📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถรคาถา-อฏฺกถา
(ทุติโย ภาโค)
๔. จตุกฺกนิปาโต
๑. นาคสมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
อลงฺกตาติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต นาคสมาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คิมฺหสมเย สูริยาตปสนฺตตฺตาย ¶ ภูมิยา คจฺฉนฺตํ สตฺถารํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ฉตฺตํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาคสมาโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต าติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กิฺจิ กาลํ ภควโต อุปฏฺาโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ นครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อฺตรํ นจฺจกึ มหาปเถ ตูริเยสุ วชฺชนฺเตสุ นจฺจนฺตึ ทิสฺวา, ‘‘อยํ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน กรชกายสฺส ตถา ตถา ปริวตฺติ, อโห อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๓๗-๔๘) –
‘‘องฺคารชาตา ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;
ปทุมุตฺตโร ภควา, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิ.
‘‘ปณฺฑรํ ¶ ฉตฺตมาทาย, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถ ทิสฺวาน สมฺพุทฺธํ, วิตฺติ เม อุปปชฺชถ.
‘‘มรีจิโยตฺถฏา ภูมิ, องฺคาราว มหี อยํ;
อุปหนฺติ มหาวาตา, สรีรสฺสาสุเขปนา.
‘‘สีตํ อุณฺหํ วิหนนฺตํ, วาตาตปนิวารณํ;
ปฏิคฺคณฺห อิมํ ฉตฺตํ, ผสฺสยิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, ปทุมุตฺตโร มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปฏิคฺคณฺหิ ตทา ชิโน.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน.
‘‘อยํ เม ปจฺฉิมา ชาติ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ เสตจฺฉตฺตํ เม, สพฺพกาลํ ธรียติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ฉตฺตมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฉตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา –
‘‘อลงฺกตา ¶ สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
มชฺเฌ มหาปเถ นารี, ตูริเย นจฺจติ นฏฺฏกี.
‘‘ปิณฺฑิกาย ปวิฏฺโหํ, คจฺฉนฺโต นํ อุทิกฺขิสํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
จตูหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ อลงฺกตาติ หตฺถูปคาทิอาภรเณหิ อลงฺกตคตฺตา. สุวสนาติ สุนฺทรวสนา โสภนวตฺถนิวตฺถา. มาลินีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธิตปุปฺผมาลา. จนฺทนุสฺสทาติ จนฺทนานุเลปลิตฺตสรีรา. มชฺเฌ มหาปเถ นารี, ตูริเย นจฺจติ นฏฺฏกีติ ยถาวุตฺตฏฺาเน เอกา นารี นฏฺฏกี นาฏกิตฺถี นครวีถิยา มชฺเฌ ปฺจงฺคิเก ตูริเย วชฺชนฺเต นจฺจติ, ยถาปฏฺปิตํ นจฺจํ กโรติ.
ปิณฺฑิกายาติ ภิกฺขาย. ปวิฏฺโหนฺติ นครํ ปวิฏฺโ อหํ. คจฺฉนฺโต นํ อุทิกฺขิสนฺติ นครวีถิยํ คจฺฉนฺโต ปริสฺสยปริหรณตฺถํ วีถึ โอโลเกนฺโต ตํ นฏฺฏกึ โอโลเกสึ. กึ วิย? มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตนฺติ ยถา มจฺจุสฺส มจฺจุราชสฺส ปาสภูโต รูปาทิโก โอฑฺฑิโต โลเก อนุวิจริตฺวา ิโต เอกํเสน สตฺตานํ อนตฺถาวโห, เอวํ ¶ สาปิ อปฺปฏิสงฺขาเน ิตานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ เอกํสโต อนตฺถาวหาติ มจฺจุปาสสทิสี วุตฺตา.
ตโตติ ตสฺมา มจฺจุปาสสทิสตฺตา. เมติ มยฺหํ. มนสีกาโร โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘อยํ อฏฺิสงฺฆาโต นฺหารุสมฺพนฺโธ มํเสน อนุปลิตฺโต ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺโน อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูโล อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม อีทิเส วิกาเร ทสฺเสตี’’ติ เอวํ โยนิโส มนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อาทีนโว ปาตุรหูติ เอวํ กายสฺส สภาวูปธารณมุเขน ตสฺส จ ตํนิสฺสิตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ อุทยพฺพยํ สรสปภงฺคุตฺจ มนสิ กโรโต เตสุ จ ยกฺขรกฺขสาทีสุ วิย ภยโต อุปฏฺหนฺเตสุ ตตฺถ เม อเนกาการอาทีนโว โทโส ปาตุรโหสิ. ตปฺปฏิปกฺขโต จ นิพฺพาเน อานิสํโส. นิพฺพิทา สมติฏฺถาติ นิพฺพินฺทนํ อาทีนวานุปสฺสนานุภาวสิทฺธํ นิพฺพิทาาณํ มม หทเย สณฺาสิ, มุหุตฺตมฺปิ ¶ เตสํ รูปารูปธมฺมานํ คหเณ จิตฺตํ นาโหสิ, อฺทตฺถุ มฺุจิตุกามตาทิวเสน ตตฺถ อุทาสีนเมว ชาตนฺติ อตฺโถ.
ตโตติ ¶ วิปสฺสนาาณโต ปรํ. จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ โลกุตฺตรภาวนาย วตฺตมานาย มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเสหิ มม จิตฺตํ วิมุตฺตํ อโหสิ. เอเตน ผลุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ กิเลสา วิมุจฺจนฺติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตาติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
นาคสมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภคุตฺเถรคาถาวณฺณนา
อหํ มิทฺเธนาติอาทิกา อายสฺมโต ภคุตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุโย ปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน นิมฺมานรตีสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภคูติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธกิมิเลหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา พาลกโลณกคาเม วสนฺโต เอกทิวสํ ถินมิทฺธาภิภวํ วิโนเทตุํ วิหารโต นิกฺขมฺม จงฺกมํ อภิรุหนฺโต ปปติตฺวา ¶ ตเทว องฺกุสํ กตฺวา ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๔๙-๕๗) –
‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ, ปทุมุตฺตเร มหายเส;
ปุปฺผวฏํสเก กตฺวา, สรีรมภิโรปยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมฺมานํ อคมาสหํ;
เทวโลกคโต สนฺโต, ปฺุกมฺมํ สรามหํ.
‘‘อมฺพรา ปุปฺผวสฺโส เม, สพฺพกาลํ ปวสฺสติ;
สํสรามิ มนุสฺเส เจ, ราชา โหมิ มหายโส.
‘‘ตหึ กุสุมวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา;
ตสฺเสว ปุปฺผปูชาย, วาหสา สพฺพทสฺสิโน.
‘‘อยํ ¶ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ ปุปฺผวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เทหปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺโต สตฺถารา เอกวิหารํ อนุโมทิตุํ อุปคเตน – ‘‘กจฺจิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อปฺปมตฺโต วิหรสี’’ติ ปุฏฺโ อตฺตโน อปฺปมาทวิหารํ นิเวเทนฺโต –
‘‘อหํ มิทฺเธน ปกโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ;
จงฺกมํ อภิรุหนฺโต, ตตฺเถว ปปตึ ฉมา.
‘‘คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวา, ปุนปารุยฺห จงฺกมํ;
จงฺกเม จงฺกมึ โสหํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ มิทฺเธน ปกโตติ กายาลสิยสงฺขาเตน อสตฺติวิฆาตสภาเวน มิทฺเธน อภิภูโต. วิหาราติ เสนาสนโต. อุปนิกฺขมินฺติ จงฺกมิตุํ นิกฺขมึ. ตตฺเถว ปปตึ ฉมาติ ตตฺเถว จงฺกมโสปาเน นิทฺทาภิภูตตาย ภูมิยํ นิปตึ. คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวาติ ภูมิยํ ปตเนน ปํสุกิตานิ อตฺตโน สรีราวยวานิ อนุมชฺชิตฺวา. ปุนปารุยฺห จงฺกมนฺติ ‘‘ปติโต ทานาห’’นฺติ สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา ปุนปิ จงฺกมฏฺานํ อารุหิตฺวา. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺาเน นีวรณวิกฺขมฺภเนน สุฏฺุ สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา จงฺกมินฺติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิทเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสิ.
ภคุตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สภิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร ¶ ¶ จาติอาทิกา อายสฺมโต สภิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิวาวิหาราย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปาหนํ ¶ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสเป ภควติ ปรินิพฺพุเต ปติฏฺิเต สุวณฺณเจติเย ฉหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธึ อตฺตสตฺตโม สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อิตเร อาห – ‘‘มยํ ปิณฺฑปาตาย คจฺฉนฺโต ชีวิเต สาเปกฺขา โหม, ชีวิเต สาเปกฺเขน จ น สกฺกา โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคนฺตุํ, ปุถุชฺชนกาลงฺกิริยา จ ทุกฺขา. หนฺท, มยํ นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อภิรุยฺห กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา สมณธมฺมํ กโรมา’’ติ. เต ตถา อกํสุ.
อถ เนสํ มหาเถโร อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา ตทเหว ฉฬภิฺโ หุตฺวา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อุปเนสิ. อิตเร – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, กตกิจฺจา ตุมฺเหหิ สทฺธึ สลฺลาปมตฺตมฺปิ ปปฺโจ, สมณธมฺมเมว มยํ กริสฺสาม, ตุมฺเห อตฺตนา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารมนุยฺุชถา’’ติ วตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปึสุ. เถโร เน สมฺปฏิจฺฉาเปตุํ อสกฺโกนฺโต อคมาสิ.
ตโต เนสํ เอโก ทฺวีหตีหจฺจเยน อภิฺาปริวารํ อนาคามิผลํ สจฺฉิกตฺวา ตเถว วตฺวา เตหิ ปฏิกฺขิตฺโต อคมาสิ. เตสุ ขีณาสวตฺเถโร ปรินิพฺพายิ, อนาคามี สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชิ. อิตเร ปุถุชฺชนกาลงฺกิริยเมว กตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ อนุโลมปฏิโลมโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล เทวโลกา จวิตฺวา เอโก มลฺลราชกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, เอโก คนฺธารราชกุเล, เอโก พาหิรรฏฺเ, เอโก ราชคเห เอกิสฺสา กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อิตโร อฺตริสฺสา ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. สา กิร อฺตรสฺส ขตฺติยสฺส ธีตา, นํ มาตาปิตโร – ‘‘อมฺหากํ ธีตา สมยนฺตรํ ชานาตู’’ติ เอกสฺส ปริพฺพาชกสฺส นิยฺยาทยึสุ. อเถโก ปริพฺพาชโก ตาย สทฺธึ วิปฺปฏิปชฺชิ. สา เตน คพฺภํ คณฺหิ. ตํ คพฺภินึ ทิสฺวา ปริพฺพาชกา นิกฺกฑฺฒึสุ. สา อฺตฺถ ¶ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค สภายํ วิชายิ. เตนสฺส สภิโยตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วฑฺฒิตฺวา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา นานาสตฺถานิ อุคฺคเหตฺวา ¶ มหาวาที หุตฺวา วาทปฺปสุโต วิจรนฺโต อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา นครทฺวาเร อสฺสมํ กาเรตฺวา ขตฺติยกุมาราทโย สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วิหรนฺโต อตฺตโน มาตุยา อิตฺถิภาวํ ชิคุจฺฉิตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนาย อภิสงฺขริตฺวา ทินฺเน วีสติปฺเห คเหตฺวา เต เต สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. เต จสฺส เตสํ ปฺหานํ อตฺถํ พฺยากาตุํ นาสกฺขึสุ. สภิยสุตฺตวณฺณนายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒. สภิยสุตฺตวณฺณนา) ปน ¶ ‘‘สุทฺธาวาสพฺรหฺมา เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อทาสี’’ติ อาคตํ.
ยทา ปน ภควา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ อาคนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ, ตทา สภิโย ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เต ปฺเห ปุจฺฉิ. สตฺถา ตสฺส เต ปฺเห พฺยากาสีติ สพฺพํ สภิยสุตฺเต (สุ. นิ. สภิยสุตฺตํ) อาคตนเยน เวทิตพฺพํ. สภิโย ปน ภควตา เตสุ ปฺเหสุ พฺยากเตสุ ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๒๗-๓๑) –
‘‘กกุสนฺธสฺส มุนิโน, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
ทิวาวิหารํ วชโต, อกฺกมนมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อกฺกมนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ปน หุตฺวา เทวทตฺเต สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺเต เทวทตฺตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ยทา จ อวิชานนฺตา, อิริยนฺตฺยมรา วิย;
วิชานนฺติ จ เย ธมฺมํ, อาตุเรสุ อนาตุรา.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฺจ ยํ วตํ;
สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภํ ปุถวิยา ยถา’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ.
ตตฺถ ¶ ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ – ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ‘‘ธมฺมํ อธมฺโม’’ติอาทิเภทกรวตฺถุทีปนวเสน วิวาทปฺปสุตา ปเร นาม. เต ตตฺถ วิวาทํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปรมาม นสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา – ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ. อถ เนสํ ตาย ปฏิปตฺติยา เต เมธคา สมฺมนฺติ. อถ วา ปเร จาติ เย สตฺถุ โอวาทานุสาสนิยา อคฺคหเณน สาสนโต พาหิรตาย ปเร, เต ยาว ‘‘มยํ มิจฺฉาคาหํ คเหตฺวา เอตฺถ อิธ โลเก ¶ สาสนสฺส ปฏินิคฺคาเหน ยมามเส วายมามา’’ติ น วิชานนฺติ, ตาว วิวาทา น วูปสมฺมนฺติ, ยทา ปน ตสฺส คาหสฺส วิสฺสชฺชนวเสน เย จ ตตฺถ เตสุ วิวาทปฺปสุเตสุ อธมฺมธมฺมาทิเก อธมฺมธมฺมาทิโต ยถาภูตํ วิชานนฺติ, ตโต เตสํ สนฺติกา เต ปณฺฑิตปุริเส นิสฺสาย วิวาทสงฺขาตา เมธคา สมฺมนฺตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ยทาติ ยสฺมึ กาเล. อวิชานนฺตาติ วิวาทสฺส วูปสมูปายํ, ธมฺมาธมฺเม วา ยาถาวโต อชานนฺตา. อิริยนฺตฺยมรา วิยาติ อมรา วิย ชรามรณํ อติกฺกนฺตา วิย อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิปฺปกิณฺณวาจา หุตฺวา วตฺตนฺติ จรนฺติ วิจรนฺติ ตทา วิวาโท น วูปสมฺมเตว. วิชานนฺติ จ เย ธมฺมํ, อาตุเรสุ อนาตุราติ เย ปน สตฺถุ สาสนธมฺมํ ยถาภูตํ ชานนฺติ, เต กิเลสโรเคน อาตุเรสุ สตฺเตสุ อนาตุรา นิกฺกิเลสา อนีฆา วิหรนฺติ, เตสํ วเสน วิวาโท อจฺจนฺตเมว วูปสมฺมตีติ อธิปฺปาโย.
ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมนฺติ โอลิยิตฺวา กรเณน สิถิลคาหํ กตฺวา สาถลิภาเวน กตํ ยํ กิฺจิ กุสลกมฺมํ. สํกิลิฏฺนฺติ เวสีอาทิเก อโคจเร จรเณน, กุหนาทิมิจฺฉาชีเวน วา สํกิลิฏฺํ วตสมาทานํ. สงฺกสฺสรนฺติ สงฺกาหิ สริตพฺพํ, วิหาเร กิฺจิ อสารุปฺปํ สุตฺวา – ‘‘นูน อสุเกน กต’’นฺติ ปเรหิ อสงฺกิตพฺพํ, อุโปสถกิจฺจาทีสุ อฺตรกิจฺจวเสน สนฺนิปติตมฺปิ สงฺฆํ ทิสฺวา, ‘‘อทฺธา อิเม มม จริยํ ตฺวา มํ อุกฺขิปิตุกามา สนฺนิปติตา’’ติ เอวํ อตฺตโน วา อาสงฺกาหิ สริตํ อุสงฺกิตํ ปริสงฺกิตํ. น ตํ โหตีติ ตํ เอวรูปํ พฺรหฺมจริยํ สมณธมฺมกรณํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มหปฺผลํ น โหติ. ตสฺส อมหปฺผลภาเวเนว ปจฺจยทายกานมฺปิสฺส น มหปฺผลํ โหติ. ตสฺมา สลฺเลขวุตฺตินา ภวิตพฺพํ. สลฺเลขวุตฺติโน จ วิวาทสฺส อวสโร เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
คารโว ¶ นูปลพฺภตีติ อนุสาสนิยา อปทกฺขิณคฺคาหิภาเวน ครุกาตพฺเพสุ สพฺรหฺมจารีสุ ยสฺส ปุคฺคลสฺส คารโว ครุกรณํ น วิชฺชติ. อารกา โหติ สทฺธมฺมาติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ปฏิปตฺติสทฺธมฺมโตปิ ปฏิเวธสทฺธมฺมโตปิ ทูเร โหติ, น หิ ตํ ครู สิกฺขาเปนฺติ, อสิกฺขิยมาโน อนาทิยนฺโต น ปฏิปชฺชติ, อปฺปฏิปชฺชนฺโต กุโต สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ. เตนาห – ‘‘อารกา โหติ สทฺธมฺมา’’ติ. ยถา กึ? ‘‘นภํ ปุถวิยา ยถา’’ติ ยถา นภํ อากาสํ ปุถวิยา ปถวีธาตุยา สภาวโต ทูเร. น กทาจิ สมฺมิสฺสภาโว. เตเนวาห –
‘‘นภฺจ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.(ชา. ๒.๒๑.๔๑๔);
สภิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ธิรตฺถูติอาทิกา ¶ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาวิภโว เสฏฺิ หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิเกน วตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ปณิธานมกาสิ, สตฺถุ โพธิรุกฺเข ปทีปปูชฺจ ปวตฺเตติ. โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กรวิกสกุโณ หุตฺวา มธุรกูชิตํ กูชนฺโต สตฺถารํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. อปรภาเค มยูโร หุตฺวา อฺตรสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนคุหาย ทฺวาเร ปสนฺนมานโส ทิวเส ทิวเส ติกฺขตฺตุํ มธุรวสฺสิตํ วสฺสิ, เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา นนฺทโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๒๒-๒๖) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตโย อุกฺเก อธารยึ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โสหํ อุกฺกมธารยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุกฺกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ปน หุตฺวา วิมุตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต สตฺถารา ภิกฺขุนีนํ โอวาเท อาณตฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปฺจ ภิกฺขุนิสตานิ เอโกวาเทเนว อรหตฺตํ ปาเปสิ. เตน นํ ภควา ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อเถกทิวสํ เถรํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ อฺตรา ปุราณทุติยิกา อิตฺถี กิเลสวเสน โอโลเกตฺวา หสิ. เถโร ตสฺสา ตํ กิริยํ ทิสฺวา สรีรสฺส ปฏิกฺกูลวิภาวนมุเขน ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธ, มารปกฺเข อวสฺสุเต;
นวโสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทา.
‘‘มา ¶ ¶ ปุราณํ อมฺิตฺโถ, มาสาเทสิ ตถาคเต;
สคฺเคปิ เต น รชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มานุเส.
‘‘เย จ โข พาลา ทุมฺเมธา, ทุมฺมนฺตี โมหปารุตา;
ตาทิสา ตตฺถ รชฺชนฺติ, มารขิตฺตมฺหิ พนฺธเน.
‘‘เยสํ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;
ตาที ตตฺถ น รชฺชนฺติ, ฉินฺนสุตฺตา อพนฺธนา’’ติ. – คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, รตฺถูติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร, ธี อตฺถุ ตํ ชิคุจฺฉามิ ตว ธิกฺกาโร โหตูติ อตฺโถ. ปูเรติอาทีนิ ตสฺสา ธิกฺกาตพฺพภาวทีปนานิ อามนฺตนวจนานิ. ปูเรติ อติวิย เชคุจฺเฉหิ นานากุณเปหิ นานาวิธอสุจีหิ สมฺปุณฺเณ. ทุคฺคนฺเธติ กุณปปูริตตฺตา เอว สภาวทุคฺคนฺเธ. มารปกฺเขติ ยสฺมา วิสภาควตฺถุ อนฺธปุถุชฺชนานํ อโยนิโสมนสิการนิมิตฺตตาย กิเลสมารํ วฑฺเฒติ, เทวปุตฺตมารสฺส จ โอตารํ ปวิฏฺํ เทติ. ตสฺมา มารสฺส ปกฺโข โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มารปกฺเข’’ติ. อวสฺสุเตติ สพฺพกาลํ กิเลสาวสฺสวเนน ตหึ ตหึ อสุจินิสฺสนฺทเนน จ อวสฺสุเต. อิทานิสฺสา นวโสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทาติ ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๙๙) วุตฺตํ อสุจิโน อวสฺสวนฏฺานํ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ ปน นวฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ อสุจิภริตํ กายํ ยถาภูตํ ชานนฺตี มา ปุราณํ อมฺิตฺโถติ ปุราณํ อชานนกาเล ปวตฺตํ หสิตลปิตํ กีฬิตํ มา มฺิ, ‘‘อิทานิปิ เอวํ ปฏิปชฺชิสฺสตี’’ติ มา จินฺเตหิ. มาสาเทสิ ตถาคเตติ ยถา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ปุริมกา พุทฺธสาวกา อาคตา, ยถา วา เต สมฺมาปฏิปตฺติยา คตา ปฏิปนฺนา, ยถา จ รูปารูปธมฺมานํ ตถลกฺขณํ ตถธมฺเม จ อริยสจฺจานิ อาคตา อธิคตา อวพุทฺธา, ตถา อิเมปีติ เอวํ ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคเต อริยสาวเก ปกติสตฺเต วิย อวฺาย กิเลสวเสน จ ¶ อุปสงฺกมมานา มาสาเทสิ. อนาสาเทตพฺพตาย การณมาห. สคฺเคปิ เต น รชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มานุเสติ สพฺพฺุพุทฺเธนาปิ อกฺขาเนน ปริโยสาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยสุเข สคฺเคปิ เต สาวกพุทฺธา น รชฺชนฺติ, สงฺขาเรสุ อาทีนวสฺส สุปริทิฏฺตฺตา ราคํ น ชเนนฺติ, กิมงฺคํ ปน มีฬฺหราสิสทิเส มานุเส กามคุเณ, ตตฺถ น รชฺชนฺตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
เย จ โขติ เย ปน พาลฺยปฺปโยคโต พาลา, ธมฺโมชปฺาย อภาวโต ทุมฺเมธา, อสุเภ สุภานุปสฺสเนน ทุจินฺติตจินฺติตาย ทุมฺมนฺตี, โมเหน อฺาเณน สพฺพโส ปฏิจฺฉาทิตจิตฺตตาย โมหปารุตา ¶ ตาทิสา ตถารูปา อนฺธปุถุชฺชนา, ตตฺถ ตสฺมึ อิตฺถิสฺิเต, มารขิตฺตมฺหิ พนฺธเน มาเรน โอฑฺฑิเต มารปาเส, รชฺชนฺติ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ติฏฺนฺติ.
วิราชิตาติ เยสํ ปน ขีณาสวานํ เตลฺชนราโค วิย ทุมฺโมจนียสภาโว ราโค สปตฺโต วิย ลทฺโธกาโส ทุสฺสนสภาโว โทโส อฺาณสภาวา อวิชฺชา จ อริยมคฺควิราเคน สพฺพโส วิราชิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา, ตาทิสา อคฺคมคฺคสตฺเถน ฉินฺนภวเนตฺติสุตฺตา ตโต เอว กตฺถจิปิ พนฺธนาภาวโต อพนฺธนา ตตฺถ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต มารปาเส น รชฺชนฺติ. เอวํ เถโร ตสฺสา อิตฺถิยา ธมฺมํ กเถตฺวา คโต.
นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจปฺาสาติอาทิกา อายสฺมโต ชมฺพุกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธึ สทฺทหนฺโต โพธิรุกฺขํ วนฺทิตฺวา พีชเนน ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อฺตเรน อุปาสเกน การิเต อาราเม อาวาสิโก หุตฺวา วิหรติ เตน ¶ อุปฏฺียมาโน. อเถกทิวสํ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ลูขจีวรธโร เกโสหรณตฺถํ อรฺโต คามาภิมุโข อาคจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา โส อุปาสโก อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา กปฺปเกน เกสมสฺสูนิ โอหาราเปตฺวา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา สุนฺทรานิ จีวรานิ ทตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถา’’ติ วสาเปติ. ตํ ทิสฺวา อาวาสิโก อิสฺสามจฺเฉรปกโต ขีณาสวตฺเถรํ อาห – ‘‘วรํ เต, ภิกฺขุ, อิมินา ปาปุปาสเกน อุปฏฺียมานสฺส เอวํ อิธ วสนโต องฺคุลีหิ เกเส ลฺุจิตฺวา อเจลสฺส สโต คูถมุตฺตาหารชีวน’’นฺติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ตาวเทว วจฺจกุฏึ ปวิสิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒนฺโต วิย หตฺเถน คูถํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา ยาวทตฺถํ ขาทิ, มุตฺตฺจ ปิวิ. อิมินา นิยาเมน ยาวตายุกํ ตฺวา กาลงฺกตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา ปุน คูถมุตฺตาหาโร วสิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโนปิ ปฺจ ชาติสตานิ นิคณฺโ หุตฺวา คูถภกฺโข อโหสิ.
ปุน ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺตมาโนปิ อริยูปวาทพเลน ทุคฺคตกูเล นิพฺพตฺติตฺวา ถฺํ วา ขีรํ วา สปฺปึ วา ปายมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา มุตฺตเมว ปิวติ, โอทนํ โภชิยมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา คูถเมว ขาทติ, เอวํ คูถมุตฺตปริโภเคน วฑฺฒนฺโต วยปฺปตฺโตปิ ตเทว ปริภฺุชติ. มนุสฺสา ตโต วาเรตุํ อสกฺโกนฺตา ปริจฺจชึสุ. โส าตเกหิ ปริจฺจตฺโต นคฺคปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น นฺหายติ, รโชชลฺลธโร เกสมสฺสูนิ ลฺุจิตฺวา อฺเ อิริยาปเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกปาเทน ติฏฺติ, นิมนฺตนํ น สาทิยติ, มาโสปวาสํ อธิฏฺาย ปฺุตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ กุสคฺเคน คเหตฺวา ทิวา ชิวฺหคฺเคน เลหติ, รตฺติยํ ปน ‘‘อลฺลคูถํ สปฺปาณก’’นฺติ อขาทิตฺวา สุกฺขคูถเมว ขาทติ, เอวํ กโรนฺตสฺส ปฺจปฺาสวสฺสานิ วีติวตฺตานิ มหาชโน ‘‘มหาตโป ปรมปฺปิจฺโฉ’’ติ มฺมาโน ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ อโหสิ.
อถ ภควา ตสฺส หทยพฺภนฺตเร ฆเฏ ปทีปํ วิย อรหตฺตูปนิสฺสยํ ปชฺชลนฺตํ ทิสฺวา สยเมว ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา, เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย ลทฺธูปสมฺปทํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ธมฺมปเท ¶ ‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคนา’’ติ คาถาวณฺณนาย (ธ. ป. อฏฺ. ๑.ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตนเยน ¶ เวทิตพฺโพ. อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต ปรินิพฺพานกาเล ‘‘อาทิโต มิจฺฉา ปฏิปชฺชิตฺวาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย สาวเกน อธิคนฺตพฺพํ มยา อธิคต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยึ;
ภฺุชนฺโต มาสิกํ ภตฺตํ, เกสมสฺสุํ อโลจยึ.
‘‘เอกปาเทน อฏฺาสึ, อาสนํ ปริวชฺชยึ;
สุกฺขคูถานิ จ ขาทึ, อุทฺเทสฺจ น สาทิยึ.
‘‘เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปฺจปฺาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยินฺติ นคฺคปพฺพชฺชูปคมเนน นฺหานปฏิกฺเขปโต ปฺจาธิกานิ ปฺาสวสฺสานิ สรีเร ลคฺคํ อาคนฺตุกเรณุสงฺขาตํ รโช, สรีรมลสงฺขาตํ ชลฺลฺจ กาเยน ธาเรสึ. ภฺุชนฺโต มาสิกํ ภตฺตนฺติ รตฺติยํ คูถํ ขาทนฺโต โลกวฺจนตฺถํ มาโสปวาสิโก นาม หุตฺวา ปฺุตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ ชิวฺหคฺเค ปนวเสน ภฺุชนฺโต อโลจยินฺติ ตาทิสจฺฉาริกาปกฺเขเปน สิถิลมูลํ เกสมสฺสุํ องฺคุลีหิ ลฺุจาเปสึ.
เอกปาเทน ¶ อฏฺาสึ, อาสนํ ปริวชฺชยินฺติ สพฺเพน สพฺพํ อาสนํ นิสชฺชํ ปริวชฺเชสึ, ติฏฺนฺโต จ อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว ปาเทน อฏฺาสึ. อุทฺเทสนฺติ นิมนฺตนํ. อุทิสฺสกตนฺติ เกจิ. น สาทิยินฺติ น สมฺปฏิจฺฉึ ปฏิกฺขิปินฺติ อตฺโถ.
เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินนฺติ เอตาทิสํ เอวรูปํ วิปากนิพฺพตฺตนกํ ทุคฺคติคามินํ พหุํ ปาปกมฺมํ ปุริมชาตีสุ อิธ จ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา. วุยฺหมาโน ¶ มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน วิเสสโต ทิฏฺโเฆน อปายสมุทฺทํ ปติอากฑฺฒิยมาโน, พุทฺธํ สรณมาคมนฺติ ตาทิเสน ปฺุกมฺมจฺฉิทฺเทน กิจฺเฉน มนุสฺสตฺตภาวํ ลภิตฺวา อิทานิ ปฺุพเลน พุทฺธํ ‘‘สรณ’’นฺติ อาคมาสึ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ อเวจฺจปสาเทน สตฺถริ ปสีทึ. สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตนฺติ อายตนคตํ มม สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส สาสนธมฺมสฺส ¶ จ สุธมฺมตํ โยหํ ตถามิจฺฉาปฏิปนฺโนปิ เอโกวาเทเนว สตฺถารา เอทิสํ สมฺปตฺตึ สมฺปาปิโต. ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติอาทินา ตํ สมฺปตฺตึ ทสฺเสติ เตนาห (อป. เถร ๒.๔๖.๑๗-๒๑) –
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, โพธิรุกฺขมวนฺทิยํ;
ปคฺคยฺห พีชนึ ตตฺถ, สีหาสนมพีชหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สีหาสนมพีชหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฺวาคตํ วตาติอาทิกา อายสฺมโต เสนกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โมรหตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, เสนโกติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต ฆราวาสํ วสติ. เตน จ สมเยน มหาชโน สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ผคฺคุนมาเส อุตฺตรผคฺคุนนกฺขตฺเต อุสฺสวํ อนุภวนฺโต คยายํ ติตฺถาภิเสกํ กโรติ. เตน ตํ อุสฺสวํ ¶ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ วทนฺติ. อถ ภควา ตาทิเส อุสฺสวทิวเส เวเนยฺยานุกมฺปาย คยาติตฺถสมีเป วิหรติ, มหาชโนปิ ติตฺถาภิเสกาธิปฺปาเยน ตโต ¶ ตโต ตํ านํ อุปคจฺฉติ. ตสฺมึ ขเณ เสนโกปิ ติตฺถาภิเสกตฺถํ ตํ านํ อุปคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๙-๑๖) –
‘‘โมรหตฺถํ ¶ คเหตฺวาน, อุเปสึ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โมรหตฺถมทาสหํ.
‘‘อิมินา โมรหตฺเถน, เจตนาปณิธีหิ จ;
นิพฺพายึสุ ตโย อคฺคี, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
ทตฺวานหํ โมรหตฺถํ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โมรหตฺถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, คยายํ คยผคฺคุยา;
ยํ อทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ.
‘‘มหปฺปภํ คณาจริยํ, อคฺคปตฺตํ วินายกํ;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ชินํ อตุลทสฺสนํ.
‘‘มหานาคํ มหาวีรํ, มหาชุติมนาสวํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สตฺถารมกุโตภยํ.
‘‘จิรสงฺกิลิฏฺํ ¶ วต มํ, ทิฏฺิสนฺทานพนฺธิตํ;
วิโมจยิ โส ภควา, สพฺพคนฺเถหิ เสนก’’นฺติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ สฺวาคตํ วต เม อาสีติ มยา สุฏฺุ อาคตํ วต อาสิ. มม วา สุนฺทรํ วต อาคมนํ อาสิ. คยายนฺติ คยาติตฺถสมีเป. คยผคฺคุยาติ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ ลทฺธโวหาเร ผคฺคุนมาสสฺส อุตฺตรผคฺคุนีนกฺขตฺเต. ‘‘ย’’นฺติอาทิ สฺวาคตภาวสฺส การณทสฺสนํ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา. อทฺทสาสินฺติ อทฺทกฺขึ. สมฺพุทฺธนฺติ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํ. เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ อคฺคํ สพฺพเสฏฺํ เอกนฺตนิยฺยานิกํ ธมฺมํ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ภาสนฺตํ.
มหปฺปภนฺติ มหติยา สรีรปฺปภาย าณปฺปภาย จ สมนฺนาคตํ. คณาจริยนฺติ ภิกฺขุปริสาทีนํ คณานํ อุตฺตเมน ทมเถน อาจารสิกฺขาปเนน คณาจริยํ. อคฺคภูตานํ สีลาทีนํ ¶ คุณานํ อธิคเมน อคฺคปฺปตฺตํ. เทวมนุสฺสาทีนํ ปรเมน วินเยน วินยนโต, สยํ นายกรหิตตฺตา จ วินายกํ. เกนจิ อนภิภูโต หุตฺวา สกลํ โลกํ อภิภวิตฺวา ิตตฺตา, ปฺจนฺนมฺปิ มารานํ ชิตตฺตา จ สเทวกสฺส โลกสฺส ชินํ สเทวเก โลเก อคฺคชินํ, พาตฺตึสวรมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนาทิปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณปฏิมณฺฑิตธมฺมกายตาย จ ¶ สเทวเกน โลเกน อปริเมยฺยทสฺสนตาย อสทิสทสฺสนตาย จ อตุลทสฺสนํ.
คติพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตฺตา, นาเคสุปิ ขีณาสเวสุ มหานุภาวตาย จ มหานาคํ. มารเสนาวิมถนโต มหาวิกฺกนฺตตาย จ มหาวีรํ. มหาชุตินฺติ มหาปตาปํ มหาเตชนฺติ อตฺโถ. นตฺถิ เอตสฺส จตฺตาโรปิ อาสวาติ อนาสวํ. สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณํ. กามํ สาวกพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ ขีณาสวาว, สพฺพฺุพุทฺธา เอว ปน สวาสเน อาสเว เขเปนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนาสว’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติ วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถารํ, จตุเวสารชฺชวิสารทตาย กุโตจิปิ ¶ ภยาภาวโต อกุโตภยํ, เอวรูปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ยํ ยสฺมา อทฺทสาสึ, ตสฺมา สฺวาคตํ วต เม อาสีติ โยชนา.
อิทานิ สตฺถุ ทสฺสเนน อตฺตนา ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – กฺชิยปุณฺณลาพุ วิย ตกฺกภริตจาฏิ วิย วสาปีตปิโลติกา วิย จ สํกิเลสวตฺถูหิ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สํกิลิฏฺํ. คทฺทุลพนฺธิตํ วิย ถมฺเภ สารเมยํ สกฺกายถมฺเภ ทิฏฺิสนฺทาเนน, ทิฏฺิพนฺธเนน พนฺธิตํ พทฺธํ, ตโต วิโมเจนฺโต จ อภิชฺฌาทีหิ สพฺพคนฺเถ หิ มํ เสนกํ อริยมคฺคหตฺเถน, วิโมจยิ วต โส ภควา มยฺหํ สตฺถาติ ภควติ อภิปฺปสาทํ ปเวเทติ.
เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
โย ทนฺธกาเลติอาทิกา อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต พุทฺธสฺุเ โลเก จนฺทภาคาย นทิยา ¶ ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโต. เอกทิวสํ อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา กตฺชลี อชฺชุนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สมฺภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ปรินิพฺพานสฺส ปจฺฉา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๒๘-๓๖) –
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสึ กินฺนโร ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
คเหตฺวา อชฺชุนํ ปุปฺผํ, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา กินฺนรํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺติสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหารชฺชมการยึ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สุเขตฺเต วปฺปิตํ พีชํ, สยมฺภุมฺหิ อโห มม.
‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ปูชารโห อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิเกสุ วชฺชิปุตฺตเกสุ ทส วตฺถูนิ ปคฺคยฺห ิเตสุ กากณฺฑกปุตฺเตน ยสตฺเถเรน อุสฺสาหิเตหิ สตฺตสเตหิ ขีณาสเวหิ ตํ ทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา สทฺธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตหิ ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุทฺธมฺมอุพฺพินยทีปเน ธมฺมสํเวเคน เถโร –
‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธเย;
อโยนิสํวิธาเนน, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริหายนฺติ, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา;
อายสกฺยฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘โย ¶ ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารเย;
โยนิโส สํวิธาเนน, สุขํ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริปูเรนฺติ, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมา;
ยโส กิตฺติฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ น วิรุชฺฌตี’’ติ. –
อิมา คาถา ภณนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ โย ทนฺธกาเล ตรตีติ กิสฺมิฺจิ กตฺตพฺพวตฺถุสฺมึ – ‘‘กปฺปติ นุ โข, น นุ โข กปฺปตี’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน ยาว วิยตฺตํ วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ กุกฺกุจฺจํ น วิโนเทติ, ตาว ทนฺธกาเล ตสฺส กิจฺจสฺส ทนฺธายิตพฺพสมเย ตรติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ. ตรณีเย จ ทนฺธเยติ คหฏฺสฺส ตาว สรณคมนสีลสมาทานาทิเก, ปพฺพชิตสฺส วตฺตปฏิวตฺตกรณาทิเก ¶ สมถวิปสฺสนานุโยเค จ ตริตพฺเพ สมฺปตฺเต สีฆํ ตํ กิจฺจํ อนนุยฺุชิตฺวา – ‘‘อาคมนมาเส ปกฺเข วา กริสฺสามี’’ติ ทนฺธาเยยฺย, ตํ กิจฺจํ อกโรนฺโตว กาลํ วีตินาเมยฺย. อโยนิสํวิธาเนนาติ เอวํ ทนฺธายิตพฺเพ ตรนฺโต ตริตพฺเพ จ ทนฺธายนฺโต อนุปายสํวิธาเนน อุปายสํวิธานาภาเวน พาโล, มนฺทพุทฺธิโก ปุคฺคโล, สมฺปติ อายติฺจ ทุกฺขํ อนตฺถํ ปาปุณาติ.
ตสฺสตฺถา ปริหายนฺตีติ ตสฺส ตถารูปสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทา อตฺถา กาฬปกฺเข จนฺทิมา วิย, ปริหายนฺติ ทิวเส ¶ ทิวเส ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ. ‘‘อสุโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กุสีโต หีนวีริโย’’ติอาทินา. อายสกฺยํ วิฺูหิ ครหิตพฺพตํ ปปฺโปติ ปาปุณาติ. มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌตีติ ‘‘เอวํ ปฏิปชฺช, มา เอวํ ปฏิปชฺชา’’ติ โอวาททายเกหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ ‘‘อวจนียา มย’’นฺติ โอวาทสฺส อนาทาเนเนว วิรุทฺโธ นาม โหติ.
เสสคาถาทฺวยสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกจิ ปเนตฺถ – ‘‘ตรติ ทนฺธเย’’ติปทานํ อตฺถภาเวน ภาวนาจิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคเห อุทฺธรนฺติ. ตํ ปจฺฉิมคาถาสุ ยุชฺชติ. ปุริมา หิ ทฺเว คาถา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย จริตพฺพํ สมณธมฺมํ อกตฺวา กุกฺกุจฺจปกตตาย ทส วตฺถูนิ ทีเปตฺวา สงฺเฆน นิกฺกฑฺฒิเต วชฺชิปุตฺตเก สนฺธาย เถเรน วุตฺตา. ปจฺฉิมา ปน อตฺตสทิเส สมฺมา ปฏิปนฺเน สกตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา ิเตติ.
สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุภเยนาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ¶ สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปฺุํ กตฺวา ปณิธานมกาสิ. โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ, ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. ๑๐๕) อาคตเมว. โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๖๘-๘๕) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สตฺตภูมมฺหิ ปาสาเท, อาทาสํ สนฺถรึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริกิณฺโณ มหามุนิ;
อุปาคมิ คนฺธกุฏึ, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ.
‘‘วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏึ, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนายํ โชติตา เสยฺยา, อาทาโสว สุสนฺถโต;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, อโถ เวฬุริยามยา;
นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ปาสาทา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘จตุสฏฺิกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ภวิสฺสติ อนนฺตรา.
‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, วิมโล นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘นครํ เรณุวตี นาม, อิฏฺกาหิ สุมาปิตํ;
อายามโต ตีณิ สตํ, จตุรสฺสสมายุตํ.
‘‘สุทสฺสโน นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต;
กูฏาคารวรูเปโต, สตฺตรตนภูสิโต.
‘‘ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ¶ ตํ, วิชฺชาธรสมากุลํ;
สุทสฺสนํว นครํ, เทวตานํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปภา ¶ นิคฺคจฺฉเต ตสฺส, อุคฺคจฺฉนฺเตว สูริเย;
วิโรเจสฺสติ ตํ นิจฺจํ, สมนฺตา อฏฺโยชนํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตุสิตา โส จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, อตฺรโช โส ภวิสฺสติ.
‘‘สเจวเสยฺย อคารํ, จกฺกวตฺตี ภเวยฺย โส;
อฏฺานเมตํ ยํ ตาที, อคาเร รติมชฺฌคา.
‘‘นิกฺขมิตฺวา อคารมฺหา, ปพฺพชิสฺสติ สุพฺพโต;
ราหุโล นาม นาเมน, อรหา โส ภวิสฺสติ.
‘‘กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธึ;
นิปโก สีลสมฺปนฺโน, มมํ รกฺขิ มหามุนิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุภเยเนว ¶ สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;
ยฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา, ยฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส.
‘‘กามนฺธา ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข.
‘‘ตํ ¶ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุภเยเนว สมฺปนฺโนติ ชาติสมฺปทา, ปฏิปตฺติสมฺปทาติ อุภยสมฺปตฺติยาปิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. ราหุลภทฺโทติ มํ วิทูติ ‘‘ราหุลภทฺโท’’ติ มํ สพฺรหฺมจาริโน สฺชานนฺติ. ตสฺส หิ ¶ ชาตสาสนํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปาทาย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ คณฺหิ. ตตฺถ อาทิโต ปิตรา วุตฺตปริยายเมว คเหตฺวา อาห – ‘‘ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู’’ติ. ภทฺโทติ จ ปสํสาวจนเมตํ.
อิทานิ ตํ อุภยสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺจมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา. จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺโต อมฺหิ. ธมฺเมสูติ โลกิเยสุ โลกุตฺตเรสุ จ ธมฺเมสุ, จตุสจฺจธมฺเมสูติ อตฺโถ. จกฺขุมาติ มคฺคปฺาจกฺขุนา จกฺขุมา จ อมฺหีติ โยเชตพฺพํ.
ปุน อปราปเรหิปิ ปริยาเยหิ อตฺตนิ อุภยสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ – ‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺโยติ ทกฺขิณารโห. อมตทฺทโสติ นิพฺพานสฺส ทสฺสาวี. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิทานิ ยาย วิชฺชาสมฺปตฺติยา จ วิมุตฺติสมฺปตฺติยา จ อภาเวน สตฺตกาโย กุมิเน พนฺธมจฺฉา วิย สํสาเร ปริวตฺตติ, ตํ อุภยสมฺปตฺตึ อตฺตนิ ทสฺเสตุํ ‘‘กามนฺธา’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ กาเมหิ กาเมสุ วา อนฺธาติ กามนฺธา. ‘‘ฉนฺโท ราโค’’ติอาทิวิภาเคหิ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘) กิเลสกาเมหิ รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ อนาทีนวทสฺสิตาย อนฺธีกตา. ชาลปจฺฉนฺนาติ สกลํ ภวตฺตยํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิเตน วิสตฺติกาชาเลน ปการโต ฉนฺนา ปลิคุณฺิตา. ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ ตโต เอว ตณฺหาสงฺขาเตน ฉทเนน ฉาทิตา นิวุตา สพฺพโส ปฏิกุชฺชิตา. ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเขติ กุมินามุเข มจฺฉพนฺธานํ มจฺฉปสิพฺพกมุเข พทฺธา มจฺฉา วิย ปมตฺตพนฺธุนา มาเรน ¶ เยน ¶ กามพนฺธเนน พทฺธา อิเม สตฺตา ตโต น นิคจฺฉนฺติ อนฺโตพนฺธนคตาว โหนฺติ.
ตํ ตถารูปํ กามํ พนฺธนภูตํ อุชฺฌิตฺวา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปหาย กิเลสมารสฺส พนฺธนํ เฉตฺวา, ปุน อริยมคฺคสตฺเถน อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทิตฺวา ตโต เอว อวิชฺชาสงฺขาเตน มูเลน สมูลํ, กามตณฺหาทิกํ ตณฺหํ อพฺพุยฺห อุทฺธริตฺวา สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาวโต, สีติภูโต สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพุโต, อหํ อสฺมิ โหมีติ อตฺโถ.
ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ชาตรูเปนาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต จนฺทนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สุทสฺสนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปพฺพตนฺตเร วสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุฏชปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา จนฺทโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิ. โส เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อาคโต สุสาเน วสติ. ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ปุราณทุติยิกา อลงฺกตปฏิยตฺตา ทารกํ อาทาย มหตา ปริวาเรน เถรสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ – ‘‘อิตฺถิกุตฺตาทีหิ นํ ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชสฺสามี’’ติ. เถโร ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อิทานิสฺสา อวิสโย ภวิสฺสามี’’ติ ยถารทฺธํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๓๗-๔๓) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , วสโล นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธ สุทสฺสโน นาม, วสเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ปุปฺผํ เหมวนฺตํ มยฺห, เวหาสํ อคมาสหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘ปุปฺผํ กุฏชมาทาย, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา อากาเส ตฺวา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา สยํ อตฺตนา ปุพฺเพ วสิตฏฺานเมว คโต. สหายภิกฺขูหิ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, กจฺจิ ตยา สจฺจานิ ปฏิวิทฺธานี’’ติ ปุฏฺโ –
‘‘ชาตรูเปน สฺฉนฺนา, ทาสีคณปุรกฺขตา;
องฺเกน ปุตฺตมาทาย, ภริยา มํ อุปาคมิ.
‘‘ตฺจ ¶ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตึ, สกปุตฺตสฺส มาตรํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ กเถนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ชาตรูเปน สฺฉนฺนาติ ชาตรูปมเยน สีสูปคาทิอลงฺกาเรน อลงฺกรณวเสน ปฏิจฺฉาทิตสรีรา, สพฺพาภรณภูสิตาติ อตฺโถ. ทาสีคณปุรกฺขตาติ ยถารหํ อลงฺกตปฏิยตฺเตน อตฺตโน ทาสิคเณน ¶ ปุรโต กตา ปริวาริตาติ อตฺโถ. องฺเกน ปุตฺตมาทายาติ ‘‘อปิ นาม ปุตฺตมฺปิ ทิสฺวา เคหสฺสิตสาโต ภเวยฺยา’’ติ ปุตฺตํ อตฺตโน องฺเกน คเหตฺวา.
อายนฺตินฺติ อาคจฺฉนฺตึ. สกปุตฺตสฺส มาตรนฺติ มม โอรสปุตฺตสฺส ชนนึ, มยฺหํ ปุราณทุติยิกนฺติ อตฺโถ. สพฺพมิทํ เถโร อตฺตโน กามราคสมุจฺเฉทํ พหุมฺนฺโต วทติ. โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘เอวรูปาปิ นาม สมฺปตฺติ ชราพฺยาธิมรเณหิ อภิภุยฺยติ, อโห สงฺขารา อนิจฺจา อธุวา อนสฺสาสิกา’’ติ เอวํ โยนิโสมนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ธมฺโม หเวติอาทิกา อายสฺมโต ธมฺมิกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺทโก หุตฺวา เอกทิวสํ อรฺายตเน เทวปริสาย สตฺถุ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ เทสนาย นิมิตฺตํ คณฺหิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมิโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา อฺตรสฺมึ คามกาวาเส อาวาสิโก หุตฺวา วิหรนฺโต ¶ อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตาวตฺเตสุ อุชฺฌานพหุโล อกฺขโม อโหสิ. เตน ภิกฺขู ตํ วิหารํ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมึสุ. โส เอกโกว อโหสิ. วิหารสามิโก อุปาสโก ตํ การณํ สุตฺวา ภควโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกเสตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต – ‘‘นายํ อิทาเนว อกฺขโม, ปุพฺเพปิ อกฺขโม อโหสี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต รุกฺขธมฺมํ (ชา. ๑.๑.๗๔) กเถตฺวา อุปริ ตสฺส โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ธมฺโม ¶ ¶ หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทํ, อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินา;
ธมฺเม ิตา สุคตวรสฺส สาวกา, นียนฺติ ธีรา สรณวรคฺคคามิโน.
‘‘วิปฺโผฏิโต คณฺฑมูโล, ตณฺหาชาโล สมูหโต;
โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิฺจนํ,
จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิย’’นฺติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ธมฺโมติ โลกิยโลกุตฺตโร สุจริตธมฺโม. รกฺขตีติ อปายทุกฺขโต รกฺขติ, สํสารทุกฺขโต จ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูโต รกฺขติเยว. ธมฺมจารินฺติ ตํ ธมฺมํ จรนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํ. สุจิณฺโณติ สุฏฺุ จิณฺโณ กมฺมผลานิ สทฺทหิตฺวา สกฺกจฺจํ จิตฺตีกตฺวา อุปจิโต. สุขนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสุขํ. ตตฺถ โลกิยํ ตาว กามาวจราทิเภโท ธมฺโม ยถาสกํ สุขํ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อาวหติ นิปฺผาเทติ, อิตรํ ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสเย ตฺวา จิณฺโณ ปรมฺปราย อาวหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ อนุปนิสฺสยสฺส ตทภาวโต. เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารีติ ธมฺมจารี ปุคฺคโล ธมฺเม สุจิณฺเณ ตํนิมิตฺตํ ทุคฺคตึ น คจฺฉตีติ เอโส ธมฺเม สุจิณฺเณ อานิสํโส อุทฺรโยติ อตฺโถ.
ยสฺมา ¶ ธมฺเมเนว สุคติคมนํ, อธมฺเมเนว จ ทุคฺคติคมนํ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม อธมฺโม’’ติ อิเม อฺมฺํ อสํกิณฺณผลาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ธมฺโม’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ อธมฺโมติ ธมฺมปฏิปกฺโข ทุจฺจริตํ. สมวิปากิโนติ สทิสวิปากา สมานผลา.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา ธมฺมาธมฺมานํ อยํ ยถาวุตฺโต วิปากเภโท, ตสฺมา. ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ. อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินาติ อิติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน โอวาททาเนน สุคเตน สมฺมคฺคเตน สมฺมาปฏิปนฺเนน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทินามวตา เหตุภูเตน โมทมาโน ¶ ตุฏฺึ อาปชฺชมาโน ธมฺเมสุ ฉนฺทํ กเรยฺยาติ โยชนา. เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺเม ิตา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา สุคตสฺส วรสฺส สุคเตสุ จ วรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา ตสฺส ธมฺเม ิตา ธีรา อติวิย อคฺคภูตสรณคามิโน เตเนว สรณคมนสงฺขาเต ธมฺเม ิตภาเวน สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ นียนฺติ นิสฺสรนฺติ, ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทนฺติ.
เอวํ สตฺถารา ตีหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต เทสนานุสาเรน ยถานิสินฺโนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๔๔-๕๐) –
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, อรฺเ วิปิเน อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ;
อสฺโสสึ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสึ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตรึ ทุตฺตรํ ภวํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โฆสสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตถา อรหตฺเต ปติฏฺิโต. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา อธิคตํ วิเสสํ สตฺถุ นิเวเทนฺโต จริมคาถาย อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ¶ วิปฺโผฏิโตติ วิธุโต, มคฺคาเณน ปฏินิสฺสฏฺโติ อตฺโถ. คณฺฑมูโลติ อวิชฺชา. สา หิ คณฺฑติ สวติ. ‘‘คณฺโฑติ โข, ภิกฺขุ, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๐๓; อ. นิ. ๖.๒๓; ๘.๕๖; ๙.๑๕; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๗) เอวํ สตฺถารา วุตฺตสฺส ทุกฺขมูลโยคโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต, อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกปภิชฺชนโต จ, คณฺฑาภิธานสฺส อุปาทานกฺขนฺธปฺจกสฺส ¶ มูลํ การณํ ตณฺหาชาโล สมูหโตติ ตณฺหาสงฺขาโต ชาโล มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโต. โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิฺจนนฺติ โส อหํ เอวํ ปหีนตณฺหาวิชฺชตาย ปริกฺขีณสํสาโร ปหีนภวมูลตฺตา เอว น จตฺถิ, น จ อุปลพฺภติ ราคาทิกิฺจนํ. จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิยนฺติ ยถา นาม จนฺโท อพฺภมหิกาทิโทสรหิโต ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกาเล เอวํ อหมฺปิ อรหตฺตาธิคเมน อเปตราคาทิกิฺจโน ปริปุณฺณธมฺมโกฏฺาโส อโหสินฺติ.
ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ พลากาติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สมฺภวสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส อพฺโภกาเส สมาปตฺติยา นิสินฺนสฺส มหนฺตํ ปทุมํ คเหตฺวา อุปริมุทฺธนิ ธาเรนฺโต ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สปฺปโกติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อชกรณิยา ¶ นาม นทิยา ตีเร เลณคิริวิหาเร วสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๗๘-๘๓) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โรมโส นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธปิ สมฺภโว นาม, อพฺโภกาเส วสี ตทา.
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, ปทุมํ ธารยึ อหํ;
เอกาหํ ธารยิตฺวาน, ภวนํ ปุนราคมึ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
โส อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อาคโต าตีหิ อุปฏฺียมาโน ตตฺถ กติปาหํ ¶ วสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา าตเก สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา ยถาวุตฺตฏฺานเมว คนฺตุกาโม อโหสิ. ตํ าตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ยาจึสุ. โส คมนาการํ ทสฺเสตฺวา ิโต อตฺตนา วสิตฏฺานกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรตึ ปกาเสนฺโต –
‘‘ยทา พลากา สุจิปณฺฑรจฺฉทา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปเลหิติ อาลยมาลเยสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘ยทา พลากา สุวิสุทฺธปณฺฑรา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปริเยสติ เลณมเลณทสฺสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘กํ นุ ตตฺถ น รเมนฺติ, ชมฺพุโย อุภโต ตหึ;
โสเภนฺตี อาปคากูลํ, มม เลณสฺส ปจฺฉโต.
‘‘ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนา ¶ ¶ , เภกา มนฺทวตี ปนาทยนฺติ;
นาชฺช คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโย,
เขมา อชกรณี สิวา สุรมฺมา’’ติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. พลากาติ พลากาสกุณิกา. สุจิปณฺฑรจฺฉทาติ สุจิสุทฺธธวลปกฺขา. กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตาติ ชลภารภริตตาย กาฬสฺส อฺชนคิริสนฺนิกาสสฺส ปาวุสฺสกเมฆสฺส คชฺชโต วุฏฺิภเยน นิพฺพิชฺชิตา ภึสาปิตา. ปเลหิตีติ โคจรภูมิโต อุปฺปติตฺวา คมิสฺสติ. อาลยนฺติ นิลยํ อตฺตโน กุลาวกํ. อาลเยสินีติ ตตฺถ อาลยนํ นิลียนเมว อิจฺฉนฺตี. ตทา นที อชกรณี รเมติ มนฺติ ตสฺมึ ปาวุสฺสกกาเล อชกรณีนามิกา นที นโวทกสฺส ปูรา หารหารินี กุลงฺกสา มํ รเมติ มม จิตฺตํ อาราเธตีติ อุตุปเทสวิเสสกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรตึ ปกาเสสิ.
สุวิสุทฺธปณฺฑราติ สุฏฺุ วิสุทฺธปณฺฑรวณฺณา, อสมฺมิสฺสวณฺณา สพฺพเสตาติ อตฺโถ. ปริเยสตีติ มคฺคติ. เลณนฺติ วสนฏฺานํ. อเลณทสฺสินีติ วสนฏฺานํ อปสฺสนฺตี. ปุพฺเพ นิพทฺธวสนฏฺานสฺส อภาเวน อเลณทสฺสินี, อิทานิ ปาวุสฺสกกาเล เมฆคชฺชิเตน อาหิตคพฺภา ปริเยสติ เลณนฺติ นิพทฺธวสนฏฺานํ กุลาวกํ กโรตีติ อตฺโถ.
กํ นุ ตตฺถ…เป… ปจฺฉโตติ มม วสนกมหาเลณสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉาภาเค อาปคากูลํ อชกรณีนทิยา อุภโตตีรํ ตหึ ตหึ อิโต จิโต จ โสเภนฺติโย นิจฺจกาลํ ผลภารนมิตสาขา ¶ สินิทฺธปณฺณจฺฉายา ชมฺพุโย ตตฺถ ตสฺมึ าเน กํ นาม สตฺตํ น รเมนฺติ นุ, สพฺพํ รเมนฺติเยว.
ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนาติ ¶ อมตํ วุจฺจติ อคทํ, เตน มชฺชนฺตีติ อมตมทา, สปฺปา, เตสํ สงฺโฆ อมตมทสงฺโฆ, ตโต สุฏฺุ ปหีนา อปคตา. เภกา มณฺฑูกิโย, มนฺทวตี สรวติโย, ปนาทยนฺติ ตํ านํ มธุเรน วสฺสิเตน นินฺนาทยนฺติ. นาชฺช ¶ คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโยติ อชฺช เอตรหิ อฺาหิปิ ปพฺพเตยฺยาหิ นทีหิ วิปฺปวาสสมโย น โหติ, วิเสสโต ปน วาฬมจฺฉสุสุมาราทิวิรหิตโต เขมา อชกรณี นที. สุนฺทรตลติตฺถปุลินสมฺปตฺติยา สิวา. สุฏฺุ รมฺมา รมณียา, ตสฺมา ตตฺเถว เม มโน รมตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ปน วตฺวา าตเก วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. สฺุาคาราภิรติทีปเนน อิทเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. มุทิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปพฺพชินฺติอาทิกา อายสฺมโต มุทิตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เอกํ มฺจมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มุทิโตติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปาปุณิ. เตน จ สมเยน ตํ กุลํ รฺา เกนจิเทว กรณีเยน ปลิพุทฺธํ อโหสิ. มุทิโต ราชภยาภีโต ปลายิตฺวา อรฺํ ปวิฏฺโ อฺตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ อุปคจฺฉิ. เถโร ตสฺส ภีตภาวํ ตฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสสิ. โส ‘‘กิตฺตเกน นุ โข, ภนฺเต, กาเลน อิทํ เม ภยํ วูปสเมสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺตฏฺมาเส อติกฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อธิวาเสตุํ น สกฺโกมิ, ปพฺพชิสฺสามหํ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ ชีวิตรกฺขณตฺถํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ภเย วูปสนฺเตปิ สมณธมฺมํเยว ¶ ¶ โรเจนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อิมสฺมา วสนคพฺภา พหิ น นิกฺขมิสฺสามี’’ติอาทินา ปฏิฺํ กตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๖.๓๐-๓๓) –
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
เอกํ มฺจํ มยา ทินฺนํ, ปสนฺเนน สปาณินา.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ สมชฺฌคํ;
เตน มฺจกทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ มฺจมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มฺจทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต สหายภิกฺขูหิ อธิคตํ ปุจฺฉิโต อตฺตโน ปฏิปนฺนาการํ กเถนฺโต –
‘‘ปพฺพชึ ¶ ชีวิกตฺโถหํ, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ตโต สทฺธํ ปฏิลภึ, ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมึ.
‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, มํสเปสี วิสียรุํ;
อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เม.
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารา จ น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ชีวิกตฺโถติ ชีวิกาย อตฺถิโก ชีวิกปฺปโยชโน. ‘‘เอตฺถ ปพฺพชิตฺวา นิพฺภโย สุเขน อกิลมนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิกตฺถาย ปพฺพชินฺติ อตฺโถ. ลทฺธาน อุปสมฺปทนฺติ ปมํ สามเณรปพฺพชฺชายํ ิโต ¶ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา. ตโต สทฺธํ ปฏิลภินฺติ ตโต อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ทฺเว มาติกา, ติสฺโส อนุโมทนา, เอกจฺจํ สุตฺตํ, สมถกมฺมฏฺานํ, วิปสฺสนาวิธิฺจ อุคฺคณฺหนฺโต พุทฺธาทีนํ มหานุภาวตํ ¶ ทิสฺวา – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ รตนตฺตเย สทฺธํ ปฏิลภึ. ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมินฺติ เอวํ ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว สจฺจปฏิเวธาย ทฬฺหวีริโย ถิรวีริโย หุตฺวา ปรกฺกมึ, อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย สมฺมเทว ปทหึ.
ยถา ปน ปรกฺกมึ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กามนฺติ ยถากามํ เอกํสโต วา ภิชฺชตุ. อยํ กาโยติ อยํ มม ปูติกาโย, อิมินา วีริยปตาเปน ภิชฺชติ เจ, ภิชฺชตุ ฉินฺนภินฺนํ โหตุ. มํสเปสี วิสียรุนฺติ อิมินา ทฬฺหปรกฺกเมน อิมสฺมา กายา มํสเปสิโย วิสียนฺติ เจ, วิสียนฺตุ อิโต จิโต วิทฺธํสนฺตุ. อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เมติ อุโภหิ ชณฺณุกสนฺธีหิ สห มม อุโภ ชงฺฆาโย สตฺถิโย อูรุพนฺธโต ภิชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปปตนฺตุ. ‘‘ม’’นฺติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
มุทิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิปาโต
๑. ราชทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจกนิปาเต ¶ ¶ ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ราชทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร, ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต, อิโต จตุทฺทเส กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต, เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน วนนฺตํ อุปคโต ตตฺถ อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุปริสุทฺธํ อมฺพาฏกผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส มหาราชํ เวสฺสวณํ อาราเธตฺวา ปฏิลทฺธภาวโต มาตาปิตโร ราชทตฺโตติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย วาณิชฺชวเสน ราชคหํ อคมาสิ. เตน จ สมเยน ราชคเห อฺตรา คณิกา อภิรูปา ทสฺสนียา ปรมโสภคฺคโยคโต ทิวเส ทิวเส สหสฺสํ ลภติ. อถ โส สตฺถวาหปุตฺโต ทิวเส ทิวเส ตสฺสา คณิกาย สหสฺสํ ทตฺวา สํวาสํ กปฺเปนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพํ ธนํ เขเปตฺวา ทุคฺคโต หุตฺวา ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺโต อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺโต สํเวคปฺปตฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา มหติยา ปริสาย ปริวุโต ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหติ. โส ปริสปริยนฺเต นิสีทิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ธุตงฺคานิ สมาทิยิตฺวา สุสาเน วสติ. ตทา อฺตโรปิ สตฺถวาหปุตฺโต สหสฺสํ ทตฺวา ตาย คณิกาย สห วสติ. สา จ คณิกา ตสฺส หตฺเถ มหคฺฆรตนํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา อฺเหิ ธุตฺตปุริเสหิ ตํ มาราเปตฺวา ตํ รตนํ คณฺหิ. อถ ตสฺส สตฺถวาหปุตฺตสฺส มนุสฺสา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โอจรกมนุสฺเส เปเสสุํ. เต รตฺติยํ ตสฺสา คณิกาย ฆรํ ปวิสิตฺวา ฉวิอาทีนิ อนุปหจฺเจว ตํ มาเรตฺวา สิวถิกาย ฉฑฺเฑสุํ. ราชทตฺตตฺเถโร อสุภนิมิตฺตํ คเหตุํ สุสาเน วิจรนฺโต ตสฺสา คณิกาย กเฬวรํ ¶ ปฏิกฺกุลโต มนสิ กาตุํ อุปคโต กติปยวาเร โยนิโส มนสิ กตฺวา อจิรมตภาวโต โสณสิงฺคาลาทีหิ อนุปหตฉวิตาย วิสภาควตฺถุตาย จ อโยนิโส ¶ มนสิกโรนฺโต, ตตฺถ กามราคํ อุปฺปาเทตฺวา สํวิคฺคตรมานโส อตฺตโน จิตฺตํ ปริภาสิตฺวา มุหุตฺตํ เอกมนฺตํ อปสกฺกิตฺวา อาทิโต อุปฏฺิตํ อสุภนิมิตฺตเมว คเหตฺวา โยนิโส มนสิกโรนฺโต ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ตาวเทว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๕๕-๕๙) –
‘‘วิปิเน พุทฺธํ ทิสฺวาน, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
อมฺพาฏกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต –
‘‘ภิกฺขุ ¶ สิวถิกํ คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘ยฺหิ เอเก ชิคุจฺฉนฺติ, มตํ ทิสฺวาน ปาปกํ;
กามราโค ปาตุรหุ, อนฺโธว สวตี อหุํ.
‘‘โอรํ โอทนปากมฺหา, ตมฺหา านา อปกฺกมึ;
สติมา สมฺปชาโนหํ, เอกมนฺตํ อุปาวิสึ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวาติ สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนโต ภิกฺขุ, อสุภกมฺมฏฺานตฺถํ อามกสุสานํ อุปคนฺตฺวา. ‘‘ภิกฺขู’’ติ เจตํ อตฺตานํ สนฺธาย เถโร สยํ วทติ. อิตฺถินฺติ ถียติ เอตฺถ สุกฺกโสณิตํ สตฺตสนฺตานภาเวน สํหฺตีติ ถี, มาตุคาโม. เอวฺจ สภาวนิรุตฺติวเสน ‘‘อิตฺถี’’ติปิ วุจฺจติ. วฺฌาทีสุ ปน ตํสทิสตาย ตํสภาวานติวตฺตนโต จ ตพฺโพหาโร. ‘‘อิตฺถี’’ติ อิตฺถิกเฬวรํ วทติ. อุชฺฌิตนฺติ ปริจฺจตฺตํ อุชฺฌนิยตฺตา เอว อปวิทฺธํ อนเปกฺขภาเวน ขิตฺตํ. ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏนฺติ กิมีหิ ปูริตํ หุตฺวา ขชฺชมานํ.
ยฺหิ ¶ เอเก ชิคุจฺฉนฺติ, มตํ ทิสฺวาน ปาปกนฺติ ยํ อปคตายุอุสฺมาวิฺาณตาย มตํ กเฬวรํ ปาปกํ นิหีนํ ลามกํ เอเก โจกฺขชาติกา ชิคุจฺฉนฺติ, โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉนฺติ. กามราโค ปาตุรหูติ ตสฺมึ กุณเป อโยนิโสมนสิการสฺส พลวตาย กามราโค มยฺหํ ปาตุรโหสิ อุปฺปชฺชิ. อนฺโธว สวตี อหุนฺติ ตสฺมึ กเฬวเร นวหิ ทฺวาเรหิ อสุจึ สวติ สนฺทนฺเต อสุจิภาวสฺส อทสฺสเนน อนฺโธ วิย อโหสึ. เตนาห –
‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ จ.
‘‘กามจฺฉนฺโท โข, พฺราหฺมณ, อนฺธกรโณ อจกฺขุกรโณ’’ติ จ อาทิ. เกจิ ปเนตฺถ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘กิเลสปริยุฏฺาเนน อวสวตฺติ กิเลสสฺส วา วสวตฺตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. อปเร ‘‘อนฺโธว อสติ อหุ’’นฺติ ปาฬึ ¶ วตฺวา ‘‘กามราเคน อนฺโธ เอว หุตฺวา สติรหิโต อโหสิ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ตทุภยํ ปน ปาฬิยํ นตฺถิ.
โอรํ โอทนปากมฺหาติ โอทนปากโต โอรํ, ยาวตา กาเลน สุปริโธตตินฺตตณฺฑุลนาฬิยา โอทนํ ปจติ, ตโต โอรเมว กาลํ, ตโตปิ ลหุกาเลน ราคํ วิโนเทนฺโต, ตมฺหา านา อปกฺกมึ ยสฺมึ าเน ิตสฺส เม ราโค อุปฺปชฺชิ, ตมฺหา านา อปกฺกมึ อปสกฺกึ. อปกฺกนฺโตว สติมา สมฺปชาโนหํ สมณสฺํ อุปฏฺเปตฺวา สติปฏฺานมนสิการวเสน สติมา, สมฺมเทว ธมฺมสภาวชานเนน สมฺปชาโน ¶ จ หุตฺวา เอกมนฺตํ อุปาวิสึ, ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทึ. นิสินฺนสฺส จ ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถาติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
ราชทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อโยเคติอาทิกา อายสฺมโต สุภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย มาเส มาเส อฏฺกฺขตฺตุํ จตุชฺชาติยคนฺเธน สตฺถุ คนฺธกุฏึ ¶ โอปฺุชาเปสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สุคนฺธสรีโร หุตฺวา, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต, นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ สารํ อลภนฺโต, สตฺถุ สนฺติเก อุปติสฺสโกลิตเสลาทิเก พหู สมณพฺราหฺมเณ ปพฺพชิตฺวา สามฺสุขํ อนุภวนฺเต ทิสฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิเวกวาสํ วสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๒๗๒-๓๐๘) –
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏ.
‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;
นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโร.
‘‘ธรณีริว ¶ สีเลน, หิมวาว สมาธินา;
อากาโส วิย ปฺาย, อสงฺโค อนิโล ยถา.
‘‘ตทาหํ พาราณสิยํ, อุปปนฺโน มหากุเล;
ปหูตธนธฺสฺมึ, นานารตนสฺจเย.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิสินฺนํ โลกนายกํ;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, อมตํว มโนหรํ.
‘‘ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร, สนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสี ทิวากโร.
‘‘โสณฺณานโน ชินวโร, สมณีว สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, คุเณน วิย สาคโร.
‘‘โลกวิสฺสุตกิตฺติ จ, สิเนรูว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตฺถโต วีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
‘‘อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสตฺตโม.
‘‘อนุปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิกฺขนฺโธว โสภติ.
‘‘อคโท ¶ วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
‘‘คุณานํ อากโร วีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
‘‘วิชยีว มหาโยโธ, มารเสนาวมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
‘‘มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺโช, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
‘‘โส ¶ ตทา โลกปชฺโชโต, สนรามรสกฺกโต;
ปริสาสุ นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทสยเต ชิโน.
‘‘ทานํ ทตฺวา มหาโภโค, สีเลน สุคตูปโค;
ภาวนาย จ นิพฺพาติ, อิจฺเจวมนุสาสถ.
‘‘เทสนํ ตํ มหสฺสาทํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภนํ;
สุณนฺติ ปริสา สพฺพา, อมตํว มหารสํ.
‘‘สุตฺวา สุมธุรํ ธมฺมํ, ปสนฺโน ชินสาสเน;
สุคตํ สรณํ คนฺตฺวา, ยาวชีวํ นมสฺสหํ.
‘‘มุนิโน คนฺธกุฏิยา, โอปฺุเชสึ ตทา มหึ;
จตุชฺชาเตน คนฺเธน, มาเส อฏฺ ทิเนสฺวหํ.
‘‘ปณิธาย สุคนฺธตฺตํ, สรีรวิสฺสคนฺธิโน;
ตทา ชิโน วิยากาสิ, สุคนฺธตนุลาภิตํ.
‘‘โย ยํ คนฺธกุฏิภูมึ, คนฺเธโนปฺุชเต สกึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, อุปปนฺโน ตหึ ตหึ.
‘‘สุคนฺธเทโห สพฺพตฺถ, ภวิสฺสติ อยํ นโร;
คุณคนฺธยุตฺโต หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
คพฺภํ เม วสโต มาตา, เทเหนาสิ สุคนฺธิตา.
‘‘ยทา จ มาตุกุจฺฉิมฺหา, นิกฺขมามิ ตทา ปุรี;
สาวตฺถิ สพฺพคนฺเธหิ, วาสิตา วิย วายถ.
‘‘ปุปฺผวสฺสฺจ สุรภิ, ทิพฺพคนฺธํ มโนรมํ;
ธูปานิ จ มหคฺฆานิ, อุปวายึสุ ตาวเท.
‘‘เทวา ¶ จ สพฺพคนฺเธหิ, ธูปปุปฺเผหิ ตํ ฆรํ;
วาสยึสุ สุคนฺเธน, ยสฺมึ ชาโต อหํ ฆเร.
‘‘ยทา ¶ จ ตรุโณ ภทฺโท, ปเม โยพฺพเน ิโต;
ตทา เสลํ สปริสํ, วิเนตฺวา นรสารถิ.
‘‘เตหิ สพฺเพหิ ปริวุโต, สาวตฺถิปุรมาคโต;
ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘สีลํ สมาธิปฺฺจ, วิมุตฺติฺจ อนุตฺตรํ;
ภาเวตฺวา จตุโร ธมฺเม, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ.
‘‘ยทา ปพฺพชิโต จาหํ, ยทา จ อรหา อหุํ;
นิพฺพายิสฺสํ ยทา จาหํ, คนฺธวสฺโส ตทา อหุ.
‘‘สรีรคนฺโธ จ สทาติเสติ เม, มหารหํ จนฺทนจมฺปกุปฺปลํ;
ตเถว คนฺเธ อิตเร จ สพฺพโส, ปสยฺห วายามิ ตโต ตหึ ตหึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปตฺตํ อตฺตกิลมถานุโยคํ ทุกฺขํ, สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปตฺตํ ฌานาทิสุขฺจ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อโยเค ¶ ยฺุชมตฺตานํ, ปุริโส กิจฺจมิจฺฉโก;
จรํ เจ นาธิคจฺเฉยฺย, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ.
‘‘อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตํ, เอกฺเจ โอสฺสเชยฺย กลีว สิยา;
สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺย อนฺโธว สิยา, สมวิสมสฺส อทสฺสนโต.
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต.
‘‘ยถาปิ ¶ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อโยเคติ อยฺุชิตพฺเพ อเสวิตพฺเพ อนฺตทฺวเย. อิธ ปน อตฺตกิลมถานุโยควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยฺุชนฺติ ตสฺมึ อตฺตานํ ยฺุชนฺโต โยเชนฺโต ตถา ปฏิปชฺชนฺโต. กิจฺจมิจฺฉโกติ ¶ อุภยหิตาวหํ กิจฺจํ อิจฺฉนฺโต, ตปฺปฏิปกฺขโต อโยเค จรํ จรนฺโต เจ ภเวยฺย. นาธิคจฺเฉยฺยาติ ยถาธิปฺเปตํ หิตสุขํ น ปาปุเณยฺยาติ าโย. ตสฺมา ยํ อหํ ติตฺถิยมตวฺจิโต อโยเค ยฺุชึ, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ อปฺุสภาโว. ‘‘ปุริมกมฺมพฺยาโมหิโต อโยเค ยฺุชิ’’นฺติ ทสฺเสติ.
อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตนฺติ วิพาธนสภาวตาย อฆา นาม ราคาทโย, อฆานิ เอว อฆคตํ, อฆคตานํ วิชิตํ สํสารปฺปวตฺติ, เตสํ วิชโย กุสลธมฺมาภิภโว. ‘‘อฆคตํ วิชิต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํ. ตํ อพฺพูฬฺหํ อนุทฺธตํ เยน, ตํ อพฺพูฬฺหาฆคตํ วิชิตํ กตฺวา เอวํภูโต หุตฺวา, กิเลเส อสมุจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. เอกฺเจ โอสฺสเชยฺยาติ อทุติยตาย ปธานตาย จ เอกํ อปฺปมาทํ สมฺมาปโยคเมว วา โอสฺสเชยฺย ปริจฺจเชยฺย เจ. กลีว โส ปุคฺคโล กาฬกณฺณี วิย สิยา. สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺยาติ สพฺพานิปิ วิมุตฺติยา ปริปาจกานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ โอสฺสเชยฺย เจ, อภาวนาย ฉฑฺเฑยฺย เจ, อนฺโธว สิยา สมวิสมสฺส อทสฺสนโต.
ยถาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺเถ นิปาโต. รุจิรนฺติ โสภนํ. วณฺณวนฺตนฺติ วณฺณสณฺานสมฺปนฺนํ. อคนฺธกนฺติ คนฺธรหิตํ ปาลิภทฺทกคิริกณฺณิกชยสุมนาทิเภทํ. เอวํ สุภาสิตา วาจาติ สุภาสิตา วาจา นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ วณฺณสณฺานสมฺปนฺนปุปฺผสทิสํ. ยถา หิ อคนฺธกํ ปุปฺผํ ¶ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ น ผรติ, เอวํ เอตมฺปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ ¶ จ สมาจรติ, ตสฺส สกฺกจฺจํ อสมาจรนฺตสฺส ยํ ตตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ อกุพฺพโต สุตคนฺธํ ปฏิปตฺติคนฺธฺจ น อาวหติ อผลา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต’’ติ.
สุคนฺธกนฺติ สุมนจมฺปกนีลุปฺปลปุปฺผาทิเภทํ. เอวนฺติ ยถา ตํ ปุปฺผํ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ ผรติ, เอวํ เตปิฏกพุทฺธวจนสงฺขาตา สุภาสิตา วาจาปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ กโรติ, อสฺส ปุคฺคลสฺส สผลา โหติ, สุตคนฺธปฏิปตฺติคนฺธานํ อาวหนโต มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. ตสฺมา ยโถวาทํ ปฏิปชฺเชยฺย, ยถาการี ตถาวาที จ ภเวยฺยาติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
วสฺสติ ¶ เทโวติอาทิกา อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรฺํ ปวิฏฺโ สตฺถารา ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา โสกสลฺเล อพฺพูฬฺเห ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา อภิตฺถวิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ราชคหคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิ. พิมฺพิสารมหาราชา ตสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหามี’’ติ สมฺปวาเรตฺวา คโต ¶ พหุกิจฺจตาย น สริ. ‘‘เถโร อพฺโภกาเส วสตี’’ติ เทวตา เถรสฺส เตมนภเยน วสฺสํ วาเรสุํ. ราชา อวสฺสนการณํ สลฺลกฺเขตฺวา เถรสฺส กุฏิกํ การาเปสิ. เถโร กุฏิกายํ วสนฺโต เสนาสนสปฺปายลาเภน สมาธานํ ¶ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๔๑๙-๔๔๘) –
‘‘ภริยา เม กาลงฺกตา, ปุตฺโต สิวถิกํ คโต;
มาตา ปิตา มตา ภาตา, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร.
‘‘เตน โสเกน สนฺตตฺโต, กิโส ปณฺฑุ อโหสหํ;
จิตฺตกฺเขโป จ เม อาสิ, เตน โสเกน อฏฺฏิโต.
‘‘โสกสลฺลปเรโตหํ, วนนฺตมุปสงฺกมึ;
ปวตฺตผลํ ภฺุชิตฺวา, รุกฺขมูเล วสามหํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ชิโน;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘ปทสทฺทํ ¶ สุณิตฺวาน, สุเมธสฺส มเหสิโน;
ปคฺคเหตฺวานหํ สีสํ, อุลฺโลเกสึ มหามุนึ.
‘‘อุปาคเต มหาวีเร, ปีติ เม อุทปชฺชถ;
ตทาสิเมกคฺคมโน, ทิสฺวา ตํ โลกนายกํ.
‘‘สตึ ปฏิลภิตฺวาน, ปณฺณมุฏฺิมทาสหํ;
นิสีทิ ภควา ตตฺถ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘นิสชฺช ตตฺถ ภควา, สุเมโธ โลกนายโก;
ธมฺมํ เม กถยี พุทฺโธ, โสกสลฺลวิโนทนํ.
‘‘อนวฺหิตา ตโต อาคุํ, อนนฺุาตา อิโต คตา;
ยถาคตา ตถา คตา, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ยถาปิ ปถิกา สตฺตา, วสฺสมานาย วุฏฺิยา;
สภณฺฑา อุปคจฺฉนฺติ, วสฺสสฺสาปตนาย เต.
‘‘วสฺเส ¶ จ เต โอรมิเต, สมฺปยนฺติ ยทิจฺฉกํ;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘อาคนฺตุกา ปาหุนกา, จลิเตริตกมฺปิตา;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ยถาปิ อุรโค ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตจํ;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, สํ ตนุํ อิธ หียเร.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, โสกสลฺลํ วิวชฺชยึ;
ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, พุทฺธเสฏฺํ อวนฺทหํ.
‘‘วนฺทิตฺวาน มหานาคํ, ปูชยึ คิริมฺชรึ;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตํ, สุเมธํ โลกนายกํ.
‘‘ปูชยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
อนุสฺสรํ คุณคฺคานิ, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘นิตฺติณฺโณสิ มหาวีร, สพฺพฺุ โลกนายก;
สพฺเพ สตฺเต อุทฺธรสิ, าเณน ตฺวํ มหามุเน.
‘‘วิมตึ ทฺเวฬฺหกํ วาปิ, สฺฉินฺทสิ มหามุเน;
ปฏิปาเทสิ เม มคฺคํ, ตว าเณน จกฺขุม.
‘‘อรหา วสิปตฺตา จ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตาวเท.
‘‘ปฏิปนฺนา จ เสขา จ, ผลฏฺา สนฺติ สาวกา;
สุโรทเยว ปทุมา, ปุปฺผนฺติ ตว สาวกา.
‘‘มหาสมุทฺโทวกฺโขโภ ¶ , อตุโลปิ ทุรุตฺตโร;
เอวํ าเณน สมฺปนฺโน, อปฺปเมยฺโยสิ จกฺขุม.
‘‘วนฺทิตฺวาหํ โลกชินํ, จกฺขุมนฺตํ มหายสํ;
ปุถุทิสา นมสฺสนฺโต, ปฏิกุฏิโก อาคฺฉหํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
โอกฺกมึ มาตุยา กุจฺฉึ, สนฺธาวนฺโต ภวาภเว.
‘‘อคารา ¶ อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อาตาปี นิปโก ฌายี, ปฏิสลฺลานโคจโร.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน, โตสยิตฺวา มหามุนึ;
จนฺโทวพฺภฆนา มุตฺโต, วิจรามิ อหํ สทา.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ เถรสฺส อรหตฺตปฺปตฺติยา หฏฺตุฏฺเ วิย เทเว วสฺสนฺเต อุปริ ตํ วสฺสเน นิโยชนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ วูปสนฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ สนฺตจิตฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตราโค…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตโทโส…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตโมโห;
อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ. – อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ยถาสุคีตนฺติ สุคีตานุรูปํ, สุนฺทรสฺส อตฺตโน เมฆคีตสฺส อนุรูปเมวาติ อตฺโถ. วลาหโก หิ ยถา อคชฺชนฺโต เกวลํ วสฺสนฺโต น โสภติ, เอวํ สตปฏลสหสฺสปฏเลน อุฏฺหิตฺวา ถนยนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโตปิ อวสฺสนฺโต น โสภติ, ตถาภูโต ปน หุตฺวา วสฺสนฺโต โสภตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีต’’นฺติ. เตนาห – ‘‘อภิตฺถนย, ปชฺชุนฺน’’ ¶ , (จริยา. ๓.๘๙; ชา. ๑.๑.๗๕) ‘‘คชฺชิตา เจว วสฺสิตา จา’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๐๑; ปุ. ป. ๑๕๗) จ. ตสฺสํ วิหรามีติ ตสฺสํ กุฏิกายํ อริยวิหารคพฺเภน อิริยาปถวิหาเรน วิหรามิ. วูปสนฺตจิตฺโตติ อคฺคผลสมาธินา สมฺมเทว อุปสนฺตมานโส.
เอวํ เถรสฺส อเนกวารํ กตํ อุยฺโยชนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉนฺโต วลาหกเทวปุตฺโต นินฺนฺจ ถลฺจ ปูเรนฺโต มหาวสฺสํ วสฺสาเปสิ.
คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยํ ปตฺถยาโนติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต ปฺจนวุเต กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ พฺยาธิตํ ทิสฺวา หรีตกํ อทาสิ ¶ . โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุมโนติ ลทฺธนาโม สุเขน วฑฺฒิ. ตสฺส ปน มาตุโล ปพฺพชิตฺวา อรหา หุตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต สุมเน วยปฺปตฺเต ตํ ปพฺพาเชตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โส ตตฺถ โยคกมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาริ ฌานานิ ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. อถสฺส เถโร วิปสฺสนาวิธึ อาจิกฺขิ. โส จ นจิเรเนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๖๐-๗๑) –
‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพชมฺพุวิภีตกํ;
โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, สยเมว หรามหํ.
‘‘ทิสฺวาน ¶ ปพฺภารคตํ, ฌายึ ฌานรตํ มุนึ;
อาพาเธน อาปีเฬนฺตํ, อทุตียํ มหามุนึ.
‘‘หรีตกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;
ขาทมตฺตมฺหิ เภสชฺเช, พฺยาธิ ปสฺสมฺภิ ตาวเท.
‘‘ปหีนทรโถ พุทฺโธ, อนุโมทมกาสิ เม;
เภสชฺชทาเนนิมินา, พฺยาธิวูปสเมน จ.
‘‘เทวภูโต ¶ มนุสฺโส วา, ชาโต วา อฺชาติยา;
สพฺพตฺถ สุขิโต โหตุ, มา จ เต พฺยาธิมาคมา.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อปราชิโต;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘ยโต หรีตกํ ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
อิมํ ชาตึ อุปาทาย, พฺยาธิ เม นุปปชฺชถ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, เภสชฺชมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต เอกทิวสํ มาตุลตฺเถรสฺส อุปฏฺานํ อคมาสิ. ตํ เถโร อธิคมํ ปุจฺฉิ, ตํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ;
อมตํ อภิกงฺขนฺตํ, กตํ กตฺตพฺพกํ มยา.
‘‘อนุปฺปตฺโต สจฺฉิกโต, สยํ ธมฺโม อนีติโห;
วิสุทฺธาโณ นิกฺกงฺโข, พฺยากโรมิ ตวนฺติเก.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อปฺปมตฺตสฺส ¶ เม สิกฺขา, สุสฺสุตา ตว สาสเน;
สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อนุสาสิ มํ อริยวตา, อนุกมฺปิ อนุคฺคหิ;
อโมโฆ ตุยฺหโมวาโท, อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโต’’ติ. –
อิมาหิ ปฺจหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ. อมตํ อภิกงฺขนฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยํ ธมฺมํ มยฺหํ ปตฺถยนฺโต อากงฺขนฺโต อุปชฺฌาโย อมตํ นิพฺพานํ อภิกงฺขนฺตํ มํ โอวาททานวเสน อนุคฺคณฺหิ. กตํ กตฺตพฺพกํ มยาติ ตสฺส อธิคมตฺถํ กตฺตพฺพํ ปริฺาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ กตํ นิฏฺาปิตํ มยา.
ตโต ¶ เอว อนุปฺปตฺโต อธิคโต จตุพฺพิโธปิ มคฺคธมฺโม สจฺฉิกโต. สยํ ธมฺโม อนีติโหติ สยํ อตฺตนาเยว นิพฺพานธมฺโม ผลธมฺโม จ อนีติโห อสนฺทิทฺโธ อตฺตปจฺจกฺโข กโต, ‘‘อิติห, อิติ กิรา’’ติ ปวตฺติยา อิติหสงฺขาตํ สํสยํ สมุจฺฉินฺทนฺโตเยว อริยมคฺโค ปวตฺตติ. เตนาห ‘‘วิสุทฺธาโณ นิกฺกงฺโข’’ติอาทิ. ตตฺถ วิสุทฺธาโณติ สพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิยา วิสุทฺธาโณ. ตวนฺติเกติ ตว สมีเป.
สทตฺโถติ อรหตฺตํ. สิกฺขาติ ¶ อธิสีลสิกฺขาทโย. สุสฺสุตาติ ปริยตฺติพาหุสจฺจสฺส ปฏิเวธพาหุสจฺจสฺส จ ปาริปูริวเสน สุฏฺุ สุตา. ตว สาสเนติ ตว โอวาเท อนุสิฏฺิยํ ิตสฺส.
อริยวตาติ สุวิสุทฺธสีลาทิวตสมาทาเนน. อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโตติ ตุยฺหํ สมีเป จิณฺณพฺรหฺมจริยวาสตาย อนฺเตวาสี สิกฺขิตวา สิกฺขิตอธิสีลาทิสิกฺโข อมฺหีติ.
สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา
สาธู ¶ หีติอาทิกา อายสฺมโต วฑฺฒตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภารุกจฺฉนคเร คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วฑฺโฒติ ลทฺธนาโม อนุปุพฺเพน วฑฺฒติ. อถสฺส มาตา สํสาเร สฺชาตสํเวคา ปุตฺตํ าตีนํ นิยฺยาเทตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อปเรน สมเยน ปุตฺตมฺปิ วิฺุตํ ปตฺตํ เวฬุทนฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิโต พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา คนฺถธุรํ วหนฺโต เอกทิวสํ ‘‘เอกโก สนฺตรุตฺตโรว มาตรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา มาตา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอกโก สนฺตรุตฺตโรว อิธาคโต’’ติ โจเทสิ. โส มาตรา โจทิยมาโน ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มาตุ โอวาทสมฺปตฺติปกาสนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘สาธู ¶ หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยิ;
ยสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺโ ชเนตฺติยา;
อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส;
เชตฺวา นมุจิโน เสนํ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘วิสารทา โข ภคินี, เอวมตฺถํ อภาสยิ;
อปิหา นูน มยิปิ, วนโถ เต น วิชฺชติ.
‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ สาธู หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยีติ สาธุ วต มาตา มยฺหํ โอวาทสงฺขาตํ ปโตทํ ทสฺเสติ, เตน เม วีริยํ อุตฺเตเชนฺตี อุตฺตมงฺเค ปฺาสีเส วิชฺฌิ. ยสฺสาติ ยสฺสา เม มาตุยา. สมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ. อยฺเหตฺถ โยชนา – ชเนตฺติยา เม อนุสิฏฺโ ยสฺสา อนุสาสนีภูตํ วจนํ สุตฺวา อหํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต วิหรนฺโต อุตฺตมํ อคฺคผลํ สมฺโพธึ อรหตฺตํ ปตฺโต.
ตโต เอว อารกตฺตา กิเลเสหิ อรหา ปฺุกฺเขตฺตตาย ทกฺขิเณยฺโย ทกฺขิณารโห อมฺหิ. ปุพฺเพนิวาสาณาทิวิชฺชาตฺตยสฺส อธิคตตฺตา เตวิชฺโช นิพฺพานสฺส สจฺฉิกตตฺตา อมตทฺทโส นมุจิโน มารสฺส เสนํ กิเลสวาหินึ โพธิปกฺขิยเสนาย ชินิตฺวา ตสฺส ชิตตฺตาเยว อนาสโว สุขํ วิหรามีติ.
อิทานิ ‘‘อนาสโว’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อชฺฌตฺตฺจา’’ ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตวตฺถุกา จ พหิทฺธา พหิทฺธวตฺถุกา จ อาสวา เย มยฺหํ อริยมคฺคาธิคมโต ปุพฺเพ วิชฺชึสุ อุปลพฺภึสุ, เต สพฺเพ อนวเสสา อุจฺฉินฺนา อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนา ปหีนา ปุน ทานิ กทาจิปิ น จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ น อุปฺปชฺชิสฺสนฺติเยวาติ.
อิทานิ มาตุ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา อตฺตนา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา มาตรํ โถเมนฺโต ‘‘วิสารทา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ วิสารทา โขติ เอกํเสน วิคตสารชฺชา. เอวํ มาตุ อตฺตโน ¶ จ อรหตฺตาธิคเมน สตฺถุ โอรสปุตฺตภาวํ อุลฺลเปนฺโต มาตรํ ‘‘ภคินี’’ติ อาห. เอตมตฺถํ อภาสยีติ เอตํ มม โอวาทภูตํ อตฺถํ อภณิ. เอวํ ปน มํ โอวทนฺตี น เกวลํ วิสารทา เอว, อถ โข อปิหา นูน มยิปิ ตว ปุตฺตเกปิ อปิหา อสนฺถวา มฺเ, กึ วา เอเตน ปริกปฺปเนน? วนโถ เต น วิชฺชติ อวิชฺชาทิโก วนโถ ตว สนฺตาเน นตฺเถว, ยา มํ ภวกฺขเย นิโยเชสีติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ‘‘ตยา นิโยชิตากาเรเนว มยา ปฏิปนฺน’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยนฺตกต’’นฺติ โอสานคาถมาห, ตสฺสตฺโถ สุวิฺเยฺโยว.
วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
อตฺถาย ¶ วต เมติอาทิกา อายสฺมโต นทีกสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตนา โรปิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส ปมุปฺปนฺนํ มโนสิลาวณฺณํ เอกํ อมฺพผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล อุรุเวลกสฺสปสฺส ภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ อนิจฺฉนฺโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ เนรฺชราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา วิหรติ. นทีตีเร วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ นทีกสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. ตสฺส ภควา สปริสสฺส เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ตํ สพฺพํ ขนฺธเก (มหาว. ๓๖-๓๙) อาคตเมว. โส ภควโต อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๘๑-๘๗) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ธารโต อุตฺตมํ ยสํ.
‘‘อคฺคผลํ ¶ คเหตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อคฺคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อปรภาเค อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ทิฏฺิสมุคฺฆาตกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อตฺถาย ¶ วต เม พุทฺโธ, นทึ เนรฺชรํ อคา;
ยสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, มิจฺฉาทิฏฺึ วิวชฺชยึ.
‘‘ยชึ อุจฺจาวเจ ยฺเ, อคฺคิหุตฺตํ ชุหึ อหํ;
เอสา สุทฺธีติ มฺนฺโต, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน.
‘‘ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท, ปรามาเสน โมหิโต;
อสุทฺธึ มฺิสํ สุทฺธึ, อนฺธภูโต อวิทฺทสุ.
‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ วิทาลิตา;
ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคึ, นมสฺสามิ ตถาคตํ.
‘‘โมหา สพฺเพ ปหีนา เม, ภวตณฺหา ปทาลิตา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อตฺถาย วต เมติ มยฺหํ อตฺถาย วต หิตาย วต. พุทฺโธติ สพฺพฺุพุทฺโธ. นทึ เนรฺชรํ อคาติ เนรฺชราสงฺขาตํ นทึ อคฺฉิ, ตสฺสา นทิยา ตีเร จ มม ภาตุ อุรุเวลกสฺสปสฺส อสฺสมํ อุปคโตติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺสาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺสาติ ยสฺส พุทฺธสฺส ภควโต. ธมฺมํ สุตฺวานาติ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา, โสตทฺวารานุสาเรน อุปลภิตฺวา. มิจฺฉาทิฏฺึ วิวชฺชยินฺติ ¶ ‘‘ยฺาทีหิ สุทฺธิ โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ วิปรีตทสฺสนํ ปชหึ.
มิจฺฉาทิฏฺึ ¶ วิวชฺชยินฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยชิ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยชึ อุจฺจาวเจ ยฺเติ ปากฏยฺเ โสมยาควาชเปยฺยาทิเก นานาวิเธ ยฺเ ยชึ. อคฺคิหุตฺตํ ชุหึ อหนฺติ เตสํ ยฺานํ ยชนวเสน อาหุตึ ปคฺคณฺหนฺโต อคฺคึ ปริจรึ. เอสา สุทฺธีติ มฺนฺโตติ เอสา ยฺกิริยา อคฺคิปาริจริยา สุทฺธิเหตุภาวโต สุทฺธิ ‘‘เอวํ เม สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ มฺมาโน. อนฺธภูโต ปุถุชฺชโนติ ปฺาจกฺขุเวกลฺเลน อวิชฺชนฺธตาย อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน หุตฺวา วนคหนปพฺพตคหนาทีนิ วิย ทุรติกฺกมนฏฺเน ทิฏฺิเยว คหนํ ทิฏฺิคหนํ ¶ , ตํ ปกฺขนฺโท อนุปวิฏฺโติ ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท. ปรามาเสนาติ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ปรามสนโต ปรามาสสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสน. โมหิโตติ มูฬฺหภาวํ ปาปิโต. อสุทฺธึ มฺิสํ สุทฺธินฺติ อสุทฺธึ มคฺคํ ‘‘สุทฺธึ มคฺค’’นฺติ มฺิสํ มฺึ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อนฺธภูโต อวิทฺทสู’’ติ. ยสฺมา อวิชฺชาย อนฺธภูโต, ตโต เอว ธมฺมาธมฺมํ ยุตฺตายุตฺตฺจ อวิทฺวา, ตสฺมา ตถา มฺินฺติ อตฺโถ.
มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา เมติ เอวํภูตสฺส ปน สตฺถุ สมฺมุขา จตุสจฺจคพฺภํ ธมฺมกถํ สุตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺตสฺส อริยมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน มยฺหํ ปหีนา. ภวาติ กามภวาทโย สพฺเพปิ ภวา อริยมคฺคสตฺเถน วิทาลิตา วิทฺธํสิตา. ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ อาหวนียาทิเก อคฺคี ฉฑฺเฑตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย สพฺพสฺส จ ปาปสฺส ทหนโต ทกฺขิเณยฺยคฺคึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชุหามิ ปริจรามิ. ตยิทํ มยฺหํ ทกฺขิเณยฺยคฺคิปริจรณํ ทธินวนีตมถิตสปฺปิอาทินิรเปกฺขํ สตฺถุ นมสฺสนเมวาติ อาห ‘‘นมสฺสามิ ตถาคต’’นฺติ. อถ วา ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ ทายกานํ ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวกรเณน ปาปสฺส จ ทหเนน ทกฺขิเณยฺยคฺคิภูตํ อตฺตานํ ชุหามิ ปริจรามิ ตถา กตฺวา ปริจรามิ, ตถา กตฺวา ปริหรามิ. ปุพฺเพ อคฺคิเทวํ นมสฺสามิ, อิทานิ ปน นมสฺสามิ ตถาคตนฺติ.
โมหา สพฺเพ ปหีนา เมติ ทุกฺเข อฺาณาทิเภทา สพฺเพ โมหา มยฺหํ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา, ตโต เอว ‘‘ภวตณฺหา ปทาลิตา. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ ตีสุ ปเทสุ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ.
นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. คยากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปาโต ¶ ¶ มชฺฌนฺหิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต คยากสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน ¶ อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาหาโร วสติ. เตน จ สมเยน ภควา เอโก อทุติโย ตสฺส อสฺสมสมีเปน คจฺฉติ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต เวลํ โอโลเกตฺวา มโนหรานิ โกลผลานิ สตฺถุ อุปเนสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ คยายํ วิหรติ. คยายํ วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ คยากสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. โส ภควตา สทฺธึ ปริสาย เอหิภิกฺขูปสมฺปทํ ทตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๘-๑๔) –
‘‘อชิเนน นิวตฺโถหํ, วากจีรธโร ตทา;
ขาริยา ปูรยิตฺวานํ, โกลํหาสึ มมสฺสมํ.
‘‘ตมฺหิ กาเล สิขี พุทฺโธ, เอโก อทุติโย อหุ;
มมสฺสมํ อุปคจฺฉิ, ชานนฺโต สพฺพกาลิกํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, โกลํ พุทฺธสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โกลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาปปวาหนกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปาโต มชฺฌนฺหิกํ สายํ, ติกฺขตฺตุํ ทิวสสฺสหํ;
โอตรึ อุทกํ โสหํ, คยาย คยผคฺคุยา.
‘‘ยํ ¶ มยา ปกตํ ปาปํ, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาติสุ;
ตํ ทานีธ ปวาเหมิ, เอวํทิฏฺิ ปุเร อหุํ.
‘‘สุตฺวา ¶ สุภาสิตํ วาจํ, ธมฺมตฺถสหิตํ ปทํ;
ตถํ ยาถาวกํ อตฺถํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ.
‘‘นินฺหาตสพฺพปาโปมฺหิ, นิมฺมโล ปยโต สุจิ;
สุทฺโธ สุทฺธสฺส ทายาโท, ปุตฺโต พุทฺธสฺส โอรโส.
‘‘โอคยฺหฏฺงฺคิกํ โสตํ, สพฺพปาปํ ปวาหยึ;
ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปมคาถาย ตาว อยํ สงฺเขปตฺโถ – ปาโต สูริยุคฺคมนเวลายํ, มชฺฌนฺหิกํ ¶ มชฺฌนฺหเวลายํ, สายํ สายนฺหเวลายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ตโย วาเร อหํ อุทกํ โอตรึ โอคาหึ. โอตรนฺโต จ โสหํ น ยตฺถ กตฺถจิ ยทา วา ตทา วา โอตรึ, อถ โข คยาย มหาชนสฺส ‘‘ปาปปวาหน’’นฺติ อภิสมฺมเต คยาติตฺเถ, คยผคฺคุยา คยาผคฺคุนามเก ผคฺคุนีมาสสฺส อุตฺตรผคฺคุนีนกฺขตฺเต อนุสํวจฺฉรํ อุทโกโรหนมนุยุตฺโต อโหสินฺติ.
อิทานิ ตทา เยนาธิปฺปาเยน อุทโกโรหนมนุยุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ มยา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ยํ มยา ปุพฺเพ อิโต อฺาสุ ชาตีสุ ปาปกมฺมํ อุปจิตํ. ตํ อิทานิ อิธ คยาติตฺเถ อิมิสฺสา จ คยาผคฺคุยา อิมินา อุทโกโรหเนน ปวาเหมิ อปเนมิ วิกฺขาเลมี’’ติ. ปุเร สตฺถุ สาสนุปคมนโต ปุพฺเพ เอวํทิฏฺิ เอวรูปวิปรีตทสฺสโน อหุํ อโหสึ.
ธมฺมตฺถสหิตํ ปทนฺติ วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส. ธมฺเมน จ อตฺเถน จ สหิตโกฏฺาสํ, อาทิโต มชฺฌโต ปริโยสานโต จ ธมฺมูปสํหิตํ อตฺถูปสํหิตํ สุฏฺุ เอกนฺเตน นิยฺยานิกํ กตฺวา ภาสิตํ วาจํ สมฺมาสมฺพุทฺธวจนํ สุตฺวา เตน ปกาสิตํ ปรมตฺถภาเวน ตจฺฉภาวโต ตถํ ยถารหํ ปวตฺตินิวตฺติอุปายภาเว พฺยภิจาราภาวโต ยาถาวกํ ทุกฺขาทิอตฺถํ โยนิโส อุปาเยน ปริฺเยฺยาทิภาเวน ปจฺจเวกฺขิสํ ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ ¶ , มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ ปติอเวกฺขึ, าณจกฺขุนา ปสฺสึ ปฏิวิชฺฌินฺติ อตฺโถ.
นินฺหาตสพฺพปาโปมฺหีติ เอวํ ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา เอว อริยมคฺคชเลน วิกฺขาลิตสพฺพปาโป อมฺหิ. ตโต เอว ราคมลาทีนํ อภาเวน นิมฺมลตฺตา นิมฺมโล. ตโต เอว ¶ ปริสุทฺธกายสมาจารตาย ปริสุทฺธวจีสมาจารตาย ปริสุทฺธมโนสมาจารตาย ปยโต สุจิ สุทฺโธ. สวาสนสพฺพกิเลสมลวิสุทฺธิยา สุทฺธสฺส พุทฺธสฺส ภควโต โลกุตฺตรธมฺมทายสฺส อาทิยนโต ทายาโท. ตสฺเสว เทสนาาณสมุฏฺานอุโรวายามชนิตาภิชาติตาย โอรโส ปุตฺโต อมฺหีติ โยชนา.
ปุนปิ อตฺตโน ปรมตฺถโต นฺหาตกภาวเมว วิภาเวตุํ ‘‘โอคยฺหา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ โอคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา. อฏฺงฺคิกํ โสตนฺติ สมฺมาทิฏฺิอาทีหิ อฏฺงฺคสโมธานภูตํ มคฺคโสตํ. สพฺพปาปํ ปวาหยินฺติ อนวเสสํ ปาปมลํ ปกฺขาเลสึ, อริยมคฺคชลปวาหเนน ปรมตฺถนฺหาตโก อโหสึ. ตโต เอว ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ วุตฺตตฺถเมว.
คยากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วกฺกลิตฺเถรคาถาวณฺณนา
วาตโรคาภินีโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต วกฺกลิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริ.
โสปิ ¶ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, วกฺกลีติสฺส นามํ อกํสุ. โส วุทฺธิปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา รูปกายสฺส สมฺปตฺติทสฺสเนน อติตฺโต สตฺถารา สทฺธึเยว วิจรติ. ‘‘อคารมชฺเฌ วสนฺโต นิจฺจกาลํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เปตฺวา โภชนเวลํ สรีรกิจฺจกาลฺจ เสสกาเล ยตฺถ ิเตน สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํ, ตตฺถ ิโต อฺํ กิจฺจํ ปหาย ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตว วิหรติ. สตฺถา ตสฺส าณปริปากํ อาคเมนฺโต พหุกาลํ ตสฺมึ รูปทสฺสเนเนว วิจรนฺเต กิฺจิ อวตฺวา ปุเนกทิวสํ ¶ ‘‘กึ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ. โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสติ, มํ ปสฺสนฺโต ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) อาห.
สตฺถริ เอวํ วทนฺเตปิ เถโร สตฺถุ ทสฺสนํ ปหาย อฺตฺถ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ตโต สตฺถา ‘‘นายํ ภิกฺขุ สํเวคํ อลภิตฺวา พุชฺฌิสฺสตี’’ติ วสฺสูปนายิกทิวเส ‘‘อเปหิ, วกฺกลี’’ติ เถรํ ปณาเมสิ. โส สตฺถารา ปณามิโต สมฺมุเข าตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กึ มยฺหํ ชีวิเตน, โยหํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภามี’’ติ คิชฺฌกูฏปพฺพเต ปปาตฏฺานํ อภิรุหิ. สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุ มม สนฺติกา อสฺสาสํ อลภนฺโต มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ นาเสยฺยา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสตุํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๘๑) –
คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ, วกฺกลี’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เถโร ‘‘ทสพโล เม ทิฏฺโ, ‘เอหี’ติ อวฺหานมฺปิ ลทฺธ’’นฺติ พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ¶ ‘‘กุโต อาคจฺฉามี’’ติ อตฺตโน คมนภาวํ อชานิตฺวา สตฺถุ สมฺมุเข อากาเส ปกฺขนฺทนฺโต ปมปาเทน ปพฺพเต ิโตเยว สตฺถารา วุตฺตคาถํ ¶ อาวชฺเชนฺโต อากาเสเยว ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๘) ธมฺมปทวณฺณนายฺจ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑) อาคตํ.
อิธ ปน เอวํ วทนฺติ – ‘‘กึ เต, วกฺกลี’’ติอาทินา สตฺถารา โอวทิโต คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, ตสฺส สทฺธาย พลวภาวโต เอว วิปสฺสนา วีถึ น โอตรติ, ภควา ตํ ตฺวา กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อทาสิ. ปุน วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิเยว, อถสฺส อาหารเวกลฺเลน วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ วาตาพาเธน ปีฬิยมานํ ตฺวา ภควา ตตฺถ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. –
อาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ปีติสุเขน ¶ วิปุเลน, ผรมาโน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สติปฏฺาเน, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคานิ จ ภาเวนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สหิเต ทิสฺวา, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อนุสฺสรนฺโต สมฺพุทฺธํ, อคฺคํ ทนฺตํ สมาหิตํ;
อตนฺทิโต รตฺตินฺทิวํ, วิหริสฺสามิ กานเน’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วาตโรคาภินีโตติ วาตาพาเธน อเสริภาวํ อุปนีโต, วาตพฺยาธินา อภิภูโต. ตฺวนฺติ เถรํ อาลปติ. วิหรนฺติ เตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรนฺโต. กานเน วเนติ กานนภูเต วเน, มหาอรฺเติ อตฺโถ. ปวิทฺธโคจเรติ วิสฺสฏฺโคจเร ทุลฺลภปจฺจเย. วาตโรคสฺส สปฺปายานํ สปฺปิอาทิเภสชฺชานํ อภาเวน ผรุสภูมิภาคตาย จ ลูเข ลูขฏฺาเน. กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติ ภิกฺขุ ตฺวํ กถํ วิหริสฺสสีติ ภควา ปุจฺฉิ.
ตํ ¶ สุตฺวา เถโร นิรามิสปีติโสมนสฺสาทินา อตฺตโน สุขวิหารํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปีติสุเขนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปีติสุเขนาติ อุพฺเพคลกฺขณาย ผรณลกฺขณาย จ ¶ ปีติยา ตํสมฺปยุตฺตสุเขน จ. เตนาห ‘‘วิปุเลนา’’ติ อุฬาเรนาติ อตฺโถ. ผรมาโน สมุสฺสยนฺติ ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺิเตหิ ปณีเตหิ รูเปหิ สกลํ กายํ ผราเปนฺโต นิรนฺตรํ ผุฏํ กโรนฺโต. ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโตติ อรฺาวาสชนิตํ สลฺเลขวุตฺติเหตุกํ ทุสฺสหมฺปิ ปจฺจยลูขํ อภิภวนฺโต อธิวาเสนฺโต. วิหริสฺสามิ กานเนติ ฌานสุเขน วิปสฺสนาสุเขน จ อรฺายตเน วิหริสฺสามีติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสิ’’นฺติ (ปารา. ๑๑).
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ จ. (ธ. ป. ๓๗๔);
ภาเวนฺโต สติปฏฺาเนติ มคฺคปริยาปนฺเน กายานุปสฺสนาทิเก จตฺตาโร สติปฏฺาเน อุปฺปาเทนฺโต วฑฺเฒนฺโต จ. อินฺทฺริยานีติ มคฺคปริยาปนฺนานิ เอว สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ. พลานีติ ตถา สทฺธาทีนิ ¶ ปฺจ พลานิ. โพชฺฌงฺคานีติ ตถา สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนิ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ. จ-สทฺเทน สมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทมคฺคงฺคานิ สงฺคณฺหาติ. ตทวินาภาวโต หิ ตคฺคหเณเนว เตสํ คหณํ โหติ. วิหริสฺสามีติ ยถาวุตฺเต โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวนฺโต มคฺคสุเขน ตทธิคมสิทฺเธน ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วิหริสฺสามิ.
อารทฺธวีริเยติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวเสน ปคฺคหิตวีริเย. ปหิตตฺเตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺเต. นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเมติ สพฺพกาลํ อสิถิลวีริเย. อวิวาทวเสน กายสามคฺคิทานวเสน จ สมคฺเค. ทิฏฺิสีลสามฺเน สหิเต สพฺรหฺมจารี ทิสฺวา. เอเตน กลฺยาณมิตฺตสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ.
อนุสฺสรนฺโต สมฺพุทฺธนฺติ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สพฺพสตฺตุตฺตมตาย, อคฺคํ อุตฺตเมน ทมเถน ทนฺตํ, อนุตฺตรสมาธินา สมาหิตํ อตนฺทิโต อนลโส หุตฺวา, รตฺตินฺทิวํ สพฺพกาลํ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา อนุสฺสรนฺโต วิหริสฺสามิ. เอเตน พุทฺธานุสฺสติภาวนาย ¶ ยุตฺตาการทสฺสเนน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานานุโยคมาห, ปุริเมน ปาริหาริยกมฺมฏฺานานุโยคํ.
เอวํ ปน วตฺวา เถโร วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๒๘-๖๕) –
‘‘อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
อโนมนาโม อมิโต, นาเมน ปทุมุตฺตโร.
‘‘ปทุมาการวทโน, ปทุมามลสุจฺฉวี;
โลเกนานุปลิตฺโตว, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘วีโร ปทุมปตฺตกฺโข, กนฺโต จ ปทุมํ ยถา;
ปทุมุตฺตรคนฺโธว, ตสฺมา โส ปทุมุตฺตโร.
‘‘โลกเชฏฺโ จ นิมฺมาโน, อนฺธานํ นยนูปโม;
สนฺตเวโส คุณนิธิ, กรุณามติสาคโร.
‘‘ส กทาจิ มหาวีโร, พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต;
สเทวมนุชากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
‘‘วทเนน สุคนฺเธน, มธุเรน รุเตน จ;
รฺชยํ ปริสํ สพฺพํ, สนฺถวี สาวกํ สกํ.
‘‘สทฺธาธิมุตฺโต สุมติ, มม ทสฺสนลาลโส;
นตฺถิ เอตาทิโส อฺโ, ยถายํ ภิกฺขุ วกฺกลิ.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, นคเร พฺราหฺมณตฺรโช;
หุตฺวา สุตฺวา จ ตํ วากฺยํ, ตํ านมภิโรจยึ.
‘‘สสาวกํ ตํ วิมลํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาน, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ตสฺส, อนนฺตคุณสาคเร;
นิมุคฺโค ปีติสมฺปุณฺโณ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘โย โส ตยา สนฺถวิโต, อิโต สตฺตมเก มุนิ;
ภิกฺขุ สทฺธาวตํ อคฺโค, ตาทิโส โหมหํ มุเน.
‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต มหาวีโร, อนาวรณทสฺสโน;
อิมํ วากฺยํ อุทีเรสิ, ปริสาย มหามุนิ.
‘‘ปสฺสเถตํ มาณวกํ, ปีตมฏฺนิวาสนํ;
เหมยฺโปจิตงฺคํ, ชนเนตฺตมโนหรํ.
‘‘เอโส อนาคตทฺธาเน, โคตมสฺส มเหสิโน;
อคฺโค สทฺธาธิมุตฺตานํ, สาวโกยํ ภวิสฺสติ.
‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;
สพฺพโภคปริพฺยูฬฺโห, สุขิโต สํสริสฺสติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วกฺกลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เตน กมฺมวิเสเสน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสรนฺโต ภวาภเว;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, กุเล อฺตเร อหํ.
‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;
มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตา.
‘‘ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;
อิมํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายก.
‘‘ตทา ปฏิคฺคหิ โส มํ, ภีตานํ สรโณ มุนิ;
ชาลินา จกฺกงฺกิเตน, มุทุโกมลปาณินา.
‘‘ตทา ปภุติ เตนาหํ, อรกฺเขยฺเยน รกฺขิโต;
สพฺพเวรวินิมุตฺโต, สุเขน ปริวุทฺธิโต.
‘‘สุคเตน ¶ วินา ภูโต, อุกฺกณฺามิ มุหุตฺตกํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สพฺพปารมิสมฺภูตํ ¶ , นีลกฺขินยนํ วรํ;
รูปํ สพฺพสุภากิณฺณํ, อติตฺโต วิหรามหํ.
‘‘พุทฺธรูปรตึ ตฺวา, ตทา โอวทิ มํ ชิโน;
อลํ วกฺกลิ กึ รูเป, รมเส พาลนนฺทิเต.
‘‘โย หิ ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, โส มํ ปสฺสติ ปณฺฑิโต;
อปสฺสมาโน สทฺธมฺมํ, มํ ปสฺสมฺปิ น ปสฺสติ.
‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;
อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปฺุโช ทุกฺขสฺส เกวโล.
‘‘นิพฺพินฺทิย ตโต รูเป, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ปสฺส อุปกฺกิเลสานํ, สุเขนนฺตํ คมิสฺสสิ.
‘‘เอวํ เตนานุสิฏฺโหํ, นายเกน หิเตสินา;
คิชฺฌกูฏํ สมารุยฺห, ฌายามิ คิริกนฺทเร.
‘‘ิโต ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสาสยิ มหามุนิ;
วกฺกลีติ ชิโน วาจํ, ตํ สุตฺวา มุทิโต อหํ.
‘‘ปกฺขนฺทึ เสลปพฺภาเร, อเนกสตโปริเส;
ตทา พุทฺธานุภาเวน, สุเขเนว มหึ คโต.
‘‘ปุโนปิ ธมฺมํ เทเสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ตมหํ ธมฺมมฺาย, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘สุมหาปริสมชฺเฌ, ตทา มํ จรณนฺตโค;
อคฺคํ สทฺธาธิมุตฺตานํ, ปฺเปสิ มหามติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ เถโร อิมา เอว คาถา อภาสิ. อถ นํ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
วกฺกลิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา
โอลคฺเคสฺสามีติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต วิชิตเสนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต อากาเสน คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา อากาสโต โอตริ. โส ภควโต มโนหรานิ มธุรานิ ผลานิ อุปเนสิ, ปฏิคฺคเหสิ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิชิตเสโนติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปาปุณิ. ตสฺส มาตุลา เสโน จ อุปเสโน จาติ ทฺเว หตฺถาจริยา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา วาสธุรํ ปูเรนฺตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. วิชิตเสโนปิ หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺตึ คโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาเส อลคฺคมานโส สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตุลตฺเถรานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เตสํ โอวาทานุสาสนิยา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนาวีถึ ลงฺฆิตฺวา พหิทฺธา นานารมฺมเณ วิธาวนฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ โอวทนฺโต –
‘‘โอลคฺเคสฺสามิ เต จิตฺต, อาณิทฺวาเรว หตฺถินํ;
น ตํ ปาเป นิโยเชสฺสํ, กามชาลํ สรีรชํ.
‘‘ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสิ, ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต;
น จ จิตฺตกลิ ปุนปฺปุนํ, ปสกฺก ปาปรโต จริสฺสสิ.
‘‘ยถา กฺุชรํ อทนฺตํ, นวคฺคหมงฺกุสคฺคโห;
พลวา อาวตฺเตติ อกามํ, เอวํ อาวตฺตยิสฺสํ ตํ.
‘‘ยถา วรหยทมกุสโล, สารถิปวโร ทเมติ อาชฺํ;
เอวํ ทมยิสฺสํ ตํ, ปติฏฺิโต ปฺจสุ พเลสุ.
‘‘สติยา ¶ ¶ ตํ นิพนฺธิสฺสํ, ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามิ;
วีริยธุรนิคฺคหิโต, น ยิโต ทูรํ คมิสฺสเส จิตฺตา’’ติ. –
คาถา อภาสิ.
ตตฺถ โอลคฺเคสฺสามีติ สํวริสฺสามิ นิวาเรสฺสามิ. เตติ ตํ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ ¶ . เต คมนนฺติ วา วจนเสโส. หตฺถินนฺติ จ หตฺถินฺติ อตฺโถ. จิตฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติ. ยถา ตํ วาเรตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาณิทฺวาเรว หตฺถิน’’นฺติ อาห. อาณิทฺวารํ นาม ปาการพทฺธสฺส นครสฺส ขุทฺทกทฺวารํ, ยํ ฆฏิกาฉิทฺเท อาณิมฺหิ ปกฺขิตฺเต ยนฺเตน วินา อพฺภนฺตเร ิเตหิปิ วิวริตุํ น สกฺกา. เยน มนุสฺสควสฺสมหึสาทโย น นิคฺคนฺตุํ สกฺกา. นครโต พหิ นิคฺคนฺตุกามมฺปิ หตฺถึ ยโต ปโลเภตฺวา หตฺถาจริโย คมนํ นิวาเรสิ. อถ วา อาณิทฺวารํ นาม ปลิฆทฺวารํ. ตตฺถ หิ ติริยํ ปลิฆํ เปตฺวา รุกฺขสูจิสงฺขาตํ อาณึ ปลิฆสีเส อาวุณนฺติ. ปาเปติ รูปาทีสุ อุปฺปชฺชนกอภิชฺฌาทิปาปธมฺเม ตํ น นิโยเชสฺสํ น นิโยชิสฺสามิ. กามชาลาติ กามสฺส ชาลภูตํ. ยถา หิ มจฺฉพนฺธมิคลุทฺทานํ ชาลํ นาม มจฺฉาทีนํ เตสํ ยถากามการสาธนํ, เอวํ อโยนิโสมนสิการานุปาติตํ จิตฺตํ มารสฺส กามการสาธนํ. เตน หิ โส สตฺเต อนตฺเถสุ ปาเตติ. สรีรชาติ สรีเรสุ อุปฺปชฺชนก. ปฺจโวการภเว หิ จิตฺตํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติตาย ‘‘สรีรช’’นฺติ วุจฺจติ.
ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสีติ ตฺวํ, จิตฺตกลิ, มยา สติปฺาปโตทองฺกุเสหิ วาริโต น ทานิ ยถารุจึ คมิสฺสสิ, อโยนิโสมนสิการวเสน ยถากามํ วตฺติตุํ น ลภิสฺสสิ. ยถา กึ? ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต นครโต คชนิโรธโต วา นิคฺคมนาย ทฺวารวิวรกํ อลภมาโน หตฺถี วิย. จิตฺตกลีติ จิตฺตกาฬกณฺณิ. ปุนปฺปุนนฺติ อปราปรํ. ปสกฺกาติ สรณสมฺปสฺสาสวเสน. ปาปรโตติ ปาปกมฺมนิรโต ปุพฺเพ วิย อิทานิ น จริสฺสสิ ตถา จริตุํ น ทสฺสามีติ อตฺโถ.
อทนฺตนฺติ ¶ อทมิตํ หตฺถิสิกฺขํ อสิกฺขิตํ. นวคฺคหนฺติ อจิรคหิตํ. องฺกุสคฺคโหติ หตฺถาจริโย. พลวาติ กายพเลน าณพเลน จ พลวา. อาวตฺเตติ อกามนฺติ อนิจฺฉนฺตเมว นิเสธนโต นิวตฺเตติ. เอวํ อาวตฺตยิสฺสนฺติ ยถา ยถาวุตฺตํ หตฺถึ หตฺถาจริโย, เอวํ ตํ จิตฺตํ จิตฺตกลึ ทุจฺจริตนิเสธนโต นิวตฺตยิสฺสามิ.
วรหยทมกุสโลติ ¶ อุตฺตมานํ อสฺสทมฺมานํ ทมเน กุสโล. ตโต เอว สารถิปวโร อสฺสทมฺมสารถีสุ วิสิฏฺโ ทเมติ อาชฺํ อาชานียํ อสฺสทมฺมํ เทสกาลานุรูปํ สณฺหผรุเสหิ ทเมติ วิเนติ นิพฺพิเสวนํ กโรติ. ปติฏฺิโต ปฺจสุ พเลสูติ สทฺธาทีสุ ปฺจสุ พเลสุ ปติฏฺิโต หุตฺวา อสฺสทฺธิยาทินิเสธนโต ตํ ทมยิสฺสํ ทเมสฺสามีติ อตฺโถ.
สติยา ¶ ตํ นิพนฺธิสฺสนฺติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต สติโยตฺเตน กมฺมฏฺานถมฺเภ, จิตฺตกลิ, ตํ นิพนฺธิสฺสามิ นิยเมสฺสามิ. ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามีติ ตตฺถ นิพนฺธนฺโต เอว ยุตฺตปฺปยุตฺโต หุตฺวา เต ทเมสฺสามิ, สํกิเลสมลโต ตํ วิโสเธสฺสามิ. วีริยธุรนิคฺคหิโตติ ยถาวุตฺโต เฉเกน สุสารถินา ยุเค โยชิโต ยุคนิคฺคหิโต ยุคนฺตรคโต ตํ นาติกฺกมติ, เอวํ ตฺวมฺปิ จิตฺต, มม วีริยธุเร นิคฺคหิโต สกฺกจฺจการิตาย สาตจฺจการิตาย อฺถา วตฺติตุํ อลภนฺโต อิโต โคจรชฺฌตฺตโต ทูรํ พหิ น คมิสฺสสิ. ภาวนานุยุตฺตสฺส หิ กมฺมฏฺานโต อฺํ อาสนฺนมฺปิ ลกฺขณโต ทูรเมวาติ เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโตว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๒๒-๓๐) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, ทฺวตฺตึสวรลกฺขณํ;
วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, สาลราชํว ผุลฺลิตํ.
‘‘ติณตฺถรํ ปฺาเปตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อยาจหํ;
อนุกมฺปตุ มํ พุทฺโธ, ภิกฺขํ อิจฺฉามิ ทาตเว.
‘‘อนุกมฺปโก ¶ การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, โอรูหิ มม อสฺสเม.
‘‘โอโรหิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, นิสีทิ ปณฺณสนฺถเร;
ภลฺลาตกํ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา ชิโน;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อภิวนฺทึ ตทา ชินํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ อิมา คาถา อภาสิ.
วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ยสทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุปารมฺภจิตฺโตติอาทิกา อายสฺมโต ยสทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิ. ตถา เหส ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อภิตฺถวิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มลฺลรฏฺเ มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ยสทตฺโตติ ลทฺธนาโม, วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิตฺวา สภิเยน ปริพฺพาชเกน สทฺธึเยว จาริกํ จรมาโน, อนุปุพฺเพน สาวตฺถิยํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สภิเยน ปุฏฺปฺเหสุ ¶ วิสฺสชฺชิยมาเนสุ สยํ โอตาราเปกฺโข สุณนฺโต นิสีทิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส วาเท โทสํ ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ตฺวา สภิยสุตฺตเทสนาวสาเน (สุ. นิ. สภิยสุตฺต) โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ¶ ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโส ปถวี ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริสุสฺสติ สทฺธมฺเม, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘โย จ ตุฏฺเน จิตฺเตน, สุณาติ ชินสาสนํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพาตินาสโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุปารมฺภจิตฺโตติ สารมฺภจิตฺโต, โทสาโรปนาธิปฺปาโยติ อตฺโถ. ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ. อารกา โหติ สทฺธมฺมาติ โส ตาทิโส ปุคฺคโล นภโส วิย ปถวี ปฏิปตฺติสทฺธมฺมโตปิ ทูเร โหติ, ปเคว ปฏิเวธสทฺธมฺมโต. ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๘) วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺตสฺส กุโต สนฺตนิปุโณ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม.
ปริหายติ สทฺธมฺมาติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมโต ปุพฺพภาคิยสทฺธาทิสทฺธมฺมโตปิ นิหียติ. ปริสุสฺสตีติ วิสุสฺสติ กายจิตฺตานํ ปีณนรสสฺส ปีติปาโมชฺชาทิกุสลธมฺมสฺสาภาวโต. น วิรูหตีติ ¶ วิรูฬฺหึ วุทฺธึ น ปาปุณาติ. ปูติกนฺติ โคมยเลปทานาทิอภาเวน ปูติภาวํ ปตฺตํ.
ตุฏฺเน จิตฺเตนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, อตฺตมโน ปมุทิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เขเปตฺวาติ สมุจฺฉินฺทิตฺวา. อกุปฺปตนฺติ อรหตฺตํ. ปปฺปุยฺยาติ ปาปุณิตฺวา. ปรมํ สนฺตินฺติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ. ตทธิคโม ¶ จสฺส เกวลํ กาลาคมนเมว, น โกจิวิโธติ ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรินิพฺพาตินาสโว’’ติ.
เอวํ สตฺถารา โอวทิโต สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๓๕-๔๓) –
‘‘กณิการํว ¶ ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว โชติตํ;
กฺจนํว วิโรจนฺตํ, อทฺทสํ ทฺวิปทุตฺตมํ.
‘‘กมณฺฑลุํ เปตฺวาน, วากจีรฺจ กุณฺฑิกํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ.
‘‘ตมนฺธการํ วิธมํ, โมหชาลสมากุลํ;
าณาโลกํ ทสฺเสตฺวาน, นิตฺติณฺโณสิ มหามุนิ.
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, สพฺพาวนฺตมนุตฺตรํ;
าเณ เต อุปมา นตฺถิ, ยาวตา ชคโต คติ.
‘‘เตน าเณน สพฺพฺู, อิติ พุทฺโธ ปวุจฺจติ;
วนฺทามิ ตํ มหาวีรํ, สพฺพฺุตมนาวรํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณตฺถวายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ เถโร อิมา เอว คาถา อภาสิ.
ยสทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุปสมฺปทา ¶ จ เม ลทฺธาติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส กุฏิกณฺณสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺิ หุตฺวา อุฬาราย อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ิโต เอกทิวสํ สตฺถารํ สตสหสฺสขีณาสวปริวุตํ มหติยา ¶ พุทฺธลีฬาย มหนฺเตน พุทฺธานุภาเวน นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อฺชลึ กตฺวา อฏฺาสิ. โส ปจฺฉาภตฺตํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
โส ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตานิ ปูเรนฺโต เอกสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ สิพฺพิตฺวา อทาสิ. ปุน พุทฺธสฺุเ โลเก พาราณสิยํ ตุนฺนวาโย หุตฺวา เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรโกฏึ ฉินฺนํ ฆเฏตฺวา อทาสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อวนฺติรฏฺเ กุรรฆเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โสโณติสฺส นามํ อกํสุ. โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธารเณน ‘‘โกฏิกณฺโณ’’ติ วตฺตพฺเพ กุฏิกณฺโณติ ปฺายิตฺถ.
โส อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปนฺโต อายสฺมนฺเต มหากจฺจาเน กุลฆรํ นิสฺสาย ปวตฺตปพฺพเต วิหรนฺเต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย ตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิ. โส อปรภาเค สํสาเร สฺชาตสํเวโค เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ทสวคฺคํ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา กติปยกาลํ เถรสฺส สนฺติเก วสิตฺวา, เถรํ อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อุปคโต, สตฺถารา เอกคนฺธกุฏิยํ วาสํ ลภิตฺวา ปจฺจูสสมเย อชฺฌิฏฺโ โสฬสอฏฺกวคฺคิยานํ ¶ อุสฺสารเณน สาธุการํ ทตฺวา ภาสิตาย ‘‘ทิสฺวา อาทีนวํ โลเก’’ติ (อุทา. ๔๖; มหาว. ๒๕๘) อุทานคาถาย ปริโยสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๒๖-๓๔) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
วสีสตสหสฺเสหิ, นครํ ปาวิสี ตทา.
‘‘นครํ ¶ ปวิสนฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน;
รตนานิ ปชฺโชตึสุ, นิคฺโฆโส อาสิ ตาวเท.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, เภรี วชฺชุมฆฏฺฏิตา;
สยํ วีณา ปวชฺชนฺติ, พุทฺธสฺส ปวิสโต ปุรํ.
‘‘พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ, ปทุมุตฺตรมหามุนึ;
ปาฏิหีรฺจ ปสฺสิตฺวา, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
อเจตนาปิ ตูริยา, สยเมว ปวชฺชเร.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อตฺตโน อุปชฺฌาเยน อาจิกฺขิตนิยาเมน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน อุปสมฺปทา, ธุวนฺหานํ, จมฺมตฺถรณํ, คุณงฺคุณูปาหนํ, จีวรวิปฺปวาโสติ ปฺจ วเร ยาจิตฺวา เต สตฺถุ สนฺติกา ลภิตฺวา ปุนเทว อตฺตโน วสิตฏฺานํ คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน อุทานฏฺกถายํ อาคตนเยน เวทิตพฺโพ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๖) ปน ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณี’’ติ วุตฺตํ.
โส อปรภาเค วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –
‘‘อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธา, วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโว;
โส จ เม ภควา ทิฏฺโ, วิหาเร จ สหาวสึ.
‘‘พหุเทว รตฺตึ ภควา, อพฺโภกาเสตินามยิ;
วิหารกุสโล สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ตทา.
‘‘สนฺถริตฺวาน ¶ สงฺฆาฏึ, เสยฺยํ กปฺเปสิ โคตโม;
สีโห เสลคุหายํว, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ตโต กลฺยาณวากฺกรโณ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมํ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา.
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ปริฺาย, ภาวยิตฺวาน อฺชสํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธาติ ยา สา กิจฺเฉน ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อตฺตนา ลทฺธา อุปสมฺปทา. ยา จ ปน วรทานวเสน สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน สตฺถารา อนฺุาตา อุปสมฺปทา, ตทุภยํ สนฺธายาห. จ-สทฺโท ¶ สมุจฺจยตฺโถ, เตน อิตเรปิ สตฺถุ สนฺติกา ลทฺธวเร สงฺคณฺหาติ. วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโวติ อคฺคมคฺเคน สกลกิเลสวตฺถุวิมุตฺติยา วิมุตฺโต จ อมฺหิ. ตโต เอว กามาสวาทีหิ อนาสโว อมฺหีติ โยชนา. โส จ เม ภควา ทิฏฺโติ ยทตฺถํ อหํ อวนฺติรฏฺโต สาวตฺถึ คโต, โส จ ภควา มยา อทิฏฺปุพฺโพ ทิฏฺโ. วิหาเร จ สหาวสินฺติ น เกวลํ ตสฺส ภควโต ทสฺสนเมว มยา ลทฺธํ, อถ โข วิหาเร สตฺถุ คนฺธกุฏิยํ สตฺถารา การณํ สลฺลกฺเขตฺวา วาเสนฺเตน สห อวสึ. ‘‘วิหาเรติ วิหารสมีเป’’ติ เกจิ.
พหุเทว รตฺตินฺติ ปมํ ยามํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนาวเสน กมฺมฏฺานโสธนวเสน จ, มชฺฌิมํ ยามํ เทวานํ พฺรหฺมูนฺจ กงฺขจฺเฉทนวเสน ภควา พหุเทว รตฺตึ อพฺโภกาเส อตินามยิ วีตินาเมสิ. วิหารกุสโลติ ทิพฺพพฺรหฺมอาเนฺชอริยวิหาเรสุ กุสโล. วิหารํ ปาวิสีติ อติเวลํ นิสชฺชจงฺกเมหิ อุปฺปนฺนปริสฺสมวิโนทนตฺถํ คนฺธกุฏึ ปาวิสิ.
สนฺถริตฺวาน สงฺฆาฏึ, เสยฺยํ กปฺเปสีติ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. เตนาห ‘‘โคตโม สีโห เสลคุหายํว ปหีนภยเภรโว’’ติ. ตตฺถ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. สีโห เสลคุหายํวาติ เสลสฺส ปพฺพตสฺส คุหายํ. ยถา สีโห มิคราชา เตชุสฺสทตาย ปหีนภยเภรโว ทกฺขิเณน ปสฺเสน ¶ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย เสยฺยํ กปฺเปสิ, เอวํ จิตฺตุตฺราสโลมหํสนฉมฺภิตตฺตเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว โคตโม ภควา เสยฺยํ กปฺเปสีติ อตฺโถ.
ตโตติ ปจฺฉา, สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติ (อุทา. ๔๖) สตฺถารา อชฺเฌสิโตติ อตฺโถ. กลฺยาณวากฺกรโณติ สุนฺทรวจีกรโณ, ลกฺขณสมฺปนฺนวจนกฺกโมติ อตฺโถ. โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมนฺติ โสฬส อฏฺกวคฺคิยสุตฺตานิ ¶ โสโณ กุฏิกณฺโณ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา, ปจฺจกฺขโต อภาสีติ เถโร อตฺตานเมว ปรํ วิย อโวจ.
ปฺจกฺขนฺเธ ปริฺายาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ตีหิปิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา เต ปริชานนฺโตเยว, อฺชสํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยิตฺวา, ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ิโต อนาสโว. ตโต เอว อิทานิ ปรินิพฺพิสฺสติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสน นิพฺพายิสฺสตีติ.
โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
โย ¶ เอว ครูนนฺติอาทิกา อายสฺมโต โกสิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุจฺฉุขณฺฑิกํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โกสิโยติสฺส โคตฺตวเสน นามํ อกาสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปตึ อภิณฺหํ อุปสงฺกมติ, ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณาติ. โส เตน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๔๔-๔๙) –
‘‘นคเร ¶ พนฺธุมติยา, ทฺวารปาโล อโหสหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกมาทาย พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ อุจฺฉุมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุขณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ครุวาสํ สปฺปุริสูปนิสฺสยฺจ ปสํสนฺโต –
‘‘โย เว ครูนํ วจนฺุ ธีโร, วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมํ;
โส ภตฺติมา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘ยํ อาปทา อุปฺปติตา อุฬารา, นกฺขมฺภยนฺเต ปฏิสงฺขยนฺตํ;
โส ถามวา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘โย เว สมุทฺโทว ิโต อเนโช, คมฺภีรปฺโ นิปุณตฺถทสฺสี;
อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร จ โหติ, ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารี;
โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘อตฺถฺจ ¶ โย ชานาติ ภาสิตสฺส,
อตฺถฺจ ตฺวาน ตถา กโรติ;
อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโต,
ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสา’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ โยติ ขตฺติยาทีสุ จตูสุ ปริสาสุ โย โกจิ. เวติ พฺยตฺตํ. ครูนนฺติ สีลาทิครุคุณยุตฺตานํ ปณฺฑิตานํ. วจนฺูติ เตสํ อนุสาสนีวจนํ ชานนฺโต, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาโน ปฏิปชฺชิตฺวา จ ตสฺส ผลํ ชานนฺโตติ อตฺโถ. ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโน. วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมนฺติ ตสฺมึ ครูนํ วจเน โอวาเท วเสยฺย ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺเชยฺย, ปฏิปชฺชิตฺวา ‘‘อิมินา วตาหํ โอวาเทน อิมํ ชาติอาทิทุกฺขํ วีติวตฺโต’’ติ ตตฺถ ชนเยถ เปมํ คารวํ อุปฺปาเทยฺย. อิทฺหิ ทฺวยํ ‘‘ครูนํ วจนฺุ ธีโร’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. โสติ โย ครูนํ วจนฺู ธีโร, โส ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติยา ตตฺถ ภตฺติมา จ นาม โหติ, ชีวิตเหตุปิ ตสฺส อนติกฺกมนโต ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตถา ปฏิปชฺชนฺโต จ ตาย เอว ปฏิปตฺติยา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ชานนเหตุ ¶ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเมสุ วิชฺชาตฺตยาทิวเสน ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต’’ติ วิเสสิ วิเสสวา สิยาติ อตฺโถ.
ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรณโต ‘‘อาปทา’’ติ ลทฺธโวหารา โสตุณฺหขุปฺปิปาสาทิปากฏปริสฺสยา เจว ราคาทิปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ อุปฺปติตา อุปฺปนฺนา, อุฬารา พลวนฺโตปิ นกฺขมฺภยนฺเต น กิฺจิ จาเลนฺติ. กสฺมา? ปฏิสงฺขยนฺตนฺติ ปฏิสงฺขายมานํ ปฏิสงฺขานพเล ิตนฺติ อตฺโถ. โสติ โย ทฬฺหตราหิ อาปทาหิปิ อกฺขมฺภนีโย, โส ถามวา ธิติมา ทฬฺหปรกฺกโม นาม โหติ. อนวเสสสํกิเลสปกฺขสฺส อภิภวนกปฺาพลสมงฺคิตาย ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. ตถาภูโต จ ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตํ วุตฺตตฺถเมว.
สมุทฺโทว ¶ ิโตติ สมุทฺโท วิย ิตสภาโว. ยถา หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สิเนรุปาทสมีเป มหาสมุทฺโท อฏฺหิปิ ทิสาหิ อุฏฺิเตหิ ปกติวาเตหิ อนิฺชนโต ิโต อเนโช คมฺภีโร จ, เอวํ กิเลสวาเตหิ ติตฺถิยวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียโต ิโต อเนโช. คมฺภีรสฺส อนุปจิตาณสมฺภาเรหิ อลทฺธคาธสฺส นิปุณสฺส สุขุมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิอตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌเนน คมฺภีรปฺโ นิปุณตฺถทสฺสี. อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต โส ตาทิโส ปุคฺคโล กิเลเสหิ เทวปุตฺตมาราทีสุ วา เกนจิ อสํหาริยตาย อสํหาริโย นาม โหติ, ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติพาหุสจฺจวเสน พหุสฺสุโต, สุตฺตเคยฺยาทิ พหุํ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต. ตเมว ธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตเมว ธาเรตีติ ธมฺมธโร ¶ จ โหติ. ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปํ ธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคอสุภกมฺมฏฺานาทิเภทํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ อนุธมฺมจารี โหติ, ‘‘อชฺช อชฺเชวา’’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต วิจรติ. โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโตติ โย ปุคฺคโล ยํ ครุํ นิสฺสาย พหุสฺสุโต ธมฺมธโร ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมจารี โหติ. โส จ ตาทิโส เตน ครุนา สทิโส ปณฺฑิโต นาม โหติ ปฏิปตฺติยา สทิสภาวโต. ตถาภูโต ปน โส ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส, ตํ วุตฺตตฺถํว.
อตฺถฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺสาติ โย ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส ¶ อตฺถํ ชานาติ. ชานนฺโต ปน ‘‘อิธ สีลํ วุตฺตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อตฺถฺจ ตฺวาน ตถา กโรติ ยถา สตฺถารา อนุสิฏฺํ, ตถา ปฏิปชฺชติ. อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโตติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อตฺถนฺตโร อตฺถการณา สีลาทิอตฺถชานนมตฺตเมว อุปนิสฺสยํ กตฺวา ปณฺฑิโต โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอตฺถ ¶ จ ปมคาถาย ‘‘โย เว ครูน’’นฺติอาทินา สทฺธูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโต, ทุติยคาถาย ‘‘ยํ อาปทา’’ติ อาทินา วีริยูปนิสฺสโย, ตติยคาถาย ‘‘โย เว สมุทฺโทว ิโต’’ติอาทินา สมาธูปนิสฺสโย, จตุตฺถคาถาย ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา สตูปนิสฺสโย, ปฺจมคาถาย ‘‘อตฺถฺจ โย ชานาตี’’ติอาทินา ปฺูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉกฺกนิปาเต ¶ ¶ ทิสฺวาน ปาฏิหีรานีติอาทิกา อายสฺมโต อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานมกาสิ. ภควา จสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา, ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริสานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
โส ¶ ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺสสฺส ภควโต เวมาติกกนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อฺเปิสฺส ทฺเว กนิฏฺภาตโร อเหสุํ. เต ตโยปิ พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ปรมาย ปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล ภาตโร หุตฺวา, อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตา โคตฺตวเสน ตโยปิ กสฺสปา เอว นาม ชาตา. เต วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหึสุ. เตสํ เชฏฺภาติกสฺส ปฺจ มาณวกสตานิ ปริวาโร, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺสฺส ทฺเว. เต อตฺตโน คนฺเถ สารํ โอโลเกนฺตา ทิฏฺธมฺมิกเมว อตฺถํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ โรเจสุํ. เตสุ เชฏฺภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต มหาคงฺคานทีวงฺเก ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต, คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโต.
เอวํ เตสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา, ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาโณ อนุกฺกเมน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา, ปฺจวคฺคิยตฺเถเร อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ยสปฺปมุเข ปฺจปฺาส สหายเก วิเนตฺวา สฏฺิ อรหนฺเต ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ วิสฺสชฺเชตฺวา, ภทฺทวคฺคิเย วิเนตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส ¶ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วสนตฺถาย อคฺยาคารํ ปวิสิตฺวา ¶ , ตตฺถ กตนาคทมนํ อาทึ กตฺวา อฑฺฒุฑฺฒสหสฺเสหิ ปาฏิหาริเยหิ อุรุเวลกสฺสปํ สปริสํ วิเนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ ตฺวา อิตเรปิ ทฺเว ภาตโร สปริสา อาคนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชึสุ. สพฺเพว เอหิภิกฺขู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา อเหสุํ.
สตฺถา ตํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาสาเณ นิสินฺโน อาทิตฺตปริยายเทสนาย สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๒๕๑-๒๙๕) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยา, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
อุเปจฺจ โลกปชฺโชตํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา มหาปริสตึ, มหาปริสสาวกํ;
เปนฺตํ เอตทคฺคมฺหิ, สุตฺวาน มุทิโต อหํ.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิมนฺเตตฺวา มหาชินํ;
พฺราหฺมณานํ สหสฺเสน, สหทานมทาสหํ.
‘‘มหาทานํ ททิตฺวาน, อภิวาทิย นายกํ;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘ตยิ ¶ สทฺธาย เม วีร, อธิการคุเณน จ;
ปริสา มหตี โหตุ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ.
‘‘ตทา ¶ อโวจ ปริสํ, คชคชฺชิตสุสฺสโร;
กรวีกรุโต สตฺถา, เอตํ ปสฺสถ พฺราหฺมณํ.
‘‘เหมวณฺณํ มหาพาหุํ, กมลานนโลจนํ;
อุทคฺคตนุชํ หฏฺํ, สทฺธวนฺตํ คุเณ มม.
‘‘เอส ปตฺถยเต านํ, สีหโฆสสฺส ภิกฺขุโน;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสทิโส, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก.
‘‘โส จ สพฺพํ ตมํ หนฺตฺวา, วิชเฏตฺวา มหาชฏํ;
วสฺสเต อมตํ วุฏฺึ, ตปฺปยนฺโต สเทวกํ.
‘‘ตทา หิ พาราณสิยํ, ราชาปจฺจา อหุมฺหเส;
ภาตโรมฺห ตโย สพฺเพ, สํวิสฏฺาว ราชิโน.
‘‘วีรงฺครูปา พลิโน, สงฺคาเม อปราชิตา;
ตทา กุปิตปจฺจนฺโต, อมฺเห อาห มหีปติ.
‘‘เอถ คนฺตฺวาน ปจฺจนฺตํ, โสเธตฺวา อฏฺฏวีพลํ;
เขมํ วิชิริตํ กตฺวา, ปุน เทถาติ ภาสถ.
‘‘ตโต ¶ มยํ อโวจุมฺห, ยทิ เทยฺยาสิ นายกํ;
อุปฏฺานาย อมฺหากํ, สาธยิสฺสาม โว ตโต.
‘‘ตโต มยํ ลทฺธวรา, ภูมิปาเลน เปสิตา;
นิกฺขิตฺตสตฺถํ ปจฺจนฺตํ, กตฺวา ปุนรุเปจฺจ ตํ.
‘‘ยาจิตฺวา ¶ สตฺถุปฏฺานํ, ราชานํ โลกนายกํ;
มุนิวีรํ ลภิตฺวาน, ยาวชีวํ ยชิมฺห ตํ.
‘‘มหคฺฆานิ จ วตฺถานิ, ปณีตานิ รสานิ จ;
เสนาสนานิ รมฺมานิ, เภสชฺชานิ หิตานิ จ.
‘‘ทตฺวา สสงฺฆมุนิโน, ธมฺเมนุปฺปาทิตานิ โน;
สีลวนฺโต การุณิกา, ภาวนายุตฺตมานสา.
‘‘สทฺธา ปริจริตฺวาน, เมตฺตจิตฺเตน นายกํ;
นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปูชํ กตฺวา ยถาพลํ.
‘‘ตโต จุตา สนฺตุสิตํ, คตา ตตฺถ มหาสุขํ;
อนุภูตา มยํ สพฺเพ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘มายากาโร ยถา รงฺเค, ทสฺเสสิ วิกตึ พหุํ;
ตถา ภเว ภมนฺโตหํ, วิเทหาธิปตี อหุํ.
‘‘คุณาเจลสฺส วากฺเยน, มิจฺฉาทิฏฺิคตาสโย;
นรกํ มคฺคมารูฬฺโห, รุจาย มม ธีตุยา.
‘‘โอวาทํ นาทิยิตฺวาน, พฺรหฺมุนา นารเทนหํ;
พหุธา สํสิโต สนฺโต, ทิฏฺึ หิตฺวาน ปาปิกํ.
‘‘ปูรยิตฺวา วิเสเสน, ทส กมฺมปถานิหํ;
หิตฺวาน เทหมคมึ, สคฺคํ สภวนํ ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
พาราณสิยํ ผีตายํ, ชาโต วิปฺปมหากุเล.
‘‘มจฺจุพฺยาธิชราภีโต, โอคาเหตฺวา มหาวนํ;
นิพฺพานํ ปทเมสนฺโต, ชฏิเลสุ ปริพฺพชึ.
‘‘ตทา ทฺเว ภาตโร มยฺหํ, ปพฺพชึสุ มยา สห;
อุรุเวลายํ มาเปตฺวา, อสฺสมํ นิวสึ อหํ.
‘‘กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุรุเวลนิวาสิโก;
ตโต เม อาสิ ปฺตฺติ, อุรุเวลกสฺสโป อิติ.
‘‘นทีสกาเส ¶ ภาตา เม, นทีกสฺสปสวฺหโย;
อาสี สกาสนาเมน, คยายํ คยากสฺสโป.
‘‘ทฺเว สตานิ กนิฏฺสฺส, ตีณิ, มชฺฌสฺส ภาตุโน;
มม ปฺจ สตานูนา, สิสฺสา สพฺเพ มมานุคา.
‘‘ตทา อุเปจฺจ มํ พุทฺโธ, กตฺวาน วิวิธานิ เม;
ปาฏิหีรานิ โลกคฺโค, วิเนสิ นรสารถิ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน, อโหสึ เอหิภิกฺขุโก;
เตเหว สห สพฺเพหิ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เต เจวฺเ จ พหโว, สิสฺสา มํ ปริวารยุํ;
ภาสิตฺุจ สมตฺโถหํ, ตโต มํ อิสิสตฺตโม.
‘‘มหาปริสภาวสฺมึ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อโห พุทฺเธ กตํ การํ, สผลํ เม อชายถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สีหนาทํ นทนฺโต –
‘‘ทิสฺวาน ¶ ปาฏิหีรานิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
น ตาวาหํ ปณิปตึ, อิสฺสามาเนน วฺจิโต.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, โจเทสิ นรสารถิ;
ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน.
‘‘ปุพฺเพ ¶ ชฏิลภูตสฺส, ยา เม สิทฺธิ ปริตฺติกา;
ตาหํ ตทา นิรากตฺวา, ปพฺพชึ ชินสาสเน.
‘‘ปุพฺเพ ยฺเน สนฺตุฏฺโ, กามธาตุปุรกฺขโต;
ปจฺฉา ราคฺจ โทสฺจ, โมหฺจาปิ สมูหนึ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อิทฺธิมา ปรจิตฺตฺู, ทิพฺพโสตฺจ ปาปุณึ.
‘‘ยสฺส ¶ จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทิสฺวาน ปาฏิหีรานีติ นาคราชทมนาทีนิ อฑฺฒุฑฺฒสหสฺสานิ ปาฏิหาริยานิ ทิสฺวา. ‘‘ปาฏิหีรํ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหาริย’’นฺติ หิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานํ. ยสสฺสิโน’’ติ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา สเทวเก โลเก ยถาภุจฺจํ ปตฺถฏกิตฺติสทฺทสฺส. น ตาวาหํ ปณิปตินฺติ ยาว มํ ภควา ‘‘เนว โข ตฺวํ, กสฺสป, อรหา, นาปิ อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺโน, สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส, อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ น ตชฺเชสิ, ตาว อหํ น ปณิปาตนํ อกาสึ. กึการณา? อิสฺสามาเนน วฺจิโต, ‘‘อิมสฺส มยิ สาวกตฺตํ อุปคเต มม ลาภสกฺกาโร ปริหายิสฺสติ, อิมสฺส เอว วฑฺฒิสฺสตี’’ติ เอวํ ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย เจว, ‘‘อหํ คณปาโมกฺโข พหุชนสมฺมโต’’ติ เอวํ อพฺภุนฺนติลกฺขเณน มาเนน จ วฺจิโต, ปลมฺภิโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
มม สงฺกปฺปมฺายาติ มยฺหํ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ชานิตฺวา, ยํ ยํ ภควา อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ, ตํ ตํ ทิสฺวา ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว’’ติ จินฺเตตฺวาปิ ‘‘น ตฺเวว โข อรหา ยถา อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกํ ชานนฺโตปิ าณปริปากํ อาคเมนฺโต อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปจฺฉา เนรฺชราย มชฺเฌ สมนฺตโต อุทกํ อุสฺสาเรตฺวา เรณุหตาย ภูมิยา จงฺกมิตฺวา เตน อาภตนาวาย ิโต ตทาปิ ‘‘มหิทฺธิโก’’ติอาทิกํ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘น ตฺเวว โข อรหา ยถา อห’’นฺติ ปวตฺติตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตฺวาติ อตฺโถ. โจเทสิ นรสารถีติ ตทา เม ¶ าณปริปากํ ตฺวา ‘‘เนว โข ตฺวํ อรหา’’ติอาทินา ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา มํ โจเทสิ นิคฺคณฺหิ. ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโนติ ตโต ยถาวุตฺตโจทนาเหตุ เอตฺตกํ กาลํ อภูตปุพฺพตาย อพฺภุโต โลมหํสนวเสน ปวตฺติยา โลมหํสโน ‘‘อนรหาว สมาโน ‘อรหา’ติ ¶ มฺิ’’นฺติ สํเวโค สโหตฺตปฺโป าณุปฺปาโท มยฺหํ อโหสิ.
ชฏิลภูตสฺสาติ ¶ ตาปสภูตสฺส. สิทฺธีติ ลาภสกฺการสมิทฺธิ. ปริตฺติกาติ อปฺปมตฺติกา. ตาหนฺติ ตํ อหํ. ตทาติ ภควโต โจทนาย สํเวคุปฺปตฺติกาเล. นิรากตฺวาติ อปเนตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, อนเปกฺโข หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อิทฺธีติ ภาวนามยอิทฺธี’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตํ ตทา ตสฺส อฌานลาภีภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุปุรกฺขโต’’ติ.
ยฺเน สนฺตุฏฺโติ ‘‘ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคสุขํ อนุภวิสฺสามิ, อลเมตฺตาวตา’’ติ ยฺยชเนน สนฺตุฏฺโ นิฏฺิตกิจฺจสฺี. กามธาตุปุรกฺขโตติ กามสุคตึ อารพฺภ อุปฺปนฺนตณฺโห ยฺยชเนน กามโลกํ ปุรกฺขตฺวา ิโต. โส เจ ยฺโ ปาณาติปาตปฏิสํยุตฺโต โหติ, น เตน สุคตึ สกฺกา ลทฺธุํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺโ กนฺโต วิปาโก นิพฺพตฺตติ. ยา ปน ตตฺถ ทานาทิกุสลเจตนา, ตาย สติ ปจฺจยสมวาเย สุคตึ คจฺเฉยฺย. ปจฺฉาติ ตาปสปพฺพชฺชาโต ปจฺฉา สตฺถุ โอวาเทน ตาปสลทฺธึ ปหาย จตุสจฺจกมฺมฏฺานานุโยคกาเล. สมูหนินฺติ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา ราคฺจ โทสฺจ โมหฺจ อนวเสสโต สมุคฺฆาเตสึ.
ยสฺมา ปนายํ เถโร อริยมคฺเคน ราคาทโย สมูหนนฺโตเยว ฉฬภิฺโ อโหสิ, ตสฺมา ตํ อตฺตโน ฉฬภิฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุพฺเพนิวาสํ ชานามีติ อตฺตโน ปเรสฺจ ปุพฺเพนิวาสํ อตีตาสุ ชาตีสุ นิพฺพตฺตกฺขนฺเธ ขนฺธปฏิพทฺเธ จ ปุพฺเพนิวาสาเณน หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ชานามิ พุชฺฌามิ. ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณํ วิโสธิตํ, ปกติจกฺขุนา อาปาถคตํ ปกติรูปํ วิย ทิพฺพํ มานุสมฺปิ ทูรํ ติโรฏฺิตํ อติสุขุมฺจ รูปํ วิภาเวตุํ สมตฺถาณํ ภาวนาย มยา วิสุทฺธํ กตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. อิทฺธิมาติ อธิฏฺานิทฺธิวิกุพฺพนิทฺธิอาทีหิ อิทฺธีหิ อิทฺธิมา, อิทฺธิวิธาณลาภีติ อตฺโถ. สราคาทิเภทสฺส ปเรสํ จิตฺตสฺส ชานนโต ปรจิตฺตฺู, เจโตปริยาณลาภีติ วุตฺตํ โหติ. ทิพฺพโสตฺจ ปาปุณินฺติ ทิพฺพโสตาณฺจ ปฏิลภึ.
โส ¶ เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยติ โย สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูโต ขเยน ¶ วา ลทฺธพฺโพ, โส สทตฺโถ ปรมตฺโถ จ มยา อริยมคฺคาธิคเมน อธิคโตติ. เอวเมตาย คาถาย เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ เวทิตพฺโพ.
อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา
อติหิตา ¶ วีหีติอาทิกา อายสฺมโต เตกิจฺฉการิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เวชฺชสตฺเถ นิปฺผตฺตึ คโต. วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺากํ อโสกํ นาม เถรํ พฺยาธิตํ อโรคมกาสิ, อฺเสฺจ สตฺตานํ โรคาภิภูตานํ อนุกมฺปาย เภสชฺชํ สํวิทหิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สุพุทฺธสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ติกิจฺฉเกหิ คพฺภกาเล ปริสฺสยํ อปหริตฺวา ปริปาลิตตาย เตกิจฺฉการีติ นามํ อกํสุ. โส อตฺตโน กุลานุรูปานิ วิชฺชาฏฺานานิ สิปฺปานิ จ สิกฺขนฺโต วฑฺฒติ. ตทา จาณกฺโก สุพุทฺธสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ กิริยาสุ อุปายโกสลฺลฺจ ทิสฺวา, ‘‘อยํ อิมสฺมึ ราชกุเล ปติฏฺํ ลภนฺโต มํ อภิภเวยฺยา’’ติ อิสฺสาปกโต รฺา จนฺทคุตฺเตน ตํ พนฺธนาคาเร ขิปาเปสิ. เตกิจฺฉการี ปิตุ พนฺธนาคารปฺปเวสนํ สุตฺวา ภีโต ปลายิตฺวา สาณวาสิตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน สํเวคการณํ เถรสฺส กเถตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อพฺโภกาสิโก เนสชฺชิโก จ หุตฺวา วิหรติ, สีตุณฺหํ อคเณนฺโต ¶ สมณธมฺมเมว กโรติ, วิเสสโต พฺรหฺมวิหารภาวนมนุยฺุชติ. ตํ ทิสฺวา มาโร ปาปิมา ‘‘น อิมสฺส มม วิสยํ อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ วิกฺเขปํ กาตุกาโม สสฺสานํ นิปฺผตฺติกาเล เขตฺตโคปกวณฺเณน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ นิปฺปณฺเฑนฺโต –
‘‘อติหิตา วีหิ, ขลคตา สาลี;
น จ ลเภ ปิณฺฑํ, กถมหํ กสฺส’’นฺติ. – อาห; ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺยํ ¶ อนุสฺสร ปสนฺโน, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโค.
‘‘ธมฺมมปฺปเมยฺยํ ¶ …เป… สตตมุทคฺโค.
‘‘สงฺฆมปฺปเมยฺยํ…เป… สตตมุทคฺโค’’ติ. – อาห; ตํ สุตฺวา มาโร –
‘‘อพฺโภกาเส วิหรสิ, สีตา เหมนฺติกา อิมา รตฺโย;
มา สีเตน ปเรโต วิหฺิตฺโถ, ปวิส ตฺวํ วิหารํ ผุสิตคฺคฬ’’นฺติ. –
อาห. อถ เถโร –
‘‘ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมฺาโย, ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสํ;
นาหํ สีเตน วิหฺิสฺสํ, อนิฺชิโต วิหรนฺโต’’ติ. – อาห;
ตตฺถ อติหิตา วีหีติ วีหโย โกฏฺาคารํ อติเนตฺวา ปิตา, ตตฺถ ปฏิสามิตา ขลโต วา ฆรํ อุปนีตาติ อตฺโถ. วีหิคฺคหเณน เจตฺถ อิตรมฺปิ ธฺํ สงฺคณฺหาติ. สาลี ปน เยภุยฺเยน วีหิโต ¶ ปจฺฉา ปจฺจนฺตีติ อาห. ขลคตา สาลีติ ขลํ ธฺกรณฏฺานํ คตา, ตตฺถ ราสิวเสน มทฺทนจาวนาทิวเสน ิตาติ อตฺโถ. ปธานธฺภาวทสฺสนตฺถฺเจตฺถ สาลีนํ วิสุํ คหณํ, อุภเยนปิ คาเม, คามโต พหิ จ ธฺํ ปริปุณฺณํ ิตนฺติ ทสฺเสติ. น จ ลเภ ปิณฺฑนฺติ เอวํ สุลภธฺเ สุภิกฺขกาเล อหํ ปิณฺฑมตฺตมฺปิ น ลภามิ. อิทานิ กถมหํ กสฺสนฺติ อหํ กถํ กริสฺสามิ, กถํ ชีวิสฺสามีติ ปริหาสเกฬึ อกาสิ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อยํ วราโก อตฺตนา อตฺตโน ปวตฺตึ มยฺหํ ปกาเสสิ, มยา ปน อตฺตนาว อตฺตา โอวทิตพฺโพ, น มยา กิฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ วตฺถุตฺตยานุสฺสติยํ อตฺตานํ นิโยเชนฺโต ‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺย’’นฺติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ พุทฺธมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโนติ สวาสนาย อวิชฺชานิทฺทาย อจฺจนฺตวิคเมน, พุทฺธิยา จ วิกสิตภาเวน พุทฺธํ ภควนฺตํ ปมาณกรานํ ราคาทิกิเลสานํ อภาวา อปริมาณคุณสมงฺคิตาย อปฺปเมยฺยปฺุกฺเขตฺตตาย จ อปฺปเมยฺยํ. โอกปฺปนลกฺขเณน อภิปฺปสาเทน ปสนฺโน, ปสนฺนมานโส ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๗๔; สํ. นิ. ๕.๙๙๗) อนุสฺสร อนุ อนุ พุทฺธารมฺมณํ สตึ ปวตฺเตหิ, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ. สตตมุทคฺโคติ อนุสฺสรนฺโตว ผรณลกฺขณาย ปีติยา สตตํ สพฺพทา ผุฏสรีโร ปีติสมุฏฺานปณีตรูเปหิ อชฺโฌตฺถฏสรีโร อุพฺเพคปีติยา ¶ อุทคฺโค กายํ อุทคฺคํ กตฺวา อากาสํ ลงฺฆิตุํ สมตฺโถ จ ภเวยฺยาสิ, พุทฺธานุสฺสติยา พุทฺธารมฺมณํ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยาสิ. ยโต สีตุณฺเหหิ วิย ชิฆจฺฉาปิปาสาหิปิ อนภิภูโต โหหิสีติ อตฺโถ.
ธมฺมนฺติ ¶ อริยํ โลกุตฺตรธมฺมํ. สงฺฆนฺติ อริยํ ปรมตฺถสงฺฆํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อนุสฺสราติ ปเนตฺถ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมํ, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆํ อนุสฺสราติ โยเชตพฺพํ.
เอวํ เถเรน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณ นิโยชนวเสน อตฺตนิ โอวทิเต ปุน มาโร วิเวกวาสโต นํ วิเวเจตุกาโม หิเตสีภาวํ ¶ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส วิหรสี’’ติ ปฺจมํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ, ภิกฺขุ, อพฺโภกาเส เกนจิ อปฏิจฺฉนฺเน วิวฏงฺคเณ วิหรสิ อิริยาปเถ กปฺเปสิ. เหมนฺติกา หิมปาตสมเย ปริยาปนฺนา อิมา สีตา รตฺติโย วตฺตนฺติ. ตสฺมา สีเตน ปเรโต อภิภูโต หุตฺวา มา วิหฺิตฺโถ วิฆาตํ มา อาปชฺชิ มา กิลมิ. ผุสิตคฺคฬํ ปิหิตกวาฏํ เสนาสนํ ปวิส, เอวํ เต สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘น มยฺหํ เสนาสนปริเยสนาย ปโยชนํ, เอตฺเถวาหํ สุขวิหารี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผุสิสฺส’’นฺติอาทินา ฉฏฺํ คาถมาห. ตตฺถ ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ อปฺปมาณโคจรตาย ‘‘อปฺปมฺา’’ติ ลทฺธโวหาเร จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ผุสิสฺสํ ผุสิสฺสามิ, กาเลน กาลํ สมาปชฺชิสฺสามิ. ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสนฺติ ตาหิ อปฺปมฺาหิ สุขิโต สฺชาตสุโข หุตฺวา วิหริสฺสํ จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ กปฺเปสฺสามีติ. เตน มยฺหํ สพฺพกาเล สุขเมว, น ทุกฺขํ. ยโต นาหํ สีเตน วิหฺิสฺสํ อนฺตรฏฺเกปิ หิมปาตสมเย อหํ สีเตน น กิลมิสฺสามิ, ตสฺมา อนิฺชิโต วิหรนฺโต จิตฺตสฺส อิฺชิตการณานํ พฺยาปาทาทีนํ สุปฺปหีนตฺตา ปจฺจยุปฺปนฺนิฺชนาย จ อภาวโต สมาปตฺติสุเขเนว สุขิโต วิหริสฺสามีติ. เอวํ เถโร อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑๘.๓๙-๔๔) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, เวชฺโช อาสึ สุสิกฺขิโต;
อาตุรานํ สทุกฺขานํ, มหาชนสุขาวโห.
‘‘พฺยาธิตํ สมณํ ทิสฺวา, สีลวนฺตํ มหาชุตึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เภสชฺชมททึ ตทา.
‘‘อโรโค อาสิ เตเนว, สมโณ สํวุตินฺทฺริโย;
อโสโก นาม นาเมน, อุปฏฺาโก วิปสฺสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โอสธมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ จ อฏฺเม กปฺเป, สพฺโพสธสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหปฺผโล.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
เอตฺถ จ พินฺทุสารรฺโ กาเล อิมสฺส เถรสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตติยสงฺคีติยํ อิมา คาถา สงฺคีตาติ เวทิตพฺพา.
เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยสฺส สพฺรหฺมจารีสูติอาทิกา อายสฺมโต มหานาคตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ กกุสนฺธํ ภควนฺตํ อรฺํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ฌานสุเขน นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส ทาฬิมผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต มธุวาเสฏฺสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหานาโคติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ สาเกเต อฺชนวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต ควมฺปติตฺเถรสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๑-๗) –
‘‘กกุสนฺโธ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, อคมาสิ วนนฺตรํ.
‘‘พีชมิฺชํ คเหตฺวาน, ลตาย อาวุณึ อหํ;
ภควา ตมฺหิ สมเย, ฌายเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ทิสฺวานหํ เทวเทวํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, พีชมิฺชมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว ¶ กปฺปมฺหิ, ยํ มิฺชมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชมิฺชสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต เถโร ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู สพฺรหฺมจารีสุ คารวํ อกตฺวา วิหรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน –
‘‘ยสฺส ¶ สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ นิพฺพานา, ธมฺมราชสฺส สาสเน.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
น วิหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ พวฺโหทเก ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
โส วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ภทฺทกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
สนฺติเก โหติ นิพฺพานํ, ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ สพฺรหฺมจารีสูติ สมานํ พฺรหฺมํ สีลาทิธมฺมํ จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโน, สีลทิฏฺิสามฺคตา สหธมฺมิกา, เตสุ. คารโวติ ครุภาโว สีลาทิคุณนิมิตฺตํ ครุกรณํ. นูปลพฺภตีติ น วิชฺชติ น ปวตฺตติ, น อุปติฏฺตีติ อตฺโถ. นิพฺพานาติ กิเลสานํ นิพฺพาปนโต กิเลสกฺขยาติ อตฺโถ. ธมฺมราชสฺสาติ สตฺถุโน. สตฺถา หิ สเทวกํ โลกํ ยถารหํ โลกิยโลกุตฺตเรน ธมฺเมน รฺเชติ โตเสตีติ ธมฺมราชา. เอตฺถ จ ‘‘ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ อิมินา นิพฺพานํ นาม ธมฺมราชสฺเสว สาสเน ¶ , น อฺตฺถ. ตตฺถ โย สพฺรหฺมจารีสุ ¶ คารวรหิโต, โส ยถา นิพฺพานา อารกา โหติ, ตถา ธมฺมราชสฺส สาสนโตปิ อารกา โหตีติ ทสฺเสติ. พวฺโหทเกติ พหุอุทเก. สนฺติเก โหติ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานํ ตสฺส สนฺติเก สมีเป เอว โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมา เอว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถา อเหสุํ.
มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กุลฺลตฺเถรคาถาวณฺณนา
กุลฺโล สิวถิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต กุลฺลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุลฺโลติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส จ ราคจริตตฺตา ติพฺพราคชาติโก โหติ. เตนสฺส อภิกฺขณํ กิเลสา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. อถสฺส สตฺถา จิตฺตาจารํ ตฺวา อสุภกมฺมฏฺานํ ทตฺวา, ‘‘กุลฺล, ตยา อภิณฺหํ สุสาเน จาริกา จริตพฺพา’’ติ อาห. โส สุสานํ ปวิสิตฺวา อุทฺธุมาตกาทีนิ ตานิ ตานิ อสุภานิ ทิสฺวา ตํ มุหุตฺตํ อสุภมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา สุสานโต นิกฺขนฺตมตฺโตว กามราเคน อภิภุยฺยติ. ปุน ภควา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา เอกทิวสํ ตสฺส สุสานฏฺานํ คตกาเล เอกํ ตรุณิตฺถิรูปํ อธุนา มตํ อวินฏฺจฺฉวึ นิมฺมินิตฺวา ทสฺเสติ. ตสฺส ตํ ทิฏฺมตฺตสฺส ชีวมานวิสภาควตฺถุสฺมึ วิย สหสา ราโค อุปฺปชฺชติ. อถ นํ สตฺถา ตสฺส เปกฺขนฺตสฺเสว นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรมานาสุจึ กิมิกุลากุลํ อติวิย พีภจฺฉํ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ กตฺวา ทสฺเสสิ. โส ตํ เปกฺขนฺโต วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ภควา โอภาสํ ผริตฺวา สตึ ชเนนฺโต –
‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส กุลฺล สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติ. –
อาห ¶ . ตํ สุตฺวา เถโร สมฺมเทว สรีรสภาวํ อุปธาเรนฺโต อสุภสฺํ ปฏิลภิตฺวา ตตฺถ ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา –
‘‘กุลฺโล ¶ สิวถิกํ คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘อาตุรํ…เป… พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนปตฺติยา;
ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายํ, ตุจฺฉํ สนฺตรพาหิรํ.
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ.
‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา;
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร.
‘‘ปฺจงฺคิเกน ตุริเยน, น รตี โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ. –
อุทานวเสน อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ กุลฺโลติ อตฺตานเมว เถโร ปรํ วิย กตฺวา วทติ.
อาตุรนฺติ นานปฺปกาเรหิ ทุกฺเขหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ. อสุจินฺติ สุจิรหิตํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ. ปูตินฺติ ทุคฺคนฺธํ. ปสฺสาติ สภาวโต โอโลเกหิ. กุลฺลาติ โอวาทกาเล ภควา เถรํ อาลปติ. อุทานกาเล ปน เถโร สยเมว อตฺตานํ วทติ. สมุสฺสยนฺติ สรีรํ. อุคฺฆรนฺตนฺติ อุทฺธํ วณมุเขหิ อสุจึ สวนฺตํ. ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธ วณมุเขหิ สมนฺตโต จ อสุจึ สวนฺตํ. พาลานํ อภินนฺทิตนฺติ พาเลหิ อนฺธปุถุชฺชเนหิ ทิฏฺิตณฺหาภินนฺทนาหิ ‘‘อหํ มม’’นฺติ อภินิวิสฺส นนฺทิตํ.
ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํ. ยถา หิ สตฺตา อทาเสน อตฺตโน มุเข กาเย วา คุณโทเส ปสฺสนฺติ, เอวํ โยคาวจโร เยน อตฺตภาเว ¶ สํกิเลสโวทานธมฺเม ยาถาวโต ปสฺสติ, ตํ วิปสฺสนาาณํ อิธ ‘‘ธมฺมาทาส’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ าณทสฺสนสฺส มคฺคาณสงฺขาตสฺส ธมฺมจกฺขุสฺส อธิคมาย อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทตฺวา. ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายนฺติ อิมํ กรชกายํ นิจฺจสาราทิวิรหโต ตุจฺฉํ อตฺตปรสนฺตานานํ วิภาคโต สนฺตรพาหิรํ าณจกฺขุนา ปติอเวกฺขึ ปสฺสึ.
ยถา ปน ปจฺจเวกฺขึ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา อิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ ยถา อิทํ มยฺหํ สรีรสงฺขาตํ อสุภํ อายุอุสฺมาวิฺาณานํ อนปคมา นานาวิธํ มาโยปมํ กิริยํ ทสฺเสติ, ตถาว เอตํ มตสรีรํ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิ. ยถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น กิฺจิ กิริยํ ทสฺเสติ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา นสฺสเตวาติ. ยถา จ อิทํ มม สรีรํ เอตรหิ สุสาเน น มตํ น สยิตํ, น อุทฺธุมาตกาทิภาวํ อุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ ¶ อโหสิ. ยถา ปเนตํ เอตรหิ มตสรีรํ สุสาเน สยิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ อุปคตํ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ ภวิสฺสติ. อถ วา ยถา อิทํ มม สรีรํ อสุจิ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ตถา เอตํ มตสรีรมฺปิ. ยถา วา เอตํ มตสรีรํ อสุจิอาทิสภาวฺเจว อนิจฺจาทิสภาวฺจ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ. ยถา อโธ ตถา อุทฺธนฺติ ยถา นาภิโต อโธ เหฏฺา อยํ กาโย อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺโฉ ปฏิกฺกูโล อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา จ, ตถา อุทฺธํ นาภิโต อุปริ อสุจิอาทิสภาโว จ. ยถา อุทฺธํ ตถา อโธติ ยถา จ นาภิโต, อุทฺธํ อสุจิอาทิสภาโว, ตถา อโธ นาภิโต เหฏฺาปิ.
ยถา ¶ ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา อยํ กาโย ทิวา ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๙๙) อสุจิ ปคฺฆรติ, ตถา รตฺติมฺปิ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา จ รตฺตึ อยํ กาโย อสุจิ ปคฺฆรติ, ตถา ทิวาปิ, นยิมสฺส กาลวิภาเคน อฺถาภาโวติ อตฺโถ. ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ ยถา อยํ กาโย ปุเร ปุพฺเพ ตรุณกาเล อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺโฉ ปฏิกฺกูโล, ตถา จ ปจฺฉา ชิณฺณกาเล. ยถา จ ปจฺฉา ชิณฺณกาเล อสุจิอาทิสภาโว, ตถา ปุเร ตรุณกาเลปิ ¶ . ยถา วา ปุเร อตีตกาเล สวิฺาณกาเล อสุจิอาทิสภาโว จ อนิจฺจาทิสภาโว จ, ตถา ปจฺฉา อนาคตกาเล อวิฺาณกาเลติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฺจงฺคิเกน ตุริเยนาติ ‘‘อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ ฆนํ สุสีร’’นฺติ เอวํ ปฺจงฺคิเกน ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ตุริเยน ปริจริยมานสฺส กามสุขสมงฺคิโน อิสฺสรชนสฺส ตาทิสี ตถารูปา รติ สุขสฺสาโท น โหติ. ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตติ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน วีถิปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส โยคาวจรสฺส ยาทิสา ธมฺมรติ, ตสฺสา กลมฺปิ กามรติ น อุเปตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
อิมา เอว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถาปิ อเหสุํ.
กุลฺลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
มนุชสฺสาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ อคฺคาสนิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส มาตา มาลุกฺยา นาม, ตสฺสา วเสน มาลุกฺยปุตฺโตตฺเวว ปฺายิตฺถ. โส วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. โส าตีสุ อนุกมฺปาย าติกุลํ อคมาสิ. ตํ าตกา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ธเนน ปโลเภตุกามา มหนฺตํ ธนราสึ ¶ ปุรโต อุปฏฺเปตฺวา ‘‘อิทํ ธนํ ตว สนฺตกํ, วิพฺภมิตฺวา อิมินา ธเนน ปุตฺตทารํ ปฏิชคฺคนฺโต ปฺุานิ กโรหี’’ติ ยาจึสุ. เถโร เตสํ อชฺฌาสยํ วิปริวตฺเตนฺโต อากาเส ตฺวา –
‘‘มนุชสฺส ปมตฺตจาริโน, ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย;
โส ปฺลวตี หุรา หุรํ, ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร.
‘‘ยํ เอสา สหเต ชมฺมี, ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา;
โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวฏฺํว พีรณํ.
‘‘โย เจตํ สหเต ชมฺมึ, ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ;
โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ, อุทพินฺทูว โปกฺขรา.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ตณฺหาย มูลํ ขณถ, อุสีรตฺโถว พีรณํ;
มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนํ.
‘‘กโรถ พุทฺธวจนํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘ปมาโท รโช ปมาโท, ปมาทานุปติโต รโช;
อปฺปมาเทน วิชฺชาย, อพฺพเห สลฺลมตฺตโน’’ติ. –
อิมาหิ ฉหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสติ.
ตตฺถ มนุชสฺสาติ สตฺตสฺส. ปมตฺตจาริโนติ สติโวสฺสคฺคลกฺขเณน ปมาเทน ปมตฺตจาริสฺส, เนว ฌานํ, น วิปสฺสนา ¶ , น มคฺคผลานิ วฑฺฒนฺติ. ยถา ปน รุกฺขํ สํสิพฺพนฺตี ปริโยนนฺธนฺตี ตสฺส วินาสาย มาลุวา ลตา วฑฺฒติ, เอวมสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย รูปาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา ตณฺหา วฑฺฒติ. วฑฺฒมานาว ยถา มาลุวา ลตา อตฺตโน อปสฺสยภูตํ รุกฺขํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปาเตติ, เอวํ ตณฺหาวสิกํ ปุคฺคลํ อปาเย นิปาเตติ. โส ปฺลวตีติ โส ตณฺหาวสิโก ปุคฺคโล อปราปรํ ภวาภเว อุปฺลวติ ธาวติ. ยถา กึ? ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร ยถา รุกฺขผลํ อิจฺฉนฺโต วานโร วนสฺมึ ธาวนฺโต รุกฺขสฺส เอกํ สาขํ คณฺหาติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหาติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ ‘‘สาขํ ¶ อลภิตฺวา นิสินฺโน’’ติ วตฺตพฺพตํ ¶ นาปชฺชติ; เอวเมว ตณฺหาวสิโก ปุคฺคโล หุรา หุรํ ธาวนฺโต ‘‘อารมฺมณํ อลภิตฺวา ตณฺหาย อปฺปวตฺตึ ปตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ.
ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ. เอสา ลามกภาเวน ชมฺมี วิสาหารตาย วิสมูลตาย วิสผลตาย วิสปริโภคตาย รูปาทีสุ วิสตฺตตาย อาสตฺตตาย จ วิสตฺติกาติ สงฺขํ คตา ฉทฺวาริกา ตณฺหา สหเต อภิภวติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส. ยถา นาม วเน ปุนปฺปุนํ วสฺสนฺเต เทเว อภิวฏฺํ พีรณํ พีรณติณํ วฑฺฒติ, เอวํ วฏฺฏมูลกา โสกา อภิวฑฺฒนฺติ วุทฺธึ อาปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
โย เจตํ…เป… ทุรจฺจยนฺติ โย ปน ปุคฺคโล เอวํ วุตฺตปฺปการํ อติกฺกมิตุํ ปชหิตุํ ทุกฺกรตาย ทุรจฺจยํ ตณฺหํ สหเต อภิภวติ, ตมฺหา ปุคฺคลา วฏฺฏมูลกา โสกา ปปตนฺติ. ยถา นาม โปกฺขเร ปทุมปตฺเต ปติตํ อุทพินฺทุ น ปติฏฺาติ, เอวํ น ปติฏฺหนฺตีติ อตฺโถ.
ตํ โว วทามีติ เตน การเณน อหํ ตุมฺเห วทามิ. ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มา ตณฺหํ อนุวตฺตปุคฺคโล วิย วิภวํ อนตฺถํ ปาปุณาถาติ อตฺโถ. ยาวนฺเตตฺถ สมาคตาติ อิมสฺมึ าเน ยตฺตกา สนฺนิปติตา, ตตฺตกา. กึ วทสีติ เจ? ตณฺหาย มูลํ ขณถ อิมิสฺสา ฉทฺวาริกตณฺหาย มูลํ การณํ อวิชฺชาทิกิเลสคฺคหนํ อรหตฺตมคฺคาณกุทาเลน ขณถ สมุจฺฉินฺทถ. กึ วิยาติ? อุสีรตฺโถว พีรณํ ยถา อุสีเรน อตฺถิโก ปุริโส มหนฺเตน กุทาเลน พีรณาปรนามํ อุสีรํ นาม ติณํ ขณติ, เอวมสฺส มูลํ ขณถาติ อตฺโถ. มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนนฺติ ตุมฺเห นทีตีเร ชาตํ นฬํ มหาเวเคน อาคโต นทีโสโต วิย กิเลสมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร จ ปุนปฺปุนํ มา ภฺชีติ อตฺโถ.
ตสฺมา กโรถ พุทฺธวจนํ ‘‘ฌายถ, ภิกฺขเว, มา ปมาทตฺถา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๑๕) วุตฺตํ พุทฺธสฺส ภควโต วจนํ กโรถ, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติยา สมฺปาเทถ. ขโณ โว มา ¶ อุปจฺจคาติ โย หิ พุทฺธวจนํ น กโรติ, ตํ ¶ ปุคฺคลํ อยํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ ปติรูปเทสวาเส อุปฺปตฺติกฺขโณ สมฺมทิฏฺิยา ปฏิลทฺธกฺขโณ ฉนฺนํ อายตนานํ อเวกลฺลกฺขโณติ สพฺโพปิ ขโณ อติกฺกมติ, โส ขโณ มา ตุมฺเห อติกฺกมตุ. ขณาตีตาติ เย หิ ตํ ขณํ อตีตา, เย วา ปุคฺคเล โส ขโณ อตีโต, เต นิรยมฺหิ สมปฺปิตา ตตฺถ นิพฺพตฺตา จิรกาลํ โสจนฺติ.
ปมาโท รโชติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, สํกิเลสสภาวตฺตา ราครชาทิมิสฺสตาย ¶ จ รโช. ปมาทานุปติโต รโชติ โย หิ โกจิ รโช นาม ราคาทิโก, โส สพฺโพ ปมาทานุปติโต ปมาทวเสเนว อุปฺปชฺชติ. อปฺปมาเทนาติ อปฺปมชฺชเนน อปฺปมาทปฏิปตฺติยา. วิชฺชายาติ อคฺคมคฺควิชฺชาย. อพฺพเห สลฺลมตฺตโนติ อตฺตโน หทยนิสฺสิตํ ราคาทิสลฺลํ อุทฺธเรยฺย สมูหเนยฺยาติ.
มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สปฺปทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปณฺณวีสตีติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปทาสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุโรหิตปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส สปฺปทาโสติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ าติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กิเลสาภิภเวน เจโตสมาธึ อลภนฺโต พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา สํเวคชาโต ปจฺฉา สตฺถํ อาหรนฺโต โยนิโส มนสิการํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ยโต ปพฺพชิโต อหํ;
อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, เจโตสนฺติมนชฺฌคํ.
‘‘อลทฺธา จิตฺตสฺเสกคฺคํ, กามราเคน อฏฺฏิโต;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ.
‘‘สตฺถํ ¶ วา อาหริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เม;
กถฺหิ สิกฺขํ ปจฺจกฺขํ, กาลํ กุพฺเพถ มาทิโส.
‘‘ตทาหํ ¶ ขุรมาทาย, มฺจกมฺหิ อุปาวิสึ;
ปรินีโต ขุโร อาสิ, ธมนึ เฉตฺตุมตฺตโน.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ปณฺณวีสติวสฺสานิ, ยโต ปพฺพชิโต อหนฺติ ยโต ปฏฺาย อหํ ปพฺพชิโต ตานิมานิ ปณฺณวีสติวสฺสานิ. อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, เจโตสนฺติมนชฺฌคนฺติ โสหํ เอตฺตกํ กาลํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺโต อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ องฺคุลิโผฏนมตฺตมฺปิ ขณํ เจโตสนฺตึ เจตโส สมาธานํ น ลภึ.
เอวํ ปน อลทฺธา จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘กามราเคน อฏฺฏิโต’’ติ. ตตฺถ อฏฺฏิโตติ ปีฬิโต, อภิภูโตติ อตฺโถ. พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโตติ ‘‘อิทมิธ อติวิย อยุตฺตํ วตฺตติ, ยทาหํ นิยฺยานิเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ กิเลสปงฺกโต อุทฺธริตุํ น สกฺโกมี’’ติ อุทฺธํมุโข พาหา ปคฺคยฺห กนฺทมาโน. วิหารา อุปนิกฺขมินฺติ วสนกวิหารโต พหิ นิกฺขนฺโต.
เยนาธิปฺปาเยน นิกฺขนฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺถํ วา อาหริสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺถํ วา อาหริสฺสามีติ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ. เตน ‘‘รุกฺขา วา ปปติสฺสามิ, อุพฺพนฺธิตฺวา วา มริสฺสามี’’ติอาทิเก มรณปฺปกาเร สงฺคณฺหาติ. สิกฺขนฺติ อธิสีลสิกฺขํ. ปจฺจกฺขนฺติ ปจฺจาจิกฺขนฺโต ปริจฺจชนฺโต. ‘‘ปจฺจกฺขา’’ติปิ ปาฬิ, ปจฺจกฺขายาติ อตฺโถ. กาลนฺติ มรณํ. กถฺหิ นาม มาทิโส สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน กาลํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. สิกฺขาปจฺจกฺขานฺหิ อริยสฺส วินเย มรณํ นาม. ยถาห ภควา – ‘‘มรณฺเหตํ ¶ , ภิกฺขเว, โย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๖๓). ‘‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขา’’ติ ปน ปาเ กถฺหิ นาม มาทิโส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย กาลํ กเรยฺย, สิกฺขาสมงฺคี เอว ปน หุตฺวา กาลํ กเรยฺย? ตสฺมา สตฺถํ วา อาหริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เมติ โยชนา.
ตทาหนฺติ ยทา กิเลสาภิภเวน สมณธมฺมํ กาตุํ อสมตฺถตาย ชีวิเต นิพฺพินฺทนฺโต ตทา. ขุรนฺติ นิสิตขุรํ, ขุรสทิสํ วา สตฺถกํ. มฺจกมฺหิ อุปาวิสินฺติ ปเรสํ นิวารณภเยน โอวรกํ ปวิสิตฺวา มฺจเก นิสีทึ. ปรินีโตติ อุปนีโต, คเล ปิโตติ อธิปฺปาโย. ธมนินฺติ ‘‘กณฺเ ธมนึ, กณฺธมนึ คลวลย’’นฺติปิ วทนฺติ. เฉตฺตุนฺติ ฉินฺทิตุํ.
ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘ยทาหํ มริสฺสามี’’ติ กณฺเ ธมนึ ฉินฺทิตุํ ขุรํ อุปเนสึ, ตโต ปรํ ‘‘อโรคํ นุ โข เม สีล’’นฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อกฺขณฺฑํ อจฺฉิทฺทํ สุปริสุทฺธํ ¶ สีลํ ทิสฺวา ปีติ อุปฺปชฺชิ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภิ, ปสฺสทฺธกายสฺส นิรามิสํ สุขํ อนุภวนฺตสฺส จิตฺตสฺส สมาหิตตาย วิปสฺสนาวเสน ¶ โยนิโส มนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อถ วา ตโตติ กณฺเ ขุรสฺส อุปนยโต วเณ ชาเต อุปฺปนฺนํ เวทนํ วิกฺขมฺเภนฺโต วิปสฺสนาย วเสน โยนิโสมนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อิทานิ ตโต ปรํ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาณํ อุปฺปนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทีนโว ปาตุรหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
สปฺปทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กาติยานตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุฏฺเหีติอาทิกา อายสฺมโต กาติยานตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส โกสิยโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ¶ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, มาตุโคตฺตวเสน ปน กาติยาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สามฺกานิตฺเถรสฺส คิหิสหาโย เถรํ ทิสฺวา ปพฺพชิโต สมณธมฺมํ กโรนฺโต รตฺตึ ‘‘นิทฺทาภิภวํ วิโนเทสฺสามี’’ติ จงฺกมํ อารุหิ. โส จงฺกมนฺโต นิทฺทาย อภิภูโต ปจลายมาโน ปริปติตฺวา ตตฺเถว อนนฺตรหิตาย ภูมิยา นิปชฺชิ, สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา อากาเส ตฺวา ‘‘กาติยานา’’ติ สฺํ อทาสิ. โส สตฺถารํ ทิสฺวา อุฏฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา สํเวคชาโต อฏฺาสิ. อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘อุฏฺเหิ นิสีท กาติยาน, มา นิทฺทาพหุโล อหุ ชาครสฺสุ;
มา ตํ อลสํ ปมตฺตพนฺธุ, กูเฏเนว ชินาตุ มจฺจุราชา.
‘‘เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺทเวโค, เอวํ ชาติชราติ วตฺตเต ตํ;
โส กโรหิ สุทีปมตฺตโน ตฺวํ, น หิ ตาณํ ตว วิชฺชเตว อฺํ.
‘‘สตฺถา หิ วิเชสิ มคฺคเมตํ, สงฺคา ชาติชราภยา อตีตํ;
ปุพฺพาปรรตฺตมปฺปมตฺโต, อนุยฺุชสฺสุ ทฬฺหํ กโรหิ โยคํ.
‘‘ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานิ, สงฺฆาฏิขุรมุณฺฑภิกฺขโภชี;
มา ¶ ขิฑฺฑารติฺจ มา นิทฺทํ, อนุยฺุชิตฺถ ฌาย กาติยาน.
‘‘ฌายาหิ ชินาหิ กาติยาน, โยคกฺเขมปเถสุ โกวิโทสิ;
ปปฺปุยฺย อนุตฺตรํ วิสุทฺธึ, ปรินิพฺพาหิสิ วารินาว โชติ.
‘‘ปชฺโชตกโร ¶ ¶ ปริตฺตรํโส, วาเตน วินมฺยเต ลตาว;
เอวมฺปิ ตุวํ อนาทิยาโน, มารํ อินฺทสโคตฺต นิทฺธุนาหิ;
โส เวทยิตาสุ วีตราโค, กาลํ กงฺข อิเธว สีติภูโต’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุฏฺเหีติ นิทฺทูปคมนโต อุฏฺหนฺโต อุฏฺานวีริยํ กโรหิ. ยสฺมา นิปชฺชา นาม โกสชฺชปกฺขิยา, ตสฺมา มา สยิ. นิสีทาติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา นิสีท. กาติยานาติ ตํ นาเมน อาลปติ. มา นิทฺทาพหุโล อหูติ นิทฺทาพหุโล นิทฺทาภิภูโต มา อหุ. ชาครสฺสูติ ชาคร, ชาคริยมนุยุตฺโต โหหิ. มา ตํ อลสนฺติ ชาคริยํ อนนุยฺุชนฺตํ ตํ อลสํ กุสีตํ ปมตฺตพนฺธุ มจฺจุราชา กูเฏเนว อทฺทุหเนน วิย เนสาโท มิคํ วา ปกฺขึ วา ชราโรเคหิ มา ชินาตุ มา อภิภวตุ, มา อชฺโฌตฺถรตูติ อตฺโถ.
เสยฺยถาปีติ เสยฺยถา อปิ. มหาสมุทฺทเวโคติ มหาสมุทฺทสฺส อูมิเวโค. เอวนฺติ ยถา นาม มหาสมุทฺทอูมิเวโค อุปรูปริ อุฏฺหนฺโต ตํ อภิกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตํ ปุริสํ อภิภวติ, เอวํ ชาติ ชรา จ โกสชฺชาภิภูตํ ตํ อติวตฺตเต อุปรูปริ อชฺโฌตฺถรติ. โส กโรหีติ โส ตฺวํ, กาติยาน, จตูหิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียํ อรหตฺตผลสงฺขาตํ สุทีปํ อตฺตโน กโรหิ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทหิ. น หิ ตาณํ ตว วิชฺชเตว อฺนฺติ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา ตโต อคฺคผลโต อฺํ ตว ตาณํ นาม อิธ วา หุรํ วา น อุปลพฺภติ, ตสฺมา ตํ อรหตฺตสงฺขาตํ สุทีปํ กโรหีติ.
สตฺถา หิ วิเชสิ มคฺคเมตนฺติ ยํ สาเธตุํ อวิสหนฺตา ยโต ปราชิตา ปุถู อฺติตฺถิยา, ตเทตํ ตสฺส สุทีปสฺส การณภูตํ ปฺจวิธสงฺคโต ชาติอาทิภยโต จ อตีตํ อริยมคฺคํ เทวปุตฺตมาราทิเก อภิภวิตฺวา ตุยฺหํ สตฺถา วิเชสิ สาเธสิ. ยสฺมา สตฺถุ สนฺตกํ ¶ นาม สาวเกน อธิคนฺตพฺพํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ, ตสฺมา ตสฺส อธิคมาย ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามฺจ ¶ , อปฺปมตฺโต สโต สมฺปชาโน หุตฺวา อนุยฺุช โยคํ ภาวนํ ทฬฺหฺจ กโรหิ.
ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานีติ ปุริมกานิ คิหิกาเล อาพทฺธานิ คิหิพนฺธนานิ กามคุณพนฺธนานิ ปมฺุจ วิสฺสชฺเชหิ, ตตฺถ อนเปกฺโข โหหิ. สงฺฆาฏิขุรมุณฺฑภิกฺขโภชีติ สงฺฆาฏิธารี ¶ ขุเรน กตสิรมุณฺโฑ ภิกฺขาหารโภชี, ติวิธมฺเปตํ ปุริมพนฺธนปโมกฺขสฺส ขิฑฺฑารตินิทฺทานนุโยคสฺส จ การณวจนํ. ยสฺมา ตฺวํ สงฺฆาฏิปารุโต มุณฺโฑ ภิกฺขาหาโร ชีวติ, ตสฺมา เต กามสุขานุโยโค ขิฑฺฑารตินิทฺทานุโยโค จ น ยุตฺโตติ ตโต ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานิ ขิฑฺฑารตึ นิทฺทฺจ มานุยฺุชิตฺถาติ โยชนา. ฌายาติ ฌายสฺสุ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อนุยฺุช.
ตํ ปน อนุยฺุชนฺโต เยน ฌาเนน ฌายโต กิเลสา สพฺพโส ชิตา โหนฺติ, ตํ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อนุยฺุชาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฌายาหิ ชินาหี’’ติ อาห. โยคกฺเขมปเถสุ โกวิโทสีติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปถภูเตสุ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ กุสโล เฉโก อสิ, ตสฺมา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อนุตฺตรํ อุตฺตรรหิตํ, วิสุทฺธึ นิพฺพานํ อรหตฺตฺจ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ปน ตฺวํ ปรินิพฺพาหิสิ. วารินาว โชตีติ มหตา สลิลวุฏฺินิปาเตน อคฺคิขนฺโธ วิย อริยมคฺควุฏฺินิปาเตน ปรินิพฺพายิสฺสติ.
ปชฺโชตกโรติ ปชฺโชตึ กโร ปทีโป. ปริตฺตรํโสติ ขุทฺทกจฺจิโก. วินมฺยเตติ วินมียติ อปนิยฺยติ. ลตาวาติ วลฺลิ วิย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วฏฺฏิอาทิปจฺจยเวกลฺเลน ปริตฺตรํโส มนฺทปโภ ปทีโป อปฺปิกา ลตา วา วาเตน วิธมิยฺยติ วิทฺธํสิยฺยติ, เอวํ ตุวมฺปิ. โกสิยโคตฺตตาย, อินฺทสโคตฺต, อินฺทสมานโคตฺตํ. มารํ ตสฺส วเส อนาวตฺตนา อนุปาทานโต จ อนาทิยาโน, นิทฺธุนาหิ วิธเมหิ วิทฺธํเสหิ. เอวํ ปน วิทฺธํสมาโน โส ตฺวํ เวทยิตาสุ สพฺพาสุ เวทนาสุ วิคตจฺฉนฺทราโค อิเธว อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาเวน สีติภูโต นิพฺพุโต อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ กงฺข อาคเมหีติ ¶ . เอวํ สตฺถารา อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนาย กตาย เถโร เทสนาวสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว อิมา คาถา อภาสิ. ตา เอว อิมา คาถา เถรสฺส อฺาพฺยากรณฺจ ชาตา.
กาติยานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุเทสิโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต มิคชาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิสาขาย ¶ มหาอุปาสิกาย ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มิคชาโลติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิหารํ คนฺตฺวา อภิณฺหโส ธมฺมสฺสวเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘สุเทสิโต จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
สพฺพสํโยชนาตีโต, สพฺพวฏฺฏวินาสโน.
‘‘นิยฺยานิโก อุตฺตรโณ, ตณฺหามูลวิโสสโน;
วิสมูลํ อาฆาตนํ, เฉตฺวา ปาเปติ นิพฺพุตึ.
‘‘อฺาณมูลเภทาย, กมฺมยนฺตวิฆาฏโน;
วิฺาณานํ ปริคฺคเห, าณวชิรนิปาตโน.
‘‘เวทนานํ วิฺาปโน, อุปาทานปฺปโมจโน;
ภวํ องฺคารกาสุํว, าเณน อนุปสฺสโน.
‘‘มหารโส สุคมฺภีโร, ชรามจฺจุนิวารโณ;
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ทุกฺขูปสมโน สิโว.
‘‘กมฺมํ กมฺมนฺติ ตฺวาน, วิปากฺจ วิปากโต;
ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ, ยถาวาโลกทสฺสโน;
มหาเขมงฺคโม สนฺโต, ปริโยสานภทฺทโก’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ สุเทสิโตติ สุฏฺุ เทสิโต, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ ยาถาวโต วิภาวนวเสน เทสิโตติ อตฺโถ. อถ วา สุเทสิโตติ สมฺมา เทสิโต, ปวตฺตินิวตฺตีนํ ตทุภยเหตูนฺจ อวิปรีตโต ปกาสนวเสน ภาสิโต สฺวาขฺยาโตติ อตฺโถ. จกฺขุมตาติ มํสจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปฺาจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุ, สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา. พุทฺเธนาติ สพฺพฺุพุทฺเธน. อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺจโคตฺเตน. ทุวิโธ หิ โลเก ขตฺติยวํโส – อาทิจฺจวํโส, โสมวํโสติ. ตตฺถ อาทิจฺจวํโส, โอกฺกากราชวํโสติ ชานิตพฺพํ. ตโต สฺชาตตาย สากิยา อาทิจฺจโคตฺตาติ ภควา ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ วุจฺจติ. อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธูติปิ ภควา อาทิจฺจพนฺธุ, สฺวายมตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. กามราคสํโยชนาทีนํ สพฺเพสํ สํโยชนานํ สมติกฺกมนภาวโต สพฺพสํโยชนาตีโต ตโต เอว กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ วินาสนโต วิทฺธํสนโต สพฺพวฏฺฏวินาสโน, สํสารจารกโต ¶ นิยฺยานโต นิยฺยานิโก, สํสารมโหฆโต สมุตฺตรณฏฺเน อุตฺตรโณ, กามตณฺหาทีนํ สพฺพตณฺหานํ มูลํ อวิชฺชํ อโยนิโส มนสิการฺจ วิโสเสติ สุกฺขาเปตีติ ตณฺหามูลวิโสสโน, ติณฺณมฺปิ เวทานํ สมฺปฏิเวธสฺส ¶ วิทฺธํสนโต วิสสฺส ทุกฺขสฺส การณตฺตา วิสมูลํ, สตฺตานํ พฺยสนุปฺปตฺติฏฺานตาย อาฆาตนํ กมฺมํ กิเลสํ วา เฉตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา นิพฺพุตึ นิพฺพานํ ปาเปติ.
อฺาณสฺส มูลํ อโยนิโส มนสิกาโร อาสวา จ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ วุตฺตํ, ตสฺส เภทาย วชิรูปมาเณน ภินฺทนตฺถาย. อถ วา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒๒๕-๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑) อฺาณํ มูลํ เอตสฺสาติ อฺาณมูลํ, ภวจกฺกํ, ตสฺส มคฺคาณวชิเรน ปทาลนตฺถํ เทสิโตติ สมฺพนฺโธ. กมฺมยนฺตวิฆาฏโนติ กมฺมฆฏิตสฺส อตฺตภาวยนฺตสฺส วิทฺธํสโน. วิฺาณานํ ปริคฺคเหติ กามภวาทีสุ ยถาสกกมฺมุนา วิฺาณคฺคหเณ อุปฏฺิเตติ วจนเสโส. ตตฺถ ตตฺถ หิ ภเว ปฏิสนฺธิยา คหิตาย ตํตํภวนิสฺสิตวิฺาณานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ. าณวชิรนิปาตโนติ าณวชิรสฺส ¶ นิปาโต, าณวชิรํ นิปาเตตฺวา เตสํ ปทาเลตา. โลกุตฺตรธมฺโม หิ อุปฺปชฺชมาโน สตฺตมภวาทีสุ อุปฺปชฺชนารหานิ วิฺาณานิ ภินฺทตฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ.
เวทนานํ วิฺาปโนติ สุขาทีนํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจวเสน ยาถาวโต ปเวทโก. อุปาทานปฺปโมจโนติ กามุปาทานาทีหิ จตูหิปิ อุปาทาเนหิ จิตฺตสนฺตานสฺส วิโมจโก. ภวํ องฺคารกาสุํว, าเณน อนุปสฺสโนติ กามภวาทินววิธมฺปิ ภวํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต สาธิกโปริสํ องฺคารกาสุํ วิย มคฺคาเณน อนุปจฺจกฺขโต ทสฺเสตา.
สนฺตปณีตภาวโต อติตฺติกรฏฺเน มหารโส ปริฺาทิวเสน วา มหากิจฺจตาย สามฺผลวเสน มหาสมฺปตฺติตาย จ มหารโส, อนุปจิตสมฺภาเรหิ ทุรวคาหตาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺตาย จ สุฏฺุ คมฺภีโร ชรามจฺจุนิวารโณ, อายตึ ภวาภินิปฺผตฺติยา นิวตฺตเนน ชราย มจฺจุโน จ ปฏิเสธโก. อิทานิ ยถาวุตฺตคุณวิเสสยุตฺตํ ธมฺมํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อริโย อฏฺงฺคิโก’’ติ วตฺวา ปุนปิ ตสฺส กติปเย คุเณ วิภาเวตุํ ‘‘ทุกฺขูปสมโน สิโว’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ปริสุทฺธฏฺเน อริโย, สมฺมาทิฏฺิอาทิอฏฺธมฺมสโมธานตาย อฏฺงฺคิโก, นิพฺพานคเวสนฏฺเน มคฺโค สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมนฏฺเน ¶ ทุกฺขวูปสมโน, เขมฏฺเน สิโว.
ยถา อิโต พาหิรกสมเย อสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิตตฺตา กมฺมวิปาโก วิปลฺลาโส สิยาติ เอวํ อวิปลฺลาเสตฺวา ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กมฺมนฺติ วิปากฺจ วิปากโต ¶ ตฺวาน ปุพฺพภาคาเณน ชานนเหตุ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหานํ วิธมเนน ยาถาวโต อาโลกทสฺสโน ตกฺกรสฺส โลกุตฺตราณาโลกสฺส ทสฺสโน. เกนจิ กฺจิ กทาจิปิ อนุปทฺทุตตฺตา มหาเขมํ นิพฺพานํ คจฺฉติ สตฺเต คเมติ จาติ มหาเขมงฺคโม, สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสมนโต สนฺโต, อกุปฺปาย เจโตวิมุตฺติยา อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปาปเนน ปริโยสานภทฺทโก สุเทสิโต จกฺขุมตาติ โยชนา.
เอวํ ¶ เถโร นานานเยหิ อริยธมฺมํ ปสํสนฺโต ตสฺส ธมฺมสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ อฺาปเทเสน ปกาเสสิ.
มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ชาติมเทน มตฺโตหนฺติอาทิกา อายสฺมโต เชนฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส เชนฺโตติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ชาติมเทน โภคอิสฺสริยรูปมเทน จ มตฺโต อฺเ หีเฬนฺโต ครุฏฺานิยานมฺปิ อปจิตึ อกโรนฺโต มานถทฺโธ วิจรติ. โส เอกทิวสํ สตฺถารํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมนฺโต ‘‘สเจ มํ สมโณ โคตโม ปมํ อาลปิสฺสติ, อหมฺปิ อาลปิสฺสามิ; โน เจ, นาลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ิโต ภควติ ปมํ อนาลปนฺเต สยมฺปิ มาเนน อนาลปิตฺวา คมนาการํ ทสฺเสสิ. ตํ ภควา –
‘‘น มานํ พฺราหฺมณ สาธุ, อตฺถิกสฺสีธ พฺราหฺมณ;
เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ตเมวมนุพฺรูหเย’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๐๑) –
คาถาย ¶ อชฺฌภาสิ. โส ‘‘จิตฺตํ เม สมโณ โคตโม ชานาตี’’ติ อภิปฺปสนฺโน ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กตฺวา –
‘‘เกสุ น มานํ กยิราถ, เกสุ จสฺส สคารโว;
กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, กฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา’’ติ. –
ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา –
‘‘มาตริ ¶ ปิตริ จาปิ, อโถ เชฏฺมฺหิ ภาตริ;
อาจริเย จตุตฺถมฺหิ, สมณพฺราหฺมเณสุ จ.
‘‘เตสุ ¶ น มานํ กยิราถ, เตสุ อสฺส สคารโว;
กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, ตฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา.
‘‘อรหนฺเต สีติภูเต, กตกิจฺเจ อนาสเว;
นิหจฺจ มานํ อตฺถทฺโธ, เต นมสฺเส อนุตฺตเร’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๐๑) –
ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. โส ตาย เทสนาย โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ชาติมเทน มตฺโตหํ, โภคอิสฺสริเยน จ;
สณฺานวณฺณรูเปน, มทมตฺโต อจาริหํ.
‘‘นาตฺตโน สมกํ กฺจิ, อติเรกฺจ มฺิสํ;
อติมานหโต พาโล, ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช.
‘‘มาตรํ ปิตรฺจาปิ, อฺเปิ ครุสมฺมเต;
น กฺจิ อภิวาเทสึ, มานตฺถทฺโธ อนาทโร.
‘‘ทิสฺวา วินายกํ อคฺคํ, สารถีนํ วรุตฺตมํ;
ตปนฺตมิว อาทิจฺจํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘มานํ มทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
สิรสา อภิวาเทสึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘อติมาโน จ โอมาโน, ปหีนา สุสมูหตา;
อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, สพฺเพ มานวิธา หตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ชาติมเทน มตฺโตหนฺติ อหํ อุทิจฺเจ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ‘‘น มาทิโส อุภโต สุชาโต อฺโ อตฺถี’’ติ กุลมาเนน มตฺโต มานถทฺโธ อจารินฺติ โยชนา. โภคอิสฺสริเยน จาติ วิภเวน อาธิปจฺเจน จ เหตุภูเตน โภคสมฺปทฺจ อิสฺสริยสมฺปทฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนมเทน มตฺโต อหํ อจารินฺติ โยชนา. สณฺานวณฺณรูเปนาติ สณฺานํ ¶ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติ, วณฺโณ ¶ โอทาตสามตาทิฉวิสมฺปตฺติ, รูปํ องฺคปจฺจงฺคโสภา. อิธาปิ วุตฺตนเยน โยชนา เวทิตพฺพา. มทมตฺโตติ วุตฺตปฺปการโต อฺเนปิ มเทน มตฺโต.
นาตฺตโน ¶ สมกํ กฺจีติ อตฺตโน สมกํ สทิสํ ชาติอาทีหิ สมานํ อติเรกํ วา กฺจิ น มฺิสํ น มฺึ, มยา สมานมฺปิ น มฺึ, กุโต อธิกนฺติ อธิปฺปาโย. อติมานหโต พาโลติ พาโล อหํ ตโต พาลภาวโต อติมาเนน ขตูปหตกุสลาจาโร, ตโต เอว ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช ถมฺภวเสน ครูนมฺปิ นิปจฺจการสฺส อกรณโต ภุสํ ถทฺโธ อโนนมนถทฺธชาโต อุสฺสิตมานทฺธโช.
วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มาตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺเติ เชฏฺภาตุอาทิเก, สมณพฺราหฺมเณ จ. ครุสมฺมเตติ ครูติ สมฺมเต ครุฏฺานิเย. อนาทโรติ อาทรรหิโต.
ทิสฺวา วินายกํ อคฺคนฺติ เอวํ มานถทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ วินยนโต สยมฺภุตาย นายกภาวโต จ วินายกํ. สเทวเก โลเก สีลาทิคุเณหิ เสฏฺภาวโต อคฺคํ. ปุริสทมฺมานํ อจฺจนฺตตาย ทมนโต สารถีนํ วรุตฺตมํ, อติวิย อุตฺตมํ พฺยามปฺปภาทิโอภาเสน อาทิจฺจมิว ตปนฺตํ, โอภาสนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตมํ สตฺถารํ ทิสฺวา พุทฺธานุภาเวน สนฺตชฺชิโต ‘‘อหเมว เสฏฺโ, อฺเ หีนา’’ติ ปวตฺตมานํ โภคมทาทิมทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา ปหาย วิปฺปสนฺเนน เจตสา สิรสา อภิวาเทสินฺติ โยชนา. กถํ ปนายํ มานถทฺโธ สมาโน สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ ปหาสีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ น ปหาสิ ‘‘น มานํ, พฺราหฺมณ, สาธู’’ติอาทิกาย ปน เทสนาย มานํ ปหาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มานํ มทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา. สิรสา อภิวาเทสิ’’นฺติ. วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ จ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ.
‘‘อหเมว ¶ เสฏฺโ’’ติ ปวตฺโต มาโน อติมาโน. ‘‘อิเม ปน นิหีนา’’ติ อฺเ หีนโต ทหนฺตสฺส มาโน ‘‘โอมาโน’’ติ วทนฺติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ ปน อฺํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตานํ เสยฺยโต ทหนฺตสฺส ปวตฺโต เสยฺยมาโน อติมาโน. ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺโต หีนมาโน โอมาโน. ปหีนา สุสมูหตาติ เหฏฺิมมคฺเคหิ ปหีนา หุตฺวา อคฺคมคฺเคน สุฏฺุ สมุคฺฆาฏิตา. อสฺมิมาโนติ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ ขนฺเธ ‘‘อห’’นฺติ ¶ คหณวเสน ปวตฺตมาโน. สพฺเพติ น เกวลํ อติมานโอมานอสฺมิมานา เอว, อถ โข เสยฺยสฺส เสยฺยมานาทโย นววิธา อนฺตรเภเทน อเนกวิธา จ สพฺเพ มานวิธา มานโกฏฺาสา หตา อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตาติ.
ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ นโว ปพฺพชิโตติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิขึ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส สุมนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฺตรสฺส อุปาสกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส จ อุปาสโก อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺส จ ตโต ปุพฺเพ ชาตาชาตา ทารกา มรึสุ. เตน โส ‘‘สจาหํ อิทานิ เอกํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อยฺยสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. โส จ ทสมาสจฺจเยน ชาโต อโรโคเยว หุตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺเฒนฺโต สตฺตวสฺสิโก อโหสิ, ตํ ปิตา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา ตโต ปริปกฺกาณตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหนฺโต ‘‘ปานียํ อาหริสฺสามี’’ติ ฆฏํ อาทาย อิทฺธิยา อโนตตฺตทหํ อคมาสิ. อเถโก มิจฺฉาทิฏฺิโก นาคราชา อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคน ปริกฺขิปิตฺวา ¶ อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา สุมนสฺส ปานียํ คเหตุํ โอกาสํ น เทติ. สุมโน ครุฬรูปํ คเหตฺวา ตํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา ปานียํ คเหตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติ. ตํ สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ธมฺมเสนาปตึ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทินา จตูหิ คาถาหิ ตสฺส คุเณ อภาสิ. อถ สุมนตฺเถโร –
‘‘ยทา นโว ปพฺพชิโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
อิทฺธิยา อภิโภตฺวาน, ปนฺนคินฺทํ มหิทฺธิกํ.
‘‘อุปชฺฌายสฺส อุทกํ, อโนตตฺตา มหาสรา;
อาหรามิ ตโต ทิสฺวา, มํ สตฺถา เอตทพฺรวิ.
‘‘สาริปุตฺต อิมํ ปสฺส, อาคจฺฉนฺตํ กุมารกํ;
อุทกกุมฺภมาทาย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘ปาสาทิเกน ¶ วตฺเตน, กลฺยาณอิริยาปโถ;
สามเณโรนุรุทฺธสฺส, อิทฺธิยา จ วิสารโท.
‘‘อาชานีเยน อาชฺโ, สาธุนา สาธุการิโต;
วินีโต อนุรุทฺเธน, กตกิจฺเจน สิกฺขิโต.
‘‘โส ¶ ปตฺวา ปรมํ สนฺตึ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
สามเณโร ส สุมโน, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉตี’’ติ. –
อฺาพฺยากรณวเสน ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อาทิโต ทฺเว คาถา สุมนตฺเถเรเนว ภาสิตา, อิตรา จตสฺโส ตํ ปสํสนฺเตน สตฺถารา ภาสิตา. ตา สพฺพา เอกชฺฌํ กตฺวา สุมนตฺเถโร ปจฺฉา อฺาพฺยากรณวเสน อภาสิ. ตตฺถ ปนฺนคินฺทนฺติ นาคราชํ. ตโตติ ตตฺถ, ยทา นโว ปพฺพชิโต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก อิทฺธิพเลน มหิทฺธิกํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา อโนตตฺตทหโต อุปชฺฌายสฺส ปานียํ อาหรามิ, ตสฺมึ กาเลติ อตฺโถ.
มํ ¶ อุทฺทิสฺส มยฺหํ สตฺถา เอตทพฺรวิ, ตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทิมาห. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตนฺติ วิสยชฺฌตฺตภูเตน อคฺคผลสมาธินา สุฏฺุ สมาหิตํ.
ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวเหน อาจารวตฺเตน, กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํ. กลฺยาณอิริยาปโถติ สมฺปนฺนิริยาปโถ. ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ วา อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. สมณสฺส ภาโว สามณฺยํ, สามฺนฺติ อตฺโถ. ตทตฺถํ อีรติ ปวตฺตตีติ สามเณโร, สมณุทฺเทโส. อิทฺธิยา จ วิสารโทติ อิทฺธิยมฺปิ พฺยตฺโต สุกุสโล. อาชานีเยนาติ ปุริสาชานีเยน. อตฺตหิตปรหิตานํ สาธนโต สาธุนา กตกิจฺเจน อนุรุทฺเธน สาธุ อุภยหิตสาธโก, สุฏฺุ วา อาชฺโ การิโต ทมิโต. อคฺควิชฺชาย วินีโต อเสกฺขภาวาปาทเนน สิกฺขิโต สิกฺขาปิโตติ อตฺโถ.
โส สามเณโร สุมโน ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อธิคนฺตฺวา สจฺฉิกตฺวา อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อกุปฺปตํ อรหตฺตผลํ อปฺปิจฺฉภาวสฺส ปรมุกฺกํสคตตฺตา มา มํ ชฺาติ มํ ‘‘อยํ ขีณาสโว’’ติ วา ‘‘ฉฬภิฺโ’’ติ วา โกจิปิ มา ชาเนยฺยาติ อิจฺฉติ อภิกงฺขตีติ.
สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถาวณฺณนา
วาตโรคาภินีโตติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต นฺหาตกมุนิสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วิชฺชาฏฺานาทีสุ นิปฺผตฺตึ คโต นฺหาตกลกฺขณโยเคน นฺหาตโกติ ปฺายิตฺถ. โส ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชคหสฺส ติโยชนปฺปมาเณ าเน อรฺายตเน นีวาเรหิ ยาเปนฺโต อคฺคึ ปริจารยมาโน วสติ. ตสฺส สตฺถา ฆเฏ วิย ปทีปํ หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อสฺสมปทํ อคมาสิ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ อตฺตโน ¶ อุปกปฺปนนิยาเมน อาหารํ อุปเนสิ. ตํ ภควา ปริภฺุชิ. เอวํ ตโย ทิวเส ทตฺวา จตุตฺถทิวเส ‘‘ภควา ตุมฺเห ปรมสุขุมาลา, กถํ อิมินา อาหาเรน ยาเปถา’’ติ อาห. ตสฺส สตฺถา อริยสนฺโตสคุณํ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. ตาปโส ตํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ภควา ตํ อรหตฺเต ปติฏฺเปตฺวา คโต. โส ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปรภาเค วาตาพาเธน อุปทฺทุโต อโหสิ. สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารมุเขน ตสฺส วิหารํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. – คาถมาห; อถ เถโร –
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผริตฺวาน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโน, วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘วิปฺปมุตฺตํ กิเลเสหิ, สุทฺธจิตฺตํ อนาวิลํ;
อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขนฺโต, วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมาหิ เสสคาถาหิ อตฺตโน วิหารํ สตฺถุ ปเวเทสิ.
ตตฺถ ¶ ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโนติ ฌานสุขุมภาเวน สมนฺนาคโต. ฌานสุขุมํ นาม อรูปชฺฌานํ, ตสฺมา อฏฺสมาปตฺติลาภิมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. เตน อตฺตโน อุภโตภาควิมุตฺติตํ ทสฺเสติ. อปเร ปนาหุ – ‘‘โสขุมฺมนฺติ อคฺคมคฺคผเลสุ อธิปฺาสิกฺขา ¶ อธิปฺเปตา, ตโต ฌานคฺคหเณน ¶ อตฺตโน อุภโตภาควิมุตฺติตํ วิภาเวตี’’ติ. วิปฺปมุตฺตํ กิเลเสหีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตํ, ตโต เอว สุทฺธจิตฺตํ, อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิลํ, ตีหิปิ ปเทหิ อรหตฺตผลจิตฺตเมว วทติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อิมเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อกฺโกธสฺสาติอาทิกา อายสฺมโต พฺรหฺมทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต เชตวนมเห พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ เอกทิวสํ นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตํ อฺตโร พฺราหฺมโณ อกฺโกสิ. เถโร ตํ สุตฺวาปิ ตุณฺหีภูโต ปิณฺฑาย จรติเยว, พฺราหฺมโณ ปุนปิ อกฺโกสิเยว. มนุสฺสา เอวํ อกฺโกสนฺตมฺปิ นํ ‘‘อยํ เถโร น กิฺจิ ภณตี’’ติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา เถโร เตสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘อกฺโกธสฺส กุโต โกโธ, ทนฺตสฺส สมชีวิโน;
สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํ.
‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ปรํ สงฺกุปิตํ ตฺวา, โย สโต อุปสมฺมติ.
‘‘อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตํ ตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ชนา มฺนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา. (สํ. นิ. ๑.๑๘๙);
‘‘อุปฺปชฺเช ¶ ¶ ¶ เต สเจ โกโธ, อาวชฺช กกจูปมํ;
อุปฺปชฺเช เจ รเส ตณฺหา, ปุตฺตมํสูปมํ สร.
‘‘สเจ ธาวติ จิตฺตํ เต, กาเมสุ จ ภเวสุ จ;
ขิปฺปํ นิคฺคณฺห สติยา, กิฏฺาทํ วิย ทุปฺปสุ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อกฺโกธสฺสาติ โกธรหิตสฺส มคฺเคน สมุจฺฉินฺนโกธสฺส. กุโต โกโธติ กุโต นาม เหตุ โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส อุปฺปตฺติการณํ นตฺถีติ อตฺโถ. ทนฺตสฺสาติ อุตฺตเมน ทเมน อคฺคมคฺคทมเถน ทนฺตสฺส. สมชีวิโนติ กายวิสมาทีนิ สพฺพโส ปหาย กายสมาทีนํ วเสน สมํ ชีวนฺตสฺส สตฺตฏฺานิเยน สมฺปชฺเน สมฺมเทว วตฺตนฺตสฺส. สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺสาติ สมฺมา อฺาย อภิฺเยฺยาทิเก ธมฺเม ชานิตฺวา สพฺพาสเวหิ วิปฺปมุตฺตสฺส. ตโต เอว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน อุปสนฺตสฺส. อิฏฺาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโน ขีณาสวสฺส กุโต โกโธติ อฺาปเทเสน เถโร อตฺตโน โกธาภาวํ ตสฺส จ การณานิ วตฺวา อิทานิ โกเธ อโกเธ จ อาทีนวานิสํสทสฺสเนน ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘ตสฺเสวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌตีติ โย ปุคฺคโล อตฺตโน อุปริ กุทฺธํ กุปิตํ ปุคฺคลํ ปฏิกุชฺฌติ, ตสฺเสว เตน ปฏิกุชฺฌนปจฺจกฺโกสนปฏิปฺปหรณาทินา ปาปิโย อิธโลเก วิฺูครหาทิวเสน ปรโลเก นิรยทุกฺขาทิวเสน อภทฺทกตรํ อกลฺยาณตรํ โหติ. กุชฺฌเนน ปน อกุทฺธสฺส ปาปํ โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เกจิ ปน ‘‘โย อกุทฺธํ ปฏิกุทฺธํ อารพฺภ กุชฺฌตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโตติ โย ปน กุทฺธํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ กุทฺโธ โกธปเรโต’’ติ ตฺวา น ปฏิกุชฺฌติ ขมติ, โส ทุชฺชยํ กิเลสสงฺคามํ เชติ นาม. น เกวลฺจสฺส กิเลสสงฺคามชโย เอว, อถ โข อุภยหิตปฏิปตฺติมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภินฺนมตฺถํ…เป… อุปสมฺมตี’’ติ. โย ปรํ ปุคฺคลํ สงฺกุปิตํ กุทฺธํ ‘‘โกธปเรโต’’ติ ตฺวา ตํ เมตฺตายนฺโต อชฺฌุเปกฺขนฺโต วา สโต ¶ สมฺปชาโน หุตฺวา อุปสมฺมติ ขมติ น ปฏิปฺผรติ. โส อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ อุภยโลกสุขาวหํ อตฺถํ หิตํ จรติ.
อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตํ ตนฺติ ตํ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ ทฺวินฺนํ โกธพฺยาธิติกิจฺฉาย ติกิจฺฉนฺตํ ขมนฺตํ ปุคฺคลํ เย ชนา ธมฺมสฺส อริยาจารธมฺเม อกุสลา, เต พาลา ‘‘อยํ อวิทฺทสุ โย อตฺตานํ อกฺโกสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส กิฺจิ น กโรตี’’ติ มฺนฺติ ¶ , ตํ เตสํ อโยนิโส มฺนนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ติกิจฺฉน’’นฺติปิ ปนฺติ, ติกิจฺฉนสภาวนฺติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ เถเรน วุจฺจมานํ ธมฺมํ สุตฺวา อกฺโกสกพฺราหฺมโณ สํวิคฺโค ปสนฺนจิตฺโต จ หุตฺวา เถรํ ขมาเปตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิ. เถโร ตสฺส กมฺมฏฺานํ เทนฺโต ‘‘อิมสฺส เมตฺตาภาวนา ยุตฺตา’’ติ เมตฺตากมฺมฏฺานํ ทตฺวา โกธปริยุฏฺานาทีสุ ปจฺจเวกฺขณาทิวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปชฺเช เต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺเช เต สเจติ สเจ เต กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺตสฺส กฺจิ ปุคฺคลํ นิสฺสาย จิรปริจโย โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส วูปสมาย –
‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ, ภิกฺขเว, กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกนฺเตยฺยุํ, ตตฺราปิ โย มโน ปทูเสยฺย, น เม โส เตน สาสนกโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๒) –
สตฺถารา วุตฺตํ กกจูปมํ โอวาทํ อาวชฺเชหิ. อุปฺปชฺเช เจ รเส ตณฺหาติ สเจ เต มธุราทิเภเท รเส ตณฺหา อภิลาโส อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส วูปสมาย –
‘‘ปุตฺตมํสํ ชายมฺปติกา ยถา กนฺตารนิตฺถรณตฺถเมว ขาทึสุ, น รสตณฺหาย เอวํ กุลปุตฺโตปิ ปพฺพชิโต ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ…เป… ผาสุวิหาโร จา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๓ อตฺถโต สมานํ) –
เอวํ วุตฺตํ ปุตฺตมํสูปโมวาทํ สร อนุสฺสร.
สเจ ธาวติ เต จิตฺตนฺติ อโยนิโส มนสิ กโรโต ตว จิตฺตํ กาเมสุ ปฺจกามคุเณสุ ฉนฺทราควเสน, กามภวาทีสุ ภเวสุ ภวปตฺถนาวเสน สเจ ธาวติ สรติ ชวติ. ขิปฺปํ นิคฺคณฺห สติยา, กิฏฺาทํ ¶ วิย ทุปฺปสุนฺติ ตถา ธาวิตุํ อเทนฺโต ยถา นาม ปุริโส กิฏฺาทํ สสฺสขาทกํ ทุปฺปสุํ ทุฏฺโคณํ โยตฺเตน ถมฺเภ พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวํ สติยา สติโยตฺเตน สมฺมาธิถมฺเภ พนฺธนฺโต ขิปฺปํ สีฆเมว นิคฺคณฺห, ยถา กิเลสวิคเมน นิพฺพิเสวนํ โหติ, ตถา ทเมหีติ. เกจิ ปน ‘‘เถโร ปุถุชฺชโนว หุตฺวา อกฺโกสํ อธิวาเสนฺโต เตสํ มนุสฺสานํ อริยคุเณ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ กเถตฺวา ปจฺฉา ทฺวีหิ คาถาหิ อตฺตานํ โอวทนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต อิมาเยว คาถา อภาสี’’ติ วทนฺติ.
พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. สิริมณฺฑตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉนฺนมติวสฺสตีติอาทิกา ¶ อายสฺมโต สิริมณฺฑตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สํสุมารคิเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ สิริมณฺโฑติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เภสกลาวเน ภควติ วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สมณธมฺมํ กโรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขุทฺเทสฏฺาเน นิสินฺโน นิทานุทฺเทสสฺส ปริโยสาเน ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) ปาฬิยา อตฺถํ อุปธาเรนฺโต อาปนฺนํ อาปตฺตึ อนาวิกตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺโต อุปรูปริ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, เตนสฺส น ผาสุ โหติ, อาวิกตฺวา ปน ยถาธมฺมํ ปฏิกโรนฺตสฺส ผาสุ โหตีติ อิมมตฺถํ มนสิ กตฺวา ‘‘อโห สตฺถุ สาสนํ สุวิสุทฺธ’’นฺติ ลทฺธปฺปสาโท ตถา อุปฺปนฺนํ ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปสนฺนมานโส ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต ¶ โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา. (สํ. นิ. ๑.๖๖);
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ปริกฺขิตฺโต ชราย จ;
หฺติ นิจฺจมตฺตาโณ, ปตฺตทณฺโฑว ตกฺกโร.
‘‘อาคจฺฉนฺตคฺคิขนฺธาว, มจฺจุ พฺยาธิ ชรา ตโย;
ปจฺจุคฺคนฺตุํ พลํ นตฺถิ, ชโว นตฺถิ ปลายิตุํ.
‘‘อโมฆํ ทิวสํ กยิรา, อปฺเปน พหุเกน วา;
ยํ ยํ วิชหเต รตฺตึ, ตทูนํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘จรโต ติฏฺโต วาปิ, อาสีนสยนสฺส วา;
อุเปติ จริมา รตฺติ, น เต กาโล ปมชฺชิตุ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ฉนฺนนฺติ ฉาทิตํ ยถาภูตํ อวิวฏํ อปฺปกาสิตํ ทุจฺจริตํ. อติวสฺสตีติ อาปตฺติวสฺสฺเจว กิเลสวสฺสฺจ อติวิย วสฺสติ. อาปตฺติยา หิ ฉาทนํ อลชฺชิภาวาทินา ¶ ตาทิโสว, ฉาทเนน ตโต อฺถาว ปุนปิ ตถารูปํ ตโต วา ปาปิฏฺตรํ อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ ฉาทนํ วสฺสนสฺส การณํ วุตฺตํ. วิวฏนฺติ ปกาสิตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ. นาติวสฺสตีติ เอตฺถ อตีติ อุปสคฺคมตฺตํ, น วสฺสตีติ อตฺโถ. อวสฺสนฺเจตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ จิตฺตสนฺตานสฺส วิโสธิตตฺตา. ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ, ฉนฺนสฺส ทุจฺจริตสฺส อาปตฺติวสฺสาทีนํ อติวสฺสนโต วิวฏสฺส จ อวสฺสนโตติ อตฺโถ. ฉนฺนํ วิวเรถาติ ปุถุชฺชนภาเวน ฉาทนาธิปฺปาเย อุปฺปนฺเนปิ ตํ ¶ อนนุวตฺติตฺวา วิวเรถ อาวิกเรยฺย, ยถาธมฺมํ ปฏิกเรยฺย. เอวนฺติ วิวรเณน ยถาธมฺมํ ปฏิปตฺติยา. ตนฺติ ตํ ฉนฺนํ ทุจฺจริตํ. นาติวสฺสติ อาปตฺติวสฺสํ กิเลสวสฺสฺจ น วสฺสติ, สุทฺธนฺเต ปุคฺคลํ ปติฏฺเปตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ ‘‘เอกํเสน สีฆํเยว จ อตฺตา โสเธตพฺโพ, อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติ ตสฺส การณํ สํเวควตฺถุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มจฺจุนาพฺภาหโต โลโกติ อยํ สพฺโพปิ สตฺตโลโก โจโร วิย โจรฆาตเกน, สพฺพวฏฺฏนิปาตินา มจฺจุนา มรเณน อภิหโต, น ตสฺส หตฺถโต มุจฺจติ. ชราย ปริวาริโตติ อยํ โลโก อุปฺปาทโต อุทฺธํ มรณูปนยนรสาย ชราย ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, ชราสงฺฆาตปริมุกฺโกติ อตฺโถ. ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณติ สรีรสฺส อนฺโต นิมุคฺเคน วิสปีตขุรปฺเปน วิย อุปาทานลกฺขเณน ตณฺหาสงฺขาเตน สลฺเลน โอติณฺโณ หทยพฺภนฺตเร โอคาฬฺโห. ตณฺหา หิ ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต ทุรุทฺธารโต จ ‘‘สลฺโล’’ติ วุจฺจติ. อิจฺฉาธูปายิโตติ อารมฺมณาภิปตฺถนลกฺขณาย อิจฺฉาย สนฺตาปิโต. ตํ วิสยํ อิจฺฉนฺโต หิ ปุคฺคโล ยทิจฺฉิตํ วิสยํ ลภนฺโต วา อลภนฺโต วา ตาย เอว อนุทหนลกฺขณาย อิจฺฉาย สนฺตตฺโต ปริฬาหปฺปตฺโต โหติ. สทาติ สพฺพกาลํ, อิทฺจ ปทํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ.
ปริกฺขิตฺโต ชราย จาติ น เกวลํ มจฺจุนา อพฺภาหโตเยว, อถ โข ชราย จ ปริกฺขิตฺโต. ชราย สมวรุทฺโธ ชราปาการปริกฺขิตฺโต, น ตํ สมติกฺกมตีติ อตฺโถ. หฺติ นิจฺจมตฺตาโณติ อตาโณ อสรโณ หุตฺวา นิจฺจกาลํ ชรามรเณหิ หฺติ วิพาธียติ. ยถา กึ? ปตฺตทณฺโฑว ตกฺกโร ยถา ตกฺกโร โจโร กตาปราโธ วชฺฌปฺปตฺโต อตาโณ ราชาณาย หฺติ, เอวมยํ โลโก ชรามรเณหีติ ทสฺเสติ.
อาคจฺฉนฺตคฺคิขนฺธาวาติ มหาวเน ฑยฺหมาเน ตํ อภิภวนฺตา มหนฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย มจฺจุ พฺยาธิ ชราติ อิเม ตโย อนุทหนฏฺเน อคฺคิกฺขนฺธา อิมํ สตฺตโลกํ อภิภวนฺตา อาคจฺฉนฺติ ¶ , เตสํ ปน ปฏิพโล หุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตุํ อภิภวิตุํ พลํ อุสฺสาโห นตฺถิ, อิมสฺส โลกสฺส, ชโว นตฺถิ ปลายิตุํ ชวนฺเตสุ, อชฺโฌตฺถรนฺเตสุ. ยตฺถ เต นาภิภวนฺติ, ปิฏฺึ ทสฺเสตฺวา ตโต ปลายิตุมฺปิ อิมสฺส โลกสฺส ชงฺฆาชโว นตฺถิ, เอวํ ¶ อตฺตนา อสมตฺโถ มายาทีหิ อุปาเยหิ อปฺปฏิกาเร ติวิเธ พลวติ ปจฺจามิตฺเต นิจฺจุปฏฺิเต กึ กาตพฺพนฺติ เจ? อโมฆํ ¶ ทิวสํ กยิรา, อปฺเปน พหุเกน วาติ อปฺเปน อนฺตมโส คทฺทูหนมตฺตมฺปิ กาลํ ปวตฺติเตน พหุเกน วา สกลํ อโหรตฺตํ ปวตฺติเตน วิปสฺสนามนสิกาเรน อโมฆํ อวฺฌํ ทิวสํ กเรยฺย, ยสฺมา ยํ ยํ วิชหเต รตฺตึ, ตทูนํ ตสฺส ชีวิตํ อยํ สตฺโต ยํ ยํ รตฺตึ วิชหติ นาเสติ เขเปติ, ตทูนํ เตน อูนํ ตสฺส สตฺตสฺส ชีวิตํ โหติ. เอเตน รตฺติกฺขโย นาม ชีวิตกฺขโย ตสฺส อนิวตฺตนโตติ ทสฺเสติ. เตนาห –
‘‘ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๓๖๓);
น เกวลํ รตฺติวเสเนว, อถ โข อิริยาปถวเสนาปิ ชีวิตกฺขโย อุปธาเรตพฺโพติ อาห ‘‘จรโต’’ติอาทิ. จรโตติ คจฺฉนฺตสฺส. ติฏฺโตติ ิตํ กปฺเปนฺตสฺส. อาสีนสยนสฺส วาติ อาสีนสฺส สยนสฺส วา, นิสินฺนสฺส นิปชฺชนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ‘‘อาสีทน’’นฺติปิ ปนฺติ, ตตฺถ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. อุเปติ จริมา รตฺตีติ จริมกจิตฺตสหิตา รตฺติ อุปคจฺฉติ, รตฺติคฺคหณฺเจตฺถ เทสนาสีสมตฺตํ. คมนาทีสุ เยน เกนจิ อิริยาปเถน สมงฺคีภูตสฺส จริมกาโลเยว, เตเนวสฺส อิริยาปถกฺขณา ชีวิตํ เขเปตฺวา เอว คจฺฉนฺติ, ตสฺมา น เต กาโล ปมชฺชิตุํ นายํ ตุยฺหํ ปมาทํ อาปชฺชิตุํ กาโล ‘‘อิมสฺมึ นาม กาเล มรณํ น โหตี’’ติ อวิทิตตฺตา. วุตฺตํ หิ –
‘‘อนิมิตฺตมนฺาตํ, มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ;
กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุต’’นฺติ. (สุ. นิ. ๕๗๙);
ตสฺมา เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา อปฺปมตฺเตน ตีสุ สิกฺขาสุ อนุโยโค กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
สิริมณฺฑตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. สพฺพกามิตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทฺวิปาทโกติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต สพฺพกามิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ โสเธตฺวา ปฏิปากติกํ เปนฺตํ เอกํ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อพฺพุทํ โสเธตฺวา ปฏิปากติกํ เปตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา ตทนุรูปานิ ปฺุานิ กตฺวา ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อปรินิพฺพุเต เอว ภควติ เวสาลิยํ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพกาโมติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต าตเกหิ ทารปริคฺคหํ การิโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ชิคุจฺฉนฺโต ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อุปชฺฌาเยน สทฺธึ เวสาลึ อุปคโต าติฆรํ อคมาสิ. ตตฺถ นํ ปุราณทุติยิกา ปติวิโยคทุกฺขิตา กิสา ทุพฺพณฺณา อนลงฺกตา กิลิฏฺวตฺถนิวสนา วนฺทิตฺวา โรทมานา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เถรสฺส กรุณาปุรสฺสรํ เมตฺตํ อุปฏฺาปยโต อนุภูตารมฺมเณ อโยนิโสมนสิการวเสน สหสา กิเลโส อุปฺปชฺชิ.
โส เตน กสาหิ ตาฬิโต อาชานีโย วิย สฺชาตสํเวโค ตาวเทว สุสานํ คนฺตฺวา, อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคเหตฺวา, ตตฺถ ปฏิลทฺธฌานํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา, อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส สสุโร อลงฺกตปฏิยตฺตํ ธีตรํ อาทาย มหตา ปริวาเรน นํ อุปฺปพฺพาเชตุกาโม วิหารํ อคมาสิ. เถโร ตสฺสา อธิปฺปายํ ตฺวา อตฺตโน กาเมสุ วิรตฺตภาวํ สพฺพตฺถ จ อนุปลิตฺตตํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ทฺวิปาทโกยํ อสุจิ, ทุคฺคนฺโธ ปริหีรติ;
นานากุณปปริปูโร, วิสฺสวนฺโต ตโต ตโต.
‘‘มิคํ นิลีนํ กูเฏน, พฬิเสเนว อมฺพุชํ;
วานรํ วิย เลเปน, พาธยนฺติ ปุถุชฺชนํ.
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
ปฺจ กามคุณา เอเต, อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร.
‘‘เย เอตา อุปเสวนฺติ, รตฺตจิตฺตา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาจินนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘โย ¶ ¶ เจตา ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหิ, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทฺวิปาทโกติ ยทิปิ อปาทกาทโยปิ กายา อสุจีเยว, อธิการวเสน ปน อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วา เอวํ วุตฺตํ. ยสฺมา วา อฺเ อสุจิภูตาปิ กายา โลณมฺพิลาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา มนุสฺสานํ โภชเนปิ อุปนียนฺติ, น ปน มนุสฺสกาโย, ตสฺมา อสุจิตรสภาวมสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวิปาทโก’’ติ อาห. อยนฺติ ตทา อุปฏฺิตํ อิตฺถิรูปํ ¶ สนฺธายาห. อสุจีติ อสุจิ เอว, น เอตฺถ กิฺจิปิ สุจีติ อตฺโถ. ทุคฺคนฺโธ ปริหีรตีติ ทุคฺคนฺโธ สมาโน ปุปฺผคนฺธาทีหิ สงฺขริตฺวา ปริหรียติ. นานากุณปปริปูโรติ เกสาทิอเนกปฺปการกุณปภริโต. วิสฺสวนฺโต ตโต ตโตติ ปุปฺผคนฺธาทีหิสฺส เชคุจฺฉภาวํ ปฏิจฺฉาเทตุํ วายมนฺตานมฺปิ ตํ วายามํ นิปฺผลํ กตฺวา นวหิ ทฺวาเรหิ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ โลมกูเปหิ จ เสทชลฺลิกํ ‘วิสฺสวนฺโตเยว ปริหีรตี’ติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ เชคุจฺโฉปิ สมาโน จายํ กาโย กูฏาทีหิ วิย มิคาทิเก อตฺตโน รูปาทีหิ อนฺธปุถุชฺชเน วฺเจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิค’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคํ นิลีนํ กูเฏนาติ ปาสวากราทินา กูเฏน นิลีนํ, ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา มิคํ วิย เนสาโท. วกฺขมาโน หิ อิว-สทฺโท อิธาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ. พฬิเสเนว อมฺพุชนฺติ อมฺพุชํ มจฺฉํ อามิสพทฺเธน พฬิเสน วิย พาฬิสิโก. วานรํ วิย เลเปนาติ รุกฺขสิลาทีสุ ปกฺขิตฺเตน มกฺกฏเลเปน มกฺกฏํ วิย มิคลุทฺโท อนฺธปุถุชฺชนํ วฺเจนฺโต พาเธนฺตีติ.
เก ปน พาเธนฺตีติ อาห. ‘‘รูปา สทฺทา’’ติอาทิ. รูปาทโย หิ ปฺจ กามโกฏฺาสา วิเสสโต วิสภาควตฺถุสนฺนิสฺสยา วิปลฺลาสูปนิสฺสเยน อโยนิโสมนสิกาเรน ปริกฺขิตฺตานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ มโน รเมนฺโต กิเลสวตฺถุตาย อนตฺถาวหภาวโต เต พาเธนฺติ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปา สทฺทา…เป… อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร’’ติ.
อิตฺถิคฺคหณฺเจตฺถ ¶ อธิการวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘เย เอตา อุปเสวนฺตี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – เย ปุถุชฺชนา เอตา อิตฺถิโย รตฺตจิตฺตา ราคาภิภูตจิตฺตา อุปโภควตฺถุสฺาย ¶ อุปเสวนฺติ. วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรนฺติ เต ชาติอาทีหิ นิรยาทีหิ จ โฆรํ, ภยานกํ, อนฺธพาเลหิ อภิรมิตพฺพโต กฏสิสงฺขาตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติมรณาทินา วฑฺเฒนฺติ. เตนาห ‘‘อาจินนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
โย เจตาติ โย ปน ปุคฺคโล เอตา อิตฺถิโย ตตฺถ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส สพฺพํ โลกํ วิสชิตฺวา ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตติ.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๑๗; จูฬว. ๖๕; ม. นิ. ๑.๒๓๔) วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ อเนกาการโวการํ อาทีนวํ, โทสํ, ทิสฺวา. เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ กาเมหิ ภเวหิ จ นิกฺขนฺตภาวโต เนกฺขมฺมํ, ปพฺพชฺชํ ¶ , นิพฺพานฺจ, เขมโต, อนุปทฺทวโต, ทฏฺุ, ทิสฺวา. สพฺพกาเมหิปิ เตภูมกธมฺเมหิ นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต. สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเน กามา, เตหิ จ เถโร วิสํยุตฺโต. เตนาห ‘‘ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
เอวํ เถโร อาทิโต ปฺจหิ คาถาหิ ธมฺมํ กเถตฺวา ฉฏฺคาถาย อฺํ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา สสุโร ‘‘อยํ สพฺพตฺถ อนุปลิตฺโต, น สกฺกา อิมํ กาเมสุ ปตาเรตุ’’นฺติ ยถาคตมคฺเคเนว คโต. เถโรปิ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ อุปสมฺปทาย วีสวสฺสสติโก ปถพฺยา เถโร หุตฺวา, เวสาลิเกหิ วชฺชิปุตฺเตหิ อุปฺปาทิตํ สาสนสฺส อพฺพุทํ โสเธตฺวา, ทุติยํ ธมฺมสงฺคีตึ สงฺคายิตฺวา ‘‘อนาคเต ธมฺมาโสกกาเล อุปฺปชฺชนกํ อพฺพุทํ โสเธหี’’ติ ติสฺสมหาพฺรหฺมานํ อาณาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สพฺพกามิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
สตฺตกนิปาเต ¶ ¶ อลงฺกตาติอาทิกา อายสฺมโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สมุทฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. รูปสมฺปตฺติยา ปน สุนฺทรสมุทฺโทติ ปฺายิตฺถ. โส ปมวเย ิโต ภควโต ราชคหปฺปเวเส พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ปพฺพชิตฺวา, ลทฺธูปสมฺปโท สมาทินฺนธุตธมฺโม ราชคหโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา, กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก วิปสฺสนาจารํ อุคฺคเหตฺวา, กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต วิหรติ. ตสฺส มาตา ราชคเห อุสฺสวทิวเส อฺเ เสฏฺิปุตฺเต สปชาปติเก อลงฺกตปฏิยตฺเต อุสฺสวกีฬํ กีฬนฺเต ทิสฺวา, ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทติ. ตํ ทิสฺวา อฺตรา คณิกา โรทนการณํ ปุจฺฉิ. สา ตสฺสา ตํ การณํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา คณิกา ‘‘อหํ ตํ อาเนสฺสามิ, ปสฺส ตาว มม อิตฺถิภาว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ตํเยว ตสฺส ปชาปตึ กตฺวา อิมสฺส กุลสฺส สามินึ กริสฺสามี’’ติ ตาย พหุํ ธนํ ทตฺวา ¶ , วิสฺสชฺชิตา มหตา ปริวาเรน สาวตฺถึ คนฺตฺวา, เถรสฺส ปิณฺฑาย วิจรณฏฺาเน เอกสฺมึ เคเห วสมานา ทิวเส ทิวเส อฺเหิ เถรสฺส สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ทาเปสิ. อลงฺกตปฏิยตฺตา จ หุตฺวา สุวณฺณปาทุกา อารุยฺห อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อเถกทิวสํ เคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา, สุวณฺณปาทุกา โอมฺุจิตฺวา, อฺชลึ ปคฺคยฺห ปุรโต คจฺฉนฺตี นานปฺปการํ เถรํ กามนิมนฺตนาย นิมนฺเตสิ. ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม จฺจลํ, ยํนูน มยา อิทาเนว อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ ตตฺเถว ิโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลธารี วิภูสิตา;
อลตฺตกกตาปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิกา.
‘‘ปาทุกา ¶ ¶ โอรุหิตฺวาน, ปุรโต ปฺชลีกตา;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มฺหิตปุพฺพํ อภาสถ.
‘‘‘ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโต, ติฏฺาหิ มม สาสเน;
ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต;
สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ.
‘‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสาม, อุโภ ทณฺฑปรายนา;
อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, อุภยตฺถ กฏคฺคโห’’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน ยาจนฺตึ, เวสิกํ ปฺชลีกตํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตตฺถ มาลธารีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธปุปฺผทามา. วิภูสิตาติ อูนฏฺานสฺส ปูรณวเสน ปุปฺเผหิ เจว คนฺธวิเลปนาทีหิ จ วิภูสิตคตฺตา. ‘‘อลงฺกตา’’ติ อิมินา หตฺถูปคคีวูปคาทีหิ อาภรเณหิ อลงฺกรณํ อธิปฺเปตํ. อลตฺตกกตาปาทาติ ปริณตชยสุมนปุปฺผวณฺเณน ลาขารเสน รฺชิตจรณยุคฬา. สมาสปทฺเหตํ, ‘‘อลตฺตกกตปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. อสมาสภาเว ปน ‘‘ตสฺสา’’ติ วจนเสโส เวทิตพฺโพ. ปาทุการุยฺห เวสิกาติ เอกา รูปูปชีวิกา อิตฺถี ยถาวุตฺตเวสา สุวณฺณปาทุกา ปฏิมฺุจิตฺวา ‘‘ิตา’’ติ วจนเสโส.
ปาทุกา โอรุหิตฺวานาติ ปาทุกาหิ โอตริตฺวา, สุวณฺณปาทุกาโย โอมฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. ปฺชลีกตาติ ปคฺคหิตอฺชลิกา สา เวสี มํ. สามํ วา วจนปรมฺปรํ ¶ วินา สยเมว อภาสถ. สณฺเหนาติ มฏฺเน. มุทุนาติ มธุเรน. ‘‘วจเนนา’’ติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ, อภาสถาติ, วุตฺตตฺตา.
ยุวาสิ ¶ ตฺวํ ปพฺพชิโตติ ตฺวํ ปพฺพชนฺโต ยุวา, ทหโรเยว หุตฺวา ปพฺพชิโตสิ, นนุ ปพฺพชนฺเตน สตฺตเม ทสเก สมฺปตฺเตว ปพฺพชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ติฏฺาหิ มม สาสเนติ มม วจเน ติฏฺ.
กึ ¶ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม’’ติ กาเม ปริภฺุชิตุกามสฺส รูปสมฺปตฺติ, วยสมฺปตฺติ, ปริวารสมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติ จ อิจฺฉิตพฺพา. ตตฺถ ‘‘กุโต เม โภคสมฺปตฺตี’’ติ วเทยฺยาติ, อาห ‘‘อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ. ‘‘ตยิทํ วจนํ กถํ สทฺทหาตพฺพ’’นฺติ มฺเยฺยาติ ตํ สทฺทหาเปนฺตี อาห ‘‘สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามห’’นฺติ. ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ ยทิทํ มยา ปฏิฺาตํ, ตํ เอกํเสน สจฺจเมว ปฏิชานามิ, สเจ เม น ปตฺติยายสิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ อคฺคึ หริตฺวา อคฺคิปจฺจยํ สปถํ กโรมีติ อตฺโถ. อุภยตฺถ กฏคฺคโหติ อมฺหากํ อุภินฺนํ ชิณฺณกาเล ปพฺพชฺชนํ อุภยตฺถ ชยคฺคาโห. ยํ มยํ ยาว ทณฺฑปรายนกาลา โภเค ภฺุชาม, เอวํ อิธโลเกปิ โภเคหิ น ชียาม, มยํ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสาม, เอวํ ปรโลเกปิ โภเคหิ น ชียามาติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ตํ นิมิตฺตํ, กาเมหิ นิมนฺเตนฺติยา ‘‘ยุวาสิ ตฺว’’นฺติอาทินา ‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสามา’’ติอาทินา จ ตสฺสา เวสิยา วุตฺตวจนเหตุ. ตฺหิ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา เถโร สมณธมฺมํ กโรนฺโต สทตฺถํ ปริปูเรสิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร อมฺพาฏการาเมติอาทิกา อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน ตสฺมึ ขเณ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มฺชุสฺสรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อยํ ภิกฺขุ ¶ วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน มฺชุสฺสรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ. ภควา จ ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล จิตฺตปตฺตโกกิโล หุตฺวา ราชุยฺยานโต มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทิ. โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ ปติฏฺาเปสิ. สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ. โส โกกิโล ¶ ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติสุเขน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เตน จ ปฺุกมฺเมน มฺชุสฺสโร อโหสิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เจติเย อารทฺเธ กึ ปมาณํ กโรม? สตฺตโยชนปฺปมาณํ. อติมหนฺตเมตํ. ฉโยชนปฺปมาณํ. เอตมฺปิ อติมหนฺตํ. ปฺจโยชนํ, จตุโยชนํ, ติโยชนํ, ทฺวิโยชนนฺติ วุตฺเต อยํ ตทา เชฏฺวฑฺฒกี หุตฺวา ‘‘เอถ, โภ, อนาคเต สุขปฏิชคฺคิยํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รชฺชุยา ปริกฺขิปนฺโต คาวุตมตฺตเก ตฺวา ‘‘เอเกกํ มุขํ คาวุตํ คาวุตํ โหตุ, เจติยํ เอกโยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ ภวิสฺสตี’’ติ อาห. เต ตสฺส วจเน อฏฺํสุ. อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส ปมาณํ อกาสีติ. เตน ปน กมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อฺเหิ นีจตรปฺปมาโณ โหติ.
โส อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิ. อติรสฺสตาย ปน ลกุณฺฑกภทฺทิโยติ ปฺายิตฺถ. โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา, พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา มธุเรน สเรน ปเรสํ ธมฺมํ กเถสิ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เอเกน พฺราหฺมเณน สทฺธึ รเถน คจฺฉนฺตี อฺตรา คณิกา เถรํ ทิสฺวา ทนฺตวิทํสกํ หสิ. เถโร ตสฺสา ทนฺตฏฺิเก นิมิตฺตํ คเหตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา, ตํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา, อนาคามี อโหสิ. โส อภิณฺหํ กายคตาย สติยา วิหรนฺโต เอกทิวสํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺหิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๑-๓๓) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ เสฏฺิปุตฺโต มหทฺธโน;
ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สงฺฆารามํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตทา โส โลกปชฺโชโต, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
มฺชุสฺสรานํ ปวรํ, สาวกํ อภิกิตฺตยิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, การํ กตฺวา มเหสิโน;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา พุทฺโธ วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ผุสฺโส อุปฺปชฺชิ นายโก;
ทุราสโท ทุปฺปสโห, สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
หิเตสี สพฺพสตฺตานํ, พหุํ โมเจสิ พนฺธนา.
‘‘นนฺทารามวเน ตสฺส, อโหสึ ผุสฺสโกกิโล;
คนฺธกุฏิสมาสนฺเน, อมฺพรุกฺเข วสามหํ.
‘‘ตทา ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ, ทกฺขิเณยฺยํ ชินุตฺตมํ;
ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, มฺชุนาภินิกูชหํ.
‘‘ราชุยฺยานํ ตทา คนฺตฺวา, สุปกฺกํ กนกตฺตจํ;
อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวาน, สมฺพุทฺธสฺโสปนามยึ.
‘‘ตทา ¶ เม จิตฺตมฺาย, มหาการุณิโก ชิโน;
อุปฏฺากสฺส หตฺถโต, ปตฺตํ ปคฺคณฺหิ นายโก.
‘‘อทาสึ หฏฺจิตฺโตหํ, อมฺพปิณฺฑํ มหามุเน;
ปตฺเต ปกฺขิปฺป ปกฺเขหิ, ปฺชลึ กตฺวาน มฺชุนา.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
วสฺสนฺโต พุทฺธปูชตฺถํ, นีฬํ คนฺตฺวา นิปชฺชหํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตํ มํ, พุทฺธเปมคตาสยํ;
สกุณคฺฆิ อุปาคนฺตฺวา, ฆาตยี ทุฏฺมานโส.
‘‘ตโต จุโตหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
มนุสฺสโยนิมาคจฺฉึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวา โส, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วินยิตฺวาน เวเนยฺเย, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปสนฺนา ชนตา พหู;
ปูชนตฺถาย พุทฺธสฺส, ถูปํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, สตฺตรตนภูสิตํ;
กริสฺสาม มเหสิสฺส, อิจฺเจวํ มนฺตยนฺติ เต.
‘‘กิกิโน กาสิราชสฺส, ตทา เสนาย นายโก;
หุตฺวาหํ อปฺปมาณสฺส, ปมาณํ เจติเย วทึ.
‘‘ตทา ¶ เต มม วากฺเยน, เจติยํ โยชนุคฺคตํ;
อกํสุ นรวีรสฺส, นานารตนภูสิตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส ¶ สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน น จิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เจติยสฺส ปมาณํ ยํ, อกรึ เตน กมฺมุนา;
ลกุณฺฑกสรีโรหํ, ชาโต ปริภวารโห.
‘‘สเรน มธุเรนาหํ, ปูชิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
มฺชุสฺสรานํ ภิกฺขูนํ, อคฺคตฺตมนุปาปุณึ.
‘‘ผลทาเนน พุทฺธสฺส, คุณานุสฺสรเณน จ;
สามฺผลสมฺปนฺโน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อปรภาเค อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปเร อมฺพาฏการาเม, วนสณฺฑมฺหิ ภทฺทิโย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, ตตฺถ ภทฺโทว ฌายติ.
‘‘รมนฺเตเก ¶ มุทิงฺเคหิ, วีณาหิ ปณเวหิ จ;
อหฺจ รุกฺขมูลสฺมึ, รโต พุทฺธสฺส สาสเน.
‘‘พุทฺโธ เจ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปเรติ เสฏฺเ อธิเก, วิสิฏฺเติ อตฺโถ. อธิกวาจี หิ อยํ ปรสทฺโท ‘‘ปรํ วิย มตฺตายา’’ติอาทีสุ วิย. อมฺพาฏการาเมติ เอวํนามเก อาราเม. โส กิร ฉายูทกสมฺปนฺโน วนสณฺฑมณฺฑิโต รมณีโย โหติ เตน ‘‘ปเร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต. ‘‘อมฺพาฏกวเน อมฺพาฏเกหิ อภิลกฺขิตวเน’’ติ จ วทนฺติ. วนสณฺฑมฺหีติ วนคหเน, ฆนนิจิตรุกฺขคจฺฉลตาสมูเห วเนติ อตฺโถ. ภทฺทิโยติ เอวํนามโก, อตฺตานเมว เถโร อฺํ วิย วทติ. สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺหาติ ตณฺหาย ¶ มูลํ นาม อวิชฺชา. ตสฺมา สาวิชฺชํ ตณฺหํ อคฺคมคฺเคน ¶ สมุคฺฆาเฏตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ภทฺโทว ฌายตีติ โลกุตฺตเรหิ สีลาทีหิ ภทฺโท สุนฺทโร ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ กตกิจฺจตาย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน อคฺคผลฌาเนน ฌายติ.
ผลสุเขน จ ฌานสมาปตฺตีหิ จ วีตินาเมตีติ อตฺตโน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา ‘‘รมนฺเตเก’’ติ คาถายปิ พฺยติเรกมุเขน ตเมวตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ มุทิงฺเคหีติ องฺคิกาทีหิ มุรเชหิ. วีณาหีติ นนฺทินีอาทีหิ วีณาหิ. ปณเวหีติ ตุริเยหิ รมนฺติ เอเก กามโภคิโน, สา ปน เตสํ รติ อนริยา อนตฺถสํหิตา. อหฺจา ติ อหํ ปน, เอกโก พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน รโต, ตโต เอว รุกฺขมูลสฺมึ รโต อภิรโต วิหรามีติ อตฺโถ.
เอวํ อตฺตโน วิเวกาภิรตึ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ยํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺส ปสํสนตฺถํ ‘‘พุทฺโธ เจ เม’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สเจ พุทฺโธ ภควา ‘‘เอกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วรํ ยาจามี’’ติ มยา ยาจิโต ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข, ภิกฺขุ, ตถาคตา’’ติ อปฏิกฺขิปิตฺวา มยฺหํ ยถายาจิตํ วรํ ทเทยฺย, โส จ วโร มมาธิปฺปายปูรโก ลพฺเภถ มยฺหํ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปยฺยาติ เถโร ปริกปฺปวเสน วทติ. ‘‘ภนฺเต, สพฺโพ โลโก สพฺพกาลํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตู’’ติ ‘‘สพฺพโลกสฺส นิจฺจํ กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ กตฺวา วรํ คณฺเห อหนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. อิทานิ อปริกฺขณครหามุเขน ปริกฺขณํ ปสํสนฺโต –
‘‘เย ¶ มํ รูเปน ปามึสุ, เย จ โฆเสน อนฺวคู;
ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนา.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ น ปสฺสติ;
สมนฺตาวรโณ พาโล, ส เว โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
พหิทฺธา ผลทสฺสาวี, โสปิ โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ¶ ปชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
อนาวรณทสฺสาวี, น โส โฆเสน วุยฺหตี’’ติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เย มํ รูเปน ปามึสูติ เย ชนา อวิทฺทสู มม รูเปน อปสาทิเกน นิหีเนน ‘‘อาการสทิสี ปฺา’’ติ, ธมฺมสรีเรน จ มํ นิหีนํ ปามึสุ, ‘‘โอรโก อย’’นฺติ หีเฬนฺตา ปริจฺฉินฺทนวเสน ¶ มฺึสูติ อตฺโถ. เย จ โฆเสน อนฺวคูติ เย จ สตฺตา โฆเสน มฺชุนา มํ สมฺภาวนาวเสน อนุคตา พหุ มฺึสุ, ตํ เตสํ มิจฺฉา, น หิ อหํ รูปมตฺเตน อวมนฺตพฺโพ, โฆสมตฺเตน วา น พหุํ มนฺตพฺโพ, ตสฺมา ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนาติ เต ทุวิธาปิ ชนา ฉนฺทราคสฺส วสํ อุเปตา อปฺปหีนฉนฺทราคา สพฺพโส ปหีนฉนฺทราคํ มํ น ชานนฺติ.
อวิสโย เตสํ มาทิโส อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ อปริฺาตวตฺถุตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน ขนฺธายตนาทิธมฺมํ. พหิทฺธาติ ปรสนฺตาเน. อถ วา อชฺฌตฺตนฺติ, มม อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทึ. พหิทฺธาติ, มเมว อากปฺปสมฺปตฺติยาทิยุตฺตํ พหิทฺธา รูปธมฺมปฺปวตฺตึ จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติฺจ. สมนฺตาวรโณติ เอวํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ อชานเนน สมนฺตโต อาวรณยุตฺโต อาวฏาณคติโก. ส เว โฆเสน วุยฺหตีติ โส ปรเนยฺยพุทฺธิโก พาโล โฆเสน ปเรสํ วจเนน วุยฺหติ นิยฺยติ อากฑฺฒียติ.
พหิทฺธา จ วิปสฺสตีติ โย จ วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตํ น ชานาติ, พหิทฺธา ปน สุตานุสาเรน อากปฺปสมฺปตฺติอาทิอุปธารเณน วา วิเสสโต ปสฺสติ. ‘‘คุณวิเสสยุตฺโต สิยา’’ติ มฺติ, โสปิ พหิทฺธา ผลทสฺสาวี นยคฺคาเหน ผลมตฺตํ คณฺหนฺโต วุตฺตนเยน โฆเสน วุยฺหติ, โสปิ มาทิเส น ชานาตีติ อตฺโถ.
โย ปน อชฺฌตฺตฺจ ขีณาสวสฺส อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิคุณํ ชานาติ, พหิทฺธา จสฺส ปฏิปตฺติสลฺลกฺขเณน วิเสสโต คุณวิเสสโยคํ ปสฺสติ. อนาวรณทสฺสาวี เกนจิ อนาวโฏ หุตฺวา อริยานํ คุเณ ¶ ทฏฺุํ าตุํ สมตฺโถ, น โส โฆสมตฺเตน วุยฺหติ ยาถาวโต ทสฺสนโตติ.
ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกปุตฺโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต ภทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สตสหสฺสปริมาณํ จีวราทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตมาโน ¶ จ อปุตฺตเกสุ มาตาปิตูสุ เทวตายาจนาทีนิ กตฺวาปิ อลภนฺเตสุ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, มยํ เอกํ ปุตฺตํ ลจฺฉาม, ตํ ตุมฺหากํ ทาสตฺถาย ทสฺสามา’’ติ วตฺวา อายาจิตฺวา คเตสุ สตฺถุ อธิปฺปายํ ตฺวา อฺตโร เทวปุตฺโต ขีณายุโก หุตฺวา ิโต สกฺเกน เทวรฺา ‘‘อมุกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺตาหี’’ติ อาณตฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺติ, ภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. ตํ สตฺตวสฺสุทฺเทสิกํ ชาตํ มาตาปิตโร อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ โส, ภนฺเต, ตุมฺเห อายาจิตฺวา ลทฺธทารโก, อิมํ ตุมฺหากํ นิยฺยาเตมา’’ติ อาหํสุ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. อาณาเปตฺวา จ คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา สงฺเขเปน วิปสฺสนามุขํ อาจิกฺขิ. โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สูริเย อโนคฺคเตเยว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๕.๕๔-๖๙) –
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, เมตฺตจิตฺตํ มหามุนึ;
อุเปติ ชนตา สพฺพา, สพฺพโลกคฺคนายกํ.
‘‘สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจ, อามิสํ ปานโภชนํ;
ททนฺติ สตฺถุโน สพฺเพ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อหมฺปิ ทานํ ทสฺสามิ, เทวเทวสฺส ตาทิโน;
พุทฺธเสฏฺํ นิมนฺเตตฺวา, สงฺฆมฺปิ จ อนุตฺตรํ.
‘‘อุยฺโยชิตา ¶ มยา เจเต, นิมนฺเตสุํ ตถาคตํ;
เกวลํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘สตสหสฺสปลฺลงฺกํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตูลิกาปฏลิกาย, โขมกปฺปาสิเกหิ จ;
มหารหํ ปฺาปยึ, อาสนํ พุทฺธยุตฺตกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, มม ทฺวารมุปาคมิ.
‘‘ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ ยสสฺสินํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อภินามยึ สงฺฆรํ.
‘‘ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปรมนฺเนน ตปฺปยึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนิทํ อาสนํ ทินฺนํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘จตุสตฺตติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปเทสรชฺชํ สหสฺสํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ;
เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘สพฺพาสุ ภวโยนีสุ, อุจฺจากุลี ภวิสฺสติ;
โส จ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, ปนฺตเสนนิวาสหํ;
ผลฺจาธิคตํ สพฺพํ, จตฺตกฺเลโสมฺหิ อชฺชหํ.
‘‘มม สพฺพํ อภิฺาย, สพฺพฺู โลกนายโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตสฺส ¶ ภควา ฉฬภิฺุปฺปตฺตึ ตฺวา ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ อาห. โส ตาวเทว สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฺชลิโก สตฺถุ สมีเป อฏฺาสิ, สา เอว จสฺส อุปสมฺปทา อโหสิ. พุทฺธูปสมฺปทา นาม กิเรสา. เถโร ชาติโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺติยา กถนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เอกปุตฺโต อหํ อาสึ, ปิโย มาตุ ปิโย ปิตุ;
พหูหิ วตจริยาหิ, ลทฺโธ อายาจนาหิ จ.
‘‘เต จ มํ อนุกมฺปาย, อตฺถกามา หิเตสิโน;
อุโภ ปิตา จ มาตา จ, พุทฺธสฺส อุปนามยุํ.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ อยํ ปุตฺโต, สุขุมาโล สุเขธิโต;
อิมํ ททาม เต นาถ, ชินสฺส ปริจารกํ.
‘‘สตฺถา จ มํ ปฏิคฺคยฺห, อานนฺทํ เอตทพฺรวิ;
ปพฺพาเชหิ อิมํ ขิปฺปํ, เหสฺสตฺยาชานิโย อยํ.
‘‘ปพฺพาเชตฺวาน ¶ มํ สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ชิโน;
อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมึ, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม.
‘‘ตโต ¶ สตฺถา นิรากตฺวา, ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต;
เอหิ ภทฺทาติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วตจริยาหีติ, ‘‘เอวํ กตฺวา ปุตฺตํ ลภิสฺสถา’’ติ วุตฺตํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ สุตฺวา, ขีรํ ปายิตฺวา, อนสนาทิวตจรเณหิ. อายาจนาหีติ เทวตายาจนาหิ สตฺถุอายาจนาย จ, อิทเมว เจตฺถ การณํ, อิตรํ เถโร มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถฺเจว กิจฺฉลทฺธภาวทสฺสนตฺถฺจ วทติ.
เตติ ¶ มาตาปิตโร. อุปนามยุนฺติ อุปนาเมสุํ.
สุเขธิโตติ สุขสํวฑฺฒิโต. เตติ ตุยฺหํ. ปริจารกนฺติ กึการํ.
เหสฺสตฺยาชานิโย อยนฺติ อยํ ทารโก มม สาสเน อาชานีโย ภวิสฺสติ. ตสฺมา ขิปฺปํ อชฺเชว ปพฺพาเชหีติ เอตํ อพฺรวิ, อาห.
ปพฺพาเชตฺวานาติ อานนฺทตฺเถเรน ปพฺพาเชตฺวา. วิหารนฺติ คนฺธกุฏึ. อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมินฺติ สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว. ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ตโต วิปสฺสนารมฺภโต ปรํ น จิเรเนว ขเณน สพฺพาสเวหิ เม จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ขีณาสโว อโหสึ.
ตโตติ มม อาสวกฺขยโต ปจฺฉา. นิรากตฺวาติ อตฺตนา สมาปนฺนํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺาย. เตนาห ‘‘ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต’’ติ. สา เม อาสูปสมฺปทาติ ยา มํ อุทฺทิสฺส ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ สตฺถุ วาจา ปวตฺตา, สา เอว เม มยฺหํ อุปสมฺปทา อาสิ. เอวํ ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทาติ สาติสยํ สตฺถารา อตฺตโน กตํ อนุคฺคหํ สาสนสฺส จ นิยฺยานิกตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม’’ติ ขีณาสวภาวํ ปกาเสตฺวาปิ ปุน ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ โลกิยาภิฺเกเทสทสฺสนํ ฉฬภิฺภาววิภาวนตฺถํ. เตนาห อปทาเน ‘‘ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา’’ติ.
ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทิสฺวา ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติอาทิกา อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมึ ¶ ปพฺพเต วิหรติ. สตฺถา อาสนฺนมรณํ ตํ ตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต ปุปฺผมยํ อาสนํ ปฺเปตฺวา อทาสิ. สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา, อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน อคมาสิ. โส ปุพฺเพ คหิตํ นิจฺจคฺคาหํ ปหาย อนิจฺจสฺํ หทเย เปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, เทวโลเก อุปฺปชิตฺวา, อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห โสปากโยนิยํ นิพฺพตฺติ. โส ชาติอาคเตน โสปาโกติ นาเมน ปฺายิ. เกจิ ปน ‘‘วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต, ‘โสปาโก’ติ ปน นามมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ อปทานปาฬิยา วิรุชฺฌติ ‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, โสปากโยนุปาคมิ’’นฺติ วจนโต.
ตสฺส จตุมาสชาตสฺส ปิตา กาลมกาสิ, จูฬปิตา โปเสสิ. อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก ชาโต. เอกทิวสํ จูฬปิตา ‘‘อตฺตโน ปุตฺเตน กลหํ กโรตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา, ตํ สุสานํ เนตฺวา, ทฺเว หตฺเถ รชฺชุยา เอกโต พนฺธิตฺวา, ตาย เอว รชฺชุยา มตมนุสฺสสฺส สรีเร คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา คโต ‘‘สิงฺคาลาทโย ขาทนฺตู’’ติ. ปจฺฉิมภวิกตาย ทารกสฺส ปฺุผเลน สยํ มาเรตุํ น วิสหิ, สิงฺคาลาทโยปิ น อภิภวึสุ. ทารโก อฑฺฒรตฺตสมเย เอวํ วิปฺปลปติ –
‘‘กา คติ เม อคติสฺส, โก วา พนฺธุ อพนฺธุโน;
สุสานมชฺเฌ พนฺธสฺส, โก เม อภยทายโก’’ติ.
สตฺถา ตาย เวลาย เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ทารกสฺส หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สตึ ชเนตฺวา เอวมาห –
‘‘เอหิ ¶ โสปาก มา ภายิ, โอโลกสฺสุ ตถาคตํ;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ราหุมุเขว จนฺทิม’’นฺติ.
ทารโก พุทฺธานุภาเวน ฉินฺนพนฺธโน คาถาปริโยสาเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คนฺธกุฏิสมฺมุเข อฏฺาสิ. ตสฺส มาตา ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี จูฬปิตรํ ปุจฺฉิตฺวา เตนสฺส ปวตฺติยา อกถิตาย ตตฺถ ตตฺถ ¶ คนฺตฺวา วิจินนฺตี ¶ ‘‘พุทฺธา กิร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ชานนฺติ, ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มม ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชาเนยฺย’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา, อิทฺธิยา ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มม ปุตฺตํ น ปสฺสามิ, อปิจ ภควา ตสฺส ปวตฺตึ ชานาตี’’ติ ตาย ปุฏฺโ –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๘) –
ธมฺมํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา สา โสตาปนฺนา อโหสิ. ทารโก อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๑๑๒-๑๒๓) –
‘‘ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺส, วิปิเน ปพฺพตุตฺตเม;
สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวา, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สนฺถรํ สนฺถริตฺวาน, ปุปฺผาสนมทาสหํ.
‘‘ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
มมฺจ คติมฺาย, อนิจฺจตมุทาหริ.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘อิทํ วตฺวาน สพฺพฺู, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สกํ ทิฏฺึ ชหิตฺวาน, ภาวยานิจฺจสฺหํ;
เอกาหํ ภาวยิตฺวาน, ตตฺถ กาลํ กโต อหํ.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สปากโยนุปาคมึ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ปหิตตฺโต, สีเลสุ สุสมาหิโต;
โตเสตฺวาน มหานาคํ, อลตฺถํ อุปสมฺปทํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สฺํ ภาวยึ ตทา;
ตํ สฺํ ภาวยนฺตสฺส, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ ภควา อิทฺธึ ปฏิสํหริ. สาปิ ปุตฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ ตสฺส ขีณาสวภาวํ สุตฺวา ปพฺพาเชตฺวา คตา. โส สตฺถารํ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ จงฺกมนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา อนุจงฺกมิ. ตสฺส ภควา อุปสมฺปทํ อนุชานิตุกาโม ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติอาทินา ทส ปฺเห ปุจฺฉิ. โสปิ สตฺถุ อธิปฺปายํ คณฺหนฺโต สพฺพฺุตฺาเณน สํสนฺเทนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติอาทินา (ขุ. ปา. ๔.๑) เต ปฺเห วิสฺสชฺเชสิ. เตเนว เต กุมารปฺหา นาม ชาตา. สตฺถา ตสฺส ปฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานิ. เตน สา ปฺหพฺยากรณูปสมฺปทา นาม ชาตา. ตสฺสิมํ อตฺตโน ปวตฺตึ ปกาเสตฺวา เถโร อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ทิสฺวา ปาสาทฉายายํ, จงฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;
ตตฺถ นํ อุปสงฺกมฺม, วนฺทิสฺสํ ปุริสุตฺตมํ.
‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, สํหริตฺวาน ปาณโย;
อนุจงฺกมิสฺสํ วิรชํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ปฺเห อปุจฺฉิ มํ, ปฺหานํ โกวิโท วิทู;
อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ, พฺยากาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘วิสฺสชฺชิเตสุ ปฺเหสุ, อนุโมทิ ตถาคโต;
ภิกฺขุสงฺฆํ วิโลเกตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘‘ลาภา องฺคานํ มคธานํ, เยสายํ ปริภฺุชติ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ปจฺจุฏฺานฺจ สามีจึ, เตสํ ลาภา’ติ จาพฺรวิ.
‘‘‘อชฺชทคฺเค ¶ มํ โสปาก, ทสฺสนาโยปสงฺกม;
เอสา เจว เต โสปาก, ภวตุ อุปสมฺปทา’’’.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ. วนฺทิสฺสนฺติ, อภิวนฺทึ.
สํหริตฺวาน ปาณโยติ อุโภ หตฺเถ กมลมกุฬากาเรน สงฺคเต กตฺวา, อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. อนุจงฺกมิสฺสนฺติ จงฺกมนฺตสฺส สตฺถุโน อนุปจฺฉโต อนุคมนวเสน จงฺกมึ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ.
ปฺเหติ กุมารปฺเห. วิทูติ เวทิตพฺพํ วิทิตวา, สพฺพฺูติ อตฺโถ. ‘‘สตฺถา มํ ปุจฺฉตี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส ภยสฺส จ เสตุฆาเตน ปหีนตฺตา อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ พฺยากาสิ.
เยสายนฺติ เยสํ องฺคมคธานํ อยํ โสปาโก. ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํ. สามีจินฺติ มคฺคทานพีชนาทิสามีจิกิริยํ.
อชฺชทคฺเคติ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อาทึ กตฺวา, อชฺช ปฏฺาย. ‘‘อชฺชตคฺเค’’ติปิ ปาฬิ, อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ. ทสฺสนาโยปสงฺกมาติ ‘‘หีนชจฺโจ, วยสา ตรุณตโร’’ติ วา อจินฺเตตฺวา ทสฺสนาย มํ อุปสงฺกม. เอสา เจวาติ ยา ตสฺส มม สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา กตา ปฺหวิสฺสชฺชนา. เอสาเยว เต ภวตุ อุปสมฺปทา อิติ จ อพฺรวีติ โยชนา. ‘‘ลทฺธา เม อุปสมฺปทา’’ติปิ ปาฬิ. เย ปน ‘‘ลทฺธาน อุปสมฺปท’’นฺติปิ ปนฺติ, เตสํ สตฺตวสฺเสนาติ สตฺตเมน วสฺเสนาติ อตฺโถ, สตฺตวสฺเสน วา หุตฺวาติ วจนเสโส. ยํ ปเนตฺถ อวุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา
สเร ¶ หตฺเถหีติอาทิกา อายสฺมโต สรภงฺคตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนภิลกฺขิโตติสฺส กุลวํสาคตํ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สรติณานิ ¶ สยเมว ภฺชิตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา วสติ. ตโต ปฏฺาย สรภงฺโคติสฺส สมฺา อโหสิ. อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิ. โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วสติ. อถสฺส ตาปสกาเล กตา ปณฺณสาลา ชิณฺณา ปลุคฺคา อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ¶ มนุสฺสา ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อิมํ กุฏิกํ น ปฏิสงฺขโรถา’’ติ อาหํสุ. เถโร ‘‘กุฏิกา ยถา ตาปสกาเล กตา, อิทานิ ตถา กาตุํ น สกฺกา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;
เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุ.
‘‘น มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภฺชิตุํ;
สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวาติ, ปุพฺเพ ตาปสกาเล สรติณานิ มม หตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติณกุฏึ กตฺวา อจฺฉิสํ วสึ, นิสีทิฺเจว นิปชฺชิฺจ. เตนาติ กุฏิกรณตฺถํ สรานํ ภฺชเนน. สมฺมุติยาติ อนฺวตฺถสมฺมุติยา สรภงฺโคติ, นามํ อหุ อโหสิ.
น มยฺหํ กปฺปเต อชฺชาติ อชฺช อิทานิ อุปสมฺปนฺนสฺส มยฺหํ สเร สรติเณ หตฺเถหิ ภฺชิตุํ น กปฺปเต น วฏฺฏติ. กสฺมา? สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินาติ. เตน ยํ อมฺหากํ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตํ มยํ ชีวิตเหตุนาปิ นาติกฺกมามาติ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ เอเกน ปกาเรน ติณกุฏิกาย อปฏิสงฺขรเณ การณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน นํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘สกลํ สมตฺตํ โรคํ, สรภงฺโค นาทฺทสํ ปุพฺเพ;
โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺถ สกลนฺติ สพฺพํ. สมตฺตนฺติ สมฺปุณฺณํ, สพฺพภาคโต อนวเสสนฺติ อตฺโถ. โรคนฺติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน รุชนฏฺเน โรคภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ สนฺธาย วทติ. นาทฺทสํ ปุพฺเพติ ¶ สตฺถุ โอวาทปฏิลาภโต ปุพฺเพ น อทฺทกฺขึ. โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทเว อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตา อติเทวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทปฏิกเรน สรภงฺเคน โส อยํ ขนฺธปฺจกสงฺขาโต โรโค วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปฺจกฺขนฺธโต ทิฏฺโ, ปริฺาโตติ อตฺโถ. เอเตน เอวํ อตฺตภาวกุฏิกายมฺปิ อนเปกฺโข พาหิรํ ติณกุฏิกํ กถํ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ยํ มคฺคํ ปฏิปชฺชนฺเตน มยา อยํ อตฺตภาวโรโค ยาถาวโต ทิฏฺโ, สฺวายํ มคฺโค สพฺพพุทฺธสาธารโณ. เยน เนสํ โอวาทธมฺโมปิ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสทิโส ยตฺถาหํ ปติฏฺาย ทุกฺขกฺขยํ ปตฺโตติ ¶ เอวํ อตฺตโน อรหตฺตปฏิปตฺตึ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เยเนว มคฺเคน คโต วิปสฺสี, เยเนว มคฺเคน สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺธโกณาคมโน จ กสฺสโป, เตนฺชเสน อคมาสิ โคตโม.
‘‘วีตตณฺหา อนาทานา, สตฺต พุทฺธา ขโยคธา;
เยหายํ เทสิโต ธมฺโม, ธมฺมภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ;
ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ ทุกฺขสงฺขโย.
‘‘ยสฺมึ ¶ นิวตฺตเต ทุกฺขํ, สํสารสฺมึ อนนฺตกํ;
เภทา อิมสฺส กายสฺส, ชีวิตสฺส จ สงฺขยา;
อฺโ ปุนพฺภโว นตฺถิ, สุวิมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ –
ตตฺถ เยเนว มคฺเคนาติ เยเนว สปุพฺพภาเคน อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน. คโตติ ปฏิปนฺโน นิพฺพานํ อธิคโต. วิปสฺสีติ วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กกุสนฺธาติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส. ‘‘กกุสนฺธโกณาคมนา’’ติปิ ปาโ. เตนฺชเสนาติ เตเนว อฺชเสน อริยมคฺเคน.
อนาทานาติ อนุปาทานา อปฺปฏิสนฺธิกา วา. ขโยคธาติ นิพฺพาโนคธา นิพฺพานปติฏฺา. เยหายํ เทสิโต ธมฺโมติ เยหิ สตฺตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อยํ สาสนธมฺโม เทสิโต ปเวทิโต. ธมฺมภูเตหีติ ธมฺมกายตาย ธมฺมสภาเวหิ, นวโลกุตฺตรธมฺมโต วา ภูเตหิ ชาเตหิ, ธมฺมํ วา ปตฺเตหิ. ตาทิภีติ, อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตหิ.
‘‘จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานี’’ติอาทินา เตหิ เทสิตํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. อริยสจฺจานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมทสฺสนํ. วจนตฺถโต ปน อริยานิ จ อวิตถฏฺเน สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตา, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. กุจฺฉิตภาวโต ตุจฺฉภาวโต จ ทุกฺขํ, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโย, ตณฺหา. กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียตีติ วา มคฺโค, สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ ธมฺมา. สํสารจารกสงฺขาโต นตฺถิ เอตฺถ โรโธ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว โหติ, นิรุชฺฌติ ทุกฺขเมตฺถาติ วา นิโรโธ, นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสงฺขโย’’ติ. อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ยสฺมินฺติ ยสฺมึ นิโรเธ นิพฺพาเน อธิคเต. นิวตฺตเตติ อริยมคฺคภาวนาย สติ อนนฺตกํ อปริยนฺตํ อิมสฺมึ สํสาเร ชาติอาทิทุกฺขํ น ปวตฺตติ อุจฺฉิชฺชติ, โส นิโรโธติ อยํ ธมฺมภูเตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เทสิโต ¶ ธมฺโมติ โยชนา. ‘‘เภทา’’ติอาทินา ‘‘โรโค ทิฏฺโ’’ติ ทุกฺขปริฺาย สูจิตํ อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ สรูปโต ทสฺเสติ. ‘‘ยสฺมึ นิพฺพตฺตเต ทุกฺข’’นฺติ ปน ปาเ สกลคาถาย ตตฺถายํ โยชนา – ยสฺมึ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสฺิเต สํสาเร อิทํ อนนฺตกํ ชาติอาทิทุกฺขํ นิพฺพตฺตํ, โส อิโต ทุกฺขปฺปตฺติโต อฺโ ปุนปฺปุนํ ภวนภาวโต ปุนพฺภโว. อิมสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺขยา กายสงฺขาตสฺส ขนฺธปฺจกสฺส เภทา วินาสา อุทฺธํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพธิ สพฺเพหิ กิเลเสหิ สพฺเพหิ ภเวหิ สุฏฺุ วิมุตฺโต วิสํยุตฺโต อมฺหีติ.
สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺกนิปาโต
๑. มหากจฺจายนตฺเถรคาถาวณฺณนา
อฏฺกนิปาเต ¶ ¶ กมฺมํ พหุกนฺติอาทิกา อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต, เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา, ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา, เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต สตฺถารํ หิมวนฺตปพฺพเต เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺาเน สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา, ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ.
ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตเคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตา ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโว ตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วุฑฺฒิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจายโนติ ปฺายิตฺถ. ตํ ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต. ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ. เทสนาปริโยสาเน โส สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๑-๒๗) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, อเนโช อชิตํ ชโย;
สตสหสฺเส กปฺปานํ, อิโต อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘วีโร กมลปตฺตกฺโข, สสงฺกวิมลานโน;
กนกาจลสงฺกาโส, รวิทิตฺติสมปฺปโภ.
‘‘สตฺตเนตฺตมโนหารี, วรลกฺขณภูสิโต;
สพฺพวากฺยปถาตีโต, มนุชามรสกฺกโต.
‘‘สมฺพุทฺโธ โพธยํ สตฺเต, วาคีโส มธุรสฺสโร;
กรุณานิพนฺธสนฺตาโน, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘เทเสติ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจูปสํหิตํ;
นิมุคฺเค โมหปงฺกมฺหิ, สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ตทา เอกจโร หุตฺวา, ตาปโส หิมวาลโย;
นภสา มานุสํ โลกํ, คจฺฉนฺโต ชินมทฺทสํ.
‘‘อุเปจฺจ สนฺติกํ ตสฺส, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
วณฺณยนฺตสฺส วีรสฺส, สาวกสฺส มหาคุณํ.
‘‘สํขิตฺเตน มยา วุตฺตํ, วิตฺถาเรน ปกาสยํ;
ปริสํ มฺจ โตเสติ, ยถา กจฺจายโน อยํ.
‘‘นาหํ เอวมิเธกจฺจํ, อฺํ ปสฺสามิ สาวกํ;
ตสฺมาตทคฺเค เอสคฺโค, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว.
‘‘ตทาหํ วิมฺหิโต หุตฺวา, สุตฺวา วากฺยํ มโนรมํ;
หิมวนฺตํ คมิตฺวาน, อาหิตฺวา ปุปฺผสฺจยํ.
‘‘ปูเชตฺวา โลกสรณํ, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ตทา มมาสยํ ตฺวา, พฺยากาสิ ส รณฺชโห.
‘‘ปสฺสเถตํ อิสิวรํ, นิทฺธนฺตกนกตฺตจํ;
อุทฺธคฺคโลมํ ปีณํสํ, อจลํ ปฺชลึ ิตํ.
‘‘หาสํ สุปุณฺณนยนํ, พุทฺธวณฺณคตาสยํ;
ธมฺมชํ อุคฺคหทยํ, อมตาสิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘กจฺจานสฺส ¶ คุณํ สุตฺวา, ตํ านํ ปตฺถยํ ิโต;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, โคตมสฺส มหามุเน.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กจฺจาโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘พหุสฺสุโต มหาาณี, อธิปฺปายวิทู มุเน;
ปาปุณิสฺสติ ตํ านํ, ยถายํ พฺยากโต มยา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น คจฺฉามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต อุชฺเชนิยํ ปุเร;
ปชฺโชตสฺส จ จณฺฑสฺส, ปุโรหิตทิชาธิโน.
‘‘ปุตฺโต ติริฏิวจฺฉสฺส, นิปุโณ เวทปารคู;
มาตา จ จนฺทิมา นาม, กจฺจาโนหํ วรตฺตโจ.
‘‘วีมํสนตฺถํ พุทฺธสฺส, ภูมิปาเลน เปสิโต;
ทิสฺวา โมกฺขปุรทฺวารํ, นายกํ คุณสฺจยํ.
‘‘สุตฺวา จ วิมลํ วากฺยํ, คติปงฺกวิโสสนํ;
ปาปุณึ อมตํ สนฺตํ, เสเสหิ สห สตฺตหิ.
‘‘อธิปฺปายวิทู ชาโต, สุคตสฺส มหามเต.
ปิโต เอตทคฺเค จ, สุสมิทฺธมโนรโถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุกา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ¶ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา, ‘‘ตฺวํเยว, ภิกฺขุ, ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเตปิ ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ อาณาย อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. โส เอกทิวสํ สมฺพหุเล ภิกฺขู สมณธมฺมํ ปหาย กมฺมาราเม สงฺคณิการาเม รสตณฺหานุคเต จ ปมาทวิหาริโน ทิสฺวา เตสํ โอวาทวเสน –
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาธิวาโห.
‘‘ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ นวาวาสการาปนาทึ สมณธมฺมกรณสฺส ปริพนฺธภูตํ มหนฺตํ นวกมฺมํ น ปฏฺเปยฺย, ขุทฺทกํ อปฺปสมารมฺภํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณาทึ สตฺถุ วจนปฏิปูชนตฺถํ กาตพฺพเมว. ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ คณสงฺคณิกวเสน ชนํ วิวชฺเชยฺย. ชนนฺติ วา ยาทิสํ สํเสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตาทิสํ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ ปริวชฺเชยฺย. น อุยฺยเมติ, ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ กุลสงฺคณฺหนวเสน น วายเมยฺย, ยสฺมา โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาธิวาโหติ โย รสานุคิทฺโธ รสตณฺหาวสิโก ภิกฺขุ ปจฺจยุปฺปาทนปสุโต, โส กุลสงฺคณฺหนตฺถํ อุสฺสุกฺโก, เตสุ สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โยคํ อาปชฺชติ, โย สุขาธิวาโห สมถวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห สีลาทิอตฺโถ, ตํ ริฺจติ ปชหติ เอกํเสน อตฺตานํ ตโต วิเวเจตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปมคาถาย ‘‘กมฺมารามตํ สงฺคณิการามตํ ปจฺจยเคธฺจ วชฺเชถา’’ติ โอวทิตฺวา อิทานิ สกฺการาภิลาสํ ครหนฺโต ทุติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยา อยํ ภิกฺขาย อุปคตานํ ปพฺพชิตานํ กุเลสุ เคหวาสีหิ คุณสมฺภาวนาย กรียมานา วนฺทนา ปูชนา จ, ยสฺมา ตํ ¶ อภาวิตตฺตานํ โอสีทาปนฏฺเน มลินภาวกรณฏฺเน จ ปงฺโก กทฺทโมติ พุทฺธาทโย อริยา ปเวทยุํ อพฺภฺํสุ ปเวเทสุํ วา, ยสฺมา จ อปริฺาตกฺขนฺธานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ สกฺการาภิลาสํ ทุวิฺเยฺยสภาวตาย ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต ทุรุทฺธรณโต จ สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ ปเวทยุํ, ตโต เอว สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห ทุปฺปชเหยฺโย ตสฺส ปหานปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนโต. สกฺการาภิลาสปฺปหาเนน หิ สกฺกาโร ปหีโน โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปหานาย อาโยโค กรณีโยติ ทสฺเสติ –
‘‘น ปรสฺสุปนิธาย, กมฺมํ มจฺจสฺส ปาปกํ;
อตฺตนา ตํ น เสเวยฺย, กมฺมพนฺธู หิ มาติยา.
‘‘น ปเร วจนา โจโร, น ปเร วจนา มุนิ;
อตฺตา จ นํ ยถา เวทิ, เทวาปิ นํ ตถา วิทู.
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘สพฺพํ ¶ ¶ สุณาติ โสเตน, สพฺพํ ปสฺสติ จกฺขุนา;
น จ ทิฏฺํ สุตํ ธีโร, สพฺพํ อุชฺฌิตุมรหติ.
‘‘จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ, โสตวา พธิโร ยถา;
ปฺวาสฺส ยถา มูโค, พลวา ทุพฺพโลริว;
อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิก’’นฺติ. –
อิมา ฉ คาถา รฺโ ปชฺโชตสฺส โอวาทวเสน อภาสิ. โส กิร พฺราหฺมเณ สทฺทหิตฺวา ปสุฆาตยฺํ กาเรติ, กมฺมํ อโสเธตฺวาว อโจเร โจรสฺาย ทณฺเฑสิ, อฏฺฏกรเณ จ อสฺสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสฺสามิเก. ตโต นํ เถโร วิเวเจตุํ ‘‘น ปรสฺสา’’ติอาทินา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ น ปรสฺสุปนิธาย, กมฺมํ มจฺจสฺส ปาปกนฺติ ปรสฺส มจฺจสฺส สตฺตสฺส อุปนิธาย อุทฺทิสฺส การณํ กตฺวา ปาปกํ วธพนฺธาทิกมฺมํ น เสเวยฺย, ปเรน น การาเปยฺยาติ อตฺโถ. อตฺตนา ตํ น เสเวยฺยาติ อตฺตนาปิ ตํ ปาปกํ น กเรยฺย. กสฺมา? กมฺมพนฺธู หิ มาติยา อิเม มาติยา มจฺจา กมฺมทายาทา, ตสฺมา อตฺตนา จ กิฺจิ ปาปกมฺมํ น กเรยฺย, ปเรนปิ น การาเปยฺยาติ อตฺโถ.
น ปเร วจนา โจโรติ อตฺตนา โจริยํ อกตฺวา ปรวจนา ปรสฺส วจนมตฺเตน โจโร นาม น โหติ, ตถา น ปเร วจนา มุนิ ปรสฺส วจนมตฺเตน มุนิ สุวิสุทฺธกายวจีมโนสมาจาโร น โหติ. เอตฺถ หิ ปเรติ วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส. เกจิ ปน ‘‘ปเรสนฺติ วตฺตพฺเพ ปเรติ สํ-การโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺ’’นฺติ วทนฺติ. อตฺตา จ นํ ยถา เวทีติ นํ สตฺตํ ตสฺส อตฺตา จิตฺตํ ยถา ‘‘อหํ ปริสุทฺโธ, อปริสุทฺโธ วา’’ติ ยาถาวโต อเวทิ ชานาติ. เทวาปิ นํ ตถา วิทูติ วิสุทฺธิเทวา, อุปปตฺติเทวา จ ตถา วิทู วิทนฺติ ชานนฺติ, ตสฺมา สยํ ตาทิสา เทวา จ ปมาณํ สุทฺธาสุทฺธานํ สุทฺธาสุทฺธภาวชานเน, น เย เกจิ อิจฺฉาโทสปเรตา สตฺตาติ อธิปฺปาโย.
ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ, กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชํ กมฺมํ กมฺมผลํ กายสฺส อสุภตํ สงฺขารานํ อนิจฺจตํ อชานนฺตา อิธ ปเร นาม. เต มยเมตฺถ อิมสฺมึ ชีวโลเก ยมาม อุปรมาม, ‘‘สตตํ สมิตํ มจฺจุ สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุ สมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา เมธคานํ ปรวิหึสนานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ, อตฺตนา ¶ ปเร จ อฺเ น เมธนฺติ น พาเธนฺตีติ อตฺโถ. ตฺวํ ปน ชีวิตนิมิตฺตํ อโจเร โจเร กโรนฺโตปิ ทณฺฑเนน สามิเก อสฺสามิเก กโรนฺโตปิ ธนชานิยา พาธสิ ปฺาเวกลฺลโต. ตถา ¶ อกโรนฺโตปิ ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย ปริกฺขีณธโนปิ สปฺปฺชาติโก อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ อนวชฺชาย ชีวิกาย ชีวติเยว. ตสฺส หิ ชีวิตํ นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๓, ๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔). ทุมฺเมธปุคฺคโล ปน ปฺาย ¶ จ อลาเภน ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อตฺถํ วิราเธนฺโต วิตฺตวาปิ น ชีวติ ครหาทิปวตฺติยา ชีวนฺโต นาม น โหติ, อนุปายฺุตาย ยถาธิคตํ ธนํ นาเสนฺโต ชีวิตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติเยว.
อิมา กิร จตสฺโสปิ คาถา เถโร สุปินนฺเตน รฺโ กเถสิ. ราชา สุปินํ ทิสฺวา เถรํ นมสฺสนฺโตเยว ปพุชฺฌิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตนา ทิฏฺนิยาเมน สุปินํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา เถโร ตา คาถา ปจฺจุนุภาสิตฺวา ‘‘สพฺพํ สุณาตี’’ติอาทินา ทฺวีหิ คาถาหิ ราชานํ โอวทิ. ตตฺถ สพฺพํ สุณาติ โสเตนาติ อิธ โสตพฺพํ สทฺทํ อาปาถคตํ สพฺพํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตฺจ อพธิโร โสเตน สุณาติ. ตถา สพฺพํ รูปํ สุนฺทรํ อสุนฺทรมฺปิ จกฺขุนา อนนฺโธ ปสฺสติ, อยมินฺทฺริยานํ สภาโว. ตตฺถ ปน น จ ทิฏฺํ สุตํ ธีโร, สพฺพํ อุชฺฌิตุนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. ยฺหิ ตํ ทิฏฺํ สุตํ วา, น ตํ สพฺพํ ธีโร สปฺปฺโ อุชฺฌิตุํ ปริจฺจชิตุํ คเหตุํ วา อรหติ. คุณาคุณํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขิตฺวา อุชฺฌิตพฺพเมว อุชฺฌิตุํ คเหตพฺพฺจ คเหตุํ อรหติ, ตสฺมา จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ จกฺขุมาปิ สมาโน อุชฺฌิตพฺเพ ทิฏฺเ อนฺโธ ยถา อสฺส อปสฺสนฺโต วิย ภเวยฺย, ตถา อุชฺฌิตพฺเพ สุเต โสตวาปิ พธิโร ยถา อสฺส อสุณนฺโต วิย ภเวยฺย. ปฺวาสฺส ยถา มูโคติ วิจารณปฺาย ปฺวา วจนกุสโลปิ อวตฺตพฺเพ มูโค วิย ภเวยฺย. พลวา ถามสมฺปนฺโนปิ อกตฺตพฺเพ ทุพฺพโลริว, รกาโร ปทสนฺธิกโร, อสมตฺโถ วิย ภเวยฺย. อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิกนฺติ อตฺตนา กาตพฺพกิจฺเจ อุปฺปนฺเน อุปฏฺิเต มตสายิกํ สเยถ, มตสายิกํ สยิตฺวาปิ ตํ กิจฺจํ ตีเรตพฺพเมว, น วิราเธตพฺพํ. อถ วา อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเนติ อตฺตนา อกรณีเย อตฺเถ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน อุปฏฺิเต มตสายิกํ สเยถ, มตสายิกํ สยิตฺวาปิ ตํ น กาตพฺพเมว. น หิ ปณฺฑิโต อยุตฺตํ กาตุมรหตีติ เอวํ เถเรน โอวทิโต ราชา อกตฺตพฺพํ ปหาย กาตพฺเพเยว ยุตฺตปฺปยุตฺโต อโหสีติ.
มหากจฺจายนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อกฺโกธโนติอาทิกา ¶ ¶ ¶ อายสฺมโต สิริมิตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห มหทฺธนกุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สิริมิตฺโตติ ลทฺธนาโม. ตสฺส กิร มาตา สิริคุตฺตสฺส ภคินี. ตสฺส วตฺถุ ธมฺมปทวณฺณนายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.ครหทินฺนวตฺถุ) อาคตเมว. โส สิริคุตฺตสฺส ภาคิเนยฺโย สิริมิตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธนปาลทมเน ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต. เอกทิวสํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาสนํ อภิรุหิตฺวา จิตฺตพีชนึ คเหตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ กเถสิ. กเถนฺโต จ อุฬารตเร คุเณ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต –
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
คุตฺตทฺวาโร สทา ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณสีโล โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณมิตฺโต โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณปฺโ โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา ¶ สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ อกฺโกธโนติ อกุชฺฌนสีโล. อุปฏฺิเต หิ โกธุปฺปตฺตินิมิตฺเต อธิวาสนขนฺติยํ ตฺวา ¶ โกปสฺส อนุปฺปาทโก. อนุปนาหีติ น อุปนาหโก, ปเรหิ กตํ อปราธํ ปฏิจฺจ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม’’ติอาทินา (ธ. ป. ๓; มหาว. ๔๖๔; ม. นิ. ๓.๒๓๗) โกธสฺส อนุปนยฺหนสีโล. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย อภาวโต อมาโย. ปิสุณวาจาวิรหิตโต ริตฺตเปสุโณ, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขูติ โส ตถารูโป ตถาชาติโก ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคโต ภิกฺขุ ¶ . เอวํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติยา เปจฺจ ปรโลเก น โสจติ โสกนิมิตฺตสฺส อภาวโต. จกฺขุทฺวาราทโย กายทฺวาราทโย จ คุตฺตา ปิหิตา สํวุตา เอตสฺสาติ คุตฺตทฺวาโร. กลฺยาณสีโลติ สุนฺทรสีโล สุวิสุทฺธสีโล. กลฺยาณมิตฺโตติ –
‘‘ปิโย ครุภาวนิโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชเย’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗) –
เอวํ วิภาวิตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต. กลฺยาณปฺโติ สุนฺทรปฺโ. ยทิปิ ปฺา นาม อสุนฺทรา นตฺถิ, นิยฺยานิกาย ปน ปฺาย วเสน เอวํ วุตฺตํ
เอวเมตฺถ โกธาทีนํ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อกฺโกธนาทิมุเขน, ปุคฺคลาธิฏฺานาย คาถาย สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺผตฺติตโลกุตฺตรสทฺธาทิเก อุทฺธริตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺานาย เอว คาถาย สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส สทฺธา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาคเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา มคฺเคนาคตสทฺธา, ตโต เอว อจลา อวิกมฺปา สุฏฺุ ปติฏฺิตา. ‘‘อตฺถี’’ติ, ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อริยกนฺตนฺติ อริยานํ กนฺตํ ปิยายิตํ ภวนฺตเรปิ อวิชหนโต. ปสํสิตนฺติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺํ, วณฺณิตํ โถมิตํ อตฺถีติ โยชนา. ตํ ปเนตํ สีลํ คหฏฺสีลํ ปพฺพชิตสีลนฺติ ¶ ทุวิธํ. ตตฺถ คหฏฺสีลํ นาม ปฺจสิกฺขาปทสีลํ, ยํ คหฏฺเน รกฺขิตุํ สกฺกา. ปพฺพชิตสีลํ นาม ทสสิกฺขาปทสีลํ อุปาทาย สพฺพํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อขณฺฑาทิภาเวน อปรามฏฺตาย ‘‘กลฺยาณ’’นฺติ เวทิตพฺพํ.
สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถีติ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา อริยสงฺเฆ ปสาโท สทฺธา ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อจโล สุปฺปติฏฺิโตติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อุชุภูตฺจ ทสฺสนนฺติ ทิฏฺิวงฺกาภาวโต กิเลสวงฺกาภาวโต จ อุชุภูตํ. อกุฏิลํ อชิมฺหํ กมฺมสฺสกตาทสฺสนฺเจว สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนฺจาติ ทุวิธมฺปิ ทสฺสนํ ยสฺส อตฺถิ อจลํ สุปฺปติฏฺิตนฺติ ¶ โยชนา. อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, สุตธนํ, จาคธนํ, ปฺาธนนฺติ อิเมสํ สุวิสุทฺธานํ ธนานํ อตฺถิตาย ‘‘อทลิทฺโท’’ติ ตํ ตาทิสํ ปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ. อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ ตสฺส ตถารูปสฺส ชีวิตํ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถาธิคเมน อโมฆํ อวฺฌํ สผลเมวาติ อาหูติ อตฺโถ.
ตสฺมาติ ¶ , ยสฺมา ยถาวุตฺตสทฺธาทิคุณสมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อทลิทฺโท อโมฆชีวิโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา อหมฺปิ ตถารูโป ภเวยฺยนฺติ. สทฺธฺจ…เป… สาสนนฺติ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๒.๙๐) วุตฺตํ พุทฺธานํ สาสนํ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต วุตฺตปฺปเภทํ สทฺธฺเจว สีลฺจ ธมฺมทสฺสนเหตุกํ ธมฺเม สุนิจฺฉยา วิโมกฺขภูตํ ปสาทฺจ อนุยฺุเชยฺย วฑฺเฒยฺยาติ.
เอวํ เถโร ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนามุเขน อตฺตนิ วิชฺชมาเน คุเณ ปกาเสนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ ปมมทฺทกฺขินฺติอาทิกา อายสฺมโต มหาปนฺถกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโย หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก – ‘สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อยํ มม สาสเน อคฺโค’ติ เอตทคฺเค ปยิตฺถ, อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส พเลน โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. กนิฏฺภาตา ปนสฺส ตเถว ภควติ อธิการกมฺมํ กตฺวา มโนมยสฺส กายสฺสาภินิมฺมานํ เจโตวิวฏฺฏโกสลฺลนฺติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน วุตฺตนเยเนว ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ทฺวินฺนมฺปิ ปตฺถนํ อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ตุมฺหากํ ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
เต ¶ อุโภปิ ชนา ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ มหาปนฺถกสฺส อนฺตรากตํ กลฺยาณธมฺมํ น กถียติ. จูฬปนฺถโก ปน กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โอทาตกสิณกมฺมํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติ. อปทาเน ปน ‘‘จูฬปนฺถโก ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปุปฺผจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสี’’ติ อาคตํ. เตสํ เทวมนุสฺเสสุ ¶ สํสรนฺตานํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํ. อถ อมฺหากํ สตฺถา อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร วิหรติ.
เตน จ สมเยน ราชคเห ธนเสฏฺิสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสน สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา าตเกหิ ภีตา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ ปลายิตฺวา อฺตฺถ วสนฺตี ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ‘‘าติฆรํ ¶ คนฺตฺวา วิชายิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเคเยว ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา ปุพฺเพ วสิตฏฺาเน วสนฺตี ปุตฺตสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ, นามํ อกาสิ. ตสฺมึ อาธาวิตฺวา วิธาวิตฺวา วิจรณกาเล ตเมว ปฏิจฺจ ทุติยํ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อนฺตรามคฺเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา เชฏฺปุตฺตสฺส มหาปนฺถโกติ กนิฏฺสฺส จูฬปนฺถโกติ นามํ กตฺวา ยถาวสิตฏฺาเนเยว วสนฺตี อนุกฺกเมน ทารเกสุ วฑฺฒนฺเตสุ เตหิ, ‘‘อมฺม, อยฺยกกุลํ โน ทสฺเสหี’’ติ นิพุนฺธิยมานา ทารเก มาตาปิตูนํ สนฺติกํ เปเสสิ. ตโต ปฏฺาย ทารกา ธนเสฏฺิโน เคเห วฑฺฒนฺติ. เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร. มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ธมฺมํ สุตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปิตามหํ อาปุจฺฉิ. โส สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปชฺชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต วิเสสโต จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ลาภี หุตฺวา ตโต วุฏฺาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อิติ โส สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺโค ชาโต. โส ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อธิคตสมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ สฺชาตโสมนสฺโส สีหนาทํ นทนฺโต –
‘‘ยทา ปมมทฺทกฺขึ, สตฺถารมกุโตภยํ;
ตโต เม อหุ สํเวโค, ปสฺสิตฺวา ปุริสุตฺตมํ.
‘‘สิรึ หตฺเถหิ ปาเทหิ, โย ปณาเมยฺย อาคตํ;
เอตาทิสํ โส สตฺถารํ, อาราเธตฺวา วิราธเย.
‘‘ตทาหํ ¶ ปุตฺตทารฺจ, ธนธฺฺจ ฉฑฺฑยึ;
เกสมสฺสูนิ เฉเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สิกฺขาสาชีวสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, วิหาสึ อปราชิโต.
‘‘ตโต ¶ ¶ เม ปณิธี อาสิ, เจตโส อภิปตฺถิโต;
น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, วิปฺปมุตฺโต นิรูปธิ.
‘‘ตโต รตฺยาวิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
สพฺพํ ตณฺหํ วิโสเสตฺวา, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ปมนฺติ อาทิโต. อทฺทกฺขินฺติ ปสฺสึ, สตฺถารนฺติ, ภควนฺตํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺภยํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพสํ ภยเหตูนํ โพธิมูเลเยว ปหีนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ นิพฺภยํ, จตุเวสารชฺชวิสารทํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ ยถารหมนุสาสนโต สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ มยฺหํ ปิตามเหน สทฺธึ คนฺตฺวา ยาย เวลาย สพฺพปมํ ปสฺสึ, ตํ ปุริสุตฺตมํ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ ปสฺสิตฺวา ตโต ทสฺสนเหตุ ตโต ทสฺสนโต ปจฺฉา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ สตฺถารํ ทฏฺุํ ธมฺมฺจ โสตุํ นาลตฺถ’’นฺติ มยฺหํ สํเวโค อหุ สโหตฺตปฺปํ าณํ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺนสํเวโค ปนาหํ เอวํ จินฺเตสินฺติ ทสฺเสติ สิรึ หตฺเถหีติ คาถาย. ตสฺสตฺโถ – โย วิภวตฺถิโก ปุริโส ‘‘อุปฏฺายิโก หุตฺวา ตว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ สวิคฺคหํ สิรึ สยเน อุปคตํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โกฏฺเฏนฺโต ปณาเมยฺย นีหเรยฺย, โส ตถารูโป อลกฺขิกปุริโส เอตาทิสํ สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาราเธตฺวา อิมสฺมึ นวเม ขเณ ปฏิลภิตฺวา วิราธเย ตสฺส โอวาทากรเณน ตํ วิรชฺเฌยฺย, อหํ ปเนวํ น กโรมีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตทาหํ…เป… อนคาริย’’นฺติ. ตตฺถ ฉฑฺฑยินฺติ, ปชหึ. ‘‘ฉฑฺฑิย’’นฺติปิ ปาโ. นนุ อยํ เถโร ทารปริคฺคหํ อกตฺวาว ปพฺพชิโต, โส กสฺมา ‘‘ปุตฺตทารฺจ ¶ ฉฑฺฑยิ’’นฺติ อโวจาติ? ยถา นาม ปุริโส อนิพฺพตฺตผลเมว รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อจฺฉินฺเน ตโต ลทฺธผเลหิ ปริหีโน นาม โหติ. เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา อธิสีลสิกฺขา, ตาย จ, ยตฺถ ภิกฺขู สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา ¶ สภาควุตฺติโน โหนฺติ, เตน ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสงฺขาเตน สาชีเวน จ สมนฺนาคโต สิกฺขนภาเวน ¶ สมงฺคีภูโต, สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ สมฺปาเทนฺโตติ อตฺโถ. เตน สุวิสุทฺเธ ปาติโมกฺเข สีเล ปติฏฺิตภาวํ ทสฺเสติ. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโตติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ สุฏฺุ สํวุโต. รูปาทิวิสเยสุ อุปฺปชฺชนกานํ อภิชฺฌาทีนํ ปวตฺตินิวารณวเสน สติกวาเฏน สุปิหิตจกฺขาทิทฺวาโรติ อตฺโถ. เอวํ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสีลสมฺปตฺติทสฺสเนน อิตรสีลมฺปิ อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติ เถโร อตฺตโน จตุปาริสุทฺธิสีลสมฺปทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา พุทฺธานุสฺสติภาวนานุโยคมาห. วิหาสึ อปราชิโตติ กิเลสมาราทีหิ อปราชิโต เอว หุตฺวา วิหรึ, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว เตหิ อนภิภูโต, อฺทตฺถุ เต อภิภวนฺโต เอว วิหาสินฺติ อตฺโถ.
ตโตติ ตสฺมา, ยสฺมา สุวิสุทฺธสีโล สตฺถริ อภิปฺปสนฺโน กิเลสาภิภวนปฏิปตฺติยฺจ ิโต, ตสฺมา. ปณิธีติ ปณิธานํ. ตโต วา จิตฺตาภินีหาโร. อาสีติ อโหสิ. เจตโส อภิปตฺถิโตติ, มม จิตฺเตน อิจฺฉิโต. กีทิโส ปน โสติ อาห ‘‘น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติ. ‘‘อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน มม หทยโต ตณฺหาสลฺเล อนุทฺธเฏ มุหุตฺตมฺปิ น นิสีเท, นิสชฺชํ น กปฺเปยฺย’’นฺติ เอวํ เม จิตฺตาภินีหาโร อโหสีติ อตฺโถ.
เอวํ ปน จิตฺตํ อธิฏฺาย ภาวนํ ภาวยิตฺวา านจงฺกเมเหว รตฺตึ วีตินาเมนฺโต อรูปสมาปตฺติโต วุฏฺาย ฌานงฺคมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส เม’’ติอาทิ. นิรูปธีติ กิเลสุปธิอาทีนํ อภาเวน นิรุปธิ. รตฺยาวิวสาเนติ รตฺติภาคสฺส วิคมเน ¶ วิภาตาย รตฺติยา. สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนํ ลกฺขณํ กตฺวา. สพฺพํ ตณฺหนฺติ กามตณฺหาทิเภทํ สพฺพํ ตณฺหาโสตํ อคฺคมคฺเคน วิโสเสตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ‘‘ตณฺหาสลฺเล อนูหเต น นิสีเท’’ติ, ปฏิฺาย โมจิตตฺตา. ปลฺลงฺเกน อุปาวิสินฺติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทินฺติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวกนิปาโต
๑. ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
นวกนิปาเต ¶ ¶ ยทา ทุกฺขนฺติอาทิกา อายสฺมโต ภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ เสโนติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อุสภํ ปวร’’นฺติอาทินา จตูหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนครสฺส ทฺวารคาเม มหาวิภวสฺส เสฏฺิสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส กิร เสฏฺิโน ชาตา ชาตา ทารกา พทฺธาฆาเตน เอเกน ยกฺเขน ขาทิตา, อิมสฺส ปน ปจฺฉิมภวิกตฺตา ภูตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. ยกฺโข ปน เวสฺสวณสฺส อุปฏฺานํ คโต, ปุน นาคมาสิ. นามกรณทิวเส จสฺส ‘‘เอวํ กเต อมนุสฺสา อนุกมฺปนฺตา ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภูโตติ นามํ อกํสุ. โส ปน อตฺตโน ปฺุพเลน อนนฺตราโย วฑฺฒิ, ตสฺส ‘‘ตโย ปาสาทา อเหสุ’’นฺติอาทิ สพฺพํ ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส วิภวกิตฺตเน วิย เวทิตพฺพํ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ สาเกเต วสนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คโต. สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลเณ วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๗.๒๐-๒๘) –
‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘หิมวา วาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;
ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘วสุธา ¶ ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;
ตเถว สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อนิลฺชสาสงฺขุพฺโภ ¶ , ยถากาโส อสงฺขิโย;
ตเถว าณํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อิมาหิ จตุคาถาหิ, พฺราหฺมโณ เสนสวฺหโย;
พุทฺธเสฏฺํ ถวิตฺวาน, สิทฺธตฺถํ อปราชิตํ.
‘‘จตุนฺนวุติกปฺปานิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชถ;
สุคตึ สุขสมฺปตฺตึ, อนุโภสิมนปฺปกํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํ.
‘‘จาตุทฺทสมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตุโร อาสุมุคฺคตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปเรน สมเยน าตีนํ อนุกมฺปาย สาเกตํ คนฺตฺวา กติปาหํ เตหิ อุปฏฺิยมาโน อฺชนวเน วสิตฺวา ปุน อตฺตนา วสิตฏฺานเมว คนฺตุกาโม คมนาการํ ทสฺเสสิ. าตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, ตุมฺเหปิ น กิลมิสฺสถ, มยมฺปิ ปฺุเน วฑฺฒิสฺสามา’’ติ เถรํ ยาจึสุ. เถโร อตฺตโน วิเวกาภิรตึ ตตฺถ จ ผาสุวิหารํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ยทา ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
ทุกฺขํ ปริฺาย สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ทุกฺขสฺสาวหนึ วิสตฺติกํ, ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินึ;
ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ สิวํ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, มคฺคุตฺตมํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ปฺาย ปสฺสิตฺว สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ อโสกํ วิรชํ อสงฺขตํ, สนฺตํ ปทํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ภาเวติ สฺโชนพนฺธนจฺฉิทํ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นเภ คชฺชติ เมฆทุนฺทุภิ, ธารากุลา วิหคปเถ สมนฺตโต;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ นทีนํ กุสุมากุลานํ, วิจิตฺต-วาเนยฺย-วฏํสกานํ;
ตีเร นิสินฺโน สุมโนว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นิสีเถ รหิตมฺหิ กานเน, เทเว คฬนฺตมฺหิ นทนฺติ ทาิโน;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโน, นคนฺตเร นควิวรํ สมสฺสิโต;
วีตทฺทโร วีตขิโลว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา สุขี มลขิลโสกนาสโน,
นิรคฺคโฬ นิพฺพนโถ วิสลฺโล;
สพฺพาสเว พฺยนฺติกโตว ฌายติ,
ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ ¶ ปทโยชนามุเขน ปมคาถาย อตฺถวณฺณนา – ขนฺธานํ ปริปาโก ชรา. เภโท มรณํ. ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโต ธมฺมา คหิตา. ‘‘ตยิทํ ชรามรณํ ทุกฺข’’นฺติ อวิทฺทสู ยถาภูตํ อชานนฺตา ปุถุชฺชนา ยตฺถ ยสฺมึ อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก สิตา ปฏิพนฺธา อลฺลีนา, ตํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปริชานิตฺวา, อิธ อิมสฺมึ สาสเน สโต สมฺปชาโน, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, ยทา ยสฺมึ กาเล ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายติ. ตโต วิปสฺสนารติโต มคฺคผลรติโต จ ปรมตรํ อุตฺตมตรํ รตึ น วินฺทติ นปฺปฏิลภติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ.
‘‘ปพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;
สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วร’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔, ๑๗๘);
เอวํ ¶ ปริฺาภิสมยมุเขน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานาภิสมยาทิมุเขนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยาทิกา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทุกฺขสฺสาวหนินฺติ ทุกฺขสฺส อายตึ ปวตฺตึ, ทุกฺขสฺส นิปฺผตฺติกนฺติ อตฺโถ. วิสตฺติกนฺติ ตณฺหํ. สา หิ วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุเล ¶ คเณ วิตฺถฏาติ วิสตฺติกาติ วุจฺจติ. ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินินฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร ปปฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ ปปฺจา, ราคาทโย มานาทโย จ. เต เอว ปวตฺติทุกฺขสฺส สงฺฆาตฏฺเน สงฺฆาตา, สทรถปริฬาหสภาวตฺตา ทุกฺขฺจาติ ปปฺจสงฺฆาตทุขํ, ตสฺส อธิวาหโต นิพฺพตฺตนโต ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินี. ตํ ตณฺหํ ปหนฺตฺวานาติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวา.
สิวนฺติ ¶ เขมํ, อเขมกรานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทเนน เตหิ อนุปทฺทุตนฺติ อตฺโถ. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน ทฺวิจตุรงฺโค หุตฺวา อริเย นิพฺพานํ คเมตีติ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ วิภตฺติอโลโป กโตติ ทฏฺพฺพํ. รูปูปปตฺติมคฺคาทีสุ สพฺเพสุ มคฺเคสุ อุตฺตมตฺตา มคฺคุตฺตมํ. เตนาห ภควา – ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ติอาทิ (ธ. ป. ๒๗๓). สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตานํ โสธนโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ปฺาย ปสฺสิตฺวาติ ปฏิเวธปฺาย ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมจฺจ.
โสกเหตูนํ อภาวโต ปุคฺคลสฺส จ โสกาภาวเหตุโต นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํ. ตถา วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ. น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ. สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสฺส จ ทุกฺขสฺส วูปสมภาวโต, สํสารทุกฺขทฺทิเตหิ ปชฺชิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต จ สนฺตํ ปทํ. สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตสนฺตานสฺส โสธนนิมิตฺตโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ภาเวตีติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมติ. พหุกฺขตฺตฺุหิ นิพฺพานํ อารพฺภ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ปวตฺเตนฺตสฺส อาลมฺพเก ลพฺภมานวิเสสกํ อาลมฺพิตพฺเพ อาโรเปตฺวา เอวํ วุตฺตํ. สํโยชนสงฺขาตานํ พนฺธนานํ เฉทนโต สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ. นิมิตฺตฺเหตฺถ กตฺตุภาเวน อุปจาริตํ, ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ. ยถา ปุริมคาถาสุ ยทา ฌายติ, ตทา ¶ ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ อิธ ยทา ภาเวติ, ตทา ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา.
เอวํ เถโร จตูหิ คาถาหิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว จตุสจฺจปฏิเวธกิตฺตเนน อฺํ พฺยากริตฺวา อิทานิ อตฺตนา วสิตฏฺานสฺส วิวิตฺตภาเวน ผาสุตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทา นเภ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ นเภติ อากาเส. สินิทฺธคมฺภีรนิคฺโฆสตาย เมโฆเยว ทุนฺทุภิ เมฆทุนฺทุภิ. สมนฺตโต ปคฺฆรนฺตีหิ ธาราหิ อากุลาติ ธารากุลา. วิหคานํ ปกฺขีนํ คมนมคฺคตฺตา วิหคปเถ นเภติ โยชนา. ตโตติ ฌานรติโต.
กุสุมากุลานนฺติ ¶ ตรูหิ คฬิตกุสุเมหิ สโมหิตานํ. วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกานนฺติ วเน ชาตตฺตา ¶ วาเนยฺยานิ วนปุปฺผานิ, วิจิตฺตานิ วาเนยฺยานิ วฏํสกานิ เอตาสนฺติ วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกา นทิโย, ตาสํ นานาวิธวนปุปฺผวฏํสกานนฺติ อตฺโถ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน สุนฺทโร มโน เอตสฺสาติ สุมโน ฌายติ.
นิสีเถติ รตฺติยํ. รหิตมฺหีติ, ชนสมฺพาธวิรหิเต วิวิตฺเต. เทเวติ เมเฆ. คฬนฺตมฺหีติ วุฏฺิธาราโย ปคฺฆรนฺเต วสฺสนฺเต. ทาิโนติ สีหพฺยคฺฆาทโย ปฏิปกฺขสตฺตา. เต หิ ทาาวุธาติ ‘‘ทาิโน’’ติ วุจฺจนฺติ, นทนฺติ ทาิโนติ อิทมฺปิ ชนวิเวกทสฺสนตฺถเมว คหิตํ.
วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโนติ อตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อตฺตโน กามวิตกฺกาทิเก มิจฺฉาวิตกฺเก ปฏิปกฺขพเลน นิเสเธตฺวา. อตฺตโนติ วา อิทํ วินฺทตีติ อิมินา โยเชตพฺพํ ‘‘ตโต รตึ ปรมตรํ อตฺตนา น วินฺทตี’’ติ. นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเร. นควิวรนฺติ ปพฺพตคุหํ ปพฺภารํ วา. สมสฺสิโตติ นิสฺสิโต อุปคโต. วีตทฺทโรติ วิคตกิเลสทรโถ. วีตขิโลติ ปหีนเจโตขิโล.
สุขีติ ฌานาทิสุเขน สุขิโต. มลขิลโสกนาสโนติ ราคาทีนํ มลานํ ปฺจนฺนฺจ เจโตขิลานํ าติวิโยคาทิเหตุกสฺส โสกสฺส จ ปหายโก. นิรคฺคโฬติ, อคฺคฬํ วุจฺจติ อวิชฺชา นิพฺพานปุรปเวสนิวารณโต, ตทภาวโต นิรคฺคโฬ. นิพฺพนโถติ นิตณฺโห. วิสลฺโลติ, วิคตราคาทิสลฺโล. สพฺพาสเวติ, กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเว. พฺยนฺติกโตติ พฺยนฺติกตาวี อริยมคฺเคน วิคตนฺเต กตฺวา ิโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ ยทา ฌายติ, ตโต ฌานรติโต ปรมตรํ รตึ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ ปน วตฺวา เถโร อชกรณีตีรเมว คโต.
ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิปาโต
๑. กาฬุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทสกนิปาเต ¶ ¶ ¶ องฺคาริโนติอาทิกา อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพเฏ นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนิยหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวสํเยว ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ อกํสุ, โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปฺายิตฺถ. โส โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธึ อคมาสิ.
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรติ. สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตโต ปฏฺาย ปน อริยา มชฺฌตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คตพลโกฏฺโก อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ อปรมฺปิ อมจฺจํ ปุริสสหสฺเสน ¶ เปเสสิ ¶ . ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรนฺติ เอวํ นวหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสิ สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิฺจิ กถยึสุ, อยํ โข ปน อุทายี ทสพเลน สมวโย สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนหวา, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ทสพลํ อาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิ. โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔.๔๘-๖๓) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺส, จรโต จาริกํ ตทา.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปฺปลํ มลฺลิกฺจหํ;
ปรมนฺนํ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘ปริภฺุชิ มหาวีโร, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
ตฺจ ปุปฺผํ คเหตฺวาน, ชนสฺส สมฺปทสฺสยิ.
‘‘อิฏฺํ กนฺตํ ปิยํ โลเก, ชลชํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
สุทุกฺกรํ กตํ เตน, โย เม ปุปฺผํ อทาสิทํ.
‘‘โย ปุปฺผมภิโรเปสิ, ปรมนฺนฺจทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘ทส อฏฺ จกฺขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อุปฺปลํ ปทุมฺจาปิ, มลฺลิกฺจ ตทุตฺตริ.
‘‘อสฺส ปฺุวิปาเกน, ทิพฺพคนฺธสมายุตํ;
อากาเส ฉทนํ กตฺวา, ธารยิสฺสติ ตาวเท.
‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตฺุจ ¶ , จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ ปฺจสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สกกมฺมาภิรทฺโธ ¶ โส, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สกฺยานํ นนฺทิชนโน, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทมนุปฺปตฺตํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม โลกพนฺธุ ตํ, เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
อุทายี นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, มาโน มกฺโข จ ธํสิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โตสยิฺจาปิ สมฺพุทฺธํ, อาตาปี นิปโก อหํ;
ปสาทิโต จ สมฺพุทฺโธ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสนฺเต ปน อุปคเต ปุปฺผิเตสุ วนสณฺเฑสุ หริตติณสฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต วสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนมคฺควณฺณํ สํวณฺเณนฺโต –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคีรสานํ.
‘‘ทุมานิ ¶ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ.
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร ¶ ¶ หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ, ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหิ.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ องฺคาริโนติ องฺคารานิ วิยาติ องฺคารานิ, รตฺตปวาฬวณฺณานิ รุกฺขานํ ปุปฺผปลฺลวานิ, ตานิ เอเตสํ สนฺตีติ องฺคาริโน, อติโลหิตกุสุมกิสลเยหิ องฺคารวุฏฺิสํปริกิณฺณา วิยาติ อตฺโถ. อิทานีติ อิมสฺมึ กาเล. ทุมาติ รุกฺขา. ภทนฺเตติ, ภทฺทํ อนฺเต เอตสฺสาติ ภทนฺเตติ เอกสฺส ทการสฺส โลปํ กตฺวา วุจฺจติ, คุณวิเสสยุตฺโต, คุณวิเสสยุตฺตานฺจ อคฺคภูโต สตฺถา. ตสฺมา ภทนฺเตติ สตฺถุ อาลปนํ. ปจฺจตฺตวจนฺเจตํ เอการนฺตํ ‘‘สุกเฏ ปฏิกมฺเม สุเข ทุกฺเขปิ เจ’’ติอาทีสุ วิย. อิธ ปน สมฺโพธนตฺเถ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภทนฺเตติ อาลปน’’นฺติ. ‘‘ภทฺทสทฺทสมานตฺถํ ปทนฺตรเมก’’นฺติ เกจิ. ผลานิ เอสนฺตีติ ผเลสิโน. อเจตเนปิ หิ สเจตนกิริยมาโรเปตฺวา โวหรนฺติ, ยถา กุลํ ปติตุกามนฺติ, ผลานิ คเหตุมารทฺธา สมฺปตฺติผลคหณกาลาติ อตฺโถ. ฉทนํ วิปฺปหายาติ ปุราณปณฺณานิ ปชหิตฺวา สมฺปนฺนปณฺฑุปลาสาติ อตฺโถ. เตติ ทุมา. อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺตีติ ทีปสิขาวนฺโต วิย ชลิตอคฺคี วิย วา โอภาสยนฺติ สพฺพา ทิสาติ อธิปฺปาโย. สมโยติ กาโล, ‘‘อนุคฺคหายา’’ติ วจนเสโส. มหาวีราติ มหาวิกฺกนฺต. ภาคี รสานนฺติ อตฺถรสาทีนํ ภาคี. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา – ‘‘ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺสา’’ติอาทิ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒). มหาวีร, ภาคีติ จ อิทมฺปิ ทฺวยํ สมฺโพธนวจนํ ทฏฺพฺพํ. ภาคีรถานนฺติ ปน ปาเ ภคีรโถ นาม ¶ อาทิราชา. ตพฺพํสชาตตาย สากิยา ภาคีรถา, เตสํ ภาคีรถานํ อุปการตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.
ทุมานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ทุมา รุกฺขาติ อตฺโถ. สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺตีติ, สมนฺตโต สพฺพภาคโต สพฺพทิสาสุ จ ผุลฺลานิ, ตถา ผุลฺลตฺตา เอว สพฺพทิสา ปวนฺติ คนฺธํ วิสฺสชฺเชนฺติ. อาสมานาติ อาสีสนฺตา ¶ คหิตุกามา. เอวํ รุกฺขโสภาย คมนมคฺคสฺส ¶ รามเณยฺยตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เนวาติสีต’’นฺติอาทินา อุตุสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. สุขาติ นาติสีตนาติอุณฺหภาเวเนว สุขา อิฏฺา. อุตุ อทฺธนิยาติ อทฺธานคมนโยคฺคา อุตุ. ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตนฺติ โรหินี นาม นที สากิยโกฬิยชนปทานํ อนฺตเร อุตฺตรทิสโต ทกฺขิณมุขา สนฺทติ, ราชคหํ จสฺสา ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย, ตสฺมา ราชคหโต กปิลวตฺถุํ คนฺตุํ ตํ นทึ ตรนฺตา ปจฺฉามุขา หุตฺวา ตรนฺติ. เตนาห ‘‘ปสฺสนฺตุ ตํ…เป… ตรนฺต’’นฺติ. ‘‘ภควนฺตํ ปจฺฉามุขํ โรหินึ นาม นทึ อติกฺกมนฺตํ สากิยโกฬิยชนปทวาสิโน ปสฺสนฺตู’’ติ กปิลวตฺถุคมนาย ภควนฺตํ อายาจนฺโต อุสฺสาเหติ.
อิทานิ อตฺตโน ปตฺถนํ อุปมาหิ ปกาเสนฺโต ‘‘อาสาย กสเต’’ติ คาถมาห. อาสาย กสเต เขตฺตนฺติ กสฺสโก กสนฺโต เขตฺตํ ผลาสาย กสติ. พีชํ อาสาย วปฺปตีติ กสิตฺวา จ วปนฺเตน ผลาสาย เอว พีชํ วปฺปติ นิกฺขิปียติ. อาสาย วาณิชา ยนฺตีติ ธนหารกา วาณิชา ธนาสาย สมุทฺทํ ตริตุํ เทสํ อุปคนฺตุํ สมุทฺทํ นาวาย ยนฺติ คจฺฉนฺติ. ยาย อาสาย ติฏฺามีติ เอวํ อหมฺปิ ยาย อาสาย ปตฺถนาย ภควา ตุมฺหากํ กปิลปุรคมนปตฺถนาย อิธ ติฏฺามิ. สา เม อาสา สมิชฺฌตุ, ตุมฺเหหิ ‘‘กปิลวตฺถุ คนฺตพฺพ’’นฺติ วทติ, อาสาย สทิสตาย เจตฺถ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อาสาติ อาห.
คมนมคฺคสํวณฺณนาทินา อเนกวารํ ยาจนาย การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – สกึ วุตฺตมตฺเตน วปฺเป อสมฺปชฺชมาเน กสฺสกา ปุนปฺปุนํ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ พีชํ วปนฺติ. ปชฺชุนฺโน เทวราชาปิ เอกวารเมว อวสฺสิตฺวา ปุนปฺปุนํ กาเลน กาลํ วสฺสติ. กสฺสกาปิ เอกวารเมว อกสิตฺวา สสฺสสมฺปตฺติอตฺถํ ปํสุํ กทฺทมํ วา มุทุํ กาตุํ เขตฺตํ ปุนปฺปุนํ กสนฺติ. เอกวารเมว ธฺํ สงฺคหํ กตฺวา ¶ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อปริตุสฺสนโต โกฏฺาคาราทีสุ ปฏิสามนวเสน มนุสฺเสหิ อุปนียมานํ ปุนปฺปุนํ สาลิอาทิธฺํ รฏฺํ อุเปติ อุปคจฺฉติ.
ยาจนกาปิ ¶ ยาจนฺตา ปุนปฺปุนํ กุลานิ จรนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, น เอกวารเมว, ยาจิตา ปน เตสํ ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ, น สกึเยว. ตถา ปน เทยฺยธมฺมํ ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา ทานมยํ ปฺุํ อุปจินิตฺวา ปุนปฺปุนํ อปราปรํ สคฺคมุเปนฺติ านํ ปฏิสนฺธิวเสน เทวโลกํ อุปคจฺฉนฺติ. ตสฺมา อหมฺปิ ปุนปฺปุนํ ยาจามิ ภควา มยฺหํ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปหีติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ¶ ยทตฺถํ สตฺถารํ กปิลวตฺถุคมนํ ยาจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีโร หเว’’ติคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – วีโร วีริยวา มหาวิกฺกนฺโต ภูริปฺโ มหาปฺโ ปุริโส ยสฺมึ กุเล ชายติ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ หเว เอกํเสน สตฺตยุคํ สตฺตปุริสยุคํ ยาวสตฺตมํ ปิตามหยุคํ สมฺมาปฏิปตฺติยา ปุเนติ โสเธตีติ โลกวาโท อติวาโท อฺเสุ. ภควา ปน สพฺเพสํ เทวานํ อุตฺตมเทวตาย เทวเทโว ปาปนิวารเณน กลฺยาณปติฏฺาปเนน ตโต ปรมฺปิ โสเธตุํ สกฺกติ สกฺโกตีติ มฺามิ อหํ. กสฺมา? ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม ยสฺมา ตยา สตฺถารา อริยาย ชาติยา ชาโต มุนิภาโว, มุนิ วา สมาโน อตฺตหิตปรหิตานํ อิธโลกปรโลกานฺจ มุนนฏฺเน ‘‘มุนี’’ติ อวิตถนาโม, โมนวา วา มุนิ, ‘‘สมโณ ปพฺพชิโต อิสี’’ติ อวิตถนาโม ตยา ชาโต. ตสฺมา สตฺตานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภเหตุภาวโต ภควา ตว ตตฺถ คมนํ ยาจามาติ อตฺโถ.
อิทานิ ‘‘สตฺตยุค’’นฺติ วุตฺเต ปิตุยุคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺโธทโน นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุทฺธํ โอทนํ ชีวนํ เอตสฺสาติ สุทฺโธทโน. พุทฺธปิตา หิ เอกํสโต สุวิสุทฺธกายวจีมโนสมาจาโร สุวิสุทฺธาชีโว โหติ ตถา อภินีหารสมฺปนฺนตฺตา. มายนามาติ กุลรูปสีลาจาราทิสมฺปตฺติยา าติมิตฺตาทีหิ ‘‘มา ยาหี’’ติ วตฺตพฺพคุณตาย ‘‘มายา’’ติ ลทฺธนามา. ปริหริยาติ ธาเรตฺวา. กายสฺส เภทาติ สเทวกสฺส โลกสฺส เจติยสทิสสฺส อตฺตโน กายสฺส วินาสโต อุทฺธํ. ติทิวมฺหีติ ตุสิตเทวโลเก.
สาติ มายาเทวี. โคตมีติ โคตฺเตน ตํ กิตฺเตติ. ทิพฺเพหิ กาเมหีติ, ตุสิตภวนปริยาปนฺเนหิ ทิพฺเพหิ วตฺถุกาเมหิ. สมงฺคิภูตาติ สมนฺนาคตา. กามคุเณหีติ กามโกฏฺาเสหิ, ‘‘กาเมหี’’ติ วตฺวา ¶ ปุน ‘‘กามคุเณหี’’ติ วจเนน อเนกภาเคหิ วตฺถุกาเมหิ ปริจาริยตีติ ทีเปติ. เตหีติ ยสฺมึ เทวนิกาเย นิพฺพตฺติ, เตหิ ตุสิตเทวคเณหิ, เตหิ วา กามคุเณหิ. ‘‘สมงฺคิภูตา ปริวาริตา’’ติ จ ¶ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺตภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ, เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโต, เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวเนว ชาตา.
เอวํ เถเรน ยาจิโต ภควา ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมํ ทิสฺวา วีสติสหสฺส ขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส ิโต อทิฏฺปุพฺพํ เวสํ ทิสฺวา รฺา ‘‘โกสิ ¶ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต, ‘‘สเจ อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติกํ เปสิตํ มํ น ชานาสิ, เอวํ ปน ชานาหี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. –
โอสานคาถมาห.
ตตฺถ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ, สพฺพฺุพุทฺธสฺส อุเร ชาตตาย โอรสปุตฺโต อมฺหิ. อสยฺหสาหิโนติ, อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อฺเหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหาการุณิกาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตโต ปรมฺปิ อฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธเนน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อฺเหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส จ สหนโต, ตตฺถ วา สาธุการีภาวโต อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺส. ‘‘องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสา’’ติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส, สิทฺธตฺโถติ ทฺเว ¶ นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติ. อปฺปฏิมสฺสาติ อนูปมสฺส. อิฏฺานิฏฺเสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโน. ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหาเรน ตฺวํ ปิตา อสิ. สกฺกาติ ชาติวเสน ราชานํ อาลปติ. ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติ โลกิยชาตีติ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนน โคตมาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติ. อยฺยโกสีติ ปิตามโห อสิ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทึ วทนฺโต เถโร อฺํ พฺยากาสิ.
เอวํ ¶ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺตุฏฺเน รฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสสฺส โภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสติ. ‘‘กสฺมา คนฺตุกามตฺถ, ภฺุชถา’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ. ‘‘กหํ ปน สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ. เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รฺโ ปริสาย จ ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว สกลํ ราชนิเวสนํ รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ¶ ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เอวํ สฏฺิโยชนํ มคฺคํ ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส สตฺถุ ราชเคหโตว ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิ. อถ นํ ภควา ‘‘มยฺหํ ปิตุ มหาราชสฺส สกลนิเวสนํ ปสาเทสี’’ติ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
กาฬุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เอกวิหาริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปุรโต ¶ ปจฺฉโต วาติอาทิกา อายสฺมโต เอกวิหาริยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา วิเวกวาสํ วสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภควติ ปรินิพฺพุเต ธมฺมาโสกรฺโ กนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อโสกมหาราชา กิร สตฺถุ ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปตฺวา อตฺตโน กนิฏฺํ ติสฺสกุมารํ โอปรชฺเช เปตฺวา เอเกน อุปาเยน ตํ สาสเน อภิปฺปสนฺนํ อกาสิ. โส เอกทิวสํ มิควํ คโต อรฺเ โยนกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ หตฺถินาเคน สาลสาขํ คเหตฺวา พีชิยมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา สฺชาตปสาโท ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ มหาเถโร วิย ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหเรยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. เถโร ¶ ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อโสการาเม โปกฺขรณิยา อภิชฺชมาเน อุทเก ตฺวา จีวรฺจ อุตฺตราสงฺคฺจ อากาเส โอลคฺเคตฺวา นฺหายิตุํ อารภิ. กุมาโร เถรสฺส อานุภาวํ ทิสฺวา อภิปฺปสนฺโน อรฺโต นิวตฺติตฺวา ราชเคหํ คนฺตฺวา ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อเนกปฺปการํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. โส อุปาสโก หุตฺวา ปพฺพชฺชาสุขํ ปตฺเถนฺโต –
‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วาปิ, อปโร เจ น วิชฺชติ;
อตีว ผาสุ ภวติ, เอกสฺส วสโต วเน.
‘‘หนฺท ¶ เอโก คมิสฺสามิ, อรฺํ พุทฺธวณฺณิตํ;
ผาสุ เอกวิหาริสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘โยคี-ปีติกรํ รมฺมํ, มตฺตกฺุชรเสวิตํ;
เอโก อตฺถวสี ขิปฺปํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ.
‘‘สุปุปฺผิเต ¶ สีตวเน, สีตเล คิริกนฺทเร;
คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา, จงฺกมิสฺสามิ เอกโก.
‘‘เอกากิโย อทุติโย, รมณีเย มหาวเน;
กทาหํ วิหริสฺสามิ, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘เอวํ เม กตฺตุกามสฺส, อธิปฺปาโย สมิชฺฌตุ;
สาธยิสฺสามหํเยว, นาฺโ อฺสฺส การโก’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปุรโต ปจฺฉโต วาติ อตฺตโน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา, วา-สทฺทสฺส วิกปฺปตฺถตฺตา ปสฺสโต วา อปโร อฺโ ชโน น วิชฺชติ เจ, อตีว อติวิย ผาสุ จิตฺตสุขํ ภวติ. เอกวิหารีภาเวน เอกสฺส อสหายสฺส. วเน วสโตติ จิรปริจิเตน วิเวกชฺฌาสเยน อากฑฺฒิยมานหทโย โส รตฺตินฺทิวํ มหาชนปริวุตสฺส วสโต สงฺคณิกวิหารํ นิพฺพินฺทนฺโต วิเวกสุขฺจ พหุํ มฺนฺโต วทติ.
หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เตน อิทานิ กรียมานสฺส อรฺคมนสฺส นิจฺฉิตภาวมาห. เอโก คมิสฺสามีติ ‘‘สฺุาคาเร โข, คหปติ, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติอาทิวจนโต (จูฬว. ๓๐๖) พุทฺเธหิ วณฺณิตํ ปสฏฺํ อรฺํ เอโก อสหาโย คมิสฺสามิ วาสาธิปฺปาเยน อุปคจฺฉามิ. ยสฺมา เอกวิหาริสฺส านาทีสุ อสหายภาเวน เอกวิหาริสฺส นิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺตตาย ปหิตตฺตสฺส อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขโต ภิกฺขุโน อรฺํ ผาสุ อิฏฺํ สุขาวหนฺติ อตฺโถ.
โยคี-ปีติกรนฺติ โยคีนํ ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ อปฺปสทฺทาทิภาเวน ฌานวิปสฺสนาทิปีตึ อาวหนโต โยคี-ปีติกรํ. วิสภาคารมฺมณาภาเวน ปฏิสลฺลานสารุปฺปตาย รมฺมํ. มตฺตกฺุชรเสวิตนฺติ ¶ มตฺตวรวารณวิจริตํ, อิมินาปิ พฺรหารฺภาเวน ชนวิเวกํเยว ทสฺเสติ. อตฺถวสีติ อิธ อตฺโถติ สมณธมฺโม อธิปฺเปโต. ‘‘กถํ นุ โข โส เม ภเวยฺยา’’ติ ตสฺส วสํ คโต.
สุปุปฺผิเตติ ¶ ¶ สุฏฺุ ปุปฺผิเต. สีตวเนติ ฉายูทกสมฺปตฺติยา สีเต วเน. อุภเยนปิ ตสฺส รมณียตํเยว วิภาเวติ. คิริกนฺทเรติ คิรีนํ อพฺภนฺตเร กนฺทเร. กนฺติ หิ อุทกํ, เตน ทาริตํ นินฺนฏฺานํ กนฺทรํ นาม. ตาทิเส สีตเล คิริกนฺทเร ฆมฺมปริตาปํ วิโนเทตฺวา อตฺตโน คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา นฺหายิตฺวา จงฺกมิสฺสามิ เอกโกติ กตฺถจิ อนายตฺตวุตฺติตํ ทสฺเสติ.
เอกากิโยติ เอกากี อสหาโย. อทุติโยติ ตณฺหาสงฺขาตทุติยาภาเวน อทุติโย. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส สพฺพทา อวิชหนฏฺเน ทุติยา นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสร’’นฺติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕).
เอวํ เม กตฺตุกามสฺสาติ ‘‘หนฺท เอโก คมิสฺสามี’’ติอาทินา วุตฺตวิธินา อรฺํ คนฺตฺวา ภาวนาภิโยคํ กตฺตุกามสฺส เม. อธิปฺปาโย สมิชฺฌตูติ ‘‘กทาหํ วิหริสฺสามิ, กตกิจฺโจ อนาสโว’’ติ เอวํ ปวตฺโต มโนรโถ อิชฺฌตุ สิทฺธึ ปาปุณาตุ. อรหตฺตปฺปตฺติ จ ยสฺมา น อายาจนมตฺเตน สิชฺฌติ, นาปิ อฺเน สาเธตพฺพา, ตสฺมา อาห ‘‘สาธยิสฺสามหํเยว, นาฺโ อฺสฺส การโก’’ติ.
เอวํ อุปราชสฺส ปพฺพชฺชาย ทฬฺหนิจฺฉยตํ ตฺวา ราชา อโสการามคมนียํ มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา กุมารํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ มหติยา เสนาย มหจฺจราชานุภาเวน วิหารํ เนสิ. กุมาโร ปธานฆรํ คนฺตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิ, อเนกสตา มนุสฺสา ตํ อนุปพฺพชึสุ. รฺโ ภาคิเนยฺโย สงฺฆมิตฺตาย สามิโก อคฺคิพฺรหฺมาปิ ตเมว อนุปพฺพชิ. โส ปพฺพชิตฺวา หฏฺตุฏฺโ อตฺตนา กาตพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘เอส พนฺธามิ สนฺนาหํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ;
น ตโต นิกฺขมิสฺสามิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘มาลุเต อุปวายนฺเต, สีเต สุรภิคนฺธิเก;
อวิชฺชํ ทาลยิสฺสามิ, นิสินฺโน นคมุทฺธนิ.
‘‘วเน ¶ กุสุมสฺฉนฺเน, ปพฺภาเร นูน สีตเล;
วิมุตฺติสุเขน สุขิโต, รมิสฺสามิ คิริพฺพเช’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เอส พนฺธามิ สนฺนาหนฺติ เอสาหํ วีริยสงฺขาตํ สนฺนาหํ พนฺธามิ, กาเย จ ¶ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข วีริยสนฺนาเหน สนฺนยฺหามิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม สูโร ปุริโส ปจฺจตฺถิเก ปจฺจุปฏฺิเต ¶ ตํ เชตุกาโม อฺํ กิจฺจํ ปหาย กวจปฏิมุจฺจนาทินา ยุทฺธาย สนฺนยฺหติ, ยุทฺธภูมิฺจ คนฺตฺวา ปจฺจตฺถิเก อเชตฺวา ตโต น นิวตฺตติ, เอวมหมฺปิ กิเลสปจฺจตฺถิเก เชตุํ อาทิตฺตมฺปิ สีสํ เจลฺจ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสนฺนาหํ สนฺนยฺหามิ, กิเลเส อเชตฺวา กิเลสวิชยโยคฺคํ วิเวกฏฺานํ น วิสฺสชฺเชมีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปวิสิสฺสามิ กานนํ น ตโต นิกฺขมิสฺสามิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขย’’นฺติ.
‘‘มาลุเต อุปวายนฺเต’’ติอาทินา อรฺฏฺานสฺส กมฺมฏฺานภาวนาโยคฺยตํ วทติ, รมิสฺสามิ นูน คิริพฺพเชติ โยชนา. ปพฺพตปริกฺเขเป อภิรมิสฺสามิ มฺเติ อนาคตตฺถํ ปริกปฺเปนฺโต วทติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ วตฺวา เถโร อรฺํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อุปชฺฌาเยน สทฺธึ กลิงฺครฏฺํ อคมาสิ. ตตฺถสฺส ปาเท จมฺมิกาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ ทิสฺวา เอโก เวชฺโช ‘‘สปฺปึ, ภนฺเต, ปริเยสถ, ติกิจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. เถโร สปฺปิปริเยสนํ อกตฺวา วิปสฺสนาย เอว กมฺมํ กโรติ, โรโค วฑฺฒติ, เวชฺโช เถรสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ทิสฺวา สยเมว สปฺปึ ปริเยสิตฺวา เถรํ อโรคํ อกาสิ. โส อโรโค หุตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๑-๑๒) –
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘นิปฺปปฺโจ นิราลมฺโพ, อากาสสมมานโส;
สฺุตาพหุโล ตาที, อนิมิตฺตรโต วสี.
‘‘อสงฺคจิตฺโต ¶ นิกฺเลโส, อสํสฏฺโ กุเล คเณ;
มหาการุณิโก วีโร, วินโยปายโกวิโท.
‘‘อุยฺยุตฺโต ปรกิจฺเจสุ, วินยนฺโต สเทวเก;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, คตึ ปงฺกวิโสสนํ.
‘‘อมตํ ปรมสฺสาทํ, ชรามจฺจุนิวารณํ;
มหาปริสมชฺเฌ โส, นิสินฺโน โลกตารโก.
‘‘กรวีกรุโต ¶ นาโถ, พฺรหฺมโฆโส ตถาคโต;
อุทฺธรนฺโต มหาทุคฺคา, วิปฺปนฏฺเ อนายเก.
‘‘เทเสนฺโต วิรชํ ธมฺมํ, ทิฏฺโ เม โลกนายโก;
ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ตทาปาหํ, จินฺเตนฺโต ชินสาสนํ;
เอกโกว วเน รมฺเม, วสึ สํสคฺคปีฬิโต.
‘‘สกฺกายวูปกาโส เม, เหตุภูโต มมาภวี;
มนโส วูปกาสสฺส, สํสคฺคภยทสฺสิโน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ตตฺถ วิหรนฺเต ราชา โกฏิธนปริจฺจาเคน โภชกคิริวิหารํ นาม กาเรตฺวา เถรํ ตตฺถ วาเสสิ. โส ตตฺถ วิหรนฺโต ปรินิพฺพานกาเล –
‘‘โสหํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
โอสานคาถมาห. สา อุตฺตานตฺถาว. ตเทว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
เอกวิหาริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา
อนาคตํ ¶ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสตีติอาทิกา อายสฺมโต มหากปฺปินตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ¶ ทิสฺวา ตชฺชํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ปุริสสหสฺสคณเชฏฺโก หุตฺวา คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ มหนฺตํ ปริเวณํ การาเปสิ. เต สพฺเพปิ ชนา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตํ ¶ อุปาสกํ เชฏฺกํ กตฺวา สปุตฺตทารา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรึสุ. เตสุ คณเชฏฺโก อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว ปจฺจนฺตเทเส กุกฺกุฏนามเก นคเร ราชเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส กปฺปิโนติ นามํ อโหสิ. เสสปุริสา ตสฺมึเยว นคเร อมจฺจกุเล นิพฺพตฺตึสุ. กปฺปินกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหากปฺปินราชา นาม ชาโต. โส สุตวิตฺตกตาย ปาโตว จตูหิ ทฺวาเรหิ สีฆํ ทูเต เปเสสิ – ‘‘ยตฺถ พหุสฺสุเต ปสฺสถ, ตโต นิวตฺติตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา’’ติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย วิหรติ. ตสฺมึ กาเล สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา สาวตฺถิยํ อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ตํ นครํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปณฺณาการหตฺถา รฺโ อาโรจาเปสุํ. เต ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา นิยฺยาทิตปณฺณากาเร วนฺทิตฺวา ิเต ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สาวตฺถิโต, เทวา’’ติ. ‘‘กจฺจิ โว รฏฺํ สุภิกฺขํ, ธมฺมิโก ราชา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘กีทิโส ธมฺโม ตุมฺหากํ เทเส อิทานิ ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘ตํ, เทว, น สกฺกา อุจฺฉิฏฺมุเขหิ กเถตุ’’นฺติ. ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ. เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา, ‘‘เทว, อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ ¶ อาหํสุ. รฺโ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจเน สุตมตฺเตเยว สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตโต ‘‘พุทฺโธติ, ตาตา, วเทถา’’ติ อาห. ‘‘พุทฺโธติ, เทว, วทามา’’ติ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา ‘‘พุทฺโธติ ปทํ อปริมาณ’’นฺติ ตสฺมึเยว ปเท ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, โลเก ธมฺมรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตมฺปิ ¶ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, สงฺฆรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ตโตว นิกฺขมิ. อมจฺจาปิ ตเถว นิกฺขมึสุ. โส อมจฺจสหสฺเสน สทฺธึ คงฺคาตีรํ ปตฺวา ‘‘สเจ สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ ขุรมตฺตมฺปิ มา เตเมตู’’ติ สจฺจาธิฏฺานํ กตฺวา อุทกปิฏฺเเนว ปูรํ คงฺคานทึ อติกฺกมิตฺวา อปรมฺปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทึ ตเถว อติกฺกมิตฺวา ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทึ ปตฺวา ตมฺปิ ตาย เอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมิ.
สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมยํเยว มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก ปพฺพชิตุํ อาคมิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ¶ สยเมว อากาเสน คนฺตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร เตสํ อุตฺตรณติตฺถสฺสาภิมุขฏฺาเน มหานิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิ. เต เตน ติตฺเถน อุตฺตรนฺตา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิธาวนฺติโย โอโลเกนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ อาคตา, อทฺธา โส เอโส’’ติ ทสฺสเนเนว นิฏฺํ คนฺตฺวา ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนมิตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กโรนฺตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ราชา ภควโต โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน สทฺธึ ปริสาย อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๖๖-๑๐๗) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อุทิโต อชฏากาเส, รวีว สรทมฺพเร.
‘‘วจนาภาย โพเธติ, เวเนยฺยปทุมานิ โส;
กิเลสปงฺกํ โสเสติ, มติรํสีหิ นายโก.
‘‘ติตฺถิยานํ ยเส หนฺติ, ขชฺโชตาภา ยถา รวิ;
สจฺจตฺถาภํ ปกาเสติ, รตนํว ทิวากโร.
‘‘คุณานํ อายติภูโต, รตนานํว สาคโร;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, ธมฺมเมเฆน วสฺสติ.
‘‘อกฺขทสฺโส ตทา อาสึ, นคเร หํสสวฺหเย;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, ชลชุตฺตมนามิโน.
‘‘โอวาทกสฺส ภิกฺขูนํ, สาวกสฺส กตาวิโน;
คุณํ ปกาสยนฺตสฺส, ตปฺปยนฺตสฺส เม มนํ.
‘‘สุตฺวา ปตีโต สุมโน, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สสิสฺสํ โภชยิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา หํสสมภาโค, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน;
ปสฺสเถตํ มหามตฺตํ, วินิจฺฉยวิสารทํ.
‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, สมุคฺคตตนูรุหํ;
ชีมูตวณฺณํ ปีณํสํ, ปสนฺนนยนานนํ.
‘‘ปริวาเรน มหตา, ราชยุตฺตํ มหายสํ;
เอโส กตาวิโน านํ, ปตฺเถติ มุทิตาสโย.
‘‘อิมินา ปณิปาเตน, จาเคน ปณิธีหิ จ;
กปฺปสตสหสฺสานิ, นุปปชฺชติ ทุคฺคตึ.
‘‘เทเวสุ ¶ เทวโสภคฺคํ, มนุสฺเสสุ มหนฺตตํ;
อนุโภตฺวาน เสเสน, นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กปฺปิโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ตโตหํ สุกตํ การํ, กตฺวาน ชินสาสเน;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํ.
‘‘เทวมานุสรชฺชานิ, สตโส อนุสาสิย;
พาราณสิยมาสนฺเน, ชาโต เกณิยชาติยํ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน, สปชาปติโก อหํ;
ปฺจปจฺเจกพุทฺธานํ, สตานิ สมุปฏฺหึ.
‘‘เตมาสํ โภชยิตฺวาน, ปจฺฉาทมฺห ติจีวรํ;
ตโต จุตา มยํ สพฺเพ, อหุมฺห ติทสูปคา.
‘‘ปุโน สพฺเพ มนุสฺสตฺตํ, อคมิมฺห ตโต จุตา;
กุกฺกุฏมฺหิ ปุเร ชาตา, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต.
‘‘กปฺปิโน นามหํ อาสึ, ราชปุตฺโต มหายโส;
เสสามจฺจกุเล ชาตา, มเมว ปริวารยุํ.
‘‘มหารชฺชสุขํ ปตฺโต, สพฺพกามสมิทฺธิมา;
วาณิเชหิ สมกฺขาตํ, พุทฺธุปฺปาทมหํ สุณึ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, อสโม เอกปุคฺคโล;
โส ปกาเสติ สทฺธมฺมํ, อมตํ สุขมุตฺตมํ.
‘‘สุยุตฺตา ตสฺส สิสฺสา จ, สุมุตฺตา จ อนาสวา;
สุตฺวา เนสํ สุวจนํ, สกฺกริตฺวาน วาณิเช.
‘‘ปหาย รชฺชํ สามจฺโจ, นิกฺขมึ พุทฺธมามโก;
นทึ ทิสฺวา มหาจนฺทํ, ปูริตํ สมติตฺติกํ.
‘‘อปฺปติฏฺํ อนาลมฺพํ, ทุตฺตรํ สีฆวาหินึ;
คุณํ สริตฺวา พุทฺธสฺส, โสตฺถินา สมติกฺกมึ.
‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิทู;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘ยทิ ¶ สนฺติคโม มคฺโค, โมกฺโข จจฺจนฺติกํ สุขํ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘สงฺโฆ ¶ เจ ติณฺณกนฺตาโร, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘สห กเต สจฺจวเร, มคฺคา อปคตํ ชลํ;
ตโต สุเขน อุตฺติณฺโณ, นทีตีเร มโนรเม.
‘‘นิสินฺนํ อทฺทสํ พุทฺธํ, อุเทนฺตํว ปภงฺกรํ;
ชลนฺตํ เหมเสลํว, ทีปรุกฺขํว โชติตํ.
‘‘สสึว ตาราสหิตํ, สาวเกหิ ปุรกฺขตํ;
วาสวํ วิย วสฺสนฺตํ, เทสนาชลทนฺตรํ.
‘‘วนฺทิตฺวาน สหามจฺโจ, เอกมนฺตมุปาวิสึ;
ตโต โน อาสยํ ตฺวา, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ.
‘‘สุตฺวาน ธมฺมํ วิมลํ, อโวจุมฺห มยํ ชินํ;
ปพฺพาเชหิ มหาวีร, นิพฺพินฺทามฺห มยํ ภเว.
‘‘สฺวกฺขาโต ภิกฺขเว ธมฺโม, ทุกฺขนฺตกรณาย โว;
จรถ พฺรหฺมจริยํ, อิจฺจาห มุนิสตฺตโม.
‘‘สห วาจาย สพฺเพปิ, ภิกฺขุเวสธรา มยํ;
อหุมฺห อุปสมฺปนฺนา, โสตาปนฺนา จ สาสเน.
‘‘ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, อนุสาสิ วินายโก;
อนุสิฏฺโ ชิเนนาหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตโต ภิกฺขุสหสฺสานิ, อนุสาสิมหํ ตทา;
มมานุสาสนกรา, เตปิ อาสุํ อนาสวา.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
ภิกฺขุโอวาทกานคฺโค, กปฺปิโนติ มหาชเน.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
ปมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา ปน เต สพฺเพว สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา เต ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาห. สา เอว เตสํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุสหสฺสํ อาทาย อากาเสน เชตวนํ อคมาสิ. อเถกทิวสํ ภควา ตสฺสนฺเตวาสิเก ภิกฺขู อาห – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, กปฺปิโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตี’’ติ? ‘‘น, ภควา, เทเสติ ¶ . อปฺโปสฺสุกฺโก ทิฏฺธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรติ, โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติ. สตฺถา ¶ เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, มา เอวํ กริ, อชฺช ปฏฺาย อุปคตานํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอโกวาเทเนว สมณสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เตน นํ สตฺถา ปฏิปาฏิยา อตฺตโน สาวเก เถเร านนฺตเร เปนฺโต ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อเถกทิวสํ เถโร ภิกฺขุนิโย โอวทนฺโต –
‘‘อนาคตํ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสติ, หิตฺจ อตฺถํ อหิตฺจ ตํ ทฺวยํ;
วิทฺเทสิโน ตสฺส หิเตสิโน วา, รนฺธํ น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา.
‘‘อานาปานสตี ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺตํ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;
นิพฺพิทฺธํ ปคฺคหีตฺจ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺา สุตวินิจฺฉินี, ปฺา กิตฺติสิโลกวทฺธนี;
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทติ.
‘‘นายํ ¶ อชฺชตโน ธมฺโม, นจฺเฉโร นปิ อพฺภุโต;
ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ตตฺถ กึ วิย อพฺภุตํ.
‘‘อนนฺตรฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ;
ชาตา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํ ธมฺมา หิ ปาณิโน.
‘‘น เหตทตฺถาย มตสฺส โหติ, ยํ ชีวิตตฺถํ ปรโปริสานํ;
มตมฺหิ รุณฺณํ น ยโส น โลกฺยํ, น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหิ.
‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺติ เตน, นิหียติ วณฺณพลํ มตี จ;
อานนฺทิโน ตสฺส ทิสา ภวนฺติ, หิเตสิโน นาสฺส สุขี ภวนฺติ.
‘‘ตสฺมา หิ อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเต, เมธาวิโน เจว พหุสฺสุเต จ;
เยสฺหิ ปฺาวิภเวน กิจฺจํ, ตรนฺติ นาวาย นทึว ปุณฺณ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนาคตนฺติ น อาคตํ, อวินฺทนฺติ, อตฺโถ. ปฏิกจฺจาติ ปุเตตรํเยว. ปสฺสตีติ โอโลเกติ. อตฺถนฺติ กิจฺจํ. ตํ ทฺวยนฺติ หิตาหิตํ. วิทฺเทสิโนติ อมิตฺตา. หิเตสิโนติ มิตฺตา. รนฺธนฺติ ฉิทฺทํ. สเมกฺขมานาติ คเวสนฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล อตฺตโน หิตาวหํ อหิตาวหํ ตทุภยฺจ อตฺถํ กิจฺจํ อนาคตํ อสมฺปตฺตํ ปุเรตรํเยว ปฺาจกฺขุนา อหํ วิย ปสฺสติ วีมํสติ วิจาเรติ, ตสฺส อมิตฺตา วา อหิตชฺฌาสเยน มิตฺตา วา หิตชฺฌาสเยน รนฺธํ คเวสนฺตา น ปสฺสนฺติ, ตาทิโส ปฺวา ปุคฺคโล อจฺฉิทฺทวุตฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ ตถารูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ.
อิทานิ อานาปานสติภาวนาย คุณํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ ตานิ โยเชตุํ ‘‘อานาปานสตี ยสฺสา’’ติ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ อานนฺติ ¶ อสฺสาโส. อปานนฺติ ปสฺสาโส. อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณา สติ อานาปานสติ. สติสีเสน เจตฺถ ตํสมฺปยุตฺตสมาธิภาวนา อธิปฺเปตา. ยสฺสาติ, ยสฺส โยคิโน. ปริปุณฺณา สุภาวิตาติ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ โสฬสนฺนฺจ อาการานํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ วิชฺชาวิมุตฺตีนฺจ ปาริปูริยา สุฏฺุ ภาวิตา วฑฺฒิตา. อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตาติ ‘‘โส สโตว อสฺสสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗) ยถา ภควตา เทสิตา, ตถา อนุปุพฺพํ อนุกฺกเมน ปริจิตา อาเสวิตา ภาวิตา. โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ โส โยคาวจโร ยถา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสา วิมุตฺโต จนฺโท จนฺทาโลเกน อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, เอวํ อวิชฺชาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต าณาโลเกน อตฺตสนฺตานปติตํ ปรสนฺตานปติตฺจ สงฺขารโลกํ ปภาเสติ ปกาเสติ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ อานาปานสติภาวนา ภาเวตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ อตฺตานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ภาวนาภิโยคสฺส สผลตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺต’’นฺติ ตติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – นีวรณมลวิคมโต โอทาตํ สุทฺธํ วต มม จิตฺตํ. ยถา ปมาณกรา ราคาทโย ปหีนา, อปฺปมาณฺจ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กตํ อโหสิ, ตถา ภาวิตตฺตา อปฺปมาณํ สุภาวิตํ, ตโต เอว จตุสจฺจํ นิพฺพิทฺธํ ปฏิวิชฺฌิตํ, สกลสํกิเลสปกฺขโต ปคฺคหิตฺจ หุตฺวา ทุกฺขาทิกา ปุพฺพนฺตาทิกา จ ทิสา โอภาสเต ตตฺถ วิติณฺณกงฺขตฺตา สพฺพธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา จ. ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เอวํ จิตฺตํ ภาเวตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
ยถา ภาวนามยา ปฺา จิตฺตมลวิโสธนาทินา ปุริสสฺส พหุปการา, เอวํ อิตราปีติ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ’’ติ จตุตฺถคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ปริกฺขีณธโนปิ สปฺปฺชาติโก อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ อนวชฺชาย ชีวิกาย ชีวติเยว. ตสฺส หิ ชีวิตํ ชีวิตํ นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๓, ๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔). ทุมฺเมธปุคฺคโล ปน ปฺาย อลาเภน ¶ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อตฺถํ ¶ วิราเธนฺโต วิตฺตวาปิ น ชีวติ, ครหาทิปฺปตฺติยา ชีวนฺโต นาม น ตสฺส โหติ, อนุปายฺุตาย วา ยถาธิคตํ ธนํ นาเสนฺโต ชีวิตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติเยว, ตสฺมา ปาริหาริยปฺาปิ ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ สมฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ปฺาย อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺา สุตวินิจฺฉินี’’ติ ปฺจมํ คาถมาห. ตตฺถ ปฺา สุตวินิจฺฉินีติ ปฺา นาเมสา สุตสฺส วินิจฺฉยินี, ยถาสุเต โสตปถมาคเต อตฺเถ ‘‘อยํ อกุสโล, อยํ กุสโล, อยํ สาวชฺโช, อยํ อนวชฺโช’’ติอาทินา วินิจฺฉยชนนี. กิตฺติสิโลกวทฺธนีติ กิตฺติยา สมฺมุขา ปสํสาย สิโลกสฺส ปตฺถฏยสภาวสฺส วทฺธนี, ปฺวโตเยว หิ กิตฺติอาทโย วิฺูนํ ปาสํสภาวโต. ปฺาสหิโตติ ปาริหาริยปฺาย, วิปสฺสนาปฺาย จ ยุตฺโต. อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทตีติ เอกนฺตทุกฺขสภาเวสุ ขนฺธายตนาทีสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถาภูตสภาวาวโพเธน นิรามิสานิปิ สุขานิ ปฏิลภติ.
อิทานิ ตาสํ ภิกฺขุนีนํ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธีรภาวาวหํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘นายํ อชฺชตโน ธมฺโม’’ติอาทินา เสสคาถา อภาสิ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ สตฺตานํ ชายนมียนสภาโว, อยํ ธมฺโม อชฺชตโน อธุนาคโต น โหติ, อภิณฺหปวตฺติกตาย น อจฺฉริโย, อพฺภุตปุพฺพตาภาวโต นาปิ อพฺภุโต. ตสฺมา ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ยสฺมึ โลเก สตฺโต ชาเยยฺย, โส เอกํเสน มีเยถ, ตตฺถ กึ วิย? กึ นาม อพฺภุตํ สิยา? สภาวิกตฺตา มรณสฺส – น หิ ขณิกมรณสฺส กิฺจิ การณํ อตฺถิ. ยโต อนนฺตรฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ ชาตสฺส ชาติสมนนฺตรํ ชีวิตโต มรณํ เอกนฺติกํ อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ เอกํเสน ภิชฺชนโต. โย ปเนตฺถ ชีวตีติ โลกโวหาโร, โส ตทุปาทานสฺส อเนกปจฺจยายตฺตตาย อเนกนฺติโก, ยสฺมา เอตเทวํ, ตสฺมา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโนติ อยํ สตฺตานํ ปกติ, ยทิทํ ชาตานํ มรณนฺติ ชาติยา มรณานุพนฺธนตํ อาห.
อิทานิ ¶ ยสฺมา ตาสุ ภิกฺขุนีสุ กาจิ โสกพนฺธิตจิตฺตาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ตาสํ โสกวิโนทนํ กาตุํ ‘‘น เหตทตฺถายาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น เหตทตฺถาย มตสฺส โหตีติ ยํ มตสฺส ¶ ชีวิตตฺถํ ชีวิตนิมิตฺตํ ปรโปริสานํ ปรปุคฺคลานํ รุณฺณํ, เอตํ ตสฺส มตสฺส สตฺตสฺส ชีวิตตฺถํ ตาว ติฏฺตุ, กสฺสจิปิ อตฺถาย น โหติ, เย ปน รุทนฺติ, เตสมฺปิ มตมฺหิ มตปุคฺคลนิมิตฺตํ รุณฺณํ, น ยโส น โลกฺยํ ยสาวหํ วิสุทฺธาวหฺจ น โหติ ¶ . น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหีติ วิฺุปฺปสฏฺมฺปิ น โหติ, อถ โข วิฺุครหิตเมวาติ อตฺโถ.
น เกวลเมเตว เย รุทโต อาทีนวา, อถ โข อิเมปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺตี’’ติ คาถํ วตฺวา ตโต ปรํ โสกาทิอนตฺถปฏิพาหนตฺถํ กลฺยาณมิตฺตปยิรุปาสนายํ ตา นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา รุณฺณํ รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส จกฺขุํ สรีรฺจ อุปหนฺติ วิพาธติ, เตน รุณฺเณน วณฺโณ พลํ มติ จ นิหียติ ปริหายติ, ตสฺส รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา สปตฺตา อานนฺทิโน ปโมทวนฺโต ปีติวนฺโต ภวนฺติ. หิเตสิโน มิตฺตา ทุกฺขี ทุกฺขิตา ภวนฺติ ตสฺมา ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวิโน ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถสนฺนิสฺสิตสฺส พาหุสจฺจสฺส ปาริปูริยา พหุสฺสุเต, อตฺตโน กุเล วสนฺเต อิจฺเฉยฺย ปาฏิกงฺเขยฺย กุลูปเก กเรยฺย. เยสนฺติ เยสํ เมธาวีนํ พหุสฺสุตานํ ปณฺฑิตานํ ปฺาวิภเวน ปฺาพเลน ยถา มโหฆสฺส ปุณฺณํ นทึ นาวาย ตรนฺติ, เอวํ กุลปุตฺตา อตฺตโน อตฺถกิจฺจํ ตรนฺติ ปารํ ปาปุณนฺติ. เต อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเตติ โยชนา.
เอวํ เถโร ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ธมฺมํ กเถตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ตา เถรสฺส โอวาเท ตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺติโย สทตฺถํ ปริปูเรสุํ.
มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทนฺธา ¶ มยฺหํ คตีติอาทิกา อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? ยเทตฺถ อฏฺุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมึ (เถรคา. อฏฺ. ๒.มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา) วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อคฺคผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมึ สุเข ปติฏฺเปตุ’’นฺติ? โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺิ, อนุชานาถ ¶ , อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต ภาตุ สนฺติเก –
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
คาถํ ¶ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตคหิตํ ปทํ หทเย น ติฏฺติ. อถ นํ มหาปนฺถโก อาห – ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกคาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิ. ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ? นิกฺขม อิโต’’ติ. โส เถเรน ปณามิโต ทฺวารโกฏฺกสมีเป โรทมาโน อฏฺาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติ. อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ, ‘‘ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. โส ‘‘ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ เปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ตสฺส อวิทูเร าเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาห. ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ, อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ. โส สตฺถารา ¶ ทินฺนํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ. ตสฺส ตํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺธาตุกํ ชาตํ, ปุน ปริมชฺชนฺตสฺส อุกฺขลิปริปฺุฉนสทิสํ ชาตํ. โส าณสฺส ปริปกฺกตฺตา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ โจฬกฺขณฺฑํ ปกติยา ปริสุทฺธํ, อิมํ อุปาทิณฺณกสรีรํ นิสฺสาย กิลิฏฺํ อฺถา ชาตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ยถาเปตํ, เอวํ จิตฺตมฺปี’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ตสฺมึเยว นิมิตฺเต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๓๕-๕๔) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, หิมวนฺเต วสี ตทา.
‘‘อหมฺปิ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ อสฺสเม ตทา;
อจิราคตํ มหาวีรํ, อุเปสึ โลกนายกํ.
‘‘ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวาน, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
สมาธึ สมาปชฺชนฺตํ, อนฺตรายมกาสหํ.
‘‘อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปุปฺผจฺฉตฺตํ อทาสหํ;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ.
‘‘สพฺเพ เทวา อตฺตมนา, หิมวนฺตํ อุเปนฺติ เต;
สาธุการํ ปวตฺเตสุํ, อนุโมทิสฺสติ จกฺขุมา.
‘‘อิทํ วตฺวาน เต เทวา, อุปคจฺฉุํ นรุตฺตมํ;
อากาเส ธารยนฺตสฺส, ปทุมจฺฉตฺตมุตฺตมํ.
‘‘สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺห, อทาสิ ตาปโส มม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘ปฺจวีสติกปฺปานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ยํ โยนึ สํสรติ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อพฺโภกาเส ปติฏฺนฺตํ, ปทุมํ ธารยิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ปกาสิเต ปาวจเน, มนุสฺสตฺตํ ลภิสฺสติ;
มโนมยมฺหิ กายมฺหิ, อุตฺตโม โส ภวิสฺสติ.
‘‘ทฺเว ภาตโร ภวิสฺสนฺติ, อุโภปิ ปนฺถกวฺหยา;
อนุโภตฺวา อุตฺตมตฺถํ, โชตยิสฺสนฺติ สาสนํ.
‘‘โสหํ อฏฺารสวสฺโส, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
วิเสสาหํ น วินฺทามิ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหุํ;
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ สกํ ฆรํ.
‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, อทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
เอวํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตมธิฏฺหํ.
‘‘หตฺเถหิ ¶ ตมหํ คยฺห, สรึ โกกนทํ อหํ;
ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อรหตฺตํ อปาปุณึ.
‘‘มโนมเยสุ กาเยสุ, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส เตปิฏกํ ปฺจาภิฺา จ อาคมึสุ. สตฺถา เอเกน อูเนหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ชีวกสฺส นิเวสเน ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. จูฬปนฺถโก ปน อตฺตโน ภิกฺขาย อปฺปฏิจฺฉิตตฺตา เอว น คโต. ชีวโก ยาคุํ ทาตุํ อารภิ, สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ วุตฺเต – ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติ. โส ปุริสํ ปหิณิ, ‘‘คจฺฉ, ภเณ, วิหาเร นิสินฺนํ อยฺยํ คเหตฺวา ¶ เอหี’’ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ รูเปน กิริยาย จ เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา นิสีทิ. โส ปุริโส วิหาเร ภิกฺขูนํ พหุภาวํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ชีวกสฺส กเถสิ – ‘‘อิมสฺมา ภิกฺขุสงฺฆา วิหาเร ภิกฺขุสงฺโฆ พหุตโร, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ชานามี’’ติ. ชีวโก สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘โกนาโม, ภนฺเต, วิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขู’’ติ? ‘‘จูฬปนฺถโก นาม, ชีวกา’’ติ. ‘‘คจฺฉ ¶ , ภเณ, ‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อาเนหี’’ติ. โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’,‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ เอกปหาเรเนว ภิกฺขุสหสฺสมฺปิ กเถสิ. โส ปุนาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ชีวกสฺส อาโรเจสิ. ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา ‘‘อิทฺธิมา มฺเ, อยฺโย’’ติ นยโต ตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ปมํ กถนกมยฺยเมว ‘ตุมฺเห สตฺถา ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา จีวรกณฺเณ คณฺหา’’ติ อาห. โส วิหารํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ, ตาวเทว นิมฺมิตภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. โส เถรํ คเหตฺวา อคมาสิ.
สตฺถา ตสฺมึ ขเณ ยาคฺุจ ขชฺชกาทิเภทฺจ ปฏิคฺคณฺหิ. ทสพเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ – ‘‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโร มาเส เอกคาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ ลหุเกน ขเณเนว เอวํ มหิทฺธิกํ อกํสู’’ติ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสชฺช, ‘‘กึ วเทถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถเกน อิทานิ มยฺหํ โอวาเท ตฺวา โลกุตฺตรทายชฺชํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ ปน โลกิยทายชฺช’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต จูฬเสฏฺิชาตกํ (ชา. ๑.๑.๔) กเถสิ. อปรภาเค ตํ สตฺถา อริยคณปริวุโต ธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนมยํ กายํ ¶ อภินิมฺมินนฺตานํ ภิกฺขูนํ เจโตวิวฏฺฏกุสลานฺจ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน ภิกฺขูหิ ‘‘ตถา ทนฺธธาตุเกน กถํ ตยา สจฺจานิ ปฏิวิทฺธานี’’ติ ปุฏฺโ ภาตุ ปณามนโต ปฏฺาย อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต –
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหํ;
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ ตุวํ ฆรํ.
‘‘โสหํ ¶ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สาสนสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ¶ ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, ปาทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺิตํ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต;
สมาธึ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา.
‘‘ตโต เม สตฺถา ปาเหสิ, ทูตํ กาลปฺปเวทกํ;
ปเวทิตมฺหิ กาลมฺหิ, เวหาสาทุปสงฺกมึ.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ นิสีทหํ;
นิสินฺนํ มํ วิทิตฺวาน, อตฺถ สตฺถา ปฏิคฺคหิ.
‘‘อายาโค สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ปฺุกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทนฺธาติ, มนฺทา, จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ อสมตฺถภาเวน ทุพฺพลา. คตีติ าณคติ. อาสีติ, อโหสิ. ปริภูโตติ, ตโต เอว ‘‘มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน’’ติ หีฬิโต. ปุเรติ, ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล. ภาตา จาติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท, น เกวลํ ปริภูโตว, อถ โข ภาตาปิ มํ ปณาเมสิ, ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ ทุปฺปฺโ อเหตุโก มฺเ, ตสฺมา ปพฺพชิตกิจฺจํ ¶ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺโถ ¶ , น อิมสฺส สาสนสฺส อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ ทานิ ตุยฺหํ อยฺยกฆร’’นฺติ นิกฺกฑฺเฒสิ. ภาตาติ, ภาตรา.
โกฏฺเกติ, ทฺวารโกฏฺกสมีเป. ทุมฺมโนติ, โทมนสฺสิโต. สาสนสฺมึ อเปกฺขวาติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สาเปกฺโข อวิพฺภมิตุกาโม.
ภควา ตตฺถ อาคจฺฉีติ, มหากรุณาสฺโจทิตมานโส มํ อนุคฺคณฺหนฺโต ภควา ยตฺถาหํ ิโต, ตตฺถ อาคจฺฉิ. อาคนฺตฺวา จ, ‘‘ปนฺถก, อหํ เต สตฺถา, น มหาปนฺถโก, มํ อุทฺทิสฺส ตว ปพฺพชฺชา’’ติ สมสฺสาเสนฺโต สีสํ มยฺหํ ปรามสิ ชาลาพนฺธนมุทุตลุนปีณวรายตงฺคุลิสมุปโสภิเตน วิกสิตปทุมสสฺสิรีเกน จกฺกงฺกิเตน หตฺถตเลน ‘‘อิทานิเยว มม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ทีเปนฺโต มยฺหํ สีสํ ปรามสิ. พาหาย มํ คเหตฺวานาติ, ‘‘กสฺมา ตฺวํ, อิธ ติฏฺสี’’ติ จนฺทนคนฺธคนฺธินา อตฺตโน หตฺเถน มํ ภุเช คเหตฺวา อนฺโตสงฺฆารามํ ปเวเสสิ. ปาทาสิ ¶ ปาทปฺุฉนินฺติ ปาทปฺุฉนึ กตฺวา ปาทาสิ ‘‘รโชหรณนฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อทาสีติ อตฺโถ. ‘‘อทาสี’’ติ ‘‘ปาทปฺุฉนิ’’นฺติ จ ปนฺติ. เกจิ ปน ‘‘ปาทปฺุฉนิ’’นฺติ ปาทปฺุฉนโจฬกฺขณฺฑํ ปาทาสี’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา โจฬกฺขณฺฑสฺส ทินฺนตฺตา. เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺิตนฺติ, เอตํ สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ มนสิกาเรน สฺวธิฏฺิตํ กตฺวา เอกมนฺตํ เอกมนฺเต วิวิตฺเต คนฺธกุฏิปมุเข นิสินฺโน อธิฏฺเหิ ตถา จิตฺตํ สมาหิตํ กตฺวา ปวตฺเตหิ.
ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ, ตสฺส ภควโต วจนํ โอวาทํ อหํ สุตฺวา ตสฺมึ สาสเน โอวาเท รโต อภิรโต หุตฺวา วิหาสึ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชึ. ปฏิปชฺชนฺโต จ สมาธึ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ, อุตฺตมตฺโถ นาม อรหตฺตํ, ตสฺส อธิคมาย กสิณปริกมฺมวเสน รูปชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคสมาธึ สมฺปาเทสินฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สมาธีติ อุปจารสมาธิโต ปฏฺาย ยาว จตุตฺถมคฺคสมาธิ, ตาว สมาธิสามฺเน คหิโต, อคฺคผลสมาธิ ปน อุตฺตมตฺถคฺคหเณน, สาติสยํ เจวายํ สมาธิกุสโล, ตสฺมา ‘‘สมาธึ ปฏิปาเทสิ’’นฺติ อาห. สมาธิกุสลตาย ¶ หิ อยมายสฺมา เจโตวิวฏฺฏกุสโล นาม ชาโต, มหาปนฺถกตฺเถโร ปน วิปสฺสนากุสลตาย สฺาวิวฏฺฏกุสโล นาม. เอโก เจตฺถ สมาธิลกฺขเณ เฉโก, เอโก วิปสฺสนาลกฺขเณ, เอโก สมาธิคาฬฺโห, เอโก วิปสฺสนาคาฬฺโห เอโก องฺคสํขิตฺเต เฉโก, เอโก อารมฺมณสํขิตฺเต, เอโก องฺคววตฺถาเน, เอโก อารมฺมณววตฺถาเนติ วณฺเณนฺติ. อปิจ จูฬปนฺถกตฺเถโร ¶ สาติสยํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย เจโตวิวฏฺฏกุสโล วุตฺโต, มหาปนฺถกตฺเถโร สาติสยํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย สฺาวิวฏฺฏกุสโล. ปโม วา รูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ เจโตวิวฏฺฏกุสโล, อิตโร อรูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ สฺาวิวฏฺฏกุสโล. มโนมยํ ปน กายํ นิพฺพตฺเตนฺโต อฺเ ตโย วา จตฺตาโร วา นิพฺพตฺตนฺติ, น พหุเก, เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิพฺพตฺเตนฺติ, เอกวิธเมว กมฺมํ กุรุมาเน. อยํ ปน เถโร เอกาวชฺชเนน สมณสหสฺสํ มาเปสิ, ทฺเวปิ น กาเยน เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเน. ตสฺมา มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต.
อิทานิ ¶ อตฺตโน อธิคตวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามี’’ติอาทิมาห. กามฺจายํ เถโร ฉฬภิฺโ, ยา ปน อภิฺา อาสวกฺขยาณาธิคมสฺส พหูปการา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพนิวาสยถากมฺมุปคอนาคตํสาณานิ หิ วิปสฺสนาจารสฺส พหูปการานิ, น ตถา อิตราณานิ.
สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ สหสฺสํ. ‘‘สหสฺสวาร’’นฺติ เกจิ วทนฺติ. เอกาวชฺชเนน ปน เถโร สหสฺเส มโนมเย กาเย นิมฺมินิ, น วาเรน. เต จ โข อฺมฺมสทิเส วิวิธฺจ กมฺมํ กโรนฺเต. ‘‘กึ ปน สาวกานมฺปิ เอวรูปํ อิทฺธินิมฺมานํ สมฺภวตี’’ติ? น สมฺภวติ สพฺเพสํ, อภินีหารสมฺปตฺติยา ปน อยเมว เถโร เอวมกาสิ, ตถา เหส อิมินา องฺเคน เอตทคฺเค ปิโต. ปนฺถโก นิสีทีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย วทติ. อมฺพวเนติ, อมฺพวเน ชีวเกน ¶ กตวิหาเร. เวหาสาทุปสงฺกมินฺติ เวหาสาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนํ, เวหาเสนาติ อตฺโถ, ท-กาโร ปทสนฺธิกโร. อถาติ, มม นิสชฺชาย ปจฺฉา. ปฏิคฺคหีติ ทกฺขิโณทกํ ปฏิคฺคณฺหิ. อายาโค สพฺพโลกสฺสาติ, สพฺพสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เทยฺยธมฺมํ อาเนตฺวา ยชิตพฺพฏฺานภูโต. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ, มหาผลภาวกรเณน ทกฺขิณาหุตีนํ ปฏิคฺคณฺหโก. ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณนฺติ ชีวเกน อุปนีตํ ยาคุขชฺชาทิเภทํ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคเหสิ.
อถ โข ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อาณาเปสิ – ‘‘อนุโมทนํ กโรหี’’ติ. โส สิเนรุํ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ มนฺเถนฺโต วิย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺโขเภนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต อนุโมทนํ อกาสิ. ตถา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนปิ ¶ จายมายสฺมา ตถารูปาย กมฺมปิโลติกาย ปริพาธิโต จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิปิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ. ตํ ปนสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา สตฺถา ปุพฺพจริยานุรูปํ โยนิโสมนสิกาเร นิโยเชสิ. ตถา หิ ภควา ตทา ชีวกสฺส นิเวสเน นิสินฺโน เอว ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ สมาหิตํ, วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนา’’ติ ตฺวา ยถานิสินฺโนว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘ปนฺถก, ยทิปายํ ปิโลติกา สํกิลิฏฺา รชานุกิณฺณา, อิโต ปน อฺโ เอว อริยสฺส วินเย สํกิเลโส รโช จาติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ ¶ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วีตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส รโช…เป… สาสเน.
‘‘โมโห รโช…เป… วีตรชสฺส สาสเน’’ติ. –
อิมา ติสฺโส โอภาสคาถา อภาสิ. คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กปฺปตฺเถรคาถาวณฺณนา
นานากุลมลสมฺปุณฺโณติอาทิกา ¶ อายสฺมโต กปฺปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน วิฺุตํ ปตฺโต นานาวิราควณฺณวิจิตฺเตหิ วตฺเถหิ อเนกวิเธหิ อาภรเณหิ นานาวิเธหิ มณิรตเนหิ พหุวิเธหิ ปุปฺผทามมาลาทีหิ จ กปฺปรุกฺขํ นาม อลงฺกริตฺวา เตน สตฺถุ ถูปํ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺิโต กาเมสุ อติวิย รตฺโต คิทฺโธ หุตฺวา วิหรติ. ตํ สตฺถา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต าณชาเล ปฺายมานํ ทิสฺวา, ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต, ‘‘เอส มม สนฺติเก อสุภกถํ สุตฺวา กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ตฺวา อากาเสน ตตฺถ คนฺตฺวา –
‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ ¶ , มหาอุกฺการสมฺภโว;
จนฺทนิกํว ปริปกฺกํ, มหาคณฺโฑ มหาวโณ.
‘‘ปุพฺพรุหิรสมฺปุณฺโณ, คูถกูเปน คาฬฺหิโต;
อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกํ.
‘‘สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธ, มํสเลปนเลปิโต;
จมฺมกฺจุกสนฺนทฺโธ, ปูติกาโย นิรตฺถโก.
‘‘อฏฺิสงฺฆาตฆฏิโต, นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโน;
เนเกสํ สํคตีภาวา, กปฺเปติ อิริยาปถํ.
‘‘ธุวปฺปยาโต มรณาย, มจฺจุราชสฺส สนฺติเก;
อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวาน, เยนกามงฺคโม นโร.
‘‘อวิชฺชาย ¶ นิวุโต กาโย, จตุคนฺเถน คนฺถิโต;
โอฆสํสีทโน กาโย, อนุสยาชาลโมตฺถโต.
‘‘ปฺจนีวรเณ ยุตฺโต, วิตกฺเกน สมปฺปิโต;
ตณฺหามูเลนานุคโต, โมหจฺฉาทนฉาทิโต.
‘‘เอวายํ ¶ วตฺตเต กาโย, กมฺมยนฺเตน ยนฺติโต;
สมฺปตฺติ จ วิปตฺยนฺตา, นานาภาโว วิปชฺชติ.
‘‘เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธพาลา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาทิยนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘เยมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ, คูถลิตฺตํว ปนฺนคํ;
ภวมูลํ วมิตฺวาน, ปรินิพฺพิสฺสนฺตินาสวา’’ติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ตสฺส อสุภกถํ กเถสิ. โส สตฺถุ สมฺมุขา อเนกาการโวการํ ยาถาวโต สรีรสภาววิภาวนํ อสุภกถํ สุตฺวา สเกน กาเยน อฏฺฏียมาโน หรายมาโน ชิคุจฺฉมาโน สํวิคฺคหทโย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺช’’นฺติ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา สมีเป ิตมฺตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ, ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา อาเนหี’’ติ. โส ตํ ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เตร ๑.๔.๑๐๒-๑๐๗) –
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ถูปเสฏฺสฺส สมฺมุขา;
วิจิตฺตทุสฺเส ลเคตฺวา, กปฺปรุกฺขํ เปสหํ.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โสภยนฺโต มม ทฺวารํ, กปฺปรุกฺโข ปติฏฺติ.
‘‘อหฺจ ปริสา เจว, เย เกจิ มมวสฺสิตา;
ตมฺหา ทุสฺสํ คเหตฺวาน, นิวาเสม มยํ สทา.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ รุกฺขํ ปยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กปฺปรุกฺขสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ สตฺตเม กปฺเป, สุเจฬา อฏฺ ขตฺติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อฺํ พฺยากโรนฺโต ตา เอว คาถา อภาสิ. เตเนว ตา เถรคาถา นาม ชาตา.
ตตฺถ นานากุลมลสมฺปุณฺโณติ, นานากุเลหิ นานาภาเคหิ มเลหิ สมฺปุณฺโณ, เกสโลมาทินานาวิธอสุจิโกฏฺาสภริโตติ อตฺโถ. มหาอุกฺการสมฺภโวติ, อุกฺกาโร วุจฺจติ วจฺจกูปํ. ยตฺตกวยา มาตา, ตตฺตกํ กาลํ การปริเสทิตวจฺจกูปสทิสตาย มาตุ กุจฺฉิ อิธ ‘‘มหาอุกฺกาโร’’ติ อธิปฺเปโต. โส กุจฺฉิ สมฺภโว อุปฺปตฺติฏฺานํ เอตสฺสาติ มหาอุกฺการสมฺภโว. จนฺทนิกํวาติ จนฺทนิกํ นาม อุจฺฉิฏฺโทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ, ยํ ชณฺณุมตฺตํ อสุจิภริตมฺปิ โหติ, ตาทิสนฺติ อตฺโถ. ปริปกฺกนฺติ, ปริณตํ ปุราณํ. เตน ยถา จณฺฑาลคามทฺวาเร นิทาฆสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน สมุปพฺยูฬฺหมุตฺตกรีสอฏฺิจมฺมนฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกาทินานากุณปภริตํ กทฺทโมทกาลุฬิตํ ¶ กติปยทิวสาติกฺกเมน สํชาต กิมิกุลากุลํ สูริยาตปสนฺตาปกุถิตํ อุปริ เผณปุพฺพุฬกานิ มฺุจนฺตํ อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ จนฺทนิกาวาฏํ เนว อุปคนฺตุํ, น ทฏฺุํ อรหรูปํ หุตฺวา ติฏฺติ, ตถารูโปยํ กาโยติ ทสฺเสติ. สทา ทุกฺขตามูลโยคโต อสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชรามรเณหิ อุทฺธุมายนปริปจฺจนภิชฺชนสภาวตฺตา จ มหนฺโต คณฺโฑ วิยาติ มหาคณฺโฑ. สพฺพตฺถกเมว ทุกฺขเวทนานุพทฺธตฺตา คณฺฑานํ สหนโต อสุจิวิสฺสนฺทนโต จ มหนฺโต วโณ วิยาติ มหาวโณ คูถกูเปน คาฬิโตติ, วจฺจกูเปน วจฺเจเนว วา ภริโต. ‘‘คูถกูปนิคาฬฺหิโต’’ติปิ ปาฬิ, วจฺจกูปโต นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกนฺติ, อยํ กาโย อาโปธาตุยา สทา ปคฺฆรณสีโล, ตฺจ โข ปิตฺตเสมฺหเสทมุตฺตาทิกํ ปูติกํ อสุจึเยว สนฺทติ, น กทาจิ สุจินฺติ อตฺโถ.
สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธติ ¶ , คีวาย อุปริมภาคโต ปฏฺาย สรีรํ วินทฺธมานา สรีรสฺส ปุริมปจฺฉิมทกฺขิณวามปสฺเสสุ ปจฺเจกํ ปฺจ ปฺจ กตฺวา วีสติ, หตฺถปาเท วินทฺธมานา เตสํ ปุริมปจฺฉิมปสฺเสสุ ปฺจ ปฺจ กตฺวา จตฺตาลีสาติ ¶ สฏฺิยา กณฺฑเรหิ มหานฺหารูหิ สพฺพโส พทฺโธ วินทฺโธติ สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธ. มํสเลปนเลปิโตติ, มํสสงฺขาเตน เลปเนน ลิตฺโต, นวมํสเปสิสตานุลิตฺโตติ อตฺโถ. จมฺมกฺจุกสนฺนทฺโธติ, จมฺมสงฺขาเตน กฺจุเกน สพฺพโส โอนทฺโธ ปริโยนทฺโธ ปริจฺฉินฺโน. ปูติกาโยติ, สพฺพโส ปูติคนฺธิโก กาโย. นิรตฺถโกติ, นิปฺปโยชโน. อฺเสฺหิ ปาณีนํ กาโย จมฺมาทิวินิโยเคน สิยา สปฺปโยชโน, น ตถา มนุสฺสกาโยติ. อฏฺิสงฺฆาตฆฏิโตติ, อติเรกติสตานํ อฏฺีนํ สงฺฆาเตน ฆฏิโต สมฺพนฺโธ. นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโนติ, สุตฺตสทิเสหิ นวหิ นฺหารุสเตหิ นิพนฺธิโต. เนเกสํ สํคตีภาวาติ, จตุมหาภูตชีวิตินฺทฺริยอสฺสาสปสฺสาสวิฺาณาทีนํ สมวายสมฺพนฺเธน สุตฺตเมรกสมวาเยน ยนฺตํ วิย านาทิอิริยาปถํ กปฺเปติ.
ธุวปฺปยาโต มรณายาติ, มรณสฺส อตฺถาย เอกนฺตคมโน, นิพฺพตฺติโต ปฏฺาย มรณํ ปติ ปวตฺโต. ตโต เอว มจฺจุราชสฺส มรณสฺส ¶ สนฺติเก ิโต. อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวานาติ, อิมสฺมึเยว โลเก กายํ ฉฑฺเฑตฺวา, ยถารุจิตฏฺานคามี อยํ สตฺโต, ตสฺมา ‘‘ปหาย คมนีโย อยํ กาโย’’ติ เอวมฺปิ สงฺโค น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อวิชฺชาย นิวุโตติ, อวิชฺชานีวรเณน นิวุโต ปฏิจฺฉาทิตาทีนโว, อฺถา โก เอตฺถ สงฺคํ ชเนยฺยาติ อธิปฺปาโย. จตุคนฺเถนาติ, อภิชฺฌากายคนฺถาทินา จตุพฺพิเธน คนฺเถน คนฺถิโต, คนฺถนิยภาเวน วินทฺธิโต. โอฆสํสีทโนติ, โอฆนิยภาเวน กาโมฆาทีสุ จตูสุ โอเฆสุ สํสีทนโก. อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ เสนฺตีติ อนุสยา, กามราคาทโย อนุสยา. เตสํ ชาเลน โอตฺถโต อภิภูโตติ อนุสยาชาลโมตฺถโต. มกาโร ปทสนฺธิกโร, คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. กามจฺฉนฺทาทินา ปฺจวิเธน นีวรเณน ยุตฺโต อธิมุตฺโตติ ปฺจนีวรเณ ยุตฺโต, กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
กามวิตกฺกาทินา ¶ มิจฺฉาวิตกฺเกน สมปฺปิโต สมสฺสิโตติ วิตกฺเกน สมปฺปิโต. ตณฺหามูเลนานุคโตติ, ตณฺหาสงฺขาเตน ภวมูเลน อนุพทฺโธ. โมหจฺฉาทนฉาทิโตติ, สมฺโมหสงฺขาเตน อาวรเณน ปลิคุณฺิโต. สพฺพเมตํ สวิฺาณกํ กรชกายํ สนฺธาย วทติ. สวิฺาณโก หิ อตฺตภาโว ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส กาโย ติฏฺติ, อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑.๑๔๗) กาโยติ วุจฺจติ, เอวายํ วตฺตเต กาโยติ ¶ เอวํ ‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ’’ติอาทินา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต’’ติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อยํ กาโย วตฺตติ, วตฺตนฺโต จ กมฺมยนฺเตน สุกตทุกฺกเฏน กมฺมสงฺขาเตน ยนฺเตน ยนฺติโต สงฺฆฏิโต. ยถา วา เขมนฺตํ คนฺตุํ น สกฺโกติ, ตถา สงฺโขภิโต สุคติทุคฺคตีสุ วตฺตติ ปริพฺภมติ. สมฺปตฺติ จ วิปตฺยนฺตาติ ยา เอตฺถ สมฺปตฺติ, สา วิปตฺติปริโยสานา. สพฺพฺหิ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, สพฺโพ สมาคโม วิโยคปริโยสาโน. เตนาห ‘‘นานาภาโว วิปชฺชตี’’ติ. นานาภาโวติ, วินาภาโว วิปฺปโยโค, โส กทาจิ วิปฺปยฺุชกสฺส วเสน, กทาจิ วิปฺปยฺุชิตพฺพสฺส วเสนาติ วิวิธํ ปชฺชติ ปาปุณียติ.
เยมํ กายํ มมายนฺตีติ เย อนฺธพาลา ปุถุชฺชนา เอวํ อสุภํ อนิจฺจํ อธุวํ ทุกฺขํ อสารํ อิมํ กายํ ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหนฺตา มมายนฺติ ฉนฺทราคํ อุปฺปาเทนฺติ, เต ชาติอาทีหิ นิรยาทีหิ จ โฆรํ ภยานกํ อปณฺฑิเตหิ อภิรมิตพฺพโต กฏสิสงฺขาตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ ชนนมรณาทีหิ วฑฺเฒนฺติ, เตนาห ‘‘อาทิยนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
เยมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ, คูถลิตฺตํว ปนฺนคนฺติ ยถา นาม ¶ ปุริโส สุขกาโม ชีวิตุกาโม คูถคตํ อาสีวิสํ ทิสฺวา ชิคุจฺฉนิยตาย วา สปฺปฏิภยตาย วา วิวชฺเชติ น อลฺลียติ, เอวเมวํ เย ปณฺฑิตา กุลปุตฺตา อสุจิภาเวน เชคุจฺฉํ อนิจฺจาทิภาเวน สปฺปฏิภยํ อิมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหนฺติ. เต ภวมูลํ อวิชฺชํ ภวตณฺหฺจ วมิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อจฺจนฺตเมว ปหาย ตโต เอว สพฺพโส อนาสวา สอุปาทิเสสาย อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ.
กปฺปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วงฺคนฺตปุตฺตอุปเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา
วิวิตฺตํ ¶ อปฺปนิคฺโฆสนฺติอาทิกา อายสฺมโต อุปเสนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณมาโน สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม รูปสารีพฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อุปเสโนติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย เอกวสฺสิโก ‘‘อริยคพฺภํ วฑฺเฒมี’’ติ เอกํ กุลปุตฺตํ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถารา จสฺส ตสฺส อวสฺสิกสฺส ภิกฺขุโน สทฺธิวิหาริกภาวํ สุตฺวา, ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, พาหุลฺลาย อาวตฺโต’’ติ (มหาว. ๗๕) ครหิโต. ‘‘อิทานาหํ ยทิปิ ปริสํ นิสฺสาย สตฺถารา ครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย สตฺถุ ปาสํโสปิ ภวิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๘๖-๙๖) –
‘‘ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
ปพฺภารมฺหิ นิสีทนฺตํ, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘กณิการปุปฺผํ ทิสฺวา, วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทา;
อลงฺกริตฺวา ฉตฺตมฺหิ, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ปิณฺฑปาตฺจ ปาทาสึ, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
พุทฺเธน นวเม ตตฺถ, สมเณ อฏฺ โภชยึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
อิมินา ฉตฺตทาเนน, ปรมนฺนปเวจฺฉนา.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สมฺปตฺติมนุโภสฺสสิ;
ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘เอกวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สาสเน ทิพฺพมานมฺหิ, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต.
‘‘อุปเสโนติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก;
สมนฺตปาสาทิกตฺตา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘จริมํ วตฺตเต มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สยมฺปิ สพฺเพ ธุตงฺคธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, อฺเปิ ตทตฺถาย สมาทเปติ ¶ , เตน นํ ภควา สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน โกสมฺพิยํ กลเห ¶ อุปฺปนฺเน ภิกฺขุสงฺเฆ จ ทฺวิธาภูเต เอเกน ภิกฺขุนา ตํ กลหํ ปริวชฺชิตุกาเมน ‘‘เอตรหิ โข กลโห อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ ทฺวิธาภูโต, กถํ นุ โข มยา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ปุฏฺโ วิเวกวาสโต ปฏฺาย ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถนฺโต –
‘‘วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, วาฬมิคนิเสวิตํ;
เสเว เสนาสนํ ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลานการณา.
‘‘สงฺการปฺุชา อาหตฺวา, สุสานา รถิยาหิ จ;
ตโต สงฺฆาฏิกํ กตฺวา, ลูขํ ธาเรยฺย จีวรํ.
‘‘นีจํ มนํ กริตฺวาน, สปทานํ กุลา กุลํ;
ปิณฺฑิกาย จเร ภิกฺขุ, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต.
‘‘ลูเขนปิ วา สนฺตุสฺเส, นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุํ;
รเสสุ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.
‘‘อปฺปิจฺโฉ เจว สนฺตุฏฺโ, ปวิวิตฺโต วเส มุนิ;
อสํสฏฺโ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ.
‘‘ยถา ¶ ชโฬ ว มูโค ว, อตฺตานํ ทสฺสเย ตถา;
นาติเวลํ สมฺภาเสยฺย, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปณฺฑิโต.
‘‘น โส อุปวเท กฺจิ, อุปฆาตํ วิวชฺชเย;
สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, มตฺตฺู จสฺส โภชเน.
๕๘๔. ‘‘สุคฺคหีตนิมิตฺตสฺส, จิตฺตสฺสุปฺปาทโกวิโท.
สมถํ อนุยฺุเชยฺย, กาเลน จ วิปสฺสนํ.
‘‘วีริยสาตจฺจสมฺปนฺโน, ยุตฺตโยโค สทา สิยา;
น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต.
‘‘เอวํ วิหรมานสฺส, สุทฺธิกามสฺส ภิกฺขุโน;
ขียนฺติ อาสวา สพฺเพ, นิพฺพุติฺจาธิคจฺฉตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ, ชนวิวิตฺตํ สฺุํ อรฺาทึ. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ, นิสฺสทฺทํ สทฺทสงฺฆฏฺฏนรหิตํ. วาฬมิคนิเสวิตนฺติ, สีหพฺยคฺฆทีปิวาฬมิเคหิ จริตํ. อิมินาปิ ชนวิเวกํเยว ทสฺเสติ ปนฺตเสนาสนภาวทีปนโต. เสนาสนนฺติ, สยิตุํ อาสยิตฺุจ ยุตฺตภาเวน ¶ วสนฏฺานํ อิธ เสนาสนนฺติ อธิปฺเปตํ. ปฏิสลฺลานการณาติ, ปฏิสลฺลานนิมิตฺตํ, นานารมฺมณโต นิวตฺเตตฺวา กมฺมฏฺาเนเยว จิตฺตสฺส ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว อลฺลียนตฺถํ.
เอวํ ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ นิทฺทิสนฺโต เสนาสเน สนฺโตสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จีวราทีสุปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํการปฺุชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ สํการปฺุชาติ สํการานํ ปฺุชํ สํการปฺุชํ, ตโต กจวรฏฺานา. อาหตฺวาติ อาหริตฺวา. ตโตติ ตถา อาหฏโจฬกฺขณฺเฑหิ. กรเณ หิ อิทํ นิสฺสกฺกวจนํ ลูขนฺติ สตฺถลูขรชนลูขาทินา ลูขํ อวณฺณามฏฺํ. ธาเรยฺยาติ นิวาสนาทิวเสน ปริหเรยฺย, เอเตน จีวรสนฺโตสํ วทติ.
นีจ มนํ กริตฺวานาติ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติอาทิกํ (อิติวุ. ๙๑; สํ. นิ. ๓.๘๐) สุคโตวาทํ อนุสฺสริตฺวา นิหตมานทปฺปํ จิตฺตํ กตฺวา. สปทานนฺติ ฆเรสุ ¶ อวขณฺฑรหิตํ; อนุฆรนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กุลา กุล’’นฺติ. กุลา กุลนฺติ กุลโต กุลํ, กุลานุปุพฺพิยา ฆรปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. ปิณฺฑิกายาติ มิสฺสกภิกฺขาย, อิมินา ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ วทติ. คุตฺตทฺวาโรติ สุปิหิตจกฺขาทิทฺวาโร. สุสํวุโตติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ สํวุโต.
ลูเขนปิ วาติ อปิสทฺโท สมุจฺจเย, วา-สทฺโท วิกปฺเป. อุภเยนปิ ลูเขนปิ อปฺเปนปิ เยน เกนจิ สุลเภน อิตรีตเรน สนฺตุสฺเส สมํ สมฺมา ตุสฺเสยฺย. เตนาห ‘‘นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุ’’นฺติ. นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุนฺติ อตฺตนา ยถาลทฺธโต อฺํ มธุราทิรสํ พหุํ ปณีตฺจ น ปตฺเถยฺย น ปิเหยฺย, อิมินา คิลานปจฺจเยปิ สนฺโตโส ทสฺสิโต โหติ. รเสสุ เคธวารณตฺถํ ปน การณํ วทนฺโต รเสสุ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมตี มโน’’ติ อาห. อินฺทฺริยสํวรมฺปิ อปริปูเรนฺตสฺส กุโต วิกฺขิตฺตจิตฺตสมาธานนฺติ อธิปฺปาโย.
เอวํ จตูสุ ปจฺจเยสุ สลฺเลขปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวสิฏฺกถาวตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺโฉ เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อปฺปิจฺโฉติ, อนิจฺโฉ จตูสุ ปจฺจเยสุ อิจฺฉารหิโต, เตน จตุพฺพิธปจฺจเยสุ ตณฺหุปฺปาทวิกฺขมฺภนมาห. สนฺตุฏฺโติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺตุฏฺโ. โย หิ –
‘‘อตีตํ นานุโสเจยฺย, นปฺปชปฺเปยฺยนาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปยฺย, โส ‘สนฺตุฏฺโ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ.
ปวิวิตฺโตติ ¶ คณสงฺคณิกํ ปหาย กาเยน ปวิวิตฺโต วูปกฏฺโ. จิตฺตวิเวกาทิเก หิ ปรโต วกฺขติ. วเสติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนิ. อสํสฏฺโติ ทสฺสนสวนสมุลฺลปนสมฺโภคกายสํสคฺคานํ อภาเวน ¶ อสํสฏฺโ ยถาวุตฺตสํสคฺครหิโต. อุภยนฺติ, คหฏฺเหิ อนาคาเรหิ จาติ อุภเยหิปิ อสํสฏฺโ. กรเณ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ.
อตฺตานํ ทสฺสเย ตถาติ อชโฬ อมูโคปิ สมาโน ยถา ชโฬ วา มูโค วา, ตถา อตฺตานํ ทสฺเสยฺย, เอเตน ปาคพฺพิยปฺปหานมาห. ชโฬ ว มูโค วาติ จ คาถาสุขตฺถํ รสฺสตฺตํ กตํ, สมุจฺจยตฺโถ จ ¶ วาสทฺโท. นาติเวลํ สมฺภาเสยฺยาติ อติเวลํ อติกฺกนฺตปมาณํ น ภาเสยฺย, มตฺตภาณี อสฺสาติ อตฺโถ. สงฺฆมชฺฌมฺหีติ ภิกฺขุสงฺเฆ, ชนสมูเห วา.
น โส อุปวเท กฺจีติ โส ยถาวุตฺตปฏิปตฺติโก ภิกฺขุ หีนํ วา มชฺฌิมํ วา อุกฺกฏฺํ วา ยํกิฺจิ น วาจาย อุปวเทยฺย. อุปฆาตํ วิวชฺชเยติ กาเยน อุปฆาตํ ปริวิเหนํ วชฺเชยฺย. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขมฺหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล สํวุโต อสฺส, ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวาโจ สิยาติ อตฺโถ. มตฺตฺู จสฺส โภชเนติ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชเนสุ โภชเน ปมาณฺู สิยา.
สุคฺคหีตนิมิตฺตสฺสาติ ‘‘เอวํ เม มนสิ กโรโต จิตฺตํ สมาหิตํ อโหสี’’ติ ตทาการํ สลฺลกฺเขนฺโต สุฏฺุ คหิตสมาธินิมิตฺโต อสฺส. ‘‘สุคฺคหีตนิมิตฺโต โส’’ติปิ ปาโ, โส โยคีติ อตฺโถ. จิตฺตสฺสุปฺปาทโกวิโทติ เอวํ ภาวยโต จิตฺตํ ลีนํ โหติ, ‘‘เอวํ อุทฺธต’’นฺติ ลีนสฺส อุทฺธตสฺส จ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติการเณ กุสโล อสฺส. ลีเน หิ จิตฺเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา, อุทฺธเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา. สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพ. เตนาห ภควา – ‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). สมถํ อนุยฺุเชยฺยาติ สมถภาวนํ ภาเวยฺย, อนุปฺปนฺนํ สมาธึ อุปฺปาเทยฺย, อุปฺปนฺนฺจ ยาว วสีภาวปฺปตฺติ, ตาว วฑฺเฒยฺย พฺยูเหยฺยาติ อตฺโถ. กาเลน จ วิปสฺสนนฺติ ยถาลทฺธํ สมาธึ นิกนฺติยา อปริยาทาเนน หานภาคิยํ ิติภาคิยํ วา อกตฺวา นิพฺเพธภาคิยํว กตฺวา กาเลน วิปสฺสนฺจ อนุยฺุเชยฺย. อถ วา กาเลน จ วิปสฺสนนฺติ สมถํ อนุยฺุชนฺโต ตสฺส ถิรีภูตกาเล สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา อริยมคฺคาธิคมาย วิปสฺสนํ อนุยฺุเชยฺย. ยถาห –
‘‘อถ ¶ วา สมาธิลาเภน, วิวิตฺตสยเนน วา;
ภิกฺขุ วิสฺสาสมาปาทิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขย’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๗๑-๒๗๒);
เตน ¶ ¶ วุตฺตํ – ‘‘วีริยสาตจฺจสมฺปนฺโน’’ติอาทิ. สตตภาโว สาตจฺจํ, วีริยสฺส สาตจฺจํ, เตน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, สตตปวตฺตวีริโย, นิจฺจปคฺคหิตวีริโยติ อตฺโถ. ยุตฺตโยโค สทา สิยาติ สพฺพกาลํ ภาวนานุยุตฺโต สิยา. ทุกฺขนฺตนฺติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริโยสานํ นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปตฺวา วิสฺสาสํ น เอยฺย น คจฺเฉยฺย. ‘‘อหํ ปริสุทฺธสีโล ฌานลาภี อภิฺาลาภี วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ิโต’’ติ วา วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ วิหรมานสฺสาติ, เอวํ วิวิตฺตเสนาสนเสวนาทินา วิปสฺสนาวเสน ยุตฺตโยคตาปริโยสาเนน วิธินา วิหรนฺตสฺส. สุทฺธิกามสฺสาติ, าณทสฺสนวิสุทฺธึ อจฺจนฺตวิสุทฺธึ นิพฺพานํ อรหตฺตฺจ อิจฺฉนฺตสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขโต ภิกฺขุโน, กามาสวาทโย สพฺเพ อาสวา ขียนฺติ ขยํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ขยคมเนเนว สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสปเภทํ ทุวิธมฺปิ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ ปาปุณาติ.
เอวํ เถโร ตสฺส ภิกฺขุโน โอวาททานาปเทเสน อตฺตนา ตถาปฏิปนฺนภาวํ ทีเปนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
วงฺคนฺตปุตฺตอุปเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. (อปร)-โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา
วิชาเนยฺย สกํ อตฺถนฺติอาทิกา อายสฺมโต อปรสฺส โคตมตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา, วาทมคฺคํ อุคฺคเหตฺวา อตฺตโน วาทสฺส อุปริ อุตฺตรึ วทนฺตํ อลภนฺโต เตหิ เตหิ วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺโต วิจรติ. อถ อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ¶ ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ยสาทิเก เวเนยฺเย วิเนตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส อภิยาจนาย สาวตฺถึ อุปคจฺฉิ. ตทา สตฺถุ เชตวนปฏิคฺคเห ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา ¶ อฺตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. โส เตน ปพฺพาชิยมาโน ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา โกสลชนปทํ คนฺตฺวา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา ปุน สาวตฺถึ ปจฺจาคมิ. ตํ พหู าตกา พฺราหฺมณมหาสาลา อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา นิสินฺนา ‘‘อิมสฺมึ โลเก ¶ พหู สมณพฺราหฺมณา สํสาเร สุทฺธิวาทา, เตสุ กตเมสํ นุ โข วาโท นิยฺยานิโก, กถํ ปฏิปชฺชนฺโต สํสารโต สุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. เถโร เตสํ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต –
‘‘วิชาเนยฺย สกํ อตฺถํ, อวโลเกยฺยาถ ปาวจนํ;
ยฺเจตฺถ อสฺส ปติรูปํ, สามฺํ อชฺฌูปคตสฺส.
‘‘มิตฺตํ อิธ จ กลฺยาณํ, สิกฺขา วิปุลํ สมาทานํ;
สุสฺสูสา จ ครูนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘พุทฺเธสุ สคารวตา, ธมฺเม อปจิติ ยถาภูตํ;
สงฺเฆ จ จิตฺตีกาโร, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อาจารโคจเร ยุตฺโต, อาชีโว โสธิโต อคารยฺโห;
จิตฺตสฺส จ สณฺปนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘จาริตฺตํ อถ วาริตฺตํ, อิริยาปถิยํ ปสาทนิยํ;
อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อารฺกานิ เสนาสนานิ, ปนฺตานิ อปฺปสทฺทานิ;
ภชิตพฺพานิ มุนินา, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘สีลฺจ พาหุสจฺจฺจ, ธมฺมานํ ปวิจโย ยถาภูตํ;
สจฺจานํ อภิสมโย, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย จ อนิจฺจนฺติ, อนตฺตสฺํ อสุภสฺฺจ;
โลกมฺหิ จ อนภิรตึ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย ¶ จ โพชฺฌงฺเค, อิทฺธิปาทานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ;
อฏฺงฺคมคฺคมริยํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ตณฺหํ ปชเหยฺย มุนิ, สมูลเก อาสเว ปทาเลยฺย;
วิหเรยฺย วิปฺปมุตฺโต, เอตํ สมณสฺส ปติรูป’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ วิชาเนยฺย สกํ อตฺถนฺติ, วิฺูชาติโก ปุริโส อตฺตโน อตฺถํ ยาถาวโต วิจาเรตฺวา ชาเนยฺย. วิจาเรนฺโต จ อวโลเกยฺยาถ ปาวจนํ อิธ โลเก ปุถุสมณพฺราหฺมเณหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ปวุตฺตํ ปาวจนํ, สมโย. ตตฺถ ยํ นิยฺยานิกํ, ตํ โอโลเกยฺย ปฺาจกฺขุนา ปสฺเสยฺย. อิเม หิ นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ, อสุทฺธิมคฺคฺจ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ มิจฺฉาภินิเวสิโน อฺมฺฺจ วิรุทฺธวาทา, ตสฺมา เนสํ วาโท อนิยฺยานิโก. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา, สนฺตํ นิพฺพาน’’นฺติ สยมฺภูาเณน ยถาภูตํ อพฺภฺาย ปเวเทติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส ¶ วาโท นิยฺยานิโก’’ติ สตฺถุ สาสนมหนฺตตํ โอโลเกยฺยาติ อตฺโถ. ยฺเจตฺถ อสฺส ปติรูปํ, สามฺํ อชฺฌูปคตสฺสาติ, สามฺํ สมณภาวํ ปพฺพชฺชํ อุปคตสฺส กุลปุตฺตสฺส ยํ เอตฺถ สาสเน ปพฺพชิตภาเว วา ปติรูปํ ยุตฺตรูปํ สารุปฺปํ อสฺส สิยา, ตมฺปิ อปโลเกยฺย.
กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘มิตฺตํ อิธ จ กลฺยาณ’’นฺติอาทิ. อิมสฺมึ สาสเน กลฺยาณมิตฺตํ เสวิยมานํ สมณสฺส ปติรูปนฺติ โยชนา. เอส นโย อิตเรสุปิ. กลฺยาณมิตฺตฺหิ นิสฺสาย อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ. สิกฺขา วิปุลํ สมาทานนฺติ วิปุลํ สิกฺขาสมาทานํ, มหติยา นิพฺพานาวหาย อธิสีลาทิสิกฺขาย อนุฏฺานนฺติ อตฺโถ. สุสฺสูสา จ ครูนนฺติ ครูนํ อาจริยุปชฺฌายาทีนํ กลฺยาณมิตฺตานํ โอวาทสฺส โสตุกมฺยตา ปาริจริยา จ. เอตนฺติ กลฺยาณมิตฺตเสวนาทิ.
พุทฺเธสุ สคารวตาติ สพฺพฺุพุทฺเธสุ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ คารวโยโค ครุจิตฺตีกาโร. ธมฺเม อปจิติ ยถาภูตนฺติ อริยธมฺเม ยาถาวโต ¶ อปจายนํ อาทเรน อภิปูชนํ. สงฺเฆติ อริยสงฺเฆ. จิตฺตีกาโรติ สกฺกาโร สมฺมานนํ. เอตนฺติ รตนตฺตยครุกรณํ.
อาจารโคจเร ยุตฺโตติ กายิกวาจสิกวีติกฺกมนสงฺขาตํ อนาจารํ, ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ อยุตฺตฏฺานภูตํ เวสิยาทิอโคจรฺจ ปหาย กายิกวาจสิกอวีติกฺกมนสงฺขาเตน อาจาเรน ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺานภูเตน โคจเรน จ ยุตฺโต สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนอาจารโคจโรติ อตฺโถ. อาชีโว โสธิโตติ เวฬุทานาทึ พุทฺธปฏิกุฏฺํ อเนสนํ ปหาย อนวชฺชุปฺปาเท ปจฺจเย เสวนฺตสฺส อาชีโว โสธิโต โหติ สุวิสุทฺโธ, โสธิตตฺตา เอว อคารยฺโห วิฺูหิ. จิตฺตสฺส จ สณฺปนนฺติ ยถา จกฺขาทิทฺวาเรหิ รูปาทิอารมฺมเณสุ อภิชฺฌาทโย นปฺปวตฺตนฺติ, เอวํ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตาทิวเสน จิตฺตสฺส ¶ สมฺมา ปนํ. เอตนฺติ อาจารโคจรสมฺปตฺติ อาชีวปาริสุทฺธิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาติ เอตํ ตยํ.
จาริตฺตนฺติ จริตฺวา ปริปูเรตพฺพสีลํ. วาริตฺตนฺติ วิรติยา อกรเณน ปริปูเรตพฺพสีลํ. อิริยาปถิยํ ปสาทนิยนฺติ ปเรสํ ปสาทาวหํ อากปฺปสมฺปตฺตินิมิตฺตํ อิริยาปถนิสฺสิตํ สมฺปชฺํ. อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ สมถวิปสฺสนาสุ อนุโยโค ภาวนา.
อารฺกานีติ อรฺเ ปริยาปนฺนานิ. ปนฺตานีติ วิวิตฺตานิ.
สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. เหฏฺา หิ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, อิธ อภินฺทิตฺวา ¶ วทติ. พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโว. โส หิ ภาวนานุโยคสฺส พหุกาโร, โพชฺฌงฺคโกสลฺลอนุตฺตรสีติภาวอธิจิตฺตยุตฺตตาทีสุ สมฺมา ปวิจยพหุลสฺส สมถวิปสฺสนานุโยโค สมฺปชฺชติ. ธมฺมานํ ปวิจโย ยถาภูตนฺติ รูปารูปธมฺมานํ อวิปรีตสลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ปริวีมํสา. อิมินา อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนมาห. สจฺจานํ อภิสมโยติ ทุกฺขาทีนํ อริยสจฺจานํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปฏิเวโธ.
สฺวายํ สจฺจาภิสมโย ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภาเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภาเวยฺย จ อนิจฺจนฺติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) อวิภาคโต ¶ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (วิภ. ๒; สํ. นิ. ๓.๔๙) วิภาคโต วา สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจสฺํ ภาเวยฺย อุปฺปาเทยฺย เจว วฑฺเฒยฺย จาติ อตฺโถ. อนตฺตสฺนฺติ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปวตฺตํ อนตฺตสฺฺจ ภาเวยฺยาติ โยชนา. เอวํ เสเสสุปิ. อสุภสฺนฺติ, กรชกาเย สพฺพสฺมิมฺปิ วา เตภูมกสงฺขาเร กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต ‘‘อสุภา’’ติ ปวตฺตสฺํ. ทุกฺขสฺาปริวารา หิ อยํ, เอเตเนว เจตฺถ ทุกฺขสฺาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. โลกมฺหิ จ อนภิรตินฺติ สพฺพโลเก เตภูมเกสุ สงฺขาเรสุ อนาภิรติสฺํ. เอเตน อาทีนวานุปสฺสนํ นิพฺพิทานุปสฺสนฺจ วทติ.
เอวํ ปน วิปสฺสนาภาวนํ อนุยุตฺโต ตํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อิเม ธมฺเม วฑฺเฒยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาเวยฺย จ โพชฺฌงฺเค’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โพธิยา สติอาทิสตฺตวิธธมฺมสามคฺคิยา, โพธิสฺส วา ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา, สติอาทโย ธมฺมา. เต สติอาทิเก สตฺตโพชฺฌงฺเค, ฉนฺทอาทีนิ จตฺตาริ อิทฺธิปาทานิ, สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิเยว ปฺจ ¶ พลานิ, สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน อฏฺงฺคอริยมคฺคฺจ. จ-สทฺเทน สติปฏฺานานิ สมฺมปฺปธานานิ จ คหิตานีติ สพฺเพปิ สตฺตตึสปฺปเภเท โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวยฺย อุปฺปาเทยฺย เจว วฑฺเฒยฺย จ. ตตฺถ ยเทเตสํ ปมมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทนํ, อุปริมคฺคกฺขเณ จ วฑฺฒนํ, เอตํ สมณสฺส ภิกฺขุโน สารุปฺปนฺติ.
เอวํ โพธิปกฺขิยสตฺตตึสธมฺเม ภาเวนฺโต ยถา มคฺคสจฺจํ ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมติ, เอวํ สมุทยสจฺจํ ปหานาภิสมยวเสน, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหํ ปชเหยฺยา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตณฺหํ ปชเหยฺยาติ, กามตณฺหาทิปเภทํ สพฺพํ ตณฺหํ อริยมคฺเคน อนวเสสโต สมุจฺฉินฺเทยฺย, โมนํ วุจฺจติ าณํ, เตน ¶ สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. สมูลเก อาสเว ปทาเลยฺยาติ กามราคานุสยาทิสมูลเก กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเว ภินฺเทยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺย. วิหเรยฺย วิปฺปมุตฺโตติ เอวํ สพฺพโส กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพธิ วิมุตฺโต สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคํ ¶ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหเรยฺย. เอตนฺติ ยเทตํ วิหรณํ, เอตํ สมณสฺส สมิตปาปสฺส ภิกฺขุโน ปติรูปํ สารุปฺปนฺติ อตฺโถ.
เอวํ เถโร สมณสารุปฺปปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ตพฺพิโลมโต พาหิรกสมยสฺส อนิยฺยานิกตฺจ วิภาเวสิ. ตํ สุตฺวา เต พฺราหฺมณมหาสาลา สาสเน อภิปฺปสนฺนา สรณาทีสุ ปติฏฺหึสุ.
(อปร)-โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสนิปาโต
๑. สํกิจฺจตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกาทสนิปาเต ¶ ¶ กึ ตวตฺโถ วเน ตาตาติอาทิกา อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺมึ กุจฺฉิคเตเยว มาตา พฺยาธิตา หุตฺวา กาลมกาสิ. ตสฺสา สุสานํ เนตฺวา ฌาปิยมานาย คพฺภาสโย น ฌายิ. มนุสฺสา สูเลหิ กุจฺฉึ วิชฺฌนฺตา ทารกสฺส อกฺขิโกฏึ ปหรึสุ. เต ตํ วิชฺฌิตฺวา องฺคาเรหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมึสุ. กุจฺฉิปเทโสปิ ฌายิ, องฺคารมตฺถเก ปน สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก ปทุมคพฺเภ นิปนฺโน วิย อโหสิ. ปจฺฉิมภวิกสตฺตสฺส หิ สิเนรุนา โอตฺถริยมานสฺสปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตกฺขโย นาม นตฺถิ.
ปุนทิวเส อาฬาหนฏฺานํ คตา มนุสฺสา ตถานิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ทารกํ อาทาย คามํ ปวิสิตฺวา เนมิตฺตเก ปุจฺฉึสุ. เนมิตฺตกา ‘‘สเจ อยํ ทารโก อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทุคฺคตา ภวิสฺสนฺติ. สเจ ปพฺพชิสฺสติ, ปฺจหิ สมณสเตหิ ปริวุโต วิจริสฺสตี’’ติ อาหํสุ. าตกา ‘‘โหตุ, วฑฺฒิตกาเล อมฺหากํ อยฺยสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ตํ ปพฺพาเชสฺสามา’’ติ วตฺวา สงฺกุนา ฉินฺนกฺขิโกฏิตาย สํกิจฺโจติ วทนฺตา อปรภาเค สํกิจฺโจติ โวหรึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล อตฺตโน คพฺภคตสฺเสว มาตุ มรณํ, คพฺเภ จ อตฺตโน ¶ ปวตฺตึ สุตฺวา สํเวคชาโต ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. าตกา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติกํ เนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ อทํสุ. เถโร ตํ ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ตึสมตฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อรฺเ วิหรนฺโต เจ โจรหตฺถโต โมเจตฺวา สยมฺปิ เต โจเร ทเมตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อฺตรสฺมึ วิหาเร พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ วิหรนฺโต ¶ เต วิวาทปสุเต ทิสฺวา ‘‘อฺตฺถ คจฺฉามี’’ติ ภิกฺขู อาปุจฺฉิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธมฺมปทวตฺถุมฺหิ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.สงฺกิจฺจสามเณรวตฺถุ) ¶ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อถ นํ อฺตโร อุปาสโก อุปฏฺาตุกาโม อาสนฺนฏฺาเน วาสํ ยาจนฺโต –
‘‘กึ ตวตฺโถ วเน ตาต, อุชฺชุหาโนว ปาวุเส;
เวรมฺภา รมณียา เต, ปวิเวโก หิ ฌายิน’’นฺติ. –
ปมํ คาถมาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ยถา อพฺภานิ เวรมฺโภ, วาโต นุทติ ปาวุเส;
สฺา เม อภิกิรนฺติ, วิเวกปฏิสฺุตา.
‘‘อปณฺฑโร อณฺฑสมฺภโว, สีวถิกาย นิเกตจาริโก;
อุปฺปาทยเตว เม สตึ, สนฺเทหสฺมึ วิราคนิสฺสิตํ.
‘‘ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺติ, โย จ อฺเ น รกฺขติ;
ส เว ภิกฺขุ สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘วสิตํ เม อรฺเสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
เสนาสเนสุ ปนฺเตสุ, วาฬมิคนิเสวิเต.
‘‘‘อิเม หฺนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;
สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อนริยํ โทสสํหิตํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ.
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ กึ ตวตฺโถ วเนติ กินฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. วเน โก ตวตฺโถ, กึ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ตาตาติ ทหรสามเณรตาย นํ อตฺตโน ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา อาลปติ. อุชฺชุหาโนว ปาวุเสติ ¶ อุชฺชุหาโน กิร นาม เอโก ปพฺพโต, โส ปน คหนสฺฉนฺโน พหุโสณฺฑิกนฺทโร, ตหํ ตหํ สนฺทมานสลิโล ¶ , วสฺสกาเล อสปฺปาโย, ตสฺมา อุชฺชุหาโน วา ปพฺพโต เอตรหิ ปาวุสกาเล ตว กิมตฺถิโยติ อตฺโถ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อุชฺชุหาโน นาม เอโก สกุโณ สีตํ น สหติ, วสฺสกาเล วนคุมฺเพ นิลีโน อจฺฉตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ มเตน อุชฺชุหานสฺส วิย สกุณสฺส ปาวุสกาเล โก ตว อตฺโถ วเนติ? เวรมฺภา รมณียา เตติ เวรมฺภวาตา วายนฺตา กึ เต รมณียาติ โยชนา. เกจิ ‘‘เวรมฺภา นาม เอกา ปพฺพตคุหา, ปพฺภาโร’’ติ จ วทนฺติ. ตฺจ านํ คมนาคมนยุตฺตํ ชนสมฺพาธรหิตํ ฉายูทกสมฺปนฺนฺจ, ตสฺมา เวรมฺภา รมณียา, วเน วสิตุํ ยุตฺตรูปา. กสฺมา? ปวิเวโก หิ ฌายินํ ยสฺมา ตาทิสานํ ฌายีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปวิเวโกเยว อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘ทูรํ อรฺฏฺานํ อคนฺตฺวา เวรมฺภายํ วส, ตาตา’’ติ วทติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ฌายีนํ ปวิเวกกฺขเม นิวาสผาสุเก เสนาสเน ลทฺเธเยว ฌานาทโย สมฺปชฺชนฺติ, น อลทฺเธ, ตสฺมา น เอวรูเป สีตกาเล ยตฺถ กตฺถจิ วเน วสิตุํ สกฺกา, คุหาปพฺภาราทีสุ ปน สกฺกาติ.
เอวํ อุปาสเกน วุตฺเต เถโร วนาทโย เอว มํ รเมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา อพฺภานี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ปาวุเส กาเล อพฺภานิ วลาหกานิ เวรมฺภวาโต นุทติ ขิปติ นีหรติ, เอวเมว เม จิตฺตํ วิเวกปฏิสฺุตา สฺา อภิกิรนฺติ วิเวกฏฺานํเยว อากฑฺฒนฺติ.
กิฺจ ¶ ? อปณฺฑโร กาฬวณฺโณ, อณฺฑสมฺภโว อณฺฑโช กาโก, สีวถิกาย สุสานฏฺาเน, นิเกตจาริโก ตเมว นิวาสนฏฺานํ กตฺวา วิจรณโก อุปฺปาทยเตว เม สตึ, สนฺเทหสฺมึ วิราคนิสฺสิตนฺติ, กายสฺมึ วิราคูปสํหิตํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ มยฺหํ อุปฺปาทยติเยว. เอกทิวสํ กิร เถโร กาเกน ขชฺชมานํ มนุสฺสกุณปํ ปสฺสิตฺวา อสุภสฺํ ปฏิลภิ, ตํ สนฺธาย เอวมาห. เตน กาเย สพฺพโส ฉนฺทราคสฺส นตฺถิตาย วเนเยว วสิตุกาโมมฺหีติ ทสฺเสติ. ยฺจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อฺมฺปิ มม อรฺวาสการณํ สุณาหีติ ทสฺเสติ. ยํ ปพฺพชิตํ เมตฺตาวิหาริตาย อโลภนิยปริกฺขารตาย จ รกฺขิตพฺพสฺส อภาวโต อฺเ เสวกาทโย น รกฺขนฺติ. โย จ ปพฺพชิโต อฺเ เกนจิ กิฺจนปลิโพธภูเต น รกฺขติ ตาทิสานํเยว อภาวโต. ส เว ภิกฺขุ สุขํ เสตีติ, โส ภิกฺขุ สมุจฺฉินฺนกิเลสกามตาย สพฺพโส วตฺถุกาเมสุ อนเปกฺขวา อเปกฺขารหิโต ยตฺถ กตฺถจิ ¶ สุขํ เสติ. ตสฺส อนุสงฺกิตปริสงฺกิตาภาวโต อรฺมฺหิ คามมฺหิ สทิสเมวาติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ ปพฺพตวนาทีนํ รมณียตํ วสิตปุพฺพตฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺโฉทิกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วสิตํ เมติ, วุฏฺปุพฺพํ มยา. วาฬมิคนิเสวิเตติ, สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิเคหิ อุปเสวิเต วเน.
สงฺกปฺปํ นาภิชานามีติ, อิเม เย เกจิ ปาณิโน สตฺตา อุสุสตฺติอาทีหิ ปหรเณหิ หฺนฺตุ มาริยนฺตุ มุฏฺิปฺปหาราทีหิ วชฺฌนฺตุ พาธียนฺตุ, อฺเน วา เยน เกนจิ อากาเรน ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาปุณนฺตูติ; เอวํ โทสสํหิตํ ปฏิฆสํยุตฺตํ ตโต เอว อนริยํ พฺยาปาทวิหึสาทิปฺปเภทํ ปาปสงฺกปฺปํ อุปฺปาทิตํ นาภิชานามิ, มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปนฺนปุพฺโพติ เมตฺตาวิหาริตํ ทสฺเสติ.
อิทานิ ‘‘ปริจิณฺโณ’’ติอาทินา อตฺตโน กตกิจฺจตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปริจิณฺโณติ อุปาสิโต โอวาทานุสาสนีกรณวเสน. โอหิโตติ โอโรหิโต. ครุโก ภาโรติ ครุตโร ขนฺธภาโร.
นาภินนฺทามิ ¶ มรณนฺติ ‘‘กถํ นุ โข เม มรณํ สิยา’’ติ มรณํ น อิจฺฉามิ. นาภินนฺทามิ ชีวิตนฺติ ‘‘กถํ นุ โข อหํ จิรํ ชีเวยฺย’’นฺติ ชีวิตมฺปิ น อิจฺฉามิ. เอเตน มรเณ ชีวิเต จ สมานจิตฺตตํ ทสฺเสติ. กาลฺจ ปฏิกงฺขามีติ ปรินิพฺพานกาลํว อาคเมมิ. นิพฺพิสนฺติ นิพฺพิสนฺโต, ภติยา กมฺมํ กโรนฺโต. ภตโก ยถาติ ยถา ภตโก ปรสฺส กมฺมํ กโรนฺโต กมฺมสิทฺธึ อนภินนฺทนฺโตปิ กมฺมํ กโรนฺโตว ทิวสกฺขยํ อุทิกฺขติ, เอวํ อหมฺปิ ชีวิตํ อนภินนฺทนฺโตปิ อตฺตภาวสฺส ยาปเนน มรณํ อนภินนฺทนฺโตปิ ปริโยสานกาลํ ปฏิกงฺขามีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สํกิจฺจตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสกนิปาโต
๑. สีลวตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทฺวาทสกนิปาเต ¶ ¶ สีลเมวาติอาทิกา อายสฺมโต สีลวตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลวาติสฺส นามํ อโหสิ. ตํ วยปฺปตฺตํ ราชา อชาตสตฺตุ มาเรตุกาโม จณฺฑํ มตฺตหตฺถึ อาโรเปตฺวา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อุปกฺกมนฺโตปิ มาเรตุํ นาสกฺขิ ปจฺฉิมภวิกสฺส อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตรา ชีวิตนฺตรายาภาวโต. ตสฺส ปวตฺตึ ¶ ทิสฺวา ภควา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘สีลวกุมารํ อาเนหี’’ติ. เถโร อิทฺธิพเลน สทฺธึ หตฺถินา ตํ อาเนสิ. กุมาโร หตฺถิโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ภควา ตสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา โกสลรฏฺเ วสติ. อถ นํ อชาตสตฺตุ ‘‘มาเรถา’’ติ ปุริเส อาณาเปสิ. เต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ิตา เถเรน กถิตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺชาตสํเวคา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา ปพฺพชึสุ. เถโร เตสํ –
‘‘สีลเมวิธ สิกฺเขถ, อสฺมึ โลเก สุสิกฺขิตํ.
สีลฺหิ สพฺพสมฺปตฺตึ, อุปนาเมติ เสวิตํ.
‘‘สีลํ รกฺเขยฺย เมธาวี, ปตฺถยาโน ตโย สุเข;
ปสํสํ วิตฺติลาภฺจ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทนํ.
‘‘สีลวา หิ พหู มิตฺเต, สฺเมนาธิคจฺฉติ;
ทุสฺสีโล ปน มิตฺเตหิ, ธํสเต ปาปมาจรํ.
‘‘อวณฺณฺจ อกิตฺติฺจ, ทุสฺสีโล ลภเต นโร;
วณฺณํ กิตฺตึ ปสํสฺจ, สทา ลภติ สีลวา.
‘‘อาทิ ¶ ¶ สีลํ ปติฏฺา จ, กลฺยาณานฺจ มาตุกํ;
ปมุขํ สพฺพธมฺมานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘เวลา จ สํวรํ สีลํ, จิตฺตสฺส อภิหาสนํ;
ติตฺถฺจ สพฺพพุทฺธานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘สีลํ พลํ อปฺปฏิมํ, สีลํ อาวุธมุตฺตมํ;
สีลมาภรณํ เสฏฺํ, สีลํ กวจมพฺภุตํ.
‘‘สีลํ เสตุ มเหสกฺโข, สีลํ คนฺโธ อนุตฺตโร;
สีลํ วิเลปนํ เสฏฺํ, เยน วาติ ทิโสทิสํ.
‘‘สีลํ สมฺพลเมวคฺคํ, สีลํ ปาเถยฺยมุตฺตมํ;
สีลํ เสฏฺโ อติวาโห, เยน ยาติ ทิโสทิสํ.
‘‘อิเธว นินฺทํ ลภติ, เปจฺจาปาเย จ ทุมฺมโน;
สพฺพตฺถ ทุมฺมโน พาโล, สีเลสุ อสมาหิโต.
‘‘อิเธว กิตฺตึ ลภติ, เปจฺจ สคฺเค จ สุมฺมโน;
สพฺพตฺถ สุมโน ธีโร, สีเลสุ สุสมาหิโต.
‘‘สีลเมว อิธ อคฺคํ, ปฺวา ปน อุตฺตโม;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ.
ตตฺถ สีลเมวิธ สิกฺเขถ, อสฺมึ โลเกติ อิธาติ, นิปาตมตฺตํ, อิมสฺมึ สตฺตโลเก อตฺถกาโม กุลปุตฺโต จาริตฺตวาริตฺตาทิเภทํ อาทิโต สีลเมว สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต จ นํ สุสิกฺขิตํ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน สุฏฺุ สิกฺขิตํ สุปริสุทฺธํ ปริปุณฺณฺจ กตฺวา สิกฺเขยฺย. อสฺมึ ¶ โลเกติ วา อิมสฺมึ สงฺขารโลเก สิกฺขิตพฺพธมฺเมสุ สีลํ อาทิโต สิกฺเขยฺย. ทิฏฺิสมฺปตฺติยาปิ สีลสฺส ปติฏฺาภาวโต อาห ‘‘สีลํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ การณวจนํ. ยสฺมา สีลํ เสวิตํ ปริจิตํ รกฺขิตํ ¶ มนุสฺสสมฺปตฺติ, ทิพฺพสมฺปตฺติ, นิพฺพานสมฺปตฺตีติ เอตํ สพฺพสมฺปตฺตึ ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส อุปนาเมติ อาวหติ.
สีลํ สพฺพสมฺปตฺตึ อุปนาเมตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลํ รกฺเขยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รกฺเขยฺยาติ โคเปยฺย. ปาณาติปาตาทิโต หิ วิรมนฺโต วตฺตปฏิวตฺตฺจ ปูเรนฺโต ปฏิปกฺขาภิภวนโต ตํ รกฺขติ นาม. เมธาวีติ ปฺวา, อิทํ ตสฺส รกฺขนุปายทสฺสนํ าณพเลน หิสฺส สมาทานํ อวิโกปนฺจ โหติ. ปตฺถยาโนติ อิจฺฉนฺโต. ตโย สุเขติ ¶ ตีณิ สุขานิ. สุขนิมิตฺตํ วา ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ปสํสนฺติ กิตฺตึ, วิฺูหิ วา ปสํสนํ. วิตฺติลาภนฺติ ตุฏฺิลาภํ. ‘‘วิตฺตลาภ’’นฺติ จ ปนฺติ, ธนลาภนฺติ อตฺโถ. สีลวา หิ อปฺปมตฺตตาย มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ. เปจฺจาติ กาลงฺกตฺวา. สคฺเค ปโมทนนฺติ เทวโลเก อิฏฺเหิ กามคุเณหิ, โมทนฺจ ปตฺถยมาโนติ สมฺพนฺโธ. อิธโลเก ปสํสํ วิตฺติลาภํ ปรโลเก ทิพฺพสมฺปตฺติยา โมทนฺจ อิจฺฉนฺโต สีลํ รกฺเขยฺยาติ โยชนา.
สฺเมนาติ กายาทีนํ สํยเมน. สํยโต หิ กายทุจฺจริตาทีหิ กฺจิ อวิเหเนฺโต อภยทานํ ททนฺโต ปิยมนาปตาย มิตฺตานิ คนฺถติ. ธํสเตติ อเปติ. ปาปมาจรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ กโรนฺโต. ทุสฺสีลฺหิ ปุคฺคลํ อตฺถกามา สตฺตา น ภชนฺติ, อฺทตฺถุ ปริวชฺเชนฺติ.
อวณฺณนฺติ อคุณํ, สมฺมุขา ครหํ วา. อกิตฺตินฺติ, อยสํ อสิโลกํ. วณฺณนฺติ คุณํ. กิตฺตินฺติ สิโลกํ ปตฺถฏยสตํ. ปสํสนฺติ สมฺมุขา โถมนํ.
อาทีติ มูลํ. สีลฺหิ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิ. ยถาห – ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙). ปติฏฺาติ อธิฏฺานํ. สีลฺหิ สพฺเพสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ ปติฏฺา. เตนาห – ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๓; ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙). กลฺยาณานฺจ มาตุกนฺติ สมถวิปสฺสนาทีนํ กลฺยาณธมฺมานํ มาตุภูตํ ¶ , ชนกนฺติ, อตฺโถ. ปมุขํ สพฺพธมฺมานนฺติ, สพฺเพสํ ปาโมชฺชาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ ปมุขํ มุขภูตํ, ปวตฺติทฺวารนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ อาทิภาวาทิโต. วิโสธเยติ อกฺขณฺฑาทิภาเวน สมฺปาเทยฺย.
เวลาติ ทุจฺจริเตหิ อนติกฺกมนียฏฺเน เวลา, สีมาติ อตฺโถ ¶ . เวลายติ วา ทุสฺสิลฺยํ จลยติ วิทฺธํเสตีติ เวลา. สํวรํ สีลํ กายทุจฺจริตาทีนํ อุปฺปตฺติทฺวารสฺส ปิทหนโต. อภิหาสนนฺติ โตสนํ อวิปฺปฏิสารเหตุตาย จิตฺตสฺสาภิปฺปโมทนโต. ติตฺถฺจ สพฺพพุทฺธานนฺติ สาวกพุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ กิเลสมลปฺปวาหเน นิพฺพานมหาสมุทฺทาวคาหเณ จ ติตฺถภูตฺจ.
สีลํ พลํ อปฺปฏิมนฺติ มารเสนปฺปมทฺทเน อสทิสํ พลํ เสนาถาโม จ. อาวุธมุตฺตมนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ ¶ เฉทเน อุตฺตมํ ปหรณํ. คุณสรีโรปโสภนฏฺเน อาภรณํ. เสฏฺนฺติ สพฺพกาลํ อุตฺตมํ ทพฺพฺจ. สปาณปริตฺตานโต กวจมพฺภุตํ. ‘‘อพฺภิท’’นฺติ จ ปนฺติ, อเภชฺชนฺติ อตฺโถ.
อปายมโหฆาติกฺกมเน สํสารมโหฆาติกฺกมเน จ กิเลเสหิ อสํสีทนฏฺเน เสตุ. มเหสกฺโขติ มหพฺพโล. คนฺโธ อนุตฺตโรติ ปฏิวาตํ สพฺพทิสาสุ วายนโต อนุตฺตโร คนฺโธ สพฺพชนมโนหรตฺตา. เตนาห ‘‘เยน วาติ ทิโสทิส’’นฺติ เยน สีลคนฺเธน ตํสมงฺคี ทิโสทิสํ สพฺพา ทิสา วายติ. ‘‘ทิโสทิสา’’ติปิ ปาฬิ, ทส ทิสาติ อตฺโถ.
สมฺพลเมวคฺคนฺติ สมฺพลํ นาม ปุฏภตฺตํ. ยถา ปุฏภตฺตํ คเหตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺโต ปุริโส อนฺตรามคฺเค ชิฆจฺฉาทุกฺเขน น กิลมติ, เอวํ สีลสมฺปนฺโนปิ สุทฺธํ สีลสมฺพลํ คเหตฺวา สํสารกนฺตารํ ปฏิปนฺโน คตคตฏฺาเน น กิลมตีติ สีลํ อคฺคํ สมฺพลํ นาม. ตถา สีลํ ปาเถยฺยมุตฺตมํ โจราทีหิ อสาธารณตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนโต จ. อติกฺกาเมนฺโต ตํ ตํ านํ ยถิจฺฉิตฏฺานํ วา วาเหติ สมฺปาเปตีติ อติวาโห, ยานํ. เกนจิ อนุปทฺทุตํ หุตฺวา อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติเหตุตาย ¶ สีลํ เสฏฺํ อติวาโห. เยนาติ เยน อติวาเหน ยาติ ทิโสทิสนฺติ อคตึ คติฺจาปิ ตํ ตํ ทิสํ สุเขเนว คจฺฉติ.
อิเธว นินฺทํ ลภตีติ อิธโลเกปิ ทุมฺมโน ราคาทีหิ ทูสิตจิตฺโต ‘‘ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม’’ติ นินฺทํ ครหํ ลภติ. เปจฺจ ปรโลเกปิ อปาเย ‘‘ปุริสตฺตกลิ อวชาตา’’ติอาทินา ยมปุริสาทีหิ จ นินฺทํ ลภติ. น เกวลํ นินฺทเมว ลภติ, อถ โข สพฺพตฺถ ทุมฺมโน พาโล อิธโลเก ทุจฺจริตจรเณน ทูสิตจิตฺโต ปรโลเก กมฺมการณาทิวเสน ทุกฺขุปฺปตฺติยาติ สพฺพตฺถ พาโล ทุมฺมโน โหติ. กถํ? สีเลสุ อสมาหิโต สมฺมา สีเลสุ น ปิตจิตฺโต อปฺปติฏฺิตจิตฺโต.
อิเธว กิตฺตึ ลภตีติ อิธโลเกปิ สุมโน ‘‘สปฺปุริโส สีลวา กลฺยาณธมฺโม’’ติ กิตฺตึ ลภติ. เปจฺจ ปรโลเกปิ สคฺเค ‘‘อยํ สปฺปุริโส สีลวา กลฺยาณธมฺโม. ตถา หิ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทินา กิตฺตึ ลภติ. น เกวลํ กิตฺติเมว ลภติ, อถ โข ¶ ธีโร ธิติสมฺปนฺโน สีเลสุ สุฏฺุ สมาหิโต อปฺปิตจิตฺโต สุปติฏฺิตจิตฺโต สพฺพตฺถ อิธโลเก สุจริตจรเณน, ปรโลเก สมฺปตฺติปฏิลาเภน สุมโน โสมนสฺสปฺปตฺโต โหติ. สีลเมว อิธ อคฺคนฺติ ทุวิธํ สีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ โลกิยํ ตาว กามโลเก ขตฺติยมหาสาลาทีสุ, เทวโลเก พฺรหฺมโลเก จ อุปปตฺติวิเสสํ อาวหติ, ลาภีภาวาทิกสฺส จ การณํ ¶ โหติ. โลกุตฺตรํ ปน สกลมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกาเมตีติ สีลํ อคฺคเมว. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ. (ชา. ๑.๘.๗๕);
อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ – ‘‘ลาภี อสฺสํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๖๕), ‘‘สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๕), ‘‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๕; ที. นิ. ๓.๓๓๗) จ.
โลกุตฺตรสีลสฺส ¶ ปน สพฺพโส ปหีนปฏิปกฺขสฺส สตฺตมภวโต ปฏฺาย สํสารทุกฺขํ วินิวตฺเตนฺตสฺส อคฺคภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ปฺวา ปน อุตฺตโมติ ‘‘ปฺวา ปน ปุคฺคโล อุตฺตโม ปรโม เสฏฺโเยวา’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ปฺาย เอว เสฏฺภาวํ วทติ. อิทานิ สีลปฺานํ เสฏฺภาวํ กิจฺจโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ อาห. ชยนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ, อหูติ วา วจนเสโส. ตตฺถ ปชานนฏฺเน ปฺาณํ, สีลโต ปฺาณโต จ ปฏิปกฺขชโย. น หิ สีเลน วินา ปฺา สมฺภวติ, ปฺาย จ วินา สีลํ กิจฺจกรํ, อฺมฺโปการกฺเจตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘สีลปริโธตา ปฺา, ปฺาปริโธตํ สีล’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๓๑๗) มนุสฺเสสุ จ เทเวสูติ อิทํ เนสํ านวิเสสทสฺสนํ. ตตฺถ หิ ตานิ สวิเสสานิ วตฺตนฺติ, สมาธิ ปเนตฺถ สีลปกฺขิโก ปฺาย อธิฏฺานภาวโต, ปฺาปกฺขิโก วา ภาเวตพฺพโต สีลาธิฏฺานโต จ.
เอวํ เถโร เตสํ ภิกฺขูนํ สีลมุเขน ธมฺมํ เทเสนฺโต อตฺตโน สุวิสุทฺธสีลาทิคุณตาทีปเนน อฺํ พฺยากาสิ.
สีลวตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุนีตตฺเถรคาถาวณฺณนา
นีเจ ¶ กุลมฺหีติอาทิกา อายสฺมโต สุนีตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต พุทฺธสฺส สฺุกาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พาลชเนหิ สทฺธึ กีฬาปสุโต หุตฺวา วิจรนฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘กึ ตุยฺหํ สพฺพโส วณิตสรีรสฺส วิย สกลํ กายํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ภิกฺขาจรเณน, นนุ นาม กสิวาณิชฺชาทีหิ ชีวิกา กปฺเปตพฺพา? ตานิ เจ กาตุํ น สกฺโกสิ, ฆเร ฆเร มุตฺตกรีสาทีนิ นีหรนฺโต ปจฺฉา วตฺถุโสธเนน ชีวาหี’’ติ อกฺโกสิ. โส เตน กมฺเมน นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน มนุสฺสโลเกปิ พหูนิ ชาติสตานิ ¶ ปุปฺผฉฑฺฑกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตถา ชีวิกํ กปฺเปสิ. อิมสฺมิฺจ พุทฺธุปฺปาเท ปุปฺผฉฑฺฑกกุเล เอว นิพฺพตฺโต อุกฺการโสธนกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปติ ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺโต.
อถ ภควา ปจฺฉิมยาเม พุทฺธาจิณฺณํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สุนีตสฺส หทยพฺภนฺตเร ฆเฏ ปทีปํ วิย ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ. ยสฺสํ วีถิยํ สุนีโต อุกฺการโสธนกมฺมํ กโรติ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชิ. สุนีโตปิ ตตฺถ ตตฺถ วิฆาสุจฺจารสงฺการาทิกํ ราสึ กตฺวา ปิฏเกสุ ปกฺขิปิตฺวา กาเชนาทาย ปริหรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ สตฺถารํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สารชฺชมาโน สมฺภมากุลหทโย คมนมคฺคํ นิลียโนกาสฺจ อลภนฺโต กาชํ ภิตฺติปสฺเส เปตฺวา เอเกน ปสฺเสน อนุปวิสนฺโต วิย ภิตฺตึ อลฺลีโน ปฺชลิโก อฏฺาสิ. ‘‘ภิตฺติฉิทฺเทน อปกฺกมิตุกาโม อโหสี’’ติปิ วทนฺติ.
สตฺถา ตสฺส สมีปํ ปตฺวา ‘‘อยํ อตฺตโน กุสลมูลสฺโจทิตํ อุปคตํ มํ สารชฺชมาโน ชาติยา กมฺมสฺส จ นิหีนตาย สมฺมุขีภาวมฺปิ ลชฺชติ, หนฺทสฺส เวสารชฺชํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ กรวีกรุตมฺชุนา สกลนครนินฺนาทวร-คมฺภีเรน พฺรหฺมสฺสเรน ‘‘สุนีตา’’ติ อาลปิตฺวา ‘‘กึ อิมาย ทุกฺขชีวิกาย ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ อาห. สุนีโต เตน สตฺถุ วจเนน อมเตน วิย อภิสิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต ‘‘ภควา, สเจ มาทิสาปิ อิธ ปพฺพชฺชํ ลภนฺติ, กสฺมาหํ น ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพาเชถ มํ ภควา’’ติ อาห ¶ . สตฺถา ‘‘เอหิ, ภิกฺขู’’ติ อาห. โส ตาวเทว เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร วสฺสสฏฺิกตฺเถโร วิย หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺาสิ. ภควา ตํ วิหารํ เนตฺวา กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ปมํ อฏฺ สมาปตฺติโย, ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ สกฺกาทโย เทวา พฺรหฺมาโน จ อุปสงฺกมิตฺวา นมสฺสึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตา ¶ ¶ เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา จ อินฺโท อุปสงฺกมิตฺวา;
อาชานียํ ชาติชราภิภูตํ, สุนีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา’’ติอาทิ.
ภควา ตํเยว เทวสงฺฆปุรกฺขตํ ทิสฺวา สิตํ กตฺวา ปสํสนฺโต ‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยนา’’ติ คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ. อถ นํ สมฺพหุลา ภิกฺขู สีหนาทํ นทาเปตุกามา, ‘‘อาวุโส สุนีต, กสฺมา กุลา ตฺวํ ปพฺพชิโต, กถํ วา ปพฺพชิโต, กถฺจ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘นีเจ กุลมฺหิ ชาโตหํ, ทลิทฺโท อปฺปโภชโน;
หีนกมฺมํ มมํ อาสิ, อโหสึ ปุปฺผฉฑฺฑโก.
‘‘ชิคุจฺฉิโต มนุสฺสานํ, ปริภูโต จ วมฺภิโต;
นีจํ มนํ กริตฺวาน, วนฺทิสฺสํ พหุกํ ชนํ.
‘‘อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ;
ปวิสนฺตํ มหาวีรํ, มคธานํ ปุรุตฺตมํ.
‘‘นิกฺขิปิตฺวาน พฺยาภงฺคึ, วนฺทิตุํ อุปสงฺกมึ;
มเมว อนุกมฺปาย, อฏฺาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ ิโต ตทา;
ปพฺพชฺชํ อหมายาจึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ¶ การุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกานุกมฺปโก;
‘เอหิ ภิกฺขู’ติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
๖๒๖. ‘‘โสหํ เอโก อรฺสฺมึ, วิหรนฺโต อตนฺทิโต.
อกาสึ สตฺถุ วจนํ, ยถา มํ โอวที ชิโน.
‘‘รตฺติยา ปมํ ยามํ, ปุพฺพชาติมนุสฺสรึ;
รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยึ;
รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมขนฺธํ ปทาลยึ.
‘‘ตโต ¶ รตฺยาวิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ; (ชา. ๑.๑๑.๗๙);
อินฺโท พฺรหฺมา จ อาคนฺตฺวา, มํ นมสฺสึสุ ปฺชลี.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส.
‘‘ตโต ¶ ทิสฺวาน มํ สตฺถา, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ;
สิตํ ปาตุกริตฺวาน, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยน, สํยเมน ทเมน จ;
เอเตน พฺราหฺมโณ โหติ, เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตม’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทิ.
ตตฺถ นีเจติ ลามเก สพฺพนิหีเน. อุจฺจนีจภาโว หิ นาม สตฺตานํ อุปาทายุปาทาย, อยํ ปน สพฺพนิหีเน ปุกฺกุสกุเล อุปฺปนฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีเจ กุลมฺหิ ชาโต’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ – ‘‘นีเจติ ลามเก สพฺพนิหีเน’’ติ. ทลิทฺโทติ ทุคฺคโต, ทลิทฺทาปิ เกจิ กทาจิ ฆาสจฺฉาทนสฺส ลาภิโน, อกสิรวุตฺติโน โหนฺติ, อหํ ปน สพฺพกาลํ กสิรวุตฺติตาย หีโน อุทฺธนํ อุปฏฺปิตอุกฺขลิโก ทสฺสนยุตฺตํ เถวกมฺปิ อปสฺสึ เยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปโภชโน’’ติ อาห. นีจกุลิกา ทลิทฺทาปิ เกจิ อนีจกมฺมาชีวา โหนฺติ, มยฺหํ ปน น ตถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หีนกมฺมํ มมํ อาสี’’ติ. กีทิสนฺติ เจ? อโหสึ ปุปฺผฉฑฺฑโก, หตฺถวิกลสฺส หตฺถวาติ วิย อุปจารวเสนายํ อิมสฺส สมฺา อโหสิ ยทิทํ ‘‘ปุปฺผฉฑฺฑโก’’ติ. มิลาตปุปฺผสนฺถรวณฺณตาย วา อุกฺการภูมิยา เอวํ วุตฺโต.
ชิคุจฺฉิโตติ ชาติยา เจว กมฺมุนา จ หีฬิโต. มนุสฺสานนฺติ มนุสฺเสหิ. ปริภูโตติ อวฺาโต. วมฺภิโตติ ขุํสิโต. นีจํ มนํ กริตฺวานาติ อฺเ มนุสฺเส สิเนรุํ วิย อุกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาทปํสุโตปิ อตฺตานํ นิหีนํ กตฺวา ปวตฺติยา นีจํ นิหีนํ มนํ กตฺวา. วนฺทิสฺสํ ¶ พหุกํ ชนนฺติ ปุถุมหาชนํ ทิฏฺทิฏฺกาเล วนฺทึ สิรสิ อฺชลึ กโรนฺโต ปณามึ.
อถาติ อธิการนฺตรทีปเน นิปาโต. อทฺทสาสินฺติ อทฺทกฺขึ. มคธานนฺติ มคธา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิยา ‘‘มคธาน’’นฺติ วุตฺโต, มคธชนปทสฺสาติ อตฺโถ. ปุรุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ นครํ.
พฺยาภงฺคินฺติ กาชํ. ปพฺพชฺชํ อหมายาจินฺติ, ‘‘สุนีต, ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ สตฺถารา โอกาเส กเต อหํ ปพฺพชฺชํ อยาจึ. อาสูปสมฺปทาติ ‘‘เอหิ, ภิกฺขู’’ติ สตฺถุ วจนมตฺเตน อาสิ อุปสมฺปทา. ยถา มํ โอวทีติ ‘‘เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ ยถา มํ โอวทิ, ตถา สตฺถุโน วจนํ อกาสึ ปฏิปชฺชึ. รตฺติยาติอาทิ ตสฺสา ปฏิปตฺติยา รสทสฺสนํ. ตตฺถ ปุพฺเพนิวาสาณํ ¶ อนาคตํสาณฺจ พหุกิจฺจนฺติ ‘‘ปมํ ยามํ ¶ มชฺฌิมํ ยาม’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํ. น ตถา อาสวกฺขยาณํ เอกาภิสมยวเสน ปวตฺตนโตติ ‘‘ปจฺฉิเม ยาเม’’ติ ภุมฺมวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อินฺโทติ สกฺโก เทวราชา. พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมา. อินฺทพฺรหฺมคฺคหเณน อฺเสํ กามเทวานํ พฺรหฺมูนฺจ อาคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เหส ยถา ‘‘ราชา อาคโต’’ติ. นมสฺสึสูติ กาเยน วาจาย จ นมกฺการํ อกํสุ.
ตตฺถ กาเยน กตํ นมกฺการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺชลี’’ติ วตฺวา วาจาย กตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นโม เต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เทวสงฺฆปุรกฺขตนฺติ เทวคฺคหเณน อุปปตฺติเทวภาวโต พฺรหฺมาโนปิ คหิตา. สิตํ ปาตุกริตฺวานาติ อตฺตโน โอวาทสฺส มหปฺผลตํ เทวพฺรหฺมูนฺจ คุณสมฺปตฺตึ นิสฺสาย สตฺถา สิตํ ปาตฺวากาสิ. ปาตุกโรนฺโต จ น อฺเ วิย ทนฺเต วิทํเสติ, มุขาธานํ ปน โถกํ วิวรติ, ตตฺตเกน จ อภิภูตทิพฺพผลิกมุตฺตรสฺมิโย อวหสิตตารกาสสิมรีจิโย สุสุกฺกทาสมฺภวา ฆนรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สตฺถุ มุขํ ปทกฺขิณํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ สตฺถา สิตํ ปาตฺวากาสีติ สฺชานนฺติ.
ตเปนาติ ¶ อินฺทฺริยสํวเรน, ‘‘ธุตธมฺมสมาทาเนนา’’ติ เกจิ. สํยเมนาติ สีเลน. ทเมนาติ ปฺาย. พฺรหฺมจริเยนาติ อวสิฏฺเสฏฺจริยาย. เอเตนาติ ยถาวุตฺเตน ตปาทินา. พฺราหฺมโณ โหติ พาหิตปาปภาวโต. เอตนฺติ ตปาทิ ยถาวุตฺตํ. พฺราหฺมณมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ พฺราหฺมณํ, พฺราหฺมเณสุ วา อุตฺตมํ สพฺพเสฏฺํ, อหูติ วจนเสโส. พฺราหฺมณนฺติ วา พฺรหฺมฺมาห, เอวํ อุตฺตมํ พฺรหฺมฺํ, น ชจฺจาทีติ อธิปฺปาโย. น หิ ชาติกุลปเทสโคตฺตสมฺปตฺติอาทโย อริยภาวสฺส การณํ, อธิสีลสิกฺขาทโย เอว ปน การณํ. เตนาห –
‘‘ยถา สงฺการานสฺมึ, อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;
ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
‘‘เอวํ สงฺการภูเตสุ, อนฺธภูเต ปุถุชฺชเน;
อติโรจติ ปฺาย, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก’’ติ. (ธ. ป. ๕๘-๕๙);
เอวํ เถโร เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิตมตฺถํ อิมาหิ คาถาหิ วิสฺสชฺเชนฺโต สีหนาทํ นทีติ.
สุนีตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสนิปาโต
๑. โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา
เตรสนิปาเต ¶ ¶ ¶ ยาหุ รฏฺเติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส โกฬิวิสสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิ. อยํ กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ จงฺกมนฏฺาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สนฺถริตฺวา อุปริ นานาวิราควตฺเถหิ วิตานํ พนฺธาเปสิ, ตถา สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ทีฆสาลํ กาเรตฺวา นิยฺยาเทสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, สิริวฑฺโฒติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อารทฺธวีริยานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิ ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โสปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว คโต. โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อุสภเสฏฺิสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย เสฏฺิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิ. ตสฺส ชาตทิวเส สกลนคเร มหาสกฺการสมฺปนฺโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุ. มหตา ปริวาเรน วฑฺฒติ ¶ , ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, สตวิหตกปฺปาสสฺส วิย สมฺผสฺโส ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณานิ โลมานิ ¶ ชายึสุ. วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺาเปสุํ. โส ตตฺถ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติ.
อถ ¶ อมฺหากํ สตฺถริ สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรฺา ปกฺโกสาปิโต อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธึ ราชคหํ อาคโต, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา, ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ สีตวเน วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ านจงฺกมเมว อธิฏฺาย, ปธานมนุยฺุชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺหิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘‘เอวํ วายมนฺโตปิ อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กึ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชิสฺสามิ, ปฺุานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีณูปโมวาเทน โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธึ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. โสณตฺเถโรปิ สตฺถุ สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๕.๒๕-๕๓) –
‘‘อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สุธาย เลปนํ กตฺวา, จงฺกมํ การยึ อหํ.
‘‘นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, จงฺกมํ สนฺถรึ อหํ;
อากาเส วิตานํ กตฺวา, โภชยึ พุทฺธมุตฺตมํ.
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ;
ทีฆสาลํ ภควโต, นิยฺยาเทสิมหํ ตทา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน ¶ สมฺพุทฺโธ, ทกฺขิเณยฺโย สเทวเก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย โส หฏฺเน จิตฺเตน, ทีฆสาลํ อทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘อิมสฺส ¶ มจฺจุกาลมฺหิ, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
สหสฺสยุตฺตสฺสรโถ, อุปฏฺิสฺสติ ตาวเท.
‘‘เตน ยาเนนยํ โปโส, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
อนุโมทิสฺสเร เทวา, สมฺปตฺเต กุลสมฺภเว.
‘‘มหารหํ พฺยมฺหํ เสฏฺํ, รตนมตฺติกเลปนํ;
กูฏาคารวรูเปตํ, พฺยมฺหํ อชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
ปฺจวีสติ กปฺปานิ, เทวราชา ภวิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ยโสธรสนามา เต, สพฺเพปิ เอกนามกา.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, วฑฺเฒตฺวา ปฺุสฺจยํ;
อฏฺวีสติกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘ตตฺราปิ พฺยมฺหํ ปวรํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, ปุรมชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ภูมิปาโล มหิทฺธิโก;
โอกฺกาโก นาม นาเมน, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, สพฺพาสํ ปวรา จ สา;
อภิชาตา ขตฺติยานี, นว ปุตฺเต ชเนสฺสติ.
‘‘นว ปุตฺเต ชเนตฺวาน, ขตฺติยานี มริสฺสติ;
ตรุณี จ ปิยา กฺา, มเหสิตฺตํ กริสฺสติ.
‘‘โอกฺกากํ โตสยิตฺวาน, วรํ กฺา ลภิสฺสติ;
วรํ ลทฺธาน สา กฺา, ปุตฺเต ปพฺพาชยิสฺสติ.
‘‘ปพฺพาชิตา ¶ จ เต สพฺเพ, คมิสฺสนฺติ นคุตฺตมํ;
ชาติเภทภยา สพฺเพ, ภคินีหิ วสิสฺสเร.
‘‘เอกา จ กฺา พฺยาธีหิ, ภวิสฺสติ ปริกฺขตา;
มา โน ชาติ ปภิชฺชีติ, นิขณิสฺสนฺติ ขตฺติยา.
‘‘ขตฺติโย นีหริตฺวาน, ตาย สทฺธึ วสิสฺสติ;
ภวิสฺสติ ตทา เภโท, โอกฺกากกุลสมฺภโว.
‘‘เตสํ ปชา ภวิสฺสนฺติ, โกฬิยา นาม ชาติยา;
ตตฺถ มานุสกํ โภคํ, อนุโภสฺสตินปฺปกํ.
‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
ตตฺราปิ ปวรํ พฺยมฺหํ, ลภิสฺสติ มโนรมํ.
‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, โสโณ นาม ภวิสฺสติ.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปทหํ สตฺถุ สาสเน;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘อนนฺตทสฺสี ภควา, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
วิเสสฺู มหาวีโร, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘วุฏฺมฺหิ เทเว จตุรงฺคุลมฺหิ, ติเณ อนิเลริตองฺคณมฺหิ;
ตฺวาน โยคสฺส ปยุตฺตตาทิโน, ตโตตฺตรึ ปารมตา น วิชฺชติ.
‘‘อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, จิตฺตํ เม สุปณีหิตํ;
ภาโร เม โอหิโต สพฺโพ, นิพฺพุโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘องฺคีรโส มหานาโค, อภิชาโตว เกสรี;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน อฺาพฺยากรณวเสน จ –
‘‘ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโ, รฺโ องฺคสฺส ปทฺธคู;
สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ, โสโณ ทุกฺขสฺส ปารคู.
‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
‘‘อุนฺนฬสฺส ปมตฺตสฺส, พาหิราสสฺส ภิกฺขุโน;
สีลํ สมาธิ ปฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉติ.
‘‘ยฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;
อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
‘‘เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
‘‘อุชุมคฺคมฺหิ ¶ ¶ อกฺขาเต, คจฺฉถ มา นิวตฺตถ;
อตฺตนา โจทยตฺตานํ, นิพฺพานมภิหารเย.
‘‘อจฺจารทฺธมฺหิ ¶ วีริยมฺหิ, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
วีโณปมํ กริตฺวา เม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;
ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต.
‘‘สมถํ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘เนกฺขมฺเม อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกฺจ เจตโส;
อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จ.
‘‘ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส, อสมฺโมหฺจ เจตโส;
ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ¶ ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิสฺุตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโติ โย อหุ อโหสิ องฺครฏฺเ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ โภคสมฺปตฺติยา อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จ สมฺมา อติวิย อุกฺกฏฺโ เสฏฺโ. รฺโ องฺคสฺส ปทฺธคูติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสาย รฺชนฏฺเน รฺโ องฺคาธิปติโน พิมฺพิสารสฺส ปริวารภูโต คหปติวิเสโส ตสฺส รฏฺเ กุฏุมฺพิโก อหูติ โยเชตพฺพํ. สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ โส โสโณ อชฺเชตรหิ โลกุตฺตรธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ ชาโต, คิหิกาเลปิ เกหิจิ อุกฺกฏฺโเยว หุตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตกาเลปิ อุกฺกฏฺโเยว โหตีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย ทสฺเสติ. ทุกฺขสฺส ปารคูติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คโต, เอเตน ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ อวิเสเสน วุตฺตํ อุกฺกฏฺภาวํ วิเสเสติ อรหตฺตาธิคมทีปนโต.
อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา ทุกฺขปารคู ชาโต, อฺาปเทเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจ ฉินฺเท’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อปายกามสุคติสมฺปาปกานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส สตฺเถน ปาเท พทฺธรชฺชุกํ วิย เหฏฺิเมน มคฺคตฺตเยน ฉินฺเทยฺย, รูปารูปภวสมฺปาปกานิ ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส คีวาย พทฺธรชฺชุกํ วิย อคฺคมคฺเคน ชเหยฺย, ฉินฺเทยฺย, เตสํ ปน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปหานาย ปฺจ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ¶ อุตฺตริ ภาวเย ¶ ภาเวยฺย. เอวํภูโต ปน ภิกฺขุ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺิสงฺโคติ ปฺจนฺนํ สงฺคานํ อติกฺกมเนน ปฺจสงฺคาติโค หุตฺวา, กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆติ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
อยฺจ โอฆตรณปฏิปตฺติสีลาทีนํ ปาริปูริยาว โหติ, สีลาทโย จ มานาทิปฺปหาเนน ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, น อฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุนฺนฬสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อุนฺนฬสฺสาติ อุคฺคตตุจฺฉมานสฺส. มาโน ¶ หิ อุนฺนมนาการวุตฺติยา ตุจฺฉภาเวน นโฬ วิยาติ ‘‘นโฬ’’ติ วุจฺจติ. ปมตฺตสฺสาติ สติโวสฺสคฺเคน ปมาทํ อาปนฺนสฺส. พาหิราสสฺสาติ พาหิเรสุ อายตเนสุ อาสาวโต, กาเมสุ อวีตราคสฺสาติ อตฺโถ. สีลํ สมาธิ ปฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉตีติ ตสฺส สีลาทีนํ ปฏิปกฺขเสวิโน โลกิโยปิ ตาว สีลาทิคุโณ ปาริปูรึ น คจฺฉติ, ปเคว โลกุตฺตโร.
ตตฺถ การณมาห ‘‘ยฺหิ กิจฺจ’’นฺติอาทินา. ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรฺวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ เอวมาทิ กิจฺจํ นาม. เยหิ ปน อิทํ ยถาวุตฺตํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ อกรเณน ฉฑฺฑิตํ. อกิจฺจนฺติ ปตฺตมณฺฑนํ จีวรกายพนฺธนอํสพทฺธฉตฺตุปาหนตาลวณฺฏธมฺมกรณมณฺฑนนฺติ เอวมาทิ ปริกฺขารมณฺฑนํ ปจฺจยพาหุลิยนฺติ เอวมาทิ ภิกฺขุโน อกิจฺจํ นาม, ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโรปิ อาสวา วฑฺฒนฺติ.
เยสํ ปน ปฺาทิคุโณ วฑฺฒติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘เยส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุสมารทฺธาติ สุฏฺุ ปคฺคหิตา. กายคตา สตีติ, กายานุปสฺสนาภาวนา. อกิจฺจํ เตติ เต เอตํ ปตฺตมณฺฑนาทิอกิจฺจํ. น เสวนฺตีติ น กโรนฺติ. กิจฺเจติ, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก. สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน เตสํ สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ สาตฺถกสมฺปชฺํ, สปฺปายสมฺปชฺํ, โคจรสมฺปชฺํ, อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ จตูหิ สมฺปชฺเหิ สมฺปชานานํ, จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ อตฺตโน สนฺติเก ิตภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘อุชุมคฺคมฺหี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเตติ อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน กายวงฺกาทิปฺปหาเนน จ อุชุเก มชฺฌิมปฏิปทาภูเต อริยมคฺเค สตฺถารา ภาสิเต. คจฺฉถาติ ปฏิปชฺชถ. มา นิวตฺตถาติ อนฺตรา ¶ โวสานํ มาปชฺชถ. อตฺตนา โจทยตฺตานนฺติ อิธ ¶ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต อปายภยปจฺจเวกฺขณาทินา ¶ อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทนฺโต. นิพฺพานมภิหารเยติ, อตฺตานํ นิพฺพานํ อภิหเรยฺย อุปเนยฺย, ยถา นํ สจฺฉิกโรติ, ตถา ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.
อิทานิ มยาปิ เอวเมว ปฏิปนฺนนฺติ, อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺจารทฺธมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อจฺจารทฺธมฺหิ วีริยมฺหีติ วิปสฺสนํ ภาเวนฺเตน มยา สมาธินา วีริยํ สมรสํ อกตฺวา อติวิย วีริเย ปคฺคหิเต. อจฺจารทฺธวีริยตา จสฺส เหฏฺา วุตฺตาเยว. วีโณปมํ กริตฺวา เมติ อายสฺมโต โสณสฺส ‘‘เย โข เกจิ ภควโต สาวกา อารทฺธวีริยา วิหรนฺติ. อหํ เตสํ อฺตโร, อถ จ ปน เม นานุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ตสฺมาหํ วิพฺภมิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน สตฺถา อิทฺธิยา ตสฺส สมฺมุเข อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กสฺมา ตฺวํ, โสณ, ‘วิพฺภมิสฺสามี’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, กุสโล ตฺวํ ปุพฺเพ อคาริยภูโต วีณาย ตนฺติสฺสเร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ตํ กึ มฺสิ, โสณ? ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อจฺจายตา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วาติ? โน เหตํ, ภนฺเต! ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา เต วีณาย ตนฺติโย อติสิถิลา โหนฺติ, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วาติ? โน เหตํ, ภนฺเต. ตํ กึ มฺสิ, โสณ, ยทา ปน เต วีณาย ตนฺติโย เนว อจฺจายตา โหนฺติ, นาติสิถิลา สเม คุเณ ปติฏฺิตา, อปิ นุ เต วีณา ตสฺมึ สมเย สรวตี วา โหติ กมฺมฺา วาติ? เอวํ, ภนฺเต. เอวเมว โข, โสณ, อจฺจารทฺธวีริยํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, อติลีนวีริยํ โกสชฺชาย สํวตฺตติ, ตสฺมาติห ตฺวํ, โสณ, วีริยสมตํ อธิฏฺห, อินฺทฺริยานฺจ สมตํ ปฏิวิชฺฌา’’ติ เอวํ วีณํ อุปมํ กตฺวา ปวตฺติเตน วีโณปโมวาเทน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ ตสฺส ภควโต วจนํ วีโณปโมวาทํ สุตฺวา อนฺตรา อุปฺปนฺนํ วิพฺภมิตุกามตํ ปหาย สตฺถุ สาสเน รโต อภิรโต วิหรึ.
วิหรนฺโต จ สมถํ ปฏิปาเทสึ วีริยสมตํ โยเชนฺโต สทฺธาปฺานํ วิย สมาธิวีริยานํ สมรสตํ อุปฺปาเทนฺโต ฌานาธิฏฺานํ วิปสฺสนาสมาธึ ¶ สมฺปาเทสึ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสึ. ตตฺถ ปโยชนํ อาห ‘‘อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา’’ติ. อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตาธิคมายาติ อตฺโถ.
อิทานิ ยถา ปฏิปนฺนสฺส สมถวิปสฺสนา สมฺปชฺชึสุ, ตํ ¶ อฺาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เนกฺขมฺเม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เนกฺขมฺเมติ ปพฺพชฺชาทิเก กามนิสฺสรเณ. อธิมุตฺตสฺสาติ ตตฺถ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ¶ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส, ปมํ ตาว ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา กาเม ปหาย ปพฺพชิตฺวา จ สีลวิโสธนํ อรฺวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนาภิโยโคติ เอวมาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปวิเวกฺจ เจตโสติ เจตโส ปวิเวกฺจ อธิมุตฺตสฺส เอวํ เนกฺขมฺมาธิมุตฺตสฺส สโต จตุกฺกปฺจกชฺฌานานํ นิพฺพตฺตเนน วิเวเก ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส. อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺสาติ อพฺยาพชฺเฌ นิทุกฺขตาย อธิมุตฺตสฺส ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมถสุเข ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส. อุปาทานกฺขยสฺส จาติ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ ขยนฺเต อรหตฺเต อธิมุตฺตสฺส. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ สามิวจนํ. ตํ ยถาธิคตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตาธิคมาย วิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺสาติ ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขโย, นิพฺพานํ, ตสฺมึ อธิมุตฺตสฺส อุปาทึ ภยโต, อนุปาทิฺจ เขมโต ทสฺสเนน นิโรเธ นินฺนโปณปพฺภารสฺส. อสมฺโมหฺจ เจตโสติ อสมฺโมหสมฺปชฺวเสน จิตฺตสฺส อสมฺโมหปวตฺตึ สมฺโมหสมุจฺฉินฺทเนน วา จิตฺตสฺส อสมฺโมหภูตํ อริยมคฺคํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ จกฺขาทีนํ อายตนานํ ยถาสกปจฺจเยหิ ขเณ ขเณ อุปฺปาทํ, ตปฺปฏิปกฺขโต นิโรธฺจ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ทิสฺวา ทสฺสนเหตุ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา เหตุนา าเยน มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพาสวโต จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตสฺส วุตฺตนเยน สมฺมเทว สพฺพสํกิเลสโต วิมุตฺตสฺส, ตโต เอว อจฺจนฺตุปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน กตสฺส กุสลสฺส อกุสลสฺส วา อุปจโย นตฺถิ มคฺเคเนว สมุคฺฆาติตตฺตา, ปริฺาทิเภทํ กรณียํ ¶ น วิชฺชติ กตกิจฺจตฺตา. เอวํ ภูตสฺส ยถา เอกฆโน เสโล ปพฺพโต ปกติวาเตน น สมีรติ น สํกมฺปติ, เอวํ อิฏฺา จ อนิฏฺา จ รูปาทโย อารมฺมณธมฺมา ตาทิโน ตาทิภาวปฺปตฺตสฺส ิตํ อเนชํ ปหีนสพฺพโสกตาย วิสํยุตฺตํ จิตฺตํ นปฺปเวธนฺติ น จาเลนฺติ. อสฺส จ อารมฺมณธมฺมสฺส กาเลน กาลํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วิปสฺสนฺโต วยํ นิโรธํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวํ อนุปสฺสตีติ อฺํ พฺยากาสิ.
โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เตรสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. จุทฺทสกนิปาโต
๑. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา
จุทฺทสกนิปาเต ¶ ¶ ¶ ยทา อหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? กามฺจิมสฺส เถรสฺส คาถา เหฏฺา เอกกนิปาเต (เถรคา. อฏฺ. ๑. ขทิรวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาคตา. ตตฺถ ปนสฺส อตฺตโน ภาคิเนยฺเยสุ สติชนนมตฺตํ ทสฺสิตนฺติ ตสฺสา เอกกนิปาเต สงฺคโห กโต. อิมา ปน เถรสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ยาว ปรินิพฺพานา ปฏิปตฺติปกาสิตา คาถา อิมสฺมึ จุทฺทสกนิปาเต สงฺคหํ อาโรปิตา. ตตฺถ อฏฺุปฺปตฺติ เหฏฺา วุตฺตาเยว. อยํ ปน วิเสโส – เถโร กิร อรหตฺตํ ปตฺวา กาเลน กาลํ สตฺถุ ธมฺมเสนาปติปฺปภูตีนํ มหาเถรานฺจ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา กติปาหเมว ตตฺถ วสิตฺวา ขทิรวนเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน พฺรหฺมวิหาเรหิ จ วีตินาเมติ. เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ชิณฺโณ วุฑฺโฒ วโย อนุปฺปตฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ พุทฺธุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สาวตฺถิยา อวิทูเร อรฺเ วสิ. เตน จ สมเยน โจรา นคเร กตกมฺมา อารกฺขมนุสฺเสหิ อนุพนฺธา ปลายนฺตา เถรสฺส สมีเป คหิตภณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. มนุสฺสา อนุธาวนฺตา เถรสฺส สมีเป ภณฺฑํ ทิสฺวา เถรํ พนฺธิตฺวา ‘‘โจโร’’ติ สฺาย คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ, ‘‘อยํ, เทว, โจโร’’ติ. ราชา เถรํ มฺุจาเปตฺวา, ‘‘กึ, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อิทํ โจริกกมฺมํ กตํ วา, โน วา’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร กิฺจาปิ ชาติโต ปฏฺาย อตฺตนา ตาทิสํ น กตปุพฺพํ, ตํ ปพฺพชิตโต ปฏฺาย ปน อกตภาวสฺส, สพฺพโส กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตาทิสสฺส กรเณ อภพฺพตาย ปกาสนตฺถํ สมีเป ิตานํ ภิกฺขูนํ รฺโ จ ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘ยทา อหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิตํ.
‘‘‘อิเม หฺนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;
สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อิมสฺมึ ทีฆมนฺตเร.
‘‘เมตฺตฺจ ¶ ¶ อภิชานามิ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;
อนุปุพฺพํ ปริจิตํ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ.
‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก;
เมตฺตจิตฺตฺจ ภาเวมิ, อพฺยาปชฺชรโต สทา.
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, จิตฺตํ อาโมทยามหํ;
พฺรหฺมวิหารํ ภาเวมิ, อกาปุริสเสวิตํ.
‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท.
‘‘ยถาปิ ¶ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติ.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติ.
‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;
หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ ¶ อปุพฺพปทวณฺณนา อิมสฺมึ ทีฆมนฺตเรติ, ยทา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ, ตโต ปฏฺาย อยฺจ เม จริมกาโล, เอตสฺมึ ทีฆมนฺตเร กาเล ‘‘อิทํ มยฺหํ โหตู’’ติ อภิชฺฌาวเสน วา, ‘‘อิเม สตฺตา หฺนฺตู’’ติอาทินา พฺยาปาทวเสน วา อนริยํ โทสสํหิตํ สงฺกปฺปํ นาภิชานามีติ โยชนา.
เมตฺตฺจ ¶ อภิชานามีติ, มิชฺชติ สินิยฺหติ เอตายาติ เมตฺตา, อพฺยาปาโท. เมตฺตา เอติสฺสา อตฺถีติ เมตฺตา, เมตฺตาภาวนา เมตฺตาพฺรหฺมวิหาโร, ตํ เมตฺตํ. จ-สทฺเทน กรุณํ มุทิตํ อุเปกฺขฺจาติ อิตรพฺรหฺมวิหาเร สงฺคณฺหาติ. อภิชานามีติ, อภิมุขโต ชานามิ. อธิคตฺหิ ฌานํ ปจฺจเวกฺขโต ปจฺจเวกฺขณาณสฺส อภิมุขํ โหติ. กีทิสนฺติ อาห ‘‘อปฺปมาณ’’นฺติอาทิ. ตฺหิ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ, ตถา อโนทิสฺสกผรณวเสน อปริมาณสตฺตารมฺมณตาย อปฺปมาณํ. ปคุณพลวภาวาปาทเนน สุฏฺุ ภาวิตตฺตา สุภาวิตํ. ปมํ เมตฺตา, ตโต กรุณา, ตโต มุทิตา, ปจฺฉา อุเปกฺขาติ เอวํ อนุปุพฺพํ อนุกฺกเมน ปริจิตํ อาเสวิตํ, พหุลีกตํ อภิชานามีติ โยชนา.
สพฺเพสํ สตฺตานํ มิตฺโต, สพฺเพ วา เต มยฺหํ มิตฺตาติ สพฺพมิตฺโต. เมตฺตฺหิ ¶ ภาเวนฺโต สตฺตานํ ปิโย โหติ. สพฺพสโขติ, เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สพฺพภูตานุกมฺปโกติ, สพฺพสตฺตานํ อนุคฺคณฺหนโก. เมตฺตจิตฺตฺจ ภาเวมีติ, เมตฺตาย สหิตํ สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิเสสโต ภาเวมิ, วฑฺเฒมิ, ปกาเสมิ วา อกเถนฺเตปิ ภาวนาย อุกฺกํสคตภาวโต. ‘‘เมตฺตํ จิตฺตฺจ ภาเวมี’’ติ วา ปาโ. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนโยว. อพฺยาปชฺชรโตติ, อพฺยาปชฺเช สตฺตานํ หิตูปสํหาเร อภิรโต. สทาติ, สพฺพกาลํ, เตน ตตฺถ สาตจฺจกิริยํ ทสฺเสติ.
อสํหีรนฺติ น สํหีรํ, อาสนฺนปจฺจตฺถิเกน ราเคน อนากฑฺฒนิยํ. อสํกุปฺปนฺติ น กุปฺปํ, ทูรปจฺจตฺถิเกน พฺยาปาเทน อโกปิยํ, เอวํภูตํ กตฺวา มม เมตฺตจิตฺตํ อาโมทยามิ อภิปฺปโมทยามิ พฺรหฺมวิหารํ ภาเวมิ. อกาปุริสเสวิตนฺติ, กาปุริเสหิ นีจชเนหิ อเสวิตํ, อกาปุริเสหิ วา อริเยหิ พุทฺธาทีหิ เสวิตํ พฺรหฺมํ เสฏฺํ นิทฺโทสํ เมตฺตาทิวิหารํ ภาเวมิ วฑฺเฒมีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ อตฺตุทฺเทสวเสน ปฺจหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ อฺาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิตกฺก’’นฺติอาทินา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อวิตกฺกํ สมาปนฺโนติ, วิตกฺกวิรหิตํ ทุติยาทิฌานํ สมาปนฺโน, เอเตน เถโร พฺรหฺมวิหารภาวนาย อฺาปเทเสน อตฺตนา ทุติยาทิฌานาธิคมมาห. ยสฺมา ปนายํ เถโร ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา เอกาสเนเนว อรหตฺตํ คณฺหิ, ตสฺมา ตมตฺถํ อฺาปเทเสเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก. อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท’’ติ อาห. ตตฺถ วจีสงฺขาราภาวโต อวิตกฺกาวิจารา สมาปตฺติ ‘‘อริโย ตุณฺหีภาโว’’ติ วทนฺติ. ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณียํ ธมฺมี วา กถา อริโย ¶ วา ตุณฺหีภาโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๗๓) ปน วจนโต ยา กาจิ สมาปตฺติ อริโย ตุณฺหีภาโว นาม. อิธ ปน จตุตฺถชฺฌานิกา อคฺคผลสมาปตฺติ อธิปฺเปตา.
อิทานิ ตสฺสาธิคตตฺตา โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียตํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยถาปิ ปพฺพโต เสโลติ, ยถา สิลามโย เอกฆนเสโล ปพฺพโต, น ปํสุปพฺพโต น มิสฺสกปพฺพโตติ อตฺโถ. อจโล สุปฺปติฏฺิโตติ, สุฏฺุ ปติฏฺิตมูโล ปกติวาเตหิ อจโล อกมฺปนีโย โหติ, ตสฺมา อรหตฺตํ นิพฺพานฺจ เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหสฺส อนวเสสปฺปหานา, โมหมูลกตฺตา จ สพฺพากุสลานํ ปหีนสพฺพากุสโล ภิกฺขุ ยถา โส ปพฺพโต ปกติวาเตหิ, เอวํ โลกธมฺเมหิ น เวธติ น กมฺปติ, โมหกฺขโยติ วา ยสฺมา อรหตฺตํ นิพฺพานฺจ วุจฺจติ ¶ , ตสฺมา โมหกฺขยาติ โมหกฺขยสฺส เหตุ นิพฺพานสฺส อรหตฺตสฺส จ อธิคตตฺตา จตูสุ อริยสจฺเจสุ สุปฺปติฏฺิโต อสมาปนฺนกาเลปิ ปพฺพโต วิย น เวธติ, ปเคว สมาปนฺนกาเลติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ปาปํ นาเมตํ อสุจิสีโล เอว สมาจรติ, น จ สุจิสีโล, สุจิสีลสฺส ปน ตํ อณุมตฺตมฺปิ ภาริยํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนงฺคณสฺสา’’ติอาทิคาถมาห ¶ . ตสฺสตฺโถ – ราคาทิองฺคณาภาวโต อนงฺคณสฺส สพฺพกาลํ สุจิอนวชฺชธมฺเม เอว คเวสนฺตสฺส สปฺปุริสสฺส วาลคฺคมตฺตํ เกสคฺคมตฺตํ ปาปสฺส เลสมตฺตมฺปิ สกลํ โลกธาตุํ ผริตฺวา ิตํ อพฺภมตฺตํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, ตสฺมา น เอวรูเป กมฺเม มาทิสา อาสงฺกิตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
ยสฺมา นิกฺกิเลเสสุปิ อนฺธพาลา เอวรูเป อปวาเท สมุฏฺาเปนฺติ, ตสฺมา อตฺถกาเมหิ สกฺกจฺจํ อตฺตา รกฺขิตพฺโพติ โอวาทํ เทนฺโต ‘‘นครํ ยถา’’ติอาทิคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ปน ปจฺจนฺตนครวาสีหิ มนุสฺเสหิ ปจฺจนฺตํ นครํ ทฺวารปาการาทีนิ ถิรานิ กโรนฺเตหิ สอนฺตรํ, อุทฺทาปปริขาทีนิ ถิรานิ กโรนฺเตหิ สพาหิรนฺติ สนฺตรพาหิรํ คุตฺตํ กรียติ, เอวํ ตุมฺเหหิปิ สตึ อุปฏฺเปตฺวา อชฺฌตฺติกานิ ฉ ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ทฺวารรกฺขิตํ สตึ อวิสฺสชฺเชตฺวา ยถา คยฺหมานานิ พาหิรานิ ฉ อายตนานิ อชฺฌตฺติกานิ อุปฆาตาย สํวตฺตนฺติ, ตถา อคฺคหเณน ตานิปิ ถิรานิ กตฺวา เตสํ อปฺปเวสาย ทฺวารรกฺขิตํ สตึ อปฺปหาย วิจรนฺตา อตฺตานํ โคเปถ. กสฺมา? ขโณ โว มา อุปจฺจคา. โย หิ เอวํ อตฺตานํ น โคเปติ, ตํ ปุคฺคลํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ, มนุสฺสตฺตภาวกฺขโณ, มชฺฌิมเทเส อุปฺปตฺติกฺขโณ, สมฺมาทิฏฺิยา ปฏิลทฺธกฺขโณ, ฉนฺนํ อายตนานํ อเวกลฺลกฺขโณติ สพฺโพปิ อยํ ขโณ อติกฺกมติ, โส ขโณ ตุมฺเห มา อติกฺกมตูติ.
เอวํ ¶ เถโร อิมาย คาถาย สราชิกํ ปริสํ ภิกฺขู จ โอวทิตฺวา ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ กตกิจฺจตฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘นาภินนฺทามิ มรณ’’นฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว (เถรคา. อฏฺ. ๒.๖๐๗).
เอวํ ปน วตฺวา อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ อุปฏฺิตํ ทิสฺวา สงฺเขเปเนว เนสํ โอวาทํ ทตฺวา ปรินิพฺพานํ ปเวเทนฺโต โอสานคาถมาห. ตตฺถ สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ สมฺปาเทตพฺพํ ทานสีลาทึ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปเภเท คหฏฺวตฺเต สีลานุรกฺขเณ สมถอนุโยเค วิปสฺสนาภาวนาย จ ¶ อปฺปมตฺตา โหถ. เอสา เม อนุสาสนีติ ทานสีลาทีสุ น ปมชฺชถาติ เอสา มม อนุสิฏฺิ โอวาโท.
เอวํ ¶ สิขาปตฺตํ ปรหิตปฏิปตฺตึ ทีเปตฺวา อตฺตหิตปฏิปตฺติยาปิ มตฺถกํ คณฺหนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ อาห. ตตฺถ วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธีติ สพฺพโส กิเลเสหิ ภเวหิ จ วิปฺปมุตฺโต อมฺหิ, ตสฺมา เอกํเสน ปรินิพฺพายิสฺสามีติ.
เอวํ ปน วตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปชฺชลนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โคทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยถาปิ ภทฺโทติอาทิกา อายสฺมโต โคทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺโต. โคทตฺโตติ นาเมน วยปฺปตฺโต ปิตริ กาลงฺกเต กุฏุมฺพํ สณฺเปนฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย อปราปรํ สฺจริตฺวา วาณิชฺเชน ชีวิกํ กปฺเปติ ยถาวิภวํ ปฺุานิปิ กโรติ. โส เอกทิวสํ อนฺตรามคฺเค ธุเร ยุตฺตโคเณ วหิตุํ อสกฺโกนฺเต ปติเต มนุสฺเสสุ ตํ วุฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺเตสุ สยเมว คนฺตฺวา ตํ นงฺคุฏฺเ คาฬฺหํ วิชฺฌิ. โคโณ ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มม พลาพลํ อชานนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตี’’ติ กุทฺโธ มนุสฺสวาจาย, ‘‘โภ โคทตฺต, อหํ เอตฺตกํ กาลํ อตฺตโน พลํ อนิคุหนฺโต ตุยฺหํ ¶ ภารํ วหึ, อชฺช ปน อสมตฺถภาเวน ปติตํ มํ อติวิย พาธสิ, โหตุ, อิโต จวิตฺวา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ตํ พาเธตุํ สมตฺโถ ปฏิสตฺตุ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนานุรูเปน อกฺโกสิ. ตํ สุตฺวา โคทตฺโต ‘‘เอวํ นาม สตฺเต พาเธตฺวา กึ อิมาย ชีวิกายา’’ติ สํเวคชาโต สพฺพํ วิภวํ ปหาย อฺตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺปพฺพชิตานํ อริยคณานํ โลกธมฺเม อารพฺภ ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ยถาปิ ¶ ภทฺโท อาชฺโ, ธุเร ยุตฺโต ธุรสฺสโห;
มถิโต อติภาเรน, สํยุคํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอวํ ปฺาย เย ติตฺตา, สมุทฺโท วารินา ยถา;
น ปเร อติมฺนฺติ, อริยธมฺโมว ปาณินํ.
‘‘กาเล ¶ กาลวสํ ปตฺตา, ภวาภววสํ คตา;
นรา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ, เตธ โสจนฺติ มาณวา.
‘‘อุนฺนตา สุขธมฺเมน, ทุกฺขธมฺเมน โจนตา;
ทฺวเยน พาลา หฺนฺติ, ยถาภูตํ อทสฺสิโน.
‘‘เย จ ทุกฺเข สุขสฺมิฺจ, มชฺเฌ สิพฺพินิมจฺจคู;
ิตา เต อินฺทขีโลว, น เต อุนฺนตโอนตา.
‘‘น เหว ลาเภ นาลาเภ, น ยเส น จ กิตฺติยา;
น นินฺทายํ ปสํสาย, น เต ทุกฺเข สุขมฺหิ จ.
‘‘สพฺพตฺถ เต น ลิมฺปนฺติ, อุทพินฺทุว โปกฺขเร;
สพฺพตฺถ สุขิตา ธีรา, สพฺพตฺถ อปราชิตา.
‘‘ธมฺเมน จ อลาโภ โย, โย จ ลาโภ อธมฺมิโก;
อลาโภ ธมฺมิโก เสยฺโย, ยฺเจ ลาโภ อธมฺมิโก.
‘‘ยโส จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิฺูนํ อยโส จ โย;
อยโสว เสยฺโย วิฺูนํ, น ยโส อปฺปพุทฺธินํ.
‘‘ทุมฺเมเธหิ ปสํสา จ, วิฺูหิ ครหา จ ยา;
ครหาว เสยฺโย วิฺูหิ, ยฺเจ พาลปฺปสํสนา.
‘‘สุขฺจ กามมยิกํ, ทุกฺขฺจ ปวิเวกิยํ;
ปวิเวกทุกฺขํ เสยฺโย, ยฺเจ กามมยํ สุขํ.
‘‘ชีวิตฺจ ¶ อธมฺเมน, ธมฺเมน มรณฺจ ยํ;
มรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว อธมฺมิกํ.
‘‘กามโกปปฺปหีนา ¶ เย, สนฺตจิตฺตา ภวาภเว;
จรนฺติ โลเก อสิตา, นตฺถิ เตสํ ปิยาปิยํ.
‘‘ภาวยิตฺวาน โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ อาชฺโติ, อุสภาชานีโย. ธุเร ยุตฺโตติ, สกฏธุเร โยชิโต. ธุรสฺสโหติ, ธุรวาโห. คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ ทฺวิสการโต นิทฺเทโส กโต, สกฏภารํ วหิตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. มถิโต อติภาเรนาติ, อติภาเรน ครุภาเรน ปีฬิโต. ‘‘มทฺทิโต’’ติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถ. สํยุคนฺติ, อตฺตโน ขนฺเธ ปิตํ ยุคํ นาติวตฺตติ น อติกฺกาเมติ, สมฺมา โย อุทฺธริตฺวา ธุรํ ฉฑฺเฑตฺวา น ติฏฺติ. เอวนฺติ ยถา โส โธรยฺโห อตฺตโน ภทฺราชานียตาย อตฺตโน ธีรวีรตาย อตฺตโน ภารํ นาติวตฺตติ น ปริจฺจชติ, เอวํ เย วารินา วิย มหาสมุทฺโท โลกิยโลกุตฺตราย ปฺาย ติตฺตา ธาตา ปริปุณฺณา, เต ปเร นิหีนปฺเ น อติมฺนฺติ, น ปริภวนฺติ. ตตฺถ ¶ การณมาห ‘‘อริยธมฺโมว ปาณิน’’นฺติ, ปาณินํ สตฺเตสุ อยํ อริยานํ ธมฺโม ยทิทํ เตสํ ปฺาย ปาริปูรึ คตตฺตา ลาภาทินา อตฺตานุกฺกํสนํ วิย อลาภาทินา ปเรสํ อวมฺภนํ.
เอวํ ปฺาปาริปูริยา อริยานํ สุขวิหารํ ทสฺเสตฺวา ตทภาวโต อนริยานํ ทุกฺขวิหารํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาเล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กาเลติ ลาภาลาภาทินา สมงฺคีภูตกาเล. กาลวสํ ปตฺตาติ ลาภาทิกาลสฺส จ วสํ อุปคตา, ลาภาทินา โสมนสฺสิตา อลาภาทินา จ โทมนสฺสิตาติ อตฺโถ. ภวาภววสํ คตาติ ภวสฺส อภวสฺส จ วสํ อุปคตา วุทฺธิหานิโย อนุวตฺตนฺตา เต. นรา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ, เตธ โสจนฺติ มาณวาติ เต นรา ‘‘มาณวา’’ติ ลทฺธนามา สตฺตา ลาภาลาภาทิวเสน วุทฺธิหานิวเสน อนุโรธปฏิวิโรธํ อาปนฺนา อิธโลเก โสจนฺติ, ปรโลเก จ นิรยาทิทุกฺขํ คจฺฉนฺติ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อุนฺนตา’’ติอาทินาปิ ¶ โลกธมฺมวเสน สตฺตานํ อนตฺถปฺปตฺติเมว ทสฺเสติ. ตตฺถ อุนฺนตา สุขธมฺเมนาติ สุขเหตุนา สุขปจฺจเยน โภคสมฺปตฺติอาทินา อุนฺนตึ คตา, โภคมทาทินา มตฺตาติ อตฺโถ. ทุกฺขธมฺเมน โจนตาติ ทุกฺขเหตุนา ทุกฺขปจฺจเยน โภควิปตฺติอาทินา นิหีนตํ คตา ทาลิทฺทิยาทินา กาปฺตํ ปตฺตา. ทฺวเยนาติ ยถาวุตฺเตน อุนฺนติโอนติทฺวเยน ลาภาลาภาทิทฺวเยน ¶ วา พาลปุถุชฺชนา หฺนฺติ, อนุโรธปฏิวิโรธวเสน วิพาธียนฺติ ปีฬิยนฺติ. กสฺมา? ยถาภูตํ อทสฺสิโน ยสฺมา เต ธมฺมสภาวํ ยาถาวโต นพฺภฺํสุ, ปริฺาตกฺขนฺธา ปหีนกิเลสา จ น โหนฺติ, ตสฺมาติ อตฺโถ. ‘‘ยถาภูตํ อทสฺสนา’’ติปิ ปนฺติ, อทสฺสนเหตูติ อตฺโถ. เย จ ทุกฺเข สุขสฺมิฺจ, มชฺเฌ สิพฺพินิมจฺจคูติ เย ปน อริยา ทุกฺขเวทนาย สุขเวทนาย มชฺฌตฺตตาเวทนาย จ ตปฺปฏิพทฺธํ ฉนฺทราคภูตํ สิพฺพินึ ตณฺหํ อคฺคมคฺคาธิคเมน อจฺจคู อติกฺกมึสุ, เต อินฺทขีโล วิย วาเตหิ โลกธมฺเมหิ อสมฺปกมฺปิยา ิตา, น เต อุนฺนตโอนตา, กทาจิปิ อุนฺนตา วา โอนตา วา น โหนฺติ สพฺพโส อนุนยปฏิฆาภาวโต.
เอวํ เวทนาธิฏฺานํ อรหโต อนุปเลปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โลกธมฺเม วิภชิตฺวา สพฺพตฺถกเมวสฺส อนุปเลปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เหวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ลาเภติ จีวราทีนํ ปจฺจยานํ ปฏิลาเภ. อลาเภติ เตสํเยว อปฺปฏิลาเภ อปคเม. น ยเสติ ปริวารหานิยํ อกิตฺติยฺจ. กิตฺติยาติ ปรมฺมุขา กิตฺตเน ปตฺถฏยสตายํ. นินฺทายนฺติ สมฺมุขา ครหายํ. ปสํสายนฺติ, ปจฺจกฺขโต คุณาภิตฺถวเน. ทุกฺเขติ ทุกฺเข อุปฺปนฺเน. สุเขติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
สพฺพตฺถาติ ¶ สพฺพสฺมึ ยถาวุตฺเต อฏฺวิเธปิ โลกธมฺเม, สพฺพตฺถ วา รูปาทิเก วิสเย เต ขีณาสวา น ลิมฺปนฺติ สพฺพโส ปหีนกิเลสตฺตา. ยถา กึ? อุทพินฺทุว โปกฺขเร ยถา กมลทเล ชลพินฺทุ อลฺลียิตฺวา ิตมฺปิ เตน น ลิมฺปติ, ชลพินฺทุนา จ กมลทลํ, อฺทตฺถุ วิสํสฏฺเมว, เอวเมเตปิ อุปฏฺิเต ลาภาทิเก, อาปาถคเต รูปาทิอารมฺมเณ จ วิสํสฏฺา เอวํ. ตโต เอว ธีรา ปณฺฑิตา สพฺพตฺถ ลาภาทีสุ าณมุเขน ปิยนิมิตฺตานํ โสกาทีนฺจ อภาวโต สุขิตา ¶ ลาภาทีหิ จ อนภิภวนียโต สพฺพตฺถ อปราชิตาว โหนฺติ.
อิทานิ ลาภาลาภาทีสุ เสยฺยํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺเมนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ธมฺเมน จ อลาโภ โยติ โย ธมฺมํ รกฺขนฺตสฺส ตํนิมิตฺตํ อลาโภ ลาภาภาโว, ลาภหานิ. โย จ ลาโภ อธมฺมิโก อธมฺเมน อฺาเยน พุทฺธปฏิกุฏฺเน วิธินา อุปฺปนฺโน, เตสุ ทฺวีสุ อลาโภ ธมฺมิโก ธมฺมาวโห เสยฺโย, ยาทิสํ ลาภํ ปริวชฺชนฺตสฺส อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตาทิโส อลาโภ ปาสํสตโร อตฺถาวโห. ยฺเจ ลาโภ อธมฺมิโกติ โย ลาโภ อธมฺเมน อุปฺปนฺโน, โส น เสยฺโยติ อธิปฺปาโย.
ยโส ¶ จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิฺูนํ อยโส จ โยติ โย อปฺปพุทฺธีนํ ทุปฺปฺานํ วเสน ปุคฺคลสฺส ยโส ลพฺภติ, โย จ วิฺูนํ ปณฺฑิตานํ วเสน อยโส ยสหานิ. อิเมสุ ทฺวีสุ อยโสว เสยฺโย วิฺูนํ. เต หิสฺส ยถา อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวํ ยสหานึ อิจฺเฉยฺยุํ, ตถา จ ภพฺพชาติโก ตํ อคุณํ ปหาย คุเณ ปติฏฺเยฺย. น ยโส อปฺปพุทฺธีนนฺติ ทุปฺปฺานํ วเสน ยโส เสยฺโย โหติ, เต หิ อภูตคุณาภิพฺยาหารวเสนาปิ นํ อุปฺปาเทยฺยุํ, โส จสฺส อิธ เจว วิฺูครหาทินา สมฺปราเย จ ทุคฺคติยํ ทุกฺขปริกฺกิเลสาทินา อนตฺถาวโห. เตนาห ภควา – ‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส’’ติ (สุ. นิ. ๔๔๐) ‘‘สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺตี’’ติ (จูฬว. ๓๓๕; อ. นิ. ๔.๖๘) จ.
ทุมฺเมเธหีติ, นิปฺปฺเหิ. ยฺเจ พาลปฺปสํสนาติ พาเลหิ อวิทฺทสูหิ ยา นาม ปสํสนา.
กามมยิกนฺติ วตฺถุกามมยํ, กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ. ทุกฺขฺจ ปวิเวกิยนฺติ ปวิเวกโต นิพฺพตฺตํ กายกิลมถวเสน ปวตฺตํ วิสมาสนุปตาปาทิเหตุกํ กายิกํ ทุกฺขํ, ตํ ปน นิรามิสวิวฏฺฏูปนิสฺสยตาย วิฺูนํ ปาสํสา. เตน วุตฺตํ ‘‘ปวิเวกทุกฺขํ เสยฺโย’’ติ.
ชีวิตฺจ ¶ ¶ อธมฺเมนาติ อธมฺเมน ชีวิกกปฺปนํ ชีวิตเหตุ อธมฺมจรณํ. ธมฺเมน มรณํ นาม ‘‘อิมํ นาม ปาปํ อกโรนฺตํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติ เกนจิ วุตฺเต มาเรนฺเตปิ ตสฺมึ ปาปํ อกตฺวา ธมฺมํ อวิโกเปนฺตสฺส ธมฺมเหตุมรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโยติ ตาทิสํ มรณํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมิกํ สคฺคสมฺปาปนโต นิพฺพานุปนิสฺสยโต จ วิฺูนํ ปาสํสตรํ. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘จเช ธนํ องฺควรสฺส เหตุ, องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๔๗๐);
ยฺเจ ชีเว อธมฺมิกนฺติ ปุริโส ยํ ธมฺมโต อเปตํ ชีวิกํ ชีเวยฺย, ตํ น เสเวยฺย วิฺูหิ ครหิตตฺตา อปายสมฺปาปนโต จาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตํ ขีณาสวานํ อนุปเลปํ การณโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กามโกปปหีนา’’ติอาทิคาถมาห.
ตตฺถ กามโกปปหีนาติ อริยมคฺเคน สพฺพโสว ปหีนา อนุโรธปฏิวิโรธา. สนฺตจิตฺตา ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเว อนวเสสปหีนกิเลสปริฬาหตาย วูปสนฺตจิตฺตา. โลเกติ ขนฺธาทิโลเก. อสิตาติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสยวเสน อนิสฺสิตา. นตฺถิ เตสํ ปิยาปิยนฺติ เตสํ ขีณาสวานํ กตฺถจิ ลาภาทิเก รูปาทิวิสเย จ ปิยํ วา อปิยํ วา นตฺถิ, ตํนิมิตฺตานํ กิเลสานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา.
อิทานิ ยาย ภาวนาย เต เอวรูปา ชาตา, ตํ ทสฺเสตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนาย กูฏํ คณฺหนฺโต ‘‘ภาวยิตฺวานา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ปปฺปุยฺยาติ, ปาปุณิตฺวา. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อิมา เอว จ คาถา เถรสฺส อฺาพฺยากรณาปิ อเหสุํ.
โคทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จุทฺทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. โสฬสกนิปาโต
๑. อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรคาถาวณฺณนา
โสฬสกนิปาเต ¶ ¶ ¶ เอส ภิยฺโยติอาทิกา อายสฺมโต อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อตฺตโน สาสเน ปมํ ปฏิวิทฺธธมฺมรตฺตฺูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส สตฺถุโน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ภาวินึ สมฺปตฺตึ พฺยากาสิ. โส ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เจติเย ปติฏฺาปิยมาเน อนฺโตเจติเย รตนฆรํ กาเรสิ, เจติยํ ปริวาเรตฺวา สหสฺสรตนคฺฆิยานิ จ กาเรสิ.
โส เอวํ ปฺุานิ กตฺวา, ตโต จวิตฺวา, เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหากาโล นาม กุฏุมฺพิโก หุตฺวา อฏฺกรีสมตฺเต เขตฺเต สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา, คหิตสาลิตณฺฑุเลหิ อสมฺภินฺนขีรปายาสํ สมฺปาเทตฺวา, ตตฺถ มธุสปฺปิสกฺกราทโย ปกฺขิปิตฺวา, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อทาสิ. สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตคหิตฏฺานํ ปุน ปูรติ, ปุถุกกาเล ปุถุกคฺคํ นาม อทาสิ. ลายเน ลายนคฺคํ, เวณิกรเณ เวณคฺคํ, กลาปาทิกรเณ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, ภณฺฑคฺคํ, มินคฺคํ, โกฏฺคฺคนฺติ; เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ นาม อทาสิ. ตมฺปิ สสฺสํ อติเรกตรํ สมฺปนฺนํ อโหสิ.
เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา, ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต, อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว ¶ กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุนามเก พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส โกณฺฑฺโติ โคตฺตโต อาคตํ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ลกฺขณมนฺเตสุ จ ปารํ อคมาสิ. เตน สมเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต ¶ ตุสิตปุรโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุปุเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ¶ เคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺุตฺตรสเตสุ พฺราหฺมเณสุ อุปนีเตสุ เย อฏฺ พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคหณตฺถํ มหาตลํ อุปนีตา. โส เตสุ สพฺพนวโก หุตฺวา, มหาปุริสสฺส ลกฺขณนิปฺผตฺตึ ทิสฺวา, ‘‘เอกํเสน อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส อภินิกฺขมนํ อุทิกฺขนฺโต วิจรติ.
โพธิสตฺโตปิ โข มหตา ปริวาเรน วฑฺฒมาโน อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต าณปริปากํ คนฺตฺวา เอกูนตึสติเม วสฺเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ปธานํ ปทหิ. ตทา โกณฺฑฺโ มาณโว มหาสตฺตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา, ลกฺขณปริคฺคาหกพฺราหฺมณานํ ปุตฺเตหิ วปฺปมาณวาทีหิ สทฺธึ อตฺตปฺจโม ปพฺพชิตฺวา, อนุกฺกเมน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ฉพฺพสฺสานิ ตํ อุปฏฺหนฺโต ตสฺส โอฬาริกาหารปริโภเคน นิพฺพินฺโน อปกฺกมิตฺวา อิสิปตนํ อคมาสิ. อถ โข โพธิสตฺโต โอฬาริกาหารปริโภเคน ลทฺธกายพโล เวสาขปุณฺณมายํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา, อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา, สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑเยว วีตินาเมตฺวา, ปฺจวคฺคิยานํ าณปริปากํ ตฺวา, อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อิสิปตนํ คนฺตฺวา, เตสํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตํ (มหาว. ๑๓ อาทโย; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โกณฺฑฺตฺเถโร อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. อถ ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตเทสนาย (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙) อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๕๙๖-๖๑๒) –
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺํ วินายกํ;
พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, ปมํ อทฺทสํ อหํ.
‘‘ยาวตา โพธิยา มูเล, ยกฺขา สพฺเพ สมาคตา;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วนฺทนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘สพฺเพ เทวา ตุฏฺมนา, อากาเส สฺจรนฺติ เต;
พุทฺโธ อยํ อนุปฺปตฺโต, อนฺธการตโมนุโท.
‘‘เตสํ ¶ หาสปเรตานํ, มหานาโท อวตฺตถ;
กิเลเส ฌาปยิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เทวานํ คิรมฺาย, วาจาสภิมุทีริหํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อาทิภิกฺขมทาสหํ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
เทวสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘สตฺตาหํ ¶ อภินิกฺขมฺม, โพธึ อชฺฌคมํ อหํ;
อิทํ เม ปมํ ภตฺตํ, พฺรหฺมจาริสฺส ยาปนํ.
‘‘ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวา, โย เม ภิกฺขํ อุปานยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สพฺเพ เทเว อภิโภตฺวา, ติทิวํ อาวสิสฺสติ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
สหสฺสธา จกฺกวตฺตี, ตตฺถ รชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
อคารา ปพฺพชิตฺวาน, ฉพฺพสฺสานิ วสิสฺสติ.
‘‘ตโต สตฺตมเก วสฺเส, พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสติ;
โกณฺฑฺโ นาม นาเมน, ปมํ สจฺฉิกาหิติ.
‘‘นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชึ, ปธานํ สุกตํ มยา;
กิเลเส ฌาปนตฺถาย, ปพฺพชึ, อนคาริยํ.
‘‘อภิคนฺตฺวาน สพฺพฺู, พุทฺโธ โลเก สเทวเก;
อิสินาเม มิคารฺเ, อมตเภริมาหนิ.
‘‘โส ทานิ ปตฺโต อมตํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ ¶ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปมํ ปฏิวิทฺธธมฺมภาวํ ทีเปนฺโต, ¶ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตฺูนํ ยทิทํ อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘) เอตทคฺเค เปสิ. โส ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ อตฺตนิ กรียมานํ ปรมนิปจฺจการํ คามนฺตเสนาสเน อากิณฺณวิหารฺจ ปริหริตุกาโม, วิเวกาภิรติยา วิหริตุกาโม จ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺปพฺพชิตานํ ปฏิสนฺถารกรณมฺปิ ปปฺจํ มฺมาโน สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ฉทฺทนฺเตหิ นาเคหิ อุปฏฺิยมาโน ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิ. เอวํ ตตฺถ วสนฺตํ เถรํ เอกทิวสํ สกฺโก เทวราชา ¶ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต เอวมาห – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย ธมฺมํ เทเสตู’’ติ. เถโร ตสฺส จตุสจฺจคพฺภํ ติลกฺขณาหตํ สฺุตปฏิสํยุตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ อมโตคธํ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา สกฺโก อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต –
‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสํ;
วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโส’’ติ. – ปมํ คาถมาห;
ตตฺถ เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสนฺติ ยทิปิ อเนกวารํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺถ อภิปฺปสนฺโน. อิทานิ ปน ตุมฺเหหิ กถิตํ นานานยวิจิตฺตตาย อเสจนกตาย จ มหารสํ ธมฺมํ สุตฺวา เอโส อหํ ตโต ภิยฺโย ปสีทามิ. วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโสติ สพฺพสํกิเลสโต สพฺพสงฺขารโต จ วิรชฺชนโต วิราคชนนโต วิราโค. ตโต เอว รูปาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา วิมุตฺติสาธนวเสน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส อนุปาทาย เทสิโต.
เอวํ สกฺโก เทวราชา เถรสฺส เทสนํ โถเมตฺวา เถรํ อภิวาเทตฺวา สกฏฺานเมว คโต. อเถกทิวสํ เถโร มิจฺฉาวิตกฺเกหิ อภิภุยฺยมานานํ เอกจฺจานํ ปุถุชฺชนานํ จิตฺตาจารํ ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺขภูตฺจสฺส อนุกฺกมํ อนุสฺสริตฺวา, อตฺตโน จ สพฺพโส ตโต วินิวตฺติตมานสตํ อาวชฺเชตฺวา ตทตฺถํ ทีเปตฺวา –
‘‘พหูนิ ¶ โลเก จิตฺรานิ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล;
มเถนฺติ มฺเ สงฺกปฺปํ, สุภํ ราคูปสํหิตํ.
‘‘รชมุหตฺจ ¶ วาเตน, ยถา เมโฆปสมฺมเย;
เอวํ สมฺมนฺติ สงฺกปฺปา, ยทา ปฺาย ปสฺสตี’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ พหูนิ โลเก จิตฺรานีติ รูปาทิวเสน ตตฺถาปิ นีลปีตาทิวเสน อิตฺถิปุริสาทิวเสน จ อเนกานิ โลเก จิตฺตวิจิตฺตานิ อารมฺมณชาตานิ. อสฺมึ ปถวิมณฺฑเลติ ปจฺจกฺขภูตํ มนุสฺสโลกํ สนฺธาย วทติ. มเถนฺติ มฺเ สงฺกปฺปนฺติ ตชฺชํ ปุริสวายามสหิตํ อรณิสหิตํ วิย อคฺคึ อโยนิโสมนสิการาภิสงฺขาตานิ มิจฺฉาสงฺกปฺปานิ มเถนฺติ มฺเ มเถนฺตานิ วิย ติฏฺนฺติ. กีทิสํ? สุภํ ราคูปสํหิตํ, กามวิตกฺกนฺติ อตฺโถ. โส หิ สุภาการคฺคหเณน ‘‘สุโภ’’ติ โวหรียติ.
รชมุหตฺจ ¶ วาเตนาติ จ-อิติ นิปาตมตฺตํ. ยถา คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส วาเตน อูหตํ อุฏฺิตํ รชํ มหาเมโฆ วสฺสนฺโต อุปสมฺมเย, วูปสเมยฺย. เอวํ สมฺมนฺติ สงฺกปฺปา, ยทา ปฺาย ปสฺสตีติ ยทา อริยสาวโก ตานิ โลกจิตฺรานิ สมุทยโต, อสฺสาทโต, อาทีนวโต, นิสฺสรณโต จ ยถาภูตํ ปฺาย ปสฺสติ, อถ ยถา ตํ รชํ อุหตํ เมเฆน, เอวํ สมฺมนฺติ ปฺาย สพฺเพปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปา. น หิ อุปฺปนฺนาย สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาสงฺกปฺปา ปติฏฺํ ลภนฺติ. ยถา ปน ปฺาย ปสฺสติ, ตํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ…เป… เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ สพฺเพ สงฺขาราติ ฉฬารมฺมณสงฺคหา สพฺเพ เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา. อนิจฺจาติ ‘‘อาทิมชฺฌอนฺตวนฺตโต, อนิจฺจนฺติกโต, ตาวกาลิกโต, ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชนโต น นิจฺจา’’ติ ยทา วิปสฺสนาปฺาย ปสฺสติ. อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเขติ อถ อิมสฺมึ วฏฺฏทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ทุกฺขปริชานนาทิวิธินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ เอส ยถาวุตฺโต วิปสฺสนาวิธิ าณทสฺสนวิสุทฺธิยา, อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา จ มคฺโค อธิคมุปาโย.
ทุกฺขาติ ¶ สปฺปฏิภยโต, อุทยพฺพยสมฺปฏิปีฬนโต, ทุกฺขมโต, สุขปฏิกฺเขปโต จ ทุกฺขา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สพฺเพปิ จตุภูมกา ธมฺมา อนตฺตา. อิธ ปน เตภูมกธมฺมาว คเหตพฺพา. เต หิ อสารโต, อวสวตฺตนโต, สฺุโต, อตฺตปฏิกฺเขปโต จ อนตฺตาติ วิปสฺสิตพฺพา. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
เอวํ วิปสฺสนาวิธึ ทสฺเสตฺวา เตน วิธินา กตกิจฺจํ อตฺตานํ อฺํ วิย กตฺวา ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ ¶ โย เถโร, โกณฺฑฺโ ติพฺพนิกฺกโม;
ปหีนชาติมรโณ, พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี.
‘‘โอฆปาโส ทฬฺหขิโล, ปพฺพโต ทุปฺปทาลโย;
เฉตฺวา ขิลฺจ ปาสฺจ, เสลํ เภตฺวาน ทุพฺภิทํ;
ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, มุตฺโต โส มารพนฺธนา’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห.
ตตฺถ พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธานํ อนุพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ พุชฺฌิตานิ สจฺจานิ เตสํ เทสนานุสาเรน พุชฺฌตีติ อตฺโถ. ถิเรหิ อเสกฺเขหิ สีลสาราทีหิ สมนฺนาคโตติ, เถโร. โกณฺฑฺโติ โคตฺตกิตฺตนํ. ติพฺพนิกฺกโมติ ทฬฺหวีริโย, ถิรปรกฺกโม. ชาติมรณานํ ปหีนการณตฺตา ปหีนชาติมรโณ. พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อนวเสสํ, อนวเสสโต วา มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปาริปูรโก, อถ วา เกวลี นาม กิเลเสหิ อสมฺมิสฺสตาย มคฺคาณํ ผลาณฺจ, ตํ อิมสฺมึ ¶ อตฺถีติ เกวลี. ยสฺมา ปน ตทุภยมฺปิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วเสน โหติ น อฺถา, ตสฺมา ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี’’ติ วุตฺตํ.
โอฆปาโสติ ‘‘กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆ’’ติ (ธ. ส. ๑๑๕๖; วิภ. ๙๓๘) เอวํ วุตฺตา จตฺตาโร โอฆา – ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. ๓๓; สํ. นิ. ๑.๑๕๑) เอวํ วุตฺโต ราคปาโส จ. ทฬฺหขิโลติ ‘‘สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหติ อนตฺตมโน อาหตจิตฺโต ขิลชาโต’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘๕; อ. นิ. ๕.๒๐๕) เอวํ วุตฺโต ทฬฺโห ถิโร ปฺจวิโธ เจโตขิโล จ. ปจุรชเนหิ ปทาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุปฺปทาลโย. ตโต เอว ปพฺพตสทิสตาย ปพฺพโตติ จ สงฺขํ คโต. ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทินา (วิภ. ๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๒) วา นเยน วุตฺโต อฺาณปฺปเภโท จ. อิติ เอตํ สพฺพํ เฉตฺวา ขิลฺจ ปาสฺจาติ เอเตสุ จตุพฺพิเธสุ สํกิเลสธมฺเมสุ โย ขิลฺจ ปาสฺจ อริยมคฺคาณาสินา ฉินฺทิตฺวา. เสลํ เภตฺวาน ทุพฺภิทนฺติ เยน เกนจิ าเณน ฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อฺาณเสลํ วชิรูปมาเณน ¶ ฉินฺทิตฺวา, จตฺตาโรปิ โอเฆ ตริตฺวา, เตสํ ปรตีเร นิพฺพาเน ิตตฺตา ติณฺโณ ปารงฺคโต. อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณนาติ ทุวิเธนปิ ฌายี; มุตฺโต โส มารพนฺธนาติ โส เอวรูโป ขีณาสโว สพฺพสฺมาปิ กิเลสมารพนฺธนา มุตฺโต วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโตติ. อตฺตานเมว สนฺธาย เถโร วทติ.
อเถกทิวสํ ¶ เถโร, อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ เอกํ ภิกฺขุํ อกลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน กุสีตํ หีนวีริยํ อุทฺธตํ อุนฺนฬํ วิหรนฺตํ ทิสฺวา, อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา, ตํ ‘‘มา, อาวุโส, เอวํ กริ, อกลฺยาณมิตฺเต ปหาย กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต สมณธมฺมํ กโรหี’’ติ โอวทิ. โส เถรสฺส วจนํ นาทิยิ. เถโร ตสฺส อนาทิยเนน ธมฺมสํเวคปฺปตฺโต ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย มิจฺฉาปฏิปตฺตึ ครหนฺโต สมฺมาปฏิปตฺตึ วิเวกวาสฺจ ปสํสนฺโต –
‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, มิตฺเต อาคมฺม ปาปเก;
สํสีทติ มโหฆสฺมึ, อูมิยา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘อนุทฺธโต ¶ อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
กลฺยาณมิตฺโต เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
‘‘กาลปพฺพงฺคสงฺกาโส, กิโส ธมนิสนฺถโต;
มตฺตฺู อนฺนปานสฺมึ, อทีนมนโส นโร.
‘‘ผุฏฺโ ฑํเสหิ มกเสหิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
นาโค สงฺคามสีเสว, สโต ตตฺราธิวาสเย.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ…เป… สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กึ เม สทฺธิวิหารินา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุทฺธโตติ อุทฺธจฺจยุตฺโต อสมาหิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต. จปโลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเยน สมนฺนาคโต โลลปกติโก. มิตฺเต อาคมฺม ปาปเกติ อกลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมณธมฺมํ อกโรนฺโต. สํสีทติ มโหฆสฺมึ, อูมิยา ปฏิกุชฺชิโตติ ยถา มหาสมุทฺเท ปติตปุริโส สมุทฺทวีจีหิ โอตฺถโฏ สีสํ อุกฺขิปิตุํ อลภนฺโต ตตฺเถว สํสีทติ, เอวํ สํสารมโหฆสฺมึ ปริพฺภมนฺโต โกธุปายาสอูมิยา ปฏิกุชฺชิโต โอตฺถโฏ วิปสฺสนาวเสน ปฺาสีสํ อุกฺขิปิตุํ อลภนฺโต ตตฺเถว สํสีทติ.
นิปโกติ ¶ นิปุโณ, อตฺตตฺถปรตฺเถสุ กุสโล. สํวุตินฺทฺริโยติ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ สํวรเณน ปิหิตินฺทฺริโย. กลฺยาณมิตฺโตติ กลฺยาเณหิ มิตฺเตหิ สมนฺนาคโต. เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย ¶ สมงฺคีภูโต. ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยาติ โส ตาทิโส สกลสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ภเวยฺย.
กาลปพฺพงฺคสงฺกาโสติอาทิ วิเวกาภิรติกิตฺตนํ. นาภินนฺทามีติอาทิ ปน กตกิจฺจภาวทสฺสนํ. ตํ สพฺพํ เหฏฺา (เถรคา. อฏฺ. ๒.๖๐๗) วุตฺตตฺถเมว. โอสาเน ปน ¶ กึ เม สทฺธิวิหารินาติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมา เอทิเสน ทุพฺพเจน อนาทเรน สทฺธิวิหารินา กึ เม ปโยชนํ เอกวิหาโรเยว มยฺหํ รุจฺจตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปน วตฺวา ฉทฺทนฺตทหเมว คโต. ตตฺถ ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อุปกฏฺเ ปรินิพฺพาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิ.
อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา
มนุสฺสภูตนฺติอาทิกา อายสฺมโต อุทายิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุทายีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ าติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตโย หิ อิเม อุทายิตฺเถรา อมจฺจปุตฺโต ปุพฺเพ อาคโต กาฬุทายี, โกวริยปุตฺโต ลาลุทายี, อยํ พฺราหฺมณปุตฺโต มหาอุทายีติ. สฺวายํ เอกทิวสํ สตฺถารา เสตวารณํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มหาชเนน ปสํสิยมานํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา นาโคปมสุตฺตนฺเต (อ. นิ. ๖.๔๓) เทสิเต เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน าณพลานุรูปํ สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา, พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สมุสฺสาหิตมานโส ‘‘อยํ มหาชโน อิมํ ติรจฺฉานคตํ นาคํ ปสํสติ, น พุทฺธมหานาคํ. หนฺทาหํ พุทฺธมหาคนฺธหตฺถิโน คุเณ ปากเฏ กริสฺสามี’’ติ สตฺถารํ โถเมนฺโต –
‘‘มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธํ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;
อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ, จิตฺตสฺสูปสเม รตํ.
‘‘ยํ ¶ ¶ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;
เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ, อิติ เม อรหโต สุตํ.
‘‘สพฺพสํโยชนาตีตํ ¶ , วนา นิพฺพนมาคตํ;
กาเมหิ เนกฺขมฺมรตํ, มุตฺตํ เสลาว กฺจนํ.
‘‘ส เว อจฺจรุจิ นาโค, หิมวาวฺเ สิลุจฺจเย;
สพฺเพสํ นาคนามานํ, สจฺจนาโม อนุตฺตโร.
‘‘นาคํ โว กิตฺตยิสฺสามิ, น หิ อาคุํ กโรติ โส;
โสรจฺจํ อวิหึสา จ, ปาทา นาคสฺส เต ทุเว.
‘‘สติ จ สมฺปชฺฺจ, จรณา นาคสฺส เตปเร;
สทฺธาหตฺโถ มหานาโค, อุเปกฺขาเสตทนฺตวา.
‘‘สติ คีวา สิโร ปฺา, วีมํสา ธมฺมจินฺตนา;
ธมฺมกุจฺฉิสมาวาโส, วิเวโก ตสฺส วาลธิ.
‘‘โส ฌายี อสฺสาสรโต, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต;
คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ิโต นาโค สมาหิโต.
‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต;
สพฺพตฺถ สํวุโต นาโค, เอสา นาคสฺส สมฺปทา.
‘‘ภฺุชติ อนวชฺชานิ, สาวชฺชานิ น ภฺุชติ;
ฆาสมจฺฉาทนํ ลทฺธา, สนฺนิธึ ปริวชฺชยํ.
‘‘สํโยชนํ อณุํ ถูลํ, สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนํ;
เยน เยเนว คจฺฉติ, อนเปกฺโขว คจฺฉติ.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตํ, ปุณฺฑรีกํ ปวฑฺฒติ;
โนปลิปฺปติ โตเยน, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
‘‘ตเถว จ โลเก ชาโต, พุทฺโธ โลเก วิหรติ;
โนปลิปฺปติ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมติ;
องฺคาเรสุ จ สนฺเตสุ, นิพฺพุโตติ ปวุจฺจติ.
‘‘อตฺถสฺสายํ วิฺาปนี, อุปมา วิฺูหิ เทสิตา;
วิฺิสฺสนฺติ มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตํ.
‘‘วีตราโค ¶ วีตโทโส, วีตโมโห อนาสโว;
สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ มนุสฺสภูตนฺติ มนุสฺเสสุ ภูตํ, นิพฺพตฺตํ; มนุสฺสตฺตภาวํ วา ปตฺตํ. สตฺถา หิ อาสวกฺขยาณาธิคเมน สพฺพคติวิมุตฺโตปิ จริมตฺตภาเว คหิตปฏิสนฺธิวเสน ‘‘มนุสฺโส’’ตฺเวว โวหรียตีติ. คุณวเสน ปน เทวานํ อติเทโว, พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. สมฺพุทฺธนฺติ สยเมว พุชฺฌิตพฺพพุทฺธวนฺตํ. อตฺตทนฺตนฺติ อตฺตนาเยว ทนฺตํ. ภควา หิ อตฺตนาเยว อุปฺปาทิเตน อริยมคฺเคน จกฺขุโตปิ…เป… มนโตปิ อุตฺตเมน ทมเถน ทนฺโต. สมาหิตนฺติ อฏฺวิเธน สมาธินา มคฺคผลสมาธินา จ สมาหิตํ. อิริยมานํ พฺรหฺมปเถติ จตุพฺพิเธปิ พฺรหฺมวิหารปเถ, พฺรหฺเม วา เสฏฺเ ผลสมาปตฺติปเถ สมาปชฺชนวเสน ปวตฺตมานํ. กิฺจาปิ ภควา น สพฺพกาลํ ยถาวุตฺเต พฺรหฺมปเถ อิริยติ, ตตฺถ อิริยสามตฺถิยํ ปน ตนฺนินฺนตฺจ อุปาทาย ‘‘อิริยมาน’’นฺติ วุตฺตํ. จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ จิตฺตสฺส อุปสมเหตุภูเต สพฺพสงฺขารสมเถ, นิพฺพาเน, อภิรตํ. ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุนฺติ ยํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สพฺเพสํ ขนฺธายตนาทิธมฺมานํ อภิฺาปารคู, ปริฺาปารคู, ปหานปารคู, ภาวนาปารคู, สจฺฉิกิริยปารคู, สมาปตฺติปารคูติ ฉธา ปารคุํ ปรมุกฺกํสคตสมฺปตฺตึ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย มนุสฺสา นมสฺสนฺติ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา ปูเชนฺตา กาเยน วาจาย มนสา จ ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา โหนฺติ. เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ น เกวลํ มนุสฺสา เอว, อถ โข อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ. อิติ เม อรหโต สุตนฺติ เอวํ มยา อารกตฺตาทีหิ การเณหิ อรหโต, ภควโต, ธมฺมเสนาปติอาทีนฺจ ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทิกํ วทนฺตานํ สนฺติเก เอวํ สุตนฺติ ทสฺเสติ.
สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ สพฺพานิ ทสปิ สํโยชนานิ ยถารหํ จตูหิ มคฺเคหิ สห วาสนาย อติกฺกนฺตํ. วนา นิพฺพนมาคตนฺติ กิเลสวนโต ตพฺพิรหิตํ นิพฺพนํ อุปคตํ. กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ สพฺพโส กาเมหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชาฌานวิปสฺสนาทิเภเท เนกฺขมฺเม อภิรตํ. มุตฺตํ เสลาว กฺจนนฺติ อสารโต นิสฺสฏสารสภาวตฺตา เสลโต นิสฺสฏกฺจนสทิสํ เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ โยชนา.
ส ¶ เว อจฺจรุจิ นาโคติ โส เอกํสโต อาคุํ น กโรติ, ปุนพฺภวํ น คจฺฉติ; นาโค วิย พลวาติ. ‘‘นาโค’’ติ ลทฺธนาโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อจฺจรุจีติ ¶ อตฺตโน กายรุจิยา าณรุจิยา จ สเทวกํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา รุจิ, โสภิ. ยถา กึ? หิมวาวฺเ สิลุจฺจเย, ยถา หิ หิมวา ปพฺพตราชา อตฺตโน ถิรครุมหาสารภาวาทีหิ คุเณหิ อฺเ ปพฺพเต อติโรจติ, เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถ. สพฺเพสํ นาคนามานนฺติ อหินาคหตฺถินาคปุริสนาคานํ ¶ , เสขาเสขปจฺเจกพุทฺธนาคานํ วา. สจฺจนาโมติ สจฺเจเนว นาคนาโม. ตํ ปน สจฺจนามตํ ‘‘น หิ อาคุํ กโรตี’’ติอาทินา สยเมว วกฺขติ.
อิทานิ พุทฺธนาคํ อวยวโต จ ทสฺเสนฺโต นามโต ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ อาคุํ กโรติ โส’’ติ อาห. ยสฺมา อาคุํ, ปาปํ, สพฺเพน สพฺพํ น กโรติ, ตสฺมา นาโคติ อตฺโถ. โสรจฺจนฺติ สีลํ. อวิหึสาติ กรุณา. ตทุภยํ สพฺพสฺสปิ คุณราสิสฺส ปุพฺพงฺคมนฺติ, กตฺวา พุทฺธนาคสฺส ปุริมปาทภาโว ตสฺส ยุตฺโตติ อาห ‘‘ปาทา นาคสฺส เต ทุเว’’ติ.
อปรปาทภาเวน วทนฺโต ‘‘สติ จ สมฺปชฺฺจ, จรณา นาคสฺส เตปเร’’ติ อาห. ‘‘ตฺยาปเร’’ติ วา ปาโ. เต อปเรตฺเวว ปทวิภาโค. อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ, สทฺธาหตฺโถ. สุปริสุทฺธเวทนา าณปฺปเภทา อุเปกฺขา เสตทนฺตา เต เอตสฺส อตฺถีติ, อุเปกฺขาเสตทนฺตวา.
อุตฺตมงฺคํ ปฺา, ตสฺสา อธิฏฺานํ สตีติ อาห ‘‘สติ คีวา สิโร ปฺา’’ติ. วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพสฺส โสณฺฑาย ปรามสนํ ฆายนฺจ หตฺถินาคสฺส วีมํสา นาม โหติ, เอวํ พุทฺธนาคสฺส กุสลาทิธมฺมจินฺตนา วีมํสา. สมา วสนฺติ เอตฺถาติ, สมาวาโส, ภาชนํ กุจฺฉิ เอว สมาวาโส, อภิฺาสมถานํ อาธานภาวโต สมถวิปสฺสนาสงฺขาโต ธมฺโม กุจฺฉิสมาวาโส เอตสฺสาติ ธมฺมกุจฺฉิสมาวาโส. วิเวโกติ อุปธิวิเวโก. ตสฺสาติ พุทฺธนาคสฺส. วาลธิ, ปริโยสานงฺคภาวโต.
ฌายีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโล. อสฺสาสรโตติ ปรมสฺสาสภูเต นิพฺพาเน รโต. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ วิสยชฺฌตฺเต ¶ ผลสมาปตฺติยํ สุฏฺุ สมาหิโต ตทิทํ สมาธานํ สุฏฺุ สพฺพกาลิกนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘คจฺฉํ สมาหิโต นาโค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควา หิ สวาสนสฺส อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา วิกฺเขปาภาวโต นิจฺจํ สมาหิโตว. ตสฺมา ยํ ยํ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ตํ ตํ สมาหิโตว กปฺเปสีติ.
สพฺพตฺถาติ, สพฺพสฺมึ โคจเร, สพฺพสฺมิฺจ ทฺวาเร สพฺพโส ปิหิตวุตฺติ. เตนาห – ‘‘สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ ¶ าณานุปริวตฺต’’นฺติอาทิ (เนตฺติ. ๑๕). เอสา นาคสฺส สมฺปทาติ เอสา ‘‘น หิ อาคุํ กโรติ โส’’ติอาทินา ‘‘สมฺพุทฺธ’’นฺติอาทินา เอว วา ยถาวุตฺตา วกฺขมานา จ พุทฺธคนฺธหตฺถิโน สมฺปตฺติ คุณปริปุณฺณา.
ภฺุชติ ¶ อนวชฺชานีติ สมฺมาชีวสฺส อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา ภฺุชติ อครหิตพฺพานิ, มิจฺฉาชีวสฺส สพฺพโส สวาสนานฺจ ปหีนตฺตา สาวชฺชานิ ครหิตพฺพานิ น ภฺุชติ อนวชฺชานิ ภฺุชนฺโต จ สนฺนิธึ ปริวชฺชยํ ภฺุชตีติ โยชนา.
สํโยชนนฺติ วฏฺฏทุกฺเขน สทฺธึ สนฺตานํ สํโยชนโต วฏฺเฏ โอสีทาปนสมตฺถํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ. อณุํ ถูลนฺติ ขุทฺทกฺเจว มหนฺตฺจ. สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ มคฺคาเณน อนวเสสํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา. เยน เยนาติ เยน เยน ทิสาภาเคน.
ยถา หิ อุทเก ชาตํ ปุณฺฑรีกํ อุทเก ปวฑฺฒติ โนปลิปฺปติ โตเยน, อนุปเลปสภาวตฺตา, ตเถว โลเก ชาโต พุทฺโธ โลเก วิหรติ, โนปลิปฺปติ โลเกน ตณฺหาทิฏฺิมานเลปาภาวโตติ โยชนา.
คินีติ อคฺคิ. อนาหาโรติ อนินฺธโน.
อตฺถสฺสายํ วิฺาปนีติ สตฺถุ คุณสงฺขาตสฺส อุปเมยฺยตฺถสฺส วิฺาปนี, ปกาสนี อยํ นาคูปมา. วิฺูหีติ สตฺถุ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจธมฺมํ ปริชานนฺเตหิ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. วิฺิสฺสนฺตีติอาทิ การณวจนํ, ยสฺมา นาเคน มยา เทสิตํ นาคํ ตถาคตคนฺธหตฺถึ มหานาคา ขีณาสวา อตฺตโน วิสเย ตฺวา วิชานิสฺสนฺติ, ตสฺมา อฺเสํ ปุถุชฺชนานํ าปนตฺถํ อยํ อุปมา อมฺเหหิ ภาสิตาติ อธิปฺปาโย.
สรีรํ ¶ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโวติ โพธิมูเล สอุปาทิเสสปรินิพฺพาเนน อนาสโว สมฺมาสมฺพุทฺธนาโค, อิทานิ สรีรํ อตฺตภาวํ วิชหนฺโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายิสฺสตีติ.
เอวํ จุทฺทสหิ อุปมาหิ มณฺเฑตฺวา, โสฬสหิ คาถาหิ, จตุสฏฺิยา ปาเทหิ สตฺถุ คุเณ วณฺเณนฺโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
อุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โสฬสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. วีสตินิปาโต
๑. อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
วีสตินิปาเต ¶ ¶ ¶ ยฺตฺถํ วาติอาทิกา อายสฺมโต อปรสฺส อธิมุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ภิกฺขุสงฺฆํ อุปฏฺหนฺโต มหาทานานิ ปวตฺเตสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อธิมุตฺโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต มาตุลตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สามเณรภูมิยํเยว ิโต อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔.๘๔-๘๘) –
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;
อุปฏฺหึ ภิกฺขุสงฺฆํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘นิมนฺเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ, อุชุภูตํ สมาหิตํ;
อุจฺฉุนา มณฺฑปํ กตฺวา, โภเชสึ สงฺฆมุตฺตมํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถมานุสํ;
สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต อุปสมฺปชฺชิตุกาโม ‘‘มาตรํ อาปุจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เทวตาย พลิกมฺมกรณตฺถํ มํสปริเยสนํ จรนฺเตหิ ปฺจสเตหิ โจเรหิ สมาคจฺฉิ. โจรา จ ตํ อคฺคเหสุํ ‘‘เทวตาย พลิ ¶ ภวิสฺสตี’’ติ. โส โจเรหิ คหิโตปิ อภีโต อจฺฉมฺภี วิปฺปสนฺนมุโขว อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา โจรคามณิอจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ปสํสนฺโต –
‘‘ยฺตฺถํ ¶ วา ธนตฺถํ วา, เย หนาม มยํ ปุเร;
อวเสสํ ภยํ โหติ, เวธนฺติ วิลปนฺติ จ.
‘‘ตสฺส เต นตฺถิ ภีตตฺตํ, ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทติ;
กสฺมา น ปริเทเวสิ, เอวรูเป มหพฺภเย’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยฺตฺถนฺติ ยชนตฺถํ เทวตานํ พลิกมฺมกรณตฺถํ วา. วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ. ธนตฺถนฺติ สาปเตยฺยหรณตฺถํ. เย หนาม มยํ ปุเรติ เย สตฺเต มยํ ปุพฺเพ หนิมฺห. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ. อวเสติ อวเส อเสริเก กตฺวา. ตนฺติ เตสํ. ‘‘อวเสสนฺติ’’ปิ ปนฺติ. อมฺเหหิ คหิเตสุ ตํ เอกํ เปตฺวา อวเสสานํ; อยเมว วา ปาโ. ภยํ โหตีติ มรณภยํ โหติ. เยน เต เวธนฺติ วิลปนฺติ,จิตฺตุตฺราเสน เวธนฺติ ¶ , ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ อิทฺจิทฺจ ทสฺสาม, ทาสา ภวิสฺสามา’’ติอาทิกํ วทนฺตา วิลปนฺติ.
ตสฺส เตติ โย ตฺวํ อมฺเหหิ เทวตาย พลิกมฺมตฺถํ ชีวิตา โวโรเปตุกาเมหิ อุกฺขิตฺตาสิเกหิ สนฺตชฺชิโต, ตสฺส เต. ภีตตฺตนฺติ ภีตภาโว, ภยนฺติ อตฺโถ. ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทตีติ ปกติวณฺณโต อุปริปิ เต มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ. เถรสฺส กิร ตทา ‘‘สเจ อิเม มาเรสฺสนฺติ, อิทาเนวาหํ อนุปาทาย ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ทุกฺขภาโร วิคจฺฉิสฺสตี’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. เอวรูเป มหพฺภเยติ เอทิเส มหติ มรณภเย อุปฏฺิเต. เหตุอตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมวจนํ.
อิทานิ เถโร โจรคามณิสฺส ปฏิวจนทานมุเขน ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส คามณิ;
อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, ขีณสํโยชนสฺส เว.
‘‘ขีณาย ภวเนตฺติยา, ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถ;
น ภยํ มรเณ โหติ, ภารนิกฺเขปเน ยถา.
‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, โรคานมิว สงฺขเย.
‘‘สุจิณฺณํ ¶ ¶ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺา, วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตํ.
‘‘ปารคู อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;
ตุฏฺโ อายุกฺขยา โหติ, มุตฺโต อาฆาตนา ยถา.
‘‘อุตฺตมํ ธมฺมตํ ปตฺโต, สพฺพโลเก อนตฺถิโก;
อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโต, มรณสฺมึ น โสจติ.
‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภติ;
สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตํ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘โย ตํ ตถา ปชานาติ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
น คณฺหาติ ภวํ กิฺจิ, สุตตฺตํว อโยคุฬํ.
‘‘น เม โหติ ‘อโหสิ’นฺติ, ‘ภวิสฺส’นฺติ น โหติ เม;
สงฺขารา วิคมิสฺสนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตึ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.
‘‘ติณกฏฺสมํ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, ‘นตฺถิ เม’ติ น โสจติ.
‘‘อุกฺกณฺามิ สรีเรน, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;
โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโย, อฺโ จ น ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ¶ โว กิจฺจํ สรีเรน, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ;
น เม ตปฺปจฺจยา ตตฺถ, โทโส เปมฺจ เหหิตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สตฺถานิ นิกฺขิปิตฺวาน, มาณวา เอตทพฺรวุ’’นฺติ. –
อยํ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถา. อิโต อปรา ติสฺโส โจรานํ, เถรสฺส จ วจนปฏิวจนคาถา –
‘‘กึ ¶ ภทนฺเต กริตฺวาน, โก วา อาจริโย ตว;
กสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา.
‘‘สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี, ชิโน อาจริโย มม;
มหาการุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกติกิจฺฉโก.
‘‘เตนายํ ¶ เทสิโต ธมฺโม, ขยคามี อนุตฺตโร;
ตสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา.
‘‘สุตฺวาน โจรา อิสิโน สุภาสิตํ, นิกฺขิปฺป สตฺถานิ จ อาวุธานิ จ;
ตมฺหา จ กมฺมา วิรมึสุ เอเก, เอเก จ ปพฺพชฺชมโรจยึสุ.
‘‘เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเน, ภาเวตฺว โพชฺฌงฺคพลานิ ปณฺฑิตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา กตินฺทฺริยา, ผุสึสุ นิพฺพานปทํ อสงฺขต’’นฺติ. –
อิมาปิ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถา.
ตตฺถ นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส, คามณีติ คามณิ, อเปกฺขาย, ตณฺหาย, อภาเวน อนเปกฺขสฺส มาทิสสฺส, โลหิตสภาโว ปุพฺโพ วิย, เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ นตฺถิ, โทมนสฺสาภาวาปเทเสน ภยาภาวํ วทติ. เตนาห ‘‘อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ’’ติ. อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพติ ขีณสํโยชนสฺส อรหโต ปฺจวีสติ มหาภยา, อฺเ จ สพฺเพปิ ภยา เอกํเสน อติกฺกนฺตา อตีตา, อปคตาติ อตฺโถ.
ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถติ จตุสจฺจธมฺเม ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน มคฺคปฺาย ยถาภูตํ ทิฏฺเ. มรเณติ มรณเหตุ. ภารนิกฺเขปเน ยถาติ ยถา โกจิ ปุริโส สีเส ิเตน มหตา ครุภาเรน สํสีทนฺโต ตสฺส นิกฺเขปเน, อปนยเน น ภายติ, เอวํ สมฺปทมิทนฺติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ภารา ¶ ¶ หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๒๒);
สุจิณฺณนฺติ สุฏฺุ จริตํ. พฺรหฺมจริยนฺติ, สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. ตโต เอว มคฺโค จาปิ สุภาวิโต อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโคปิ สมฺมเทว ภาวิโต. โรคานมิว สงฺขเยติ ยถา พหูหิ โรเคหิ อภิภูตสฺส อาตุรสฺส โรคานํ สงฺขเย ปีติโสมนสฺสเมว โหติ, เอวํ ขนฺธโรคสงฺขเย มรเณ มาทิสสฺส ภยํ นตฺถิ.
นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺาติ ตีหิ ทุกฺขตาหิ อภิภูตา, เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา, ตโย ภวา นิรสฺสาทา, อสฺสาทรหิตา, มยา ทิฏฺา. วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตนฺติ ปมาทวเสน วิสํ ปิวิตฺวา ตาทิเสน ปโยเคน ฉฑฺฑิตํ วิย มรเณ เม ภยํ นตฺถีติ อตฺโถ.
มุตฺโต ¶ อาฆาตนา ยถาติ ยถา โจเรหิ มารณตฺถํ อาฆาตนํ นีโต เกนจิ อุปาเยน ตโต มุตฺโต หฏฺตุฏฺโ โหติ, เอวํ สํสารปารํ, นิพฺพานํ, คตตฺตา ปารคู, จตูหิปิ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน, ปริฺาทีนํ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา กตกิจฺโจ กามาสวาทีหิ อนาสโว, อายุกฺขยา อายุกฺขยเหตุ ตุฏฺโ โสมนสฺสิโก โหติ.
อุตฺตมนฺติ เสฏฺํ. ธมฺมตนฺติ, ธมฺมสภาวํ. อรหตฺเต สิทฺเธ สิชฺฌนเหตุ อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวํ. สพฺพโลเกติ สพฺพโลกสฺมิมฺปิ, ทีฆายุกสุขพหุลตาทิวเสน สํยุตฺเตปิ โลเก. อนตฺถิโกติ, อนเปกฺโข. อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโตติ ยถา โกจิ ปุริโส สมนฺตโต อาทิตฺตโต ปชฺชลิตโต เคหโต นิสฺสโฏ, ตโต นิสฺสรณนิมิตฺตํ น โสจติ, เอวํ ขีณาสโว มรณนิมิตฺตํ น โสจติ.
ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจีติ ยํกิฺจิ อิมสฺมึ โลเก อตฺถิ, วิชฺชติ, อุปลพฺภติ สงฺคตํ, สตฺเตหิ สงฺขาเรหิ วา สมาคโม, สโมธานํ. ‘‘สงฺขต’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส ยํกิฺจิ ปจฺจเยหิ สมจฺจ สมฺภุยฺย กตํ, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตีติ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย โย อุปปตฺติภโว ลพฺภติ. สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตนฺติ สพฺพเมตํ อิสฺสรรหิตํ, น เอตฺถ เกนจิ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อิสฺสริยํ วตฺเตตุํ สกฺกา. อิติ วุตฺตํ มเหสินาติ ¶ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ตสฺมา ‘‘อนิสฺสรํ เอต’’นฺติ ปชานนฺโต มรณสฺมึ น โสจตีติ โยชนา.
น ¶ คณฺหาติ ภวํ กิฺจีติ โย อริยสาวโก ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ, ตถา ตํ ภวตฺตยํ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปชานาติ. โส ยถา โกจิ ปุริโส สุขกาโม ทิวสํ สนฺตตฺตํ อโยคุฬํ หตฺเถน น คณฺหาติ, เอวํ กิฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ภวํ น คณฺหาติ, น ตตฺถ ตณฺหํ กโรตีติ อตฺโถ.
น เม โหติ ‘‘อโหสิ’’นฺติ ‘‘อตีตมทฺธานํ อหํ อีทิโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตทิฏฺิวเสน น เม จิตฺตปฺปวตฺติ อตฺถิ ทิฏฺิยา สมฺมเทว อุคฺฆาฏิตตฺตา, ธมฺมสภาวสฺส จ สุทิฏฺตฺตา. ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ น โหติ เมติ ตโต เอว ‘‘อนาคตมทฺธานํ อหํ เอทิโส กถํ นุ โข ภวิสฺสํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวมฺปิ เม น โหติ. สงฺขารา วิคมิสฺสนฺตีติ เอวํ ปน โหติ ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สงฺขาราว, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา, เต จ โข วิคมิสฺสนฺติ ¶ , วินสฺสิสฺสนฺติ, ขเณ ขเณ ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ. ตตฺถ กา ปริเทวนาติ เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มาทิสสฺส ตตฺถ สงฺขารคเต กา นาม ปริเทวนา.
สุทฺธนฺติ เกวลํ, อตฺตสาเรน อสมฺมิสฺสํ. ธมฺมสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสมุปฺปตฺตึ อวิชฺชาทิปจฺจเยหิ สงฺขาราทิธมฺมมตฺตปฺปวตฺตึ. สงฺขารสนฺตตินฺติ กิเลสกมฺมวิปากปฺปเภทสงฺขารปพนฺธํ. ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปฺาย ยาถาวโต ชานนฺตสฺส.
ติณกฏฺสมํ โลกนฺติ ยถา อรฺเ อปริคฺคเห ติณกฏฺเ เกนจิ คยฺหมาเน อปรสฺส ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ อยํ คณฺหตี’’ติ น โหติ, เอวํ โส อสามิกตาย ติณกฏฺสมํ สงฺขารโลกํ ยทา ปฺาย ปสฺสติ, โส ตตฺถ มมตฺตํ อสํวินฺทํ อสํวินฺทนฺโต อลภนฺโต อกโรนฺโต. นตฺถิ เมติ ‘‘อหุ วต โสหํ, ตํ เม นตฺถี’’ติ น โสจติ.
อุกฺกณฺามิ สรีเรนาติ อสารเกน อภินุเทน ทุกฺเขน อกตฺุนา อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลสภาเวน อิมินา กาเยน อุกฺกณฺามิ อิมํ กายํ ¶ นิพฺพินฺทนฺโต เอวํ ติฏฺามิ. ภเวนมฺหิ อนตฺถิโกติ สพฺเพนปิ ภเวน อนตฺถิโก อมฺหิ, น กิฺจิ ภวํ ปตฺเถมิ. โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโยติ อยํ มม กาโย อิทานิ ตุมฺหากํ ปโยเคน อฺถา วา อฺตฺถ ภิชฺชิสฺสติ. อฺโ จ น ภวิสฺสตีติ อฺโ กาโย มยฺหํ อายตึ น ภวิสฺสติ, ปุนพฺภวาภาวโต.
ยํ โว กิจฺจํ สรีเรนาติ ยํ ตุมฺหากํ อิมินา สรีเรน ปโยชนํ, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ, อิจฺฉถ เจ. น เม ตปฺปจฺจยาติ, ตํ นิมิตฺตํ ¶ อิมสฺส สรีรสฺส ตุมฺเหหิ ยถิจฺฉิตกิจฺจสฺส กรณเหตุ. ตตฺถาติ เตสุ กโรนฺเตสุ จ อกโรนฺเตสุ จ. โทโส เปมฺจ เหหิตีติ ยถากฺกมํ ปฏิโฆ อนุนโย น ภวิสฺสติ, อตฺตโน ภเว อเปกฺขาย สพฺพโส ปหีนตฺตาติ อธิปฺปาโย. อฺปจฺจยา อฺตฺถ จ ปฏิฆานุนเยสุ อสนฺเตสุปิ ตปฺปจฺจยา, ‘‘ตตฺถา’’ติ วจนํ ยถาธิคตวเสน วุตฺตํ.
ตสฺสาติ อธิมุตฺตตฺเถรสฺส. ตํ วจนนฺติ ‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺข’’นฺติอาทิกํ มรเณ ภยาภาวาทิทีปกํ, ตโต เอว อพฺภุตํ โลมหํสนํ วจนํ สุตฺวา. มาณวาติ โจรา. โจรา หิ ‘‘มาณวา’’ติ วุจฺจนฺติ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) วิย.
กึ ¶ ภทนฺเต กริตฺวานาติ, ภนฺเต, กึ นาม ตโปกมฺมํ กตฺวา. โก วา ตว อาจริโย กสฺส สาสนํ, โอวาทํ นิสฺสาย อยํ อโสกตา มรณกาเล โสกาภาโว ลพฺภตีติ เอตํ อตฺถํ อพฺรวุํ, ปุจฺฉาวเสน กเถสุํ, ภาสึสุ.
ตํ สุตฺวา เถโร เตสํ ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สพฺพฺู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพฺูติ ปโรปเทเสน วินา สพฺพปกาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณาณสฺส อธิคเมน อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาตีติ, สพฺพฺู. เตเนว สมนฺตจกฺขุนา สพฺพสฺส ทสฺสนโต สพฺพทสฺสาวี. ยมฺหิ อนาวรณาณํ, ตเทว สพฺพฺุตฺาณํ, นตฺเถว อสาธารณาณปาฬิยา วิโรโธ วิสยุปฺปตฺติมุเขน อฺเหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว าณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ (อิติวุ. อฏฺ. ๓๘) วิตฺถารโต วุตฺตเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ¶ เวทิตพฺพํ. ปฺจนฺนมฺปิ มารานํ วิชยโต ชิโน, หีนาทิวิภาคภินฺเน สพฺพสฺมึ สตฺตนิกาเย อธิมุตฺตวุตฺติตาย มหติยา กรุณาย สมนฺนาคตตฺตา มหาการุณิโก, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถา, ตโต เอว สพฺพโลกสฺส กิเลสโรคติกิจฺฉนโต สพฺพโลกติกิจฺฉโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาจริโย มมาติ โยชนา. ขยคามีติ นิพฺพานคามี.
เอวํ เถเรน สตฺถุ สาสนสฺส จ คุเณ ปกาสิเต ปฏิลทฺธสทฺธา เอกจฺเจ โจรา ปพฺพชึสุ, เอกจฺเจ อุปาสกตฺตํ ปเวเทสุํ. ตมตฺถํ ทีเปนฺโต ธมฺมสงฺคาหกา ‘‘สุตฺวาน โจรา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสึสุ. ตตฺถ ¶ อิสิโนติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเน อิสิโน, อธิมุตฺตตฺเถรสฺส. นิกฺขิปฺปาติ ปหาย. สตฺถานิ จ อาวุธานิ จาติ อสิอาทิสตฺถานิ เจว ธนุกลาปาทิอาวุธานิ จ. ตมฺหา จ กมฺมาติ ตโต โจรกมฺมโต.
เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเนติ เต โจรา โสภนคมนตาทีหิ สุคตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา. ภาวนาวิเสสาธิคตาย โอทคฺยลกฺขณาย ปีติยา สมนฺนาคเมน อุทคฺคจิตฺตา. สุมนาติ โสมนสฺสปฺปตฺตา. กตินฺทฺริยาติ ภาวิตินฺทฺริยา. ผุสึสูติ อคฺคมคฺคาธิคเมน อสงฺขตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉึสุ. อธิมุตฺโต กิร โจเร นิพฺพิเสวเน กตฺวา, เต ตตฺเถว เปตฺวา, มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, มาตรํ อาปุจฺฉิตฺวา, ปจฺจาคนฺตฺวา เตหิ สทฺธึ อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปทํ อกาสิ. อถ เตสํ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ ¶ , เต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปพฺพชิตฺวา…เป… อสงฺขต’’นฺติ.
อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สมณสฺส อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺติ. ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส โคตฺตวเสน ปาราปริโยตฺเวว สมฺา อโหสิ. โส ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต. เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนากาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๔๕๓) เทเสสิ. โส ตํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. ตํ สุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตทตฺถมนุจินฺเตสิ. ยถา ปน อนุจินฺเตสิ, สฺวายมตฺโถ คาถาสุ เอว อาวิ ภวิสฺสติ. โส ตถา อนุวิจินฺเตนฺโต อายตนมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต. อปรภาเค อตฺตนา จินฺติตาการํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปาราปริยสฺส ภิกฺขุโน;
เอกกสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน.
‘‘กิมานุปุพฺพํ ¶ ปุริโส, กึ วตํ กึ สมาจารํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสานํ, หิตาย อหิตาย จ;
อรกฺขิตานิ อหิตาย, รกฺขิตานิ หิตาย จ.
‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺขํ, อินฺทฺริยานิ จ โคปยํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘โสตินฺทฺริยํ ¶ เจ สทฺเทสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘อนิสฺสรณทสฺสาวี, คนฺเธ เจ ปฏิเสวติ;
น โส มุจฺจติ ทุกฺขมฺหา, คนฺเธสุ อธิมุจฺฉิโต.
‘‘อมฺพิลํ มธุรคฺคฺจ, ติตฺตกคฺคมนุสฺสรํ;
รสตณฺหาย คธิโต, หทยํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘สุภานฺยปฺปฏิกูลานิ ¶ , โผฏฺพฺพานิ อนุสฺสรํ;
รตฺโต ราคาธิกรณํ, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘มนํ เจเตหิ ธมฺเมหิ, โย น สกฺโกติ รกฺขิตุํ;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, สพฺเพเหเตหิ ปฺจหิ.
‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณํ, พหุสฺส กุณปสฺส จ;
นรวีรกตํ วคฺคุํ, สมุคฺคมิว จิตฺติตํ.
‘‘กฏุกํ มธุรสฺสาทํ, ปิยนิพนฺธนํ ทุขํ;
ขุรํว มธุนา ลิตฺตํ, อุลฺลิหํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเร, โผฏฺพฺเพปิ จ อิตฺถิยา;
อิตฺถิคนฺเธสุ สารตฺโต, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘อิตฺถิโสตานิ สพฺพานิ, สนฺทนฺติ ปฺจ ปฺจสุ;
เตสมาวรณํ กาตุํ, โย สกฺโกติ วีริยวา.
‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณ;
กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตํ.
‘‘อโถ สีทติ สฺุตฺตํ, วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกํ;
น ตํ กิจฺจนฺติ มฺิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ.
‘‘ยฺจ อตฺเถน สฺุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ;
ตํ สมาทาย วตฺเตถ, สา หิ เว อุตฺตมา รติ.
‘‘อุจฺจาวเจหุปาเยหิ, ปเรสมภิชิคีสติ;
หนฺตฺวา วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํ.
‘‘ตจฺฉนฺโต ¶ อาณิยา อาณึ, นิหนฺติ พลวา ยถา;
อินฺทฺริยานินฺทฺริเยเหว, นิหนฺติ กุสโล ตถา.
‘‘สทฺธํ ¶ วีริยํ สมาธิฺจ, สติปฺฺจ ภาวยํ;
ปฺจ ปฺจหิ หนฺตฺวาน, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.
‘‘โส ¶ อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, กตฺวา วากฺยานุสาสนึ;
สพฺเพน สพฺพํ พุทฺธสฺส, โส นโร สุขเมธตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สมณสฺสาติ ปพฺพชิตสฺส. อหูติ อโหสิ. จินฺตาติ ธมฺมจินฺตา ธมฺมวิจารณา. ปาราปริยสฺสาติ ปาราปรโคตฺตสฺส. ‘‘ปาราจริยสฺสา’’ติปิ ปนฺติ. ภิกฺขุโนติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนสีลสฺส. เอกกสฺสาติ อสหายสฺส, เอเตน กายวิเวกํ ทสฺเสติ. ปวิวิตฺตสฺสาติ ปวิเวกเหตุนา กิเลสานํ วิกฺขมฺภเนน วิเวกํ อารทฺธสฺส, เอเตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ฌายิโน’’ติ. ฌายิโนติ ฌายนสีลสฺส, โยนิโสมนสิกาเรสุ ยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ เถโร อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วทติ.
‘‘กิมานุปุพฺพ’’นฺติอาทินา ตํ จินฺตนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปมคาถายํ ตาว กิมานุปุพฺพนฺติ อนุปุพฺพํ อนุกฺกโม, อนุปุพฺพเมว วกฺขมาเนสุ วตสมาจาเรสุ โก อนุกฺกโม, เกน อนุกฺกเมน เต ปฏิปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ. ปุริโส กึ วตํ กึ สมาจารนฺติ อตฺถกาโม ปุริโส สมาทิยิตพฺพฏฺเน ‘‘วต’’นฺติ ลทฺธนามํ, กีทิสํ สีลํ สมาจารํ, สมาจรนฺโต, อตฺตโน กิจฺจการี กตฺตพฺพการี อสฺส, กฺจิ สตฺตํ น จ วิเหเย, น พาเธยฺยาติ อตฺโถ. อตฺตโน กิจฺจํ นาม สมณธมฺโม, สงฺเขปโต สีลสมาธิปฺา, ตํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปรวิเหนาย เลโสปิ นตฺถิ ตาย สติ สมณภาวสฺเสว อภาวโต.
ยถาห ภควา – ‘‘น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต’’ติ (ธ. ป. ๑๘๔). เอตฺถ จ วตคฺคหเณน วาริตฺตสีลํ คหิตํ, สมาจารคฺคหเณน สมาจริตพฺพโต จาริตฺตสีเลน สทฺธึ ฌานวิปสฺสนาทิ, ตสฺมา วาริตฺตสีลํ ปธานํ. ตตฺถาปิ จ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวเร สิทฺเธ สพฺพํ สีลํ สุรกฺขิตํ, สุโคปิตเมว โหติ, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรสีลํ ตาว ทสฺเสตุกาโม อินฺทฺริยานํ อรกฺขเณ รกฺขเณ จ อาทีนวานิสํเส วิภาเวนฺโต ¶ ‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อินฺทฺริยานีติ รกฺขิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ, ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉ อินฺทฺริยานีติ วุตฺตํ โหติ. มนุสฺสานนฺติ รกฺขณโยคฺยปุคฺคลนิทสฺสนํ. หิตายาติ อตฺถาย. อหิตายาติ อนตฺถาย. โหนฺตีติ ¶ วจนเสโส. กถํ ปน ตานิเยว หิตาย จ อหิตาย โหนฺตีติ อาห ‘‘รกฺขิตานี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สติกวาเฏน อปิหิตานิ, ตสฺส รูปาทีสุ อภิชฺฌาทิปาปธมฺมปวตฺติยา ทฺวารภาวโต อนตฺถาย ปิหิตานิ, ตทภาวโต อตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ.
อินฺทฺริยาเนว ¶ สารกฺขนฺติ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ สีลสมฺปทํ ปริปูเรติ, สีลสมฺปทา ปริปุณฺณา สมาธิสมฺปทํ ปริปูเรติ, สมาธิสมฺปทา ปริปุณฺณา ปฺาสมฺปทํ ปริปูเรติ, ตสฺมา อินฺทฺริยารกฺขา อตฺตหิตปฏิปตฺติยาว มูลนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺข’’นฺติ. สติปุพฺพงฺคเมน อารกฺเขน สํรกฺขนฺโต โยนิโสมนสิกาเรน อินฺทฺริยานิ เอว ตาว สมฺมเทว รกฺขนฺโต, ยถา อกุสลโจรา เตหิ เตหิ ทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา จิตฺตสนฺตาเน กุสลํ ภณฺฑํ น วิลุมฺปนฺติ, ตถา ตานิ ปิทหนฺโตติ อตฺโถ. สารกฺขนฺติ จ สํ-สทฺทสฺส สาภาวํ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘สาราโค’’ติอาทีสุ วิย. ‘‘สํรกฺข’’นฺติ จ ปาโ. อินฺทฺริยานิ จ โคปยนฺติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ, ปริยายวจเน ปโยชนํ เนตฺติอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ‘‘อตฺตโน กิจฺจการีสฺสา’’ติ อิมินา อตฺตหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘น จ กฺจิ วิเหเย’’ติ อิมินา ปรหิตปฏิปตฺตึ, อุภเยนาปิ วา อตฺตหิตปฏิปตฺติเมว ทสฺเสติ ปราวิเหนสฺสาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโต. อถ วา ปททฺวเยนปิ อตฺตหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส จ ปรหิตปฏิปตฺติยาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโต.
เอวํ รกฺขิตานิ อินฺทฺริยานิ หิตาย โหนฺตีติ โวทานปกฺขํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตฺวา, อรกฺขิตานิ อหิตาย โหนฺตีติ สํกิเลสปกฺขํ ปน วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ. อนาทีนวทสฺสาวีติ โย นีลปีตาทิเภเทสุ อิฏฺานิฏฺเสุ รูปายตเนสุ คจฺฉนฺตํ ยถารุจิ ปวตฺตนฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อนิวารยํ, อนิวารยนฺโต อปฺปฏิพาหนฺโต ตถาปวตฺติยํ อาทีนวทสฺสาวี น โหติ เจ, ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อาทีนวํ โทสํ น ปสฺสติ เจ ¶ . ‘‘คจฺฉนฺตํ นิวารเย อนิสฺสรณทสฺสาวี’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ โย ‘‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๕) วุตฺตวิธินา ทิฏฺมตฺเตเยว ตฺวา สติสมฺปชฺวเสน รูปายตเน ปวตฺตมาโน ตตฺถ นิสฺสรณทสฺสาวี นาม. วุตฺตวิปริยาเยน อนิสฺสรณทสฺสาวี ทฏฺพฺโพ. โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล วฏฺฏทุกฺขโต น มุจฺจเตว. เอตฺถ จ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนิวารณํ ¶ นาม ยถา เตน ทฺวาเรน อภิชฺฌาทโย ปาปธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตถา ปวตฺตนํ, ตํ ปน อตฺถโต สติสมฺปชฺสฺส อนุฏฺาปนํ ทฏฺพฺพํ. เสสินฺทฺริเยสุปิ เอเสว นโย. อธิมุจฺฉิโตติ อธิมุตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อาปนฺโน. อมฺพิลนฺติ อมฺพิลรสํ. มธุรคฺคนฺติ มธุรรสโกฏฺาสํ. ตถา ติตฺตกคฺคํ. อนุสฺสรนฺติ อสฺสาทวเสน ตํ ตํ รสํ อนุวิจินฺเตนฺโต. คนฺถิโตติ รสตณฺหาย ตสฺมึ ตสฺมึ รเส คนฺถิโต พนฺโธ. ‘‘คธิโต’’ติ จ ปนฺติ, เคธํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. หทยํ นาวพุชฺฌตีติ ‘‘ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชาทิกฺขเณ อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ น ชานาติ น สลฺลกฺเขติ ¶ , สาสนสฺส หทยํ อพฺภนฺตรํ อนวชฺชธมฺมานํ สมฺมทฺทนรสตณฺหาย คธิโต นาวพุชฺฌติ น ชานาติ, น ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ.
สุภานีติ สุนฺทรานิ. อปฺปฏิกูลานีติ มโนรมานิ, อิฏฺานิ. โผฏฺพฺพานีติ อุปาทิณฺณานุปาทิณฺณปฺปเภเท ผสฺเส. รตฺโตติ รชฺชนสภาเวน ราเคน รตฺโต. ราคาธิกรณนฺติ ราคเหตุ. วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ ราคปริฬาหาทิวเสน ทิฏฺธมฺมิกฺจ นิรยสนฺตาปาทิวเสน อภิสมฺปรายฺจ นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติ.
มนํ เจเตหีติ มนฺจ เอเตหิ รูปารมฺมณาทีหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภเทหิ จ. นนฺติ ปุคฺคลํ. สพฺเพหีติ สพฺเพหิ ปฺจหิปิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล มนํ, มโนทฺวารํ, เอเตหิ ยถาวุตฺเตหิ รูปาทีหิ ปฺจหิ ธมฺเมหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภทโต จ. ตตฺถ ปวตฺตนกปาปกมฺมนิวารเณน รกฺขิตุํ, โคปิตุํ น สกฺโกติ, ตโต ตสฺส อรกฺขณโต นํ ปุคฺคลํ ตํนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, อนุคจฺฉติ, อนุคจฺฉนฺตฺจ เอเตหิ ปฺจหิปิ รูปารมฺมณาทีหิ ฉฏฺารมฺมเณน สทฺธึ สพฺเพหิปิ อารมฺมณปฺปจฺจยภูเตหิ อนุคจฺฉตีติ. เอตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยฺจ อสมฺปตฺตคฺคาหิภาวโต ‘‘คจฺฉนฺตํ ¶ อนิวารย’’นฺติ วุตฺตํ อิตรํ สมฺปตฺตคฺคาหีติ ‘‘คนฺเธ เจ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา วุตฺตํ. ตตฺถาปิ จ รสตณฺหา จ โผฏฺพฺพตณฺหา จ สตฺตานํ วิเสสโต พลวตีติ ‘‘รสตณฺหาย คธิโต, โผฏฺพฺพานิ อนุสฺสรนฺโตติ’’ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ อคุตฺตทฺวารสฺส ปุคฺคลสฺส ฉหิ ทฺวาเรหิ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อสํวรนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา สฺวายมสํวโร ยสฺมา สรีรสภาวานวโพเธน โหติ, ตสฺมา สรีรสภาวํ วิจินนฺโต ‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณ’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตสฺสตฺโถ ¶ – สรีรํ นาเมตํ ปุพฺเพน โลหิเตน จ สมฺปุณฺณํ ภริตํ อฺเน จ ปิตฺตเสมฺหาทินา พหุนา กุณเปน, ตยิทํ นรวีเรน นเรสุ เฉเกน สิปฺปาจริเยน กตํ วคฺคุ มฏฺํ ลาขาปริกมฺมาทินา จิตฺติตํ, อนฺโต ปน คูถาทิอสุจิภริตํ สมุคฺคํ วิย ฉวิมตฺตมโนหรํ พาลชนสมฺโมหํ ทุกฺขสภาวตาย นิรยาทิทุกฺขตาปนโต จ กฏุกํ, ปริกปฺปสมฺภเวน อมูลเกน อสฺสาทมตฺเตน มธุรตาย มธุรสฺสาทํ, ตโต เอว ปิยภาวนิพนฺธเนน ปิยนิพนฺธนํ, ทุสฺสหตาย อปฺปตีตตาย จ ทุขํ, อีทิเส สรีเร อสฺสาทโลเภน มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภุยฺยมานํ อนวพุชฺฌนฺโต โลโก มธุรคิทฺโธ ขุรธาราเลหกปุริโส วิย ทฏฺพฺโพติ.
อิทานิ ¶ เอเต จกฺขาทีนํ โคจรภูตา รูปาทโย วุตฺตา, เต วิเสสโต ปุริสสฺส อิตฺถิปฏิพทฺธา กมนียาติ ตตฺถ สํวโร กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิตฺถิรูเปติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺานิกรูปายตนสงฺขาเต วณฺเณ. อปิ จ โย โกจิ อิตฺถิยา นิวตฺถสฺส อลงฺการสฺส วา คนฺธวณฺณกาทีนํ วา ปิฬนฺธนมาลานํ วา กายปฏิพทฺโธ วณฺโณ ปุริสสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณภาวาย อุปกปฺปติ, สพฺพเมตํ ‘‘อิตฺถิรูป’’นฺตฺเวว เวทิตพฺพํ. อิตฺถิสเรติ อิตฺถิยา คีตลปิตหสิตรุทิตสทฺเท. อปิ จ อิตฺถิยา นิวตฺถวตฺถสฺสปิ อลงฺกตอลงฺการสฺสปิ อิตฺถิปโยคนิปฺผาทิตา เวณุวีณาสงฺขปณวาทีนมฺปิ สทฺทา อิธ อิตฺถิสรคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพา. สพฺโพเปโส ปุริสสฺส จิตฺตํ อากฑฺฒตีติ. ‘‘อิตฺถิรเส’’ติ ปน ปาฬิยา จตุสมุฏฺานิกรสายตนวเสน วุตฺตํ. อิตฺถิยา กึการปฏิสฺสาวิตาทิวเสน อสฺสวรโส เจว ปริโภครโส ¶ จ อิตฺถิรโสติ เอเก. โย ปน อิตฺถิยา โอฏฺมํสสมฺมกฺขิตเขฬาทิรโส, โย จ ตาย ปุริสสฺส ทินฺนยาคุภตฺตาทีนํ รโส, สพฺโพเปโส ‘‘อิตฺถิรโส’’ตฺเวว เวทิตพฺโพ. โผฏฺพฺเพปิ จ อิตฺถิยา กายสมฺผสฺโส, อิตฺถิสรีรารูฬฺหานํ วตฺถาลงฺการมาลาทีนํ ผสฺโส ‘‘อิตฺถิโผฏฺพฺโพ’’ตฺเวว เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ เยสํ อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเรติ ปาฬิ, เตสํ อปิ-สทฺเทน อิตฺถิรสสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อิตฺถิคนฺเธสูติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺานิกคนฺธายตเนสุ. อิตฺถิยา สรีรคนฺโธ นาม ทุคฺคนฺโธ. เอกจฺจา หิ อิตฺถี อสฺสคนฺธินี โหติ, เอกจฺจา เมณฺฑคนฺธินี, เอกจฺจา เสทคนฺธินี, เอกจฺจา โสณิตคนฺธินี, ตถาปิ ตาสุ อนฺธพาโล รชฺชเตว. จกฺกวตฺติโน ปน อิตฺถิรตนสฺส กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต ¶ อุปฺปลคนฺโธ, อยํ น สพฺพาสํ โหตีติ, อิตฺถิยา สรีเร อารูฬฺโห อาคนฺตุโก อนุลิมฺปนาทิคนฺโธ ‘‘อิตฺถิคนฺโธ’’ติ เวทิตพฺโพ. สารตฺโตติ สุฏฺุ รตฺโต คธิโต มุจฺฉิโต, อิทํ ปน ปทํ ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํ. วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ อิตฺถิรูปาทีสุ สราคนิมิตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกํ วธพนฺธนาทิวเสน สมฺปรายิกํ ปฺจวิธพนฺธนาทิวเสน นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติ.
อิตฺถิโสตานิ สพฺพานีติ อิตฺถิยา รูปาทิอารมฺมณานิ สพฺพานิ อนวเสสานิ ปฺจ ตณฺหาโสตานิ สนฺทนฺติ. ปฺจสูติ ปุริสสฺส ปฺจสุ ทฺวาเรสุ. เตสนฺติ เตสํ ปฺจนฺนํ โสตานํ. อาวรณนฺติ สํวรณํ, ยถา อสํวโร น อุปฺปชฺชติ, เอวํ สติสมฺปชฺํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สํวรํ ปวตฺเตตุํ โย สกฺโกติ, โส วีริยวา อารทฺธวีริโย อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทายาติ อตฺโถ.
เอวํ รูปาทิโคจเร ปพฺพชิตสฺส ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คหฏฺสฺส ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถวา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺถ โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณติ โส ปุคฺคโล อิมสฺมึ โลเก อตฺถวา, พุทฺธิมา, ธมฺเม ิโต, ธมฺเม ทกฺโข, ธมฺเม เฉโก, อนลโส วา วิจกฺขโณ อิติ กตฺตพฺพตาสุ กุสโล นาม. กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตนฺติ เคหรติยา รมมาโนปิ ธมฺมตฺถสํหิตํ ธมฺมโต อตฺถโต จ อนเปตเมว ตํ ตํ กตฺตพฺพํ. อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทนํ, อุปฺปนฺนานํ ปริปาลนํ, ปริโภคฺจ กเรยฺย, อฺมฺํ, อวิโรเธน, อฺมฺํ, อพาธเนน, ติวคฺคตฺถํ อนุยฺุเชยฺยาติ อธิปฺปาโย ¶ . อยฺจ นโย เยสํ สมฺมาปฏิปตฺติอวิโรเธน ติวคฺคตฺถสฺส วเสน วตฺตติ พิมฺพิสารมหาราชาทีนํ วิย, เตสํ วเสน วุตฺโต. น เยสํ เกสฺจิ วเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
อโถ สีทติ สฺุตฺตนฺติ ยทิ อิธโลเก สุปสํหิตํ ทิฏฺธมฺมิกํ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ิตํ. วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ สมฺปรายิกตฺถรหิตํ อนตฺถุปสํหิตํ กิจฺจํ สเจปิ วิสฺสชฺเชยฺย ปริจฺจเชยฺย. น ตํ กิจฺจนฺติ มฺิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณติ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต วิจารณปฺาสมฺภเวน วิจกฺขโณ อนตฺถุปสํหิตํ, ตํ กิจฺจํ มยา น กาตพฺพนฺติ มฺิตฺวา วิวชฺเชยฺย.
วิวชฺเชตฺวา ปน ยฺจ อตฺเถน สฺุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ. ตํ สมาทาย วตฺเตถาติ ยํกิฺจิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปฺปเภเทน อตฺเถน ¶ หิเตน สํยุตฺตํ ตทุภยหิตาวหํ, ยา จ อธิกุสลธมฺมคตา สมถวิปสฺสนาสหิตา รติ, ตทุภยํ สมฺมา อาทิยิตฺวา ปริคฺคหํ กตฺวา วตฺเตยฺย. ‘‘สพฺพํ รตึ ธมฺมรติ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. ๓๕๔) วจนโต สา หิ เอกํเสน อุตฺตมตฺถสฺส ปาปนโต อุตฺตมา รติ นาม.
ยํ ปน กามรติสํยุตฺตํ กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ วุตฺตํ, ตสฺสา อนตฺถุปสํหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจาวเจหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุจฺจาวเจหีติ มหนฺเตหิ เจว ขุทฺทเกหิ จ. อุปาเยหีติ นเยหิ. ปเรสมภิชิคีสตีติ ปเรสํ สนฺตกํ อาหริตุํ อิจฺฉติ, ปเร วา สพฺพถา หาเปติ, ชินาเปติ ปรํ หนฺตฺวา, วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล กามเหตุ ปเร หนนฺโต, ฆาเตนฺโต, โสเจนฺโต สนฺธิจฺเฉทสนฺธิรุหนปสยฺหาวหาราทีหิ นานุปาเยหิ ปเรสํ สนฺตกํ หริตุํ วายมนฺโต สาหสาการํ กโรติ, อาโลปติ, ชิคีสติ สาปเตยฺยวเสน ปเร หาเปติ, ตสฺส ตํ กิจฺจํ กามรติสนฺนิสฺสิตํ อนตฺถุปสํหิตํ เอกนฺตนิหีนนฺติ. เอเตน ตปฺปฏิปกฺขโต ธมฺมคตาย รติยา เอกํสโต อุตฺตมภาวํเยว วิภาเวติ.
อิทานิ ¶ ยํ ‘‘เตสมาวรณํ กาตุํ โย สกฺโกตี’’ติ อินฺทฺริยานํ อาวรณํ วุตฺตํ, ตํ อุปาเยน สห วิภาเวนฺโต ‘‘ตจฺฉนฺโต อาณิยา อาณึ ¶ , นิหนฺติ พลวา ยถา’’ติ อาห. ยถา พลวา กายพเลน, าณพเลน จ สมนฺนาคโต ตจฺฉโก รุกฺขทณฺฑคตํ อาณึ นีหริตุกาโม ตโต พลวตึ อาณึ โกเฏนฺโต ตโต นีหรติ, ตถา กุสโล ภิกฺขุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิปสฺสนาพเลน นิหนฺตุกาโม อินฺทฺริเยหิ เอว นิหนฺติ.
กตเมหิ ปนาติ อาห ‘‘สทฺธ’’นฺติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธํ, ปคฺคหลกฺขณํ วีริยํ, อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธึ, อุปฏฺานลกฺขณํ สตึ, ทสฺสนลกฺขณํ ปฺนฺติ อิมานิปิ วิมุตฺติปริปาจกานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต วฑฺเฒนฺโต เอเตหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ จกฺขาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ อนุนยปฏิฆาทิกิเลสุปฺปตฺติยา ทฺวารภาววิหเนน หนฺตฺวา, อริยมคฺเคน ตทุปนิสฺสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา, ตโต เอว อนีโฆ นิทฺทุกฺโข พฺราหฺมโณ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานเมว ยาติ อุปคจฺฉตีติ.
โส อตฺถวาติ โส ยถาวุตฺโต พฺราหฺมโณ อุตฺตมตฺเถน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถวา, ตํ สมฺปาปเก ธมฺเม ิตตฺตา ธมฺมฏฺโ. สพฺเพน สพฺพํ อนวเสเสน วิธินา อนวเสสํ พุทฺธสฺส ภควโต วากฺยภูตํ อนุสาสนึ กตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิตฺวา ิโต. ตโต เอว โส นโร อุตฺตมปุริโส นิพฺพานสุขฺจ เอธติ, พฺรูเหติ, วฑฺเฒตีติ.
เอวํ ¶ เถเรน อตฺตโน จินฺติตาการวิภาวนาวเสน ปฏิปตฺติยา ปกาสิตตฺตา อิทเมว จสฺส อฺาพฺยากรณํ ทฏฺพฺพํ.
ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา
จิรรตฺตํ วตาตาปีติอาทิกา อายสฺมโต เตลกานิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สตฺถุ อภิชาติโต ปุเรตรํเยว สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เตลกานีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เหตุสมฺปนฺนตาย กาเม ชิคุจฺฉนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏชฺฌาสโย ‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก’’ติอาทินา วิโมกฺขปริเยสนํ ¶ จรมาโน เต เต สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉติ, เต น สมฺปายนฺติ. โส เตน อนาราธิตจิตฺโต วิจรติ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก โลกหิตํ กโรนฺเต เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. โส เอกทิวสํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ นิสินฺโน อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน ปฏิปตฺตึ อนุสฺสริตฺวา ตํ สพฺพํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘จิรรตฺตํ วตาตาปี, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก, โก ปตฺโต อมโตคธํ;
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ปรมตฺถวิชานนํ.
‘‘อนฺโตวงฺกคโต อาสิ, มจฺโฉว ฆสมามิสํ;
พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถา.
‘‘อฺฉามิ นํ น มฺุจามิ, อสฺมา โสกปริทฺทวา;
โก เม พนฺธํ มฺุจํ โลเก, สมฺโพธึ เวทยิสฺสติ.
‘‘สมณํ พฺราหฺมณํ วา กํ, อาทิสนฺตํ ปภงฺคุนํ;
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ชรามจฺจุปวาหนํ.
‘‘วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตํ, สารมฺภพลสฺุตํ;
โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธํ, อภิชปฺปปฺปทารณํ.
‘‘ตณฺหาธนุสมุฏฺานํ, ทฺเว จ ปนฺนรสายุตํ;
ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺติ.
‘‘อนุทิฏฺีนํ ¶ อปฺปหานํ, สงฺกปฺปปรเตชิตํ;
เตน วิทฺโธ ปเวธามิ, ปตฺตํว มาลุเตริตํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺาย, ขิปฺปํ ปจฺจติ มามกํ;
ฉผสฺสายตนี กาโย, ยตฺถ สรติ สพฺพทา.
‘‘ตํ ¶ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉํ, โย เมตํ สลฺลมุทฺธเร;
นานารชฺเชน สตฺเถน, นาฺเน วิจิกิจฺฉิตํ.
‘‘โก เม อสตฺโถ อวโณ, สลฺลมพฺภนฺตรปสฺสยํ;
อหึสํ สพฺพคตฺตานิ, สลฺลํ เม อุทฺธริสฺสติ.
‘‘ธมฺมปฺปติ ¶ หิ โส เสฏฺโ, วิสโทสปฺปวาหโก;
คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิฺจ ทสฺสเย.
‘‘รหเทหมสฺมิ โอคาฬฺโห, อหาริยรชมตฺติเก;
มายาอุสูยสารมฺภ, ถินมิทฺธมปตฺถเฏ.
‘‘อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกํ;
วาหา วหนฺติ กุทฺทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺติ;
เต โสเต โก นิวาเรยฺย, ตํ ลตํ โก หิ เฉจฺฉติ.
‘‘เวลํ กโรถ ภทฺทนฺเต, โสตานํ สนฺนิวารณํ;
มา เต มโนมโย โสตา, รุกฺขํว สหสา ลุเว.
‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺส, อปารา ปารเมสโต;
ตาโณ ปฺาวุโธ สตฺถา, อิสิสงฺฆนิเสวิโต.
‘‘โสปานํ สุคตํ สุทฺธํ, ธมฺมสารมยํ ทฬฺหํ;
ปาทาสิ วุยฺหมานสฺส, มา ภายีติ จ มพฺรวิ.
‘‘สติปฏฺานปาสาทํ, อารุยฺห ปจฺจเวกฺขิสํ;
ยํ ตํ ปุพฺเพ อมฺิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชํ.
‘‘ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขึ, นาวาย อภิรูหนํ;
อนธิฏฺาย อตฺตานํ, ติตฺถมทฺทกฺขิมุตฺตมํ.
‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺานํ, ภวเนตฺติปฺปภาวิตํ;
เอเตสํ อปฺปวตฺตาย, เทเสสิ มคฺคมุตฺตมํ.
‘‘ทีฆรตฺตานุสยิตํ ¶ , จิรรตฺตมธิฏฺิตํ;
พุทฺโธ เมปานุที คนฺถํ, วิสโทสปฺปวาหโน’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ จิรรตฺตํ วตาติ จิรกาลํ วต. อาตาปีติ วีริยวา วิโมกฺขธมฺมปริเยสเน อารทฺธวีริโย. ธมฺมํ อนุวิจินฺตยนฺติ ‘‘กีทิโส นุ โข วิโมกฺขธมฺโม, กถํ วา อธิคนฺตพฺโพ’’ติ วิมุตฺติธมฺมํ อนุวิจินนฺโต คเวสนฺโต. สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณติ เต เต นานาติตฺถิเย สมณพฺราหฺมเณ วิมุตฺติธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปกติยา อนุปสนฺตสภาวสฺส จิตฺตสฺส สมํ วูปสมภูตํ วฏฺฏทุกฺขวิสฺสรณํ อริยธมฺมํ นาลตฺถํ นาธิคจฺฉนฺติ อตฺโถ.
โก ¶ โส ปารงฺคโตติอาทิ ปุจฺฉิตาการทสฺสนํ. ตตฺถ โก โส ปารงฺคโต โลเกติ อิมสฺมึ โลเก ติตฺถการปฏิฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โก นุ โข โส สํสารสฺส ปารํ นิพฺพานํ อุปคโต. โก ปตฺโต อมโตคธนฺติ นิพฺพานปติฏฺํ วิโมกฺขมคฺคํ โก ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถ. กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามีติ กสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา โอวาทธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหามิ ปฏิปชฺชามิ. ปรมตฺถวิชานนนฺติ ปรมตฺถสฺส วิชานนํ, อวิปรีตปฺปวตฺตินิวตฺติโย ปเวเทนฺตนฺติ อตฺโถ.
อนฺโตวงฺกคโต อาสีติ วงฺกํ วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ มโนวงฺกภาวโต, สพฺเพปิ วา กิเลสา, อนฺโตติ ปน หทยวงฺกสฺส อนฺโต, หทยพฺภนฺตรคตกิเลสวงฺโก วา อโหสีติ อตฺโถ. มจฺโฉว ฆสมามิสนฺติ อามิสํ ฆสนฺโต ขาทนฺโต มจฺโฉ วิย, คิลพฬิโส มจฺโฉ วิยาติ อธิปฺปาโย. พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถาติ มหินฺทสฺส สกฺกสฺส ปาเสน พทฺโธ ยถา เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโต, เอวมหํ ปุพฺเพ กิเลสปาเสน พทฺโธ อาสึ, อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโตติ อธิปฺปาโย.
อฺฉามีติ อากฑฺฒามิ. นนฺติ กิเลสปาสํ. น มฺุจามีติ น โมเจมิ. อสฺมา โสกปริทฺทวาติ อิมสฺมา โสกปริเทววฏฺฏโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาปาเสน พทฺโธ มิโค สูกโร วา โมจนุปายํ อชานนฺโต ปริปฺผนฺทมาโน ตํ อาวิฺฉนฺโต พนฺธนํ ทฬฺหํ กโรติ, เอวํ อหํ ปุพฺเพ ¶ กิเลสปาเสน ปฏิมุกฺโก โมจนุปายํ อชานนฺโต กายสฺเจตนาทิวเสน ปริปฺผนฺทมาโน ตํ น โมเจสึ, อฺทตฺถุ ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต โสกาทินา ปรํ กิเลสํ เอว ปาปุณินฺติ. โก เม พนฺธํ มฺุจํ โลเก, สมฺโพธึ เวทยิสฺสตีติ อิมสฺมึ โลเก เอตํ กิเลสพนฺธเนน พนฺธํ มฺุจนฺโต สมฺพุชฺฌติ เอเตนาติ ‘‘สมฺโพธี’’ติ ลทฺธนามํ วิโมกฺขมคฺคํ โก เม เวทยิสฺสติ อาจิกฺขิสฺสตีติ อตฺโถ. ‘‘พนฺธมฺุจ’’นฺติปิ ปนฺติ, พนฺธา, พนฺธสฺส วา โมจกํ สมฺโพธินฺติ โยชนา.
อาทิสนฺตนฺติ เทเสนฺตํ. ปภงฺคุนนฺติ ปภฺชนํ กิเลสานํ วิทฺธํสนํ ¶ , ปภงฺคุนํ วา ธมฺมปฺปวตฺตึ อาทิสนฺตํ กเถนฺตํ ชราย มจฺจุโน จ ปวาหนํ กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ. ‘‘ปฏิปชฺชามี’’ติ วา ปาโ, โส เอวตฺโถ. วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตนฺติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) วิจิกิจฺฉาย อาสปฺปนปริสปฺปนาการวุตฺติยา กงฺขาย จ คนฺถิตํ. สารมฺภพลสฺุตนฺติ กรณุตฺตริยกรณลกฺขเณน พลปฺปตฺเตน สารมฺเภน ยุตฺตํ. โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธนฺติ สพฺพตฺถ โกเธน ยุตฺตมนสา ¶ ถทฺธภาวํ คตํ อภิชปฺปปฺปทารณํ. อิจฺฉิตาลาภาทิวเสน หิ ตณฺหา สตฺตานํ จิตฺตํ ปทาเลนฺตี วิย ปวตฺตติ. ทูเร ิตสฺสาปิ วิชฺฌนุปายตาย ตณฺหาว ธนุ สมุปติฏฺติ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ตณฺหาธนุสมุฏฺานํ, ทิฏฺิสลฺลํ. ตํ ปน ยสฺมา วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ ตึสปฺปเภทํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว จ ปนฺนรสายุต’’นฺติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปนฺนรสเภทวนฺตนฺติ อตฺโถ. ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺตีติ ยํ อุรสมฺพนฺธนียตาย โอรสิกํ พาฬฺหํ พลวตรํ เภตฺวาน หทยํ วินิวิชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว หทเย ติฏฺติ, ตํ ปสฺสาติ อตฺตานเมว อาลปติ.
อนุทิฏฺีนํ อปฺปหานนฺติ อนุทิฏฺิภูตานํ เสสทิฏฺีนํ อปฺปหานการณํ. ยาว หิ สกฺกายทิฏฺิ สนฺตานโต น วิคจฺฉติ, ตาว สสฺสตทิฏฺิอาทีนํ อปฺปหานเมวาติ. สงฺกปฺปปรเตชิตนฺติ สงฺกปฺเปน มิจฺฉาวิตกฺเกน ปเร ปรชเน นิสฺสยลกฺขณํ ปติปติเต เตชิตํ อุสฺสาหิตํ. เตน วิทฺโธ ปเวธามีติ เตน ทิฏฺิสลฺเลน ยถา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺติ, เอวํ วิทฺโธ ปเวธามิ สงฺกปฺปามิ สสฺสตุจฺเฉทาทิวเสน อิโต จิโต จ ปริวฏฺฏามิ. ปตฺตํว ¶ มาลุเตริตนฺติ มาลุเตน วายุนา เอริตํ วณฺฏโต มุตฺตํ ทุมปตฺตํ วิย.
อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺายาติ ยถา โลเก สลฺลํ นาม พาหิรโต อุฏฺาย อชฺฌตฺตํ นิมฺมเถตฺวา พาธติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน อชฺฌตฺตํ เม มม อตฺตภาเว สมุฏฺาย โส อตฺตภาวสฺิโต ฉผสฺสายตนกาโย ยถา ขิปฺปํ สีฆํ ปจฺจติ, ฑยฺหติ. ยถา กึ? อคฺคิ วิย สนิสฺสยฑาหโก ตํเยว มามกํ มม สนฺตกํ อตฺตภาวํ ฑหนฺโต ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว สรติ ปวตฺตติ.
ตํ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉนฺติ ตาทิสาย ติกิจฺฉาย นิยุตฺตตาย เตกิจฺฉํ ¶ สลฺลกตฺตํ ภิสกฺกํ ตํ น ปสฺสามิ. โย เมตํ สลฺลมุทฺธเรติ โย ภิสกฺโก เอตํ ทิฏฺิสลฺลํ กิเลสสลฺลฺจ อุทฺธเรยฺย, อุทฺธรนฺโต จ นานารชฺเชน รชฺชุสทิสสงฺขาตาย เอสนิสลากาย ปเวเสตฺวาน สตฺเถน กนฺติตฺวา นาฺเน มนฺตาคทปฺปโยเคน วิจิกิจฺฉิตํ สลฺลํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺกาติ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. วิจิกิจฺฉิตนฺติ, จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. สพฺพสฺสปิ กิเลสสลฺลสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อสตฺโถติ สตฺถรหิโต. อวโณติ วเณน วินา. อพฺภนฺตรปสฺสยนฺติ อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ นิสฺสาย ิตํ. อหึสนฺติ อปีเฬนฺโต. ‘‘อหึสา’’ติ จ ปาโ, อหึสาย อปีฬเนนาติ ¶ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โก นุ โข กิฺจิ สตฺถํ อคฺคเหตฺวา วณฺจ อกโรนฺโต ตโต เอว สพฺพคตฺตานิ อพาเธนฺโต มม หทยพฺภนฺตรคตํ ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต อนฺโต รุทฺธนโต จ ปรมตฺเถเนว สลฺลภูตํ กิเลสสลฺลํ อุทฺธริสฺสตีติ.
เอวํ ทสหิ คาถาหิ ปุพฺเพ อตฺตนา จินฺติตาการํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมปฺปติ หิ โส เสฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ธมฺมปฺปตีติ ธมฺมนิมิตฺตํ ธมฺมเหตุ. หีติ นิปาตมตฺตํ. โส เสฏฺโติ โส ปุคฺคโล อุตฺตโม. วิสโทสปฺปวาหโกติ โย มยฺหํ ราคาทิกิเลสสฺส ปวาหโก อุจฺฉินฺนโก. คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิฺจ ทสฺสเยติ โก นุ โข อติคมฺภีเร สํสารมโหเฆ ปติตสฺส มยฺหํ ‘‘มา ภายี’’ติ อสฺสาเสนฺโต นิพฺพานถลํ ตํสมฺปาปกํ อริยมคฺคหตฺถฺจ ทสฺเสยฺย.
รหเทหมสฺมิ ¶ โอคาฬฺโหติ มหติ สํสารรหเท อหมสฺมิ สสีสํ นิมุชฺชนวเสน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ. อหาริยรชมตฺติเกติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺโย ราคาทิรโช มตฺติกา กทฺทโม เอตสฺสาติ อหาริยรชมตฺติโก, รหโท. ตสฺมึ รหทสฺมึ. ‘‘อหาริยรชมนฺติเก’’ติ วา ปาโ, อนฺติเก ิตราคาทีสุ ทุนฺนีหรณียราคาทิรเชติ อตฺโถ. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณา อุสูยา, กรณุตฺตริยกรณลกฺขโณ สารมฺโภ, จิตฺตาลสิยลกฺขณํ ถินํ, กายาลสิยลกฺขณํ มิทฺธนฺติ อิเม ปาปธมฺมา ปตฺถฏา ยํ รหทํ, ตสฺมึ มายาอุสูยสารมฺภถินมิทฺธมปตฺถเฏ, มกาโร เจตฺถ ปทสนฺธิกโร วุตฺโต. ยถาวุตฺเตหิ อิเมหิ ปาปธมฺเมหิ ปตฺถเฏติ อตฺโถ.
อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกนฺติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ภนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจํ เมฆถนิตํ เมฆคชฺชิตํ เอเตสนฺติ อุทฺธจฺจเมฆถนิตา. ทสวิธา สํโยชนา ¶ เอว วลาหกา เอเตสนฺติ สํโยชนวลาหกา. วาหา มหาอุทกวาหสทิสา ราคนิสฺสิตา มิจฺฉาสงฺกปฺปา อสุภาทีสุ ิตา กุทฺทิฏฺึ มํ วหนฺติ อปายสมุทฺทเมว อุทฺทิสฺส กฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ.
สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ ตณฺหาโสโต, ทิฏฺิโสโต, มานโสโต, อวิชฺชาโสโต, กิเลสโสโตติ อิเม ปฺจปิโสตา จกฺขุทฺวาราทีนํ วเสน สพฺเพสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สวนโต ‘‘รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๐๔, ๒๓๒) สพฺพภาเคหิ วา สวนโต สพฺพธิ สวนฺติ. ลตาติ ปลิเวนฏฺเน สํสิพฺพนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา, ตณฺหา. อุพฺภิชฺช ติฏฺตีติ ฉหิ ทฺวาเรหิ อุพฺภิชฺชิตฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺติ. เต โสเตติ ตณฺหาทิเก ¶ โสเต มม สนฺตาเน สนฺทนฺเต มคฺคเสตุพนฺธเนน โก ปุริสวิเสโส นิวาเรยฺย, ตํ ลตนฺติ ตณฺหาลตํ, มคฺคสตฺเถน โก เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ.
เวลํ กโรถาติ เตสํ โสตานํ เวลํ เสตุํ กโรถ สนฺนิวารณํ. ภทฺทนฺเตติ อาลปนาการทสฺสนํ. มา เต มโนมโย โสโตติ อุทกโสโต โอฬาริโก, ตสฺส พาลมหาชเนนปิ เสตุํ ¶ กตฺวา นิวารณํ สกฺกา. อยํ ปน มโนมโย โสโต สุขุโม ทุนฺนิวารโณ. โส ยถา อุทกโสโต วฑฺฒนฺโต กูเล ิตํ รุกฺขํ ปาเตตฺวาว นาเสติ, เอวํ ตุมฺเห อปายตีเร ิเต ตตฺถ สหสา ปาเตตฺวา อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺโต มา ลุเว มา วินาเสยฺย มา อนยพฺยสนํ ปาเปยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ อยํ เถโร ปุริมตฺตภาเว ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา าณปริปากํ คตตฺตา ปวตฺติทุกฺขํ อุปธาเรนฺโต ยถา วิจิกิจฺฉาทิเก สํกิเลสธมฺเม ปริคฺคณฺหิ, ตมาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ชาตสํเวโค กึกุสลคเวสี สตฺถุ สนฺติกํ คโต ยํ วิเสสํ อธิมุจฺจิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ เม ภยชาตสฺสาติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สํสาเร ชาตภยสฺส อปารา โอริมตีรโต สปฺปฏิภยโต สํสารวฏฺฏโต ‘‘กถํ นุ โข มฺุเจยฺย’’นฺติ ปารํ นิพฺพานํ, เอสโต คเวสโต, ตาโณ สเทวกสฺส โลกสฺส ตาณภูโต กิเลสสมุจฺเฉทนี ปฺา อาวุโธ เอตสฺสาติ ปฺาวุโธ. ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺเถน สตฺตานํ ยถารหํ อนุสาสนโต สตฺถา, อิสิสงฺเฆน อคฺคสาวกาทิอริยปุคฺคลสมูเหน นิเสวิโต ปยิรุปาสิโต อิสิสงฺฆนิเสวิโต, โสปานนฺติ เทสนาาเณน สุฏฺุ กตตฺตา อภิสงฺขตตฺตา สุกตํ, อุปกฺกิเลสวิรหิตโต สุทฺธํ, สทฺธาปฺาทิสารภูตํ ธมฺมสารมยํ ¶ ปฏิปกฺเขหิ อจลนียโต ทฬฺหํ, วิปสฺสนาสงฺขาตํ โสปานํ มโหเฆน วุยฺหมานสฺส มยฺหํ สตฺถา ปาทาสิ, ททนฺโต จ ‘‘อิมินา เต โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สมสฺสาเสนฺโต มา ภายีติ จ อพฺรวิ, กเถสิ.
สติปฏฺานปาสาทนฺติ เตน วิปสฺสนาโสปาเนน กายานุปสฺสนาทินา ลทฺธพฺพจตุพฺพิธสามฺผลวิเสเสน จตุภูมิสมฺปนฺนํ สติปฏฺานปาสาทํ อารุหิตฺวา ปจฺจเวกฺขิสํ จตุสจฺจธมฺมํ มคฺคาเณน ปติอเวกฺขึ ปฏิวิชฺฌึ. ยํ ตํ ปุพฺเพ อมฺิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชนฺติ เอวํ ปฏิวิทฺธสจฺโจ ยํ สกฺกาเย ‘‘อหํ มมา’’ติ อภิรตํ ปชํ ติตฺถิยชนํ เตน ปริกปฺปิตอตฺตานฺจ ปุพฺเพ สารโต อมฺิสฺสํ. ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขึ, นาวาย อภิรูหนนฺติ อริยมคฺคนาวาย อภิรุหนูปายภูตํ ยทา วิปสฺสนามคฺคํ ยาถาวโต อทฺทกฺขึ. ตโต ปฏฺาย ตํ ติตฺถิยชนํ อตฺตานฺจ อนธิฏฺาย จิตฺเต อฏฺเปตฺวา อคฺคเหตฺวา ติตฺถํ นิพฺพานสงฺขาตสฺส อมตมหาปารสฺส ¶ ¶ ติตฺถภูตํ อริยมคฺคทสฺสนํ สพฺเพหิ มคฺเคหิ สพฺเพหิ กุสลธมฺเมหิ อุกฺกฏฺํ อทฺทกฺขึ, ยาถาวโต อปสฺสินฺติ อตฺโถ.
เอวํ อตฺตโน อนุตฺตรํ มคฺคาธิคมํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เทสกํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ โถเมนฺโต ‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สลฺลนฺติ ทิฏฺิมานาทิกิเลสสลฺลํ. อตฺตสมุฏฺานนฺติ ‘‘อห’’นฺติ มานฏฺานตาย ‘‘อตฺตา’’ติ จ ลทฺธนาเม อตฺตภาเว สมฺภูตํ. ภวเนตฺติปฺปภาวิตนฺติ ภวตณฺหาสมุฏฺิตํ ภวตณฺหาสนฺนิสฺสยํ. สา หิ ทิฏฺิมานาทีนํ สมฺภโว. เอเตสํ อปฺปวตฺตายาติ ยถาวุตฺตานํ ปาปธมฺมานํ อปฺปวตฺติยา อนุปฺปาทาย. เทเสสิ มคฺคมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ตทุปายฺจ วิปสฺสนามคฺคํ กเถสิ.
ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตํ การณลาเภน อุปฺปชฺชนารหภาเวน ถามคตํ, ตโต จ จิรรตฺตํ อธิฏฺิตํ สนฺตานํ อชฺฌารุยฺห ิตํ. คนฺถนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทึ มม สนฺตาเน คนฺถภูตํ กิเลสวิสโทสํ ปวาหโน พุทฺโธ ภควา อตฺตโน เทสนานุภาเวน อปานุที ปริชหาเปสิ, คนฺเถสุ หิ อนวเสสโต ปหีเนสุ อปฺปหีโน นาม กิเลโส นตฺถีติ.
เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. รฏฺปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปสฺส ¶ จิตฺตกตนฺติอาทิกา อายสฺมโต รฏฺปาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺิโต รตนโกฏฺาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ กุลวํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสึ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธึ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิ. โส อภิฺาลาภึ เอกํ ตาปสํ อุปฏฺหนฺโต เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต ¶ เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
เตน ¶ จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปสิ. อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. เตน โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ตํ ทิสฺวา โส ปสนฺนมานโส ตทตฺถาย จิตฺตํ เปตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต มหตา สกฺกาเรน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน อิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติกภาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺเตสุ เตสํ ปฺุกิริยาย กิจฺจํ อกาสิ.
เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ตํ ตํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ ถุลฺลโกฏฺิกนิคเม รฏฺปาลเสฏฺิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺปาโลติ ¶ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิ. โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต จ ยเส ปติฏฺาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภติ. อถ ภควา กุรุรฏฺเ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺิกํ อนุปาปุณิ. ตํ สุตฺวา รฏฺปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อฺตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๙๗-๑๑๑) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วรนาโค มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวา.
‘‘เสตจฺฉตฺโต ปโสภิโต, สกปฺปโน สหตฺถิโป;
อคฺฆาเปตฺวาน ตํ สพฺพํ, สงฺฆารามํ อการยึ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยึ อหํ;
มโหฆทานํ กริตฺวาน, นิยฺยาเทสึ มเหสิโน.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
สพฺเพ ชเน หาสยนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตรนามโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยี อยํ;
กถยิสฺสามิ วิปากํ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, กูฏาคารา ภวิสฺสเร;
พฺยมฺหุตฺตมมฺหิ นิพฺพตฺตา, สพฺพโสณฺณมยา จ เต.
‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อฑฺเฒ กุเล มหาโภเค, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเท.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
รฏฺปาโลติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘อุฏฺาย อภินิกฺขมฺม, ชหิตา โภคสมฺปทา;
เขฬปิณฺเฑว โภคมฺหิ, เปมํ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘วีริยํ ¶ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ ถุลฺลโกฏฺิกํ คนฺตฺวา, ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภฺุชนฺโต, ปิตรา นิมนฺติโต สฺวาตนาย อธิวาเสตฺวา, ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถาคารชเน อุปคนฺตฺวา ‘‘กีทิสา นาม ตา, อยฺยปุตฺต, อจฺฉราโย, ยาสํ ตฺวํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรสี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๓๐๑) วตฺวา, ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺส ¶ จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ ¶ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ¶ ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ จิตฺตกตนฺติ จิตฺตํ กตํ จิตฺตกตํ, วตฺถาภรณมาลาทีหิ วิจิตฺตํ กตนฺติ อตฺโถ. พิมฺพนฺติ ทีฆาทิภาเวน ยุตฺตฏฺาเนสุ ทีฆาทีหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ มณฺฑิตํ อตฺตภาวํ. อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ โลมกูปานฺจ วเสน วิสฺสนฺทมานอสุจึ, สพฺพโส จ อรุภูตํ วณภูตํ อรูนํ วา กายํ. สมุสฺสิตนฺติ ตีหิ อฏฺิสเตหิ สมุสฺสิตํ. อาตุรนฺติ สพฺพกาลํ อิริยาปถนฺตราทีหิ ปริหริตพฺพตาย นิจฺจํ คิลานํ. พหุสงฺกปฺปนฺติ พาลชเนน อภูตํ อาโรเปตฺวา พหุธา สงฺกปฺปิตพฺพํ. ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิตีติ ยสฺส กายสฺส ธุวภาโว ิติสภาโว นตฺถิ, เอกํสโต เภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺโมเยว. ตํ ปสฺสาติ สมีเป ิตํ ชนํ, อตฺตานเมว วา สนฺธาย วทติ.
รูปนฺติ สรีรํ. สรีรมฺปิ หิ ‘‘อฏฺิฺจ ปฏิจฺจ, นฺหารฺุจ ปฏิจฺจ, มํสฺจ ปฏิจฺจ, จมฺมฺจ ปฏิจฺจ, อากาโส ปริวาริโต ‘รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐๖) รูปนฺติ วุจฺจติ. มณินา กุณฺฑเลน จาติ สีสูปคาทิอาภรณคเตน มณินา กุณฺฑเลน จิตฺตกตํ. อฏฺึ ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธํ อติเรกติสตปเภทํ อฏฺึ ปสฺสาติ โยชนา. กุณฺฑเลน จาติ จ-สทฺเทน เสสาภรณาลงฺกาเร สงฺคณฺหาติ. สห วตฺเถหิ โสภตีติ ตยิทํ รูปํ มณินา จิตฺตกตมฺปิ วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทิตเมว โสภติ, น อปฏิจฺฉาทิตนฺติ ¶ อตฺโถ. เย ปน ‘‘อฏฺิตเจนา’’ติ ปนฺติ, เตสํ อฏฺิตเจนํ โอนทฺธํ โสภติ, โอนทฺธตฺตา อฏฺิตเจนาติ อตฺโถ.
อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน กตรฺชนา ลาขาย สํรฺชิตา. ปาทาติ จรณา. มุขํ จุณฺณกมกฺขิตนฺติ มุขํ จุณฺณเกน มกฺขิตํ, ยํ มณฺฑนมนุยุตฺตา สาสปกกฺเกน มุขปีฬกาทีนิ หริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺโลหิตํ หริตฺวา มุขจุณฺณกวิเลปนํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อลนฺติ พาลสฺส อนฺธปุถุชฺชนสฺส โน ¶ จ ปารคเวสิโน วฏฺฏาภิรตสฺส โมหาย สมฺโมหนาย สมตฺถํ ตสฺส จิตฺตํ โมเหตุํ ปริยตฺตํ, ปารคเวสิโน ปน วิวฏฺฏาภิรตสฺส โน อลํ น ปริยตฺตํ.
อฏฺาปทกตาติ ¶ อฏฺปทากาเรน กตา สฺจิตา ปุริมภาเค เกเส กปฺเปตฺวา นลาฏสฺส ปฏิจฺฉาทนวเสน กตา เกสรจนา อฏฺปทํ นาม, ยํ ‘‘อลก’’นฺติปิ วุจฺจติ. เนตฺตา อฺชนมกฺขิตาติ อุโภปิ นยนานิ อนฺโต ทฺวีสุ อนฺเตสุ จ ยถา อฺชนจฺฉายา ทิสฺสติ, เอวํ อฺชิตฺชนานิ.
อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโตติ ยถา อฺชนี อฺชนนาฬิกา นวา อภินวา มาลากมฺมมกรทนฺตาทิวเสน จิตฺตา พหิ มฏฺา อุชฺชลา ทสฺสนียา, อนฺโต ปน น ทสฺสนียา โหติ, เอวเมว ตาสํ กาโย นฺหานพฺภฺชนวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกโต พหิ อุชฺชโล, อนฺโต ปน ปูติ นานปฺปการอสุจีหิ ภริโต ติฏฺตีติ อตฺโถ.
โอทหีติ โอฑฺเฑสิ. มิคโวติ, มิคลุทฺทโก. ปาสนฺติ, ทณฺฑวาคุรํ. นาสทาติ น สงฺฆฏฺเฏสิ. วาคุรนฺติ ปาสํ. นิวาปนฺติ มิคานํ ขาทนตฺถาย ขิตฺตํ ติณาทิฆาสํ. อุปมา โข อยํ เถเรน กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา มิคานํ มารณตฺถาย ทณฺฑวาคุรํ โอฑฺเฑตฺวา ตตฺถ นิวาปํ วิกิริย มิคลุทฺทเก นิลีเน ิเต ตตฺเถโก ชวปรกฺกมสมฺปนฺโน เฉโก มิโค ปาสํ อผุสนฺโต เอว ยถาสุขํ นิวาปํ ขาทิตฺวา, ‘‘วฺเจสิ วต มิโค’’ติ มิคลุทฺทเก วิรวนฺเต เอว คจฺฉติ. อปโร มิโค พลวา เฉโก ชวสมฺปนฺโนว ตตฺถ คนฺตฺวา นิวาปํ ขาทิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาสํ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘วฺเจสิ วต มิโค, ปาโส ฉินฺโน’’ติ มิคลุทฺทเก โสจนฺเต เอว คจฺฉติ, เอวํ มยมฺปิ ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล มาตาปิตูหิ อาสชฺชนตฺถาย นิยฺยาทิเต โภเค ภฺุชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อสชฺชมานา นิกฺขนฺตา. อิทานิ ปน สพฺพโส ¶ ฉินฺนกิเลสา อปาสา หุตฺวา ิตา, เตหิ ทินฺนโภชนํ ภฺุชิตฺวา เตสุ โสจนฺเตสุ เอว คจฺฉามาติ.
เอวํ เถโร มิคลุทฺทกํ วิย มาตาปิตโร, หิรฺสุวณฺณํ อิตฺถาคารฺจ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ปุพฺเพ ภุตฺตโภเค จ อิทานิ ภุตฺตโภชนฺจ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย จ กตฺวา ทสฺเสติ. อิมา คาถา วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ โกรพฺยสฺส มิคาชินอุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. เถรสฺส กิร ปิตา สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา ¶ มลฺเล อาณาเปสิ ‘‘นิกฺขมิตุํ มา เทถ, กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ นิวาเสถา’’ติ, ตสฺมา เถโร อากาเสน ¶ อคมาสิ. อถ ราชา โกรพฺโย เถรสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ‘‘อิธ, โภ รฏฺปาล, ปพฺพชนฺโต พฺยาธิปาริชฺุํ วา ชราโภคาติปาริชฺุํ วา ปตฺโต ปพฺพชติ. ตฺวํ ปน กิฺจิปิ ปาริชฺุํ อนุปคโต เอว กสฺมา ปพฺพชิโต’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เถโร, ‘‘อุปนิยฺยติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อตฺตานํ วิวิตฺตภาวํ กเถตฺวา ตสฺสา เทสนาย อนุคีตึ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;
ลุทฺธา ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติ.
‘‘ราชา ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;
โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถ.
‘‘ราชา จ อฺเ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;
อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติ.
‘‘กนฺทนฺติ นํ าตี ปกิริย เกเส, ‘อโห วตา โน อมรา’ติ จาหุ;
วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติ.
‘‘โส ¶ ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน ปหาย โภเค;
น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, าตี จ มิตฺตา อถ วา สหายา.
‘‘ทายาทกา ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยนกมฺมํ;
น มียมานํ ธนมนฺเวติ กิฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนฺจ รฏฺํ.
‘‘น ¶ ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;
อปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํ.
‘‘อฑฺฒา ¶ ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโ;
พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโ.
‘‘ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;
อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหา.
‘‘อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปราย;
ตสฺสปฺปปฺโ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ.
‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม;
เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม.
‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;
อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;
คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ตฺวา, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. – อิมา คาถา อโวจ;
ตตฺถ ปสฺสามิ โลเกติ อหํ, มหาราช, อิมสฺมึ โลเก สธเน ธนสมฺปนฺเน อฑฺเฒ มนุสฺเส ปสฺสามิ, เต ปน ลทฺธาน วิตฺตํ ธนํ ลภิตฺวา โภคสมฺปตฺติยํ ิตา สมณพฺราหฺมณาทีสุ กสฺสจิ กิฺจิปิ น ททนฺติ. กสฺมา? โมหา กมฺมสฺสกตาปฺาย อภาวโต. ลุทฺธา โลภาภิภูตา ยถาลทฺธํ ธนํ สนฺนิจยํ สพฺพโส นิเจตพฺพํ นิเธตพฺพํ กโรนฺติ. ภิยฺโยว ยถาธิคตกามโต อุปริ กาเม กามคุเณ ‘‘ตถาหํ เอทิเส จ โภเค ปฏิลเภยฺย’’นฺติ อภิปตฺถยนฺติ ปจฺจาสีสนฺติ ตชฺชฺจ วายามํ กโรนฺติ.
ภิยฺโย ¶ ¶ กามปตฺถนาย อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวาติ อตฺตโน วํสานุคตํ ปถวึ พลกฺกาเรน อภิวิชิย. อาวสนฺโตติ ปสาเสนฺโต. โอรํ สมุทฺทสฺสาติ อนวเสสํ สมุทฺทสฺส โอรภาคํ ลภิตฺวาปิ เตน อติตฺตรูโป ปารํ สมุทฺทสฺส ทีปนฺตรมฺปิ ปตฺถเยยฺย.
อวีตตณฺหาติ อวิคตตณฺหา. อูนาวาติ อปริปุณฺณมโนรถาว. กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺตีติ ตณฺหาวิปนฺนานํ อิมสฺมึ โลเก วตฺถุกาเมหิ ติตฺติ นาม นตฺถิ.
กนฺทนฺติ นนฺติ มตปุริสํ อุทฺทิสฺส ตสฺส คุเณ กิตฺเตนฺตา กนฺทนํ กโรนฺติ. อโห วตา โน อมราติ จาหูติ อโห วต อมฺหากํ าตี อมรา สิยุนฺติ จ กเถนฺติ, คาถาสุขตฺถฺเหตฺถ วตา-อิติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ.
โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโนติ โส มตสตฺโต ฉวฑาหเกหิ สมฺมา ฌาเปตุํ สูเลหิ ตุชฺชมาโน. ตาณาติ ปริตฺตาณกรา.
เยนกมฺมนฺติ ยถากมฺมํ. ธนนฺติ ธนายิตพฺพํ ยํกิฺจิ วตฺถุ. ปุน ธนนฺติ หิรฺสุวณฺณํ สนฺธาย วทติ.
‘‘น ทีฆมายุ’’นฺติอาทินา กามคุณสฺส ชราย จ ปฏิการาภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ผุสนฺตีติ ¶ อนิฏฺผสฺสํ ผุสนฺติ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ อฑฺฒทลิทฺทตา อการณนฺติ ทสฺเสติ. ผสฺสํ พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโติ ยถา พาโล อิฏฺานิฏฺสมฺผสฺสํ ผุฏฺโ, ตเถว ธีโร อิฏฺานิฏฺผสฺสํ ผุฏฺโ โหติ, น เอตฺถ พาลปณฺฑิตานํ โกจิ วิเสโส. อยํ ปน วิเสโส, พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาลปุคฺคโล เกนจิ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺโ โสจนฺโต กิลมนฺโต อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺโต พาลภาเวน วธิโต ปีฬิโตว หุตฺวา เสติ สยติ. อิโต จิโต จ อาวฏฺฏนฺโต วิวฏฺฏนฺโต วิโรเธนฺโต เวธติ ผสฺสผุฏฺโติ ธีโร ปน ปณฺฑิโต ทุกฺขสมฺผสฺเสน สมฺผุฏฺโ น เวธติ กมฺปนมตฺตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา พาลปณฺฑิตานํ โลกธมฺเม เอทิสี ปวตฺติ, ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉตีติ ปฺาว ธนโต ปาสํสตรา, ยาย ปฺาย โวสานํ ภวสฺส ¶ ปริโยสานภูตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ. อพฺโยสิตตฺตา หีติ อนธิคตนิฏฺตฺตา. ภวาภเวสูติ มหนฺตามหนฺเตสุ ภเวสุ.
อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปรายาติ โย ปาปานิ กตฺวา อปราปรํ สํสรณมาปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ คพฺภเสยฺยาย ปรโลกุปฺปตฺติยา จ น มุจฺจติ, ตสฺส ปาปกมฺมการิโน ปุคฺคลสฺส กิริยํ อภิสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺตา จ เม โหตี’’ติ ปตฺติยายนฺโต อฺโปิ อปฺปปฺโ พาโล ยถา ปฏิปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, น ตโต ปริมุจฺจติ.
โจโร ยถาติ ยถา โจโร ปาปธมฺโม ฆรสนฺธึ ฉินฺทนฺโต สนฺธิมุเข อารกฺขกปุริเสหิ คหิโต สกมฺมุนา เตน อตฺตโน สนฺธิจฺเฉทกมฺมุนา การณภูเตน กสาทีหิ ตาฬนาทิวเสน หฺติ ราชปุริเสหิ พาธิยฺยติ พชฺฌติ จ. เอวํ ปชาติ เอวมยํ สตฺตโลโก อิธ ปาปานิ กริตฺวา เปจฺจ ปตฺวา เตน กมฺมุนา ปรมฺหิ โลเก นิรยาทีสุ หฺติ, ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณาทิวเสน พาธิยฺยติ.
เอวเมตาหิ เอกาทสหิ คาถาหิ ยถารหํ จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส ปกาเสตฺวา อิทานิ กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ทิสฺวา สทฺธาย อตฺตโน ปพฺพชิตภาวํ ปพฺพชิตกิจฺจสฺส จ มตฺถกปฺปตฺตึ วิภาเวนฺโต ‘‘กามา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กามาติ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา สพฺเพปิ ราคปฺปเภทา. อิธ ปน วตฺถุกามา เวทิตพฺพา. เต หิ รูปาทิวเสน อเนกปฺปการตาย จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน อิฏฺาการตาย มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ ¶ รเมนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, อเนกวิธสภาเวนาติ อตฺโถ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ อิมินา อปฺปสฺสาทพหุทุกฺขตาทินา อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ตสฺมา ตํนิมิตฺตํ อหํ ปพฺพชิโต อมฺหิ. ทุมปฺผลานิ ¶ ปกฺกกาเล อปริปกฺกกาเล จ ยตฺถ กตฺถจิ ปรูปกฺกมโต สรสโต วา ปตนฺติ, เอวํ สตฺตา ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรสฺส เภทา ปตนฺติเยว. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอวํ อนิจฺจตมฺปิ ปฺาจกฺขุนา ทิสฺวา, น เกวลํ อปฺปสฺสาทตาทิตาย อาทีนวเมวาติ อธิปฺปาโย. อปณฺณกนฺติ อวิรทฺธนกํ สามฺเมว สมณภาโวว เสยฺโย อุตฺตริตโร.
สทฺธายาติ กมฺมํ กมฺมผลํ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติฺจ สทฺทหิตฺวา. อุเปโต ¶ ชินสาสเนติ สตฺถุ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปคโต. อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา. ตโต เอว อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ นิกฺกิเลสวเสน สามิภาวโต สามิปริโภเคน ปริภฺุชนโต.
กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวาติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต ทิสฺวา. ชาตรูปานิ สตฺถโตติ กตากตปฺปเภทา สพฺพสุวณฺณวิกติโย อนตฺถาวหตาย นิสิตสตฺถโต. คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขนฺติ คพฺภโวกฺกนฺติโต ปฏฺาย สพฺพสํสารปวตฺติทุกฺขํ. นิรเยสุ มหพฺภยนฺติ สอุสฺสเทสุ อฏฺสุ มหานิรเยสุ ลพฺภมานํ มหาภยฺจ สพฺพตฺถ ทิสฺวาติ โยชนา.
เอตมาทีนวํ ตฺวาติ เอตํ กามานํ อาทิตฺตตาทึ สํสาเร อาทีนวํ โทสํ ตฺวา. สํเวคํ อลภึ ตทาติ ตสฺมึ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตกาเล ภวาทิเก สํเวคํ อลตฺถํ. วิทฺโธ ตทา สนฺโตติ ตสฺมึ คหฏฺกาเล ราคสลฺลาทีหิ วิทฺโธ สมาโน อิทานิ สตฺถุ สาสนํ อาคมฺม สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ, วิทฺโธ วา จตฺตาริ สจฺจานิ, ปฏิวิทฺโธติ อตฺโถ. เสสํ อนฺตรนฺตราทีสุ วุตฺตตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ เถโร รฺโ โกรพฺยสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. สตฺถา จ อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
รฏฺปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
รูปํ ¶ ¶ ทิสฺวา สติ มุฏฺาติอาทิกา อายสฺมโต มาลุกฺยปุตฺตสฺส คาถา. อิมสฺส อายสฺมโต วตฺถุ เหฏฺา ฉกฺกนิปาเต (เถรคา. ๓๙๙ อาทโย) วุตฺตเมว. ตา ปน คาถา เถเรน อรหตฺเต ปติฏฺิเตน าตีนํ ธมฺมเทสนาวเสน ภาสิตา. อิธ ปน ปุถุชฺชนกาเล ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติ ยาจิเตน สตฺถารา ‘‘ตํ กึ มฺสิ, มาลุกฺยปุตฺต, เย เต จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อทิฏฺา อทิฏฺปุพฺพา, น จ ปสฺสสิ, น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เย เต โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ¶ ฆาน…ชิวฺหา…กาย…มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อวิฺาตา อวิฺาตปุพฺพา, น จ วิชานาสิ, น จ เต โหติ วิชาเนยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตฺถ จ เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ. ยโต โข เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๕). สํขิตฺเตน ธมฺเม เทสิเต ตสฺส ธมฺมสฺส สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ปกาเสนฺเตน –
‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา สทฺทสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘คนฺธํ ¶ ฆตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา คนฺธสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘รสํ โภตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ผสฺสํ ¶ ผุสฺส สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ผสฺสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ธมฺมํ ตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ธมฺมสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ปสฺสโต รูปํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ สทฺเทสุ, สทฺทํ สุตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สุณโต สทฺทํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ คนฺเธสุ, คนฺธํ ฆตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ฆายโต คนฺธํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รเสสุ, รสํ โภตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สายโต รสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ผสฺเสสุ, ผสฺสํ ผุสฺส ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ผุสโต ผสฺสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ธมฺเมสุ, ธมฺมํ ตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ วิชานโต ธมฺมํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ จกฺขุทฺวาเรน อุปลภิตฺวา. สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโตติ ตสฺมึ รูเป ทิฏฺมตฺเต เอว อฏฺตฺวา สุภนิมิตฺตํ มนสิ กโรโต สุภาการคฺคหณวเสน อโยนิโส มนสิ กโรโต สติ มุฏฺา โหติ. ตถา จ สติ สารตฺตจิตฺโต เวเทติ ตํ รูปารมฺมณํ รตฺโต, คิทฺโธ, คธิโต หุตฺวา อนุภวติ, อสฺสาเทติ, อภินนฺทติ. ตถาภูโต จ ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺตีติ ตฺจ รูปารมฺมณํ อชฺโฌสาย ‘‘สุขํ สุข’’นฺติ อภินิวิสฺส คิลิตฺวา ปรินิฏฺาเปตฺวา ติฏฺติ.
ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวาติ ตสฺส เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ รูปสมฺภวา รูปารมฺมณา สุขาทิเภเทน อเนกา เวทนา กิเลสุปฺปตฺติเหตุภูตา วฑฺฒนฺติ. อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺตีติ ปิยรูเป สารชฺชนวเสน อุปฺปชฺชมานาย อภิชฺฌาย, อปิยรูเป พฺยาปชฺชนวเสน ปิยรูปสฺเสว วิปริณามฺถาภาวาย อุปฺปชฺชมานาย โสกาทิลกฺขณาย วิเหสาย จ อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปหฺติ พาธียติ. เอวมาจินโต ทุกฺขนฺติ วุตฺตากาเรน ตํ ตํ เวทนสฺสาทวเสน ภวาภิสงฺขารํ อาจินโต วฏฺฏทุกฺขํ ปวตฺตติ. เตนาห ภควา – ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๒๕; สํ. นิ. ๒.๑). ตถาภูตสฺส อารา อารกา ทูเร นิพฺพานํ วุจฺจติ, ตสฺส ตํ ทุลฺลภนฺติ อตฺโถ. สทฺทํ สุตฺวาติอาทิคาถาสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ฆตฺวาติ ฆายิตฺวา. โภตฺวาติ สายิตฺวา. ผุสฺสาติ ผุสิตฺวา. ธมฺมํ ตฺวาติ ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา.
เอวํ ฉทฺวารโคจเร สารชฺชนฺตสฺส วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ วิรชฺชนฺตสฺส วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โส รชฺชติ รูเปสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปฏิสฺสโตติ ¶ โย ปุคฺคโล รูปํ ทิสฺวา อาปาถคตํ ¶ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาริเกน วิฺาณสนฺตาเนน คเหตฺวา จตุสมฺปชฺวเสน สมฺปชานการิตาย ปฏิสฺสโต โหติ, โส รูปารมฺมเณสุ น รชฺชติ ราคํ น ชเนติ, อฺทตฺถุ วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, รูปารมฺมณมฺหิ สมุทยาทิโต ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ตํ ตตฺถุปฺปนฺนเวทนฺจ วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตถาภูโต จ ตฺจ นชฺโฌส ติฏฺตีติ ตํ รูปารมฺมณํ สมฺมเทว วิรตฺตจิตฺตตาย อชฺโฌสาย น ติฏฺติ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน นาภินิวิสติ.
ยถาสฺส ปสฺสโต รูปนฺติ อสฺส โยคิโน ยถา ตตฺถ อภิชฺฌาทโย นปฺปวตฺตนฺติ, เอวํ อนิจฺจาทิโต รูปํ ปสฺสนฺตสฺส. เสวโต จาปิ เวทนนฺติ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ เวทนํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ โคจรเสวนาย เสวโต จาปิ. ขียตีติ สพฺพํ กิเลสวฏฺฏํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ. โนปจียตีติ น อุปจิยติ น อาจยํ คจฺฉติ. เอวํ โส จรตี สโตติ เอวํ กิเลสาปนยนปฏิปตฺติยา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา จรติ, วิหรติ. เอวํ อปจินโต ทุกฺขนฺติ วุตฺตนเยน อปจยคามินิยา มคฺคปฺาย สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ อปจินนฺตสฺส. สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจตีติ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุสมีเป เอวาติ วุจฺจติ อสงฺขตาย ธาตุยา สจฺฉิกตตฺตา. น โส รชฺชติ สทฺเทสูติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ เถโร อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ โอวาทสฺส อตฺตนา อุปธาริตภาวํ ปเวเทตฺวา อุฏฺายาสนา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสลตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปริปุณฺณกาโยติอาทิกา อายสฺมโต เสลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คณปาโมกฺโข หุตฺวา ตีณิ ปุริสสตานิ สมาทเปตฺวา เตหิ สทฺธึ สตฺถุ คนฺธกุฏึ กาเรตฺวา กตปริโยสิตาย คนฺธกุฏิยา ¶ สภิกฺขุสงฺฆสฺส ภควโต มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขู จ ติจีวเรน อจฺฉาเทสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เอว วสิตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท องฺคุตฺตราเปสุ อาปเณ นาม พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เสโลติ ลทฺธนาโม อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตีสุ เวเทสุ, พฺราหฺมณสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา ตีณิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต อาปเณ ปฏิวสติ. เตน จ สมเยน สตฺถา สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรนฺโต เสลสฺส, อนฺเตวาสิกานฺจ าณปริปากํ ทิสฺวา อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรติ. อถ เกณิโย นาม ชฏิโล สตฺถุ อาคมนํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา สเก อสฺสเม ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาเทติ. ตสฺมิฺจ สมเย เสโล พฺราหฺมโณ สทฺธึ ตีหิ มาณวกสเตหิ ชงฺฆาวิหารํ อนุวิจรนฺโต เกณิยสฺส อสฺสมํ ปวิสิตฺวา ชฏิเล กฏฺผาลนุทฺธนสมฺปาทนาทินา ทานูปกรณํ สชฺเชนฺเต ทิสฺวา, ‘‘กึ นุ โข เต, เกณิย, มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต’’ติอาทึ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘พุทฺโธ ภควา มยา สฺวาตนาย นิมนฺติโต’’ติ วุตฺเต ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สุตฺวาว หฏฺโ อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ตาวเทว มาณวเกหิ สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควโต กาเย พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ทิสฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ราชา วา โหติ จกฺกวตฺตี, พุทฺโธ วา โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท, อยํ ปน ปพฺพชิโต, โน จ โข นํ ชานามิ ‘พุทฺโธ วา, โน วา’, สุตํ โข ปน เมตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ , เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’ติ อสมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สมฺมุเข ตฺวา พุทฺธคุเณหิ อภิตฺถวียมาโน สารชฺชติ มงฺกุภาวํ อาปชฺชติ อเวสารชฺชปฺปตฺตตาย อนนุโยคกฺขมตฺตา, ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา –
‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;
สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา.
‘‘นรสฺส ¶ หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยฺชนา;
สพฺเพ เต ตว กายสฺมึ, มหาปุริสลกฺขณา.
‘‘ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ, กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;
กึ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโน.
‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร.
‘‘ขตฺติยา ¶ โภคี ราชาโน, อนุยนฺตา ภวนฺติ เต;
ราชาภิราชา มนุชินฺโท, รชฺชํ กาเรหิ โคตมา’’ติ. –
ฉหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิ.
ตตฺถ ปริปุณฺณกาโยติ อภิพฺยตฺตรูปานํ ทฺวตฺตึสาย มหาปุริสลกฺขณานํ ปริปุณฺณตาย อหีนงฺคปจฺจงฺคตาย จ ปริปุณฺณสรีโร. สุรุจีติ สุนฺทรสรีรปฺปโภ. สุชาโตติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, สณฺานสมฺปตฺติยา จ สุนิพฺพตฺโต. จารุทสฺสโนติ สุจิรมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติชนกํ อปฺปฏิกฺกูลํ รมณียํ จารุ เอว ทสฺสนํ อสฺสาติ จารุทสฺสโน. เกจิ ปนาหุ ‘‘จารุทสฺสโนติ สุนฺทรเนตฺโต’’ติ. สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณสทิสวณฺโณ. อสีติ ภวสิ, อิทํ ปทํ ‘‘ปริปุณฺณกาโย อสี’’ติอาทินา สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. สุสุกฺกทาโติ สุฏฺุ สุกฺกทาโ. ภควโต หิ ทาาหิ จนฺทกิรณา วิย ธวลรสฺมิโย นิจฺฉรนฺติ. วีริยวาติ วีริยปารมีปาริปูริยา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺานโต จตุพฺพิธสฺส สมฺมปฺปธานสฺส สมฺปตฺติยา จ อติสยยุตฺโต.
นรสฺส หิ สุชาตสฺสาติ สมตึสาย ปารมีนํ, อริยสฺส วา จกฺกวตฺตีวตฺตสฺส ปริปูริตตฺตา สุฏฺุ สมฺมเทว ชาตสฺส นรสฺส, มหาปุริสสฺสาติ อตฺโถ. สพฺเพ เตติ เย มหาปุริสภาวํ โลเก อคฺคปุคฺคลภาวํ ¶ พฺยฺชยนฺตีติ พฺยฺชนาติ ลทฺธโวหารสุปฺปติฏฺิตปาทตาทิพาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสงฺขาตา ตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยฺชนสงฺขาตา ¶ จ รูปคุณา, เต อนวเสสา, ตว กายสฺมึ สนฺตีติ วจนเสโส.
มหาปุริสลกฺขณาติ ปุพฺเพ วุตฺตพฺยฺชนาเนว วจนนฺตเรน นิคเมนฺโต อาห.
อิทานิ เตสุ ลกฺขเณสุ อตฺตนา อภิรุจิเตหิ ลกฺขเณหิ ภควนฺตํ โถเมนฺโต ‘‘ปสนฺนเนตฺโต’’ติอาทิมาห. ภควา หิ ปฺจ วณฺณปสาทสมฺปตฺติยา ปสนฺนเนตฺโต. ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสทิสมุขตาย สุมุโข. อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา พฺรหา. พฺรหฺมุชุคตฺตตาย อุชุ. ชุติมนฺตตาย ปตาปวา.
อิทานิ ตเมว ปตาปวนฺตตํ อาทิจฺจูปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิจฺโจว วิโรจสีติ ยถา อาทิจฺโจ อุคฺคจฺฉนฺโต สพฺพํ ตมคตํ ¶ วิธเมตฺวา อาโลกํ กโรนฺโต วิโรจติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อนฺโต เจว พหิ จ สพฺพํ อวิชฺชาตมํ วิทฺธํเสตฺวา าณาโลกํ กโรนฺโต วิโรจสิ.
ทสฺสนียรูปตาย องฺคีคตานํ ทสฺสนสมฺปตฺตีนํ อาวหนโต, กลฺยาเณหิ ปฺจหิ ทสฺสเนหิ สมนฺนาคตตฺตา จ กลฺยาณทสฺสโน. อุตฺตมวณฺณิโนติ อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺส.
จกฺกวตฺตีติ จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺเตติ, เตหิ จ ปเร วตฺเตติ. ปรหิตาย อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จกฺกวตฺตี. อถ วา จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ จ สงฺคหวตฺถูหิ จ สมนฺนาคเมน ปเรหิ อนภิภวนียสฺส อาณาจกฺกสฺส วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติปิ จกฺกวตฺตี. รเถสโภติ รถิเกสุ อาชานียอุสภปุริโส, มหารถิโกติ อตฺโถ. จาตุรนฺโตติ จตุสมุทฺทนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโร. วิชิตาวีติ วิชิตวิชโย. ชมฺพุสณฺฑสฺสาติ ชมฺพุทีปสฺส, ปากเฏน หิ อิสฺสริยานิ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. จกฺกวตฺตี ปน สปริตฺตทีปานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ อิสฺสโรว.
ขตฺติยาติ ¶ ชาติขตฺติยา. โภคีติ โภคิยา. ราชาโนติ เย เกจิ รชฺชํ กาเรนฺตา. อนุยนฺตาติ อนุคามิโน เสวกา. ราชาภิราชาติ ราชูนํ ปูชนีโย ราชา หุตฺวา, จกฺกวตฺตีติ อธิปฺปาโย. มนุชินฺโทติ มนุสฺสาธิปติ, มนุสฺสานํ ปรมิสฺสโรติ อตฺโถ.
เอวํ เสเลน วุตฺเต ภควา ‘‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’’ติ อิมํ เสลสฺส มโนรถํ ปูเรนฺโต –
‘‘ราชาหมสฺมิ เสล, (เสลาติ ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติย’’นฺติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺรายํ ¶ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตฺวํ, เสล, ยาจสิ, ‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ จกฺกวตฺตี’’ติ, เอตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโก โหหิ, ราชาหมสฺมิ, สติ จ ราชตฺเต ยถา อฺโ ราชา สมาโนปิ โยชนสตํ วา อนุสาสติ, ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจ โยชนสตานิ วา โยชนสหสฺสํ วา จกฺกวตฺตี หุตฺวาปิ จตุทีปปริยนฺตมตฺตํ วา, นาหเมวํ ปริจฺฉินฺนวิสโย. อหฺหิ ธมฺมราชา อนุตฺตโร ภวคฺคโต อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริเมยฺยโลกธาตุโย อนุสาสามิ. ยาวตา หิ อปทาทิเภทา สตฺตา, อหํ เตสํ อคฺโค. น หิ เม โกจิ สีเลน วา…เป… ¶ วิมุตฺติาณทสฺสเนน วา สทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย. สฺวาหํ เอวํ ธมฺมราชา อนุตฺตโร, อนุตฺตเรเนว จตุสติปฏฺานาทิเภทโพธิปกฺขิยสงฺขาเตน ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, ‘‘อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’ติอาทินา อาณาจกฺกํ. ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) ปริยตฺติธมฺเมน ธมฺมจกฺกเมว วา. จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ยํ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ โหติ สมเณน วา…เป… เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ.
เอวํ อตฺตานมาวิกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต เสโล ปุน ทฬฺหีกรณตฺถํ –
‘‘สมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, อิติ ภาสถ โคตม.
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย;
โก เตตมนุวตฺเตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ. – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ โก นุ เสนาปตีติ ธมฺมรฺโ โภโต ธมฺเมน ปวตฺติตสฺส จกฺกสฺส อนุปวตฺตนโก เสนาปติ โก นูติ ปุจฺฉิ.
เตน จ สมเยน ภควโต ทกฺขิณปสฺเส อายสฺมา สาริปุตฺโต นิสินฺโน โหติ, สุวณฺณปฺุโช วิย สิริยา โสภมาโน. ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา –
‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;
สาริปุตฺโต อนุวตฺเตติ, อนุชาโต ตถาคต’’นฺติ. – คาถมาห;
ตตฺถ อนุชาโต ตถาคตนฺติ, ตถาคตํ อนุชาโต, ตถา คเตน เหตุนา อริยาย ชาติยา ชาโตติ อตฺโถ.
เอวํ ‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ เสเลน วุตฺตปฺหํ พฺยากริตฺวา ยํ เสโล อาห ‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสี’’ติ ตตฺถ นํ นิกฺกงฺขํ กาตุกาโม ‘‘นาหํ ปฏิฺามตฺเตเนว ปฏิชานามิ, อปิ จาหํ อิมินา การเณน พุทฺโธ’’ติ าเปตุํ –
‘‘อภิฺเยฺยํ ¶ ¶ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;
ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ อภิฺเยฺยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. จตุนฺนฺหิ สจฺจานํ อริยสจฺจานฺจ สามฺคฺคหณเมตํ ยทิทํ อภิฺเยฺยนฺติ. ตตฺถ อริยสจฺเจสุ ยํ ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, ยฺจ ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํ, ตทุภยคฺคหเณน ¶ เตสํ ผลภูตานิ นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ เหตุคฺคหเณเนว ผลสิทฺธิโต. เตน ตตฺถ ‘‘สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. ‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาต’’นฺติ วา อิมินา จ สพฺพสฺสปิ เยฺยสฺส อภิฺาตสมฺพุทฺธภาวํ อุทฺเทสวเสน ปกาเสตฺวา ตเทกเทสํ นิทฺเทสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาเวตพฺพฺจ ภาวิต’’นฺติอาทิมาห. อถ วา ‘‘ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, ปหาตพฺพํ ปหีน’’นฺติ อิมินา อตฺตโน าณปหานสมฺปทากิตฺตนมุเขน ตํมูลกตฺตา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา กิตฺติตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ, พฺราหฺมณา’’ติ. อภิฺเยฺยอภิฺาตคฺคหเณน หิ สพฺพโส วิชฺชาวิมุตฺตีนํ คหิตตฺตา สผลํ จตุสจฺจภาวํ สทฺธึ เหตุสมฺปตฺติยา ทสฺเสนฺโต พุชฺฌิตพฺพํ สพฺพํ พุชฺฌิตฺวา พุทฺโธ ชาโตสฺมีติ าเยน เหตุนา อตฺตโน พุทฺธภาวํ วิภาเวติ.
เอวํ นิปฺปริยาเยน อตฺตานํ ปาตุกริตฺวา อตฺตนิ กงฺขาวิตรณตฺถํ พฺราหฺมณํ อุสฺสาเหนฺโต –
‘‘วินยสฺสุ มยิ กงฺขํ, อธิมุจฺจสฺสุ พฺราหฺมณ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส.
‘‘เยสํ เว ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
โสหํ พฺราหฺมณ พุทฺโธสฺมิ, สลฺลกตฺโต อนุตฺตโร.
‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;
สพฺพามิตฺเต วเส กตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’ติ. – คาถตฺตยมาห;
ตตฺถ วินยสฺสูติ วิเนหิ ฉินฺท. กงฺขนฺติ วิจิกิจฺฉํ. อธิมุจฺจสฺสูติ อธิโมกฺขํ กร ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ สทฺทห. ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานนฺติ ยโต กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ พุทฺธสฺุโ โลโก โหติ. สลฺลกตฺโตติ, ราคาทิสลฺลกตฺตโน. พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺภูโต. อติตุโลติ ตุลํ อตีโต, นิรุปโมติ อตฺโถ. มารเสนปฺปมทฺทโนติ ‘‘กามา เต ปมา เสนา’’ติ (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๗) เอวํ อาคตาย มารเสนาย ปมทฺทโน. สพฺพามิตฺเตติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมารสงฺขาเต สพฺพปจฺจตฺถิเก ¶ . วเส กตฺวาติ อตฺตโน ¶ วเส กตฺวา. โมทามิ อกุโตภโยติ กุโตจิ นิพฺภโย สมาธิสุเขน, ผลนิพฺพานสุเขน จ โมทามิ.
เอวํ ¶ วุตฺเต เสโล พฺราหฺมโณ ตาวเทว ภควติ สฺชาตปสาโท ปพฺพชฺชาเปกฺโข หุตฺวา –
‘‘อิทํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;
สลฺลกตฺโต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเน.
‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;
โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโก.
‘‘โย มํ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;
อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ. –
คาถตฺตยมาห. ยถา ตํ ปริปากคตาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน.
ตตฺถ กณฺหาภิชาติโกติ, นีจชาติโก, ตโมตมปรายณภาเว ิโต.
ตโต เตปิ มาณวกา เหตุสมฺปนฺนตาย ตตฺเถว ปพฺพชฺชาเปกฺขา หุตฺวา –
‘‘เอตํ เจ รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;
มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ. –
คาถมาหํสุ, ยถา ตํ เตน สทฺธึ กตาธิการา กุลปุตฺตา.
อถ เสโล เตสุ มาณวเกสุ ตุฏฺจิตฺโต เต ทสฺเสนฺโต ปพฺพชฺชฺจ ยาจมาโน –
‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา;
พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’ติ. – คาถมาห;
ตโต ¶ ภควา ยสฺมา เสโล เหฏฺา วุตฺตนเยน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เตสํเยว ติณฺณํ ปุริสสตานํ คณเชฏฺโ หุตฺวา โรปิตกุสลมูโล, อิทานิ ปจฺฉิมภเวปิ เตสํเยว อาจริโย หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺโต, าณฺจสฺส เตสฺจ ปริปกฺกํ, เอหิภิกฺขุภาวสฺส จ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺมา เต สพฺเพว เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชนฺโต –
‘‘สฺวาขาตํ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ สนฺทิฏฺิกนฺติ ปจฺจกฺขํ. อกาลิกนฺติ มคฺคานนฺตรผลุปฺปตฺติโต น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํ. ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตา ¶ . มคฺคพฺรหฺมจริยนิมิตฺตา หิ ปพฺพชฺชา อโมฆา อนิปฺผลา, ยตฺถาติ วา ยสฺมึ สาสเน อปฺปมตฺตสฺส สติวิปฺปวาสรหิตสฺส ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขโต.
เอวฺจ วตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจ. ตาวเทว เต สพฺเพ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา หุตฺวา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปริวาเรสุํ. โส เอวํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สตฺตเม ทิวเส สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๒๐๘-๓๐๓) –
‘‘นคเร หํสวติยา, วีถิสามี อโหสหํ;
มม าตี สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;
อาสิ โส สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห.
‘‘ขตฺติยา เนคมา เจว, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุคฺคา ¶ จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อาฬาริกา กปฺปกา จ, นฺหาปกา มาลการกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘รชกา เปสการา จ, จมฺมการา จ นฺหาปิตา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุสุการา ¶ ภมการา, จมฺมการา จ ตจฺฉกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘กมฺมารา โสณฺณการา จ, ติปุโลหกรา ตถา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘ภตกา เจฏกา เจว, ทาสกมฺมกรา พหู;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุทหารา กฏฺหารา, กสฺสกา ติณหารกา;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘ปุปฺผิกา มาลิกา เจว, ปณฺณิกา ผลหารกา;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘คณิกา กุมฺภทาสี จ, ปูวิกา มจฺฉิกาปิ จ;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘เอถ สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, คณํ พนฺธาม เอกโต;
อธิการํ กริสฺสาม, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘เต เม สุตฺวาน วจนํ, คณํ พนฺธึสุ ตาวเท;
อุปฏฺานสาลํ สุกตํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส การยุํ.
‘‘นิฏฺาเปตฺวาน ตํ สาลํ, อุทคฺโค ตุฏฺมานโส;
ปเรโต เตหิ สพฺเพหิ, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมึ.
‘‘อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ นราสภํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อิเม ¶ ตีณิ สตา วีร, ปุริสา เอกโต คณา;
อุปฏฺานสาลํ สุกตํ, นิยฺยาเทนฺติ ตุวํ มุนิ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุรโต, สมฺปฏิจฺฉตฺว จกฺขุมา;
ติณฺณํ สตานํ ปุรโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘ติสตาปิ จ เชฏฺโ จ, อนุวตฺตึสุ เอกโต;
สมฺปตฺติฺหิ กริตฺวาน, สพฺเพ อนุภวิสฺสถ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สีติภาวมนุตฺตรํ;
อชรํ อมตํ สนฺตํ, นิพฺพานํ ผสฺสยิสฺสถ.
‘‘เอวํ พุทฺโธ วิยากาสิ, สพฺพฺู สมณุตฺตโร;
พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมึ อหํ;
เทวาธิโป ปฺจสตํ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ¶ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
เทวรชฺชํ กโรนฺตสฺส, มหาเทวา อวนฺทิสุํ.
‘‘อิธ มานุสเก รชฺชํ, ปริสา โหนฺติ พนฺธวา;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, วาเสฏฺโ นาม พฺราหฺมโณ.
‘‘อสีติโกฏิ นิจโย, ตสฺส ปุตฺโต อโหสหํ;
เสโล อิติ มมํ นามํ, ฉฬงฺเค ปารมึ คโต.
‘‘ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สสิสฺเสหิ ปุรกฺขโต;
ชฏาภาริกภริตํ, เกณิยํ นาม ตาปสํ.
‘‘ปฏิยตฺตาหุตึ ทิสฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ;
อาวาโห วา วิวาโห วา, ราชา วา เต นิมนฺติโต.
‘‘อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหํ, พฺราหฺมเณ เทวสมฺมเต;
น นิมนฺเตมิ ราชานํ, อาหุตี เม น วิชฺชติ.
‘‘น จตฺถิ มยฺหมาวาโห, วิวาโห เม น วิชฺชติ;
สกฺยานํ นนฺทิชนโน, เสฏฺโ โลเก สเทวเก.
‘‘สพฺพโลกหิตตฺถาย ¶ , สพฺพสตฺตสุขาวโห;
โส เม นิมนฺติโต อชฺช, ตสฺเสตํ ปฏิยาทนํ.
‘‘ติมฺพรูสกวณฺณาโภ, อปฺปเมยฺโย อนูปโม;
รูเปนาสทิโส พุทฺโธ, สฺวาตนาย นิมนฺติโต.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺโว, ขทิรงฺคารสนฺนิโภ;
วิชฺชูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปพฺพตคฺเค ยถา อจฺจิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
นฬคฺคิวณฺณสงฺกาโส, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อสมฺภีโต ภยาตีโต, ภวนฺตกรโณ มุนิ;
สีหูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘กุสโล พุทฺธธมฺเมหิ, อปสยฺโห ปเรหิ โส;
นาคูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘สทฺธมฺมาจารกุสโล, พุทฺธนาโค อสาทิโส;
อุสภูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อนนฺตวณฺโณ อมิตยโส, วิจิตฺตสพฺพลกฺขโณ;
สกฺกูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘วสี คณี ปตาปี จ, เตชสฺสี จ ทุราสโท;
พฺรหฺมูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปตฺตธมฺโม ¶ ทสพโล, พลาติพลปารโค;
ธรณูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘สีลวีจิสมากิณฺโณ, ธมฺมวิฺาณโขภิโต;
อุทธูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ทุราสโท ทุปฺปสโห, อจโล อุคฺคโต พฺรหา;
เนรูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อนนฺตาโณ อสมสโม, อตุโล อคฺคตํ คโต;
คคนูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปติฏฺา ¶ ภยภีตานํ, ตาโณ สรณคามินํ;
อสฺสาสโก มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อาสโย พุทฺธิมนฺตานํ, ปฺุกฺเขตฺตํ สุเขสินํ;
รตนากโร มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อสฺสาสโก เวทกโร, สามฺผลทายโก;
เมฆูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘โลกจกฺขุ มหาเตโช, สพฺพตมวิโนทโน;
สูริยูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อารมฺมณวิมุตฺตีสุ, สภาวทสฺสโน มุนิ;
จนฺทูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘พุทฺโธ สมุสฺสิโต โลเก, ลกฺขเณหิ อลงฺกโต;
อปฺปเมยฺโย มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ยสฺส าณํ อปฺปเมยฺยํ, สีลํ ยสฺส อนูปมํ;
วิมุตฺติ อสทิสา ยสฺส, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ยสฺส ธีติ อสทิสา, ถาโม ยสฺส อจินฺติโย;
ยสฺส ปรกฺกโม เชฏฺโ, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, วิสา สพฺเพ สมูหตา;
อคทูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘กฺเลสพฺยาธิพหุทุกฺข-สพฺพตมวิโนทโน;
เวชฺชูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘พุทฺโธติ โภ ยํ วเทสิ, โฆโสเปโส สุทุลฺลโภ;
พุทฺโธ พุทฺโธติ สุตฺวาน, ปีติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘อพฺภนฺตรํ อคณฺหนฺตํ, ปีติ เม พหิ นิจฺฉเร;
โสหํ ปีติมโน สนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘กหํ ¶ นุ โข โส ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ตตฺถ คนฺตฺวา นมสฺสิสฺสํ, สามฺผลทายกํ.
‘‘ปคฺคยฺห ¶ ทกฺขิณํ พาหุํ, เวทชาโต กตฺชลี;
อาจิกฺขิ เม ธมฺมราชํ, โสกสลฺลวิโนทนํ.
‘‘อุเทนฺตํว มหาเมฆํ, นีลํ อฺชนสนฺนิภํ;
สาครํ วิย ทิสฺสนฺตํ, ปสฺสเสตํ มหาวนํ.
‘‘เอตฺถ โส วสเต พุทฺโธ, อทนฺตทมโก มุนิ;
วินยนฺโต จ เวเนยฺเย, โพเธนฺโต โพธิปกฺขิเย.
‘‘ปิปาสิโตว อุทกํ, โภชนํว ชิฆจฺฉิโต;
คาวี ยถา วจฺฉคิทฺธา, เอวาหํ วิจินึ ชินํ.
‘‘อาจารอุปจารฺู, ธมฺมานุจฺฉวิสํวรํ;
สิกฺขาเปมิ สเก สิสฺเส, คจฺฉนฺเต ชินสนฺติกํ.
‘‘ทุราสทา ภควนฺโต, สีหาว เอกจาริโน;
ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา, อาคจฺเฉยฺยาถ มาณวา.
‘‘อาสีวิโส ยถา โฆโร, มิคราชาว เกสรี;
มตฺโตว กฺุชโร ทนฺตี, เอวํ พุทฺธา ทุราสทา.
‘‘อุกฺกาสิตฺจ ขิปิตํ, อชฺฌุเปกฺขิย มาณวา;
ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา, อุเปถ พุทฺธสนฺติกํ.
‘‘ปฏิสลฺลานครุกา, อปฺปสทฺทา ทุราสทา;
ทุรูปสงฺกมา พุทฺธา, ครู โหนฺติ สเทวเก.
‘‘ยทาหํ ปฺหํ ปุจฺฉามิ, ปฏิสมฺโมทยามิ วา;
อปฺปสทฺทา ตทา โหถ, มุนิภูตาว ติฏฺถ.
‘‘ยํ โส เทเสติ สมฺพุทฺโธ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ตเมวตฺถํ นิสาเมถ, สทฺธมฺมสวนํ สุขํ.
‘‘อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, สมฺโมทึ มุนินา อหํ;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, ลกฺขเณ อุปธารยึ.
‘‘ลกฺขเณ ทฺเว จ กงฺขามิ, ปสฺสามิ ตึสลกฺขเณ;
โกโสหิตวตฺถคุยฺหํ, อิทฺธิยา ทสฺสยี มุนิ.
‘‘ชิวฺหํ ¶ นินฺนามยิตฺวาน, กณฺณโสเต จ นาสิเก;
ปฏิมสิ นลาฏนฺตํ, เกวลํ ฉาทยี ชิโน.
‘‘ตสฺสาหํ ลกฺขเณ ทิสฺวา, ปริปุณฺเณ สพฺยฺชเน;
พุทฺโธติ นิฏฺํ คนฺตฺวาน, สห สิสฺเสหิ ปพฺพชึ.
‘‘สเตหิ ¶ ตีหิ สหิโต, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, สพฺเพ ปตฺตามฺห นิพฺพุตึ.
‘‘เอกโต กมฺมํ กตฺวาน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
เอกโต สํสริตฺวาน, เอกโต วินิวตฺตยุํ.
‘‘โคปานสิโย ทตฺวาน, ปูคธมฺเม วสึ อหํ
เตน กมฺเมน สุกเตน, อฏฺ เหตู ลภามหํ.
‘‘ทิสาสุ ปูชิโต โหมิ, โภคา จ อมิตา มม;
ปติฏฺา โหมิ สพฺเพสํ, ตาโส มม น วิชฺชติ.
‘‘พฺยาธโย เม น วิชฺชนฺติ, ทีฆายุํ ปาลยามิ จ;
สุขุมจฺฉวิโก โหมิ, อาวาเส ปตฺถิเต วเส.
‘‘อฏฺ โคปานสี ทตฺวา, ปูคธมฺเม วสึ อหํ;
ปฏิสมฺภิทารหตฺตฺจ, เอตํ เม อปรฏฺมํ.
‘‘สพฺพโวสิตโวสาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;
อฏฺ โคปานสี นาม, ตว ปุตฺโต มหามุนิ.
‘‘ปฺจ ถมฺภานิ ทตฺวาน, ปูคธมฺเม วสึ อหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฺจ เหตู ลภามหํ.
‘‘อจโล โหมิ เมตฺตาย, อนูนงฺโค ภวามหํ;
อาเทยฺยวจโน โหมิ, น ธํเสมิ ยถา อหํ.
‘‘อภนฺตํ โหติ เม จิตฺตํ, อขิโล โหมิ กสฺสจิ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, วิมโล โหมิ สาสเน.
‘‘สคารโว สปฺปติสฺโส, กตกิจฺโจ อนาสโว;
สาวโก เต มหาวีร, ภิกฺขุ ตํ วนฺทเต มุนิ.
‘‘กตฺวา ¶ สุกตปลฺลงฺกํ, สาลายํ ปฺเปสหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฺจ เหตู ลภามหํ.
‘‘อุจฺเจ กุเล ปชายิตฺวา, มหาโภโค ภวามหํ;
สพฺพสมฺปตฺติโก โหมิ, มจฺเฉรํ เม น วิชฺชติ.
‘‘คมเน ปตฺถิเต มยฺหํ, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺติ;
สห ปลฺลงฺกเสฏฺเน, คจฺฉามิ มม ปตฺถิตํ.
‘‘เตน ปลฺลงฺกทาเนน, ตมํ สพฺพํ วิโนทยึ;
สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต, เถโร วนฺทติ ตํ มุนิ.
‘‘ปริกิจฺจตฺตกิจฺจานิ, สพฺพกิจฺจานิ สาธยึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปาวิสึ อภยํ ปุรํ.
‘‘ปรินิฏฺิตสาลมฺหิ ¶ , ปริโภคมทาสหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, เสฏฺตฺตํ อชฺฌุปาคโต.
‘‘เย เกจิ ทมกา โลเก, หตฺถิอสฺเส ทเมนฺติ เย;
กริตฺวา การณา นานา, ทารุเณน ทเมนฺติ เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ทเมสิ นรนาริโย;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ทเมสิ อุตฺตเม ทเม.
‘‘ทานสฺส วณฺเณ กิตฺเตนฺโต, เทสนากุสโล มุนิ;
เอกปฺหํ กเถนฺโตว, โพเธสิ ติสเต มุนิ.
‘‘ทนฺตา มยํ สารถินา, สุวิมุตฺตา อนาสวา;
สพฺพาภิฺาพลปตฺตา, นิพฺพุตา อุปธิกฺขเย.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, สาลาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยํ ตํ สรณมาคมฺห, อิโต อฏฺเม จกฺขุม;
สตฺตรตฺเตน ภควา, ทนฺตามฺห ตว สาสเน’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตสฺสตฺโถ – ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุม ภควา ยสฺมา มยํ อิโต อตีเต อฏฺเม ทิวเส ตํ สรณํ อคมิมฺห. ตสฺมา สตฺตรตฺเตน ตว สาสเน ทมเกน ทนฺตา อมฺห, อโห เต สรณคมนสฺส อานุภาโวติ. ตโต ปรํ –
‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;
ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.
‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;
สีโหว อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว’’ติ. –
อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา โอสานคาถาย สตฺถารํ วนฺทนํ ยาจติ –
‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา;
ปาเท วีร ปสาเรหิ, นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน’’ติ.
ตตฺถ ตุวํ พุทฺโธติ ตฺวเมว อิมสฺมึ โลเก สพฺพฺุพุทฺโธ. ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺเถน สตฺตานํ อนุสาสนโต ตฺวเมว สตฺถา. สพฺเพสํ มารานํ อภิภวนโต มาราภิภู. มุนิภาวโต มุนิ. อนุสเย ¶ เฉตฺวาติ กามราคาทิเก อนุสเย อริยมคฺคสตฺเถน ฉินฺทิตฺวา. ติณฺโณติ สยํ สํสารมโหฆํ ติณฺโณ, เทสนาหตฺเถน อิมํ ปชํ สตฺตกายํ ตาเรสิ. อุปธีติ ขนฺธูปธิอาทโย สพฺเพ อุปธี. อทุปาทาโนติ สพฺพโส ปหีนกามุปาทานาทิโก. เอวํ วตฺวา เถโร สปริโส สตฺถารํ อภิวนฺทตีติ.
เสลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยาตํ ¶ เม หตฺถิคีวายาติอาทิกา อายสฺมโต ภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ อุจฺจากุลิกานํ ¶ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากาสิ. โสปิ ตํ พฺยากรณํ สุตฺวา อุจฺจากุลิกสํวตฺตนิกํ กมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมสฺสวนสฺส การาปนํ, ธมฺมมณฺฑเป อาสนทานํ, พีชนีทานํ, ธมฺมกถิกานํ ปูชาสกฺการกรณํ, อุโปสถาคาเร ปฏิสฺสยทานนฺติ เอวมาทึ ยาวชีวํ พหุปฺุํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติยา ปุเรตรํ พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโต สมฺพหุเล ปจฺเจกพุทฺเธ ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกสฺมึเยว าเน สมาคนฺตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ ปาสาณผลกานิ อตฺถริตฺวา ปาโททกาทึ อุปฏฺเปนฺโต ยาวชีวํ อุปฏฺหิ.
โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีหิ ปฺจหิ ขตฺติเยหิ สทฺธึ สตฺถริ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อุจฺจากุลิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺโต อรฺคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สฺุาคารคโตปิ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย กาฬิโคธาย ปุตฺโต อภิกฺขณํ ¶ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทติ, อนภิรโต มฺเ พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภทฺทิย, อภิกฺขณํ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เม, ภนฺเต, รชฺชํ กาเรนฺตสฺส สุสํวิหิตารกฺโข อโหสึ, ตถาปิ ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกิโต วิหาสึ. อิทานิ ปน ปพฺพชิโต อภีโต อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกิโต วิหรามี’’ติ วตฺวา –
‘‘ยาตํ ¶ เม หตฺถิคีวาย, สุขุมา วตฺถา ปธาริตา;
สาลีนํ โอทโน ภุตฺโต, สุจิมํสูปเสจโน.
‘‘โสชฺช ¶ ภทฺโท สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปํสุกูลี สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปิณฺฑปาตี สาตติโก…เป….
‘‘เตจีวรี สาตติโก…เป….
‘‘สปทานจารี สาตติโก…เป….
‘‘เอกาสนี สาตติโก…เป….
‘‘ปตฺตปิณฺฑี สาตติโก…เป….
‘‘ขลุปจฺฉาภตฺตี สาตติโก…เป….
‘‘อารฺิโก สาตติโก…เป….
‘‘รุกฺขมูลิโก สาตติโก…เป….
‘‘อพฺโภกาสี สาตติโก…เป….
‘‘โสสานิโก สาตติโก…เป….
‘‘ยถาสนฺถติโก สาตติโก…เป….
‘‘เนสชฺชิโก สาตติโก…เป….
‘‘อปฺปิจฺโฉ สาตติโก…เป….
‘‘สนฺตุฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘ปวิวิตฺโต สาตติโก…เป….
‘‘อสํสฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ สาตติโก…เป….
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหึ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจนํ.
‘‘อุจฺเจ ¶ มณฺฑลิปากาเร, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺเก;
รกฺขิโต ขคฺคหตฺเถหิ, อุตฺตมํ วิหรึ ปุเร.
‘‘โสชฺช ภทฺโท อนุตฺราสี, ปหีนภยเภรโว;
ฌายติ วนโมคยฺห, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺาย, สตึ ปฺฺจ ภาวยํ;
ปาปุณึ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ ปุรโต สีหนาทํ นทิ.
ตตฺถ ยาตํ เม หตฺถิคีวายาติ, ภนฺเต, ปุพฺเพ มยา คจฺฉนฺเตนาปิ หตฺถิคีวาย หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา ยาตํ จริตํ. วตฺถานิ ปริหรนฺเตนาปิ สุขุมา สุขสมฺผสฺสา กาสิกวตฺถวิเสสา ธาริตา. โอทนํ ภฺุชนฺเตนาปิ ติวสฺสิกานํ ปุราณคนฺธสาลีนํ โอทโน ติตฺติรกปิฺชราทินา สุจินา มํเสน อุปสิตฺตตาย สุจิมํสูปเสจโน ภุตฺโต, ตถาปิ ตํ สุขํ น มยฺหํ จิตฺตปริโตสกรํ อโหสิ, ยถา เอตรหิ วิเวกสุขนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสชฺช ภทฺโท’’ติอาทิ. เอตฺถ จ หตฺถิคฺคหเณเนว อสฺสรถยานานิ, วตฺถคฺคหเณน สพฺพราชาลงฺการา, โอทนคฺคหเณน สพฺพโภชนวิกติ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. โสชฺชาติ โส อชฺช เอตรหิ ปพฺพชฺชายํ ิโต. ภทฺโทติ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ภทฺโท. สาตติโกติ สมณธมฺเม ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเร สาตจฺจยุตฺโต. อฺุฉาปตฺตาคเต รโตติ อฺุฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน อภิรโต, เตเนว สนฺตุฏฺโติ อธิปฺปาโย. ฌายตีติ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายติ. ปุตฺโต โคธายาติ กาฬิโคธาย นาม ขตฺติยาย ปุตฺโต. ภทฺทิโยติ เอวํนาโม อตฺตานเมว เถโร อฺํ วิย กตฺวา วทติ.
คหปติจีวรํ ¶ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกงฺคสมาทาเนน ปํสุกูลิโก. สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ปิณฺฑปาติโก. อติเรกจีวรํ ¶ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตจีวริกงฺคสมาทาเนน เตจีวริโก. โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สปทานจาริกงฺคสมาทาเนน สปทานจารี. นานาสนโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกาสนิกงฺคสมาทาเนน เอกาสนิโก. ทุติยกภาชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปตฺตปิณฺฑิกงฺคสมาทาเนน ปตฺตปิณฺฑิโก. อติริตฺตโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคสมาทาเนน ขลุปจฺฉาภตฺติโก. คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารฺิกงฺคสมาทาเนน อารฺิโก. ฉนฺนวาสํ ปฏิกฺขิปิตฺวา รุกฺขมูลิกงฺคสมาทาเนน รุกฺขมูลิโก. ฉนฺนรุกฺขมูลานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสิกงฺคสมาทาเนน อพฺโภกาสิโก. นสุสานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โสสานิกงฺคสมาทาเนน โสสานิโก. เสนาสนโลลุปฺปํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาสนฺถติกงฺคสมาทาเนน ยถาสนฺถติโก. สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เนสชฺชิกงฺคสมาทาเนน เนสชฺชิโก ¶ . อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ธุตงฺคกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒ อาทโย) วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพา.
อุจฺเจติ อุจฺจาทิฏฺาเน, อุปริปาสาทตาย วา อุจฺเจ. มณฺฑลิปากาเรติ มณฺฑลากาเรน ปาการปริกฺขิตฺเต. ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺเกติ ถิเรหิ อฏฺฏาเลหิ ทฺวารโกฏฺเกหิ จ สมนฺนาคเต, นคเรติ อตฺโถ.
สตึ ปฺฺจาติ เอตฺถ สติสีเสน สมาธึ วทติ. ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโย สนฺธาย ‘‘สตึ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ วุตฺโต. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
เอวํ เถโร สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู อภิปฺปสนฺนา อเหสุํ.
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
คจฺฉํ วเทสีติอาทิกา อายสฺมโต องฺคุลิมาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุโรหิตสฺส ภคฺควสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาตทิวเส ¶ สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลึสุ, รฺโ จ ¶ มงฺคลาวุธํ สยนปีเ ปิตํ ปชฺชลิ, ตํ ทิสฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺโค นิทฺทํ น ลภิ. ปุโรหิโต ตายํ เวลายํ นกฺขตฺตโยคํ อุลฺโลเกนฺโต ‘‘โจรนกฺขตฺเตน ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺานมกาสิ. โส วิภาตาย รตฺติยา รฺโ สนฺติกํ คโต สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ. ราชา ‘‘กุโต, อาจริย, สุขเสยฺยํ, รตฺติยํ มยฺหํ มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิ, ตสฺส โก นุ โข วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ฆเร ทารโก ชาโต. ตสฺส อานุภาเวน สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลึสู’’ติ. ‘‘กึ ภวิสฺสติ, อาจริยา’’ติ? ‘‘ทารโก โจโร ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘กึ เอกจารี โจโร, อุทาหุ คณเชฏฺโก’’ติ? ‘‘เอกจาริโก, เทว’’. ‘‘กึ นํ มาเรมา’’ติ? ‘‘เอกจาริโก เจ, ปฏิชคฺคถ ตาว น’’นฺติ อาห. ตสฺส นามํ กโรนฺตา ยสฺมา ชายมาโน รฺโ จิตฺตํ วิเหเสนฺโต ชาโต, ตสฺมา หึสโกติ กตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺํ อทิฏฺนฺติ วิย อหึสโกติ โวหรึสุ.
โส ¶ วยปฺปตฺโต ปุพฺพกมฺมพเลน สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – พุทฺธสฺุเ โลเก กสฺสโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ วสฺโสทเกน ตินฺตํ อลฺลจีวรํ สีตปีฬิตํ อตฺตโน เขตฺตภูมึ อุปคตํ ทิสฺวา ‘‘ปฺุกฺเขตฺตํ เม อุปฏฺิต’’นฺติ โสมนสฺสชาโต อคฺคึ กตฺวา อทาสิ. โส ตสฺส กมฺมสฺส พเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ถามชวพลสมฺปนฺโน จ หุตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. โส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ธมฺมนฺเตวาสี หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหโต อาจริยพฺราหฺมณํ ตสฺส ภริยฺจ สกฺกจฺจํ ปฏิชคฺคติ. เตนสฺส สา พฺราหฺมณี เคเห ลพฺภมาเนน ภตฺตาทินา สงฺคหํ กโรติ. ตํ อสหมานา อฺเ มาณวา อาจริเยน สทฺธึ เภทํ อกํสุ. พฺราหฺมโณ เตสํ วจนํ ทฺเว ตโย วาเร อสทฺทหนฺโต หุตฺวา ปจฺฉา สทฺทหิตฺวา ‘‘มหาพโล มาณโว, น สกฺกา เกนจิ มาราเปตุํ, อุปาเยน นํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิฏฺิตสิปฺปํ อตฺตโน นครํ คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺตํ มาณวํ อาห – ‘‘ตาต อหึสก, นิฏฺิตสิปฺเปน นาม อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส ครุทกฺขิณา ทาตพฺพา, ตํ มยฺหํ เทหี’’ติ. ‘‘สาธุ, อาจริย, กึ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘มนุสฺสานํ สหสฺสทกฺขิณหตฺถงฺคลิโย อาเนหี’’ติ. พฺราหฺมณสฺส กิร อยมสฺส อธิปฺปาโย – พหูสุ มาริยมาเนสุ เอกนฺตโต เอโก นํ มาเรยฺยาติ ¶ . ตํ สุตฺวา อหึสโก อตฺตโน จิรปริจิตํ นิกฺกรุณตํ ปุรกฺขตฺวา สนฺนทฺธปฺจาวุโธ โกสลรฺโ วิชิเต ¶ ชาลินํ วนํ ปวิสิตฺวา มหามคฺคสมีเป ปพฺพตนฺตเร วสนฺโต ปพฺพตสิขเร ตฺวา มคฺเคน คจฺฉนฺเต มนุสฺเส โอโลเกตฺวา เวเคน คนฺตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา รุกฺขคฺเค โอลมฺเพสิ. ตา คิชฺฌาปิ กากาปิ ขาทึสุ, ภูมิยํ นิกฺขิตฺตา ปูติภาวํ อคมํสุ. เอวํ คณนาย อปริปูรมานาย ลทฺธา ลทฺธา องฺคุลิโย สุตฺเตน คนฺถิตฺวา มาลํ กตฺวา ยฺโปจิตํ วิย อํเส โอลมฺเพสิ. ตโต ปฏฺาย องฺคุลิมาโลตฺเววสฺส สมฺา อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ มนุสฺเส มาเรนฺเต มคฺโค อวฬฺโช อโหสิ. โส มคฺเค มนุสฺเส อลภนฺโต คามูปจารํ คนฺตฺวา นิลียิตฺวา อาคตาคเต มนุสฺเส มาเรตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา คจฺฉติ. ตํ ตฺวา มนุสฺสา คามโต อปกฺกมึสุ, คามา สฺุา อเหสุํ, ตถา นิคมา ชนปทา จ. เอวํ เตน โส ปเทโส อุพฺพาสิโต อโหสิ. องฺคุลิมาลสฺส จ เอกาย อูนา สหสฺสองฺคุลิโย สงฺคหา อเหสุํ. อถ มนุสฺสา ตํ โจรุปทฺทวํ โกสลรฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ปาโตว นคเร เภรึ จราเปสิ, ‘‘สีฆํ องฺคุลิมาลโจรํ คณฺหาม, พลกาโย อาคจฺฉตู’’ติ. ตํ สุตฺวา องฺคุลิมาลสฺส มาตา มนฺตาณี นาม พฺราหฺมณี ตสฺส ปิตรํ อาห – ‘‘ปุตฺโต กิร เต โจโร หุตฺวา อิทฺจิทฺจ กโรติ, ตํ ‘อีทิสํ มา กรี’ติ สฺาเปตฺวา อาเนหิ, อฺถา นํ ราชา ฆาเตยฺยา’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘น มยฺหํ ตาทิเสหิ ปุตฺเตหิ อตฺโถ, ราชา ยํ วา ตํ วา กโรตู’’ติ อาห ¶ . อถ พฺราหฺมณี ปุตฺตสิเนเหน ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ‘‘มม ปุตฺตํ สฺาเปตฺวา อาเนสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
ภควา ‘‘อยํ ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สา คมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรมฺปิ มาเรสฺสติ. โส จ ปจฺฉิมภวิโก, สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิ อภวิสฺสา’’ติ ตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา องฺคุลิมาลํ อุทฺทิสฺส ตึสโยชนิกํ มคฺคํ ปทสาว ปฏิปชฺชมาโน อนฺตรามคฺเค โคปาลกาทีหิ วาริยมาโนปิ ชาลินํ วนํ อุปคจฺฉิ. ตสฺมิฺจ ขเณ ตสฺส มาตา เตน ทิฏฺา, โส มาตรํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘มาตรมฺปิ มาเรตฺวา อชฺช อูนงฺคุลึ ปูเรสฺสามี’’ติ อสึ อุกฺขิปิตฺวา อุปธาวิ. เตสํ ¶ อุภินฺนํ อนฺตเร ภควา อตฺตานํ ทสฺเสสิ. องฺคุลิมาโล ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กึ เม มาตรํ วธิตฺวา องฺคุลิยา คหิเตน? ชีวตุ เม มาตา, ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา องฺคุลึ คณฺเหยฺย’’นฺติ อุกฺขิตฺตาสิโก ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา ปกติอิริยาปเถน คจฺฉนฺตมฺปิ อตฺตานํ องฺคุลิมาโล สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ น สกฺโกติ สมฺปาปุณิตุํ. โส ปริหีนชโว ฆุรุฆุรุปสฺสาสี กจฺเฉหิ ¶ เสทํ มฺุจนฺโต ปทํ อุทฺธริตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ขาณุ วิย ิโต ภควนฺตํ ‘‘ติฏฺ ติฏฺ, สมณา’’ติ อาห. ภควา คจฺฉนฺโตว ‘‘ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวฺจ ติฏฺา’’ติ อาห. โส ‘‘อิเม โข สมณา สกฺยปุตฺติยา สจฺจวาทิโน, อยํ สมโณ คจฺฉนฺโตเยว ‘ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวฺจ ติฏฺา’ติ อาห, อหฺจมฺหิ ิโต, โก นุ โข อิมสฺส อธิปฺปาโย, ปุจฺฉิตฺวา นํ ชานิสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘คจฺฉํ วเทสิ สมณ ิโตมฺหิ, มมฺจ พฺรูสิ ิตมฏฺิโตติ;
ปุจฺฉามิ ตํ สมณ เอตมตฺถํ, กถํ ิโต ตฺวํ อหมฏฺิโตมฺหี’’ติ.
ตตฺถ สมณาติ ภควนฺตํ อาลปติ. มมนฺติ มํ. กถนฺติ เกนากาเรน. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สมณ, ตฺวํ คจฺฉนฺโตว สมาโน ‘‘ิโตมฺหี’’ติ วเทสิ. มมฺจ ิตํเยว ‘‘อฏฺิโต’’ติ พฺรูสิ, วเทสิ. การเณเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ตํ สมณํ อหํ เอวมตฺถํ ปุจฺฉามิ. กถํ เกนากาเรน ตฺวํ ิโต อโหสิ, อหฺจ อฏฺิโตมฺหีติ. เอวํ วุตฺเต ภควา –
‘‘ิโต ¶ อหํ องฺคุลิมาล สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ;
ตุวฺจ ปาเณสุ อสฺโตสิ, ตสฺมา ิโตหํ ตุวมฏฺิโตสี’’ติ. –
คาถาย ตํ อชฺฌภาสิ.
ตตฺถ ¶ ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ, องฺคุลิมาล, อหํ สพฺพทา สพฺพกาเล อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ตสถาวรเภเทสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, ตโต อฺถา อวตฺตนโต เอวรูเปเนว ิโต. ตุวฺจ ปาเณสุ อสฺโตสีติ ตฺวํ ปน สตฺเตสุ สฺมรหิโต อสิ, ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน, ตสฺมา อสฺโต วิรติวเสน อฏฺิโต. ตโต เอว ตาสุ ตาสุ คตีสุ ปริพฺภมนโตปิ ตุวํ อิทานิ อิริยาปเถน ิโตปิ อฏฺิโต อสิ, อหํ ปน วุตฺตปฺปกาเรน ิโตติ. ตโต องฺคุลิมาโล ยถาภุจฺจคุณปฺปภาวิตสฺส ชลตเล เตลสฺส วิย สกลํ โลกํ อภิพฺยาเปตฺวา ิตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺทสฺส สุตปุพฺพตฺตา เหตุสมฺปตฺติยา าณสฺส จ ปริปากคตตฺตา ‘‘อยํ โส ภควา’’ติ สฺชาตปีติโสมนสฺโส ‘‘มหา อยํ สีหนาโท, มหนฺตํ คชฺชิตํ, นยิทํ อฺสฺส ภวิสฺสติ, สมณสฺส มฺเ โคตมสฺส เอตํ คชฺชิตํ, ทิฏฺโ ¶ วตมฺหิ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, มยฺหํ สงฺคหกรณตฺถํ ภควา อิธาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘จิรสฺสํ วต เม มหิโต มเหสี, มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทิ;
โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺต’’นฺติ. –
อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ จิรสฺสํ วตาติ จิรกาเลน วต. เมติ มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย. มหิโตติ สเทวเกน โลเกน มหติยา ปูชาย ปูชิโต. มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิคุเณ เอสิ, คเวสีติ มเหสี. มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทีติ อิมํ มหารฺํ สมิตสพฺพปาโป ภควา ปฏิปชฺชิ. โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺตนฺติ โสหํ ธมฺมยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ ตว คาถํ สุณึ. โสหํ ตํ สุตฺวาน ‘‘จิรสฺสมฺปิ จิรกาเลนปิ สงฺคตํ ปริจิตํ ปาปสหสฺสํ ปชหิสฺส’’นฺติ จินฺเตตฺวา อิทานิ นํ อฺทตฺถุ ปริจฺจชิสฺสามีติ อตฺโถ. เอวํ ปน วตฺวา ยถา ปฏิปชฺชิ, ยถา จ ภควตา อนุคฺคหิโต, ตํ ทสฺเสตุํ –
‘‘อิจฺเจว ¶ ¶ โจโร อสิมาวุธฺจ, โสพฺเภ ปปาเต นรเก อนฺวกาสิ;
อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธํ.
‘‘พุทฺโธ จ โข การุณิโก มเหสิ, โย สตฺถา โลกสฺส สเทวกสฺส;
ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติ.
สงฺคีติการา อิมา ทฺเว คาถา เปสุํ.
ตตฺถ อิจฺเจวาติ อิติ เอว เอวํ วตฺวา อนนฺตรเมว. โจโรติ องฺคุลิมาโล. อสินฺติ ขคฺคํ. อาวุธนฺติ เสสาวุธํ. โสพฺเภติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ. ปปาเตติ เอกโต ฉินฺนตเฏ. นรเกติ ภูมิยา ผลิตวิวเร. อิธ ปน ตีหิปิ ปเทหิ ยตฺถ ปติตํ อฺเน คเหตุํ น สกฺกา, ตาทิสํ ปพฺพตนฺตรเมว วทติ. อนฺวกาสีติ อนุ อกาสิ, ปฺจวิธมฺปิ อตฺตโน อาวุธํ อนุ ขิปิ ฉฑฺเฑสิ, ตานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธ’’นฺติ. เอวํ เตน ปพฺพชฺชาย ¶ ยาจิตาย สตฺถา ตสฺส ปุริมกมฺมํ โอโลเกนฺโต เอหิภิกฺขุภาวาย เหตุสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘เอหิ, ภิกฺขุ, สฺวาขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ, สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาห. สา เอว จ ตสฺส ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิ. เตนาห ‘‘ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติ.
เอวํ เถโร สตฺถุ สนฺติเก เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –
‘‘โย จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘ยสฺส ¶ ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ. – คาถตฺตยํ อภาสิ;
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต ปุพฺเพ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน วา อตฺตโน วา ปฏิสงฺขานาภาเวน ปมชฺชิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา ¶ , ปจฺฉา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต นปฺปมชฺชติ, สมฺมา ปฏิปชฺชติ, สมถวิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา ปาปุณาติ, โส อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺโท วิย โอกาสโลกํ อตฺตนา อธิคตาหิ วิชฺชาภิฺาหิ อิมํ ขนฺธาทิโลกํ โอภาเสตีติ.
ยสฺส ปุคฺคลสฺส กตํ อุปจิตํ ปาปกมฺมํ กมฺมกฺขยกเรน โลกุตฺตรกุสเลน อวิปาการหภาวสฺส อาหริตตฺตา วิปากุปฺปาทเน ทฺวารปิธาเนน ปิธียติ ถกียติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ทหโรติ ตรุโณ, เตนสฺส โยคกฺขมสรีรตํ ทสฺเสติ. โส หิ อุปฺปนฺนํ วาตาตปปริสฺสยํ อภิภวิตฺวา โยคํ กาตุํ สกฺโกติ. ยฺุชติ พุทฺธสาสเน สิกฺขตฺตเย ยุตฺตปฺปยุตฺโต โหติ, สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปีติโสมนสฺสชาโต วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต ยทา นครํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตทา อฺเนปิ ขิตฺโต เลฑฺฑุ เถรสฺส กาเย นิปตติ, อฺเนปิ ขิตฺโต ทณฺโฑ ตสฺเสว กาเย นิปตติ. โส ภินฺเนน ปตฺเตน วิหารํ ปวิสิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉติ. สตฺถา ตํ โอวทติ ‘‘อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ยสฺส ¶ โข, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺเจยฺยาสิ, ตสฺส, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปากํ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิสํเวเทสี’’ติ. อถ เถโร อโนธิโส สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา –
‘‘ทิสาปิ ¶ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตุ, ทิสาปิ เม ยฺุชนฺตุ พุทฺธสาสเน;
ทิสาปิ เม เต มนุเช ภชนฺตุ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต.
‘‘ทิสา หิ เม ขนฺติวาทานํ, อวิโรธปฺปสํสินํ;
สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลน, ตฺจ อนุวิธียนฺตุ.
‘‘น หิ ชาตุ โส มมํ หึเส, อฺํ วา ปน กฺจิ นํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, รกฺเขยฺย ตสถาวเร.
‘‘อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา ทมยนฺติ เตชนํ;
ทารุํ ทมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสภิ กสาหิ จ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินา.
‘‘อหึสโกติ ¶ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กฺจิ นํ.
‘‘โจโร อหํ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘โลหิตปาณิ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
สรณคมนํ ปสฺส, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ตาทิสํ กมฺมํ กตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกน, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;
อปฺปมาทฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺํว รกฺขติ.
‘‘มา ปมาทมนุยฺุเชถ, มา กามรติสนฺถวํ;
อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ ปรมํ สุขํ.
‘‘สฺวาคตํ ¶ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมํ.
‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อรฺเ รุกฺขมูเล วา, ปพฺพเตสุ คุหาสุ วา;
ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺาสึ, อุพฺพิคฺคมนโส ตทา.
‘‘สุขํ ¶ สยามิ ายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปิโต.
‘‘พฺรหฺมชจฺโจ ปุเร อาสึ, อุทิจฺโจ อุภโต อหุ.
โสชฺช ปุตฺโต สุคตสฺส, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน.
‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
อฆมูลํ วธิตฺวาน, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ทิสาปีติ มยฺหํ ทิสาปิ อมิตฺตา ปจฺจตฺถิกาปิ เย มํ เอวํ อุปวทนฺติ ‘‘ยถา มยํ องฺคุลิมาลสฺส วเสน าติวิโยคทุกฺขปเรตา ทุกฺขํ ปาปุณาม, เอวํ องฺคุลิมาโลปิ ทุกฺขํ ปาปุณาตู’’ติ. เม ธมฺมกถํ สุณนฺตูติ มยา สตฺถุ สนฺติเก สุตํ จตุสจฺจธมฺมปฏิสํยุตฺตํ กถํ สุณนฺตุ ¶ . ยฺุชนฺตูติ สุตฺวา จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตุ. เต มนุเช ภชนฺตูติ ตาทิเส สปฺปุริเส กลฺยาณมิตฺเต ภชนฺตุ เสวนฺตุ. เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตติ เย สปฺปุริสา กุสลธมฺมเมว, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว, นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรธมฺมเมว จ อาทเปนฺติ สมาทเปนฺติ คณฺหาเปนฺติ.
ขนฺติวาทานนฺติ อธิวาสนขนฺติเมว วทนฺตานํ ตโต เอว อวิโรธปฺปสํสินนฺติ เกนจิ อวิโรธภูตาย เมตฺตาย เอว ปสํสนสีลานํ. สุณนฺตุ ธมฺมํ ¶ กาเลนาติ ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เตสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตุ. ตฺจ อนุวิธียนฺตูติ ตฺจ ยถาสุตํ ธมฺมํ สมฺมเทว อุคฺคหิตฺวา อนุกโรนฺตุ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถ.
น หิ ชาตุ โส มมํ หึเสติ โส มยฺหํ ทิโส ปจฺจตฺถิโก ชาตุ, เอกํเสเนว มํ น หึเส, น พาเธยฺย. อฺํ วา ปน กฺจิ นนฺติ น เกวลํ มํเยว, อฺํ วาปิ กฺจิ สตฺตํ น หึเสยฺย, ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตินฺติ, ปรมํ อุตฺตมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย, ปาปุณิตฺวา จ รกฺเขยฺย ตสถาวเรติ สพฺเพ จ สตฺเต ปรมาย รกฺขาย รกฺเขยฺย, สิสฺสํ ปุตฺตํ วิย ปริปาเลยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปเร ปาปโต ปริโมเจนฺโต ปริตฺตกิริยํ นาม กตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต ‘‘อุทกํ หี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ปถวิยา ถลฏฺานํ ขณิตฺวา นินฺนฏฺานํ ปูเรตฺวา มาติกํ วา กตฺวา รุกฺขโทณึ วา เปตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิกิจฺฉิตฏฺานํ อุทกํ ¶ เนนฺตีติ เนตฺติกา, อุทกหาริโน. เตชนนฺติ กณฺฑํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เนตฺติกา อตฺตโน รุจิยา อุทกํ นยนฺติ, อุสุการาปิ ตาเปตฺวา วงฺกาภาวํ หรนฺตา เตชนํ อุสุํ ทมยนฺติ, อุชุกํ กโรนฺติ, ตจฺฉกาปิ เนมิอาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉนฺตา ทารุํ ทมยนฺติ อตฺตโน รุจิยา อุชุํ วา วงฺกํ วา กโรนฺติ. เอวํ เอตฺตกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปณฺฑิตา สปฺปฺา อริยมคฺคํ อุปฺปาเทนฺตา อตฺตานํ ทเมนฺติ, อรหตฺตปฺปตฺตา ปน เอกนฺตทนฺตา นาม โหนฺตีติ.
อิทานิ ปุริสทมฺมสารถินา สตฺถารา อตฺตโน ทมิตาการํ กตฺุตฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ทณฺเฑเนเก’’ติอาทิกา ปฺจ คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทณฺเฑเนเก ทมยนฺตีติ ราชราชมหามตฺตาทโย ทณฺเฑน, หตฺถิอสฺสาทินา พลกาเยน จ ปจฺจตฺถิกาทิเก ทเมนฺติ, โคปาลาทโย จ คาวาทิเก ทณฺเฑน ยฏฺิยา ทเมนฺติ. หตฺถาจริยา หตฺถึ องฺกุเสหิ, อสฺสาจริยา อสฺเส กสาหิ จ ทเมนฺติ. อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินาติ อหํ ปน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน วินา เอว ทณฺเฑน, วินา สตฺเถน, นิหิตทณฺฑนิหิตสตฺถภาเวน ทนฺโต ทมิโต นิพฺพิเสวโน คโต อมฺหิ.
อหึสโกติ ¶ ¶ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโตติ สตฺถารา สมาคมโต ปุพฺเพ หึสกสฺส เม สมานสฺส อหึสโกติ นามมตฺตํ อโหสิ. อชฺชาหนฺติ อิทานิ ปนาหํ ‘‘อหึสโก’’ติ สจฺจนาโม อวิตถนาโม อมฺหิ. ตสฺมา น นํ หึสามิ กฺจิปิ สตฺตํ น หึสามิ น พาเธมิ, นนฺติ นิปาตมตฺตํ.
วิสฺสุโตติ ‘‘ปาณาติปาตี ลุทฺโท โลหิตปาณี’’ติอาทินา ปฺาโต. มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน, ตสฺส โอฆสฺส วิจฺเฉทกรํ พุทฺธํ สรณํ พุทฺธสงฺขาตํ สรณํ อคมํ อุปคจฺฉึ.
โลหิตปาณีติ ปาณมติปาตเนน ปเรสํ โลหิเตน รุหิเรน มกฺขิตปาณิ. สรณคมนํ ปสฺสาติ มหปฺผลํ มม สรณคมนํ ปสฺสาติ อตฺตานเมวาลปติ.
ตาทิสํ กมฺมนฺติ อเนกสตปุริสวธํ ทารุณํ ตถารูปํ ปาปกมฺมํ. ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกนาติ ปุพฺเพ กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วิปาเกน ผุฏฺโ, สพฺพโส ปหีนกมฺโม วิปากมตฺตํ ปจฺจนุโภนฺโต. อถ วา ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส กุสลกมฺมสฺส ผลภูเตน โลกุตฺตรมคฺเคน, โลกุตฺตรกมฺมสฺเสว วา ผเลน วิมุตฺติสุเขน ผุฏฺโ. สพฺพโส กิเลสานํ ขีณตฺตา อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ, โภชนาปเทเสน จตฺตาโรปิ ปจฺจเย วทติ.
อิทานิ ปุพฺเพ อตฺตโน ปมาทวิหารํ ครหามุเขน ¶ ปจฺฉา อปฺปมาทปฏิปตฺตึ ปสํสนฺโต ตตฺถ จ ปเรสํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺตี’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ พาลาติ พาลฺเยน สมนฺนาคตา อิธโลกปรโลกตฺถํ อชานนฺตา. ทุมฺเมธิโนติ นิปฺปฺา, เต ปมาเท อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปมาทํ อนุยฺุชนฺติ ปวตฺเตนฺติ, ปมาเทเนว กาลํ วีตินาเมนฺติ. เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคโต ปน ปณฺฑิโต กุลวํสาคตํ เสฏฺํ อุตฺตมํ สตฺตรตนธนํ วิย อปฺปมาทํ รกฺขติ. ยถา หิ ‘‘อุตฺตมํ ธนํ นิสฺสาย โภคสมฺปตฺตึ ปาปุณิสฺสาม, ปุตฺตทารํ โปเสสฺสาม, สุคติมคฺคํ โสเธสฺสามา’’ติ ธเน อานิสํสํ ปสฺสนฺตา ธนํ รกฺขนฺติ; เอวํ ปณฺฑิโตปิ ‘‘อปฺปมาทํ นิสฺสาย ปมชฺฌานาทีนิ ปฏิลภิสฺสามิ ¶ , มคฺคผลานิ ปาปุณิสฺสามิ, ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อปฺปมาเท อานิสํสํ ปสฺสนฺโต ธนํ เสฏฺํว อปฺปมาทํ รกฺขตีติ อตฺโถ.
มา ปมาทนฺติ ปมาทํ มา อนุยฺุเชถ ปมาเทน กาลํ มา วีตินามยิตฺถ. กามรติสนฺถวนฺติ ¶ วตฺถุกาเมสุ, กิเลสกาเมสุ จ รติสงฺขาตํ ตณฺหาสนฺถวมฺปิ มา อนุยฺุเชถ มา วินฺทิตฺถ มา ปฏิลภิตฺถ. อปฺปมตฺโต หีติ อุปฏฺิตสติตาย อปฺปมตฺโต ปุคฺคโล ฌายนฺโต ฌายนปฺปสุโต ปรมํ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ปาปุณาติ.
สฺวาคตํ นาปคตนฺติ ยํ ตทา มม สตฺถุ สนฺติเก อาคตํ อาคมนํ, สตฺถุ วา ตสฺมึ มหาวเน อาคมนํ, ตํ สฺวาคตํ สฺวาคมนํ นาปคตํ, อตฺถโต อเปตํ วิคตํ น โหติ. เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มมาติ ยํ ตทา มยา ‘‘สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มนฺติตํ, อิทมฺปิ มม น ทุมฺมนฺติตํ, สุมนฺติตเมว. กสฺมา? สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสูติ สาวชฺชานวชฺชาทิวเสน ปการโต วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺํ อุตฺตมํ ปวรํ นิพฺพานํ. ตทุปาคมํ ตเทว อุปคจฺฉินฺติ อตฺโถ.
‘‘ตทา ปุถุชฺชนกาเล ปโยคาสยวิปนฺนตาย อรฺาทีสุ ทุกฺขํ วิหาสึ, อิทานิ ปโยคาสยสมฺปนฺนตาย ตตฺถ สุขํ วิหรามี’’ติ สุขวิหารภาวฺเจว ‘‘ปุพฺเพ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ, อิทานิ สตฺถุ โอรสปุตฺตตาย พฺราหฺมโณ’’ติ ปรมตฺถพฺราหฺมณภาวฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรฺเ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุขํ สยามีติ สยนฺโตปิ สุขํ สุเขน นิทุกฺเขน จิตฺตุตฺราสาทีนํ อภาเวน เจโตทุกฺขรหิโต สยามิ. ายามีติ ามิ ¶ . อหตฺถปาโส มารสฺสาติ กิเลสมาราทีนํ อโคจโร. อโห สตฺถานุกมฺปิโตติ สตฺถารานุกมฺปิโต อโห.
พฺรหฺมชจฺโจติ พฺราหฺมณชาติโก. อุทิจฺโจ อุภโตติ มาติโต จ ปิติโต จ อุภโต อุทิโต สํสุทฺธคหณิโก. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยเมว.
องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปหาย ¶ มาตาปิตโรติอาทิกา อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โสปิ ตตฺถ ปฺุานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต สตฺตโยชนิเก สุวณฺณเจติเย อเนกสหสฺเสหิ ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ ‘‘ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตู’’ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิ.
เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต โยชนิเก กนกถูเป พหู กํสปาติโย กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ เปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏึ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา เอกํ มหตึ กํสปาตึ กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส เปตฺวา สพฺพรตฺตึ เจติยํ อนุปริยายิ.
เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส สุมนเสฏฺิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติ. โส เอกทิวสํ อุปริฏฺํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ¶ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปิตํ เอกํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิ. ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตํ ตตฺเถว ¶ ปกฺขิปิ. โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. ตํ ทิสฺวา รตฺตึ สุมนเสฏฺิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ, อุปริฏฺเ, สุปฺปติฏฺิต’’นฺติ มหาสทฺเทน อนุโมทิ. ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺิ ‘‘เอวํ เทวตาย อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทาน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺตึ ยาจิ. อนฺนภาโร ปน ตสฺส ปตฺตึ อทาสิ. เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺิ ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปติรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี’’ติ อาห.
ยสฺมา นิโรธโต วุฏฺิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํทิวสเมว อุฬารตรวิปาโก โหติ, ตสฺมา ตํทิวสํ สุมนเสฏฺิ รฺโ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา อคมาสิ. ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิ. เสฏฺิ ‘‘มหาราช, อยํ โอโลเกตพฺพยุตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ตทา ¶ เตน กตปฺุํ อตฺตนาปิสฺส สหสฺสํ ทินฺนภาวํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน เคหํ กตฺวา วสา’’ติ เคหฏฺานมสฺส อาณาเปสิ. ตสฺส ตํ านํ โสธาเปนฺตสฺส มหนฺติโย นิธิกุมฺภิโย อุฏฺหึสุ. ตา ทิสฺวา โส รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สพฺพํ ธนํ อุทฺธราเปตฺวา ราสิกตํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ ธนํ อิมสฺมึ นคเร กสฺส เคเห อตฺถี’’ติ? ‘‘น กสฺสจิ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ อยํ อนฺนภาโร อิมสฺมึ นคเร มหาธนเสฏฺิ นาม โหตู’’ติ ตํทิวสเมว ตสฺส เสฏฺิฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ.
โส ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สุกฺโกทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อนุรุทฺโธติสฺส นามํ อโหสิ. โส มหานามสฺส สกฺกสฺส กนิฏฺภาตา, สตฺถุ จูฬปิตุ ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปฺุโ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต เทโว วิย สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต สุทฺโธทนมหาราเชน อุสฺสาหิเตหิ สกฺยราชูหิ สตฺถุ ปริวารตฺถํ เปสิเตหิ ภทฺทิยกุมาราทีหิ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺตํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา, ปุน ¶ ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เจติยรฏฺเ ปาจีนวํสทายํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตมหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา อฏฺมํ ชานิตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา สตฺถา อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ กเถตฺวา ¶ จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปฏิมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ เทเสติ. โส เทสนานุสาเรน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๔๒๑-๔๓๓) –
‘‘สุเมธํ ภควนฺตาหํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
วูปกฏฺํ วิหรนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สุเมธํ โลกนายกํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺมยาจหํ.
‘‘อนุกมฺป มหาวีร, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปทีปํ เต ปทสฺสามิ, รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต.
‘‘อธิวาเสสิ โส ธีโร, สยมฺภู วทตํ วโร;
ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา, ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา.
‘‘สหสฺสวฏฺฏึ ปาทาสึ, พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน;
สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน, ทีปา วูปสมึสุ เม.
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, วิมานมุปปชฺชหํ.
‘‘อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ, พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ;
สมนฺตโต ปชฺชลติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตา โยชนสตํ, วิโรเจสิมหํ ตทา;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
น มํ เกจีติมฺนฺติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ทิวา รตฺติฺจ ปสฺสามิ, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สหสฺสโลกํ ¶ าเณน, ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน;
ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ตึสกปฺปสหสฺสิโต;
ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๐, ๑๙๒).
โส วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวที วิหรนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ‘‘ปหาย มาตาปิตโร’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. เกจิ ปน ‘‘เถรสฺส ปพฺพชฺชํ อรหตฺตปฺปตฺติฺจ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ อาทิโต จตสฺโส คาถา ภาสิตา. ตโต ปรา เถรสฺส อริยวํสปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺเตน ภควตา ภาสิตา. อิตรา สพฺพาปิ เตน เตน การเณน เถเรเนว ภาสิตา’’ติ วทนฺติ. อิติ สพฺพถาปิ อิมา คาถา เถเรน ภาสิตาปิ, เถรํ อุทฺทิสฺส ภาสิตาปิ เถรสฺส เจตา คาถาติ เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ –
‘‘ปหาย มาตาปิตโร, ภคินี าติภาตโร;
ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘สเมโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน;
น เตน สุทฺธิมชฺฌคํ, มารสฺส วิสเย รโต.
‘‘เอตฺจ ¶ สมติกฺกมฺม, รโต พุทฺธสฺส สาสเน;
สพฺโพฆํ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
เอเต จ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโต, เอโก อทุติโย มุนิ;
เอสติ ปํสุกูลานิ อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘วิจินี ¶ อคฺคหี โธวิ, รชยี ธารยี มุนิ;
ปํสุกูลานิ มติมา, อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ, สํสฏฺโ โย จ อุทฺธโต;
ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ, ปาปกา สํกิเลสิกา.
‘‘สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉ, สนฺตุฏฺโ อวิฆาตวา;
ปวิเวกรโต วิตฺโต, นิจฺจมารทฺธวีริโย.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมา อิเม โหนฺติ, กุสลา โพธิปกฺขิกา;
อนาสโว จ โส โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
‘‘ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต อุตฺตริ เทสยิ;
นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ, ยโต เนสชฺชิโก อหํ;
ปฺจวีสติวสฺสานิ, ยโต มิทฺธํ สมูหตํ.
‘‘นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อเนโช สนฺติมารพฺภ, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต.
‘‘อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;
ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหุ.
‘‘เอเต ปจฺฉิมกา ทานิ, มุนิโน ผสฺสปฺจมา;
นาฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺติ, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินิ;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ยสฺส ¶ ¶ มุหุตฺเตน สหสฺสธา, โลโก สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป;
วสี อิทฺธิคุเณ จุตูปปาเต, กาเล ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
‘‘อนฺนภาโร ปุเร อาสึ, ทลิทฺโท ฆาสหารโก;
สมณํ ปฏิปาเทสึ, อุปริฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต, อนุรุทฺโธติ มํ วิทู;
อุเปโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน.
‘‘อถทฺทสาสึ ¶ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารํ อกุโตภยํ;
ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร;
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, อฏฺาสึ สกฺกชาติยา.
‘‘สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺสินฺโท, อหํ รชฺชมการยึ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสยึ.
‘‘อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสารานิ จตุทฺทส;
นิวาสมภิชานิสฺสํ, เทวโลเก ิโต ตทา.
‘‘ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ, สนฺเต เอโกทิภาวิเต;
ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหิ, ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เม.
‘‘จุตูปปาตํ ชานามิ, สตฺตานํ อาคตึ คตึ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, ฌาเน ปฺจงฺคิเก ิโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘วชฺชีนํ เวฬุวคาเม, อหํ ชีวิตสงฺขยา;
เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมึ, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปหายาติ ปชหิตฺวา. มาตาปิตโรติ มาตรฺจ ปิตรฺจ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา อฺเ เกจิ าติปาริชฺุเน วา โภคปาริชฺุเน วา อภิภูตา ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตา จ กิจฺจนฺตรปสุตา วิหรนฺติ, น เอวํ มยํ. มยํ ปน มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ, มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย กาเมสุ นิรเปกฺขา ปพฺพชิตาติ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฺจาติ, ทุวิธมฺปิ ฌานํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
สเมโต นจฺจคีเตหีติ นจฺเจหิ จ คีเตหิ จ สมงฺคีภูโต, นจฺจานิ ปสฺสนฺโต คีตานิ สุณนฺโตติ ¶ อตฺโถ. ‘‘สมฺมโต’’ติ จ ปนฺติ, นจฺจคีเตหิ ปูชิโตติ อตฺโถ. สมฺมตาฬปฺปโพธโนติ สมฺมตาฬสทฺเทหิ ปจฺจูสกาเล ปโพเธตพฺโพ. น เตน สุทฺธิมชฺฌคนฺติ เตน กามโภเคน สํสารสุทฺธึ นาธิคจฺฉึ. มารสฺส วิสเย รโตติ กิเลสมารสฺส วิสยภูเต กามคุเณ รโต. ‘‘กิเลสมารสฺส วิสยภูเตน กามคุณโภเคน สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺิโก อหุตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอตฺจ สมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตนฺติ เอตํ ปฺจวิธมฺปิ กามคุณํ. สมติกฺกมฺมาติ สมติกฺกมิตฺวา, อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถ. สพฺโพฆนฺติ กาโมฆาทิกํ สพฺพมฺปิ โอฆํ.
ปฺจ กามคุเณ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘รูปา สทฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ มโนรมาติ โลภนียฏฺเน มนํ รมยนฺตีติ มโนรมา, มนาปิยาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘กตเม ปฺจ มนาปิยา รูปา, มนาปิยา สทฺทา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๒๘ อตฺถโต สมานํ).
ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตคฺคหณํ อติกฺกนฺโต, ปิณฺฑปาตคฺคหณโต นิวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. เอโกติ เอกากี อปจฺฉาสมโณ. อทุติโยติ นิตฺตณฺโห. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส ทุติโย นาม. ยถาห ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕; มหานิ. ๑๙๑). เอสตีติ ปริเยสติ.
วิจินีติ เอสนฺโตว ตตฺถ ตตฺถ สงฺการกูฏาทิเก ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺาเน วิจินิ. อคฺคหีติ วิจินิตฺวา อสุจิมกฺขิตมฺปิ อชิคุจฺฉนฺโต คณฺหิ. โธวีติ, วิกฺขาเลสิ. รชยีติ โธวิตฺวา คหิตํ สิพฺพิตฺวา กปฺปิยรชเนน รชยิ. ธารยีติ รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ธาเรสิ, นิวาเสสิ เจว ปารุปิ จ.
อิทานิ ¶ ปาจีนวํสทาเย สตฺถารา ทินฺนโอวาทํ ตสฺส จ อตฺตนา มตฺถกปฺปตฺตภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหิจฺโฉติ มหติยา ปจฺจยิจฺฉาย สมนฺนาคโต, อุฬารุฬาเร พหู จ ปจฺจเย อิจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อสนฺตุฏฺโติ นิสฺสนฺตุฏฺโ, ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺโตเสน วิรหิโต. สํสฏฺโติ คิหีหิ เจว ปพฺพชิเตหิ จ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สํสฏฺโ. อุทฺธโตติ อุกฺขิตฺโต. ตสฺสาติ ‘‘มหิจฺโฉ’’ติอาทินา วุตฺตปุคฺคลสฺส. ธมฺมาติ มหิจฺฉตา อสนฺโตโส, สํสฏฺตา วิกฺเขโปติ อีทิสา. ลามกฏฺเน ปาปกา. สํกิเลสิกาติ ตสฺส จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโต สํกิเลสิกา ธมฺมา โหนฺติ.
สโต ¶ จ โหติ อปฺปิจฺโฉติ ยทา ปนายํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต สทฺธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สติมา จ มหิจฺฉตํ ปหาย อปฺปิจฺโฉ จ โหติ. อสนฺโตสํ ปหาย สนฺตุฏฺโ, จิตฺตสฺส วิฆาตกรํ วิกฺเขปํ ปหาย อวิฆาตวา อวิกฺขิตฺโต สมาหิโต, คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิเวกรโต, วิเวกาภิรติยา นิพฺพิทาย ธมฺมปีติยา วิตฺโต สุมโน ตุฏฺจิตฺโต, สพฺพโส โกสชฺชปหาเนน อารทฺธวีริโย.
ตสฺส เอวํ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตสฺส อิเม สติปฏฺานาทโย สตฺตตึสปฺปเภทา ติวิธวิปสฺสนาสงฺคหา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลา, มคฺคปริยาปนฺนา โพธิปกฺขิกา ธมฺมา โหนฺติ. โส เตหิ สมนฺนาคโต สพฺพโส อาสวานํ เขปเนน อคฺคมคฺคกฺขณโต ปฏฺาย อนาสโว จ โหติ. อิติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปาจีนวํสทาเย มหาปุริสวิตกฺเก มตฺถกํ ปาปนวเสนาติ อธิปฺปาโย.
มม ¶ สงฺกปฺปมฺายาติ ‘‘อปิจฺฉสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๓๐) มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธํ, เต จ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺถภาเวน ิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวา. มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย, มนสา นิมฺมิตสทิเสน ปริณามิเตนาติ อตฺโถ. อิทฺธิยาติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ เอวํ ปวตฺตอธิฏฺานิทฺธิยา.
ยทา ¶ เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมึ กาเล มยฺหํ ‘‘กีทิโส นุ โข อฏฺโม มหาปุริสวิตกฺโก’’ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ. ตโต มม สงฺกปฺปมฺาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมีติ โยชนา. อุตฺตริ เทสยีติ ‘‘นิปฺปปฺจารามสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๐) อิมมฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรนฺโต อุปริ เทสยิ. ตํ ปน เทสิตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห ‘‘นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยี’’ติ. ปปฺจา นาม ราคาทโย กิเลสา, เตสํ วูปสมตาย, ตทภาวโต จ โลกุตฺตรธมฺมา นิปฺปปฺจา นาม. ตสฺมึ นิปฺปปฺเจ รโต อภิรโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา ตํ ปาปุณามิ, ตถา ตาทิสํ ธมฺมํ อเทสยิ, สามุกฺกํสิกํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ ปกาสยีติ อตฺโถ.
ตสฺสาหํ ธมฺมมฺายาติ ตสฺสา สตฺถุ เทสนาย ธมฺมํ ชานิตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชนฺโต วิหาสึ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเน รโต อภิรโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
สตฺถารา ¶ อตฺตโน สมาคมํ เตน สาธิตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวีริยตํ, กาเย อนเปกฺขตาย เสยฺยสุขปสฺสสุขานํ ปริจฺจาคํ, อปฺปมิทฺธกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวีริยตฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยโต เนสชฺชิโก อหนฺติ ยโต ปฏฺาย ‘‘โยคานุกูลตา กมฺมฏฺานปริยุฏฺิตสปฺปุริสจริยา สลฺเลขวุตฺตี’’ติ เอวมาทิคุเณ ทิสฺวา เนสชฺชิโก อโหสึ ตานิ ปฺจปฺาส วสฺสานิ. ยโต มิทฺธํ สมูหตนฺติ ยโต ปฏฺาย มยา นิทฺทา ปริจฺจตฺตา ตานิ ปฺจวีสติวสฺสานิ. ‘‘เถรสฺส ปฺจปฺาสาย วสฺเสสุ เนสชฺชิกสฺส สโต อาทิโต ปฺจวีสติวสฺสานิ นิทฺทา นาโหสิ, ตโต ปรํ สรีรกิลมเถน ปจฺฉิมยาเม นิทฺทา อโหสี’’ติ วทนฺติ.
‘‘นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา’’ ติอาทิกา ติสฺโส คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ภิกฺขูหิ ‘‘กึ ภควา ปรินิพฺพุโต’’ติ ปุฏฺโ ปรินิพฺพานภาวํ ปเวเทนฺโต อาห. ตตฺถ นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโนติ ¶ อนุโลมปฏิโลมโต อเนกาการโวการา สพฺพา สมาปตฺติโย ¶ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สพฺพปจฺฉา จตุตฺถชฺฌาเน ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน พุทฺธสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสา นาหุ นาเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเตน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส กายสงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ. กายสงฺขาราติ จ อสฺสาสปสฺสาสา วุจฺจนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานกฺขณโต ปฏฺาย อสฺสาสปสฺสาสา นาเหสุนฺติ ทสฺเสติ. ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อภาวโต อเนโช, สมาธิสฺมึ ิตตฺตา วา อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. จกฺขุมาติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ ปรินิพฺพายิ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – นิพฺพานารมฺมณจตุตฺถชฺฌานผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตทนนฺตรเมว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ.
อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสํกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ สโต สมฺปชาโน หุตฺวา มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺติ. ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหูติ ยถา เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ ปชฺชลนฺโต ปชฺโชโต ปทีโป เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ. นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อฺทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉติ; เอวํ กิเลสาภิสงฺขาเร นิสฺสาย ปวตฺตมาโน ขนฺธสนฺตาโน เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อฺทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถายํ ปทีโป’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๕), ‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๘๐) จ อาทิ.
เอเตติ ¶ ปรินิพฺพานกฺขเณ สตฺถุ สนฺตาเน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ. ปจฺฉิมกา ตโต ปรํ จิตฺตุปฺปาทาภาวโต. ทานีติ เอตรหิ. ผสฺสปฺจมาติ ผสฺสปฺจมกานํ ธมฺมานํ ปากฏภาวโต วุตฺตํ. ตถา หิ จิตฺตุปฺปาทกถายมฺปิ ผสฺสปฺจมกาว อาทิโต วุตฺตา. อฺเ ธมฺมาติ สห นิสฺสเยน อฺเ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, น ปรินิพฺพานจิตฺตเจตสิกา. นนุ เตปิ น ภวิสฺสนฺเตวาติ? สจฺจํ น ภวิสฺสนฺติ, อาสงฺกาภาวโต ปน เต สนฺธาย ‘‘น ภวิสฺสนฺตี’’ติ น วตฺตพฺพเมว. ‘‘อิตเร ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ วิย ภวิสฺสนฺติ นุ โข’’ติ สิยา อาสงฺกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘นาฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
นตฺถิ ¶ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินีติ, เอตฺถ ชาลินีติ ¶ เทวตํ อาลปติ, เทวเต เทวกายสฺมึ เทวสมูเห อุปปชฺชนวเสน ปุน อาวาโส อาวสนํ อิทานิ มยฺหํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห ‘‘วิกฺขีโณ’’ติอาทินา. สา กิร เทวตา ปุริมตฺตภาเว เถรสฺส ปาทปริจาริกา, ตสฺมา อิทานิ เถรํ ชิณฺณํ วุทฺธํ ทิสฺวา ปุริมสิเนเหน อาคนฺตฺวา ‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปณิเธหิ, ยตฺถ เต วุสิตํ ปุเร’’ติ เทวูปปตฺตึ ยาจิ. อถ ‘‘ทานิ นตฺถี’’ติอาทินา เถโร ตสฺสา ปฏิวจนํ อทาสิ. ตํ สุตฺวา เทวตา วิหตาสา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
อถ เถโร เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยสฺส มุหุตฺเตนา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน มุหุตฺตมตฺเตน เอว สหสฺสธา สหสฺสปฺปกาโร ติสหสฺสิมหาสหสฺสิปเภโท, โลโก สพฺรหฺมกปฺโป สหพฺรหฺมโลโก, สํวิทิโต สมฺมเทว วิทิโต าโต ปจฺจกฺขํ กโต, เอวํ อิทฺธิคุเณ อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสีภาวปฺปตฺโต โส ภิกฺขุ อุปคตกาเล เทวตา ปสฺสติ, น ตสฺส เทวตานํ ทสฺสเน ปริหานีติ. เถเรน กิร ชาลินิยา เทวตาย ปฏิวจนทานวเสน ‘‘นตฺถิ ทานี’’ติ คาถาย วุตฺตาย ภิกฺขู ชาลินึ อปสฺสนฺตา ‘‘กึ นุ โข เถโร ธมฺมาลปนวเสน กิฺจิ อาลปตี’’ติ จินฺเตสุํ. เตสํ จิตฺตาจารํ ตฺวา เถโร ‘‘ยสฺส มุหุตฺเตนา’’ติ อิมํ คาถมาห.
อนฺนภาโร ปุเรติ เอวํนาโม ปุริมตฺตภาเว. ฆาสหารโกติ ฆาสมตฺตสฺส อตฺถาย ภตฺตึ กตฺวา ชีวนโก. สมณนฺติ สมิตปาปํ. ปฏิปาเทสินฺติ ปฏิมุโข หุตฺวา ปาทาสึ, ปสาเทน อภิมุโข หุตฺวา อาหารทานํ อทาสินฺติ อธิปฺปาโย. อุปริฏฺนฺติ เอวํนามกํ ปจฺเจกพุทฺธํ. ยสสฺสินนฺติ กิตฺติมนฺตํ ปตฺถฏยสํ. อิมาย คาถาย ยาว จริมตฺตภาวา อุฬารสมฺปตฺติเหตุภูตํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิ.
อิโต ¶ สตฺตาติ อิโต มนุสฺสโลกโต จวิตฺวา เทวโลเก ทิพฺเพน อาธิปจฺเจน สตฺต. ตโต สตฺตาติ ตโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติภาเวน สตฺต. สํสารานิ จตุทฺทสาติ จตุทฺทส ภวนฺตรสํสรณานิ. นิวาสมภิชานิสฺสนฺติ ปุพฺเพนิวาสํ อฺาสึ. เทวโลเก ¶ ิโต ตทาติ ตฺจ โข น อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว, อปิ จ โข ยทา อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เทวโลเก ิโต, ตทา อฺาสินฺติ อตฺโถ.
อิทานิ อตฺตนา ทิพฺพจกฺขุาณจุตูปปาตาณานํ อธิคตาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจงฺคิเก’’ติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหีติ อภิฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานสมาธิมฺหิ. โส หิ ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา ¶ , ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ปฺจงฺคิโก สมาธีติ วุจฺจติ. สนฺเตติ ปฏิปกฺขวูปสเมน องฺคสนฺตตาย จ สนฺเต. เอโกทิภาวิเตติ เอโกทิภาวคเต, สุจิณฺเณ วสีภาวปฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺเธ. ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เมติ เอวํวิเธ สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต มยฺหํ ทิพฺพจกฺขุาณํ วิสุชฺฌิ, เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺติยา วิสุทฺธํ อโหสิ.
จุตูปปาตํ ชานามีติ สตฺตานํ จุติฺจ อุปปตฺติฺจ ชานามิ, ชานนฺโต จ ‘‘อิเม สตฺตา อมุมฺหา โลกมฺหา อาคนฺตฺวา อิธูปปนฺนา, อิมมฺหา จ โลกา คนฺตฺวา อมุมฺหิ โลเก อุปปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ สตฺตานํ อาคตึ คติฺจ ชานามิ, ชานนฺโต เอว จ เนสํ อิตฺถภาวํ มนุสฺสภาวํ ตโต อฺถาภาวํ อฺถาติรจฺฉานภาวฺจ อุปปตฺติโต ปุเรตรเมว ชานามิ. ตยิทํ สพฺพมฺปิ ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฌาเน ปฺจงฺคิเก ิโต’’ติ. ตตฺถ ปฺจงฺคิเก ฌาเน ิโต ปติฏฺิโต หุตฺวา เอวํ ชานามีติ อตฺโถ.
เอวํ วิชฺชาตฺตยํ ทสฺเสตฺวา ตปฺปสงฺเคน ปุพฺเพ ทสฺสิตมฺปิ ตติยวิชฺชํ สห กิจฺจนิปฺผตฺติยา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วชฺชีนํ เวฬุวคาเมติ วชฺชิรฏฺสฺส เวฬุวคาเม, วชฺชิรฏฺเ ยตฺถ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคจฺฉิ เวฬุวคาเม. เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ ตตฺถ อฺตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺา. นิพฺพายิสฺสนฺติ นิพฺพายิสฺสามิ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถ.
อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สมณสฺส ¶ ¶ อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถา. อิมสฺส วตฺถุ เหฏฺา อาคตเมว. ตา จ คาถา สตฺถริ ธรนฺเต อตฺตโน ปุถุชฺชนกาเล มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ นิคฺคณฺหนจินฺตาย ปกาสนวเสน ภาสิตา. อิมา ปน อปรภาเค สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน จ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺิเต ตทา อายติฺจ ภิกฺขูนํ อุทฺธมฺมปฏิปตฺติยา ปกาสนวเสน ภาสิตา. ตตฺถ –
‘‘สมณสฺส ¶ อหุ จินฺตา, ปุปฺผิตมฺหิ มหาวเน;
เอกคฺคสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน’’ติ. –
อยํ คาถา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนโยว. อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สตฺถริ อคฺคสาวเกสุ เอกจฺเจสุ มหาเถเรสุ จ ปรินิพฺพุเตสุ อตีตสตฺถุเก ปาวจเน สุพฺพเจสุ สิกฺขากาเมสุ ภิกฺขูสุ ทุลฺลเภสุ, ทุพฺพเจสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติพหุเลสุ ภิกฺขูสุ จ ชาเตสุ สุปุปฺผิเต มหนฺเต สาลวเน นิสินฺนสฺส ปวิวิตฺตสฺส เอกคฺคสฺส ฌายนสีลสฺส, สมิตปาปตาย สมณสฺส, ปาราปริยตฺเถรสฺส ปฏิปตฺตึ นิสฺสาย จินฺตา วีมํสา อโหสีติ อิตรา –
‘‘อฺถา โลกนาถมฺหิ, ติฏฺนฺเต ปุริสุตฺตเม;
อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนํ, อฺถา ทานิ ทิสฺสติ.
‘‘สีตวาตปริตฺตาณํ, หิริโกปีนฉาทนํ;
มตฺตฏฺิยํ อภฺุชึสุ, สนฺตุฏฺา อิตรีตเร.
‘‘ปณีตํ ยทิ วา ลูขํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
ยาปนตฺถํ อภฺุชึสุ, อคิทฺธา นาธิมุจฺฉิตา.
‘‘ชีวิตานํ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเย;
น พาฬฺหํ อุสฺสุกา อาสุํ, ยถา เต อาสวกฺขเย.
‘‘อรฺเ รุกฺขมูเลสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
วิเวกมนุพฺรูหนฺตา, วิหํสุ ตปฺปรายณา.
‘‘นีจา ¶ นิวิฏฺา สุภรา, มุทู อถทฺธมานสา;
อพฺยาเสกา อมุขรา, อตฺถจินฺตาวสานุคา.
‘‘ตโต ปาสาทิกํ อาสิ, คตํ ภุตฺตํ นิเสวิตํ;
สินิทฺธา เตลธาราว, อโหสิ อิริยาปโถ.
‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณา ¶ , มหาฌายี มหาหิตา;
นิพฺพุตา ทานิ เต เถรา, ปริตฺตา ทานิ ตาทิสา.
‘‘กุสลานฺจ ธมฺมานํ, ปฺาย จ ปริกฺขยา;
สพฺพาการวรูเปตํ, ลุชฺชเต ชินสาสนํ.
‘‘ปาปกานฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานฺจ โย อุตุ;
อุปฏฺิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกา.
‘‘เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตา, อาวิสนฺติ พหุํ ชนํ;
กีฬนฺติ มฺเ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา.
‘‘กิเลเสหาภิภูตา เต, เตน เตน วิธาวิตา;
นรา กิเลสวตฺถูสุ, สสงฺคาเมว โฆสิเต.
‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อฺมฺเหิ ภณฺฑเร;
ทิฏฺิคตานิ อนฺเวนฺตา, อิทํ เสยฺโยติ มฺเร.
‘‘ธนฺจ ปุตฺตํ ภริยฺจ, ฉฑฺฑยิตฺวาน นิคฺคตา;
กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปิ, อกิจฺฉานิ นิเสวเร.
‘‘อุทราวเทหกํ ¶ ภุตฺวา, สยนฺตุตฺตานเสยฺยกา;
กถา วฑฺเฒนฺติ ปฏิพุทฺธา, ยา กถา สตฺถุครหิตา.
‘‘สพฺพการุกสิปฺปานิ, จิตฺตึ กตฺวาน สิกฺขเร;
อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตํ, สามฺตฺโถติอจฺฉติ.
‘‘มตฺติกํ เตลจุณฺณฺจ, อุทกาสนโภชนํ;
คิหีนํ อุปนาเมนฺติ, อากงฺขนฺตา พหุตฺตรํ.
‘‘ทนฺตโปนํ กปิตฺถฺจ, ปุปฺผํ ขาทนิยานิ จ;
ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเน, อมฺเพ อามลกานิ จ.
‘‘เภสชฺเชสุ ¶ ยถา เวชฺชา, กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหี;
คณิกาว วิภูสายํ, อิสฺสเร ขตฺติยา ยถา.
‘‘เนกติกา วฺจนิกา, กูฏสกฺขี อปาฏุกา;
พหูหิ ปริกปฺเปหิ, อามิสํ ปริภฺุชเร.
‘‘เลสกปฺเป ปริยาเย, ปริกปฺเปนุธาวิตา;
ชีวิกตฺถา อุปาเยน, สงฺกฑฺฒนฺติ พหุํ ธนํ.
‘‘อุปฏฺาเปนฺติ ¶ ปริสํ, กมฺมโต โน จ ธมฺมโต;
ธมฺมํ ปเรสํ เทเสนฺติ, ลาภโต โน จ อตฺถโต.
‘‘สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺติ, สงฺฆโต ปริพาหิรา;
ปรลาโภปชีวนฺตา, อหิรีกา น ลชฺชเร.
‘‘นานุยุตฺตา ตถา เอเก, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;
สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตา.
‘‘เอวํ นานปฺปยาตมฺหิ, น ทานิ สุกรํ ตถา;
อผุสิตํ วา ผุสิตุํ, ผุสิตํ วานุรกฺขิตุํ.
‘‘ยถา กณฺฏกฏฺานมฺหิ, จเรยฺย อนุปาหโน;
สตึ อุปฏฺเปตฺวาน, เอวํ คาเม มุนี จเร.
‘‘สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรํ;
กิฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโล, ผุเสยฺย อมตํ ปทํ.
‘‘อิทํ วตฺวา สาลวเน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย;
พฺราหฺมโณ ปรินิพฺพายี, อิสิ ขีณปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา คาถา เถเรเนว ภาสิตา.
ตตฺถ อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนนฺติ ปุริสุตฺตเม โลกนาถมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ติฏฺนฺเต ธรนฺเต เอตรหิ ปฏิปตฺติภาวโต. อฺถา อฺเน ปกาเรน ¶ ภิกฺขูนํ อิริยํ จริตํ อโหสิ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติภาวโต. อฺถา ทานิ ทิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตโต อฺถา ภิกฺขูนํ อิริยํ ทิสฺสติ อยาถาวปฏิปตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโย ¶ .
อิทานิ สตฺถริ ธรนฺเต เยนากาเรน ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ อโหสิ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สีตวาตปริตฺตาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มตฺตฏฺิยนฺติ ตํ มตฺตํ ปโยชนํ. ยาวเทว สีตวาตปริตฺตาณํ, ยาวเทว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนํ กตฺวา จีวรํ ปริภฺุชึสุ. กถํ? สนฺตุฏฺา อิตรีตเร ยสฺมึ ตสฺมึ หีเน ปณีเต วา ยถาลทฺเธ ปจฺจเย สนฺโตสํ อาปนฺนา.
ปณีตนฺติ อุฬารํ สปฺปิอาทินา สํสฏฺํ, ตทภาเวน ลูขํ. อปฺปนฺติ, จตุปฺจาโลปมตฺตมฺปิ. พหุํ ยาปนตฺถํ อภฺุชึสูติ ปณีตํ พหุํ ภฺุชนฺตาปิ ยาปนมตฺตเมว อาหารํ ภฺุชึสุ. ตโต เอว อคิทฺธา เคธํ อนาปนฺนา. นาธิมุจฺฉิตา น อชฺโฌสิตา อกฺขพฺภฺชนํ วิย สากฏิกา, วณเลปนํ วิย วณิโน อภฺุชึสุ.
ชีวิตานํ ¶ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเยปิ ชีวิตานํ ปวตฺติยา ปริกฺขารภูเต เภสชฺชสงฺขาเต ปจฺจเย คิลานปจฺจเย. ยถา เตติ ยถา เต ปุริมกา ภิกฺขู อาสวกฺขเย อุสฺสุกา ยุตฺตา อาสุํ, ตถา เต โรคาภิภูตาปิ คิลานปจฺจเย พาฬฺหํ อติวิย อุสฺสุกา นาเหสุนฺติ อตฺโถ.
ตปฺปรายณาติ วิเวกปรายณา วิเวกโปณา. เอวํ จตูหิ คาถาหิ จตุปจฺจยสนฺโตสํ ภาวนาภิรติฺจ ทสฺเสนฺเตน เตสํ อริยวํสปฏิปทา ทสฺสิตา.
นีจาติ ‘‘มยํ ปํสุกูลิกา ปิณฺฑปาติกา’’ติ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนานิ อกตฺวา นีจวุตฺติโน, นิวาตวุตฺติโนติ อตฺโถ. นิวิฏฺาติ สาสเน นิวิฏฺสทฺธา. สุภราติ อปฺปิจฺฉตาทิภาเวน สุโปสา. มุทูติ วตฺตปฏิปตฺติยํ สกเล จ พฺรหฺมจริเย มุทู, สุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย วินิโยคกฺขมา. มุทูติ วา อภากุฏิกา อุตฺตานมุขา ปุปฺผิตมุเขน ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, สุติตฺถํ วิย สุขาวหาติ วุตฺตํ โหติ. อถทฺธมานสาติ อกถินจิตฺตา ¶ เตน สุพฺพจภาวมาห. อพฺยาเสกาติ สติวิปฺปวาสาภาวโต กิเลสพฺยาเสกรหิตา, อนฺตรนฺตรา ตณฺหาทิฏฺิมานาทีหิ อโวกิณฺณาติ อตฺโถ. อมุขราติ น มุขรา, น มุเขน ขรา วจีปาคพฺภิยรหิตาติ วา อตฺโถ. อตฺถจินฺตาวสานุคาติ หิตจินฺตาวสานุคาหิตจินฺตาวสิกา, อตฺตโน ปเรสฺจ หิตจินฺตเมว อนุปริวตฺตนกา.
ตโตติ ตสฺมา นีจวุตฺตาทิเหตุ. ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนิกํ ปฏิปตฺตึ ปสฺสนฺตานํ สุณนฺตานฺจ ปสาทาวหํ. คตนฺติ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตปริวตฺตนาทิคมนํ. คตนฺติ วา กายวาจาปวตฺติ. ภุตฺตนฺติ จตุปจฺจยปริโภโค. นิเสวิตนฺติ โคจรนิเสวนํ. สินิทฺธา ¶ เตลธาราวาติ ยถา อนิวตฺติตา กุสลชนาภิสิฺจิตา สวนฺตี เตลธารา อวิจฺฉินฺนา สินิทฺธา มฏฺา ทสฺสนียา ปาสาทิกา โหติ, เอวํ เตสํ อากปฺปสมฺปนฺนานํ อิริยาปโถ อจฺฉิทฺโท สณฺโห มฏฺโ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อโหสิ.
มหาฌายีติ มหนฺเตหิ ฌาเนหิ ฌายนสีลา, มหนฺตํ วา นิพฺพานํ ฌายนฺตีติ มหาฌายี. ตโต เอว มหาหิตา, มหนฺเตหิ หิเตหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. เต เถราติ เต ยถาวุตฺตปฺปการา ปฏิปตฺติปรายณา เถรา อิทานิ ปรินิพฺพุตาติ อตฺโถ. ปริตฺตา ทานิ ตาทิสาติ อิทานิ ปจฺฉิเม กาเล ตาทิสา ตถารูปา เถรา ปริตฺตา อปฺปกา กติปยา เอวาติ วุตฺตํ โหติ.
กุสลานฺจ ¶ ธมฺมานนฺติ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตานํ วิโมกฺขสมฺภารานํ อนวชฺชธมฺมานํ. ปฺาย จาติ ตถารูปาย ปฺาย จ. ปริกฺขยาติ อภาวโต อนุปฺปตฺติโต. กามฺเจตฺถ ปฺาปิ สิยา อนวชฺชธมฺมา, พหุการภาวทสฺสนตฺถํ ปนสฺสา วิสุํ คหณํ ยถา ปฺุาณสมฺภาราติ. สพฺพาการวรูเปตนฺติ อาทิกลฺยาณตาทีหิ สพฺเพหิ อาการวเรหิ ปการวิเสเสหิ อุเปตํ ยุตฺตํ ชินสฺส ภควโต สาสนํ ลุชฺชติ วินสฺสตีติ อตฺโถ.
ปาปกานฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานฺจ โย อุตูติ กายทุจฺจริตาทีนํ ปาปธมฺมานํ โลภาทีนฺจ กิเลสานํ โย อุตุ โย กาโล, โส อยํ ¶ วตฺตตีติ วจนเสโส. อุปฏฺิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกาติ เย ปน เอวรูเป กาเล กายจิตฺตอุปธิวิเวกตฺถาย อุปฏฺิตา อารทฺธวีริยา, เต จ เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา โหนฺติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สุวิสุทฺธสีลาจาราปิ สมานา อิทานิ เอกจฺเจ ภิกฺขู อิริยาปถสณฺาปนํ, สมถวิปสฺสนาภาวนาวิธานํ, มหาปลิโพธูปจฺเฉโท, ขุทฺทกปลิโพธูปจฺเฉโทติ เอวมาทิปุพฺพกิจฺจํ สมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยฺุชนฺติ. เต เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา, ปฏิปตฺตึ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกนฺตีติ.
เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตาติ เย ภควโต โอรสปุตฺเตหิ จ ตทา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คมิตา กิเลสา, เต เอตรหิ ลทฺโธกาสา ภิกฺขูสุ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตา. อาวิสนฺติ พหุํ ชนนฺติ กลฺยาณมิตฺตรหิตํ อโยนิโสมนสิการพหุลํ อนฺธพาลชนํ อภิภวิตฺวา อวสํ กโรนฺตา อาวิสนฺติ สนฺตานํ อนุปวิสนฺติ. เอวํภูตา จ เต กีฬนฺติ มฺเ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา, ยถา นาม เกฬิสีลา รกฺขสา ภิสกฺกรหิเต อุมฺมตฺเต อาวิสิตฺวา เต อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา เตหิ กีฬนฺติ, เอวํ เต กิเลสา สมฺมาสมฺพุทฺธภิสกฺกรหิเต อนฺธพาเล ภิกฺขู อาวิสิตฺวา เตสํ ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทํ อนตฺถํ อุปฺปาเทนฺตา เตหิ สทฺธึ กีฬนฺติ มฺเ, กีฬนฺตา วิย โหนฺตีติ อตฺโถ.
เตน ¶ เตนาติ เตน เตน อารมฺมณภาเคน. วิธาวิตาติ วิรูปํ ธาวิตา อสารุปฺปวเสน ปฏิปชฺชนฺตา. กิเลสวตฺถูสูติ ปมํ อุปฺปนฺนํ กิเลสา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกานํ การณภาวโต กิเลสาว กิเลสวตฺถูนิ, เตสุ กิเลสวตฺถูสุ สมูหิเตสุ. สสงฺคาเมว โฆสิเตติ หิรฺสุวณฺณมณิมุตฺตาทิกํ ธนํ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘ยํ ยํ หิรฺสุวณฺณาทิ ยสฺส ยสฺส หตฺถคตํ, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺเสว โหตู’’ติ เอวํ กามโฆสนา สสงฺคามโฆสนา นาม. ตตฺถายมตฺโถ ¶ – กิเลสวตฺถูสุ ‘‘โย โย กิเลโส ยํ ยํ สตฺตํ คณฺหาติ อภิภวติ, โส โส ตสฺส ตสฺส โหตู’’ติ กิเลสเสนาปตินา มาเรน สสงฺคาเม โฆสิเต วิย. เตหิ เตหิ กิเลเสหิ อภิภูตา เต พาลปุถุชฺชนา เตน เตน อารมฺมณภาเคน วิธาวิตา โวสิตาติ.
เต ¶ เอวํ วิธาวิตา กึ กโรนฺตีติ อาห ‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อฺมฺเหิ ภณฺฑเร’’ติ. ตสฺสตฺโถ – ปฏิปตฺติสทฺธมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา อามิสกิฺชกฺขเหตุ อฺมฺเหิ ภณฺฑเร กลหํ กโรนฺตีติ. ทิฏฺิคตานีติ ‘‘วิฺาณมตฺตเมว อตฺถิ, นตฺเถว รูปธมฺมา’’ติ, ‘‘ยถา ปุคฺคโล นาม ปรมตฺถโต นตฺถิ, เอวํ สภาวธมฺมาปิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, โวหารมตฺตเมวา’’ติ จ เอวมาทีนิ ทิฏฺิคตานิ มิจฺฉาคาเห อนฺเวนฺตา อนุคจฺฉนฺตา อิทํ เสยฺโย อิทเมว เสฏฺํ, อฺํ มิจฺฉาติ มฺนฺติ.
นิคฺคตาติ เคหโต นิกฺขนฺตา. กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปีติ กฏจฺฉุมตฺตภิกฺขานิมิตฺตมฺปิ. ตํ ททนฺตสฺส คหฏฺสฺส อนนุโลมิกสํสคฺควเสน อกิจฺจานิ ปพฺพชิเตน อกตฺตพฺพานิ กมฺมานิ นิเสวเร กโรนฺติ.
อุทราวเทหกํ ภุตฺวาติ ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ (เถรคา. ๙๘๒; มิ. ป. ๖.๕.๑๐) วุตฺตวจนํ อจินฺเตตฺวา อุทรปูรํ ภฺุชิตฺวา. สยนฺตุตฺตานเสยฺยกาติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน’’ติ (อ. นิ. ๘.๙; วิภ. ๕๑๙) วุตฺตวิธานํ อนนุสฺสริตฺวา อุตฺตานเสยฺยกา สยนฺติ. ยา กถา สตฺถุครหิตาติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ สนฺธาย วทติ.
สพฺพการุกสิปฺปานีติ สพฺเพหิ เวสฺสาทีหิ การุเกหิ กตฺตพฺพานิ ภตฺตตาลวณฺฏกรณาทีนิ หตฺถสิปฺปานิ. จิตฺตึ กตฺวานาติ สกฺกจฺจํ สาทรํ กตฺวา. อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตนฺติ กิเลสวูปสมาภาวโต คทฺทุหนมตฺตมฺปิ สมาธานาภาวโต จ อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตา, อวูปสนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. สามฺตฺโถติ สมณธมฺโม. อติอจฺฉตีติ เตสํ อาชีวกิจฺจปสุตตาย เอกเทสมฺปิ อผุสนโต วิสุํเยว นิสีทติ, อนลฺลียตีติ วุตฺตํ โหติ.
มตฺติกนฺติ ¶ ปากติกํ วา ปฺจวณฺณํ วา คิหีนํ วินิโยคกฺขมํ มตฺติกํ. เตลจุณฺณฺจาติ ปากติกํ, อภิสงฺขตํ วา เตลฺจ จุณฺณฺจ. อุทกาสนโภชนนฺติ อุทกฺจ อาสนฺจ ¶ โภชนฺจ. อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ พหุํ ปิณฺฑปาตาทิอุตฺตรุตฺตรํ อากงฺขนฺตา ‘‘อมฺเหหิ มตฺติกาทีสุ ทินฺเนสุ มนุสฺสา ทฬฺหภตฺติกา หุตฺวา พหุํ อุตฺตรุตฺตรํ จตุปจฺจยชาตํ ทสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน คิหีนํ อุปนาเมนฺตีติ อตฺโถ.
ทนฺเต ¶ ปุนนฺติ โสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ, ทนฺตกฏฺํ. กปิตฺถนฺติ กปิตฺถผลํ. ปุปฺผนฺติ สุมนจมฺปกาทิปุปฺผํ. ขาทนียานีติ อฏฺารสวิเธปิ ขชฺชกวิเสเส. ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเนติ วณฺณาทิสมฺปยุตฺเต โอทนวิเสเส. ‘‘อมฺเพ อามลกานิ จา’’ติ จ-สทฺเทน มาตุลุงฺคตาลนาฬิเกราทิผลานิ อวุตฺตานิ สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถ คิหีนํ อุปนาเมนฺติ อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ โยชนา.
เภสชฺเชสุ ยถา เวชฺชาติ คิหีนํ เภสชฺชปฺปโยเคสุ ยถา เวชฺชา, ตถา ภิกฺขู ปฏิปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโย. กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหีติ คหฏฺานํ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ กิจฺเจ กตฺตพฺเพ คิหี วิย. คณิกาว วิภูสายนฺติ อตฺตโน สรีรสฺส วิภูสเน รูปูปชีวินิโย วิย. อิสฺสเร ขตฺติยา ยถาติ อิสฺสเร อิสฺสริยปวตฺตเน ยถา ขตฺติยา, เอวํ กุลปตี หุตฺวา วตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
เนกติกาติ นิกติยํ นิยุตฺตา, อมณึเยว มณึ, อสุวณฺณํเยว สุวณฺณํ กตฺวา ปฏิรูปสาจิโยคนิรตา. วฺจนิกาติ กูฏมานาทีหิ วิปฺปลมฺพกา. กูฏสกฺขีติ อยาถาวสกฺขิโน. อปาฏุกาติ วามกา, อสํยตวุตฺตีติ อตฺโถ. พหูหิ ปริกปฺเปหีติ ยถาวุตฺเตหิ อฺเหิ จ พหูหิ มิจฺฉาชีวปฺปกาเรหิ.
เลสกปฺเปติ กปฺปิยเลเส กปฺปิยปฏิรูเป. ปริยาเยติ, ปจฺจเยสุ ปริยายสฺส โยเค. ปริกปฺเปติ วฑฺฒิอาทิวิกปฺปเน, สพฺพตฺถ วิสเย ภุมฺมํ. อนุธาวิตาติ มหิจฺฉตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุธาวิตา โวสิตา. ชีวิกตฺถา ชีวิกปฺปโยชนา อาชีวเหตุกา. อุปาเยนาติ ปริกถาทินา อุปาเยน ปจฺจยุปฺปาทนนเยน. สงฺกฑฺฒนฺตีติ สํหรนฺติ.
อุปฏฺาเปนฺติ ปริสนฺติ ปริสาย อตฺตานํ อุปฏฺเปนฺติ, ยถา ปริสา อตฺตานํ อุปฏฺเปนฺติ, เอวํ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ. กมฺมโตติ กมฺมเหตุ. เต หิ อตฺตโน กตฺตพฺพเวยฺยาวจฺจนิมิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ. โน จ ธมฺมโตติ ธมฺมนิมิตฺตํ โน จ อุปฏฺเปนฺติ. โย สตฺถารา อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิตาย ปริสาย สงฺคโห อนฺุาโต, เตน น สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ลาภโตติ ¶ ลาภเหตุ, ‘‘อยฺโย ¶ พหุสฺสุโต, ภาณโก, ‘ธมฺมกถิโก’ติ เอวํ สมฺภาเวนฺโต มหาชโน มยฺหํ ลาภสกฺกาเร อุปนยิสฺสตี’’ติ ¶ อิจฺฉาจาเร ตฺวา ลาภนิมิตฺตํ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. โน จ อตฺถโตติ โย โส วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา สทฺธมฺมํ กเถนฺเตน ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, น ตํทิฏฺธมฺมิกาทิเภทหิตนิมิตฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ อตฺโถ.
สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺตีติ สงฺฆลาภเหตุ ภณฺฑนฺติ ‘‘มยฺหํ ปาปุณาติ, น ตุยฺห’’นฺติอาทินา กลหํ กโรนฺติ. สงฺฆโต ปริพาหิราติ, อริยสงฺฆโต พหิภูตา อริยสงฺเฆ ตทภาวโต. ปรลาโภปชีวนฺตาติ สาสเน ลาภสฺส อนฺธพาลปุถุชฺชเนหิ ปเร สีลาทิคุณสมฺปนฺเน เสกฺเข อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตํ ปรลาภํ, ปรโต วา ทายกโต ลทฺธพฺพลาภํ อุปชีวนฺตา ภณฺฑนการกา ภิกฺขู ปาปชิคุจฺฉาย อภาวโต อหิริกา สมานา จ ‘‘มยํ ปรลาภํ ภฺุชาม, ปรปฏิพทฺธชีวิกา’’ติปิ น ลชฺชเร น หิรียนฺติ.
นานุยุตฺตาติ สมณกรเณหิ ธมฺเมหิ อนนุยุตฺตา. ตถาติ ยถา ปุพฺเพ วุตฺตา พนฺธนการกาทโย, ตถา. เอเกติ เอกจฺเจ. มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตาติ เกวลํ มุณฺฑิตเกสตาย มุณฺฑา ปิโลติกขณฺเฑหิ สงฺฆฏิตฏฺเน ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ ลทฺธนาเมน จีวเรน ปารุตสรีรา. สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตาติ ลาภสกฺการาสาย มุจฺฉิตา อชฺโฌสิตา หุตฺวา, ‘‘เปสโล ธุตวาโท พหุสฺสุโต’’ติ วา มธุรวจนมนุยุตฺตา ‘‘อริโย’’ติ จ เกวลํ สมฺภาวนํ พหุมานํเยว อิจฺฉนฺติ เอสนฺติ, น ตนฺนิมิตฺเต คุเณติ อตฺโถ.
เอวนฺติ ‘‘กุสลานฺจ ธมฺมานํ ปฺาย จ ปริกฺขยา’’ติ วุตฺตนเยน. นานปฺปยาตมฺหีติ นานปฺปกาเร เภทนธมฺเม ปยาเต สมกเต, นานปฺปกาเรน วา สํกิเลสธมฺเม ปยาตุํ ปวตฺติตุํ อารทฺเธ. น ทานิ สุกรํ ตถาติ อิทานิ อิมสฺมึ ทุลฺลภกลฺยาณมิตฺเต ทุลฺลภสปฺปายสทฺธมฺมสฺสวเน จ กาเล ยถา สตฺถริ ธรนฺเต อผุสิตํ อผุฏฺํ, อนธิคตํ ฌานวิปสฺสนํ ผุสิตุํ อธิคนฺตุํ, ผุสิตํ วา หานภาคิยํ ิติภาคิยเมว วา อหุตฺวา ยถา วิเสสภาคิยํ โหติ, ตถา อนุรกฺขิตุํ ปาเลตุํ สุกรํ, ตถา น สุกรํ, ตถา สมฺปาเทตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลสฺส อาสนฺนตฺตา สํขิตฺเตน โอวาเทน สพฺรหฺมจารึ โอวทนฺโต ‘‘ยถา กณฺฏกฏฺานมฺหี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ปุริโส เกนจิเทว ปโยชเนน กณฺฏกนิจิเต ปเทเส อนุปาหโน วิจรนฺโต ‘‘มา มํ กณฺฏโก วิชฺฌี’’ติ ¶ สตึ อุปฏฺเปตฺวาว ¶ วิจรติ, เอวํ กิเลสกณฺฏกนิจิเต โคจรคาเม ปโยชเนน จรนฺโต มุนิ สตึ อุปฏฺเปตฺวาน สติสมฺปชฺยุตฺโต อปฺปมตฺโตว จเรยฺย กมฺมฏฺานํ อวิชหนฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรนฺติ ปุริมเก โยเค ภาวนาย ยุตฺตตาย โยคี อารทฺธวิปสฺสเก สริตฺวา เตสํ วตฺตํ อาคมานุสาเรน สมฺมาปฏิปตฺติภาวนาวิธึ อนุสฺสรนฺโต ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ยถาปฏิปชฺชนฺโต. กิฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโลติ ยทิปายํ อตีตสตฺถุโก จริโม กาโล, ตถาปิ ยถาธมฺมเมว ปฏิปชฺชนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต ผุเสยฺย อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อธิคจฺเฉยฺย.
อิทํ วตฺวาติ, ยถาทสฺสิตํ สํกิเลสโวทาเนสุ อิมํ ปฏิปตฺติวิธึ กเถตฺวา. อยฺจ โอสานคาถา สงฺคีติกาเรหิ เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปกาเสตุํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗. ตึสนิปาโต
๑. ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ตึสนิปาเต ¶ ¶ ปาสาทิเก พหู ทิสฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ผุสฺสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺส มณฺฑลิกรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ผุสฺโสติ นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา กาเมสุ อลคฺคจิตฺโต อฺตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. อเถกทิวสํ ปณฺฑรโคตฺโต นาม เอโก ตาปโส ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา นิสินฺโน สมฺพหุเล ภิกฺขู สีลาจารสมฺปนฺเน สุสํวุตินฺทฺริเย ภาวิตกาเย ภาวิตจิตฺเต ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘สาธุ วตายํ ปฏิปตฺติ โลเก จิรํ ติฏฺเยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ เถรํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –
‘‘ปาสาทิเก พหู ทิสฺวา, ภาวิตตฺเต สุสํวุเต;
อิสิ ปณฺฑรสโคตฺโต, อปุจฺฉิ ผุสฺสสวฺหย’’นฺติ. – คาถํ อาทิโต เปสุํ;
ตตฺถ ¶ ปาสาทิเกติ อตฺตโน ปฏิปตฺติยา ปสาทารเห. พหูติ สมฺพหุเล. ภาวิตตฺเตติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ ภาวิตจิตฺเต. สุสํวุเตติ สุฏฺุ สํวุตินฺทฺริเย. อิสีติ ตาปโส. ปณฺฑรสโคตฺโตติ ปณฺฑรสฺส นาม อิสิโน วํเส ชาตตฺตา เตน สมานโคตฺโต. ผุสฺสสวฺหยนฺติ ผุสฺสสทฺเทน อวฺหาตพฺพํ, ผุสฺสนามกนฺติ อตฺโถ.
‘‘กึ ¶ ฉนฺทา กิมธิปฺปายา, กิมากปฺปา ภวิสฺสเร;
อนาคตมฺหิ กาลมฺหิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ. –
อยํ ¶ ตสฺส อิสิโน ปุจฺฉาคาถา.
ตตฺถ กึ ฉนฺทาติ อิมสฺมึ สาสเน อนาคเต ภิกฺขู กีทิสจฺฉนฺทา กีทิสาธิมุตฺติกา, กึ หีนาธิมุตฺติกา, อุทาหุ ปณีตาธิมุตฺติกาติ อตฺโถ. กิมธิปฺปายาติ กีทิสาธิปฺปายา กีทิสชฺฌาสยา, กึ สํกิเลสชฺฌาสยา, อุทาหุ โวทานชฺฌาสยาติ อตฺโถ. อถ วา ฉนฺทา นาม กตฺตุกมฺยตา, ตสฺมา กีทิสี เตสํ กตฺตุกมฺยตาติ อตฺโถ. อธิปฺปาโย อชฺฌาสโยเยว. กิมากปฺปาติ กีทิสากปฺปา. อากปฺปาติ จ เวสคหณาทิวาริตฺตจาริตฺตวนฺโตติ อตฺโถ. ภวิสฺสเรติ ภวิสฺสนฺติ. ตํ เมติ ตํ อนาคเต ภิกฺขูนํ ฉนฺทาธิปฺปายากปฺปเภทํ ปุจฺฉิโต มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหีติ เถรํ อชฺเฌสติ. ตสฺส เถโร ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต สกฺกจฺจสวเน ตาว นิโยเชตุํ –
‘‘สุโณหิ วจนํ มยฺหํ, อิสิ ปณฺฑรสวฺหย;
สกฺกจฺจํ อุปธาเรหิ, อาจิกฺขิสฺสามฺยนาคต’’นฺติ. – คาถมาห;
ตสฺสตฺโถ – โภ ปณฺฑรนาม อิสิ, ยํ ตฺวํ มํ ปุจฺฉสิ, ตํ เต อนาคตํ อาจิกฺขิสฺสามิ, อาจิกฺขโต ปน มม วจนํ สุณาหิ อนาคตตฺถทีปนโต สํเวคาวหโต จ สกฺกจฺจํ อุปธาเรหีติ.
อถ เถโร อนาคตํสาเณน ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ ภาวินึ ปวตฺตึ ยถาภูตํ ทิสฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต –
‘‘โกธนา อุปนาหี จ, มกฺขี ถมฺภี สา พหู;
อิสฺสุกี นานาวาทา จ, ภวิสฺสนฺติ อนาคเต.
‘‘อฺาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจรา;
ลหุกา อครู ธมฺเม, อฺมฺมคารวา.
‘‘พหู อาทีนวา โลเก, อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเต;
สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมํ, กิเลสิสฺสนฺติ ทุมฺมตี.
‘‘คุณหีนาปิ ¶ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา วิสารทา;
พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ, มุขรา อสฺสุตาวิโน.
‘‘คุณวนฺโตปิ ¶ ¶ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา ยถาตฺถโต;
ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺติ, หิรีมนา อนตฺถิกา.
‘‘รชตํ ชาตรูปฺจ, เขตฺตํ วตฺถุมเชฬกํ.
ทาสิทาสฺจ ทุมฺเมธา, สาทิยิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘อุชฺฌานสฺิโน พาลา, สีเลสุ อสมาหิตา;
อุนฺนฬา วิจริสฺสนฺติ, กลหาภิรตา มคา.
‘‘อุทฺธตา จ ภวิสฺสนฺติ, นีลจีวรปารุตา;
กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, จริสฺสนฺตฺยริยา วิย.
‘‘เตลสณฺเหิ เกเสหิ, จปลา อฺชนกฺขิกา;
รถิยาย คมิสฺสนฺติ, ทนฺตวณฺณิกปารุตา.
‘‘อเชคุจฺฉํ วิมุตฺเตหิ, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ, โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา.
‘‘ลาภกามา ภวิสฺสนฺติ, กุสีตา หีนวีริยา;
กิจฺฉนฺตา วนปตฺถานิ, คามนฺเตสุ วสิสฺสเร.
‘‘เย เย ลาภํ ลภิสฺสนฺติ, มิจฺฉาชีวรตา สทา;
เต เตว อนุสิกฺขนฺตา, ภชิสฺสนฺติ อสํยตา.
‘‘เย เย อลาภิโน ลาภํ, น เต ปุชฺชา ภวิสฺสเร;
สุเปสเลปิ เต ธีเร, เสวิสฺสนฺติ น เต ตทา.
‘‘มิลกฺขุรชนํ รตฺตํ, ครหนฺตา สกํ ธชํ;
ติตฺถิยานํ ธชํ เกจิ, ธาริสฺสนฺตฺยวทาตกํ.
‘‘อคารโว จ กาสาเว, ตทา เตสํ ภวิสฺสติ;
ปฏิสงฺขา จ กาสาเว, ภิกฺขูนํ น ภวิสฺสติ.
‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขน, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโต;
ปฏิสงฺขา มหาโฆรา, นาคสฺสาสิ อจินฺติยา.
‘‘ฉทฺทนฺโต หิ ตทา ทิสฺวา, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ตาวเทวภณี คาถา, คโช อตฺโถปสํหิตา.
‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริธสฺสติ;
อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;
อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘วิปนฺนสีโล ¶ ทุมฺเมโธ, ปากโฏ กามการิโย;
วิพฺภนฺตจิตฺโต นิสฺสุกฺโก, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ สีเลน สมฺปนฺโน, วีตราโค สมาหิโต;
โอทาตมนสงฺกปฺโป, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘อุทฺธโต อุนฺนโฬ พาโล, สีลํ ยสฺส น วิชฺชติ;
โอทาตกํ อรหติ, กาสาวํ กึ กริสฺสติ.
‘‘ภิกฺขู ¶ จ ภิกฺขุนิโย จ, ทุฏฺจิตฺตา อนาทรา;
ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานํ, นิคฺคณฺหิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘สิกฺขาเปนฺตาปิ เถเรหิ, พาลา จีวรธารณํ;
น สุณิสฺสนฺติ ทุมฺเมธา, ปากฏา กามการิยา.
‘‘เต ตถา สิกฺขิตา พาลา, อฺมฺํ อคารวา;
นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเย, ขฬุงฺโก วิย สารถึ.
‘‘เอวํ อนาคตทฺธานํ, ปฏิปตฺติ ภวิสฺสติ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม.
‘‘ปุรา อาคจฺฉเต เอตํ, อนาคตํ มหพฺภยํ;
สุพฺพจา โหถ สขิลา, อฺมฺํ สคารวา.
‘‘เมตฺตจิตฺตา การุณิกา, โหถ สีเลสุ สํวุตา;
อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา.
‘‘ปมาทํ ¶ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;
ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ผุสนฺตา อมตํ ปท’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ โกธนาติ กุชฺฌนสีลา. ภวิสฺสนฺติ อนาคเตติ สมฺพนฺโธ. กึ เถรสฺส กาเล ตถา นาเหสุนฺติ? น นาเหสุํ. ตทา ปน กลฺยาณมิตฺตพหุลตาย โอวาทเกสุ วิฺาปเกสุ สพฺรหฺมจารีสุ พหูสุ วิชฺชมาเนสุ กิเลเสสุ พลวนฺเตสุ ปฏิสงฺขานพหุลตาย จ เยภุยฺเยน ภิกฺขู อกฺโกธนา อเหสุํ, อายตึ ตพฺพิปริยาเย อติโกธนา ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนาคเต’’ติ วุตฺตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อุปนาหีติ อาฆาตวตฺถูสุ อาฆาตสฺส อุปนยฺหนสีลา อุปนาหสมฺภวโต วา อุปนาหี. ตตฺถ ปุริมกาลิโก พฺยาปาโท โกโธ, อปรกาลิโก อุปนาโห. สกึ ปวตฺโต วา โทโส โกโธ, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺโต อุปนาโห. ปเรสํ วิชฺชมาเน คุเณ มกฺขนฺติ ปฺุชนฺติ, เตสํ วา อุทกปฺุชนิยา วิย อุทกสฺส มกฺโข มกฺขนํ ปฺุชนํ เอเตสํ อตฺถีติ มกฺขี. อติมานลกฺขโณ ถมฺโภ เอเตสํ อตฺถีติ ถมฺภี. สาติ ¶ อสนฺตคุณวิภาวนลกฺขเณน สาเยฺเยน สมนฺนาคตา. อิสฺสุกีติ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคตา. นานาวาทาติ อฺมฺํ วิรุทฺธวาทา วิรุทฺธทิฏฺิกา, กลหการกา จาติ อตฺโถ.
อฺาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจราติ คมฺภีเร ทุโรภาเส สทฺธมฺเม อฺาเต เอว ‘‘าโตติ, ทิฏฺโ’’ติ เอวํ มานิโน, ตโต เอว ตสฺส โอรภาเค ปวตฺติตาย โอริมตีรโคจรา. ลหุกาติ ลหุสภาวา จปลา. อครู ธมฺเมติ สทฺธมฺเม คารวรหิตา. อฺมฺมคารวาติ อฺมฺสฺมึ อปฺปติสฺสา, สงฺเฆ สพฺรหฺมจารีสุ จ ครุคารววิรหิตา. พหู อาทีนวาติ วุตฺตปฺปการา, วกฺขมานา จ พหู อเนกโทสา อนฺตรายา ¶ . โลเกติ สตฺตโลเก. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเตติ อนาคเต ปาตุ ภวิสฺสนฺติ. สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุฏฺุ อวิปรีตํ อาทิกลฺยาณาทิปฺปกาเรน เทสิตํ อิมํ อาคมสทฺธมฺมํ. กิเลสิสฺสนฺตีติ กิลิฏฺํ กิเลสทูสิตํ กริสฺสนฺติ, ‘‘อาปตฺตึ ‘อนาปตฺตี’ติ ครุกาปตฺตึ ‘ลหุกาปตฺตี’’’ติอาทินา ¶ ทุจฺจริตสํกิเลเสน อสทฺธมฺเมน สณฺหสุขุมํ รูปารูปธมฺมํ ปฏิกฺขิปิสฺสนฺติ, ทิฏฺิสํกิเลเสน อุภยตฺราปิ ตณฺหาสํกิเลเสน สํกิเลสิสฺสนฺติ มลินํ กริสฺสนฺติ. ทุมฺมตีติ นิปฺปฺา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภวิสฺสนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อนาคตมทฺธานํ…เป… อภิธมฺมกถํ เวทลฺลกถํ กเถนฺตา กณฺหธมฺมํ โอกฺกมมานา น พุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๗๙).
คุณหีนาติ สีลาทิคุณวิรหิตา ทุสฺสีลา, อลชฺชิโน จ. อถ วา คุณหีนาติ วินยวาริตฺตาทิคุเณน หีนา ธมฺมวินเย อปฺปกตฺุโน. สงฺฆมฺหีติ สงฺฆมชฺเฌ. โวหรนฺตาติ กเถนฺตา, สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ยํกิฺจิ ภณนฺตา. วิสารทาติ นิพฺภยา ปคพฺภา. พลวนฺโตติ ปกฺขพเลน พลวนฺโต. มุขราติ มุขขรา ขรวาทิโน. อสฺสุตาวิโนติ น สุตวนฺโต, เกวลํ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสเยน คุณธรา หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, อธมฺมฺจ ‘ธมฺโม’ติ, วินยํ ‘อวินโย’ติ, อวินยฺจ ‘วินโย’’’ติ เอวํ อตฺตนา ยถิจฺฉิตมตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ ปติฏฺเปนฺตา พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ.
คุณวนฺโตติ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา. โวหรนฺตา ยถาตฺถโตติ อตฺถานุรูปํ, อวิปรีตตฺถํ ‘‘ธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ, อธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, วินยํ ‘วินโย’ติ อวินยํ ‘อวินโย’’’ติ เอวํ ทีเปนฺตา. ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺตีติ ปริสายํ อลชฺชุสฺสนฺนตาย พลวิรหิตา เต ภวิสฺสนฺติ, เตสํ วจนํ น ติฏฺิสฺสติ. หิรีมนา อนตฺถิกาติ หิรีมนฺโต เกนจิ อนตฺถิกา. เต หิ ธมฺเมน วตฺตุํ สมตฺถาปิ ¶ ปาปชิคุจฺฉตาย อปฺปกิจฺจตาย จ เกหิจิ วิโรธํ อกโรนฺตา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺาเปตุํ น วายมนฺตา ทิฏฺาวิกมฺมํ วา อธิฏฺานํ วา อกตฺวา ตุณฺหี โหนฺติ.
รชตนฺติ รูปิยํ, เตน กหาปณโลหมาสกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ, เตน มณิมุตฺตาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘อปทา วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐) วิย. ‘‘รชตชาตรูปฺจา’’ติ วา ปาโ. เขตฺตนฺติ ยตฺถ ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถํ อกตภูมิภาโค วตฺถุ. อเชฬกนฺติ เอฬกา นาม อชาเยว, เต เปตฺวา อวเสสา ปสุชาตี อชา นาม. อเชฬกคฺคหเณเนว เหตฺถ โคมหึสาทีนมฺปิ สงฺคโห กโต. ทาสิทาสฺจาติ ทาสิโย จ ทาเส ¶ จ. ทุมฺเมธาติ อวิทฺทสุโน ¶ , กปฺปิยากปฺปิยํ สารุปฺปาสารุปฺปํ อชานนฺตา อตฺตโน อตฺถาย สาทิยิสฺสนฺติ สมฺปฏิจฺฉิสฺสนฺติ.
อุชฺฌานสฺิโนติ ปเร เหฏฺโต กตฺวา โอโลกนจิตฺตา, อนุชฺฌายิตพฺพฏฺาเนปิ วา อุชฺฌานสีลา. พาลาติ ทุจฺจินฺติตจินฺตนาทินา พาลลกฺขเณน สมนฺนาคตา, ตโต เอว สีเลสุ อสมาหิตา จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ น สมาหิตจิตฺตา. อุนฺนฬาติ, สมุสฺสิตตุจฺฉมานา. วิจริสฺสนฺตีติ มานทฺธชํ อุกฺขิปิตฺวา วิจริสฺสนฺติ. กลหาภิรตา มคาติ สารมฺภพหุลตาย กรณุตฺตริยปสุตา กลเห เอว อภิรตา มคสทิสา มิคา วิย อตฺตหิตาเปกฺขา ฆาเสสนาภิรตา ทุพฺพลวิเหสปราติ อตฺโถ.
อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตา จิตฺเตกคฺคตารหิตา. นีลจีวรปารุตาติ อกปฺปิยรชนรตฺเตน นีลวณฺเณน จีวเรน ปารุตา, ตาทิสํ จีวรํ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ วิจรณกา. กุหาติ สามนฺตชปฺปนาทินา กุหนวตฺถุนา กุหกา, อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย โกหฺํ กตฺวา ปเรสํ วิมฺหาปยา. ถทฺธาติ โกเธน มาเนน จ ถทฺธมานสา กกฺขฬหทยา. ลปาติ ลปนกา กุหนวุตฺติกา, ปสนฺนมานเสหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เกน, ภนฺเต, อยฺยสฺส อตฺโถ’’ติ ปจฺจยทายกานํ วทาปนกา, ปยุตฺตวาจาวเสน, นิปฺเปสิกตาวเสน จ ปจฺจยตฺถํ ลปกาติ วา อตฺโถ. สิงฺคีติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตตา ปาริกฺขติย’’นฺติ (วิภ. ๘๕๒) เอวํ วุตฺเตหิ สิงฺคสทิเสหิ ปากฏกิเลเสหิ สมนฺนาคตา, สิงฺคารจริตาติ อตฺโถ. ‘‘อริยา วิยา’’ติ อิทํ ‘‘กุหา’’ติ เอตสฺเสว อตฺถทสฺสนํ. กุหกานฺหิ อริยานมิว ิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อริยา วิย วิจรนฺตีติ อาห.
เตลสณฺเหีติ ¶ สิตฺถกเตเลน วา อุทกเตเลน วา โอสณฺิเตหิ. จปลาติ กายมณฺฑนปริกฺขารมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตา. อฺชนกฺขิกาติ อลงฺการฺชเนน อฺชิตเนตฺตา. รถิยาย คมิสฺสนฺตีติ ภิกฺขาจริยาย กุลูปสงฺกมนาปเทเสหิ, มหารจฺฉาย อิโต จิโต จ ปริพฺภมิสฺสนฺติ. ทนฺตวณฺณิกปารุตาติ ทนฺตวณฺณรตฺเตน จีวเรน ปารุตสรีรา.
อเชคุจฺฉนฺติ ¶ อชิคุจฺฉิตพฺพํ. วิมุตฺเตหีติ อริเยหิ. สุรตฺตนฺติ กปฺปิยรชเนน สุฏฺุ รตฺตํ, อรหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ จิณฺณตาย อรหทฺธชํ ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ. กสฺมา? โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา เคธํ อาปนฺนา. ทนฺตวณฺณปารุปนสฺส หิ อิทํ ¶ การณวจนํ. เต หิ เสตกํ สมฺภาเวนฺตา ‘‘สพฺเพน สพฺพํ เสตเก คหิเต ลิงฺคปริจฺจาโค เอว สิยา’’ติ ทนฺตวณฺณํ ปารุปนฺติ.
ลาภกามาติ ลาภคิทฺธา. ภิกฺขาจริยาสุปิ โกสชฺชโยคโต กุสีตา. สมณธมฺมํ กาตุํ จิตฺตสฺส อุสฺสาหาภาเวน หีนวีริยา. กิจฺฉนฺตาติ, กิลมนฺตา, วนปตฺเถสุ วสิตุํ กิจฺฉนฺตา กิลนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. คามนฺเตสูติ คามนฺตเสนาสเนสุ คามสมีเปสุ เสนาสเนสุ, คามทฺวาเรสุ วา เสนาสเนสุ. วสิสฺสเรติ วสิสฺสนฺติ.
เต เตว อนุสิกฺขนฺตาติ เย เย มิจฺฉาชีวปฺปโยเคน ลทฺธลาภา, เต เต เอว ปุคฺคเล อนุสิกฺขนฺตา ภมิสฺสนฺติ. ภมิสฺสนฺตีติ สยมฺปิ เต วิย มิจฺฉาชีเวน ลาภํ อุปฺปาเทตุํ ราชกุลาทีนิ เสวนฺตา ปริพฺภมิสฺสนฺติ. ‘‘ภชิสฺสนฺตี’’ติ วา ปาโ, เสวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อสํยตาติ สีลสํยมรหิตา.
เย เย อลาภิโน ลาภนฺติ เย เย ภิกฺขู มิจฺฉาชีวปริวชฺชเนน อปฺปปฺุตาย จ ลาภสฺส ปจฺจยสฺส น ลาภิโน, เต ปุชฺชา ปูชนียา ปาสํสา ตทา อนาคเต กาเล น ภวิสฺสนฺติ. สุเปสเลปิ เต ธีเรติ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีเร สุฏฺุ เปสเลปิ เต ภิกฺขู น เสวิสฺสนฺติ, ตทา อนาคเต เต ลาภิโน ลาภกามาว ภิกฺขูติ อตฺโถ.
มิลกฺขุรชนํ รตฺตนฺติ กาลกจฺฉกรชเนน รตฺตํ. สมาสปทฺเหตํ, คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกนิทฺเทโส. ครหนฺตา สกํ ธชนฺติ อตฺตโน ธชภูตํ กาสาวํ ชิคุจฺฉนฺตา. สาสเน ปพฺพชิตานฺหิ กาสาโว ธโช นาม. ติตฺถิยานํ ธชํ เกจีติ เกจิ สกฺยปุตฺติยภาวํ ปฏิชานนฺตา เอว ติตฺถิยานํ เสตวตฺถิกานํ ธชภูตํ อวทาตกํ เสตวตฺถํ ธาเรสฺสนฺติ.
อคารโว ¶ จ กาสาเวติ อรหทฺธชภูเต กาสาเว อคารโว อพหุมานํ ตทา อนาคเต เตสํ ภวิสฺสติ. ปฏิสงฺขา จ กาสาเวติ ‘‘ปฏิสงฺขา ¶ โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) นเยน ปจฺจเวกฺขณมตฺตมฺปิ กาสาวปริโภเค น ภวิสฺสติ.
กาสาวํ ธาเรนฺเตน กาสาวํ พหุมาเนน ‘‘ทุจฺจริตโต โอรมิตพฺพ’’นฺติ กาสาวสฺส ครุกาตพฺพภาเว ฉทฺทนฺตชาตกมุทาหรนฺโต ‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สลฺลวิทฺธสฺสาติ ปุถุนา สวิเสน สลฺเลน วิทฺธสฺส, ตโต เอว มหตา ทุกฺเขน อภิภูตสฺส. รุปฺปโตติ สรีรวิการํ อาปชฺชโต. มหาโฆราติ สรีรชีวิเตสุ นิรเปกฺขตาย ภิมฺมา ครุตรา ปฏิสงฺขา อฺเหิ อจินฺติยา จินฺตามตฺเตน ปวตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา ฉทฺทนฺตมหานาคสฺสอาสิ, อโหสิ. ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล หิ โพธิสตฺโต โสณุตฺตเรน นาม เนสาเทน ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ¶ ตฺวา วิสปีเตน สลฺเลน วิทฺโธ มหตา ทุกฺเขน อภิภูโต ตํ คเหตฺวา ปริทหิตํ กาสาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อริยทฺธเชน ปฏิจฺฉนฺโน, น มยา หึสิตพฺโพ’’ติ ตตฺถ เมตฺตจิตฺตเมว ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อุปริธมฺมํ เทเสสิ. ยถาห –
‘‘สมปฺปิโต ปุถุสลฺเลน นาโค,
อทุฏฺจิตฺโต ลุทฺทกมชฺฌภาสิ;
กิมตฺถยํ กิสฺส วา สมฺม เหตุ,
มมํ วธี กสฺส วายํ ปโยโค’’ติอาทิ. (ชา. ๑.๑๖.๑๒๔);
อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต เถโร ‘‘ฉทฺทนฺโต หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุรตฺตํ อรหทฺธชนฺติ โสณุตฺตเรน ปริทหิตกาสาวํ สนฺธายาห. อภณีติ อภาสิ. คาถาติ คาถาโย. คโชติ ฉทฺทนฺโต นาคราชา. อตฺโถปสํหิตาติ อตฺถสนฺนิสฺสิตา หิตา, หิตยุตฺตาติ อตฺโถ.
ฉทฺทนฺตนาคราเชน วุตฺตคาถาสุ อนิกฺกสาโวติ ราคาทีหิ กสาเวหิ กสาโว, ปริทหิสฺสตีติ นิวาสนปารุปนอตฺถรณวเสน ปริภฺุชิสฺสติ. ‘‘ปริธสฺสตี’’ติ วา ปาโ. อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทเมน เจว ปรมตฺถสจฺจปกฺขิเกน วจีสจฺเจน จ อเปโต, วิยุตฺโต ปริจฺจตฺโตติ อตฺโถ. น โสติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล กาสาวํ ปริทหิตุํ นารหติ.
วนฺตกสาวสฺสาติ ¶ ¶ จตูหิ มคฺเคหิ วนฺตกสาโว ฉฑฺฑิตกสาโว ปหีนกสาโว อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สีเลสูติ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ. สุสมาหิโตติ สุฏฺุ สมาหิโต. อุเปโตติ อินฺทฺริยทเมน เจว วุตฺตปฺปกาเรน สจฺเจน จ อุปคโต สมนฺนาคโต. ส เวติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ตํ คนฺธกาสาววตฺถํ เอกนฺเตน อรหตีติ อตฺโถ.
วิปนฺนสีโลติ ภินฺนสีโล. ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ สีลวิโสธนปฺาย วิรหิโต. ปากโฏติ ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ ปากโฏ ปกาโส, วิกฺขิตฺตินฺทฺริยตาย วา ปากโฏ ปากฏินฺทฺริโยติ อตฺโถ. กามการิโยติ ภินฺนสํวรตาย ยถิจฺฉิตการโก, กามสฺส วา มารสฺส ยถากามกรณีโย. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ รูปาทีสุ วิสเยสุ วิกฺขิตฺตจิตฺโต. นิสฺสุกฺโกติ อสุกฺโก สุกฺกธมฺมรหิโต หิโรตฺตปฺปวิวชฺชิโต, กุสลธมฺมสมฺปาทนอุสฺสุกฺกรหิโต วา.
วีตราโคติ วิคตจฺฉนฺทราโค. โอทาตมนสงฺกปฺโปติ สุวิสุทฺธมโนวิตกฺโก, อนาวิลสงฺกปฺโป วา.
กาสาวํ กึ กริสฺสตีติ ยสฺส สีลํ นตฺถิ, ตสฺส กาสาวํ กึ นาม ปโยชนํ สาเธสฺสติ, จิตฺตกตสทิสํ ตสฺส ปพฺพชิตลิงฺคนฺติ อตฺโถ.
ทุฏฺจิตฺตาติ ¶ ราคาทิโทเสหิ ทูสิตจิตฺตา. อนาทราติ สตฺถริ ธมฺเม อฺมฺฺจ อาทรรหิตา อคารวา. ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานนฺติ เมตฺตาภาวนาย สมฺปยุตฺตหทเย เตเนว อรหตฺตาธิคเมน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเต อุฬารคุเณ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. นิคฺคณฺหิสฺสนฺตีติ ‘‘สีลาทิสมฺปนฺเน ทิสฺวา เต สมฺภาเวนฺตา วิปนฺนสีเล อมฺเห น พหุํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนิ อคารวภเยน ยถา เต อุพฺพาฬฺหา ปกฺกมิสฺสนฺติ, ตถา พาธิสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
สิกฺขาเปนฺตาปีติ สิกฺขาปิยมานาปิ. กมฺมตฺเถ หิ อยํ กตฺตุนิทฺเทโส. เถเรหีติ อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยหิ. จีวรธารณนฺติ อิทํ สมณปฏิปตฺติยา นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา ¶ (อ. นิ. ๔.๑๒๒) สิกฺขาปิยมานาปีติ อตฺโถ. น สุณิสฺสนฺตีติ โอวาทํ น คณฺหิสฺสนฺติ.
เต ตถา สิกฺขิตา พาลาติ เต อนฺธพาลา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขาปิยมานาปิ อนาทรตาย ¶ อสิกฺขิตาติ. นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเยติ อุปชฺฌาเย อาจริเย จ อาทรํ น กโรนฺติ, เตสํ อนุสาสนิยํ น ติฏฺนฺติ. ยถา กึ? ขฬุงฺโก วิย สารถึ ยถา ขฬุงฺโก ทุฏฺสฺโส อสฺสทมกํ นาทิยติ น ตสฺส อุปเทเส ติฏฺติ, เอวํ เตปิ อุปชฺฌายาจริเย น ภายนฺติ น สารชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนํ. ตตฺถ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน. อนาคตทฺธานนฺติ อนาคตมทฺธานํ, อนาคเต กาเลติ อตฺโถ. ตํเยว สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม’’ติ อาห. ตตฺถ กตโม ปจฺฉิมกาโล? ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปฏฺาย ปจฺฉิมกาโล’’ติ เกจิ, ตํ เอเก นานุชานนฺติ. สาสนสฺส หิ ปฺจยุคานิ วิมุตฺติยุคํ, สมาธิยุคํ, สีลยุคํ, สุตยุคํ, ทานยุคนฺติ. เตสุ ปมํ วิมุตฺติยุคํ, ตสฺมึ อนฺตรหิเต สมาธิยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สีลยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สุตยุคํ วตฺตเตว. อปริสุทฺธสีโล หิ เอกเทเสน ปริยตฺติพาหุสจฺจํ ปคฺคยฺห ติฏฺติ ลาภาทิกามตาย. ยทา ปน มาติกาปริโยสานา ปริยตฺติ สพฺพโส อนฺตรธายติ, ตโต ปฏฺาย ลิงฺคมตฺตเมว อวสิสฺสติ, ตทา ยถา ตถา ธนํ สํหริตฺวา ทานมุเขน วิสฺสชฺเชนฺติ, สา กิร เนสํ จริมา สมฺมาปฏิปตฺติ. ตตฺถ สุตยุคโต ปฏฺาย ปจฺฉิมกาโล, ‘‘สีลยุคโต ปฏฺายา’’ติ อปเร.
เอวํ เถโร ปจฺฉิเม กาเล อุปฺปชฺชนกํ มหาภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูนํ โอวาทํ ททนฺโต ‘‘ปุรา อาคจฺฉเต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปุรา อาคจฺฉเต เอตนฺติ เอตํ มยา ตุมฺหากํ วุตฺตํ ปฏิปตฺติอนฺตรายกรํ อนาคตํ มหาภยํ อาคจฺฉติ ปุรา, ยาว อาคมิสฺสติ, ตาวเทวาติ อตฺโถ. สุพฺพจาติ วจนกฺขมา โสวจสฺสการเกหิ ธมฺเมหิ ¶ สมนฺนาคตา, ครูนํ อนุสาสนิโย ปทกฺขิณคฺคาหิโน โหถาติ อตฺโถ. สขิลาติ มุทุหทยา.
เมตฺตจิตฺตาติ ¶ สพฺพสตฺเตสุ หิตูปสํหารลกฺขณาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตจิตฺตา. การุณิกาติ กรุณาย นิยุตฺตา ปเรสํ ทุกฺขาปนยนาการวุตฺติยา กรุณาย สมนฺนาคตา. อารทฺธวีริยาติ อกุสลานํ ปหานาย กุสลานํ อุปสมฺปทาย ปคฺคหิตวีริยา. ปหิตตฺตาติ นิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺตา. นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ. ทฬฺหปรกฺกมาติ ถิรวีริยา.
ปมาทนฺติ ปมชฺชนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อนนุฏฺานํ, อกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตโวสฺสคฺโค. วุตฺตฺหิ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา’’ติอาทิ (วิภ. ๙๓๐).
อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ, โส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพ. อตฺถโต หิ อปฺปมาโท นาม สติยา อวิปฺปวาโส, อุปฏฺิตาย สติยา เอว เจตํ นามํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยสฺมา ปมาทมูลกา สพฺเพ อนตฺถา, อปฺปมาทมูลกา จ สพฺเพ อตฺถา, ตสฺมา ปมาทํ ภยโต อุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทฺจ เขมโต อนุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทปฏิปตฺติยา สิขาภูตํ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหํ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อฏฺนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺงฺคิกํ อริยมคฺคํ ภาเวถ, อมตํ นิพฺพานํ ผุสนฺตา สจฺฉิกโรนฺตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทถ, ทสฺสนมคฺคมตฺเต อฏฺตฺวา อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปฺปาทนวเสน วฑฺเฒถ, เอวํ โว อปฺปมาทภาวนา สิขาปตฺตา ภวิสฺสตีติ.
เอวํ เถโร สมฺปตฺตปริสํ โอวทติ. อิมา เอว จิมสฺส เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถา อเหสุนฺติ.
ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยถาจารี ¶ ยถาสโตติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. ตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ – อตีเต อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก อสงฺขฺเยยฺยมตฺถเก อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิ. มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิ. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกสหายา อเหสุํ. เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ¶ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา โมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ’’ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา, สมฺม, อหํ ปพฺพชิตุกาโม, กึ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รตนโกฏฺาคารานิ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ ¶ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํ. โส ปฺจ อภิฺาโย อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. เตปิ สพฺเพ ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํ.
เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สรทตาปสสฺส จ อนฺเตวาสิกานฺจ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน คนฺตฺวา ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘สพฺพฺุพุทฺโธเยวาย’’นฺติ นิฏฺํ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา ¶ สฺชาตปฺปสาทา อตฺตโน อาจริยสฺส จ สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อาจริย, มยํ ปุพฺเพ ‘ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ อาหํสุ. ‘‘กึ วเทถ, ตาตา? สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ? สพฺพฺุพุทฺเธน มํ ตุลฺยํ มา กริตฺถา’’ติ. อถ เต ตาปสา อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ยาว มหา วตายํ ปุริสุตฺตโม’’ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทึสุ.
อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลาย อิธาคโต, หนฺท มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ ทสฺสาม. ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา จ ผลาผเล ปฏิคฺคณฺหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ¶ ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิ. เต สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา ตาวเทว สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ.
ตโต ¶ สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ. เต ตาวเทว อิทฺธิยา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ เตสํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อภิรุหถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. สตฺถริ นิสินฺเน ทฺเว อคฺคสาวกา เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. สตฺถา ‘‘เตสํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ นิโรธํ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ นิโรธํ สมาปชฺชึสุ. ตาปโส ¶ สตฺตาหํ นิรนฺตรํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. อิตเร ปน วนมูลผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ.
สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺาย อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ. เถโร สาวกปารมีาเณ ตฺวา เตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ อกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวมฺปิ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. โสปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิ. ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย เอกสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นาโหสิ. อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ. เทสนาวสาเน เปตฺวา สรทตาปสํ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺปริกฺขารวรธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ.
สรทตาปโส ปน ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ สตฺถุ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย อฺวิหิโต หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ. อถ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ตถา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา – ‘‘อิโต ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ.
สรทตาปโสปิ ¶ สหายกสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, สมฺม, มยา อโนมทสฺสิสฺส ¶ ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺถิตํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺานํ ปตฺเถหีติ.
สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺกรีสมตฺตํ านํ สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ¶ มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา, สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา, ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สิริวฑฺโฒ หฏฺปหฏฺโ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
ตโต ปฏฺาย เนสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรากมฺมํ น กถิตํ. อมฺหากํ ปน ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตานิ กิร ทฺเวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายกาเนว. เตสํ ทฺวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุ. ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺิ ธาติโย อุปฏฺาเปสุํ, นามคฺคหณทิวเส รูปสาริพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ อกํสุ. อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ อกํสุ. เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุ.
อเถกทิวสํ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา าณสฺส ปริปากคตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา ‘‘สพฺเพปิเม โอรํ วสฺสสตานํ มจฺจุมุเข ปติสฺสนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อมฺเหหิ โมกฺขธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, ตฺจ ปริเยสนฺเตหิ เอกํ ปพฺพชฺชํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา ปฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ สฺจยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สฺจโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ ¶ . เต กติปาเหเนว สพฺพํ สฺจยสฺส สมยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ เต เต ปณฺฑิตสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต เตหิ ¶ ปุฏฺา เนว ¶ สมฺปายนฺติ, อฺทตฺถุ เตเยว เตสํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ. เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ อกํสุ – ‘‘อมฺเหสุ โย ปมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘น มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺปุพฺโพ, สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สฺชาตปฺปสาโท ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ อุทิกฺขนฺโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภฺุชิตุํ ปติรูปํ โอกาสํ คโต. ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปีํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิ.
เอวํ โส อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อปทิสิ. ปุน เตน ‘‘กึวาที ปนายสฺมโต สตฺถา’’ติ ปุฏฺโ ‘‘อิมสฺส สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน จสฺส สาสนธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖; เปฏโก. ๙) คาถมาห. ปริพฺพาชโก ปมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺาสิ. คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริ วิเสเส อปฺปวตฺเตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห – ‘‘มา, ภนฺเต, อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว โหตุ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถ, อหํ มยฺหํ สหายกสฺส กตปฏิฺํ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ¶ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ อคมาสิ.
โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มุขวณฺโณ น อฺทิวเสสุ วิย, อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ สมฺภาเวตฺวา อมตาธิคมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ‘‘อามาวุโส, อมตํ อธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิ. คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา ¶ อาห – ‘‘กหํ โน สตฺถา’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘เตน หิ, อาวุโส, อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ. อุปติสฺโส ¶ สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สฺจยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถุ คุเณ ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิ. โส ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา อุทกสิฺจนํ โหตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิ. เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ อฑฺฒเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมํสุ. สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ อคฺคํ ภทฺทยุค’’นฺติ วตฺวา เตสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมํ เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ยถา เตสํ, เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมว. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ ปน น นิฏฺาติ. กสฺมา? สาวกปารมีาณสฺส มหนฺตตาย.
เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺานํ (อ. นิ. ๗.๖๑) สุณนฺโต เอว อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อายสฺมา สาริปุตฺโต ปพฺพชิตทิวสโต อฑฺฒมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคเห สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๑ อาทโย) เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภฺุชนฺโต วิย สาวกปารมีาณสฺส ¶ มตฺถกํ ปาปุณิ. อิติ ทฺวินฺนมฺปิ อคฺคสาวกานํ สตฺถุ สมีเป เอว สาวกปารมีาณํ มตฺถกํ ปตฺตํ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๑๔๑-๓๗๔) –
‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สุสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘อสกฺขรา อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;
สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
จรนฺติ นทิยา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
วคฺคฬา ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุโภ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;
อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อมฺพา ¶ สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘จมฺมกา สฬลา นีปา, นาคปุนฺนาคเกตกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘อติมุตฺตา อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;
องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘เกตกา กนฺทลิ เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กณิการา กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุทฺทาลกา ¶ จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;
คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อฺเ ชายนฺติ เกสรี;
อฺเ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย;
สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
สํคุลา มคฺคุรา เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘กุมฺภีลา สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;
โอคุหา อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;
ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา;
ปมฺปกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘โกสิกา ¶ โปฏฺสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;
มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ปสทา จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู;
โรหิจฺจา สุกโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กินฺนรา ¶ วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;
เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา, สาทุผลสมายุตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;
ชีวกา สุตกา เจว, พหุกา มม อสฺสเม.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา.
‘‘ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธปวายติ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;
สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทา.
‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน, ฌายี ฌานรโต สทา;
ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโส.
‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ;
สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;
ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมึ คตา.
‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;
ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
อากิฺจฺํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;
อสํสฏฺา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, านจงฺกมเนน จ;
วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘รชฺชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;
โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อิทฺธึ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;
ปถวึ เต ปกมฺเปนฺติ, สารพฺเภน ทุราสทา.
‘‘กีฬมานา จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ.
ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ;
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทา.
‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;
จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;
อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนา.
‘‘อุทโกโรหณา เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;
โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปาโตว สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;
ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
‘‘เอเตสํ ¶ ปกฺกมนฺตานํ, มหาสทฺโท ปวตฺตติ;
อชินจมฺมสทฺเทน, มุทิตา โหนฺติ เทวตา.
‘‘ทิโสทิสํ ปกฺกมนฺติ, อนฺตลิกฺขจรา อิสี;
สเก พเลนุปตฺถทฺธา, เต คจฺฉนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ปถวีกมฺปกา เอเต, สพฺเพว นภจาริโน;
อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา, สาคโรว อโขภิยา.
‘‘านจงฺกมิโน ¶ เกจิ, เกจิ เนสชฺชิกา อิสี;
ปวตฺตโภชนา เกจิ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘เมตฺตาวิหาริโน เอเต, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ, น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิ.
‘‘สีหราชาวสมฺภีตา, คชราชาว ถามวา;
ทุราสทา พฺยคฺฆาริว, อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเก.
‘‘วิชฺชาธรา เทวตา จ, นาคคนฺธพฺพรกฺขสา;
กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘เต ชฏาขาริภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สทานุจฺฉวิกา เอเต, อฺมฺํ สคารวา;
จตุพฺพีสสหสฺสานํ, ขิปิตสทฺโท น วิชฺชติ.
‘‘ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา, อปฺปสทฺทา สุสํวุตา;
อุปสงฺกมฺม สพฺเพว, สิรสา วนฺทเร มมํ.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ;
วสามิ อสฺสเม ตตฺถ, ฌายี ฌานรโต อหํ.
‘‘อิสีนํ สีลคนฺเธน, ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ;
ผลีนํ ผลคนฺเธน, คนฺธิโต โหติ อสฺสโม.
‘‘รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อรติ เม น วิชฺชติ;
สเก สิสฺเส โอวทนฺโต, ภิยฺโย หาสํ ลภามหํ.
‘‘ปุปฺผานํ ¶ ปุปฺผมานานํ, ผลานฺจ วิปจฺจตํ;
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา, อตาปี นิปโก อหํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, วนํ อชฺโฌคหึ อหํ.
‘‘อุปฺปาเต สุปิเน จาปิ, ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต;
ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ, ธารยามิ อหํ ตทา.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ, สปฺปภาสํ มโนรมํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘ชลนฺตํ ¶ ทีปรุกฺขํว, วิชฺชุตํ คคเน ยถา;
สุผุลฺลํ สาลราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อยํ นาโค มหาวีโร, ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ;
อิมํ ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเร.
‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ลกฺขณํ อุปธารยึ;
พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ, หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํ.
‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม;
ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน, นิฏฺํ คจฺเฉ ตถาคเต.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา;
อถ ปุปฺเผ สมาเนตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
‘‘ปูชยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, นมสฺสึ โลกนายกํ.
‘‘เยน าเณน สมฺพุทฺโธ, วิหรติ อนาสโว;
ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘สมุทฺธรสิมํ ¶ โลกํ, สยมฺภู อมิโตทย;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโณ ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘ธาเรตุํ ปถวึ สกฺกา, เปตฺวา ตุลมณฺฑเล;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ธเรตเว.
‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, ปถวิฺจาขิลฺชเห;
พุทฺธาณํ อุปาทาย, อุปมาโต น ยุชฺชเร.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, ตว าณมฺหิ จกฺขุม.
‘‘เยน าเณน ปตฺโตสิ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;
เตน าเณน สพฺพฺุ, มทฺทสี ปรติตฺถิเย.
‘‘อิมา คาถา ถวิตฺวาน, สุรุจิ นาม ตาปโส;
อชินํ ปตฺถริตฺวาน, ปถวิยํ นิสีทิ โส.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, คิริราชา ปวุจฺจติ.
‘‘ตาว อจฺจุคฺคโต เนรุ, อายโต วิตฺถโต จ โส;
จุณฺณิโต อณุเภเทน, โกฏิสตสหสฺสโส.
‘‘ลกฺเข ปิยมานมฺหิ, ปริกฺขยมคจฺฉถ;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาลีกตา สิยุํ.
‘‘ตเถว ¶ หิ มหาวีร, เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา;
ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา, ปรามาเสน โมหิตา.
‘‘ตว สุทฺเธน าเณน, อนาวรณทสฺสินา;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, าณํ เต นาติวตฺตเร.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อโนมทสฺสี มหายโส;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, ทิสํ โอโลกยี ชิโน.
‘‘อโนมทสฺสิมุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ปริวุโต สตสหสฺเสหิ, สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิ.
‘‘ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ, ฉฬภิฺเหิ ฌายิภิ;
จิตฺตมฺาย พุทฺธสฺส, อุเปสิ โลกนายกํ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิตา ตตฺถ, ปทกฺขิณมกํสุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, โอตรุํ พุทฺธสนฺติเก.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘วรุโณ นามุปฏฺาโก, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิ โลกนายกํ.
‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
น หิ พุทฺธา อเหตูหิ, สิตํ ปาตุกโรนฺติ เต.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ, าณฺจาปิ อนุตฺถวิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘ทสสุ ¶ โลกธาตูสุ, เทวกายา มหิทฺธิกา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
อุปฏฺิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
พฺราหฺมณี สาริยา นาม, ธารยิสฺสติ กุจฺฉินา.
‘‘มาตุยา นามโคตฺเตน, ปฺายิสฺสติยํ นโร;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ.
‘‘อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
คเวสนฺโต สนฺติปทํ, จริสฺสติ มหึ อิมํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
มหาสมุทฺทมปฺเปติ, ตปฺปยนฺตี มโหทธึ.
‘‘ตเถวายํ สาริปุตฺโต, สเก ตีสุ วิสารโท;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, ตปฺปยิสฺสติ ปาณิเน.
‘‘หิมวนฺตมุปาทาย ¶ , สาครฺจ มโหทธึ;
เอตฺถนฺตเร ยํ ปุลินํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน, สงฺขาตุํ คณนา ยถา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ขีเย คงฺคาย วาลุกา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, คณนาโต อสงฺขิยา;
ตเถว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต น เหสฺสติ.
‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา, วสฺเสนฺโต ธมฺมวุฏฺิโย.
‘‘สพฺพเมตํ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
ยสฺสาหํ การํ กตฺวาน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสติ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ อหํ.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อจลํ ปทํ;
วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ, เอสาหํ สํสรึ ภเว.
‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต โปโส, ปริเยเสยฺย โอสธํ;
วิจิเนยฺย วนํ สพฺพํ, พฺยาธิโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ;
อพฺโพกิณฺณํ ปฺจสตํ, ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
‘‘ชฏาภาเรน ภริโต, อชินุตฺตรนิวาสโน;
อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกํ อคจฺฉิหํ.
‘‘นตฺถิ ¶ พาหิรเก สุทฺธิ, เปตฺวา ชินสาสนํ;
เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา, สุชฺฌนฺติ ชินสาสเน.
‘‘อตฺตการมยํ เอตํ, นยิทํ อิติหีติหํ;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ.
‘‘ยถา สารตฺถิโก โปโส, กทลึ เฉตฺวาน ผาลเย;
น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย, สาเรน ริตฺตโก หิ โส.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา.
อสงฺขเตน ริตฺตาเส, สาเรน กทลี ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
พฺราหฺมโณ สฺจโย นาม, ตสฺส มูเล วสามหํ.
‘‘สาวโก เต มหาวีร, อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, ปิณฺฑาย จรตี ตทา.
‘‘ตมทฺทสาสึ สปฺปฺํ, มุนึ โมเน สมาหิตํ;
สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ, สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถา.
‘‘ทิสฺวา เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ, สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ;
อุสภํ ปวรํ วีรํ, อรหายํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปาสาทิโก อิริยติ, อภิรูโป สุสํวุโต;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, อมตทสฺสี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ, ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺมานสํ;
โส เม ปุฏฺโ กเถสฺสติ, ปฏิปุจฺฉามหํ ตทา.
‘‘ปิณฺฑปาตํ จรนฺตสฺส, ปจฺฉโต อคมาสหํ;
โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต, ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํ.
‘‘วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ, อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ;
กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร, กสฺส สิสฺโสสิ มาริส.
‘‘โส ¶ เม ปุฏฺโ วิยากาสิ, อสมฺภีโตว เกสรี;
พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโส.
‘‘กีทิสํ เต มหาวีร, อนุชาโต มหายโส;
พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ, สาธุ เม กถยสฺสุ โภ.
‘‘โส เม ปุฏฺโ กถี สพฺพํ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ.
‘‘โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปฺเห, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
วิรโช วิมโล อาสึ, สุตฺวาน ชินสาสนํ.
‘‘สุตฺวาน มุนิโน วากฺยํ, ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ;
ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม, อิมํ คาถมภาสหํ.
‘‘เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทว, ปจฺจพฺยถ ปทมโสกํ;
อทิฏฺํ อพฺภตีตํ, พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ.
‘‘ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํ.
‘‘โตสิโตหํ ¶ อสฺสชินา, ปตฺวาน อจลํ ปทํ;
สหายกํ คเวสนฺโต, อสฺสมํ อคมาสหํ.
‘‘ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
อิริยาปถสมฺปนฺโน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ, มุนิภาโวว ทิสฺสติ;
อมตาธิคโต กจฺจิ, นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํ.
‘‘สุภานุรูโป อายาสิ, อาเนฺชการิโต วิย;
ทนฺโตว ทนฺตทมโถ, อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณ.
‘‘อมตํ มยาธิคตํ, โสกสลฺลาปนูทนํ;
ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ, คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํ.
‘‘สาธูติ ¶ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา, อุปคมฺม ตวนฺติกํ.
‘‘อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก;
ตว สาสนมาคมฺม, วิหราม อนาสวา.
‘‘โกลิโต อิทฺธิยา เสฏฺโ, อหํ ปฺาย ปารโค;
อุโภว เอกโต หุตฺวา, สาสนํ โสภยามเส.
‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, สงฺกปฺโป ปูริโต มม.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, สมเยสามิ ปุปฺผิตุํ.
‘‘วิมุตฺติปุปฺผํ เอสนฺโต, ภวสํสารโมจนํ;
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน, โตเสมิ สพฺพปาณินํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวาน มหามุนึ;
ปฺาย สทิโส นตฺถิ, ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุม.
‘‘สุวินีตา จ เต สิสฺสา, ปริสา จสุสิกฺขิตา;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อารฺิกา ¶ ธุตรตา, ฌายิโน ลูขจีวรา;
วิเวกาภิรตา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ปฏิปนฺนา ผลฏฺา จ, เสขา ผลสมงฺคิโน;
อาสีสกา อุตฺตมตฺถํ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘โสตาปนฺนา ¶ จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;
อนาคามี จ อรหา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘สติปฏฺานกุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนารตา;
สาวกา เต พหู สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา;
ปฺาย ปารมึ ปตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เอทิสา เต มหาวีร, ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา;
ทุราสทา อุคฺคเตชา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สฺเตหิ ตปสฺสิภิ;
มิคราชาวสมฺภีโต, อุฬุราชาว โสภสิ.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, รุหนฺติ ธรณีรุหา;
เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺติ, ผลฺจ ทสฺสยนฺติ เต.
‘‘ปถวีสทิโส ตฺวํสิ, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, ลภนฺติ อมตํ ผลํ.
‘‘สินฺธุ สรสฺสตี เจว, นนฺทิโย จนฺทภาคิกา;
คงฺคา จ ยมุนา เจว, สรภู จ อโถ มหี.
‘‘เอตาสํ สนฺทมานานํ, สาคโรว สมฺปฏิจฺฉติ;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, สาคโรเตว ายติ.
‘‘ตเถวิเม จตุพฺพณฺณา, ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, พุทฺธปุตฺตาติ ายเร.
‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;
สพฺเพ ตารคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติ.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ มหาวีร, ปริวุโต เทวมานุเส;
เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ชลสิ สพฺพทา ตุวํ.
‘‘คมฺภีเร ¶ อุฏฺิตา อูมี, น เวลมติวตฺตเร;
สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ, สฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตา.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
ธมฺมํ วาทิตุกามา เต, นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนึ.
‘‘สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ, ปฏิวาเทหิ จกฺขุม;
ตวนฺติกํ อุปคนฺตฺวา, สฺจุณฺณาว ภวนฺติ เต.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตา, กุมุทา มนฺทาลกา พหู;
อุปลิมฺปนฺติ โตเยน, กทฺทมกลเลน จ.
‘‘ตเถว พหุกา สตฺตา, โลเก ชาตา วิรูหเร;
อฏฺฏิตา ราคโทเสน, กทฺทเม กุมุทํ ยถา.
‘‘ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ, ชลมชฺเฌ วิรูหติ;
น โส ลิมฺปติ โตเยน, ปริสุทฺโธ หิ เกสรี.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โลเก ชาโต มหามุนิ;
โนปลิมฺปสิ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา;
นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ, สมโย ปุปฺผนาย โส.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา;
สาสนํ นาติวตฺตนฺติ, ปทุมํ วาริชํ ยถา.
‘‘สุปุปฺผิโต สาลราชา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ;
อฺสาเลหิ ปริวุโต, สาลราชาว โสภติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, สาลราชาว โสภสิ.
‘‘ยถาปิ เสโล หิมวา, โอสโธ สพฺพปาณินํ;
นาคานํ อสุรานฺจ, เทวตานฺจ อาลโย.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โอสโธ วิย ปาณินํ;
เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา.
‘‘อนุสิฏฺา ¶ มหาวีร, ตยา การุณิเกน เต;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, วสนฺติ ตว สาสเน.
‘‘มิคราชา ยถา สีโห, อภินิกฺขมฺม อาสยา;
จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา, ติกฺขตฺตุํ อภินาทติ.
‘‘สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ, มิคราชสฺส คชฺชโต;
ตถา หิ ชาติมา เอโส, ปสู ตาเสติ สพฺพทา.
‘‘คชฺชโต เต มหาวีร, วสุธา สมฺปกมฺปติ;
โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ, ตสนฺติ มารกายิกา.
‘‘ตสนฺติ ¶ ติตฺถิยา สพฺเพ, นทโต เต มหามุนิ;
กากา เสนาว วิพฺภนฺตา, มิครฺา ยถา มิคา.
‘‘เย เกจิ คณิโน โลเก, สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร;
ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ, เทเสนฺติ ปริสาย เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ;
สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา, เกวลํ โพธิปกฺขิยํ.
‘‘อาสยานุสยํ ตฺวา; อินฺทฺริยานํ พลาพลํ;
ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน, มหาเมโฆว คชฺชสิ.
‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา, นิสินฺนา ปริสา ภเว;
นานาทิฏฺี วิจินนฺตํ, วิมติจฺเฉทนาย ตํ.
‘‘สพฺเพสํ จิตฺตมฺาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;
เอกํ ปฺหํ กเถนฺโตว, วิมตึ ฉินฺทสิ ปาณินํ.
‘‘อุปติสฺสสทิเสเหว, วสุธา ปูริตา ภเว;
สพฺเพว เต ปฺชลิกา, กิตฺตยุํ โลกนายกํ.
‘‘กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา, นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ;
ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ, อปฺปเมยฺโย ตถาคโต.
‘‘ยถา สเกน ถาเมน, กิตฺติโต หิ มยา ชิโน;
กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา, เอวเมว ปกิตฺตยุํ.
‘‘สเจ ¶ หิ โกจิ เทโว วา, มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต;
ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย, วิฆาตํว ลเภยฺย โส.
‘‘สาสเน เต ปติฏฺาย, สกฺยปุตฺต มหายส;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ, วตฺเตมิ ชินสาสนํ;
ธมฺมเสนาปติ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุขิตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘โย โกจิ มนุโช ภารํ, ธาเรยฺย มตฺถเก สทา;
ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส, ภาเรหิ ภริโต ตถา.
‘‘ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ, ภเวสุ สํสรึ อหํ;
ภริโต ภวภาเรน, คิรึ อุจฺจาริโต ยถา.
‘‘โอโรปิโต จ เม ภาโร, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;
กรณียํ กตํ สพฺพํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ยาวตา ¶ พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา สกฺยปุงฺควํ;
อหํ อคฺโคมฺหิ ปฺาย, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาธิมฺหิ สุกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สหสฺสํ อภินิมฺมิเน.
‘‘อนุปุพฺพวิหารสฺส, วสีภูโต มหามุนิ;
กเถสิ สาสนํ มยฺหํ, นิโรโธ สยนํ มม.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต, โพชฺฌงฺคภาวนารโต.
‘‘สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว กตํ มยา;
โลกนาถํ เปตฺวาน, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาปตฺตีนํ กุสโล, ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี;
โพชฺฌงฺคภาวนารโต, สาวกคุณปารมิคโตสฺมิ.
‘‘สาวกคุเณนปิ ¶ ผุสฺเสน, พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา;
ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ จิตฺตํ, สทา สพฺรหฺมจารีสุ.
‘‘อุทฺธตวิโสว สปฺโป, ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ;
นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว, อุเปมิ ครุคารเวน คณํ.
‘‘ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ปฺา เม วสุมตีปิ น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตมหํ สมฺมา, าณถวนายิทํ ผลํ.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาจาโร, สเมโต อหุ กตฺถจิ.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถานุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ตาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺา, ฌายี ฌานรตา สทา.
‘‘ยมหํ ปมํ ทิสฺวา, วิรโช วิมโล อหุํ;
โส เม อาจริโย ธีโร, อสฺสชิ นาม สาวโก.
‘‘ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช, ธมฺมเสนาปตี อหุํ;
สพฺพตฺถ ปารมึ ปตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โย เม อาจริโย อาสิ, อสฺสชิ นาม สาวโก;
ยสฺสํ ทิสายํ วสติ, อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํ.
‘‘มม ¶ กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อตฺตโน สาวเก เตน เตน คุณวิเสเสน เอตทคฺเค เปนฺโต – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ ¶ (อ. นิ. ๑.๑๘๘-๑๘๙) เถรํ มหาปฺภาเวน เอตทคฺเค เปสิ. โส เอวํ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺวา ธมฺมเสนาปติฏฺาเน ปติฏฺหิตฺวา สตฺตหิตํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สพฺรหฺมจารีนํ ¶ อตฺตโน จริยวิภาวนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยถาจารี ยถาสโต สตีมา, ยตสงฺกปฺปชฺฌายิ อปฺปมตฺโต;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิตตฺโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.
‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา ภฺุชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;
อูนูทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘กปฺปิยํ ตฺเจ ฉาเทติ, จีวรํ อิทมตฺถิกํ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อุภยนฺตเรน นาโหสิ, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถมนุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘โย ปปฺจมนุยุตฺโต, ปปฺจาภิรโต มโค;
วิราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘โย ¶ ¶ จ ปปฺจํ หิตฺวาน, นิปฺปปฺจปเถ รโต;
อาราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
‘‘รมณียานิ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;
วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน.
‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;
ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย.
‘‘อฺสฺส ¶ ภควา พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, โสตมาเธสิมตฺถิโก;
ตํ เม อโมฆํ สวนํ, วิมุตฺโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
เจโตปริยาย อิทฺธิยา, จุติยา อุปปตฺติยา;
โสตธาตุวิสุทฺธิยา, ปณิธี เม น วิชฺชติ.
‘‘รุกฺขมูลํว นิสฺสาย, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ปฺาย อุตฺตโม เถโร, อุปติสฺโสว ฌายติ.
‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติ.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติ.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
นิกฺขิปิสฺสํ อิมํ กายํ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘อุภเยน ¶ มิทํ มรณเมว, นามรณํ ปจฺฉา วา ปุเร วา;
ปฏิปชฺชถ มา วินสฺสถ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
อปฺปาสิ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต อนายาโส, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;
กลฺยาณสีโล เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอวํ, อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;
สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ, อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺติ.
‘‘กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ ภิกฺขุโน;
อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปฺเจเต จิตฺตเกลิสา.
‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺส, อสกฺกาเรน จูภยํ;
สมาธิ น วิกมฺปติ, อปฺปมาทวิหาริโน.
‘‘ตํ ฌายินํ สาตติกํ, สุขุมทิฏฺิปสฺสกํ;
อุปาทานกฺขยารามํ, อาหุ สปฺปุริโส อิติ.
‘‘มหาสมุทฺโท ¶ ปถวี, ปพฺพโต อนิโลปิ จ;
อุปมาย น ยุชฺชนฺติ, สตฺถุ วรวิมุตฺติยา.
‘‘จกฺกานุวตฺตโก เถโร, มหาาณี สมาหิโต;
ปถวาปคฺคิสมาโน, น รชฺชติ น ทุสฺสติ.
‘‘ปฺาปารมิตํ ปตฺโต, มหาพุทฺธิ มหามติ;
อชโฬ ชฬสมาโน, สทา จรติ นิพฺพุโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติสมูหตา.
‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;
หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ. อิมา หิ กาจิ คาถา เถเรน ภาสิตา, กาจิ เถรํ อารพฺภ ภควตา ภาสิตา, สพฺพา ปจฺฉา อตฺตโน จริยปเวทนวเสน เถเรน ภาสิตตฺตา เถรสฺเสว คาถา อเหสุํ.
ตตฺถ ¶ ยถาจารีติ ยถา กายาทีหิ สํยโต, สํวุโต หุตฺวา จรติ วิหรติ, ยถาจรณสีโลติ วา ยถาจารี, สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ยถาสโตติ ยถาสนฺโต. คาถาสุขตฺถฺหิ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโต, สนฺโต วิย, อริเยหิ นิพฺพิเสโสติ อตฺโถ. สตีมาติ ปรมาย สติยา สมนฺนาคโต. ยตสงฺกปฺปชฺฌายีติ สพฺพโส มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปหาย เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สํยตสงฺกปฺโป หุตฺวา อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโล. อปฺปมตฺโตติ ตสฺมึเยว ยถาจาริภาเว ยตสงฺกปฺโป หุตฺวา ฌายเนน จ ปมาทรหิโต สพฺพตฺถ สุปฺปติฏฺิตสติสมฺปชฺโ. อชฺฌตฺตรโตติ โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺานภาวนาย อภิรโต. สมาหิตตฺโตติ ตาย เอว ภาวนาย เอกคฺคจิตฺโต. เอโกติ อสหาโย คณสํสคฺคํ, กิเลสสํสคฺคฺจ ปหาย กายวิเวกํ, จิตฺตวิเวกฺจ ปริพฺรูหยนฺโต. สนฺตุสิโตติ ปจฺจยสนฺโตเสน จ ภาวนารามสนฺโตเสน จ สมฺมเทว ตุสิโต ตุฏฺโ. ภาวนาย หิ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺติยา อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, มตฺถกํ ปตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตมาหุ ¶ ภิกฺขุนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ภยํ อิกฺขนตาย ภินฺนกิเลสตาย จ ภิกฺขูติ วทนฺติ.
อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตสนฺโตสทฺวเย ปจฺจยสนฺโตสํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อลฺลนฺติ สปฺปิอาทิอุปเสเกน ตินฺตํ สินิทฺธํ. สุกฺขนฺติ ตทภาเวน ลูขํ. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, อลฺลํ วา สุกฺขํ วาติ. พาฬฺหนฺติ อติวิย. สุหิโตติ ธาโต น สิยาติ อตฺโถ. กถํ ปน สิยาติ อาห ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ ปณีตํ ลูขํ วาปิ โภชนํ ภฺุชนฺโต ภิกฺขุ ยาวทตฺถํ อภฺุชิตฺวา อูนูทโร สลฺลหุกุทโร, ตโต เอว มิตาหาโร ปริมิตโภชโน อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหรนฺโต ตตฺถ มตฺตฺุตาย ปจฺจเวกฺขณสติยา จ สโต หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺย.
ยถา ปน อูนูทโร มิตาหาโร จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภุตฺวาติ จตฺตาโร วา ปฺจ วา อาโลเป กพเฬ อภฺุชิตฺวา ตตฺตกสฺส อาหารสฺส โอกาสํ เปตฺวา ปานียํ ปิเวยฺย. อยฺหิ อาหาเร สลฺลหุกวุตฺติ. นิพฺพานฺหิ เปสิตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ผาสุวิหาราย ฌานาทีนํ อธิคมโยคฺยตาย สุขวิหาราย อลํ ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ. อิมินา กุจฺฉิปริหาริยํ ปิณฺฑปาตํ วทนฺโต ปิณฺฑปาเต อิตรีตรสนฺโตสํ ทสฺเสติ. ‘‘ภุตฺวานา’’ติ วา ปาโ, โส จตุปฺจาโลปมตฺเตนาปิ อาหาเรน สรีรํ ยาเปตุํ สมตฺถสฺส อติวิย ถิรปกติกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน วุตฺโต สิยา, อุตฺตรคาถาหิปิ สํสนฺทติ เอว อปฺปกสฺเสว จีวรสฺส เสนาสนสฺส จ วกฺขมานตฺตา.
กปฺปิยนฺติ ¶ ยํ กปฺปิยกปฺปิยานุโลเมสุ โขมาทีสุ อฺตรนฺติ อตฺโถ. ตฺเจ ฉาเทตีติ กปฺปิยํ จีวรํ สมานํ ฉาเทตพฺพํ านํ ฉาเทติ เจ, สตฺถารา อนฺุาตชาติยํ สนฺตํ เหฏฺิมนฺเตน อนฺุาตปมาณยุตฺตํ เจ โหตีติ อตฺโถ. อิทมตฺถิกนฺติ อิทํ ปโยชนตฺถํ สตฺถารา วุตฺตปโยชนตฺถํ ยาวเทว สีตาทิปฏิฆาตนตฺถฺเจว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถฺจาติ อตฺโถ. เอเตน กายปริหาริยํ จีวรํ ตตฺถ อิตรีตรสนฺโตสฺจ วทติ.
ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺสาติ ปลฺลงฺกํ วุจฺจติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ, เตน นิสินฺนสฺส, ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนสฺสาติ อตฺโถ. ชณฺณุเก ¶ นาภิวสฺสตีติ ยสฺสํ กุฏิยํ ตถา นิสินฺนสฺส เทเว วสฺสนฺเต ชณฺณุกทฺวยํ วสฺโสทเกน น เตมิยติ, เอตฺตกมฺปิ สพฺพปริยนฺตเสนาสนํ ¶ , สกฺกา หิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺถกามรูเปน กุลปุตฺเตน สทตฺถํ นิปฺผาเทตุํ. เตนาห ‘‘อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ.
เอวํ เถโร อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ เย เต ภิกฺขู มหิจฺฉา อสนฺตุฏฺา, เตสํ ปรมุกฺกํสคตํ สลฺเลขโอวาทํ ปกาเสตฺวา อิทานิ เวทนามุเขน ภาวนารามสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย สุข’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุขนฺติ สุขเวทนํ. ทุกฺขโตติ วิปริณามทุกฺขโต. อทฺทาติ อทฺทส, วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ยถาภูตํ โย อปสฺสีติ อตฺโถ. สุขเวทนา หิ ปริโภคกาเล อสฺสาทิยมานาปิ วิสมิสฺสํ วิย โภชนํ วิปริณามกาเล ทุกฺขาเยว โหติ. เตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํ ทสฺเสติ. ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขเวทนํ โย สลฺลนฺติ ปสฺสิ. ทุกฺขเวทนา หิ ยถา สลฺลํ สรีรํ อนุปวิสนฺตมฺปิ อนุปวิสิตฺวา ิตมฺปิ อุทฺธริยมานมฺปิ ปีฬนเมว ชเนติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานาปิ ิติปฺปตฺตาปิ ภิชฺชมานาปิ วิพาธติเยวาติ. เอเตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํเยว อุกฺกํเสตฺวา วทติ, เตน จ ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต เวทนาทฺวเย อตฺตตฺตนิยคาหํ วินิเวเติ. อุภยนฺตเรนาติ อุภเยสํ อนฺตเร, สุขทุกฺขเวทนานํ มชฺฌภูเต อทุกฺขมสุเขติ อตฺโถ. นาโหสีติ ยถาภูตาวโพธเน อตฺตตฺตนิยาภินิเวสนํ อโหสิ. เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ เอวํ เวทนามุเขน ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา ตปฺปฏิพทฺธํ สกลกิเลสชาลํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ิโต เกน นาม กิเลเสน โลกสฺมึ พทฺโธ, เทวตาทีสุ กึ วา อายติ สิยา, อฺทตฺถุ ฉินฺนพนฺธโน อปฺตฺติโกว สิยาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ มิจฺฉาปฏิปนฺเน ปุคฺคเล ครหนฺโต สมฺมาปฏิปนฺเน ปสํสนฺโต ‘‘มา เม’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติ โย อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ปาปิจฺโฉ ¶ , สมณธมฺเม อุสฺสาหาภาเวน กุสีโต, ตโตเยว หีนวีริโย, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตสฺส อภาเวน อปฺปสฺสุโต, โอวาทานุสาสนีสุ อาทราภาเวน อนาทโร, ตาทิโส อติหีนปุคฺคโล มม ¶ สนฺติเก กทาจิปิ มา โหตุ. กสฺมา? เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ โลกสฺมึ สตฺตนิกาเย ตสฺส ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส เกน โอวาเทน กึ ภวิตพฺพํ, เกน วา กเตน กึ สิยา, นิรตฺถกเมวาติ อตฺโถ.
พหุสฺสุโต จาติ โย ปุคฺคโล สีลาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตฺตเคยฺยาทิเภทสฺส พหุโน สุตสฺส สมฺภเวน พหุสฺสุโต, ธมฺโมชปฺาย ปาริหาริยปฺาย ปฏิเวธปฺาย จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ ¶ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺตุ, ปเคว สหวาโส.
โย ปปฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิวเสน จ ปวตฺติยา ปปฺจนฏฺเน ตณฺหาทิเภทํ ปปฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูรวิทูเร ิโต.
โย จ ปปฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปฺจํ ปหาย ตทภาวโต นิปฺปปฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต, โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ อธิคจฺฉีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺขสฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต ‘‘คาเม วา’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ คาเม วาติ กิฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสฺหิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรฺาทีสุ อฺตรํ วา, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ.
อรฺานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรฺานิ รมณียานีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ เยสุ อรฺเสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ¶ ¶ ตถารูเปสุ อรฺเสุ รมิสฺสนฺตีติ. น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ.
ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา, อุปสมฺปาเทตฺวา ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสฺสิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต ‘‘นิธีนํวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ปิตานํ หิรฺสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา ‘‘เอหิ เต สุเขน ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ นิธิฏฺานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี’’ติ อาจิกฺขิตารํ วิย. วชฺชทสฺสินนฺติ ทฺเว วชฺชทสฺสิโน – ‘‘อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สงฺฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ รนฺธคเวสโก จ, อฺาตํ าเปตุกาโม าตํ อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิโต ¶ จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส ‘‘อิมํ นิธึ คณฺหาหี’’ติ นิคฺคยฺหมาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, ‘‘ภนฺเต, ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ; ปวยฺห ปวยฺห, อานนฺท, วกฺขามิ. โย สาโร โส สฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๙๖). เมธาวินฺติ ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ. ภเชติ ปยิรุปาเสยฺย. ตาทิสฺหิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถ.
อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมึ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธึ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ อนุสิฏฺึ ทเทยฺย. อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. อถ วา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ ¶ นาม, อนุปฺปนฺเน ‘‘อยโสปิ เต สิยา’’ติอาทึ อนาคตํ อุทฺทิสฺส วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ, สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย, กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตฺหิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล ¶ สาธูนํ ปิโย โหติ. เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก ‘‘น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อมฺเห วทสี’’ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ.
‘‘ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน’’ติ ภิกฺขูสุ กถาย สมุฏฺิตาย ‘‘นยิทเมต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อฺสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาห. ตสฺส หิ สตฺถารา เวทนาปริคฺคหสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๕-๒๐๖) เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ิโต อตฺถิโก หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหึ. ตํ ¶ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ มยฺหํ อโมฆํ อวฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิ. เตนาห ‘‘วิมุตฺโตมฺหี’’ติอาทิ.
ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนาณตฺถาย, ปณิธี เม เนว วิชฺชตีติ โยชนา. ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ เนวตฺถิ เนว อโหสีติ อตฺโถ. เจโตปริยายาติ เจโตปริยาณสฺส. อิทฺธิยาติ อิทฺธิวิธาณสฺส. จุติยา อุปปตฺติยาติ, สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนาณาย จุตูปปาตาณตฺถาย. โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตาณสฺส. ปณิธี เม น วิชฺชตีติ อิเมสํ อภิฺาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถ. สพฺพฺุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว สาวกานํ ¶ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณกิจฺจํ อตฺถีติ.
รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ มุณฺโฑติ น โวโรปิตเกโส. สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน. ‘‘สงฺฆาฏิยา สุปารุโต’’ติ จ ปนฺติ. ปฺาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปฺาย อุตฺตโม, สาวเกสุ ปฺาย เสฏฺโติ อตฺโถ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ.
อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺตึ ¶ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิ. อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํ.
ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุ. โส เสลมยปพฺพโต วิย อจโล สุปฺปติฏฺิโต อิฏฺาทินา เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ โอลมฺพนฺเต อฺตโร สามเณโร, ‘‘ภนฺเต, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพ’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา ‘‘ภทฺทํ ตยา สุฏฺุ วุตฺต’’นฺติ สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา ‘‘มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนงฺคณสฺสา’’ติ คาถมาห.
ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาภินนฺทามี’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อุภเยน มิท’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถ. มิทนฺติ ¶ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิ. เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ อาห ¶ ‘‘ปจฺฉา วา ปุเร วา’’ติ มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมว. ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมา ปฏิปตฺตึ ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถ. ขโณ โว มา อุปจฺจคาติ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุมฺเห อติกฺกมีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต ‘‘อุปสนฺโต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน ‘‘ธุนาตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต ‘‘อปฺปาสี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา ปหาสีติ อตฺโถ. อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถ. วิปฺปสนฺโน อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิโล.
น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺึ โรเจตฺวา ิเต วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺย, น สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถ. เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุ. เอวนฺติ ยถา ตุมฺเห ‘‘เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน’’ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํ. อคาริสูติ คหฏฺเสุ. สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม ¶ อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑํ วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ อนวฏฺิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู หุตฺวา ิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติ. ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน อภิฺาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อาปายิโก ชาโต. ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺมตฺเตน ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาสิตพฺโพ. เอกจฺเจ ปน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปติรูเป ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถ.
เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธู. เยสํ เต วิคตา, เต สาธูติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามจฺฉนฺโท’’ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา’’ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํ.
อสาธารณโต ¶ ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานฺจ อุทาหรนฺโต ‘‘มหาสมุทฺโท’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ ¶ อยํ มหาสมุทฺโท, มหาปถวี เสโล ปพฺพโต, ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโน อเจตนาภาเวน อิฏฺานิฏฺํ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุปฺปตฺติยา วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ิโต อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน น ยุชฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถ.
จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโก. เถโรติ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโร. มหาาณีติ มหาปฺโ. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโต. ปวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺาทิอารมฺมณสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปถวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโก. เตนาห ‘‘น รชฺชติ น ทุสฺสตี’’ติ.
ปฺาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกาณสฺส ปารมึ ปารโกฏึ ปตฺโต. มหาพุทฺธีติ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปฺาย สมนฺนาคโต. มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโต. เย หิ เต จตุพฺพิธา, โสฬสวิธา, จตุจตฺตาลีสวิธา, เตสตฺตติวิธา จ ปฺปฺปเภทา. เตสํ สพฺพโส อนวเสสานํ ¶ อธิคตตฺตา มหาปฺตา ทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยถาห ภควา –
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ปุถุปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; หาสปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ชวนปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ติกฺขปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; นิพฺเพธิกปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๙๓).
ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนา. ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, านาฏฺานกุสลตาติ ¶ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต. มหาปฺตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาฬิ –
‘‘กตมา มหาปฺา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา อภิฺาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา.
‘‘กตมา ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา ¶ , ปุถุนานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ ¶ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ¶ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาพเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา.
‘‘กตมา หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ, ปฺากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป… ปฏิวิชฺฌตีติ. วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, สติปฏฺาเน ภาเวตีติ, สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ, อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ, อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ, พลานิ ภาเวตีติ, โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ, อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป… สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา; หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา.
‘‘กตมา ¶ ชวนปฺา? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา; ยา กาจิ เวทนา…เป… ¶ ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา…เป… เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘กตมา ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา, อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ ¶ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ ¶ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป… อุปฺปนฺนํ โมหํ… อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ ¶ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา. เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามฺผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ ติกฺขปฺา.
‘‘กตมา นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป… อุปนาหํ…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๖-๗).
เอวํ ยถาวุตฺตวิภาคาย มหติยา ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วุตฺตํ.
อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปฺตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ.
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ…เป… จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท ¶ อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร, ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ… ¶ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… สพฺพโส ¶ อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส ‘นตฺถิ อุตฺตริ ¶ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ. สาริปุตฺตเมเวตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ม. นิ. ๓.๙๓-๙๗).
เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถ. ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน (ที. นิ. ๓.๑๔๑ อาทโย) ทีเปตพฺพา. ตตฺถ หิ สพฺพฺุตฺาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโต. อชโฬ ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปฺาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา, ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถ.
ปริจิณฺโณติ ¶ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยว.
สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา. สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติ.
สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปิสุเณน ¶ จ โกธเนนาติอาทิกา อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุมโนติสฺส นามํ อโหสิ. ปิตา ปนสฺส อานนฺทราชา นาม. โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวติโต วีสโยชนสเต าเน โภคนครํ อทาสิ. โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา อตฺตานฺจ ¶ ปิตรฺจ ปสฺสติ. ตทา ราชา สตฺถารฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, อฺเสํ อุปฏฺาตุํ น เทติ.
เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิ. กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รฺโ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘วรํ เต, ตาต ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ เตมาสํ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อวฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาห. ‘‘เอตํ น สกฺกา, อฺํ วเทหี’’ติ. ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเวกถา นาม นตฺถิ, เอตเทว เม เทหิ, น มยฺหํ อฺเน อตฺโถ’’ติ. ‘‘สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติ. โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโต.
เตน จ สมเยน ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ. โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ เม ภควนฺต’’นฺติ อาห. ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุ. โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, เม ทสฺเสถา’’ติ อาห. อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ¶ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ราชปุตฺโต ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขุ, พหิ อาสนํ ปฺาเปหี’’ติ. เถโร ปุนปิ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปฺาเปสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มฺเติ. ‘‘อาม กุมาร, วลฺลโภ’’ติ? ‘‘กึ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ โหตี’’ติ?‘‘ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา’’ติ. ‘‘ภควา ¶ , อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ สตฺถาหํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวาปิ สตฺตเม ทิวเส, ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา, ‘‘อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สฺุาคาเร โข, กุมาร, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาห. กุมาโร ‘‘อฺาตํ ¶ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธึ อาคจฺฉถา’’ติ ปฏิฺํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทินฺนา เม, เทว, ภควตา ปฏิฺา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา, นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสโยชนสตํ อทฺธานํ คโต. คนฺตฺวา จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภนสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ เสสภิกฺขูนฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ ทฺวารโกฏฺกฺจ นิฏฺาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘นิฏฺิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา’’ติ.
ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา ‘‘ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาห. ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุโต โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิ. กุมาโร ‘‘สตฺถา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมาโน สตสหสฺเสน กีเต โสภเน นาม อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ ปเวเสตฺวา –
‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน มาปิตํ;
โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติ. –
ตํ ¶ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อิมินาว นีหาเรน ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ กิจฺจกรณีเยสุ จ นิโยเชตฺวา สยํ สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสมีเปเยว วสนฺโต เตมาสํ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺโต อุปกฏฺาย ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ปาทมูเล ติจีวรานิ เปตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยเทตํ มยา สตฺตาหํ ขนฺธาวารทานโต ปฏฺาย ปฺุํ กตํ, น ตํ สคฺคสมฺปตฺติอาทีนํ อตฺถาย, อถ โข อหํ อยํ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก ภเวยฺย’’นฺติ ¶ ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โสปิ ¶ ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปฺุกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปิณฺฑาย จรโต เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺ สพฺพรตนมยปีเ เจว มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ. เอตานิ ปากฏฏฺานานิ.
กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโตว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส สพฺเพ าตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทตฺเวว นามํ อโหสิ. โส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปมํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขนฺเตหิ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
เตน จ สมเยน ภควโต ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธอุปฏฺากา อเหสุํ. เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยึสุ. อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อฺเน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ¶ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺากํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺาย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิ. เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา – ‘‘อหํ อุปฏฺหิสฺสามิ, อหํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อุฏฺหึสุ เปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ, เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ ¶ . โส ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวมฺปิ สตฺถุ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ. ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺานํ นาม กีทิสํ โหติ, สเจ ¶ รุจฺจติ, สตฺถา สยเมว วกฺขตีติ. อถ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อฺเหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ อาห. ตโต ภิกฺขู ‘‘อุฏฺเหิ, อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุ.
เถโร อุฏฺหิตฺวา ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตจีวรํ น ทสฺสติ, ปณีตปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เอตฺตเก คุเณ ลภโต สตฺถุ อุปฏฺาเน โก ภาโร’’ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา จ – ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ; ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ ‘‘เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี’’ติ อุปวาทโมจนตฺถฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปารมีปูรณตฺถฺจ อิมา จตสฺโส อายาจนา จาติ อฏฺ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺเสว านนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ. โส อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสพลํ ทุวิเธน อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเน, หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺิปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺหนฺโต ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา, รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ, สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํ.
อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา ‘‘พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. เอวํ สตฺถารา ปฺจสุ าเนสุ เอตทคฺเค ปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข ¶ อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เหฏฺา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต ¶ เทวตาย จ สํเวชิโต ‘‘สฺเวเยว จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย หุตฺวา อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธึ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุ’’นฺติ สฺชาตุสฺสาโห วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา พหุเทวรตฺตึ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วีริยสมตํ อลภิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม กายํ ¶ อาวฏฺเฏสิ. อปฺปตฺตฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๖๔๔-๖๖๓) –
‘‘อารามทฺวารา นิกฺขมฺม, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺึ, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
‘‘สตสหสฺสํ เต ธีรา, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, ฉายาว อนปายินี.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสึ, เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ;
สุจารุรูปํ ทิสฺวาน, วิตฺติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘โอรุยฺห หตฺถิขนฺธมฺหา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
รตนามยฉตฺตํ เม, พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ;
ตํ กถํ ปยิตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย โส ฉตฺตมธาเรสิ, โสณฺณาลงฺการภูสิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส, ตุสิตํ อาวสิสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘จตุตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
พลาธิโป อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สกฺยานํ กุลเกตุสฺส, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ;
อานนฺโท นาม นาเมน, อุปฏฺาโก มเหสิโน.
‘‘อาตาปี ¶ นิปโก จาปิ, พาหุสจฺเจสุ โกวิโท;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สพฺพปาี ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘สนฺติ อารฺกา นาคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา.
‘‘อเนกสตสหสฺสา, ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา;
สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส, น โหนฺตุปณิธิมฺหิ เต.
‘‘อาทิยา เม นมสฺสามิ, มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, เสขภูมีสุ โกวิโท.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ิตา สทฺธมฺมมาจลา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สงฺคีติมณฺฑปํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติทีปนาทิวเสน จ ภาสิตคาถา เอกชฺฌํ กตฺวา อนุกฺกเมว ขุทฺทกนิกายสงฺคายนกาเล เถรคาถาสุ สงฺคีตึ อาโรเปนฺโต –
‘‘ปิสุเณน จ โกธเนน จ, มจฺฉรินา จ วิภูตนนฺทินา;
สขิตํ น กเรยฺย ปณฺฑิโต, ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม.
‘‘สทฺเธน ¶ จ เปสเลน จ, ปฺวตา พหุสฺสุเตน จ;
สขิตํ กเรยฺย ปณฺฑิโต, ภทฺโท สปฺปุริเสน สงฺคโม.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺิตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว ¶ นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ จิตฺตกถี, พุทฺธสฺส ปริจารโก;
ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต, เสยฺยํ กปฺเปติ โคตโม.
‘‘ขีณาสโว วิสฺุตฺโต, สงฺคาตีโต สุนิพฺพุโต;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, ชาติมรณปารคู.
‘‘ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมเน มคฺเค, โสยํ ติฏฺติ โคตโม.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน.
‘‘อปฺปสฺสุตายํ ¶ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ;
มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.
‘‘พหุสฺสุโต อปฺปสฺสุตํ, โย สุเตนาติมฺติ;
อนฺโธ ปทีปธาโรว, ตเถว ปฏิภาติ มํ.
‘‘พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย, สุตฺจ น วินาสเย;
ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา.
‘‘ปุพฺพาปรฺู อตฺถฺู, นิรุตฺติปทโกวิโท;
สุคฺคหีตฺจ คณฺหาติ, อตฺถฺโจปปริกฺขติ.
‘‘ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํ;
สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ, สปฺปฺํ พุทฺธสาวกํ;
ธมฺมวิฺาณมากงฺขํ, ตํ ภเชถ ตถาวิธํ.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, ปูชนีโย พหุสฺสุโต.
‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติ.
‘‘กายมจฺเฉรครุโน ¶ , หิยฺยมาเน อนุฏฺเห;
สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณผาสุตา.
‘‘น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพา, ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มํ;
คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหิ, อนฺธการํว ขายติ.
‘‘อพฺภตีตสหายสฺส, อตีตคตสตฺถุโน;
นตฺถิ เอตาทิสํ มิตฺตํ, ยถา กายคตา สติ.
‘‘เย ปุราณา อตีตา เต, นเวหิ น สเมติ เม;
สฺวชฺช เอโกว ฌายามิ, วสฺสุเปโตว ปกฺขิมา.
‘‘ทสฺสนาย ¶ อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก พหู;
มา วารยิตฺถ โสตาโร, ปสฺสนฺตุ สมโย มมํ.
‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก ปุถุ;
กโรติ สตฺถา โอกาสํ, น นิวาเรติ จกฺขุมา.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น กามสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น โทสสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติ ¶ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน กายกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน วจีกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน มโนกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘พุทฺธสฺส จงฺกมนฺตสฺส, ปิฏฺิโต อนุจงฺกมึ;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, าณํ เม อุทปชฺชถ.
‘‘อหํ สกรณีโยมฺหิ, เสโข อปฺปตฺตมานโส;
สตฺถุ จ ปรินิพฺพานํ, โย อมฺหํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
สพฺพการวรูเปเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อานนฺโท ปรินิพฺพุโต.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อนฺธกาเร ตโมนุโท.
‘‘คติมนฺโต ¶ สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสิ;
สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปิสุเณน จาติ อาทิโต ทฺเว คาถา ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู เทวทตฺตปกฺขิเยหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ ปิสุเณนาติ ปิสุณาย วาจาย. ตาย หิ ยุตฺโต ปุคฺคโล ‘‘ปิสุโณ’’ติ วุตฺโต ยถา นีลคุณยุตฺโต ปโฏ นีโลติ. โกธเนนาติ กุชฺฌนสีเลน. อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณสฺส มจฺเฉรสฺส สมฺภวโต มจฺฉรินา. วิภูตนนฺทินาติ สตฺตานํ วิภูตํ วิภวนํ วินาสํ อิจฺฉนฺเตน, วิภูตํ วา วิสุํ ภาโว เภโท, ตํ นนฺทเนน, สพฺพเมตํ เทวทตฺตปกฺขิเยว สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ ปฺจวตฺถุทีปนาย พหู ชเน สมฺมาปฏิปนฺเน ภินฺทนฺตา สตฺถริ พหิทฺธตาย ถทฺธมจฺฉริยาทิมจฺฉริยปกตา มหาชนสฺส มหโต อนตฺถาย ปฏิปชฺชึสุ. สขิตนฺติ สหายภาวํ สํสคฺคํ น กเรยฺย, กึการณา? ปาโป ¶ กาปุริเสน สงฺคโม กาปุริเสน ปาปปุคฺคเลน สมาคโม นิหีโน ลามโก. เย หิสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ. เตสํ ทุจินฺติตาทิเภทํ พาลลกฺขณเมว อาวหติ, ปเคว วจนกรสฺส. เตนาห ภควา – ‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต’’ติอาทิ (อ. นิ. ๓.๑).
เยน ปน สํสคฺโค กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺเธน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สทฺเธนาติ กมฺมกมฺมผลสทฺธาย เจว, รตนตฺตยสทฺธาย จ สมนฺนาคเตน. เปสเลนาติ ปิยสีเลน สีลสมฺปนฺเนน. ปฺวตาติ อุทยตฺถคามินิยา นิพฺเพธิกาย ปฺาย วเสน ปฺาสมฺปนฺเนน. พหุสฺสุเตนาติ ปริยตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจานํ ปาริปูริยา พหุสฺสุเตน. ภทฺโทติ เตน ตาทิเสน สาธุนา สงฺคโม ภทฺโท สุนฺทโร กลฺยาโณ ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทํ อตฺถํ อาวหตีติ อธิปฺปาโย.
ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา อตฺตโน รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา กามสฺํ อุปฺปาเทนฺติยา อุตฺตราย นาม อุปาสิกาย กายวิจฺฉนฺทชนนตฺถํ ภาสิตา ¶ . ‘‘อมฺพปาลึ คณิกํ ทิสฺวา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ โอวาททานตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติ. ตา เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอว.
พหุสฺสุโต ¶ จิตฺตกถีติอาทิกา ทฺเว คาถา เถเรน อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานวเสน ภาสิตา. ตตฺถ ปริจารโกติ อุปฏฺาโก. เสยฺยํ กปฺเปตีติ อรหตฺตปฺปตฺติสมนนฺตรํ สยิตตฺตา วุตฺตํ. เถโร หิ พหุเทว รตฺตึ จงฺกเมน วีตินาเมตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตุํ โอวรกํ ปวิสิตฺวา สยิตุํ มฺจเก นิสินฺโน ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตา, อปฺปตฺตฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ, เอตฺถนฺตเร อรหตฺตํ ปตฺวา สยิ.
ขีณาสโวติ ปริกฺขีณจตุราสโว, ตโต เอว จตูหิปิ โยเคหิ วิสํยุตฺโต, ราคสงฺคาทีนํ อติกฺกนฺตตฺตา สงฺคาตีโต, สพฺพโส กิเลสปริฬาหสฺส วูปสนฺตตฺตา สุนิพฺพุโต สีติภูโตติ อตฺโถ.
ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมาติ เถรํ อุทฺทิสฺส ขีณาสวมหาพฺรหฺมุนา ภาสิตา คาถา. อุปฏฺิตาย หิ ธมฺมสงฺคีติยา เถรํ อุทฺทิสฺส เยหิ ภิกฺขูหิ ‘‘เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายตี’’ติ วุตฺตํ. อถ เถโร อธิคเต อรหตฺเต สตฺตปณฺณิคุหาทฺวารํ สงฺฆสฺส สามคฺคีทานตฺถํ อาคโต, ตสฺส ขีณาสวภาวปฺปกาสเนน สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมา. เต ภิกฺขู ลชฺชาเปนฺโต ‘‘ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมา เตเนว อธิคตา ปเวทิตา จ ปฏิเวธปริยตฺติธมฺมา. ยสฺมึ ปุริสวิเสเส ปติฏฺิตา, โสยํ โคตฺตโต โคตโม ธมฺมภณฺฑาคาริโก ¶ สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิคตตฺตา อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานคมเน มคฺเค ปติฏฺหิ, ตสฺส เอกํสภาคีติ.
อเถกทิวสํ โคปกโมคฺคลฺลาโน นาม พฺราหฺมโณ เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ พหุสฺสุโตติ พุทฺธสฺส สาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา’’ติ? ตสฺส เถโร ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘ทฺวาสีตี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทฺวาสีติ สหสฺสานีติ โยชนา, พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหึ ทฺวิสหสฺสาธิกานิ อสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหึ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา อธิคจฺฉึ. จตุราสีติสหสฺสานีติ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา ¶ จตุสหสฺสาธิกานิ อสีติสหสฺสานิ. เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ยถาวุตฺตปริมาณา ธมฺมกฺขนฺธา มยฺหํ ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺตีติ.
อเถกทา เถโร สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาธุเรปิ คนฺถธุเรปิ อนนุยุตฺตํ เอกํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา พาหุสจฺจาภาเว อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปฺปสฺสุตาย’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ อปฺปสฺสุตายนฺติ ¶ เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา ปณฺณาสานํ, อถ วา ปน วคฺคานํ อนฺตมโส เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา สุตฺตนฺตานมฺปิ อุคฺคหิตานํ อภาเวน อปฺปสฺสุโต อยํ, กมฺมฏฺานํ ปน อุคฺคเหตฺวา อนุยฺุชนฺโต พหุสฺสุโตว. พลิพทฺโทว ชีรตีติ ยถา พลิพทฺโท ชีรมาโน วฑฺฒมาโน เนว มาตุ น ปิตุ, น เสสาตกานํ อตฺถาย วฑฺฒติ, อถ โข นิรตฺถกเมว ชีรติ; เอวเมวํ อยมฺปิ น อุปชฺฌายวตฺตํ กโรติ, น อาจริยวตฺตํ, น อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ, น ภาวนํ อนุยฺุชติ, นิรตฺถกเมว ชีรติ. มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ ยถา พลิพทฺทสฺส ‘‘กสนภารวหนาทีสุ อสมตฺโถ เอโส’’ติ อรฺเ วิสฺสฏฺสฺส ยถา ตถา วิจรนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ปิวนฺตสฺส มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ; เอวเมวํ อิมสฺสาปิ อุปชฺฌายาทีหิ วิสฺสฏฺสฺส สงฺฆํ นิสฺสาย จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อุทฺธํวิเรจนาทีนิ กตฺวา กายํ โปเสนฺตสฺส มํสานิ วฑฺฒนฺติ ถูลสรีโร หุตฺวา วิจรติ. ปฺาติ โลกิยโลกุตฺตรา ปนสฺส ปฺา เอกงฺคุลิมตฺตาปิ น วฑฺฒติ, อรฺเ คจฺฉลตาทีนิ วิย อสฺส ฉทฺวารานิ นิสฺสาย ตณฺหา เจว นววิธมาโน จ วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโย.
พหุสฺสุโตติ คาถา อตฺตโน พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อฺํ อติมฺนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วุตฺตา. ตตฺถ สุเตนาติ สุตเหตุ อตฺตโน พาหุสจฺจนิมิตฺตํ. อติมฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มฺติ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปรํ ปริภวติ. ตเถวาติ ยถา อนฺโธ อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรนฺโต อาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห ¶ , น อตฺตโน, ตเถว ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สุตวา ปุคฺคโล สุเตน อนุปปนฺโน อตฺตโน อตฺถํ อปริปูเรนฺโต อนฺโธ าณาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน, ทีปธาโร อนฺโธ วิย มยฺหํ อุปฏฺาตีติ.
อิทานิ พาหุสจฺเจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุต’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ อุปาเสยฺยาติ ปยิรุปาเสยฺย. สุตฺจ น วินาสเยติ พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ¶ ลทฺธํ สุตฺจ น วินาเสยฺย, น สุสฺเสยฺย ธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ วฑฺเฒยฺย. ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺสาติ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ ตํ สุตํ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส มูลํ ปธานการณํ. ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณ ปมํ ปริยตฺติธมฺมธโร ภเวยฺย.
อิทานิ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สาเธตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพาปรฺู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพฺจ อปรฺจ ชานาตีติ ปุพฺพาปรฺู. เอกิสฺสา หิ คาถาย ปุพฺพภาเค อปฺายมาเนปิ ปุพฺพภาเค วา ปฺายมาเน อปรภาเค อปฺายมาเนปิ ‘‘อิมสฺส อปรภาคสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน ¶ , อิมสฺส วา ปุพฺพภาคสฺส อิมินา อปรภาเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ ชานนฺโต ปุพฺพาปรฺู นาม. อตฺตตฺถาทิเภทํ ตสฺส ตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถฺู. นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยํ เสสปเทสุปิ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโก. สุคฺคหีตฺจ คณฺหาตีติ เตเนว โกวิทภาเวน อตฺถโต พฺยฺชนโต จ ธมฺมํ สุคหิตเมว กตฺวา คณฺหาติ. อตฺถฺโจปปริกฺขตีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อุปปริกฺขติ ‘‘อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปฺา, อิเม รูปารูปธมฺมา’’ติ มนสา อนุเปกฺขติ.
ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหตีติ เตสุ มนสา อนุเปกฺขิเตสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา นิชฺฌานํ ขมาเปตฺวา รูปปริคฺคหาทิมุเขน วิปสฺสนาภินิเวเส ฉนฺทิกโต ฉนฺทชาโต โหติ. ตถาภูโต จ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํตํปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน อุสฺสาหํ กตฺวา ตโต ปรํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตุเลติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺข’’นฺติปิ, ‘‘อนตฺตา’’ติปิ ตํ นามรูปํ ตีเรติ วิปสฺสติ. สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โส เอวํ ปสฺสนฺโต ปคฺคเหตพฺพาทิสมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนาทินา ปทหติ, ปทหนฺโต จ อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต วิปสฺสนาสมาธินา มคฺคสมาธินา จ สุฏฺุ สมาหิโต ภเวยฺย, อสมาธานเหตุภูเต กิเลเส ปชเหยฺย. สฺวายํ คุโณ สพฺโพปิ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ สปฺปฺํ พุทฺธสาวกํ ปยิรุปาสนฺตสฺส โหติ, ตสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมํ อารพฺภ ทุกฺขาทีสุ ปริฺาทิวิสิฏฺกิจฺจตาย ธมฺมวิฺาณสงฺขาตํ ธมฺมาณํ อากงฺขนฺโต ตถาวิธํ ¶ วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ ภเชถ, เสเวยฺย ปยิรุปาเสยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ พหุปการตาย ตสฺส ปูชนียกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต. ตเมว เทสนาธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินสฺสนฺตํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร. ตโต เอว มเหสิโน ภควโต ธมฺมโกสํ ธมฺมรตนํ อารกฺขตีติ โกสารกฺโข. ยสฺมา สเทวกสฺส โลกสฺส สมทสฺสเนน จกฺขุภูโต, ตสฺมา จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส ปูชนีโย มานนีโยติ, พหุสฺสุตภาเวน พหุชนสฺส ปูชนียภาวทสฺสนตฺถํ นิคมนวเสน ปุนปิ ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ วุตฺตํ.
เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวาปิ การกสฺเสว อปริหานิ, น อการกสฺสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาราโม’’ติ คาถมาห. ตตฺถ นิวาสนฏฺเน สมถวิปสฺสนาธมฺโม อาราโม, ตสฺมึ เอว ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ วิจินฺตเนน ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรตีติ อตฺโถ. อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต. สทฺธมฺมาติ เอวรูโป ¶ ภิกฺขุ สตฺตตึสปเภทา โพธิปกฺขิยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น กทาจิ ตสฺส ตโต ปริหานิ โหตีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ กาเย อวีตราคํ กุสีตํ หีนวีริยํ โกสลฺลายา ติ นามํ ภิกฺขุํ สํเวเชนฺโต ‘‘กายมจฺเฉรครุโน’’ติ คาถมาห. ตตฺถ กายมจฺเฉรครุโนติ ‘‘กายทฬฺหีพหุลสฺส กาเย มมตฺตสฺส อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ กาเยน กตฺตพฺพํ กิฺจิ อกตฺวา วิจรนฺตสฺส. หิยฺยมาเนติ อตฺตโน กาเย ชีวิเต จ ขเณ ขเณ ปริหิยฺยมาเน. อนุฏฺเหติ สีลาทีนํ ปริปูรณวเสน อุฏฺานวีริยํ น กเรยฺย. สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ อตฺตโน สรีรสฺส สุขาปเนเนว เคธํ อาปนฺนสฺส. กุโต สมณผาสุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สามฺวเสน กุโต สุขวิหาโร, ผาสุวิหาโร น ตสฺส วิชฺชตีติ อตฺโถ.
น ปกฺขนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา เถเรน ภาสิตา. ตตฺถ น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพาติ ปุรตฺถิมาทิเภทา ¶ สพฺพา ทิสา น ปกฺขยนฺติ, ทิสามูฬฺโหติ อตฺโถ. ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มนฺติ ปุพฺเพ สุฏฺุ ปคุณาปิ ปริยตฺติธมฺมา อิทานิ สกฺกจฺจํ สมนฺนาหริยมานาปิ มยฺหํ น อุปฏฺหนฺติ. คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหีติ สเทวกสฺส โลกสฺส กลฺยาณมิตฺตภูเต ธมฺมเสนาปติมฺหิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ คเต. อนฺธการํว ขายตีติ สพฺโพปายํ โลโก อนฺธกาโร วิย อุปฏฺาติ.
อพฺภตีตสหายสฺสาติ ¶ อปคตสหายสฺส, กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺสาติ อตฺโถ. อตีตคตสตฺถุโนติ อายสฺมโต อตีโต หุตฺวา นิพฺพานคตสตฺถุกสฺส, สตฺถริ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. ยถา กายคตา สตีติ กายคตาสติภาวนา ตกฺกรสฺส ยถา เอกนฺตหิตาวหา, เอวํ เอตาทิสํ อนาถสฺส ปุคฺคลสฺส เอกนฺตหิตาวหํ อฺํ มิตฺตํ นาม นตฺถิ, สนาถสฺส อฺาปิ ภาวนา หิตาวหา เอวาติ อธิปฺปาโย.
ปุราณาติ โปราณา, สาริปุตฺตาทิเก กลฺยาณมิตฺเต สนฺธาย วทติ. นเวหีติ นวเกหิ. น สเมติ เมติ มยฺหํ จิตฺตํ น สมาคจฺฉติ, น เต มม จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ อตฺโถ. สฺวชฺช เอโกว ฌายามีติ โสหํ อชฺช วุฑฺฒตเรหิ วิรหิโต เอโกว หุตฺวา ฌายามิ ฌานปสุโต โหมิ. วสฺสุเปโตติ วสฺสกาเล กุลาวกํ อุเปโต ปกฺขี วิย. ‘‘วาสุเปโต’’ติปิ ปาฬิ, วาสํ อุปคโตติ อตฺโถ.
ทสฺสนาย ¶ อภิกฺกนฺเตติ คาถา สตฺถารา ภาสิตา. ตสฺสตฺโถ – มม ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต นานาวิธวิเทสปวาสิกพหุชเน, อานนฺท, มม อุปสงฺกมนํ มา วาเรสิ. กสฺมา? เต โสตาโร ธมฺมสฺส, มมํ ปสฺสนฺตุ, อยเมว ทสฺสนาย สมโยติ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต’’ติ อปรํ คาถมาห. อิมาย หิ คาถาย สมฺพนฺธตฺถํ ปุริมคาถา อิธ นิกฺขิตฺตา. เตเนว สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามีติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธึ ทสฺเสติ.
ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปฺจ คาถา อตฺตโน อคฺคุปฏฺากภาวํ ทีเปตุํ วุตฺตา. อารทฺธกมฺมฏฺานภาเวน หิ สตฺถุ อุปฏฺานปสุตภาเวน จ เถรสฺส ¶ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนาปิ กามสฺาทโย น อุปฺปชฺชึสุ, กายวจีมโนกมฺมานิ จ สพฺพกาลํ สตฺถริ เมตฺตาปุพฺพงฺคมานิ เมตฺตานุปริวตฺตานิ อเหสุํ. ตตฺถ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปฺจวีสติ สํวจฺฉรานิ. เสขภูตสฺส เม สโตติ เสขภูมิยํ โสตาปตฺติผเล ิตสฺส เม สโต. กามสฺาติ กามสหคตา สฺา น อุปฺปชฺชิ, เอตฺถ จ กามสฺาทิอนุปฺปตฺติวจเนน อตฺตโน อาสยสุทฺธึ ทสฺเสติ, ‘‘เมตฺเตน กายกมฺเมนา’’ติอาทินา ปโยคสุทฺธึ. ตตฺถ คนฺธกุฏิยํ ปริภณฺฑกรณาทินา สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน จ เมตฺตํ กายกมฺมํ เวทิตพฺพํ, ธมฺมเทสนากาลาโรจนาทินา เมตฺตํ วจีกมฺมํ, รโหคตสฺส สตฺถารํ อุทฺทิสฺส หิตูปสํหารมนสิกาเรน เมตฺตํ มโนกมฺมํ. าณํ เม อุทปชฺชถาติ อตฺตโน เสกฺขภูมิปตฺติมาห.
อหํ สกรณีโยมฺหีติ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺิเต มณฺฑลมาฬํ ปวิสิตฺวา กปิสีสํ อาลมฺพิตฺวา โสกาภิภูเตน วุตฺตคาถา ¶ . ตตฺถ สกรณีโยมฺหีติ ทุกฺขปริชานนาทินา กรณีเยน สกรณีโย อมฺหิ. อปฺปตฺตมานโสติ อนธิคตารหตฺโต. สตฺถุ จ ปรินิพฺพานนฺติ มยฺหํ สตฺถุ ปรินิพฺพานฺจ อุปฏฺิตํ. โย อมฺหํ อนุกมฺปโกติ โย สตฺถา มยฺหํ อนุคฺคาหโก.
ตทาสิ ยํ ภึสนกนฺติ คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ปถวีกมฺปนเทวทุนฺทุภิผลนาทิเก ทิสฺวา สฺชาตสํเวเคน วุตฺตคาถา.
พหุสฺสุโตติอาทิกา ติสฺโส คาถา เถรํ ปสํสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา. ตตฺถ คติมนฺโตติ อสทิสาย าณคติยา สมนฺนาคโต. สติมนฺโตติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต. ธิติมนฺโตติ อสาธารณาย พฺยฺชนตฺถาวธารณสมตฺถาย ธิติสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. อยฺหิ เถโร เอกปเทเยว ¶ ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว คณฺหาติ, คหิตฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย สพฺพกาลํ น วินสฺสติ, อวิปรีตพฺยฺชนาวธารณสมตฺถาย สติปุพฺพงฺคมาย ปฺาย, อตฺถาวธารณสมตฺถาย ปฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา จ สมนฺนาคโต. เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ ¶ , ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๑.๒๑๙). ตถา จาห ธมฺมเสนาปติ – ‘‘อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล’’ติอาทิ (อ. นิ. ๕.๑๖๙). รตนากโรติ สทฺธมฺมรตนสฺส อากรภูโต.
ปริจิณฺโณติ คาถา ปรินิพฺพานกาเล เถเรน ภาสิตา, สา วุตฺตตฺถา เอว.
อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตึสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. จตฺตาลีสนิปาโต
๑. มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
จตฺตาลีสนิปาเต ¶ ¶ น คเณน ปุรกฺขโตติอาทิกา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิ. โส พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตสฺมิฺจ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ, ยทิทํ นิสโภ’’ติ เอตทคฺเค เปสิ. อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ นิมนฺเตสิ. ‘‘มหา โข, อุปาสก ¶ , ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ. ‘‘กิตฺตโก, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺส’’นฺติ. ‘‘ภนฺเต, เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิ. สตฺถา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิ. อุปาสโกปิ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ.
ตสฺมึ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถึ ปฏิปชฺชิ. อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาห. เถโร ปตฺตํ อทาสิ. ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’’ติ. ‘‘น วฏฺฏิสฺสติ, อุปาสกา’’ติ. โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห – ‘‘มหานิสภตฺเถโร, ภนฺเต, ‘สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ’’ติ. พุทฺธานฺจ วณฺณมจฺเฉรํ ¶ ¶ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สตฺถา เอวมาห – ‘‘อุปาสก, มยํ ภิกฺขํ อาคมยมานา เคเห นิสีทาม, โส ปน ภิกฺขุ น เอวํ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ อุทิกฺขติ, มยํ คามนฺตเสนาสเน วสาม, โส อรฺสฺมึเยว วสติ, มยํ ฉนฺเน วสาม, โส อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติ ภควา ‘‘อยฺจ อยฺเจตสฺส คุโณ’’ติ มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย ตสฺส คุณํ กเถสิ.
อุปาสโก ปกติยาปิ ชลมานปทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺุตรํ ปสนฺโน หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กึ มยฺหํ อฺาย สมฺปตฺติยา, อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี’’ติ. โส ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ, เมตฺตํ วจีกมฺมํ, เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ, อิมินาหํ น อฺํ เทวสมฺปตฺตึ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน ปตฺตฏฺานนฺตรํ ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู’’ติ. สตฺถา ‘‘มหนฺตํ านํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ โอโลเกนฺโต สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห – ‘‘มนาปํ เต านํ ปตฺถิตํ, อนาคเต สตสหสฺสกปฺปาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ ¶ , ตสฺส ตฺวํ ตติยสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก ‘‘พุทฺธานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถี’’ติ ปุนทิวเส ปตฺตพฺพํ วิย ตํ สมฺปตฺตึ อมฺิตฺถ. โส ยาวตายุกํ ทานํ ทตฺวา, สีลํ สมาทาย รกฺขิตฺวา, นานปฺปการํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา, กาลํ กตฺวา, สคฺเค นิพฺพตฺติ.
ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา จวิตฺวา อฺตรสฺมึ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺมิฺจ กาเล วิปสฺสี ภควา สตฺตเม สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ, มหนฺตํ โกลาหลํ โหติ. สกลชมฺพุทีเป เทวตา ‘‘สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี’’ติ อาโรเจสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ ¶ . ตสฺส จ นิวาสนสาฏโก เอโกเยว โหติ, ตถา พฺราหฺมณิยา. ปารุปนํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ เอกเมว. โส สกลนคเร ‘‘เอกสาฏกพฺราหฺมโณ’’ติ ปฺายิ. โส พฺราหฺมณานํ เกนจิเทว กิจฺเจน สนฺนิปาเต สติ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา สยํ ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติ. พฺราหฺมณีนํ สนฺนิปาเต สติ สยํ เคเห อจฺฉติ, พฺราหฺมณี ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ อาห – ‘‘โภติ, กึ รตฺตึ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ, ทิวา’’ติ? ‘‘มยํ มาตุคามชาติกา นาม รตฺตึ ¶ โสตุํ น สกฺโกม, ทิวา โสสฺสามา’’ติ พฺราหฺมณํ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธึ ทิวา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺนา ธมฺมํ สุตฺวา อุปาสิกาหิเยว สทฺธึ อาคมาสิ. อถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา วิหารํ คโต.
ตสฺมึ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน จิตฺตพีชนึ อาทาย อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย, สิเนรุํ มนฺถํ กตฺวา สาครํ นิมฺมเถนฺโต วิย, ธมฺมกถํ กเถสิ. พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเต นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปมยามสฺมึเยว สกลสรีรํ ปูรยมานา ปฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิ. โส ‘‘พฺราหฺมณิยา มยฺหฺจ เอกเมว วตฺถํ, อฺํ กิฺจิ ปารุปนํ นตฺถิ, อปารุปิตฺวา จ นาม พหิ วิจริตุํ น สกฺกา’’ติ สพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ, อถสฺส นิกฺขนฺเต ปมยาเม มชฺฌิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตเถว จินฺเตตฺวา ตเถว อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส มชฺฌิมยาเม นิกฺขนฺเต ปจฺฉิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตทา โส ‘‘ยํ วา โหตุ ตํ วา ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺถํ สงฺฆริตฺวา ¶ สตฺถุ ปาทมูเล เปสิ. ตโต วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ติกฺขตฺตุํ อปฺโผเฏตฺวา ‘‘ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ ตโย วาเร นทิ.
ตสฺมิฺจ สมเย พนฺธุมราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสาณิยํ นิสินฺโน ธมฺมํ สุณาติ. รฺโ จ นาม ‘‘ชิตํ เม’’ติ สทฺโท อมนาโป โหติ ¶ . โส ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, เอตํ ปุจฺฉ กึ วทสี’’ติ. โส เตน คนฺตฺวา ปุจฺฉิโต ‘‘อวเสสา หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห อสิจมฺมาทีนิ คเหตฺวา ปรเสนํ ชินนฺติ, น ตํ อจฺฉริยํ. อหํ ปน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตสฺส กูฏโคณสฺส มุคฺคเรน สีสํ ภินฺทิตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต วิย มจฺเฉรจิตฺตํ มทฺทิตฺวา ปารุตวตฺถํ ทสพลสฺส อทาสึ, ตํ เม มจฺฉริยํ ชิต’’นฺติ อาห. โส ปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา อาห – ‘‘อมฺเห, ภเณ, ทสพลสฺส อนุรูปํ น ชานิมฺห, พฺราหฺมโณ ชานี’’ติ วตฺถยุคํ เปเสสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มยฺหํ ตุณฺหีนิสินฺนสฺส ปมํ กิฺจิ อทตฺวา สตฺถุ คุเณ กเถนฺตสฺส อทาสิ. สตฺถุ คุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเนน ปน มยฺหํ โก อตฺโถ’’ติ ตมฺปิ วตฺถยุคํ ทสพลสฺเสว อทาสิ. ราชาปิ ‘‘กึ พฺราหฺมเณน กต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตมฺปิ เตน วตฺถยุคํ ตถาคตสฺเสว ทินฺน’’นฺติ สุตฺวา อฺานิปิ ทฺเว วตฺถยุคานิ เปเสสิ, โส ตานิปิ อทาสิ. ราชา อฺานิปิ จตฺตารีติ เอวํ ยาว ทฺวตฺตึสวตฺถยุคานิ เปเสสิ. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิทํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา คหณํ วิย โหตี’’ติ ¶ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ, พฺราหฺมณิยา เอกนฺติ ทฺเว วตฺถยุคานิ คเหตฺวา ตึสยุคานิ ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ตโต ปฏฺาย จ โส สตฺถุ วิสฺสาสิโก ชาโต.
อถ นํ ราชา เอกทิวสํ สีตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา สตสหสฺสคฺฆนกํ อตฺตนา ปารุตรตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห – ‘‘อิโต ปฏฺาย อิมํ ปารุปิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี’’ติ. โส ‘‘กึ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมึ ปูติกาเย อุปนีเตนา’’ติ จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มฺจสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา อคมาสิ. อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ. ตสฺมิฺจ สมเย ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหฺนฺติ, กมฺพโล อติวิย วิโรจติ. ราชา อุลฺโลเกนฺโต สฺชานิตฺวา อาห – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, เอส กมฺพโล, อมฺเหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, พฺราหฺมโณ ปูชิโต, พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตา’’ติ. ราชา ‘‘พฺราหฺมโณ ยุตฺตํ อฺาสิ, น มย’’นฺติ ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฏฺกํ กตฺวา สพฺพฏฺกํ นาม ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺาเน เปสิ. โสปิ ‘‘อฏฺฏฺกํ นาล จตุสฏฺิ โหตี’’ติ ¶ จตุสฏฺิ ¶ สลากภตฺตานิ อุปนิพนฺธาเปตฺวา ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติ.
ปุน ตโต จุโต อิมสฺมึ กปฺเป โกณาคมนสฺส จ ภควโต กสฺสปทสพลสฺส จาติ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโต. โส วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรฺเ ชงฺฆวิหารํ จรติ. ตสฺมิฺจ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สงฺฆริตฺวา เปตุํ อารทฺโธ. โส ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สงฺฆริตฺวา เปถา’’ติ อาห. ‘‘อนุวาโต นปฺปโหตี’’ติ. ‘‘อิมินา, ภนฺเต, กโรถา’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม เกนจิ ปริหานิ มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ.
ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธึ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ สนฺธาย ‘‘เอวรูปํ พาลํ โยชนสเตน ปริวชฺเชยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ. สา เคหงฺคเณ ิตา สุตฺวา ‘‘อิมาย ทินฺนภตฺตํ มา เอส ภฺุชตู’’ติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. อิตรา ทิสฺวา ‘‘พาเล, ตฺวํ มํ ตาว อกฺโกส วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อาห. อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิ. สา ‘‘ติฏฺถ, ภนฺเต’’ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน ¶ . อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปณีตภตฺตสฺส จตุมธุรสฺส จ ปูเรตฺวา อุปริ อาสิตฺเตน ปทุมคพฺภวณฺเณน สปฺปินา วิชฺโชตมานํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปตฺวา ‘‘ยถา อยํ ปิณฺฑปาโต โอภาสชาโต, เอวํ โอภาสชาตํ เม สรีรํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ อนุโมทิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ.
เตปิ ชายมฺปติกา ยาวตายุกํ กุสลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺิธีตรํ อานยึสุ. ตสฺสา ปุพฺเพ อนิฏฺวิปากสฺส ปาปกมฺมสฺส อานุภาเวน ¶ ปติกุลํ ปวิฏฺมตฺตาย อุมฺมารพฺภนฺตเร สกลสรีรํ อุคฺฆาฏิตวจฺจกุฏิ วิย ทุคฺคนฺธํ ชาตํ. เสฏฺิกุมาโร ‘‘กสฺสายํ คนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘เสฏฺิกฺายา’’ติ สุตฺวา, ‘‘นีหรถ, นีหรถา’’ติ อาภตนิยาเมเนว กุลฆรํ เปเสสิ. สา เอเตเนว นีหาเรน สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติตา.
เตน จ สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิ. ตสฺส ฆนโกฏฺฏิมาหิ สตสหสฺสคฺฆนิกาหิ ¶ รตฺตสุวณฺณิฏฺกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภึสุ. ตสฺมึ เจติเย กรียมาเน สา เสฏฺิธีตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติตา, กึ เม ชีวิเตนา’’ติ อตฺตโน อาภรณภณฺฑํ ภฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺกํ กาเรสิ รตนายตํ วิทตฺถิวิตฺถินฺนํ จตุรงฺคุลุพฺเพธํ. ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺ อุปฺปลหตฺถเก อาทาย เจติยกรณฏฺานํ คตา. ตสฺมิฺจ ขเณ เอกา อิฏฺกาปนฺติ ปริกฺขิปิตฺวา อาคจฺฉมานา ฆฏนิฏฺกาย อูนา โหติ, เสฏฺิธีตา วฑฺฒกึ อาห – ‘‘อิมํ อิฏฺกํ เอตฺถ เปถา’’ติ. ‘‘อมฺม, ภทฺทเก กาเล อาคตาสิ, สยเมว เปหี’’ติ. สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺกํ ปติฏฺเปตฺวา อุปริ อฏฺหิ อุปฺปลหตฺถเกหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อคมาสิ.
อถ ตสฺมึเยว ขเณ ยสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ สติ อุทปาทิ. นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ โหติ. โส อุปฏฺาเก อาห – ‘‘ตทา อิธ อานีตา เสฏฺิธีตา อตฺถิ, กหํ สา’’ติ? ‘‘กุลเคเห สามี’’ติ. ‘‘อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ. เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ิตา ‘‘กึ, ตาตา, อาคตตฺถา’’ติ ตาย ปุฏฺา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ‘‘ตาตา, มยา อาภรณภณฺเฑน เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ เม นตฺถี’’ติ ¶ . เต คนฺตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํ. อาเนถ นํ, ปิฬนฺธนํ ลภิสฺสตีติ. เต อานยึสุ. ตสฺสา สห ฆรปเวสเนน สกลเคหํ จนฺทนคนฺโธ เจว นีลุปฺปลคนฺโธ จ วายิ. เสฏฺิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปมํ ตว สรีรโต ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ, มุขโต ¶ อุปฺปลคนฺโธ วายติ. กึ เอต’’นฺติ? สา อาทิโต ปฏฺาย อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิ. เสฏฺิปุตฺโต ‘‘นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสน’’นฺติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกฺจุเกน ปริกฺขิปิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ รถจกฺกปฺปมาเณหิ สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริ. เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา โหนฺติ.
โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อฺตรสฺมึ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, เสฏฺิกฺาปิ เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ. โส มาตรํ อาห – ‘‘สาฏกํ เม, อมฺม, เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ ¶ . สา โธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. ‘‘อมฺม, ถูลํ อิท’’นฺติ อาห. สา อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปฺุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ อมฺมา’’ติ. ‘‘ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภมฺปิ อิจฺฉามี’’ติ. โส มาตรํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติ. เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ อโหสิ – ‘‘กหํ คมิสฺสติ? อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี’’ติ. โส ปน ปฺุนิยาเมน นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ พาราณสิรฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
อมจฺจา รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘รฺโ เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสติ, โก ราชา โหตี’’ติ? ‘‘ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี’’ติ อาหํสุ. ปุโรหิโต อาห – ‘‘พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตฺจ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อโหสิ. ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาห. รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ, ปุโรหิโต ¶ ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต, ‘‘ติฏฺตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอส รชฺชํ กาเรตุํ ¶ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ปุนปิ ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ.
อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา, ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘ราชา กห’’นฺติ? ‘‘เทวตฺตํ คโต, สามี’’ติ. ‘‘กติ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติ. ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติ. เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา, อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ. อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อุปหรึสุ. โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘นิวาสนวตฺถํ เทวา’’ติ. ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ, ¶ เทวา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชา, สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรถ, ลภิสฺสาม วตฺถ’’นฺติ. สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรึสุ. โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ. ตาวเทว ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณายํ ปจฺฉิมายํ อุตฺตรายนฺติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ. สพฺพทิสาสุ อฏฺฏฺกํ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ เอวํ เภรึ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ เทวี รฺโ มหาสมฺปตฺตึ ทิสฺวา, ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การฺุาการํ ทสฺเสติ. ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺา ‘‘อติมหตี เต, เทว, สมฺปตฺติ. อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ กุสลํ น กโรถา’’ติ อาห. ‘‘กสฺส ทสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถี’’ติ? ‘‘อสฺุโ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาห. ราชา ปุนทิวเส ¶ ปาจีนทฺวาเร ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ปาโตว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อุปริปาสาเท ปุรตฺถาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา ‘‘สเจ เอติสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต อตฺถิ, สฺเวว อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อาห. ตสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต นาเหสุํ, ตํ สกฺการํ กปณยาจกานํ อทํสุ. ปุนทิวเส ทกฺขิณทฺวาเร ทานํ สชฺเชตฺวา ตเถว อกาสิ, ปุนทิวเส ปจฺฉิมทฺวาเร. อุตฺตรทฺวาเร สชฺชิตทิวเส ปน เทวิยา ตเถว นิมนฺเตนฺติยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ¶ ปุตฺตานํ ปฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ, ‘‘มาริสา, นนฺทราชา, ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติ. เต อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา, อากาเสน อาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ทิสฺวา คนฺตฺวา ‘‘ปฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รฺโช อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา คนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา, ปตฺตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา, ตตฺร เนสํ ทานํ ทตฺวา, ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา ¶ สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี, สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺยา ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปฺุเน น หายิสฺสาม. อมฺหากํ ยาวชีวํ อิธ นิวาสาย ปฏิฺํ เทถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน ปฺจปณฺณสาลาสตานิ ปฺจจงฺกมนสตานีติ สพฺพากาเรน นิวาสนฏฺานานิ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ.
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รฺโ ปจฺจนฺโต กุปิโต. โส ‘‘อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชี’’ติ เทวึ โอวทิตฺวา คโต. ตสฺมึ อนาคเตเยว ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณา. มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ติยามรตฺตึ ฌานกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. เอเตนุปาเยน เสสาปีติ สพฺเพว ปรินิพฺพุตา. ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสีทนฏฺานํ หริตูปลิตฺตํ กาเรตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา, ธูปํ ทตฺวา เตสํ อาคมนํ โอโลกยนฺตี นิสินฺนา อาคมนํ อปสฺสนฺตี ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชานาหิ, กึ อยฺยานํ กิฺจิ อผาสุก’’นฺติ? โส คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ อปสฺสนฺโต จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กาโล, ภนฺเต’’ติ ¶ อาห. ‘‘ปรินิพฺพุตสรีรํ กึ กเถสฺสติ? โส นิทฺทายติ มฺเ’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาเท หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปาทานํ สีตลตาย เจว ถทฺธตาย จ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา, ทุติยสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เอวํ ตติยสฺสาติ สพฺเพสํ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ราชกุลํ คโต. ‘‘กหํ, ตาต, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ ปุฏฺโ ‘‘ปรินิพฺพุตา, เทวี’’ติ อาห. เทวี กนฺทนฺตี โรทนฺตี นิกฺขมิตฺวา นาคเรหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสิ.
ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวึ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ, ภทฺเท, ปจฺเจกพุทฺเธสุ นปฺปมชฺชิ, นิโรคา อยฺยา’’ติ? ‘‘ปรินิพฺพุตา เทวา’’ติ. ราชา จินฺเตติ ‘‘เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺโข’’ติ. โส นครํ อคนฺตฺวา, อุยฺยานเมว ปวิสิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา, สยํ สมณปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิ. เทวีปิ ‘‘อิมสฺมึ ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี’’ติ ตตฺเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิตฺวา ทฺเวปิ ฌานํ ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ.
เตสุ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปาวิสิ. สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต ¶ อยํ ปิปฺปลิมาณโว มคธรฏฺเ มหาติตฺถพฺราหฺมณคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต. อยํ ภทฺทา กาปิลานี มทฺทรฏฺเ สาคลนคเร โกสิยโคตฺตพฺราหฺมณสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺตา. เตสํ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานานํ ปิปฺปลิมาณวสฺส วีสติเม, ภทฺทาย โสฬสเม วสฺเส สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ วยปฺปตฺโต, กุลวํโส นาม ปติฏฺเปตพฺโพ’’ติ อติวิย นิปฺปีฬยึสุ. มาณโว อาห ‘‘มยฺหํ โสตปเถ เอวรูปํ กถํ มา กเถถ. อหํ ยาว ตุมฺเห ธรถ, ตาว ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เต กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ปุน กถยึสุ. โสปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิ. ตโต ปฏฺาย นิรนฺตรํ กเถติเยว.
มาณโว ¶ ‘‘มม มาตรํ สฺาเปสฺสามี’’ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณกาเรหิ เอกํ อิตฺถิรูปํ การาเปตฺวา ตสฺส มชฺชนฆฏฺฏนาทิกมฺมปริโยสาเน ตํ รตฺตวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา วณฺณสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ เจว นานาอลงฺกาเรหิ จ อลงฺการาเปตฺวา มาตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห ‘‘อมฺม, เอวรูปํ อารมฺมณํ ลภนฺโต เคเห วสิสฺสามิ อลภนฺโต น วสิสฺสามี’’ติ. ปณฺฑิตา พฺราหฺมณี จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต ปฺุวา ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, ปฺุํ กโรนฺโต น เอกโกว อกาสิ, อทฺธา เอเตน สหกตปฺุา สุวณฺณรูปปฏิภาคาว ภวิสฺสตี’’ติ อฏฺ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณรูปกํ รถํ อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, ยตฺถ อมฺหากํ ชาติโคตฺตโภเคหิ สมาเน กุเล เอวรูปํ ทาริกํ ปสฺสถ, อิมเมว สุวณฺณรูปกํ ปณฺณาการํ กตฺวา เอถา’’ติ อุยฺโยเชสิ.
เต ‘‘อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺม’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘กตฺถ คมิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทรฏฺํ นาม อิตฺถากโร, มทฺทรฏฺํ คมิสฺสามา’’ติ มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ อคมํสุ. ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ เปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทึสุ. อถ ภทฺทาย ธาตี ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา, อลงฺกริตฺวา, สิริคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ คตา ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา ‘‘กิสฺสายํ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ิตา’’ติ ปิฏฺิปสฺเส ปหริตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ตฺวา ¶ ‘‘อยฺยธีตา เม’’ติ สฺํ อุปฺปาเทสึ, ‘‘อยํ ปน เม อยฺยธีตาย นิวาสนปฏิคฺคาหิกายาปิ อสทิสา’’ติ อาห. อถ นํ เต มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา ‘‘เอวรูปา เต สามิธีตา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘กึ เอสา, อิมาย สุวณฺณปฏิมาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน มยฺหํ อยฺยธีตา อภิรูปตรา, ทฺวาทสหตฺเถ คพฺเภ ¶ นิสินฺนาย ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สรีโรภาเสเนว ตมํ วิธมตี’’ติ. ‘‘เตน หิ อาคจฺฉา’’ติ ตํ ขุชฺชํ คเหตฺวา สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา โกสิยโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา อาคมนํ นิเวทยึสุ.
พฺราหฺมโณ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มคธรฏฺเ มหาติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโต’’ติ. ‘‘กึ การณา อาคตา’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ. ‘‘กลฺยาณํ, ตาตา, สมชาติโคตฺตวิภโว อมฺหากํ พฺราหฺมโณ, ทสฺสามิ ทาริก’’นฺติ ปณฺณาการํ คณฺหิ. เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ ปหิณึสุ ‘‘ลทฺธา ทาริกา ¶ , กตฺตพฺพํ กโรถา’’ติ. ตํ สาสนํ สุตฺวา ปิปฺปลิมาณวสฺส อาโรจยึสุ ‘‘ลทฺธา กิร ทาริกา’’ติ. มาณโว ‘‘อหํ ‘น ลภิสฺสนฺตี’ติ จินฺเตสึ, อิเม ‘ลทฺธา’ติ วทนฺติ, อนตฺถิโก หุตฺวา ปณฺณํ เปเสสฺสามี’’ติ รโหคโต ปณฺณํ ลิขิ ‘‘ภทฺทา, อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารินี อโหสี’’ติ. ภทฺทาปิ ‘‘อสุกสฺส กิร มํ ทาตุกาโม’’ติ สุตฺวา ‘‘ปณฺณํ เปเสสฺสามี’’ติ รโหคตา ปณฺณํ ลิขิ ‘‘อยฺยปุตฺโต อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ฆราวาสํ ลภตุ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสี’’ติ. ทฺเวปิ ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคจฺฉึสุ. ‘‘อิทํ กสฺส ปณฺณ’’นฺติ? ‘‘ปิปฺปลิมาณเวน ภทฺทาย ปหิต’’นฺติ. ‘‘อิทํ กสฺสา’’ติ? ‘‘ภทฺทาย ปิปฺปลิมาณวสฺส ปหิต’’นฺติ จ วุตฺเต เต ทฺเวปิ วาเจตฺวา ‘‘ปสฺสถ ทารกานํ กมฺม’’นฺติ ผาเลตฺวา อรฺเ ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ ตํสมานํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา อิโต เอตฺโต จ เปเสสุํ. อิติ กุมารสฺส กุมาริกาย จ สทิสํ ปณฺณํ โลกสฺสาทรหิตเมวาติ อนิจฺฉมานานํเยว ทฺวินฺนํ สมาคโม อโหสิ.
ตํ ทิวสํเยว ปิปฺปลิมาณโว เอกํ ปุปฺผทามํ คนฺถาเปสิ ภทฺทาปิ. ตานิ สยนมชฺเฌ เปสุํ ภุตฺตสายมาสา อุโภปิ ‘‘สยนํ อารุหิสฺสามา’’ติ มาณโว ทกฺขิณปสฺเสน สยนํ อารุหิ. ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห – ‘‘ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ มิลายนฺติ, ตสฺส ราคจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม, อิมํ ปุปฺผทามํ น อลฺลิยิตพฺพ’’นฺติ. เต ปน อฺมฺํ สรีรสมฺผสฺสภเยน ติยามรตฺตึ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมนฺติ, ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นาโหสิ. เต โลกามิเสน อสํสฏฺา ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยึสุ. มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ – เอกทิวสํ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ¶ ฉฑฺเฑตพฺพํ สุวณฺณจุณฺณํ เอว มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตํ ลทฺธุํ ¶ วฏฺฏติ. ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิมหาตฬากานิ, กมฺมนฺโต ทฺวาทสโยชนิโก, อนุราธปุรปมาณา จุทฺทส คามา, จุทฺทส หตฺถานีกานิ, จุทฺทส อสฺสานีกานิ, จุทฺทส รถานีกานิ.
โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา เขตฺตโกฏิยํ ิโต นงฺคเลหิ ภินฺนฏฺานโต กากาทโย สกุเณ ¶ คณฺฑุปฺปาทาทิปาณเก อุทฺธริตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา, ‘‘ตาตา, อิเม กึ ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คณฺฑุปฺปาเท, อยฺยา’’ติ. ‘‘เอเตหิ กตํ ปาปํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺยา’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เอเตหิ กตํ ปาปํ มยฺหํ โหติ, กึ เม กริสฺสติ สตฺตอสีติโกฏิธนํ, กึ ทฺวาทสโยชโน กมฺมนฺโต, กึ ยนฺตพทฺธานิ ตฬากานิ, กึ จุทฺทส คามา, สพฺพเมตํ ภทฺทาย กาปิลานิยา นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ภทฺทาปิ กาปิลานี ตสฺมึ ขเณ อนฺตรวตฺถุมฺหิ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถราเปตฺวา ธาตีหิ ปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา, ‘‘อมฺมา, กึ อิเม ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปาณเก อยฺเย’’ติ. ‘‘อกุสลํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺเย’’ติ. สา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ จตุหตฺถวตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ ปเนตํ เอตฺตเกน ชเนน กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺกา. อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
มาณโว อาคนฺตฺวา, นฺหตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิ. อถสฺส จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกํ โภชนํ สชฺชยึสุ. ทฺเวปิ ภฺุชิตฺวา ปริชเน นิกฺขนฺเต รโหคตา ผาสุกฏฺาเน นิสีทึสุ. ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อิมํ ฆรํ อาคจฺฉนฺตี ตฺวํ กิตฺตกํ ธนํ อาหรสี’’ติ? ‘‘ปฺจปณฺณาส สกฏสหสฺสานิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘ตํ สพฺพํ, ยา จ อิมสฺมึ ฆเร สตฺตอสีติโกฏิโย ยนฺตพทฺธสฏฺิตฬากาทิเภทา จ สมฺปตฺติ อตฺถิ, ตํ สพฺพฺจ ตุยฺหํเยว นิยฺยาเทมี’’ติ. ‘‘ตุมฺเห ปน กหํ คจฺฉถ, อยฺยา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘อยฺย, อหมฺปิ ตุมฺหากํเยว อาคมนํ โอโลกยมานา นิสินฺนา. อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺหึสุ. เต อนฺตราปณโต กสายรสปีตานิ วตฺถานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา อฺมฺํ เกเส โอโรเปตฺวา ‘‘เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส อมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติ ปพฺพชิตฺวา, ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส ¶ ลคฺเคตฺวา ปาสาทโต โอตรึสุ. เคเห ทาเสสุ วา กมฺมกเรสุ วา น โกจิ สฺชานิ.
อถ ¶ ¶ เน พฺราหฺมณคามโต นิกฺขมฺม ทาสคามทฺวาเรน คจฺฉนฺเต อากปฺปกุตฺตวเสน ทาสคามวาสิโน สฺชานึสุ. เต โรทนฺตา ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘กึ, อมฺเห, อนาเถ กโรถ อยฺยา’’ติ อาหํสุ. ‘‘มยํ, ‘ภเณ, อาทิตฺตปณฺณสาลา วิย ตโย ภวา’ติ ปพฺพชิมฺหา. สเจ ตุมฺเหสุ เอเกกํ ภุชิสฺสํ กโรม, วสฺสสตมฺปิ นปฺปโหติ. ตุมฺเหว ตุมฺหากํ สีสํ โธวิตฺวา ภุชิสฺสา หุตฺวา ชีวถา’’ติ วตฺวา เตสํ โรทนฺตานํเยว ปกฺกมึสุ.
เถโร ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ, ภทฺทา กาปิลานี, สกลชมฺพุทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’ติ, โกจิ ปาเปน มนํ ปทูเสตฺวา อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยฺหํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. โส ปุรโต คจฺฉนฺโต ทฺเวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก อฏฺาสิ. ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อาห – ‘‘ภทฺเท, ตาทิสึ อิตฺถึ มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’ติ จินฺเตตฺวา อมฺเหสุ ปทุฏฺจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺย. อิมสฺมึ ทฺเวธาปเถ ตฺวํ เอกํ คณฺห, อหเมเกน คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘อาม, อยฺย, ปพฺพชิตานํ มาตุคาโม ปลิโพโธ, ‘ปพฺพชิตฺวาปิ วินา น ภวนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตุมฺเห เอกํ มคฺคํ คณฺหถ, วินา ภวิสฺสามา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘สตสหสฺสกปฺปปริมาเณ อทฺธาเน กโต มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺเห ทกฺขิณชาติกา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วามชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี’’ติ วนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปนฺนา. เตสํ ทฺเวธาภูตกาเล อยํ มหาปถวี ‘‘อหํ จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพเต ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ คุเณ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย วิรวมานา กมฺปิ, อากาเส อสนิสทฺโท วิย ปวตฺติ, จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพโต อุนฺนทิ.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโน ปถวีกมฺปนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺส นุ โข ปถวี กมฺปตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ปิปฺปลิมาณโว จ ภทฺทา จ กาปิลานี มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ ¶ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตา. เตสํ ¶ วิโยคฏฺาเน อุภินฺนํ คุณพเลน อยํ ปถวีกมฺโป ชาโต. มยาปิ เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อสีติมหาเถเรสุ กฺจิปิ อนามนฺเตตฺวา ติคาวุตํ มคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ราชคหสฺส จ นาลนฺทาย จ อนฺตเร พหุปุตฺตกนิคฺโรธรุกฺขมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. นิสีทนฺโต ¶ ปน อฺตรปํสุกูลิโก วิย อนิสีทิตฺวา พุทฺธเวสํ คเหตฺวา อสีติหตฺถฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อิติ ตสฺมึ ขเณ ปณฺณจฺฉตฺตสกฏจกฺกกูฏาคาราทิปฺปมาณา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิปฺผรนฺติโย วิธาวนฺติโย จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุคฺคมนกาโล วิย กุรุมานา ตํ วนนฺตํ เอโกภาสํ อกํสุ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา สมุชฺชลตาราคเณน วิย คคนํ, สุปุปฺผิตกมลกุวลเยน วิย สลิลํ, วนนฺตํ วิโรจิตฺถ. นิคฺโรธรุกฺขสฺส นาม ขนฺโธ เสโต โหติ, ปตฺตานิ นีลานิ, ปกฺกานิ รตฺตานิ. ตสฺมึ ปน ทิวเส สตสาโข นิคฺโรโธ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.
มหากสฺสปตฺเถโร ‘‘อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต’’ติ ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอณโตณโตว คนฺตฺวา ตีสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา สาวโกหมสฺมี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) อาห. อถ นํ ภควา อาห ‘‘กสฺสป, สเจ ตฺวํ อิมํ นิปจฺจการํ มหาปถวิยา กเรยฺยาสิ, สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตถาคตสฺส เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต นิปจฺจกาโร มยฺหํ, โลมมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติ. นิสีท, กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ภควา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทมทาสิ. ทตฺวา พหุปุตฺตกนิคฺโรธมูลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ, มหากสฺสปสฺส สรีรํ สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กฺจนมหานาวาย ปจฺฉาพทฺโธ วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคจฺฉิ. สตฺถา โถกํ มคฺคํ คนฺตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิ. เถโร ‘‘นิสีทิตุกาโม สตฺถา’’ติ ตฺวา อตฺตโน ปารุปิตปฏปิโลติกสงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปฺเปสิ.
สตฺถา ¶ ตตฺถ นิสีทิตฺวา หตฺเถน จีวรํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘มุทุกา โข ตฺยายํ, กสฺสป, ปฏปิโลติกสงฺฆาฏี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) อาห. เถโร ‘‘สตฺถา มม สงฺฆาฏิยา มุทุภาวํ กเถติ, ปารุปิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ปารุปตุ, ภนฺเต, ภควา สงฺฆาฏิ’’นฺติ อาห. ‘‘ตฺวํ ¶ กึ ปารุปิสฺสสิ, กสฺสปา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ นิวาสนํ ลภนฺโต ปารุปิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ, กสฺสป, อิมํ ปริโภคชิณฺณํ ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สกฺขิสฺสสิ? มยา หิ อิมสฺส ปํสุกูลสฺส คหิตทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ, อิมํ พุทฺธานํ ปริโภคชิณฺณจีวรํ นาม น สกฺกา ปริตฺตคุเณน ธาเรตุํ, ปฏิพเลเนวิทํ ปฏิปตฺติปูรณสมตฺเถน ชาติปํสุกูลิเกน ธาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เถเรน สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตสิ.
เอวํ ¶ ปน จีวรปริวตฺตนํ กตฺวา เถรสฺส ปารุตจีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโร. ตสฺมึ สมเย อเจตนาปิ อยํ มหาปถวี ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, อกตฺถ, อตฺตนา ปารุตจีวรํ สาวกสฺส ทินฺนปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อหํ ตุมฺหากํ คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ. เถโรปิ ‘‘ลทฺธํ ทานิ มยา พุทฺธานํ ปริโภคจีวรํ, กึ เม อิทานิ อุตฺตริ กตฺตพฺพํ อตฺถี’’ติ อุนฺนตึ อกตฺวา พุทฺธานํ สนฺติเกเยว เตรส ธุตคุเณ สมาทาย สตฺตทิวสมตฺตํ ปุถุชฺชโน อโหสิ, อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๙๘-๔๒๐) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา ชนตา, อาโมทิตปโมทิตา;
เตสุ สํเวคชาเตสุ, ปีติ เส อุทปชฺชถ.
‘‘าติมิตฺเต สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ;
ปรินิพฺพุโต มหาวีโร, หนฺท ปูชํ กโรมเส.
‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชนึสุ เม;
พุทฺธสฺมึ โลกนาถมฺหิ, กาหาม ปฺุสฺจยํ.
‘‘อคฺฆิยํ สุกตํ กตฺวา, สตหตฺถสมุคฺคตํ;
ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ, วิมานํ นภมุคฺคตํ.
‘‘กตฺวาน ¶ หมฺมิยํ ตตฺถ, ตาลปนฺตีหิ จิตฺติตํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, เจติยํ ปูชยุตฺตมํ.
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธว ชลิโต, กึสุโก อิว ผุลฺลิโต;
อินฺทลฏฺีว อากาเส, โอภาเสติ จตุทฺทิสา.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กตฺวาน กุสลํ พหุํ;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ติทสํ อุปปชฺชหํ.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ.
‘‘กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ;
ชลนฺติ สกเตเชน, ทิสา สพฺพา ปภาสยํ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ นิยฺยูหา, โลหิตงฺคมยา ตทา;
เตปิ โชตนฺติ อาภาย, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ปฺุกมฺมาภินิพฺพตฺตา, กูฏาคารา สุนิมฺมิตา;
มณิมยาปิ โชตนฺติ, ทิสา ทส สมนฺตโต.
‘‘เตสํ ¶ อุชฺโชตมานานํ, โอภาโส วิปุโล อหุ;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ, อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ปถวึ อาวสึ อหํ.
‘‘ตเถว ภทฺทเก กปฺเป, ตึสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;
สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;
ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ.
‘‘อายามโต จตุพฺพีสํ, วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส;
รมฺมณํ นาม นครํ, ทฬฺหปาการโตรณํ.
‘‘อายามโต ปฺจสตํ, วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ;
อากิณฺณํ ชนกาเยหิ, ติทสานํ ปุรํ วิย.
‘‘ยถา ¶ สูจิฆเร สูจี, ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสติ;
อฺมฺํ ปฆฏฺเฏนฺติ, อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํ.
‘‘เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ, หตฺถิสฺสรถสํกุลํ;
มนุสฺเสหิ สทากิณฺณํ, รมฺมณํ นครุตฺตมํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปุน เทวตฺตนํ คโต;
ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ, อโหสิ กุลสมฺปทา.
‘‘พฺรหฺมฺกุลสมฺภูโต, มหารตนสฺจโย;
อสีติโกฏิโย หิตฺวา, หิรฺสฺสาปิ ปพฺพชึ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ สตฺถา ‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ อปกสฺเสว กายํ, อปกสฺส จิตฺตํ, นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ เอวมาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๔๖) ปสํสิตฺวา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๑) ธุตงฺคธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต –
‘‘น คเณน ปุรกฺขโต จเร, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;
นานาชนสงฺคโห ทุโข, อิติ ทิสฺวาน คณํ น โรจเย.
‘‘น ¶ กุลานิ อุปพฺพเช มุนิ, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาวโห.
‘‘ปงฺโกติ ¶ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห.
‘‘เสนาสนมฺหา ¶ โอรุยฺห, นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ;
ภฺุชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺึ, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺหึ.
‘‘โส เม ปกฺเกน หตฺเถน, อาโลปํ อุปนามยิ;
อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส, องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถ.
‘‘กุฏฺฏมูลฺจ นิสฺสาย, อาโลปํ ตํ อภฺุชิสํ;
ภฺุชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชติ.
‘‘อุตฺติฏฺปิณฺโฑ อาหาโร, ปูติมุตฺตฺจ โอสธํ;
เสนาสนํ รุกฺขมูลํ, ปํสุกูลฺจ จีวรํ;
ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวา, ส เว จาตุทฺทิโส นโร.
‘‘ยตฺถ เอเก วิหฺนฺติ, อารุหนฺตา สิลุจฺจยํ;
ตตฺถ พุทฺธสฺส ทายาโท, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, กสฺสโป อภิรูหติ.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘กเรริมาลาวิตตา, ภูมิภาคา มโนรมา;
กฺุชราภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘นีลพฺภวณฺณา รุจิรา, วาริสีตา สุจินฺธรา;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘นีลพฺภกูฏสทิสา, กูฏาคารวรูปมา;
วารณาภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อภิวุฏฺา รมฺมตลา, นคา อิสิภิ เสวิตา;
อพฺภุนฺนทิตา สิขีหิ, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อลํ ¶ ¶ ฌายิตุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส เม สโต;
อลํ เม อตฺถกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘อลํ เม ผาสุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อลํ เม โยคกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘อุมาปุปฺเผน สมานา, คคนาวพฺภฉาทิตา;
นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อนากิณฺณา ¶ คหฏฺเหิ, มิคสงฺฆนิเสวิตา;
นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘น ปฺจงฺคิเกน ตูริเยน, รติ เม โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
อุสฺสุกฺโก โส รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาวโห.
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย อนตฺตเนยฺยเมตํ;
กิจฺฉติ กาโย กิลมติ, ทุกฺขิโต โส สมถํ น วินฺทติ.
‘‘โอฏฺปฺปหตมตฺเตน, อตฺตานมฺปิ น ปสฺสติ;
ปตฺถทฺธคีโว จรติ, อหํ เสยฺโยติ มฺติ.
‘‘อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มฺติ อตฺตานํ;
น ตํ วิฺู ปสํสนฺติ, ปตฺถทฺธมานสํ นรํ.
‘‘โย จ เสยฺโยหมสฺมีติ, นาหํ เสยฺโยติ วา ปน;
หีโน ตํสทิโส วาติ, วิธาสุ น วิกมฺปติ.
‘‘ปฺวนฺตํ ¶ ตถา ตาทึ, สีเลสุ สุสมาหิตํ;
เจโตสมถมนุยุตฺตํ, ตฺเจ วิฺู ปสํสเร.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโต ปุถวี ยถา.
‘‘เยสฺจ หิริ โอตฺตปฺปํ, สทา สมฺมา อุปฏฺิตํ;
วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยา เต, เตสํ ขีณา ปุนพฺภวา.
‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, ปํสุกูเลน ปารุโต;
กปีว สีหจมฺเมน, น โส เตนุปโสภติ.
‘‘อนุทฺธโต ¶ อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
โสภติ ปํสุกูเลน, สีโหว คิริคพฺภเร.
‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
ทสเทวสหสฺสานิ, สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา.
‘‘ธมฺมเสนาปตึ วีรํ, มหาฌายึ สมาหิตํ;
สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายติ.
‘‘อจฺเฉรํ วต พุทฺธานํ, คมฺภีโร โคจโร สโก;
เย มยํ นาภิชานาม, วาลเวธิสมาคตา.
‘‘ตํ ตถา เทวกาเยหิ, ปูชิตํ ปูชนารหํ;
สาริปุตฺตํ ตทา ทิสฺวา, กปฺปินสฺส สิตํ อหุ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ปยิตฺวา มหามุนึ;
ธุตคุเณ วิสิฏฺโหํ, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘น ¶ จีวเร น สยเน, โภชเน นุปลิมฺปติ;
โคตโม อนปฺปเมยฺโย, มูฬาลปุปฺผํ วิมลํว;
อมฺพุนา เนกฺขมฺมนินฺโน, ติภวาภินิสฺสโฏ.
‘‘สติปฏฺานคีโว โส, สทฺธาหตฺโถ มหามุนิ;
ปฺาสีโส มหาาณี, สทา จรติ นิพฺพุโต’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ. ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา คเณสุ กุเลสุ จ สํสฏฺเ ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตา.
ตตฺถ น คเณน ปุรกฺขโต จเรติ ภิกฺขุคเณหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา น จเรยฺย น วิหเรยฺย. กสฺมา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ คณํ ปริหรนฺตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยา พฺยากุลมนตาย, อุทฺเทเสน โอวาเทน อนุสาสนิยา อนุคฺคหํ กโรนฺโต ยถานุสิฏฺํ อปฺปฏิปตฺติยา จ วิมโน วิการิภูตจิตฺโต โหติ, ตโต สํสคฺเคน เอกคฺคตํ อลภนฺตสฺส สมาธิ ทุลฺลโภ โหติ. ตถารูปสฺส หิ อุปจารสมาธิมตฺตมฺปิ น อิชฺฌติ, ปเคว อิตโร. นานาชนสงฺคโหติ นานชฺฌาสยสฺส นานารุจิกสฺส ชนสฺส เปยฺยขชฺชาทินา สงฺคโห. ทุโขติ กิจฺโฉ ¶ กสิโร. อิติ ทิสฺวานาติ เอวํ คณสงฺคเห พหุวิธํ อาทีนวํ ทิสฺวา าณจกฺขุนา โอโลเกตฺวา. คณํ คณวาสํ น โรจเย น โรเจยฺย น อิจฺเฉยฺย.
น กุลานิ อุปพฺพเช มุนีติ อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต ขตฺติยาทิกุลูปโก หุตฺวา น อุปคจฺเฉยฺย. กึการณา? วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ. โส อุสฺสุกฺโก กุลูปสงฺกมเน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน กุเลสุ ลทฺธพฺเพสุ มธุราทิรเสสุ อนุคิทฺโธ เคธํ อาปนฺโน ตตฺถ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนาว โยคํ อาปชฺชนฺโต. อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาวโหติ โย อตฺตโน มคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห ตํ สีลวิสุทฺธิอาทิสงฺขาตํ อตฺถํ ริฺจติ ชหติ, นานุยฺุชตีติ อตฺโถ.
ตติยคาถา ¶ เหฏฺา วุตฺตา เอว.
เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปจฺจเยสุ อตฺตโน สนฺโตสทสฺสนมุเขน ‘‘ภิกฺขุนา นาม เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ เสนาสนมฺหา โอรุยฺหาติ ปพฺพตเสนาสนตฺตา ¶ วุตฺตํ. สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺหินฺติ ตํ กุฏฺิปุริสํ อุฬารสมฺปตฺตึ ปาเปตุกามตาย ภิกฺขาย อตฺถิโก หุตฺวา ปณีตภิกฺขทายกํ กุลํ มหิจฺฉปุคฺคโล วิย อาทเรน อุปคนฺตฺวา อฏฺาสึ.
ปกฺเกนาติ อฏฺิคตกุฏฺโรคตาย อุปกฺเกน กุถิเตน. องฺคุลิ เจตฺถ ฉิชฺชถาติ เอตฺถ ปตฺเต ตสฺส องฺคุลิ ฉิชฺชิตฺวา อาหาเรน สทฺธึ ปตตีติ อตฺโถ.
กุฏฺฏมูลํ นิสฺสายาติ ตสฺส ปุริสสฺส ปสาทชนนตฺถํ ตาทิเส ฆรภิตฺติสมีเป นิสีทิตฺวา อาโลปํ ตํ อภฺุชิสํ ปริภฺุชึ. อยํ ปน เถรสฺส ปฏิปตฺติ สิกฺขาปเท อปฺตฺเตติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิกฺกูเล จ อปฺปฏิกฺกูเล อิว อปฺปฏิกฺกูลสฺิตาย อริยิทฺธิยา อุกฺกํสคตตฺตา เถรสฺส ตํ อชฺโฌหรนฺตสฺส ชิคุจฺฉา น อุปฺปชฺชิ, ปุถุชฺชนสฺส ปน ตาทิสํ ภฺุชนฺตสฺส อนฺตานิ นิกฺขเมยฺยุํ. เตนาห ‘‘ภฺุชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชตี’’ติ.
อุตฺติฏฺปิณฺโฑติ อุตฺติฏฺิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร ตฺวา คเหตพฺพปิณฺโฑ, ชงฺฆพลํ นิสฺสาย อนุฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพมิสฺสกภิกฺขาติ อตฺโถ. ปูติมุตฺตนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตหรีฏกาทิ จ. ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวาติ, โย ภิกฺขุ เอเต อุตฺติฏฺปิณฺฑาทโย จตฺตาโร ปจฺจเย อนฺติมนฺเตน อภิรมิตฺวา ¶ ปริภฺุชติ. ส เว จาตุทฺทิโส นโรติ โส ปุคฺคโล เอกํเสน จาตุทฺทิโส ปุรตฺถิมาทิจตุทิสาโยคฺโย, กตฺถจิ อปฺปฏิโฆ ยาย กายจิ ทิสาย วิหริตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ.
อถ เถโร อตฺตโน มหลฺลกกาเล มนุสฺเสหิ ‘‘กถํ, ภนฺเต, ตุมฺเห เอวรูปาย ชราย วตฺตมานาย ทิเน ทิเน ปพฺพตํ อภิรุหถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ เอเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ปจฺฉิมวเย. เอเกติ เอกจฺเจ. วิหฺนฺตีติ สรีรกิลมเถน จิตฺเตน วิฆาตํ อาปชฺชนฺติ. สิลุจฺจยนฺติ ปพฺพตํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ชราชิณฺณกาเลปิ. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ อิมินา จิตฺตเขทาภาวํ ทสฺเสติ, อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธติ อิมินา สรีรเขทาภาวํ.
ภยเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว.
ฑยฺหมาเนสูติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ สตฺเตสุ ฑยฺหมาเนสุ. สํกิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต.
ปุน ¶ ¶ มนุสฺเสหิ ‘‘กึ, ภนฺเต, ชิณฺณกาเลปิ อรฺปพฺพเตเยว วิหรถ, นนุ อิเม เวฬุวนาทโย วิหารา มโนรมา’’ติ วุตฺเต อรฺปพฺพตา เอว มยฺหํ มโนรมาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กเรริมาลาวิตตา’’ติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ กเรริมาลาวิตตาติ วรุณรุกฺขปนฺตีหิ สมาคตา. ‘‘กาลวณฺณปุปฺเผหิ โอตฺถฏา’’ติปิ วทนฺติ. กฺุชราภิรุทาติ ปฏิโฆสาทิคุณีภูเตหิ หตฺถีนํ โคจเรสีนํ คชฺชิเตหิ อภิตฺถนิตา.
อภิวุฏฺาติ มหาเมเฆน อภิปฺปวุฏฺา. รมฺมตลาติ เตเนว รโชชลฺลปณฺเณยฺยาทีนํ อปคเมน รมณียตลา. นคาติ เทสนฺตรํ อคมนโต ‘‘นคา’’ติ เสลมยตาย ‘‘เสลา’’ติ จ ลทฺธนามา ปพฺพตา. อพฺภุนฺนทิตา สิขีหีติ มธุรสฺสเรน อุนฺนทิตา.
อลนฺติ ยุตฺตํ สมตฺถํ วา. ฌายิตุกามสฺส อตฺถกามสฺสาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน โยเชตพฺพํ. ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสภิกฺขุโน, เมติ สมฺพนฺโธ.
อุมาปุปฺเผน ¶ สมานาติ เมจกนิภตาย อุมากุสุมสทิสา. คคนาวพฺภ ฉาทิตาติ ตโต เอว สรทสฺส คคนอพฺภา วิย กาฬเมฆสฺฉาทิตา, นีลวณฺณาติ อตฺโถ.
อนากิณฺณาติ อสํกิณฺณา อสมฺพาธา. ปฺจงฺคิเกนาติ อาตตาทีหิ ปฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺเตน ตูริเยน ปริวาริยมานสฺส ตาทิสีปิ น โหติ, ยถา ยาทิสี เอกคฺคจิตฺตสฺส สมาหิตจิตฺตสฺส สมฺมเทว รูปารูปธมฺมํ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนฺตสฺส รติ โหติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔)
กมฺมํ พหุกนฺติอาทินา ทฺเว คาถา กมฺมารามานํ ปจฺจยคิทฺธานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ กมฺมาราโม หุตฺวา พหุํ นาม กมฺมํ น การเย น อธิฏฺเห, ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ ปน สตฺถารา อนฺุาตเมว. ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ วชฺเชยฺย. น อุยฺยเมติ ปจฺจยุปฺปาทนคณพนฺธาทิวเสน วายามํ น กเรยฺย.
อนตฺตเนยฺยเมตนฺติ ¶ เอตํ นวกมฺมาธิฏฺานาทิกํ อตฺตโน อตฺถาวหํ น โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห ‘‘กิจฺฉติ กาโย กิลมตี’’ติ. นวกมฺมาทิปสุตสฺส หิ ตหํ ตหํ วิจรโต กายสุขาทิอลาเภน กิจฺฉปฺปตฺโต โหติ กิลมติ เขทํ อาปชฺชติ, เตน ¶ จ กายกิลมเถน ทุกฺขิโต. วตฺถุวิสทอตฺตเนยฺยกิริยาทีนํ อภาเวน โส ปุคฺคโล สมถํ น วินฺทติ จิตฺตสมาธานํ น ลภตีติ.
โอฏฺปฺปหตมตฺเตนาติอาทินา ทฺเว คาถา สุตปรมสฺส ปณฺฑิตมานิโน ครหวเสน, ตโต ปรา ทฺเว ปณฺฑิตสฺส ปสํสาวเสน วุตฺตา. ตตฺถ โอฏฺปฺปหตมตฺเตนาติ สชฺฌายสีเสน โอฏฺปริวตฺตนมตฺเตน, พุทฺธวจนํ สชฺฌายกรณมตฺเตนาติ อตฺโถ. อตฺตานมฺปิ น ปสฺสตีติ อนตฺถฺุตาย อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ น ชานาติ, ยาถาวโต อตฺตโน ปมาณํ น ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. ปตฺถทฺธคีโว จรตีติ ‘‘อหํ พหุสฺสุโต, สติมา, ปฺวา, น มยา สทิโส อฺโ อตฺถี’’ติ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ครุฏฺานิยานมฺปิ อปจิตึ อทสฺเสนฺโต อโยสลากํ ¶ คิลิตฺวา ิโต วิย ถทฺธคีโว จรติ. อหํ เสยฺโยติ มฺตีติ อหเมว เสยฺโย อุตฺตโมติ มฺติ.
อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มฺติ อตฺตานนฺติ อยํ อเสยฺโย หีโน สมาโน อฺเน เสยฺเยน อุตฺตเมน สมานํ สทิสํ กตฺวา อตฺตานํ พาโล มนฺทพุทฺธิ พาลภาเวเนว มฺตีติ. น ตํ วิฺู ปสํสนฺตีติ ตํ ตาทิสํ พาลํ ปคฺคหิตจิตฺตตาย ปตฺถทฺธมานสํ ถมฺภิตตฺตํ นรํ วิฺู ปณฺฑิตา น ปสํสนฺติ, อฺทตฺถุ ครหนฺติเยว.
เสยฺโยหมสฺมีติ โย ปน ปณฺฑิโต ปุคฺคโล ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา หีนสทิสมานวเสน ‘‘นาหํ เสยฺโย’’ติ วา กฺจิปิ มานํ อชปฺเปนฺโต วิธาสุ นวสุ มานโกฏฺาเสสุ กสฺสจิปิ วเสน น วิกมฺปติ.
ปฺวนฺตนฺติ อคฺคผลปฺาวเสน ปฺวนฺตํ อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทึ, อเสกฺขผลสีเลสุ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สีเลสุ สุสมาหิตํ, อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาปชฺชเนน เจโตสมถมนุยุตฺตนฺติ ตาทิสํ สพฺพโส ¶ ปหีนมานํ ขีณาสวํ วิฺู พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา ปสํสเร วณฺเณนฺติ โถเมนฺตีติ อตฺโถ.
ปุน อฺตรํ ทุพฺพจํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา โทวจสฺสตาย อาทีนวํ, โสวจสฺสตาย อานิสํสฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตา วุตฺตตฺถา เอว.
ปุน อุทฺธตํ อุนฺนฬํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา อุทฺธตาทิภาเว โทสํ, อนุทฺธตาทิภาเว จ คุณํ วิภาเวนฺโต ‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขู’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ กปีว สีหจมฺเมนาติ สีหจมฺเมน ปารุโต มกฺกโฏ วิย. โส อุทฺธตาทิโทสสํยุตฺโต ภิกฺขุ ¶ เตน ปํสุกูเลน อริยทฺธเชน น อุปโสภติ อริยคุณานํ อภาวโต.
โย ปน อุปโสภติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺธโต’’ติอาทิ วุตฺตํ;
เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา ปฺจ คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺเต พฺรหฺมกายิเก เทเว ทิสฺวา อายสฺมโต กปฺปินสฺส สิตปาตุกมฺมนิมิตฺตํ วุตฺตา. ตตฺถ เอเตติ เตสํ ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ ¶ . สมฺพหุลาติ พหุภาวโต, ตํ ปน พหุภาวํ ‘‘ทสเทวสหสฺสานี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาห. เทวาติ อุปปตฺติเทวา. ตํ เตสํ เทวภาวํ อฺเหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา’’ติ อาห. ยสฺมา เต อตฺตโน อุปปตฺติทฺธิยา มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคตา ปริวารสมฺปนฺนา จ, ตสฺมา อาห ‘‘อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน’’ติ.
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน ‘‘มยา ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ สาริปุตฺโต อนุวตฺเตตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๙๙) วทนฺเตน ภควตา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเสนาปติภาโว อนฺุาโตติ อาห – ‘‘ธมฺมเสนาปตึ วีรํ มหาฌายึ สมาหิตํ สาริปุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ วีรนฺติ กิเลสมาราทีนํ นิมฺมถเนน วีริยวนฺตํ มหาวิกฺกนฺตํ. มหาฌายินฺติ ทิพฺพวิหาราทีนํ อุกฺกํสคมเนน มหนฺตํ ฌายึ. ตโต เอว สพฺพโส วิกฺเขปวิทฺธํสนวเสน สมาหิตํ. นมสฺสนฺตาติ สิรสิ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา ติฏฺนฺติ.
ยมฺปิ ¶ นิสฺสายาติ ยํ นุ โข อารมฺมณํ นิสฺสาย อารพฺภ ฌายตีติ นาภิชานามาติ ปุถุชฺชนภาเวน พฺรหฺมาโน เอวํ อาหํสุ.
อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วต. พุทฺธานนฺติ จตุสจฺจพุทฺธานํ. คมฺภีโร โคจโร สโกติ ปรมคมฺภีโร อติทุทฺทโส ทุรนุโพโธ ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อวิสโย. อิทานิ ตสฺส คมฺภีรภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย มย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วาลเวธิสมาคตาติ เย มยํ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา อติสุขุมมฺปิ วิสยํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา อาคตา อุปปริกฺขนฺตา นาภิชานาม, คมฺภีโร วต พุทฺธานํ วิสโยติ อตฺโถ. ตํ ตถา เทวกาเยหีติ ตํ ตถารูปํ สาริปุตฺตํ สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนารหํ เตหิ พฺรหฺมกายิเกหิ ตทา ตถา ปูชิตํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส สิตํ อโหสิ. อิเมสํ โลกสมฺมตานํ พฺรหฺมูนมฺปิ อวิสโย, ยตฺถ สาวกานํ วิสโยติ.
ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ คาถา เถเรน อตฺตานํ อารพฺภ สีหนาทํ นทนฺเตน ภาสิตา. ตตฺถ พุทฺธเขตฺตมฺหีติ อาณาเขตฺตํ สนฺธาย วทติ. ปยิตฺวา มหามุนินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปตฺวา ¶ . พุทฺธา หิ ภควนฺโต ธุตคุเณหิปิ สพฺพสตฺเตหิ ปรมุกฺกํสคตา เอว, เกวลํ ปน มหากรุณาสฺโจทิตมานสา สตฺตานํ ตาทิสํ มหนฺตํ อุปการํ โอโลเกตฺวา คามนฺตเสนาสนวาสาทึ อนุวตฺตนฺตีติ ตํ ตํ ธุตธมฺมวิโรธี โหติ. ธุตคุเณติ กิเลสานํ ธุเตน คุเณน ¶ อารฺกาทิภาเวน อเปกฺขิตคุเณ. กรณตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมวจนํ. สทิโส เม น วิชฺชติ, กุโต ปน อุตฺตรีติ อธิปฺปาโย. ตถา เหส เถโร ตตฺถ อคฺคฏฺาเน ปิโต.
น จีวเรติ คาถาย ‘‘ปยิตฺวา มหามุนิ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ, จีวราทีสุ ตณฺหาย อนุปเลโป ธุตงฺคผลํ. ตตฺถ น จีวเร สมฺปตฺเต ตณฺหาเลเปนาติ โยชนา. สยเนติ เสนาสเน. โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. อนปฺปเมยฺโยติ ปมาณกรกิเลสาภาวโต อปริมาณคุณตาย จ อนปฺปเมยฺโย. มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว อมฺพุนาติ ยถา นิมฺมลํ วิรชํ นฬินํ อุทเกน น ลิมฺปติ, เอวํ ¶ โคตโม ภควา ตณฺหาเลปาทินา น ลิมฺปตีติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมนินฺโน อภินิกฺขมฺมนินฺโน ตโต เอว ติภวาภินิสฺสโฏ ภวตฺตยโต วินิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต.
เยสํ สติปฏฺานคีวาทีนํ ภาวนาปาริปูริยา ยตฺถ กตฺถจิ อนุปลิตฺโต เนกฺขมฺมนินฺโนว อโหสิ, เต องฺคภูเต ทสฺเสนฺโต ‘‘สติปฏฺานคีโว’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ คุณราสิโต อุตฺตมงฺคภูตาย ปฺาย อธิฏฺานภาวโต สติปฏฺานํ คีวา เอตสฺสาติ สติปฏฺานคีโว, อนวชฺชธมฺมานํ อาทาเน สทฺธา หตฺโถ เอตสฺสาติ สทฺธาหตฺโถ. คุณสรีรสฺส อุตฺตมงฺคภาวโต ปฺา สีสํ เอตสฺสาติ ปฺาสีโส. มหาสมุทาคมนตาย มหาวิสยตาย มหานุภาวตาย มหาพลตาย จ มหนฺตํ สพฺพฺุตสงฺขาตํ าณํ เอตสฺส อตฺถีติ มหาาณี. สทา สพฺพกาลํ นิพฺพุโต สีติภูโต จรติ. ‘‘สุสมาหิโต…เป… นาโค’’ติ (อ. นิ. ๖.๔๓) สุตฺตปทฺเจตฺถ นิทสฺเสตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
มหากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. ปฺาสนิปาโต
๑. ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺาสนิปาเต ¶ ¶ กทา นุหนฺติอาทิกา อายสฺมโต ตาลปุฏตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺมึ นฏกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ¶ กุลานุรูเปสุ นจฺจฏฺาเนสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ นฏคามณิ อโหสิ. โส ปฺจสตมาตุคามปริวาโร มหตา นฏวิภเวน คามนิคมราชธานีสุ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, มหนฺตํ ปูชาสกฺการํ ลภิตฺวา, วิจรนฺโต ราชคหํ อาคนฺตฺวา, นครวาสีนํ สมชฺชํ ทสฺเสตฺวา, ลทฺธสมฺมานสกฺกาโร าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สุตเมตํ, ภนฺเต, ปุพฺพกานํ อาจริยปาจริยานํ นฏานํ ภาสมานานํ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’ติ, อิธ ภควา กิมาหา’’ติ. อถ นํ ภควา ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติ. จตุตฺถวารํ ปุฏฺโ อาห – ‘‘คามณิ, อิเม สตฺตา ปกติยาปิ ราคพนฺธนพทฺธา โทสพนฺธนพทฺธา โมหพนฺธนพทฺธา เตสํ ภิยฺโยปิ รชนีเย โทสนีเย โมหนีเย ธมฺเม อุปสํหรนฺโต ปมาเทตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา นิรเย อุปปชฺชติ. สเจ ปนสฺส เอวํทิฏฺิ โหติ ‘โย โส นโฏ รงฺคมชฺเฌ สมชฺชมชฺเฌ สจฺจาลิเกน ชนํ หาเสติ รเมติ, โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปหาสานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชตี’’’ติ สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิสฺส จ ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรา คติ อิจฺฉิตพฺพา, นิรยสฺส วา ติรจฺฉานโยนิยา วาติ. ตํ สุตฺวา ตาลปุโฏ คามณิ ปโรทิ. นนุ คามณิ ปเคว มยา ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘มา มํ เอตํ ปุจฺฉี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๕๔)? ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภควา นฏานํ อภิสมฺปรายํ เอวมาหา’’ติ. อปิ จาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพเกหิ อาจริยปาจริเยหิ นเฏหิ วฺจิโต ‘‘นโฏ มหาชนสฺส นฏสมชฺชํ ทสฺเสตฺวา สุคตึ อุปปชฺชตี’’ติ. โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปนฺโน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ¶ อรหตฺตํ ¶ ปาปุณิ, อธิคตารหตฺโต ปน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ เยนากาเรน อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนวเสน โยนิโสมนสิกาโร อุทปาทิ, ตํ อเนกธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ –
‘‘กทา นุหํ ปพฺพตกนฺทราสุ, เอกากิโย อทฺทุติโย วิหสฺสํ;
อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสํ, ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ นุหํ ภินฺนปฏนฺธโร มุนิ, กาสาววตฺโถ อมโม นิราโส;
ราคฺจ โทสฺจ ตเถว โมหํ, หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสํ.
‘‘กทา อนิจฺจํ วธโรคนีฬํ, กายํ อิมํ มจฺจุชรายุปทฺทุตํ;
วิปสฺสมาโน วีตภโย วิหสฺสํ, เอโก วเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุหํ ภยชนนึ ทุขาวหํ, ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนึ;
ปฺามยํ ติขิณมสึ คเหตฺวา, เฉตฺวา วเส ตมฺปิ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ ปฺามยมุคฺคเตชํ, สตฺถํ อิสีนํ สหสาทิยิตฺวา;
มารํ สเสนํ สหสา ภฺชิสฺสํ, สีหาสเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุหํ สพฺภิ สมาคเมสุ, ทิฏฺโ ภเว ธมฺมครูหิ ตาทิภิ;
ยาถาวทสฺสีหิ ชิตินฺทฺริเยหิ, ปธานิโย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ นุ มํ ตนฺทิ ขุทา ปิปาสา, วาตาตปา กีฏสรีสปา วา;
น พาธยิสฺสนฺติ น ตํ คิริพฺพเช, อตฺถตฺถิยํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ โข ยํ วิทิตํ มเหสินา, จตฺตาริ สจฺจานิ สุทุทฺทสานิ;
สมาหิตตฺโต สติมา อคจฺฉํ, ปฺาย ตํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ รูเป อมิเต จ สทฺเท, คนฺเธ รเส ผุสิตพฺเพ จ ธมฺเม;
อาทิตฺตโตหํ สมเถหิ ยุตฺโต, ปฺาย ทจฺฉํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา นุหํ ทุพฺพจเนน วุตฺโต, ตโต นิมิตฺตํ วิมโน น เหสฺสํ;
อโถ ปสตฺโถปิ ตโต นิมิตฺตํ, ตุฏฺโ น เหสฺสํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา ¶ นุ กฏฺเ จ ติเณ ลตา จ, ขนฺเธ อิเมหํ อมิเต จ ธมฺเม;
อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จ, สมํ ตุเลยฺยํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา นุ มํ ปาวุสกาลเมโฆ, นเวน โตเยน สจีวรํ วเน;
อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตํ, โอวสฺสเต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน, ทิชสฺส สุตฺวา คิริคพฺภเร รุตํ;
ปจฺจุฏฺหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา, สํจินฺตเย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ ¶ นุ คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสตึ, ปาตาลขิตฺตํ วฬวามุขฺจ;
อสชฺชมาโน ปตเรยฺยมิทฺธิยา, วิภึสนํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ นาโคว อสงฺคจารี, ปทาลเย กามคุเณสุ ฉนฺทํ;
นิพฺพชฺชยํ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ, ฌาเน ยุโต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก นิธึ, อาราธยิตฺวา ธนิเกหิ ปีฬิโต;
ตุฏฺโ ภวิสฺสํ อธิคมฺม สาสนํ, มเหสิโน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทํ;
ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานํ, กึการณา จิตฺต ตุวํ น ยฺุชสิ.
‘‘นนุ อหํ จิตฺต ตยามฺหิ ยาจิโต, คิริพฺพเช จิตฺรฉทา วิหงฺคมา;
มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
‘‘กุลมฺหิ มิตฺเต จ ปิเย จ าตเก, ขิฑฺฑารตึ กามคุณฺจ โลเก;
สพฺพํ ปหาย อิมมชฺฌุปาคโต, อโถปิ ตฺวํ จิตฺต น มยฺห ตุสฺสสิ.
‘‘มเมว ¶ เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสํ, สนฺนาหกาเล ปริเทวิเตน กึ;
สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโน, อภินิกฺขมึ อมตปทํ ชิคีสํ.
‘‘สุยุตฺตวาที ¶ ทฺวิปทานมุตฺตโม, มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถิ;
จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ อิติ, อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ.
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
เต ทุกฺขมิจฺฉนฺติ ปุนพฺภเวสิโน, จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตา.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุตมฺหิ กานเน, ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสํ;
กาเย อเปกฺขํ ชห มา วิราธย, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘ภาเวหิ ฌานานิ จ อินฺทฺริยานิ จ, พลานิ โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนา;
ติสฺโส จ วิชฺชา ผุส พุทฺธสาสเน, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘ภาเวหิ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา, นิยฺยานิกํ สพฺพทุขกฺขโยคธํ;
อฏฺงฺคิกํ สพฺพกิเลสโสธนํ, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘ทุกฺขนฺติ ขนฺเธ ปฏิปสฺส โยนิโส, ยโต จ ทุกฺขํ สมุเทติ ตํ ชห;
อิเธว ทุกฺขสฺส กโรหิ อนฺตํ, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ วิปสฺส โยนิโส, สฺุํ อนตฺตาติ อฆํ วธนฺติ จ;
มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโส, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘มุณฺโฑ ¶ วิรูโป อภิสาปมาคโต, กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสุ;
ยฺุชสฺสุ สตฺถุวจเน มเหสิโน, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘สุสํวุตตฺโต ¶ ¶ วิสิขนฺตเร จรํ, กุเลสุ กาเมสุ อสงฺคมานโส;
จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยา, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘อารฺิโก โหหิ จ ปิณฺฑปาติโก, โสสานิโก โหหิ จ ปํสุกูลิโก;
เนสชฺชิโก โหหิ สทา ธุเต รโต, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘โรเปตฺว รุกฺขานิ ยถา ผเลสี, มูเล ตรุํ เฉตฺตุ ตเมว อิจฺฉสิ;
ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสิ, ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยฺุชสิ.
‘‘อรูป ทูรงฺคม เอกจาริ, น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหํ;
ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา, นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํ.
‘‘นาหํ อลกฺขฺยา อหิริกฺกตาย วา,
น จิตฺตเหตู น จ ทูรกนฺตนา;
อาชีวเหตู จ อหํ น นิกฺขมึ,
กโต จ เต จิตฺต ปฏิสฺสโว มยา.
‘‘อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา, มกฺขปฺปหานํ วูปสโม ทุขสฺส;
อิติสฺสุ มํ จิตฺต ตทา นิยฺุชสิ, อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ.
‘‘ตณฺหา ¶ อวิชฺชา จ ปิยาปิยฺจ, สุภานิ รูปานิ สุขา จ เวทนา;
มนาปิยา กามคุณา จ วนฺตา, วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเห.
‘‘สพฺพตฺถ เต จิตฺต วโจ กตํ มยา, พหูสุ ชาตีสุ นเมสิ โกปิโต;
อชฺฌตฺตสมฺภโว กตฺุตาย เต, ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต.
‘‘ตฺวฺเว โน จิตฺต กโรสิ พฺราหฺมโณ, ตฺวํ ขตฺติโย ราชทสี กโรสิ;
เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา, เทวตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
‘‘ตเวว ¶ เหตู อสุรา ภวามเส, ตฺวํมูลกํ เนรยิกา ภวามเส;
อโถ ติรจฺฉานคตาปิ เอกทา, เปตตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
‘‘นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนํ, มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยํ;
อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสิ, กิฺจาปิ เต จิตฺต วิราธิตํ มยา.
‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺคุสคฺคโห.
‘‘สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺหิ, อนิจฺจโต อทฺธุวโต อสารโต;
ปกฺขนฺท มํ จิตฺต ชินสฺส สาสเน, ตาเรหิ โอฆา มหตา สุทุตฺตรา.
‘‘น ¶ เต อิทํ จิตฺต ยถา ปุราณกํ, นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุํ;
มเหสิโน ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน, น มาทิสา โหนฺติ วินาสธาริโน.
‘‘นคา ¶ สมุทฺทา สริตา วสุนฺธรา, ทิสา จตสฺโส วิทิสา อโธ ทิวา;
สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตา, กุหึ คโต จิตฺต สุขํ รมิสฺสสิ.
‘‘ธิติปฺปรํ กึ มม จิตฺต กาหิสิ, น เต อลํ จิตฺต วสานุวตฺตโก;
น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป, ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนึ.
‘‘วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต, ปพฺภารกุฏฺเฏ ปกเตว สุนฺทเร;
นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺตกานเน, ตหึ คุหาเคหคโต รมิสฺสสิ.
‘‘สุนีลคีวา สุสิขา สุเปขุนา, สุจิตฺตปตฺตจฺฉทนา วิหงฺคมา;
สุมฺชุโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
‘‘วุฏฺมฺหิ ¶ เทเว จตุรงฺคุเล ติเณ, สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเน;
นคนฺตเร วิฏปิสโม สยิสฺสํ, ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภํ.
‘‘ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ.
‘‘ตถา ¶ ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
วิริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสํ, คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโห.
‘‘ตยา สุทนฺเตน อวฏฺิเตน หิ, หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนา;
ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวํ, จิตฺตานุรกฺขีหิ สทา นิเสวิตํ.
‘‘อารมฺมเณ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยา;
ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตํ, อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสิ.
‘‘ปฺาย เฉตฺวา วิปถานุสารินํ, โยเคน นิคฺคยฺห ปเถ นิเวสิย;
ทิสฺวา สมุทยํ วิภวฺจ สมฺภวํ, ทายาทโก เหหิสิ อคฺควาทิโน.
‘‘จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺิตํ, คามณฺฑลํว ปริเนสิ จิตฺต มํ;
นนุ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ, สํเสวเส การุณิกํ มหามุนึ.
‘‘มิโค ยถา เสริ สุจิตฺตกานเน, รมฺมํ คิรึ ปาวุสอพฺภมาลินึ;
อนากุเล ตตฺถ นเค รมิสฺสํ, อสํสยํ จิตฺต ปรา ภวิสฺสสิ.
‘‘เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโน,
นรา จ นารี จ อนุโภนฺติ ยํ สุขํ;
อวิทฺทสู มารวสานุวตฺติโน,
ภวาภินนฺที ตว จิตฺต สาวกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กทา นุหนฺติ กทา นุ อหํ. ปพฺพตกนฺทราสูติ ปพฺพเตสุ จ กนฺทเรสุ จ, ปพฺพตสฺส ¶ วา กนฺทราสุ. เอกากิโยติ ¶ เอกโก. อทฺทุติโยติ นิตฺตณฺโห. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส ทุติยา นาม. วิหสฺสนฺติ วิหริสฺสามิ. อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสนฺติ กามภวาทิเภทํ สพฺพมฺปิ ภวํ ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจ’’นฺติ วิปสฺสนฺโต กทา นุ วิหริสฺสนฺติ โยชนา. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ วจนโต (สํ. นิ. ๓.๑๕) อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ ตํ อิทํ เม ปริวิตกฺกิตํ กทา นุ ภวิสฺสติ, กทา นุ โข มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตีติ อตฺโถ. ตํ นูติ เจตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – กทา นุ โข อหํ มหาคโช วิย สงฺขลิกพนฺธนํ, คิหิพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา กายวิเวกํ ปริพฺรูหยนฺโต เอกากี ปพฺพตกนฺทราสุ อทุติโย สพฺพตฺถ นิรเปกฺโข สพฺพสงฺขารคตํ อนิจฺจาทิโต วิปสฺสนฺโต วิหริสฺสามีติ.
ภินฺนปฏนฺธโรติ ภินฺนวตฺถธโร, คาถาสุขตฺถํ นการาคมํ กตฺวา วุตฺตํ. สตฺถกจฺฉินฺนอคฺฆผสฺสวณฺณภินฺนํ ปฏจีวรํ ธาเรนฺโตติ อตฺโถ. มุนีติ ปพฺพชิโต. อมโมติ กุเล วา คเณ วา มมตฺตาภาเวน อมโม. กตฺถจิปิ อารมฺมเณ อาสีสนาย อภาเวน นิราโส. หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสนฺติ ราคาทิเก กิเลเส อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคสุเขน ผลสุเขน สุขี มหาวนคโต กทา นุ โข อหํ วิหริสฺสามิ.
วธโรคนีฬนฺติ มรณสฺส จ โรคสฺส จ กุลาวกภูตํ. กายํ อิมนฺติ อิมํ ขนฺธปฺจกสงฺขาตํ กายํ. ขนฺธปฺจโกปิ หิ ‘‘อวิชฺชาคตสฺส, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคลสฺส ตณฺหานุคตสฺส อยเมว กาโย พหิทฺธา นามรูป’’นฺติอาทีสุ กาโย วุจฺจติ. มจฺจุชรายุปทฺทุตนฺติ มรเณน เจว ชราย จ ปีฬิตํ, วิปสฺสมาโน อหํ ภยเหตุปหาเนน วีตภโย, ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
ภยชนนินฺติ ปฺจวีสติยา มหาภยานํ อุปฺปาทการณภูตํ กายิกสฺส จ เจตสิกสฺส จ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อาวหนโต ทุขาวหํ. ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนินฺติ พหุวิธฺจ อารมฺมณํ ภวเมว วา อนุวตฺตติ ¶ สนฺตโนตีติ พหุวิธานุวตฺตนึ, ตณฺหาสงฺขาตลตํ. ปฺามยนฺติ มคฺคปฺามยํ สุนิสิตํ อสิขคฺคํ วีริยปคฺคหิเตน สทฺธาหตฺเถน คเหตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘กทา นุหํ วเส’’ติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตมฺปิ กทา ภวิสฺสตีติ โยชนา.
อุคฺคเตชนฺติ สมถวิปสฺสนาวเสน นิสิตตาย ติกฺขเตชํ. สตฺถํ อิสีนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกอิสีนํ ¶ สตฺถภูตํ ¶ . มารํ สเสนํ สหสา ภฺชิสฺสนฺติ กิเลสเสนาย สเสนํ อภิสงฺขาราทิมารํ สหสา สีฆเมว ภฺชิสฺสามิ. สีหาสเนติ ถิราสเน, อปราชิตปลฺลงฺเกติ อตฺโถ.
สพฺภิ สมาคเมสุ ทิฏฺโ ภเวติ ธมฺมคารวยุตฺตตาย ธมฺมครูหิ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทีหิ อวิปรีตทสฺสิตาย ยาถาวทสฺสีหิ อริยมคฺเคเนว ปาปชิตินฺทฺริยตาย ชิตินฺทฺริเยหิ พุทฺธาทีหิ สาธูหิ สมาคเมสุ ‘‘กทา นุ อหํ ปธานิโยติ ทิฏฺโ ภเวยฺย’’นฺติ ยํ เม ปริวิตกฺกิตํ, ตํ นุ กทา ภวิสฺสตีติ โยชนา. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปทโยชนา เวทิตพฺพา, ปทตฺถมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม.
ตนฺทีติ อาลสิยํ. ขุทาติ ชิฆจฺฉา. กีฏสรีสปาติ กีฏฺเจว สรีสปา จ. น พาธยิสฺสนฺตีติ มํ น พฺยาธยิสฺสนฺติ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ฌาเนหิ ปฏิพาหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. คิริพฺพเชติ ปพฺพตกนฺทราย. อตฺถตฺถิยนฺติ สทตฺถสงฺขาเตน อตฺเถน อตฺถิกํ.
ยํ วิทิตํ มเหสินาติ ยํ จตุสจฺจํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สยมฺภูาเณน าตํ ปฏิวิทฺธํ, ตานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ สุฏฺุ ทุทฺทสานิ มคฺคสมาธินา สมาหิตตฺโต, สมฺมาสติยา สติมา, อริยมคฺคปฺาย อหํ อคจฺฉํ ปฏิวิชฺฌิสฺสํ อธิคมิสฺสนฺติ อตฺโถ.
รูเปติ จกฺขุวิฺเยฺยรูเป. อมิเตติ าเณน อมิเต, อปริจฺฉินฺเน อปริฺาเตติ อตฺโถ. ผุสิตพฺเพติ, โผฏฺพฺเพ. ธมฺเมติ มโนวิฺเยฺยธมฺเม. อมิเตติ วา อปริมาเณ นีลาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน รูเป เภริสทฺทาทิวเสน, มูลรสาทิวเสน, กกฺขฬมุทุตาทิวเสน, สุขทุกฺขาทิวเสน จ, อเนกเภทสทฺทาทิเก จาติ อตฺโถ. อาทิตฺตโตติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต. สมเถหิ ยุตฺโตติ ฌานวิปสฺสนามคฺคสมาธีหิ ¶ สมนฺนาคโต. ปฺาย ทจฺฉนฺติ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ทกฺขิสฺสํ.
ทุพฺพจเนน วุตฺโตติ ทุรุตฺตวจเนน ฆฏฺฏิโต. ตโต นิมิตฺตนฺติ ผรุสวาจาเหตุ. วิมโน น เหสฺสนฺติ โทมนสฺสิโต น ภเวยฺยํ. อโถติ อถ. ปสตฺโถติ เกนจิ ปสํสิโต.
กฏฺเติ ทารุกฺขนฺเธ. ติเณติ ติณานํ ขนฺเธ. อิเมติ อิเม มม สนฺตติปริยาปนฺเน ปฺจ ขนฺเธ ¶ . อมิเต จ ธมฺเมติ ตโต อฺเน อินฺทฺริยกฺขนฺเธน อมิเต รูปธมฺเม. เตนาห – ‘‘อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จา’’ติ. สมํ ตุเลยฺยนฺติ อนิจฺจาทิวเสน เจว อสาราทิอุปมาวเสน จ สพฺพํ สมเมว กตฺวา ตีเรยฺยํ.
อิสิปฺปยาตมฺหิ ¶ ปเถ วชนฺตนฺติ พุทฺธาทีหิ มเหสีหิ สมฺมเทว ปยาเต สมถวิปสฺสนามคฺเค วชนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํ. ปาวุสสมเย กาลเมโฆ นเวน โตเยน วสฺโสทเกน สจีวรํ ปวเน กทา นุ โอวสฺสติ, เตเมตีติ อตฺตโน อพฺโภกาสิกภาวปริวิตกฺกิตํ ทสฺเสติ.
มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน ทิชสฺสาติ มาตุกุจฺฉิโต อณฺฑโกสโต จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายนวเสน ทิชสฺส, สิขาสมฺภเวน สิขณฺฑิโน จ มยูรสฺส วเน กทา ปน คิริคพฺภเร รุตํ เกการวํ สุตฺวา เวลํ สลฺลกฺขิตฺวา สยนโต วุฏฺหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา นิพฺพานาธิคมาย. สํจินฺตเยติ วุจฺจมาเน ภเว อนิจฺจาทิโต มนสิ กเรยฺยํ วิปสฺเสยฺยนฺติ อตฺโถ.
คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสตินฺติ เอตา มหานทิโย อสชฺชมาโน ภาวนามยาย อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ โยชนา. ปาตาลขิตฺตํ พฬวามุขฺจาติ ปาตาย อลํ ปริยตฺตนฺติ ปาตาลํ, ตเทว ขิตฺตํ, ปถวิยา สณฺหนกาเล ตถา ิตนฺติ ปาตาลขิตฺตํ. โยชนสติกาทิเภทานิ สมุทฺทสฺส อนฺโตปถวิยา ตีรฏฺานานิ, เยสุ กานิจิ นาคาทีนํ วสนฏฺานานิ โหนฺติ, กานิจิ สฺุานิเยว หุตฺวา ติฏฺนฺติ. พฬวามุขนฺติ มหาสมุทฺเท มหนฺตํ อาวฏฺฏมุขํ. มหานิรยทฺวารสฺส หิ วิวฏกาเล มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตโต นิกฺขนฺโต ตทภิมุขํ อเนกโยชนสตายามวิตฺถารํ เหฏฺา สมุทฺทปเทสํ ฑหติ, ตสฺมึ ทฑฺเฒ อุปริ อุทกํ อาวฏฺฏากาเรน ¶ ปริพฺภมนฺตํ มหตา สทฺเทน เหฏฺา นิปตติ. ตตฺถ พฬวามุขสมฺา, อิติ ตฺจ ปาตาลขิตฺตํ พฬวามุขฺจ วิภึสนํ ภยานกํ อสชฺชมาโน อิทฺธิยา กทา นุ ปตเรยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสติ, ภาวนามยํ อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา กทา นุ เอวํ อิทฺธึ วฬฺชิสฺสามีติ อตฺโถ.
นาโคว อสงฺคจารี ปทาลเยติ ยถา มตฺตวารโณ ทฬฺหถมฺภํ ภินฺทิตฺวา อยสงฺขลิกํ วิทฺธํเสตฺวา อสงฺคจารี วนํ ปวิสิตฺวา เอโก อทุติโย หุตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน จรติ, เอวมหํ กทา นุ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ นิพฺพชฺชยํ นิรวเสสโต วชฺชยนฺโต กามจฺฉนฺทวโส อหุตฺวา ฌาเน ยุโต ปยุตฺโต กามคุเณสุ ฉนฺทํ สมฺมเทว ปทาเลยฺยํ ฉินฺเทยฺยํ ปชเหยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
อิณฏฺโฏว ¶ ทลิทฺทโก นิธึ อาราธยิตฺวาติ ยถา โกจิ ทลิทฺโท ชีวิกปกโต อิณํ คเหตฺวา ตํ โสเธตุํ อสกฺโกนฺโต อิณฏฺโฏ อิเณน อฏฺฏิโต ธนิเกหิ ปีฬิโต นิธึ อาราธยิตฺวา อธิคนฺตฺวา อิณฺจ โสเธตฺวา สุเขน จ ชีวนฺโต ตุฏฺโ ภเวยฺย, เอวํ อหมฺปิ กทา นุ อิณสทิสํ กามจฺฉนฺทํ ปหาย มเหสิโน อริยธนสมฺปุณฺณตาย มณิกนกาทิรตนสมฺปุณฺณนิธิสทิสํ ¶ พุทฺธสฺส สาสนํ อธิคนฺตฺวา ตุฏฺโ ภเวยฺยนฺติ ยํ ปริวิตกฺกิตํ, ตํ กทา นุ ภวิสฺสตีติ.
เอวํ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ เนกฺขมฺมวิตกฺกวเสน ปวตฺตํ อตฺตโน วิตกฺกปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตฺวา เยหากาเรหิ อตฺตานํ โอวทิตฺวา อธิคจฺฉิ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘พหูนิ วสฺสานี’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทนฺติ อเนกสํวจฺฉรานิ วิวิธทุกฺขานุพนฺเธน อคารมชฺเฌ วาเสน อลํ ปริยตฺตเมว เตติ, อมฺโภ จิตฺต, อิทํ ตยา อเนกานิ สํวจฺฉรานิ อหํ อมฺหิ นนุ ยาจิโต. ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานนฺติ ตํ มํ ตยา ตถา อุสฺสาหเนน ปพฺพชิตํ สมานํ เกน การเณน จิตฺต ตุวํ น ยฺุชสิ, สมถวิปสฺสนํ ฉฑฺเฑตฺวา นิหีเน อาลสิเย นิโยเชสีติ อตฺโถ.
นนุ ¶ อหํ, จิตฺต, ตยามฺหิ ยาจิโตติ, อมฺโภ จิตฺต, อหํ ตยา นนุ ยาจิโต อมฺหิ อายาจิโต มฺเ. ยทิ ยาจิโต, กสฺมา อิทานิ ตทนุรูปํ น ปฏิปชฺชสีติ อธิปฺปาโย. ‘‘คิริพฺพเช’’ติอาทินา ยาจิตาการํ ทสฺเสติ. จิตฺรฉทา วิหงฺคมา วิจิตฺรเปขุณปกฺขิโน, มยูราติ อตฺโถ. มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโนติ ชลโฆสตฺถนิเตน เหตุนา สุฏฺุ คชฺชนสีลา. เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินนฺติ เต มยูรา ตํ วเน ฌานปสุตํ รเมสฺสนฺตีติ นนุ ตยา ยาจิโตติ ทสฺเสติ.
กุลมฺหีติ กุลปริวฏฺเฏ. อิมมชฺฌุปาคโตติ อิมํ อรฺฏฺานํ ปพฺพชฺชํ วา อชฺฌุปาคโต. อโถปิ ตฺวํ, จิตฺต, น มยฺห ตุสฺสสีติ ตฺวํ อนุวตฺติตฺวา ิตมฺปิ มํ นาราเธสฺสสีติ อตฺโถ.
มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสนฺติ เอตํ, จิตฺต, มเมว ตสฺมา ตฺวํ ปเรสํ น โหสิ. ตฺวํ ปน อฺเสํ วิย กตฺวา สนฺนาหกาเล กิเลสมาเร ยุชฺฌิตุํ ภาวนาสนฺนาหกาเล นติ วตฺวา ปริเทวิเตน กึ ปโยชนํ, อิทานิ ตํ อฺถา วตฺติตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโย. สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโนติ ยสฺมา ‘‘อิทํ จิตฺตํ อฺฺจ สพฺพํ เตภูมกสงฺขารํ จลํ อนวฏฺิต’’นฺติ ปฺาจกฺขุนา ¶ โอโลเกนฺโต เคหโต กาเมหิ จ อภินิกฺขมึ อมตปทํ นิพฺพานํ ชิคีสํ ปริเยสนฺโต, ตสฺมา, จิตฺต, อนนุวตฺตนฺโต นิพฺพานํ ปริเยสนเมว กโรมีติ อธิปฺปาโย.
อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ จิตฺตํ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ วนมกฺกฏสทิสํ อิติ สุยุตฺตวาที สุภาสิตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถีติ โยชนา.
อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนาติ ยตฺถ เยสุ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ จ สิตา ปฏิพทฺธา เต อนฺธปุถุชฺชนา เตน ¶ กามราเคน ปุนพฺภเวสิโน เอกนฺเตเนว ทุกฺขมิจฺฉนฺติ. อิจฺฉนฺตา จ จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตาติ จิตฺตวสิกา นิรยสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กโรนฺตา หิตสุขโต นิรากตา หุตฺวา อตฺตโน จิตฺเตเนว นิรเย นีตา น อฺถาติ จิตฺตสฺเสว นิคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติ.
ปุนปิ ¶ จิตฺตํเยว นิคฺคเหตุํ มนฺเตนฺโต ‘‘มยูรโกฺจาภิรุตมฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มยูรโกฺจาภิรุตมฺหีติ สิขีหิ สารเสหิ จ อภิกูชิเต. ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสนฺติ เมตฺตาวิหาริตาย เอวรูเปหิ ติรจฺฉานคเตหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต หุตฺวา วเน วสนฺโต, เอเตน สฺุภาวปริพฺรูหนมาห. กาเย อเปกฺขํ ชหาติ สพฺพโส กาเย นิรเปกฺโข ชห, เอเตน ปหิตตฺตตํ วทติ. มา วิราธยาติ อิมํ สุทุลฺลภํ นวมํ ขณํ มา วิราเธหิ. อิติสฺสุ มํ, จิตฺต, ปุเร นิยฺุชสีติ เอวฺหิ ตฺวํ, จิตฺต, มํ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุยฺโยเชสีติ อตฺโถ.
ภาเวหีติ อุปฺปาเทหิ วฑฺเฒหิ จ. ฌานานีติ ปมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ. พลานีติ ตานิเยว ปฺจ พลานิ. โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนาติ สตฺต โพชฺฌงฺเค จตสฺโส สมาธิภาวนา จ. ติสฺโส จ วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสาณาทิกา ติสฺโส วิชฺชา จ. ผุส ปาปุณาหิ พุทฺธสาสเน สมฺมาสมฺพุทฺธโอวาเท ิโต.
นิยฺยานิกนฺติ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺหานวหํ. สพฺพทุกฺขกฺขโยคธนฺติ อมโตคธํ นิพฺพานปติฏฺํ นิพฺพานารมฺมณํ. สพฺพกิเลสโสธนนฺติ อนวเสสกิเลสมลวิโสธนํ.
ขนฺเธติ อุปาทานกฺขนฺเธ. ปฏิปสฺส โยนิโสติ โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโตติ ¶ เอวมาทีหิ วิวิเธหิ ปกาเรหิ วิปสฺสนาาเณน สมฺมา อุปาเยน นเยน ปสฺส. ตํ ชหาติ ตํ ทุกฺขสฺส สมุทยํ ตณฺหํ ปชห, สมุจฺฉินฺท. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว.
อนิจฺจนฺติอาทิ อนฺตวนฺตโต อนิจฺจนฺติกโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ อนิจฺจนฺติ วา ปสฺส. ทุกฺขนฺติ เต อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สปฺปฏิภยโต ทุกฺขมโต สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ วา ปสฺส. สฺุนฺติ อวสวตฺตนโต อสามิกโต อสารโต อตฺตปฏิกฺเขปโต จ สฺุํ, ตโต เอว อนตฺตาติ. วิครหิตพฺพโต อวฑฺฒิอาพาธนโต จ อฆนฺติ จ วธนฺติ จ วิปสฺส โยนิโสติ โยชนา. มโนวิจาเร ¶ อุปรุนฺธ เจตโสติ มโนวิจารสฺิโน เคหสิตโสมนสฺสุปวิจาราทิเก อฏฺารส เจตโส อุปรุนฺธ วาเรหิ นิโรเธหิ.
มุณฺโฑติ มุณฺฑภาวํ อุปคโต, โอหาริตเกสมสฺสุโก. วิรูโปติ เตน มุณฺฑภาเวน ปรูฬฺหโลมตาย ฉินฺนภินฺนกาสาย วตฺถตาย วิรูโป ¶ เววณฺณิยํ อุปคโต. อภิสาปมาคโตติ ‘‘ปิณฺโฑโล วิจรติ ปตฺตปาณี’’ติ อริเยหิ กาตพฺพํ อภิสาปํ อุปคโต. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อภิสาโปยํ, ภิกฺขเว, โลกสฺมึ ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๐). เตนาห ‘‘กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสู’’ติ. ยฺุชสฺสุ สตฺถุวจเนติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาเท โยคํ กโรหิ อนุยฺุชสฺสุ.
สุสํวุตตฺโตติ สุฏฺุ กายวาจาจิตฺเตหิ สมฺมเทว สํวุโต. วิสิขนฺตเร จรนฺติ ภิกฺขาจริยาย อิจฺฉาวิเสเสสุ จรนฺโต. จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยาติ วิคตโทสาย ปุณฺณมาย กุเลสุ นิจฺจนวสาย ปาสาทิกตาย จนฺทิมา วิย จราติ โยชนา.
สทา ธุเต รโตติ สพฺพกาลฺจ ธุตคุเณ อภิรโต. ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสีติ ยถา โกจิ ปุริโส ผลานิ อิจฺฉนฺโต ผลรุกฺเข โรเปตฺวา ตโต อลทฺธผโลว เต มูลโต ฉินฺทิตุํ อิจฺฉติ, จิตฺต, ตฺวํ ตถูปมํ ตปฺปฏิภาคํ อิทํ กโรสิ. ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยฺุชสีติ ยํ มํ ปพฺพชฺชาย นิโยเชตฺวา ปพฺพชิตฺวา อทฺธาคตํ ปพฺพชฺชาผลํ อนิจฺจมฺหิ จเล สํสารมุเข นิยฺุชสิ นิโยชนวเสน ปวตฺเตสิ.
รูปาภาวโต อรูปา. จิตฺตสฺส หิ ตาทิสํ สณฺานํ นีลาทิวณฺณเภโท วา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ อรูปาติ. ทูรฏฺานปฺปวตฺติยา ทูรงฺคม. ยทิปิ จิตฺตสฺส มกฺกฏสุตฺตมตฺตมฺปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาภาเคน ¶ คมนํ นาม นตฺถิ, ทูเร สนฺตํ ปน อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉตีติ ทูรงฺคม. เอโกเยว หุตฺวา จรณวเสน ปวตฺตนโต เอกจาริ, อนฺตมโส ทฺเว ตีณิปิ จิตฺตานิ เอกโต อุปฺปชฺชิตุํ สมตฺถานิ นาม นตฺถิ, เอกเมว ปน จิตฺตํ เอกสฺมึ สนฺตาเน อุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ อปรมฺปิ เอกเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอกจาริ. น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหนฺติ ยทิปิ ปุพฺเพ ตว วเส อนุวตฺตึ, อิทานิ ปน สตฺถุ โอวาทํ ลทฺธกาลโต ¶ ปฏฺาย จิตฺตวสิโก น ภวิสฺสามิ. กสฺมาติ เจ? ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา กามา นาเมเต อตีเตปิ ทุกฺขา, อายติมฺปิ กฏุกผลา, อตฺตานุวาทาทิเภเทน มหตา ภเยน อนุพนฺธนฺตา มหพฺภยา. นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํ ตสฺมา นิพฺพานเมว อุทฺทิสฺส อภิมุขจิตฺโต วิหริสฺสํ.
ตเมว นิพฺพานาภิมุขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาหํ อลกฺขฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นาหํ อลกฺขฺยาติ อลกฺขิกตาย นิสฺสิรีกตาย นาหํ เคหโต นิกฺขมินฺติ โยชนา.
อหิริกฺกตายาติ ยถาวชฺชํ เกฬึ กโรนฺโต วิย นิลฺลชฺชตาย. จิตฺตเหตูติ เอกทา ¶ นิคณฺโ, เอกทา ปริพฺพาชกาทิโก โหนฺโต อนวฏฺิตจิตฺโต ปุริโส วิย จิตฺตวสิโก หุตฺวา. ทูรกนฺตนาติ ราชาทีหิ เมตฺตํ กตฺวา เตสุ ทุพฺภิตฺวา ทุพฺภิภาเวน. อาชีวเหตูติ อาชีวการณา ชีวิกาปกโต หุตฺวา อาชีวิกาภเยน อหํ น นิกฺขมึ น ปพฺพชึ. กโต จ เต, จิตฺต, ปฏิสฺสโว มยาติ, ‘‘ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย น ตว วเส วตฺตามิ, มเมว ปน วเส วตฺตามี’’ติ, จิตฺต, มยา นนุ ปฏิฺา กตาติ ทสฺเสติ.
อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ ‘‘ปจฺจเยสุ สพฺพโส อปฺปิจฺฉา นาม สาธู’’ติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺา, ตถา มกฺขปฺปหานํ ปเรสํ คุเณ มกฺขนสฺส ปหานํ วูปสโม สพฺพสฺส ทุกฺขสฺส วูปสโม นิพฺพาปนํ สปฺปุริเสหิ วณฺณิตํ. อิติสฺสุ มํ, จิตฺต, ตทา นิยฺุชสิ, ‘‘สมฺม, ตยา เตสุ คุเณสุ ปติฏฺาตพฺพ’’นฺติ, จิตฺต, ตฺวํ เอวํ ตทา นิยฺุชสิ. อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ อิทานิ มํ ตฺวํ ปหาย อตฺตโน ปุริมาจิณฺณํ มหิจฺฉตาทึ ปฏิปชฺชสิ, กึ นาเมตนฺติ อธิปฺปาโย.
ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหา อวิชฺชา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาติ ปจฺจเยสุ ตณฺหา, อวิชฺชาติ ตตฺเถว อาทีนวปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา. ปิยาปิยนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ เปมสงฺขาโต ปิยภาโว เจว ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลธมฺเมสุ ¶ อนภิรติสงฺขาโต อปฺปิยภาโว จ อุภยตฺถ อนุโรธปฏิวิโรโธ. สุภานิ รูปานีติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สุภรูปานิ. สุขา เวทนาติ อิฏฺารมฺมเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนสุขเวทนา. มนาปิยา กามคุณาติ วุตฺตาวเสสา มโนรมา ¶ กามโกฏฺาสา. วนฺตาติ นิรูปโต ตํนิสฺสิตสฺส ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภนปหาเนน ฉฑฺฑิตตาย ปริจฺจตฺตตาย จ วนฺตา. วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเหติ เอวํ เต ฉฑฺฑิเต ปุน ปจฺจาวมิตุํ อหํ น สกฺโกมิ, ปริจฺจตฺตา เอว โหนฺตีติ วทติ.
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺพาสุ โยนีสุ สพฺพาสุ คตีสุ วิฺาณฏฺิตีสุ จ. วโจ กตํ มยาติ, อมฺโภ จิตฺต, ตว วจนํ มยา กตํ. กโรนฺโต จ พหูสุ ชาตีสุ น เมสิ โกปิโตติ อเนกาสุ ชาตีสุ ปน มยา น โกปิโต อสิ. มยา เนว ปริภวิโต. ตถาปิ อชฺฌตฺตสมฺภโว อตฺตนิ สมฺภูโต หุตฺวาปิ ตว อกตฺุตาย ทุกฺเข จีรํ สํสริตํ ตยา กเตติ ตยา นิพฺพตฺติเต อนาทิมติ สํสารทุกฺเข สุจิรกาลํ มยา สํสริตํ ปริพฺภมิตํ.
อิทานิ ‘‘ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อุปฺปตฺติเภเทน คติเภเทน จ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตฺวฺเวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ราชทสีติ ราชา อสิ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา ตเวว วาหสาติ โยชนา ¶ . เทวตฺตนํ วาปีติ เทวภาวํ วาปิ ตฺวํเยว โน อมฺหากํ, จิตฺต, กโรสีติ โยชนา. วาหสาติ การณภาเวน.
ตเวว เหตูติ ตเวว เหตุภาเวน. ตฺวํมูลกนฺติ ตฺวํนิมิตฺตํ.
นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนนฺติ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิสฺสสิ นุน, ยถา ปุพฺเพ ตฺวํ อนนฺตาสุ ชาตีสุ, จิตฺต, มิตฺตปฏิรูปโก สปตฺโต หุตฺวา มยฺหํ ปุนปฺปุนํ ทุพฺภิ, อิทานิ ตถา ทุพฺภิสฺสสิ มฺเ, ปุพฺเพ วิย จาเรตุํ น ทสฺสามีติ อธิปฺปาโย. มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยนฺติ อภิณฺหโต จรณารหํ วิย มโน ทสฺเสนฺโต จรณารหํ ปุริสํ วฺเจตฺวา จรโคปกํ นิปฺผาเทนฺโต วิย ปุนปฺปุนํ ตํ ตํ ภวํ ทสฺเสนฺโต. อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสีติ อุมฺมตฺตกปุริเสน วิย มยา สทฺธึ กีฬนฺโต ตํ ตํ ปโลภนียํ ทสฺเสตฺวา ปโลภสิ. กิฺจาปิ เต, จิตฺต, วิราธิตํ มยาติ, อมฺโภ จิตฺต, กึ นาม เต มยา วิรทฺธํ, ตํ กเถหีติ อธิปฺปาโย.
อิทํ ปุเร จิตฺตนฺติ อิทํ จิตฺตํ นาม อิโต ปุพฺเพ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ รชฺชนาทินา, เยน อากาเรน อิจฺฉติ, ยตฺเถว จสฺส กาโม อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ¶ วเสน ยตฺถกามํ ยถา วิจรนฺตสฺส สุขํ ¶ โหติ, ตเถว จ จรนฺโต ยถาสุขํ ทีฆรตฺตํ จาริกํ อจริ. อชฺชาหํ ปภินฺนมทํ มตฺตหตฺถึ หตฺถาจริยสงฺขาโต เฉโก องฺกุสคฺคโห องฺกุเสน วิย โยนิโสมนสิกาเรน นํ นิคฺคเหสฺสามิ, นสฺส วีติกฺกมิตุํ ทสฺสามีติ.
สตฺถา จ เม โลกมิมํ อธิฏฺหีติ มม สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ อนวเสสขนฺธโลกํ าเณน อธิฏฺหิ. กินฺติ? หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจโต, กสฺสจิปิ ธุวสฺส ถาวรสฺส อภาวโต อทฺธุวโต สุขสาราทีนํ อภาวโต อสารโต. ปกฺขนฺท มํ, จิตฺต, ชินสฺส สาสเนติ ตสฺมา ยาถาวโต ปฏิปชฺชิตุํ, จิตฺต, มํ ชินสฺส ภควโต สาสเน ปกฺขนฺเทหิ อนุปฺปเวเสหิ. ‘‘ปกฺขนฺทิม’’นฺติปิ ปาฬิ, ชินสฺส สาสเน อิมํ โลกํ าเณน ปกฺขนฺท, ยาถาวโต ตาเรหิ, ปกฺขนฺทนฺโต จ วิปสฺสนาาณมคฺเคน ยาเปนฺโต สุทุตฺตรโต มหนฺตโต สํสารมโหฆโต มํ ตาเรหิ.
น เต อิทํ, จิตฺต, ยถา ปุราณกนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, อิทํ อตฺตภาวเคหํ โปราณกํ วิย ตว น โหตีติ อตฺโถ. กสฺมา? นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุนฺติ อิทานาหํ ตว วเส นิวตฺติตุํ น ยุตฺโต. ยสฺมา มเหสิโน ภควโต ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน. ปพฺพชิตกาลโต จ ปฏฺาย ¶ สมณา นาม มาทิสาว น โหนฺติ วินาสธาริโน, เอกํสโต สมณาเยว โหนฺตีติ อตฺโถ.
นคาติ สิเนรุหิมวนฺตาทโย สพฺเพ ปพฺพตา. สมุทฺทาติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทโย สีตสมุทฺทาทโย, น สพฺเพ สมุทฺทา. สริตาติ คงฺคาทโย สพฺพา นทิโย จ. วสุนฺธราติ ปถวี. ทิสา จตสฺโสติ ปุรตฺถิมาทิเภทา จตสฺโส ทิสา. วิทิสาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทโย จตสฺโส อนุทิสา. อโธติ เหฏฺา ยาว อุทกสนฺธารกวายุขนฺธา. ทิวาติ เทวโลกา. ทิวาคฺคหเณน เจตฺถ ตตฺถ คเต สตฺตสงฺขาเร วทติ. สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตาติ สพฺเพ กามภวาทโย ตโย ภวา อนิจฺจา เจว ชาติอาทีหิ ราคาทีหิ กิเลเสหิ อุปทฺทุตา ปีฬิตา จ, น เอตฺถ กิฺจิ เขมฏฺานํ นาม อตฺถิ, ตทภาวโต กุหึ คโต, จิตฺต, สุขํ รมิสฺสสิ, ตสฺมา ตโต นิสฺสรณฺเจตฺถ ปริเยสาหีติ อธิปฺปาโย.
ธิติปฺปรนฺติ ¶ ธิติปรายณํ ปรมํ ถิรภาเว ิตํ มมํ, จิตฺต, กึ กาหิสิ, ตโต อีสกมฺปิ มํ จาเลตุํ นาสกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘น เต อลํ, จิตฺต, วสานุวตฺตโก’’ติ. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป ¶ , ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนิ’’นฺติ อาห. ตตฺถ ภสฺตนฺติ รุตฺตึ. อุภโตมุขนฺติ ปุโตฬิยา อุภโตมุขํ. น ชาตุ ฉุเปติ เอกํเสเนว ปาเทนาปิ น ฉุเปยฺย, ตถา ธิรตฺถุ ปูรํ นวโสตสนฺทนินฺติ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูรํ นวหิ โสเตหิ วณมุเขหิ อสุจิสนฺทนึ สวตึ. ตาย วจฺจกุฏิยา ธี อตฺถุ, ตสฺสา ครหา โหตุ.
เอวํ อฏฺวีสติยา คาถาหิ นิคฺคณฺหนวเสน จิตฺตํ โอวทิตฺวา อิทานิ วิเวกฏฺานาจิกฺขณาทินา สมฺปหํเสนฺโต ‘‘วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเตติ วราเหหิ เจว เอเณยฺเยหิ จ โอคาเหตฺวา เสวิเต. ปพฺภารกุฏฺเฏติ ปพฺภารฏฺาเน เจว ปพฺพตสิขเร จ. ปกเตว สุนฺทเรติ ปกติยา เอว สุนฺทเร อติตฺติมโนหเร. ‘‘ปกติวสุนฺธเร’’ติ วา ปาโ, ปากติเก ภูมิปเทเสติ อตฺโถ. นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺตกานเนติ ปาวุสวเสน วุฏฺเน เมโฆทเกน อุปสิตฺตวสฺเส สุเถเว วเน. ตหึ คุหาเคหคโต รมิสฺสสีติ ตสฺมึ ปพฺพตกานเน คุหาสงฺขาตํ เคหํ อุปคโต ภาวนารติยา อภิรมิสฺสสิ.
เต ตํ รเมสฺสนฺตีติ เต มยูราทโย วนสฺํ อุปฺปาเทนฺตา ตํ รเมสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
วุฏฺมฺหิ เทเวติ เมเฆ อธิปฺปวุฏฺเ. จตุรงฺคุเล ติเณติ เตเนว คสฺโสทกปาเตน ตตฺถ ตตฺถ ติเณ สุรตฺตวณฺณกมฺพลสทิเส จตุรงฺคุเล ¶ ชาเต. สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเนติ ปาวุสเมฆสงฺกาเส กานเน สมฺมเทว ปุปฺผิเต. นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเร. วิฏปิสโม สยิสฺสนฺติ ตรุสทิโส อปริคฺคโห หุตฺวา นิปชฺชิสฺสํ. ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภนฺติ ตํ ติณปจฺจตฺถรณํ มุทุ สุขสมฺผสฺสํ ตูลสนฺนิภํ ตูลิกสทิสํ สยนํ เม ภวิสฺสติ.
ตถา ¶ ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโรติ ยถา โกจิ อิสฺสรปุริโส อตฺตโน วจนกรทาสาทึ วเส วตฺเตติ, อหมฺปิ, จิตฺต, ตํ ตถา กริสฺสามิ, มยฺหํ วเส วตฺเตมิเยว. กถํ? ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลนฺติ จตูสุ ปจฺจเยสุ ยํ ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา ลพฺภติ, เตน จ มยฺหํ อลํ ปริยตฺตํ โหตุ. เอเตน อิทํ ทสฺเสติ – ยสฺมา อิเธกจฺเจ สตฺตา ตณฺหุปฺปาทเหตุ จิตฺตสฺส วเส อนุวตฺตนฺติ, อหํ ปน ตณฺหุปฺปาทํ ทูรโต วชฺเชนฺโต จิตฺตํ ทาสํ วิย กโรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺเตมีติ. น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตนฺติ จิตฺต ตณฺหุปฺปาทปริวชฺชนเหตุ, ปุน ตนฺติ จิตฺตํ อามสติ, ยถา อฺโปิ โกจิ สมฺมปฺปธานโยเคน ภาวนาย อตนฺทิโต อตฺตโน จิตฺตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ กโรติ, ตถา อหมฺปิ, จิตฺต, ตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ มยฺหํ วเส วตฺตํ กริสฺสามิ ¶ . ยถา กึ? พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ, นอิติ นิปาตมตฺตํ. ยถา สุฏฺุ มทฺทิตํ พิฬารภสฺตํ กมฺมกฺขมํ, กมฺมโยคฺคํ สุเขน ปริหรณียฺจ โหติ, ตถาหํ ตํ กริสฺสามิ.
วีริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, ตํ อตฺตโน วีริเยน ภาวนาพลํ อุปฺปาเทตฺวา เตน มยฺหํ วสํ อานยิสฺสํ. คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโหติ ยถา กุสโล เฉโก องฺกุสคฺคโห หตฺถาจริโย อตฺตโน สิกฺขาพเลน มตฺตหตฺถึ อตฺตโน วสํ อาเนติ, ตเถวาติ อตฺโถ.
ตยา สุทนฺเตน อวฏฺิเตน หีติ หีติ นิปาตมตฺตํ, จิตฺต, สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ สุฏฺุ ทนฺเตน ตโต เอว สมฺมเทว วิปสฺสนาวีถึ ปฏิปนฺนตฺตา อวฏฺิเตน ตยา. หเยน โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนาติ ยถา สุทนฺเตน สุทนฺตตฺตา เอว อุชุนา อวงฺกคตินา อสฺสาชานีเยน โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อเขมฏฺานโต เขมนฺตภูมึ ปฏิปชฺชิตุํ สกฺโกติ, เอวํ ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวนฺติ อสิวภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สิวํ. จิตฺตานุรกฺขีหีติ อตฺตโน จิตฺตํ อนุรกฺขณสีเลหิ พุทฺธาทีหิ สพฺพกาลํ เสวิตํ อริยมคฺคํ อหํ ปฏิปชฺชิตุํ อธิคนฺตุํ ปโหมิ สกฺโกมีติ.
อารมฺมเณ ¶ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย ¶ รชฺชุยาติ ยถา หตฺถาจริโย มหาหตฺถึ อาฬานถมฺเภ ทฬฺหาย ถิราย รชฺชุยา นิพนฺธติ, เอวมหํ, จิตฺต, กมฺมฏฺานารมฺมเณ ภาวนาพเลน นิพนฺธิสฺสํ. ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตนฺติ ตํ ตฺวํ, จิตฺต, มม สติยา สุคุตฺตํ สุภาวิตฺจ หุตฺวา. อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสีติ อริยมคฺคภาวนาทิพเลน กามภวาทีสุ สพฺเพสุปิ ภเวสุ ตณฺหาทินิสฺสเยหิ อนิสฺสิตํ ภวิสฺสสิ.
ปฺาย เฉตฺวา วิปถานุสารินนฺติ อุปฺปถคามินํ อายตนสมุทยํ ยาถาวโต ทิสฺวา เยน สมุทเยน อุปฺปถคามี, ตสฺส กิเลสวิสฺสนฺทนํ กิเลสวิปฺผนฺทิตํ อินฺทฺริยสํวรูปนิสฺสยาย ปฏิสงฺขานปฺาย ฉินฺทิตฺวา โสตวิจฺเฉทนวเสน อาวรณํ กตฺวา. โยเคน นิคฺคยฺหาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาเตน โยเคน สามตฺถิยวิธมเนน นิคฺคเหตฺวา. ปเถ นิเวสิยาติ วิปสฺสนาวีถิยํ นิเวเสตฺวา, ปติฏฺเปตฺวา. ยทา ปน วิปสฺสนา อุสฺสุกฺกาปิตา มคฺเคน ฆฏฺเฏติ, ตทา มคฺคปฺาย ‘‘ยํกิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (มหาว. ๑๖; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) นิทสฺสเนน สพฺพโส อายตนสมุทยสฺส วิภวํ สมฺภวฺจ อสมฺโมหโต ทิสฺวา สเทวเก โลเก อคฺควาทิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทายาโท โอรสปุตฺโต เหหิสิ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ.
จตุพฺพิปลฺลาสวสํ ¶ อธิฏฺิตนฺติ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ, ทุกฺเข สุขนฺติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ อิเมสํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ วสํ อธิฏฺิตํ อนุวตฺตนฺตํ. คามณฺฑลํว ปริเนสิ, จิตฺต, มนฺติ, อมฺโภ จิตฺต, มํ คามทารกํ วิย ปริกฑฺฒสิ, อิโต จิโต ปริกฑฺฒสิ. นนุ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทนฺติ สํโยชนสงฺขาตานํ ทสนฺนํ พนฺธนานํ เฉทกํ การุณิกํ มหามุนึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สํเสวสิ นนุ, ‘‘ตถารูเป มหานุภาเว ทูรโตว วชฺเชสิ, มาทิเส ปน ตปสฺสิเน ยถารุจิ ปริเนสี’’ติ อปฺปสาทเลเสน สตฺถารํ ปสํสติ.
มิโค ยถาติ ยถา มิโค รุกฺขคจฺฉลตาทีหิ สุฏฺุ จิตฺตวิจิตฺเต อนากุเล กานเน เสริ สยํวสี รมติ. รมฺมํ คิรึ ปาวุสอพฺภมาลินินฺติ เอวํ ปาวุสกาเล สมนฺตโต สุมาลินีหิ ถลชชลชมาลาหิ สมนฺนาคตตฺตา ¶ อพฺภมาลินึ ชนวิวิตฺตตาย มโนรมตาย จ รมฺมํ ปพฺพตํ ลภิตฺวา ตตฺถ นเค รมิสฺสํ, อสํสยํ เอกํเสเนว ตฺวํ, จิตฺต, ปราภวิสฺสสิ, สํสารพฺยสเนหิ สฺสสีติ อตฺโถ.
เย ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโนติ สพฺเพ ปุถุชฺชเน จิตฺตสามฺเน คเหตฺวา วทติ. ตสฺสตฺโถ – เย นรนาริโย, อมฺโภ ¶ จิตฺต, ตุยฺหํ ฉนฺเทน วเสน รุจิยา ิตา ยํ เคหนิสฺสิตํ สุขํ อนุโภนฺติ อนุภวิสฺสนฺติ, เต อวิทฺทสู อนฺธพาลา, มารวสานุวตฺติโน กิเลสมาราทีนํ วเส อนุวตฺตนสีลา, ภวาภินนฺที กามาทิภวเมว อภินนฺทนโต, ตว สาวกา อนุสิฏฺิกรา. มยํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา, น ตุยฺหํ วเส อนุวตฺตามาติ.
เอวํ เถโร ปุพฺเพ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ โยนิโสมนสิการํ จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตํ นานปฺปการโต วิภชิตฺวา สมีเป ิตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ธมฺมํ กเถสิ. ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ตาลปุฏตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺาสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. สฏฺินิปาโต
๑. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฏฺินิปาเต ¶ ¶ อารฺิกาติอาทิกา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? ตสฺส วตฺถุ ธมฺมเสนาปติวตฺถุมฺหิ วุตฺตเมว. เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา – ‘‘โมคฺคลฺลาน, โมคฺคลฺลาน, มา, พฺราหฺมณ, อริยํ ตุณฺหีภาวํ ปมาโท’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๓๕) สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อุปคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๗๕-๓๙๗) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํ.
‘‘สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทา.
‘‘วชฺชมาเนสุ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถ.
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมึ;
อาสนํ ปฺเปตฺวาน, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิ.
‘‘อุปวิฏฺํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสึ, อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย ¶ โส สงฺฆํ อปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ ¶ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เตน เตน คุเณน อตฺตโน สาวเก เอตทคฺเค เปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๐) อิทฺธิมนฺตตาย เอตทคฺเค เปสิ. เตน เอวํ สตฺถารา เอตทคฺเค ปิเตน สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺเตน มหาเถเรน ตํ ตํ นิมิตฺตํ อาคมฺม ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา คาถา, ตา สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหเกหิ –
‘‘อารฺิกา ¶ ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘อารฺิกา ¶ ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘อฏฺิกงฺกลกุฏิเก, มํสนฺหารุปสิพฺพิเต;
ธิรตฺถุ ปุเร ทุคฺคนฺเธ, ปรคตฺเต มมายเส.
‘‘ตว สรีรํ นวโสตํ, ทุคฺคนฺธกรํ ปริพนฺธํ;
ภิกฺขุ ปริวชฺชยเต ตํ, มีฬฺหฺจ ยถา สุจิกาโม.
‘‘เอวฺเจ ¶ ตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, คูถฏฺานํว ปาวุเส.
‘‘เอวเมตํ มหาวีร, ยถา สมณ ภาสสิ;
เอตฺถ เจเก วิสีทนฺติ, ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว.
‘‘อากาสมฺหิ หลิทฺทิยา, โย มฺเถ รเชตเว;
อฺเน วาปิ รงฺเคน, วิฆาตุทยเมว ตํ.
‘‘ตทากาสสมํ จิตฺตํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ;
มา ปาปจิตฺเต อาสาทิ, อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมา.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ¶ ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กทฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
อเนกาการสมฺปนฺเน, สาริปุตฺตมฺหิ นิพฺพุเต.
‘‘อนิจฺจา ¶ วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺติ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา;
เย ปฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต.
‘‘เย จ ปสฺสนฺติ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโต;
ปจฺจพฺยาธึสุ นิปุณํ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
ภวราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตน, สรีรนฺติมธารินา;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยึ.
‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อปฺเปน ถามสา;
นิพฺพานมธิคนฺตพฺพํ, สพฺพคนฺถปโมจนํ.
‘‘อยฺจ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมโปริโส;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘วิวรมนุปภนฺติ วิชฺชุตา, เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จ;
นควิวรคโต ฌายติ, ปุตฺโต อปฺปฏิมสฺส ตาทิโน.
‘‘อุปสนฺโต ¶ อุปรโต, ปนฺตเสนาสโน มุนิ;
ทายาโท พุทฺธเสฏฺสฺส, พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโต.
‘‘อุปสนฺตํ อุปรตํ, ปนฺตเสนาสนํ มุนึ;
ทายาทํ พุทฺธเสฏฺสฺส, วนฺท พฺราหฺมณ กสฺสปํ.
‘‘โย จ ชาติสตํ คจฺเฉ, สพฺพา พฺราหฺมณชาติโย;
โสตฺติโย เวทสมฺปนฺโน, มนุสฺเสสุ ปุนปฺปุนํ.
‘‘อชฺฌายโกปิ เจ อสฺส, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
เอตสฺส วนฺทนาเยตํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘โย ¶ โส อฏฺ วิโมกฺขานิ, ปุเรภตฺตํ อผสฺสยิ;
อนุโลมํ ปฏิโลมํ, ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉติ.
‘‘ตาทิสํ ภิกฺขุํ มาสาทิ, มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณ;
อภิปฺปสาเทหิ มนํ, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน;
ขิปฺปํ ปฺชลิโก วนฺท, มา เต วิชฏิ มตฺถกํ.
‘‘เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, สํสาเรน ปุรกฺขโต;
อโธคมํ ชิมฺหปถํ, กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโต, สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต;
ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเร, ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺิโล.
‘‘อิมฺจ ปสฺส อายนฺตํ, สาริปุตฺตํ สุทสฺสนํ;
วิมุตฺตํ อุภโตภาเค, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘วิสลฺลํ ขีณสํโยคํ, เตวิชฺชํ มจฺจุหายินํ;
ทกฺขิเณยฺยํ มนุสฺสานํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
๑๑๘๗. ‘‘เอเต ¶ สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน.
ทส เทวสหสฺสานิ, สพฺเพ พฺรหฺมปุโรหิตา;
โมคฺคลฺลานํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส.
‘‘ปูชิโต นรเทเวน, อุปฺปนฺโน มรณาภิภู;
ปุณฺฑรีกํว โตเยน, สงฺขาเรนุปลิมฺปติ.
‘‘ยสฺส มุหุตฺเตน สหสฺสธา โลโก, สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป วสิ;
อิทฺธิคุเณ จุตุปปาเต กาเล, ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
‘‘สาริปุตฺโตว ¶ ¶ ปฺาย, สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา.
‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺส, อตฺตภาวํ ขเณน นิมฺมิเน;
อหํ วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยา.
‘‘สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโต, โมคฺคลฺลานโคตฺโต อสิตสฺส สาสเน;
ธีโร สมุจฺฉินฺทิ สมาหิตินฺทฺริโย, นาโค ยถา ปูติลตํว พนฺธนํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘กีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู, สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
อีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘มชฺเฌสรสฺมึ ติฏฺนฺติ, วิมานา กปฺปายิโน;
เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา;
อจฺฉรา ตตฺถ นจฺจนฺติ, ปุถุ นานตฺตวณฺณิโย.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เว พุทฺเธน โจทิโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโต;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ.
‘‘โย ¶ ¶ เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เวชยนฺตปาสาเท, สกฺกํ โส ปริปุจฺฉติ;
อปิ อาวุโส ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย;
ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ.
‘‘โย ¶ เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย พฺรหฺมานํ ปริปุจฺฉติ, สุธมฺมายํ ิโต สภํ;
อชฺชาปิ ตฺยาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ.
‘‘ตสฺส พฺรหฺมา วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;
น เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ.
‘‘ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
โสหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย มหาเนรุโน กูฏํ, วิโมกฺเขน อผสฺสยิ;
วนํ ปุพฺพวิเทหานํ, เย จ ภูมิสยา นรา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามิติ;
พาโลว ชลิตํ อคฺคึ, อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ มาร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
สยํ ฑหิสฺสสิ อตฺตานํ, พาโล อคฺคึว สมฺผุสํ.
‘‘อปฺุํ ปสวี มาโร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
กินฺนุ มฺสิ ปาปิม, น เม ปาปํ วิปจฺจติ.
‘‘กรโต เต จียเต ปาปํ, จิรรตฺตาย อนฺตก;
มาร นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหา, อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสุ.
‘‘อิติ มารํ อตชฺเชสิ, ภิกฺขุ เภสกฬาวเน;
ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติ. –
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อิมินา อนุกฺกเมน เอกจฺจํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ปิตา.
ตตฺถ ‘‘อารฺิกา’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา. อารฺิกาติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารฺกธุตงฺคสมาทาเนน อารฺิกา. สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ¶ ปิณฺฑปาติกา, ฆเร ฆเร ลทฺธปิณฺฑปาเตน ยาปนกา. อฺุฉาปตฺตาคเต ¶ รตาติ อฺุฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน รตา, เตเนว อภิรตา สนฺตุฏฺา. ทาเลมุ มจฺจุโน เสนนฺติ อตฺตานํ อนตฺถชนเน สหายภาวูปคมนโต มจฺจุราชสฺส เสนาภูตํ กิเลสวาหินึ สมุจฺฉินฺเทม. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตาติ โคจรชฺฌตฺเตสุ สุฏฺุ สมาหิตา หุตฺวา, เอเตนสฺส ปทาลนุปายมาห.
ธุนามาติ นิทฺธุนาม วิทฺธํเสม.
สาตติกาติ สาตจฺจการิโน ภาวนาย สตตปวตฺตวีริยา.
‘‘อฏฺิกงฺกลกุฏิเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อตฺตานํ ปโลเภตุํ อุปคตาย คณิกาย โอวาทวเสน อภาสิ. ตตฺถ อฏฺิกงฺกลกุฏิเกติ อฏฺิสงฺขลิกามยกุฏิเก. นฺหารุปสิพฺพิเตติ นวหิ นฺหารุสเตหิ สมนฺตโต สิพฺพิเต. อรฺเ กุฏิโย ทารุทณฺเฑ อุสฺสาเปตฺวา ¶ วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กริยนฺติ, ตฺวํ ปน ปรมเชคุจฺเฉน อฏฺิกงฺกเลน ปรมเชคุจฺเฉเหว นฺหารูหิ พนฺธิตฺวา กตา, อติวิย เชคุจฺฉา ปฏิกฺกูลา จาติ ทสฺเสติ. ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธติ เกสโลมาทิโน นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูเร ปริปุณฺเณ, ตโต เอว ทุคฺคนฺเธ ธิรตฺถุ ตว ธีกาโร โหตุ. ปรคตฺเต มมายเสติ อิทฺจ เต ทุคฺคนฺธสฺส อุปริ โผฏสมุฏฺานํ ปริสฺสยํ เอวํ อสุจิทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลสมาทานํ ตาทิเส เอว อฺสฺมึ ปเทเส โสณสิงฺคาลกิมิกุลาทีนํ คตฺตภูเต กเฬวเร มมตฺตํ กโรสิ.
คูถภสฺเตติ คูถภริตภสฺตสทิเส. ตโจนทฺเธติ ตเจน โอนทฺเธ ฉวิมตฺตปฏิจฺฉาทิตกิพฺพิเส. อุรคณฺฑิปิสาจินีติ อุเร ิตคณฺฑทฺวยวตี ภยานกภาวโต อนตฺถาวหโต จ ปิสาจสทิสี. ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทาติ ยานิ นว โสตานิ, นว วณมุขานิ สพฺพทา รตฺตินฺทิวํ สนฺทนฺติ, สวนฺติ, อสุจึ ปคฺฆรนฺติ.
ปริพนฺธนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติปริพนฺธภูตํ. ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺโต ภินฺนกิเลโส วา ทูรโต ปริวชฺชยเตติ มมตฺตํ น กโรติ. มีฬฺหฺจ ยถา สุจิกาโมติ จ-อิติ นิปาตมตฺตํ. ยถา สุจิชาติโก สุจิเมว อิจฺฉนฺโต สสีสํ นฺหาโต มีฬฺหํ ทิสฺวา ทูรโตว ปริวชฺเชสิ, เอวเมวํ ภิกฺขูติ อตฺโถ.
เอวฺเจ ตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหนฺติ เอวํ สรีรสฺิตํ อสุจิปฺุชํ ยถา อหํ ยถาภูตํ ชานามิ, เอวเมว มหาชโน ชาเนยฺย, ตํ อารกา ทูรโตว ปริวชฺเชยฺย. คูถฏฺานํว ¶ ปาวุเสติ ปาวุสกาเล กิลินฺนาสุจึ นิรนฺตรํ คูถฏฺานํ วิย สุจิชาติโก. ยสฺมา ปน ตํ ยถาภูตํ น ชานาติ, ตสฺมา ตตฺถ นิมุคฺโค สีสํ น อุกฺขิปตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ¶ เถเรน สรีเร โทเส วิภาวิเต สา คณิกา ลชฺชาวนตมุขา เถเร คารวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ‘‘เอวเมตํ มหาวีรา’’ติ คาถํ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ตตฺถ เอตฺถ เจเกติ เอวํ ปากฏปฏิกฺกูลสภาเวปิ เอตสฺมึ กาเย เอกจฺเจ สตฺตา อาสตฺติพลวตาย วิสีทนฺติ วิสาทํ ¶ อาปชฺชนฺติ. ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว มหากทฺทมกุจฺฉิยํ สมฺปติตทุพฺพลพลิพทฺโท วิย พฺยสนเมว ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
ปุน ตํ เถโร มาทิเส เอวรูปา ปฏิปตฺติ นิรตฺถกา วิฆาตาวหา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากาสมฺหี’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล หลิทฺทิยา อฺเน วา รงฺคชาเตน อากาสํ รฺชิตุํ มฺเยฺย, ตสฺส ตํ กมฺมํ วิฆาตุทยํ จิตฺตวิฆาตาวหเมว สิยา, ยถา ตํ อวิสเย โยโค.
ตทากาสสมํ จิตฺตนฺติ ตยิทํ มม จิตฺตํ อากาสสมํ กตฺถจิ อลคฺคภาเวน อชฺฌตฺตํ สุฏฺุ สมาหิตํ, ตสฺมา มา ปาปจิตฺเต อาสาทีติ กาเมสุ นิมุคฺคตาย ลามกจิตฺเต นิหีนจิตฺเต มาทิเส มา อาสาเทหิ. อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมาติ ปกฺขิมา สลโภ อคฺคิกฺขนฺธํ อาสาเทนฺโต อนตฺถเมว ปาปุณาติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ตุยฺหนฺติ ทสฺเสติ.
ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา ตเมว คณิกํ ทิสฺวา วิปลฺลตฺตจิตฺตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตํ สุตฺวา สา คณิกา มงฺกุภูตา อาคตมคฺเคเนว ปลาตา.
ตทาสีติอาทิกา จตสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปรินิพฺพานํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ อเนกาการสมฺปนฺเนติ อเนเกหิ สีลสํวราทิปฺปกาเรหิ ปริปุณฺเณ.
สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เต โยคิโน อติสุขุมํ ปฏิวิชฺฌนฺติ นาม. ยถา กึ? วาลคฺคํ อุสุนา ยถา ยถา สตธาภินฺนสฺส วาลสฺส เอกํ อํสุ อคฺคํ รตฺตนฺธการติมิสาย วิชฺชุลฺลโตภาเสน วิชฺฌนฺตา วิยาติ อตฺโถ. เก ปน เตติ อาห ‘‘เย ปฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต’’ติ. ตตฺถ ปรโตติ อนตฺตโต. ตสฺส อตฺตคฺคาหปฏิกฺเขปทสฺสนฺเหตํ. เตนาห ‘‘โน จ อตฺตโต’’ติ. เอเตน อนตฺตโต อภิวุฏฺิตสฺส อริยมคฺคสฺส วเสน ทุกฺขสจฺเจ ¶ ปริฺาภิสมยํ อาห, ตทวินาภาวโต ปน อิตเรสมฺปิ อภิสมยานํ สุปฺปฏิวิชฺฌตา วุตฺตา เอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘อนตฺถการกโต ปเร นาม ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ‘ปรโต ปสฺสนฺตี’ติ อิมินา วิเสสโต สพฺโพปิ สมฺมเทว วุตฺโต’’ติ วทนฺติ. ปจฺจพฺยาธึสูติ ปฏิวิชฺฌึสุ.
สตฺติยา ¶ วิย โอมฏฺโติ ปมคาถา ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตา, ทุติยา วฑฺฒมานตฺเถรํ. ตา เหฏฺา วุตฺตตฺถาว.
โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตนาติ คาถา ปาสาทกมฺปนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ ภาวิตตฺเตน สรีรนฺติมธารินาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ.
นยิทํ สิถิลมารพฺภาติอาทิกา ทฺเว คาถา หีนวีริยํ เวทนามกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ กตฺวา วีริยํ อกตฺวา. อปฺเปน ถามสาติ อปฺปเกน วีริยพเลน นยิทํ นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, มหนฺเตเนว ปน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริเยน ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.
วิวรมนุปภนฺตีติอาทิกา ทฺเว คาถา อตฺตโน วิเวกภาวํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโตติ มหาพฺรหฺมุนา สเทวเกน โลเกน จ อภิมุเขน หุตฺวา โถมิโต นมสฺสิโต จ.
อุปสนฺตํ อุปรตนฺติอาทิกา ปฺจ คาถา ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ มหากสฺสปตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘กาฬกณฺณี มยา ทิฏฺา’’ติ โอโลเกตฺวา ิตํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยํ มิจฺฉาทิฏฺิพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปาย ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มา นสฺสี’’ติ อริยูปวาทปฏิฆาตตฺถํ ‘‘เถรํ วนฺทาหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ชาติสตํ คจฺเฉติ ชาตีนํ สตํ อุปคจฺเฉยฺย. โสตฺติโยติ โสตฺติยชาติโก. เวทสมฺปนฺโนติ าณสมฺปนฺโน. เอตสฺสาติ เถรสฺส. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุคฺคโล อุทิโตทิตา อสมฺภินฺนา สตพฺราหฺมณชาติโย อนุปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนวเสน อุปคจฺเฉยฺย, ตตฺถ จ พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ คโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สิยา พฺราหฺมณวตฺตฺจ ปูเรนฺโต, ตสฺเสตํ วิชฺชาทิอนุฏฺานํ เอตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส วนฺทนาย วนฺทนามยปฺุสฺส โสฬสึ กลํ นาคฺฆติ, วนฺทนามยปฺุเมว ตโต มหนฺตตรนฺติ.
อฏฺ ¶ วิโมกฺขานีติ รูปชฺฌานาทิเก อฏฺ วิโมกฺเข. ภาวนาวเสน หิ ลทฺธานิ รูปชฺฌานานิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตํ อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺคฺจ ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘วิโมกฺขานี’’ติ วุจฺจนฺติ. นิโรธสมาปตฺติ ปน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา เอว. อิธ ปน ฌานเมว เวทิตพฺพํ. อนุโลมํ ¶ ปฏิโลมนฺติ ปมชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนา อนุโลมํ, เนวสฺานาสฺายตนโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานา ปฏิโลมํ. ปุเรภตฺตนฺติ ภตฺตกิจฺจโต ปุเรเยว. อผสฺสยีติ อเนกาการโวการา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ. ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย, ตโต วา สมาปตฺติสมาปชฺชิตโต ปจฺฉา อิทานิ ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตทหุ ปวตฺตํ เถรสฺส ปฏิปตฺตึ สนฺธาย วทติ. เถโร ปน ทิวเส ทิวเส ตเถว ปฏิปชฺชติ.
ตาทิสํ ¶ ภิกฺขุํ มาสาทีติ ยาทิสสฺส คุณา เอกเทเสน วุตฺตา, ตาทิสํ ตถารูปํ พุทฺธานุพุทฺธํ มหาขีณาสวํ ภิกฺขุํ มา อาสาเทหิ. มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณาติ อาสาทเนน จ, พฺราหฺมณ, มา อตฺตานํ ขณิ, อริยูปวาเทน อตฺตโน กุสลธมฺมํ วา อุมฺมุเลหิ. อภิปฺปสาเทหิ มนนฺติ ‘‘สาธุรูโป วต อยํ สมโณ’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทหิ. มา เต วิชฏิ มตฺถกนฺติ ตว มตฺถกํ ตสฺมึ กเตน อปราเธน สตฺตธา มา ผลิ. ตสฺมา ตสฺส ปฏิการตฺถํ ขิปฺปเมว ปฺชลิโก วนฺทาติ. พฺราหฺมโณ ตํ สุตฺวา ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต ตาวเทว เถรํ ขมาเปสิ.
เนโส ปสฺสตีติอาทิกา ทฺเว คาถา โปฏฺิลํ นาม ภิกฺขุํ สมฺมา อปฏิปชฺชนฺตํ มิจฺฉาชีวกตํ ทิสฺวา โจทนาวเสน วุตฺตา. ตตฺถ เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมนฺติ เอโส โปฏฺิโล ภิกฺขุ สตํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมํ มคฺคผลนิพฺพานํ น ปสฺสติ. กสฺมา? สํสาเรน ปุรกฺขโต สํสารพนฺธนอวิชฺชาทินา ปุรกฺขโต อปาเยสุ นิพฺพตฺตนโต อโธคมํ เหฏฺาคามึ มายาสาเยฺยานุคตตฺตา ชิมฺหปถํ มิจฺฉามคฺคภาวโต กุมฺมคฺคภูตํ มิจฺฉาชีวํ อนุธาวติ อนุปริวตฺตติ.
กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโตติ คูถกิมี วิย มีฬฺเหน สมนฺตโต ลิตฺโต กิเลสาสุจิวิมิสฺสิเต สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน. ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเรติ ลาเภ จ สกฺกาเร จ ตณฺหาวเสน ปการโต คาฬฺโห โอคาฬฺโห. ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺิโลติ อธิสีลสิกฺขาภาวโต ตุจฺโฉ อสาโร หุตฺวา โปฏฺิโล ภิกฺขุ คจฺฉติ ปวตฺตติ.
อิมฺจ ¶ ¶ ปสฺสาติอาทิกา ทฺเว คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ปสํสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ อิมฺจ ปสฺสาติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตตฺเถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติ. สุทสฺสนนฺติ อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธานฺเจว ปาริปูริยา สาวกปารมีาณสฺส จ ปาริปูริยา สุนฺทรทสฺสนํ. วิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อุภโตภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, มคฺเคน นามกายโต, ยถารหํ เตหิเยว วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิ วิมุตฺตนฺติ อตฺโถ. สพฺพโส ราคสลฺลาทีนํ อภาเวน วิสลฺลํ กามาทิโยคานํ สมฺมเทว ขีณตฺตา ขีณสํโยคํ สุปริสุทฺธสฺส วิชฺชาตฺตยสฺส อธิคตตฺตา เตวิชฺชํ มจฺจุราชสฺส ภฺชิตตฺตา มจฺจุหายินํ ปสฺสาติ โยชนา.
เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ ปสํสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปูชิโต นรเทเวนาติ นเรหิ จ เทเวหิ จ ปรมาย ปูชาย ¶ ปูชิโต. อุปฺปนฺโน มรณาภิภูติ โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณํ อภิภวิตฺวา ิโต. อถ วา ปูชิโต นรเทเวน สมฺมาสมฺพุทฺเธน การณภูเตน อริยาย ชาติยา อุปฺปนฺโน. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ปมํ กมฺมุนา นโร มนุสฺโส หุตฺวา ปจฺฉาปิ อริยาย ชาติยา อุตฺตโม เทโว เทวาติเทโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘นรเทโว’’ติ วุจฺจติ. ปูชิโต นรเทเวน ภควตา ปสํสาวเสน อุปฺปนฺโน มรณาภิภูเต โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณาภิภู มจฺจุหายี. ปุณฺฑรีกํว โตเยน อุทเกน ปุณฺฑรีกํ วิย สงฺขารคเต ตณฺหาทิฏฺิเลเปน น อุปลิมฺปติ, กตฺถจิปิ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ.
ยสฺสาติ เยน. มุหุตฺเตติ ขณมตฺเต กาเล. สหสฺสธาติ สหสฺสปกาโร. โลโกติ โอกาสโลโก. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เยน มหิทฺธิเกน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สหสฺสิโลกธาตุ ขเณเนว สมฺมเทว วิทิโต, ปจฺจกฺขโต าโต สพฺรหฺมกปฺโป มหาพฺรหฺมสทิโส อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติยา อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสี. กาเล ปสฺสตีติ ตทนุรูเป กาเล ทิพฺเพน จกฺขุนา เทวตา ปสฺสตีติ.
สาริปุตฺโตวาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ สาริปุตฺโตวาติ คาถาย ¶ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ปฺาย ปฺาสมฺปทาย, สีเลน สีลสมฺปตฺติยา, อุปสเมน กิเลสวูปสเมน, โย ภิกฺขุ ปารงฺคโต ปารํ ปริยนฺตํ อุกฺกํสํ คโต โส สาริปุตฺโต สาวเกหิ ปฺาทีหิ คุเณหิ ปรมุกฺกํสคโต. ปฺาย สีเลน หิ ปรมุกฺกํสคโต. เอตาวปรโม สิยา เอตปรโม เอว, นตฺถิ ตโต อุตฺตรีติ. อิมํ ปน เถโร ยถา สาริปุตฺโต ปฺาย อุตฺตโม, ตถา อหํ สมาธินา อุตฺตโมติ ทีเปตุํ อโวจ. เตเนวาห ‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ขเณน นิมฺมิเนติ ขเณเนว โกฏิสตสหสฺสอตฺตภาวํ นิมฺมิเนยฺย นิมฺมิตุํ สมตฺโถ. ตสฺส นิมฺมินเน น มยฺหํ ภาโร อตฺถิ. วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยาติ น เกวลํ มโนมยวิกุพฺพนาสุ เอว, สพฺพายปิ อิทฺธิยา วสีภาวปฺปตฺโต อมฺหิ.
สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิสมาธีสุ เจว ปุพฺเพนิวาสาณาทิวิชฺชาสุ จ วสีภาเวน ปารมึ โกฏึ ปตฺโต อสิ. ตสฺส ตณฺหานิสฺสยาทิรหิตสฺส สตฺถุ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสคโต. ธิติสมฺปนฺนตาย ธีโร, โมคฺคลฺลานโคตฺโต โมคฺคลฺลาโน, สุฏฺุ ปิตอินฺทฺริยตาย สมาหิตินฺทฺริโย, ยถา หตฺถินาโค ปูติลตาพนฺธนํ สุเขเนว ฉินฺทติ, เอวํ สกลํ กิเลสพนฺธนํ สมุจฺฉินฺทิ เอวาติ.
กีทิโส ¶ นิรโย อาสีติอาทโย คาถา โกฏฺํ อนุปวิสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ิตมารํ ตชฺเชนฺเตน เถเรน วุตฺตา. ตตฺถ กีทิโสติ กึปกาโร. ยตฺถ ทุสฺสีติ ยสฺมึ นิรเย ‘‘ทุสฺสี’’ติ เอวํนาโม มาโร. อปจฺจถาติ นิรยคฺคินา อปจฺจิ. วิธุรํ สาวกนฺติ วิธุรํ นาม กกุสนฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกํ. อาสชฺชาติ ฆฏฺฏยิตฺวา พาธิตฺวา. กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณนฺติ กกุสนฺธฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสชฺชาติ อตฺโถ. ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กุมารํ อาวิสิตฺวา มาเรน ขิตฺตา สกฺขรา เถรสฺส สีเส ปติ.
สตํ อาสิ อโยสงฺกูติ ตสฺมึ กิร นิรเย อุปปนฺนานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, ทุสฺสีมารสฺสาปิ ตาทิโสว อโหสิ. อถ นิรยปาลา ตาลกฺขนฺธปฺปมาณานํ อโยสูลานํ อาทิตฺตานํ สมฺปชฺชลิตานํ สโชติภูตานํ สตเมว คเหตฺวา ‘‘อิมสฺมึว เต าเน ิเตน ¶ หทเยน จินฺเตตฺวา ปาปํ กต’’นฺติ สุธาโทณิยํ สุธํ โกฏฺเฏนฺตา วิย หทยมชฺฌํ โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณาส ชนา ปาทาภิมุขา, ปณฺณาส ชนา สีสาภิมุขา โกฏฺเฏนฺตา คจฺฉนฺติ, เอวํ คจฺฉนฺตา จ ปฺจหิ วสฺสสเตหิ อุโภ อนฺเต ปตฺวา ปุน นิวตฺตมานา ปฺจหิ วสฺสสเตหิ หทยมชฺฌํ อุปคจฺฉนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู’’ติ. สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนาติ สยเมว ปาฏิเยกฺกเวทนาชนกา. สา กิร เวทนา มหานิรยเวทนาโต ทุกฺขตรา โหติ, ยถา หิ สิเนหปานสตฺตาหโต ปริหารสตฺตาหํ ทุกฺขตรํ, เอวํ มหานิรยทุกฺขโต อุสฺสเท วุฏฺานเวทนา ทุกฺขตรา. อีทิโส นิรโย อาสีติ อิมสฺมึ าเน เทวทูตสุตฺเตน (อ. นิ. ๓.๓๖; ม. นิ. ๓.๒๖๑) นิรโย ทีเปตพฺโพ.
โย เอตมภิชานาตีติ โย มหาภิฺโ เอตํ กมฺมผลฺจ หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย อภิมุขํ ¶ กตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานาติ. ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโกติ ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก. กณฺห, ทุกฺขํ นิคจฺฉสีติ เอกนฺตกาฬเกหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา, กณฺห มาร, ทุกฺขํ วินฺทิสฺสสิ.
มชฺเฌสรสฺมินฺติ มหาสมุทฺทสฺส มชฺเฌ กิร อุทกํ วตฺถุํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิมานานิ กปฺปฏฺิติกานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘วิมานา กปฺปายิโน’’ติ. เตสํ เวฬุริยสฺส วิย วณฺโณ โหติ, ปพฺพตมตฺถเก ชลิตนฬคฺคิขนฺโธ วิย จ เอเตสํ อจฺจิโย โชตนฺติ, เตน เต อติวิย ปภสฺสรา ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตนาห ‘‘เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา’’ติ. ปุถุ ¶ นานตฺตวณฺณิโยติ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณา พหู อจฺฉรา ตตฺถ เตสุ วิมาเนสุ นจฺจนฺติ.
โย เอตมภิชานาตีติ โย เอตํ วิมานํ วตฺถุํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ชานาติ. อยฺหิ อตฺโถ วิมานเปตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพ.
พุทฺเธน โจทิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต อุยฺโยชิโต. ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโตติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺส. มิคารมาตุปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยีติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิตํ มหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสึ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ปุพฺพาราเม ยถาวุตฺตปาสาเท ภควติ ¶ วิหรนฺเต สมฺพหุลา นวกตรา ภิกฺขู อุปริปาสาเท นิสินฺนา สตฺถารมฺปิ อจินฺเตตฺวา ติรจฺฉานกถํ กเถตุมารทฺธา, ตํ สุตฺวา ภควา เต สํเวเชตฺวา อตฺตโน ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต กาตุกาโม อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, นเว ภิกฺขู ติรจฺฉานกถมนุยุตฺเต’’ติ. ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา อภิฺาปาทกํ อาโปกสิณารมฺมณํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘ปาสาทสฺส ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตู’’ติ อธิฏฺาย ปาสาทมตฺถเก ถูปิกํ ปาทงฺคุฏฺเน ปหริ, ปาสาโท โอนมิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อฏฺาสิ. ปุนปิ ปหริ, อปเรน ปสฺเสน อฏฺาสิ. เต ภิกฺขู ภีตา สํวิคฺคา ปาสาทสฺส ปตนภเยน ตโต นิกฺขมิตฺวา ภควโต สมีเป อฏฺํสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสติ. ตํ สุตฺวา เตสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. สฺวายมตฺโถ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ.
เวชยนฺตปาสาทนฺติ โส เวชยนฺตปาสาโท ตาวตึสภวเน โยชนสหสฺสุพฺเพโธ อเนกสหสฺสนิยฺยูหกูฏาคารปฏิมณฺฑิโต เทวาสุรสงฺคาเม อสุเร ชินิตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท นครมชฺเฌ ¶ ิเต อุฏฺิโต วิชยนฺเตน นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ติ ลทฺธนาโม ปาสาโท, ตํ สนฺธายาห ‘‘เวชยนฺตปาสาท’’นฺติ. ตมฺปิ หิ อยํ เถโร ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควนฺตํ ปุพฺพาราเม วิหรนฺตํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา วิสฺสชฺเชติ. โส ตํ สุตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว คโต. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกฺโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวรูปํ คมฺภีรํ นิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภควตา จ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต, กินฺนุ โข ชานิตฺวา คโต, อุทาหุ อชานิตฺวา? ยํนูนาหํ ¶ เทวโลกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ชาเนยฺย’’นฺติ. โส ตาวเทว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สกฺโก ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺโต หุตฺวา วิกฺเขปํ อกาสิ. เถโร ตสฺส สํเวคชนนตฺถํ เวชยนฺตปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โย ¶ เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา’’ติ. (ม. นิ. ๑.๕๑๓)
อยํ ปนตฺโถ จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๓๙๐ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. กมฺปิตากาโร เหฏฺา วุตฺโตเยว.
สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ ยถาวุตฺตเมว เถรสฺส ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติปุจฺฉํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อปิ, อาวุโส, ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย’’ติ. ตสฺส สกฺโก วิยากาสีติ อิทํ เถเรน ปาสาทกมฺปเน กเต สํวิคฺคหทเยน ปมาทํ ปหาย โยนิโส มนสิ กริตฺวา ปฺหสฺส พฺยากตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว หิ โส ตทา กเถสิ. เตนาห ‘‘ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถ’’นฺติ. ตตฺถ สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ สกฺกํ เทวราชํ โส โมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺถารา เทสิตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติยา สมฺมเทว คหิตภาวํ ปุจฺฉิ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ. อปิ, อาวุโส, ชานาสีติ, อาวุโส, อปิ ชานาสิ, กึ ชานาสิ? ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ ยถา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติโย สตฺถารา ตุยฺหํ เทสิตา, ตถา กึ ชานาสีติ ปุจฺฉิ. ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ วา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺตสฺส เทสนํ ปุจฺฉติ.
พฺรหฺมานนฺติ มหาพฺรหฺมานํ. สุธมฺมายํ ิโต สภนฺติ สุธมฺมาย สภาย. อยํ ปน พฺรหฺมโลเก สุธมฺมสภาว, น ตาวตึสภวเน, สุธมฺมสภาวิรหิโต เทวโลโก นาม นตฺถิ. อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหูติ อิมํ พฺรหฺมโลกํ อุปคนฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ โกจิ ¶ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, สตฺถุ อิธาคมนโต ปุพฺเพ ยา ตุยฺหํ ทิฏฺิ อโหสิ, กึ อชฺชาปิ อิทานิปิ สา ทิฏฺิ น วิคตาติ? ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ พฺรหฺมโลเก วีติปตนฺตํ มหากปฺปินมหากสฺสปาทีหิ สาวเกหิ ปริวาริตสฺส เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สสาวกสฺส ภควโต โอภาสํ ปสฺสสีติ อตฺโถ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควา พฺรหฺมโลเก สุธมฺมาย สภาย สนฺนิปติตฺวา สนฺนิสินฺนสฺส – ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํมหิทฺธิโก, โย อิธ อาคนฺตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส พฺรหฺมุโน ¶ จิตฺตมฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา พฺรหฺมุโน มตฺถเก อากาเส นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา โอภาสํ มฺุจนฺโต มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ อาคมนํ จินฺเตสิ. สห จินฺตเนน เตปิ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา เตโชธาตุํ ¶ สมาปชฺชิตฺวา ปจฺเจกทิสาสุ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺชิตฺวา สกลพฺรหฺมโลโก เอโกภาโส อโหสิ. สตฺถา พฺรหฺมุโน กลฺลจิตฺตตํ ตฺวา จตุสจฺจปกาสนํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อเนกานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺหึสุ, ตํ สนฺธาย โจเทนฺโต ‘‘อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺี’’ติ คาถมาห. อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ (สํ. นิ. ๑.๑๗๖) –
‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’ติ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริ เวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุรตฺถิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน ¶ อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ ¶ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ทกฺขิณํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ปจฺฉิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน. อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ ¶ . อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อุตฺตรํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต. อถ ¶ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ.
‘‘น เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
สฺวาหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต’’ติ.
‘‘อถ โข ภควา ตํ พฺรหฺมานํ สํเวเชตฺวา เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… ¶ เอวเมว ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต เชตวเน ปาตุรโหสิ. อถ โข โส พฺรหฺมา อฺตรํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, มาริส, เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอวํ วเทหิ ‘อตฺถิ นุ โข มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’’ติ. ‘‘เอวํ, มาริสา’’ติ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติ.
‘‘อถ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เยน โส พฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ – อายสฺมา, มาริส มหาโมคฺคลฺลาโน เอวมาห –
‘‘เตวิชฺชา ¶ อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติ.
‘‘อิทมโวจ โส พฺรหฺมปาริสชฺโช. อตฺตมโน จ โส พฺรหฺมา ตสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส ภาสิตํ อภินนฺที’’ติ.
อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติ.
มหาเนรุโน กูฏนฺติ กูฏสีเสน สกลเมว สิเนรุปพฺพตราชํ วทติ. วิโมกฺเขน อผสฺสยีติ ฌานวิโมกฺขนิสฺสเยน อภิฺาเณน ผสฺสยีติ อธิปฺปาโย. วนนฺติ ชมฺพุทีปํ. โส หิ วนพหุลตาย ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติ. ปุพฺพวิเทหานนฺติ ปุพฺพวิเทหฏฺานํ, ปุพฺพวิเทหนฺติ อตฺโถ. เย จ ภูมิสยา นราติ ภูมิสยา นรา นาม ¶ อปรโคยานกา จ อุตฺตรกุรุกา จ มนุสฺสา. เต หิ เคหาภาวโต ‘‘ภูมิสยา’’ติ วุตฺตา. เตปิ สพฺเพ อผสฺสยีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนตฺโถ นนฺโทปนนฺททมเนน (วิสุทฺธิ. ๒.๓๙๖ นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถา) ทีเปตพฺโพ –
‘‘เอกสฺมึ ¶ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘สฺเว, ภนฺเต, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิ. ตํทิวสฺจ ภควโต ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺตสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉิ. ภควา ‘อยํ นาคราชา มยฺหํ าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉติ, กึ นุ โข ภวิสฺสตี’ติ อาวชฺเชนฺโต สรณคมนสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน, โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺิโต วิโมเจยฺยา’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทส.
‘‘ตโต ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘อานนฺท, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี’ติ. ตํทิวสฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมึ สชฺชยึสุ. โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาโน ติวิธนาฏเกหิ เจว นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺาปิตํ อนฺนปานวิธึ ¶ โอโลกยมาโน นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส วิมานมตฺถเกเนว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตาวตึสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิ.
‘‘เตน โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘อิเม หิ นาม มุณฺฑกา สมณกา อมฺหากํ อุปริภวเนน เทวานํ ตาวตึสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น อิทานิ อิโต ปฏฺาย อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี’ติ อุฏฺาย สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวตึสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน ปฏิคฺคเหตฺวา อทสฺสนํ คเมสิ.
‘‘อถ โข อายสฺมา รฏฺปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘ปุพฺเพ, ภนฺเต, อิมสฺมึ ปเทเส ิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวตึสํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามิ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ…เป… น เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามี’ติ? อยํ, รฏฺปาล, นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ิโตติ. ‘ทเมมิ ¶ นํ, ภนฺเต’ติ. น ภควา นํ อนุชานิ. อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุฏฺหึสุ. น ภควา อนุชานิ.
‘‘อวสาเน ¶ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ‘อหํ, ภนฺเต, ทเมมิ น’นฺติ อาห. ‘ทเมหิ, โมคฺคลฺลานา’ติ ภควา อนุชานิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตสฺส ผณสฺส มตฺถเก อตฺตโน ผณํ เปตฺวา สิเนรุนา สทฺธึ อภินิปฺปีเฬสิ. นาคราชา ธูมายิ. เถโร ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ธูมายิ. นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติ. เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชํ พาธติ. ตโต นาคราชา ปชฺชลิ. เถโรปิ ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ปชฺชลิ. นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน เตโช นาคราชํ พาธติ. นาคราชา ‘อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ¶ ปชฺชลติ จา’ติ จินฺเตตฺวา, ‘โภ, ตุวํ โกสี’ติ ปฏิปุจฺฉิ. อหํ โข, นนฺท, โมคฺคลฺลาโนติ. ภนฺเต, อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺาหี’’ติ.
‘‘เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิ. ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิ. ตโต นาคราชา มุขํ วิวริ. เถโร มุเขน ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติ. ภควา ‘โมคฺคลฺลาน, มนสิ กโรหิ มหิทฺธิโก นาโค’ติ อาห. เถโร ‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, ติฏฺตุ, ภนฺเต, นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ทเมยฺย’นฺติ อาห.
‘‘นาคราชา จินฺเตสิ – ‘ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโ, นิกฺขมนกาเล ทานิ นํ ทาานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา สงฺขาทิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘นิกฺขมถ, ภนฺเต, มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถา’ติ อาห. เถโร นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. นาคราชา ‘อยํ โส’ติ ทิสฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺชิ. เถโร จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ, โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. ‘อวเสสา ภิกฺขู กิร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน านํ ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ นาสกฺขิสฺสนฺตี’ติ เนสํ ภควา นาคราชทมนํ นานุชานิ.
‘‘นาคราชา ¶ ‘อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึ, มหิทฺธิโก โส สมโณ’ติ จินฺเตสิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ นิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ¶ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ, นาคราชา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา, ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิ. เถโร ‘สตฺถา, นนฺโท อาคโต, เอหิ ตฺวํ, คมิสฺสามา’ติ นาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา, คเหตฺวา ภควโต ¶ สนฺติกํ อคมาสิ. นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ อาห. ภควา ‘สุขี โหหิ, นาคราชา’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสนํ อคมาสิ.
‘‘อนาถปิณฺฑิโก ‘กึ, ภนฺเต, อติทิวา อาคตตฺถา’ติ อาห. โมคฺคลฺลานสฺส จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสีติ. กสฺส ปน, ภนฺเต, ชโย, กสฺส ปราชโยติ? โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโยติ. อนาถปิณฺฑิโก ‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สตฺตาหํ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ, สตฺตาหํ เถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ’’’ติ.
โย เอตมภิชานาตีติ เอตํ ยถาวุตฺตํ วิโมกฺขํ ผุสนกรณวเสน ชานาติ.
น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามีติ เอวํ น อคฺคิ อภิสํเจเตติ, นาปิ ฑหนาย ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ, พาโล เอว ปน ‘‘อยํ มนฺทาคตี’’ติ อนิชลนฺตํ วิย ชลิตํ อคฺคึ อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ, เอวเมว, มาร, น มยํ ฑหิตุกามา, พาเธตุกามา, ตฺวฺเว ปน ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตํ อคฺคิขนฺธสทิสํ อริยสาวกํ อาสชฺช อตฺตานํ ฑหิสฺสสิ, ฑหทุกฺขโต น มฺุจิสฺสสิ.
อปฺุํ ปสวีติ อปฺุํ ปฏิลภติ. น เม ปาปํ วิปจฺจตีติ มม ปาปํ น วิปจฺจติ, กึ นุ, มาร, เอวํ มฺสิ นยิทมตฺถิ.
กโรโต เต จียเต ปาปนฺติ เอกํเสน กโรนฺตสฺส เต ปาปํ จิรรตฺตาย จิรกาลํ อนตฺถาย ทุกฺขาย อุปจียติ. มาร, นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหาติ จตุสจฺจพุทฺธโต พุทฺธสาวกโต นิพฺพินฺท นิพฺพิชฺช ปรโต กมฺมํ. อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสูติ ‘‘ภิกฺขู วิโรเธมิ วิเหเสมี’’ติ เอตํ อาสํ มากาสิ.
อิตีติ เอวํ. มารํ อตชฺเชสีติ, ‘‘มาร, นิพฺพินฺท…เป… ภิกฺขุสู’’ติ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน. เภสกฬาวเนติ ¶ เอวํนามเก อรฺเ. ตโตติ ¶ ตชฺชนเหตุ. โส ทุมฺมโน ยกฺโขติ ¶ โส มาโร โทมนสฺสิโก หุตฺวา ตตฺเถว ตสฺมึเยว าเน อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสิ. อยฺจ คาถา ธมฺมสงฺคายนกาเล ปิตา. ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
เอวมยํ มหาเถโร มารํ ตชฺเชตฺวา เทวจาริกานรกจาริกาทิวเสน อฺเหิ สาวเกหิ อสาธารณํ สตฺตูปการํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ปรินิพฺพายิ. ปรินิพฺพายนฺโต จ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล ปณิธานํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปฺุานิ กตฺวา สาวกปารมิยา มตฺถเก ิโตปิ อนฺตรา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสน อุฏฺิตาย กมฺมปิโลติกาย ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิเตหิ โจเรหิ พาธิโต อนปฺปกํ สรีรเขทํ กตฺวา ปรินิพฺพายิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๗๕, ๓๘๐-๓๙๗) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘ภควา ตโต โอตริตฺวา, วิจริ จาริกํ ชิโน;
สตฺตกายํ อนุคฺคณฺหนฺโต, พาราณสึ อุปาคมิ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, วิโรจิตฺถ มหามุนิ.
‘‘ตทาหํ คหปติ หุตฺวา, สรเทน มหิทฺธินา;
อุยฺโยชิโต สหาเยน, สตฺถารํ อุปสงฺกมึ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
อตฺตโน ภวนํ เนสิ, มานยนฺโต มหามุนึ.
‘‘อุปฏฺิตํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปมิ, อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘ยํ โส สงฺฆมปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ ¶ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สฏฺินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. มหานิปาโต
๑. วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา
สตฺตตินิปาเต ¶ ¶ นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตนฺติอาทิกา อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต, ปุริมนเยเนว วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภานวนฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา, สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วงฺคีโสติ ลทฺธนาโม ตโย เพเท อุคฺคณฺหนฺโต อาจริยํ อาราเธตฺวา, ฉวสีสมนฺตํ นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติ.
พฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ชีวิตมคฺโค’’ติ ตฺวา วงฺคีสํ คเหตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจรนฺติ. วงฺคีโสปิ ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ ¶ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน คตึ กถาเปติ. เตน ตสฺมึ มหาชโน อภิปฺปสีทติ. โส ตํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภตีติ. พฺราหฺมณา วงฺคีสมาทาย ยถารุจึ วิจริตฺวา ปุน สาวตฺถึ อคมํสุ. วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิ. พฺราหฺมณา ‘‘สมโณ โคตโม มายาย ตํ อาวฏฺเฏสฺสตี’’ติ ปฏิกฺขิปึสุ. วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตํ สตฺถา ปุจฺฉิ – ‘‘วงฺคีส, กิฺจิ สิปฺปํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, โภ โคตม, ฉวสีสมนฺตํ นาม ชานามิ. เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺานํ ชานามี’’ติ. สตฺถา ตสฺส เอกํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส ¶ สีสํ ทสฺเสสิ, เอกํ มนุสฺเสสุ ¶ , เอกํ เทเวสุ, เอกํ ปรินิพฺพุตสฺส สีสํ ทสฺเสสิ. โส ปมํ สีสํ อาโกเฏตฺวา, ‘‘โภ โคตม, อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺโต’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, วงฺคีส, สุฏฺุ ตยา ทิฏฺํ. อยํ สตฺโต กุหึ นิพฺพตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ. ‘‘อยํ กุหิ’’นฺติ? ‘‘เทวโลเก’’ติ ติณฺณนฺนมฺปิ นิพฺพตฺตฏฺานํ กเถสิ. ปรินิพฺพุตสฺส ปน สีสํ นเขน อาโกเฏนฺโต เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘น สกฺโกสิ วงฺคีสา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อุปปริกฺขามิ ตาวา’’ติ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา อาโกเฏนฺโตปิ พาหิรกมนฺเตน ขีณาสวสฺส คตึ กถํ ชานิสฺสติ, อถสฺส มตฺถกโต เสโท มุจฺจิ. โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหีภูโต อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา – ‘‘กิลมสิ, วงฺคีสา’’ติ อาห. ‘‘อาม, โภ โคตม, อิมสฺส อุปฺปนฺนฏฺานํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สเจ ตุมฺเห ชานาถ, กเถถา’’ติ. ‘‘วงฺคีส, อหํ เอตมฺปิ ชานามิ, อิโต อุตฺตริตรมฺปิ ชานามี’’ติ วตฺวา –
‘‘จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;
อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;
ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. (ธ. ป. ๔๑๙-๔๒๐; สุ. นิ. ๖๔๘-๖๔๙) –
อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ. วงฺคีโส ‘‘เตน หิ, โภ โคตม, ตํ วิชฺชํ เม เทถา’’ติ อปจิตึ ทสฺเสตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ. สตฺถา ‘‘อมฺเหหิ สมานลิงฺคสฺส เทมา’’ติ อาห. วงฺคีโส ‘‘ยํกิฺจิ กตฺวา มยา อิมํ มนฺตํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ พฺราหฺมเณ อาห – ‘‘ตุมฺเห มยิ ปพฺพชนฺเต มา จินฺตยิตฺถ, อหํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สกลชมฺพุทีเป เชฏฺโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺหากมฺปิ ¶ เตน ภทฺทกเมว ภวิสฺสตี’’ติ มนฺตตฺถาย สตฺถุสนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตทา จ เถโร นิคฺโรธกปฺโป ภควโต สนฺติเก ิโต โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ – ‘‘นิคฺโรธกปฺป, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. โส สตฺถุ อาณาย ตํ ปพฺพาเชสิ. อถสฺส สตฺถา ‘‘มนฺตปริวารํ ตาว อุคฺคณฺหาหี’’ติ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺานฺจ อาจิกฺขิ. โส ทฺวตฺตึสาการํ สชฺฌายนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ. พฺราหฺมณา วงฺคีสํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, โภ วงฺคีส, สมณสฺม โคตมสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิต’’นฺติ ¶ ปุจฺฉึสุ. ‘‘กึ สิปฺปสิกฺขเนน, คจฺฉถ ตุมฺเห, น มยฺหํ ตุมฺเหหิ กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ. พฺราหฺมณา ‘‘ตฺวมฺปิ ทานิ สมณสฺส โคตมสฺส วสํ อาปนฺโน, มายาย อาวฏฺฏิโต, กึ มยํ ตว สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ อาคตมคฺเคเนว ปกฺกมึสุ. วงฺคีสตฺเถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๙๖-๑๔๒) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ยถาปิ สาคเร อูมิ, คคเน วิย ตารกา;
เอวํ ปาวจนํ ตสฺส, อรหนฺเตหิ จิตฺติตํ.
‘‘สเทวาสุรนาเคหิ, มนุเชหิ ปุรกฺขโต;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
‘‘ปภาหิ อนุรฺชนฺโต, โลเก โลกนฺตคู ชิโน;
วจเนน วิโพเธนฺโต, เวเนยฺยปทุมานิ โส.
‘‘เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโน, จตูหิ ปุริสุตฺตโม;
ปหีนภยสารชฺโช, เขมปฺปตฺโต วิสารโท.
‘‘อาสภํ ปวรํ านํ, พุทฺธภูมิฺจ เกวลํ;
ปฏิชานาติ โลกคฺโค, นตฺถิ สฺโจทโก กฺวจิ.
‘‘สีหนาทมสมฺภีตํ, นทโต ตสฺส ตาทิโน;
เทวา นโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘เทเสนฺโต ปวรํ ธมฺมํ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘ปฏิภานวตํ อคฺคํ, สาวกํ สาธุสมฺมตํ;
คุณํ พหุํ ปกิตฺเตตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ ตํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาคีโส วาทิสูทโน.
‘‘อุเปจฺจ ตํ มหาวีรํ, สุตฺวาหํ ธมฺมเทสนํ;
ปีติวรํ ปฏิลภึ, สาวกสฺส คุเณ รโต.
‘‘นิมนฺเตตฺวาว ¶ สุคตํ, สสงฺฆํ โลกนนฺทนํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาหํ, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, กโตกาโส กตฺชลี;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, สนฺถวึ ชินมุตฺตมํ.
‘‘นโม เต วาทิมทฺทน, นโม เต อิสิสตฺตม;
นโม เต สพฺพโลกคฺค, นโม เต อภยํ กร.
‘‘นโม เต มารมถน, นโม เต ทิฏฺิสูทน;
นโม เต สนฺติสุขท, นโม เต สรณํ กร.
‘‘อนาถานํ ภวํ นาโถ, ภีตานํ อภยปฺปโท;
วิสฺสามภูมิ สนฺตานํ, สรณํ สรเณสินํ.
‘‘เอวมาทีหิ ¶ สมฺพุทฺธํ, สนฺถวิตฺวา มหาคุณํ;
อโวจํ วาทิสูทสฺส, คตึ ปปฺโปมิ ภิกฺขุโน.
‘‘ตทา อโวจ ภควา, อนนฺตปฏิภานวา;
โย โส พุทฺธํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ สหสาวกํ.
‘‘คุณฺจ เม ปกิตฺเตสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
เอโส ปตฺถยเต านํ, วาทิสูทสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;
เทวมานุสสมฺปตฺตึ, อนุโภตฺวา อนปฺปกํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วงฺคีโส นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
ปจฺจเยหิ อุปฏฺาสึ, เมตฺตจิตฺโต ตถาคตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
ปจฺจาชาโต ยทา อาสึ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
‘‘สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาทสตฺถวิสารโท;
วาทิสฺสโร จิตฺตกถี, ปรวาทปฺปมทฺทโน.
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ วา;
วงฺคีโส อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมตํ.
‘‘ยทาหํ วิฺุตํ ปตฺโต, ิโต ปมโยพฺพเน;
ตทา ราชคเห รมฺเม, สาริปุตฺตมหทฺทสํ.
‘‘ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, ปตฺตปาณึ สุสํวุตํ;
อโลลกฺขึ มิตภาณึ, ยุคมตฺตํ นิทกฺขิตํ.
‘‘ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต หุตฺวา, อโวจํ มมนุจฺฉวํ;
กณิการํว นิจิตํ, จิตฺตํ คาถาปทํ อหํ.
‘‘อาจิกฺขิ โส เม สตฺถารํ, สมฺพุทฺธํ โลกนายกํ;
ตทา โส ปณฺฑิโต วีโร, อุตฺตรึ สมโวจ เม.
‘‘วิราคสํหิตํ วากฺยํ, กตฺวา ทุทฺทสมุตฺตมํ;
วิจิตฺตปฏิภาเนหิ, โตสิโต เตน ตาทินา.
‘‘นิปจฺจ ¶ สิรสา ปาเท, ปพฺพาเชหีติ มํ พฺรวิ;
ตโต มํ ส มหาปฺโ, พุทฺธเสฏฺมุปานยิ.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, นิสีทึ สตฺถุ สนฺติเก;
มมาห วทตํ เสฏฺโ, กจฺจิ วงฺคีส ชานาสิ.
‘‘กิฺจิ สิปฺปนฺติ ตสฺสาหํ, ชานามีติ จ อพฺรวึ;
มตสีสํ วนจฺฉุทฺธํ, อปิ พารสวสฺสิกํ;
ตว วิชฺชาวิเสเสน, สเจ สกฺโกสิ วาจย.
‘‘อาโมติ เม ปฏิฺาเต, ตีณิ สีสานิ ทสฺสยิ;
นิรยนรเทเวสุ, อุปปนฺเน อวาจยึ.
‘‘ตทา ขีณาสวสฺเสว, สีสํ ทสฺเสสิ นายโก;
ตโตหํ วิหตารพฺโภ, ปพฺพชฺชํ สมยาจิสํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน ¶ สุคตํ, สนฺถวามิ ตหึ ตหึ;
ตโต มํ กพฺพวิตฺโตสิ, อุชฺฌายนฺติห ภิกฺขโว.
‘‘ตโต วีมํสนตฺถํ เม, อาห พุทฺโธ วินายโก;
ตกฺกิกา ปนิมา คาถา, านโส ปฏิภนฺติ ตํ.
‘‘น กพฺพวิตฺโตหํ วีร, านโส ปฏิภนฺติ มํ;
เตน หิ ทานิ วงฺคีส, านโส สนฺถวาหิ มํ.
‘‘ตทาหํ สนฺถวึ วีรํ, คาถาหิ อิสิสตฺตมํ;
านโส เม ตทา ตุฏฺโ, ชิโน อคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิภาเนน จิตฺเตน, อฺเสมติมฺหํ;
เปสเล เตน สํวิคฺโค, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ปฏิภานวตํ อคฺโค, อฺโ โกจิ น วิชฺชติ;
ยถายํ ภิกฺขุ วงฺคีโส, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ¶ ปน หุตฺวา เถโร สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต จกฺขุปถโต ปฏฺาย จนฺเทน, สูริเยน, อากาเสน, มหาสมุทฺเทน, สิเนรุนา ปพฺพตราเชน, สีเหน มิครฺา, หตฺถินาเคนาติ เตน เตน สทฺธึ อุปเมนฺโต อเนเกหิ ปทสเตหิ สตฺถารํ วณฺเณนฺโตว อุปคจฺฉติ. เตน ตํ สตฺถา สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อถ เถเรน อรหตฺตปฺปตฺติโต ปุพฺเพ จ ปจฺฉา จ ตํ ตํ จิตฺตํ อาคมฺม ภาสิตา. เถรํ อุทฺทิสฺส อานนฺทตฺเถราทีหิ ภาสิตา จ –
‘‘นิกฺขนฺตํ ¶ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;
วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเม.
‘‘อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา, สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน;
สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, สหสฺสํ อปลายินํ.
‘‘สเจปิ เอตฺตกา ภิยฺโย, อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย;
เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ, ธมฺเม สมฺหิ ปติฏฺิโต.
‘‘สกฺขี หิ เม สุตํ เอตํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ตตฺถ เม นิรโต มโน.
‘‘เอวฺเจ มํ วิหรนฺตํ, ปาปิม อุปคจฺฉสิ;
ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสิ.
‘‘อรติฺจ ¶ รติฺจ ปหาย, สพฺพโส เคหสิตฺจ วิตกฺกํ;
วนถํ น กเรยฺย กุหิฺจิ, นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขุ.
‘‘ยมิธ ปถวิฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิฺจิ;
ปริชียติ สพฺพมนิจฺจํ, เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตา.
‘‘อุปธีสุ ชนา คธิตาเส, ทิฏฺสุเต ปฏิเฆ จ มุเต จ;
เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช, โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหุ.
‘‘อถ สฏฺิสิตา สวิตกฺกา, ปุถุชฺชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺา;
น จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจิ, โน ปน ทุฏฺุลฺลคาหี ส ภิกฺขุ.
‘‘ทพฺโพ ¶ จิรรตฺตสมาหิโต, อกุหโก นิปโก อปิหาลุ;
สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมา มุนิ, ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํ.
‘‘มานํ ปชหสฺสุ โคตม, มานปถฺจ ชหสฺสุ อเสสํ;
มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโต, วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํ.
‘‘มกฺเขน มกฺขิตา ปชา, มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ;
โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ, มานหตา นิรยํ อุปปนฺนา.
‘‘น ¶ หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ, มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน;
กิตฺติฺจ สุขฺจานุโภติ, ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํ.
‘‘ตสฺมา ¶ อขิโล อิธ ปธานวา, นีวรณานิ ปหาย วิสุทฺโธ;
มานฺจ ปหาย อเสสํ, วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวี.
‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;
สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตม.
‘‘สฺาย วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;
นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสํหิตํ.
‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภว.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘ตเมว ¶ วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;
ปเร จ น วิหึเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตา.
‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.
‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;
สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา.
‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา.
‘‘คมฺภีรปฺโ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;
สาริปุตฺโต มหาปฺโ, ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํ.
‘‘สํขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ;
สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภานํ อุทิยฺยติ.
‘‘ตสฺส ตํ เทสยนฺตสฺส, สุณนฺติ มธุรํ คิรํ;
สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา, โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโว.
‘‘อชฺช ปนฺนรเส วิสุทฺธิยา, ภิกฺขู ปฺจสตา สมาคตา;
สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสี.
‘‘จกฺกวตฺตี ¶ ¶ ยถา ราชา, อมจฺจปริวาริโต;
สมนฺตา อนุปริเยติ, สาครนฺตํ มหึ อิมํ.
‘‘เอวํ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา, ปลาเปตฺถ น วิชฺชติ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํ.
‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;
เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
‘‘สุณนฺติ ¶ ธมฺมํ วิมลํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
โสภติ วต สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘นาคนาโมสิ ภควา, อิสีนํ อิสิสตฺตโม;
มหาเมโฆว หุตฺวาน, สาวเก อภิวสฺสสิ.
‘‘ทิวา วิหารา นิกฺขมฺม, สตฺถุทสฺสนกมฺยตา;
สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคิโส.
‘‘อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส, อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ;
ตํ ปสฺสถ พนฺธปมฺุจ กรํ, อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺช.
‘‘โอฆสฺส หิ นิตรณตฺถํ, อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ;
ตสฺมิฺจ อมเต อกฺขาเต, ธมฺมทสา ิตา อสํหีรา.
‘‘ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ, สพฺพิตีนํ อติกฺกมมทฺทส;
ตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ, อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํ.
‘‘เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม, โก ปมาโท วิชานตํ ธมฺมํ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข.
‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑฺโ ติพฺพนิกฺกโม;
ลาภี สุขวิหารานํ, วิเวกานํ อภิณฺหโส.
‘‘ยํ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สตฺถุ สาสนการินา;
สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต.
‘‘มหานุภาโว ¶ เตวิชฺโช, เจโตปริยโกวิโท;
โกณฺฑฺโ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
‘‘นคสฺส ¶ ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘เจตสา ¶ อนุปริเยติ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
จิตฺตํ เนสํ สมนฺเวสํ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมํ.
‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, วิโรจติ วีตมโลว ภาณุมา;
เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ, อติโรจสิ ยสสา สพฺพโลกํ.
‘‘กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู;
ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห, สทฺธา โน อุทปชฺชถ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ขนฺเธ อายตนานิ จ;
ธาตุโย จ วิทิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, เย เต สาสนการกา.
‘‘เตสํ โข วต อตฺถาย, โพธิมชฺฌคมา มุนิ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, เย นิยามคตทฺทสา.
‘‘สุเทสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ.
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เอวเมเต ¶ ตถา วุตฺตา, ทิฏฺา เม เต ยถา ตถา;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
สุวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมึ.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, โสตธาตุ วิโสธิตา;
เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโท.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ สตฺถารมโนมปฺํ, ทิฏฺเว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;
อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, าโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.
‘‘นิคฺโรธกปฺโป อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;
โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.
‘‘ตํ ¶ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ, อฺาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;
สมวฏฺิตา โน สวนาย โสตา, ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ.
‘‘ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ;
มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.
‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อฺาณปกฺขา วิจิกิจฺฉานา;
ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขฺุหิ เอตํ ปรมํ นรานํ.
‘‘โน ¶ เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน;
ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํ.
‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร ตเถว มฺเ;
วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห, ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.
‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช;
พินฺทุสฺสเรน สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.
‘‘ปหีนชาติมรณํ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ ธมฺมํ;
น กามกาโร หิ ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ ตถาคตานํ.
‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ¶ ตเวทํ, สมุชฺชุปฺสฺส สมุคฺคหีตํ;
อยมฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปฺ.
‘‘ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีริย;
วารึ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺส.
‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ;
นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส, ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม.
‘‘อจฺเฉจฺฉิ ¶ ตณฺหํ อิธ นามรูเป, (อิติ ภควา,)
กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;
อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปฺจเสฏฺโ.
‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;
อโมฆํ กิร เม ปุฏฺํ, น มํ วฺเจสิ พฺราหฺมโณ.
‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;
อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.
‘‘อทฺทส ภควา อาทึ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;
อจฺจคา วต กปฺปาโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
‘‘ตํ ¶ เทวเทวํ วนฺทามิ, ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม;
อนุชาตํ มหาวีรํ, นาคํ นาคสฺส โอรส’’นฺติ. –
อิมา คาถา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา สงฺคหํ อาโรปิตา. ตตฺถ ‘‘นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺต’’นฺติอาทโย ปฺจ คาถา อายสฺมา วงฺคีโส นโว อจิรปพฺพชิโต หุตฺวา วิหารํ อุปคตา อลงฺกตปฏิยตฺตา สมฺพหุลา อิตฺถิโย ทิสฺวา อุปฺปนฺนราโค ตํ วิโนเทนฺโต อภาสิ.
ตตฺถ นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยนฺติ อคารโต นิกฺขนฺตํ อนคาริยํ ปพฺพชิตํ มํ สมานํ. วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ปาปวิตกฺกา. อุปธาวนฺตีติ มม จิตฺตํ อุปคจฺฉนฺติ. ปคพฺภาติ ปาคพฺภิยยุตฺตา วสิโน. ‘‘อยํ เคหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต, นยิมํ อนุทฺธํสิตุํ ยุตฺต’’นฺติ เอวํ อปริหารโต นิลฺลชฺชา. กณฺหโตติ ¶ กาฬโต, ลามกภาวโตติ อตฺโถ. อิเมติ เตสํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตา วุตฺตา.
อสุทฺธชีวิโน ปริวารยุตฺตา มนุสฺสา อุคฺคกิจฺจตาย ‘‘อุคฺคา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปุตฺตา อุคฺคปุตฺตา. มหิสฺสาสาติ มหาอิสฺสาสา. สิกฺขิตาติ ทฺวาทส วสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปา. ทฬฺหธมฺมิโนติ, ทฬฺหธนุโน ¶ . ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ. ทฺวิสหสฺสถามนฺติ, จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาย พนฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปมาณา นภํ อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติ. สมนฺตา ปริกิเรยฺยุนฺติ สมนฺตโต กณฺเฑ ขิเปยฺยุํ. กิตฺตกาติ เจ อาห ‘‘สหสฺสํ อปลายิน’’นฺติ. ยุทฺเธ อปรํ มุขานํ สหสฺสมตฺตานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สิกฺขิตา กตหตฺถา อุคฺคา ทฬฺหธนุโน มหิสฺสาสา อุคฺคปุตฺตา สหสฺสมตฺตา กทาจิปิ ยุทฺเธ ปราชยํ อปตฺตา อปฺปมตฺตา สมนฺตโต ตฺวา ถมฺภํ อุปนิสฺสาย สเจปิ วสฺเสยฺยุํ. ตาทิเสหิปิ อิสฺสาสสหสฺเสหิ สมนฺตา สเร ปริกิรียนฺเต สุสิกฺขิโต ปุริโส ทณฺฑํ คเหตฺวา สพฺเพ สเร อตฺตโน สรีเร อปตมาเน กตฺวา ปาทมูเล ปาเตยฺย. ตตฺถ เอโกปิ อิสฺสาโส ทฺเว สเร เอกโต ขิปนฺโต นาม นตฺถิ. อิตฺถิโย ปน รูปารมฺมณาทิวเสน ปฺจ ปฺจ สเร เอกโต ขิปนฺติ, เอวํ ขิปนฺติโย. เอตฺตกา ภิยฺโยติ อิมาหิ อิตฺถีหิ ภิยฺโยปิ พหู อิตฺถิโย อตฺตโน อิตฺถิกุตฺตหาสภาวาทิโต วิธํเสนฺติ.
สกฺขี หิ เม สุตํ เอตนฺติ สมฺมุขา มยา เอตํ สุตํ. นิพฺพานคมนํ มคฺคนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, นิพฺพานคามิมคฺโคติ อตฺโถ, วิปสฺสนํ สนฺธายาห. ตตฺถ เม นิรโต มโนติ ตสฺมึ วิปสฺสนามคฺเค มยฺหํ จิตฺตํ นิรตํ.
เอวฺเจ ¶ มํ วิหรนฺตนฺติ เอวํ อนิจฺจอสุภชฺฌานภาวนาย จ วิปสฺสนาภาวนาย จ วิหรนฺตํ มํ. ปาปิมาติ กิเลสมารํ อาลปติ. ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ มยา กตํ มคฺคมฺปิ ยถา น ปสฺสสิ, ตถา มจฺจุ อนฺตํ กริสฺสามีติ โยชนา.
อรติฺจาติอาทิกา ปฺจ คาถา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺเน อรติอาทิเก วิโนเทนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ อรตินฺติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ ปนฺตเสนาสเนสุ จ อุกฺกณฺนํ. รตินฺติ ปฺจกามคุณรตึ. ปหายาติ ปชหิตฺวา. สพฺพโส เคหสิตฺจ วิตกฺกนฺติ, เคหนิสฺสิตํ ปุตฺตทาราทิปฏิสํยุตฺตํ าติวิตกฺกาทิฺจ มิจฺฉาวิตกฺกํ อนวเสสโต ปหาย. วนถํ น กเรยฺย กุหิฺจีติ อชฺฌตฺติกพาหิรปฺปเภเท สพฺพสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตณฺหํ น กเรยฺยํ. นิพฺพนโถ อวนโถ ส ภิกฺขูติ โย หิ สพฺเพน สพฺพํ ¶ นิตฺตณฺโห ¶ , ตโต เอว กตฺถจิปิ นนฺทิยา อภาวโต อวนโถ, โส ภิกฺขุ นาม สํสาเร ภยสฺส สมฺมเทว อิกฺขณตาย ภินฺนกิเลสตาย จาติ อตฺโถ.
ยมิธ ปถวิฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิฺจีติ ยํกิฺจิ อิธ ปถวีคตํ ภูมินิสฺสิตํ เวหาสํ เวหาสฏฺํ เทวโลกนิสฺสิตํ รูปคตํ รูปชาตํ รุปฺปนสภาวํ ชคโตคธํ โลกิกํ ภวตฺตยปริยาปนฺนํ สงฺขตํ. ปริชียติ สพฺพมนิจฺจนฺติ สพฺพํ ตํ ชราภิภูตํ, ตโต เอว อนิจฺจํ ตโต เอว ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ ติลกฺขณาโรปนํ อาห. อยํ เถรสฺส มหาวิปสฺสนาติ วทนฺติ. เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตาติ เอวํ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปฏิวิชฺฌิตฺวา มุตตฺตา ปริฺาตตฺตภาวา ปณฺฑิตา จรนฺติ วิหรนฺติ.
อุปธีสูติ ขนฺธูปธิอาทีสุ. ชนาติ อนฺธปุถุชฺชนา. คธิตาเสติ ปฏิพทฺธจิตฺตา. เอตฺถ หิ วิเสสโต กามคุณูปธีสุ ฉนฺโท อปเนตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ทิฏฺสุเต ปฏิเฆ จ มุเต จาติ. ทิฏฺสุเตติ ทิฏฺเ เจว สุเต จ, รูปสทฺเทสูติ อตฺโถ. ปฏิเฆติ ฆฏฺฏนีเย โผฏฺพฺเพ. มุเตติ วุตฺตาวเสเส มุเต, คนฺธรเสสูติ วุตฺตํ โหติ. สารตฺถปกาสนิยํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๐) ‘‘ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา, มุตปเทน โผฏฺพฺพารมฺมณ’’นฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโชติ เอตสฺมึ ทิฏฺาทิเภเท ปฺจกามคุเณ กามจฺฉนฺทํ วิโนเทหิ, ตถา สติ สพฺพตฺถ อเนโช อวิกปฺโป ภวสิ. โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหูติ โย หิ เอตฺถ กามคุเณ ตณฺหาเลเปน น ลิมฺปติ, ตํ โมเนยฺยธมฺมฏฺโต ‘‘มุนี’’ติ ปณฺฑิตา วทนฺติ. ‘‘อถ สฏฺิสิตา’’ติ ปาฬีติ อธิปฺปาเยน เกจิ ‘‘สฏฺิธมฺมารมฺมณนิสฺสิตา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. ‘‘อฏฺสฏฺิสิตา ¶ สวิตกฺกา’’ติ ปน ปาฬิ, อปฺปกฺหิ อูนํ อธิกํ วา น คณนูปคํ โหตีติ. อฏฺสฏฺิสิตาติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตสนฺนิสฺสิตา มิจฺฉาวิตกฺกาติ อตฺโถติ เกจิ วทนฺติ. ทิฏฺิคติกา จ สตฺตาวาสาภาวลทฺธึ อชฺฌูปคตาติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทํ เปตฺวา อิตเรสํ วเสน ‘‘อถ สฏฺิสิตา สวิตกฺกา’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ ตณฺหาเลปาภาเวน ภิกฺขูติ วุจฺจติ, เอวํ ทิฏฺิเลปาภาเวนปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ สฏฺิสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุถุชฺชนตาย อธมฺมา ¶ นิวิฏฺาติ ¶ เต ปน มิจฺฉาวิตกฺกา นิจฺจาทิคาหวเสน อธมฺมา ธมฺมโต อเปตา ปุถุชฺชนตายํ อนฺธพาเล นิวิฏฺา อภินิวิฏฺา. น จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจีติ ยตฺถ กตฺถจิ วตฺถุสฺมึ สสฺสตวาทาทิมิจฺฉาทิฏฺิวคฺคคโต, ตํลทฺธิโก น จ อสฺส ภเวยฺย. อฏฺกถายํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๐) ปน ‘‘อถ สฏฺิสิตา สวิตกฺกา, ปุถู ชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา อถ ฉ อารมฺมณนิสฺสิตา ปุถู อธมฺมวิตกฺกา ชนตาย นิวิฏฺาติ วุตฺตํ. ตถา น จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจีติ เตสํ วเสน น กตฺถจิ กิเลสวคฺคคโต ภเวยฺยาติ จ วุตฺตํ. โน ปน ทุฏฺุลฺลคาหี ส ภิกฺขูติ โย กิเลเสหิ ทูสิตตฺตา อติวิย ทุฏฺุลฺลตา จ ทุฏฺุลฺลานํ มิจฺฉาวาทานํ คณฺหนสีโล จ โน อสฺส โน ภเวยฺย, โส ภิกฺขุ นาม โหตีติ.
ทพฺโพติ ทพฺพชาติโก ปณฺฑิโต. จิรรตฺตสมาหิโตติ จิรกาลโต ปฏฺาย สมาหิโต. อกุหโกติ โกหฺรหิโต อสโ อมายาวี. นิปโกติ นิปุโณ เฉโก. อปิหาลูติ นิตฺตณฺโห. สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมาติ, นิพฺพานํ อธิคโต. โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคตโต มุนิ. ปรินิพฺพุโตติ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ ปฏิจฺจ สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต. กงฺขติ กาลนฺติ อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานตฺถาย กาลํ อาคเมติ. น ตสฺส กิฺจิ กรณียํ อตฺถิ, ยถา เอทิโส ภวิสฺสติ, ตถา อตฺตานํ สมฺปาเทตีติ อธิปฺปาโย.
มานํ ปชหสฺสูติอาทโย จตสฺโส คาถา ปฏิภานสมฺปตฺตึ นิสฺสาย อตฺตโน ปวตฺตมานํ มานํ วิโนเทนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ มานํ ปชหสฺสูติ เสยฺยมานาทินววิธํ มานํ ปริจฺจช. โคตมาติ โคตมโคตฺตสฺส ภควโต สาวกตฺตา อตฺตานํ โคตมโคตฺตํ กตฺวา อาลปติ. มานปถนฺติ มานสฺส ปวตฺติฏฺานภูตํ อโยนิโสมนสิการปริกฺขิตฺตํ ชาติอาทึ ตปฺปฏิพทฺธกิเลสปฺปหาเนน ชหสฺสุ ปชห. อเสสนฺติ สพฺพเมว. มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโตติ มานวตฺถุนิมิตฺตํ มุจฺฉํ อาปนฺโน. วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตนฺติ อิมสฺมึ มานปถานุโยคกฺขเณ วีติวตฺเต ปุพฺเพว อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส, ‘‘นฏฺโหมสฺมี’’ติ วิปฺปฏิสารี อหุวา อโหสิ.
มกฺเขน ¶ ¶ มกฺขิตา ปชาติ สูราทินา อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา ปเร วมฺเภตฺวา ปรคุณมกฺขนลกฺขเณน มกฺเขน ปิสิตตฺตา มกฺขี. ปุคฺคโล หิ ยถา ยถา ปเรสํ คุเณ มกฺเขติ, ตถา ตถา อตฺตโน คุเณ ปฺุชติ นิรากโรติ นาม. มานหตาติ มาเนน หตคุณา. นิรยํ ปปตนฺตีติ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ.
มคฺคชิโนติ มคฺเคน วิชิตกิเลโส. กิตฺติฺจ สุขฺจาติ วิฺูหิ ปสํสิตฺจ กายิกเจตสิกสุขฺจ อนุโภตีติ ปฏิลภติ. ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตนฺติ ตํ ตถภาวํ สมฺมาปฏิปนฺนํ ยาถาวโต ธมฺมทสฺสีติ ปณฺฑิตา อาหุ.
อขิโลติ ปฺจเจโตขิลรหิโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. วิสุทฺโธติ นีวรณสงฺขาตวลาหกาปคเมน วิสุทฺธมานโส ¶ . อเสสนฺติ นววิธมฺปิ มานํ อคฺคมคฺเคน ปชหิตฺวา. วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวีติ สพฺพโส สมิตกิเลโส ติวิธาย วิชฺชาย ปริโยสานปฺปตฺโต โหตีติ อตฺตานํ โอวทติ.
อเถกทิวสํ อายสฺมา อานนฺโท อฺตเรน ราชมหามตฺเตน นิมนฺติโต ปุพฺพณฺหสมยํ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ อายสฺมตา วงฺคีเสน ปจฺฉาสมเณน. อถ ตสฺมึ เคเห อิตฺถิโย สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ สุณนฺติ. อถายสฺมโต วงฺคีสสฺส นวปพฺพชิตสฺส อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วิสภาคารมฺมเณ ราโค อุปฺปชฺชิ. โส สทฺโธ อุชุชาติโก กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม ราโค วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ นาเสยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ยถานิสินฺโนว เถรสฺส อตฺตโน ปวตฺตึ อาวิกโรนฺโต ‘‘กามราเคนา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยทิปิ กิเลสรชฺชนปริฬาโห กายมฺปิ พาธติ, จิตฺตํ ปน พาเธนฺโต จิรตรํ พาเธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามราเคน ฑยฺหามี’’ติ วตฺวา ‘‘จิตฺตํ เม ปริฑยฺหตี’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพาปนนฺติ ราคนิพฺพาปนการณํ ราคปริฬาหสฺส นิพฺพาปนสมตฺถํ โอวาทํ กโรหีติ อตฺโถ.
สฺาย วิปริเยสาติอาทิกา คาถา เตน ยาจิเตน อายสฺมตา อานนฺเทน วุตฺตา. วิปริเยสาติ วิปลฺลาเสน อสุเภ สุภนฺติ ¶ ปวตฺเตน วิปรีตคฺคาเหน. นิมิตฺตนฺติ กิเลสชนกนิมิตฺตํ. ปริวชฺเชหีติ ปริพฺพช. สุภํ ราคูปสํหิตนฺติ ราควฑฺฒนารมฺมณํ สุภํ ปริวชฺเชนฺโต อสุภสฺาย ปริวชฺเชยฺย, สพฺพตฺถ อนภิรติสฺาย. ตสฺมา ตทุภยมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุภายา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ อสุภายาติ อสุภานุปสฺสนาย. จิตฺตํ ภาเวหิ เอกคฺคํ สุสมาหิตนฺติ อตฺตโน จิตฺตวิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ อารมฺมเณสุ สุสมาหิตํ อปฺปิตํ กตฺวา ภาเวหิ ตว อสุภานุปสฺสนํ สุกรํ อกฺขามีติ. สติ กายคตา ตฺยตฺถูติ วุตฺตกายคตาสติภาวนา ตยา ภาวิตา พหุลีกตา โหตูติ อตฺโถ. นิพฺพิทาพหุโล ภวาติ อตฺตภาเว สพฺพสฺมิฺจ นิพฺเพทพหุโล โหหิ.
อนิมิตฺตฺจ ภาเวหีติ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏเนน วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, ตโต มานานุสยมุชฺชหาติ ตํ ภาเวนฺโต มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคาธิคเมน มานานุสยํ สมุจฺฉินฺท. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา เจว ปหานาภิสมยา จ. อุปสนฺโตติ สพฺพโส ราคาทีนํ สนฺตตาย อุปสนฺโต จริสฺสสิ วิหริสฺสสีติ อตฺโถ.
ตเมว วาจนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภควตา สุภาสิตสุตฺเต (สํ. นิ. ๑.๒๑๓) เทสิเต โสมนสฺสชาเตน เถเรน ภควนฺตํ สมฺมุขา ¶ อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตา. ยายตฺตานํ น ตาปเยติ ยาย วาจาย เหตุภูตาย อตฺตานํ วิปฺปฏิสาเรน น ตาเปยฺย น วิเหเยฺย. ปเร จ น วิหึเสยฺยาติ ปเร จ ปเรหิ ภินฺทนฺโต น พาเธยฺย. สา เว วาจา สุภาสิตาติ สา วาจา เอกํเสน สุภาสิตา นาม, ตสฺมา ตเมว วาจํ ภาเสยฺยาติ โยชนา. อิมาย คาถาย อปิสุณวาจาวเสน ภควนฺตํ โถเมติ.
ปฏินนฺทิตาติ ปฏิมุขภาเวน นนฺทิตา ปิยายิตา สมฺปติ อายติฺจ สุณนฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉิตา. ยํ อนาทายาติ ยํ วาจํ ภาสนฺโต ปาปานิ ปเรสํ อปฺปิยานิ อนิฏฺานิ ผรุสวจนานิ อนาทาย อคฺคเหตฺวา อตฺถพฺยฺชนมธุรํ ปิยเมว ทีเปติ. ตเมว ปิยวาจํ ภาเสยฺยาติ ปิยวาจาวเสน อภิตฺถวิ.
อมตาติ ¶ สาธุภาเวน อมตสทิสา. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สจฺจํ หเว สาธุตรํ รสาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๓). นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา อมตา. เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ ยา อยํ สจฺจวาจา นาม, เอส โปราโณ ธมฺโม จริยา ปเวณิ. อิทเมว หิ โปราณานํ อาจิณฺณํ ยํ เต น อลิกํ ภาสึสุ. เตนาห – ‘‘สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา’’ติ. ตตฺถ สจฺเจ ปติฏฺิตตฺตา เอว อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตฺเถ ปติฏฺิตา, อตฺเถ ปติฏฺิตตฺตา เอว ธมฺเม ปติฏฺิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. สจฺจวิเสสนเมว วา เอตํ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – สจฺเจ ปติฏฺิตา. กีทิเส? อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยํ ปเรสํ อตฺถโต อนเปตตฺตา อตฺถํ อนุปโรธกรํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ ธมฺมิกเมว อตฺถํ สาเธตีติ. อิมาย คาถาย สจฺจวาจาวเสน ¶ อภิตฺถวิ. เขมนฺติ อภยํ นิรุปทฺทวํ. เกน การเณนาติ เจ? นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ยสฺมา กิเลสนิพฺพานํ ปาเปติ, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อนฺตกิริยาย สํวฏฺฏติ, ตสฺมา เขมนฺติ อตฺโถ. อถ วา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปตฺติยา วา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย วาติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนํ อตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติ. สา เว วาจานมุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิมาย คาถาย มนฺตาวจนวเสน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน โถมนํ ปริโยสาเปติ.
คมฺภีรปฺโติ ติสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปสํสนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ คมฺภีรปฺโติ คมฺภีเรสุ ขนฺธายตนาทีสุ ปวตฺตาย นิปุณาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา คมฺภีรปฺโ. เมธาสงฺขาตาย ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวี. ‘‘อยํ ทุคฺคติยา มคฺโค, อยํ สุคติยา มคฺโค, อยํ นิพฺพานสฺส ¶ มคฺโค’’ติ เอวํ มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิทตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท. มหติยา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺตาย ปฺาย วเสน มหาปฺโ. ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนนฺติ สมฺมเทว ปวตฺตึ นิวตฺตึ วิภาเวนฺโต ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺสา ปน เทสนาย ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํขิตฺเตนปี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ สํขิตฺเตนปีติ ‘‘จตฺตาริมานิ, อาวุโส, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… อิมานิ โข, อาวุโส, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตสฺมา ¶ ติหาวุโส, อิทํ ทุกฺขนฺติ โยโค กรณีโย’’ติ เอวํ สํขิตฺเตนปิ เทเสติ. ‘‘กตมฺจาวุโส, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๓๗๒-๓๗๓) นเยน ตาเนว วิภชนฺโต วิตฺถาเรนปิ ภาสติ. ขนฺธาทิเทสนาสุปิ เอเสว นโย. สาลิกายิว นิคฺโฆโสติ ยถา มธุรํ อมฺพปกฺกํ สายิตฺวา ปกฺเขหิ วาตํ ทตฺวา มธุรรวํ นิจฺฉาเรนฺติยา สาลิกาย นิคฺโฆโส, เอวํ เถรสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส มธุโร นิคฺโฆโส โหติ. ธมฺมเสนาปติสฺส หิ ปิตฺตาทีนํ วเสน อปลิพุทฺธวจนํ โหติ, อยทณฺเฑน ปหฏกํสถาลโก วิย สทฺโท นิจฺฉรติ. ปฏิภานํ อุทิยฺยตีติ กเถตุกมฺยตาย สติ สมุทฺทโต วีจิโย วิย อุปรูปริ อนนฺตํ ปฏิภานํ อุฏฺหติ.
ตสฺสาติ ธมฺมเสนาปติสฺส. ตนฺติ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส. สุณนฺตีติ ยํ โน เถโร กเถติ, ตํ โน โสสฺสามาติ อาทรชาตา สุณนฺติ. มธุรนฺติ อิฏฺํ. รชนีเยนาติ กนฺเตน. สวนีเยนาติ กณฺณสุเขน. วคฺคุนาติ มฏฺเน มโนหเรน. อุทคฺคจิตฺตาติ โอทคฺยปีติยา วเสน อุทคฺคจิตฺตา อลีนจิตฺตา. มุทิตาติ อาโมทิตา ปาโมชฺเชน สมนฺนาคตา. โอเธนฺตีติ อวทหนฺติ อฺาย จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺตา โสตํ อุปเนนฺติ.
อชฺช ¶ ปนฺนรเสติอาทิกา จตสฺโส คาถา ปวารณาสุตฺตนฺตเทสนาย (สํ. นิ. ๑.๒๑๕) สตฺถารํ มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา โถเมนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปนฺนรเสติ ยสฺมิฺหิ สมเย ภควา ปุพฺพาราเม นิสีทนฺโต สายนฺหสมเย สมฺปตฺตปริสาย กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสตฺวา, อุทกโกฏฺเก คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา, วตฺถนิวสโน เอกํสํ สุคตมหาจีวรํ กตฺวา, มิคารมาตุปาสาเท มชฺฌิมถมฺภํ นิสฺสาย ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา, สมนฺตโต นิสินฺนํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ตทหุโปสเถ ปวารณาทิวเส นิสินฺโน โหติ, อิมสฺมึ ปนฺนรสีอุโปสเถติ อตฺโถ. วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย วิสุทฺธิปวารณาย. ภิกฺขู ปฺจสตา สมาคตาติ ¶ , ปฺจสตมตฺตา ภิกฺขู สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสชฺชวเสน เจว อชฺฌาสยวเสน จ สมาคตา. เต จ สํโยชนพนฺธนจฺฉิทาติ สํโยชนสงฺขาเต สนฺตานสฺส พนฺธนภูเต กิเลเส ¶ ฉินฺทิตฺวา ิตา. ตโต เอว อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสีติ กิเลสทุกฺขาภาเวน นิทุกฺขา ขีณปุนพฺภวา, อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตภาเวน อิสีติ.
วิชิตสงฺคามนฺติ วิชิตกิเลสสงฺคามตฺตา วิชิตมารพลตฺตา วิชิตสงฺคามํ. สตฺถวาหนฺติ อฏฺงฺคิเก อริยมคฺครเถ อาโรเปตฺวา เวเนยฺยสตฺเต วาเหติ สํสารกนฺตารโต อุตฺตาเรตีติ ภควา สตฺถวาโห. เตนาห พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘อุฏฺเหิ, วีร, วิชิตสงฺคาม, สตฺถวาหา’’ติ (มหาว. ๘; ม. นิ. ๑.๒๘๒), ตํ สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ สตฺถารํ สาวกา ปยิรุปาสนฺติ. เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ เอวรูเปหิ สาวเกหิ ปริวาริโต จกฺกวตฺติ วิย ราชา อมจฺจปริวาริโต ชนปทจาริกวเสน สมนฺตา อนุปริเยตีติ โยชนา.
ปลาโปติ ตุจฺโฉ อนฺโตสารรหิโต, สีลรหิโตติ อตฺโถ. วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺจพนฺธุํ สตฺถารํ ทสพลํ วนฺทามีติ วทติ.
ปโรสหสฺสนฺติอาทิกา จตสฺโส คาถา นิพฺพานปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ภควนฺตํ โถเมนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ, อฑฺฒเตฬสานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺพาเน กุโตจิปิ ภยํ นตฺถิ. นิพฺพานํ ปตฺตสฺส จ กุโตจิปิ ภยํ นตฺถีติ นิพฺพานํ อกุโตภยํ นาม.
‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๕๒๗) วุตฺตการเณหิ ภควา นาโคติ วุจฺจตีติ นาคนาโมสิ ภควาติ. อิสีนํ อิสิสตฺตโมติ สาวกปจฺเจกพุทฺธอิสีนํ อุตฺตโม อิสิ, วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธโต ¶ ปฏฺาย อิสีนํ วา สตฺตมโก อิสิ. มหาเมโฆวาติ จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย หุตฺวา.
ทิวา วิหาราติ ปฏิสลฺลานฏฺานโต. สาวโก เต, มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคีโสติ อิทํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต วทติ.
อุมฺมคฺคปถนฺติอาทิกา ¶ จตสฺโส คาถา ภควตา ‘‘กึ นุ เต, วงฺคีส, อิมา คาถาโย ปุพฺเพ ปริวิตกฺกิตา, อุทาหุ านโส เจตา ปฏิภนฺตี’’ติ ปุจฺฉิเตน านโส ปฏิภนฺตีติ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตา. กสฺมา ปเนวํ ตํ ภควา อโวจ? สงฺฆมชฺเฌ กิร กถา อุทปาทิ – ‘‘วงฺคีสตฺเถโร วิสฺสฏฺคนฺโถ เนว อุทฺเทเสน, น ปริปุจฺฉาย, น โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรติ. คาถํ ¶ พนฺธนฺโต วณฺณปทานิ กโรนฺโต วิจรตี’’ติ. อถ ภควา ‘‘อิเม ภิกฺขู วงฺคีสสฺส ปฏิภานสมฺปตฺตึ น ชานนฺติ, อหมสฺส ปฏิภานสมฺปตฺตึ ชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ นุ โข, วงฺคีสา’’ติอาทินา ปุจฺฉติ. อุมฺมคฺคปถนฺติ อเนกานิ กิเลสุปฺปชฺชนปถานิ. วฏฺฏปฺปสุตปถตาย หิ ปถนฺติ วุตฺตํ. ปภิชฺช ขีลานีติ ราคาทิขีลานิ ปฺจ ภินฺทิตฺวา จรสิ. ตํ ปสฺสถาติ เอวํ อภิภุยฺย จ ฉินฺทิตฺวา จ จรนฺตํ พุทฺธํ ปสฺสถ. พนฺธปมฺุจกรนฺติ พนฺธนโมจนกรํ. อสิตนฺติ อนิสฺสิตํ. ภาคโส ปฏิภชฺชาติ สติปฏฺานาทิโกฏฺาสโต ธมฺมํ ปฏิภชฺชนียํ กตฺวา. ปวิภชฺชาติปิ ปาโ. อุทฺเทสาทิโกฏฺาสโต ปกาเรน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ อตฺโถ.
โอฆสฺสาติ กามาทิจตุโรฆสฺส. อเนกวิหิตนฺติ สติปฏฺานาทิวเสน อเนกวิธํ อฏฺตึสาย วา กมฺมฏฺานานํ วเสน อเนกปฺปการํ อมตาวหํ มคฺคํ อกฺขาสิ อภาสิ. ตสฺมิฺจ อมเต อกฺขาเตติ ตสฺมึ เตน อกฺขาเต อมเต อมตาวเห. ธมฺมทสาติ ธมฺมสฺส ปสฺสิตาโร. ิตา อสํหีราติ เกนจิ อสํหาริยา หุตฺวา ปติฏฺิตา. อติวิชฺฌาติ อติวิชฺฌิตฺวา. สพฺพฏฺิตีนนฺติ สพฺเพสํ ทิฏฺิฏฺานานํ วิฺาณฏฺิตีนํ วา. อติกฺกมมทฺทสาติ อติกฺกมภูตํ นิพฺพานํ อทฺทส. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ ธมฺมํ. อคฺเคติ วา ปาโ, ปมตรนฺติ อตฺโถ. ทสทฺธานนฺติ ปฺจวคฺคิยานํ อคฺคํ ธมฺมํ, อคฺเค วา อาทิโต เทสยีติ อตฺโถ.
ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘เอส ธมฺโม สุเทสิโต’’ติ ชานนฺเตน ปมาโท น กาตพฺโพ, ตสฺมา อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จ สิกฺเขยฺย.
พุทฺธานุพุทฺโธติอาทิกา ¶ ติสฺโส คาถา อายสฺมโต อฺาตโกณฺฑฺตฺเถรสฺส โถมนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธานํ อนุพุทฺโธ ¶ . พุทฺธา หิ ปมํ จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌึสุ, ปจฺฉา เถโร สพฺพปมํ, ตสฺมา พุทฺธานุพุทฺโธติ. ถิเรหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร, อกุปฺปธมฺโมติ อตฺโถ. ติพฺพนิกฺกโมติ ทฬฺหวีริโย. สุขวิหารานนฺติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ. วิเวกานนฺติ ติณฺณมฺปิ วิเวกานํ. สพฺพสฺส ตนฺติ ยํ สพฺพสาวเกน ปตฺตพฺพํ, อสฺส อเนน ตํ อนุปฺปตฺตํ. อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโตติ อปฺปมตฺเตน หุตฺวา สิกฺขนฺเตน.
เตวิชฺโช ¶ เจโตปริยโกวิโทติ ฉสุ อภิฺาสุ จตสฺโส วทติ, อิตรา ทฺเว ยทิปิ น วุตฺตา, เถโร ปน ฉฬภิฺโว. ยสฺมา เถรํ หิมวนฺเต ฉทฺทนฺตทหโต อาคนฺตฺวา ภควติ ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา, วนฺทนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานเสน ภควโต สมฺมุขา เถรํ อภิตฺถวนฺเตน อิมา คาถา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘โกณฺฑฺโ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน’’ติ วุตฺตํ.
นคสฺส ปสฺเสติอาทิกา ติสฺโส คาถา ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สพฺเพเหว อรหนฺเตหิ ภควติ กาฬสิลายํ วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตํ สมนฺเวสนฺโต อรหตฺตผลวิมุตฺตึ ปสฺสิตฺถ. ตํ ทิสฺวา อายสฺมา วงฺคีโส ภควนฺตํ เถเร จ อภิตฺถวนฺโต อภาสิ. ตตฺถ นคสฺส ปสฺเสติ อิสิคิลิปพฺพตสฺส ปสฺเส กาฬสิลายํ. อาสีนนฺติ นิสินฺนํ.
เจตสาติ อตฺตโน เจโตปริยาเณน. จิตฺตํ เนสํ สมนฺเวสนฺติ เตสํ ขีณาสวภิกฺขูนํ จิตฺตํ สมนฺเวสนฺโต. อนุปริเยตีติ อนุกฺกเมน ปริจฺฉินฺทติ.
เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ ‘‘มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุ’’นฺติ วุตฺตาย สตฺถุสมฺปตฺติยา เจว ‘‘เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน’’ติ วุตฺตาย สาวกสมฺปตฺติยา จาติ สพฺเพหิ องฺเคหิ สมฺปนฺนํ สมนฺนาคตํ. มุนินฺติ หิ อิมินา ปเทน โมนสงฺขาเตน าเณน สตฺถุ อนวเสสเยฺยาวโพโธ วุตฺโตติ อนาวรณาเณน ทสพลาณาทีนํ สงฺคโห กโต โหติ, เตนสฺส าณสมฺปทํ ทสฺเสติ. ทุกฺขสฺส ปารคุนฺติ อิมินา ปหานสมฺปทํ. ตทุภเยน จ สตฺถุ อานุภาวสมฺปทาทโย ทสฺสิตา โหนฺติ. เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ อิมินา สาวกานํ าณสมฺปตฺติทีปเนน จ นิพฺพานธาตุยา อธิคมทีปเนน จ ปททฺวเยน ¶ สตฺถุสาวกสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. ตถา หิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ. อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตม’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ อเนเกหิ อากาเรหิ สมฺปนฺนํ, อเนกาการคุณสมนฺนาคตนฺติ อตฺโถ.
จนฺโท ¶ ยถาติ คาถา ภควนฺตํ จมฺปานคเร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน อเนเกหิ จ เทวนาคสหสฺเสหิ ปริวุตํ อตฺตโน วณฺเณน จ ยสสา จ วิโรจมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาเตน อภิตฺถวนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภติ ยถา สรทสมเย อปคตวลาหเก วลาหกสทิเสน อฺเน จ มหิกาทินา อุปกฺกิเลเสน วิมุตฺเต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิโรจติ, วีตมโลว ภาณุมาติ เตเนว วลาหกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน วิคตมโล ภาณุมา สูริโย ยถา วิโรจติ. เอวมฺปิ, องฺคีรส, ตฺวนฺติ เอวํ องฺเคหิ นิจฺฉรณชุตีหิ ชุติมนฺต ตฺวมฺปิ มหามุนิ ภควา, อติโรจสิ อตฺตโน ยสสา สเทวกํ โลกํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจสีติ.
กาเวยฺยมตฺตาติอาทิกา ¶ ทส คาถา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สตฺถุ อตฺตโน จ คุเณ วิภาเวนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ กาเวยฺยมตฺตาติ กาเวยฺเยน กพฺพกรเณน มตฺตา มานิตา สมฺภาวิตา คุโณทยํ อาปนฺนา. อทฺทสามาติ อทฺทสิมฺหา.
อทฺธา โน อุทปชฺชถาติ รตนตฺตยํ อทฺธา อมฺหากํ อุปการตฺถาย อุปฺปชฺชิ.
วจนนฺติ สจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ. ขนฺเธ อายตนานิ จ ธาตุโย จาติ ปฺจกฺขนฺเธ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย จ. อิมสฺมึ าเน ขนฺธาทิกถา วตฺตพฺพา. สา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๔๒๑ อาทโย) วิตฺถาริตา เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. วิทิตฺวานาติ รูปาทิวิภาคาทิโต อนิจฺจตาทิโต จ ปุพฺพภาคาเณน ชานิตฺวา.
เย เต สาสนการกาติ เย เต สตฺตา ตถาคตานํ สาสนการกา, เตสํ พหูนํ อตฺถาย วต อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา.
เย ¶ นิยามคตทฺทสาติ นิยาโม เอว นิยามคตํ, เย ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ สมฺมตฺตนิยามํ อทฺทสํสุ อธิคจฺฉึสุ. เตสํ อตฺถาย วต โพธึ สมฺมาสมฺโพธึ อชฺฌคมา, มุนิ ภควาติ โยชนา.
สุเทสิตาติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ สุฏฺุ เทสิตา. จกฺขุมตาติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา. อตฺตหิตกาเมหิ อรณียานิ กรณียานิ อริยภาวกรานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. ทุกฺขนฺติอาทิ เตสํ อริยสจฺจานํ สรูปทสฺสนํ ¶ . อิมสฺมึ าเน อริยสจฺจกถา วตฺตพฺพา, สา สพฺพาการโต วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๕๒๙ อาทโย) วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอวเมเต ตถาติ เอเต ทุกฺขาทโย อริยสจฺจธมฺมา เอวํ ทุกฺขาทิปฺปกาเรน ตถา อวิตถา อนฺถา. วุตฺตา ทิฏฺา เม เต ยถา ตถาติ ยถา สตฺถารา วุตฺตา, ตถา มยา ทิฏฺา, อริยมคฺคาเณน ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ เตสํ. สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต อรหตฺตํ มยา สจฺฉิกตํ. ตโต จ กตํ พุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ โอวาทานุสิฏฺิยํ อนุปติฏฺโ.
สฺวาคตํ วต เม อาสีติ สุอาคมนํ วต เม อโหสิ. มม พุทฺธสฺส สนฺติเกติ มม สมฺพุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก สมีเป.
อภิฺาปารมิปฺปตฺโตติ ฉนฺนมฺปิ อภิฺานํ ปารมึ, อุกฺกํสํ อธิคโต. อิมินา หิ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘โสตธาตุ วิโสธิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปุจฺฉามิ สตฺถารนฺติอาทิกา ทฺวาทส คาถา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตา. อายสฺมโต นิคฺโรธกปฺปตฺเถรสฺส หิ ¶ ปรินิพฺพานกาเล อายสฺมา วงฺคีโส อสมฺมุขา อโหสิ. ทิฏฺปุพฺพฺจ เตน ตสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจาทิ, ปุพฺพวาสนาวเสน หิ ตาทิสฺจ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส วสลวาเทน สมุทาจาโร วิย ขีณาสวานมฺปิ โหติเยว. เตน ‘‘ปรินิพฺพุโต นุ โข เม อุปชฺฌาโย, อุทาหุ โน’’ติ อุปฺปนฺนปริวิตกฺโก สตฺถารํ ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปชฺฌายสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ปุจฺฉนฺเตน วุตฺตา’’ติ. ตตฺถ สตฺถารนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทีหิ เวเนยฺยานํ ¶ อนุสาสกํ. อโนมปฺนฺติ โอมํ วุจฺจติ ปริตฺตํ ลามกํ. น โอมปฺํ อโนมปฺํ, มหาปฺนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ ปจฺจกฺขเมว, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเวติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉานนฺติ สํสยานํ เอวรูปานํ วา ปริวิตกฺกานํ เฉตฺตา. อคฺคาฬเวติ อคฺคาฬวเจติยสงฺขาเต วิหาเร. าโตติ ปากโฏ. ยสสฺสีติ ลาภสกฺการสมฺปนฺโน. อภินิพฺพุตตฺโตติ อุปสนฺตสภาโว อปริฑยฺหมานจิตฺโต.
ตยา กตนฺติ ตาทิเส ฉายาสมฺปนฺเน นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสินฺนตฺตา ‘‘นิคฺโรธกปฺโป’’ติ ตยา กตํ นามํ. อิติ โส ยถา อตฺตนา อุปลกฺขิตํ ตถา วทติ. ภควา ปน น นิสินฺนตฺตา เอว ตํ ตถา อาลปติ, อปิ จ โข ตตฺถ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตาปิ. พฺราหฺมณสฺสาติ ชาตึ สนฺธาย วทติ. โส กิร พฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโต. นมสฺสํ อจรินฺติ นมสฺสมาโน วิหาสึ. มุตฺยเปโขติ นิพฺพาเน ปติฏฺิโต.
ทฬฺหธมฺมทสฺสีติ ¶ ภควนฺตํ อาลปติ. ทฬฺหธมฺมฺหิ นิพฺพานํ อภิชฺชนฏฺเน, ตฺจ ภควา ปสฺสิ ทสฺเสสิ จ.
สกฺกาติปิ ภควนฺตเมว กุลนาเมน อาลปติ. มยมฺปิ สพฺเพติ, นิรวเสสปริสํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต วทติ. สมนฺตจกฺขูติปิ ภควนฺตเมว สพฺพฺุตฺาเณน อาลปติ. สมวฏฺิตาติ สมฺมา อวฏฺิตา, อาโภคํ กตฺวา ิตา. โนติ อมฺหากํ. สวนายาติ อิมสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรณํ สวนตฺถาย. โสตาติ โสตธาตุยา. ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสีติ ถุติวจนวเสน วทติ.
ฉินฺท โน วิจิกิจฺฉนฺติ วิจิกิจฺฉาปฏิรูปกํ ตํ ปริวิตกฺกํ สนฺธายาห. อกุสลวิจิกิจฺฉาย ปน เถโร นิพฺพิจิกิจฺโฉว. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ เม เอตํ. ยํ มยา ยาจิโตสิ ‘‘ตํ สาวกํ, สกฺก, มยมฺปิ สพฺเพ อฺาตุมิจฺฉามา’’ติ ยาจิโตว, ตํ พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ. มชฺเฌว โน ภาสา’’ติ ปรินิพฺพุตํ ชานิตฺวา มหาปฺ ภควา มชฺเฌว อมฺหากํ สพฺเพสํ ภาส, ยถา สพฺเพ มยํ ชาเนยฺยาม. สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโตติ ¶ , อิทํ ปน ถุติวจนเมว. อปิเจตฺถ อยมธิปฺปาโย – ยถา สกฺโก สหสฺสเนตฺโต เทวานํ มชฺเฌ เตหิ สกฺกจฺจํ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ¶ ภาสติ, เอวํ อมฺหากํ มชฺเฌ อมฺเหหิ สมฺปฏิจฺฉิตวจนํ ภาสาติ.
เย เกจีติ อิมมฺปิ คาถํ ภควนฺตํ ถุนนฺโต วตฺตุกามตํ ชเนตุํ ภณติ. ตสฺสตฺโถ – เย เกจิ อภิชฺฌาทโย คนฺถา, เตสํ อปฺปหาเน สติ โมหวิจิกิจฺฉานํ ปหานาภาวโต โมหมคฺคาติ จ, อฺาณปกฺขาติ จ, วิจิกิจฺฉานาติ จ วุจฺจนฺติ. สพฺเพ เต ตถาคตํ ปตฺวา ตถาคตสฺส เทสนาพเลน วิทฺธํสิตา ภวนฺติ, นสฺสนฺติ. กึการณนฺติ? จกฺขฺุหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยสฺมา ตถาคโต สพฺพคนฺถวิธมเนน ปฺาจกฺขุชนนโต นรานํ ปรมํ จกฺขุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
โน เจ หิ ชาตูติ อิมมฺปิ คาถํ ถุนนฺโต เอว วตฺตุกามตํ ชเนนฺโต ภณติ. ตตฺถ ชาตูติ เอกํสวจนํ. ปุริโสติ ภควนฺตํ สนฺธายาห. โชติมนฺโตติ ปฺาโชติสมฺปนฺนา สาริปุตฺตาทโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ภควา ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วิย อพฺภฆนํ เทสนาเวเคน กิเลเส วิหเนยฺย, ตโต ยถา อพฺภฆนนิวุโต โลโก ตโมว โหติ เอกนฺธกาโร, เอวํ ¶ สพฺโพปิ โลโก อฺาณนิวุโต ตโมว สิยา. เย จาปิ อิเม อิทานิ โชติมนฺโต ขายนฺติ สาริปุตฺตาทโย, เตปิ น ภาเสยฺยุํ, น ทีเปยฺยุนฺติ.
ธีรา จาติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนวาห. ตสฺสตฺโถ – ธีรา จ ปณฺฑิตปุริสา, ปชฺโชตกรา ภวนฺติ ปฺาปชฺโชตํ อุปฺปาเทนฺติ. ตํ ตสฺมา อหํ ตํ วีร ปธานวีริยสมนฺนาคต ภควา, ตเถว มฺเ ธีโร ปชฺโชตกโรตฺเวว มฺามิ. มยมฺปิ วิปสฺสินํ สพฺพธมฺเม ยถาภูตํ ปสฺสนฺตํ ภควนฺตํ ชานนฺตา เอว อุปาคมิมฺหา. ตสฺมา ‘‘ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ ปรินิพฺพุโตว ยถา นิคฺโรธกปฺปํ อาวิกโรหิ ปกาเสหี’’ติ.
ขิปฺปนฺติ อิมมฺปิ คาถํ ปุริมนเยเนว อาห. ตสฺสตฺโถ – ภควา ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ อจิรายมาโน วาจํ ภาส วคฺคุ มโนหรํ. หํโสว ยถา สุวณฺณหํโส โคจรํ ปริคฺคณฺหนฺโต ชาตสฺสรวนสณฺฑํ ทิสฺวา คีวํ ปคฺคยฺห ปกฺเข อุทฺธุนิตฺวา หฏฺตุฏฺโ สณิกํ อตรมาโน วคฺคุํ นิกูชติ ¶ คิรํ นิจฺฉาเรติ, เอวเมวํ ตฺวํ สณิกํ นิกูช อิมินา มหาปุริสลกฺขณฺตเรน พินฺทุสฺสเรน สุฏฺุ วิกปฺปิเตน อภิสงฺขเตน, เอเต มยํ สพฺเพ อุชุคตา อวิกฺขิตฺตมานสา หุตฺวา ตว นิกูชํ สุโณมาติ.
ปหีนชาติมรณนฺติ ¶ , อิทมฺปิ ปุริมนเยเนว อาห. ตตฺถ น สิสฺสตีติ อเสโส, ตํ อเสสํ, โสตาปนฺนาทโย วิย กิฺจิ อเสเสตฺวา ปหีนชาติมรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิคฺคยฺหาติ นิพนฺธิตฺวา, โธนนฺติ ธุตสพฺพปาปํ. วเทสฺสามีติ กถาเปสฺสามิ ธมฺมํ. น กามกาโร โหหิ ปุถุชฺชนานนฺติ ปุถุชฺชนเสกฺขาทีนํ ติวิธานํ ชนานํ กามกาโร นตฺถิ, เต ยํ อิจฺฉนฺติ าตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ น สกฺโกนฺติ. สงฺเขยฺยกาโร จ ตถาคตานนฺติ ตถาคตานํ ปน วีมํสกาโร ปฺาปุพฺพงฺคมกิริยา, เต ยํ อิจฺฉนฺติ าตุํ วา วตฺตุํ วา, ตํ สกฺโกนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ตํ สงฺเขยฺยการํ ปกาเสนฺโต ‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณ’’นฺติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตถา หิ ตว ภควา อิทํ สมุชฺชุปฺสฺส สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตภาเวน อุชุคตปฺสฺส สมฺมเทว วุตฺตํ ปวตฺติตํ สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ‘‘สนฺตติมหามตฺโต สตฺตตาลมตฺตํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสติ, สุปฺปพุทฺโธ สกฺโก สตฺตเม ทิวเส ปถวึ ปวิสิสฺสตี’’ติ เอวมาทึ สมุคฺคหิตํ สมฺมเทว อุคฺคหิตํ อวิปรีตํ ทิฏฺํ, ปุน สุฏฺุตรํ อฺชลึ ปณาเมตฺวา อาห. อยมฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโตติ อยํ อปโรปิ อฺชลิ สุฏฺุตรํ ปณามิโต. มา โมหยี ชานนฺติ มา โน อวจเนน โมหยิ, ชานนฺโต ตสฺส คตึ. อโนมปฺาติ ภควนฺตํ อาลปติ.
ปโรปรนฺติ ¶ อิมํ ปน คาถํ อปเรนปิ ปริยาเยน อโมหนเมว ยาจนฺโต อาห. ตตฺถ ปโรปรนฺติ โลกุตฺตรโลกิยวเสน สุนฺทราสุนฺทรํ ทูเร สนฺติเก วา. อริยธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ. วิทิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ชานนฺติ สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ชานนฺโต. วาจาภิกงฺขามีติ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมกาเล อุณฺหาภิตตฺโต ปุริโส กิลนฺโต ตสิโต วารึ, เอวํ เต วาจํ อภิกงฺขามิ. สุตํ ปวสฺสาติ สุตสงฺขาตํ สทฺทายตนํ ปวสฺส ปคฺฆร มฺุจ ปวตฺต. ‘‘สุตสฺส วสฺสา’’ติปิ ปาฬิ. วุตฺตปการสฺส สทฺทายตนสฺส วุฏฺึ วสฺสาติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ ยาทิสํ วาจํ อภิกงฺขติ, ตํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยทตฺถิก’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ กปฺปายโนติ กปฺปเมว ปูชาวเสน วทติ. ยถา วิมุตฺโตติ ‘‘กึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ยถา อเสกฺโข, อุทาหุ สอุปาทิเสสาย ยถา เสกฺโข’’ติ วา ปุจฺฉติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ทฺวาทสหิ คาถาหิ ยาจิโต ภควา ตํ วิยากโรนฺโต ‘‘อจฺเฉจฺฉี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ อิธ นามรูเป (อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ อิมสฺมึ ¶ นามรูเป กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา ทีฆรตฺตํ อปฺปหีนฏฺเน อนุสยิตา กณฺหนามกสฺส มารสฺส โสตนฺติปิ วุจฺจติ. ตํ กณฺหสฺส โสตมุตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ อิธ นามรูเป ตณฺหํ กปฺปายโน ฉินฺทิ. อิติ ภควาติ อิทํ ปน สงฺคีติการานํ วจนํ. อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสนฺติ โส ตํ ตณฺหํ เฉตฺวา อเสสํ ชาติมรณํ อตริ อนุปาทิเสสาย ปรินิพฺพายีติ ทสฺเสติ, อิจฺจพฺรวิ ภควา ปฺจเสฏฺโติ อายสฺมตา วงฺคีเสน ปุฏฺโ ภควา เอวํ อโวจ ปฺจหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ อนฺสาธารเณหิ จกฺขูหิ วา เสฏฺโ. อถ วา ปฺจเสฏฺโติ ปฺจหิ สีลาทีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ, ปฺจหิ วา เหตุสมฺปทาทีหิ เสฏฺโ อุตฺตโม ปวโรติ สงฺคีติการานเมวิทมฺปิ วจนํ.
เอวํ วุตฺเต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมานโส อายสฺมา วงฺคีโส ‘‘เอส สุตฺวา’’ติอาทิกา คาถาโย อาห. ตตฺถ ปมคาถายํ น มํ วฺเจสีติ ยสฺมา ปรินิพฺพุโต, ตสฺมา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิจฺฉนฺตํ มํ น วฺเจสิ, น วิสํวาเทสีติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมว.
ทุติยคาถายํ ยสฺมา มุตฺยเปโข วิหาสิ, ตสฺมา ตํ สนฺธายาห ‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก’’ติ. มจฺจุโน ชาลํ ตต’’นฺติ เตภูมกวฏฺเฏ วิตฺถตํ มารสฺส ตณฺหาชาลํ. มายาวิโนติ ¶ พหุมายสฺส. ‘‘ตถา มายาวิโน’’ติปิ เกจิ ปนฺติ, เตสํ โย อเนกาหิ มายาหิ อเนกกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. ตสฺส ตถา มายาวิโนติ อธิปฺปาโย.
ตติยคาถาย อาทินฺติ มูลการณํ. อุปาทานสฺสาติ วฏฺฏสฺส. วฏฺฏํ ทฬฺเหหิ กมฺมกิเลเสหิ อุปาทาตพฺพฏฺเน ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺส อุปาทานสฺส ¶ อาทึ อวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ การณํ าณจกฺขุนา อทฺทส. กปฺโป กปฺปิโยติ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ ภควาติ อธิปฺปาเยน วทติ. อจฺจคา วตาติ อติกฺกนฺโต วต. มจฺจุเธยฺยนฺติ มจฺจุ เอตฺถ ธิยฺยตีติ มจฺจุเธยฺยํ, เตภูมกวฏฺฏํ สุทุตฺตรํ อจฺจคา วตาติ เวทชาโต วทติ.
อิทานิ สตฺถริ อตฺตโน อุปชฺฌาเย จ ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตํ เทวเทว’’นฺติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตํ เทวเทวํ วนฺทามีติ สมฺมุติเทโว, อุปปตฺติเทโว, วิสุทฺธิเทโวติ เตสํ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อุตฺตมเทวตาย เทวเทวํ ทฺวิปทุตฺตม ภควา ตํ วนฺทามิ. น เกวลํ ตํเยว, อถ โข ตว สจฺจาภิสมฺโพธิยา อนุธมฺมชาตตฺตา อนุชาตํ, มารวิชเยน มหาวีริยตาย มหาวีรํ, อาคุอกรณาทิอตฺเถน นาคํ ตว ¶ อุเร วายามชนิตชาติตาย โอรสํ ปุตฺตํ นิคฺโรธกปฺปฺจ วนฺทามิ.
เอวเมเต สุภูติอาทโย วงฺคีสปริโยสานา ทฺวิสตํ จตุสฏฺิ จ มหาเถรา อิธ ปาฬิยํ อารูฬฺหา, เต สพฺเพ ยถา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาเวน เอกวิธา. ตถา อเสกฺขภาเวน, อุกฺขิตฺตปลิฆตาย สํกิณฺณปริกฺขตาย, อพฺพุฬฺเหสิกตาย, นิรคฺคฬตาย, ปนฺนทฺธชตาย, ปนฺนภารตาย, วิสํยุตฺตตาย, ทสสุ อริยวาเสสุ วุฏฺวาสตาย จ. ตถา หิ เต ปฺจงฺควิปฺปหีนา, ฉฬงฺคสมนฺนาคตา, เอการกฺขา, จตุราปสฺเสนา, ปนุณฺณปจฺเจกสจฺจา, สมวยสฏฺเสนา, อนาวิลสงฺกปฺปา, ปสฺสทฺธกายสงฺขารา, สุวิมุตฺตจิตฺตา, สุวิมุตฺตปฺา จ (อ. นิ. ๑๐.๑๙). อิติ เอวมาทินา นเยน เอกวิธา.
เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปนฺนาติ ทุวิธา. ตตฺถ อฺาสิ โกณฺฑฺปฺปมุขา ปฺจวคฺคิยตฺเถรา, ยสตฺเถโร, ตสฺส สหายภูตา วิมโล สุพาหุ ปุณฺณชิ ควมฺปตีติ จตฺตาโร, อปเรปิ ตสฺส สหายภูตา ปฺจปฺาส, ตึส ภทฺทวคฺคิยา, อุรุเวลกสฺสปปฺปมุขา สหสฺสปุราณชฏิลา, ทฺเว อคฺคสาวกา, เตสํ ปริวารภูตา อฑฺฒเตรสสตา ¶ ปริพฺพาชกา, โจโร องฺคุลิมาลตฺเถโรติ สพฺเพ สหสฺสํ ปฺาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ จ โหนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘สตตฺตยํ ¶ สหสฺสฺจ, ปฺาสฺจ ปุนาปเร;
เอเต เถรา มหาปฺา, สพฺเพว เอหิภิกฺขุกา’’ติ.
น เกวลฺจ เอเต เอว, อถ โข อฺเปิ พหู สนฺติ. เสยฺยถิทํ – เสโล พฺราหฺมโณ, ตสฺส อนฺเตวาสิกภูตา ติสตพฺราหฺมณา, มหากปฺปิโน, ตสฺส ปริวารภูตํ ปุริสสหสฺสํ, สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตา กปิลวตฺถุวาสิโน ทสสหสฺสปุริสา, มหาพาวริยพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสิกภูตา อชิตาทโย โสฬส สหสฺสปริมาณาติ. เอวํ วุตฺตโต อฺเ น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, เต ปน สรณคมนูปสมฺปทา, โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา, ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ ลทฺธูปสมฺปทา. อาทิโต หิ เอหิภิกฺขุภาวูปคตา เถรา, เตสํ ภควา ปพฺพชฺชํ วิย ตีหิ สรณคมเนเหว อุปสมฺปทมฺปิ อนฺุาสิ, อยํ สรณคมนูปสมฺปทา. ยา ปน –
‘‘ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ติพฺพํ เม หิโรตฺตปฺปํ, ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสติ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสู’ติ, เอวํ หิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ¶ – ‘ยํกิฺจิ ธมฺมํ สุณิสฺสามิ กุสลูปสํหิตํ, สพฺพํ ตํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กริตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณิสฺสามี’ติ, เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพํ. ตสฺมาติห เต, กสฺสป, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘สาตสหคตา จ เม กายคตา สติ น วิชหิสฺสตี’ติ, เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔).
อิมสฺส โอวาทสฺส ปฏิคฺคหเณน มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนฺุาตอุปสมฺปทา, อยํ โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา นาม. ยา ปุพฺพาราเม จงฺกมนฺเตน ภควตา ‘‘อุทฺธุมาตกสฺาติ วา โสปาก ‘รูปสฺา’ติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยฺชนา, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติอาทินา อสุภนิสฺสิเตสุ ¶ ปฺเหสุ ปุจฺฉิเตสุ ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺเตน สตฺตวสฺสิเกน โสปากสามเณเรน ‘‘อุทฺธุมาตกสฺาติ วา ภควา ‘รูปสฺา’ติ วา อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชิเตสุ ‘‘อิมินา สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา อิเม ปฺหา พฺยากตา’’ติ อารทฺธจิตฺเตน ภควตา อนฺุาตอุปสมฺปทา. อยํ ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา นาม. ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ปากฏาว.
ยถา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทา, น เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทาติ ทุวิธา, เอวํ สมฺมุขาปรมฺมุขาเภทโตปิ ¶ ทุวิธา. เย หิ สตฺถุ ธรมานกาเล อริยาย ชาติยา ชาตา, เต อฺาสิโกณฺฑฺาทโย สมฺมุขสาวกา นาม. เย ปน ภควโต ปรินิพฺพานโต ปจฺฉา อธิคตวิเสสา, เต สติปิ สตฺถุ ธมฺมสรีรสฺส ปจฺจกฺขภาเว สตฺถุ สรีรสฺส อปจฺจกฺขภาวโต ปรมฺมุขสาวกา นาม.
ตถา อุภโตภาควิมุตฺตปฺาวิมุตฺตตาวเสน, อิธ ปาฬิยํ อาคตา ปน อุภโตภาควิมุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๑๔๒) –
‘‘วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม, ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา’’ติ.
ตถา สาปทานานปทานเภทโต, เยสฺหิ ปุริเมสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกสุปิ ปฺุกิริยาวเสน ปวตฺติตํ สาวกปารมิตาสงฺขาตํ อตฺถิ อปทานํ, เต สาปทานา, เสยฺยถาปิ อปทานปาฬิยํ อาคตา เถรา. เยสํ ปน ตํ นตฺถิ, เต อนปทานา.
กึ ปน สพฺเพน สพฺพํ ปุพฺพเหตุสมฺปตฺติยา วินา สจฺจาภิสมฺโพโธ สมฺภวตีติ? น สมฺภวติ. น หิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตสฺส อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ, ตสฺส สุทุกฺกรทุรภิสมฺภวสภาวโต. ยถาห ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕). ยทิ เอวํ ¶ กสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เยสํ ปน ตํ นตฺถิ, เต อนปทานา’’ติ? นยิทเมวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘เย สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติรหิตา, เต อนปทานา’’ติ ตาทิสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา. เยสํ ปน อติอุกฺกํสคตํ อปทานํ นตฺถิ, เต อิธ ‘‘อนปทานา’’ติ วุตฺตา, น สพฺเพน สพฺพํ อุปนิสฺสยรหิตาเยว ¶ . ตถา หิ อิเม สตฺตา พุทฺธุปฺปาเทสุ อจฺฉริยาจินฺเตยฺยคุณวิภูติวิตฺถตํ พุทฺธานํ อานุภาวํ ปสฺสนฺตา จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ ปสาทาวหตฺตา สตฺถริ สทฺธํ ปฏิลภนฺติ. ตถา สทฺธมฺมสฺสวเนน, สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน, กทาจิ มหาโพธิสตฺตานํ สมฺมาสมฺโพธิยา จิตฺตาภินีหารทสฺสเนน, เตสํ สนฺติเก โอวาทานุสาสนปฏิลาเภน จ สทฺธมฺเม สทฺธํ ปฏิลภนฺติ, เต ตตฺถ ปฏิลทฺธสทฺธา ยทิปิ สํสาเร นิพฺพาเน จ อาทีนวานิสํเส ปสฺสนฺติ, มหารชกฺขตาย ปน โยคกฺเขมํ อนภิสมฺภุนนฺตา อนฺตรนฺตรา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ อตฺตโน สนฺตาเน โรเปนฺติเยว สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส พหูการภาวโต. เตนาห (พุ. วํ. ๒.๗๒-๗๔) –
‘‘ยทิมสฺส ¶ โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;
เหฏฺาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มฺุจามิมํ ชินํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’นฺติ.
เอวํ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปฺปาทิตกุสลจิตฺตํ สตสหสฺสาธิกจตุอสงฺขฺเยยฺยกาลนฺตเร วิโมกฺขาธิคมสฺส อุปนิสฺสโย น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ปเคว ปตฺถนาวเสน อธิการํ กตฺวา ปวตฺติตํ. เอวํ ทุวิธาเปเต.
อคฺคสาวกา, มหาสาวกา, ปกติสาวกาติ ติวิธา. เตสุ อายสฺมา อฺาสิโกณฺฑฺโ, วปฺโป, ภทฺทิโย, มหานาโม, อสฺสชิ, นาลโก, ยโส, วิมโล, สุพาหุ, ปุณฺณชิ, ควมฺปติ, อุรุเวลกสฺสโป, นทีกสฺสโป, คยากสฺสโป, สาริปุตฺโต, มหาโมคฺคลฺลาโน, มหากสฺสโป, มหากจฺจายโน, มหาโกฏฺิโก, มหากปฺปิโน, มหาจุนฺโท, อนุรุทฺโธ, กงฺขาเรวโต, อานนฺโท, นนฺทโก, ภคุ, นนฺโท, กิมิโล, ภทฺทิโย, ราหุโล, สีวลิ, อุปาลิ ¶ , ทพฺโพ, อุปเสโน, ขทิรวนิยเรวโต, ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, ปุณฺโณ สุนาปรนฺตโก, โสโณ กุฏิกณฺโณ, โสโณ โกฬิวีโส, ราโธ, สุภูติ, องฺคุลิมาโล, วกฺกลิ, กาฬุทายี, มหาอุทายี, ปิลินฺทวจฺโฉ, โสภิโต, กุมารกสฺสโป, รฏฺปาโล ¶ , วงฺคีโส, สภิโย, เสโล, อุปวาโน, เมฆิโย, สาคโต, นาคิโต, ลกุณฺฑกภทฺทิโย, ปิณฺโฑลภารทฺวาโช, มหาปนฺถโก, จูฬปนฺถโก, พากุโล, กุณฺฑธาโน, ทารุจีริโย, ยโสโช, อชิโต, ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก, เมตฺตคู, โธตโก, อุปสิโว, นนฺโท, เหมโก, โตเทยฺโย, กปฺโป, ชตุกณฺณิ, ภทฺราวุโธ, อุทโย, โปสาโล, โมฆราชา, ปิงฺคิโยติ เอเต อสีติมหาสาวกา นาม.
กสฺมา ปน เต เอว เถรา ‘‘มหาสาวกา’’ติ วุจฺจนฺตีติ? อภินีหารสฺส มหนฺตภาวโต. ตถา หิ ทฺเว อคฺคสาวกาปิ มหาสาวเกสุ อนฺโตคธา. เต หิ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา สาวเกสุ อคฺคธมฺมาธิคเมน อคฺคฏฺาเน ิตาปิ อภินีหารมหนฺตตาสามฺเน ‘‘มหาสาวกา’’ติปิ วุจฺจนฺติ. อิตเร ปน ปกติสาวเกหิ สาติสยมหาภินีหารา. ตถา หิ เต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กตปณิธานา. ตโต เอว สาติสยํ อภิฺาสมาปตฺตีสุ วสิโน ปภินฺนปฏิสมฺภิทา จ. กามํ สพฺเพปิ อรหนฺโต สีลวิสุทฺธิอาทิเก ¶ สมฺปาเทตฺวา จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ปติฏฺิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อนวเสสโต กิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺหนฺติ, ตถาปิ ยถา สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส, ปฺาวิมุตฺตโต จ อุภโตภาควิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคภาวนาวิเสโส อทฺธา อิจฺฉิโต วิเสโส, เอวํ อภินีหารมหนฺตตาปุพฺพโยคมหนฺตตาหิ อตฺตสนฺตาเน สาติสยคุณวิเสสสฺส นิปฺผาทิตตฺตา สีลาทิคุเณหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกา. เตสุเยว ปน เย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ ปาโมกฺขภาเวน ธุรภูตานํ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสมาธีนํ สาติสยกิจฺจนฺตรภาวนิปฺผตฺติยา การณภูตาย ตชฺชาภินีหาราภินิหตาย สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ จิรกาลํ ¶ สมาหิตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถากฺกมํ ปฺาย สมาธิสฺมิฺจ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา สวิเสสํ สพฺพคุเณหิ อคฺคภาเว ิตา. เต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา สติปิ มหาสาวกตฺเต สาวกปารมิยา มตฺถเก สพฺพสาวกานํ อคฺคภาเว ิตตฺตา อภินีหารมหนฺตภาวโต, ปุพฺพโยคมหนฺตภาวโต จ ‘‘อคฺคสาวกา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. เย ปน อริยสาวกา อคฺคสาวกา วิย จ มหาสาวกา วิย จ น ปริมิตาว, อถ โข อเนกสตา อเนกสหสฺสา, เต ปกติสาวกา. อิธ ปาฬิยํ อารูฬฺหา ปน ปริมิตาว คาถาวเสน ปริคฺคหิตตฺตา. ตถาปิ มหาสาวเกสุปิ เกจิ อิธ ปาฬิยํ นารูฬฺหา.
เอวํ ติวิธาปิ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา, วิโมกฺขสมธิคมวเสนปิ ติวิธา. ตโย หิ อิเม วิโมกฺขา สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ. เต จ วิโมกฺขา สฺุตาทีหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ อนุปสฺสนาหิ อธิคนฺตพฺพา. อาทิโต ¶ หิ อนิจฺจาทีสุ เยน เกนจิ อากาเรน วิปสฺสนาภินิเวโส โหติ. ยทา ปน วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย อนิจฺจาการโต สงฺขาเร สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตทา วิปสฺสนา สติปิ ราคนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาฏเน สงฺขารนิมิตฺตํ ปน สา น วิสฺสชฺเชตีติ นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ อลภมานา อตฺตโน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ทาตุํ น สกฺโกตีติ. กิฺจาปิ อภิธมฺเม อนิมิตฺตวิโมกฺโข น อุทฺธโฏ, สุตฺตนฺเต ปน ราคาทินิมิตฺตานํ สมุคฺฆาเฏน ลพฺภตีติ.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๑๒) –
อาทินา หิ วิปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว อนุตฺตรสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว จ วุตฺโต. ยทา วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ทุกฺขโต สงฺขาเร สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตทา ¶ วิปสฺสนา ราคปณิธิอาทีนํ สมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิตนามํ ลภตีติ อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ นาม โหติ. ตทนนฺตโร จ มคฺโค อปฺปณิหิตวิโมกฺโข. ยทา ปน วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย อนตฺตากาเรน สมฺมสนฺติยา มคฺควุฏฺานํ โหติ, ตทา ¶ วิปสฺสนา อตฺตทิฏฺิยา สมุคฺฆาฏเนน สฺุตนามํ ลภตีติ สฺุตวิโมกฺขํ นาม โหติ. ตทนนฺตโร จ มคฺโค สฺุตวิโมกฺโข นาม โหติ. อิเมสุ อคฺคมคฺคภูเตสุ ตีสุ วิโมกฺเขสุ อิเมสํ เถรานํ เกจิ อนิมิตฺตวิโมกฺเขน มุตฺตา, เกจิ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน, เกจิ สฺุตวิโมกฺเขน. เตน วุตฺตํ – ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขาทิเภทโต ติวิธา, วิโมกฺขสมธิคเมนปิ ติวิธา’’ติ.
ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธา. จตสฺโส หิ ปฏิปทา – ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺาติ. ตตฺถ รูปมุขาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ โย รูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขปฏิปทา นาม โหติ, ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺสปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ. ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต ¶ จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนวิปสฺสนานิกนฺตึ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ, เอวมฺปิ ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. ยถาวุตฺตาสุเยว ปฏิปทาสุ มคฺคปาตุภาวสฺส ขิปฺปตาย ทุกฺขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, ตาสํ ปน ปฏิปทานํ อกิจฺฉสิทฺธิยํ มคฺคปาตุภาวสฺส ทนฺธตาย ขิปฺปตาย จ ยถากฺกมํ สุขปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา จ เวทิตพฺพา. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิปทานํ วเสน อคฺคมคฺคปฺปตฺติยา เถรานํ จตุพฺพิธตา เวทิตพฺพา. น หิ ปฏิปทาหิ ¶ วินา อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิ. ตถา หิ อภิธมฺเม ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ…เป… ¶ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิฺ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๒๗๗) ปฏิปทาย สทฺธึเยว อริยมคฺโค วิภตฺโต, เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิภาเคน จตุพฺพิธา’’ติ.
อินฺทฺริยาธิกวิภาเคน ปฺจวิธา. สติปิ เนสํ สจฺจาภิสมฺโพธสามฺเ เอกจฺเจ เถรา สทฺธุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร วกฺกลิ; เอกจฺเจ วีริยุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร มหาโสโณ, โกฬิวีโส; เอกจฺเจ สตุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร โสภิโต, เอกจฺเจ สมาธุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร จูฬปนฺถโก, เอกจฺเจ ปฺุตฺตรา, เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท. ตถา หิ โส คติมนฺตตาย อตฺถโกสลฺลาทิวนฺตตาย จ ปสํสิโต, อยฺจ วิภาโค ปุพฺพภาเค ลพฺภมานวิเสสวเสน วุตฺโต. อคฺคมคฺคกฺขเณ ปน เสสานมฺปิ อินฺทฺริยานํ เอกสภาวา อิจฺฉิตาติ.
ตถา ปารมิปฺปตฺตา, ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา, ฉฬภิฺา, เตวิชฺชา, สุกฺขวิปสฺสกาติ ปฺจวิธา. สาวเกสุ หิ เอกจฺเจ สาวกปารมิยา มตฺถกปฺปตฺตา, ยถา ตํ อายสฺมา สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน; เอกจฺเจ อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมาสํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ วเสน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา; เอกจฺเจ อิทฺธิวิธาณาทีนํ อภิฺานํ วเสน ฉฬภิฺา; เอกจฺเจ ปุพฺเพนิวาสาณาทีนํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ วเสน เตวิชฺชา. เย ปน ขณิกสมาธิมตฺเต ตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อธิคตอคฺคมคฺคา, เต ¶ อาทิโต อนฺตรนฺตรา จ สมาธิเชน ฌานงฺเคน วิปสฺสนาพฺภนฺตรํ ปฏิสนฺธานานํ อภาวา สุกฺขา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา นาม. อยฺจ วิภาโค สาวกานํ สาธารณภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา วุตฺโต. อิธ ปาฬิยํ อาคตา นตฺเถว สุกฺขวิปสฺสกา. เตเนวาห –
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติอาทิ. (อป. เถร ๑.๑.๓๗๔; ๒.๔๓.๑๔);
เอวํ ปารมิปฺปตฺตาทิวเสน ปฺจวิธา.
อนิมิตฺตาทิวเสน ฉพฺพิธา อนิมิตฺตวิมุตฺโตติอาทโย.
สทฺธาธุโร ¶ , ปฺาธุโรติ ทุวิธา. ตถา อปฺปณิหิตวิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโต จาติ. เอวํ อนิมิตฺตวิมุตฺตาทิวเสน จ ปริยายวิมุตฺตเภเทน สตฺตวิธา. จตูสุ หิ อรูปสมาปตฺตีสุ เอกเมกํ ¶ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร, นิโรธโต วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโต จาติ ปฺจ, อุภโตภาควิมุตฺตา, สทฺธาธุรปฺาธุรวเสน ทฺเว ปฺาวิมุตฺตาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทน สตฺตวิธา.
ธุรปฏิปทาวิภาเคน อฏฺวิธา. โย หิ ทุกฺขปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, โส สทฺธาธุรปฺาธุรวเสน ทุวิธา, ตถา เสสปฏิปทาสุปีติ เอวํ ธุรปฏิปทาวิภาเคน อฏฺวิธา.
วิมุตฺติเภเทน นววิธา. ปฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา, ทฺเว ปฺาวิมุตฺตา, ปฺาวิมุตฺติยํ เจโตวิมุตฺติยฺจ ปารมิปฺปตฺตา ทฺเว อคฺคสาวกา จาติ เอวํ นววิธา.
วิมุตฺติวเสเนว ทสวิธา. จตูสุ อรูปาวจรชฺฌาเนสุ จ เอกเมกํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร, สุกฺขวิปสฺสโกติ ปฺจ ปฺาวิมุตฺตา, ยถาวุตฺตา จ อุภโตภาควิมุตฺตา จาติ เอวํ วิมุตฺติเภเทเนว ทสวิธา. เต ยถาวุตฺเตน ธุรเภเทน ภิชฺชมานา วีสติ โหนฺติ. ปฏิปทาเภเทน ภิชฺชมานา จตฺตาลีสํ โหนฺติ. ปุน ปฏิปทาเภเทน ธุรเภเทน จ ภิชฺชมานา อสีติ โหนฺติ. อถ เต สฺุตวิมุตฺตาทิวิภาเคน ภิชฺชมานา จตฺตาลีสาธิกา ทฺเว สตานิ โหนฺติ. ปุน อินฺทฺริยาธิกภาเวน ภิชฺชมานา ทฺวิสตุตฺตรํ สหสฺสํ โหนฺตีติ. เอวํ อตฺตโน คุณวเสน อเนกเภทวิภตฺเตสุ มคฺคฏฺผลฏฺเสุ อริยสาวเกสุ เย อตฺตโน ปฏิปตฺติปวตฺติอาทิเก จ วิภาเวนฺติ. เย ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติอาทิกา (เถรคา. ๑) คาถา อุทานาทิวเสน อภาสึสุ. เต จ อิธ คาถามุเขน สงฺคหํ อารูฬฺหา. เตนาห – ‘‘สีหานํว นทนฺตานํ…เป… ผุสิตฺวา อจฺจุตํ ปท’’นฺติ (เถรคา. นิทานคาถา). เอวเมตฺถ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา.
วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหานิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
พทรติตฺถมหาวิหารวาสินา อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตา
เถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.