ.
‘‘หํสา จิเม ทสฺสนียา มโนรมา, อุทกสฺมิมนุปริยนฺติ ¶ สพฺพทา;
สมยฺย วคฺคูปนทนฺติ สพฺเพ, พินฺทุสฺสรา ทุนฺทุภีนํว โฆโส.
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, นาวาย จ ตฺวํ อวลมฺพ ติฏฺสิ;
อาฬารปมฺเห หสิเต ปิยํวเท, สพฺพงฺคกลฺยาณิ ภุสํ วิโรจสิ.
‘‘อิทํ วิมานํ วิรชํ สเม ิตํ, อุยฺยานวนฺตํ รตินนฺทิวฑฺฒนํ;
อิจฺฉามหํ นาริ อโนมทสฺสเน, ตยา สห นนฺทเน อิธ โมทิตุ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๔๓๙. ตตฺถ ¶ ตตฺถาติ ตสฺมึ วิมาเน. อจฺฉสีติ อิจฺฉิติจฺฉิตกาเล นิสีทสิ. เทวีติ ตํ อาลปติ. มหานุภาเวติ มหตา ทิพฺพานุภาเวน สมนฺนาคเต. ปถทฺธนีติ อตฺตโน ปถภูเต อทฺธนิ, คคนตลมคฺเคติ อตฺโถ. ปนฺนรเสว จนฺโทติ ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณมณฺฑโล จนฺโท วิย วิชฺโชตมานาติ อตฺโถ.
๔๔๐. วณฺโณ ¶ จ เต กนกสฺส สนฺนิโภติ ตว วณฺโณ จ อุตฺตตฺตสิงฺคีสุวณฺเณน สทิโส อติวิย มโนหโร. เตนาห ‘‘อุตฺตตฺตรูโป ภุส ทสฺสเนยฺโย’’ติ. อตุเลติ มหารเห. อตุเลติ วา เทวตาย อาลปนํ, อสทิสรูเปติ อตฺโถ. นตฺถิ จ ตุยฺห สามิโกติ ตุยฺหํ สามิโก จ นตฺถิ.
๔๔๑. ปหูตมลฺยาติ กมลกุวลยาทิพหุวิธกุสุมวติโย ¶ . สุวณฺณจุณฺเณหีติ สุวณฺณวาลุกาหิ. สมนฺตโมตฺถตาติ สมนฺตโต โอกิณฺณา. ตตฺถาติ ตาสุ โปกฺขรณีสุ. ปงฺโก ปณโก จาติ กทฺทโม วา อุทกปิจฺฉิลฺโล วา น วิชฺชติ.
๔๔๒. หํสา จิเม ทสฺสนียา มโนรมาติ อิเม หํสา จ ทสฺสนสุขา มโนรมา จ. อนุปริยนฺตีติ อนุวิจรนฺติ. สพฺพทาติ สพฺเพสุ อุตูสุ. สมยฺยาติ สงฺคมฺม. วคฺคูติ มธุรํ. อุปนทนฺตีติ วิกูชนฺติ. พินฺทุสฺสราติ อวิสฏสฺสรา สมฺปิณฺฑิตสฺสรา. ทุนฺทุภีนํว โฆโสติ วคฺคุพินฺทุสฺสรภาเวน ทุนฺทุภีนํ วิย ตว โปกฺขรณิยํ หํสานํ โฆโสติ อตฺโถ.
๔๔๓. ททฺทลฺลมานาติ อติวิย อภิชลนฺตี. ยสสาติ เทวิทฺธิยา. นาวายาติ โทณิยํ. โปกฺขรณิยฺหิ ปทุมินิยํ สุวณฺณนาวาย มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺตึ เปตึ ทิสฺวา เอวมาห. อวลมฺพาติ อวลมฺพิตฺวา อปสฺเสนํ อปสฺสาย. ติฏฺสีติ อิทํ านสทฺทสฺส คตินิวตฺติ อตฺถตฺตา คติยา ปฏิกฺเขปวจนํ. ‘‘นิสชฺชสี’’ติ วา ปาโ, นิสีทสิจฺเจวสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อาฬารปมฺเหติ เวลฺลิตทีฆนีลปขุเม. หสิเตติ หสิตมหาหสิตมุเข. ปิยํวเทติ ปิยภาณินี. สพฺพงฺคกลฺยาณีติ สพฺเพหิ องฺเคหิ สุนฺทเร, โสภนสพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ อตฺโถ. วิโรจสีติ วิราเชสิ.
๔๔๔. วิรชนฺติ ¶ วิคตรชํ นิทฺโทสํ. สเม ิตนฺติ สเม ภูมิภาเค ิตํ, จตุรสฺสโสภิตตาย วา สมภาเค ิตํ, สมนฺตภทฺทกนฺติ อตฺโถ. อุยฺยานวนฺตนฺติ นนฺทนวนสหิตํ. รตินนฺทิวฑฺฒนนฺติ รติฺจ ¶ นนฺทิฺจ วฑฺเฒตีติ รตินนฺทิวฑฺฒนํ, สุขสฺส จ ปีติยา จ สํวฑฺฒนนฺติ อตฺโถ. นารีติ ตสฺสา อาลปนํ. อโนมทสฺสเนติ ปริปุณฺณองฺคปจฺจงฺคตาย อนินฺทิตทสฺสเน. นนฺทเนติ นนฺทนกเร. อิธาติ นนฺทนวเน, วิมาเน วา. โมทิตุนฺติ อภิรมิตุํ อิจฺฉามีติ โยชนา.
เอวํ ¶ เตน มาณเวน วุตฺเต สา วิมานเปติเทวตา ตสฺส ปฏิวจนํ เทนฺตี –
‘‘กโรหิ กมฺมํ อิธ เวทนียํ, จิตฺตฺจ เต อิธ นิหิตํ ภวตุ;
กตฺวาน กมฺมํ อิธ เวทนียํ, เอวํ มมํ ลจฺฉสิ กามกามินิ’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ กโรหิ กมฺมํ อิธ เวทนียนฺติ อิธ อิมสฺมึ ทิพฺพฏฺาเน วิปจฺจนกํ วิปากทายกํ กุสลกมฺมํ กโรหิ ปสเวยฺยาสิ. อิธ นิหิตนฺติ อิธูปนีตํ, ‘‘อิธ นินฺน’’นฺติ วา ปาโ, อิมสฺมึ าเน นินฺนํ โปณํ ปพฺภารํ ตว จิตฺตํ ภวตุ โหตุ. มมนฺติ มํ. ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิ.
โส มาณโว ตสฺสา วิมานเปติยา วจนํ สุตฺวา ตโต มนุสฺสปถํ คโต ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธาย ตชฺชํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติ ตสฺสา เปติยา สหพฺยตํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘สาธูติ โส ตสฺสา ปฏิสฺสุณิตฺวา,
อกาสิ กมฺมํ ตหึ เวทนียํ;
กตฺวาน กมฺมํ ตหึ เวทนียํ,
อุปปชฺชิ โส มาณโว ตสฺสา สหพฺยต’’นฺติ. –
โอสานคาถมาหํสุ. ตตฺถ ¶ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉเน นิปาโต. ตสฺสาติ ตสฺสา วิมานเปติยา. ปฏิสฺสุณิตฺวาติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา. ตหึ เวทนียนฺติ ¶ ตสฺมึ วิมาเน ตาย สทฺธึ เวทิตพฺพสุขวิปากํ กุสลกมฺมํ. สหพฺยตนฺติ สหภาวํ. โส มาณโว ตสฺสา สหพฺยตํ อุปปชฺชีติ โยชนา. เสสํ อุตฺตานเมว.
เอวํ เตสุ ตตฺถ จิรกาลํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเตสุ ปุริโส กมฺมสฺส ปริกฺขเยน กาลมกาสิ, อิตฺถี ปน อตฺตโน ปฺุกมฺมสฺส เขตฺตงฺคตภาเวน เอกํ พุทฺธนฺตรํ ตตฺถ ปริปุณฺณํ กตฺวา วสิ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน เชตวเน วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอกทิวสํ ปพฺพตจาริกํ จรมาโน ตํ วิมานฺจ วิมานเปติฺจ ทิสฺวา ‘‘เวฬุริยถมฺภํ รุจิรํ ปภสฺสร’’นฺติอาทิกาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ. สา จสฺส ¶ อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ อตฺตโน ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา เถโร สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน ทานาทิปฺุธมฺมนิรโต อโหสีติ.
รถการเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ภุสเปตวตฺถุวณฺณนา
ภุสานิ เอโก สาลึ ปุนาปโรติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต จตฺตาโร เปเต อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก เอโก กูฏวาณิโช กูฏมานาทีหิ ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส สาลิปลาเป คเหตฺวา ตมฺพมตฺติกาย ปริภาเวตฺวา ครุตเร กตฺวา รตฺตสาลิหิ สทฺธึ มิสฺเสตฺวา วิกฺกิณิ. ตสฺส ปุตฺโต ‘‘ฆรํ อาคตานํ มม มิตฺตสุหชฺชานํ สมฺมานํ น กโรตี’’ติ กุปิโต ยุคจมฺมํ คเหตฺวา มาตุสีเส ปหารมทาสิ. ตสฺส สุณิสา ¶ สพฺเพสํ อตฺถาย ปิตมํสํ โจริกาย ขาทิตฺวา ปุน เตหิ อนุยฺุชิยมานา ‘‘สเจ มยา ตํ มํสํ ขาทิตํ, ภเว ภเว อตฺตโน ปิฏฺิมํสํ กนฺติตฺวา ขาเทยฺย’’นฺติ สปถมกาสิ. ภริยา ปนสฺส กิฺจิเทว อุปกรณํ ยาจนฺตานํ ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺวา เตหิ นิปฺปีฬิยมานา ‘‘สเจ สนฺตํ นตฺถีติ วทามิ, ชาตชาตฏฺาเน คูถภกฺขา ภเวยฺย’’นฺติ มุสาวาเทน สปถมกาสิ.
เต ¶ จตฺตาโรปิ ชนา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา วิฺฌาฏวิยํ เปตา หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ กูฏวาณิโช กมฺมผเลน ปชฺชลนฺตํ ภุสํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อตฺตโน มตฺถเก อากิริตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวติ, ตสฺส ปุตฺโต อโยมเยหิ มุคฺคเรหิ สยเมว อตฺตโน สีสํ ภินฺทิตฺวา อนปฺปกํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. ตสฺส สุณิสา กมฺมผเลน สุนิสิเตหิ อติวิย วิปุลายเตหิ นเขหิ อตฺตโน ปิฏฺิมํสานิ กนฺติตฺวา ขาทนฺตี อปริมิตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ตสฺส ภริยาย สุคนฺธํ สุวิสุทฺธํ อปคตกาฬกํ สาลิภตฺตํ อุปนีตมตฺตเมว นานาวิธกิมิกุลากุลํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ คูถํ สมฺปชฺชติ, ตํ สา อุโภหิ หตฺเถหิ ปริคฺคเหตฺวา ภฺุชนฺตี มหาทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ.
เอวํ เตสุ จตูสุ ชเนสุ เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลาโน ปพฺพตจาริกํ จรนฺโต เอกทิวสํ ตํ านํ คโต. เต เปเต ทิสฺวา –
‘‘ภุสานิ ¶ เอโก สาลึ ปุนาปโร, อยฺจ นารี สกมํสโลหิตํ;
ตุวฺจ คูถํ อสุจึ อกนฺตํ, ปริภฺุชสิ กิสฺส อยํ วิปาโก’’ติ. –
อิมาย คาถาย เตหิ กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. ตตฺถ ภุสานีติ ปลาปานิ. เอโกติ เอกโก. สาลินฺติ สาลิโน. สามิอตฺเถ เหตํ อุปโยควจนํ, สาลิโน ปลาปานิ ¶ ปชฺชลนฺตานิ อตฺตโน สีเส อวกิรตีติ อธิปฺปาโย. ปุนาปโรติ ปุน อปโร. โย หิ โส มาตุสีสํ ปหริ, โส อโยมุคฺคเรหิ อตฺตโน สีสํ ปหริตฺวา สีสเภทํ ปาปุณาติ, ตํ สนฺธาย วทติ. สกมํสโลหิตนฺติ อตฺตโน ปิฏฺิมํสํ โลหิตฺจ ปริภฺุชตีติ โยชนา. อกนฺตนฺติ อมนาปํ เชคุจฺฉํ. กิสฺส อยํ วิปาโกติ กตมสฺส ปาปกมฺมสฺส อิทํ ผลํ, ยํ อิทานิ ตุมฺเหหิ ปจฺจนุภวียตีติ อตฺโถ.
เอวํ เถเรน เตหิ กตกมฺเม ปุจฺฉิเต กูฏวาณิชสฺส ภริยา สพฺเพหิ เตหิ กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺตี –
‘‘อยํ ¶ ปุเร มาตรํ หึสติ, อยํ ปน กูฏวาณิโช;
อยํ มํสานิ ขาทิตฺวา, มุสาวาเทน วฺเจติ.
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อคารินี สพฺพกุลสฺส อิสฺสรา;
สนฺเตสุ ปริคุหามิ, มา จ กิฺจิ อิโต อทํ.
‘‘มุสาวาเทน ฉาเทมิ, นตฺถิ เอตํ มม เคเห;
สเจ สนฺตํ นิคุหามิ, คูโถ เม โหตุ โภชนํ.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
สุคนฺธํ สาลิโน ภตฺตํ, คูถํ เม ปริวตฺตติ.
‘‘อวฺฌานิ จ กมฺมานิ, น หิ กมฺมํ วินสฺสติ;
ทุคฺคนฺธํ กิมินํ มีฬฺหํ, ภฺุชามิ จ ปิวามิ จา’’ติ. – คาถา อภาสิ;
๔๔๘. ตตฺถ ¶ อยนฺติ ปุตฺตํ ทสฺเสนฺติ วทติ. หึสตีติ ถาเมน ปริพาเธติ, มุคฺคเรน ปหรตีติ อตฺโถ. กูฏวาณิโชติ ขลวาณิโช, วฺจนาย วณิชฺชการโกติ อตฺโถ ¶ . มํสานิ ขาทิตฺวาติ ปเรหิ สาธารณมํสํ ขาทิตฺวา ‘‘น ขาทามี’’ติ มุสาวาเทน เต วฺเจติ.
๔๔๙-๕๐. อคารินีติ เคหสามินี. สนฺเตสูติ วิชฺชมาเนสฺเวว ปเรหิ ยาจิตอุปกรเณสุ. ปริคุหามีติ ปฏิจฺฉาเทสึ. กาลวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. มา จ กิฺจิ อิโต อทนฺติ อิโต มม สนฺตกโต กิฺจิมตฺตมฺปิ อตฺถิกสฺส ปรสฺส น อทาสึ. ฉาเทมิติ ‘‘นตฺถิ เอตํ มม เคเห’’ติ มุสาวาเทน ฉาเทสึ.
๔๕๑-๒. คูถํ เม ปริวตฺตตีติ สุคนฺธํ สาลิภตฺตํ มยฺหํ กมฺมวเสน คูถภาเวน ปริวตฺตติ ปริณมติ. อวฺฌานีติ อโมฆานิ อนิปฺผลานิ. น หิ กมฺมํ วินสฺสตีติ ยถูปจิตํ กมฺมํ ผลํ อทตฺวา น หิ วินสฺสติ. กิมินนฺติ ¶ กิมิวนฺตํ สฺชาตกิมิกุลํ. มีฬฺหนฺติ คูถํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
เอวํ เถโร ตสฺสา เปติยา วจนํ สุตฺวา ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
ภุสเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา
อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส าณนฺติ อิทํ กุมารเปตวตฺถุ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร พหู อุปาสกา ธมฺมคณา หุตฺวา นคเร มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตํ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ อลงฺกริตฺวา กาลสฺเสว สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ นิมนฺเตตฺวา มหารหวรปจฺจตฺถรณตฺถเตสุ อาสเนสุ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา ¶ มหาทานํ ปวตฺเตนฺติ. ตํ ทิสฺวา อฺตโร มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺโต ปุริโส ตํ สกฺการํ อสหมาโน เอวมาห – ‘‘วรเมตํ สพฺพํ สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑิตํ, น ตฺเวว อิเมสํ มุณฺฑกานํ ทินฺน’’นฺติ. ตํ สุตฺวา อุปาสกา สํวิคฺคมานสา ‘‘ภาริยํ วต อิมินา ปุริเสน ปาปํ ปสุตํ, เยน เอวํ พุทฺธปฺปมุเข ภิกฺขุสงฺเฆ อปรทฺธ’’นฺติ ตมตฺถํ ตสฺส มาตุยา อาโรเจตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ ขมาเปหี’’ติ อาหํสุ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุตฺตํ สนฺตชฺเชนฺตี สฺาเปตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา ปุตฺเตน กตอจฺจยํ เทเสนฺตี ขมาเปตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สตฺตาหํ ยาคุทาเนน ปูชํ อกาสิ. ตสฺสา ปุตฺโต นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา กิลิฏฺกมฺมูปชีวินิยา คณิกาย กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺติ. สา จ นํ ชาตมตฺตํเยว ‘‘ทารโก’’ติ ตฺวา สุสาเน ฉฑฺฑาเปสิ. โส ตตฺถ อตฺตโน ปฺุพเลเนว คหิตารกฺโข เกนจิ อนุปทฺทุโต มาตุ-องฺเก วิย สุขํ สุปิ. เทวตา ตสฺส อารกฺขํ คณฺหึสูติ จ วทนฺติ.
อถ ¶ ภควา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ทารกํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ ทิสฺวา สูริยุคฺคมนเวลาย สิวถิกํ อคมาสิ. ‘‘สตฺถา อิธาคโต, การเณเนตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ มหาชโน สนฺนิปติ. ภควา สนฺนิปติตปริสาย ‘‘นายํ ทารโก โอฺาตพฺโพ, ยทิปิ อิทานิ สุสาเน ฉฑฺฑิโต อนาโถ ิโต, อายตึ ปน ทิฏฺเว ธมฺเม อภิสมฺปรายฺจ อุฬารสมฺปตฺตึ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ วตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, อิมินา ปุริมชาติยํ กตํ กมฺม’’นฺติ ปุฏฺโ –
‘‘พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปูชํ อกาสิ ชนตา อุฬารํ;
ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อฺถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภ’’นฺติ. –
อาทินา นเยน ทารเกน กตกมฺมํ อายตึ ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺติฺจ ปกาเสตฺวา สนฺนิปติตาย ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถตฺวา อุปริ สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ อกาสิ. สจฺจปริโยสาเน จตุราสีติยา ¶ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, ตฺจ ทารกํ อสีติโกฏิวิภโว เอโก กุฏุมฺพิโก ภควโต สมฺมุขาว ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อคฺคเหสิ. ภควา ‘‘เอตฺตเกน อยํ ทารโก รกฺขิโต, มหาชนสฺส จ อนุคฺคโห กโต’’ติ วิหารํ อคมาสิ.
โส อปเรน สมเยน ตสฺมึ กุฏุมฺพิเก กาลกเต เตน นิยฺยาทิตํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปนฺโต ตสฺมึ นคเรเยว มหาวิภโว คหปติ หุตฺวา ทานาทินิรโต อโหสิ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อโห นูน สตฺถา สตฺเตสุ อนุกมฺปโก, โสปิ นาม ทารโก ตทา อนาโถ ิโต เอตรหิ มหตึ สมฺปตฺตึ ปจฺจนุภวติ, อุฬารานิ จ ปฺุานิ กโรตี’’ติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตสฺส เอตฺตกาว สมฺปตฺติ, อถ โข อายุปริโยสาเน ตาวตึสภวเน สกฺกสฺส เทวรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺติฺจ ¶ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู จ มหาชโน ¶ จ ‘‘อิทํ กิร การณํ ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ชาตมตฺตสฺเสวสฺส อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตสฺส ตตฺถ คนฺตฺวา สงฺคหํ อกาสี’’ติ สตฺถุ าณวิเสสํ โถเมตฺวา ตสฺมึ อตฺตภาเว ตสฺส ปวตฺตึ กเถสุํ. ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส าณํ, สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสิ;
อุสฺสนฺนปฺุาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปฺุาปิ ภวนฺติ เหเก.
‘‘อยํ กุมาโร สีวถิกาย ฉฑฺฑิโต, องฺคุฏฺสฺเนเหน ยาเปติ รตฺตึ;
น ยกฺขภูตา น สรีสปา วา, วิเหเยยฺยุํ กตปฺุํ กุมารํ.
‘‘สุนขาปิมสฺส ปลิหึสุ ปาเท, ธงฺกา สิงฺคาลา ปริวตฺตยนฺติ;
คพฺภาสยํ ¶ ปกฺขิคณา หรนฺติ, กากา ปน อกฺขิมลํ หรนฺติ.
‘‘นยิมสฺส รกฺขํ วิทหึสุ เกจิ, น โอสธํ สาสปธูปนํ วา;
นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุํ, น สพฺพธฺานิปิ อากิรึสุ.
‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปตฺตํ, รตฺตาภตํ สีวถิกาย ฉฑฺฑิตํ;
โนนีตปิณฺฑํว ปเวธมานํ, สสํสยํ ชีวิตสาวเสสํ.
‘‘ตมทฺทสา เทวมนุสฺสปูชิโต, ทิสฺวา จ ตํ พฺยากริ ภูริปฺโ;
‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส, อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จ’.
‘‘กิสฺส ¶ วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธิ’’นฺติ. –
ฉ คาถา อโวจุํ.
๔๕๓. ตตฺถ อจฺเฉรรูปนฺติ อจฺฉริยสภาวํ. สุคตสฺส าณนฺติ อฺเหิ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ¶ าณํ, อาสยานุสยาณาทิสพฺพฺุตฺาณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตยิทํ อฺเสํ อวิสยภูตํ กถํ าณนฺติ อาห ‘‘สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสี’’ติ. เตน สตฺถุ เทสนาย เอว าณสฺส อจฺฉริยภาโว วิฺายตีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ พฺยากรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุสฺสนฺนปฺุาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปฺุาปิ ภวนฺติ เหเก’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – อุสฺสนฺนกุสลธมฺมาปิ อิเธกจฺเจ ปุคฺคลา ลทฺธปจฺจยสฺส ¶ อปฺุสฺส วเสน ชาติอาทินา นิหีนา ภวนฺติ, ปริตฺตปฺุาปิ อปฺปตรปฺุธมฺมาปิ เอเก สตฺตา เขตฺตสมฺปตฺติอาทินา ตสฺส ปฺุสฺส มหาชุติกตาย อุฬารา ภวนฺตีติ.
๔๕๔. สีวถิกายาติ สุสาเน. องฺคุฏฺสฺเนเหนาติ องฺคุฏฺโต ปวตฺตสฺเนเหน, เทวตาย องฺคุฏฺโต ปคฺฆริตขีเรนาติ อตฺโถ. น ยกฺขภูตา น สรีสปา วาติ ปิสาจภูตา วา ยกฺขภูตา วา สรีสปา วา เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺตา วา น วิเหเยยฺยุํ น พาเธยฺยุํ.
๔๕๕. ปลิหึสุ ปาเทติ อตฺตโน ชิวฺหาย ปาเท ลิหิสุํ. ธงฺกาติ กากา. ปริวตฺตยนฺตีติ ‘‘มา นํ กุมารํ เกจิ วิเหเยฺยุ’’นฺติ รกฺขนฺตา นิโรคภาวชานนตฺถํ อปราปรํ ปริวตฺตนฺติ. คพฺภาสยนฺติ คพฺภมลํ. ปกฺขิคณาติ คิชฺฌกุลลาทโย สกุณคณา. หรนฺตีติ อปเนนฺติ. อกฺขิมลนฺติ อกฺขิคูถํ.
๔๕๖. เกจีติ ¶ เกจิ มนุสฺสา, อมนุสฺสา ปน รกฺขํ สํวิทหึสุ. โอสธนฺติ ตทา อายติฺจ อาโรคฺยาวหํ อคทํ. สาสปธูปนํ วาติ ยํ ชาตสฺส ทารกสฺส รกฺขณตฺถํ สาสเปน ธูปนํ กโรนฺติ, ตมฺปิ ตสฺส กโรนฺตา นาเหสุนฺติ ทีเปนฺติ. นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุนฺติ นกฺขตฺตยุตฺตมฺปิ น คณฺหึสุ. ‘‘อสุกมฺหิ นกฺขตฺเต ติถิมฺหิ มุหุตฺเต อยํ ชาโต’’ติ เอวํ ชาตกมฺมมฺปิสฺส น เกจิ อกํสูติ อตฺโถ. น สพฺพธฺานิปิ อากิรึสูติ มงฺคลํ กโรนฺตา อคทวเสน ยํ สาสปเตลมิสฺสิตํ สาลิอาทิธฺํ อากิรนฺติ, ตมฺปิสฺส นากํสูติ อตฺโถ.
๔๕๗. เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ ¶ . อุตฺตมกิจฺฉปตฺตนฺติ ปรมกิจฺฉํ อาปนฺนํ อติวิย ทุกฺขปฺปตฺตํ. รตฺตาภตนฺติ รตฺติยํ อาภตํ. โนนีตปิณฺฑํ วิยาติ นวนีตปิณฺฑสทิสํ, มํสเปสิมตฺตตา เอวํ วุตฺตํ. ปเวธมานนฺติ ทุพฺพลภาเวน ปกมฺปมานํ. สสํสยนฺติ ‘‘ชีวติ นุ โข น นุ โข ชีวตี’’ติ สํสยิตตาย สํสยวนฺตํ. ชีวิตสาวเสสนฺติ ชีวิตฏฺิติยา เหตุภูตานํ ¶ สาธนานํ อภาเวน เกวลํ ชีวิตมตฺตาวเสสกํ.
๔๕๘. อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จาติ โภคนิมิตฺตํ โภคสฺส วเสน อคฺคกุลิโก เสฏฺกุลิโก ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๔๕๙. ‘‘กิสฺส วต’’นฺติ อยํ คาถา สตฺถุ สนฺติเก ิเตหิ อุปาสเกหิ เตน กตกมฺมสฺส ปุจฺฉาวเสน วุตฺตา. สา จ โข สิวถิกาย สนฺนิปติเตหีติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ กิสฺสาติ กึ อสฺส. วตนฺติ วตสมาทานํ. ปุน กิสฺสาติ กีทิสสฺส สุจิณฺณสฺส วตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส จาติ วิภตฺตึ วิปริณาเมตฺวา โยชนา. เอตาทิสนฺติ คณิกาย กุจฺฉิยา นิพฺพตฺตนํ, สุสาเน ฉฑฺฑนนฺติ เอวรูปํ. พฺยสนนฺติ อนตฺถํ. ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ‘‘องฺคุฏฺสฺเนเหน ยาเปติ รตฺติ’’นฺติอาทินา, ‘‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส อคฺคกุลิโก ภวิสฺสตี’’ติอาทินา จ วุตฺตปฺปการนฺติ อตฺโถ. อิทฺธินฺติ เทวิทฺธึ, ทิพฺพสมฺปตฺตินฺติ วุตฺตํ โหติ.
อิทานิ เตหิ อุปาสเกหิ ปุฏฺโ ภควา ยถา ตทา พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘พุทฺธปมุขสฺส ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปูชํ อกาสิ ชนตา อุฬารํ;
ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อฺถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภํ.
‘‘โส ตํ วิตกฺกํ ปวิโนทยิตฺวา, ปีตึ ปสาทํ ปฏิลทฺธา ปจฺฉา;
ตถาคตํ ¶ เชตวเน วสนฺตํ, ยาคุยา อุปฏฺาสิ สตฺตรตฺตํ.
‘‘ตสฺส วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธึ.
‘‘ตฺวาน โส วสฺสสตํ อิเธว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสา’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อโวจุํ.
๔๖๐. ตตฺถ ¶ ชนตาติ ชนสมูโห, อุปาสกคโณติ อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ตสฺสํ ปูชายํ. อสฺสาติ ตสฺส ทารกสฺส. จิตฺตสฺสหุ อฺถตฺตนฺติ ปุริมภวสฺมึ จิตฺตสฺส อฺถาภาโว อนาทโร อคารโว อปจฺจโย อโหสิ. อสพฺภนฺติ สาธุสภาย สาเวตุํ อยุตฺตํ ผรุสํ วาจํ อภาสิ.
๔๖๑. โสติ โส อยํ. ตํ วิตกฺกนฺติ ตํ ปาปกํ วิตกฺกํ. ปวิโนทยิตฺวาติ มาตรา กตาย สฺตฺติยา วูปสเมตฺวา. ปีตึ ปสาทํ ปฏิลทฺธาติ ปีตึ ปสาทฺจ ปฏิลภิตฺวา อุปฺปาเทตฺวา. ยาคุยา อุปฏฺาสีติ ยาคุทาเนน อุปฏฺหิ. สตฺตรตฺตนฺติ สตฺตทิวสํ.
๔๖๒. ตสฺส ¶ วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยนฺติ ตํ มยา เหฏฺา วุตฺตปฺปการํ อตฺตโน จิตฺตสฺส ปสาทนํ ทานฺจ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วตํ ตํ พฺรหฺมจริยฺจ, อฺํ กิฺจิ นตฺถีติ อตฺโถ.
๔๖๓. ตฺวานาติ ยาว อายุปริโยสานา อิเธว มนุสฺสโลเก ตฺวา. อภิสมฺปรายนฺติ ปุนพฺภเว. สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสาติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ¶ ปุตฺตภาเวน สหภาวํ คมิสฺสติ. อนาคตตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวจนํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสริณีเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เสริณีเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. กุรุรฏฺเ กิร หตฺถินิปุเร เสริณี นาม เอกา รูปูปชีวินี อโหสิ. ตตฺถ จ อุโปสถกรณตฺถาย ตโต ตโต ภิกฺขู สนฺนิปตึสุ. ปุน มหาภิกฺขุสนฺนิปาโต อโหสิ. ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ติลตณฺฑุลาทึ สปฺปินวนีตมธุอาทิฺจ พหุํ ทานูปกรณํ สชฺเชตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสุํ. เตน จ สมเยน สา คณิกา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺตา เตหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เอหิ ตาว อิทํ ทานํ อนุโมทาหี’’ติ อุสฺสาหิตาปิ ‘‘กึ เตน มุณฺฑกานํ สมณานํ ทินฺเนนา’’ติ อปฺปสาทเมว เนสํ สมฺปเวเทสิ, กุโต อปฺปมตฺตกสฺส ปริจฺจาโค.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา อฺตรสฺส ปจฺจนฺตนครสฺส ปริขาปิฏฺเ เปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อถ หตฺถินิปุรวาสี อฺตโร อุปาสโก วณิชฺชาย ตํ นครํ คนฺตฺวา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ¶ ปริขาปิฏฺํ คโต ตาทิเสน ปโยชเนน. สา ตตฺถ ตํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา นคฺคา อฏฺิตฺตจมตฺตาวเสสสรีรา อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา อวิทูเร ตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวา –
‘‘นคฺคา ¶ ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปุจฺฉิ. สาปิสฺส –
‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย อตฺตานํ ปกาเสสิ. ปุน เตน –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิตา –
‘‘อนาวเฏสุ ¶ ติตฺเถสุ, วิจินึ อฑฺฒมาสกํ;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน.
‘‘นทึ อุเปมิ ตสิตา, ริตฺตกา ปริวตฺตติ;
ฉายํ อุเปมิ อุณฺเหสุ, อาตโป ปริวตฺตติ.
‘‘อคฺคิวณฺโณ จ เม วาโต, ฑหนฺโต อุปวายติ;
เอตฺจ ภนฺเต อรหามิ, อฺฺจ ปาปกํ ตโต.
‘‘คนฺตฺวาน ¶ หตฺถินึ ปุรํ, วชฺเชสิ มยฺห มาตรํ;
‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’.
‘‘อตฺถิ เม เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตฺจ ตํ มยา;
จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺโต.
‘‘ตโต เม ทานํ ททตุ, ตสฺสา จ โหตุ ชีวิกา;
ทานํ ทตฺวา จ เม มาตา, ทกฺขิณํ อนุทิจฺฉตุ;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’’ติ. –
อิมาหิ ¶ ฉหิ คาถาหิ อตฺตนา กตกมฺมฺเจว ปุน เตน อตฺตโน กาตพฺพํ อตฺถฺจ อาจิกฺขิ.
๔๖๗. ตตฺถ อนาวเฏสุ ติตฺเถสูติ เกนจิ อนิวาริเตสุ นทีตฬากาทีนํ ติตฺถปเทเสสุ, ยตฺถ มนุสฺสา นฺหายนฺติ, อุทกกิจฺจํ กโรนฺติ, ตาทิเสสุ าเนสุ. วิจินึ อฑฺฒมาสกนฺติ ‘‘มนุสฺเสหิ เปตฺวา วิสฺสริตํ อปินาเมตฺถ กิฺจิ ลเภยฺย’’นฺติ โลภาภิภูตา อฑฺฒมาสกมตฺตมฺปิ วิจินึ คเวสึ. อถ วา อนาวเฏสุ ติตฺเถสูติ อุปสงฺกมเนน เกนจิ อนิวาริเตสุ สตฺตานํ ปโยคาสยสุทฺธิยา การณภาเวน ติตฺถภูเตสุ สมณพฺราหฺมเณสุ วิชฺชมาเนสุ. วิจินึ อฑฺฒมาสกนฺติ มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺตา กสฺสจิ กิฺจิ อเทนฺตี อฑฺฒมาสกมฺปิ วิเสเสน จินึ, น สฺจินึ ปฺุํ. เตนาห ‘‘สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน’’ติ.
๔๖๘. ตสิตาติ ปิปาสิตา. ริตฺตกาติ กากเปยฺยา สนฺทมานาปิ นที มม ปาปกมฺเมน อุทเกน ริตฺตา ตุจฺฉา วาลิกมตฺตา ¶ หุตฺวา ปริวตฺตติ. อุณฺเหสูติ อุณฺหสมเยสุ. อาตโป ปริวตฺตตีติ ฉายาฏฺานํ มยิ อุปคตาย อาตโป สมฺปชฺชติ.
๔๖๙-๗๐. อคฺคิวณฺโณติ สมฺผสฺเสน อคฺคิสทิโส. เตน วุตฺตํ ‘‘ฑหนฺโต อุปวายตี’’ติ. เอตฺจ, ภนฺเต, อรหามีติ, ภนฺเตติ ตํ อุปาสกํ ครุกาเรน วทติ. ภนฺเต, เอตฺจ ยถาวุตฺตํ ปิปาสาทิทุกฺขํ, อฺฺจ ตโต ปาปกํ ทารุณํ ทุกฺขํ อนุภวิตุํ อรหามิ ตชฺชสฺส ¶ ปาปสฺส กตตฺตาติ อธิปฺปาโย. วชฺเชสีติ วเทยฺยาสิ.
๔๗๑-๗๒. เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ เอตฺถ นิกฺขิตฺต’’นฺติ อนาจิกฺขิตํ. อิทานิ ตสฺส ปริมาณํ ปิตฏฺานฺจ ทสฺเสนฺตี ‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺโต’’ติ อาห. ตตฺถ ปลฺลงฺกสฺสาติ ปุพฺเพ อตฺตโน สยนปลฺลงฺกสฺส. ตโตติ นิหิตธนโต เอกเทสํ คเหตฺวา มมํ อุทฺทิสฺส ทานํ เทตุ. ตสฺสาติ มยฺหํ มาตุยา.
เอวํ ¶ ตาย เปติยา วุตฺเต โส อุปาสโก ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตตฺถ อตฺตโน กรณียํ ตีเรตฺวา หตฺถินิปุรํ คนฺตฺวา ตสฺสา มาตุยา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ –
สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, คนฺตฺวาน หตฺถินึ ปุรํ;
อโวจ ตสฺสา มาตรํ –
‘‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘สา มํ ตตฺถ สมาทเปสิ, วชฺเชสิ มยฺห มาตรํ;
‘ธีตา จ เต มยา ทิฏฺา, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘‘อตฺถิ จ เม เอตฺถ นิกฺขิตฺตํ, อนกฺขาตฺจ ตํ มยา;
จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ปลฺลงฺกสฺส จ เหฏฺโต.
‘‘‘ตโต ¶ เม ทานํ ททตุ, ตสฺสา จ โหตุ ชีวิกา;
ทานํ ทตฺวา จ เม มาตา, ทกฺขิณํ อนุทิจฺฉตุ;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’.
‘‘ตโต หิ สา ทานมทา, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี;
เปตี จ สุขิตา อาสิ, ตสฺสา จาสิ สุชีวิกา’’ติ. –
สงฺคีติการา ¶ อาหํสุ. ตา สุวิฺเยฺยาว.
ตํ สุตฺวา ตสฺสา มาตา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ตสฺสา อาทิสิ. เตน สา ปฏิลทฺธูปกรณสมฺปตฺติยํ ิตา มาตุ อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ การณํ อาจิกฺขิ, มาตา ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
เสริณีเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
นรนาริปุรกฺขโต ¶ ยุวาติ อิทํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต มิคลุทฺทกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. ราชคเห กิร อฺตโร ลุทฺทโก รตฺตินฺทิวํ มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ. ตสฺเสโก อุปาสโก มิตฺโต อโหสิ, โส ตํ สพฺพกาลํ ปาปโต นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, รตฺติยํ ปาณาติปาตา วิรมาหี’’ติ รตฺติยํ ปฺุเ สมาทเปสิ. โส รตฺติยํ วิรมิตฺวา ทิวา เอว ปาณาติปาตํ กโรติ.
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ราชคหสมีเป เวมานิกเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ทิวสภาคํ มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา รตฺติยํ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูโต ปริจาเรสิ. ตํ ทิสฺวา อายสฺมา นารโท –
‘‘นรนาริปุรกฺขโต ¶ ยุวา, รชนีเยหิ กามคุเณหิ โสภสิ;
ทิวสํ อนุโภสิ การณํ, กิมกาสิ ปุริมาย ชาติยา’’ติ. –
อิมาย คาถาย ปฏิปุจฺฉิ. ตตฺถ นรนาริปุรกฺขโตติ ปริจารกภูเตหิ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ จ ปุรกฺขโต ปยิรุปาสิโต. ยุวาติ ตรุโณ. รชนีเยหีติ กมนีเยหิ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตหิ. กามคุเณหีติ กามโกฏฺาเสหิ. โสภสีติ สมงฺคิภาเวน วิโรจสิ รตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ทิวสํ อนุโภสิ การณ’’นฺติ, ทิวสภาเค ปน นานปฺปการํ การณํ ฆาตนํ ปจฺจนุภวสิ. รชนีติ วา รตฺตีสุ. เยหีติ นิปาตมตฺตํ. กิมกาสิ ปุริมาย ชาติยาติ เอวํ สุขทุกฺขสํวตฺตนิยํ กึ นาม กมฺมํ อิโต ปุริมาย ชาติยา ตฺวํ อกตฺถ, ตํ กเถหีติ อตฺโถ ¶ .
ตํ สุตฺวา เปโต เถรสฺส อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;
มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, โลหิตปาณิ ทารุโณ.
‘‘อวิโรธกเรสุ ¶ ปาณิสุ, ปุถุสตฺเตสุ ปทุฏฺมานโส;
วิจรึ อติทารุโณ สทา, ปรหึสาย รโต อสฺโต.
‘‘ตสฺส เม สหาโย สุหทโย, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
โสปิ มํ อนุกมฺปนฺโต, นิวาเรสิ ปุนปฺปุนํ.
‘‘‘มากาสิ ปาปกํ กมฺมํ, มา ตาต ทุคฺคตึ อคา;
สเจ อิจฺฉสิ เปจฺจ สุขํ, วิรม ปาณวธา อสํยมา.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, สุขกามสฺส หิตานุกมฺปิโน;
นากาสึ สกลานุสาสนึ, จิรปาปาภิรโต อพุทฺธิมา.
‘‘โส มํ ปุน ภูริสุเมธโส, อนุกมฺปาย สํยเม นิเวสยิ;
สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺตึ ภวตุ สํยโม.
‘‘สฺวาหํ ¶ ทิวา หนิตฺวา ปาณิโน, วิรโต รตฺติมโหสิ สฺโต;
รตฺตาหํ ปริจาเรมิ, ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโต.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส กุสลสฺส, อนุโภมิ รตฺตึ อมานุสึ;
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุํ.
‘‘เย ¶ จ เต สตตานุโยคิโน, ธุวํ ปยุตฺตา สุคตสฺส สาสเน;
มฺามิ เต อมตเมว เกวลํ, อธิคจฺฉนฺติ ปทํ อสงฺขต’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๔๗๙-๘๐. ตตฺถ ¶ ลุทฺโทติ ทารุโณ. โลหิตปาณีติ อภิณฺหํ ปาณฆาเตน โลหิตมกฺขิตปาณี. ทารุโณติ ขโร, สตฺตานํ หึสนโกติ อตฺโถ. อวิโรธกเรสูติ เกนจิ วิโรธํ อกโรนฺเตสุ มิคสกุณาทีสุ.
๔๘๒-๘๓. อสํยมาติ อสํวรา ทุสฺสีลฺยา. สกลานุสาสนินฺติ สพฺพํ อนุสาสนึ, สพฺพกาลํ ปาณาติปาตโต ปฏิวิรตินฺติ อตฺโถ. จิรปาปาภิรโตติ จิรกาลํ ปาเป อภิรโต.
๔๘๔. สํยเมติ สุจริเต. นิเวสยีหิ นิเวเสสิ. สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺตึ ภวตุ สํยโมติ นิเวสิตาการทสฺสนํ. โส กิร สลฺลปาสสชฺชนาทินา รตฺติยมฺปิ ปาณวธํ อนุยุตฺโต อโหสิ.
๔๘๕. ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโตติ อิทานิ ทุคฺคตึ คโต มหาทุกฺขปฺปตฺโต ทิวสภาเค ขาทิยามิ. ตสฺส กิร ทิวา สุนเขหิ มิคานํ ขาทาปิตตฺตา กมฺมสริกฺขกํ ผลํ โหติ, ทิวสภาเค มหนฺตา สุนขา อุปธาวิตฺวา อฏฺิสงฺฆาตมตฺตาวเสสํ สรีรํ กโรนฺติ. รตฺติยา ปน อุปคตาย ตํ ปากติกเมว โหติ, ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตสฺส ¶ กมฺมสฺส กุสลสฺส, อนุโภมิ รตฺตึ อมานุสึ;
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ปฏิหตาติ ปฏิหตจิตฺตา พทฺธาฆาตา วิย หุตฺวา. สมนฺตา ขาทิตุนฺติ มม สรีรํ สมนฺตโต ขาทิตุํ อุปธาวนฺติ. อิทฺจ เนสํ อติวิย อตฺตโน ภยาวหํ อุปคมนกาลํ คเหตฺวา วุตฺตํ. เต ปน อุปธาวิตฺวา อฏฺิมตฺตาวเสสํ สรีรํ กตฺวา คจฺฉนฺติ.
๔๘๗. เย จ เต สตตานุโยคิโนติ โอสานคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหมฺปิ นาม รตฺติยํ ¶ ปาณวธมตฺตโต วิรโต เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ¶ อนุภวามิ. เย ปน เต ปุริสา สุคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน อธิสีลาทิเก ธุวํ ปยุตฺตา ทฬฺหํ ปยุตฺตา สตตํ สพฺพกาลํ อนุโยควนฺตา, เต ปฺุวนฺโต เกวลํ โลกิยสุเขน อสมฺมิสฺสํ ‘‘อสงฺขตํ ปท’’นฺติ ลทฺธนามํ อมตเมว อธิคจฺฉนฺติ มฺเ, นตฺถิ เตสํ ตทธิคเม โกจิ วิพนฺโธติ.
เอวํ เตน เปเตน วุตฺเต เถโร ตํ ปวตฺตึ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สพฺพมฺปิ วุตฺตนยเมว.
มิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทุติยมิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
กูฏาคาเร จ ปาสาเทติ อิทํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต อปรํ มิคลุทฺทกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. ราชคเห กิร อฺตโร มาควิโก มาณโว วิภวสมฺปนฺโนปิ สมาโน โภคสุขํ ปหาย รตฺตินฺทิวํ มิเค หนนฺโต วิจรติ. ตสฺส สหายภูโต เอโก อุปาสโก อนุทฺทยํ ปฏิจฺจ – ‘‘สาธุ, สมฺม, ปาณาติปาตโต วิรมาหิ, มา เต อโหสิ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา’’ติ โอวาทํ อทาสิ. โส ¶ ตํ อนาทิยิ. อถ โส อุปาสโก อฺตรํ อตฺตโน มโนภาวนียํ ขีณาสวตฺเถรํ ยาจิ – ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อสุกปุริสสฺส ตถา ธมฺมํ เทเสถ, ยถา โส ปาณาติปาตโต วิรเมยฺยา’’ติ.
อเถกทิวสํ โส เถโร ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา โส มาควิโก สฺชาตพหุมาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ เถโร ปฺตฺเต อาสเน, โสปิ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทิ. ตสฺส เถโร ปาณาติปาเต อาทีนวํ, ตโต วิรติยา อานิสํสฺจ ปกาเสสิ. โส ตํ สุตฺวาปิ ตโต วิรมิตุํ น อิจฺฉิ. อถ นํ เถโร อาห – ‘‘สเจ, ตฺวํ อาวุโส, สพฺเพน สพฺพํ วิรมิตุํ น สกฺโกสิ, รตฺติมฺปิ ตาว วิรมสฺสู’’ติ, โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต, วิรมามิ รตฺติ’’นฺติ ตโต วิรมิ. เสสํ อนนฺตรวตฺถุสทิสํ. คาถาสุ ปน –
‘‘กูฏาคาเร ¶ จ ปาสาเท, ปลฺลงฺเก โคนกตฺถเต;
ปฺจงฺคิเกน ตุริเยน, รมสิ สุปฺปวาทิเต.
‘‘ตโต ¶ รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
อปวิทฺโธ สุสานสฺมึ, พหุทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติ. –
ตีหิ คาถาหิ นารทตฺเถโร นํ ปฏิปุจฺฉิ. อถสฺส เปโต –
‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;
มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, ลุทฺโท จาสิมสฺโต.
‘‘ตสฺส เม สหาโย สุหทโย, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
ตสฺส ¶ กุลูปโก ภิกฺขุ, อาสิ โคตมสาวโก;
โสปิ มํ อนุกมฺปนฺโต, นิวาเรสิ ปุนปฺปุนํ.
‘‘‘มากาสิ ปาปกํ กมฺมํ, มา ตาต ทุคฺคตึ อคา;
สเจ อิจฺฉสิ เปจฺจ สุขํ, วิรม ปาณวธา อสํยมา’.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, สุขกามสฺส หิตานุกมฺปิโน;
นากาสึ สกลานุสาสนึ, จิรปาปาภิรโต อพุทฺธิมา.
‘‘โส มํ ปุน ภูริสุเมธโส, อนุกมฺปาย สํยเม นิเวสยิ;
‘สเจ ทิวา หนสิ ปาณิโน, อถ เต รตฺตึ ภวตุ สํยโม’.
‘‘สฺวาหํ ทิวา หนิตฺวา ปาณิโน, วิรโต รตฺติมโหสิ สฺโต;
รตฺตาหํ ปริจาเรมิ, ทิวา ขชฺชามิ ทุคฺคโต.
‘‘ตสฺส ¶ กมฺมสฺส กุสลสฺส, อนุโภมิ รตฺตึ อมานุสึ;
ทิวา ปฏิหตาว กุกฺกุรา, อุปธาวนฺติ สมนฺตา ขาทิตุํ.
‘‘เย ¶ จ เต สตตานุโยคิโน, ธุวํ ปยุตฺตา สุคตสฺส สาสเน;
มฺามิ เต อมตเมว เกวลํ, อธิคจฺฉนฺติ ปทํ อสงฺขต’’นฺติ. –
ตมตฺถํ อาจิกฺขิ. ตาสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนโยว.
ทุติยมิคลุทฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กูฏวินิจฺฉยิกเปตวตฺถุวณฺณนา
มาลี กิริฏี กายูรีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต กูฏวินิจฺฉยิกเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. ตทา พิมฺพิสาโร ราชา มาสสฺส ฉสุ ทิวเสสุ อุโปสถํ อุปวสติ, ตํ อนุวตฺตนฺตา พหู มนุสฺสา อุโปสถํ อุปวสนฺติ. ราชา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตาคเต มนุสฺเส ปุจฺฉติ – ‘‘กึ ตุมฺเหหิ อุโปสโถ อุปวุตฺโถ, อุทาหุ น อุปวุตฺโถ’’ติ? ตตฺเรโก อธิกรเณ นิยุตฺตกปุริโส ปิสุณวาโจ เนกติโก ลฺชคาหโก ‘‘น อุปวุตฺโถมฺหี’’ติ วตฺตุํ อสหนฺโต ‘‘อุปวุตฺโถมฺหิ, เทวา’’ติ อาห. อถ นํ ราชสมีปโต นิกฺขนฺตํ สหาโย อาห – ‘‘กึ, สมฺม, อชฺช ตยา อุปวุตฺโถ’’ติ? ‘‘ภเยนาหํ, สมฺม, รฺโ สมฺมุขา เอวํ อโวจํ, นาหํ อุโปสถิโก’’ติ.
อถ นํ สหาโย อาห – ‘‘ยทิ เอวํ อุปฑฺฒุโปสโถปิ ตาว เต อชฺช โหตุ, อุโปสถงฺคานิ สมาทิยาหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา อภุตฺวาว มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺาย รตฺติยํ วาสูปคโต ริตฺตาสยสมฺภูเตน ¶ พลววาตเหตุเกน สูเลน อุปจฺฉินฺนายุสงฺขาโร จุติอนนฺตรํ ปพฺพตกุจฺฉิยํ เวมานิกเปโต ¶ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส หิ เอกรตฺตึ อุโปสถรกฺขณมตฺเตน วิมานํ ปฏิลภิ ทสกฺาสหสฺสปริวารํ มหติฺจ ทิพฺพสมฺปตฺตึ. กูฏวินิจฺฉยิกตาย ปน เปสุณิกตาย จ อตฺตโน ปิฏฺิมํสานิ สยเมว โอกฺกนฺติตฺวา ขาทติ. ตํ อายสฺมา นารโท คิชฺชกูฏโต โอตรนฺโต ทิสฺวา –
‘‘มาลี กิริฏี กายูรี, คตฺตา เต จนฺทนุสฺสทา;
ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, สูริยวณฺโณว โสภสิ.
‘‘อมานุสา ¶ ปาริสชฺชา, เย เตเม ปริจารกา;
ทส กฺาสหสฺสานิ, ยา เตมา ปริจาริกา;
ตา กมฺพุกายูรธรา, กฺจนาเวฬภูสิตา.
‘‘มหานุภาโวสิ ตุวํ, โลมหํสนรูปวา;
ปิฏฺิมํสานิ อตฺตโน, สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสิ.
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, ปิฏฺิมํสานิ อตฺตโน;
สามํ อุกฺกจฺจ ขาทสีติ.
‘‘อตฺตโนหํ อนตฺถาย, ชีวโลเก อจาริสํ;
เปสฺุมุสาวาเทน, นิกติวฺจนาย จ.
‘‘ตตฺถาหํ ปริสํ คนฺตฺวา, สจฺจกาเล อุปฏฺิเต;
อตฺถํ ธมฺมํ นิรากตฺวา, อธมฺมมนุวตฺติสํ.
‘‘เอวํ โส ขาทตตฺตานํ, โย โหติ ปิฏฺิมํสิโก;
ยถาหํ อชฺช ขาทามิ, ปิฏฺิมํสานิ อตฺตโน.
‘‘ตยิทํ ¶ ตยา นารท สามํ ทิฏฺํ, อนุกมฺปกา เย กุสลา วเทยฺยุํ;
มา เปสุณํ มา จ มุสา อภาณิ, มา โขสิ ปิฏฺิมํสิโก ตุว’’นฺติ. –
เถโร ¶ จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ, โสปิ ตสฺส จตูหิ คาถาหิ เอตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ.
๔๙๙. ตตฺถ มาลีติ มาลธารี, ทิพฺพปุปฺเผหิ ปฏิมณฺฑิโตติ อธิปฺปาโย. กิริฏีติ เวิตสีโส. กายูรีติ เกยูรวา, พาหาลงฺการปฏิมณฺฑิโตติ อตฺโถ. คตฺตาติ สรีราวยวา. จนฺทนุสฺสทาติ จนฺทนสารานุลิตฺตา. สูริยวณฺโณว โสภสีติ พาลสูริยสทิสวณฺโณ เอว หุตฺวา วิโรจสิ. ‘‘อรณวณฺณี ปภาสสี’’ติปิ ปาฬิ, อรณนฺติ อรณิเยหิ เทเวหิ สทิสวณฺโณ อริยาวกาโสติ ¶ อตฺโถ.
๕๐๐. ปาริสชฺชาติ ปริสปริยาปนฺนา, อุปฏฺากาติ อตฺโถ. ตุวนฺติ ตฺวํ. โลมหํสนรูปวาติ ปสฺสนฺตานํ โลมหํสชนนรูปยุตฺโต. มหานุภาวตาสมงฺคิตาย เหตํ วุตฺตํ. อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ.
๕๐๓. อจาริสนฺติ อจรึ ปฏิปชฺชึ. เปสฺุมุสาวาเทนาติ เปสฺุเน เจว มุสาวาเทน จ. นิกติวฺจนาย จาติ นิกติยา วฺจนาย จ ปติรูปทสฺสเนน ปเรสํ วิกาเรน วฺจนาย จ.
๕๐๔. สจฺจกาเลติ สจฺจํ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล. อตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทํ หิตํ. ธมฺมนฺติ การณํ ายํ. นิรากตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา ปหาย. โสติ โย เปสฺุาทึ อาจรติ, โส สตฺโต. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
กูฏวินิจฺฉยิกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา
อนฺตลิกฺขสฺมึ ¶ ติฏฺนฺโตติ อิทํ ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุ. ภควติ กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาเค จ กเต ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตนา ลทฺธธาตุภาคํ คเหตฺวา สตฺต วสฺสานิ สตฺต จ มาเส สตฺต จ ทิวเส พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต อุฬารปูชํ ปวตฺเตสิ. ตตฺถ อสงฺเขยฺยา อปฺปเมยฺยา มนุสฺสา จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา ¶ สคฺคูปคา อเหสุํ, ฉฬาสีติมตฺตานิ ปน ปุริสสหสฺสานิ จิรกาลภาวิเตน อสฺสทฺธิเยน มิจฺฉาทสฺสเนน จ วิปลฺลตฺถจิตฺตา ปสาทนีเยปิ าเน อตฺตโน จิตฺตานิ ปโทเสตฺวา เปเตสุ อุปฺปชฺชึสุ. ตสฺมึเยว ราชคเห อฺตรสฺส วิภวสมฺปนฺนสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ภริยา ธีตา สุณิสา จ ปสนฺนจิตฺตา ‘‘ธาตุปูชํ กริสฺสามา’’ติ คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา ธาตุฏฺานํ คนฺตุํ อารทฺธา. โส กุฏุมฺพิโก ‘‘กึ อฏฺิกานํ ปูชเนนา’’ติ ตา ปริภาเสตฺวา ธาตุปูชํ วิวณฺเณสิ. ตาปิ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา เคหํ อาคตา ตาทิเสน โรเคน อภิภูตา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โส ปน โกเธน อภิภูโต นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เตน ปาปกมฺเมน เปเตสุ นิพฺพตฺติ.
อเถกทิวสํ ¶ อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺเตสุ อนุกมฺปาย ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา มนุสฺสา เต เปเต ตา จ เทวตาโย ปสฺสนฺติ. ตถา ปน กตฺวา เจติยงฺคเณ ิโต ตํ ธาตุวิวณฺณกํ เปตํ ตีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ. ตสฺส โส เปโต พฺยากาสิ –
‘‘อนฺตลิกฺขสฺมึ ติฏฺนฺโต, ทุคฺคนฺโธ ปูติ วายสิ;
มุขฺจ เต กิมโย ปูติคนฺธํ, ขาทนฺติ กึ กมฺมมกาสิ ปุพฺเพ.
‘‘ตโต สตฺถํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํ;
ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติ.
‘‘อหํ ¶ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;
อิสฺสโร ธนธฺสฺส, สุปหูตสฺส มาริส.
‘‘ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จ เม;
ตา มาลํ อุปฺปลฺจาปิ, ปจฺจคฺฆฺจ วิเลปนํ;
ถูปํ หรนฺติโย วาเรสึ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา.
‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ ¶ , มยํ ปจฺจตฺตเวทนา;
ถูปปูชํ วิวณฺเณตฺวา, ปจฺจาม นิรเย ภุสํ.
‘‘เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเห;
อาทีนวํ ปกาเสนฺติ, วิเวจเยถ เน ตโต.
‘‘อิมา จ ปสฺส อยนฺติโย, มาลธารี อลงฺกตา;
มาลาวิปากํนุโภนฺติโย, สมิทฺธา จ ตา ยสสฺสินิโย.
‘‘ตฺจ ¶ ทิสฺวาน อจฺเฉรํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
นโม กโรนฺติ สปฺปฺา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนึ.
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;
ถูปปูชํ กริสฺสามิ, อปฺปมตฺโต ปุนปฺปุน’’นฺติ.
๕๐๗-๘. ตตฺถ ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺคนฺโธ, กุณปคนฺธคนฺธีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปูติ วายสี’’ติ. ตโตติ ทุคฺคนฺธวายนโต กิมีหิ ขายิตพฺพโต จ อุปริ. สตฺตํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ กมฺมสฺโจทิตา สตฺตา นิสิตธารํ สตฺถํ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ วณมุขํ อวกนฺตนฺติ. ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ อวกนฺติตฏฺาเน ขาโรทเกน อาสิฺจิตฺวา ปุนปฺปุนมฺปิ อวกนฺตนฺติ.
๕๑๐. อิสฺสโร ธนธฺสฺส, สุปหูตสฺสาติ อติวิย ปหูตสฺส ¶ ธนสฺส ธฺสฺส จ อิสฺสโร สามี, อฑฺโฒ มหทฺธโนติ อตฺโถ.
๕๑๑. ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จาติ ตสฺส มยฺหํ อยํ ปุริมตฺตภาเว ภริยา, อยํ ธีตา, อยํ สุณิสา. ตา เทวภูตา อากาเส ิตาติ ทสฺเสนฺโต วทติ. ปจฺจคฺฆนฺติ อภินวํ. ถูปํ หรนฺติโย วาเรสินฺติ ถูปํ ปูเชตุํ อุปเนนฺติโย ธาตุํ วิวณฺเณนฺโต ปฏิกฺขิปึ. ตํ ปาปํ ปกตํ มยาติ ตํ ธาตุวิวณฺณนปาปํ กตํ สมาจริตํ มยาติ วิปฺปฏิสารปฺปตฺโต วทติ.
๕๑๒. ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ¶ ฉสหสฺสาธิกา อสีติสหสฺสมตฺตา. มยนฺติ เต เปเต อตฺตนา สทฺธึ สงฺคเหตฺวา วทติ. ปจฺจตฺตเวทนาติ วิสุํ วิสุํ อนุภุยฺยมานทุกฺขเวทนา. นิรเยติ พลทุกฺขตาย เปตฺติวิสยํ นิรยสทิสํ กตฺวา อาห.
๕๑๓. เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเหติ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ถูปํ อุทฺทิสฺส ปูชามเห ปวตฺตมาเน อหํ วิย เย ถูปปูชาย อาทีนวํ โทสํ ปกาเสนฺติ. เต ปุคฺคเล ตโต ปฺุโต วิเวจเยถ วิเวจาปเยถ, ปริพาหิเร ชนเยถาติ อฺาปเทเสน อตฺตโน มหาชานิยตํ วิภาเวติ.
๕๑๔. อายนฺติโยติ ¶ อากาเสน อาคจฺฉนฺติโย. มาลาวิปากนฺติ ถูเป กตมาลาปูชาย วิปากํ ผลํ. สมิทฺธาติ ทิพฺพสมฺปตฺติยา สมิทฺธา. ตา ยสสฺสินิโยติ ตา ปริวารวนฺติโย.
๕๑๕. ตฺจ ทิสฺวานาติ ตสฺส อติปริตฺตสฺส ปูชาปฺุสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตํ โลมหํสนํ อติอุฬารํ วิปากวิเสสํ ทิสฺวา. นโม กโรนฺติ สปฺปฺา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนินฺติ, ภนฺเต กสฺสป, อิมา อิตฺถิโย ตํ อุตฺตมปฺุกฺเขตฺตภูตํ วนฺทนฺติ อภิวาเทนฺติ, นโม กโรนฺติ นมกฺการฺจ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
๕๑๖. อถ ¶ โส เปโต สํวิคฺคมานโส สํเวคานุรูปํ อายตึ อตฺตนา กาตพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสหํ นูนา’’ติ คาถมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
เอวํ เปเตน วุตฺโต มหากสฺสโป ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ.
ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ขุทฺทก-อฏฺกถาย เปตวตฺถุสฺมึ
ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ตติยสฺส จูฬวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. มหาวคฺโค
๑. อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา
เวสาลี ¶ ¶ นาม นครตฺถิ วชฺชีนนฺติ อิทํ อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต อมฺพสกฺกโร นาม ลิจฺฉวิราชา มิจฺฉาทิฏฺิโก นตฺถิกวาโท เวสาลิยํ รชฺชํ กาเรสิ. เตน จ สมเยน เวสาลินคเร อฺตรสฺส วาณิชสฺส อาปณสมีเป จิกฺขลฺลํ โหติ, ตตฺถ พหู ชนา อุปฺปติตฺวา อติกฺกมนฺตา กิลมนฺติ, เกจิ กทฺทเมน ลิมฺปนฺติ. ตํ ทิสฺวา โส วาณิโช ‘‘มา อิเม มนุสฺสา กลลํ อกฺกมึสู’’ติ อปคตทุคฺคนฺธํ สงฺขวณฺณปฏิภาคํ โคสีสฏฺึ อาหราเปตฺวา นิกฺขิปาเปสิ. ปกติยา จ สีลวา อโหสิ อกฺโกธโน สณฺหวาโจ, ปเรสฺจ ยถาภูตํ คุณํ กิตฺเตติ.
โส เอกสฺมึ ทิวเส อตฺตโน สหายสฺส นฺหายนฺตสฺส ปมาเทน อโนโลเกนฺตสฺส นิวาสนวตฺถํ กีฬาธิปฺปาเยน อปนิธาย ตํ ทุกฺขาเปตฺวา อทาสิ. ภาคิเนยฺโย ปนสฺส โจริกาย ปรเคหโต ภณฺฑํ อาหริตฺวา ตสฺเสว อาปเณ นิกฺขิปิ. ภณฺฑสามิกา วีมํสนฺตา ภณฺเฑน สทฺธึ ตสฺส ภาคิเนยฺยํ ตฺจ รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทถ, ภาคิเนยฺยํ ปนสฺส สูเล อาโรเปถา’’ติ อาณาเปสิ. ราชปุริสา ตถา อกํสุ. โส กาลํ กตฺวา ภุมฺมเทเวสุ อุปฺปชฺชิ. โส โคสีเสน เสตุโน กตตฺตา เสตวณฺณํ ¶ ทิพฺพํ มโนชวํ อสฺสาชานียํ ปฏิลภิ, คุณวนฺตานํ วณฺณกถเนน ตสฺส คตฺตโต ทิพฺพคนฺโธ วายติ, สาฏกสฺส ปน อปนิหิตตฺตา นคฺโค อโหสิ. โส อตฺตนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ โอโลเกนฺโต ตทนุสาเรน อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ สูเล อาโรปิตํ ทิสฺวา กรุณาย โจทิยมาโน มโนชวํ อสฺสํ อภิรุหิตฺวา อฑฺฒรตฺติสมเย ตสฺส สูลา โรปิตฏฺานํ คนฺตฺวา อวิทูเร ิโต ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ ทิวเส ทิวเส วทติ.
เตน จ สมเยน อมฺพสกฺกโร ราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อฺตรสฺมึ เคเห วาตปานํ วิวริตฺวา ราชวิภูตึ ปสฺสนฺตึ ¶ เอกํ อิตฺถึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปจฺฉาสเน นิสินฺนสฺส ปุริสสฺส ‘‘อิมํ ฆรํ อิมฺจ อิตฺถึ อุปธาเรหี’’ติ สฺํ ทตฺวา อนุกฺกเมน ¶ อตฺตโน ราชเคหํ ปวิฏฺโ ตํ ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ตสฺสา อิตฺถิยา สสามิกภาวํ วา อสามิกภาวํ วา ชานาหี’’ติ. โส คนฺตฺวา ตสฺสา สสามิกภาวํ ตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตสฺสา อิตฺถิยา ปริคฺคหณูปายํ จินฺเตนฺโต ตสฺสา สามิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ภเณ, มํ อุปฏฺาหี’’ติ อาห. โส อนิจฺฉนฺโตปิ ‘‘ราชา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺเต มยิ ราชทณฺฑํ กเรยฺยา’’ติ ภเยน ราชุปฏฺานํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิวเส ทิวเส ราชุปฏฺานํ คจฺฉติ. ราชาปิ ตสฺส ภตฺตเวตนํ ทาเปตฺวา กติปยทิวสาติกฺกเมน ปาโตว อุปฏฺานํ อาคตํ เอวมาห – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, อมุมฺหิ าเน เอกา โปกฺขรณี อตฺถิ, ตโต อรุณวณฺณมตฺติกํ รตฺตุปฺปลานิ จ อาเนหิ, สเจ อชฺเชว นาคจฺเฉยฺยาสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ. ตสฺมิฺจ คเต ทฺวารปาลํ อาห – ‘‘อชฺช อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย สพฺพทฺวารานิ ถเกตพฺพานี’’ติ.
สา จ โปกฺขรณี เวสาลิยา ติโยชนมตฺถเก โหติ, ตถาปิ โส ปุริโส มรณภยตชฺชิโต วาตเวเคน ปุพฺพณฺเหเยว ตํ โปกฺขรณึ สมฺปาปุณิ. ‘‘สา จ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ปเคว สุตตฺตา ภเยน โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ โกจิ ปริสฺสโย’’ติ สมนฺตโต ¶ อนุปริยายติ. ตํ ทิสฺวา โปกฺขรณิปาลโก อมนุสฺโส กรุณายมานรูโป มนุสฺสรูเปน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ, โภ ปุริส, อิธาคโตสี’’ติ อาห. โส ตสฺส ตํ ปวตฺตึ กเถสิ. โส ‘‘ยทิ เอวํ ยาวทตฺถํ คณฺหาหี’’ติ อตฺตโน ทิพฺพรูปํ ทสฺเสตฺวา อนฺตรธายิ.
โส ตตฺถ อรุณวณฺณมตฺติกํ รตฺตุปฺปลานิ จ คเหตฺวา อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย นครทฺวารํ สมฺปาปุณิ. ตํ ทิสฺวา ทฺวารปาโล ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว ทฺวารํ ถเกสิ. โส ถกิเต ทฺวาเร ปเวสนํ อลภนฺโต ทฺวารสมีเป สูเล อาโรปิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘เอเต มยิ อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย อาคเต วิรวนฺเต เอวํ ทฺวารํ ถเกสุํ. ‘อหํ กาเลเยว อาคโต, มม ทาโส นตฺถี’ติ ตยาปิ าตํ โหตู’’ติ ¶ สกฺขิมกาสิ. ตํ สุตฺวา โส อาห ‘‘อหํ สูเล อาวุโต วชฺโฌ มรณาภิมุโข, กถํ ตว สกฺขิ โหมิ. เอโก ปเนตฺถ เปโต มหิทฺธิโก มม สมีปํ อาคมิสฺสติ, ตํ สกฺขึ กโรหี’’ติ. ‘‘กถํ ปน โส มยา ทฏฺพฺโพ’’ติ? อิเธว ตฺวํ ติฏฺ, ‘‘สยเมว ทกฺขิสฺสสี’’ติ. โส ตตฺถ ิโต มชฺฌิมยาเม ตํ เปตํ อาคตํ ทิสฺวา สกฺขึ อกาสิ. วิภาตาย จ รตฺติยา รฺา ‘‘มม อาณา ตยา อติกฺกนฺตา, ตสฺมา ราชทณฺฑํ เต กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต, เทว, มยา ตว อาณา นาติกฺกนฺตา, อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย อหํ อิธาคโตติ. ตตฺถ โก เต สกฺขีติ? โส ¶ ตสฺส สูลาวุตสฺส ปุริสสฺส สนฺติเก อาคจฺฉนฺตํ นคฺคเปตํ ‘‘สกฺขี’’ติ นิทฺทิสิตฺวา ‘‘กถเมตํ อมฺเหหิ สทฺธาตพฺพ’’นฺติ รฺา วุตฺเต ‘‘อชฺช รตฺติยํ ตุมฺเหหิ สทฺธาตพฺพํ ปุริสํ มยา สทฺธึ เปเสถา’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา ราชา สยเมว เตน สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา ิโต เปเตน จ ตตฺถาคนฺตฺวา ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ วุตฺเต ตํ ‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถี’’ติอาทินา ปฺจหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ. อิทานิ อาทิโต ปน ‘‘เวสาลิ นาม นครตฺถิ วชฺชีน’’นฺติ คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา –
‘‘เวสาลี ¶ นาม นครตฺถิ วชฺชีนํ, ตตฺถ อหุ ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร;
ทิสฺวาน เปตํ นครสฺส พาหิรํ, ตตฺเถว ปุจฺฉิตฺถ ตํ การณตฺถิโก.
‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถิ, อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จ;
อสิตปีตขายิตวตฺถโภคา, ปริจารณา สาปิ อิมสฺส นตฺถิ.
‘‘เย าตกา ทิฏฺสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพ;
ทฏฺุมฺปิ เต ทานิ น ตํ ลภนฺติ, วิราชิตโต หิ ชเนน เตน.
‘‘น ¶ โอคฺคตตฺตสฺส ภวนฺติ มิตฺตา, ชหนฺติ มิตฺตา วิกลํ วิทิตฺวา;
อตฺถฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺติ, พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺติ.
‘‘นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหิ กิจฺโฉ, สมฺมกฺขิโต สมฺปริภินฺนคตฺโต;
อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมานา, อชฺช สุเว ชีวิตสฺสูปโรโธ.
‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปฺปตฺตํ,
อุตฺตาสิตํ ปุจิมนฺทสฺส สูเล;
อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน วเทสิ ยกฺข,
‘ชีว โภ ชีวิตเมว เสยฺโย’’’ติ.
๕๑๗. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ เวสาลิยํ. นครสฺส พาหิรนฺติ นครสฺส พหิ ภวํ, เวสาลินครสฺส พหิ เอว ¶ ชาตํ ปวตฺตํ สมฺพนฺธํ. ตตฺเถวาติ ยตฺถ ตํ ปสฺสิ, ตตฺเถว าเน. ตนฺติ ¶ ตํ เปตํ. การณตฺถิโกติ ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ วุตฺตอตฺถสฺส การเณน อตฺถิโก หุตฺวา.
๕๑๘. เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถีติ ปิฏฺิปสารณลกฺขณา เสยฺยา, ปลฺลงฺกาภุชนลกฺขณา นิสชฺชา จ อิมสฺส สูเล อาโรปิตปุคฺคลสฺส นตฺถิ. อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จาติ อภิกฺกมาทิลกฺขณํ อปฺปมตฺตกมฺปิ คมนํ อิมสฺส นตฺถิ. ปริจาริกา สาปีติ ยา อสิตปีตขายิตวตฺถปริโภคาทิลกฺขณา อินฺทฺริยานํ ปริจารณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิ. ‘‘ปริหรณา สาปี’’ติ วา ปาโ, อสิตาทิปริโภควเสน อินฺทฺริยานํ ปริหรณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิ วิคตชีวิตตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘ปริจารณา สาปี’’ติ เกจิ ปนฺติ.
๕๑๙. ทิฏฺสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพติ สนฺทิฏฺสหายา เจว อทิฏฺสหายา จ ยสฺส มิตฺตา อนุทฺทยาวนฺโต เย ¶ อสฺส อิมสฺส ปุพฺเพ อเหสุํ. ทฏฺุมฺปีติ ปสฺสิตุมฺปิ น ลภนฺติ, กุโต สห วสิตุนฺติ อตฺโถ. วิราชิตตฺโตติ ปริจฺจตฺตสภาโว. ชเนน เตนาติ เตน าติอาทิชเนน.
๕๒๐. น โอคฺคตตฺตสฺส ภวนฺติ มิตฺตาติ อปคตวิฺาณสฺส มตสฺส มิตฺตา นาม น โหนฺติ ตสฺส มิตฺเตหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อติกฺกนฺตตฺตา. ชหนฺติ มิตฺตา วิกลํ วิทิตฺวาติ มโต ตาว ติฏฺตุ, ชีวนฺตมฺปิ โภควิกลํ ปุริสํ วิทิตฺวา ‘‘น อิโต กิฺจิ คยฺหูปค’’นฺติ มิตฺตา ปชหนฺติ. อตฺถฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺตีติ ตสฺส ปน สนฺตกํ อตฺถํ ธนํ ทิสฺวา ปิยวาทิโน มุขุลฺโลกิกา หุตฺวา ตํ ปริวาเรนฺติ. พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺตีติ วิภวสมฺปตฺติยา ¶ อุคฺคตสภาวสฺส สมิทฺธสฺส พหู อเนกา มิตฺตา โหนฺติ, อยํ โลกิยสภาโวติ อตฺโถ.
๕๒๑. นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหีติ สพฺเพหิ อุปโภคปริโภควตฺถูหิ ปริหีนตฺโต. กิจฺโฉติ ทุกฺขิโต. สมฺมกฺขิโตติ รุหิเรหิ สมฺมกฺขิตสรีโร. สมฺปริภินฺนคตฺโตติ สูเลน อพฺภนฺตเร วิทาลิตคตฺโต. อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมาโนติ ติณคฺเค ลิมฺปมานอุสฺสาวพินฺทุสทิโส. อชฺช สุเวติ อชฺช วา สุเว วา อิมสฺส นาม ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ นิโรโธ, ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถ.
๕๒๒. อุตฺตาสิตนฺติ อาวุตํ อาโรปิตํ. ปุจิมนฺทสฺส สูเลติ นิมฺพรุกฺขสฺส ทณฺเฑน กตสูเล ¶ . เกน วณฺเณนาติ เกน การเณน. ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโยติ, โภ ปุริส, ชีว. กสฺมา? สูลํ อาโรปิตสฺสาปิ หิ เต อิธ ชีวิตเมว อิโต จุตสฺส ชีวิตโต สตภาเคน สหสฺสภาเคน เสยฺโย สุนฺทรตโรติ.
เอวํ เตน รฺา ปุจฺฉิโต โส เปโต อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สาโลหิโต เอส อโหสิ มยฺหํ, อหํ สรามิ ปุริมาย ชาติยา;
ทิสฺวา จ เม การฺุมโหสิ ราช, มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายํ.
‘‘อิโต ¶ จุโต ลิจฺฉวิ เอส โปโส, สตฺถุสฺสทํ นิรยํ โฆรรูปํ;
อุปปชฺชติ ทุกฺกฏกมฺมการี, มหาภิตาปํ กฏุกํ ภยานกํ.
‘‘อเนกภาเคน คุเณน เสยฺโย, อยเมว สูโล นิรเยน เตน;
เอกนฺตทุกฺขํ กฏุกํ ภยานกํ, เอกนฺตติพฺพํ นิรยํ ปตายํ.
‘‘อิทฺจ ¶ สุตฺวา วจนํ มเมโส, ทุกฺขูปนีโต วิชเหยฺย ปาณํ;
ตสฺมา อหํ สนฺติเก น ภณามิ, มา เมกโต ชีวิตสฺสูปโรโธ’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
๕๒๓. ตตฺถ สาโลหิโต สมานโลหิโต โยนิสมฺพนฺเธน สมฺพนฺโธ, าตโกติ อตฺโถ. ปุริมาย ชาติยาติ ปุริมตฺตภาเว. มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายนฺติ อยํ ปาปธมฺโม ปุริโส นิรยํ มา ปติ, มา นิรยํ อุปปชฺชีติ อิมํ ทิสฺวา เม การฺุํ อโหสีติ โยชนา.
๕๒๔. สตฺตุสฺสทนฺติ ปาปการีหิ สตฺเตหิ อุสฺสนฺนํ, อถ วา ปฺจวิธพนฺธนํ, มุเข ตตฺตโลหเสจนํ, องฺคารปพฺพตาโรปนํ, โลหกุมฺภิปกฺเขปนํ, อสิปตฺตวนปฺปเวสนํ, เวตฺตรณิยํ สโมตรณํ, มหานิรเย ปกฺเขโปติ. อิเมหิ สตฺตหิ ปฺจวิธพนฺธนาทีหิ ทารุณการเณหิ อุสฺสนฺนํ, อุปรูปริ นิจิตนฺติ อตฺโถ. มหาภิตาปนฺติ มหาทุกฺขํ, มหาอคฺคิสนฺตาปํ วา. กฏุกนฺติ อนิฏฺํ. ภยานกนฺติ ภยชนกํ.
๕๒๕. อเนกภาเคน ¶ คุเณนาติ อเนกโกฏฺาเสน อานิสํเสน. อยเมว สูโล นิรเยน เตนาติ ตโต อิมสฺส อุปฺปตฺติฏฺานภูตโต นิรยโต อยเมว สูโล เสยฺโยติ. นิสฺสกฺเก หิ ¶ อิทํ กรณวจนํ. เอกนฺต ติพฺพนฺติ เอกนฺเตเนว ติขิณทุกฺขํ, นิยตมหาทุกฺขนฺติ อตฺโถ.
๕๒๖. อิทฺจ สุตฺวา วจนํ มเมโสติ ‘‘อิโต จุโต’’ติอาทินา วุตฺตํ มม วจนํ สุตฺวา เอโส ปุริโส ทุกฺขูปนีโต มม วจเนน นิรยทุกฺขํ อุปนีโต วิย หุตฺวา. วิชเหยฺย ปาณนฺติ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจเชยฺย. ตสฺมาติ เตน การเณน. มา เมกโตติ ‘‘มยา เอกโต อิมสฺส ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ มา โหตู’’ติ อิมสฺส สนฺติเก อิทํ วจนํ อหํ น ภณามิ, อถ โข ¶ ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ อิทเมว ภณามีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ เปเตน อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต ปุน ราชา เปตสฺส ปวตฺตึ ปุจฺฉิตุํ โอกาสํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อฺาโต เอโส ปุริสสฺส อตฺโถ, อฺมฺปิ อิจฺฉามเส ปุจฺฉิตุํ ตุวํ;
โอกาสกมฺมํ สเจ โน กโรสิ, ปุจฺฉาม ตํ โน น จ กุชฺฌิตพฺพ’’นฺติ.
‘‘อทฺธา ปฏิฺา เม ตทา อหุ, นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหติ;
อกามา สทฺเธยฺยวโจติ กตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ มํ กามํ ยถา วิสยฺห’’นฺติ. –
อิมา รฺโ เปตสฺส จ วจนปฏิวจนคาถา.
๕๒๗. ตตฺถ อฺาโตติ อวคโต. อิจฺฉามเสติ อิจฺฉาม. โนติ อมฺหากํ. น จ กุชฺฌิตพฺพนฺติ ‘‘อิเม มนุสฺสา ยํกิฺจิ ปุจฺฉนฺตี’’ติ โกโธ น กาตพฺโพ.
๕๒๘. อทฺธาติ เอกํเสน. ปฏิฺา เมติ าณวเสน มยฺหํ ‘‘ปุจฺฉสฺสู’’ติ ปฏิฺา, โอกาสทานนฺติ อตฺโถ. ตทา อหูติ ตสฺมึ กาเล ¶ ปมทสฺสเน อโหสิ. นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหตีติ อกถนา อปฺปสนฺนสฺส โหติ. ปสนฺโน เอว หิ ปสนฺนสฺส กิฺจิ กเถติ. ตฺวํ ปน ตทา มยิ อปฺปสนฺโน, อหฺจ ตยิ, เตน ปฏิชานิตฺวา กเถตุกาโม นาโหสิ. อิทานิ ปนาหํ ตุยฺหํ อกามา สทฺเธยฺยวโจ อกาโม เอว สทฺธาตพฺพวจโน อิติ กตฺวา อิมินา การเณน ¶ . ปุจฺฉสฺสุ ¶ มํ กามํ ยถา วิสยฺหนฺติ ตฺวํ ยถา อิจฺฉสิ, ตมตฺถํ มํ ปุจฺฉสฺสุ. อหํ ปน ยถา วิสยฺหํ ยถา มยฺหํ สหิตุํ สกฺกา, ตถา อตฺตโน าณพลานุรูปํ กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ เปเตน ปุจฺฉนาย โอกาเส กเต ราชา –
‘‘ยํ กิฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสามิ,
สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยํ;
ทิสฺวาว ตํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํ,
กเรยฺยาสิ เม ยกฺข นิยสฺสกมฺม’’นฺติ. –
คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อหํ ยํ กิฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ, ตํ สพฺพมฺปิ ตเถว อหํ อภิสทฺทเหยฺยํ, ตํ ปน ทิสฺวาว ตํ วจนํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํ. ยกฺข, มยฺหํ นิยสฺสกมฺมํ นิคฺคหกมฺมํ กเรยฺยาสีติ. อถ วา ยํ กิฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามีติ อหํ ยํ กิฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ อจกฺขุโคจรสฺส อทสฺสนโต. สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยนฺติ สพฺพมฺปิ เต อหํ ทิฏฺํ สุตํ อฺํ วา อภิสทฺทเหยฺยํ. ตาทิโส หิ มยฺหํ ตยิ อภิปฺปสาโทติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉิมปทสฺส ปน ยถาวุตฺโตว อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา เปโต –
‘‘สจฺจปฺปฏิฺา ตว เมสา โหตุ, สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทํ;
อฺตฺถิโก โน จ ปทุฏฺจิตฺโต, ยํ เต สุตํ อสุตฺจาปิ ธมฺมํ;
สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสํ ยถา ปชาน’’นฺติ. – คาถมาห ¶ ; อิโต ปรํ –
‘‘เสเตน ¶ อสฺเสน อลงฺกเตน, อุปยาสิ สูลาวุตกสฺส สนฺติเก;
ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติ.
‘‘เวสาลิยา นครสฺส มชฺเฌ, จิกฺขลฺลมคฺเค นรกํ อโหสิ;
โคสีสเมกาหํ ปสนฺนจิตฺโต, เสตํ คเหตฺวา นรกสฺมึ นิกฺขิปึ.
‘‘เอตสฺมึ ¶ ปาทานิ ปติฏฺเปตฺวา, มยฺจ อฺเ จ อติกฺกมิมฺหา;
ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติ.
‘‘วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสติ, คนฺโธ จ เต สพฺพทิสา ปวายติ;
ยกฺขิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, นคฺโค จาสิ กิสฺส อยํ วิปาโกติ.
‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สณฺหาหิ วาจาหิ ชนํ อุเปมิ;
ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม วณฺโณ สตตํ ปภาสติ.
‘‘ยสฺจ กิตฺติฺจ ธมฺเม ิตานํ, ทิสฺวาน มนฺเตมิ ปสนฺนจิตฺโต;
ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม คนฺโธ สตตํ ปวายติ.
‘‘สหายานํ ¶ ติตฺถสฺมึ นฺหายนฺตานํ, ถเล คเหตฺวา นิทหิสฺส ทุสฺสํ;
ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺจิตฺโต, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติ.
‘‘โย ¶ กีฬมาโน ปกโรติ ปาปํ, ตสฺเสทิสํ กมฺมวิปากมาหุ;
อกีฬมาโน ปน โย กโรติ, กึ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติ.
‘‘เย ทุฏฺสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺา;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต นิรยํ อุเปนฺติ.
‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา, ทาเน รตา สงฺคหิตตฺตภาวา;
กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต สุคตึ อุเปนฺตี’’ติ. –
เตสํ อุภินฺนํ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ.
๕๓๐. ตตฺถ สจฺจปฺปฏิฺา ตว เมสา โหตูติ ‘‘สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺย’’นฺติ ตว เอสา ปฏิฺา มยฺหํ สจฺจํ โหตุ. สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทนฺติ มยา วุจฺจมานํ ธมฺมํ สุตฺวา สุนฺทรํ ปสาทํ ลภสฺสุ. อฺตฺถิโกติ อาชานนตฺถิโก. ยถา ปชานนฺติ ยถา อฺโปิ ¶ ปชานนฺโต, ‘‘ยถาปิ าต’’นฺติ วา มยา ยถา าตนฺติ อตฺโถ.
๕๓๑. กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติ กิสฺเสตํ กิสฺส นาม เอตํ, กิสฺส กมฺมสฺส อยํ วิปาโก. เอตนฺติ วา นิปาตมตฺตํ, กิสฺส กมฺมสฺสาติ โยชนา. ‘‘กิสฺส เต’’ติ จ เกจิ ปนฺติ.
๕๓๒-๓๓. จิกฺขลฺลมคฺเคติ ¶ จิกฺขลฺลวติ ปถมฺหิ. นรกนฺติ อาวาฏํ. เอกาหนฺติ เอกํ อหํ. นรกสฺมึ นิกฺขิปินฺติ ยถา กทฺทโม น อกฺกมียติ, เอวํ ตสฺมึ จิกฺขลฺลาวาเฏ เปสึ. ตสฺสาติ ตสฺส โคสีเสน เสตุกรณสฺส.
๕๓๖-๗. ธมฺเม ิตานนฺติ ธมฺมจารีนํ สมจารีนํ. มนฺเตมีติ กเถมิ กิตฺตยามิ. ขิฑฺฑตฺถิโกติ ¶ หสาธิปฺปาโย. โน จ ปทุฏฺจิตฺโตติ ทุสฺสสามิเก น ทูสิตจิตฺโต, น อวหรณาธิปฺปาโย นาปิ วินาสาธิปฺปาโยติ อตฺโถ.
๕๓๘. อกีฬมาโนติ อขิฑฺฑาธิปฺปาโย, โลภาทีหิ ทูสิตจิตฺโต. กึ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติ ตสฺส ตถา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส กีว กฏุกํ ทุกฺขวิปากํ ปณฺฑิตา อาหุ.
๕๓๙-๔๐. ทุฏฺสงฺกปฺปมนาติ กามสงฺกปฺปาทิวเสน ทูสิตมโนวิตกฺกา, เอเตน มโนทุจฺจริตมาห. กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺาติ ปาณาติปาตาทิวเสน กายวาจาหิ มลินา. อาสมานาติ อาสีสมานา ปตฺถยมานา.
เอวํ เปเตน สงฺเขเปเนว กมฺมผเลสุ วิภชิตฺวา ทสฺสิเตสุ ตํ อสทฺทหนฺโต ราชา –
‘‘ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;
กึ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยํ, โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอต’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจาติ โยยํ ตยา ‘‘เย ทุฏฺสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺา’’ติอาทินา. ‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา’’ติอาทินา จ กลฺยาณสฺส ปาปสฺส จ กมฺมสฺส วิปาโก วิภชิตฺวา วุตฺโต, ตํ กินฺติ เกน การเณน อหํ อเวจฺจ ¶ ¶ อปรปจฺจยภาเวน สทฺทเหยฺยํ. กึ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยนฺติ กีทิสํ วา ปนาหํ ปจฺจกฺขภูตํ นิทสฺสนํ ทิสฺวา ปฏิสทฺทเหยฺยํ. โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอตนฺติ โก วา วิฺู ปุริโส ปณฺฑิโต เอตมตฺถํ มํ สทฺทหาเปยฺย, ตํ กเถหีติ ¶ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา เปโต การเณน ตมตฺถํ ตสฺส ปกาเสนฺโต –
‘‘ทิสฺวา จ สุตฺวา อภิสทฺทหสฺสุ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;
กลฺยาณปาเป อุภเย อสนฺเต, สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา.
‘‘โน เจตฺถ กมฺมานิ กเรยฺยุํ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;
นาเหสุํ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเก.
‘‘ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;
ตสฺมา หิ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเก.
‘‘ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหุ, สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนียํ;
ตา เทวตาโย ปริจารยนฺติ, ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโน’’ติ. –
คาถา อภาสิ.
๕๔๒. ตตฺถ ทิสฺวา จาติ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวาปิ. สุตฺวาติ ธมฺมํ สุตฺวา ตทนุสาเรน นยํ เนนฺโต อนุมินนฺโต. กลฺยาณปาปสฺสาติ กุสลสฺส อกุสลสฺส จ กมฺมสฺส อยํ สุโข อยํ ทุกฺโข จ วิปาโกติ อภิสทฺทหสฺสุ. อุภเย อสนฺเตติ กลฺยาเณ ปาเป จาติ ทุวิเธ กมฺเม อวิชฺชมาเน. สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วาติ ‘‘อิเม สตฺตา ¶ สุคตึ คตา ทุคฺคตึ คตา วา, สุคติยํ วา อฑฺฒา ทุคฺคติยํ ทลิทฺทา วา’’ติ อยมตฺโถ กึ นุ สิยา กถํ สมฺภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๕๔๓-๔. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘โน ¶ เจตฺถ กมฺมานี’’ติ จ ‘‘ยสฺมา จ กมฺมานี’’ติ จ คาถาทฺวเยน พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวติ. ตตฺถ หีนา ปณีตาติ กุลรูปาโรคฺยปริวาราทีหิ ¶ หีนา อุฬารา จ.
๕๔๕. ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหูติ ทฺวยํ ทุวิธํ อชฺช อิทานิ กมฺมานํ สุจริตทุจฺจริตานํ วิปากํ วทนฺติ กเถนฺติ. กึ ตนฺติ อาห ‘‘สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนีย’’นฺติ, อิฏฺสฺส จ อนิฏฺสฺส จ อนุภวนโยคฺคํ. ตา เทวตาโย ปริจารยนฺตีติ เย อุกฺกํสวเสน สุขเวทนียํ วิปากํ ปฏิลภนฺติ, เต เทวโลเก ตา เทวตา หุตฺวา ทิพฺพสุขสมปฺปิตา อินฺทฺริยานิ ปริจาเรนฺติ. ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโนติ เย พาลา กมฺมฺจ กมฺมผลฺจาติ ทฺวยํ อปสฺสนฺตา อสทฺทหนฺตา, เต ปาปปฺปสุตา ทุกฺขเวทนียํ วิปากํ อนุภวนฺตา นิรยาทีสุ กมฺมุนา ปจฺเจนฺติ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ.
เอวํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต ปน ตฺวํ กสฺมา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวสีติ อนุโยคํ สนฺธาย –
‘‘น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานิ, ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺย;
อจฺฉาทนํ สยนมถนฺนปานํ, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานีติ ยสฺมา สยํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตานิ ปฺุกมฺมานิ มม นตฺถิ น วิชฺชนฺติ, เยหิ อิทานิ อจฺฉาทนาทีนิ ลเภยฺยํ. ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺยาติ โย สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อสุกสฺส เปตสฺส โหตู’’ติ เม อาทิเสยฺย อุทฺทิเสยฺย, โส นตฺถิ. เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติ เตน ทุวิเธนาปิ การเณน อิทานิ นคฺโค ¶ นิจฺโจโฬ อมฺหิ, กสิรา ทุกฺขา จ วุตฺติ ชีวิกา โหตีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา ตสฺส อจฺฉาทนาทิลาภํ อากงฺขนฺโต –
‘‘สิยา นุ โข การณํ กิฺจิ ยกฺข, อจฺฉาทนํ เยน ตุวํ ลเภถ;
อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทตฺถิ เหตุ, สทฺธายิกํ เหตุวโจ สุโณมา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ เยนาติ เยน การเณน ตฺวํ อจฺฉาทนํ ลเภถ ลเภยฺยาสิ, กิฺจิ ตํ การณํ สิยา นุ โข ภเวยฺย นุ โขติ อตฺโถ. ยทตฺถีติ ยทิ อตฺถิ.
อถสฺส ¶ เปโต ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘กปฺปิตโก นาม อิธตฺถิ ภิกฺขุ, ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโต;
คุตฺตินฺทฺริโย สํวุตปาติโมกฺโข, สีติภูโต อุตฺตมทิฏฺิปตฺโต.
‘‘สขิโล วทฺู สุวโจ สุมุโข, สฺวาคโม สุปฺปฏิมุตฺตโก จ;
ปฺุสฺส เขตฺตํ อรณวิหารี, เทวมนุสฺสานฺจ ทกฺขิเณยฺโย.
‘‘สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, มุตฺโต วิสลฺโล อมโม อวงฺโก;
นิรูปธี สพฺพปปฺจขีโณ, ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต ชุติมา.
‘‘อปฺปฺาโต ทิสฺวาปิ น จ สุชาโน, มุนีติ นํ วชฺชิสุ โวหรนฺติ;
ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชํ, กลฺยาณธมฺมํ วิจรนฺตํ โลเก.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ ตุวํ เอกยุคํ ทุเว วา, มมุทฺทิสิตฺวาน สเจ ทเทถ;
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, มมฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติ. –
คาถา อภาสิ.
๕๔๘. ตตฺถ กปฺปิตโต นามาติ ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตเร อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปชฺฌายํ สนฺธาย วทติ. อิธาติ อิมิสฺสา เวสาลิยา สมีเป. ฌายีติ อคฺคผลฌาเนน ฌายี. สีติภูโตติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สีติภาวปฺปตฺโต. อุตฺตมทิฏฺิปตฺโตติ อุตฺตมํ อคฺคผลํ สมฺมาทิฏฺึ ปตฺโต.
๕๔๙. สขิโลติ มุทุ. สุวโจติ สุพฺพโจ. สฺวาคโมติ สุฏฺุ อาคตาคโม. สุปฺปฏิมุตฺตโกติ สุฏฺุ ปฏิมุตฺตกวาโจ, มุตฺตภาณีติ อตฺโถ. อรณวิหารีติ เมตฺตาวิหารี.
๕๕๐. สนฺโตติ อุปสนฺตกิเลโส. วิธูโมติ วิคตมิจฺฉาวิตกฺกธูโม. อนีโฆติ นิทฺทุกฺโข. นิราโสติ นิตฺตณฺโห. มุตฺโตติ สพฺพภเวหิ วิมุตฺโต. วิสลฺโลติ วีตราคาทิสลฺโล. อมโมติ ¶ มมํการวิรหิโต. อวงฺโกติ กายวงฺกาทิวงฺกวิรหิโต. นิรูปธีติ กิเลสาภิสงฺขาราทิอุปธิปฺปหายี. สพฺพปปฺจขีโณติ ปริกฺขีณตณฺหาทิปปฺโจ. ชุติมาติ อนุตฺตราย าณชุติยา ชุติมา. อปฺปฺาโตติ ปรมปฺปิจฺฉตาย ปฏิจฺฉนฺนคุณตาย จ น ปากโฏ.
๕๕๑. ทิสฺวาปิ น จ สุชาโนติ คมฺภีรภาเวน ทิสฺวาปิ ‘‘เอวํสีโล, เอวํธมฺโม, เอวํปฺโ’’ติ น สุวิฺเยฺโย. ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชนฺติ ยกฺขภูตา จ อเนชํ นิตฺตณฺหํ ‘‘อรหา’’ติ ตํ ชานนฺติ. กลฺยาณธมฺมนฺติ สุนฺทรสีลาทิคุณํ.
๕๕๒. ตสฺสาติ ตสฺส กปฺปิตกมหาเถรสฺส. เอกยุคนฺติ เอกํ วตฺถยุคํ. ทุเว วาติ ทฺเว วา วตฺถยุคานิ. มมุทฺทิสิตฺวานาติ มมํ อุทฺทิสิตฺวา. ปฏิคฺคหีตานิ จ ¶ ตานิ อสฺสูติ ตานิ วตฺถยุคานิ เตน ปฏิคฺคหิตานิ จ อสฺสุ ¶ ภเวยฺยุํ. สนฺนทฺธทุสฺสนฺติ ทุสฺเสน กตสนฺนาหํ, ลทฺธวตฺถํ นิวตฺถปารุตทุสฺสนฺติ อตฺโถ.
ตโต ราชา –
‘‘กสฺมึ ปเทเส สมณํ วสนฺตํ, คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ มยํ อิทานิ;
โย มชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตฺจ, ทิฏฺีวิสูกานิ วิโนทเยยฺยา’’ติ. –
เถรสฺส วสนฏฺานํ ปุจฺฉิ. ตตฺถ กสฺมึ ปเทเสติ กตรสฺมึ ปเทเส. โย มชฺชาติ โย อชฺช, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร.
ตโต เปโต –
‘‘เอโส นิสินฺโน กปินจฺจนายํ, ปริวาริโต เทวตาหิ พหูหิ;
ธมฺมึ กถํ ภาสติ สจฺจนาโม, สกสฺมิมาเจรเก อปฺปมตฺโต’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ กปินจฺจนายนฺติ กปีนํ วานรานํ นจฺจเนน ‘‘กปินจฺจนา’’ติ ลทฺธโวหาเร ปเทเส. สจฺจนาโมติ ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโตติอาทีหิ คุณนาเมหิ ยาถาวนาโม อวิปรีตนาโม ¶ .
เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ตาวเทว เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม –
‘‘ตถาหํ กสฺสามิ คนฺตฺวา อิทานิ, อจฺฉาทยิสฺสํ สมณํ ยุเคน;
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ตุวฺจ ปสฺเสมุ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ¶ กสฺสามีติ กริสฺสามิ.
อถ เปโต ‘‘เทวตานํ เถโร ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา นายํ อุปสงฺกมนกาโล’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘มา ¶ อกฺขเณ ปพฺพชิตํ อุปาคมิ, สาธุ โว ลิจฺฉวิ เนส ธมฺโม;
ตโต จ กาเล อุปสงฺกมิตฺวา, ตตฺเถว ปสฺสาหิ รโห นิสินฺน’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สาธูติ อายาจเน นิปาโต. โว ลิจฺฉวิ เนส ธมฺโมติ, ลิจฺฉวิราช, ตุมฺหากํ ราชูนํ เอส ธมฺโม น โหติ, ยํ อกาเล อุปสงฺกมนํ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว าเน.
เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน นิเวสนเมว คนฺตฺวา ปุน ยุตฺตปตฺตกาเล อฏฺ วตฺถุยุคานิ คาหาเปตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, อฏฺ วตฺถยุคานิ ปฏิคฺคณฺหา’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา เถโร กถาสมุฏฺาปนตฺถํ ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ตฺวํ อทานสีโล สมณพฺราหฺมณานํ วิเหนชาติโกว กถํ ปณีตานิ วตฺถานิ ทาตุกาโม ชาโต’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต เปเตน สมาคมํ, เตน จ อตฺตนา จ กถิตํ สพฺพํ เถรสฺส อาโรเจตฺวา วตฺถานิ ทตฺวา เปตสฺส อุทฺทิสิ. เตน เปโต ทิพฺพวตฺถธโร อลงฺกตปฏิยตฺโต อสฺสารุฬฺโห เถรสฺส จ รฺโ จ ปุรโต ปาตุภวิ. ตํ ทิสฺวา ราชา อตฺตมโน ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘ปจฺจกฺขโต วต มยา กมฺมผลํ ทิฏฺํ, น ทานาหํ ปาปํ กริสฺสามิ, ปฺุเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เตน เปเตน สกฺขึ อกาสิ. โส จ เปโต ‘‘สเจ, ตฺวํ ลิจฺฉวิราช, อิโต ปฏฺาย อธมฺมํ ปหาย ธมฺมํ จรสิ, เอวาหํ ตว สกฺขึ กริสฺสามิ, สนฺติกฺจ เต อาคมิสฺสามิ, สูลาวุตฺจ ปุริสํ สีฆํ สูลโต โมเจหิ, เอวํ โส ชีวิตํ ลภิตฺวา ธมฺมํ จรนฺโต ทุกฺขโต มุจฺจิสฺสติ, เถรฺจ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต ¶ ปฺุานิ ¶ กโรหี’’ติ วตฺวา คโต.
อถ ราชา เถรํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา สีฆํ สีฆํ ลิจฺฉวิปริสํ สนฺนิปาเตตฺวา เต อนุชานาเปตฺวา ตํ ปุริสํ สูลโต โมเจตฺวา ‘‘อิมํ อโรคํ กโรถา’’ติ ติกิจฺฉเก อาณาเปสิ. เถรฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สิยา นุ โข, ภนฺเต, นิรยคามิกมฺมํ กตฺวา ิตสฺส นิรยโต มุตฺตี’’ติ. สิยา, มหาราช, สเจ อุฬารํ ปฺุํ กโรติ, มุจฺจตีติ ¶ วตฺวา เถโร ราชานํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปสิ. โส ตตฺถ ปติฏฺิโต เถรสฺส โอวาเท ตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิ, สูลาวุโต ปน ปุริโส อโรโค หุตฺวา สํเวคชาโต ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘ตถาติ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ปริวาริโต ทาสคเณน ลิจฺฉวิ;
โส ตํ นครํ อุปสงฺกมิตฺวา, วาสูปคจฺฉิตฺถ สเก นิเวสเน.
‘‘ตโต จ กาเล คิหิกิจฺจานิ กตฺวา,
นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ ขณํ ลภิตฺวา;
วิเจยฺย เปฬาโต จ ยุคานิ อฏฺ,
คาหาปยี ทาสคเณน ลิจฺฉวิ.
‘‘โส ตํ ปเทสํ อุปสงฺกมิตฺวา, ตํ อทฺทส สมณํ สนฺตจิตฺตํ;
ปฏิกฺกนฺตํ โคจรโต นิวตฺตํ, สีติภูตํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ.
‘‘ตเมนมโวจ อุปสงฺกมิตฺวา, อปฺปาพาธํ ผาสุวิหารฺจ ปุจฺฉิ;
เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ ภทนฺเต, ชานนฺติ มํ ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร.
‘‘อิมานิ ¶ เม อฏฺ ยุคา สุภานิ, ปฏิคฺคณฺห ภนฺเต ปททามิ ตุยฺหํ;
เตเนว อตฺเถน อิธาคโตสฺมิ, ยถา อหํ อตฺตมโน ภเวยฺยนฺติ.
‘‘ทูรโตว สมณา พฺราหฺมณา จ, นิเวสนํ เต ปริวชฺชยนฺติ;
ปตฺตานิ ภิชฺชนฺติ จ เต นิเวสเน, สงฺฆาฏิโย จาปิ วิทาลยนฺติ.
‘‘อถาปเร ¶ ¶ ปาทกุาริกาหิ, อวํสิรา สมณา ปาตยนฺติ;
เอตาทิสํ ปพฺพชิตา วิเหสํ, ตยา กตํ สมณา ปาปุณนฺติ.
‘‘ติเณน เตลมฺปิ น ตฺวํ อทาสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสิ;
อนฺธสฺส ทณฺฑํ สยมาทิยาสิ, เอตาทิโส กทริโย อสํวุโต ตุวํ;
อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน กิเมว ทิสฺวา, อมฺเหหิ สห สํวิภาคํ กโรสีติ.
‘‘ปจฺเจมิ ภนฺเต ยํ ตฺวํ วเทสิ, วิเหสยึ สมเณ พฺราหฺมเณ จ;
ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺจิตฺโต, เอตมฺปิ เม ทุกฺกฏเมว ภนฺเต.
ขิฑฺฑาย ยกฺโข ปสวิตฺวา ปาปํ, เวเทติ ทุกฺขํ อสมตฺตโภคี;
ทหโร ¶ ยุวา นคฺคนิยสฺส ภาคี, กึ สุ ตโต ทุกฺขตรสฺส โหติ.
‘‘ตํ ทิสฺวา สํเวคมลตฺถํ ภนฺเต, ตปฺปจฺจยา วาปิ ททามิ ทานํ;
ปฏิคฺคณฺห ภนฺเต วตฺถยุคานิ อฏฺ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติ.
‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ททโต จ เต อกฺขยธมฺมมตฺถุ;
ปฏิคณฺหามิ เต วตฺถยุคานิ อฏฺ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติ.
‘‘ตโต ¶ หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวิ, เถรสฺส ทตฺวาน ยุคานิ อฏฺ;
ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ยกฺขฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺสํ.
‘‘ตมทฺทสา จนฺทนสารลิตฺตํ, อาชฺมารูฬฺหมุฬารวณฺณํ;
อลงฺกตํ สาธุนิวตฺถทุสฺสํ, ปริวาริตํ ยกฺขมหิทฺธิปตฺตํ.
‘‘โส ตํ ทิสฺวา อตฺตมโน อุทคฺโค, ปหฏฺจิตฺโต จ สุภคฺครูโป;
กมฺมฺจ ทิสฺวาน มหาวิปากํ, สนฺทิฏฺิกํ จกฺขุนา สจฺฉิกตฺวา.
‘‘ตเมนมโวจ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา, ทสฺสามิ ทานํ สมณพฺราหฺมณานํ;
น จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, ตุวฺจ เม ยกฺข พหูปกาโรติ.
‘‘ตุวฺจ เม ลิจฺฉวิ เอกเทสํ, อทาสิ ทานานิ อโมฆเมตํ;
สฺวาหํ ¶ กริสฺสามิ ตยาว สกฺขึ, อมานุโส มานุสเกน สทฺธินฺติ.
‘‘คตี จ พนฺธู จ ปรายณฺจ, มิตฺโต มมาสิ อถ เทวตา เม;
ยาจามิ ตํ ปฺชลิโก ภวิตฺวา, อิจฺฉามิ ตํ ยกฺข ปุนปิ ทฏฺุนฺติ.
‘‘สเจ ตุวํ อสฺสทฺโธ ภวิสฺสสิ, กทริยรูโป วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโต;
ตฺวํ เนว มํ ลจฺฉสิ ทสฺสนาย, ทิสฺวา จ ตํ โนปิ จ อาลปิสฺสํ.
‘‘สเจ ¶ ปน ตฺวํ ภวิสฺสสิ ธมฺมคารโว, ทาเน รโต สงฺคหิตตฺตภาโว;
โอปานภูโต สมณพฺราหฺมณานํ, เอวํ มมํ ลจฺฉสิ ทสฺสนาย.
‘‘ทิสฺวา จ ตํ อาลปิสฺสํ ภทนฺเต, อิมฺจ สูลโต ลหุํ ปมฺุจ;
ยโตนิทานํ อกริมฺห สกฺขึ, มฺามิ สูลาวุตกสฺส การณา.
‘‘เต อฺมฺํ อกริมฺห สกฺขึ, อยฺจ สูลโต ลหุํ ปมุตฺโต;
สกฺกจฺจ ธมฺมานิ สมาจรนฺโต, มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา;
กมฺมํ สิยา อฺตฺร เวทนียํ.
‘‘กปฺปิตกฺจ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา, เตเนว สห สํวิภชิตฺวา กาเล;
สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉ, โส เต อกฺขิสฺสติ เอตมตฺถํ.
‘‘ตเมว ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ อฺตฺถิโก โน จ ปทุฏฺจิตฺโต;
โส เต สุตํ อสุตฺจาปิ ธมฺมํ, สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสติ ยถา ปชานนฺติ.
‘‘โส ¶ ตตฺถ รหสฺสํ สมุลฺลปิตฺวา, สกฺขึ กริตฺวาน อมานุเสน;
ปกฺกามิ โส ลิจฺฉวินํ สกาสํ, อถ พฺรวิ ปริสํ สนฺนิสินฺนํ.
‘‘‘สุณนฺตุ ¶ โภนฺโต มม เอกวากฺยํ, วรํ วริสฺสํ ลภิสฺสามิ อตฺถํ;
สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณิหิตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโป.
‘‘‘เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโต;
ตาหํ โมจยิสฺสามิ ทานิ, ยถามตึ อนุชานาตุ สงฺโฆ’ติ.
‘‘‘เอตฺจ อฺฺจ ลหุํ ปมฺุจ, โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตํ;
ยถา ปชานาสิ ตถา กโรหิ, ยถามตึ อนุชานาติ สงฺโฆ’ติ.
‘‘โส ¶ ตํ ปเทสํ อุปสงฺกมิตฺวา, สูลาวุตํ โมจยิ ขิปฺปเมว;
มา ภายิ สมฺมาติ จ ตํ อโวจ, ติกิจฺฉกานฺจ อุปฏฺเปสิ.
‘‘กปฺปิตกฺจ อุปสงฺกมิตฺวา, เตเนว สห สํวิภชิตฺวา กาเล;
สยํ มุเขนูปนิสชฺช ลิจฺฉวิ, ตเถว ปุจฺฉิตฺถ นํ การณตฺถิโก.
‘‘สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณีตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโป;
เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโต.
‘‘โส โมจิโต คนฺตฺวา มยา อิทานิ, เอตสฺส ยกฺขสฺส วโจ หิ ภนฺเต;
สิยา นุ โข การณํ กิฺจิเทว, เยน โส นิรยํ โน วเชยฺย.
‘‘อาจิกฺข ¶ ภนฺเต ยทิ อตฺถิ เหตุ, สทฺธายิกํ เหตุวโจ สุโณม;
น เตสํ กมฺมานํ วินาสมตฺถิ, อเวทยิตฺวา อิธ พฺยนฺติภาโวติ.
‘‘สเจ ส ธมฺมานิ สมาจเรยฺย, สกฺกจฺจ รตฺตินฺทิวมปฺปมตฺโต;
มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อฺตฺร เวทนียนฺติ.
‘‘อฺาโต ¶ เอโส ปุริสสฺส อตฺโถ, มมมฺปิ ทานิ อนุกมฺป ภนฺเต;
อนุสาส มํ โอวท ภูริปฺ, ยถา อหํ โน นิรยํ วเชยฺยนฺติ.
‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปหิ, ธมฺมฺจ ¶ สงฺฆฺจ ปสนฺนจิตฺโต;
ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;
อมชฺชโป มา จ มุสา อภาณี, สเกน ทาเรน จ โหติ ตุฏฺโ;
อิมฺจ อริยํ อฏฺงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยาหิ กุสลํ สุขุทฺรยํ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ททาหิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ภิกฺขูปิ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;
ตปฺเปหิ อนฺนปาเนน, สทา ปฺุํ ปวฑฺฒติ.
‘‘เอวฺจ ¶ ธมฺมานิ สมาจรนฺโต, สกฺกจฺจ รตฺตินฺทิวมปฺปมตฺโต;
มฺุจ ตุวํ นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อฺตฺร เวทนียนฺติ.
‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมิ, ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ ปสนฺนจิตฺโต;
ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยามิ.
‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;
อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโ;
อิมฺจ อริยํ อฏฺงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยามิ กุสลํ สุขุทฺรยํ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ.
‘‘ภิกฺขู ¶ จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;
ททามิ น วิกมฺปามิ, พุทฺธานํ สาสเน รโตติ.
‘‘เอตาทิโส ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร, เวสาลิยํ อฺตโร อุปาสโก;
สทฺโธ มุทู การกโร จ ภิกฺขุ, สงฺฆฺจ สกฺกจฺจ ตทา อุปฏฺหิ.
‘‘สูลาวุโต จ อโรโค หุตฺวา, เสรี สุขี ปพฺพชฺชํ อุปาคมิ;
ภิกฺขฺุจ อาคมฺม กปฺปิตกุตฺตมํ, อุโภปิ สามฺผลานิ อชฺฌคุํ.
‘‘เอตาทิสา ¶ สปฺปุริสาน เสวนา, มหปฺผลา โหติ สตํ วิชานตํ;
สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติ. –
คาถาโย อโวจุํ.
๕๕๗-๕๖๐. ตตฺถ วาสูปคจฺฉิตฺถาติ วาสํ อุปคจฺฉิ. คิหิกิจฺจานีติ เคหํ อาวสนฺเตน กาตพฺพกุฏุมฺพกิจฺจานิ. วิเจยฺยาติ สุนฺทรวตฺถคหณตฺถํ วิจินิตฺวา. ปฏิกฺกนฺตนฺติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตํ. เตนาห ‘‘โคจรโต นิวตฺต’’นฺติ. อโวจาติ ‘‘เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ, ภทนฺเต’’ติอาทิกํ อโวจ.
๕๖๒-๓. วิทาลยนฺตีติ วิผาลยนฺติ. ปาทกุาริกาหีติ ปาทสงฺขาตาหิ กุารีหิ. ปาตยนฺตีติ ปริปาตยนฺติ.
๕๖๔. ติเณนาติ ¶ ติณคฺเคนาปิ. มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสีติ มคฺคมูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ ตฺวํ น กถยสิ ‘‘เอวายํ ปุริสา อิโต จิโต จ ปริพฺภมตู’’ติ. เกฬีสีโล หิ อยํ ราชา. สยมาทิยาสีติ อนฺธสฺส หตฺถโต ยฏฺึ สยเมว อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหสิ. สํวิภาคํ กโรสีติ อตฺตนา ปริภฺุชิตพฺพวตฺถุโต เอกจฺจานิ ทตฺวา สํวิภชสิ.
๕๖๕. ปจฺเจมิ, ภนฺเต, ยํ ตฺวํ วเทสีติ ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ ปตฺตานิ ภิชฺชนฺตี’’ติอาทินา ยํ วเทสิ, ตํ ปฏิชานามิ, สพฺพเมเวตํ มยา กตํ การาปิตฺจาติ ทสฺเสติ. เอตมฺปีติ เอตํ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน ¶ กตมฺปิ.
๕๖๖-๗. ขิฑฺฑาติ ขิฑฺฑาย. ปสวิตฺวาติ อุปจินิตฺวา. เวเทตีติ อนุภวติ. อสมตฺตโภคีติ อปริปุณฺณโภโค. ตเมว อปริปุณฺณโภคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทหโร ยุวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นคฺคนิยสฺสาติ นคฺคภาวสฺส. กึ สุ ตโต ทุกฺขตรสฺส โหตีติ กึ สุ นาม ตโต นคฺคภาวโต ทุกฺขตรํ อสฺส เปตสฺส โหติ. ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติ อิมา มยา ทิยฺยมานวตฺถทกฺขิณาโย เปตสฺส อุปกปฺปนฺตุ.
๕๖๘-๗๒. พหุธา ¶ ปสตฺถนฺติ พหูหิ ปกาเรหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ. อกฺขยธมฺมมตฺถูติ อปริกฺขยธมฺมํ โหตุ. อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวา. จนฺทนสารลิตฺตนฺติ สารภูตจนฺทนลิตฺตํ. อุฬารวณฺณนฺติ เสฏฺรูปํ. ปริวาริตนฺติ อนุกุลวุตฺตินา ปริชเนน ปริวาริตํ. ยกฺขมหิทฺธิปตฺตนฺติ มหตึ ยกฺขิทฺธึ, เทวิทฺธึ ปตฺวา ิตํ. ตเมนมโวจาติ ตเมนํ อโวจ.
๕๗๓. เอกเทสํ อทาสีติ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเทสภูตํ วตฺถทานํ สนฺธาย วทติ. สกฺขินฺติ สกฺขิภาวํ.
๕๗๔. มมาสีติ ¶ เม อาสิ. เทวตา เมติ มยฺหํ เทวตา อาสีติ โยชนา.
๕๗๕-๗. วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโตติ มิจฺฉาทิฏฺึ ปฏิปนฺนมานโส, ธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปหาย อธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ยโตนิทานนฺติ ยนฺนิมิตฺตํ ยสฺส สนฺติกํ อาคมนเหตุ.
๕๗๙. สํวิภชิตฺวาติ ทานสํวิภาคํ กตฺวา. สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉาติ อฺเ ปุริเส อเปเสตฺวา อุปินิสีทิตฺวา สมฺมุเขเนว ปุจฺฉ.
๕๘๑-๓. สนฺนิสินฺนนฺติ สนฺนิปติตวเสน นิสินฺนํ. ลภิสฺสามิ อตฺถนฺติ มยา อิจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ลภิสฺสามิ. ปณิหิตทณฺโฑติ ปิตสรีรทณฺโฑ. อนุสตฺตรูโปติ ราชินิ อนุสตฺตสภาโว. วีสติรตฺติมตฺตาติ วีสติมตฺตา รตฺติโย อติวตฺตาติ อตฺโถ. ตาหนฺติ ตํ อหํ. ยถามตินฺติ มยฺหํ ยถารุจิ.
๕๘๔. เอตฺจ ¶ อฺฺจาติ เอตํ สูเล อาวุตํ ปุริสํ อฺฺจ ยสฺส ราชาณา ปณิหิตา, ตฺจ. ลหุํ ปมฺุจาติ สีฆํ โมเจหิ. โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตนฺติ ตถา ธมฺมิยกมฺมํ กโรนฺตํ ตํ อิมสฺมึ วชฺชิรฏฺเ โก นาม ‘‘น ปโมเจหี’’ติ วเทยฺย, เอวํ วตฺตุํ โกจิปิ น ลภตีติ อตฺโถ.
๕๘๕. ติกิจฺฉกานฺจาติ ¶ ติกิจฺฉเก จ.
๕๘๘. ยกฺขสฺส วโจติ เปตสฺส วจนํ, ตสฺส, ภนฺเต, เปตสฺส วจเนน เอวมกาสินฺติ ทสฺเสติ.
๕๙๐. ธมฺมานีติ ปุพฺเพ กตํ ปาปกมฺมํ อภิภวิตุํ สมตฺเถ ปฺุธมฺเม. กมฺมํ สิยา อฺตฺร เวทนียนฺติ ยํ ตสฺมึ ปาปกมฺเม อุปปชฺชเวทนียํ, ตํ อโหสิกมฺมํ นาม โหติ. ยํ ปน อปรปริยายเวทนียํ, ตํ อฺตฺร อปรปริยาเย เวทยิตพฺพผลํ โหติ สติ สํสารปฺปวตฺติยนฺติ อตฺโถ.
๕๙๓. อิมฺจาติ ¶ อตฺตนา วุจฺจมานํ ตาย อาสนฺนํ ปจฺจกฺขํ วาติ กตฺวา วุตฺตํ. อริยํ อฏฺงฺควเรนุเปตนฺติ ปริสุทฺธฏฺเน อริยํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีหิ อฏฺหิ องฺเคหิ อุเปตํ ยุตฺตํ อุตฺตมํ อุโปสถสีลํ. กุสลนฺติ อนวชฺชํ. สุขุทฺรยนฺติ สุขวิปากํ.
๕๙๕. สทา ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ สกิเทว ปฺุํ กตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อปริตุฏฺโ หุตฺวา อปราปรํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส สพฺพกาลํ ปฺุํ อภิวฑฺฒติ, อปราปรํ วา สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส ปฺุสงฺขาตํ ปฺุผลํ อุปรูปริ วฑฺฒติ ปริปูเรตีติ อตฺโถ.
๕๙๗. เอวํ เถเรน วุตฺเต ราชา อปายทุกฺขโต อุตฺรสฺตจิตฺโต รตนตฺตเย ปฺุธมฺเม จ อภิวฑฺฒมานปสาโท ตโต ปฏฺาย สรณานิ สีลานิ จ สมาทิยนฺโต ‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมี’’ติอาทิมาห.
๖๐๑. ตตฺถ เอตาทิโสติ เอทิโส ยถาวุตฺตรูโป. เวสาลิยํ อฺตโร อุปาสโกติ เวสาลิยํ อเนกสหสฺเสสุ อุปาสเกสุ อฺตโร อุปาสโก หุตฺวา. สทฺโธติอาทิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ¶ ตสฺส ปุริมภาวโต อฺาทิสตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปุพฺเพ หิ โส อสฺสทฺโธ กกฺขโฬ ภิกฺขูนํ อกฺโกสการโก สงฺฆสฺส จ อนุปฏฺาโก อโหสิ. อิทานิ ปน สทฺโธ มุทุโก หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆฺจ สกฺกจฺจํ ตทา อุปฏฺหีติ. ตตฺต การกโรติ อุปการการี.
๖๐๒. อุโภปีติ ¶ ทฺเวปิ สูลาวุโต ราชา จ. สามฺผลานิ อชฺฌคุนฺติ ยถารหํ สามฺผลานิ อธิคจฺฉึสุ. ตยิทํ ยถารหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ผลํ กนิฏฺนฺติ โสตาปตฺติผลํ สนฺธายาห. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ รฺา เปเตน อตฺตนา จ วุตฺตมตฺถํ อายสฺมา กปฺปิตโก สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ คโต ภควโต อาโรเจสิ ¶ . สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา
๖๐๔-๕๗. สุโณถ ยกฺขสฺส วาณิชานฺจาติ อิทํ เสรีสกเปตวตฺถุ. ตํ ยสฺมา เสรีสกวิมานวตฺถุนา นิพฺพิเสสํ, ตสฺมา ตตฺถ อฏฺุปฺปตฺติยํ คาถาสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺ. ๑๒๒๗ เสรีสกวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพนฺติ.
เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นนฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา
ราชา ปิงฺคลโก นามาติ อิทํ นนฺทกเปตวตฺถุ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สตฺถุ ปรินิพฺพานโต วสฺสสตทฺวยสฺส อจฺจเยน สุรฏฺวิสเย ปิงฺคโล นาม ราชา อโหสิ. ตสฺส เสนาปติ นนฺทโก นาม มิจฺฉาทิฏฺี วิปรีตทสฺสโน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา มิจฺฉาคาหํ ปคฺคยฺห วิจริ. ตสฺส ธีตา อุตฺตรา นาม อุปาสิกา ปติรูเป กุเล ทินฺนา อโหสิ. นนฺทโก ปน กาลํ กตฺวา วิฺฌาฏวิยํ มหติ นิคฺโรธรุกฺเข เวมานิกเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ กาลกเต อุตฺตรา สุจิสีตลคนฺโธทกปูริตํ ¶ ปานียฆฏํ กุมฺมาสาภิสงฺขเตหิ ¶ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺเนหิ ปูเวหิ ปริปุณฺณสราวกฺจ อฺตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส ทตฺวา ‘‘อยํ ทกฺขิณา มยฺหํ ปิตุ อุปกปฺปตู’’ติ อุทฺทิสิ, ตสฺส เตน ทาเนน ทิพฺพปานียํ อปริมิตา จ ปูวา ปาตุภวึสุ. ตํ ทิสฺวา โส เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปาปกํ วต มยา กตํ, ยํ มหาชโน ‘นตฺถิ ทินฺน’นฺติอาทินา มิจฺฉาคาหํ คาหิโต. อิทานิ ปน ปิงฺคโล ราชา ธมฺมาโสกสฺส รฺโ โอวาทํ ทาตุํ คโต, โส ตํ ตสฺส ทตฺวา อาคมิสฺสติ, หนฺทาหํ นตฺถิกทิฏฺึ วิโนเทสฺสามี’’ติ. น จิเรเนว จ ปิงฺคโล ราชา ธมฺมาโสกสฺส รฺโ โอวาทํ ทตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต ¶ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
อถ โส เปโต อตฺตโน วสนฏฺานาภิมุขํ ตํ มคฺคํ นิมฺมินิ. ราชา ิตมชฺฌนฺหิเก สมเย เตน มคฺเคน คจฺฉติ. ตสฺส คฉนฺตสฺส ปุรโต มคฺโค ทิสฺสติ, ปิฏฺิโต ปนสฺส อนฺตรธายติ. สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปุริโส มคฺคํ อนฺตรหิตํ ทิสฺวา ภีโต วิสฺสรํ วิรวนฺโต ธาวิตฺวา รฺโ อาโรเจสิ, ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺคมานโส หตฺถิกฺขนฺเธ ตฺวา จตสฺโส ทิสา โอโลเกนฺโต เปตสฺส วสนนิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ตทภิมุโข อคมาสิ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย. อถานุกฺกเมน รฺเ ตํ านํ ปตฺเต เปโต สพฺพาภรณวิภูสิโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปูเว จ ปานียฺจ ทาเปสิ. ราชา สปริชโน นฺหตฺวา ปูเว ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธมคฺคกิลมโถ ‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ’’ติอาทินา เปตํ ปุจฺฉิ. เปโต อาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนโต วิโมเจตฺวา สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปสิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –
‘‘ราชา ปิงฺคลโก นาม, สุรฏฺานํ อธิปติ อหุ;
โมริยานํ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา, สุรฏฺํ ปุนราคมา.
‘‘อุณฺเห มชฺฌนฺหิเก กาเล, ราชา ปงฺกํ อุปาคมิ;
อทฺทส มคฺคํ รมณียํ, เปตานํ ตํ วณฺณุปถํ.
๖๖๐. สารถึ ¶ อามนฺตยี ราชา –
‘‘‘อยํ มคฺโค รมณีโย, เขโม โสวตฺถิโก สิโว;
อิมินา สารถิ ยาม, สุรฏฺานํ สนฺติเก อิโต’.
‘‘เตน ¶ ปายาสิ โสรฏฺโ, เสนาย จตุรงฺคินิยา;
อุพฺพิคฺครูโป ปุริโส, โสรฏฺํ เอตทพฺรวิ.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ ¶ ปฏิปนฺนมฺหา, ภึสนํ โลมหํสนํ;
ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติ.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;
อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’.
‘‘สํวิคฺโค ราชา โสรฏฺโ, สารถึ เอตทพฺรวิ;
‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ภึสนํ โลมหํสนํ;
ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติ.
‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;
อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธํ สมารุยฺห, โอโลเกนฺโต จตุทฺทิสา;
อทฺทส นิคฺโรธํ รมณียํ, ปาทปํ ฉายาสมฺปนฺนํ;
นีลพฺภวณฺณสทิสํ, เมฆวณฺณสิรีนิภํ.
‘‘สารถึ อามนฺตยี ราชา, ‘กึ เอโส ทิสฺสติ พฺรหา;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภ’.
‘‘นิคฺโรโธ โส มหาราช, ปาทโป ฉายาสมฺปนฺโน;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภ.
‘‘เตน ปายาสิ โสรฏฺโ, เยน โส ทิสฺสเต พฺรหา;
นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต ¶ ¶ โอรุยฺห, ราชา รุกฺขํ อุปาคมิ;
นิสีทิ รุกฺขมูลสฺมึ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
ปูรํ ปานียสรกํ, ปูเว วิตฺเต จ อทฺทส.
‘‘ปุริโส จ เทววณฺณี, สพฺพาภรณภูสิโต;
อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ, โสรฏฺํ เอตทพฺรวิ.
‘‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
ปิวตุ เทโว ปานียํ, ปูเว ขาท อรินฺทม’.
‘‘ปิวิตฺวา ราชา ปานียํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
ป