📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถรคาถา-อฏฺกถา
(ทุติโย ภาโค)
๔. จตุกฺกนิปาโต
๑. นาคสมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
อลงฺกตาติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต นาคสมาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คิมฺหสมเย สูริยาตปสนฺตตฺตาย ¶ ภูมิยา คจฺฉนฺตํ สตฺถารํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ฉตฺตํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาคสมาโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต าติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กิฺจิ กาลํ ภควโต อุปฏฺาโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ นครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อฺตรํ นจฺจกึ มหาปเถ ตูริเยสุ วชฺชนฺเตสุ นจฺจนฺตึ ทิสฺวา, ‘‘อยํ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสน กรชกายสฺส ตถา ตถา ปริวตฺติ, อโห อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๓๗-๔๘) –
‘‘องฺคารชาตา ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;
ปทุมุตฺตโร ภควา, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิ.
‘‘ปณฺฑรํ ¶ ฉตฺตมาทาย, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถ ทิสฺวาน สมฺพุทฺธํ, วิตฺติ เม อุปปชฺชถ.
‘‘มรีจิโยตฺถฏา ภูมิ, องฺคาราว มหี อยํ;
อุปหนฺติ มหาวาตา, สรีรสฺสาสุเขปนา.
‘‘สีตํ อุณฺหํ วิหนนฺตํ, วาตาตปนิวารณํ;
ปฏิคฺคณฺห อิมํ ฉตฺตํ, ผสฺสยิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, ปทุมุตฺตโร มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปฏิคฺคณฺหิ ตทา ชิโน.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน.
‘‘อยํ เม ปจฺฉิมา ชาติ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ เสตจฺฉตฺตํ เม, สพฺพกาลํ ธรียติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ฉตฺตมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฉตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา –
‘‘อลงฺกตา ¶ สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
มชฺเฌ มหาปเถ นารี, ตูริเย นจฺจติ นฏฺฏกี.
‘‘ปิณฺฑิกาย ปวิฏฺโหํ, คจฺฉนฺโต นํ อุทิกฺขิสํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
จตูหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ อลงฺกตาติ หตฺถูปคาทิอาภรเณหิ อลงฺกตคตฺตา. สุวสนาติ สุนฺทรวสนา โสภนวตฺถนิวตฺถา. มาลินีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธิตปุปฺผมาลา. จนฺทนุสฺสทาติ จนฺทนานุเลปลิตฺตสรีรา. มชฺเฌ มหาปเถ นารี, ตูริเย นจฺจติ นฏฺฏกีติ ยถาวุตฺตฏฺาเน เอกา นารี นฏฺฏกี นาฏกิตฺถี นครวีถิยา มชฺเฌ ปฺจงฺคิเก ตูริเย วชฺชนฺเต นจฺจติ, ยถาปฏฺปิตํ นจฺจํ กโรติ.
ปิณฺฑิกายาติ ภิกฺขาย. ปวิฏฺโหนฺติ นครํ ปวิฏฺโ อหํ. คจฺฉนฺโต นํ อุทิกฺขิสนฺติ นครวีถิยํ คจฺฉนฺโต ปริสฺสยปริหรณตฺถํ วีถึ โอโลเกนฺโต ตํ นฏฺฏกึ โอโลเกสึ. กึ วิย? มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตนฺติ ยถา มจฺจุสฺส มจฺจุราชสฺส ปาสภูโต รูปาทิโก โอฑฺฑิโต โลเก อนุวิจริตฺวา ิโต เอกํเสน สตฺตานํ อนตฺถาวโห, เอวํ ¶ สาปิ อปฺปฏิสงฺขาเน ิตานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ เอกํสโต อนตฺถาวหาติ มจฺจุปาสสทิสี วุตฺตา.
ตโตติ ตสฺมา มจฺจุปาสสทิสตฺตา. เมติ มยฺหํ. มนสีกาโร โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘อยํ อฏฺิสงฺฆาโต นฺหารุสมฺพนฺโธ มํเสน อนุปลิตฺโต ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺโน อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูโล อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม อีทิเส วิกาเร ทสฺเสตี’’ติ เอวํ โยนิโส มนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อาทีนโว ปาตุรหูติ เอวํ กายสฺส สภาวูปธารณมุเขน ตสฺส จ ตํนิสฺสิตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ อุทยพฺพยํ สรสปภงฺคุตฺจ มนสิ กโรโต เตสุ จ ยกฺขรกฺขสาทีสุ วิย ภยโต อุปฏฺหนฺเตสุ ตตฺถ เม อเนกาการอาทีนโว โทโส ปาตุรโหสิ. ตปฺปฏิปกฺขโต จ นิพฺพาเน อานิสํโส. นิพฺพิทา สมติฏฺถาติ นิพฺพินฺทนํ อาทีนวานุปสฺสนานุภาวสิทฺธํ นิพฺพิทาาณํ มม หทเย สณฺาสิ, มุหุตฺตมฺปิ ¶ เตสํ รูปารูปธมฺมานํ คหเณ จิตฺตํ นาโหสิ, อฺทตฺถุ มฺุจิตุกามตาทิวเสน ตตฺถ อุทาสีนเมว ชาตนฺติ อตฺโถ.
ตโตติ ¶ วิปสฺสนาาณโต ปรํ. จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ โลกุตฺตรภาวนาย วตฺตมานาย มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเสหิ มม จิตฺตํ วิมุตฺตํ อโหสิ. เอเตน ผลุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ กิเลสา วิมุจฺจนฺติ นาม, ผลกฺขเณ วิมุตฺตาติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
นาคสมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภคุตฺเถรคาถาวณฺณนา
อหํ มิทฺเธนาติอาทิกา อายสฺมโต ภคุตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุโย ปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน นิมฺมานรตีสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภคูติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธกิมิเลหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา พาลกโลณกคาเม วสนฺโต เอกทิวสํ ถินมิทฺธาภิภวํ วิโนเทตุํ วิหารโต นิกฺขมฺม จงฺกมํ อภิรุหนฺโต ปปติตฺวา ¶ ตเทว องฺกุสํ กตฺวา ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๔๙-๕๗) –
‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ, ปทุมุตฺตเร มหายเส;
ปุปฺผวฏํสเก กตฺวา, สรีรมภิโรปยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมฺมานํ อคมาสหํ;
เทวโลกคโต สนฺโต, ปฺุกมฺมํ สรามหํ.
‘‘อมฺพรา ปุปฺผวสฺโส เม, สพฺพกาลํ ปวสฺสติ;
สํสรามิ มนุสฺเส เจ, ราชา โหมิ มหายโส.
‘‘ตหึ กุสุมวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา;
ตสฺเสว ปุปฺผปูชาย, วาหสา สพฺพทสฺสิโน.
‘‘อยํ ¶ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ ปุปฺผวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เทหปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺโต สตฺถารา เอกวิหารํ อนุโมทิตุํ อุปคเตน – ‘‘กจฺจิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อปฺปมตฺโต วิหรสี’’ติ ปุฏฺโ อตฺตโน อปฺปมาทวิหารํ นิเวเทนฺโต –
‘‘อหํ มิทฺเธน ปกโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ;
จงฺกมํ อภิรุหนฺโต, ตตฺเถว ปปตึ ฉมา.
‘‘คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวา, ปุนปารุยฺห จงฺกมํ;
จงฺกเม จงฺกมึ โสหํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ มิทฺเธน ปกโตติ กายาลสิยสงฺขาเตน อสตฺติวิฆาตสภาเวน มิทฺเธน อภิภูโต. วิหาราติ เสนาสนโต. อุปนิกฺขมินฺติ จงฺกมิตุํ นิกฺขมึ. ตตฺเถว ปปตึ ฉมาติ ตตฺเถว จงฺกมโสปาเน นิทฺทาภิภูตตาย ภูมิยํ นิปตึ. คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวาติ ภูมิยํ ปตเนน ปํสุกิตานิ อตฺตโน สรีราวยวานิ อนุมชฺชิตฺวา. ปุนปารุยฺห จงฺกมนฺติ ‘‘ปติโต ทานาห’’นฺติ สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา ปุนปิ จงฺกมฏฺานํ อารุหิตฺวา. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺาเน นีวรณวิกฺขมฺภเนน สุฏฺุ สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา จงฺกมินฺติ โยชนา. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิทเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสิ.
ภคุตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สภิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร ¶ ¶ จาติอาทิกา อายสฺมโต สภิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิวาวิหาราย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปาหนํ ¶ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสเป ภควติ ปรินิพฺพุเต ปติฏฺิเต สุวณฺณเจติเย ฉหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธึ อตฺตสตฺตโม สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อิตเร อาห – ‘‘มยํ ปิณฺฑปาตาย คจฺฉนฺโต ชีวิเต สาเปกฺขา โหม, ชีวิเต สาเปกฺเขน จ น สกฺกา โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคนฺตุํ, ปุถุชฺชนกาลงฺกิริยา จ ทุกฺขา. หนฺท, มยํ นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา ปพฺพตํ อภิรุยฺห กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขา สมณธมฺมํ กโรมา’’ติ. เต ตถา อกํสุ.
อถ เนสํ มหาเถโร อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา ตทเหว ฉฬภิฺโ หุตฺวา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อุปเนสิ. อิตเร – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, กตกิจฺจา ตุมฺเหหิ สทฺธึ สลฺลาปมตฺตมฺปิ ปปฺโจ, สมณธมฺมเมว มยํ กริสฺสาม, ตุมฺเห อตฺตนา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารมนุยฺุชถา’’ติ วตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปึสุ. เถโร เน สมฺปฏิจฺฉาเปตุํ อสกฺโกนฺโต อคมาสิ.
ตโต เนสํ เอโก ทฺวีหตีหจฺจเยน อภิฺาปริวารํ อนาคามิผลํ สจฺฉิกตฺวา ตเถว วตฺวา เตหิ ปฏิกฺขิตฺโต อคมาสิ. เตสุ ขีณาสวตฺเถโร ปรินิพฺพายิ, อนาคามี สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชิ. อิตเร ปุถุชฺชนกาลงฺกิริยเมว กตฺวา ฉสุ กามสคฺเคสุ อนุโลมปฏิโลมโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล เทวโลกา จวิตฺวา เอโก มลฺลราชกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, เอโก คนฺธารราชกุเล, เอโก พาหิรรฏฺเ, เอโก ราชคเห เอกิสฺสา กุลทาริกาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อิตโร อฺตริสฺสา ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. สา กิร อฺตรสฺส ขตฺติยสฺส ธีตา, นํ มาตาปิตโร – ‘‘อมฺหากํ ธีตา สมยนฺตรํ ชานาตู’’ติ เอกสฺส ปริพฺพาชกสฺส นิยฺยาทยึสุ. อเถโก ปริพฺพาชโก ตาย สทฺธึ วิปฺปฏิปชฺชิ. สา เตน คพฺภํ คณฺหิ. ตํ คพฺภินึ ทิสฺวา ปริพฺพาชกา นิกฺกฑฺฒึสุ. สา อฺตฺถ ¶ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเค สภายํ วิชายิ. เตนสฺส สภิโยตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วฑฺฒิตฺวา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา นานาสตฺถานิ อุคฺคเหตฺวา ¶ มหาวาที หุตฺวา วาทปฺปสุโต วิจรนฺโต อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา นครทฺวาเร อสฺสมํ กาเรตฺวา ขตฺติยกุมาราทโย สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วิหรนฺโต อตฺตโน มาตุยา อิตฺถิภาวํ ชิคุจฺฉิตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนาย อภิสงฺขริตฺวา ทินฺเน วีสติปฺเห คเหตฺวา เต เต สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. เต จสฺส เตสํ ปฺหานํ อตฺถํ พฺยากาตุํ นาสกฺขึสุ. สภิยสุตฺตวณฺณนายํ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒. สภิยสุตฺตวณฺณนา) ปน ¶ ‘‘สุทฺธาวาสพฺรหฺมา เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อทาสี’’ติ อาคตํ.
ยทา ปน ภควา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ อาคนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ, ตทา สภิโย ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เต ปฺเห ปุจฺฉิ. สตฺถา ตสฺส เต ปฺเห พฺยากาสีติ สพฺพํ สภิยสุตฺเต (สุ. นิ. สภิยสุตฺตํ) อาคตนเยน เวทิตพฺพํ. สภิโย ปน ภควตา เตสุ ปฺเหสุ พฺยากเตสุ ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๒๗-๓๑) –
‘‘กกุสนฺธสฺส มุนิโน, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
ทิวาวิหารํ วชโต, อกฺกมนมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อกฺกมนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ปน หุตฺวา เทวทตฺเต สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺเต เทวทตฺตปกฺขิกานํ ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ยทา จ อวิชานนฺตา, อิริยนฺตฺยมรา วิย;
วิชานนฺติ จ เย ธมฺมํ, อาตุเรสุ อนาตุรา.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฺจ ยํ วตํ;
สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภํ ปุถวิยา ยถา’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ.
ตตฺถ ¶ ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ – ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ‘‘ธมฺมํ อธมฺโม’’ติอาทิเภทกรวตฺถุทีปนวเสน วิวาทปฺปสุตา ปเร นาม. เต ตตฺถ วิวาทํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปรมาม นสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา – ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ. อถ เนสํ ตาย ปฏิปตฺติยา เต เมธคา สมฺมนฺติ. อถ วา ปเร จาติ เย สตฺถุ โอวาทานุสาสนิยา อคฺคหเณน สาสนโต พาหิรตาย ปเร, เต ยาว ‘‘มยํ มิจฺฉาคาหํ คเหตฺวา เอตฺถ อิธ โลเก ¶ สาสนสฺส ปฏินิคฺคาเหน ยมามเส วายมามา’’ติ น วิชานนฺติ, ตาว วิวาทา น วูปสมฺมนฺติ, ยทา ปน ตสฺส คาหสฺส วิสฺสชฺชนวเสน เย จ ตตฺถ เตสุ วิวาทปฺปสุเตสุ อธมฺมธมฺมาทิเก อธมฺมธมฺมาทิโต ยถาภูตํ วิชานนฺติ, ตโต เตสํ สนฺติกา เต ปณฺฑิตปุริเส นิสฺสาย วิวาทสงฺขาตา เมธคา สมฺมนฺตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ยทาติ ยสฺมึ กาเล. อวิชานนฺตาติ วิวาทสฺส วูปสมูปายํ, ธมฺมาธมฺเม วา ยาถาวโต อชานนฺตา. อิริยนฺตฺยมรา วิยาติ อมรา วิย ชรามรณํ อติกฺกนฺตา วิย อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิปฺปกิณฺณวาจา หุตฺวา วตฺตนฺติ จรนฺติ วิจรนฺติ ตทา วิวาโท น วูปสมฺมเตว. วิชานนฺติ จ เย ธมฺมํ, อาตุเรสุ อนาตุราติ เย ปน สตฺถุ สาสนธมฺมํ ยถาภูตํ ชานนฺติ, เต กิเลสโรเคน อาตุเรสุ สตฺเตสุ อนาตุรา นิกฺกิเลสา อนีฆา วิหรนฺติ, เตสํ วเสน วิวาโท อจฺจนฺตเมว วูปสมฺมตีติ อธิปฺปาโย.
ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมนฺติ โอลิยิตฺวา กรเณน สิถิลคาหํ กตฺวา สาถลิภาเวน กตํ ยํ กิฺจิ กุสลกมฺมํ. สํกิลิฏฺนฺติ เวสีอาทิเก อโคจเร จรเณน, กุหนาทิมิจฺฉาชีเวน วา สํกิลิฏฺํ วตสมาทานํ. สงฺกสฺสรนฺติ สงฺกาหิ สริตพฺพํ, วิหาเร กิฺจิ อสารุปฺปํ สุตฺวา – ‘‘นูน อสุเกน กต’’นฺติ ปเรหิ อสงฺกิตพฺพํ, อุโปสถกิจฺจาทีสุ อฺตรกิจฺจวเสน สนฺนิปติตมฺปิ สงฺฆํ ทิสฺวา, ‘‘อทฺธา อิเม มม จริยํ ตฺวา มํ อุกฺขิปิตุกามา สนฺนิปติตา’’ติ เอวํ อตฺตโน วา อาสงฺกาหิ สริตํ อุสงฺกิตํ ปริสงฺกิตํ. น ตํ โหตีติ ตํ เอวรูปํ พฺรหฺมจริยํ สมณธมฺมกรณํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มหปฺผลํ น โหติ. ตสฺส อมหปฺผลภาเวเนว ปจฺจยทายกานมฺปิสฺส น มหปฺผลํ โหติ. ตสฺมา สลฺเลขวุตฺตินา ภวิตพฺพํ. สลฺเลขวุตฺติโน จ วิวาทสฺส อวสโร เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
คารโว ¶ นูปลพฺภตีติ อนุสาสนิยา อปทกฺขิณคฺคาหิภาเวน ครุกาตพฺเพสุ สพฺรหฺมจารีสุ ยสฺส ปุคฺคลสฺส คารโว ครุกรณํ น วิชฺชติ. อารกา โหติ สทฺธมฺมาติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ปฏิปตฺติสทฺธมฺมโตปิ ปฏิเวธสทฺธมฺมโตปิ ทูเร โหติ, น หิ ตํ ครู สิกฺขาเปนฺติ, อสิกฺขิยมาโน อนาทิยนฺโต น ปฏิปชฺชติ, อปฺปฏิปชฺชนฺโต กุโต สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ. เตนาห – ‘‘อารกา โหติ สทฺธมฺมา’’ติ. ยถา กึ? ‘‘นภํ ปุถวิยา ยถา’’ติ ยถา นภํ อากาสํ ปุถวิยา ปถวีธาตุยา สภาวโต ทูเร. น กทาจิ สมฺมิสฺสภาโว. เตเนวาห –
‘‘นภฺจ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.(ชา. ๒.๒๑.๔๑๔);
สภิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ธิรตฺถูติอาทิกา ¶ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาวิภโว เสฏฺิ หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิเกน วตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ปณิธานมกาสิ, สตฺถุ โพธิรุกฺเข ปทีปปูชฺจ ปวตฺเตติ. โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กรวิกสกุโณ หุตฺวา มธุรกูชิตํ กูชนฺโต สตฺถารํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. อปรภาเค มยูโร หุตฺวา อฺตรสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนคุหาย ทฺวาเร ปสนฺนมานโส ทิวเส ทิวเส ติกฺขตฺตุํ มธุรวสฺสิตํ วสฺสิ, เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา นนฺทโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๒๒-๒๖) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตโย อุกฺเก อธารยึ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โสหํ อุกฺกมธารยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุกฺกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ปน หุตฺวา วิมุตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต สตฺถารา ภิกฺขุนีนํ โอวาเท อาณตฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปฺจ ภิกฺขุนิสตานิ เอโกวาเทเนว อรหตฺตํ ปาเปสิ. เตน นํ ภควา ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อเถกทิวสํ เถรํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ อฺตรา ปุราณทุติยิกา อิตฺถี กิเลสวเสน โอโลเกตฺวา หสิ. เถโร ตสฺสา ตํ กิริยํ ทิสฺวา สรีรสฺส ปฏิกฺกูลวิภาวนมุเขน ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธ, มารปกฺเข อวสฺสุเต;
นวโสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทา.
‘‘มา ¶ ¶ ปุราณํ อมฺิตฺโถ, มาสาเทสิ ตถาคเต;
สคฺเคปิ เต น รชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มานุเส.
‘‘เย จ โข พาลา ทุมฺเมธา, ทุมฺมนฺตี โมหปารุตา;
ตาทิสา ตตฺถ รชฺชนฺติ, มารขิตฺตมฺหิ พนฺธเน.
‘‘เยสํ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;
ตาที ตตฺถ น รชฺชนฺติ, ฉินฺนสุตฺตา อพนฺธนา’’ติ. – คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต, รตฺถูติ ร-กาโร ปทสนฺธิกโร, ธี อตฺถุ ตํ ชิคุจฺฉามิ ตว ธิกฺกาโร โหตูติ อตฺโถ. ปูเรติอาทีนิ ตสฺสา ธิกฺกาตพฺพภาวทีปนานิ อามนฺตนวจนานิ. ปูเรติ อติวิย เชคุจฺเฉหิ นานากุณเปหิ นานาวิธอสุจีหิ สมฺปุณฺเณ. ทุคฺคนฺเธติ กุณปปูริตตฺตา เอว สภาวทุคฺคนฺเธ. มารปกฺเขติ ยสฺมา วิสภาควตฺถุ อนฺธปุถุชฺชนานํ อโยนิโสมนสิการนิมิตฺตตาย กิเลสมารํ วฑฺเฒติ, เทวปุตฺตมารสฺส จ โอตารํ ปวิฏฺํ เทติ. ตสฺมา มารสฺส ปกฺโข โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มารปกฺเข’’ติ. อวสฺสุเตติ สพฺพกาลํ กิเลสาวสฺสวเนน ตหึ ตหึ อสุจินิสฺสนฺทเนน จ อวสฺสุเต. อิทานิสฺสา นวโสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทาติ ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๙๙) วุตฺตํ อสุจิโน อวสฺสวนฏฺานํ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ ปน นวฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ อสุจิภริตํ กายํ ยถาภูตํ ชานนฺตี มา ปุราณํ อมฺิตฺโถติ ปุราณํ อชานนกาเล ปวตฺตํ หสิตลปิตํ กีฬิตํ มา มฺิ, ‘‘อิทานิปิ เอวํ ปฏิปชฺชิสฺสตี’’ติ มา จินฺเตหิ. มาสาเทสิ ตถาคเตติ ยถา อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ปุริมกา พุทฺธสาวกา อาคตา, ยถา วา เต สมฺมาปฏิปตฺติยา คตา ปฏิปนฺนา, ยถา จ รูปารูปธมฺมานํ ตถลกฺขณํ ตถธมฺเม จ อริยสจฺจานิ อาคตา อธิคตา อวพุทฺธา, ตถา อิเมปีติ เอวํ ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคเต อริยสาวเก ปกติสตฺเต วิย อวฺาย กิเลสวเสน จ ¶ อุปสงฺกมมานา มาสาเทสิ. อนาสาเทตพฺพตาย การณมาห. สคฺเคปิ เต น รชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มานุเสติ สพฺพฺุพุทฺเธนาปิ อกฺขาเนน ปริโยสาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยสุเข สคฺเคปิ เต สาวกพุทฺธา น รชฺชนฺติ, สงฺขาเรสุ อาทีนวสฺส สุปริทิฏฺตฺตา ราคํ น ชเนนฺติ, กิมงฺคํ ปน มีฬฺหราสิสทิเส มานุเส กามคุเณ, ตตฺถ น รชฺชนฺตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
เย จ โขติ เย ปน พาลฺยปฺปโยคโต พาลา, ธมฺโมชปฺาย อภาวโต ทุมฺเมธา, อสุเภ สุภานุปสฺสเนน ทุจินฺติตจินฺติตาย ทุมฺมนฺตี, โมเหน อฺาเณน สพฺพโส ปฏิจฺฉาทิตจิตฺตตาย โมหปารุตา ¶ ตาทิสา ตถารูปา อนฺธปุถุชฺชนา, ตตฺถ ตสฺมึ อิตฺถิสฺิเต, มารขิตฺตมฺหิ พนฺธเน มาเรน โอฑฺฑิเต มารปาเส, รชฺชนฺติ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ติฏฺนฺติ.
วิราชิตาติ เยสํ ปน ขีณาสวานํ เตลฺชนราโค วิย ทุมฺโมจนียสภาโว ราโค สปตฺโต วิย ลทฺโธกาโส ทุสฺสนสภาโว โทโส อฺาณสภาวา อวิชฺชา จ อริยมคฺควิราเคน สพฺพโส วิราชิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา, ตาทิสา อคฺคมคฺคสตฺเถน ฉินฺนภวเนตฺติสุตฺตา ตโต เอว กตฺถจิปิ พนฺธนาภาวโต อพนฺธนา ตตฺถ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต มารปาเส น รชฺชนฺติ. เอวํ เถโร ตสฺสา อิตฺถิยา ธมฺมํ กเถตฺวา คโต.
นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจปฺาสาติอาทิกา อายสฺมโต ชมฺพุกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธึ สทฺทหนฺโต โพธิรุกฺขํ วนฺทิตฺวา พีชเนน ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อฺตเรน อุปาสเกน การิเต อาราเม อาวาสิโก หุตฺวา วิหรติ เตน ¶ อุปฏฺียมาโน. อเถกทิวสํ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ลูขจีวรธโร เกโสหรณตฺถํ อรฺโต คามาภิมุโข อาคจฺฉติ, ตํ ทิสฺวา โส อุปาสโก อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา กปฺปเกน เกสมสฺสูนิ โอหาราเปตฺวา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา สุนฺทรานิ จีวรานิ ทตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถา’’ติ วสาเปติ. ตํ ทิสฺวา อาวาสิโก อิสฺสามจฺเฉรปกโต ขีณาสวตฺเถรํ อาห – ‘‘วรํ เต, ภิกฺขุ, อิมินา ปาปุปาสเกน อุปฏฺียมานสฺส เอวํ อิธ วสนโต องฺคุลีหิ เกเส ลฺุจิตฺวา อเจลสฺส สโต คูถมุตฺตาหารชีวน’’นฺติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ตาวเทว วจฺจกุฏึ ปวิสิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒนฺโต วิย หตฺเถน คูถํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา ยาวทตฺถํ ขาทิ, มุตฺตฺจ ปิวิ. อิมินา นิยาเมน ยาวตายุกํ ตฺวา กาลงฺกตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา ปุน คูถมุตฺตาหาโร วสิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโนปิ ปฺจ ชาติสตานิ นิคณฺโ หุตฺวา คูถภกฺโข อโหสิ.
ปุน ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺตมาโนปิ อริยูปวาทพเลน ทุคฺคตกูเล นิพฺพตฺติตฺวา ถฺํ วา ขีรํ วา สปฺปึ วา ปายมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา มุตฺตเมว ปิวติ, โอทนํ โภชิยมาโน, ตํ ฉฑฺเฑตฺวา คูถเมว ขาทติ, เอวํ คูถมุตฺตปริโภเคน วฑฺฒนฺโต วยปฺปตฺโตปิ ตเทว ปริภฺุชติ. มนุสฺสา ตโต วาเรตุํ อสกฺโกนฺตา ปริจฺจชึสุ. โส าตเกหิ ปริจฺจตฺโต นคฺคปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น นฺหายติ, รโชชลฺลธโร เกสมสฺสูนิ ลฺุจิตฺวา อฺเ อิริยาปเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกปาเทน ติฏฺติ, นิมนฺตนํ น สาทิยติ, มาโสปวาสํ อธิฏฺาย ปฺุตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ กุสคฺเคน คเหตฺวา ทิวา ชิวฺหคฺเคน เลหติ, รตฺติยํ ปน ‘‘อลฺลคูถํ สปฺปาณก’’นฺติ อขาทิตฺวา สุกฺขคูถเมว ขาทติ, เอวํ กโรนฺตสฺส ปฺจปฺาสวสฺสานิ วีติวตฺตานิ มหาชโน ‘‘มหาตโป ปรมปฺปิจฺโฉ’’ติ มฺมาโน ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ อโหสิ.
อถ ภควา ตสฺส หทยพฺภนฺตเร ฆเฏ ปทีปํ วิย อรหตฺตูปนิสฺสยํ ปชฺชลนฺตํ ทิสฺวา สยเมว ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา, เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย ลทฺธูปสมฺปทํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ธมฺมปเท ¶ ‘‘มาเส มาเส กุสคฺเคนา’’ติ คาถาวณฺณนาย (ธ. ป. อฏฺ. ๑.ชมฺพุกตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตนเยน ¶ เวทิตพฺโพ. อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต ปรินิพฺพานกาเล ‘‘อาทิโต มิจฺฉา ปฏิปชฺชิตฺวาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย สาวเกน อธิคนฺตพฺพํ มยา อธิคต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยึ;
ภฺุชนฺโต มาสิกํ ภตฺตํ, เกสมสฺสุํ อโลจยึ.
‘‘เอกปาเทน อฏฺาสึ, อาสนํ ปริวชฺชยึ;
สุกฺขคูถานิ จ ขาทึ, อุทฺเทสฺจ น สาทิยึ.
‘‘เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปฺจปฺาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยินฺติ นคฺคปพฺพชฺชูปคมเนน นฺหานปฏิกฺเขปโต ปฺจาธิกานิ ปฺาสวสฺสานิ สรีเร ลคฺคํ อาคนฺตุกเรณุสงฺขาตํ รโช, สรีรมลสงฺขาตํ ชลฺลฺจ กาเยน ธาเรสึ. ภฺุชนฺโต มาสิกํ ภตฺตนฺติ รตฺติยํ คูถํ ขาทนฺโต โลกวฺจนตฺถํ มาโสปวาสิโก นาม หุตฺวา ปฺุตฺถิเกหิ ทินฺนํ โภชนํ มาเส มาเส เอกวารํ ชิวฺหคฺเค ปนวเสน ภฺุชนฺโต อโลจยินฺติ ตาทิสจฺฉาริกาปกฺเขเปน สิถิลมูลํ เกสมสฺสุํ องฺคุลีหิ ลฺุจาเปสึ.
เอกปาเทน ¶ อฏฺาสึ, อาสนํ ปริวชฺชยินฺติ สพฺเพน สพฺพํ อาสนํ นิสชฺชํ ปริวชฺเชสึ, ติฏฺนฺโต จ อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว ปาเทน อฏฺาสึ. อุทฺเทสนฺติ นิมนฺตนํ. อุทิสฺสกตนฺติ เกจิ. น สาทิยินฺติ น สมฺปฏิจฺฉึ ปฏิกฺขิปินฺติ อตฺโถ.
เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินนฺติ เอตาทิสํ เอวรูปํ วิปากนิพฺพตฺตนกํ ทุคฺคติคามินํ พหุํ ปาปกมฺมํ ปุริมชาตีสุ อิธ จ กตฺวา อุปฺปาเทตฺวา. วุยฺหมาโน ¶ มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน วิเสสโต ทิฏฺโเฆน อปายสมุทฺทํ ปติอากฑฺฒิยมาโน, พุทฺธํ สรณมาคมนฺติ ตาทิเสน ปฺุกมฺมจฺฉิทฺเทน กิจฺเฉน มนุสฺสตฺตภาวํ ลภิตฺวา อิทานิ ปฺุพเลน พุทฺธํ ‘‘สรณ’’นฺติ อาคมาสึ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ อเวจฺจปสาเทน สตฺถริ ปสีทึ. สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตนฺติ อายตนคตํ มม สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส สาสนธมฺมสฺส ¶ จ สุธมฺมตํ โยหํ ตถามิจฺฉาปฏิปนฺโนปิ เอโกวาเทเนว สตฺถารา เอทิสํ สมฺปตฺตึ สมฺปาปิโต. ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติอาทินา ตํ สมฺปตฺตึ ทสฺเสติ เตนาห (อป. เถร ๒.๔๖.๑๗-๒๑) –
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, โพธิรุกฺขมวนฺทิยํ;
ปคฺคยฺห พีชนึ ตตฺถ, สีหาสนมพีชหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สีหาสนมพีชหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ชมฺพุกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฺวาคตํ วตาติอาทิกา อายสฺมโต เสนกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โมรหตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, เสนโกติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต ฆราวาสํ วสติ. เตน จ สมเยน มหาชโน สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ผคฺคุนมาเส อุตฺตรผคฺคุนนกฺขตฺเต อุสฺสวํ อนุภวนฺโต คยายํ ติตฺถาภิเสกํ กโรติ. เตน ตํ อุสฺสวํ ¶ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ วทนฺติ. อถ ภควา ตาทิเส อุสฺสวทิวเส เวเนยฺยานุกมฺปาย คยาติตฺถสมีเป วิหรติ, มหาชโนปิ ติตฺถาภิเสกาธิปฺปาเยน ตโต ¶ ตโต ตํ านํ อุปคจฺฉติ. ตสฺมึ ขเณ เสนโกปิ ติตฺถาภิเสกตฺถํ ตํ านํ อุปคโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๙-๑๖) –
‘‘โมรหตฺถํ ¶ คเหตฺวาน, อุเปสึ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โมรหตฺถมทาสหํ.
‘‘อิมินา โมรหตฺเถน, เจตนาปณิธีหิ จ;
นิพฺพายึสุ ตโย อคฺคี, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
ทตฺวานหํ โมรหตฺถํ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โมรหตฺถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, คยายํ คยผคฺคุยา;
ยํ อทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ.
‘‘มหปฺปภํ คณาจริยํ, อคฺคปตฺตํ วินายกํ;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ชินํ อตุลทสฺสนํ.
‘‘มหานาคํ มหาวีรํ, มหาชุติมนาสวํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สตฺถารมกุโตภยํ.
‘‘จิรสงฺกิลิฏฺํ ¶ วต มํ, ทิฏฺิสนฺทานพนฺธิตํ;
วิโมจยิ โส ภควา, สพฺพคนฺเถหิ เสนก’’นฺติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ สฺวาคตํ วต เม อาสีติ มยา สุฏฺุ อาคตํ วต อาสิ. มม วา สุนฺทรํ วต อาคมนํ อาสิ. คยายนฺติ คยาติตฺถสมีเป. คยผคฺคุยาติ ‘‘คยาผคฺคู’’ติ ลทฺธโวหาเร ผคฺคุนมาสสฺส อุตฺตรผคฺคุนีนกฺขตฺเต. ‘‘ย’’นฺติอาทิ สฺวาคตภาวสฺส การณทสฺสนํ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา. อทฺทสาสินฺติ อทฺทกฺขึ. สมฺพุทฺธนฺติ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํ. เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ อคฺคํ สพฺพเสฏฺํ เอกนฺตนิยฺยานิกํ ธมฺมํ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ภาสนฺตํ.
มหปฺปภนฺติ มหติยา สรีรปฺปภาย าณปฺปภาย จ สมนฺนาคตํ. คณาจริยนฺติ ภิกฺขุปริสาทีนํ คณานํ อุตฺตเมน ทมเถน อาจารสิกฺขาปเนน คณาจริยํ. อคฺคภูตานํ สีลาทีนํ ¶ คุณานํ อธิคเมน อคฺคปฺปตฺตํ. เทวมนุสฺสาทีนํ ปรเมน วินเยน วินยนโต, สยํ นายกรหิตตฺตา จ วินายกํ. เกนจิ อนภิภูโต หุตฺวา สกลํ โลกํ อภิภวิตฺวา ิตตฺตา, ปฺจนฺนมฺปิ มารานํ ชิตตฺตา จ สเทวกสฺส โลกสฺส ชินํ สเทวเก โลเก อคฺคชินํ, พาตฺตึสวรมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนาทิปฏิมณฺฑิตรูปกายตาย ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณปฏิมณฺฑิตธมฺมกายตาย จ ¶ สเทวเกน โลเกน อปริเมยฺยทสฺสนตาย อสทิสทสฺสนตาย จ อตุลทสฺสนํ.
คติพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคสทิสตฺตา, นาเคสุปิ ขีณาสเวสุ มหานุภาวตาย จ มหานาคํ. มารเสนาวิมถนโต มหาวิกฺกนฺตตาย จ มหาวีรํ. มหาชุตินฺติ มหาปตาปํ มหาเตชนฺติ อตฺโถ. นตฺถิ เอตสฺส จตฺตาโรปิ อาสวาติ อนาสวํ. สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณํ. กามํ สาวกพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ ขีณาสวาว, สพฺพฺุพุทฺธา เอว ปน สวาสเน อาสเว เขเปนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนาสว’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติ วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพ อาสวา สวาสนา ปริกฺขีณา เอตสฺสาติ สพฺพาสวปริกฺขีณ’’นฺติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถารํ, จตุเวสารชฺชวิสารทตาย กุโตจิปิ ¶ ภยาภาวโต อกุโตภยํ, เอวรูปํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ยํ ยสฺมา อทฺทสาสึ, ตสฺมา สฺวาคตํ วต เม อาสีติ โยชนา.
อิทานิ สตฺถุ ทสฺสเนน อตฺตนา ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – กฺชิยปุณฺณลาพุ วิย ตกฺกภริตจาฏิ วิย วสาปีตปิโลติกา วิย จ สํกิเลสวตฺถูหิ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สํกิลิฏฺํ. คทฺทุลพนฺธิตํ วิย ถมฺเภ สารเมยํ สกฺกายถมฺเภ ทิฏฺิสนฺทาเนน, ทิฏฺิพนฺธเนน พนฺธิตํ พทฺธํ, ตโต วิโมเจนฺโต จ อภิชฺฌาทีหิ สพฺพคนฺเถ หิ มํ เสนกํ อริยมคฺคหตฺเถน, วิโมจยิ วต โส ภควา มยฺหํ สตฺถาติ ภควติ อภิปฺปสาทํ ปเวเทติ.
เสนกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
โย ทนฺธกาเลติอาทิกา อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต พุทฺธสฺุเ โลเก จนฺทภาคาย นทิยา ¶ ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโต. เอกทิวสํ อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา กตฺชลี อชฺชุนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สมฺภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ปรินิพฺพานสฺส ปจฺฉา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๒๘-๓๖) –
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสึ กินฺนโร ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
คเหตฺวา อชฺชุนํ ปุปฺผํ, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา กินฺนรํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺติสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหารชฺชมการยึ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สุเขตฺเต วปฺปิตํ พีชํ, สยมฺภุมฺหิ อโห มม.
‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ปูชารโห อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิเกสุ วชฺชิปุตฺตเกสุ ทส วตฺถูนิ ปคฺคยฺห ิเตสุ กากณฺฑกปุตฺเตน ยสตฺเถเรน อุสฺสาหิเตหิ สตฺตสเตหิ ขีณาสเวหิ ตํ ทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา สทฺธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตหิ ธมฺมวินยสงฺคเห กเต เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุทฺธมฺมอุพฺพินยทีปเน ธมฺมสํเวเคน เถโร –
‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธเย;
อโยนิสํวิธาเนน, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริหายนฺติ, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา;
อายสกฺยฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘โย ¶ ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารเย;
โยนิโส สํวิธาเนน, สุขํ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริปูเรนฺติ, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมา;
ยโส กิตฺติฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ น วิรุชฺฌตี’’ติ. –
อิมา คาถา ภณนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ โย ทนฺธกาเล ตรตีติ กิสฺมิฺจิ กตฺตพฺพวตฺถุสฺมึ – ‘‘กปฺปติ นุ โข, น นุ โข กปฺปตี’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน ยาว วิยตฺตํ วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ กุกฺกุจฺจํ น วิโนเทติ, ตาว ทนฺธกาเล ตสฺส กิจฺจสฺส ทนฺธายิตพฺพสมเย ตรติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ. ตรณีเย จ ทนฺธเยติ คหฏฺสฺส ตาว สรณคมนสีลสมาทานาทิเก, ปพฺพชิตสฺส วตฺตปฏิวตฺตกรณาทิเก ¶ สมถวิปสฺสนานุโยเค จ ตริตพฺเพ สมฺปตฺเต สีฆํ ตํ กิจฺจํ อนนุยฺุชิตฺวา – ‘‘อาคมนมาเส ปกฺเข วา กริสฺสามี’’ติ ทนฺธาเยยฺย, ตํ กิจฺจํ อกโรนฺโตว กาลํ วีตินาเมยฺย. อโยนิสํวิธาเนนาติ เอวํ ทนฺธายิตพฺเพ ตรนฺโต ตริตพฺเพ จ ทนฺธายนฺโต อนุปายสํวิธาเนน อุปายสํวิธานาภาเวน พาโล, มนฺทพุทฺธิโก ปุคฺคโล, สมฺปติ อายติฺจ ทุกฺขํ อนตฺถํ ปาปุณาติ.
ตสฺสตฺถา ปริหายนฺตีติ ตสฺส ตถารูปสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทา อตฺถา กาฬปกฺเข จนฺทิมา วิย, ปริหายนฺติ ทิวเส ¶ ทิวเส ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ. ‘‘อสุโก ปุคฺคโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กุสีโต หีนวีริโย’’ติอาทินา. อายสกฺยํ วิฺูหิ ครหิตพฺพตํ ปปฺโปติ ปาปุณาติ. มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌตีติ ‘‘เอวํ ปฏิปชฺช, มา เอวํ ปฏิปชฺชา’’ติ โอวาททายเกหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ ‘‘อวจนียา มย’’นฺติ โอวาทสฺส อนาทาเนเนว วิรุทฺโธ นาม โหติ.
เสสคาถาทฺวยสฺส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกจิ ปเนตฺถ – ‘‘ตรติ ทนฺธเย’’ติปทานํ อตฺถภาเวน ภาวนาจิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคเห อุทฺธรนฺติ. ตํ ปจฺฉิมคาถาสุ ยุชฺชติ. ปุริมา หิ ทฺเว คาถา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย จริตพฺพํ สมณธมฺมํ อกตฺวา กุกฺกุจฺจปกตตาย ทส วตฺถูนิ ทีเปตฺวา สงฺเฆน นิกฺกฑฺฒิเต วชฺชิปุตฺตเก สนฺธาย เถเรน วุตฺตา. ปจฺฉิมา ปน อตฺตสทิเส สมฺมา ปฏิปนฺเน สกตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา ิเตติ.
สมฺภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุภเยนาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ¶ สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปฺุํ กตฺวา ปณิธานมกาสิ. โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ, ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. ๑๐๕) อาคตเมว. โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๖๘-๘๕) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สตฺตภูมมฺหิ ปาสาเท, อาทาสํ สนฺถรึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริกิณฺโณ มหามุนิ;
อุปาคมิ คนฺธกุฏึ, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ.
‘‘วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏึ, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนายํ โชติตา เสยฺยา, อาทาโสว สุสนฺถโต;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, อโถ เวฬุริยามยา;
นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ปาสาทา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘จตุสฏฺิกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ภวิสฺสติ อนนฺตรา.
‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, วิมโล นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘นครํ เรณุวตี นาม, อิฏฺกาหิ สุมาปิตํ;
อายามโต ตีณิ สตํ, จตุรสฺสสมายุตํ.
‘‘สุทสฺสโน นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต;
กูฏาคารวรูเปโต, สตฺตรตนภูสิโต.
‘‘ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ¶ ตํ, วิชฺชาธรสมากุลํ;
สุทสฺสนํว นครํ, เทวตานํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปภา ¶ นิคฺคจฺฉเต ตสฺส, อุคฺคจฺฉนฺเตว สูริเย;
วิโรเจสฺสติ ตํ นิจฺจํ, สมนฺตา อฏฺโยชนํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตุสิตา โส จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, อตฺรโช โส ภวิสฺสติ.
‘‘สเจวเสยฺย อคารํ, จกฺกวตฺตี ภเวยฺย โส;
อฏฺานเมตํ ยํ ตาที, อคาเร รติมชฺฌคา.
‘‘นิกฺขมิตฺวา อคารมฺหา, ปพฺพชิสฺสติ สุพฺพโต;
ราหุโล นาม นาเมน, อรหา โส ภวิสฺสติ.
‘‘กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธึ;
นิปโก สีลสมฺปนฺโน, มมํ รกฺขิ มหามุนิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุภเยเนว ¶ สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;
ยฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา, ยฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส.
‘‘กามนฺธา ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข.
‘‘ตํ ¶ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุภเยเนว สมฺปนฺโนติ ชาติสมฺปทา, ปฏิปตฺติสมฺปทาติ อุภยสมฺปตฺติยาปิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. ราหุลภทฺโทติ มํ วิทูติ ‘‘ราหุลภทฺโท’’ติ มํ สพฺรหฺมจาริโน สฺชานนฺติ. ตสฺส หิ ¶ ชาตสาสนํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปาทาย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ คณฺหิ. ตตฺถ อาทิโต ปิตรา วุตฺตปริยายเมว คเหตฺวา อาห – ‘‘ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู’’ติ. ภทฺโทติ จ ปสํสาวจนเมตํ.
อิทานิ ตํ อุภยสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺจมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา. จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺโต อมฺหิ. ธมฺเมสูติ โลกิเยสุ โลกุตฺตเรสุ จ ธมฺเมสุ, จตุสจฺจธมฺเมสูติ อตฺโถ. จกฺขุมาติ มคฺคปฺาจกฺขุนา จกฺขุมา จ อมฺหีติ โยเชตพฺพํ.
ปุน อปราปเรหิปิ ปริยาเยหิ อตฺตนิ อุภยสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ – ‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺโยติ ทกฺขิณารโห. อมตทฺทโสติ นิพฺพานสฺส ทสฺสาวี. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิทานิ ยาย วิชฺชาสมฺปตฺติยา จ วิมุตฺติสมฺปตฺติยา จ อภาเวน สตฺตกาโย กุมิเน พนฺธมจฺฉา วิย สํสาเร ปริวตฺตติ, ตํ อุภยสมฺปตฺตึ อตฺตนิ ทสฺเสตุํ ‘‘กามนฺธา’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ กาเมหิ กาเมสุ วา อนฺธาติ กามนฺธา. ‘‘ฉนฺโท ราโค’’ติอาทิวิภาเคหิ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘) กิเลสกาเมหิ รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ อนาทีนวทสฺสิตาย อนฺธีกตา. ชาลปจฺฉนฺนาติ สกลํ ภวตฺตยํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิเตน วิสตฺติกาชาเลน ปการโต ฉนฺนา ปลิคุณฺิตา. ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ ตโต เอว ตณฺหาสงฺขาเตน ฉทเนน ฉาทิตา นิวุตา สพฺพโส ปฏิกุชฺชิตา. ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเขติ กุมินามุเข มจฺฉพนฺธานํ มจฺฉปสิพฺพกมุเข พทฺธา มจฺฉา วิย ปมตฺตพนฺธุนา มาเรน ¶ เยน ¶ กามพนฺธเนน พทฺธา อิเม สตฺตา ตโต น นิคจฺฉนฺติ อนฺโตพนฺธนคตาว โหนฺติ.
ตํ ตถารูปํ กามํ พนฺธนภูตํ อุชฺฌิตฺวา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปหาย กิเลสมารสฺส พนฺธนํ เฉตฺวา, ปุน อริยมคฺคสตฺเถน อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทิตฺวา ตโต เอว อวิชฺชาสงฺขาเตน มูเลน สมูลํ, กามตณฺหาทิกํ ตณฺหํ อพฺพุยฺห อุทฺธริตฺวา สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาวโต, สีติภูโต สอุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพุโต, อหํ อสฺมิ โหมีติ อตฺโถ.
ราหุลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ชาตรูเปนาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต จนฺทนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สุทสฺสนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปพฺพตนฺตเร วสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุฏชปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา จนฺทโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิ. โส เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อาคโต สุสาเน วสติ. ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ปุราณทุติยิกา อลงฺกตปฏิยตฺตา ทารกํ อาทาย มหตา ปริวาเรน เถรสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ – ‘‘อิตฺถิกุตฺตาทีหิ นํ ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชสฺสามี’’ติ. เถโร ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อิทานิสฺสา อวิสโย ภวิสฺสามี’’ติ ยถารทฺธํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๓๗-๔๓) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , วสโล นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธ สุทสฺสโน นาม, วสเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ปุปฺผํ เหมวนฺตํ มยฺห, เวหาสํ อคมาสหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘ปุปฺผํ กุฏชมาทาย, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา อากาเส ตฺวา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา สยํ อตฺตนา ปุพฺเพ วสิตฏฺานเมว คโต. สหายภิกฺขูหิ – ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, กจฺจิ ตยา สจฺจานิ ปฏิวิทฺธานี’’ติ ปุฏฺโ –
‘‘ชาตรูเปน สฺฉนฺนา, ทาสีคณปุรกฺขตา;
องฺเกน ปุตฺตมาทาย, ภริยา มํ อุปาคมิ.
‘‘ตฺจ ¶ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตึ, สกปุตฺตสฺส มาตรํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ กเถนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ชาตรูเปน สฺฉนฺนาติ ชาตรูปมเยน สีสูปคาทิอลงฺกาเรน อลงฺกรณวเสน ปฏิจฺฉาทิตสรีรา, สพฺพาภรณภูสิตาติ อตฺโถ. ทาสีคณปุรกฺขตาติ ยถารหํ อลงฺกตปฏิยตฺเตน อตฺตโน ทาสิคเณน ¶ ปุรโต กตา ปริวาริตาติ อตฺโถ. องฺเกน ปุตฺตมาทายาติ ‘‘อปิ นาม ปุตฺตมฺปิ ทิสฺวา เคหสฺสิตสาโต ภเวยฺยา’’ติ ปุตฺตํ อตฺตโน องฺเกน คเหตฺวา.
อายนฺตินฺติ อาคจฺฉนฺตึ. สกปุตฺตสฺส มาตรนฺติ มม โอรสปุตฺตสฺส ชนนึ, มยฺหํ ปุราณทุติยิกนฺติ อตฺโถ. สพฺพมิทํ เถโร อตฺตโน กามราคสมุจฺเฉทํ พหุมฺนฺโต วทติ. โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘เอวรูปาปิ นาม สมฺปตฺติ ชราพฺยาธิมรเณหิ อภิภุยฺยติ, อโห สงฺขารา อนิจฺจา อธุวา อนสฺสาสิกา’’ติ เอวํ โยนิโสมนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
จนฺทนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ธมฺโม หเวติอาทิกา อายสฺมโต ธมฺมิกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺทโก หุตฺวา เอกทิวสํ อรฺายตเน เทวปริสาย สตฺถุ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ เทสนาย นิมิตฺตํ คณฺหิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมิโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา อฺตรสฺมึ คามกาวาเส อาวาสิโก หุตฺวา วิหรนฺโต ¶ อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตาวตฺเตสุ อุชฺฌานพหุโล อกฺขโม อโหสิ. เตน ภิกฺขู ตํ วิหารํ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมึสุ. โส เอกโกว อโหสิ. วิหารสามิโก อุปาสโก ตํ การณํ สุตฺวา ภควโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกเสตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต – ‘‘นายํ อิทาเนว อกฺขโม, ปุพฺเพปิ อกฺขโม อโหสี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต รุกฺขธมฺมํ (ชา. ๑.๑.๗๔) กเถตฺวา อุปริ ตสฺส โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ธมฺโม ¶ ¶ หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี.
‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทํ, อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินา;
ธมฺเม ิตา สุคตวรสฺส สาวกา, นียนฺติ ธีรา สรณวรคฺคคามิโน.
‘‘วิปฺโผฏิโต คณฺฑมูโล, ตณฺหาชาโล สมูหโต;
โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิฺจนํ,
จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิย’’นฺติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ธมฺโมติ โลกิยโลกุตฺตโร สุจริตธมฺโม. รกฺขตีติ อปายทุกฺขโต รกฺขติ, สํสารทุกฺขโต จ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูโต รกฺขติเยว. ธมฺมจารินฺติ ตํ ธมฺมํ จรนฺตํ ปฏิปชฺชนฺตํ. สุจิณฺโณติ สุฏฺุ จิณฺโณ กมฺมผลานิ สทฺทหิตฺวา สกฺกจฺจํ จิตฺตีกตฺวา อุปจิโต. สุขนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสุขํ. ตตฺถ โลกิยํ ตาว กามาวจราทิเภโท ธมฺโม ยถาสกํ สุขํ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อาวหติ นิปฺผาเทติ, อิตรํ ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสเย ตฺวา จิณฺโณ ปรมฺปราย อาวหตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ อนุปนิสฺสยสฺส ตทภาวโต. เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารีติ ธมฺมจารี ปุคฺคโล ธมฺเม สุจิณฺเณ ตํนิมิตฺตํ ทุคฺคตึ น คจฺฉตีติ เอโส ธมฺเม สุจิณฺเณ อานิสํโส อุทฺรโยติ อตฺโถ.
ยสฺมา ¶ ธมฺเมเนว สุคติคมนํ, อธมฺเมเนว จ ทุคฺคติคมนํ, ตสฺมา ‘‘ธมฺโม อธมฺโม’’ติ อิเม อฺมฺํ อสํกิณฺณผลาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ธมฺโม’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ อธมฺโมติ ธมฺมปฏิปกฺโข ทุจฺจริตํ. สมวิปากิโนติ สทิสวิปากา สมานผลา.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา ธมฺมาธมฺมานํ อยํ ยถาวุตฺโต วิปากเภโท, ตสฺมา. ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ. อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินาติ อิติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน โอวาททาเนน สุคเตน สมฺมคฺคเตน สมฺมาปฏิปนฺเนน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺติยา ตาทินามวตา เหตุภูเตน โมทมาโน ¶ ตุฏฺึ อาปชฺชมาโน ธมฺเมสุ ฉนฺทํ กเรยฺยาติ โยชนา. เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺเม ิตา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา สุคตสฺส วรสฺส สุคเตสุ จ วรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกา ตสฺส ธมฺเม ิตา ธีรา อติวิย อคฺคภูตสรณคามิโน เตเนว สรณคมนสงฺขาเต ธมฺเม ิตภาเวน สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ นียนฺติ นิสฺสรนฺติ, ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทนฺติ.
เอวํ สตฺถารา ตีหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต เทสนานุสาเรน ยถานิสินฺโนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๔๔-๕๐) –
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, อรฺเ วิปิเน อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ;
อสฺโสสึ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสึ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตรึ ทุตฺตรํ ภวํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โฆสสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตถา อรหตฺเต ปติฏฺิโต. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา อธิคตํ วิเสสํ สตฺถุ นิเวเทนฺโต จริมคาถาย อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ¶ วิปฺโผฏิโตติ วิธุโต, มคฺคาเณน ปฏินิสฺสฏฺโติ อตฺโถ. คณฺฑมูโลติ อวิชฺชา. สา หิ คณฺฑติ สวติ. ‘‘คณฺโฑติ โข, ภิกฺขุ, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๐๓; อ. นิ. ๖.๒๓; ๘.๕๖; ๙.๑๕; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๗) เอวํ สตฺถารา วุตฺตสฺส ทุกฺขมูลโยคโต, กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต, อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกปภิชฺชนโต จ, คณฺฑาภิธานสฺส อุปาทานกฺขนฺธปฺจกสฺส ¶ มูลํ การณํ ตณฺหาชาโล สมูหโตติ ตณฺหาสงฺขาโต ชาโล มคฺเคน สมุคฺฆาฏิโต. โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิฺจนนฺติ โส อหํ เอวํ ปหีนตณฺหาวิชฺชตาย ปริกฺขีณสํสาโร ปหีนภวมูลตฺตา เอว น จตฺถิ, น จ อุปลพฺภติ ราคาทิกิฺจนํ. จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิยนฺติ ยถา นาม จนฺโท อพฺภมหิกาทิโทสรหิโต ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกาเล เอวํ อหมฺปิ อรหตฺตาธิคเมน อเปตราคาทิกิฺจโน ปริปุณฺณธมฺมโกฏฺาโส อโหสินฺติ.
ธมฺมิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ พลากาติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต สมฺภวสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส อพฺโภกาเส สมาปตฺติยา นิสินฺนสฺส มหนฺตํ ปทุมํ คเหตฺวา อุปริมุทฺธนิ ธาเรนฺโต ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สปฺปโกติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อชกรณิยา ¶ นาม นทิยา ตีเร เลณคิริวิหาเร วสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๗๘-๘๓) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โรมโส นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธปิ สมฺภโว นาม, อพฺโภกาเส วสี ตทา.
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, ปทุมํ ธารยึ อหํ;
เอกาหํ ธารยิตฺวาน, ภวนํ ปุนราคมึ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
โส อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อาคโต าตีหิ อุปฏฺียมาโน ตตฺถ กติปาหํ ¶ วสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา าตเก สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา ยถาวุตฺตฏฺานเมว คนฺตุกาโม อโหสิ. ตํ าตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ยาจึสุ. โส คมนาการํ ทสฺเสตฺวา ิโต อตฺตนา วสิตฏฺานกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรตึ ปกาเสนฺโต –
‘‘ยทา พลากา สุจิปณฺฑรจฺฉทา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปเลหิติ อาลยมาลเยสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘ยทา พลากา สุวิสุทฺธปณฺฑรา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปริเยสติ เลณมเลณทสฺสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘กํ นุ ตตฺถ น รเมนฺติ, ชมฺพุโย อุภโต ตหึ;
โสเภนฺตี อาปคากูลํ, มม เลณสฺส ปจฺฉโต.
‘‘ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนา ¶ ¶ , เภกา มนฺทวตี ปนาทยนฺติ;
นาชฺช คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโย,
เขมา อชกรณี สิวา สุรมฺมา’’ติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. พลากาติ พลากาสกุณิกา. สุจิปณฺฑรจฺฉทาติ สุจิสุทฺธธวลปกฺขา. กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตาติ ชลภารภริตตาย กาฬสฺส อฺชนคิริสนฺนิกาสสฺส ปาวุสฺสกเมฆสฺส คชฺชโต วุฏฺิภเยน นิพฺพิชฺชิตา ภึสาปิตา. ปเลหิตีติ โคจรภูมิโต อุปฺปติตฺวา คมิสฺสติ. อาลยนฺติ นิลยํ อตฺตโน กุลาวกํ. อาลเยสินีติ ตตฺถ อาลยนํ นิลียนเมว อิจฺฉนฺตี. ตทา นที อชกรณี รเมติ มนฺติ ตสฺมึ ปาวุสฺสกกาเล อชกรณีนามิกา นที นโวทกสฺส ปูรา หารหารินี กุลงฺกสา มํ รเมติ มม จิตฺตํ อาราเธตีติ อุตุปเทสวิเสสกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรตึ ปกาเสสิ.
สุวิสุทฺธปณฺฑราติ สุฏฺุ วิสุทฺธปณฺฑรวณฺณา, อสมฺมิสฺสวณฺณา สพฺพเสตาติ อตฺโถ. ปริเยสตีติ มคฺคติ. เลณนฺติ วสนฏฺานํ. อเลณทสฺสินีติ วสนฏฺานํ อปสฺสนฺตี. ปุพฺเพ นิพทฺธวสนฏฺานสฺส อภาเวน อเลณทสฺสินี, อิทานิ ปาวุสฺสกกาเล เมฆคชฺชิเตน อาหิตคพฺภา ปริเยสติ เลณนฺติ นิพทฺธวสนฏฺานํ กุลาวกํ กโรตีติ อตฺโถ.
กํ นุ ตตฺถ…เป… ปจฺฉโตติ มม วสนกมหาเลณสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉาภาเค อาปคากูลํ อชกรณีนทิยา อุภโตตีรํ ตหึ ตหึ อิโต จิโต จ โสเภนฺติโย นิจฺจกาลํ ผลภารนมิตสาขา ¶ สินิทฺธปณฺณจฺฉายา ชมฺพุโย ตตฺถ ตสฺมึ าเน กํ นาม สตฺตํ น รเมนฺติ นุ, สพฺพํ รเมนฺติเยว.
ตามตมทสงฺฆสุปฺปหีนาติ ¶ อมตํ วุจฺจติ อคทํ, เตน มชฺชนฺตีติ อมตมทา, สปฺปา, เตสํ สงฺโฆ อมตมทสงฺโฆ, ตโต สุฏฺุ ปหีนา อปคตา. เภกา มณฺฑูกิโย, มนฺทวตี สรวติโย, ปนาทยนฺติ ตํ านํ มธุเรน วสฺสิเตน นินฺนาทยนฺติ. นาชฺช ¶ คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโยติ อชฺช เอตรหิ อฺาหิปิ ปพฺพเตยฺยาหิ นทีหิ วิปฺปวาสสมโย น โหติ, วิเสสโต ปน วาฬมจฺฉสุสุมาราทิวิรหิตโต เขมา อชกรณี นที. สุนฺทรตลติตฺถปุลินสมฺปตฺติยา สิวา. สุฏฺุ รมฺมา รมณียา, ตสฺมา ตตฺเถว เม มโน รมตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ปน วตฺวา าตเก วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. สฺุาคาราภิรติทีปเนน อิทเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
สปฺปกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. มุทิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปพฺพชินฺติอาทิกา อายสฺมโต มุทิตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เอกํ มฺจมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มุทิโตติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปาปุณิ. เตน จ สมเยน ตํ กุลํ รฺา เกนจิเทว กรณีเยน ปลิพุทฺธํ อโหสิ. มุทิโต ราชภยาภีโต ปลายิตฺวา อรฺํ ปวิฏฺโ อฺตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ อุปคจฺฉิ. เถโร ตสฺส ภีตภาวํ ตฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสสิ. โส ‘‘กิตฺตเกน นุ โข, ภนฺเต, กาเลน อิทํ เม ภยํ วูปสเมสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺตฏฺมาเส อติกฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อธิวาเสตุํ น สกฺโกมิ, ปพฺพชิสฺสามหํ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ ชีวิตรกฺขณตฺถํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ภเย วูปสนฺเตปิ สมณธมฺมํเยว ¶ ¶ โรเจนฺโต กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อิมสฺมา วสนคพฺภา พหิ น นิกฺขมิสฺสามี’’ติอาทินา ปฏิฺํ กตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๖.๓๐-๓๓) –
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
เอกํ มฺจํ มยา ทินฺนํ, ปสนฺเนน สปาณินา.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ สมชฺฌคํ;
เตน มฺจกทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ มฺจมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มฺจทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต สหายภิกฺขูหิ อธิคตํ ปุจฺฉิโต อตฺตโน ปฏิปนฺนาการํ กเถนฺโต –
‘‘ปพฺพชึ ¶ ชีวิกตฺโถหํ, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ตโต สทฺธํ ปฏิลภึ, ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมึ.
‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, มํสเปสี วิสียรุํ;
อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เม.
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารา จ น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ชีวิกตฺโถติ ชีวิกาย อตฺถิโก ชีวิกปฺปโยชโน. ‘‘เอตฺถ ปพฺพชิตฺวา นิพฺภโย สุเขน อกิลมนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิกตฺถาย ปพฺพชินฺติ อตฺโถ. ลทฺธาน อุปสมฺปทนฺติ ปมํ สามเณรปพฺพชฺชายํ ิโต ¶ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา. ตโต สทฺธํ ปฏิลภินฺติ ตโต อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ทฺเว มาติกา, ติสฺโส อนุโมทนา, เอกจฺจํ สุตฺตํ, สมถกมฺมฏฺานํ, วิปสฺสนาวิธิฺจ อุคฺคณฺหนฺโต พุทฺธาทีนํ มหานุภาวตํ ¶ ทิสฺวา – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ รตนตฺตเย สทฺธํ ปฏิลภึ. ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมินฺติ เอวํ ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว สจฺจปฏิเวธาย ทฬฺหวีริโย ถิรวีริโย หุตฺวา ปรกฺกมึ, อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย สมฺมเทว ปทหึ.
ยถา ปน ปรกฺกมึ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กามนฺติ ยถากามํ เอกํสโต วา ภิชฺชตุ. อยํ กาโยติ อยํ มม ปูติกาโย, อิมินา วีริยปตาเปน ภิชฺชติ เจ, ภิชฺชตุ ฉินฺนภินฺนํ โหตุ. มํสเปสี วิสียรุนฺติ อิมินา ทฬฺหปรกฺกเมน อิมสฺมา กายา มํสเปสิโย วิสียนฺติ เจ, วิสียนฺตุ อิโต จิโต วิทฺธํสนฺตุ. อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เมติ อุโภหิ ชณฺณุกสนฺธีหิ สห มม อุโภ ชงฺฆาโย สตฺถิโย อูรุพนฺธโต ภิชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปปตนฺตุ. ‘‘ม’’นฺติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
มุทิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิปาโต
๑. ราชทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจกนิปาเต ¶ ¶ ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ราชทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร, ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต, อิโต จตุทฺทเส กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต, เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน วนนฺตํ อุปคโต ตตฺถ อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุปริสุทฺธํ อมฺพาฏกผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส มหาราชํ เวสฺสวณํ อาราเธตฺวา ปฏิลทฺธภาวโต มาตาปิตโร ราชทตฺโตติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย วาณิชฺชวเสน ราชคหํ อคมาสิ. เตน จ สมเยน ราชคเห อฺตรา คณิกา อภิรูปา ทสฺสนียา ปรมโสภคฺคโยคโต ทิวเส ทิวเส สหสฺสํ ลภติ. อถ โส สตฺถวาหปุตฺโต ทิวเส ทิวเส ตสฺสา คณิกาย สหสฺสํ ทตฺวา สํวาสํ กปฺเปนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพํ ธนํ เขเปตฺวา ทุคฺคโต หุตฺวา ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺโต อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺโต สํเวคปฺปตฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา มหติยา ปริสาย ปริวุโต ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหติ. โส ปริสปริยนฺเต นิสีทิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ธุตงฺคานิ สมาทิยิตฺวา สุสาเน วสติ. ตทา อฺตโรปิ สตฺถวาหปุตฺโต สหสฺสํ ทตฺวา ตาย คณิกาย สห วสติ. สา จ คณิกา ตสฺส หตฺเถ มหคฺฆรตนํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา อฺเหิ ธุตฺตปุริเสหิ ตํ มาราเปตฺวา ตํ รตนํ คณฺหิ. อถ ตสฺส สตฺถวาหปุตฺตสฺส มนุสฺสา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โอจรกมนุสฺเส เปเสสุํ. เต รตฺติยํ ตสฺสา คณิกาย ฆรํ ปวิสิตฺวา ฉวิอาทีนิ อนุปหจฺเจว ตํ มาเรตฺวา สิวถิกาย ฉฑฺเฑสุํ. ราชทตฺตตฺเถโร อสุภนิมิตฺตํ คเหตุํ สุสาเน วิจรนฺโต ตสฺสา คณิกาย กเฬวรํ ¶ ปฏิกฺกุลโต มนสิ กาตุํ อุปคโต กติปยวาเร โยนิโส มนสิ กตฺวา อจิรมตภาวโต โสณสิงฺคาลาทีหิ อนุปหตฉวิตาย วิสภาควตฺถุตาย จ อโยนิโส ¶ มนสิกโรนฺโต, ตตฺถ กามราคํ อุปฺปาเทตฺวา สํวิคฺคตรมานโส อตฺตโน จิตฺตํ ปริภาสิตฺวา มุหุตฺตํ เอกมนฺตํ อปสกฺกิตฺวา อาทิโต อุปฏฺิตํ อสุภนิมิตฺตเมว คเหตฺวา โยนิโส มนสิกโรนฺโต ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ตาวเทว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๕๕-๕๙) –
‘‘วิปิเน พุทฺธํ ทิสฺวาน, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
อมฺพาฏกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต –
‘‘ภิกฺขุ ¶ สิวถิกํ คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘ยฺหิ เอเก ชิคุจฺฉนฺติ, มตํ ทิสฺวาน ปาปกํ;
กามราโค ปาตุรหุ, อนฺโธว สวตี อหุํ.
‘‘โอรํ โอทนปากมฺหา, ตมฺหา านา อปกฺกมึ;
สติมา สมฺปชาโนหํ, เอกมนฺตํ อุปาวิสึ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวาติ สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนโต ภิกฺขุ, อสุภกมฺมฏฺานตฺถํ อามกสุสานํ อุปคนฺตฺวา. ‘‘ภิกฺขู’’ติ เจตํ อตฺตานํ สนฺธาย เถโร สยํ วทติ. อิตฺถินฺติ ถียติ เอตฺถ สุกฺกโสณิตํ สตฺตสนฺตานภาเวน สํหฺตีติ ถี, มาตุคาโม. เอวฺจ สภาวนิรุตฺติวเสน ‘‘อิตฺถี’’ติปิ วุจฺจติ. วฺฌาทีสุ ปน ตํสทิสตาย ตํสภาวานติวตฺตนโต จ ตพฺโพหาโร. ‘‘อิตฺถี’’ติ อิตฺถิกเฬวรํ วทติ. อุชฺฌิตนฺติ ปริจฺจตฺตํ อุชฺฌนิยตฺตา เอว อปวิทฺธํ อนเปกฺขภาเวน ขิตฺตํ. ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏนฺติ กิมีหิ ปูริตํ หุตฺวา ขชฺชมานํ.
ยฺหิ ¶ เอเก ชิคุจฺฉนฺติ, มตํ ทิสฺวาน ปาปกนฺติ ยํ อปคตายุอุสฺมาวิฺาณตาย มตํ กเฬวรํ ปาปกํ นิหีนํ ลามกํ เอเก โจกฺขชาติกา ชิคุจฺฉนฺติ, โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉนฺติ. กามราโค ปาตุรหูติ ตสฺมึ กุณเป อโยนิโสมนสิการสฺส พลวตาย กามราโค มยฺหํ ปาตุรโหสิ อุปฺปชฺชิ. อนฺโธว สวตี อหุนฺติ ตสฺมึ กเฬวเร นวหิ ทฺวาเรหิ อสุจึ สวติ สนฺทนฺเต อสุจิภาวสฺส อทสฺสเนน อนฺโธ วิย อโหสึ. เตนาห –
‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ จ.
‘‘กามจฺฉนฺโท โข, พฺราหฺมณ, อนฺธกรโณ อจกฺขุกรโณ’’ติ จ อาทิ. เกจิ ปเนตฺถ ตการาคมํ กตฺวา ‘‘กิเลสปริยุฏฺาเนน อวสวตฺติ กิเลสสฺส วา วสวตฺตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. อปเร ‘‘อนฺโธว อสติ อหุ’’นฺติ ปาฬึ ¶ วตฺวา ‘‘กามราเคน อนฺโธ เอว หุตฺวา สติรหิโต อโหสิ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ตทุภยํ ปน ปาฬิยํ นตฺถิ.
โอรํ โอทนปากมฺหาติ โอทนปากโต โอรํ, ยาวตา กาเลน สุปริโธตตินฺตตณฺฑุลนาฬิยา โอทนํ ปจติ, ตโต โอรเมว กาลํ, ตโตปิ ลหุกาเลน ราคํ วิโนเทนฺโต, ตมฺหา านา อปกฺกมึ ยสฺมึ าเน ิตสฺส เม ราโค อุปฺปชฺชิ, ตมฺหา านา อปกฺกมึ อปสกฺกึ. อปกฺกนฺโตว สติมา สมฺปชาโนหํ สมณสฺํ อุปฏฺเปตฺวา สติปฏฺานมนสิการวเสน สติมา, สมฺมเทว ธมฺมสภาวชานเนน สมฺปชาโน ¶ จ หุตฺวา เอกมนฺตํ อุปาวิสึ, ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทึ. นิสินฺนสฺส จ ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถาติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมวาติ.
ราชทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อโยเคติอาทิกา อายสฺมโต สุภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย มาเส มาเส อฏฺกฺขตฺตุํ จตุชฺชาติยคนฺเธน สตฺถุ คนฺธกุฏึ ¶ โอปฺุชาเปสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สุคนฺธสรีโร หุตฺวา, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุภูโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต, นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ สารํ อลภนฺโต, สตฺถุ สนฺติเก อุปติสฺสโกลิตเสลาทิเก พหู สมณพฺราหฺมเณ ปพฺพชิตฺวา สามฺสุขํ อนุภวนฺเต ทิสฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิเวกวาสํ วสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๒๗๒-๓๐๘) –
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏ.
‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;
นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโร.
‘‘ธรณีริว ¶ สีเลน, หิมวาว สมาธินา;
อากาโส วิย ปฺาย, อสงฺโค อนิโล ยถา.
‘‘ตทาหํ พาราณสิยํ, อุปปนฺโน มหากุเล;
ปหูตธนธฺสฺมึ, นานารตนสฺจเย.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิสินฺนํ โลกนายกํ;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, อมตํว มโนหรํ.
‘‘ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร, สนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสี ทิวากโร.
‘‘โสณฺณานโน ชินวโร, สมณีว สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, คุเณน วิย สาคโร.
‘‘โลกวิสฺสุตกิตฺติ จ, สิเนรูว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตฺถโต วีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
‘‘อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสตฺตโม.
‘‘อนุปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิกฺขนฺโธว โสภติ.
‘‘อคโท ¶ วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
‘‘คุณานํ อากโร วีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
‘‘วิชยีว มหาโยโธ, มารเสนาวมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
‘‘มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺโช, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
‘‘โส ¶ ตทา โลกปชฺโชโต, สนรามรสกฺกโต;
ปริสาสุ นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทสยเต ชิโน.
‘‘ทานํ ทตฺวา มหาโภโค, สีเลน สุคตูปโค;
ภาวนาย จ นิพฺพาติ, อิจฺเจวมนุสาสถ.
‘‘เทสนํ ตํ มหสฺสาทํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภนํ;
สุณนฺติ ปริสา สพฺพา, อมตํว มหารสํ.
‘‘สุตฺวา สุมธุรํ ธมฺมํ, ปสนฺโน ชินสาสเน;
สุคตํ สรณํ คนฺตฺวา, ยาวชีวํ นมสฺสหํ.
‘‘มุนิโน คนฺธกุฏิยา, โอปฺุเชสึ ตทา มหึ;
จตุชฺชาเตน คนฺเธน, มาเส อฏฺ ทิเนสฺวหํ.
‘‘ปณิธาย สุคนฺธตฺตํ, สรีรวิสฺสคนฺธิโน;
ตทา ชิโน วิยากาสิ, สุคนฺธตนุลาภิตํ.
‘‘โย ยํ คนฺธกุฏิภูมึ, คนฺเธโนปฺุชเต สกึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, อุปปนฺโน ตหึ ตหึ.
‘‘สุคนฺธเทโห สพฺพตฺถ, ภวิสฺสติ อยํ นโร;
คุณคนฺธยุตฺโต หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
คพฺภํ เม วสโต มาตา, เทเหนาสิ สุคนฺธิตา.
‘‘ยทา จ มาตุกุจฺฉิมฺหา, นิกฺขมามิ ตทา ปุรี;
สาวตฺถิ สพฺพคนฺเธหิ, วาสิตา วิย วายถ.
‘‘ปุปฺผวสฺสฺจ สุรภิ, ทิพฺพคนฺธํ มโนรมํ;
ธูปานิ จ มหคฺฆานิ, อุปวายึสุ ตาวเท.
‘‘เทวา ¶ จ สพฺพคนฺเธหิ, ธูปปุปฺเผหิ ตํ ฆรํ;
วาสยึสุ สุคนฺเธน, ยสฺมึ ชาโต อหํ ฆเร.
‘‘ยทา ¶ จ ตรุโณ ภทฺโท, ปเม โยพฺพเน ิโต;
ตทา เสลํ สปริสํ, วิเนตฺวา นรสารถิ.
‘‘เตหิ สพฺเพหิ ปริวุโต, สาวตฺถิปุรมาคโต;
ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘สีลํ สมาธิปฺฺจ, วิมุตฺติฺจ อนุตฺตรํ;
ภาเวตฺวา จตุโร ธมฺเม, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ.
‘‘ยทา ปพฺพชิโต จาหํ, ยทา จ อรหา อหุํ;
นิพฺพายิสฺสํ ยทา จาหํ, คนฺธวสฺโส ตทา อหุ.
‘‘สรีรคนฺโธ จ สทาติเสติ เม, มหารหํ จนฺทนจมฺปกุปฺปลํ;
ตเถว คนฺเธ อิตเร จ สพฺพโส, ปสยฺห วายามิ ตโต ตหึ ตหึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ติตฺถิเยสุ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปตฺตํ อตฺตกิลมถานุโยคํ ทุกฺขํ, สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปตฺตํ ฌานาทิสุขฺจ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติปจฺจเวกฺขณมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อโยเค ¶ ยฺุชมตฺตานํ, ปุริโส กิจฺจมิจฺฉโก;
จรํ เจ นาธิคจฺเฉยฺย, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ.
‘‘อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตํ, เอกฺเจ โอสฺสเชยฺย กลีว สิยา;
สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺย อนฺโธว สิยา, สมวิสมสฺส อทสฺสนโต.
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต.
‘‘ยถาปิ ¶ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อโยเคติ อยฺุชิตพฺเพ อเสวิตพฺเพ อนฺตทฺวเย. อิธ ปน อตฺตกิลมถานุโยควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยฺุชนฺติ ตสฺมึ อตฺตานํ ยฺุชนฺโต โยเชนฺโต ตถา ปฏิปชฺชนฺโต. กิจฺจมิจฺฉโกติ ¶ อุภยหิตาวหํ กิจฺจํ อิจฺฉนฺโต, ตปฺปฏิปกฺขโต อโยเค จรํ จรนฺโต เจ ภเวยฺย. นาธิคจฺเฉยฺยาติ ยถาธิปฺเปตํ หิตสุขํ น ปาปุเณยฺยาติ าโย. ตสฺมา ยํ อหํ ติตฺถิยมตวฺจิโต อโยเค ยฺุชึ, ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ อปฺุสภาโว. ‘‘ปุริมกมฺมพฺยาโมหิโต อโยเค ยฺุชิ’’นฺติ ทสฺเสติ.
อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตนฺติ วิพาธนสภาวตาย อฆา นาม ราคาทโย, อฆานิ เอว อฆคตํ, อฆคตานํ วิชิตํ สํสารปฺปวตฺติ, เตสํ วิชโย กุสลธมฺมาภิภโว. ‘‘อฆคตํ วิชิต’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา วุตฺตํ. ตํ อพฺพูฬฺหํ อนุทฺธตํ เยน, ตํ อพฺพูฬฺหาฆคตํ วิชิตํ กตฺวา เอวํภูโต หุตฺวา, กิเลเส อสมุจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. เอกฺเจ โอสฺสเชยฺยาติ อทุติยตาย ปธานตาย จ เอกํ อปฺปมาทํ สมฺมาปโยคเมว วา โอสฺสเชยฺย ปริจฺจเชยฺย เจ. กลีว โส ปุคฺคโล กาฬกณฺณี วิย สิยา. สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺยาติ สพฺพานิปิ วิมุตฺติยา ปริปาจกานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ โอสฺสเชยฺย เจ, อภาวนาย ฉฑฺเฑยฺย เจ, อนฺโธว สิยา สมวิสมสฺส อทสฺสนโต.
ยถาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนตฺเถ นิปาโต. รุจิรนฺติ โสภนํ. วณฺณวนฺตนฺติ วณฺณสณฺานสมฺปนฺนํ. อคนฺธกนฺติ คนฺธรหิตํ ปาลิภทฺทกคิริกณฺณิกชยสุมนาทิเภทํ. เอวํ สุภาสิตา วาจาติ สุภาสิตา วาจา นาม เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ วณฺณสณฺานสมฺปนฺนปุปฺผสทิสํ. ยถา หิ อคนฺธกํ ปุปฺผํ ¶ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ น ผรติ, เอวํ เอตมฺปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ ¶ จ สมาจรติ, ตสฺส สกฺกจฺจํ อสมาจรนฺตสฺส ยํ ตตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ อกุพฺพโต สุตคนฺธํ ปฏิปตฺติคนฺธฺจ น อาวหติ อผลา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต’’ติ.
สุคนฺธกนฺติ สุมนจมฺปกนีลุปฺปลปุปฺผาทิเภทํ. เอวนฺติ ยถา ตํ ปุปฺผํ ธาเรนฺตสฺส สรีเร คนฺโธ ผรติ, เอวํ เตปิฏกพุทฺธวจนสงฺขาตา สุภาสิตา วาจาปิ โย สกฺกจฺจสวนาทีหิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ กโรติ, อสฺส ปุคฺคลสฺส สผลา โหติ, สุตคนฺธปฏิปตฺติคนฺธานํ อาวหนโต มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. ตสฺมา ยโถวาทํ ปฏิปชฺเชยฺย, ยถาการี ตถาวาที จ ภเวยฺยาติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สุภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
วสฺสติ ¶ เทโวติอาทิกา อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรฺํ ปวิฏฺโ สตฺถารา ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา โสกสลฺเล อพฺพูฬฺเห ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา อภิตฺถวิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ราชคหคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิ. พิมฺพิสารมหาราชา ตสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหามี’’ติ สมฺปวาเรตฺวา คโต ¶ พหุกิจฺจตาย น สริ. ‘‘เถโร อพฺโภกาเส วสตี’’ติ เทวตา เถรสฺส เตมนภเยน วสฺสํ วาเรสุํ. ราชา อวสฺสนการณํ สลฺลกฺเขตฺวา เถรสฺส กุฏิกํ การาเปสิ. เถโร กุฏิกายํ วสนฺโต เสนาสนสปฺปายลาเภน สมาธานํ ¶ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๔๑๙-๔๔๘) –
‘‘ภริยา เม กาลงฺกตา, ปุตฺโต สิวถิกํ คโต;
มาตา ปิตา มตา ภาตา, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร.
‘‘เตน โสเกน สนฺตตฺโต, กิโส ปณฺฑุ อโหสหํ;
จิตฺตกฺเขโป จ เม อาสิ, เตน โสเกน อฏฺฏิโต.
‘‘โสกสลฺลปเรโตหํ, วนนฺตมุปสงฺกมึ;
ปวตฺตผลํ ภฺุชิตฺวา, รุกฺขมูเล วสามหํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ชิโน;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘ปทสทฺทํ ¶ สุณิตฺวาน, สุเมธสฺส มเหสิโน;
ปคฺคเหตฺวานหํ สีสํ, อุลฺโลเกสึ มหามุนึ.
‘‘อุปาคเต มหาวีเร, ปีติ เม อุทปชฺชถ;
ตทาสิเมกคฺคมโน, ทิสฺวา ตํ โลกนายกํ.
‘‘สตึ ปฏิลภิตฺวาน, ปณฺณมุฏฺิมทาสหํ;
นิสีทิ ภควา ตตฺถ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘นิสชฺช ตตฺถ ภควา, สุเมโธ โลกนายโก;
ธมฺมํ เม กถยี พุทฺโธ, โสกสลฺลวิโนทนํ.
‘‘อนวฺหิตา ตโต อาคุํ, อนนฺุาตา อิโต คตา;
ยถาคตา ตถา คตา, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ยถาปิ ปถิกา สตฺตา, วสฺสมานาย วุฏฺิยา;
สภณฺฑา อุปคจฺฉนฺติ, วสฺสสฺสาปตนาย เต.
‘‘วสฺเส ¶ จ เต โอรมิเต, สมฺปยนฺติ ยทิจฺฉกํ;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘อาคนฺตุกา ปาหุนกา, จลิเตริตกมฺปิตา;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ยถาปิ อุรโค ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตจํ;
เอวํ มาตา ปิตา ตุยฺหํ, สํ ตนุํ อิธ หียเร.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, โสกสลฺลํ วิวชฺชยึ;
ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, พุทฺธเสฏฺํ อวนฺทหํ.
‘‘วนฺทิตฺวาน มหานาคํ, ปูชยึ คิริมฺชรึ;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตํ, สุเมธํ โลกนายกํ.
‘‘ปูชยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
อนุสฺสรํ คุณคฺคานิ, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘นิตฺติณฺโณสิ มหาวีร, สพฺพฺุ โลกนายก;
สพฺเพ สตฺเต อุทฺธรสิ, าเณน ตฺวํ มหามุเน.
‘‘วิมตึ ทฺเวฬฺหกํ วาปิ, สฺฉินฺทสิ มหามุเน;
ปฏิปาเทสิ เม มคฺคํ, ตว าเณน จกฺขุม.
‘‘อรหา วสิปตฺตา จ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตาวเท.
‘‘ปฏิปนฺนา จ เสขา จ, ผลฏฺา สนฺติ สาวกา;
สุโรทเยว ปทุมา, ปุปฺผนฺติ ตว สาวกา.
‘‘มหาสมุทฺโทวกฺโขโภ ¶ , อตุโลปิ ทุรุตฺตโร;
เอวํ าเณน สมฺปนฺโน, อปฺปเมยฺโยสิ จกฺขุม.
‘‘วนฺทิตฺวาหํ โลกชินํ, จกฺขุมนฺตํ มหายสํ;
ปุถุทิสา นมสฺสนฺโต, ปฏิกุฏิโก อาคฺฉหํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
โอกฺกมึ มาตุยา กุจฺฉึ, สนฺธาวนฺโต ภวาภเว.
‘‘อคารา ¶ อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อาตาปี นิปโก ฌายี, ปฏิสลฺลานโคจโร.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน, โตสยิตฺวา มหามุนึ;
จนฺโทวพฺภฆนา มุตฺโต, วิจรามิ อหํ สทา.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ เถรสฺส อรหตฺตปฺปตฺติยา หฏฺตุฏฺเ วิย เทเว วสฺสนฺเต อุปริ ตํ วสฺสเน นิโยชนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ วูปสนฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ สนฺตจิตฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตราโค…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตโทโส…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตโมโห;
อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ. – อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ยถาสุคีตนฺติ สุคีตานุรูปํ, สุนฺทรสฺส อตฺตโน เมฆคีตสฺส อนุรูปเมวาติ อตฺโถ. วลาหโก หิ ยถา อคชฺชนฺโต เกวลํ วสฺสนฺโต น โสภติ, เอวํ สตปฏลสหสฺสปฏเลน อุฏฺหิตฺวา ถนยนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโตปิ อวสฺสนฺโต น โสภติ, ตถาภูโต ปน หุตฺวา วสฺสนฺโต โสภตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสติ เทโว ยถาสุคีต’’นฺติ. เตนาห – ‘‘อภิตฺถนย, ปชฺชุนฺน’’ ¶ , (จริยา. ๓.๘๙; ชา. ๑.๑.๗๕) ‘‘คชฺชิตา เจว วสฺสิตา จา’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๐๑; ปุ. ป. ๑๕๗) จ. ตสฺสํ วิหรามีติ ตสฺสํ กุฏิกายํ อริยวิหารคพฺเภน อิริยาปถวิหาเรน วิหรามิ. วูปสนฺตจิตฺโตติ อคฺคผลสมาธินา สมฺมเทว อุปสนฺตมานโส.
เอวํ เถรสฺส อเนกวารํ กตํ อุยฺโยชนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉนฺโต วลาหกเทวปุตฺโต นินฺนฺจ ถลฺจ ปูเรนฺโต มหาวสฺสํ วสฺสาเปสิ.
คิริมานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยํ ปตฺถยาโนติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต ปฺจนวุเต กปฺเป พุทฺธสฺุเ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ พฺยาธิตํ ทิสฺวา หรีตกํ อทาสิ ¶ . โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุมโนติ ลทฺธนาโม สุเขน วฑฺฒิ. ตสฺส ปน มาตุโล ปพฺพชิตฺวา อรหา หุตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต สุมเน วยปฺปตฺเต ตํ ปพฺพาเชตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โส ตตฺถ โยคกมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาริ ฌานานิ ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. อถสฺส เถโร วิปสฺสนาวิธึ อาจิกฺขิ. โส จ นจิเรเนว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๖๐-๗๑) –
‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพชมฺพุวิภีตกํ;
โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, สยเมว หรามหํ.
‘‘ทิสฺวาน ¶ ปพฺภารคตํ, ฌายึ ฌานรตํ มุนึ;
อาพาเธน อาปีเฬนฺตํ, อทุตียํ มหามุนึ.
‘‘หรีตกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;
ขาทมตฺตมฺหิ เภสชฺเช, พฺยาธิ ปสฺสมฺภิ ตาวเท.
‘‘ปหีนทรโถ พุทฺโธ, อนุโมทมกาสิ เม;
เภสชฺชทาเนนิมินา, พฺยาธิวูปสเมน จ.
‘‘เทวภูโต ¶ มนุสฺโส วา, ชาโต วา อฺชาติยา;
สพฺพตฺถ สุขิโต โหตุ, มา จ เต พฺยาธิมาคมา.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อปราชิโต;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘ยโต หรีตกํ ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
อิมํ ชาตึ อุปาทาย, พฺยาธิ เม นุปปชฺชถ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, เภสชฺชมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต เอกทิวสํ มาตุลตฺเถรสฺส อุปฏฺานํ อคมาสิ. ตํ เถโร อธิคมํ ปุจฺฉิ, ตํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ;
อมตํ อภิกงฺขนฺตํ, กตํ กตฺตพฺพกํ มยา.
‘‘อนุปฺปตฺโต สจฺฉิกโต, สยํ ธมฺโม อนีติโห;
วิสุทฺธาโณ นิกฺกงฺโข, พฺยากโรมิ ตวนฺติเก.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อปฺปมตฺตสฺส ¶ เม สิกฺขา, สุสฺสุตา ตว สาสเน;
สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อนุสาสิ มํ อริยวตา, อนุกมฺปิ อนุคฺคหิ;
อโมโฆ ตุยฺหโมวาโท, อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโต’’ติ. –
อิมาหิ ปฺจหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ. อมตํ อภิกงฺขนฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาทีสุ อนวชฺชธมฺเมสุ ยํ ธมฺมํ มยฺหํ ปตฺถยนฺโต อากงฺขนฺโต อุปชฺฌาโย อมตํ นิพฺพานํ อภิกงฺขนฺตํ มํ โอวาททานวเสน อนุคฺคณฺหิ. กตํ กตฺตพฺพกํ มยาติ ตสฺส อธิคมตฺถํ กตฺตพฺพํ ปริฺาทิโสฬสวิธํ กิจฺจํ กตํ นิฏฺาปิตํ มยา.
ตโต ¶ เอว อนุปฺปตฺโต อธิคโต จตุพฺพิโธปิ มคฺคธมฺโม สจฺฉิกโต. สยํ ธมฺโม อนีติโหติ สยํ อตฺตนาเยว นิพฺพานธมฺโม ผลธมฺโม จ อนีติโห อสนฺทิทฺโธ อตฺตปจฺจกฺโข กโต, ‘‘อิติห, อิติ กิรา’’ติ ปวตฺติยา อิติหสงฺขาตํ สํสยํ สมุจฺฉินฺทนฺโตเยว อริยมคฺโค ปวตฺตติ. เตนาห ‘‘วิสุทฺธาโณ นิกฺกงฺโข’’ติอาทิ. ตตฺถ วิสุทฺธาโณติ สพฺพสํกิเลสวิสุทฺธิยา วิสุทฺธาโณ. ตวนฺติเกติ ตว สมีเป.
สทตฺโถติ อรหตฺตํ. สิกฺขาติ ¶ อธิสีลสิกฺขาทโย. สุสฺสุตาติ ปริยตฺติพาหุสจฺจสฺส ปฏิเวธพาหุสจฺจสฺส จ ปาริปูริวเสน สุฏฺุ สุตา. ตว สาสเนติ ตว โอวาเท อนุสิฏฺิยํ ิตสฺส.
อริยวตาติ สุวิสุทฺธสีลาทิวตสมาทาเนน. อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโตติ ตุยฺหํ สมีเป จิณฺณพฺรหฺมจริยวาสตาย อนฺเตวาสี สิกฺขิตวา สิกฺขิตอธิสีลาทิสิกฺโข อมฺหีติ.
สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา
สาธู ¶ หีติอาทิกา อายสฺมโต วฑฺฒตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภารุกจฺฉนคเร คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วฑฺโฒติ ลทฺธนาโม อนุปุพฺเพน วฑฺฒติ. อถสฺส มาตา สํสาเร สฺชาตสํเวคา ปุตฺตํ าตีนํ นิยฺยาเทตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อปเรน สมเยน ปุตฺตมฺปิ วิฺุตํ ปตฺตํ เวฬุทนฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิโต พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา คนฺถธุรํ วหนฺโต เอกทิวสํ ‘‘เอกโก สนฺตรุตฺตโรว มาตรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา มาตา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอกโก สนฺตรุตฺตโรว อิธาคโต’’ติ โจเทสิ. โส มาตรา โจทิยมาโน ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มาตุ โอวาทสมฺปตฺติปกาสนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘สาธู ¶ หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยิ;
ยสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺโ ชเนตฺติยา;
อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส;
เชตฺวา นมุจิโน เสนํ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘วิสารทา โข ภคินี, เอวมตฺถํ อภาสยิ;
อปิหา นูน มยิปิ, วนโถ เต น วิชฺชติ.
‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ สาธู หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยีติ สาธุ วต มาตา มยฺหํ โอวาทสงฺขาตํ ปโตทํ ทสฺเสติ, เตน เม วีริยํ อุตฺเตเชนฺตี อุตฺตมงฺเค ปฺาสีเส วิชฺฌิ. ยสฺสาติ ยสฺสา เม มาตุยา. สมฺโพธินฺติ อรหตฺตํ. อยฺเหตฺถ โยชนา – ชเนตฺติยา เม อนุสิฏฺโ ยสฺสา อนุสาสนีภูตํ วจนํ สุตฺวา อหํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต วิหรนฺโต อุตฺตมํ อคฺคผลํ สมฺโพธึ อรหตฺตํ ปตฺโต.
ตโต เอว อารกตฺตา กิเลเสหิ อรหา ปฺุกฺเขตฺตตาย ทกฺขิเณยฺโย ทกฺขิณารโห อมฺหิ. ปุพฺเพนิวาสาณาทิวิชฺชาตฺตยสฺส อธิคตตฺตา เตวิชฺโช นิพฺพานสฺส สจฺฉิกตตฺตา อมตทฺทโส นมุจิโน มารสฺส เสนํ กิเลสวาหินึ โพธิปกฺขิยเสนาย ชินิตฺวา ตสฺส ชิตตฺตาเยว อนาสโว สุขํ วิหรามีติ.
อิทานิ ‘‘อนาสโว’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อชฺฌตฺตฺจา’’ ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อชฺฌตฺตํ อชฺฌตฺตวตฺถุกา จ พหิทฺธา พหิทฺธวตฺถุกา จ อาสวา เย มยฺหํ อริยมคฺคาธิคมโต ปุพฺเพ วิชฺชึสุ อุปลพฺภึสุ, เต สพฺเพ อนวเสสา อุจฺฉินฺนา อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนา ปหีนา ปุน ทานิ กทาจิปิ น จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ น อุปฺปชฺชิสฺสนฺติเยวาติ.
อิทานิ มาตุ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา อตฺตนา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา มาตรํ โถเมนฺโต ‘‘วิสารทา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ วิสารทา โขติ เอกํเสน วิคตสารชฺชา. เอวํ มาตุ อตฺตโน ¶ จ อรหตฺตาธิคเมน สตฺถุ โอรสปุตฺตภาวํ อุลฺลเปนฺโต มาตรํ ‘‘ภคินี’’ติ อาห. เอตมตฺถํ อภาสยีติ เอตํ มม โอวาทภูตํ อตฺถํ อภณิ. เอวํ ปน มํ โอวทนฺตี น เกวลํ วิสารทา เอว, อถ โข อปิหา นูน มยิปิ ตว ปุตฺตเกปิ อปิหา อสนฺถวา มฺเ, กึ วา เอเตน ปริกปฺปเนน? วนโถ เต น วิชฺชติ อวิชฺชาทิโก วนโถ ตว สนฺตาเน นตฺเถว, ยา มํ ภวกฺขเย นิโยเชสีติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ‘‘ตยา นิโยชิตากาเรเนว มยา ปฏิปนฺน’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริยนฺตกต’’นฺติ โอสานคาถมาห, ตสฺสตฺโถ สุวิฺเยฺโยว.
วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
อตฺถาย ¶ วต เมติอาทิกา อายสฺมโต นทีกสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตนา โรปิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส ปมุปฺปนฺนํ มโนสิลาวณฺณํ เอกํ อมฺพผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล อุรุเวลกสฺสปสฺส ภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ อนิจฺฉนฺโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ เนรฺชราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา วิหรติ. นทีตีเร วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ นทีกสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. ตสฺส ภควา สปริสสฺส เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ตํ สพฺพํ ขนฺธเก (มหาว. ๓๖-๓๙) อาคตเมว. โส ภควโต อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๘๑-๘๗) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ธารโต อุตฺตมํ ยสํ.
‘‘อคฺคผลํ ¶ คเหตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อคฺคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อปรภาเค อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ทิฏฺิสมุคฺฆาตกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อตฺถาย ¶ วต เม พุทฺโธ, นทึ เนรฺชรํ อคา;
ยสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, มิจฺฉาทิฏฺึ วิวชฺชยึ.
‘‘ยชึ อุจฺจาวเจ ยฺเ, อคฺคิหุตฺตํ ชุหึ อหํ;
เอสา สุทฺธีติ มฺนฺโต, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน.
‘‘ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท, ปรามาเสน โมหิโต;
อสุทฺธึ มฺิสํ สุทฺธึ, อนฺธภูโต อวิทฺทสุ.
‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ วิทาลิตา;
ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคึ, นมสฺสามิ ตถาคตํ.
‘‘โมหา สพฺเพ ปหีนา เม, ภวตณฺหา ปทาลิตา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อตฺถาย วต เมติ มยฺหํ อตฺถาย วต หิตาย วต. พุทฺโธติ สพฺพฺุพุทฺโธ. นทึ เนรฺชรํ อคาติ เนรฺชราสงฺขาตํ นทึ อคฺฉิ, ตสฺสา นทิยา ตีเร จ มม ภาตุ อุรุเวลกสฺสปสฺส อสฺสมํ อุปคโตติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺสาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺสาติ ยสฺส พุทฺธสฺส ภควโต. ธมฺมํ สุตฺวานาติ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา, โสตทฺวารานุสาเรน อุปลภิตฺวา. มิจฺฉาทิฏฺึ วิวชฺชยินฺติ ¶ ‘‘ยฺาทีหิ สุทฺธิ โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ วิปรีตทสฺสนํ ปชหึ.
มิจฺฉาทิฏฺึ ¶ วิวชฺชยินฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยชิ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยชึ อุจฺจาวเจ ยฺเติ ปากฏยฺเ โสมยาควาชเปยฺยาทิเก นานาวิเธ ยฺเ ยชึ. อคฺคิหุตฺตํ ชุหึ อหนฺติ เตสํ ยฺานํ ยชนวเสน อาหุตึ ปคฺคณฺหนฺโต อคฺคึ ปริจรึ. เอสา สุทฺธีติ มฺนฺโตติ เอสา ยฺกิริยา อคฺคิปาริจริยา สุทฺธิเหตุภาวโต สุทฺธิ ‘‘เอวํ เม สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ มฺมาโน. อนฺธภูโต ปุถุชฺชโนติ ปฺาจกฺขุเวกลฺเลน อวิชฺชนฺธตาย อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน หุตฺวา วนคหนปพฺพตคหนาทีนิ วิย ทุรติกฺกมนฏฺเน ทิฏฺิเยว คหนํ ทิฏฺิคหนํ ¶ , ตํ ปกฺขนฺโท อนุปวิฏฺโติ ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท. ปรามาเสนาติ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ปรามสนโต ปรามาสสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสน. โมหิโตติ มูฬฺหภาวํ ปาปิโต. อสุทฺธึ มฺิสํ สุทฺธินฺติ อสุทฺธึ มคฺคํ ‘‘สุทฺธึ มคฺค’’นฺติ มฺิสํ มฺึ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อนฺธภูโต อวิทฺทสู’’ติ. ยสฺมา อวิชฺชาย อนฺธภูโต, ตโต เอว ธมฺมาธมฺมํ ยุตฺตายุตฺตฺจ อวิทฺวา, ตสฺมา ตถา มฺินฺติ อตฺโถ.
มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา เมติ เอวํภูตสฺส ปน สตฺถุ สมฺมุขา จตุสจฺจคพฺภํ ธมฺมกถํ สุตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺตสฺส อริยมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน มยฺหํ ปหีนา. ภวาติ กามภวาทโย สพฺเพปิ ภวา อริยมคฺคสตฺเถน วิทาลิตา วิทฺธํสิตา. ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ อาหวนียาทิเก อคฺคี ฉฑฺเฑตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย สพฺพสฺส จ ปาปสฺส ทหนโต ทกฺขิเณยฺยคฺคึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชุหามิ ปริจรามิ. ตยิทํ มยฺหํ ทกฺขิเณยฺยคฺคิปริจรณํ ทธินวนีตมถิตสปฺปิอาทินิรเปกฺขํ สตฺถุ นมสฺสนเมวาติ อาห ‘‘นมสฺสามิ ตถาคต’’นฺติ. อถ วา ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ ทายกานํ ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวกรเณน ปาปสฺส จ ทหเนน ทกฺขิเณยฺยคฺคิภูตํ อตฺตานํ ชุหามิ ปริจรามิ ตถา กตฺวา ปริจรามิ, ตถา กตฺวา ปริหรามิ. ปุพฺเพ อคฺคิเทวํ นมสฺสามิ, อิทานิ ปน นมสฺสามิ ตถาคตนฺติ.
โมหา สพฺเพ ปหีนา เมติ ทุกฺเข อฺาณาทิเภทา สพฺเพ โมหา มยฺหํ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา, ตโต เอว ‘‘ภวตณฺหา ปทาลิตา. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ ตีสุ ปเทสุ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ.
นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. คยากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปาโต ¶ ¶ มชฺฌนฺหิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต คยากสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน ¶ อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาหาโร วสติ. เตน จ สมเยน ภควา เอโก อทุติโย ตสฺส อสฺสมสมีเปน คจฺฉติ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต เวลํ โอโลเกตฺวา มโนหรานิ โกลผลานิ สตฺถุ อุปเนสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ คยายํ วิหรติ. คยายํ วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ คยากสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. โส ภควตา สทฺธึ ปริสาย เอหิภิกฺขูปสมฺปทํ ทตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๘-๑๔) –
‘‘อชิเนน นิวตฺโถหํ, วากจีรธโร ตทา;
ขาริยา ปูรยิตฺวานํ, โกลํหาสึ มมสฺสมํ.
‘‘ตมฺหิ กาเล สิขี พุทฺโธ, เอโก อทุติโย อหุ;
มมสฺสมํ อุปคจฺฉิ, ชานนฺโต สพฺพกาลิกํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, โกลํ พุทฺธสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โกลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาปปวาหนกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปาโต มชฺฌนฺหิกํ สายํ, ติกฺขตฺตุํ ทิวสสฺสหํ;
โอตรึ อุทกํ โสหํ, คยาย คยผคฺคุยา.
‘‘ยํ ¶ มยา ปกตํ ปาปํ, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาติสุ;
ตํ ทานีธ ปวาเหมิ, เอวํทิฏฺิ ปุเร อหุํ.
‘‘สุตฺวา ¶ สุภาสิตํ วาจํ, ธมฺมตฺถสหิตํ ปทํ;
ตถํ ยาถาวกํ อตฺถํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ.
‘‘นินฺหาตสพฺพปาโปมฺหิ, นิมฺมโล ปยโต สุจิ;
สุทฺโธ สุทฺธสฺส ทายาโท, ปุตฺโต พุทฺธสฺส โอรโส.
‘‘โอคยฺหฏฺงฺคิกํ โสตํ, สพฺพปาปํ ปวาหยึ;
ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปมคาถาย ตาว อยํ สงฺเขปตฺโถ – ปาโต สูริยุคฺคมนเวลายํ, มชฺฌนฺหิกํ ¶ มชฺฌนฺหเวลายํ, สายํ สายนฺหเวลายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ตโย วาเร อหํ อุทกํ โอตรึ โอคาหึ. โอตรนฺโต จ โสหํ น ยตฺถ กตฺถจิ ยทา วา ตทา วา โอตรึ, อถ โข คยาย มหาชนสฺส ‘‘ปาปปวาหน’’นฺติ อภิสมฺมเต คยาติตฺเถ, คยผคฺคุยา คยาผคฺคุนามเก ผคฺคุนีมาสสฺส อุตฺตรผคฺคุนีนกฺขตฺเต อนุสํวจฺฉรํ อุทโกโรหนมนุยุตฺโต อโหสินฺติ.
อิทานิ ตทา เยนาธิปฺปาเยน อุทโกโรหนมนุยุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ มยา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ยํ มยา ปุพฺเพ อิโต อฺาสุ ชาตีสุ ปาปกมฺมํ อุปจิตํ. ตํ อิทานิ อิธ คยาติตฺเถ อิมิสฺสา จ คยาผคฺคุยา อิมินา อุทโกโรหเนน ปวาเหมิ อปเนมิ วิกฺขาเลมี’’ติ. ปุเร สตฺถุ สาสนุปคมนโต ปุพฺเพ เอวํทิฏฺิ เอวรูปวิปรีตทสฺสโน อหุํ อโหสึ.
ธมฺมตฺถสหิตํ ปทนฺติ วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส. ธมฺเมน จ อตฺเถน จ สหิตโกฏฺาสํ, อาทิโต มชฺฌโต ปริโยสานโต จ ธมฺมูปสํหิตํ อตฺถูปสํหิตํ สุฏฺุ เอกนฺเตน นิยฺยานิกํ กตฺวา ภาสิตํ วาจํ สมฺมาสมฺพุทฺธวจนํ สุตฺวา เตน ปกาสิตํ ปรมตฺถภาเวน ตจฺฉภาวโต ตถํ ยถารหํ ปวตฺตินิวตฺติอุปายภาเว พฺยภิจาราภาวโต ยาถาวกํ ทุกฺขาทิอตฺถํ โยนิโส อุปาเยน ปริฺเยฺยาทิภาเวน ปจฺจเวกฺขิสํ ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ ¶ , มคฺโค ภาเวตพฺโพ’’ติ ปติอเวกฺขึ, าณจกฺขุนา ปสฺสึ ปฏิวิชฺฌินฺติ อตฺโถ.
นินฺหาตสพฺพปาโปมฺหีติ เอวํ ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา เอว อริยมคฺคชเลน วิกฺขาลิตสพฺพปาโป อมฺหิ. ตโต เอว ราคมลาทีนํ อภาเวน นิมฺมลตฺตา นิมฺมโล. ตโต เอว ¶ ปริสุทฺธกายสมาจารตาย ปริสุทฺธวจีสมาจารตาย ปริสุทฺธมโนสมาจารตาย ปยโต สุจิ สุทฺโธ. สวาสนสพฺพกิเลสมลวิสุทฺธิยา สุทฺธสฺส พุทฺธสฺส ภควโต โลกุตฺตรธมฺมทายสฺส อาทิยนโต ทายาโท. ตสฺเสว เทสนาาณสมุฏฺานอุโรวายามชนิตาภิชาติตาย โอรโส ปุตฺโต อมฺหีติ โยชนา.
ปุนปิ อตฺตโน ปรมตฺถโต นฺหาตกภาวเมว วิภาเวตุํ ‘‘โอคยฺหา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ โอคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา. อฏฺงฺคิกํ โสตนฺติ สมฺมาทิฏฺิอาทีหิ อฏฺงฺคสโมธานภูตํ มคฺคโสตํ. สพฺพปาปํ ปวาหยินฺติ อนวเสสํ ปาปมลํ ปกฺขาเลสึ, อริยมคฺคชลปวาหเนน ปรมตฺถนฺหาตโก อโหสึ. ตโต เอว ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ วุตฺตตฺถเมว.
คยากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วกฺกลิตฺเถรคาถาวณฺณนา
วาตโรคาภินีโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต วกฺกลิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริ.
โสปิ ¶ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, วกฺกลีติสฺส นามํ อกํสุ. โส วุทฺธิปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา รูปกายสฺส สมฺปตฺติทสฺสเนน อติตฺโต สตฺถารา สทฺธึเยว วิจรติ. ‘‘อคารมชฺเฌ วสนฺโต นิจฺจกาลํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เปตฺวา โภชนเวลํ สรีรกิจฺจกาลฺจ เสสกาเล ยตฺถ ิเตน สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํ, ตตฺถ ิโต อฺํ กิจฺจํ ปหาย ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตว วิหรติ. สตฺถา ตสฺส าณปริปากํ อาคเมนฺโต พหุกาลํ ตสฺมึ รูปทสฺสเนเนว วิจรนฺเต กิฺจิ อวตฺวา ปุเนกทิวสํ ¶ ‘‘กึ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ. โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสติ, มํ ปสฺสนฺโต ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) อาห.
สตฺถริ เอวํ วทนฺเตปิ เถโร สตฺถุ ทสฺสนํ ปหาย อฺตฺถ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ตโต สตฺถา ‘‘นายํ ภิกฺขุ สํเวคํ อลภิตฺวา พุชฺฌิสฺสตี’’ติ วสฺสูปนายิกทิวเส ‘‘อเปหิ, วกฺกลี’’ติ เถรํ ปณาเมสิ. โส สตฺถารา ปณามิโต สมฺมุเข าตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กึ มยฺหํ ชีวิเตน, โยหํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภามี’’ติ คิชฺฌกูฏปพฺพเต ปปาตฏฺานํ อภิรุหิ. สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุ มม สนฺติกา อสฺสาสํ อลภนฺโต มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ นาเสยฺยา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสตุํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๘๑) –
คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ, วกฺกลี’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เถโร ‘‘ทสพโล เม ทิฏฺโ, ‘เอหี’ติ อวฺหานมฺปิ ลทฺธ’’นฺติ พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ¶ ‘‘กุโต อาคจฺฉามี’’ติ อตฺตโน คมนภาวํ อชานิตฺวา สตฺถุ สมฺมุเข อากาเส ปกฺขนฺทนฺโต ปมปาเทน ปพฺพเต ิโตเยว สตฺถารา วุตฺตคาถํ ¶ อาวชฺเชนฺโต อากาเสเยว ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๘) ธมฺมปทวณฺณนายฺจ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑) อาคตํ.
อิธ ปน เอวํ วทนฺติ – ‘‘กึ เต, วกฺกลี’’ติอาทินา สตฺถารา โอวทิโต คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, ตสฺส สทฺธาย พลวภาวโต เอว วิปสฺสนา วีถึ น โอตรติ, ภควา ตํ ตฺวา กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อทาสิ. ปุน วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิเยว, อถสฺส อาหารเวกลฺเลน วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ วาตาพาเธน ปีฬิยมานํ ตฺวา ภควา ตตฺถ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. –
อาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ปีติสุเขน ¶ วิปุเลน, ผรมาโน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สติปฏฺาเน, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคานิ จ ภาเวนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สหิเต ทิสฺวา, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อนุสฺสรนฺโต สมฺพุทฺธํ, อคฺคํ ทนฺตํ สมาหิตํ;
อตนฺทิโต รตฺตินฺทิวํ, วิหริสฺสามิ กานเน’’ติ. –
จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วาตโรคาภินีโตติ วาตาพาเธน อเสริภาวํ อุปนีโต, วาตพฺยาธินา อภิภูโต. ตฺวนฺติ เถรํ อาลปติ. วิหรนฺติ เตน อิริยาปถวิหาเรน วิหรนฺโต. กานเน วเนติ กานนภูเต วเน, มหาอรฺเติ อตฺโถ. ปวิทฺธโคจเรติ วิสฺสฏฺโคจเร ทุลฺลภปจฺจเย. วาตโรคสฺส สปฺปายานํ สปฺปิอาทิเภสชฺชานํ อภาเวน ผรุสภูมิภาคตาย จ ลูเข ลูขฏฺาเน. กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสีติ ภิกฺขุ ตฺวํ กถํ วิหริสฺสสีติ ภควา ปุจฺฉิ.
ตํ ¶ สุตฺวา เถโร นิรามิสปีติโสมนสฺสาทินา อตฺตโน สุขวิหารํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปีติสุเขนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปีติสุเขนาติ อุพฺเพคลกฺขณาย ผรณลกฺขณาย จ ¶ ปีติยา ตํสมฺปยุตฺตสุเขน จ. เตนาห ‘‘วิปุเลนา’’ติ อุฬาเรนาติ อตฺโถ. ผรมาโน สมุสฺสยนฺติ ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺิเตหิ ปณีเตหิ รูเปหิ สกลํ กายํ ผราเปนฺโต นิรนฺตรํ ผุฏํ กโรนฺโต. ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโตติ อรฺาวาสชนิตํ สลฺเลขวุตฺติเหตุกํ ทุสฺสหมฺปิ ปจฺจยลูขํ อภิภวนฺโต อธิวาเสนฺโต. วิหริสฺสามิ กานเนติ ฌานสุเขน วิปสฺสนาสุเขน จ อรฺายตเน วิหริสฺสามีติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสิ’’นฺติ (ปารา. ๑๑).
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ จ. (ธ. ป. ๓๗๔);
ภาเวนฺโต สติปฏฺาเนติ มคฺคปริยาปนฺเน กายานุปสฺสนาทิเก จตฺตาโร สติปฏฺาเน อุปฺปาเทนฺโต วฑฺเฒนฺโต จ. อินฺทฺริยานีติ มคฺคปริยาปนฺนานิ เอว สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ. พลานีติ ตถา สทฺธาทีนิ ¶ ปฺจ พลานิ. โพชฺฌงฺคานีติ ตถา สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนิ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ. จ-สทฺเทน สมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทมคฺคงฺคานิ สงฺคณฺหาติ. ตทวินาภาวโต หิ ตคฺคหเณเนว เตสํ คหณํ โหติ. วิหริสฺสามีติ ยถาวุตฺเต โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวนฺโต มคฺคสุเขน ตทธิคมสิทฺเธน ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วิหริสฺสามิ.
อารทฺธวีริเยติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวเสน ปคฺคหิตวีริเย. ปหิตตฺเตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺเต. นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเมติ สพฺพกาลํ อสิถิลวีริเย. อวิวาทวเสน กายสามคฺคิทานวเสน จ สมคฺเค. ทิฏฺิสีลสามฺเน สหิเต สพฺรหฺมจารี ทิสฺวา. เอเตน กลฺยาณมิตฺตสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ.
อนุสฺสรนฺโต สมฺพุทฺธนฺติ สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ สพฺพสตฺตุตฺตมตาย, อคฺคํ อุตฺตเมน ทมเถน ทนฺตํ, อนุตฺตรสมาธินา สมาหิตํ อตนฺทิโต อนลโส หุตฺวา, รตฺตินฺทิวํ สพฺพกาลํ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา อนุสฺสรนฺโต วิหริสฺสามิ. เอเตน พุทฺธานุสฺสติภาวนาย ¶ ยุตฺตาการทสฺสเนน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานานุโยคมาห, ปุริเมน ปาริหาริยกมฺมฏฺานานุโยคํ.
เอวํ ปน วตฺวา เถโร วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๒๘-๖๕) –
‘‘อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
อโนมนาโม อมิโต, นาเมน ปทุมุตฺตโร.
‘‘ปทุมาการวทโน, ปทุมามลสุจฺฉวี;
โลเกนานุปลิตฺโตว, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘วีโร ปทุมปตฺตกฺโข, กนฺโต จ ปทุมํ ยถา;
ปทุมุตฺตรคนฺโธว, ตสฺมา โส ปทุมุตฺตโร.
‘‘โลกเชฏฺโ จ นิมฺมาโน, อนฺธานํ นยนูปโม;
สนฺตเวโส คุณนิธิ, กรุณามติสาคโร.
‘‘ส กทาจิ มหาวีโร, พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต;
สเทวมนุชากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
‘‘วทเนน สุคนฺเธน, มธุเรน รุเตน จ;
รฺชยํ ปริสํ สพฺพํ, สนฺถวี สาวกํ สกํ.
‘‘สทฺธาธิมุตฺโต สุมติ, มม ทสฺสนลาลโส;
นตฺถิ เอตาทิโส อฺโ, ยถายํ ภิกฺขุ วกฺกลิ.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, นคเร พฺราหฺมณตฺรโช;
หุตฺวา สุตฺวา จ ตํ วากฺยํ, ตํ านมภิโรจยึ.
‘‘สสาวกํ ตํ วิมลํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาน, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ตสฺส, อนนฺตคุณสาคเร;
นิมุคฺโค ปีติสมฺปุณฺโณ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘โย โส ตยา สนฺถวิโต, อิโต สตฺตมเก มุนิ;
ภิกฺขุ สทฺธาวตํ อคฺโค, ตาทิโส โหมหํ มุเน.
‘‘เอวํ ¶ วุตฺเต มหาวีโร, อนาวรณทสฺสโน;
อิมํ วากฺยํ อุทีเรสิ, ปริสาย มหามุนิ.
‘‘ปสฺสเถตํ มาณวกํ, ปีตมฏฺนิวาสนํ;
เหมยฺโปจิตงฺคํ, ชนเนตฺตมโนหรํ.
‘‘เอโส อนาคตทฺธาเน, โคตมสฺส มเหสิโน;
อคฺโค สทฺธาธิมุตฺตานํ, สาวโกยํ ภวิสฺสติ.
‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;
สพฺพโภคปริพฺยูฬฺโห, สุขิโต สํสริสฺสติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วกฺกลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เตน กมฺมวิเสเสน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสรนฺโต ภวาภเว;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, กุเล อฺตเร อหํ.
‘‘โนนีตสุขุมาลํ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;
มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตา.
‘‘ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;
อิมํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายก.
‘‘ตทา ปฏิคฺคหิ โส มํ, ภีตานํ สรโณ มุนิ;
ชาลินา จกฺกงฺกิเตน, มุทุโกมลปาณินา.
‘‘ตทา ปภุติ เตนาหํ, อรกฺเขยฺเยน รกฺขิโต;
สพฺพเวรวินิมุตฺโต, สุเขน ปริวุทฺธิโต.
‘‘สุคเตน ¶ วินา ภูโต, อุกฺกณฺามิ มุหุตฺตกํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สพฺพปารมิสมฺภูตํ ¶ , นีลกฺขินยนํ วรํ;
รูปํ สพฺพสุภากิณฺณํ, อติตฺโต วิหรามหํ.
‘‘พุทฺธรูปรตึ ตฺวา, ตทา โอวทิ มํ ชิโน;
อลํ วกฺกลิ กึ รูเป, รมเส พาลนนฺทิเต.
‘‘โย หิ ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, โส มํ ปสฺสติ ปณฺฑิโต;
อปสฺสมาโน สทฺธมฺมํ, มํ ปสฺสมฺปิ น ปสฺสติ.
‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;
อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปฺุโช ทุกฺขสฺส เกวโล.
‘‘นิพฺพินฺทิย ตโต รูเป, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ปสฺส อุปกฺกิเลสานํ, สุเขนนฺตํ คมิสฺสสิ.
‘‘เอวํ เตนานุสิฏฺโหํ, นายเกน หิเตสินา;
คิชฺฌกูฏํ สมารุยฺห, ฌายามิ คิริกนฺทเร.
‘‘ิโต ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสาสยิ มหามุนิ;
วกฺกลีติ ชิโน วาจํ, ตํ สุตฺวา มุทิโต อหํ.
‘‘ปกฺขนฺทึ เสลปพฺภาเร, อเนกสตโปริเส;
ตทา พุทฺธานุภาเวน, สุเขเนว มหึ คโต.
‘‘ปุโนปิ ธมฺมํ เทเสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ตมหํ ธมฺมมฺาย, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘สุมหาปริสมชฺเฌ, ตทา มํ จรณนฺตโค;
อคฺคํ สทฺธาธิมุตฺตานํ, ปฺเปสิ มหามติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ เถโร อิมา เอว คาถา อภาสิ. อถ นํ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
วกฺกลิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา
โอลคฺเคสฺสามีติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต วิชิตเสนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต อากาเสน คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา อากาสโต โอตริ. โส ภควโต มโนหรานิ มธุรานิ ผลานิ อุปเนสิ, ปฏิคฺคเหสิ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิชิตเสโนติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปาปุณิ. ตสฺส มาตุลา เสโน จ อุปเสโน จาติ ทฺเว หตฺถาจริยา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา วาสธุรํ ปูเรนฺตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. วิชิตเสโนปิ หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺตึ คโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาเส อลคฺคมานโส สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตุลตฺเถรานํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เตสํ โอวาทานุสาสนิยา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนาวีถึ ลงฺฆิตฺวา พหิทฺธา นานารมฺมเณ วิธาวนฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ โอวทนฺโต –
‘‘โอลคฺเคสฺสามิ เต จิตฺต, อาณิทฺวาเรว หตฺถินํ;
น ตํ ปาเป นิโยเชสฺสํ, กามชาลํ สรีรชํ.
‘‘ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสิ, ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต;
น จ จิตฺตกลิ ปุนปฺปุนํ, ปสกฺก ปาปรโต จริสฺสสิ.
‘‘ยถา กฺุชรํ อทนฺตํ, นวคฺคหมงฺกุสคฺคโห;
พลวา อาวตฺเตติ อกามํ, เอวํ อาวตฺตยิสฺสํ ตํ.
‘‘ยถา วรหยทมกุสโล, สารถิปวโร ทเมติ อาชฺํ;
เอวํ ทมยิสฺสํ ตํ, ปติฏฺิโต ปฺจสุ พเลสุ.
‘‘สติยา ¶ ¶ ตํ นิพนฺธิสฺสํ, ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามิ;
วีริยธุรนิคฺคหิโต, น ยิโต ทูรํ คมิสฺสเส จิตฺตา’’ติ. –
คาถา อภาสิ.
ตตฺถ โอลคฺเคสฺสามีติ สํวริสฺสามิ นิวาเรสฺสามิ. เตติ ตํ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ ¶ . เต คมนนฺติ วา วจนเสโส. หตฺถินนฺติ จ หตฺถินฺติ อตฺโถ. จิตฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติ. ยถา ตํ วาเรตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาณิทฺวาเรว หตฺถิน’’นฺติ อาห. อาณิทฺวารํ นาม ปาการพทฺธสฺส นครสฺส ขุทฺทกทฺวารํ, ยํ ฆฏิกาฉิทฺเท อาณิมฺหิ ปกฺขิตฺเต ยนฺเตน วินา อพฺภนฺตเร ิเตหิปิ วิวริตุํ น สกฺกา. เยน มนุสฺสควสฺสมหึสาทโย น นิคฺคนฺตุํ สกฺกา. นครโต พหิ นิคฺคนฺตุกามมฺปิ หตฺถึ ยโต ปโลเภตฺวา หตฺถาจริโย คมนํ นิวาเรสิ. อถ วา อาณิทฺวารํ นาม ปลิฆทฺวารํ. ตตฺถ หิ ติริยํ ปลิฆํ เปตฺวา รุกฺขสูจิสงฺขาตํ อาณึ ปลิฆสีเส อาวุณนฺติ. ปาเปติ รูปาทีสุ อุปฺปชฺชนกอภิชฺฌาทิปาปธมฺเม ตํ น นิโยเชสฺสํ น นิโยชิสฺสามิ. กามชาลาติ กามสฺส ชาลภูตํ. ยถา หิ มจฺฉพนฺธมิคลุทฺทานํ ชาลํ นาม มจฺฉาทีนํ เตสํ ยถากามการสาธนํ, เอวํ อโยนิโสมนสิการานุปาติตํ จิตฺตํ มารสฺส กามการสาธนํ. เตน หิ โส สตฺเต อนตฺเถสุ ปาเตติ. สรีรชาติ สรีเรสุ อุปฺปชฺชนก. ปฺจโวการภเว หิ จิตฺตํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติตาย ‘‘สรีรช’’นฺติ วุจฺจติ.
ตฺวํ โอลคฺโค น คจฺฉสีติ ตฺวํ, จิตฺตกลิ, มยา สติปฺาปโตทองฺกุเสหิ วาริโต น ทานิ ยถารุจึ คมิสฺสสิ, อโยนิโสมนสิการวเสน ยถากามํ วตฺติตุํ น ลภิสฺสสิ. ยถา กึ? ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต นครโต คชนิโรธโต วา นิคฺคมนาย ทฺวารวิวรกํ อลภมาโน หตฺถี วิย. จิตฺตกลีติ จิตฺตกาฬกณฺณิ. ปุนปฺปุนนฺติ อปราปรํ. ปสกฺกาติ สรณสมฺปสฺสาสวเสน. ปาปรโตติ ปาปกมฺมนิรโต ปุพฺเพ วิย อิทานิ น จริสฺสสิ ตถา จริตุํ น ทสฺสามีติ อตฺโถ.
อทนฺตนฺติ ¶ อทมิตํ หตฺถิสิกฺขํ อสิกฺขิตํ. นวคฺคหนฺติ อจิรคหิตํ. องฺกุสคฺคโหติ หตฺถาจริโย. พลวาติ กายพเลน าณพเลน จ พลวา. อาวตฺเตติ อกามนฺติ อนิจฺฉนฺตเมว นิเสธนโต นิวตฺเตติ. เอวํ อาวตฺตยิสฺสนฺติ ยถา ยถาวุตฺตํ หตฺถึ หตฺถาจริโย, เอวํ ตํ จิตฺตํ จิตฺตกลึ ทุจฺจริตนิเสธนโต นิวตฺตยิสฺสามิ.
วรหยทมกุสโลติ ¶ อุตฺตมานํ อสฺสทมฺมานํ ทมเน กุสโล. ตโต เอว สารถิปวโร อสฺสทมฺมสารถีสุ วิสิฏฺโ ทเมติ อาชฺํ อาชานียํ อสฺสทมฺมํ เทสกาลานุรูปํ สณฺหผรุเสหิ ทเมติ วิเนติ นิพฺพิเสวนํ กโรติ. ปติฏฺิโต ปฺจสุ พเลสูติ สทฺธาทีสุ ปฺจสุ พเลสุ ปติฏฺิโต หุตฺวา อสฺสทฺธิยาทินิเสธนโต ตํ ทมยิสฺสํ ทเมสฺสามีติ อตฺโถ.
สติยา ¶ ตํ นิพนฺธิสฺสนฺติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต สติโยตฺเตน กมฺมฏฺานถมฺเภ, จิตฺตกลิ, ตํ นิพนฺธิสฺสามิ นิยเมสฺสามิ. ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามีติ ตตฺถ นิพนฺธนฺโต เอว ยุตฺตปฺปยุตฺโต หุตฺวา เต ทเมสฺสามิ, สํกิเลสมลโต ตํ วิโสเธสฺสามิ. วีริยธุรนิคฺคหิโตติ ยถาวุตฺโต เฉเกน สุสารถินา ยุเค โยชิโต ยุคนิคฺคหิโต ยุคนฺตรคโต ตํ นาติกฺกมติ, เอวํ ตฺวมฺปิ จิตฺต, มม วีริยธุเร นิคฺคหิโต สกฺกจฺจการิตาย สาตจฺจการิตาย อฺถา วตฺติตุํ อลภนฺโต อิโต โคจรชฺฌตฺตโต ทูรํ พหิ น คมิสฺสสิ. ภาวนานุยุตฺตสฺส หิ กมฺมฏฺานโต อฺํ อาสนฺนมฺปิ ลกฺขณโต ทูรเมวาติ เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโตว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๒๒-๓๐) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, ทฺวตฺตึสวรลกฺขณํ;
วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, สาลราชํว ผุลฺลิตํ.
‘‘ติณตฺถรํ ปฺาเปตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อยาจหํ;
อนุกมฺปตุ มํ พุทฺโธ, ภิกฺขํ อิจฺฉามิ ทาตเว.
‘‘อนุกมฺปโก ¶ การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, โอรูหิ มม อสฺสเม.
‘‘โอโรหิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, นิสีทิ ปณฺณสนฺถเร;
ภลฺลาตกํ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา ชิโน;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อภิวนฺทึ ตทา ชินํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ อิมา คาถา อภาสิ.
วิชิตเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ยสทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุปารมฺภจิตฺโตติอาทิกา อายสฺมโต ยสทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิ. ตถา เหส ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อภิตฺถวิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มลฺลรฏฺเ มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ยสทตฺโตติ ลทฺธนาโม, วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิตฺวา สภิเยน ปริพฺพาชเกน สทฺธึเยว จาริกํ จรมาโน, อนุปุพฺเพน สาวตฺถิยํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สภิเยน ปุฏฺปฺเหสุ ¶ วิสฺสชฺชิยมาเนสุ สยํ โอตาราเปกฺโข สุณนฺโต นิสีทิ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส วาเท โทสํ ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ตฺวา สภิยสุตฺตเทสนาวสาเน (สุ. นิ. สภิยสุตฺต) โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ¶ ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโส ปถวี ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริสุสฺสติ สทฺธมฺเม, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘โย จ ตุฏฺเน จิตฺเตน, สุณาติ ชินสาสนํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพาตินาสโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุปารมฺภจิตฺโตติ สารมฺภจิตฺโต, โทสาโรปนาธิปฺปาโยติ อตฺโถ. ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ. อารกา โหติ สทฺธมฺมาติ โส ตาทิโส ปุคฺคโล นภโส วิย ปถวี ปฏิปตฺติสทฺธมฺมโตปิ ทูเร โหติ, ปเคว ปฏิเวธสทฺธมฺมโต. ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๘) วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺตสฺส กุโต สนฺตนิปุโณ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม.
ปริหายติ สทฺธมฺมาติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมโต ปุพฺพภาคิยสทฺธาทิสทฺธมฺมโตปิ นิหียติ. ปริสุสฺสตีติ วิสุสฺสติ กายจิตฺตานํ ปีณนรสสฺส ปีติปาโมชฺชาทิกุสลธมฺมสฺสาภาวโต. น วิรูหตีติ ¶ วิรูฬฺหึ วุทฺธึ น ปาปุณาติ. ปูติกนฺติ โคมยเลปทานาทิอภาเวน ปูติภาวํ ปตฺตํ.
ตุฏฺเน จิตฺเตนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, อตฺตมโน ปมุทิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เขเปตฺวาติ สมุจฺฉินฺทิตฺวา. อกุปฺปตนฺติ อรหตฺตํ. ปปฺปุยฺยาติ ปาปุณิตฺวา. ปรมํ สนฺตินฺติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ. ตทธิคโม ¶ จสฺส เกวลํ กาลาคมนเมว, น โกจิวิโธติ ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรินิพฺพาตินาสโว’’ติ.
เอวํ สตฺถารา โอวทิโต สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๓๕-๔๓) –
‘‘กณิการํว ¶ ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว โชติตํ;
กฺจนํว วิโรจนฺตํ, อทฺทสํ ทฺวิปทุตฺตมํ.
‘‘กมณฺฑลุํ เปตฺวาน, วากจีรฺจ กุณฺฑิกํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ.
‘‘ตมนฺธการํ วิธมํ, โมหชาลสมากุลํ;
าณาโลกํ ทสฺเสตฺวาน, นิตฺติณฺโณสิ มหามุนิ.
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, สพฺพาวนฺตมนุตฺตรํ;
าเณ เต อุปมา นตฺถิ, ยาวตา ชคโต คติ.
‘‘เตน าเณน สพฺพฺู, อิติ พุทฺโธ ปวุจฺจติ;
วนฺทามิ ตํ มหาวีรํ, สพฺพฺุตมนาวรํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณตฺถวายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโตปิ เถโร อิมา เอว คาถา อภาสิ.
ยสทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุปสมฺปทา ¶ จ เม ลทฺธาติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส กุฏิกณฺณสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺิ หุตฺวา อุฬาราย อิสฺสริยสมฺปตฺติยา ิโต เอกทิวสํ สตฺถารํ สตสหสฺสขีณาสวปริวุตํ มหติยา ¶ พุทฺธลีฬาย มหนฺเตน พุทฺธานุภาเวน นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อฺชลึ กตฺวา อฏฺาสิ. โส ปจฺฉาภตฺตํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน กลฺยาณวากฺกรณานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
โส ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตานิ ปูเรนฺโต เอกสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ สิพฺพิตฺวา อทาสิ. ปุน พุทฺธสฺุเ โลเก พาราณสิยํ ตุนฺนวาโย หุตฺวา เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส จีวรโกฏึ ฉินฺนํ ฆเฏตฺวา อทาสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อวนฺติรฏฺเ กุรรฆเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โสโณติสฺส นามํ อกํสุ. โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธารเณน ‘‘โกฏิกณฺโณ’’ติ วตฺตพฺเพ กุฏิกณฺโณติ ปฺายิตฺถ.
โส อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปนฺโต อายสฺมนฺเต มหากจฺจาเน กุลฆรํ นิสฺสาย ปวตฺตปพฺพเต วิหรนฺเต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาย ตํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิ. โส อปรภาเค สํสาเร สฺชาตสํเวโค เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ทสวคฺคํ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา กติปยกาลํ เถรสฺส สนฺติเก วสิตฺวา, เถรํ อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ อุปคโต, สตฺถารา เอกคนฺธกุฏิยํ วาสํ ลภิตฺวา ปจฺจูสสมเย อชฺฌิฏฺโ โสฬสอฏฺกวคฺคิยานํ ¶ อุสฺสารเณน สาธุการํ ทตฺวา ภาสิตาย ‘‘ทิสฺวา อาทีนวํ โลเก’’ติ (อุทา. ๔๖; มหาว. ๒๕๘) อุทานคาถาย ปริโยสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๒๖-๓๔) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
วสีสตสหสฺเสหิ, นครํ ปาวิสี ตทา.
‘‘นครํ ¶ ปวิสนฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน;
รตนานิ ปชฺโชตึสุ, นิคฺโฆโส อาสิ ตาวเท.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, เภรี วชฺชุมฆฏฺฏิตา;
สยํ วีณา ปวชฺชนฺติ, พุทฺธสฺส ปวิสโต ปุรํ.
‘‘พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ, ปทุมุตฺตรมหามุนึ;
ปาฏิหีรฺจ ปสฺสิตฺวา, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
อเจตนาปิ ตูริยา, สยเมว ปวชฺชเร.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน ปติฏฺิโต อตฺตโน อุปชฺฌาเยน อาจิกฺขิตนิยาเมน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน อุปสมฺปทา, ธุวนฺหานํ, จมฺมตฺถรณํ, คุณงฺคุณูปาหนํ, จีวรวิปฺปวาโสติ ปฺจ วเร ยาจิตฺวา เต สตฺถุ สนฺติกา ลภิตฺวา ปุนเทว อตฺตโน วสิตฏฺานํ คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน อุทานฏฺกถายํ อาคตนเยน เวทิตพฺโพ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๖) ปน ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณี’’ติ วุตฺตํ.
โส อปรภาเค วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –
‘‘อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธา, วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโว;
โส จ เม ภควา ทิฏฺโ, วิหาเร จ สหาวสึ.
‘‘พหุเทว รตฺตึ ภควา, อพฺโภกาเสตินามยิ;
วิหารกุสโล สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ตทา.
‘‘สนฺถริตฺวาน ¶ สงฺฆาฏึ, เสยฺยํ กปฺเปสิ โคตโม;
สีโห เสลคุหายํว, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ตโต กลฺยาณวากฺกรโณ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมํ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา.
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ปริฺาย, ภาวยิตฺวาน อฺชสํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุปสมฺปทา จ เม ลทฺธาติ ยา สา กิจฺเฉน ทสวคฺคํ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อตฺตนา ลทฺธา อุปสมฺปทา. ยา จ ปน วรทานวเสน สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ วินยธรปฺจเมน คเณน สตฺถารา อนฺุาตา อุปสมฺปทา, ตทุภยํ สนฺธายาห. จ-สทฺโท ¶ สมุจฺจยตฺโถ, เตน อิตเรปิ สตฺถุ สนฺติกา ลทฺธวเร สงฺคณฺหาติ. วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโวติ อคฺคมคฺเคน สกลกิเลสวตฺถุวิมุตฺติยา วิมุตฺโต จ อมฺหิ. ตโต เอว กามาสวาทีหิ อนาสโว อมฺหีติ โยชนา. โส จ เม ภควา ทิฏฺโติ ยทตฺถํ อหํ อวนฺติรฏฺโต สาวตฺถึ คโต, โส จ ภควา มยา อทิฏฺปุพฺโพ ทิฏฺโ. วิหาเร จ สหาวสินฺติ น เกวลํ ตสฺส ภควโต ทสฺสนเมว มยา ลทฺธํ, อถ โข วิหาเร สตฺถุ คนฺธกุฏิยํ สตฺถารา การณํ สลฺลกฺเขตฺวา วาเสนฺเตน สห อวสึ. ‘‘วิหาเรติ วิหารสมีเป’’ติ เกจิ.
พหุเทว รตฺตินฺติ ปมํ ยามํ ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนาวเสน กมฺมฏฺานโสธนวเสน จ, มชฺฌิมํ ยามํ เทวานํ พฺรหฺมูนฺจ กงฺขจฺเฉทนวเสน ภควา พหุเทว รตฺตึ อพฺโภกาเส อตินามยิ วีตินาเมสิ. วิหารกุสโลติ ทิพฺพพฺรหฺมอาเนฺชอริยวิหาเรสุ กุสโล. วิหารํ ปาวิสีติ อติเวลํ นิสชฺชจงฺกเมหิ อุปฺปนฺนปริสฺสมวิโนทนตฺถํ คนฺธกุฏึ ปาวิสิ.
สนฺถริตฺวาน สงฺฆาฏึ, เสยฺยํ กปฺเปสีติ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวา สีหเสยฺยํ กปฺเปสิ. เตนาห ‘‘โคตโม สีโห เสลคุหายํว ปหีนภยเภรโว’’ติ. ตตฺถ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. สีโห เสลคุหายํวาติ เสลสฺส ปพฺพตสฺส คุหายํ. ยถา สีโห มิคราชา เตชุสฺสทตาย ปหีนภยเภรโว ทกฺขิเณน ปสฺเสน ¶ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย เสยฺยํ กปฺเปสิ, เอวํ จิตฺตุตฺราสโลมหํสนฉมฺภิตตฺตเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ปหีนภยเภรโว โคตโม ภควา เสยฺยํ กปฺเปสีติ อตฺโถ.
ตโตติ ปจฺฉา, สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ‘‘ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุ’’นฺติ (อุทา. ๔๖) สตฺถารา อชฺเฌสิโตติ อตฺโถ. กลฺยาณวากฺกรโณติ สุนฺทรวจีกรโณ, ลกฺขณสมฺปนฺนวจนกฺกโมติ อตฺโถ. โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมนฺติ โสฬส อฏฺกวคฺคิยสุตฺตานิ ¶ โสโณ กุฏิกณฺโณ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา, ปจฺจกฺขโต อภาสีติ เถโร อตฺตานเมว ปรํ วิย อโวจ.
ปฺจกฺขนฺเธ ปริฺายาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ตีหิปิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา เต ปริชานนฺโตเยว, อฺชสํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยิตฺวา, ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ิโต อนาสโว. ตโต เอว อิทานิ ปรินิพฺพิสฺสติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสน นิพฺพายิสฺสตีติ.
โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
โย ¶ เอว ครูนนฺติอาทิกา อายสฺมโต โกสิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุจฺฉุขณฺฑิกํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โกสิโยติสฺส โคตฺตวเสน นามํ อกาสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปตึ อภิณฺหํ อุปสงฺกมติ, ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณาติ. โส เตน สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๔๔-๔๙) –
‘‘นคเร ¶ พนฺธุมติยา, ทฺวารปาโล อโหสหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกมาทาย พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ อุจฺฉุมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุขณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ครุวาสํ สปฺปุริสูปนิสฺสยฺจ ปสํสนฺโต –
‘‘โย เว ครูนํ วจนฺุ ธีโร, วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมํ;
โส ภตฺติมา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘ยํ อาปทา อุปฺปติตา อุฬารา, นกฺขมฺภยนฺเต ปฏิสงฺขยนฺตํ;
โส ถามวา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘โย เว สมุทฺโทว ิโต อเนโช, คมฺภีรปฺโ นิปุณตฺถทสฺสี;
อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร จ โหติ, ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารี;
โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘อตฺถฺจ ¶ โย ชานาติ ภาสิตสฺส,
อตฺถฺจ ตฺวาน ตถา กโรติ;
อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโต,
ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสา’’ติ. –
อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ โยติ ขตฺติยาทีสุ จตูสุ ปริสาสุ โย โกจิ. เวติ พฺยตฺตํ. ครูนนฺติ สีลาทิครุคุณยุตฺตานํ ปณฺฑิตานํ. วจนฺูติ เตสํ อนุสาสนีวจนํ ชานนฺโต, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาโน ปฏิปชฺชิตฺวา จ ตสฺส ผลํ ชานนฺโตติ อตฺโถ. ธีโรติ ธิติสมฺปนฺโน. วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมนฺติ ตสฺมึ ครูนํ วจเน โอวาเท วเสยฺย ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺเชยฺย, ปฏิปชฺชิตฺวา ‘‘อิมินา วตาหํ โอวาเทน อิมํ ชาติอาทิทุกฺขํ วีติวตฺโต’’ติ ตตฺถ ชนเยถ เปมํ คารวํ อุปฺปาเทยฺย. อิทฺหิ ทฺวยํ ‘‘ครูนํ วจนฺุ ธีโร’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. โสติ โย ครูนํ วจนฺู ธีโร, โส ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติยา ตตฺถ ภตฺติมา จ นาม โหติ, ชีวิตเหตุปิ ตสฺส อนติกฺกมนโต ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตถา ปฏิปชฺชนฺโต จ ตาย เอว ปฏิปตฺติยา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ชานนเหตุ ¶ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเมสุ วิชฺชาตฺตยาทิวเสน ‘‘เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต’’ติ วิเสสิ วิเสสวา สิยาติ อตฺโถ.
ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรณโต ‘‘อาปทา’’ติ ลทฺธโวหารา โสตุณฺหขุปฺปิปาสาทิปากฏปริสฺสยา เจว ราคาทิปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ อุปฺปติตา อุปฺปนฺนา, อุฬารา พลวนฺโตปิ นกฺขมฺภยนฺเต น กิฺจิ จาเลนฺติ. กสฺมา? ปฏิสงฺขยนฺตนฺติ ปฏิสงฺขายมานํ ปฏิสงฺขานพเล ิตนฺติ อตฺโถ. โสติ โย ทฬฺหตราหิ อาปทาหิปิ อกฺขมฺภนีโย, โส ถามวา ธิติมา ทฬฺหปรกฺกโม นาม โหติ. อนวเสสสํกิเลสปกฺขสฺส อภิภวนกปฺาพลสมงฺคิตาย ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. ตถาภูโต จ ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ ตํ วุตฺตตฺถเมว.
สมุทฺโทว ¶ ิโตติ สมุทฺโท วิย ิตสภาโว. ยถา หิ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สิเนรุปาทสมีเป มหาสมุทฺโท อฏฺหิปิ ทิสาหิ อุฏฺิเตหิ ปกติวาเตหิ อนิฺชนโต ิโต อเนโช คมฺภีโร จ, เอวํ กิเลสวาเตหิ ติตฺถิยวาทวาเตหิ จ อกมฺปนียโต ิโต อเนโช. คมฺภีรสฺส อนุปจิตาณสมฺภาเรหิ อลทฺธคาธสฺส นิปุณสฺส สุขุมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิอตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌเนน คมฺภีรปฺโ นิปุณตฺถทสฺสี. อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต โส ตาทิโส ปุคฺคโล กิเลเสหิ เทวปุตฺตมาราทีสุ วา เกนจิ อสํหาริยตาย อสํหาริโย นาม โหติ, ยถาวุตฺเตน อตฺเถน ปณฺฑิโต จ นาม โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติพาหุสจฺจวเสน พหุสฺสุโต, สุตฺตเคยฺยาทิ พหุํ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต. ตเมว ธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตเมว ธาเรตีติ ธมฺมธโร ¶ จ โหติ. ธมฺมสฺส โหติ อนุธมฺมจารีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปํ ธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทาสงฺขาตํ จตุปาริสุทฺธิสีลธุตงฺคอสุภกมฺมฏฺานาทิเภทํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ อนุธมฺมจารี โหติ, ‘‘อชฺช อชฺเชวา’’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขนฺโต วิจรติ. โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโตติ โย ปุคฺคโล ยํ ครุํ นิสฺสาย พหุสฺสุโต ธมฺมธโร ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมจารี โหติ. โส จ ตาทิโส เตน ครุนา สทิโส ปณฺฑิโต นาม โหติ ปฏิปตฺติยา สทิสภาวโต. ตถาภูโต ปน โส ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส, ตํ วุตฺตตฺถํว.
อตฺถฺจ โย ชานาติ ภาสิตสฺสาติ โย ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภาสิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส ¶ อตฺถํ ชานาติ. ชานนฺโต ปน ‘‘อิธ สีลํ วุตฺตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปฺา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อตฺถฺจ ตฺวาน ตถา กโรติ ยถา สตฺถารา อนุสิฏฺํ, ตถา ปฏิปชฺชติ. อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโตติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อตฺถนฺตโร อตฺถการณา สีลาทิอตฺถชานนมตฺตเมว อุปนิสฺสยํ กตฺวา ปณฺฑิโต โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอตฺถ ¶ จ ปมคาถาย ‘‘โย เว ครูน’’นฺติอาทินา สทฺธูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโต, ทุติยคาถาย ‘‘ยํ อาปทา’’ติ อาทินา วีริยูปนิสฺสโย, ตติยคาถาย ‘‘โย เว สมุทฺโทว ิโต’’ติอาทินา สมาธูปนิสฺสโย, จตุตฺถคาถาย ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทินา สตูปนิสฺสโย, ปฺจมคาถาย ‘‘อตฺถฺจ โย ชานาตี’’ติอาทินา ปฺูปนิสฺสโย วิเสสภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
โกสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉกฺกนิปาเต ¶ ¶ ทิสฺวาน ปาฏิหีรานีติอาทิกา อายสฺมโต อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานมกาสิ. ภควา จสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา, ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริสานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
โส ¶ ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺสสฺส ภควโต เวมาติกกนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อฺเปิสฺส ทฺเว กนิฏฺภาตโร อเหสุํ. เต ตโยปิ พุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ ปรมาย ปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล ภาตโร หุตฺวา, อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตา โคตฺตวเสน ตโยปิ กสฺสปา เอว นาม ชาตา. เต วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหึสุ. เตสํ เชฏฺภาติกสฺส ปฺจ มาณวกสตานิ ปริวาโร, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺสฺส ทฺเว. เต อตฺตโน คนฺเถ สารํ โอโลเกนฺตา ทิฏฺธมฺมิกเมว อตฺถํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ โรเจสุํ. เตสุ เชฏฺภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต มหาคงฺคานทีวงฺเก ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต, คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโต.
เอวํ เตสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา, ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาโณ อนุกฺกเมน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา, ปฺจวคฺคิยตฺเถเร อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ยสปฺปมุเข ปฺจปฺาส สหายเก วิเนตฺวา สฏฺิ อรหนฺเต ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ วิสฺสชฺเชตฺวา, ภทฺทวคฺคิเย วิเนตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส ¶ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วสนตฺถาย อคฺยาคารํ ปวิสิตฺวา ¶ , ตตฺถ กตนาคทมนํ อาทึ กตฺวา อฑฺฒุฑฺฒสหสฺเสหิ ปาฏิหาริเยหิ อุรุเวลกสฺสปํ สปริสํ วิเนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ ตฺวา อิตเรปิ ทฺเว ภาตโร สปริสา อาคนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชึสุ. สพฺเพว เอหิภิกฺขู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา อเหสุํ.
สตฺถา ตํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาสาเณ นิสินฺโน อาทิตฺตปริยายเทสนาย สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๒๕๑-๒๙๕) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยา, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
อุเปจฺจ โลกปชฺโชตํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา มหาปริสตึ, มหาปริสสาวกํ;
เปนฺตํ เอตทคฺคมฺหิ, สุตฺวาน มุทิโต อหํ.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิมนฺเตตฺวา มหาชินํ;
พฺราหฺมณานํ สหสฺเสน, สหทานมทาสหํ.
‘‘มหาทานํ ททิตฺวาน, อภิวาทิย นายกํ;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘ตยิ ¶ สทฺธาย เม วีร, อธิการคุเณน จ;
ปริสา มหตี โหตุ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ.
‘‘ตทา ¶ อโวจ ปริสํ, คชคชฺชิตสุสฺสโร;
กรวีกรุโต สตฺถา, เอตํ ปสฺสถ พฺราหฺมณํ.
‘‘เหมวณฺณํ มหาพาหุํ, กมลานนโลจนํ;
อุทคฺคตนุชํ หฏฺํ, สทฺธวนฺตํ คุเณ มม.
‘‘เอส ปตฺถยเต านํ, สีหโฆสสฺส ภิกฺขุโน;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสทิโส, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก.
‘‘โส จ สพฺพํ ตมํ หนฺตฺวา, วิชเฏตฺวา มหาชฏํ;
วสฺสเต อมตํ วุฏฺึ, ตปฺปยนฺโต สเทวกํ.
‘‘ตทา หิ พาราณสิยํ, ราชาปจฺจา อหุมฺหเส;
ภาตโรมฺห ตโย สพฺเพ, สํวิสฏฺาว ราชิโน.
‘‘วีรงฺครูปา พลิโน, สงฺคาเม อปราชิตา;
ตทา กุปิตปจฺจนฺโต, อมฺเห อาห มหีปติ.
‘‘เอถ คนฺตฺวาน ปจฺจนฺตํ, โสเธตฺวา อฏฺฏวีพลํ;
เขมํ วิชิริตํ กตฺวา, ปุน เทถาติ ภาสถ.
‘‘ตโต ¶ มยํ อโวจุมฺห, ยทิ เทยฺยาสิ นายกํ;
อุปฏฺานาย อมฺหากํ, สาธยิสฺสาม โว ตโต.
‘‘ตโต มยํ ลทฺธวรา, ภูมิปาเลน เปสิตา;
นิกฺขิตฺตสตฺถํ ปจฺจนฺตํ, กตฺวา ปุนรุเปจฺจ ตํ.
‘‘ยาจิตฺวา ¶ สตฺถุปฏฺานํ, ราชานํ โลกนายกํ;
มุนิวีรํ ลภิตฺวาน, ยาวชีวํ ยชิมฺห ตํ.
‘‘มหคฺฆานิ จ วตฺถานิ, ปณีตานิ รสานิ จ;
เสนาสนานิ รมฺมานิ, เภสชฺชานิ หิตานิ จ.
‘‘ทตฺวา สสงฺฆมุนิโน, ธมฺเมนุปฺปาทิตานิ โน;
สีลวนฺโต การุณิกา, ภาวนายุตฺตมานสา.
‘‘สทฺธา ปริจริตฺวาน, เมตฺตจิตฺเตน นายกํ;
นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปูชํ กตฺวา ยถาพลํ.
‘‘ตโต จุตา สนฺตุสิตํ, คตา ตตฺถ มหาสุขํ;
อนุภูตา มยํ สพฺเพ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘มายากาโร ยถา รงฺเค, ทสฺเสสิ วิกตึ พหุํ;
ตถา ภเว ภมนฺโตหํ, วิเทหาธิปตี อหุํ.
‘‘คุณาเจลสฺส วากฺเยน, มิจฺฉาทิฏฺิคตาสโย;
นรกํ มคฺคมารูฬฺโห, รุจาย มม ธีตุยา.
‘‘โอวาทํ นาทิยิตฺวาน, พฺรหฺมุนา นารเทนหํ;
พหุธา สํสิโต สนฺโต, ทิฏฺึ หิตฺวาน ปาปิกํ.
‘‘ปูรยิตฺวา วิเสเสน, ทส กมฺมปถานิหํ;
หิตฺวาน เทหมคมึ, สคฺคํ สภวนํ ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
พาราณสิยํ ผีตายํ, ชาโต วิปฺปมหากุเล.
‘‘มจฺจุพฺยาธิชราภีโต, โอคาเหตฺวา มหาวนํ;
นิพฺพานํ ปทเมสนฺโต, ชฏิเลสุ ปริพฺพชึ.
‘‘ตทา ทฺเว ภาตโร มยฺหํ, ปพฺพชึสุ มยา สห;
อุรุเวลายํ มาเปตฺวา, อสฺสมํ นิวสึ อหํ.
‘‘กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุรุเวลนิวาสิโก;
ตโต เม อาสิ ปฺตฺติ, อุรุเวลกสฺสโป อิติ.
‘‘นทีสกาเส ¶ ภาตา เม, นทีกสฺสปสวฺหโย;
อาสี สกาสนาเมน, คยายํ คยากสฺสโป.
‘‘ทฺเว สตานิ กนิฏฺสฺส, ตีณิ, มชฺฌสฺส ภาตุโน;
มม ปฺจ สตานูนา, สิสฺสา สพฺเพ มมานุคา.
‘‘ตทา อุเปจฺจ มํ พุทฺโธ, กตฺวาน วิวิธานิ เม;
ปาฏิหีรานิ โลกคฺโค, วิเนสิ นรสารถิ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน, อโหสึ เอหิภิกฺขุโก;
เตเหว สห สพฺเพหิ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เต เจวฺเ จ พหโว, สิสฺสา มํ ปริวารยุํ;
ภาสิตฺุจ สมตฺโถหํ, ตโต มํ อิสิสตฺตโม.
‘‘มหาปริสภาวสฺมึ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อโห พุทฺเธ กตํ การํ, สผลํ เม อชายถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สีหนาทํ นทนฺโต –
‘‘ทิสฺวาน ¶ ปาฏิหีรานิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
น ตาวาหํ ปณิปตึ, อิสฺสามาเนน วฺจิโต.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, โจเทสิ นรสารถิ;
ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน.
‘‘ปุพฺเพ ¶ ชฏิลภูตสฺส, ยา เม สิทฺธิ ปริตฺติกา;
ตาหํ ตทา นิรากตฺวา, ปพฺพชึ ชินสาสเน.
‘‘ปุพฺเพ ยฺเน สนฺตุฏฺโ, กามธาตุปุรกฺขโต;
ปจฺฉา ราคฺจ โทสฺจ, โมหฺจาปิ สมูหนึ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อิทฺธิมา ปรจิตฺตฺู, ทิพฺพโสตฺจ ปาปุณึ.
‘‘ยสฺส ¶ จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทิสฺวาน ปาฏิหีรานีติ นาคราชทมนาทีนิ อฑฺฒุฑฺฒสหสฺสานิ ปาฏิหาริยานิ ทิสฺวา. ‘‘ปาฏิหีรํ, ปาฏิเหรํ, ปาฏิหาริย’’นฺติ หิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานํ. ยสสฺสิโน’’ติ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา สเทวเก โลเก ยถาภุจฺจํ ปตฺถฏกิตฺติสทฺทสฺส. น ตาวาหํ ปณิปตินฺติ ยาว มํ ภควา ‘‘เนว โข ตฺวํ, กสฺสป, อรหา, นาปิ อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺโน, สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส, อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ น ตชฺเชสิ, ตาว อหํ น ปณิปาตนํ อกาสึ. กึการณา? อิสฺสามาเนน วฺจิโต, ‘‘อิมสฺส มยิ สาวกตฺตํ อุปคเต มม ลาภสกฺกาโร ปริหายิสฺสติ, อิมสฺส เอว วฑฺฒิสฺสตี’’ติ เอวํ ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย เจว, ‘‘อหํ คณปาโมกฺโข พหุชนสมฺมโต’’ติ เอวํ อพฺภุนฺนติลกฺขเณน มาเนน จ วฺจิโต, ปลมฺภิโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
มม สงฺกปฺปมฺายาติ มยฺหํ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ชานิตฺวา, ยํ ยํ ภควา อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ, ตํ ตํ ทิสฺวา ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว’’ติ จินฺเตตฺวาปิ ‘‘น ตฺเวว โข อรหา ยถา อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกํ ชานนฺโตปิ าณปริปากํ อาคเมนฺโต อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปจฺฉา เนรฺชราย มชฺเฌ สมนฺตโต อุทกํ อุสฺสาเรตฺวา เรณุหตาย ภูมิยา จงฺกมิตฺวา เตน อาภตนาวาย ิโต ตทาปิ ‘‘มหิทฺธิโก’’ติอาทิกํ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘น ตฺเวว โข อรหา ยถา อห’’นฺติ ปวตฺติตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตฺวาติ อตฺโถ. โจเทสิ นรสารถีติ ตทา เม ¶ าณปริปากํ ตฺวา ‘‘เนว โข ตฺวํ อรหา’’ติอาทินา ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา มํ โจเทสิ นิคฺคณฺหิ. ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโนติ ตโต ยถาวุตฺตโจทนาเหตุ เอตฺตกํ กาลํ อภูตปุพฺพตาย อพฺภุโต โลมหํสนวเสน ปวตฺติยา โลมหํสโน ‘‘อนรหาว สมาโน ‘อรหา’ติ ¶ มฺิ’’นฺติ สํเวโค สโหตฺตปฺโป าณุปฺปาโท มยฺหํ อโหสิ.
ชฏิลภูตสฺสาติ ¶ ตาปสภูตสฺส. สิทฺธีติ ลาภสกฺการสมิทฺธิ. ปริตฺติกาติ อปฺปมตฺติกา. ตาหนฺติ ตํ อหํ. ตทาติ ภควโต โจทนาย สํเวคุปฺปตฺติกาเล. นิรากตฺวาติ อปเนตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, อนเปกฺโข หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อิทฺธีติ ภาวนามยอิทฺธี’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตํ ตทา ตสฺส อฌานลาภีภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุปุรกฺขโต’’ติ.
ยฺเน สนฺตุฏฺโติ ‘‘ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคสุขํ อนุภวิสฺสามิ, อลเมตฺตาวตา’’ติ ยฺยชเนน สนฺตุฏฺโ นิฏฺิตกิจฺจสฺี. กามธาตุปุรกฺขโตติ กามสุคตึ อารพฺภ อุปฺปนฺนตณฺโห ยฺยชเนน กามโลกํ ปุรกฺขตฺวา ิโต. โส เจ ยฺโ ปาณาติปาตปฏิสํยุตฺโต โหติ, น เตน สุคตึ สกฺกา ลทฺธุํ. น หิ อกุสลสฺส อิฏฺโ กนฺโต วิปาโก นิพฺพตฺตติ. ยา ปน ตตฺถ ทานาทิกุสลเจตนา, ตาย สติ ปจฺจยสมวาเย สุคตึ คจฺเฉยฺย. ปจฺฉาติ ตาปสปพฺพชฺชาโต ปจฺฉา สตฺถุ โอวาเทน ตาปสลทฺธึ ปหาย จตุสจฺจกมฺมฏฺานานุโยคกาเล. สมูหนินฺติ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา ราคฺจ โทสฺจ โมหฺจ อนวเสสโต สมุคฺฆาเตสึ.
ยสฺมา ปนายํ เถโร อริยมคฺเคน ราคาทโย สมูหนนฺโตเยว ฉฬภิฺโ อโหสิ, ตสฺมา ตํ อตฺตโน ฉฬภิฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุพฺเพนิวาสํ ชานามีติ อตฺตโน ปเรสฺจ ปุพฺเพนิวาสํ อตีตาสุ ชาตีสุ นิพฺพตฺตกฺขนฺเธ ขนฺธปฏิพทฺเธ จ ปุพฺเพนิวาสาเณน หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ชานามิ พุชฺฌามิ. ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตนฺติ ทิพฺพจกฺขุาณํ วิโสธิตํ, ปกติจกฺขุนา อาปาถคตํ ปกติรูปํ วิย ทิพฺพํ มานุสมฺปิ ทูรํ ติโรฏฺิตํ อติสุขุมฺจ รูปํ วิภาเวตุํ สมตฺถาณํ ภาวนาย มยา วิสุทฺธํ กตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. อิทฺธิมาติ อธิฏฺานิทฺธิวิกุพฺพนิทฺธิอาทีหิ อิทฺธีหิ อิทฺธิมา, อิทฺธิวิธาณลาภีติ อตฺโถ. สราคาทิเภทสฺส ปเรสํ จิตฺตสฺส ชานนโต ปรจิตฺตฺู, เจโตปริยาณลาภีติ วุตฺตํ โหติ. ทิพฺพโสตฺจ ปาปุณินฺติ ทิพฺพโสตาณฺจ ปฏิลภึ.
โส ¶ เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยติ โย สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูโต ขเยน ¶ วา ลทฺธพฺโพ, โส สทตฺโถ ปรมตฺโถ จ มยา อริยมคฺคาธิคเมน อธิคโตติ. เอวเมตาย คาถาย เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ เวทิตพฺโพ.
อุรุเวลกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา
อติหิตา ¶ วีหีติอาทิกา อายสฺมโต เตกิจฺฉการิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เวชฺชสตฺเถ นิปฺผตฺตึ คโต. วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺากํ อโสกํ นาม เถรํ พฺยาธิตํ อโรคมกาสิ, อฺเสฺจ สตฺตานํ โรคาภิภูตานํ อนุกมฺปาย เภสชฺชํ สํวิทหิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สุพุทฺธสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ติกิจฺฉเกหิ คพฺภกาเล ปริสฺสยํ อปหริตฺวา ปริปาลิตตาย เตกิจฺฉการีติ นามํ อกํสุ. โส อตฺตโน กุลานุรูปานิ วิชฺชาฏฺานานิ สิปฺปานิ จ สิกฺขนฺโต วฑฺฒติ. ตทา จาณกฺโก สุพุทฺธสฺส ปฺาเวยฺยตฺติยํ กิริยาสุ อุปายโกสลฺลฺจ ทิสฺวา, ‘‘อยํ อิมสฺมึ ราชกุเล ปติฏฺํ ลภนฺโต มํ อภิภเวยฺยา’’ติ อิสฺสาปกโต รฺา จนฺทคุตฺเตน ตํ พนฺธนาคาเร ขิปาเปสิ. เตกิจฺฉการี ปิตุ พนฺธนาคารปฺปเวสนํ สุตฺวา ภีโต ปลายิตฺวา สาณวาสิตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน สํเวคการณํ เถรสฺส กเถตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อพฺโภกาสิโก เนสชฺชิโก จ หุตฺวา วิหรติ, สีตุณฺหํ อคเณนฺโต ¶ สมณธมฺมเมว กโรติ, วิเสสโต พฺรหฺมวิหารภาวนมนุยฺุชติ. ตํ ทิสฺวา มาโร ปาปิมา ‘‘น อิมสฺส มม วิสยํ อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ วิกฺเขปํ กาตุกาโม สสฺสานํ นิปฺผตฺติกาเล เขตฺตโคปกวณฺเณน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ นิปฺปณฺเฑนฺโต –
‘‘อติหิตา วีหิ, ขลคตา สาลี;
น จ ลเภ ปิณฺฑํ, กถมหํ กสฺส’’นฺติ. – อาห; ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺยํ ¶ อนุสฺสร ปสนฺโน, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโค.
‘‘ธมฺมมปฺปเมยฺยํ ¶ …เป… สตตมุทคฺโค.
‘‘สงฺฆมปฺปเมยฺยํ…เป… สตตมุทคฺโค’’ติ. – อาห; ตํ สุตฺวา มาโร –
‘‘อพฺโภกาเส วิหรสิ, สีตา เหมนฺติกา อิมา รตฺโย;
มา สีเตน ปเรโต วิหฺิตฺโถ, ปวิส ตฺวํ วิหารํ ผุสิตคฺคฬ’’นฺติ. –
อาห. อถ เถโร –
‘‘ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมฺาโย, ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสํ;
นาหํ สีเตน วิหฺิสฺสํ, อนิฺชิโต วิหรนฺโต’’ติ. – อาห;
ตตฺถ อติหิตา วีหีติ วีหโย โกฏฺาคารํ อติเนตฺวา ปิตา, ตตฺถ ปฏิสามิตา ขลโต วา ฆรํ อุปนีตาติ อตฺโถ. วีหิคฺคหเณน เจตฺถ อิตรมฺปิ ธฺํ สงฺคณฺหาติ. สาลี ปน เยภุยฺเยน วีหิโต ¶ ปจฺฉา ปจฺจนฺตีติ อาห. ขลคตา สาลีติ ขลํ ธฺกรณฏฺานํ คตา, ตตฺถ ราสิวเสน มทฺทนจาวนาทิวเสน ิตาติ อตฺโถ. ปธานธฺภาวทสฺสนตฺถฺเจตฺถ สาลีนํ วิสุํ คหณํ, อุภเยนปิ คาเม, คามโต พหิ จ ธฺํ ปริปุณฺณํ ิตนฺติ ทสฺเสติ. น จ ลเภ ปิณฺฑนฺติ เอวํ สุลภธฺเ สุภิกฺขกาเล อหํ ปิณฺฑมตฺตมฺปิ น ลภามิ. อิทานิ กถมหํ กสฺสนฺติ อหํ กถํ กริสฺสามิ, กถํ ชีวิสฺสามีติ ปริหาสเกฬึ อกาสิ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อยํ วราโก อตฺตนา อตฺตโน ปวตฺตึ มยฺหํ ปกาเสสิ, มยา ปน อตฺตนาว อตฺตา โอวทิตพฺโพ, น มยา กิฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ วตฺถุตฺตยานุสฺสติยํ อตฺตานํ นิโยเชนฺโต ‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺย’’นฺติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ พุทฺธมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโนติ สวาสนาย อวิชฺชานิทฺทาย อจฺจนฺตวิคเมน, พุทฺธิยา จ วิกสิตภาเวน พุทฺธํ ภควนฺตํ ปมาณกรานํ ราคาทิกิเลสานํ อภาวา อปริมาณคุณสมงฺคิตาย อปฺปเมยฺยปฺุกฺเขตฺตตาย จ อปฺปเมยฺยํ. โอกปฺปนลกฺขเณน อภิปฺปสาเทน ปสนฺโน, ปสนฺนมานโส ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๗๔; สํ. นิ. ๕.๙๙๗) อนุสฺสร อนุ อนุ พุทฺธารมฺมณํ สตึ ปวตฺเตหิ, ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ. สตตมุทคฺโคติ อนุสฺสรนฺโตว ผรณลกฺขณาย ปีติยา สตตํ สพฺพทา ผุฏสรีโร ปีติสมุฏฺานปณีตรูเปหิ อชฺโฌตฺถฏสรีโร อุพฺเพคปีติยา ¶ อุทคฺโค กายํ อุทคฺคํ กตฺวา อากาสํ ลงฺฆิตุํ สมตฺโถ จ ภเวยฺยาสิ, พุทฺธานุสฺสติยา พุทฺธารมฺมณํ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทยฺยาสิ. ยโต สีตุณฺเหหิ วิย ชิฆจฺฉาปิปาสาหิปิ อนภิภูโต โหหิสีติ อตฺโถ.
ธมฺมนฺติ ¶ อริยํ โลกุตฺตรธมฺมํ. สงฺฆนฺติ อริยํ ปรมตฺถสงฺฆํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อนุสฺสราติ ปเนตฺถ ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมํ, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆํ อนุสฺสราติ โยเชตพฺพํ.
เอวํ เถเรน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณ นิโยชนวเสน อตฺตนิ โอวทิเต ปุน มาโร วิเวกวาสโต นํ วิเวเจตุกาโม หิเตสีภาวํ ¶ วิย ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺโภกาเส วิหรสี’’ติ ปฺจมํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ, ภิกฺขุ, อพฺโภกาเส เกนจิ อปฏิจฺฉนฺเน วิวฏงฺคเณ วิหรสิ อิริยาปเถ กปฺเปสิ. เหมนฺติกา หิมปาตสมเย ปริยาปนฺนา อิมา สีตา รตฺติโย วตฺตนฺติ. ตสฺมา สีเตน ปเรโต อภิภูโต หุตฺวา มา วิหฺิตฺโถ วิฆาตํ มา อาปชฺชิ มา กิลมิ. ผุสิตคฺคฬํ ปิหิตกวาฏํ เสนาสนํ ปวิส, เอวํ เต สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘น มยฺหํ เสนาสนปริเยสนาย ปโยชนํ, เอตฺเถวาหํ สุขวิหารี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผุสิสฺส’’นฺติอาทินา ฉฏฺํ คาถมาห. ตตฺถ ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ อปฺปมาณโคจรตาย ‘‘อปฺปมฺา’’ติ ลทฺธโวหาเร จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ผุสิสฺสํ ผุสิสฺสามิ, กาเลน กาลํ สมาปชฺชิสฺสามิ. ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสนฺติ ตาหิ อปฺปมฺาหิ สุขิโต สฺชาตสุโข หุตฺวา วิหริสฺสํ จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ กปฺเปสฺสามีติ. เตน มยฺหํ สพฺพกาเล สุขเมว, น ทุกฺขํ. ยโต นาหํ สีเตน วิหฺิสฺสํ อนฺตรฏฺเกปิ หิมปาตสมเย อหํ สีเตน น กิลมิสฺสามิ, ตสฺมา อนิฺชิโต วิหรนฺโต จิตฺตสฺส อิฺชิตการณานํ พฺยาปาทาทีนํ สุปฺปหีนตฺตา ปจฺจยุปฺปนฺนิฺชนาย จ อภาวโต สมาปตฺติสุเขเนว สุขิโต วิหริสฺสามีติ. เอวํ เถโร อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑๘.๓๙-๔๔) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, เวชฺโช อาสึ สุสิกฺขิโต;
อาตุรานํ สทุกฺขานํ, มหาชนสุขาวโห.
‘‘พฺยาธิตํ สมณํ ทิสฺวา, สีลวนฺตํ มหาชุตึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เภสชฺชมททึ ตทา.
‘‘อโรโค อาสิ เตเนว, สมโณ สํวุตินฺทฺริโย;
อโสโก นาม นาเมน, อุปฏฺาโก วิปสฺสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โอสธมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ จ อฏฺเม กปฺเป, สพฺโพสธสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหปฺผโล.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
เอตฺถ จ พินฺทุสารรฺโ กาเล อิมสฺส เถรสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตติยสงฺคีติยํ อิมา คาถา สงฺคีตาติ เวทิตพฺพา.
เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยสฺส สพฺรหฺมจารีสูติอาทิกา อายสฺมโต มหานาคตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ กกุสนฺธํ ภควนฺตํ อรฺํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ฌานสุเขน นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส ทาฬิมผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต มธุวาเสฏฺสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหานาโคติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ สาเกเต อฺชนวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต ควมฺปติตฺเถรสฺส ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ เถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๕.๑-๗) –
‘‘กกุสนฺโธ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, อคมาสิ วนนฺตรํ.
‘‘พีชมิฺชํ คเหตฺวาน, ลตาย อาวุณึ อหํ;
ภควา ตมฺหิ สมเย, ฌายเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ทิสฺวานหํ เทวเทวํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, พีชมิฺชมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว ¶ กปฺปมฺหิ, ยํ มิฺชมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชมิฺชสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต เถโร ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู สพฺรหฺมจารีสุ คารวํ อกตฺวา วิหรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน –
‘‘ยสฺส ¶ สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ นิพฺพานา, ธมฺมราชสฺส สาสเน.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
น วิหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ พวฺโหทเก ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
โส วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ภทฺทกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
สนฺติเก โหติ นิพฺพานํ, ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ สพฺรหฺมจารีสูติ สมานํ พฺรหฺมํ สีลาทิธมฺมํ จรนฺตีติ สพฺรหฺมจาริโน, สีลทิฏฺิสามฺคตา สหธมฺมิกา, เตสุ. คารโวติ ครุภาโว สีลาทิคุณนิมิตฺตํ ครุกรณํ. นูปลพฺภตีติ น วิชฺชติ น ปวตฺตติ, น อุปติฏฺตีติ อตฺโถ. นิพฺพานาติ กิเลสานํ นิพฺพาปนโต กิเลสกฺขยาติ อตฺโถ. ธมฺมราชสฺสาติ สตฺถุโน. สตฺถา หิ สเทวกํ โลกํ ยถารหํ โลกิยโลกุตฺตเรน ธมฺเมน รฺเชติ โตเสตีติ ธมฺมราชา. เอตฺถ จ ‘‘ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ อิมินา นิพฺพานํ นาม ธมฺมราชสฺเสว สาสเน ¶ , น อฺตฺถ. ตตฺถ โย สพฺรหฺมจารีสุ ¶ คารวรหิโต, โส ยถา นิพฺพานา อารกา โหติ, ตถา ธมฺมราชสฺส สาสนโตปิ อารกา โหตีติ ทสฺเสติ. พวฺโหทเกติ พหุอุทเก. สนฺติเก โหติ นิพฺพานนฺติ นิพฺพานํ ตสฺส สนฺติเก สมีเป เอว โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมา เอว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถา อเหสุํ.
มหานาคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กุลฺลตฺเถรคาถาวณฺณนา
กุลฺโล สิวถิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต กุลฺลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุลฺโลติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส จ ราคจริตตฺตา ติพฺพราคชาติโก โหติ. เตนสฺส อภิกฺขณํ กิเลสา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. อถสฺส สตฺถา จิตฺตาจารํ ตฺวา อสุภกมฺมฏฺานํ ทตฺวา, ‘‘กุลฺล, ตยา อภิณฺหํ สุสาเน จาริกา จริตพฺพา’’ติ อาห. โส สุสานํ ปวิสิตฺวา อุทฺธุมาตกาทีนิ ตานิ ตานิ อสุภานิ ทิสฺวา ตํ มุหุตฺตํ อสุภมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา สุสานโต นิกฺขนฺตมตฺโตว กามราเคน อภิภุยฺยติ. ปุน ภควา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา เอกทิวสํ ตสฺส สุสานฏฺานํ คตกาเล เอกํ ตรุณิตฺถิรูปํ อธุนา มตํ อวินฏฺจฺฉวึ นิมฺมินิตฺวา ทสฺเสติ. ตสฺส ตํ ทิฏฺมตฺตสฺส ชีวมานวิสภาควตฺถุสฺมึ วิย สหสา ราโค อุปฺปชฺชติ. อถ นํ สตฺถา ตสฺส เปกฺขนฺตสฺเสว นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรมานาสุจึ กิมิกุลากุลํ อติวิย พีภจฺฉํ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ กตฺวา ทสฺเสสิ. โส ตํ เปกฺขนฺโต วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ภควา โอภาสํ ผริตฺวา สตึ ชเนนฺโต –
‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส กุลฺล สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติ. –
อาห ¶ . ตํ สุตฺวา เถโร สมฺมเทว สรีรสภาวํ อุปธาเรนฺโต อสุภสฺํ ปฏิลภิตฺวา ตตฺถ ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา –
‘‘กุลฺโล ¶ สิวถิกํ คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘อาตุรํ…เป… พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนปตฺติยา;
ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายํ, ตุจฺฉํ สนฺตรพาหิรํ.
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ.
‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา;
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร.
‘‘ปฺจงฺคิเกน ตุริเยน, น รตี โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ. –
อุทานวเสน อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ กุลฺโลติ อตฺตานเมว เถโร ปรํ วิย กตฺวา วทติ.
อาตุรนฺติ นานปฺปกาเรหิ ทุกฺเขหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ. อสุจินฺติ สุจิรหิตํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ. ปูตินฺติ ทุคฺคนฺธํ. ปสฺสาติ สภาวโต โอโลเกหิ. กุลฺลาติ โอวาทกาเล ภควา เถรํ อาลปติ. อุทานกาเล ปน เถโร สยเมว อตฺตานํ วทติ. สมุสฺสยนฺติ สรีรํ. อุคฺฆรนฺตนฺติ อุทฺธํ วณมุเขหิ อสุจึ สวนฺตํ. ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธ วณมุเขหิ สมนฺตโต จ อสุจึ สวนฺตํ. พาลานํ อภินนฺทิตนฺติ พาเลหิ อนฺธปุถุชฺชเนหิ ทิฏฺิตณฺหาภินนฺทนาหิ ‘‘อหํ มม’’นฺติ อภินิวิสฺส นนฺทิตํ.
ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํ. ยถา หิ สตฺตา อทาเสน อตฺตโน มุเข กาเย วา คุณโทเส ปสฺสนฺติ, เอวํ โยคาวจโร เยน อตฺตภาเว ¶ สํกิเลสโวทานธมฺเม ยาถาวโต ปสฺสติ, ตํ วิปสฺสนาาณํ อิธ ‘‘ธมฺมาทาส’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ าณทสฺสนสฺส มคฺคาณสงฺขาตสฺส ธมฺมจกฺขุสฺส อธิคมาย อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทตฺวา. ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายนฺติ อิมํ กรชกายํ นิจฺจสาราทิวิรหโต ตุจฺฉํ อตฺตปรสนฺตานานํ วิภาคโต สนฺตรพาหิรํ าณจกฺขุนา ปติอเวกฺขึ ปสฺสึ.
ยถา ปน ปจฺจเวกฺขึ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา อิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา อิทํ ตถา เอตนฺติ ยถา อิทํ มยฺหํ สรีรสงฺขาตํ อสุภํ อายุอุสฺมาวิฺาณานํ อนปคมา นานาวิธํ มาโยปมํ กิริยํ ทสฺเสติ, ตถาว เอตํ มตสรีรํ ปุพฺเพ เตสํ ธมฺมานํ อนปคมา อโหสิ. ยถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรํ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา น กิฺจิ กิริยํ ทสฺเสติ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ เตสํ ธมฺมานํ อปคมา นสฺสเตวาติ. ยถา จ อิทํ มม สรีรํ เอตรหิ สุสาเน น มตํ น สยิตํ, น อุทฺธุมาตกาทิภาวํ อุปคตํ, ตถา เอตํ เอตรหิ มตสรีรมฺปิ ปุพฺเพ ¶ อโหสิ. ยถา ปเนตํ เอตรหิ มตสรีรํ สุสาเน สยิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ อุปคตํ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ ภวิสฺสติ. อถ วา ยถา อิทํ มม สรีรํ อสุจิ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ตถา เอตํ มตสรีรมฺปิ. ยถา วา เอตํ มตสรีรํ อสุจิอาทิสภาวฺเจว อนิจฺจาทิสภาวฺจ, ตถา อิทํ มม สรีรมฺปิ. ยถา อโธ ตถา อุทฺธนฺติ ยถา นาภิโต อโธ เหฏฺา อยํ กาโย อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺโฉ ปฏิกฺกูโล อนิจฺโจ ทุกฺโข อนตฺตา จ, ตถา อุทฺธํ นาภิโต อุปริ อสุจิอาทิสภาโว จ. ยถา อุทฺธํ ตถา อโธติ ยถา จ นาภิโต, อุทฺธํ อสุจิอาทิสภาโว, ตถา อโธ นาภิโต เหฏฺาปิ.
ยถา ¶ ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา อยํ กาโย ทิวา ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๙๙) อสุจิ ปคฺฆรติ, ตถา รตฺติมฺปิ. ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา จ รตฺตึ อยํ กาโย อสุจิ ปคฺฆรติ, ตถา ทิวาปิ, นยิมสฺส กาลวิภาเคน อฺถาภาโวติ อตฺโถ. ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ ยถา อยํ กาโย ปุเร ปุพฺเพ ตรุณกาเล อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺโฉ ปฏิกฺกูโล, ตถา จ ปจฺฉา ชิณฺณกาเล. ยถา จ ปจฺฉา ชิณฺณกาเล อสุจิอาทิสภาโว, ตถา ปุเร ตรุณกาเลปิ ¶ . ยถา วา ปุเร อตีตกาเล สวิฺาณกาเล อสุจิอาทิสภาโว จ อนิจฺจาทิสภาโว จ, ตถา ปจฺฉา อนาคตกาเล อวิฺาณกาเลติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฺจงฺคิเกน ตุริเยนาติ ‘‘อาตตํ วิตตํ อาตตวิตตํ ฆนํ สุสีร’’นฺติ เอวํ ปฺจงฺคิเกน ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ตุริเยน ปริจริยมานสฺส กามสุขสมงฺคิโน อิสฺสรชนสฺส ตาทิสี ตถารูปา รติ สุขสฺสาโท น โหติ. ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตติ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน วีถิปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส โยคาวจรสฺส ยาทิสา ธมฺมรติ, ตสฺสา กลมฺปิ กามรติ น อุเปตีติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
อิมา เอว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถาปิ อเหสุํ.
กุลฺลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
มนุชสฺสาติอาทิกา ¶ อายสฺมโต มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ อคฺคาสนิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส มาตา มาลุกฺยา นาม, ตสฺสา วเสน มาลุกฺยปุตฺโตตฺเวว ปฺายิตฺถ. โส วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. โส าตีสุ อนุกมฺปาย าติกุลํ อคมาสิ. ตํ าตกา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ธเนน ปโลเภตุกามา มหนฺตํ ธนราสึ ¶ ปุรโต อุปฏฺเปตฺวา ‘‘อิทํ ธนํ ตว สนฺตกํ, วิพฺภมิตฺวา อิมินา ธเนน ปุตฺตทารํ ปฏิชคฺคนฺโต ปฺุานิ กโรหี’’ติ ยาจึสุ. เถโร เตสํ อชฺฌาสยํ วิปริวตฺเตนฺโต อากาเส ตฺวา –
‘‘มนุชสฺส ปมตฺตจาริโน, ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย;
โส ปฺลวตี หุรา หุรํ, ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร.
‘‘ยํ เอสา สหเต ชมฺมี, ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา;
โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวฏฺํว พีรณํ.
‘‘โย เจตํ สหเต ชมฺมึ, ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ;
โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ, อุทพินฺทูว โปกฺขรา.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ตณฺหาย มูลํ ขณถ, อุสีรตฺโถว พีรณํ;
มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนํ.
‘‘กโรถ พุทฺธวจนํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘ปมาโท รโช ปมาโท, ปมาทานุปติโต รโช;
อปฺปมาเทน วิชฺชาย, อพฺพเห สลฺลมตฺตโน’’ติ. –
อิมาหิ ฉหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสติ.
ตตฺถ มนุชสฺสาติ สตฺตสฺส. ปมตฺตจาริโนติ สติโวสฺสคฺคลกฺขเณน ปมาเทน ปมตฺตจาริสฺส, เนว ฌานํ, น วิปสฺสนา ¶ , น มคฺคผลานิ วฑฺฒนฺติ. ยถา ปน รุกฺขํ สํสิพฺพนฺตี ปริโยนนฺธนฺตี ตสฺส วินาสาย มาลุวา ลตา วฑฺฒติ, เอวมสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย รูปาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา ตณฺหา วฑฺฒติ. วฑฺฒมานาว ยถา มาลุวา ลตา อตฺตโน อปสฺสยภูตํ รุกฺขํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปาเตติ, เอวํ ตณฺหาวสิกํ ปุคฺคลํ อปาเย นิปาเตติ. โส ปฺลวตีติ โส ตณฺหาวสิโก ปุคฺคโล อปราปรํ ภวาภเว อุปฺลวติ ธาวติ. ยถา กึ? ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร ยถา รุกฺขผลํ อิจฺฉนฺโต วานโร วนสฺมึ ธาวนฺโต รุกฺขสฺส เอกํ สาขํ คณฺหาติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหาติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ ‘‘สาขํ ¶ อลภิตฺวา นิสินฺโน’’ติ วตฺตพฺพตํ ¶ นาปชฺชติ; เอวเมว ตณฺหาวสิโก ปุคฺคโล หุรา หุรํ ธาวนฺโต ‘‘อารมฺมณํ อลภิตฺวา ตณฺหาย อปฺปวตฺตึ ปตฺโต’’ติ วตฺตพฺพตํ นาปชฺชติ.
ยนฺติ ยํ ปุคฺคลํ. เอสา ลามกภาเวน ชมฺมี วิสาหารตาย วิสมูลตาย วิสผลตาย วิสปริโภคตาย รูปาทีสุ วิสตฺตตาย อาสตฺตตาย จ วิสตฺติกาติ สงฺขํ คตา ฉทฺวาริกา ตณฺหา สหเต อภิภวติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส. ยถา นาม วเน ปุนปฺปุนํ วสฺสนฺเต เทเว อภิวฏฺํ พีรณํ พีรณติณํ วฑฺฒติ, เอวํ วฏฺฏมูลกา โสกา อภิวฑฺฒนฺติ วุทฺธึ อาปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
โย เจตํ…เป… ทุรจฺจยนฺติ โย ปน ปุคฺคโล เอวํ วุตฺตปฺปการํ อติกฺกมิตุํ ปชหิตุํ ทุกฺกรตาย ทุรจฺจยํ ตณฺหํ สหเต อภิภวติ, ตมฺหา ปุคฺคลา วฏฺฏมูลกา โสกา ปปตนฺติ. ยถา นาม โปกฺขเร ปทุมปตฺเต ปติตํ อุทพินฺทุ น ปติฏฺาติ, เอวํ น ปติฏฺหนฺตีติ อตฺโถ.
ตํ โว วทามีติ เตน การเณน อหํ ตุมฺเห วทามิ. ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มา ตณฺหํ อนุวตฺตปุคฺคโล วิย วิภวํ อนตฺถํ ปาปุณาถาติ อตฺโถ. ยาวนฺเตตฺถ สมาคตาติ อิมสฺมึ าเน ยตฺตกา สนฺนิปติตา, ตตฺตกา. กึ วทสีติ เจ? ตณฺหาย มูลํ ขณถ อิมิสฺสา ฉทฺวาริกตณฺหาย มูลํ การณํ อวิชฺชาทิกิเลสคฺคหนํ อรหตฺตมคฺคาณกุทาเลน ขณถ สมุจฺฉินฺทถ. กึ วิยาติ? อุสีรตฺโถว พีรณํ ยถา อุสีเรน อตฺถิโก ปุริโส มหนฺเตน กุทาเลน พีรณาปรนามํ อุสีรํ นาม ติณํ ขณติ, เอวมสฺส มูลํ ขณถาติ อตฺโถ. มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนนฺติ ตุมฺเห นทีตีเร ชาตํ นฬํ มหาเวเคน อาคโต นทีโสโต วิย กิเลสมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร จ ปุนปฺปุนํ มา ภฺชีติ อตฺโถ.
ตสฺมา กโรถ พุทฺธวจนํ ‘‘ฌายถ, ภิกฺขเว, มา ปมาทตฺถา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๑๕) วุตฺตํ พุทฺธสฺส ภควโต วจนํ กโรถ, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติยา สมฺปาเทถ. ขโณ โว มา ¶ อุปจฺจคาติ โย หิ พุทฺธวจนํ น กโรติ, ตํ ¶ ปุคฺคลํ อยํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ ปติรูปเทสวาเส อุปฺปตฺติกฺขโณ สมฺมทิฏฺิยา ปฏิลทฺธกฺขโณ ฉนฺนํ อายตนานํ อเวกลฺลกฺขโณติ สพฺโพปิ ขโณ อติกฺกมติ, โส ขโณ มา ตุมฺเห อติกฺกมตุ. ขณาตีตาติ เย หิ ตํ ขณํ อตีตา, เย วา ปุคฺคเล โส ขโณ อตีโต, เต นิรยมฺหิ สมปฺปิตา ตตฺถ นิพฺพตฺตา จิรกาลํ โสจนฺติ.
ปมาโท รโชติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, สํกิเลสสภาวตฺตา ราครชาทิมิสฺสตาย ¶ จ รโช. ปมาทานุปติโต รโชติ โย หิ โกจิ รโช นาม ราคาทิโก, โส สพฺโพ ปมาทานุปติโต ปมาทวเสเนว อุปฺปชฺชติ. อปฺปมาเทนาติ อปฺปมชฺชเนน อปฺปมาทปฏิปตฺติยา. วิชฺชายาติ อคฺคมคฺควิชฺชาย. อพฺพเห สลฺลมตฺตโนติ อตฺตโน หทยนิสฺสิตํ ราคาทิสลฺลํ อุทฺธเรยฺย สมูหเนยฺยาติ.
มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สปฺปทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปณฺณวีสตีติอาทิกา อายสฺมโต สปฺปทาสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุโรหิตปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส สปฺปทาโสติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ าติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กิเลสาภิภเวน เจโตสมาธึ อลภนฺโต พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา สํเวคชาโต ปจฺฉา สตฺถํ อาหรนฺโต โยนิโส มนสิการํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ยโต ปพฺพชิโต อหํ;
อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, เจโตสนฺติมนชฺฌคํ.
‘‘อลทฺธา จิตฺตสฺเสกคฺคํ, กามราเคน อฏฺฏิโต;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ.
‘‘สตฺถํ ¶ วา อาหริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เม;
กถฺหิ สิกฺขํ ปจฺจกฺขํ, กาลํ กุพฺเพถ มาทิโส.
‘‘ตทาหํ ¶ ขุรมาทาย, มฺจกมฺหิ อุปาวิสึ;
ปรินีโต ขุโร อาสิ, ธมนึ เฉตฺตุมตฺตโน.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ปณฺณวีสติวสฺสานิ, ยโต ปพฺพชิโต อหนฺติ ยโต ปฏฺาย อหํ ปพฺพชิโต ตานิมานิ ปณฺณวีสติวสฺสานิ. อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, เจโตสนฺติมนชฺฌคนฺติ โสหํ เอตฺตกํ กาลํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺโต อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ องฺคุลิโผฏนมตฺตมฺปิ ขณํ เจโตสนฺตึ เจตโส สมาธานํ น ลภึ.
เอวํ ปน อลทฺธา จิตฺตสฺเสกคฺคตํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘กามราเคน อฏฺฏิโต’’ติ. ตตฺถ อฏฺฏิโตติ ปีฬิโต, อภิภูโตติ อตฺโถ. พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโตติ ‘‘อิทมิธ อติวิย อยุตฺตํ วตฺตติ, ยทาหํ นิยฺยานิเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ กิเลสปงฺกโต อุทฺธริตุํ น สกฺโกมี’’ติ อุทฺธํมุโข พาหา ปคฺคยฺห กนฺทมาโน. วิหารา อุปนิกฺขมินฺติ วสนกวิหารโต พหิ นิกฺขนฺโต.
เยนาธิปฺปาเยน นิกฺขนฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺถํ วา อาหริสฺสามี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺถํ วา อาหริสฺสามีติ วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ. เตน ‘‘รุกฺขา วา ปปติสฺสามิ, อุพฺพนฺธิตฺวา วา มริสฺสามี’’ติอาทิเก มรณปฺปกาเร สงฺคณฺหาติ. สิกฺขนฺติ อธิสีลสิกฺขํ. ปจฺจกฺขนฺติ ปจฺจาจิกฺขนฺโต ปริจฺจชนฺโต. ‘‘ปจฺจกฺขา’’ติปิ ปาฬิ, ปจฺจกฺขายาติ อตฺโถ. กาลนฺติ มรณํ. กถฺหิ นาม มาทิโส สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน กาลํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. สิกฺขาปจฺจกฺขานฺหิ อริยสฺส วินเย มรณํ นาม. ยถาห ภควา – ‘‘มรณฺเหตํ ¶ , ภิกฺขเว, โย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๖๓). ‘‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขา’’ติ ปน ปาเ กถฺหิ นาม มาทิโส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย กาลํ กเรยฺย, สิกฺขาสมงฺคี เอว ปน หุตฺวา กาลํ กเรยฺย? ตสฺมา สตฺถํ วา อาหริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เมติ โยชนา.
ตทาหนฺติ ยทา กิเลสาภิภเวน สมณธมฺมํ กาตุํ อสมตฺถตาย ชีวิเต นิพฺพินฺทนฺโต ตทา. ขุรนฺติ นิสิตขุรํ, ขุรสทิสํ วา สตฺถกํ. มฺจกมฺหิ อุปาวิสินฺติ ปเรสํ นิวารณภเยน โอวรกํ ปวิสิตฺวา มฺจเก นิสีทึ. ปรินีโตติ อุปนีโต, คเล ปิโตติ อธิปฺปาโย. ธมนินฺติ ‘‘กณฺเ ธมนึ, กณฺธมนึ คลวลย’’นฺติปิ วทนฺติ. เฉตฺตุนฺติ ฉินฺทิตุํ.
ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถาติ ‘‘ยทาหํ มริสฺสามี’’ติ กณฺเ ธมนึ ฉินฺทิตุํ ขุรํ อุปเนสึ, ตโต ปรํ ‘‘อโรคํ นุ โข เม สีล’’นฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อกฺขณฺฑํ อจฺฉิทฺทํ สุปริสุทฺธํ ¶ สีลํ ทิสฺวา ปีติ อุปฺปชฺชิ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภิ, ปสฺสทฺธกายสฺส นิรามิสํ สุขํ อนุภวนฺตสฺส จิตฺตสฺส สมาหิตตาย วิปสฺสนาวเสน ¶ โยนิโส มนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อถ วา ตโตติ กณฺเ ขุรสฺส อุปนยโต วเณ ชาเต อุปฺปนฺนํ เวทนํ วิกฺขมฺเภนฺโต วิปสฺสนาย วเสน โยนิโสมนสิกาโร อุปฺปชฺชิ. อิทานิ ตโต ปรํ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาณํ อุปฺปนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทีนโว ปาตุรหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
สปฺปทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กาติยานตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุฏฺเหีติอาทิกา อายสฺมโต กาติยานตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส โกสิยโคตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ¶ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต, มาตุโคตฺตวเสน ปน กาติยาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สามฺกานิตฺเถรสฺส คิหิสหาโย เถรํ ทิสฺวา ปพฺพชิโต สมณธมฺมํ กโรนฺโต รตฺตึ ‘‘นิทฺทาภิภวํ วิโนเทสฺสามี’’ติ จงฺกมํ อารุหิ. โส จงฺกมนฺโต นิทฺทาย อภิภูโต ปจลายมาโน ปริปติตฺวา ตตฺเถว อนนฺตรหิตาย ภูมิยา นิปชฺชิ, สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา อากาเส ตฺวา ‘‘กาติยานา’’ติ สฺํ อทาสิ. โส สตฺถารํ ทิสฺวา อุฏฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา สํเวคชาโต อฏฺาสิ. อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘อุฏฺเหิ นิสีท กาติยาน, มา นิทฺทาพหุโล อหุ ชาครสฺสุ;
มา ตํ อลสํ ปมตฺตพนฺธุ, กูเฏเนว ชินาตุ มจฺจุราชา.
‘‘เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺทเวโค, เอวํ ชาติชราติ วตฺตเต ตํ;
โส กโรหิ สุทีปมตฺตโน ตฺวํ, น หิ ตาณํ ตว วิชฺชเตว อฺํ.
‘‘สตฺถา หิ วิเชสิ มคฺคเมตํ, สงฺคา ชาติชราภยา อตีตํ;
ปุพฺพาปรรตฺตมปฺปมตฺโต, อนุยฺุชสฺสุ ทฬฺหํ กโรหิ โยคํ.
‘‘ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานิ, สงฺฆาฏิขุรมุณฺฑภิกฺขโภชี;
มา ¶ ขิฑฺฑารติฺจ มา นิทฺทํ, อนุยฺุชิตฺถ ฌาย กาติยาน.
‘‘ฌายาหิ ชินาหิ กาติยาน, โยคกฺเขมปเถสุ โกวิโทสิ;
ปปฺปุยฺย อนุตฺตรํ วิสุทฺธึ, ปรินิพฺพาหิสิ วารินาว โชติ.
‘‘ปชฺโชตกโร ¶ ¶ ปริตฺตรํโส, วาเตน วินมฺยเต ลตาว;
เอวมฺปิ ตุวํ อนาทิยาโน, มารํ อินฺทสโคตฺต นิทฺธุนาหิ;
โส เวทยิตาสุ วีตราโค, กาลํ กงฺข อิเธว สีติภูโต’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อุฏฺเหีติ นิทฺทูปคมนโต อุฏฺหนฺโต อุฏฺานวีริยํ กโรหิ. ยสฺมา นิปชฺชา นาม โกสชฺชปกฺขิยา, ตสฺมา มา สยิ. นิสีทาติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา นิสีท. กาติยานาติ ตํ นาเมน อาลปติ. มา นิทฺทาพหุโล อหูติ นิทฺทาพหุโล นิทฺทาภิภูโต มา อหุ. ชาครสฺสูติ ชาคร, ชาคริยมนุยุตฺโต โหหิ. มา ตํ อลสนฺติ ชาคริยํ อนนุยฺุชนฺตํ ตํ อลสํ กุสีตํ ปมตฺตพนฺธุ มจฺจุราชา กูเฏเนว อทฺทุหเนน วิย เนสาโท มิคํ วา ปกฺขึ วา ชราโรเคหิ มา ชินาตุ มา อภิภวตุ, มา อชฺโฌตฺถรตูติ อตฺโถ.
เสยฺยถาปีติ เสยฺยถา อปิ. มหาสมุทฺทเวโคติ มหาสมุทฺทสฺส อูมิเวโค. เอวนฺติ ยถา นาม มหาสมุทฺทอูมิเวโค อุปรูปริ อุฏฺหนฺโต ตํ อภิกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตํ ปุริสํ อภิภวติ, เอวํ ชาติ ชรา จ โกสชฺชาภิภูตํ ตํ อติวตฺตเต อุปรูปริ อชฺโฌตฺถรติ. โส กโรหีติ โส ตฺวํ, กาติยาน, จตูหิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียํ อรหตฺตผลสงฺขาตํ สุทีปํ อตฺตโน กโรหิ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทหิ. น หิ ตาณํ ตว วิชฺชเตว อฺนฺติ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา ตโต อคฺคผลโต อฺํ ตว ตาณํ นาม อิธ วา หุรํ วา น อุปลพฺภติ, ตสฺมา ตํ อรหตฺตสงฺขาตํ สุทีปํ กโรหีติ.
สตฺถา หิ วิเชสิ มคฺคเมตนฺติ ยํ สาเธตุํ อวิสหนฺตา ยโต ปราชิตา ปุถู อฺติตฺถิยา, ตเทตํ ตสฺส สุทีปสฺส การณภูตํ ปฺจวิธสงฺคโต ชาติอาทิภยโต จ อตีตํ อริยมคฺคํ เทวปุตฺตมาราทิเก อภิภวิตฺวา ตุยฺหํ สตฺถา วิเชสิ สาเธสิ. ยสฺมา สตฺถุ สนฺตกํ ¶ นาม สาวเกน อธิคนฺตพฺพํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ, ตสฺมา ตสฺส อธิคมาย ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามฺจ ¶ , อปฺปมตฺโต สโต สมฺปชาโน หุตฺวา อนุยฺุช โยคํ ภาวนํ ทฬฺหฺจ กโรหิ.
ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานีติ ปุริมกานิ คิหิกาเล อาพทฺธานิ คิหิพนฺธนานิ กามคุณพนฺธนานิ ปมฺุจ วิสฺสชฺเชหิ, ตตฺถ อนเปกฺโข โหหิ. สงฺฆาฏิขุรมุณฺฑภิกฺขโภชีติ สงฺฆาฏิธารี ¶ ขุเรน กตสิรมุณฺโฑ ภิกฺขาหารโภชี, ติวิธมฺเปตํ ปุริมพนฺธนปโมกฺขสฺส ขิฑฺฑารตินิทฺทานนุโยคสฺส จ การณวจนํ. ยสฺมา ตฺวํ สงฺฆาฏิปารุโต มุณฺโฑ ภิกฺขาหาโร ชีวติ, ตสฺมา เต กามสุขานุโยโค ขิฑฺฑารตินิทฺทานุโยโค จ น ยุตฺโตติ ตโต ปุริมานิ ปมฺุจ พนฺธนานิ ขิฑฺฑารตึ นิทฺทฺจ มานุยฺุชิตฺถาติ โยชนา. ฌายาติ ฌายสฺสุ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อนุยฺุช.
ตํ ปน อนุยฺุชนฺโต เยน ฌาเนน ฌายโต กิเลสา สพฺพโส ชิตา โหนฺติ, ตํ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อนุยฺุชาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฌายาหิ ชินาหี’’ติ อาห. โยคกฺเขมปเถสุ โกวิโทสีติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปถภูเตสุ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ กุสโล เฉโก อสิ, ตสฺมา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อนุตฺตรํ อุตฺตรรหิตํ, วิสุทฺธึ นิพฺพานํ อรหตฺตฺจ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา ปน ตฺวํ ปรินิพฺพาหิสิ. วารินาว โชตีติ มหตา สลิลวุฏฺินิปาเตน อคฺคิขนฺโธ วิย อริยมคฺควุฏฺินิปาเตน ปรินิพฺพายิสฺสติ.
ปชฺโชตกโรติ ปชฺโชตึ กโร ปทีโป. ปริตฺตรํโสติ ขุทฺทกจฺจิโก. วินมฺยเตติ วินมียติ อปนิยฺยติ. ลตาวาติ วลฺลิ วิย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วฏฺฏิอาทิปจฺจยเวกลฺเลน ปริตฺตรํโส มนฺทปโภ ปทีโป อปฺปิกา ลตา วา วาเตน วิธมิยฺยติ วิทฺธํสิยฺยติ, เอวํ ตุวมฺปิ. โกสิยโคตฺตตาย, อินฺทสโคตฺต, อินฺทสมานโคตฺตํ. มารํ ตสฺส วเส อนาวตฺตนา อนุปาทานโต จ อนาทิยาโน, นิทฺธุนาหิ วิธเมหิ วิทฺธํเสหิ. เอวํ ปน วิทฺธํสมาโน โส ตฺวํ เวทยิตาสุ สพฺพาสุ เวทนาสุ วิคตจฺฉนฺทราโค อิเธว อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหาภาเวน สีติภูโต นิพฺพุโต อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ กงฺข อาคเมหีติ ¶ . เอวํ สตฺถารา อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนาย กตาย เถโร เทสนาวสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว อิมา คาถา อภาสิ. ตา เอว อิมา คาถา เถรสฺส อฺาพฺยากรณฺจ ชาตา.
กาติยานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุเทสิโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต มิคชาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิสาขาย ¶ มหาอุปาสิกาย ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มิคชาโลติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิหารํ คนฺตฺวา อภิณฺหโส ธมฺมสฺสวเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘สุเทสิโต จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
สพฺพสํโยชนาตีโต, สพฺพวฏฺฏวินาสโน.
‘‘นิยฺยานิโก อุตฺตรโณ, ตณฺหามูลวิโสสโน;
วิสมูลํ อาฆาตนํ, เฉตฺวา ปาเปติ นิพฺพุตึ.
‘‘อฺาณมูลเภทาย, กมฺมยนฺตวิฆาฏโน;
วิฺาณานํ ปริคฺคเห, าณวชิรนิปาตโน.
‘‘เวทนานํ วิฺาปโน, อุปาทานปฺปโมจโน;
ภวํ องฺคารกาสุํว, าเณน อนุปสฺสโน.
‘‘มหารโส สุคมฺภีโร, ชรามจฺจุนิวารโณ;
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ทุกฺขูปสมโน สิโว.
‘‘กมฺมํ กมฺมนฺติ ตฺวาน, วิปากฺจ วิปากโต;
ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ, ยถาวาโลกทสฺสโน;
มหาเขมงฺคโม สนฺโต, ปริโยสานภทฺทโก’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ สุเทสิโตติ สุฏฺุ เทสิโต, เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ ยาถาวโต วิภาวนวเสน เทสิโตติ อตฺโถ. อถ วา สุเทสิโตติ สมฺมา เทสิโต, ปวตฺตินิวตฺตีนํ ตทุภยเหตูนฺจ อวิปรีตโต ปกาสนวเสน ภาสิโต สฺวาขฺยาโตติ อตฺโถ. จกฺขุมตาติ มํสจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปฺาจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุ, สมนฺตจกฺขูติ อิเมหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมตา. พุทฺเธนาติ สพฺพฺุพุทฺเธน. อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺจโคตฺเตน. ทุวิโธ หิ โลเก ขตฺติยวํโส – อาทิจฺจวํโส, โสมวํโสติ. ตตฺถ อาทิจฺจวํโส, โอกฺกากราชวํโสติ ชานิตพฺพํ. ตโต สฺชาตตาย สากิยา อาทิจฺจโคตฺตาติ ภควา ‘‘อาทิจฺจพนฺธู’’ติ วุจฺจติ. อถ วา อาทิจฺจสฺส พนฺธูติปิ ภควา อาทิจฺจพนฺธุ, สฺวายมตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. กามราคสํโยชนาทีนํ สพฺเพสํ สํโยชนานํ สมติกฺกมนภาวโต สพฺพสํโยชนาตีโต ตโต เอว กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ วินาสนโต วิทฺธํสนโต สพฺพวฏฺฏวินาสโน, สํสารจารกโต ¶ นิยฺยานโต นิยฺยานิโก, สํสารมโหฆโต สมุตฺตรณฏฺเน อุตฺตรโณ, กามตณฺหาทีนํ สพฺพตณฺหานํ มูลํ อวิชฺชํ อโยนิโส มนสิการฺจ วิโสเสติ สุกฺขาเปตีติ ตณฺหามูลวิโสสโน, ติณฺณมฺปิ เวทานํ สมฺปฏิเวธสฺส ¶ วิทฺธํสนโต วิสสฺส ทุกฺขสฺส การณตฺตา วิสมูลํ, สตฺตานํ พฺยสนุปฺปตฺติฏฺานตาย อาฆาตนํ กมฺมํ กิเลสํ วา เฉตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา นิพฺพุตึ นิพฺพานํ ปาเปติ.
อฺาณสฺส มูลํ อโยนิโส มนสิกาโร อาสวา จ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ วุตฺตํ, ตสฺส เภทาย วชิรูปมาเณน ภินฺทนตฺถาย. อถ วา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๒๒๕-๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑) อฺาณํ มูลํ เอตสฺสาติ อฺาณมูลํ, ภวจกฺกํ, ตสฺส มคฺคาณวชิเรน ปทาลนตฺถํ เทสิโตติ สมฺพนฺโธ. กมฺมยนฺตวิฆาฏโนติ กมฺมฆฏิตสฺส อตฺตภาวยนฺตสฺส วิทฺธํสโน. วิฺาณานํ ปริคฺคเหติ กามภวาทีสุ ยถาสกกมฺมุนา วิฺาณคฺคหเณ อุปฏฺิเตติ วจนเสโส. ตตฺถ ตตฺถ หิ ภเว ปฏิสนฺธิยา คหิตาย ตํตํภวนิสฺสิตวิฺาณานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ. าณวชิรนิปาตโนติ าณวชิรสฺส ¶ นิปาโต, าณวชิรํ นิปาเตตฺวา เตสํ ปทาเลตา. โลกุตฺตรธมฺโม หิ อุปฺปชฺชมาโน สตฺตมภวาทีสุ อุปฺปชฺชนารหานิ วิฺาณานิ ภินฺทตฺตเมว อุปฺปชฺชตีติ.
เวทนานํ วิฺาปโนติ สุขาทีนํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ยถากฺกมํ ทุกฺขสลฺลานิจฺจวเสน ยาถาวโต ปเวทโก. อุปาทานปฺปโมจโนติ กามุปาทานาทีหิ จตูหิปิ อุปาทาเนหิ จิตฺตสนฺตานสฺส วิโมจโก. ภวํ องฺคารกาสุํว, าเณน อนุปสฺสโนติ กามภวาทินววิธมฺปิ ภวํ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต สาธิกโปริสํ องฺคารกาสุํ วิย มคฺคาเณน อนุปจฺจกฺขโต ทสฺเสตา.
สนฺตปณีตภาวโต อติตฺติกรฏฺเน มหารโส ปริฺาทิวเสน วา มหากิจฺจตาย สามฺผลวเสน มหาสมฺปตฺติตาย จ มหารโส, อนุปจิตสมฺภาเรหิ ทุรวคาหตาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺตาย จ สุฏฺุ คมฺภีโร ชรามจฺจุนิวารโณ, อายตึ ภวาภินิปฺผตฺติยา นิวตฺตเนน ชราย มจฺจุโน จ ปฏิเสธโก. อิทานิ ยถาวุตฺตคุณวิเสสยุตฺตํ ธมฺมํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อริโย อฏฺงฺคิโก’’ติ วตฺวา ปุนปิ ตสฺส กติปเย คุเณ วิภาเวตุํ ‘‘ทุกฺขูปสมโน สิโว’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ปริสุทฺธฏฺเน อริโย, สมฺมาทิฏฺิอาทิอฏฺธมฺมสโมธานตาย อฏฺงฺคิโก, นิพฺพานคเวสนฏฺเน มคฺโค สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมนฏฺเน ¶ ทุกฺขวูปสมโน, เขมฏฺเน สิโว.
ยถา อิโต พาหิรกสมเย อสมฺมาสมฺพุทฺธปเวทิตตฺตา กมฺมวิปาโก วิปลฺลาโส สิยาติ เอวํ อวิปลฺลาเสตฺวา ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กมฺมนฺติ วิปากฺจ วิปากโต ¶ ตฺวาน ปุพฺพภาคาเณน ชานนเหตุ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหานํ วิธมเนน ยาถาวโต อาโลกทสฺสโน ตกฺกรสฺส โลกุตฺตราณาโลกสฺส ทสฺสโน. เกนจิ กฺจิ กทาจิปิ อนุปทฺทุตตฺตา มหาเขมํ นิพฺพานํ คจฺฉติ สตฺเต คเมติ จาติ มหาเขมงฺคโม, สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสมนโต สนฺโต, อกุปฺปาย เจโตวิมุตฺติยา อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปาปเนน ปริโยสานภทฺทโก สุเทสิโต จกฺขุมตาติ โยชนา.
เอวํ ¶ เถโร นานานเยหิ อริยธมฺมํ ปสํสนฺโต ตสฺส ธมฺมสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ อฺาปเทเสน ปกาเสสิ.
มิคชาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ชาติมเทน มตฺโตหนฺติอาทิกา อายสฺมโต เชนฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส เชนฺโตติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ชาติมเทน โภคอิสฺสริยรูปมเทน จ มตฺโต อฺเ หีเฬนฺโต ครุฏฺานิยานมฺปิ อปจิตึ อกโรนฺโต มานถทฺโธ วิจรติ. โส เอกทิวสํ สตฺถารํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมนฺโต ‘‘สเจ มํ สมโณ โคตโม ปมํ อาลปิสฺสติ, อหมฺปิ อาลปิสฺสามิ; โน เจ, นาลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ิโต ภควติ ปมํ อนาลปนฺเต สยมฺปิ มาเนน อนาลปิตฺวา คมนาการํ ทสฺเสสิ. ตํ ภควา –
‘‘น มานํ พฺราหฺมณ สาธุ, อตฺถิกสฺสีธ พฺราหฺมณ;
เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ตเมวมนุพฺรูหเย’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๐๑) –
คาถาย ¶ อชฺฌภาสิ. โส ‘‘จิตฺตํ เม สมโณ โคตโม ชานาตี’’ติ อภิปฺปสนฺโน ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กตฺวา –
‘‘เกสุ น มานํ กยิราถ, เกสุ จสฺส สคารโว;
กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, กฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา’’ติ. –
ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา –
‘‘มาตริ ¶ ปิตริ จาปิ, อโถ เชฏฺมฺหิ ภาตริ;
อาจริเย จตุตฺถมฺหิ, สมณพฺราหฺมเณสุ จ.
‘‘เตสุ ¶ น มานํ กยิราถ, เตสุ อสฺส สคารโว;
กฺยสฺส อปจิตา อสฺสุ, ตฺยสฺสุ สาธุ สุปูชิตา.
‘‘อรหนฺเต สีติภูเต, กตกิจฺเจ อนาสเว;
นิหจฺจ มานํ อตฺถทฺโธ, เต นมสฺเส อนุตฺตเร’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๐๑) –
ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. โส ตาย เทสนาย โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ชาติมเทน มตฺโตหํ, โภคอิสฺสริเยน จ;
สณฺานวณฺณรูเปน, มทมตฺโต อจาริหํ.
‘‘นาตฺตโน สมกํ กฺจิ, อติเรกฺจ มฺิสํ;
อติมานหโต พาโล, ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช.
‘‘มาตรํ ปิตรฺจาปิ, อฺเปิ ครุสมฺมเต;
น กฺจิ อภิวาเทสึ, มานตฺถทฺโธ อนาทโร.
‘‘ทิสฺวา วินายกํ อคฺคํ, สารถีนํ วรุตฺตมํ;
ตปนฺตมิว อาทิจฺจํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘มานํ มทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
สิรสา อภิวาเทสึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘อติมาโน จ โอมาโน, ปหีนา สุสมูหตา;
อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, สพฺเพ มานวิธา หตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ชาติมเทน มตฺโตหนฺติ อหํ อุทิจฺเจ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ‘‘น มาทิโส อุภโต สุชาโต อฺโ อตฺถี’’ติ กุลมาเนน มตฺโต มานถทฺโธ อจารินฺติ โยชนา. โภคอิสฺสริเยน จาติ วิภเวน อาธิปจฺเจน จ เหตุภูเตน โภคสมฺปทฺจ อิสฺสริยสมฺปทฺจ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนมเทน มตฺโต อหํ อจารินฺติ โยชนา. สณฺานวณฺณรูเปนาติ สณฺานํ ¶ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติ, วณฺโณ ¶ โอทาตสามตาทิฉวิสมฺปตฺติ, รูปํ องฺคปจฺจงฺคโสภา. อิธาปิ วุตฺตนเยน โยชนา เวทิตพฺพา. มทมตฺโตติ วุตฺตปฺปการโต อฺเนปิ มเทน มตฺโต.
นาตฺตโน ¶ สมกํ กฺจีติ อตฺตโน สมกํ สทิสํ ชาติอาทีหิ สมานํ อติเรกํ วา กฺจิ น มฺิสํ น มฺึ, มยา สมานมฺปิ น มฺึ, กุโต อธิกนฺติ อธิปฺปาโย. อติมานหโต พาโลติ พาโล อหํ ตโต พาลภาวโต อติมาเนน ขตูปหตกุสลาจาโร, ตโต เอว ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช ถมฺภวเสน ครูนมฺปิ นิปจฺจการสฺส อกรณโต ภุสํ ถทฺโธ อโนนมนถทฺธชาโต อุสฺสิตมานทฺธโช.
วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘มาตร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺเติ เชฏฺภาตุอาทิเก, สมณพฺราหฺมเณ จ. ครุสมฺมเตติ ครูติ สมฺมเต ครุฏฺานิเย. อนาทโรติ อาทรรหิโต.
ทิสฺวา วินายกํ อคฺคนฺติ เอวํ มานถทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ วินยนโต สยมฺภุตาย นายกภาวโต จ วินายกํ. สเทวเก โลเก สีลาทิคุเณหิ เสฏฺภาวโต อคฺคํ. ปุริสทมฺมานํ อจฺจนฺตตาย ทมนโต สารถีนํ วรุตฺตมํ, อติวิย อุตฺตมํ พฺยามปฺปภาทิโอภาเสน อาทิจฺจมิว ตปนฺตํ, โอภาสนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สพฺพสตฺตานํ อุตฺตมํ สตฺถารํ ทิสฺวา พุทฺธานุภาเวน สนฺตชฺชิโต ‘‘อหเมว เสฏฺโ, อฺเ หีนา’’ติ ปวตฺตมานํ โภคมทาทิมทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา ปหาย วิปฺปสนฺเนน เจตสา สิรสา อภิวาเทสินฺติ โยชนา. กถํ ปนายํ มานถทฺโธ สมาโน สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ ปหาสีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. สตฺถุ ทสฺสนมตฺเตน มานํ น ปหาสิ ‘‘น มานํ, พฺราหฺมณ, สาธู’’ติอาทิกาย ปน เทสนาย มานํ ปหาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มานํ มทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา. สิรสา อภิวาเทสิ’’นฺติ. วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ จ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ.
‘‘อหเมว ¶ เสฏฺโ’’ติ ปวตฺโต มาโน อติมาโน. ‘‘อิเม ปน นิหีนา’’ติ อฺเ หีนโต ทหนฺตสฺส มาโน ‘‘โอมาโน’’ติ วทนฺติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ ปน อฺํ อติกฺกมิตฺวา อตฺตานํ เสยฺยโต ทหนฺตสฺส ปวตฺโต เสยฺยมาโน อติมาโน. ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺโต หีนมาโน โอมาโน. ปหีนา สุสมูหตาติ เหฏฺิมมคฺเคหิ ปหีนา หุตฺวา อคฺคมคฺเคน สุฏฺุ สมุคฺฆาฏิตา. อสฺมิมาโนติ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ ขนฺเธ ‘‘อห’’นฺติ ¶ คหณวเสน ปวตฺตมาโน. สพฺเพติ น เกวลํ อติมานโอมานอสฺมิมานา เอว, อถ โข เสยฺยสฺส เสยฺยมานาทโย นววิธา อนฺตรเภเทน อเนกวิธา จ สพฺเพ มานวิธา มานโกฏฺาสา หตา อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตาติ.
ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ นโว ปพฺพชิโตติอาทิกา อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิขึ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส สุมนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฺตรสฺส อุปาสกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส จ อุปาสโก อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺส จ ตโต ปุพฺเพ ชาตาชาตา ทารกา มรึสุ. เตน โส ‘‘สจาหํ อิทานิ เอกํ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อยฺยสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. โส จ ทสมาสจฺจเยน ชาโต อโรโคเยว หุตฺวา อนุกฺกเมน วฑฺเฒนฺโต สตฺตวสฺสิโก อโหสิ, ตํ ปิตา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา ตโต ปริปกฺกาณตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหนฺโต ‘‘ปานียํ อาหริสฺสามี’’ติ ฆฏํ อาทาย อิทฺธิยา อโนตตฺตทหํ อคมาสิ. อเถโก มิจฺฉาทิฏฺิโก นาคราชา อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคน ปริกฺขิปิตฺวา ¶ อุปริ มหนฺตํ ผณํ กตฺวา สุมนสฺส ปานียํ คเหตุํ โอกาสํ น เทติ. สุมโน ครุฬรูปํ คเหตฺวา ตํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา ปานียํ คเหตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติ. ตํ สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ธมฺมเสนาปตึ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทินา จตูหิ คาถาหิ ตสฺส คุเณ อภาสิ. อถ สุมนตฺเถโร –
‘‘ยทา นโว ปพฺพชิโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
อิทฺธิยา อภิโภตฺวาน, ปนฺนคินฺทํ มหิทฺธิกํ.
‘‘อุปชฺฌายสฺส อุทกํ, อโนตตฺตา มหาสรา;
อาหรามิ ตโต ทิสฺวา, มํ สตฺถา เอตทพฺรวิ.
‘‘สาริปุตฺต อิมํ ปสฺส, อาคจฺฉนฺตํ กุมารกํ;
อุทกกุมฺภมาทาย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘ปาสาทิเกน ¶ วตฺเตน, กลฺยาณอิริยาปโถ;
สามเณโรนุรุทฺธสฺส, อิทฺธิยา จ วิสารโท.
‘‘อาชานีเยน อาชฺโ, สาธุนา สาธุการิโต;
วินีโต อนุรุทฺเธน, กตกิจฺเจน สิกฺขิโต.
‘‘โส ¶ ปตฺวา ปรมํ สนฺตึ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
สามเณโร ส สุมโน, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉตี’’ติ. –
อฺาพฺยากรณวเสน ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อาทิโต ทฺเว คาถา สุมนตฺเถเรเนว ภาสิตา, อิตรา จตสฺโส ตํ ปสํสนฺเตน สตฺถารา ภาสิตา. ตา สพฺพา เอกชฺฌํ กตฺวา สุมนตฺเถโร ปจฺฉา อฺาพฺยากรณวเสน อภาสิ. ตตฺถ ปนฺนคินฺทนฺติ นาคราชํ. ตโตติ ตตฺถ, ยทา นโว ปพฺพชิโต ชาติยา สตฺตวสฺสิโก อิทฺธิพเลน มหิทฺธิกํ นาคราชํ อภิภวิตฺวา อโนตตฺตทหโต อุปชฺฌายสฺส ปานียํ อาหรามิ, ตสฺมึ กาเลติ อตฺโถ.
มํ ¶ อุทฺทิสฺส มยฺหํ สตฺถา เอตทพฺรวิ, ตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สาริปุตฺต, อิมํ ปสฺสา’’ติอาทิมาห. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตนฺติ วิสยชฺฌตฺตภูเตน อคฺคผลสมาธินา สุฏฺุ สมาหิตํ.
ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ ปสฺสนฺตานํ ปสาทาวเหน อาจารวตฺเตน, กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํ. กลฺยาณอิริยาปโถติ สมฺปนฺนิริยาปโถ. ปาสาทิเกน วตฺเตนาติ วา อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. สมณสฺส ภาโว สามณฺยํ, สามฺนฺติ อตฺโถ. ตทตฺถํ อีรติ ปวตฺตตีติ สามเณโร, สมณุทฺเทโส. อิทฺธิยา จ วิสารโทติ อิทฺธิยมฺปิ พฺยตฺโต สุกุสโล. อาชานีเยนาติ ปุริสาชานีเยน. อตฺตหิตปรหิตานํ สาธนโต สาธุนา กตกิจฺเจน อนุรุทฺเธน สาธุ อุภยหิตสาธโก, สุฏฺุ วา อาชฺโ การิโต ทมิโต. อคฺควิชฺชาย วินีโต อเสกฺขภาวาปาทเนน สิกฺขิโต สิกฺขาปิโตติ อตฺโถ.
โส สามเณโร สุมโน ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อธิคนฺตฺวา สจฺฉิกตฺวา อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อกุปฺปตํ อรหตฺตผลํ อปฺปิจฺฉภาวสฺส ปรมุกฺกํสคตตฺตา มา มํ ชฺาติ มํ ‘‘อยํ ขีณาสโว’’ติ วา ‘‘ฉฬภิฺโ’’ติ วา โกจิปิ มา ชาเนยฺยาติ อิจฺฉติ อภิกงฺขตีติ.
สุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถาวณฺณนา
วาตโรคาภินีโตติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต นฺหาตกมุนิสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วิชฺชาฏฺานาทีสุ นิปฺผตฺตึ คโต นฺหาตกลกฺขณโยเคน นฺหาตโกติ ปฺายิตฺถ. โส ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชคหสฺส ติโยชนปฺปมาเณ าเน อรฺายตเน นีวาเรหิ ยาเปนฺโต อคฺคึ ปริจารยมาโน วสติ. ตสฺส สตฺถา ฆเฏ วิย ปทีปํ หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อสฺสมปทํ อคมาสิ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ อตฺตโน ¶ อุปกปฺปนนิยาเมน อาหารํ อุปเนสิ. ตํ ภควา ปริภฺุชิ. เอวํ ตโย ทิวเส ทตฺวา จตุตฺถทิวเส ‘‘ภควา ตุมฺเห ปรมสุขุมาลา, กถํ อิมินา อาหาเรน ยาเปถา’’ติ อาห. ตสฺส สตฺถา อริยสนฺโตสคุณํ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. ตาปโส ตํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ภควา ตํ อรหตฺเต ปติฏฺเปตฺวา คโต. โส ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปรภาเค วาตาพาเธน อุปทฺทุโต อโหสิ. สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารมุเขน ตสฺส วิหารํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. – คาถมาห; อถ เถโร –
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผริตฺวาน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโน, วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘วิปฺปมุตฺตํ กิเลเสหิ, สุทฺธจิตฺตํ อนาวิลํ;
อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขนฺโต, วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมาหิ เสสคาถาหิ อตฺตโน วิหารํ สตฺถุ ปเวเทสิ.
ตตฺถ ¶ ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโนติ ฌานสุขุมภาเวน สมนฺนาคโต. ฌานสุขุมํ นาม อรูปชฺฌานํ, ตสฺมา อฏฺสมาปตฺติลาภิมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. เตน อตฺตโน อุภโตภาควิมุตฺติตํ ทสฺเสติ. อปเร ปนาหุ – ‘‘โสขุมฺมนฺติ อคฺคมคฺคผเลสุ อธิปฺาสิกฺขา ¶ อธิปฺเปตา, ตโต ฌานคฺคหเณน ¶ อตฺตโน อุภโตภาควิมุตฺติตํ วิภาเวตี’’ติ. วิปฺปมุตฺตํ กิเลเสหีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตํ, ตโต เอว สุทฺธจิตฺตํ, อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิลํ, ตีหิปิ ปเทหิ อรหตฺตผลจิตฺตเมว วทติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อิมเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อกฺโกธสฺสาติอาทิกา อายสฺมโต พฺรหฺมทตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต เชตวนมเห พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ เอกทิวสํ นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตํ อฺตโร พฺราหฺมโณ อกฺโกสิ. เถโร ตํ สุตฺวาปิ ตุณฺหีภูโต ปิณฺฑาย จรติเยว, พฺราหฺมโณ ปุนปิ อกฺโกสิเยว. มนุสฺสา เอวํ อกฺโกสนฺตมฺปิ นํ ‘‘อยํ เถโร น กิฺจิ ภณตี’’ติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา เถโร เตสํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘อกฺโกธสฺส กุโต โกโธ, ทนฺตสฺส สมชีวิโน;
สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํ.
‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ปรํ สงฺกุปิตํ ตฺวา, โย สโต อุปสมฺมติ.
‘‘อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตํ ตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ชนา มฺนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา. (สํ. นิ. ๑.๑๘๙);
‘‘อุปฺปชฺเช ¶ ¶ ¶ เต สเจ โกโธ, อาวชฺช กกจูปมํ;
อุปฺปชฺเช เจ รเส ตณฺหา, ปุตฺตมํสูปมํ สร.
‘‘สเจ ธาวติ จิตฺตํ เต, กาเมสุ จ ภเวสุ จ;
ขิปฺปํ นิคฺคณฺห สติยา, กิฏฺาทํ วิย ทุปฺปสุ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อกฺโกธสฺสาติ โกธรหิตสฺส มคฺเคน สมุจฺฉินฺนโกธสฺส. กุโต โกโธติ กุโต นาม เหตุ โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส อุปฺปตฺติการณํ นตฺถีติ อตฺโถ. ทนฺตสฺสาติ อุตฺตเมน ทเมน อคฺคมคฺคทมเถน ทนฺตสฺส. สมชีวิโนติ กายวิสมาทีนิ สพฺพโส ปหาย กายสมาทีนํ วเสน สมํ ชีวนฺตสฺส สตฺตฏฺานิเยน สมฺปชฺเน สมฺมเทว วตฺตนฺตสฺส. สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺสาติ สมฺมา อฺาย อภิฺเยฺยาทิเก ธมฺเม ชานิตฺวา สพฺพาสเวหิ วิปฺปมุตฺตสฺส. ตโต เอว สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน อุปสนฺตสฺส. อิฏฺาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโน ขีณาสวสฺส กุโต โกโธติ อฺาปเทเสน เถโร อตฺตโน โกธาภาวํ ตสฺส จ การณานิ วตฺวา อิทานิ โกเธ อโกเธ จ อาทีนวานิสํสทสฺสเนน ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘ตสฺเสวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌตีติ โย ปุคฺคโล อตฺตโน อุปริ กุทฺธํ กุปิตํ ปุคฺคลํ ปฏิกุชฺฌติ, ตสฺเสว เตน ปฏิกุชฺฌนปจฺจกฺโกสนปฏิปฺปหรณาทินา ปาปิโย อิธโลเก วิฺูครหาทิวเสน ปรโลเก นิรยทุกฺขาทิวเสน อภทฺทกตรํ อกลฺยาณตรํ โหติ. กุชฺฌเนน ปน อกุทฺธสฺส ปาปํ โหตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เกจิ ปน ‘‘โย อกุทฺธํ ปฏิกุทฺธํ อารพฺภ กุชฺฌตี’’ติ อตฺถํ วทนฺติ. กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโตติ โย ปน กุทฺธํ ปุคฺคลํ ‘‘อยํ กุทฺโธ โกธปเรโต’’ติ ตฺวา น ปฏิกุชฺฌติ ขมติ, โส ทุชฺชยํ กิเลสสงฺคามํ เชติ นาม. น เกวลฺจสฺส กิเลสสงฺคามชโย เอว, อถ โข อุภยหิตปฏิปตฺติมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภินฺนมตฺถํ…เป… อุปสมฺมตี’’ติ. โย ปรํ ปุคฺคลํ สงฺกุปิตํ กุทฺธํ ‘‘โกธปเรโต’’ติ ตฺวา ตํ เมตฺตายนฺโต อชฺฌุเปกฺขนฺโต วา สโต ¶ สมฺปชาโน หุตฺวา อุปสมฺมติ ขมติ น ปฏิปฺผรติ. โส อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ อุภยโลกสุขาวหํ อตฺถํ หิตํ จรติ.
อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตํ ตนฺติ ตํ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ ทฺวินฺนํ โกธพฺยาธิติกิจฺฉาย ติกิจฺฉนฺตํ ขมนฺตํ ปุคฺคลํ เย ชนา ธมฺมสฺส อริยาจารธมฺเม อกุสลา, เต พาลา ‘‘อยํ อวิทฺทสุ โย อตฺตานํ อกฺโกสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส กิฺจิ น กโรตี’’ติ มฺนฺติ ¶ , ตํ เตสํ อโยนิโส มฺนนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ติกิจฺฉน’’นฺติปิ ปนฺติ, ติกิจฺฉนสภาวนฺติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ เถเรน วุจฺจมานํ ธมฺมํ สุตฺวา อกฺโกสกพฺราหฺมโณ สํวิคฺโค ปสนฺนจิตฺโต จ หุตฺวา เถรํ ขมาเปตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิ. เถโร ตสฺส กมฺมฏฺานํ เทนฺโต ‘‘อิมสฺส เมตฺตาภาวนา ยุตฺตา’’ติ เมตฺตากมฺมฏฺานํ ทตฺวา โกธปริยุฏฺานาทีสุ ปจฺจเวกฺขณาทิวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปฺปชฺเช เต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺเช เต สเจติ สเจ เต กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺตสฺส กฺจิ ปุคฺคลํ นิสฺสาย จิรปริจโย โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส วูปสมาย –
‘‘อุภโตทณฺฑเกน เจปิ, ภิกฺขเว, กกเจน โจรา โอจรกา องฺคมงฺคานิ โอกนฺเตยฺยุํ, ตตฺราปิ โย มโน ปทูเสยฺย, น เม โส เตน สาสนกโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๒) –
สตฺถารา วุตฺตํ กกจูปมํ โอวาทํ อาวชฺเชหิ. อุปฺปชฺเช เจ รเส ตณฺหาติ สเจ เต มธุราทิเภเท รเส ตณฺหา อภิลาโส อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส วูปสมาย –
‘‘ปุตฺตมํสํ ชายมฺปติกา ยถา กนฺตารนิตฺถรณตฺถเมว ขาทึสุ, น รสตณฺหาย เอวํ กุลปุตฺโตปิ ปพฺพชิโต ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ…เป… ผาสุวิหาโร จา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๓ อตฺถโต สมานํ) –
เอวํ วุตฺตํ ปุตฺตมํสูปโมวาทํ สร อนุสฺสร.
สเจ ธาวติ เต จิตฺตนฺติ อโยนิโส มนสิ กโรโต ตว จิตฺตํ กาเมสุ ปฺจกามคุเณสุ ฉนฺทราควเสน, กามภวาทีสุ ภเวสุ ภวปตฺถนาวเสน สเจ ธาวติ สรติ ชวติ. ขิปฺปํ นิคฺคณฺห สติยา, กิฏฺาทํ ¶ วิย ทุปฺปสุนฺติ ตถา ธาวิตุํ อเทนฺโต ยถา นาม ปุริโส กิฏฺาทํ สสฺสขาทกํ ทุปฺปสุํ ทุฏฺโคณํ โยตฺเตน ถมฺเภ พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวํ สติยา สติโยตฺเตน สมฺมาธิถมฺเภ พนฺธนฺโต ขิปฺปํ สีฆเมว นิคฺคณฺห, ยถา กิเลสวิคเมน นิพฺพิเสวนํ โหติ, ตถา ทเมหีติ. เกจิ ปน ‘‘เถโร ปุถุชฺชโนว หุตฺวา อกฺโกสํ อธิวาเสนฺโต เตสํ มนุสฺสานํ อริยคุเณ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ กเถตฺวา ปจฺฉา ทฺวีหิ คาถาหิ อตฺตานํ โอวทนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต อิมาเยว คาถา อภาสี’’ติ วทนฺติ.
พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. สิริมณฺฑตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉนฺนมติวสฺสตีติอาทิกา ¶ อายสฺมโต สิริมณฺฑตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สํสุมารคิเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ สิริมณฺโฑติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เภสกลาวเน ภควติ วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สมณธมฺมํ กโรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขุทฺเทสฏฺาเน นิสินฺโน นิทานุทฺเทสสฺส ปริโยสาเน ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) ปาฬิยา อตฺถํ อุปธาเรนฺโต อาปนฺนํ อาปตฺตึ อนาวิกตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺโต อุปรูปริ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, เตนสฺส น ผาสุ โหติ, อาวิกตฺวา ปน ยถาธมฺมํ ปฏิกโรนฺตสฺส ผาสุ โหตีติ อิมมตฺถํ มนสิ กตฺวา ‘‘อโห สตฺถุ สาสนํ สุวิสุทฺธ’’นฺติ ลทฺธปฺปสาโท ตถา อุปฺปนฺนํ ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปสนฺนมานโส ภิกฺขูนํ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต ¶ โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา. (สํ. นิ. ๑.๖๖);
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ปริกฺขิตฺโต ชราย จ;
หฺติ นิจฺจมตฺตาโณ, ปตฺตทณฺโฑว ตกฺกโร.
‘‘อาคจฺฉนฺตคฺคิขนฺธาว, มจฺจุ พฺยาธิ ชรา ตโย;
ปจฺจุคฺคนฺตุํ พลํ นตฺถิ, ชโว นตฺถิ ปลายิตุํ.
‘‘อโมฆํ ทิวสํ กยิรา, อปฺเปน พหุเกน วา;
ยํ ยํ วิชหเต รตฺตึ, ตทูนํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘จรโต ติฏฺโต วาปิ, อาสีนสยนสฺส วา;
อุเปติ จริมา รตฺติ, น เต กาโล ปมชฺชิตุ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ฉนฺนนฺติ ฉาทิตํ ยถาภูตํ อวิวฏํ อปฺปกาสิตํ ทุจฺจริตํ. อติวสฺสตีติ อาปตฺติวสฺสฺเจว กิเลสวสฺสฺจ อติวิย วสฺสติ. อาปตฺติยา หิ ฉาทนํ อลชฺชิภาวาทินา ¶ ตาทิโสว, ฉาทเนน ตโต อฺถาว ปุนปิ ตถารูปํ ตโต วา ปาปิฏฺตรํ อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ ฉาทนํ วสฺสนสฺส การณํ วุตฺตํ. วิวฏนฺติ ปกาสิตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ. นาติวสฺสตีติ เอตฺถ อตีติ อุปสคฺคมตฺตํ, น วสฺสตีติ อตฺโถ. อวสฺสนฺเจตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ จิตฺตสนฺตานสฺส วิโสธิตตฺตา. ตสฺมาติ วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ, ฉนฺนสฺส ทุจฺจริตสฺส อาปตฺติวสฺสาทีนํ อติวสฺสนโต วิวฏสฺส จ อวสฺสนโตติ อตฺโถ. ฉนฺนํ วิวเรถาติ ปุถุชฺชนภาเวน ฉาทนาธิปฺปาเย อุปฺปนฺเนปิ ตํ ¶ อนนุวตฺติตฺวา วิวเรถ อาวิกเรยฺย, ยถาธมฺมํ ปฏิกเรยฺย. เอวนฺติ วิวรเณน ยถาธมฺมํ ปฏิปตฺติยา. ตนฺติ ตํ ฉนฺนํ ทุจฺจริตํ. นาติวสฺสติ อาปตฺติวสฺสํ กิเลสวสฺสฺจ น วสฺสติ, สุทฺธนฺเต ปุคฺคลํ ปติฏฺเปตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ ‘‘เอกํเสน สีฆํเยว จ อตฺตา โสเธตพฺโพ, อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติ ตสฺส การณํ สํเวควตฺถุํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มจฺจุนาพฺภาหโต โลโกติ อยํ สพฺโพปิ สตฺตโลโก โจโร วิย โจรฆาตเกน, สพฺพวฏฺฏนิปาตินา มจฺจุนา มรเณน อภิหโต, น ตสฺส หตฺถโต มุจฺจติ. ชราย ปริวาริโตติ อยํ โลโก อุปฺปาทโต อุทฺธํ มรณูปนยนรสาย ชราย ปริวาริโต อชฺโฌตฺถโฏ, ชราสงฺฆาตปริมุกฺโกติ อตฺโถ. ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณติ สรีรสฺส อนฺโต นิมุคฺเคน วิสปีตขุรปฺเปน วิย อุปาทานลกฺขเณน ตณฺหาสงฺขาเตน สลฺเลน โอติณฺโณ หทยพฺภนฺตเร โอคาฬฺโห. ตณฺหา หิ ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต ทุรุทฺธารโต จ ‘‘สลฺโล’’ติ วุจฺจติ. อิจฺฉาธูปายิโตติ อารมฺมณาภิปตฺถนลกฺขณาย อิจฺฉาย สนฺตาปิโต. ตํ วิสยํ อิจฺฉนฺโต หิ ปุคฺคโล ยทิจฺฉิตํ วิสยํ ลภนฺโต วา อลภนฺโต วา ตาย เอว อนุทหนลกฺขณาย อิจฺฉาย สนฺตตฺโต ปริฬาหปฺปตฺโต โหติ. สทาติ สพฺพกาลํ, อิทฺจ ปทํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ.
ปริกฺขิตฺโต ชราย จาติ น เกวลํ มจฺจุนา อพฺภาหโตเยว, อถ โข ชราย จ ปริกฺขิตฺโต. ชราย สมวรุทฺโธ ชราปาการปริกฺขิตฺโต, น ตํ สมติกฺกมตีติ อตฺโถ. หฺติ นิจฺจมตฺตาโณติ อตาโณ อสรโณ หุตฺวา นิจฺจกาลํ ชรามรเณหิ หฺติ วิพาธียติ. ยถา กึ? ปตฺตทณฺโฑว ตกฺกโร ยถา ตกฺกโร โจโร กตาปราโธ วชฺฌปฺปตฺโต อตาโณ ราชาณาย หฺติ, เอวมยํ โลโก ชรามรเณหีติ ทสฺเสติ.
อาคจฺฉนฺตคฺคิขนฺธาวาติ มหาวเน ฑยฺหมาเน ตํ อภิภวนฺตา มหนฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย มจฺจุ พฺยาธิ ชราติ อิเม ตโย อนุทหนฏฺเน อคฺคิกฺขนฺธา อิมํ สตฺตโลกํ อภิภวนฺตา อาคจฺฉนฺติ ¶ , เตสํ ปน ปฏิพโล หุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตุํ อภิภวิตุํ พลํ อุสฺสาโห นตฺถิ, อิมสฺส โลกสฺส, ชโว นตฺถิ ปลายิตุํ ชวนฺเตสุ, อชฺโฌตฺถรนฺเตสุ. ยตฺถ เต นาภิภวนฺติ, ปิฏฺึ ทสฺเสตฺวา ตโต ปลายิตุมฺปิ อิมสฺส โลกสฺส ชงฺฆาชโว นตฺถิ, เอวํ ¶ อตฺตนา อสมตฺโถ มายาทีหิ อุปาเยหิ อปฺปฏิกาเร ติวิเธ พลวติ ปจฺจามิตฺเต นิจฺจุปฏฺิเต กึ กาตพฺพนฺติ เจ? อโมฆํ ¶ ทิวสํ กยิรา, อปฺเปน พหุเกน วาติ อปฺเปน อนฺตมโส คทฺทูหนมตฺตมฺปิ กาลํ ปวตฺติเตน พหุเกน วา สกลํ อโหรตฺตํ ปวตฺติเตน วิปสฺสนามนสิกาเรน อโมฆํ อวฺฌํ ทิวสํ กเรยฺย, ยสฺมา ยํ ยํ วิชหเต รตฺตึ, ตทูนํ ตสฺส ชีวิตํ อยํ สตฺโต ยํ ยํ รตฺตึ วิชหติ นาเสติ เขเปติ, ตทูนํ เตน อูนํ ตสฺส สตฺตสฺส ชีวิตํ โหติ. เอเตน รตฺติกฺขโย นาม ชีวิตกฺขโย ตสฺส อนิวตฺตนโตติ ทสฺเสติ. เตนาห –
‘‘ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๓๖๓);
น เกวลํ รตฺติวเสเนว, อถ โข อิริยาปถวเสนาปิ ชีวิตกฺขโย อุปธาเรตพฺโพติ อาห ‘‘จรโต’’ติอาทิ. จรโตติ คจฺฉนฺตสฺส. ติฏฺโตติ ิตํ กปฺเปนฺตสฺส. อาสีนสยนสฺส วาติ อาสีนสฺส สยนสฺส วา, นิสินฺนสฺส นิปชฺชนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ‘‘อาสีทน’’นฺติปิ ปนฺติ, ตตฺถ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. อุเปติ จริมา รตฺตีติ จริมกจิตฺตสหิตา รตฺติ อุปคจฺฉติ, รตฺติคฺคหณฺเจตฺถ เทสนาสีสมตฺตํ. คมนาทีสุ เยน เกนจิ อิริยาปเถน สมงฺคีภูตสฺส จริมกาโลเยว, เตเนวสฺส อิริยาปถกฺขณา ชีวิตํ เขเปตฺวา เอว คจฺฉนฺติ, ตสฺมา น เต กาโล ปมชฺชิตุํ นายํ ตุยฺหํ ปมาทํ อาปชฺชิตุํ กาโล ‘‘อิมสฺมึ นาม กาเล มรณํ น โหตี’’ติ อวิทิตตฺตา. วุตฺตํ หิ –
‘‘อนิมิตฺตมนฺาตํ, มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ;
กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุต’’นฺติ. (สุ. นิ. ๕๗๙);
ตสฺมา เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา อปฺปมตฺเตน ตีสุ สิกฺขาสุ อนุโยโค กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
สิริมณฺฑตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. สพฺพกามิตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทฺวิปาทโกติอาทิกา ¶ ¶ อายสฺมโต สพฺพกามิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน อุปฺปนฺนํ อพฺพุทํ โสเธตฺวา ปฏิปากติกํ เปนฺตํ เอกํ เถรํ ทิสฺวา, ‘‘อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อพฺพุทํ โสเธตฺวา ปฏิปากติกํ เปตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา ตทนุรูปานิ ปฺุานิ กตฺวา ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อปรินิพฺพุเต เอว ภควติ เวสาลิยํ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพกาโมติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต าตเกหิ ทารปริคฺคหํ การิโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ชิคุจฺฉนฺโต ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อุปชฺฌาเยน สทฺธึ เวสาลึ อุปคโต าติฆรํ อคมาสิ. ตตฺถ นํ ปุราณทุติยิกา ปติวิโยคทุกฺขิตา กิสา ทุพฺพณฺณา อนลงฺกตา กิลิฏฺวตฺถนิวสนา วนฺทิตฺวา โรทมานา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เถรสฺส กรุณาปุรสฺสรํ เมตฺตํ อุปฏฺาปยโต อนุภูตารมฺมเณ อโยนิโสมนสิการวเสน สหสา กิเลโส อุปฺปชฺชิ.
โส เตน กสาหิ ตาฬิโต อาชานีโย วิย สฺชาตสํเวโค ตาวเทว สุสานํ คนฺตฺวา, อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคเหตฺวา, ตตฺถ ปฏิลทฺธฌานํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา, อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส สสุโร อลงฺกตปฏิยตฺตํ ธีตรํ อาทาย มหตา ปริวาเรน นํ อุปฺปพฺพาเชตุกาโม วิหารํ อคมาสิ. เถโร ตสฺสา อธิปฺปายํ ตฺวา อตฺตโน กาเมสุ วิรตฺตภาวํ สพฺพตฺถ จ อนุปลิตฺตตํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ทฺวิปาทโกยํ อสุจิ, ทุคฺคนฺโธ ปริหีรติ;
นานากุณปปริปูโร, วิสฺสวนฺโต ตโต ตโต.
‘‘มิคํ นิลีนํ กูเฏน, พฬิเสเนว อมฺพุชํ;
วานรํ วิย เลเปน, พาธยนฺติ ปุถุชฺชนํ.
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
ปฺจ กามคุณา เอเต, อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร.
‘‘เย เอตา อุปเสวนฺติ, รตฺตจิตฺตา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาจินนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘โย ¶ ¶ เจตา ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหิ, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทฺวิปาทโกติ ยทิปิ อปาทกาทโยปิ กายา อสุจีเยว, อธิการวเสน ปน อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วา เอวํ วุตฺตํ. ยสฺมา วา อฺเ อสุจิภูตาปิ กายา โลณมฺพิลาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา มนุสฺสานํ โภชเนปิ อุปนียนฺติ, น ปน มนุสฺสกาโย, ตสฺมา อสุจิตรสภาวมสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวิปาทโก’’ติ อาห. อยนฺติ ตทา อุปฏฺิตํ อิตฺถิรูปํ ¶ สนฺธายาห. อสุจีติ อสุจิ เอว, น เอตฺถ กิฺจิปิ สุจีติ อตฺโถ. ทุคฺคนฺโธ ปริหีรตีติ ทุคฺคนฺโธ สมาโน ปุปฺผคนฺธาทีหิ สงฺขริตฺวา ปริหรียติ. นานากุณปปริปูโรติ เกสาทิอเนกปฺปการกุณปภริโต. วิสฺสวนฺโต ตโต ตโตติ ปุปฺผคนฺธาทีหิสฺส เชคุจฺฉภาวํ ปฏิจฺฉาเทตุํ วายมนฺตานมฺปิ ตํ วายามํ นิปฺผลํ กตฺวา นวหิ ทฺวาเรหิ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ โลมกูเปหิ จ เสทชลฺลิกํ ‘วิสฺสวนฺโตเยว ปริหีรตี’ติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ เชคุจฺโฉปิ สมาโน จายํ กาโย กูฏาทีหิ วิย มิคาทิเก อตฺตโน รูปาทีหิ อนฺธปุถุชฺชเน วฺเจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิค’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคํ นิลีนํ กูเฏนาติ ปาสวากราทินา กูเฏน นิลีนํ, ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา มิคํ วิย เนสาโท. วกฺขมาโน หิ อิว-สทฺโท อิธาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ. พฬิเสเนว อมฺพุชนฺติ อมฺพุชํ มจฺฉํ อามิสพทฺเธน พฬิเสน วิย พาฬิสิโก. วานรํ วิย เลเปนาติ รุกฺขสิลาทีสุ ปกฺขิตฺเตน มกฺกฏเลเปน มกฺกฏํ วิย มิคลุทฺโท อนฺธปุถุชฺชนํ วฺเจนฺโต พาเธนฺตีติ.
เก ปน พาเธนฺตีติ อาห. ‘‘รูปา สทฺทา’’ติอาทิ. รูปาทโย หิ ปฺจ กามโกฏฺาสา วิเสสโต วิสภาควตฺถุสนฺนิสฺสยา วิปลฺลาสูปนิสฺสเยน อโยนิโสมนสิกาเรน ปริกฺขิตฺตานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ มโน รเมนฺโต กิเลสวตฺถุตาย อนตฺถาวหภาวโต เต พาเธนฺติ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘รูปา สทฺทา…เป… อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร’’ติ.
อิตฺถิคฺคหณฺเจตฺถ ¶ อธิการวเสน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘เย เอตา อุปเสวนฺตี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – เย ปุถุชฺชนา เอตา อิตฺถิโย รตฺตจิตฺตา ราคาภิภูตจิตฺตา อุปโภควตฺถุสฺาย ¶ อุปเสวนฺติ. วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรนฺติ เต ชาติอาทีหิ นิรยาทีหิ จ โฆรํ, ภยานกํ, อนฺธพาเลหิ อภิรมิตพฺพโต กฏสิสงฺขาตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติมรณาทินา วฑฺเฒนฺติ. เตนาห ‘‘อาจินนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
โย เจตาติ โย ปน ปุคฺคโล เอตา อิตฺถิโย ตตฺถ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส สพฺพํ โลกํ วิสชิตฺวา ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตติ.
กาเมสฺวาทีนวํ ทิสฺวาติ ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๑๗; จูฬว. ๖๕; ม. นิ. ๑.๒๓๔) วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ อเนกาการโวการํ อาทีนวํ, โทสํ, ทิสฺวา. เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ กาเมหิ ภเวหิ จ นิกฺขนฺตภาวโต เนกฺขมฺมํ, ปพฺพชฺชํ ¶ , นิพฺพานฺจ, เขมโต, อนุปทฺทวโต, ทฏฺุ, ทิสฺวา. สพฺพกาเมหิปิ เตภูมกธมฺเมหิ นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต. สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กามนียฏฺเน กามา, เตหิ จ เถโร วิสํยุตฺโต. เตนาห ‘‘ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
เอวํ เถโร อาทิโต ปฺจหิ คาถาหิ ธมฺมํ กเถตฺวา ฉฏฺคาถาย อฺํ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา สสุโร ‘‘อยํ สพฺพตฺถ อนุปลิตฺโต, น สกฺกา อิมํ กาเมสุ ปตาเรตุ’’นฺติ ยถาคตมคฺเคเนว คโต. เถโรปิ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ อุปสมฺปทาย วีสวสฺสสติโก ปถพฺยา เถโร หุตฺวา, เวสาลิเกหิ วชฺชิปุตฺเตหิ อุปฺปาทิตํ สาสนสฺส อพฺพุทํ โสเธตฺวา, ทุติยํ ธมฺมสงฺคีตึ สงฺคายิตฺวา ‘‘อนาคเต ธมฺมาโสกกาเล อุปฺปชฺชนกํ อพฺพุทํ โสเธหี’’ติ ติสฺสมหาพฺรหฺมานํ อาณาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
สพฺพกามิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
สตฺตกนิปาเต ¶ ¶ อลงฺกตาติอาทิกา อายสฺมโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สมุทฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. รูปสมฺปตฺติยา ปน สุนฺทรสมุทฺโทติ ปฺายิตฺถ. โส ปมวเย ิโต ภควโต ราชคหปฺปเวเส พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ปพฺพชิตฺวา, ลทฺธูปสมฺปโท สมาทินฺนธุตธมฺโม ราชคหโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา, กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก วิปสฺสนาจารํ อุคฺคเหตฺวา, กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต วิหรติ. ตสฺส มาตา ราชคเห อุสฺสวทิวเส อฺเ เสฏฺิปุตฺเต สปชาปติเก อลงฺกตปฏิยตฺเต อุสฺสวกีฬํ กีฬนฺเต ทิสฺวา, ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทติ. ตํ ทิสฺวา อฺตรา คณิกา โรทนการณํ ปุจฺฉิ. สา ตสฺสา ตํ การณํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา คณิกา ‘‘อหํ ตํ อาเนสฺสามิ, ปสฺส ตาว มม อิตฺถิภาว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ตํเยว ตสฺส ปชาปตึ กตฺวา อิมสฺส กุลสฺส สามินึ กริสฺสามี’’ติ ตาย พหุํ ธนํ ทตฺวา ¶ , วิสฺสชฺชิตา มหตา ปริวาเรน สาวตฺถึ คนฺตฺวา, เถรสฺส ปิณฺฑาย วิจรณฏฺาเน เอกสฺมึ เคเห วสมานา ทิวเส ทิวเส อฺเหิ เถรสฺส สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ทาเปสิ. อลงฺกตปฏิยตฺตา จ หุตฺวา สุวณฺณปาทุกา อารุยฺห อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อเถกทิวสํ เคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา, สุวณฺณปาทุกา โอมฺุจิตฺวา, อฺชลึ ปคฺคยฺห ปุรโต คจฺฉนฺตี นานปฺปการํ เถรํ กามนิมนฺตนาย นิมนฺเตสิ. ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม จฺจลํ, ยํนูน มยา อิทาเนว อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ ตตฺเถว ิโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลธารี วิภูสิตา;
อลตฺตกกตาปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิกา.
‘‘ปาทุกา ¶ ¶ โอรุหิตฺวาน, ปุรโต ปฺชลีกตา;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มฺหิตปุพฺพํ อภาสถ.
‘‘‘ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโต, ติฏฺาหิ มม สาสเน;
ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต;
สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ.
‘‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสาม, อุโภ ทณฺฑปรายนา;
อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, อุภยตฺถ กฏคฺคโห’’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน ยาจนฺตึ, เวสิกํ ปฺชลีกตํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตตฺถ มาลธารีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธปุปฺผทามา. วิภูสิตาติ อูนฏฺานสฺส ปูรณวเสน ปุปฺเผหิ เจว คนฺธวิเลปนาทีหิ จ วิภูสิตคตฺตา. ‘‘อลงฺกตา’’ติ อิมินา หตฺถูปคคีวูปคาทีหิ อาภรเณหิ อลงฺกรณํ อธิปฺเปตํ. อลตฺตกกตาปาทาติ ปริณตชยสุมนปุปฺผวณฺเณน ลาขารเสน รฺชิตจรณยุคฬา. สมาสปทฺเหตํ, ‘‘อลตฺตกกตปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. อสมาสภาเว ปน ‘‘ตสฺสา’’ติ วจนเสโส เวทิตพฺโพ. ปาทุการุยฺห เวสิกาติ เอกา รูปูปชีวิกา อิตฺถี ยถาวุตฺตเวสา สุวณฺณปาทุกา ปฏิมฺุจิตฺวา ‘‘ิตา’’ติ วจนเสโส.
ปาทุกา โอรุหิตฺวานาติ ปาทุกาหิ โอตริตฺวา, สุวณฺณปาทุกาโย โอมฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. ปฺชลีกตาติ ปคฺคหิตอฺชลิกา สา เวสี มํ. สามํ วา วจนปรมฺปรํ ¶ วินา สยเมว อภาสถ. สณฺเหนาติ มฏฺเน. มุทุนาติ มธุเรน. ‘‘วจเนนา’’ติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ, อภาสถาติ, วุตฺตตฺตา.
ยุวาสิ ¶ ตฺวํ ปพฺพชิโตติ ตฺวํ ปพฺพชนฺโต ยุวา, ทหโรเยว หุตฺวา ปพฺพชิโตสิ, นนุ ปพฺพชนฺเตน สตฺตเม ทสเก สมฺปตฺเตว ปพฺพชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ติฏฺาหิ มม สาสเนติ มม วจเน ติฏฺ.
กึ ¶ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม’’ติ กาเม ปริภฺุชิตุกามสฺส รูปสมฺปตฺติ, วยสมฺปตฺติ, ปริวารสมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติ จ อิจฺฉิตพฺพา. ตตฺถ ‘‘กุโต เม โภคสมฺปตฺตี’’ติ วเทยฺยาติ, อาห ‘‘อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ. ‘‘ตยิทํ วจนํ กถํ สทฺทหาตพฺพ’’นฺติ มฺเยฺยาติ ตํ สทฺทหาเปนฺตี อาห ‘‘สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามห’’นฺติ. ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ ยทิทํ มยา ปฏิฺาตํ, ตํ เอกํเสน สจฺจเมว ปฏิชานามิ, สเจ เม น ปตฺติยายสิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ อคฺคึ หริตฺวา อคฺคิปจฺจยํ สปถํ กโรมีติ อตฺโถ. อุภยตฺถ กฏคฺคโหติ อมฺหากํ อุภินฺนํ ชิณฺณกาเล ปพฺพชฺชนํ อุภยตฺถ ชยคฺคาโห. ยํ มยํ ยาว ทณฺฑปรายนกาลา โภเค ภฺุชาม, เอวํ อิธโลเกปิ โภเคหิ น ชียาม, มยํ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสาม, เอวํ ปรโลเกปิ โภเคหิ น ชียามาติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ตํ นิมิตฺตํ, กาเมหิ นิมนฺเตนฺติยา ‘‘ยุวาสิ ตฺว’’นฺติอาทินา ‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสามา’’ติอาทินา จ ตสฺสา เวสิยา วุตฺตวจนเหตุ. ตฺหิ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา เถโร สมณธมฺมํ กโรนฺโต สทตฺถํ ปริปูเรสิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร อมฺพาฏการาเมติอาทิกา อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน ตสฺมึ ขเณ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มฺชุสฺสรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อยํ ภิกฺขุ ¶ วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน มฺชุสฺสรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ. ภควา จ ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล จิตฺตปตฺตโกกิโล หุตฺวา ราชุยฺยานโต มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทิ. โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ ปติฏฺาเปสิ. สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ. โส โกกิโล ¶ ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติสุเขน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เตน จ ปฺุกมฺเมน มฺชุสฺสโร อโหสิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เจติเย อารทฺเธ กึ ปมาณํ กโรม? สตฺตโยชนปฺปมาณํ. อติมหนฺตเมตํ. ฉโยชนปฺปมาณํ. เอตมฺปิ อติมหนฺตํ. ปฺจโยชนํ, จตุโยชนํ, ติโยชนํ, ทฺวิโยชนนฺติ วุตฺเต อยํ ตทา เชฏฺวฑฺฒกี หุตฺวา ‘‘เอถ, โภ, อนาคเต สุขปฏิชคฺคิยํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รชฺชุยา ปริกฺขิปนฺโต คาวุตมตฺตเก ตฺวา ‘‘เอเกกํ มุขํ คาวุตํ คาวุตํ โหตุ, เจติยํ เอกโยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ ภวิสฺสตี’’ติ อาห. เต ตสฺส วจเน อฏฺํสุ. อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส ปมาณํ อกาสีติ. เตน ปน กมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อฺเหิ นีจตรปฺปมาโณ โหติ.
โส อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิ. อติรสฺสตาย ปน ลกุณฺฑกภทฺทิโยติ ปฺายิตฺถ. โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา, พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา มธุเรน สเรน ปเรสํ ธมฺมํ กเถสิ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เอเกน พฺราหฺมเณน สทฺธึ รเถน คจฺฉนฺตี อฺตรา คณิกา เถรํ ทิสฺวา ทนฺตวิทํสกํ หสิ. เถโร ตสฺสา ทนฺตฏฺิเก นิมิตฺตํ คเหตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา, ตํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา, อนาคามี อโหสิ. โส อภิณฺหํ กายคตาย สติยา วิหรนฺโต เอกทิวสํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺหิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๑-๓๓) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ เสฏฺิปุตฺโต มหทฺธโน;
ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สงฺฆารามํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตทา โส โลกปชฺโชโต, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
มฺชุสฺสรานํ ปวรํ, สาวกํ อภิกิตฺตยิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, การํ กตฺวา มเหสิโน;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา พุทฺโธ วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ผุสฺโส อุปฺปชฺชิ นายโก;
ทุราสโท ทุปฺปสโห, สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
หิเตสี สพฺพสตฺตานํ, พหุํ โมเจสิ พนฺธนา.
‘‘นนฺทารามวเน ตสฺส, อโหสึ ผุสฺสโกกิโล;
คนฺธกุฏิสมาสนฺเน, อมฺพรุกฺเข วสามหํ.
‘‘ตทา ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ, ทกฺขิเณยฺยํ ชินุตฺตมํ;
ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, มฺชุนาภินิกูชหํ.
‘‘ราชุยฺยานํ ตทา คนฺตฺวา, สุปกฺกํ กนกตฺตจํ;
อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวาน, สมฺพุทฺธสฺโสปนามยึ.
‘‘ตทา ¶ เม จิตฺตมฺาย, มหาการุณิโก ชิโน;
อุปฏฺากสฺส หตฺถโต, ปตฺตํ ปคฺคณฺหิ นายโก.
‘‘อทาสึ หฏฺจิตฺโตหํ, อมฺพปิณฺฑํ มหามุเน;
ปตฺเต ปกฺขิปฺป ปกฺเขหิ, ปฺชลึ กตฺวาน มฺชุนา.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
วสฺสนฺโต พุทฺธปูชตฺถํ, นีฬํ คนฺตฺวา นิปชฺชหํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตํ มํ, พุทฺธเปมคตาสยํ;
สกุณคฺฆิ อุปาคนฺตฺวา, ฆาตยี ทุฏฺมานโส.
‘‘ตโต จุโตหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
มนุสฺสโยนิมาคจฺฉึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวา โส, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วินยิตฺวาน เวเนยฺเย, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปสนฺนา ชนตา พหู;
ปูชนตฺถาย พุทฺธสฺส, ถูปํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, สตฺตรตนภูสิตํ;
กริสฺสาม มเหสิสฺส, อิจฺเจวํ มนฺตยนฺติ เต.
‘‘กิกิโน กาสิราชสฺส, ตทา เสนาย นายโก;
หุตฺวาหํ อปฺปมาณสฺส, ปมาณํ เจติเย วทึ.
‘‘ตทา ¶ เต มม วากฺเยน, เจติยํ โยชนุคฺคตํ;
อกํสุ นรวีรสฺส, นานารตนภูสิตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส ¶ สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน น จิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เจติยสฺส ปมาณํ ยํ, อกรึ เตน กมฺมุนา;
ลกุณฺฑกสรีโรหํ, ชาโต ปริภวารโห.
‘‘สเรน มธุเรนาหํ, ปูชิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
มฺชุสฺสรานํ ภิกฺขูนํ, อคฺคตฺตมนุปาปุณึ.
‘‘ผลทาเนน พุทฺธสฺส, คุณานุสฺสรเณน จ;
สามฺผลสมฺปนฺโน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อปรภาเค อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปเร อมฺพาฏการาเม, วนสณฺฑมฺหิ ภทฺทิโย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, ตตฺถ ภทฺโทว ฌายติ.
‘‘รมนฺเตเก ¶ มุทิงฺเคหิ, วีณาหิ ปณเวหิ จ;
อหฺจ รุกฺขมูลสฺมึ, รโต พุทฺธสฺส สาสเน.
‘‘พุทฺโธ เจ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปเรติ เสฏฺเ อธิเก, วิสิฏฺเติ อตฺโถ. อธิกวาจี หิ อยํ ปรสทฺโท ‘‘ปรํ วิย มตฺตายา’’ติอาทีสุ วิย. อมฺพาฏการาเมติ เอวํนามเก อาราเม. โส กิร ฉายูทกสมฺปนฺโน วนสณฺฑมณฺฑิโต รมณีโย โหติ เตน ‘‘ปเร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต. ‘‘อมฺพาฏกวเน อมฺพาฏเกหิ อภิลกฺขิตวเน’’ติ จ วทนฺติ. วนสณฺฑมฺหีติ วนคหเน, ฆนนิจิตรุกฺขคจฺฉลตาสมูเห วเนติ อตฺโถ. ภทฺทิโยติ เอวํนามโก, อตฺตานเมว เถโร อฺํ วิย วทติ. สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺหาติ ตณฺหาย ¶ มูลํ นาม อวิชฺชา. ตสฺมา สาวิชฺชํ ตณฺหํ อคฺคมคฺเคน ¶ สมุคฺฆาเฏตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ภทฺโทว ฌายตีติ โลกุตฺตเรหิ สีลาทีหิ ภทฺโท สุนฺทโร ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ กตกิจฺจตาย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน อคฺคผลฌาเนน ฌายติ.
ผลสุเขน จ ฌานสมาปตฺตีหิ จ วีตินาเมตีติ อตฺตโน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา ‘‘รมนฺเตเก’’ติ คาถายปิ พฺยติเรกมุเขน ตเมวตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ มุทิงฺเคหีติ องฺคิกาทีหิ มุรเชหิ. วีณาหีติ นนฺทินีอาทีหิ วีณาหิ. ปณเวหีติ ตุริเยหิ รมนฺติ เอเก กามโภคิโน, สา ปน เตสํ รติ อนริยา อนตฺถสํหิตา. อหฺจา ติ อหํ ปน, เอกโก พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน รโต, ตโต เอว รุกฺขมูลสฺมึ รโต อภิรโต วิหรามีติ อตฺโถ.
เอวํ อตฺตโน วิเวกาภิรตึ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ยํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺส ปสํสนตฺถํ ‘‘พุทฺโธ เจ เม’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สเจ พุทฺโธ ภควา ‘‘เอกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วรํ ยาจามี’’ติ มยา ยาจิโต ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข, ภิกฺขุ, ตถาคตา’’ติ อปฏิกฺขิปิตฺวา มยฺหํ ยถายาจิตํ วรํ ทเทยฺย, โส จ วโร มมาธิปฺปายปูรโก ลพฺเภถ มยฺหํ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปยฺยาติ เถโร ปริกปฺปวเสน วทติ. ‘‘ภนฺเต, สพฺโพ โลโก สพฺพกาลํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตู’’ติ ‘‘สพฺพโลกสฺส นิจฺจํ กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ กตฺวา วรํ คณฺเห อหนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. อิทานิ อปริกฺขณครหามุเขน ปริกฺขณํ ปสํสนฺโต –
‘‘เย ¶ มํ รูเปน ปามึสุ, เย จ โฆเสน อนฺวคู;
ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนา.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ น ปสฺสติ;
สมนฺตาวรโณ พาโล, ส เว โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
พหิทฺธา ผลทสฺสาวี, โสปิ โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ¶ ปชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
อนาวรณทสฺสาวี, น โส โฆเสน วุยฺหตี’’ติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เย มํ รูเปน ปามึสูติ เย ชนา อวิทฺทสู มม รูเปน อปสาทิเกน นิหีเนน ‘‘อาการสทิสี ปฺา’’ติ, ธมฺมสรีเรน จ มํ นิหีนํ ปามึสุ, ‘‘โอรโก อย’’นฺติ หีเฬนฺตา ปริจฺฉินฺทนวเสน ¶ มฺึสูติ อตฺโถ. เย จ โฆเสน อนฺวคูติ เย จ สตฺตา โฆเสน มฺชุนา มํ สมฺภาวนาวเสน อนุคตา พหุ มฺึสุ, ตํ เตสํ มิจฺฉา, น หิ อหํ รูปมตฺเตน อวมนฺตพฺโพ, โฆสมตฺเตน วา น พหุํ มนฺตพฺโพ, ตสฺมา ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนาติ เต ทุวิธาปิ ชนา ฉนฺทราคสฺส วสํ อุเปตา อปฺปหีนฉนฺทราคา สพฺพโส ปหีนฉนฺทราคํ มํ น ชานนฺติ.
อวิสโย เตสํ มาทิโส อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ อปริฺาตวตฺถุตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน ขนฺธายตนาทิธมฺมํ. พหิทฺธาติ ปรสนฺตาเน. อถ วา อชฺฌตฺตนฺติ, มม อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทึ. พหิทฺธาติ, มเมว อากปฺปสมฺปตฺติยาทิยุตฺตํ พหิทฺธา รูปธมฺมปฺปวตฺตึ จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติฺจ. สมนฺตาวรโณติ เอวํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ อชานเนน สมนฺตโต อาวรณยุตฺโต อาวฏาณคติโก. ส เว โฆเสน วุยฺหตีติ โส ปรเนยฺยพุทฺธิโก พาโล โฆเสน ปเรสํ วจเนน วุยฺหติ นิยฺยติ อากฑฺฒียติ.
พหิทฺธา จ วิปสฺสตีติ โย จ วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตํ น ชานาติ, พหิทฺธา ปน สุตานุสาเรน อากปฺปสมฺปตฺติอาทิอุปธารเณน วา วิเสสโต ปสฺสติ. ‘‘คุณวิเสสยุตฺโต สิยา’’ติ มฺติ, โสปิ พหิทฺธา ผลทสฺสาวี นยคฺคาเหน ผลมตฺตํ คณฺหนฺโต วุตฺตนเยน โฆเสน วุยฺหติ, โสปิ มาทิเส น ชานาตีติ อตฺโถ.
โย ปน อชฺฌตฺตฺจ ขีณาสวสฺส อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิคุณํ ชานาติ, พหิทฺธา จสฺส ปฏิปตฺติสลฺลกฺขเณน วิเสสโต คุณวิเสสโยคํ ปสฺสติ. อนาวรณทสฺสาวี เกนจิ อนาวโฏ หุตฺวา อริยานํ คุเณ ¶ ทฏฺุํ าตุํ สมตฺโถ, น โส โฆสมตฺเตน วุยฺหติ ยาถาวโต ทสฺสนโตติ.
ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกปุตฺโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต ภทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สตสหสฺสปริมาณํ จีวราทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตมาโน ¶ จ อปุตฺตเกสุ มาตาปิตูสุ เทวตายาจนาทีนิ กตฺวาปิ อลภนฺเตสุ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, มยํ เอกํ ปุตฺตํ ลจฺฉาม, ตํ ตุมฺหากํ ทาสตฺถาย ทสฺสามา’’ติ วตฺวา อายาจิตฺวา คเตสุ สตฺถุ อธิปฺปายํ ตฺวา อฺตโร เทวปุตฺโต ขีณายุโก หุตฺวา ิโต สกฺเกน เทวรฺา ‘‘อมุกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺตาหี’’ติ อาณตฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺติ, ภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. ตํ สตฺตวสฺสุทฺเทสิกํ ชาตํ มาตาปิตโร อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ โส, ภนฺเต, ตุมฺเห อายาจิตฺวา ลทฺธทารโก, อิมํ ตุมฺหากํ นิยฺยาเตมา’’ติ อาหํสุ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. อาณาเปตฺวา จ คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา สงฺเขเปน วิปสฺสนามุขํ อาจิกฺขิ. โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สูริเย อโนคฺคเตเยว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๕.๕๔-๖๙) –
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, เมตฺตจิตฺตํ มหามุนึ;
อุเปติ ชนตา สพฺพา, สพฺพโลกคฺคนายกํ.
‘‘สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจ, อามิสํ ปานโภชนํ;
ททนฺติ สตฺถุโน สพฺเพ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อหมฺปิ ทานํ ทสฺสามิ, เทวเทวสฺส ตาทิโน;
พุทฺธเสฏฺํ นิมนฺเตตฺวา, สงฺฆมฺปิ จ อนุตฺตรํ.
‘‘อุยฺโยชิตา ¶ มยา เจเต, นิมนฺเตสุํ ตถาคตํ;
เกวลํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘สตสหสฺสปลฺลงฺกํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตูลิกาปฏลิกาย, โขมกปฺปาสิเกหิ จ;
มหารหํ ปฺาปยึ, อาสนํ พุทฺธยุตฺตกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, มม ทฺวารมุปาคมิ.
‘‘ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ ยสสฺสินํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อภินามยึ สงฺฆรํ.
‘‘ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปรมนฺเนน ตปฺปยึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนิทํ อาสนํ ทินฺนํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘จตุสตฺตติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปเทสรชฺชํ สหสฺสํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ;
เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘สพฺพาสุ ภวโยนีสุ, อุจฺจากุลี ภวิสฺสติ;
โส จ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, ปนฺตเสนนิวาสหํ;
ผลฺจาธิคตํ สพฺพํ, จตฺตกฺเลโสมฺหิ อชฺชหํ.
‘‘มม สพฺพํ อภิฺาย, สพฺพฺู โลกนายโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตสฺส ¶ ภควา ฉฬภิฺุปฺปตฺตึ ตฺวา ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ อาห. โส ตาวเทว สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฺชลิโก สตฺถุ สมีเป อฏฺาสิ, สา เอว จสฺส อุปสมฺปทา อโหสิ. พุทฺธูปสมฺปทา นาม กิเรสา. เถโร ชาติโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺติยา กถนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เอกปุตฺโต อหํ อาสึ, ปิโย มาตุ ปิโย ปิตุ;
พหูหิ วตจริยาหิ, ลทฺโธ อายาจนาหิ จ.
‘‘เต จ มํ อนุกมฺปาย, อตฺถกามา หิเตสิโน;
อุโภ ปิตา จ มาตา จ, พุทฺธสฺส อุปนามยุํ.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ อยํ ปุตฺโต, สุขุมาโล สุเขธิโต;
อิมํ ททาม เต นาถ, ชินสฺส ปริจารกํ.
‘‘สตฺถา จ มํ ปฏิคฺคยฺห, อานนฺทํ เอตทพฺรวิ;
ปพฺพาเชหิ อิมํ ขิปฺปํ, เหสฺสตฺยาชานิโย อยํ.
‘‘ปพฺพาเชตฺวาน ¶ มํ สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ชิโน;
อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมึ, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม.
‘‘ตโต ¶ สตฺถา นิรากตฺวา, ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต;
เอหิ ภทฺทาติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วตจริยาหีติ, ‘‘เอวํ กตฺวา ปุตฺตํ ลภิสฺสถา’’ติ วุตฺตํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ สุตฺวา, ขีรํ ปายิตฺวา, อนสนาทิวตจรเณหิ. อายาจนาหีติ เทวตายาจนาหิ สตฺถุอายาจนาย จ, อิทเมว เจตฺถ การณํ, อิตรํ เถโร มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถฺเจว กิจฺฉลทฺธภาวทสฺสนตฺถฺจ วทติ.
เตติ ¶ มาตาปิตโร. อุปนามยุนฺติ อุปนาเมสุํ.
สุเขธิโตติ สุขสํวฑฺฒิโต. เตติ ตุยฺหํ. ปริจารกนฺติ กึการํ.
เหสฺสตฺยาชานิโย อยนฺติ อยํ ทารโก มม สาสเน อาชานีโย ภวิสฺสติ. ตสฺมา ขิปฺปํ อชฺเชว ปพฺพาเชหีติ เอตํ อพฺรวิ, อาห.
ปพฺพาเชตฺวานาติ อานนฺทตฺเถเรน ปพฺพาเชตฺวา. วิหารนฺติ คนฺธกุฏึ. อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมินฺติ สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว. ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ตโต วิปสฺสนารมฺภโต ปรํ น จิเรเนว ขเณน สพฺพาสเวหิ เม จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ขีณาสโว อโหสึ.
ตโตติ มม อาสวกฺขยโต ปจฺฉา. นิรากตฺวาติ อตฺตนา สมาปนฺนํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺาย. เตนาห ‘‘ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต’’ติ. สา เม อาสูปสมฺปทาติ ยา มํ อุทฺทิสฺส ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ สตฺถุ วาจา ปวตฺตา, สา เอว เม มยฺหํ อุปสมฺปทา อาสิ. เอวํ ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทาติ สาติสยํ สตฺถารา อตฺตโน กตํ อนุคฺคหํ สาสนสฺส จ นิยฺยานิกตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม’’ติ ขีณาสวภาวํ ปกาเสตฺวาปิ ปุน ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ โลกิยาภิฺเกเทสทสฺสนํ ฉฬภิฺภาววิภาวนตฺถํ. เตนาห อปทาเน ‘‘ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา’’ติ.
ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทิสฺวา ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติอาทิกา อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมึ ¶ ปพฺพเต วิหรติ. สตฺถา อาสนฺนมรณํ ตํ ตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต ปุปฺผมยํ อาสนํ ปฺเปตฺวา อทาสิ. สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา, อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน อคมาสิ. โส ปุพฺเพ คหิตํ นิจฺจคฺคาหํ ปหาย อนิจฺจสฺํ หทเย เปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, เทวโลเก อุปฺปชิตฺวา, อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห โสปากโยนิยํ นิพฺพตฺติ. โส ชาติอาคเตน โสปาโกติ นาเมน ปฺายิ. เกจิ ปน ‘‘วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต, ‘โสปาโก’ติ ปน นามมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ อปทานปาฬิยา วิรุชฺฌติ ‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, โสปากโยนุปาคมิ’’นฺติ วจนโต.
ตสฺส จตุมาสชาตสฺส ปิตา กาลมกาสิ, จูฬปิตา โปเสสิ. อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก ชาโต. เอกทิวสํ จูฬปิตา ‘‘อตฺตโน ปุตฺเตน กลหํ กโรตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา, ตํ สุสานํ เนตฺวา, ทฺเว หตฺเถ รชฺชุยา เอกโต พนฺธิตฺวา, ตาย เอว รชฺชุยา มตมนุสฺสสฺส สรีเร คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา คโต ‘‘สิงฺคาลาทโย ขาทนฺตู’’ติ. ปจฺฉิมภวิกตาย ทารกสฺส ปฺุผเลน สยํ มาเรตุํ น วิสหิ, สิงฺคาลาทโยปิ น อภิภวึสุ. ทารโก อฑฺฒรตฺตสมเย เอวํ วิปฺปลปติ –
‘‘กา คติ เม อคติสฺส, โก วา พนฺธุ อพนฺธุโน;
สุสานมชฺเฌ พนฺธสฺส, โก เม อภยทายโก’’ติ.
สตฺถา ตาย เวลาย เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ทารกสฺส หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สตึ ชเนตฺวา เอวมาห –
‘‘เอหิ ¶ โสปาก มา ภายิ, โอโลกสฺสุ ตถาคตํ;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ราหุมุเขว จนฺทิม’’นฺติ.
ทารโก พุทฺธานุภาเวน ฉินฺนพนฺธโน คาถาปริโยสาเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คนฺธกุฏิสมฺมุเข อฏฺาสิ. ตสฺส มาตา ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี จูฬปิตรํ ปุจฺฉิตฺวา เตนสฺส ปวตฺติยา อกถิตาย ตตฺถ ตตฺถ ¶ คนฺตฺวา วิจินนฺตี ¶ ‘‘พุทฺธา กิร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ชานนฺติ, ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มม ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชาเนยฺย’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา, อิทฺธิยา ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มม ปุตฺตํ น ปสฺสามิ, อปิจ ภควา ตสฺส ปวตฺตึ ชานาตี’’ติ ตาย ปุฏฺโ –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๘) –
ธมฺมํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา สา โสตาปนฺนา อโหสิ. ทารโก อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๑๑๒-๑๒๓) –
‘‘ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺส, วิปิเน ปพฺพตุตฺตเม;
สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวา, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สนฺถรํ สนฺถริตฺวาน, ปุปฺผาสนมทาสหํ.
‘‘ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
มมฺจ คติมฺาย, อนิจฺจตมุทาหริ.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘อิทํ วตฺวาน สพฺพฺู, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สกํ ทิฏฺึ ชหิตฺวาน, ภาวยานิจฺจสฺหํ;
เอกาหํ ภาวยิตฺวาน, ตตฺถ กาลํ กโต อหํ.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สปากโยนุปาคมึ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ปหิตตฺโต, สีเลสุ สุสมาหิโต;
โตเสตฺวาน มหานาคํ, อลตฺถํ อุปสมฺปทํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สฺํ ภาวยึ ตทา;
ตํ สฺํ ภาวยนฺตสฺส, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ ภควา อิทฺธึ ปฏิสํหริ. สาปิ ปุตฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ ตสฺส ขีณาสวภาวํ สุตฺวา ปพฺพาเชตฺวา คตา. โส สตฺถารํ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ จงฺกมนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา อนุจงฺกมิ. ตสฺส ภควา อุปสมฺปทํ อนุชานิตุกาโม ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติอาทินา ทส ปฺเห ปุจฺฉิ. โสปิ สตฺถุ อธิปฺปายํ คณฺหนฺโต สพฺพฺุตฺาเณน สํสนฺเทนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติอาทินา (ขุ. ปา. ๔.๑) เต ปฺเห วิสฺสชฺเชสิ. เตเนว เต กุมารปฺหา นาม ชาตา. สตฺถา ตสฺส ปฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานิ. เตน สา ปฺหพฺยากรณูปสมฺปทา นาม ชาตา. ตสฺสิมํ อตฺตโน ปวตฺตึ ปกาเสตฺวา เถโร อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ทิสฺวา ปาสาทฉายายํ, จงฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;
ตตฺถ นํ อุปสงฺกมฺม, วนฺทิสฺสํ ปุริสุตฺตมํ.
‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, สํหริตฺวาน ปาณโย;
อนุจงฺกมิสฺสํ วิรชํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ปฺเห อปุจฺฉิ มํ, ปฺหานํ โกวิโท วิทู;
อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ, พฺยากาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘วิสฺสชฺชิเตสุ ปฺเหสุ, อนุโมทิ ตถาคโต;
ภิกฺขุสงฺฆํ วิโลเกตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘‘ลาภา องฺคานํ มคธานํ, เยสายํ ปริภฺุชติ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ปจฺจุฏฺานฺจ สามีจึ, เตสํ ลาภา’ติ จาพฺรวิ.
‘‘‘อชฺชทคฺเค ¶ มํ โสปาก, ทสฺสนาโยปสงฺกม;
เอสา เจว เต โสปาก, ภวตุ อุปสมฺปทา’’’.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ. วนฺทิสฺสนฺติ, อภิวนฺทึ.
สํหริตฺวาน ปาณโยติ อุโภ หตฺเถ กมลมกุฬากาเรน สงฺคเต กตฺวา, อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. อนุจงฺกมิสฺสนฺติ จงฺกมนฺตสฺส สตฺถุโน อนุปจฺฉโต อนุคมนวเสน จงฺกมึ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ.
ปฺเหติ กุมารปฺเห. วิทูติ เวทิตพฺพํ วิทิตวา, สพฺพฺูติ อตฺโถ. ‘‘สตฺถา มํ ปุจฺฉตี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส ภยสฺส จ เสตุฆาเตน ปหีนตฺตา อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ พฺยากาสิ.
เยสายนฺติ เยสํ องฺคมคธานํ อยํ โสปาโก. ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํ. สามีจินฺติ มคฺคทานพีชนาทิสามีจิกิริยํ.
อชฺชทคฺเคติ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อาทึ กตฺวา, อชฺช ปฏฺาย. ‘‘อชฺชตคฺเค’’ติปิ ปาฬิ, อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ. ทสฺสนาโยปสงฺกมาติ ‘‘หีนชจฺโจ, วยสา ตรุณตโร’’ติ วา อจินฺเตตฺวา ทสฺสนาย มํ อุปสงฺกม. เอสา เจวาติ ยา ตสฺส มม สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา กตา ปฺหวิสฺสชฺชนา. เอสาเยว เต ภวตุ อุปสมฺปทา อิติ จ อพฺรวีติ โยชนา. ‘‘ลทฺธา เม อุปสมฺปทา’’ติปิ ปาฬิ. เย ปน ‘‘ลทฺธาน อุปสมฺปท’’นฺติปิ ปนฺติ, เตสํ สตฺตวสฺเสนาติ สตฺตเมน วสฺเสนาติ อตฺโถ, สตฺตวสฺเสน วา หุตฺวาติ วจนเสโส. ยํ ปเนตฺถ อวุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา
สเร ¶ หตฺเถหีติอาทิกา อายสฺมโต สรภงฺคตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนภิลกฺขิโตติสฺส กุลวํสาคตํ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สรติณานิ ¶ สยเมว ภฺชิตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา วสติ. ตโต ปฏฺาย สรภงฺโคติสฺส สมฺา อโหสิ. อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิ. โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วสติ. อถสฺส ตาปสกาเล กตา ปณฺณสาลา ชิณฺณา ปลุคฺคา อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ¶ มนุสฺสา ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อิมํ กุฏิกํ น ปฏิสงฺขโรถา’’ติ อาหํสุ. เถโร ‘‘กุฏิกา ยถา ตาปสกาเล กตา, อิทานิ ตถา กาตุํ น สกฺกา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;
เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุ.
‘‘น มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภฺชิตุํ;
สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวาติ, ปุพฺเพ ตาปสกาเล สรติณานิ มม หตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติณกุฏึ กตฺวา อจฺฉิสํ วสึ, นิสีทิฺเจว นิปชฺชิฺจ. เตนาติ กุฏิกรณตฺถํ สรานํ ภฺชเนน. สมฺมุติยาติ อนฺวตฺถสมฺมุติยา สรภงฺโคติ, นามํ อหุ อโหสิ.
น มยฺหํ กปฺปเต อชฺชาติ อชฺช อิทานิ อุปสมฺปนฺนสฺส มยฺหํ สเร สรติเณ หตฺเถหิ ภฺชิตุํ น กปฺปเต น วฏฺฏติ. กสฺมา? สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินาติ. เตน ยํ อมฺหากํ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตํ มยํ ชีวิตเหตุนาปิ นาติกฺกมามาติ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ เอเกน ปกาเรน ติณกุฏิกาย อปฏิสงฺขรเณ การณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน นํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘สกลํ สมตฺตํ โรคํ, สรภงฺโค นาทฺทสํ ปุพฺเพ;
โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺถ สกลนฺติ สพฺพํ. สมตฺตนฺติ สมฺปุณฺณํ, สพฺพภาคโต อนวเสสนฺติ อตฺโถ. โรคนฺติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน รุชนฏฺเน โรคภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ สนฺธาย วทติ. นาทฺทสํ ปุพฺเพติ ¶ สตฺถุ โอวาทปฏิลาภโต ปุพฺเพ น อทฺทกฺขึ. โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทเว อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตา อติเทวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทปฏิกเรน สรภงฺเคน โส อยํ ขนฺธปฺจกสงฺขาโต โรโค วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปฺจกฺขนฺธโต ทิฏฺโ, ปริฺาโตติ อตฺโถ. เอเตน เอวํ อตฺตภาวกุฏิกายมฺปิ อนเปกฺโข พาหิรํ ติณกุฏิกํ กถํ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ยํ มคฺคํ ปฏิปชฺชนฺเตน มยา อยํ อตฺตภาวโรโค ยาถาวโต ทิฏฺโ, สฺวายํ มคฺโค สพฺพพุทฺธสาธารโณ. เยน เนสํ โอวาทธมฺโมปิ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสทิโส ยตฺถาหํ ปติฏฺาย ทุกฺขกฺขยํ ปตฺโตติ ¶ เอวํ อตฺตโน อรหตฺตปฏิปตฺตึ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เยเนว มคฺเคน คโต วิปสฺสี, เยเนว มคฺเคน สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺธโกณาคมโน จ กสฺสโป, เตนฺชเสน อคมาสิ โคตโม.
‘‘วีตตณฺหา อนาทานา, สตฺต พุทฺธา ขโยคธา;
เยหายํ เทสิโต ธมฺโม, ธมฺมภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ;
ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ ทุกฺขสงฺขโย.
‘‘ยสฺมึ ¶ นิวตฺตเต ทุกฺขํ, สํสารสฺมึ อนนฺตกํ;
เภทา อิมสฺส กายสฺส, ชีวิตสฺส จ สงฺขยา;
อฺโ ปุนพฺภโว นตฺถิ, สุวิมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ –
ตตฺถ เยเนว มคฺเคนาติ เยเนว สปุพฺพภาเคน อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน. คโตติ ปฏิปนฺโน นิพฺพานํ อธิคโต. วิปสฺสีติ วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กกุสนฺธาติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส. ‘‘กกุสนฺธโกณาคมนา’’ติปิ ปาโ. เตนฺชเสนาติ เตเนว อฺชเสน อริยมคฺเคน.
อนาทานาติ อนุปาทานา อปฺปฏิสนฺธิกา วา. ขโยคธาติ นิพฺพาโนคธา นิพฺพานปติฏฺา. เยหายํ เทสิโต ธมฺโมติ เยหิ สตฺตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อยํ สาสนธมฺโม เทสิโต ปเวทิโต. ธมฺมภูเตหีติ ธมฺมกายตาย ธมฺมสภาเวหิ, นวโลกุตฺตรธมฺมโต วา ภูเตหิ ชาเตหิ, ธมฺมํ วา ปตฺเตหิ. ตาทิภีติ, อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตหิ.
‘‘จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานี’’ติอาทินา เตหิ เทสิตํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. อริยสจฺจานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมทสฺสนํ. วจนตฺถโต ปน อริยานิ จ อวิตถฏฺเน สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตา, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. กุจฺฉิตภาวโต ตุจฺฉภาวโต จ ทุกฺขํ, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโย, ตณฺหา. กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียตีติ วา มคฺโค, สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ ธมฺมา. สํสารจารกสงฺขาโต นตฺถิ เอตฺถ โรโธ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว โหติ, นิรุชฺฌติ ทุกฺขเมตฺถาติ วา นิโรโธ, นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสงฺขโย’’ติ. อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ยสฺมินฺติ ยสฺมึ นิโรเธ นิพฺพาเน อธิคเต. นิวตฺตเตติ อริยมคฺคภาวนาย สติ อนนฺตกํ อปริยนฺตํ อิมสฺมึ สํสาเร ชาติอาทิทุกฺขํ น ปวตฺตติ อุจฺฉิชฺชติ, โส นิโรโธติ อยํ ธมฺมภูเตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เทสิโต ¶ ธมฺโมติ โยชนา. ‘‘เภทา’’ติอาทินา ‘‘โรโค ทิฏฺโ’’ติ ทุกฺขปริฺาย สูจิตํ อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ สรูปโต ทสฺเสติ. ‘‘ยสฺมึ นิพฺพตฺตเต ทุกฺข’’นฺติ ปน ปาเ สกลคาถาย ตตฺถายํ โยชนา – ยสฺมึ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสฺิเต สํสาเร อิทํ อนนฺตกํ ชาติอาทิทุกฺขํ นิพฺพตฺตํ, โส อิโต ทุกฺขปฺปตฺติโต อฺโ ปุนปฺปุนํ ภวนภาวโต ปุนพฺภโว. อิมสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺขยา กายสงฺขาตสฺส ขนฺธปฺจกสฺส เภทา วินาสา อุทฺธํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพธิ สพฺเพหิ กิเลเสหิ สพฺเพหิ ภเวหิ สุฏฺุ วิมุตฺโต วิสํยุตฺโต อมฺหีติ.
สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺกนิปาโต
๑. มหากจฺจายนตฺเถรคาถาวณฺณนา
อฏฺกนิปาเต ¶ ¶ กมฺมํ พหุกนฺติอาทิกา อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต, เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา, ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา, เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต สตฺถารํ หิมวนฺตปพฺพเต เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺาเน สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา, ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ.
ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตเคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตา ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโว ตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วุฑฺฒิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจายโนติ ปฺายิตฺถ. ตํ ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต. ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ. เทสนาปริโยสาเน โส สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๑-๒๗) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, อเนโช อชิตํ ชโย;
สตสหสฺเส กปฺปานํ, อิโต อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘วีโร กมลปตฺตกฺโข, สสงฺกวิมลานโน;
กนกาจลสงฺกาโส, รวิทิตฺติสมปฺปโภ.
‘‘สตฺตเนตฺตมโนหารี, วรลกฺขณภูสิโต;
สพฺพวากฺยปถาตีโต, มนุชามรสกฺกโต.
‘‘สมฺพุทฺโธ โพธยํ สตฺเต, วาคีโส มธุรสฺสโร;
กรุณานิพนฺธสนฺตาโน, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘เทเสติ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจูปสํหิตํ;
นิมุคฺเค โมหปงฺกมฺหิ, สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ตทา เอกจโร หุตฺวา, ตาปโส หิมวาลโย;
นภสา มานุสํ โลกํ, คจฺฉนฺโต ชินมทฺทสํ.
‘‘อุเปจฺจ สนฺติกํ ตสฺส, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
วณฺณยนฺตสฺส วีรสฺส, สาวกสฺส มหาคุณํ.
‘‘สํขิตฺเตน มยา วุตฺตํ, วิตฺถาเรน ปกาสยํ;
ปริสํ มฺจ โตเสติ, ยถา กจฺจายโน อยํ.
‘‘นาหํ เอวมิเธกจฺจํ, อฺํ ปสฺสามิ สาวกํ;
ตสฺมาตทคฺเค เอสคฺโค, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว.
‘‘ตทาหํ วิมฺหิโต หุตฺวา, สุตฺวา วากฺยํ มโนรมํ;
หิมวนฺตํ คมิตฺวาน, อาหิตฺวา ปุปฺผสฺจยํ.
‘‘ปูเชตฺวา โลกสรณํ, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ตทา มมาสยํ ตฺวา, พฺยากาสิ ส รณฺชโห.
‘‘ปสฺสเถตํ อิสิวรํ, นิทฺธนฺตกนกตฺตจํ;
อุทฺธคฺคโลมํ ปีณํสํ, อจลํ ปฺชลึ ิตํ.
‘‘หาสํ สุปุณฺณนยนํ, พุทฺธวณฺณคตาสยํ;
ธมฺมชํ อุคฺคหทยํ, อมตาสิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘กจฺจานสฺส ¶ คุณํ สุตฺวา, ตํ านํ ปตฺถยํ ิโต;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, โคตมสฺส มหามุเน.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กจฺจาโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘พหุสฺสุโต มหาาณี, อธิปฺปายวิทู มุเน;
ปาปุณิสฺสติ ตํ านํ, ยถายํ พฺยากโต มยา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น คจฺฉามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต อุชฺเชนิยํ ปุเร;
ปชฺโชตสฺส จ จณฺฑสฺส, ปุโรหิตทิชาธิโน.
‘‘ปุตฺโต ติริฏิวจฺฉสฺส, นิปุโณ เวทปารคู;
มาตา จ จนฺทิมา นาม, กจฺจาโนหํ วรตฺตโจ.
‘‘วีมํสนตฺถํ พุทฺธสฺส, ภูมิปาเลน เปสิโต;
ทิสฺวา โมกฺขปุรทฺวารํ, นายกํ คุณสฺจยํ.
‘‘สุตฺวา จ วิมลํ วากฺยํ, คติปงฺกวิโสสนํ;
ปาปุณึ อมตํ สนฺตํ, เสเสหิ สห สตฺตหิ.
‘‘อธิปฺปายวิทู ชาโต, สุคตสฺส มหามเต.
ปิโต เอตทคฺเค จ, สุสมิทฺธมโนรโถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุกา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ¶ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา, ‘‘ตฺวํเยว, ภิกฺขุ, ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเตปิ ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ อาณาย อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. โส เอกทิวสํ สมฺพหุเล ภิกฺขู สมณธมฺมํ ปหาย กมฺมาราเม สงฺคณิการาเม รสตณฺหานุคเต จ ปมาทวิหาริโน ทิสฺวา เตสํ โอวาทวเสน –
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาธิวาโห.
‘‘ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ กมฺมํ พหุกํ น การเยติ นวาวาสการาปนาทึ สมณธมฺมกรณสฺส ปริพนฺธภูตํ มหนฺตํ นวกมฺมํ น ปฏฺเปยฺย, ขุทฺทกํ อปฺปสมารมฺภํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณาทึ สตฺถุ วจนปฏิปูชนตฺถํ กาตพฺพเมว. ปริวชฺเชยฺย ชนนฺติ คณสงฺคณิกวเสน ชนํ วิวชฺเชยฺย. ชนนฺติ วา ยาทิสํ สํเสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, ตาทิสํ อกลฺยาณมิตฺตภูตํ ชนํ ปริวชฺเชยฺย. น อุยฺยเมติ, ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ กุลสงฺคณฺหนวเสน น วายเมยฺย, ยสฺมา โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาธิวาโหติ โย รสานุคิทฺโธ รสตณฺหาวสิโก ภิกฺขุ ปจฺจยุปฺปาทนปสุโต, โส กุลสงฺคณฺหนตฺถํ อุสฺสุกฺโก, เตสุ สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โยคํ อาปชฺชติ, โย สุขาธิวาโห สมถวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานสุขาวโห สีลาทิอตฺโถ, ตํ ริฺจติ ปชหติ เอกํเสน อตฺตานํ ตโต วิเวเจตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปมคาถาย ‘‘กมฺมารามตํ สงฺคณิการามตํ ปจฺจยเคธฺจ วชฺเชถา’’ติ โอวทิตฺวา อิทานิ สกฺการาภิลาสํ ครหนฺโต ทุติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยา อยํ ภิกฺขาย อุปคตานํ ปพฺพชิตานํ กุเลสุ เคหวาสีหิ คุณสมฺภาวนาย กรียมานา วนฺทนา ปูชนา จ, ยสฺมา ตํ ¶ อภาวิตตฺตานํ โอสีทาปนฏฺเน มลินภาวกรณฏฺเน จ ปงฺโก กทฺทโมติ พุทฺธาทโย อริยา ปเวทยุํ อพฺภฺํสุ ปเวเทสุํ วา, ยสฺมา จ อปริฺาตกฺขนฺธานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ สกฺการาภิลาสํ ทุวิฺเยฺยสภาวตาย ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต ทุรุทฺธรณโต จ สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ ปเวทยุํ, ตโต เอว สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห ทุปฺปชเหยฺโย ตสฺส ปหานปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนโต. สกฺการาภิลาสปฺปหาเนน หิ สกฺกาโร ปหีโน โหติ, ตสฺมา ตสฺส ปหานาย อาโยโค กรณีโยติ ทสฺเสติ –
‘‘น ปรสฺสุปนิธาย, กมฺมํ มจฺจสฺส ปาปกํ;
อตฺตนา ตํ น เสเวยฺย, กมฺมพนฺธู หิ มาติยา.
‘‘น ปเร วจนา โจโร, น ปเร วจนา มุนิ;
อตฺตา จ นํ ยถา เวทิ, เทวาปิ นํ ตถา วิทู.
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘สพฺพํ ¶ ¶ สุณาติ โสเตน, สพฺพํ ปสฺสติ จกฺขุนา;
น จ ทิฏฺํ สุตํ ธีโร, สพฺพํ อุชฺฌิตุมรหติ.
‘‘จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ, โสตวา พธิโร ยถา;
ปฺวาสฺส ยถา มูโค, พลวา ทุพฺพโลริว;
อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิก’’นฺติ. –
อิมา ฉ คาถา รฺโ ปชฺโชตสฺส โอวาทวเสน อภาสิ. โส กิร พฺราหฺมเณ สทฺทหิตฺวา ปสุฆาตยฺํ กาเรติ, กมฺมํ อโสเธตฺวาว อโจเร โจรสฺาย ทณฺเฑสิ, อฏฺฏกรเณ จ อสฺสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสฺสามิเก. ตโต นํ เถโร วิเวเจตุํ ‘‘น ปรสฺสา’’ติอาทินา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ น ปรสฺสุปนิธาย, กมฺมํ มจฺจสฺส ปาปกนฺติ ปรสฺส มจฺจสฺส สตฺตสฺส อุปนิธาย อุทฺทิสฺส การณํ กตฺวา ปาปกํ วธพนฺธาทิกมฺมํ น เสเวยฺย, ปเรน น การาเปยฺยาติ อตฺโถ. อตฺตนา ตํ น เสเวยฺยาติ อตฺตนาปิ ตํ ปาปกํ น กเรยฺย. กสฺมา? กมฺมพนฺธู หิ มาติยา อิเม มาติยา มจฺจา กมฺมทายาทา, ตสฺมา อตฺตนา จ กิฺจิ ปาปกมฺมํ น กเรยฺย, ปเรนปิ น การาเปยฺยาติ อตฺโถ.
น ปเร วจนา โจโรติ อตฺตนา โจริยํ อกตฺวา ปรวจนา ปรสฺส วจนมตฺเตน โจโร นาม น โหติ, ตถา น ปเร วจนา มุนิ ปรสฺส วจนมตฺเตน มุนิ สุวิสุทฺธกายวจีมโนสมาจาโร น โหติ. เอตฺถ หิ ปเรติ วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส. เกจิ ปน ‘‘ปเรสนฺติ วตฺตพฺเพ ปเรติ สํ-การโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺ’’นฺติ วทนฺติ. อตฺตา จ นํ ยถา เวทีติ นํ สตฺตํ ตสฺส อตฺตา จิตฺตํ ยถา ‘‘อหํ ปริสุทฺโธ, อปริสุทฺโธ วา’’ติ ยาถาวโต อเวทิ ชานาติ. เทวาปิ นํ ตถา วิทูติ วิสุทฺธิเทวา, อุปปตฺติเทวา จ ตถา วิทู วิทนฺติ ชานนฺติ, ตสฺมา สยํ ตาทิสา เทวา จ ปมาณํ สุทฺธาสุทฺธานํ สุทฺธาสุทฺธภาวชานเน, น เย เกจิ อิจฺฉาโทสปเรตา สตฺตาติ อธิปฺปาโย.
ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ, กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชํ กมฺมํ กมฺมผลํ กายสฺส อสุภตํ สงฺขารานํ อนิจฺจตํ อชานนฺตา อิธ ปเร นาม. เต มยเมตฺถ อิมสฺมึ ชีวโลเก ยมาม อุปรมาม, ‘‘สตตํ สมิตํ มจฺจุ สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุ สมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา เมธคานํ ปรวิหึสนานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ, อตฺตนา ¶ ปเร จ อฺเ น เมธนฺติ น พาเธนฺตีติ อตฺโถ. ตฺวํ ปน ชีวิตนิมิตฺตํ อโจเร โจเร กโรนฺโตปิ ทณฺฑเนน สามิเก อสฺสามิเก กโรนฺโตปิ ธนชานิยา พาธสิ ปฺาเวกลฺลโต. ตถา ¶ อกโรนฺโตปิ ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย ปริกฺขีณธโนปิ สปฺปฺชาติโก อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ อนวชฺชาย ชีวิกาย ชีวติเยว. ตสฺส หิ ชีวิตํ นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๓, ๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔). ทุมฺเมธปุคฺคโล ปน ปฺาย ¶ จ อลาเภน ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อตฺถํ วิราเธนฺโต วิตฺตวาปิ น ชีวติ ครหาทิปวตฺติยา ชีวนฺโต นาม น โหติ, อนุปายฺุตาย ยถาธิคตํ ธนํ นาเสนฺโต ชีวิตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติเยว.
อิมา กิร จตสฺโสปิ คาถา เถโร สุปินนฺเตน รฺโ กเถสิ. ราชา สุปินํ ทิสฺวา เถรํ นมสฺสนฺโตเยว ปพุชฺฌิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตนา ทิฏฺนิยาเมน สุปินํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา เถโร ตา คาถา ปจฺจุนุภาสิตฺวา ‘‘สพฺพํ สุณาตี’’ติอาทินา ทฺวีหิ คาถาหิ ราชานํ โอวทิ. ตตฺถ สพฺพํ สุณาติ โสเตนาติ อิธ โสตพฺพํ สทฺทํ อาปาถคตํ สพฺพํ สุภาสิตํ ทุพฺภาสิตฺจ อพธิโร โสเตน สุณาติ. ตถา สพฺพํ รูปํ สุนฺทรํ อสุนฺทรมฺปิ จกฺขุนา อนนฺโธ ปสฺสติ, อยมินฺทฺริยานํ สภาโว. ตตฺถ ปน น จ ทิฏฺํ สุตํ ธีโร, สพฺพํ อุชฺฌิตุนฺติ จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. ยฺหิ ตํ ทิฏฺํ สุตํ วา, น ตํ สพฺพํ ธีโร สปฺปฺโ อุชฺฌิตุํ ปริจฺจชิตุํ คเหตุํ วา อรหติ. คุณาคุณํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขิตฺวา อุชฺฌิตพฺพเมว อุชฺฌิตุํ คเหตพฺพฺจ คเหตุํ อรหติ, ตสฺมา จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ จกฺขุมาปิ สมาโน อุชฺฌิตพฺเพ ทิฏฺเ อนฺโธ ยถา อสฺส อปสฺสนฺโต วิย ภเวยฺย, ตถา อุชฺฌิตพฺเพ สุเต โสตวาปิ พธิโร ยถา อสฺส อสุณนฺโต วิย ภเวยฺย. ปฺวาสฺส ยถา มูโคติ วิจารณปฺาย ปฺวา วจนกุสโลปิ อวตฺตพฺเพ มูโค วิย ภเวยฺย. พลวา ถามสมฺปนฺโนปิ อกตฺตพฺเพ ทุพฺพโลริว, รกาโร ปทสนฺธิกโร, อสมตฺโถ วิย ภเวยฺย. อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิกนฺติ อตฺตนา กาตพฺพกิจฺเจ อุปฺปนฺเน อุปฏฺิเต มตสายิกํ สเยถ, มตสายิกํ สยิตฺวาปิ ตํ กิจฺจํ ตีเรตพฺพเมว, น วิราเธตพฺพํ. อถ วา อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเนติ อตฺตนา อกรณีเย อตฺเถ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน อุปฏฺิเต มตสายิกํ สเยถ, มตสายิกํ สยิตฺวาปิ ตํ น กาตพฺพเมว. น หิ ปณฺฑิโต อยุตฺตํ กาตุมรหตีติ เอวํ เถเรน โอวทิโต ราชา อกตฺตพฺพํ ปหาย กาตพฺเพเยว ยุตฺตปฺปยุตฺโต อโหสีติ.
มหากจฺจายนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อกฺโกธโนติอาทิกา ¶ ¶ ¶ อายสฺมโต สิริมิตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห มหทฺธนกุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สิริมิตฺโตติ ลทฺธนาโม. ตสฺส กิร มาตา สิริคุตฺตสฺส ภคินี. ตสฺส วตฺถุ ธมฺมปทวณฺณนายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.ครหทินฺนวตฺถุ) อาคตเมว. โส สิริคุตฺตสฺส ภาคิเนยฺโย สิริมิตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธนปาลทมเน ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต. เอกทิวสํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาสนํ อภิรุหิตฺวา จิตฺตพีชนึ คเหตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ กเถสิ. กเถนฺโต จ อุฬารตเร คุเณ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต –
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
คุตฺตทฺวาโร สทา ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณสีโล โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณมิตฺโต โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณปฺโ โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา ¶ สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ อกฺโกธโนติ อกุชฺฌนสีโล. อุปฏฺิเต หิ โกธุปฺปตฺตินิมิตฺเต อธิวาสนขนฺติยํ ตฺวา ¶ โกปสฺส อนุปฺปาทโก. อนุปนาหีติ น อุปนาหโก, ปเรหิ กตํ อปราธํ ปฏิจฺจ ‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม’’ติอาทินา (ธ. ป. ๓; มหาว. ๔๖๔; ม. นิ. ๓.๒๓๗) โกธสฺส อนุปนยฺหนสีโล. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย มายาย อภาวโต อมาโย. ปิสุณวาจาวิรหิตโต ริตฺตเปสุโณ, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขูติ โส ตถารูโป ตถาชาติโก ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคโต ภิกฺขุ ¶ . เอวํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติยา เปจฺจ ปรโลเก น โสจติ โสกนิมิตฺตสฺส อภาวโต. จกฺขุทฺวาราทโย กายทฺวาราทโย จ คุตฺตา ปิหิตา สํวุตา เอตสฺสาติ คุตฺตทฺวาโร. กลฺยาณสีโลติ สุนฺทรสีโล สุวิสุทฺธสีโล. กลฺยาณมิตฺโตติ –
‘‘ปิโย ครุภาวนิโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชเย’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗) –
เอวํ วิภาวิตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต. กลฺยาณปฺโติ สุนฺทรปฺโ. ยทิปิ ปฺา นาม อสุนฺทรา นตฺถิ, นิยฺยานิกาย ปน ปฺาย วเสน เอวํ วุตฺตํ
เอวเมตฺถ โกธาทีนํ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อกฺโกธนาทิมุเขน, ปุคฺคลาธิฏฺานาย คาถาย สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิปฺผตฺติตโลกุตฺตรสทฺธาทิเก อุทฺธริตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺานาย เอว คาถาย สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺส สทฺธา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาคเต สมฺมาสมฺพุทฺเธ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา มคฺเคนาคตสทฺธา, ตโต เอว อจลา อวิกมฺปา สุฏฺุ ปติฏฺิตา. ‘‘อตฺถี’’ติ, ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อริยกนฺตนฺติ อริยานํ กนฺตํ ปิยายิตํ ภวนฺตเรปิ อวิชหนโต. ปสํสิตนฺติ พุทฺธาทีหิ ปสฏฺํ, วณฺณิตํ โถมิตํ อตฺถีติ โยชนา. ตํ ปเนตํ สีลํ คหฏฺสีลํ ปพฺพชิตสีลนฺติ ¶ ทุวิธํ. ตตฺถ คหฏฺสีลํ นาม ปฺจสิกฺขาปทสีลํ, ยํ คหฏฺเน รกฺขิตุํ สกฺกา. ปพฺพชิตสีลํ นาม ทสสิกฺขาปทสีลํ อุปาทาย สพฺพํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ, ตยิทํ สพฺพมฺปิ อขณฺฑาทิภาเวน อปรามฏฺตาย ‘‘กลฺยาณ’’นฺติ เวทิตพฺพํ.
สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถีติ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา อริยสงฺเฆ ปสาโท สทฺธา ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถิ อจโล สุปฺปติฏฺิโตติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อุชุภูตฺจ ทสฺสนนฺติ ทิฏฺิวงฺกาภาวโต กิเลสวงฺกาภาวโต จ อุชุภูตํ. อกุฏิลํ อชิมฺหํ กมฺมสฺสกตาทสฺสนฺเจว สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนฺจาติ ทุวิธมฺปิ ทสฺสนํ ยสฺส อตฺถิ อจลํ สุปฺปติฏฺิตนฺติ ¶ โยชนา. อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, สุตธนํ, จาคธนํ, ปฺาธนนฺติ อิเมสํ สุวิสุทฺธานํ ธนานํ อตฺถิตาย ‘‘อทลิทฺโท’’ติ ตํ ตาทิสํ ปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ. อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ ตสฺส ตถารูปสฺส ชีวิตํ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถาธิคเมน อโมฆํ อวฺฌํ สผลเมวาติ อาหูติ อตฺโถ.
ตสฺมาติ ¶ , ยสฺมา ยถาวุตฺตสทฺธาทิคุณสมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘อทลิทฺโท อโมฆชีวิโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา อหมฺปิ ตถารูโป ภเวยฺยนฺติ. สทฺธฺจ…เป… สาสนนฺติ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๒.๙๐) วุตฺตํ พุทฺธานํ สาสนํ อนุสฺสรนฺโต กุลปุตฺโต วุตฺตปฺปเภทํ สทฺธฺเจว สีลฺจ ธมฺมทสฺสนเหตุกํ ธมฺเม สุนิจฺฉยา วิโมกฺขภูตํ ปสาทฺจ อนุยฺุเชยฺย วฑฺเฒยฺยาติ.
เอวํ เถโร ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนามุเขน อตฺตนิ วิชฺชมาเน คุเณ ปกาเสนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
สิริมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทา ¶ ปมมทฺทกฺขินฺติอาทิกา อายสฺมโต มหาปนฺถกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโย หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยํ ภิกฺขุํ ตุมฺเห อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก – ‘สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อยํ มม สาสเน อคฺโค’ติ เอตทคฺเค ปยิตฺถ, อหมฺปิ อิมสฺส อธิการกมฺมสฺส พเลน โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. กนิฏฺภาตา ปนสฺส ตเถว ภควติ อธิการกมฺมํ กตฺวา มโนมยสฺส กายสฺสาภินิมฺมานํ เจโตวิวฏฺฏโกสลฺลนฺติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน วุตฺตนเยเนว ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ทฺวินฺนมฺปิ ปตฺถนํ อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ตุมฺหากํ ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ.
เต ¶ อุโภปิ ชนา ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ มหาปนฺถกสฺส อนฺตรากตํ กลฺยาณธมฺมํ น กถียติ. จูฬปนฺถโก ปน กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ โอทาตกสิณกมฺมํ กตฺวา เทวปุเร นิพฺพตฺติ. อปทาเน ปน ‘‘จูฬปนฺถโก ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปุปฺผจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสี’’ติ อาคตํ. เตสํ เทวมนุสฺเสสุ ¶ สํสรนฺตานํเยว กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํ. อถ อมฺหากํ สตฺถา อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร วิหรติ.
เตน จ สมเยน ราชคเห ธนเสฏฺิสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสน สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา าตเกหิ ภีตา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ ปลายิตฺวา อฺตฺถ วสนฺตี ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ‘‘าติฆรํ ¶ คนฺตฺวา วิชายิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตี อนฺตรามคฺเคเยว ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา ปุพฺเพ วสิตฏฺาเน วสนฺตี ปุตฺตสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปนฺถโกติ, นามํ อกาสิ. ตสฺมึ อาธาวิตฺวา วิธาวิตฺวา วิจรณกาเล ตเมว ปฏิจฺจ ทุติยํ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปริปกฺกคพฺภา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อนฺตรามคฺเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามินา นิวตฺติตา เชฏฺปุตฺตสฺส มหาปนฺถโกติ กนิฏฺสฺส จูฬปนฺถโกติ นามํ กตฺวา ยถาวสิตฏฺาเนเยว วสนฺตี อนุกฺกเมน ทารเกสุ วฑฺฒนฺเตสุ เตหิ, ‘‘อมฺม, อยฺยกกุลํ โน ทสฺเสหี’’ติ นิพุนฺธิยมานา ทารเก มาตาปิตูนํ สนฺติกํ เปเสสิ. ตโต ปฏฺาย ทารกา ธนเสฏฺิโน เคเห วฑฺฒนฺติ. เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร. มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนน ปฏิลทฺธสทฺโธ ธมฺมํ สุตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปิตามหํ อาปุจฺฉิ. โส สตฺถุ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปชฺชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต วิเสสโต จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ลาภี หุตฺวา ตโต วุฏฺาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อิติ โส สฺาวิวฏฺฏกุสลานํ อคฺโค ชาโต. โส ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อธิคตสมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ สฺชาตโสมนสฺโส สีหนาทํ นทนฺโต –
‘‘ยทา ปมมทฺทกฺขึ, สตฺถารมกุโตภยํ;
ตโต เม อหุ สํเวโค, ปสฺสิตฺวา ปุริสุตฺตมํ.
‘‘สิรึ หตฺเถหิ ปาเทหิ, โย ปณาเมยฺย อาคตํ;
เอตาทิสํ โส สตฺถารํ, อาราเธตฺวา วิราธเย.
‘‘ตทาหํ ¶ ปุตฺตทารฺจ, ธนธฺฺจ ฉฑฺฑยึ;
เกสมสฺสูนิ เฉเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สิกฺขาสาชีวสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, วิหาสึ อปราชิโต.
‘‘ตโต ¶ ¶ เม ปณิธี อาสิ, เจตโส อภิปตฺถิโต;
น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, วิปฺปมุตฺโต นิรูปธิ.
‘‘ตโต รตฺยาวิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
สพฺพํ ตณฺหํ วิโสเสตฺวา, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ปมนฺติ อาทิโต. อทฺทกฺขินฺติ ปสฺสึ, สตฺถารนฺติ, ภควนฺตํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺภยํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สพฺเพสํ ภยเหตูนํ โพธิมูเลเยว ปหีนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยํ นิพฺภยํ, จตุเวสารชฺชวิสารทํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ เวเนยฺยานํ ยถารหมนุสาสนโต สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ มยฺหํ ปิตามเหน สทฺธึ คนฺตฺวา ยาย เวลาย สพฺพปมํ ปสฺสึ, ตํ ปุริสุตฺตมํ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ ปสฺสิตฺวา ตโต ทสฺสนเหตุ ตโต ทสฺสนโต ปจฺฉา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ สตฺถารํ ทฏฺุํ ธมฺมฺจ โสตุํ นาลตฺถ’’นฺติ มยฺหํ สํเวโค อหุ สโหตฺตปฺปํ าณํ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺนสํเวโค ปนาหํ เอวํ จินฺเตสินฺติ ทสฺเสติ สิรึ หตฺเถหีติ คาถาย. ตสฺสตฺโถ – โย วิภวตฺถิโก ปุริโส ‘‘อุปฏฺายิโก หุตฺวา ตว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ สวิคฺคหํ สิรึ สยเน อุปคตํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โกฏฺเฏนฺโต ปณาเมยฺย นีหเรยฺย, โส ตถารูโป อลกฺขิกปุริโส เอตาทิสํ สตฺถารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาราเธตฺวา อิมสฺมึ นวเม ขเณ ปฏิลภิตฺวา วิราธเย ตสฺส โอวาทากรเณน ตํ วิรชฺเฌยฺย, อหํ ปเนวํ น กโรมีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตทาหํ…เป… อนคาริย’’นฺติ. ตตฺถ ฉฑฺฑยินฺติ, ปชหึ. ‘‘ฉฑฺฑิย’’นฺติปิ ปาโ. นนุ อยํ เถโร ทารปริคฺคหํ อกตฺวาว ปพฺพชิโต, โส กสฺมา ‘‘ปุตฺตทารฺจ ¶ ฉฑฺฑยิ’’นฺติ อโวจาติ? ยถา นาม ปุริโส อนิพฺพตฺตผลเมว รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อจฺฉินฺเน ตโต ลทฺธผเลหิ ปริหีโน นาม โหติ. เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา อธิสีลสิกฺขา, ตาย จ, ยตฺถ ภิกฺขู สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา ¶ สภาควุตฺติโน โหนฺติ, เตน ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสงฺขาเตน สาชีเวน จ สมนฺนาคโต สิกฺขนภาเวน ¶ สมงฺคีภูโต, สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ สมฺปาเทนฺโตติ อตฺโถ. เตน สุวิสุทฺเธ ปาติโมกฺเข สีเล ปติฏฺิตภาวํ ทสฺเสติ. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโตติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ สุฏฺุ สํวุโต. รูปาทิวิสเยสุ อุปฺปชฺชนกานํ อภิชฺฌาทีนํ ปวตฺตินิวารณวเสน สติกวาเฏน สุปิหิตจกฺขาทิทฺวาโรติ อตฺโถ. เอวํ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรสีลสมฺปตฺติทสฺสเนน อิตรสีลมฺปิ อตฺถโต ทสฺสิตเมว โหตีติ เถโร อตฺตโน จตุปาริสุทฺธิสีลสมฺปทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธ’’นฺติ อิมินา พุทฺธานุสฺสติภาวนานุโยคมาห. วิหาสึ อปราชิโตติ กิเลสมาราทีหิ อปราชิโต เอว หุตฺวา วิหรึ, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว เตหิ อนภิภูโต, อฺทตฺถุ เต อภิภวนฺโต เอว วิหาสินฺติ อตฺโถ.
ตโตติ ตสฺมา, ยสฺมา สุวิสุทฺธสีโล สตฺถริ อภิปฺปสนฺโน กิเลสาภิภวนปฏิปตฺติยฺจ ิโต, ตสฺมา. ปณิธีติ ปณิธานํ. ตโต วา จิตฺตาภินีหาโร. อาสีติ อโหสิ. เจตโส อภิปตฺถิโตติ, มม จิตฺเตน อิจฺฉิโต. กีทิโส ปน โสติ อาห ‘‘น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติ. ‘‘อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน มม หทยโต ตณฺหาสลฺเล อนุทฺธเฏ มุหุตฺตมฺปิ น นิสีเท, นิสชฺชํ น กปฺเปยฺย’’นฺติ เอวํ เม จิตฺตาภินีหาโร อโหสีติ อตฺโถ.
เอวํ ปน จิตฺตํ อธิฏฺาย ภาวนํ ภาวยิตฺวา านจงฺกเมเหว รตฺตึ วีตินาเมนฺโต อรูปสมาปตฺติโต วุฏฺาย ฌานงฺคมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส เม’’ติอาทิ. นิรูปธีติ กิเลสุปธิอาทีนํ อภาเวน นิรุปธิ. รตฺยาวิวสาเนติ รตฺติภาคสฺส วิคมเน ¶ วิภาตาย รตฺติยา. สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนํ ลกฺขณํ กตฺวา. สพฺพํ ตณฺหนฺติ กามตณฺหาทิเภทํ สพฺพํ ตณฺหาโสตํ อคฺคมคฺเคน วิโสเสตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ‘‘ตณฺหาสลฺเล อนูหเต น นิสีเท’’ติ, ปฏิฺาย โมจิตตฺตา. ปลฺลงฺเกน อุปาวิสินฺติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทินฺติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวกนิปาโต
๑. ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
นวกนิปาเต ¶ ¶ ยทา ทุกฺขนฺติอาทิกา อายสฺมโต ภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ เสโนติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อุสภํ ปวร’’นฺติอาทินา จตูหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนครสฺส ทฺวารคาเม มหาวิภวสฺส เสฏฺิสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส กิร เสฏฺิโน ชาตา ชาตา ทารกา พทฺธาฆาเตน เอเกน ยกฺเขน ขาทิตา, อิมสฺส ปน ปจฺฉิมภวิกตฺตา ภูตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. ยกฺโข ปน เวสฺสวณสฺส อุปฏฺานํ คโต, ปุน นาคมาสิ. นามกรณทิวเส จสฺส ‘‘เอวํ กเต อมนุสฺสา อนุกมฺปนฺตา ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภูโตติ นามํ อกํสุ. โส ปน อตฺตโน ปฺุพเลน อนนฺตราโย วฑฺฒิ, ตสฺส ‘‘ตโย ปาสาทา อเหสุ’’นฺติอาทิ สพฺพํ ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส วิภวกิตฺตเน วิย เวทิตพฺพํ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ สาเกเต วสนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คโต. สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลเณ วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๗.๒๐-๒๘) –
‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘หิมวา วาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;
ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘วสุธา ¶ ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;
ตเถว สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อนิลฺชสาสงฺขุพฺโภ ¶ , ยถากาโส อสงฺขิโย;
ตเถว าณํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อิมาหิ จตุคาถาหิ, พฺราหฺมโณ เสนสวฺหโย;
พุทฺธเสฏฺํ ถวิตฺวาน, สิทฺธตฺถํ อปราชิตํ.
‘‘จตุนฺนวุติกปฺปานิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชถ;
สุคตึ สุขสมฺปตฺตึ, อนุโภสิมนปฺปกํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํ.
‘‘จาตุทฺทสมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตุโร อาสุมุคฺคตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปเรน สมเยน าตีนํ อนุกมฺปาย สาเกตํ คนฺตฺวา กติปาหํ เตหิ อุปฏฺิยมาโน อฺชนวเน วสิตฺวา ปุน อตฺตนา วสิตฏฺานเมว คนฺตุกาโม คมนาการํ ทสฺเสสิ. าตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, ตุมฺเหปิ น กิลมิสฺสถ, มยมฺปิ ปฺุเน วฑฺฒิสฺสามา’’ติ เถรํ ยาจึสุ. เถโร อตฺตโน วิเวกาภิรตึ ตตฺถ จ ผาสุวิหารํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ยทา ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
ทุกฺขํ ปริฺาย สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ทุกฺขสฺสาวหนึ วิสตฺติกํ, ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินึ;
ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ สิวํ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, มคฺคุตฺตมํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ปฺาย ปสฺสิตฺว สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ อโสกํ วิรชํ อสงฺขตํ, สนฺตํ ปทํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ภาเวติ สฺโชนพนฺธนจฺฉิทํ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นเภ คชฺชติ เมฆทุนฺทุภิ, ธารากุลา วิหคปเถ สมนฺตโต;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ นทีนํ กุสุมากุลานํ, วิจิตฺต-วาเนยฺย-วฏํสกานํ;
ตีเร นิสินฺโน สุมโนว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นิสีเถ รหิตมฺหิ กานเน, เทเว คฬนฺตมฺหิ นทนฺติ ทาิโน;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโน, นคนฺตเร นควิวรํ สมสฺสิโต;
วีตทฺทโร วีตขิโลว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา สุขี มลขิลโสกนาสโน,
นิรคฺคโฬ นิพฺพนโถ วิสลฺโล;
สพฺพาสเว พฺยนฺติกโตว ฌายติ,
ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ ¶ ปทโยชนามุเขน ปมคาถาย อตฺถวณฺณนา – ขนฺธานํ ปริปาโก ชรา. เภโท มรณํ. ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโต ธมฺมา คหิตา. ‘‘ตยิทํ ชรามรณํ ทุกฺข’’นฺติ อวิทฺทสู ยถาภูตํ อชานนฺตา ปุถุชฺชนา ยตฺถ ยสฺมึ อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก สิตา ปฏิพนฺธา อลฺลีนา, ตํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปริชานิตฺวา, อิธ อิมสฺมึ สาสเน สโต สมฺปชาโน, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, ยทา ยสฺมึ กาเล ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายติ. ตโต วิปสฺสนารติโต มคฺคผลรติโต จ ปรมตรํ อุตฺตมตรํ รตึ น วินฺทติ นปฺปฏิลภติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ.
‘‘ปพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;
สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วร’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔, ๑๗๘);
เอวํ ¶ ปริฺาภิสมยมุเขน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานาภิสมยาทิมุเขนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยาทิกา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทุกฺขสฺสาวหนินฺติ ทุกฺขสฺส อายตึ ปวตฺตึ, ทุกฺขสฺส นิปฺผตฺติกนฺติ อตฺโถ. วิสตฺติกนฺติ ตณฺหํ. สา หิ วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุเล ¶ คเณ วิตฺถฏาติ วิสตฺติกาติ วุจฺจติ. ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินินฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร ปปฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ ปปฺจา, ราคาทโย มานาทโย จ. เต เอว ปวตฺติทุกฺขสฺส สงฺฆาตฏฺเน สงฺฆาตา, สทรถปริฬาหสภาวตฺตา ทุกฺขฺจาติ ปปฺจสงฺฆาตทุขํ, ตสฺส อธิวาหโต นิพฺพตฺตนโต ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินี. ตํ ตณฺหํ ปหนฺตฺวานาติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวา.
สิวนฺติ ¶ เขมํ, อเขมกรานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทเนน เตหิ อนุปทฺทุตนฺติ อตฺโถ. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน ทฺวิจตุรงฺโค หุตฺวา อริเย นิพฺพานํ คเมตีติ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ วิภตฺติอโลโป กโตติ ทฏฺพฺพํ. รูปูปปตฺติมคฺคาทีสุ สพฺเพสุ มคฺเคสุ อุตฺตมตฺตา มคฺคุตฺตมํ. เตนาห ภควา – ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ติอาทิ (ธ. ป. ๒๗๓). สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตานํ โสธนโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ปฺาย ปสฺสิตฺวาติ ปฏิเวธปฺาย ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมจฺจ.
โสกเหตูนํ อภาวโต ปุคฺคลสฺส จ โสกาภาวเหตุโต นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํ. ตถา วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ. น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ. สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสฺส จ ทุกฺขสฺส วูปสมภาวโต, สํสารทุกฺขทฺทิเตหิ ปชฺชิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต จ สนฺตํ ปทํ. สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตสนฺตานสฺส โสธนนิมิตฺตโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ภาเวตีติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมติ. พหุกฺขตฺตฺุหิ นิพฺพานํ อารพฺภ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ปวตฺเตนฺตสฺส อาลมฺพเก ลพฺภมานวิเสสกํ อาลมฺพิตพฺเพ อาโรเปตฺวา เอวํ วุตฺตํ. สํโยชนสงฺขาตานํ พนฺธนานํ เฉทนโต สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ. นิมิตฺตฺเหตฺถ กตฺตุภาเวน อุปจาริตํ, ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ. ยถา ปุริมคาถาสุ ยทา ฌายติ, ตทา ¶ ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ อิธ ยทา ภาเวติ, ตทา ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา.
เอวํ เถโร จตูหิ คาถาหิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว จตุสจฺจปฏิเวธกิตฺตเนน อฺํ พฺยากริตฺวา อิทานิ อตฺตนา วสิตฏฺานสฺส วิวิตฺตภาเวน ผาสุตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทา นเภ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ นเภติ อากาเส. สินิทฺธคมฺภีรนิคฺโฆสตาย เมโฆเยว ทุนฺทุภิ เมฆทุนฺทุภิ. สมนฺตโต ปคฺฆรนฺตีหิ ธาราหิ อากุลาติ ธารากุลา. วิหคานํ ปกฺขีนํ คมนมคฺคตฺตา วิหคปเถ นเภติ โยชนา. ตโตติ ฌานรติโต.
กุสุมากุลานนฺติ ¶ ตรูหิ คฬิตกุสุเมหิ สโมหิตานํ. วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกานนฺติ วเน ชาตตฺตา ¶ วาเนยฺยานิ วนปุปฺผานิ, วิจิตฺตานิ วาเนยฺยานิ วฏํสกานิ เอตาสนฺติ วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกา นทิโย, ตาสํ นานาวิธวนปุปฺผวฏํสกานนฺติ อตฺโถ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน สุนฺทโร มโน เอตสฺสาติ สุมโน ฌายติ.
นิสีเถติ รตฺติยํ. รหิตมฺหีติ, ชนสมฺพาธวิรหิเต วิวิตฺเต. เทเวติ เมเฆ. คฬนฺตมฺหีติ วุฏฺิธาราโย ปคฺฆรนฺเต วสฺสนฺเต. ทาิโนติ สีหพฺยคฺฆาทโย ปฏิปกฺขสตฺตา. เต หิ ทาาวุธาติ ‘‘ทาิโน’’ติ วุจฺจนฺติ, นทนฺติ ทาิโนติ อิทมฺปิ ชนวิเวกทสฺสนตฺถเมว คหิตํ.
วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโนติ อตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อตฺตโน กามวิตกฺกาทิเก มิจฺฉาวิตกฺเก ปฏิปกฺขพเลน นิเสเธตฺวา. อตฺตโนติ วา อิทํ วินฺทตีติ อิมินา โยเชตพฺพํ ‘‘ตโต รตึ ปรมตรํ อตฺตนา น วินฺทตี’’ติ. นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเร. นควิวรนฺติ ปพฺพตคุหํ ปพฺภารํ วา. สมสฺสิโตติ นิสฺสิโต อุปคโต. วีตทฺทโรติ วิคตกิเลสทรโถ. วีตขิโลติ ปหีนเจโตขิโล.
สุขีติ ฌานาทิสุเขน สุขิโต. มลขิลโสกนาสโนติ ราคาทีนํ มลานํ ปฺจนฺนฺจ เจโตขิลานํ าติวิโยคาทิเหตุกสฺส โสกสฺส จ ปหายโก. นิรคฺคโฬติ, อคฺคฬํ วุจฺจติ อวิชฺชา นิพฺพานปุรปเวสนิวารณโต, ตทภาวโต นิรคฺคโฬ. นิพฺพนโถติ นิตณฺโห. วิสลฺโลติ, วิคตราคาทิสลฺโล. สพฺพาสเวติ, กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเว. พฺยนฺติกโตติ พฺยนฺติกตาวี อริยมคฺเคน วิคตนฺเต กตฺวา ิโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ ยทา ฌายติ, ตโต ฌานรติโต ปรมตรํ รตึ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ ปน วตฺวา เถโร อชกรณีตีรเมว คโต.
ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทสกนิปาโต
๑. กาฬุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทสกนิปาเต ¶ ¶ ¶ องฺคาริโนติอาทิกา อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพเฏ นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนิยหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวสํเยว ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ อกํสุ, โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปฺายิตฺถ. โส โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธึ อคมาสิ.
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรติ. สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตโต ปฏฺาย ปน อริยา มชฺฌตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คตพลโกฏฺโก อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ อปรมฺปิ อมจฺจํ ปุริสสหสฺเสน ¶ เปเสสิ ¶ . ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรนฺติ เอวํ นวหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสิ สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิฺจิ กถยึสุ, อยํ โข ปน อุทายี ทสพเลน สมวโย สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนหวา, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ทสพลํ อาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิ. โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔.๔๘-๖๓) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺส, จรโต จาริกํ ตทา.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปฺปลํ มลฺลิกฺจหํ;
ปรมนฺนํ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘ปริภฺุชิ มหาวีโร, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
ตฺจ ปุปฺผํ คเหตฺวาน, ชนสฺส สมฺปทสฺสยิ.
‘‘อิฏฺํ กนฺตํ ปิยํ โลเก, ชลชํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
สุทุกฺกรํ กตํ เตน, โย เม ปุปฺผํ อทาสิทํ.
‘‘โย ปุปฺผมภิโรเปสิ, ปรมนฺนฺจทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘ทส อฏฺ จกฺขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อุปฺปลํ ปทุมฺจาปิ, มลฺลิกฺจ ตทุตฺตริ.
‘‘อสฺส ปฺุวิปาเกน, ทิพฺพคนฺธสมายุตํ;
อากาเส ฉทนํ กตฺวา, ธารยิสฺสติ ตาวเท.
‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตฺุจ ¶ , จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ ปฺจสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สกกมฺมาภิรทฺโธ ¶ โส, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สกฺยานํ นนฺทิชนโน, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทมนุปฺปตฺตํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม โลกพนฺธุ ตํ, เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
อุทายี นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, มาโน มกฺโข จ ธํสิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โตสยิฺจาปิ สมฺพุทฺธํ, อาตาปี นิปโก อหํ;
ปสาทิโต จ สมฺพุทฺโธ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสนฺเต ปน อุปคเต ปุปฺผิเตสุ วนสณฺเฑสุ หริตติณสฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต วสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนมคฺควณฺณํ สํวณฺเณนฺโต –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคีรสานํ.
‘‘ทุมานิ ¶ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ.
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร ¶ ¶ หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ, ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหิ.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ องฺคาริโนติ องฺคารานิ วิยาติ องฺคารานิ, รตฺตปวาฬวณฺณานิ รุกฺขานํ ปุปฺผปลฺลวานิ, ตานิ เอเตสํ สนฺตีติ องฺคาริโน, อติโลหิตกุสุมกิสลเยหิ องฺคารวุฏฺิสํปริกิณฺณา วิยาติ อตฺโถ. อิทานีติ อิมสฺมึ กาเล. ทุมาติ รุกฺขา. ภทนฺเตติ, ภทฺทํ อนฺเต เอตสฺสาติ ภทนฺเตติ เอกสฺส ทการสฺส โลปํ กตฺวา วุจฺจติ, คุณวิเสสยุตฺโต, คุณวิเสสยุตฺตานฺจ อคฺคภูโต สตฺถา. ตสฺมา ภทนฺเตติ สตฺถุ อาลปนํ. ปจฺจตฺตวจนฺเจตํ เอการนฺตํ ‘‘สุกเฏ ปฏิกมฺเม สุเข ทุกฺเขปิ เจ’’ติอาทีสุ วิย. อิธ ปน สมฺโพธนตฺเถ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภทนฺเตติ อาลปน’’นฺติ. ‘‘ภทฺทสทฺทสมานตฺถํ ปทนฺตรเมก’’นฺติ เกจิ. ผลานิ เอสนฺตีติ ผเลสิโน. อเจตเนปิ หิ สเจตนกิริยมาโรเปตฺวา โวหรนฺติ, ยถา กุลํ ปติตุกามนฺติ, ผลานิ คเหตุมารทฺธา สมฺปตฺติผลคหณกาลาติ อตฺโถ. ฉทนํ วิปฺปหายาติ ปุราณปณฺณานิ ปชหิตฺวา สมฺปนฺนปณฺฑุปลาสาติ อตฺโถ. เตติ ทุมา. อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺตีติ ทีปสิขาวนฺโต วิย ชลิตอคฺคี วิย วา โอภาสยนฺติ สพฺพา ทิสาติ อธิปฺปาโย. สมโยติ กาโล, ‘‘อนุคฺคหายา’’ติ วจนเสโส. มหาวีราติ มหาวิกฺกนฺต. ภาคี รสานนฺติ อตฺถรสาทีนํ ภาคี. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา – ‘‘ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺสา’’ติอาทิ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒). มหาวีร, ภาคีติ จ อิทมฺปิ ทฺวยํ สมฺโพธนวจนํ ทฏฺพฺพํ. ภาคีรถานนฺติ ปน ปาเ ภคีรโถ นาม ¶ อาทิราชา. ตพฺพํสชาตตาย สากิยา ภาคีรถา, เตสํ ภาคีรถานํ อุปการตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.
ทุมานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ทุมา รุกฺขาติ อตฺโถ. สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺตีติ, สมนฺตโต สพฺพภาคโต สพฺพทิสาสุ จ ผุลฺลานิ, ตถา ผุลฺลตฺตา เอว สพฺพทิสา ปวนฺติ คนฺธํ วิสฺสชฺเชนฺติ. อาสมานาติ อาสีสนฺตา ¶ คหิตุกามา. เอวํ รุกฺขโสภาย คมนมคฺคสฺส ¶ รามเณยฺยตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เนวาติสีต’’นฺติอาทินา อุตุสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. สุขาติ นาติสีตนาติอุณฺหภาเวเนว สุขา อิฏฺา. อุตุ อทฺธนิยาติ อทฺธานคมนโยคฺคา อุตุ. ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตนฺติ โรหินี นาม นที สากิยโกฬิยชนปทานํ อนฺตเร อุตฺตรทิสโต ทกฺขิณมุขา สนฺทติ, ราชคหํ จสฺสา ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย, ตสฺมา ราชคหโต กปิลวตฺถุํ คนฺตุํ ตํ นทึ ตรนฺตา ปจฺฉามุขา หุตฺวา ตรนฺติ. เตนาห ‘‘ปสฺสนฺตุ ตํ…เป… ตรนฺต’’นฺติ. ‘‘ภควนฺตํ ปจฺฉามุขํ โรหินึ นาม นทึ อติกฺกมนฺตํ สากิยโกฬิยชนปทวาสิโน ปสฺสนฺตู’’ติ กปิลวตฺถุคมนาย ภควนฺตํ อายาจนฺโต อุสฺสาเหติ.
อิทานิ อตฺตโน ปตฺถนํ อุปมาหิ ปกาเสนฺโต ‘‘อาสาย กสเต’’ติ คาถมาห. อาสาย กสเต เขตฺตนฺติ กสฺสโก กสนฺโต เขตฺตํ ผลาสาย กสติ. พีชํ อาสาย วปฺปตีติ กสิตฺวา จ วปนฺเตน ผลาสาย เอว พีชํ วปฺปติ นิกฺขิปียติ. อาสาย วาณิชา ยนฺตีติ ธนหารกา วาณิชา ธนาสาย สมุทฺทํ ตริตุํ เทสํ อุปคนฺตุํ สมุทฺทํ นาวาย ยนฺติ คจฺฉนฺติ. ยาย อาสาย ติฏฺามีติ เอวํ อหมฺปิ ยาย อาสาย ปตฺถนาย ภควา ตุมฺหากํ กปิลปุรคมนปตฺถนาย อิธ ติฏฺามิ. สา เม อาสา สมิชฺฌตุ, ตุมฺเหหิ ‘‘กปิลวตฺถุ คนฺตพฺพ’’นฺติ วทติ, อาสาย สทิสตาย เจตฺถ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อาสาติ อาห.
คมนมคฺคสํวณฺณนาทินา อเนกวารํ ยาจนาย การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – สกึ วุตฺตมตฺเตน วปฺเป อสมฺปชฺชมาเน กสฺสกา ปุนปฺปุนํ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ พีชํ วปนฺติ. ปชฺชุนฺโน เทวราชาปิ เอกวารเมว อวสฺสิตฺวา ปุนปฺปุนํ กาเลน กาลํ วสฺสติ. กสฺสกาปิ เอกวารเมว อกสิตฺวา สสฺสสมฺปตฺติอตฺถํ ปํสุํ กทฺทมํ วา มุทุํ กาตุํ เขตฺตํ ปุนปฺปุนํ กสนฺติ. เอกวารเมว ธฺํ สงฺคหํ กตฺวา ¶ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อปริตุสฺสนโต โกฏฺาคาราทีสุ ปฏิสามนวเสน มนุสฺเสหิ อุปนียมานํ ปุนปฺปุนํ สาลิอาทิธฺํ รฏฺํ อุเปติ อุปคจฺฉติ.
ยาจนกาปิ ¶ ยาจนฺตา ปุนปฺปุนํ กุลานิ จรนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, น เอกวารเมว, ยาจิตา ปน เตสํ ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ, น สกึเยว. ตถา ปน เทยฺยธมฺมํ ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา ทานมยํ ปฺุํ อุปจินิตฺวา ปุนปฺปุนํ อปราปรํ สคฺคมุเปนฺติ านํ ปฏิสนฺธิวเสน เทวโลกํ อุปคจฺฉนฺติ. ตสฺมา อหมฺปิ ปุนปฺปุนํ ยาจามิ ภควา มยฺหํ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปหีติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ¶ ยทตฺถํ สตฺถารํ กปิลวตฺถุคมนํ ยาจติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีโร หเว’’ติคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – วีโร วีริยวา มหาวิกฺกนฺโต ภูริปฺโ มหาปฺโ ปุริโส ยสฺมึ กุเล ชายติ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ หเว เอกํเสน สตฺตยุคํ สตฺตปุริสยุคํ ยาวสตฺตมํ ปิตามหยุคํ สมฺมาปฏิปตฺติยา ปุเนติ โสเธตีติ โลกวาโท อติวาโท อฺเสุ. ภควา ปน สพฺเพสํ เทวานํ อุตฺตมเทวตาย เทวเทโว ปาปนิวารเณน กลฺยาณปติฏฺาปเนน ตโต ปรมฺปิ โสเธตุํ สกฺกติ สกฺโกตีติ มฺามิ อหํ. กสฺมา? ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม ยสฺมา ตยา สตฺถารา อริยาย ชาติยา ชาโต มุนิภาโว, มุนิ วา สมาโน อตฺตหิตปรหิตานํ อิธโลกปรโลกานฺจ มุนนฏฺเน ‘‘มุนี’’ติ อวิตถนาโม, โมนวา วา มุนิ, ‘‘สมโณ ปพฺพชิโต อิสี’’ติ อวิตถนาโม ตยา ชาโต. ตสฺมา สตฺตานํ เอกนฺตหิตปฏิลาภเหตุภาวโต ภควา ตว ตตฺถ คมนํ ยาจามาติ อตฺโถ.
อิทานิ ‘‘สตฺตยุค’’นฺติ วุตฺเต ปิตุยุคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺโธทโน นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุทฺธํ โอทนํ ชีวนํ เอตสฺสาติ สุทฺโธทโน. พุทฺธปิตา หิ เอกํสโต สุวิสุทฺธกายวจีมโนสมาจาโร สุวิสุทฺธาชีโว โหติ ตถา อภินีหารสมฺปนฺนตฺตา. มายนามาติ กุลรูปสีลาจาราทิสมฺปตฺติยา าติมิตฺตาทีหิ ‘‘มา ยาหี’’ติ วตฺตพฺพคุณตาย ‘‘มายา’’ติ ลทฺธนามา. ปริหริยาติ ธาเรตฺวา. กายสฺส เภทาติ สเทวกสฺส โลกสฺส เจติยสทิสสฺส อตฺตโน กายสฺส วินาสโต อุทฺธํ. ติทิวมฺหีติ ตุสิตเทวโลเก.
สาติ มายาเทวี. โคตมีติ โคตฺเตน ตํ กิตฺเตติ. ทิพฺเพหิ กาเมหีติ, ตุสิตภวนปริยาปนฺเนหิ ทิพฺเพหิ วตฺถุกาเมหิ. สมงฺคิภูตาติ สมนฺนาคตา. กามคุเณหีติ กามโกฏฺาเสหิ, ‘‘กาเมหี’’ติ วตฺวา ¶ ปุน ‘‘กามคุเณหี’’ติ วจเนน อเนกภาเคหิ วตฺถุกาเมหิ ปริจาริยตีติ ทีเปติ. เตหีติ ยสฺมึ เทวนิกาเย นิพฺพตฺติ, เตหิ ตุสิตเทวคเณหิ, เตหิ วา กามคุเณหิ. ‘‘สมงฺคิภูตา ปริวาริตา’’ติ จ ¶ อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ปุริมตฺตภาวสิทฺธํ อิตฺถิภาวํ, เทวตาภาวํ วา สนฺธาย กโต, เทวูปปตฺติ ปน ปุริสภาเวเนว ชาตา.
เอวํ เถเรน ยาจิโต ภควา ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมํ ทิสฺวา วีสติสหสฺส ขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส ิโต อทิฏฺปุพฺพํ เวสํ ทิสฺวา รฺา ‘‘โกสิ ¶ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต, ‘‘สเจ อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติกํ เปสิตํ มํ น ชานาสิ, เอวํ ปน ชานาหี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. –
โอสานคาถมาห.
ตตฺถ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ, สพฺพฺุพุทฺธสฺส อุเร ชาตตาย โอรสปุตฺโต อมฺหิ. อสยฺหสาหิโนติ, อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อฺเหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหาการุณิกาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตโต ปรมฺปิ อฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธเนน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อฺเหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส จ สหนโต, ตตฺถ วา สาธุการีภาวโต อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺส. ‘‘องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสา’’ติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส, สิทฺธตฺโถติ ทฺเว ¶ นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติ. อปฺปฏิมสฺสาติ อนูปมสฺส. อิฏฺานิฏฺเสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโน. ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหาเรน ตฺวํ ปิตา อสิ. สกฺกาติ ชาติวเสน ราชานํ อาลปติ. ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติ โลกิยชาตีติ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนน โคตมาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติ. อยฺยโกสีติ ปิตามโห อสิ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทึ วทนฺโต เถโร อฺํ พฺยากาสิ.
เอวํ ¶ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺตุฏฺเน รฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสสฺส โภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสติ. ‘‘กสฺมา คนฺตุกามตฺถ, ภฺุชถา’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ. ‘‘กหํ ปน สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ. เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รฺโ ปริสาย จ ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว สกลํ ราชนิเวสนํ รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ¶ ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เอวํ สฏฺิโยชนํ มคฺคํ ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส สตฺถุ ราชเคหโตว ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิ. อถ นํ ภควา ‘‘มยฺหํ ปิตุ มหาราชสฺส สกลนิเวสนํ ปสาเทสี’’ติ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
กาฬุทายิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เอกวิหาริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปุรโต ¶ ปจฺฉโต วาติอาทิกา อายสฺมโต เอกวิหาริยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา วิเวกวาสํ วสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภควติ ปรินิพฺพุเต ธมฺมาโสกรฺโ กนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อโสกมหาราชา กิร สตฺถุ ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชาภิเสกํ ปตฺวา อตฺตโน กนิฏฺํ ติสฺสกุมารํ โอปรชฺเช เปตฺวา เอเกน อุปาเยน ตํ สาสเน อภิปฺปสนฺนํ อกาสิ. โส เอกทิวสํ มิควํ คโต อรฺเ โยนกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ หตฺถินาเคน สาลสาขํ คเหตฺวา พีชิยมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา สฺชาตปสาโท ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ มหาเถโร วิย ปพฺพชิตฺวา อรฺเ วิหเรยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. เถโร ¶ ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อโสการาเม โปกฺขรณิยา อภิชฺชมาเน อุทเก ตฺวา จีวรฺจ อุตฺตราสงฺคฺจ อากาเส โอลคฺเคตฺวา นฺหายิตุํ อารภิ. กุมาโร เถรสฺส อานุภาวํ ทิสฺวา อภิปฺปสนฺโน อรฺโต นิวตฺติตฺวา ราชเคหํ คนฺตฺวา ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อเนกปฺปการํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. โส อุปาสโก หุตฺวา ปพฺพชฺชาสุขํ ปตฺเถนฺโต –
‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วาปิ, อปโร เจ น วิชฺชติ;
อตีว ผาสุ ภวติ, เอกสฺส วสโต วเน.
‘‘หนฺท ¶ เอโก คมิสฺสามิ, อรฺํ พุทฺธวณฺณิตํ;
ผาสุ เอกวิหาริสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘โยคี-ปีติกรํ รมฺมํ, มตฺตกฺุชรเสวิตํ;
เอโก อตฺถวสี ขิปฺปํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ.
‘‘สุปุปฺผิเต ¶ สีตวเน, สีตเล คิริกนฺทเร;
คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา, จงฺกมิสฺสามิ เอกโก.
‘‘เอกากิโย อทุติโย, รมณีเย มหาวเน;
กทาหํ วิหริสฺสามิ, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘เอวํ เม กตฺตุกามสฺส, อธิปฺปาโย สมิชฺฌตุ;
สาธยิสฺสามหํเยว, นาฺโ อฺสฺส การโก’’ติ. –
อิมา ฉ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปุรโต ปจฺฉโต วาติ อตฺตโน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา, วา-สทฺทสฺส วิกปฺปตฺถตฺตา ปสฺสโต วา อปโร อฺโ ชโน น วิชฺชติ เจ, อตีว อติวิย ผาสุ จิตฺตสุขํ ภวติ. เอกวิหารีภาเวน เอกสฺส อสหายสฺส. วเน วสโตติ จิรปริจิเตน วิเวกชฺฌาสเยน อากฑฺฒิยมานหทโย โส รตฺตินฺทิวํ มหาชนปริวุตสฺส วสโต สงฺคณิกวิหารํ นิพฺพินฺทนฺโต วิเวกสุขฺจ พหุํ มฺนฺโต วทติ.
หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เตน อิทานิ กรียมานสฺส อรฺคมนสฺส นิจฺฉิตภาวมาห. เอโก คมิสฺสามีติ ‘‘สฺุาคาเร โข, คหปติ, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติอาทิวจนโต (จูฬว. ๓๐๖) พุทฺเธหิ วณฺณิตํ ปสฏฺํ อรฺํ เอโก อสหาโย คมิสฺสามิ วาสาธิปฺปาเยน อุปคจฺฉามิ. ยสฺมา เอกวิหาริสฺส านาทีสุ อสหายภาเวน เอกวิหาริสฺส นิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺตตาย ปหิตตฺตสฺส อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขโต ภิกฺขุโน อรฺํ ผาสุ อิฏฺํ สุขาวหนฺติ อตฺโถ.
โยคี-ปีติกรนฺติ โยคีนํ ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ อปฺปสทฺทาทิภาเวน ฌานวิปสฺสนาทิปีตึ อาวหนโต โยคี-ปีติกรํ. วิสภาคารมฺมณาภาเวน ปฏิสลฺลานสารุปฺปตาย รมฺมํ. มตฺตกฺุชรเสวิตนฺติ ¶ มตฺตวรวารณวิจริตํ, อิมินาปิ พฺรหารฺภาเวน ชนวิเวกํเยว ทสฺเสติ. อตฺถวสีติ อิธ อตฺโถติ สมณธมฺโม อธิปฺเปโต. ‘‘กถํ นุ โข โส เม ภเวยฺยา’’ติ ตสฺส วสํ คโต.
สุปุปฺผิเตติ ¶ ¶ สุฏฺุ ปุปฺผิเต. สีตวเนติ ฉายูทกสมฺปตฺติยา สีเต วเน. อุภเยนปิ ตสฺส รมณียตํเยว วิภาเวติ. คิริกนฺทเรติ คิรีนํ อพฺภนฺตเร กนฺทเร. กนฺติ หิ อุทกํ, เตน ทาริตํ นินฺนฏฺานํ กนฺทรํ นาม. ตาทิเส สีตเล คิริกนฺทเร ฆมฺมปริตาปํ วิโนเทตฺวา อตฺตโน คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา นฺหายิตฺวา จงฺกมิสฺสามิ เอกโกติ กตฺถจิ อนายตฺตวุตฺติตํ ทสฺเสติ.
เอกากิโยติ เอกากี อสหาโย. อทุติโยติ ตณฺหาสงฺขาตทุติยาภาเวน อทุติโย. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส สพฺพทา อวิชหนฏฺเน ทุติยา นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสร’’นฺติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕).
เอวํ เม กตฺตุกามสฺสาติ ‘‘หนฺท เอโก คมิสฺสามี’’ติอาทินา วุตฺตวิธินา อรฺํ คนฺตฺวา ภาวนาภิโยคํ กตฺตุกามสฺส เม. อธิปฺปาโย สมิชฺฌตูติ ‘‘กทาหํ วิหริสฺสามิ, กตกิจฺโจ อนาสโว’’ติ เอวํ ปวตฺโต มโนรโถ อิชฺฌตุ สิทฺธึ ปาปุณาตุ. อรหตฺตปฺปตฺติ จ ยสฺมา น อายาจนมตฺเตน สิชฺฌติ, นาปิ อฺเน สาเธตพฺพา, ตสฺมา อาห ‘‘สาธยิสฺสามหํเยว, นาฺโ อฺสฺส การโก’’ติ.
เอวํ อุปราชสฺส ปพฺพชฺชาย ทฬฺหนิจฺฉยตํ ตฺวา ราชา อโสการามคมนียํ มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา กุมารํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ มหติยา เสนาย มหจฺจราชานุภาเวน วิหารํ เนสิ. กุมาโร ปธานฆรํ คนฺตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิ, อเนกสตา มนุสฺสา ตํ อนุปพฺพชึสุ. รฺโ ภาคิเนยฺโย สงฺฆมิตฺตาย สามิโก อคฺคิพฺรหฺมาปิ ตเมว อนุปพฺพชิ. โส ปพฺพชิตฺวา หฏฺตุฏฺโ อตฺตนา กาตพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘เอส พนฺธามิ สนฺนาหํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ;
น ตโต นิกฺขมิสฺสามิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘มาลุเต อุปวายนฺเต, สีเต สุรภิคนฺธิเก;
อวิชฺชํ ทาลยิสฺสามิ, นิสินฺโน นคมุทฺธนิ.
‘‘วเน ¶ กุสุมสฺฉนฺเน, ปพฺภาเร นูน สีตเล;
วิมุตฺติสุเขน สุขิโต, รมิสฺสามิ คิริพฺพเช’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เอส พนฺธามิ สนฺนาหนฺติ เอสาหํ วีริยสงฺขาตํ สนฺนาหํ พนฺธามิ, กาเย จ ¶ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข วีริยสนฺนาเหน สนฺนยฺหามิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม สูโร ปุริโส ปจฺจตฺถิเก ปจฺจุปฏฺิเต ¶ ตํ เชตุกาโม อฺํ กิจฺจํ ปหาย กวจปฏิมุจฺจนาทินา ยุทฺธาย สนฺนยฺหติ, ยุทฺธภูมิฺจ คนฺตฺวา ปจฺจตฺถิเก อเชตฺวา ตโต น นิวตฺตติ, เอวมหมฺปิ กิเลสปจฺจตฺถิเก เชตุํ อาทิตฺตมฺปิ สีสํ เจลฺจ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสนฺนาหํ สนฺนยฺหามิ, กิเลเส อเชตฺวา กิเลสวิชยโยคฺคํ วิเวกฏฺานํ น วิสฺสชฺเชมีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปวิสิสฺสามิ กานนํ น ตโต นิกฺขมิสฺสามิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขย’’นฺติ.
‘‘มาลุเต อุปวายนฺเต’’ติอาทินา อรฺฏฺานสฺส กมฺมฏฺานภาวนาโยคฺยตํ วทติ, รมิสฺสามิ นูน คิริพฺพเชติ โยชนา. ปพฺพตปริกฺเขเป อภิรมิสฺสามิ มฺเติ อนาคตตฺถํ ปริกปฺเปนฺโต วทติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ วตฺวา เถโร อรฺํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อุปชฺฌาเยน สทฺธึ กลิงฺครฏฺํ อคมาสิ. ตตฺถสฺส ปาเท จมฺมิกาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ ทิสฺวา เอโก เวชฺโช ‘‘สปฺปึ, ภนฺเต, ปริเยสถ, ติกิจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. เถโร สปฺปิปริเยสนํ อกตฺวา วิปสฺสนาย เอว กมฺมํ กโรติ, โรโค วฑฺฒติ, เวชฺโช เถรสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ทิสฺวา สยเมว สปฺปึ ปริเยสิตฺวา เถรํ อโรคํ อกาสิ. โส อโรโค หุตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๔.๑-๑๒) –
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘นิปฺปปฺโจ นิราลมฺโพ, อากาสสมมานโส;
สฺุตาพหุโล ตาที, อนิมิตฺตรโต วสี.
‘‘อสงฺคจิตฺโต ¶ นิกฺเลโส, อสํสฏฺโ กุเล คเณ;
มหาการุณิโก วีโร, วินโยปายโกวิโท.
‘‘อุยฺยุตฺโต ปรกิจฺเจสุ, วินยนฺโต สเทวเก;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, คตึ ปงฺกวิโสสนํ.
‘‘อมตํ ปรมสฺสาทํ, ชรามจฺจุนิวารณํ;
มหาปริสมชฺเฌ โส, นิสินฺโน โลกตารโก.
‘‘กรวีกรุโต ¶ นาโถ, พฺรหฺมโฆโส ตถาคโต;
อุทฺธรนฺโต มหาทุคฺคา, วิปฺปนฏฺเ อนายเก.
‘‘เทเสนฺโต วิรชํ ธมฺมํ, ทิฏฺโ เม โลกนายโก;
ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ตทาปาหํ, จินฺเตนฺโต ชินสาสนํ;
เอกโกว วเน รมฺเม, วสึ สํสคฺคปีฬิโต.
‘‘สกฺกายวูปกาโส เม, เหตุภูโต มมาภวี;
มนโส วูปกาสสฺส, สํสคฺคภยทสฺสิโน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ตตฺถ วิหรนฺเต ราชา โกฏิธนปริจฺจาเคน โภชกคิริวิหารํ นาม กาเรตฺวา เถรํ ตตฺถ วาเสสิ. โส ตตฺถ วิหรนฺโต ปรินิพฺพานกาเล –
‘‘โสหํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
โอสานคาถมาห. สา อุตฺตานตฺถาว. ตเทว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
เอกวิหาริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา
อนาคตํ ¶ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสตีติอาทิกา อายสฺมโต มหากปฺปินตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ¶ ทิสฺวา ตชฺชํ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ปุริสสหสฺสคณเชฏฺโก หุตฺวา คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ มหนฺตํ ปริเวณํ การาเปสิ. เต สพฺเพปิ ชนา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตํ ¶ อุปาสกํ เชฏฺกํ กตฺวา สปุตฺตทารา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรึสุ. เตสุ คณเชฏฺโก อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว ปจฺจนฺตเทเส กุกฺกุฏนามเก นคเร ราชเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส กปฺปิโนติ นามํ อโหสิ. เสสปุริสา ตสฺมึเยว นคเร อมจฺจกุเล นิพฺพตฺตึสุ. กปฺปินกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหากปฺปินราชา นาม ชาโต. โส สุตวิตฺตกตาย ปาโตว จตูหิ ทฺวาเรหิ สีฆํ ทูเต เปเสสิ – ‘‘ยตฺถ พหุสฺสุเต ปสฺสถ, ตโต นิวตฺติตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา’’ติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย วิหรติ. ตสฺมึ กาเล สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา สาวตฺถิยํ อุฏฺานกภณฺฑํ คเหตฺวา ตํ นครํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปณฺณาการหตฺถา รฺโ อาโรจาเปสุํ. เต ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา นิยฺยาทิตปณฺณากาเร วนฺทิตฺวา ิเต ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สาวตฺถิโต, เทวา’’ติ. ‘‘กจฺจิ โว รฏฺํ สุภิกฺขํ, ธมฺมิโก ราชา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘กีทิโส ธมฺโม ตุมฺหากํ เทเส อิทานิ ปวตฺตตี’’ติ? ‘‘ตํ, เทว, น สกฺกา อุจฺฉิฏฺมุเขหิ กเถตุ’’นฺติ. ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ. เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา, ‘‘เทว, อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ ¶ อาหํสุ. รฺโ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจเน สุตมตฺเตเยว สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตโต ‘‘พุทฺโธติ, ตาตา, วเทถา’’ติ อาห. ‘‘พุทฺโธติ, เทว, วทามา’’ติ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา ‘‘พุทฺโธติ ปทํ อปริมาณ’’นฺติ ตสฺมึเยว ปเท ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, โลเก ธมฺมรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตมฺปิ ¶ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อปรํ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, สงฺฆรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ตโตว นิกฺขมิ. อมจฺจาปิ ตเถว นิกฺขมึสุ. โส อมจฺจสหสฺเสน สทฺธึ คงฺคาตีรํ ปตฺวา ‘‘สเจ สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ ขุรมตฺตมฺปิ มา เตเมตู’’ติ สจฺจาธิฏฺานํ กตฺวา อุทกปิฏฺเเนว ปูรํ คงฺคานทึ อติกฺกมิตฺวา อปรมฺปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทึ ตเถว อติกฺกมิตฺวา ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทึ ปตฺวา ตมฺปิ ตาย เอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมิ.
สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมยํเยว มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก ปพฺพชิตุํ อาคมิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ¶ สยเมว อากาเสน คนฺตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร เตสํ อุตฺตรณติตฺถสฺสาภิมุขฏฺาเน มหานิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิ. เต เตน ติตฺเถน อุตฺตรนฺตา พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิธาวนฺติโย โอโลเกนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ อาคตา, อทฺธา โส เอโส’’ติ ทสฺสเนเนว นิฏฺํ คนฺตฺวา ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนมิตฺวา ปรมนิปจฺจาการํ กโรนฺตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ราชา ภควโต โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน สทฺธึ ปริสาย อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๖๖-๑๐๗) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อุทิโต อชฏากาเส, รวีว สรทมฺพเร.
‘‘วจนาภาย โพเธติ, เวเนยฺยปทุมานิ โส;
กิเลสปงฺกํ โสเสติ, มติรํสีหิ นายโก.
‘‘ติตฺถิยานํ ยเส หนฺติ, ขชฺโชตาภา ยถา รวิ;
สจฺจตฺถาภํ ปกาเสติ, รตนํว ทิวากโร.
‘‘คุณานํ อายติภูโต, รตนานํว สาคโร;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, ธมฺมเมเฆน วสฺสติ.
‘‘อกฺขทสฺโส ตทา อาสึ, นคเร หํสสวฺหเย;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, ชลชุตฺตมนามิโน.
‘‘โอวาทกสฺส ภิกฺขูนํ, สาวกสฺส กตาวิโน;
คุณํ ปกาสยนฺตสฺส, ตปฺปยนฺตสฺส เม มนํ.
‘‘สุตฺวา ปตีโต สุมโน, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สสิสฺสํ โภชยิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา หํสสมภาโค, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน;
ปสฺสเถตํ มหามตฺตํ, วินิจฺฉยวิสารทํ.
‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, สมุคฺคตตนูรุหํ;
ชีมูตวณฺณํ ปีณํสํ, ปสนฺนนยนานนํ.
‘‘ปริวาเรน มหตา, ราชยุตฺตํ มหายสํ;
เอโส กตาวิโน านํ, ปตฺเถติ มุทิตาสโย.
‘‘อิมินา ปณิปาเตน, จาเคน ปณิธีหิ จ;
กปฺปสตสหสฺสานิ, นุปปชฺชติ ทุคฺคตึ.
‘‘เทเวสุ ¶ เทวโสภคฺคํ, มนุสฺเสสุ มหนฺตตํ;
อนุโภตฺวาน เสเสน, นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กปฺปิโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ตโตหํ สุกตํ การํ, กตฺวาน ชินสาสเน;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํ.
‘‘เทวมานุสรชฺชานิ, สตโส อนุสาสิย;
พาราณสิยมาสนฺเน, ชาโต เกณิยชาติยํ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน, สปชาปติโก อหํ;
ปฺจปจฺเจกพุทฺธานํ, สตานิ สมุปฏฺหึ.
‘‘เตมาสํ โภชยิตฺวาน, ปจฺฉาทมฺห ติจีวรํ;
ตโต จุตา มยํ สพฺเพ, อหุมฺห ติทสูปคา.
‘‘ปุโน สพฺเพ มนุสฺสตฺตํ, อคมิมฺห ตโต จุตา;
กุกฺกุฏมฺหิ ปุเร ชาตา, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต.
‘‘กปฺปิโน นามหํ อาสึ, ราชปุตฺโต มหายโส;
เสสามจฺจกุเล ชาตา, มเมว ปริวารยุํ.
‘‘มหารชฺชสุขํ ปตฺโต, สพฺพกามสมิทฺธิมา;
วาณิเชหิ สมกฺขาตํ, พุทฺธุปฺปาทมหํ สุณึ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, อสโม เอกปุคฺคโล;
โส ปกาเสติ สทฺธมฺมํ, อมตํ สุขมุตฺตมํ.
‘‘สุยุตฺตา ตสฺส สิสฺสา จ, สุมุตฺตา จ อนาสวา;
สุตฺวา เนสํ สุวจนํ, สกฺกริตฺวาน วาณิเช.
‘‘ปหาย รชฺชํ สามจฺโจ, นิกฺขมึ พุทฺธมามโก;
นทึ ทิสฺวา มหาจนฺทํ, ปูริตํ สมติตฺติกํ.
‘‘อปฺปติฏฺํ อนาลมฺพํ, ทุตฺตรํ สีฆวาหินึ;
คุณํ สริตฺวา พุทฺธสฺส, โสตฺถินา สมติกฺกมึ.
‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิทู;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘ยทิ ¶ สนฺติคโม มคฺโค, โมกฺโข จจฺจนฺติกํ สุขํ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘สงฺโฆ ¶ เจ ติณฺณกนฺตาโร, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘สห กเต สจฺจวเร, มคฺคา อปคตํ ชลํ;
ตโต สุเขน อุตฺติณฺโณ, นทีตีเร มโนรเม.
‘‘นิสินฺนํ อทฺทสํ พุทฺธํ, อุเทนฺตํว ปภงฺกรํ;
ชลนฺตํ เหมเสลํว, ทีปรุกฺขํว โชติตํ.
‘‘สสึว ตาราสหิตํ, สาวเกหิ ปุรกฺขตํ;
วาสวํ วิย วสฺสนฺตํ, เทสนาชลทนฺตรํ.
‘‘วนฺทิตฺวาน สหามจฺโจ, เอกมนฺตมุปาวิสึ;
ตโต โน อาสยํ ตฺวา, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ.
‘‘สุตฺวาน ธมฺมํ วิมลํ, อโวจุมฺห มยํ ชินํ;
ปพฺพาเชหิ มหาวีร, นิพฺพินฺทามฺห มยํ ภเว.
‘‘สฺวกฺขาโต ภิกฺขเว ธมฺโม, ทุกฺขนฺตกรณาย โว;
จรถ พฺรหฺมจริยํ, อิจฺจาห มุนิสตฺตโม.
‘‘สห วาจาย สพฺเพปิ, ภิกฺขุเวสธรา มยํ;
อหุมฺห อุปสมฺปนฺนา, โสตาปนฺนา จ สาสเน.
‘‘ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, อนุสาสิ วินายโก;
อนุสิฏฺโ ชิเนนาหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตโต ภิกฺขุสหสฺสานิ, อนุสาสิมหํ ตทา;
มมานุสาสนกรา, เตปิ อาสุํ อนาสวา.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
ภิกฺขุโอวาทกานคฺโค, กปฺปิโนติ มหาชเน.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
ปมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา ปน เต สพฺเพว สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา เต ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาห. สา เอว เตสํ ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุสหสฺสํ อาทาย อากาเสน เชตวนํ อคมาสิ. อเถกทิวสํ ภควา ตสฺสนฺเตวาสิเก ภิกฺขู อาห – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, กปฺปิโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตี’’ติ? ‘‘น, ภควา, เทเสติ ¶ . อปฺโปสฺสุกฺโก ทิฏฺธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรติ, โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติ. สตฺถา ¶ เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, มา เอวํ กริ, อชฺช ปฏฺาย อุปคตานํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอโกวาเทเนว สมณสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เตน นํ สตฺถา ปฏิปาฏิยา อตฺตโน สาวเก เถเร านนฺตเร เปนฺโต ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อเถกทิวสํ เถโร ภิกฺขุนิโย โอวทนฺโต –
‘‘อนาคตํ โย ปฏิกจฺจ ปสฺสติ, หิตฺจ อตฺถํ อหิตฺจ ตํ ทฺวยํ;
วิทฺเทสิโน ตสฺส หิเตสิโน วา, รนฺธํ น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา.
‘‘อานาปานสตี ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺตํ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;
นิพฺพิทฺธํ ปคฺคหีตฺจ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺา สุตวินิจฺฉินี, ปฺา กิตฺติสิโลกวทฺธนี;
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทติ.
‘‘นายํ ¶ อชฺชตโน ธมฺโม, นจฺเฉโร นปิ อพฺภุโต;
ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ตตฺถ กึ วิย อพฺภุตํ.
‘‘อนนฺตรฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ;
ชาตา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํ ธมฺมา หิ ปาณิโน.
‘‘น เหตทตฺถาย มตสฺส โหติ, ยํ ชีวิตตฺถํ ปรโปริสานํ;
มตมฺหิ รุณฺณํ น ยโส น โลกฺยํ, น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหิ.
‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺติ เตน, นิหียติ วณฺณพลํ มตี จ;
อานนฺทิโน ตสฺส ทิสา ภวนฺติ, หิเตสิโน นาสฺส สุขี ภวนฺติ.
‘‘ตสฺมา หิ อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเต, เมธาวิโน เจว พหุสฺสุเต จ;
เยสฺหิ ปฺาวิภเวน กิจฺจํ, ตรนฺติ นาวาย นทึว ปุณฺณ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนาคตนฺติ น อาคตํ, อวินฺทนฺติ, อตฺโถ. ปฏิกจฺจาติ ปุเตตรํเยว. ปสฺสตีติ โอโลเกติ. อตฺถนฺติ กิจฺจํ. ตํ ทฺวยนฺติ หิตาหิตํ. วิทฺเทสิโนติ อมิตฺตา. หิเตสิโนติ มิตฺตา. รนฺธนฺติ ฉิทฺทํ. สเมกฺขมานาติ คเวสนฺตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล อตฺตโน หิตาวหํ อหิตาวหํ ตทุภยฺจ อตฺถํ กิจฺจํ อนาคตํ อสมฺปตฺตํ ปุเรตรํเยว ปฺาจกฺขุนา อหํ วิย ปสฺสติ วีมํสติ วิจาเรติ, ตสฺส อมิตฺตา วา อหิตชฺฌาสเยน มิตฺตา วา หิตชฺฌาสเยน รนฺธํ คเวสนฺตา น ปสฺสนฺติ, ตาทิโส ปฺวา ปุคฺคโล อจฺฉิทฺทวุตฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ ตถารูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ.
อิทานิ อานาปานสติภาวนาย คุณํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถ ตานิ โยเชตุํ ‘‘อานาปานสตี ยสฺสา’’ติ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ อานนฺติ ¶ อสฺสาโส. อปานนฺติ ปสฺสาโส. อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณา สติ อานาปานสติ. สติสีเสน เจตฺถ ตํสมฺปยุตฺตสมาธิภาวนา อธิปฺเปตา. ยสฺสาติ, ยสฺส โยคิโน. ปริปุณฺณา สุภาวิตาติ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ โสฬสนฺนฺจ อาการานํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ วิชฺชาวิมุตฺตีนฺจ ปาริปูริยา สุฏฺุ ภาวิตา วฑฺฒิตา. อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตาติ ‘‘โส สโตว อสฺสสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗) ยถา ภควตา เทสิตา, ตถา อนุปุพฺพํ อนุกฺกเมน ปริจิตา อาเสวิตา ภาวิตา. โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ โส โยคาวจโร ยถา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสา วิมุตฺโต จนฺโท จนฺทาโลเกน อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, เอวํ อวิชฺชาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต าณาโลเกน อตฺตสนฺตานปติตํ ปรสนฺตานปติตฺจ สงฺขารโลกํ ปภาเสติ ปกาเสติ. ตสฺมา ตุมฺเหหิ อานาปานสติภาวนา ภาเวตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ อตฺตานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ภาวนาภิโยคสฺส สผลตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอทาตํ วต เม จิตฺต’’นฺติ ตติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – นีวรณมลวิคมโต โอทาตํ สุทฺธํ วต มม จิตฺตํ. ยถา ปมาณกรา ราคาทโย ปหีนา, อปฺปมาณฺจ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กตํ อโหสิ, ตถา ภาวิตตฺตา อปฺปมาณํ สุภาวิตํ, ตโต เอว จตุสจฺจํ นิพฺพิทฺธํ ปฏิวิชฺฌิตํ, สกลสํกิเลสปกฺขโต ปคฺคหิตฺจ หุตฺวา ทุกฺขาทิกา ปุพฺพนฺตาทิกา จ ทิสา โอภาสเต ตตฺถ วิติณฺณกงฺขตฺตา สพฺพธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา จ. ตสฺมา ตุมฺเหหิปิ เอวํ จิตฺตํ ภาเวตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
ยถา ภาวนามยา ปฺา จิตฺตมลวิโสธนาทินา ปุริสสฺส พหุปการา, เอวํ อิตราปีติ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ’’ติ จตุตฺถคาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ปริกฺขีณธโนปิ สปฺปฺชาติโก อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโ อนวชฺชาย ชีวิกาย ชีวติเยว. ตสฺส หิ ชีวิตํ ชีวิตํ นาม. เตนาห ภควา – ‘‘ปฺาชีวึ ชีวิตมาหุ เสฏฺ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๓, ๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔). ทุมฺเมธปุคฺคโล ปน ปฺาย อลาเภน ¶ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อตฺถํ ¶ วิราเธนฺโต วิตฺตวาปิ น ชีวติ, ครหาทิปฺปตฺติยา ชีวนฺโต นาม น ตสฺส โหติ, อนุปายฺุตาย วา ยถาธิคตํ ธนํ นาเสนฺโต ชีวิตมฺปิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติเยว, ตสฺมา ปาริหาริยปฺาปิ ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ สมฺปาเทตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ปฺาย อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺา สุตวินิจฺฉินี’’ติ ปฺจมํ คาถมาห. ตตฺถ ปฺา สุตวินิจฺฉินีติ ปฺา นาเมสา สุตสฺส วินิจฺฉยินี, ยถาสุเต โสตปถมาคเต อตฺเถ ‘‘อยํ อกุสโล, อยํ กุสโล, อยํ สาวชฺโช, อยํ อนวชฺโช’’ติอาทินา วินิจฺฉยชนนี. กิตฺติสิโลกวทฺธนีติ กิตฺติยา สมฺมุขา ปสํสาย สิโลกสฺส ปตฺถฏยสภาวสฺส วทฺธนี, ปฺวโตเยว หิ กิตฺติอาทโย วิฺูนํ ปาสํสภาวโต. ปฺาสหิโตติ ปาริหาริยปฺาย, วิปสฺสนาปฺาย จ ยุตฺโต. อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทตีติ เอกนฺตทุกฺขสภาเวสุ ขนฺธายตนาทีสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา ยถาภูตสภาวาวโพเธน นิรามิสานิปิ สุขานิ ปฏิลภติ.
อิทานิ ตาสํ ภิกฺขุนีนํ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธีรภาวาวหํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘นายํ อชฺชตโน ธมฺโม’’ติอาทินา เสสคาถา อภาสิ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ สตฺตานํ ชายนมียนสภาโว, อยํ ธมฺโม อชฺชตโน อธุนาคโต น โหติ, อภิณฺหปวตฺติกตาย น อจฺฉริโย, อพฺภุตปุพฺพตาภาวโต นาปิ อพฺภุโต. ตสฺมา ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ยสฺมึ โลเก สตฺโต ชาเยยฺย, โส เอกํเสน มีเยถ, ตตฺถ กึ วิย? กึ นาม อพฺภุตํ สิยา? สภาวิกตฺตา มรณสฺส – น หิ ขณิกมรณสฺส กิฺจิ การณํ อตฺถิ. ยโต อนนฺตรฺหิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ ชาตสฺส ชาติสมนนฺตรํ ชีวิตโต มรณํ เอกนฺติกํ อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ เอกํเสน ภิชฺชนโต. โย ปเนตฺถ ชีวตีติ โลกโวหาโร, โส ตทุปาทานสฺส อเนกปจฺจยายตฺตตาย อเนกนฺติโก, ยสฺมา เอตเทวํ, ตสฺมา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโนติ อยํ สตฺตานํ ปกติ, ยทิทํ ชาตานํ มรณนฺติ ชาติยา มรณานุพนฺธนตํ อาห.
อิทานิ ¶ ยสฺมา ตาสุ ภิกฺขุนีสุ กาจิ โสกพนฺธิตจิตฺตาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ตาสํ โสกวิโนทนํ กาตุํ ‘‘น เหตทตฺถายาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ น เหตทตฺถาย มตสฺส โหตีติ ยํ มตสฺส ¶ ชีวิตตฺถํ ชีวิตนิมิตฺตํ ปรโปริสานํ ปรปุคฺคลานํ รุณฺณํ, เอตํ ตสฺส มตสฺส สตฺตสฺส ชีวิตตฺถํ ตาว ติฏฺตุ, กสฺสจิปิ อตฺถาย น โหติ, เย ปน รุทนฺติ, เตสมฺปิ มตมฺหิ มตปุคฺคลนิมิตฺตํ รุณฺณํ, น ยโส น โลกฺยํ ยสาวหํ วิสุทฺธาวหฺจ น โหติ ¶ . น วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหีติ วิฺุปฺปสฏฺมฺปิ น โหติ, อถ โข วิฺุครหิตเมวาติ อตฺโถ.
น เกวลเมเตว เย รุทโต อาทีนวา, อถ โข อิเมปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺตี’’ติ คาถํ วตฺวา ตโต ปรํ โสกาทิอนตฺถปฏิพาหนตฺถํ กลฺยาณมิตฺตปยิรุปาสนายํ ตา นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา รุณฺณํ รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส จกฺขุํ สรีรฺจ อุปหนฺติ วิพาธติ, เตน รุณฺเณน วณฺโณ พลํ มติ จ นิหียติ ปริหายติ, ตสฺส รุทนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา สปตฺตา อานนฺทิโน ปโมทวนฺโต ปีติวนฺโต ภวนฺติ. หิเตสิโน มิตฺตา ทุกฺขี ทุกฺขิตา ภวนฺติ ตสฺมา ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคตตฺตา เมธาวิโน ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถสนฺนิสฺสิตสฺส พาหุสจฺจสฺส ปาริปูริยา พหุสฺสุเต, อตฺตโน กุเล วสนฺเต อิจฺเฉยฺย ปาฏิกงฺเขยฺย กุลูปเก กเรยฺย. เยสนฺติ เยสํ เมธาวีนํ พหุสฺสุตานํ ปณฺฑิตานํ ปฺาวิภเวน ปฺาพเลน ยถา มโหฆสฺส ปุณฺณํ นทึ นาวาย ตรนฺติ, เอวํ กุลปุตฺตา อตฺตโน อตฺถกิจฺจํ ตรนฺติ ปารํ ปาปุณนฺติ. เต อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเตติ โยชนา.
เอวํ เถโร ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ธมฺมํ กเถตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ตา เถรสฺส โอวาเท ตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺติโย สทตฺถํ ปริปูเรสุํ.
มหากปฺปินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทนฺธา ¶ มยฺหํ คตีติอาทิกา อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? ยเทตฺถ อฏฺุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมึ (เถรคา. อฏฺ. ๒.มหาปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา) วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อคฺคผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมึ สุเข ปติฏฺเปตุ’’นฺติ? โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺิ, อนุชานาถ ¶ , อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต ภาตุ สนฺติเก –
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
คาถํ ¶ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตคหิตํ ปทํ หทเย น ติฏฺติ. อถ นํ มหาปนฺถโก อาห – ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกคาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิ. ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ? นิกฺขม อิโต’’ติ. โส เถเรน ปณามิโต ทฺวารโกฏฺกสมีเป โรทมาโน อฏฺาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติ. อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ, ‘‘ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. โส ‘‘ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ เปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ตฺวา, ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ตสฺส อวิทูเร าเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาห. ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ, อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ. โส สตฺถารา ¶ ทินฺนํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ. ตสฺส ตํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺธาตุกํ ชาตํ, ปุน ปริมชฺชนฺตสฺส อุกฺขลิปริปฺุฉนสทิสํ ชาตํ. โส าณสฺส ปริปกฺกตฺตา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ โจฬกฺขณฺฑํ ปกติยา ปริสุทฺธํ, อิมํ อุปาทิณฺณกสรีรํ นิสฺสาย กิลิฏฺํ อฺถา ชาตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ยถาเปตํ, เอวํ จิตฺตมฺปี’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ตสฺมึเยว นิมิตฺเต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๓๕-๕๔) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, หิมวนฺเต วสี ตทา.
‘‘อหมฺปิ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ อสฺสเม ตทา;
อจิราคตํ มหาวีรํ, อุเปสึ โลกนายกํ.
‘‘ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวาน, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
สมาธึ สมาปชฺชนฺตํ, อนฺตรายมกาสหํ.
‘‘อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปุปฺผจฺฉตฺตํ อทาสหํ;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ.
‘‘สพฺเพ เทวา อตฺตมนา, หิมวนฺตํ อุเปนฺติ เต;
สาธุการํ ปวตฺเตสุํ, อนุโมทิสฺสติ จกฺขุมา.
‘‘อิทํ วตฺวาน เต เทวา, อุปคจฺฉุํ นรุตฺตมํ;
อากาเส ธารยนฺตสฺส, ปทุมจฺฉตฺตมุตฺตมํ.
‘‘สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺห, อทาสิ ตาปโส มม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘ปฺจวีสติกปฺปานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ยํ โยนึ สํสรติ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อพฺโภกาเส ปติฏฺนฺตํ, ปทุมํ ธารยิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ปกาสิเต ปาวจเน, มนุสฺสตฺตํ ลภิสฺสติ;
มโนมยมฺหิ กายมฺหิ, อุตฺตโม โส ภวิสฺสติ.
‘‘ทฺเว ภาตโร ภวิสฺสนฺติ, อุโภปิ ปนฺถกวฺหยา;
อนุโภตฺวา อุตฺตมตฺถํ, โชตยิสฺสนฺติ สาสนํ.
‘‘โสหํ อฏฺารสวสฺโส, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
วิเสสาหํ น วินฺทามิ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหุํ;
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ สกํ ฆรํ.
‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, อทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
เอวํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตมธิฏฺหํ.
‘‘หตฺเถหิ ¶ ตมหํ คยฺห, สรึ โกกนทํ อหํ;
ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อรหตฺตํ อปาปุณึ.
‘‘มโนมเยสุ กาเยสุ, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส เตปิฏกํ ปฺจาภิฺา จ อาคมึสุ. สตฺถา เอเกน อูเนหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ชีวกสฺส นิเวสเน ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. จูฬปนฺถโก ปน อตฺตโน ภิกฺขาย อปฺปฏิจฺฉิตตฺตา เอว น คโต. ชีวโก ยาคุํ ทาตุํ อารภิ, สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ วุตฺเต – ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติ. โส ปุริสํ ปหิณิ, ‘‘คจฺฉ, ภเณ, วิหาเร นิสินฺนํ อยฺยํ คเหตฺวา ¶ เอหี’’ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ รูเปน กิริยาย จ เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา นิสีทิ. โส ปุริโส วิหาเร ภิกฺขูนํ พหุภาวํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ชีวกสฺส กเถสิ – ‘‘อิมสฺมา ภิกฺขุสงฺฆา วิหาเร ภิกฺขุสงฺโฆ พหุตโร, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ชานามี’’ติ. ชีวโก สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘โกนาโม, ภนฺเต, วิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขู’’ติ? ‘‘จูฬปนฺถโก นาม, ชีวกา’’ติ. ‘‘คจฺฉ ¶ , ภเณ, ‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อาเนหี’’ติ. โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’,‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ เอกปหาเรเนว ภิกฺขุสหสฺสมฺปิ กเถสิ. โส ปุนาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ชีวกสฺส อาโรเจสิ. ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา ‘‘อิทฺธิมา มฺเ, อยฺโย’’ติ นยโต ตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ปมํ กถนกมยฺยเมว ‘ตุมฺเห สตฺถา ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา จีวรกณฺเณ คณฺหา’’ติ อาห. โส วิหารํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ, ตาวเทว นิมฺมิตภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. โส เถรํ คเหตฺวา อคมาสิ.
สตฺถา ตสฺมึ ขเณ ยาคฺุจ ขชฺชกาทิเภทฺจ ปฏิคฺคณฺหิ. ทสพเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ – ‘‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโร มาเส เอกคาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ ลหุเกน ขเณเนว เอวํ มหิทฺธิกํ อกํสู’’ติ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสชฺช, ‘‘กึ วเทถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถเกน อิทานิ มยฺหํ โอวาเท ตฺวา โลกุตฺตรทายชฺชํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ ปน โลกิยทายชฺช’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต จูฬเสฏฺิชาตกํ (ชา. ๑.๑.๔) กเถสิ. อปรภาเค ตํ สตฺถา อริยคณปริวุโต ธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนมยํ กายํ ¶ อภินิมฺมินนฺตานํ ภิกฺขูนํ เจโตวิวฏฺฏกุสลานฺจ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน ภิกฺขูหิ ‘‘ตถา ทนฺธธาตุเกน กถํ ตยา สจฺจานิ ปฏิวิทฺธานี’’ติ ปุฏฺโ ภาตุ ปณามนโต ปฏฺาย อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต –
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหํ;
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ ตุวํ ฆรํ.
‘‘โสหํ ¶ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สาสนสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ¶ ตตฺถ อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, ปาทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺิตํ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต;
สมาธึ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา.
‘‘ตโต เม สตฺถา ปาเหสิ, ทูตํ กาลปฺปเวทกํ;
ปเวทิตมฺหิ กาลมฺหิ, เวหาสาทุปสงฺกมึ.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ นิสีทหํ;
นิสินฺนํ มํ วิทิตฺวาน, อตฺถ สตฺถา ปฏิคฺคหิ.
‘‘อายาโค สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ปฺุกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณ’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ทนฺธาติ, มนฺทา, จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิ มาเสหิ คเหตุํ อสมตฺถภาเวน ทุพฺพลา. คตีติ าณคติ. อาสีติ, อโหสิ. ปริภูโตติ, ตโต เอว ‘‘มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน’’ติ หีฬิโต. ปุเรติ, ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล. ภาตา จาติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท, น เกวลํ ปริภูโตว, อถ โข ภาตาปิ มํ ปณาเมสิ, ‘‘ปนฺถก, ตฺวํ ทุปฺปฺโ อเหตุโก มฺเ, ตสฺมา ปพฺพชิตกิจฺจํ ¶ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺโถ ¶ , น อิมสฺส สาสนสฺส อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ ทานิ ตุยฺหํ อยฺยกฆร’’นฺติ นิกฺกฑฺเฒสิ. ภาตาติ, ภาตรา.
โกฏฺเกติ, ทฺวารโกฏฺกสมีเป. ทุมฺมโนติ, โทมนสฺสิโต. สาสนสฺมึ อเปกฺขวาติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สาเปกฺโข อวิพฺภมิตุกาโม.
ภควา ตตฺถ อาคจฺฉีติ, มหากรุณาสฺโจทิตมานโส มํ อนุคฺคณฺหนฺโต ภควา ยตฺถาหํ ิโต, ตตฺถ อาคจฺฉิ. อาคนฺตฺวา จ, ‘‘ปนฺถก, อหํ เต สตฺถา, น มหาปนฺถโก, มํ อุทฺทิสฺส ตว ปพฺพชฺชา’’ติ สมสฺสาเสนฺโต สีสํ มยฺหํ ปรามสิ ชาลาพนฺธนมุทุตลุนปีณวรายตงฺคุลิสมุปโสภิเตน วิกสิตปทุมสสฺสิรีเกน จกฺกงฺกิเตน หตฺถตเลน ‘‘อิทานิเยว มม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ทีเปนฺโต มยฺหํ สีสํ ปรามสิ. พาหาย มํ คเหตฺวานาติ, ‘‘กสฺมา ตฺวํ, อิธ ติฏฺสี’’ติ จนฺทนคนฺธคนฺธินา อตฺตโน หตฺเถน มํ ภุเช คเหตฺวา อนฺโตสงฺฆารามํ ปเวเสสิ. ปาทาสิ ¶ ปาทปฺุฉนินฺติ ปาทปฺุฉนึ กตฺวา ปาทาสิ ‘‘รโชหรณนฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อทาสีติ อตฺโถ. ‘‘อทาสี’’ติ ‘‘ปาทปฺุฉนิ’’นฺติ จ ปนฺติ. เกจิ ปน ‘‘ปาทปฺุฉนิ’’นฺติ ปาทปฺุฉนโจฬกฺขณฺฑํ ปาทาสี’’ติ วทนฺติ. ตทยุตฺตํ อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา โจฬกฺขณฺฑสฺส ทินฺนตฺตา. เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺิตนฺติ, เอตํ สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ มนสิกาเรน สฺวธิฏฺิตํ กตฺวา เอกมนฺตํ เอกมนฺเต วิวิตฺเต คนฺธกุฏิปมุเข นิสินฺโน อธิฏฺเหิ ตถา จิตฺตํ สมาหิตํ กตฺวา ปวตฺเตหิ.
ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวาติ, ตสฺส ภควโต วจนํ โอวาทํ อหํ สุตฺวา ตสฺมึ สาสเน โอวาเท รโต อภิรโต หุตฺวา วิหาสึ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชึ. ปฏิปชฺชนฺโต จ สมาธึ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยาติ, อุตฺตมตฺโถ นาม อรหตฺตํ, ตสฺส อธิคมาย กสิณปริกมฺมวเสน รูปชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อคฺคมคฺคสมาธึ สมฺปาเทสินฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สมาธีติ อุปจารสมาธิโต ปฏฺาย ยาว จตุตฺถมคฺคสมาธิ, ตาว สมาธิสามฺเน คหิโต, อคฺคผลสมาธิ ปน อุตฺตมตฺถคฺคหเณน, สาติสยํ เจวายํ สมาธิกุสโล, ตสฺมา ‘‘สมาธึ ปฏิปาเทสิ’’นฺติ อาห. สมาธิกุสลตาย ¶ หิ อยมายสฺมา เจโตวิวฏฺฏกุสโล นาม ชาโต, มหาปนฺถกตฺเถโร ปน วิปสฺสนากุสลตาย สฺาวิวฏฺฏกุสโล นาม. เอโก เจตฺถ สมาธิลกฺขเณ เฉโก, เอโก วิปสฺสนาลกฺขเณ, เอโก สมาธิคาฬฺโห, เอโก วิปสฺสนาคาฬฺโห เอโก องฺคสํขิตฺเต เฉโก, เอโก อารมฺมณสํขิตฺเต, เอโก องฺคววตฺถาเน, เอโก อารมฺมณววตฺถาเนติ วณฺเณนฺติ. อปิจ จูฬปนฺถกตฺเถโร ¶ สาติสยํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย เจโตวิวฏฺฏกุสโล วุตฺโต, มหาปนฺถกตฺเถโร สาติสยํ จตุนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานานํ ลาภิตาย สฺาวิวฏฺฏกุสโล. ปโม วา รูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ เจโตวิวฏฺฏกุสโล, อิตโร อรูปาวจรชฺฌานลาภี หุตฺวา ฌานงฺเคหิ วุฏฺาย อรหตฺตํ ปตฺโตติ สฺาวิวฏฺฏกุสโล. มโนมยํ ปน กายํ นิพฺพตฺเตนฺโต อฺเ ตโย วา จตฺตาโร วา นิพฺพตฺตนฺติ, น พหุเก, เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิพฺพตฺเตนฺติ, เอกวิธเมว กมฺมํ กุรุมาเน. อยํ ปน เถโร เอกาวชฺชเนน สมณสหสฺสํ มาเปสิ, ทฺเวปิ น กาเยน เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเน. ตสฺมา มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต.
อิทานิ ¶ อตฺตโน อธิคตวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามี’’ติอาทิมาห. กามฺจายํ เถโร ฉฬภิฺโ, ยา ปน อภิฺา อาสวกฺขยาณาธิคมสฺส พหูปการา, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺเพนิวาสยถากมฺมุปคอนาคตํสาณานิ หิ วิปสฺสนาจารสฺส พหูปการานิ, น ตถา อิตราณานิ.
สหสฺสกฺขตฺตุนฺติ สหสฺสํ. ‘‘สหสฺสวาร’’นฺติ เกจิ วทนฺติ. เอกาวชฺชเนน ปน เถโร สหสฺเส มโนมเย กาเย นิมฺมินิ, น วาเรน. เต จ โข อฺมฺมสทิเส วิวิธฺจ กมฺมํ กโรนฺเต. ‘‘กึ ปน สาวกานมฺปิ เอวรูปํ อิทฺธินิมฺมานํ สมฺภวตี’’ติ? น สมฺภวติ สพฺเพสํ, อภินีหารสมฺปตฺติยา ปน อยเมว เถโร เอวมกาสิ, ตถา เหส อิมินา องฺเคน เอตทคฺเค ปิโต. ปนฺถโก นิสีทีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย วทติ. อมฺพวเนติ, อมฺพวเน ชีวเกน ¶ กตวิหาเร. เวหาสาทุปสงฺกมินฺติ เวหาสาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนํ, เวหาเสนาติ อตฺโถ, ท-กาโร ปทสนฺธิกโร. อถาติ, มม นิสชฺชาย ปจฺฉา. ปฏิคฺคหีติ ทกฺขิโณทกํ ปฏิคฺคณฺหิ. อายาโค สพฺพโลกสฺสาติ, สพฺพสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย เทยฺยธมฺมํ อาเนตฺวา ยชิตพฺพฏฺานภูโต. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ, มหาผลภาวกรเณน ทกฺขิณาหุตีนํ ปฏิคฺคณฺหโก. ปฏิคฺคณฺหิตฺถ ทกฺขิณนฺติ ชีวเกน อุปนีตํ ยาคุขชฺชาทิเภทํ ทกฺขิณํ ปฏิคฺคเหสิ.
อถ โข ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อาณาเปสิ – ‘‘อนุโมทนํ กโรหี’’ติ. โส สิเนรุํ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ มนฺเถนฺโต วิย ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺโขเภนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต อนุโมทนํ อกาสิ. ตถา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนปิ ¶ จายมายสฺมา ตถารูปาย กมฺมปิโลติกาย ปริพาธิโต จตุปฺปทิกํ คาถํ จตูหิปิ มาเสหิ คเหตุํ นาสกฺขิ. ตํ ปนสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา สตฺถา ปุพฺพจริยานุรูปํ โยนิโสมนสิกาเร นิโยเชสิ. ตถา หิ ภควา ตทา ชีวกสฺส นิเวสเน นิสินฺโน เอว ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ สมาหิตํ, วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนา’’ติ ตฺวา ยถานิสินฺโนว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘ปนฺถก, ยทิปายํ ปิโลติกา สํกิลิฏฺา รชานุกิณฺณา, อิโต ปน อฺโ เอว อริยสฺส วินเย สํกิเลโส รโช จาติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ ¶ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วีตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส รโช…เป… สาสเน.
‘‘โมโห รโช…เป… วีตรชสฺส สาสเน’’ติ. –
อิมา ติสฺโส โอภาสคาถา อภาสิ. คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
จูฬปนฺถกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กปฺปตฺเถรคาถาวณฺณนา
นานากุลมลสมฺปุณฺโณติอาทิกา ¶ อายสฺมโต กปฺปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน วิฺุตํ ปตฺโต นานาวิราควณฺณวิจิตฺเตหิ วตฺเถหิ อเนกวิเธหิ อาภรเณหิ นานาวิเธหิ มณิรตเนหิ พหุวิเธหิ ปุปฺผทามมาลาทีหิ จ กปฺปรุกฺขํ นาม อลงฺกริตฺวา เตน สตฺถุ ถูปํ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺิโต กาเมสุ อติวิย รตฺโต คิทฺโธ หุตฺวา วิหรติ. ตํ สตฺถา มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย โลกํ โวโลเกนฺโต าณชาเล ปฺายมานํ ทิสฺวา, ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต, ‘‘เอส มม สนฺติเก อสุภกถํ สุตฺวา กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ตฺวา อากาเสน ตตฺถ คนฺตฺวา –
‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ ¶ , มหาอุกฺการสมฺภโว;
จนฺทนิกํว ปริปกฺกํ, มหาคณฺโฑ มหาวโณ.
‘‘ปุพฺพรุหิรสมฺปุณฺโณ, คูถกูเปน คาฬฺหิโต;
อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกํ.
‘‘สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธ, มํสเลปนเลปิโต;
จมฺมกฺจุกสนฺนทฺโธ, ปูติกาโย นิรตฺถโก.
‘‘อฏฺิสงฺฆาตฆฏิโต, นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโน;
เนเกสํ สํคตีภาวา, กปฺเปติ อิริยาปถํ.
‘‘ธุวปฺปยาโต มรณาย, มจฺจุราชสฺส สนฺติเก;
อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวาน, เยนกามงฺคโม นโร.
‘‘อวิชฺชาย ¶ นิวุโต กาโย, จตุคนฺเถน คนฺถิโต;
โอฆสํสีทโน กาโย, อนุสยาชาลโมตฺถโต.
‘‘ปฺจนีวรเณ ยุตฺโต, วิตกฺเกน สมปฺปิโต;
ตณฺหามูเลนานุคโต, โมหจฺฉาทนฉาทิโต.
‘‘เอวายํ ¶ วตฺตเต กาโย, กมฺมยนฺเตน ยนฺติโต;
สมฺปตฺติ จ วิปตฺยนฺตา, นานาภาโว วิปชฺชติ.
‘‘เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธพาลา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาทิยนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘เยมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ, คูถลิตฺตํว ปนฺนคํ;
ภวมูลํ วมิตฺวาน, ปรินิพฺพิสฺสนฺตินาสวา’’ติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ตสฺส อสุภกถํ กเถสิ. โส สตฺถุ สมฺมุขา อเนกาการโวการํ ยาถาวโต สรีรสภาววิภาวนํ อสุภกถํ สุตฺวา สเกน กาเยน อฏฺฏียมาโน หรายมาโน ชิคุจฺฉมาโน สํวิคฺคหทโย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺช’’นฺติ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา สมีเป ิตมฺตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ, ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา อาเนหี’’ติ. โส ตํ ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เตร ๑.๔.๑๐๒-๑๐๗) –
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ถูปเสฏฺสฺส สมฺมุขา;
วิจิตฺตทุสฺเส ลเคตฺวา, กปฺปรุกฺขํ เปสหํ.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โสภยนฺโต มม ทฺวารํ, กปฺปรุกฺโข ปติฏฺติ.
‘‘อหฺจ ปริสา เจว, เย เกจิ มมวสฺสิตา;
ตมฺหา ทุสฺสํ คเหตฺวาน, นิวาเสม มยํ สทา.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ รุกฺขํ ปยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กปฺปรุกฺขสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ สตฺตเม กปฺเป, สุเจฬา อฏฺ ขตฺติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อฺํ พฺยากโรนฺโต ตา เอว คาถา อภาสิ. เตเนว ตา เถรคาถา นาม ชาตา.
ตตฺถ นานากุลมลสมฺปุณฺโณติ, นานากุเลหิ นานาภาเคหิ มเลหิ สมฺปุณฺโณ, เกสโลมาทินานาวิธอสุจิโกฏฺาสภริโตติ อตฺโถ. มหาอุกฺการสมฺภโวติ, อุกฺกาโร วุจฺจติ วจฺจกูปํ. ยตฺตกวยา มาตา, ตตฺตกํ กาลํ การปริเสทิตวจฺจกูปสทิสตาย มาตุ กุจฺฉิ อิธ ‘‘มหาอุกฺกาโร’’ติ อธิปฺเปโต. โส กุจฺฉิ สมฺภโว อุปฺปตฺติฏฺานํ เอตสฺสาติ มหาอุกฺการสมฺภโว. จนฺทนิกํวาติ จนฺทนิกํ นาม อุจฺฉิฏฺโทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ, ยํ ชณฺณุมตฺตํ อสุจิภริตมฺปิ โหติ, ตาทิสนฺติ อตฺโถ. ปริปกฺกนฺติ, ปริณตํ ปุราณํ. เตน ยถา จณฺฑาลคามทฺวาเร นิทาฆสมเย ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน สมุปพฺยูฬฺหมุตฺตกรีสอฏฺิจมฺมนฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกาทินานากุณปภริตํ กทฺทโมทกาลุฬิตํ ¶ กติปยทิวสาติกฺกเมน สํชาต กิมิกุลากุลํ สูริยาตปสนฺตาปกุถิตํ อุปริ เผณปุพฺพุฬกานิ มฺุจนฺตํ อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ จนฺทนิกาวาฏํ เนว อุปคนฺตุํ, น ทฏฺุํ อรหรูปํ หุตฺวา ติฏฺติ, ตถารูโปยํ กาโยติ ทสฺเสติ. สทา ทุกฺขตามูลโยคโต อสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชรามรเณหิ อุทฺธุมายนปริปจฺจนภิชฺชนสภาวตฺตา จ มหนฺโต คณฺโฑ วิยาติ มหาคณฺโฑ. สพฺพตฺถกเมว ทุกฺขเวทนานุพทฺธตฺตา คณฺฑานํ สหนโต อสุจิวิสฺสนฺทนโต จ มหนฺโต วโณ วิยาติ มหาวโณ คูถกูเปน คาฬิโตติ, วจฺจกูเปน วจฺเจเนว วา ภริโต. ‘‘คูถกูปนิคาฬฺหิโต’’ติปิ ปาฬิ, วจฺจกูปโต นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกนฺติ, อยํ กาโย อาโปธาตุยา สทา ปคฺฆรณสีโล, ตฺจ โข ปิตฺตเสมฺหเสทมุตฺตาทิกํ ปูติกํ อสุจึเยว สนฺทติ, น กทาจิ สุจินฺติ อตฺโถ.
สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธติ ¶ , คีวาย อุปริมภาคโต ปฏฺาย สรีรํ วินทฺธมานา สรีรสฺส ปุริมปจฺฉิมทกฺขิณวามปสฺเสสุ ปจฺเจกํ ปฺจ ปฺจ กตฺวา วีสติ, หตฺถปาเท วินทฺธมานา เตสํ ปุริมปจฺฉิมปสฺเสสุ ปฺจ ปฺจ กตฺวา จตฺตาลีสาติ ¶ สฏฺิยา กณฺฑเรหิ มหานฺหารูหิ สพฺพโส พทฺโธ วินทฺโธติ สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธ. มํสเลปนเลปิโตติ, มํสสงฺขาเตน เลปเนน ลิตฺโต, นวมํสเปสิสตานุลิตฺโตติ อตฺโถ. จมฺมกฺจุกสนฺนทฺโธติ, จมฺมสงฺขาเตน กฺจุเกน สพฺพโส โอนทฺโธ ปริโยนทฺโธ ปริจฺฉินฺโน. ปูติกาโยติ, สพฺพโส ปูติคนฺธิโก กาโย. นิรตฺถโกติ, นิปฺปโยชโน. อฺเสฺหิ ปาณีนํ กาโย จมฺมาทิวินิโยเคน สิยา สปฺปโยชโน, น ตถา มนุสฺสกาโยติ. อฏฺิสงฺฆาตฆฏิโตติ, อติเรกติสตานํ อฏฺีนํ สงฺฆาเตน ฆฏิโต สมฺพนฺโธ. นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโนติ, สุตฺตสทิเสหิ นวหิ นฺหารุสเตหิ นิพนฺธิโต. เนเกสํ สํคตีภาวาติ, จตุมหาภูตชีวิตินฺทฺริยอสฺสาสปสฺสาสวิฺาณาทีนํ สมวายสมฺพนฺเธน สุตฺตเมรกสมวาเยน ยนฺตํ วิย านาทิอิริยาปถํ กปฺเปติ.
ธุวปฺปยาโต มรณายาติ, มรณสฺส อตฺถาย เอกนฺตคมโน, นิพฺพตฺติโต ปฏฺาย มรณํ ปติ ปวตฺโต. ตโต เอว มจฺจุราชสฺส มรณสฺส ¶ สนฺติเก ิโต. อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวานาติ, อิมสฺมึเยว โลเก กายํ ฉฑฺเฑตฺวา, ยถารุจิตฏฺานคามี อยํ สตฺโต, ตสฺมา ‘‘ปหาย คมนีโย อยํ กาโย’’ติ เอวมฺปิ สงฺโค น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อวิชฺชาย นิวุโตติ, อวิชฺชานีวรเณน นิวุโต ปฏิจฺฉาทิตาทีนโว, อฺถา โก เอตฺถ สงฺคํ ชเนยฺยาติ อธิปฺปาโย. จตุคนฺเถนาติ, อภิชฺฌากายคนฺถาทินา จตุพฺพิเธน คนฺเถน คนฺถิโต, คนฺถนิยภาเวน วินทฺธิโต. โอฆสํสีทโนติ, โอฆนิยภาเวน กาโมฆาทีสุ จตูสุ โอเฆสุ สํสีทนโก. อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน อนุ อนุ เสนฺตีติ อนุสยา, กามราคาทโย อนุสยา. เตสํ ชาเลน โอตฺถโต อภิภูโตติ อนุสยาชาลโมตฺถโต. มกาโร ปทสนฺธิกโร, คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. กามจฺฉนฺทาทินา ปฺจวิเธน นีวรเณน ยุตฺโต อธิมุตฺโตติ ปฺจนีวรเณ ยุตฺโต, กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
กามวิตกฺกาทินา ¶ มิจฺฉาวิตกฺเกน สมปฺปิโต สมสฺสิโตติ วิตกฺเกน สมปฺปิโต. ตณฺหามูเลนานุคโตติ, ตณฺหาสงฺขาเตน ภวมูเลน อนุพทฺโธ. โมหจฺฉาทนฉาทิโตติ, สมฺโมหสงฺขาเตน อาวรเณน ปลิคุณฺิโต. สพฺพเมตํ สวิฺาณกํ กรชกายํ สนฺธาย วทติ. สวิฺาณโก หิ อตฺตภาโว ‘‘อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส กาโย ติฏฺติ, อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑.๑๔๗) กาโยติ วุจฺจติ, เอวายํ วตฺตเต กาโยติ ¶ เอวํ ‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ’’ติอาทินา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต’’ติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อยํ กาโย วตฺตติ, วตฺตนฺโต จ กมฺมยนฺเตน สุกตทุกฺกเฏน กมฺมสงฺขาเตน ยนฺเตน ยนฺติโต สงฺฆฏิโต. ยถา วา เขมนฺตํ คนฺตุํ น สกฺโกติ, ตถา สงฺโขภิโต สุคติทุคฺคตีสุ วตฺตติ ปริพฺภมติ. สมฺปตฺติ จ วิปตฺยนฺตาติ ยา เอตฺถ สมฺปตฺติ, สา วิปตฺติปริโยสานา. สพฺพฺหิ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, สพฺโพ สมาคโม วิโยคปริโยสาโน. เตนาห ‘‘นานาภาโว วิปชฺชตี’’ติ. นานาภาโวติ, วินาภาโว วิปฺปโยโค, โส กทาจิ วิปฺปยฺุชกสฺส วเสน, กทาจิ วิปฺปยฺุชิตพฺพสฺส วเสนาติ วิวิธํ ปชฺชติ ปาปุณียติ.
เยมํ กายํ มมายนฺตีติ เย อนฺธพาลา ปุถุชฺชนา เอวํ อสุภํ อนิจฺจํ อธุวํ ทุกฺขํ อสารํ อิมํ กายํ ‘‘มม อิท’’นฺติ คณฺหนฺตา มมายนฺติ ฉนฺทราคํ อุปฺปาเทนฺติ, เต ชาติอาทีหิ นิรยาทีหิ จ โฆรํ ภยานกํ อปณฺฑิเตหิ อภิรมิตพฺพโต กฏสิสงฺขาตํ สํสารํ ปุนปฺปุนํ ชนนมรณาทีหิ วฑฺเฒนฺติ, เตนาห ‘‘อาทิยนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
เยมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ, คูถลิตฺตํว ปนฺนคนฺติ ยถา นาม ¶ ปุริโส สุขกาโม ชีวิตุกาโม คูถคตํ อาสีวิสํ ทิสฺวา ชิคุจฺฉนิยตาย วา สปฺปฏิภยตาย วา วิวชฺเชติ น อลฺลียติ, เอวเมวํ เย ปณฺฑิตา กุลปุตฺตา อสุจิภาเวน เชคุจฺฉํ อนิจฺจาทิภาเวน สปฺปฏิภยํ อิมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหนฺติ. เต ภวมูลํ อวิชฺชํ ภวตณฺหฺจ วมิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อจฺจนฺตเมว ปหาย ตโต เอว สพฺพโส อนาสวา สอุปาทิเสสาย อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ.
กปฺปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วงฺคนฺตปุตฺตอุปเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา
วิวิตฺตํ ¶ อปฺปนิคฺโฆสนฺติอาทิกา อายสฺมโต อุปเสนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณมาโน สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม รูปสารีพฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อุปเสโนติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย เอกวสฺสิโก ‘‘อริยคพฺภํ วฑฺเฒมี’’ติ เอกํ กุลปุตฺตํ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถารา จสฺส ตสฺส อวสฺสิกสฺส ภิกฺขุโน สทฺธิวิหาริกภาวํ สุตฺวา, ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, พาหุลฺลาย อาวตฺโต’’ติ (มหาว. ๗๕) ครหิโต. ‘‘อิทานาหํ ยทิปิ ปริสํ นิสฺสาย สตฺถารา ครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย สตฺถุ ปาสํโสปิ ภวิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๘๖-๙๖) –
‘‘ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
ปพฺภารมฺหิ นิสีทนฺตํ, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘กณิการปุปฺผํ ทิสฺวา, วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทา;
อลงฺกริตฺวา ฉตฺตมฺหิ, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ปิณฺฑปาตฺจ ปาทาสึ, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
พุทฺเธน นวเม ตตฺถ, สมเณ อฏฺ โภชยึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
อิมินา ฉตฺตทาเนน, ปรมนฺนปเวจฺฉนา.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สมฺปตฺติมนุโภสฺสสิ;
ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘เอกวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สาสเน ทิพฺพมานมฺหิ, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต.
‘‘อุปเสโนติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก;
สมนฺตปาสาทิกตฺตา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘จริมํ วตฺตเต มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สยมฺปิ สพฺเพ ธุตงฺคธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, อฺเปิ ตทตฺถาย สมาทเปติ ¶ , เตน นํ ภควา สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน โกสมฺพิยํ กลเห ¶ อุปฺปนฺเน ภิกฺขุสงฺเฆ จ ทฺวิธาภูเต เอเกน ภิกฺขุนา ตํ กลหํ ปริวชฺชิตุกาเมน ‘‘เอตรหิ โข กลโห อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ ทฺวิธาภูโต, กถํ นุ โข มยา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ปุฏฺโ วิเวกวาสโต ปฏฺาย ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถนฺโต –
‘‘วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, วาฬมิคนิเสวิตํ;
เสเว เสนาสนํ ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลานการณา.
‘‘สงฺการปฺุชา อาหตฺวา, สุสานา รถิยาหิ จ;
ตโต สงฺฆาฏิกํ กตฺวา, ลูขํ ธาเรยฺย จีวรํ.
‘‘นีจํ มนํ กริตฺวาน, สปทานํ กุลา กุลํ;
ปิณฺฑิกาย จเร ภิกฺขุ, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต.
‘‘ลูเขนปิ วา สนฺตุสฺเส, นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุํ;
รเสสุ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.
‘‘อปฺปิจฺโฉ เจว สนฺตุฏฺโ, ปวิวิตฺโต วเส มุนิ;
อสํสฏฺโ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ.
‘‘ยถา ¶ ชโฬ ว มูโค ว, อตฺตานํ ทสฺสเย ตถา;
นาติเวลํ สมฺภาเสยฺย, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปณฺฑิโต.
‘‘น โส อุปวเท กฺจิ, อุปฆาตํ วิวชฺชเย;
สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, มตฺตฺู จสฺส โภชเน.
๕๘๔. ‘‘สุคฺคหีตนิมิตฺตสฺส, จิตฺตสฺสุปฺปาทโกวิโท.
สมถํ อนุยฺุเชยฺย, กาเลน จ วิปสฺสนํ.
‘‘วีริยสาตจฺจสมฺปนฺโน, ยุตฺตโยโค สทา สิยา;
น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต.
‘‘เอวํ วิหรมานสฺส, สุทฺธิกามสฺส ภิกฺขุโน;
ขียนฺติ อาสวา สพฺเพ, นิพฺพุติฺจาธิคจฺฉตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ, ชนวิวิตฺตํ สฺุํ อรฺาทึ. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ, นิสฺสทฺทํ สทฺทสงฺฆฏฺฏนรหิตํ. วาฬมิคนิเสวิตนฺติ, สีหพฺยคฺฆทีปิวาฬมิเคหิ จริตํ. อิมินาปิ ชนวิเวกํเยว ทสฺเสติ ปนฺตเสนาสนภาวทีปนโต. เสนาสนนฺติ, สยิตุํ อาสยิตฺุจ ยุตฺตภาเวน ¶ วสนฏฺานํ อิธ เสนาสนนฺติ อธิปฺเปตํ. ปฏิสลฺลานการณาติ, ปฏิสลฺลานนิมิตฺตํ, นานารมฺมณโต นิวตฺเตตฺวา กมฺมฏฺาเนเยว จิตฺตสฺส ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว อลฺลียนตฺถํ.
เอวํ ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ นิทฺทิสนฺโต เสนาสเน สนฺโตสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จีวราทีสุปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํการปฺุชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ สํการปฺุชาติ สํการานํ ปฺุชํ สํการปฺุชํ, ตโต กจวรฏฺานา. อาหตฺวาติ อาหริตฺวา. ตโตติ ตถา อาหฏโจฬกฺขณฺเฑหิ. กรเณ หิ อิทํ นิสฺสกฺกวจนํ ลูขนฺติ สตฺถลูขรชนลูขาทินา ลูขํ อวณฺณามฏฺํ. ธาเรยฺยาติ นิวาสนาทิวเสน ปริหเรยฺย, เอเตน จีวรสนฺโตสํ วทติ.
นีจ มนํ กริตฺวานาติ ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติอาทิกํ (อิติวุ. ๙๑; สํ. นิ. ๓.๘๐) สุคโตวาทํ อนุสฺสริตฺวา นิหตมานทปฺปํ จิตฺตํ กตฺวา. สปทานนฺติ ฆเรสุ ¶ อวขณฺฑรหิตํ; อนุฆรนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กุลา กุล’’นฺติ. กุลา กุลนฺติ กุลโต กุลํ, กุลานุปุพฺพิยา ฆรปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. ปิณฺฑิกายาติ มิสฺสกภิกฺขาย, อิมินา ปิณฺฑปาตสนฺโตสํ วทติ. คุตฺตทฺวาโรติ สุปิหิตจกฺขาทิทฺวาโร. สุสํวุโตติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ สํวุโต.
ลูเขนปิ วาติ อปิสทฺโท สมุจฺจเย, วา-สทฺโท วิกปฺเป. อุภเยนปิ ลูเขนปิ อปฺเปนปิ เยน เกนจิ สุลเภน อิตรีตเรน สนฺตุสฺเส สมํ สมฺมา ตุสฺเสยฺย. เตนาห ‘‘นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุ’’นฺติ. นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุนฺติ อตฺตนา ยถาลทฺธโต อฺํ มธุราทิรสํ พหุํ ปณีตฺจ น ปตฺเถยฺย น ปิเหยฺย, อิมินา คิลานปจฺจเยปิ สนฺโตโส ทสฺสิโต โหติ. รเสสุ เคธวารณตฺถํ ปน การณํ วทนฺโต รเสสุ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมตี มโน’’ติ อาห. อินฺทฺริยสํวรมฺปิ อปริปูเรนฺตสฺส กุโต วิกฺขิตฺตจิตฺตสมาธานนฺติ อธิปฺปาโย.
เอวํ จตูสุ ปจฺจเยสุ สลฺเลขปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวสิฏฺกถาวตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปิจฺโฉ เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อปฺปิจฺโฉติ, อนิจฺโฉ จตูสุ ปจฺจเยสุ อิจฺฉารหิโต, เตน จตุพฺพิธปจฺจเยสุ ตณฺหุปฺปาทวิกฺขมฺภนมาห. สนฺตุฏฺโติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺตุฏฺโ. โย หิ –
‘‘อตีตํ นานุโสเจยฺย, นปฺปชปฺเปยฺยนาคตํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปยฺย, โส ‘สนฺตุฏฺโ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ.
ปวิวิตฺโตติ ¶ คณสงฺคณิกํ ปหาย กาเยน ปวิวิตฺโต วูปกฏฺโ. จิตฺตวิเวกาทิเก หิ ปรโต วกฺขติ. วเสติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเมน มุนิ. อสํสฏฺโติ ทสฺสนสวนสมุลฺลปนสมฺโภคกายสํสคฺคานํ อภาเวน ¶ อสํสฏฺโ ยถาวุตฺตสํสคฺครหิโต. อุภยนฺติ, คหฏฺเหิ อนาคาเรหิ จาติ อุภเยหิปิ อสํสฏฺโ. กรเณ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ.
อตฺตานํ ทสฺสเย ตถาติ อชโฬ อมูโคปิ สมาโน ยถา ชโฬ วา มูโค วา, ตถา อตฺตานํ ทสฺเสยฺย, เอเตน ปาคพฺพิยปฺปหานมาห. ชโฬ ว มูโค วาติ จ คาถาสุขตฺถํ รสฺสตฺตํ กตํ, สมุจฺจยตฺโถ จ ¶ วาสทฺโท. นาติเวลํ สมฺภาเสยฺยาติ อติเวลํ อติกฺกนฺตปมาณํ น ภาเสยฺย, มตฺตภาณี อสฺสาติ อตฺโถ. สงฺฆมชฺฌมฺหีติ ภิกฺขุสงฺเฆ, ชนสมูเห วา.
น โส อุปวเท กฺจีติ โส ยถาวุตฺตปฏิปตฺติโก ภิกฺขุ หีนํ วา มชฺฌิมํ วา อุกฺกฏฺํ วา ยํกิฺจิ น วาจาย อุปวเทยฺย. อุปฆาตํ วิวชฺชเยติ กาเยน อุปฆาตํ ปริวิเหนํ วชฺเชยฺย. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขมฺหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล สํวุโต อสฺส, ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวาโจ สิยาติ อตฺโถ. มตฺตฺู จสฺส โภชเนติ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชเนสุ โภชเน ปมาณฺู สิยา.
สุคฺคหีตนิมิตฺตสฺสาติ ‘‘เอวํ เม มนสิ กโรโต จิตฺตํ สมาหิตํ อโหสี’’ติ ตทาการํ สลฺลกฺเขนฺโต สุฏฺุ คหิตสมาธินิมิตฺโต อสฺส. ‘‘สุคฺคหีตนิมิตฺโต โส’’ติปิ ปาโ, โส โยคีติ อตฺโถ. จิตฺตสฺสุปฺปาทโกวิโทติ เอวํ ภาวยโต จิตฺตํ ลีนํ โหติ, ‘‘เอวํ อุทฺธต’’นฺติ ลีนสฺส อุทฺธตสฺส จ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติการเณ กุสโล อสฺส. ลีเน หิ จิตฺเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคา ภาเวตพฺพา, อุทฺธเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา. สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพ. เตนาห ภควา – ‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). สมถํ อนุยฺุเชยฺยาติ สมถภาวนํ ภาเวยฺย, อนุปฺปนฺนํ สมาธึ อุปฺปาเทยฺย, อุปฺปนฺนฺจ ยาว วสีภาวปฺปตฺติ, ตาว วฑฺเฒยฺย พฺยูเหยฺยาติ อตฺโถ. กาเลน จ วิปสฺสนนฺติ ยถาลทฺธํ สมาธึ นิกนฺติยา อปริยาทาเนน หานภาคิยํ ิติภาคิยํ วา อกตฺวา นิพฺเพธภาคิยํว กตฺวา กาเลน วิปสฺสนฺจ อนุยฺุเชยฺย. อถ วา กาเลน จ วิปสฺสนนฺติ สมถํ อนุยฺุชนฺโต ตสฺส ถิรีภูตกาเล สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา อริยมคฺคาธิคมาย วิปสฺสนํ อนุยฺุเชยฺย. ยถาห –
‘‘อถ ¶ วา สมาธิลาเภน, วิวิตฺตสยเนน วา;
ภิกฺขุ วิสฺสาสมาปาทิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขย’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๗๑-๒๗๒);
เตน ¶ ¶ วุตฺตํ – ‘‘วีริยสาตจฺจสมฺปนฺโน’’ติอาทิ. สตตภาโว สาตจฺจํ, วีริยสฺส สาตจฺจํ, เตน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, สตตปวตฺตวีริโย, นิจฺจปคฺคหิตวีริโยติ อตฺโถ. ยุตฺตโยโค สทา สิยาติ สพฺพกาลํ ภาวนานุยุตฺโต สิยา. ทุกฺขนฺตนฺติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริโยสานํ นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปตฺวา วิสฺสาสํ น เอยฺย น คจฺเฉยฺย. ‘‘อหํ ปริสุทฺธสีโล ฌานลาภี อภิฺาลาภี วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ิโต’’ติ วา วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ วิหรมานสฺสาติ, เอวํ วิวิตฺตเสนาสนเสวนาทินา วิปสฺสนาวเสน ยุตฺตโยคตาปริโยสาเนน วิธินา วิหรนฺตสฺส. สุทฺธิกามสฺสาติ, าณทสฺสนวิสุทฺธึ อจฺจนฺตวิสุทฺธึ นิพฺพานํ อรหตฺตฺจ อิจฺฉนฺตสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขโต ภิกฺขุโน, กามาสวาทโย สพฺเพ อาสวา ขียนฺติ ขยํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ขยคมเนเนว สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสปเภทํ ทุวิธมฺปิ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ ปาปุณาติ.
เอวํ เถโร ตสฺส ภิกฺขุโน โอวาททานาปเทเสน อตฺตนา ตถาปฏิปนฺนภาวํ ทีเปนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
วงฺคนฺตปุตฺตอุปเสนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. (อปร)-โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา
วิชาเนยฺย สกํ อตฺถนฺติอาทิกา อายสฺมโต อปรสฺส โคตมตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา, วาทมคฺคํ อุคฺคเหตฺวา อตฺตโน วาทสฺส อุปริ อุตฺตรึ วทนฺตํ อลภนฺโต เตหิ เตหิ วิคฺคาหิกกถํ อนุยุตฺโต วิจรติ. อถ อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ¶ ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ยสาทิเก เวเนยฺเย วิเนตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส อภิยาจนาย สาวตฺถึ อุปคจฺฉิ. ตทา สตฺถุ เชตวนปฏิคฺคเห ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา ¶ อฺตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. โส เตน ปพฺพาชิยมาโน ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา โกสลชนปทํ คนฺตฺวา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา ปุน สาวตฺถึ ปจฺจาคมิ. ตํ พหู าตกา พฺราหฺมณมหาสาลา อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสิตฺวา นิสินฺนา ‘‘อิมสฺมึ โลเก ¶ พหู สมณพฺราหฺมณา สํสาเร สุทฺธิวาทา, เตสุ กตเมสํ นุ โข วาโท นิยฺยานิโก, กถํ ปฏิปชฺชนฺโต สํสารโต สุชฺฌตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. เถโร เตสํ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต –
‘‘วิชาเนยฺย สกํ อตฺถํ, อวโลเกยฺยาถ ปาวจนํ;
ยฺเจตฺถ อสฺส ปติรูปํ, สามฺํ อชฺฌูปคตสฺส.
‘‘มิตฺตํ อิธ จ กลฺยาณํ, สิกฺขา วิปุลํ สมาทานํ;
สุสฺสูสา จ ครูนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘พุทฺเธสุ สคารวตา, ธมฺเม อปจิติ ยถาภูตํ;
สงฺเฆ จ จิตฺตีกาโร, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อาจารโคจเร ยุตฺโต, อาชีโว โสธิโต อคารยฺโห;
จิตฺตสฺส จ สณฺปนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘จาริตฺตํ อถ วาริตฺตํ, อิริยาปถิยํ ปสาทนิยํ;
อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อารฺกานิ เสนาสนานิ, ปนฺตานิ อปฺปสทฺทานิ;
ภชิตพฺพานิ มุนินา, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘สีลฺจ พาหุสจฺจฺจ, ธมฺมานํ ปวิจโย ยถาภูตํ;
สจฺจานํ อภิสมโย, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย จ อนิจฺจนฺติ, อนตฺตสฺํ อสุภสฺฺจ;
โลกมฺหิ จ อนภิรตึ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย ¶ จ โพชฺฌงฺเค, อิทฺธิปาทานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ;
อฏฺงฺคมคฺคมริยํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ตณฺหํ ปชเหยฺย มุนิ, สมูลเก อาสเว ปทาเลยฺย;
วิหเรยฺย วิปฺปมุตฺโต, เอตํ สมณสฺส ปติรูป’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ วิชาเนยฺย สกํ อตฺถนฺติ, วิฺูชาติโก ปุริโส อตฺตโน อตฺถํ ยาถาวโต วิจาเรตฺวา ชาเนยฺย. วิจาเรนฺโต จ อวโลเกยฺยาถ ปาวจนํ อิธ โลเก ปุถุสมณพฺราหฺมเณหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ปวุตฺตํ ปาวจนํ, สมโย. ตตฺถ ยํ นิยฺยานิกํ, ตํ โอโลเกยฺย ปฺาจกฺขุนา ปสฺเสยฺย. อิเม หิ นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ, อสุทฺธิมคฺคฺจ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ มิจฺฉาภินิเวสิโน อฺมฺฺจ วิรุทฺธวาทา, ตสฺมา เนสํ วาโท อนิยฺยานิโก. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา, สนฺตํ นิพฺพาน’’นฺติ สยมฺภูาเณน ยถาภูตํ อพฺภฺาย ปเวเทติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส ¶ วาโท นิยฺยานิโก’’ติ สตฺถุ สาสนมหนฺตตํ โอโลเกยฺยาติ อตฺโถ. ยฺเจตฺถ อสฺส ปติรูปํ, สามฺํ อชฺฌูปคตสฺสาติ, สามฺํ สมณภาวํ ปพฺพชฺชํ อุปคตสฺส กุลปุตฺตสฺส ยํ เอตฺถ สาสเน ปพฺพชิตภาเว วา ปติรูปํ ยุตฺตรูปํ สารุปฺปํ อสฺส สิยา, ตมฺปิ อปโลเกยฺย.
กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘มิตฺตํ อิธ จ กลฺยาณ’’นฺติอาทิ. อิมสฺมึ สาสเน กลฺยาณมิตฺตํ เสวิยมานํ สมณสฺส ปติรูปนฺติ โยชนา. เอส นโย อิตเรสุปิ. กลฺยาณมิตฺตฺหิ นิสฺสาย อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ. สิกฺขา วิปุลํ สมาทานนฺติ วิปุลํ สิกฺขาสมาทานํ, มหติยา นิพฺพานาวหาย อธิสีลาทิสิกฺขาย อนุฏฺานนฺติ อตฺโถ. สุสฺสูสา จ ครูนนฺติ ครูนํ อาจริยุปชฺฌายาทีนํ กลฺยาณมิตฺตานํ โอวาทสฺส โสตุกมฺยตา ปาริจริยา จ. เอตนฺติ กลฺยาณมิตฺตเสวนาทิ.
พุทฺเธสุ สคารวตาติ สพฺพฺุพุทฺเธสุ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ คารวโยโค ครุจิตฺตีกาโร. ธมฺเม อปจิติ ยถาภูตนฺติ อริยธมฺเม ยาถาวโต ¶ อปจายนํ อาทเรน อภิปูชนํ. สงฺเฆติ อริยสงฺเฆ. จิตฺตีกาโรติ สกฺกาโร สมฺมานนํ. เอตนฺติ รตนตฺตยครุกรณํ.
อาจารโคจเร ยุตฺโตติ กายิกวาจสิกวีติกฺกมนสงฺขาตํ อนาจารํ, ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ อยุตฺตฏฺานภูตํ เวสิยาทิอโคจรฺจ ปหาย กายิกวาจสิกอวีติกฺกมนสงฺขาเตน อาจาเรน ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺานภูเตน โคจเรน จ ยุตฺโต สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนอาจารโคจโรติ อตฺโถ. อาชีโว โสธิโตติ เวฬุทานาทึ พุทฺธปฏิกุฏฺํ อเนสนํ ปหาย อนวชฺชุปฺปาเท ปจฺจเย เสวนฺตสฺส อาชีโว โสธิโต โหติ สุวิสุทฺโธ, โสธิตตฺตา เอว อคารยฺโห วิฺูหิ. จิตฺตสฺส จ สณฺปนนฺติ ยถา จกฺขาทิทฺวาเรหิ รูปาทิอารมฺมเณสุ อภิชฺฌาทโย นปฺปวตฺตนฺติ, เอวํ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตาทิวเสน จิตฺตสฺส ¶ สมฺมา ปนํ. เอตนฺติ อาจารโคจรสมฺปตฺติ อาชีวปาริสุทฺธิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาติ เอตํ ตยํ.
จาริตฺตนฺติ จริตฺวา ปริปูเรตพฺพสีลํ. วาริตฺตนฺติ วิรติยา อกรเณน ปริปูเรตพฺพสีลํ. อิริยาปถิยํ ปสาทนิยนฺติ ปเรสํ ปสาทาวหํ อากปฺปสมฺปตฺตินิมิตฺตํ อิริยาปถนิสฺสิตํ สมฺปชฺํ. อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ สมถวิปสฺสนาสุ อนุโยโค ภาวนา.
อารฺกานีติ อรฺเ ปริยาปนฺนานิ. ปนฺตานีติ วิวิตฺตานิ.
สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. เหฏฺา หิ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ, อิธ อภินฺทิตฺวา ¶ วทติ. พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโว. โส หิ ภาวนานุโยคสฺส พหุกาโร, โพชฺฌงฺคโกสลฺลอนุตฺตรสีติภาวอธิจิตฺตยุตฺตตาทีสุ สมฺมา ปวิจยพหุลสฺส สมถวิปสฺสนานุโยโค สมฺปชฺชติ. ธมฺมานํ ปวิจโย ยถาภูตนฺติ รูปารูปธมฺมานํ อวิปรีตสลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ปริวีมํสา. อิมินา อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนมาห. สจฺจานํ อภิสมโยติ ทุกฺขาทีนํ อริยสจฺจานํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปฏิเวโธ.
สฺวายํ สจฺจาภิสมโย ยถา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภาเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภาเวยฺย จ อนิจฺจนฺติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) อวิภาคโต ¶ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา (วิภ. ๒; สํ. นิ. ๓.๔๙) วิภาคโต วา สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจสฺํ ภาเวยฺย อุปฺปาเทยฺย เจว วฑฺเฒยฺย จาติ อตฺโถ. อนตฺตสฺนฺติ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปวตฺตํ อนตฺตสฺฺจ ภาเวยฺยาติ โยชนา. เอวํ เสเสสุปิ. อสุภสฺนฺติ, กรชกาเย สพฺพสฺมิมฺปิ วา เตภูมกสงฺขาเร กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต ‘‘อสุภา’’ติ ปวตฺตสฺํ. ทุกฺขสฺาปริวารา หิ อยํ, เอเตเนว เจตฺถ ทุกฺขสฺาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. โลกมฺหิ จ อนภิรตินฺติ สพฺพโลเก เตภูมเกสุ สงฺขาเรสุ อนาภิรติสฺํ. เอเตน อาทีนวานุปสฺสนํ นิพฺพิทานุปสฺสนฺจ วทติ.
เอวํ ปน วิปสฺสนาภาวนํ อนุยุตฺโต ตํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อิเม ธมฺเม วฑฺเฒยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาเวยฺย จ โพชฺฌงฺเค’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โพธิยา สติอาทิสตฺตวิธธมฺมสามคฺคิยา, โพธิสฺส วา ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา, สติอาทโย ธมฺมา. เต สติอาทิเก สตฺตโพชฺฌงฺเค, ฉนฺทอาทีนิ จตฺตาริ อิทฺธิปาทานิ, สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิเยว ปฺจ ¶ พลานิ, สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน อฏฺงฺคอริยมคฺคฺจ. จ-สทฺเทน สติปฏฺานานิ สมฺมปฺปธานานิ จ คหิตานีติ สพฺเพปิ สตฺตตึสปฺปเภเท โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวยฺย อุปฺปาเทยฺย เจว วฑฺเฒยฺย จ. ตตฺถ ยเทเตสํ ปมมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทนํ, อุปริมคฺคกฺขเณ จ วฑฺฒนํ, เอตํ สมณสฺส ภิกฺขุโน สารุปฺปนฺติ.
เอวํ โพธิปกฺขิยสตฺตตึสธมฺเม ภาเวนฺโต ยถา มคฺคสจฺจํ ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมติ, เอวํ สมุทยสจฺจํ ปหานาภิสมยวเสน, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหํ ปชเหยฺยา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตณฺหํ ปชเหยฺยาติ, กามตณฺหาทิปเภทํ สพฺพํ ตณฺหํ อริยมคฺเคน อนวเสสโต สมุจฺฉินฺเทยฺย, โมนํ วุจฺจติ าณํ, เตน ¶ สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. สมูลเก อาสเว ปทาเลยฺยาติ กามราคานุสยาทิสมูลเก กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเว ภินฺเทยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺย. วิหเรยฺย วิปฺปมุตฺโตติ เอวํ สพฺพโส กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพธิ วิมุตฺโต สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคํ ¶ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหเรยฺย. เอตนฺติ ยเทตํ วิหรณํ, เอตํ สมณสฺส สมิตปาปสฺส ภิกฺขุโน ปติรูปํ สารุปฺปนฺติ อตฺโถ.
เอวํ เถโร สมณสารุปฺปปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ ตพฺพิโลมโต พาหิรกสมยสฺส อนิยฺยานิกตฺจ วิภาเวสิ. ตํ สุตฺวา เต พฺราหฺมณมหาสาลา สาสเน อภิปฺปสนฺนา สรณาทีสุ ปติฏฺหึสุ.
(อปร)-โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เอกาทสนิปาโต
๑. สํกิจฺจตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกาทสนิปาเต ¶ ¶ กึ ตวตฺโถ วเน ตาตาติอาทิกา อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺมึ กุจฺฉิคเตเยว มาตา พฺยาธิตา หุตฺวา กาลมกาสิ. ตสฺสา สุสานํ เนตฺวา ฌาปิยมานาย คพฺภาสโย น ฌายิ. มนุสฺสา สูเลหิ กุจฺฉึ วิชฺฌนฺตา ทารกสฺส อกฺขิโกฏึ ปหรึสุ. เต ตํ วิชฺฌิตฺวา องฺคาเรหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมึสุ. กุจฺฉิปเทโสปิ ฌายิ, องฺคารมตฺถเก ปน สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก ปทุมคพฺเภ นิปนฺโน วิย อโหสิ. ปจฺฉิมภวิกสตฺตสฺส หิ สิเนรุนา โอตฺถริยมานสฺสปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตกฺขโย นาม นตฺถิ.
ปุนทิวเส อาฬาหนฏฺานํ คตา มนุสฺสา ตถานิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ทารกํ อาทาย คามํ ปวิสิตฺวา เนมิตฺตเก ปุจฺฉึสุ. เนมิตฺตกา ‘‘สเจ อยํ ทารโก อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทุคฺคตา ภวิสฺสนฺติ. สเจ ปพฺพชิสฺสติ, ปฺจหิ สมณสเตหิ ปริวุโต วิจริสฺสตี’’ติ อาหํสุ. าตกา ‘‘โหตุ, วฑฺฒิตกาเล อมฺหากํ อยฺยสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ตํ ปพฺพาเชสฺสามา’’ติ วตฺวา สงฺกุนา ฉินฺนกฺขิโกฏิตาย สํกิจฺโจติ วทนฺตา อปรภาเค สํกิจฺโจติ โวหรึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล อตฺตโน คพฺภคตสฺเสว มาตุ มรณํ, คพฺเภ จ อตฺตโน ¶ ปวตฺตึ สุตฺวา สํเวคชาโต ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. าตกา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติกํ เนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ อทํสุ. เถโร ตํ ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ตึสมตฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อรฺเ วิหรนฺโต เจ โจรหตฺถโต โมเจตฺวา สยมฺปิ เต โจเร ทเมตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อฺตรสฺมึ วิหาเร พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ วิหรนฺโต ¶ เต วิวาทปสุเต ทิสฺวา ‘‘อฺตฺถ คจฺฉามี’’ติ ภิกฺขู อาปุจฺฉิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธมฺมปทวตฺถุมฺหิ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.สงฺกิจฺจสามเณรวตฺถุ) ¶ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อถ นํ อฺตโร อุปาสโก อุปฏฺาตุกาโม อาสนฺนฏฺาเน วาสํ ยาจนฺโต –
‘‘กึ ตวตฺโถ วเน ตาต, อุชฺชุหาโนว ปาวุเส;
เวรมฺภา รมณียา เต, ปวิเวโก หิ ฌายิน’’นฺติ. –
ปมํ คาถมาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ยถา อพฺภานิ เวรมฺโภ, วาโต นุทติ ปาวุเส;
สฺา เม อภิกิรนฺติ, วิเวกปฏิสฺุตา.
‘‘อปณฺฑโร อณฺฑสมฺภโว, สีวถิกาย นิเกตจาริโก;
อุปฺปาทยเตว เม สตึ, สนฺเทหสฺมึ วิราคนิสฺสิตํ.
‘‘ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺติ, โย จ อฺเ น รกฺขติ;
ส เว ภิกฺขุ สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘วสิตํ เม อรฺเสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
เสนาสเนสุ ปนฺเตสุ, วาฬมิคนิเสวิเต.
‘‘‘อิเม หฺนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;
สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อนริยํ โทสสํหิตํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ.
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ กึ ตวตฺโถ วเนติ กินฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. วเน โก ตวตฺโถ, กึ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ตาตาติ ทหรสามเณรตาย นํ อตฺตโน ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา อาลปติ. อุชฺชุหาโนว ปาวุเสติ ¶ อุชฺชุหาโน กิร นาม เอโก ปพฺพโต, โส ปน คหนสฺฉนฺโน พหุโสณฺฑิกนฺทโร, ตหํ ตหํ สนฺทมานสลิโล ¶ , วสฺสกาเล อสปฺปาโย, ตสฺมา อุชฺชุหาโน วา ปพฺพโต เอตรหิ ปาวุสกาเล ตว กิมตฺถิโยติ อตฺโถ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อุชฺชุหาโน นาม เอโก สกุโณ สีตํ น สหติ, วสฺสกาเล วนคุมฺเพ นิลีโน อจฺฉตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ มเตน อุชฺชุหานสฺส วิย สกุณสฺส ปาวุสกาเล โก ตว อตฺโถ วเนติ? เวรมฺภา รมณียา เตติ เวรมฺภวาตา วายนฺตา กึ เต รมณียาติ โยชนา. เกจิ ‘‘เวรมฺภา นาม เอกา ปพฺพตคุหา, ปพฺภาโร’’ติ จ วทนฺติ. ตฺจ านํ คมนาคมนยุตฺตํ ชนสมฺพาธรหิตํ ฉายูทกสมฺปนฺนฺจ, ตสฺมา เวรมฺภา รมณียา, วเน วสิตุํ ยุตฺตรูปา. กสฺมา? ปวิเวโก หิ ฌายินํ ยสฺมา ตาทิสานํ ฌายีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปวิเวโกเยว อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘ทูรํ อรฺฏฺานํ อคนฺตฺวา เวรมฺภายํ วส, ตาตา’’ติ วทติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา ฌายีนํ ปวิเวกกฺขเม นิวาสผาสุเก เสนาสเน ลทฺเธเยว ฌานาทโย สมฺปชฺชนฺติ, น อลทฺเธ, ตสฺมา น เอวรูเป สีตกาเล ยตฺถ กตฺถจิ วเน วสิตุํ สกฺกา, คุหาปพฺภาราทีสุ ปน สกฺกาติ.
เอวํ อุปาสเกน วุตฺเต เถโร วนาทโย เอว มํ รเมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา อพฺภานี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ปาวุเส กาเล อพฺภานิ วลาหกานิ เวรมฺภวาโต นุทติ ขิปติ นีหรติ, เอวเมว เม จิตฺตํ วิเวกปฏิสฺุตา สฺา อภิกิรนฺติ วิเวกฏฺานํเยว อากฑฺฒนฺติ.
กิฺจ ¶ ? อปณฺฑโร กาฬวณฺโณ, อณฺฑสมฺภโว อณฺฑโช กาโก, สีวถิกาย สุสานฏฺาเน, นิเกตจาริโก ตเมว นิวาสนฏฺานํ กตฺวา วิจรณโก อุปฺปาทยเตว เม สตึ, สนฺเทหสฺมึ วิราคนิสฺสิตนฺติ, กายสฺมึ วิราคูปสํหิตํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ มยฺหํ อุปฺปาทยติเยว. เอกทิวสํ กิร เถโร กาเกน ขชฺชมานํ มนุสฺสกุณปํ ปสฺสิตฺวา อสุภสฺํ ปฏิลภิ, ตํ สนฺธาย เอวมาห. เตน กาเย สพฺพโส ฉนฺทราคสฺส นตฺถิตาย วเนเยว วสิตุกาโมมฺหีติ ทสฺเสติ. ยฺจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อฺมฺปิ มม อรฺวาสการณํ สุณาหีติ ทสฺเสติ. ยํ ปพฺพชิตํ เมตฺตาวิหาริตาย อโลภนิยปริกฺขารตาย จ รกฺขิตพฺพสฺส อภาวโต อฺเ เสวกาทโย น รกฺขนฺติ. โย จ ปพฺพชิโต อฺเ เกนจิ กิฺจนปลิโพธภูเต น รกฺขติ ตาทิสานํเยว อภาวโต. ส เว ภิกฺขุ สุขํ เสตีติ, โส ภิกฺขุ สมุจฺฉินฺนกิเลสกามตาย สพฺพโส วตฺถุกาเมสุ อนเปกฺขวา อเปกฺขารหิโต ยตฺถ กตฺถจิ ¶ สุขํ เสติ. ตสฺส อนุสงฺกิตปริสงฺกิตาภาวโต อรฺมฺหิ คามมฺหิ สทิสเมวาติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ ปพฺพตวนาทีนํ รมณียตํ วสิตปุพฺพตฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺโฉทิกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วสิตํ เมติ, วุฏฺปุพฺพํ มยา. วาฬมิคนิเสวิเตติ, สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิเคหิ อุปเสวิเต วเน.
สงฺกปฺปํ นาภิชานามีติ, อิเม เย เกจิ ปาณิโน สตฺตา อุสุสตฺติอาทีหิ ปหรเณหิ หฺนฺตุ มาริยนฺตุ มุฏฺิปฺปหาราทีหิ วชฺฌนฺตุ พาธียนฺตุ, อฺเน วา เยน เกนจิ อากาเรน ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาปุณนฺตูติ; เอวํ โทสสํหิตํ ปฏิฆสํยุตฺตํ ตโต เอว อนริยํ พฺยาปาทวิหึสาทิปฺปเภทํ ปาปสงฺกปฺปํ อุปฺปาทิตํ นาภิชานามิ, มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปนฺนปุพฺโพติ เมตฺตาวิหาริตํ ทสฺเสติ.
อิทานิ ‘‘ปริจิณฺโณ’’ติอาทินา อตฺตโน กตกิจฺจตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปริจิณฺโณติ อุปาสิโต โอวาทานุสาสนีกรณวเสน. โอหิโตติ โอโรหิโต. ครุโก ภาโรติ ครุตโร ขนฺธภาโร.
นาภินนฺทามิ ¶ มรณนฺติ ‘‘กถํ นุ โข เม มรณํ สิยา’’ติ มรณํ น อิจฺฉามิ. นาภินนฺทามิ ชีวิตนฺติ ‘‘กถํ นุ โข อหํ จิรํ ชีเวยฺย’’นฺติ ชีวิตมฺปิ น อิจฺฉามิ. เอเตน มรเณ ชีวิเต จ สมานจิตฺตตํ ทสฺเสติ. กาลฺจ ปฏิกงฺขามีติ ปรินิพฺพานกาลํว อาคเมมิ. นิพฺพิสนฺติ นิพฺพิสนฺโต, ภติยา กมฺมํ กโรนฺโต. ภตโก ยถาติ ยถา ภตโก ปรสฺส กมฺมํ กโรนฺโต กมฺมสิทฺธึ อนภินนฺทนฺโตปิ กมฺมํ กโรนฺโตว ทิวสกฺขยํ อุทิกฺขติ, เอวํ อหมฺปิ ชีวิตํ อนภินนฺทนฺโตปิ อตฺตภาวสฺส ยาปเนน มรณํ อนภินนฺทนฺโตปิ ปริโยสานกาลํ ปฏิกงฺขามีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สํกิจฺจตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกาทสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทฺวาทสกนิปาโต
๑. สีลวตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทฺวาทสกนิปาเต ¶ ¶ สีลเมวาติอาทิกา อายสฺมโต สีลวตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลวาติสฺส นามํ อโหสิ. ตํ วยปฺปตฺตํ ราชา อชาตสตฺตุ มาเรตุกาโม จณฺฑํ มตฺตหตฺถึ อาโรเปตฺวา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อุปกฺกมนฺโตปิ มาเรตุํ นาสกฺขิ ปจฺฉิมภวิกสฺส อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตรา ชีวิตนฺตรายาภาวโต. ตสฺส ปวตฺตึ ¶ ทิสฺวา ภควา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘สีลวกุมารํ อาเนหี’’ติ. เถโร อิทฺธิพเลน สทฺธึ หตฺถินา ตํ อาเนสิ. กุมาโร หตฺถิโต โอรุยฺห ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ภควา ตสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา โกสลรฏฺเ วสติ. อถ นํ อชาตสตฺตุ ‘‘มาเรถา’’ติ ปุริเส อาณาเปสิ. เต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ิตา เถเรน กถิตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺชาตสํเวคา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา ปพฺพชึสุ. เถโร เตสํ –
‘‘สีลเมวิธ สิกฺเขถ, อสฺมึ โลเก สุสิกฺขิตํ.
สีลฺหิ สพฺพสมฺปตฺตึ, อุปนาเมติ เสวิตํ.
‘‘สีลํ รกฺเขยฺย เมธาวี, ปตฺถยาโน ตโย สุเข;
ปสํสํ วิตฺติลาภฺจ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทนํ.
‘‘สีลวา หิ พหู มิตฺเต, สฺเมนาธิคจฺฉติ;
ทุสฺสีโล ปน มิตฺเตหิ, ธํสเต ปาปมาจรํ.
‘‘อวณฺณฺจ อกิตฺติฺจ, ทุสฺสีโล ลภเต นโร;
วณฺณํ กิตฺตึ ปสํสฺจ, สทา ลภติ สีลวา.
‘‘อาทิ ¶ ¶ สีลํ ปติฏฺา จ, กลฺยาณานฺจ มาตุกํ;
ปมุขํ สพฺพธมฺมานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘เวลา จ สํวรํ สีลํ, จิตฺตสฺส อภิหาสนํ;
ติตฺถฺจ สพฺพพุทฺธานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘สีลํ พลํ อปฺปฏิมํ, สีลํ อาวุธมุตฺตมํ;
สีลมาภรณํ เสฏฺํ, สีลํ กวจมพฺภุตํ.
‘‘สีลํ เสตุ มเหสกฺโข, สีลํ คนฺโธ อนุตฺตโร;
สีลํ วิเลปนํ เสฏฺํ, เยน วาติ ทิโสทิสํ.
‘‘สีลํ สมฺพลเมวคฺคํ, สีลํ ปาเถยฺยมุตฺตมํ;
สีลํ เสฏฺโ อติวาโห, เยน ยาติ ทิโสทิสํ.
‘‘อิเธว นินฺทํ ลภติ, เปจฺจาปาเย จ ทุมฺมโน;
สพฺพตฺถ ทุมฺมโน พาโล, สีเลสุ อสมาหิโต.
‘‘อิเธว กิตฺตึ ลภติ, เปจฺจ สคฺเค จ สุมฺมโน;
สพฺพตฺถ สุมโน ธีโร, สีเลสุ สุสมาหิโต.
‘‘สีลเมว อิธ อคฺคํ, ปฺวา ปน อุตฺตโม;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ.
ตตฺถ สีลเมวิธ สิกฺเขถ, อสฺมึ โลเกติ อิธาติ, นิปาตมตฺตํ, อิมสฺมึ สตฺตโลเก อตฺถกาโม กุลปุตฺโต จาริตฺตวาริตฺตาทิเภทํ อาทิโต สีลเมว สิกฺเขยฺย, สิกฺขนฺโต จ นํ สุสิกฺขิตํ อขณฺฑาทิภาวาปาทเนน สุฏฺุ สิกฺขิตํ สุปริสุทฺธํ ปริปุณฺณฺจ กตฺวา สิกฺเขยฺย. อสฺมึ ¶ โลเกติ วา อิมสฺมึ สงฺขารโลเก สิกฺขิตพฺพธมฺเมสุ สีลํ อาทิโต สิกฺเขยฺย. ทิฏฺิสมฺปตฺติยาปิ สีลสฺส ปติฏฺาภาวโต อาห ‘‘สีลํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ การณวจนํ. ยสฺมา สีลํ เสวิตํ ปริจิตํ รกฺขิตํ ¶ มนุสฺสสมฺปตฺติ, ทิพฺพสมฺปตฺติ, นิพฺพานสมฺปตฺตีติ เอตํ สพฺพสมฺปตฺตึ ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส อุปนาเมติ อาวหติ.
สีลํ สพฺพสมฺปตฺตึ อุปนาเมตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลํ รกฺเขยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รกฺเขยฺยาติ โคเปยฺย. ปาณาติปาตาทิโต หิ วิรมนฺโต วตฺตปฏิวตฺตฺจ ปูเรนฺโต ปฏิปกฺขาภิภวนโต ตํ รกฺขติ นาม. เมธาวีติ ปฺวา, อิทํ ตสฺส รกฺขนุปายทสฺสนํ าณพเลน หิสฺส สมาทานํ อวิโกปนฺจ โหติ. ปตฺถยาโนติ อิจฺฉนฺโต. ตโย สุเขติ ¶ ตีณิ สุขานิ. สุขนิมิตฺตํ วา ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ปสํสนฺติ กิตฺตึ, วิฺูหิ วา ปสํสนํ. วิตฺติลาภนฺติ ตุฏฺิลาภํ. ‘‘วิตฺตลาภ’’นฺติ จ ปนฺติ, ธนลาภนฺติ อตฺโถ. สีลวา หิ อปฺปมตฺตตาย มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ. เปจฺจาติ กาลงฺกตฺวา. สคฺเค ปโมทนนฺติ เทวโลเก อิฏฺเหิ กามคุเณหิ, โมทนฺจ ปตฺถยมาโนติ สมฺพนฺโธ. อิธโลเก ปสํสํ วิตฺติลาภํ ปรโลเก ทิพฺพสมฺปตฺติยา โมทนฺจ อิจฺฉนฺโต สีลํ รกฺเขยฺยาติ โยชนา.
สฺเมนาติ กายาทีนํ สํยเมน. สํยโต หิ กายทุจฺจริตาทีหิ กฺจิ อวิเหเนฺโต อภยทานํ ททนฺโต ปิยมนาปตาย มิตฺตานิ คนฺถติ. ธํสเตติ อเปติ. ปาปมาจรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปกมฺมํ กโรนฺโต. ทุสฺสีลฺหิ ปุคฺคลํ อตฺถกามา สตฺตา น ภชนฺติ, อฺทตฺถุ ปริวชฺเชนฺติ.
อวณฺณนฺติ อคุณํ, สมฺมุขา ครหํ วา. อกิตฺตินฺติ, อยสํ อสิโลกํ. วณฺณนฺติ คุณํ. กิตฺตินฺติ สิโลกํ ปตฺถฏยสตํ. ปสํสนฺติ สมฺมุขา โถมนํ.
อาทีติ มูลํ. สีลฺหิ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิ. ยถาห – ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๖๙). ปติฏฺาติ อธิฏฺานํ. สีลฺหิ สพฺเพสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ ปติฏฺา. เตนาห – ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๓; ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙). กลฺยาณานฺจ มาตุกนฺติ สมถวิปสฺสนาทีนํ กลฺยาณธมฺมานํ มาตุภูตํ ¶ , ชนกนฺติ, อตฺโถ. ปมุขํ สพฺพธมฺมานนฺติ, สพฺเพสํ ปาโมชฺชาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ ปมุขํ มุขภูตํ, ปวตฺติทฺวารนฺติ อตฺโถ. ตสฺมาติ อาทิภาวาทิโต. วิโสธเยติ อกฺขณฺฑาทิภาเวน สมฺปาเทยฺย.
เวลาติ ทุจฺจริเตหิ อนติกฺกมนียฏฺเน เวลา, สีมาติ อตฺโถ ¶ . เวลายติ วา ทุสฺสิลฺยํ จลยติ วิทฺธํเสตีติ เวลา. สํวรํ สีลํ กายทุจฺจริตาทีนํ อุปฺปตฺติทฺวารสฺส ปิทหนโต. อภิหาสนนฺติ โตสนํ อวิปฺปฏิสารเหตุตาย จิตฺตสฺสาภิปฺปโมทนโต. ติตฺถฺจ สพฺพพุทฺธานนฺติ สาวกพุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ กิเลสมลปฺปวาหเน นิพฺพานมหาสมุทฺทาวคาหเณ จ ติตฺถภูตฺจ.
สีลํ พลํ อปฺปฏิมนฺติ มารเสนปฺปมทฺทเน อสทิสํ พลํ เสนาถาโม จ. อาวุธมุตฺตมนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ ¶ เฉทเน อุตฺตมํ ปหรณํ. คุณสรีโรปโสภนฏฺเน อาภรณํ. เสฏฺนฺติ สพฺพกาลํ อุตฺตมํ ทพฺพฺจ. สปาณปริตฺตานโต กวจมพฺภุตํ. ‘‘อพฺภิท’’นฺติ จ ปนฺติ, อเภชฺชนฺติ อตฺโถ.
อปายมโหฆาติกฺกมเน สํสารมโหฆาติกฺกมเน จ กิเลเสหิ อสํสีทนฏฺเน เสตุ. มเหสกฺโขติ มหพฺพโล. คนฺโธ อนุตฺตโรติ ปฏิวาตํ สพฺพทิสาสุ วายนโต อนุตฺตโร คนฺโธ สพฺพชนมโนหรตฺตา. เตนาห ‘‘เยน วาติ ทิโสทิส’’นฺติ เยน สีลคนฺเธน ตํสมงฺคี ทิโสทิสํ สพฺพา ทิสา วายติ. ‘‘ทิโสทิสา’’ติปิ ปาฬิ, ทส ทิสาติ อตฺโถ.
สมฺพลเมวคฺคนฺติ สมฺพลํ นาม ปุฏภตฺตํ. ยถา ปุฏภตฺตํ คเหตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺโต ปุริโส อนฺตรามคฺเค ชิฆจฺฉาทุกฺเขน น กิลมติ, เอวํ สีลสมฺปนฺโนปิ สุทฺธํ สีลสมฺพลํ คเหตฺวา สํสารกนฺตารํ ปฏิปนฺโน คตคตฏฺาเน น กิลมตีติ สีลํ อคฺคํ สมฺพลํ นาม. ตถา สีลํ ปาเถยฺยมุตฺตมํ โจราทีหิ อสาธารณตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทนโต จ. อติกฺกาเมนฺโต ตํ ตํ านํ ยถิจฺฉิตฏฺานํ วา วาเหติ สมฺปาเปตีติ อติวาโห, ยานํ. เกนจิ อนุปทฺทุตํ หุตฺวา อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติเหตุตาย ¶ สีลํ เสฏฺํ อติวาโห. เยนาติ เยน อติวาเหน ยาติ ทิโสทิสนฺติ อคตึ คติฺจาปิ ตํ ตํ ทิสํ สุเขเนว คจฺฉติ.
อิเธว นินฺทํ ลภตีติ อิธโลเกปิ ทุมฺมโน ราคาทีหิ ทูสิตจิตฺโต ‘‘ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม’’ติ นินฺทํ ครหํ ลภติ. เปจฺจ ปรโลเกปิ อปาเย ‘‘ปุริสตฺตกลิ อวชาตา’’ติอาทินา ยมปุริสาทีหิ จ นินฺทํ ลภติ. น เกวลํ นินฺทเมว ลภติ, อถ โข สพฺพตฺถ ทุมฺมโน พาโล อิธโลเก ทุจฺจริตจรเณน ทูสิตจิตฺโต ปรโลเก กมฺมการณาทิวเสน ทุกฺขุปฺปตฺติยาติ สพฺพตฺถ พาโล ทุมฺมโน โหติ. กถํ? สีเลสุ อสมาหิโต สมฺมา สีเลสุ น ปิตจิตฺโต อปฺปติฏฺิตจิตฺโต.
อิเธว กิตฺตึ ลภตีติ อิธโลเกปิ สุมโน ‘‘สปฺปุริโส สีลวา กลฺยาณธมฺโม’’ติ กิตฺตึ ลภติ. เปจฺจ ปรโลเกปิ สคฺเค ‘‘อยํ สปฺปุริโส สีลวา กลฺยาณธมฺโม. ตถา หิ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปนฺโน’’ติอาทินา กิตฺตึ ลภติ. น เกวลํ กิตฺติเมว ลภติ, อถ โข ¶ ธีโร ธิติสมฺปนฺโน สีเลสุ สุฏฺุ สมาหิโต อปฺปิตจิตฺโต สุปติฏฺิตจิตฺโต สพฺพตฺถ อิธโลเก สุจริตจรเณน, ปรโลเก สมฺปตฺติปฏิลาเภน สุมโน โสมนสฺสปฺปตฺโต โหติ. สีลเมว อิธ อคฺคนฺติ ทุวิธํ สีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ โลกิยํ ตาว กามโลเก ขตฺติยมหาสาลาทีสุ, เทวโลเก พฺรหฺมโลเก จ อุปปตฺติวิเสสํ อาวหติ, ลาภีภาวาทิกสฺส จ การณํ ¶ โหติ. โลกุตฺตรํ ปน สกลมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกาเมตีติ สีลํ อคฺคเมว. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌตี’’ติ. (ชา. ๑.๘.๗๕);
อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ – ‘‘ลาภี อสฺสํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๖๕), ‘‘สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๕), ‘‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๕; ที. นิ. ๓.๓๓๗) จ.
โลกุตฺตรสีลสฺส ¶ ปน สพฺพโส ปหีนปฏิปกฺขสฺส สตฺตมภวโต ปฏฺาย สํสารทุกฺขํ วินิวตฺเตนฺตสฺส อคฺคภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ปฺวา ปน อุตฺตโมติ ‘‘ปฺวา ปน ปุคฺคโล อุตฺตโม ปรโม เสฏฺโเยวา’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ปฺาย เอว เสฏฺภาวํ วทติ. อิทานิ สีลปฺานํ เสฏฺภาวํ กิจฺจโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ อาห. ชยนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ, อหูติ วา วจนเสโส. ตตฺถ ปชานนฏฺเน ปฺาณํ, สีลโต ปฺาณโต จ ปฏิปกฺขชโย. น หิ สีเลน วินา ปฺา สมฺภวติ, ปฺาย จ วินา สีลํ กิจฺจกรํ, อฺมฺโปการกฺเจตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘สีลปริโธตา ปฺา, ปฺาปริโธตํ สีล’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๓๑๗) มนุสฺเสสุ จ เทเวสูติ อิทํ เนสํ านวิเสสทสฺสนํ. ตตฺถ หิ ตานิ สวิเสสานิ วตฺตนฺติ, สมาธิ ปเนตฺถ สีลปกฺขิโก ปฺาย อธิฏฺานภาวโต, ปฺาปกฺขิโก วา ภาเวตพฺพโต สีลาธิฏฺานโต จ.
เอวํ เถโร เตสํ ภิกฺขูนํ สีลมุเขน ธมฺมํ เทเสนฺโต อตฺตโน สุวิสุทฺธสีลาทิคุณตาทีปเนน อฺํ พฺยากาสิ.
สีลวตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุนีตตฺเถรคาถาวณฺณนา
นีเจ ¶ กุลมฺหีติอาทิกา อายสฺมโต สุนีตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต พุทฺธสฺส สฺุกาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พาลชเนหิ สทฺธึ กีฬาปสุโต หุตฺวา วิจรนฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา, ‘‘กึ ตุยฺหํ สพฺพโส วณิตสรีรสฺส วิย สกลํ กายํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ภิกฺขาจรเณน, นนุ นาม กสิวาณิชฺชาทีหิ ชีวิกา กปฺเปตพฺพา? ตานิ เจ กาตุํ น สกฺโกสิ, ฆเร ฆเร มุตฺตกรีสาทีนิ นีหรนฺโต ปจฺฉา วตฺถุโสธเนน ชีวาหี’’ติ อกฺโกสิ. โส เตน กมฺเมน นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน มนุสฺสโลเกปิ พหูนิ ชาติสตานิ ¶ ปุปฺผฉฑฺฑกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตถา ชีวิกํ กปฺเปสิ. อิมสฺมิฺจ พุทฺธุปฺปาเท ปุปฺผฉฑฺฑกกุเล เอว นิพฺพตฺโต อุกฺการโสธนกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปติ ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺโต.
อถ ภควา ปจฺฉิมยาเม พุทฺธาจิณฺณํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สุนีตสฺส หทยพฺภนฺตเร ฆเฏ ปทีปํ วิย ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ. ยสฺสํ วีถิยํ สุนีโต อุกฺการโสธนกมฺมํ กโรติ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชิ. สุนีโตปิ ตตฺถ ตตฺถ วิฆาสุจฺจารสงฺการาทิกํ ราสึ กตฺวา ปิฏเกสุ ปกฺขิปิตฺวา กาเชนาทาย ปริหรนฺโต ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ สตฺถารํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สารชฺชมาโน สมฺภมากุลหทโย คมนมคฺคํ นิลียโนกาสฺจ อลภนฺโต กาชํ ภิตฺติปสฺเส เปตฺวา เอเกน ปสฺเสน อนุปวิสนฺโต วิย ภิตฺตึ อลฺลีโน ปฺชลิโก อฏฺาสิ. ‘‘ภิตฺติฉิทฺเทน อปกฺกมิตุกาโม อโหสี’’ติปิ วทนฺติ.
สตฺถา ตสฺส สมีปํ ปตฺวา ‘‘อยํ อตฺตโน กุสลมูลสฺโจทิตํ อุปคตํ มํ สารชฺชมาโน ชาติยา กมฺมสฺส จ นิหีนตาย สมฺมุขีภาวมฺปิ ลชฺชติ, หนฺทสฺส เวสารชฺชํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ กรวีกรุตมฺชุนา สกลนครนินฺนาทวร-คมฺภีเรน พฺรหฺมสฺสเรน ‘‘สุนีตา’’ติ อาลปิตฺวา ‘‘กึ อิมาย ทุกฺขชีวิกาย ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ อาห. สุนีโต เตน สตฺถุ วจเนน อมเตน วิย อภิสิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต ‘‘ภควา, สเจ มาทิสาปิ อิธ ปพฺพชฺชํ ลภนฺติ, กสฺมาหํ น ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพาเชถ มํ ภควา’’ติ อาห ¶ . สตฺถา ‘‘เอหิ, ภิกฺขู’’ติ อาห. โส ตาวเทว เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร วสฺสสฏฺิกตฺเถโร วิย หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺาสิ. ภควา ตํ วิหารํ เนตฺวา กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ปมํ อฏฺ สมาปตฺติโย, ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ สกฺกาทโย เทวา พฺรหฺมาโน จ อุปสงฺกมิตฺวา นมสฺสึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตา ¶ ¶ เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมา จ อินฺโท อุปสงฺกมิตฺวา;
อาชานียํ ชาติชราภิภูตํ, สุนีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา’’ติอาทิ.
ภควา ตํเยว เทวสงฺฆปุรกฺขตํ ทิสฺวา สิตํ กตฺวา ปสํสนฺโต ‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยนา’’ติ คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ. อถ นํ สมฺพหุลา ภิกฺขู สีหนาทํ นทาเปตุกามา, ‘‘อาวุโส สุนีต, กสฺมา กุลา ตฺวํ ปพฺพชิโต, กถํ วา ปพฺพชิโต, กถฺจ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘นีเจ กุลมฺหิ ชาโตหํ, ทลิทฺโท อปฺปโภชโน;
หีนกมฺมํ มมํ อาสิ, อโหสึ ปุปฺผฉฑฺฑโก.
‘‘ชิคุจฺฉิโต มนุสฺสานํ, ปริภูโต จ วมฺภิโต;
นีจํ มนํ กริตฺวาน, วนฺทิสฺสํ พหุกํ ชนํ.
‘‘อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ;
ปวิสนฺตํ มหาวีรํ, มคธานํ ปุรุตฺตมํ.
‘‘นิกฺขิปิตฺวาน พฺยาภงฺคึ, วนฺทิตุํ อุปสงฺกมึ;
มเมว อนุกมฺปาย, อฏฺาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ ิโต ตทา;
ปพฺพชฺชํ อหมายาจึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ¶ การุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกานุกมฺปโก;
‘เอหิ ภิกฺขู’ติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
๖๒๖. ‘‘โสหํ เอโก อรฺสฺมึ, วิหรนฺโต อตนฺทิโต.
อกาสึ สตฺถุ วจนํ, ยถา มํ โอวที ชิโน.
‘‘รตฺติยา ปมํ ยามํ, ปุพฺพชาติมนุสฺสรึ;
รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยึ;
รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมขนฺธํ ปทาลยึ.
‘‘ตโต ¶ รตฺยาวิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ; (ชา. ๑.๑๑.๗๙);
อินฺโท พฺรหฺมา จ อาคนฺตฺวา, มํ นมสฺสึสุ ปฺชลี.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส.
‘‘ตโต ¶ ทิสฺวาน มํ สตฺถา, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ;
สิตํ ปาตุกริตฺวาน, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘ตเปน พฺรหฺมจริเยน, สํยเมน ทเมน จ;
เอเตน พฺราหฺมโณ โหติ, เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตม’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ สีหนาทํ นทิ.
ตตฺถ นีเจติ ลามเก สพฺพนิหีเน. อุจฺจนีจภาโว หิ นาม สตฺตานํ อุปาทายุปาทาย, อยํ ปน สพฺพนิหีเน ปุกฺกุสกุเล อุปฺปนฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีเจ กุลมฺหิ ชาโต’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ – ‘‘นีเจติ ลามเก สพฺพนิหีเน’’ติ. ทลิทฺโทติ ทุคฺคโต, ทลิทฺทาปิ เกจิ กทาจิ ฆาสจฺฉาทนสฺส ลาภิโน, อกสิรวุตฺติโน โหนฺติ, อหํ ปน สพฺพกาลํ กสิรวุตฺติตาย หีโน อุทฺธนํ อุปฏฺปิตอุกฺขลิโก ทสฺสนยุตฺตํ เถวกมฺปิ อปสฺสึ เยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปโภชโน’’ติ อาห. นีจกุลิกา ทลิทฺทาปิ เกจิ อนีจกมฺมาชีวา โหนฺติ, มยฺหํ ปน น ตถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หีนกมฺมํ มมํ อาสี’’ติ. กีทิสนฺติ เจ? อโหสึ ปุปฺผฉฑฺฑโก, หตฺถวิกลสฺส หตฺถวาติ วิย อุปจารวเสนายํ อิมสฺส สมฺา อโหสิ ยทิทํ ‘‘ปุปฺผฉฑฺฑโก’’ติ. มิลาตปุปฺผสนฺถรวณฺณตาย วา อุกฺการภูมิยา เอวํ วุตฺโต.
ชิคุจฺฉิโตติ ชาติยา เจว กมฺมุนา จ หีฬิโต. มนุสฺสานนฺติ มนุสฺเสหิ. ปริภูโตติ อวฺาโต. วมฺภิโตติ ขุํสิโต. นีจํ มนํ กริตฺวานาติ อฺเ มนุสฺเส สิเนรุํ วิย อุกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาทปํสุโตปิ อตฺตานํ นิหีนํ กตฺวา ปวตฺติยา นีจํ นิหีนํ มนํ กตฺวา. วนฺทิสฺสํ ¶ พหุกํ ชนนฺติ ปุถุมหาชนํ ทิฏฺทิฏฺกาเล วนฺทึ สิรสิ อฺชลึ กโรนฺโต ปณามึ.
อถาติ อธิการนฺตรทีปเน นิปาโต. อทฺทสาสินฺติ อทฺทกฺขึ. มคธานนฺติ มคธา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิยา ‘‘มคธาน’’นฺติ วุตฺโต, มคธชนปทสฺสาติ อตฺโถ. ปุรุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ นครํ.
พฺยาภงฺคินฺติ กาชํ. ปพฺพชฺชํ อหมายาจินฺติ, ‘‘สุนีต, ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ สตฺถารา โอกาเส กเต อหํ ปพฺพชฺชํ อยาจึ. อาสูปสมฺปทาติ ‘‘เอหิ, ภิกฺขู’’ติ สตฺถุ วจนมตฺเตน อาสิ อุปสมฺปทา. ยถา มํ โอวทีติ ‘‘เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ ยถา มํ โอวทิ, ตถา สตฺถุโน วจนํ อกาสึ ปฏิปชฺชึ. รตฺติยาติอาทิ ตสฺสา ปฏิปตฺติยา รสทสฺสนํ. ตตฺถ ปุพฺเพนิวาสาณํ ¶ อนาคตํสาณฺจ พหุกิจฺจนฺติ ‘‘ปมํ ยามํ ¶ มชฺฌิมํ ยาม’’นฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํ. น ตถา อาสวกฺขยาณํ เอกาภิสมยวเสน ปวตฺตนโตติ ‘‘ปจฺฉิเม ยาเม’’ติ ภุมฺมวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อินฺโทติ สกฺโก เทวราชา. พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมา. อินฺทพฺรหฺมคฺคหเณน อฺเสํ กามเทวานํ พฺรหฺมูนฺจ อาคมนํ วุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อุกฺกฏฺนิทฺเทโส เหส ยถา ‘‘ราชา อาคโต’’ติ. นมสฺสึสูติ กาเยน วาจาย จ นมกฺการํ อกํสุ.
ตตฺถ กาเยน กตํ นมกฺการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺชลี’’ติ วตฺวา วาจาย กตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นโม เต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เทวสงฺฆปุรกฺขตนฺติ เทวคฺคหเณน อุปปตฺติเทวภาวโต พฺรหฺมาโนปิ คหิตา. สิตํ ปาตุกริตฺวานาติ อตฺตโน โอวาทสฺส มหปฺผลตํ เทวพฺรหฺมูนฺจ คุณสมฺปตฺตึ นิสฺสาย สตฺถา สิตํ ปาตฺวากาสิ. ปาตุกโรนฺโต จ น อฺเ วิย ทนฺเต วิทํเสติ, มุขาธานํ ปน โถกํ วิวรติ, ตตฺตเกน จ อภิภูตทิพฺพผลิกมุตฺตรสฺมิโย อวหสิตตารกาสสิมรีจิโย สุสุกฺกทาสมฺภวา ฆนรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สตฺถุ มุขํ ปทกฺขิณํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ สตฺถา สิตํ ปาตฺวากาสีติ สฺชานนฺติ.
ตเปนาติ ¶ อินฺทฺริยสํวเรน, ‘‘ธุตธมฺมสมาทาเนนา’’ติ เกจิ. สํยเมนาติ สีเลน. ทเมนาติ ปฺาย. พฺรหฺมจริเยนาติ อวสิฏฺเสฏฺจริยาย. เอเตนาติ ยถาวุตฺเตน ตปาทินา. พฺราหฺมโณ โหติ พาหิตปาปภาวโต. เอตนฺติ ตปาทิ ยถาวุตฺตํ. พฺราหฺมณมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ พฺราหฺมณํ, พฺราหฺมเณสุ วา อุตฺตมํ สพฺพเสฏฺํ, อหูติ วจนเสโส. พฺราหฺมณนฺติ วา พฺรหฺมฺมาห, เอวํ อุตฺตมํ พฺรหฺมฺํ, น ชจฺจาทีติ อธิปฺปาโย. น หิ ชาติกุลปเทสโคตฺตสมฺปตฺติอาทโย อริยภาวสฺส การณํ, อธิสีลสิกฺขาทโย เอว ปน การณํ. เตนาห –
‘‘ยถา สงฺการานสฺมึ, อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;
ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
‘‘เอวํ สงฺการภูเตสุ, อนฺธภูเต ปุถุชฺชเน;
อติโรจติ ปฺาย, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก’’ติ. (ธ. ป. ๕๘-๕๙);
เอวํ เถโร เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิตมตฺถํ อิมาหิ คาถาหิ วิสฺสชฺเชนฺโต สีหนาทํ นทีติ.
สุนีตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เตรสนิปาโต
๑. โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถาวณฺณนา
เตรสนิปาเต ¶ ¶ ¶ ยาหุ รฏฺเติอาทิกา อายสฺมโต โสณสฺส โกฬิวิสสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิ. อยํ กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภโว เสฏฺิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ จงฺกมนฏฺาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ สนฺถริตฺวา อุปริ นานาวิราควตฺเถหิ วิตานํ พนฺธาเปสิ, ตถา สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ทีฆสาลํ กาเรตฺวา นิยฺยาเทสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, สิริวฑฺโฒติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อารทฺธวีริยานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิ ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โสปิ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว คโต. โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อุสภเสฏฺิสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย เสฏฺิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิ. ตสฺส ชาตทิวเส สกลนคเร มหาสกฺการสมฺปนฺโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุ. มหตา ปริวาเรน วฑฺฒติ ¶ , ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, สตวิหตกปฺปาสสฺส วิย สมฺผสฺโส ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณานิ โลมานิ ¶ ชายึสุ. วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺาเปสุํ. โส ตตฺถ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติ.
อถ ¶ อมฺหากํ สตฺถริ สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรฺา ปกฺโกสาปิโต อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธึ ราชคหํ อาคโต, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา, ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ สีตวเน วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ านจงฺกมเมว อธิฏฺาย, ปธานมนุยฺุชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺหิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘‘เอวํ วายมนฺโตปิ อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กึ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชิสฺสามิ, ปฺุานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีณูปโมวาเทน โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธึ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. โสณตฺเถโรปิ สตฺถุ สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๕.๒๕-๕๓) –
‘‘อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สุธาย เลปนํ กตฺวา, จงฺกมํ การยึ อหํ.
‘‘นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, จงฺกมํ สนฺถรึ อหํ;
อากาเส วิตานํ กตฺวา, โภชยึ พุทฺธมุตฺตมํ.
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ;
ทีฆสาลํ ภควโต, นิยฺยาเทสิมหํ ตทา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน ¶ สมฺพุทฺโธ, ทกฺขิเณยฺโย สเทวเก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย โส หฏฺเน จิตฺเตน, ทีฆสาลํ อทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘อิมสฺส ¶ มจฺจุกาลมฺหิ, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
สหสฺสยุตฺตสฺสรโถ, อุปฏฺิสฺสติ ตาวเท.
‘‘เตน ยาเนนยํ โปโส, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
อนุโมทิสฺสเร เทวา, สมฺปตฺเต กุลสมฺภเว.
‘‘มหารหํ พฺยมฺหํ เสฏฺํ, รตนมตฺติกเลปนํ;
กูฏาคารวรูเปตํ, พฺยมฺหํ อชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
ปฺจวีสติ กปฺปานิ, เทวราชา ภวิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ยโสธรสนามา เต, สพฺเพปิ เอกนามกา.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, วฑฺเฒตฺวา ปฺุสฺจยํ;
อฏฺวีสติกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘ตตฺราปิ พฺยมฺหํ ปวรํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, ปุรมชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ภูมิปาโล มหิทฺธิโก;
โอกฺกาโก นาม นาเมน, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, สพฺพาสํ ปวรา จ สา;
อภิชาตา ขตฺติยานี, นว ปุตฺเต ชเนสฺสติ.
‘‘นว ปุตฺเต ชเนตฺวาน, ขตฺติยานี มริสฺสติ;
ตรุณี จ ปิยา กฺา, มเหสิตฺตํ กริสฺสติ.
‘‘โอกฺกากํ โตสยิตฺวาน, วรํ กฺา ลภิสฺสติ;
วรํ ลทฺธาน สา กฺา, ปุตฺเต ปพฺพาชยิสฺสติ.
‘‘ปพฺพาชิตา ¶ จ เต สพฺเพ, คมิสฺสนฺติ นคุตฺตมํ;
ชาติเภทภยา สพฺเพ, ภคินีหิ วสิสฺสเร.
‘‘เอกา จ กฺา พฺยาธีหิ, ภวิสฺสติ ปริกฺขตา;
มา โน ชาติ ปภิชฺชีติ, นิขณิสฺสนฺติ ขตฺติยา.
‘‘ขตฺติโย นีหริตฺวาน, ตาย สทฺธึ วสิสฺสติ;
ภวิสฺสติ ตทา เภโท, โอกฺกากกุลสมฺภโว.
‘‘เตสํ ปชา ภวิสฺสนฺติ, โกฬิยา นาม ชาติยา;
ตตฺถ มานุสกํ โภคํ, อนุโภสฺสตินปฺปกํ.
‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
ตตฺราปิ ปวรํ พฺยมฺหํ, ลภิสฺสติ มโนรมํ.
‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, โสโณ นาม ภวิสฺสติ.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปทหํ สตฺถุ สาสเน;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘อนนฺตทสฺสี ภควา, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
วิเสสฺู มหาวีโร, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘วุฏฺมฺหิ เทเว จตุรงฺคุลมฺหิ, ติเณ อนิเลริตองฺคณมฺหิ;
ตฺวาน โยคสฺส ปยุตฺตตาทิโน, ตโตตฺตรึ ปารมตา น วิชฺชติ.
‘‘อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, จิตฺตํ เม สุปณีหิตํ;
ภาโร เม โอหิโต สพฺโพ, นิพฺพุโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘องฺคีรโส มหานาโค, อภิชาโตว เกสรี;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน อฺาพฺยากรณวเสน จ –
‘‘ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโ, รฺโ องฺคสฺส ปทฺธคู;
สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ, โสโณ ทุกฺขสฺส ปารคู.
‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
‘‘อุนฺนฬสฺส ปมตฺตสฺส, พาหิราสสฺส ภิกฺขุโน;
สีลํ สมาธิ ปฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉติ.
‘‘ยฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;
อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
‘‘เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
‘‘อุชุมคฺคมฺหิ ¶ ¶ อกฺขาเต, คจฺฉถ มา นิวตฺตถ;
อตฺตนา โจทยตฺตานํ, นิพฺพานมภิหารเย.
‘‘อจฺจารทฺธมฺหิ ¶ วีริยมฺหิ, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
วีโณปมํ กริตฺวา เม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;
ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต.
‘‘สมถํ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘เนกฺขมฺเม อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกฺจ เจตโส;
อพฺยาพชฺฌาธิมุตฺตสฺส, อุปาทานกฺขยสฺส จ.
‘‘ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส, อสมฺโมหฺจ เจตโส;
ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปติจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ¶ ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิสฺุตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยาหุ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโติ โย อหุ อโหสิ องฺครฏฺเ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ โภคสมฺปตฺติยา อิสฺสริยสมฺปตฺติยา จ สมฺมา อติวิย อุกฺกฏฺโ เสฏฺโ. รฺโ องฺคสฺส ปทฺธคูติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสาย รฺชนฏฺเน รฺโ องฺคาธิปติโน พิมฺพิสารสฺส ปริวารภูโต คหปติวิเสโส ตสฺส รฏฺเ กุฏุมฺพิโก อหูติ โยเชตพฺพํ. สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ โส โสโณ อชฺเชตรหิ โลกุตฺตรธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ ชาโต, คิหิกาเลปิ เกหิจิ อุกฺกฏฺโเยว หุตฺวา อิทานิ ปพฺพชิตกาเลปิ อุกฺกฏฺโเยว โหตีติ อตฺตานเมว ปรํ วิย ทสฺเสติ. ทุกฺขสฺส ปารคูติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คโต, เอเตน ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโติ อวิเสเสน วุตฺตํ อุกฺกฏฺภาวํ วิเสเสติ อรหตฺตาธิคมทีปนโต.
อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา ทุกฺขปารคู ชาโต, อฺาปเทเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจ ฉินฺเท’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อปายกามสุคติสมฺปาปกานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส สตฺเถน ปาเท พทฺธรชฺชุกํ วิย เหฏฺิเมน มคฺคตฺตเยน ฉินฺเทยฺย, รูปารูปภวสมฺปาปกานิ ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปุริโส คีวาย พทฺธรชฺชุกํ วิย อคฺคมคฺเคน ชเหยฺย, ฉินฺเทยฺย, เตสํ ปน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ ปหานาย ปฺจ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ¶ อุตฺตริ ภาวเย ¶ ภาเวยฺย. เอวํภูโต ปน ภิกฺขุ ราคสงฺโค โทสโมหมานทิฏฺิสงฺโคติ ปฺจนฺนํ สงฺคานํ อติกฺกมเนน ปฺจสงฺคาติโค หุตฺวา, กาโมโฆ, ภโวโฆ, ทิฏฺโโฆ, อวิชฺโชโฆติ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
อยฺจ โอฆตรณปฏิปตฺติสีลาทีนํ ปาริปูริยาว โหติ, สีลาทโย จ มานาทิปฺปหาเนน ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, น อฺถาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุนฺนฬสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อุนฺนฬสฺสาติ อุคฺคตตุจฺฉมานสฺส. มาโน ¶ หิ อุนฺนมนาการวุตฺติยา ตุจฺฉภาเวน นโฬ วิยาติ ‘‘นโฬ’’ติ วุจฺจติ. ปมตฺตสฺสาติ สติโวสฺสคฺเคน ปมาทํ อาปนฺนสฺส. พาหิราสสฺสาติ พาหิเรสุ อายตเนสุ อาสาวโต, กาเมสุ อวีตราคสฺสาติ อตฺโถ. สีลํ สมาธิ ปฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉตีติ ตสฺส สีลาทีนํ ปฏิปกฺขเสวิโน โลกิโยปิ ตาว สีลาทิคุโณ ปาริปูรึ น คจฺฉติ, ปเคว โลกุตฺตโร.
ตตฺถ การณมาห ‘‘ยฺหิ กิจฺจ’’น