📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถรคาถาปาฬิ
นิทานคาถา
สีหานํว ¶ ¶ ¶ ¶ นทนฺตานํ, ทาีนํ คิริคพฺภเร;
สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกา [อตฺตูปนายิกา (สี. ก.)].
ยถานามา ยถาโคตฺตา, ยถาธมฺมวิหาริโน;
ยถาธิมุตฺตา สปฺปฺา, วิหรึสุ อตนฺทิตา.
ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสิตฺวา, ผุสิตฺวา อจฺจุตํ ปทํ;
กตนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตา, อิมมตฺถมภาสิสุํ.
๑. เอกกนิปาโต
๑. ปมวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรคาถา
‘‘ฉนฺนา ¶ เม กุฏิกา สุขา นิวาตา, วสฺส เทว ยถาสุขํ;
จิตฺตํ เม สุสมาหิตํ วิมุตฺตํ, อาตาปี วิหรามิ วสฺส เทวา’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ [อิตฺถํ สุมํ (ก. อฏฺ.)] อายสฺมา สุภูติตฺเถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๒. มหาโกฏฺิกตฺเถรคาถา
‘‘อุปสนฺโต ¶ อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา.)] เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๓. กงฺขาเรวตตฺเถรคาถา
‘‘ปฺํ ¶ ¶ อิมํ ปสฺส ตถาคตานํ, อคฺคิ ยถา ปชฺชลิโต นิสีเถ;
อาโลกทา จกฺขุททา ภวนฺติ, เย อาคตานํ วินยนฺติ กงฺข’’นฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กงฺขาเรวโต เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๔. ปุณฺณตฺเถรคาถา
‘‘สมฺภิเรว สมาเสถ, ปณฺฑิเตหตฺถทสฺสิภิ;
อตฺถํ มหนฺตํ คมฺภีรํ, ทุทฺทสํ นิปุณํ อณุํ;
ธีรา สมธิคจฺฉนฺติ, อปฺปมตฺตา วิจกฺขณา’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต [มนฺตานิปุตฺโต (สฺยา. ก.)] เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๕. ทพฺพตฺเถรคาถา
‘‘โย ¶ ทุทฺทมิโย ทเมน ทนฺโต, ทพฺโพ สนฺตุสิโต วิติณฺณกงฺโข;
วิชิตาวี อเปตเภรโว หิ, ทพฺโพ โส ปรินิพฺพุโต ิตตฺโต’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ทพฺโพ เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๖. สีตวนิยตฺเถรคาถา
‘‘โย ¶ สีตวนํ อุปคา ภิกฺขุ, เอโก สนฺตุสิโต สมาหิตตฺโต;
วิชิตาวี อเปตโลมหํโส, รกฺขํ กายคตาสตึ ธิติมา’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีตวนิโย เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๗. ภลฺลิยตฺเถรคาถา
‘‘โยปานุที ¶ มจฺจุราชสฺส เสนํ, นฬเสตุํว สุทุพฺพลํ มโหโฆ;
วิชิตาวี อเปตเภรโว หิ, ทนฺโต โส ปรินิพฺพุโต ิตตฺโต’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ภลฺลิโย เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๘. วีรตฺเถรคาถา
‘‘โย ทุทฺทมิโย ทเมน ทนฺโต, วีโร สนฺตุสิโต วิติณฺณกงฺโข;
วิชิตาวี อเปตโลมหํโส, วีโร โส ปรินิพฺพุโต ิตตฺโต’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วีโร เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๙. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘สฺวาคตํ น ทุราคตํ [นาปคตํ (สี. สฺยา.)], นยิทํ ทุมนฺติตํ มม;
สํวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมิ’’นฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ [ปิลินฺทิวจฺโฉ (สี.)] เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
๑๐. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถา
‘‘วิหริ ¶ ¶ ¶ อเปกฺขํ อิธ วา หุรํ วา, โย เวทคู สมิโต ยตตฺโต;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต, โลกสฺส ชฺา อุทยพฺพยฺจา’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺณมาโส เถโร คาถํ อภาสิตฺถาติ.
วคฺโค ปโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุภูติ ¶ โกฏฺิโก เถโร, กงฺขาเรวตสมฺมโต;
มนฺตาณิปุตฺโต ทพฺโพ จ, สีตวนิโย จ ภลฺลิโย;
วีโร ปิลินฺทวจฺโฉ จ, ปุณฺณมาโส ตโมนุโทติ.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. จูฬวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ.
… จูฬวจฺโฉ [จูลควจฺโฉ (สี.)] เถโร….
๒. มหาวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘ปฺาพลี สีลวตูปปนฺโน, สมาหิโต ฌานรโต สตีมา;
ยทตฺถิยํ โภชนํ ภฺุชมาโน, กงฺเขถ กาลํ อิธ วีตราโค’’ติ.
… มหาวจฺโฉ [มหาควจฺโฉ (สี.)] เถโร….
๓. วนวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘นีลพฺภวณฺณา ¶ รุจิรา, สีตวารี สุจินฺธรา;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ ม’’นฺติ.
… วนวจฺโฉ เถโร….
๔. สิวกสามเณรคาถา
‘‘อุปชฺฌาโย ¶ มํ อวจ, อิโต คจฺฉาม สีวก;
คาเม ¶ เม วสติ กาโย, อรฺํ เม คโต มโน;
เสมานโกปิ คจฺฉามิ, นตฺถิ สงฺโค วิชานต’’นฺติ.
… สิวโก สามเณโร….
๕. กุณฺฑธานตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจตี’’ติ.
… กุณฺฑธาโน เถโร….
๖. เพลฏฺสีสตฺเถรคาถา
‘‘ยถาปิ ภทฺโท อาชฺโ, นงฺคลาวตฺตนี สิขี;
คจฺฉติ อปฺปกสิเรน, เอวํ รตฺตินฺทิวา มม;
คจฺฉนฺติ อปฺปกสิเรน, สุเข ลทฺเธ นิรามิเส’’ติ.
… เพลฏฺสีโส เถโร….
๗. ทาสกตฺเถรคาถา
‘‘มิทฺธี ¶ ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ.
… ทาสโก เถโร….
๘. สิงฺคาลปิตุตฺเถรคาถา
‘‘อหุ ¶ พุทฺธสฺส ทายาโท, ภิกฺขุ เภสกฬาวเน;
เกวลํ อฏฺิสฺาย, อผรี ปถวึ [ปวึ (สี. สฺยา.)] อิมํ;
มฺเหํ กามราคํ โส, ขิปฺปเมว ปหิสฺสตี’’ติ [ปหียภิ (สพฺพตฺถ ปาฬิยํ)].
… สิงฺคาลปิตา [สีคาลปิตา (สี.)] เถโร….
๙. กุลตฺเถรคาถา
[ธ. ป. ๘๐, ๑๔๕ ธมฺมปเทปิ] ‘‘อุทกํ ¶ หิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ [ทมยนฺติ (ก.)] เตชนํ;
ทารุํ ¶ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ สุพฺพตา’’ติ.
… กุโล [กุณฺฑโล (สี.), กุโฬ (สฺยา. ก.)] เถโร….
๑๐. อชิตตฺเถรคาถา
‘‘มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, นิกนฺติ นตฺถิ ชีวิเต;
สนฺเทหํ นิกฺขิปิสฺสามิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต’’ติ [ปติสฺสโตติ (สี. สฺยา.)].
… อชิโต เถโร ….
วคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
จูฬวจฺโฉ มหาวจฺโฉ, วนวจฺโฉ จ สีวโก;
กุณฺฑธาโน จ เพลฏฺิ, ทาสโก จ ตโตปริ;
สิงฺคาลปิติโก เถโร, กุโล จ อชิโต ทสาติ.
๓. ตติยวคฺโค
๑. นิคฺโรธตฺเถรคาถา
‘‘นาหํ ภยสฺส ภายามิ, สตฺถา โน อมตสฺส โกวิโท;
ยตฺถ ภยํ นาวติฏฺติ, เตน มคฺเคน วชนฺติ ภิกฺขโว’’ติ.
… นิคฺโรโธ เถโร….
๒. จิตฺตกตฺเถรคาถา
‘‘นีลา ¶ สุคีวา สิขิโน, โมรา การมฺภิยํ [การํวิยํ (สี.), การวิยํ (สฺยา.)] อภินทนฺติ;
เต สีตวาตกีฬิตา [สีตวาตกทฺทิตกลิตา (สี.), สีตวาตกลิตา (สฺยา.)], สุตฺตํ ฌายํ [ฌานํ (สฺยา.), ฌายึ (?)] นิโพเธนฺตี’’ติ.
… จิตฺตโก เถโร….
๓. โคสาลตฺเถรคาถา
‘‘อหํ ¶ ¶ ¶ โข เวฬุคุมฺพสฺมึ, ภุตฺวาน มธุปายสํ;
ปทกฺขิณํ สมฺมสนฺโต, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
สานุํ ปฏิคมิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติ.
… โคสาโล เถโร….
๔. สุคนฺธตฺเถรคาถา
‘‘อนุวสฺสิโก ปพฺพชิโต, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… สุคนฺโธ เถโร….
๕. นนฺทิยตฺเถรคาถา
‘‘โอภาสชาตํ ผลคํ, จิตฺตํ ยสฺส อภิณฺหโส;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติ.
… นนฺทิโย เถโร….
๖. อภยตฺเถรคาถา
‘‘สุตฺวา สุภาสิตํ วาจํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
ปจฺจพฺยธึ หิ นิปุณํ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา’’ติ.
… อภโย เถโร….
๗. โลมสกงฺคิยตฺเถรคาถา
‘‘ทพฺพํ ¶ กุสํ โปฏกิลํ, อุสีรํ มฺุชปพฺพชํ;
อุรสา ปนุทิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติ.
… โลมสกงฺคิโย เถโร….
๘. ชมฺพุคามิกปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘กจฺจิ ¶ โน วตฺถปสุโต, กจฺจิ โน ภูสนารโต;
กจฺจิ สีลมยํ คนฺธํ, กึ ตฺวํ วายสิ [กจฺจิ สีลมยํ คนฺธํ, ตฺวํ วาสิ (สฺยา.)] เนตรา ปชา’’ติ.
… ชมฺพุคามิกปุตฺโต เถโร….
๙. หาริตตฺเถรคาถา
‘‘สมุนฺนมยมตฺตานํ, อุสุกาโรว เตชนํ;
จิตฺตํ ¶ อุชุํ กริตฺวาน, อวิชฺชํ ภินฺท หาริตา’’ติ.
… หาริโต เถโร….
๑๐. อุตฺติยตฺเถรคาถา
‘‘อาพาเธ เม สมุปฺปนฺเน, สติ เม อุทปชฺชถ;
อาพาโธ เม สมุปฺปนฺโน, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุ’’นฺติ.
… อุตฺติโย เถโร….
วคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิคฺโรโธ จิตฺตโก เถโร, โคสาลเถโร สุคนฺโธ;
นนฺทิโย อภโย เถโร, เถโร โลมสกงฺคิโย;
ชมฺพุคามิกปุตฺโต จ, หาริโต อุตฺติโย อิสีติ.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. คหฺวรตีริยตฺเถรคาถา
‘‘ผุฏฺโ ¶ ¶ ฑํเสหิ มกเสหิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
นาโค สํคามสีเสว, สโต ตตฺราธิวาสเย’’ติ.
… คหฺวรตีริโย เถโร….
๒. สุปฺปิยตฺเถรคาถา
‘‘อชรํ ¶ ชีรมาเนน, ตปฺปมาเนน นิพฺพุตึ;
นิมิยํ [นิมฺมิสฺสํ (สี.), นิรามิสํ (สฺยา.), นิมิเนยฺยํ (?)] ปรมํ สนฺตึ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตร’’นฺติ.
… สุปฺปิโย เถโร….
๓. โสปากตฺเถรคาถา
‘‘ยถาปิ ¶ เอกปุตฺตสฺมึ, ปิยสฺมึ กุสลี สิยา;
เอวํ สพฺเพสุ ปาเณสุ, สพฺพตฺถ กุสโล สิยา’’ติ.
… โสปาโก เถโร….
๔. โปสิยตฺเถรคาถา
‘‘อนาสนฺนวรา เอตา, นิจฺจเมว วิชานตา;
คามา อรฺมาคมฺม, ตโต เคหํ อุปาวิสิ [อุปาวิสึ (สี.)];
ตโต อุฏฺาย ปกฺกามิ, อนามนฺเตตฺวา [อนามนฺติย (สี.)] โปสิโย’’ติ.
… โปสิโย เถโร….
๕. สามฺกานิตฺเถรคาถา
‘‘สุขํ สุขตฺโถ ลภเต ตทาจรํ, กิตฺติฺจ ปปฺโปติ ยสสฺส วฑฺฒติ;
โย อริยมฏฺงฺคิกมฺชสํ อุชุํ, ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา’’ติ.
… สามฺกานิตฺเถโร….
๖. กุมาปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘สาธุ ¶ สุตํ สาธุ จริตกํ, สาธุ สทา อนิเกตวิหาโร;
อตฺถปุจฺฉนํ ปทกฺขิณกมฺมํ, เอตํ สามฺมกิฺจนสฺสา’’ติ.
… กุมาปุตฺโต เถโร….
๗. กุมาปุตฺตสหายกตฺเถรคาถา
‘‘นานาชนปทํ ยนฺติ, วิจรนฺตา อสฺตา;
สมาธิฺจ วิราเธนฺติ, กึสุ รฏฺจริยา กริสฺสติ;
ตสฺมา วิเนยฺย สารมฺภํ, ฌาเยยฺย อปุรกฺขโต’’ติ.
… กุมาปุตฺตตฺเถรสฺส สหายโก เถโร….
๘. ควมฺปติตฺเถรคาถา
‘‘โย ¶ ¶ อิทฺธิยา สรภุํ อฏฺเปสิ, โส ควมฺปติ อสิโต อเนโช;
ตํ สพฺพสงฺคาติคตํ มหามุนึ, เทวา นมสฺสนฺติ ภวสฺส ปารคุ’’นฺติ.
… ควมฺปติตฺเถโร….
๙. ติสฺสตฺเถรคาถา
[สํ. นิ. ๑.๒๑, ๙๗]‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว [ฑยฺหมาเนว (สพฺพตฺถ)] มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
… ติสฺโส เถโร….
๑๐. วฑฺฒมานตฺเถรคาถา
‘‘สตฺติยา ¶ วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
ภวราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
… วฑฺฒมาโน เถโร….
วคฺโค จตุตฺโถ นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
คหฺวรตีริโย ¶ สุปฺปิโย, โสปาโก เจว โปสิโย;
สามฺกานิ กุมาปุตฺโต, กุมาปุตฺตสหายโก;
ควมฺปติ ติสฺสตฺเถโร, วฑฺฒมาโน มหายโสติ.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. สิริวฑฺฒตฺเถรคาถา
‘‘วิวรมนุปตนฺติ ¶ วิชฺชุตา, เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จ;
นควิวรคโต จ ฌายติ, ปุตฺโต อปฺปฏิมสฺส ตาทิโน’’ติ.
… สิริวฑฺโฒ เถโร….
๒. ขทิรวนิยตฺเถรคาถา
‘‘จาเล ¶ อุปจาเล สีสูปจาเล ( ) [(จาลา อุปจาลา, สีสูปจาลา) (ก.)] ปติสฺสตา [ปฏิสฺสติกา (สฺยา. ก.)] นุ โข วิหรถ;
อาคโต โว วาลํ วิย เวธี’’ติ.
… ขทิรวนิโย เถโร….
๓. สุมงฺคลตฺเถรคาถา
‘‘สุมุตฺติโก สุมุตฺติโก สาหุ, สุมุตฺติโกมฺหิ ตีหิ ขุชฺชเกหิ;
อสิตาสุ มยา นงฺคลาสุ, มยา ขุทฺทกุทฺทาลาสุ มยา.
ยทิปิ อิธเมว อิธเมว, อถ วาปิ อลเมว อลเมว;
ฌาย สุมงฺคล ฌาย สุมงฺคล, อปฺปมตฺโต วิหร สุมงฺคลา’’ติ.
… สุมงฺคโล เถโร….
๔. สานุตฺเถรคาถา
[สํ. นิ. ๑.๒๓๙] ‘‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;
ชีวนฺตํ มํ อมฺม ปสฺสนฺตี, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’’ติ.
… สานุตฺเถโร….
๕. รมณียวิหาริตฺเถรคาถา
‘‘ยถาปิ ¶ ภทฺโท อาชฺโ, ขลิตฺวา ปติติฏฺติ;
เอวํ ¶ ทสฺสนสมฺปนฺนํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวก’’นฺติ.
… รมณียวิหาริตฺเถโร….
๖. สมิทฺธิตฺเถรคาถา
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
สติ ปฺา จ เม วุฑฺฒา, จิตฺตฺจ สุสมาหิตํ;
กามํ กรสฺสุ รูปานิ, เนว มํ พฺยาธยิสฺสสี’’ติ [พาธยิสฺสสีติ (สี.), พฺยาถยิสฺสสีติ (?)].
… สมิทฺธิตฺเถโร….
๗. อุชฺชยตฺเถรคาถา
‘‘นโม ¶ ¶ เต พุทฺธ วีรตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ;
ตุยฺหาปทาเน วิหรํ, วิหรามิ อนาสโว’’ติ.
… อุชฺชโย เถโร….
๘. สฺชยตฺเถรคาถา
‘‘ยโต อหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิต’’นฺติ.
… สฺชโย เถโร….
๙. รามเณยฺยกตฺเถรคาถา
‘‘จิหจิหาภินทิเต [วิหวิหาภินทิเต (สี. สฺยา.)], สิปฺปิกาภิรุเตหิ จ;
น เม ตํ ผนฺทติ จิตฺตํ, เอกตฺตนิรตํ หิ เม’’ติ.
… รามเณยฺยโก เถโร….
๑๐. วิมลตฺเถรคาถา
‘‘ธรณี ¶ จ สิฺจติ วาติ, มาลุโต วิชฺชุตา จรติ นเภ;
อุปสมนฺติ วิตกฺกา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ มมา’’ติ.
… วิมโล เถโร….
วคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
สิรีวฑฺโฒ เรวโต เถโร, สุมงฺคโล สานุสวฺหโย ¶ ;
รมณียวิหารี จ, สมิทฺธิอุชฺชยสฺชยา;
รามเณยฺโย จ โส เถโร, วิมโล จ รณฺชโหติ.
๖. ฉฏฺวคฺโค
๑. โคธิกตฺเถรคาถา
‘‘วสฺสติ ¶ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
จิตฺตํ สุสมาหิตฺจ มยฺหํ, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติ.
… โคธิโก เถโร….
๒. สุพาหุตฺเถรคาถา
‘‘วสฺสติ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
จิตฺตํ สุสมาหิตฺจ กาเย, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติ.
… สุพาหุตฺเถโร….
๓. วลฺลิยตฺเถรคาถา
‘‘วสฺสติ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ อปฺปมตฺโต, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติ.
… วลฺลิโย เถโร….
๔. อุตฺติยตฺเถรคาถา
‘‘วสฺสติ ¶ ¶ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ อทุติโย, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติ.
… อุตฺติโย เถโร….
๕. อฺชนวนิยตฺเถรคาถา
‘‘อาสนฺทึ ¶ กุฏิกํ กตฺวา, โอคยฺห อฺชนํ วนํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… อฺชนวนิโย เถโร….
๖. กุฏิวิหาริตฺเถรคาถา
‘‘โก ¶ กุฏิกายํ ภิกฺขุ กุฏิกายํ, วีตราโค สุสมาหิตจิตฺโต;
เอวํ ชานาหิ อาวุโส, อโมฆา เต กุฏิกา กตา’’ติ.
… กุฏิวิหาริตฺเถโร….
๗. ทุติยกุฏิวิหาริตฺเถรคาถา
‘‘อยมาหุ ปุราณิยา กุฏิ, อฺํ ปตฺถยเส นวํ กุฏึ;
อาสํ กุฏิยา วิราชย, ทุกฺขา ภิกฺขุ ปุน นวา กุฏี’’ติ.
… ทุติยกุฏิวิหาริตฺเถโร….
๘. รมณียกุฏิกตฺเถรคาถา
‘‘รมณียา เม กุฏิกา, สทฺธาเทยฺยา มโนรมา;
น เม อตฺโถ กุมารีหิ, เยสํ อตฺโถ ตหึ คจฺฉถ นาริโย’’ติ.
… รมณียกุฏิโก เถโร….
๙. โกสลวิหาริตฺเถรคาถา
‘‘สทฺธายาหํ ¶ ปพฺพชิโต, อรฺเ เม กุฏิกา กตา;
อปฺปมตฺโต จ อาตาปี, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ [ปฏิสฺสโตติ (ก.)].
… โกสลวิหาริตฺเถโร….
๑๐. สีวลิตฺเถรคาถา
‘‘เต เม อิชฺฌึสุ สงฺกปฺปา, ยทตฺโถ ปาวิสึ กุฏึ;
วิชฺชาวิมุตฺตึ ปจฺเจสํ, มานานุสยมุชฺชห’’นฺติ.
… สีวลิตฺเถโร….
วคฺโค ฉฏฺโ นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
โคธิโก ¶ จ สุพาหุ จ, วลฺลิโย อุตฺติโย อิสิ;
อฺชนวนิโย เถโร, ทุเว กุฏิวิหาริโน;
รมณียกุฏิโก จ, โกสลวฺหยสีวลีติ.
๗. สตฺตมวคฺโค
๑. วปฺปตฺเถรคาถา
‘‘ปสฺสติ ¶ ปสฺโส ปสฺสนฺตํ, อปสฺสนฺตฺจ ปสฺสติ;
อปสฺสนฺโต อปสฺสนฺตํ, ปสฺสนฺตฺจ น ปสฺสตี’’ติ.
… วปฺโป เถโร….
๒. วชฺชิปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘เอกกา ¶ มยํ อรฺเ วิหราม, อปวิทฺธํว วนสฺมึ ทารุกํ;
ตสฺส เม พหุกา ปิหยนฺติ, เนรยิกา วิย สคฺคคามิน’’นฺติ.
… วชฺชิปุตฺโต เถโร….
๓. ปกฺขตฺเถรคาถา
‘‘จุตา ¶ ปตนฺติ ปติตา, คิทฺธา จ ปุนราคตา;
กตํ กิจฺจํ รตํ รมฺมํ, สุเขนนฺวาคตํ สุข’’นฺติ.
… ปกฺโข เถโร….
๔. วิมลโกณฺฑฺตฺเถรคาถา
‘‘ทุมวฺหยาย อุปฺปนฺโน, ชาโต ปณฺฑรเกตุนา;
เกตุหา ¶ เกตุนาเยว, มหาเกตุํ ปธํสยี’’ติ.
… วิมลโกณฺฑฺโ เถโร….
๕. อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘อุกฺเขปกตวจฺฉสฺส, สงฺกลิตํ พหูหิ วสฺเสหิ;
ตํ ภาสติ คหฏฺานํ, สุนิสินฺโน อุฬารปาโมชฺโช’’ติ.
… อุกฺเขปกตวจฺโฉ เถโร….
๖. เมฆิยตฺเถรคาถา
‘‘อนุสาสิ ¶ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, วิหาสึ สนฺติเก สโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… เมฆิโย เถโร….
๗. เอกธมฺมสวนียตฺเถรคาถา
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… เอกธมฺมสวนีโย เถโร….
๘. เอกุทานิยตฺเถรคาถา
[อุทา. ๓๗; ปาจิ. ๑๕๓] ‘‘อธิเจตโส อปฺปมชฺชโต, มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต;
โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน, อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต’’ติ.
… เอกุทานิโย เถโร….
๙. ฉนฺนตฺเถรคาถา
‘‘สุตฺวาน ¶ ธมฺมํ มหโต มหารสํ, สพฺพฺุตฺาณวเรน เทสิตํ;
มคฺคํ ปปชฺชึ [ปปชฺชํ (ก.)] อมตสฺส ปตฺติยา, โส โยคกฺเขมสฺส ปถสฺส โกวิโท’’ติ.
… ฉนฺโน เถโร….
๑๐. ปุณฺณตฺเถรคาถา
‘‘สีลเมว ¶ ¶ อิธ อคฺคํ, ปฺวา ปน อุตฺตโม;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ.
… ปุณฺโณ เถโร….
วคฺโค สตฺตโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
วปฺโป จ วชฺชิปุตฺโต จ, ปกฺโข วิมลโกณฺฑฺโ;
อุกฺเขปกตวจฺโฉ จ, เมฆิโย เอกธมฺมิโก;
เอกุทานิยฉนฺนา จ, ปุณฺณตฺเถโร มหพฺพโลติ.
๘. อฏฺมวคฺโค
๑. วจฺฉปาลตฺเถรคาถา
‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;
สํเสวิตวุทฺธสีลินา [สํเสวิตพุทฺธสีลินา (ก.)], นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติ.
… วจฺฉปาโล เถโร….
๒. อาตุมตฺเถรคาถา
‘‘ยถา ¶ กฬีโร สุสุ วฑฺฒิตคฺโค, ทุนฺนิกฺขโม โหติ ปสาขชาโต;
เอวํ อหํ ภริยายานิตาย, อนุมฺํ ¶ มํ ปพฺพชิโตมฺหิ ทานี’’ติ.
… อาตุโม เถโร….
๓. มาณวตฺเถรคาถา
‘‘ชิณฺณฺจ ทิสฺวา ทุขิตฺจ พฺยาธิตํ, มตฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;
ตโต อหํ นิกฺขมิตูน ปพฺพชึ, ปหาย กามานิ มโนรมานี’’ติ.
… มาณโว เถโร….
๔. สุยามนตฺเถรคาถา
‘‘กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ [ถีนมิทฺธฺจ (สี. สฺยา.)] ภิกฺขุโน;
อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, สพฺพโสว น วิชฺชตี’’ติ.
… สุยามโน เถโร….
๕. สุสารทตฺเถรคาถา
‘‘สาธุ สุวิหิตาน ทสฺสนํ, กงฺขา ฉิชฺชติ พุทฺธิ วฑฺฒติ;
พาลมฺปิ กโรนฺติ ปณฺฑิตํ, ตสฺมา สาธุ สตํ สมาคโม’’ติ.
… สุสารโท เถโร….
๖. ปิยฺชหตฺเถรคาถา
‘‘อุปฺปตนฺเตสุ ¶ นิปเต, นิปตนฺเตสุ อุปฺปเต;
วเส อวสมาเนสุ, รมมาเนสุ โน รเม’’ติ.
… ปิยฺชโห เถโร….
๗. หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘อิทํ ¶ ¶ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโห’’ติ.
… หตฺถาโรหปุตฺโต เถโร….
๘. เมณฺฑสิรตฺเถรคาถา
‘‘อเนกชาติสํสารํ ¶ , สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
ตสฺส เม ทุกฺขชาตสฺส, ทุกฺขกฺขนฺโธ อปรทฺโธ’’ติ.
… เมณฺฑสิโร เถโร….
๙. รกฺขิตตฺเถรคาถา
‘‘สพฺโพ ราโค ปหีโน เม, สพฺโพ โทโส สมูหโต;
สพฺโพ เม วิคโต โมโห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ.
… รกฺขิโต เถโร….
๑๐. อุคฺคตฺเถรคาถา
‘‘ยํ ¶ มยา ปกตํ กมฺมํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
สพฺพเมตํ ปริกฺขีณํ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… อุคฺโค เถโร….
วคฺโค อฏฺโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
วจฺฉปาโล จ โย เถโร, อาตุโม มาณโว อิสิ;
สุยามโน สุสารโท, เถโร โย จ ปิยฺชโห;
อาโรหปุตฺโต เมณฺฑสิโร, รกฺขิโต อุคฺคสวฺหโยติ.
๙. นวมวคฺโค
๑. สมิติคุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ยํ ¶ มยา ปกตํ ปาปํ, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาติสุ;
อิเธว ตํ เวทนียํ, วตฺถุ อฺํ น วิชฺชตี’’ติ.
… สมิติคุตฺโต เถโร….
๒. กสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘เยน ¶ เยน สุภิกฺขานิ, สิวานิ อภยานิ จ;
เตน ปุตฺตก คจฺฉสฺสุ, มา โสกาปหโต ภวา’’ติ.
… กสฺสโป เถโร….
๓. สีหตฺเถรคาถา
‘‘สีหปฺปมตฺโต วิหร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต;
ภาเวหิ กุสลํ ธมฺมํ, ชห สีฆํ สมุสฺสย’’นฺติ.
… สีโห เถโร….
๔. นีตตฺเถรคาถา
‘‘สพฺพรตฺตึ ¶ สุปิตฺวาน, ทิวา สงฺคณิเก รโต;
กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติ.
… นีโต เถโร….
๕. สุนาคตฺเถรคาถา
‘‘จิตฺตนิมิตฺตสฺส โกวิโท, ปวิเวกรสํ วิชานิย;
ฌายํ นิปโก ปติสฺสโต, อธิคจฺเฉยฺย สุขํ นิรามิส’’นฺติ.
… สุนาโค เถโร….
๖. นาคิตตฺเถรคาถา
‘‘อิโต ¶ พหิทฺธา ปุถุ อฺวาทินํ, มคฺโค น นิพฺพานคโม ยถา อยํ;
อิติสฺสุ สงฺฆํ ภควานุสาสติ, สตฺถา สยํ ปาณิตเลว ทสฺสย’’นฺติ.
… นาคิโต เถโร….
๗. ปวิฏฺตฺเถรคาถา
‘‘ขนฺธา ¶ ทิฏฺา ยถาภูตํ, ภวา สพฺเพ ปทาลิตา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… ปวิฏฺโ เถโร….
๘. อชฺชุนตฺเถรคาถา
‘‘อสกฺขึ ¶ วต อตฺตานํ, อุทฺธาตุํ อุทกา ถลํ;
วุยฺหมาโน มโหเฆว, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌห’’นฺติ.
… อชฺชุโน เถโร….
๙. (ปม)-เทวสภตฺเถรคาถา
‘‘อุตฺติณฺณา ปงฺกปลิปา, ปาตาลา ปริวชฺชิตา;
มุตฺโต โอฆา จ คนฺถา จ, สพฺเพ มานา วิสํหตา’’ติ.
… เทวสโภ เถโร….
๑๐. สามิทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… สามิทตฺโต เถโร….
วคฺโค นวโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
เถโร สมิติคุตฺโต จ, กสฺสโป สีหสวฺหโย;
นีโต สุนาโค นาคิโต, ปวิฏฺโ อชฺชุโน อิสิ;
เทวสโภ จ โย เถโร, สามิทตฺโต มหพฺพโลติ.
๑๐. ทสมวคฺโค
๑. ปริปุณฺณกตฺเถรคาถา
‘‘น ¶ ตถา มตํ สตรสํ, สุธนฺนํ ยํ มยชฺช ปริภุตฺตํ;
อปริมิตทสฺสินา โคตเมน, พุทฺเธน เทสิโต ธมฺโม’’ติ.
… ปริปุณฺณโก เถโร….
๒. วิชยตฺเถรคาถา
‘‘ยสฺสาสวา ¶ ¶ ¶ ปริกฺขีณา, อาหาเร จ อนิสฺสิโต;
สฺุตา อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร;
อากาเสว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนย’’นฺติ.
… วิชโย เถโร….
๓. เอรกตฺเถรคาถา
‘‘ทุกฺขา กามา เอรก, น สุขา กามา เอรก;
โย กาเม กามยติ, ทุกฺขํ โส กามยติ เอรก;
โย กาเม น กามยติ, ทุกฺขํ โส น กามยติ เอรกา’’ติ.
… เอรโก เถโร….
๔. เมตฺตชิตฺเถรคาถา
‘‘นโม หิ ตสฺส ภควโต, สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต;
เตนายํ อคฺคปฺปตฺเตน, อคฺคธมฺโม [อคฺโค ธมฺโม (สี.)] สุเทสิโต’’ติ.
… เมตฺตชิ เถโร….
๕. จกฺขุปาลตฺเถรคาถา
‘‘อนฺโธหํ หตเนตฺโตสฺมิ, กนฺตารทฺธานปกฺขนฺโท [ปกฺขนฺโน (สี.), ปกฺกนฺโต (สฺยา. สี. อฏฺ.)];
สยมาโนปิ คจฺฉิสฺสํ, น สหาเยน ปาเปนา’’ติ.
… จกฺขุปาโล เถโร….
๖. ขณฺฑสุมนตฺเถรคาถา
‘‘เอกปุปฺผํ ¶ จชิตฺวาน, อสีติ [อสีตึ (สี.)] วสฺสโกฏิโย;
สคฺเคสุ ปริจาเรตฺวา, เสสเกนมฺหิ นิพฺพุโต’’ติ.
… ขณฺฑสุมโน เถโร….
๗. ติสฺสตฺเถรคาถา
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหึ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจน’’นฺติ.
… ติสฺโส เถโร….
๘. อภยตฺเถรคาถา
‘‘รูปํ ¶ ¶ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ;
ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา, ภวมูโลปคามิโน’’ติ [ภวมูลา ภวคามิโนติ (สี. ก.)].
… อภโย เถโร….
๙. อุตฺติยตฺเถรคาถา
‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ;
ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา, สํสารํ อุปคามิโน’’ติ.
… อุตฺติโย เถโร….
๑๐. (ทุติย)-เทวสภตฺเถรคาถา
‘‘สมฺมปฺปธานสมฺปนฺโน, สติปฏฺานโคจโร;
วิมุตฺติกุสุมสฺฉนฺโน, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ.
… เทวสโภ เถโร….
วคฺโค ทสโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปริปุณฺณโก จ วิชโย, เอรโก เมตฺตชี มุนิ;
จกฺขุปาโล ขณฺฑสุมโน, ติสฺโส จ อภโย ตถา;
อุตฺติโย จ มหาปฺโ, เถโร เทวสโภปิ จาติ.
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
๑. เพลฏฺานิกตฺเถรคาถา
‘‘หิตฺวา ¶ ¶ คิหิตฺตํ อนโวสิตตฺโต, มุขนงฺคลี โอทริโก กุสีโต;
มหาวราโหว ¶ นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ.
… เพลฏฺานิโก เถโร….
๒. เสตุจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘มาเนน ¶ วฺจิตาเส, สงฺขาเรสุ สํกิลิสฺสมานาเส;
ลาภาลาเภน มถิตา, สมาธึ นาธิคจฺฉนฺตี’’ติ.
… เสตุจฺโฉ เถโร….
๓. พนฺธุรตฺเถรคาถา
‘‘นาหํ เอเตน อตฺถิโก, สุขิโต ธมฺมรเสน ตปฺปิโต;
ปิตฺวา [ปีตฺวาน (สี. สฺยา.)] รสคฺคมุตฺตมํ, น จ กาหามิ วิเสน สนฺถว’’นฺติ.
… พนฺธุโร [พนฺธโน (ก.)] เถโร….
๔. ขิตกตฺเถรคาถา
‘‘ลหุโก วต เม กาโย, ผุฏฺโ จ ปีติสุเขน วิปุเลน;
ตูลมิว เอริตํ มาลุเตน, ปิลวตีว เม กาโย’’ติ.
… ขิตโก เถโร….
๕. มลิตวมฺภตฺเถรคาถา
‘‘อุกฺกณฺิโตปิ น วเส, รมมาโนปิ ปกฺกเม;
น ตฺเววานตฺถสํหิตํ, วเส วาสํ วิจกฺขโณ’’ติ.
… มลิตวมฺโภ เถโร….
๖. สุเหมนฺตตฺเถรคาถา
‘‘สตลิงฺคสฺส ¶ อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;
เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสี จ ปณฺฑิโต’’ติ.
… สุเหมนฺโต เถโร….
๗. ธมฺมสวตฺเถรคาถา
‘‘ปพฺพชึ ¶ ตุลยิตฺวาน, อคารสฺมานคาริยํ;
ติสฺโส ¶ วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ธมฺมสโว เถโร….
๘. ธมฺมสวปิตุตฺเถรคาถา
‘‘ส วีสวสฺสสติโก, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ธมฺมสวปิตุ เถโร….
๙. สงฺฆรกฺขิตตฺเถรคาถา
‘‘น ¶ นูนายํ ปรมหิตานุกมฺปิโน, รโหคโต อนุวิคเณติ สาสนํ;
ตถาหยํ วิหรติ ปากตินฺทฺริโย, มิคี ยถา ตรุณชาติกา วเน’’ติ.
… สงฺฆรกฺขิโต เถโร….
๑๐. อุสภตฺเถรคาถา
‘‘นคา นคคฺเคสุ สุสํวิรูฬฺหา, อุทคฺคเมเฆน นเวน สิตฺตา;
วิเวกกามสฺส อรฺสฺิโน, ชเนติ ภิยฺโย อุสภสฺส กลฺยต’’นฺติ.
… อุสโภ เถโร….
วคฺโค เอกาทสโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
เพลฏฺานิโก เสตุจฺโฉ, พนฺธุโร ขิตโก อิสิ;
มลิตวมฺโภ สุเหมนฺโต, ธมฺมสโว ธมฺมสวปิตา;
สงฺฆรกฺขิตตฺเถโร ¶ จ, อุสโภ จ มหามุนีติ.
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
๑. เชนฺตตฺเถรคาถา
‘‘ทุปฺปพฺพชฺชํ ¶ ¶ เว ทุรธิวาสา เคหา, ธมฺโม คมฺภีโร ทุรธิคมา โภคา;
กิจฺฉา วุตฺติ โน อิตรีตเรเนว, ยุตฺตํ จินฺเตตุํ สตตมนิจฺจต’’นฺติ.
… เชนฺโต เถโร….
๒. วจฺฉโคตฺตตฺเถรคาถา
‘‘เตวิชฺโชหํ มหาฌายี, เจโตสมถโกวิโท;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… วจฺฉโคตฺโต เถโร….
๓. วนวจฺฉตฺเถรคาถา
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา,โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ ม’’นฺติ.
… วนวจฺโฉ เถโร….
๔. อธิมุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘กายทุฏฺุลฺลครุโน, หิยฺยมานมฺหิ [หียมานมฺหิ (สี.)] ชีวิเต;
สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณสาธุตา’’ติ.
… อธิมุตฺโต เถโร….
๕. มหานามตฺเถรคาถา
‘‘เอสาวหิยฺยเส ปพฺพเตน, พหุกุฏชสลฺลกิเกน [สลฺลกิเตน (สี.), สลฺลริเกน (สฺยา.)];
เนสาทเกน ¶ คิรินา, ยสสฺสินา ปริจฺฉเทนา’’ติ.
… มหานาโม เถโร….
๖. ปาราปริยตฺเถรคาถา
‘‘ฉผสฺสายตเน ¶ ¶ ¶ หิตฺวา, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
อฆมูลํ วมิตฺวาน, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
… ปาราปริโย [ปาราสริโย (สี.), ปารํปริโย (ก.)] เถโร ….
๗. ยสตฺเถรคาถา
‘‘สุวิลิตฺโต สุวสโน,สพฺพาภรณภูสิโต;
ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ยโส เถโร….
๘. กิมิลตฺเถรคาถา
‘‘อภิสตฺโตว นิปตติ, วโย รูปํ อฺมิว ตเถว สนฺตํ;
ตสฺเสว สโต อวิปฺปวสโต, อฺสฺเสว สรามิ อตฺตาน’’นฺติ.
… กิมิโล [กิมฺพิโล (สี. สฺยา.)] เถโร….
๙. วชฺชิปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘รุกฺขมูลคหนํ ปสกฺกิย, นิพฺพานํ หทยสฺมึ โอปิย;
ฌาย โคตม มา จ ปมาโท, กึ เต พิฬิพิฬิกา กริสฺสตี’’ติ.
… วชฺชิปุตฺโต เถโร….
๑๐. อิสิทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
ทุกฺขกฺขโย ¶ อนุปฺปตฺโต,ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
… อิสิทตฺโต เถโร….
วคฺโค ทฺวาทสโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
เชนฺโต ¶ จ วจฺฉโคตฺโต จ, วจฺโฉ จ วนสวฺหโย;
อธิมุตฺโต มหานาโม, ปาราปริโย ยโสปิ จ;
กิมิโล วชฺชิปุตฺโต จ, อิสิทตฺโต มหายโสติ.
เอกกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
วีสุตฺตรสตํ เถรา, กตกิจฺจา อนาสวา;
เอกเกว นิปาตมฺหิ, สุสงฺคีตา มเหสิภีติ.
๒. ทุกนิปาโต
๑. ปมวคฺโค
๑. อุตฺตรตฺเถรคาถา
‘‘นตฺถิ ¶ ¶ ¶ โกจิ ภโว นิจฺโจ, สงฺขารา วาปิ สสฺสตา;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต ขนฺธา, จวนฺติ อปราปรํ.
‘‘เอตมาทีนํ ตฺวา, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;
นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหิ, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุตฺตโร เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
๒. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรคาถา
‘‘นยิทํ ¶ อนเยน ชีวิตํ, นาหาโร หทยสฺส สนฺติโก;
อาหารฏฺิติโก สมุสฺสโย, อิติ ทิสฺวาน จรามิ เอสนํ.
‘‘ปงฺโกติ หิ นํ ปเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
๓. วลฺลิยตฺเถรคาถา
‘‘มกฺกโฏ ปฺจทฺวารายํ, กุฏิกายํ ปสกฺกิย;
ทฺวาเรน อนุปริเยติ, ฆฏฺฏยนฺโต มุหุํ มุหุํ.
‘‘ติฏฺ มกฺกฏ มา ธาวิ, น หิ เต ตํ ยถา ปุเร;
นิคฺคหีโตสิ ปฺาย, เนว ทูรํ คมิสฺสตี’’ติ.
… วลฺลิโย เถโร….
๔. คงฺคาตีริยตฺเถรคาถา
‘‘ติณฺณํ ¶ ¶ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตา;
ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโต, ปํสุกูลฺจ จีวรํ.
‘‘ทฺวินฺนํ อนฺตรวสฺสานํ, เอกา วาจา เม ภาสิตา;
ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหิ, ตโมขนฺโธ [ตโมกฺขนฺโธ (สี. สฺยา.)] ปทาลิโต’’ติ.
… คงฺคาตีริโย เถโร….
๕. อชินตฺเถรคาถา
‘‘อปิ เจ โหติ เตวิชฺโช, มจฺจุหายี อนาสโว;
อปฺปฺาโตติ นํ พาลา, อวชานนฺติ อชานตา.
‘‘โย ¶ จ โข อนฺนปานสฺส, ลาภี โหตีธ ปุคฺคโล;
ปาปธมฺโมปิ เจ โหติ, โส เนสํ โหติ สกฺกโต’’ติ.
… อชิโน เถโร….
๖. เมฬชินตฺเถรคาถา
‘‘ยทาหํ ¶ ธมฺมมสฺโสสึ, ภาสมานสฺส สตฺถุโน;
น กงฺขมภิชานามิ, สพฺพฺูอปราชิเต.
‘‘สตฺถวาเห มหาวีเร, สารถีนํ วรุตฺตเม;
มคฺเค ปฏิปทายํ วา, กงฺขา มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ.
… เมฬชิโน เถโร….
๗. ราธตฺเถรคาถา
[ธ. ป. ๑๓ ธมฺมปเท] ‘‘ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนํ, วุฏฺี สมติวิชฺฌติ;
เอวํ อภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค สมติวิชฺฌติ.
[ธ. ป. ๑๔ ธมฺมปเท] ‘‘ยถา อคารํ สุจฺฉนฺนํ, วุฑฺฒี น สมติวิชฺฌติ;
เอวํ สุภาวิตํ จิตฺตํ, ราโค น สมติวิชฺฌตี’’ติ.
… ราโธ เถโร….
๘. สุราธตฺเถรคาถา
‘‘ขีณา ¶ ¶ หิ มยฺหํ ชาติ, วุสิตํ ชินสาสนํ;
ปหีโน ชาลสงฺขาโต, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ.
… สุราโธ เถโร….
๙. โคตมตฺเถรคาถา
‘‘สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเร;
สทา เว รกฺขิตพฺพาสุ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ.
‘‘วธํ จริมฺห เต กาม, อนณา ทานิ เต มยํ;
คจฺฉาม ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจตี’’ติ.
… โคตโม เถโร….
๑๐. วสภตฺเถรคาถา
‘‘ปุพฺเพ ¶ หนติ อตฺตานํ, ปจฺฉา หนติ โส ปเร;
สุหตํ หนฺติ อตฺตานํ, วีตํเสเนว ปกฺขิมา.
‘‘น พฺราหฺมโณ พหิวณฺโณ, อนฺโต วณฺโณ หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ.
… วสโภ เถโร….
วคฺโค ปโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุตฺตโร เจว ปิณฺโฑโล, วลฺลิโย ตีริโย อิสิ;
อชิโน จ เมฬชิโน, ราโธ สุราโธ โคตโม;
วสเภน อิเม โหนฺติ, ทส เถรา มหิทฺธิกาติ.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. มหาจุนฺทตฺเถรคาถา
‘‘สุสฺสูสา ¶ ¶ ¶ สุตวทฺธนี, สุตํ ปฺาย วทฺธนํ;
ปฺาย อตฺถํ ชานาติ, าโต อตฺโถ สุขาวโห.
‘‘เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, จเรยฺย สํโยชนวิปฺปโมกฺขํ;
สเจ รตึ นาธิคจฺเฉยฺย ตตฺถ, สงฺเฆ วเส รกฺขิตตฺโต สติมา’’ติ.
… มหาจุนฺโท เถโร….
๒. โชติทาสตฺเถรคาถา
‘‘เย โข เต เวมิสฺเสน [เวฆมิสฺเสน (สี. สฺยา.), เว คมิสฺเสน, เวขมิสฺเสน (ก.)], นานตฺเตน จ กมฺมุนา;
มนุสฺเส อุปรุนฺธนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
เตปิ ¶ ตตฺเถว กีรนฺติ, น หิ กมฺมํ ปนสฺสติ.
‘‘ยํ กโรติ นโร กมฺมํ, กลฺยาณํ ยทิ ปาปกํ;
ตสฺส ตสฺเสว ทายาโท, ยํ ยํ กมฺมํ ปกุพฺพตี’’ติ.
… โชติทาโส เถโร….
๓. เหรฺกานิตฺเถรคาถา
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขียติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํ.
‘‘อถ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌติ;
ปจฺฉาสฺส กฏุกํ โหติ, วิปาโก หิสฺส ปาปโก’’ติ.
… เหรฺกานิตฺเถโร….
๔. โสมมิตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;
เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธุชีวีปิ สีทติ;
ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชยฺย, กุสีตํ หีนวีริยํ.
‘‘ปวิวิตฺเตหิ ¶ ¶ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายิภิ;
นิจฺจํ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’ติ.
… โสมมิตฺโต เถโร….
๕. สพฺพมิตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ชโน ชนมฺหิ สมฺพทฺโธ [สมฺพทฺโธ (สฺยา. ก.)], ชนเมวสฺสิโต ชโน;
ชโน ชเนน เหียติ, เหเติ จ [โพธิยติ, พาเธติ จ (ก.)] ชโน ชนํ.
‘‘โก ¶ หิ ตสฺส ชเนนตฺโถ, ชเนน ชนิเตน วา;
ชนํ โอหาย คจฺฉํ ตํ, เหยิตฺวา [พาธยิตฺวา (ก.)] พหุํ ชน’’นฺติ.
… สพฺพมิตฺโต เถโร….
๖. มหากาฬตฺเถรคาถา
‘‘กาฬี ¶ อิตฺถี พฺรหตี ธงฺกรูปา, สตฺถิฺจ เภตฺวา อปรฺจ สตฺถึ;
พาหฺจ เภตฺวา อปรฺจ พาหํ, สีสฺจ เภตฺวา ทธิถาลกํว;
เอสา นิสินฺนา อภิสนฺทหิตฺวา.
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, มาหํ ปุน ภินฺนสิโร สยิสฺส’’นฺติ [ปสฺสิสฺสนฺติ (ก.)].
… มหากาโฬ เถโร….
๗. ติสฺสตฺเถรคาถา
‘‘พหู สปตฺเต ลภติ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส, วตฺถสฺส สยนสฺส จ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, สกฺกาเรสุ มหพฺภยํ;
อปฺปลาโภ อนวสฺสุโต, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
… ติสฺโส เถโร….
๘. กิมิลตฺเถรคาถา
‘‘ปาจีนวํสทายมฺหิ ¶ , สกฺยปุตฺตา สหายกา;
ปหายานปฺปเก โภเค, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา.
‘‘อารทฺธวีริยา ¶ ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, หิตฺวาน โลกิยํ รติ’’นฺติ.
… กิมิโล [กิมฺพิโล (สี. สฺยา. ปี.)] เถโร….
๙. นนฺทตฺเถรคาถา
‘‘อโยนิโส ¶ มนสิการา, มณฺฑนํ อนุยฺุชิสํ;
อุทฺธโต จปโล จาสึ, กามราเคน อฏฺฏิโต.
‘‘อุปายกุสเลนาหํ, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ภเว จิตฺตํ อุทพฺพหิ’’นฺติ.
… นนฺโท เถโร….
๑๐. สิริมตฺเถรคาถา
‘‘ปเร จ นํ ปสํสนฺติ, อตฺตา เจ อสมาหิโต;
โมฆํ ปเร ปสํสนฺติ, อตฺตา หิ อสมาหิโต.
‘‘ปเร จ นํ ครหนฺติ, อตฺตา เจ สุสมาหิโต;
โมฆํ ปเร ครหนฺติ, อตฺตา หิ สุสมาหิโต’’ติ.
… สิริมา เถโร….
วคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
จุนฺโท ¶ จ โชติทาโส จ, เถโร เหรฺกานิ จ;
โสมมิตฺโต สพฺพมิตฺโต, กาโล ติสฺโส จ กิมิโล [กิมฺพิโล (สี. สฺยา. ปี.), ฉนฺทลกฺขณานุโลมํ];
นนฺโท จ สิริมา เจว, ทส เถรา มหิทฺธิกาติ.
๓. ตติยวคฺโค
๑. อุตฺตรตฺเถรคาถา
‘‘ขนฺธา ¶ ¶ มยา ปริฺาตา, ตณฺหา เม สุสมูหตา;
ภาวิตา มม โพชฺฌงฺคา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘โสหํ ¶ ขนฺเธ ปริฺาย, อพฺพหิตฺวาน [อพฺพุหิตฺวาน (ก.)] ชาลินึ;
ภาวยิตฺวาน โพชฺฌงฺเค, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติ.
… อุตฺตโร เถโร….
๒. ภทฺทชิตฺเถรคาถา
‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;
ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ [โสฬสปพฺเพโธ (สี. อฏฺ.), โสฬสพฺพาโณ (?)], อุพฺภมาหุ [อุทฺธมาหุ (สี.), อุจฺจมาหุ (สฺยา.)] สหสฺสธา.
‘‘สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;
อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉสหสฺสานิ สตฺตธา’’ติ.
… ภทฺทชิตฺเถโร….
๓. โสภิตตฺเถรคาถา
‘‘สติมา ปฺวา ภิกฺขุ, อารทฺธพลวีริโย;
ปฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺตึ อนุสฺสรึ.
‘‘จตฺตาโร สติปฏฺาเน, สตฺต อฏฺ จ ภาวยํ;
ปฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺตึ อนุสฺสริ’’นฺติ.
… โสภิโต เถโร….
๔. วลฺลิยตฺเถรคาถา
‘‘ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยน, ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตา;
กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสํ [นาวรุชฺฌิสฺสํ (ก. สี. ก.)], ปสฺส วีริยํ ปรกฺกม.
‘‘ตฺวฺจ เม มคฺคมกฺขาหิ, อฺชสํ อมโตคธํ;
อหํ โมเนน โมนิสฺสํ, คงฺคาโสโตว สาคร’’นฺติ.
… วลฺลิโย เถโร….
๕. วีตโสกตฺเถรคาถา
‘‘เกเส ¶ ¶ เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมิ;
ตโต ¶ อาทาสมาทาย, สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสํ.
‘‘ตุจฺโฉ ¶ กาโย อทิสฺสิตฺถ, อนฺธกาโร ตโม พฺยคา;
สพฺเพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… วีตโสโก เถโร….
๖. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจ นีวรเณ หิตฺวา, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนมตฺตโน.
‘‘ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายํ, สพฺพํ สนฺตรพาหิรํ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถา’’ติ.
… ปุณฺณมาโส เถโร….
๗. นนฺทกตฺเถรคาถา
‘‘ยถาปิ ภทฺโท อาชฺโ, ขลิตฺวา ปติติฏฺติ;
ภิยฺโย ลทฺทาน สํเวคํ, อทีโน วหเต ธุรํ.
‘‘เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺนํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกํ;
อาชานียํ มํ ธาเรถ, ปุตฺตํ พุทฺธสฺส โอรส’’นฺติ.
… นนฺทโก เถโร….
๘. ภรตตฺเถรคาถา
‘‘เอหิ นนฺทก คจฺฉาม, อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ;
สีหนาทํ นทิสฺสาม, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา.
‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิ;
โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ.
… ภรโต เถโร….
๙. ภารทฺวาชตฺเถรคาถา
‘‘นทนฺติ ¶ ¶ ¶ เอวํ สปฺปฺา, สีหาว คิริคพฺภเร;
วีรา วิชิตสงฺคามา, เชตฺวา มารํ สวาหนึ [สวาหนํ (พหูสุ)].
‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม, ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโต;
อหฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสว’’นฺติ.
… ภารทฺวาโช เถโร….
๑๐. กณฺหทินฺนตฺเถรคาถา
‘‘อุปาสิตา สปฺปุริสา, สุตา ธมฺมา อภิณฺหโส;
สุตฺวาน ปฏิปชฺชิสฺสํ, อฺชสํ อมโตคธํ.
‘‘ภวราคหตสฺส เม สโต, ภวราโค ปุน เม น วิชฺชติ;
น จาหุ น จ เม ภวิสฺสติ, น จ เม เอตรหิ วิชฺชตี’’ติ.
… กณฺหทินฺโน เถโร….
วคฺโค ตติโย นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุตฺตโร ภทฺทชิตฺเถโร, โสภิโต วลฺลิโย อิสิ;
วีตโสโก จ โย เถโร, ปุณฺณมาโส จ นนฺทโก;
ภรโต ภารทฺวาโช จ, กณฺหทินฺโน มหามุนีติ.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. มิคสิรตฺเถรคาถา
‘‘ยโต ¶ อหํ ปพฺพชิโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;
วิมุจฺจมาโน อุคฺคจฺฉึ, กามธาตุํ อุปจฺจคํ.
‘‘พฺรหฺมุโน ¶ ¶ เปกฺขมานสฺส, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม;
อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ.
… มิคสิโร เถโร….
๒. สิวกตฺเถรคาถา
‘‘อนิจฺจานิ ¶ คหกานิ, ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ;
คหการํ [คหการกํ (สี. ปี.)] คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, ถูณิกา [ถูณิรา (ปี. ก.), ธุณิรา (สฺยา.)] จ วิทาลิตา [ปทาลิตา (สี. สฺยา.)];
วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ, อิเธว วิธมิสฺสตี’’ติ.
… สิวโก [สีวโก (สี.)] เถโร….
๓. อุปวาณตฺเถรคาถา
‘‘อรหํ สุคโต โลเก, วาเตหาพาธิโต [… พาธิโต (ก.)] มุนิ;
สเจ อุณฺโหทกํ อตฺถิ, มุนิโน เทหิ พฺราหฺมณ.
‘‘ปูชิโต ปูชเนยฺยานํ [ปูชนียานํ (สี.)], สกฺกเรยฺยาน สกฺกโต;
อปจิโตปเจยฺยานํ [อปจนียานํ (สี.), อปจิเนยฺยานํ (สฺยา.)], ตสฺส อิจฺฉามิ หาตเว’’ติ.
… อุปวาโณ เถโร….
๔. อิสิทินฺนตฺเถรคาถา
‘‘ทิฏฺา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานา;
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขา.
‘‘อทฺธา น ชานนฺติ ยโตธ ธมฺมํ, กามา ¶ อนิจฺจา อิติ จาปิ อาหุ;
ราคฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุํ, ตสฺมา สิตา ปุตฺตทารํ ธนฺจา’’ติ.
… อิสิทินฺโน เถโร….
๕. สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถา
‘‘เทโว ¶ จ วสฺสติ เทโว จ คฬคฬายติ,
เอกโก จาหํ เภรเว พิเล วิหรามิ;
ตสฺส มยฺหํ เอกกสฺส เภรเว พิเล วิหรโต,
นตฺถิ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา.
‘‘ธมฺมตา ¶ มมสา ยสฺส เม, เอกกสฺส เภรเว พิเล;
วิหรโต นตฺถิ ภยํ วา, ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา’’ติ.
… สมฺพุลกจฺจาโน [สมฺพหุลกจฺจาโน (ก.)] เถโร….
๖. นิตกตฺเถรคาถา
[อุทา. ๓๔ อุทาเนปิ] ‘‘กสฺส ¶ เสลูปมํ จิตฺตํ, ิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ รชนีเยสุ, กุปฺปนีเย น กุปฺปติ;
ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสติ.
‘‘มม เสลูปมํ จิตฺตํ, ิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ รชนีเยสุ, กุปฺปนีเย น กุปฺปติ;
มเมวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต มํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติ.
… นิตโก [ขิตโก (สี. สฺยา.)] เถโร….
๗. โสณโปฏิริยตฺเถรคาถา
‘‘น ตาว สุปิตุํ โหติ, รตฺติ นกฺขตฺตมาลินี;
ปฏิชคฺคิตุเมเวสา, รตฺติ โหติ วิชานตา.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธาวปติตํ ¶ , กฺุชโร เจ อนุกฺกเม;
สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ปราชิโต’’ติ.
… โสโณ โปฏิริโย [เสลิสฺสริโย (สี.), โปฏฺฏิริยปุตฺโต (สฺยา.)] เถโร ….
๘. นิสภตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจ ¶ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;
สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเว.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ.
… นิสโภ เถโร….
๙. อุสภตฺเถรคาถา
‘‘อมฺพปลฺลวสงฺกาสํ, อํเส กตฺวาน จีวรํ;
นิสินฺโน หตฺถิคีวายํ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต ¶ โอรุยฺห, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ ทิตฺโต ตทา สนฺโต, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
… อุสโภ เถโร….
๑๐. กปฺปฏกุรตฺเถรคาถา
‘‘อยมิติ กปฺปโฏ กปฺปฏกุโร, อจฺฉาย อติภริตาย [อติภริยาย (สี. ก.), อจฺจํ ภราย (สฺยา.)];
อมตฆฏิกายํ ธมฺมกฏมตฺโต [ธมฺมกฏปตฺโต (สฺยา. ก. อฏฺ.), ธมฺมกฏมคฺโค (สี. อฏฺ.)], กตปทํ ฌานานิ โอเจตุํ.
‘‘มา ¶ โข ตฺวํ กปฺปฏ ปจาเลสิ, มา ตฺวํ อุปกณฺณมฺหิ ตาเฬสฺสํ;
น ¶ หิ [น วา (ก.)] ตฺวํ กปฺปฏ มตฺตมฺาสิ, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปจลายมาโนติ.
… กปฺปฏกุโร เถโร….
วคฺโค จตุตฺโถ นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ –
มิคสิโร ¶ สิวโก จ, อุปวาโน จ ปณฺฑิโต;
อิสิทินฺโน จ กจฺจาโน, นิตโก จ มหาวสี;
โปฏิริยปุตฺโต นิสโภ, อุสโภ กปฺปฏกุโรติ.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. กุมารกสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘อโห พุทฺธา อโห ธมฺมา, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
ยตฺถ เอตาทิสํ ธมฺมํ, สาวโก สจฺฉิกาหิ’’ติ.
‘‘อสงฺเขยฺเยสุ กปฺเปสุ, สกฺกายาธิคตา อหู;
เตสมยํ ปจฺฉิมโก, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… กุมารกสฺสโป เถโร….
๒. ธมฺมปาลตฺเถรคาถา
‘‘โย ¶ หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
ชาคโร ส หิ สุตฺเตสุ [ปติสุตฺเตสุ (สี. ก.)], อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา ¶ สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ.
… ธมฺมปาโล เถโร….
๓. พฺรหฺมาลิตฺเถรคาถา
‘‘กสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ, อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ กสฺส [ตสฺส (พหูสุ)] ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ.
[ธ. ป. ๙๔ ธมฺมปเทปิ] ‘‘มยฺหินฺทฺริยานิ ¶ สมถงฺคตานิ, อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ มยฺหํ ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ.
… พฺรหฺมาลิ เถโร….
๔. โมฆราชตฺเถรคาถา
‘‘ฉวิปาปก ¶ จิตฺตภทฺทก, โมฆราช สตตํ สมาหิโต;
เหมนฺติกสีตกาลรตฺติโย [เหมนฺติกกาลรตฺติโย (ก.)], ภิกฺขุ ตฺวํสิ กถํ กริสฺสสิ’’.
‘‘สมฺปนฺนสสฺสา มคธา, เกวลา อิติ เม สุตํ;
ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ, ยถฺเ สุขชีวิโน’’ติ.
… โมฆราชา เถโร….
๕. วิสาขปฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเร, โอกฺขิเป ปารคตํ น เอรเย;
น ¶ จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเร, อนุทฺธโต สมฺมิตภาณิ สุพฺพโต.
‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;
สํเสวิตวุทฺธสีลินา, นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติ.
… วิสาโข ปฺจาลปุตฺโต เถโร ….
๖. จูฬกตฺเถรคาถา
‘‘นทนฺติ ¶ โมรา สุสิขา สุเปขุณา, สุนีลคีวา สุมุขา สุคชฺชิโน;
สุสทฺทลา จาปิ มหามหี อยํ, สุพฺยาปิตมฺพุ สุวลาหกํ นภํ.
‘‘สุกลฺลรูโป ¶ สุมนสฺส ฌายตํ [ฌายิตํ (สฺยา. ก.)], สุนิกฺกโม สาธุ สุพุทฺธสาสเน;
สุสุกฺกสุกฺกํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ, ผุสาหิ ตํ อุตฺตมมจฺจุตํ ปท’’นฺติ.
… จูฬโก [จูลโก (สี. อฏฺ.)] เถโร….
๗. อนูปมตฺเถรคาถา
‘‘นนฺทมานาคตํ จิตฺตํ, สูลมาโรปมานกํ;
เตน เตเนว วชสิ, เยน สูลํ กลิงฺครํ.
‘‘ตาหํ จิตฺตกลึ พฺรูมิ, ตํ พฺรูมิ จิตฺตทุพฺภกํ;
สตฺถา เต ทุลฺลโภ ลทฺโธ, มานตฺเถ มํ นิโยชยี’’ติ.
… อนูปโม เถโร….
๘. วชฺชิตตฺเถรคาถา
‘‘สํสรํ ¶ ทีฆมทฺธานํ, คตีสุ ปริวตฺติสํ;
อปสฺสํ อริยสจฺจานิ, อนฺธภูโต [อนฺธีภูโต (ก.)] ปุถุชฺชโน.
‘‘ตสฺส ¶ เม อปฺปมตฺตสฺส, สํสารา วินฬีกตา;
สพฺพา คตี สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… วชฺชิโต เถโร….
๙. สนฺธิตตฺเถรคาถา
‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;
เอกํ พุทฺธคตํ สฺํ, อลภิตฺถํ [อลภึ หํ (ก.)] ปติสฺสโต.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ตสฺสา สฺาย วาหสา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
… สนฺธิโต เถโร….
วคฺโค ปฺจโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
กุมารกสฺสโป ¶ เถโร, ธมฺมปาโล จ พฺรหฺมาลิ;
โมฆราชา วิสาโข จ, จูฬโก จ อนูปโม;
วชฺชิโต สนฺธิโต เถโร, กิเลสรชวาหโนติ.
ทุกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
คาถาทุกนิปาตมฺหิ, นวุติ เจว อฏฺ จ;
เถรา เอกูนปฺาสํ, ภาสิตา นยโกวิทาติ.
๓. ติกนิปาโต
๑. องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรคาถา
‘‘อโยนิ ¶ ¶ ¶ ¶ สุทฺธิมนฺเวสํ, อคฺคึ ปริจรึ วเน;
สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต, อกาสึ อมรํ ตปํ [อกาสึ อปรํ ตปํ (สฺยา.), อกาสึ อมตํ ตปํ (ก.)].
‘‘ตํ สุเขน สุขํ ลทฺธํ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘พฺรหฺมพนฺธุ ปุเร อาสึ, อิทานิ โขมฺหิ พฺราหฺมโณ;
เตวิชฺโช นฺหาตโก [นหาตโก (สี. อฏฺ.)] จมฺหิ, โสตฺติโย จมฺหิ เวทคู’’ติ.
… องฺคณิกภารทฺวาโช เถโร….
๒. ปจฺจยตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจาหาหํ ปพฺพชิโต, เสโข อปฺปตฺตมานโส,
วิหารํ เม ปวิฏฺสฺส, เจตโส ปณิธี อหุ.
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ปจฺจโย เถโร….
๓. พากุลตฺเถรคาถา
‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;
สุขา โส ธํสเต านา, ปจฺฉา จ มนุตปฺปติ.
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ¶ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘สุสุขํ ¶ ¶ วต นิพฺพานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
อโสกํ วิรชํ เขมํ, ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตี’’ติ.
… พากุโล [พากฺกุโล (สี.)] เถโร….
๔. ธนิยตฺเถรคาถา
‘‘สุขํ เจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา;
สงฺฆิกํ นาติมฺเยฺย, จีวรํ ปานโภชนํ.
‘‘สุขํ เจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา;
อหิ มูสิกโสพฺภํว, เสเวถ สยนาสนํ.
‘‘สุขํ เจ ¶ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา;
อิตรีตเรน ตุสฺเสยฺย, เอกธมฺมฺจ ภาวเย’’ติ.
… ธนิโย เถโร….
๕. มาตงฺคปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘อติสีตํ อติอุณฺหํ, อติสายมิทํ อหุ;
อิติ วิสฺสฏฺกมฺมนฺเต, ขณา อจฺเจนฺติ มาณเว.
‘‘โย จ สีตฺจ อุณฺหฺจ, ติณา ภิยฺโย น มฺติ;
กรํ ปุริสกิจฺจานิ, โส สุขา น วิหายติ.
‘‘ทพฺพํ กุสํ โปฏกิลํ, อุสีรํ มฺุชปพฺพชํ;
อุรสา ปนุทิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติ.
… มาตงฺคปุตฺโต เถโร….
๖. ขุชฺชโสภิตตฺเถรคาถา
‘‘เย จิตฺตกถี พหุสฺสุตา, สมณา ปาฏลิปุตฺตวาสิโน;
เตสฺตโรยมายุวา, ทฺวาเร ติฏฺติ ขุชฺชโสภิโต.
‘‘เย ¶ ¶ จิตฺตกถี พหุสฺสุตา, สมณา ปาฏลิปุตฺตวาสิโน;
เตสฺตโรยมายุวา, ทฺวาเร ติฏฺติ มาลุเตริโต.
‘‘สุยุทฺเธน สุยิฏฺเน, สงฺคามวิชเยน จ;
พฺรหฺมจริยานุจิณฺเณน, เอวายํ สุขเมธตี’’ติ.
… ขุชฺชโสภิโต เถโร….
๗. วารณตฺเถรคาถา
‘‘โยธ ¶ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปรปาณานิ หึสติ;
อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโร.
‘‘โย จ เมตฺเตน จิตฺเตน, สพฺพปาณานุกมฺปติ;
พหฺุหิ โส ปสวติ, ปฺุํ ตาทิสโก นโร.
‘‘สุภาสิตสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;
เอกาสนสฺส จ รโห, จิตฺตวูปสมสฺส จา’’ติ.
… วารโณ เถโร….
๘. วสฺสิกตฺเถรคาถา
‘‘เอโกปิ สทฺโธ เมธาวี, อสฺสทฺธานีธ าตินํ;
ธมฺมฏฺโ สีลสมฺปนฺโน, โหติ อตฺถาย พนฺธุนํ.
‘‘นิคฺคยฺห อนุกมฺปาย, โจทิตา าตโย มยา;
าติพนฺธวเปเมน, การํ กตฺวาน ภิกฺขุสุ.
‘‘เต อพฺภตีตา กาลงฺกตา, ปตฺตา เต ติทิวํ สุขํ;
ภาตโร มยฺหํ มาตา จ, โมทนฺติ กามกามิโน’’ติ.
… วสฺสิโก [ปสฺสิโก (สี. สฺยา. ปี.)] เถโร….
๙. ยโสชตฺเถรคาถา
‘‘กาลปพฺพงฺคสงฺกาโส, กิโส ธมนิสนฺถโต;
มตฺตฺู ¶ อนฺนปานมฺหิ, อทีนมนโส นโร’’.
‘‘ผุฏฺโ ¶ ¶ ฑํเสหิ มกเสหิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
นาโค สงฺคามสีเสว, สโต ตตฺราธิวาสเย.
‘‘ยถา พฺรหฺมา ตถา เอโก, ยถา เทโว ตถา ทุเว;
ยถา คาโม ตถา ตโย, โกลาหลํ ตตุตฺตริ’’นฺติ.
… ยโสโช เถโร….
๑๐. สาฏิมตฺติยตฺเถรคาถา
‘‘อหุ ¶ ตุยฺหํ ปุเร สทฺธา, สา เต อชฺช น วิชฺชติ;
ยํ ตุยฺหํ ตุยฺหเมเวตํ, นตฺถิ ทุจฺจริตํ มม.
‘‘อนิจฺจา หิ จลา สทฺทา, เอวํ ทิฏฺา หิ สา มยา;
รชฺชนฺติปิ วิรชฺชนฺติ, ตตฺถ กึ ชิยฺยเต มุนิ.
‘‘ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ กุเล กุเล;
ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, อตฺถิ ชงฺฆพลํ [ชงฺฆาพลํ (สี.)] มมา’’ติ.
… สาฏิมตฺติโย เถโร….
๑๑. อุปาลิตฺเถรคาถา
‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;
มิตฺเต ภเชยฺย กลฺยาเณ, สุทฺธาชีเว อตนฺทิเต.
‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;
สงฺฆสฺมึ วิหรํ ภิกฺขุ, สิกฺเขถ วินยํ พุโธ.
‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;
กปฺปากปฺเปสุ กุสโล, จเรยฺย อปุรกฺขโต’’ติ.
… อุปาลิตฺเถโร….
๑๒. อุตฺตรปาลตฺเถรคาถา
‘‘ปณฺฑิตํ ¶ วต มํ สนฺตํ, อลมตฺถวิจินฺตกํ;
ปฺจ กามคุณา โลเก, สมฺโมหา ปาตยึสุ มํ.
‘‘ปกฺขนฺโท มารวิสเย, ทฬฺหสลฺลสมปฺปิโต;
อสกฺขึ มจฺจุราชสฺส, อหํ ปาสา ปมุจฺจิตุํ.
‘‘สพฺเพ ¶ กามา ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ ปทาลิตา [วิทาลิตา (สี. ปี. อฏฺ.)];
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… อุตฺตรปาโล เถโร….
๑๓. อภิภูตตฺเถรคาถา
‘‘สุณาถ าตโย สพฺเพ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ธมฺมํ โว เทสยิสฺสามิ, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
[สํ. นิ. ๑.๑๘๕] ‘‘อารมฺภถ [อารภถ (สี. สฺยา.), อารพฺภถ (ก.)] นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘โย ¶ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [วิเหสฺสติ (สฺยา. ปี.)];
ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติ.
… อภิภูโต เถโร….
๑๔. โคตมตฺเถรคาถา
‘‘สํสรํ ¶ หิ นิรยํ อคจฺฉิสฺสํ, เปตโลกมคมํ ปุนปฺปุนํ;
ทุกฺขมมฺหิปิ ติรจฺฉานโยนิยํ, เนกธา หิ วุสิตํ จิรํ มยา.
‘‘มานุโสปิ จ ภโวภิราธิโต, สคฺคกายมคมํ สกึ สกึ;
รูปธาตุสุ ¶ อรูปธาตุสุ, เนวสฺิสุ อสฺิสุฏฺิตํ.
‘‘สมฺภวา สุวิทิตา อสารกา, สงฺขตา ปจลิตา สเทริตา;
ตํ วิทิตฺวา มหมตฺตสมฺภวํ, สนฺติเมว สติมา สมชฺฌค’’นฺติ.
… โคตโม เถโร….
๑๕. หาริตตฺเถรคาถา
‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;
สุขา โส ธํสเต านา, ปจฺฉา จ มนุตปฺปติ.
‘‘ยฺหิ ¶ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘สุสุขํ วต นิพฺพานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
อโสกํ วิรชํ เขมํ, ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตี’’ติ.
… หาริโต เถโร….
๑๖. วิมลตฺเถรคาถา
‘‘ปาปมิตฺเต วิวชฺเชตฺวา, ภเชยฺยุตฺตมปุคฺคลํ;
โอวาเท จสฺส ติฏฺเยฺย, ปตฺเถนฺโต อจลํ สุขํ.
‘‘ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;
เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธุชีวีปิ สีทติ;
ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชยฺย, กุสีตํ หีนวีริยํ.
‘‘ปวิวิตฺเตหิ ¶ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายิภิ;
นิจฺจํ ¶ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’ติ.
… วิมโล เถโร….
ติกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
องฺคณิโก ภารทฺวาโช, ปจฺจโย พากุโล อิสิ;
ธนิโย มาตงฺคปุตฺโต, โสภิโต วารโณ อิสิ.
วสฺสิโก จ ยโสโช จ, สาฏิมตฺติยุปาลิ จ;
อุตฺตรปาโล อภิภูโต, โคตโม หาริโตปิ จ.
เถโร ติกนิปาตมฺหิ, นิพฺพาเน วิมโล กโต;
อฏฺตาลีส คาถาโย, เถรา โสฬส กิตฺติตาติ.
๔. จตุกนิปาโต
๑. นาคสมาลตฺเถรคาถา
‘‘อลงฺกตา ¶ ¶ ¶ สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
มชฺเฌ มหาปเถ นารี, ตุริเย นจฺจติ นฏฺฏกี.
‘‘ปิณฺฑิกาย ปวิฏฺโหํ, คจฺฉนฺโต นํ อุทิกฺขิสํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ [สมฺปติฏฺถ (ก.)].
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส ¶ วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… นาคสมาโล เถโร….
๒. ภคุตฺเถรคาถา
‘‘อหํ มิทฺเธน ปกโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ;
จงฺกมํ อภิรุหนฺโต, ตตฺเถว ปปตึ ฉมา.
‘‘คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวา, ปุนปารุยฺห จงฺกมํ;
จงฺกเม จงฺกมึ โสหํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ภคุตฺเถโร….
๓. สภิยตฺเถรคาถา
[ธ. ป. ๖ ธมฺมปเทปิ] ‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ยทา ¶ จ อวิชานนฺตา, อิริยนฺตฺยมรา วิย;
วิชานนฺติ จ เย ธมฺมํ, อาตุเรสุ อนาตุรา.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิ สิถิลํ กมฺมํ, สํกิลิฏฺฺจ ยํ วตํ;
สงฺกสฺสรํ พฺรหฺมจริยํ, น ตํ โหติ มหปฺผลํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภํ ปุถวิยา ยถา’’ติ.
… สภิโย เถโร….
๔. นนฺทกตฺเถรคาถา
‘‘ธิรตฺถุ ¶ ปูเร ทุคฺคนฺเธ, มารปกฺเข อวสฺสุเต;
นวโสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทา.
‘‘มา ¶ ปุราณํ อมฺิตฺโถ, มาสาเทสิ ตถาคเต;
สคฺเคปิ เต น รชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน [กิมงฺค ปน (สี.)] มานุเส.
‘‘เย จ โข พาลา ทุมฺเมธา, ทุมฺมนฺตี โมหปารุตา;
ตาทิสา ตตฺถ รชฺชนฺติ, มารขิตฺตมฺหิ พนฺธเน.
‘‘เยสํ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;
ตาที ตตฺถ น รชฺชนฺติ, ฉินฺนสุตฺตา อพนฺธนา’’ติ.
… นนฺทโก เถโร….
๕. ชมฺพุกตฺเถรคาถา
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ, รโชชลฺลมธารยึ;
ภฺุชนฺโต มาสิกํ ภตฺตํ, เกสมสฺสุํ อโลจยึ.
‘‘เอกปาเทน อฏฺาสึ, อาสนํ ปริวชฺชยึ;
สุกฺขคูถานิ จ ขาทึ, อุทฺเทสฺจ น สาทิยึ.
‘‘เอตาทิสํ กริตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘สรณคมนํ ปสฺส, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ชมฺพุโก เถโร….
๖. เสนกตฺเถรคาถา
‘‘สฺวาคตํ ¶ ¶ วต เม อาสิ, คยายํ คยผคฺคุยา;
ยํ อทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ.
‘‘มหปฺปภํ ¶ คณาจริยํ, อคฺคปตฺตํ วินายกํ;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ชินํ อตุลทสฺสนํ.
‘‘มหานาคํ มหาวีรํ, มหาชุติมนาสวํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สตฺถารมกุโตภยํ.
‘‘จิรสํกิลิฏฺํ วต มํ, ทิฏฺิสนฺทานพนฺธิตํ [สนฺธิตํ (สี. สฺยา.), สนฺทิตํ (ปี. สี. อฏฺ.)];
วิโมจยิ โส ภควา, สพฺพคนฺเถหิ เสนก’’นฺติ.
… เสนโก เถโร….
๗. สมฺภูตตฺเถรคาถา
‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธเย;
อโยนิ [อโยนิโส (สฺยา.)] สํวิธาเนน, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริหายนฺติ, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา;
อายสกฺยฺจ [อายสสฺยฺจ (สี.)] ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘โย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารเย;
โยนิโส สํวิธาเนน, สุขํ ปปฺโปติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตสฺสตฺถา ปริปูเรนฺติ, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมา;
ยโส กิตฺติฺจ ปปฺโปติ, มิตฺเตหิ น วิรุชฺฌตี’’ติ.
… สมฺภูโต เถโร….
๘. ราหุลตฺเถรคาถา
‘‘อุภเยเนว ¶ สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;
ยฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา, ยฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;
อรหา ¶ ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส.
‘‘กามนฺธา ¶ ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉาทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข.
‘‘ตํ ¶ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ.
… ราหุโล เถโร….
๙. จนฺทนตฺเถรคาถา
‘‘ชาตรูเปน สฺฉนฺนา [ปจฺฉนฺนา (สี.)], ทาสีคณปุรกฺขตา;
องฺเกน ปุตฺตมาทาย, ภริยา มํ อุปาคมิ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, สกปุตฺตสฺส มาตรํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… จนฺทโน เถโร….
๑๐. ธมฺมิกตฺเถรคาถา
[ชา. ๑.๑๐.๑๐๒ ชาตเกปิ] ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหติ;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี.
[ชา. ๑.๑๕.๓๘๕] ‘‘นหิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;
อธมฺโม ¶ นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘ตสฺมา หิ ธมฺเมสุ กเรยฺย ฉนฺทํ, อิติ โมทมาโน สุคเตน ตาทินา;
ธมฺเม ิตา สุคตวรสฺส สาวกา, นียนฺติ ธีรา สรณวรคฺคคามิโน.
‘‘วิปฺโผฏิโต ¶ คณฺฑมูโล, ตณฺหาชาโล สมูหโต;
โส ขีณสํสาโร น จตฺถิ กิฺจนํ,
จนฺโท ยถา โทสินา ปุณฺณมาสิย’’นฺติ.
… ธมฺมิโก เถโร….
๑๑. สปฺปกตฺเถรคาถา
‘‘ยทา พลากา สุจิปณฺฑรจฺฉทา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปเลหิติ อาลยมาลเยสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘ยทา ¶ ¶ พลากา สุวิสุทฺธปณฺฑรา, กาฬสฺส เมฆสฺส ภเยน ตชฺชิตา;
ปริเยสติ เลณมเลณทสฺสินี, ตทา นที อชกรณี รเมติ มํ.
‘‘กํ นุ ตตฺถ น รเมนฺติ, ชมฺพุโย อุภโต ตหึ;
โสเภนฺติ อาปคากูลํ, มม เลณสฺส [มหาเลณสฺส (สฺยา. ก.)] ปจฺฉโต.
‘‘ตา มตมทสงฺฆสุปฺปหีนา,
เภกา ¶ มนฺทวตี ปนาทยนฺติ;
‘นาชฺช คิรินทีหิ วิปฺปวาสสมโย,
เขมา อชกรณี สิวา สุรมฺมา’’’ติ.
… สปฺปโก เถโร….
๑๒. มุทิตตฺเถรคาถา
‘‘ปพฺพชึ ชีวิกตฺโถหํ, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ตโต สทฺธํ ปฏิลภึ, ทฬฺหวีริโย ปรกฺกมึ.
‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, มํสเปสี วิสียรุํ [วิสิยนฺตุ (ก.)];
อุโภ ชณฺณุกสนฺธีหิ, ชงฺฆาโย ปปตนฺตุ เม.
‘‘นาสิสฺสํ ¶ น ปิวิสฺสามิ, วิหารา จ น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… มุทิโต เถโร….
จตุกฺกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
นาคสมาโล ภคุ จ, สภิโย นนฺทโกปิ จ;
ชมฺพุโก เสนโก เถโร, สมฺภูโต ราหุโลปิ จ.
ภวติ จนฺทโน เถโร, ทเสเต [อิทานิ นเวว เถรา ทิสฺสนฺติ] พุทฺธสาวกา;
ธมฺมิโก สปฺปโก เถโร, มุทิโต จาปิ เต ตโย;
คาถาโย ทฺเว จ ปฺาส, เถรา สพฺเพปิ เตรสาติ [อิทานิ ทฺวาทเสว เถรา ทิสฺสนฺติ].
๕. ปฺจกนิปาโต
๑. ราชทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ภิกฺขุ ¶ ¶ ¶ ¶ สิวถิกํ [สีวถิกํ (สี. สฺยา. ปี.)] คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘ยฺหิ เอเก ชิคุจฺฉนฺติ, มตํ ทิสฺวาน ปาปกํ;
กามราโค ปาตุรหุ, อนฺโธว สวตี [วสตี (สี.)] อหุํ.
‘‘โอรํ โอทนปากมฺหา, ตมฺหา านา อปกฺกมึ;
สติมา สมฺปชาโนหํ, เอกมนฺตํ อุปาวิสึ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… ราชทตฺโต เถโร….
๒. สุภูตตฺเถรคาถา
‘‘อโยเค ยฺุชมตฺตานํ, ปุริโส กิจฺจมิจฺฉโก [กิจฺจมิจฺฉโต (สี.), กิจฺจมิจฺฉยํ (กตฺถจิ)];
จรํ เจ นาธิคจฺเฉยฺย, ‘ตํ เม ทุพฺภคลกฺขณํ’.
‘‘อพฺพูฬฺหํ อฆคตํ วิชิตํ, เอกฺเจ โอสฺสเชยฺย กลีว สิยา;
สพฺพานิปิ เจ โอสฺสเชยฺย อนฺโธว สิยา, สมวิสมสฺส อทสฺสนโต.
‘‘ยฺหิ ¶ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
[ธ. ป. ๕๑ ธมฺมปเทปิ] ‘‘ยถาปิ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ อคนฺธกํ;
เอวํ สุภาสิตา วาจา, อผลา โหติ อกุพฺพโต.
[ธ. ป. ๕๒] ‘‘ยถาปิ ¶ รุจิรํ ปุปฺผํ, วณฺณวนฺตํ สุคนฺธกํ [สคนฺธกํ (สี. สฺยา. ปี.)];
เอวํ สุภาสิตา วาจา, สผลา โหติ กุพฺพโต’’ติ [สกุพฺพโต (สี. ปี.), สุกุพฺพโต (สฺยา.)].
… สุภูโต เถโร….
๓. คิริมานนฺทตฺเถรคาถา
‘‘วสฺสติ ¶ ¶ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ วูปสนฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;
ตสฺสํ วิหรามิ สนฺตจิตฺโต, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทว.
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตราโค…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ วิหรามิ วีตโทโส…เป….
‘‘วสฺสติ เทโว…เป… ตสฺสํ ¶ วิหรามิ วีตโมโห;
อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’ติ.
… คิริมานนฺโท เถโร….
๔. สุมนตฺเถรคาถา
‘‘ยํ ปตฺถยาโน ธมฺเมสุ, อุปชฺฌาโย อนุคฺคหิ;
อมตํ อภิกงฺขนฺตํ, กตํ กตฺตพฺพกํ มยา.
‘‘อนุปฺปตฺโต สจฺฉิกโต, สยํ ธมฺโม อนีติโห;
วิสุทฺธิาโณ นิกฺกงฺโข, พฺยากโรมิ ตวนฺติเก.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อปฺปมตฺตสฺส เม สิกฺขา, สุสฺสุตา ตว สาสเน;
สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อนุสาสิ ¶ มํ อริยวตา, อนุกมฺปิ อนุคฺคหิ;
อโมโฆ ตุยฺหโมวาโท, อนฺเตวาสิมฺหิ สิกฺขิโต’’ติ.
… สุมโน เถโร….
๕. วฑฺฒตฺเถรคาถา
‘‘สาธู หิ กิร เม มาตา, ปโตทํ อุปทํสยิ;
ยสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺโ ชเนตฺติยา;
อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อรหา ¶ ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส;
เชตฺวา นมุจิโน เสนํ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ¶ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘วิสารทา โข ภคินี, เอตมตฺถํ อภาสยิ;
‘อปิหา นูน มยิปิ, วนโถ เต น วิชฺชติ’.
‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, อนฺติโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… วฑฺโฒ เถโร….
๖. นทีกสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ, นทึ เนรฺชรํ อคา;
ยสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, มิจฺฉาทิฏฺึ วิวชฺชยึ.
‘‘ยชึ ¶ อุจฺจาวเจ ยฺเ, อคฺคิหุตฺตํ ชุหึ อหํ;
‘เอสา สุทฺธี’ติ มฺนฺโต, อนฺธภูโต [อนฺธีภูโต (ก.)] ปุถุชฺชโน.
‘‘ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท [ปกฺขนฺโต (สี.), ปกฺขนฺโน (สฺยา. ปี.)], ปรามาเสน โมหิโต;
อสุทฺธึ มฺิสํ สุทฺธึ, อนฺธภูโต อวิทฺทสุ.
‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ ปทาลิตา [วิทาลิตา (ก.)];
ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคึ, นมสฺสามิ ตถาคตํ.
‘‘โมหา ¶ สพฺเพ ปหีนา เม, ภวตณฺหา ปทาลิตา;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… นทีกสฺสโป เถโร….
๗. คยากสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘ปาโต มชฺฌนฺหิกํ สายํ, ติกฺขตฺตุํ ทิวสสฺสหํ;
โอตรึ อุทกํ โสหํ, คยาย คยผคฺคุยา.
‘‘‘ยํ ¶ มยา ปกตํ ปาปํ, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาติสุ;
ตํ ทานีธ ปวาเหมิ’, เอวํทิฏฺิ ปุเร อหุํ.
‘‘สุตฺวา ¶ สุภาสิตํ วาจํ, ธมฺมตฺถสหิตํ ปทํ;
ตถํ ยาถาวกํ อตฺถํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ;
‘‘นินฺหาตสพฺพปาโปมฺหิ, นิมฺมโล ปยโต สุจิ;
สุทฺโธ สุทฺธสฺส ทายาโท, ปุตฺโต พุทฺธสฺส โอรโส.
‘‘โอคยฺหฏฺงฺคิกํ โสตํ, สพฺพปาปํ ปวาหยึ;
ติสฺโส วิชฺชา อชฺฌคมึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… คยากสฺสโป เถโร….
๘. วกฺกลิตฺเถรคาถา
‘‘วาตโรคาภินีโต ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิฏฺโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสิ.
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผรมาโน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สติปฏฺาเน, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคานิ จ ภาเวนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม [อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกโม (สี.)];
สมคฺเค สหิเต ทิสฺวา, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อนุสฺสรนฺโต สมฺพุทฺธํ, อคฺคํ ทนฺตํ สมาหิตํ;
อตนฺทิโต ¶ รตฺตินฺทิวํ, วิหริสฺสามิ กานเน’’ติ.
… วกฺกลิตฺเถโร….
๙. วิชิตเสนตฺเถรคาถา
‘‘โอลคฺเคสฺสามิ ¶ เต จิตฺต, อาณิทฺวาเรว หตฺถินํ;
น ตํ ปาเป นิโยเชสฺสํ, กามชาล [กามชาลํ (สฺยา.)] สรีรช [สรีรชํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ตฺวํ ¶ โอลคฺโค น คจฺฉสิ [น คฺฉิสิ (ปี)], ทฺวารวิวรํ คโชว อลภนฺโต;
น จ จิตฺตกลิ ปุนปฺปุนํ, ปสกฺก [ปสหํ (สี. สฺยา. ปี.)] ปาปรโต จริสฺสสิ.
‘‘ยถา กฺุชรํ อทนฺตํ, นวคฺคหมงฺกุสคฺคโห;
พลวา อาวตฺเตติ อกามํ, เอวํ อาวตฺตยิสฺสํ ตํ.
‘‘ยถา วรหยทมกุสโล, สารถิ ปวโร ทเมติ อาชฺํ;
เอวํ ทมยิสฺสํ ตํ, ปติฏฺิโต ปฺจสุ พเลสุ.
‘‘สติยา ¶ ตํ นิพนฺธิสฺสํ, ปยุตฺโต เต ทเมสฺสามิ [ปยตตฺโต โวทเปสฺสามิ (สี.)];
วีริยธุรนิคฺคหิโต, น ยิโต ทูรํ ¶ คมิสฺสเส จิตฺตา’’ติ.
… วิชิตเสโน เถโร….
๑๐. ยสทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโส ปถวี ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
ปริสุสฺสติ สทฺธมฺเม, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘อุปารมฺภจิตฺโต ทุมฺเมโธ, สุณาติ ชินสาสนํ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘โย จ ตุฏฺเน จิตฺเตน, สุณาติ ชินสาสนํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพาตินาสโว’’ติ.
… ยสทตฺโต เถโร….
๑๑. โสณกุฏิกณฺณตฺเถรคาถา
‘‘อุปสมฺปทา ¶ จ เม ลทฺธา, วิมุตฺโต จมฺหิ อนาสโว;
โส จ เม ภควา ทิฏฺโ, วิหาเร จ สหาวสึ.
‘‘พหุเทว รตฺตึ ภควา, อพฺโภกาเสตินามยิ;
วิหารกุสโล สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ตทา.
‘‘สนฺถริตฺวาน สงฺฆาฏึ, เสยฺยํ กปฺเปสิ โคตโม;
สีโห ¶ เสลคุหายํว, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ตโต กลฺยาณวากฺกรโณ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
โสโณ อภาสิ สทฺธมฺมํ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา.
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ปริฺาย, ภาวยิตฺวาน อฺชสํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ.
… โสโณ กุฏิกณฺณเถโร….
๑๒. โกสิยตฺเถรคาถา
‘‘โย ¶ ¶ เว ครูนํ วจนฺุ ธีโร, วเส จ ตมฺหิ ชนเยถ เปมํ;
โส ภตฺติมา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘ยํ อาปทา อุปฺปติตา อุฬารา, นกฺขมฺภยนฺเต ปฏิสงฺขยนฺตํ;
โส ถามวา นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘โย เว สมุทฺโทว ิโต อเนโช, คมฺภีรปฺโ นิปุณตฺถทสฺสี;
อสํหาริโย นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร จ โหติ, ธมฺมสฺส ¶ โหติ อนุธมฺมจารี;
โส ตาทิโส นาม จ โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
‘‘อตฺถฺจ ¶ โย ชานาติ ภาสิตสฺส, อตฺถฺจ ตฺวาน ตถา กโรติ;
อตฺถนฺตโร นาม ส โหติ ปณฺฑิโต, ตฺวา จ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสา’’ติ.
… โกสิโย เถโร….
ปฺจกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
ราชทตฺโต สุภูโต จ, คิริมานนฺทสุมนา;
วฑฺโฒ จ กสฺสโป เถโร, คยากสฺสปวกฺกลี.
วิชิโต ยสทตฺโต จ, โสโณ โกสิยสวฺหโย;
สฏฺิ จ ปฺจ คาถาโย, เถรา จ เอตฺถ ทฺวาทสาติ.
๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. อุรุเวฬกสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘ทิสฺวาน ¶ ¶ ¶ ปาฏิหีรานิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
น ตาวาหํ ปณิปตึ, อิสฺสามาเนน วฺจิโต.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, โจเทสิ นรสารถิ;
ตโต ¶ เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน.
‘‘ปุพฺเพ ชฏิลภูตสฺส, ยา เม สิทฺธิ ปริตฺติกา;
ตาหํ ตทา นิรากตฺวา [นิรํกตฺวา (สฺยา. ก.)], ปพฺพชึ ชินสาสเน.
‘‘ปุพฺเพ ยฺเน สนฺตุฏฺโ, กามธาตุปุรกฺขโต;
ปจฺฉา ราคฺจ โทสฺจ, โมหฺจาปิ สมูหนึ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อิทฺธิมา ปรจิตฺตฺู, ทิพฺพโสตฺจ ปาปุณึ.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ.
… อุรุเวฬกสฺสโป เถโร….
๒. เตกิจฺฉการิตฺเถรคาถา
‘‘อติหิตา วีหิ, ขลคตา สาลี;
น จ ลเภ ปิณฺฑํ, กถมหํ กสฺสํ.
‘‘พุทฺธมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโน;
ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโค.
‘‘ธมฺมมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโน;
ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโค.
‘‘สงฺฆมปฺปเมยฺยํ อนุสฺสร ปสนฺโน;
ปีติยา ผุฏสรีโร โหหิสิ สตตมุทคฺโค.
‘‘อพฺโภกาเส ¶ ¶ วิหรสิ, สีตา เหมนฺติกา อิมา รตฺโย;
มา สีเตน ปเรโต วิหฺิตฺโถ, ปวิส ¶ ตฺวํ วิหารํ ผุสิตคฺคฬํ.
‘‘ผุสิสฺสํ จตสฺโส อปฺปมฺาโย, ตาหิ จ สุขิโต วิหริสฺสํ;
นาหํ สีเตน วิหฺิสฺสํ, อนิฺชิโต วิหรนฺโต’’ติ.
… เตกิจฺฉการี [เตกิจฺฉกานิ (สี. สฺยา. ปี.)] เถโร….
๓. มหานาคตฺเถรคาถา
‘‘ยสฺส ¶ สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
ปริหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ อปฺโปทเก ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
น วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ปูติกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ นิพฺพานา [นิพฺพาณา (สี.)], ธมฺมราชสฺส สาสเน.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
น วิหายติ สทฺธมฺมา, มจฺโฉ พวฺโหทเก [พหฺโวทเก (สี.), พโหทเก (สฺยา.)] ยถา.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
โส วิรูหติ สทฺธมฺเม, เขตฺเต พีชํว ภทฺทกํ.
‘‘ยสฺส สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว อุปลพฺภติ;
สนฺติเก โหติ นิพฺพานํ [นิพฺพาณํ (สี.)], ธมฺมราชสฺส สาสเน’’ติ.
… มหานาโค เถโร….
๔. กุลฺลตฺเถรคาถา
‘‘กุลฺโล สิวถิกํ คนฺตฺวา, อทฺทส อิตฺถิมุชฺฌิตํ;
อปวิทฺธํ ¶ สุสานสฺมึ, ขชฺชนฺตึ กิมิหี ผุฏํ.
‘‘อาตุรํ ¶ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส กุลฺล สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนปตฺติยา;
ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายํ, ตุจฺฉํ สนฺตรพาหิรํ.
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ, ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ.
‘‘ยถา ¶ ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา;
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร.
‘‘ปฺจงฺคิเกน ตุริเยน, น รตี โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ.
… กุลฺโล เถโร….
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘มนุชสฺส ปมตฺตจาริโน, ตณฺหา วฑฺฒติ มาลุวา วิย;
โส ปฺลวตี [ปฺลวติ (สี. ปี. ก.), ปริปฺลวติ (สฺยา.)] หุรา หุรํ, ผลมิจฺฉํว วนสฺมิ วานโร.
‘‘ยํ เอสา สหเต [สหติ (ปี. ก.)] ชมฺมี, ตณฺหา โลเก วิสตฺติกา;
โสกา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, อภิวฏฺํว [อภิวุฏฺํว (สฺยา.), อภิวฑฺฒํว (ก.)] พีรณํ.
‘‘โย เจตํ สหเต [สหติ (ปี. ก.)] ชมฺมึ, ตณฺหํ โลเก ทุรจฺจยํ;
โสกา ตมฺหา ปปตนฺติ, อุทพินฺทูว โปกฺขรา.
‘‘ตํ ¶ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ตณฺหาย ¶ มูลํ ขณถ, อุสีรตฺโถว พีรณํ;
มา โว นฬํว โสโตว, มาโร ภฺชิ ปุนปฺปุนํ.
‘‘กโรถ พุทฺธวจนํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘ปมาโท รโช ปมาโท [สพฺพทา (สี. ก.), สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ อุฏฺานสุตฺตวณฺณนา โอโลเกตพฺพา], ปมาทานุปติโต รโช;
อปฺปมาเทน วิชฺชาย, อพฺพเห สลฺลมตฺตโน’’ติ.
… มาลุกฺยปุตฺโต [มาลุงฺกฺยปุตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)] เถโร….
๖. สปฺปทาสตฺเถรคาถา
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ ¶ , ยโต ปพฺพชิโต อหํ;
อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, เจโตสนฺติมนชฺฌคํ.
‘‘อลทฺธา จิตฺตสฺเสกคฺคํ, กามราเคน อฏฺฏิโต [อทฺทิโต (สฺยา. สี. อฏฺ.), อฑฺฑิโต (ก.)];
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต, วิหารา อุปนิกฺขมึ [นูปนิกฺขมึ (สพฺพตฺถ), ทุปนิกฺขมึ (?)].
‘‘สตฺถํ วา อาหริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เม;
กถํ หิ สิกฺขํ ปจฺจกฺขํ, กาลํ กุพฺเพถ มาทิโส.
‘‘ตทาหํ ¶ ขุรมาทาย, มฺจกมฺหิ อุปาวิสึ;
ปรินีโต ขุโร อาสิ, ธมนึ เฉตฺตุมตฺตโน.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส ¶ วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… สปฺปทาโส เถโร….
๗.กาติยานตฺเถรคาถา
‘‘อุฏฺเหิ นิสีท กาติยาน, มา นิทฺทาพหุโล อหุ ชาครสฺสุ;
มา ตํ อลสํ ปมตฺตพนฺธุ, กูเฏเนว ชินาตุ มจฺจุราชา.
‘‘เสยฺยถาปิ [สยถาปิ (สี. ปี.)] มหาสมุทฺทเวโค, เอวํ ชาติชราติวตฺตเต ตํ;
โส กโรหิ สุทีปมตฺตโน ตฺวํ, น หิ ตาณํ ตว วิชฺชเตว อฺํ.
‘‘สตฺถา หิ วิเชสิ มคฺคเมตํ, สงฺคา ชาติชราภยา อตีตํ;
ปุพฺพาปรรตฺตมปฺปมตฺโต, อนุยฺุชสฺสุ ทฬฺหํ กโรหิ โยคํ.
‘‘ปุริมานิ ¶ ปมฺุจ พนฺธนานิ, สงฺฆาฏิขุรมุณฺฑภิกฺขโภชี;
มา ขิฑฺฑารติฺจ มา นิทฺทํ, อนุยฺุชิตฺถ ฌาย กาติยาน.
‘‘ฌายาหิ ¶ ชินาหิ กาติยาน, โยคกฺเขมปเถสุ ¶ โกวิโทสิ;
ปปฺปุยฺย อนุตฺตรํ วิสุทฺธึ, ปรินิพฺพาหิสิ วารินาว โชติ.
‘‘ปชฺโชตกโร ปริตฺตรํโส, วาเตน วินมฺยเต ลตาว;
เอวมฺปิ ตุวํ อนาทิยาโน, มารํ อินฺทสโคตฺต นิทฺธุนาหิ;
โส เวทยิตาสุ วีตราโค, กาลํ กงฺข อิเธว สีติภูโต’’ติ.
… กาติยาโน เถโร….
๘. มิคชาลตฺเถรคาถา
‘‘สุเทสิโต จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
สพฺพสํโยชนาตีโต, สพฺพวฏฺฏวินาสโน.
‘‘นิยฺยานิโก อุตฺตรโณ, ตณฺหามูลวิโสสโน;
วิสมูลํ อาฆาตนํ, เฉตฺวา ปาเปติ นิพฺพุตึ.
‘‘อฺาณมูลเภทาย ¶ , กมฺมยนฺตวิฆาฏโน;
วิฺาณานํ ปริคฺคเห, าณวชิรนิปาตโน.
‘‘เวทนานํ วิฺาปโน, อุปาทานปฺปโมจโน;
ภวํ องฺคารกาสุํว, าเณน อนุปสฺสโน [อนุปสฺสโก (สี. ปี.)].
‘‘มหารโส สุคมฺภีโร, ชรามจฺจุนิวารโณ;
อริโย ¶ อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ทุกฺขูปสมโน สิโว.
‘‘กมฺมํ กมฺมนฺติ ตฺวาน, วิปากฺจ วิปากโต;
ปฏิจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ, ยถาวาโลกทสฺสโน;
มหาเขมงฺคโม สนฺโต, ปริโยสานภทฺทโก’’ติ.
… มิคชาโล เถโร….
๙. ปุโรหิตปุตฺตเชนฺตตฺเถรคาถา
‘‘ชาติมเทน ¶ มตฺโตหํ, โภคอิสฺสริเยน จ;
สณฺานวณฺณรูเปน, มทมตฺโต อจาริหํ.
‘‘นาตฺตโน สมกํ กฺจิ, อติเรกํ จ มฺิสํ;
อติมานหโต พาโล, ปตฺถทฺโธ อุสฺสิตทฺธโช.
‘‘มาตรํ ปิตรฺจาปิ, อฺเปิ ครุสมฺมเต;
น กฺจิ อภิวาเทสึ, มานตฺถทฺโธ อนาทโร.
‘‘ทิสฺวา วินายกํ อคฺคํ, สารถีนํ วรุตฺตมํ;
ตปนฺตมิว อาทิจฺจํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘มานํ มทฺจ ฉฑฺเฑตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
สิรสา อภิวาเทสึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘อติมาโน ¶ จ โอมาโน, ปหีนา สุสมูหตา;
อสฺมิมาโน สมุจฺฉินฺโน, สพฺเพ มานวิธา หตา’’ติ.
… เชนฺโต ปุโรหิตปุตฺโต เถโร….
๑๐. สุมนตฺเถรคาถา
‘‘ยทา ¶ นโว ปพฺพชิโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;
อิทฺธิยา อภิโภตฺวาน, ปนฺนคินฺทํ มหิทฺธิกํ.
‘‘อุปชฺฌายสฺส ¶ อุทกํ, อโนตตฺตา มหาสรา;
อาหรามิ ตโต ทิสฺวา, มํ สตฺถา เอตทพฺรวิ’’.
‘‘สาริปุตฺต อิมํ ปสฺส, อาคจฺฉนฺตํ กุมารกํ;
อุทกกุมฺภมาทาย, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘ปาสาทิเกน วตฺเตน, กลฺยาณอิริยาปโถ;
สามเณโรนุรุทฺธสฺส, อิทฺธิยา จ วิสารโท.
‘‘อาชานีเยน อาชฺโ, สาธุนา สาธุการิโต;
วินีโต อนุรุทฺเธน, กตกิจฺเจน สิกฺขิโต.
‘‘โส ปตฺวา ปรมํ สนฺตึ, สจฺฉิกตฺวา อกุปฺปตํ;
สามเณโร ส สุมโน, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉตี’’ติ.
… สุมโน เถโร….
๑๑. นฺหาตกมุนิตฺเถรคาถา
‘‘วาตโรคาภินีโต ¶ ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสิ’’.
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผริตฺวาน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
ฌานโสขุมฺมสมฺปนฺโน [ฌานสุขุมสมฺปนฺโน (สฺยา. ก.)], วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘วิปฺปมุตฺตํ ¶ กิเลเสหิ, สุทฺธจิตฺตํ อนาวิลํ;
อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขนฺโต, วิหริสฺสํ อนาสโว.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชึสุ อาสวา;
สพฺเพ อเสสา อุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุน.
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… นฺหาตกมุนิตฺเถโร….
๑๒. พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘อกฺโกธสฺส กุโต โกโธ, ทนฺตสฺส สมชีวิโน;
สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘ตสฺเสว ¶ ¶ เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํ.
[สํ. นิ. ๑.๑๘๘, ๒๕๐] ‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ปรํ สงฺกุปิตํ ตฺวา, โย สโต อุปสมฺมติ.
[สํ. นิ. ๑.๑๘๘, ๒๕๐] ‘‘อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตํ ตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ชนา มฺนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา.
‘‘อุปฺปชฺเช เต สเจ โกโธ, อาวชฺช กกจูปมํ;
อุปฺปชฺเช เจ รเส ตณฺหา, ปุตฺตมํสูปมํ สร.
‘‘สเจ ธาวติ จิตฺตํ เต, กาเมสุ จ ภเวสุ จ;
ขิปฺปํ ¶ นิคฺคณฺห สติยา, กิฏฺาทํ วิย ทุปฺปสุ’’นฺติ;
… พฺรหฺมทตฺโต เถโร….
๑๓. สิริมณฺฑตฺเถรคาถา
[อุทา. ๔๕; จูฬว. ๓๘๕; ปริ. ๓๓๙] ‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ ¶ , วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
[สํ. นิ. ๑.๖๖; เนตฺติ. ๑๘] ‘‘มจฺจุนาพฺภหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา.
‘‘มจฺจุนาพฺภหโต โลโก, ปริกฺขิตฺโต ชราย จ;
หฺติ นิจฺจมตฺตาโณ, ปตฺตทณฺโฑว ตกฺกโร.
‘‘อาคจฺฉนฺตคฺคิขนฺธาว, มจฺจุ พฺยาธิ ชรา ตโย;
ปจฺจุคฺคนฺตุํ พลํ นตฺถิ, ชโว นตฺถิ ปลายิตุํ.
‘‘อโมฆํ ทิวสํ กยิรา, อปฺเปน พหุเกน วา;
ยํ ยํ วิชหเต [วิรหเต (สี. ปี.), วิวหเต (สฺยา.)] รตฺตึ, ตทูนํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘จรโต ติฏฺโต วาปิ, อาสีนสยนสฺส วา;
อุเปติ จริมา รตฺติ, น เต กาโล ปมชฺชิตุ’’นฺติ.
… สิริมณฺโฑ [สิริมนฺโท (สี.)] เถโร….
๑๔. สพฺพกามิตฺเถรคาถา
‘‘ทฺวิปาทโกยํ อสุจิ, ทุคฺคนฺโธ ปริหีรติ [ปริหรติ (ก.)];
นานากุณปปริปูโร, วิสฺสวนฺโต ตโต ตโต.
‘‘มิคํ ¶ นิลีนํ กูเฏน, พฬิเสเนว อมฺพุชํ;
วานรํ วิย เลเปน, พาธยนฺติ ปุถุชฺชนํ.
‘‘รูปา ¶ สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
ปฺจ กามคุณา เอเต, อิตฺถิรูปสฺมิ ทิสฺสเร.
‘‘เย ¶ เอตา อุปเสวนฺติ, รตฺตจิตฺตา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาจินนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘โย เจตา ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
‘‘กาเมสฺวาทีนวํ ¶ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหิ, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ.
… สพฺพกามิตฺเถโร….
ฉกฺกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
อุรุเวฬกสฺสโป จ, เถโร เตกิจฺฉการิ จ;
มหานาโค จ กุลฺโล จ, มาลุกฺโย [มาลุโต (สี. ก.), มาลุงฺกฺโย (สฺยา.)] สปฺปทาสโก.
กาติยาโน มิคชาโล, เชนฺโต สุมนสวฺหโย;
นฺหาตมุนิ พฺรหฺมทตฺโต, สิริมณฺโฑ สพฺพกามี จ;
คาถาโย จตุราสีติ, เถรา เจตฺถ จตุทฺทสาติ.
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถา
‘‘อลงฺกตา ¶ ¶ ¶ ¶ สุวสนา, มาลธารี [มาลาภารี (สี.), มาลภารี (สฺยา.)] วิภูสิตา;
อลตฺตกกตาปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิกา.
‘‘ปาทุกา โอรุหิตฺวาน, ปุรโต ปฺชลีกตา;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มฺหิตปุพฺพํ [มิหิตปุพฺพํ (สี.)] อภาสถ’’.
‘‘ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโต, ติฏฺาหิ มม สาสเน;
ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต;
สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ.
‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสาม, อุโภ ทณฺฑปรายนา;
อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, อุภยตฺถ กฏคฺคโห’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน ยาจนฺตึ, เวสิกํ ปฺชลีกตํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร…เป… นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
… สุนฺทรสมุทฺโท เถโร….
๒. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถา
ปเร อมฺพาฏการาเม, วนสณฺฑมฺหิ ภทฺทิโย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, ตตฺถ ภทฺโทว ฌายติ [ภทฺโท’ธิฌายายติ (สี.), ภทฺโท ฌิยายติ (สฺยา. สี. อฏฺ.)].
‘‘รมนฺเตเก มุทิงฺเคหิ [มุติงฺเคหิ (สี. อฏฺ.)], วีณาหิ ปณเวหิ จ;
อหฺจ ¶ รุกฺขมูลสฺมึ, รโต พุทฺธสฺส สาสเน.
‘‘พุทฺโธ เจ [พุทฺโธ จ (สพฺพตฺถ)] เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สตึ.
‘‘เย ¶ มํ รูเปน ปามึสุ, เย จ โฆเสน อนฺวคู;
ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนา.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ¶ น ชานาติ, พหิทฺธา จ น ปสฺสติ;
สมนฺตาวรโณ พาโล, ส เว โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
พหิทฺธา ผลทสฺสาวี, โสปิ โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ปชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
อนาวรณทสฺสาวี, น โส โฆเสน วุยฺหตี’’ติ.
… ลกุณฺฑกภทฺทิโย เถโร….
๓. ภทฺทตฺเถรคาถา
‘‘เอกปุตฺโต ¶ อหํ อาสึ, ปิโย มาตุ ปิโย ปิตุ;
พหูหิ วตจริยาหิ, ลทฺโธ อายาจนาหิ จ.
‘‘เต จ มํ อนุกมฺปาย, อตฺถกามา หิเตสิโน;
อุโภ ปิตา จ มาตา จ, พุทฺธสฺส อุปนามยุํ’’.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ อยํ ปุตฺโต, สุขุมาโล สุเขธิโต;
อิมํ ททาม เต นาถ, ชินสฺส ปริจารกํ’’.
‘‘สตฺถา จ มํ ปฏิคฺคยฺห, อานนฺทํ เอตทพฺรวิ;
‘ปพฺพาเชหิ อิมํ ขิปฺปํ, เหสฺสตฺยาชานิโย อยํ.
‘‘ปพฺพาเชตฺวาน ¶ มํ สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ชิโน;
อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมึ, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม.
‘‘ตโต สตฺถา นิรากตฺวา, ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต;
‘เอหิ ภทฺทา’ติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ.
… ภทฺโท เถโร….
๔. โสปากตฺเถรคาถา
‘‘ทิสฺวา ¶ ปาสาทฉายายํ, จงฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;
ตตฺถ นํ อุปสงฺกมฺม, วนฺทิสฺสํ [วนฺทิสํ (สี. ปี.)] ปุริสุตฺตมํ.
‘‘เอกํสํ ¶ จีวรํ กตฺวา, สํหริตฺวาน ปาณโย;
อนุจงฺกมิสฺสํ วิรชํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ปฺเห อปุจฺฉิ มํ, ปฺหานํ โกวิโท วิทู;
อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ, พฺยากาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘วิสฺสชฺชิเตสุ ปฺเหสุ, อนุโมทิ ตถาคโต;
ภิกฺขุสงฺฆํ วิโลเกตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ’’.
‘‘ลาภา องฺคานํ มคธานํ, เยสายํ ปริภฺุชติ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ปจฺจุฏฺานฺจ สามีจึ, เตสํ ลาภา’’ติ จาพฺรวิ.
‘‘อชฺชตคฺเค มํ โสปาก, ทสฺสนาโยปสงฺกม;
เอสา ¶ เจว เต โสปาก, ภวตุ อุปสมฺปทา’’.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ.
… โสปาโก เถโร….
๕. สรภงฺคตฺเถรคาถา
‘‘สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;
เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุ.
‘‘น ¶ มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภฺชิตุํ;
สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา.
‘‘สกลํ สมตฺตํ โรคํ, สรภงฺโค นาทฺทสํ ปุพฺเพ;
โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺส.
‘‘เยเนว มคฺเคน คโต วิปสฺสี, เยเนว มคฺเคน สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺธโกณาคมโน จ กสฺสโป, เตนฺชเสน อคมาสิ โคตโม.
‘‘วีตตณฺหา ¶ อนาทานา, สตฺต พุทฺธา ขโยคธา;
เยหายํ เทสิโต ธมฺโม, ธมฺมภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ;
ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ ทุกฺขสงฺขโย.
‘‘ยสฺมึ ¶ นิวตฺตเต [ยสฺมึ น นิพฺพตฺตเต (ก.)] ทุกฺขํ, สํสารสฺมึ อนนฺตกํ;
เภทา ¶ อิมสฺส กายสฺส, ชีวิตสฺส จ สงฺขยา;
อฺโ ปุนพฺภโว นตฺถิ, สุวิมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ.
… สรภงฺโค เถโร….
สตฺตกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สุนฺทรสมุทฺโท เถโร, เถโร ลกุณฺฑภทฺทิโย;
ภทฺโท เถโร จ โสปาโก, สรภงฺโค มหาอิสิ;
สตฺตเก ปฺจกา เถรา, คาถาโย ปฺจตึสตีติ.
๘. อฏฺกนิปาโต
๑. มหากจฺจายนตฺเถรคาถา
‘‘กมฺมํ ¶ ¶ ¶ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาธิวาโห.
‘‘ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห.
‘‘น ปรสฺสุปนิธาย, กมฺมํ มจฺจสฺส ปาปกํ;
อตฺตนา ตํ น เสเวยฺย, กมฺมพนฺธูหิ มาติยา.
‘‘น ปเร วจนา โจโร, น ปเร วจนา มุนิ;
อตฺตา จ นํ ยถาเวทิ [ยถา เวตฺติ (สี.)], เทวาปิ นํ ตถา วิทู.
‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย ¶ จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน [อภาเวน (สี. อฏฺ.)], วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘สพฺพํ สุณาติ โสเตน, สพฺพํ ปสฺสติ จกฺขุนา;
น จ ทิฏฺํ สุตํ ธีโร, สพฺพํ อุชฺฌิตุมรหติ.
‘‘จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ, โสตวา พธิโร ยถา;
ปฺวาสฺส ยถา มูโค, พลวา ทุพฺพโลริว;
อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สเยถ [ปสฺเสถ (ก.)] มตสายิก’’นฺติ.
… มหากจฺจายโน เถโร….
๒. สิริมิตฺตตฺเถรคาถา
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
คุตฺตทฺวาโร สทา ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี ¶ ¶ , อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณสีโล โส [โย (สฺยา.)] ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณมิตฺโต โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘อกฺโกธโนนุปนาหี ¶ , อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
กลฺยาณปฺโ โส ภิกฺขุ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ.
‘‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ¶ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
‘อทลิทฺโท’ติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ.
… สิริมิตฺโต เถโร….
๓. มหาปนฺถกตฺเถรคาถา
‘‘ยทา ปมมทฺทกฺขึ, สตฺถารมกุโตภยํ;
ตโต เม อหุ สํเวโค, ปสฺสิตฺวา ปุริสุตฺตมํ.
‘‘สิรึ หตฺเถหิ ปาเทหิ, โย ปณาเมยฺย อาคตํ;
เอตาทิสํ โส สตฺถารํ, อาราเธตฺวา วิราธเย.
‘‘ตทาหํ ปุตฺตทารฺจ, ธนธฺฺจ ฉฑฺฑยึ;
เกสมสฺสูนิ เฉเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สิกฺขาสาชีวสมฺปนฺโน, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, วิหาสึ อปราชิโต.
‘‘ตโต เม ปณิธี อาสิ, เจตโส อภิปตฺถิโต;
น นิสีเท มุหุตฺตมฺปิ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต.
‘‘ตสฺส เมวํ วิหรโต, ปสฺส วีริยปรกฺกมํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ¶ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, วิปฺปมุตฺโต นิรูปธิ.
‘‘ตโต ¶ ¶ รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา.)], สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สพฺพํ ตณฺหํ วิโสเสตฺวา, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ’’นฺติ.
… มหาปนฺถโก เถโร….
อฏฺกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
มหากจฺจายโน เถโร, สิริมิตฺโต มหาปนฺถโก;
เอเต อฏฺนิปาตมฺหิ, คาถาโย จตุวีสตีติ.
๙. นวกนิปาโต
๑. ภูตตฺเถรคาถา
‘‘ยทา ¶ ¶ ¶ ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
ทุกฺขํ ปริฺาย สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ทุกฺขสฺสาวหนึ วิสตฺติกํ, ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินึ;
ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา สิวํ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, มคฺคุตฺตมํ ¶ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ปฺาย ปสฺสิตฺว สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา อโสกํ วิรชํ อสงฺขตํ, สนฺตํ ปทํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ภาเวติ สฺโชนพนฺธนจฺฉิทํ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นเภ คชฺชติ เมฆทุนฺทุภิ, ธารากุลา วิหคปเถ สมนฺตโต;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นทีนํ กุสุมากุลานํ, วิจิตฺต-วาเนยฺย-วฏํสกานํ;
ตีเร นิสินฺโน สุมโนว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ นิสีเถ รหิตมฺหิ กานเน, เทเว คฬนฺตมฺหิ นทนฺติ ทาิโน;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโน, นคนฺตเร นควิวรํ สมสฺสิโต;
วีตทฺทโร วีตขิโลว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ สุขี มลขิลโสกนาสโน, นิรคฺคโฬ นิพฺพนโถ วิสลฺโล;
สพฺพาสเว พฺยนฺติกโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตี’’ติ.
… ภูโต เถโร….
นวกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
ภูโต ตถทฺทโส เถโร, เอโก ขคฺควิสาณวา;
นวกมฺหิ นิปาตมฺหิ, คาถาโยปิ อิมา นวาติ.
๑๐. ทสกนิปาโต
๑. กาฬุทายิตฺเถรคาถา
‘‘องฺคาริโน ¶ ¶ ¶ ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รสานํ.
‘‘ทุมานิ ¶ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา [ผลมาสมาโน (ก.)], กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ.
[สํ. นิ. ๑.๑๙๘] ‘‘ปุนปฺปุนํ เจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
[สํ. นิ. ๑.๑๙๘] ‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร ¶ ¶ หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ, ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต [ตยาภิชาโต (สี.)] มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน ¶ นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหิ.
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ.
… กาฬุทายี เถโร….
๒. เอกวิหาริยตฺเถรคาถา
‘‘ปุรโต ¶ ปจฺฉโต วาปิ, อปโร เจ น วิชฺชติ;
อตีว ผาสุ ภวติ, เอกสฺส วสโต วเน.
‘‘หนฺท ¶ เอโก คมิสฺสามิ, อรฺํ พุทฺธวณฺณิตํ;
ผาสุ [ผาสุํ (สฺยา. ปี.)] เอกวิหาริสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘โยคี-ปีติกรํ รมฺมํ, มตฺตกฺุชรเสวิตํ;
เอโก อตฺตวสี ขิปฺปํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ.
‘‘สุปุปฺผิเต สีตวเน, สีตเล คิริกนฺทเร;
คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา, จงฺกมิสฺสามิ เอกโก.
‘‘เอกากิโย อทุติโย, รมณีเย มหาวเน;
กทาหํ วิหริสฺสามิ, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘เอวํ เม กตฺตุกามสฺส, อธิปฺปาโย สมิชฺฌตุ;
สาธิยิสฺสามหํเยว, นาฺโ อฺสฺส การโก.
‘‘เอส ¶ พนฺธามิ สนฺนาหํ, ปวิสิสฺสามิ กานนํ;
น ตโต นิกฺขมิสฺสามิ, อปฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘มาลุเต อุปวายนฺเต, สีเต สุรภิคนฺธิเก [คนฺธเก (สฺยา. ปี. ก.)];
อวิชฺชํ ทาลยิสฺสามิ, นิสินฺโน นคมุทฺธนิ.
‘‘วเน กุสุมสฺฉนฺเน, ปพฺภาเร นูน สีตเล;
วิมุตฺติสุเขน สุขิโต, รมิสฺสามิ คิริพฺพเช.
‘‘โสหํ ¶ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… เอกวิหาริโย เถโร….
๓. มหากปฺปินตฺเถรคาถา
‘‘อนาคตํ ¶ โย ปฏิกจฺจ [ปฏิคจฺจ (สี.)] ปสฺสติ, หิตฺจ อตฺถํ อหิตฺจ ตํ ทฺวยํ;
วิทฺเทสิโน ตสฺส หิเตสิโน วา, รนฺธํ น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา.
[ปฏิ. ม. ๑.๑๖๐ ปฏิสมฺภิทามคฺเค] ‘‘อานาปานสตี ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โอทาตํ ¶ วต เม จิตฺตํ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;
นิพฺพิทฺธํ ปคฺคหีตฺจ, สพฺพา โอภาสเต ทิสา.
‘‘ชีวเต วาปิ สปฺปฺโ, อปิ วิตฺตปริกฺขโย;
ปฺาย จ อลาเภน, วิตฺตวาปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺา สุตวินิจฺฉินี, ปฺา กิตฺติสิโลกวทฺธนี;
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเขสุ สุขานิ วินฺทติ.
‘‘นายํ อชฺชตโน ธมฺโม, นจฺเฉโร นปิ อพฺภุโต;
ยตฺถ ชาเยถ มีเยถ, ตตฺถ กึ วิย อพฺภุตํ.
‘‘อนนฺตรํ หิ ชาตสฺส, ชีวิตา มรณํ ธุวํ;
ชาตา ชาตา มรนฺตีธ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน.
‘‘น ¶ เหตทตฺถาย มตสฺส โหติ, ยํ ชีวิตตฺถํ ปรโปริสานํ;
มตมฺหิ รุณฺณํ น ยโส น โลกฺยํ, น ¶ วณฺณิตํ สมณพฺราหฺมเณหิ.
‘‘จกฺขุํ สรีรํ อุปหนฺติ เตน [อุปหนฺติ รุณฺณํ (สี.), อุปหนฺติ โรณฺณํ (สฺยา. ปี.)], นิหียติ วณฺณพลํ มตี จ;
อานนฺทิโน ตสฺส ทิสา ภวนฺติ, หิเตสิโน นาสฺส สุขี ภวนฺติ.
‘‘ตสฺมา หิ อิจฺเฉยฺย กุเล วสนฺเต, เมธาวิโน เจว พหุสฺสุเต จ;
เยสํ ¶ หิ ปฺาวิภเวน กิจฺจํ, ตรนฺติ นาวาย นทึว ปุณฺณ’’นฺติ.
… มหากปฺปิโน เถโร….
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรคาถา
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหํ;
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, ‘คจฺฉ ทานิ ตุวํ ฆรํ’.
‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต [ภาตา (อฏฺ.)], สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สาสนสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ตตฺถ อาคจฺฉิ [อาคฺฉิ (สี. ปี.)], สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, ปาทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
‘เอตํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตํ สฺวธิฏฺิตํ’.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต;
สมาธึ ¶ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ¶ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ ¶ , นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา.
‘‘ตโต เม สตฺถา ปาเหสิ, ทูตํ กาลปฺปเวทกํ;
ปเวทิตมฺหิ กาลมฺหิ, เวหาสาทุปสงฺกมึ [เวหาสานุปสงฺกมึ (สฺยา. ก.)].
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ นิสีทหํ;
นิสินฺนํ มํ วิทิตฺวาน, อถ สตฺถา ปฏิคฺคหิ.
‘‘อายาโค สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ปฺุกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, ปฏิคณฺหิตฺถ ทกฺขิณ’’นฺติ.
… จูฬปนฺถโก เถโร….
๕. กปฺปตฺเถรคาถา
‘‘นานากุลมลสมฺปุณฺโณ, มหาอุกฺการสมฺภโว;
จนฺทนิกํว ปริปกฺกํ, มหาคณฺโฑ มหาวโณ.
‘‘ปุพฺพรุหิรสมฺปุณฺโณ, คูถกูเปน คาฬฺหิโต [คูถกูเป นิคาฬฺหิโต (สฺยา. ปี. ก.)];
อาโปปคฺฆรโณ กาโย, สทา สนฺทติ ปูติกํ.
‘‘สฏฺิกณฺฑรสมฺพนฺโธ ¶ , มํสเลปนเลปิโต;
จมฺมกฺจุกสนฺนทฺโธ, ปูติกาโย นิรตฺถโก.
‘‘อฏฺิสงฺฆาตฆฏิโต, นฺหารุสุตฺตนิพนฺธโน;
เนเกสํ สํคตีภาวา, กปฺเปติ อิริยาปถํ.
‘‘ธุวปฺปยาโต ¶ มรณาย, มจฺจุราชสฺส สนฺติเก;
อิเธว ฉฑฺฑยิตฺวาน, เยนกามงฺคโม นโร.
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต กาโย, จตุคนฺเถน คนฺถิโต;
โอฆสํสีทโน กาโย, อนุสยชาลโมตฺถโต.
‘‘ปฺจนีวรเณ ยุตฺโต, วิตกฺเกน สมปฺปิโต;
ตณฺหามูเลนานุคโต, โมหจฺฉาทนฉาทิโต.
‘‘เอวายํ วตฺตเต กาโย, กมฺมยนฺเตน ยนฺติโต;
สมฺปตฺติ จ วิปตฺยนฺตา, นานาภาโว วิปชฺชติ.
‘‘เยมํ ¶ ¶ กายํ มมายนฺติ, อนฺธพาลา ปุถุชฺชนา;
วฑฺเฒนฺติ กฏสึ โฆรํ, อาทิยนฺติ ปุนพฺภวํ.
‘‘เยมํ กายํ วิวชฺเชนฺติ, คูถลิตฺตํว ปนฺนคํ;
ภวมูลํ วมิตฺวาน, ปรินิพฺพิสฺสนฺตินาสวา’’ติ [ปรินิพฺพนฺตุนาสวา (สี.)].
… กปฺโป เถโร….
๖. วงฺคนฺตปุตฺตอุปเสนตฺเถรคาถา
‘‘วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, วาฬมิคนิเสวิตํ;
เสเว เสนาสนํ ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลานการณา.
‘‘สงฺการปฺุชา อาหตฺวา [อาหิตฺวา (ก.)], สุสานา รถิยาหิ จ;
ตโต สงฺฆาฏิกํ กตฺวา, ลูขํ ธาเรยฺย จีวรํ.
‘‘นีจํ มนํ กริตฺวาน, สปทานํ กุลา กุลํ;
ปิณฺฑิกาย จเร ภิกฺขุ, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต.
‘‘ลูเขนปิ วา [ลูเขนปิ จ (พหูสุ)] สนฺตุสฺเส, นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุํ;
รเสสุ ¶ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.
‘‘อปฺปิจฺโฉ เจว สนฺตุฏฺโ, ปวิวิตฺโต วเส มุนิ;
อสํสฏฺโ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ.
‘‘ยถา ชโฬ ว มูโค ว, อตฺตานํ ทสฺสเย ตถา;
นาติเวลํ สมฺภาเสยฺย, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปณฺฑิโต.
‘‘น โส อุปวเท กฺจิ, อุปฆาตํ วิวชฺชเย;
สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, มตฺตฺู จสฺส โภชเน.
‘‘สุคฺคหีตนิมิตฺตสฺส, จิตฺตสฺสุปฺปาทโกวิโท;
สมํ อนุยฺุเชยฺย, กาเลน จ วิปสฺสนํ.
‘‘วีริยสาตจฺจสมฺปนฺโน ¶ , ยุตฺตโยโค สทา สิยา;
น จ อปฺปตฺวา ทุกฺขนฺตํ, วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต.
‘‘เอวํ วิหรมานสฺส, สุทฺธิกามสฺส ภิกฺขุโน;
ขียนฺติ อาสวา สพฺเพ, นิพฺพุติฺจาธิคจฺฉตี’’ติ.
… อุปเสโน วงฺคนฺตปุตฺโต เถโร….
๗. (อปร)-โคตมตฺเถรคาถา
‘‘วิชาเนยฺย ¶ ¶ สกํ อตฺถํ, อวโลเกยฺยาถ ปาวจนํ;
ยฺเจตฺถ อสฺส ปติรูปํ, สามฺํ อชฺฌุปคตสฺส.
‘‘มิตฺตํ อิธ จ กลฺยาณํ, สิกฺขา วิปุลํ สมาทานํ;
สุสฺสูสา จ ครูนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘พุทฺเธสุ สคารวตา, ธมฺเม อปจิติ ยถาภูตํ;
สงฺเฆ ¶ จ จิตฺติกาโร, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อาจารโคจเร ยุตฺโต, อาชีโว โสธิโต อคารยฺโห;
จิตฺตสฺส จ สณฺปนํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘จาริตฺตํ อถ วาริตฺตํ, อิริยาปถิยํ ปสาทนิยํ;
อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘อารฺกานิ เสนาสนานิ, ปนฺตานิ อปฺปสทฺทานิ;
ภชิตพฺพานิ มุนินา, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘สีลฺจ พาหุสจฺจฺจ, ธมฺมานํ ปวิจโย ยถาภูตํ;
สจฺจานํ อภิสมโย, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย จ อนิจฺจนฺติ, อนตฺตสฺํ อสุภสฺฺจ;
โลกมฺหิ จ อนภิรตึ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ภาเวยฺย จ โพชฺฌงฺเค, อิทฺธิปาทานิ อินฺทฺริยานิ พลานิ;
อฏฺงฺคมคฺคมริยํ, เอตํ สมณสฺส ปติรูปํ.
‘‘ตณฺหํ ปชเหยฺย มุนิ, สมูลเก อาสเว ปทาเลยฺย;
วิหเรยฺย วิปฺปมุตฺโต, เอตํ สมณสฺส ปติรูป’’นฺติ.
… โคตโม เถโร….
ทสกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
กาฬุทายี จ โส เถโร, เอกวิหารี จ กปฺปิโน;
จูฬปนฺถโก กปฺโป จ, อุปเสโน จ โคตโม;
สตฺติเม ทสเก เถรา, คาถาโย เจตฺถ สตฺตตีติ.
๑๑. เอกาทสนิปาโต
๑. สํกิจฺจตฺเถรคาถา
‘‘กึ ¶ ¶ ¶ ¶ ตวตฺโถ วเน ตาต, อุชฺชุหาโนว ปาวุเส;
เวรมฺภา รมณียา เต, ปวิเวโก หิ ฌายินํ.
‘‘ยถา อพฺภานิ เวรมฺโภ, วาโต นุทติ ปาวุเส;
สฺา เม อภิกิรนฺติ, วิเวกปฏิสฺุตา.
‘‘อปณฺฑโร อณฺฑสมฺภโว, สีวถิกาย นิเกตจาริโก;
อุปฺปาทยเตว เม สตึ, สนฺเทหสฺมึ วิราคนิสฺสิตํ.
‘‘ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺติ, โย จ อฺเ น รกฺขติ;
ส เว ภิกฺขุ สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘วสิตํ เม อรฺเสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
เสนาสเนสุ ปนฺเตสุ, วาฬมิคนิเสวิเต.
‘‘‘อิเม หฺนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;
สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อนริยํ โทสสํหิตํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย [ยสฺสตฺถาย (สี.)] ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ.
… สํกิจฺโจ เถโร….
เอกาทสนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สํกิจฺจเถโร เอโกว, กตกิจฺโจ อนาสโว;
เอกาทสนิปาตมฺหิ, คาถา เอกาทเสว จาติ.
๑๒. ทฺวาทสกนิปาโต
๑. สีลวตฺเถรคาถา
‘‘สีลเมวิธ ¶ ¶ ¶ สิกฺเขถ, อสฺมึ โลเก สุสิกฺขิตํ;
สีลํ หิ สพฺพสมฺปตฺตึ, อุปนาเมติ เสวิตํ.
‘‘สีลํ รกฺเขยฺย เมธาวี, ปตฺถยาโน ตโย สุเข;
ปสํสํ วิตฺติลาภฺจ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทนํ [เปจฺจ สคฺเค จ โมทนํ (สี. ปี.)].
‘‘สีลวา หิ พหู มิตฺเต, สฺเมนาธิคจฺฉติ;
ทุสฺสีโล ปน มิตฺเตหิ, ธํสเต ปาปมาจรํ.
‘‘อวณฺณฺจ อกิตฺติฺจ, ทุสฺสีโล ลภเต นโร;
วณฺณํ กิตฺตึ ปสํสฺจ, สทา ลภติ สีลวา.
‘‘อาทิ ¶ สีลํ ปติฏฺา จ, กลฺยาณานฺจ มาตุกํ;
ปมุขํ สพฺพธมฺมานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘เวลา จ สํวรํ สีลํ [สํวโร สีลํ (สี.), สํวรสีลํ (สี. อฏฺ.)], จิตฺตสฺส อภิหาสนํ;
ติตฺถฺจ สพฺพพุทฺธานํ, ตสฺมา สีลํ วิโสธเย.
‘‘สีลํ พลํ อปฺปฏิมํ, สีลํ อาวุธมุตฺตมํ;
สีลมาภรณํ เสฏฺํ, สีลํ กวจมพฺภุตํ.
‘‘สีลํ เสตุ มเหสกฺโข, สีลํ คนฺโธ อนุตฺตโร;
สีลํ วิเลปนํ เสฏฺํ, เยน วาติ ทิโสทิสํ.
‘‘สีลํ สมฺพลเมวคฺคํ, สีลํ ปาเถยฺยมุตฺตมํ;
สีลํ เสฏฺโ อติวาโห, เยน ยาติ ทิโสทิสํ.
‘‘อิเธว นินฺทํ ลภติ, เปจฺจาปาเย จ ทุมฺมโน;
สพฺพตฺถ ทุมฺมโน พาโล, สีเลสุ อสมาหิโต.
‘‘อิเธว กิตฺตึ ลภติ, เปจฺจ สคฺเค จ สุมฺมโน;
สพฺพตฺถ สุมโน ธีโร, สีเลสุ สุสมาหิโต.
‘‘สีลเมว ¶ อิธ อคฺคํ, ปฺวา ปน อุตฺตโม;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปฺาณโต ชย’’นฺติ.
… สีลโว เถโร….
๒. สุนีตตฺเถรคาถา
‘‘นีเจ ¶ กุลมฺหิ ชาโตหํ, ทลิทฺโท อปฺปโภชโน;
หีนกมฺมํ [หีนํ กมฺมํ (สฺยา.)] มมํ อาสิ, อโหสึ ปุปฺผฉฑฺฑโก.
‘‘ชิคุจฺฉิโต ¶ มนุสฺสานํ, ปริภูโต จ วมฺภิโต;
นีจํ มนํ กริตฺวาน, วนฺทิสฺสํ พหุกํ ชนํ.
‘‘อถทฺทสาสึ ¶ สมฺพุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ;
ปวิสนฺตํ มหาวีรํ, มคธานํ ปุรุตฺตมํ.
‘‘นิกฺขิปิตฺวาน พฺยาภงฺคึ, วนฺทิตุํ อุปสงฺกมึ;
มเมว อนุกมฺปาย, อฏฺาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, เอกมนฺตํ ิโต ตทา;
ปพฺพชฺชํ อหมายาจึ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต การุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกานุกมฺปโก;
‘เอหิ ภิกฺขู’ติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘โสหํ เอโก อรฺสฺมึ, วิหรนฺโต อตนฺทิโต;
อกาสึ สตฺถุวจนํ, ยถา มํ โอวที ชิโน.
‘‘รตฺติยา ปมํ ยามํ, ปุพฺพชาติมนุสฺสรึ;
รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยึ [ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ (ก.)];
รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมขนฺธํ ปทาลยึ.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
อินฺโท พฺรหฺมา จ อาคนฺตฺวา, มํ นมสฺสึสุ ปฺชลี.
‘‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส’.
‘‘ตโต ¶ ทิสฺวาน มํ สตฺถา, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ;
สิตํ ปาตุกริตฺวาน, อิมมตฺถํ อภาสถ.
[สุ. นิ. ๖๖๐ สุตฺตนิปาเตปิ] ‘‘‘ตเปน ¶ ¶ พฺรหฺมจริเยน, สํยเมน ทเมน จ;
เอเตน พฺราหฺมโณ โหติ, เอตํ พฺราหฺมณมุตฺตม’’’นฺติ.
… สุนีโต เถโร….
ทฺวาทสกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สีลวา จ สุนีโต จ, เถรา ทฺเว เต มหิทฺธิกา;
ทฺวาทสมฺหิ นิปาตมฺหิ, คาถาโย จตุวีสตีติ.
๑๓. เตรสนิปาโต
๑. โสณโกฬิวิสตฺเถรคาถา
‘‘ยาหุ ¶ ¶ ¶ รฏฺเ สมุกฺกฏฺโ, รฺโ องฺคสฺส ปทฺธคู [ปตฺถคู (สฺยา.), ปฏฺคู (ก.)];
สฺวาชฺช ธมฺเมสุ อุกฺกฏฺโ, โสโณ ทุกฺขสฺส ปารคู.
‘‘ปฺจ ฉินฺเท ปฺจ ชเห, ปฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติ.
‘‘อุนฺนฬสฺส ปมตฺตสฺส, พาหิราสสฺส [พาหิราสยสฺส (ก.)] ภิกฺขุโน;
สีลํ สมาธิ ปฺา จ, ปาริปูรึ น คจฺฉติ.
‘‘ยฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ [ตทปวิทฺธํ (สี. สฺยา.)], อกิจฺจํ ปน กรียติ;
อุนฺนฬานํ ¶ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
‘‘เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา.
‘‘อุชุมคฺคมฺหิ อกฺขาเต, คจฺฉถ มา นิวตฺตถ;
อตฺตนา โจทยตฺตานํ, นิพฺพานมภิหารเย.
‘‘อจฺจารทฺธมฺหิ วีริยมฺหิ, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
วีโณปมํ กริตฺวา เม, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหาสึ สาสเน รโต.
‘‘สมถํ ปฏิปาเทสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘เนกฺขมฺเม [นิกฺขเม (ก.), เนกฺขมฺมํ (มหาว. ๒๔๔; อ. นิ. ๖.๕๕)] อธิมุตฺตสฺส, ปวิเวกฺจ เจตโส;
อพฺยาปชฺฌาธิมุตฺตสฺส [อพฺยาปชฺฌาธิมฺหตฺตสฺส (ก.)], อุปาทานกฺขยสฺส จ.
‘‘ตณฺหกฺขยาธิมุตฺตสฺส, อสมฺโมหฺจ เจตโส;
ทิสฺวา อายตนุปฺปาทํ, สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ.
‘‘ตสฺส ¶ สมฺมา วิมุตฺตสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ, กรณียํ น วิชฺชติ.
‘‘เสโล ¶ ¶ ยถา เอกฆโน [เอกฆโน (ก.)], วาเตน น สมีรติ;
เอวํ รูปา รสา สทฺทา, คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
‘‘อิฏฺา ¶ ธมฺมา อนิฏฺา จ, นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน;
ิตํ จิตฺตํ วิสฺุตฺตํ, วยฺจสฺสานุปสฺสตี’’ติ.
… โสโณ โกฬิวิโส เถโร….
เตรสนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
โสโณ โกฬิวิโส เถโร, เอโกเยว มหิทฺธิโก;
เตรสมฺหิ นิปาตมฺหิ, คาถาโย เจตฺถ เตรสาติ.
๑๔. จุทฺทสกนิปาโต
๑. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรคาถา
‘‘ยทา ¶ ¶ ¶ อหํ ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิตํ.
‘‘‘อิเม หฺนฺตุ วชฺฌนฺตุ, ทุกฺขํ ปปฺโปนฺตุ ปาณิโน’;
สงฺกปฺปํ นาภิชานามิ, อิมสฺมึ ทีฆมนฺตเร.
‘‘เมตฺตฺจ อภิชานามิ, อปฺปมาณํ สุภาวิตํ;
อนุปุพฺพํ ปริจิตํ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ.
‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, สพฺพภูตานุกมฺปโก;
เมตฺตจิตฺตฺจ [เมตฺตํ จิตฺตํ (สี. สฺยา.)] ภาเวมิ, อพฺยาปชฺชรโต [อพฺยาปชฺฌรโต (สี. สฺยา.)] สทา.
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, จิตฺตํ อาโมทยามหํ;
พฺรหฺมวิหารํ ภาเวมิ, อกาปุริสเสวิตํ.
‘‘อวิตกฺกํ ¶ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติ.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติ.
‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ…เป… สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส ¶ ¶ จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;
หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ.
… ขทิรวนิยเรวโต เถโร….
๒. โคทตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ยถาปิ ภทฺโท อาชฺโ, ธุเร ยุตฺโต ธุรสฺสโห [ธุราสโห (อฏฺ.)];
มถิโต ¶ อติภาเรน, สํยุคํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอวํ ปฺาย เย ติตฺตา, สมุทฺโท วารินา ยถา;
น ปเร อติมฺนฺติ, อริยธมฺโมว ปาณินํ.
‘‘กาเล ¶ กาลวสํ ปตฺตา, ภวาภววสํ คตา;
นรา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ, เตธ โสจนฺติ มาณวา [มานวา (สี.)].
‘‘อุนฺนตา สุขธมฺเมน, ทุกฺขธมฺเมน โจนตา;
ทฺวเยน พาลา หฺนฺติ, ยถาภูตํ อทสฺสิโน.
‘‘เย จ ทุกฺเข สุขสฺมิฺจ, มชฺเฌ สิพฺพินิมจฺจคู;
ิตา เต อินฺทขีโลว, น เต อุนฺนตโอนตา.
‘‘น เหว ลาเภ นาลาเภ, น ยเส น จ กิตฺติยา;
น นินฺทายํ ปสํสาย, น เต ทุกฺเข สุขมฺหิ.
‘‘สพฺพตฺถ เต น ลิมฺปนฺติ, อุทพินฺทุว โปกฺขเร;
สพฺพตฺถ สุขิตา ธีรา, สพฺพตฺถ อปราชิตา.
‘‘ธมฺเมน จ อลาโภ โย, โย จ ลาโภ อธมฺมิโก;
อลาโภ ธมฺมิโก เสยฺโย, ยํ เจ ลาโภ อธมฺมิโก.
‘‘ยโส จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิฺูนํ อยโส จ โย;
อยโสว เสยฺโย วิฺูนํ, น ยโส อปฺปพุทฺธินํ.
‘‘ทุมฺเมเธหิ ¶ ปสํสา จ, วิฺูหิ ครหา จ ยา;
ครหาว เสยฺโย วิฺูหิ, ยํ เจ พาลปฺปสํสนา.
‘‘สุขฺจ ¶ ¶ กามมยิกํ, ทุกฺขฺจ ปวิเวกิยํ;
ปวิเวกทุกฺขํ เสยฺโย, ยํ เจ กามมยํ สุขํ.
‘‘ชีวิตฺจ อธมฺเมน, ธมฺเมน มรณฺจ ยํ;
มรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว อธมฺมิกํ.
‘‘กามโกปปฺปหีนา เย, สนฺตจิตฺตา ภวาภเว;
จรนฺติ โลเก อสิตา, นตฺถิ เตสํ ปิยาปิยํ.
‘‘ภาวยิตฺวาน โพชฺฌงฺเค, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ.
… โคทตฺโต เถโร….
จุทฺทสกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
เรวโต เจว โคทตฺโต, เถรา ทฺเว เต มหิทฺธิกา;
จุทฺทสมฺหิ นิปาตมฺหิ, คาถาโย อฏฺวีสตีติ.
๑๕. โสฬสกนิปาโต
๑. อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรคาถา
‘‘เอส ¶ ¶ ¶ ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสํ;
วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโส.
‘‘พหูนิ โลเก จิตฺรานิ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล;
มเถนฺติ ¶ มฺเ สงฺกปฺปํ, สุภํ ราคูปสํหิตํ.
‘‘รชมุหตฺจ วาเตน, ยถา เมโฆปสมฺมเย;
เอวํ สมฺมนฺติ สงฺกปฺปา, ยทา ปฺาย ปสฺสติ.
[ธ. ป. ๒๗๗ ธมฺมปเท] ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
[ธ. ป. ๒๗๘ ธมฺมปเท] ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
[ธ. ป. ๒๗๙ ธมฺมปเท] ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑฺโ ติพฺพนิกฺกโม;
ปหีนชาติมรโณ, พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี.
‘‘โอฆปาโส ทฬฺหขิโล [ทฬฺโห ขิโล (สฺยา. ก.)], ปพฺพโต ทุปฺปทาลโย;
เฉตฺวา ขิลฺจ ปาสฺจ, เสลํ เภตฺวาน [เฉตฺวาน (ก.)] ทุพฺภิทํ;
ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, มุตฺโต โส มารพนฺธนา.
‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, มิตฺเต อาคมฺม ปาปเก;
สํสีทติ มโหฆสฺมึ, อูมิยา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
กลฺยาณมิตฺโต เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
‘‘กาลปพฺพงฺคสงฺกาโส, กิโส ธมนิสนฺถโต;
มตฺตฺู ¶ อนฺนปานสฺมึ, อทีนมนโส นโร.
‘‘ผุฏฺโ ¶ ฑํเสหิ มกเสหิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
นาโค สงฺคามสีเสว, สโต ตตฺราธิวาสเย.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ…เป… นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ…เป… สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กึ เม สทฺธิวิหารินา’’ติ.
… อฺาสิโกณฺฑฺโ [อฺาโกณฺฑฺโ (สี. สฺยา.)] เถโร….
๒. อุทายิตฺเถรคาถา
[อ. นิ. ๖.๔๓] ‘‘มนุสฺสภูตํ สมฺพุทฺธํ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;
อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ, จิตฺตสฺสูปสเม รตํ.
‘‘ยํ มนุสฺสา นมสฺสนฺติ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ;
เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺติ, อิติ เม อรหโต สุตํ.
‘‘สพฺพสํโยชนาตีตํ ¶ , วนา นิพฺพนมาคตํ;
กาเมหิ เนกฺขมฺมรตํ [นิกฺขมฺมรตํ (ก.)], มุตฺตํ เสลาว กฺจนํ.
‘‘ส เว อจฺจรุจิ นาโค, หิมวาวฺเ สิลุจฺจเย;
สพฺเพสํ ¶ นาคนามานํ, สจฺจนาโม อนุตฺตโร.
‘‘นาคํ โว กิตฺตยิสฺสามิ, น หิ อาคุํ กโรติ โส;
โสรจฺจํ อวิหึสา จ, ปาทา นาคสฺส เต ทุเว.
‘‘สติ จ สมฺปชฺฺจ, จรณา นาคสฺส เตปเร;
สทฺธาหตฺโถ มหานาโค, อุเปกฺขาเสตทนฺตวา.
‘‘สติ คีวา สิโร ปฺา, วีมํสา ธมฺมจินฺตนา;
ธมฺมกุจฺฉิสมาวาโส, วิเวโก ตสฺส วาลธิ.
‘‘โส ฌายี อสฺสาสรโต, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต;
คจฺฉํ สมาหิโต นาโค, ิโต นาโค สมาหิโต.
‘‘สยํ สมาหิโต นาโค, นิสินฺโนปิ สมาหิโต;
สพฺพตฺถ สํวุโต นาโค, เอสา นาคสฺส สมฺปทา.
‘‘ภฺุชติ ¶ อนวชฺชานิ, สาวชฺชานิ น ภฺุชติ;
ฆาสมจฺฉาทนํ ลทฺธา, สนฺนิธึ ปริวชฺชยํ.
‘‘สํโยชนํ ¶ อณุํ ถูลํ, สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนํ;
เยน เยเนว คจฺฉติ, อนปกฺโขว คจฺฉติ.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตํ, ปุณฺฑรีกํ ปวฑฺฒติ;
โนปลิปฺปติ โตเยน, สุจิคนฺธํ มโนรมํ.
‘‘ตเถว จ โลเก ชาโต, พุทฺโธ โลเก วิหรติ;
โนปลิปฺปติ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘มหาคินิ ปชฺชลิโต, อนาหาโรปสมฺมติ;
องฺคาเรสุ ¶ จ สนฺเตสุ, นิพฺพุโตติ ปวุจฺจติ.
‘‘อตฺถสฺสายํ วิฺาปนี, อุปมา วิฺูหิ เทสิตา;
วิฺิสฺสนฺติ มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตํ.
‘‘วีตราโค วีตโทโส, วีตโมโห อนาสโว;
สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตฺยนาสโว’’ติ.
… อุทายี เถโร….
โสฬสกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
โกณฺฑฺโ จ อุทายี จ, เถรา ทฺเว เต มหิทฺธิกา;
โสฬสมฺหิ นิปาตมฺหิ, คาถาโย ทฺเว จ ตึส จาติ.
๑๖. วีสตินิปาโต
๑. อธิมุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ยฺตฺถํ ¶ ¶ ¶ วา ธนตฺถํ วา, เย หนาม มยํ ปุเร;
อวเสสํ [อวเส ตํ (สี. อฏฺ. มูลปาโ), อวเสสานํ (อฏฺ.?)] ภยํ โหติ, เวธนฺติ วิลปนฺติ จ.
‘‘ตสฺส เต นตฺถิ ภีตตฺตํ, ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทติ;
กสฺมา น ปริเทเวสิ, เอวรูเป มหพฺภเย.
‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส คามณิ;
อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, ขีณสํโยชนสฺส เว.
‘‘ขีณาย ภวเนตฺติยา, ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถ;
น ¶ ภยํ มรเณ โหติ, ภารนิกฺเขปเน ยถา.
‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, โรคานมิว สงฺขเย.
‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺา, วิสํ ปิตฺวาว [ปีตฺวาว (สี.)] ฉฑฺฑิตํ.
‘‘ปารคู อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;
ตุฏฺโ อายุกฺขยา โหติ, มุตฺโต อาฆาตนา ยถา.
‘‘อุตฺตมํ ธมฺมตํ ปตฺโต, สพฺพโลเก อนตฺถิโก;
อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโต, มรณสฺมึ น โสจติ.
‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภติ;
สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตํ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘โย ตํ ตถา ปชานาติ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
น คณฺหาติ ภวํ กิฺจิ, สุตตฺตํว อโยคุฬํ.
‘‘น เม โหติ ‘อโหสิ’นฺติ, ‘ภวิสฺส’นฺติ น โหติ เม;
สงฺขารา วิคมิสฺสนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตึ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.
‘‘ติณกฏฺสมํ ¶ ¶ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, ‘นตฺถิ เม’ติ น โสจติ.
‘‘อุกฺกณฺามิ ¶ สรีเรน, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;
โสยํ ¶ ภิชฺชิสฺสติ กาโย, อฺโ จ น ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ โว กิจฺจํ สรีเรน, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ;
น เม ตปฺปจฺจยา ตตฺถ, โทโส เปมฺจ เหหิติ’’.
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สตฺถานิ นิกฺขิปิตฺวาน, มาณวา เอตทพฺรวุํ.
‘‘กึ ภทนฺเต กริตฺวาน, โก วา อาจริโย ตว;
กสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา’’.
‘‘สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี, ชิโน อาจริโย มม;
มหาการุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกติกิจฺฉโก.
‘‘เตนายํ เทสิโต ธมฺโม, ขยคามี อนุตฺตโร;
ตสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา’’.
สุตฺวาน โจรา อิสิโน สุภาสิตํ, นิกฺขิปฺป สตฺถานิ จ อาวุธานิ จ;
ตมฺหา จ กมฺมา วิรมึสุ เอเก, เอเก จ ปพฺพชฺชมโรจยึสุ.
เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเน, ภาเวตฺว โพชฺฌงฺคพลานิ ปณฺฑิตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา กตินฺทฺริยา, ผุสึสุ นิพฺพานปทํ อสงฺขตนฺติ.
…อธิมุตฺโต เถโร….
๒. ปาราปริยตฺเถรคาถา
‘‘สมณสฺส ¶ อหุ จินฺตา, ปาราปริยสฺส ภิกฺขุโน;
เอกกสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน.
‘‘กิมานุปุพฺพํ ปุริโส, กึ วตํ กึ สมาจารํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘อินฺทฺริยานิ ¶ มนุสฺสานํ, หิตาย อหิตาย จ;
อรกฺขิตานิ อหิตาย, รกฺขิตานิ หิตาย จ.
‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺขํ, อินฺทฺริยานิ จ โคปยํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ ¶ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘โสตินฺทฺริยํ เจ สทฺเทสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘อนิสฺสรณทสฺสาวี ¶ , คนฺเธ เจ ปฏิเสวติ;
น โส มุจฺจติ ทุกฺขมฺหา, คนฺเธสุ อธิมุจฺฉิโต.
‘‘อมฺพิลํ มธุรคฺคฺจ, ติตฺตกคฺคมนุสฺสรํ;
รสตณฺหาย คธิโต, หทยํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘สุภานฺยปฺปฏิกูลานิ, โผฏฺพฺพานิ อนุสฺสรํ;
รตฺโต ราคาธิกรณํ, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘มนํ เจเตหิ ธมฺเมหิ, โย น สกฺโกติ รกฺขิตุํ;
ตโต ¶ นํ ทุกฺขมนฺเวติ, สพฺเพเหเตหิ ปฺจหิ.
‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณํ, พหุสฺส กุณปสฺส จ;
นรวีรกตํ วคฺคุํ, สมุคฺคมิว จิตฺติตํ.
‘‘กฏุกํ มธุรสฺสาทํ, ปิยนิพนฺธนํ ทุขํ;
ขุรํว มธุนา ลิตฺตํ, อุลฺลิหํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเร, โผฏฺพฺเพปิ จ อิตฺถิยา;
อิตฺถิคนฺเธสุ สารตฺโต, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘อิตฺถิโสตานิ สพฺพานิ, สนฺทนฺติ ปฺจ ปฺจสุ;
เตสมาวรณํ กาตุํ, โย สกฺโกติ วีริยวา.
‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณ;
กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตํ.
‘‘อโถ ¶ สีทติ สฺุตฺตํ, วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกํ;
‘น ตํ กิจฺจ’นฺติ มฺิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ.
‘‘ยฺจ อตฺเถน สฺุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ;
ตํ สมาทาย วตฺเตถ, สา หิ เว อุตฺตมา รติ.
‘‘อุจฺจาวเจหุปาเยหิ, ปเรสมภิชิคีสติ;
หนฺตฺวา วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํ.
‘‘ตจฺฉนฺโต อาณิยา อาณึ, นิหนฺติ พลวา ยถา;
อินฺทฺริยานินฺทฺริเยเหว ¶ , นิหนฺติ กุสโล ตถา.
‘‘สทฺธํ ¶ วีริยํ สมาธิฺจ, สติปฺฺจ ภาวยํ;
ปฺจ ปฺจหิ หนฺตฺวาน, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.
‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, กตฺวา วากฺยานุสาสนึ;
สพฺเพน สพฺพํ พุทฺธสฺส, โส นโร สุขเมธตี’’ติ.
…ปาราปริโย เถโร….
๓. เตลกานิตฺเถรคาถา
‘‘จิรรตฺตํ วตาตาปี, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘‘โก ¶ โส ปารงฺคโต โลเก, โก ปตฺโต อมโตคธํ;
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ปรมตฺถวิชานนํ’.
‘‘อนฺโตวงฺกคโต อาสิ, มจฺโฉว ฆสมามิสํ;
พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถา.
‘‘อฺฉามิ นํ น มฺุจามิ, อสฺมา โสกปริทฺทวา;
โก เม พนฺธํ มฺุจํ โลเก, สมฺโพธึ เวทยิสฺสติ.
‘‘สมณํ พฺราหฺมณํ วา กํ, อาทิสนฺตํ ปภงฺคุนํ.
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ชรามจฺจุปวาหนํ.
‘‘วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตํ, สารมฺภพลสฺุตํ;
โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธํ, อภิชปฺปปฺปทารณํ.
‘‘ตณฺหาธนุสมุฏฺานํ ¶ , ทฺเว จ ปนฺนรสายุตํ [ทฺเวธาปนฺนรสายุตํ (?)];
ปสฺส ¶ โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ [ยท (สี. อฏฺ.) หทิ (?) ‘‘หทเย’’ติ ตํสํวณฺณนา] ติฏฺติ.
‘‘อนุทิฏฺีนํ อปฺปหานํ, สงฺกปฺปปรเตชิตํ;
เตน วิทฺโธ ปเวธามิ, ปตฺตํว มาลุเตริตํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺาย, ขิปฺปํ ปจฺจติ มามกํ;
ฉผสฺสายตนี กาโย, ยตฺถ สรติ สพฺพทา.
‘‘ตํ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉํ, โย เมตํ สลฺลมุทฺธเร;
นานารชฺเชน สตฺเถน [นารคฺเคน น สตฺเถน (?)], นาฺเน วิจิกิจฺฉิตํ.
‘‘โก เม อสตฺโถ อวโณ, สลฺลมพฺภนฺตรปสฺสยํ;
อหึสํ สพฺพคตฺตานิ, สลฺลํ เม อุทฺธริสฺสติ.
‘‘ธมฺมปฺปติ ¶ หิ โส เสฏฺโ, วิสโทสปฺปวาหโก;
คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิฺจ ทสฺสเย.
‘‘รหเทหมสฺมิ โอคาฬฺโห, อหาริยรชมตฺติเก;
มายาอุสูยสารมฺภ, ถินมิทฺธมปตฺถเฏ.
‘‘อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกํ;
วาหา วหนฺติ กุทฺทิฏฺึ [ทุทฺทิฏฺึ (สี. ธ. ป. ๓๓๙)], สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺติ;
เต โสเต โก นิวาเรยฺย, ตํ ลตํ โก หิ เฉจฺฉติ.
‘‘เวลํ ¶ กโรถ ภทฺทนฺเต, โสตานํ สนฺนิวารณํ;
มา เต มโนมโย โสโต, รุกฺขํว สหสา ลุเว.
‘‘เอวํ ¶ เม ภยชาตสฺส, อปารา ปารเมสโต;
ตาโณ ปฺาวุโธ สตฺถา, อิสิสงฺฆนิเสวิโต.
‘‘โสปาณํ สุคตํ สุทฺธํ, ธมฺมสารมยํ ทฬฺหํ;
ปาทาสิ วุยฺหมานสฺส, ‘มา ภายี’ติ จ มพฺรวิ.
‘‘สติปฏฺานปาสาทํ, อารุยฺห ปจฺจเวกฺขิสํ;
ยํ ตํ ปุพฺเพ อมฺิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชํ.
‘‘ยทา ¶ จ มคฺคมทฺทกฺขึ, นาวาย อภิรูหนํ;
อนธิฏฺาย อตฺตานํ, ติตฺถมทฺทกฺขิมุตฺตมํ.
‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺานํ, ภวเนตฺติปฺปภาวิตํ;
เอเตสํ อปฺปวตฺตาย [อปฺปวตฺติยา (?)], เทเสสิ มคฺคมุตฺตมํ.
‘‘ทีฆรตฺตานุสยิตํ, จิรรตฺตมธิฏฺิตํ;
พุทฺโธ เมปานุที คนฺถํ, วิสโทสปฺปวาหโน’’ติ.
…เตลกานิ เถโร….
๔. รฏฺปาลตฺเถรคาถา
[ม. นิ. ๒.๓๐๒] ‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ¶ ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺปทกตา ¶ เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;
ลุทฺธา ¶ ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติ.
‘‘ราชา ¶ ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;
โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถ.
‘‘ราชา จ อฺเ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;
อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติ.
‘‘กนฺทนฺติ ¶ นํ าตี ปกิริย เกเส, อโห วตา โน อมราติ จาหุ;
วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติ.
‘‘โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน [เอเตน คตฺเถน (ก.)] ปหาย โภเค;
น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, าตี จ มิตฺตา อถ วา สหายา.
‘‘ทายาทกา ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยน กมฺมํ;
น มียมานํ ธนมนฺเวติ [มนฺวิติ (ก.)] กิฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนฺจ รฏฺํ.
‘‘น ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;
อปฺปปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํ.
‘‘อฑฺฒา ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโ;
พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร ¶ จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโ.
‘‘ตสฺมา ¶ หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;
อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหา.
‘‘อุเปติ ¶ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปราย;
ตสฺสปฺปปฺโ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ.
‘‘โจโร ¶ ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม;
เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม.
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;
อวชฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;
คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ.
… รฏฺปาโล เถโร….
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถา
[สํ. นิ. ๔.๙๕] ‘‘รูปํ ¶ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน [นิพฺพานํ (สี.)] วุจฺจติ.
‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา สทฺทสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘คนฺธํ ฆตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา คนฺธสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘รสํ โภตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ผสฺสํ ¶ ผุสฺส สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ผสฺสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ธมฺมํ ตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ธมฺมสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ปสฺสโต รูปํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ สทฺเทสุ, สทฺทํ สุตฺวา ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สุณโต สทฺทํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ คนฺเธสุ, คนฺธํ ฆตฺวา ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ฆายโต คนฺธํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น ¶ โส รชฺชติ รเสสุ, รสํ โภตฺวา ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สายรโต รสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ผสฺเสสุ, ผสฺสํ ผุสฺส ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ผุสโต ผสฺสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ธมฺเมสุ, ธมฺมํ ตฺวา ปติสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌสฺส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ วิชานโต ธมฺมํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ’’.
… มาลุกฺยปุตฺโต เถโร….
๖. เสลตฺเถรคาถา
‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;
สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา [สุสุกฺกทาโ วิรียวา (สี.)].
‘‘นรสฺส หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยฺชนา;
สพฺเพ ¶ เต ตว กายสฺมึ, มหาปุริสลกฺขณา.
‘‘ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ, กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;
กึ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโน.
‘‘ราชา ¶ อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส [ชมฺพุมณฺฑสฺส (ก.)] อิสฺสโร.
‘‘ขตฺติยา โภคี ราชาโน [โภคา ราชาโน (สี. ก.), โภชราชาโน (สฺยา.)], อนุยนฺตา ภวนฺติ เต;
ราชาภิราชา [ราชาธิราชา (สี. ก.)] มนุชินฺโท, รชฺชํ กาเรหิ โคตม’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ ¶ เสล, (เสลาติ ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ’’.
‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
‘ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ’, อิติ ภาสถ โคตม.
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย [อนฺวโย (สี.)];
โก เตตมนุวตฺเตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ’’.
‘‘มยา ¶ ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;
สาริปุตฺโต อนุวตฺเตติ, อนุชาโต ตถาคตํ.
‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;
ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ.
‘‘วินยสฺสุ ¶ มยิ กงฺขํ, อธิมฺุจสฺสุ พฺราหฺมณ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส.
‘‘เยสํ เว ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
โสหํ พฺราหฺมณ พุทฺโธสฺมิ, สลฺลกตฺโต [สลฺลกนฺโต (สี.)] อนุตฺตโร.
‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;
สพฺพามิตฺเต วเส [วสี (สฺยา. ก., ม. นิ. ๒.๓๙๙; สุ. นิ. ๙๖๖)] กตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’.
‘‘อิทํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;
สลฺลกตฺโต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเน.
‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;
โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโก.
‘‘โย มํ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;
อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’.
‘‘เอตํ เจ รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;
มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปฺสฺส สนฺติเก.
‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา;
‘พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’’.
‘‘สฺวาขาตํ ¶ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’.
‘‘ยํ ¶ ตํ สรณมาคมฺห [สรณมาคมฺม (สพฺพตฺถ)], อิโต อฏฺเม [อฏฺมิ (สฺยา. ก.)] จกฺขุม;
สตฺตรตฺเตน ภควา, ทนฺตามฺห ตว สาสเน.
‘‘ตุวํ ¶ ¶ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;
ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.
‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;
สีโหว อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา;
ปาเท วีร ปสาเรหิ, นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน’’ติ.
… เสโล เถโร….
๗. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถา
‘‘ยาตํ เม หตฺถิคีวาย, สุขุมา วตฺถา ปธาริตา;
สาลีนํ โอทโน ภุตฺโต, สุจิมํสูปเสจโน.
‘‘โสชฺช ภทฺโท สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปํสุกูลี สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปิณฺฑปาตี สาตติโก…เป….
‘‘เตจีวรี สาตติโก…เป….
‘‘สปทานจารี สาตติโก…เป….
‘‘เอกาสนี สาตติโก…เป….
‘‘ปตฺตปิณฺฑี สาตติโก…เป….
‘‘ขลุปจฺฉาภตฺตี สาตติโก…เป….
‘‘อารฺิโก สาตติโก…เป….
‘‘รุกฺขมูลิโก ¶ สาตติโก…เป….
‘‘อพฺโภกาสี สาตติโก…เป….
‘‘โสสานิโก สาตติโก…เป….
‘‘ยถาสนฺถติโก สาตติโก…เป….
‘‘อปฺปิจฺโฉ สาตติโก…เป….
‘‘สนฺตุฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘ปวิวิตฺโต สาตติโก…เป….
‘‘อสํสฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘อารทฺธวีริโย สาตติโก…เป….
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหึ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจนํ.
‘‘อุจฺเจ มณฺฑลิปากาเร, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺเก;
รกฺขิโต ขคฺคหตฺเถหิ, อุตฺตสํ วิหรึ ปุเร.
‘‘โสชฺช ภทฺโท อนุตฺราสี, ปหีนภยเภรโว;
ฌายติ วนโมคยฺห, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺาย, สตึ ปฺฺจ ภาวยํ;
ปาปุณึ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ.
… ภทฺทิโย กาฬิโคธาย ปุตฺโต เถโร….
๘. องฺคุลิมาลตฺเถรคาถา
‘‘คจฺฉํ ¶ วเทสิ สมณ ‘ฏฺิโตมฺหิ’, มมฺจ พฺรูสิ ิตมฏฺิโตติ;
ปุจฺฉามิ ¶ ตํ สมณ เอตมตฺถํ, ‘กถํ ิโต ตฺวํ อหมฏฺิโตมฺหิ’’’.
‘‘ิโต อหํ องฺคุลิมาล สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ;
ตุวฺจ ปาเณสุ อสฺโตสิ, ตสฺมา ิโตหํ ตุวมฏฺิโตสิ’’.
‘‘จิรสฺสํ วต เม มหิโต มเหสี, มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทิ [ปจฺจุปาทิ (สพฺพตฺถ)];
โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺตํ’’.
อิจฺเจว ¶ โจโร อสิมาวุธฺจ, โสพฺเภ ปปาเต นรเก อนฺวกาสิ [อกิริ (ม. นิ. ๒.๓๔๙)];
อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธํ.
พุทฺโธ จ โข การุณิโก มเหสิ, โย สตฺถา โลกสฺส สเทวกสฺส;
‘ตเมหิ ภิกฺขู’ติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว.
‘‘โย ¶ จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘ยสฺส ¶ ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ [ปิถียติ (สี. สฺยา.)];
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
[ทิสา หิ (สฺยา. ก., ม. นิ. ๒.๓๕๒)] ‘‘ทิสาปิ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตุ, ทิสาปิ เม ยฺุชนฺตุ พุทฺธสาสเน;
ทิสาปิ เม เต มนุเช ภชนฺตุ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต.
‘‘ทิสา หิ เม ขนฺติวาทานํ, อวิโรธปฺปสํสินํ;
สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลน, ตฺจ อนุวิธียนฺตุ.
‘‘น หิ ชาตุ โส มมํ หึเส, อฺํ วา ปน กิฺจนํ [กฺจินํ (สี. สฺยา.), กฺจนํ (?)];
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, รกฺเขยฺย ตสถาวเร.
[เถรคา. ๑๙] ‘‘อุทกฺหิ ¶ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ [ทมยนฺติ (ก.)] เตชนํ;
ทารุํ นมยนฺติ [ทมยนฺติ (ก.)] ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘ทณฺเฑเนเก ¶ ทมยนฺติ, องฺกุเสภิ กสาหิ จ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินา.
‘‘‘อหึสโก’ติ ¶ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กิฺจนํ [กฺจินํ (สี. สฺยา.), กฺจนํ (?)].
‘‘โจโร อหํ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘โลหิตปาณิ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
สรณคมนํ ปสฺส, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ตาทิสํ กมฺมํ กตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกน, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;
อปฺปมาทฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺํว รกฺขติ.
‘‘มา ปมาทมนุยฺุเชถ, มา กามรติสนฺถวํ [สนฺธวํ (ก.)];
อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ ปรมํ สุขํ.
‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมํ.
‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อรฺเ ¶ รุกฺขมูเล วา, ปพฺพเตสุ คุหาสุ วา;
ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺาสึ, อุพฺพิคฺคมนโส ตทา.
‘‘สุขํ สยามิ ายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปิโต.
‘‘พฺรหฺมชจฺโจ ¶ ปุเร อาสึ, อุทิจฺโจ อุภโต อหุ;
โสชฺช ปุตฺโต สุคตสฺส, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน.
‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
อฆมูลํ วธิตฺวาน, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปริจิณฺโณ ¶ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา’’ติ.
… องฺคุลิมาโล เถโร….
๙. อนุรุทฺธตฺเถรคาถา
‘‘ปหาย ¶ มาตาปิตโร, ภคินี าติภาตโร;
ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, อนุรุทฺโธว ฌายตุ.
‘‘สเมโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน;
น เตน สุทฺธิมชฺฌคํ [สุทฺธมชฺฌคา (สี. ก.), สุทฺธิมชฺฌคมา (สฺยา.)], มารสฺส วิสเย รโต.
‘‘เอตฺจ สมติกฺกมฺม, รโต พุทฺธสฺส สาสเน;
สพฺโพฆํ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
เอเต จ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เอโก อทุติโย มุนิ;
เอสติ ปํสุกูลานิ, อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘วิจินี อคฺคหี โธวิ, รชยี ธารยี มุนิ;
ปํสุกูลานิ มติมา, อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘มหิจฺโฉ ¶ จ อสนฺตุฏฺโ, สํสฏฺโ โย จ อุทฺธโต;
ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ, ปาปกา สํกิเลสิกา.
‘‘สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉ, สนฺตุฏฺโ อวิฆาตวา;
ปวิเวกรโต วิตฺโต, นิจฺจมารทฺธวีริโย.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมา อิเม โหนฺติ, กุสลา โพธิปกฺขิกา;
อนาสโว จ โส โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
‘‘ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต อุตฺตริ เทสยิ;
นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ ¶ , ยโต เนสชฺชิโก อหํ;
ปฺจวีสติวสฺสานิ, ยโต มิทฺธํ สมูหตํ.
[ที. นิ. ๒.๒๒๒] ‘‘นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อเนโช สนฺติมารพฺภ, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต.
[ที. นิ. ๒.๒๒๒] ‘‘อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;
ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหุ.
‘‘เอเต ปจฺฉิมกา ทานิ, มุนิโน ผสฺสปฺจมา;
นาฺเ ¶ ธมฺมา ภวิสฺสนฺติ, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินิ;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ยสฺส ¶ มุหุตฺเตน สหสฺสธา, โลโก สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป;
วสี อิทฺธิคุเณ จุตูปปาเต, กาเล ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ [สภิกฺขุโน (สี. ก.)].
‘‘อนฺนภาโร [อนฺนหาโร (สี.)] ปุเร อาสึ, ทลิทฺโท ฆาสหารโก;
สมณํ ปฏิปาเทสึ, อุปริฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต, อนุรุทฺโธติ มํ วิทู;
อุเปโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน.
‘‘อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารํ อกุโตภยํ;
ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร;
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, อฏฺาสึ สกฺกชาติยา [สตชาติยา (สี.)].
‘‘สตฺตกฺขตฺตุํ ¶ มนุสฺสินฺโท, อหํ รชฺชมการยึ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสยึ.
‘‘อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสารานิ จตุทฺทส;
นิวาสมภิชานิสฺสํ, เทวโลเก ิตา ตทา.
‘‘ปฺจงฺคิเก ¶ ¶ สมาธิมฺหิ, สนฺเต เอโกทิภาวิเต;
ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหิ, ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เม.
‘‘จุตูปปาตํ ชานามิ, สตฺตานํ อาคตึ คตึ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, ฌาเน ปฺจงฺคิเก ิโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘วชฺชีนํ เวฬุวคาเม, อหํ ชีวิตสงฺขยา;
เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมึ, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติ.
… อนุรุทฺโธ เถโร….
๑๐. ปาราปริยตฺเถรคาถา
สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปุปฺผิตมฺหิ มหาวเน;
เอกคฺคสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน.
‘‘อฺถา โลกนาถมฺหิ, ติฏฺนฺเต ปุริสุตฺตเม;
อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนํ, อฺถา ทานิ ทิสฺสติ.
‘‘สีตวาตปริตฺตานํ, หิริโกปีนฉาทนํ;
มตฺตฏฺิยํ อภฺุชึสุ, สนฺตุฏฺา อิตรีตเร.
‘‘ปณีตํ ยทิ วา ลูขํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
ยาปนตฺถํ อภฺุชึสุ, อคิทฺธา นาธิมุจฺฉิตา.
‘‘ชีวิตานํ ¶ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเย;
น พาฬฺหํ อุสฺสุกา อาสุํ, ยถา เต อาสวกฺขเย.
‘‘อรฺเ รุกฺขมูเลสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
วิเวกมนุพฺรูหนฺตา, วิหํสุ ตปฺปรายนา.
‘‘นีจา ¶ นิวิฏฺา สุภรา, มุทู อตฺถทฺธมานสา;
อพฺยาเสกา อมุขรา, อตฺถจินฺตา วสานุคา.
‘‘ตโต ¶ ปาสาทิกํ อาสิ, คตํ ภุตฺตํ นิเสวิตํ;
สินิทฺธา เตลธาราว, อโหสิ อิริยาปโถ.
‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณา, มหาฌายี มหาหิตา;
นิพฺพุตา ทานิ เต เถรา, ปริตฺตา ทานิ ตาทิสา.
‘‘กุสลานฺจ ¶ ธมฺมานํ, ปฺาย จ ปริกฺขยา;
สพฺพาการวรูเปตํ, ลุชฺชเต ชินสาสนํ.
‘‘ปาปกานฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานฺจ โย อุตุ;
อุปฏฺิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกา.
‘‘เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตา, อาวิสนฺติ พหุํ ชนํ;
กีฬนฺติ มฺเ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา.
‘‘กิเลเสหาภิภูตา เต, เตน เตน วิธาวิตา;
นรา กิเลสวตฺถูสุ, สสงฺคาเมว โฆสิเต.
‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อฺมฺเหิ ภณฺฑเร;
ทิฏฺิคตานิ อนฺเวนฺตา, อิทํ เสยฺโยติ มฺเร.
‘‘ธนฺจ ปุตฺตํ ภริยฺจ, ฉฑฺฑยิตฺวาน นิคฺคตา;
กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปิ, อกิจฺฉานิ นิเสวเร.
‘‘อุทราวเทหกํ ภุตฺวา, สยนฺตุตฺตานเสยฺยกา;
กถํ วตฺเตนฺติ [กถา วฑฺเฒนฺติ (สี. ก.)] ปฏิพุทฺธา, ยา กถา สตฺถุครหิตา.
‘‘สพฺพการุกสิปฺปานิ ¶ , จิตฺตึ กตฺวาน [จิตฺตีกตฺวาน (สี.), จิตฺตํ กตฺวาน (สฺยา.)] สิกฺขเร;
อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตํ, สามฺตฺโถติ อจฺฉติ [ติริฺจติ (?)].
‘‘มตฺติกํ เตลจุณฺณฺจ, อุทกาสนโภชนํ;
คิหีนํ อุปนาเมนฺติ, อากงฺขนฺตา พหุตฺตรํ.
‘‘ทนฺตโปนํ กปิตฺถฺจ, ปุปฺผํ ขาทนิยานิ จ;
ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเน, อมฺเพ อามลกานิ จ.
‘‘เภสชฺเชสุ ยถา เวชฺชา, กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหี;
คณิกาว วิภูสายํ, อิสฺสเร ขตฺติยา ยถา.
‘‘เนกติกา ¶ วฺจนิกา, กูฏสกฺขี อปาฏุกา;
พหูหิ ปริกปฺเปหิ, อามิสํ ปริภฺุชเร.
‘‘เลสกปฺเป ปริยาเย, ปริกปฺเปนุธาวิตา;
ชีวิกตฺถา อุปาเยน, สงฺกฑฺฒนฺติ พหุํ ธนํ.
‘‘อุปฏฺาเปนฺติ ¶ ¶ ปริสํ, กมฺมโต โน จ ธมฺมโต;
ธมฺมํ ปเรสํ เทเสนฺติ, ลาภโต โน จ อตฺถโต.
‘‘สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺติ, สงฺฆโต ปริพาหิรา;
ปรลาโภปชีวนฺตา, อหิรีกา น ลชฺชเร.
‘‘นานุยุตฺตา ตถา เอเก, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;
สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตา.
‘‘เอวํ นานปฺปยาตมฺหิ, น ทานิ สุกรํ ตถา;
อผุสิตํ ¶ วา ผุสิตุํ, ผุสิตํ วานุรกฺขิตุํ.
‘‘ยถา กณฺฏกฏฺานมฺหิ, จเรยฺย อนุปาหโน;
สตึ อุปฏฺเปตฺวาน, เอวํ คาเม มุนี จเร.
‘‘สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรํ;
กิฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโล, ผุเสยฺย อมตํ ปทํ.
‘‘อิทํ วตฺวา สาลวเน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย;
พฺราหฺมโณ ปรินิพฺพายี, อิสิ ขีณปุนพฺภโว’’ติ.
… ปาราปริโย [ปาราสริโย (สฺยา.)] เถโร….
วีสตินิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
อธิมุตฺโต ปาราปริโย, เตลกานิ รฏฺปาโล;
มาลุกฺยเสโล ภทฺทิโย, องฺคุลิ ทิพฺพจกฺขุโก.
ปาราปริโย ทเสเต, วีสมฺหิ ปริกิตฺติตา;
คาถาโย ทฺเว สตา โหนฺติ, ปฺจตาลีส [๒๔๔ คาถาโยเยว ทิสฺสนฺติ] อุตฺตรินฺติ.
๑๗. ตึสนิปาโต
๑. ผุสฺสตฺเถรคาถา
ปาสาทิเก ¶ ¶ ¶ พหู ทิสฺวา, ภาวิตตฺเต สุสํวุเต;
อิสิ ปณฺฑรสโคตฺโต [ปณฺฑรสฺส โคตฺโต (สี.)], อปุจฺฉิ ผุสฺสสวฺหยํ.
‘‘กึฉนฺทา ¶ กิมธิปฺปายา, กิมากปฺปา ภวิสฺสเร;
อนาคตมฺหิ กาลมฺหิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘สุโณหิ วจนํ มยฺหํ, อิสิปณฺฑรสวฺหย;
สกฺกจฺจํ อุปธาเรหิ, อาจิกฺขิสฺสามฺยนาคตํ.
‘‘โกธนา อุปนาหี จ, มกฺขี ถมฺภี สา พหู;
อุสฺสุกี นานาวาทา จ, ภวิสฺสนฺติ อนาคเต.
‘‘อฺาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจรา;
ลหุกา อครุ ธมฺเม, อฺมฺมคารวา.
‘‘พหู อาทีนวา โลเก, อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเต;
สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมํ, กิเลเสสฺสนฺติ [กิเลสิสฺสนฺติ (สี.), กิลิสิสฺสนฺติ (สฺยา. ก.)] ทุมฺมตี.
‘‘คุณหีนาปิ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา วิสารทา;
พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ, มุขรา อสฺสุตาวิโน.
‘‘คุณวนฺโตปิ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา ยถาตฺถโต;
ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺติ, หิรีมนา อนตฺถิกา.
‘‘รชตํ ชาตรูปฺจ, เขตฺตํ วตฺถุมเชฬกํ;
ทาสิทาสฺจ ทุมฺเมธา, สาทิยิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘อุชฺฌานสฺิโน พาลา, สีเลสุ อสมาหิตา;
อุนฺนฬา วิจริสฺสนฺติ, กลหาภิรตา มคา.
‘‘อุทฺธตา จ ภวิสฺสนฺติ, นีลจีวรปารุตา;
กุหา ¶ ถทฺธา ลปา สิงฺคี, จริสฺสนฺตฺยริยา วิย.
‘‘เตลสณฺเหิ เกเสหิ, จปลา อฺชนกฺขิกา;
รถิยาย คมิสฺสนฺติ, ทนฺตวณฺณิกปารุตา.
‘‘อเชคุจฺฉํ ¶ ¶ วิมุตฺเตหิ, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ, โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา [โอทาเต สุสมุจฺฉิตา (สี.)].
‘‘ลาภกามา ภวิสฺสนฺติ, กุสีตา หีนวีริยา;
กิจฺฉนฺตา วนปตฺถานิ, คามนฺเตสุ วสิสฺสเร.
‘‘เย ¶ เย ลาภํ ลภิสฺสนฺติ, มิจฺฉาชีวรตา สทา;
เต เตว อนุสิกฺขนฺตา, ภชิสฺสนฺติ อสํยตา.
‘‘เย เย อลาภิโน ลาภํ, น เต ปุชฺชา ภวิสฺสเร;
สุเปสเลปิ เต ธีเร, เสวิสฺสนฺติ น เต ตทา.
‘‘มิลกฺขุรชนํ รตฺตํ [ปิลกฺขรชนํ รตฺตํ (?)], ครหนฺตา สกํ ธชํ;
ติตฺถิยานํ ธชํ เกจิ, ธาริสฺสนฺตฺยวทาตกํ.
‘‘อคารโว จ กาสาเว, ตทา เตสํ ภวิสฺสติ;
ปฏิสงฺขา จ กาสาเว, ภิกฺขูนํ น ภวิสฺสติ.
‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขน, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโต;
ปฏิสงฺขา มหาโฆรา, นาคสฺสาสิ อจินฺติยา.
‘‘ฉทฺทนฺโต หิ ตทา ทิสฺวา, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ตาวเทว ภณี คาถา, คโช อตฺโถปสํหิตา’’.
[ธ. ป. ๙; ชา. ๑.๒.๑๔๑; ๑.๑๖.๑๒๒] ‘‘อนิกฺกสาโว ¶ กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริธสฺสติ [ปริทหิสฺสติ (สี. สฺยา.)];
อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ วนฺตกาสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;
อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘วิปนฺนสีโล ทุมฺเมโธ, ปากโฏ กามการิโย;
วิพฺภนฺตจิตฺโต นิสฺสุกฺโก, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ สีเลน สมฺปนฺโน, วีตราโค สมาหิโต;
โอทาตมนสงฺกปฺโป, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘อุทฺธโต อุนฺนโฬ พาโล, สีลํ ยสฺส น วิชฺชติ;
โอทาตกํ อรหติ, กาสาวํ กึ กริสฺสติ.
‘‘ภิกฺขู ¶ จ ภิกฺขุนิโย จ, ทุฏฺจิตฺตา อนาทรา;
ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานํ, นิคฺคณฺหิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘สิกฺขาเปนฺตาปิ เถเรหิ, พาลา จีวรธารณํ;
น สุณิสฺสนฺติ ทุมฺเมธา, ปากฏา กามการิยา.
‘‘เต ¶ ตถา สิกฺขิตา พาลา, อฺมฺํ อคารวา;
นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเย, ขฬุงฺโก วิย สารถึ.
‘‘เอวํ อนาคตทฺธานํ, ปฏิปตฺติ ภวิสฺสติ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม.
‘‘ปุรา อาคจฺฉเต เอตํ, อนาคตํ มหพฺภยํ;
สุพฺพจา โหถ สขิลา, อฺมฺํ สคารวา.
‘‘เมตฺตจิตฺตา ¶ การุณิกา, โหถ สีเลสุ สํวุตา;
อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา.
‘‘ปมาทํ ¶ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;
ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ผุสนฺตา อมตํ ปท’’นฺติ.
… ผุสฺโส เถโร….
๒. สาริปุตฺตตฺเถรคาถา
‘‘ยถาจารี ยถาสโต สตีมา, ยตสงฺกปฺปชฺฌายิ อปฺปมตฺโต;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิตตฺโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.
‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา ภฺุชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;
อูนูทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘กปฺปิยํ ตํ เจ ฉาเทติ, จีวรํ อิทมตฺถิกํ [อิทมตฺถิตํ (สี.)];
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘ปลฺลงฺเกน ¶ นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
[สํ. นิ. ๔.๒๕๓; อิติวุ. ๕๓] ‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อุภยนฺตเรน ¶ [อุภยมนฺตเร (สี.)] นาโหสิ, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถมนุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘โย ปปฺจมนุยุตฺโต, ปปฺจาภิรโต มโค;
วิราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘โย จ ปปฺจํ หิตฺวาน, นิปฺปปฺจปเถ รโต;
อาราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
[ธ. ป. ๙๘] ‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
‘‘รมณียานิ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;
วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน.
[ธ. ป. ๗๖] ‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ ¶ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;
ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
[ธ. ป. ๗๗] ‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย.
‘‘อฺสฺส ภควา พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
ธมฺเม ¶ เทสิยมานมฺหิ, โสตโมเธสิมตฺถิโก;
ตํ เม อโมฆํ สวนํ, วิมุตฺโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
เจโตปริยาย อิทฺธิยา, จุติยา อุปปตฺติยา;
โสตธาตุวิสุทฺธิยา, ปณิธี เม น วิชฺชติ [กถา. ๓๗๘].
‘‘รุกฺขมูลํว ¶ นิสฺสาย, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ปฺาย อุตฺตโม เถโร, อุปติสฺโสว [อุปติสฺโส จ (สี. ก.)] ฌายติ.
‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท.
[อุทา. ๒๔] ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติ.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติ.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
นิกฺขิปิสฺสํ อิมํ กายํ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘อุภเยน มิทํ มรณเมว, นามรณํ ปจฺฉา วา ปุเร วา;
ปฏิปชฺชถ มา วินสฺสถ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา ¶ หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี [มตฺตภาณี (สี.)] อนุทฺธโต;
ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
อปฺปาสิ [อพฺพหิ (สฺยา.), อภาสิ (?)] ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต ¶ อนายาโส, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;
กลฺยาณสีโล เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอวํ, อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;
สาธูปิ หุตฺวา น อสาธุ โหนฺติ, อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺติ.
‘‘กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ ภิกฺขุโน;
อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปฺเจเต จิตฺตเกลิสา.
‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺส, อสกฺกาเรน จูภยํ;
สมาธิ น วิกมฺปติ, อปฺปมาทวิหาริโน.
‘‘ตํ ฌายินํ สาตติกํ, สุขุมทิฏฺิวิปสฺสกํ;
อุปาทานกฺขยารามํ, อาหุ สปฺปุริโส อิติ.
‘‘มหาสมุทฺโท ปถวี, ปพฺพโต อนิโลปิ จ;
อุปมาย น ยุชฺชนฺติ, สตฺถุ วรวิมุตฺติยา.
‘‘จกฺกานุวตฺตโก ¶ เถโร, มหาาณี สมาหิโต;
ปถวาปคฺคิสมาโน, น รชฺชติ น ทุสฺสติ.
‘‘ปฺาปารมิตํ ปตฺโต, มหาพุทฺธิ มหามติ;
อชโฬ ชฬสมาโน, สทา จรติ นิพฺพุโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน ¶ , เอสา เม อนุสาสนี;
หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ.
… สาริปุตฺโต เถโร….
๓. อานนฺทตฺเถรคาถา
‘‘ปิสุเณน จ โกธเนน จ, มจฺฉรินา จ วิภูตนนฺทินา;
สขิตํ น กเรยฺย ปณฺฑิโต, ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม.
‘‘สทฺเธน จ เปสเลน จ, ปฺวตา พหุสฺสุเตน จ;
สขิตํ กเรยฺย ปณฺฑิโต, ภทฺโท สปฺปุริเสน สงฺคโม.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ…เป… ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ…เป… วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ¶ …เป… โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺปทกตา…เป… โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา…เป… โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘พหุสฺสุโต จิตฺตกถี, พุทฺธสฺส ปริจารโก;
ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต, เสยฺยํ กปฺเปติ โคตโม.
‘‘ขีณาสโว วิสฺุตฺโต, สงฺคาตีโต สุนิพฺพุโต;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, ชาติมรณปารคู.
‘‘ยสฺมึ ¶ ปติฏฺิตา ธมฺมา, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมเน มคฺเค, โสยํ ติฏฺติ โคตโม.
‘‘ทฺวาสีติ ¶ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน.
‘‘อปฺปสฺสุตายํ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ;
มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.
‘‘พหุสฺสุโต อปฺปสฺสุตํ, โย สุเตนาติมฺติ;
อนฺโธ ปทีปธาโรว, ตเถว ปฏิภาติ มํ.
‘‘พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย, สุตฺจ น วินาสเย;
ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา.
‘‘ปุพฺพาปรฺู อตฺถฺู, นิรุตฺติปทโกวิโท;
สุคฺคหีตฺจ คณฺหาติ, อตฺถฺโจปปริกฺขติ.
‘‘ขนฺตฺยา ¶ ฉนฺทิกโต [ขนฺติยา ฉนฺทิโต (?)] โหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํ;
สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ, สปฺปฺํ พุทฺธสาวกํ;
ธมฺมวิฺาณมากงฺขํ, ตํ ภเชถ ตถาวิธํ.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, ปูชนีโย พหุสฺสุโต.
‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติ.
‘‘กายมจฺเฉรครุโน ¶ [ครุโก (สี.)], หิยฺยมาเน [หิยฺยมาโน (สี.)] อนุฏฺเห;
สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณผาสุตา.
‘‘น ¶ ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพา, ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มํ;
คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหิ, อนฺธการํว ขายติ.
‘‘อพฺภตีตสหายสฺส, อตีตคตสตฺถุโน;
นตฺถิ เอตาทิสํ มิตฺตํ, ยถา กายคตา สติ.
‘‘เย ปุราณา อตีตา เต, นเวหิ น สเมติ เม;
สฺวชฺช เอโกว ฌายามิ, วสฺสุเปโตว ปกฺขิมา.
‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก พหู;
มา วารยิตฺถ โสตาโร, ปสฺสนฺตุ สมโย มมํ.
‘‘ทสฺสนาย ¶ อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก ปุถุ;
กโรติ สตฺถา โอกาสํ, น นิวาเรติ จกฺขุมา.
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น กามสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น โทสสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน กายกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี [อนุปายินี (สฺยา. ก.)].
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน วจีกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘ปณฺณวีสติวสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน มโนกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ¶ จงฺกมนฺตสฺส, ปิฏฺิโต อนุจงฺกมึ;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, าณํ เม อุทปชฺชถ.
‘‘อหํ สกรณีโยมฺหิ, เสโข อปฺปตฺตมานโส;
สตฺถุ จ ปรินิพฺพานํ, โย อมฺหํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตทาสิ ¶ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
สพฺพาการวรูเปเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อานนฺโท ปรินิพฺพุโต.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อนฺธกาเร ตโมนุโท.
‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสิ;
สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.
… อานนฺโท เถโร….
ตึสนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
ผุสฺโสปติสฺโส อานนฺโท, ตโยติเม ปกิตฺติตา;
คาถาโย ตตฺถ สงฺขาตา, สตํ ปฺจ จ อุตฺตรีติ;
๑๘. จตฺตาลีสนิปาโต
๑. มหากสฺสปตฺเถรคาถา
‘‘น ¶ ¶ ¶ ¶ คเณน ปุรกฺขโต จเร, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;
นานาชนสงฺคโห ทุโข, อิติ ทิสฺวาน คณํ น โรจเย.
‘‘น กุลานิ อุปพฺพเช มุนิ, วิมโน โหติ สมาธิ ทุลฺลโภ;
โส อุสฺสุกฺโก รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาวโห.
‘‘ปงฺโกติ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺล ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห.
‘‘เสนาสนมฺหา โอรุยฺห, นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ;
ภฺุชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺึ, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺหึ.
‘‘โส เม [ตํ (สี. ก.)] ปกฺเกน หตฺเถน, อาโลปํ อุปนามยิ;
อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส, องฺคุลิ เจตฺถ [เปตฺถ (สี. ก.)] ฉิชฺชถ.
‘‘กุฏฺฏมูลฺจ [กุฑฺฑมูลฺจ (สี. สฺยา.)] นิสฺสาย, อาโลปํ ตํ อภฺุชิสํ;
ภฺุชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชติ.
‘‘อุตฺติฏฺปิณฺโฑ อาหาโร, ปูติมุตฺตฺจ โอสธํ;
เสนาสนํ รุกฺขมูลํ, ปํสุกูลฺจ จีวรํ;
ยสฺเสเต อภิสมฺภุตฺวา [อภิภฺุชติ (?)], ส เว จาตุทฺทิโส นโร.
‘‘ยตฺถ เอเก วิหฺนฺติ, อารุหนฺตา สิลุจฺจยํ;
ตสฺส พุทฺธสฺส ทายาโท, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ ¶ , กสฺสโป อภิรูหติ.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ¶ , เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต, เสลมารุยฺห กสฺสโป;
ฌายติ อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว.
‘‘กเรริมาลาวิตตา ¶ ¶ , ภูมิภาคา มโนรมา;
กฺุชราภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘นีลพฺภวณฺณา รุจิรา, วาริสีตา สุจินฺธรา;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘นีลพฺภกูฏสทิสา, กูฏาคารวรูปมา;
วารณาภิรุทา รมฺมา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อภิวุฏฺา รมฺมตลา, นคา อิสิภิ เสวิตา;
อพฺภุนฺนทิตา สิขีหิ, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อลํ ฌายิตุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส เม สโต;
อลํ เม อตฺถกามสฺส [อตฺตกามสฺส (?)], ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘อลํ เม ผาสุกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อลํ เม โยคกามสฺส, ปหิตตฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘อุมาปุปฺเผน สมานา, คคนาวพฺภฉาทิตา;
นานาทิชคณากิณฺณา ¶ , เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อนากิณฺณา คหฏฺเหิ, มิคสงฺฆนิเสวิตา;
นานาทิชคณากิณฺณา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ มํ.
‘‘น ปฺจงฺคิเกน ตุริเยน, รติ เม โหติ ตาทิสี;
ยถา เอกคฺคจิตฺตสฺส, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘กมฺมํ ¶ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย ชนํ น อุยฺยเม;
อุสฺสุกฺโก โส รสานุคิทฺโธ, อตฺถํ ริฺจติ โย สุขาวโห.
‘‘กมฺมํ พหุกํ น การเย, ปริวชฺเชยฺย อนตฺตเนยฺยเมตํ;
กิจฺฉติ กาโย กิลมติ, ทุกฺขิโต โส สมถํ น วินฺทติ.
‘‘โอฏฺปฺปหตมตฺเตน, อตฺตานมฺปิ น ปสฺสติ;
ปตฺถทฺธคีโว จรติ, อหํ เสยฺโยติ มฺติ.
‘‘อเสยฺโย เสยฺยสมานํ, พาโล มฺติ อตฺตานํ;
น ตํ วิฺู ปสํสนฺติ, ปตฺถทฺธมานสํ นรํ.
‘‘โย ¶ จ เสยฺโยหมสฺมีติ, นาหํ เสยฺโยติ วา ปน;
หีโน ตํสทิโส [ตีโนหํ สทิโส (สฺยา.)] วาติ, วิธาสุ น วิกมฺปติ.
‘‘ปฺวนฺตํ ¶ ตถา ตาทึ, สีเลสุ สุสมาหิตํ;
เจโตสมถมนุตฺตํ, ตฺเจ วิฺู ปสํสเร.
‘‘ยสฺส ¶ สพฺรหฺมจารีสุ, คารโว นูปลพฺภติ;
อารกา โหติ สทฺธมฺมา, นภโต ปุถวี ยถา.
‘‘เยสฺจ หิริ โอตฺตปฺปํ, สทา สมฺมา อุปฏฺิตํ;
วิรูฬฺหพฺรหฺมจริยา เต, เตสํ ขีณา ปุนพฺภวา.
‘‘อุทฺธโต จปโล ภิกฺขุ, ปํสุกูเลน ปารุโต;
กปีว สีหจมฺเมน, น โส เตนุปโสภติ.
‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
โสภติ ปํสุกูเลน, สีโหว คิริคพฺภเร.
‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
ทสเทวสหสฺสานิ, สพฺเพ เต พฺรหฺมกายิกา.
‘‘ธมฺมเสนาปตึ วีรํ, มหาฌายึ สมาหิตํ;
สาริปุตฺตํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, ยมฺปิ นิสฺสาย ฌายติ [ฌายสิ (ก. อฏฺ.)].
‘‘‘อจฺเฉรํ วต พุทฺธานํ, คมฺภีโร โคจโร สโก;
เย มยํ นาภิชานาม, วาลเวธิสมาคตา’.
‘‘ตํ ตถา เทวกาเยหิ, ปูชิตํ ปูชนารหํ;
สาริปุตฺตํ ตทา ทิสฺวา, กปฺปินสฺส สิตํ อหุ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ปยิตฺวา มหามุนึ;
ธุตคุเณ วิสิฏฺโหํ, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘ปริจิณฺโณ ¶ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘น ¶ จีวเร น สยเน, โภชเน นุปลิมฺปติ;
โคตโม อนปฺปเมยฺโย, มุฬาลปุปฺผํ วิมลํว;
อมฺพุนา เนกฺขมฺมนินฺโน, ติภวาภินิสฺสโฏ.
‘‘สติปฏฺานคีโว โส, สทฺธาหตฺโถ มหามุนิ;
ปฺาสีโส มหาาณี, สทา จรติ นิพฺพุโต’’ติ.
… มหากสฺสโป เถโร….
จตฺตาลีสนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
จตฺตาลีสนิปาตมฺหิ, มหากสฺสปสวฺหโย;
เอโกว เถโร คาถาโย, จตฺตาสีล ทุเวปิ จาติ.
๑๙. ปฺาสนิปาโต
๑. ตาลปุฏตฺเถรคาถา
‘‘กทา ¶ ¶ ¶ นุหํ ปพฺพตกนฺทราสุ, เอกากิโย อทฺทุติโย วิหสฺสํ;
อนิจฺจโต สพฺพภวํ วิปสฺสํ, ตํ เม อิทํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุหํ ภินฺนปฏนฺธโร มุนิ, กาสาววตฺโถ ¶ อมโม นิราโส;
ราคฺจ โทสฺจ ตเถว โมหํ, หนฺตฺวา สุขี ปวนคโต วิหสฺสํ.
‘‘กทา อนิจฺจํ วธโรคนีฬํ, กายํ อิมํ มจฺจุชรายุปทฺทุตํ;
วิปสฺสมาโน วีตภโย วิหสฺสํ, เอโก วเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุหํ ภยชนนึ ทุขาวหํ, ตณฺหาลตํ พหุวิธานุวตฺตนึ;
ปฺามยํ ติขิณมสึ คเหตฺวา, เฉตฺวา วเส ตมฺปิ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ ปฺามยมุคฺคเตชํ, สตฺถํ อิสีนํ สหสาทิยิตฺวา;
มารํ สเสนํ สหสา ภฺชิสฺสํ, สีหาสเน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุหํ สพฺภิ สมาคเมสุ, ทิฏฺโ ภเว ธมฺมครูหิ ตาทิภิ;
ยาถาวทสฺสีหิ ชิตินฺทฺริเยหิ, ปธานิโย ¶ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ มํ ตนฺทิ ขุทา ปิปาสา, วาตาตปา กีฏสรีสปา วา;
น พาธยิสฺสนฺติ น ตํ คิริพฺพเช, อตฺถตฺถิยํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ ¶ นุ โข ยํ วิทิตํ มเหสินา, จตฺตาริ สจฺจานิ สุทุทฺทสานิ;
สมาหิตตฺโต สติมา อคจฺฉํ, ปฺาย ตํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ รูเป อมิเต จ สทฺเท, คนฺเธ รเส ผุสิตพฺเพ จ ธมฺเม;
อาทิตฺตโตหํ สมเถหิ ยุตฺโต, ปฺาย ทจฺฉํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา นุหํ ทุพฺพจเนน วุตฺโต, ตโตนิมิตฺตํ วิมโน น เหสฺสํ;
อโถ ปสตฺโถปิ ตโตนิมิตฺตํ, ตุฏฺโ น เหสฺสํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา นุ กฏฺเ จ ติเณ ลตา จ, ขนฺเธ อิเมหํ อมิเต จ ธมฺเม;
อชฺฌตฺติกาเนว จ พาหิรานิ จ, สมํ ¶ ตุเลยฺยํ ตทิทํ กทา เม.
‘‘กทา นุ มํ ปาวุสกาลเมโฆ, นเวน โตเยน สจีวรํ วเน;
อิสิปฺปยาตมฺหิ ปเถ วชนฺตํ, โอวสฺสเต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ มยูรสฺส สิขณฺฑิโน วเน, ทิชสฺส สุตฺวา คิริคพฺภเร รุตํ;
ปจฺจุฏฺหิตฺวา อมตสฺส ปตฺติยา, สํจินฺตเย ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา นุ คงฺคํ ยมุนํ สรสฺสตึ, ปาตาลขิตฺตํ วฬวามุขฺจ [พลวามุขฺจ (ก.)];
อสชฺชมาโน ปตเรยฺยมิทฺธิยา, วิภึสนํ ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ นุ นาโคว อสงฺคจารี, ปทาลเย กามคุเณสุ ฉนฺทํ;
นิพฺพชฺชยํ สพฺพสุภํ นิมิตฺตํ, ฌาเน ยุโต ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘กทา ¶ อิณฏฺโฏว ทลิทฺทโก [ทฬิทฺทโก (สี.)] นิธึ, อาราธยิตฺวา ธนิเกหิ ปีฬิโต;
ตุฏฺโ ภวิสฺสํ ¶ อธิคมฺม สาสนํ, มเหสิโน ตํ นุ กทา ภวิสฺสติ.
‘‘พหูนิ วสฺสานิ ตยามฺหิ ยาจิโต, ‘อคารวาเสน อลํ นุ เต อิทํ’;
ตํ ทานิ มํ ปพฺพชิตํ สมานํ, กึการณา จิตฺต ตุวํ น ยฺุชสิ.
‘‘นนุ อหํ จิตฺต ตยามฺหิ ยาจิโต, ‘คิริพฺพเช จิตฺรฉทา วิหงฺคมา’;
มหินฺทโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
‘‘กุลมฺหิ มิตฺเต จ ปิเย จ าตเก, ขิฑฺฑารตึ กามคุณฺจ โลเก;
สพฺพํ ปหาย อิมมชฺฌุปาคโต, อโถปิ ตฺวํ จิตฺต น มยฺห ตุสฺสสิ.
‘‘มเมว เอตํ น หิ ตฺวํ ปเรสํ, สนฺนาหกาเล ปริเทวิเตน กึ;
สพฺพํ อิทํ จลมิติ เปกฺขมาโน, อภินิกฺขมึ อมตปทํ ชิคีสํ.
‘‘สุยุตฺตวาที ทฺวิปทานมุตฺตโม, มหาภิสกฺโก นรทมฺมสารถิ [สารถี (สี.)];
‘จิตฺตํ ¶ จลํ มกฺกฏสนฺนิภํ อิติ, อวีตราเคน สุทุนฺนิวารยํ’.
‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
เต ทุกฺขมิจฺฉนฺติ ปุนพฺภเวสิโน, จิตฺเตน นีตา นิรเย นิรากตา.
‘‘‘มยูรโกฺจาภิรุตมฺหิ กานเน, ทีปีหิ พฺยคฺเฆหิ ปุรกฺขโต วสํ;
กาเย อเปกฺขํ ชห มา วิราธย’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘ภาเวหิ ¶ ฌานานิ จ อินฺทฺริยานิ จ, พลานิ โพชฺฌงฺคสมาธิภาวนา;
ติสฺโส จ วิชฺชา ผุส พุทฺธสาสเน’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘ภาเวหิ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยา, นิยฺยานิกํ สพฺพทุขกฺขโยคธํ;
อฏฺงฺคิกํ สพฺพกิเลสโสธนํ’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘ทุกฺขนฺติ ขนฺเธ ปฏิปสฺส โยนิโส, ยโต ¶ จ ทุกฺขํ สมุเทติ ตํ ชห;
อิเธว ทุกฺขสฺส กโรหิ อนฺตํ’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘อนิจฺจํ ¶ ทุกฺขนฺติ วิปสฺส โยนิโส, สฺุํ อนตฺตาติ อฆํ วธนฺติ จ;
มโนวิจาเร อุปรุนฺธ เจตโส’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘มุณฺโฑ วิรูโป อภิสาปมาคโต, กปาลหตฺโถว กุเลสุ ภิกฺขสุ;
ยฺุชสฺสุ สตฺถุวจเน มเหสิโน’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘สุสํวุตตฺโต ¶ วิสิขนฺตเร จรํ, กุเลสุ กาเมสุ อสงฺคมานโส;
จนฺโท ยถา โทสินปุณฺณมาสิยา’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘‘อารฺิโก โหหิ จ ปิณฺฑปาติโก, โสสานิโก โหหิ จ ปํสุกูลิโก;
เนสชฺชิโก โหหิ สทา ธุเต รโต’, อิติสฺสุ มํ จิตฺต ปุเร นิยฺุชสิ.
‘‘โรเปตฺว ¶ รุกฺขานิ ยถา ผเลสี, มูเล ตรุํ เฉตฺตุ ตเมว อิจฺฉสิ;
ตถูปมํ จิตฺตมิทํ กโรสิ, ยํ มํ อนิจฺจมฺหิ จเล นิยฺุชสิ.
‘‘อรูป ทูรงฺคม เอกจาริ, น เต กริสฺสํ วจนํ อิทานิหํ;
ทุกฺขา หิ กามา กฏุกา มหพฺภยา, นิพฺพานเมวาภิมโน จริสฺสํ.
‘‘นาหํ อลกฺขฺยา อหิริกฺกตาย วา, น จิตฺตเหตู น จ ทูรกนฺตนา;
อาชีวเหตู จ อหํ น นิกฺขมึ, กโต จ เต จิตฺต ปฏิสฺสโว มยา.
‘‘‘อปฺปิจฺฉตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา, มกฺขปฺปหานํ วูปสโม ทุขสฺส’;
อิติสฺสุ ¶ มํ จิตฺต ตทา นิยฺุชสิ, อิทานิ ตฺวํ คจฺฉสิ ปุพฺพจิณฺณํ.
‘‘ตณฺหา อวิชฺชา จ ปิยาปิยฺจ, สุภานิ รูปานิ สุขา จ เวทนา;
มนาปิยา กามคุณา จ วนฺตา, วนฺเต อหํ อาวมิตุํ น อุสฺสเห.
‘‘สพฺพตฺถ ¶ ¶ เต จิตฺต วโจ กตํ มยา, พหูสุ ชาตีสุ น เมสิ โกปิโต;
อชฺฌตฺตสมฺภโว กตฺุตาย เต, ทุกฺเข จิรํ สํสริตํ ตยา กเต.
‘‘ตฺวฺเว โน จิตฺต กโรสิ พฺราหฺมโณ [พฺราหฺมเณ (สี.), พฺราหฺมณํ (?) ภาวโลป-ตปฺปธานตา คเหตพฺพา], ตฺวํ ขตฺติโย ราชทสี [ราชทิสี (สฺยา. ก.)] กโรสิ;
เวสฺสา จ สุทฺทา จ ภวาม เอกทา, เทวตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
‘‘ตเวว เหตู อสุรา ภวามเส, ตฺวํมูลกํ เนรยิกา ภวามเส;
อโถ ติรจฺฉานคตาปิ เอกทา, เปตตฺตนํ วาปิ ตเวว วาหสา.
‘‘นนุ ทุพฺภิสฺสสิ มํ ปุนปฺปุนํ, มุหุํ มุหุํ จารณิกํว ทสฺสยํ;
อุมฺมตฺตเกเนว มยา ปโลภสิ, กิฺจาปิ เต จิตฺต วิราธิตํ มยา.
‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุขํ;
ตทชฺชหํ นิคฺคเหสฺสามิ โยนิโส, หตฺถิปฺปภินฺนํ ¶ วิย องฺกุสคฺคโห.
‘‘สตฺถา ¶ จ เม โลกมิมํ อธิฏฺหิ, อนิจฺจโต อทฺธุวโต อสารโต;
ปกฺขนฺท มํ จิตฺต ชินสฺส สาสเน, ตาเรหิ โอฆา มหตา สุทุตฺตรา.
‘‘น เต อิทํ จิตฺต ยถา ปุราณกํ, นาหํ อลํ ตุยฺห วเส นิวตฺติตุํ [วเสน วตฺติตุํ (?)];
มเหสิโน ปพฺพชิโตมฺหิ สาสเน, น มาทิสา โหนฺติ วินาสธาริโน.
‘‘นคา ¶ ¶ สมุทฺทา สริตา วสุนฺธรา, ทิสา จตสฺโส วิทิสา อโธ ทิวา;
สพฺเพ อนิจฺจา ติภวา อุปทฺทุตา, กุหึ คโต จิตฺต สุขํ รมิสฺสสิ.
‘‘ธิติปฺปรํ กึ มม จิตฺต กาหิสิ, น เต อลํ จิตฺต วสานุวตฺตโก;
น ชาตุ ภสฺตํ อุภโตมุขํ ฉุเป, ธิรตฺถุ ปูรํ นว โสตสนฺทนึ.
‘‘วราหเอเณยฺยวิคาฬฺหเสวิเต, ปพฺภารกุฏฺเฏ ปกเตว สุนฺทเร;
นวมฺพุนา ปาวุสสิตฺถกานเน, ตหึ ¶ คุหาเคหคโต รมิสฺสสิ.
‘‘สุนีลคีวา สุสิขา สุเปขุนา, สุจิตฺตปตฺตจฺฉทนา วิหงฺคมา;
สุมฺชุโฆสตฺถนิตาภิคชฺชิโน, เต ตํ รเมสฺสนฺติ วนมฺหิ ฌายินํ.
‘‘วุฏฺมฺหิ เทเว จตุรงฺคุเล ติเณ, สํปุปฺผิเต เมฆนิภมฺหิ กานเน;
นคนฺตเร วิฏปิสโม สยิสฺสํ, ตํ เม มุทู เหหิติ ตูลสนฺนิภํ.
‘‘ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
น ตาหํ กสฺสามิ ยถา อตนฺทิโต, พิฬารภสฺตํว ยถา สุมทฺทิตํ.
‘‘ตถา ตุ กสฺสามิ ยถาปิ อิสฺสโร, ยํ ลพฺภติ เตนปิ โหตุ เม อลํ;
วีริเยน ตํ มยฺห วสานยิสฺสํ, คชํว มตฺตํ กุสลงฺกุสคฺคโห.
‘‘ตยา ¶ สุทนฺเตน อวฏฺิเตน หิ, หเยน ¶ โยคฺคาจริโยว อุชฺชุนา;
ปโหมิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ สิวํ, จิตฺตานุรกฺขีหิ สทา นิเสวิตํ.
‘‘อารมฺมเณ ¶ ตํ พลสา นิพนฺธิสํ, นาคํว ถมฺภมฺหิ ทฬฺหาย รชฺชุยา;
ตํ เม สุคุตฺตํ สติยา สุภาวิตํ, อนิสฺสิตํ สพฺพภเวสุ เหหิสิ.
‘‘ปฺาย เฉตฺวา วิปถานุสารินํ, โยเคน นิคฺคยฺห ปเถ นิเวสิย;
ทิสฺวา สมุทยํ วิภวฺจ สมฺภวํ, ทายาทโก เหหิสิ อคฺควาทิโน.
‘‘จตุพฺพิปลฺลาสวสํ อธิฏฺิตํ, คามณฺฑลํว ปริเนสิ จิตฺต มํ;
นนุ [นูน (สี.)] สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ, สํเสวเส การุณิกํ มหามุนึ.
‘‘มิโค ยถา เสริ สุจิตฺตกานเน, รมฺมํ คิรึ ปาวุสอพฺภมาลินึ [มาลึ (?)];
อนากุเล ตตฺถ นเค รมิสฺสํ [รมิสฺสสิ (สฺยา. ก.)], อสํสยํ จิตฺต ปรา ภวิสฺสสิ.
‘‘เย ¶ ¶ ตุยฺห ฉนฺเทน วเสน วตฺติโน, นรา จ นารี จ อนุโภนฺติ ยํ สุขํ;
อวิทฺทสู มารวสานุวตฺติโน, ภวาภินนฺที ตว จิตฺต สาวกา’’ติ.
… ตาลปุโฏ เถโร….
ปฺาสนิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
ปฺาสมฺหิ นิปาตมฺหิ, เอโก ตาลปุโฏ สุจิ;
คาถาโย ตตฺถ ปฺาส, ปุน ปฺจ จ อุตฺตรีติ.
๒๐. สฏฺินิปาโต
๑. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถา
‘‘อารฺิกา ¶ ¶ ¶ ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘อารฺิกา ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม ¶ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘อฏฺิกงฺกลกุฏิเก, มํสนฺหารุปสิพฺพิเต;
ธิรตฺถุ ปุเร ทุคฺคนฺเธ, ปรคตฺเต มมายเส.
‘‘คูถภสฺเต ตโจนทฺเธ, อุรคณฺฑิปิสาจินิ;
นว โสตานิ เต กาเย, ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทา.
‘‘ตว สรีรํ นวโสตํ, ทุคฺคนฺธกรํ ปริพนฺธํ;
ภิกฺขุ ปริวชฺชยเต ตํ, มีฬฺหํ จ ยถา สุจิกาโม.
‘‘เอวฺเจ ตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, คูถฏฺานํว ปาวุเส’’.
‘‘เอวเมตํ มหาวีร, ยถา สมณ ภาสสิ;
เอตฺถ เจเก วิสีทนฺติ, ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว.
‘‘อากาสมฺหิ หลิทฺทิยา, โย มฺเถ รเชตเว;
อฺเน วาปิ รงฺเคน, วิฆาตุทยเมว ตํ.
‘‘ตทากาสสมํ จิตฺตํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ;
มา ปาปจิตฺเต อาสาทิ, อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมา.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส ¶ จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ¶ ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กทฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
อเนกาการสมฺปนฺเน, สาริปุตฺตมฺหิ นิพฺพุเต.
[ที. นิ. ๒.๒๒๑, ๒๗๒; สํ. นิ. ๑.๑๘๖; ๒.๑๔๓; อป. เถร ๑.๒.๑๑๕; ชา. ๑.๑.๙๕] ‘‘อนิจฺจา ¶ ¶ วต สงฺขารา อุปฺปาทวย ธมฺมิโน.
อุปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺติ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา;
เย ปฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต.
‘‘เย จ ปสฺสนฺติ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโต;
ปจฺจพฺยาธึสุ นิปุณํ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา.
[สํ. นิ. ๑.๒๑, ๙๗] ‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
[สํ. นิ. ๑.๒๑, ๙๗]‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
ภวราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’.
‘‘โจทิโต ภาวิตตฺเตน, สรีรนฺติมธารินา;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยึ.
‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อปฺเปน ถามสา;
นิพฺพานมธิคนฺตพฺพํ, สพฺพคนฺถ-ปโมจนํ.
‘‘อยฺจ ¶ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมโปริโส;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินึ [สวาหนํ (ก.)].
‘‘วิวรมนุปภนฺติ ¶ วิชฺชุตา, เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จ;
นควิวรคโต ฌายติ, ปุตฺโต อปฺปฏิมสฺส ตาทิโน.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, ปนฺตเสนาสโน มุนิ;
ทายาโท ¶ พุทฺธเสฏฺสฺส, พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโต.
‘‘อุปสนฺตํ อุปรตํ, ปนฺตเสนาสนํ มุนึ;
ทายาทํ พุทฺธเสฏฺสฺส, วนฺท พฺราหฺมณ กสฺสปํ.
‘‘โย จ ชาติสตํ คจฺเฉ, สพฺพา พฺราหฺมณชาติโย;
โสตฺติโย เวทสมฺปนฺโน, มนุสฺเสสุ ปุนปฺปุนํ.
‘‘อชฺฌายโกปิ เจ อสฺส, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
เอตสฺส วนฺทนาเยตํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘โย โส อฏฺ วิโมกฺขานิ, ปุเรภตฺตํ อผสฺสยิ [อปสฺสยิ (สี. ก.), อผุสฺสยิ (สฺยา.)];
อนุโลมํ ปฏิโลมํ, ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉติ.
‘‘ตาทิสํ ภิกฺขุํ มาสาทิ [มา หนิ (สี.)], มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณ;
อภิปฺปสาเทหิ มนํ, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน;
ขิปฺปํ ปฺชลิโก วนฺท, มา เต วิชฏิ มตฺถกํ.
‘‘เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, สํสาเรน ปุรกฺขโต;
อโธคมํ ชิมฺหปถํ, กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโต, สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต;
ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเร, ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺิโล.
‘‘อิมฺจ ปสฺส อายนฺตํ, สาริปุตฺตํ สุทสฺสนํ;
วิมุตฺตํ อุภโตภาเค, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘วิสลฺลํ ¶ ขีณสํโยคํ, เตวิชฺชํ มจฺจุหายินํ;
ทกฺขิเณยฺยํ ¶ มนุสฺสานํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘เอเต สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
ทส เทวสหสฺสานิ, สพฺเพ พฺรหฺมปุโรหิตา;
โมคฺคลฺลานํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส’.
‘‘ปูชิโต ¶ นรเทเวน, อุปฺปนฺโน มรณาภิภู;
ปุณฺฑรีกํว โตเยน, สงฺขาเรนุปลิปฺปติ.
‘‘ยสฺส มุหุตฺเตน สหสฺสธา โลโก, สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป วสิ;
อิทฺธิคุเณ จุตุปปาเต กาเล, ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
‘‘สาริปุตฺโตว ปฺาย, สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา.
‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺส, อตฺตภาวํ ขเณน นิมฺมิเน;
อหํ วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยา.
‘‘สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโต, โมคฺคลฺลานโคตฺโต อสิตสฺส สาสเน;
ธีโร สมุจฺฉินฺทิ สมาหิตินฺทฺริโย, นาโค ¶ ยถา ปูติลตํว พนฺธนํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
[ม. นิ. ๑.๕๑๓] ‘‘กีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู, สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
อีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘มชฺเฌสรสฺมึ ¶ [สรสฺส (สี.), สาครสฺมึ (ก.)] ติฏฺนฺติ, วิมานา กปฺปายิโน;
เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา;
อจฺฉรา ตตฺถ นจฺจนฺติ, ปุถุ นานตฺตวณฺณิโย.
‘‘โย ¶ ¶ เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เว พุทฺเธน โจทิโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโต;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย ¶ เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เวชยนฺตปาสาเท, สกฺกํ โส ปริปุจฺฉติ;
อปิ อาวุโส ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย;
ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย พฺรหฺมานํ ปริปุจฺฉติ, สุธมฺมายํ ิโต [สุธมฺมายา’ภิโต (สฺยา.)] สภํ;
อชฺชาปิ ตฺยาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ.
‘‘ตสฺส พฺรหฺมา วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;
น เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ.
‘‘ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
โสหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย มหาเนรุโน กูฏํ, วิโมกฺเขน อผสฺสยิ [อปสฺสยิ (สี. ก.)];
วนํ ปุพฺพวิเทหานํ, เย จ ภูมิสยา นรา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามีติ;
พาโลว ชลิตํ อคฺคึ, อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ.
‘‘เอวเมว ตุวํ มาร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
สยํ ฑหิสฺสสิ อตฺตานํ, พาโล อคฺคึว สมฺผุสํ.
‘‘อปฺุํ ¶ ¶ ปสวี มาโร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
กึ นุ มฺสิ ปาปิม, น เม ปาปํ วิปจฺจติ.
‘‘กรโต เต จียเต [มิยฺยเต (สพฺพตฺถ) ม. นิ. ๑.๕๑๓ ปสฺสิตพฺพํ] ปาปํ, จิรรตฺตาย อนฺตก;
มาร นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหา, อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสุ.
‘‘อิติ ¶ ¶ มารํ อตชฺเชสิ, ภิกฺขุ เภสกฬาวเน;
ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สฏฺินิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สฏฺิกมฺหิ นิปาตมฺหิ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
เอโกว เถรคาถาโย, อฏฺสฏฺิ ภวนฺติ ตาติ.
๒๑. มหานิปาโต
๑. วงฺคีสตฺเถรคาถา
‘‘นิกฺขนฺตํ ¶ ¶ ¶ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;
วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเม.
‘‘อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา, สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน [ทฬฺหธนฺวิโน (สี. อฏฺ.)];
สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, สหสฺสํ อปลายินํ.
‘‘สเจปิ เอตฺตกา [เอตโต (สํ. นิ. ๑.๒๐๙)] ภิยฺโย, อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย;
เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ [พฺยาถยิสฺสนฺติ (?)], ธมฺเม สมฺหิ [ธมฺเมสฺวมฺหิ (สฺยา. ก.)] ปติฏฺิโต.
‘‘สกฺขี ¶ หิ เม สุตํ เอตํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ตตฺถ เม นิรโต มโน.
‘‘เอวํ เจ มํ วิหรนฺตํ, ปาปิม อุปคจฺฉสิ;
ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสิ.
‘‘อรติฺจ [อรตึ (พหูสุ)] รติฺจ ปหาย, สพฺพโส เคหสิตฺจ วิตกฺกํ;
วนถํ น กเรยฺย กุหิฺจิ, นิพฺพนโถ อวนโถ ส [นิพฺพนโถ อรโต ส หิ (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] ภิกฺขุ.
‘‘ยมิธ ปถวิฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิฺจิ;
ปริชียติ สพฺพมนิจฺจํ, เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตา.
‘‘อุปธีสุ ชนา คธิตาเส, ทิฏฺสุเต [ทิฏฺเ สุเต (สี.)] ปฏิเฆ จ มุเต จ;
เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช, โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหุ [ตํ มุนิมาหุ (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)].
‘‘อถ ¶ สฏฺิสิตา สวิตกฺกา, ปุถุชฺชนตาย [ปุถู ชนตาย (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] อธมฺมา นิวิฏฺา;
น จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจิ, โน ปน ทุฏฺุลฺลคาหี [ทุฏฺุลฺลภาณี (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] ส ภิกฺขุ.
‘‘ทพฺโพ ¶ จิรรตฺตสมาหิโต, อกุหโก นิปโก อปิหาลุ;
สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมา มุนิ, ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํ.
‘‘มานํ ปชหสฺสุ โคตม, มานปถฺจ ชหสฺสุ อเสสํ;
มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโต, วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํ.
‘‘มกฺเขน มกฺขิตา ปชา, มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ;
โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ, มานหตา นิรยํ อุปปนฺนา.
‘‘น ¶ หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ, มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน;
กิตฺติฺจ ¶ สุขฺจานุโภติ, ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํ.
‘‘ตสฺมา อขิโล อิธ [อขิโล (สี.), อขิโลธ (สํ. นิ. ๑.๒๑๑)] ปธานวา, นีวรณานิ ปหาย วิสุทฺโธ;
มานฺจ ปหาย อเสสํ, วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวี.
‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;
สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตม.
‘‘สฺาย ¶ วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;
นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสํหิตํ ( ) [(สงฺขาเร ปรโต ปสฺส, ทุกฺขโต มา จ อตฺตโต; นิพฺพาเปหิ มหาราคํ, มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ;) (สี. สํ. นิ. ๑.๒๑๒) อุทฺทานคาถายํ เอกสตฺตตีติสงฺขฺยา จ, เถรคาถาฏฺกถา จ ปสฺสิตพฺพา].
‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภว.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;
ปเร จ น วิหึเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตา.
‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.
‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;
สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา.
‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา.
‘‘คมฺภีรปฺโ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;
สาริปุตฺโต ¶ มหาปฺโ, ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํ.
‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ;
สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภานํ อุทิยฺยติ [อุทีรยิ (สี.), อุทียฺยติ (สฺยา.), อุทยฺยติ (?) อุฏฺหตีติ ตํสํวณฺณนา].
‘‘ตสฺส ¶ ตํ เทสยนฺตสฺส, สุณนฺติ มธุรํ คิรํ;
สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา, โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโว.
‘‘อชฺช ปนฺนรเส วิสุทฺธิยา, ภิกฺขู ปฺจสตา สมาคตา;
สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสี.
‘‘จกฺกวตฺตี ¶ ยถา ราชา, อมจฺจปริวาริโต;
สมนฺตา อนุปริเยติ, สาครนฺตํ มหึ อิมํ.
‘‘เอวํ ¶ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา, ปลาเปตฺถ น วิชฺชติ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํ.
‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;
เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
‘‘สุณนฺติ ธมฺมํ วิมลํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
โสภติ วต สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘‘นาคนาโม’สิ ภควา, อิสีนํ อิสิสตฺตโม;
มหาเมโฆว หุตฺวาน, สาวเก อภิวสฺสสิ.
‘‘ทิวา ¶ วิหารา นิกฺขมฺม, สตฺถุทสฺสนกมฺยตา;
สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคิโส.
‘‘อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส, อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ;
ตํ ปสฺสถ พนฺธปมฺุจกรํ, อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺช.
‘‘โอฆสฺส หิ นิตรณตฺถํ, อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ;
ตสฺมิฺจ อมเต อกฺขาเต, ธมฺมทสา ิตา อสํหีรา.
‘‘ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ [อติวิชฺฌ ธมฺมํ (สี.)], สพฺพิตีนํ อติกฺกมมทฺทส [อติกฺกมมทฺท (สี. ก.)];
ตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ, อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํ.
‘‘เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม, โก ปมาโท วิชานตํ ธมฺมํ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข.
‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑฺโ ติพฺพนิกฺกโม;
ลาภี สุขวิหารานํ, วิเวกานํ อภิณฺหโส.
‘‘ยํ ¶ ¶ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สตฺถุ สาสนการินา;
สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต.
‘‘มหานุภาโว เตวิชฺโช, เจโตปริยโกวิโท;
โกณฺฑฺโ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
‘‘นคสฺส ¶ ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘เจตสา [เต เจตสา (สํ. นิ. ๑.๒๑๘)] อนุปริเยติ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
จิตฺตํ ¶ เนสํ สมนฺเวสํ [สมนฺเนสํ (สํ. นิ. ๑.๒๑๘)], วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมํ.
‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, วิโรจติ วีตมโลว ภาณุมา;
เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ, อติโรจสิ ยสสา สพฺพโลกํ.
‘‘กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู;
ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห, สทฺธา [อทฺธา (สี. อฏฺ.)] โน อุทปชฺชถ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ขนฺเธ อายตนานิ จ;
ธาตุโย จ วิทิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, เย เต สาสนการกา.
‘‘เตสํ โข วต อตฺถาย, โพธิมชฺฌคมา มุนิ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, เย นิรามคตทฺทสา.
‘‘สุเทสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ.
‘‘ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ ¶ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เอวเมเต ตถา วุตฺตา, ทิฏฺา เม เต ยถา ตถา;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
สุวิภตฺเตสุ [สวิภตฺเตสุ (สี. ก.)] ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมึ.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, โสตธาตุ วิโสธิตา;
เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโท.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ สตฺถารมโนมปฺํ, ทิฏฺเว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;
อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, าโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.
‘‘นิคฺโรธกปฺโป ¶ อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;
โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.
‘‘ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ, อฺาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;
สมวฏฺิตา โน สวนาย โสตา [เหตุํ (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาตฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา], ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ’’.
ฉินฺท ¶ โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ;
มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.
‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อฺาณปกฺขา วิจิกิจฺฉานา;
ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขฺุหิ เอตํ ปรมํ นรานํ.
‘‘โน ¶ เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน;
ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํ [น โชติมนฺโตปิ นรา ตเปยฺยุํ (สุ. นิ. ๓๕๐)].
‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร ตเถว มฺเ;
วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห, ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.
‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช;
พินฺทุสฺสเรน ¶ สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.
‘‘ปหีนชาติมรณํ ¶ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ [ปฏิเวทิยามิ (สี. ก.)] ธมฺมํ;
น กามกาโร หิ [โหติ (สี. ก.)] ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ [ว (พหูสุ)] ตถาคตานํ.
‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปฺสฺส สมุคฺคหีตํ;
อยมฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปฺ.
‘‘ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีริย;
วารึ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺส.
‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ;
นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส [อนุปาทิเสสา (สี.), อนุปาทิเสโส (ก.)], ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม.
‘‘‘อจฺเฉจฺฉิ ¶ ตณฺหํ อิธ นามรูเป,
(อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;
อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ’, อิจฺจพฺรวิ ¶ ภควา ปฺจเสฏฺโ.
‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;
อโมฆํ กิร เม ปุฏฺํ, น มํ วฺเจสิ พฺราหฺมโณ.
‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;
อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.
‘‘อทฺทส ¶ ภควา อาทึ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;
อจฺจคา ¶ วต กปฺปาโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
‘‘ตํ เทวเทวํ วนฺทามิ, ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม;
อนุชาตํ มหาวีรํ, นาคํ นาคสฺส โอรส’’นฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วงฺคีโส เถโร คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มหานิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สตฺตติมฺหิ นิปาตมฺหิ, วงฺคีโส ปฏิภาณวา;
เอโกว เถโร นตฺถฺโ, คาถาโย เอกสตฺตตีติ.
นิฏฺิตา เถรคาถาโย.
ตตฺรุทฺทานํ –
สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา, ตีณิ สฏฺิสตานิ จ;
เถรา จ ทฺเว สตา สฏฺิ, จตฺตาโร จ ปกาสิตา.
สีหนาทํ นทิตฺวาน, พุทฺธปุตฺตา อนาสวา;
เขมนฺตํ ปาปุณิตฺวาน, อคฺคิขนฺธาว นิพฺพุตาติ.
เถรคาถาปาฬิ นิฏฺิตา.