📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
อปทาน-อฏฺกถา
(ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
วนฺทิตฺวา ¶ ¶ ¶ สิรสา เสฏฺํ, พุทฺธมปฺปฏิปุคฺคลํ;
เยฺยสาครมุตฺติณฺณํ, ติณฺณํ สํสารสาครํ.
ตเถว ปรมํ สนฺตํ, คมฺภีรํ ทุทฺทสํ อณุํ;
ภวาภวกรํ สุทฺธํ, ธมฺมํ สมฺพุทฺธปูชิตํ.
ตเถว อนฆํ สงฺฆํ, อสงฺคํ สงฺฆมุตฺตมํ;
อุตฺตมํ ทกฺขิเณยฺยานํ, สนฺตินฺทฺริยมนาสวํ.
กเตน ¶ ตสฺส เอตสฺส, ปณาเมน วิเสสโต;
รตนตฺตเย วิเสเสน, วิเสสสฺสาทเรน เม.
เถเรหิ ธีรธีเรหิ, อาคมฺูหิ วิฺุภิ;
‘‘อปทานฏฺกถา ภนฺเต, กาตพฺพา’’ติ วิเสสโต.
ปุนปฺปุนาทเรเนว, ยาจิโตหํ ยสสฺสิภิ;
ตสฺมาหํ สาปทานสฺส, อปทานสฺสเสสโต.
วิเสสนยทีปสฺส, ทีปิสฺสํ ปิฏกตฺตเย;
ยถา ปาฬินเยเนว, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ.
เกน ¶ กตฺถ กทา เจตํ, ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตมํ;
กิมตฺถํ ภาสิตฺเจตํ, เอตํ วตฺวา วิธึ ตโต.
นิทาเนสุ โกสลฺลตฺถํ, สุขุคฺคหณธารณํ;
ตสฺมา ตํ ตํ วิธึ วตฺวา, ปุพฺพาปรวิเสสิตํ.
ปุรา ¶ สีหฬภาสาย, โปราณฏฺกถาย จ;
ปิตํ ตํ น สาเธติ, สาธูนํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ.
ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย, โปราณฏฺกถานยํ;
วิวชฺเชตฺวา วิรุทฺธตฺถํ, วิเสสตฺถํ ปกาสยํ;
วิเสสวณฺณนํ เสฏฺํ, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ.
นิทานกถา
‘‘เกน ¶ กตฺถ กทา เจตํ, ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตม’’นฺติ จ, ‘‘กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ จ ปฏิฺาตตฺตา สา ปนายํ อปทานสฺสตฺถวณฺณนา ทูเรนิทานํ, อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณิยมานา เย นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิฺาตตฺตา ยสฺมา สุฏฺุ วิฺาตา นาม โหติ, ตสฺมา นํ ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสาม.
ตตฺถ อาทิโต ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรปาทมูลสฺมิฺหิ กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปน จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นาม. สนฺติเกนิทานํ ปน เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึเยว าเน ลพฺภตีติ.
๑. ทูเรนิทานกถา
ตตฺริทํ ทูเรนิทานํ นาม – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ ¶ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ, อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต. โส อฺํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา ‘‘เอตฺตกํ เต, กุมาร, มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกาน’’นฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ, โส รฺโ อาโรเจตฺวา ¶ นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สุเมธกถา กเถตพฺพา ¶ . สา ปเนสา กิฺจาปิ พุทฺธวํเส นิรนฺตรํ อาคตาเยว, คาถาพนฺเธน ปน อาคตตฺตา น สุฏฺุ ปากฏา, ตสฺมา ตํ อนฺตรนฺตรา คาถาสมฺพนฺธทีปเกหิ วจเนหิ สทฺธึ กเถสฺสาม.
สุเมธกถา
กปฺปสตสหสฺสาธิกานฺหิ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ ‘‘อมรวตี’’ติ จ ‘‘อมร’’นฺติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ, ยํ สนฺธาย พุทฺธวํเส วุตฺตํ –
‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ;
ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ, อนฺนปานสมายุต’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๑-๒);
ตตฺถ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน เภริสทฺเทน มุทิงฺคสทฺเทน วีณาสทฺเทน คีตสทฺเทน สงฺขสทฺเทน สมฺมสทฺเทน ตาฬสทฺเทน ‘‘อสฺนาถ ปิวถ ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนาติ ¶ อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ. เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทสเมว คเหตฺวา –
‘‘หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ, เภริสงฺขรถานิ จ;
ขาทถ ปิวถ เจว, อนฺนปาเนน โฆสิต’’นฺติ. –
พุทฺธวํเส (พุ. วํ. ๒.๓-๕) อิมํ คาถํ วตฺวา –
‘‘นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, สพฺพกมฺมมุปาคตํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, นานาชนสมากุลํ;
สมิทฺธํ เทวนครํว, อาวาสํ ปฺุกมฺมินํ.
‘‘นคเร อมรวติยา, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;
อเนกโกฏิสนฺนิจโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’ติ. – วุตฺตํ;
อเถกทิวสํ ¶ โส สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปุนพฺภเว, ปณฺฑิต, ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรสฺส เภทนํ, อหฺจ ชาติธมฺโม, ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, เอวํภูเตน มยา อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อมรณํ อทุกฺขํ สุขํ สีตลํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ. อวสฺสํ ภวโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม, สรีรสฺส จ เภทนํ.
‘‘ชาติธมฺโม ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม สหํ ตทา;
อชรํ อมรํ เขมํ, ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘ยํนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย;
ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ.
ตโต ¶ อุตฺตริปิ เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ อุณฺเห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตลมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคคฺคิอาทีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา นาม ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชภูโต ธมฺโมปิ อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติเขปนโต อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวา’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต, สุขํ นามปิ วิชฺชติ;
เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโวปิจฺฉิตพฺพโก.
‘‘ยถาปิ ¶ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;
เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานมฺปิจฺฉิตพฺพกํ.
‘‘ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต, กลฺยาณมปิ วิชฺชติ;
เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต, อชาติปิจฺฉิตพฺพก’’นฺติ.
อปรมฺปิ ¶ จินฺเตสิ – ‘‘ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโตว ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ มหาตฬากํ ทิสฺวา ‘กตเรน นุ โข มคฺเคน เอตฺถ คนฺตพฺพ’นฺติ ตํ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตฬากสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวํ กิเลสมลโธวเน อมตมหานิพฺพานตฬาเก วิชฺชนฺเต ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส อมตมหานิพฺพานตฬากสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา จ โจเรหิ สมฺปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ น ปลายติ, น โส มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลเสหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสฺส ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานคามิมฺหิ สิเว มคฺเค มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม น มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา จ พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว โย กิเลสพฺยาธิปีฬิโต กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสวินาสกสฺส อาจริยสฺส โทโส’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถา ¶ คูถคโต ปุริโส, ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ;
น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส ตฬากสฺส โส.
‘‘เอวํ กิเลสมลโธเว, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;
น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬ.
‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ;
น ปลายติ โส ปุริโส, น โทโส อฺชสสฺส โส.
‘‘เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ, วิชฺชมาเน สิเว ปเถ;
น คเวสติ ตํ มคฺคํ, น โทโส สิวมฺชเส.
‘‘ยถาปิ ¶ พฺยาธิโต ปุริโส, วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก;
น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ, น โทโส โส ติกิจฺฉเก.
‘‘เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ, ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต;
น คเวสติ ตํ อาจริยํ, น โทโส โส วินายเก’’ติ.
อปรมฺปิ ¶ จินฺเตสิ – ‘‘ยถา มณฺฑนกชาติโก ปุริโส กณฺเ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขํ คจฺเฉยฺย, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานนครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย, ทุสฺสนฺเตน วา เวเตฺวา คจฺฉนฺติ, ชิคุจฺฉมานา ปน อนเปกฺขาว, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตนิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อนเปกฺขาว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ อหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ ปุริโส นานารตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนนาสภเยน เต ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวํ อยมฺปิ กรชกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนํ เม นสฺสิสฺสติ, ตสฺมา มยา อิมํ โจรสทิสํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อมตมหานิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถาปิ ¶ กุณปํ ปุริโส, กณฺเ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย;
โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย, สุขี เสรี สยํวสี.
‘‘ตเถวิมํ ปูติกายํ, นานากุณปสฺจยํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
‘‘ยถา อุจฺจารฏฺานมฺหิ, กรีสํ นรนาริโย;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นานากุณปปูริตํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ.
‘‘ยถาปิ ¶ ชชฺชรํ นาวํ, ปลุคฺคํ อุทคาหินึ;
สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, ชิณฺณนาวํว สามิกา.
‘‘ยถาปิ ¶ ปุริโส โจเรหิ, คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย;
ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ.
‘‘เอวเมว อยํ กาโย, มหาโจรสโม วิย;
ปหายิมํ คมิสฺสามิ, กุสลจฺเฉทนา ภยา’’ติ.
เอวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ อิมํ เนกฺขมฺมูปสํหิตํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา สกนิเวสเน อปริมิตโภคกฺขนฺธํ เหฏฺา วุตฺตนเยน กปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลฺจ จงฺกมฺจ มาเปตฺวา ปฺจหิ นีวรณโทเสหิ วชฺชิตํ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ อฏฺหิ การณคุเณหิ สมุเปตํ อภิฺาสงฺขาตํ พลํ อาหริตุํ ตสฺมึ อสฺสมปเท นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา, ทฺวาทสคุณสมนฺนาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เอวํ ปพฺพชิโต อฏฺโทสสมากิณฺณํ ตํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพํ ธฺวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺานจงฺกมนวเสเนว ¶ ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปฺจนฺนฺจ อภิฺานํ ลาภี อโหสิ. เอวํ ตํ ยถาปตฺถิตํ อภิฺาพลํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;
นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ.
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘จงฺกมํ ¶ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิตํ;
อฏฺคุณสมุเปตํ, อภิฺาพลมาหรึ.
‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตํ;
วากจีรํ นิวาเสสึ, ทฺวาทสคุณมุปาคตํ.
‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกํ;
อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตํ.
‘‘วาปิตํ ¶ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;
อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.
‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพล ปาปุณิ’’นฺติ.
ตตฺถ ‘‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา’’ติ อิมาย ปน ปาฬิยา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลจงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – มหาสตฺตฺหิ ‘‘หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา อชฺช ธมฺมิกปพฺพตํ ปวิสิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต, อยํ สุเมธปณฺฑิโต ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต, เอตสฺส วสนฏฺานํ มาเปหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รมณียํ อสฺสมํ, สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ, มโนรมํ จงฺกมฺจ มาเปสิ. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปฺุานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ อสฺสมปทํ สนฺธาย ‘‘สาริปุตฺต, ตสฺมึ ธมฺมิกปพฺพเต –
‘‘อสฺสโม ¶ สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา;
จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’’นฺติ. –
อาห. ตตฺถ สุกโต มยฺหนฺติ สุฏฺุ กโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺณจฺฉทนสาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ.
ปฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปฺจิเม จงฺกมโทสา นาม ถทฺธวิสมตา, อนฺโตรุกฺขตา, คหนจฺฉนฺนตา ¶ , อติสมฺพาธตา, อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมิฺหิ จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺานํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ. จงฺกมสฺส อนฺโต วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส นลาฏํ วา สีสํ วา ปฏิหฺตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน จงฺกเม จงฺกมนฺโต อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโ ทุกฺขํ อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส. อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา อฑฺฒรตนิเก วา จงฺกมนฺตสฺส ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ ¶ วิธาวติ, เอกคฺคตํ น ลภตีติ อติวิสาลตา ปฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ อนุจงฺกมํ ทีฆโต สฏฺิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺปกิณฺณวาลุกํ จงฺกมํ วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปฺปสาทกมหามหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมํ วิย, ตาทิสํ ตํ อโหสิ. เตนาห – ‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’นฺติ.
อฏฺคุณสมุเปตนฺติ อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺิมานิ สมณสุขานิ นาม ธนธฺปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑปาตภฺุชนภาโว, รฏฺํ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา สีสกหาปณาทีนิ วา คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ รฏฺปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ ¶ . อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา โหนฺติ อิมานิ อฏฺ สุขานิ วินฺทิตุํ, เอวํ อฏฺคุณสมุเปตํ ตํ อสฺสมํ มาเปสิ’’นฺติ.
อภิฺาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิฺานฺจ สมาปตฺตีนฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต จ ทุกฺขโต จ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ถามปฺปตฺตํ วิปสฺสนาพลํ อาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ พลํ อาหริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ ตํ อสฺสมํ อภิฺตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มาเปสินฺติ อตฺโถ.
สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา. ตทา กิร กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสลิลาสยํ อปคตวาฬมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมเวมชฺเฌ สมตลํ มุคฺควณฺณสิลํ มาเปตฺวา อนฺโต ปณฺณสาลาย ¶ ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก ตาปสปริกฺขาเร มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวานิ, อคฺคิสาลายํ องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปการาย สํวตฺตติ, ตํ สพฺพํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ – ‘‘เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู’’ติ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเต สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปาเท คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ ผาสุกฏฺานํ โอโลเกนฺโต นทีนิวตฺตเน วิสฺสกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ อสฺสมํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏึ คนฺตฺวา ปทวฬฺชํ อปสฺสนฺโต ‘‘ธุวํ ปพฺพชิตา ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ¶ ปวิสิตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา ‘‘อติวิย จิรายนฺติ, ชานิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา ‘‘มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา เอเต, อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อตฺตนา นิวตฺถปารุตํ สาฏกยุคํ ปชหิ. เตนาห ‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา’’ติ. เอวํ ปวิฏฺโ อหํ, สาริปุตฺต, ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ สาฏกํ ปชหึ.
นวโทสมุปาคตนฺติ ¶ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานฺหิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺหนฺติ. มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก, ปริโภเคน ลหุํ กิลิสฺสนภาโว เอโก, กิลิฏฺโ หิ โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ จ โหติ, ปริโภเคน ชีรณภาโว เอโก, ชิณฺณสฺส หิ ตุนฺนํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ, ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย อสารุปฺปภาโว เอโก, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก, ยถา หิ นํ ปจฺจตฺถิกา น คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ, ปริภฺุชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานภาโว เอโก, คเหตฺวา วิจรนฺตสฺส ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ.
วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทาหํ, สาริปุตฺต, อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มฺุชติณํ หีรํ หีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ.
ทฺวาทส คุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ. วากจีรสฺมิฺหิ ทฺวาทส อานิสํสา – อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก อานิสํโส, สหตฺถา กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ, โธวิยมาเนปิ ปปฺโจ นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว ¶ ปฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว ฉฏฺโ, ปจฺจตฺถิกานํ นิรุปโภคภาโว สตฺตโม, ปริภฺุชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานาภาโว อฏฺโม, ธารเณ สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา ธมฺมิกอนวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร นฏฺเปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ.
อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ กถํ ปชหึ? โส กิร วรสาฏกยุคํ โอมฺุจนฺโต จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตํ วากจีรํ คเหตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสูปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ ¶ ปฏิมฺุจิตฺวา จูฬาย ¶ สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตาชาลสทิสาย สิกฺกาย ปวาฬวณฺณํ กุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา ตีสุ าเนสุ วงฺกํ กาชํ อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ โอลคฺเคตฺวา ขาริกาชํ อํเส กตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมนฺโต อตฺตโน เวสํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม ปพฺพชฺชา, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ ธีรปุริเสหิ วณฺณิตา โถมิตา อยํ ปพฺพชฺชา นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา เม อุตฺตมปพฺพชฺชา, กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุข’’นฺติ อุสฺสาหชาโต ขาริกาชํ โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา พิทลมฺจกปสฺเส กฏฺตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา พลวปจฺจูเส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อาคมนํ อาวชฺเชสิ – ‘‘อหํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา เนกฺขมฺมคเวสโก หุตฺวา ปพฺพชิโต. อิโต ทานิ ปฏฺาย ปมาทจารํ จริตุํ น วฏฺฏติ, ปวิเวกฺหิ ปหาย วิจรนฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏติ, อหฺหิ ฆราวาสํ ปลิโพธโต ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยฺจ มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณา ปริภณฺฑกตา ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย, กโปตปาทวณฺณํ ปณฺณจฺฉทนํ, วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ พิทลมฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺานํ, น เอตฺโต อติเรกตรา วิย เม เคหสมฺปทา ปฺายตี’’ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต อฏฺ โทเส ปสฺสิ.
ปณฺณสาลปริโภคสฺมิฺหิ อฏฺ อาทีนวา – มหาสมารมฺเภน ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติกาสุ ปติตาสุ ตาสํ ปุนปฺปุนํ เปตพฺพตาย นิพทฺธชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺาปิยมานสฺส ¶ จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ อุฏฺาปนียภาโว ตติโย, สีตุณฺหาทิปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว จตุตฺโถ ¶ , เคหํ ปวิฏฺเน ยํกิฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหาปฏิจฺฉาทนภาโว ปฺจโม, ‘‘มยฺห’’นฺติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาเมส สทุติยกวาโส วิยาติ สตฺตโม, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ สาธารณตาย พหุสาธารณภาโว อฏฺโม. อิติ ¶ อิเม อฏฺ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหิ. เตนาห – ‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลก’’นฺติ.
อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. ตตฺริเม ทส คุณา – อปฺปสมารมฺภตา เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตกเมว หิ ตตฺถ โหตีติ. อปฺปฏิชคฺคนตา ทุติโย, ตฺหิ สมฺมฏฺมฺปิ อสมฺมฏฺมฺปิ ปริโภคผาสุกํ โหติเยว. อนุฏฺาปนียภาโว ตติโย. ครหํ นปฺปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ครหาย อปฺปฏิจฺฉนฺนภาโว จตุตฺโถ. อพฺโภกาสวาโส วิย กายํ น สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส อสนฺถมฺภนภาโว ปฺจโม, ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโ, เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม. พหุสาธารเณ เคเห วิย ‘‘ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา’’ติ นีหรณกาภาโว อฏฺโม, วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ อิเม ทสคุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ.
อิมานิ หิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส ภิกฺขาย คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน ภิกฺขํ อทํสุ. โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘นาหํ ‘อาหารํ ลภามี’ติ ปพฺพชิโต, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท วฑฺเฒติ, อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ, ยํนูนาหํ วาปิตโรปิตธฺนิพฺพตฺตกํ อาหารํ ปชหิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน ภเวยฺย’’นฺติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ จ อภิฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;
อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.
‘‘ตตฺถปฺปธานํ ¶ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพล ปาปุณิ’’นฺติ.
ทีปงฺกโร พุทฺโธ
เอวํ ¶ อภิฺาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิชาติโพธิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ สกลาปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ ¶ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาวิรวํ รวิ, ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. สุเมธตาปโส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ตํ สทฺทมสฺโสสิ, น จ ตานิ นิมิตฺตานิ อทฺทส. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส, วสีภูตสฺส สาสเน;
ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต, พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน;
จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ, ฌานรติสมปฺปิโต’’ติ.
ตสฺมึ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมนครวาสิโน ‘‘ทีปงฺกโร กิร สมณิสฺสโร ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี’’ติ สุตฺวา สปฺปินวนีตาทีนิ เจว เภสชฺชานิ วตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกภินฺนฏฺาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา สมํ ภูมิตลํ กตฺวา รชตปฏฺฏวณฺณํ วาลุกํ อากิรนฺติ, ลาเช เจว ปุปฺผานิ จ วิกิรนฺติ, นานาวิราเคหิ วตฺเถหิ ธชปฏาเก อุสฺสาเปนฺติ, กทลิโย เจว ปุณฺณฆฏปนฺติโย จ ปติฏฺาเปนฺติ. ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทา อากาสํ อุคฺคนฺตฺวา, เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺตุฏฺเ มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข การณ’’นฺติ ¶ อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ ิโต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺโภ, กสฺส ตุมฺเห อิธ วิสมํ มคฺคํ อลงฺกโรถา’’ติ? เตน วุตฺตํ –
‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย ¶ , นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.
‘‘อหํ เตน สมเยน, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;
ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘เวทชาตํ ¶ ชนํ ทิสฺวา, ตุฏฺหฏฺํ ปโมทิตํ;
โอโรหิตฺวาน คคนา, มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท.
‘‘‘ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต, เวทชาโต มหาชโน;
กสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายน’’’นฺติ.
มนุสฺสา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต สุเมธ, น ตฺวํ ชานาสิ, ทีปงฺกโร ทสพโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺห, ตสฺเสตํ พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรมา’’ติ. อถ สุเมธตาปโส จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺโธติ โข โฆสมตฺตกมฺปิ โลเก ทุลฺลภํ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส มคฺคํ อลงฺกริตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เต มนุสฺเส อาห – ‘‘สเจ, โภ, ตุมฺเห เอตํ มคฺคํ พุทฺธสฺส อลงฺกโรถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ มคฺคํ อลงฺกริสฺสามี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส อิทฺธิมา’’ติ ชานนฺตา อุทกภินฺโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา – ‘‘ตฺวํ อิมํ านํ อลงฺกโรหี’’ติ อทํสุ. สุเมโธ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา อลงฺกริตุํ ปโหมิ, เอวํ อลงฺกโต น มํ ปริโตเสสฺสติ, อชฺช มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ปกฺขิปิ.
ตสฺส ตสฺมึ ปเทเส อนิฏฺิเตเยว ทีปงฺกรทสพโล มหานุภาวานํ ฉฬภิฺานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต เทวตาสุ ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ ปูชยนฺตาสุ ทิพฺพตุริเยหิ วชฺชนฺตาสุ ทิพฺพสงฺคีเตสุ ปวตฺเตนฺเตสุ มนุสฺเสสุ มานุสเกหิ คนฺธมาลาทีหิ เจว ตุริเยหิ ¶ จ ปูชยนฺเตสุ อโนปมาย พุทฺธลีลาย มโนสิลาตเล วิชมฺภมาโน สีโห วิย ตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สุเมธตาปโส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อลงฺกตมคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทสพลสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยฺชเนหิ ¶ อนุรฺชิตํ พฺยามปฺปภาย สมฺปริวาริตํ มณิวณฺณคคนตเล นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย อาเวฬาเวฬภูตา เจว ยุคฬยุคฬภูตา จ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏติ, มา ภควา กลลํ อกฺกมิ, มณิผลกเสตุํ ¶ ปน อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ มทฺทมาโน คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ เกเส โมเจตฺวา อชินจมฺมชฏามณฺฑลวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา มณิผลกเสตุ วิย กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ, ‘พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร;
ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;
ตสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายนํ’.
‘‘พุทฺโธติวจนํ สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
‘‘ตตฺถ ตฺวา วิจินฺเตสึ, ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส;
‘อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ, ขโณ เว มา อุปจฺจคา’.
‘‘ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ, เอโกกาสํ ททาถ เม;
อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ, อฺชสํ วฏุมายนํ.
‘‘อทํสุ เต มโมกาสํ, โสเธตุํ อฺชสํ ตทา;
พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา.
‘‘อนิฏฺิเต มโมกาเส, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
จตูหิ สตสหสฺเสหิ, ฉฬภิฺเหิ ตาทิหิ;
ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, ปฏิปชฺชิ อฺชสํ ชิโน.
‘‘ปจฺจุคฺคมนา ¶ วตฺตนฺติ, วชฺชนฺติ เภริโย พหู;
อาโมทิตา นรมรู, สาธุการํ ปวตฺตยุํ.
‘‘เทวา ¶ มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ จ เทวตา;
อุโภปิ เต ปฺชลิกา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.
‘‘เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ, มนุสฺสา มานุเสหิ จ;
อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.
‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;
ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรู.
‘‘ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณฺจ, วรคนฺธฺจ เกวลํ;
ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรู.
‘‘จมฺปกํ สลลํ นีปํ, นาคปุนฺนาคเกตกํ;
ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ, ภูมิตลคตา นรา.
‘‘เกเส มฺุจิตฺวาหํ ตตฺถ, วากจีรฺจ จมฺมกํ;
กลเล ปตฺถริตฺวาน, อวกุชฺโช นิปชฺชหํ.
‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;
มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติ.
โส ¶ ปน กลลปิฏฺเ นิปนฺนโกว ปุน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส พุทฺธสิรึ สมฺปสฺสมาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อหํ อิจฺเฉยฺยํ, สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สงฺฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อฺาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยํนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ มยฺหํ ปติรูป’’นฺติ. ตโต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปถวิยํ นิปนฺนสฺส, เอวํ เม อาสิ เจตโส;
‘อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช, กิเลเส ฌาปเย มม.
‘‘‘กึ ¶ ¶ เม อฺาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก.
‘‘‘กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
‘‘‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
‘‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;
ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’’นฺติ.
ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ.
มนุสฺสตฺตภาวสฺมึเยว หิ ตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, นาคสฺส วา สุปณฺณสฺส วา เทวตาย วา สกฺกสฺส วา ปตฺถนา โน สมิชฺฌติ. มนุสฺสตฺตภาเวปิ ปุริสลิงฺเค ิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกานํ วา โน สมิชฺฌติ. ปุริสสฺสปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. เหตุสมฺปนฺนสฺสาปิ ชีวมานพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจติยสนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปตฺเถนฺตสฺส น สมิชฺฌติ. พุทฺธานํ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสปิ ปพฺพชฺชาลิงฺเค ิตสฺเสว สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ิตสฺส. ปพฺพชิตสฺสปิ ¶ ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภิโนเยว สมิชฺฌติ, น อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. คุณสมฺปนฺเนนปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺเสว อิมินา อธิกาเรน อธิการสมฺปนฺนสฺส สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. อธิการสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท จ อุสฺสาโห จ วายาโม จ ปริเยฏฺิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.
ตตฺริทํ ¶ ¶ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ – สเจ หิ เอวมสฺส โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เวฬุคุมฺพสฺฉนฺนํ วิยูหิตฺวา มทฺทิตฺวา ปทสา คจฺฉนฺโต ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สตฺติโย อาโกเฏตฺวา นิรนฺตรํ สตฺติผลสมากิณฺณํ ปทสา อกฺกมมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ วีตจฺจิตงฺคารภริตํ ปาเทหิ มทฺทมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตีติ. โย เอเตสุ เอกมฺปิ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มฺติ, ‘‘อหํ เอตมฺปิ ตริตฺวา วา คนฺตฺวา วา ปารํ คมิสฺสามี’’ติ เอวํ มหนฺเตน ฉนฺเทน จ อุสฺสาเหน จ วายาเมน จ ปริเยฏฺิยา จ สมนฺนาคโต โหติ, เอตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา สุเมธตาปโส อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ.
ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธตาปสสฺส สีสภาเค ตฺวา มณิสีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏนฺโต วิย ปฺจวณฺณปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต – ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ นิปนฺน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถนา. อยฺหิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มายา ¶ นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อคฺคสาวโก อุปติสฺโส นาม เถโร, ทุติยสาวโก โกลิโต นาม, พุทฺธุปฏฺาโก อานนฺโท นาม, อคฺคสาวิกา เขมา นาม เถรี, ทุติยสาวิกา อุปฺปลวณฺณา ¶ นาม เถรี ภวิสฺสติ. อยํ ปริปกฺกาโณ มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิคฺโรธรุกฺขมูเล ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรฺชราย ตีเร ปริภฺุชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ปสฺสถ ¶ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;
อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;
ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
‘‘‘อชปาลรุกฺขมูเล, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;
ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรฺชรมุเปหิติ.
‘‘‘เนรฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;
ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมุเปหิติ.
‘‘‘ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;
อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
‘‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;
ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโม.
‘‘‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานนฺโท นามุปฏฺาโก, อุปฏฺิสฺสติ ตํ ชินํ.
‘‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี’’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๖๐-๖๘);
ตํ สุตฺวา สุเมธตาปโส – ‘‘มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชํ พุทฺธงฺกุโร’’ติ หฏฺตุฏฺโ ¶ อโหสิ. เอวฺจสฺส อโหสิ – ‘‘ยถา นาม มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา อุชุเกน ¶ ติตฺเถน อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺตา เหฏฺาติตฺเถน ¶ อุตฺตรนฺติ, เอวเมว มยมฺปิ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถนํ ปยึสุ. ทีปงฺกรทสพโลปิ โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺปุปฺผมุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. เตปิ จตุสตสหสฺสสงฺขา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ คนฺเธหิ จ มาลาหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตา.
โพธิสตฺโต สพฺเพสํ ปฏิกฺกนฺตกาเล สยนา วุฏฺาย ‘‘ปารมิโย วิจินิสฺสามี’’ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน โพธิสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ ทตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ‘ปารมิโย วิจินิสฺสามา’ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปฺายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. มยเมตํ ชานาม ‘ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, เอกนฺเตน โส พุทฺโธ โหติ’, ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา’’ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;
อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร อยํ.
‘‘อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ;
กตฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสี สเทวกา.
‘‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา, ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย;
เหฏฺา ติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
‘‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มฺุจามิมํ ชินํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ทีปงฺกโร ¶ ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.
‘‘เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, สพฺเพ ปทกฺขิณมกํสุ มํ;
นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ.
‘‘ทสฺสนํ ¶ เม อติกฺกนฺเต, สสงฺเฆ โลกนายเก;
หฏฺตุฏฺเน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺหึ ตทา.
‘‘สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปโมทิโต;
ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน, ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘วสีภูโต อหํ ฌาเน, อภิฺาปารมึ คโต.
‘‘‘ทสสหสฺสิโลกมฺหิ, อิสโย นตฺถิ เม สมา;
อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ, อลภึ อีทิสํ สุขํ’.
‘‘ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ, ทสสหสฺสาธิวาสิโน;
มหานาทํ ปวตฺเตสุํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;
นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร.
‘‘สีตํ พฺยาปคตํ โหติ, อุณฺหฺจ อุปสมฺมติ;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ทสสหสฺสี โลกธาตู, นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘มหาวาตา ¶ น วายนฺติ, น สนฺทนฺติ สวนฺติโย;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา, ผลภารา โหนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘อากาสฏฺา ¶ จ ภูมฏฺา, รตนา โชตนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช รตนา โชตนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘มานุสกา จ ทิพฺพา จ, ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท;
เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘วิจิตฺตปุปฺผา คคนา, อภิวสฺสนฺติ ตาวเท;
เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปติ;
เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘นิรเยปิ ทสสหสฺเส, อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘วิมโล โหติ สูริโย, สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา;
เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘อโนวฏฺเน อุทกํ, มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท;
ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ตาราคณา ¶ วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;
วิสาขา ¶ จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘พิลาสยา ทรีสยา, นิกฺขมนฺติ สกาสยา;
เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘น โหติ อรติ สตฺตานํ, สนฺตุฏฺา โหนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘โรคา ตทุปสมฺมนฺติ, ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ;
ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ราโค ตทา ตนุ โหติ, โทโส โมโห วินสฺสติ;
เตปชฺช วิคตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ภยํ ตทา น ภวติ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;
เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘รโช ¶ นุทฺธํสติ อุทฺธํ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;
เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘อนิฏฺคนฺโธ ปกฺกมติ, ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ;
โสปชฺช วายติ คนฺโธ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ, ปยิตฺวา อรูปิโน;
เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ยาวตา นิรยา นาม, สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘กุฏฺฏา ¶ กวาฏา เสลา จ, น โหนฺตาวรณา ตทา;
อากาสภูตา เตปชฺช, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘จุตี จ อุปปตฺติ จ, ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ;
ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘‘ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ, มา นิวตฺต อภิกฺกม;
มยมฺเปตํ วิชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๗๐-๑๐๗);
โพธิสตฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย สฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อฺถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, รตฺติกฺขเย สูริยุคฺคมนํ, อาสยา นิกฺขนฺตสีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ธุวํ อวสฺสมฺภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พุทฺธสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีน จูภยํ;
ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา, อโมฆวจนา ชินา;
วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.
‘‘ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ, ธุวํ ปตติ ภูมิยํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ;
วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.
‘‘ยถาปิ ¶ สพฺพสตฺตานํ, มรณํ ธุวสสฺสตํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา ¶ รตฺติกฺขเย ปตฺเต, สูริยุคฺคมนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส, สีหสฺส นทนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา อาปนฺนสตฺตานํ, ภารโมโรปนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๑๐๘-๑๑๔);
โส ‘‘ธุวาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ – ‘‘กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา, กึ อุทฺธํ, อุทาหุ อโธ, ทิสาวิทิสาสู’’ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกฺกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว, น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ปมํ ทานปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ปมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ทานปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ, ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต;
วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ, น ตตฺถ ปริรกฺขติ.
‘‘ตเถว ¶ ¶ ยาจเก ทิสฺวา, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;
ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ, กุมฺโภ วิย อโธกโต’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๑๕-๑๑๙);
อถสฺส ¶ ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สีลปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จมรี มิโค นาม ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ทุติยํ สีลปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
สีลปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ จมรี วาลํ, กิสฺมิฺจิ ปฏิลคฺคิตํ;
อุเปติ มรณํ ตตฺถ, น วิโกเปติ วาลธึ.
‘‘ตเถว จตูสุ ภูมีสุ, สีลานิ ปริปูรย;
ปริรกฺข สทา สีลํ, จมรี วิย วาลธิ’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๑๒๐-๑๒๔);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺติเยว, อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา สพฺพภเวหิ ¶ อุกฺกณฺิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ. เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น ¶ เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;
น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติเมว คเวสติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆรํ วิย;
เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๒๕-๑๒๙);
อถสฺส ¶ ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถา หิ ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิฺจิ อวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนํ ลภติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ¶ ตทา ทกฺขึ, จตุตฺถํ ปฺาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ปฺาปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;
กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต, เอวํ ลภติ ยาปนํ.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ สพฺพกาลํ, ปริปุจฺฉํ พุธํ ชนํ;
ปฺาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๓๐-๑๓๔);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ปฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยถา หิ สีโห มิคราชา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ปฺจมํ วีริยปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ปฺจมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
วีริยปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ ¶ สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ สพฺพภเว, ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ;
วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๓๕-๑๓๙);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ขนฺติปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวิยํ นาม สุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น เตน ปถวี สิเนหํ ปฏิฆํ กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ¶ ตทา ทกฺขึ, ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ อทฺเวชฺฌมานโส, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ;
สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ, น กโรติ ปฏิฆํ ตยา.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ, สมฺมานาวมานกฺขโม;
ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๔๐-๑๔๔);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถา หิ โอสธี ตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ ชหิตฺวา อฺาย วีถิยา ¶ น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น ¶ เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, สตฺตมํ สจฺจปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ อทฺเวชฺฌวจโน, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ โอสธี นาม, ตุลาภูตา สเทวเก;
สมเย อุตุวสฺเส วา, น โวกฺกมติ วีถิโต.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ, มา โวกฺกมสิ วีถิโต;
สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๔๕-๑๔๙);
อถสฺส ¶ ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน นิจฺจโลว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปพฺพโต นาม สพฺพาสุ ทิสาสุ วาเตหิ ปหโฏ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ¶ ตทา ทกฺขึ, อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
น กมฺปติ ภุสวาเตหิ, สกฏฺาเนว ติฏฺติ.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺาเน, สพฺพทา อจโล ภว;
อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๕๐-๑๕๔);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เมตฺตาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโต ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ¶ ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, นวมํ เมตฺตาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ¶ ตฺวํ นวมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
เมตฺตาย อสโม โหหิ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ ¶ อุทกํ นาม, กลฺยาเณ ปาปเก ชเน;
สมํ ผรติ สีเตน, ปวาเหติ รโชมลํ.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ หิตาหิเต, สมํ เมตฺตาย ภาวย;
เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๕๕-๑๕๙);
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตุลาภูโต ทฬฺโห หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ;
อุเปกฺขติ อุโภเปเต, โกปานุนยวชฺชิตา.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข, ตุลาภูโต สทา ภว;
อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๖๐-๑๖๔);
ตโต ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปูเรตพฺพา โพธิปริปาจนา พุทฺธการกธมฺมา เอตฺตกาเยว ¶ , ทส ปารมิโย เปตฺวา อฺเ นตฺถิ. อิมาปิ ทส ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, เหฏฺา ปถวิยมฺปิ, ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ นตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยพฺภนฺตเร ปติฏฺิตา’’ติ. เอวํ ตาสํ หทเย ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ¶ ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสติ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทึ ปาเปติ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปติ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โกฏึ ปาเปตฺวา โอสาเปติ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺฌํ ปาเปตฺวา โอสาเปติ. พาหิรกภณฺฑปริจฺจาโค ทานปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย เตลยนฺตํ วินิวฏฺเฏนฺโต วิย มหาเมรุํ มตฺถํ กตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทํ อาลุเฬนฺโต วิย จ สมฺมสติ. ตสฺเสวํ ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย, ปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอตฺตกาเยว เต โลเก, เย ธมฺมา โพธิปาจนา;
ตทุทฺธํ นตฺถิ อฺตฺร, ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห.
‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวรสลกฺขเณ;
ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.
‘‘จลติ รวติ ปถวี, อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ;
เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๖๕-๑๖๗);
มหาปถวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺตวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภาชนานิ ปวฏฺฏนฺตานิ อฺมฺํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภควา นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อฺตราวฏฺโฏ วาติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม, อปิจ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณ’’นฺติ อาห. อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห ¶ มา ภายถ, มา จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ ภยํ. โย โส มยา อชฺช ‘สุเมธปณฺฑิโต ¶ อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ทส ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส วิโลเฬนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ เจว รวติ จา’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยาวตา ปริสา อาสิ, พุทฺธสฺส ปริเวสเน;
ปเวธมานา สา ตตฺถ, มุจฺฉิตา เสสิ ภูมิยา.
‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนฺจ สตา พหู;
สฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ, อฺมฺํ ปฆฏฺฏิตา.
‘‘อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา, ภนฺตา พฺยถิตมานสา;
มหาชนา สมาคมฺม, ทีปงฺกรมุปาคมุํ.
‘‘กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส, กลฺยาณมถ ปาปกํ;
สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก, ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.
‘‘เตสํ ตทา สฺาเปสิ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ, อิมสฺมึ ปถวิกมฺปเน.
‘‘ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ, ‘พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ’;
เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.
‘‘ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ, พุทฺธภูมึ อเสสโต;
เตนายํ กมฺปิตา ปถวี, ทสสหสฺสี สเทวเก’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๖๘-๑๗๔);
มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย รมฺมนครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. โพธิสตฺโตปิ ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พุทฺธสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา, มโน นิพฺพายิ ตาวเท;
สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม, ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ.
‘‘สมาทิยิตฺวา ¶ พุทฺธคุณํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ;
ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา, อาสนา วุฏฺหึ ตทา’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๗๕-๑๗๖);
อถ ¶ โพธิสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺเธหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหตี ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ, สรีเร อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิมุตฺตมํ ผุสสฺสู’’ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ. เอวฺจ ปยิรุทาหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถวิโต – ‘‘อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นภํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ, เทวา มานุสกา อุโภ;
สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ, วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา.
‘‘เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ, เทวา มานุสกา อุโภ;
มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.
‘‘สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ, โสโก โรโค วินสฺสตุ;
มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา, ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘ยถาปิ สมเย ปตฺเต, ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผสุ.
‘‘ยถา ¶ เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ปูรยุํ ทส ปารมี;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปูรย ทส ปารมี.
‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.
‘‘ยถา ¶ เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย.
‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;
ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
‘‘ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย, ตาเปน อติโรจติ;
ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา, วิโรจ สิริยา ตุวํ.
‘‘ยถา ¶ ยา กาจิ นทิโย, โอสรนฺติ มโหทธึ;
เอวํ สเทวกา โลกา, โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.
‘‘เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส, ทส ธมฺเม สมาทิย;
เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสี ตทา’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๑๗๗-๑๘๗);
สุเมธกถา นิฏฺิตา.
รมฺมนครวาสิโนปิ โข นครํ ปวิสิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สรณาทีสุ ปติฏฺเปตฺวา รมฺมนครา นิกฺขมิ. ตโต อุทฺธมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺนฺโต สพฺพํ พุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ พุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘ตทา ¶ เต โภชยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;
อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘สรณคมเน กฺจิ, นิเวเสสิ ตถาคโต;
กฺจิ ปฺจสุ สีเลสุ, สีเล ทสวิเธ ปรํ.
‘‘กสฺสจิ เทติ สามฺํ, จตุโร ผลมุตฺตเม;
กสฺสจิ อสเม ธมฺเม, เทติ โส ปฏิสมฺภิทา.
‘‘กสฺสจิ ¶ วรสมาปตฺติโย, อฏฺ เทติ นราสโภ;
ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย, ฉฬภิฺา ปเวจฺฉติ.
‘‘เตน โยเคน ชนกายํ, โอวทติ มหามุนิ;
เตน วิตฺถาริกํ อาสิ, โลกนาถสฺส สาสนํ.
‘‘มหาหนูสภกฺขนฺโธ, ทีปงฺกรสนามโก;
พหู ชเน ตารยติ, ปริโมเจติ ทุคฺคตึ.
‘‘โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;
ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนิ.
‘‘ปมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;
ทุติยาภิสมเย นาโถ, นวุติโกฏิมโพธยิ.
‘‘ยทา จ เทวภวนมฺหิ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหุ.
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม.
‘‘ปุน ¶ ¶ นารทกูฏมฺหิ, ปวิเวกคเต ชิเน;
ขีณาสวา วีตมลา, สมึสุ สตโกฏิโย.
‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, สุทสฺสนสิลุจฺจเย;
นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ มหามุนิ.
‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ, ปฺจาภิฺาสุ ปารคู.
‘‘ทสวีสสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ;
เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา, คณนโต อสงฺขิยา.
‘‘วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ, อิทฺธํ ผีตํ อหู ตทา;
ทีปงฺกรสฺส ภควโต, สาสรํ สุวิโสธิตํ.
‘‘จตฺตาริ ¶ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ ปริวาเรนฺติ สพฺพทา.
‘‘เย เกจิ เตน สมเยน, ชหนฺติ มานุสํ ภวํ;
อปฺปตฺตมานสา เสขา, ครหิตา ภวนฺติ เต.
‘‘สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ, อรหนฺเตหิ ตาทิภิ;
ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, อุปโสภติ สพฺพทา.
‘‘นครํ รมฺมวตี นาม, สุเทโว นาม ขตฺติโย;
สุเมธา นาม ชนิกา, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, อคารํ อชฺฌ โส วสิ;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
‘‘ตีณิ ¶ สตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
ปทุมา นาม สา นารี, อุสภกฺขนฺโธ อตฺรโช.
‘‘นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ;
อนูนทสมาสานิ, ปธาเน ปทหี ชิโน.
‘‘ปธานจารํ จริตฺวาน, อพุชฺฌิ มานสํ มุนิ;
พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต, ทีปงฺกโร มหามุนิ.
‘‘วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร, นนฺทาราเม สิรีฆเร;
นิสินฺโน สิรีสมูลมฺหิ, อกาสิ ติตฺถิยมทฺทนํ.
‘‘สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สาคโต นามุปฏฺาโก, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
สุนนฺทา จ‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ.
‘‘ตปุสฺสภลฺลิกา นาม, อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา;
สิริมา โกณา อุปฏฺิกา, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘ปภา ¶ วิธาวติ ตสฺส, สมนฺตา ทฺวาทส โยชเน;
สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘สา ¶ จ อิทฺธิ โส จ ยโส, ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ.
‘‘ทีปงฺกโร ชิโน สตฺถา, นนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต;
ตตฺเถตสฺส ชินถูโป, ฉตฺตึสุพฺเพธโยชโน’’ติ. (พุ. วํ. ๓.๑-๓๑);
โกณฺฑฺโ พุทฺโธ
ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ ¶ , ตติเย นวุติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา ปพฺพชิ. โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย จ ปฺจ อภิฺาโย จ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑฺพุทฺธสฺส ปน รมฺมวตี นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณิรุกฺโข โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
‘‘ทีปงฺกรสฺส อปเรน, โกณฺฑฺโ นาม นายโก;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’.
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเปเยว จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ – มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติ. มงฺคลสฺส ภควโต ตีสุ สาวกสนฺนิปาเตสุ ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ¶ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสํ, ตติเย นวุฏิโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส อานนฺทกุมาโร นาม นวุติโกฏิสงฺขาย ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ. โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ ปุพฺพจริตํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส ¶ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ อาห. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสิกเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ. อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ.
ยถา ปน อฺเสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. รุกฺขปถวีปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิยาทีนิ อุปาทาย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสูริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปฺายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว วิจรึสุ. สายํ ปุปฺผิตกุสุมานํ ปาโต จ รวนกสกุณาทีนฺจ วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ.
กึ ปน อฺเสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ¶ วา ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อฺเสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. โส กิร โพธิสตฺตจริยจรณกาเล เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเวิโต สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ. อเถโก ขรทาิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ ทฺเว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต ‘‘ททามิ, พฺราหฺมณ, ปุตฺตเก’’ติ วตฺวา หฏฺปหฏฺโ อุทกปริยนฺตํ มหาปถวึ กมฺเปนฺโต ทฺเวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มุลาลกลาปํ วิย ทารเก ¶ ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. โส ‘‘อิมสฺส เม ทานสฺส นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ านํ ผรึสุ.
อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริยํ อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทณฺฑกทีปิกาเวนนิยาเมน สกลสรีรํ เวาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฬํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาเลตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ ¶ วีตินาเมติ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสาปิสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา –
‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ. (เถรคา. ๓๐๓; ชา. ๑.๑๐.๑๐๒) –
อิมสฺสปิ ¶ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘‘สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ อาห. ‘‘พฺราหฺมณ, กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘กิตฺตกา ปน โว, ภนฺเต, ปริวารภิกฺขู’’ติ อาห. ตทา สตฺถุ ปมสนฺนิปาโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘โกฏิสตสหสฺส’’นฺติ อาห. ‘‘ภนฺเต, สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกานํ ¶ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี’’ติ?
ตสฺส สา จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหภาวํ ชเนสิ. สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโม’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนฏฺานตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปฺุโกฏฺาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วฑฺฒกิวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. ‘‘อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ อาห. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา มณฺฑปํ วา โย ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ชานามี’’ติ. ‘‘เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กึ, อยฺยา’’ติ? ‘‘สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา. เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ นาม กเรยฺยํ สเจ เม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ. ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติ. ‘‘สาธุ กริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส ¶ กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล อโหสิ. โส ‘‘เอตฺตเก าเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺหตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว ปถวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏกา อเหสุํ, รชตมเยสุ โสวณฺณมยา, มณิมเยสุ ถมฺเภสุ ปวาฬมยา, ปวาฬมเยสุ มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ ถมฺเภสุ สตฺตรตนมยา ฆฏกา อเหสุํ. ตโต ‘‘มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเร กิงฺกณิกชาลํ โอลมฺพตู’’ติ โอโลเกสิ. สห โอโลกเนเนว ¶ ชาลํ โอลมฺพิ. ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปฺจงฺคิกสฺเสว ตูริยสฺส มธุรสทฺโท นิจฺฉรติ. ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย อโหสิ. ‘‘อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มาลาทามานิ โอลมฺพึสุ. ‘‘โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ อาธารกานิ จ ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺหึสุ. ‘‘โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, อุทกจาฏิโย อุฏฺหึสุ.
โส ¶ เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ, อยฺย, ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี’’ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา มณฺฑปํ โอโลเกสิ. โอโลเกนฺตสฺเสว จ สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. อถสฺส มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา เอตทโหสิ – ‘‘นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกภวนํ อุณฺหํ ภวิสฺสติ. ตโต สกฺเกน เทวรฺา อยํ มณฺฑโป การิโต ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานฺหิ ตตฺตกมฺปิ สมานํ โพธิสตฺตานํ ตุฏฺึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส สิวิราชชาตเก เทวสิกํ ปฺจกหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ จ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตํ อฺถตฺตํ นาโหสิ. เอวํ ทินฺนทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส ‘‘สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม อทาสิ. ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺกรจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตโภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ. เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ านมฺปิ ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว ¶ , เต ปน ¶ ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส ปน สพฺพภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตานํ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ, สงฺฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา อเหสุํ.
สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต – ‘‘อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต – ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ¶ ทฺวินฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิฺาโย จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
มงฺคโล พุทฺโธ
มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิ อุตฺตโร นาม ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม เทวี, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, ปาลิโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ อโสกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติ วสฺสสหสฺสานิ ตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ เอกปฺปหาเรเนว ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิ.
‘‘โกณฺฑฺสฺส อปเรน, มงฺคโล นาม นายโก;
ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน, ธมฺโมกฺกมภิธารยี’’ติ. (พุ. วํ. ๕.๑);
สุมโน พุทฺโธ
เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ. ทุติเย กฺจนปพฺพตมฺหิ นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา าติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ¶ ตสฺส ภควโต ทิพฺพตูริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา ¶ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เมขลํ นาม อโหสิ, สุทตฺโต นาม ¶ ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา เทวี, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
‘‘มงฺคลสฺส อปเรน, สุมโน นาม นายโก;
สพฺพธมฺเมหิ อสโม, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม’’ติ. (พุ. วํ. ๖.๑);
เรวโต พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต คณนา นตฺถิ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิรสิ อฺชลึ เปตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ สุตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธฺวตี นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตา วิปุลา นาม, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นามุปฏฺาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ สฏฺิ วสฺสสหสฺสานีติ.
‘‘สุมนสฺส อปเรน, เรวโต นาม นายโก;
อนูปโม อสทิโส, อตุโล อุตฺตโม ชิโน’’ติ. (พุ. วํ. ๗.๑);
โสภิโต พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธมฺมํ นาม อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา, มาตาปิ สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺาโก, นกุลา จ สุชาตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ ¶ , อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
‘‘เรวตสฺส ¶ อปเรน, โสภิโต นาม นายโก;
สมาหิโต สนฺตจิตฺโต, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ. (พุ. วํ. ๘.๑);
อโนมทสฺสี พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี, ปทุโม, นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม อฏฺ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ. ตทา โพธิสตฺโต เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต จนฺทวตี นาม นครํ อโหสิ, ยสวา นาม ราชา ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา เทวี, นิสโภ จ อโนโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, สุนฺทรี จ สุมนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ, อฏฺปฺาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณนฺติ.
‘‘โสภิตสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
อโนมทสฺสี อมิตยโส, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม’’ติ. (พุ. วํ. ๙.๑);
ปทุโม พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ตีณิ สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก ¶ อรฺเ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ ทฺเว สตสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ภควนฺตํ ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต สีหํ ¶ โอโลเกตฺวา ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วนฺทิสฺสตี’’ติ ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ. สีโหปิ ภิกฺขุสงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทติ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ ¶ นาม นครํ อโหสิ, อสโม นาม ราชา ปิตา, มาตา อสมา นาม เทวี, สาโล จ อุปสาโล จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข นาม โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
‘‘อโนมทสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
ปทุโม นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ. (พุ. ว. ๑๐.๑);
นารโท พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสุ อภิฺาสุ อฏฺสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต ธฺวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม มาตา เทวี, ภทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโ นามุปฏฺาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข นาม โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ปทุมสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
นารโท นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ. (พุ. วํ. ๑๑.๑);
ปทุมุตฺตโร พุทฺโธ
นารทพุทฺธสฺส ¶ ปน อปรภาเค อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม สนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ¶ เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺิโย หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆส สจีวรํ ทานํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺพเทวมนุสฺสา ¶ พุทฺธเมว สรณํ อคมํสุ. ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘นารทสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อกฺโขโภ สาครูปโม’’ติ. (พุ. วํ. ๑๒.๑);
สุเมโธ พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค ตึส กปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ จ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตํ ขีณาสวา อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตาปิ สุทตฺตา นาม เทวี, สรโณ จ สพฺพกาโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหานีปรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสนฺติ.
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ อปเรน, สุเมโธ นาม นายโก;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, สพฺพโลกุตฺตโม มุนี’’ติ. (พุ. วํ. ๑๓.๑);
สุชาโต พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปฺาสํ, ตติเย จตฺตาลีสํ. ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺาโก, นาคา จ นาคสมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ. โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ อุปริ นิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสนฺติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, สุชาโต นาม นายโก;
สีหหนูสภกฺขนฺโธ, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ. (พุ. วํ. ๑๔.๑);
ปิยทสฺสี พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อฏฺารสกปฺปสตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา จนฺทา นาม, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ ทฺเว ¶ อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺาโก, สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กกุธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสํ อายูติ.
‘‘สุชาตสฺส ¶ อปเรน, สยมฺภู โลกนายโก;
ทุราสโท อสมสโม, ปิยทสฺสี มหายโส’’ติ. (พุ. วํ. ๑๕.๑);
อตฺถทสฺสี พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม อฏฺนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย อฏฺาสีติสตสหสฺสานิ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสีโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส หุตฺวา เทวโลกโต มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิ, โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ¶ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภนํ นาม นครํ อโหสิ, สาคโร นาม ราชา ปิตา, สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ อุปสนฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อตฺถทสฺสี นราสโภ;
มหาตมํ นิหนฺตฺวาน, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ. (พุ. วํ. ๑๖.๑);
ธมฺมทสฺสี พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตูริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา, มาตา สุนนฺทา นาม เทวี, ปทุโม จ ผุสฺสเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นามุปฏฺาโก, เขมา จ สพฺพนามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรรุกฺโข ¶ โพธิ, ‘‘พิมฺพิชาโล’’ติปิ วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, ธมฺมทสฺสี มหายโส;
ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, อติโรจติ สเทวเก’’ติ. (พุ. วํ. ๑๗.๑);
สิทฺธตฺโถ พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิฺาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา ‘‘จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ, ปิตา ชยเสโน นาม ราชา, มาตา สุผสฺสา นาม เทวี, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺาโก, สีวลา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา ¶ , กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติ. (พุ. วํ. ๑๘.๑);
ติสฺโส พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ทิพฺพมนฺทารวปทุมปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ¶ ปูเชสิ, อากาเส ปุปฺผวิตานํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อิโต ทฺเวนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย, มาตา ปทุมา นาม เทวี, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ. (พุ. วํ. ๑๙.๑);
ผุสฺโส พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค ผุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปณฺณาส, ตติเย ทฺวตฺตึส. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, สีลปารมิฺจ ปูเรสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต กาสิ นาม นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สภิโย นามุปฏฺาโก, จาลา จ อุปจาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว ¶ มณฺฑกปฺปมฺหิ, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสมสโม, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ. (พุ. วํ. ๒๐.๑);
วิปสฺสี พุทฺโธ
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต อฏฺสฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย เอกสตสหสฺสํ, ตติเย อสีติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา ¶ สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมยํ มหาปีํ ภควโต อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สทา สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ผุสฺสสฺส จ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
วิปสฺสี นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา’’ติ. (พุ. วํ. ๒๑.๑);
สิขี พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค อิโต เอกตฺตึสกปฺเป สิขี จ เวสฺสภูจาติ ทฺเว พุทฺธา อเหสุํ. สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อิโต เอกตฺตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร นามุปฏฺาโก, สขิลา จ ปทุมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, สตฺตติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘วิปสฺสิสฺส ¶ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
สิขิวฺหโย อาสิ ชิโน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ. (พุ. วํ. ๒๒.๑);
เวสฺสภู พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ, ตติเย สฏฺิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา ‘‘อิโต เอกตฺตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี นาม มาตา, โสโณ จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺาโย, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
เวสฺสภู นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ โส ชิโน’’ติ. (พุ. วํ. ๒๓.๑);
กกุสนฺโธ พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตา กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานฺเจว อฺชนาทิเภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธุโร จ สฺชีโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺาโก, สามา จ จมฺปา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาลีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, จตฺตาลีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘เวสฺสภุสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
กกุสนฺโธ นาม นาเมน, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ. (พุ. วํ. ๒๔.๑);
โกณาคมโน พุทฺโธ
ตสฺส ¶ ¶ อปรภาเค โกณาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏโกเสยฺยกมฺพลทุกูลานิ เจว สุวณฺณปฏิกฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ, ยฺทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺาโก, สมุทฺทา จ อุตฺตรา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘กกุสนฺธสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
โกณาคมโน นาม ชิโน, โลกเชฏฺโ นราสโภ’’ติ. (พุ. วํ. ๒๕.๑);
กสฺสโป พุทฺโธ
ตสฺส ¶ อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ธนวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นิคฺโรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘โกณาคมนสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, ธมฺมราชา ปภงฺกโร’’ติ. (พุ. วํ. ๒๖.๑);
ยสฺมึ ¶ ¶ ปน กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อฺเปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํ. เตสํ สนฺติเก โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิ, ตสฺมา เต อิธ น ทสฺสิตา. อฏฺกถายํ ปน ตณฺหงฺกรโต ปฏฺาย สพฺเพปิ พุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร, อโถปิ สรณงฺกโร;
ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ, โกณฺฑฺโ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘มงฺคโล จ สุมโน จ, เรวโต โสภิโต มุนิ;
อโนมทสฺสี ปทุโม, นารโท ปทุมุตฺตโร.
‘‘สุเมโธ จ สุชาโต จ, ปิยทสฺสี มหายโส;
อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก.
‘‘ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี สิขี เวสฺสภู;
กกุสนฺโธ โกณาคมโน, กสฺสโป จาปิ นายโก.
‘‘เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, วีตราคา สมาหิตา;
สตรํสีว อุปฺปนฺนา, มหาตมวิโนทนา;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว, นิพฺพุตา เต สสาวกา’’ติ.
โคตโม พุทฺโธ
ตตฺถ ¶ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อฺโ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ¶ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙) –
อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน ‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต’’ติ อุสฺสาหํ กตฺวา ‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ปมํ ทานปารมิ’’นฺติ ¶ ทานปารมิตาทโย พุทฺธการกธมฺมา ทิฏฺา, ปูเรนฺโตเยว ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาโว อาคมิ. อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา –
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิ.
‘‘อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;
นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกฺชิกา.
‘‘น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ;
ชายมานา มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.
‘‘โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;
อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยฺชนปณฺฑกา.
‘‘น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.
‘‘มิจฺฉาทิฏฺึ น เสวนฺติ, กมฺมกิริยทสฺสนา;
วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสฺํ นุปปชฺชเร.
‘‘สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;
เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;
จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติ.
เต ¶ ¶ อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส จสฺส อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล, สงฺขพฺราหฺมณกาเล, ธนฺจยราชกาเล, มหาสุทสฺสนราชกาเล, มหาโควินฺทกาเล, นิมิมหาราชกาเล, จนฺทกุมารกาเล, วิสยฺหเสฏฺิกาเล, สิวิราชกาเล, เวสฺสนฺตรราชกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก –
‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชึ;
ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติ. (จริยา. ๑.ตสฺสุทฺทาน) –
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา สีลวนาคราชกาเล, จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล, ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล, ชยทฺทิสราชปุตฺตกาเล, อลีนสตฺตุกุมารกาเลติ สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ¶ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก –
‘‘สูเลหิ วิชฺฌยนฺโตปิ, โกฏฺฏิยนฺโตปิ สตฺติภิ;
โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติ. (จริยา. ๒.๙๑) –
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา โสมนสฺสกุมารกาเล, หตฺถิปาลกุมารกาเล, อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมชาตเก –
‘‘มหารชฺชํ หตฺถคตํ, เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ;
จชโต น โหติ ลคฺคนํ, เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี’’ติ. –
เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วิธุรปณฺฑิตกาเล, มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล, กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล, อรกปณฺฑิตกาเล, โพธิปริพฺพาชกกาเล, มโหสธปณฺฑิตกาเลติ ปฺาปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตชาตเก เสนกปณฺฑิตกาเล –
‘‘ปฺาย ¶ ¶ วิจินนฺโตหํ, พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา;
ปฺาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปฺาปารมี’’ติ. –
อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปฺาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก –
‘‘อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ, หตา สพฺเพว มานุสา;
จิตฺตสฺส อฺถา นตฺถิ, เอสา เม วีริยปารมี’’ติ. –
เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ขนฺติวาทิชาตเก –
‘‘อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต, ติณฺเหน ผรสุนา มมํ;
กาสิราเช น กุปฺปามิ, เอสา เม ขนฺติปารมี’’ติ. –
เอวํ ¶ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มหาสุตโสมชาตเก –
‘‘สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;
โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ. –
เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มูคปกฺขชาตเก –
‘‘มาตาปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เทสฺสํ มหายสํ;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหิ’’นฺติ. (จริยา. ๓.๖๕) –
เอวํ ชีวิตมฺปิ จชิตฺวา วตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อธิฏฺานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. สุวณฺณสามชาตเก –
‘‘น ¶ มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ;
เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติ. (จริยา. ๓.๑๑๓) –
เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. โลมหํสชาตเก –
‘‘สุสาเน ¶ เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺิกํ อุปนิธายหํ;
คามณฺฑลา อุปาคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปก’’นฺติ. (จริยา. ๓.๑๑๙) –
เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺเตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพติ. เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต –
‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิฺาย สุขํ ทุขํ;
สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ. (จริยา. ๑.๑๒๔) –
เอวํ ¶ มหาปถวิกมฺปนาทีนิ มหาปฺุานิ กริตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ. อิติ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ยาว อยํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, เอตฺตกํ านํ ทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
ทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.
๒. อวิทูเรนิทานกถา
ตุสิตปุเร ¶ วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ. โลกสฺมิฺหิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปฺุฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ – ‘‘มาริสา, อิโต วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ, อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา, ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา, ภาเวถ, มาตรํ ¶ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. ‘‘วสฺสสหสฺสจฺจเยน ปน สพฺพฺุุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ โลกปาลเทวตา ‘‘อิโต, มาริสา, วสฺสสหสฺสจฺจเยน สพฺพฺุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. ‘‘วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตาโย ‘‘อิโต มาริสา วสฺสสตจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม. อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติ.
เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา ‘‘อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ. อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จาตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ ¶ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ, น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน สพฺพฺุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว ทานิ กาโล, มาริส, พุทฺธตฺตาย, สมโย, มาริส, พุทฺธตฺตายา’’ติ ยาจึสุ.
อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิฺํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, อกาโล นุ โข’’ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา ¶ หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปฺายนฺติ. พุทฺธานฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ. เตสํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ กเถนฺตานํ ‘‘กึ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มฺนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานฺจ ทินฺโน โอวาโท ¶ โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺาย เหฏฺา, วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา จ วสฺสสตายุกาโล, อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิ.
ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิ.
ตโต ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. มชฺฌิมเทโส นาม ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ เอวํ วินเย (มหาว. ๒๕๙) วุตฺโต ปเทโส ¶ . โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมึ ปเทเส พุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, จกฺกวตฺติราชาโน, อฺเ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺํ อคมาสิ.
ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติ. โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วาติ ทฺวีสุเยว กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ. สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ.
ตโต ¶ ¶ มาตรํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺาย อขณฺฑปฺจสีลาเยว โหติ. อยฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ. กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ.
อิติ อิมํ ปฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา ‘‘กาโล เม, มาริสา, พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา ‘‘อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อยํ อนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติ. มหามายาปิ เทวี ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส – จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล ¶ สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา เปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวึ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปฺาเปตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา โกฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ¶ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสีติ. เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา จตุสฏฺิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อฺเหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ พฺราหฺมณานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘กึ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ, โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี. สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติ.
โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณเยว เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ – ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ. ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคี นิพฺพายึสุ, เปตฺติวิสเยสุ ขุปฺปิปาสา วูปสมึสุ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มฺุจึสุ, อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวึสุ, สพฺพา ทิสา วิปฺปสนฺนา ¶ อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตโล วาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺํสุ, มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ ¶ สฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นาม นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสานิ วสฺสึสุ. อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย, อลงฺกตปฏิยตฺตมาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ.
เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา ¶ จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อฺเน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภฺุชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ. ยถา จ อฺา อิตฺถิโย ทสมาเส อปฺปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. สา ปน โพธิสตฺตํ ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตา.
มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทสมาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา าติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, เทว, กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุ’’นฺติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ อลงฺกาเรหิ ¶ อลงฺการาเปตฺวา เทวึ โสวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ. ตสฺมึ สมเย มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ ¶ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รฺโ สุสชฺชิตอาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิ. เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวเน กีฬิตุกามตา อุทปาทิ. อมจฺจา เทวึ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ อุปคนฺตฺวา สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอณมิตฺวา เทวิยา หตฺถสมีปํ อุปคฺฉิ. สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิ. ตาวเทว จ เทวิยา กมฺมชวาตา จลึสุ, อถสฺสา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ, สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺมานาย เอว จสฺสา คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. ตงฺขณฺเว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตา. เต เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ตฺวา ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ อาหํสุ.
ยถา ปน อฺเ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โส ปน ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ ทฺเว หตฺเถ ทฺเว จ ปาเท ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน ¶ เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชเตนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต ทฺเว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ.
อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหึสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส อฺโ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร’’ติ ¶ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา ¶ , จตสฺโส อนุทิสา จ เหฏฺา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ กฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตราทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาเนน, สุยาเมน วาฬพีชนึ, อฺาหิ จ เทวตาหิ เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ อนุคมฺมมาโน. ตโต สตฺตมปเท ิโต ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติอาทิกํ อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ.
โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเว จาติ. มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ เปตฺวา คโต. โส ตํ มุฏฺิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, กึ คเหตฺวา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โอสธํ, อมฺมา’’ติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา ‘‘โอสธทารโก’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุ. ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปึสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิ. ตโต ‘‘มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธ’’นฺติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย ‘‘มโหสโธ’’ตฺเววสฺส นามํ ชาตํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวาว ‘‘อตฺถิ นุ โข, อมฺม, กิฺจิ เคหสฺมึ, ทานํ ทสฺสามี’’ติ วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา ‘‘สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ, ตาตา’’ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ปาเปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ ตถา ชาติกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต, ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตาเทวี, อานนฺทตฺเถโร ¶ ,ฉนฺโน อมจฺโจ, กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺฑโก อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตา. ตตฺถ เอกา นิธิกุมฺภี คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา, เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา โยชนปฺปมาณา. คมฺภีรโต ปถวีปริยนฺตา เอว อโหสีติ. อิเม สตฺต สหชาตา นาม.
อุภยนครวาสิโน ¶ โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุ. ตํ ทิวสํเยว จ ‘‘กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ¶ ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตาวตึสภวเน หฏฺตุฏฺา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺสมาปตฺติลาภี กาลเทวโล นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตถา กีฬมานา ทิสฺวา ‘‘กึ การณา ตุมฺเห เอวํ ตุฏฺมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิ. เทวตา อาหํสุ – ‘‘มาริส, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ‘ตสฺส อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺุํ, ธมฺมฺจ โสตุํ ลจฺฉามา’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺามฺหา’’ติ. ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘ปุตฺโต กิร เต, มหาราช, ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริ. โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อฺโ นตฺถิ. สเจ หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล เปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผเลยฺย. ตาปโส ‘‘น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺต’’นฺติ อุฏฺายาสนา โพธิสตฺตสฺส อฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ.
ตาปโส อตีเต จตฺตาลีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติ กปฺเป อนุสฺสรติ. โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘อจฺฉริยปุริโส อย’’นฺติ สิตํ อกาสิ. ตโต ‘‘อหํ อิมํ อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’’ติ ปโรทิ.
มนุสฺสา ¶ ¶ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิตฺวา ปติฏฺิโต, กึ นุ โข, ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ตํ ปุจฺฉึสุ. ‘‘นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา, ภนฺเต, ปโรทิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวรูปํ ปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, ‘มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี’’ติ อาห. ตโต โส ‘‘กึ นุ โข เม าตเกสุ โกจิ เอกํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาลกทารกํ ¶ อทฺทส. โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ เต ปุตฺโต นาลโก’’ติ? ‘‘อตฺถิ เคเห, อยฺยา’’ติ. ‘‘ปกฺโกสาหิ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห – ‘‘ตาต, สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต, พุทฺธงฺกุโร เอโส, ปฺจตึส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี’’ติ. สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ ‘‘น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ‘‘โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อฺชลึ ปคฺคยฺห ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ โอลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. โส ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาลกปฏิปทํ กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
โพธิสตฺตมฺปิ โข ปฺจมทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา ‘‘นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ลาชปฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺสตํ พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภชาเปตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํ. เตสุ –
‘‘ราโม ¶ ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี, ยฺโ สุโภโช สุยาโม สุทตฺโต;
เอเต ตทา อฏฺ อเหสุํ พฺราหฺมณา, ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสู’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘๔) –
อิเม อฏฺเว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต ¶ . เตสุ สตฺต ชนา ทฺเว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา นํ พฺยากรึสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, สเจ ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ จกฺกวตฺติรฺโ สิริวิภวํ อาจิกฺขึสุ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑฺโ ¶ นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘อิมสฺส อคารมชฺเฌ านการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อยฺหิ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปฺาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส โพธิสตฺตสฺส เอกนฺตพุทฺธภาวสงฺขาตํ เอกเมว คหึ อทฺทส, ตสฺมา เอกํ องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามํ อกํสุ.
อถ โข เต พฺราหฺมณา อตฺตโน อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺตยึสุ – ‘‘ตาตา, อมฺเห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพฺุตํ ปตฺตํ มยํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺมึ กุมาเร สพฺพฺุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ. เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑฺมาณโวเยว ปน อโรโค อโหสิ. โส มหาสตฺเต วุทฺธิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ ปธานตฺถิกสฺส กุลปุตฺตสฺส ปธานายา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต ‘‘มหาปุริโส ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ¶ ปพฺพชิโต, โส นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสติ. สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํ. สเจ ตุมฺเหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, มยํ ตํ มหาปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามา’’ติ. เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขึสุ, เตสุ ตโย ชนา น ปพฺพชึสุ, โกณฺฑฺพฺราหฺมณํ เชฏฺกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร ปพฺพชึสุ. เต ปฺจปิ ชนา ปฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตา.
ตทา ปน สุทฺโธทนราชา – ‘‘กึ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานี’’ติ. ‘‘กตรฺจ กตรฺจา’’ติ? ‘‘ชราชิณฺณํ, พฺยาธิตํ, มตํ, ปพฺพชิต’’นฺติ. ราชา ‘‘อิโต ปฏฺาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ, จตุนฺนํ มหาทีปานํ, อิสฺสริยาธิปจฺจํ จกฺกวตฺติรชฺชํ กโรนฺตํ ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ ¶ กุมารสฺส ¶ จกฺขุปเถ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ เปสิ. ตํ ทิวสฺจ มงฺคลฏฺาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา าติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ – ‘‘อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมตํ ปุตฺตํ ทสฺสาม. สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมณคเณเหว ปริวาริโต วิจริสฺสติ. สเจปิ ราชา ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี’’ติ. ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต มหนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติ.
อเถกทิวสํ รฺโ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกโรนฺติ, สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ, รฺโ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชยนฺติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส เอเกนูนอฏฺสตนงฺคลานิ สทฺธึ พลิพทฺทรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ โหนฺติ. รฺโ อาลมฺพนนงฺคลํ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ โหติ. พลิพทฺทานํ สิงฺครสฺมิปโตทาปิ สุวณฺณปริกฺขตาว โหนฺติ. ราชา มหาปริวาเรน นิกฺขมนฺโต ¶ ปุตฺตํ คเหตฺวาว อคมาสิ. กมฺมนฺตฏฺาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺา กุมารสฺส สยนํ ปฺาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ เปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺานํ อคมาสิ. ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนอฏฺสตรชตนงฺคลานิ, กสฺสกา เสสนงฺคลานิ. เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติ. ราชา ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติ.
เอตสฺมึ าเน มหาสมฺปตฺติ อโหสิ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย ‘‘รฺโ สมฺปตฺตึ ปสฺสามา’’ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิสฺวาว เวเคน อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺาสิ. ธาติโย ‘‘อยฺยปุตฺโต เอกโก’’ติ เวเคน สาณึ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตฺจ ปาฏิหาริยํ ¶ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, กุมาโร เอวํ นิสินฺโน, อฺเสํ รุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ฉายา ปริมณฺฑลา ิตา’’ติ. ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต, ตาต, ทุติยวนฺทนา’’ติ ปุตฺตํ วนฺทิ.
อถ ¶ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต. ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ – เอกํ นวภูมิกํ, เอกํ สตฺตภูมิกํ, เอกํ ปฺจภูมิกํ, จตฺตาลีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน ตีสุ ปาสาเทสุ วิหาสิ. ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ.
ตสฺเสวํ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ าติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร อยํ กถา อุทปาทิ – ‘‘สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว วิจรติ, น กิฺจิ สิปฺปํ สิกฺขติ, สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺิเต กึ กริสฺสตี’’ติ? ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ ‘‘ตาต, ตว าตกา ‘สิทฺธตฺโถ กิฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี’ติ วทนฺติ, เอตฺถ กึ สตฺตุ ปตฺตกาเล มฺสี’’ติ? ‘‘เทว, มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภรึ จราเปถ ‘อิโต สตฺตเม ทิวเส าตกานํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี’’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อฺเหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ าตกานํ ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตทา ตสฺส าติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิ.
อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา ‘‘รถํ โยเชหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิ. เทวตา ‘‘สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชิณฺณํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ โอภคฺคสรีรํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต, ‘‘สมฺม, โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา อฺเส’’นฺติ มหาปทาเน (ที. นิ. ๒.๔๕) อาคตนเยน สารถึ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ธิรตฺถุ วต, โภ, ชาติ ¶ , ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปฺายิสฺสตี’’ติ สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา ‘‘กึ การณา มม ปุตฺโต ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา, เทวา’’ติ. ‘‘ชิณฺณกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ, สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ¶ ปพฺพชฺชาย สตึ น กริสฺสตี’’ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพทิสาสุ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อารกฺขํ เปสิ.
ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ ¶ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรมฺปิ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ ปเนกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาภินิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส สมฺมา’’หิ สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน ‘‘ปพฺพชิโต นามายํ, เทวา’’ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิ. โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆภาณกา ปนาหุ – ‘‘จตฺตาริปิ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี’’ติ.
โส ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม, อถสฺส ปริจารกปุริสา นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหํ อโหสิ. โส ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโมสี’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม วิสฺสกมฺม, สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ, อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, ตฺวํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกโรหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวานุภาเวน ตงฺขณฺเว ¶ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺพทุสฺเสน โพธิสตฺตสฺส สีสํ เวเสิ. โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว ‘‘นามํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต อย’’นฺติ อฺาสิ. เวเนน เวิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ อพฺภุคฺคฺฉิ, ปุน เวเนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเนฺตสฺส ทส ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคจฺฉึสุ. ‘‘สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ ¶ , กถํ อพฺภุคฺคตานี’’ติ น จินฺเตตพฺพํ. เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, อวเสสานิ กทมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ ¶ อเหสุํ. โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิ.
อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ ‘‘ชยนนฺทา’’ติอาทิวจเนหิ, สุตมงฺคลิกาทีสุ จ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย ‘‘ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา’’ติ สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย เม นตฺตา ‘ราหุลกุมาโร’ตฺเวว นาม โหตู’’ติ อาห.
โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห อติมหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกฺา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;
นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา); –
โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เอวมาห – ‘เอวรูปํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ นิพฺพายตี’ติ. กิสฺมึ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติ. อถสฺส กิเลเสสุ วิรตฺตมนสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘‘ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, มานทิฏฺิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติ. ‘‘อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวติ, อหฺหิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏติ, อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู’’ติ ¶ กณฺโต โอมฺุจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสตี’’ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ.
โพธิสตฺโตปิ ¶ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ สุสิกฺขิตา เทวกฺา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา นาฏกิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ. โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตาปิ อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมิสฺสามา’’ติ คหิตคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย – เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา, กิลินฺนคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขี, เอกจฺจา อปคตวตฺถา ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺานา. โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ วิวิธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺาสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขาทึสุ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต, โภ, อุปสฺสฏฺํ วต, โภ’’ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิยสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ.
โส ‘‘อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สยนา วุฏฺาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาห. อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน – ‘‘อหํ, อยฺยปุตฺต, ฉนฺโน’’ติ อาห. ‘‘อชฺชาหํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺา รมณีเย ภูมิภาเค ิตํ กณฺฑกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กณฺฑกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว อฺาสิ ‘‘อยํ กปฺปนา อติวิย คาฬฺหา, อฺเสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมนกาเล ¶ กปฺปนา วิย น โหติ ¶ , มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต ตุฏฺมานโส มหาหสิตํ หสิ, โส สทฺโท สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺย. เทวตา ปน นํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุ.
โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว ‘‘ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสฺมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติ, ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน อภิปฺปกิณฺเณ สยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ เปตฺวา ิตโกว ¶ โอโลเกตฺวา ‘‘สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาสาทตลโต โอตริ. ยํ ปน ชาตกฏฺกถายํ ‘‘ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เสสฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํ.
เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต กณฺฑก, ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตารยิสฺสามี’’ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฑกสฺส ปิฏฺึ อภิรุหิ. กณฺฑโก คีวโต ปฏฺาย อายาเมน อฏฺารสหตฺโถ โหติ, ตทนุจฺฉวิเกน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโส. โส สเจ หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย, ตสฺมา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํ. โพธิสตฺโต อสฺสวรสฺส ปิฏฺิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโต. ตทา ปน ราชา ‘‘เอวํ มม ปุตฺโต ยาย กายจิ เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ปน ถามพลสมฺปนฺโน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรสิ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ ¶ พลํ ธาเรสิ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อชฺช กณฺฑกสฺส ปิฏฺเ นิสินฺโนว วาลธึ คเหตฺวา ิเตน ฉนฺเนน สทฺธึเยว กณฺฑกํ อูรุหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺารสหตฺถุพฺเพธํ ¶ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺฑกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. กณฺฑโกปิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺเ ยถานิสินฺนเมว ฉนฺเนน วาลธึ คเหตฺวา ิเตน สทฺธึเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. สเจ ทฺวารํ น วิวเรยฺย, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ อฺตโร สมฺปาเทยฺย. ทฺวาเร ปน อธิวตฺถา เทวตา ทฺวารํ วิวริ.
ตสฺมึเยว ขเณ มาโร ปาปิมา ‘‘โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต อาห – ‘‘มาริส, มา นิกฺขมิ, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต, มาริสา’’ติ. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ วสวตฺตี’’ติ. ‘‘มาร, ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ ¶ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ อาห. มาโร ‘‘อิโต ทานิ เต ปฏฺาย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี’’ติ โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนุคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิ.
โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน, นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ อปโลเกตุกาโม ชาโต. เอวฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว – ‘‘มหาปุริส, น ตยา นิวตฺเตตฺวา โอโลกนกมฺมํ กต’’นฺติ วทมานา วิย มหาปถวี กุลาลจกฺกํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ปริวตฺติ. โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ปถวิปฺปเทเส กณฺฑกนิวตฺตนเจติยฏฺานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺฑกํ กตฺวา ปายาสิ มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน. ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต สฏฺิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยึสุ, ปจฺฉโต สฏฺิ ¶ , ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺิ, วามปสฺสโต สฏฺีติ. อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยึสุ. อปรา เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเปหิ ปูชยมานา คจฺฉนฺติ, ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ ฆนเมฆวุฏฺิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สํคีตานิ ปวตฺตึสุ ¶ , สมนฺตโต อฏฺ ตูริยานิ, สฏฺิ ตูริยานีติ อฏฺสฏฺิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ. เตสํ สทฺโท สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆธนิตกาโล วิย, ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล วิย จ วตฺตติ.
อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ตึสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิ. กึ ปน อสฺโส ตโต ปรํ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ? โน น สกฺโกติ. โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา ิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏึ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิตํ ภตฺตํ ภฺุชิตุํ สมตฺโถ. ตทา ปน เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ตฺวา โอสฺสฏฺเหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา สฺฉนฺนสรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปปฺโจ อโหสิ, ตสฺมา ตึสโยชนมตฺตเมว อคมาสิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ – ‘‘กา นาม อยํ นที’’ติ? ‘‘อโนมา นาม, เทวา’’ติ. ‘‘อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สฺํ อทาสิ. อสฺโส จ อุปฺปติตฺวา อฏฺุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺาสิ.
โพธิสตฺโต ¶ อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาฬุกาปุลิเน ตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม ฉนฺน, ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตฺว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺติ, อฺโ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถี’’ติ. ตโต ‘‘สยเมว ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสึ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ. เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวฏฺฏมานา สีสํ ¶ อลฺลียึสุ. เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิ. โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ สมฺพุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺตุ. โน เจ, ภูมิยํ ปตตู’’ติ อนฺตลิกฺเข ขิปิ. สา จูฬา โยชนปฺปมาณํ านํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺาเปสิ.
‘‘เฉตฺวาน ¶ โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ, เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว;
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ, รตนจงฺโกฏวเรน วาสโว’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๒);
ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น สมณสารุปฺปานี’’ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ.
‘‘ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, วาสี สูจิ จ พนฺธนํ;
ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขูโน’’ติ. –
อิเม อฏฺ ปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. โพธิสโต อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมปพฺพชิตเวสํ คณฺหิตฺวา ‘‘ฉนฺน, ตฺวํ มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. กณฺฑโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโตว ‘‘นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสน’’นฺติ จินฺเตตฺวา จกฺขุปถํ ¶ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน กณฺฑโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ฉนฺนสฺส ปมํ เอโกว โสโก อโหสิ, กณฺฑกสฺส ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโต ¶ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ตึสโยชนมคฺคํ ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา จ สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลนครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนเนว ธนปาลเก ปวิฏฺเ ราชคหํ วิย จ, อสุรินฺเท ปวิฏฺเ เทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิ. ราชปุริสา คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, ‘เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค วา สุปณฺโณ วา อสุโก นาม เอโส’ติ น ชานามา’’ติ อาโรเจสุํ. ราชา ปาสาทตเล ตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโต ปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ, ภเณ ¶ , วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค ภวิสฺสติ, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภฺุชิสฺสตี’’ติ.
มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ยาปนายา’’ติ ตฺวา ปวิฏฺทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายายํ ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภฺุชิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส อนฺตานิ ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ. ตโต โส เตน อตฺตภาเวน เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน อฏฺฏียมาโนปิ เอวํ อตฺตนา เอว อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สิทฺธตฺถ, ตฺวํ สุลภอนฺนปาเน กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ นานคฺครเสหิ ภฺุชนฏฺาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ กินฺนาเมตํ กโรสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ ปริภฺุชิ.
ราชปุริสา ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิริยาปถสฺมึเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิ. โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต’’ติ อาห. ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ ¶ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา ‘‘อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ ¶ , พุทฺธภูเตน ปน ตยา ปมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิฺํ คณฺหิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา’’ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ (สุ. นิ. ๔๐๗) สทฺธึ อฏฺกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพ.
โพธิสตฺโตปิ โข รฺโ ปฏิฺํ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารฺจ กาลามํ อุทกฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘นายํ มคฺโค โพธายา’’ติ ตมฺปิ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ ¶ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค’’ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิ. เตปิ โข โกณฺฑฺปฺปมุขา ปฺจวคฺคิยา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ ‘‘อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺหมานา สนฺติกาวจรา อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ โข ‘‘โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิกํ กริสฺสามี’’ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ, สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทนํ อกาสิ. เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา ปกฺขิปึสุ.
อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิรปฺปตฺตตาย สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ. อปฺเปกทา อานาปานกชฺฌานํ ฌายนฺโต มหาเวทนาภิตุนฺโน วิสฺีภูโต จงฺกมนโกฏิยํ ปตติ. อถ นํ เอกจฺจา เทวตา ‘‘กาลงฺกโต สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺติ. เอกจฺจา ‘‘วิหาโรตฺเวเวโส อรหต’’นฺติ จ อาหํสุ. ตตฺถ ยาสํ ‘‘กาลงฺกโต’’ติ สฺา อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลงฺกโต’’ติ. ‘‘มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโต, อหุตฺวา’’ติ? ‘‘พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลงฺกโต’’ติ. อิทํ สุตฺวา ราชา – ‘‘นาหํ สทฺทหามิ, มม ¶ ปุตฺตสฺส โพธึ อปฺปตฺวา กาลกิริยา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. ‘‘กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตี’’ติ? กาลเทวลตาปสวนฺทาปนทิวเส ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺตฺตา.
ปุน โพธิสตฺเต สฺํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา ‘‘อโรโค เต, มหาราช, ปุตฺโต’’ติ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘ชานามหํ มม ปุตฺตสฺส อมรณภาว’’นฺติ วทติ. มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺเสว อากาเส คณฺิกรณกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘อยํ ¶ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย มคฺโค น โหตี’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริ. อถสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโยปิ สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ‘‘อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ ¶ กโรนฺโตปิ สพฺพฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมาทีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหรมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กึ โน อิมินา’’ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสึสุ.
เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนํ อกาสิ – ‘‘สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเ วสฺเส ปริปุณฺเณ วิสาขาปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํเยว เธนุสหสฺสํ ลฏฺิมธุกวเน จราเปตฺวา, ตาสํ ขีรํ ปฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา, ตาสํ ขีรํ อฑฺฒติยานิ จ สตานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺ เธนุโย ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตฺจ มธุรตฺจ โอชวนฺตตฺจ ปตฺถยมานา ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิ. สา วิสาขาปุณฺณมทิวเส ‘‘ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย ตา อฏฺ เธนุโย ทุหาเปสิ. วจฺฉกา เธนูนํ ¶ ถนมูลํ น อาคมํสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเนสุ อุปนีตมตฺเตสุ อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปคฺฆรึสุ. ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคึ กตฺวา ปจิตุํ อารภิ.
ตสฺมึ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตา มหนฺตา ปุพฺพุฬา อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สฺจรนฺติ. เอกผุสิตมฺปิ พหิ น อุปฺปตติ, อุทฺธนโต อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺหติ. ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหึสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคึ ชาเลสิ. เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวมนุสฺสานํ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ ¶ . อฺเสุ หิ กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปึสุ, สมฺโพธิปฺปตฺตทิวเส จ ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปึสุ ¶ . สุชาตา เอกทิวเสเยว ตตฺถ อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ นาม ทาสึ อามนฺเตสิ – ‘‘อมฺม ปุณฺเณ, อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา หิ เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา เทวฏฺานํ ปฏิชคฺคาหี’’ติ. สา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ รตฺติภาเค ปฺจ มหาสุปิเน (อ. นิ. ๕.๑๙๖) ทิสฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘นิสฺสํสยํ อชฺชาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺาโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว อาคนฺตฺวา ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ, อตฺตโน ปภาย สกลํ รุกฺขมูลํ โอภาสยมาโน. อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ. ทิสฺวานสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มฺเ’’ติ อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคน อาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
สุชาตา ¶ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺมานสา หุตฺวา ‘‘อชฺช ทานิ ปฏฺาย มม เชฏฺธีตุฏฺาเน ติฏฺาหี’’ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิ. ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกา เอกา สุวณฺณปาติ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา ‘‘สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิ. สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย วตฺติตฺวา ปาติยํ ปติฏฺาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิ. สา ตํ ปาตึ อฺาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ อลงฺกริตฺวา ตํ ปาตึ อตฺตโน สีเส เปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน นิคฺโรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา พลวโสมนสฺสชาตา ‘‘รุกฺขเทวตา’’ติ สฺาย ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาตึ โอตาเรตฺวา วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺคาเรน คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ อุปคนฺตฺวา อฏฺาสิ. ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ กาลํ โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมึ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ ¶ . สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ มหาปุริสสฺส หตฺเถ เปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิ. สา อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อยฺย, มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตา, ตํ คณฺหิตฺวา ยถารุจิ กโรถา’’ติ วนฺทิตฺวา ‘‘ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ ¶ วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกมฺปิ สุวณฺณปาตึ ปุราณกปณฺณํ วิย ปริจฺจชิตฺวา อนเปกฺขาว ปกฺกามิ.
โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺานา วุฏฺาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาตึ อาทาย เนรฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสตสหสฺสานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺานํ สุปติฏฺิตํ นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีเร ปาตึ เปตฺวา สุปติฏฺิตติตฺเถ โอตริตฺวา นฺหตฺวา อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺิตาลปกฺกปฺปมาเณ เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกมธุปายาสํ ปริภฺุชิ. โสเยวสฺส พุทฺธภูตส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส ¶ เอกูนปณฺณาสทิวสานิ อาหาโร อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ อฺโ อาหาโร นตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น สรีรวฬฺโช, ฌานสุเขน ผลสมาปตฺติสุเขน จ วีตินาเมสิ. ตํ ปน ปายาสํ ภฺุชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อยํ ปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ ภวิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู’’ติ วตฺวา นทีโสเต ปกฺขิปิ. สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌฏฺาเนเนว ชวสมฺปนฺโน อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย ‘‘กิลิ กิลี’’ติ รวํ การยมานา ปหริตฺวา ตาสํ สพฺพเหฏฺิมา หุตฺวา อฏฺาสิ. กาโฬ นาคราชา ต สทฺทํ สุตฺวา ‘‘หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติ, ปุน อชฺช เอโก นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺาสิ. ตสฺส กิร มหาปถวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล อชฺช วา หิยฺโย วา สทิโส อโหสิ.
โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมยํ ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ, ทิพฺพสํคีตาทีนิ ปวตฺตยึสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส ¶ อาการํ ตฺวา อฏฺ ติณมุฏฺิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ. อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ ¶ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถิมาภิมุโข อฏฺาสิ, ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. ิตฏฺิตฏฺาเน กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺตํ นาภิยา ปติฏฺิตมหาสกฏจกฺกํ วิย มหาปถวี โอนตุนฺนตา ¶ อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺาสิ. ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺาสิ. ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ ปลฺลงฺกฏฺานํ อโหสิ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺานํ กิเลสปฺชรวิทฺธํสนฏฺาน’’นฺติ ตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺาเนน สณฺหึสุ, ยถารูปํ สุกุสโล จิตฺตกาโร วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิตํ. (อ. นิ. ๒.๕; ม. นิ. ๒.๑๘๔) –
‘น ตฺเววาหํ สมฺมาสมฺโพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี’’’ติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา – ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา, ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา ¶ โหติ, ยสฺสา อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺาย ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺโทวิย สูยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ มารปริสาย ¶ ทฺเว ชนา เอกสทิสา เอกสทิสํ อาวุธํ คณฺหนฺตา นาเหสุํ. นานาวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา นานาวุธานิ คณฺหนฺตา โพธิสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุ.
ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ¶ ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺํสุ. สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ, สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมิยมาโน จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วณฺเณนฺโตว อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺาสิ. มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ าตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนเนว ปลายึสุ. กาโฬ นาม นาคราชาปิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปฺจโยชนสติกํ มฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน. สกฺโก เทวราชาปิ วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกเทวตาปิ าตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิ. มหาปุริโส ปน เอกโกว นิสีทิ.
มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห – ‘‘ตาตา, สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อฺโ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา’’ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลาตตฺตา สฺุานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมึ าเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อฺโ วา โกจิ าตโก นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺปริชนสทิสา. ตสฺมา มยา ปารมิโยว พลคฺคํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อิมํ พลกายํ วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ.
อถ โข มาโร เทวปุตฺโต – ‘‘วาเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปสิ. ตงฺขณฺเว ปุรตฺถิมาทิเภทาวาตา สมุฏฺหิตฺวา อทฺธโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุทฺธํมูลานิ ¶ กตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺเณ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปฺุเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา โพธิสตฺตสฺส จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต – ‘‘อุทเกน ¶ นํ อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ มหาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปถวี ฉิทฺทาวฉิทฺทา อโหสิ ¶ . วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคหณมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อติสุขุมา วาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต ‘‘อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ อนฺธการํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิ.
เอวํ โส มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬวาลุกากลลนฺธการวุฏฺีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต – ‘‘กึ, ภเณ, ติฏฺถ, อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ อตฺตโน ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ, อุฏฺเหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหํ เอส ปาปุณาตี’’ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ – ‘‘มาร, เนว ตยา ทส ปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ ปฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา, น าตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธตฺถจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา ¶ มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺเหเวโส ปาปุณาตี’’ติ.
มาโร ¶ กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺเสว อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺาสิ. ตํ กิร ขุรธารํ จกฺกาวุธํ อฺทา กุทฺเธน วิสฺสฏฺํ เอกคฺฆนปาสาณตฺถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ. อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ิเต อวเสสา มารปริสา ‘‘อิทานิ สิทฺธตฺโถ ปลฺลงฺกโต วุฏฺาย ปลายิสฺสตี’’ติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ, ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ. เทวตา ¶ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโ วต, โภ, สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข โส กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติ.
ตโต โพธิสตฺโต ‘‘ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ สมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ิตํ มารํ อาห – ‘‘มาร, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มาโร ‘‘อิเม เอตฺตกาว ชนา สกฺขิโน’’ติ มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขิ, อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ มาโร มหาปุริสํ อาห – ‘‘สิทฺธตฺถ, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมึ าเน สเจตโน โกจิ สกฺขิ นาม นตฺถิ, ติฏฺตุ ตาว เม อวเสสอตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ตาว ทินฺนภาเว อเจตนาปิ อยํ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ อภินีหริตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขิ, น สกฺขี’’ติ มหาปถวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปถวี ‘‘อหํ เต ตทา สกฺขี’’ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิ.
ตโต มหาปุริเส ‘‘ทินฺนํ เต, สิทฺธตฺถ, มหาทานํ อุตฺตมทาน’’นฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปถวิยํ ปติฏฺาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายึสุ, ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวสนานิ จ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว ปลายึสุ. ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา ‘‘มารสฺส ปราชโย ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย ชาโต, ชยปูชํ กริสฺสามา’’ติ ¶ เทวตา เทวตานํ, นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ โฆเสตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุ.
เอวํ คเตสุ ปน เตสุ –
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน.
‘‘ชโย ¶ หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน.
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆาปิ มเหสิโน.
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา พฺรหฺมคณา มเหสิโน’’ติ. –
อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยมานา นานปฺปการา จ ถุติโย วทมานา อฏฺํสุ. เอวํ ธรมาเนเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธมิตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬทเลหิ วิย ปูชิยมาโน ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สงฺกมฺปิ.
มหาปุริเส ¶ ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สพฺพฺุตฺาณํ ¶ ปฏิวิชฺฌนฺเต สกลา ทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา อโหสิ. ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ปถวิตเล อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺํสุ, พฺรหฺมโลเก พทฺธานํ ธชานํ ปฏากา ปถวิตเล ปติฏฺหึสุ, ทสสหสฺเสสุ จกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา รุกฺขา ผลปิณฺฑิภารสหิตา อเหสุํ. ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผึสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺหึสุ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุฬา วิย สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ ปุปฺผาภิกิณฺณา อโหสิ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ อฏฺโยชนสหสฺสา โลกนฺตริกนิรยา สตฺตสูริยปฺปภาหิปิอโนภาสิตปุพฺพา ตทา เอโกภาสา อเหสุํ. จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท ¶ มธุโรทโก อโหสิ, นทิโย น ปวตฺตึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณึสุ, ชาติปีสปฺปิโน ปทสา คจฺฉึสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปตึสุ.
เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;
วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ. (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔);
อิติ ¶ ตุสิตภวนโต ปฏฺาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ านํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.
๓. สนฺติเกนิทานกถา
‘‘สนฺติเกนิทานํ ¶ ¶ ปน ‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’. ‘เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’นฺติ จ เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ าเนเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ เวทิตพฺพํ – อุทานฺหิ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสฺจ อุปฺปาเฏวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา, กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร, มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา. อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก ถิรปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (มหาว. ๑; อุทา. ๑).
อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ ‘‘อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. สตฺถา เทวตานํ ปริวิตกฺกํ ตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาโพธิมณฺเฑ หิ กตปาฏิหาริยฺจ าติสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ ปาถิกปุตฺตสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ สพฺพํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิ.
เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วต ¶ เม ปลฺลงฺเก สพฺพฺุตํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ พลาธิคมฏฺานํ ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. อถ สตฺถา ปลฺลงฺกสฺส จ ิตฏฺานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. ตํ านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.
จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยึสุ. ตตฺถ ภควา ¶ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต ¶ สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. อาภิธมฺมิกา ปนาหุ – ‘‘รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺานํ ‘รตนฆร’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยาเยน ยุชฺชนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมว. ตโต ปฏฺาย ปน ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ สตฺถา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ. ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโตทานิ เอส มม วส’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ โสฬส เลขา อากฑฺฒิ – ‘‘อหํ เอโส วิย ทานปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย สีลปารมึ…เป… เนกฺขมฺมปารมึ, ปฺาปารมึ, วีริยปารมึ, ขนฺติปารมึ, สจฺจปารมึ, อธิฏฺานปารมึ, เมตฺตาปารมึ, อุเปกฺขาปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ ทสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกาทสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยาณสฺส…เป… มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส, ยมกปาฏิหาริยาณสฺส, อนาวรณาณสฺส, สพฺพฺุตฺาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ¶ ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ โสฬสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. เอวํ มาโร อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา อากฑฺฒิตฺวา นิสีทิ.
ตสฺมิฺจ สมเย ตณฺหา, อรติ, รคา จาติ ติสฺโส มารธีตโร (สํ. นิ. ๑.๑๖๑) ‘‘ปิตา โน น ปฺายติ, กหํ นุ โข เอตรหี’’ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ ภูมึ เลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา, ตาต, ตฺวํ ทุกฺขี ทุมฺมโน’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘อมฺมา, อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺุํ นาสกฺขึ, เตนมฺหิ ทุกฺขี ทุมฺมโน’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามา’’ติ อาหํสุ. ‘‘น สกฺกา, อมฺมา, เอส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺิโต เอส ปุริโส’’ติ. ‘‘ตาต, มยํ อิตฺถิโย นาม, อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา อาเนสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ¶ วตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต, สมณ ¶ , ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ภควา เนว ตาสํ วจนํ มนสิ อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺติยา วิเวกสุขฺเว อนุภวนฺโต นิสีทิ.
ปุน มารธีตโร ‘‘อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ, เกสฺจิ ปมวเย ิตาสุ, เกสฺจิ มชฺฌิมวเย ิตาสุ, เกสฺจิ ปจฺฉิมวเย ิตาสุ, ยํนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภตฺวา คณฺเหยฺยามา’’ติ เอกเมกา กุมาริกวณฺณาทิวเสน สกํ สกํ อตฺตภาวํ อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริกา, อวิชาตา, สกึวิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย, มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต, สมณ, ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต. เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ – ‘‘ตา มหิตฺถิภาเวน อุปคตา ทิสฺวา ภควา – ‘เอตา ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู’ติ อธิฏฺาสี’’ติ. ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ภควา เอวรูปํ อธิฏฺานํ อกาสิ. ภควา ปน ‘‘อเปถ ตุมฺเห, กึ ทิสฺวา เอวํ วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ วฏฺฏติ. ตถาคตสฺส ปน ราโค ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน’’ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ –
‘‘ยสฺส ¶ ชิตํ นาวชียติ, ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.
‘‘ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ เนตเว;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา’’ติ. (ธ. ป. ๑๗๙-๑๘๐) –
อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค ทฺเว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. ตา ‘‘สจฺจํ กิร โน ปิตา อโวจ, ‘อรหํ สุคโต โลเก, น ราเคน สุวานโย’’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. ๑.๑๖๑) วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคมึสุ.
ภควาปิ ตตฺเถว สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาม นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ ¶ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิตฺวา ตตฺถปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเร เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ ¶ , น อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว จ วีตินาเมสิ.
อถสฺส ตสฺมึ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปฺาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุทปาทิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีตกํ อาหริตฺวา อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ, เตนสฺส สรีรวฬฺโช อโหสิ. อถสฺส สกฺโกเยว นาคลตาทนฺตกฏฺฺเจว มุขโธวโนทกฺจ อทาสิ. สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวาว อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตปุสฺส ภลฺลิกา นาม ทฺเว วาณิชา ปฺจหิ สกฏสเตหิ อุกฺกลา ชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา ปุพฺเพ อตฺตโน าติสาโลหิตาย เทวตาย สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถฺจ ¶ มธุปิณฺฑิกฺจ อาทาย – ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ โน, ภนฺเต, ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ สตฺถารํ อุปนาเมตฺวา อฏฺํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา ‘‘น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. อถสฺส จิตฺตํ ตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา จตุนฺนมฺปิ มหาราชานํ สทฺธานุรกฺขณตฺถาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ เปตฺวา ‘‘เอโก โหตู’’ติ อธิฏฺาสิ. จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปฺายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิมปฺปมาเณน เอกตฺตํ อุปคมึสุ. ภควา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. เต ทฺเว ภาตโร วาณิชา พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สรณํ คนฺตฺวา ทฺเววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ เนสํ ‘‘เอกํ โน, ภนฺเต, ปริจริตพฺพฏฺานํ เทถา’’ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา เกสธาตุโย อทาสิ. เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสุํ.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตโต วุฏฺาย ปุน อชปาลนิคฺโรธเมว คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ – ‘‘กิจฺเฉน อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติ ปเรสํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต ¶ โภ โลโก’’ติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตนิมฺมานรติวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน อาทาย ¶ สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติอาทินา นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ.
สตฺถา ตสฺส ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลงฺกตภาวํ ตฺวา อุทกํ อาวชฺเชสิ. ตสฺสาปิ อภิโทสกาลงฺกตภาวํ ตฺวา ‘‘พหูปการา โข เม ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู’’ติ ปฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิ กตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘พาราณสิยํ ¶ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ตฺวา กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา ‘‘อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ พาราณสึ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ ปกฺขสฺส จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺาย ปภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ทิวสเมว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ สมฺปาปุณิ.
ปฺจวคฺคิยา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาวุโส, สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ. อิมสฺส วนฺทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปฺปสุโต โข ปเนส อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปฺาเปสฺสามา’’ติ กติกํ อกํสุ. ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารชานนสมตฺเถน าเณน ‘‘กึ นุ โข อิเม จินฺตยึสู’’ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อฺาสิ. อถ เตสุ สพฺพเทวมนุสฺเสสุ อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ. เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน สํผุฏฺา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ. สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานนฺตา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรึสุ.
อถ เน ภควา – ‘‘มา, ภิกฺขเว, ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรถ. อรหํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ าเปตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปฺจวคฺคิยตฺเถเร อามนฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ฉาณวิชมฺภนํ อนุตฺตรํ ¶ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ (มหาว. ๑๓ อาทโย; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) เทเสสิ. เตสุ โกณฺฑฺตฺเถโร เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว นิสีทิ, เสสา ¶ จตฺตาโรปิ ปิณฺฑาย จรึสุ. วปฺปตฺเถโร ปุพฺพณฺเหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ ¶ . เอเตเนวุปาเยน ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปฺจปิ เถเร สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ (มหาว. ๒๐ อาทโย; สํ. นิ. ๓.๕๙) เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจปิ เถรา อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. อถ สตฺถา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ‘‘เอหิ ยสา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมึเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา, อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปฺาสชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิ.
เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา ‘‘จรถ ภิกฺขเว จาริก’’นฺติ สฏฺิภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึสภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารรฺโ ทินฺนปฏิฺํ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกวิจิตฺตตเลสุ สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺเชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย.
อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ – ‘‘กึ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ’’ติ. ภควา เตสํ เจตสฺสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย อุรุเวลกสฺสปํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘กิเมว ¶ ¶ ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน;
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติ. –
เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –
‘‘รูเป ¶ จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยฺา;
เอตํ มลนฺตี อุปธีสุ ตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรฺชิ’’นฺติ. (มหาว. ๕๕) –
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปฺปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ เปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา, เอวฺหิ ถามคตทิฏฺิโก นาม ‘อรหา’ติ มฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถํเยว กเถสิ. ภควา ‘‘นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโต’’ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๑๕๓ อาทโย) กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ. ราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ราชา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว ปฺจ อสฺสาสเก ปเวเทตฺวา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมิ.
ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา หิยฺโย ทิฏฺโ, เยหิ จ อทิฏฺโ, เต สพฺเพปิ ราชคหวาสิโน อฏฺารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺุกามา ปาโตว ราชคหโต ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมํสุ. ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโตปิ ติตฺตึ กาตุํ นาสกฺขิ. วณฺณภูมิ นาเมสา. เอวรูเปสุ หิ าเนสุ ภควโต ลกฺขณานุพฺยฺชนาทิปฺปเภทา ¶ สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพา. เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน จ คมนมคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิ. ตํ ทิวสํ กิร ภควโต ภตฺตํ ฉินฺนํ ¶ ภเวยฺย, ตสฺมา ‘‘ตํ มา อโหสี’’ติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา เทวานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา –
‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
‘‘มุตฺโต ¶ มุตฺเตหิ…เป….
‘‘ติณฺโณ ติณฺเณหิ…เป….
‘‘สนฺโต สนฺเตหิ…เป… ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
‘‘ทสวาโส ทสพโล, ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต;
โส ทสสตปริวาโร, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติ. (มหาว. ๕๘) –
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิ. ตทา มหาชโน มาณวกสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ‘‘อติวิย อภิรูโป วตายํ มาณวโก, น โข ปน อมฺเหหิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วา อย’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา มาณโว –
‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต, สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล;
อรหํ สุคโต โลเก, ตสฺสาหํ ปริจารโก’’ติ. – คาถมาห;
สตฺถา ¶ สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตีณิ รตนานิ วินา วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺิวนุยฺยานฺจ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนุยฺยานํ นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํ. อิทํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ สุวณฺณภิงฺคาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกมาทาย เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อาราเม ปฏิคฺคหิเตเยว ‘‘พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี’’ติ มหาปถวี กมฺปิ. ชมฺพุทีปตลสฺมิฺหิ เปตฺวา เวฬุวนํ อฺํ มหาปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. ตมฺพปณฺณิทีเปปิ เปตฺวา มหาวิหารํ อฺํ ปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รฺโ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิ ¶ .
ตสฺมึ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ ทฺเว ปริพฺพาชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานา. เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ ทิสฺวา ¶ ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติอาทิคาถํ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖) สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานสฺสปิ ตเมว คาถํ อภาสิ. โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. เต อุโภปิ สฺจยํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ โมคฺคลฺลาโน สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺโต อฑฺฒมาเสน. อุโภปิ เต สตฺถา อคฺคสาวกฏฺาเน เปสิ. สาริปุตฺตตฺเถเรน จ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเสเยว สนฺนิปาตํ อกาสิ.
ตถาคเต ปน ตสฺมิฺเว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา อฺตรํ อมจฺจํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ภเณ, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน ‘ปิตา เต สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺุกาโม’ติ วตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ อาห. โส ¶ ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ รฺโ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลายํ วิหารํ ปาวิสิ. โส ‘‘ติฏฺตุ ตาว รฺา ปหิตสาสน’’นฺติ ปริสปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ, โส รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา – ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ ‘‘เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉา’’ติ เอเตเนว นิยาเมน อฺํ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ปุน ราชา ‘‘เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉ, ตฺวํ คจฺฉา’’ติ เอเตเนว นิยาเมน อปเรปิ สตฺต อมจฺเจ เปเสสิ. เต สพฺเพ นว ปุริสสหสฺสปริวารา นว อมจฺจา อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหรึสุ.
ราชา สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกาปิ ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหรึสุ, โก นุ ¶ โข เม สาสนํ กริสฺสตี’’ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายึ อทฺทส. โส กิร รฺโ สพฺพตฺถสาธโก อพฺภนฺตริโก อติวิย วิสฺสาสิโก อมจฺโจ โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต กาฬุทายิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม นวปุริสสหสฺสปริวาเรน นว อมจฺเจ เปเสสึ, เตสุ เอโกปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโต นาม ¶ นตฺถิ. ทุชฺชาโน โข ปน เม ชีวิตนฺตราโย, ชีวมาโนเยวาหํ ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม. สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, ตฺวํ ปพฺพชิโต วา อปพฺพชิโต วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รฺโ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชิตฺวา วิหาสิ.
สตฺถา ¶ พุทฺโธ หุตฺวา ปมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา ทฺเว มาเส วสิ. เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺทิวสา วีติวตฺตา. เถโร ผคฺคุณมาสปุณฺณมายํ จินฺเตสิ – ‘‘อติกฺกนฺโต ทานิ เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนหิ มคฺคา ทินฺนา, หริตติณสฺฉนฺนา ปถวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล ทสพลสฺส าติสงฺคหํ กาตุ’’นฺติ. อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รสานํ…เป…. (เถรคา. ๕๒๗);
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติ. –
สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครคมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ นํ สตฺถา – ‘‘กึ นุ โข, อุทายิ, มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี’’ติ อาห. ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ตุมฺเห ปสฺสิตุกาโม, กโรถ าตกานํ สงฺคห’’นฺติ. ‘‘สาธุ, อุทายิ, กริสฺสามิ าตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจหิ, คมิยวตฺตํ ¶ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิ.
ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ¶ ทิวเส โยชนํ คจฺฉติ. ‘‘ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ. เถโรปิ ‘‘ภควโต นิกฺขนฺตภาวํ รฺโ อาโรเจสฺสามี’’ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ¶ อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺาย คมนาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘นิสีทิตฺวา ภฺุช, ตาตา’’ติ. ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามิ, มหาราชา’’ติ. ‘‘กหํ ปน, ตาต, สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต, มหาราชา’’ติ. ราชา ตุฏฺมานโส อาห – ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปริภฺุชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ ปริหรถา’’ติ. เถโร อธิวาเสสิ. ราชา เถรํ ปริวิสิตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมสฺส โภชนสฺส ปูเรตฺวา ‘‘ตถาคตสฺส เทถา’’ติ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปสิ. เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ. เอเตเนว อุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑปาตํ อาหริ. สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รฺโเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส ‘‘อชฺช ภควา เอตฺตกํ อาคโต, อชฺช เอตฺตก’’นฺติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย จ กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ สฺชาตปฺปสาทํ อกาสิ. เตเนว นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) เอตทคฺเค เปสิ.
สากิยาปิ โข อนุปฺปตฺเต ภควติ ‘‘อมฺหากํ าติเสฏฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรา สามํ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมํสุ. ตตฺถ ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ ¶ . สากิยา นาม มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา’’ติ.
เตสุ ¶ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ าตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เต วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิฺาปาทกํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย ¶ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาลเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ โวปาเท ปริวตฺเตตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺิเต ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ปมวนฺทนา. วปฺปมงฺคลทิวเส จ ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิปนฺนานํ โวชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ ปน อิมํ อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติ. รฺา ปน วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา าตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทึสุเยว.
อิติ ภควา าตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต าติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺา วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุต’’นฺติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ‘‘น อิทาเนว มยฺหํ าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕ อาทโย) กเถสิ. ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิ.
สตฺถา ปุนทิวเส วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, น ปตฺตํ วา อคฺคเหสิ. ภควา อินฺทขีเล ิโตว อาวชฺเชสิ – ‘‘กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จรึสุ, กึ อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จรึสู’’ติ? ตโต เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา ¶ คมนํ อทิสฺวา ‘‘มยาปิ ทานิ อยเมว เตสํ วํโส ปคฺคเหตพฺโพ, อายติฺจ มม สาวกา ¶ มมฺเว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ โกฏิยํ นิวิฏฺเคหโต ปฏฺาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. ‘‘อยฺโย กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี’’ติ ทฺวิภูมิกติภูมิกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิ.
ราหุลมาตาปิ เทวี – ‘‘อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมึเยว นคเร มหนฺเตน ราชานุภาเวน สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายวตฺถนิวาสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข’’ติ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย ¶ สรีรปฺปภาย นครวีถิโย โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุปพฺยูฬฺหาย อสีตานุพฺยฺชนปฺปภาสิตาย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุณฺหีสโต ปฏฺาย ยาว ปาทตลา –
‘‘สินิทฺธนีลมุทุกฺุจิตเกโส, สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;
ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส, รํสิชาลวิกสิโต นรสีโห’’ติ. –
เอวมาทิกาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต ปิณฺฑาย จรตี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺฑเปนฺโต ตุริตตุริโต นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ตฺวา อาห – ‘‘กินฺนุ โข, ภนฺเต, อมฺเห ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กึ ‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ ลทฺธุ’นฺติ สฺํ กริตฺถา’’ติ? ‘‘วํสจาริตฺตเมตํ, มหาราช, อมฺหาก’’นฺติ. ‘‘นนุ, ภนฺเต, อมฺหากํ วํโส นาม มหาสมฺมตขตฺติยวํโส, เอตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจรโก นาม นตฺถี’’ติ. ‘‘อยํ, มหาราช, ขตฺติยวํโส นาม ตว วํโส. อมฺหากํ ปน ‘ทีปงฺกโร โกณฺฑฺโ…เป… กสฺสโป’ติ อยํ พุทฺธวํโส นาม. เอเต จ อฺเ จ อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุ’’นฺติ อนฺตรวีถิยํ ิโตว –
‘‘อุตฺติฏฺเ ¶ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๘) –
อิมํ ¶ คาถมาห. คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.
‘‘ธมฺมฺจเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๙) –
อิมํ คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. ๑.๑๐.๙๒ อาทโย) สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรฺวาเสน ปธานานุโยคกิจฺจํ รฺโ นาโหสิ. โส โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ ¶ เปตฺวา ราหุลมาตรํ. สา ปน ‘‘คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี’’ติ ปริชเนน วุจฺจมานาปิ ‘‘สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา น อคมาสิ.
ภควา ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ‘‘ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิฺจิ วตฺตพฺพา’’ติ วตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาชฺฌาสยํ วนฺทิ. ราชา ราชธีตาย ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺตึ กเถสิ – ‘‘ภนฺเต, มม ธีตา ‘ตุมฺเหหิ กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี’ติ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย กาสายวตฺถนิวตฺถา ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุมฺเหหิ มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ตฺวา วิรตมาลาคนฺธาว ชาตา, อตฺตโน าตเกหิ ‘มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’ติ สาสเน เปสิเตปิ เตสุ เอกาตกมฺปิ น โอโลเกสิ, เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม, ภนฺเต, ธีตา’’ติ. ‘‘อนจฺฉริยํ, มหาราช, อยํ อิทานิ ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเกปิ าเณ อตฺตานํ รกฺขี’’ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. ๑.๑๔.๑๘ อาทโย) กเถตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
ปุนทิวเส ¶ ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิ. โส ภควนฺตํ ‘‘ปตฺตํ ¶ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ. ตํ อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิ. อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิ.
สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตาปิ กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ – ‘‘ปสฺส, ตาต, เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ ตฺยสฺส นิกฺขมนกาลโต ปฏฺาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ – ‘อหํ, ตาต, กุมาโร อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิ. สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺสา’’’ติ. กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาว ปิตุสิเนหํ ลภิตฺวา หฏฺจิตฺโต ‘‘สุขา เต, สมณ, ฉายา’’ติ วตฺวา อฺฺจ ¶ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺาสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. กุมาโรปิ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหิ, ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิ. น ภควา กุมารํ นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ ภควตา สทฺธึ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อิติ โส ภควตา สทฺธึ อารามเมว อคมาสิ.
ตโต ภควา จินฺเตสิ – ‘‘ยํ อยํ ปิตุสนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส เม โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี’’ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘เตน หิ, สาริปุตฺต, ราหุลํ ปพฺพาเชหี’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิเต จ ปน กุมาเร รฺโ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิ, ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนฺุาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุ’’นฺติ วรํ ยาจิ. ภควา จ ตสฺส วรํ ทตฺวา ปุเนกทิวเส ราชนิเวสเน กตภตฺตกิจฺโจ เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รฺา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ปุตฺโต เต กาลงฺกโต’ติ อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต สมฺโพธึ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ตํ ¶ ปฏิกฺขิปิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺเห อิทานิ กึ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุมฺเห ปุพฺเพปิ อฏฺิกานิ ทสฺเสตฺวา ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิ. กถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺหิ.
อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา สีตวเน วิหาสิ. ตสฺมึ ¶ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูเส เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย, ทุติเย ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิฺํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปฺจจตฺตาลีสโยชนฏฺาเน สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหารํ กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺารสหิ หิรฺโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ ปฏฺเปสิ. โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติยา มหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกํ เอกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกุฏิกทฺวิกุฏิกหํสวฏฺฏกทีฆรสฺสสาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณิจงฺกมนรตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จาติ อฏฺารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ กาเรตฺวา ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ ปาเหสิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิ.
มหาเสฏฺิปิ ¶ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนํ ปวิสนทิวเส ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปฺจหิ กุมารสเตหิ สทฺธึ เปเสสิ. โส สปริวาโร ปฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปฺจ ธชสตานิ คเหตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อโหสิ, เตสํ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ ทฺเว เสฏฺิธีตโร ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมึสุ, ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิ, สพฺเพสํ ปจฺฉโต มหาเสฏฺิ ¶ อหตวตฺถนิวตฺโถ อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปฺจหิ เสฏฺิสเตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคฺฉิ. ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกสิฺจนานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีลาย อปริมาณาย พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิ.
อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก อาปุจฺฉิ – ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, อิมสฺมึ วิหาเร ปฏิปชฺชามี’’ติ? ‘‘เตน หิ, คหปติ, อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปติฏฺาเปหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ มหาเสฏฺิ สุวณฺณภิงฺคารํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อิมํ เชตวนวิหารํ ¶ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ อทาสิ. สตฺถา วิหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต –
‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;
สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;
เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุํ.
‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;
เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.
‘‘ทเทยฺย ¶ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. (จูฬว. ๒๙๕) –
วิหารานิสํสํ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺาย วิหารมหํ อารภิ. วิสาขาย วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ ปน วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺาสิ. วิหารมเหปิ อฏฺารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุ. อิติ เอกสฺมึเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขํ ธนํ ปริจฺจชิ.
อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. สิขิสฺส ปน ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน ติคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโย นาม เสฏฺิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน คาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺิ ¶ สุวณฺณยฏฺิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฏฺกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อิทํ กิร านํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺานเมว.
อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมฺจา ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ภควา วิหาสิ, อิทํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
สนฺติเกนิทานกถา นิฏฺิตา.
นิทานกถา นิฏฺิตา.
เถราปทานํ
๑. พุทฺธวคฺโค
อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา
‘‘อถ ¶ ¶ พุทฺธาปทานานิ, สุณาถ สุทฺธมานสา;
ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา’’ติ. –
เอตฺถ อถาติ อธิการนฺตรูปทสฺสนตฺเถ นิปาตปทํ, วิภตฺติยุตฺตายุตฺตนิปาตทฺวเยสุ วิภตฺติยุตฺตนิปาตปทํ. อถ วา –
‘‘อธิกาเร มงฺคเล เจว, นิปฺผนฺนตฺเถวธารเณ;
อนนฺตเรปคมเน, อถ-สทฺโท ปวตฺตติ’’.
ตถา หิ –
‘‘อธิกิจฺจํ อธิฏฺานํ, อธิอตฺถํ วิภาสติ;
เสฏฺเชฏฺกภาเวน, อธิกาโร วิธียเต’’ติ. –
วุตฺตตฺตา พุทฺธานํ สมตฺตึสปารมิธมฺมานํ อธิกิจฺจโต, เสฏฺเชฏฺโต อธิการฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ติวิธโพธิสตฺตานํ ปูชามงฺคลสภาวโต ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ วจนโต (ขุ. ปา. ๕.๓; สุ. นิ. ๒๖๒) มงฺคลฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ ¶ . พุทฺธาทีนํ ภควนฺตานํ สมฺปตฺติกิจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิปฺผนฺนโต นิปฺผนฺนฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ ¶ . พุทฺธาทีนํ อรหตฺตมคฺคาทิกุสลโต อฺกุสลานํ อภาวโต อวธารณฏฺเน นิวารณฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ขุทฺทกปาสงฺคหานนฺตรํ สงฺคหิตนฺติ อนนฺตรฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. อิโต ขุทฺทกปาโต ปฏฺายาติ อปคมนฏฺเน อถ-สทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ.
พุทฺโธติ เอตฺถ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพฺุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนฺเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย ¶ พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุทฺโธ, ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน พุทฺโธ, อทุติยฏฺเน พุทฺโธ, ตณฺหาปหานฏฺเน พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธ, พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อนตฺถนฺตรเมตํ. ยถา นีลาทิวณฺณโยคโต ปโฏ ‘‘นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธ. อถ วา ‘‘โพธิ’’วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, เตน าเณน สกลทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสาริคเณ เขเปตฺวา นิพฺพานาธิคมนโต าณํ ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ. เตน สมฺปยุตฺโต สมงฺคีปุคฺคโล พุทฺโธ. เตเนว าเณน ปจฺเจกพุทฺโธปิ สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา นิพฺพานมธิคจฺฉติ. พุทฺธานํ ปน จตูสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ จ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิาณสฺสาธิคตตฺตา จ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณมหากรุณาสมาปตฺติาณยมกปาฏิหีราณสพฺพฺุตฺาณ- อนาวรณอาสยานุสยาทิอสาธารณาณานํ สมธิคตตฺตา จ เอกายปิ ธมฺมเทสนาย อสงฺขฺเยยฺยาสตฺตนิกาเย ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา นิพฺพานสฺส ปาปนโต จ ตเทว าณํ พุทฺธานเมวาธิกภาวโต เตสเมว สมฺพุทฺธานํ อปทานํ การณํ พุทฺธาปทานํ. ตฺหิ ทุวิธํ กุสลากุสลวเสน. ปจฺเจกพุทฺธา ปน น ตถา กาตุํ สมตฺถา, อนฺนาทิปจฺจยทายกานํ สงฺคหํ กโรนฺตาปิ –
‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา.
‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;
ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา, มณิ โชติรโส ยถา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติกถา; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๙๒; ธ. ป. อฏฺ. ๑.สามาวตีวตฺถุ) –
อิมาหิ ¶ ทฺวีหิเยว คาถาหิ ธมฺมํ เทเสนฺติ. เทเสนฺตาปิ อสงฺขฺเยยฺยสตฺตนิกาเย โพเธตุํ น สกฺกุณนฺติ, ตสฺมา น สพฺพฺุพุทฺธสทิสา หุตฺวา ปาฏิเอกฺกํ วิสุํ พุทฺธาติ ปจฺเจกพุทฺธา. เตสํ อปทานํ การณํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ.
จิรํ ¶ ิตาติ ¶ เถรา. อถ วา ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรา. อถ วา ถิรวรสีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรา. อถ วา ถิรตรสงฺขาตปณีตานุตฺตรสนฺตินิพฺพานมธิคตาติ เถรา, เถรานํ อปทานานิ เถราปทานานิ. ตถา ตาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรี, เถรีนํ อปทานานิ เถรีปทานานิ. เตสุ พุทฺธาปทาเน ปฺเจว อปทานานิ, ปฺเจว สุตฺตนฺตา. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ปฺเจว อปทานานิ, ปฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ;
อิทํ พุทฺธาปทานนฺติ, ปมํ อนุโลมโต’’ติ.
ปจฺเจกพุทฺธาปทาเนปิ ปฺเจว อปทานานิ, ปฺเจว สุตฺตนฺตา. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ปฺเจว อปทานานิ, ปฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ;
อิทํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานนฺติ, ทุติยํ อนุโลมโต’’ติ.
เถราปทาเนสุ ทสาธิกปฺจสตาปทานานิ, วคฺคโต เอกปฺาส วคฺคา. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ปฺจสตทสปทานานิ, เอกปฺาส วคฺคโต;
อิทํ เถราปทานนฺติ, ตติยํ อนุโลมโต’’ติ.
เถรีอปทาเนสุ จตฺตาลีสํ อปทานานิ, วคฺคโต จตุโร วคฺคา. เตนาหุ โปราณา –
‘‘จตฺตาลีสํปทานานิ, จตุวคฺคานิ ยสฺส จ;
อิทํ เถรีปทานนฺติ, จตุตฺถํ อนุโลมโต’’ติ.
อปทานนฺติ เอตฺถ อปทาน-สทฺโท การณคหณอปคมนปฏิปาฏิอกฺโกสนาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ เอส ‘‘ขตฺติยานํ อปทานํ, พฺราหฺมณานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ การเณ ทิสฺสติ, ขตฺติยานํ ¶ การณํ พฺราหฺมณานํ การณนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุปาสกานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ คหเณ ทิสฺสติ, สํสุฏฺุ คหณนฺติ อตฺโถ. ‘‘วาณิชานํ อปทานํ, สุทฺทานํ อปทาน’’นฺติอาทีสุ อปคมเน ทิสฺสติ, ตโต ตโต เตสํ อปคมนนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปิณฺฑปาติโก ¶ ภิกฺขุ สปทานจารวเสน ปิณฺฑาย จรตี’’ติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา ทิสฺสติ, ฆรปฏิปาฏิยา จรตีติ อตฺโถ. ‘‘อปคตา อิเม สามฺา, อปคตา อิเม พฺรหฺมฺาติ อปทาเนตี’’ติอาทีสุ อกฺโกสเน ทิสฺสติ, อกฺโกสติ ปริภาสตีติ ¶ อตฺโถ. อิธ ปน การเณ ทิสฺสติ. ตสฺมา พุทฺธานํ อปทานานิ พุทฺธาปทานิ, พุทฺธการณานีติ อตฺโถ. คงฺคาวาลุกูปมานํ อเนเกสํ พุทฺธานํ ทานปารมิตาทิสมตฺตึสปารมิตา การณนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ อธิการาทีสุ ยุตฺตอปทานานิ สุทฺธมานสา สุณาถาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ สุทฺธมานสาติ อรหตฺตมคฺคาเณน ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา ิตตฺตา สุทฺธมานสา ปริสุทฺธจิตฺตา สุทฺธหทยา ปฺจสตา ขีณาสวา อิมสฺมึ ธมฺมสภาเย สนฺนิสินฺนา สุณาถ, โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
เอตฺถ ปน ‘‘อปทานานี’’ติ อวตฺวา ปจฺเจกพุทฺธาปทานเถราปทานเถรีอปทาเนสุ วิชฺชมาเนสุปิ ‘‘อถ พุทฺธาปทานานี’’ติ วจนํ ขนฺธยมกอายตนธาตุสจฺจสงฺขารอนุสยยมเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ ‘‘มูลยมก’’นฺติ วจนํ วิย, เตรสสงฺฆาทิเสสทฺเวอนิยตตึสนิสฺสคฺคิเยสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ ‘‘ปาราชิกกณฺโฑ’’ติ วจนํ วิย จ อิธาปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วณฺณาคโม…เป… ปฺจวิธํ นิรุตฺต’’นฺติ นิรุตฺตินเยน วา ‘‘เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จา’’ติ สุตฺเตน วา ตติยตฺถวาจกสฺส สมฺมาตินิปาตปทสฺส, สยํสทฺทตฺถวาจกสฺส ส-นฺติอุปสคฺคปทสฺส จ โลปํ กตฺวา กิตนฺตวาจีพุทฺธสทฺทเมว คเหตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘พุทฺธาปทานานี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานีติ อตฺโถ.
อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺกถาย
อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. พุทฺธอปทานวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ อพฺภนฺตรนิทานานนฺตรํ อปทานฏฺกถํ กเถตุกาโม –
‘‘สปทานํ อปทานํ, วิจิตฺรนยเทสนํ;
ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ, สงฺคายึสุ มเหสโย;
ตสฺส ทานิ อนุปฺปตฺโต, อตฺถสํวณฺณนากฺกโม’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยํ อปทานํ ตาว ‘‘สกลํ พุทฺธวจนํ เอกวิมุตฺติรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา เอกรเส สงฺคหํ คจฺฉติ, ธมฺมวินยวเสน ทฺวิธาสงฺคเห ธมฺเม สงฺคหํ คจฺฉติ, ปมมชฺฌิมปจฺฉิมพุทฺธวจเนสุ มชฺฌิมพุทฺธวจเน สงฺคหํ คจฺฉติ, วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคหํ คจฺฉติ, ทีฆนิกายมชฺฌิมสํยุตฺตองฺคุตฺตรขุทฺทกนิกาเยสุ ปฺจสุ ขุทฺทกนิกาเย สงฺคหํ คจฺฉติ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาย สงฺคหิตํ.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. –
เอวํ วุตฺตจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺเธสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ โหตีติ.
อิทานิ ตํ อปทานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา’’ติ อาห. ตตฺถ ทสปารมิตาว ปจฺฉิมมชฺฌิมุกฺกฏฺวเสน ทสปารมีทสอุปปารมีทสปรมตฺถปารมีนํ วเสน สมตฺตึสปารมี. ตาหิ สํสุฏฺุ ปุณฺณา สมฺปุณฺณา สมนฺนาคตา สมงฺคีภูตา อชฺฌาปนฺนา สํยุตฺตาติ ตึสปารมิสมฺปุณฺณา. สกลโลกตฺตยวาสิเน สตฺตนิกาเย เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสงฺขาตาหิ จตูหิ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺตีหิ วา ผลสมาปตฺติวิหาเรน วา เอกจิตฺตภาเวน อตฺตโน จ กาเย รฺเชนฺติ อลฺลียาเปนฺตีติ ราชาโน, ธมฺเมน ราชาโน ธมฺมราชา, อิตฺถมฺภูตา พุทฺธา. ทสสตํ สหสฺสํ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสํ โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปฺปโกฏิ นหุตํ นินฺนหุตํ อกฺโขภิณิ พินฺทุ อพฺพุทํ นิรพฺพุทํ อหหํ อพพํ อฏฏํ โสคนฺธิกํ อุปฺปลํ กุมุทํ ปุณฺฑริกํ ปทุมํ ¶ กถานํ มหากถานํ อสงฺขฺเยยฺยานํ วเสน อสงฺขิยา สงฺขารหิตา ธมฺมราชาโน อตีตา วิคตา นิรุทฺธา อพฺภตฺถํ คตาติ อธิปฺปาโย.
๖. เตสุ ¶ อตีตพุทฺเธสุ กตาธิการฺจ อตฺตนา โพธิสตฺตภูเตน จกฺกวตฺติรฺา หุตฺวา กตสมฺภารฺจ อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโ ภควา ‘‘สมฺโพธึ พุทฺธเสฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. โภ อานนฺท, มม อปทานํ สุโณหีติ อธิปฺปาโย. อานนฺท, อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา เสฏฺานํ ปสฏฺานํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ พุทฺธานํ สมฺโพธึ จตุสจฺจมคฺคาณํ สพฺพฺุตฺาณํ วา สิรสา อภิวาทเยติ สมฺพนฺโธ ¶ . สสงฺเฆ สาวกสงฺฆสหิเต โลกนายเก โลกเชฏฺเ พุทฺเธ ทสหิ องฺคุลีหิ อุโภหิ หตฺถปุเฏหิ นมสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวา สิรสา สีเสน อภิวาทเย อาทเรน โถมนํ กตฺวา ปณามํ กโรมีติ อตฺโถ.
๗. ยาวตา พุทฺธเขตฺเตสูติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ พุทฺธเขตฺเตสุ, อากาสฏฺา อากาสคตา, ภูมฏฺา ภูมิตลคตา, เวฬุริยาทโย สตฺต รตนา อสงฺขิยา สงฺขารหิตา, ยาวตา ยตฺตกา, วิชฺชนฺติ. ตานิ สพฺพานิ มนสา จิตฺเตน สมาหเร, สํ สุฏฺุ จิตฺเตน อธิฏฺหิตฺวา อาหริสฺสามีติ อตฺโถ, มม ปาสาทสฺส สามนฺตา ราสึ กโรมีติ อตฺโถ.
๘. ตตฺถ รูปิยภูมิยนฺติ ตสฺมึ อเนกภูมิมฺหิ ปาสาเท รูปิยมยํ รชตมยํ ภูมึ นิมฺมิตนฺติ อตฺโถ. อหํ รตนมยํ สตฺตหิ รตเนหิ นิมฺมิตํ อเนกสตภูมิกํ ปาสาทํ อุพฺพิทฺธํ อุคฺคตํ นภมุคฺคตํ อากาเส โชตมานํ มาปยินฺติ อตฺโถ.
๙. ตเมว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต ‘‘วิจิตฺตถมฺภ’’นฺตฺยาทิมาห. วิจิตฺเตหิ อเนเกหิ มสารคลฺลาทิวณฺเณหิ ถมฺเภหิ อุสฺสาปิตํ สุกตํ สุฏฺุ กตํ ลกฺขณยุตฺตํ อาโรหปริณาหวเสน สุฏฺุ วิภตฺตํ อเนกโกฏิสตคฺฆนโตรณนิมฺมิตตฺตา มหารหํ. ปุนปิ กึ วิสิฏฺํ? กนกมยสงฺฆาฏํ สุวณฺเณหิ กตตุลาสงฺฆาฏวลเยหิ ยุตฺตํ, ตตฺถ อุสฺสาปิตโกนฺเตหิ จ ฉตฺเตหิ จ มณฺฑิตํ โสภิตํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐. ปุนปิ ปาสาทสฺเสว โสภํ วณฺเณนฺโต ‘‘ปมา เวฬุริยา ภูมี’’ตฺยาทิมาห. ตสฺส อเนกสตภูมิปาสาทสฺส สุภา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ¶ อพฺภสมา วลาหกปฏลสทิสา วิมลา นิมฺมลา เวฬุริยมณิมยา นีลวณฺณา ปมา ภูมิ อโหสีติ อตฺโถ. ชลชนฬินปทุเมหิ อากิณฺณา สมงฺคีภูตา วราย อุตฺตมาย กฺจนภูมิยา สุวณฺณภูมิยาว โสภตีติ อตฺโถ.
๑๑. ตสฺเสว ¶ ปาสาทสฺส กาจิ ภูมิ ปวาฬํสา ปวาฬโกฏฺาสา ปวาฬวณฺณา, กาจิ ภูมิ โลหิตกา โลหิตวณฺณา, กาจิ ภูมิ สุภา มโนหรา อินฺทโคปกวณฺณาภา รสฺมิโย นิจฺฉรมานา, กาจิ ภูมิ ทส ทิสา โอภาสตีติ อตฺโถ.
๑๒. ตสฺมึเยว ปาสาเท นิยฺยูหา นิคฺคตปมุขสาลา จ สุวิภตฺตา สุฏฺุ วิภตฺตา โกฏฺาสโต วิสุํ วิสุํ กตา สีหปฺชรา สีหทฺวารา ¶ จ. จตุโร เวทิกาติ จตูหิ เวทิกาวลเยหิ ชาลกวาเฏหิ จ มโนรมา มนอลฺลียนกา คนฺธาเวฬา คนฺธทามา จ โอลมฺพนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓. ตสฺมึเยว ปาสาเท สตฺตรตนภูสิตา สตฺตรตเนหิ โสภิตา กูฏาคารา. กึ ภูตา? นีลา นีลวณฺณา, ปีตา ปีตวณฺณา สุวณฺณวณฺณา, โลหิตกา โลหิตกวณฺณา รตฺตวณฺณา, โอทาตา โอทาตวณฺณา เสตวณฺณา, สุทฺธกาฬกา อมิสฺสกาฬวณฺณา, กูฏาคารวรูเปตา กูฏาคารวเรหิ กณฺณิกกูฏาคารวเรหิ อุเปโต สมนฺนาคโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
๑๔. ตสฺมึเยว ปาสาเท โอโลกมยา อุทฺธมฺมุขา ปทุมา สุปุปฺผิตา ปทุมา โสภนฺติ, สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิคคเณหิ จ หํสโกฺจมยูราทิปกฺขิสมูเหหิ จ โสภิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. อติอุจฺโจ หุตฺวา นภมุคฺคตตฺตา นกฺขตฺตตารกาหิ อากิณฺโณ จนฺทสูเรหิ จนฺทสูริยรูเปหิ จ มณฺฑิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
๑๕. โส เอว จกฺกวตฺติสฺส ปาสาโท เหมชาเลน สุวณฺณชาเลน สฺฉนฺนา, โสณฺณกิงฺกณิกายุโต สุวณฺณกิงฺกณิกชาเลหิ ยุโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. มโนรมา มนลฺลียนกา โสณฺณมาลา สุวณฺณปุปฺผปนฺติโย วาตเวเคน วาตปฺปหาเรน กูชนฺติ สทฺทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
๑๖. มฺเชฏฺกํ ¶ มฺชิฏฺวณฺณํ, โลหิตกํ โลหิตวณฺณํ, ปีตกํ ปีตวณฺณํ, หริปิฺชรํ ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺณํ ปฺชรวณฺณฺจ ธชํ นานารงฺเคหิ อเนเกหิ วณฺเณหิ, สมฺปีตํ รฺชิตํ ธชํ, อุสฺสิตํ ตสฺมึ ปาสาเท อุสฺสาปิตํ. ธชมาลินีติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ, ธชมาลายุตฺโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
๑๗. ตสฺมึ ปาสาเท อตฺถรณาทโย วณฺเณนฺโต ‘‘น นํ พหู’’ตฺยาทิมาห. ตตฺถ นํ ปาสาทํ ¶ พหูหิ อวิชฺชมานํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ, นานาสยนวิจิตฺตา ¶ อเนเกหิ อตฺถรเณหิ วิจิตฺตา โสภิตา มฺจปีาทิสยนา อเนกสตา อเนกสตสงฺขฺยา, กึ ภูตา? ผลิกา ผลิกมณิมยา ผลิกาหิ กตา, รชตามยา รชเตหิ กตา, มณิมยา นีลมณีหิ กตา, โลหิตงฺคา รตฺตชาติมณีหิ กตา, มสารคลฺลมยา กพรวณฺณมณีหิ กตา, สณฺหกาสิกสนฺถตา สณฺเหหิ สุขุเมหิ กาสิกวตฺเถหิ อตฺถตา.
๑๘. ปาวุราติ ปาวุรณา. กีทิสา? กมฺพลา โลมสุตฺเตหิ กตา, ทุกูลา ทุกูลปเฏหิ กตา, จีนา จีนปเฏหิ กตา, ปตฺตุณฺณา ปตฺตุณฺณเทเส ชาตปเฏหิ กตา, ปณฺฑุ ปณฺฑุวณฺณา, วิจิตฺตตฺถรณํ อเนเกหิ อตฺถรเณหิ ปาวุรเณหิ จ วิจิตฺตํ, สพฺพํ สยนํ, มนสา จิตฺเตน, อหํ ปฺเปสินฺติ อตฺโถ.
๑๙. ตเทว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต ‘‘ตาสุ ตาสฺเวว ภูมีสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รตนกูฏลงฺกตนฺติ รตนมยกูเฏหิ รตนกณฺณิกาหิ อลงฺกตํ โสภิตนฺติ อตฺโถ. มณิเวโรจนา อุกฺกาติ เวโรจนมณีหิ รตฺตมณีหิ กตา, อุกฺกา ทณฺฑปทีปา. ธารยนฺตา สุติฏฺเรติ อากาเส สุฏฺุ ธารยนฺตา คณฺหนฺตา อเนกสตชนา สุฏฺุ ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ.
๒๐. ปุน ตเทว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต ‘‘โสภนฺติ เอสิกาถมฺภา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสิกาถมฺภา นาม นครทฺวาเร โสภนตฺถาย นิขาตา ¶ ถมฺภา, สุภา อิฏฺา, กฺจนโตรณา สุวณฺณมยา, ชมฺโพนทา ชมฺโพนทสุวณฺณมยา จ, สารมยา ขทิรรุกฺขสารมยา จ รชตมยา จ โตรณา โสภนฺติ, เอสิกา จ โตรณา จ ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
๒๑. ตสฺมึ ปาสาเท สุวิภตฺตา อเนกา สนฺธี กวาเฏหิ จ อคฺคเฬหิ จ จิตฺติตา โสภิตา สนฺธิปริกฺเขปา โสภยนฺตีติ อตฺโถ, อุภโตติ ตสฺส ปาสาทสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ, ปุณฺณฆฏา อเนเกหิ ปทุเมหิ อเนเกหิ จ อุปฺปเลหิ, สํยุตา ปุณฺณา ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
๒๒-๒๓. เอวํ ปาสาทสฺส โสภํ วณฺเณตฺวา รตนมยํ ปาสาทฺจ สกฺการสมฺมานฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘อตีเต สพฺพพุทฺเธ จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตีเตติ อติกฺกนฺเต วิคเต กาเล ชาเต ภูเต, สสงฺเฆ สาวกสมูหสหิเต, สพฺเพ โลกนายเก พุทฺเธ สภาเวน ปกติวณฺเณน รูเปน สณฺาเนน จ, สสาวเก สาวกสหิเต, พุทฺเธ นิมฺมินิตฺวา เยน ทฺวาเรน ปาสาโท ปวิสิตพฺโพ โหติ ¶ , เตน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สสาวกา สพฺเพ พุทฺธา สพฺพโสณฺณมเย สกลสุวณฺณมเย, ปีเ นิสินฺนา อริยมณฺฑลา อริยสมูหา อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๒๔-๒๕. เอตรหิ วตฺตมาเน กาเล อนุตฺตรา อุตฺตรวิรหิตา เย จ พุทฺธา ¶ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, เต จ ปจฺเจกพุทฺเธ อเนกสเต สยมฺภู สยเมว ภูเต อฺาจริยรหิเต, อปราชิเต ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเรหิ อปราชิเต, ชยมาปนฺเน สนฺตปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ภวนํ มยฺหํ ปาสาทํ อตีตกาเล จ วตฺตมานกาเล จ, สพฺเพ พุทฺธา สมารุหุํ สํ สุฏฺุ อารุหึสูติ อตฺโถ.
๒๖. เย ทิพฺพา ทิวิ ภวา ทิพฺพา เทวโลเก ชาตา, เย จ พหู กปฺปรุกฺขา อตฺถิ. เย จ มานุสา มนุสฺเส ชาตา เย จ พหู กปฺปรุกฺขา อตฺถิ, ตโต สพฺพํ ทุสฺสํ สมาหนฺตฺวา สํ สุฏฺุ อาหริตฺวา เตจีวรานิ กาเรตฺวา เต ปจฺเจกพุทฺเธ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๗. เอวํ ¶ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทตฺวา ปารุปาเปตฺวา เตสํ นิสินฺนานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สมฺปนฺนํ มธุรํ ขชฺชํ ขาทิตพฺพํ ปูวาทิ กิฺจิ, มธุรํ โภชฺชํ ภฺุชิตพฺพํ อาหารฺจ, มธุรํ สายนียํ เลหนียฺจ, สมฺปนฺนํ มธุรํ ปิวิตพฺพํ อฏฺปานฺจ, โภชนํ ภฺุชิตพฺพํ อาหารฺจ, สุเภ สุนฺทเร มณิมเย เสลมเย ปตฺเต สํ สุฏฺุ ปูเรตฺวา อทาสึ ปฏิคฺคหาเปสินฺติ อตฺโถ.
๒๘. สพฺเพ เต อริยมณฺฑลา สพฺเพ เต อริยสมูหา, ทิพฺพจกฺขุ สมา หุตฺวา มฏฺาติ ทิพฺพจกฺขุสมงฺคิโน หุตฺวา มฏฺา กิเลเสหิ รหิตตฺตา สิลิฏฺา โสภมานา จีวรสํยุตา ติจีวเรหิ สมงฺคีภูตา มธุรสกฺขราหิ จ เตเลน จ มธุผาณิเตหิ จ ปรมนฺเนน อุตฺตเมน อนฺเนน จ มยา ตปฺปิตา อปฺปิตา ปริปูริตา อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๒๙. เต เอวํ สนฺตปฺปิตา อริยมณฺฑลา รตนคพฺภํ สตฺตหิ รตเนหิ นิมฺมิตคพฺภํ เคหํ, ปวิสิตฺวา คุหาสยา คุหายํ สยมานา, เกสรีว เกสรสีหา อิว, มหารหมฺหิ สยเน อนคฺเฆ มฺเจ, สีหเสยฺยมกปฺปยุํ ยถา สีโห มิคราชา ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺโต ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย ทกฺขิณหตฺถํ สีสูปธานํ กตฺวา วามหตฺถํ อุชุกํ เปตฺวา วาลธึ อนฺตรสตฺถิยํ กตฺวา นิจฺจโล สยติ, เอวํ เสยฺยํ กปฺปยุํ กรึสูติ อตฺโถ.
๓๐. เต เอวํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สมฺปชานา สติสมฺปชฺสมฺปนฺนา. สมุฏฺาย สํ สุฏฺุ อุฏฺหิตฺวา สยเน ปลฺลงฺกมาภุชุํ อูรุพทฺธาสนํ กรึสูติ อตฺโถ.
๓๑. โคจรํ ¶ สพฺพพุทฺธานนฺติ สพฺเพสํ อตีตานาคตานํ พุทฺธานํ โคจรํ อารมฺมณภูตํ ฌานรติสมปฺปิตา ฌานรติยา สํ สุฏฺุ อปฺปิตา สมงฺคีภูตา อเหสุนฺติ อตฺโถ, อฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺตีติ เตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ อฺเ เอกจฺเจ ธมฺเม เทเสนฺติ, อฺเ เอกจฺเจ อิทฺธิยา ปมาทิชฺฌานกีฬาย กีฬนฺติ ¶ รมนฺติ.
๓๒. อฺเ เอกจฺเจ อภิฺา ปฺจ อภิฺาโย วสิภาวิตา วสีกรึสุ, ปฺจสุ อภิฺาสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺานอธิฏฺานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตาหิ ปฺจวสิตาหิ วสีภาวํ อิตา คตา ปตฺตา อภิฺาโย ¶ , อปฺเปนฺติ สมาปชฺชนฺติ. อฺเ เอกจฺเจ อเนกสหสฺสิโย วิกุพฺพนานิ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ เอวมาทีนิ อิทฺธิวิกุพฺพนานิ วิกุพฺพนฺติ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
๓๓. พุทฺธาปิ พุทฺเธติ เอวํ สนฺนิปติเตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ สพฺพฺุตฺาณสฺส วิสยํ อารมฺมณภูตํ ปฺหํ พุทฺธา พุทฺเธ ปุจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เต พุทฺธา อตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ นิปุณํ สุขุมํ, านํ การณํ, ปฺาย วินิพุชฺฌเร วิเสเสน นิรวเสสโต พุชฺฌนฺติ.
๓๔. ตทา มม ปาสาเท สนฺนิปติตา สาวกาปิ พุทฺเธ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺธา สาวเก สิสฺเส ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต พุทฺธา จ สาวกา จ อฺมฺํ ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อฺมฺํ พฺยากโรนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ.
๓๕. ปุน เต สพฺเพ เอกโต ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา จ สาวกา จ สิสฺสา ปริจารกา นิสฺสิตกา เอเต สพฺเพ, สกาย สกาย รติยา รมมานา สลฺลีนา มม ปาสาเท อภิรมนฺตีติ อตฺโถ.
๓๖. เอวํ ตสฺมึ เวชยนฺตปาสาเท ปจฺเจกพุทฺธานํ อาจารสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา ‘‘ฉตฺตา ติฏฺนฺตุ รตนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รตนา สตฺตรตนมยา, ฉตฺตา กฺจนาเวฬปนฺติกา สุวณฺณชาเลหิ โอลมฺพิตา ติฏฺนฺตุ. มุตฺตาชาลปริกฺขิตฺตา มุตฺตาชาเลหิ ปริวาริตา, สพฺเพ ฉตฺตา มม มตฺถเก มุทฺธนิ, ธาเรนฺตูติ จินฺติตมตฺเตเยว ฉตฺตา ปาตุภูตา โหนฺตีติ อตฺโถ.
๓๗. โสณฺณตารกจิตฺติตา สุวณฺณตารกาหิ ททฺทลฺลมานา เจลวิตานา ภวนฺตุ นิพฺพตฺตนฺตุ ¶ . วิจิตฺตา อเนกวณฺณา, มลฺยวิตตา ปุปฺผปตฺถฏา, สพฺเพ อเนกวิตานา, มตฺถเก นิสีทนฏฺานสฺส อุปริภาเค ธาเรนฺตูติ อตฺโถ.
๓๘-๔๐. มลฺยทาเมหิ อเนกสุคนฺธปุปฺผทาเมหิ วิตตา ปริกิณฺณา, คนฺธทาเมหิ จนฺทนกุงฺกุมตคราทิสุคนฺธทาเมหิ, โสภิตา โปกฺขรณีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ทุสฺสทาเมหิ ปตฺตุณฺณจีนาทิอนคฺฆทุสฺสทาเมหิ, ปริกิณฺณา สตฺตรตนทาเมหิ ภูสิตา อลงฺกตา โปกฺขรณี, ปุปฺผาภิกิณฺณา ¶ จมฺปกสฬลโสคนฺธิกาทิสุคนฺธปุปฺเผหิ อภิกิณฺณา สุฏฺุ วิจิตฺตา โสภิตา. ปุนรปิ กึ ภูตา โปกฺขรณี? สุรภิคนฺธสุคนฺเธหิ ภูสิตา วาสิตา. สมนฺตโต คนฺธปฺจงฺคุลลงฺกตา ปฺจหิ องฺคุเลหิ ลิมฺปิตคนฺเธหิ อลงฺกตา, เหมจฺฉทนฉาทิตา สุวณฺณฉทเนหิ สุวณฺณวิตาเนหิ ฉาทิตา, ปาสาทสฺส จาตุทฺทิสา โปกฺขรณิโย ปทุเมหิ จ อุปฺปเลหิ จ สุฏฺุ สนฺถตา ปตฺถฏา สุวณฺณรูเป สุวณฺณวณฺณา, ขายนฺตุ, ปทฺมเรณุรชุคฺคตา ปทุมเรณูหิ ธูลีหิ จ อากิณฺณา โปกฺขรณิโย โสภนฺตูติ อตฺโถ.
๔๑. มม เวชยนฺตปาสาทสฺส สมนฺตโต ปาทปา จมฺปกาทโย รุกฺขา สพฺเพ ปุปฺผนฺตุ เอเต ปุปฺผรุกฺขา. สยเมว ปุปฺผา มฺุจิตฺวา วิคฬิตฺวา คนฺตฺวา ภวนํ โอกิรุํ, โอกิณฺณา ปาสาทสฺส อุปริ กโรนฺตูติ อตฺโถ.
๔๒. ตตฺถ ตสฺมึ มม เวชยนฺตปาสาเท สิขิโน มยูรา นจฺจนฺตู, ทิพฺพหํสา เทวตาหํสา, ปกูชเร สทฺทํ กโรนฺตุ, กรวีกา จ มธุรสทฺทา โกกิลา คายนฺตุ คีตวากฺยํ กโรนฺตุ, อปเร อนุตฺตา จ ทิชสงฺฆา ปกฺขิโน สมูหา ปาสาทสฺส สมนฺตโต มธุรรวํ รวนฺตูติ อตฺโถ.
๔๓. ปาสาทสฺส สมนฺตโก สพฺพา อาตตวิตตาทโย เภริโย วชฺชนฺตุ หฺนฺตุ, สพฺพา ตา อเนกตนฺติโย วีณา รสนฺตุ สทฺทํ กโรนฺตุ, สพฺพา อเนกปฺปการา สงฺคีติโย ปาสาทสฺส สมนฺตโต วตฺตนฺตุ ปวตฺตนฺตุ คายนฺตูติ อตฺโถ.
๔๔-๕. ยาวตา ยตฺตเก าเน พุทฺธเขตฺตมฺหิ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ ตโต ปเร จกฺกวาเฬ, โชติสมฺปนฺนา ปภาสมฺปนฺนา อจฺฉินฺนา มหนฺตา สมนฺตโต รตนามยา สตฺตหิ รตเนหิ กตา ขจิตา โสณฺณปลฺลงฺกา สุวณฺณปลฺลงฺกา ติฏฺนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต ทีปรุกฺขา ปทีปธารณา เตลรุกฺขา ชลนฺตุ ¶ , ปทีเปหิ ปชฺชลนฺตุ, ทสสหสฺสิปรมฺปรา ทสสหสฺสีนํ ปรมฺปรา ทสสหสฺสิโย เอกปชฺโชตา เอกปทีปา วิย ภวนฺตุ อุชฺโชตนฺตูติ อตฺโถ.
๔๖. นจฺจคีเตสุ ¶ ¶ เฉกา คณิกา นจฺจิตฺถิโย จ ลาสิกา มุเขน สทฺทการิกา จ ปาสาทสฺส สมนฺตโต นจฺจนฺตุ, อจฺฉราคณา เทวิตฺถิสมูหา นจฺจนฺตุ, นานารงฺคา อเนกวณฺณา นานารงฺคมณฺฑลา ปาสาทสฺส สมนฺตโต นจฺจนฺตุ, ปทิสฺสนฺตุ ปากฏา โหนฺตูติ อตฺโถ.
๔๗. ตทา อหํ ติโลกวิชโย นาม จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา สกลจกฺกวาเฬ ทุมคฺเค รุกฺขคฺเค ปพฺพตคฺเค หิมวนฺตจกฺกวาฬปพฺพตาทีนํ อคฺเค สิเนรูปพฺพตมุทฺธนิ จ สพฺพฏฺาเนสุ วิจิตฺตํ อเนกวณฺณวิจิตฺตํ ปฺจวณฺณิกํ นีลปีตาทิปฺจวณฺณํ สพฺพํ ธชํ อุสฺสาเปมีติ อตฺโถ.
๔๘. นรา โลกนฺตรา นรา จ นาคโลกโต นาคา จ เทวโลกโต คนฺธพฺพา จ เทวา จ สพฺเพ อุเปนฺตุ อุปคจฺฉนฺตุ, เต นราทโย นมสฺสนฺตา มม นมกฺการํ กโรนฺตา ปฺชลิกา กตหตฺถปุฏา มม เวชยนฺตํ ปาสาทํ ปริวารยุนฺติ อตฺโถ.
๔๙. เอวํ โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา ปาสาทสฺส จ อตฺตโน จ อานุภาวํ วณฺเณตฺวา อิทานิ อตฺตนา สมฺปตฺติกตปฺุผลํ สมาทเปนฺโต ‘‘ยํ กิฺจิ กุสลํ กมฺม’’นฺติอาทิมาห. ยํ กิฺจิ กุสลกมฺมสงฺขาตํ กิริยํ กตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มม มยา กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา ตีหิ ทฺวาเรหิ กตํ ติทเส สุกตํ สุฏฺุ กตํ, ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชนารหํ กตนฺติ อตฺโถ.
๕๐. ปุน สมาทเปนฺโต ‘‘เย สตฺตา สฺิโน’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เย สตฺตา มนุสฺสา วา เทวา วา พฺรหฺมาโน วา สฺิโน สฺาสหิตา อตฺถิ, เย จ สตฺตา อสฺิโน สฺารหิตา อสฺา สตฺตา สนฺติ, เต สพฺเพ สตฺตา มยฺหํ มยา กตํ ปฺุผลํ, ภาคี ภวนฺตุ ปฺุวนฺตา โหนฺตูติ อตฺโถ.
๕๑. ปุนปิ สมาทเปนฺโต โพธิสตฺโต ‘‘เยสํ กต’’นฺติอาทิมาห. มยา กตํ ปฺุํ เยหิ นรนาคคนฺธพฺพเทเวหิ สุวิทิตํ าตํ, เตสํ มยา ทินฺนํ ปฺุผลํ, ตสฺมึ มยา กเต ปฺุเ ทินฺนภาวํ เย นราทโย น ชานนฺติ, เทวา คนฺตฺวา เตสํ ตํ นิเวทยุํ อาโรจยุนฺติ อตฺโถ.
๕๒. สพฺพโลกมฺหิ ¶ ¶ เย สตฺตา อาหารนิสฺสิตา ชีวนฺติ, เต สพฺเพ สตฺตา มนฺุํ โภชนํ สพฺพํ มม เจตสา มม จิตฺเตน ลภนฺตุ, มม ปฺุิทฺธิยา ลภนฺตูติ อตฺโถ.
๕๓. มนสา ปสนฺเนน จิตฺเตน ยํ ทานํ มยา ทินฺนํ ตสฺมึ ทาเน จิตฺเตน ปสาทํ อาวหึ อุปฺปาเทสึ. สพฺพสมฺพุทฺธา จ ¶ ปจฺเจกา ปฏิเอกฺกา ชินสาวกา จ มยา จกฺกวตฺติรฺา ปูชิตา.
๕๔. สุกเตน เตน กมฺเมน สทฺทหิตฺวา กเตน กุสลกมฺเมน, เจตนาปณิธีหิ จ จิตฺเตน กตปตฺถนาหิ จ, มานุสํ เทหํ มนุสฺสสรีรํ, ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, อหํ ตาวตึสํ เทวโลกํ อคจฺฉึ อคมาสึ, สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย ตตฺถ อุปฺปชฺชินฺติ อตฺโถ.
๕๕. ตโต ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา กาลงฺกโต, ตโต ปฏฺาย อาคเต ทุเว ภเว ทฺเว ชาติโย ปชานามิ เทวตฺเต เทวตฺตภาเว มานุเส มนุสฺสตฺตภาเว จ, ตโต ชาติทฺวยโต อฺํ คตึ อฺํ อุปปตฺตึ น ชานามิ น ปสฺสามิ, มนสา จิตฺเตน ปตฺถนาผลํ ปตฺถิตปตฺถนาผลนฺติ อตฺโถ.
๕๖. เทวานํ อธิโก โหมีติ ยทิ เทเวสุ ชาโต, อายุวณฺณพลเตเชหิ เทวานํ อธิโก เชฏฺโ เสฏฺโ อโหสินฺติ อตฺโถ. ยทิ มนุสฺเสสุ ชาโต, มนุชาธิโป มนุสฺสานํ อธิปติ อิสฺสโร ภวามิ, ตถา ราชภูโต อภิรูเปน รูปสมฺปตฺติยา จ ลกฺขเณน อาโรหปริณาหาทิลกฺขเณน จ สมฺปนฺโน สมฺปุณฺโณ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ปฺาย ปรมตฺถชานนปฺาย อสโม สมรหิโต, มยา สทิโส โกจิ นตฺถีติ อตฺโถ.
๕๗. มยา กตปฺุสมฺภาเรน ปฺุผเลน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว เสฏฺํ ปสฏฺํ มธุรํ วิวิธํ อเนกปฺปการํ โภชนฺจ อนปฺปกํ พหุสตฺตรตนฺจ วิวิธานิ, อเนกปฺปการานิ ปตฺตุณฺณโกเสยฺยาทิวตฺถานิ จ นภา อากาสโต มํ มม สนฺติกํ ขิปฺปํ สีฆํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ.
๕๘-๖๖. ปถพฺยา ¶ ปถวิยา ปพฺพเต จ อากาเส จ อุทเก จ วเน จ ยํ ยํ ยตฺถ ยตฺถ หตฺถํ ปสาเรมิ นิกฺขิปามิ, ตโต ตโต ทิพฺพา ภกฺขา ทิพฺพา อาหารา มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺตีติ อตฺโถ. ตถา ยถากฺกมํ สพฺเพ รตนา. สพฺเพ จนฺทนาทโย คนฺธา ¶ . สพฺเพ ยานา วาหนา. สพฺเพ จมฺปกนาคปุนฺนาคาทโย มาลา ปุปฺผา. สพฺเพ อลงฺการา อาภรณา. สพฺพา ทิพฺพกฺา. สพฺเพ มธุสกฺขรา. สพฺเพ ปูปาทโย ขชฺชา ขาทิตพฺพา มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ.
๖๗-๖๘. สมฺโพธิวรปตฺติยาติ อุตฺตมจตุมคฺคาณปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย. มยา ยํ อุตฺตมทานํ กตํ ปูริตํ, เตน อุตฺตมทาเนน ¶ เสลสงฺขาตํ ปพฺพตํ สกลํ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต พหลํ คิรํ ปุถุลํ โฆสํ คชฺเชนฺโต, สเทวกํ โลกํ สกลํ มนุสฺสเทวโลกํ หาสยนฺโต โสมนสฺสปฺปตฺตํ กโรนฺโต โลเก สกลโลกตฺตเย วิวฏฺฏจฺฉโท พุทฺโธ อหํ ภวามีติ อตฺโถ.
๖๙. ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทสโกฏฺาสา ทิสา โหนฺติ, ตตฺถ โกฏฺาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถ, จกฺกวตฺติกาเล ตสฺมึ มยา คตคตฏฺาเน ทิสาภาเค วา พุทฺธเขตฺตา พุทฺธวิสยา อสงฺขิยา สงฺขารหิตา.
๗๐. ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติราชกาเล มยฺหํ ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ ปภา อาโลกา ยมกา ยุคฬยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสึ มฺุจมานา ปกิตฺติตา ปากฏา, เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสิจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูหํ, อาโลโก วิปุโล พหุตโร ภเว อโหสีติ อตฺโถ.
๗๑. เอตฺตเก โลกธาตุมฺหีติ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ชนา มํ ปสฺสนฺตุ ทกฺขนฺตูติ อตฺโถ. สพฺเพ เทวา ยาว พฺรหฺมนิเวสนา ยาว พฺรหฺมโลกา มํ อนุวตฺตนฺตุ อนุกูลา ภวนฺตุ.
๗๒. วิสิฏฺมธุนาเทนาติ ¶ วิสฏฺเน มธุเรน นาเทน, อมตเภริมาหนินฺติ อมตเภรึ เทวทุนฺทุภึ ปหรึ, เอตฺถนฺตเร เอตสฺมึ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬพฺภนฺตเร สพฺเพ ชนา มน มธุรํ คิรํ สทฺทํ สุณนฺตุ มนสิ กโรนฺตุ.
๗๓. ธมฺมเมเฆน วสฺสนฺเต ธมฺมเทสนามเยน นาเทน ตพฺโพหารปรมตฺถคมฺภีรมธุรสุขุมตฺถวสฺเส วสฺสนฺเต วสฺสมาเน สมฺมาสมฺพุทฺธานุภาเวน สพฺเพ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทโย อนาสวา นิกฺกิเลสา โหนฺตุ ภวนฺตุ. เยตฺถ ปจฺฉิมกา สตฺตาติ เอตฺถ เอเตสุ ราสิภูเตสุ จตูสุ ปริสสตฺเตสุ เย สตฺตา ปจฺฉิมกา คุณวเสน เหฏฺิมกา, เต สพฺเพ โสตาปนฺนา ภวนฺตูติ อธิปฺปาโย.
๗๔. ตทา ¶ ติโลกวิชยจกฺกวตฺติราชกาเล ทาตพฺพกํ ทาตพฺพยุตฺตกํ, ทานํ กตฺวา, อเสสโต นิสฺเสเสน, สีลํ สีลปารมึ, ปูเรตฺวา เนกฺขมฺเม เนกฺขมฺมปารมิตาย, ปารมึ โกฏึ ปตฺวา, อุตฺตมํ สมฺโพธึ จตุมคฺคาณํ, ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ.
๗๕. ปณฺฑิเต ปฺวนฺเต เมธาวิโน ปริปุจฺฉิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, กตฺตพฺพํ? กึ น กตฺตพฺพํ? กึ กุสลํ? กึ อกุสลํ? กึ กตฺวา สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, เอวํ ปฺาปารมึ ปูเรตฺวาติ ¶ อตฺโถ. กตฺวา วีริยมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺํ านนิสชฺชาทีสุ อวิจฺฉินฺนํ วีริยํ กตฺวา, วีริยปารมึ ปูเรตฺวาติ อตฺโถ. สกลวิรุทฺธชเนหิ กตอนาทราธิวาสนาขนฺติยา ปารมึ โกฏึ คนฺตฺวา ขนฺติปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ อุตฺตมํ สมฺพุทฺธตฺตํ ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ.
๗๖. กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺานนฺติ ‘‘มม สรีรชีวิเตสุ วินสฺสนฺเตสุปิ ปฺุกมฺมโต น วิรมิสฺสามี’’ติ อจลวเสน ทฬฺหํ อธิฏฺานปารมึ กตฺวา ‘‘สีเส ฉิชฺชมาเนปิ มุสาวาทํ น กเถสฺสามี’’ติ สจฺจปารมิตาย โกฏึ ปูริย ปูเรตฺวา ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขี อเวรา’’ติอาทินา เมตฺตาปารมิตาย โกฏึ ปตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ ปตฺโตติ อตฺโถ.
๗๗. สชีวกาชีวกวตฺถูนํ ลาเภ จ เตสํ อลาเภ จ กายิกเจตสิกสุเข เจว ตถา ทุกฺเข จ สาทรชเนหิ กเต, สมฺมาเน ¶ เจว โอมาเน, จ สพฺพตฺถ สมโก สมานมานโส อุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ ปตฺโต ปาปุเณยฺยนฺติ อตฺโถ.
๗๘. โกสชฺชํ กุสีตภาวํ, ภยโต ภยวเสน ‘‘อปายทุกฺขภาคี’’ติ ทิสฺวา ตฺวา อโกสชฺชํ อกุสีตภาวํ อลีนวุตฺตึ, วีริยํ เขมโต เขมวเสน ‘‘นิพฺพานคามี’’ติ ทิสฺวา ตฺวา อารทฺธวีริยา โหถ ภวถ. เอสา พุทฺธานุสาสนี เอสา พุทฺธานํ อนุสิฏฺิ.
๗๙. วิวาทํ ภยโต ทิสฺวาติ วิวาทํ กลหํ ภยโต ทิสฺวา ‘‘อปายภาคี’’ติ ทิสฺวา ตฺวา อวิวาทํ วิวาทโต วิรมณํ ‘‘นิพฺพานปฺปตฺตี’’ติ, เขมโต ทิสฺวา ตฺวา สมคฺคา เอกคฺคจิตฺตา สขิลา สิลิฏฺา เมตฺตาย ธุรคตาย โสภมานา โหถาติ อตฺโถ. เอสา กถา มนฺตนา อุทีรณา พุทฺธานํ อนุสาสนี โอวาททานํ.
๘๐. ปมาทํ านนิสชฺชาทีสุ สติวิปฺปวาเสน วิหรณํ ภยโต ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเนสุ ทุกฺขิตทุรูปอปฺปนฺนปานตาทิสํวตฺตนกํ ¶ อปายาทิคมนฺจา’’ติ ทิสฺวา ตฺวา, อปฺปมาทํ สพฺพกิริยาสุ สติยา วิหรณํ, เขมโต วฑฺฒิโต ‘‘นิพฺพานสมฺปาปุณน’’นฺติ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต ตฺวา อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธีติ อฏฺอวยวํ สมฺมาสมฺโพธิยา ¶ มคฺคํ อธิคมูปายํ ภาเวถ วฑฺเฒถ มนสิ กโรถ, เอสา กถา ภาสนา อุทีรณา พุทฺธานุสาสนี พุทฺธานํ อนุสิฏฺีติ อตฺโถ.
๘๑. สมาคตา พหู พุทฺธาติ อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยา ปจฺเจกพุทฺธา สมาคตา ราสิภูตา, สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน อรหนฺตา จ ขีณาสวา อเนกสตสหสฺสา สมาคตา ราสิภูตา. ตสฺมา เต พุทฺเธ จ อรหนฺเต จ วนฺทมาเน วนฺทนารเห นมสฺสถ องฺคปจฺจงฺคนมกฺกาเรน นมสฺสถ วนฺทถ.
๘๒. เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา, พุทฺธา, พุทฺธธมฺมาติ พุทฺเธหิ เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค, ปฺจกฺขนฺธา, เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโยติอาทโย ธมฺมา, พุทฺธานํ วา สภาวา อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา, อจินฺติเย จินฺตาวิสยาติกฺกนฺเต ปสนฺนานํ เทวมนุสฺสานํ วิปาโก เทวมนุสฺสสมฺปตฺตินิพฺพานสมฺปตฺติสงฺขาโต จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺโย สงฺขฺยาติกฺกนฺโต โหติ ภวติ.
อิติ เอตฺตาวตา จ ยถา อทฺธานคามิโน ‘‘มคฺคํ โน อาจิกฺขา’’ติ ปุฏฺเน ‘‘วามํ มฺุจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต เตน มคฺเคน คามนิคมราชธานีสุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน มฺุจิเตน อปเรน วามมคฺเคน คตาปิ คามนิคมาทีสุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปนฺติ, เอวเมว พุทฺธาปทานํ กุสลาปทานวเสน นิฏฺาเปตฺวา ตเทว อกุสลาปทานวเสน วิตฺถาเรตุํ อิทํ ปฺหกมฺมํ –
‘‘ทุกฺกรฺจ อพฺภกฺขานํ, อพฺภกฺขานํ ปุนาปรํ;
อพฺภกฺขานํ สิลาเวโธ, สกลิกาปิ จ เวทนา.
‘‘นาฬาคิริ สตฺตจฺเฉโท, สีสทุกฺขํ ยวขาทนํ;
ปิฏฺิทุกฺขมตีสาโร, อิเม อกุสลการณา’’ติ.
อตฺถ ปมปฺเห – ทุกฺกรนฺติ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกา. อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ¶ โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม พฺราหฺมณมาณโว หุตฺวา นิพฺพตฺโต พฺราหฺมณชาติวเสน สาสเน อปฺปสนฺโน ตสฺส ภควโต ปิโลติกกมฺมนิสฺสนฺเทน ‘‘กสฺสโป ภควา’’ติ สุตฺวา ‘‘กุโต มุณฺฑกสฺส สมณสฺส โพธิ, โพธิ ปรมทุลฺลภา’’ติ ¶ อาห. โส เตน กมฺมนิสฺสนฺเทน อเนกชาติสเตสุ นรกาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา ตสฺเสว ภควโต อนนฺตรํ เตเนว ลทฺธพฺยากรเณน กมฺเมน ชาติสํสารํ เขเปตฺวา ปริโยสาเน เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปตฺวา ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต. เทวตายาจเนน ตโต จวิตฺวา สกฺยกุเล นิพฺพตฺโต าณสฺส ปริปากตฺตา สกลชมฺพุทีปรชฺชํ ปหาย อโนมานทีตีเร สุนิสิเตนาสินา สมกุฏเกสกลาปํ ฉินฺทิตฺวา พฺรหฺมุนา อานีเต อิทฺธิมเย กปฺปสฺส สณฺานกาเล ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺเต อฏฺ ปริกฺขาเร ปฏิคฺคเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา โพธิาณทสฺสนสฺส ตาว อปริปกฺกตฺตา ¶ พุทฺธภาวาย มคฺคามคฺคํ อชานิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ อุรุเวลชนปเท เอกาหารเอกาโลปเอกปุคฺคลเอกมคฺคเอกาสนโภชนวเสน อฏฺิจมฺมนหารุเสสํ นิมฺมํสรุธิรเปตรูปสทิสสรีโร ปธานสุตฺเต (สุ. นิ. ๔๒๗ อาทโย) วุตฺตนเยเนว ปธานํ มหาวีริยํ ทุกฺกรการิกํ อกาสิ. โส อิมํ ทุกฺกรการิกํ ‘‘สมฺโพธิยา มคฺคํ น โหตี’’ติ จินฺเตตฺวา คามนิคมราชธานีสุ ปณีตาหารํ ปริภฺุชิตฺวา ปีณินฺทฺริโย ปริปุณฺณทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขโณ กเมน โพธิมณฺฑมุปคนฺตฺวา ปฺจ มาเร ชินิตฺวา พุทฺโธ ชาโตติ.
‘‘อวจาหํ โชติปาโล, สุคตํ กสฺสปํ ตทา;
กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภา.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, อจรึ ทุกฺกรํ พหุํ;
ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิมปาปุณึ.
‘‘นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณึ โพธิมุตฺตมํ;
กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโต.
‘‘ปฺุปาปปริกฺขีโณ, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;
อโสโก อนุปายาโส, นิพฺพายิสฺสมนาสโว’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๙๒-๙๕);
ทุติยปฺเห – อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ ปริภาสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต สุทฺทกุเล ¶ ชาโต อปากโฏ อปฺปสิทฺโธ มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา ปฏิวสติ. ตทา มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุรภิ ¶ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ เกนจิ กรณีเยน ตสฺส สมีปฏฺานํ ปาปุณิ. โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อยํ สมโณ’’ติอาทินา อพฺภาจิกฺขิ. โส เตน อกุสลนิสฺสนฺเทน นรกาทีสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ยทา ติตฺถิยา ปมตรํ ภควโต ตุสิตภวเน วสนสมเย จ ปากฏา หุตฺวา สกลชนํ วฺเจตฺวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ทีเปตฺวา วิจรนฺติ, ตทา ตุสิตปุรา จวิตฺวา สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน พุทฺโธ ชาโต. ติตฺถิยา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย วิหตลาภสกฺการา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ. ตสฺมึ สมเย ราชคหเสฏฺิ คงฺคาย ชาลํ พนฺธิตฺวา กีฬนฺโต รตฺตจนฺทนฆฏิกํ ทิสฺวา อมฺหากํ เคเห จนฺทนานิ พหูนิ, อิมํ ภมํ อาโรเปตฺวา เตน ภมกาเรหิ ¶ ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย ลคฺเคตฺวา ‘‘เย อิมํ ปตฺตํ อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติ, เตสํ ภตฺติโก ภวิสฺสามี’’ติ เภรึ จราเปสิ.
ตทา ติตฺถิยา ‘‘นฏฺมฺหา ทานิ นฏฺมฺหา ทานี’’ติ มนฺเตตฺวา นิคณฺโ นาฏปุตฺโต สกปริสํ เอวมาห – ‘‘อหํ เวฬุสมีปํ คนฺตฺวา อากาเส อุลฺลงฺคนาการํ กโรมิ, ‘ตุมฺเห ฉวทารุมยํ ปตฺตํ ปฏิจฺจ มา อิทฺธึ กโรถา’ติ มํ ขนฺเธ คเหตฺวา วาเรถา’’ติ, เต ตถา คนฺตฺวา ตถา อกํสุ.
ตทา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช จ โมคฺคลฺลาโน จ ติคาวุเต เสลปพฺพตมตฺถเก ตฺวา ปิณฺฑปาตคณฺหนตฺถาย จีวรํ ปารุปนฺตา ตํ โกลาหลํ สุณึสุ. เตสุ โมคฺคลฺลาโน ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ ‘‘ตฺวํ อากาเสน คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ คณฺหาหี’’ติ อาห. โส ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหเยว ภควตา อิทฺธิมนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิตา, ตุมฺเหว คณฺหถา’’ติ อาห. ตถาปิ ‘‘มยา อาณตฺโต ตฺวเมว คณฺหาหี’’ติ อาณตฺโต อตฺตนา ิตํ ติคาวุตํ เสลปพฺพตํ ปาทตเล ลคฺเคตฺวา อุกฺขลิยา ปิธานํ วิย สกลราชคหนครํ ฉาเทสิ, ตทา นครวาสิโน ผฬิกปพฺพเต อาวุตํ รตฺตสุตฺตมิว ตํ เถรํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ภนฺเต ภารทฺวาช, อมฺเห รกฺขถา’’ติ อุคฺโฆสยึสุ, ภีตา สุปฺปาทีนิ สีเส อกํสุ. ตทา เถโร ตํ ปพฺพตํ ิตฏฺาเน วิสฺสชฺเชตฺวา อิทฺธิยา คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ อคฺคเหสิ, ตทา นครวาสิโน มหาโกลาหลมกํสุ.
ภควา เวฬุวนาราเม นิสินฺโน ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ เอโส สทฺโท’’ติ อานนฺทํ ปุจฺฉิ. ‘‘ภารทฺวาเชน, ภนฺเต, ปตฺตสฺส คหิตตฺตา สนฺตุฏฺา นครวาสิโน อุกฺกุฏฺิสทฺทมกํสู’’ติ ¶ อาห. ตทา ภควา อายตึ ปรูปวาทโมจนตฺถํ ตํ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา เภทาเปตฺวา อฺชนุปปิสนํ กตฺวา ¶ ภิกฺขูนํ ทาเปสิ, ทาเปตฺวา จ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทฺธิวิกุพฺพนา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๕๒ โถกํ วิสทิสํ) สิกฺขาปทํ ปฺาเปสิ.
ตโต ติตฺถิยา ‘‘สมเณน กิร โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, เต ชีวิตเหตุปิ ตํ นาติกฺกมนฺติ, มยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ราสิภูตา โกลาหลมกํสุ. อถ ราชา พิมฺพิสาโร ตํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตเมวมาห ¶ – ‘‘ติตฺถิยา, ภนฺเต, ‘อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’ติ อุคฺโฆเสนฺตี’’ติ. ‘‘อหมฺปิ, มหาราช, กริสฺสามี’’ติ. ‘‘นนุ, ภนฺเต, ภควตา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺต’’นฺติ. ‘‘ตเมว, มหาราช, ปุจฺฉิสฺสามิ, ตวุยฺยาเน อมฺพผลาทีนิ ขาทนฺตานํ ‘เอตฺตโก ทณฺโฑ’ติ ทณฺฑํ เปนฺโต ตวาปิ เอกโต กตฺวา เปสี’’ติ. ‘‘น มยฺหํ, ภนฺเต, ทณฺโฑ’’ติ. ‘‘เอวํ, มหาราช, น มยฺหํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กตฺถ, ภนฺเต, ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สาวตฺถิยา สมีเป กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล, มหาราชา’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ. ตโต ติตฺถิยา ‘‘กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กิร ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตี’’ติ สุตฺวา นครสฺส สามนฺตา อมฺพรุกฺเข เฉทาเปสุํ, นาครา มหาองฺคณฏฺาเน มฺจาติมฺจํ อฏฺฏาทโย พนฺธึสุ, สกลชมฺพุทีปวาสิโน ราสิภูตา ปุรตฺถิมทิสายเมว ทฺวาทสโยชนานิ ผริตฺวา อฏฺํสุ. เสสทิสาสุปิ ตทนุรูเปนากาเรน สนฺนิปตึสุ.
ภควาปิ กาเล สมฺปตฺเต อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ปาโตว กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ กณฺโฑ นาม อุยฺยานปาโล กิปิลฺลิกปุเฏ สุปกฺกํ อมฺพผลํ ทิสฺวา ‘‘สจาหํ อิมํ รฺโ ทเทยฺยํ, กหาปณาทิสารํ ลเภยฺยํ, ภควโต อุปนามิเต ปน อิธโลกปรโลเกสุ สมฺปตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ ภควโต อุปนาเมสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ ผลํ มทฺทิตฺวา ปานํ เทหี’’ติ. เถโร ตถา อกาสิ. ภควา อมฺพรสํ ปิวิตฺวา อมฺพฏฺึ อุยฺยานปาลสฺส ทตฺวา ‘‘อิมํ โรเปหี’’ติ อาห. โส วาลุกํ วิยูหิตฺวา ตํ โรเปสิ, อานนฺทตฺเถโร กุณฺฑิกาย อุทกํ อาสิฺจิ. ตสฺมึ ขเณ อมฺพงฺกุโร อุฏฺหิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว สาขาวิฏปปุปฺผผลปลฺลวภริโต ¶ ปฺายิตฺถ. ปติตํ อมฺพผลํ ขาทนฺตา สกลชมฺพุทีปวาสิโน ขยํ ปาเปตุํ นาสกฺขึสุ.
อถ ภควา ปุรตฺถิมจกฺกวาฬโต ยาว ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ, ตาว อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ มหาเมรุมุทฺธนิ รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา อเนกปริสาหิ สีหนาทํ นทาเปนฺโต ธมฺมปทฏฺกถายํ วุตฺตนเยน มหาอิทฺธิปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา เต วิปฺปการํ ปาเปตฺวา ปาฏิหีราวสาเน ปุริมพุทฺธาจิณฺณวเสน ¶ ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสฺสํวุฏฺโ นิรนฺตรํ เตมาสํ ¶ อภิธมฺมํ เทเสตฺวา มาตุปฺปมุขานํ อเนกเทวตานํ โสตาปตฺติมคฺคาธิคมนํ กตฺวา, วุฏฺวสฺโส เทโวโรหนํ กตฺวา อเนกเทวพฺรหฺมคณปริวุโต สงฺกสฺสปุรทฺวารํ โอรุยฺห โลกานุคฺคหํ อกาสิ. ตทา ภควโต ลาภสกฺกาโร ชมฺพุทีปมชฺโฌตฺถรมาโน ปฺจมหาคงฺคา วิย อโหสิ.
อถ ติตฺถิยา ปริหีนลาภสกฺการา ทุกฺขี ทุมฺมนา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา นิสีทึสุ. ตทา เตสํ อุปาสิกา จิฺจมาณวิกา นาม อติวิย รูปคฺคปฺปตฺตา เต ตถา นิสินฺเน ทิสฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, เอวํทุกฺขี ทุมฺมนา นิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ, ภคินิ, อปฺโปสฺสุกฺกาสี’’ติ? ‘‘กึ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ภคินิ, สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปาทกาลโต ปฏฺาย มยํ หตลาภสกฺการา, นครวาสิโน อมฺเห น กิฺจิ มฺนฺตี’’ติ. ‘‘มยา เอตฺถ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ตยา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ. สา ‘‘น มยฺหํ ภาโร’’ติ วตฺวา ตตฺถ อุสฺสาหํ กโรนฺตี วิกาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ติตฺถิยานํ อุปสฺสเย วสิตฺวา ปาโต นครวาสีนํ คนฺธาทีนิ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทนตฺถาย คมนสมเย เชตวนา วิย นิกฺขนฺตา, ‘‘กตฺถ สยิตา’’ติ ปุฏฺา ‘‘กึ ตุมฺหากํ มม สยิตฏฺาเนนา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. สา กเมน คจฺฉนฺเต กาเล ปุจฺฉิตา ‘‘สมเณนาหํ โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ สยิตฺวา นิกฺขนฺตา’’ติ อาห. ตํ พาลปุถุชฺชนา สทฺทหึสุ, ปณฺฑิตา โสตาปนฺนาทโย น สทฺทหึสุ. เอกทิวสํ สา ทารุมณฺฑลํ อุทเร พนฺธิตฺวา อุปริ รตฺตปฏํ ปริทหิตฺวา คนฺตฺวา สราชิกาย ปริสาย ธมฺมเทสนตฺถาย นิสินฺนํ ภควนฺตํ เอวมาห – ‘‘โภ สมณ, ตฺวํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตุยฺหํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนทารกคพฺภินิยา มยฺหํ ลสุณมริจาทีนิ น วิจาเรสี’’ติ? ‘‘ตถาภาวํ, ภคินิ, ตฺวฺเจว ปชานาสิ, อหฺจา’’ติ. สา ‘‘เอวเมว เมถุนสํสคฺคสมยํ ทฺเวเยว ชานนฺติ, น อฺเ’’ติ อาห.
ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ¶ ตํ การณํ ตฺวา ทฺเว เทวปุตฺเต อาณาเปสิ – ‘‘ตุมฺเหสุ เอโก มูสิกวณฺณํ มาเปตฺวา ตสฺสา ทารุมณฺฑลสฺส พนฺธนํ ฉินฺทตุ, เอโก วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปตฺวา ปารุตปฏํ อุทฺธํ ขิปตู’’ติ. เต คนฺตฺวา ตถา อกํสุ. ทารุมณฺฑลํ ปตมานํ ตสฺสา ปาทปิฏฺึ ภินฺทิ. ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ปุถุชฺชนา สพฺเพ ‘‘อเร, ทุฏฺโจริ, ตฺวํ เอวรูปสฺส โลกตฺตยสามิโน ¶ เอวรูปํ อพฺภกฺขานํ อกาสี’’ติ อุฏฺหิตฺวา เอเกกมุฏฺิปหารํ ทตฺวา สภาย นีหรึสุ, ทสฺสนาติกฺกนฺตาย ปถวี วิวรมทาสิ. ตสฺมึ ขเณ อวีจิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา กุลทตฺติเกน ¶ รตฺตกมฺพเลเนว ตํ อจฺฉาเทตฺวา อวีจิมฺหิ ปกฺขิปิ, ภควโต ลาภสกฺกาโร อติเรกตโร อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สพฺพาภิภุสฺส พุทฺธสฺส, นนฺโท นามาสิ สาวโก;
ตํ อพฺภกฺขาย นิรเย, จิรํ สํสริตํ มยา.
‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ, นิรเย สํสรึ จิรํ;
มนุสฺสภาวํ ลทฺธาหํ, อพฺภกฺขานํ พหุํ ลภึ.
‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, จิฺจมาณวิกา มมํ;
อพฺภาจิกฺขิ อภูเตน, ชนกายสฺส อคฺคโต’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๗๐-๗๒);
ตติยปฺเห – อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ อกฺโกสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต อปากฏชาติยํ อุปฺปนฺโน มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา ทุชฺชนสํสคฺคพเลน สุรภึ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ‘‘ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อยํ ภิกฺขู’’ติ อกฺโกสิ. โส เตน อกุสเลน วจีกมฺเมน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ทสปารมิตาสํสิทฺธิพเลน พุทฺโธ ชาโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. ปุน ติตฺถิยา อุสฺสาหชาตา – ‘‘กถํ นุ โข สมณสฺส โคตมสฺส อยสํ อุปฺปาเทสฺสามา’’ติ ทุกฺขี ทุมฺมนา นิสีทึสุ. ตทา สุนฺทรี นาเมกา ปริพฺพาชิกา เต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ิตา ตุณฺหีภูเต กิฺจิ อวทนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ มยฺหํ โทโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สมเณน โคตเมน อมฺเห วิเหิยมาเน ตฺวํ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหริสฺสสิ, อิทํ ตว โทโส’’ติ. ‘‘เอวมหํ ตตฺถ กึ กริสฺสามี’’ติ? ‘‘ตฺวํ สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, อยฺยา’’ติ วตฺวา ตโต ปฏฺาย วุตฺตนเยน ทิฏฺทิฏฺานํ ‘‘สมเณน โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ สยิตฺวา นิกฺขนฺตา’’ติ วตฺวา อกฺโกสติ ปริภาสติ. ติตฺถิยาปิ ‘‘ปสฺสถ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส กมฺม’’นฺติ อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘มุนาฬิ ¶ นามหํ ธุตฺโต, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาติสุ;
ปจฺเจกพุทฺธํ สุรภึ, อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ.
‘‘เตน ¶ ¶ กมฺมวิปาเกน, นิรเย สํสรึ จิรํ;
พหู วสฺสสหสฺสานิ, ทุกฺขํ เวเทสิ เวทนํ.
‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, อิธ ปจฺฉิมเก ภเว;
อพฺภกฺขานํ มยา ลทฺธํ, สุนฺทริกาย การณา’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๖๗-๖๙);
จตุตฺถปฺเห – อพฺภกฺขานํ อภิ วิเสเสน อกฺโกสนํ ปริภาสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล อุปฺปนฺโน พหุสฺสุโต พหูหิ สกฺกโต ปูชิโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วนมูลผลาหาโร พหุมาณเว มนฺเต วาเจนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. เอโก ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี ตาปโส ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวาว อิสฺสาปกโต ตํ อทูสกํ อิสึ ‘‘กามโภคี กุหโก อยํ อิสี’’ติ อพฺภาจิกฺขิ, อตฺตโน สิสฺเส จ อาห – ‘‘อยํ อิสิ เอวรูโป อนาจารโก’’ติ. เตปิ ตเถว อกฺโกสึสุ ปริภาสึสุ. โส เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ หุตฺวา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโต. ตเถว ติตฺถิยา อพฺภกฺขาเนนปิ อสนฺตุฏฺา ปุนปิ สุนฺทริยา อพฺภกฺขานํ กาเรตฺวา สุราธุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา ลฺชํ ทตฺวา ‘‘ตุมฺเห สุนฺทรึ มาเรตฺวา เชตวนทฺวารสมีเป มาลากจวเรน ฉาเทถา’’ติ อาณาเปสุํ. เต ตถา กรึสุ. ตโต ติตฺถิยา ‘‘สุนฺทรึ น ปสฺสามา’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘ปริเยสถา’’ติ อาห. เต อตฺตนา ปาติตฏฺานโต คเหตฺวา มฺจกํ อาโรเปตฺวา รฺโ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปสฺสถ, โภ, สมณสฺส โคตมสฺส สาวกานํ กมฺม’’นฺติ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกลนคเร อวณฺณํ อุคฺโฆเสนฺตา วิจรึสุ. สุนฺทรึ อามกสุสาเน อฏฺฏเก เปสุํ. ราชา ‘‘สุนฺทริมารเก ปริเยสถา’’ติ อาณาเปสิ. ตทา ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา ‘‘ตฺวํ สุนฺทรึ มาเรสิ, ตฺวํ มาเรสี’’ติ กลหํ กรึสุ. ราชปุริสา เต ธุตฺเต คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ‘‘กึ, ภเณ, ตุมฺเหหิ สุนฺทรี มาริตา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เกหิ อาณตฺตา’’ติ? ‘‘ติตฺถิเยหิ, เทวา’’ติ. ราชา ติตฺถิเย อาหราเปตฺวา พนฺธาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ‘พุทฺธสฺส อวณฺณตฺถาย อมฺเหหิ สยเมว สุนฺทรี มาราปิตา, ภควา ตสฺส สาวกา จ อการกา’ติ อุคฺโฆสถา’’ติ อาห. เต ตถา อกํสุ ¶ . สกลนครวาสิโน นิกฺกงฺขา อเหสุํ. ราชา ติตฺถิเย จ ธุตฺเต จ มาราเปตฺวา ฉฑฺฑาเปติ ¶ . ตโต ภควโต ภิยฺโยโสมตฺตาย ลาภสกฺกาโร วฑฺฒิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พฺราหฺมโณ ¶ สุตวา อาสึ, อหํ สกฺกตปูชิโต;
มหาวเน ปฺจสเต, มนฺเต วาเจมิ มาณเว.
‘‘ตตฺถาคโต อิสิ ภีโม, ปฺจาภิฺโ มหิทฺธิโก;
ตฺจาหํ อาคตํ ทิสฺวา, อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ.
‘‘ตโตหํ อวจํ สิสฺเส, กามโภคี อยํ อิสิ;
มยฺหมฺปิ ภาสมานสฺส, อนุโมทึสุ มาณวา.
‘‘ตโต มาณวกา สพฺเพ, ภิกฺขมานํ กุเล กุเล;
มหาชนสฺส อาหํสุ, กามโภคี อยํ อิสิ.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, ปฺจภิกฺขุสตา อิเม;
อพฺภกฺขานํ ลภุํ สพฺเพ, สุนฺทริกาย การณา’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๗๓-๗๗);
ปฺจเม ปฺเห – สิลาเวโธติ อาหตจิตฺโต สิลํ ปวิชฺฌิ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต จ กนิฏฺภาตา จ เอกปิตุปุตฺตา อเหสุํ. เต ปิตุ อจฺจเยน ทาเส ปฏิจฺจ กลหํ กโรนฺตา อฺมฺํ วิรุทฺธา อเหสุํ. โพธิสตฺโต อตฺตโน พลวภาเวน กนิฏฺภาตรํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ ปาสาณํ ปวิชฺเฌสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นรกาทีสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต ราหุลกุมารสฺส มาตุโล ปุพฺเพ เสริวาณิชกาเล โพธิสตฺเตน สทฺธึ วาณิโช อโหสิ, เต เอกํ ปฏฺฏนคามํ ปตฺวา ‘‘ตฺวํ เอกวีถึ คณฺหาหิ, อหมฺปิ เอกวีถึ คณฺหามี’’ติ ทฺเวปิ ปวิฏฺา. เตสุ เทวทตฺตสฺส ปวิฏฺวีถิยํ ชิณฺณเสฏฺิภริยา จ นตฺตา จ ทฺเวเยว อเหสุํ, เตสํ มหนฺตํ สุวณฺณถาลกํ มลคฺคหิตํ ภาชนนฺตเร ปิตํ โหติ, ตํ สุวณฺณถาลกภาวํ อชานนฺตี ‘‘อิมํ ถาลกํ คเหตฺวา ปิฬนฺธนํ เทถา’’ติ อาห. โส ตํ คเหตฺวา สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ตฺวา ‘‘โถกํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คโต. อถ โพธิสตฺตํ ทฺวารสมีปํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘นตฺตา, อยฺเย ¶ , มยฺหํ กจฺฉปุฏํ ¶ ปิฬนฺธนํ เทถา’’ติ. สา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ตํ ถาลกํ ทตฺวา ‘‘อิมํ คเหตฺวา มยฺหํ นตฺตาย กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ เทถา’’ติ. โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ตฺวา ‘‘เตน วฺจิตา’’ติ ตฺวา อตฺตโน ปสิพฺพกาย ปิตอฏฺกหาปเณ อวเสสภณฺฑฺจ ¶ ทตฺวา กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ กุมาริกาย หตฺเถ ปิฬนฺธาเปตฺวา อคมาสิ. โส วาณิโช ปุนาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ. ‘‘ตาต, ตฺวํ น คณฺหิตฺถ, มยฺหํ ปุตฺโต อิทฺจิทฺจ ทตฺวา ตํ คเหตฺวา คโต’’ติ. โส ตํ สุตฺวาว หทเยน ผาลิเตน วิย ธาวิตฺวา อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโต นาวํ อารุยฺห ปกฺขนฺทิ. โส ‘‘ติฏฺ, มา ปลายิ มา ปลายี’’ติ วตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ตํ นาเสตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ.
โส ปตฺถนาวเสน อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ อฺมฺํ วิเหเตฺวา อิมสฺมึ อตฺตภาเว สกฺยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน ภควติ สพฺพฺุตํ ปตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต อนุรุทฺธาทีหิ สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฌานลาภี หุตฺวา ปากโฏ ภควนฺตํ วรํ ยาจิ – ‘‘ภนฺเต, สพฺโพ ภิกฺขุสงฺโฆ ปิณฺฑปาติกาทีนิ เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยตุ, สกโล ภิกฺขุสงฺโฆ มม ภาโร โหตู’’ติ. ภควา น อนุชานิ. เทวทตฺโต เวรํ พนฺธิตฺวา ปริหีนชฺฌาโน ภควนฺตํ มาเรตุกาโม เอกทิวสํ เวภารปพฺพตปาเท ิตสฺส ภควโต อุปริ ิโต ปพฺพตกูฏํ ปวิทฺเธสิ. ภควโต อานุภาเวน อปโร ปพฺพตกูโฏ ตํ ปตมานํ สมฺปฏิจฺฉิ. เตสํ ฆฏฺฏเนน อุฏฺิตา ปปฏิกา อาคนฺตฺวา ภควโต ปาทปิฏฺิยํ ปหริ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เวมาตุภาตรํ ปุพฺเพ, ธนเหตุ หนึ อหํ;
ปกฺขิปึ คิริทุคฺคสฺมึ, สิลาย จ อปึสยึ.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เทวทตฺโต สิลํ ขิปิ;
องฺคุฏฺํ ปึสยี ปาเท, มม ปาสาณสกฺขรา’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๗๘-๗๙);
ฉฏฺปฺเห – สกลิกาเวโธติ สกลิกาย ฆฏฺฏนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ทหรกาเล มหาวีถิยํ กีฬมาโน วีถิยํ ปิณฺฑาย จรมานํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มุณฺฑโก สมโณ กุหึ คจฺฉตี’’ติ ปาสาณสกลิกํ คเหตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺิยํ ขิปิ ¶ . ปาทปิฏฺิจมฺมํ ฉินฺทิตฺวา รุหิรํ นิกฺขมิ. โส เตน ปาปกมฺเมน อเนกวสฺสสหสฺสานิ นิรเย มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา พุทฺธภูโตปิ กมฺมปิโลติกวเสน ¶ ปาทปิฏฺิยํ ปาสาณสกลิกฆฏฺฏเนน รุหิรุปฺปาทํ ลภิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปุเรหํ ¶ ทารโก หุตฺวา, กีฬมาโน มหาปเถ;
ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวาน, มคฺเค สกลิกํ ขิปึ.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, อิธ ปจฺฉิมเก ภเว;
วธตฺถํ มํ เทวทตฺโต, อภิมาเร ปยฺโยชยี’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๐-๘๑);
สตฺตมปฺเห – นาฬาคิรีติ ธนปาลโก หตฺถี มารณตฺถาย เปสิโต. อตีเต กิร โพธิสตฺโต หตฺถิโคปโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต หตฺถึ อารุยฺห วิจรมาโน มหาปเถ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาคจฺฉติ อยํ มุณฺฑโก’’ติ อาหตจิตฺโต ขิลชาโต หตฺถินา อาสาเทสิ. โส เตน กมฺเมน อปาเยสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ กตฺวา ‘‘ตฺวํ, มหาราช, ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหหิ, อหํ พุทฺธํ มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ สฺาเปตฺวา เอกทิวสํ รฺโ อนฺุาตาย หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา – ‘‘สฺเว ตุมฺเห นาฬาคิรึ โสฬสสุราฆเฏ ปาเยตฺวา ภควโต ปิณฺฑาย จรณเวลายํ เปเสถา’’ติ หตฺถิโคปเก อาณาเปสิ. สกลนครํ มหาโกลาหลํ อโหสิ, ‘‘พุทฺธนาเคน หตฺถินาคสฺส ยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อุภโต ราชวีถิยํ มฺจาติมฺจํ พนฺธิตฺวา ปาโตว สนฺนิปตึสุ. ภควาปิ กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตสฺมึ ขเณ วุตฺตนิยาเมเนว นาฬาคิรึ วิสฺสชฺเชสุํ. โส วีถิจจฺจราทโย วิธเมนฺโต อาคจฺฉติ. ตทา เอกา อิตฺถี ทารกํ คเหตฺวา วีถิโต วีถึ คจฺฉติ, หตฺถี ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อนุพนฺธิ. ภควา ‘‘นาฬาคิริ, น ตํ หนตฺถาย เปสิโต, อิธาคจฺฉาหี’’ติ อาห. โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภควนฺตาภิมุโข ธาวิ. ภควา อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อนนฺตสตฺเตสุ ผรณารหํ เมตฺตํ เอกสฺมึเยว นาฬาคิริมฺหิ ผริ. โส ภควโต เมตฺตาย ผุโฏ ¶ นิพฺภโย หุตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปติ. ภควา ตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปสิ. ตทา เทวพฺรหฺมาทโย อจฺฉริยพฺภุตชาตจิตฺตา ปุปฺผปราคาทีหิ ปูเชสุํ. สกลนคเร ชณฺณุกมตฺตา ธนราสโย อเหสุํ. ราชา ‘‘ปจฺฉิมทฺวาเร ธนานิ นครวาสีนํ โหนฺตุ, ปุรตฺถิมทฺวาเร ธนานิ ราชภณฺฑาคาเร โหนฺตู’’ติ เภรึ จราเปสิ. สพฺเพ ตถา กรึสุ. ตทา ¶ นาฬาคิริ ธนปาโล นาม อโหสิ. ภควา เวฬุวนารามํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘หตฺถาโรโห ปุเร อาสึ, ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, อาสาเทสึ คเชนหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺมวิปาเกน, ภนฺโต นาฬาคิรี คโช;
คิริพฺพเช ปุรวเร, ทารุโณ สมุปาคมี’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๒-๘๓);
อฏฺมปฺเห – สตฺถจฺเฉโทติ สตฺเถน คณฺฑผาลนํ กุาราย สตฺเถน เฉโท. อตีเต กิร โพธิสตฺโต ปจฺจนฺตเทเส ราชา อโหสิ. โส ทุชฺชนสํสคฺควเสน ปจฺจนฺตเทเส วาสวเสน จ ธุตฺโต สาหสิโก เอกทิวสํ ขคฺคหตฺโถ ปตฺติโกว นคเร วิจรนฺโต นิราปราเธ ชเน ขคฺเคน ผาเลนฺโต อคมาสิ. โส เตน ปาปกมฺมวิปาเกน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ติรจฺฉานาทีสุ ทุกฺขมนุภวิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวทตฺเตน ขิตฺตปาสาณสกฺขลิกปหาเรน อุฏฺิตคณฺโฑ อโหสิ. ชีวโก เมตฺตจิตฺเตน ตํ คณฺฑํ ผาเลสิ. เวริจิตฺตสฺส เทวทตฺตสฺส รุหิรุปฺปาทกมฺมํ อนนฺตริกํ อโหสิ, เมตฺตจิตฺตสฺส ชีวกสฺส คณฺฑผาลนํ ปฺุเมว อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ราชาหํ ปตฺติโก อาสึ, สตฺติยา ปุริเส หนึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, นิรเย ปจฺจิสํ ภุสํ.
‘‘กมฺมุโน ตสฺส เสเสน, อิทานิ สกลํ มม;
ปาเท ฉวึ ปกปฺเปสิ, น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๔-๘๕);
นวเม ปฺเห – ‘‘สีสทุกฺขนฺติ สีสาพาโธ สีสเวทนา. อตีเต กิร โพธิสตฺโต เกวฏฺฏคาเม เกวฏฺโฏ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ เกวฏฺฏปุริเสหิ ¶ สทฺธึ มจฺฉมารณฏฺานํ คนฺตฺวา มจฺเฉ มาเรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทสิ, สหคตาปิ ตเถว โสมนสฺสํ อุปฺปาทยึสุ. โส เตน อกุสลกมฺเมน จตุราปาเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว เตหิ ปุริเสหิ สทฺธึ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺโตปิ สยํ สีสาพาธํ ปจฺจนุโภสิ. เต จ สกฺยราชาโน ธมฺมปทฏฺกถายํ ¶ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.วิฑฑูภวตฺถุ) วุตฺตนเยน วิฑฑูภสงฺคาเม สพฺเพ วินาสํ ปาปุณึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก;
มจฺฉเก ฆาติเต ทิสฺวา, ชนยึ โสมนสฺสกํ.
‘‘เตน ¶ กมฺมวิปาเกน, สีสทุกฺขํ อหู มม;
สพฺเพ สกฺกา จ หฺึสุ, ยทา หนิ วิฏฏูโภ’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๖-๘๗);
ทสมปฺเห – ยวขาทนนฺติ เวรฺชายํ ยวตณฺฑุลขาทนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ชาติวเสน จ อนฺธพาลภาเวน จ ผุสฺสสฺส ภควโต สาวเก มธุรนฺนปาเน สาลิโภชนาทโย จ ภฺุชมาเน ทิสฺวา ‘‘อเร มุณฺฑกสมณา, ยวํ ขาทถ, มา สาลิโภชนํ ภฺุชถา’’ติ อกฺโกสิ. โส เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน อเนกวสฺสสหสฺสานิ จตุราปาเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺวา โลกสงฺคหํ กโรนฺโต คามนิคมราชธานีสุ จริตฺวา เอกสฺมึ สมเย เวรฺชพฺราหฺมณคามสมีเป สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ ปุจิมนฺทรุกฺขมูลํ ปาปุณิ. เวรฺชพฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อเนกปริยาเยน ภควนฺตํ ชินิตุํ อสกฺโกนฺโต โสตาปนฺโน หุตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิเธว วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาโรเจสิ. ภควา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. อถ ปุนทิวสโต ปฏฺาย มาโร ปาปิมา สกลเวรฺชพฺราหฺมณคามวาสีนํ มาราวฏฺฏนํ อกาสิ. ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส ภควโต มาราวฏฺฏนวเสน เอโกปิ กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตํ ทาตา นาโหสิ. ภควา ตุจฺฉปตฺโตว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนาคฺฉิ. ตสฺมึ เอวํ อาคเต ตตฺเถว นิวุฏฺา อสฺสวาณิชา ตํ ทิวสํ ทานํ ทตฺวา ตโต ปฏฺาย ภควนฺตํ ปฺจสตภิกฺขุปริวารํ นิมนฺเตตฺวา ปฺจนฺนํ อสฺสสตานํ ภตฺตโต วิภาคํ กตฺวา ยวํ โกฏฺเฏตฺวา ภิกฺขูนํ ปตฺเตสุ ปกฺขิปึสุ ¶ . สกลสฺส สหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สุชาตาย ปายาสปจนทิวเส วิย ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ภควา ปริภฺุชิ ¶ , เอวํ เตมาสํ ยวํ ปริภฺุชิ. เตมาสจฺจเยน มาราวฏฺฏเน วิคเต ปวารณาทิวเส เวรฺโช พฺราหฺมโณ สริตฺวา มหาสํเวคปฺปตฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ขมาเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสยึ;
ยวํ ขาทถ ภฺุชถ, มา จ ภฺุชถ สาลโย.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ;
นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน, เวรฺชายํ วสึ ตทา’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๘-๘๙);
เอกาทสมปฺเห ¶ – ปิฏฺิทุกฺขนฺติ ปิฏฺิอาพาโธ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ถามสมฺปนฺโน กิฺจิ รสฺสธาตุโก อโหสิ. เตน สมเยน เอโก มลฺลยุทฺธโยโธ สกลชมฺพุทีเป คามนิคมราชธานีสุ มลฺลยุทฺเธ วตฺตมาเน ปุริเส ปาเตตฺวา ชยปฺปตฺโต กเมน โพธิสตฺตสฺส วสนนครํ ปตฺวา ตสฺมิมฺปิ ชเน ปาเตตฺวา คนฺตุมารทฺโธ. ตทา โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ วสนฏฺาเน เอส ชยํ ปตฺวา คจฺฉตี’’ติ ตตฺถ นครมณฺฑลมาคมฺม อปฺโปเฏตฺวา อาคจฺฉ มยา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา คจฺฉาติ. โส หสิตฺวา ‘‘อหํ มหนฺเต ปุริเส ปาเตสึ, อยํ รสฺสธาตุโก วามนโก มม เอกหตฺถสฺสาปิ นปฺปโหตี’’ติ อปฺโปเฏตฺวา นทิตฺวา อาคจฺฉิ. เต อุโภปิ อฺมฺํ หตฺถํ ปรามสึสุ, โพธิสตฺโต ตํ อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ภมิตฺวา ภูมิยํ ปาเตนฺโต ขนฺธฏฺึ ภินฺทิตฺวา ปาเตสิ. สกลนครวาสิโน อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตา อปฺโปเฏตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ โพธิสตฺตํ ปูเชสุํ. โพธิสตฺโต ตํ มลฺลโยธํ อุชุํ สยาเปตฺวา ขนฺธฏฺึ อุชุกํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ อิโต ปฏฺาย เอวรูปํ มา กโรสี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว สรีรสีสาทิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ ปิฏฺิรุชาทิทุกฺขมนุโภสิ. ตสฺมา กทาจิ ปิฏฺิทุกฺเข อุปฺปนฺเน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ‘‘อิโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสถา’’ติ วตฺวา สยํ สุคตจีวรํ ปฺาเปตฺวา สยติ, กมฺมปิโลติกํ นาม พุทฺธมปิ น มฺุจติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘นิพฺพุทฺเธ ¶ วตฺตมานมฺหิ, มลฺลปุตฺตํ นิเหยึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, ปิฏฺิทุกฺขํ อหู มมา’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๙๐);
ทฺวาทสมปฺเห ¶ – อติสาโรติ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกํ เสฏฺิปุตฺตํ โรเคน วิจฺฉิตํ ติกิจฺฉนฺโต เภสชฺชํ กตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา ตสฺส เทยฺยธมฺมทาเน ปมาทมาคมฺม อปรํ โอสธํ ทตฺวา วมนวิเรจนํ อกาสิ. เสฏฺิ พหุธนํ อทาสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว โลหิตปกฺขนฺทิกาพาเธน วิจฺฉิโต อโหสิ. อิมสฺมิมฺปิ ปจฺฉิมตฺตภาเว ปรินิพฺพานสมเย จุนฺเทน กมฺมารปุตฺเตน ปจิตสูกรมทฺทวสฺส สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพเชน อาหาเรน สห ภุตฺตกฺขเณ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ อโหสิ. โกฏิสตสหสฺสานํ หตฺถีนํ พลํ ขยมคมาสิ. ภควา วิสาขปุณฺณมายํ กุสินารายํ ปรินิพฺพานตฺถาย คจฺฉนฺโต อเนเกสุ าเนสุ นิสีทนฺโต ปิปาสิโต ปานียํ ปิวิตฺวา มหาทุกฺเขน ¶ กุสินารํ ปตฺวา ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิ. กมฺมปิโลติกํ เอวรูปํ โลกตฺตยสามิมฺปิ น วิชหติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ติกิจฺฉโก อหํ อาสึ, เสฏฺิปุตฺตํ วิเรจยึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, โหติ ปกฺขนฺทิกา มมาติ.
‘‘เอวํ ชิโน วิยากาสิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อคฺคโต;
สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต, อโนตตฺเต มหาสเร’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๙๑, ๙๖);
เอวํ ปฏิฺาตปฺหานํ, มาติกาปนวเสน อกุสลาปทานํ สมตฺตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ อิตฺถํ สุทนฺติ อิตฺถํ อิมินา ปกาเรน เหฏฺา วุตฺตนเยน. สุทนฺติ นิปาโต ปทปูรณตฺเถ อาคโต. ภควา ภาคฺยสมฺปนฺโน ปูริตปารมิมหาสตฺโต –
‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;
ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติ. –
เอวมาทิคุณยุตฺโต เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา พุทฺธาติพุทฺโธ โส มหาการุณิโก ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ พุทฺธการณํ ¶ สมฺภาวยมาโน ปากฏํ กุรุมาโน พุทฺธาปทานิยํ นาม พุทฺธการณปกาสกํ นาม ธมฺมปริยายํ ธมฺมเทสนํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ กเถสีติ.
อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺกถาย
พุทฺธอปทานสํวณฺณนา สมตฺตา.
๒.ปจฺเจกพุทฺธอปทานวณฺณนา
ตโต ¶ ¶ อนนฺตรํ อปทานํ สงฺคายนฺโต ‘‘ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ, อาวุโส อานนฺท, ภควตา กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ ปุฏฺโ ‘‘อถ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สุณาถา’’ติ อาห. เตสํ อปทานตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
๘๓. ‘‘สุณาถา’’ติ วุตฺตปทํ อุปฺปตฺตินิพฺพตฺติวเสน ปกาเสนฺโต ‘‘ตถาคตํ เชตวเน วสนฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เชตกุมารสฺส นามวเสน ตถาสฺิเต วิหาเร จตูหิ อิริยาปถวิหาเรหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ วา วสนฺตํ วิหรนฺตํ ยถา ปุริมกา วิปสฺสิอาทโย พุทฺธา สมตฺตึสปารมิโย ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต. ตํ ตถาคตํ เชตวเน วสนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เวเทหมุนีติ เวเทหรฏฺเ ชาตา เวเทหี, เวเทหิยา ปุตฺโต เวเทหิปุตฺโต. โมนํ วุจฺจติ าณํ, เตน อิโต คโต ปวตฺโตติ มุนิ. เวเทหิปุตฺโต จ โส มุนิ เจติ ‘‘เวเทหิปุตฺตมุนี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วณฺณาคโม’’ติอาทินา นิรุตฺตินเยน อิ-การสฺส อตฺตํ ปุตฺต-สทฺทสฺส จ โลปํ กตฺวา ‘‘เวเทหมุนี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ คติมนฺตานํ พหุสฺสุตานํ อุปฏฺากานํ ยทิทํ อานนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙-๒๒๓) เอตทคฺเค ปิโต อายสฺมา อานนฺโท นตงฺโค นมนกายงฺโค อฺชลิโก หุตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปจฺเจกพุทฺธา นาม กีทิสา โหนฺตี’’ติ อปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. เต ปจฺเจกพุทฺธา เกหิ เหตุภิ เกหิ การเณหิ ภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. วีราติ ภควนฺตํ อาลปติ.
๘๔-๘๕. ตโต ปรํ วิสฺสชฺชิตาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทาห สพฺพฺุวโร มเหสี’’ติอาทิมาห. สพฺพํ อตีตาทิเภทํ หตฺถามลกํ วิย ชานาตีติ ¶ สพฺพฺู, สพฺพฺู จ โส วโร อุตฺตโม เจติ สพฺพฺุวโร. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ, สมาธิกฺขนฺธํ, ปฺากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสติ คเวสตีติ มเหสิ. อานนฺทภทฺทํ มธุเรน สเรน ตทา ตสฺมึ ปุจฺฉิตกาเล อาห กเถสีติ สมฺพนฺโธ. โภ อานนฺท, เย ปจฺเจกพุทฺธา ปุพฺพพุทฺเธสุ ปุพฺเพสุ อตีตพุทฺเธสุ กตาธิการา กตปฺุสมฺภารา ชินสาสเนสุ อลทฺธโมกฺขา อปฺปตฺตนิพฺพานา. เต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา ธีรา อิธ อิมสฺมึ โลเก สํเวคมุเขน เอกปุคฺคลํ ปธานํ กตฺวา ปจฺเจกพุทฺธา ชาตาติ อตฺโถ. สุติกฺขปฺา สุฏฺุ ติกฺขปฺา. วินาปิ พุทฺเธหิ พุทฺธานํ โอวาทานุสาสนีหิ รหิตา อปิ. ปริตฺตเกนปิ อปฺปมตฺตเกนปิ อารมฺมเณน ¶ ปจฺเจกโพธึ ปฏิเอกฺกํ โพธึ สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺตรํ โพธึ อนุปาปุณนฺติ ปฏิวิชฺฌนฺติ.
๘๖. สพฺพมฺหิ ¶ โลกมฺหิ สกลสฺมึ โลกตฺตเย มมํ เปตฺวา มํ วิหาย ปเจกพุทฺเธหิ สโมว สทิโส เอว นตฺถิ, เตสํ มหามุนีนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ อิมํ วณฺณํ อิมํ คุณํ ปเทสมตฺตํ สงฺเขปมตฺตํ อหํ ตุมฺหากํ สาธุ สาธุกํ วกฺขามิ กเถสฺสามีติ อตฺโถ.
๘๗. อนาจริยกา หุตฺวา สยเมว พุทฺธานํ อตฺตนาว ปฏิวิทฺธานํ อิสีนํ อนฺตเร มหาอิสีนํ มธูวขุทฺทํ ขุทฺทกมธุปฏลํ อิว สาธูนิ มธุรานิ วากฺยานิ อุทานวจนานิ อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ เภสชํ โอสธํ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺตา อิจฺฉนฺตา สพฺเพ ตุมฺเห สุปสนฺนจิตฺตา สุปฺปสนฺนมนา สุณาถ มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
๘๘-๘๙. ปจฺเจกพุทฺธานํ สมาคตานนฺติ ราสิภูตานํ อุปฺปนฺนานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ. อริฏฺโ, อุปริฏฺโ, ตครสิขิ, ยสสฺสี, สุทสฺสโน, ปิยทสฺสี, คนฺธาโร, ปิณฺโฑโล, อุปาสโภ, นิโถ, ตโถ, สุตวา, ภาวิตตฺโต, สุมฺโภ, สุโภ, เมถุโล, อฏฺโม, สุเมโธ, อนีโฆ, สุทาโ, หิงฺคุ, หิงฺโค, ทฺเวชาลิโน, อฏฺโก, โกสโล, สุพาหุ, อุปเนมิโส, เนมิโส, สนฺตจิตฺโต, สจฺโจ, ตโถ, วิรโช, ปณฺฑิโต, กาโล, อุปกาโล, วิชิโต, ชิโต, องฺโค, ปงฺโค, คุตฺติชฺชิโต, ปสฺสี, ชหี, อุปธึ, ทุกฺขมูลํ, อปราชิโต, สรภงฺโค, โลมหํโส ¶ , อุจฺจงฺคมาโย, อสิโต, อนาสโว, มโนมโย, มานจฺฉิโท, พนฺธุมา, ตทาธิมุตฺโต, วิมโล, เกตุมา, โกตุมฺพรงฺโค, มาตงฺโค, อริโย, อจฺจุโต, อจฺจุตคามิ, พฺยามโก, สุมงฺคโล, ทิพฺพิโล จาติอาทีนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ ยานิ อปทานานิ ปรมฺปรํ ปจฺเจกํ พฺยากรณานิ โย จ อาทีนโว ยฺจ วิราควตฺถุํ อนลฺลียนการณํ ยถา จ เยน การเณน โพธึ อนุปาปุณึสุ จตุมคฺคาณํ ปจฺจกฺขํ กรึสุ. สราควตฺถุสูติ สุฏฺุ อลฺลียิตพฺพวตฺถูสุ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ วิราคสฺี วิรตฺตสฺวนฺโต รตฺตมฺหิ โลกมฺหิ อลฺลียนสภาวโลเก วิรตจิตฺตา อนลฺลียนมนา หิตฺวา ปปฺเจติ ราโค ปปฺจํ โทโส ปปฺจํ สพฺพกิเลสา ปปฺจาติ ปปฺจสงฺขาเต กิเลเส หิตฺวา ชิย ผนฺทิตานีติ ผนฺทิตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ¶ ชินิตฺวา ตเถว เตน การเณน เอวํ โพธึ อนุปาปุณึสุ ปจฺเจกโพธิาณํ ปจฺจกฺขํ กรึสูติ อตฺโถ.
๙๐-๙๑. สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ ตชฺชนผาลนวธพนฺธนํ นิธาย เปตฺวา เตสํ สพฺพสตฺตานํ อนฺตเร อฺตรํ กฺจิ เอกมฺปิ สตฺตํ อวิเหยํ อวิเหยนฺโต อทุกฺขาเปนฺโต เมตฺเตน จิตฺเตน ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู’’ติ เมตฺตาสหคเตน เจตสา หิตานุกมฺปี หิเตน อนุกมฺปนสภาโว. อถ วา สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ. ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จ. เยสํ ¶ ตสิณา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา, เต ตสา. กึ การณา วุจฺจนฺติ ตสา? ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํ การณา วุจฺจนฺติ ตสา. เยสํ ตสิณา ตณฺหา ปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา ปหีนา, เต ถาวรา. กึ การณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? ถิรนฺติ น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํ การณา วุจฺจนฺติ ถาวรา.
ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑติ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. สพฺเพสุ สกเลสุ ภูเตสุ สตฺเตสุ ตํ ติวิธํ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวา โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา หึสนตฺถํ อคเหตฺวาติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ. อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหยํ อวิเหยนฺโต อฺตรมฺปิ เตสํ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ นาติ ปฏิกฺเขโป. ปุตฺตนฺติ จตฺตาโร ปุตฺตา อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช, ทินฺนโก, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. สหายนฺติ สหาโย วุจฺจติ เยน สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, านํ ผาสุ, นิสชฺชา ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺเถยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺเถยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ. เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส หิ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา, ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา, าติปลิโพธํ, มิตฺตามจฺจปลิโพธํ, สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมฺม อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโกว จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก ติฏฺติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห ¶ นิสีทติ, เอโก จงฺกมติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอวํ โส อทุติยฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนกํ นมุจึ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินึ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตึ อกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ. (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕; มหานิ. ๑๙๑) –
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ ¶ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.
‘‘เอกายนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๓๘๔; มหานิ. ๑๙๑) –
เอวํ โส เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ (มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๑). ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ¶ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน ปจฺเจกโพธิาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ…เป… นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ¶ พุชฺฌิ.
อถ วา ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ ¶ อธิคฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ, เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
จเรติ อฏฺ จริยาโย (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๑) – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยา. อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ, อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ, สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ, สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ, าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ, มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ, ปตฺติจริยาติ จตูสุ ¶ สามฺผเลสุ, โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ, ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ, ปเทสโต สาวเกสุ.
อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ, ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ, ปเทสโต สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺ จริยาโย – อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนนฺติ อายตนจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺ จริยาโย – ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺ จริยาโย.
ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกเมว โหติ, อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค. ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ ¶ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป, อติสีตํ วุจฺจติ หิมกปฺโป, มหาอุทกกฺขนฺโธ ¶ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิฺาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกปฺโปติ. เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขคฺควิสาณกปฺโป, ขคฺควิสาณสทิโส ขคฺควิสาณปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาหุ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา –
‘‘สพฺเพสุ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน; เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํเส กฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส จ าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ เปมํ วิปุลฺจ โหติ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘จาตุทฺทิโส ¶ ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ทุสฺสงฺคหา ¶ ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘เอวํ ¶ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิพฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘นาโคว ¶ ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘นิลฺโลลุโป ¶ นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโย สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ปุตฺตฺจ ¶ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี,
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู ¶ ¶ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉชฺช สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน สุขฺจ ทุกฺขํ, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ปฏิสลฺลานํ ¶ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘เมตฺตํ ¶ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา อสุจีมนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ตตฺถ สพฺเพสุ ภูเตสูติ ขคฺควิสาณปจฺเจกพุทฺธาปทานสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ จตุพฺพิธา อุปฺปตฺติ – อตฺตชฺฌาสยโต, ปรชฺฌาสยโต, อฏฺุปฺปตฺติโต, ปุจฺฉาวสิโตติ. ตตฺถ ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติ. วิเสเสน ปน ยสฺมา เอตฺถ กาจิ คาถา เตน ¶ เตน ปจฺเจกพุทฺเธน ปุฏฺเน วุตฺตา, กาจิ อปุฏฺเน อตฺตนา อธิคตมคฺคนยานุรูปํ ¶ อุทานํเยว อุทาเนนฺเตน, ตสฺมา กายจิ คาถาย ปุจฺฉาวสิโต, กายจิ อตฺตชฺฌาสยโต อุปฺปตฺติ. ตตฺถ ยา อยํ อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติ, สา อาทิโต ปภุติ เอวํ เวทิตพฺพา –
เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘พุทฺธานํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ ทิสฺสติ, ตถา สาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ น ทิสฺสติ, ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ? โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยถากฺกเมน เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา ปุพฺพโยคาวจรสุตฺตํ อภาสิ –
‘‘ปฺจิเม, อานนฺท, อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเร ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อฺํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว อฺํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อฺํ อาราเธติ. อถ เทวปุตฺโต สมาโน อฺํ อาราเธติ. อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิฺโ โหติ. อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี’’ติ.
เอวํ วตฺวา ปุน อาห –
‘‘ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ¶ นาม, อานนฺท, อภินีหารสมฺปนฺนา ปุพฺพโยคาวจรา โหนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ สพฺเพสํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ.
โส อาห – ‘‘พุทฺธานํ, ภนฺเต, ปตฺถนา กีว จิรํ วฏฺฏตี’’ติ. พุทฺธานํ, อานนฺท, เหฏฺิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน โสฬส อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ. เอเต จ เภทา ปฺาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกานํ วเสน าตพฺพา. ปฺาธิกานฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ, ปฺา ติกฺขา. สทฺธาธิกานํ ปฺา มชฺฌิมา โหติ, สทฺธา ติกฺขา. วีริยาธิกานํ สทฺธา ปฺา มนฺทา โหติ, วีริยํ ติกฺขนฺติ. อปฺปตฺวา ปน จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ ทานํ เทนฺโตปิ ตทนุรูเป สีลาทิปารมิธมฺเม อาจินนฺโตปิ อนฺตรา ¶ พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. กสฺมา? าณํ คพฺภํ น คณฺหาติ, เวปุลฺลํ นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติ. ยถา นาม ติมาสจตุมาสปฺจมาสจฺจเยน นิปฺผชฺชนกํ สสฺสํ ตํ ตํ กาลํ อปฺปตฺวา ทิวเส ทิวเส สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุํ เกฬายนฺโตปิ อุทเกน สิฺจนฺโตปิ อนฺตรา ปกฺเขน วา มาเสน วา นิปฺผาเทสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. กสฺมา? สสฺสํ คพฺภํ น คณฺหาติ, เวปุลฺลํ นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติ. เอวเมวํ อปฺปตฺวา จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ อนฺตรา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว ¶ กาลํ ปารมิปูรณํ กาตพฺพํ าณปริปากตฺถาย. เอตฺตเกนาปิ จ กาเลน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต อภินีหารกรเณ อฏฺ สมฺปตฺติโย อิจฺฉิตพฺพา. อยฺหิ –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌติ’’. (พุ. วํ. ๒.๕๙);
อภินีหาโรติ มูลปณิธานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติ. อฺตฺร หิ มนุสฺสชาติยา อวเสสชาตีสุ เทวชาติยมฺปิ ิตสฺส ปณิธิ น อิชฺฌติ, ตตฺถ ิเตน ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยนฺเตน ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา มนุสฺสตฺตํเยว ปตฺเถตพฺพํ, ตตฺถ ตฺวา ปณิธิ กาตพฺโพ. เอวฺหิ สมิชฺฌติ. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโว. มาตุคามนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกานฺหิ มนุสฺสชาติยํ ิตานมฺปิ ปณิธิ น อิชฺฌติ. ตตฺถ ิเตน ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺเตน ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา ปุริสภาโวเยว ปตฺเถตพฺโพ, ตตฺถ ตฺวา ¶ ปณิธิ กาตพฺโพ. เอวฺหิ สมิชฺฌติ. เหตูติ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติ. โย หิ ตสฺมึ อตฺตภาเว วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ, ตสฺส ปณิธิ สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ ทีปงฺกรปาทมูเล ปพฺพชิตฺวา เตนตฺตภาเวน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ อโหสิ. สตฺถารทสฺสนนฺติ พุทฺธานํ สมฺมุขาทสฺสนํ. เอวฺหิ อิชฺฌติ, โน อฺถา ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ ทีปงฺกรํ สมฺมุขา ทิสฺวา ปณิธึ อกาสิ. ปพฺพชฺชาติ อนคาริยภาโว. โส จ โข สาสเน วา กมฺมวาทิกิริยวาทิตาปสปริพฺพาชกนิกาเย วา วฏฺฏติ ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ สุเมโธ นาม ตาปโส หุตฺวา ปณิธึ อกาสิ. คุณสมฺปตฺตีติ ฌานาทิคุณปฏิลาโภ ¶ . ปพฺพชิตสฺสปิ หิ คุณสมฺปนฺนสฺเสว อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ ปฺจาภิฺโ จ อฏฺสมาปตฺติลาภี จ หุตฺวา ปณิเธสิ. อธิกาโรติ อธิกกาโร, ปริจฺจาโคติ อตฺโถ. ชีวิตาทิปริจฺจาคฺหิ กตฺวา ปณิทหโตเยว อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ –
‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;
มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๓);
เอวํ ¶ อตฺตปริจฺจาคํ กตฺวา ปณิเธสิ. ฉนฺทตาติ กตฺตุกมฺยตา. สา ยสฺส พลวตี โหติ, ตสฺส อิชฺฌติ ปณิธิ. สา จ สเจ โกจิ วเทยฺย ‘‘โก จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ นิรเย ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี’’ติ. ตํ สุตฺวา โย ‘‘อห’’นฺติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ เวทิตพฺพา. ตถา ยทิ โกจิ วเทยฺย ‘‘โก สกลจกฺกวาฬํ วีตจฺจิกานํ องฺคารานํ ปูรํ อกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สตฺติสูเลหิ อากิณฺณํ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สมติตฺติกํ อุทกปุณฺณํ อุตฺตริตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ นิรนฺตรํ เวฬุคุมฺพสฺฉนฺนํ มทฺทนฺโต อติกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี’’ติ, ตํ สุตฺวา โย ‘‘อห’’นฺติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ เวทิตพฺพา. เอวรูเปน จ กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน สมนฺนาคโต สุเมธปณฺฑิโต ปณิเธสีติ.
เอวํ สมิทฺธาภินีหาโร จ โพธิสตฺโต อิมานิ อฏฺารส อภพฺพฏฺานานิ น อุเปติ. โส หิ ตโต ปภุติ น ชจฺจนฺโธ โหติ น ชจฺจปธิโร, น อุมฺมตฺตโก, น เอฬมุโค, น ปีสปฺปิ ¶ , น มิลกฺเขสุ อุปฺปชฺชติ, น ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตติ, น นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ, นาสฺส ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, น ปฺจานนฺตริยกมฺมานิ กโรติ, น กุฏฺี โหติ, น ติรจฺฉานโยนิยํ วฏฺฏกโต ปจฺฉิมตฺตภาโว หตฺถิโต อธิกตฺตภาโว โหติ, น ขุปฺปิปาสิกนิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ อุปฺปชฺชติ, น กาลกฺจิกาสุเรสุ, น อวีจินิรเย, น โลกนฺตริเกสุ อุปฺปชฺชติ. กามาวจเรสุ ปน น มาโร โหติ, รูปาวจเรสุ น อสฺีภเว, น สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชติ, น อรูปภเวสุ, น อฺํ จกฺกวาฬํ สงฺกมติ.
ยา ¶ จิมา อุสฺสาโห จ อุมฺมงฺโค จ อวตฺถานฺจ หิตจริยา จาติ จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, ตาหิ สมนฺนาคโต โหติ. ตตฺถ –
‘‘อุสฺสาโห วีริยํ วุตฺตํ, อุมฺมงฺโค ปฺา ปวุจฺจติ;
อวตฺถานํ อธิฏฺานํ, หิตจริยา เมตฺตาภาวนา’’ติ. –
เวทิตพฺพา. เย จ อิเม เนกฺขมฺมชฺฌาสโย, ปวิเวกชฺฌาสโย, อโลภชฺฌาสโย, อโทสชฺฌาสโย, อโมหชฺฌาสโย, นิสฺสรณชฺฌาสโยติ ฉ อชฺฌาสยา โพธิปริปากาย สํวตฺตนฺติ, เยหิ สมนฺนาคตตฺตา เนกฺขมฺมชฺฌาสยา ¶ จ โพธิสตฺตา กาเมสุ โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน, อโลภชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โลเภ โทสทสฺสาวิโน, อโทสชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โมเห โทสทสฺสาวิโน, นิสฺสรณชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโนติ วุจฺจนฺติ, เตหิ จ สมนฺนาคโต โหติ.
ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน กีว จิรํ ปตฺถนา วฏฺฏตีติ? ปจฺเจกพุทฺธานํ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ, ตโต โอรํ น สกฺกา, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนเวตฺถ การณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺตเกนาปิ จ กาเลน ปจฺเจกพุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต อภินีหารกรเณ ปฺจ สมฺปตฺติโย อิจฺฉิตพฺพา. เตสฺหิ –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, วิคตาสวทสฺสนํ;
อธิกาโร จ ฉนฺทตา, เอเต อภินีหารการณา’’.
ตตฺถ ¶ วิคตาสวทสฺสนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ยสฺส กสฺสจิ ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อถ ‘‘สาวกานํ ปตฺถนา กิตฺตกํ วฏฺฏตี’’ติ? ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสฺจ, อสีติมหาสาวกานํ กปฺปสตสหสฺสเมว. ตถา พุทฺธสฺส มาตาปิตูนํ อุปฏฺากสฺส ปุตฺตสฺส จาติ, ตโต โอรํ น สกฺกา, ตตฺถ การณํ วุตฺตนยเมว. อิเมสํ ปน สพฺเพสมฺปิ อธิกาโร จ ฉนฺทตาติ ทฺวงฺคสมนฺนาคโตเยว อภินีหาโร โหติ.
เอวํ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน ยถาวุตฺตปฺปเภทํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชนฺตา ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกุลานํ อฺตรสฺมึ, อคฺคสาวกา ¶ ปน พุทฺธา วิย ขตฺติยพฺราหฺมณกุเลสฺเวว. สพฺพพุทฺธา สํวฏฺฏมาเน กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, วิวฏฺฏมาเน กปฺเป อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา ปจฺเจกพุทฺธา. เต ปน พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาเล น อุปฺปชฺชนฺติ. พุทฺธา สยฺจ พุชฺฌนฺติ, ปเร จ โพเธนฺติ. ปจฺเจกพุทฺธา สยเมว พุชฺฌนฺติ, น ปเร โพเธนฺติ. อตฺถรสเมว ปฏิวิชฺฌนฺติ, น ธมฺมรสํ. น หิ เต โลกุตฺตรธมฺมํ ปฺตฺตึ อาโรเปตฺวา เทเสตุํ สกฺโกนฺติ, มูเคน ทิฏฺสุปิโน วิย วนจรเกน นคเร สายิตพฺยฺชนรโส วิย จ เนสํ ธมฺมาภิสมโย ¶ โหติ. สพฺพํ อิทฺธิสมาปตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปาปุณนฺติ. คุณวิสิฏฺตาย พุทฺธานํ เหฏฺา สาวกานํ อุปริ โหนฺติ, น อฺเ ปพฺพาเชตฺวา อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปนฺติ, ‘‘จิตฺตสลฺเลโข กาตพฺโพ, โวสานํ นาปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อุทฺเทเสน อุโปสถํ กโรนฺติ, อชฺช อุโปสโถติ วจนมตฺเตน วา, อุโปสถํ กโรนฺตา จ คนฺธมาทเน มฺชูสกรุกฺขมูเล รตนมาเฬ สนฺนิปติตฺวา กโรนฺตีติ. เอวํ ภควา อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพาการปริปูรํ ปตฺถนฺจ อภินีหารฺจ กเถตฺวา อิทานิ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน สมุทาคเต เต เต ปจฺเจกพุทฺเธ กเถตุํ ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑ’’นฺติอาทินา นเยน อิมํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ อภาสิ. อยํ ตาว อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ.
อิทานิ วิเสเสน วตฺตพฺพา. ตตฺถ อิมิสฺสา ตาว คาถาย เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา – อยํ กิร ปจฺเจกพุทฺโธ ปจฺเจกโพธิสตฺตภูมึ โอคาหนฺโต ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อารฺิโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต สมณธมฺมํ อกาสิ. เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณนฺโต นาม นตฺถิ ¶ . กึ ปเนตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ นาม? หรณปจฺจาหรณนฺติ. ตํ ยถา วิภูตํ โหติ, ตถา กเถสฺสาม.
อิธ เอกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ, เอกจฺโจ เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปเคว วุฏฺาย เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิฺจิตฺวา ปานียฆฏํ ปูเรตฺวา ปานียมาเฬ เปตฺวา อาจริยวตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา ทฺเวอสีติ ขนฺธกวตฺตานิ จ จุทฺทส มหาวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา เวลํ ¶ ตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา สงฺฆาฏึ ขนฺเธ กริตฺวา ปตฺตํ อํเส อาลคฺเคตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรนฺโต เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา เจติยฺจ โพธิฺจ วนฺทิตฺวา คามสมีเป จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ¶ ปวิสติ. เอวํ ปวิฏฺโ จ ลาภี ภิกฺขุ ปฺุวา อุปาสเกหิ สกฺกโต ครุกโต อุปฏฺากกุเล วา ปฏิกฺกมนสาลายํ วา ปฏิกฺกมิตฺวา อุปาสเกหิ ตํ ตํ ปฺหํ ปุจฺฉิยมาโน เตสํ ปฺหวิสฺสชฺชเนน ธมฺมเทสนาวิกฺเขเปน จ ตํ มนสิการํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมติ. วิหารํ อาคโตปิ ภิกฺขูหิ ปฺหํ ปุฏฺโ กเถติ, ธมฺมํ ภณติ, ตํ ตํ พฺยาปารฺจ อาปชฺชติ. ปจฺฉาภตฺตมฺปิ ปุริมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ เอวํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปปฺเจตฺวา กายทุฏฺุลฺลาภิภูโต ปจฺฉิมยาเมปิ สยติ, เนว กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘หรติ น ปจฺจาหรตี’’ติ.
โย ปน พฺยาธิพหุโล โหติ, ภุตฺตาหาโร ปจฺจูสสมเย น สมฺมา ปริณมติ. ปเคว วุฏฺาย ยถาวุตฺตํ วตฺตํ กาตุํ น สกฺโกติ กมฺมฏฺานํ วา มนสิ กาตุํ, อฺทตฺถุ ยาคุํ วา ขชฺชกํ วา เภสชฺชํ วา ภตฺตํ วา ปตฺถยมาโน กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปวิสติ. ตตฺถ ยาคุํ วา ขชฺชกํ วา เภสชฺชํ วา ภตฺตํ วา ลทฺธา ปตฺตํ นีหริตฺวา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน กมฺมฏฺานํ มนสิ กริตฺวา วิเสสํ ปตฺวา วา อปตฺวา วา วิหารํ อาคนฺตฺวา เตเนว มนสิกาเรน วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘ปจฺจาหรติ น หรตี’’ติ. เอทิสา หิ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา, สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลายํ ตํ อาสนํ นตฺถิ, ยตฺถ ภิกฺขู นิสินฺนา ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ อปฺปตฺตา.
โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปฺจวิธเจโตขิลวินิพนฺธนพทฺธจิตฺโต ¶ วิหรนฺโต กมฺมฏฺานมนสิการมนนุยุตฺโต คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา คิหีหิ สทฺธึ กถาปปฺเจน ปปฺจิโต ตุจฺฉโกว นิกฺขมติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘เนว หรติ น ปจฺจาหรตี’’ติ.
โย ปน ปเคว วุฏฺาย ปุริมนเยเนว สพฺพวตฺตานิ ปริปูเรตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. กมฺมฏฺานํ นาม ทุวิธํ – สพฺพตฺถกฺจ ปาริหาริยฺจ. ตตฺถ สพฺพตฺถกํ นาม เมตฺตา จ มรณานุสฺสติ จ. ตฺหิ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘สพฺพตฺถก’’นฺติ วุจฺจติ. เมตฺตา นาม อาวาสาทีสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. อาวาเสสุ ¶ หิ เมตฺตาวิหารี ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป, เตน ผาสุ ¶ อสงฺฆฏฺโ วิหรติ. เทวตาสุ เมตฺตาวิหารี เทวตาหิ รกฺขิตโคปิโต สุขํ วิหรติ. ราชราชมหามตฺตาทีสุ เมตฺตาวิหารี เตหิ มมายิโต สุขํ วิหรติ. คามนิคมาทีสุ เมตฺตาวิหารี สพฺพตฺถ ภิกฺขาจริยาทีสุ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ครุกโต สุขํ วิหรติ. มรณานุสฺสติภาวนาย ชีวิตนิกนฺตึ ปหาย อปฺปมตฺโต วิหรติ.
ยํ ปน สทา ปริหริตพฺพํ จริยานุกูเลน คหิตํ. ตํ ทสาสุภกสิณานุสฺสตีสุ อฺตรํ, จตุธาตุววตฺถานเมว วา, ตํ สทา ปริหริตพฺพโต รกฺขิตพฺพโต ภาเวตพฺพโต จ ‘‘ปาริหาริย’’นฺติ วุจฺจติ, มูลกมฺมฏฺานนฺติปิ ตเทว. อตฺถกามา หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปฺาสมฺปิ สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห น อิณฏฺฏา น ภยฏฺฏา น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา. ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลเส คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, าเน, นิสชฺชาย, สยเน อุปฺปนฺนกิเลเส สยเนเยว นิคฺคณฺหถา’’ติ.
เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สฺาย กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, โส ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ. ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺติ. โส ‘‘อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอต’’นฺติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ. โสเยว นโย อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโตว คจฺฉติ ¶ , น กมฺมฏฺานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทฺธรติ เจ, ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทเสเยว ติฏฺติ. อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิย.
โส กิร เอกูนวีสติวสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต เอวํ วิหาสิ. มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ กโรนฺตา จ เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา ¶ คจฺฉติ, กึ นุ โข มคฺคมูฬฺโห, อุทาหุ กิฺจิ ปมุฏฺโ’’ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ อนาทิยิตฺวา ¶ กมฺมฏฺานยุตฺเตน จิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺาสิ, จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺานํ อาคมึสุ. ตฺจ โอภาสํ ทิสฺวา วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ – ‘‘รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก โอภาโส อโหสิ, กึ โส’’ติ? เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต ‘‘โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ โหติ มณิโอภาโสปี’’ติ เอวมาทิมาห. โส ‘‘ปฏิจฺฉาเทถ ตุมฺเห’’ติ นิพทฺโธ ‘‘อามา’’ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต ‘‘ปมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี’’ติ สตฺต วสฺสานิ านจงฺกมเมว อธิฏฺาสิ, ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวํ กมฺมฏฺานมนุยุตฺตจิตฺเตเนว ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘คาวี นุ โข ปพฺพชิโต นุ โข’’ติ อาสงฺกนียปฺปเทเส ตฺวา สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา คามทฺวารํ ปตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทกํ คเหตฺวา คณฺฑูสํ กตฺวา คามํ ปวิสติ ‘‘ภิกฺขํ วา ทาตุํ วนฺทิตุํ วา อุปคเต มนุสฺเส ‘ทีฆายุกา โหถา’ติ วจนมตฺเตนาปิ มา เม กมฺมฏฺานวิกฺเขโป อโหสี’’ติ. สเจ ปน นํ ‘‘อชฺช, ภนฺเต, กึ สตฺตมี, อุทาหุ อฏฺมี’’ติ ทิวสํ ปุจฺฉนฺติ, อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสปุจฺฉกา น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวาว ยาติ.
สีหฬทีเป กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปฺาส ภิกฺขู วิย จ. เต กิร วสฺสูปนายิกอุโปสถทิวเส กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น อฺมฺํ อาลปิสฺสามา’’ติ. คามฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา คามทฺวาเร อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ, ทิวเส ปุจฺฉิเต อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจสุํ, อปุจฺฉิเต คามทฺวาเร นิฏฺุภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺุภนฏฺานํ ทิสฺวา ชานึสุ – ‘‘อชฺช เอโก อาคโต, อชฺช ทฺเว’’ติ ¶ . เอวฺจ จินฺเตสุํ – ‘‘กึ นุ โข เอเต อมฺเหเหว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ ¶ , อุทาหุ อฺมฺมฺปิ, ยทิ อฺมฺมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, หนฺท เนสํ อฺมฺํ ขมาเปสฺสามา’’ติ. สพฺเพ วิหารํ อคมํสุ. ตตฺถ ปฺาสาย ภิกฺขูสุ วสฺสํ อุปคเตสุ ทฺเว ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต เตสุ โย จกฺขุมา ปุริโส, โส เอวมาห – ‘‘น, โภ, กลหการกานํ ¶ วสโนกาโส อีทิโส โหติ, สุสมฺมฏฺํ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สูปฏฺปิตํ ปานียปริโภชนีย’’นฺติ, เต ตโต นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตวสฺเสเยว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ ปิณฺฑาย จรนฺโต น ตุริตตุริโต ชเวน คจฺฉติ, ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม นตฺถิ, วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกภริตสกฏมิว นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ. อนุฆรํ ปวิฏฺโ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา ปติรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺํ อุปฏฺเปตฺวา อกฺขพฺภฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย…เป… ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ วิโนเทตฺวา ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามฺจ กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ‘‘หรติ จ ปจฺจาหรติ จา’’ติ. เอวเมตํ หรณปจฺจาหรณํ คตปจฺจาคตวตฺตนฺติ วุจฺจติ.
เอตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ. โน เจ ปมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย ปาปุณาติ. โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ, อถ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพาติ. โน เจ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ¶ ขิปฺปาภิฺโ โหติ เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย, มหาปฺโ วา โหติ เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโตติ.
อยํ ปน ปจฺเจกโพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อารฺิโก หุตฺวา วีสติ ¶ วสฺสสหสฺสานิ เอตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลํ กตฺวา กามาวจรเทวโลเก อุปฺปชฺชิ. ตโต จวิตฺวา พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. กุสลา อิตฺถิโย ตทเหว คพฺภสณฺานํ ชานนฺติ. สา จ ตาสํ อฺตรา ¶ , ตสฺมา เอสาปิ ตํ คพฺภปติฏฺานํ รฺโ นิเวเทสิ. ธมฺมตา เอสา, ยํ ปฺุวนฺเต สตฺเต คพฺเภ อุปฺปนฺเน มาตุคาโม คพฺภปริหารํ ลภติ. ตสฺมา ราชา ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา ตโต ปภุติ นาจฺจุณฺหํ กิฺจิ อชฺโฌหริตุํ ลภติ, นาติสีตํ นาจฺจมฺพิลํ นาติโลณํ นาติกฏุกํ นาติติตฺตกํ. อจฺจุณฺเห หิ มาตรา อชฺโฌหเฏ คพฺภสฺส โลหกุมฺภิวาโส วิย โหติ, อติสีเต โลกนฺตริกวาโส วิย, อจฺจมฺพิลโลณกฏุกติตฺตเกสุ ภุตฺเตสุ สตฺเถน ผาเลตฺวา อมฺพิลาทีหิ สิตฺตานิ วิย ทารกสฺส องฺคานิ ติพฺพเวทนานิ โหนฺติ. อติจงฺกมนฏฺานนิสชฺชสยนโตปิ นํ นิวาเรนฺติ ‘‘กุจฺฉิคตสฺส สฺจลนทุกฺขํ มา อโหสี’’ติ. มุทุกตฺถรณตฺถตาย ภูมิยา จงฺกมนาทีนิ มตฺตาย กาตุํ ลภติ, วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนํ สาทุํ สปฺปายํ อนฺนปานํ ภฺุชิตุํ ลภติ. ปริคฺคเหตฺวาว นํ จงฺกมาเปนฺติ นิสีทาเปนฺติ วุฏฺาเปนฺติ.
สา เอวํ ปริหริยมานา คพฺภปริปากกาเล สูติฆรํ ปวิสิตฺวา ปจฺจูสสมเย ปุตฺตํ วิชายิ ปกฺกเตลมทฺทิตมโนสิลาปิณฺฑิสทิสํ ธฺปฺุลกฺขณูเปตํ. ตโต นํ ปฺจมทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ รฺโ ทสฺเสสุํ, ราชา ตุฏฺโ ฉสฏฺิยา ธาตีหิ อุปฏฺาเปสิ. โส สพฺพสมฺปตฺตีหิ วฑฺฒมาโน นจิรสฺเสว วิฺุตํ ปาปุณิ. โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ นํ ราชา รชฺเชน อภิสิฺจิ, วิวิธนาฏกาหิ จ อุปฏฺาเปสิ. อภิสิตฺโต ราชปุตฺโต รชฺชํ กาเรสิ นาเมน พฺรหฺมทตฺโต, สกลชมฺพุทีเป วีสติยา นครสหสฺเสสุ. ชมฺพุทีเป กิร ปุพฺเพ จตุราสีติ นครสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ตานิ ปริหายนฺตานิ สฏฺิ อเหสุํ, ตโต ปริหายนฺตานิ จตฺตาลีสํ, สพฺพปริหายนกาเล ปน วีสติสหสฺสานิ โหนฺติ. อยฺจ พฺรหฺมทตฺโต สพฺพปริหายนกาเล อุปฺปชฺชิ, เตนสฺส ¶ วีสติ นครสหสฺสานิ อเหสุํ วีสติ ปาสาทสหสฺสานิ, วีสติ หตฺถิสหสฺสานิ, วีสติ อสฺสสหสฺสานิ, วีสติ รถสหสฺสานิ, วีสติ ปตฺติสหสฺสานิ, วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ โอโรธา จ นาฏกิตฺถิโย จ, วีสติ อมจฺจสหสฺสานิ.
โส มหารชฺชํ การยมาโนเยว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฺจ อภิฺาโย, อฏฺ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตสิ. ยสฺมา ปน อภิสิตฺตรฺา นาม อวสฺสํ อฏฺฏกรเณ นิสีทิตพฺพํ, ตสฺมา เอกทิวสํ ปเคว ปาตราสํ ภฺุชิตฺวา วินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิ. ตตฺถ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ อกํสุ, โส ‘‘อยํ สทฺโท สมาปตฺติยา อุปกฺกิเลโส’’ติ ปาสาทตลํ อภิรุหิตฺวา ‘‘สมาปตฺตึ ¶ อปฺเปมี’’ติ นิสินฺโน นาสกฺขิ อปฺเปตุํ รชฺชวิกฺเขเปน สมาปตฺติ ปริหีนา. ตโต ¶ จินฺเตสิ – ‘‘กึ รชฺชํ วรํ, อุทาหุ สมณธมฺโม’’ติ? ตโต ‘‘รชฺชสุขํ ปริตฺตํ อเนกาทีนวํ, สมณธมฺมสุขํ ปน วิปุลํ อเนกานิสํสํ อุตฺตมปุริเสหิ เสวิตฺจา’’ติ ตฺวา อฺตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘อิมํ รชฺชํ ธมฺเมน สเมน อนุสาส, มา โข อธมฺมการํ กาเรสี’’ติ สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิ, น โกจิ อุปสงฺกมิตุํ ลภติ อฺตฺร มุขโธวนทนฺตกฏฺทายกภตฺตนีหารกาทีหิ.
ตโต อทฺธมาสมตฺเต วีติกฺกนฺเต มเหสี ปุจฺฉิ – ‘‘ราชา อุยฺยานคมนพลทสฺสนนาฏกาทีสุ กตฺถจิ น ทิสฺสติ, กุหึ คโต’’ติ? ตสฺสา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สา อมจฺจสฺส ปาเหสิ – ‘‘รชฺเช ปฏิจฺฉิเต อหมฺปิ ปฏิจฺฉิตา โหมิ, เอตุ มยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปตู’’ติ. โส อุโภ กณฺเณ ถเกตฺวา ‘‘อสวนียเมต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิ. สา ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ เปเสตฺวา อนิจฺฉมานํ สนฺตชฺชาเปสิ ‘‘ยทิ น กโรสิ, านาปิ ตํ จาเวมิ. ชีวิตาปิ ตํ โวโรเปมี’’ติ. โส ภีโต ‘‘มาตุคาโม นาม ทฬฺหนิจฺฉโย, กทาจิ เอวมฺปิ การาเปยฺยา’’ติ. เอกทิวสํ รโห คนฺตฺวา ตาย สทฺธึ สิริสยเน สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ปฺุวตี สุขสมฺผสฺสา, โส ตสฺสา สมฺผสฺสราเคน รตฺโต ตตฺถ อภิกฺขณํ สงฺกิตสงฺกิโตว อคมาสิ. อนุกฺกเมน อตฺตโน ฆรสามิโก วิย นิพฺพิสงฺโก ปวิสิตุมารทฺโธ.
ตโต ¶ ราชมนุสฺสา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา น สทฺทหติ. ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาโรเจสุํ, ตโต ราชา นิลีโน สยเมว ทิสฺวา สพฺเพ อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาโรเจสิ. เต ‘‘อยํ ราชาปราธิโก หตฺถจฺเฉทํ อรหติ, ปาทจฺเฉทํ อรหตี’’ติ ยาว สูเล อุตฺตาสนํ, ตาว สพฺพกมฺมการณานิ นิทฺทิสึสุ. ราชา ‘‘เอตสฺส วธพนฺธนตาฬเน มยฺหํ วิหึสา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวิตา โวโรปเน ปาณาติปาโต ภเวยฺย, ธนหรเณ อทินฺนาทานํ ภเวยฺย, อลํ เอวรูเปหิ กเตหิ, อิมํ มม รชฺชา นิกฺกฑฺฒถา’’ติ อาห. อมจฺจา ตํ นิพฺพิสยํ อกํสุ. โส อตฺตโน ธนสารฺจ ปุตฺตทารฺจ คเหตฺวา ปรวิสยํ อคมาสิ. ตตฺถ ราชา สุตฺวา ‘‘กึ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, อิจฺฉามิ ตํ อุปฏฺาตุ’’นฺติ. โส ตํ สมฺปฏิจฺฉิ. อมจฺโจ กติปาหจฺจเยน ลทฺธวิสฺสาโส ตํ ราชานํ เอตทโวจ – ‘‘มหาราช ¶ , อมกฺขิกํ มธุํ ปสฺสามิ, ตํ ขาทนฺโต นตฺถี’’ติ. ราชา ‘‘กึ เอตํ อุปฺปณฺเฑตุกาโม ภณตี’’ติ น สุณาติ. โส อนฺตรํ ลภิตฺวา ปุนปิ สุฏฺุตรํ วณฺเณตฺวา อโวจ. ราชา ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘พาราณสิรชฺชํ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘กึ มํ เนตฺวา มาเรตุกาโมสี’’ติ อาห. โส ‘‘มา, เทว, เอวํ อวจ, ยทิ น สทฺทหสิ, มนุสฺเส เปเสหี’’ติ. โส มนุสฺเส เปเสสิ. เต คนฺตฺวา โคปุรํ ขณิตฺวา รฺโ สยนฆเร อุฏฺหึสุ.
ราชา ¶ ทิสฺวา ‘‘กิสฺส อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โจรา มยํ, มหาราชา’’ติ. ราชา เตสํ ธนํ ทาเปตฺวา ‘‘มา ปุน เอวํ อกตฺถา’’ติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต อาคนฺตฺวา ตสฺส รฺโ อาโรเจสุํ. โส ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ตเถว วีมํสิตฺวา ‘‘สีลวา ราชา’’ติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สีมนฺตเร เอกํ นครํ อุปคมฺม ตตฺถ อมจฺจสฺส ปาเหสิ ‘‘นครํ วา เม เทหิ, ยุทฺธํ วา’’ติ. โส พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ ตมตฺถํ อาโรจาเปสิ – ‘‘อาณาเปตุ, เทว, ‘กึ ยุชฺฌามิ, อุทาหุ นครํ เทมี’’’ติ. ราชา ‘‘น ยุชฺฌิตพฺพํ, นครํ ทตฺวา อิธาคจฺฉา’’ติ เปเสสิ. โส ตถา อกาสิ. ปฏิราชาปิ ตํ นครํ คเหตฺวา อวเสสนคเรสุปิ ตเถว ทูตํ เปเสสิ. เตปิ อมจฺจา ตเถว พฺรหฺมทตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘น ยุชฺฌิตพฺพํ, อิธาคนฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตา พาราณสึ อาคมํสุ.
ตโต อมจฺจา พฺรหฺมทตฺตํ อาหํสุ – ‘‘มหาราช, เตน สห ยุชฺฌมา’’ติ. ราชา ‘‘มม ปาณาติปาโต ภวิสฺสตี’’ติ วาเรสิ. อมจฺจา ¶ ‘‘มยํ, มหาราช, ตํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อิเธว อาเนสฺสามา’’ติ นานาอุปาเยหิ ราชานํ สฺาเปตฺวา ‘‘เอหิ, มหาราชา’’ติ คนฺตุมารทฺธา. ราชา ‘‘สเจ สตฺตมารณปฺปหรณวิลุมฺปนกมฺมํ น กโรถ, คจฺฉามี’’ติ ภณติ. อมจฺจา ‘‘น, เทว, กโรม, ภยํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปมา’’ติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ฆเฏสุ ทีเป ปกฺขิปิตฺวา รตฺตึ คจฺฉึสุ. ปฏิราชา ตํ ทิวสํ พาราณสิสมีเป นครํ คเหตฺวา อิทานิ กินฺติ รตฺตึ สนฺนาหํ โมจาเปตฺวา ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ สทฺธึ พลกาเยน. ตโต อมจฺจา พฺรหฺมทตฺตราชานํ อาทาย ปฏิรฺโ ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา สพฺพฆเฏหิ ทีเป นีหราเปตฺวา เอกปชฺโชตํ กตฺวา อุกฺกุฏฺึ อกํสุ. ปฏิรฺโ อมจฺโจ มหาพลกายํ ทิสฺวา ภีโต อตฺตโน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ‘‘อุฏฺเหิ อมกฺขิกํ มธุํ ขาทาหี’’ติ มหาสทฺทํ อกาสิ. ตถา ทุติโยปิ ตติโยปิ. ปฏิราชา เตน สทฺเทน ปฏิพุชฺฌิตฺวา ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชิ. อุกฺกุฏฺิสตานิ ปวตฺตึสุ. โส ‘‘ปรวจนํ สทฺทหิตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปตฺโตมฺหี’’ติ สพฺพรตฺตึ ตํ ตํ วิปฺปลปิตฺวา ทุติยทิวเส ‘‘ธมฺมิโก ราชา, อุปโรธํ น กเรยฺย คนฺตฺวา ขมาเปมี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺหิตฺวา ‘‘ขม, มหาราช, มยฺหํ อปราธ’’นฺติ อาห. ราชา ตํ โอวทิตฺวา ‘‘อุฏฺเหิ, ขมามิ เต’’ติ อาห. โส รฺา เอวํ วุตฺตมตฺเตเยว ปรมสฺสาสปฺปตฺโต อโหสิ. พาราณสิรฺโ สมีเปเยว ชนปเท รชฺชํ ลภิ. เต อฺมฺํ สหายกา อเหสุํ.
อถ พฺรหฺมทตฺโต ทฺเวปิ เสนา สมฺโมทมานา เอกโต ิตา ทิสฺวา ‘‘มเมเวกสฺส จิตฺตานุรกฺขณาย อสฺมึ มหาชนกาเย ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตพินฺทุ น อุปฺปนฺนํ, อโห สาธุ, อโห สุฏฺุ, สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺชา โหนฺตู’’ติ ¶ เมตฺตาฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ สจฺฉิกตฺวา สยมฺภุตํ ปาปุณิ. ตํ มคฺคผลสุเขน สุขิตํ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ อมจฺจา ปณิปาตํ กตฺวา อาหํสุ – ‘‘ยานกาโล, มหาราช, วิชิตพลกายสฺส สกฺกาโร กาตพฺโพ, ปราชิตพลกายสฺส ภตฺตปริพฺพโย ทาตพฺโพ’’ติ. โส อาห – ‘‘นาหํ, ภเณ, ราชา, ปจฺเจกพุทฺโธ นามาห’’นฺติ. ‘‘กึ เทโว ภณติ, น เอทิสา ปจฺเจกพุทฺธา โหนฺตี’’ติ. ‘‘กีทิสา, ภเณ, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ? ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทฺวงฺคุลเกสมสฺสู อฏฺปริกฺขารยุตฺตา ภวนฺตี’’ติ. โส ทกฺขิณหตฺเถน ¶ สีสํ ปรามสิ, ตาวเทว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตเวโส ปาตุรโหสิ. ทฺวงฺคุลเกสมสฺสุ อฏฺปริกฺขารสมนฺนาคโต วสฺสสติกตฺเถรสทิโส อโหสิ. โส จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปทุมปุปฺเผ นิสีทิ. อมจฺจา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, กมฺมฏฺานํ, กถํ อธิคโตสี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส ยโต อสฺส เมตฺตาฌานกมฺมฏฺานํ อโหสิ, ตฺจ วิปสฺสนํ วิปสฺสิตฺวา อธิคโต, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุทานคาถฺจ พฺยากรณคาถฺจ อิมํเยว คาถํ อภาสิ ‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑ’’นฺติ.
ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุ. ภูเตสูติ สตฺเตสุ. อยเมตฺถ สงฺเขโป ¶ , วิตฺถารํ ปน รตนสุตฺตวณฺณนายํ วกฺขาม. นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวา. ทณฺฑนฺติ กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํ. กายทุจฺจริตฺหิ ทณฺฑยตีติ ทณฺฑํ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตฺจ. ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ วุตฺตํ โหติ. อวิเหยนฺติ อวิเหยนฺโต. อฺตรมฺปีติ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ. เตสนฺติ เตสํ สพฺพภูตานํ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช, เขตฺตโช, ทินฺนโก, อนฺเตวาสิโกติ อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํกิฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺย. กุโต สหายนฺติ สหายํ ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํ.
เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. สมณสหสฺสสฺสาปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสํโยชนสฺส ฉินฺนตฺตา เอโก, เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก. เอโก ติฏฺติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ วตฺตตีติ เอวํ อทุติยฏฺเน เอโก.
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ. (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ.ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๐๗) –
เอวํ ¶ ตณฺหาปหานฏฺเน เอโก. สพฺพกิเลสาสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก. อนาจริยโก หุตฺวา สยมฺภู สามํเยว ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
จเรติ ยา อิมา อฏฺ จริยาโย. เสยฺยถิทํ – ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ าณจริยา, สมฺมาปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ มคฺคจริยา, อธิคตปฺผลานํ จตูสุ สามฺผเลสุ ปตฺติจริยา, ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานนฺติ. ยถาห – ‘‘จริยาติ อฏฺ จริยาโย อิริยาปถจริยา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๙๗; ๓.๒๘) วิตฺถาโร. ตาหิ จริยาหิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา ยา อิมา อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนฺตีติ ¶ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสํ อธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตีติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๙๗; ๓.๒๘) เอวํ อปราปิ อฏฺ จริยาโย วุตฺตา, ตาหิปิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺโปติ เอตฺถ ขคฺควิสาณํ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํ. กปฺป-สทฺทสฺส อตฺถํ วิตฺถารโต มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ ปกาสยิสฺสาม, อิธ ปนายํ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต, โภ, กิร สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๖๐) วิย ปฏิภาโค เวทิตพฺโพ. ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺควิสาณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทโต อตฺถวณฺณนา.
อธิปฺปายานุสนฺธิโต ¶ ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร ทณฺโฑ ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อหิโต โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺตเนน ตปฺปฏิปกฺขภูตาย เมตฺตาย ปรหิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, นิหิตทณฺฑตฺตา เอว จ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ¶ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา วิเหยนฺติ, ตถา อวิเหยํ, อฺตรมฺปิ เตสํ อิมํ เมตฺตากมฺมฏฺานมาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สฺาสงฺขารวิฺาณคตํ ตฺจ ตทนุสาเรเนว ตทฺฺจ สงฺขารคตํ วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ อยํ ตาว อธิปฺปาโย.
อยํ ปน อนุสนฺธิ – เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อิทานิ, ภนฺเต, กุหึ คจฺฉถา’’ติ? ตโต เตน ‘‘ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี’’ติ อาวชฺเชตฺวา ตฺวา ‘‘คนฺธมาทนปพฺพเต’’ติ วุตฺเต ปุน อาหํสุ – ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ น อิจฺฉถา’’ติ. อถ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาห ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา’’ติ สพฺพํ. ตตฺราธิปฺปาโย – อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํกิฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ, กุโต ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํ. ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย มยา สทฺธึ คนฺตุํ มาทิโส วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อถ วา เตหิ ‘‘อมฺเห ทานิ, ภนฺเต, ปชหถ น อิจฺฉถา’’ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ‘‘น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหาย’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. เอวํ วตฺวา เปกฺขมานสฺเสว มหาชนสฺส อากาเส อุปฺปติตฺวา คนฺธมาทนํ อคมาสิ.
คนฺธมาทโน นาม หิมวติ จูฬกาฬปพฺพตํ มหากาฬปพฺพตํ นาคปลิเวนํ จนฺทคพฺภํ สูริยคพฺภํ สุวณฺณปสฺสํ หิมวนฺตปพฺพตนฺติ สตฺต ปพฺพเต อติกฺกมฺม โหติ. ตตฺถ นนฺทมูลกํ นาม ปพฺภารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วสโนกาโส, ติสฺโส จ คุหาโย – สุวณฺณคุหา, มณิคุหา, รชตคุหาติ ¶ . ตตฺถ มณิคุหาทฺวาเร มฺชูสโก นาม รุกฺโข โยชนํ อุพฺเพเธน, โยชนํ วิตฺถาเรน. โส ยตฺตกานิ อุทเก วา ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ตานิ ปุปฺผยติ, วิเสเสน ปจฺเจกพุทฺธาคมนทิวเส. ตสฺสูปริโต สพฺพรตนมาโฬ โหติ. ตตฺถ สมฺมชฺชนกวาโต กจวรํ ฉฑฺเฑติ, สมกรณวาโต สพฺพรตนมยวาลุกํ สมํ กโรติ, สิฺจนกวาโต อโนตตฺตทหโต อาเนตฺวา อุทกํ สิฺจติ, สุคนฺธกรณวาโต หิมวนฺตโต สพฺเพสํ สุคนฺธรุกฺขานํ คนฺเธ อาเนติ, โอจินกวาโต ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปาเตติ, สนฺถรกวาโต สพฺพตฺถ สนฺถรติ. สทา สุปฺตฺตาเนว เจตฺถ ¶ อาสนานิ โหนฺติ, เยสุ ปจฺเจกพุทฺธุปฺปาททิวเส, อุโปสถทิวเส จ สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สนฺนิปติตฺวา นิสีทนฺติ. อยํ ตตฺถ ปกติ. อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน ¶ นิสีทติ. ตโต สเจ ตสฺมึ กาเล อฺเปิ ปจฺเจกพุทฺธา สํวิชฺชนฺติ, เตปิ ตงฺขเณเยว สนฺนิปติตฺวา ปฺตฺตาสเนสุ นิสีทนฺติ. นิสีทิตฺวา จ กิฺจิเทว สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺหนฺติ. ตโต สงฺฆตฺเถโร อธุนาคตปจฺเจกพุทฺธํ สพฺเพสํ อนุโมทนตฺถาย ‘‘กถมธิคต’’นฺติ เอวํ กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉติ, ตทาปิ โส ตเมว อตฺตโน อุทานพฺยากรณคาถํ ภาสติ. ปุน ภควาปิ อายสฺมตา อานนฺเทน ปุฏฺโ ตเมว คาถํ ภาสติ. อานนฺโทปิ สงฺคีติยนฺติ เอวํ เอเกกา คาถา ปจฺเจกสมฺโพธิอภิสมฺพุทฺธฏฺาเน, มฺชูสกมาเฬ, อานนฺเทน ปุจฺฉิตกาเล, สงฺคีติยนฺติ จตุกฺขตฺตุํ ภาสิตา โหตีติ.
ปมคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๒. สํสคฺคชาตสฺสาติ คาถา กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปจฺเจกโพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ปุริมนเยเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ลกฺขณสมฺมสนํ กตฺวา อริยมคฺคํ อนธิคมฺม พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โส ตโต จุโต พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ปุริมนเยเนว วฑฺฒมาโน ยโต ปภุติ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ วิเสสํ อฺาสิ. ตทุปาทาย อิตฺถีนํ หตฺเถ น รมติ ¶ , อุจฺฉาทนนฺหาปนมณฺฑนาทิมตฺตมฺปิ น สาทิยติ. ตํ ปุริสา เอว โปเสนฺติ. ถฺปายนกาเล ธาติโย กฺจุกํ ปฏิมฺุจิตฺวา ปุริสเวเสน ถฺํ ปาเยนฺติ. โส อิตฺถีนํ คนฺธํ ฆายิตฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โรทติ, วิฺุตํ ปตฺโตปิ อิตฺถิโย ปสฺสิตุํ น อิจฺฉติ. เตน ตํ อนิตฺถิคนฺโธตฺเวว สฺชานึสุ.
ตสฺมึ โสฬสวสฺสุทฺเทสิเก ชาเต ราชา ‘‘กุลวํสํ สณฺเปสฺสามี’’ติ นานากุเลหิ ตสฺส อนุรูปา กฺาโย อาเนตฺวา อฺตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘กุมารํ รมาเปหี’’ติ. อมจฺโจ อุปาเยน ตํ รมาเปตุกาโม ตสฺส อวิทูเร สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา นาฏกานิ ปโยชาเปสิ. กุมาโร คีตวาทิตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาห. อมจฺโจ ‘‘ตเวโส, เทว ¶ , นาฏกิตฺถีนํ สทฺโท, ปฺุวนฺตานํ อีทิสานิ นาฏกานิ โหนฺติ. อภิรม, เทว, มหาปฺุโสิ ตฺว’’นฺติ อาห. กุมาโร อมจฺจํ ทณฺเฑน ตาฬาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาเปสิ. โส รฺโ อาโรเจสิ. ราชา กุมารสฺส มาตรา สห คนฺตฺวา กุมารํ ขมาเปตฺวา ปุน อมจฺจํ อาณาเปสิ. กุมาโร เตหิ อตินิปฺปีฬิยมาโน เสฏฺสุวณฺณํ ทตฺวา สุวณฺณกาเร อาณาเปสิ ‘‘สุนฺทรํ อิตฺถิรูปํ กโรถา’’ติ. เต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตสทิสํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อิตฺถิรูปํ กริตฺวา ทสฺเสสุํ. กุมาโร ทิสฺวา วิมฺหเยน สีสํ จาเลตฺวา มาตาปิตูนํ เปเสสิ – ‘‘ยทิ อีทิสึ ¶ อิตฺถึ ลภิสฺสามิ, คณฺหิสฺสามี’’ติ. มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต มหาปฺุโ, อวสฺสํ เตน สห กตปฺุา กาจิ ทาริกา โลเก อุปฺปนฺนา ภวิสฺสตี’’ติ ตํ สุวณฺณรูปํ รถํ อาโรเปตฺวา อมจฺจานํ อปฺเปสุํ – ‘‘คจฺฉถ, อีทิสึ ทาริกํ คเวสถา’’ติ. เต ตํ คเหตฺวา โสฬสมหาชนปเท วิจรนฺตา ตํ ตํ คามํ คนฺตฺวา อุทกติตฺถาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ชนสมูหํ ปสฺสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ เทวตํ วิย สุวณฺณรูปํ เปตฺวา นานาปุปฺผวตฺถาลงฺกาเรหิ ปูชํ กตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา เอกมนฺตํ ติฏฺนฺติ ‘‘ยทิ เกนจิ เอวรูปา ทิฏฺปุพฺพา ภวิสฺสติ, โส กถํ สมุฏฺาเปสฺสตี’’ติ? เอเตนุปาเยน อฺตฺร มทฺทรฏฺา สพฺพชนปเท อาหิณฺฑิตฺวา ตํ ‘‘ขุทฺทกรฏฺ’’นฺติ อวมฺมานา ตตฺถ ปมํ อคนฺตฺวา นิวตฺตึสุ.
ตโต เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘มทฺทรฏฺมฺปิ ตาว คจฺฉาม, มา โน พาราณสึ ปวิฏฺเปิ ราชา ปุน เปเสสี’’ติ มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ อคมํสุ. สาคลนคเร จ มทฺทโว นาม ราชา. ตสฺส ธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา อโหสิ. ตสฺสา วณฺณทาสิโย นฺหาโนทกตฺถาย ติตฺถํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อมจฺเจหิ ปิตํ ตํ สุวณฺณรูปํ ¶ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อมฺเห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ราชปุตฺตี สยเมว อาคตา’’ติ ภณนฺติโย สมีปํ คนฺตฺวา ‘‘นายํ สามินี, อมฺหากํ สามินี อิโต อภิรูปตรา’’ติ อาหํสุ. อมจฺจา ตํ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุรูเปน นเยน ทาริกํ ยาจึสุ. โสปิ อทาสิ. เต พาราณสิรฺโ ปาเหสุํ – ‘‘ลทฺธา, เทว, กุมาริกา, สามํ อาคจฺฉถ, อุทาหุ อมฺเหว อาเนมา’’ติ. โส ‘‘มยิ อาคจฺฉนฺเต ชนปทปีฬา ภวิสฺสติ, ตุมฺเหว นํ อาเนถา’’ติ เปเสสิ.
อมจฺจาปิ ทาริกํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา กุมารสฺส ปาเหสุํ – ‘‘ลทฺธา สุวณฺณรูปสทิสา กุมาริกา’’ติ. กุมาโร สุตฺวาว ราเคน อภิภูโต ¶ ปมชฺฌานา ปริหายิ. โส ทูตปรมฺปราย เปเสสิ – ‘‘สีฆํ อาเนถ, สีฆํ อาเนถา’’ติ. เต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน พาราณสึ ปตฺวา พหินคเร ิตา รฺโ เปเสสุํ – ‘‘อชฺเชว ปวิสิตพฺพํ, โน’’ติ. ราชา ‘‘เสฏฺกุลา อานีตา ทาริกา, มงฺคลกิริยํ กตฺวา มหาสกฺกาเรน ปเวเสสฺสาม, อุยฺยานํ ตาว นํ เนถา’’ติ อาห. เต ตถา อกํสุ. สา อจฺจนฺตสุขุมาลา กุมาริกา ยานุคฺฆาเฏน อุพฺพาฬฺหา อทฺธานปริสฺสเมน อุปฺปนฺนวาตโรคา มิลาตมาลา วิย หุตฺวา รตฺติภาเค กาลมกาสิ. อมจฺจา ‘‘สกฺการา ปริภฏฺมฺหา’’ติ ปริเทวึสุ. ราชา จ นาครา จ ‘‘กุลวํโส วินฏฺโ’’ติ ปริเทวึสุ. สกลนครํ โกลาหลํ อโหสิ. กุมารสฺส สุตมตฺเตเยว มหาโสโก อุทปาทิ.
ตโต กุมาโร โสกสฺส มูลํ ขนิตุํ อารทฺโธ. โส เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ โสโก นาม ¶ น อชาตสฺส โหติ, ชาตสฺส ปน โหติ. ตสฺมา ชาตึ ปฏิจฺจ โสโก. ชาติ ปน กึ ปฏิจฺจาติ? ภวํ ปฏิจฺจ ชาตี’’ติ. เอวํ ปุพฺพภาวนานุภาเวน โยนิโส มนสิกโรนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทิสฺวา ปุน อนุโลมฺจ สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตตฺเถว นิสินฺโน ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. อมจฺจา ตํ มคฺคผลสุเขน สุขิตํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปณิปาตํ กตฺวา อาหํสุ – ‘‘มา โสจิ, เทว, มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อฺํ ตโต สุนฺทรตรํ กฺํ อาเนสฺสามา’’ติ. โส อาห – ‘‘น โสจามิ, นิสฺโสโก ปจฺเจกพุทฺโธ อห’’นฺติ. อิโต ปรํ สพฺพํ วุตฺตปุริมคาถาสทิสเมว เปตฺวา คาถาวณฺณนํ.
คาถาวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา – สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺส. ตตฺถ ทสฺสนสวนกายสมุลฺลปนสมฺโภคสํสคฺควเสน ปฺจวิโธ สํสคฺโค. ตตฺถ อฺมฺํ ทิสฺวา จกฺขุวิฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค ¶ นาม. ตตฺถ สีหฬทีเป กาฬทีฆวาปี คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสิทีฆภาณกทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา กาลงฺกตา กุฏุมฺพิยธีตา จ ตสฺสา นิวาสนโจฬขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ วตฺถํ ธารินิยา นาม สทฺธึ สํวาสํ นาลภิ’’นฺติ ผลิตหทโย กาลงฺกโต. โส เอว ทหโร จ นิทสฺสนํ.
ปเรหิ ¶ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุตฺวา โสตวิฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค สวนสํสคฺโค นาม. ตตฺราปิ คิริคามวาสิกมฺมารธีตาย ปฺจหิ กุมาริกาหิ สทฺธึ ปทุมสฺสรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา มาลํ อาโรเปตฺวา อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต กามราเคน วิเสสา ปริหายิตฺวา พฺยสนํ ปตฺโต ปฺจคฺคฬเลณวาสี ติสฺสทหโร นิทสฺสนํ.
อฺมฺํ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นาม. ธมฺมภาสนทหรภิกฺขุ จ ราชธีตา เจตฺถ นิทสฺสนํ. มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ ธมฺมํ ภาสติ. ตตฺถ มหาชโน อาคโต, ราชาปิ อคฺคมเหสิยา ราชธีตาย จ สทฺธึ อคมาสิ. ตโต ราชธีตาย ตสฺส รูปฺจ สรฺจ อาคมฺม พลวราโค อุปฺปนฺโน, ตสฺส ทหรสฺสาปิ. ตํ ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปสิ. เต อฺมฺํ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคึสุ. ปุน สาณิปาการํ อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา ทฺเวปิ กาลงฺกเตเยว อทฺทสํสูติ.
อฺมฺํ อาลปนสมุลฺลปนวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค นาม. ภิกฺขุ ภิกฺขุนีหิ ¶ สทฺธึ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นาม. ทฺวีสุปิ เอเตสุ ปาราชิกปฺปตฺโต ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํ. มริจวฏฺฏินามมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺคามณิอภยราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา อุภโตสงฺฆํ ปริวิสติ. ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สงฺฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส สงฺฆนวกสฺส สามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ทตฺวา สมุลฺลปนมกาสิ. เต อุโภปิ อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อฺมฺํ สมุลฺลปเนน ปุพฺพสฺํ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว สฺชาตสิเนหา สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตฺวา ปาราชิกา อเหสุนฺติ. เอวํ ปฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน ชาตสํสคฺคสฺส ภวติ สฺเนโห, ปุริมราคปจฺจโย พลวราโค อุปฺปชฺชติ. ตโต สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ ตเมว สฺเนหํ อนุคจฺฉนฺตํ ¶ สนฺทิฏฺิกสมฺปรายิกํ โสกปริเทวาทินานปฺปการกํ อิทํ ทุกฺขํ ปโหติ ปภวติ ชายติ.
อปเร ‘‘อารมฺมเณ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค สํสคฺโค’’ติ ภณนฺติ. ตโต สฺเนโห, สฺเนหทุกฺขมิทนฺติ. เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส ปจฺเจกพุทฺโธ อาห – ‘‘สฺวายํ ยมิทํ สฺเนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตเมว สฺเนหํ อนุคตสฺส ทุกฺขสฺส มูลํ ขนนฺโต ปจฺเจกโพธึ อธิคโต’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ ทานิ, ภนฺเต, กึ กตฺตพฺพ’’นฺติ? ตโต โส อาห – ‘‘ตุมฺเห วา อฺตโร วา อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. เอตฺถ จ ยํ ตํ ‘‘สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี’’ติ วุตฺตํ, ตเทว สนฺธาย ‘‘อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน ‘สํสคฺคชาตสฺส ภวติ สฺเนโห, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ’, เอวํ ยถาภูตํ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน อหมธิคโตติ เอวํ สมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สฺเนหวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย วุตฺตสทิสเมวาติ.
สํสคฺคคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๓. มิตฺเต สุหชฺเชติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ ปจฺเจกโพธิสตฺโต ปุริมคาถาย วุตฺตนเยเนว อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺโต ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘กึ สมณธมฺโม วโร, รชฺชํ วร’’นฺติ วีมํสิตฺวา อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. อมจฺจา ‘‘ธมฺเมน สเมน กโรถา’’ติ วุตฺตาปิ ลฺชํ คเหตฺวา อธมฺเมน กโรนฺติ. เต ลฺชํ คเหตฺวา สามิเก ¶ ปราชยนฺตา เอกทา อฺตรํ ราชวลฺลภํ ปราเชสุํ. โส รฺโ ภตฺตการเกหิ สทฺธึ ปวิสิตฺวา สพฺพํ อาโรเจสิ. ราชา ทุติยทิวเส สยํ วินิจฺฉยฏฺานํ อคมาสิ. ตโต มหาชนา – ‘‘อมจฺจา, เทว, สามิเก อสามิเก กโรนฺตี’’ติ อุจฺจาสทฺทํ กโรนฺตา มหายุทฺธํ วิย อกํสุ. อถ ราชา วินิจฺฉยฏฺานา วุฏฺาย ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สมาปตฺตึ อปฺเปตุํ นิสินฺโน. เตน สทฺเทน วิกฺขิตฺตจิตฺโต น สกฺโกติ อปฺเปตุํ. โส ‘‘กึ เม รชฺเชน, สมณธมฺโม วร’’นฺติ รชฺชสุขํ ปหาย ปุน สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. กมฺมฏฺานฺจ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ เมตฺตายนวเสน มิตฺตา. สุหทยภาเวน สุหชฺชา. เกจิ เอกนฺตหิตกามตาย มิตฺตาว โหนฺติ น สุหชฺชา. เกจิ คมนาคมนฏฺานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ, หทยสุขชนเนน สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตา. เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา เจว มิตฺตา จ โหนฺติ. เต ทุวิธา อคาริยา ¶ จ อนคาริยา จ. ตตฺถ อคาริยา ติวิธา โหนฺติ อุปกาโร สมานสุขทุกฺโข อนุกมฺปโกติ. อนคาริยา วิเสเสน อตฺถกฺขายิโน เอว. เต จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. ยถาห –
‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, าเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคํ อนุปฺปเทติ’’ (ที. นิ. ๓.๒๖๑).
ตถา –
‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, าเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตํปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ’’ (ที. นิ. ๓.๒๖๒).
ตถา –
‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, าเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท เวทิตพฺโพ. อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ’’ (ที. นิ. ๓.๒๖๔).
ตถา ¶ –
‘‘จตูหิ โข, คหปติปุตฺต, าเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺตา สุหโท เวทิตพฺโพ. ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสฺสุตํ สาเวติ, สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๖๓).
เตสฺวิธ อคาริยา อธิปฺเปตา, อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติ. เต มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ อปหริตุกาโม จ.
หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติ. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ‘‘อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ, เอส เม คติ, เอส เม ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ นีเจ ¶ าเน เปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. ‘‘อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, อหํ เตสํ ปรายณ’’นฺติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺเจ าเน เปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. อิธ ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโต. เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานึ สนฺธายาห. สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺิมิตฺตสนฺถววเสน. ตตฺถ อฏฺสตปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺิเภทาปิ ทิฏฺิ ทิฏฺิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ¶ มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโว. เตสุ โส อิธ อธิปฺเปโต. เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนา. เตนาห – ‘‘เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน อหํ อธิคโต’’ติ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
มิตฺตสุหชฺชคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๔. วํโส วิสาโลติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ตโย ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺโก พาราณสิราชกุเล นิพฺพตฺโต, อิตเร ทฺเว ปจฺจนฺตราชกุเลสุ. เต อุโภปิ กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺาย ‘‘มยํ กึ กมฺมํ กตฺวา อิมํ โลกุตฺตรสุขํ อนุปฺปตฺตา’’ติ อาวชฺเชตฺวา ปจฺจเวกฺขมานา กสฺสปพุทฺธกาเล อตฺตโน อตฺตโน จริยํ อทฺทสํสุ. ตโต ‘‘ตติโย กุหิ’’นฺติ อาวชฺเชนฺตา พาราณสิรชฺชํ กาเรนฺตํ ทิสฺวา ¶ ตสฺส คุเณ สริตฺวา ‘‘โส ปกติยาว อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคโต โหติ, อมฺหากํเยว โอวาทโก วตฺตา วจนกฺขโม ปาปครหี, หนฺท, นํ อารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา อาโรเจมา’’ติ โอกาสํ คเวสนฺตา ตํ เอกทิวสํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร เวฬุคุมฺพมูเล อฏฺํสุ. มหาชโน อติตฺโต ราชทสฺสเนน ราชานํ อุลฺโลเกติ. ตโต ราชา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ มม ทสฺสเน พฺยาปารํ น กโรตี’’ติ โอโลเกนฺโต ปจฺเจกพุทฺเธ อทฺทกฺขิ. สห ทสฺสเนเนว จสฺส เตสุ สิเนโห อุปฺปชฺชิ. โส หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห สนฺเตน อาจาเรน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กึ นาม ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘มยํ, มหาราช, อสชฺชมานา นามา’’ติ อาหํสุ ¶ . ‘‘ภนฺเต, อสชฺชมานาติ เอตสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘อลคฺคนตฺโถ, มหาราชา’’ติ. ตโต เวฬุคุมฺพํ ทสฺเสตฺวา อาหํสุ – ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, อิมํ เวฬุคุมฺพํ สพฺพโส มูลขนฺธสาขานุสาขาหิ สํสิพฺพิตฺวา ิตํ อสิหตฺโถ ปุริโส มูเล เฉตฺวา อาวิฺฉนฺโต น สกฺกุเณยฺย อุทฺธริตุํ, เอวเมว ตฺวํ อนฺโต จ พหิ จ ชฏาย ชฏิโต อาสตฺตวิสตฺโต ตตฺถ วิลคฺโค. เสยฺยถาปิ วา ปนสฺส เวมชฺฌคโตปิ อยํ วํสกฬีโร อสฺชาตสาขตฺตา เกนจิ อลคฺโคว ิโต, สกฺกา จ ปน อคฺเค วา มูเล วา เฉตฺวา อุทฺธริตุํ, เอวเมว มยํ กตฺถจิ อสชฺชมานา สพฺพา ทิสา คจฺฉามา’’ติ ตาวเทว จตุตฺถชฺฌานํ ¶ สมาปชฺชิตฺวา ปสฺสโต เอว รฺโ อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุ. ตโต ราชา จินฺเตสิ – ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ อสชฺชมาโน ภเวยฺย’’นฺติ ตตฺเถว ิโต วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ปุริมนเยเนว กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ วํโสติ เวฬุ. วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณ. ว-กาโร อวธารณตฺโถ, เอว-กาโร วา อยํ, สนฺธิวเสน เอตฺถ เอ-กาโร นฏฺา. ตสฺส ปรปเทน สมฺพนฺโธ. ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม. ยถาติ ปฏิภาเค. วิสตฺโตติ ลคฺโค ชฏิโต สํสิพฺพิโต. ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตุภริยาสุ. ยา อเปกฺขาติ ยา ตณฺหา โย สิเนโห. วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโน. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ, สํสิพฺพิตฺวา ิตตฺตา วิสตฺตา เอว. สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ทิฏฺาทีสุ วา ตณฺหามานทิฏฺิวเสน อสชฺชมาโน ปจฺเจกโพธึ อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
วํสกฺกฬีรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๕. มิโค ¶ อรฺมฺหีติ กา อุปฺปตฺติ? เอโก กิร ภิกฺขุ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โยคาวจโร กาลํ กตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺิกุเล อุปฺปนฺโน ¶ อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค. โส สุภโค อโหสิ, ตโต ปรทาริโก หุตฺวา กาลงฺกโต นิรเย นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน เสฏฺิภริยาย กุจฺฉิมฺหิ อิตฺถี หุตฺวา ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นิรยโต อาคตานํ สตฺตานํ คตฺตานิ อุณฺหานิ โหนฺติ. เตน เสฏฺิภริยา ฑยฺหมาเนน อุทเรน กิจฺเฉน กสิเรน ตํ คพฺภํ ธาเรตฺวา กาเลน ทาริกํ วิชายิ. สา ชาตทิวสโต ปภุติ มาตาปิตูนํ เสสพนฺธุปริชนานฺจ เทสฺสา อโหสิ. วยปฺปตฺตา จ ยมฺหิ กุเล ทินฺนา, ตตฺถาปิ สามิกสสฺสุสสุรานํ เทสฺสาว อโหสิ อปฺปิยา อมนาปา. อถ นกฺขตฺเต โฆสิเต เสฏฺิปุตฺโต ตาย สทฺธึ กีฬิตุํ อนิจฺฉนฺโต เวสึ อาเนตฺวา กีฬติ. สา ตํ ทาสีนํ สนฺติกา สุตฺวา เสฏฺิปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นานปฺปกาเรหิ อนุนยิตฺวา จ อาห – ‘‘อยฺยปุตฺต, อิตฺถี นาม สเจปิ ทสนฺนํ ราชูนํ กนิฏฺา โหติ, จกฺกวตฺติโน วา ธีตา, ตถาปิ สามิกสฺส เปสนกรา โหติ. สามิเก อนาลปนฺเต สูเล อาโรปิตา วิย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. สเจ อหํ อนุคฺคหารหา ¶ อนุคฺคเหตพฺพา, โน เจ, วิสฺสชฺเชตพฺพา. อตฺตโน าติกุลํ คมิสฺสามี’’ติ. เสฏฺิปุตฺโต – ‘‘โหตุ, ภทฺเท, มา โสจิ กีฬนสชฺชา โหหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาห. เสฏฺิธีตา ตาวตฺตเกน สลฺลาปมตฺเตน อุสฺสาหชาตา ‘‘สฺเว นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ พหุํ ขชฺชโภชฺชํ ปฏิยาเทติ. เสฏฺิปุตฺโต ทุติยทิวเส อนาโรเจตฺวาว กีฬนฏฺานํ คโต. สา ‘‘อิทานิ เปเสสฺสติ, อิทานิ เปเสสฺสตี’’ติ มคฺคํ โอโลเกนฺตี นิสินฺนา อุสฺสูรํ ทิสฺวา มนุสฺเส เปเสสิ. เต ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘เสฏฺิปุตฺโต คโต’’ติ อาโรเจสุํ. สา ตํ สพฺพํ ปฏิยาทิตํ อาทาย ยานํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตุํ อารทฺธา.
อถ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สตฺตเม ทิวเส นิโรธา วุฏฺาย นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา ‘‘กตฺถ อชฺช ภิกฺขํ จริสฺสามา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ เสฏฺิธีตรํ ทิสฺวา ‘‘มยิ อิมิสฺสา สทฺธาการํ กาเรตฺวา ตํ กมฺมํ ปริกฺขยํ คมิสฺสตี’’ติ ตฺวา ปพฺภารสมีเป สฏฺิโยชนมโนสิลาตเล ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺสา ปฏิปเถ โอรุยฺห พาราณสึ อภิมุโข อคมาสิ. ตํ ทิสฺวาว ทาสิโย เสฏฺิธีตาย ¶ อาโรเจสุํ. สา ยานา โอรุยฺห สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ สพฺพรสสมฺปนฺเนน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปูเรตฺวา ปทุมปุปฺเผน ปฏิจฺฉาเทตฺวา เหฏฺาปิ ปทุมปุปฺผํ กตฺวา ปุปฺผกลาปํ หตฺเถน คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ปุปฺผกลาปหตฺถา ปตฺถนํ อกาสิ – ‘‘ภนฺเต, ยถา อิทํ ปุปฺผํ, เอวาหํ ยตฺถ ยตฺถ อุปปชฺชามิ, ตตฺถ ตตฺถ มหาชนสฺส ปิยา ภเวยฺยํ มนาปา’’ติ. เอวํ ปตฺเถตฺวา ทุติยมฺปิ ปตฺเถสิ – ‘‘ภนฺเต, ทุกฺโข คพฺภวาโส ¶ , ตํ อนุปคมฺม ปทุมปุปฺเผ เอว ปฏิสนฺธิ ภเวยฺยา’’ติ. ตติยมฺปิ ปตฺเถสิ – ‘‘ภนฺเต, เชคุจฺโฉ มาตุคาโม, จกฺกวตฺติธีตาปิ ปรวสํ คจฺฉติ. ตสฺมา อหํ อิตฺถิภาวํ อนุปคมฺม ปุริโส ภเวยฺย’’นฺติ. จตุตฺถมฺปิ ปตฺเถสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมํ สํสารทุกฺขํ อติกฺกมฺม ปริโยสาเน ตุมฺเหหิ ปตฺตํ อมตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ. เอวํ จตุโร ปณิธี กตฺวา ตํ ปทุมปุปฺผกลาปํ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘ปุปฺผสทิโส เอว เม คนฺโธ เจว วณฺโณ จ โหตู’’ติ อิมํ ปฺจมํ ปณิธึ อกาสิ.
ตโต ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตฺจ ปุปฺผกลาปฺจ คเหตฺวา อากาเส ตฺวา –
‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ;
สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา, จนฺโท ปนฺนรโส ยถา’’ติ. –
อิมาย ¶ คาถาย เสฏฺิธีตาย อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘เสฏฺิธีตา มํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เสฏฺิธีตาย ตํ ปสฺสนฺติยา มหตี ปีติ อุปฺปชฺชิ. ภวนฺตเร กตํ อกุสลํ กมฺมํ อโนกาสตาย ปริกฺขีณํ จิฺจมฺพิลโธตตมฺพโลหภาชนมิว สุทฺธา ชาตา. ตาวเทวสฺสา ปติกุเล าติกุเล จ สพฺโพ ชโน ตุฏฺโ. ‘‘กึ กโรมา’’ติ ปิยวจนานิ จ ปณฺณาการานิ จ เปเสสิ. สามิโกปิ มนุสฺเส เปเสสิ – ‘‘เสฏฺิธีตรํ สีฆํ อาเนถ, อหํ วิสฺสริตฺวา อุยฺยานํ อาคโต’’ติ. ตโต ปภุติ จ นํ อุเร วิลิตฺตจนฺทนํ วิย อามุตฺตมุตฺตาหารํ วิย ปุปฺผมาลา วิย จ ปิยายนฺโต ปริหริ. สา ตตฺถ ยาวตายุกํ อิสฺสริยโภคยุตฺตสุขํ อนุภวิตฺวา กาลํ กตฺวา ปุริสภาเวน เทวโลเก ปทุมปุปฺเผ อุปฺปชฺชิ. โส เทวปุตฺโต คจฺฉนฺโตปิ ปทุมปุปฺผคพฺเภ เอว คจฺฉติ, ติฏฺนฺโตปิ นิสีทนฺโตปิ สยนฺโตปิ ปทุมปุปฺผคพฺเภเยว สยติ. ‘‘มหาปทุมเทวปุตฺโต’’ติ จ นํ โวหรึสุ. เอวํ ¶ โส เตน อิทฺธานุภาเวน อนุโลมปฏิโลมํ ฉ เทวโลเก เอว สํสรติ.
เตน จ สมเยน พาราณสิรฺโ วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ โหนฺติ. ตาสุ เอกาปิ ปุตฺตํ น ลภติ. อมจฺจา ราชานํ วิฺาเปสุํ – ‘‘เทว, กุลวํสานุปาลโก ปุตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ, อตฺรเช อวิชฺชมาเน เขตฺตโชปิ กุลวํสธโร โหตี’’ติ. อถ ราชา ‘‘เปตฺวา มเหสึ อวเสสา อิตฺถิโย สตฺตาหํ ธมฺมนาฏกํ กโรถา’’ติ ยถากามํ พหิ จราเปสิ, ตถาปิ ปุตฺตํ นาลตฺถ. ปุน อมจฺจา อาหํสุ – ‘‘มหาราช, มเหสี นาม ปฺุเน จ ปฺาย จ สพฺพอิตฺถีนํ อคฺคา, อปฺเปว นาม เทโว มเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺตํ ลเภยฺยา’’ติ. ราชา มเหสิยา ¶ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สา อาห – ‘‘มหาราช, ยา อิตฺถี สีลวตี สจฺจวาทินี, สา ปุตฺตํ ลเภยฺย, หิโรตฺตปฺปรหิตาย กุโต ปุตฺโต’’ติ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปฺจ สีลานิ สมาทิยิตฺวา ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชสิ, สีลวติยา ราชธีตาย ปฺจ สีลานิ อาวชฺเชนฺติยา ปุตฺตปตฺถนาจิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต สกฺกสฺส อาสนํ สํกมฺปิ.
อถ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต เอตมตฺถํ วิทิตฺวา – ‘‘สีลวติยา ราชธีตาย ปุตฺตวรํ เทมี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา เทวิยา สมฺมุเข ิโต ‘‘กึ วเรสิ, เทวี’’ติ? ‘‘ปุตฺตํ, มหาราชา’’ติ. ‘‘ทมฺมิ เต, เทวิ, ปุตฺตํ, มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา เทวโลกํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ ขีณายุโก’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อยํ มหาปทุโม อุปริเทวโลกํ คนฺตุกาโม จ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตสฺส วิมานํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต มหาปทุม, มนุสฺสโลกํ คจฺฉาหี’’ติ ยาจิ. โส ‘‘มา เอวํ, มหาราช, ภณ, เชคุจฺฉิโต มนุสฺสโลโก’’ติ ¶ . ‘‘ตาต, ตฺวํ มนุสฺสโลเก ปฺุํ กตฺวา อิธูปปนฺโน, ตตฺเถว ตฺวา ปารมิโย ปูเรตพฺพา, คจฺฉ, ตาตา’’ติ. ‘‘ทุกฺโข, มหาราช, คพฺภวาโส, น สกฺโกมิ ตตฺถ วสิตุ’’นฺติ. ‘‘ตาต, เต คพฺภวาโส นตฺถิ, ตถา หิ ตฺวํ กมฺมมกาสิ, ยถา ปทุมคพฺเภเยว นิพฺพตฺติสฺสสิ, คจฺฉ, ตาตา’’ติ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน อธิวาเสสิ.
โส เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิรฺโ อุยฺยาเน สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺโต. ตฺจ รตฺตึ ปจฺจูสสมเย มเหสี สุปินนฺเตน ¶ วีสติอิตฺถิสหสฺสปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมคพฺเภ ปุตฺตํ ลทฺธา วิย อโหสิ. สา ปภาตาย รตฺติยา สีลานิ รกฺขมานา ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปทุมปุปฺผํ อทฺทส, ตํ เนว ตีเร โหติ น คมฺภีเร. สห ทสฺสเนเนว จสฺสา ตตฺถ ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ. สา สยํ เอว โอตริตฺวา ตํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิ, ปุปฺเผ คหิตมตฺเตเยว ปตฺตานิ วิกสึสุ. ตตฺถ สุวณฺณปฏิมํ วิย ทารกํ อทฺทส, ทิสฺวาว ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. มหาชโน สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ. รฺโ จ เปเสสิ. ราชา สุตฺวา ‘‘กตฺถ ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺโธกาสํ สุตฺวา ‘‘อุยฺยานฺจ โปกฺขรณิยํ ปทุมฺจ อมฺหากํเยว, ตสฺมา อมฺหากํ เขตฺเต ชาตตฺตา เขตฺตโช นามายํ ปุตฺโต’’ติ วตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา วีสติสหสฺสอิตฺถิโย ธาติกิจฺจํ กาเรสิ. ยา ยา กุมารสฺส รุจึ ตฺวา ปตฺถิตํ ปตฺถิตํ ขาทนียํ ขาทาเปติ, สา สา สหสฺสํ ลภติ. สกลพาราณสี จลิตา, สพฺโพ ชโน กุมารสฺส ปณฺณาการสหสฺสานิ เปเสสิ. กุมาโร ตํ ตํ อติเนตฺวา ‘‘อิมํ ขาท, อิมํ ภฺุชา’’ติ วุจฺจมาโน โภชเนน อุพฺพาฬฺโห อุกฺกณฺิโต หุตฺวา โคปุรทฺวารํ คนฺตฺวา ลาขาคุฬเกน กีฬติ.
ตทา ¶ อฺตโร ปจฺเจกพุทฺโธ พาราณสึ นิสฺสาย อิสิปตเน วสติ. โส กาลสฺเสว วุฏฺาย เสนาสนวตฺตสรีรปริกมฺมมนสิการาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต ‘‘อชฺช กตฺถ ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ อาวชฺเชนฺโต กุมารสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘เอส ปุพฺเพ กึ กมฺมํ กรี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘มาทิสสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา จตสฺโส ปตฺถนา ปตฺเถสิ, ตตฺถ ติสฺโส สิทฺธา, เอกา ตาว น สิชฺฌติ, ตสฺส อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสมี’’ติ ภิกฺขาจารวเสน กุมารสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘สมณ, มา อิธ อาคจฺฉิ, อิเม หิ ตมฺปิ ‘อิมํ ขาท, อิมํ ภฺุชา’ติ วเทยฺยุ’’นฺติ อาห. โส เอกวจเนเนว ตโต นิวตฺติตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ อคมาสิ. กุมาโร ปริชนํ อาห – ‘‘อยํ สมโณ มยา วุตฺตมตฺโตว นิวตฺโต, กุทฺโธ นุ โข มมา’’ติ. โส เตหิ ‘‘ปพฺพชิตา นาม น โกธปรายณา โหนฺติ, ปเรน ปสนฺนมเนน ยํ ทินฺนํ, เตน ยาเปนฺตี’’ติ วุจฺจมาเนปิ ¶ ‘‘ทุฏฺโ เอวรูโป นาม ¶ สมโณ, ขมาเปสฺสามิ น’’นฺติ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา หตฺถึ อภิรุหิตฺวา มหตา ราชานุภาเวน อิสิปตนํ คนฺตฺวา มิคยูถํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กินฺนาเมเต’’ติ? ‘‘เอเต, สามิ, มิคา นามา’’ติ. ‘‘เอเตสํ ‘อิมํ ขาทถ, อิมํ ภฺุชถ, อิมํ สายถา’ติ วตฺวา ปฏิชคฺคนฺตา อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, สามิ, ยตฺถ ติโณทกํ สุลภํ ตตฺถ วสนฺตี’’ติ.
กุมาโร ‘‘ยถา อิเม อรกฺขิยมานาว ยตฺถ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วสนฺติ, กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ วเสยฺย’’นฺติ เอตํ อารมฺมณํ อคฺคเหสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ ตสฺส อาคมนํ ตฺวา เสนาสนมคฺคฺจ จงฺกมนฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺํ กตฺวา เอกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ จงฺกมิตฺวา ปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา ทิวาวิหาโรกาสฺจ ปณฺณสาลฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺํ กตฺวา ปวิสนปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา นิกฺขมนปทนิกฺเขปํ อทสฺเสตฺวา อฺตฺร อคมาสิ. กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺกตํ ทิสฺวา ‘‘วสติ มฺเ เอตฺถ โส ปจฺเจกพุทฺโธ’’ติ ปริชเนน ภาสิตํ สุตฺวา อาห – ‘‘ปาโตปิ โส สมโณ ทุสฺสติ, อิทานิ หตฺถิอสฺสาทีหิ อตฺตโน โอกาสํ อกฺกนฺตํ ทิสฺวา สุฏฺุตรํ ทุสฺเสยฺย, อิเธว ตุมฺเห ติฏฺถา’’ติ หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห เอกโกว เสนาสนํ ปวิฏฺโ วตฺตสีเสน สุสมฺมฏฺโกาเส ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา ‘‘โส ทานายํ สมโณ เอตฺถ จงฺกมนฺโต น วณิชฺชาทิกมฺมํ จินฺเตสิ, อทฺธายํ อตฺตโน หิตเมว จินฺเตสิ มฺเ’’ติ ปสนฺนมานโส จงฺกมํ อภิรุหิตฺวา ทูรีกตปุถุวิตกฺโก คนฺตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิตฺวา สฺชาตเอกคฺโค หุตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิาณํ อธิคนฺตฺวา ปุริมนเยเนว ปุโรหิเตน กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉิโต คคนตเล นิสินฺโน อิมํ คาถมภาสิ.
ตตฺถ มิโคติ ทฺเว มิคา – เอณีมิโค จ ปสทมิโค จ. อปิจ สพฺเพสํ อารฺิกานํ ¶ จตุปฺปทานํ เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโตติ วทนฺติ. อรฺมฺหีติ คามฺจ คามูปจารฺจ เปตฺวา อวเสสํ อรฺํ, อิธ ปน อุยฺยานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ‘‘อุยฺยานมฺหี’’ติ วุตฺตํ โหติ. ยถาติ ปฏิภาเค. อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ อพทฺโธ, เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติ. เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โวจรายาติ เยน เยน ทิสาภาเคน คนฺตุมิจฺฉติ, เตน ¶ เตน ทิสาภาเคน โคจราย คจฺฉติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อารฺโก มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ, วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ, วิสฺสตฺโถ นิสีทติ, วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนฺตมกาสิ มารํ อปทํ, วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๗; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๕) วิตฺถาโร.
เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตตํ วา, อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา มิโค อรฺมฺหิ อพทฺโธ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย, ตถา กทา นุ โข อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ. วิฺู ปณฺฑิโต นโร เสริตํ เปกฺขมาโน เอโก จเรติ.
มิโคอรฺคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๖. อามนฺตนา โหตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรฺโ กิร มหาอุปฏฺานสมเย อมจฺจา อุปสงฺกมึสุ. เตสุ เอโก อมจฺโจ ‘‘เทว, โสตพฺพํ อตฺถี’’ติ เอกมนฺตํ คมนํ ยาจิ. โส อุฏฺายาสนา อคมาสิ. ปุน เอโก มหาอุปฏฺาเน นิสินฺนํ ยาจิ, เอโก หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ, เอโก อสฺสปิฏฺิยํ นิสินฺนํ, เอโก สุวณฺณรเถ นิสินฺนํ, เอโก สิวิกาย นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ยาจิ. ราชา ตโต โอโรหิตฺวา อคมาสิ. อปโร ชนปทจาริกํ คจฺฉนฺตํ ยาจิ, ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ อคมาสิ. เอวํ โส เตหิ นิพฺพินฺโน หุตฺวา ปพฺพชิ. อมจฺจา อิสฺสริเยน วฑฺฒนฺติ. เตสุ เอโก คนฺตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘อสุกํ นาม, มหาราช, ชนปทํ มยฺหํ เทหี’’ติ. ราชา ตํ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภฺุชตี’’ติ ภณติ. โส รฺโ วจนํ อนาทิยิตฺวา ‘‘คจฺฉามหํ ตํ ชนปทํ คเหตฺวา ภฺุชามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา กลหํ กตฺวา ปุน อุโภปิ รฺโ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อฺมฺสฺส ¶ โทสํ อาโรเจนฺติ. ราชา ‘‘น สกฺกา อิเม โตเสตุ’’นฺติ เตสํ โลเภ อาทีนวํ ทิสฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. โส ปุริมนเยน อิมํ อุทานํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – สหายมชฺเฌ ิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ, มหาอุปฏฺานสงฺขาเต าเน จ, อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ, ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ, ‘‘อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ ¶ โลภาภิภูเตหิ สพฺพกาปุริเสหิ อนภิปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน ภพฺพปุคฺคลวเสน เสริตฺจ เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกโพธึ อธิคโตสฺมิ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อามนฺตนาคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๗. ขิฑฺฑารตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เอกปุตฺตกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ตสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย อโหสิ มนาโป ปาณสโม, ราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ปุตฺตกํ คเหตฺวาว วตฺตติ. โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ เปตฺวา คโต. กุมาโรปิ ตํ ทิวสํเยว อุปฺปนฺเนน พฺยาธินา มโต. อมจฺจา ‘‘ปุตฺตสิเนเหน รฺโ หทยมฺปิ ผเลยฺยา’’ติ อนาโรเจตฺวาว นํ ฌาเปสุํ. ราชา อุยฺยาเน สุรามเทน มตฺโต ปุตฺตํ เนว สรติ, ตถา ทุติยทิวเสปิ นฺหานโภชนเวลาสุ. อถ ภุตฺตาวี นิสินฺโน สริตฺวา ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนถา’’ติ อาห. ตสฺส อนุรูเปน วิธาเนน ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. ตโต โสกาภิภูโต นิสินฺโน เอวํ โยนิโส มนสากาสิ – ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. เอวํ อนุกฺกเมน อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สมฺมสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. เสสํ สํสคฺคคาถาวณฺณนายํ วุตฺตสทิสเมว เปตฺวา คาถายตฺถวณฺณนํ.
อตฺถวณฺณนา ปน – ขิฑฺฑาติ กีฬนา. สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ วาจสิกา จ. ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปิ ธนูหิปิ ถรูหิปีติ เอวมาทิ. วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภริอาลมฺพรเภรีติ เอวมาทิ. รตีติ ปฺจกามคุณรติ. วิปุลนฺติ ยาว อฏฺิมิฺชํ อหจฺจ าเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํ. เสสํ ปากฏเมว ¶ . อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, ตโต ปรฺจ สพฺพํ.
ขิฑฺฑารติคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๘. จาตุทฺทิโสติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปฺจ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺโก พาราณสิราชา อโหสิ, เสสา ปากติกราชาโน. เต จตฺตาโรปิ กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ¶ ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺาย วํสกฺกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺตโน กมฺมฺจ สหายฺจ อาวชฺเชตฺวา ตฺวา พาราณสิรฺโ อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสตุํ โอกาสํ คเวสนฺติ. โส จ ราชา ติกฺขตฺตุํ รตฺติยา อุพฺพิชฺชติ, ภีโต วิสฺสรํ กโรติ, มหาตเล ธาวติ. ปุโรหิเตน กาลสฺเสว วุฏฺาย สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิโตปิ ‘‘กุโต เม, อาจริย, สุข’’นฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ปุโรหิโตปิ ‘‘อยํ โรโค น สกฺกา เยน เกนจิ อุทฺธํ วิเรจนาทินา เภสชฺชกมฺเมน วิเนตุํ, มยฺหํ ปน ขาทนูปาโย อุปฺปนฺโน’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘รชฺชหานิชีวิตนฺตรายาทีนํ ปุพฺพนิมิตฺตํ เอตํ, มหาราชา’’ติ ราชานํ สุฏฺุตรํ อุพฺเพเชตฺวา ‘‘ตสฺส วูปสมนตฺถํ เอตฺตเก จ เอตฺตเก จ หตฺถิอสฺสรถาทโย หิรฺสุวณฺณฺจ ทกฺขิณํ ทตฺวา ยฺโ ยชิตพฺโพ’’ติ ยฺยชเน สมาทเปสิ.
ตโต ปจฺเจกพุทฺธา อเนกานิ ปาณสหสฺสานิ ยฺตฺถาย สมฺปิณฺฑิยมานานิ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺมึ กมฺเม กเต ทุพฺโพธเนยฺโย ภวิสฺสติ, หนฺท นํ ปฏิกจฺเจว คนฺตฺวา เปกฺขามา’’ติ วํสกฺกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยน อาคนฺตฺวา ปิณฺฑาย จรมานา ราชงฺคเณ ปฏิปาฏิยา อคมํสุ. ราชา สีหปฺชเร ิโต ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน เต อทฺทกฺขิ, สห ทสฺสเนเนว จสฺส สิเนโห อุปฺปชฺชิ. ตโต เต ปกฺโกสาเปตฺวา อากาสตเล ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา กตภตฺตกิจฺเจ ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยํ, มหาราช, จาตุทฺทิสา นามา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, จาตุทฺทิสาติ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘จตูสุ ทิสาสุ กตฺถจิ ¶ กุโตจิ ภยํ วา จิตฺตุตฺราโส วา อมฺหากํ นตฺถิ, มหาราชา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ตํ ภยํ กึ การณา น โหตี’’ติ? ‘‘มยํ, มหาราช, เมตฺตํ ภาเวม, กรุณํ ภาเวม, มุทิตํ ภาเวม, อุเปกฺขํ ภาเวม. เตน โน ตํ ภยํ น โหตี’’ติ วตฺวา อุฏฺายาสนา อตฺตโน วสนฏฺานํ อคมํสุ.
ตโต ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม สมณา ‘เมตฺตาทิภาวนาย ภยํ น โหตี’ติ ภณนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อเนกสหสฺสปาณวธํ วณฺณยนฺติ, เกสํ นุ โข วจนํ สจฺจ’’นฺติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สมณา สุทฺเธน อสุทฺธํ โธวนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํ. น สกฺกา โข ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํ โธวิตุํ, ปพฺพชิตานํ เอว วจนํ สจฺจ’’นฺติ. โส ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน เมตฺตาทโย จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา หิตผรเณน จิตฺเตน ¶ อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘สพฺเพ ปาเณ มฺุจถ, สีตานิ ปานียานิ ปิวนฺตุ, หริตานิ ติณานิ ขาทนฺตุ, สีโต จ วาโต เตสํ อุปวายตู’’ติ ¶ . เต ตถา อกํสุ.
ตโต ราชา ‘‘กลฺยาณมิตฺตานํ วจเนน ปาปกมฺมโต มุตฺโตมฺหี’’ติ ตตฺเถว นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. อมจฺเจหิ จ โภชนเวลายํ ‘‘ภฺุช, มหาราช, กาโล’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ ราชา’’ติ ปุริมนเยเนว สพฺพํ วตฺวา อิมํ อุทานพฺยากรณคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, ‘‘เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทินา วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาย ผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส สนฺตีติ จาตุทฺทิโส. ตาสุ จตูสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนตีติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน สนฺตุสฺสโก จ. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน. ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺตึ, ตานิ วา ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานฺจ กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํ. เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา จ วีริยาทีหิ ธมฺเมหิ จ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตา. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภี. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺาเน สนฺโตเส ิโต จตูสุ ทิสาสุ เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ¶ ปฏิหนนภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ จ โหติ. โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา อฉมฺภี จ โหตีติ เอวํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยน จาตุทฺทิโส โหตีติ ตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา อฺโปิ อีทิสํ านํ ปตฺถยนฺโต จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
จาตุทฺทิสคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙๙. ทุสฺสงฺคหาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรฺโ กิร อคฺคมเหสี กาลมกาสิ. ตโต วีติวตฺเตสุ โสกทิวเสสุ เอกทิวสํ อมจฺจา ‘‘ราชูนํ นาม เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อคฺคมเหสี ¶ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา, สาธุ เทโว อฺมฺปิ เทวึ อาเนตู’’ติ ยาจึสุ. ราชา ‘‘เตน หิ, ภเณ, ชานาถา’’ติ อาห. เต ปริเยสนฺตา สามนฺตรชฺเช ราชา มโต ¶ , ตสฺส เทวี รชฺชํ อนุสาสติ, สา จ คพฺภินี อโหสิ, อมจฺจา ‘‘อยํ รฺโ อนุรูปา’’ติ ตฺวา ตํ ยาจึสุ. สา ‘‘คพฺภินี นาม มนุสฺสานํ อมนาปา โหติ. สเจ อาคเมถ, ยาว วิชายามิ, เอวํ สาธุ. โน เจ, อฺํ ปริเยสถา’’ติ อาห. เต รฺโปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘คพฺภินีปิ โหตุ, อาเนถา’’ติ อาห. เต อาเนสุํ. ราชา ตํ อภิสิฺจิตฺวา สพฺพํ มเหสิยา โภคํ อทาสิ, ตสฺสา ปริชนานฺจ นานาวิเธหิ ปณฺณากาเรหิ สงฺคณฺหาติ. สา กาเลน ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา ตํ อตฺตโน ปุตฺตํ วิย สพฺพิริยาปเถสุ องฺเก จ อุเร จ กตฺวา วิหรติ. ตทา เทวิยา ปริชนา จินฺเตสุํ – ‘‘ราชา อติวิย สงฺคณฺหาติ, กุมาเร อติวิสฺสาสํ กโรติ, หนฺท, นํ ปริภินฺทิสฺสามา’’ติ.
ตโต กุมารํ อาหํสุ – ‘‘ตฺวํ, ตาต, อมฺหากํ รฺโ ปุตฺโต, น อิมสฺส รฺโ ปุตฺโต. มา เอตฺถ วิสฺสาสํ อาปชฺชี’’ติ. อถ กุมาโร ‘‘เอหิ ปุตฺตา’’ติ รฺา วุจฺจมาโนปิ หตฺเถน อากฑฺฒิยมาโนปิ ปุพฺเพ ¶ วิย ราชานํ น อลฺลียติ. ราชา ‘‘กึ การณ’’นฺติ วีมํสนฺโต ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘เอเต มยา สงฺคหิตาปิ ปฏิกฺกูลวุตฺติโน เอวา’’ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต. ‘‘ราชา ปพฺพชิโต’’ติ อมจฺจปริชนาปิ พหู ปพฺพชึสุ. สปริชโน ราชา ปพฺพชิโตปิ มนุสฺสา ปณีเต ปจฺจเย อุปเนนฺติ, ราชา ปณีเต ปจฺจเย ยถาวุฑฺฒํ ทาเปสิ. ตตฺถ เย สุนฺทรํ ลภนฺติ, เต ตุสฺสนฺติ. อิตเร อุชฺฌายนฺติ ‘‘มยํ ปริเวณาทีนิ สมฺมชฺชนฺตา สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ, ลูขภตฺตํ ชิณฺณวตฺถฺจ ลภามา’’ติ. โส ตมฺปิ ตฺวา ‘‘อิเม ยถาวุฑฺฒํ ทียมานาปิ อุชฺฌายนฺติ, อโห ทุสฺสงฺคหา ปริสา’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย เอโกว อรฺํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตตฺถ อาคเตหิ จ กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถมภาสิ. สา อตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปน โยชนา – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา. เอตาหํ ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ทุสฺสงฺคหคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๐. โอโรปยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา คิมฺหานํ ปเม มาเส อุยฺยานํ คโต. ตตฺถ รมณีเย ภูมิภาเค นีลฆนปตฺตสฺฉนฺนํ โกวิฬารรุกฺขํ ¶ ¶ ทิสฺวา ‘‘โกวิฬารมูเล มม สยนํ ปฺาเปถา’’ติ วตฺวา อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปสิ. ปุน คิมฺหานํ มชฺฌิเม มาเส อุยฺยานํ คโต, ตทา โกวิฬาโร ปุปฺผิโต โหติ, ตทาปิ ตเถว อกาสิ. ปุนปิ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส คโต, ตทา โกวิฬาโร สฺฉินฺนปตฺโต สุกฺขรุกฺโข วิย โหติ, ตทาปิ ราชา อทิสฺวาว ตํ รุกฺขํ ปุพฺพปริจเยน ตตฺเถว เสยฺยํ อาณาเปสิ. อมจฺจา ชานนฺตาปิ รฺโ อาณตฺติยา ตตฺถ สยนํ ปฺาเปสุํ. โส อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมเย ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปนฺโต ตํ รุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘อเร, อยํ ปุพฺเพ สฺฉนฺนปตฺโต มณิมโย วิย อภิรูปทสฺสโน อโหสิ, ตโต มณิวณฺณสาขนฺตเร ปิตปวาฬงฺกุรสทิเสหิ ปุปฺเผหิ ¶ สสฺสิริกทสฺสโน อโหสิ, มุตฺตชาลสทิสวาลิกากิณฺโณ จสฺส เหฏฺาภูมิภาโค พนฺธนา ปวุตฺตปุปฺผสฺฉนฺโน รตฺตกมฺพลสนฺถโต วิย อโหสิ. โส นามชฺช สุกฺขรุกฺโข วิย สาขามตฺตาวเสโส ิโต, อโห ชราย อุปหโต โกวิฬาโร’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อนุปาทิณฺณมฺปิ ตาย ชราย หฺติ, กิมงฺคํ ปน อุปาทิณฺณ’’นฺติ อนิจฺจสฺํ ปฏิลภิ. ตทนุสาเรเนว สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต อนตฺตโต จ วิปสฺสนฺโตว ‘‘อโห วตาหมฺปิ สฺฉินฺนปตฺโต โกวิฬาโร วิย อปคตคิหิพฺยฺชโน ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถยมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺมึ สยนตเล ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตโต คมนกาเล อมจฺเจหิ ‘‘กาโล, เทว, คนฺตุ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘นาหํ ราชา’’ติอาทีนิ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถมภาสิ.
ตตฺถ โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวา. คิหิพฺยฺชนานีติ เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนปุตฺตทารทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ คิหิภาวํ พฺยฺชยนฺติ, ตสฺมา ‘‘คิหิพฺยฺชนานี’’ติ วุจฺจนฺติ. สฺฉินฺนปตฺโตติ ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ มคฺคาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริเยน สมนฺนาคโต. คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ. อยํ ปน อธิปฺปาโย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
โกวิฬารคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺโค นิฏฺิโต.
๑๐๑-๒. สเจ ¶ ลเภถาติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ทฺเว ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ¶ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺโก พาราณสิรฺโ ปุตฺโต, กนิฏฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต อโหสิ. เต เอกทิวสํเยว ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวสเมว มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สหปํสุกีฬกา สหายกา อเหสุํ. ปุโรหิตปุตฺโต ปฺวา อโหสิ. โส ราชปุตฺตํ อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ตว ¶ ปิตุโน อจฺจเยน รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อหํ ปุโรหิตฏฺานํ, สุสิกฺขิเตน จ รชฺชํ อนุสาสิตุํ สกฺกา, เอหิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ. ตโต อุโภปิ ยฺโปจิตา หุตฺวา คามนิคมาทีสุ ภิกฺขํ จรมานา ปจฺจนฺตชนปทคามํ คตา. ตฺจ คามํ ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลาย ปวิสึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา อุสฺสาหชาตา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ปณีตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อุปนาเมตฺวา ปูเชนฺติ. เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘อมฺเหหิ สทิสา อุจฺจากุลิกา นาม นตฺถิ, อปิ จ ปนิเม มนุสฺสา ยทิ อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ภิกฺขํ เทนฺติ, ยทิ นิจฺฉนฺติ, น เทนฺติ, อิเมสํ ปน ปพฺพชิตานํ เอวรูปํ สกฺการํ กโรนฺติ, อทฺธา เอเต กิฺจิ สิปฺปํ ชานนฺติ, หนฺท, เนสํ สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหามา’’ติ. เต มนุสฺเสสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ โอกาสํ ลภิตฺวา ‘‘ยํ, ภนฺเต, ตุมฺเห สิปฺปํ ชานาถ, ตํ อมฺเหหิ สิกฺขาเปถา’’ติ ยาจึสุ. ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘น สกฺกา อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุ’’นฺติ อาหํสุ. เต ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชึสุ. ตโต เนสํ ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘เอวํ โว นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมสฺส สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺติ, ตสฺมา เอเกเนว นิสีทิตพฺพํ, เอเกน จงฺกมิตพฺพํ, เอเกน าตพฺพํ, เอเกน สยิตพฺพ’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ ปณฺณสาลํ อทํสุ, ตโต เต อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทึสุ. ปุโรหิตปุตฺโต นิสินฺนกาลโต ปภุติ จิตฺตสมาธานํ ลทฺธา ฌานํ ปฏิลภิ. ราชปุตฺโต มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺิโต ตสฺส สนฺติกํ อาคโต. โส ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อุกฺกณฺิโตมฺหี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ อิธ นิสีทา’’ติ. โส ตตฺถ มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา อาห – ‘‘อิมสฺส กิร, สมฺม, สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺตี’’ติ? ปุโรหิตปุตฺโต ‘‘เอวํ, สมฺม, เตน หิ ตฺวํ อตฺตโน นิสินฺโนกาสํ เอว คจฺฉ, อุคฺคณฺหิสฺสามิ อิมสฺส สิปฺปสฺส นิปฺผตฺติ’’นฺติ อาห. โส คนฺตฺวา ปุนปิ มุหุตฺตเกเนว อุกฺกณฺิโต ปุริมนเยเนว ติกฺขตฺตุํ อาคโต.
ตโต นํ ปุโรหิตปุตฺโต ตเถว อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมึ คเต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อตฺตโน จ กมฺมํ หาเปติ มม จ, อิธาภิกฺขณํ อาคจฺฉตี’’ติ. โส ปณฺณสาลโต นิกฺขมฺม อรฺํ ปวิฏฺโ. อิตโร อตฺตโน ปณฺณสาลาเยว นิสินฺโน ปุนปิ มุหุตฺตเกเนว อุกฺกณฺิโต ตสฺส สนฺติกํ ¶ ¶ อาคนฺตฺวา ¶ อิโต จิโต จ มคฺคนฺโตปิ ตํ อทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘โย คหฏฺกาเล ปณฺณาการํ อาทาย อาคโตปิ มํ ทฏฺุํ น ลภติ, โส ทานิ มยิ อาคเต ทสฺสนมฺปิ อทาตุกาโม อปกฺกมิ. อโห อเร, จิตฺต, น ลชฺชสิ, ยํ มํ จตุกฺขตฺตุํ อิธาเนสิ, น โส ทานิ เต วเส วตฺติสฺสามิ, อฺทตฺถุ ตํเยว มม วเส วตฺตาเปสฺสามี’’ติ อตฺตโน เสนาสนํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. อิตโรปิ อรฺํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ตตฺเถว อคมาสิ. เต อุโภปิ มโนสิลาตเล นิสีทิตฺวา ปาฏิเยกฺกํ ปาฏิเยกฺกํ อิมา อุทานคาถาโย อภาสึสุ.
ตตฺถ นิปกนฺติ ปกตินิปกํ ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ นิปกตฺเตน ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; อ. นิ. ๒.๕; มหานิ. ๑๙๖) เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อปิจ ธิกฺกตปาโปติปิ ธีโร. ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปกติราชา ‘‘วิชิตํ รฏฺํ อนตฺถาวห’’นฺติ ตฺวา รชฺชํ ปหาย เอโก จรติ, เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเร. อถ วา ราชาว รฏฺนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา รฏฺํ วิชิตํ ปหาย เอโก จริ, ยถา จ มหาชนโก ราชา, เอวํ เอโก จรีติ อยมฺปิ ตสฺส อตฺโถ. เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
สหายคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๓. อทฺธา ปสํสามาติ อิมิสฺสา คาถาย ยาว อากาสตเล ปฺตฺตาสเน ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสชฺชา, ตาว จาตุทฺทิสคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา โส ราชา รตฺติยา ติกฺขตฺตุํ อุพฺพิชฺชิ, น ตถา อยํ, เนวสฺส ยฺโ ปจฺจุปฏฺิโต อโหสิ. โส อากาสตเล ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยํ, มหาราช, อนวชฺชโภชิโน นามา’’ติ. ‘‘ภนฺเต ¶ , อนวชฺชโภชิโนติ อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา ลทฺธา นิพฺพิการา ภฺุชาม, มหาราชา’’ติ. ตํ สุตฺวา รฺโ เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ อิเม อุปปริกฺเขยฺยํ ‘เอทิสา วา โน วา’’’ติ? ตํ ทิวสํ กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ปริวิสิ. ตํ ปจฺเจกพุทฺธา อมตํ วิย นิพฺพิการา ภฺุชึสุ. ราชา ‘‘อิเม ¶ ปฏิฺาตตฺตา เอกทิวสํ นิพฺพิการา ¶ โหนฺติ, ปุน สฺเว ชานิสฺสามี’’ติ สฺวาตนาย นิมนฺเตสิ. ทุติยทิวเสปิ ตเถวากาสิ. เตปิ ตเถว ปริภฺุชึสุ. อถ ราชา ‘‘สุนฺทรํ ทตฺวา วีมํสิสฺสามี’’ติ ปุนปิ นิมนฺเตตฺวา ทฺเว ทิวเส มหาสกฺการํ กตฺวา ปณีเตน อติวิจิตฺเรน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. เตปิ ตเถว นิพฺพิการา ปริภฺุชิตฺวา รฺโ มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกมึสุ. ราชา อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ ‘‘อนวชฺชโภชิโน เอเต, อโห วตาหมฺปิ อนวชฺชโภชี ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา มฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อตฺตโน อารมฺมณํ วิภาเวนฺโต อิมํ คาถมภาสิ. สา ปทตฺถโต อุตฺตานเมว. เกวลํ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ อเสเขหิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว สหายสมฺปทาติ เวทิตพฺพา.
อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยา อยํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติ. กถํ? เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ เสฏฺเ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ. สเม เสวมานสฺส อฺมฺํ สาธารเณน กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ ปหาย ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภฺุชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ.
อทฺธาปสํสาคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๔. ทิสฺวา สุวณฺณสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิยํ ราชา คิมฺหสมเย ทิวาเสยฺยํ อุปคโต อโหสิ, สนฺติเก จสฺส ¶ วณฺณทาสี โคสีตจนฺทนํ ปิสติ. ตสฺสา เอกพาหาย เอกํ สุวณฺณวลยํ, เอกพาหาย ทฺเว. ตานิ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, อิตรํ น สงฺฆฏฺฏติ. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอวเมว คณวาเส สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ ทาสึ โอโลเกสิ. เตน จ สมเยน สพฺพาลงฺการวิภูสิตา เทวี ตํ พีชยนฺตี ิตา โหติ. สา ‘‘วณฺณทาสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต มฺเ ราชา’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ทาสึ อุฏฺาเปตฺวา สยเมว ปิสิตุมารทฺธา. อถสฺสา จ อุโภสุ พาหาสุ อเนเก สุวณฺณวลยา, เต สงฺฆฏฺฏยนฺตา มหาสทฺทํ ชนยึสุ. ราชา ¶ อติสุฏฺุตรํ นิพฺพินฺโท ทกฺขิณปสฺเสน นิปนฺโนเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตํ อนุตฺตรสุเขน สุขิตํ นิปนฺนํ จนฺทนหตฺถา เทวี อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาลิมฺปามิ ¶ , มหาราชา’’ติ อาห. โส ‘‘อเปหิ, มา อาลิมฺปาหี’’ติ อาห. สา ‘‘กิสฺส, มหาราชา’’ติ? โส ‘‘นาหํ, ราชา’’ติ. เอวเมเตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อมจฺจา อุปสงฺกมึสุ, เตหิปิ มหาราชวาเทน อาลปิโต ‘‘นาหํ, ภเณ, ราชา’’ติ อาห. เสสํ ปมคาถาย วุตฺตสทิสเมว.
อยํ ปน คาถาวณฺณนา – ตตฺถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ กฺจนสฺส. ‘‘วลยานี’’ติ ปาเสโส. สาวเสสปทตฺโถ หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน โยชนา – ทิสฺวา ภุชสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ ‘‘คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตมฺหีติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุวณฺณวลยคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๕. เอวํ ทุติเยนาติ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิราชา ทหโรว ปพฺพชิตุกาโม อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘เทวึ คเหตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. อมจฺจา – ‘‘มหาราช, อราชกํ รชฺชํ อมฺเหหิ น สกฺกา รกฺขิตุํ สามนฺตราชาโน อาคมฺม วิลุมฺปิสฺสนฺติ, ยาว เอโกปิ ปุตฺโต อุปฺปชฺชติ, ตาว อาคเมหี’’ติ สฺาเปสุํ. มุทุจิตฺโต ราชา อธิวาเสสิ. อถ เทวี คพฺภํ คณฺหิ. ราชา ปุน เต อาณาเปสิ – ‘‘เทวี คพฺภินี, ปุตฺตํ ชาตํ รชฺเช อภิสิฺจิตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. อมจฺจา ¶ ‘‘ทุชฺชานํ, มหาราช, เอตํ, ยํ เทวี ปุตฺตํ วา วิชายิสฺสติ, ธีตรํ วาติ, ตาว วิชายนกาลํ อาคเมหี’’ติ ปุนปิ ราชานํ สฺาเปสุํ. อถ สา ปุตฺตํ วิชายิ. ตทาปิ ราชา ตเถว อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ – ‘‘อาคเมหิ, มหาราช, ยาว ปฏิพโล โหตี’’ติ พหูหิ การเณหิ สฺาเปสุํ. ตโต กุมาเร ปฏิพเล ชาเต อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ปฏิพโล ทานิ อยํ, ตํ รชฺเช อภิสิฺจิตฺวา ปฏิปชฺชถา’’ติ อมจฺจานํ โอกาสํ อทตฺวา อนฺตราปณโต กาสายวตฺถาทโย สพฺพปริกฺขาเร อาหราเปตฺวา อนฺเตปุเร เอว ปพฺพชิตฺวา มหาชนโก วิย นิกฺขมิตฺวา คโต. สพฺพปริชโน นานปฺปการํ ปริเทวมาโน ราชานํ อนุพนฺธิ. โส ราชา ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว คนฺตฺวา กตฺตรทณฺเฑน เลขํ อากฑฺฒิตฺวา – ‘‘อยํ เลขา นาติกฺกมิตพฺพา’’ติ อาห ¶ . มหาชโน เลขาย สีสํ กตฺวา ภูมิยํ นิปนฺโน ปริเทวมาโน ‘‘ตุยฺหํ ทานิ, ตาต, รฺโ อาณา, กึ กริสฺสตี’’ติ กุมารํ เลขํ อติกฺกมาเปสิ. กุมาโร ‘‘ตาต, ตาตา’’ติ ธาวิตฺวา ¶ ราชานํ สมฺปาปุณิ. ราชา กุมารํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มหาชนํ ปริหรนฺโต รชฺชํ กาเรสึ, กึ ทานิ เอกํ ทารกํ ปริหริตุํ น สกฺขิสฺส’’นฺติ กุมารํ คเหตฺวา อรฺํ ปวิฏฺโ, ตตฺถ ปุพฺพปจฺเจกพุทฺเธหิ วสิตปณฺณสาลํ ทิสฺวา วาสํ กปฺเปสิ สทฺธึ ปุตฺเตน.
ตโต กุมาโร วรสยนาทีสุ กตปริจโย ติณสนฺถารเก วา รชฺชุมฺจเก วา สยมาโน โรทติ. สีตวาตาทีหิ ผุฏฺโ สมาโน – ‘‘สีตํ ตาต อุณฺหํ ตาต มกสา ตาต ฑํสนฺติ. ฉาโตมฺหิ ตาต, ปิปาสิโตมฺหิ ตาตา’’ติ วทติ. ราชา ตํ สฺาเปนฺโตเยว รตฺตึ วีตินาเมสิ. ทิวาปิสฺส ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมสิ, กุมาโร มิสฺสกภตฺตํ กงฺคุวรกมุคฺคาทิพหุลํ อจฺฉาเทนฺตมฺปิ ตํ ชิฆจฺฉาวเสน ภฺุชมาโน กติปาหจฺจเยน อุณฺเห ปิตปทุมํ วิย มิลายิ. ราชา ปน ปฏิสงฺขานพเลน นิพฺพิกาโร ภฺุชติ. ตโต โส กุมารํ สฺาเปนฺโต อาห – ‘‘นคเร, ตาต, ปณีตาหาโร ลพฺภติ, ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ. กุมาโร ‘‘อาม, ตาตา’’ติ. ตโต นํ ปุรกฺขตฺวา อาคตมคฺเคเนว นิวตฺติ. กุมารมาตาปิ เทวี ‘‘น ทานิ ราชา กุมารํ คณฺหิตฺวา อรฺเ จิรํ วสิสฺสติ, กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา รฺา ¶ กตฺตรทณฺเฑน ลิขิตฏฺาเนเยว วตึ การาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. ราชา ตสฺสา วติยา อวิทูเร ตฺวา ‘‘เอตฺถ เต, ตาต, มาตา นิสินฺนา, คจฺฉาหี’’ติ เปเสสิ. ยาว โส ตํ านํ ปาปุณาติ, ตาว อุทิกฺขนฺโต อฏฺาสิ – ‘‘มา เหว นํ โกจิ วิเหเยฺยา’’ติ. กุมาโร มาตุ สนฺติกํ ธาวนฺโต อคมาสิ.
อารกฺขปุริสา กุมารํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เทวิยา อาโรเจสิ. เทวี วีสตินาฏกิตฺถิสหสฺสปริวุตา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิ. รฺโ จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา มนุสฺเส เปเสสิ. ราชาปิ ตาวเทว สกวสนฏฺานํ อคมาสิ. มนุสฺสา ราชานํ อทิสฺวา นิวตฺตึสุ. ตโต เทวี นิราสาว หุตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา นครํ คนฺตฺวา รชฺเช อภิสิฺจิ. ราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺาเน นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา มฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ. สา อตฺถโต อุตฺตานา เอว.
อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย – ยฺวายํ เอเกน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีหิ นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สฺาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป ตสฺมึ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา วา ชาตา. สจาหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ตเถว เหสฺสติ, ยถา ¶ อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา. ‘‘อุภยมฺเปตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสา’’ติ เอตํ ¶ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธิมธิคโตมฺหีติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อายติภยคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๖. กามา หิ จิตฺราติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เสฏฺิปุตฺโต ทหโรว เสฏฺิฏฺานํ ลภิ. ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. โส สพฺพสมฺปตฺตีหิ เทวกุมาโร วิย ปริจาเรติ. อถ โส ทหโรว สมาโน ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อาปุจฺฉิ, เต นํ นิวาเรนฺติ. โส ตเถว นิพนฺธติ. ปุนปิ นํ มาตาปิตโร ‘‘ตฺวํ, ตาต, สุขุมาโล, ทุกฺกรา ปพฺพชฺชา, ขุรธาราย อุปริ จงฺกมนสทิสา’’ติ นานปฺปกาเรหิ นิวาเรนฺติ. โส ¶ ตเถว นิพนฺธติ. เต จินฺเตสุํ – ‘‘สจายํ ปพฺพชติ, อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหติ. สเจ นํ นิวาเรม, เอตสฺส โทมนสฺสํ โหติ. อปิจ อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหตุ, มา จ เอตสฺสา’’ติ อนุชานึสุ. ตโต โส สพฺพํ ปริชนํ ปริเทวมานํ อนาทิยิตฺวา อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิ. ตสฺส อุฬารเสนาสนํ น ปาปุณาติ, มฺจเก ตฏฺฏิกํ อตฺถริตฺวา สยิ. โส วรสยเน กตปริจโย สพฺพรตฺตึ อติทุกฺขิโต อโหสิ. ปภาเต สรีรปริกมฺมํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ปจฺเจกพุทฺเธหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตตฺถ วุฑฺฒา อคฺคาสนฺจ อคฺคปิณฺฑฺจ ลภนฺติ, นวกา ยํกิฺจิเทว อาสนลูขํ โภชนฺจ. โส เตน ลูขโภชเนนาปิ อติทุกฺขิโต อโหสิ. โส กติปาหํเยว กิโส ทุพฺพณฺโณ หุตฺวา นิพฺพิชฺชิ, ยถา ตํ อปริปกฺกคเต สมณธมฺเม. ตโต มาตาปิตูนํ ทูตํ เปเสตฺวา อุปฺปพฺพชิ. โส กติปาหํเยว พลํ คเหตฺวา ปุนปิ ปพฺพชิตุกาโม อโหสิ, ตโต ทุติยมฺปิ ปพฺพชิตฺวา ปุนปิ อุปฺปพฺพชิ. ตติยวาเร ปน ปพฺพชิตฺวา สมฺมา ปฏิปนฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ วตฺวา ปุน ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อิมเมว พฺยากรณคาถมฺปิ อภาสิ.
ตตฺถ กามาติ ทฺเว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ วตฺถุกาโม นาม ปิยรูปาทิอารมฺมณธมฺโม, กิเลสกาโม นาม สพฺโพ ราคปฺปเภโท. อิธ ปน วตฺถุกาโม อธิปฺเปโต. รูปาทิอเนกปฺปการวเสน จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน มธุรา ¶ . พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รมาเปนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิวิเธน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ. เสสเมตฺถ ¶ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
กามคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๗. อีตี จาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รฺโ คณฺโฑ อุทปาทิ, พาฬฺหา เวทนา วฑฺฒนฺติ. เวชฺชา ‘‘สตฺถกมฺเมน วินา ผาสุ น โหตี’’ติ ภณนฺติ ¶ . ราชา เตสํ อภยํ ทตฺวา สตฺถกมฺมํ การาเปสิ. เต ตํ ผาเลตฺวา ปุพฺพโลหิตํ นีหริตฺวา นิเวทนํ กตฺวา วณํ ปิโลติเกน พนฺธึสุ. ลูขมํสาหาเรสุ จ นํ สมฺมา โอวทึสุ. ราชา ลูขโภชเนน กิสสรีโร อโหสิ, คณฺโฑ จสฺส มิลายิ. โส ผาสุกสฺี หุตฺวา สินิทฺธาหารํ ภฺุชิ, เตน สฺชาตพโล วิสเยเยว ปฏิเสวิ, ตสฺส คณฺโฑ ปุริมสภาวเมว สมฺปาปุณิ. เอวํ ยาว ติกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมํ การาเปตฺวา เวชฺเชหิ ปริวชฺชิโต นิพฺพินฺทิตฺวา มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สตฺตหิ วสฺเสหิ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
ตตฺถ เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเน อนตฺถานํ สนฺนิปาตฏฺเน จ อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราคคณฺฑาทีนเมตมธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย สพฺพุปทฺทวกมฺมปริวตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิเลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา สีลสงฺขาตํ อาโรคฺยํ โลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเน ¶ โรโค. อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฏฺเน ปน อนฺโตตุทนฏฺเน จ ทุนฺนีหรณียฏฺเน จ สลฺลํ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต ภยํ. เม เอตนฺติ เมตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อีติคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๘. สีตฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร สีตาลุกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ปพฺพชิตฺวา อรฺเ ติณกุฏิกาย วิหรติ. ตสฺมิฺจ ปเทเส สีเต สีตํ, อุณฺเห ¶ ทณฺหเมว โหติ อพฺโภกาสตฺตา ปเทสสฺส. โคจรคาเม ภิกฺขา ยาวทตฺถํ น ลพฺภติ, ปานียมฺปิ ทุลฺลภํ, วาตาตปฑํสสรีสปาปิ พาเธนฺติ. ตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิโต ¶ อฑฺฒโยชนมตฺเต สมฺปนฺโน ปเทโส, ตตฺถ สพฺเพปิ เอเต ปริสฺสยา นตฺถิ, ยํนูนาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ, ผาสุกํ วิหรนฺเตน สกฺกา สุขมธิคนฺตุ’’นฺติ? ตสฺส ปุน อโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม น ปจฺจยคิทฺธา โหนฺติ, เอวรูปฺจ จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺติ, น จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาหํ คมิสฺสามี’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา น อคมาสิ. เอวํ ยาวตติยกํ อุปฺปนฺนจิตฺตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิวตฺเตสิ. ตโต ตตฺเถว สตฺต วสฺสานิ วสิตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชมาโน ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
ตตฺถ สีตฺจาติ สีตํ ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยฺจ พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยฺจ, ตถา อุณฺหมฺปิ. ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสปาติ เย เกจิ ทีฆชาติกา สรนฺตา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
สีตาลุกคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐๙. นาโควาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺตโร ราชา วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลงฺกโต นิรเย วีสติ วสฺสานิ เอว ปจฺจิตฺวา, หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา สฺชาตกฺขนฺโธ ปทุมวณฺณสกลสรีโร อุฬาโร ยูถปติ มหานาโค อโหสิ. ตสฺส โอภคฺโคภคฺคสาขาภงฺคานิ หตฺถิฉาปาว ขาทนฺติ, โอคาเหปิ นํ หตฺถินิโย กทฺทเมน วิลิมฺปึสุ, สพฺพํ ปาลิเลยฺยกนาคสฺเสว อโหสิ. โส ยูถา นิพฺพิชฺชิตฺวา ปกฺกามิ. ตโต นํ ปทานุสาเรน ¶ ยูถา อนุพนฺธนฺติ, เอวํ ยาวตติยํ ปกฺกนฺตมฺปิ อนุพนฺธึสุเยว. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ มยฺหํ นตฺตโก พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรติ, ยํนูนาหํ อตฺตโน ปุริมชาติยา อุยฺยานํ คจฺเฉยฺยํ. ตตฺร โส มํ รกฺขิสฺสตี’’ติ. ตโต รตฺติยํ นิทฺทุปคเต ยูเถ ยูถํ ปหาย ตเมว อุยฺยานํ ปาวิสิ. อุยฺยานปาโล ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘หตฺถึ คเหสฺสามี’’ติ เสนาย ปริวาเรสิ. หตฺถี ราชานเมว อภิมุโข คจฺฉติ. ราชา ‘‘มํ อภิมุโข เอตี’’ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺาสิ. ตโต หตฺถี ‘‘วิชฺเฌยฺยาปิ มํ เอโส’’ติ มานุสิกาย วาจาย ‘‘พฺรหฺมทตฺต, มา มํ วิชฺฌ, อหํ เต อยฺยโก’’ติ อาห. ราชา ‘‘กึ ภณสี’’ติ สพฺพํ ปุจฺฉิ. หตฺถีปิ รชฺเช จ นรเก จ หตฺถิโยนิยฺจ ปวตฺตึ สพฺพํ ¶ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘สุนฺทรํ มา ภายิ, มา กฺจิ ภึสาเปหี’’ติ หตฺถิโน วฏฺฏฺจ อารกฺขเก จ หตฺถิภณฺเฑ จ อุปฏฺาเปสิ.
อเถกทิวสํ ¶ ราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต ‘‘อยํ วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ติรจฺฉานโยนิยํ อุปฺปนฺโน, ตตฺถาปิ คณสํวาสสงฺฆฏฺฏนํ อสหนฺโต อิธาคโตสิ, อโห ทุกฺโขว คณสํวาโส, เอกีภาโว เอว ปน สุโข’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตํ โลกุตฺตรสุเขน สุขิตํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ปณิปาตํ กตฺวา ‘‘ยานกาโล, มหาราชา’’ติ อาหํสุ. ตโต ‘‘นาหํ, ราชา’’ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถมภาสิ. สา ปทตฺถโต ปากฏา เอว.
อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา – สา จ โข ยุตฺติวเสเนว, น อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย วา นาโค, เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคมเนน, อาคุมกรเณน, ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรฺเ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกวิหารสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรฺเ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรฺเ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก จเรยฺยนฺติ อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สฺชาตกฺขนฺโธ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ¶ เอวํ อเสขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ. ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสอุชุกตาย วา, อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปฺาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ. เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ.
นาคคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๐. อฏฺานตนฺติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรฺโ กิร ปุตฺโต ทหโร เอว สมาโน ปพฺพชิตุกาโม มาตาปิตโร ยาจิ. มาตาปิตโร นํ นิวาเรนฺติ. โส นิวาริยมาโนปิ นิพนฺธติเยว ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ตโต ปุพฺเพ วุตฺตเสฏฺิปุตฺตํ วิย สพฺพํ วตฺวา อนุชานึสุ. ‘‘ปพฺพชิตฺวา จ อุยฺยาเนเยว วสิตพฺพ’’นฺติ ปฏิชานาเปสุํ, โส ตถา อกาสิ. ตสฺส มาตา ปาโตว วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ยาคุํ ปาเยตฺวา อนฺตรา ขชฺชกาทีนิ จ ขาทาเปตฺวา ยาว มชฺฌนฺหิกสมยา เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา นครํ ปวิสติ. ปิตาปิ มชฺฌนฺหิเก อาคนฺตฺวา ตํ โภเชตฺวา อตฺตนาปิ ภฺุชิตฺวา ทิวสํ เตน สทฺธึ ¶ สมุลฺลปิตฺวา สายนฺหสมยํ ปฏิชคฺคนกปุริเส เปตฺวา นครํ ปวิสติ. โส เอวํ รตฺตินฺทิวํ อวิวิตฺโต วิหรติ.
เตน โข ปน สมเยน อาทิจฺจพนฺธุ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภาเร วิหรติ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ อทฺทส – ‘‘อยํ กุมาโร ปพฺพชิตุํ อสกฺขิ, ชฏํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตี’’ติ. ตโต ปรํ อาวชฺชิ – ‘‘อตฺตโน ธมฺมตาย นิพฺพิชฺชิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ. อถ ‘‘ธมฺมตาย นิพฺพินฺทนฺโต อติจิรํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตสฺส อารมฺมณํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ปุริมนเยเนว มโนสิลาตลโต อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน อฏฺาสิ. ราชปริสา ทิสฺวา ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ อาคโต, มหาราชา’’ติ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อิทานิ เม ปุตฺโต ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธึ อนุกฺกณฺิโต วสิสฺสตี’’ติ ปมุทิตมโน หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิตฺวา ตตฺเถว วาสํ ยาจิตฺวา ปณฺณสาลาทิวาวิหารจงฺกมาทิสพฺพํ กาเรตฺวา วาเสสิ. โส ตตฺถ วสนฺโต เอกทิวสํ โอกาสํ ลภิตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ – ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิโต’’ติ. ‘‘ปพฺพชิตา นาม น อีทิสา โหนฺตี’’ติ. อถ ‘‘ภนฺเต, กีทิสา โหนฺติ, กึ ¶ มยฺหํ อนนุจฺฉวิก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ น เปกฺขสิ, นนุ เต มาตา วีสติสหสฺสิตฺถีติ สทฺธึ ปุพฺพณฺหสมเย อาคจฺฉนฺตี อุยฺยานํ อวิวิตฺตํ กโรติ, ปิตา จสฺส มหตา พลกาเยน สายนฺหสมเย ชคฺคนกปริสา สกลํ รตฺตึ, ปพฺพชิตา นาม ตว สทิสา น โหนฺติ, อีทิสา ปน โหนฺตี’’ติ ตตฺถ ิตสฺเสว อิทฺธิยา หิมวนฺเต อฺตรํ วิหารํ ทสฺเสสิ. โส ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิเต จ จงฺกมนฺเต จ รชนกกมฺมสูจิกมฺมาทีนิ กโรนฺเต จ ทิสฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห อิธ นาคจฺฉถ, ปพฺพชฺชา จ ตุมฺเหหิ อนฺุาตา’’ติ ¶ ? ‘‘อาม, ปพฺพชฺชา อนฺุาตา, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สมณา นาม อตฺตโน นิสฺสรณํ กาตุํ, ปเทสฺจ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ คนฺตุํ ลภนฺติ, เอตฺตกํว วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อากาเส ตฺวา อฏฺาน ตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ อิมํ อุปฑฺฒุคาถํ วตฺวา ทิสฺสมาโนเยว อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เอวํ คเต ปจฺเจกพุทฺเธ โส อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. อารกฺขปุริโสปิ ‘‘สยิโต กุมาโร, อิทานิ กุหึ คมิสฺสตี’’ติ ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ. โส ตสฺส ปมตฺตภาวํ ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อรฺํ ปาวิสิ. ตตฺร จ ิโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ปจฺเจกพุทฺธฏฺานํ คโต. ตตฺร จ ‘‘กถมธิคต’’นฺติ ปุจฺฉิโต อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตํ อุปฑฺฒคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – อฏฺาน ตนฺติ อฏฺานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนุนาสิกโลโป กโต ‘‘อริยสจฺจาน ¶ ทสฺสน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๕.๑๑; สุ. นิ. ๒๗๐) วิย. สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺส. ยนฺติ การณวจนเมตํ ‘‘ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพนา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๓๐) วิย. ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจตฺถิเกหิ วิมุจฺจนโต ‘‘สามยิกา วิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ. อฏฺานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน วิมุตฺตึ ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการตึ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อฏฺานคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺโค นิฏฺิโต.
๑๑๑. ทิฏฺีวิสูกานีติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิราชา รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘ยถา สีตาทีนํ ปฏิฆาตกานิ อุณฺหาทีนิ อตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เอวํ วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ, โน’’ติ? โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘วิวฏฺฏํ ชานาถา’’ติ? เต ‘‘ชานาม, มหาราชา’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘กึ ต’’นฺติ? ตโต ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติอาทินา นเยน สสฺสตุจฺเฉทํ กเถสุํ. ราชา ‘‘อิเม น ชานนฺติ, สพฺเพปิเม ทิฏฺิคติกา’’ติ ¶ สยเมว เตสํ วิโลมตฺจ อยุตฺตตฺจ ทิสฺวา ‘‘วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ อตฺถิ, ตํ คเวสิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. อิมฺจ อุทานคาถํ อภาสิ ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ พฺยากรณคาถฺจ.
ตสฺสตฺโถ – ทิฏฺีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ. ตานิ หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา วิสูกฏฺเน วิชฺฌนฏฺเน วิโลมฏฺเน จ วิสูกานิ, เอวํ ทิฏฺิยา วิสูกานิ, ทิฏฺิ เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺิวิสูกานิ. อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต. ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายณตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปมมคฺคนฺติ. เอตฺตาวตา ปมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิาโณ อมฺหิ. เอเตน ผลํ ทสฺเสติ. อนฺเนยฺโยติ อฺเหิ อิทํ สจฺจนฺติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภุตํ ทสฺเสติ, ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิาเณ ¶ อฺเนยฺยตาย อภาวา สยํวสิตํ. สมถวิปสฺสนาย วา ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน นิยามํ ปตฺโต, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลาเณน อุปฺปนฺนาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนฺเนยฺโยติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ทิฏฺีวิสูกคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๒. นิลฺโลลุโปติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรฺโ กิร สูโท อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ มนฺุทสฺสนํ สาทุรสํ ‘‘อปฺเปว นาม เม ราชา ธนมนุปฺปาเทยฺยา’’ติ. ตํ รฺโ คนฺเธเนว โภตฺตุกมฺยตํ ชเนสิ, มุเข เขฬํ อุปฺปาเทติ. ปมกพเฬ ปน มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อมเตเนว ผุสิตานิ ¶ อเหสุํ. สูโท ‘‘อิทานิ เม ทสฺสติ, อิทานิ เม ทสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ ‘‘สกฺการารโห สูโท’’ติ จินฺเตสิ, ‘‘รสํ สายิตฺวา ปน สกฺกโรนฺตํ มํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺเฉยฺย ‘โลโล อยํ ราชา รสครุโก’’’ติ น กิฺจิ อภณิ. เอวํ ยาว โภชนปริโยสานํ, ตาว สูโท ‘‘อิทานิ ทสฺสติ, อิทานิ ทสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ อวณฺณภเยน น กิฺจิ อภณิ. ตโต สูโท ¶ ‘‘นตฺถิ มฺเ อิมสฺส รฺโ ชิวฺหาวิฺาณ’’นฺติ. ทุติยทิวเส อสาทุรสํ อุปนาเมสิ. ราชา ภฺุชนฺโต ‘‘นิคฺคหารโห วต, โภ, อชฺช สูโท’’ติ ชานนฺโตปิ ปุพฺเพ วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา อวณฺณภเยน น กิฺจิ อภณิ. ตโต สูโท ‘‘ราชา เนว สุนฺทรํ นาสุนฺทรํ ชานาตี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ปริพฺพยํ อตฺตนาว คเหตฺวา กิฺจิเทว ปจิตฺวา รฺโ เทติ. ราชา ‘‘อโห วต โลโภ, อหํ นาม วีสติ นครสหสฺสานิ ภฺุชนฺโต อิมสฺส โลเภน ภตฺตมตฺตมฺปิ น ลภามี’’ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ปุริมนเยเนว อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ นิลฺโลลุโปติ อโลลุโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนํ ลุปฺปติ, เตน ‘‘โลลุโป’’ติ วุจฺจติ. ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘นิลฺโลลุโป’’ติ อาห. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิฺจาปิ ยสฺส ติวิธํ กุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส ‘‘นิกฺกุโห’’ติ วุจฺจติ. อิมิสฺสา ปน คาถาย มนฺุโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คิหิกาเล สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธายาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเน ¶ สกภาวํ วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเน กสฏฏฺเน จ ‘‘กสาวา’’ติ เวทิตพฺพา. ยถาห –
‘‘ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว. อิเม ตโย กสาวา. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว’’ติ (วิภ. ๙๒๔).
เตสุ โมหํ เปตฺวา ปฺจนฺนํ กสาวานํ เตสฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ ¶ ราคกสาวสฺส, นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส ¶ นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโยติ นิตฺตณฺโห. สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา ตโยปิ ปาเท วตฺวา เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ.
นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๓. ปาปํ สหายนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺตโร ราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต มนุสฺเส โกฏฺาคารโต ปุราณธฺาทีนิ พหิทฺธา นีหรนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ, ภเณ, อิท’’นฺติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อมจฺจา ‘‘อิทานิ, มหาราช, นวธฺาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ โอกาสํ กาตุํ อิเม มนุสฺสา ปุราณธฺาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘กึ, ภเณ, อิตฺถาคารพลกายาทีนํ วตฺตํ ปริปุณฺณ’’นฺติ อาห. ‘‘อาม, มหาราช, ปริปุณฺณ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ, ภเณ, ทานสาลํ กาเรถ, ทานํ ทสฺสามิ, มา อิมานิ ธฺานิ อนุปการานิ วินสฺสนฺตู’’ติ. ตโต นํ อฺตโร ทิฏฺิคติโก อมจฺโจ ‘‘มหาราช, นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ อารพฺภ ยาว ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา นิวาเรสิ. ราชา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ โกฏฺาคาเร วิลุมฺปนฺเต ทิสฺวา ตเถว อาณาเปสิ. โสปิ ตติยมฺปิ นํ ‘‘มหาราช, ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทาน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา นิวาเรสิ. โส ‘‘อเร, อหํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ น ลภามิ ทาตุํ, กึ เม อิเมหิ ปาปสหาเยหี’’ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตฺจ ปาปสหายํ ครหนฺโต อิมํ อุทานคาถมาห.
ตสฺสายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺิยา สมนฺนาคตตฺตา ปาโป, ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ปสฺสตีติ อนตฺถทสฺสี, กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโ, ตํ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน ตํ น เสเวยฺย. ยทิ ปน ปรสฺส วโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปสุตนฺติ ปสฏํ, ทิฏฺิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา. ตํ ¶ เอวรูปํ สหายํ น ¶ เสเว น ภเช น ปยิรุปาเส, อฺทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
ปาปสหายคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๔. พหุสฺสุตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน อฏฺ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาติอาทิ สพฺพํ อนวชฺชโภชีคาถาย วุตฺตสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส – ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ราชา อาห – ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘มยํ, มหาราช, พหุสฺสุตา นามา’’ติ. ราชา ‘‘อหํ สุตพฺรหฺมทตฺโต นาม, สุเตน ติตฺตึ น คจฺฉามิ, หนฺท, เนสํ สนฺติเก วิจิตฺรนยธมฺมเทสนํ โสสฺสามี’’ติ อตฺตมโน ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สงฺฆตฺเถรสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘ธมฺมกถํ, ภนฺเต, กเถถา’’ติ อาห. โส ‘‘สุขิโต โหตุ, มหาราช, ราคกฺขโย โหตู’’ติ วตฺวา อุฏฺิโต. ราชา ‘‘อยํ น พหุสฺสุโต, ทุติโย พหุสฺสุโต ภวิสฺสติ, สฺเว ตสฺส วิจิตฺรธมฺมเทสนํ โสสฺสามี’’ติ สฺวาตนาย นิมนฺเตสิ. เอวํ ยาว สพฺเพสํ ปฏิปาฏิ คจฺฉติ, ตาว นิมนฺเตสิ, เต สพฺเพปิ ‘‘โทสกฺขโย โหตุ, โมหกฺขโย, คติกฺขโย, ภวกฺขโย, วฏฺฏกฺขโย, อุปธิกฺขโย, ตณฺหกฺขโย โหตู’’ติ เอวํ เอเกกปทํ วิเสเสตฺวา เสสํ ปมสทิสเมว วตฺวา อุฏฺหึสุ.
ตโต ราชา – ‘‘อิเม ‘พหุสฺสุตา มย’นฺติ ภณนฺติ, น จ เตสํ วิจิตฺรกถา, กิเมเตหิ วุตฺต’’นฺติ เตสํ วจนตฺถํ อุปปริกฺขิตุมารทฺโธ. อถ ‘‘ราคกฺขโย โหตู’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘ราเค ขีเณ โทโสปิ โมโหปิ อฺตรฺตเรปิ กิเลสา ขีณา โหนฺตี’’ติ ตฺวา อตฺตมโน อโหสิ ‘‘นิปฺปริยายพหุสฺสุตา อิเม สมณา. ยถาปิ หิ ปุริเสน มหาปถวึ วา อากาสํ วา องฺคุลิยา นิทฺทิสนฺเตน น องฺคุลิมตฺโตว ปเทโส นิทฺทิฏฺโ โหติ. อปิ จ โข ปน สกลปถวี อากาสา เอว นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. เอวํ อิเมหิ เอเกกํ อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตหิ อปริมาณา อตฺถา นิทฺทิฏฺา โหนฺตี’’ติ. ตโต โส ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ พหุสฺสุโต ภวิสฺสามี’’ติ ¶ ตถารูปํ พหุสฺสุตภาวํ ปตฺเถนฺโต ¶ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถมภาสิ.
ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ, มคฺคผลวิชฺชาภิฺาปฏิเวธโก ¶ ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติวิโธ ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา. ยสฺส อตฺถฺจ าณฺจ ลกฺขณฺจ านาฏฺานฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. ยสฺส มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส อธิคมปฏิภานวา. ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต วา อเนกปฺปการานิ อฺาย อตฺถานิ, ตโต ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) กงฺขาฏฺานิเยสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๕. ขิฑฺฑํ รตินฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร วิภูสกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภฺุชิตฺวา นานาวิธวิภูสเนหิ อตฺตานํ วิภูสาเปตฺวา มหาอาทาเส สกลํ สรีรํ ทิสฺวา ยํ น อิจฺฉติ, ตํ อปเนตฺวา อฺเน วิภูสเนน วิภูสาเปติ. ตสฺส เอกทิวสํ เอวํ กโรนฺตสฺส ภตฺตเวลา มชฺฌนฺหิกา สมฺปตฺตา. วิปฺปกตวิภูสิโตว ทุสฺสปฏฺเฏน สีสํ เวเตฺวา ภฺุชิตฺวา ทิวาเสยฺยํ อุปคฺฉิ. ปุนปิ อุฏฺหิตฺวา ตเถว กโรโต สูริโย โอคฺคโต. เอวํ ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ. อถสฺส เอวํ มณฺฑนปฺปสุตสฺส ปิฏฺิโรโค อุทปาทิ. ตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อโห เร, อหํ สพฺพถาเมน วิภูสนฺโตปิ อิมสฺมึ กปฺปเก วิภูสเน อสนฺตุฏฺโ โลภํ อุปฺปาเทสึ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ¶ ธมฺโม, หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถมภาสิ.
ตตฺถ ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํ. วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน ‘‘สุข’’นฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห – ‘‘อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติต’’นฺติ ¶ (สํ. นิ. ๓.๖๐). เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ อิมสฺมึ โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา, เอตํ ตปฺปกนฺติ วา สารภูตนฺติ ¶ วา เอวํ อคฺคเหตฺวา. อนเปกฺขมาโนติ เตน อนลงฺกรเณน อนเปกฺขณสีโล อปิหาลุโก นิตฺตณฺโห. วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาทีติ ตตฺถ วิภูตา ทุวิธา – อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. สาฏกเวนมาลาคนฺธาทิวิภูสา อคาริกวิภูสา นาม. ปตฺตมณฺฑนาทิวิภูสา อนคาริกวิภูสา. วิภูสา เอว วิภูสฏฺานํ, ตสฺมา วิภูสฏฺานา ติวิธาย วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
วิภูสฏฺานคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๖. ปุตฺตฺจ ¶ ทารนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รฺโ ปุตฺโต ทหรกาเลเยว อภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. โส ปมคาถาย วุตฺตปจฺเจกโพธิสตฺโต วิย รชฺชสิรึ อนุภวนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ รชฺชํ กาเรนฺโต พหูนํ ทุกฺขํ กโรมิ, กึ เม เอกภตฺตตฺถาย อิมินา ปาเปน, หนฺท, สุขมุปฺปาเทมี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิ. ธฺานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺคุวรกกุทฺรูสกปฺปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จ. พนฺธวานีติ าติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิธพนฺธเว. ยโถธิกานีติ สกสกโอธิวเสน ิตานิเยว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๗. สงฺโค เอโสติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภฺุชิตฺวา ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธานิ นาฏกานิ ปสฺสติ. ติวิธา นาม นาฏกา ปุพฺพราชโต อาคตํ, อนนฺตรราชโต อาคตํ, อตฺตโน กาเล อุฏฺิตนฺติ. โส เอกทิวสํ ปาโตว ทหรนาฏกปาสาทํ คโต. ตา นาฏกิตฺถิโย ‘‘ราชานํ รมาเปสฺสามา’’ติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อจฺฉราโย วิย อติมโนหรํ นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. ราชา ‘‘อนจฺฉริยเมตํ ทหราน’’นฺติ อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา มชฺฌิมนาฏกปาสาทํ คโต, ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุ. โส ตตฺถปิ ตเถว อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา มหลฺลกนาฏกปาสาทํ คโต ¶ , ตาปิ ตเถว ¶ อกํสุ. ราชา ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีตานํ ตาสํ มหลฺลกภาเวน อฏฺิกีฬนสทิสํ นจฺจํ ทิสฺวา คีตฺจ อมธุรํ สุตฺวา ปุนเทว ทหรนาฏกปาสาทํ, ปุน มชฺฌิมนาฏกปาสาทนฺติ เอวมฺปิ วิจริตฺวา กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโ จินฺเตสิ – ‘‘อิมา นาฏกิตฺถิโย สกฺกํ เทวานมินฺทํ อจฺฉราโย วิย มํ รมาเปตุกามา สพฺพถาเมน นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. สฺวาหํ กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโ โลภํ วฑฺเฒมิ. โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม, หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทเม ปวิฏฺโ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสฺาย อุปฺปาเทตพฺพโต กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามกฏฺเน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ อิว อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ ‘‘ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๖) วุตฺโต, โส ยมิทํ ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว, อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนายา’’ติ เอวมาทินา (ม. นิ. ๑.๑๖๗) นเยเนตฺถ ทุกฺขํ วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโป อุทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ, จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิสํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ¶ ภิยฺโย’’ติ. คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส วิย เอโส, ยทิทํ ปฺจกามคุณา. อิติ ตฺวา มติมาติ เอวํ ชานิตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต ปุริโส สพฺพเมตํ ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
สงฺคคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๘. สนฺทาลยิตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อนิวตฺตพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส สงฺคามํ โอติณฺโณ อชินิตฺวา อฺํ วา กิจฺจํ อารทฺโธ อนิฏฺเปตฺวา น นิวตฺตติ, ตสฺมา นํ เอวํ ¶ สฺชานึสุ. โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉติ. เตน จ สมเยน ทวฑาโห อุฏฺาสิ. โส อคฺคิ สุกฺขานิ เจว หริตานิ จ ติณาทีนิ ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน เอว คจฺฉติ. ราชา ตํ ทิสฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ‘‘ยถายํ ทวฑาโห, เอวเมว เอกาทสวิโธ อคฺคิ สพฺเพ สตฺเต ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺฉติ มหาทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺโต, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิวตฺตนตฺถํ อยํ อคฺคิ วิย อริยมคฺคาณคฺคินา ¶ กิเลเส ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติ? ตโต มุหุตฺตํ คนฺตฺวา เกวฏฺเฏ อทฺทส นทิยํ มจฺเฉ คณฺหนฺเต. เตสํ ชาลนฺตเร ปวิฏฺโ เอโก มหามจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา ปลายิ. เต ‘‘มจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา คโต’’ติ สทฺทมกํสุ. ราชา ตมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยมคฺคาเณน ตณฺหาทิฏฺิชาลํ เภตฺวา อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติ? โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, อิมฺจ อุทานคาถมภาสิ.
ตสฺสา ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี. ตสฺมึ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา คตอมฺพุจารีวาติ วุตฺตํ โหติ. ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺานํ วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ, เอวํ มคฺคาณคฺคินา ทฑฺฒกามคุณฏฺานํ อนิวตฺตมาโน ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
สนฺทาลคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑๙. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จกฺขุโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต วิย นาฏกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ. อยํ ปน วิเสโส – โส อสนฺตุฏฺโ ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ. อยํ ตํ ตํ นาฏกํ ทิสฺวา อตีว อภินนฺทิตฺวา นาฏกทสฺสนปริวตฺตเนน ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต วิจรติ. โส กิร นาฏกทสฺสนตฺถํ อาคตํ อฺตรํ กุฏุมฺพิยภริยํ ทิสฺวา ราคํ อุปฺปาเทสิ. ตโต สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ปุน ‘‘อเร, อหํ อิมํ ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต อปายปริปูรโก ภวิสฺสามิ, หนฺท, นํ นิคฺคณฺหามี’’ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺาขิตฺตจกฺขุ, สตฺตคีวฏฺิกานิ ปฏิปาฏิยา เปตฺวา ปริวชฺชนคเหตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ หนุกฏฺินา หทยฏฺึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนิวตฺตจาริกวิรโต. คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ มนินฺทฺริยสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา วุตฺตาวเสสวเสน จ โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํ เอว มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ ¶ รกฺขิตมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน. พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ อปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๐. โอหารยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺโปิ จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา จตุมาเส จตุมาเส อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ. โส เอกทิวสํ คิมฺหานํ มชฺฌิมมาเส อุยฺยานํ ปวิสนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ปตฺตสฺฉนฺนํ ปุปฺผาลงฺกตสาขาวิฏปํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารํ ทิสฺวา เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิ. ตโต ‘‘รฺา อคฺคปุปฺผํ คหิต’’นฺติ อฺตโรปิ อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺเธ ิโต เอกเมว ปุปฺผํ อคฺคเหสิ. เอเตเนวุปาเยน สพฺโพ ¶ พลกาโย อคฺคเหสิ. ปุปฺเผหิ อนสฺสาเทนฺตา ปตฺตมฺปิ คณฺหึสุ. โส รุกฺโข นิปฺปตฺตปุปฺโผ ขนฺธมตฺโตว อโหสิ. ราชา สายนฺหสมเย อุยฺยานา นิกฺขมนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ กโต อยํ รุกฺโข, มมาคมนเวลาย มณิวณฺณสาขนฺตเรสุ ปวาฬสทิสปุปฺผาลงฺกโต อโหสิ, อิทานิ นิปฺปตฺตปุปฺโผ ชาโต’’ติ จินฺเตนฺโต ตสฺเสว อวิทูเร อปุปฺผิตรุกฺขํ สฺฉนฺนปลาสํ อทฺทส. ทิสฺวา จสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ รุกฺโข ปุปฺผภริตสาขตฺตา พหุชนสฺส โลภนีโย อโหสิ, เตน มุหุตฺเตเนว ¶ พฺยสนํ ปตฺโต. อยํ ปนฺโ อโลภนียตฺตา ตเถว ิโต. อิทฺจาปิ รชฺชํ ปุปฺผิตรุกฺโข วิย โลภนียํ, ภิกฺขุภาโว ปน อปุปฺผิตรุกฺโข วิย อโลภนีโย. ตสฺมา ยาว อิทมฺปิ อยํ รุกฺโข วิย น วิลุปฺปติ, ตาว อยมฺโ สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริจฺฉตฺตโก, เอวํ กาสาเวน สฺฉนฺโน หุตฺวา ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา นิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺถนิวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา วิฺาตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺโค นิฏฺิโต.
๑๒๑. รเสสูติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิราชา อุยฺยาเน อมจฺจปุตฺเตหิ ปริวุโต สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ กีฬติ. ตสฺส สูโท สพฺพมํสานํ รสํ คเหตฺวา อตีว สุสงฺขตํ อมตกปฺปํ อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ. โส ตตฺถ เคธมาปนฺโน กสฺสจิ กิฺจิ อทตฺวา อตฺตนาว ภฺุชิ. อุทกํ กีฬนฺโต อติวิกาเล นิกฺขนฺโต สีฆํ สีฆํ ภฺุชิ. เยหิ สทฺธึ ปุพฺเพ ภฺุชติ, น เตสํ กฺจิ สริ. อถ ปจฺฉา ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อโห! มยา ปาปํ กตํ, ยฺวายํ รสตณฺหาภิภูโต สพฺพชนํ วิสฺสริตฺวา เอกโกว ภฺุชึ, หนฺท, นํ รสตณฺหํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ. เคธํ อกรนฺติ คิทฺธึ อกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ ‘‘อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสามี’’ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโล. อนฺโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต. กายสนฺธารณมตฺเตน สนฺตุฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณสีโล อฺโปสี อาสึ, เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ¶ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อฺสฺส อตฺตภาวสฺสานิพฺพตฺตาปเนน อนฺโปสีติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อตฺถภฺชนกฏฺเน กิเลสา ‘‘อฺเ’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนฺโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลฺจ ทลิทฺทกุลฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺโทปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
รสเคธคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๒. ปหาย ปฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺตโร ราชา ปมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ปฺจาวรณานีติ ปฺจ นีวรณานิ เอว, ตานิ อุรคสุตฺเต (สุ. นิ. ๑ อาทโย) อตฺถโต วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาวรณานิ เจตโส’’ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย วิชหิตฺวาติ อตฺโถ ¶ . อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ (ม. นิ. ๑.๗๐ อาทโย) วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปมมคฺเคน ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกํ ¶ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อาวรณคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๓. วิปิฏฺิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺตโร ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โสปิ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ วิปิฏฺิกตฺวานาติ ปิฏฺิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา วิชหิตฺวาติ อตฺโถ ¶ . สุขฺจ ทุกฺขนฺติ กายิกํ สาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกํ สาตาสาตํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมาธึ เอว. วิสุทฺธนฺติ ปฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา อติสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ.
อยํ ปน โยชนา – วิปิฏฺิกตฺวาน สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปุพฺเพว, ปมชฺฌานูปจาเรเยว ทุกฺขํ ตติยชฺฌานูปจาเรเยว สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน อาทิโต วุตฺตํ จ-การํ ปรโต เนตฺวา ‘‘โสมนสฺสํ โทมนสฺสฺจ วิปิฏฺิกตฺวาน ปุพฺเพวา’’ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร, โทมนสฺสฺจ ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺานานิ. นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺานํ. ยถาห – ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิกํ (สํ. นิ. ๕.๕๑๐) สพฺพํ อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๖๕) วุตฺตํ. ยถา ปุพฺเพวาติ ตีสุ ปมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺิกตฺวา เอวเมตฺถ จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
วิปิฏฺิคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๔. อารทฺธวีริโยติ ¶ ¶ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร ปจฺจนฺตราชา สหสฺสโยธพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปฺาย มหนฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ ‘‘กิฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก รชฺเชน, ปฺวตา ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรฺโ ทูตํ ปาเหสิ – ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาห – ‘‘มยา ตุมฺเห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กมฺมํ กตํ, อมุกสฺส รฺโ เอวํ เปสิตํ, กึ กาตพฺพ’’นฺติ? เต อาหํสุ – ‘‘สกฺกา, มหาราช, โส ทูโต นิวตฺเตตุ’’นฺติ. ‘‘น สกฺกา, คโต ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อฺสฺส สตฺเถน มริตุํ, หนฺท, มยํ อฺมฺํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามา’’ติ. เอวํ เอเตสุ เอกเมโก ¶ มรณเมว สํวณฺเณติ. ตโต ราชา ‘‘กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ, ภเณ, มยฺหํ โยธา’’ติ อาห. อถ ‘‘อหํ มหาราช โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ’’ติ โยธสหสฺสํ อุฏฺหิ.
ราชา ‘‘เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี’’ติ มหนฺตํ จิตกํ สชฺชาเปตฺวา อาห – ‘‘มยา, ภเณ, อิทํ สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, สฺวาหํ จิตกํ ปวิสิสฺสามิ. โก มยา สทฺธึ ปวิสิสฺสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺต’’นฺติ? เอวํ วุตฺเต ปฺจสตา โยธา อุฏฺหึสุ ‘‘มยํ, มหาราช, ปวิสิสฺสามา’’ติ. ตโต ราชา อิตเร ปฺจสเต อาห – ‘‘ตุมฺเห ทานิ, ตาตา, กึ กริสฺสถา’’ติ? เต อาหํสุ – ‘‘นายํ, มหาราช, ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรฺโ ทูโต เปสิโต, เต มยํ เตน รฺา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา’’ติ. ตโต ราชา ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตุมฺเหหิ มม ชีวิต’’นฺติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ.
โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘อเร, โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ นปฺปโหตี’’ติ ทุสฺสิตฺวา สพฺพํ พลกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห – ‘‘ตาตา, ตุมฺเห น พหุกา, สพฺเพ สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รฺโ ปุรโต อุชุกํ เอว คจฺฉถา’’ติ. เต ตถา อกํสุ. อถสฺส ¶ สา เสนา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา อนฺตรมทาสิ. เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อตฺตโน รฺโ ‘‘ตํ มาเรสฺสามี’’ติ อาคจฺฉนฺตสฺส อทํสุ. ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ราชา ตสฺส อภยํ ทตฺวา สปถํ การาเปตฺวา อตฺตโน วเส กตฺวา เตน สห อฺํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ตสฺส รชฺชสีมาย ตฺวา เปเสสิ – ‘‘รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. โส ‘‘อหํ เอกยุทฺธมฺปิ ¶ น สหามี’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเทสิ. เอเตนุปาเยน สพฺเพ ราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ.
โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีปรชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ อิทานิ อตฺตโน าณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปมณฺฑลสฺส อิสฺสโร ราชา ชาโต. ตํ โข ปน เม าณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, ยํนูนาหํ อิมินา าเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺย’’นฺติ. ตโต พาราณสิรฺโ รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารฺจ สกชนปเทเยว เปตฺวา สพฺพํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ อารทฺธํ วีริยํ อสฺสาติ อารทฺธวีริโย. เอเตน อตฺตโน มหาวีริยตํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ปรมตฺถสฺส ปตฺติ ปรมตฺถปตฺติ, ตสฺสา ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพํ ¶ ผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน วีริยูปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ. อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน านจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ ทสฺเสติ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; อ. นิ. ๒.๕; มหานิ. ๑๙๖) เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต ‘‘กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรตี’’ติ วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตมฺปิ ทฬฺหฺจ ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคีปุคฺคโลปิ ทฬฺโห นิกฺกโม อสฺสาติ ‘‘ทฬฺหนิกฺกโม’’ติ วุจฺจติ. ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน จ าณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา ถามภูเตน พเลน ¶ อุปปนฺโน, ถิราณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยคปธานภาวํ สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๕. ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย วิย อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโส. อตฺถวณฺณนาย ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ, เอกมนฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย ¶ นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ‘‘ฌาน’’นฺติ วุจฺจติ. วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสฺาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ‘‘ฌาน’’นิ วุจฺจติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานฺจ ฌานฺจ อริฺจมาโน อชหมาโน อนิสฺสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นวโลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ‘‘ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ¶ วิภตฺติพฺยตฺตเยน ‘‘ธมฺเมสู’’ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายจิตฺตวิเวกสิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๖. ตณฺหกฺขยนฺติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวชฺชิตหทยา สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ, อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน จ อติตฺโต โลโก. อถ อฺตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘ชานาหิ ตาว, ภเณ, ‘อยํ อิตฺถี สสามิกา วา อสามิกา วา’’’ติ? โส ตฺวา ‘‘สสามิกา, เทวา’’ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อิมา วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํ เอว เอกํ อภิรมาเปนฺติ, โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสฺสิตฺวา ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ. สา อุปฺปนฺนา อปายเมว อากฑฺฒตี’’ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา ‘‘หนฺท, นํ นิคฺคณฺหามี’’ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺาทีนวาย วา ตณฺหาย อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี, สกฺกจฺจการี. อเนฬมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโฬ จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ ¶ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริฺาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยตภาวปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโ โยเชตพฺโพ. เอวเมว เตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน สมฺปตฺตนิยามโต นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต ‘‘สงฺขาตธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘เย ¶ จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๔; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗). เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๗. สีโหวาติ ¶ กา อุปฺปตฺติ? อฺตรสฺส กิร พาราณสิรฺโ ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว อุฏฺาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺานํ อุปคโต ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ. ตสฺมิฺจ ปเทเส สีหี สีหโปตกํ ชเนตฺวา โคจราย คตา. ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘สีหโปตโก, เทวา’’ติ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘สีโห กิร กสฺสจิ น ภายตี’’ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. อถ ยาวตติยํ อาโกฏาเปสิ. โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิ. อถ ราชา ‘‘ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา’’ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘ตทหุชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิปริตาสํ ฉฑฺเฑตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺย’’นฺติ? โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล วาตํ อสงฺคํเยว คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตสฺมึ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิโมหชาลํ ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺย’’นฺติ?
อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยา ตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาาเน ิตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตสฺมึ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ – ‘‘กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺนฺติ. เอวํ โลเก ชาโต โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเยฺย’’นฺติ. โส ปุนปฺปุนํ ‘‘ยถา สีโห วาโต ปทุมานิ, เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ สีโหติ จตฺตาโร สีหา – ติณสีโห, ปณฺฑุสีโห, กาฬสีโห, เกสรสีโหติ. เตสํ เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ. โส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิฺจิ ปทุมฺจ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส นาม อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห ¶ จ นาม ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โสปิ ¶ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาทิวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย. ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตทิฏฺิฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิปฺปมาโน. เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺานํ, สมโถ สมาธิสฺส, สมาธิ วิปสฺสนายาติ เอวํ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโย ขนฺธา สิทฺธาว โหนฺติ. ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สูโร โหติ. โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติ, ปฺากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ. เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปฺากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ ตณฺหาวิชฺชานํ ติณฺณฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
สีหาทิคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๘. สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อฺตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘สีโห กิร น สนฺตสตี’’ติ เภริปณวาทิสทฺทํ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ตติยมฺปิ การาเปสิ, ตทา ‘‘สีโห มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี’’ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺิตํ ปติฏฺหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวา หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา ติณคหนานิ ปวิฏฺา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รฺโ หตฺถีปิ ราชานํ คเหตฺวา วนคหนานิ โปถยมาโน ปลายิ ¶ . ราชา ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปถวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺานํ ปาปุณิ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ – ‘‘อปิ, ภนฺเต, สทฺทมสฺสุตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘กสฺส สทฺทํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปมํ ¶ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสา’’ติ ¶ . ‘‘น ภายิตฺถ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘น มยํ, มหาราช, กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามา’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, มหาราช, สเจ ปพฺพชิสฺสสี’’ติ. ‘‘ปพฺพชามิ, ภนฺเต’’ติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโต. ทาา พลมสฺส อตฺถีติ ทาพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารี-สทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี, ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย – ‘‘กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี’’ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยคตฺเถ กตฺวา ‘‘มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี’’ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺานานิ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
ทาพลีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒๙. เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อฺตโร กิร ราชา เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส ‘‘ฌานสุขนฺตราโย รชฺช’’นฺติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขูปนยนกามตา เมตฺตา. ‘‘อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺเจยฺยุ’’นฺติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา. ‘‘โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺู’’ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. ‘‘ปฺายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา’’ติ สุขทุกฺขอชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา ¶ วุตฺตา, มุทิตา จ ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ – ‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโน ¶ . กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺาย กรุณํ, ตโต วุฏฺาย มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน เอว ‘‘กาเล อาเสวมาโน’’ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ วา ผาสุกกาเล. สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน’’ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๒๕๑) วุตฺตา. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
อปฺปมฺาคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓๐. ราคฺจ โทสฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร นิสฺสาย มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ ทิสฺวา ‘‘มาริสา, มาริสา, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ ภณึสุ. โส นิโรธา วุฏฺหนฺโต ตํ สุตฺวา อตฺตโน ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺานํ. ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตาว. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท. ตสฺมิฺจ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสํ ¶ นิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ.
ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓๑. ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อฺตโร ราชา อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ. ตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา ปวตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ¶ ตํ ปริวาเรตฺวา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา ‘‘น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท, มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสามา’’ติ จินฺเตตฺวา อฺตรสฺส ¶ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุปฏฺานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺหนฺติเยว, น กิฺจิ ลภนฺติ. ราชา อาพาธา วุฏฺหิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหิ’’นฺติ? ตโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวาว สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา ‘‘ราชา วุฏฺิโต’’ติ สุตฺวา ตตฺถ กิฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชฺุเน ปีฬิตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. เตน จ รฺา ‘‘กุหึ, ตาตา, ตุมฺเห คตา’’ติ วุตฺตา อาหํสุ – ‘‘เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ คตา’’ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘ยํนูนาหํ ตเมว อาพาธํ ทสฺเสสฺสํ, กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ, โน’’ติ? โส ปุพฺเพ โรเคน ผุฏฺโ วิย พาฬฺหํ เวทนํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยํ อกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ ปุพฺพสทิสํ อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา ราชา – ‘‘อโห! อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมึสู’’ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียนฺตา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อฺชลิกมฺมาทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย จ เสวนาย จ นาฺํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ¶ ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ‘‘อิโต กิฺจิ ลจฺฉามา’’ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ –
‘‘อุปกาโร จ โย มิตฺโต, โย มิตฺโต สุขทุกฺขโก;
อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต, โย มิตฺโต อนุกมฺปโก’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๖๕) –
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตฏฺปฺาติ อตฺตนิ ิตา เอเตสํ ปฺา. อตฺตานเมว โอโลเกติ, น อฺนฺติ อตฺโถ. ‘‘อตฺตตฺถปฺา’’ติปิ ปาโ, ตสฺส อตฺตโน อตฺถเมว โอโลเกติ, น ปรตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺตฺถปฺา’’ติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโ, ตสฺส สมฺปติ ทิฏฺเเยว อตฺเถ เอเตสํ ปฺา ¶ , น อายตินฺติ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิกตฺถํเยว โอโลเกติ, น สมฺปรายิกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา.
ขคฺควิสาณกปฺโปติ ¶ ขคฺเคน รุกฺขาทโย ฉินฺทนฺโต วิย สกสิงฺเคน ปพฺพตาทโย จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโน วิจรตีติ ขคฺควิสาโณ. วิสสทิสา อาณาติ วิสาณา. ขคฺคํ วิยาติ ขคฺคํ. ขคฺคํ วิสาณํ ยสฺส มิคสฺส โสยํ มิโค ขคฺควิสาโณ, ตสฺส ขคฺควิสาณสฺส กปฺโป ขคฺควิสาณกปฺโป. ขคฺควิสาณสทิโส ปจฺเจกพุทฺโธ เอโก อทุติโย อสหาโย จเรยฺย วิหเรยฺย วตฺเตยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ อตฺโถ.
๑๓๒. วิสุทฺธสีลาติ วิเสเสน สุทฺธสีลา, จตุปาริสุทฺธิยา สุทฺธสีลา. สุวิสุทฺธปฺาติ สุฏฺุ วิสุทฺธปฺา, ราคาทิวิรหิตตฺตา ปริสุทฺธมคฺคผลปฏิสมฺภิทาทิปฺา. สมาหิตาติ สํ สุฏฺุ อาหิตา, สนฺติเก ปิตจิตฺตา. ชาคริยานุยุตฺตาติ ชาครณํ ชาคโร, นิทฺทาติกฺกโมติ อตฺโถ. ชาครสฺส ภาโว ชาคริยํ, ชาคริเย อนุยุตฺตา ชาคริยานุยุตฺตา. วิปสฺสกาติ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ วิเสเสน ปสฺสนสีลา, วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ธมฺมวิเสสทสฺสีติ ทสกุสลธมฺมานํ ¶ จตุสจฺจธมฺมสฺส นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส วา วิเสเสน ปสฺสนสีลา. มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคคเตติ สมฺมาทิฏฺาทีหิ มคฺคงฺเคหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีหิ โพชฺฌงฺเคหิ คเต สมฺปยุตฺเต อริยธมฺเม. วิชฺาติ วิเสเสน ชฺา, ชานนฺตาติ อตฺโถ.
๑๓๓. สฺุตาปฺปณิหิตฺจานิมิตฺตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน สฺุตวิโมกฺขฺจ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขฺจ, อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขฺจ. อาเสวยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. เย กตสมฺภารา ธีรา ชนา ชินสาสนมฺหิ สาวกตฺตํ สาวกภาวํ น วชนฺติ น ปาปุณนฺติ, เต ธีรา กตสมฺภารา สยมฺภู สยเมว ภูตา ปจฺเจกชินา ปจฺเจกพุทฺธา ภวนฺติ.
๑๓๔. กึ ภูตา? มหนฺตธมฺมา ปูริตมหาสมฺภารา พหุธมฺมกายา อเนกธมฺมสภาวสรีรา. ปุนปิ กึ ภูตา? จิตฺติสฺสรา จิตฺตคติกา ฌานสมฺปนฺนาติ อตฺโถ. สพฺพทุกฺโขฆติณฺณา สกลสํสารโอฆํ ติณฺณา อติกฺกนฺตา อุทคฺคจิตฺตา โกธมานาทิกิเลสวิรหิตตฺตา โสมนสฺสจิตฺตา สนฺตมนาติ อตฺโถ. ปรมตฺถทสฺสี ปฺจกฺขนฺธทฺวาทสายตนทฺวตฺตึสาการสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิวเสน ¶ ปรมตฺถํ อุตฺตมตฺถํ ทสฺสนสีลา. อจลาภีตฏฺเน สีโหปมา สีหสทิสาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺปา ขคฺควิสาณมิคสิงฺคสทิสา คณสงฺคณิกาภาเวนาติ อตฺโถ.
๑๓๕. สนฺตินฺทฺริยาติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สกสการมฺมเณ อปฺปวตฺตนโต สนฺตสภาวอินฺทฺริยา ¶ . สนฺตมนาติ สนฺตจิตฺตา, นิกฺกิเลสภาเวน สนฺตสภาวจิตฺตสงฺกปฺปาติ อตฺโถ. สมาธีติ สุฏฺุ เอกคฺคจิตฺตา. ปจฺจนฺตสตฺเตสุ ปติปฺปจาราติ ปจฺจนฺตชนปเทสุ สตฺเตสุ ทยากรุณาทีหิ ปติจรณสีลา. ทีปา ปรตฺถ อิธ วิชฺชลนฺตาติ สกลโลกานุคฺคหกรเณน ปรโลเก จ อิธโลเก จ วิชฺชลนฺตา ทีปา ปทีปสทิสาติ อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ หิตาเมติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ สพฺพกาลํ สกลโลกหิตาย ปฏิปนฺนาติ อตฺโถ.
๑๓๖. ปหีนสพฺพาวรณา ¶ ชนินฺทาติ เต ปจฺเจกพุทฺธา ชนานํ อินฺทา อุตฺตมา กามจฺฉนฺทนีวรณาทีนํ สพฺเพสํ ปฺจาวรณานํ ปหีนตฺตา ปหีนสพฺพาวรณา. ฆนกฺจนาภาติ รตฺตสุวณฺณชมฺโพนทสุวณฺณปภา สทิสอาภาวนฺตาติ อตฺโถ. นิสฺสํสยํ โลกสุทกฺขิเณยฺยาติ เอกนฺเตน โลกสฺส สุทกฺขิณาย อคฺคทานสฺส ปฏิคฺคเหตุํ อรหา ยุตฺตา, นิกฺกิเลสตฺตา สุนฺทรทานปฏิคฺคหณารหาติ อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธา สตตปฺปิตาเมติ อิเม ปจฺเจกาณาธิคมา พุทฺธา สตตํ นิจฺจกาลํ อปฺปิตา สุหิตา ปริปุณฺณา, สตฺตาหํ นิราหาราปิ นิโรธสมาปตฺติผลสมาปตฺติวเสน ปริปุณฺณาติ อตฺโถ.
๑๓๗. ปติเอกา วิสุํ สมฺมาสมฺพุทฺธโต วิสทิสา อฺเ อสาธารณพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา. อถ วา –
‘‘อุปสคฺคา นิปาตา จ, ปจฺจยา จ อิเม ตโย;
เนเกเนกตฺถวิสยา, อิติ เนรุตฺติกาพฺรวุ’’นฺติ. –
วุตฺตตฺตา ปติสทฺทสฺส เอกอุปสคฺคตา ปติ ปธาโน หุตฺวา สามิภูโต อเนเกสํ ทายกานํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขสฺส ปาปุณนโต. ตถา หิ อนฺนภารสฺส ภตฺตภาคํ ปฏิคฺคเหตฺวาปสฺสนฺตสฺเสว ภฺุชิตฺวา เทวตาหิ สาธุการํ ทาเปตฺวา ตทเหว ตํ ทุคฺคตํ เสฏฺิฏฺานํ ปาเปตฺวา โกฏิสงฺขธนุปฺปาทเนน จ, ขทิรงฺคารชาตเก (ชา. อฏฺ. ๑.๑.ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา) มาเรน นิมฺมิตขทิรงฺคารกูโปปริอุฏฺิตปทุมกณฺณิกํ มทฺทิตฺวา โพธิสตฺเตน ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสคมเนน โสมนสฺสุปฺปาทเนน จ, ปทุมวตีอคฺคมเหสีปุตฺตานํ มหาชนกรฺโ เทวิยา ¶ อาราธเนน คนฺธมาทนโต อากาเสน อาคมฺม ทานปฏิคฺคหเณน มหาชนกโพธิสตฺตสฺส จ เทวิยา จ โสมนสฺสุปฺปาทเนน จ, ตถา อพุทฺธุปฺปาเท ฉาตกภเย สกลชมฺพุทีเป อุปฺปนฺเน พาราณสิเสฏฺิโน ฉาตกภยํ ปฏิจฺจ ปูเรตฺวา รกฺขิเต สฏฺิสหสฺสโกฏฺาคาเร วีหโย เขเปตฺวา ภูมิยํ นิขาตธฺานิ จ จาฏิสหสฺเสสุ ปูริตธฺานิ ¶ จ เขเปตฺวา สกลปาสาทภิตฺตีสุ มตฺติกาหิ มทฺทิตฺวา ลิมฺปิตธฺานิ จ เขเปตฺวา ตทา นาฬิมตฺตเมวาวสิฏฺํ ‘‘อิทํ ภฺุชิตฺวา อชฺช มริสฺสามา’’ติ ¶ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สยนฺตสฺส คนฺธมาทนโต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. เสฏฺิ ตํ ทิสฺวา ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชมาโน ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต โอกิริ. ปจฺเจกพุทฺโธ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน ปสฺสนฺตสฺเสว เสฏฺิสฺส ปฺจปจฺเจกพุทฺธสเตหิ สห ปริภฺุชิ. ตทา ภตฺตปจิตอุกฺขลึ, ปิทหิตฺวา เปสุํ.
นิทฺทโมกฺกนฺตสฺส เสฏฺิโน ฉาตตฺเต อุปฺปนฺเน โส วุฏฺหิตฺวา ภริยํ อาห – ‘‘ภตฺเต อาจามกภตฺตมตฺตํ โอโลเกหี’’ติ. สุสิกฺขิตา สา ‘‘สพฺพํ ทินฺนํ นนู’’ติ อวตฺวา อุกฺขลิยา ปิธานํ วิวริ. สา อุกฺขลิ ตงฺขเณว สุมนปุปฺผมกุฬสทิสสฺส สุคนฺธสาลิภตฺตสฺส ปูริตา อโหสิ. สา จ เสฏฺิ จ สนฺตุฏฺา สยฺจ สกลเคหวาสิโน จ สกลนครวาสิโน จ ภฺุชึสุ. ทพฺพิยา คหิตคหิตฏฺานํ ปุน ปูริตํ. สกลสฏฺิสหสฺสโกฏฺาคาเรสุ สุคนฺธสาลิโย ปูเรสุํ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน เสฏฺิสฺส เคหโตเยว ธฺพีชานิ คเหตฺวา สุขิตา ชาตา. เอวมาทีสุ อเนกสตฺตนิกาเยสุ สุโขตรณปริปาลนสคฺคโมกฺขปาปเนสุ ปติ สามิภูโต พุทฺโธติ ปจฺเจกพุทฺโธ. ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ โอวาทานุสาสนีวเสน สุฏฺุ ภาสิตานิ กถิตานิ วจนานิ. จรนฺติ โลกมฺหิ สเทวกมฺหีติ เทวโลกสหิเต สตฺตโลเก จรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. สุตฺวา ตถา เย น กโรนฺติ พาลาติ ตถารูปํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตวจนํ เย พาลา ชนา น กโรนฺติ น มนสิ กโรนฺติ, เต พาลา ทุกฺเขสุ สํสารทุกฺเขสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, ธาวนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓๘. ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ สุฏฺุ ภาสิตานิ จตุราปายโต มุจฺจนตฺถาย ภาสิตานิ วจนานิ. กึ ภูตานิ? อวสฺสวนฺตํ ปคฺฆนฺตํ ขุทฺทํ มธุํ ยถา มธุรวจนานีติ อตฺโถ. เย ปฏิปตฺติยุตฺตา ปณฺฑิตชนาปิ ปฏิปตฺตีสุ วุตฺตานุสาเรน ปวตฺตนฺตา ตถารูปํ มธุรวจนํ สุตฺวา วจนกรา ภวนฺติ, เต ปณฺฑิตชนา ¶ สจฺจทสา จตุสจฺจทสฺสิโน สปฺา ปฺาสหิตา ภวนฺตีติ อตฺโถ.
๑๓๙. ปจฺเจกพุทฺเธหิ ¶ ชิเนหิ ภาสิตาติ กิเลเส ชินนฺติ ชินึสูติ ชินา, เตหิ ชิเนหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ วุตฺตา ภาสิตา กถิตา. กถา อุฬารา โอชวนฺตา ปากฏา สนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตา, กถา สกฺยสีเหน สกฺยราชวํสสีเหน โคตเมน ตถาคเตน อภินิกฺขมิตฺวา พุทฺธภูเตน ¶ นรุตฺตเมน นรานํ อุตฺตเมน เสฏฺเน ปกาสิตา ปากฏีกตา เทสิตาติ สมฺพนฺโธ. กิมตฺถนฺติ อาห ‘‘ธมฺมวิชานนตฺถ’’นฺติ. นวโลกุตฺตรธมฺมํ วิเสเสน ชานาปนตฺถนฺติ อตฺโถ.
๑๔๐. โลกานุกมฺปาย อิมานิ เตสนฺติ โลกานุกมฺปตาย โลกสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อิมานิ วจนานิ อิมา คาถาโย. เตสํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิกุพฺพิตานิ วิเสเสน กุพฺพิตานิ ภาสิตานีติ อตฺโถ. สํเวคสงฺคมติวฑฺฒนตฺถนฺติ ปณฺฑิตานํ สํเวควฑฺฒนตฺถฺจ อสงฺควฑฺฒนตฺถํ เอกีภาววฑฺฒนตฺถฺจ มติวฑฺฒนตฺถํ ปฺาวฑฺฒนตฺถฺจ สยมฺภุสีเหน อนาจริยเกน หุตฺวา สยเมว ภูเตน ชาเตน ปฏิวิทฺเธน สีเหน อภีเตน โคตเมน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อิมานิ วจนานิ ปกาสิตานิ, อิมา คาถาโย ปกาสิตา วิวริตา อุตฺตานีกตาติ อตฺโถ. อิตีติ ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต.
อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺกถาย
ปจฺเจกพุทฺธาปทานสํวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๑. สาริปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
ตทนนฺตรํ ¶ เถราปทานสงฺคหคาถาโย สํวณฺเณตุํ ‘‘อถ เถราปทานํ สุณาถา’’ติ อาห. อถ-อปทาน-สทฺทานมตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. เอตฺถ เถร-สทฺโท ปนายํ กาลถิรปฺตฺตินามเธยฺยเชฏฺาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. ตถา หิ ‘‘เถโรวสฺสิกานิ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๙; ม. นิ. ๑.๑๑๒) กาเล, เถโรวสฺสิกานิ จิรกาลํ โอวสฺสิกานีติ อตฺโถ. ‘‘เถโรปิ ตาว มหา’’อิจฺจาทีสุ ถิเร ถิรสีโลติ อตฺโถ. ‘‘เถรโก อยมายสฺมา มหลฺลโก’’ติอาทีสุ ปฺตฺติยํ ¶ , โลกปฺตฺติมตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘จุนฺทตฺเถโร ผุสฺสตฺเถโร’’ติอาทีสุ ¶ นามเธยฺเย, เอวํ กตนาโมติ อตฺโถ. ‘‘เถโร จายํ กุมาโร มม ปุตฺเตสู’’ติอาทีสุ เชฏฺเ, เชฏฺโ กุมาโรติ อตฺโถ. อิธ ปนายํ กาเล จ ถิเร จ วตฺตติ. ตสฺมา จิรํ กาลํ ิโตติ เถโร, ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิคุณาภิยุตฺโต วา เถโรติ วุจฺจติ. เถโร จ เถโร เจติ เถรา, เถรานํ อปทานํ การณํ เถราปทานํ, ตํ เถราปทานํ สุณาถาติ สมฺพนฺโธ. หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโตติอาทิ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ, ตสฺสายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ –
อตีเต กิร อิโต กปฺปโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก เอกอสงฺขฺเยยฺยมตฺถเก อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิ. มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นาเมน สิริวฑฺฒนกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิ. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬนสหายา อเหสุํ. เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา วิโมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ’’ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, อหํ ปพฺพชิตุกาโม. กึ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รตนโกฏฺาคารานิ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชิตสฺส อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํ. โส ปฺจ อภิฺาโย อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. เต สพฺเพปิ ปฺจาภิฺา อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺติสุํ.
เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต ¶ สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา เอกทิวสํ สรทตาปสสฺส จ อนฺเตวาสิกานฺจ สงฺคหํ กตฺตุกาโม เอโก ¶ อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน คนฺตฺวา ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘สพฺพฺุพุทฺโธเยวาย’’นฺติ นิฏฺํ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ ¶ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา สฺชาตปสาทา อตฺตโน อาจริยสฺส สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา ‘‘อาจริย, มยํ ปุพฺเพ ‘ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี’ติ มฺาม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ อาหํสุ. กึ วเทถ, ตาตา, สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ, สพฺพฺุพุทฺเธน มํ ตุลํ มา กริตฺถาติ. อถ เต ตาปสา อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ยาว มหา วตายํ ปุริสุตฺตโม’’ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทึสุ.
อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจรเวลาย อิธาคโต, หนฺท, มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ ทสฺสาม. ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิ. ตาวเทว สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ.
ตโต สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ. เต ตาวเทว อิทฺธิยา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ ¶ , เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อติรุหถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน ¶ . สตฺถริ นิสินฺเน ทฺเว อคฺคสาวกา เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. สตฺถา ‘‘เตสํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ นิโรธํ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ นิโรธํ สมาปชฺชึสุ. ตาปโส สตฺตาหํ นิรนฺตรํ สตฺถุ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. อิตเร วนมูลผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺหิตฺวา อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ. เถโร สาวกปารมีาเณ ตฺวา เตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ ¶ อกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวมฺปิ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. โสปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิ. ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย ธมฺมาภิสมโย นาโหสิ. อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ. เทสนาวสาเน เปตฺวา สรทตาปสํ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา เต ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺปริกฺขารธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถโร วิย อเหสุํ.
สรทตาปโส ปน ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย อฺวิหิโต หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ. อถ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตถา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อากาสํ ปกฺขนฺทิ. สรทตาปโสปิ สหายสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สมฺม, มยา อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺถิตํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺานํ ¶ ปตฺเถหี’’ติ. สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺกรีสมตฺตํ านํ สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สิริวฑฺโฒ หฏฺปหฏฺโ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
ตโต ¶ ปฏฺาย เตสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรา กมฺมํ น กถิตํ. อมฺหากํ ปน ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสาคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ¶ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺมา โมคฺคลฺลาโน โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ โมคฺคลฺลาโน. โมคฺคลิโคตฺเตน ชาโตติ วา โมคฺคลฺลาโน. อถ วา มาตุกุมาริกกาเล ตสฺสา มาตาปิตูหิ วุตฺตํ – ‘‘มา อุคฺคลิ มา อุคฺคลี’’ติ วจนมุปาทาย ‘‘มุคฺคลี’’ติ นามํ. ตสฺสา มุคฺคลิยา ปุตฺโตติ โมคฺคลฺลาโน. อถ วา โสตาปตฺติมคฺคาทิมคฺคสฺส ลาเภ อาทาเน ปฏิวิชฺฌเน อลํ สมตฺโถติ โมคฺคลฺลาโนติ. ตานิ กิร ทฺเว กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธสหายาเนว. เตสํ ทฺวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุ. ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺิ ธาติโย ปฏฺเปสุํ. นามคฺคหณทิวเส รูปสารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ กรึสุ. อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุ.
อเถกทิวสํ ¶ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา ‘‘สพฺเพปิเม โอรํ วสฺสสตาว มจฺจุมุขํ ปวิสนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อมฺเหหิ โมกฺขธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, ตฺจ ปริเยสนฺเตหิ เอกา ปพฺพชฺชา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา ปฺจมาณวกสเตหิ สทฺธึ สฺจยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สฺจโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. เต กติปาเหเนว สพฺพํ สฺจยสฺส สมยํ ปริมชฺชิตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต นิพฺพิชฺชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปณฺฑิตสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต เตหิ ปุฏฺา น สมฺปาเทนฺติ. อฺทตฺถุ เตเยว เตสํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ. เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ อกํสุ – ‘‘อมฺเหสุ โย ปมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘น มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺปุพฺโพ, สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สฺชาตปสาโท ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ อุทิกฺขนฺโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภฺุชิตุํ ปติรูปํ โอกาสํ คโต. ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปีํ ¶ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ¶ จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิ. เอวํ โส อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา – ‘‘โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อปทิสิ. ปุน เตน ‘‘กึ วาที ปนายสฺมโต สตฺถา’’ติ ปุฏฺโ ‘‘อิมสฺส สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน จสฺส สาสนธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖) คาถมาห. ปริพฺพาชโก ปมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติมคฺคผเล ปติฏฺหิ. อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺาสิ. คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริวิเสเส อปวตฺตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ¶ เถรํ อาห – ‘‘มา, ภนฺเต, อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว อลํ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถ, อหํ มยฺหํ สหายสฺส กตปฏิฺํ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ อคมาสิ.
โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มุขวณฺโณ น อฺทิวเสสุ วิย อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ สมฺภาเวตฺวา อมตาธิคมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ‘‘อาวุโส, อมตมธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิ. คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา อาห – ‘‘กหํ โน สตฺถา’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘เตน หิ, อาวุโส, อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ. อุปติสฺโส สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สฺจยสฺส สตฺถุ คุเณ ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิ. โส ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา อุทกสิฺจนํ โหตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิ. เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ อฑฺฒุเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมํสุ. สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ, อคฺคํ ภทฺทยุค’’นฺติ วตฺวา เตสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมํ เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ยถา เตสํ เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมว. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ ปน น นิฏฺาสิ. กสฺมา? สาวกปารมีาณสฺส มหนฺตตาย.
เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกมนฺเต สตฺถารา ¶ สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺานํ ¶ สุณนฺโต เอว อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อายสฺมา สาริปุตฺโต ปพฺพชฺชาย อทฺธมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคเห สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส ¶ เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๑ อาทโย) เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภฺุชนฺโต วิย สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อิติ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สตฺถุ สมีเป เอว สาวกปารมีาณํ มตฺถกํ ปตฺตํ.
เอวํ ปตฺตสาวกปารมีาโณ อายสฺมา สาริปุตฺโต ‘‘เกน กมฺเมน อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร’’ติอาทิมาห. เตน วุตฺตํ –
‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา’’ติ.
ตตฺถ หิมวนฺตสฺสาติ หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวา, ตสฺส หิมวนฺตสฺส อวิทูเร สมีเป, หิมาลยปฏิพทฺธวเนหิ อตฺโถ. ลมฺพโก นาม ปพฺพโตติ เอวํนามโก ปํสุมิสฺสกปพฺพโต. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ ตสฺมึ ลมฺพเก ปพฺพเต มยฺหํ มมตฺถาย กโต อสฺสโม อรฺวาโส อาสมนฺตโต สโมติ อสฺสโม. นตฺถิ ปวิฏฺานํ สโม ปริสฺสโม เอตฺถาติ วา อสฺสโม, โส อิตฺถมฺภูโต อรฺวาโส สุฏฺุ กโต, รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปาทิวเสน สุนฺทเรนากาเรน กโตติ อตฺโถ. ปณฺณสาลาติ อุสีรปพฺพชาทีหิ ปณฺเณหิ ฉาทิตา นิวสนปณฺณสาลาติ อตฺโถ.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สุสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ อุตฺตานกูลาติ อคมฺภีรา นที. สุปติตฺถาติ สุนฺทรปติตฺถา. มโนรมา มนลฺลีนา มนาปา. สุสุทฺธปุลินากิณฺณาติ สุฏฺุ ธวลมุตฺตาทลสทิสวาลุกากิณฺณา คหนีภูตาติ อตฺโถ. สา อิตฺถมฺภูตา นทิกา กุนฺนที มมสฺสมํ มยฺหํ อสฺสมสฺส อวิทูเร สมีเป อโหสีติ อตฺโถ. ‘‘อสฺสม’’นฺติ จ สตฺตมฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘อสกฺขรา ¶ ¶ อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;
สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ ¶ อสกฺขราติ ‘‘ปุลินากิณฺณา’’ติ วุตฺตตฺตา อสกฺขรา สกฺขรวิรหิตา. อปพฺภาราติ ปพฺภารวิรหิตา, อคมฺภีรกูลาติ อตฺโถ. สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกาติ สาทุรโสทกา ทุคฺคนฺธรหิตา มยฺหํ อสฺสมปทํ โสภยนฺตี นทิกา ขุทฺทกนที สนฺทติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
สนฺทติ นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ กุมฺภีลมจฺฉา มกรมจฺฉา จ สุสุมารา จณฺฑมจฺฉา จ กจฺฉปมจฺฉา จ เอตฺถ เอติสฺสํ นทิยํ กีฬนฺตา อเหสุนฺติ สมฺพนฺโธ. มมสฺสมํ โสภยนฺตา นทิกา ขุทฺทกนที สนฺทติ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
วคฺคฬา ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
ปาีนมจฺฉา จ ปาวุสา มจฺฉา จ พลชมจฺฉา จ มฺุชมจฺฉา โรหิตมจฺฉา จ วคฺคฬมจฺฉา จ เอเต สพฺเพ มจฺฉชาติกา อิโต จิโต จ ปปตายนฺตา นทิยา สทฺธึ ปวตฺตนฺตา มม อสฺสมปทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อุโภ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;
อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ อุโภ กูเลสูติ ตสฺสา นทิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ ธุวปุปฺผิโน ธุวผลิโน รุกฺขา อุภโต อภิลมฺพนฺตา นทิยา อุโภ ตีเร เหฏฺา โอนมนฺตา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อมฺพา สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม’’.
ตตฺถ ¶ อมฺพาติ มธุปิณฺฑิอมฺพา จ สาลรุกฺขา จ ติลกรุกฺขา จ ปาฏลิรุกฺขา จ สินฺทุวารกรุกฺขา จ เอเต รุกฺขา นิจฺจกาลํ ปุปฺผิตา ¶ ปุปฺผนฺตา. ทิพฺพา คนฺธา อิว มม อสฺสเม สุคนฺธา สมฺปวนฺติ สมนฺตโต ปวายนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘จมฺปกา ¶ สฬลา นีปา, นาคปุนฺนาคเกตกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม’’.
ตตฺถ จมฺปกรุกฺขา จ สฬลรุกฺขา จ สุวณฺณวฏฺฏลสทิสปุปฺผา นีปรุกฺขา จ นาครุกฺขา จ ปุนฺนาครุกฺขา จ สุคนฺธยนฺตา เกตกรุกฺขา จ เอเต สพฺเพ รุกฺขา ทิพฺพา คนฺธาริว มม อสฺสเม ปุปฺผิตา ผุลฺลิตา สมฺปวนฺติ สุคนฺธํ สุฏฺุ ปวายนฺตีติ อตฺโถ.
อโสกา จ‘‘อธิมุตฺตา อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;
องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม’’.
ตตฺถ ปุปฺผิตา อธิมุตฺตกรุกฺขา จ ปุปฺผิตา อโสกรุกฺขา จ ปุปฺผิตา ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา องฺโกลา จ ปุปฺผิตา พิมฺพิชาลา จ เอเต รุกฺขา มม อสฺสเม ผุลฺลิตา โสภยนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘เกตกา กนฺทลิ เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ เกตกาติ สุคนฺธเกตกคจฺฉา จ. กนฺทลิรุกฺขา จ โคธุกรุกฺขา จ ติณสูลิกคจฺฉา จ เอเต สพฺเพ รุกฺขชาติกา ทิพฺพคนฺธํ ปวายมานา มม อสฺสมํ สกลํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘กณิการา กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
เอเต กณิการาทโย รุกฺขา มม อสฺสมํ สกลํ โสภยนฺตา ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวายนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปุนฺนาคา ¶ คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
ปุนฺนาคาทโย รุกฺขา ทิพฺพคนฺธํ ปวายมานา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อุทฺทาลกา ¶ จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ’’.
อุทฺทาลกาทโย ¶ รุกฺขา ทิพฺพคนฺธํ วายมานา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;
คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เต’’.
ตตฺถ เอเต อาฬกาทโย คจฺฉา จนฺทนาทิสุคนฺธคนฺโธทเกน วฑฺฒิตฺวา สุวณฺณผลานิ ธาเรนฺตา มม อสฺสมํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อฺเ ชายนฺติ เกสรี;
อฺเ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา’’.
ตตฺถ อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมาติ มม อสฺสมสฺส อวิทูเร ตฬาเก อฺเ เอกจฺเจ ปทุมา ปุปฺผนฺติ, เอกจฺเจ เกสรี ปทุมา ชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ, เอกจฺเจ ปทุมา โอปุปฺผา วิคลิตปตฺตเกสราติ อตฺโถ.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย;
สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทา’’.
ตตฺถ คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมาติ ตทา ตาปเสน หุตฺวา มม วสนสมเย เอกจฺเจ ปทุมา ตฬากพฺภนฺตเร มกุฬปุปฺผาทโย คณฺหนฺติ. มุฬาลิโย ปทุมมูลา นิทฺธาวนฺติ อิโต กทฺทมพฺภนฺตรโต หตฺถิทาา วิย คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ปตฺตปุปฺผมากิณฺณา คหนีภูตา สิงฺฆาฏิโย โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘นยิตา ¶ อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา’’.
ตทา มม วสนสมเย ตฬากสฺส สมีเป นยิตา จ คจฺฉา อมฺพคนฺธี จ คจฺฉา อุตฺตลี นาม คจฺฉา จ พนฺธุชีวกา จ เอเต สพฺเพ ¶ คจฺฉา ปุปฺผิตา ปุปฺผธาริตา สุคนฺธวาหกา ตฬากํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
สํคุลา มคฺคุรา เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทา’’.
ตทา ¶ มม วสนสมเย นิพฺภีตา ปาีนาทโย มจฺฉา ตฬาเก วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘กุมฺภีลา สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;
โอคุหา อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทา’’.
ตทา มม วสนสมเย มม อสฺสมสมีเป ตฬาเก เอเต กุมฺภีลาทโย มจฺฉา นิพฺภีตา นิรูปทฺทวา วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
ตตฺถ มม อสฺสมสมีเป สรํ นิสฺสาย ปาเรวตาปกฺขี จ รวิหํสาปกฺขี จ นทีจรา จกฺกวากปกฺขี จ โกกิลาปกฺขี จ สุกปกฺขี จ สาฬิกาปกฺขี จ ตํ สรํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;
ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
ตตฺถ กุกุตฺถกาติ เอวํนามิกา ปกฺขี จ. กุฬีรกาติ เอวํนามิกา ปกฺขี จ. วเน โปกฺขรสาตกา ¶ ปกฺขี จ ทินฺทิภา ปกฺขี จ สุวโปตา ปกฺขี จ เอเต สพฺเพ ปกฺขิโน ตํ มม อสฺสมสมีเป สรํ นิสฺสาย ชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา;
ปมฺมกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
สพฺเพ เอเต หํสาทโย ปกฺขิโน ตํ สรํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ ชีวิกํ ปาเลนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘โกสิกา ¶ โปฏฺสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;
มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
ตตฺถ โกสิกา จ ปกฺขี โปฏฺสีสา จ ปกฺขี กุรรา จ ปกฺขี เสนกา จ ปกฺขี มหากาฬา จ ปกฺขี ถเล พหู ปกฺขิโน ตํ สรํ ตสฺส สรสฺส สมีเป ชีวนฺติ ชีวิกํ กปฺเปนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ปสทา ¶ จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู;
โรหิจฺจา สุกโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
ตตฺถ ปสทาทโย เอเต มิคา ตํ สรํ ตสฺมึ สรสมีเป, ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ชีวิตํ ปริปาเลนฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
เอเต สีหาทโย จตุปฺปทา สรสมีเป อุปทฺทวรหิตา ชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘กินฺนรา วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;
เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ’’.
เอตฺถ ¶ เอเต เอวํนามิกา กินฺนราทโย สตฺตา ตสฺมึ สรสมีเป วสนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเกกา สุมาริโย;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ เอเต ตินฺทุกาทโย รุกฺขา ธุวํ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานสงฺขาเต กาลตฺตเย มม อสฺสมโต อวิทูเร าเน มธุรผลานิ ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา, สาทุผลสมายุตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ’’.
ตตฺถ เอเต โกสมฺพาทโย รุกฺขา สารผลา มธุรผลา อุตฺตมผลา สมายุตา สํ สุฏฺุ อายุตา สมงฺคีภูตา นิจฺจํ ผลธาริโน มม อสฺสมสมีเป โสภนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘หรีตกา ¶ อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เต’’.
เต หรีตกาทโย รุกฺขา มม อสฺสมสมีเป ชาตา นิจฺจํ ผลานิ ธารยนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อาลุวา ¶ จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;
ชีวกา สุตกา เจว, พหูกา มม อสฺสเม’’.
เอเต อาลุวาทโย มูลผลา ขุทฺทา มธุรสา มม อสฺสมสมีเป พหู สนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา’’.
ตตฺถ อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ อสฺสมสฺส สมีเป สุนิมฺมิตา สุฏฺุ อาโรหนโอโรหนกฺขมํ กตฺวา ¶ นิมฺมิตา อจฺโฉทกา วิปฺปสนฺโนทกา สีตชลา สีโตทกา สุปติตฺถา สุนฺทรติตฺถา มโนรมา โสมนสฺสกรา ตฬากา อาสุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ.
‘‘ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธปวายติ’’.
ตตฺถ ปทุเมหิ จ อุปฺปเลหิ จ สฺฉนฺนา ปริปุณฺณา ปุณฺฑรีเกหิ สมายุตา สมงฺคีภูตา มนฺทาลเกหิ จ สฺฉนฺนา คหนีภูตา ตฬากา ทิพฺพคนฺธานิ อุปวายนฺติ สมนฺตโต วายนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;
สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทา’’.
ตตฺถ เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเนติ อพฺเพหิ นทิกาทิอวยเวหิ สมฺปนฺเน ปริปุณฺเณ ปุปฺผผลรุกฺเขหิ คหนีภูเต วเน สุกเต รมณีเย อสฺสเม อรฺาวาเส ตทา ตาปสภูตกาเล อหํ วิหรามีติ อตฺโถ.
เอตฺตาวตา ¶ อสฺสมสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สีลาทิคุณสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต –
‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน, ฌายี ฌานรโต สทา;
ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโส’’ติ. – อาห;
ตตฺถ ¶ สีลวาติ ฌานสมฺปยุตฺตจตุปาริสุทฺธิสีลสทิเสหิ ปฺจหิ สีเลหิ สมฺปุณฺโณติ อตฺโถ. วตสมฺปนฺโนติ ‘‘อิโต ปฏฺาย ฆราวาสํ ปฺจ กามคุเณ วา น เสวิสฺสามี’’ติ วตสมาทาเนน สมฺปนฺโน. ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌาเนหิ ฌายี ฌายนสีโล. ฌานรโตติ เอเตสุ ฌาเนสุ รโต อลฺลีโน สทา สมฺปุณฺโณ. ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโตติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตปรจิตฺตวิชานนปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุสงฺขาตาหิ ปฺจหิ อภิฺาหิ วิเสสปฺาหิ พลสมฺปนฺโน, ปริปุณฺโณติ อตฺโถ. นาเมน สุรุจิ นาม ตาปโส หุตฺวา วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺตเกน ¶ อตฺตโน คุณสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ปริสสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต –
‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ;
สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน’’ติ. – อาทิมาห;
ตตฺถ เอเต สพฺเพ จตุวีสติสหสฺสพฺราหฺมณา มยฺหํ สิสฺสา ชาติมนฺโต ชาติสมฺปนฺนา ยสสฺสิโน ปริวารสมฺปนฺนา มํ อุปฏฺหุนฺติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;
ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมึ คตา’’.
ตตฺถ ลกฺขเณติ ลกฺขณสตฺเถ. สพฺพโลกิยานํ อิตฺถิปุริสานํ ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา ทุกฺขิตา ภวนฺติ, อิเมหิ สุขิตา ภวนฺตี’’ติ ลกฺขณํ ชานาติ. ตปฺปกาสโก คนฺโถ ลกฺขณํ, ตสฺมึ ลกฺขเณ จ. อิติหาเสติ ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ วุตฺตวจนปฏิทีปเก คนฺเถ. ลกฺขเณ จ อิติหาเส จ ปารมึ ปริโยสานํ คตาติ สมฺพนฺโธ. รุกฺขปพฺพตาทีนํ นามปฺปกาสกคนฺถํ ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุจฺจติ. เกฏูเภติ กิริยากปฺปวิกปฺปานํ กวีนํ อุปการโก คนฺโถ. นิฆณฺฑุยา สห วตฺตตีติ สนิฆณฺฑุ, เกฏุเภน สห วตฺตตีติ สเกฏุภํ, ตสฺมึ สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ เวทตฺตเย ปารมึ คตาติ ¶ สมฺพนฺโธ. ปทกาติ นามปทสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกาทิปเทสุ เฉกา ¶ . เวยฺยากรณานิ จนฺทปาณินียกลาปาทิพฺยากรเณ เฉกา. สธมฺเม ปารมึ คตาติ อตฺตโน ธมฺเม พฺราหฺมณธมฺเม เวทตฺตเย ปารมึ ปริโยสานํ คตา ปตฺตาติ อตฺโถ.
‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;
ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา’’.
ตตฺถ อุกฺกาปาตภูมิกมฺปาทิเกสุ อุปฺปาเตสุ จ สุภนิมิตฺตาสุภนิมิตฺเตสุ จ อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณมหาปุริสลกฺขเณสุ จ โกวิทา เฉกา. ปถวิยา จ ภูมิยา จ สกลโลเก จ อนฺตลิกฺเข อากาเส จาติ สพฺพตฺถ มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
‘‘อปฺปิจฺฉา ¶ นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา’’.
ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อปฺปเกนาปิ ยาเปนฺตา. นิปกาติ เนปกฺกสงฺขาตาย ปฺาย สมนฺนาคตา. อปฺปาหาราติ เอกาหารา เอกภตฺติกาติ อตฺโถ. อโลลุปาติ โลลุปตณฺหาย อปฺปวตฺตนกา. ลาภาลาเภนาติ ลาเภน อลาเภน จ สนฺตุฏฺา โสมนสฺสา เอเต มม สิสฺสา สทา นิจฺจกาลํ มํ ปริวาเรนฺติ อุปฏฺหนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
อากิฺจฺํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา’’.
ตตฺถ ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌาเนหิ สมนฺนาคตา. ฌายนสีลา วา. ฌานรตาติ เตสุ จ ฌาเนสุ รตา อลฺลีนา. ธีราติ ธิติสมฺปนฺนา. สนฺตจิตฺตาติ วูปสนฺตมนา. สมาหิตาติ เอกคฺคจิตฺตา. อากิฺจฺนฺติ นิปฺปลิโพธภาวํ. ปตฺถยนฺตาติ อิจฺฉนฺตา. อิตฺถมฺภูตา เม สิสฺสา สทา มํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา’’.
ตตฺถ อภิฺาปารมิปฺปตฺตาติ ปฺจสุ อภิฺาสุ ปารมึ ปริโยสานํ ปตฺตา ปูริตาติ อตฺโถ. เปตฺติเก โคจเร รตาติ พุทฺธานฺุาตาย อวิฺตฺติยา ¶ ลทฺเธ อาหาเร รตาติ อตฺโถ. อนฺตลิกฺขจราติ ¶ อนฺตลิกฺเขน อากาเสน คจฺฉนฺตา อาคจฺฉนฺตา จาติ อตฺโถ. ธีราติ ถิรภูตา สีหพฺยคฺฆาทิปริสฺสเย อจฺฉมฺภิตสภาวาติ อตฺโถ. เอวํภูตา มม ตาปสา สทา มํ ปริวาเรนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;
อสํสฏฺา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
ตตฺถ จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ สํวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา, รกฺขิตโคปิตทฺวาราติ อตฺโถ. อเนชา นิตฺตณฺหา รกฺขิตินฺทฺริยา โคปิตจกฺขาทิอินฺทฺริยา อสํสฏฺา าตีหิ ¶ คหฏฺเหิ อมิสฺสีภูตาติ อตฺโถ. ทุราสทาติ ทุฏฺุ อาสทา, อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา อโยคฺคาติ อตฺโถ.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, านจงฺกมเนน จ;
วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
ตตฺถ มม สิสฺสา ปลฺลงฺเกน อูรุพทฺธาสเนน เสยฺยํ วิหาย นิสชฺชาย จ าเนน จ จงฺกเมน จ สกลํ รตฺตึ วิเสเสน อตินาเมนฺติ อติกฺกาเมนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘รชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;
โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
เต อิตฺถมฺภูตา มม สิสฺสา ตาปสา รชนีเย รชฺชิตพฺเพ วตฺถุสฺมึ น รชฺชนฺติ รชฺชํ น อุปฺปาเทนฺติ. ทุสฺสนีเย ทุสฺสิตพฺเพ โทสํ อุปฺปาเทตุํ ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น ทุสฺสเร โทสํ น กโรนฺติ. โมหนีเย โมหิตุํ ยุตฺเต วตฺถุมฺหิ น มุยฺหนฺติ โมหํ น กโรนฺติ, ปฺาสมฺปยุตฺตา ภวนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อิทฺธึ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;
ปถวึ เต ปกมฺเปนฺติ, สารมฺเภน ทุราสทา’’.
เต มม สิสฺสา ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตี’’ติอาทิกํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๐๒) อิทฺธิวิกุพฺพนํ นิจฺจกาลิกํ วีมํสมานา วตฺตนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. เต มม สิสฺสา อากาเสปิ อุทเกปิ ปถวึ นิมฺมินิตฺวา อิริยาปถํ ปกมฺเปนฺตีติ อตฺโถ. สารมฺเภน ยุคคฺคาเหน กลหกรเณน น อาสาเทตพฺพาติ อตฺโถ.
‘‘กีฬมานา ¶ จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ;
ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
เต มม สิสฺสา กีฬมานา ปมชฺฌานาทิกีฬํ กีฬนฺติ ลฬนฺติ รมนฺตีติ อตฺโถ. ชมฺพุโต ¶ ผลมาเนนฺตีติ หิมวนฺตมฺหิ สตโยชนุพฺเพธชมฺพุรุกฺขโต ฆฏปฺปมาณํ ชมฺพุผลํ อิทฺธิยา คนฺตฺวา อาเนนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘อฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ;
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทา’’.
เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร อฺเ เอกจฺเจ โคยานํ อปรโคยานํ ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ ปุพฺพวิเทหกํ ทีปํ คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อุตฺตรกุรุํ ทีปํ คจฺฉนฺติ, เต ทุราสทา เอเตสุ าเนสุ เอสนาย คเวสนาย ปจฺจยปริเยสนาย คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;
จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ’’.
เต มม สิสฺสา อากาเสน คจฺฉมานา ขารึ ตาปสปริกฺขารภริตํ กาชํ ปุรโต เปเสนฺติ ปมํ อภิมุขฺจ ตํ เปเสตฺวา สยํ ตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ คจฺฉมาเนหิ จตุวีสสหสฺเสหิ ตาปเสหิ อมฺพรํ อากาสตลํ ฉาทิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;
อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนา’’.
ตตฺถ เกจิ เอกจฺเจ มม สิสฺสา อคฺคิปากี ผลาผลปณฺณาทโย ปจิตฺวา ขาทนฺติ, เอกจฺเจ อนคฺคี อคฺคีหิ อปจิตฺวา อามกเมว ขาทนฺติ, เอกจฺเจ ทนฺติกา ทนฺเตหิเยว ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อุทุกฺขลิกา อุทุกฺขเลหิ โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ อสฺเมน โกฏฺฏิตา ปาสาเณน โกฏฺเฏตฺวา ขาทนฺติ. เอกจฺเจ สยํปติตผลาหาราติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อุทโกโรหณา ¶ เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;
โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
ทุราสทา มม สิสฺสา เกจิ สุจีรตา สุทฺธิกามา สายํ ปาโต จ อุทโกโรหณา อุทกปเวสกาติ อตฺโถ. เกจิ โตยาภิเสจนกรา อุทเกน อตฺตนิ อภิสิฺจนกราติ อตฺโถ.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา ¶ ¶ , ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทา’’.
ตตฺถ เต ทุราสทา มม สิสฺสา กจฺเฉสุ อุภยกจฺเฉสุ จ หตฺถปาเทสุ จ ปรูฬฺหา สฺชาตา, ทีฆนขโลมาติ อตฺโถ. ขุรกมฺมรหิตตฺตา อมณฺฑิตา อปสาธิตาติ อธิปฺปาโย. ปงฺกทนฺตาติ อิฏฺกจุณฺณขีรปาสาณจุณฺณาทีหิ ธวลมกตตฺตา มลคฺคหิตทนฺตาติ อตฺโถ. รชสฺสิราติ เตลมกฺขนาทิรหิตตฺตา ธูลีหิ มกฺขิตสีสาติ อตฺโถ. คนฺธิตา สีลคนฺเธนาติ ฌานสมาธิสมาปตฺตีหิ สมฺปยุตฺตสีเลน สมงฺคีภูตตฺตา โลกิยสีลคนฺเธน สพฺพตฺถ สุคนฺธีภูตาติ อตฺโถ. มม สิสฺสา ทุราสทาติ อิเมหิ วุตฺตปฺปการคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยา มม สิสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปาโตว สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;
ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา’’.
ตตฺถ ปาโตว สนฺนิปติตฺวาติ สตฺตมฺยตฺเถ โตปจฺจโย, ปาตราสกาเลเยว มม สนฺติเก ราสิภูตาติ อตฺโถ. อุคฺคตาปนา ปากฏตปา ปตฺถฏตปา ชฏิลา ชฏาธาริโน ตาปสา. ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา ขุทฺทเก จ มหนฺเต จ ลาเภ ปากเฏ กตฺวา ตทา ตสฺมึ กาเล อมฺพเร อากาสตเล คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๒. ปุน เตสํเยว คุเณ ปกาเสนฺโต เอเตสํ ปกฺกมนฺตานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อากาเส วา ถเล วา ปกฺกมนฺตานํ คจฺฉนฺตานํ เอเตสํ ตาปสานํ วากจีรชนิโต มหาสทฺโท ปวตฺตตีติ อตฺโถ. มุทิตา โหนฺติ เทวตาติ เอวํ มหาสทฺทํ ปวตฺเตตฺวา คจฺฉนฺตานํ อชินจมฺมสทฺเทน ¶ สนฺตุฏฺา ‘‘สาธุ สาธุ, อยฺยา’’ติ โสมนสฺสชาตา เทวตา มุทิตา สนฺตุฏฺา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๓. ทิโสทิสนฺติ เต อิสโย อนฺตลิกฺขจรา อากาสจาริโน ทกฺขิณาทิสานุทิสํ ปกฺกมนฺติ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สเก พเลนุปตฺถทฺธาติ อตฺตโน สรีรพเลน วา ฌานพเลน วา สมนฺนาคตา ยทิจฺฉกํ ยตฺถ ยตฺถ คนฺตุกามา, ตตฺถ ตตฺเถว คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๔. ปุน เตสเมวานุภาวํ ปกาเสนฺโต ปถวีกมฺปกา เอเตติอาทิมาห. ตทา เอเต สพฺพตฺถ อิจฺฉาจารา ปถวีกมฺปกา เมทนีสฺจลนชาติกา นภจาริโน อากาสจาริโน. อุคฺคเตชาติ ¶ อุคฺคตเตชา ปตฺถฏเตชา ทุปฺปสหา ปสยฺห อภิภวิตฺวา ปวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ ทุปฺปสหา. สาคโรว อโขภิยาติ อฺเหิ อโขภิโย อนาลุฬิโต สาคโร อิว สมุทฺโท วิย อฺเหิ อโขภิยา กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๕. านจงฺกมิโน เกจีติ เตสํ มม สิสฺสานํ อนฺตเร เอกจฺเจ อิสโย านิริยาปถจงฺกมนิริยาปถสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ อิสโย เนสชฺชิกา ¶ นิสชฺชิริยาปถสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ อิสโย ปวตฺตโภชนา สยํปติตปณฺณาหารา เอวรูเปหิ คุเณหิ ยุตฺตตฺตา ทุราสทาติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๖. เต สพฺเพ โถเมนฺโต เมตฺตาวิหาริโนติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณา สตฺตา สุขี โหนฺตู’’ติอาทินา สิเนหลกฺขณาย เมตฺตาย ผริตฺวา วิหรนฺติ, อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺตีติ เมตฺตาวิหาริโน เอเต มม สิสฺสาติ อตฺโถ. สพฺเพ เต อิสโย สพฺพปาณินํ สพฺเพสํ สตฺตานํ หิเตสี หิตคเวสกา. อนตฺตุกฺกํสกา อตฺตานํ น อุกฺกํสกา อมานิโน กสฺสจิ กฺจิ ปุคฺคลํ น วมฺเภนฺติ นีจํ กตฺวา น มฺนฺตีติ อตฺโถ.
๑๙๗. เต มม สิสฺสา สีลสมาธิสมาปตฺติคุณยุตฺตตฺตา สีหราชา อิว อจฺฉมฺภีตา นิพฺภยา, คชราชา อิว หตฺถิราชา วิย ถามวา สรีรพลฌานพลสมฺปนฺนา พฺยคฺฆราชา อิว, ทุราสทา ฆฏฺเฏตุมสกฺกุเณยฺยา มม สนฺติเก อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๙๘. ตโต ¶ อตฺตโน อานุภาวสฺส ทสฺสนเลเสน ปกาเสนฺโต วิชฺชาธราติอาทิมาห. ตตฺถ มนฺตสชฺฌายาทิวิชฺชาธรา จ รุกฺขปพฺพตาทีสุ วสนฺตา ภุมฺมเทวตา จ ภูมฏฺถลฏฺา นาคา จ คนฺธพฺพเทวา จ จณฺฑา รกฺขสา จ กุมฺภณฺฑา เทวา จ ทานวา เทวา จ อิจฺฉิติจฺฉิตนิมฺมานสมตฺถา ครุฬา จ ตํ สรํ อุปชีวนฺตีติ สมฺพนฺโธ, ตสฺมึ สเร สรสฺส สมีเป วสนฺตีติ อตฺโถ.
๑๙๙. ปุนปิ เตสํเยว อตฺตโน สิสฺสตาปสานํ คุเณ วณฺเณนฺโต เต ชฏา ขาริภริตาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. ขาริภารนฺติ อุทฺจนกมณฺฑลุอาทิกํ ตาปสปริกฺขารํ.
๒๐๗. ปุนปิ อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺโต อุปฺปาเต สุปิเน จาปีติอาทิมาห. ตตฺถ พฺราหฺมณสิปฺเปสุ ¶ นิปฺผตฺตึ คตตฺตา นกฺขตฺตปาเ จ เฉกตฺตา ‘‘อิมสฺส ราชกุมารสฺส อุปฺปนฺนนกฺขตฺตํ สุภํ อสุภ’’นฺติ อุปฺปาตลกฺขเณ จ สุปิเน จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิเตน ‘‘อิทํ สุปินํ สุภํ, อิทํ อสุภ’’นฺติ สุปินนิปฺผตฺติกถเน จ สพฺเพสํ อิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทลกฺขณกถเน จ สุฏฺุ สิกฺขิโต สกลชมฺพุทีเป ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ ลกฺขณมนฺตโกฏฺาสํ สพฺพํ อหํ ตทา มม ตาปสกาเล ธาเรมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๐๘. อตฺตโน พฺยากรณํ พุทฺธคุณปุพฺพงฺคมํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสีติอาทิมาห. ตตฺถ น โอมกนฺติ อโนมํ. มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุสมนฺตจกฺขุธมฺมจกฺขุพุทฺธจกฺขูหิ ¶ สพฺพสตฺตานํ ปสฺสนํ ทสฺสนํ นาม, อโนมํ ทสฺสนํ ยสฺส ภควโต โส ภควา อโนมทสฺสี. ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกสฺส เชฏฺเสฏฺตฺตา โลกเชฏฺโ อุสโภ นิสโภ อาสโภติ ตโย ควเชฏฺกา. ตตฺถ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภ, นรานํ อาสโภ นราสโภ ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม, สมฺพุทฺโธ วิเวกกาโม เอกีภาวํ อิจฺฉนฺโต หิมวนฺตํ หิมาลยปพฺพตํ อุปาคมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๐๙. อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตนฺติ หิมวนฺตสมีปํ โอคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๑๐-๑. ชลิตํ ¶ ชลมานํ อินฺทีวรปุปฺผํ อิว, หุตาสนํ โหมสฺส อาสนํ, อาทิตฺตํ อาภายุตํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว, คคเน อากาเส โชตมานํ วิชฺชุ อิว, สุฏฺุ ผุลฺลํ สาลราชํ อิว, นิสินฺนํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๓. เทวานํ เทโว เทวเทโว, ตํ เทวเทวํ ทิสฺวาน ตสฺส ลกฺขณํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสฺชานนการณํ. ‘‘พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ’’ติ อุปธารยึ วิจาเรสึ. จกฺขุมํ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺตํ ชินํ เกน การเณน ปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๔. จรณุตฺตเม อุตฺตมปาทตเล สหสฺสารานิ จกฺกลกฺขณานิ ทิสฺสนฺติ, อหํ ตสฺส ภควโต ตานิ ลกฺขณานิ ทิสฺวา ตถาคเต นิฏฺํ คจฺฉึ สนฺนิฏฺานํ อคมาสิ, นิสฺสนฺเทโห อาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๑๘. สยมฺภู สยเมว ภูตา. อมิโตทย อมิตานํ อปริมาณานํ คุณานํ อุทย อุฏฺานฏฺาน ¶ , อิทํ ปททฺวยํ อาลปนเมว. อิมํ โลกํ อิมํ สตฺตโลกํ สํ สุฏฺุ อุทฺธรสิ สํสารโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถลํ ปาเปสีติ อตฺโถ. เต สพฺเพ สตฺตา ตว ทสฺสนํ อาคมฺม อาคนฺตฺวา กงฺขาโสตํ วิจิกิจฺฉามโหฆํ ตรนฺติ อติกฺกมนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๙. ภควนฺตํ โถเมนฺโต ตาปโส ตุวํ สตฺถาติอาทิมาห. ตตฺถ, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตุวํ สเทวกสฺส โลกสฺส สตฺถา อาจริโย อุตฺตมฏฺเน ตฺวเมว เกตุ อุจฺโจ, สกลโลเก ปกาสนฏฺเน ตฺวเมว ธโช, โลกตฺตเย อุคฺคตตฺตา ตฺวเมว ยูโป อุสฺสาปิตถมฺภสทิโส, ปาณินํ สพฺพสตฺตานํ ตฺวเมว ปรายโณ อุตฺตมคมนียฏฺานํ ตฺวเมว ¶ ปติฏฺา ปติฏฺฏฺานํ โลกสฺส โมหนฺธการวิธมนโต ตฺวเมว ทีโป เตลปทีโป วิย, ทฺวิปทุตฺตโม ทฺวิปทานํ เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อุตฺตโม เสฏฺโติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๐. ปุน ภควนฺตํเยว โถเมนฺโต สกฺกา สมุทฺเท อุทกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สมุทฺเท อุทกํ อาฬฺหเกน ¶ ปเมตุํ มินิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตว าณํ ‘‘เอตฺตกํ ปมาณ’’นฺติ ปเมตเว มินิตุํ น ตฺเวว สกฺกาติ อตฺโถ.
๒๒๑. ตุลมณฺฑเล ตุลปฺชเร เปตฺวา ปถวึ เมทนึ ธาเรตุํ สกฺกา, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตว าณํ ธาเรตุํ น ตุ เอว สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๒. ภนฺเต, สพฺพฺุ อากาโส สกลนฺตลิกฺขํ รชฺชุยา วา องฺคุเลน วา มินิตุํ สกฺกา ภเวยฺย, ตว ปน าณํ าณากาสํ น ตุ เอว ปเมตเว มินิตุํ สกฺกาติ อตฺโถ.
๒๒๓. มหาสมุทฺเท อุทกนฺติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร สาคเร อขิลํ อุทกฺจ, จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลํ อขิลํ ปถวิฺจ ชเห ชเหยฺย อติกฺกเมยฺย สมํ กเรยฺย พุทฺธสฺส าณํ อุปาทาย คเหตฺวา ตุเลยฺย สมํ กเรยฺย. อุปมาโต อุปมาวเสน น ยุชฺชเร น โยเชยฺยุํ. าณเมว อธิกนฺติ อตฺโถ.
๒๒๔. จกฺขุม ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺต, อาลปนเมตํ. สห เทเวหิ ปวตฺตสฺส โลกสฺส, ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. สเทวเก โลกสฺมึ อนฺตเร เยสํ ยตฺตกานํ สตฺตานํ จิตฺตํ ปวตฺตติ. เอเต ตตฺตกา สจิตฺตกา สตฺตา ตว าณมฺหิ อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺมึ อนฺโต ปวิฏฺาติ สมฺพนฺโธ, าณชาเลน สพฺพสตฺเต ปสฺสสีติ อตฺโถ.
๒๒๕. ภนฺเต ¶ , สพฺพฺุ สพฺพธมฺมชานนก, ตฺวํ เยน าเณน จตุมคฺคสมฺปยุตฺเตน สกลํ อุตฺตมํ โพธึ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโต อสิ ภวสิ, เตน าเณน ปรติตฺถิเย อฺติตฺถิเย มทฺทสี อภิภวสีติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๖. เตน ตาปเสน โถมิตาการํ ปกาเสนฺตา ธมฺมสงฺคาหกา เถรา อิมา คาถา ถวิตฺวานาติ อาหํสุ. ตตฺถ อิมา คาถาติ เอตฺตกาหิ คาถาหิ ถวิตฺวาน โถมนํ กตฺวาน นาเมน สุรุจิ นาม ตาปโส เสสฏฺกถาสุ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๘๙-๑๙๐; ธ. ป. อฏฺ. ๑.สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ) ปน ‘‘สรทมาณโว’’ติ อาคโต. โส อฏฺกถานยโต ปาโเยว ปมาณํ, อถ วา สุนฺทรา รุจิ อชฺฌาสโย นิพฺพานาลโย อสฺสาติ สุรุจิ. สรติ คจฺฉติ อินฺทฺริยทมนาย ¶ ปวตฺตตีติ สรโท, อิติ ทฺวยมฺปิ ตสฺเสว นามํ. โส สุรุจิตาปโส อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวาน ปถวิยํ นิสีทิ, อจฺจาสนฺนาทโย ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา สรโท นิสีทีติ อตฺโถ.
๒๒๗. ตตฺถ นิสินฺโน ตาปโส ตสฺส ภควโต าณเมว โถเมนฺโต จุลฺลาสีติสหสฺสานีติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ จุลฺลาสีติสหสฺสานีติ จตุราสีติสหสฺสานิ, คิริราชา เมรุปพฺพตราชา, มหณฺณเว สาคเร อชฺโฌคาฬฺโห อธิโอคาฬฺโห ปวิฏฺโ, ตาวเทว ตตฺตกานิ จตุราสีติสหสฺสานิ อจฺจุคฺคโต อติอุคฺคโต อิทานิ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๘. ตาว อจฺจุคฺคโต ตถา อติอุคฺคโต เนรุ, โส มหาเนรุ อายโต อุจฺจโต จ วิตฺถารโต จ เอวํ มหนฺโต เนรุราชา โกฏิสตสหสฺสิโย สงฺขาณุเภเทน จุณฺณิโต จุณฺณวิจุณฺณํ กโต อสิ.
๒๒๙. ภนฺเต, สพฺพฺุ ตว าณํ ลกฺเข ปิยมานมฺหิ าเณ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา เอเกกํ พินฺทุํ กตฺวา ปิเต ตเทว มหาเนรุสฺส จุณฺณํ ขยํ คจฺเฉยฺย, ตว าณํ ปเมตเว ปมาณํ กาตุํ เอว น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๐. สุขุมจฺฉิเกน สุขุมจฺฉิทฺเทน ชาเลน โย สกลมหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขิเป สมนฺตโต ปริกฺขํ กเรยฺย, เอวํ ปริกฺขิเต เย เกจิ ปาณา อุทเก ชาตา สพฺเพ เต อนฺโตชาลคตา สิยุํ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ.
๒๓๑. ตมุปเมยฺยํ ¶ ทสฺเสนฺโต ตเถว หีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา อุทชา ปาณา อนฺโตชาลคตา โหนฺติ, ตเถว มหาวีร มหาโพธิอธิคมาย วีริยกร. เย เกจิ ปุถุ อเนกา ติตฺถิยา มิจฺฉา ติตฺถกรา ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา ทิฏฺิสงฺขาตคหนํ ปวิฏฺา ปรามาเสน สภาวโต ปรโต อามสนลกฺขณาย ทิฏฺิยา โมหิตา ปิหิตา สนฺติ.
๒๓๒. ตว ¶ สุทฺเธน นิกฺกิเลเสน าเณน อนาวรณทสฺสินา สพฺพธมฺมานํ อาวรณรหิตทสฺสนสีเลน เอเต สพฺเพ ติตฺถิยา อนฺโตชาลคตา าณชาลสฺสนฺโต ปเวสิตา วา ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. าณํ เต นาติวตฺตเรติ ตว าณํ เต ติตฺถิยา นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
๒๓๓. เอวํ วุตฺตโถมนาวสาเน ภควโต อตฺตโน พฺยากรณารพฺภํ ทสฺเสตุํ ภควา ตมฺหิ สมเยติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมึ สมเย ตาปโส ภควนฺตํ โถเมสิ, ตสฺมึ โถมนาย ปริโยสานกาเล สงฺขฺยาติกฺกนฺตปริวารตาย มหายโส อโนมทสฺสี ภควา กิเลสมาราทีนํ ชิตตฺตา ชิโน. สมาธิมฺหา อปฺปิตสมาธิโต วุฏฺหิตฺวา สกลชมฺพุทีปํ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกสีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๔-๕. ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต มุนิโน โมนสงฺขาเตน าเณน สมนฺนาคตสฺส นิสโภ นาม สาวโก สนฺตจิตฺเตหิ วูปสนฺตกิเลสมานเสหิ ตาทีหิ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา, ตาทิภิ ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ ปริสุทฺธกายกมฺมาทิยุตฺเตหิ ฉฬภิฺเหิ ตาทีหิ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปนสภาเวหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต พุทฺธสฺส จิตฺตํ, อฺาย ชานิตฺวา โลกนายกํ อุเปสิ, ตาวเทว สมีปํ อคมาสีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๖. เต ¶ ตถา อาคตา สมานา ตตฺถ ภควโต สมีเป. อนฺตลิกฺเข อากาเส ิตา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ อกํสุ. เต สพฺเพ ปฺชลิกา นมสฺสมานา อากาสโต พุทฺธสฺส สนฺติเก โอตรุํ โอโรหึสูติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๗. ปุน พฺยากรณทานสฺส ปุพฺพภาคการณํ ปกาเสนฺโต สิตํ ปาตุกรีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๔๑. โย มํ ปุปฺเผนาติ โย ตาปโส มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อเนกปุปฺเผน มํ ปูเชสิ, าณฺจ ¶ เม อนุ ปุนปฺปุนํ ถวิ โถเมสิ, ตมหนฺติ ตํ ตาปสํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิ, มม ภาสโต ภาสนฺตสฺส วจนํ สุโณถ สวนวิสยํ กโรถ มนสิ กโรถ.
๒๕๐. ปจฺฉิเม ¶ ภวสมฺปตฺเตติ พฺยากรณํ ททมาโน ภควา อาห. ตตฺถ ปจฺฉิเม ปริโยสานภูเต ภเว สมฺปตฺเต สติ. มนุสฺสตฺตํ มนุสฺสชาตึ คมิสฺสติ, มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ. รูปสารธนสารวยสารกุลสารโภคสารปฺุสาราทีหิ สาเรหิ สารวนฺตตาย สารี นาม พฺราหฺมณี กุจฺฉินา ธารยิสฺสติ.
๒๕๓. พฺยากรณมูลมารภิ อปริเมยฺเย อิโต กปฺเปติ. เอตฺถ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสฺจ ปารมี ปูริตา, ตถาปิ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อนฺตรกปฺปานิ อุปาทาย เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๕๔. ‘‘สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก’’ติ พฺยากรณมทาสิ, พฺยากรณํ ทตฺวา ตํ โถเมนฺโต โส ภควา อยํ ภาคีรถีติอาทิมาห. คงฺคา, ยมุนา, สรภู, มหี, อจิรวตีติ อิมาสํ ปฺจนฺนํ คงฺคานํ อนฺตเร อยํ ภาคีรถี นาม ปมมหาคงฺคา หิมวนฺตา ปภาวิตา หิมวนฺตโต อาคตา อโนตตฺตทหโต ปภวา, มโหทธึ มหาอุทกกฺขนฺธํ อปฺปยนฺติ ปาปุณนฺติ, มหาสมุทฺทํ มหาสาครํ อปฺเปติ อุปคจฺฉติ ยถา, ตถา เอว อยํ สาริปุตฺโต สเก ตีสุ วิสารโท อตฺตโน กุเล ปวตฺตมาเนสุ ตีสุ เวเทสุ วิสารโท อปกฺขลิตาโณ ปตฺถฏาโณ. ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา อตฺตโน สาวกาณสฺส ปริโยสานํ คนฺตฺวา, ปาณิเน สพฺพสตฺเต ตปฺปยิสฺสติ สนฺตปฺเปสฺสติ สุหิตฺตภาวํ กริสฺสตีติ อตฺโถ.
๒๕๗. หิมวนฺตมุปาทายาติ หิมาลยปพฺพตํ อาทึ กตฺวา มโหทธึ มหาสมุทฺทํ อุทกภารํ สาครํ ปริโยสานํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร เอเตสํ ทฺวินฺนํ ปพฺพตสาครานํ มชฺเฌ ยํ ปุลินํ ยตฺตกา วาลุกราสิ อตฺถิ, คณนาโต คณนวเสน อสงฺขิยํ สงฺขฺยาติกฺกนฺตํ ¶ .
๒๕๘. ตมฺปิ สกฺกา อเสเสนาติ ตํ ปุลินมฺปิ นิเสเสน สงฺขาตุํ สกฺกา สกฺกุเณยฺย ภเวยฺย, สา คณนา ยถา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา สาริปุตฺตสฺส ปฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น ตฺเวว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๒๕๙. ลกฺเข…เป… ¶ ¶ ภวิสฺสตีติ ลกฺเข าณลกฺเข าณสฺส เอกสฺมึ กเล ปิยมานมฺหิ ปิเต สติ คงฺคาย วาลุกา ขีเย ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.
๒๖๐. มหาสมุทฺเทติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร จตุมหาสาคเร อูมิโย คาวุตาทิเภทา ตรงฺคราสโย คณนาโต อสงฺขิยา สงฺขฺยาวิรหิตา ยถา โหนฺติ, ตเถว สาริปุตฺตสฺส ปฺาย อนฺโต ปริโยสานํ น เหสฺสติ น ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๖๑. โส เอวํ ปฺวา สาริปุตฺโต โคตมโคตฺตตฺตา โคตมํ สกฺยกุเล เชฏฺกํ สกฺยปุงฺควํ สมฺพุทฺธํ อาราธยิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติสีลาจาราทีหิ จิตฺตาราธนํ กตฺวา ปฺาย สาวกาณสฺส ปารมึ ปริโยสานํ คนฺตฺวา ตสฺส ภควโต อคฺคสาวโก เหสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๖๒. โส เอวํ อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺโต สกฺยปุตฺเตน ภควตา อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาเวน ปวตฺติตํ ปากฏํ กตํ ธมฺมจกฺกํ สทฺธมฺมํ อนุวตฺเตสฺสติ อวินสฺสมานํ ธาเรสฺสติ. ธมฺมวุฏฺิโย ธมฺมเทสนาสงฺขาตา วุฏฺิโย วสฺเสนฺโต เทเสนฺโต ปกาเสนฺโต วิวรนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต ปวตฺติสฺสตีติ อตฺโถ.
๒๖๓. โคตโม สกฺยปุงฺคโว ภควา เอตํ สพฺพํ อภิฺาย วิเสเสน าเณน ชานิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆ อริยปุคฺคลมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อคฺคฏฺาเน สกลปฺาทิคุณคณาภิรเม อุจฺจฏฺาเน เปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๖๔. เอวํ โส ลทฺธพฺยากรโณ โสมนสฺสปฺปตฺโต ปีติโสมนสฺสวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต อโห เม สุกตํ กมฺมนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อโหติ วิมฺหยตฺเถ นิปาโต. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สตฺถุโน ครุโน สุกตํ สุฏฺุ กตํ สทฺทหิตฺวา กตํ กมฺมํ ปฺุโกฏฺาสํ อโห วิมฺหยํ อจินฺเตยฺยานุภาวนฺติ อตฺโถ. ยสฺส ภควโต อหํ การํ ปฺุสมฺภารํ กตฺวา สพฺพตฺถ สกลคุณคเณ ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปรมํ โกฏึ สมฺปตฺโต, โส ภควา อโห วิมฺหโยติ สมฺพนฺโธ.
๒๖๕. อปริเมยฺเยติ ¶ สงฺขฺยาติกฺกนฺตกาลสฺมึ กตํ กุสลกมฺมํ, เม มยฺหํ อิธ อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ผลํ วิปากํ ทสฺเสสิ. สุมุตฺโต สุฏฺุ วิมุตฺโต เฉเกน ธนุคฺคเหน ขิตฺโต ¶ สรเวโค อิว อหํ เตน ปฺุผเลน กิเลเส ฌาปยึ ฌาเปสินฺติ อตฺโถ.
๒๖๖. อตฺตโน ¶ เอว วีริยํ ปกาเสนฺโต อสงฺขตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสงฺขตนฺติ น สงฺขตํ, ปจฺจเยหิ สมาคมฺม น กตนฺติ อตฺโถ. ตํ อสงฺขตํ นิพฺพานํ กิเลสกาลุสฺสิยาภาเวน อจลํ กตสมฺภารานํ ปติฏฺฏฺเน ปทํ คเวสนฺโต ปริเยสนฺโต สพฺเพ ติตฺถิเย สกเล ติตฺถกเร ทิฏฺุปฺปาทเก ปุคฺคเล วิจินํ อุปปริกฺขนฺโต เอสาหํ เอโส อหํ ภเว กามภวาทิเก ภเว สํสรึ ปริพฺภมินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๖๗-๘. อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต ยถาปิ พฺยาธิโต โปโสติอาทิมาห. ตตฺถ พฺยาธิโตติ พฺยาธินา ปีฬิโต โปโส ปุริโส โอสธํ ปริเยเสยฺย ยถา, ตถา อหํ อสงฺขตํ อมตํ ปทํ นิพฺพานํ คเวสนฺโต อพฺโพกิณฺณํ อวิจฺฉินฺนํ นิรนฺตรํ, ปฺจสตํ ชาติปฺจสเตสุ อตฺตภาเวสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๗๑. กุติตฺเถ สฺจรึ อหนฺติ ลามเก ติตฺเถ คมนมคฺเค อหํ สฺจรึ.
๒๗๒. สารตฺถิโก โปโส สารคเวสี ปุริโส. กทลึ เฉตฺวาน ผาลเยติ กทลิกฺขนฺธํ เฉตฺวา ทฺเวธา ผาเลยฺย. น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺยาติ ผาเลตฺวา จ ปน ตตฺถ กทลิกฺขนฺเธ สารํ น วินฺเทยฺย น ลเภยฺย, โส ปุริโส สาเรน ริตฺตโก ตุจฺโฉติ สมฺพนฺโธ.
๒๗๓. ยถา กทลิกฺขนฺโธ สาเรน ริตฺโต ตุจฺโฉ, ตเถว ตถา เอว โลเก ติตฺถิยา นานาทิฏฺิคติกา พหุชฺชนา อสงฺขเตน นิพฺพาเนน ริตฺตา ตุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. เสติ นิปาตมตฺตํ.
๒๗๔. ปจฺฉิมภเว ปริโยสานชาติยํ พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณกุเล ชาโต อหํ อโหสินฺติ อตฺโถ. มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวานาติ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ¶ เขฬปิณฺฑํ อิว ฉฑฺเฑตฺวา, อนคาริยํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมวิรหิตํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชึ ปฏิปชฺชินฺติ อตฺโถ.
ปมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๒๗๕-๗. อชฺฌายโก…เป… มุนึ โมเน สมาหิตนฺติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, เตน โมเนน สมนฺนาคโต มุนิ, ตสฺมึ โมเน สมฺมา อาหิตํ ปิตํ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. อาคุสงฺขาตํ ปาปํ น กโรตีติ นาโค, อสฺสชิตฺเถโร, ตํ มหานาคํ สุฏฺุ ¶ ผุลฺลํ วิกสิตปทุมํ ยถา วิโรจมานนฺติ อตฺโถ.
๒๗๘-๒๘๑. ทิสฺวา เม…เป… ¶ ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทนฺติ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๘๒. วีถินฺตเรติ วีถิอนฺตเร อนุปฺปตฺตํ สมฺปตฺตํ อุปคตํ ตํ เถรํ อุปคนฺตฺวาน สมีปํ คนฺตฺวา อหํ ปุจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๔. กีทิสํ เต มหาวีราติ สกลธิติปุริสสาสเน อรหนฺตานมนฺตเร ปมํ ธมฺมจกฺกปวตฺตเน, อรหตฺตปฺปตฺตมหาวีร, อนุชาตปริวารพหุลตาย มหายส เต ตว พุทฺธสฺส กีทิสํ สาสนํ ธมฺมํ ธมฺมเทสนาสงฺขาตํ สาสนนฺติ สมฺพนฺโธ. โส ภทฺรมุข, เม มยฺหํ สาธุ ภทฺทกํ สาสนํ กถยสฺสุ กเถหีติ อตฺโถ.
๒๘๕. ตโต กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต โส เม ปุฏฺโติอาทิมาห. ตตฺถ โสติ อสฺสชิตฺเถโร, เม มยา ปุฏฺโ ‘‘สาสนํ กีทิส’’นฺติ กถิโต สพฺพํ กถํ กเถสิ. สพฺพํ สาสนํ สตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ เทสนาธมฺมปฏิเวธคมฺภีรตาย คมฺภีรํ ปรมตฺถสจฺจวิภาวิตาทิวเสน นิปุณํ ปทํ นิพฺพานํ ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ วินาสกรํ สพฺพสฺส สํสารทุกฺขสฺส อปนุทนํ เขปนกรํ ธมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๖. เตน กถิตาการํ ทสฺเสนฺโต เย ธมฺมาติอาทิมาห. เหตุปฺปภวา เหตุโต การณโต อุปฺปนฺนา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา, เย ธมฺมา เย สปฺปจฺจยา สภาวธมฺมา สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อุปลภนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. เตสํ ธมฺมานํ เหตุํ การณํ ตถาคโต อาห กเถสิ. เตสฺจ โย นิโรโธติ เตสํ เหตุธมฺมานํ โย นิโรโธ นิรุชฺฌนสภาโว, เอวํวาที มหาสมโณติ สีลสมาธิปฺาทิคุณปริวารมหนฺตตาย สมิตปาปตฺตา วิทฺธํสิตปาปตฺตา จ มหาสมโณ ภควา เอวํวาที เหตุวูปสมนาทิวทนสีโล กเถตาติ อตฺโถ.
๒๘๗. ตโต วุตฺตธมฺมํ สุตฺวา อตฺตนา ปจฺจกฺขกตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต โสหนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานเมว.
๒๘๙. เอเสว ธมฺโม ยทิตาวเทวาติ สเจปิ อิโต อุตฺตรึ นตฺถิ, เอตฺตกเมว อิทํ โสตาปตฺติผลเมว ปตฺตพฺพํ. ตถา เอโส เอว ธมฺโมติ อตฺโถ. ปจฺจพฺยถ ปฏิวิทฺธถ ตุมฺเห อโสกํ ปทํ นิพฺพานํ. อมฺเหหิ นาม อิทํ ปทํ พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ อทิฏฺเมว อพฺภตีตํ.
๒๙๐. ยฺวาหํ ¶ ¶ ธมฺมํ คเวสนฺโตติ โย อหํ ธมฺมํ สนฺติปทํ คเวสนฺโต ปริเยสนฺโต กุติตฺเถ กุจฺฉิตติตฺเถ นินฺทิตพฺพติตฺเถ สฺจรึ ปริพฺภมินฺติ อตฺโถ. โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโตติ โส ปริเยสิตพฺโพ อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต สมฺปตฺโต, อิทานิ ปน เม มยฺหํ นปฺปมชฺชิตุํ อปฺปมาเทน ภวิตุํ กาโลติ อตฺโถ.
๒๙๑. อหํ อสฺสชินา เถเรน โตสิโต กตโสมนสฺโส, อจลํ นิจฺจลํ นิพฺพานปทํ, ปตฺวาน ปาปุณิตฺวา สหายกํ โกลิตมาณวํ คเวสนฺโต ปริเยสนฺโต อสฺสมปทํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
๒๙๒. ทูรโตว มมํ ทิสฺวาติ อสฺสมปทโต ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ มมํ ทิสฺวา สุสิกฺขิโต เม มม สหาโย านนิสชฺชาทิอิริยาปเถหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต อิทํ อุปริ วุจฺจมานวจนํ อพฺรวิ กเถสีติ อตฺโถ.
๒๙๓. โภ สหาย, ปสนฺนมุขเนตฺตาสิ ปสนฺเนหิ โสภเนหิ ททฺทลฺลมาเนหิ มุขเนตฺเตหิ สมนฺนาคโต อสิ. มุนิภาโว อิว เต ทิสฺสติ ปฺายติ. อิตฺถมฺภูโต ตฺวํ อมตาธิคโต อมตํ นิพฺพานํ อธิคโต อสิ, กจฺจิ อจฺจุตํ นิพฺพานปทํ อธิคโต อธิคจฺฉีติ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ.
๒๙๔. สุภานุรูโป ¶ อายาสีติ สุภสฺส ปสนฺนวณฺณสฺส อนุรูโป หุตฺวา อายาสิ อาคจฺฉสิ. อาเนฺชการิโต วิยาติ โตมราทีหิ การิโต อาเนฺโช หตฺถี วิย ทนฺโตว ตีหิ มาเสหิ สุสิกฺขิโต อิว พาหิตปาปตฺตา, พฺราหฺมณ ทนฺตทมโถ สิกฺขิตสิกฺโข นิพฺพานปเท อุปสนฺโต อสีติ ปุจฺฉิ.
๒๙๕. เตน ปุฏฺโ อมตํ มยาติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๙๙. อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ ‘‘อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถิตปตฺถนาย โกฏึ อปฺปตฺตสงฺกปฺโปติ อตฺโถ. กุติตฺเถ อคนฺตพฺพมคฺเค อหํ สฺจรึ ปริพฺภมึ. ภนฺเต โคตม, โลกเชฏฺ ตว ทสฺสนํ อาคมฺม ปตฺวา, มม สงฺกปฺโป มยฺหํ ปตฺถนา ปูริโต อรหตฺตมคฺคาธิคเมน สาวกปารมีาณสฺส ปาปุณเนน ปริปุณฺโณติ อธิปฺปาโย.
๓๐๐. ปถวิยํ ¶ ปติฏฺายาติ ปถวิยํ นิพฺพตฺตา สมเย เหมนฺตกาเล ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ทิพฺพคนฺธา สุคนฺธา สุฏฺุ ปวนฺติ ปวายนฺติ, สพฺพปาณินํ สพฺเพ เทวมนุสฺเส โตเสนฺติ โสมนสฺสยุตฺเต กโรนฺติ ยถา.
๓๐๑. ตเถวาหํ มหาวีราติ มหาวีริยวนฺตสกฺยกุลปสุตมหาปริวาร เต ตว สาสเน ปติฏฺาย อหํ ปติฏฺหิตฺวา ¶ ปุปฺผิตุํ อรหตฺตมคฺคาเณน วิกสิตุํ สมยํ กาลํ เอสามิ คเวสามิ ตเถวาติ สมฺพนฺโธ.
๓๐๒. วิมุตฺติปุปฺผนฺติ สพฺพกิเลเสหิ วิมุจฺจนโต วิโมจนโต วา วิมุตฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติสงฺขาตํ ปุปฺผํ เอสนฺโต คเวเสนฺโต, ตฺจ โข ภวสํสารโมจนํ กามภวาทิภเวสุ สํสรณํ คมนํ ภวสํสารํ, ตโต โมจนํ ภวสํสารโมจนํ. วิมุตฺติปุปฺผลาเภนาติ วิมุจฺจนํ วิมุจฺจนฺติ วา กตสมฺภารา เอตายาติ วิมุตฺติ, อคฺคผลํ. ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ เวเนยฺยา เอเตนาติ ปุปฺผํ. วิมุตฺติ เอว ปุปฺผํ วิมุตฺติปุปฺผํ. ลภนํ ลาโภ, วิมุตฺติปุปฺผสฺส ลาโภ วิมุตฺติปุปฺผลาโภ. เตน วิมุตฺติปุปฺผลาเภน อธิคมเนน สพฺพปาณินํ สพฺพสตฺเต โตเสมิ โสมนสฺสํ ปาเปมีติ อตฺโถ.
๓๐๓. ‘‘ยาวตา ¶ พุทฺธเขตฺตมฺหี’’ติอาทีสุ จกฺขุม ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺต ยตฺตเก าเน รตนสุตฺตาทีนํ ปริตฺตานํ อาณา อานุภาโว ปวตฺตติ, ตตฺตเก สตสหสฺสโกฏิจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต เปตฺวาน มหามุนึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ วชฺเชตฺวา อวเสเสสุ สตฺเตสุ อฺโ โกจิ ตว ปุตฺตสฺส ตุยฺหํ ปุตฺเตน มยา ปฺาย สทิโส สโม นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานเมว.
๓๐๘. ปฏิปนฺนาติ จตุมคฺคสมงฺคิโน จ ผลฏฺา อรหตฺตผเล ิตา จ เสขา ผลสมงฺคิโน เหฏฺิเมหิ ตีหิ ผเลหิ สมนฺนาคตา จ เอเต อฏฺ อริยภิกฺขู, อุตฺตมตฺถํ นิพฺพานํ อาสีสกา คเวสกา, ตํ ปฺวนฺตํ ปริวาเรนฺติ สทา สพฺพกาลํ เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑๐. กายเวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาสงฺขาตานํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ กุสลา เฉกา สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ ภาวนายวฑฺฒนาย รตา อลฺลีนา.
. อุฬุราชาว ¶ ตารกราชา อิว จ โสภสิ.
๓๑๕. รุกฺขปพฺพตรตนสตฺตาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ธรณิยํ รุหา สฺชาตา วฑฺฒิตา จาติ ธรณีรุหา รุกฺขา. ปถวิยํ ปติฏฺาย รุหนฺติ วฑฺฒนฺติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. เวปุลฺลตํ วิปุลภาวํ ปริปูรภาวํ ปาปุณนฺติ, เต รุกฺขา กเมน ผลํ ทสฺสยนฺติ ผลธาริโน โหนฺติ.
๓๑๗-๙. ปุนปิ ภควนฺตเมว โถเมนฺโต สินฺธุ สรสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ สินฺธุวาทิ นาม คงฺคา จ สรสฺสตี นาม คงฺคา จ นนฺทิยคงฺคา จ จนฺทภาคาคงฺคา จ คงฺคา นาม คงฺคา จ ยมุนา นาม คงฺคา จ สรภู นาม คงฺคา จ มหี นาม คงฺคา จ. สนฺทมานานํ คจฺฉนฺตีนํ เอตาสํ คงฺคานํ สาคโรว สมุทฺโท เอว สมฺปฏิจฺฉติ ¶ ปฏิคฺคณฺหาติ ธาเรติ. ตทา เอตา สพฺพคงฺคา ปุริมํ นามํ สินฺธุวาทิคงฺคาตฺยาทิกํ ปุริมํ นามปฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ ฉฑฺเฑนฺติ สาคโรเตว สาคโร อิติ เอว ายติ ปากฏา ภวติ ยถา. ตเถว ตถา เอว อิเม ¶ จตุพฺพณฺณา ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทสงฺขาตา จตฺตาโร กุลา ตวนฺติเก ตว อนฺติเก สมีเป ปพฺพชิตฺวา ปตฺตกาสายจีวรธาริโน ปริจรนฺตา ปุริมํ นามํ ขตฺติยาทินามเธยฺยํ ปฺตฺติโวหารํ ชหนฺติ จชนฺติ, พุทฺธปุตฺตาติ พุทฺธสฺส โอรสาติ ายเร ปากฏา ภเวยฺยุํ.
๓๒๐-๔. จนฺโท จนฺทมณฺฑโล อพฺภา มหิกา รโช ธุโม ราหูติ ปฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิรหิตตฺตา วิมโล วิคตมโล นิมฺมโล, อากาสธาตุยา อากาสคพฺเภ คจฺฉํ คจฺฉนฺโต, สพฺเพ ตารกสมูเห อาภาย มทฺทมาโน โลเก อติโรจติ ททฺทลฺลติ ยถา. ตเถว ตถา เอว ตฺวํ…เป….
๓๒๕-๗. อุทเก ชาตา อุทเก สํวฑฺฒา กุมุทา มนฺทาลกา จ พหู สงฺขาติกฺกนฺตา, โตเยน อุทเกน กทฺทมกลเลน จ อุปลิมฺปนฺติ อลฺลียนฺติ ยถา, ตเถว พหุกา สตฺตา อปริมาณา สตฺตา โลเก ชาตา สํวฑฺฒา ราเคน จ โทเสน จ อฏฺฏิตา พนฺธิตา วิรูหเร วิรุหนฺติ. กทฺทเม กุมุทํ ยถา วิรุหติ สฺชายติ. เกสรีติ ปทุมํ.
๓๒๙-๓๐. รมฺมเก มาเสติ กตฺติกมาเส ‘‘โกมุทิยา จาตุมาสินิยา’’ติ วุตฺตตฺตา. วาริชา ปทุมปุปฺผาทโย พหู ปุปฺผา ปุปฺผนฺติ วิกสนฺติ, ตํ มาสํ ตํ กตฺติกมาสํ นาติวตฺตนฺติ วาริชาติ สมฺพนฺโธ. สมโย ปุปฺผนาย โสติ โส กตฺติกมาโส ปุปฺผนาย วิกสนาย สมโย กาโลติ ¶ อตฺโถ. ยถา ปุปฺผนฺติ ตเถว ตฺวํ, สกฺยปุตฺต, ปุปฺผิโต วิกสิโต อสิ. ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยาติ เต ตุยฺหํ สิสฺสา กตสมฺภารา ภิกฺขู วิมุตฺติยา อรหตฺตผลาเณน ปุปฺผิโต วิกสิโต. ยถา วาริชํ ปทุมํ ปุปฺผนสมยํ นาติกฺกมติ, ตถา เต สาสนํ โอวาทานุสาสนึ นาติวตฺตนฺติ นาติกฺกมนฺตีติ อตฺโถ.
๓๓๓-๔. ยถาปิ เสโล หิมวาติ หิมวา นาม เสลมยปพฺพโต. สพฺพปาณินํ สพฺเพสํ พฺยาธิตานํ สตฺตานํ โอสโธ โอสธวนฺโต สพฺพนาคานํ สพฺพอสุรานํ สพฺพเทวานฺจ อาลโย อคารภูโต ยถา, ตเถว ตฺวํ, มหาวีร, สพฺพปาณินํ ชราพฺยาธิมรณาทีหิ ปโมจนโต โอสโธ วิย. ยถา โส หิมวา นาคาทีนํ อาลโย, ตถา ¶ เตวิชฺชาย จ ฉฬภิฺาย จ อิทฺธิยา จ ปารมึ ปริโยสานํ คตา ปตฺตา ตุวํ นิสฺสาย วสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เหฏฺา วา อุปริ วา อุปมาอุปเมยฺยวเสน คาถานํ สมฺพนฺธนยา สุวิฺเยฺยาว.
๓๔๒. อาสยานุสยํ ตฺวาติ เอตฺถ อาสโยติ อชฺฌาสโย จริยา, อนุสโยติ ถามคตกิเลโส. ‘‘อยํ ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต’’ติอาทินา ¶ อาสยฺจ อนุสยํ กิเลสปวตฺติฺจ ชานิตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ พลาพลนฺติ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขินฺทฺริโย มุทินฺทฺริโย สฺวากาโร ทฺวากาโร สุวิฺาปโย ทุวิฺาปโยติ เอวํ พลาพลํ ชานิตฺวา. ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวานาติ ‘‘มยา เทสิตํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อยํ ปุคฺคโล ภพฺโพ สมตฺโถ, อยํ ปุคฺคโล อภพฺโพ’’ติ วิทิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตฺวํ จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ธมฺมเทสนาสีหนาเทน อภีตนาเทน คชฺชสิ สกลํ จกฺกวาฬํ เอกนินฺนาทํ กโรสิ.
๓๔๓-๔. จกฺกวาฬปริยนฺตาติ สมนฺตา จกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา ปริสา นิสินฺนา ภเวยฺย. เต เอวํ นิสินฺนา นานาทิฏฺี อเนกทสฺสนคาหิโน วิวทมานา ทฺเวฬฺหกชาตา วิวทนฺติ, ตํ เตสํ วิมติจฺเฉทนาย ทุพุทฺธิฉินฺทนตฺถาย สพฺเพสํ สตฺตานํ จิตฺตมฺาย จิตฺตาจารํ ตฺวา โอปมฺมกุสโล อุปมาอุปเมยฺเยสุ ทกฺโข ตฺวํ, มุนิ, เอกํ ปฺหํ กเถนฺโตว เอเกเนว ปฺหกถเนน สกลจกฺกวาฬคพฺเภ นิสินฺนานํ ปาณีนํ วิมตึ สํสยํ ฉินฺทสิ นิกฺกงฺขํ กโรตีติ อตฺโถ.
๓๔๕. อุปทิสสทิเสเหวาติ เอตฺถ อุทกสฺส อุปริ ทิสฺสนฺติ ปากฏา โหนฺตีติ อุปทิสา, เสวาลา. อุปทิเสหิ สทิสา อุปทิสสทิสา, มนุสฺสา. ยถา หิ อุปทิสา เสวาลา อุทกํ อทิสฺสมานํ ¶ กตฺวา ตสฺสุปริ ปตฺถริตฺวา ิตา โหนฺติ, ตถา วสุธา ปถวี เตหิ อุปทิสสทิเสหิ เอว มนุสฺเสหิ นิรนฺตรํ ปตฺถริตฺวา ิเตหิ ปูริตา ภเวยฺย. เต สพฺเพว ปถวึ ปูเรตฺวา ิตา มนุสฺสา ปฺชลิกา สิรสิ อฺชลึ ปคฺคหิตา กิตฺตยุํ โลกนายกํ โลกนายกสฺส พุทฺธสฺส คุณํ กเถยฺยุํ.
๓๔๖. เต ¶ สพฺเพ เทวมนุสฺสา กปฺปํ วา สกลํ กปฺปํ กิตฺตยนฺตา คุณํ กเถนฺตาปิ นานาวณฺเณหิ นานปฺปกาเรหิ คุเณหิ กิตฺตยุํ. ตถาปิ เต สพฺเพ ปริเมตุํ คุณปมาณํ กเถตุํ น ปปฺเปยฺยุํ น สมฺปาปุเณยฺยุํ น สกฺกุเณยฺยุํ. อปฺปเมยฺโย ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปริเมยฺโย คุณาติเรโก. เอเตน คุณมหนฺตตํ ทีเปติ.
๓๔๗. สเกน ถาเมน อตฺตโน พเลน เหฏฺา อุปมาอุปเมยฺยวเสน ชิโน ชิตกิเลโส พุทฺโธ มยา กิตฺติโต โถมิโต ยถา อโหสิ, เอวเมว สพฺเพ เทวมนุสฺสา กปฺปโกฏีปิ กปฺปโกฏิสเตปิ กิตฺเตนฺตา ปกิตฺตยุํ กเถยฺยุนฺติ อตฺโถ.
๓๔๘. ปุนปิ คุณานํ อปฺปมาณตํ ทีเปตุํ สเจ หิ โกจิ เทโว วาติอาทิมาห. ปูริตํ ปริกฑฺเฒยฺยาติ มหาสมุทฺเท ปูริตอุทกํ ¶ สมนฺตโต อากฑฺเฒยฺย. โส ปุคฺคโล วิฆาตํ ทุกฺขเมว ลเภยฺย ปาปุเณยฺยาติ อตฺโถ.
๓๕๐. วตฺเตมิ ชินสาสนนฺติ ชิเนน ภาสิตํ สกลํ ปิฏกตฺตยํ วตฺเตมิ ปวตฺเตมิ รกฺขามีติ อตฺโถ. ธมฺมเสนาปตีติ ธมฺเมน ปฺาย ภควโต จตุปริสสงฺขาตาย ปริสาย ปติ ปธาโนติ ธมฺมเสนาปติ. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน อชฺช อิมสฺมึ วตฺตมานกาเล จกฺกวตฺติรฺโ เชฏฺปุตฺโต วิย สกลํ พุทฺธสาสนํ ปาเลมีติ อตฺโถ.
๓๕๒-๓. อตฺตโน สํสารปริพฺภมํ ทสฺเสนฺโต โย โกจิ มนุโช ภารนฺติอาทิมาห. โย โกจิ มนุโช มานุโส ภารํ สีสภารํ มตฺถเก สีเส เปตฺวา ธาเรยฺย วเหยฺย, สทา สพฺพกาลํ โส มนุโช เตน ภาเรน ทุกฺขิโต ปีฬิโต อติภูโต อสฺส ภเวยฺย. ภาโร ภริตภาโร ภริโต อตีว ภาริโต. ตถา เตน ปกาเรน อหํ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาโน, คิรึ อุทฺธริโต ยถา มหาเมรุปพฺพตํ อุทฺธริตฺวา อุกฺขิปิตฺวา สีเส ปิโต ภวภาเรน ภวสํสารุปฺปตฺติภาเรน, ภริโต ทุกฺขิโต ภเวสุ สํสรึ ปริพฺภมินฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๕๔. โอโรปิโต ¶ ¶ จ เม ภาโรติ อิทานิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย โส ภวภาโร มยา โอโรปิโต นิกฺขิตฺโต. ภวา อุคฺฆาฏิตา มยาติ สพฺเพ นว ภวา มยา วิทฺธํสิตา. สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ยํ กรณียํ กตฺตพฺพํ มคฺคปฏิปาฏิยา กิเลสวิทฺธํสนกมฺมํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มยา กตนฺติ อตฺโถ.
๓๕๕. ปุน อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ยาวตา ยตฺตเก ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาเต พุทฺธเขตฺเต สกฺยปุงฺควํ สกฺยกุลเชฏฺกํ ภควนฺตํ เปตฺวา อวเสสสตฺเตสุ โกจิปิ ปฺาย เม มยา สโม นตฺถีติ ทีเปติ. เตนาห – ‘‘อหํ อคฺโคมฺหิ ปฺาย, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติ.
๓๕๖. ปุน อตฺตโน อานุภาวํ ปกาเสนฺโต สมาธิมฺหีตฺยาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๓๖๐. ฌานวิโมกฺขานขิปฺปปฏิลาภีติ ปมชฺฌานาทีนํ ฌานานํ โลกโต วิมุจฺจนโต ‘‘วิโมกฺข’’นฺติ สงฺขํ คตานํ อฏฺนฺนํ โลกุตฺตรวิโมกฺขานฺจ ขิปฺปลาภี สีฆํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
๓๖๒. เอวํ มหานุภาวสฺสาปิ อตฺตโน สพฺรหฺมจารีสุ คารวพหุมานตํ ปกาเสนฺโต อุทฺธตวิโสวาติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺธตวิโส อุปฺปาฏิตโฆรวิโส สปฺโป อิว ฉินฺนวิสาโณว ฉินฺทิตสิงฺโค อุสโภ อิว อหํ อิทานิ นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว ฉฑฺฑิตโคตฺตมทาทิมานทปฺโปว คณํ สงฺฆสฺส สนฺติกํ ครุคารเวน อาทรพหุมาเนน อุเปมิ อุปคจฺฉามิ.
๓๖๓. อิทานิ ¶ อตฺตโน ปฺาย มหตฺตตํ ปกาเสนฺโต ยทิรูปินีติอาทิมาห. เอวรูปา เม มหตี ปฺา อรูปินี สมานา ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ตทา เม มม ปฺา วสุปตีนํ ปถวิสฺสรานํ ราชูนํ สเมยฺย สมา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. เอวํ อตฺตโน ปฺาย มหตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ตโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน ปุพฺเพ กมฺมํ สริตฺวา อโนมทสฺสิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต มยา กตาย าณโถมนาย ผลํ เอตํ มม ปฺามหตฺตนฺติ อตฺโถ.
๓๖๔. ปวตฺติตํ ¶ ธมฺมจกฺกนฺติ เอตฺถ จกฺก-สทฺโท ปนายํ ‘‘จตุจกฺกยาน’’นฺติอาทีสุ วาหเน วตฺตติ. ‘‘ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๗; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) ¶ เทสนายํ. ‘‘จกฺกํ วตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๗.๑๔๙) ทานมยปฺุกิริยายํ. ‘‘จกฺกํ วตฺเตติ อโหรตฺต’’นฺติอาทีสุ อิริยาปเถ. ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๓) ขุรจกฺเก ‘‘ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกานุภาเวน วตฺตนโก’’ติอาทีสุ (อิติวุ. ๒๒; ที. นิ. ๑.๒๕๘) รตนจกฺเก. อิธ ปนายํ เทสนายํ. ตาทินา ตาทิคุณสมนฺนาคเตน สกฺยปุตฺเตน โคตมสมฺพุทฺเธน ปวตฺติตํ เทสิตํ ปิฏกตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ อหํ สมฺมา อวิปรีเตน อนุวตฺเตมิ อนุคนฺตฺวา วตฺเตมิ, เทเสมิ เทสนํ กโรมิ. อิทํ อนุวตฺตนํ เทสิตสฺส อนุคนฺตฺวา ปจฺฉา เทสนํ ปุริมพุทฺธานํ กตาย าณโถมนาย ผลนฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๖๕. ตโต สปฺปุริสูปนิสฺสยโยนิโสมนสิการาทิปฺุผลํ ทสฺเสนฺโต มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปิจฺโฉ ลามกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคโต ปาปจารี ปุคฺคโล จ านนิสชฺชาทีสุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณ กุสีโต จ ฌานสมาธิมคฺคภาวนาทีสุ หีนวีริโย จ คนฺถธุรวิปสฺสนาธุรวิรหิตตฺตา อปฺปสฺสุโต จ อาจริยุปชฺฌายาทีสุ อาจารวิรหิตตฺตา อนาจาโร จ ปุคฺคโล กทาจิ กาเล กตฺถจิ าเน เม มยา สห สเมโต สมาคโต มา อหุ มา ภวตูติ สมฺพนฺโธ.
๓๖๖. พหุสฺสุโตติ ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ทุวิโธ พหุสฺสุโต จ ปุคฺคโล. เมธาวีติ เมธาย ปฺาย สมนฺนาคโต จ. สีเลสุ สุสมาหิโตติ จตุปาริสุทฺธิสีลมคฺคสมฺปยุตฺตสีลอฏฺงฺคุโปสถสีลาทีสุ สุฏฺุ อาหิโต ปิตจิตฺโต จ. เจโตสมถานุยุตฺโตติ จิตฺตสฺส เอกีภาวมนุยุตฺโต จ ปุคฺคโล. อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ เอวรูโป ปุคฺคโล มยฺหํ มุทฺธนิ สิรสิ อปิ ติฏฺตูติ อตฺโถ.
๓๖๗. อตฺตโน ลทฺธผลานิสํสํ วตฺวา ตตฺถฺเ นิโยเชนฺโต ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเตติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๓๖๘-๙. ยมหนฺติ ¶ ¶ ยํ อสฺสชิตฺเถรํ อหํ ปมํ อาทิมฺหิ ทิสฺวา โสตาปตฺติมคฺคปฏิลาเภน สกฺกายทิฏฺาทีนํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา วิมโล มลรหิโต อหุํ อโหสิ, โส อสฺสชิตฺเถโร เม มยฺหํ อาจริโย โลกุตฺตรธมฺมสิกฺขาปโก อหุํ. อหํ ตสฺส สวนาย อนุสาสเนน อชฺช ธมฺมเสนาปติ อหุํ. สพฺพตฺถ สพฺเพสุ คุเณสุ ปารมึ ปตฺโต ปริโยสานํ ปตฺโต อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ.
๓๗๐. อตฺตโน ¶ อาจริเย สคารวํ ทสฺเสนฺโต โย เม อาจริโยติอาทิมาห. โย อสฺสชิ นาม เถโร สตฺถุ สาวโก เม มยฺหํ อาจริโย อาสิ อโหสิ, โส เถโร ยสฺสํ ทิสายํ ยสฺมึ ทิสาภาเค วสติ, อหํ ตํ ทิสาภาคํ อุสฺสีสมฺหิ สีสุปริภาเค กโรมีติ สมฺพนฺโธ.
๓๗๑. ตโต อตฺตโน านนฺตรปฺปตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต มม กมฺมนฺติอาทิมาห. โคตโม ภควา สกฺยปุงฺคโว สกฺยกุลเกตุ สพฺพฺุตฺาเณน มม ปุพฺเพ กตกมฺมํ สริตฺวาน ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน อคฺคฏฺาเน อคฺคสาวกฏฺาเน มํ เปสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๗๔. อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ, ตาสํ เภโท ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๗๖; วิภ. ๗๑๘) วุตฺโตเยว. จตุมคฺคจตุผลวเสน วา รูปารูปฌานวเสน วา อฏฺ วิโมกฺขา สํสารวิมุจฺจนธมฺมา จ อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิฺาโย จ สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ พุทฺธสฺส อนุสิฏฺิ โอวาทสงฺขาตํ สาสนํ กตํ อรหตฺตมคฺคาเณน นิปฺผาทิตนฺติ อตฺโถ.
อิตฺถํ สุทนฺติ เอตฺถ อิตฺถนฺติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, อิมินา ปกาเรนาติ อตฺโถ. เตน สกลสาริปุตฺตาปทานํ นิทสฺเสติ. สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโต. อายสฺมาติ ครุคารวาธิวจนํ. สาริปุตฺโตติ มาตุ นามวเสน กตนามเธยฺโย เถโร. อิมา คาถาโยติ อิมา สกลา ¶ สาริปุตฺตตฺเถราปทานคาถาโย อภาสิ กเถสิ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต, สกลํ สาริปุตฺตาปทานํ นิฏฺิตนฺติ อตฺโถ.
สาริปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๒. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ¶ ภควาตฺยาทิกํ อายสฺมโต โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยฺจ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเลติอาทิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเสนาปติโน วตฺถุมฺหิ วุตฺตเมว. เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกมนฺเต สตฺถารา ‘‘โมคฺคลฺลาน, มา ตุจฺโฉ ตว วายาโม’’ติอาทินา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ.
๓๗๕. เอวํ ทุติยสาวกภาวํ ปตฺวา อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริยํ อปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ น โอมํ อลามกํ ทสฺสนํ ปสฺสนํ อสฺสาติ อโนมทสฺสี. ตสฺส หิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตสรีรตฺตา สกลํ ทิวสํ สกลํ มาสํ สกลํ สํวจฺฉรํ สํวจฺฉรสตสหสฺสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ เทวมนุสฺสานํ อติตฺติกรํ ทสฺสนนฺติ, อโนมํ อลามกํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโลติ วา ‘‘อโนมทสฺสี’’ติ ลทฺธนาโม ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา. โลกเชฏฺโติ สกลสตฺตโลกสฺส เชฏฺโ ปธาโน. อาสภสทิสตฺตา อาสโภ, นรานํ อาสโภ นราสโภ. โส โลกเชฏฺโ นราสโภ อโนมทสฺสี ภควา เทวสงฺฆปุรกฺขโต เทวสมูเหหิ ปริวาริโต. หิมวนฺตมฺหิ วิหาสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๗๖. ยทา ¶ ทุติยสาวกภาวาย ทุติยวาเร ปตฺถนํ อกาสิ, ตทา นาเมน วรุโณ นาม อหํ นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา’’ติ. กามรูปีติ ยทิจฺฉิตกามนิมฺมานสีโล. วิกุพฺพามีติ วิวิธํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กโรมิ. มโหทธินิวาสหนฺติ มฺเชริกา นาคา, ภูมิคตา นาคา, ปพฺพตฏฺา นาคา, คงฺคาวเหยฺยา นาคา, สามุทฺทิกา นาคาติ อิเมสํ นาคานํ อนฺตเร สามุทฺทิกนาโค อหํ มโหทธิมฺหิ สมุทฺเท นิวาสึ, วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถ.
๓๗๗. สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวาติ นิจฺจปริวารภูตํ สกปริวารํ นาคสมูหํ หิตฺวา วินา หุตฺวา ¶ . ตูริยํ ปฏฺเปสหนฺติ อหํ ตูริยํ ปฏฺเปสึ, วชฺชาเปสินฺติ อตฺโถ. สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวาติ อโนมทสฺสิสมฺพุทฺธํ สมนฺตโต เสวมานา อจฺฉรา นาคมาณวิกา วาเทสุํ ทิพฺพวาเทหิ คีตา วากฺยาทีหิ วาเทสุํ ลทฺธานุรูปโต วชฺเชสุํ ตทาติ อตฺโถ.
๓๗๘. วชฺชมาเนสุ ตูเรสูติ มนุสฺสนาคตูริเยสุ ปฺจงฺคิเกสุ วชฺชมาเนสุ ¶ . เทวา ตูรานิ วชฺชยุนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ วาเทสุนฺติ อตฺโถ. อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวานาติ อุภินฺนํ เทวมนุสฺสานํ เภริสทฺทํ สุตฺวา. ติโลกครุสมาโนปิ พุทฺโธ สมฺปพุชฺฌถ ชานาติ สุณาตีติ อตฺโถ.
๓๗๙. นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธนฺติ สสาวกสงฺฆํ สมฺพุทฺธํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา. สกภวนนฺติ อตฺตโน นาคภวนํ อุปาคมึ. คนฺตฺวา จ อาสนํ ปฺเปตฺวานาติ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานกุฏิมณฺฑปสยนนิสีทนฏฺานานิ ปฺาเปตฺวา สชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. กาลมาโรจยึ อหนฺติ เอวํ กตปุพฺพวิธาโน อหํ ‘‘กาโล, ภนฺเต, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ กาลํ อาโรจยึ วิฺาเปสึ.
๓๘๐. ขีณาสวสหสฺเสหีติ ตทา โส ภควา อรหนฺตสหสฺเสหิ ปริวุโต โลกนายโก สพฺพา ทิสา โอภาเสนฺโต เม ภวนํ อุปาคมิ สมฺปตฺโตติ อตฺโถ.
๓๘๑. อตฺตโน ¶ ภวนํ ปวิฏฺํ ภควนฺตํ โภชนาการํ ทสฺเสนฺโต อุปวิฏฺํ มหาวีรนฺติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๓๘๖. โอกฺกากกุลสมฺภโวติ โอกฺกากรฺโ ปรมฺปราคตราชกุเล อุปฺปนฺโน สกลชมฺพุทีเป ปากฏราชกุเล อุปฺปนฺโน วา โคตฺเตน โคตฺตวเสน โคตโม นาม สตฺถา มนุสฺสโลเก ภวิสฺสติ.
๓๘๘. โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวานาติ โส นาคราชา ปจฺฉา ปจฺฉิมภเว กุสลมูเลน ปฺุสมฺภาเรน โจทิโต อุยฺโยชิโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา โคตมสฺส ภควโต ทุติโย อคฺคสาวโก เหสฺสตีติ พฺยากรณมกาสิ.
๓๘๙. อารทฺธวีริโยติ านนิสชฺชาทีสุ อิริยาปเถสุ วีริยวา. ปหิตตฺโตติ นิพฺพาเน เปสิตจิตฺโต ¶ . อิทฺธิยา ปารมึ คโตติ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๐, ๑๙๐) อธิฏฺานิทฺธิวิกุพฺพนิทฺธิกมฺมวิปากชิทฺธิอาทีสุ ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปตฺโต. สพฺพาสเวติ อา สมนฺตโต สวนโต ปวตฺตนโต ‘‘อาสวา’’ติ ลทฺธนาเม กามภวทิฏฺิอวิชฺชาธมฺเม สพฺเพ ปริฺาย สมนฺตโต อฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา อนาสโว นิกฺกิเลโส. นิพฺพายิสฺสตีติ กิเลสขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพายิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๙๐. เอวํ เถโร อตฺตโน ปฺุวเสน ลทฺธพฺยากรณํ วตฺวา ปุน ปาปจริยํ ปกาเสนฺโต ปาปมิตฺโตปนิสฺสายาติอาทิมาห. ตตฺถ ปาปมิตฺเต ปาปเก ลามเก มิตฺเต อุปนิสฺสาย นิสฺสเย กตฺวา เตหิ สํสคฺโค หุตฺวาติ อตฺโถ.
ตตฺรายมนุปุพฺพี กถา – เอกสฺมึ ¶ สมเย ติตฺถิยา สนฺนิปติตฺวา มนฺเตสุํ – ‘‘ชานาถาวุโส, เกน การเณน สมณสฺส โคตมสฺส ลาภสกฺกาโร มหา หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ? ‘‘น ชานาม’’. ‘‘ตุมฺเห ปน น ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานาม’’ – โมคฺคลฺลานํ นาม เอกํ ภิกฺขุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน ¶ . โส หิ เทวโลกํ คนฺตฺวา เทวตาหิ กตกมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ กเถสิ – ‘‘อิทํ นาม กตฺวา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภนฺตี’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตานมฺปิ กมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ กเถสิ – ‘‘อิทํ นาม กตฺวา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี’’ติ. มนุสฺสา ตสฺส กถํ สุตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ อภิหรนฺติ. สเจ ตํ มาเรตุํ สกฺขิสฺสาม, โส ลาภสกฺกาโร อมฺหากํ นิพฺพตฺติสฺสติ, อตฺเถโส อุปาโยติ สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา ‘‘ยํกิฺจิ กตฺวา ตํ มาเรสฺสามา’’ติ อตฺตโน อุปฏฺาเก สมาทเปตฺวา กหาปณสหสฺสํ ลภิตฺวา ปุริสฆาตเก โจเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นาม สมณสฺส โคตมสฺส สาวโก กาฬสิลายํ วสติ, ตุมฺเห ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ มาเรถา’’ติ เตสํ ตํ สหสฺสํ อทํสุ. โจรา ธนลาเภน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เถรํ มาเรสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส วสนฏฺานํ ปริวาเรสุํ. เถโร เตหิ ปริกฺขิตฺตภาวํ ตฺวา กฺุจิกจฺฉิทฺเทน นิกฺขมิตฺวา ปกฺกามิ. โจรา ตํ ทิวสํ เถรํ อทิสฺวา ปุเนกทิวสํ ตสฺส วสนฏฺานํ ปริกฺขิปึสุ. เถโร ตฺวา กณฺณิกามณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. เอวํ เต ปมมาเสปิ, มชฺฌิมมาเสปิ เถรํ คเหตุํ นาสกฺขึสุ. ปจฺฉิมมาเส ปน สมฺปตฺเต เถโร อตฺตนา กตกมฺมสฺส อากฑฺฒนภาวํ ตฺวา น อปคจฺฉิ. โจรา ตํ ปหรนฺตา ตณฺฑุลกมตฺตานิ อฏฺีนิ กโรนฺตา ภินฺทึสุ. อถ นํ ‘‘มโต’’ติ สฺาย เอกสฺมึ คุมฺพปิฏฺเ ขิปิตฺวา ปกฺกมึสุ.
เถโร ¶ , ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวาว ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อตฺตภาวํ ฌานเวเนน เวเตฺวา อากาเสน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ปรินิพฺพายิสฺสสิ, โมคฺคลฺลานา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กตฺถ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสสี’’ติ? ‘‘กาฬสิลาปเทสํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เตน หิ, โมคฺคลฺลาน, มยฺหํ ธมฺมํ กเถตฺวา ยาหิ. ตาทิสสฺส หิ เม สาวกสฺส น ทานิ ทสฺสนํ อตฺถี’’ติ. โส ‘‘เอวํ กริสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา สาริปุตฺตตฺเถโร วิย ปรินิพฺพานทิวเส นานปฺปการา อิทฺธิโย กตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กาฬสิลาปเทสํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิ. ‘‘เถรํ กิร โจรา มาเรสุ’’นฺติ อยํ กถา สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริ.
ราชา ¶ อชาตสตฺตุ โจเร ปริเยสนตฺถาย ¶ จรปุริเส ปโยเชสิ. เตสุ โจเรสุ สุราปาเน สุรํ ปิวนฺเตสุ มทฺเทสุ เอโก เอกสฺส ปิฏฺึ ปหริตฺวา ปาเตสิ. โส ตํ สนฺตชฺเชนฺโต ‘‘อมฺโภ ทุพฺพินีต ตฺวํ, กสฺมา เม ปิฏฺึ ปหริตฺวา ปาเตสิ, กึ ปน, อเร ทุฏฺโจร, ตยา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปมํ ปหโต’’ติ อาห. ‘‘กึ ปน ตฺวํ มยา ปมํ ปหตภาวํ น ชานาสี’’ติ? เอวํ เอเตสํ ‘‘มยา ปหโต, มยา ปหโต’’ติ วทนฺตานํ สุตฺวา เต จรปุริสา สพฺเพ เต โจเร คเหตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา เต โจเร ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเหหิ เถโร มาริโต’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เกหิ ตุมฺเห อุยฺโยชิตา’’ติ? ‘‘นคฺคสมเณหิ, เทวา’’ติ. ราชา ปฺจสเต นคฺคสมเณ คาหาเปตฺวา ปฺจสเตหิ โจเรหิ สทฺธึ ราชงฺคเณ นาภิปมาเณสุ อาวาเฏสุ นิขณาเปตฺวา ปลาเลหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อคฺคึ ทาเปสิ. อถ เนสํ ฌามภาวํ ชานิตฺวา อยนงฺคเลหิ กสาเปตฺวา สพฺเพ ขณฺฑาขณฺฑํ การาเปสิ. ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อตฺตโน อนนุรูปมรณํ ปตฺโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘โมคฺคลฺลานสฺส, ภิกฺขเว, อิมสฺเสว อตฺตภาวสฺส อนนุรูปํ มรณํ, ปุพฺเพ ปน เตน กตกมฺมสฺส อนุรูปเมวา’’ติ วตฺวา ‘‘กึ ปนสฺส, ภนฺเต, ปุพฺพกมฺม’’นฺติ ปุฏฺโ ตํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสิ.
อตีเต, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ เอโก กุลปุตฺโต สยเมว โกฏฺฏนปจนาทีนิ กโรนฺโต มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิ. อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ตาต, ตฺวํ เอกโกว เคเห จ อรฺเ จ กมฺมํ กโรนฺโต กิลมสิ, เอกํ เต กุมาริกํ อาเนสฺสามา’’ติ วตฺวา ‘‘อมฺมตาตา, ยาว ตุมฺเห ชีวถ, ตาว โว สหตฺถา อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ เตน ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา กุมาริกํ อาเนสุํ. สา กติปาหเมว เต อุปฏฺหิตฺวา ปจฺฉา เตสํ ทสฺสนมปิ อนิจฺฉนฺตี – ‘‘น สกฺกา ตว ¶ มาตาปิตูหิ สทฺธึ เอกฏฺาเน วสิตุ’’นฺติ อุชฺฌายิตฺวา ตสฺมึ อตฺตโน กถํ อคฺคณฺหนฺเต ตสฺส พหิคตกาเล มกจิวากขณฺฑานิ จ ยาคุเผณเก จ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อากิริตฺวา เตนาคนฺตฺวา ‘‘กึ อิท’’นฺติ ปุฏฺา ‘‘อิเมสํ ¶ มหลฺลกอนฺธานํ เอตํ กมฺมํ, สพฺพํ เคหํ กิลิฏฺา กโรนฺตา วิจรนฺติ, น สกฺกา เอเตหิ สทฺธึ เอกฏฺาเน วสิตุ’’นฺติ เอวํ ตาย ปุนปฺปุนํ กถิยมานาย เอวรูโปปิ ปูริตปารมี สตฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธึ ภิชฺชิ. โส ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามิ เนสํ กตฺตพฺพกมฺม’’นฺติ เต โภเชตฺวา ‘‘อมฺมตาตา, อสุกฏฺาเน นาม ตุมฺหากํ ¶ าตกา อาคมนํ ปจฺจาสีสนฺติ, ตตฺถ คมิสฺสามา’’ติ เต ยานกํ อาโรเปตฺวา อาทาย คจฺฉนฺโต อฏวิมชฺฌํ ปตฺตกาเล ‘‘ตาต, รสฺมิโย คณฺหถ, โคณา ทณฺฑสฺาย คมิสฺสนฺติ, อิมสฺมึ าเน โจรา วสนฺติ, อหํ โอตริตฺวา จรามี’’ติ ปิตุ หตฺเถ รสฺมิโย ทตฺวา โอตริตฺวา คจฺฉนฺโต สทฺทํ ปริวตฺเตตฺวา โจรานํ อุฏฺิตสทฺทมกาสิ. มาตาปิตโร สทฺทํ สุตฺวา ‘‘โจรา อุฏฺิตา’’ติ สฺาย ‘‘ตาต, โจรา อุฏฺิตา, มหลฺลกา มยํ, ตฺวํ อตฺตานเมว รกฺขาหี’’ติ อาหํสุ. โส มาตาปิตโร วิรวนฺเตปิ โจรสทฺทํ กโรนฺโต โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา อฏวิยํ ขิปิตฺวา ปจฺจาคมิ.
สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน เอตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อเนกวสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตาว ปกฺกาวเสเสน อตฺตภาวสเต เอวเมว โกฏฺเฏตฺวา สํจุณฺโณ มรณํ ปตฺโต, เอวํ โมคฺคลฺลาเนน อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว มรณํ ลทฺธํ. ปฺจหิ โจรสเตหิ สทฺธึ ปฺจติตฺถิยสตานิปิ มม ปุตฺตํ อปฺปทุฏฺํ ทุสฺเสตฺวา อนุรูปเมว มรณํ ลภึสุ. อปฺปทุฏฺเสุ หิ ปทุสฺสนฺโต ทสหิ การเณหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติเยวา’’ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘โย ทณฺเฑน อทณฺเฑสุ, อปฺปทุฏฺเสุ ทุสฺสติ;
ทสนฺนมฺตรํ านํ, ขิปฺปเมว นิคจฺฉติ.
‘‘เวทนํ ผรุสํ ชานึ, สรีรสฺส ว เภทนํ;
ครุกํ วาปิ อาพาธํ, จิตฺตกฺเขปํ ว ปาปุเณ.
‘‘ราชโต วา อุปสคฺคํ, อพฺภกฺขานํ ว ทารุณํ;
ปริกฺขยํ ว าตีนํ, โภคานํ ว ปภงฺคุนํ.
‘‘อถวสฺส ¶ ¶ อคารานิ, อคฺคิ ฑหติ ปาวโก;
กายสฺส เภทา ทุปฺปฺโ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๓๗-๑๔๐);
๓๙๓. ปวิเวกมนุยุตฺโตติ ปกาเรน วิเวกํ เอกีภาวํ อนุยุตฺโต โยชิโต ยุตฺตปฺปยุตฺโต. สมาธิภาวนารโตติ ปมชฺฌานาทิภาวนาย รโต อลฺลีโน จ. สพฺพาสเว สกลกิเลเส, ปริฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา, อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
๓๙๔. อิทานิ ¶ อตฺตโน ปฺุสมฺภารวเสน ปุพฺพจริตสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรนฺติอาทิมาห.
ตตฺรายมนุปุพฺพีกถา – พุทฺเธน โจทิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต อุยฺโยชิโต. ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโตติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺส. มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยีติ ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสตฺถมฺภปฏิมณฺฑิตํ มหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสึ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ปุพฺพาราเม ยถาวุตฺตปาสาเท ภควติ วิหรนฺเต สมฺพหุลา นวกตรา ภิกฺขู อุปริปาสาเท นิสินฺนา สตฺถารมฺปิ อจินฺเตตฺวา ติรจฺฉานกถํ กเถตุมารทฺธา. ตํ สุตฺวา ภควา เต สํเวเชตฺวา อตฺตโน ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต กาตุกาโม อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, นเว ภิกฺขู ติรจฺฉานกถมนุยุตฺเต’’ติ ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา อภิฺาปาทกํ อาโปกสิณารมฺมณํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘ปาสาทสฺส ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตู’’ติ อธิฏฺาย ปาสาทมตฺถเก ถุปิกํ ปาทงฺคุฏฺเน ปหริ, ปาสาโท โอนมิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อฏฺาสิ. ปุนปิ ปหริ, อปเรนปิ ปสฺเสน อฏฺาสิ. เต ภิกฺขู ภีตา สํวิคฺคา ปาสาทสฺส ปตนภเยน ตโต นิกฺขมิตฺวา ภควโต สมีเป อฏฺํสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา เตสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. สฺวายมตฺโถ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ.
เวชยนฺตปาสาทนฺติ ¶ โส เวชยนฺตปาสาโท ตาวตึสภวเน โยชนสหสฺสุพฺเพโธ อเนกสหสฺสนิยฺยูหกูฏาคารปฏิมณฺฑิโต เทวาสุรสงฺคาเม อสุเร ชินิตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท นครมชฺเฌ ิเต อุฏฺิโต วิชยนฺเตน นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ติ ลทฺธนาโม ปาสาโท, ตํ สนฺธายาห – ‘‘เวชยนฺตปาสาท’’นฺติ, ตมฺปิ อยํ เถโร ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปติ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควนฺตํ ¶ ปุพฺพาราเม วิหรนฺตํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา วิสฺสชฺเชสิ. โส ตํ สุตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว คโต. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกฺโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวรูปํ คมฺภีรนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภควตา จ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต, กึ นุ โข ชานิตฺวา คโต, อุทาหุ อชานิตฺวา ¶ . ยํนูนาหํ เทวโลกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ชาเนยฺย’’นฺติ? โส ตาวเทว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สกฺโก ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺโต หุตฺวา วิกฺเขปํ อกาสิ. เถโร ตสฺส สํเวคชนนตฺถํ เวชยนฺตปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โย เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา’’ติ. (ม. นิ. ๑.๕๑๓);
อยํ ปนตฺโถ – จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๓๙๐ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. กมฺปิตากาโร เหฏฺา วุตฺโตเยว. ‘‘สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ยถาวุตฺตเมว เถรสฺส ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติปุจฺฉํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห – ‘‘อปาวุโส, ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย’’ติ? ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ. อิทํ เถเรน ปาสาทกมฺปเน กเต สํวิคฺคหทเยน ปมาทํ ปหาย โยนิโส มนสิ กริตฺวา ปฺหสฺส พฺยากตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว หิ โส ตทา กเถสิ. เตนาห – ‘‘ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓). ตตฺถ สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ สกฺกํ เทวราชํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺถารา เทสิตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติยา สมฺมเทว คหิตภาวํ ปุจฺฉิ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ. อปาวุโส, ชานาสีติ อาวุโส, อปิ ชานาสิ, กึ ชานาสิ? ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติโย สตฺถารา ตุยฺหํ เทสิตา, ตถา ‘‘กึ ¶ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉติ. ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ วา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺตสฺส เทสนํ ปุจฺฉติ.
พฺรหฺมานนฺติ มหาพฺรหฺมานํ. สุธมฺมายาภิโต สภนฺติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) สุธมฺมาย สภาย. อยํ ปน พฺรหฺมโลเก สุธมฺมา สภา, น ตาวตึสภวเน. สุธมฺมาสภาวิรหิโต เทวโลโก นาม นตฺถิ. ‘‘อชฺชาปิ เต, อาวุโส, สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหู’’ติ อิมํ พฺรหฺมโลกํ อุปคนฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา. สตฺถุ อิธาคมนโต ปุพฺเพ ยา ตุยฺหํ ทิฏฺิ อโหสิ, กึ อชฺชาปิ อิทานิปิ สา ทิฏฺิ น วิคตาติ? ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ ¶ พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ พฺรหฺมโลเก วีติปตนฺตํ มหากปฺปินมหากสฺสปาทีหิ สาวเกหิ ปริวาริตสฺส เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สสาวกสฺส ภควโต โอกาสํ ปสฺสสีติ อตฺโถ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควา พฺรหฺมโลเก สุธมฺมาย สภาย สนฺนิปติตฺวา สนฺนิสินฺนสฺส ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํมหิทฺธิโก, โส อิธ อาคนฺตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติ ¶ จินฺเตนฺตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตมฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา พฺรหฺมุโน มตฺถเก อากาเส นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา โอภาสํ มฺุจนฺโต มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ อาคมนํ จินฺเตสิ. สห จินฺตเนน เตปิ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปจฺเจกทิสาสุ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชสุํ. สกลพฺรหฺมโลโก เอโกภาโส อโหสิ. สตฺถา พฺรหฺมุโน กลฺลจิตฺตตํ ตฺวา จตุสจฺจปกาสนํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อเนกานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺหึสุ. ตํ สนฺธาย โจเทนฺโต อชฺชาปิ เต, อาวุโส, สา ทิฏฺีติ คาถมาห. อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน (สํ. นิ. ๑.๑๗๕) ทีเปตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ (สํ. นิ. ๑.๑๗๖) –
‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘นตฺถิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’ติ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย ¶ , ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส เอตทโหสิ ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทส โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย; เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุรตฺถิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ ¶ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทส โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ทกฺขิณํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทส โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ¶ ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ปจฺฉิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทส โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อุตฺตรํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต’’.
อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสร’’นฺติ.
‘‘น ¶ เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
สฺวาหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต’’ติ.
‘‘อถ โข ภควา ตํ พฺรหฺมานํ สํเวเชตฺวา เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต เชตวเน ปาตุรโหสิ. อถ โข โส พฺรหฺมา อฺตรํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, มาริส, เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอวํ วเทหิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน กสฺสโป กปฺปิโน อนุรุทฺโธ’’ติ? ‘เอวํ, มาริสา’ติ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ ¶ เอตทโวจ – ‘อตฺถิ นุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน กสฺสโป กปฺปิโน อนุรุทฺโธ’ติ ¶ ? อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติ.
‘‘อถ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เยน โส พฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ – ‘อายสฺมา มาริส มหาโมคฺคลฺลาโน เอวมาห –
‘‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’’ติ. –
อิทมโวจ โส พฺรหฺมปาริสชฺโช. อตฺตมโน จ โส พฺรหฺมา ตสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส ภาสิตํ อภินนฺทีติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๖).
อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติ.
มหาเนรุโน ¶ กูฏนฺติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) กูฏสีเสน สกลเมว สิเนรุปพฺพตราชํ วทสิ. วิโมกฺเขน อปสฺสยีติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ฌานวิโมกฺเขน นิสฺสเยน อภิฺาเยน ปสฺสยีติ อธิปฺปาโย. วนนฺติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ชมฺพุทีปํ. โส หิ วนพาหุลฺลตาย ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติ. ปุพฺพวิเทหานนฺติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ปุพฺพวิเทหฏฺานฺจ ปุพฺพวิเทหนฺติ อตฺโถ. เย จ ภูมิสยา นราติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ภูมิสยา นรา นาม อปรโคยานอุตฺตรกุรุกา จ มนุสฺสา. เต หิ เคหาภาวโต ‘‘ภูมิสยา’’ติ วุตฺตา. เตปิ สพฺเพ อปสฺสยีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนตฺโถ นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ – เอกสฺมึ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิ. ตํทิวสฺจ ภควโต ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺตสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม ¶ นาคราชา าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉิ. ภควา ‘‘อยํ นาคราชา มยฺหํ าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉติ, กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต สรณคมนสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน, โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺิโก วิโมเจยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทส. ตโต ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ – ‘ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี’’’ติ. ตํทิวสฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมึ สชฺชยึสุ. โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ¶ ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาโน ติวิธนาฏเกหิ เจว นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺาปิตอนฺนปานํ โอโลกยมาโน นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส วิมานมตฺถเกเนว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตาวตึสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิ.
เตน โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ ‘‘อิเม หิ นาม มุณฺฑสมณกา อมฺหากํ อุปริภวเนน เทวานํ ตาวตึสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น ทานิ อิโต ปฏฺาย อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ อุฏฺาย สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวตึสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน ปริคฺคเหตฺวา อทสฺสนํ คเมสิ.
อถ โข อายสฺมา รฏฺปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุพฺเพ, ภนฺเต, อิมสฺมึ ปเทเส ิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวตึสํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ¶ ปาสาทสฺส อุปริธชํ ปสฺสามิ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ…เป… น เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริธชํ ปสฺสามี’’ติ. ‘‘อยํ, รฏฺปาล, นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ิโต’’ติ. ‘‘ทเมมิ นํ, ภนฺเต’’ติ. น ภควา นํ อนุชานิ. อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย, อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุฏฺหึสุ. ภควา อนุชานิ.
อวสาเน ¶ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทเมมิ น’’นฺติ อาห. ‘‘ทเมหิ, โมคฺคลฺลานา’’ติ ภควา อนุชานิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตสฺส ผณมตฺถเก อตฺตโน ผณํ เปตฺวา สิเนรุนา สทฺธึ อภินิปฺปีเฬสิ. นาคราชา ธูมายิ. เถโรปิ ‘‘น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’’ติ ธูมายิ. นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชํ พาธติ. ตโต นาคราชา ปชฺชลิ, เถโรปิ ‘‘น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’’ติ ปชฺชลิ. นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน เตโช นาคราชานํ พาธติ. นาคราชา – ‘‘อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ปชฺชลติ จา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ, ตุวํ โกสี’’ติ ปฏิปุจฺฉิ. ‘‘อหํ โข, นนฺท, โมคฺคลฺลาโน’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺาหี’’ติ.
เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิ. ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน ¶ นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิ. ตโต นาคราชา มุขํ วิวริ, เถโร มุเขน ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติ. ภควา – ‘‘โมคฺคลฺลาน, มนสิ กโรหิ, มหิทฺธิโก นาโค’’ติ อาห. เถโร ‘‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, ติฏฺตุ, ภนฺเต, นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทเมยฺย’’นฺติอาทิมาห.
นาคราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโ, นิกฺขมนกาเล ทานิ นํ ทานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นิกฺขมถ, ภนฺเต, มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถา’’ติ อาห. เถโร นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. นาคราชา ‘‘อยํ โส’’ติ ¶ ทิสฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺชิ, เถโร จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ, โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. อวเสสา ภิกฺขู กิร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน านํ ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน ¶ หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตีติ เนสํ ภควา นาคราชทมนํ นานุชานิ.
นาคราชา ‘‘อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิ, มหิทฺธิโก โส สมโณ’’ติ จินฺเตสิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ อภินิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ. นาคราชา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิ. เถโร ‘‘สตฺถา, นนฺท, อาคโต, เอหิ คมิสฺสามา’’ติ นาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’’ติ อาห. ภควา ‘‘สุขี โหหิ, นาคราชา’’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสนํ อคมาสิ.
อนาถปิณฺฑิโก ‘‘กึ, ภนฺเต, อติทิวา อาคตตฺถา’’ติ อาห. ‘‘โมคฺคลฺลานสฺส จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสี’’ติ. ‘‘กสฺส ปน, ภนฺเต, ชโย, กสฺส ปราชโย’’ติ? ‘‘โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโย’’ติ. อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สตฺตาหํ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ สตฺตาหํ เถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ’’ติ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตสหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิเต ปาสาเท ภควติ วิหรนฺเต…เป… สํเวเชสิ จ เทวตาติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต’’ติ.
ตตฺถ อิทฺธิยา ปารมึ คโตติ วิกุพฺพนิทฺธิอาทิอิทฺธิยา ¶ ปริโยสานํ คโต ปตฺโต.
๓๙๕. อสฺมิมานนฺติ อหมสฺมิ ปฺาสีลสมาธิสมฺปนฺโนติอาทิ อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ น ¶ อกฺขามีติ อตฺโถ. ตเทว ทีเปนฺโต มาโน มยฺหํ น วิชฺชตีติ อาห. สามเณเร อุปาทายาติ สามเณเร อาทึ ¶ กตฺวา สกเล ภิกฺขุสงฺเฆ ครุจิตฺตํ คารวจิตฺตํ อาทรพหุมานํ อหํ กโรมีติ อตฺโถ.
๓๙๖. อปริเมยฺเย อิโต กปฺเปติ อิโต อมฺหากํ อุปฺปนฺนกปฺปโต อนฺตรกปฺปาทีหิ อปริเมยฺเย เอกอสงฺขฺเยยฺยสฺส อุปริ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเกติ อตฺโถ. ยํ กมฺมมภินีหรินฺติ อคฺคสาวกภาวสฺส ปทํ ปฺุสมฺปตฺตึ ปูเรสึ. ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโตติ อหํ ตํ สาวกภูมึ อนุปฺปตฺโต อาสวกฺขยสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปตฺโต อสฺมิ อมฺหีติ อตฺโถ.
๓๙๗. อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา โสตาปตฺติมคฺคาทโย อฏฺ วิโมกฺขา อิทฺธิวิธาทโย ฉ อภิฺาโย เม มยา สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. พุทฺธสฺส ภควโต โอวาทานุสาสนีสงฺขาตํ สาสนํ มยา กตํ สีลปฏิปตฺตินิปฺผาทนวเสน ปริโยสาปิตนฺติ อตฺโถ.
อิตฺถนฺติ อิมินา ปกาเรน เหฏฺา วุตฺตกฺกเมน. เอวํ โส เอกสฺเสว อโนมทสฺสีพุทฺธสฺส สนฺติเก ทฺวิกฺขตฺตุํ พฺยากรณํ ลภิ. กถํ? เหฏฺา วุตฺตนเยน เสฏฺิ หุตฺวา ตสฺส ภควโต สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ตโต จุโต สามุทฺทิเก นาคภวเน นิพฺพตฺโต ตสฺเสว ภควโต สนฺติเก ทีฆายุกภาเวน อุปหารํ กตฺวา นิมนฺเตตฺวา โภเชตฺวา มหาปูชํ อกาสิ. ตทาปิ ภควา พฺยากรณํ กเถสิ. สุทนฺติ ปทปูรเณ นิปาโต. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุคารวาธิวจนํ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิมา อปทานคาถาโย อภาสิตฺถ กเถสิ. อิตีติ ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๓. มหากสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตตฺยาทิกํ อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุสมฺภารานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิ. โส พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก, อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาโตว ¶ สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตสฺมิฺจ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ นิสโภ’’ติ เอตทคฺเค เปสิ. อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺาย คเต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา’’ติ นิมนฺเตสิ. ‘‘มหา โข, อุปาสก, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ. ‘‘กิตฺตโก, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺส’’นฺติ. ‘‘ภนฺเต, เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ ตฺวา เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิ. สตฺถา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ทกฺขิโณทกาวสาเน ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิ. อุปาสโกปิ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ.
ตสฺมึ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถึ ปฏิปชฺชิ. อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาห. เถโร ปตฺตํ อทาสิ. ‘‘ภนฺเต, อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’’ติ. ‘‘น วฏฺฏิสฺสติ, อุปาสกา’’ติ. โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา เอวมาห – ‘‘มหานิสภตฺเถโร, ภนฺเต, ‘สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน’ติ วุตฺเตปิ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ. อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ’’ติ? พุทฺธานฺจ วณฺณมจฺเฉรํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สตฺถา เอวมาห – ‘‘อุปาสก, มยํ ภิกฺขํ อาคมยมานา เคเห นิสีทาม, โส ภิกฺขุ น เอวํ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ ¶ อุทิกฺขติ. มยํ คามนฺตเสนาสเน วสาม, โส อรฺเเยว วสติ. มยํ ฉนฺเน วสาม, โส อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติ ภควา ‘‘อยฺจ อยฺเจตสฺส คุโณ’’ติ มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย ตสฺส คุณํ กเถสิ.
อุปาสโกปิ ¶ ปกติยา ชลมานทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺุตรํ ปสนฺโน หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กึ มยฺหํ อฺาย สมฺปตฺติยา, ยํนูนาหํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี’’ติ. โส ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ¶ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ กายกมฺมํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ, อิมินาหํ น อฺํ เทวสมฺปตฺตึ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน ปตฺตฏฺานนฺตรํ ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู’’ติ. สตฺถา ‘‘มหนฺตํ านํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ โอโลเกนฺโต สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห – ‘‘มนาปํ เต านํ ปตฺถิตํ, อนาคเต สตสหสฺสกปฺปาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตฺวํ ตติยสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก ‘‘พุทฺธานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถี’’ติ ปุนทิวเส ปตฺตพฺพํ วิย ตํ สมฺปตฺตึ อมฺิตฺถ. โส ยาวตายุกํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทาย รกฺขิตฺวา นานปฺปการํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา กาลํกตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ.
ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา จวิตฺวา อฺตรสฺมึ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺมิฺจ กาเล วิปสฺสี ภควา สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ, มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิ. สกลชมฺพุทีเป เทวตา ‘‘สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี’’ติ อาโรเจสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ. ตสฺส นิวาสนสาฏโก เอโกเยว, ตถา พฺราหฺมณิยา. ปารุปนํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ เอกเมว. โส สกลนคเร ‘‘เอกสาฏกพฺราหฺมโณ’’ติ ปฺายิ ¶ . โส พฺราหฺมโณ เกนจิเทว กิจฺเจน พฺราหฺมณานํ สนฺนิปาเต สติ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา สยํ ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติ, พฺราหฺมณีนํ สนฺนิปาเต สติ สยํ เคเห อจฺฉติ, พฺราหฺมณี ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส โส พฺราหฺมณึ อาห – ‘‘โภติ, กึ ตฺวํ รตฺตึ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ, อุทาหุ ทิวา’’ติ? ‘‘สามิ, อหํ มาตุคาโม ภีรุกชาติกา รตฺตึ โสตุํ น สกฺโกมิ, ทิวา โสสฺสามี’’ติ ตํ พฺราหฺมณํ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมํ สุตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธึ อคมาสิ. อถ พฺราหฺมโณ ตํ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา วิหารํ คโต.
ตสฺมิฺจ ¶ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน จิตฺตพีชนึ คเหตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย สิเนรุํ มนฺถํ กตฺวา สาครํ นิมฺมนฺเถนฺโต วิย จ ธมฺมกถํ กเถสิ. พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเตน ¶ นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปมยาเมเยว สกลสรีรํ ปูรยมานา ปฺจวณฺณา ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิ. โส ‘‘พฺราหฺมณิยา ตุยฺหฺจ เอกเมว วตฺถํ, อฺํ กิฺจิ ปารุปนํ นาม นตฺถิ, อปารุปิตฺวา พหิ วิจริตุํ น สกฺโกมี’’ติ สพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส นิกฺขนฺเต ปเม มชฺฌิมยาเมติ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ตเถว จินฺเตตฺวา ตเถว อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส มชฺฌิเม ยาเม นิกฺขนฺเต ปจฺฉิมยาเมปิ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตทา โส มจฺเฉรํ ชินิตฺวา วตฺถํ สงฺฆริตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล เปสิ. ตโต วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน อปฺโผเฏตฺวา ‘‘ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ นทิ.
ตสฺมึ สมเย พนฺธุมา ราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสาณิยํ นิสินฺโน ธมฺมํ สุณาติ. รฺโ จ นาม ‘‘ชิตํ เม’’ติ สทฺโท อมนาโป โหติ. ราชา ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ, ภเณ, เอตํ ปุจฺฉ – ‘กึ โส วทตี’’’ติ? พฺราหฺมโณ เตนาคนฺตฺวา ปุจฺฉิโต ‘‘อวเสสา หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห อสิจมฺมาทีนิ คเหตฺวา ปรเสนํ ¶ ชินนฺติ, น ตํ อจฺฉริยํ. อหํ ปน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตสฺส กูฏโคณสฺส มุคฺคเรน สีสํ ภินฺทิตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต วิย มจฺเฉรจิตฺตํ ชินิตฺวา ปารุตวตฺถํ ทสพลสฺส อทาสึ, ตํ เม ชิตํ มจฺเฉรํ อจฺฉริย’’นฺติ อาห. โส อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อมฺเห, ภเณ, ทสพลสฺส อนุรูปํ น ชานาม, พฺราหฺมโณ ชานาตี’’ติ ตสฺส ปสีทิตฺวา วตฺถยุคํ เปเสสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘ราชา มยฺหํ ตุณฺหี นิสินฺนสฺส ปมํ กิฺจิ อทตฺวา สตฺถุ คุเณ กเถนฺตสฺส อทาสิ, สตฺถุ คุเณ ปฏิจฺจ อิทํ อุปฺปนฺนํ, สตฺถุเยว อนุจฺฉวิก’’นฺติ ตมฺปิ วตฺถยุคํ ทสพลสฺส อทาสิ. ราชา ‘‘กึ พฺราหฺมเณน กต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตมฺปิ เตน วตฺถยุคํ ตถาคตสฺเสว ทินฺน’’นฺติ สุตฺวา อฺานิปิ ทฺเว วตฺถยุคานิ เปเสสิ, โส ตานิปิ สตฺถุ อทาสิ. ปุน ราชา ‘อฺานิปิ จตฺตารี’ติ เอวํ วตฺวา ยาว เอวํ ทฺวตฺตึส วตฺถยุคานิ เปเสสิ. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิทํ วฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา คหณํ วิย โหตี’’ติ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ, พฺราหฺมณิยา เอกนฺติ ทฺเว วตฺถยุคานิ คเหตฺวา, ตึส ยุคานิ ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ตโต ปฏฺาย จ โส สตฺถุ วิสฺสาสิโก ชาโต.
อถ ตํ ราชา เอกทิวสํ สีตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา สตสหสฺสคฺฆนกํ ¶ ¶ อตฺตโน ปารุตํ รตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห – ‘‘อิโต ปฏฺาย อิมํ ปารุปิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี’’ติ. โส ‘‘กึ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมึ ปูติกาเย อุปนีเตนา’’ติ จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มฺจสฺส อุปริ วิตานํ กตฺวา อคมาสิ. อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหฺนฺติ, กมฺพโล อติวิย วิโรจิตฺถ. ราชา อุลฺโลเกนฺโต สฺชานิตฺวา อาห – ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, เอส กมฺพโล, อมฺเหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, พฺราหฺมโณ ปูชิโต, พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตา’’ติ. ราชา ‘‘พฺราหฺมโณ ยุตฺตํ อฺาสิ, น มย’’นฺติ ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ อฏฺฏฺกํ กตฺวา สพฺพฏฺกํ นาม ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺาเน เปสิ. โสปิ ‘‘อฏฺฏฺกํ นาม จตุสฏฺิ โหตี’’ติ จตุสฏฺิสลากภตฺตานิ อุปฏฺเปตฺวา ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติ.
ปุน ¶ ตโต จุโต อิมสฺมึ กปฺเป ภควโต โกณาคมนสฺส ภควโต กสฺสปสฺส จาติ ทฺวินฺนํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺโต. โส วฑฺฒิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรฺเ ชงฺฆวิหารํ วิจรติ. ตสฺมิฺจ สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สงฺฆริตฺวา เปตุมารทฺโธ. โส ตํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, สงฺฆริตฺวา เปถา’’ติ อาห. ‘‘อนุวาโต นปฺปโหตี’’ติ. ‘‘อิมินา, ภนฺเต, กโรถา’’ติ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กาจิ หานิ มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ.
ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธึ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ สนฺธาย – ‘‘เอวรูปํ พาลํ โยชนสเต ปริวชฺเชยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ เปสิ. สา เคหงฺคเณ ิตา สุตฺวา ‘‘อิมาย ทินฺนภตฺตํ เอส มา ภฺุชตู’’ติ ปตฺตํ คเหตฺวา ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. อิตรา ทิสฺวา ‘‘พาเล, มํ ตาว อกฺโกส วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ อาห. อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิ. สา ‘‘ติฏฺถ, ภนฺเต’’ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปณีตภตฺตสฺส จตุมธุรสฺส จ ปูเรตฺวา อุปริ อาสิตฺเตน ปทุมคพฺภวณฺเณน สปฺปินา วิชฺโชตมานํ ¶ ปตฺตํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปตฺวา ‘‘ยถา อยํ ปิณฺฑปาโต โอภาสชาโต, เอวํ โอภาสชาตํ เม สรีรํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ อนุโมทิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. เตปิ ทฺเว ชายมฺปติกา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุตา ¶ สคฺเค นิพฺพตฺตึสุ. ปุน ตโต จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺิโน ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺิธีตรํ อานยึสุ. ตสฺสา ปุพฺเพ อนิฏฺวิปากสฺส ปาปกมฺมสฺส อานุภาเวน ปติกุลํ ปวิฏฺมตฺตาย อุมฺมารนฺตรโต ปฏฺาย สกลํ เคหํ อุคฺฆาฏิตวจฺจกูโป วิย ทุคฺคนฺธํ ชาตํ. กุมาโร ‘‘กสฺสายํ คนฺโธ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เสฏฺิกฺายา’’ติ สุตฺวา ‘‘นีหรถ น’’นฺติ ตสฺสาเยว กุลฆรํ เปเสสิ. สา เตเนว นีหาเรน สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติ.
เตน ¶ สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิ. ตสฺส สตสหสคฺฆนิกาหิ สุวณฺณิฏฺกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภึสุ. ตสฺมึ เจติเย กริยมาเน สา เสฏฺิธีตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺตา, กึ เม ชีวิเตนา’’ติ อตฺตโน อาภรณภณฺฑํ ภฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺกํ กาเรสิ รตนายตํ วิทตฺถิวิตฺถิณฺณํ จตุรงฺคุลุพฺเพธํ. ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺ อุปฺปลปุปฺผหตฺถเก อาทาย เจติยกรณฏฺานํ คตา. ตสฺมิฺจ ขเณ เอกา อิฏฺกาปนฺติ ปริกฺขิปิตฺวา อาคจฺฉมานา ฆฏนิฏฺกาย อูนา โหติ. เสฏฺิธีตา วฑฺฒกึ อาห ‘‘อิมํ เม อิฏฺกํ เอตฺถ เปถา’’ติ. ‘‘อมฺม ภทฺทเก, กาเล อาคตาสิ, สยเมว เปหี’’ติ. สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺกํ ปติฏฺเปตฺวา อุปริ อฏฺหิ อุปฺปลปุปฺผหตฺถเกหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เคหํ อคมาสิ.
ตสฺมึเยว ขเณ สา ยสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ อารพฺภ สติ อุทปาทิ. นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ โหติ. โส อุปฏฺาเก อาห ‘‘อิธ อานีตา เสฏฺิธีตา กุหิ’’นฺติ? ‘‘กุลเคเห, สามี’’ติ. ‘‘อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ. เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ิตา. ‘‘กึ, ตาตา, อาคตตฺถา’’ติ ตาย ปุฏฺา ตสฺสา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ‘‘ตาตา, มยา อาภรณภณฺเฑหิ เจติยํ ปูชิตํ, อาภรณํ เม นตฺถี’’ติ. เต คนฺตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํ. ‘‘อาเนถ นํ, ปิฬนฺธนํ ลภิสฺสตี’’ติ. เต ตํ อานยึสุ. ตสฺสา สห เคหปเวสเนน สกลเคหํ จนฺทนคนฺโธ เจว อุปฺปลคนฺโธ ¶ จ วายิ. เสฏฺิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภทฺเท, ตว สรีรโต ปมํ ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กิเมต’’นฺติ? สา อาทิโต ปฏฺาย อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิ. เสฏฺิปุตฺโต ‘‘นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสน’’นฺติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกฺจุเกน ¶ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ตตฺถ ตตฺถ รถจกฺกปมาเณหิ สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริ. เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา โหนฺติ.
โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา, ปุน ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อฺตรสฺมึ อมจฺจกุเล ¶ นิพฺพตฺติ. ภริยา ปนสฺส เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺราชธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ. โส มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ. สา โธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. ‘‘อมฺม, ถูลมิท’’นฺติ อาห. สา อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ. โส ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปฺุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินครรชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามี’’ติ. โส มาตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติ. โส ปน ปฺุนิยาเมน นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ พาราณสิรฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
อมจฺจา รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘รฺโ เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสิสฺสติ, โก ราชา ภวิตุํ อรหตี’’ติ? ‘‘ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหี’’ติ. ปุโรหิโต อาห – ‘‘พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสฺสามา’’ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา ปฺจวิธราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตฺจ ตสฺมึ เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิ. ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาห. รโถ คนฺตฺวา กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อารุหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ‘‘ติฏฺตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอส รชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตูริยานิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปติ.
อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘ราชา โว กห’’นฺติ? ‘‘เทวตฺตํ คโต, สามี’’ติ. ‘‘กติ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ ¶ ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติ. ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ ¶ ? ‘‘ธีตา อตฺถิ, เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘เตน หิ กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติ. เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ ¶ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ. อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ วตฺถํ อุปนยึสุ. โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘นิวาสนวตฺถํ, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสปริโภควตฺเถสุ อิโต มุทุตรํ นตฺถิ, เทวา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชา’’ติ ‘‘สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถ’’นฺติ สุวณฺณภิงฺคารํ อาหราเปตฺวา อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ. ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตรทิสายนฺติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ. สพฺพทิสาสุ อฏฺอฏฺกํ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย ‘มา สุตฺตํ กนฺตึสู’ติ เอวํ เภรึ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เทวี รฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘อโห วต ตปสฺสี’’ติ การฺุาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ ปุฏฺา ‘‘อติมหตี, เทว, เต สมฺปตฺติ, อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กตกลฺยาณสฺส ผลํ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ ปฺุํ น กโรถา’’ติ อาห. กสฺส ทสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถีติ. ‘‘อสฺุโ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ; ตุมฺเห, เทว, ทานํ สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาห. ปุนทิวเส ราชา ปาจีนทฺวาเร ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ปาโตว อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อุปริปาสาเท ปุรตฺถาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา ‘‘สเจ เอติสฺสาย ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, สฺเว อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อาห. ตสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต นาเหสุํ, ตํ สกฺการํ กปณยาจกานํ อทํสุ.
ปุนทิวเส ทกฺขิณทฺวาเร สชฺเชตฺวา ตเถว ทกฺขิเณยฺยํ นาลตฺถ, ปุนทิวเสปิ ปจฺฉิมทฺวาเร ตเถว. อุตฺตรทฺวาเร สชฺชิตทิวเสน ปน เทวิยา ตเถว นิมนฺเตนฺติยา ¶ หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ – ‘‘มาริสา, นนฺทราชา ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติ. เต อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ทิสฺวา ¶ คนฺตฺวา ‘‘ปฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺร เนสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ¶ ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ‘‘อยฺยา, ภนฺเต, ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยฺจ ปฺุเน น ปริหายิสฺสามี, อมฺหากํ ยาวชีวํ อิธ นิวาสาย ปฏิฺํ เทถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน ปฺจ ปณฺณสาลาสตานิ, ปฺจ จงฺกมนสตานีติ สพฺพากาเรน นิวาสนฏฺานานิ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ.
เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รฺโ ปจฺจนฺเต กุปิเต ราชา ‘‘อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชา’’ติ เทวึ โอวทิตฺวา คโต. ตสฺมึ อนาคเตเยว ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณา. มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ติยามรตฺตึ ฌานกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมนสมเย อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. เอเตนุปาเยน เสสาปีติ สพฺเพว ปรินิพฺพุตา. ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสีทนฏฺานานิ สชฺเชตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ธูปํ วาเสตฺวา เตสํ อาคมนํ โอโลเกนฺตี นิสินฺนา อาคมนํ อทิสฺวา ปุริเส เปเสสิ – ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, ชานาถ กึ อยฺยานํ อผาสุก’’นฺติ? เต คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ ตํ อปสฺสนฺตา จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กาโล, ภนฺเต’’ติ อาหํสุ. ปรินิพฺพุตสรีรํ กึ กเถสฺสติ, เต ‘‘นิทฺทายติ มฺเ’’ติ วตฺวา ปิฏฺิปาเท หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปาทานํ สีตลตาย เจว ถทฺธตาย จ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ทุติยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว ตฺวา ปุน ตติยสฺสาติ เอวํ สพฺเพปิ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ราชกุลํ อาคมึสุ. ‘‘กหํ, ตาตา, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ ปุฏฺา ‘‘ปรินิพฺพุตา, เทวี’’ติ อาหํสุ. เทวี กนฺทนฺตี โรทนฺตี นิกฺขมิตฺวา นาคเรหิ สทฺธึ ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสิ.
ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวึ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ, ภทฺเท, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ น ปมชฺชสิ, นิโรคา จ อยฺยา’’ติ? ‘‘ปรินิพฺพุตา, เทวา’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺขา’’ติ? โส นครํ อปวิสิตฺวา อุยฺยานเมว คนฺตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา สยํ สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เทวีปิ ‘‘รฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี’’ติ ตเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิ. ทฺเวปิ ฌานํ ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ.
เตสุ ¶ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ¶ ราชคหํ ปาปุณิ. สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต อยํ ปิปฺปลิมาณโว มคธรฏฺเ มหาติตฺถพฺราหฺมณคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต. อยํ ภทฺทกาปิลานี มทฺทรฏฺเ สาคลนคเร โกสิยโคตฺตพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตา. เตสํ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานานํ ปิปฺปลิมาณวสฺส วีสติเม, ภทฺทาย โสฬสเม วเย สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปุตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ วยปฺปตฺโต, กุลวํสํ ปติฏฺเปตุํ ยุตฺโต’’ติ อติวิย นิปฺปีฬิยึสุ. มาณโว อาห – ‘‘มยฺหํ โสตปเถ เอวรูปํ กถํ มา กถยิตฺถ, อหํ ยาว ตุมฺเห ธรถ, ตาว ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เต กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ปุน กถยึสุ. โสปิ ปุน ปฏิกฺขิปิ. ตโต ปฏฺาย มาตา นิรนฺตรํ กเถติเยว.
มาณโว ‘‘มาตรํ สฺาเปสฺสามี’’ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา สุวณฺณกาเรหิ อิตฺถิรูปกํ กาเรตฺวา ตสฺส มชฺชนฆฏฺฏนาทิกมฺมปริโยสาเน ตํ รตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา สุวณฺณสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ เจว นานาลงฺกาเรหิ จ อลงฺการาเปตฺวา ‘‘อมฺม, เอวรูปํ อารมฺมณํ ลภนฺโต เคเห วสิสฺสามิ, อลภนฺโต น วสิสฺสามี’’ติ. ปณฺฑิตา พฺราหฺมณี จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต ปฺุวา ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร ปุพฺเพ ปฺุานิ กโรนฺโต น เอกโกว อกาสิ, อทฺธา เอเตน สห กตปฺุา สุวณฺณรูปกปฏิภาคา ภวิสฺสตี’’ติ. อฏฺ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพโภเคหิ ¶ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, ยตฺถ อมฺเหหิ ชาติโคตฺตโภคาทิสมานกุเล เอวรูปํ ทาริกํ ปสฺสถ, ตตฺถ อิทเมว สุวณฺณรูปกํ สจฺจาการํ กตฺวา เทถา’’ติ อุยฺโยเชสิ.
เต ‘‘อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺม’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘กตฺถ ลภิสฺสาม, มทฺทรฏฺํ นาม อิตฺถาคารํ, มทฺทรฏฺํ คมิสฺสามา’’ติ มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ อคมํสุ. อตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ เปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ ภทฺทาย ธาตี ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ คนฺตฺวา สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา ‘‘กิสฺสายํ ¶ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ิตา’’ติ ปิฏฺิปสฺเส ปหริตฺวา สุวณฺณรูปกํ ตฺวา ‘‘อยฺยธีตา เมติ สฺํ อุปฺปาเทสิ, อยํ ปน อยฺยธีตาย นิวาสนปฏิคฺคหิตายปิ อสทิสา’’ติ อาห. อถ นํ เต พฺราหฺมณา ‘‘เอวรูปา กิร เต สามิธีตา’’ติ ปุจฺฉึสุ. สา ‘‘อิมาย สุวณฺณปฏิมาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน มยฺหํ อยฺยธีตา อภิรูปตรา’’, ตถา หิ ‘‘อปฺปทีเปปิ ทฺวาทสหตฺเถ คพฺเภ นิสินฺนา สรีโรภาเสน ตมํ วิธมตี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ ตสฺสา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา ตํ ธาตึ อนุคนฺตฺวา โกสิยโคตฺตสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา อาคมนํ อาโรจยึสุ.
พฺราหฺมโณ ¶ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘มคธรฏฺเ มหาติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโต อิมินา นาม การเณน อาคตมฺหา’’ติ อาหํสุ. ‘‘สาธุ, ตาตา, อมฺเหหิ สมชาติโคตฺตวิภโว โส พฺราหฺมโณ, ทสฺสาม ทาริก’’นฺติ ปณฺณาการํ คณฺหิ. เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ ปหิณึสุ – ‘‘ลทฺธา โน ภทฺทา นาม ทาริกา, กตฺตพฺพํ ชานาถา’’ติ. ตํ สาสนํ สุตฺวา ปิปฺปลิมาณวสฺส อาโรจยึสุ ‘‘ลทฺธา ทาริกา’’ติ. ปิปฺปลิมาณโว ‘‘อหํ ‘น ลภิสฺสนฺตี’ติ จินฺเตสึ, อิเม ‘ลทฺธา’ติ เปเสนฺติ, อนตฺถิโก หุตฺวา ปณฺณํ เปเสสฺสามี’’ติ รโหคโต ปณฺณํ ลิขิ ‘‘ภทฺทา อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ปตึ ลภตุ, อหํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารินี อโหสี’’ติ. ภทฺทาปิ ‘‘อสุกสฺส กิร มํ ทาตุกามา’’ติ สุตฺวา รโหคตา ปณฺณํ ลิขิ – ‘‘อยฺยปุตฺโต อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ¶ ทาริกํ ลภตุ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี ภวาหี’’ติ. ทฺเวปิ ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคจฺฉึสุ. ‘‘อิทํ กสฺส ปณฺณ’’นฺติ? ‘‘ปิปฺปลิมาณเวน ภทฺทาย ปหิต’’นฺติ. ‘‘อิทํ กสฺสา’’ติ? ‘‘ภทฺทาย ปิปฺปลิมาณวสฺส ปหิต’’นฺติ จ วุตฺเต เต ทฺเวปิ วาเจตฺวา ‘‘ปสฺสถ ทารกานํ กมฺม’’นฺติ ผาเลตฺวา อรฺเ ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ ตํสมานํ ปณฺณํ ลิขิตฺวา อิโต เอตฺโต จ เปเสสุํ. อิติ กุมารสฺส กุมาริกาย จ สทิสํ ปณฺณํ โลกสฺสาทรหิตเมวาติ อนิจฺฉมานานมฺปิ เตสํ ทฺวินฺนํ สมาคโม อโหสิ.
ตํทิวสเมว ปิปฺปลิมาณโวปิ ภทฺทํ เอกํ ปุปฺผทามํ คณฺหาเปสิ. ภทฺทาปิ ตานิ สยนมชฺเฌ เปสิ. อุโภปิ ภุตฺตสายมาสา สยนํ อารุหิตุํ อารภึสุ. เตสุ มาณโว ทกฺขิณปสฺเสน สยนํ อารุหิ, ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห – ‘‘ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ มิลายนฺติ, ตสฺส ราคจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม, อิมํ ปุปฺผทามํ น อลฺลียิตพฺพ’’นฺติ. เต ปน อฺมฺํ สรีรสมฺผสฺสภเยน สกลรตฺตึ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมสุํ. ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นากํสุ. เต โลกามิเสน อสํสฏฺา ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยึสุ. มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ. เอกทิวสํ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพํ สุวณฺณจุณฺณํ เอว มคธนาฬิยา ¶ ทฺวาทสนาฬิมตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิ มหาตฬากานิ, กมฺมนฺโต ทฺวาทสโยชนิโก, อนุราธปุรปฺปมาณา จุทฺทสคามา, จุทฺทส หตฺถานีกานิ, จุทฺทส อสฺสานีกานิ, จุทฺทส รถานีกานิ.
โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตฏฺานํ คนฺตฺวา เขตฺตโกฏิยํ ิโต นงฺคเลหิ ฉินฺนฏฺานโต กากาทโย สกุเณ คณฺฑุปฺปาทาทิเก ปาณเก อุทฺธริตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, อิเม กึ ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คณฺฑุปฺปาเท, อยฺยา’’ติ. ‘‘เอเตหิ กตปาปํ ¶ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺยา’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ เอเตหิ กตปาปํ มยฺหํ โหติ, กึ เม กริสฺสติ สตฺตอสีติโกฏิธนํ, ทฺวาทสโยชนกมฺมนฺโต กึ กริสฺสติ, กึ ยนฺตพทฺธานิ ตฬากานิ, กึ จุทฺทส คามานิ, สพฺพเมตํ ภทฺทาย กาปิลานิยา นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ภทฺทา ¶ กาปิลานี ตสฺมึ ขเณ อนฺตรวตฺถุสฺมึ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถริตฺวา ธาตีหิ ปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา ‘‘อมฺมา, กึ อิเม ขาทนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปาณเก, อยฺเย’’ติ. ‘‘อกุสลํ กสฺส โหตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, อยฺเย’’ติ. สา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ จตุหตฺถํ วตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ ปเนตํ เอเตหิ กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺกา, อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
มาณโว อาคนฺตฺวา นฺหตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทิ, อถสฺส จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกโภชนํ อุปนยึสุ. ทฺเวปิ ภฺุชิตฺวา ปริชเน นิกฺขนฺเต รโหคตา ผาสุกฏฺาเน นิสีทึสุ. ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อิมํ ฆรํ อาคจฺฉนฺตี กิตฺตกํ ธนมาหรสี’’ติ? ‘‘ปฺจปณฺณาส สกฏสหสฺสานิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘สพฺพํ ตํ, ยา จ อิมสฺมึ ฆเร สตฺตาสีติ โกฏิโย ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิ ตฬากานีติ เอวมาทิเภทา สมฺปตฺติ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตุยฺเหว นิยฺยาเตมี’’ติ. ‘‘ตุมฺเห ปน กุหึ คจฺฉถ, อยฺยา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘อยฺย, อหมฺปิ ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลกยมานา นิสินฺนา, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺหนฺติ. เต ‘‘ปพฺพชิสฺสามา’’ติ วตฺวา อนฺตราปณโต กาสายรสปีตานิ จีวรานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา อฺมฺํ เกเส โอหาเรตฺวา ‘‘เย โลเก อรหนฺโต อตฺถิ, เต อุทฺทิสฺส อมฺหากํ ปพฺพชฺชา’’ติ ปพฺพชิตฺวา ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา ปาสาทโต โอตรึสุ. เคเห ทาเสสุ จ กมฺมกาเรสุ จ น โกจิ สฺชานิ.
อถ ¶ เน พฺราหฺมณคามโต นิกฺขมิตฺวา ทาสคามทฺวาเรน คจฺฉนฺเต อากปฺปกุตวเสน ทาสคามวาสิโน สฺชานึสุ. เต โรทนฺตา ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘กึ อมฺเห อนาเถ กโรถ, อยฺยา’’ติ อาหํสุ. ‘‘มยํ, ภเณ, ‘ตโย ภวา อาทิตฺตปณฺณสาลา วิยา’ติ ปพฺพชิมฺห, สเจ ตุมฺเหสุ เอเกกํ ภุชิสฺสํ กโรม, วสฺสสตมฺปิ นปฺปโหติ. ตุมฺเหว ตุมฺหากํ สีสํ โธวิตฺวา ภุชิสฺสา หุตฺวา ชีวถา’’ติ วตฺวา เตสํ โรทนฺตานํเยว ปกฺกมึสุ.
เถโร ¶ ¶ ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ภทฺทา กาปิลานี สกลชมฺพุทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’ติ. เอวํ โกจิ ปาปเกน มนสา ปทูเสตฺวา อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต ทฺเวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก อฏฺาสิ. ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อาห – ‘‘ภทฺเท, ตาทิสึ อิตฺถึ มม ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’ติ อมฺเหสุ ปทุฏฺจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺย. อิมสฺมึ ทฺเวธาปเถ ตฺวํ เอตํ คณฺห, อหํ เอเกน คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘อาม, อยฺย, มาตุคาโม ‘ปพฺพชิตานํ ปลิโพโธ, ปพฺพชิตาปิ วินา น ภวนฺตี’ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสยฺยุ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘สตสหสฺสกปฺปปมาเณ อทฺธาเน กโต มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชติ, ตุมฺเหว ทกฺขิณา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วามชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี’’ติ วนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตสํ ทฺเวธาภูตกาเล อยํ มหาปถวี ‘‘อหํ จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพตาทโย ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ คุเณ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย วิรวมานา อกมฺปิตฺถ. อากาเส อสนิสทฺโท วิย ปวตฺติ, จกฺกวาฬปพฺพโต อุนฺนาทิ.
สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เวฬุวนมหาวิหาเร กุฏิยํ นิสินฺโน ปถวีกมฺปนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺส นุ โข ปถวี กมฺปตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ปิปฺปลิมาณโว จ ภทฺทา จ กาปิลานี มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตา, เตสํ วิโยคฏฺาเน อุภินฺนํ คุณพเลน อยํ ปถวีกมฺโป ชาโต, มยาปิ เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อสีติมหาเถเรสุ กฺจิ อนาปุจฺฉา ติคาวุตมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ราชคหสฺส จ นาลนฺทาย จ อนฺตเร ¶ พหุปุตฺตนิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. นิสินฺโน ปน อฺตรปํสุกูลิโก วิย อนิสีทิตฺวา พุทฺธเวสํ คเหตฺวา อสีติหตฺถา พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อิติ ตสฺมึ ขเณ ปณฺณจฺฉตฺตสกฏจกฺกกูฏาคาราทิปฺปมาณา พุทฺธรํสิโย อิโต ¶ จิโต จ วิปฺผรนฺติโย วิธาวนฺติโย จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุคฺคมนกาลํ วิย กุรุมานา ตํ วนนฺตรํ เอโกภาสํ อกํสุ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา สมุชฺชลตาราคเณน วิย คคนํ, สุปุปฺผิตกมลกุวลเยน วิย สลิลํ วนนฺตรํ วิโรจิตฺถ. นิคฺโรธรุกฺขสฺส ขนฺโธ ปกติยา เสโต โหติ, ปตฺตานิ นีลานิ ปกฺกานิ รตฺตานิ. ตสฺมึ ปน ทิวเส สพฺโพ นิคฺโรโธ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.
มหากสฺสปตฺเถโร ¶ ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต’’ติ ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโต คนฺตฺวา ตีสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) อาห. อถ นํ ภควา อาห – ‘‘กสฺสป, สเจ ตฺวํ อิมํ นิปจฺจการํ มหาปถวิยา กเรยฺยาสิ, สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตถาคตสฺส ปน เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต นิปจฺจกาโร มยฺหํ โลมมฺปิ จาเลตุํ น สกฺโกติ. นิสีท, กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ภควา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิ. ทตฺวา จ พหุปุตฺตนิคฺโรธมูลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ, มหากสฺสปสฺส สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กฺจนนาวาย ปจฺฉาพทฺโธ วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคฺฉิ. สตฺถา โถกํ มคฺคํ คนฺตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิ. เถโร ‘‘สตฺถา นิสีทิตุกาโม’’ติ ตฺวา อตฺตโน ปฏปิโลติกํ สงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปฺเปสิ.
สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา หตฺเถน จีวรํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘มุทุกา โข ตฺยายํ, กสฺสป, ปฏปิโลติกา สงฺฆาฏี’’ติ อาห (สํ. นิ. ๒.๑๕๔). โส ‘‘สตฺถา เม สงฺฆาฏิยา มุทุภาวํ กเถสิ, ปารุปิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ปารุปตุ, ภนฺเต, ภควา สงฺฆาฏิ’’นฺติ อาห. ‘‘กึ ตฺวํ ปารุปิสฺสสิ, กสฺสปา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ นิวาสนํ ลภนฺโต ปารุปิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ, กสฺสป, อิมํ ปริโภคชิณฺณํ ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สกฺขิสฺสสิ, มยา หิ อิมสฺส ปํสุกูลสฺส คหิตทิวเส อุทกปริยนฺตํ ¶ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ, อิมํ พุทฺธปริโภคชิณฺณจีวรํ ¶ นาม น สกฺกา ปริตฺตคุเณน ธาเรตุํ, ปฏิพเลเนวิทํ ปฏิปตฺติปูรณสมตฺเถน ชาติปํสุกูลิเกน ธาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เถเรน สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตสิ.
เอวํ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา เถรสฺส จีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ เถโร. ตสฺมึ ขเณ อเจตนาปิ อยํ มหาปถวี ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, อกตฺถ, อตฺตโน ปารุตจีวรํ สาวเกน ปริวตฺติตปุพฺพํ นาม นาโหสิ, อหํ ตุมฺหากํ คุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทนฺตี วิย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ. เถโรปิ ‘‘ลทฺธํ เม พุทฺธานํ ปริโภคจีวรํ, กึ เม อิทานิ อุตฺตริ กตฺตพฺพ’’นฺติ อุนฺนตึ อกตฺวา สตฺถุ สนฺติเกเยว เตรส ธุตคุเณ สมาทาย สตฺตทิวสมตฺตํ ปุถุชฺชโน อโหสิ. อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กสฺสโป, ภิกฺขเว, จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ, อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวโก ¶ กุเลสุ อปฺปคพฺโภ’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๖) เอวมาทินา ปสํสิตฺวา อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ มหากสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๑) ธุตวาทานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๓๙๘. เอวํ ภควตา เอตทคฺคฏฺาเน ปิโต อายสฺมา มหากสฺสโป มหาสาวกภาวํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสนํ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปทุมุตฺตรสฺสาติ ตสฺส กิร ภควโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนกาลโต ปฏฺาย ปาทานํ นิกฺเขปนสมเย อกฺกนฺตกฺกนฺตปาเท สตสหสฺสปตฺตา ปทุมา ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหึสุ. ตสฺมาสฺส ตํ นามํ อโหสิ. สกลสตฺตนิกาเยสุ เอเกเกน สตสตปฺุเ กเต ตสฺส ปฺุสฺส สตคุณปฺุานํ กตตฺตา ภควโตติ อตฺโถ. โลกเชฏฺสฺส ตาทิโนติ สตฺตโลกสฺส ปธานภูตสฺส อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยภาวํ ปตฺตตฺตา ตาทิโน. นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติ สตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูเต ภควติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต, อทสฺสนํ คเตติ อตฺโถ. ปูชํ กุพฺพนฺติ สนฺถุโนติ สเทวกสฺส โลกสฺส สาสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ลทฺธนามสฺส ภควโต สาธุกีฬํ กีฬนฺตา ปูชํ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๙๙. อคฺคึ ¶ จินนฺตี ชนตาติ ชนสมูหา อาฬาหนตฺถาย อคฺคึ จินนฺตา ราสึ กโรนฺตา อาสมนฺตโต โมทิตา สนฺตุฏฺา ปกาเรน โมทิตา สนฺตุฏฺา ปูชํ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสุ ¶ สํเวคชาเตสูติ เตสุ ชนสมูเหสุ สํเวคปฺปตฺเตสุ อุตฺราสํ ลภนฺเตสุ เม มยฺหํ ปีติ หาโส อุทปชฺชถ ปาตุภวีติ อตฺโถ.
๔๐๐. าติมิตฺเต สมาเนตฺวาติ มม พนฺธุสหาเย สมาเนตฺวา ราสึ กตฺวา. มหาวีโร ภควา ปรินิพฺพุโต อทสฺสนํ อคมาสีติ อิทํ วจนํ อพฺรวึ กเถสินฺติ สมฺพนฺโธ. หนฺท ปูชํ กโรมเสติ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เตน การเณน มยํ สพฺเพ สมาคตา ปูชํ กโรมาติ อตฺโถ. เสติ นิปาโต.
๔๐๑. สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวาติ เต มม าติมิตฺตา สาธุ อิติ สุนฺทรํ ภทฺทกํ อิติ ปฏิสุณิตฺวา มม วจนํ สมฺปฏิฉิตฺวา เม มยฺหํ ภิยฺโย อติเรกํ หาสํ ปีตึ ชนึสุ อุปฺปาเทสุนฺติ อตฺโถ.
๔๐๒. ตโต ¶ อตฺตโน กตปฺุสฺจยํ ทสฺเสนฺโต พุทฺธสฺมึ โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. สตหตฺถํ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ ทิยฑฺฒหตฺถสตํ วิตฺถตํ, วิมานํ นภสิ อากาเส อุคฺคตํ อคฺฆิยํ, สุกตํ สุนฺทรากาเรน กตํ, กตฺวา กาเรตฺวา จ ปฺุสฺจยํ ปฺุราสึ กาหาสึ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๓. กตฺวาน อคฺฆิยํ ตตฺถาติ ตสฺมึ เจติยปูชนฏฺาเน ตาลปนฺตีหิ ตาลปาฬีหิ จิตฺติตํ โสภิตํ อคฺฆิยํ กตฺวาน กาเรตฺวา จ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เจติยํ ปูชยุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ พุทฺธธาตุนิธาปิตํ เจติยํ ปูชยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๔. ตสฺส เจติยสฺส มหิมํ ทสฺเสนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธวาติอาทิมาห. ตตฺถ อคฺคิกฺขนฺโธวาติ อากาเส ชลมาโน อคฺคิกฺขนฺโธว อคฺคิราสิ อิว ตํ เจติยํ สตฺตหิ รตเนหิ ชลติ ผุลฺลิโต วิกสิตปุปฺโผ สาลรุกฺขราชา อิว อากาเส อินฺทลฏฺีว อินฺทธนุ อิว จ จตุทฺทิสา จตูสุ ทิสาสุ โอภาสติ วิชฺโชตตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๕. ตตฺถ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวาติ ตสฺมึ โชตมานธาตุคพฺภมฺหิ จิตฺตํ มนํ ปสาเทตฺวา โสมนสฺสํ กตฺวา เตน จิตฺตปฺปสาเทน พหุํ อเนกปฺปการํ กุสลํ ปฺุํ กตฺวาน ‘‘ธาตุคพฺเภ จ สาสเน จ เอตฺตกานิ ปฺุานิ มยา กตานี’’ติ เอวํ ปฺุกมฺมํ สริตฺวาน กาลํกตฺวา ติทสํ ตาวตึสภวนํ สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย อหํ อุปปชฺชึ ชาโตติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๖. อตฺตโน อุปฺปนฺนเทวโลเก ลทฺธสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต สหสฺสยุตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ หยวาหึ สินฺธวสหสฺสโยชิตํ ทิพฺพรถํ ¶ อธิฏฺิโต. สตฺตหิ ภูมีหิ สํ สุฏฺุ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ อุจฺจํ มยฺหํ ภวนํ วิมานํ อโหสีติ อตฺโถ.
๔๐๗. ตสฺมึ วิมาเน สพฺพโสวณฺณมยา สกลโสวณฺณมยานิ กูฏาคารสหสฺสานิ อหุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. สกเตเชน อตฺตโน อานุภาเวน สพฺพา ทส ทิสา ปภาสยํ โอภาเสนฺตานิ ชลนฺติ วิชฺโชตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๘. ตสฺมึ มยฺหํ ปาตุภูตวิมาเน อฺเปิ นิยฺยูหา ปมุขสาลาโย สนฺติ วิชฺชนฺติ. กึ ภูตา? โลหิตงฺคมยา รตฺตมณิมยา ตทา เตปิ นิยฺยูหา จตสฺโส ทิสา อาภาย ปภาย โชตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๑๐. สพฺเพ ¶ เทเว สกลฉเทวโลเก เทเว อภิโภมิ อภิภวามิ. กสฺส ผลนฺติ เจ? มยา กตสฺส ปฺุกมฺมสฺส อิทํ ผลนฺติ อตฺโถ.
๔๑๑. ตโต มนุสฺสสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ อิโต กปฺปโต เหฏฺา สฏฺิสหสฺสกปฺปมตฺถเก จาตุรนฺโต จตุมหาทีปวนฺโต วิชิตาวี สพฺพํ ปจฺจตฺถิกํ วิชิตวนฺโต อหํ อุพฺพิทฺโธ นาม จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา ปถวึ อาวสึ รชฺชํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๑๒-๔. ตเถว ภทฺทเก กปฺเปติ ปฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทเก นาม กปฺเป. ตึสกฺขตฺตุํ ตึสชาติยา จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร ปธาโน จกฺกรตนาทีหิ ¶ สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต สกกมฺมาภิรทฺโธ อตฺตโน กมฺเม ทส ราชธมฺเม อภิรทฺโธ อลฺลีโน จกฺกวตฺตี ราชา อมฺหี อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน จกฺกวตฺติกาเล อนุภูตสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺห’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมึ จกฺกวตฺติรชฺชมฺหิ มยฺหํ ภวนํ มม ปาสาทํ อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ อากาเส ิตวิชฺโชตมานา วิชฺชุลฺลตา อิว อุคฺคตํ สตฺตภูมิกาทิเภเทหิ อุจฺจํ อายามโต ทีฆโต จ อุจฺจโต จ จตุวีสติโยชนํ วิตฺถารโต ทฺวาทสโยชนํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพสํ ชนานํ มนํ อลฺลีนภาเวน รมฺมณํ นาม นครํ อโหสีติ อตฺโถ. ทฬฺเหหิ ทฺวาทสหตฺเถหิ วา ตึสหตฺเถหิ วา อุจฺเจหิ ปาการโตรเณหิ สมฺปนฺนนฺติ ทสฺเสติ.
๔๑๕-๒๐. ตทฑฺฒกํ ตโต อฑฺฒกํ อฑฺฒติยสตโยชนนฺติ อตฺโถ. ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสตีติ วีสติอาปณปกฺขิตฺตํ นิรนฺตรํ วีถิปริจฺเฉทนฺติ อตฺโถ. พฺราหฺมฺกุลสมฺภูโตติ พฺราหฺมณกุเล สุชาโต. เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
มหากสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๔. อนุรุทฺธตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมธํ ¶ ¶ ภควนฺตาหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติ. วยปฺปตฺโต เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ทานํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โสปิ ตตฺถ ปฺุานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต สตฺตโยชนิเก กนกถูเป ¶ พหุกํสปาติโย ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ ‘‘ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปนิสฺสโย โหตู’’ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิ. เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต โยชนิเก กนกถูเป พหุกํสปาติโย สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ จ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ เปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏึ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปสิ. อตฺตนา คหิตกํสปาตึ สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส เปตฺวา สพฺพรตฺตึ เจติยํ อนุปริยายิ.
เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘อนฺนภาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิ. โส สุมนเสฏฺิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติ. เอกทิวสํ โส อุปริฏฺํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปิตํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิ. ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตฺจ ตตฺเถว ปกฺขิปิ. โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. ตํ ทิวสํ สุมนเสฏฺิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา – ‘‘อโห ทานํ, ปรมทานํ, อุปริฏฺเ สุปฺปติฏฺิต’’นฺติ มหาสทฺเทน อนุโมทิ. ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺิ – ‘‘เอวํ เทวตาย อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทาน’’นฺติ ¶ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺตึ ยาจิ. อนฺนภาโร ปน ตสฺส ปตฺตึ อทาสิ. เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺิ ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปติรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี’’ติ อาห.
ยสฺมา ¶ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํ ทิวสเมว อุฬารวิปาโก โหติ, ตสฺมา สุมนเสฏฺิ รฺโ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา อคมาสิ. ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิ. เสฏฺิ – ‘‘มหาราช, อยํ โอโลเกตพฺพยุตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ¶ ตทา เตน กตกมฺมํ อตฺตนาปิสฺส สหสฺสทินฺนภาวฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส ตุสฺสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อสุกสฺมึ าเน เคหํ กตฺวา วสาหี’’ติ เคหฏฺานมสฺส อาณาเปสิ. ตสฺส ตํ านํ โสธาเปนฺตสฺส มหนฺตา มหนฺตา นิธิกุมฺภิโย อุฏฺหึสุ. โส ตา ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สพฺพํ ธนํ อุทฺธราเปตฺวา ราสิกตํ ทิสฺวา – ‘‘เอตฺตกํ ธนํ อิมสฺมึ นคเร กสฺส เคเห อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น กสฺสจิ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ อยํ อนฺนภาโร อิมสฺมึ นคเร มหาธนเสฏฺิ นาม โหตู’’ติ ตํ ทิวสเมว ตสฺส เสฏฺิฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ.
โส เสฏฺิ หุตฺวา ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ทีฆรตฺตํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปชฺชนกกาเล กปิลวตฺถุนคเร สุกฺโกทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ชาตสฺส อนุรุทฺโธติ นามํ อกํสุ. โส มหานามสกฺกสฺส กนิฏฺภาตา ภควโต จูฬปิตุ ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปฺุโ อโหสิ. สุวณฺณปาติยํเยว จสฺส ภตฺตํ อุปฺปชฺชิ. อถสฺส มาตา เอกทิวสํ ‘‘มม ปุตฺโต นตฺถีติ ปทํ น ชานาติ, ตํ ชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ สุวณฺณปาตึ ตุจฺฉกํเยว อฺาย สุวณฺณปาติยา ปิทหิตฺวา ตสฺส เปเสสิ, อนฺตรามคฺเค เทวตา ตํ, ทิพฺพปูเวหิ ปูเรสุํ. เอวํ มหาปฺุโ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต เทโว วิย มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
อมฺหากมฺปิ โพธิสตฺโต ตสฺมึ สมเย ตุสิตปุรา จวิตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต เอกูนตึส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาโณ โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ. ตทา สุทฺโธทนมหาราชา – ‘‘ปุตฺโต กิร เม ¶ ราชคหํ อนุปฺปตฺโต; คจฺฉถ, ภเณ, มม ปุตฺตํ อาเนถา’’ติ สหสฺสสหสฺสปริวาเร ทส อมจฺเจ เปเสสิ. เต สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชึสุ. เตสุ อุทายิตฺเถเรน จาริกาคมนํ อายาจิโต ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา ¶ กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา าติสมาคเม อเนกานิ ปาฏิหาริยานิ ทสฺเสตฺวา ปาฏิหาริยวิจิตฺตํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา มหาชนํ อมตปานํ ปาเยตฺวา ทุติยทิวเส ปตฺตจีวรมาทาย นครทฺวาเร ตฺวา ‘‘กึ นุ โข กุลนครํ อาคตานํ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณ’’นฺติ อาวชฺชมาโน ‘‘สปทานํ ปิณฺฑาย จรณํ อาจิณฺณ’’นฺติ ตฺวา สปทานํ ¶ ปิณฺฑาย จรติ. ราชา ‘‘ปุตฺโต เต ปิณฺฑาย จรตี’’ติ สุตฺวา ตุริตตุริโต อาคนฺตฺวา อนฺตรวีถิยํ ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนํ ปเวเสตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ อกาสิ. ภควา ตตฺถ กตฺตพฺพํ าติสงฺคหํ กตฺวา ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชตฺวา นจิรสฺเสว กปิลวตฺถุนครโต มลฺลรฏฺเ จาริกํ จรมาโน อนุปิยมฺพวนํ ปาปุณิ.
ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชา สากิยคณํ สนฺนิปาเตตฺวา อาห – ‘‘สเจ มม ปุตฺโต อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, ราชา อภวิสฺส จกฺกวตฺตี สตฺตรตนสมฺปนฺโน ขตฺติยคณปริวาโร, นตฺตาปิ เม ราหุลกุมาโร ขตฺติยคเณน สทฺธึ ตํ ปริวาเรตฺวา อจริสฺส, ตุมฺเหปิ เอตมตฺถํ ชานาถ. อิทานิ ปน มม ปุตฺโต พุทฺโธ ชาโต, ขตฺติยาวาสฺส ปริวารา โหนฺตุ, ตุมฺเห เอเกกกุลโต เอเกกํ ทารกํ เทถา’’ติ. เอวํ วุตฺเต เอกปฺปหาเรเนว ทฺเวอสีติสหสฺสขตฺติยกุมารา ปพฺพชึสุ.
ตสฺมึ สมเย มหานาโม สกฺโก กุฏุมฺพสามิโก, โส อตฺตโน กนิฏฺํ อนุรุทฺธํ สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘เอตรหิ, ตาต อนุรุทฺธ, อภิฺาตา อภิฺาตา สกฺยกุมารา ภควนฺตํ ปพฺพชิตํ อนุปพฺพชนฺติ, อมฺหากฺจ กุลา นตฺถิ โกจิ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, เตน หิ ตฺวํ วา ปพฺพชาหิ, อหํ วา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ตํ สุตฺวา อนุรุทฺโธ ฆราวาเส รุจึ อกตฺวา อตฺตสตฺตโม อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต. ตสฺส ปพฺพชฺชานุกฺกโม สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๓๐ อาทโย) อาคโตเยว. เอวํ อนุปิยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิเตสุ ปน เตสุ ตสฺมึเยว อนฺโตวสฺเส ภทฺทิยตฺเถโร อรหตฺตํ ปาปุณิ, อนุรุทฺธตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตสิ, เทวทตฺโต อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, อานนฺทตฺเถโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, ภคุตฺเถโร จ กิมิลตฺเถโร จ ปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เตสํ สพฺเพสมฺปิ เถรานํ ¶ อตฺตโน อตฺตโน อาคตฏฺาเนสุ ปุพฺพปตฺถนาภินีหาโร อาวิ ภวิสฺสติ. อยํ อนุรุทฺธตฺเถโร ธมฺมเสนาปติสฺส ¶ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เจติยรฏฺเ ปาจีนวํสทายํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺต มหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกสิ, อฏฺเม กิลมติ. สตฺถา ‘‘อนุรุทฺโธ อฏฺเม มหาปุริสวิตกฺเก กิลมตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตสฺส สงฺกปฺปํ ปูเรสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรตฺวา จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปฏิมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ กเถตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา เภสกลาวนเมว คโต.
เถโร ตถาคเต คตมตฺเตเยว เตวิชฺโช มหาขีณาสโว หุตฺวา ‘‘สตฺถา มยฺหํ มนํ ชานิตฺวา อาคนฺตฺวา อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรตฺวา อทาสิ, โส จ เม มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต’’ติ พุทฺธานํ ธมฺมเทสนํ อตฺตโน จ ปฏิเวธธมฺมํ อารพฺภ อิมา อุทานคาถา อภาสิ –
‘‘มม ¶ สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
‘‘ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต อุตฺตริ เทสยิ;
นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. (เถรคา. ๙๐๑-๙๐๓);
อถ นํ อปรภาเค สตฺถา เชตวเน มหาวิหาเร วิหรนฺโต ‘‘ทิพฺพจกฺขุกานํ ภิกฺขูนํ อนุรุทฺโธ อคฺโค’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๒) อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๔๒๑. เอวํ โส ภควโต สนฺติกา ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺานํ ลภิตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมธํ ภควนฺตาหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุนฺทรา อุปฏฺาปนปฺา มคฺคผลปฺา วิปสฺสนาปฺา จตุปฏิสมฺภิทาทิสงฺขาตา เมธา ยสฺส ภควโต โส สุเมโธ, ตํ สุเมธํ ภาคฺยสมฺปนฺนตฺตา ภควนฺตํ โลกสฺส เชฏฺํ เสฏฺํ ปธานภูตํ สํสารโต ปมํ นิคฺคตํ นรานํ อาสภํ ปุเรจาริกํ วูปกฏฺํ วิเวกภูตํ คณสงฺคณิการามโต อปคตํ วิหรนฺตํ อหํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๒๒. สพฺพธมฺมานํ ¶ สยเมว พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํ, อุปคนฺตฺวาน สมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถ. อฺชลึ ปคฺคเหตฺวานาติ ทสงฺคุลิปุฏํ มุทฺธนิ กตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
๔๓๐. ทิวา รตฺติฺจ ปสฺสามีติ ตทา เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ อุปฺปนฺนกาเล ¶ มํสจกฺขุนา สมนฺตโต โยชนํ ปสฺสามีติ อตฺโถ.
๔๓๑. สหสฺสโลกํ าเณนาติ ปฺาจกฺขุนา สหสฺสจกฺกวาฬํ ปสฺสามีติ อตฺโถ. สตฺถุ สาสเนติ อิทานิ โคตมสฺส ภควโต สาสเน. ทีปทานสฺส ทีปปูชาย อิทํ ผลํ, อิมินา ผเลน ทิพฺพจกฺขุํ อนุปฺปตฺโต ปฏิลทฺโธ อุปฺปาเทสินฺติ อตฺโถ.
อนุรุทฺธตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๕. ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโรติอาทิกํ อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต. อปรภาเค ปทุมุตฺตเร ภควติ อุปฺปชฺชิตฺวา โพธเนยฺยานํ ธมฺมํ เทเสนฺเต เหฏฺา วุตฺตนเยน มหาชเนน สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เทสนาวสาเน อุฏฺิตาย ปริสาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺเตตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยน มหาสกฺการํ กตฺวา ภควนฺตํ เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมินา อธิกาเรน น อฺํ สมฺปตฺตึ ปตฺเถมิ, ยถา ปเนโส ภิกฺขุ สตฺตมทิวสมตฺถเก ตุมฺเหหิ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺาเน ปิโต, เอวํ อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ธมฺมกถิกานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา อนาคตํ โอโลเกตฺวา ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต ¶ กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ตฺวํ ธมฺมกถิกานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ.
โส ยาวตายุกํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต กปฺปสตสหสฺสํ ปฺุสมฺภารํ สมฺภรนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุนามเก พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ปุณฺโณติ นามํ อกํสุ. โส สตฺถริ อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต อฺาสิโกณฺฑฺสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท ปธานมนุยฺุชนฺโต สพฺพํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ‘‘ทสพลสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ มาตุลตฺเถเรน สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กปิลวตฺถุสามนฺตาเยว ¶ โอหิยิตฺวา โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
ตสฺส ¶ ปน ปุณฺณตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ปฺจสตา อเหสุํ. เถโร เต ทสกถาวตฺถูหิ โอวทิ. เตปิ สพฺเพ ทสกถาวตฺถูหิ โอวทิตา ตสฺส โอวาเท ตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ ตฺวา อุปชฺฌายํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, มยํ ปพฺพชิตกิจฺจสฺส มตฺถกํ ปตฺตา, ทสนฺนฺจ กถาวตฺถูนํ ลาภิโน, สมโย ทานิ โน ทสพลํ ปสฺสิตุ’’นฺติ, เถโร เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ทสกถาวตฺถุลาภิตํ สตฺถา ชานาติ. อหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ทสกถาวตฺถูนิ อมฺุจิตฺวาว เทเสมิ, มยิ จ คจฺฉนฺเต สพฺเพปิเม ภิกฺขู มํ ปริวาเรตฺวา คจฺฉิสฺสนฺติ, เอวํ เม คเณน สทฺธึ คนฺตฺวา อยุตฺตํ ทสพลํ ปสฺสิตุํ, อิเม ตาว ทสพลํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺตู’’ติ. อถ เต เอวมาห – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุรโต คนฺตฺวา ทสพลํ ปสฺสถ, มม วจเนน ตถาคตสฺส ปาเท วนฺทถ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ คตมคฺเคน อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ. เตปิ เถรา สพฺเพ ทสพลสฺส ชาติภูมิรฏฺวาสิโน สพฺเพ ขีณาสวา สพฺเพ ทสกถาวตฺถุลาภิโน อุปชฺฌายสฺส โอวาทํ อจฺฉินฺทิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา สฏฺิโยชนมคฺคํ ¶ อติกฺกมฺม ราชคเห เวฬุวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อาจิณฺณํ โข ปเนตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตุนฺติ ภควา เตหิ สทฺธึ ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน เตหิ ‘‘ชาติภูมิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, ชาติภูมิยํ ชาติภูมกานํ ภิกฺขูนํ สพฺรหฺมจารีนํ เอวํ สมฺภาวิโต ‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถฺจ ภิกฺขูนํ กตฺตา’’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๒) ทสกถาวตฺถุลาภึ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิ. เตปิ ‘‘ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ อาโรจยึสุ.
เตสํ กถํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺโต เถรํ ทสฺสนกาโม อโหสิ. อถ สตฺถา ราชคหโต สาวตฺถึ อคมาสิ. ปุณฺณตฺเถโรปิ ทสพลสฺส ตตฺถ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว ตถาคตํ สมฺปาปุณิ. สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. เถโร ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา ปฏิสลฺลานตฺถาย อนฺธวนํ คนฺตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตสฺสาคมนํ สุตฺวา สีสานุโลกิโก คนฺตฺวา โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนกํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา ตํ วิสุทฺธิกฺกมํ ¶ (ม. นิ. ๑.๒๕๗) ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ พฺยากโรนฺโต รถวินีตูปมาย อติวิย จิตฺตํ อาราเธสิ. เต อฺมฺสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทึสุ.
๔๓๔. อถ นํ สตฺถา อปรภาเค ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว ¶ , มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๖) เอตทคฺเค เปสิ. โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ วิภาเวนฺโต อชฺฌายโกติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺฌายโกติ อเนกพฺราหฺมณานํ วาเจตา สิกฺขาเปตา. มนฺตธโรติ มนฺตานํ ธาเรตาติ อตฺโถ, เวทสงฺขาตสฺส จตุตฺถเวทสฺส สชฺฌายนสวนทานานํ วเสน ธาเรตาติ วุตฺตํ โหติ. ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ติณฺณํ เวทานํ าเณน ธาเรตพฺพตา ‘‘เวโท’’ติ ลทฺธนาเมสุ ตีสุ เวทคนฺเถสุ ปารํ ปริโยสานํ คโตติ อตฺโถ ¶ . ปุรกฺขโตมฺหิ สิสฺเสหีติ มม นิจฺจปริวารภูเตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต อหํ อมฺหิ. อุปคจฺฉึ นรุตฺตมนฺติ นรานํ อุตฺตมํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมึ, สมีปํ คโตติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๔๓๘. อภิธมฺมนยฺูหนฺติ อหํ ตทา ตสฺส พุทฺธสฺส กาเล อภิธมฺมนยโกวิโทติ อตฺโถ. กถาวตฺถุวิสุทฺธิยาติ กถาวตฺถุปฺปกรเณ วิสุทฺธิยา เฉโก, อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺิกถาทีสุ ทสสุ กถาวตฺถูสุ วา เฉโก, ตาย กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา สพฺเพสํ ยติชนานํ ปณฺฑิตานํ วิฺาเปตฺวาน โพเธตฺวาน อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ วาสํ กปฺเปมิ.
๔๓๙. อิโต ปฺจสเต กปฺเปติ อิโต ปฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตโต ภทฺทกปฺปโต ปฺจสเต กปฺเป สุปฺปกาสกา สุฏฺุ ปากฏา จกฺกรตนาทิ สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺนา ชมฺพุทีปาทิจตุทีปมฺหิ อิสฺสรา ปธานา จตุโร จตฺตาโร จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๖. อุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร ¶ หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺเน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต. เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ ¶ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห นิพฺพตฺโต. อุปาลีติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปิยสหาโย หุตฺวา ตถาคเต อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชฺชาย นิกฺขมนฺเตหิ ฉหิ ขตฺติเยหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ (จูฬว. ๓๓๐ อาทโย) อาคตเมว. โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน ¶ หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อรฺวาสํ อนุชานาถา’’ติ อาห. ‘‘ภิกฺขุ อรฺเ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ วฑฺฒิสฺสติ, มยฺหํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส วิปสฺสนาธุรฺจ คนฺถธุรฺจ ปริปูเรสฺสตี’’ติ. โส สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถาปิ นํ สยเมว สกลํ วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส อปรภาเค ภารุกจฺฉวตฺถุํ อชฺชุกวตฺถุํ กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ วินิจฺฉินิ. สตฺถา เอเกกสฺมึ วินิจฺฉเย สาธุการํ ทตฺวา ตโย วินิจฺฉเย อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ วินยธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๔๔๑. เอวํ โส เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ตํ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร หํสวติยาติอาทิมาห. ตตฺถ หํสวติยาติ หํสาวฏฺฏอากาเรน วติ ปาการปริกฺเขโป ยสฺมึ นคเร, ตํ นครํ หํสวตี. อถ วา อเนกสงฺขา หํสา ตฬากโปกฺขรณีสรปลฺลลาทีสุ นิวสนฺตา อิโต จิโต จ วิธาวมานา วสนฺติ เอตฺถาติ หํสวตี, ตสฺสา หํสวติยา. สุชาโต นาม พฺราหฺมโณติ สุฏฺุ ชาโตติ สุชาโต, ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ’’ติ วจนโต อครหิโต หุตฺวา ชาโตติ อตฺโถ. อสีติโกฏินิจโยติ อสีติโกฏิธนราสิโก ปหูตธนธฺวา อสงฺขฺเยยฺยธนธฺวา พฺราหฺมโณ สุชาโต นาม อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๔๒. ปุนปิ ¶ ตสฺเสว มหนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อชฺฌายโกติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺฌายโกติ ปเรสํ เวทตฺตยาทึ วาเจตา. มนฺตธโรติ มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, อถพฺพนเวทพฺยากรณาทิชานนปฺวาติ อตฺโถ. ติณฺณํ เวทาน ปารคูติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ¶ ติณฺณํ เวทานํ ปริโยสานํ ปตฺโตติ อตฺโถ. ลกฺขเณติ ลกฺขณสตฺเถ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติอิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทาทีสุ ทิสฺสมานลกฺขณปกาสนกคนฺเถ จาติ อตฺโถ. อิติหาเสติ ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ โปราณกถาปฺปกาสเก คนฺเถ. สธมฺเมติ สกธมฺเม พฺราหฺมณธมฺเม ปารมึ คโต ปริโยสานํ โกฏึ คโต ปตฺโตติ อตฺโถ.
๔๔๓. ปริพฺพาชาติ เย นิคณฺสาวกา, เต สพฺเพ นานาทิฏฺิกา ตทา มหิยา ปถวีตเล จรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๔๕. ยาว ¶ ยตฺตกํ กาลํ ชิโน นุปฺปชฺชติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ พุทฺโธติ วจนํ นตฺถีติ อตฺโถ.
๔๔๖. อจฺจเยน อโหรตฺตนฺติ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, พหูนํ สํวจฺฉรานํ อติกฺกเมนาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๔๕๔. มนฺตาณิปุตฺโตติ มนฺตาณีนามาย กปฺปกธีตุยา ปุตฺโต, มาสปุณฺณตาย ทิวสปุณฺณตาย ปุณฺโณติ ลทฺธนาโมติ อตฺโถ. ตสฺส สตฺถุสฺส สาวโก เหสฺสติ ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๔๕๕. เอวํ กิตฺตยิ โส พุทฺโธติ โส ปทุมุตฺตโร ภควา เอวํ อิมินา ปกาเรน สุนนฺทํ สุนฺทรากาเรน โสมนสฺสทายกํ กิตฺตยิ พฺยากรณมทาสีติ อตฺโถ. สพฺพํ ชนํ สกลชนสมูหํ สาธุกํ หาสยนฺโต โสมนสฺสํ กโรนฺโต สกํ พลํ อตฺตโน พลํ ทสฺสยนฺโต ปากฏํ กโรนฺโตติ สมฺพนฺโธ.
๔๕๖. ตโต อนนฺตรํ อตฺตโน อานุภาวํ อฺาปเทเสน ทสฺเสนฺโต กตฺชลีติอาทิมาห. ตทา ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาทโต ปุริมกาเล สุนนฺทํ ตาปสํ กตฺชลิปุฏา สพฺเพ ชนา นมสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. พุทฺเธ การํ กริตฺวานาติ เอวํ โส สพฺพชนปูชิโตปิ สมาโน ‘‘ปูชิโตมฺหี’’ติ มานํ อกตฺวา ¶ พุทฺธสาสเน อธิกํ กิจฺจํ กตฺวา อตฺตโน คตึ ชาตึ โสเธสิ ปริสุทฺธมกาสีติ อตฺโถ.
๔๕๗. สุตฺวาน มุนิโน วจนฺติ ตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาจํ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ อา-การสฺส รสฺสํ กตฺวา ‘‘วจ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน โคตโม นาม นาเมน สตฺถา โลเก ภวิสฺสตี’’ติ อิมํ มุนิโน วจนํ สุตฺวา ยถา เยน ปกาเรน โคตมํ ภควนฺตํ ปสฺสามิ, ตถา เตน ปกาเรน การํ อธิกกิจฺจํ ปฺุสมฺภารํ กสฺสามิ กริสฺสามีติ เม มยฺหํ สงฺกปฺโป เจตนามนสิกาโร อหุ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๔๕๘. เอวาหํ จินฺตยิตฺวานาติ ‘‘อหํ การํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา. กิริยํ จินฺตยึ มมาติ ‘‘มยา กีทิสํ ปฺุํ กตฺตพฺพํ นุ โข’’ติ กิริยํ กตฺตพฺพกิจฺจํ จินฺตยินฺติ อตฺโถ. กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามีติ อหํ ¶ กีทิสํ ปฺุกมฺมํ อาจรามิ ปูเรมิ นุ โขติ ¶ อตฺโถ. ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเรติ อุตฺตรวิรหิเต สกลปฺุสฺส ภาชนภูเต รตนตฺตเยติ อตฺโถ.
๔๕๙. อยฺจ ปาิโก ภิกฺขูติ อยํ ภิกฺขุ สรภฺวเสน คนฺถปาปนโต วาจนโต ‘‘ปาิโก’’ติ ลทฺธนาโม ภิกฺขุ. พุทฺธสาสเน สพฺเพสํ ปาีนํ ปากวาจกานํ อนฺตเร วินเย จ อคฺคนิกฺขิตฺโต อคฺโค อิติ ปิโต. ตํ านํ เตน ภิกฺขุนา ปตฺตฏฺานนฺตรํ อหํ ปตฺถเย ปตฺเถมีติ อตฺโถ.
๔๖๐. ตโต ปรํ อตฺตโน ปฺุกรณูปายํ ทสฺเสนฺโต อิทํ เม อมิตํ โภคนฺติอาทิมาห. เม มยฺหํ อมิตํ ปมาณวิรหิตํ โภคราสึ อกฺโขภํ โขเภตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สาครูปมํ สาครสทิสํ เตน โภเคน ตาทิเสน ธเนน พุทฺธสฺส อารามํ มาปเยติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
๔๗๔. ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา สมฺพุทฺโธ เตน สุฏฺุ มาปิตํ การิตํ สงฺฆารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺสารามสฺสานิสํสทีปกํ อิทํ วจนํ อพฺรวิ กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
๔๗๕. กถํ? โย โสติ โย สงฺฆารามทายโก ตาปโส สุมาปิตํ กุฏิเลณมณฺฑปปาสาทหมฺมิยปาการาทินา สุฏฺุ สชฺชิตํ สงฺฆารามํ พุทฺธสฺส ปาทาสิ ป-กาเรน โสมนสฺสสมฺปยุตฺตจิตฺเตน ¶ อทาสิ. ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ตาปสํ อหํ ปากฏํ กริสฺสามิ, อุตฺตานึ กริสฺสามีติ อตฺโถ. สุณาถ มม ภาสโตติ ภาสนฺตสฺส มยฺหํ วจนํ สุณาถ, โอหิตโสตา อวิกฺขิตฺตจิตฺตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
๔๗๖. เตน ทินฺนารามสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตีติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๔๗๗. สงฺฆารามสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ อายตึ อนุภวิตพฺพสมฺปตฺติสงฺขาตํ อิฏฺผลํ สงฺฆารามทานสฺส ผลํ วิปากนฺติ อตฺโถ.
๔๗๘. ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ¶ ฉสหสฺสานิ อสีติสหสฺสานิ สมลงฺกตา สุฏฺุ อลงฺกตา สชฺชิตา นาริโย อิตฺถิโย วิจิตฺตวตฺถาภรณาติ วิจิตฺเตหิ อเนกรูเปหิ วตฺเถหิ อาภรเณหิ จ สมนฺนาคตา. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ โอลมฺพิตมุตฺตาหารมณิกฺจิตกณฺณาติ อตฺโถ.
๔๗๙. ตาสํ อิตฺถีนํ รูปโสภาติสยํ วณฺเณนฺโต อาฬารปมฺหาติอาทิมาห. ตตฺถ อาฬารานิ มหนฺตานิ อกฺขีนิ มณิคุฬสทิสานิ ยาสํ อิตฺถีนํ ตา อาฬารปมฺหา ภมรานมิว มนฺทโลจนาติ อตฺโถ. หสุลา หาสปกติ, ลีลาวิลาสาติ อตฺโถ. สุสฺาติ สุนฺทรสฺิตพฺพสรีราวยวา. ตนุมชฺฌิมาติ ขุทฺทกอุทรปเทสา. เสสํ อุตฺตานเมว.
๔๘๔. ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโทติ ตสฺส โคตมสฺส ภควโต ธมฺเมสุ ทายาโท ธมฺมโกฏฺาสภาคี. โอรโสติ อุรสิ ชาโต, สิถิลธนิตาทิทสวิธพฺยฺชนพุทฺธิสมฺปนฺนํ กณฺตาลุโอฏฺาทิปฺจฏฺาเน ฆฏฺเฏตฺวา เทสิตธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคาทิมคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อรหตฺเต ิตภาเวน อุรสิ ชาตปุตฺโตติ อตฺโถ. ธมฺมนิมฺมิโตติ ธมฺเมน สเมน อทณฺเฑน อสตฺเถน นิมฺมิโต ปากโฏ ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. อุปาลิ นาม นาเมนาติ กิฺจาปิ โส มาตุ นาเมน มนฺตาณิปุตฺตนาโม, อนุรุทฺธาทีหิ ปน สห คนฺตฺวา ปพฺพชิตตฺตา ขตฺติยานํ อุปสมีเป อลฺลีโน ยุตฺโต กายจิตฺเตหิ สมงฺคีภูโตติ อุปาลีติ นาเมน สตฺถุ สาวโก เหสฺสติ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๔๘๕. วินเย ปารมึ ปตฺวาติ วินยปิฏเก โกฏึ ปริโยสานํ ปตฺวา ปาปุณิตฺวา. านาฏฺาเน จ โกวิโทติ การณาการเณ จ ทกฺโข เฉโกติ อตฺโถ. ชินสาสนํ ธาเรนฺโตติ ชิเนน ¶ วุตฺตานุสาสนึ ชินสฺส ปิฏกตฺตยํ วาจนสวนจินฺตนธารณาทิวเสน ธาเรนฺโต, สลฺลกฺเขนฺโตติ อตฺโถ. วิหริสฺสตินาสโวติ นิกฺกิเลโส จตูหิ อิริยาปเถหิ อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หริสฺสติ ปวตฺเตสฺสตีติ อตฺโถ.
๔๘๗. อปริเมยฺยุปาทายาติ ¶ อเนกสตสหสฺเส อาทึ กตฺวา. ปตฺเถมิ ตว สาสนนฺติ ‘‘โคตมสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ตุยฺหํ สาสนํ ปตฺเถมิ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. โส เม อตฺโถติ โส เอตทคฺคฏฺานนฺตรสงฺขาโต อตฺโถ เม มยา อนุปฺปตฺโตติ อตฺโถ. สพฺพสํโยชนกฺขโยติ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขโย มยา อนุปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพานํ อธิคตนฺติ อตฺโถ.
๔๘๘. ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต ปีฬิโต สูลาวุโต สูเล อาวุโต อาวุณิโต โปโส ปุริโส สูเล สาตํ มธุรสุขํ อวินฺทนฺโต นานุภวนฺโต ปริมุตฺตึว ปริโมจนเมว อิจฺฉติ ยถาติ สมฺพนฺโธ.
๔๘๙-๙๐. มหาวีร วีรานมนฺตเร วีรุตฺตม อหํ ภวทณฺเฑน ชาติทณฺเฑน, ตชฺชิโต ปีฬิโต กมฺมสูลาวุโต กุสลากุสลกมฺมสูลสฺมึ อาวุโต สนฺโต สํวิชฺชมาโน, ปิปาสาเวทนาย ปิปาสาตุรภาเวน อฏฺฏิโต อภิภูโต ทุกฺขาปิโต ภเว สาตํ สํสาเร มธุรํ สุขํ น วินฺทามิ น ลภามิ. ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ, นรกคฺคิกปฺปุฏฺานคฺคิทุกฺขคฺคิสงฺขาเตหิ วา ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหนฺโต ปริมุตฺตึ ปริมุจฺจนุปายํ คเวสามิ ปริเยสามิ ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. ยถา ราชทณฺฑํ อิโต คโต ปตฺโต ปริมุตฺตึ คเวสติ, ตถา อหํ ภวทณฺฑปฺปตฺโต ปริมุตฺตึ คเวสามีติ สมฺพนฺโธ.
๔๙๑-๒. ปุน สํสารโต โมจนํ อุปโมปเมยฺยวเสน ทสฺเสนฺโต ยถา ¶ วิสาโทติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสน สปฺปวิเสน อา สมนฺตโต ทํสียิตฺถ ทฏฺโ โหตีติ วิสาโท, สปฺปทฏฺโติ อตฺโถ. อถ วา วิสํ หลาหลวิสํ อทติ คิลตีติ วิสาโท, วิสขาทโกติ อตฺโถ. โย ปุริโส วิสาโท, เตน ตาทิเสน วิเสน ปริปีฬิโต, ตสฺส วิสสฺส วิฆาตาย วินาสาย อุปายนํ อุปายภูตํ อคทํ โอสธํ คเวเสยฺย ปริเยเสยฺย, ตํ คเวสมาโน วิสฆาตกํ วิสนาสกํ อคทํ โอสธํ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย. โส ตํ อตฺตโน ทิฏฺํ โอสธํ ปิวิตฺวา วิสมฺหา วิสโต ปริมุตฺติยา ปริโมจนการณา สุขี อสฺส ภเวยฺย ยถาติ สมฺพนฺโธ.
๔๙๓. ตเถวาหนฺติ ¶ ยถา เยน ปกาเรน โส นโร วิสหโต, สวิเสน สปฺเปน ทฏฺโ วิสขาทโก ¶ วา โอสธํ ปิวิตฺวา สุขี ภเวยฺย, ตเถว เตน ปกาเรน อหํ อวิชฺชาย โมเหน สํ สุฏฺุ ปีฬิโต. สทฺธมฺมาคทเมสหนฺติ อหํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ โอสธํ เอสํ ปริเยสนฺโตติ อตฺโถ.
๔๙๔-๕. ธมฺมาคทํ คเวสนฺโตติ สํสารทุกฺขวิสสฺส วินาสาย ธมฺโมสธํ คเวสนฺโต. อทฺทกฺขึ สกฺยสาสนนฺติ สกฺยวํสปภวสฺส โคตมสฺส สาสนํ สทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ. อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตนฺติ สพฺเพสํ โอสธานํ อนฺตเร ตํ สกฺยสาสนสงฺขาตํ ธมฺโมสธํ อคฺคํ อุตฺตมนฺติ อตฺโถ. สพฺพสลฺลวิโนทนนฺติ ราคสลฺลาทีนํ สพฺเพสํ สลฺลานํ วิโนทนํ วูปสมกรํ ธมฺโมสธํ ธมฺมสงฺขาตํ โอสธํ ปิวิตฺวา สพฺพํ วิสํ สกลสํสารทุกฺขวิสํ สมูหนึ นาเสสินฺติ สมฺพนฺโธ. อชรามรนฺติ ตํ ทุกฺขวิสํ สมูหนิตฺวา อชรํ ชราวิรหิตํ อมรํ มรณวิรหิตํ สีติภาวํ ราคปริฬาหาทิวิรหิตตฺตา สีตลภูตํ นิพฺพานํ อหํ ผสฺสยึ ปจฺจกฺขมกาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๙๖. ปุน กิเลสตมสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถา ภูตฏฺฏิโตติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา เยน ปกาเรน ภูตฏฺฏิโต ภูเตน ยกฺเขน อฏฺฏิโต ปีฬิโต โปโส ปุริโส ภูตคฺคาเหน ยกฺขคฺคาเหน ปีฬิโต ทุกฺขิโต ภูตสฺมา ยกฺขคฺคาหโต ปริมุตฺติยา โมจนตฺถาย ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺย.
๔๙๗. ตํ คเวสมาโน จ ภูตวิชฺชาย สุฏฺุ โกวิทํ เฉกํ ภูตเวชฺชํ ปสฺเสยฺย, โส ภูตเวชฺโช ตสฺส ยกฺขคฺคหิตสฺส ปุริสสฺส อาเวสภูตํ วิหเน วินาเสยฺย, สมูลฺจ มูเลน สห อายตึ อนาเสวกํ กตฺวา วินาสเย วิทฺธํเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
๔๙๘. มหาวีร วีรุตฺตม ตมคฺคาเหน กิเลสนฺธการคฺคาเหน ปีฬิโต อหํ ตเถว เตน ปกาเรเนว ตมโต กิเลสนฺธการโต ปริมุตฺติยา โมจนตฺถาย าณาโลกํ ปฺาอาโลกํ คเวสามีติ สมฺพนฺโธ.
๔๙๙. อถ ¶ ¶ ตทนนฺตรํ กิเลสตมโสธนํ กิเลสนฺธการนาสกํ สกฺยมุนึ อทฺทสนฺติ อตฺโถ. โส สกฺยมุนิ เม มยฺหํ ตมํ อนฺธการํ กิเลสติมิรํ ภูตเวชฺโชว ภูตกํ ยกฺขคฺคหิตํ อิว วิโนเทสิ ทูรี อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๐. โส อหํ เอวํ วิมุตฺโต สํสารโสตํ สํสารปวาหํ สํ สุฏฺุ ฉินฺทึ เฉเทสึ, ตณฺหาโสตํ ตณฺหามโหฆํ นิวารยึ นิรวเสสํ อปฺปวตฺตึ อกาสินฺติ อตฺโถ. ภวํ อุคฺฆาฏยึ สพฺพนฺติ ¶ กามภวาทิกํ สพฺพํ นวภวํ อุคฺฆาฏยึ วินาเสสินฺติ อตฺโถ. มูลโต วินาเสนฺโต ภูตเวชฺโช อิว มูลโต อุคฺฆาฏยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๑. ตโต นิพฺพานปริเยสนาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถาติอาทิมาห. ตตฺถ ครุํ ภาริยํ นาคํ คิลตีติ ครุโฬ. ครุํ วา นาคํ ลาติ อาททาตีติ ครุโฬ, ครุฬราชา. อตฺตโน ภกฺขํ สกโคจรํ ปนฺนคํ ปกาเรน ปรหตฺถํ น คจฺฉตีติ ปนฺนโคติ ลทฺธนามํ นาคํ คหณตฺถาย โอปตติ อวปตติ, สมนฺตา สมนฺตโต โยชนสตํ สตโยชนปฺปมาณํ มหาสรํ มหาสมุทฺทํ อตฺตโน ปกฺขวาเตหิ วิกฺโขเภติ อาโลเฬติ ยถาติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๒. โส สุปณฺโณ วิหงฺคโม เวหาสคมนสีโล ปนฺนคํ นามํ คเหตฺวา อโธสีสํ โอลมฺเพตฺวา วิเหยํ ตตฺถ ตตฺถ วิวิเธน เหเนน เหเนฺโต อาทาย ทฬฺหํ คเหตฺวา เยน กามํ ยตฺถ คนฺตุกาโม, ตตฺถ ปกฺกมติ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๓. ภนฺเต มหาวีร, ยถา ครุโฬ พลี พลวา ปนฺนคํ คเหตฺวา ปกฺกมติ, ตถา เอว อหํ อสงฺขตํ ปจฺจเยหิ อกตํ นิพฺพานํ คเวสนฺโต ปฏิปตฺติปูรณวเสน ปริเยสนฺโต โทเส สกลทิยฑฺฒกิเลสสหสฺเส วิกฺขาลยึ วิเสเสน สมุจฺเฉทปฺปหาเนน โสเธสึ อหนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๔. ยถา ครุโฬ ปนฺนคํ คเหตฺวา ภฺุชิตฺวา วิหรติ, ตถา อหํ ธมฺมวรํ อุตฺตมธมฺมํ ทิฏฺโ ปสฺสนฺโต เอตํ สนฺติปทํ นิพฺพานปทํ อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ มคฺคผเลหิ อาทาย คเหตฺวา วฬฺเชตฺวา วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๕. อิทานิ ¶ นิพฺพานสฺส ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสนฺโต อาสาวตี นาม ลตาติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺเพสํ เทวานํ อาสา อิจฺฉา เอติสฺสํ ลตายํ อตฺถีติ อาสาวตี นาม ลตา, จิตฺตลตาวเน อเนกวิจิตฺตาหิ ลตาหิ คหนีภูเต วเน อุยฺยาเน ชาตา นิพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ตสฺสา ลตาย วสฺสสหสฺเสน วสฺสสหสฺสจฺจเยน เอกํ ผลํ นิพฺพตฺตเต เอกํ ผลํ คณฺหาติ.
๕๐๖. ตํ เทวาติ ตํ อาสาวตึ ลตํ ตาว ทูรผลํ ตตฺตกํ จิรกาลํ อติกฺกมิตฺวา ผลํ คณฺหนฺตํ สํวิชฺชมานํ ¶ เทวา ตาวตึสเทวตา ปยิรุปาสนฺติ ภชนฺติ, สา อาสาวตี นาม ลตุตฺตมา ลตานํ อนฺตเร อุตฺตมลตา เอวํ เทวานํ ปิยา อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๗. สตสหสฺสุปาทายาติ ¶ สตสหสฺสสํวจฺฉรํ อาทึ กตฺวา. ตาหํ ปริจเร มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, ภนฺเต, มุนิ าณวนฺต สพฺพฺุ, อหํ ตํ ภควนฺตํ ปริจเร ปยิรุปาสามิ. สายํปาตํ นมสฺสามีติ สายนฺหสมยฺจ ปุพฺพณฺหสมยฺจาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ นมสฺสามิ ปณามํ กโรมิ. ยถา เทวา ตาวตึสา เทวา วิย อาสาวตีลตํ สายํปาตฺจ ปยิรุปาสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๐๘. อวฺฌา ปาริจริยาติ ยสฺมา พุทฺธทสฺสนเหตุ นิพฺพานปฺปตฺติ อโหสิ, ตสฺมา พุทฺธปาริจริยา วตฺตปฏิปตฺติกิริยา อวฺฌา อตุจฺฉา นมสฺสนา ปณามกิริยา จ อโมฆา อตุจฺฉา. ตถา หิ ทูราคตํ ทูรโต สํสารทฺธานโต อาคตมฺปิ, สนฺตํ สํวิชฺชมานํ ขโณยํ อยํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ น วิราธยิ นาติกฺกมิ, มํ อติกฺกมิตฺวา น คโตติ อตฺโถ.
๕๐๙. พุทฺธทสฺสนเหตุ นิพฺพานปฺปตฺโต อหํ อายตึ อุปฺปชฺชนกภเว มม ปฏิสนฺธึ วิจินนฺโต อุปปริกฺขนฺโต น ปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ. นิรูปธิ ขนฺธูปธิกิเลสูปธีหิ วิรหิโต วิปฺปมุตฺโต สพฺพกิเลเสหิ วินาภูโต อุปสนฺโต กิเลสปริฬาหาภาเวน สนฺตมานโส จรามิ อหนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๑๐. ปุน อตฺตโน พุทฺธทสฺสนาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถาปิ ปทุมํ นามาติอาทิมาห. สูริยรํเสน สูริยรํสิสมฺผสฺเสน ยถา ปทุมํ นาม ¶ อปิ ปุปฺผติ วิกสติ มหาวีร วีรุตฺตม อหํ ตถา เอว พุทฺธรํเสน พุทฺเธน ภควตา เทสิตธมฺมรํสิปฺปภาเวน ปุปฺผิโตติ อตฺโถ.
๕๑๑-๑๒. ปุน พุทฺธทสฺสเนน นิพฺพานทสฺสนํ ทีเปนฺโต ยถา พลากาติอาทิมาห. ตตฺถ พลากโยนิมฺหิ พลากชาติยํ สทา สพฺพสฺมึ กาเล ปุมา ปุริโส ยถา น วิชฺชติ. ปุเม อวิชฺชมาเน กถํ พลากานํ คพฺภคฺคหณํ โหตีติ เจ? เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ สทฺทํ กโรนฺเตสุ เมฆคชฺชนํ สุตฺวา ตา พลากินิโย สทา สพฺพกาเล คพฺภํ คณฺหนฺติ อณฺฑํ ธาเรนฺตีติ อตฺโถ. ยาว ยตฺตกํ กาลํ เมโฆ น คชฺชติ เมโฆ สทฺทํ น กโรติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ จิรํ จิรกาเลน คพฺภํ อณฺฑํ ธาเรนฺติ. ยทา ยสฺมึ กาเล เมโฆ ปวสฺสติ ปกาเรน คชฺชิตฺวา วสฺสติ วุฏฺิธารํ ปคฺฆรติ, ตทา ตสฺมึ กาเล ภารโต คพฺภธารณโต ปริมุจฺจนฺติ อณฺฑํ ปาเตนฺตีติ อตฺโถ.
๕๑๓. ตโต ปรํ อุปเมยฺยสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ปทุมุตฺตรสฺส พุทฺธสฺส ธมฺมเมเฆน โวหารปรมตฺถเทสนาสงฺขาตเมเฆน คชฺชโต คชฺชนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส ¶ ธมฺมเมฆสฺส สทฺเทน ¶ โฆสานุสาเรน อหํ ตทา ธมฺมคพฺภํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ทานสีลาทิปฺุสมฺภารคพฺภํ อคณฺหึ คเหสึ ตถาติ สมฺพนฺโธ.
๕๑๔. สตสหสฺสุปาทาย กปฺปสตสหสฺสํ อาทึ กตฺวา ปฺุคพฺภํ ทานสีลาทิปฺุสมฺภารํ อหํ ธเรมิ ปูเรมิ. ยาว ธมฺมเมโฆ ธมฺมเทสนา น คชฺชติ พุทฺเธน น เทสียติ, ตาว อหํ ภารโต สํสารคพฺภภารโต นปฺปมุจฺจามิ น โมเจมิ น วิสุํ ภวามีติ สมฺพนฺโธ.
๕๑๕. ภนฺเต, สกฺยมุนิ สกฺยวํสปฺปภว ยทา ยสฺมึ กาเล สุทฺโธทนมหาราชสฺส ตว ปิตุ รมฺเม รมณีเย กปิลวตฺถเว กปิลวตฺถุนามเก นคเร ตุวํ ธมฺมเมเฆน คชฺชติ โฆเสติ, ตทา ตสฺมึ กาเล อหํ ภารโต สํสารคพฺภภารโต ปริมุจฺจึ มุตฺโต อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๑๖. ตโต ปรํ อตฺตนา อธิคเต มคฺคผเล ทสฺเสนฺโต สฺุตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺตอตฺตนิยาทีนํ อภาวโต สฺุตํ วิโมกฺขฺจ ราคโทสโมหสพฺพกิเลสนิมิตฺตานํ อภาวโต, อนิมิตฺตํ วิโมกฺขฺจ ¶ ตณฺหาปณิธิสฺส อภาวโต, อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขฺจ อริยมคฺคํ อธิคฺฉึ ภาเวสินฺติ สมฺพนฺโธ. จตุโร จ ผเล สพฺเพติ จตฺตาริ สามฺผลานิ สพฺพานิ สจฺฉิ อกาสินฺติ อตฺโถ. ธมฺเมวํ วิชฏยึ อหนฺติ อหํ เอวํ สพฺพธมฺเม ชฏํ คหนํ วิชฏยึ วิทฺธํเสสินฺติ อตฺโถ.
ทุติยภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๕๑๗. ตโต ปรํ อตฺตนา อธิคตวิเสสเมว ทสฺเสนฺโต อปริเมยฺยุปาทายาติอาทิมาห. ตตฺถ น ปริเมยฺโยติ อปริเมยฺโย, สํวจฺฉรคณนวเสน ปเมตุํ สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ. ตํ อปริเมยฺยํ กปฺปํ อุปาทาย อาทึ กตฺวา ตว สาสนํ ตุยฺหํ สาสนํ ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺเถมิ. อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, ปตฺเถสินฺติ อตฺโถ. โส เม อตฺโถติ โส ปตฺถนาสงฺขาโต อตฺโถ เม มยา อนุปฺปตฺโต นิปฺผาทิโตติ อตฺโถ. อนุตฺตรํ สนฺติปทํ นิพฺพานํ อนุปฺปตฺตํ อธิคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๑๘. โส อหํ อธิคตตฺตา วินเย วินยปิฏเก ปารมึ ปตฺโต ปริโยสานปฺปตฺโต. ยถาปิ ปาิโก อิสีติ ยถา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค อิสิ ภิกฺขุ ปาิโก ปากโฏ ¶ อโหสิ, ตเถวาหนฺติ อตฺโถ. น เม สมสโม อตฺถีติ วินยธาริตาย ¶ เม มยา สมสโม สมาโน อฺโ น อตฺถีติ อตฺโถ. สาสนํ โอวาทานุสาสนีสงฺขาตํ สาสนํ ธาเรมิ ปูเรมีติ อตฺโถ.
๕๑๙. ปุนปิ อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต วินเย ขนฺธเก จาปีติอาทิมาห. ตตฺถ วินเยติ อุภโตวิภงฺเค. ขนฺธเกติ มหาวคฺคจูฬวคฺเค. ติกจฺเฉเท จาติ ติกสงฺฆาทิเสสติกปาจิตฺติยาทิเก จ. ปฺจเมติ ปริวาเร จ. เอตฺถ เอตสฺมึ สกเล วินยปิฏเก มยฺหํ วิมติ ทฺเวฬฺหกํ นตฺถิ น สํวิชฺชติ. อกฺขเรติ วินยปิฏกปริยาปนฺเน อ-การาทิเก อกฺขเร. พฺยฺชเนติ ก-การาทิเก พฺยฺชเน วา เม วิมติ สํสโย นตฺถีติ สมฺพนฺโธ.
๕๒๐. นิคฺคเห ¶ ปฏิกมฺเม จาติ ปาปภิกฺขูนํ นิคฺคเห จ สาปตฺติกานํ ภิกฺขูนํ ปริวาสทานาทิเก ปฏิกมฺเม จ านาฏฺาเน จ การเณ จ อการเณ จ โกวิโท เฉโกติ อตฺโถ. โอสารเณ จ ตชฺชนียาทิกมฺมสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โอสารเณ ปเวสเน จ. วุฏฺาปเน จ อาปตฺติโต วุฏฺาปเน นิราปตฺติกรเณ จ เฉโกติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถ ปารมึ คโตติ สพฺพสฺมึ วินยกมฺเม ปริโยสานํ ปตฺโต, ทกฺโข เฉโกติ อตฺโถ.
๕๒๑. วินเย ขนฺธเก จาปีติ วุตฺตปฺปกาเร วินเย จ ขนฺธเก จ, ปทํ สุตฺตปทํ นิกฺขิปิตฺวา ปฏฺเปตฺวา. อุภโต วินิเวเตฺวาติ วินยโต ขนฺธกโต จาติ อุภยโต นิพฺพตฺเตตฺวา วิชเฏตฺวา นยํ อาหริตฺวา. รสโตติ กิจฺจโต. โอสเรยฺยํ โอสารณํ กโรมีติ อตฺโถ.
๕๒๒. นิรุตฺติยา จ กุสโลติ ‘‘รุกฺโข ปโฏ กุมฺโภ มาลา จิตฺต’’นฺติอาทีสุ โวหาเรสุ เฉโก. อตฺถานตฺเถ จ โกวิโทติ อตฺเถ วฑฺฒิยํ อนตฺเถ หานิยฺจ โกวิโท ทกฺโขติ อตฺโถ. อนฺาตํ มยา นตฺถีติ วินยปิฏเก สกเล วา ปิฏกตฺตเย มยา อนฺาตํ อวิทิตํ อปากฏํ กิฺจิ นตฺถีติ อตฺโถ. เอกคฺโค สตฺถุ สาสเนติ พุทฺธสาสเน อหเมว เอโก วินยธรานํ อคฺโค เสฏฺโ อุตฺตโมติ อตฺโถ.
๕๒๓. รูปทกฺเข อหํ อชฺชาติ อชฺช เอตรหิ กาเล สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ปาวจเน อหํ รูปทกฺเข รูปทสฺสเน วินยวินิจฺฉยทสฺสเน สพฺพํ กงฺขํ สกลํ สํสยํ วิโนเทมิ วินาเสมีติ สมฺพนฺโธ. ฉินฺทามิ สพฺพสํสยนฺติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิกํ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) ¶ กาลตฺตยํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ สพฺพํ โสฬสวิธํ กงฺขํ ฉินฺทามิ วูปสเมมิ สพฺพโส วิทฺธํเสมีติ อตฺโถ.
๕๒๔. ปทํ อนุปทฺจาปีติ ปทํ ปุพฺพปทฺจ อนุปทํ ปรปทฺจ อกฺขรํ เอเกกมกฺขรฺจ พฺยฺชนํ สิถิลธนิตาทิทสวิธํ ¶ พฺยฺชนวิธานฺจ. นิทาเนติ เตน สมเยนาติอาทิเก นิทาเน จ. ปริโยสาเนติ นิคมเน. สพฺพตฺถ โกวิโทติ สพฺเพสุ ฉสุ าเนสุ เฉโกติ อตฺโถ.
๕๒๕. ตโต ¶ ปรํ ภควโตเยว คุเณ ปกาเสนฺโต ยถาปิ ราชา พลวาติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา พลวา ถามพลสมฺปนฺโน เสนาพลสมฺปนฺโน วา ราชา, ปรํ ปเรสํ ปฏิราชูนํ เสนํ นิคฺคณฺหิตฺวา นิสฺเสสโต คเหตฺวา ปลาเปตฺวา วา, ตเป ตเปยฺย สนฺตเปยฺย ทุกฺขาเปยฺย. วิชินิตฺวาน สงฺคามนฺติ สงฺคามํ ปรเสนาย สมาคมํ ยุทฺธํ วิชินิตฺวา วิเสเสน ชินิตฺวา ชยํ ปตฺวา. นครํ ตตฺถ มาปเยติ ตตฺถ ตสฺมึ วิชิตฏฺาเน นครํ ปาสาทหมฺมิยาทิวิภูสิตํ วสนฏฺานํ มาปเย การาเปยฺยาติ อตฺโถ.
๕๒๖. ปาการํ ปริขฺจาปีติ ตตฺถ มาปิตนคเร ปาการํ สุธาธวลอิฏฺกามยปาการฺจ การเยติ สมฺพนฺโธ. ปริขฺจาปิ กทฺทมปริขํ, อุทกปริขํ, สุกฺขปริขฺจ อปิ การเย. เอสิกํ ทฺวารโกฏฺกนฺติ นครโสภนตฺถํ อุสฺสาปิตเอสิกาถมฺภฺจ มหนฺตํ โกฏฺกฺจ จตุภูมกาทิทฺวารโกฏฺกฺจ การเย. อฏฺฏาลเก จ วิวิเธติ จตุภูมกาทิเภเท อติอุจฺจอฏฺฏาลเก จ วิวิเธ นานปฺปการเก พหู การเย การาเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
๕๒๗. สิงฺฆาฏกํ จจฺจรฺจาติ น เกวลํ ปาการาทโย การเย, สิงฺฆาฏกํ จตุมคฺคสนฺธิฺจ จจฺจรํ อนฺตราวีถิฺจ การเยติ สมฺพนฺโธ. สุวิภตฺตนฺตราปณนฺติ สุฏฺุ วิภตฺตํ วิภาคโต โกฏฺาสวนฺตํ อนฺตราปณํ อเนกาปณสหสฺสํ การาเปยฺยาติ อตฺโถ. การเยยฺย สภํ ตตฺถาติ ตสฺมึ มาปิตนคเร สภํ ธมฺมาธิกรณสาลํ การเย. อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํ วฑฺฒิฺจ อวฑฺฒิฺจ วินิจฺฉยกรณตฺถํ วินิจฺฉยสาลํ การเยติ สมฺพนฺโธ.
๕๒๘. นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานนฺติ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนตฺถํ. ฉิทฺทาฉิทฺทฺจ ชานิตุนฺติ โทสฺจ อโทสฺจ ชานิตุํ. พลกายสฺส รกฺขายาติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตสฺส พลกายสฺส เสนาสมูหสฺส ¶ อารกฺขณตฺถาย โส นครสามิโก ราชา, เสนาปจฺจํ เสนาปตึ เสนานายกํ มหามตฺตํ เปติ านนฺตเร ปติฏฺเปตีติ อตฺโถ.
๕๒๙. อารกฺขตฺถาย ¶ ภณฺฑสฺสาติ ชาตรูปรชตมุตฺตามณิอาทิราชภณฺฑสฺส อารกฺขณตฺถาย สมนฺตโต โคปนตฺถาย เม มยฺหํ ภณฺฑํ มา วินสฺสีติ นิธานกุสลํ รกฺขเณ กุสลํ เฉกํ นรํ ¶ ปุริสํ ภณฺฑรกฺขํ ภณฺฑรกฺขนฺตํ โส ราชา ภณฺฑาคาเร เปตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๓๐. มมตฺโต โหติ โย รฺโติ โย ปณฺฑิโต รฺโ มมตฺโต มามโก ปกฺขปาโต โหติ. วุทฺธึ ยสฺส จ อิจฺฉตีติ อสฺส รฺโ วุทฺธิฺจ วิรูฬฺหึ โย อิจฺฉติ กาเมติ, ตสฺส อิตฺถมฺภูตสฺส ปณฺฑิตสฺส ราชา อธิกรณํ วินิจฺฉยาธิปจฺจํ เทติ มิตฺตสฺส มิตฺตภาวสฺส ปฏิปชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๓๑. อุปฺปาเตสูติ อุกฺกาปาตทิสาฑาหาทิอุปฺปาเตสุ จ. นิมิตฺเตสูติ มูสิกจฺฉินฺนาทีสุ ‘‘อิทํ นิมิตฺตํ สุภํ, อิทํ นิมิตฺตํ อสุภ’’นฺติ เอวํ นิมิตฺตชานนสตฺเถสุ จ. ลกฺขเณสุ จาติ อิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทลกฺขณชานนสตฺเถสุ จ โกวิทํ เฉกํ อชฺฌายกํ อเนเกสํ สิสฺสานํ พฺยากรณวาจกํ มนฺตธรํ เวทตฺตยสงฺขาตมนฺตธารกํ ปณฺฑิตํ โส ราชา โปโรหิจฺเจ ปุโรหิตฏฺานนฺตเร เปตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๓๒. เอเตหงฺเคหิ สมฺปนฺโนติ เอเตหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ องฺเคหิ อวยเวหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต โส ราชา ‘‘ขตฺติโย’’ติ ปวุจฺจติ กถียตีติ สมฺพนฺโธ. สทา รกฺขนฺติ ราชานนฺติ เอเต เสนาปจฺจาทโย อมจฺจา สทา สพฺพกาลํ ตํ ราชานํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ. กิมิว? จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ สกาตึ รกฺขนฺโต จกฺกวาโก ปกฺขี อิวาติ อตฺโถ.
๕๓๓. ตเถว ตฺวํ มหาวีราติ วีรุตฺตม, ยถา โส ราชา เสนาปจฺจาทิองฺคสมฺปนฺโน นครทฺวารํ ถเกตฺวา ปฏิวสติ, ตเถว ตุวํ หตามิตฺโต นิหตปจฺจตฺถิโก ขตฺติโย อิว สเทวกสฺส โลกสฺส สห เทเวหิ ปวตฺตมานสฺส โลกสฺส ธมฺมราชา ธมฺเมน สเมน ราชา ทสปารมิตาธมฺมปริปูรเณน ราชภูตตฺตา ‘‘ธมฺมราชา’’ติ ปวุจฺจติ กถียตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๓๔. ติตฺถิเย นีหริตฺวานาติ ธมฺมราชภาเวน ปฏิปกฺขภูเต สกลติตฺถิเย นีหริตฺวา นิสฺเสเสน หริตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา สเสนกํ ธารฺจาปิ เสนาย สห วสวตฺติมารมฺปิ นีหริตฺวา ¶ . ตมนฺธการํ วิธมิตฺวาติ ¶ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการํ วิธมิตฺวา วิทฺธํเสตฺวา. ธมฺมนครํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ, ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทพลโพชฺฌงฺคคมฺภีรนยสมนฺตปฏฺานธมฺมสงฺขาตํ วา นครํ อมาปยิ นิมฺมินิ ปติฏฺาเปสีติ อตฺโถ.
๕๓๕. สีลํ ปาการกํ ตตฺถาติ ตสฺมึ ปติฏฺาปิเต ธมฺมนคเร จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปาการํ. าณํ เต ทฺวารโกฏฺกนฺติ เต ตุยฺหํ สพฺพฺุตฺาณอาสยานุสยาณอนาคตํสาณอตีตํสาณาทิกเมว าณํ ทฺวารโกฏฺกนฺติ อตฺโถ. สทฺธา เต เอสิกา วีราติ, ภนฺเต, อสิถิลปรกฺกม เต ตุยฺหํ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภุติ สพฺพฺุตฺาณการณา สทฺทหนสทฺธา อุสฺสาปิตอลงฺการอลงฺกตถมฺโภติ ¶ อตฺโถ. ทฺวารปาโล จ สํวโรติ เต ตุยฺหํ ฉทฺวาริกสํวโร รกฺขาวรณคุตฺติ ทฺวารปาโล ทฺวารรกฺขโกติ อตฺโถ.
๕๓๖. สติปฏฺานมฏฺฏาลนฺติ เต ตุยฺหํ จตุสติปฏฺานอฏฺฏาลมุณฺฑจฺฉทนํ. ปฺา เต จจฺจรํ มุเนติ, ภนฺเต, มุเน าณวนฺต เต ตุยฺหํ ปาฏิหาริยาทิอเนกวิธา ปฺา จจฺจรํ มคฺคสโมธานํ นครวีถีติ อตฺโถ. อิทฺธิปาทฺจ สิงฺฆาฏนฺติ ตุยฺหํ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสสงฺขาตา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา สิงฺฆาฏํ จตุมคฺคสนฺติ. ธมฺมวีถิ สุมาปิตนฺติ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตาย วีถิยา สุฏฺุ มาปิตํ สชฺชิตํ, ตํ ธมฺมนครนฺติ อตฺโถ.
๕๓๗. สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมฺจาติ ตว ตุยฺหํ เอตฺถ ธมฺมนคเร สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมํ วินยฺจ เกวลํ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ ธมฺมสภา ธมฺมาธิกรณสาลาติ อตฺโถ.
๕๓๘. สฺุตํ อนิมิตฺตฺจาติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ สฺุตวิหารฺจ, อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ อนิมิตฺตวิหารฺจ. วิหารฺจปฺปณิหิตนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ อปฺปณิหิตวิหารฺจ. อาเนฺชฺจาติ อจลํ อผนฺทิตํ จตุสามฺผลสงฺขาตํ อาเนฺชวิหารฺจ. นิโรโธ จาติ สพฺพทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานฺจ. เอสา ธมฺมกุฏี ตวาติ เอสา สพฺพนวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาตา ตว ตุยฺหํ ธมฺมกุฏิ วสนเคหนฺติ อตฺโถ.
๕๓๙. ปฺาย ¶ อคฺโค นิกฺขิตฺโตติ ปฺาวเสน ปฺวนฺตานํ อคฺโค. อิติ ภควตา นิกฺขิตฺโต ปิโต เถโร ปฏิภาเน จ ปฺาย กตฺตพฺเพ กิจฺเจ, ยุตฺตมุตฺตปฏิภาเน วา โกวิโท เฉโก นาเมน สาริปุตฺโตติ ปากโฏ ตว ตุยฺหํ ธมฺมเสนาปติ ตยา เทสิตสฺส ปิฏกตฺตยธมฺมสมูหสฺส ธารณโต ปติ ปธาโน หุตฺวา เสนากิจฺจํ กโรตีติ อตฺโถ.
๕๔๐. จุตูปปาตกุสโลติ ¶ ภนฺเต มุนิ, จุตูปปาเต จุติยา อุปปตฺติยา จ กุสโล เฉโก. อิทฺธิยา ปารมึ คโตติ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๓๘; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๒) วุตฺตาย อิทฺธิปฺปเภทาย ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปตฺโต นาเมน โกลิโต นาม โมคฺคลฺลานตฺเถโร โปโรหิจฺโจ ตว ตุยฺหํ ปุโรหิโตติ สมฺพนฺโธ.
๕๔๑. โปราณกวํสธโรติ ภนฺเต มุเน, าณวนฺตํ โปราณสฺส วํสสฺส ธารโก, ปรมฺปรชานนโก วา อุคฺคเตโช ปากฏเตโช, ทุราสโท ¶ อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ ทุกฺโข อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ. ธุตวาทิคุเณนคฺโคติ เตจีวริกงฺคาทีนิ เตรส ธุตงฺคานิ วทติ โอวทตีติ ธุตวาทีคุเณน ธุตงฺคคุเณน อคฺโค เสฏฺโ มหากสฺสปตฺเถโร ตว ตุยฺหํ อกฺขทสฺโส โวหารกรเณ ปธาโนติ อตฺโถ.
๕๔๒. พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ ภนฺเต มุเน, พหูนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ สุตตฺตา ภควตา ภิกฺขุสงฺฆโต จ อุคฺคหิตตฺตา พหุสฺสุโต อเนเกสํ ฉสตสหสฺสสงฺขฺยานํ อาคมธมฺมานํ สติปฏฺานาทีนฺจ ปรมตฺถธมฺมานํ ธารณโต ธมฺมธโร อานนฺโท. สพฺพปาี จ สาสเนติ พุทฺธสาสเน สพฺเพสํ ปาีนํ ปนฺตานํ สชฺฌายนฺตานํ ภิกฺขูนํ อคฺโค เสฏฺโติ สพฺพปาี นาเมน อานนฺโท นาม เถโร. ธมฺมารกฺโข ตวาติ ตว ตุยฺหํ ธมฺมสฺส ปิฏกตฺตยธมฺมภณฺฑสฺส อารกฺโข รกฺขโก ปาลโก, ธมฺมภณฺฑาคาริโกติ อตฺโถ.
๕๔๓. เอเต ¶ สพฺเพ อติกฺกมฺมาติ ภควา ภคฺยวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอเต สาริปุตฺตาทโย มหานุภาเวปิ เถเร อติกฺกมฺม วชฺเชตฺวา มมํเยว ปเมสิ ปมาณํ อกาสิ, มนสิ อกาสีติ อตฺโถ. วินิจฺฉยํ เม ปาทาสีติ วินยฺูหิ ปณฺฑิเตหิ เทสิตํ ปกาสิตํ วินเย วินิจฺฉยํ โทสวิจารณํ เม มยฺหํ ภควา ปาทาสิ ปกาเรน อทาสิ, มยฺหเมว ภารํ อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๔๔. โย โกจิ วินเย ปฺหนฺติ โย โกจิ ภิกฺขุ พุทฺธสาวโก วินยนิสฺสิตํ ปฺหํ มํ ปุจฺฉติ, ตตฺถ ตสฺมึ ปุจฺฉิตปฺเห เม มยฺหํ จินฺตนา วิมติ กงฺขา นตฺถิ. ตฺเหวตฺถํ ตํ เอว ปุจฺฉิตํ อตฺถํ อหํ กเถมีติ สมฺพนฺโธ.
๕๔๕. ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ ยาวตา ยตฺตเก าเน พุทฺธสฺส อาณาเขตฺเต ตํ มหามุนึ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปตฺวา วินเย วินยปิฏเก วินยวินิจฺฉยกรเณ วา มาทิโส มยา สทิโส นตฺถิ, อหเมว อคฺโค, ภิยฺโย มมาธิโก กุโต ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๔๖. ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน โคตโม ภควา เอวํ คชฺชติ สีหนาทํ กโรติ. กถํ? วินเย อุภโตวิภงฺเค, ขนฺธเกสุ มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ, จ-สทฺเทน ปริวาเร, อุปาลิสฺส อุปาลินา สโม สทิโส นตฺถีติ เอวํ คชฺชติ.
๕๔๗. ยาวตาติ ยตฺตกํ พุทฺธภณิตํ พุทฺเธน เทสิตํ นวงฺคํ สุตฺตเคยฺยาทิสตฺถุสาสนํ สตฺถุนา ปกาสิตํ สพฺพํ วินโยคธํ ตํ วินเย อนฺโตปวิฏฺํ วินยมูลกํ อิจฺเจวํ ปสฺสิโน ปสฺสนฺตสฺส.
๕๔๘. มม กมฺมํ สริตฺวานาติ โคตโม สกฺยปุงฺคโว สกฺยวํสปฺปธาโน, มม กมฺมํ มยฺหํ ปุพฺพปตฺถนากมฺมํ อตีตํสาเณน สริตฺวาน ปจฺจกฺขโต ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ¶ คโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๘) มํ เอตทคฺเค าเน เปสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๔๙. สตสหสฺสุปาทายาติ สตสหสฺสกปฺเป อาทึ กตฺวา ยํ อิมํ านํ อปตฺถยึ ปตฺเถสึ, โส เม อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต อธิคโต ปฏิลทฺโธ วินเย ปารมึ คโต โกฏึ ปตฺโตติ อตฺโถ.
๕๕๐. สกฺยานํ ¶ สกฺยวํสราชูนํ นนฺทิชนโน โสมนสฺสการโก อหํ ปุเร ปุพฺเพ กปฺปโก อาสึ อโหสึ, ตํ ชาตึ ตํ กุลํ ตํ โยนึ วิชหิตฺวา วิเสเสน ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา มเหสิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุตฺโต ชาโต สกฺยปุตฺโตติ สงฺขฺยํ คโต สาสนธารณโตติ อตฺโถ.
๕๕๑. ตโต ปรํ อตฺตโน ทาสกุเล นิพฺพตฺตนาปทานํ ทสฺเสนฺโต อิโต ทุติยเก กปฺเปติอาทิมาห. ตตฺถ อิโต ภทฺทกปฺปโต เหฏฺา ทุติเย กปฺเป นาเมน อฺชโส นาม ขตฺติโย เอโก ราชา อนนฺตเตโช สงฺขฺยาติกฺกนฺตเตโช อมิตยโส ปมาณาติกฺกนฺตปริวาโร มหทฺธโน อเนกโกฏิสตสหสฺสธนวา ภูมิปาโล ปถวีปาลโก รกฺขโก อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๕๒. ตสฺส รฺโติ ตสฺส ตาทิสสฺส ราชิโน ปุตฺโต อหํ จนฺทโน นาม ขตฺติโย ขตฺติยกุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. โส อหํ ชาติมเทน จ ยสมเทน จ โภคมเทน จ อุปตฺถทฺโธ ถมฺภิโต อุนฺนโตติ อตฺโถ.
๕๕๓. นาคสตสหสฺสานีติ ¶ สตสหสฺสหตฺถิโน มาตงฺคา มาตงฺคกุเล ชาตา ติธา ปภินฺนา อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาเตหิ ตีหิ าเนหิ ปภินฺนา มทคฬิตา สพฺพาลงฺการภูสิตา สพฺเพหิ หตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา สทา สพฺพกาลํ มํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๕๔. สพเลหิ ปเรโตหนฺติ ตทา ตสฺมึ กาเล อหํ สพเลหิ อตฺตโน เสนาพเลหิ ปเรโต ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตุกามโก อิจฺฉนฺโต สิริกํ นาม นาคํ หตฺถึ อารุยฺห อภิรุหิตฺวา นครโต นิกฺขมินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๕๕. จรเณน จ สมฺปนฺโนติ สีลสํวราทิปนฺนรสจรณธมฺเมน สมนฺนาคโต คุตฺตทฺวาโร ปิหิตจกฺขาทิฉทฺวาโร สุสํวุโต สุฏฺุ รกฺขิตกายจิตฺโต เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, มม มยฺหํ ปุรโต สมฺมุเข อาคจฺฉิ ปาปุณีติ อตฺโถ.
๕๕๖. เปเสตฺวา ¶ สิริกํ นาคนฺติ ตํ อาคตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อหํ สิริกํ นาม นาคํ อภิมุขํ เปเสตฺวา พุทฺธํ อาสาทยึ ฆฏฺเฏสึ ปทุสฺเสสินฺติ อตฺโถ. ตโต สฺชาตโกโป โสติ ตโต ตสฺมา มยา อตีว ปีเฬตฺวา เปสิตตฺตา โส หตฺถินาโค มยิ สฺชาตโกโป ¶ ปทํ อตฺตโน ปาทํ นุทฺธรเต น อุทฺธรติ, นิจฺจโลว โหตีติ อตฺโถ.
๕๕๗. นาคํ ทุฏฺมนํ ทิสฺวาติ ทุฏฺมนํ กุทฺธจิตฺตํ นาทํ ทิสฺวา อหํ พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปํ อกาสึ โทสํ อุปฺปาเทสินฺติ อตฺโถ. วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธนฺติ เทวลํ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ วิเหสยิตฺวา วิเหเตฺวา อหํ อุยฺยานํ อคมาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๕๘. สาตํ ตตฺถ น วินฺทามีติ ตสฺมึ อาสาทเน สาตํ น วินฺทามิ. อาสาทนนิมิตฺตํ มธุรํ สุขํ น ลภามีติ อตฺโถ. สิโร ปชฺชลิโต ยถาติ สิโร มม สีสํ ปชฺชลิโต ยถา ปชฺชลมานํ วิย โหตีติ อตฺโถ. ปริฬาเหน ฑยฺหามีติ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปสฺส กตตฺตา ปจฺฉานุตาปปริฬาเหน ฑยฺหามิ อุณฺหจิตฺโต โหมีติ อตฺโถ.
๕๕๙. สสาครนฺตาติ เตเนว ปาปกมฺมพเลน สสาครนฺตา สาครปริโยสานา สกลมหาปถวี เม มยฺหํ อาทิตฺตา วิย ชลิตา วิย โหติ ขายตีติ อตฺโถ. ปิตุ สนฺติกุปาคมฺมาติ เอวํ ภเย อุปฺปนฺเน อหํ อตฺตโน ปิตุ รฺโ สนฺติกํ อุปาคมฺม อุปคนฺตฺวา อิทํ วจนํ อพฺรวึ กเถสินฺติ อตฺโถ.
๕๖๐. อาสีวิสํว ¶ กุปิตนฺติ อาสีวิสํ สพฺพํ กุปิตํ กุทฺธํ อิว ชลมานํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว มตฺตํ ติธา ปภินฺนํ ทนฺตึ ทนฺตวนฺตํ กฺุชรํ อุตฺตมํ หตฺถึ อิว จ อาคตํ ยํ ปจฺเจกพุทฺธํ สยมฺภุํ สยเมว พุทฺธภูตํ อหํ อาสาทยึ ฆฏฺเฏสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๖๑. อาสาทิโต มยา พุทฺโธติ โส ปจฺเจกพุทฺโธ มยา อาสาทิโต ฆฏฺฏิโต โฆโร อฺเหิ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา โฆโร, อุคฺคตโป ปากฏตโป ชิโน ปฺจ มาเร ชิตวา เอวํคุณสมฺปนฺโน ¶ ปจฺเจกพุทฺโธ มยา ฆฏฺฏิโตติ อตฺโถ. ปุรา สพฺเพ วินสฺสามาติ ตสฺมึ ปจฺเจกพุทฺเธ กตอนาทเรน สพฺเพ มยํ วินสฺสาม วิวิเธนากาเรน นสฺสาม, ภสฺมา วิย ภวามาติ อตฺโถ. ขมาเปสฺสาม ตํ มุนินฺติ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ มุนึ ยาว น วินสฺสาม, ตาว ขมาเปสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.
๕๖๒. โน เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสามาติ อตฺตทนฺตํ ทมิตจิตฺตํ สมาหิตํ เอกคฺคจิตฺตํ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ โน เจ นิชฺฌาเปสฺสาม ขมาเปสฺสาม. โอเรน สตฺตทิวสา สตฺตทิวสโต โอรภาเค สตฺตทิวเส อนติกฺกมิตฺวา สมฺปุณฺณํ รฏฺํ เม สพฺพํ วิธมิสฺสติ วินสฺสิสฺสติ.
๕๖๓. สุเมขโล โกสิโย จาติ เอเต สุเมขลาทโย จตฺตาโร ราชาโน อิสโย อาสาทยิตฺวา ฆฏฺเฏตฺวา อนาทรํ กตฺวา สรฏฺกา สห รฏฺชนปทวาสีหิ ทุคฺคตา วินาสํ คตาติ อตฺโถ.
๕๖๔. ยทา ¶ กุปฺปนฺติ อิสโยติ ยทา ยสฺมึ กาเล สฺตา กายสฺมาทีหิ สฺตา สนฺตา พฺรหฺมจาริโน อุตฺตมจาริโน เสฏฺจาริโน อิสโย กุปฺปนฺติ โทมนสฺสา ภวนฺติ, ตทา สสาครํ สปพฺพตํ สเทวกํ โลกํ วินาเสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๖๕. ติโยชนสหสฺสมฺหีติ เตสํ อิสีนํ อานุภาวํ ตฺวา เต ขมาเปตุํ อจฺจยํ อปราธํ เทสนตฺถาย ปกาสนตฺถาย ติโยชนสหสฺสปฺปมาเณ ปเทเส ปุริเส สนฺนิปาตยินฺติ สมฺพนฺโธ. สยมฺภุํ อุปสงฺกมินฺติ สยมฺภุํ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมึ สมีปํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
๕๖๖. อลฺลวตฺถาติ มยา สทฺธึ ราสิภูตา สพฺเพ ชนา อลฺลวตฺถา อุทเกน ตินฺตวตฺถอุตฺตราสงฺคา อลฺลสิรา ตินฺตเกสา ปฺชลีกตา มุทฺธนิ กตอฺชลิปุฏา พุทฺธสฺส ปจฺเจกมุนิโน ¶ ปาเท ปาทสมีเป นิปติตฺวา นิปชฺชิตฺวา อิทํ วจนมพฺรวุนฺติ ‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ, มหาวีรา’’ติอาทิกํ วจนํ อพฺรวุํ กเถสุนฺติ อตฺโถ.
๕๖๗. มหาวีร วีรุตฺตม ภนฺเต ปจฺเจกพุทฺธ, มยา ตุมฺเหสุ อฺาเณน กตํ อปราธํ ขมสฺสุ ตฺวํ วิโนเทหิ, มา มนสิ กโรหีติ อตฺโถ ¶ . ชโน ชนสมูโห ตํ ภควนฺตํ อภิ วิเสเสน ยาจติ. ปริฬาหํ โทสโมเหหิ กตจิตฺตทุกฺขปริฬาหํ อมฺหากํ วิโนเทหิ ตนุํ กโรหิ, โน อมฺหากํ รฏฺํ สกลรฏฺชนปทวาสิโน มา วินาสย มา วินาเสหีติ อตฺโถ.
๕๖๘. สเทวมานุสา สพฺเพติ สพฺเพ มานุสา สเทวา สทานวา ปหาราทาทีหิ อสุเรหิ สห สรกฺขสา อโยมเยน กูเฏน มหามุคฺคเรน สทา สพฺพกาลํ เม สิรํ มยฺหํ มตฺถกํ ภินฺเทยฺยุํ ปทาเลยฺยุํ.
๕๖๙. ตโต ปรํ พุทฺธานํ ขมิตภาวฺจ โกปาภาวฺจ ปกาเสนฺโต ทเก อคฺคิ น สณฺาตีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา อุทเก อคฺคิ น สณฺาติ น ปติฏฺาติ, ยถา พีชํ เสเล สิลามเย ปพฺพเต น วิรุหติ, ยถา อคเท โอสเธ กิมิ ปาณโก น สณฺาติ. ตถา โกโป จิตฺตปฺปโกโป ทุมฺมนตา พุทฺเธ ปฏิวิทฺธสจฺเจ ปจฺเจกพุทฺเธ น ชายติ น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
๕๗๐. ปุนปิ พุทฺธานํ อานุภาวํ ปกาเสนฺโต ยถา จ ภูมีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา จ ภูมิ ปถวี อจลา นิจฺจลา, ตถา พุทฺโธ อจโลติ อตฺโถ. ยถา สาคโร มหาสมุทฺโท อปฺปเมยฺโย ปเมตุํ ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย, ตถา พุทฺโธ อปฺปเมยฺโยติ อตฺโถ. ยถา อากาโส อผุฏฺากาโส อนนฺตโก ปริโยสานรหิโต, เอวํ ตถา พุทฺโธ อกฺโขภิโย โขเภตุํ อาโลเฬตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ.
๕๗๑. ตโต ปรํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขมนวจนํ ทสฺเสนฺโต สทา ¶ ขนฺตา มหาวีราติอาทิมาห. ตตฺถ มหาวีรา อุตฺตมวีริยวนฺตา พุทฺธา ตปสฺสิโน ปาปานํ ตปนโต ‘‘ตโป’’ติ ลทฺธนาเมน วีริเยน สมนฺนาคตา ขนฺตา จ ขนฺติยา จ สมฺปนฺนา ขมิตา จ ปเรสํ อปราธํ ขมิตา สหิตา สทา สพฺพกาลํ ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ขนฺตานํ ขมิตานฺจาติ เตสํ พุทฺธานํ ขนฺตานํ ขนฺติยา ยุตฺตานํ ขมิตานํ ปราปราธขมิตานํ สหิตานฺจ คมนํ ฉนฺทาทีหิ อคติคมนํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.
๕๗๒. อิติ ¶ ¶ อิทํ วจนํ วตฺวา สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริฬาหํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนทาหํ วิโนทยํ วิโนทยนฺโต มหาชนสฺส ปุรโต สนฺนิปติตสฺส สราชกสฺส มหโต ชนกายสฺส สมฺมุขโต ตทา ตสฺมึ กาเล นภํ อากาสํ อพฺภุคฺคมิ อุคฺคฺฉีติ อตฺโถ.
๕๗๓. เตน กมฺเมนหํ ธีราติ ธีร ธิติสมฺปนฺน อหํ เตน กมฺเมน ปจฺเจกพุทฺเธ กเตน อนาทรกมฺเมน อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภเว หีนตฺตํ ลามกภาวํ ราชูนํ กปฺปกกมฺมกรณชาตึ อชฺฌุปาคโต สมฺปตฺโตติ อตฺโถ. สมติกฺกมฺม ตํ ชาตินฺติ ตํ ปรายตฺตชาตึ สํ สุฏฺุ อติกฺกมฺม อติกฺกมิตฺวา. ปาวิสึ อภยํ ปุรนฺติ ภยรหิตํ นิพฺพานปุรํ นิพฺพานมหานครํ ปาวิสึ ปวิฏฺโ อาสินฺติ อตฺโถ.
๕๗๔. ตทาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม ตทาปิ ตสฺมึ ปจฺเจกพุทฺธสฺส อาสาทนสมเย อปิ สยมฺภู ปจฺเจกพุทฺโธ ปริฬาหํ อาสาทนเหตุ อุปฺปนฺนํ กายจิตฺตทรถํ วิโนเทสิ ทูรีอกาสิ. ฑยฺหมานํ ตโต เอว ปจฺฉานุตาเปน กุกฺกุจฺเจน ฑยฺหมานํ สนฺตปนฺตํ มํ สุสณฺิตํ โทสํ โทสโต ทสฺสเน สุฏฺุ สณฺิตํ ทิสฺวา ขมาปยิ ตํ อปราธํ อธิวาเสสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๗๕. อชฺชาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม, อชฺชาปิ ตุยฺหํ สมาคมกาเล อปิ, ติหคฺคีภิ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ วา นิรยคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิสงฺขาเตหิ วา ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมานํ ทุกฺขมนุภวนฺตํ มํ ภควา สีติภาวํ โทมนสฺสวินาเสน สนฺตกายจิตฺตสงฺขาตํ สีติภาวํ นิพฺพานเมว วา อปาปยิ สมฺปาเปสิ. ตโย อคฺคี วุตฺตปฺปกาเร เต ตโย อคฺคี นิพฺพาเปสิ วูปสเมสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๗๖. เอวํ อตฺตโน หีนาปทานํ ภควโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺเปิ ตสฺส สวเน นิโยเชตฺวา โอวทนฺโต ‘‘เยสํ โสตาวธานตฺถี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เยสํ ตุมฺหากํ โสตาวธานํ โสตสฺส อวธานํ ปนํ อตฺถิ วิชฺชติ, เต ตุมฺเห ภาสโต สาสนฺตสฺส มม วจนํ ¶ สุณาถ มนสิ กโรถ. อตฺถํ ตุมฺหํ ปวกฺขามีติ ยถา เยน ปกาเรน มม มยา ทิฏฺํ ปทํ นิพฺพานํ, ตถา เตน ปกาเรน นิพฺพานสงฺขาตํ ปรมตฺถํ ตุมฺหากํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ.
๕๗๗. ตํ ¶ ทสฺเสนฺโต สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ สยมฺภุํ สยเมว ภูตํ อริยาย ชาติยา ชาตํ สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ ปจฺเจกพุทฺธํ วิมาเนตฺวา อนาทรํ กตฺวา เตน กมฺเมน ¶ กเตนากุสเลน อชฺช อิมสฺมึ วตฺตมานกาเล อหํ นีจโยนิยํ ปรายตฺตชาติยํ กปฺปกชาติยํ ชาโต นิพฺพตฺโต อมฺหิ ภวามิ.
๕๗๘. มา โว ขณํ วิราเธถาติ พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ โว ตุมฺเห มา วิราเธถ คฬิตํ มา กโรถ, หิ สจฺจํ ขณาตีตา พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ อตีตา อติกฺกนฺตา สตฺตา โสจเร โสจนฺติ, ‘‘มยํ อลกฺขิกา ทุมฺเมธา ภวามา’’ติ เอวํ โสจนฺตีติ อตฺโถ. สทตฺเถ อตฺตโน อตฺเถ วุฑฺฒิยํ วายเมยฺยาถ วีริยํ กโรถ. โว ตุมฺเหหิ ขโณ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ สมโย ปฏิปาทิโต นิปฺผาทิโต ปตฺโตติ อตฺโถ.
๕๗๙. ตโต ปรํ สํสารคตานํ อาทีนวํ อุปมาอุปเมยฺยวเสน ทสฺเสนฺโต เอกจฺจานฺจ วมนนฺติอาทิมาห. เอกจฺจานํ เกสฺจิ ปุคฺคลานํ วมนํ อุทฺธํ อุคฺคิรณํ เอกจฺจานํ วิเรจนํ อโธปคฺฆรณํ เอเก เอกจฺจานํ หลาหลํ วิสํ มุจฺฉากรณวิสํ, เอกจฺจานํ ปุคฺคลานํ โอสธํ รกฺขนุปายํ ภควา เอวํ ปฏิปาฏิยา อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘๐. วมนํ ปฏิปนฺนานนฺติ ปฏิปนฺนานํ มคฺคสมงฺคีนํ วมนํ สํสารฉฑฺฑนํ สํสารโมจนํ ภควา อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ. ผลฏฺานํ ผเล ิตานํ วิเรจนํ สํสารปคฺฆรณํ อกฺขาสิ. ผลลาภีนํ ผลํ ลภิตฺวา ิตานํ นิพฺพานโอสธํ อกฺขาสิ. คเวสีนํ มนุสฺสเทวนิพฺพานสมฺปตฺตึ คเวสีนํ ปริเยสนฺตานํ ปฺุเขตฺตภูตํ สงฺฆํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘๑. สาสเนน วิรุทฺธานนฺติ สาสนสฺส ปฏิปกฺขานํ หลาหลํ กุตูหลํ ปาปํ อกุสลํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธ. ยถา อาสีวิโสติ อสฺสทฺธานํ กตปาปานํ ปุคฺคลานํ สํสาเร ทุกฺขาวหนโต อาสีวิสสทิสํ ยถา อาสีวิโส ทิฏฺมตฺเตน ภสฺมกรณโต ทิฏฺวิโส สปฺโป อตฺตนา ทฏฺํ นรํ ฌาเปติ ฑยฺหติ ทุกฺขาเปติ. ตํ นรํ ตํ อสฺสทฺธํ กตปาปํ นรํ หลาหลวิสํ เอวํ ฌาเปติ จตูสุ อปาเยสุ ฑยฺหติ โสเสสีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘๒. สกึ ¶ ปีตํ หลาหลนฺติ วิสํ หลาหลํ ปีตํ สกึ เอกวารํ ¶ ชีวิตํ อุปรุนฺธติ นาเสติ. สาสเนน สาสนมฺหิ วิรชฺฌิตฺวา อปราธํ กตฺวา ปุคฺคโล กปฺปโกฏิมฺหิ โกฏิสงฺขฺเย กปฺเปปิ ฑยฺหติ นิชฺฌายตีติ อตฺโถ.
๕๘๓. เอวํ อสฺสทฺธานํ ปุคฺคลานํ ผลวิปากํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พุทฺธานํ อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ¶ ขนฺติยาติอาทิมาห. ตตฺถ โย พุทฺโธ วมนาทีนิ อกฺขาสิ, โส พุทฺโธ ขนฺติยา ขมเนน จ อวิหึสาย สตฺตานํ อวิหึสเนน จ เมตฺตจิตฺตวตาย จ เมตฺตจิตฺตวนฺตภาเวน จ สเทวกํ สห เทเวหิ วตฺตมานํ โลกํ ตาเรติ อติกฺกมาเปติ นิพฺพาเปติ, ตสฺมา การณา พุทฺธา โว ตุมฺเหหิ อวิราธิยา วิรุชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺยา, พุทฺธสาสเน ปฏิปชฺเชยฺยาถาติ อตฺโถ.
๕๘๔. ลาเภ จ อลาเภ จ น สชฺชนฺติ น ภชนฺติ น ลคฺคนฺติ. สมฺมานเน อาทรกรเณ จ วิมานเน อนาทรกรเณ จ อจลา ปถวีสทิสา พุทฺธา ภวนฺติ, ตสฺมา การณา เต พุทฺธา ตุมฺเหหิ น วิโรธิยา น วิโรเธตพฺพา วิรุชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ.
๕๘๕. พุทฺธานํ มชฺฌตฺตตํ ทสฺเสนฺโต เทวทตฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ วธกาวธเกสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ สมโก สมมานโส มุนิ พุทฺธมุนีติ อตฺโถ.
๕๘๖. เอเตสํ ปฏิโฆ นตฺถีติ เอเตสํ พุทฺธานํ ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกํ โทสจิตฺตตํ นตฺถิ น สํวิชฺชติ. ราโคเมสํ น วิชฺชตีติ อิเมสํ พุทฺธานํ ราโคปิ รชฺชนํ อลฺลียนํ น วิชฺชติ, น อุปลพฺภติ, ตสฺมา การณา, วธกสฺส จ โอรสสฺส จาติ สพฺเพสํ สมโก สมจิตฺโต พุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘๗. ปุนปิ พุทฺธานํเยว อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ปนฺเถ ทิสฺวาน กาสาวนฺติอาทิมาห. ตตฺถ มีฬฺหมกฺขิตํ คูถสมฺมิสฺสํ กาสาวํ กสาเวน รชิตํ จีวรํ อิสิทฺธชํ อริยานํ ธชํ ปริกฺขารํ, ปนฺเถ มคฺเค ฉฑฺฑิตํ ทิสฺวาน ปสฺสิตฺวา อฺชลึ กตฺวา ทสงฺคุลิสโมธานํ อฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวา ¶ สิรสา สิเรน วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ อรหตฺตทฺธชํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกทีปกํ จีวรํ นมสฺสิตพฺพํ มาเนตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๕๘๘. อพฺภตีตาติ อภิ อตฺถงฺคตา นิพฺพุตา. เย จ พุทฺธา วตฺตมานา อิทานิ ชาตา จ เย พุทฺธา อนาคตา อชาตา อภูตา อนิพฺพตฺตา อปาตุภูตา จ เย พุทฺธา. ธเชนาเนน สุชฺฌนฺตีติ อเนน อิสิทฺธเชน จีวเรน เอเต พุทฺธา สุชฺฌนฺติ วิสุทฺธา ภวนฺติ โสภนฺติ. ตสฺมา เตน การเณน เอเต พุทฺธา นมสฺสิยา นมสฺสิตพฺพา วนฺทิตพฺพาติ อตฺโถ. ‘‘เอตํ นมสฺสิย’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส เอตํ อิสิทฺธชํ นมสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๕๘๙. ตโต ¶ ปรํ อตฺตโน คุณํ ทสฺเสนฺโต สตฺถุกปฺปนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺถุกปฺปํ พุทฺธสทิสํ ¶ สุวินยํ สุนฺทรวินยํ สุนฺทรากาเรน ทฺวารตฺตยทมนํ หทเยน จิตฺเตน อหํ ธาเรมิ สวนธารณาทินา ปจฺจเวกฺขามีติ อตฺโถ. วินยํ วินยปิฏกํ นมสฺสมาโน วนฺทมาโน วินเย อาทรํ กุรุมาโน วิหริสฺสามิ สพฺพทา สพฺพสฺมึ กาเล วาสํ กปฺเปมีติ อตฺโถ.
๕๙๐. วินโย อาสโย มยฺหนฺติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โอกาสภูตํ สวนธารณมนสิกรณอุคฺคหปริปุจฺฉาปวตฺตนวเสน โอกาสภูตํ เคหภูตนฺติ อตฺโถ. วินโย านจงฺกมนฺติ วินโย มยฺหํ สวนาทิกิจฺจกรเณน ิตฏฺานฺจ จงฺกมนฏฺานฺจ. กปฺเปมิ วินเย วาสนฺติ วินยปิฏเก วินยตนฺติยา สวนธารณปวตฺตนวเสน วาสํ สยนํ กปฺเปมิ กโรมิ. วินโย มม โคจโรติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โคจโร อาหาโร โภชนํ นิจฺจํ ธารณมนสิกรณวเสนาติ อตฺโถ.
๕๙๑. วินเย ปารมิปฺปตฺโตติ สกเล วินยปิฏเก ปารมึ ปริโยสานํ ปตฺโต. สมเถ จาปิ โกวิโทติ ปาราชิกาทิสตฺตาปตฺติกฺขนฺธานํ สมเถ วูปสเม จ วุฏฺาเน จ โกวิโท เฉโก, อธิกรณสมเถ วา –
‘‘วิวาทํ อนุวาทฺจ, อาปตฺตาธิกรณํ ตถา;
กิจฺจาธิกรณฺเจว, จตุราธิกรณา มตา’’ติ. –
วุตฺตาธิกรเณสุ จ –
‘‘สมฺมุขา ¶ สติวินโย, อมูฬฺหปฏิฺากรณํ;
เยภุยฺย ตสฺสปาปิยฺย, ติณวตฺถารโก ตถา’’ติ. –
เอวํ วุตฺเตสุ จ สตฺตสุ อธิกรณสมเถสุ อติโกวิโท เฉโกติ อตฺโถ. อุปาลิ ตํ มหาวีราติ ภนฺเต มหาวีร, จตูสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ สพฺพฺุตฺาณาธิคมาย วีริยวนฺต สตฺถุโน เทวมนุสฺสานํ อนุสาสกสฺส ตํ ตว ปาเท ปาทยุเค อุปาลิ ภิกฺขุ วนฺทติ ปณามํ กโรตีติ อตฺโถ.
๕๙๒. โส อหํ ปพฺพชิตฺวา สมฺพุทฺธํ นมสฺสมาโน ปณามํ กุรุมาโน ธมฺมสฺส จ เตน ภควตา เทสิตสฺส นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส สุธมฺมตํ สุนฺทรธมฺมภาวํ ชานิตฺวา ธมฺมฺจ นมสฺสมาโน คามโต คามํ ปุรโต ปุนํ นครโต นครํ วิจริสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
๕๙๓. กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหนฺติ มยา ปฏิวิทฺธอรหตฺตมคฺคาเณน มยฺหํ จิตฺตสนฺตานคตา สพฺเพ ทิยฑฺฒสหสฺสสงฺขา กิเลสา ¶ ฌาปิตา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตา. ภวา สพฺเพ สมูหตาติ กามภวาทโย สพฺเพ นว ภวา มยา สมูหตา สํ สุฏฺุ อูหตา เขปิตา วิทฺธํสิตา. สพฺพาสวา ปริกฺขีณาติ กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโวติ สพฺเพ จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา ปริสมนฺตโต ขยํ ปาปิตา. อิทานิ อิมสฺมึ อรหตฺตปฺปตฺตกาเล ปุนพฺภโว ปุนุปฺปตฺติสงฺขาโต ภโว ภวนํ ชาติ นตฺถีติ อตฺโถ.
๕๙๔. อุตฺตริ โสมนสฺสวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต สฺวาคตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธเสฏฺสฺส อุตฺตมพุทฺธสฺส สนฺติเก สมีเป เอกนคเร วา มม อาคมนํ สฺวาคตํ สุฏฺุ อาคมนํ สุนฺทราคมนํ วต เอกนฺเตน อาสิ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยวิชฺชา อนุปฺปตฺตา สมฺปตฺตา, ปจฺจกฺขํ กตาติ อตฺโถ. กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ อนุสิฏฺิ สาสนํ กตํ นิปฺผาทิตํ วตฺตปฏิปตฺตึ ปูเรตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กริตฺวา อรหตฺตมคฺคาณาธิคเมน สมฺปาทิตนฺติ อตฺโถ.
๕๙๕. ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย จตสฺโส ปฺาโย สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเมติ จตฺตาริ ¶ มคฺคาณานิ จตฺตาริ ผลาณานีติ อิเม อฏฺ วิโมกฺขา สํสารโต มุจฺจนูปายา สจฺฉิกตาติ สมฺพนฺโธ. ฉฬภิฺา สจฺฉิกตาติ –
‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, เจโตปริยาณกํ;
ปุพฺเพนิวาสาณฺจ, ทิพฺพจกฺขาสวกฺขย’’นฺติ. –
อิมา ฉ อภิฺา สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตา. อิเมสํ าณานํ สจฺฉิกรเณน พุทฺธสฺส สาสนํ กตนฺติ อตฺโถ.
อิตฺถนฺติ อิมินา เหฏฺา วุตฺตปฺปกาเรน. สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. อายสฺมา อุปาลิ เถโรติ ถิรสีลาทิคุณยุตฺโต สาวโก อิมา ปุพฺพจริตาปทานทีปิกา คาถาโย อภาสิตฺถ กถยิตฺถาติ อตฺโถ.
อุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๗. อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อตฺตโน สาสเน ปมํ ¶ ปฏิวิทฺธธมฺมรตฺตฺูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ภาวินึ สมฺปตฺตึ พฺยากาสิ. โส ยาวชีวํ ปฺุานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เจติเย ปติฏฺาปิยมาเน อนฺโตเจติเย รตนฆรํ การาเปสิ, เจติยํ ปริวาเรตฺวา สหสฺสรตนคฺฆิกานิ จ กาเรสิ.
โส เอวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหากาโล นาม กุฏุมฺพิโก หุตฺวา อฏฺกรีสมตฺเต เขตฺเต สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตสาลิตณฺฑุเลหิ อสมฺภินฺนขีรปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ มธุสปฺปิสกฺกราทโย ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อทาสิ. สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตคหิตฏฺานํ ¶ ปุน ปูรติ. ปุถุกกาเล ปุถุกคฺคํ นาม อทาสิ. ลายเน ลายนคฺคํ, เวณิกรเณ เวณคฺคํ, กลาปาทิกรเณ กลาปคฺคํ, ขลคฺคํ, ภณฺฑคฺคํ, มินคฺคํ โกฏฺคฺคนฺติ เอวํ เอกสสฺเส นว วาเร อคฺคทานํ อทาสิ, ตมฺปิ สสฺสํ อติเรกตรํ สมฺปนฺนํ อโหสิ.
เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุนามเก พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส โกณฺฑฺโติ โคตฺตโต อาคตํ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ลกฺขณมนฺเตสุ จ ปารํ อคมาสิ. เตน สมเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตุสิตปุรโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุปุเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺุตฺตรสเตสุ พฺราหฺมเณสุ อุปนีเตสุ เย อฏฺ พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคหณตฺถํ มหาตลํ อุปนีตา. โส เตสุ สพฺพนวโก หุตฺวา มหาปุริสสฺส ลกฺขณนิปฺผตฺตึ ทิสฺวา ‘‘เอกํเสน อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส อภินิกฺขมนํ อุทิกฺขนฺโต วิจรติ.
โพธิสตฺโตปิ ¶ โข มหตา ปริวาเรน วฑฺฒมาโน อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต าณปริปากํ คนฺตฺวา เอกูนตึสติเม วสฺเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโต อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ปธานํ ปทหิ. ตทา โกณฺฑฺโ มาณโว มหาสตฺตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ลกฺขณปริคฺคาหกพฺราหฺมณานํ ปุตฺเตหิ วปฺปมาณวาทีหิ สทฺธึ อตฺตปฺจโม ¶ ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ตํ อุปฏฺหนฺโต ตสฺส โอฬาริกาหารปริโภเคน นิพฺพินฺโน อปกฺกมิตฺวา อิสิปตนํ อคมาสิ. อถ โข โพธิสตฺโต โอฬาริกาหารปริโภเคน ลทฺธกายพโล เวสาขปุณฺณมายํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑเยว วีตินาเมตฺวา ปฺจวคฺคิยานํ าณปริปากํ ตฺวา อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อิสิปตนํ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตํ (มหาว. ๑๓ อาทโย; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน โกณฺฑฺตฺเถโร ¶ อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. อถ ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตเทสนาย (มหาว. ๒๐ อาทโย; สํ. นิ. ๓.๕๙) อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ.
๕๙๖. เอวํ โส อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘กึ กมฺมํ กตฺวา อหํ โลกุตฺตรสุขํ อธิคโตมฺหี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ทสฺเสนฺโต ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. โลกเชฏฺํ วินายกนฺติ สกลสฺส สตฺตโลกสฺส เชฏฺํ ปธานนฺติ อตฺโถ. วิเสเสน เวเนยฺยสตฺเต สํสารสาครสฺส ปรตีรํ อมตมหานิพฺพานํ เนติ สมฺปาเปตีติ วินายโก, ตํ วินายกํ. พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตนฺติ พุทฺธสฺส ภูมิ ปติฏฺานฏฺานนฺติ พุทฺธภูมิ, สพฺพฺุตฺาณํ, ตํ อนุปฺปตฺโต ปฏิวิทฺโธติ พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺโต, ตํ พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, สพฺพฺุตปฺปตฺตํ พุทฺธภูตนฺติ อตฺโถ. ปมํ อทฺทสํ อหนฺติ ปมํ เวสาขปุณฺณมิยา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย พุทฺธภูตํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ อหํ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ.
๕๙๗. ยาวตา โพธิยา มูเลติ ยตฺตกา โพธิรุกฺขสมีเป ยกฺขา สมาคตา ราสิภูตา สมฺพุทฺธํ พุทฺธภูตํ ตํ พุทฺธํ ปฺชลีกตา ทสงฺคุลิสโมธานํ อฺชลิปุฏํ สิรสิ เปตฺวา วนฺทนฺติ นมสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๙๘. สพฺเพ เทวา ตุฏฺมนาติ พุทฺธภูตฏฺานํ อาคตา เต สพฺเพ เทวา ตุฏฺจิตฺตา อากาเส สฺจรนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. อนฺธการตโมนุโทติ อติวิย อนฺธการํ โมหํ นุโท เขปโน อยํ พุทฺโธ อนุปฺปตฺโตติ อตฺโถ.
๕๙๙. เตสํ หาสปเรตานนฺติ หาเสหิ ปีติโสมนสฺเสหิ สมนฺนาคตานํ เตสํ เทวานํ มหานาโท มหาโฆโส อวตฺตถ ปวตฺตติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน ¶ กิเลเส สํกิเลเส ธมฺเม ฌาปยิสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.
๖๐๐. เทวานํ คิรมฺายาติ วาจาย ถุติวจเนน สห อุทีริตํ เทวานํ สทฺทํ ชานิตฺวา หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน โสมนสฺสสหคเตน จิตฺเตน อาทิภิกฺขํ ปมํ อาหารํ พุทฺธภูตสฺส อหํ อทาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๖๐๒. สตฺตาหํ ¶ อภินิกฺขมฺมาติ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สตฺตาหํ ปธานํ กตฺวา สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตมคฺคาณสงฺขาตํ โพธึ อชฺฌคมํ อธิคฺฉึ อหนฺติ อตฺโถ. อิทํ เม ปมํ ภตฺตนฺติ อิทํ ภตฺตํ สรีรยาปนํ พฺรหฺมจาริสฺส อุตฺตมจาริสฺส เม มยฺหํ อิมินา เทวปุตฺเตน ปมํ ทินฺนํ อโหสีติ อตฺโถ.
๖๐๓. ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวาติ ตุสิตภวนโต อิธ มนุสฺสโลเก อาคนฺตฺวา โย เทวปุตฺโต เม มม ภิกฺขํ อุปานยิ อทาสิ, ตํ เทวปุตฺตํ กิตฺตยิสฺสามิ กเถสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิ. ภาสโต ภาสนฺตสฺส มม วจนํ สุณาถาติ สมฺพนฺโธ. อิโต ปรํ อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสาม.
๖๐๗. ติทสาติ ตาวตึสภวนา. อคาราติ อตฺตโน อุปฺปนฺนพฺราหฺมณเคหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉ สํวจฺฉรานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺเตน โพธิสตฺเตน สห วสิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๐๘. ตโต สตฺตมเก วสฺเสติ ตโต ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สตฺตเม สํวจฺฉเร. พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสตีติ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา สตฺตมสํวจฺฉเร พุทฺโธ หุตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาย ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสจฺจสงฺขาตํ จตุสจฺจํ กเถสฺสตีติ อตฺโถ. โกณฺฑฺโ นาม นาเมนาติ นาเมน โคตฺตนามวเสน โกณฺฑฺโ นาม. ปมํ สจฺฉิกาหิตีติ ปฺจวคฺคิยานมนฺตเร ปมํ อาทิโต เอว โสตาปตฺติมคฺคาณํ สจฺฉิกาหิติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๐๙. นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชินฺติ ¶ นิกฺขนฺเตน โพธิสตฺเตน สห นิกฺขมิตฺวา อนุปพฺพชินฺติ อตฺโถ. ตถา อนุปพฺพชิตฺวา มยา ปธานํ วีริยํ สุกตํ สุฏฺุ กตํ ทฬฺหํ กตฺวา กตนฺติ อตฺโถ. กิเลเส ฌาปนตฺถายาติ กิเลเส โสสนตฺถาย วิทฺธํสนตฺถาย อนคาริยํ อคารสฺส อหิตํ กสิวณิชฺชาทิกมฺมวิรหิตํ สาสนํ ปพฺพชึ ปฏิปชฺชินฺติ อตฺโถ.
๖๑๐. อภิคนฺตฺวาน ¶ ¶ สพฺพฺูติ สพฺพํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ วา สงฺขารวิการลกฺขณนิพฺพานปฺตฺติสงฺขาตํ เยฺยํ วา ชานนฺโต เทเวหิ สห วตฺตมาเน สตฺต โลเก พุทฺโธ มิคารฺํ มิคทาย วิหารํ อภิคนฺตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา เม มยา สจฺฉิกเตน อิมินา โสตาปตฺติมคฺคาเณน อมตเภรึ อมตมหานิพฺพานเภรึ อหริ ปหริ ทสฺเสสีติ อตฺโถ.
๖๑๑. โส ทานีติ โส อหํ ปมํ โสตาปนฺโน อิทานิ อรหตฺตมคฺคาเณน อมตํ สนฺตํ วูปสนฺตสภาวํ ปทํ ปชฺชิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพํ, อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ นิพฺพานํ ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถ. สพฺพาสเว ปริฺายาติ กามาสวาทโย สพฺเพ อาสเว ปริฺาย ปหานปริฺาย ปชหิตฺวา อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ อิริยาปถวิหาเรน วาสํ กปฺเปมิ. ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสตฺยาทโย คาถาโย วุตฺตตฺถาเยว.
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปมํ ปฏิวิทฺธธมฺมภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตฺูนํ ยทิทํ อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘) เอตทคฺเค เปสิ. โส ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ อตฺตนิ กริยมานํ ปรมนิปจฺจการํ, คามนฺตเสนาสเน อากิณฺณวิหารฺจ ปริหริตุกาโม, วิเวกาภิรติยา วิหริตุกาโม จ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺปพฺพชิตานํ ปฏิสนฺถารกรณมฺปิ ปปฺจํ มฺมาโน สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ฉทฺทนฺเตหิ นาเคหิ อุปฏฺิยมาโน ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิ. เอวํ ตตฺถ วสนฺตํ เถรํ เอกทิวสํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต เอวมาห ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, อยฺโย ธมฺมํ เทเสตู’’ติ. เถโร ตสฺส จตุสจฺจคพฺภํ ติลกฺขณาหตํ สฺุตาปฏิสํยุตฺตํ นานานยวิจิตฺตํ อมโตคธํ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา สกฺโก อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต –
‘‘เอส ¶ ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวา ธมฺมํ มหารสํ;
วิราโค เทสิโต ธมฺโม, อนุปาทาย สพฺพโส’’ติ. (เถรคา. ๖๗๓) –
ถุตึ ¶ อกาสิ. เถโร ฉทฺทนฺตทหตีเร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อุปกฏฺเ ปรินิพฺพาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายีติ.
อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๘. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพตปาเท คุหายํ วิหาสิ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ โคจราย ปกฺกนฺตกาเล ตสฺส สยนคุหํ ปวิสิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. สีโห โคจรํ คเหตฺวา นิวตฺโต คุหทฺวาเร ตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ ชลชถลชปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ภควโต อารกฺขณตฺถาย อฺเ วาฬมิเค อปเนตุํ ตีสุ เวลาสุ สีหนาทํ นทนฺโต พุทฺธคตาย สติยา อฏฺาสิ. ยถา ปมทิวเส, เอวํ สตฺตาหํ ปูเชสิ. ภควา ‘‘สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺหิตฺวา วฏฺฏิสฺสติ อิมสฺส เอตฺตโก อุปนิสฺสโย’’ติ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา วิหารเมว คโต.
สีโห พุทฺธวิโยคทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นครวาสีหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล โกสมฺพิยํ รฺโ อุเทนสฺส ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ภารทฺวาโชติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต มหคฺฆสภาเวน อนนุรูปาจารตฺตา ¶ เตหิ ปริจฺจตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ลาภสกฺการํ ทิสฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา โภชเน อมตฺตฺู หุตฺวา วิหรติ. สตฺถารา อุปาเยน มตฺตฺุตาย ปติฏฺาเปนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา ภควโต สมฺมุขา ¶ ‘‘ยํ สาวเกหิ ปตฺตพฺพํ, ตํ มยา อนุปฺปตฺต’’นฺติ, ภิกฺขุสงฺเฆ จ ‘‘ยสฺส มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ, โส มํ ปุจฺฉตู’’ติ สีหนาทํ นทิ. เตน ตํ ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สีหนาทิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลภารทฺวาโช’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๕) เอตทคฺเค เปสิ.
๖๑๓. เอวํ เอตทคฺคํ านํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตปฺุสมฺภารํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน อตฺตโน ปฺุกมฺมาปทานํ วิภาเวนฺโต ปทุมุตฺตโรติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. ปุรโต หิมวนฺตสฺสาติ หิมาลยปพฺพตโต ปุพฺพทิสาภาเคติ อตฺโถ. จิตฺตกูเฏ ¶ วสี ตทาติ ยทา อหํ สีโห มิคราชา หุตฺวา หิมวนฺตปพฺพตสมีเป วสามิ, ตทา ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา อเนเกหิ จ โอสเธหิ, อเนเกหิ จ รตเนหิ จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตกูเฏ จิตฺตปพฺพตสิขเร วสีติ สมฺพนฺโธ.
๖๑๔. อภีตรูโป ตตฺถาสินฺติ อภีตสภาโว นิพฺภยสภาโว มิคราชา ตตฺถ อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. จตุกฺกโมติ จตูหิ ทิสาหิ กโม คนฺตุํ สมตฺโถ. ยสฺส สทฺทํ สุณิตฺวานาติ ยสฺส มิครฺโ สีหนาทํ สุตฺวา พหุชฺชนา พหุสตฺตา วิกฺขมฺภนฺติ วิเสเสน ขมฺภนฺติ ภายนฺติ.
๖๑๕. สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺหาติ ภควติ ปสาเทน สุปุปฺผิตปทุมปุปฺผํ ฑํสิตฺวา. นราสภํ นรานํ อาสภํ อุตฺตมํ เสฏฺํ สมฺพุทฺธํ อุปคจฺฉึ, สมีปํ อคมินฺติ อตฺโถ. วุฏฺิตสฺส สมาธิมฺหาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส พุทฺธสฺส ตํ ปุปฺผํ อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖๑๖. จตุทฺทิสํ นมสฺสิตฺวาติ จตูสุ ทิสาสุ นมสฺสิตฺวา สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อาทเรน ปติฏฺเปตฺวา สีหนาทํ อภีตนาทํ อนทึ โฆเสสินฺติ อตฺโถ.
๖๑๗. ตโต ¶ พุทฺเธน ทินฺนพฺยากรณํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโรติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๖๑๘. วทตํ เสฏฺโติ ‘‘มยํ พุทฺธา, มยํ พุทฺธา’’ติ วทนฺตานํ อฺติตฺถิยานํ เสฏฺโ อุตฺตโม พุทฺโธ อาคโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส อาคตสฺส ภควโต ตํ ธมฺมํ โสสฺสาม สุณิสฺสามาติ อตฺโถ.
๖๑๙. เตสํ ¶ หาสปเรตานนฺติ หาเสหิ โสมนสฺเสหิ ปเรตานํ อภิภูตานํ สมนฺนาคตานํ เตสํ เทวมนุสฺสานํ. โลกนายโกติ โลกสฺส นายโก สคฺคโมกฺขสมฺปาปโก มม สทฺทํ มยฺหํ สีหนาทํ ปกิตฺเตสิ ปกาเสสิ กเถสิ, ทีฆทสฺสี อนาคตกาลทสฺสี มหามุนิ มุนีนมนฺตเร มหนฺโต มุนิ. เสสคาถา สุวิฺเยฺยเมว.
๖๒๒. นาเมน ปทุโม นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา จตุสฏฺิยา ชาติยา อิสฺสริยํ อิสฺสรภาวํ รชฺชํ การยิสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๒๓. กปฺปสตสหสฺสมฺหีติ สามฺยตฺเถ ภุมฺมวจนํ, กปฺปสตสหสฺสานํ ปริโยสาเนติ อตฺโถ.
๖๒๔. ปกาสิเต ปาวจเนติ เตน โคตเมน ภควตา ปิฏกตฺตเย ปกาสิเต เทสิเตติ อตฺโถ. พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสตีติ ตทา โคตมสฺส ภควโต กาเล อยํ สีโห มิคราชา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติสฺสตีติ อตฺโถ. พฺรหฺมฺา อภินิกฺขมฺมาติ พฺราหฺมณกุลโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๒๕. ปธานปหิตตฺโตติ วีริยกรณตฺถํ เปสิตจิตฺโต. อุปธิสงฺขาตานํ ¶ กิเลสานํ อภาเวน นิรุปธิ. กิเลสทรถานํ อภาเวน อุปสนฺโต. สพฺพาสเว สกลาสเว ปริฺาย ปหาย อนาสโว นิกฺกิเลโส นิพฺพายิสฺสติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๒๖. วิชเน ปนฺตเสยฺยมฺหีติ ชนสมฺพาธรหิเต ทูรารฺเสนาสเนติ อตฺโถ. วาฬมิคสมากุเลติ กาฬสีหาทีหิ จณฺฑมิคสงฺเคหิ อากุเล สํกิณฺเณติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติ.
ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๙. ขทิรวนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
คงฺคา ¶ ¶ ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต ขทิรวนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ติตฺถนาวิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหาคงฺคาย ปยาคติตฺเถ ติตฺถนาวาย กมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา มหนฺเตน ปูชาสกฺกาเรน ปรตีรํ ปาเปตฺวา อฺตรํ ภิกฺขุํ สตฺถารา อารฺกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ตสฺส ปตฺถนาย อวฺฌภาวํ พฺยากาสิ.
โส ตโต ปฏฺาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ นาลกคาเม รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา หุตฺวา ตสฺส อาโรเจสุํ. โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ เชฏฺภาตา อยฺโย อุปติสฺโส อิมํ วิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโต, เตน วนฺตํ เขฬปิณฺฑํ กถาหํ อนุภวิสฺสามี’’ติ ชาตสํเวโค ปาสํ อนุปคจฺฉมานมิโค วิย าตเก วฺเจตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเสนาปติโน กนิฏฺภาวํ นิเวเทตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาย ฉนฺทํ อาโรเจสิ. ภิกฺขู ตํ ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชสุํ. โส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อรหา อโหสิ. โส อรหา หุตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติฺจ วนฺทิตุํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติฺจ วนฺทิตฺวา กติปาหํ เชตวเน วิหาสิ. อถ นํ สตฺถา อริยคณมชฺเฌ ¶ นิสินฺโน อารฺกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อารฺกานํ ยทิทํ เรวโต’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๓).
๖๒๘. เอวํ ¶ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คงฺคา ภาคีรถีติอาทิมาห. ตตฺถ คงฺคาติ คายมานา โฆสํ กุรุมานา คจฺฉตีติ คงฺคา. อถ วา โค วุจฺจติ ปถวี, ตสฺมึ คตา ปวตฺตาติ คงฺคา. อโนตตฺตทหํ ¶ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺาเน อาวฏฺฏคงฺคาติ จ ปพฺพตมตฺถเกน คตฏฺาเน พหลคงฺคาติ จ ติรจฺฉานปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา คตฏฺาเน อุมงฺคคงฺคาติ จ ตโต พหลปพฺพตํ ปหริตฺวา ปฺจโยชนํ อากาเสน คตฏฺาเน อากาสคงฺคาติ จ ตสฺสา ปติตฏฺานํ ภินฺทิตฺวา ชาตํ ปฺจ โยชนํ โปกฺขรณีกูลํ ภินฺทิตฺวา ตตฺถ ปน ปฺจงฺคุลิ วิย ปฺจ ธารา หุตฺวา คงฺคา ยมุนา สรภู มหี อจิรวตีติ ปฺจ นามา หุตฺวา ชมฺพุทีปํ ปฺจ ภาคํ ปฺจ โกฏฺาสํ กตฺวา ปฺจ ภาเค ปฺจ โกฏฺาเส อิตา คตา ปวตฺตาติ ภาคีรถี. คงฺคา จ สา ภาคีรถี เจติ คงฺคาภาคีรถี. ‘‘ภาคีรถี คงฺคา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปุพฺพจริยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. หิมวนฺตา ปภาวิตาติ สตฺเต หึสติ สีเตน หนติ มเถติ อาโลเฬตีติ หิโม, หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวา, ตโต หิมวนฺตโต ปฏฺาย ปภาวิตา ปวตฺตา สนฺทมานาติ หิมวนฺตปภาวิตา. กุติตฺเถ นาวิโก อาสินฺติ ตสฺสา คงฺคาย จณฺฑโสตสมาปนฺเน วิสมติตฺเถ เกวฏฺฏกุเล อุปฺปนฺโน นาวิโก อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. โอริเม จ ตรึ อหนฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมนุสฺเส ปาริมา ตีรา โอริมํ ตีรํ อหํ ตรึ ตาเรสินฺติ อตฺโถ.
๖๒๙. ปทุมุตฺตโร นายโกติ ทฺวิปทานํ อุตฺตโม สตฺเต นิพฺพานํ นายโก ปาปนโก ปทุมุตฺตรพุทฺโธ มม ปฺุสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทนฺโต. วสีสตสหสฺเสหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ คงฺคาโสตํ ตริตุํ ติตฺถํ ปตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
๖๓๐. พหู นาวา สมาเนตฺวาติ สมฺปตฺตํ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา วฑฺฒกีหิ สุฏฺุ สงฺขตํ กตํ นิปฺผาทิตํ พหู นาวาโย สมาเนตฺวา ทฺเว ทฺเว นาวาโย เอกโต กตฺวา ตสฺสา นาวาย อุปริ มณฺฑปฉทนํ กตฺวา นราสภํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ปฏิมานึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖๓๑. อาคนฺตฺวาน ¶ จ สมฺพุทฺโธติ เอวํ สงฺฆฏิตาย นาวาย ตตฺถ อาคนฺตฺวาน ¶ ตฺจ นาวกํ นาวมุตฺตมํ อารุหีติ สมฺพนฺโธ. วาริมชฺเฌ ิโต สตฺถาติ นาวมารูฬฺโห สตฺถา คงฺคาชลมชฺเฌ ิโต สมาโน อิมา โสมนสฺสปฏิสํยุตฺตคาถา อภาสถ กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
๖๓๒. โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธนฺติ โย โส นาวิโก คงฺคาโสตาย สมฺพุทฺธํ อตาเรสิ. สงฺฆฺจาปิ อนาสวนฺติ น เกวลเมว สมฺพุทฺธํ ตาเรสิ, อนาสวํ นิกฺกิเลสํ สงฺฆฺจาปิ ตาเรสีติ อตฺโถ. เตน จิตฺตปสาเทนาติ เตน นาวาปาชนกาเล อุปฺปนฺเนน โสมนสฺสสหคตจิตฺตปสาเทน เทวโลเก ฉสุ กามสคฺเคสุ รมิสฺสติ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๓๓. นิพฺพตฺติสฺสติ ¶ เต พฺยมฺหนฺติ เทวโลเก อุปฺปนฺนสฺส เต ตุยฺหํ พฺยมฺหํ วิมานํ สุกตํ สุฏฺุ นิพฺพตฺตํ นาวสณฺิตํ นาวาสณฺานํ นิพฺพตฺติสฺสติ ปาตุภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อากาเส ปุปฺผฉทนนฺติ นาวาย อุปริมณฺฑปกตกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สพฺพทา คตคตฏฺาเน อากาเส ปุปฺผฉทนํ ธารยิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๓๔. อฏฺปฺาสกปฺปมฺหีติ อิโต ปฺุกรณกาลโต ปฏฺาย อฏฺปณฺณาสกปฺปํ อติกฺกมิตฺวา นาเมน ตารโก นาม จกฺกวตฺตี ขตฺติโย จาตุรนฺโต จตูสุ ทีเปสุ อิสฺสโร วิชิตาวี ชิตวนฺโต ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เสสคาถา อุตฺตานตฺถาว.
๖๓๗. เรวโต นาม นาเมนาติ เรวตีนกฺขตฺเตน ชาตตฺตา ‘‘เรวโต’’ติ ลทฺธนาโม พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณปุตฺตภูโต ภวิสฺสติ พฺราหฺมณกุเล อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๓๙. นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ นิกฺกิเลโส ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพายิสฺสติ.
๖๔๐. วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอวํ ปทุมุตฺตเรน ภควตา พฺยากโต อหํ กเมน ปารมิตาโกฏึ ปตฺวา เม มยฺหํ วีริยํ อสิถิลวีริยํ ธุรโธรยฺหํ ธุรวาหํ ธุราธารํ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺภยสฺส นิพฺพานสฺส อธิวาหนํ ¶ อาวหนํ อโหสีติ อตฺโถ. ธาเรมิ อนฺติมํ เทหนฺติ อิทานาหํ สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน ปริโยสานสรีรํ ธาเรมีติ สมฺพนฺโธ.
โส อปรภาเค อตฺตโน ชาตคามํ คนฺตฺวา ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภคินีนํ ปุตฺเต ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ตโย ภาคิเนยฺเย อาเนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชสิ. เต กมฺมฏฺานํ อนุยุตฺตา วิหรึสุ.
ตสฺมิฺจ สมเย เถรสฺส โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตํ สุตฺวา สาริปุตฺตตฺเถโร – ‘‘เรวตสฺส คิลานปุจฺฉนํ ¶ อธิคมปุจฺฉนฺจ กริสฺสามี’’ติ อุปคฺฉิ. เรวตตฺเถโร ธมฺมเสนาปตึ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เตสํ สามเณรานํ สตุปฺปาทวเสน โอวทิยมาโน จาเลติคาถํ อภาสิตฺถ. ตตฺถ จาเล อุปจาเล สีสูปจาเลติ เตสํ อาลปนํ. จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ หิ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามา ตโย ทารกา ปพฺพชิตาปิ ตถา โวหริยฺยนฺติ. ‘‘จาลี, อุปจาลี, สีสูปจาลีติ เตสํ นามานี’’ติ จ วทนฺติ. ยทตฺถํ ‘‘จาเล’’ติอาทินา อามนฺตนํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติสฺสตา นุ โข วิหรถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ อาห – ‘‘อาคโต โว วาลํ วิย เวธี’’ติ. ปติสฺสตาติ ปติสฺสติกา ¶ . โขติ อวธารเณ. อาคโตติ อาคฺฉิ. โวติ ตุมฺหากํ. วาลํ วิย เวธีติ วาลเวธิ วิย. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ติกฺขชวนนิพฺเพธิกปฺตาย วาลเวธิรูโป สตฺถุกปฺโป ตุมฺหากํ มาตุลตฺเถโร อาคโต, ตสฺมา สมณสฺํ อุปฏฺเปตฺวา สติสมฺปชฺยุตฺตา เอว หุตฺวา วิหรถ, ยถาธิคเต วิหาเร อปฺปมตฺตา ภวถาติ.
ตํ สุตฺวา เต สามเณรา ธมฺมเสนาปติสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิวตฺตํ กตฺวา อุภินฺนํ มาตุลตฺเถรานํ ปฏิสนฺถารเวลายํ นาติทูเร สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทึสุ. ธมฺมเสนาปติ เรวตตฺเถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อุฏฺายาสนา เต สามเณเร อุปสงฺกมิ. เต ตถา กาลปริจฺเฉทสฺส กตตฺตา เถเร อุปสงฺกมนฺเต อุฏฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ. เถโร – ‘‘กตรกตรวิหาเรน วิหรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘อิมาย อิมายา’’ติ วุตฺเต ทารเกปิ เอวํ วิเนนฺโต – ‘‘มยฺหํ ภาติโก สจฺจวาที วต ¶ ธมฺมสฺส อนุธมฺมจาริ’’นฺติ เถรํ ปสํสนฺโต ปกฺกามิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ขทิรวนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓-๑๐. อานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สุมโนติสฺส นามํ อโหสิ. ปิตา ปนสฺส นนฺทราชา นาม. โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวตีนครโต วีสโยชนสเต าเน โภคนครํ อทาสิ. โส กทาจิ ¶ กทาจิ อาคนฺตฺวา สตฺถารฺจ ปิตรฺจ ปสฺสติ. ตทา ราชา สตฺถารฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, อฺเสํ อุปฏฺาตุํ น เทติ.
เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิ. กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รฺโ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส ‘‘วรํ เต ตาว ทมฺมิ, คณฺหาหี’’ติ อาห. กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ เตมาสํ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อวฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาห. ‘‘เอตํ น สกฺกา, อฺํ วเทหี’’ติ. ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถิ, เอตํ เม เทหิ, น มยฺหํ อฺเนตฺโถ, สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติ. โส ¶ ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโต. เตน จ สมเยน ภควา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ. โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ ม’’นฺติ. ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุ. โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, ทสฺเสถา’’ติ อาห. อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ราชปุตฺโต, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ ภิกฺขุ พหิ อาสนํ ¶ ปฺเปหี’’ติ. เถโร ปุนปิ พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺส พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปฺาเปสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มฺเ’’ติ? ‘‘อาม, กุมาร, วลฺลโภ’’ติ. ‘‘กึ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ’’ติ? ‘‘ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา’’ติ. ‘‘ภควา, อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ โส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สตฺตาหํ ขนฺธาวาเร ภตฺตํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส, ‘‘ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา ตุมฺหากํ เตมาสํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถา’’ติ วตฺวา สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา สปริวารํ ภควนฺตํ คเหตฺวา โยชเน โยชเน สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนานุจฺฉวิเก วิหาเร กาเรตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสาเปนฺโต อตฺตโน วสนฏฺานสมีเป สตสหสฺเสน กีเต โสภนนามเก อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ ปเวสาเปตฺวา –
‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน การิตํ;
โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติ. –
อุทกํ ¶ ปาเตสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส สตฺถุ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อิมินา นีหาเรน ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ ทาเน กิจฺจกรเณ จ นิโยเชตฺวา สยํ สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสมีเปเยว วสนฺโต เอวํ อตฺตโน วสนฏฺาเน สตฺถารํ เตมาสํ อุปฏฺหิ. อุปกฏฺาย ปน ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปาทมูเล ติจีวเร เปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยเทตํ มยา ขนฺธาวารโต ปฏฺาย ปฺุํ กตํ, น ตํ สกฺกสมฺปตฺติอาทีนํ อตฺถาย กตํ, อถ โข อหมฺปิ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส ¶ พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก วลฺลโภ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปฺุกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา เอกสฺส เถรสฺส ปิณฺฑาย จรโต ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺ สพฺพรตนมยปีเ เจว มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ, เอตานิ ปากฏานิ.
กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา สพฺเพ าตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทตฺเวว นามํ ลภิ. โส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปมํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขมนฺเตหิ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
เตน จ สมเยน ภควโต ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธา อุปฏฺากา อเหสุํ. เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจรติ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยึสุ. อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน ¶ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อิทานิ มหลฺลโก เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี’ติ วุตฺเต อฺเน มคฺเคน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺากํ เอกํ ภิกฺขุํ วิชานถา’’ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺาย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิ. เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา ‘‘อหํ อุปฏฺหิสฺสามิ ¶ , อหํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อุฏฺหึสุ เปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ. เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
อานนฺโท ¶ ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวมฺปิ สตฺถุ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ. ‘‘ยาจิตฺวา ลทฺธุปฏฺานํ นาม กีทิสํ โหติ? สเจ รุจฺจติ, สตฺถา สยเมว วกฺขตี’’ติ. อถ ภควา – ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อฺเหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ อาห. ตโต ภิกฺขู ‘‘อุฏฺเหิ, อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุ. เถโร อุฏฺหิตฺวา ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เอตฺตเก คุเณ ลภโต สตฺถุ อุปฏฺานํ โก ภาโร’’ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา, ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตํ นิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลภามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิตุํ ลภามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ พฺยากริสฺสสิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามิ’’. ‘‘เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี’’ติ อุปวาทโมจนตฺถฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปริปูรณตฺถฺจ อิมา จตสฺโส ยาจนาติ อิเม อฏฺ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺเสว านนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ.
โส อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสพลํ ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเน หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺิปริกมฺเมน คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺหนฺโต – ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นววาเร อนุปริยายติ ¶ สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย, ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํ. อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
เอวํ ¶ สตฺถารา ปฺจสุ าเนสุ เอตทคฺเค ปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภูตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เหฏฺา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต เทวตาย จ สํเวชิโต ‘‘สฺเวเยว จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธึ ธมฺมํ คายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุ’’นฺติ สฺชาตุสฺสาโห วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา พหุเทว รตฺตึ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วีริยสมตํ อลภิตฺวา ตโต วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม ¶ กายํ อาวฏฺเฏสิ. อปตฺตฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ, ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอกสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ฉฬภิฺโ อโหสิ.
๖๔๔. เอวํ ฉฬภิฺาทิคุณปฏิมณฺฑิโต อุปฏฺากาทิคุเณหิ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติอาทิมาห. ตตฺถ อารามทฺวาราติ สพฺพสตฺตานํ ธมฺมเทสนตฺถาย วิหารทฺวารโต นิกฺขมิตฺวา พหิทฺวารสมีเป กตมณฺฑปมชฺเฌ สุปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ปทุมุตฺตโร นาม มหามุนิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. วสฺสนฺโต อมตํ วุฏฺินฺติ ธมฺมเทสนามหาอมตธาราหิ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺโต. นิพฺพาเปสิ มหาชนนฺติ มหาชนสฺส จิตฺตสนฺตานคตกิเลสคฺคึ นิพฺพาเปสิ วูปสเมสิ, มหาชนํ นิพฺพานามตปาเนน สนฺตึ สีติภาวํ ปาเปสีติ อตฺโถ.
๖๔๕. สตสหสฺสํ เต ธีราติ ปริวารสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห. ฉหิ อภิฺาหิ อิทฺธิวิธาทิาณโกฏฺาเสหิ สมนฺนาคตา อเนกสตสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ขเณน คนฺตุํ สมตฺถาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคตตฺตา มหิทฺธิกาเต ธีรา สตสหสฺสขีณาสวา ฉายาว อนปายินีติ กตฺถจิ อนปคตา ฉายา อิว ตํ สมฺพุทฺธํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ปริวาเรนฺติ ปริวาเรตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตีติ อตฺโถ.
๖๔๖. หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสินฺติ ตทา ภควโต ธมฺมเทสนาสมเย อหํ หตฺถิปิฏฺเ นิสินฺโน อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. เสตจฺฉตฺตํ ¶ วรุตฺตมนฺติ ปตฺเถตพฺพํ อุตฺตมํ เสตจฺฉตฺตํ มม มตฺถเก ธารยนฺโต หตฺถิปิฏฺเ ¶ นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธ. สุจารุรูปํ ทิสฺวานาติ สุนฺทรํ จารุํ มโนหรรูปวนฺตํ ธมฺมํ เทสิยมานํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา เม มยฺหํ วิตฺติ สนฺตุฏฺิ โสมนสฺสํ อุทปชฺชถ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
๖๔๗. โอรุยฺห หตฺถิกฺขนฺธมฺหาติ ตํ ภควนฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา หตฺถิปิฏฺิโต โอรุยฺห โอโรหิตฺวา นราสภํ นรวสภํ อุปคจฺฉึ สมีปํ คโตติ อตฺโถ. รตนมยฉตฺตํ เมติ รตนภูสิตํ เม มยฺหํ ฉตฺตํ พุทฺธเสฏฺสฺส มตฺถเก ธารยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๖๔๘. มม สงฺกปฺปมฺายาติ มยฺหํ ปสาเทน อุปฺปนฺนํ สงฺกปฺปํ ตฺวา อิสีนํ อนฺตเร มหนฺตภูโต โส ปทุมุตฺตโร ภควา. ตํ กถํ ปยิตฺวานาติ ตํ อตฺตนา เทสิยมานํ ธมฺมกถํ เปตฺวา มม พฺยากรณตฺถาย อิมา คาถา อภาสถ กเถสีติ อตฺโถ.
๖๔๙. กถนฺติ ¶ เจ? โย โสติอาทิมาห. โสณฺณาลงฺการภูสิตํ ฉตฺตํ โย โส ราชกุมาโร เม มตฺถเก ธาเรสีติ สมฺพนฺโธ. ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ราชกุมารํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามิ. สุโณถ มม ภาสโตติ ภาสนฺตสฺส มม วจนํ สุโณถ โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
๖๕๐. อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโสติ อยํ ราชกุมาโร อิโต มนุสฺสโลกโต จุโต ตุสิตํ คนฺตฺวา อาวสิสฺสติ ตตฺถ วิหริสฺสติ. ตตฺถ อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต ตุสิตภวนสมฺปตฺตึ อนุโภสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๕๑. จตุตฺตึสกฺขตฺตุนฺติ ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ตาวตึสภวเน อุปฺปนฺโน จตุตฺตึสวาเร เทวินฺโท เทวรชฺชํ กริสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. พลาธิโป อฏฺสตนฺติ ตาวตึสภวนโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปนฺโน พลาธิโป จตุรงฺคินิยา เสนาย อธิโป ปธาโน อฏฺสตชาตีสุ ปเทสราชา หุตฺวา วสุธํ อเนกรตนวรํ ปถวึ อาวสิสฺสติ ปุถพฺยํ วิหริสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๕๒. อฏฺปฺาสกฺขตฺตุนฺติ อฏฺปฺาสชาตีสุ จกฺกวตฺตี ราชา ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. มหิยา สกลชมฺพุทีปปถวิยา วิปุลํ อสงฺขฺเยยฺยํ ปเทสรชฺชํ การยิสฺสติ.
๖๕๔. สกฺยานํ ¶ กุลเกตุสฺสาติ สกฺยราชูนํ กุลสฺส ธชภูตสฺส พุทฺธสฺส าตโก ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๕๕. อาตาปีติ วีริยวา. นิปโกติ เนปกฺกสงฺขาตาย ปฺาย สมนฺนาคโต. พาหุสจฺเจสุ พหุสฺสุตภาเวสุ ปิฏกตฺตยธารเณสุ โกวิโท ¶ เฉโก. นิวาตวุตฺติ อนวฺตฺติโก อถทฺโธ กายปาคพฺพิยาทิถทฺธภาววิรหิโต สพฺพปาี สกลปิฏกตฺตยธารี ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๕๖. ปธานปหิตตฺโต โสติ โส อานนฺทตฺเถโร วีริยกรณาย เปสิตจิตฺโต. อุปสนฺโต นิรูปธีติ ราคูปธิโทสูปธิโมหูปธีหิ วิรหิโต, โสตาปตฺติมคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อุปสนฺโต สนฺตกายจิตฺโต.
๖๕๗. สนฺติ อารฺกาติ อรฺเ ภวา มหาวเน ชาตา. สฏฺิหายนาติ สฏฺิวสฺสกาเล หายนพลา ¶ . ติธา ปภินฺนาติ อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาเตหิ ตีหิ าเนหิ ภินฺนมทา. มาตงฺคาติ มาตงฺคหตฺถิกุเล ชาตา. อีสาทนฺตาติ รถีสาสทิสทนฺตา. อุรูฬฺหวา ราชวาหนา. กฺุชรสงฺขาตา นาคา หตฺถิราชาโน สนฺติ สํวิชฺชนฺติ ยถา, ตถา สตสหสฺสสงฺขฺยา ขีณาสวสงฺขาตา ปณฺฑิตา มหิทฺธิกา อรหนฺตนาคา สนฺติ, สพฺเพ เต อรหนฺตนาคา พุทฺธนาคราชสฺส. น โหนฺติ ปณิธิมฺหิ เตติ เต ปณิธิมฺหิ ตาทิสา น โหนฺติ, กึ สพฺเพ เต ภยภีตา สกภาเวน สณฺาตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เอตฺตาวตา ปมา พุทฺธวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
ปโม ภาโค นิฏฺิโต.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
อปทาน-อฏฺกถา
(ทุติโย ภาโค)
เถราปทานํ
๒. สีหาสนิยวคฺโค
๑. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สีหาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต, ธรมาเน ภควติ เทวโลเก วสิตฺวา นิพฺพุเต ภควติ อุปฺปนฺนตฺตา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สารีริกเจติยํ ทิสฺวา ‘‘อโห เม อลาภา, ภควโต ธรมาเน กาเล อสมฺปตฺโต’’ติ จินฺเตตฺวา เจติเย จิตฺตํ ปสาเทตฺวา โสมนสฺสชาโต สพฺพรตนมยํ เทวตานิมฺมิตสทิสํ ธมฺมาสเน สีหาสนํ กาเรตฺวา ชีวมานกพุทฺธสฺส ¶ วิย ปูเชสิ. ตสฺสุปริ เคหมฺปิ ทิพฺพวิมานมิว กาเรสิ, ปาทฏฺปนปาทปีมฺปิ กาเรสิ. เอวํ ยาวชีวํ ทีปธูปปุปฺผคนฺธาทีหิ อเนกวิธํ ปูชํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามสคฺเค อปราปรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ¶ อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา สงฺขฺยาติกฺกนฺตํ ปเทสรชฺชสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ โลกสฺส นาโถ ปธาโนติ โลกนาโถ, โลกตฺตยสามีติ อตฺโถ. โลกนาเถ สิทฺธตฺถมฺหิ นิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ. วิตฺถาริเต ปาวจเนติ ปาวจเน ปิฏกตฺตเย วิตฺถาริเต ปตฺถเฏ ปากเฏติ อตฺโถ. พาหุชฺมฺหิ สาสเนติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิเต พุทฺธสาสเน อเนกสตสหสฺสโกฏิขีณาสวสงฺขาเตหิ พหุชเนหิ าเต อธิคเตติ อตฺโถ.
๒-๓. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ตทา อหํ พุทฺธสฺส ธรมานกาเล อสมฺปตฺโต นิพฺพุเต ตสฺมึ เทวโลกา จวิตฺวา มนุสฺสโลกํ อุปปนฺโน ตสฺส ภควโต สารีริกธาตุเจติยํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สทฺธาสมฺปยุตฺตมโน สุนฺทรมโน ‘‘อโห มมาคมนํ สฺวาคมน’’นฺติ สฺชาตปสาทพหุมาโน ‘‘มยา นิพฺพานาธิคมาย เอกํ ปฺุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภควโต เจติยสมีเป ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส หิรฺสุวณฺณรตนาทีหิ อลงฺกริตฺวาว สีหาสนํ อกาสิ. ตตฺร นิสินฺนสฺส ปาทฏฺปนตฺถาย ปาทปีฺจ กาเรสิ. สีหาสนสฺส อเตมนตฺถาย ตสฺสุปริ ฆรฺจ กาเรสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สีหาสนมกาสหํ…เป… ฆรํ ตตฺถ อกาสห’’นฺติ. เตน จิตฺตปฺปสาเทนาติ ธรมานสฺส วิย ภควโต สีหาสนํ มยา กตํ, เตน จิตฺตปฺปสาเทน. ตุสิตํ อุปปชฺชหนฺติ ตุสิตภวเน อุปปชฺชินฺติ อตฺโถ.
๔. อายาเมน จตุพฺพีสาติ ตตฺรุปปนฺนสฺส เทวภูตสฺส สโต มยฺหํ สุกตํ ปฺุเน นิพฺพตฺติตํ ปาตุภูตํ อายาเมน อุจฺจโต จตุพฺพีสโยชนํ วิตฺถาเรน ติริยโต จตุทฺทสโยชนํ ตาวเทว นิพฺพตฺติกฺขเณเยว อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๙. จตุนฺนวุเต ¶ ¶ อิโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต จตุนวุเต กปฺเป ยํ กมฺมํ อกรึ อกาสึ, ตทา ตโต ปฏฺาย ปฺุพเลน กฺจิ ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, น อนุภูตปุพฺพา กาจิ ทุคฺคตีติ อตฺโถ.
๑๐. เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต เตสตฺตติกปฺเป. อินฺทนามา ตโย ชนาติ อินฺทนามกา ตโย จกฺกวตฺติราชาโน เอกสฺมึ กปฺเป ตีสุ ชาตีสุ อินฺโท นาม จกฺกวตฺตี ราชา อโหสินฺติ อตฺโถ. ทฺเวสตฺตติมฺหิโต ¶ กปฺเปติ อิโต ทฺเวสตฺตติกปฺเป. สุมนนามกา ตโย ชนา ติกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุํ.
๑๑. สมสตฺตติโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต อนูนาธิเก สตฺตติเม กปฺเป วรุณนามกา วรุโณ จกฺกวตฺตีติ เอวํนามกา ตโย จกฺกวตฺติราชาโน จกฺกรตนสมฺปนฺนา จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. เอกตฺถมฺภิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เอกตฺถมฺภทายกเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วนกมฺมิโก หุตฺวา เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต. ตสฺมึ สมเย สพฺเพ สทฺธา ปสนฺนา อุปาสกา เอกจฺฉนฺทา ‘‘ภควโต อุปฏฺานสาลํ กโรมา’’ติ ทพฺพสมฺภารตฺถาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ อุปาสกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ เอกํ ถมฺภํ เทถา’’ติ ยาจึสุ. โส ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ เต สพฺเพ อุยฺโยเชตฺวา เอกํ สารมยํ ถมฺภํ คเหตฺวา สตฺถุ ทสฺเสตฺวา เตสํเยว อทาสิ. โส เตเนว โสมนสฺสชาโต ตเทว มูลํ กตฺวา อฺานิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ฉสุ กามาวจเรสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ อคฺคจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อเนกวารํ อนุภวิตฺวา อสงฺขฺเยยฺยํ ปเทสรชฺชสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ ¶ กุเล นิพฺพตฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา มนสิกโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๓. โส ¶ เอวํ ปตฺตอรหตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ภคฺยสมฺปนฺนสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. มหาปูคคโณติ มหาอุปาสกสมูโห อหุ อโหสีติ อตฺโถ. สรณํ คตา จ เต พุทฺธนฺติ ‘‘พุทฺธํ สรณ’’นฺติ คตา ภชึสุ ชานึสุ วา เต อุปาสกา. ตถาคตํ สทฺทหนฺติ พุทฺธคุณํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน เปนฺตีติ อตฺโถ.
๑๔. สพฺเพ สงฺคมฺม มนฺเตตฺวาติ สพฺเพ สมาคมฺม สนฺนิปติตฺวา มนฺเตตฺวา อฺมฺํ สฺาเปตฺวา เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา มาฬํ อุปฏฺานสาลํ สตฺถุโน อตฺถาย กุพฺพนฺติ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ทพฺพสมฺภาเรสุ เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตา พฺรหาวเน มหาวเน วิจินนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๕. เตหํ ¶ อรฺเ ทิสฺวานาติ อหํ เต อุปาสเก อรฺเ ทิสฺวาน คณํ สมูหํ อุปคมฺม สมีปํ คนฺตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน ทสงฺคุลิสโมธานํ อฺชลึ สิรสิ กตฺวา อหํ คณํ อุปาสกสมูหํ ‘‘ตุมฺเห อิมํ วนํ กิมตฺถํ อาคตตฺถา’’ติ ตทา ตสฺมึ กาเล ปริปุจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๖. เต สีลวนฺโต อุปาสกา เม มยา ปุฏฺา ‘‘มาฬํ มยํ กตฺตุกามา หุตฺวา เอกตฺถมฺโภ อมฺเหหิ น ลพฺภตี’’ติ วิยากํสุ วิเสเสน กถยึสูติ สมฺพนฺโธ.
๑๗. มมํ มยฺหํ เอกตฺถมฺภํ เทถ, อหํ ตํ ทสฺสามิ สตฺถุโน สนฺติกํ อหํ ถมฺภํ อาหริสฺสามิ, เต ภวนฺโต ถมฺภหรเณ อปฺโปสฺสุกฺกา อุสฺสาหรหิตา ภวนฺตูติ สมฺพนฺโธ.
๒๔. ยํ ยํ โยนุปปชฺชามีติ ยํ ยํ โยนึ เทวตฺตํ อถ มานุสํ อุปคจฺฉามีติ อตฺโถ. ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, ยสฺมึ ยสฺมึ เทวโลเก วา มนุสฺสโลเก วาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เอกตฺถมฺภิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. นนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชาสกฺการพหุลํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส เอวรูโป สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ.
โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ธมฺมตาย นาม นทิยา มหนฺโต กจฺฉโป หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ นทึ ตริตุํ ตีเร ิตํ ทิสฺวา สยํ ภควนฺตํ ตาเรตุกาโม สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา ปิฏฺึ อภิรุหิ. โส หฏฺตุฏฺโ เวเคน โสตํ ฉินฺทนฺโต สีฆตรํ ปรตีรํ ปาเปสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนํ วทนฺโต ภาวินึ สมฺปตฺตึ กเถตฺวา ปกฺกามิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สุทฺโธทนมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา มหาปชาปติโคตมิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส าติสงฺฆํ นนฺทยนฺโต ชาโตติ ‘‘นนฺโท’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ภควา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต อนุกฺกเมน กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕ อาทโย) กเถตฺวา ทุติยทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๘) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘ธมฺมฺจเร สุจริต’’นฺติ (ธ. ป. ๑๖๙) คาถาย มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺาเปตฺวา ตติยทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปเวสนอาวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สตฺถา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคฺคเหตฺวาว วิหารํ คโต ¶ , ตํ ปตฺตหตฺถํ วิหารํ อาคตํ อนิจฺฉมานํเยว ปพฺพาเชตฺวา ตถาปพฺพาชิตตฺตาเยว อนภิรติยา ปีฬิตํ ตฺวา อุปาเยน ตสฺส ตํ อนภิรตึ วิโนเทสิ. โส โยนิโส ปฏิสงฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโร ปุน ทิวเส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, ภควา ปาฏิโภโค ปฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย ¶ กกุฏปาทานํ, มฺุจามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ. ภควาปิ ‘‘ยเทว เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, ตทาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ อาห. อถสฺส ภควา สวิเสสํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ ตฺวา ตํ คุณํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๓๐) อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาเวน นํ เอตทคฺเค เปสิ. เถโร หิ ‘‘อินฺทฺริยาสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตมหํ สุฏฺุ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมึ อคมาสิ.
๒๗. เอวํ โส เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. วตฺถํ โขมํ มยา ทินฺนนฺติ โขมรฏฺเ ชาตํ วตฺถํ ภควติ จิตฺตปฺปสาเทน คารวพหุมาเนน มยา ปรมสุขุมํ โขมวตฺถํ ทินฺนนฺติ อตฺโถ. สยมฺภุสฺสาติ ¶ สยเมว ภูตสฺส ชาตสฺส อริยาย ชาติยา นิพฺพตฺตสฺส. มเหสิโนติ มหนฺเต สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสิ, ตสฺส มเหสิโน สยมฺภุสฺส จีวรตฺถาย โขมวตฺถํ มยา ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๘. ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสีติ เอตฺถ ตนฺติ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส วตฺถทายกสฺส เม ทานผลํ วิเสเสน อกาสิ กเถสิ พุทฺโธติ อตฺโถ. ชลชุตฺตมนามโกติ ปทุมุตฺตรนามโก. ‘‘ชลรุตฺตมนายโก’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ชลมานานํ เทวพฺรหฺมานํ อุตฺตมนายโก ปธาโนติ อตฺโถ. อิมินา วตฺถทาเนนาติ อิมินา วตฺถทานสฺส นิสฺสนฺเทน ตฺวํ อนาคเต เหมวณฺโณ สุวณฺณวณฺโณ ภวิสฺสสิ.
๒๙. ทฺเว ¶ สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาติ ทิพฺพมนุสฺสสงฺขาตา ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา. กุสลมูเลหิ โจทิโตติ กุสลาวยเวหิ กุสลโกฏฺาเสหิ โจทิโต เปสิโต, ‘‘ตฺวํ อิมินา ปฺุเน สตฺถุ กุลํ ปสวาหี’’ติ เปสิโต วิยาติ อตฺโถ. ‘‘โคตมสฺส ภควโต กนิฏฺโ ตฺวํ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๐. ราครตฺโต สุขสีโลติ กิเลสกาเมหิ รตฺโต อลฺลีโน กายสุขจิตฺตสุขานุภวนสภาโว. กาเมสุ เคธมายุโตติ วตฺถุกาเมสุ เคธสงฺขาตาย ตณฺหาย อายุโต โยชิโตติ อตฺโถ. พุทฺเธน โจทิโต สนฺโต, ตทา ตฺวนฺติ ยสฺมา กาเมสุ เคธิโต, ตทา ตสฺมา ¶ ตฺวํ อตฺตโน ภาตุเกน โคตมพุทฺเธน โจทิโต ปพฺพชฺชาย อุยฺโยชิโต ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๑. ปพฺพชิตฺวาน ตฺวํ ตตฺถาติ ตสฺมึ โคตมสฺส ภควโต สาสเน ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา กุสลมูเลน มูลภูเตน ปฺุสมฺภาเรน โจทิโต ภาวนายํ นิโยชิโต สพฺพาสเว สกลาสเว ปริฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา อนามโย นิทฺทุกฺโข นิพฺพายิสฺสสิ อทสฺสนํ ปาเปสฺสสิ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสสีติ อตฺโถ.
๓๒. สตกปฺปสหสฺสมฺหีติ อิโต กปฺปโต ปุพฺเพ สตกปฺปาธิเก สหสฺสเม กปฺปมฺหิ เจฬนามกา จตฺตาโร จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุนฺติ อตฺโถ. สฏฺิ กปฺปสหสฺสานีติ กปฺปสหสฺสานิ สฏฺิ จ อติกฺกมิตฺวา เหฏฺา เอกสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร ชนา อุปเจฬา นาม จกฺกวตฺติราชาโน จตูสุ ชาตีสุ อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๓๓. ปฺจกปฺปสหสฺสมฺหีติ ปฺจกปฺปาธิเก สหสฺสเม กปฺปมฺหิ เจฬา นาม จตฺตาโร ชนา จกฺกวตฺติราชาโน สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺนา สมงฺคีภูตา ชมฺพุทีปอปรโคยานอุตฺตรกุรุปุพฺพวิเทหทีปสงฺขาเต ¶ จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา ปธานา วิสุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
นนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยเทตฺถ อฏฺุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมึ (เถรคา. ๕๑๐ อาทโย) วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมึ สุเข ปติฏฺาเปตุ’’นฺติ. โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺิ ¶ , อนุชานาถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต ภาตุ สนฺติเก –
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
คาถํ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ อุคฺคเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตมฺปิ หทเย น ติฏฺติ. อถ นํ มหาปนฺถโก, ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ โส เถเรน ปณามิโก ทฺวารโกฏฺกสมีเป โรทมาโน อฏฺาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติ. อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. โส ‘‘ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถา’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ เปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ¶ ตสฺส อวิทูรฏฺาเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาห. ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ¶ ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ. ตสฺส ตํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺธาตุกํ ชาตํ, ปุน ปริมชฺชนฺตสฺส อุกฺขลิปริปฺุฉนสทิสํ ชาตํ. โส าณปริปากตฺตา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ โจฬกฺขณฺฑํ ปกติยา ปริสุทฺธํ, อิมํ อุปาทิณฺณกสรีรํ นิสฺสาย กิลิฏฺํ อฺถา ชาตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ยถาเปตํ, เอวํ จิตฺตมฺปี’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ตสฺมึเยว นิมิตฺเต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปตฺตสฺเสวสฺส เตปิฏกํ ปฺจาภิฺา จ อาคมึสุ.
สตฺถา เอกูเนหิ ปฺจภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ชีวกสฺส นิเวสเน ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. จูฬปนฺถโก ปน อตฺตโน ภิกฺขาย อปฺปฏิจฺฉิตตฺตา เอว น คโต. ชีวโก ยาคุํ ทาตุํ ¶ อารภิ. สตฺถา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติ. โส ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, วิหาเร นิสินฺนํ อยฺยํ คเหตฺวา เอหี’’ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ รูเปน กิริยาย จ เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา นิสีทิ. โส ปุริโส วิหาเร ภิกฺขูนํ พหุภาวํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ชีวกสฺส กเถสิ – ‘‘อิมสฺมา ภิกฺขุสงฺฆา วิหาเร ภิกฺขุสงฺโฆ พหุตโร, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ชานามี’’ติ. ชีวโก สตฺถารํ ปุจฺฉิ – ‘‘โก นาโม, ภนฺเต, วิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขู’’ติ? ‘‘จูฬปนฺถโก นาม, ชีวกา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อาเนหี’’ติ. โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ เอกปฺปหาเรน ภิกฺขุสหสฺสมฺปิ กเถสิ. โส ปุนาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ชีวกสฺส อาโรเจสิ ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา ‘‘อิทฺธิมา มฺเ, อยฺโย’’ติ นยโต ตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ปมํ กเถนฺตํ อยฺยเมว ‘ตุมฺเห สตฺถา ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา จีวรกณฺเณ คณฺหาหี’’ติ อาห. โส วิหารํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. ตาวเทว นิมฺมิตภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. โส เถรํ คเหตฺวา อคมาสิ.
สตฺถา ¶ ตสฺมึ ขเณ ยาคฺุจ ขชฺชกาทิเภทฺจ ปฏิคฺคณฺหิ. กตภตฺตกิจฺโจ ภควา อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อาณาเปสิ ‘‘อนุโมทนํ กโรหี’’ติ. โส ปภินฺนปฏิสมฺภิโท สิเนรุํ คเหตฺวา ¶ มหาสมุทฺทํ มนฺเถนฺโต วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺโขเภนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต อนุโมทนํ อกาสิ. ทสพเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ ‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโร มาเส เอกคาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ ลหุเกน ขเณเนว เอวํ มหิทฺธิกํ อกํสู’ติ, ตถา หิ ชีวกสฺส นิเวสเน นิสินฺโน ภควา ‘เอวํ จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ สมาหิตํ, วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนา’ติ ตฺวา ยถานิสินฺโนเยว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา, ‘ปนฺถก, เนวายํ ปิโลติกา กิลิฏฺา รชานุกิณฺณา, อิโต ปน อฺโปิ อริยสฺส วินเย สํกิเลโส รโช’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส รโช…เป… วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โมโห ¶ รโช…เป… วิคตรชสฺส สาสเน’’ติ. (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๔) –
อิมา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ. คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กึ วเทถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถเกน อิทานิ มยฺหํ โอวาเท ตฺวา โลกุตฺถรทายชฺชํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ ปน โลกิยทายชฺชํ ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต จูฬเสฏฺิชาตกํ (ชา. ๑.๑.๔) กเถสิ. อปรภาเค นํ สตฺถา อริยคณปริวุโต ธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ ภิกฺขูนํ เจโตวิวฏฺฏกุสลานฺจ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๓๕. เอวํ โส ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมปททฺวยํ วุตฺตตฺถเมว. คณมฺหา วูปกฏฺโ ¶ โสติ โส ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา คณมฺหา มหตา ภิกฺขุสมูหโต วูปกฏฺโ วิสุํ ภูโต วิเวกํ อุปคโต. ตทา ¶ มม ตาปสกาเล หิมวนฺเต หิมาลยปพฺพตสมีเป วสิ วาสํ กปฺเปสิ, จตูหิ อิริยาปเถหิ วิหาสีติ อตฺโถ.
๓๖. อหมฺปิ…เป… ตทาติ ยทา โส ภควา หิมวนฺตํ อุปคนฺตฺวา วสิ, ตทา อหมฺปิ หิมวนฺตสมีเป กตอสฺสเม อา สมนฺตโต กายจิตฺตปีฬาสงฺขาตา ปริสฺสยา สมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโมติ ลทฺธนาเม อรฺาวาเส วสามีติ สมฺพนฺโธ. อจิราคตํ มหาวีรนฺติ อจิรํ อาคตํ มหาวีริยวนฺตํ โลกนายกํ ปธานํ ตํ ภควนฺตํ อุเปสินฺติ สมฺพนฺโธ, อาคตกฺขเณเยว อุปาคมินฺติ อตฺโถ.
๓๗. ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวานาติ เอวํ อุปคจฺฉนฺโต จ ปทุมุปฺปลปุปฺผาทีหิ ฉาทิตํ ปุปฺผมยํ ฉตฺตํ คเหตฺวา นราสภํ นรานํ เสฏฺํ ภควนฺตํ ฉาเทนฺโต อุปคจฺฉึ สมีปํ คโตสฺมีติ อตฺโถ. สมาธึ สมาปชฺชนฺตนฺติ รูปาวจรสมาธิชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส อนฺตรายํ อหํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๘. อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺหาติ ตํ สุสชฺชิตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา อหํ ¶ ภควโต อทาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปฏิคฺคเหสีติ ตํ มยา ทินฺนํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ปทุมุตฺตโร ภควา สมฺปฏิจฺฉิ, สาทรํ สาทิยีติ อตฺโถ.
๔๑. สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺหาติ เอเกกสฺมึ ปทุมปุปฺเผ สตสตปตฺตานํ วเสน สตปตฺเตหิ ปทุมปุปฺเผหิ ฉาทิตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ปกาเรน อาทเรน คเหตฺวา ตาปโส มม อทาสีติ อตฺโถ. ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ตาปสํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามีติ อตฺโถ. มม ภาสโต ภาสมานสฺส วจนํ สุโณถ มนสิ กโรถ.
๔๒. ปฺจวีสติกปฺปานีติ อิมินา ปุปฺผจฺฉตฺตทาเนน ปฺจวีสติวาเร ตาวตึสภวเน สกฺโก หุตฺวา เทวรชฺชํ กริสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจาติ จตุตฺตึสติวาเร มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺตี ราชา ภวิสฺสติ.
๔๓. ยํ ¶ ยํ โยนินฺติ มนุสฺสโยนิอาทีสุ ยํ ยํ ชาตึ สํสรติ คจฺฉติ อุปปชฺชติ. ตตฺถ ตตฺถ โยนิยํ อพฺโภกาเส สฺุฏฺาเน ปติฏฺนฺตํ นิสินฺนํ ิตํ วา ปทุมํ ธารยิสฺสติ อุปริ ฉาทยิสฺสตีติ อตฺโถ.
๔๕. ปกาสิเต ปาวจเนติ เตน ภควโต สกลปิฏกตฺตเย ปกาสิเต ทีปิเต มนุสฺสตฺตํ มนุสฺสชาตึ ลภิสฺสติ อุปปชฺชิสฺสติ. มโนมยมฺหิ กายมฺหีติ มเนน ฌานจิตฺเตน นิพฺพตฺโตติ มโนมโย, ยถา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตถา กายํ ปวตฺเตติ จิตฺตคติกํ กโรตีติ ¶ อตฺโถ. ตมฺหิ มโนมเย กายมฺหิ โส ตาปโส จูฬปนฺถโก นาม หุตฺวา อุตฺตโม อคฺโค ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.
๕๒. สรึ โกกนทํ อหนฺติ อหํ ภควโต นิมฺมิตโจฬกํ ปริมชฺชนฺโต โกกนทํ ปทุมํ สรินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ตสฺมึ โกกนเท ปทุเม มยฺหํ จิตฺตํ อธิมุจฺจิ อลฺลีโน, ตโต อหํ อรหตฺตํ ปาปุณินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๓. อหํ มโนมเยสุ จิตฺตคติเกสุ กาเยสุ สพฺพตฺถ สพฺเพสุ ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
จูฬปนฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต เหฏฺา วุตฺตนเยน สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เทวตานํ ปิยมนาปภาเวน อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต. ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ถูปํ ปูเชตฺวา สงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย ¶ อนุภวิตฺวา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มหาชนํ ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สคฺคปรายนํ อกาสิ. โส อนุปฺปนฺเนเยว อมฺหากํ ภควติ สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ปิลินฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. วจฺโฉติ โคตฺตํ. โส อปรภาเค ปิลินฺทวจฺโฉติ ปฺายิตฺถ. สํสาเร ปน สํเวคพหุลตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จูฬคนฺธารํ นาม วิชฺชํ สาเธตฺวา ตาย วิชฺชาย อากาสจารี ปรจิตฺตวิทู จ หุตฺวา ราชคเห ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต ปฏิวสติ.
อถ อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปคโต. ตโต ปฏฺาย พุทฺธานุภาเวน ตสฺส สา วิชฺชา น สมฺปชฺชติ, อตฺตโน กิจฺจํ น สาเธติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สุตํ โข ปเนตํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘ยตฺถ มหาคนฺธารวิชฺชา ธรติ ¶ , ตตฺถ จูฬคนฺธารวิชฺชา น สมฺปชฺชตี’ติ สมณสฺส ปน โคตมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย นายํ มม วิชฺชา สมฺปชฺชติ, นิสฺสํสยํ สมโณ โคตโม มหาคนฺธารวิชฺชํ ชานาติ, ยํนูนาหํ ตํ ปยิรุปาสิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ตํ วิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย’’นฺติ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อหํ, มหาสมณ, ตว สนฺติเก เอกํ วิชฺชํ ปริยาปุณิตุกาโม, โอกาสํ เม กโรหี’’ติ. ‘‘เตน หิ มม สนฺติเก ปพฺพชาหี’’ติ อาห. โส ‘‘วิชฺชาย ปริกมฺมํ ปพฺพชฺชา’’ติ มฺมาโน ปพฺพชิ. ตสฺส ภควา ธมฺมํ กเถตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๕๕. ยา ปน ปุริมชาติยํ ตสฺโสวาเท ตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา, ตา กตฺุตํ นิสฺสาย ตสฺมึ สฺชาตพหุมานา สายํ ปาตํ เถรํ ปยิรุปาสิตฺวา คจฺฉนฺติ. ตสฺมา นํ ภควา เทวตานํ อติวิย ปิยมนาปภาเวน อคฺคภาเว เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ¶ เทวตานํ ปิยมนาปานํ ยทิทํ ปิลินฺทวจฺโฉ’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๕). เอวํ โส ปตฺตอคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ กามรูปารูปโลกสฺส นาโถ ปธาโนติ โลกนาโถ. เมธา วุจฺจนฺติ สพฺพฺุตฺาณอนาวรณาณาทโย, สุนฺทรา, ปสฏฺา วา เมธา ยสฺส โส สุเมโธ, อคฺโค จ โส ปุคฺคโล จาติ อคฺคปุคฺคโล, ตสฺมึ สุเมเธ โลกนายเก อคฺคปุคฺคเล ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ สทฺธาย ปสาทิตจิตฺโต โสมนสฺเสน สุนฺทรมโน อหํ ตสฺส สุเมธสฺส ภควโต ถูปปูชํ เจติยปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๕๖. เย จ ขีณาสวา ตตฺถาติ ตสฺมึ สมาคเม เย จ ขีณาสวา ปหีนกิเลสา ฉฬภิฺา ฉหิ อภิฺาหิ สมนฺนาคตา มหิทฺธิกา มหนฺเตหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคตา สนฺติ, เต สพฺเพ ขีณาสเว อหํ ตตฺถ สมาเนตฺวา สุฏฺุ อาทเรน อาเนตฺวา สงฺฆภตฺตํ สกลสงฺฆสฺส ทาตพฺพภตฺตํ อกาสึ เตสํ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๕๗. อุปฏฺาโก ตทา อหูติ ตทา มม สงฺฆภตฺตทานกาเล สุเมธสฺส ภควโต นาเมน สุเมโธ นาม อุปฏฺากสาวโก อหุ อโหสีติ อตฺโถ. โส สาวโก มยฺหํ ปูชาสกฺการํ อนุโมทิตฺถ อนุโมทิโต อานิสํสํ กเถสีติ อตฺโถ.
๕๘. เตน จิตฺตปฺปสาเทนาติ เตน ถูปปูชากรณวเสน อุปฺปนฺเนน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก ทิพฺพวิมานํ อุปปชฺชึ อุปคโต อสฺมีติ อตฺโถ, ตตฺถ นิพฺพตฺโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ตสฺมึ วิมาเน ฉ อสีติสหสฺสานิ เทวจฺฉราโย เม มยฺหํ จิตฺตํ รมึสุ รมาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๙. มเมว อนุวตฺตนฺตีติ ตา อจฺฉราโย สพฺพกาเมหิ ทิพฺเพหิ รูปาทิวตฺถุกาเมหิ อุปฏฺหนฺติโย มมํ เอว อนุวตฺตนฺติ มม วจนํ อนุกโรนฺติ สทา นิจฺจกาลนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ราหุลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปฺุํ กตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. ๑๐๕) อาคตเมว. โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุภเยเนว สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;
ยฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา, ยฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส.
‘‘กามนฺธา ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พนฺธา, มจฺฉาว กุมินา มุเข.
‘‘ตํ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. (เถรคา. ๒๙๕-๒๙๘);
จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ¶ อุภเยเนว สมฺปนฺโนติ ชาติสมฺปทา ปฏิปตฺติสมฺปทาติ อุภยสมฺปตฺติยาปิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. ราหุลภทฺโทติ มํ วิทูติ ‘‘ราหุลภทฺโท’’ติ มํ สพฺรหฺมจาริโน ¶ สฺชานนฺติ. ตสฺส หิ ชาตสาสนํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน, ‘‘ราหุ, ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปาทาย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ ¶ คณฺหิ. ตตฺถ อาทิโต ปิตรา วุตฺตปริยายเมว คเหตฺวา อาห – ‘‘ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู’’ติ. ภทฺโทติ ปสํสาวจนเมว. อปรภาเค สตฺถา ตํ สิกฺขากามภาเวน อคฺคฏฺาเน เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สิกฺขากามานํ ยทิทํ ราหุโล’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙).
๖๘. เอวํ โส ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. สตฺตภูมิมฺหิ ปาสาเทติ ปสาทํ โสมนสฺสํ ชเนตีติ ปาสาโท. อุปรูปริ ิตา สตฺต ภูมิโย ยสฺมึ ปาสาเท โสยํ สตฺตภูมิ, ตสฺมึ สตฺตภูมิมฺหิ ปาสาเท. อาทาสํ สนฺถรึ อหนฺติ อาทาสตลํ นิปฺผาเทตฺวา โลกเชฏฺสฺส ภควโต ตาทิโน อหํ สนฺถรํ อทาสึ, สนฺถริตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖๙. ขีณาสวสหสฺเสหีติ อรหนฺตสหสฺเสหิ ปริกิณฺโณ ปริวุโต. ทฺวิปทินฺโท ทฺวิปทานํ อินฺโท สามิ นราสโภ มหามุนิ คนฺธกุฏึ เตหิ สห อุปาคมิ ปาวิสีติ อตฺโถ.
๗๐. วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏินฺติ ตํ คนฺธกุฏึ โสภยมาโน เทวานํ เทโว เทวเทโว นรานํ อาสโภ นราสโภ เชฏฺโ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิมา พฺยากรณคาถาโย อภาสถ กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
๗๑. เยนายํ โชติตา เสยฺยาติ เยน อุปาสเกน อยํ ปาสาทสงฺขาตา เสยฺยา โชติตา ปภาสิตา ปชฺชลิตา. อาทาโสว กํสโลหมยํ อาทาสตลํ อิว สุฏฺุ สมํ กตฺวา สนฺถตา. ตํ อุปาสกํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๘๑. อฏฺานเมตํ ยํ ตาทีติ ยํ เยน การเณน ตาที อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาที อคาเร ฆราวาเส รตึ อลฺลีนภาวํ อชฺฌคา ปาปุณิ, เอตํ การณํ อฏฺานํ อการณนฺติ อตฺโถ.
๘๒. นิกฺขมิตฺวา ¶ อคารสฺมาติ ฆราวาสโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ติณทลมิว ปริจฺจชิตฺวา สุพฺพโต สุสิกฺขิโต ปพฺพชิสฺสติ. ราหุโล นาม ¶ นาเมนาติ สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตํ ¶ กุมารสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา ปิตรา สิทฺธตฺเถน, ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตนามตฺตา ราหุโล นามาติ อตฺโถ. ‘‘ยถา จนฺทสูริยานํ วิมานปภาย กิลิฏฺกรเณน ราหุ อสุรินฺโท อุเปติ คจฺฉติ, เอวเมวายํ มม อภินิกฺขมนปพฺพชฺชาทีนํ อนฺตรายํ กโรนฺโตริว ชาโต’’ติ อธิปฺปาเยน, ‘‘ราหุ ชาโตติ อาหา’’ติ ทฏฺพฺพํ. อรหา โส ภวิสฺสตีติ โส ตาทิโส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน วิปสฺสนายํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต อรหา ขีณาสโว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๘๓. กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺยาติ อณฺฑํ พีชํ รกฺขมานา กิกี สกุณี อิว อปฺปมตฺโต สีลํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธินฺติ วาลํ รกฺขมานา กณฺฑเกสุ วาเล ลคฺคนฺเต ภินฺทนภเยน อนากฑฺฒิตฺวา มรมานา จามรี วิย ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา สีลํ อภินฺทิตฺวา รกฺเขยฺย. นิปโก สีลสมฺปนฺโนติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา, เตน เนปกฺเกน สมนฺนาคโต นิปโก ขณฺฑฉิทฺทาทิภาวํ อปาเปตฺวา รกฺขณโต สีลสมฺปนฺโน ภวิสฺสตีติ เอวํ โส ภควา พฺยากรณมกาสิ. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล เอกทิวสํ วิเวกฏฺาเน นิสินฺโน โสมนสฺสวเสน เอวํ รกฺขึ มหามุนีติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ราหุลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม รูปสารี พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อุปเสโนติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย เอกวสฺสิโก ‘‘อริยคพฺภํ วฑฺเฒมี’’ติ เอกํ กุลปุตฺตํ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถารา จสฺส ตสฺส อวสฺสิกสฺส ภิกฺขุโน สทฺธิวิหาริกภาวํ สุตฺวา ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, พาหุลฺลาย อาวตฺโต’’ติ (มหาว. ๗๕) ครหิโต ‘‘อิทานาหํ ยทิ ปริสํ นิสฺสาย สตฺถารา ครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย ¶ สตฺถุ ¶ ปสาทํ กริสฺสามี’’ติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหา ปน หุตฺวา สยมฺปิ สพฺเพ ธุตงฺคธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, อฺเปิ ตทตฺถาย สมาทเปสิ, เตน นํ ภควา สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน โกสมฺพิยํ กลเห อุปฺปนฺเน ภิกฺขุสงฺเฆ จ ทฺวิธาภูเต เอเกน ภิกฺขุนา ตํ กลหํ ปริวชฺชิตุกาเมน ‘‘เอตรหิ โข กลโห อุปฺปนฺโน, ภิกฺขุสงฺโฆ จ ทฺวิธาภูโต, กถํ นุ โข มยา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ปุฏฺโ วิเวกวาสโต ปฏฺาย ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถสิ. เอวํ เถโร ตสฺส ภิกฺขุโน โอวาททานาปเทเสน อตฺตโน ตถา ปฏิปนฺนภาวํ ทีเปนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
๘๖. โส เอวํ ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตนฺติอาทิมาห. ปพฺภารมฺหิ นิสีทนฺตนฺติ ปุรโต ภารํ นมิตํ โอนมิตนฺติ ปพฺภารํ วิเวกกามํ วนมชฺเฌ สยํชาตปพฺพตปพฺภาเร นิสินฺนํ นรุตฺตมํ ภควนฺตํ อหํ อุปคจฺฉึ สมีปํ คโตติ อตฺโถ.
๘๗. กณิการปุปฺผ ทิสฺวาติ ตถา อุปคจฺฉนฺโต ตสฺมึ ปเทเส สุปุปฺผิตํ กณิการํ ทิสฺวา. วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทาติ ตสฺมึ ตถาคตสฺส ทิฏฺกาเล ตํ ปุปฺผํ วณฺเฏ วณฺฏสฺมึ เฉตฺวาน ฉินฺทิตฺวาน. อลงฺกริตฺวา ฉตฺตมฺหีติ เตน ปุปฺเผน ฉตฺตํ ฉาเทตฺวา. พุทฺธสฺส อภิโรปยินฺติ ปพฺภาเร นิสินฺนสฺส พุทฺธสฺส มุทฺธนิ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๘๘. ปิณฺฑปาตฺจ ¶ ปาทาสินฺติ ตสฺมึเยว นิสินฺนสฺส ภควโต ปิณฺฑปาตํ ปกาเรน อทาสึ โภเชสินฺติ อตฺโถ. ปรมนฺนํ สุโภชนนฺติ สุนฺทรโภชนสงฺขาตํ ปรมนฺนํ อุตฺตมาหารํ. พุทฺเธน นวเม ตตฺถาติ ตสฺมึ วิเวกฏฺาเน พุทฺเธน สห นวเม อฏฺ สมเณ สมิตปาเป ขีณาสวภิกฺขู โภเชสินฺติ อตฺโถ.
ยํ วทนฺติ สุเมโธติ ยํ โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธํ ภูริปฺํ ปถวิสมานํ ปฺํ สุเมธํ สุนฺทรํ สพฺพฺุตาทิปฺวนฺตํ. สุเมโธ อิติ สุนฺทรปฺโ อิติ วทนฺติ ปณฺฑิตา อิโต กปฺปโต สตสหสฺเส กปฺเป เอโส โคตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต รฏฺปาลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺิโต รตนโกฏฺาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ วํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสึ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธึ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิ. โส อภิฺาลาภึ เอกํ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตน สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปสิ. อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ตํ านํ ปตฺเถสิ. สตฺถา อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺเตสุ เตสํ ปฺุกิริยาสุ สหายกิจฺจํ อกาสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ ถุลฺลโกฏฺิกนิคเม รฏฺปาลเสฏฺิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถกุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺปาโลติ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิ. โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปฺปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต ¶ จ ยเส ปติฏฺาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภติ.
อถ ¶ ภควา กุรุรฏฺเ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺิกํ อนุปาปุณิ. ตํ สุตฺวา รฏฺปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อฺตรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ ถุลฺลโกฏฺิกํ คนฺตฺวา ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภฺุชนฺโต ปิตรา นิมนฺติโต สฺวาตนาย อธิวาเสตฺวา ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถาคารชเน อุปคนฺตฺวา ‘‘กีทิสา นาม ตา, อยฺยปุตฺต, อจฺฉราโย, ยาสํ ตฺวํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรสี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๓๐๑) วตฺวา ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ ตสฺสาธิปฺปายํ วิปริวตฺเตตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺส ¶ จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ ¶ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ¶ ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก’’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๐๒; เถรคา. ๗๖๙-๗๗๕);
อิมา คาถาโย อภาสิ. อิมา คาถา วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ โกรพฺยสฺส มิคาชินวนุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. เถรสฺส กิร ปิตา สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ ‘‘นิกฺขมิตุํ มา เทถ, กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ นิวาสาเปถา’’ติ. ตสฺมา เถโร อากาเสน อคมาสิ. อถ ราชา โกรพฺโย เถรสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ‘‘อิธ, โภ รฏฺปาล, ปพฺพชนฺโต พฺยาธิปาริชฺุํ วา ชราโภคาติปาริชฺุํ วา ปตฺโต ปพฺพชติ, ตฺวํ ปน กิฺจิปิ ปาริชฺุํ อนุปคโต เอว กสฺมา ปพฺพชสี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เถโร ‘‘อุปนิยฺยติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสรโณ โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อตฺตนา วิทิตภาวํ กเถตฺวา ตสฺสา เทสนาย อนุคีตึ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺสามิ ¶ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;
ลุทฺธา ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติ.
‘‘ราชา ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;
โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถ.
‘‘ราชา จ อฺเ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;
อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติ.
‘‘กนฺทนฺติ ¶ นํ าตี ปกิริย เกเส, ‘อโห วตา โน อมรา’ติ จาหุ;
วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติ.
‘‘โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน ปหาย โภเค;
น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, าตี จ มิตฺตา อถ วา สหายา.
‘‘ทายาทกา ¶ ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยน กมฺมํ;
น มียมานํ ธนมนฺเวติ กิฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนฺจ รฏฺํ.
‘‘น ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;
อปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํ.
‘‘อฑฺฒา ¶ ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโ;
พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโ.
‘‘ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;
อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหา.
‘‘อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺชปรมฺปราย;
ตสฺสปฺปปฺโ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ.
‘‘โจโร ¶ ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม;
เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม.
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวาน ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;
อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;
คพฺภาโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ¶ ตฺวา, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. (เถรคา. ๗๗๖-๗๙๓) –
อิมา คาถา อโวจ. เอวํ เถโร รฺโ โกรพฺยสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. สตฺถา จ อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๙๗-๘. เอวํ ¶ โส เถโร ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. วรนาโค มยา ทินฺโนติ ตสฺส ภควโต รูปกาเย ปสีทิตฺวา วโร อุตฺตโม เสฏฺโ อีสาทนฺโต รถีสาสทิสทนฺโต อุรูฬฺหวา ภารวโห ราชารโห วา. เสตจฺฉตฺโตปโสภิโตติ หตฺถิกฺขนฺเธ อุสฺสาปิตเสตจฺฉตฺเตน อุปเสวิโต โสภมาโน. ปุนปิ กึ วิสิฏฺโ วรนาโค? สกปฺปโน หตฺถาลงฺการสหิโต. สงฺฆารามํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส วสนตฺถาย อารามํ วิหารํ อการยึ กาเรสึ.
๙๙. จตุปฺาสสหสฺสานีติ ตสฺมึ การาปิเต วิหารพฺภนฺตเร จตุปฺาสสหสฺสานิ ปาสาทานิ จ อหํ อการยึ กาเรสินฺติ อตฺโถ. มโหฆทานํ กริตฺวานาติ สพฺพปริกฺขารสหิตํ มโหฆสทิสํ มหาทานํ สชฺเชตฺวา มเหสิโน มุนิโน นิยฺยาเทสินฺติ อตฺโถ.
๑๐๐. อนุโมทิ มหาวีโรติ จตุราสงฺขฺเยยฺยสตสหสฺเสสุ กปฺเปสุ อพฺโพจฺฉินฺนอุสฺสาหสงฺขาเตน วีริเยน มหาวีโร สยมฺภู สยเมว ภูโต ชาโต ลทฺธสพฺพฺุตฺาโณ อคฺโค เสฏฺโ ปุคฺคโล อนุโมทิ วิหารานุโมทนํ อกาสิ. สพฺเพ ชเน หาสยนฺโตติ สกลานนฺตาปริมาเณ เทวมนุสฺเส หาสยนฺโต สนฺตุฏฺเ ¶ กุรุมาโน อมตนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ เทเสสิ ปกาเสสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานี อกาสีติ อตฺโถ.
๑๐๑. ตํ ¶ เม วิยากาสีติ ตํ มยฺหํ กตปฺุํ พลํ วิเสเสน ปากฏํ อกาสิ. ชลชุตฺตมนามโกติ ชเล ชาตํ ชลชํ ปทุมํ, ปทุมุตฺตรนามโกติ อตฺโถ. ‘‘ชลนุตฺตมนายโก’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ อตฺตโน ปภาย ชลนฺตีติ ชลนา, จนฺทิมสูริยเทวพฺรหฺมาโน, เตสํ ชลนานํ อุตฺตโมติ ชลนุตฺตโม. สพฺพสตฺตานํ นายโก อุตฺตโมติ นายโก, สมฺภารวนฺเต สตฺเต นิพฺพานํ เนติ ปาเปตีติ วา นายโก, ชลนุตฺตโม จ โส นายโก จาติ ชลนุตฺตมนายโก. ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน อิมา คาถา อภาสถ ปากฏํ กตฺวา กเถสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. โสปากตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ¶ กาเล อฺตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา พีชปูรผลานิ สตฺถุ อุปเนสิ, ปริภฺุชิ ภควา ตสฺสานุกมฺปํ อุปาทาย. โส ภิกฺขุ สตฺถริ สงฺเฆ จ อภิปฺปสนฺโน สลากภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา สงฺฆุทฺเทสวเสน ติณฺณํ ภิกฺขูนํ ยาวตายุกํ ขีรภตฺตํ อทาสิ. โส เตหิ ปฺุเหิ อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต เอกทา มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขีรภตฺตํ อทาสิ.
เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ปุริมกมฺมนิสฺสนฺเทน สาวตฺถิยํ อฺตราย ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ตํ ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ปริปกฺเก คพฺเภ วิชายนกาเล วิชายิตุํ อสกฺโกนฺตี มุจฺฉํ อาปชฺชิตฺวา พหุเวลํ มตา วิย นิปชฺชิ. าตกา ‘‘มตา’’ติ สฺาย สุสานํ เนตฺวา จิตกํ อาโรเปตฺวา ¶ เทวตานุภาเวน วาตวุฏฺิยา อุฏฺิตาย อคฺคึ อทตฺวา ปกฺกมึสุ. ทารโก ปจฺฉิมภวิกตฺตา เทวตานุภาเวเนว อโรโค หุตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. มาตา ปน กาลมกาสิ. เทวตา มนุสฺสรูเปนุปคมฺม ตํ คเหตฺวา สุสานโคปกสฺส เคเห เปตฺวา กติปาหํ กาลํ ปติรูเปน อาหาเรน โปเสสิ. ตโต ปรํ สุสานโคปโก อตฺตโน ปุตฺตํ กตฺวา วฑฺเฒสิ. โส ¶ ตถา วฑฺเฒนฺโต ตสฺส ปุตฺเตน สุปฺปิเยน นาม ทารเกน สทฺธึ กีฬนฺโต วิจริ. ตสฺส สุสาเน ชาตสํวฑฺฒภาวโต โสปาโกติ สมฺา อโหสิ.
อเถกทิวสํ สตฺตวสฺสิกํ ตํ ภควา ปจฺจูสเวลายํ าณชาลํ ปตฺถริตฺวา เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต าณชาลสฺส อนฺโตคตํ ทิสฺวา สุสานฏฺานํ อคมาสิ. ทารโก ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน ปสนฺนมานโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปิตรา ‘‘อนฺุาโตสี’’ติ วุตฺโต ปิตรํ สตฺถุ สนฺติกํ อาเนสิ. ตสฺส ปิตา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ อนุชานิ, ตํ ปพฺพาเชตฺวา ภควา เมตฺตาภาวนาย นิโยเชสิ. โส เมตฺตากมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สุสาเน วิหรนฺโต นจิรสฺเสว เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. อรหา หุตฺวาปิ อฺเสํ โสสานิกภิกฺขูนํ เมตฺตาภาวนาวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ เอกปุตฺตสฺมิ’’นฺติ (เถรคา. ๓๓) คาถํ อภาสิ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ยถา เอกปุตฺตเก ปิเย มนาเป มาตา ปิตา จ กุสลี เอกนฺตหิเตสี ภเวยฺย, เอวํ ปุรตฺถิมาทิเภทาสุ สพฺพาสุ ทิสาสุ กามภวาทิเภเทสุ วา สพฺเพสุ ภเวสุ ทหราทิเภทาสุ สพฺพาสุ อวตฺถาสุปิ ิเตสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ เอกนฺตหิเตสิตาย กุสลี ภเวยฺย ‘‘มิตฺโต, อุทาสิโน, ปจฺจตฺถิโก’’ติ สีมํ อกตฺวา สีมาย สมฺเภทวเสน สพฺพตฺถ เอกรสํ เมตฺตํ ภาเวยฺยาติ อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ เมตฺตํ ภาเวยฺยาถ, เย เต ภควตา ‘สุขํ สุปตี’ติอาทินา (อ. นิ. ๑๑.๑๕; ปริ. ๓๓๑; มิ. ป. ๔.๔.๖) เอกาทส เมตฺตานิสํสา จ วุตฺตา, เอกํเสน เตสํ ภาคิโน ภวถา’’ติ โอวาทํ อทาสิ.
๑๑๒. เอวํ ¶ โส ปตฺตผลาธิคโม อตฺตโน กตปฺุํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺภารนฺติ สิลาปพฺพตสฺส วิเวกฏฺานํ, ตํ ปพฺพชิตานุรูปตฺตา อิฏฺกปาการํ กตฺวา ทฺวารกวาฏํ โยเชตฺวา ภิกฺขูนํ วสนตฺถาย อทาสิ, ปกาเรน ภโร ปตฺเถตพฺโพติ ปพฺภาโร, ตํ โสธยนฺตสฺส มม สนฺติกํ สิทฺธตฺโถ นาม ภควา อาคจฺฉิ ปาปุณิ.
๑๑๓. พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวาติ เอวํ มม สนฺติกํ อาคตํ ทิสฺวา ตาทิโน อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาทิคุณยุตฺตสฺส โลกเชฏฺสฺส พุทฺธสฺส สนฺถรํ ติณปณฺณาทิสนฺถรํ กฏฺตฺถรํ ปฺาเปตฺวา นิฏฺาเปตฺวา ปุปฺผาสนํ ปุปฺผมยํ อาสนํ อหํ อทาสึ.
๑๑๔. ปุปฺผาสเน ¶ นิสีทิตฺวาติ ตสฺมึ ปฺตฺเต ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา โลกนายโก สิทฺธตฺโถ ภควา. มมฺจ คติมฺายาติ มยฺหํ คตึ อายตึ อุปฺปตฺติฏฺานํ อฺาย ชานิตฺวา อนิจฺจตํ อนิจฺจภาวํ อุทาหริ กเถสิ.
๑๑๕. อนิจฺจา วต สงฺขาราติ วต เอกนฺเตน สงฺขารา ปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา กรียมานา สพฺเพ สปฺปจฺจยธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา. อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนสภาวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปาตุภวิตฺวา เอเต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เตสํ วูปสโม สุโขติ เตสํ สงฺขารานํ วิเสเสน อุปสโม สุโข, เตสํ วูปสมกรํ นิพฺพานเมว เอกนฺตสุขนฺติ อตฺโถ.
๑๑๖. อิทํ วตฺวาน สพฺพฺูติ สพฺพธมฺมชานนโก ภควา โลกานํ เชฏฺโ วุฑฺโฒ นรานํ อาสโภ ปธาโน วีโร อิทํ อนิจฺจปฏิสํยุตฺตํ ¶ ธมฺมเทสนํ วตฺวาน กเถตฺวา อมฺพเร อากาเส หํสราชา อิว นภํ อากาสํ อพฺภุคฺคมีติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๗. สกํ ทิฏฺึ อตฺตโน ลทฺธึ ขนฺตึ รุจึ อชฺฌาสยํ ชหิตฺวาน ปหาย. ภาวยานิจฺจสฺหนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ ปวตฺตสฺํ อหํ ภาวยึ วฑฺเฒสึ มนสิ อกาสึ. ตตฺถ กาลํ กโต อหนฺติ ตตฺถ ติสฺสํ ชาติยํ ตโต ชาติโต อหํ กาลํ กโต มโต.
๑๑๘. ทฺเว ¶ สมฺปตฺตี อนุโภตฺวาติ มนุสฺสสมฺปตฺติทิพฺพสมฺปตฺติสงฺขาตา ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา. สุกฺกมูเลน โจทิโตติ ปุราณกุสลมูเลน, มูลภูเตน กุสเลน วา โจทิโต สฺโจทิโต. ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเตติ ปริโยสาเน ภเว สมฺปตฺเต ปาปุณิเต. สปากโยนุปาคมินฺติ สกํ ปจิตภตฺตํ สปากํ โยนึ อุปาคมึ. ยสฺส กุลสฺส อตฺตโน ปจิตภตฺตํ อฺเหิ อภฺุชนียํ, ตสฺมึ จณฺฑาลกุเล นิพฺพตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. อถ วา สา วุจฺจติ สุนโข, สุนโขจฺฉิฏฺภตฺตภฺุชนกจณฺฑาลกุเล ชาโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โสปากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อาหุตึ ¶ ยิฏฺุกาโมติอาทิกํ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ สตฺถารํ นฺหตฺวา เอกจีวรํ ิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต อปฺโผเฏสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยา อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก ตาทิเสน กมฺมนิสฺสนฺเทน ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส สุมงฺคโลติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ขุชฺชกาสิตนงฺคลกุทฺทาลปริกฺขาโร หุตฺวา กสิยา ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ รฺา ปเสนทินา โกสเลน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทาเน ปวตฺติยมาเน ทานูปกรณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺเตหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทธิฆฏํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขูนํ สกฺการสมฺมานํ ทิสฺวา ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขุมวตฺถนิวตฺถา สุโภชนานิ ภฺุชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, ยํนูนาหมฺปิ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อฺตรํ มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชาธิปฺปายํ นิเวเทสิ. โส ตํ กรุณายนฺโต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺานํ ¶ อาจิกฺขิ. โส อรฺเ ¶ วิหรนฺโต เอกกวิหาเร นิพฺพินฺโน อุกฺกณฺิโต หุตฺวา วิพฺภมิตุกาโม าติคามํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เขตฺตํ กสนฺเต กิลิฏฺวตฺถนิวตฺเถ สมนฺตโต รโชกิณฺณสรีเร วาตาตเปน สุสฺสนฺเต เขตฺตํ กสฺสเก มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘มหนฺตํ วติเม สตฺตา ชีวิกนิมิตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิ. าณสฺส ปริปากคตตฺตา จสฺส ยถาคหิตํ กมฺมฏฺานํ อุปฏฺาสิ. โส อฺตรํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา วิเวกํ ลภิตฺวา โยนิโสมนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒๔. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาหุตินฺติ อนฺนปานาทิอเนกวิธํ ปูชาสกฺการูปกรณํ. ยิฏฺุกาโมติ ยชิตุกาโม, ทานํ ทาตุกาโม อหํ. ปฏิยาเทตฺวาน โภชนนฺติ อาหารํ ปฏิยาเทตฺวา นิปฺผาเทตฺวา. พฺราหฺมเณ ปฏิมาเนนฺโตติ ปฏิคฺคาหเก สุทฺธปพฺพชิเต ปริเยสนฺโต. วิสาเล มาฬเก ิโตติ ปริสุทฺธปณฺฑรปุลินตลาภิราเม วิปุเล มาฬเก ิโต.
๑๒๕-๗. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธนฺติอาทีสุ มหายสํ มหาปริวารํ สพฺพโลกํ สกลสตฺตโลกํ วิเนตานํ วิเสเสน เนตารํ นิพฺพานสมฺปาปกํ สยมฺภุํ สยเมว ภูตํ อนาจริยกํ ¶ อคฺคปุคฺคลํ เสฏฺปุคฺคลํ ภควนฺตํ ภคฺยวนฺตาทิคุณยุตฺตํ ชุติมนฺตํ นีลปีตาทิปภาสมฺปนฺนํ สาวเกหิ ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาทิจฺจมิว สูริยมิว โรจนฺตํ โสภมานํ รถิยํ วีถิยํ ปฏิปนฺนกํ คจฺฉนฺตํ ปิยทสฺสึ นาม สมฺพุทฺธํ อทฺทสินฺติ สมฺพนฺโธ. อฺชลึ ปคฺคเหตฺวานาติ พนฺธฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวา สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาทยึ อิตฺถมฺภูตสฺส ภควโต คุเณ ปสาเทสึ ปสนฺนมกาสินฺติ อตฺโถ. มนสาว นิมนฺเตสินฺติ จิตฺเตน ปวาเรสึ. อาคจฺฉตุ มหามุนีติ มหิโต ปูชารโห มุนิ ภควา มม นิเวสนํ อาคจฺฉตุ.
๑๒๘. มม สงฺกปฺปมฺายาติ มยฺหํ จิตฺตสงฺกปฺปํ ตฺวา โลเก สตฺตโลเก อนุตฺตโร อุตฺตรวิรหิโต สตฺถา ขีณาสวสหสฺเสหิ อรหนฺตสหสฺเสหิ ¶ ปริวุโต มม ทฺวารํ มยฺหํ เคหทฺวารํ อุปาคมิ สมฺปาปุณิ.
๑๒๙. ตสฺส สมฺปตฺตสฺส สตฺถุโน เอวํ นมกฺการมกาสึ. ปุริสาชฺ ปุริสานํ อาชฺ, เสฏฺ, มม นมกฺกาโร เต ตุยฺหํ อตฺถุ ภวตุ. ปุริสุตฺตม ปุริสานํ อุตฺตม อธิกคุณวิสิฏฺ เต ตุยฺหํ มม นมกฺกาโร อตฺถุ. ปาสาทํ ปสาทชนกํ มม นิเวสนํ ¶ อภิรุหิตฺวา สีหาสเน อุตฺตมาสเน นิสีทตนฺติ อายาจินฺติ อตฺโถ.
๑๓๐. ทนฺโต ทนฺตปริวาโรติ สยํ ทฺวารตฺตเยน ทนฺโต ตถา ทนฺตาหิ ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกาสงฺขาตาหิ จตูหิ ปริสาหิ ปริวาริโต. ติณฺโณ ตารยตํ วโรติ สยํ ติณฺโณ สํสารโต อุตฺติณฺโณ นิกฺขนฺโต ตารยตํ ตารยนฺตานํ วิสิฏฺปุคฺคลานํ วโร อุตฺตโม ภควา มมาราธเนน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปวราสเน อุตฺตมาสเน นิสีทิ นิสชฺชํ กปฺเปสิ.
๑๓๑. ยํ เม อตฺถิ สเก เคเหติ อตฺตโน เคเห ยํ อามิสํ ปจฺจุปฏฺิตํ สมฺปาทิตํ ราสิกตํ อตฺถิ. ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสินฺติ พุทฺธสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ตํ อามิสํ ปาทาสึ ป-กาเรน อาทเรน วา อทาสินฺติ อตฺโถ. ปสนฺโน เสหิ ปาณิภีติ อตฺตโน ทฺวีหิ หตฺเถหิ ปสฺสนฺนจิตฺโต คเหตฺวา ปาทาสินฺติ อตฺโถ.
๑๓๒. ปสนฺนจิตฺโต ปสาทิตมนสงฺกปฺโป สุมโน สุนฺทรมโน. เวทชาโต ชาตเวโท อุปฺปนฺนโสมนสฺโส กตฺชลี สิรสิ ปิตอฺชลิปุโฏ พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ เสฏฺสฺส พุทฺธสฺส ปณามํ กโรมีติ อตฺโถ. อโห พุทฺธสฺสุฬารตาติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจสฺส สตฺถุโน อุฬารตา มหนฺตภาโว อโห อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ.
๑๓๓. อฏฺนฺนํ ¶ ปยิรูปาสตนฺติ ปยิรุปาสนฺตานํ ภฺุชํ ภฺุชนฺตานํ อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ อนฺตเร ขีณาสวา อรหนฺโตว พหูติ อตฺโถ. ตุยฺเหเวโส อานุภาโวติ เอโส อากาสจรณอุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิอานุภาโว ตุยฺเหว ตุยฺหํ เอว อานุภาโว, นาฺเสํ. สรณํ ตํ อุเปมหนฺติ ตํ อิตฺถมฺภูตํ ตุวํ สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายนนฺติ อุเปมิ คจฺฉามิ ชานามิ วาติ อตฺโถ.
๑๓๔. โลกเชฏฺโ ¶ นราสโภ ปิยทสฺสี ภควา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิมา พฺยากรณคาถา อภาสถ กเถสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทุติยสฺส สีหาสนวคฺคสฺส วณฺณนา สมตฺตา.
๓. สุภูติวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต สุภูติตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก อนุปฺปนฺเนเยว ปทุมุตฺตเร ภควติ โลกนาเถ หํสวตีนคเร ¶ อฺตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส นนฺทมาณโวติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ปริวารภูเตหิ จตุจตฺตาลีสาย มาณวสหสฺเสหิ สทฺธึ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจาภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตสิ. อนฺเตวาสิกานมฺปิ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. เตปิ นจิรสฺเสว ฌานลาภิโน อเหสุํ.
เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา หํสวตีนครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิกชฏิลานํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ, นนฺทตาปสสฺส จ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกฏฺานนฺตรสฺส ปตฺถนํ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปตฺตจีวรมาทาย อฺํ กฺจิ อนามนฺเตตฺวา สีโห วิย เอกจโร นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ปสฺสนฺตสฺเสว นนฺทตาปสสฺส อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. นนฺทตาปโส พุทฺธานุภาวฺเจว ลกฺขณปาริปูริฺจ ทิสฺวา ลกฺขณมนฺเต สมฺมสิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต นาม อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชนฺโต โลเก วิวฏจฺเฉโท ¶ สพฺพฺู พุทฺโธ โหติ, อยํ ปุริสาชานีโย นิสฺสํสยํ พุทฺโธ’’ติ ตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นนฺทตาปโสปิ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย จตุจตฺตาลีสสหสฺสชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ สมฺปตฺตา พุทฺธานฺเจว อาจริยสฺส จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา อาหํสุ – ‘‘อาจริย, มยํ ‘อิมสฺมึ โลเก ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ. นนฺทตาปโส – ‘‘ตาตา ¶ , กึ วเทถ, ตุมฺเห สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ อุปเมตุํ อิจฺฉถ, สพฺพฺุพุทฺเธน สทฺธึ มา มํ อุปมิตฺถา’’ติ อาห. อถ เต ตาปสา – ‘‘สเจ อยํ โอรโก อภวิสฺส, น อมฺหากํ อาจริโย เอวํ อุปมํ อาหเรยฺย. ยาว มหาวตายํ ปุริสาชานีโย’’ติ ปาเทสุ นิปติตฺวา สิรสา วนฺทึสุ. อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, ภควา จ ภิกฺขาจารเวลายํ อิธาคโต, ตสฺมา มยํ ยถาพลํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสาม, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว โธวิตฺวา สยํ ¶ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา นิสินฺเน สตฺถริ สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา สตสหสฺสมตฺตา ขีณาสวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ.
อถ นนฺทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, พุทฺธานํ นิสินฺนาสนมฺปิ นีจํ, สมณสตสหสฺสสฺสปิ อาสนํ นตฺถิ. ตุมฺเหหิ อชฺช อุฬารํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ อาห. อจินฺเตยฺยตฺตา อิทฺธิวิสยสฺส เต มุหุตฺเตเนว วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธานํ โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ. อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ ¶ อฑฺฒโยชนาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ นนฺทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อารุยฺห นิสีทถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. เอวํ นิสินฺเน สตฺถริ สตฺถุ อาการํ ตฺวา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. นนฺทตาปโส มหนฺตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส มตฺถเก ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. สตฺถา ‘‘ตาปสานํ อยํ สกฺกาโร มหปฺผโล โหตู’’ติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ภิกฺขูปิ สมาปตฺตึ สมาปชฺชึสุ. ตถาคเต สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อนฺเตวาสิกา ภิกฺขาจารกาเล สมฺปตฺเต วนมูลผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล พุทฺธานํ อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. นนฺทตาปโส ปน ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโตเยว สตฺตาหํ ปีติสุเขเนว วีตินาเมสิ.
สตฺถา นิโรธโต วุฏฺาย อรณวิหาริองฺเคน ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ เอกํ สาวกํ ‘‘อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ อาณาเปสิ. โส จกฺกวตฺติรฺโ สนฺติกา ปฏิลทฺธมหาลาโภ มหาโยโธ วิย ตุฏฺมานโส อตฺตโน วิสเย ตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา ¶ อนุโมทนมกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา สยํ ธมฺมํ เทเสสิ. สตฺถุ เทสนาวสาเน สพฺเพปิ จตุจตฺตาลีสสหสฺสตาปสา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา – ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เตสํ ตาวเทว เกสมสฺสู อนฺตรธายึสุ ¶ . อฏฺ ปริกฺขารา สรีเร ปฏิมุกฺกาว อเหสุํ. เต สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย สตฺถารํ ปริวารยึสุ. นนฺทตาปโส ปน วิกฺขิตฺตจิตฺตตาย วิเสสํ นาธิคฺฉิ. ตสฺส กิร อรณวิหาริตฺเถรสฺส ธมฺมํ โสตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺาย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อิมินา สาวเกน ลทฺธคุณํ ลเภยฺย’’นฺติ จิตฺตํ อุทปาทิ. โส เตน วิตกฺเกน มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ นาสกฺขิ. ตถาคตํ ปน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สมฺมุเข ิโต เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เยน ภิกฺขุนา อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนา กตา, โก นามายํ ตุมฺหากํ สาสเน’’ติ? ‘‘อรณวิหาริองฺเคน จ ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺโต เอโส ภิกฺขู’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ยฺวายํ มยา สตฺตาหํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺเตน ¶ สกฺกาโร กโต, เตน อธิกาเรน อฺํ สมฺปตฺตึ น ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ เถโร วิย ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ.
สตฺถา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา โอโลเกนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา สมิชฺฌนกภาวํ ทิสฺวา, ‘‘ตาปส, น เต อยํ ปตฺถนา โมฆํ ภวิสฺสติ, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ. นนฺทตาปโส ยาว จกฺขุปถํ น สมติกฺกมติ, ตาว สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส อปรภาเค กาเลน กาลํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิตฺวา อปริหีนชฺฌาโนว กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต. ตโต ปน จุโต อปรานิปิ ปฺจ ชาติสตานิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโกว อโหสิ, กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรสิ. เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา มหาสาวกภาวํ ปาปุณนฺตา นาม นตฺถิ, คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. โส วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวตึสเทวโลเก นิพฺพตฺติ.
เอวํ โส ตาวตึสภวเน อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อเนกสตกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชา ปเทสราชา จ หุตฺวา อุฬารํ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺิสฺส เคเห อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สุภูตีติสฺส นามํ อโหสิ.
เตน ¶ จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เวฬุวนปฏิคฺคหณาทินา โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย สีตวเน วิหาสิ. ตทา อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ สาวตฺถิยํ อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ราชคหเสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถารํ สีตวเน วิหรนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ¶ สตฺถารํ สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย ยาจิตฺวา ตโต ปฺจจตฺตาลีสโยชเน มคฺเค โยชเน โยชเน สตสหสฺสปริจฺจาเคน วิหาเร ปติฏฺาเปตฺวา สาวตฺถิยํ อฏฺกรีสปฺปมาณํ เชตสฺส กุมารสฺส อุยฺยานภูมึ โกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรตฺวา อทาสิ. วิหารมหทิวเส อยํ สุภูติกุฏุมฺพิโก อนาถปิณฺฑิกเสฏฺินา สทฺธึ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปพฺพชิ. โส อุปสมฺปนฺโน ทฺเว มาติกา ปคุณา กตฺวา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา อรฺเ สมณธมฺมํ กโรนฺโต เมตฺตาฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมา สตฺถารา เทสิตนิยาเมน อโนทิสฺสกํ กตฺวา เทเสติ, ตสฺมา อรณวิหารีนํ อคฺโค นาม ชาโต. ยสฺมา จ ปิณฺฑาย จรนฺโต ฆเร ฆเร เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺหาติ ‘‘เอวํ ทายกานํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺโค นาม ชาโต. เตน นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ทกฺขิเณยฺยานฺจ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๑) ทฺวยงฺคสมนฺนาคเต อคฺคฏฺาเน เปสิ. เอวมยํ มหาเถโร อตฺตนา ปูริตปารมีนํ ผลสฺส มตฺถกํ อรหตฺตํ ปตฺวา โลเก อภิฺาโต อภิลกฺขิโต หุตฺวา พหุชนหิตาย ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ราชคหํ อคมาสิ.
ราชา พิมฺพิสาโร เถรสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, วสนฏฺานํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต วิสฺสริ. เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต อพฺโภกาเส วีตินาเมสิ. เถรสฺสานุภาเวน เทโว น วสฺสติ. มนุสฺสา อวุฏฺิตาย อุปทฺทุตา รฺโ นิเวสนทฺวาเร อุกฺกุฏฺึ อกํสุ. ราชา ‘‘เกน นุ โข การเณน เทโว น วสฺสตี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘เถรสฺส อพฺโภกาสวาเสน มฺเ น วสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปณฺณกุฏึ การาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสํ, ภนฺเต, ปณฺณกุฏิยํ วสถา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. เถโร กุฏึ ปวิสิตฺวา ติณสนฺถารเก ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. ตทา เทโว โถกํ ¶ โถกํ ผุสายติ, น สมฺมาธารํ อนุปเวจฺฉติ. อถ เถโร โลกสฺส อวุฏฺิกภยํ วิธมิตุกาโม ¶ อตฺตโน อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถุกสฺส ¶ ปริสฺสยสฺส อภาวํ ปเวเทนฺโต ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติ (เถรคา. ๑) คาถมาห. ตสฺสตฺโถ เถรคาถายํ วุตฺโตเยว.
กสฺมา ปเนเต มหาเถรา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺตีติ? อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนธิคตปุพฺพํ ปรมคมฺภีรํ อติวิย สนฺตํ ปณีตํ อตฺตนา อธิคตโลกุตฺตรธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวคสมุสฺสาหิตอุทานทีปนตฺถํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนตฺถฺจ ปรมปฺปิจฺฉา อริยา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺติ. ยถา ตํ โลกนาโถ โพธเนยฺยานํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทินา (อ. นิ. ๑๐.๒๑; ม. นิ. ๑. ๑๔๘ อตฺถโต สมานํ) อตฺตโน คุเณ ปกาเสติ. เอวมยํ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถาปิ อโหสีติ.
๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน จ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตตฺถ หิมวนฺตสฺสาติ หิมาลยปพฺพตสฺส อวิทูเร อาสนฺเน สมีเป ปพฺพตปาเท มนุสฺสานํ คมนาคมนสมฺปนฺเน สฺจรณฏฺาเนติ อตฺโถ. นิสโภ นาม ปพฺพโตติ ปพฺพตานํ เชฏฺตฺตา นาเมน นิสโภ นาม เสลมยปพฺพโต อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ ตตฺถ ปพฺพเต มยฺหํ วสนตฺถาย อสฺสโม อรฺาวาโส สุฏฺุ กโต. กุฏิรตฺติฏฺานทิวาฏฺานวติปริกฺเขปาทิวเสน สุนฺทรากาเรน กโตติ อตฺโถ. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลา มยฺหํ นิวาสนตฺถาย สุฏฺุ มาปิตา นิฏฺาปิตาติ อตฺโถ.
๒. โกสิโย นาม นาเมนาติ มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน โกสิโย นาม. อุคฺคตาปโน ปากฏตโป โฆรตโป. เอกากิโย อฺเสํ อภาวา อหํ เอว เอโก. อทุติโย ทุติยตาปสรหิโต ชฏิโล ชฏาธารี ตาปโส ตทา ตสฺมึ กาเล นิสเภ ปพฺพเต วสามิ วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
๓. ผลํ มูลฺจ ปณฺณฺจ, น ภฺุชามิ อหํ ตทาติ ตทา ตสฺมึ นิสภปพฺพเต วสนกาเล ติณฺฑุกาทิผลํ มุฬาลาทิมูลํ, การปณฺณาทิปณฺณฺจ รุกฺขโต ¶ โอจินิตฺวา น ภฺุชามีติ อตฺโถ. เอวํ สติ กถํ ชีวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ปวตฺตํว สุปาตาหนฺติ ¶ อาห. ตตฺถ ปวตฺตํ สยเมว ชาตํ สุปาตํ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตํ ปณฺณาทิกํ นิสฺสาย อาหารํ กตฺวา อหํ ตาวเท ตสฺมึ กาเล ชีวามิ ชีวิกํ กปฺเปมีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปวตฺตปณฺฑุปณฺณานี’’ติ ¶ วา ปาโ, ตสฺส สยเมว ปติตานิ ปณฺฑุปณฺณานิ รุกฺขปตฺตานิ อุปนิสฺสาย ชีวามีติ อตฺโถ.
๔. นาหํ โกเปมิ อาชีวนฺติ อหํ ชีวิตํ จชมาโนปิ ปริจฺจาคํ กุรุมาโนปิ ตณฺหาวเสน ผลมูลาทิอาหารปริเยสนาย สมฺมา อาชีวํ น โกเปมิ น นาเสมีติ สมฺพนฺโธ. อาราเธมิ สกํ จิตฺตนฺติ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน มนํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺิยา จ อาราเธมิ ปสาเทมิ. วิวชฺเชมิ อเนสนนฺติ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทิวเสน อเนสนํ อยุตฺตปริเยสนํ วิวชฺเชมิ ทูรํ กโรมิ.
๕. ราคูปสํหิตํ จิตฺตนฺติ ยทา ยสฺมึ กาเล มม ราเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา สยเมว อตฺตนาเยว ปจฺจเวกฺขามิ าเณน ปฏิเวกฺขิตฺวา วิโนเทมิ. เอกคฺโค ตํ ทเมมหนฺติ อหํ เอกสฺมึ กมฺมฏฺานารมฺมเณ อคฺโค สมาหิโต ตํ ราคจิตฺตํ ทเมมิ ทมนํ กโรมิ.
๖. รชฺชเส รชฺชนีเย จาติ รชฺชนีเย อลฺลียิตพฺเพ รูปารมฺมณาทิวตฺถุสฺมึ รชฺชเส อลฺลีโน อสิ ภวสิ. ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเสติ ทูสิตพฺเพ โทสกรณวตฺถุสฺมึ ทูสโก อสิ. มุยฺหเส โมหนีเย จาติ โมหิตพฺเพ โมหกรณวตฺถุสฺมึ โมยฺหสิ มูฬฺโห อสิ ภวสิ. ตสฺมา ตุวํ วนา วนโต อรฺวาสโต นิกฺขมสฺสุ อปคจฺฉาหีติ เอวํ อตฺตานํ ทเมมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๔. ติมฺพรูสกวณฺณาโภติ สุวณฺณติมฺพรูสกวณฺณาโภ, ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺโณติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อุปวานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬกุมฺภณฺฑยกฺขคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตรสาฏกํ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก ¶ ¶ นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ปิโต อทิสฺสมานกาโย ตํ อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส หุตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ยทา ภควโต อผาสุ อโหสิ, ตทา เถโร อุณฺโหทกํ ตถารูปํ ปานกฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิ. เตนสฺส สตฺถุโน โรโค วูปสมิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๕๒. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล อธิคตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺเพสํ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมานํ ปารคู ปริโยสานํ นิพฺพานํ คโต ปตฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน ชิตปฺจมาโร ภควา อคฺคิกฺขนฺโธ อิว ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย ชลิตฺวา สพฺพโลกํ ธมฺมปชฺโชเตน โอภาเสตฺวา สมฺพุทฺโธ สุฏฺุ พุทฺโธ อวิชฺชานิทฺทูปคตาย ปชาย สวาสนาย กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุทฺโธ วิกสิตเนตฺตปงฺกโช ปรินิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต อทสฺสนํ คโตติ สมฺพนฺโธ.
๕๗. ชงฺฆาติ เจติยกรณกาเล อุปจินิตพฺพานํ อิฏฺกานํ ปนตฺถาย, นิพนฺธิยมานโสปานปนฺติ.
๘๘. สุโธตํ ¶ รชเกนาหนฺติ วตฺถโธวเกน ปุริเสน สุฏฺุ โธวิตํ สุวิสุทฺธกตํ, อุตฺตเรยฺยปฏํ มม อุตฺตรสาฏกํ อหํ เวฬคฺเค ลคฺคิตฺวา ธชํ กตฺวา อุกฺขิปึ, อมฺพเร อากาเส อุสฺสาเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติสรณคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อนฺธมาตาปิตโร อุปฏฺาสิ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ มาตาปิตโร อุปฏฺหนฺโต ปพฺพชิตุํ น ลภามิ, ยํนูนาหํ ตีณิ สรณานิ ¶ คณฺหิสฺสามิ ¶ , เอวํ ทุคฺคติโต โมเจสฺสามี’’ติ นิสภํ นาม วิปสฺสิสฺส ภควโต อคฺคสาวกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตีณิ สรณานิ คณฺหิ. โส ตานิ วสฺสสตสหสฺสานิ รกฺขิตฺวา เตเนว กมฺเมน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต, ตโต ปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร มหาสาลกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺตวสฺสิโกว ทารเกหิ ปริวุโต เอกํ สงฺฆารามํ อคมาสิ. ตตฺถ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สรณานิ อทาสิ. โส ตานิ คเหตฺวา ปุพฺเพ อตฺตโน รกฺขิตานิ สรณานิ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ อรหตฺตปฺปตฺตํ ภควา อุปสมฺปาเทสิ.
๑๐๖. โส อรหตฺตปฺปตฺโต อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ มาตุ อุปฏฺาโก อหุนฺติ อหํ มาตาปิตูนํ อุปฏฺาโก ภรโก พนฺธุมตีนคเร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. ตมนฺธการปิหิตาติ ¶ โมหนฺธกาเรน ปิหิตา ฉาทิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหเร ฑยฺหนฺติ สพฺเพ สตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. อฏฺ เหตู ลภามหนฺติ อฏฺ การณานิ สุขสฺส ปจฺจยภูตานิ การณานิ ลภามิ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร จนฺทวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุริมภเว กตากุสลกมฺมานุรูเปน ทลิทฺโท หุตฺวา อปฺปนฺนปานโภชโน ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวนฺโต สํสาเร อาทีนวํ ตฺวา ปพฺพชิตุกาโมปิ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สาวกสฺส นิสภตฺเถรสฺส สนฺติเก ปฺจ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิ. ทีฆายุกกาเล อุปฺปนฺนตฺตา วสฺสสตสหสฺสานิ สีลํ ปริปาเลสิ. เตน กมฺเมน โส เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต. มาตาปิตโร สีลํ สมาทิยนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สีลํ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิ.
๑๓๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ นคเร จนฺทวติยาติอาทิมาห. ภตโก ¶ อาสหํ ตทาติ ตทา มม ปฺุกรณกาเล อหํ ภตโก ภติยา กมฺมการโก อาสึ อโหสึ. ปรกมฺมายเน ยุตฺโตติ ภติยา ปเรสํ กมฺมกรเณ อายุตฺโต โยชิโต โอกาสาภาเวน สํสารโต มุจฺจนตฺถาย อหํ ปพฺพชฺชํ น ลภามิ.
๑๓๕. มหนฺธการปิหิตาติ มหนฺเตหิ กิเลสนฺธกาเรหิ ปิหิตา สํวุตา ถกิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ นรกคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ ¶ อคฺคีหิ ฑยฺหนฺติ. อหํ ปน เกน อุปาเยน เกน การเณน วิสํยุตฺโต ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๓๖. เทยฺยธมฺโม อนฺนปานาทิทาตพฺพยุตฺตกํ วตฺถุ มยฺหํ นตฺถิ, ตสฺสาภาเวน อหํ วราโก ทุกฺขิโต ภตโก ภติยา ชีวนโก ยํนูนาหํ ปฺจสีลํ รกฺเขยฺยํ ปริปูรยนฺติ ปฺจสีลํ สมาทิยิตฺวา ปริปูเรนฺโต ยํนูน รกฺเขยฺยํ สาธุกํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ กตฺวา ปริปาเลยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๔๘. สฺวาหํ ยสมนุภวินฺติ โส อหํ เทวมนุสฺเสสุ มหนฺตํ ยสํ อนุภวึ เตสํ สีลานํ วาหสา อานุภาเวนาติ อตฺโถ. กปฺปโกฏิมฺปิ เตสํ สีลานํ ผลํ กิตฺเตนฺโต เอกโกฏฺาสเมว กิตฺตเย ปากฏํ กเรยฺยนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อนฺนสํสาวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณพฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา เคหํ เนตฺวา วรอนฺนปาเนน สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา โภเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต อปราปรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส ปุพฺเพ กตปฺุนามวเสน อนฺนสํสาวกตฺเถโรติ ปากฏนาโม อโหสิ.
๑๕๕-๖. โส ¶ ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘เอวํ มยา อิมินา ปฺุสมฺภารานุภาเวน ปตฺตํ อรหตฺต’’นฺติ อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ สิทฺธตฺถนฺติ อตฺโถ. คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณติ เวสฺสานํ อาปณปนฺตีนํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉมานํ. กฺจนคฺฆิยสํกาสนฺติ สุวณฺณโตรณสทิสํ พาตฺตึสวรลกฺขณํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ โลกปชฺโชตํ สกลโลกทีปภูตํ อปฺปเมยฺยํ ปมาณวิรหิตํ อโนปมํ อุปมาวิรหิตํ ชุตินฺธรํ ปภาธารํ นีลปีตาทิฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย ธารกํ สิทฺธตฺถํ ทิสฺวา ปรมํ อุตฺตมํ ปีตึ อลตฺถํ อลภินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธูปทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สิทฺธตฺเถ ภควติ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ตสฺส ภควโต คนฺธกุฏิยํ จนฺทนาครุกาฬานุสาริอาทินา กเตหิ อเนเกหิ ธูเปหิ ธูปปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ปูชนีโย หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฺุสมฺภารานุภาเวน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กตธูปปูชาปฺุตฺตา นาเมน ธูปทายกตฺเถโรติ สพฺพตฺถ ปากโฏ. โส ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. สิทฺโธ ปริปุณฺโณ สพฺพฺุตฺาณาทิคุณสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ภควโต โสยํ สิทฺธตฺโถ, ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ภคฺยาทิคุณวนฺตสฺส โลกเชฏฺสฺส สกลโลกุตฺตมสฺส ตาทิโน อิฏฺานิฏฺเสุ ¶ ตาทิสสฺส อจลสภาวสฺสาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปุลินปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺนจิตฺโต เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ ¶ ปุราณวาลุกํ อปเนตฺวา นวํ มุตฺตาทลสทิสปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา มาฬกํ อลงฺกริ. เตน กมฺเมน โส เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺเพหิ รตเนหิ วิชฺโชตมาเน อเนกโยชเน กนกวิมาเน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อตฺตโน กตปฺุนามสทิเสน นาเมน ปุลินปูชกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๖๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิธํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิวิจฺจ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ โวหารปรมตฺถาทิเภเท ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิยา ปาทปุตฺตเม อุตฺตเม โพธิรุกฺขมณฺฑลมาฬเก ปุราณปุลินํ วาลุกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุทฺธํ ปณฺฑรํ ปุลินํ อากิรึ สนฺถรึ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคานทิยํ สุสุมาโร หุตฺวา นิพฺพตฺโต นทีตีรํ อุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปารํ เนตุกาโม ตีรสมีเปเยว นิปชฺชิ. ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ปิฏฺิยํ ปาเท เปสิ. โส ตุฏฺโ อุทคฺโค ปีติเวเคน มหุสฺสาโห หุตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต สีเฆน ชเวน ภควนฺตํ ปรตีรํ เนสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ตฺวา ‘‘อยํ อิโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ ¶ , ตโต ปฏฺาย สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิโต จตุนฺนวุติกปฺเป อมตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ตถา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺติโยติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ‘‘อมตํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ ปริพฺพาชโก หุตฺวา เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลทิฏฺีนํ อวิโสธิตตฺตา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อฺํ ภิกฺขุํ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺตํ ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สงฺเขเปน โอวาทํ ยาจิ. สตฺถาปิ ตสฺส ¶ , ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๓๘๒) สงฺเขเปเนว โอวาทํ อทาสิ. โส สตฺถุ โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ อารภิ. ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อาพาโธ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺเน อาพาเธ ชาตสํเวโค วีริยารมฺภวตฺถุํ ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๖๙. เอวํ โส กตสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทภาคานทีตีเรติ ปริสุทฺธปณฺฑรปุลินตเลหิ จ ปภาสมฺปนฺนปสนฺนมธุโรทกปริปุณฺณตาย จ จนฺทปฺปภากิรณสสฺสิรีกาภา นทมานา สทฺทํ กุรุมานา คจฺฉตีติ จนฺทภาคานที, ตสฺสา จนฺทภาคานทิยา ตีเร สุสุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ¶ สุสุมาโรติ ขุทฺทกมจฺฉคุมฺเพ ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺโต มาเรตีติ สุสุมาโร, จณฺฑมจฺโฉ กุมฺภีโลติ อตฺโถ. สโภชนปสุโตหนฺติ อหํ สโภชเน สกโคจเร ปสุโต พฺยาวโฏ. นทีติตฺถํ อคจฺฉหนฺติ ภควโต อาคมนกาเล อหํ นทีติตฺถํ อคจฺฉึ ปตฺโตมฺหิ.
๑๗๐. สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมึ มม ติตฺถคมนกาเล สิทฺธตฺโถ ภควา อคฺคปุคฺคโล สพฺพสตฺเตสุ เชฏฺโ เสฏฺโ สยมฺภู สยเมว ภูโต ชาโต พุทฺธภูโต โส ภควา นทึ ตริตุกาโม นทีตีรํ อุปาคมิ.
๑๗๒. เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหนฺติ มยฺหํ ปิตุปิตามหาทีหิ ปรมฺปรานีตํ, ยทิทํ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมหานุภาวานํ ตรณนฺติ อตฺโถ.
๑๗๓. มม ¶ อุคฺคชฺชนํ สุตฺวาติ มยฺหํ อุคฺคชฺชนํ อาราธนํ สุตฺวา มหามุนิ ภควา อภิรุหีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เอกฺชลิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชนีโย หุตฺวา อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. ปุพฺเพ กตปฺุวเสน เอกฺชลิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๐. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ทิสฺวา อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห. วิปสฺสึ สตฺถวาหคฺคนฺติ วาณิเช กนฺตารา วหติ ตาเรตีติ สตฺถวาโห ¶ . วาฬกนฺตารา โจฬกนฺตารา ทุพฺภิกฺขกนฺตารา นิรุทกกนฺตารา ยกฺขกนฺตารา อปฺปภกฺขกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ ปาเปตีติ อตฺโถ. โก โส? วาณิชเชฏฺโก. สตฺถวาหสทิสตฺตา อยมฺปิ ภควา สตฺถวาโห. ตถา หิ โส ติวิธํ โพธึ ปตฺถยนฺเต กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต ชาติกนฺตารา ชรากนฺตารา พฺยาธิกนฺตารา มรณกนฺตารา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารา จ สพฺพสฺมา สํสารกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ นิพฺพานถลํ ปาเปตีติ อตฺโถ. สตฺถวาโห จ โส อคฺโค เสฏฺโ ปธาโน จาติ สตฺถวาหคฺโค, ตํ สตฺถวาหคฺคํ วิปสฺสึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. นรวรํ วินายกนฺติ นรานํ อนฺตเร อสิถิลปรกฺกโมติ นรวีโร, ตํ. วิเสเสน กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต เนติ นิพฺพานปุรํ ปาเปตีติ วินายโก, ตํ.
๑๘๑. อทนฺตทมนํ ตาทินฺติ ราคโทสโมหาทิกิเลสสมฺปยุตฺตตฺตา กายวจีมโนทฺวาเรหิ อทนฺเต สตฺเต ทเมตีติ อทนฺตทมโน, ตํ. อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยตาทิคุณยุตฺโตติ ตาที, ตํ. มหาวาทึ มหามตินฺติ สกสมยปรสมยวาทีนํ อนฺตเร อตฺตนา สมธิกปุคฺคลวิรหิตตฺตา มหาวาที ¶ , มหตี ปถวิสมานา เมรุสมานา จ มติ ยสฺส โส มหามติ, ตํ มหาวาทึ มหามตึ สมฺพุทฺธนฺติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต โขมทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน รตนตฺตยมามโก วิปสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส โขมทุสฺเสน ปูชํ อกาสิ. โส ตเทว มูลํ กตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ฉสุ ¶ เทเวสุ อปราปรํ ทิพฺพสุขํ ¶ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติอาทิอเนกวิธมนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ปริปากคเต ปฺุสมฺภาเร อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. กตปฺุนาเมน โขมทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ พนฺธุ วุจฺจติ าตโก, เต พนฺธู ยสฺมึ นคเร อฺมฺํ สงฺฆฏิตา วสนฺติ, ตํ นครํ ‘‘พนฺธุมตี’’ติ วุจฺจติ. โรเปมิ พีชสมฺปทนฺติ ทานสีลาทิปฺุพีชสมฺปตฺตึ โรเปมิ ปฏฺเปมีติ อตฺโถ.
โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ตติยสฺส สุภูติวคฺคสฺส วณฺณนา สมตฺตา.
จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กุณฺฑธานวคฺโค
๑. กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตาหํ ¶ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิกํ อายสฺมโต กุณฺฑธานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุตฺตนเยน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ตทนุรูปํ ปฺุํ กโรนฺโต วิจริ. โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย นิสินฺนสฺส มโนสิลาจุณฺณปิฺชรํ มหนฺตํ กทลิผลกณฺณิกํ อุปเนสิ, ตํ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกาทสกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กาเรสิ. จตุวีสติวาเร จ ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตี.
โส ¶ เอวํ อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ทีฆายุกพุทฺธานฺจ นาม น อนฺวทฺธมาสิโก อุโปสโถ โหติ. ตถา หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต ฉพฺพสฺสนฺตเร ฉพฺพสฺสนฺตเร อุโปสโถ อโหสิ, กสฺสปทสพโล ปน ฉฏฺเ ฉฏฺเ มาเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรสิ, ตสฺส ปาติโมกฺขสฺส โอสารณกาเล ทิสาวาสิกา ทฺเว สหายกา ภิกฺขู ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติ. อยํ ภุมฺมเทวตา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ ทฺวินฺนํ ¶ ภิกฺขูนํ เมตฺติ อติวิย ทฬฺหา, กึ นุ โข เภทเก สติ ภิชฺเชยฺย, น ภิชฺเชยฺยา’’ติ. เตสํ โอกาสํ โอโลกยมานา เตสํ อวิทูเร คจฺฉติ.
อเถโก เถโร เอกสฺส หตฺเถ ปตฺตจีวรํ ทตฺวา สรีรวฬฺชนตฺถํ อุทกผาสุกฏฺานํ คนฺตฺวา โธตหตฺถปาโท หุตฺวา คุมฺพสมีปโต นิกฺขมติ. ภุมฺมเทวตา ตสฺส เถรสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุตฺตมรูปา อิตฺถี หุตฺวา เกเส วิธุนิตฺวา สํวิธาย พนฺธนฺตี วิย ปิฏฺิยํ ปํสุํ ปฺุฉมานา วิย สาฏกํ สํวิธาย นิวาสยมานา วิย จ หุตฺวา เถรสฺส ปทานุปทิกา หุตฺวา คุมฺพโต นิกฺขนฺตา ¶ . เอกมนฺเต ิโต สหายกตฺเถโร ตํ การณํ ทิสฺวาว โทมนสฺสชาโต ‘‘นฏฺโ ทานิ เม อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ ทีฆรตฺตานุคโต สิเนโห, สจาหํ เอวํวิธภาวํ ชาเนยฺยํ, เอตฺตกํ กาลํ อิมินา สทฺธึ วิสฺสาสํ น กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺตํเยว นํ ‘‘คณฺหาหาวุโส, ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ, ตาทิเสน ปาเปน สทฺธึ เอกมคฺเคน น คจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ กถํ สุตฺวา ตสฺส ลชฺชิภิกฺขุโน หทยํ ติขิณสตฺตึ คเหตฺวา วิทฺธํ วิย อโหสิ. ตโต นํ อาห – ‘‘อาวุโส, กินฺนาเมตํ วทสิ, อหํ เอตฺตกํ กาลํ ทุกฺกฏมตฺตมฺปิ อาปตฺตึ น ชานามิ, ตฺวํ ปน มํ อชฺช ‘ปาโป’ติ วทสิ, กึ เต ทิฏฺนฺติ, กึ อฺเน ทิฏฺเน, กึ ตฺวํ เอวํวิเธน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธึ เอกฏฺาเน หุตฺวา นิกฺขนฺโต’’ติ? ‘‘นตฺเถตํ, อาวุโส, มยฺหํ, นาหํ เอวรูปํ มาตุคามํ ปสฺสามี’’ติ ตสฺส ยาวตติยํ กเถนฺตสฺสาปิ อิตโร เถโร กถํ อสทฺทหิตฺวา อตฺตนา ทิฏฺการณํเยว ภูตตฺตํ กตฺวา คณฺหนฺโต เตน สทฺธึ เอกมคฺเคน อคนฺตฺวา อฺเน มคฺเคน สตฺถุ สนฺติกํ คโต. อิตโรปิ ภิกฺขุ อฺเน มคฺเคน สตฺถุ สนฺติกํเยว คโต.
ตโต ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุโปสถาคารํ ปวิสนเวลาย โส ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ อุโปสถคฺเค ทิสฺวา สฺชานิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ อุโปสถคฺเค เอวรูโป นาม ปาปภิกฺขุ อตฺถิ, นาหํ เตน สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. อถ ภุมฺมเทวตา ‘‘ภาริยํ มยา กมฺมํ กต’’นฺติ มหลฺลกอุปาสกวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, อยฺโย อิมสฺมึ าเน ิโต’’ติ อาห. ‘‘อุปาสก, อิมํ อุโปสถคฺคํ เอโก ปาปภิกฺขุ ปวิฏฺโ, ‘อหํ เตน สทฺธึ อุโปสถํ น กโรมี’ติ พหิ ิโตมฺหี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, มา เอวํ คณฺหถ, ปริสุทฺธสีโล เอส ภิกฺขุ, ตุมฺเหหิ ทิฏฺมาตุคาโม นาม อหํ. มยา ตุมฺหากํ วีมํสนตฺถาย ¶ ‘ทฬฺหา นุ โข อิเมสํ เถรานํ เมตฺติ, โน ทฬฺหา’ติ ภิชฺชนาภิชฺชนภาวํ โอโลเกนฺเตน ตํ กมฺมํ กต’’นฺติ. ‘‘โก ปน ตฺวํ, สปฺปุริสา’’ติ? ‘‘อหํ เอกา ภุมฺมเทวตา, ภนฺเต’’ติ. เทวปุตฺโต กเถนฺโตเยว ทิพฺพานุภาเวน ตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล ปติตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ขมถ, เถรสฺส เอโส โทโส นตฺถิ, อุโปสถํ กโรถา’’ติ เถรํ ยาจิตฺวา อุโปสถคฺคํ ปเวเสสิ. โส เถโร อุโปสถํ ตาว เอกฏฺาเน อกาสิ. มิตฺตสนฺถววเสน ปน ปุน เตน สทฺธึ น เอกฏฺาเน วสิ. อิมสฺส เถรสฺส โทสํ น กเถสิ. อปรภาเค จุทิตกตฺเถโร ปน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.
ภุมฺมเทวตา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอกํ พุทฺธนฺตรํ อปายโต น มุจฺจิตฺถ. สเจ ปน กาเลน กาลํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, อฺเน เยน เกนจิ กโต โทโส ตสฺเสว อุปริ ปตติ. โส อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ธานมาณโวติสฺส นามํ ¶ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา มหลฺลกกาเล สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สาสเน ปพฺพชิ. ตสฺส อุปสมฺปนฺนทิวสโต ปฏฺาย เอกา อลงฺกตปฏิยตฺตา อิตฺถี ตสฺมึ คามํ ปวิสนฺเต สทฺธึเยว ปวิสติ, นิกฺขมนฺเต นิกฺขมติ, วิหารํ ปวิสนฺเตปิ สทฺธึ ปวิสติ, ติฏฺนฺเตปิ ติฏฺตีติ เอวํ นิจฺจานุพนฺธา ปฺายติ. เถโร ตํ น ปสฺสติ. ตสฺส ปน ปุริมกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สา อฺเสํ อุปฏฺาสิ.
คาเม ¶ ยาคุภิกฺขํ ททมานา อิตฺถิโย, ‘‘ภนฺเต, อยํ เอโก ยาคุอุฬุงฺโก ตุมฺหากํ, เอโก อิมิสฺสา อมฺหากํ สหายิกายา’’ติ ปริหาสํ กโรนฺติ. เถรสฺส มหตี วิเหสา โหติ. วิหารคตมฺปิ นํ สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ ปริวาเรตฺวา ‘‘ธาโน โกณฺโฑ ชาโต’’ติ ปริหาสํ กโรนฺติ. อถสฺส เตเนว การเณน กุณฺฑธาโน เถโรติ นามํ ชาตํ. โส อุฏฺาย สมุฏฺาย เตหิ กริยมานํ เกฬึ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุมฺมาทํ คเหตฺวา ‘‘ตุมฺเห โกณฺฑา, ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย โกณฺโฑ, อาจริโย โกณฺโฑ’’ติ วทติ. อถ นํ สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘กุณฺฑธาโน, ภนฺเต, ทหรสามเณเรหิ สทฺธึ เอวํ ผรุสวาจํ วทตี’’ติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ธาน, ทหรสามเณเรหิ สทฺธึ ผรุสวาจํ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. เตน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต – ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, นิพทฺธํ วิเหสํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ กเถมี’’ติ ¶ . ‘‘ตฺวํ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ยาวชฺชทิวสา ชีราเปตุํ น สกฺโกสิ, ปุน เอวํ ผรุสวาจํ มา วท ภิกฺขู’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘มาโวจ ผรุสํ กฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ;
ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํ.
‘‘สเจ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;
เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๓๓-๑๓๔) –
อิมฺจ ปน ตสฺส เถรสฺส มาตุคาเมน สทฺธึ วิจรณภาวํ โกสลรฺโปิ กถยึสุ. ราชา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, นํ วีมํสถา’’ติ เปเสตฺวา สยมฺปิ มนฺเทเนว ปริวาเรน สทฺธึ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เถโร สูจิกมฺมํ กโรนฺโต นิสินฺโน โหติ. สาปิ อิตฺถี อวิทูเร าเน ิตา วิย ปฺายติ.
ราชา ¶ ตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ ตํ การณ’’นฺติ ตสฺสา ิตฏฺานํ อคมาสิ. สา ตสฺมึ อาคจฺฉนฺเต เถรสฺส วสนปณฺณสาลํ ปวิฏฺา วิย อโหสิ. ราชาปิ ตาย สทฺธึ เอว ปณฺณสาลายํ ปวิสิตฺวา สพฺพตฺถ โอโลเกนฺโต อทิสฺวา ‘‘นายํ มาตุคาโม, เถรสฺส เอโก กมฺมวิปาโก’’ติ สฺํ กตฺวา ปมํ เถรสฺส สมีเปน คจฺฉนฺโตปิ เถรํ อวนฺทิตฺวา ตสฺส การณสฺส อภูตภาวํ ตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต ¶ นิสินฺโน ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน น กิลมถา’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร ‘‘วฏฺฏติ, มหาราชา’’ติ อาห. ‘‘ชานามหํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส กถํ, เอวรูเปนุปกฺกิเลเสน สทฺธึ จรนฺตานํ ตุมฺหากํ เก นาม ปสีทิสฺสนฺติ, อิโต ปฏฺาย โว กตฺถจิ คมนกิจฺจํ นตฺถิ. อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิสฺสามิ, ตุมฺเห โยนิโสมนสิกาเร มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ วตฺวา นิพทฺธภิกฺขํ ปฏฺเปสิ. เถโร ราชานํ อุปตฺถมฺภกํ ลภิตฺวา โภชนสปฺปาเยน เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตโต ปฏฺาย สา อิตฺถี อนฺตรธายิ.
ตทา มหาสุภทฺทา อุคฺคนคเร มิจฺฉาทิฏฺิกุเล วสมานา ‘‘สตฺถา มํ อนุกมฺปตู’’ติ อุโปสถงฺคํ อธิฏฺาย นิรามคนฺธา หุตฺวา อุปริปาสาทตเล ิตา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ อนฺตเร อฏฺตฺวา ทสพลสฺส มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา ติฏฺนฺตุ, ทสพโล อิมาย สฺาย สฺเว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหตู’’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อฏฺ สุมนปุปฺผมุฏฺิโย วิสฺสชฺเชสิ. ปุปฺผานิ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ. สตฺถา ตํ สุมนปุปฺผวิตานํ ทิสฺวา จิตฺเตเนว สุภทฺทาย ภิกฺขํ อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อรุเณ อุฏฺิเต ¶ อานนฺทตฺเถรํ อาห – ‘‘อานนฺท, มยํ อชฺช ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสาม, ปุถุชฺชนานํ อทตฺวา อริยานํเยว สลากํ เทหี’’ติ. เถโร ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ – ‘‘อาวุโส, สตฺถา อชฺช ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสติ. ปุถุชฺชนา มา คณฺหนฺตุ, อริยาว สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ. กุณฺฑธานตฺเถโร – ‘‘อาหราวุโส, สลาก’’นฺติ ปมํเยว หตฺถํ ปสาเรสิ. อานนฺโท ‘‘สตฺถา ตาทิสานํ ภิกฺขูนํ สลากํ น ทาเปติ, อริยานํเยว ทาเปตี’’ติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทตฺวา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘อาหราเปนฺตสฺส สลากํ เทหี’’ติ อาห. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สเจ กุณฺฑธานสฺส สลากา ทาตุํ น ยุตฺตา, อถ สตฺถา ปฏิพาเหยฺย, ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ ‘‘กุณฺฑธานสฺส สลากํ ทสฺสามี’’ติ คมนํ อภินีหริ. กุณฺฑธาโน ตสฺส ปุราคมนา เอว อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา อากาเส ตฺวา ‘‘อาหราวุโส อานนฺท, สตฺถา มํ ชานาติ, มาทิสํ ภิกฺขุํ ปมํ สลากํ คณฺหนฺตํ น สตฺถา วาเรตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา สลากํ คณฺหิ. สตฺถา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ อิมสฺมึ สาสเน ปมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ยสฺมา ¶ อยํ เถโร ราชานํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา สปฺปายาหารปฏิลาเภน ¶ สมาหิตจิตฺโต วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ฉฬภิฺโ อโหสิ. เอวํภูตสฺสาปิ อิมสฺส เถรสฺส คุเณ อชานนฺตา เย ปุถุชฺชนา ภิกฺขู ‘‘อยํ ปมํ สลากํ คณฺหติ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ วิมตึ อุปฺปาเทนฺติ. เตสํ ตํ วิมติวิธมนตฺถํ เถโร อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา อฺาปเทเสน อฺํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ปฺจ ฉินฺเท’’ติ คาถํ อภาสิ.
๑. เอวํ โส ปูริตปฺุสมฺภารานุรูเปน อรหา หุตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สตฺตาหํ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺถาหํ สตฺตทิวสํ นิโรธสมาปตฺติวิหาเรน ปฏิสลฺลีนํ วิเวกภูตนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา
โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สาคตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล เอกสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต นาเมน โสภิโต นาม หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย. โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา โสภมานํ อุยฺยานทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺนมานโส อเนเกหิ อุปาเยหิ อเนเกหิ คุณวณฺเณหิ โถมนํ อกาสิ. ภควา ตสฺส โถมนํ สุตฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาคโต นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณํ อทาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ปฺุานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต. กปฺปสตสหสฺสเทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต. ตสฺส มาตาปิตโร ¶ โสมนสฺสํ วฑฺเฒนฺโต สุชาโต อาคโตติ สาคโตติ นามํ กรึสุ. โส สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต.
๑๗. เอวํ โส ปฺุสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ตทา ปฺุสมฺภารสฺส ปริปูรณสมเย นาเมน โสภิโต นาม พฺราหฺมโณ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๑. วิปถา อุทฺธริตฺวานาติ วิรุทฺธปถา กุมคฺคา, อุปฺปถา วา อุทฺธริตฺวา อปเนตฺวา. ปถํ อาจิกฺขเสติ, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตุวํ ปถํ สปฺปุริสมคฺคํ นิพฺพานาธิคมนุปายํ อาจิกฺขเส กเถสิ เทเสสิ วิภชิ อุตฺตานึ อกาสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กจฺจานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุลเคเห นิพฺพตฺเตตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ¶ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต สตฺถารํ เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตตฺวา กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺานํ ทสสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถรํ อกาสิ. ตโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ ¶ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโวตฺเวว นามํ กรึสุ. โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจาโนติ ปฺายิตฺถ.
ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ ¶ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต. ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โส สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุกา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ตฺวํเยว ภิกฺขุ ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเตปิ ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว คโต.
๓๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ ปทุมํ นาม เจติยนฺติ ปทุเมหิ ฉาทิตตฺตา วา ปทุมากาเรหิ กตตฺตา วา ภควโต วสนคนฺธกุฏิวิหาโรว ปูชนียภาเวน เจติยํ, ยถา ‘‘โคตมกเจติยํ, อาฬวกเจติย’’นฺติ วุตฺเต เตสํ ยกฺขานํ นิวสนฏฺานํ ปูชนียฏฺานตฺตา ¶ เจติยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทํ ภควโต วสนฏฺานํ เจติยนฺติ วุจฺจติ, น ธาตุนิธายกเจติยนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ อปรินิพฺพุตสฺส ภควโต สรีรธาตูนํ อภาวา ธาตุเจติยํ อกริ. สิลาสนํ การยิตฺวาติ ตสฺสา ปทุมนามิกาย คนฺธกุฏิยา ปุปฺผาธารตฺถาย เหฏฺา ผลิกมยํ สิลาสนํ กาเรตฺวา. สุวณฺเณนาภิเลปยินฺติ ตํ สิลาสนํ ชมฺโพนทสุวณฺเณน อภิวิเสเสน เลปยึ ฉาเทสินฺติ อตฺโถ.
๓๒. รตนามยํ ¶ สตฺตหิ รตเนหิ กตํ ฉตฺตํ ปคฺคยฺห มุทฺธนิ ธาเรตฺวา วาฬพีชนิฺจ เสตปวรจามริฺจ ปคฺคยฺห พุทฺธสฺส อภิโรปยึ. โลกพนฺธุสฺส ตาทิโนติ สกลโลกพนฺธุสทิสสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส พุทฺธสฺส ธาเรสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานตฺถาย นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, อานนฺโท, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายิตฺเวว นามํ อกํสุ. โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปฺายิตฺถ. โส โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธึ อคมาสิ.
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ¶ ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ ¶ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส ธมฺมเทสนาเวลายํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปน อริยา มชฺฌตฺตาว โหนฺติ. ตสฺมา รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ อปรํ อมจฺจํ ปุริสสหสฺเสหิ เปเสสิ. ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรมฺปิ เปเสสีติ เอวํ นวหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ นว อมจฺเจ เปเสสิ. สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิฺจิ กถยึสุ, อยํ โข อุทายิ ทสพเลน สมวโย, สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ทสพลํ อิธาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิ. โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนเวลายํ ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร ¶ อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสนฺเต ปน อุปคเต ปุปฺผิเต วนสณฺเฑ หริตติณสฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต วสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนมคฺควณฺณํ สํวณฺเณนฺโต –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รถานํ.
‘‘ทุมานิ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ ¶ ¶ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ. (เถรคา. ๕๒๗-๕๓๐);
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนิ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๒๕);
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร ¶ หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ, ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๑-๕๓๕);
อิมา ¶ คาถา อภาสิ. ตตฺถ องฺคาริโนติ องฺคารานิ วิยาติ องฺคารานิ. องฺคารานิ รตฺตปวาฬวณฺณานิ รุกฺขานํ ปุปฺผผลานิ, ตานิ เอเตสํ สนฺตีติ ¶ องฺคาริโน, อภิโลหิตกุสุมกิสลเยหิ องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺณา วิยาติ อตฺโถ. ทานีติ อิมสฺมึ กาเล. ทุมาติ รุกฺขา. ภทนฺเตติ ภทฺทํ อนฺเต เอตสฺสาติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ เอกสฺส ท-การสฺส โลปํ กตฺวา วุจฺจติ. คุณวิเสสยุตฺโต, คุณวิเสสยุตฺตานฺจ อคฺคภูโต สตฺถา. ตสฺมา, ภทนฺเตติ สตฺถุ อาลปนเมว, ปจฺจตฺตวจนฺเจตํ เอการนฺตํ ‘‘สุคเต ปฏิกมฺเม สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติอาทีสุ วิย. อิธ ปน สมฺโพธนฏฺเ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ, ‘‘ภทนฺเตติ อาลปน’’นฺติ. ‘‘ภทฺทสทฺเทน สมานตฺถํ ปทนฺตรเมก’’นฺติ เกจิ. ผลานิ เอสนฺตีติ ผเลสิโน. อเจตเนปิ หิ สเจตนกิริยํ อาห. เอวํ เถเรน ยาจิโต ภควา ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมนํ ทิสฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส ิโตว อทิฏฺปุพฺพเวสํ ทิสฺวา รฺา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต ‘‘อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติกํ เปสิตํ มํ น ชานาสิ, ตฺวํ เอวํ ปน ชานาหี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๖) –
คาถมาห.
ตตฺถ ¶ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ สพฺพฺุพุทฺธสฺส โอรสฺส ปุตฺโต อมฺหิ. อสยฺหสาหิโนติ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อฺเหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหาการุณิกาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตโต ปรมฺปิ อฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธเนน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อฺเหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส ¶ สหนโต, ตตฺถ วา สาธุการิภาวโต อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺส. องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสาติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส, สิทฺธตฺโถติ ทฺเว นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติ. อปฺปฏิมสฺสาติ อนูปมสฺส. อิฏฺานิฏฺเสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ¶ ตาทิโน. ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหาเรน ตฺวํ ปิตา อสิ. สกฺกาติ ชาติวเสน ราชานํ อาลปติ. ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติ โลกิยชาตีติ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนน. โคตมาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติ. อยฺยโกสีติ ปิตามโห อสิ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทึ วทนฺโต เถโร อฺํ พฺยากาสิ.
เอวํ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺตุฏฺเน รฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, คนฺตุกามตฺถ, ภฺุชถา’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ. ‘‘กหํ ปน สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชถ, อฺํ ภควโต หริสฺสถ. ยาว จ มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโต ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ วุตฺเต เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รฺโ ปริสาย จ ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว สกลราชนิเวสนํ รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อุปนาเมตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เอวํ สฏฺิโยชนมคฺเค ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต ราชเคหโตเยว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อทาสิ. อถ นํ ภควา ‘‘อยํ มยฺหํ ปิตุโน สกลนิเวสนํ ปสาเทตี’’ติ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ กุลปฺปสาทกานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๔๘-๙. เอวํ โส กตปฺุสมฺภารานุรูเปน อรหตฺตํ ปตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส พุทฺธสฺสาติอาทิมาห. อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺสาติ อปรรฏฺํ คมนตฺถาย ทูรมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส. จรโต จาริกํ ตทาติ อนฺโตมณฺฑลํ มชฺเฌมณฺฑลํ พหิมณฺฑลนฺติ ตีณิ มณฺฑลานิ ตทา จาริกํ จรโต จรนฺตสฺส ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ภควโต สุผุลฺลํ สุฏฺุ ผุลฺลํ ปโพธิตํ คยฺห คเหตฺวา น เกวลเมว ปทุมํ, อุปฺปลฺจ มลฺลิกํ วิกสิตํ อหํ คยฺห อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปูเรสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปรมนฺนํ คเหตฺวานาติ ปรมํ อุตฺตมํ เสฏฺํ มธุรํ สพฺพสุปกฺกํ สาลิโอทนํ คเหตฺวา สตฺถุโน อทาสึ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๙๗. สกฺยานํ ¶ นนฺทิชนโนติ สกฺยราชกุลานํ ภควโต าตีนํ อาโรหปริณาหรูปโยพฺพนวจนาลปนสมฺปตฺติยา นนฺทํ ตุฏฺึ ชเนนฺโต อุปฺปาเทนฺโต. าติพนฺธุ ภวิสฺสตีติ าโต ปากโฏ พนฺธุ ภวิสฺสติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต โมฆราชตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต เอกทิวสํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ รถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา ‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺถา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ภาชนํ ปูเรตฺวา มธุํ อุปเนสิ. สตฺถา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปภควโต กาเล กฏฺวาหนสฺส นาม รฺโ อมจฺโจ หุตฺวา นิพฺพตฺโต เตน สตฺถุ อานยนตฺถาย ¶ เปสิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โมฆราชาติ ลทฺธนาโม พาวรียพฺราหฺมณสฺส ¶ สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป สํเวคชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตาปสสหสฺสปริวาโร อชิตาทีหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ เปสิโต เตสํ ปนฺนรสโม หุตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ วิเสเสน ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิ. เตน นํ สตฺถา ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๖๔. เอวํ ¶ โส ปณิธานานุรูเปน อรหตฺตผลํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพสมฺภารํ ทิสฺวา ปุพฺพกมฺมาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
๗๓. ปุฏกํ ปูรยิตฺวานาติ ปุฏกํ วุจฺจติ วารกํ, ฆฏํ วา. อเนฬกํ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑวิรหิตํ ขุทฺทมธุนา ฆฏํ ปูเรตฺวา ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน อาทเรน คเหตฺวา มเหสิโน ภควโต อุปเนสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อธิมุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา). อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิมฺหิ โลกนาเถ ปรินิพฺพุเต เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อุจฺฉูหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปริโยสาเน สนฺติปทํ ปณิเธสิ. โส ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา สทฺธาย ปติฏฺิตตฺตา อธิมุตฺตตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๔. เอวํ ¶ กตสมฺภารวเสน อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ลสุณทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโสปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ นิสฺสาย วเน วสนฺโต พหูนิ ลสุณานิ โรเปตฺวา ตเทว วนมูลผลฺจ ขาทนฺโต วิหาสิ. โส พหูนิ ลสุณานิ กาเชนาทาย มนุสฺสปถํ อาหริตฺวา ปสนฺโน ทานํ ทตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เภสชฺชตฺถาย ทตฺวา คจฺฉติ. เอวํ โส ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เตเนว ปฺุพเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุปฺปนฺโน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ¶ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ปุพฺพกมฺมวเสน ลสุณทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๙. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตตฺถ หิมาลยปพฺพตสฺส ปริโยสาเน มนุสฺสานํ สฺจรณฏฺาเน ยทา วิปสฺสี ภควา อุทปาทิ, ตทา อหํ ตาปโส อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. ลสุณํ อุปชีวามีติ รตฺตลสุณํ โรเปตฺวา ตเทว โคจรํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปมีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลสุณํ มยฺหโภชน’’นฺติ.
๙๐. ขาริโย ปูรยิตฺวานาติ ตาปสภาชนานิ ลสุเณน ปูรยิตฺวา กาเชนาทาย สงฺฆารามํ สงฺฆสฺส วสนฏฺานํ เหมนฺตาทีสุ ตีสุ กาเลสุ สงฺฆสฺส จตูหิ อิริยาปเถหิ วสนวิหารํ อคจฺฉึ อคมาสินฺติ อตฺโถ. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ อหํ สนฺตุฏฺโ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺเตน สงฺฆสฺส ลสุณํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๙๑. วิปสฺสิสฺส…เป… ¶ นิรตสฺสหนฺติ นรานํ อคฺคสฺส เสฏฺสฺส อสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน นิรโต นิสฺเสเสน รโต อหนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆสฺส…เป… โมทหนฺติ อหํ สงฺฆสฺส ลสุณทานํ ทตฺวา สคฺคมฺหิ สุฏฺุ อคฺคสฺมึ เทวโลเก อายุกปฺปํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน โมทึ, สนฺตุฏฺโ ภวามีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อายาคทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อติมโนหรํ ทีฆํ โภชนสาลํ การาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิ. โส ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุวเสน อายาคตฺเถโรติ ปากโฏ.
๙๔. เอวํ โส กตปฺุสมฺภารวเสน อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตนา ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเตติ วทตํ ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วทนฺตานํ อนฺตเร วเร ¶ อุตฺตเม สิขิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ สทฺธตาย หฏฺปหฏฺโ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺตตาย ปหฏฺเน จิตฺเตน อุตฺตมํ ถูปํ เสฏฺํ เจติยํ อวนฺทึ ปณามยินฺติ อตฺโถ.
๙๕. วฑฺฒกีหิ กถาเปตฺวาติ ‘‘โภชนสาลาย ปมาณํ กิตฺตก’’นฺติ ปมาณํ กถาเปตฺวาติ อตฺโถ. มูลํ ทตฺวานหํ ตทาติ ตทา ตสฺมึ กาเล อหํ กมฺมกรณตฺถาย เตสํ วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อายาคํ ¶ อายตํ ทีฆํ โภชนสาลํ อหํ สนฺตุฏฺโ โสมนสฺสจิตฺเตน การเปสหํ การาเปสึ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
๙๗. อายาคสฺส อิทํ ผลนฺติ โภชนสาลทานสฺส อิทํ วิปากนฺติ อตฺโถ.
อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธมฺมจกฺกิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน มหาโภโค, โส รตนตฺตเย ปสนฺโน สทฺธาชาโต ธมฺมสภายํ ธมฺมาสนสฺส ปิฏฺิโต รตนมยํ ธมฺมจกฺกํ กาเรตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตฏฺาเนสุ สกฺกสมฺปตฺตึ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห อุปฺปนฺโน วิภวสมฺปนฺโน สฺชาตสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนามสทิสนาเมน ธมฺมจกฺกิกตฺเถโรติ ปากโฏ ชาโต อโหสิ.
๑๐๒. โส ปฺุสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. สีหาสนสฺส สมฺมุขาติ สีหสฺส ภควโต นิสินฺนสฺส สมฺมุขา พุทฺธาสนสฺส อภิมุขฏฺาเนติ อตฺโถ, ธมฺมจกฺกํ เม ปิตนฺติ มยา ธมฺมจกฺกากาเรน อุภโต สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ อาทาสสทิสํ กาเรตฺวา กตํ ธมฺมจกฺกํ ปิตํ ปูชิตํ. กึ ภูตํ? วิฺูหิ เมธาวีหิ ‘‘อตีว สุนฺทร’’นฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ สุกตํ ธมฺมจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๓. จารุวณฺโณว ¶ โสภามีติ สุวณฺณวณฺโณ อิว โสภามิ วิโรจามีติ ¶ อตฺโถ. ‘‘จตุวณฺเณหิ โสภามี’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทชาติสงฺขาเตหิ จตูหิ วณฺเณหิ โสภามิ วิโรจามีติ อตฺโถ. สโยคฺคพลวาหโนติ สุวณฺณสิวิกาทีหิ โยคฺเคหิ จ เสนาปติมหามตฺตาทีหิ เสวเกหิ พเลหิ จ หตฺถิอสฺสรถสงฺขาเตหิ วาหเนหิ จ สหิโตติ อตฺโถ. พหุชฺชนา พหโว มนุสฺสา อนุยนฺตา มมานุวตฺตนฺตา นิจฺจํ นิจฺจกาลํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต กปฺปรุกฺขิยตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๕๗๖). อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมูปายภูตานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ¶ สตฺถริ ปสนฺโน สตฺตหิ รตเนหิ วิจิตฺตํ สุวณฺณมยํ กปฺปรุกฺขํ กาเรตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต เจติยสฺส สมฺมุเข เปตฺวา ปูเชสิ. โส เอวรูปํ ปฺุํ กตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ อาราเธตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน กปฺปรุกฺขิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๑๐๘. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ถูปเสฏฺสฺส สมฺมุขาติ เสฏฺสฺส อุตฺตมสฺส ธาตุนิหิตถูปสฺส เจติยสฺส สมฺมุขฏฺาเน วิจิตฺตทุสฺเส อเนกวณฺเณหิ วิสเมน วิสทิเสน จิตฺเตน มโนหเร จินปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิเก ทุสฺเส ¶ . ลเคตฺวา โอลคฺเคตฺวา กปฺปรุกฺขํ เปสึ อหํ ปติฏฺเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕. อุปาลิวคฺโค
๑. ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโส หิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตํ ปาวิสิ. ตาปโส ภควนฺตํ ปุณฺณจนฺทมิว วิโรจมานํ ทูรโตว ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห วนฺทิตฺวา ิตโกว ทสนขสโมธานฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา อเนกาหิ อุปมาหิ อเนเกหิ ถุติวจเนหิ ภควนฺตํ โถเมสิ. ตํ สุตฺวา ภควา – ‘‘อยํ ตาปโส อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วินเย ติขิณปฺานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมทาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส กเมน วุทฺธิปฺปตฺโต มาตุลสฺส อุปาลิตฺเถรส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส อตฺตโน อาจริยสฺส สมีเป วสิตตฺตา วินยปฺเห ติขิณาโณ อโหสิ. อถ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยปฺเห ติขิณปฺานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ ภาคิเนยฺยุปาลี’’ติ ตํ เอตทคฺคฏฺาเน เปสิ.
๑. โส ¶ เอวํ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิมาห. ตตฺถ อา สมนฺตโต ยาวภวคฺคา สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา, เต ขีณา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตา เยหิ เตติ ขีณาสวา, เตเยว สหสฺสา ขีณาสวสหสฺสา, เตหิ ขีณาสวสหสฺเสหิ ¶ . ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกสฺส นิพฺพานปาปนโก วิเวกํ อนุยุตฺโต ปฏิสลฺลิตุํ เอกีภวิตุํ คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธ.
๒. อชิเนน นิวตฺโถหนฺติ อหํ อชินมิคจมฺเมน ปฏิจฺฉนฺโน, อชินจมฺมวสโนติ อตฺโถ. ติทณฺฑปริธารโกติ กุณฺฑิกฏฺปนตฺถาย ติทณฺฑํ คเหตฺวา ธาเรนฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺเฆน ปริพฺยูฬฺหํ ปริวาริตํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. โสณโกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โกฬิวิสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน ภควโต จงฺกมนตฺถาย โสภนํ จงฺกมํ กาเรตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรตฺวา อาทาสตลมิว สมํ วิชฺโชตมานํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผาทีหิ สชฺเชตฺวา ภควโต นิยฺยาเทตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตนาหาเรน ปูเชสิ. โส เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ตตฺถ ปาฬิยา วุตฺตนเยน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนฺตรา โอกฺกากกุลปฺปสุโตติ ตํ สพฺพํ ปาฬิยา วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ปจฺฉิมภเว ปน โกลิยราชวํเส ชาโต วยปฺปตฺโต โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธาริตตฺตา โกฏิกณฺโณติ, กุฏิกณฺโณติ จ ปากโฏ อโหสิ. โส ภควติ ปสนฺโน ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๕. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺสาติ อโนมํ อลามกํ สุนฺทรํ ทสฺสนํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตตฺตา พฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตตฺตา อาโรหปริณาเหน สมนฺนาคตตฺตา จ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส ภควโต โส อโนมทสฺสี, ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติ อตฺโถ. ตาทิโนติ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวสฺส. สุธาย เลปนํ กตฺวาติ ¶ สุธาย อวลิตฺตํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผธชปฏากาทีหิ จ อลงฺกตํ จงฺกมํ การยึ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถานํ อตฺโถ ปาฬิยา อนุสาเรน สุวิฺเยฺโยว.
๓๕. ปริวารสมฺปตฺติธนสมฺปตฺติสงฺขาตํ ยสํ ธาเรตีติ ยโสธโร, สพฺเพ เอเต สตฺตสตฺตติจกฺกวตฺติราชาโน ยโสธรนาเมน เอกนามกาติ สมฺพนฺโธ.
๕๒. องฺคีรโสติ องฺคโต สรีรโต นิคฺคตา รสฺมิ ยสฺส โส องฺคีรโส, ฉนฺทโทสโมหภยาคตีหิ วา ปาปาจารวเสน วา จตุราปายํ น คจฺฉตีติ นาโค, มหนฺโต ปูชิโต จ โส นาโค เจติ มหานาโค. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภทฺทิยสฺส กาฬิโคธาปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต นครวาสิโน ปฺุานิ กโรนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ปฺุานิ กาตุกาโม ¶ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ถูลปฏลิกาทิอเนกานิ มหารหานิ สยนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺเน ภควติ สสงฺเฆ ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ อทาสิ. โส เอวํ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กาฬิโคธาย นาม เทวิยา ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส วิฺุตํ ปตฺโต อาโรหปริณาหหตฺถปาทรูปสมฺปตฺติยา ภทฺทตฺตา จ กาฬิโคธาย เทวิยา ปุตฺตตฺตา จ ภทฺทิโย กาฬิโคธาปุตฺโตติ ปากโฏ. สตฺถริ ปสีทิตฺวา มาตาปิตโร อาราเธตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๔. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. เมตฺตจิตฺตนฺติ มิชฺชติ สิเนหติ นนฺทติ สพฺพสตฺเตติ เมตฺตา, เมตฺตาย สหคตํ จิตฺตํ เมตฺตจิตฺตํ, ตํ ยสฺส ภควโต อตฺถีติ เมตฺตจิตฺโต, ตํ เมตฺตจิตฺตํ. มหามุนินฺติ สกลภิกฺขูนํ มหนฺตตฺตา มหามุนิ, ตํ ปทุมุตฺตรํ สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ชนตา สพฺพาติ สพฺโพ ชนกาโย, สพฺพนครวาสิโนติ อตฺโถ. สพฺพโลกคฺคนายกนฺติ สกลโลกสฺส อคฺคํ เสฏฺํ นิพฺพานสฺส นยนโต ปาปนโต นายกํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ชนตา อุเปติ สมีปํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๕. สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจาติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุสงฺขาตํ อามิสํ. อถ วา ภตฺตปูปขชฺชโภชฺชยาคุอาทโย ยาวกาลิกตฺตา อามิสํ ปานโภชนฺจ คเหตฺวา ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร สตฺถุโน ททนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘. อาสนํ พุทฺธยุตฺตกนฺติ พุทฺธโยคฺคํ พุทฺธารหํ พุทฺธานุจฺฉวิกํ สตฺตรตนมยํ อาสนนฺติ อตฺโถ. เสสํ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อรฺเ ¶ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สนฺนิฏฺาปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆรพนฺธเนน ¶ พทฺโธ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปหาย หิมวนฺตสฺส อวิทูเร ปพฺพตนฺตเร อรฺวาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ กาเล ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย ตํ านํ ปาปุณิ. อถ โส ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา นิสีทนตฺถาย ติณสนฺถรํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ อเนเกหิ มธุเรหิ ติณฺฑุกาทีหิ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ขุรคฺเค อรหตฺตผลปฺปตฺติยํ วิย นิรุสฺสาเหเนว สนฺติปทสงฺขาเต นิพฺพาเน สุฏฺุ ิตตฺตา สนฺนิฏฺาปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๐. อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อรฺเ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ อรฺเติ สีหพฺยคฺฆาทีนํ ภเยน มนุสฺสา เอตฺถ ¶ น รชฺชนฺติ น รมนฺติ น อลฺลียนฺตีติ อรฺํ, ตสฺมึ อรฺเ. กุฏิกนฺติ ติณจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปพฺพตนฺตเร วสามิ วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ลาเภน จ อลาเภน จ ยเสน จ อยเสน จ สนฺตุฏฺโ วิหาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๒. ชลชุตฺตมนามกนฺติ ชเล ชาตํ ชลชํ, ปทุมํ, ชลชํ อุตฺตมํ ชลชุตฺตมํ, ชลชุตฺตเมน สมานํ นามํ ยสฺส โส ชลชุตฺตมนามโก, ตํ ชลชุตฺตมนามกํ พุทฺธนฺติ อตฺโถ. เสสํ ปาฬินยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจหตฺถิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย ปฺจอุปฺปลหตฺถานิ อาเนสุํ. โส เตหิ ปฺจอุปฺปลหตฺเถหิ วีถิยํ จรมานํ สุเมธํ ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ คนฺตฺวา อากาเส วิตานํ หุตฺวา ฉายํ กุรุมานานิ ตถาคเตเนว สทฺธึ คจฺฉึสุ. โส ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปีติยา ผุฏฺสรีโร ยาวชีวํ ตเทว ปฺุํ อนุสฺสริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. กตกุสลนาเมน ปฺจหตฺถิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๗. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ปฺาย ทิฏฺปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ สุเมโธติ สุนฺทรา เมธา จตุสจฺจปฏิเวธปฏิสมฺภิทาทโย ปฺา ยสฺส โส ภควา สุเมโธ สมฺพุทฺโธ อนฺตราปเณ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ อโธขิตฺตจกฺขุ. มิตภาณีติ ปมาณํ ตฺวา ภณนสีโล, ปมาณํ ชานิตฺวา ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพุตสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต จิตกํ ปทุมปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตเนว ¶ จิตฺตปฺปสาเทน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ มนุสฺสสมฺปตฺติฺจาติ ทฺเว สมฺปตฺติโย อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา สาสเน ปพฺพชิโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ตสฺส รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ วิหรนฺตสฺส วิหาโร ปทุมปุปฺเผหิ ฉาทียติ, เตน โส ปทุมจฺฉทนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเตติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต สตฺถริ, วิปสฺสิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรีเร จิตมานิยมาเน จิตเก อาโรปิเต สุผุลฺลํ ปทุมกลาปํ อหํ คเหตฺวา จิตกํ อาโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ¶ อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา หตฺถิทณฺฑสุวณฺณาทีหิ สยนตฺถาย มฺจํ กาเรตฺวา อนคฺเฆหิ วิจิตฺตตฺถรเณหิ อตฺถริตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. โส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุภวิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สยนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๘. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต จงฺกมนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ สุธาปริกมฺมกตํ รชตราสิสทิสํ โสภมานํ จงฺกมํ กาเรตฺวา มุตฺตทลสทิสํ เสตปุลินํ อตฺถริตฺวา ภควโต อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา, จงฺกมํ ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน สุขํ กายจิตฺตสมาธึ อปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา กตปฺุนาเมน จงฺกมนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๙๓. โส เอกทิวสํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถทสฺสิสฺสาติ อตฺถํ ปโยชนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ นิพฺพานํ ทกฺขติ ปสฺสตีติ อตฺถทสฺสี, อถ วา อตฺถํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโล ชานนสีโลติ อตฺถทสฺสี, ตสฺส อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโน โมเนน าเณน สมนฺนาคตสฺส ภควโต มโนรมํ มนลฺลีนํ ภาวนียํ มนสิ กาตพฺพํ จงฺกมํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทูติอาทิกํ อายสฺมโต สุภทฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมนตฺถาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน ¶ สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆรพนฺธเนน พทฺโธ รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สนฺนิปติตา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาโย จ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นิคฺคุณฺฑิเกฏกนีลกาโสกาสิตาทิอเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตาทีสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเนสุ จ สุคนฺเธหิ ปุปฺเผหิ ปูชิโต อโหสิ. อิมสฺมึ ปน พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวาปิ ยาว พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานกาโล ตาว อลทฺธพุทฺธทสฺสโน ภควโต ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สุภทฺโทติ ปากโฏ อโหสิ.
๑๐๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร โลกวิทูติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. สุณาถ มม ภาสโต…เป… นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ อิทํ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโนว ปทุมุตฺตโร ภควา พฺยากาสิ.
ปฺจมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๑๑๕. โส อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ปุพฺพกมฺเมน สํยุตฺโตติอาทิมาห. เอกคฺโคติ เอกคฺคจิตฺโต. สุสมาหิโตติ สุฏฺุ สมาหิโต, สนฺตกายจิตฺโตติ อตฺโถ. พุทฺธสฺส โอรโส ปุตฺโตติ พุทฺธสฺส อุรสา หทเยน นิคฺคตโอวาทานุสาสนึ สุตฺวา ปตฺตอรหตฺตผโลติ อตฺโถ. ธมฺมโชมฺหิ สุนิมฺมิโตติ ธมฺมโต กมฺมฏฺานธมฺมโต ชาโต อริยาย ชาติยา สุนิมฺมิโต สุฏฺุ นิปฺผาทิตสพฺพกิจฺโจ อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ.
๑๑๖. ธมฺมราชํ อุปคมฺมาติ ธมฺเมน สพฺพสตฺตานํ ราชานํ อิสฺสรภูตํ ภควนฺตํ อุปคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถ. อปุจฺฉึ ปฺหมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉินฺติ อตฺโถ. กถยนฺโต ¶ จ เม ปฺหนฺติ เอโส อมฺหากํ ภควา เม มยฺหํ ปฺหํ กถยนฺโต พฺยากโรนฺโต. ธมฺมโสตํ อุปานยีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุสงฺขาตํ ธมฺมโสตํ ธมฺมปวาหํ อุปานยิ ปาวิสีติ อตฺโถ.
๑๑๘. ชลชุตฺตมนายโกติ ¶ ปทุมุตฺตรนามโก ม-การสฺส ย-การํ กตฺวา กตโวหาโร. นิพฺพายิ ¶ อนุปาทาโนติ อุปาทาเน ปฺจกฺขนฺเธ อคฺคเหตฺวา นิพฺพายิ น ปฺายิ อทสฺสนํ อคมาสิ, มนุสฺสโลกาทีสุ กตฺถจิปิ อปติฏฺิโตติ อตฺโถ. ทีโปว เตลสงฺขยาติ วฏฺฏิเตลานํ สงฺขยา อภาวา ปทีโป อิว นิพฺพายีติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. สตฺตโยชนิกํ อาสีติ ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต รตนมยํ ถูปํ สตฺตโยชนุพฺเพธํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. ธชํ ตตฺถ อปูเชสินฺติ ตตฺถ ตสฺมึ เจติเย สพฺพภทฺทํ สพฺพโต ภทฺทํ สพฺพโส มโนรมํ ธชํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๒๐. กสฺสปสฺส จ พุทฺธสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาลโต ปฏฺาย อาคตสฺส เทวมนุสฺเสสุ สํสรโต เม มยฺหํ โอรโส ปุตฺโต ติสฺโส นาม กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ชินสาสเน พุทฺธสาสเน ทายาโท อาสิ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๑. ตสฺส หีเนน มนสาติ ตสฺส มม ปุตฺตสฺส ติสฺสสฺส อคฺคสาวกสฺส หีเนน ลามเกน มนสา จิตฺเตน อภทฺทกํ อสุนฺทรํ อยุตฺตกํ ‘‘อนฺตโก ปจฺฉิโม’’ติ วาจํ วจนํ อภาสึ กเถสินฺติ อตฺโถ. เตน กมฺมวิปาเกนาติ เตน อรหนฺตภกฺขานสงฺขาตสฺส อกุสลกมฺมสฺส วิปาเกน. ปจฺฉิเม อทฺทสํ ชินนฺติ ปจฺฉิเม ปริโยสาเน ปรินิพฺพานกาเล มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ชินํ ชิตสพฺพมารํ อมฺหากํ โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสํ อหนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺฉา เม อาสิ ภทฺทก’’นฺติปิ ปาโ. ตสฺส ปจฺฉา ตสฺส ภควโต อวสานกาเล นิพฺพานาสนฺนกาเล เม มยฺหํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ จตุสจฺจปฏิวิชฺฌนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ.
๑๒๒. ปพฺพาเชสิ มหาวีโรติ มหาวีริโย สพฺพสตฺตหิโต กรุณายุตฺโต ชิตมาโร มุนิ มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปจฺฉิเม สยเน ปรินิพฺพานมฺเจ สยิโตว มํ ปพฺพาเชสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๓. อชฺเชว ¶ ทานิ ปพฺพชฺชาติ อชฺช เอว ภควโต ปรินิพฺพานทิวเสเยว มม ปพฺพชฺชา, ตถา อชฺช เอว อุปสมฺปทา, อชฺช เอว ทฺวิปทุตฺตมสฺส สมฺมุขา ปรินิพฺพานํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต จุนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสีทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สุวณฺณคฺฆิยํ กาเรตฺวา สุมนปุปฺเผหิ ฉาเทตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาสํ สมุคฺคนฺตฺวา วิตานากาเรน อฏฺํสุ. อถ นํ ภควา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน จุนฺโท นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปปนฺโน กเมน ฉสุ กามาวจรเทเวสุ สุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล รูปสาริยา ปุตฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส วิฺุตํ ปตฺตสฺส อาโรหปริณาหรูปวยานํ สุนฺทรตาย สการสฺส จการํ กตฺวา จุนฺโทติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา ภาตุตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒๕. โส ปตฺตอรหตฺตผโล เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อคฺฆิยนฺติอาทโยปิ อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๒๘. วิติณฺณกงฺโข สมฺพุทฺโธติ วิเสเสน มคฺคาธิคเมน วิจิกิจฺฉาย เขปิตตฺตา วิติณฺณกงฺโข อสํสโย สมฺพุทฺโธ. ติณฺโณเฆหิ ปุรกฺขโตติ กาโมฆาทีนํ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา อติกฺกนฺตตฺตา โอฆติณฺเณหิ ¶ ขีณาสเวหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโตติ อตฺโถ. พฺยากรณคาถา อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๓๙. อุปฏฺหึ มหาวีรนฺติ อุตฺตมตฺถสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิเกสุ จตุราสงฺขฺเยยฺเยสุ กปฺเปสุ ปารมิโย ปูเรนฺเตน กตวีริยตฺตา มหาวีรํ พุทฺธํ อุปฏฺหึ อุปฏฺานํ อกาสินฺติ อตฺโถ. อฺเ จ เปสเล พหูติ น เกวลเมว พุทฺธํ อุปฏฺหึ, เปสเล ปิยสีเล สีลวนฺเต อฺเ จ พหุอคฺคปฺปตฺเต สาวเก, เม มยฺหํ ภาตรํ สาริปุตฺตตฺเถรฺจ อุปฏฺหินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๐. ภาตรํ ¶ เม อุปฏฺหิตฺวาติ มยฺหํ ภาตรํ อุปฏฺหิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตกาเล ภควโต ปมํ ปรินิพฺพุตตฺตา ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา ปตฺตมฺหิ โอกิริตฺวา โลกเชฏฺสฺส ¶ นรานํ อาสภสฺส พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๑๔๑. อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺหาติ ตํ มหา ทินฺนํ ธาตุํ โส ภควา อตฺตโน อุโภหิ หตฺเถหิ ปกาเรน คเหตฺวา ตํ ธาตุํ สํสุฏฺุ ทสฺสยนฺโต อคฺคสาวกํ สาริปุตฺตตฺเถรํ กิตฺตยิ ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๖. พีชนิวคฺโค
๑. วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต วิธูปนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ปูริตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺโน คิมฺหกาเล สุวณฺณรชตมุตฺตามณิมยํ พีชนึ กาเรตฺวา ภควโต อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต ¶ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺส อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆรพนฺธเนน พนฺธิตฺวา ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส ‘‘เกน มยา ปฺุกมฺเมน อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ตํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. พีชนิกา มยา ทินฺนาติ วิเสเสน สนฺตาปยนฺตานํ สตฺตานํ สนฺตาปํ นิพฺพาเปนฺติ สีตลํ วาตํ ชเนตีติ พีชนี, พีชนีเยว พีชนิกา, สา สตฺตรตนมยา วิชฺโชตมานา พีชนิกา มยา การาเปตฺวา ทินฺนาติ อตฺโถ.
วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต สตรํสิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สกฺกฏพฺยากรเณ เวทตฺตเย จ ปารงฺคโต ฆราวาสํ ¶ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ ¶ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย อุจฺจํ เอกํ ปพฺพตํ อารุยฺห ชลิตคฺคิกฺขนฺโต วิย นิสีทิ. ตํ ตถานิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตาปโส โสมนสฺสชาโต อฺชลึ ปคฺคยฺห อเนเกหิ การเณหิ โถเมสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต ฉสุ กามาวจรเทเวสุ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺสโลเก สตรํสี นาม จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตมฺปิ สมฺปตฺตึ อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปุพฺพปฺุสมฺภารวเสน าณสฺส ปริปกฺกตฺตา สตฺตวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๘-๙. โส ¶ ‘‘อหํ เกน กมฺเมน สตฺตวสฺสิโกว สนฺติปทํ อนุปฺปตฺโตสฺมี’’ติ สรมาโน ปุพฺพกมฺมํ าเณน ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิมาห. ตตฺถ อุจฺจิยนฺติ อุจฺจํ เสลมยํ ปพฺพตํ อารุยฺห นิสีทิ ปทุมุตฺตโรติ สมฺพนฺโธ. ปพฺพตสฺสาวิทูรมฺหีติ ภควโต นิสินฺนสฺส ปพฺพตสฺส อาสนฺนฏฺาเนติ อตฺโถ. พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูติ มนฺตสงฺขาตสฺส เวทตฺตยสฺส ปารํ ปริโยสานํ โกฏึ คโต เอโก พฺราหฺมโณติ อตฺโถ, อฺํ วิย อตฺตานํ นิทฺทิสติ อยํ มนฺตปารคูติ. อุปวิฏฺํ มหาวีรนฺติ ตสฺมึ ปพฺพเต นิสินฺนํ วีรวนฺตํ ชินํ, กึ วิสิฏฺํ? เทวเทวํ สกลฉกามาวจรพฺรหฺมเทวานํ อติเทวํ นราสภํ นรานํ อาสตํ เสฏฺํ โลกนายกํ สกลสตฺตโลกํ นยนฺตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ อหํ อฺชลึ ทสนขสโมธานฺชลิปุฏํ สิรสิ มุทฺธนิ ปคฺคเหตฺวาน ปติฏฺเปตฺวา สนฺถวึ สุฏฺุํ โถเมสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๒. อภาสถาติ ‘‘เยนายํ อฺชลี ทินฺโน…เป… อรหา โส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา สุขมนุภวนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ทนฺตสุวณฺณรชตมุตฺตมณิมยํ มหารหํ มฺจํ การาเปตฺวา จีนปฏฺฏกมฺพลาทีนิ อตฺถริตฺวา สยนตฺถาย ภควโต อทาสิ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ สยิ ¶ . โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ตทนุรูปํ อากาสคมนสุขเสยฺยาทิสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๐. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๒๑. สุเขตฺเต พีชสมฺปทาติ ยถา ติณกจวรรหิเต กทฺทมาทิสมฺปนฺเน สุเขตฺเต วุตฺตพีชานิ สาทุผลานิ นิปฺผาเทนฺติ, เอวเมว ราคโทสาทิทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสสงฺขาตติณกจวรรหิเต สุทฺธสนฺตาเน ปฺุกฺเขตฺเต วุตฺตทานานิ อปฺปานิปิ สมานานิ มหปฺผลานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ นครวาสิโน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา วิจิตฺตฆเฏ จนฺทนกปฺปุราครุอาทิมิสฺสกสุคนฺโธทเกน ปูเรตฺวา โพธิรุกฺขํ อภิสิฺจิ. ตสฺมึ ขเณ เทโว มหาธาราหิ ปวสฺสิ. ตทา โส อสนิเวเคน กาลํ กโต. เตเนว ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตตฺเถว ิโต ‘‘อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม’’ติอาทิคาถาโย อภาสิ. เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพปริฬาหวิปฺปมุตฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สีติภาวมุปคโต สุขิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อารภิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุเน คนฺโธทกิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๒๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตรสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. มหาโพธิมโห อหูติ มหาโพธิรุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. วิจิตฺตํ ฆฏมาทายาติ อเนเกหิ จิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺเมหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ คนฺโธทกปุณฺณํ ฆฏํ คเหตฺวาติ อตฺโถ ¶ . คนฺโธทกมทาสหนฺติ คนฺโธทกํ อทาสึ, อหํ คนฺโธทเกน อภิสิฺจินฺติ อตฺโถ.
๒๖. นฺหานกาเล ¶ จ โพธิยาติ โพธิยา ปูชากรณสมเยติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โอปวยฺหตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรชินาทิจฺเจ โลเก ปาตุภูเต เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค ฆราวาสํ วสมาโน สาสเน ปสนฺโน สตฺถริ ปสาทพหุมาโน อาชานีเยน สินฺธเวน ปูชํ อกาสิ, ปูเชตฺวา จ ปน ‘‘พุทฺธาทีนํ สมณานํ หตฺถิอสฺสาทโย น กปฺปนฺติ, กปฺปิยภณฺฑํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อคฺฆาเปตฺวา ตทคฺฆนเกน กหาปเณน กปฺปิยํ กปฺปาสิกกมฺพลโกชวาทิกํ จีวรํ กปฺปูรตกฺโกลาทิกํ เภสชฺชปริกฺขารฺจ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ หตฺถิอสฺสาทิอเนกวาหนสมฺปนฺโน สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ, ปุพฺเพ กตปฺุสมฺภารวเสน โอปวยฺหตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๓๓. โส ‘‘เกน นุ โข การเณน อิทํ มยา สนฺติปทํ อธิคต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ¶ าเณน ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อาชานียมทาสหนฺติ อาชานียํ อุตฺตมชาติสินฺธวํ อหํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๕. สปตฺตภาโรติ สสฺส อตฺตโน ปตฺตานิ อฏฺ ปริกฺขารานิ ภารานิ ยสฺส โส สปตฺตภาโร, อฏฺปริกฺขารยุตฺโตติ อตฺโถ.
๓๖. ขมนียมทาสหนฺติ ¶ ขมนียโยคฺคํ จีวราทิกปฺปิยปริกฺขารนฺติ อตฺโถ.
๔๐. จริโมติ ปริโยสาโน โกฏิปฺปตฺโต ภโวติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาราสนตฺเถรสฺส อปทานํ. โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ¶ ตตฺถ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต สาสเน ปสนฺโน ทานผลํ สทฺทหนฺโต นานคฺครสโภชเนน ภควโต ปิณฺฑปาตํ อทาสิ, ทตฺวา จ ปน โภชนสาลายํ โภชนตฺถาย นิสินฺนาสนํ ชาติสุมนมลฺลิกาทีหิ อลงฺกริ. ภควา จ ภตฺตานุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกวิธํ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๓. โส เอวํ ปตฺตสนฺติปโท ‘‘เกน นุ โข ปฺุเน อิทํ สนฺติปทํ อนุปฺปตฺต’’นฺติ าเณน อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. ปิณฺฑปาตํ อทาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ปิณฺฑานํ กพฬํ กพฬํ กตฺวา ปาตพฺพโต ขาทิตพฺพโต อาหาโร ปิณฺฑปาโต, ตํ ปิณฺฑปาตํ ภควโต อทาสึ, ภควนฺตํ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๔๔. อกิตฺตยิ ¶ ปิณฺฑปาตนฺติ มยา ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส คุณํ อานิสํสํ ปกาเสสีติ อตฺโถ.
๔๘. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สํวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ อตฺโถ. อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสูติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปฺจสุ ¶ อินฺทฺริเยสุ รูปาทีหิ โคปิโต อินฺทฺริยสํวรสีลฺจ โคปิโตติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจทีปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส วสนฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สมฺมาทิฏฺิยํ ปติฏฺิโต สทฺโธ ปสนฺโน มหาชเนหิ โพธิปูชํ กยิรมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ โพธึ ปริวาเรตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺเถว อุปฺปนฺนภเว ชลมาโน โชติสมฺปนฺนวิมานาทีสุ วสิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ทีปปูชานิสฺสนฺเทน ทีปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๐. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อุชุทิฏฺิ อโหสหนฺติ วงฺกํ มิจฺฉาทิฏฺึ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุ อวงฺกํ นิพฺพานาภิมุขํ ปาปุณนสมฺมาทิฏฺิ อโหสินฺติ อตฺโถ.
๕๑. ปทีปทานํ ปาทาสินฺติ เอตฺถ ปกาเรน ทิพฺพติ โชตตีติ ปทีโป, ตสฺส ทานํ ปทีปทานํ, ตํ อทาสึ ปทีปปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ ¶ อายสฺมโต ธชทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา สุนฺทเรหิ อเนเกหิ วตฺเถหิ ธชํ การาเปตฺวา ธชปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต ปูชนิโย อโหสิ. อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา มหาโภโค ยสวา สทฺธาชาโต สตฺถริ ปสนฺโน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๗. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตจิตฺตยุตฺตตฺตา หฏฺโ ปริปุณฺณรูปกาโย สทฺธาสมฺปยุตฺตจิตฺตตาย หฏฺเน จิตฺเตน สนฺตุฏฺเน จิตฺเตนาติ อตฺโถ. ธชมาโรปยึ อหนฺติ ธุนาติ กมฺปติ จลตีติ ธชํ, ตํ ธชํ อาโรปยึ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๕๘-๙. ปติตปตฺตานิ คณฺหิตฺวาติ ปติตานิ โพธิปตฺตานิ คเหตฺวา อหํ พหิ ฉฑฺเฑสินฺติ อตฺโถ. อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธนฺติ อนฺโต จิตฺตสนฺตานนามกายโต จ พหิ จกฺขุโสตาทิรูปกายโต จ สุทฺธึ อธิ วิเสเสน มุตฺตํ กิเลสโต วิมุตฺตํ อนาสวํ สมฺพุทฺธํ วิย สมฺมุขา อุตฺตมํ โพธึ อวนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ปทุมุตฺตรมุนินา ¶ ธมฺมปชฺโชเต โชตมาเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ¶ โภคสมฺปนฺโนติ ปากโฏ. โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา มหาชเนน สทฺธึ ธมฺมํ สุณนฺโต ธเชน สห ปทุมกลาปํ คเหตฺวา อฏฺาสิ, สธชํ ตํ ปทุมกลาปํ อากาสมุกฺขิปึ, ตํ ¶ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อติวิย โสมนสฺสชาโต อโหสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺเค นิพฺพตฺโต ธชมิว ฉกามาวจเร ปากโฏ ปูชิโต จ ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปฺจวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา กตปฺุนาเมน ปทุมตฺเถโรติ ปากโฏ.
๖๗. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ อวิปรีตํ สจฺจํ, ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานีติ จตุสจฺจํ, ตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต โลเก ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. วรธมฺมปฺปวตฺตโกติ อุตฺตมธมฺมปฺปวตฺตโก ปกาสโกติ อตฺโถ. อมตํ วุฏฺินฺติ อมตมหานิพฺพานวุฏฺิธารํ ปวสฺสนฺโต ปคฺฆรนฺโต สเทวกํ โลกํ เตเมนฺโต สพฺพกิเลสปริฬาหํ นิพฺพาเปนฺโต ธมฺมวสฺสํ วสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๘. สธชํ ปทุมํ คยฺหาติ ธเชน สห เอกโต กตฺวา ปทุมํ ปทุมกลาปํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. อฑฺฒโกเส ิโต อหนฺติ อุโภ อุกฺขิปิตฺวา ิโต อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อสนโพธิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สุขปฺปตฺโต สาสเน ปสนฺโน ¶ อสนโพธิโต ผลํ คเหตฺวา ตโต วุฏฺิตโพธิตรุเณ คเหตฺวา โพธึ โรเปสิ, ยถา น วินสฺสติ ตถา อุทกาสิฺจนาทิกมฺเมน รกฺขิตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปริปกฺกสมฺภารตฺตา ¶ สตฺตวสฺสิโกว สมาโน ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปุรากตปฺุนาเมน อสนโพธิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๘. โส ¶ ปุพฺพสมฺภารมนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติยาติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. สตฺตวสฺโส ปริปุณฺณสรโท อหํ โลกนายกํ ติสฺสํ ภควนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ปกาเรน ปสนฺนอนาลุฬิตอวิกมฺปิตจิตฺโต, สุมโน สุนฺทรมโน โสมนสฺสสหคตจิตฺโตติ อตฺโถ.
๗๙. ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติ ติกฺขตฺตุํ ชาโตติ ติสฺโส, โส มาตุคพฺภโต, มนุสฺสชาติโต, ปฺจกฺขนฺธโต จ มุตฺโต หุตฺวา ชาโต นิพฺพตฺโต พุทฺโธ ชาโตติ อตฺโถ. ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ตาทิโน, โลกเชฏฺสฺส อสนโพธึ อุตฺตมํ โรปยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. อสโน นามเธยฺเยนาติ นามปฺตฺติยา นามสฺาย อสโน นาม อสนรุกฺโข โพธิ อโหสีติ อตฺโถ. ธรณีรุหปาทโปติ วลฺลิรุกฺขปพฺพตคงฺคาสาคราทโย ธาเรตีติ ธรณี, กา สา? ปถวี, ตสฺสํ รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, ปาทสงฺขาเตน มูเลน สิฺจิโตทกํ ปิวติ อาโปรสํ สิเนหํ ธาเรตีติ อตฺโถ. ธรณีรุโห จ โส ปาทโป จาติ ธรณีรุหปาทโป, ตํ อุตฺตมํ อสนํ โพธึ ปฺจ วสฺสานิ ปริจรึ โปเสสินฺติ อตฺโถ.
๘๑. ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวาติ ตํ มยา โปสิตํ อสนโพธิรุกฺขํ ปุปฺผิตํ อจฺฉรโยคฺคภูตปุปฺผตฺตา อพฺภุตํ โลมหํสกรณํ ทิสฺวา สกํ ¶ กมฺมํ อตฺตโน กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต ปกาเรน กถยนฺโต พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉฏฺวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๗. สกจินฺตนิยวคฺโค
๑. สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปวนํ ¶ กานนํ ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สกจินฺตนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ตสฺส ภควโต อายุปริโยสาเน อุปฺปนฺโน ¶ ธรมานํ ภควนฺตํ อปาปุณิตฺวา ปรินิพฺพุตกาเล อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต วิเวกํ รมณียํ เอกํ วนํ ปตฺวา ตตฺเถเวกาย กนฺทราย ปุลินเจติยํ กตฺวา ภควติ สฺํ กตฺวา สธาตุกสฺฺจ กตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน ปริจริ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ทฺวีสุ อคฺคํ อคฺคสมฺปตฺตึ อคฺคฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหา ฉฬภิฺโ อโหสิ.
๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปวนํ กานนํ ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปวนนฺติ ปกาเรน วนํ ปตฺถฏํ วิตฺถิณฺณํ คหนภูตนฺติ ปวนํ. กานนํ อวกุจฺฉิตํ อานนํ อวหนํ สตตํ สีหพฺยคฺฆยกฺขรกฺขสมทฺทหตฺถิอสฺสสุปณฺณอุรเคหิ วิหงฺคคณสทฺทกุกฺกุฏโกกิเลหิ วา พหลนฺติ กานนํ, ตํ กานนสงฺขาตํ ปวนํ มนุสฺสสทฺทวิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํ นิสฺสทฺทนฺติ อตฺโถ. อนาวิลนฺติ น อาวิลํ อุปทฺทวรหิตนฺติ อตฺโถ. อิสีนํ อนุจิณฺณนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอรหนฺตขีณาสวสงฺขาตานํ อิสีนํ อนุจิณฺณํ นิเสวิตนฺติ อตฺโถ. อาหุตีนํ ¶ ปฏิคฺคหนฺติ อาหุนํ วุจฺจติ ปูชาสกฺการํ ปฏิคฺคหํ เคหสทิสนฺติ อตฺโถ.
๒. ถูปํ กตฺวาน เวฬุนาติ เวฬุเปสิกาหิ เจติยํ กตฺวาติ อตฺโถ. นานาปุปฺผํ สโมกิรินฺติ จมฺปกาทีหิ อเนเกหิ ปุปฺเผหิ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สชีวมานสฺส สมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา อิว นิมฺมิตํ อุปฺปาทิตํ เจติยํ อหํ อภิ วิเสเสน วนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อโวปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต นานาปุปฺผานิ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา พุทฺธสฺส อุปริ อพฺภุกฺกิริ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ¶ สคฺคสมฺปตฺติฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วุทฺธิปฺปตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. อา สมนฺตโต กาสติ ทิปฺปตีติ อากาโส, ตสฺมึ อากาเส ปุปฺผานํ อวกิริตตฺตา อโวปุปฺผิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗. เอวํ ปตฺตสนฺติปโท อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิมาห. ตตฺถ วิหาราติ วิเสเสน หรติ จตูหิ อิริยาปเถหิ อปตนฺตํ อตฺตภาวํ อาหรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร, ตสฺมา วิหารา อภิ วิเสเสน นิกฺขมฺม นิกฺขมิตฺวา. อพฺภุฏฺาสิ จ จงฺกเมติ จงฺกมนตฺถาย สฏฺิรตเน จงฺกเม อภิวิเสเสน อุฏฺาสิ, อภิรุหีติ อตฺโถ. จตุสจฺจํ ¶ ปกาเสนฺโตติ ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมนฺโต ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสจฺจสงฺขาตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อมตํ ปทํ นิพฺพานํ เทเสนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต ตสฺมึ จงฺกเมติ สมฺพนฺโธ.
๘. สิขิสฺส คิรมฺาย, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโนติ เสฏฺสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส สิขิสฺส พุทฺธสฺส คิรํ สทฺทํ โฆสํ อฺาย ชานิตฺวา. นานาปุปฺผํ คเหตฺวานาติ นาคปุนฺนาคาทิอเนกานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา อาหริตฺวา. อากาสมฺหิ สโมกิรินฺติ จงฺกมนฺตสฺส ภควโต มุทฺธนิ อากาเส โอกิรึ ปูเชสึ.
๙. เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อินฺท ปธานภูต. นราสภ นรานํ ¶ อาสภภูต. ปตฺโตมฺหิ อจลํ านนฺติ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อจลํ านํ นิพฺพานํ ปตฺโต อมฺหิ ภวามิ. หิตฺวา ชยปราชยนฺติ ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติสงฺขาตํ ชยฺจ จตุราปายทุกฺขสงฺขาตํ ปราชยฺจ หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺโต.
๓. ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจาคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สินฺธุยา คงฺคาย สมีเป จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุพฺพสมฺภารยุตฺตตฺตา ปาณิโน อขาทนฺโต เสวาลเมว ภกฺขยนฺโต จรติ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสิภควา สตฺตานุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ โส จกฺกวาโก วิชฺโชตมานํ ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตุณฺเฑน สาลรุกฺขโต สาลปุปฺผํ ฉินฺทิตฺวา อาคมฺม ปูเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน อปราปรํ ฉกามาวจรสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพจริตวเสน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, จกฺกวาโก หุตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา ปุปฺผมาหริตฺวา ปูชิตตฺตา ปุพฺพปฺุนาเมน ปจฺจาคมนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิมาห. สีติ สทฺทํ กุรุมานา ธุนาติ กมฺปตีติ สินฺธุ, นทติ สทฺทํ กโรนฺโต คจฺฉตีติ นทิ. จกฺกวาโก อหํ ตทาติ จกฺกํ สีฆํ คจฺฉนฺตํ อิว อุทเก วา ถเล วา อากาเส วา สีฆํ วาติ คจฺฉตีติ จกฺกวาโก. ตทา วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทสฺสนกาเล อหํ จกฺกวาโก อโหสินฺติ อตฺโถ. สุทฺธเสวาลภกฺโขหนฺติ อฺโคจรอมิสฺสตฺตา สุทฺธเสวาลเมว ขาทนฺโต อหํ วสามิ. ปาเปสุ จ สุสฺโตติ ปุพฺพวาสนาวเสน ปาปกรเณ สุฏฺุ สฺโต ตีหิ ทฺวาเรหิ สฺโต สุสิกฺขิโต.
๑๔. อทฺทสํ ¶ วิรชํ พุทฺธนฺติ ราคโทสโมหวิรหิตตฺตา วิรชํ นิกฺกิเลสํ พุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขึ. คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเสติ อนิลฺชเส อากาสปเถ คจฺฉนฺตํ พุทฺธํ. ตุณฺเฑน มยฺหํ มุขตุณฺเฑน ตาลํ สาลปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา วิปสฺสิสฺสาภิโรปยึ วิปสฺสิสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปรปฺปสาทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย นาเมน เสลพฺราหฺมโณติ ปากโฏ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีติอนุพฺยฺชเนหิ จาติ สยํ โสภมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อเนเกหิ การเณหิ ¶ อเนกาหิ ¶ อุปมาหิ โถมนํ ปกาเสสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก สกฺกมาราทโย ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิสฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อโหสิ, พุทฺธสฺส ถุติยา สตฺตานํ สพฺเพสํ จิตฺตปฺปสาทกรณโต ปรปฺปสาทกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๐. เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุสภนฺติ วสโภ นิสโภ วิสโภ อาสโภติ จตฺตาโร เชฏฺปุงฺควา. ตตฺถ ควสตเชฏฺโก วสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภติ จ ยสฺส กสฺสจิ ถุตึ กโรนฺตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา พหุสฺสุตา อตฺตโน อตฺตโน ปฺาวเสน ถุตึ กโรนฺติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพากาเรน ถุตึ กาตุํ สมตฺโถ เอโกปิ นตฺถิ. อปฺปเมยฺโย หิ พุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘พุทฺโธปิ ¶ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓) –
อาทิกํ. อยมฺปิ พฺราหฺมโณ มุขารูฬฺหวเสน เอกปสีทนวเสน ‘‘อาสภ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุสภ’’นฺติอาทิมาห. วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วโร. อเนเกสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตวีริยตฺตา วีโร. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิกํ เอสติ คเวสตีติ มเหสี, ตํ มเหสึ พุทฺธํ. วิเสเสน กิเลสขนฺธมาราทโย มาเร ชิตวาติ วิชิตาวี, ตํ วิชิตาวินํ สมฺพุทฺธํ. สุวณฺณสฺส วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา โก นาม สตฺโต นปฺปสีทตีติ.
ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภู ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต ภิสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺมึ หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตสฺมึ ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตมคมาสิ. ตํ ทิสฺวา โส หตฺถินาโค ปสนฺนมานโส ภิสมุฬาลํ ¶ คเหตฺวา ภควนฺตํ โภเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน หตฺถิโยนิโต จุโต เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺสตฺตมาคโต มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มหาโภเค อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, โส ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน ภิสทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๙. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต เวสฺสภู นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺสํ ภุนาติ อติกฺกมตีติ เวสฺสภู. อถ วา เวสฺเส วาณิชกมฺเม วา กามราคาทิเก วา กุสลาทิกมฺเม วา วตฺถุกามกิเลสกาเม วา ภุนาติ อภิภวตีติ ¶ เวสฺสภู, โส นาเมน เวสฺสภู นาม ภควา. อิสีนํ ตติโย อหูติ กุสลธมฺเม เอสติ คเวสตีติ อิสิ, ‘‘วิปสฺสี, สิขี, เวสฺสภู’’ติ วุตฺตตฺตา ตติโย อิสิ ตติโย ภควา อหุ อโหสีติ อตฺโถ. กานนํ วนโมคฺคยฺหาติ กานนสงฺขาตํ วนํ โอคยฺห โอคเหตฺวา ปาวิสีติ อตฺโถ.
๓๐. ภิสมุฬาลํ คณฺหิตฺวาติ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ ฉาตกํ ภิสติ หึสติ วินาเสตีติ ภิสํ, โก โส? ปทุมกนฺโท, ภิสฺจ มุฬาลฺจ ภิสมุฬาลํ, ตํ ภิสมุฬาลํ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
๓๑. กเรน จ ปรามฏฺโติ ตํ มยา ทินฺนทานํ, เวสฺสภูวรพุทฺธินา อุตฺตมพุทฺธินา เวสฺสภุนา กเรน หตฺถตเลน ปรามฏฺโ กตสมฺผสฺโส อโหสิ. สุขาหํ นาภิชานามิ, สมํ เตน กุโตตฺตรินฺติ เตน สุเขน ¶ สมํ สุขํ นาภิชานามิ, ตโต อุตฺตรึ ตโต ปรํ ตโต อธิกํ สุขํ กุโตติ อตฺโถ. เสสํ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยนฺติ.
ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา
คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สุจินฺติตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปฺปเทเส เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิคสูกราทโย วธิตฺวา ขาทนฺโต วิหรติ. ตทา โลกนาโถ โลกานุคฺคหํ สตฺตานุทฺทยตฺจ ปฏิจฺจ หิมวนฺตมคมาสิ. ตทา โส เนสาโท ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน ขาทนตฺถาย อานีตํ วรมธุรมํสํ อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย, ตํ ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว ปฺุเน ¶ เตเนว โสมนสฺเสน ตโต จุโต สุคตีสุ สํสรนฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. จตุปฏิสมฺภิทาปฺจาภิฺาทิเภทํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิมาห. คิรติ สทฺทํ กโรตีติ คิริ, โก โส? สิลาปํสุมยปพฺพโต, ทุฏฺุ ทุกฺเขน คมนียํ ทุคฺคํ, คิรีหิ ทุคฺคํ คิริทุคฺคํ, ทุคฺคโมติ อตฺโถ. ตสฺมึ คิริทุคฺเค ปพฺพตนฺตเร จโร จรณสีโล อาสึ อโหสึ. อภิชาโตว เกสรีติ อภิ วิเสเสน ชาโต นิพฺพตฺโต เกสรีว เกสรสีโห อิว คิริทุคฺคสฺมึ จรามีติ อตฺโถ.
๔๐. คิริทุคฺคํ ปวิสึ อหนฺติ อหํ ตทา เตน มํสทาเนน ปีติโสมนสฺสชาโต ปพฺพตนฺตรํ ปาวิสึ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปกฺขิชาโต ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต วตฺถทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล สุปณฺณโยนิยํ นิพฺพตฺโต คนฺธมาทนปพฺพตํ คจฺฉนฺตํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุปณฺณวณฺณํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา มหคฺฆํ ทิพฺพวตฺถํ อาทาย ภควนฺตํ ปูเชสิ. โสปิ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน วีตินาเมตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ อปราปรํ สํสรนฺโต ปฺุานิ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตินฺติ สพฺพตฺถ มหคฺฆํ วตฺถาภรณํ ลทฺธํ, ตโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วตฺถจฺฉายาย คตคตฏฺาเน วสนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺตขีณาสโว อโหสิ, ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน วตฺถทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๔๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปกฺขิชาโต ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขิชาโตติ ปกฺขนฺทติ อุปลวติ สกุโณ เอเตนาติ ปกฺขํ, ปกฺขมสฺส อตฺถีติ ปกฺขี, ปกฺขิโยนิยํ ชาโต นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ. สุปณฺโณติ สุนฺทรํ ปณฺณํ ปตฺตํ ยสฺส โส สุปณฺโณ, วาตคฺคาหสุวณฺณวณฺณชลมานปตฺตมหาภาโรติ ¶ ¶ อตฺโถ. ครุฬาธิโปติ นาเค คณฺหนตฺถาย ครุํ ภารํ ปาสาณํ คิฬนฺตีติ ครุฬา, ครุฬานํ อธิโป ราชาติ ครุฬาธิโป, วิรชํ พุทฺธํ อทฺทสาหนฺติ สมฺพนฺโธ.
วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต อมฺพทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วานรโยนิยํ ¶ นิพฺพตฺโต หิมวนฺเต กปิราชา หุตฺวา ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย อโนมทสฺสี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส กปิราชา ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมธุรํ อมฺพผลํ ขุทฺทมธุนา อทาสิ. อถ ภควา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตํ สพฺพํ ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. อถ โส โสมนสฺสสมฺปนฺนหทโย เตเนว ปีติโสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺโต อโหสิ. ปุพฺพปฺุนาเมน อมฺพทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๓. โส อปรภาเค อตฺตนา กตกุสลพีชํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. เมตฺตาย อผริ โลเก, อปฺปมาเณ นิรูปธีติ โส ภควา สพฺพโลเก อปฺปมาเณ สตฺเต ‘‘สุขี โหนฺตู’’ติอาทินา นิรุปธิ อุปธิวิรหิตํ กตฺวา เมตฺตาย เมตฺตจิตฺเตน อผริ ปตฺถริ วฑฺเฒสีติ อตฺโถ.
๕๔. กปิ อหํ ตทา อาสินฺติ ตทา ตสฺสาคมนกาเล กปิราชา อโหสินฺติ อตฺโถ.
อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุมโน ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการสฺส กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺนมานโส สุมนมาลามุฏฺิโย คเหตฺวา อุโภหิ ¶ หตฺเถหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา สุมนนาเมน ¶ ปากโฏ สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๒. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุมโน นาม นาเมนาติอาทิมาห. สุนฺทรํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส โส สุมโน. สทฺธาปสาทพหุมาเนน ยุตฺโต นาเมน สุมโน นาม มาลากาโร ตทา อหํ อโหสึ.
๖๓. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สิขา มุทฺธา กาสตีติ สิขี. อถ วา สมฺปยุตฺตสมฺปโยเค ขาทติ วิทฺธํเสตีติ สิขี, กา สา? อคฺคิสิขา, อคฺคิสิขา วิย สิขาย ทิปฺปนโต สิขี. ยถา อคฺคิสิขา โชตติ ปากฏา โหติ, สิขี ปตฺตติณกฏฺปลาสาทิเก ทหติ, เอวมยมฺปิ ภควา นีลปีตาทิรํสีหิ โชตติ สกลโลกสนฺนิวาเส ปากโฏ โหติ. สกสนฺตานคตสพฺพกิเลเส โสเสติ วิทฺธํเสติ ฌาเปตีติ โวหารนามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ, ตสฺส สิขิโน. สกลโลกสฺส พนฺธุาตโกติ โลกพนฺธุ, ตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโน ภควโต สุมนปุปฺผํ อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหาวิภวสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ อโนชปุปฺผโมจินิตฺวา จงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ‘‘ภควา ¶ , อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สุวณฺณวณฺโณ ปูชนีโย หุตฺวา นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต ¶ สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป อโหสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๘-๙. โส ¶ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิมาห. ตตฺถ สีหนฺติ ทฺวิปทจตุปฺปทาทโย สตฺเต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ สีโห, อภีตรูโป อภีตสภาโว, ตํ อภีตรูปํ สีหํ อิว นิสินฺนํ ปูเชสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขีนํ อคฺคํ ครุฬราชํ อิว ปวรํ อุตฺตมํ พฺยคฺฆราชํ อิว อภิ วิเสเสน ชาตํ สพฺพสีหานํ วิเสสํ เกสรสีหํ อิว ติโลกสฺส สรณํ สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. กึ ภูตํ? อเนชํ นิกฺกิเลสํ ขนฺธมาราทีหิ อปราชิตํ นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ. มารณานคฺคนฺติ สพฺพกิเลสานํ มารเณ โสสเน วิทฺธํสเน อคฺคํ เสฏฺํ กิเลเส มาเรนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วิชฺชมานานมฺปิ เตสํ อคฺคนฺติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ปริวาริตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๐. จงฺโกฏเก เปตฺวานาติ อุตฺตมํ อโนชปุปฺผํ กรณฺฑเก ปูเรตฺวา สิขีสมฺพุทฺธํ เสฏฺํ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๘. นาคสมาลวคฺโค
๑. นาคสมาลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อาปาฏลึ ¶ อหํ ปุปฺผนฺติอาทิกํ อายสฺมโต นาคสมาลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตถารูปสชฺชนสํสคฺคสฺส ¶ อลาเภน สตฺถริ ธรมานกาเล ทสฺสนสวนปูชากมฺมมกริตฺวา ปรินิพฺพุตกาเล ตสฺส ภควโต สารีริกธาตุํ นิทหิตฺวา กตเจติยมฺหิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปาฏลิปุปฺผํ ปูเชตฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา เตเนว โสมนสฺเสน ตโต กาลํ กโต ตุสิตาทีสุ ฉสุ เทวโลเกสุ สุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต นาครุกฺขปลฺลวโกมฬสทิสสรีรตฺตา นาคสมาโลติ มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺโย ภควติ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส ¶ ปจฺฉา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อาปาฏลึ อหํ ปุปฺผนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาปาฏลินฺติ อา สมนฺตโต, อาทเรน วา ปาฏลิปุปฺผํ คเหตฺวา อหํ ถูปมฺหิ อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. อุชฺฌิตํ สุมหาปเถติ สพฺพนครวาสีนํ วนฺทนปูชนตฺถาย มหาปเถ นครมชฺเฌ วีถิยํ อุชฺฌิตํ อุฏฺาปิตํ, อิฏฺกกมฺมสุธากมฺมาทีหิ นิปฺผาทิตนฺติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
นาคสมาลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ปทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อกฺกนฺตฺจ ปทํ ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต ปทสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ สทฺธาสมฺปนฺเน อุปาสกเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ภควตา ตสฺส อนุกมฺปาย ทสฺสิตํ ปทเจติยํ ทิสฺวา ปสนฺโน โลมหฏฺชาโต วนฺทนปูชนาทิพหุมานมกาสิ. โส เตเนว สุเขตฺเต สุกเตน ปฺุเน ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ ชาโต มนุสฺสสมฺปตฺตึ สพฺพมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ¶ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ปุรากตปฺุนาเมน ปทสฺกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อกฺกนฺตฺจ ปทํ ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ อกฺกนฺตนฺติ อกฺกมิตํ ทสฺสิตํ. สพฺพพุทฺธานํ สพฺพทา จตุรงฺคุโลปริเยว คมนํ, อยํ ปน ตสฺส สทฺธาสมฺปนฺนตํ ตฺวา ‘‘เอโส อิมํ ปสฺสตู’’ติ ปทเจติยํ ทสฺเสสิ, ตสฺมา โส ตสฺมึ ปสีทิตฺวา วนฺทนปูชนาทิสกฺการมกาสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทุมคฺเค ปํสุกูลิกนฺติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ภควโต ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อรหทฺธช’’นฺติ จินฺเตตฺวา วนฺทนปูชนาทิสกฺการมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙. โส ปตฺตอรหตฺตาธิคโม อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ทุมคฺเค ปํสุกูลิกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ธุนาติ กมฺปตีติ ทุโม. ทุหติ ปูเรติ อากาสตลนฺติ วา ทุโม, ทุมสฺส อคฺโค โกฏีติ ทุมคฺโค, ตสฺมึ ทุมคฺเค. ปํสุมิว ปฏิกฺกูลภาวํ อมนฺุภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, ปํสุกูลเมว ปํสุกูลิกํ, สตฺถุโน ¶ ปํสุกูลํ ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ทิสฺวา อหํ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตํ ปํสุกูลํ อวนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ภิสาลุวทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ ¶ วนโมคฺคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ภิสาลุวทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺส สมีเป อรฺาวาเส วสนฺโต วนมูลผลาหาโร วิเวกวเสนาคตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจภิสาลุเว อทาสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตํ ปสาเทตุํ ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิ. โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ สมฺปตฺติมนุภวิตฺวา ปจฺฉา มนุสฺสสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปตฺตึ ปตฺโต ตํ ปหาย สาสเน ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๓. โส ตโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. วสามิ วิปิเน อหนฺติ วิเวกวาโส อหํ วสามีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ภิสาลุวทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉฏฺภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. เอกสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ขณฺโฑ ¶ นามาสิ นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต เอกสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺนมานโส ตสฺส สตฺถุโน ขณฺฑํ นาม อคฺคสาวกํ ภิกฺขาย จรมานํ ทิสฺวา สทฺทหิตฺวา ปิณฺฑปาตมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ¶ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส เอกทิวสํ ปิณฺฑปาตสฺส สฺํ มนสิกริตฺวา ปฏิลทฺธวิเสสตฺตา เอกสฺกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขณฺโฑ นามาสิ นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺส อคฺคสาวกตฺเถรสฺส กิเลสานํ ขณฺฑิตตฺตา ขณฺโฑติ นามํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ติณสนฺถรทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต ติณสนฺถรทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต พุทฺธุปฺปาทโต ปเคว อุปฺปนฺนตฺตา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร เอกํ สรํ นิสฺสาย ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย ติสฺโส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย อากาเสน อคมาสิ. อถ โข โส ตาปโส อากาสโต โอรุยฺห ิตํ ตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณํ ลายิตฺวา ติณสนฺถรํ กตฺวา นิสีทาเปตฺวา พหุมานาทเรน ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปฏิกุฏิโก หุตฺวา ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกวิธสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. มหาชาตสฺสโรติ เอตฺถ ปน สรนฺติ เอตฺถ ปานียตฺถิกา ทฺวิปทจตุปฺปทาทโย สตฺตาติ สรํ, อถ วา สรนฺติ เอตฺถ นทีกนฺทราทโยติ สรํ, มหนฺโต ¶ จ โส สยเมว ชาตตฺตา สโร เจติ มหาชาตสฺสโร. อโนตตฺตฉทฺทนฺตทหาทโย วิย อปากฏนามตฺตา ‘‘มหาชาตสฺสโร’’ติ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. สตปตฺเตหิ ¶ สฺฉนฺโนติ เอเกกสฺมึ ปุปฺเผ สตสตปตฺตานํ วเสน สตปตฺโต, สตปตฺตเสตปทุเมหิ ¶ สฺฉนฺโน คหนีภูโตติ อตฺโถ. นานาสกุณมาลโยติ อเนเก หํสกุกฺกุฏกุกฺกุหเทณฺฑิภาทโย เอกโต กุณนฺติ สทฺทํ กโรนฺตีติ สกุณาติ ลทฺธนามานํ ปกฺขีนํ อาลโย อาธารภูโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติณสนฺถรทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สูจิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ภควโต จีวรกมฺมํ กาตุํ ปฺจ สูจิโย อทาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ปฺุมนุภวิตฺวา วิจรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ติกฺขปฺโ หุตฺวา ปากโฏ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชนฺโต ติกฺขปฺตาย ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๓๐. โส อปรภาเค ปฺุํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. อนฺตรนฺตรํ ปเนตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
๓๑. ปฺจสูจี มยา ทินฺนาติ เอตฺถ สูจติ ฉิทฺทํ กโรติ วิชฺฌตีติ สูจิ, ปฺจมตฺตา สูจี ปฺจสูจี มยา ทินฺนาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ กุลเคเห เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต กุสลากุสลฺู สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปาฏลิปุปฺผํ คเหตฺวา สตฺถุ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน พหุธา ¶ สุขสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. โส อปรภาเค ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนฺตราปเณติ อา สมนฺตโต หิรฺสุวณฺณาทิกํ ภณฺฑํ ปเณนฺติ วิกฺกิณนฺติ ปตฺถรนฺติ เอตฺถาติ อาปณํ, อาปณสฺส อนฺตรํ วีถีติ อนฺตราปณํ, ตสฺมึ อนฺตราปเณ. สุวณฺณวณฺณํ กฺจนคฺฆิยสํกาสํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปาฏลิปุปฺผํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ิตฺชลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ิตฺชลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล ปุรากเตน เอเกน กมฺมจฺฉิทฺเทน เนสาทโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต มิคสูกราทโย มาเรตฺวา เนสาทกมฺเมน อรฺเ วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย ติสฺโส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. โส ตํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขเณหิ อสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาหิ จ ชลมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปณามํ กตฺวา คนฺตฺวา ปณฺณสนฺถเร นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ เทโว คชฺชนฺโต อสนิ ปติ, ตโต มรณสมเย พุทฺธมนุสฺสริตฺวา ปุนฺชลิมกาสิ. โส เตน ปฺุเน สุเขตฺเต กตกุสลตฺตา อกุสลวิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุรากตวาสนาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๒. โส ¶ ตโต ปรํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคลุทฺโทติ มิคานํ มารณํ อุปคจฺฉตีติ มิคลุทฺโท. มิคนฺติ สีฆํ วาตเวเคน คจฺฉนฺติ ธาวนฺตีติ มิคา, เตสํ มิคานํ มารเณ ลุทฺโท ทารุโณ โลภีติ มิคลุทฺโท. โส อหํ ปุเร ภควโต ทสฺสนสมเย มิคลุทฺโท อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ ¶ . อรฺเ กานเนติ อรติ คจฺฉติ มิคสมูโห เอตฺถาติ อรฺํ, อถ วา อา สมนฺตโต รชฺชนฺติ ตตฺถ วิเวกาภิรตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโย ¶ มหาสารปฺปตฺตา สปฺปุริสาติ อรฺํ. กา กุจฺฉิตากาเรน วา ภยานกากาเรน วา นทนฺติ สทฺทํ กโรนฺติ, อานนฺติ วินฺทนฺตีติ วา กานนํ, ตสฺมึ อรฺเ กานเน มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อทฺทสํ สมฺพุทฺธนฺติ ตตฺถ ตสฺมึ อรฺเ อุปคตํ สมฺพุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ. ทสฺสนํ ปุเร อโหสิ อวิทูเร, ตสฺมา มโนทฺวารานุสาเรน จกฺขุวิฺาณํ ปุเรจาริกํ กายวิฺาณสมงฺคึ ปาเปติ อปฺเปตีติ อตฺโถ.
๔๔. ตโต เม อสนีปาโตติ อา สมนฺตโต สนนฺโต คชฺชนฺโต ปตตีติ อสนิ, อสนิยา ปาโต ปตนํ อสนีปาโต, เทวทณฺโฑติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ิตฺชลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ติปทุมิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ติปทุมิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวติยํ มาลาการกุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มาลาการกมฺมํ กตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ อเนกวิธานิ ชลชถลชปุปฺผานิ คเหตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตุกาโม เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ราชา อิมานิ ตาว ปุปฺผานิ ทิสฺวา ปสนฺโน สหสฺสํ วา ธนํ คามาทิกํ วา ทเทยฺย, โลกนาถํ ปน ปูเชตฺวา นิพฺพานามตธนํ ลภามิ, กึ เม เอเตสุ สุนฺทร’’นฺติ เตน ‘‘ภควนฺตํ ¶ ปูเชตฺวา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติโย นิปฺผาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา วณฺณวนฺตํ อตีว รตฺตปุปฺผตฺตยํ คเหตฺวา ปูเชสิ. ตานิ คนฺตฺวา อากาสํ ฉาเทตฺวา ปตฺถริตฺวา อฏฺํสุ. นครวาสิโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ. ตํ ทิสฺวา ภควา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๘. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. สพฺพธมฺมาน ปารคูติ สพฺเพสํ นวโลกุตฺตรธมฺมานํ ปารํ นิพฺพานํ คโต ปจฺจกฺขํ กโตติ อตฺโถ. ทนฺโต ทนฺตปริวุโตติ สยํ กายวาจาทีหิ ¶ ทนฺโต เอตทคฺเค ปิเตหิ สาวเกหิ ปริวุโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธวเสน อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติปทุมิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๙. ติมิรวคฺโค
๑. ติมิรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ติมิรปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา สมีเป วสติ, วิเวกกามตาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นิสินฺนํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส คุณํ ปสีทิตฺวา ติมิรปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ ¶ สมฺปตฺติมนุภวนฺโต สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อนุโภตํ วชามหนฺติ คงฺคาย อาสนฺเน วสนภาเวน สพฺพตฺถ รมฺมภาเวน คงฺคาโต เหฏฺา โสตานุสาเรน อหํ วชามิ คจฺฉามิ ตตฺถ ตตฺถ วสามีติ อตฺโถ. นิสินฺนํ สมณํ ทิสฺวาติ สมิตปาปตฺตา โสสิตปาปตฺตา สมณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวาติ อตฺโถ.
๒. เอวํ จินฺเตสหํ ตทาติ อยํ ภควา สยํ ติณฺโณ สพฺพสตฺเต ตารยิสฺสติ สํสารโต อุตฺตาเรติ สยํ กายทฺวาราทีหิ ทมิโต อยํ ภควา ปเร ทเมติ.
๓. สยํ อสฺสตฺโถ อสฺสาสมฺปตฺโต, กิเลสปริฬาหโต มุตฺโต สพฺพสตฺเต อสฺสาเสติ, สนฺตภาวํ อาปาเปติ. สยํ สนฺโต สนฺตกายจิตฺโต ปเรสํ สนฺตกายจิตฺตํ ปาเปติ. สยํ มุตฺโต สํสารโต มุจฺจิโต ปเร สํสารโต โมจยิสฺสติ. โส อยํ ภควา สยํ นิพฺพุโต กิเลสคฺคีหิ นิพฺพุโต ปเรสมฺปิ กิเลสคฺคีหิ นิพฺพาเปสฺสตีติ อหํ ตทา เอวํ จินฺเตสินฺติ อตฺโถ.
๔. คเหตฺวา ติมิรปุปฺผนฺติ สกลํ วนนฺตํ นีลกาฬรํสีหิ อนฺธการํ วิย กุรุมานํ ขายตีติ ¶ ติมิรํ ปุปฺผํ ตํ คเหตฺวา กณฺณิกาวณฺฏํ คเหตฺวา มตฺถเก สีสสฺส อุปริ อากาเส โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติมิรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. คตสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา ¶ สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต คตสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปุรากตวาสนาวเสน สทฺธาชาโต สตฺตวสฺสิกกาเลเยว ปพฺพชิโต ภควโต ปณามกรเณเนว ปากโฏ อโหสิ. โส เอกทิวสํ อตีว นีลมณิปฺปภานิ นงฺคลกสิตฏฺาเน อุฏฺิตสตฺตปุปฺผานิ คเหตฺวา อากาเส ปูเชสิ. โส ยาวตายุกํ สมณธมฺมํ กตฺวา เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติยา สตฺตวสฺโสติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ปริปุณฺณสตฺตวสฺสิโกติ อตฺโถ. ปพฺพชึ อนคาริยนฺติ อคารสฺส หิตํ อาคาริยํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ นตฺถิ อาคาริยนฺติ อนคาริยํ, พุทฺธสาสเน ปพฺพชึ อหนฺติ อตฺโถ.
๑๒. สุคตานุคตํ มคฺคนฺติ พุทฺเธน คตํ มคฺคํ. อถ วา สุคเตน เทสิตํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณวเสน หฏฺมานโส ตุฏฺจิตฺโต ปูเชตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คตสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. นิปนฺนฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
รุกฺขมูเล ¶ นิสินฺโนหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต นิปนฺนฺชลิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปพฺพชิตฺวา รุกฺขมูลิกงฺคํ ปูรยมาโน อรฺเ วิหรติ. ตสฺมึ สมเย ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, เตน ปีฬิโต ปรมการฺุปฺปตฺโต อโหสิ. ตทา ภควา ตสฺส การฺุเน ตตฺถ อคมาสิ. อถ โส นิปนฺนโกว อุฏฺิตุํ อสกฺโกนฺโต สิรสิ อฺชลึ กตฺวา ภควโต ปณามํ อกาสิ. โส ตโต จุโต ตุสิตภวเน อุปฺปนฺโน ตตฺถ สมฺปตฺติมนุภวิตฺวา เอวํ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ปุรากตปฺุวเสน นิปนฺนฺชลิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๖. โส อปรภาเค อตฺตโน ปฺุสมฺปตฺติโย โอโลเกตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต รุกฺขมูเล นิสินฺโนหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ รุหติ ปฏิรุหติ อุทฺธมุทฺธํ อาโรหตีติ รุกฺโข, ตสฺส รุกฺขสฺส มูเล สมีเปติ อตฺโถ. พฺยาธิโต ปรเมน จาติ ปรเมน อธิเกน ขเรน กกฺขเฬน พฺยาธินา โรเคน พฺยาธิโต, พฺยาธินา อหํ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปรมการฺุปฺปตฺโตมฺหีติ ปรมํ อธิกํ การฺุํ ทีนภาวํ ทุกฺขิตภาวํ ปตฺโตมฺหิ อรฺเ กานเนติ สมฺพนฺโธ.
๒๐. ปฺเจวาสุํ มหาสิขาติ สิรสิ ปิฬนฺธนตฺเถน สิขา วุจฺจติ จูฬา. มณีติ โชตมานํ มกุฏํ ตสฺส อตฺถีติ สิโข, จกฺกวตฺติโน เอกนามกา ปฺเจว จกฺกวตฺติโน อาสุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นิปนฺนฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. อโธปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อภิภู นาม โส ภิกฺขูติอาทิกํ อายสฺมโต อโธปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา อปรภาเค กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี อิทฺธีสุ จ วสีภาวํ ปตฺวา หิมวนฺตสฺมึ ปฏิวสติ. ตสฺส สิขิสฺส ภควโต อภิภู นาม อคฺคสาวโก วิเวกาภิรโต หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส ตาปโส ตํ อคฺคสาวกตฺเถรํ ทิสฺวา เถรสฺส ิตปพฺพตํ อารุหนฺโต ปพฺพตสฺส เหฏฺาตลโต สุคนฺธานิ วณฺณสมฺปนฺนานิ สตฺต ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปูเชสิ. อถ โส เถโร ตสฺสานุโมทนมกาสิ. โสปิ ตาปโส สกสฺสมํ อคมาสิ. ตตฺถ เอเกน อชคเรน ปีฬิโต อปรภาเค อปริหีนชฺฌาโน ¶ เตเนว อุปทฺทเวน อุปทฺทุโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโน หุตฺวา พฺรหฺมสมฺปตฺตึ ฉกามาวจรสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ เขเปตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส อปรภาเค อตฺตโน กตปฺุนาเมน อโธปุปฺผิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๒. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อภิภู นาม โส ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ สีลสมาธีหิ ปเร อภิภวตีติ อภิภู, ขนฺธมาราทิมาเร ¶ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ วา อภิภู, สสนฺตานปรสนฺตานคตกิเลเส อภิภวติ วิเหเสติ วิทฺธํเสตีติ วา อภิภู. ภิกฺขนสีโล ยาจนสีโลติ ภิกฺขุ, ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ วา ภิกฺขุ. อภิภู นาม อคฺคสาวโก โส ภิกฺขูติ อตฺโถ, สิขิสฺส ภควโต อคฺคสาวโกติ สมฺพนฺโธ.
๒๗. อชคโร มํ ปีเฬสีติ ตถารูปํ สีลสมฺปนฺนํ ฌานสมฺปนฺนํ ตาปสํ ปุพฺเพ กตปาเปน เวเรน จ มหนฺโต อชครสปฺโป ปีเฬสิ. โส เตเนว อุปทฺทเวน อุปทฺทุโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อาสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อโธปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. รํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต รํสิสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อชินจมฺมธโร หิมวนฺตมฺหิ วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสี ภควา หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส ตาปโส ตมุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ภควโต ¶ สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสีสุ ปสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ปฺจงฺเคน นมกฺการมกาสิ. โส เตเนว ปฺุเน อิโต จุโต ตุสิตาทีสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพเตติ ปกาเรน พฺรูหติ วฑฺเฒตีติ ปพฺพโต, หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวนฺโต, หิมวนฺโต จ โส ปพฺพโต จาติ หิมวนฺตปพฺพโต. หิมวนฺตปพฺพเตติ วตฺตพฺเพ คาถาวจนสุขตฺถํ ‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมึ หิมวนฺตมฺหิ ปพฺพเต วาสํ กปฺเปสึ ปุเร อหนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ นยานุสาเรน อุตฺตานเมวาติ.
รํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ทุติยรํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต ¶ หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ทุติยรํสิสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสโล อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปพฺพเต วสนฺโต วากจีรนิวสโน วิเวกสุเขน วิหรติ. ตสฺมึ สมเย โส ผุสฺสํ ภควนฺตํ ตํ ปเทสํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย อิโต จิโต วิธาวนฺติโย ทณฺฑทีปิกานิกฺขนฺตวิปฺผุรนฺตมิว ทิสฺวา ตสฺมึ ปสนฺโน อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา วนฺทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย ¶ จ ¶ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุพฺพวาสนาวเสน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๕. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุติยรํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สุขปฺปตฺโต ตํ สพฺพํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ขราชินจมฺมธารี หุตฺวา วิหรติ. ตสฺมิฺจ สมเย ผุสฺสํ ภควนฺตํ ตตฺถ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรานิ ผลานิ คเหตฺวา โภเชสิ. โส เตเนว กุสเลน เทวโลกาทีสุ ปฺุสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. สทฺทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สทฺทสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ¶ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตมฺหิ อรฺาวาเส วสนฺโต อตฺตโน อนุกมฺปาย อุปคตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺเมสุ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ ฉสุ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๓. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สทฺทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. โพธิสิฺจกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต โพธิสิฺจกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภยนฺโต มหาชเน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา อเนกานิ ปุปฺผานิ สุคนฺโธทกานิ จ คาหาเปตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๖. โส อรหา หุตฺวา ฌานผลสุเขน วีตินาเมตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิเสเสน ภพฺพาภพฺพชเน ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิปสฺสนฺโต จตุสจฺจํ ปสฺสนทกฺขนสีโลติ วา วิปสฺสี, ตสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต มหาโพธิมโห ¶ อหูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราปิ มหาโพธีติ โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, ตเมตฺถ นิสินฺโน ภควา ปฏิวิชฺฌตีติ กณิการปาทปรุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจติ, มหิโต จ โส เทวพฺรหฺมนราสุเรหิ โพธิ เจติ มหาโพธิ, มหโต พุทฺธสฺส ภควโต โพธีติ วา มหาโพธิ, ตสฺส มโห ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โพธิสิฺจกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปทุมปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
โปกฺขรวนํ ¶ ¶ ปวิฏฺโติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปทุมสมฺปนฺนํ เอกํ โปกฺขรณึ ปวิสิตฺวา ภิสมุฬาเล ขาทนฺโต โปกฺขรณิยา อวิทูเร คจฺฉมานํ ผุสฺสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตโต ปทุมานิ โอจินิตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ, ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ. โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติสาโร สมณธมฺมํ ปูเรตฺวา ตโต จุโต ตุสิตภวนมลํ กุรุมาโน วิย ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา กเมน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โปกฺขรวนํ ปวิฏฺโติอาทิมาห. ตตฺถ ปกาเรน นฬทณฺฑปตฺตาทีหิ ขรนฺตีติ โปกฺขรา, โปกฺขรานํ สมุฏฺิตฏฺเน สมูหนฺติ โปกฺขรวนํ, ปทุมคจฺฉสณฺเฑหิ มณฺฑิตํ มชฺฌํ ปวิฏฺโ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปทุมปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
นวมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สุธาวคฺโค
๑. สุธาปิณฺฑิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปูชารเห ¶ ¶ ปูชยโตติอาทิกํ อายสฺมโต สุธาปิณฺฑิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ภควติ ธรมาเน ปฺุํ กาตุมสกฺโกนฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ธาตุํ นิทหิตฺวา เจติเย กรียมาเน สุธาปิณฺฑมทาสิ. โส เตน ปฺุเน จตุนฺนวุติกปฺปโต ปฏฺาย เอตฺถนฺตเร จตุราปายมทิสฺวา เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑-๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปูชารเหติอาทิมาห. ตตฺถ ปูชารหา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกาจริยุปชฺฌายมาตาปิตุครุอาทโย, เตสุ ปูชารเหสุ มาลาทิปทุมวตฺถาภรณจตุปจฺจยาทีหิ ¶ ปูชยโต ปูชยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺุโกฏฺาสํ สหสฺสสตสหสฺสาทิวเสน สงฺขฺยํ กาตุํ เกนจิ มหานุภาเวนาปิ น สกฺกาติ อตฺโถ. น เกวลเมว ธรมาเน พุทฺธาทโย ปูชยโต, ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ภควโต เจติยปฏิมาโพธิอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๓. ตํ ทีเปตุํ จตุนฺนมปิ ทีปานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จตุนฺนมปิ ทีปานนฺติ ชมฺพุทีปอปรโคยานอุตฺตรกุรุปุพฺพวิเทหสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ทีปานํ ตทนุคตานํ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปานฺจ เอกโต กตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ อิสฺสรํ จกฺกวตฺติรชฺชํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอกิสฺสา ปูชนาเยตนฺติ ธาตุคพฺเภ เจติเย กตาย เอกิสฺสา ปูชาย เอตํ สกลชมฺพุทีเป สตฺตรตนาทิกํ สกลํ ธนํ. กลํ นาคฺฆติ โสฬสินฺติ เจติเย กตปูชาย โสฬสกฺขตฺตุํ วิภตฺตสฺส โสฬสมโกฏฺาสสฺส น อคฺฆตีติ อตฺโถ.
๔. สิทฺธตฺถสฺส…เป… ¶ ผลิตนฺตเรติ นรานํ อคฺคสฺส เสฏฺสฺส สิทฺธตฺถสฺส ภควโต เจติเย ¶ ธาตุคพฺภมฺหิ สุธากมฺเม กรียมาเน ปริจฺเฉทานํ อุภินฺนมนฺตเร เวมชฺเฌ, อถ วา ปุปฺผทานฏฺานานํ อนฺตเร ผลนฺติยา มยา สุธาปิณฺโฑ ทินฺโน มกฺขิโตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุธาปิณฺฑิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุจินฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺส โลกนาถสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สุจินฺติกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ นิพฺพานาธิคมาย ปฺุํ อุปจินิตฺวา ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา สตฺถุ นิสีทนตฺถาย ปริสุทฺธํ สิลิฏฺํ กฏฺมยมนคฺฆปีมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน สุคติสุขมนุภวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๘. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺส โลกนาถสฺสาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุจินฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. อฑฺฒเจฬกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺสาหํ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต อฑฺฒเจฬกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอเกนากุสเลน กมฺเมน ทุคฺคตกุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธมฺมเทสนํ ตฺวา ปสนฺนมานโส จีวรตฺถาย อฑฺฒภาคํ เอกํ ทุสฺสมทาสิ. โส ¶ เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ อทฺธกุเล ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๔. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อฑฺฒเจฬกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กมฺมาโรหํ ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สูจิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อนฺตรนฺตรา กุสลพีชานิ ปูเรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล อนฺตรนฺตรา กเตน เอเกน กมฺมจฺฉิทฺเทน กมฺมารกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส จีวรสิพฺพนตฺถาย สูจิทานมทาสิ, เตน ปฺุเน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน จกฺกวตฺตาทโย สมฺปตฺติโย จ อนุภวนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ติกฺขปฺโ วชีราโณ อโหสิ. โส กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มหทฺธโน สทฺธาชาโต ติกฺขปฺโ อโหสิ. โส เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺมานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา นิสินฺนาสเนเยว อรหา อโหสิ.
๑๙. โส อรหา สมาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กมฺมาโรหํ ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺมาโรติ อโยกมฺมโลหกมฺมาทินา กมฺเมน ชีวติ รุหติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ อาปชฺชตีติ กมฺมาโร, ปุพฺเพ ปฺุกรณกาเล กมฺมาโร อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. คนฺธมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺธมาลิยตฺเถรสฺส อปทาน. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา จนฺทนาครุกปฺปูรกสฺสตุราทีนิ อเนกานิ สุคนฺธานิ วฑฺเฒตฺวา สตฺถุ คนฺธถูปํ กาเรสิ. ตสฺสุปริ สุมนปุปฺเผหิ ฉาเทสิ, พุทฺธฺจ อฏฺงฺคนมกฺการํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๔. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คนฺธมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ติปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อนฺตรา เกนจิ อกุสลจฺฉิทฺเทน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต มิคลุทฺโท หุตฺวา อรฺเ วิหรติ. ตทา วิปสฺสิสฺส ภควโต ปาฏลิโพธึ สมฺปุณฺณปตฺตปลฺลวํ หริตวณฺณํ นีโลภาสํ มโนรมํ ทิสฺวา ตีหิ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปุราณปตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต สมฺมุขา วิย ปาฏลิมหาโพธึ วนฺทิ. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อปราปรํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ ชาโต ตตฺถ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธโสมนสฺสหทโย เคหํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๑. โส ¶ เอวํ สิทฺธิปฺปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มรณาย คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มิโค, อถ วา มคยมาโน อิหติ ปวตฺตตีติ มิโค, มิคานํ มารเณ ลุทฺโท โลภี เคโธติ มิคลุทฺโท, ปุเร มยฺหํ ปฺุกรณสมเย กานนสงฺขาเต มหาอรฺเ มิคลุทฺโท อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฏลึ หริตํ ทิสฺวาติ ตตฺถ ปกาเรน ตเลน รตฺตวณฺเณน ภวตีติ ปาฏลิ ¶ , ปุปฺผานํ ¶ รตฺตวณฺณตาย ปาฏลีติ โวหาโร, ปตฺตานํ หริตตาย หริตํ นีลวณฺณํ ปาฏลิโพธึ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. มธุปิณฺฑิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิวเน กานเน ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต มธุปิณฺฑิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เนสาทโยนิยํ นิพฺพตฺโต มหาอรฺเ ปฏิวสติ. ตทา วิเวกาภิรติยา สมฺปตฺตํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สมาธิโต วุฏฺิตสฺส ตสฺส สุมธุรํ มธุมทาสิ. ตตฺถ จ ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว ปฺุเน สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิวเน กานเน ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ วิวเนติ วิเสเสน วนํ ปตฺถฏํ วิวนํ, หตฺถิอสฺสรถสทฺเทหิ เภริสทฺเทหิ จ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ จ วิคตํ พฺยาปคตนฺติ อตฺโถ, กานนสงฺขาเต มหาอรฺเ วิวเนติ สมฺพนฺโธ. โอสธึว วิโรจนฺตนฺติ ภววฑฺฒกิชนานํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิปฺผาเทตีติ โอสธํ. โอชานิพฺพตฺติการณํ ปฏิจฺจ ยาย ตารกาย อุคฺคตาย อุทฺธรนฺติ คณฺหนฺตีติ สา โอสธิ. โอสธิตารกา ¶ อิว วิโรจนฺตีติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โอสธึว วิโรจนฺต’’นฺติ จ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มธุปิณฺฑิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. เสนาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เสนาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ วนนฺตรํ สมฺปตฺตสฺส ภควโต ปณามํ กตฺวา ปณฺณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา อทาสิ. ภควโต นิสินฺนฏฺานสฺส สมนฺตโต ภิตฺติปริจฺเฉทํ กตฺวา ปุปฺผปูชมกาสิ. โส เตน ปฺุเน ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เสนาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรสฺส อปทานํ. ตสฺส อุปฺปตฺติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนิยาเมเนว ทฏฺพฺพา.
เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. พุทฺธุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธุปฏฺากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย อตฺตโน สิปฺเป สงฺขธมเน เฉโก อโหสิ, นิจฺจกาลํ ภควโต สงฺขํ ธเมตฺวา สงฺขสทฺเทเนว ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปากโฏ มหาโฆโส มหานาที มธุรสฺสโร อโหสิ, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ ปากฏกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มธุรสฺสโรติ ปากโฏ, สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, อปรภาเค มธุรสฺสรตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๑. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อโหสึ สงฺขธมโกติ สํ สุฏฺุ ขนนฺโต คจฺฉตีติ สงฺโข, สมุทฺทชลปริยนฺเต จรมาโน คจฺฉติ วิจรตีติ อตฺโถ. ตํ สงฺขํ ธมติ โฆสํ กโรตีติ สงฺขธมโก, โสหํ สงฺขธมโกว อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
พุทฺธุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๑. ภิกฺขทายิวคฺโค
๑. ภิกฺขาทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภิกฺขาทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาชาโต วิหารโต นิกฺขมิตฺวา ปิณฺฑาย จรมานํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาหารมทาสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ¶ ปกฺกามิ. โส เตเนว กุสเลน ยาวตายุกํ ตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ปวรา อภินิกฺขนฺตนฺติ ปกาเรน วริตพฺพํ ปตฺเถตพฺพนฺติ ปวรํ, รมฺมภูตโต วิเวกภูตโต สกวิหารโต อภิ วิเสเสน นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถ. วานา นิพฺพานมาคตนฺติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ, วานนามํ ตณฺหํ ปธานํ กตฺวา สพฺพกิเลเส ปหาย นิพฺพานํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ.
๒. กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวานาติ กรตเลน คเหตพฺพา ทพฺพิ กฏจฺฉุ, ภิกฺขียติ อายาจียตีติ ภิกฺขา, อภิ วิเสเสน ขาทิตพฺพา ภกฺขิตพฺพาติ วา ภิกฺขา, กฏจฺฉุนา คเหตพฺพา ภิกฺขา กฏจฺฉุภิกฺขา, ทพฺพิยา ภตฺตํ ทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ภิกฺขาทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต าณสฺิกตฺเถรสฺส อปทานํ. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต สทฺธมฺมสฺสวเน สาทโร สาลโย ภควโต ธมฺมเทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา โฆสปมาณตฺตา ภควโต าเณ ปสนฺโน ปฺจงฺคอฏฺงฺคนมกฺการวเสน ปณามํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส ตโต จุโต เทวโลเกสุ อุปฺปนฺโน ตตฺถ ฉ กามาวจเร ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก ชาโต ตตฺถคฺคภูตา จกฺกวตฺติสมฺปทาทโย ¶ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. นิสภาชานิยํ ยถาติ ควสตสหสฺสเชฏฺโ นิสโภ, นิสโภ จ โส อาชานิโย เสฏฺโ อุตฺตโม เจติ นิสภาชานิโย. ยถา นิสภาชานิโย, ตเถว ภควาติ อตฺโถ. โลกวิสยสฺาตํ ปฺตฺติวเสน เอวํ วุตฺตํ. อนุปเมยฺโย หิ ภควา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. อุปฺปลหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติวรายํ นิวาสีหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุปฺปลหตฺถกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตกุสโล ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มาลาการกมฺเมน อเนกานิ ปุปฺผานิ วิกฺกิณนฺโต ชีวติ. อเถกทิวสํ ปุปฺผานิ คเหตฺวา จรนฺโต ภควนฺตํ รตนคฺฆิกมิว จรมานํ ทิสฺวา รตฺตุปฺปลกลาเปน ปูเชสิ. โส ตโต จุโต เตเนว ปฺุเน สุคตีสุ ปฺุมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๓. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติวรายํ นิวาสีหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ติวราติ ตีหิ วาเรหิ การิตํ สฺจริตํ ปฏิจฺฉนฺนํ นครํ, ตสฺสํ ติวรายํ นิวาสี, วสนสีโล นิวาสนฏฺานเคเห วา วสนฺโต อหนฺติ อตฺโถ. อโหสึ มาลิโก ตทาติ ตทา นิพฺพานตฺถาย ปฺุสมฺภารกรณสมเย มาลิโก มาลากาโรว ปุปฺผานิ กยวิกฺกยํ กตฺวา ชีวนฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. ปุปฺผหตฺถมทาสหนฺติ ¶ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปฺปลกลาปํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุปฺปลหตฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปทปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน สุมนปุปฺเผน ปาทมูเล ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สกฺกสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺาสิ.
๑๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ชาติปุปฺผมทาสหนฺติ ชาติสุมนปุปฺผํ อทาสึ อหนฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ สุมนสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ ชาติยา นิพฺพตฺโต วิกสมาโนเยว สุมนํ ชนานํ โสมนสฺสํ กโรตีติ สุมนํ, ปุปฺผนฏฺเน วิกสนฏฺเน ปุปฺผํ, สุมนฺจ ตํ ปุปฺผฺจาติ สุมนปุปฺผํ, ตานิ สุมนปุปฺผานิ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปทปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุทสฺสโน ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต เอกทิวสํ ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ชาติสุมนปุปฺผานิ อุโภหิ หตฺเถหิ ภควโต ปาทมูเล โอกิริตฺวา ปูเชสิ. โส เตน กุสลสมฺภาเรน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุโภ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุพฺพวาสนาวเสน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๔-๒๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุทสฺสโน นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ สุทสฺสโนติ อาโรหปริณาหรูปสณฺานโยพฺพฺโสภเนน สุนฺทโร ทสฺสโนติ สุทสฺสโน, นาเมน สุทสฺสโน นาม มาลากาโร หุตฺวา ชาติสุมนปุปฺเผหิ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อุทกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุทกปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ปูริตกุสลสฺจโย ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ ปริปูริยมาโน ปุทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย กุสลากุสลํ ชานนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อากาเส คจฺฉโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสีสุ ปสนฺโน อุโภหิ หตฺเถหิ อุทกํ คเหตฺวา ปูเชสิ. เตน ปูชิตํ อุทกํ รชตพุพฺพุลํ วิย อากาเส อฏฺาสิ. โส อภิปฺปสนฺโน เตเนว โสมนสฺเสน ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๙. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ฆตาสนํว ชลิตนฺติ ฆตํ วุจฺจติ สปฺปิ, ฆตสฺส อาสนํ อาธารนฺติ ฆตาสนํ, อคฺคิ, อถ วา ตํ อสติ ภฺุชตีติ ฆตาสนํ ¶ , อคฺคิเยว. ยถา ฆเต อาสิตฺเต อคฺคิมฺหิ อคฺคิสิขา อตีว ชลติ, เอวํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว ชลมานํ ภควนฺตนฺติ อตฺโถ. อาทิตฺตํว หุตาสนนฺติ หุตํ วุจฺจติ ปูชาสกฺกาเร, หุตสฺส ปูชาสกฺการสฺส อาสนนฺติ หุตาสนํ, ชลมานํ สูริยํ อิว ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ พฺยามปฺปภามณฺฑเลหิ วิชฺโชตมานํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ อนิลฺชเส อากาเส คจฺฉนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อุทกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. นฬมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต นฬมาลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโสปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ กุสลกมฺมานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา กาเม อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถาคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ภควโต นฬมาเลหิ พีชนึ กตฺวา พีเชตฺวา อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย, อนุโมทนฺจ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ปริฬาหสนฺตาปวิวชฺชิโต กายจิตฺตเจตสิกสุขปฺปตฺโต อเนกสุขมนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๓๗. นฬมาลํ คเหตฺวานาติ นฬติ อสาโร นิสฺสาโร หุตฺวา เวฬุวํสโตปิ ตนุโก สลฺลหุโก ชาโตติ นโฬ, นฬสฺส มาลา ¶ ปุปฺผํ นฬมาลํ, เตน นฬมาเลน พีชนึ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . พีชิสฺสติ ชนิสฺสติ วาโต อเนนาติ พีชนี, ตํ พีชนึ พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ, ปฏิคฺคเหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
นฬมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อาสนุปฏฺาหกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต อาสนุปฏฺาหกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ สมฺปตฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน สีหาสนํ อทาสิ, ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ มาลากลาปํ คเหตฺวา ปูเชตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว อุจฺจกุลิโก วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ. โส กาลนฺตเรน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๗. โส อรหา สมาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมวาติ.
อาสนุปฏฺาหกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. พิฬาลิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต พิฬาลิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถาทีนวํ ¶ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อตีว อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺโ อาลุวาทีหิ ยาเปนฺโต วสติ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ตํ หิมวนฺตํ อคมาสิ ¶ . ตํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา พิฬาลิโย คเหตฺวา ปตฺเต โอกิริ. ตํ ตถาคโต ตสฺสานุกมฺปาย โสมนสฺสุปฺปาทยนฺโต ปริภฺุชิ. โส เตน กมฺเมน ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๓. โส อปรภาเค อตฺตโน กุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. อาลุวกรมฺภาทโย เตสํ เตสํ กนฺทชาตีนํ นามาเนวาติ.
พิฬาลิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. เรณุปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เรณุปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน วิฺุตํ ปตฺโต อคฺคิกฺขนฺธํ วิย วิชฺโชตมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาคปุปฺผเกสรํ คเหตฺวา ปูเชสิ. อถ ภควา อนุโมทนมกาสิ.
๖๒-๓. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน สาสเน ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. สตรํสึว ภาณุมนฺติ สตมตฺตา สตปฺปมาณา รํสิ ปภา ยสฺส สูริยสฺส ¶ โส สตรํสิ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ สตรํสีติ วุตฺตํ, อเนกสตสฺส อเนกสตสหสฺสรํสีติ อตฺโถ. ภาณุ วุจฺจติ ปภา, ภาณุ ปภา ยสฺส โส ภาณุมา, ภาณุมสงฺขาตํ สูริยํ อิว วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา สเกสรํ นาคปุปฺผํ คเหตฺวา อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
เรณุปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เอกาทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๒. มหาปริวารวคฺโค
๑. มหาปริวารกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสี ¶ ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต มหาปริวารกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปนฺนสมเย ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต อเนกยกฺขสตสหสฺสปริวาโร เอกสฺมึ ขุทฺทกทีเป ทิพฺพสุขมนุภวนฺโต วิหรติ. ตสฺมิฺจ ทีเป เจติยาภิโสภิโต วิหาโร อตฺถิ, ตตฺถ ภควา อคมาสิ. อถ โส ยกฺขเสนาธิปติ ตํ ภควนฺตํ ตตฺถ คตภาวํ ทิสฺวา ทิพฺพวตฺถานิ คเหตฺวา คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ทิพฺพวตฺเถหิ ปูเชสิ, สปริวาโร สรณมคมาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ฉ กามาวจรสุขมนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ อคฺคจกฺกวตฺติอาทิสุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑-๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสี นาม ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิวิเธ สติปฏฺานาทโย สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ ¶ อเนกปฺปกาเร โพธเนยฺยสตฺเต วิสุํ วิสุํ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, โส วิปสฺสี ภควา ทีปเจติยํ ทีเป ปูชนียฏฺานํ วิหารมคมาสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มหาปริวารกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ชินวโรติอาทิกํ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ตฬากสมีเป รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ สมเย ภควา วิหารโต นิกฺขมิตฺวา นหายิตุกาโม ตสฺส ตฬากสฺส ตีรํ คนฺตฺวา ตตฺถ นฺหตฺวา เอกจีวโร ชลมาโน พฺรหฺมา วิย สูริโย วิย สุวณฺณพิมฺพํ วิย อฏฺาสิ. อถ โส เทวปุตฺโต โสมนสฺสชาโต ปฺชลิโก โถมนมกาสิ, อตฺตโน ทิพฺพคีตตูริเยหิ ¶ อุปหารฺจ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๑. โส ปจฺฉา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ชินวโรติอาทิมาห. ตตฺถ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ทกฺขติ ปสฺสตีติ อตฺถทสฺสี, อถ วา สพฺพสตฺตานํ จตุราริยสจฺจสงฺขาตํ อตฺถปโยชนํ ทสฺสนสีโลติ อตฺถทสฺสี, กิเลเส อชินิ ชินาติ ชินิสฺสตีติ ชิโน. วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพ สพฺพสตฺเตหีติ วโร, อตฺถทสฺสี ชิโน จ โส วโร จาติ อตฺถทสฺสี ชินวโร. โลกเชฏฺโติ ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโก, โลกียติ ปสฺสียติ พุทฺธาทีหิ ปารปฺปตฺโตติ วา โลโก, โลโก จ โลโก จ โลโก จาติ โลโก. เอกเสสสมาสวเสน ‘‘โลกา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โลโก’’ติ วุตฺโต. โลกสฺส เชฏฺโ โลกเชฏฺโ, โส โลกเชฏฺโ นราสโภติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุภินฺนํ ¶ เทวราชูนนฺตฺยาทิกํ อายสฺมโต สรณคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตเร ภควติ อุปฺปนฺเน อยํ หิมวนฺเต เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺมึ อปเรน ยกฺขเทวรฺา สทฺธึ สงฺคามตฺถาย อุปฏฺิเต ทฺเว อเนกยกฺขสหสฺสปริวารา ผลกาวุธาทิหตฺถา สงฺคามตฺถาย สมุปพฺยูฬฺหา อเหสุํ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา เตสุ สตฺเตสุ การฺุํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเสน ตตฺถ คนฺตฺวา สปริวารานํ ทฺวินฺนํ เทวราชูนํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา เต สพฺเพ ผลกาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควนฺตํ คารวพหุมาเนน วนฺทิตฺวา สรณมคมํสุ. เตสํ อยํ ปมํ สรณมคมาสิ. โส เตน ปฺุเน ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๐. โส อปรภาเค ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุภินฺนํ เทวราชูนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุจิโลมขรโลมอาฬวกกุมฺภีรกุเวราทโย วิย นามโคตฺเตน อปากฏา ทฺเว ยกฺขราชาโน อฺาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุภินฺนํ เทวราชูน’’นฺติอาทิมาห. สงฺคาโม สมุปฏฺิโตติ ¶ สํ สุฏฺุ คาโม กลหตฺถาย อุปคมนนฺติ สงฺคาโม, โส สงฺคาโม สํ สุฏฺุ อุปฏฺิโต, เอกฏฺาเน อุปคนฺตฺวา ิโตติ อตฺโถ. อโหสิ สมุปพฺยูฬฺโหติ สํ สุฏฺุ อุปสมีเป ราสิภูโตติ อตฺโถ.
๒๑. สํเวเชสิ มหาชนนฺติ เตสํ ราสิภูตานํ ยกฺขานํ อากาเส นิสินฺโน ภควา จตุสจฺจธมฺมเทสนาย สํ สุฏฺุ เวเชสิ, อาทีนวทสฺสเนน คณฺหาเปสิ วิฺาเปสิ โพเธสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. เอกาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วรุโณ ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต เอกาสนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วรุโณ นาม เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส คนฺธมาลาทีหิ คีตวาทิเตหิ จ อุปฏฺยมาโน สปริวาโร ปูเชสิ. ตโต อปรภาเค ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส มหาโพธิรุกฺขํ พุทฺธทสฺสนํ วิย สพฺพตูริยตาฬาวจเรหิ สปริวาโร อุปหารมกาสิ. โส เตน ปฺุเน ตโต กาลงฺกตฺวา นิมฺมานรติเทวโลเก อุปฺปชฺชิ. เอวํ เทวสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสภูโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๑. โส ปจฺฉา สกกมฺมํ สริตฺวา ตํ ตถโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ วรุโณ นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ยทา อหํ สมฺโพธนตฺถาย พุทฺธํ โพธิฺจ ปูเชสึ, ตทา วรุโณ นาม เทวราชา อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๔. ธรณีรุหปาทปนฺติ เอตฺถ รุกฺขลตาปพฺพตสตฺถรตนาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ตสฺมึ รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห. ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, สิฺจิตสิฺจิโตทกํ ปาเทน มูเลน ปิวติ รุกฺขกฺขนฺธสาขาวิฏเปหิ อาโปรสํ ปตฺถริยตีติ อตฺโถ, ตํ ธรณีรุหปาทปํ โพธิรุกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๕. สกกมฺมาภิรทฺโธติ อตฺตโน กุสลกมฺเมน อภิรทฺโธ ปสนฺโน อุตฺตเม โพธิมฺหิ ปสนฺโนติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสี ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรสฺส ¶ อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ าเน ภูมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต ตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส จตูหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส สุวณฺณวิตานํ หุตฺวา ฉาเทสุํ, สุวณฺณปภา จ พุทฺธสฺส สรีรปภา จ เอกโต หุตฺวา มหาโอภาโส อโหสิ. โส อติเรกตรํ ปสนฺโน สกภวนํ คโตปิ สรติเยว. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตุสิตภวนาทิสุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๐. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสี นาม ภควาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๔๔. ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวานาติ พลวปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ¶ ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๙, ๘๖; มหานิ. ๑) วิย อตฺตมนตา สกภาวํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. จิตกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วสามิ ราชายตเนติอาทิกํ อายสฺมโต จิตกปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตโต ปรํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ราชายตนรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต อนฺตรนฺตรา เทวตาหิ สทฺธึ ธมฺมํ ¶ สุตฺวา ปสนฺโน ภควติ ปรินิพฺพุเต สปริวาโร คนฺธทีปธูปปุปฺผเภริอาทีนิ คาหาเปตฺวา ภควโต อาฬหนฏฺานํ คนฺตฺวา ทีปาทีนิ ปูเชตฺวา อเนเกหิ ตูริเยหิ อเนเกหิ วาทิเตหิ ตํ ปูเชสิ. ตโต ปฏฺาย สกภวนํ อุปวิฏฺโปิ ภควนฺตเมว สริตฺวา สมฺมุขา วิย วนฺทติ. โส เตเนว ปฺุเน เตน จิตฺตปฺปสาเทน ราชายตนโต กาลํ กโต ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ อุปฺปนฺนจิตฺตปฺปสาโท ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วสามิ ราชายตเนติอาทิมาห. ราชายตเนติ ¶ เทวราชูนํ อายตนํ ราชายตนํ, ตสฺส รุกฺขสฺส นามเธยฺโย วา. ปรินิพฺพุเต ภควตีติ ปริสมนฺตโต กิฺจิ อนวเสเสตฺวา ขนฺธปรินิพฺพานกาเล ปรินิพฺพานสมเย ปรินิพฺพานปฺปตฺตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สมฺพนฺโธ.
๕๐. จิตกํ อคมาสหนฺติ จนฺทนาครุเทวทารุกปฺปูรตกฺโกลาทิสุคนฺธทารูหิ จิตํ ราสิคตนฺติ จิตํ, จิตเมว จิตกํ, พุทฺธคารเวน จิตกํ ปูชนตฺถาย จิตกสฺส สมีปํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ คนฺตฺวา กตกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต ตูริยํ ตตฺถ วาเทตฺวาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จิตกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ยทา ¶ วิปสฺสี โลกคฺโคติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ภูมฏฺกวิมาเน เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา วิปสฺสี ภควา อายุสงฺขารํ โวสฺสชฺชิ. อถ สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ สสาครปพฺพตา ปกมฺปิตฺถ. ตทา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ภวนมฺปิ กมฺปิตฺถ. ตสฺมึ ขเณ โส เทวปุตฺโต ¶ สํสยชาโต – ‘‘กึ นุ โข ปถวีกมฺปาย นิพฺพตฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา พุทฺธสฺส อายุสงฺขารโวสฺสชฺชภาวํ ตฺวา มหาโสกํ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสิ. ตทา เวสฺสวโณ มหาราชา อาคนฺตฺวา ‘‘มา จินฺตยิตฺถา’’ติ อสฺสาเสสิ. โส เทวปุตฺโต ตโต จุโต เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ยทา วิปสฺสี โลกคฺโคติอาทิมาห. อายุสงฺขารโมสฺสชฺชีติ อา สมนฺตโต ยุโนติ ปาเลติ สตฺเตติ อายุ, อายุสฺส สงฺขาโร ราสิภาโว อายุสงฺขาโร, ตํ อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ ปริจฺจชิ ชหาสีติ อตฺโถ. ตสฺมึ อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน. ชลเมขลาสาคโรทกเมขลาสหิตา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬปถวี กมฺปิตฺถาติ สมฺพนฺโธ.
๕๘. โอตตํ วิตฺถตํ มยฺหนฺติ มยฺหํ ภวนํ โอตตํ วิตฺถตํ จิตฺตํ วิจิตฺตํ สุจิ สุปริสุทฺธํ จิตฺตํ อเนเกหิ ¶ สตฺตหิ รตเนหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ ปกมฺปิตฺถ ปกาเรน กมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. มคฺคสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตโต โอรํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต อรฺํ คนฺตฺวา มคฺคมูฬฺหานํ มคฺคํ ¶ คเวสนฺตานํ ตสฺส สาวกานํ โภเชตฺวา มคฺคํ อาจิกฺขิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สพฺพตฺถ อมูฬฺโห สฺวา อโหสิ. อถ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๖. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. สาวกา วนจาริโนติ ภควโต วุตฺตวจนํ สมฺมา อาทเรน สุณนฺตีติ สาวกา, อถ วา ภควโต เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา สทฺธมฺมํ สุณนฺตีติ สาวกา. วนจาริโน วเน วิจรณกา สาวกา วิปฺปนฏฺา มคฺคมูฬฺหา มหาอรฺเ อนฺธาว จกฺขุวิรหิตาว อนุสุยฺยเร วิจรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มคฺคสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเตติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต ภควติ ธรมาเน ทสฺสนสฺส อลทฺธตฺตา ปจฺฉา ปรินิพฺพุเต มหาโสกปฺปตฺโต วิหาสิ. ตทา หิสฺส ภควโต สาคโต นาม อคฺคสาวโก อนุสาสนฺโต ภควโต สารีริกธาตุปูชา ภควติ ธรมาเน กตปูชา วิย จิตฺตปฺปสาทวสา มหปฺผลํ ภวตี’’ติ วตฺวา ‘‘ถูปํ กโรหี’’ติ นิโยชิโต ถูปํ กาเรสิ, ตํ ปูเชตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สกฺกจกฺกวตฺติสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ¶ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ยกฺขโยนึ อุปปชฺชินฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน สกาสํ สมฺปตฺตสมฺปตฺเต ขาทนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺตีติ ยกฺขา, ยกฺขานํ โยนิ ชาตีติ ยกฺขโยนิ, ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ.
๗๓. ทุลฺลทฺธํ ¶ วต เม อาสีติ เม มยา ลทฺธยสํ ทุลฺลทฺธํ, พุทฺธภูตสฺส สตฺถุโน สกฺการํ อกตตฺตา วิราเธตฺวา ลทฺธนฺติ อตฺโถ. ทุปฺปภาตนฺติ ทุฏฺุ ¶ ปภาตํ รตฺติยา ปภาตกรณํ, มยฺหํ น สุฏฺุํ ปภาตนฺติ อตฺโถ. ทุรุฏฺิตนฺติ ทุอุฏฺิตํ, สูริยสฺส อุคฺคมนํ มยฺหํ ทุอุคฺคมนนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ชาติปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชายํ ตสฺส วิปสฺสิสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ชาติปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต นกฺขตฺตปาเกหิ วิปสฺสิโพธิสตฺตสฺส วุตฺตลกฺขณนิมิตฺตํ สุตฺวา ‘‘อยํ กิร กุมาโร พุทฺโธ หุตฺวา สกลโลกสฺส อคฺโค เสฏฺโ สุตฺวา สพฺพสตฺเต สํสารโต อุทฺธริสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตํ ภควนฺตํ กุมารกาเลเยว พุทฺธสฺส วิย มหาปูชมกาสิ. ปจฺฉา กเมน กุมารกาลํ ราชกุมารกาลํ รชฺชกาลนฺติ กาลตฺตยมติกฺกมฺม พุทฺเธ ชาเตปิ มหาปูชํ กตฺวา ตโต จุโต ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา ปจฺฉา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺตาทิมนุสฺสสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตฏฺวสฺสกาเลเยว ภควติ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๘๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชายํ ตสฺส วิปสฺสิสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๘๔. เนมิตฺตานํ สุณิตฺวานาติ เอตฺถ นิมิตฺตํ การณํ สุขทุกฺขปฺปตฺติเหตุํ ชานนฺตีติ เนมิตฺตา, เตสํ เนมิตฺตานํ นกฺขตฺตปากานํ ¶ วจนํ สุณิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ชาติปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๓. เสเรยฺยวคฺโค
๑. เสเรยฺยกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อชฺฌายโก ¶ ¶ มนฺตธโรติอาทิกํ อายสฺมโต เสเรยฺยกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตโต ปเรสุ อตฺตภาวสหสฺเสสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คนฺตฺวา อิติหาสาทิสกลพฺราหฺมณธมฺเมสุ โกฏิปฺปตฺโต เอกสฺมึ ทิวเส อพฺโภกาเส สปริวาโร ิโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เสเรยฺยปุปฺผํ คเหตฺวา อากาเส ขิปนฺโต ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส วิตานํ หุตฺวา สตฺตาหํ ตฺวา ปจฺฉา อนฺตรธายึสุ. โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺสสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค ปุรากตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๓. เสเรยฺยกํ คเหตฺวานาติ สิริเส ภวํ ชาติปุปฺผํ เสเรยฺยํ, เสเรยฺยเมว เสเรยฺยกํ, ตํ เสเรยฺยกํ คเหตฺวานาติ สมฺพนฺโธ. ภควติ ปสนฺโน ชาติสุมนมกุฬจมฺปกาทีนิ ปุปฺผานิ ปติฏฺเปตฺวา ปูเชตุํ กาลํ นตฺถิตาย ตตฺถ สมฺปตฺตํ ตํ เสเรยฺยกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เสเรยฺยกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ปุปฺผถูปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ปุปฺผถูปิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิพุทฺธสฺส ภควโต กาเล ¶ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เคหํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อตฺตนา สหคเตหิ ปฺจสิสฺสสหสฺเสหิ สทฺธึ ปฺจาภิฺา อฏฺ ¶ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา กุกฺกุรนามปพฺพตสมีเป ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ปฏิวสติ. ตทา พุทฺธุปฺปาทภาวํ สุตฺวา สิสฺเสหิ สห พุทฺธสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม เกนจิ พฺยาธินา ปีฬิโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สิสฺสสนฺติกา พุทฺธสฺสานุภาวํ ลกฺขณฺจ สุตฺวา ปสนฺนมานโส หิมวนฺตโต จมฺปกาโสกติลกเกฏกาทฺยเนเก ปุปฺเผ อาหราเปตฺวา ถูปํ กตฺวา พุทฺธํ วิย ปูเชตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. อถ เต สิสฺสา ตสฺส อาฬหนํ กตฺวา พุทฺธสนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกตฺวา อนาคตํสาเณน ปากฏีกรณมกาสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. อถ โส อตฺตโน ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุโร นาม ปพฺพโตติ ปพฺพตสฺส สิขรํ กุกฺกุรากาเรน สุนขากาเรน สณฺิตตฺตา ‘‘กุกฺกุรปพฺพโต’’ติ สงฺขฺยํ คโต, ตสฺส สมีเป ปณฺณสาลํ กตฺวา ปฺจตาปสสหสฺเสหิ สห วสมาโนติ อตฺโถ. นยานุสาเรน เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุปฺผถูปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ปายสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต ปายสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต หตฺถิอสฺสธนธฺสตฺตรตนาทิวิภวสมฺปนฺโน สทฺธาสมฺปนฺโน กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา สหสฺสมตฺตา สุวณฺณปาติโย กาเรตฺวา ตสฺมึ ขีรปายสสหสฺสสฺส ปูเรตฺวา ตา สพฺพา คาหาเปตฺวา สิมฺพลิวนํ อคมาสิ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสี ภควา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา อากาเส จงฺกมํ มาเปตฺวา จงฺกมติ. โส ปน เสฏฺิ ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺโน ปาติโย เปตฺวา วนฺทิตฺวา อาโรเจสิ ปฏิคฺคหณาย. อถ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน ตสฺส ¶ โสมนุสฺสุปฺปาทนตฺถํ สหสฺสมตฺเตหิ ภิกฺขุสงฺเฆหิ สทฺธึ ปริภฺุชิ, ตทวเสสํ อเนกสหสฺสภิกฺขู ปริภฺุชึสุ. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๖. โส อปรภาเค อตฺตโน กุสลํ ปจฺจเวกฺขมาโน ตํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๒๘. จงฺกมํ สุสมารูฬฺโหติ จทินนฺโต ปทวิกฺเขปํ กโรนฺโต กมติ คจฺฉตีติ จงฺกมํ, จงฺกมสฺส ปทวิกฺเขปสฺส อาธารภูตปถวิปเทโส จงฺกมํ นามาติ อตฺโถ, เอตํ จงฺกมํสุ วิเสเสน อารูฬฺโหติ สมฺพนฺโธ. อมฺพเร อนิลายเนติ วรียติ ฉาทิยติ อเนนาติ วรํ, น พรนฺติ อมฺพรํ, เสตวตฺถสทิสํ อากาสนฺติ อตฺโถ. นตฺถิ นิลียนํ โคปนํ เอตฺถาติ อนิลํ, อา สมนฺตโต ยนฺติ คจฺฉนฺติ อเนน อิทฺธิมนฺโตติ อายนํ, อนิลฺจ ตํ อายนฺเจติ อนิลายนํ, ตสฺมึ อมฺพเร อนิลายเน จงฺกมํ มาปยินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปายสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิสชฺช ปาสาทวเรติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสีภควโต กาเล เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต ¶ วิฺุตํ ปตฺวา มหทฺธโน มหาโภโค ทิพฺพสุขมนุภวนฺโต วิย มนุสฺสสุขมนุภวนฺโต เอกสฺมึ ทิวเส ปาสาทวเร นิสินฺโน โหติ. ตทา ภควา สุวณฺณมหาเมรุ วิย วีถิยา วิจรติ, ตํ วิจรมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สุคนฺโธทเกน ภควนฺตํ โอสิฺจมาโน ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเสน อนลฺลีโน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิสชฺช ปาสาทวเรติอาทิมาห. ตตฺถ ปาสาโทติ ปสาทํ โสมนสฺสํ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ ปาสาโท ¶ , มาลากมฺมจิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺมาทฺยเนกวิจิตฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ ปวิฏฺานํ ชนานํ ปสาทํ ชนยตีติ อตฺโถ. ปาสาโท ¶ จ โส ปตฺเถตพฺพฏฺเน วโร จาติ ปาสาทวโร, ตสฺมึ ปาสาทวเร นิสชฺช นิสีทิตฺวา วิปสฺสึ ชินวรํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สมฺมุขาถวิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชายมาเน วิปสฺสิมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สมฺมุขาถวิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิกกาเลเยว สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต วิปสฺสิมฺหิ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน สพฺพพุทฺธานํ ลกฺขณานิ เวทตฺตเย ทิสฺสมานานิ ตานิ ราชปฺปมุขสฺส ชนกายสฺส วิปสฺสีโพธิสตฺตสฺส ลกฺขณฺจ พุทฺธภาวฺจ พฺยากริตฺวา ชนานํ มานสํ นิพฺพาเปสิ, อเนกานิ จ ถุติวจนานิ นิเวเทสิ. โส เตน กุสลกมฺเมน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. กตกุสลนาเมน สมฺมุขาถวิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๔๑. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชายมาเน วิปสฺสิมฺหีติอาทิมาห. วิปสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ชายมาเน อุปฺปชฺชมาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺเต อหํ ปาตุภูตํ นิมิตฺตํ การณํ พุทฺธภาวสฺส เหตุํ พฺยากรึ กเถสึ, อเนกานิ อจฺฉริยานิ ปากฏานิ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สมฺมุขาถวิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. กุสุมาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร ธฺวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต กุสุมาสนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ โกฏิปฺปตฺโต สกปรสมยกุสโล มาตาปิตโร ปูเชตุกาโม ปฺจ อุปฺปลกลาเป อตฺตโน สมีเป เปตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นีลปีตาทิฆนพุทฺธรสฺมิโย ¶ จ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ ตานิ ปุปฺผานิ สนฺถริตฺวา ภควนฺตํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สกฆเร มาตุ อตฺถาย ปฏิยตฺตานิ สพฺพานิ ขาทนียโภชนียานิ คเหตฺวา สปริวารํ ภควนฺตํ สหตฺเถน สนฺตปฺเปนฺโต โภเชสิ. โภชนาวสาเน เอกํ อุปฺปลหตฺถํ อทาสิ. เตน โสมนสฺสชาโต ปตฺถนํ อกาสิ. ภควาปิ อนุโมทนํ กตฺวา ปกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต โภคยเสหิ วฑฺฒิโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๕. โส อปรภาเค ปุพฺเพ กตกุสลํ ปุพฺเพนิวาสาเณน สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร ธฺวติยาติอาทิมาห. ธฺานํ ปฺุวนฺตานํ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลานํ อเนเกสํ กุลานํ อากรตฺตา ธฺวตี, อถ วา มุตฺตามณิอาทิสตฺตรตนานํ ¶ สตฺตวิธธฺานํ อุปโภคปริโภคานํ อากรตฺตา ธฺวตี, อถ วา ธฺานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวานํ วสนฏฺานํ อารามวิหาราทีนํ อากรตฺตา ธฺวตี, ตสฺสา ธฺวติยา. นครนฺติ ปตฺเถนฺติ เอตฺถ อุปโภคปริโภคตฺถิกา ชนาติ นครํ, น คจฺฉตีติ วา นคํ, ราชยุวราชมหามตฺตาทีนํ วสนฏฺานํ. นคํ ราติ อาททาติ คณฺหาตีติ นครํ, ราชาทีนํ วสนฏฺานสมูหภูตํ ปาการปริขาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ นครํ นามาติ อตฺโถ. นคเร ยทา อหํ วิปสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก พฺยากรณํ อลภึ, ตทา ตสฺมึ ธฺวติยา นคเร พฺราหฺมโณ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กุสุมาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิกํ อายสฺมโต ผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา เวทตฺตยาทิสกสิปฺเปสุ ปารปฺปตฺโต อเนเกสํ พฺราหฺมณสหสฺสานึ ¶ ปาโมกฺโข อาจริโย สกสิปฺปานํ ปริโยสานํ อทิสฺวา ตตฺถ จ สารํ อปสฺสนฺโต ¶ ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร อสฺสมํ กาเรตฺวา สห สิสฺเสหิ วาสํ กปฺเปสิ, ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา ภิกฺขาย จรมาโน ตสฺสานุกมฺปาย ตํ ปเทสํ สมฺปาปุณิ. ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน อตฺถาย ปุฏเก นิกฺขิปิตฺวา รุกฺขคฺเค ลคฺคิตานิ มธุรานิ ปทุมผลานิ มธุนา สห อทาสิ. ภควา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิตฺวา อากาเส ิโต ผลทานานิสํสํ กเถตฺวา ปกฺกามิ.
๗๕. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิโกเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺเฌติ จินฺเตตีติ อชฺฌายิ, อชฺฌายิเยว อชฺฌายโก. เอตฺถ หิ อกาโร ‘‘ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว…เป… อกาโร วิรหปฺปเก’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ อตฺเถสุ ตพฺภาเว วตฺตติ. สิสฺสานํ สวนธารณาทิวเสน หิตํ อชฺเฌติ จินฺเตติ สชฺฌายํ กโรตีติ อชฺฌายโก, จินฺตโกติ อตฺโถ. อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตํ สพฺพํ มนฺตํ มเนน ธาเรติ ปวตฺเตตีติ มนฺตธโร. ติณฺณํ เวทาน ปารคูติ เวทํ วุจฺจติ าณํ, เวเทน เวทิตพฺพา พุชฺฌิตพฺพาติ เวทา, อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตา ตโย คนฺถา, เตสํ เวทานํ ปารํ ปริโยสานํ โกฏึ คโต ปตฺโตติ ปารคู. เสสํ ปากฏเมวาติ
ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต าณสฺิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตสฺมึ ตสฺมึ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร ปพฺพตนฺตเร ปณฺณสาลํ ¶ กาเรตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ¶ วสนฺโต เอกทิวสํ ปริสุทฺธํ ปณฺฑรํ ปุลินตลํ ทิสฺวา ‘‘อีทิสา ปริสุทฺธา พุทฺธา, อีทิสํว ปริสุทฺธํ พุทฺธาณ’’นฺติ พุทฺธฺจ ตสฺส าณฺจ อนุสฺสริ โถเมสิ จ.
๘๔. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ปุพฺเพ กตปฺุํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหี’’ติอาทิมาห. ปุลินํ โสภนํ ทิสฺวาติ ปริปุณฺณกตํ วิย ปุลากาเรน ปริโสธิตากาเรน ปวตฺตํ ิตนฺติ ปุลินํ, โสภนํ ¶ วาลุกํ ทิสฺวา เสฏฺํ พุทฺธํ อนุสฺสรินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. คณฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต คณฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ กตปฺุสฺจโย วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อุปโภคปริโภเคหิ อนูโน เอกทิวสํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ สคณํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ลาชาปฺจเมหิ ปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๙๑. โส เอกทิวสํ ปุพฺเพ กตปฺุํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘อิมินา กุสเลนาหํ นิพฺพานํ ปตฺโต’’ติ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คณฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปทุมปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ปทุมปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต พุทฺธุปฺปตฺติโต ปุเรตรํ ¶ อุปฺปนฺนตฺตา โอวาทานุสาสนํ อลภิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร โคตมกํ ¶ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กาเรตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขเนว วิหาสิ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา พุทฺโธ หุตฺวา สตฺเต สํสารโต อุทฺธรนฺโต ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สกสิสฺเส สมาเนตฺวา เตหิ ปทุมปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙๗. โส อตฺตโน ปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. โคตโม นาม ปพฺพโตติ อเนเกสํ ยกฺขเทวตานํ อาวาสภาเวน อธิฏฺานวเสน โคตมสฺส ภวนตฺตา โคตโมติ ปากโฏ อโหสิ. ปวตฺตติ ติฏฺตีติ ปพฺพโต. นาครุกฺเขหิ สฺฉนฺโนติ รุหติ ติฏฺตีติ รุกฺโข. อถ วา ปถวึ ขนนฺโต อุทฺธํ รุหตีติ รุกฺโข, นานา อเนกปฺปการา จมฺปกกปฺปูรนาคอครุจนฺทนาทโย รุกฺขาติ นานารุกฺขา, เตหิ นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺโน ปริกิณฺโณ โคตโม ปพฺพโตติ สมฺพนฺโธ. มหาภูตคณาลโยติ ภวนฺติ ชายนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ วฑฺฒนฺติ จาติ ภูตา, มหนฺตา จ เต ภูตา จาติ มหาภูตา, มหาภูตานํ คโณ สมูโหติ มหาภูตคโณ, มหาภูตคณสฺส อาลโย ปติฏฺาติ มหาภูตคณาลโย.
๙๘. เวมชฺฌมฺหิ จ ตสฺสาสีติ ตสฺส โคตมสฺส ปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ อพฺภนฺตเร อสฺสโม อภินิมฺมิโต นิปฺผาทิโต กโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ปทุมปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เตรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๔. โสภิตวคฺโค
๑. โสภิตตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โสภิตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา เอกทิวสํ ¶ สตฺถารา ธมฺเม เทสิยมาเน โสมนสฺเสน ปสนฺนมานโส นานปฺปกาเรหิ โถเมสิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทเวสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โสภิตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุทสฺสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิตฺถตาย นทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต สุทสฺสนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตปฺุูปจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต วิตฺถตาย นาม คงฺคาย สมีเป ปิลกฺขุผลิตํ ปริเยสนฺโต ตสฺสา ตีเร นิสินฺนํ ชลมานอคฺคิสิขํ อิว สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เกตกีปุปฺผํ วณฺเฏเนว ฉินฺทิตฺวา ปูเชนฺโต เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เยน าเณน ตฺวํ เอวํ มหานุภาโว สพฺพฺุพุทฺโธ ชาโต, ตํ าณํ อหํ ปูเชมี’’ติ. อถ ภควา อนุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ชาโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. ¶ โส ¶ อตฺตโน กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิตฺถตาย นทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ วิตฺถตายาติ วิตฺถรติ ปตฺถรติ วิตฺถิณฺณา โหตีติ วิตฺถตา, นทนฺติ สทฺทํ กโรนฺติ อิตา คตา ปวตฺตาติ นที, นทึ ตรนฺตา เอตํ ปตฺวา ติณฺณา นาม โหนฺตีติ ตีรํ, ตสฺสา วิตฺถตาย นทิยา ตีเร ตีรสมีเปติ อตฺโถ. เกตกึ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ กุจฺฉิตากาเรน คณฺหนฺตานํ หตฺถํ กณฺฑโก ฉินฺทติ วิชฺฌตีติ เกตํ, เกตสฺส เอสา เกตกีปุปฺผํ, ตํ ทิสฺวา วณฺฏํ ฉินฺทิตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สิขี วุจฺจติ อคฺคิ, สิขีสทิสา นีลปีตาทิเภทา ชลมานา ฉพฺพณฺณฆนรํสิโย ยสฺส โส สิขี, โลกสฺส สกลโลกตฺตยสฺส พนฺธุ าตโกติ โลกพนฺธุ, ตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโน เกตกีปุปฺผํ ¶ วณฺเฏ ฉินฺทิตฺวา ปูเชสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุทสฺสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. จนฺทนปูชนกตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต จนฺทนปูชนกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต จนฺทภาคานทิยา สมีเป กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุปฺผภกฺโข ปุปฺผนิวสโน จนฺทนอครุอาทีสุ คนฺธวิภูสิโต หิมวนฺเต ภุมฺมเทวตา วิย อุยฺยานกีฬชลกีฬาทิอเนกสุขํ อนุภวนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. ตทา อตฺถทสฺสี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อากาสโต โอรุยฺห สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวา นิสีทิ. โส กินฺนโร ตํ ภควนฺตํ วิชฺโชตมานํ ตตฺถ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุคนฺธจนฺทเนน ปูเชสิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๑๗. โส เตน ปฺุเน เตน โสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติรชฺชปเทสรชฺชสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทํ มนํ รุจึ อชฺฌาสยํ ตฺวา วิย ชาโตติ จนฺโท. จนฺทมณฺฑเลน ปสนฺนนิมฺมโลทเกน อุโภสุ ปสฺเสสุ มุตฺตาทลสทิสสนฺถรธวลปุลินตเลน ¶ จ สมนฺนาคตตฺตา จนฺเทน ภาคา สทิสาติ จนฺทภาคา, ตสฺสา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร สมีเปติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จนฺทนปูชนกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุนนฺโท นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต มหาโภโค มหายโส ทานาภิรโต อโหสิ. เอกทิวสํ โส ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิเม ยาจกา นาม ‘อหํ ทานํ น ลทฺโธสฺมี’ติ ¶ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ มหาทานํ สชฺเชสิ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา สปริวาโร อากาเสน คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สกสิสฺเส ปกฺโกสาเปตฺวา ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา ปูเชสิ. ตานิ สกลนครํ ฉาเทตฺวา สตฺต ทิวสานิ อฏฺํสุ.
๒๖. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุนนฺโท นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. รโหสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต รโหสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เอกสฺมึ พุทฺธสฺุกาเล มชฺฌิมเทเส พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อุทรํ ปูเรตฺวา โกธมทมานาทโย อกุสเลเยว ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา อเนกตาปสสตปริวาโร วสภปพฺพตสมีเป อสฺสมํ มาเปตฺวา ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ หิมวนฺเตเยว วสมาโน ‘‘อหํ เอตฺตกานํ สิสฺสานํ อาจริโยติ สมฺมโต ครุฏฺานิโย ครุกาตพฺโพ วนฺทนีโย, อาจริโย เม นตฺถี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต เต สพฺเพ สิสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา พุทฺธานํ อภาเว นิพฺพานาธิคมาภาวํ ปกาเสตฺวา สยํ เอกโก รโห วิเวกฏฺาเนว นิสินฺโน พุทฺธสฺส สมฺมุขา นิสินฺโน วิย พุทฺธสฺํ มนสิ กริตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา สาลายํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
๓๔. โส ตตฺถ ฌานสุเขน จิรํ วสิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต กาเมสุ อนลฺลีโน สตฺตวสฺสิโก ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ หุตฺวา ปุพฺเพนิวาสาเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. วสโภ นาม ปพฺพโตติ หิมวนฺตปพฺพตํ วินา เสสปพฺพตานํ อุจฺจตรภาเวน เสฏฺตรภาเวน วสโภติ สงฺขํ คโต ปพฺพโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รโหสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
กณิการํว ¶ โชตนฺตนฺติอาทิกํ อายสฺมโต จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนนฺตเร วสนฺโต เวสฺสภุํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สิสฺเสหิ อานีเตหิ จมฺปกปุปฺเผหิ ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตเนว กุสเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพวาสนาพเลน ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กณิการํว โชตนฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ กณิการนฺติ สกลปตฺตปลาสานิ ปริภชฺช ปาเตตฺวา ปุปฺผคหณสมเย กณฺณิกาพทฺโธ หุตฺวา ปุปฺผมกุฬานํ คหณโต กณฺณิกากาเรน ปกโตติ กณิกาโร, ‘‘กณฺณิกาโร’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน เอกสฺส ปุพฺพ ณ-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กณิการ’’นฺติ ¶ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปุปฺผิตํ กณิการรุกฺขํ อิว โชตนฺตํ พุทฺธํ อทฺทสนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิสาลมาเฬ อาสีโนติอาทิกํ อายสฺมโต อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ อตฺตภาเวสุ กตปฺุูปจโย ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เคหํ ปหาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา รมณีเย าเน ปณฺณสาลํ กตฺวา ปฏิวสติ, ตทา สตฺตานุกมฺปาย หิมวนฺตมาคตํ ปทุมุตฺตรภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจงฺคสมนฺนาคโต วนฺทิตฺวา ถุติวจเนหิ โถเมสิ. โส เตน ปฺุเน ยาวตายุกํ กตฺวา กาลงฺกตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๗. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิสาลมาเฬ อาสีโนติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ วิสาลมาเฬติ วิสาลํ ปตฺถฏํ วิตฺถิณฺณํ มหนฺตํ มาฬํ วิสาลมาฬํ, ตสฺมึ วิสาลมาเฬ อาสีโน นิสินฺโน อหํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. เอกปสาทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นารโท อิติ เม นามนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เอกปสาทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ กตกุสโล อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต เกสโวติ ปากโฏ หุตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อติวิย ปีติโสมนสฺสชาโต ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา เตเนว โสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทเวสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน ตตฺถ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๕. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน กตกุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นารโท อิติ เม นามนฺติอาทิมาห. ตตฺถ นารโทติ ชาติวเสน สุทฺธสรีรตฺตา นตฺถิ รโช ธูลิ มลํ เอตสฺสาติ นารโท, ช-การสฺส ท-การํ กตฺวา นารโทติ กุลทตฺติกํ นามํ. เกสโวติ กิสวจฺฉโคตฺเต ชาตตฺตา เกสโว นารทเกสโว อิติ มํ ชนา วิทู ชานนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
เอกปสาทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สาลปุปฺผทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคราชา ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สาลปุปฺผทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตกุสลสฺจโย เกนจิ กมฺมจฺฉิทฺเทน หิมวนฺเต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺโต อเนกสีหปริวาโร วิหาสิ. ตทา สิขี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. สีโห ตํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สาขาภงฺเคน สกณฺณิกสาลปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิ.
๖๐. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคราชา ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มรณํ คจฺฉนฺตีติ มิคา, อถ วา ฆาสํ มคฺคนฺติ คเวสนฺตีติ มิคา, มิคานํ ราชา มิคราชา. สกลจตุปฺปทานํ ราชภาเว สติปิ คาถาพนฺธสุขตฺถํ มิเค อาทึ กตฺวา มิคราชาติ วุตฺตํ. ยทา ภควนฺตํ ทิสฺวา สปุปฺผํ สาลสาขํ ภฺชิตฺวา ปูเชสึ, ตทา อหํ มิคราชา อโหสินฺติ อตฺโถ.
๖๒. สโกสํ ปุปฺผมาหรินฺติ สกณฺณิกํ สาลปุปฺผํ อาหรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สาลปุปฺผทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปโรธโก ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปิยาลผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต หิมวนฺเต เอกสฺมึ ปพฺภาเร มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา วสติ. ตสฺมึ กาเล ตตฺถ คตํ สิขึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สายํ ปาตํ นมสฺสมาโน กฺจิ เทยฺยธมฺมํ อปสฺสนฺโต มธุรานิ ¶ ปิยาลผลานิ อุจฺจินิตฺวา อทาสิ. ภควา ตานิ ปริภฺุชิ. โส เนสาโท พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺสรีโร ปาปกมฺเม วิรตฺตจิตฺโต มูลผลาหาโร นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
๖๖. โส ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ อเนกวิธสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ อนภิรโต เคหํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน กตผลทานกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปโรธโก ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยทา อหํ ปิยาลผลํ ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสึ, ตทา อหํ ปโรธโก อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปโรธโกติ ปรสตฺตโรธโก วิเหสโก. ‘‘ปรโรธโก’’ติ วตฺตพฺเพ ปุพฺพสฺส ร-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปโรธโก’’ติ วุตฺตํ.
๖๙. ปริจารึ วินายกนฺติ ตํ นิพฺพานปาปกํ สตฺถารํ, ‘‘ภนฺเต ¶ , อิมํ ผลํ ปริภฺุชถา’’ติ ปวารึ นิมนฺเตสึ อาราเธสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
จุทฺทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๕. ฉตฺตวคฺโค
๑. อติฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปรินิพฺพุเต ¶ ภควตีติอาทิกํ อายสฺมโต อติฉตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ธรมานสฺส ภควโต อทิฏฺตฺตา ปรินิพฺพุตกาเล ‘‘อโห มม ปริหานี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มม ชาตึ สผลํ กริสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺาโน ฉตฺตาธิฉตฺตํ กาเรตฺวา ตสฺส ภควโต สรีรธาตุํ นิหิตธาตุคพฺภํ ปูเชสิ. อปรภาเค ปุปฺผจฺฉตฺตํ กาเรตฺวา ตเมว ธาตุคพฺภํ ¶ ปูเชสิ. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปรินิพฺพุเต ภควตีติอาทิมาห. ตตฺถ ฉตฺตาติฉตฺตนฺติ ฉาทิยติ สํวริยติ อาตปาทินฺติ ฉตฺตํ, ฉตฺตสฺส อติฉตฺตํ ฉตฺตสฺส อุปริ กตฉตฺตํ ฉตฺตาติฉตฺตํ, ฉตฺตสฺส อุปรูปริ ฉตฺตนฺติ อตฺโถ. ถูปมฺหิ อภิโรปยินฺติ ถูปิยติ ราสิกรียตีติ ถูโป, อถ วา ถูปติ ถิรภาเวน วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชมาโน ปติฏฺาตีติ ถูโป, ตสฺมึ ถูปมฺหิ มยา การิตํ ฉตฺตํ อุปรูปริ ปนวเสน อภิ วิเสเสน อาโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๒. ปุปฺผจฺฉทนํ กตฺวานาติ วิกสิเตหิ สุคนฺเธหิ อเนเกหิ ผุปฺเผหิ ฉทนํ ฉตฺตุปริ วิตานํ กตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อติฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ถมฺภาโรปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ถมฺภาโรปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ธมฺมทสฺสิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ภควโต ธาตุคพฺภมาฬเก ถมฺภํ นิขนิตฺวา ธชํ อาโรเปสิ. พหูนิ ชาติสุมนปุปฺผานิ คนฺถิตฺวา นิสฺเสณิยา อาโรหิตฺวา ปูเชสิ.
๕. โส ยาวตายุกํ ตฺวา กาลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ทหรกาลโต ปภุติ ปูชนีโย สาสเน พทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติ สกลโลกสฺส นาเถ ปธานภูเต ปฏิสรเณ จ สตฺถริ ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเต นิพฺพุตทีปสิขา วิย อทสฺสนํ คเตติ อตฺโถ. ธมฺมทสฺสีนราสเภติ จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสตีติ ธมฺมทสฺสี, อถ วา สติปฏฺานาทิเก สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺสนสีโล ปสฺสนสีโลติ ธมฺมทสฺสี, นรานํ อาสโภ ปวโร อุตฺตโมติ นราสโภ, ธมฺมทสฺสี จ โส นราสโภ เจติ ธมฺมทสฺสีนราสโภ, ตสฺมึ ธมฺมทสฺสีนราสเภ. อาโรเปสึ ธชํ ถมฺภนฺติ เจติยมาฬเก ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ ธชํ อาโรเปสึ พนฺธิตฺวา เปสินฺติ อตฺโถ.
๖. นิสฺเสณึ มาปยิตฺวานาติ นิสฺสาย ตํ อิณนฺติ คจฺฉนฺติ อาโรหนฺติ อุปรีติ นิสฺเสณิ, ตํ นิสฺเสณึ มาปยิตฺวา กาเรตฺวา พนฺธิตฺวา ถูปเสฏฺํ สมารุหินฺติ สมฺพนฺโธ. ชาติปุปฺผํ คเหตฺวานาติ ชายมานเมว ชนานํ สุนฺทรํ มนํ กโรตีติ ชาติสุมนํ, ชาติสุมนเมว ปุปฺผํ ‘‘ชาติสุมนปุปฺผ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ สุมนสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ชาติปุปฺผ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ชาติสุมนปุปฺผํ คเหตฺวา คนฺถิตฺวา ถูปมฺหิ อาโรปยึ, อาโรเปตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ถมฺภาโรปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. เวทิการกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต เวทิการกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา นิพฺพุเต สตฺถริ ปสนฺโน ตสฺส เจติเย วลยํ กาเรสิ, สตฺตหิ รตเนหิ ปริปูเรตฺวา มหาปูชํ กาเรสิ. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ ปูชนีโย มหทฺธโน มหาโภโค อุภยสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปิยทสฺสีนรุตฺตเมติ ปิยํ โสมนสฺสาการํ ทสฺสนํ ยสฺส โส ปิยทสฺสี, อาโรหปริณาหทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภามณฺฑเลหิ สาธุ มหาชนปฺปสาทํ ชนยนาการทสฺสโนติ อตฺโถ. นรานํ อุตฺตโมติ นรุตฺตโม, ปิยทสฺสี จ โส นรุตฺตโม เจติ ปิยทสฺสีนรุตฺตโม, ตสฺมึ ปิยทสฺสีนรุตฺตเม นิพฺพุเต ธาตุคพฺภมฺหิ มุตฺตเวทึ อหํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปุปฺผาธารตฺถาย ปริโยสาเน เวทิกาวลยํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๑๑. มณีหิ ปริวาเรตฺวาติ มณติ โชตติ ปภาสตีติ มณิ, อถ วา ชนานํ มนํ ปูเรนฺโต โสมนสฺสํ กโรนฺโต อิโต คโต ปวตฺโตติ มณิ, ชาติรงฺคมณิเวฬุริยมณิอาทีหิ อเนเกหิ มณีหิ กตเวทิกาวลยํ ปริวาเรตฺวา อุตฺตมํ มหาปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เวทิการกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สปริวาริยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาริยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. อถ ปทุมุตฺตเร ภควติ ปรินิพฺพุเต มหาชโน ตสฺส ธาตุํ นิทหิตฺวา มหนฺตํ เจติยํ กาเรตฺวา ปูเชสิ. ตสฺมึ กาเล อยํ อุปาสโก ตสฺสุปริ จนฺทนสาเรน เจติยฆรํ กริตฺวา มหาปูชํ อกาสิ. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย กุสลํ กตฺวา สทฺธาย สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๕-๘. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ โอมตฺตนฺติ ลามกภาวํ นีจภาวํ ทุกฺขิตภาวํ วา น ปสฺสามิ น ชานามิ, น ทิฏฺปุพฺโพ มยา นีจภาโวติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สปริวาริยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกมหิเตติอาทิกํ อายสฺมโต อุมาปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต นิพฺพุตสฺส ภควโต เจติยมเห วตฺตมาเน อินฺทนีลมณิวณฺณํ อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพมานุสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว พหุลํ นีลวณฺโณ ชาติสมฺปนฺโน วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ. โส อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๑. โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกมหิเตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โลกมหิเตติ โลเกหิ มหิโต ปูชิโตติ โลกมหิโต, ตสฺมึ โลกมหิเต สิทฺธตฺถมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ. อาหุตีนํปฏิคฺคเหติ อาหุติโน วุจฺจนฺติ ปูชาสกฺการา, เตสํ อาหุตีนํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตีติ อาหุตีนํปฏิคฺคโห, อลุตฺตกิตนฺตสมาโส, ตสฺมึ อาหุตีนํปฏิคฺคเห ภควติ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ.
๒๒. อุมาปุปฺผนฺติ ¶ อุทฺธมุทฺธํ นีลปภํ มฺุจมานํ ปุปฺผติ วิกสตีติ อุมาปุปฺผํ, ตํ อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา เจติเย ปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อนุเลปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสีมุนิโนติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อนุเลปทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ตสฺส ภควโต โพธิรุกฺขสฺส เวทิกาวลยํ กาเรตฺวา สุธากมฺมฺจ กาเรตฺวา วาลุกสนฺถรณํ ททฺทฬฺหมานํ รชตวิมานมิว กาเรสิ. โส เตน ปฺุเน สุขปฺปตฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว รชตวิมานรชตเคหรชตปาสาเทสุ ¶ สุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนมนุยุตฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๖. โส อปรภาเค ‘‘กึ นุ โข กุสลํ กตฺวา มยา อยํ วิเสโส อธิคโต’’ติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน ปฏิปาฏิยา อนุสฺสริตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลํ ชานิตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสีมุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมํ อลามกํ ทสฺสนํ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส โส อโนมทสฺสี, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาสมุชฺชลวิราชิตสรีรตฺตา สุนฺทรทสฺสโนติ อตฺโถ. สุธาย ปิณฺฑํ ทตฺวานาติ โพธิฆเร เวทิกาวลยํ กาเรตฺวา สกเล โพธิฆเร สุธาเลปนํ กตฺวาติ อตฺโถ. ปาณิกมฺมํ อกาสหนฺติ สารกฏฺเน ผลกปาณิโย กตฺวา ตาหิ ปาณีหิ มฏฺกมฺมํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อนุเลปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. มคฺคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุตฺตริตฺวาน นทิกนฺติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ¶ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมตฺถาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ เอกํ นทึ อุตฺตริตฺวา วนนฺตรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อิทานิ มยา ภควโต มคฺคํ สมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทาลฺจ ปิฏกฺจ ¶ อาทาย ภควโต คมนมคฺคํ สมํ กตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมินา มคฺคาลงฺการกรเณน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ปูชนีโย ภเวยฺยํ, นิพฺพานฺจ ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. ภควา ‘‘ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌตู’’ติ อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ.
๓๒-๓. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อโหสิ. อิมสฺมึ ปน พุทฺธุปฺปาเท ปากเฏ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุตฺตริตฺวาน นทิกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ นทติ สทฺทํ กโรติ คจฺฉตีติ นที, นทีเยว นทิกา, ตํ นทิกํ อุตฺตริตฺวา อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. กุทาลปิฏกมาทายาติ ¶ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตํ วิทาลเน ปทาลเน ฉินฺทเน อลนฺติ กุทาลํ, ปิฏกํ วุจฺจติ ปํสุวาลิกาทิวาหกํ, ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กตภาชนํ, กุทาลฺจ ปิฏกฺจ กุทาลปิฏกํ, ตํ อาทาย คเหตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มคฺคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ผลกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ยานกาโร ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ผลกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ อตฺตภาเวสุ กตปฺุสมฺภาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน จนฺทเนน อาลมฺพนผลกํ กตฺวา ภควโต อทาสิ. ภควา ตสฺสานุโมทนํ อกาสิ.
๓๗. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ กาเล จิตฺตสุขปีณิโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺชาตปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ ยานกาโร ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยานกาโรติ ยนฺติ เอเตน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานนฺติ ยานํ, ตํ กโรตีติ ยานกาโร, ปุเร พุทฺธทสฺสนสมเย อหํ ยานกาโร อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. จนฺทนํ ผลกํ กตฺวาติ จนฺทติ ปริฬาหํ วูปสเมตีติ จนฺทนํ. อถ วา จนฺทนฺติ สุคนฺธวาสนตฺถํ สรีรํ วิลิมฺปนฺติ เอเตนาติ จนฺทนํ, ตํ อาลมฺพนผลกํ กตฺวา. โลกพนฺธุโนติ สกลโลกสฺส พนฺธุ าติภูโตติ โลกพนฺธุ, ตสฺส โลกพนฺธุโน สตฺถุสฺส อทาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ผลกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. วฏํสกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมโธ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต วฏํสกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนินฺเทสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหาวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย สุเมโธ ภควา วิเวกกามตาย ตํ วนํ สมฺปาปุณิ. อถ โส ตาปโส ภควนฺตํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วิกสิตํ สฬลปุปฺผํ คเหตฺวา วฏํสกากาเรน คนฺเถตฺวา ภควโต ปาทมูเล เปตฺวา ปูเชสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทตฺถาย อนุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล ชาโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๓. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม นาเมนาติอาทิ วุตฺตํ. วิเวกมนุพฺรูหนฺโตติ ชนากิณฺณตํ ปหาย ชนวิเวกํ จิตฺตวิเวกฺจ อนุพฺรูหนฺโต วฑฺเฒนฺโต พหุลีกโรนฺโต มหาวนํ อชฺโฌคาหิ ปาวิสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
วฏํสกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปลฺลงฺกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมธสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปลฺลงฺกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมตฺถาย กตปฺุูปจโย สุเมธสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหาโภคสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ตสฺส สตฺถุโน สตฺตรตนมยํ ปลฺลงฺกํ กาเรตฺวา มหนฺตํ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อโหสิ. โส อนุกฺกเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน ปลฺลงฺกทายกตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ. เหฏฺา วิย อุปริปิ ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน เถรานํ นามานิ เอวเมว เวทิตพฺพานิ.
๔๗. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมธสฺส ภควโตติอาทิมาห. ปลฺลงฺโก หิ มยา ทินฺโนติ ปลฺลงฺกํ อูรุพทฺธาสนํ กตฺวา ยตฺถ อุปวีสนฺติ นิสีทนฺติ, โส ปลฺลงฺโกติ วุจฺจติ, โส ปลฺลงฺโก สตฺตรตนมโย มยา ทินฺโน ปูชิโตติ อตฺโถ. สอุตฺตรสปจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน สห ปจฺฉเทน สอุตฺตรสปจฺฉโท, อุปริวิตานํ พนฺธิตฺวา อาสนํ อุตฺตมวตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ปลฺลงฺกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปนฺนรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๖. พนฺธุชีวกวคฺโค
๑. พนฺธุชีวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทํว ¶ ¶ วิมลํ สุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต พนฺธุชีวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ¶ วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต สิขิสฺส ภควโต รูปกายสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส พนฺธุชีวกปุปฺผานิ คเหตฺวา ภควโต ปาทมูเล ปูเชสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทวฑฺฒนตฺถาย อนุโมทนมกาสิ. โส ยาวตายุตํ ตฺวา เตเนว ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺส อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต รูปคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต เคหํ ปหาย ปพฺพชิโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส ปุพฺเพนิวาสาเณน ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทํว วิมลํ สุทฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทํว วิมลํ สุทฺธนฺติ อพฺภา, มหิกา, ธุโม, รโช, ราหูติ อิเมหิ อุปกฺกิเลสมเลหิ วิมุตฺตํ จนฺทํ อิว ทิยฑฺฒสหสฺสุปกฺกิเลสมลานํ ปหีนตฺตา วิมลํ นิกฺกิเลสตฺตา สุทฺธํ ปสนฺนํ สิขึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. กิเลสกทฺทมานํ อภาเวน อนาวิลํ. นนฺทีภวสงฺขาตาย พลวสฺเนหาย ปริสมนฺตโต ขีณตฺตา นนฺทีภวปริกฺขีณํ. ติณฺณํ โลเกติ โลกตฺตยโต ติณฺณํ อุตฺติณฺณํ อติกฺกนฺตํ. วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกํ วุจฺจติ ตณฺหา, นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ.
๒. นิพฺพาปยนฺตํ ชนตนฺติ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺโต ชนตํ ชนสมูหํ กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพาปยนฺตํ วูปสเมนฺตํ. สยํ สํสารโต ติณฺณํ, สพฺพสตฺเต สํสารโต ตารยนฺตํ อติกฺกเมนฺตํ จตุนฺนํ สจฺจานํ มุนนโต ชานนโต มุนึ สิขึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. วนสฺมึ ฌายมานนฺติ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌาเนหิ ฌายนฺตํ จินฺเตนฺตํ จิตฺเตน ภาเวนฺตํ วนมชฺเฌติ อตฺโถ. เอกคฺคํ ¶ เอกคฺคจิตฺตํ สุสมาหิตํ สุฏฺุ อารมฺมเณ อาหิตํ ปิตจิตฺตํ สิขึ มุนึ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๓. พนฺธุชีวกปุปฺผานีติ พนฺธูนํ าตีนํ ชีวกํ ชีวิตนิสฺสยํ หทยมํสโลหิตํ พนฺธุชีวกํ หทยมํสโลหิตสมานวณฺณํ ปุปฺผํ พนฺธุชีวกปุปฺผํ คเหตฺวา สิขิโน โลกพนฺธุโน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พนฺธุชีวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปรกมฺมายเน ¶ ¶ ยุตฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เกนจิ ปุเร กเตน อกุสลกมฺเมน ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปเรสํ กมฺมํ กตฺวา ภติยา ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอวํ ทุกฺเขน วสนฺโต ปเรสํ อปราธํ กตฺวา มรณภเยน ปลายิตฺวา วนํ ปาวิสิ. ตตฺถ คตฏฺาเน ปาฏลิโพธึ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา เอกสฺมึ รุกฺเข ตมฺพวณฺณํ ปุปฺผํ ทิสฺวา ตํ สพฺพํ กณฺณิเก โอจินิตฺวา โพธิปูชํ อกาสิ. ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา วนฺทิตฺวา ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ เต มนุสฺสา ปทานุปทิกํ อนุพนฺธิตฺวา ตตฺถ อคมํสุ. โส เต ทิสฺวา โพธึ อาวชฺเชนฺโตว ปลายิตฺวา ภยานเก คีริทุคฺคปปาเต ปติตฺวา มริ.
๗. โส โพธิปูชาย อนุสฺสริตตฺตา เตเนว ปีติโสมนสฺเสน ตาวตึสาทีสุ อุปปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปรกมฺมายเน ยุตฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปเรสํ กมฺมานิ ปรกมฺมานิ, ปรกมฺมานํ อายเน กรเณ วาหเน ธารเณ ยุตฺโต โยชิโต อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุเทนฺตํ ¶ สตรํสึ วาติอาทิกํ อายสฺมโต วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ชาติสเตสุ กตปฺุสฺจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต นครวาสีหิ สทฺธึ วีถึ สชฺเชตฺวา นียมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วีถึ สมํ กตฺวา ธชํ ตตฺถ อุสฺสาเปสิ.
๑๕. โส ¶ เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ พหุมานหทโย ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ปจฺจกฺขโต ชานิตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุเทนฺตํ สตรํสึ วาติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ อุเทนฺตํ อุคฺคจฺฉนฺตํ สตรํสึ สตปภํ. สตรํสีติ เทสนาสีสมตฺตํ, อเนกสตสหสฺสปภํ สูริยํ อิวาติ อตฺโถ. ปีตรํสึว ภาณุมนฺติ ปีตรํสึ สํกุจิตปภํ ภาณุมํ ปภาวนฺตํ จนฺทมณฺฑลํ อิว สมฺพุทฺธํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เทวปุตฺโต อหํ สนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตปฺุสฺจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล ภุมฺมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ทิพฺพกกฺการุปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ.
๒๑. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต เอกตึสกปฺปพฺภนฺตเร อุภยสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เทวปุตฺโต อหํ สนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปฺจหิ ทิพฺเพหิ กามคุเณหีติ เทวา, เทวานํ ปุตฺโต, เทโว เอว วา ปุตฺโต เทวปุตฺโต, อหํ เทวปุตฺโต ¶ สนฺโต วิชฺชมาโน ทิพฺพํ กกฺการุปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปกาเรน, คเหตฺวา สิขิสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เทวปุตฺโต ¶ อหํ สนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ภุมฺมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต สิขึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพมนฺทารวปุปฺเผหิ ปูเชสิ.
๒๕. โส เตน ปฺุเนาติอาทิกํ สพฺพํ อนนฺตรตฺเถรสฺส อปทานวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺุเ โลเก เอกสฺมึ ¶ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป กุกฺกุเฏ นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กตฺวา วิหาสิ. โส ตตฺถ สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ กทมฺพปุปฺผํ โอจินิตฺวา เต ปจฺเจกพุทฺเธ ปูเชสิ. เตปิ ‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิต’’นฺติอาทินา อนุโมทนํ อกํสุ.
๓๐. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุโฏ นาม ปพฺพโตติ ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ กุกฺกุฏจูฬากาเรน ปพฺพตกูฏานํ วิชฺชมานตฺตา กุกฺกุโฏติ สงฺขํ คโต. ปกาเรน ติโร หุตฺวา ปติฏฺหตีติ ปพฺพโต. ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ตสฺมึ ปพฺพตสมีเป. สตฺต พุทฺธา วสนฺตีติ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา ตสฺมึ กุกฺกุฏปพฺพตปาเท ปณฺณสาลายํ วสนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑. ทีปราชํว ¶ อุคฺคตนฺติ ทีปานํ ราชา ทีปราชา, สพฺเพสํ ทีปานํ ชลมานานํ ตารกานํ ราชา จนฺโทติ อตฺโถ. อถ วา สพฺเพสุ ชมฺพุทีปปุพฺพวิเทหอปรโคยานอุตฺตรกุรุสงฺขาเตสุ จตูสุ ทีเปสุ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีเปสุ จ ราชา อาโลกผรณโต จนฺโท ทีปราชาติ วุจฺจติ, ตํ นเภ อุคฺคตํ จนฺทํ อิว ปุปฺผิตํ ผุลฺลิตํ กทมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา ตโต ปุปฺผํ โอจินิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน คเหตฺวา สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ สโมกิรึ สุฏฺุ โอกิรึ, อาทเรน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต ติณสูลกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินวเรสุ กตปฺุสมฺภาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว กุสลานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต หิมวนฺตสมีเป ภูตคเณ นาม ปพฺพเต วสนฺตํ เอกตํ วิเวกมนุพฺรูหนฺตํ สิขึ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณสูลปุปฺผํ คเหตฺวา ปาทมูเล ปูเชสิ. พุทฺโธปิ ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิ.
๓๕. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน ¶ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ภูตคโณ นาม ปพฺพโตติ ภูตคณานํ เทวยกฺขสมูหานํ อาวาสภูตตฺตา ภวนสทิสตฺตา อวิรูฬฺหภาเวน ปวตฺตตฺตา ¶ จ ภูตคโณ นาม ปพฺพโต, ตสฺมึ เอโก อทุติโย ชิโน ชิตมาโร พุทฺโธ วสเต ทิพฺพพฺรหฺมอริยอิริยาปถวิหาเรหิ วิหรตีติ อตฺโถ.
๓๖. เอกูนสตสหสฺสํ ¶ , กปฺปํ น วินิปาติโกติ เตน ติณสูลปุปฺผปูชากรณผเลน นิรนฺตรํ เอกูนสตสหสฺสกปฺปานํ อวินิปาตโก จตุราปายวินิมุตฺโต สคฺคสมฺปตฺติภวเมว อุปปนฺโนติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต นาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินนิสเภสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เวทตฺตยาทีสุ สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ อคมาสิ. โส ตาปโส ตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ลกฺขณสตฺเถสุ เฉกตฺตา ภควโต ลกฺขณรูปสมฺปตฺติยา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. อากาสโต อโนติณฺณตฺตา ปูชาสกฺกาเร อกเตเยว อากาเสเนว ปกฺกามิ. อถ โส ตาปโส สสิสฺโส นาคปุปฺผํ โอจินิตฺวา เตน ปุปฺเผน ภควโต คตทิสาภาคมคฺคํ ปูเชสิ.
๓๙. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภยมาโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ‘‘เกน นุ โข กุสลกมฺเมน มยา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตีตกมฺมํ สรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ วจฺฉโคตฺเต ชาตตฺตา วจฺโฉ, สุนฺทโร จ โส วจฺโฉ เจติ สุวจฺโฉ. นาเมน สุวจฺโฉ นาม พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู เวทตฺตยาทิสกลมนฺตสตฺเถ ¶ โกฏิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ ¶ ¶ วนโมคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต มหาวนํ ปวิฏฺโ ตตฺถ สุปุปฺผิตปุนฺนาคปุปฺผํ ทิสฺวา เหตุสมฺปนฺนตฺตา พุทฺธารมฺมณปีติวเสน ภควนฺตํ สริตฺวา ตํ ปุปฺผํ สห กณฺณิกาหิ โอจินิตฺวา วาลุกาหิ เจติยํ กตฺวา ปูเชสิ.
๔๖. โส เตน ปฺุเน ทฺเวนวุติกปฺเป นิรนฺตรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุพฺพวาสนาพเลน สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคยฺหาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุททายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺส อาสนฺเน มหนฺเต ชาตสฺสเร กุกุตฺโถ นาม ปกฺขี หุตฺวา นิพฺพตฺโต เกนจิ อกุสเลน ปกฺขี สมาโนปิ ปุพฺเพ กตสมฺภาเรน พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฺุาปฺุเสุ เฉโก สีลวา ปาณโคจรโต ปฏิวิรโต อโหสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป จงฺกมติ. อถ โส สกุโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุมุทปุปฺผํ ฑํสิตฺวา ภควโต ปาทมูเล ปูเชสิ. ภควา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนมกาสิ.
๕๑. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ปทุมุปฺปลสฺฉนฺโนติ ¶ ¶ เอตฺถ สตปตฺเตหิ สมฺปุณฺโณ เสตปทุโม จ ตีณิ นีลรตฺตเสตุปฺปลานิ จ ปทุมุปฺปลานิ เตหิ สฺฉนฺโน คหนีภูโต สมฺปุณฺโณ มหาชาตสฺสโร อหูติ สมฺพนฺโธ. ปุณฺฑรีกสโมตฺถโฏติ ปุณฺฑรีเกหิ รตฺตปทุเมหิ โอตฺถโฏ สมฺปุณฺโณติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
โสฬสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๗. สุปาริจริยวคฺโค
๑. สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุโม ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุปาริจริยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนิปุงฺคเวสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต หิมวติ ยกฺขสมาคมํ คโต ภควโต เทวยกฺขคนฺธพฺพนาคานํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อุโภ หตฺเถ อาภุชิตฺวา อปฺโผเฏสิ นมสฺสิ จ. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต อุปริ เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุโม นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ ปทุโมติ ยสฺส ปาทนิกฺเขปสมเย ปถวึ ภินฺทิตฺวา ปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา ปาทตลํ สมฺปฏิจฺฉติ, เตน สฺาเณน โส ภควา ปทุโมติ สงฺขํ คโต, อิธ ปทุมุตฺตโร ภควา อธิปฺเปโต. โส ภควา ปวนา วสนวิหารา อภินิกฺขมฺม วนมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธ.
ยกฺขานํ สมโยติ เทวานํ สมาคโม อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. อชฺฌาเปกฺขึสุ ตาวเทติ ตสฺมึ เทสนากาเล อธิอเปกฺขึสุ, วิเสเสน ปสฺสนสีลา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺโถ ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต กณเวรปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ¶ รฺโ อนฺเตปุรปาลโก อโหสิ. ตสฺมึ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชวีถึ ปฏิปชฺชิ. อถ โส อนฺเตปุรปาลโก จรมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส หุตฺวา กณเวรปุปฺเผน ภควนฺตํ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. โส เตน ปฺุเน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗. โส ปตฺตอคฺคผโล ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺโถ นาม ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ขชฺชกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล ¶ สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อมฺพชมฺพุอาทิมเนกํ มธุรผลาผลํ นาฬิเกรํ ปูวขชฺชกฺจ อทาสิ. ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิ. โส เตน ปฺุเน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺชาตสทฺโธ ปสาทพหุมาโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต สีลาลงฺการปฏิมณฺฑิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๓. โส ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ‘‘ปุพฺเพ มยา สุเขตฺเต กุสลํ กตํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโสปิ ภวสมฺปตฺติโย ททมาโน ชาโตติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ติสฺโส. อถ วา ตีหิ ¶ สรณคมเนหิ อสฺสาเสนฺโต โอวทนฺโต เหตุสมฺปนฺนปุคฺคเล สคฺคโมกฺขทฺวเย ปติฏฺาเปนฺโต พุทฺโธ ชาโตติ ติสฺโส. สมาปตฺติคุณาทีหิ ภเคหิ ยุตฺโตติ ภควา, ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ปุพฺเพ อหํ ผลํ อทาสินฺติ สมฺพนฺโธ. นาฬิเกรฺจ ปาทาสินฺติ นาฬิกากาเรน ปวตฺตํ ผลํ นาฬิเกรํ, ตฺจ ผลํ อทาสินฺติ อตฺโถ. ขชฺชกํ อภิสมฺมตนฺติ ขาทิตพฺพํ ขชฺชกํ อภิ วิเสเสน มธุสกฺกราทีหิ สมฺมิสฺสํ ¶ กตฺวา นิปฺผาทิตํ สุนฺทรํ มธุรนฺติ สมฺมตํ าตํ อภิสมฺมตํ ขชฺชกฺจ อทาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต เทสปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก อโหสิ. ตทา อตฺถทสฺสี ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ อากาเสน คจฺฉติ. โส อุปาสโก ภควโต คตทิสาภาคํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ.
๑๘. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต อุปโภคปริโภคสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อนิลฺชเสติ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺชสํ วฏุมายน’’นฺติ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๑๐๑) ปริยายสฺส วุตฺตตฺตา อนิลสฺส วาตสฺส อฺชสํ คมนมคฺโคติ อนิลฺชสํ, ตสฺมึ อนิลฺชเส, อากาเสติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภู ¶ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต กณิการฉตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน อโหสิ. ตสฺมึ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม มหาวนํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ. อถ โสปิ อุปาสโก เกนจิเทว กรณีเยน ตตฺถ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺผํ โอจินิตฺวา ฉตฺตํ กตฺวา ภควโต นิสินฺนฏฺาเน วิตานํ กตฺวา ปูเชสิ, ตํ ภควโต อานุภาเวน สตฺตาหํ อมิลาตํ หุตฺวา ตเถว อฏฺาสิ. ภควาปิ ผลสมาปตฺตึ นิโรธสมาปตฺติฺจ สมาปชฺชิตฺวา วิหาสิ ¶ , โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ภควา สมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา วิหารเมว อคมาสิ.
๒๓. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถุ ¶ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา ชินสาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺเส เวสฺสชเน ภุนาติ อภิภวตีติ เวสฺสภู. อถ วา เวสฺเส ปฺจวิธมาเร อภิภุนาติ อชฺโฌตฺถรตีติ เวสฺสภู. สามํเยว พุชฺฌิตา สจฺจานีติ สมฺพุทฺโธ, นาเมน เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติ อตฺโถ. ทิวาวิหาราย มุนีติ ทิพฺพติ ปกาเสติ ตํ ตํ วตฺถุํ ปากฏํ กโรตีติ ทิวา. สูริยุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว อตฺถงฺคโม, ตาว ปริจฺฉินฺนกาโล, วิหรณํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปวตฺตนํ วิหาโร, ทิวาย วิหาโร ทิวาวิหาโร, ตสฺส ทิวาวิหาราย โลกเชฏฺโ นราสโภ พุทฺธมุนิ มหาวนํ โอคาหิตฺวา ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ผุสฺโส ¶ นามาถ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต สปฺปิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต อโหสิ. ตทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วีถิยํ จรมาโน ตสฺส อุปาสกสฺส เคหทฺวารํ สมฺปาปุณิ. อถ โส อุปาสโก ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปตฺตปูรํ สปฺปิเตลํ อทาสิ, ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เตน ปฺุเน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สปฺปิเตลมธุผาณิตาทิมธุราหารสมงฺคี สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ พุทฺธิสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๘. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ผุสฺโส นามาถ ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ ผุสฺโสติ ¶ ¶ ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน ชาตตฺตา มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน ผุสฺโส. อถ วา นิพฺพานํ ผุสิ ปสฺสิ สจฺฉิ อกาสีติ ผุสฺโส. อถ วา สมตึสปารมิตาสตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม สกเล จ เตปิฏเก ปริยตฺติธมฺเม ผุสิ ปสฺสิ อฺาสีติ ผุสฺโส. ภคฺควา ภคฺยวา ยุตฺโตติอาทิปฺุโกฏฺาสสมงฺคิตาย ภควา. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ อาหุติโน วุจฺจนฺติ ปูชาสกฺการา, เตสํ อาหุตีนํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตีติ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห. มหาชนํ นิพฺพาเปนฺโต วีโร ผุสฺโส นาม ภควา วีถิยํ อถ ตทา คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมมุนินฺเทสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ จ ชาติสเตสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺเสว ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร ¶ เกนจิเทว กรณีเยน อนุโสตํ จรมาโน ผุสฺสํ ภควนฺตํ นฺหายิตุกามํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ตตฺถ ชาตํ ยูถิกาปุปฺผํ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนมกาสิ.
๓๓. โส ตตฺถ เตน ปฺุโกฏฺาเสน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติวรายํ ¶ ปุเร รมฺเมติอาทิกํ อายสฺมโต ทุสฺสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ราชกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺตกาเล ยุวราชภาวํ ปตฺวา ปากโฏ เอกํ ชนปทํ ลภิตฺวา ตตฺราธิปติภูโต สกลชนปทวาสิโน ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺถตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมึ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ตํ ชนปทํ สมฺปาปุณิ. อถ โส ยุวราชา ปณฺณาการํ ¶ ลภิตฺวา ตตฺถ สุขุมวตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา ตํ วตฺถํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตมฺปิ วตฺถํ ภควนฺตเมว อนุพนฺธิ. อถ โส ยุวราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺโน อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ภควโต สมฺปตฺตสมฺปตฺตฏฺาเน สพฺเพ ชนา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. ภควา วิหารเมว อคมาสิ. ยุวราชา เตเนว กุสลกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๘. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติวรายํ ปุเร รมฺเมติอาทิมาห. ตตฺถ ติวรนามเก นคเร รมณีเย อหํ ราชปุตฺโต หุตฺวา สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ วตฺเถน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต สมาทปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ปฺุานิ กโรนฺโต วสมาโน สทฺโธ ปสนฺโน พหู อุปาสเก สนฺนิปาเตตฺวา คณเชฏฺโก หุตฺวา ‘‘มาฬกํ กริสฺสามา’’ติ เต สพฺเพ สมาทเปตฺวา เอกํ มาฬกํ สมํ กาเรตฺวา ปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา ภควโต นิยฺยาเทสิ. โส เตน ปฺุเน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา สีลสมฺปนฺโน วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๔. โส อปรภาเค อตฺตโน กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ พนฺธนฺติ าติโคตฺตาทิวเสน เอกสมฺพนฺธา โหนฺติ สกลนครวาสิโนติ พนฺธู, พนฺธู เอตสฺมึ วิชฺชนฺตีติ พนฺธุมตี, ตสฺสา พนฺธุมติยา ¶ นาม นคเร มหาปูคคโณ อุปาสกสมูโห อโหสีติ อตฺโถ. มาฬํ กสฺสาม สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ มาติ คณฺหาติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตชนานํ จิตฺตนฺติ มาฬํ, อถ วา สมฺปตฺตยติคณานํ จิตฺตสฺส วิเวกกรเณ อลนฺติ มาฬํ, มาฬเมว มาฬกํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ผาสุวิหารตฺถาย มาฬกํ กริสฺสามาติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺโส ¶ นามาสิ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจงฺคุลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาเร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วิภวสมฺปนฺโน สทฺโธ ปสนฺโน วีถิโต วิหารํ ปฏิปนฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ชาติสุมนาทิอเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จนฺทนาทีนิ จ วิเลปนานิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คโต ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา วิเลปเนหิ ภควโต สรีเร ปฺจงฺคุลิกํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ.
๕๐. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ปจฺจกฺขโต ตฺวา ‘‘อิมํ นาม กุสลกมฺมํ กตฺวา อีทิสํ โลกุตฺตรสมฺปตฺตึ ปตฺโตมฺหี’’ติ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺโส นามาสิ ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๘. กุมุทวคฺโค
๑. กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต ¶ หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุทมาลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปพฺพตสมีเป ชาตสฺสรสฺส อาสนฺเน รกฺขโส หุตฺวา นิพฺพตฺโต อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ตตฺถ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุมุทปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
๑. โส เตน ปฺุเน ตโต จวิตฺวา เทวโลกํ อุปปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย ¶ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต พฺรหฺมจริยปริโยสานํ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถโช รกฺขโส อาสินฺติ ตสฺมึ ชาตสฺสรสมีเป ชาโต นิพฺพตฺโต รกฺขโส ปรรุธิรมํสขาทโก นิทฺทโย โฆรรูโป ภยานกสภาโว มหาพโล มหาถาโม กกฺขโฬ ยกฺโข อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ.
กุมุทํ ¶ ปุปฺผเต ตตฺถาติ ตสฺมึ มหาสเร สูริยรํสิยา อภาเว สติ สายนฺเห มกุฬิตํ กฺุจิตากาเรน นิปฺปภํ อวณฺณํ โหตีติ ‘‘กุมุท’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ ปุปฺผเต วิกสตีติ อตฺโถ. จกฺกมตฺตานิ ชายเรติ ตานิ ปุปฺผานิ รถจกฺกปมาณานิ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
โกณฺฑฺสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นิสฺเสณิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต โกณฺฑฺสฺส ภควโต กาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต วสนปาสาทสฺสาโรหนตฺถาย สารกฏฺมยํ นิสฺเสณึ กตฺวา อุสฺสาเปตฺวา เปสิ. ภควา ตสฺส ปสาทสํวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว อุปริปาสาทํ อารุหิ. โส อตีว ปสนฺโน เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ ชายมาโน นิสฺเสณิทานนิสฺสนฺเทน อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต มนุสฺสสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โกณฺฑฺสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ โกณฺฑฺสฺสาติ กุจฺฉิโต หุตฺวา เฑติ ปวตฺตตีติ โกณฺโฑ, ลามกสตฺโต, โกณฺฑโต อฺโติ โกณฺฑฺโ, อลามโก อุตฺตมปุริโสติ อตฺโถ. อถ วา พฺราหฺมณโคตฺเตสุ โกณฺฑฺโคตฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘โกณฺฑฺโ’’ติ ¶ โคตฺตวเสน ตสฺส นามํ, ตสฺส โกณฺฑฺสฺส. เสสํ ปากฏเมวาติ.
นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต รตฺติปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิควธาย อรฺเ วิจรมาโน ตสฺส การฺุเน อรฺเ จรมานํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ รตฺติกํ นาม ปุปฺผํ กุฏชปุปฺผฺจ สห วณฺเฏน โอจินิตฺวา โสมนสฺสจิตฺเตน ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
๑๓. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ¶ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘เนสาทภูเตน มยา กตกุสลํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคานํ ลุทฺโท สาหสิโก มารโกติ มิคลุทฺโท, มิเคสุ วา ลุทฺโท โลภีติ มิคลุทฺโท, เนสาโท อาสึ ปุเรติ อตฺโถ.
๑๔. รตฺติกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ ปทุมปุปฺผาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ สูริยรํสิสมฺผสฺเสน ทิวา ปุปฺผนฺติ รตฺติยํ มกุฬิตานิ โหนฺติ. ชาติสุมนมลฺลิกาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ ปน รตฺติยํ ปุปฺผนฺติ โน ทิวา. ตสฺมา รตฺติยํ ปุปฺผนโต รตฺติปุปฺผนามกานิ อเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จ กุฏชปุปฺผานิ จ คเหตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต อุทปานทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ กตปฺุสฺจโย วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ‘‘ปานียทานํ มยา ทาตพฺพํ, ตฺจ นิรนฺตรํ กตฺวา ปวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ กูปํ ขนาเปตฺวา อุทกสมฺปตฺตกาเล อิฏฺกาหิ จินาเปตฺวา ถิรํ กตฺวา ตตฺถ อุฏฺิเตน อุทเกน ปุณฺณํ ตํ อุทปานํ วิปสฺสิสฺส ภควโต นิยฺยาเทสิ. ภควา ปานียทานานิสํสทีปกํ อนุโมทนํ อกาสิ ¶ . โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน โปกฺขรณีอุทปานปานียาทิสมฺปนฺโน สุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๘. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ อุทปาโน กโต มยาติ อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปาโน, กูปโปกฺขรณีตฬากานเมตํ อธิวจนํ. โส อุทปาโน กูโป วิปสฺสิสฺส ภควโต อตฺถาย กโต ขนิโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สีหาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมตฺถาย กตปฺุูปจโย ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ตสฺมึ ภควติ ปรินิพฺพุเต สตฺตหิ รตเนหิ ขจิตํ สีหาสนํ การาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ ปูเชสิ, พหูหิ มาลาคนฺธธูเปหิ จ ปูเชสิ.
๒๑. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส าติวคฺคํ ปหาย ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ¶ ปุพฺพูปจิตกุสลสมฺภารํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ สีหาสนมทาสหนฺติ สีหรูปหิรฺสุวณฺณรตเนหิ ขจิตํ อาสนํ สีหาสนํ, สีหสฺส วา อภีตสฺส ภควโต นิสินฺนารหํ, สีหํ วา เสฏฺํ อุตฺตมํ อาสนนฺติ สีหาสนํ, ตํ อหํ อทาสึ, โพธิรุกฺขํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคทตฺติกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต อโนมทสฺสึ ภควนฺตํ อากาเส จงฺกมนฺตํ ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธารจงฺกมนฏฺาเน ปุปฺผานํ วิกิรณํ อจฺฉริยฺจ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผานิ อากาเส อุกฺขิปิ, ตานิ วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ.
๒๖. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต กเมน โยพฺพฺํ ปาปุณิตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน ¶ นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต จงฺกมนสฺส ปูชิตตฺตา มคฺคทตฺติกตฺเถโรติ ปากโฏ. โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. ทิฏฺธมฺมสุขตฺถายาติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว จงฺกมเนน สรีรสลฺลหุกาทิสุขํ ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมีติ อพฺโภกาเส องฺคณฏฺาเน จงฺกมิ, ปทวิกฺเขปํ ปทสฺจารํ อกาสีติ อตฺโถ.
อุทฺธเต ปาเท ปุปฺผานีติ จงฺกมนฺเตน ปาเท อุทฺธเต ปทุมุปฺปลาทีนิ ปุปฺผานิ ปถวิโต อุคฺคนฺตฺวา จงฺกเม วิกิรึสูติ อตฺโถ. โสภํ มุทฺธนิ ติฏฺเรติ พุทฺธสฺส ¶ มุทฺธนิ สีเส โสภยมานา ตานิ ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต เอกทีปิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินเสฏฺเสุ กตกุสลสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต สลลมหาโพธิมฺหิ เอกปทีปํ ปูเชสิ, ถาวรํ กตฺวา นิจฺจเมกปทีปปูชนตฺถาย เตลวฏฺฏํ ปฏฺเปสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ชลมาโน ปสนฺนจกฺขุโก อุภยสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ทีปปูชาย ลทฺธวิเสสาธิคมตฺตา เอกทีปิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๓๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
โอเรน ¶ ¶ หิมวนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต มณิปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตโอรภาเค เอกิสฺสา นทิยา สมีเป ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา วสนฺโต วิเวกกามตาย ตสฺสานุกมฺปาย จ ตตฺถ อุปคตํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มณิปลฺลงฺกํ ¶ ภควโต ปูเชสิ. ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ตตฺถ นิสีทิ. โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺโน นิพฺพานาธิคมตฺถาย ปตฺถนํ อกาสิ. ภควา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๔. โส เอกทิวสํ อตฺตนา กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โอเรน หิมวนฺตสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ โอเรนาติ หิมวนฺตสฺส อปรํ ภาคํ วิหาย โอเรน, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, โอรสฺมึ ทิสาภาเคติ อตฺโถ. นทิกา สมฺปวตฺตถาติ อปากฏนามเธยฺยา เอกา นที สํสุฏฺุ ปวตฺตานี วหานี สนฺทมานา อโหสีติ อตฺโถ. ตสฺสา จานุปเขตฺตมฺหีติ ตสฺสา นทิยา อนุปเขตฺตมฺหิ ตีรสมีเปติ อตฺโถ. สยมฺภู วสเต ตทาติ ยทา อหํ มณิปลฺลงฺกํ ปูเชสึ, ตทา อนาจริยโก หุตฺวา สยเมว พุทฺธภูโต ภควา วสเต วิหรตีติ อตฺโถ.
๓๕. มณึ ปคฺคยฺห ปลฺลงฺกนฺติ มณินฺติ จิตฺตํ อาราเธติ โสมนสฺสํ กโรตีติ มณิ, อถ วา มาติ ปมาณํ กโรติ อาภรณนฺติ มณิ, อถ วา มรนฺตาปิ ราชยุวราชาทโย ตํ น ปริจฺจชนฺติ ตทตฺถาย สงฺคามํ กโรนฺตีติ มณิ, ตํ มณึ มณิมยํ ปลฺลงฺกํ มโนรมํ สาธุ จิตฺตํ สุฏฺุ วิจิตฺตํ ปคฺคยฺห คเหตฺวา พุทฺธเสฏฺสฺส อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร ¶ พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติกิจฺฉกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร เวชฺชกุเล นิพฺพตฺโต พหุสฺสุโต สุสิกฺขิโต เวชฺชกมฺเม เฉโก ¶ พหู โรคิโน ติกิจฺฉนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺากสฺส อโสกนามตฺเถรสฺส โรคํ ติกิจฺฉิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สุขํ อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว อโรโค ทีฆายุโก สุวณฺณวณฺณสรีโร อโหสิ.
๓๙. โส อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต อโรโค สุขิโต วิภวสมฺปนฺโน รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สงฺฆุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิกํ อายสฺมโต สงฺฆุปฏฺากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล ตสฺสารามิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สทฺโธ ปสนฺโน วิหาเรสุ อารามิกกมฺมํ กโรนฺโต สกฺกจฺจํ สงฺฆํ อุปฏฺาสิ. โส เตเนว กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สุขปฺปตฺโต ปากโฏ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน สาสนํ โสภยมาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต ฉฬภิฺโ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมวเสน สงฺฆุปฏฺากตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๔๕. โส ¶ เอกทิวสํ ‘‘ปุพฺเพ มยา กึ นาม กมฺมํ กตฺวา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานิตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปากฏํ กโรนฺโต เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิมาห. ตตฺถ อโหสารามิโก อหนฺติ อหํ ¶ เวสฺสภุสฺส ภควโต สาสเน อารามิโก อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สงฺฆุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺารสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๙. กุฏชปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. กุฏชปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อิโต ¶ ¶ ปรมฺปิ เอกูนวีสติมวคฺเค อาคตานํ อิเมสํ กุฏชปุปฺผิยตฺเถราทีนํ ทสนฺนํ เถรานํ อปุพฺพํ นตฺถิ. เตสฺหิ เถรานํ ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตปฺุสมฺภารานํ วเสน ปากฏนามานิ เจว นิวาสนคราทีนิ จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ ตํ สพฺพํ อปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๐. ตมาลปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. ตมาลปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
วีสติเม ¶ วคฺเค ปมตฺเถราปทานํ อุตฺตานเมว.
๖. ทุติยตฺเถราปทาเน ยํ ทายวาสิโก อิสีติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วเน วสนภาเวน ทายวาสิโก อิสีติ สงฺขํ คโต, อตฺตโน อนุกมฺปาย ตํ วนํ อุปคตสฺส สิทฺธตฺถสฺส สตฺถุโน วสนมณฺฑปจฺฉาทนตฺถาย ยํ ติณํ, ตํ ลายติ ฉินฺทตีติ อตฺโถ. ทพฺพฉทนํ กตฺวา อเนเกหิ ขุทฺทกทณฺฑเกหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตํ ติเณน ฉาเทตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๘. สตฺตาหํ ธารยุํ ตตฺถาติ ตํ มณฺฑปํ ตตฺถ ิตา เทวมนุสฺสา สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สตฺถุโน ธารยุํ ธาเรสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ตติยตฺเถรสฺส ¶ อปทาเน ขณฺฑผุลฺลิยตฺเถโรติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ กฏฺานํ ชิณฺณตฺตา ฉินฺนภินฺนฏฺานํ, ผุลฺลนฺติ กฏฺานํ ชิณฺณฏฺาเน กณฺณกิตมหิจฺฉตฺตกาทิปุปฺผนํ, ขณฺฑฺจ ผุลฺลฺจ ขณฺฑผุลฺลานิ, ขณฺฑผุลฺลานํ ปฏิสงฺขรณํ ปุนปฺปุนํ ถิรกรณนฺติ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ. อิมสฺส ปน เถรสฺส สมฺภารปูรณกาเล ผุสฺสสฺส ภควโต เจติเย ฉินฺนภินฺนฏฺาเน สุธาปิณฺฑํ มกฺเขตฺวา ถิรกรณํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ นาม. ตสฺมา โส ขณฺฑผุลฺลิโย เถโรติ ปากโฏ อโหสิ. ตติยํ.
๑๗. จตุตฺถตฺเถรสฺสาปทาเน รฺโ พทฺธจโร อหนฺติ รฺโ ปริจารโก กมฺมการโก อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๙. ชลชุตฺตมนามิโนติ ¶ ชเล อุทเก ชาตํ ชลชํ, กึ ตํ ปทุมํ, ปทุเมน สมานนามตฺตา ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติ อตฺโถ. อุตฺตมปทุมนามสฺส ภควโตติ วา อตฺโถ. จตุตฺถํ.
ปฺจมํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๘. ฉฏฺเ นคเร ทฺวารวติยาติ มหาทฺวารวาตปานกวาฏผลกาหิ วติปาการฏฺฏาลโคปุรกทฺทโมทกปริขาหิ จ สมฺปนฺนํ นครนฺติ ทฺวารวตีนครํ, ทฺวารํ วติฺจ ปธานํ กตฺวา นครสฺส อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘ทฺวารวตี นคร’’นฺติ โวหรนฺตีติ นคเร ทฺวารวติยาติ วุตฺตํ. มาลาวจฺโฉ ปุปฺผาราโม มม อโหสีติ อตฺโถ.
๓๑. เต กิสลยาติ เต อโสกปลฺลวา. ฉฏฺํ.
สตฺตมฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว. ทสเมปิ อปุพฺพํ นตฺถีติ.
วีสติมวณฺณนา สมตฺตา.
๒๑-๒๓. กณิการปุปฺผิยาทิวคฺโค
๑-๓๐. กณิการปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ สพฺพตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนํ กริสฺสาม. เอกวีสติเม พาวีสติเม เตวีสติเม จ วคฺเค สพฺเพสํ เถรานํ สยํกเตน ปฺุเน ลทฺธนามานิ, กตปฺุานฺจ นานตฺตํ เตสํ พฺยากรณทายกานํ พุทฺธานํ นามานิ ¶ วสิตนครานิ จ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สพฺพานิปิ อุตฺตานาเนว. อปทานคาถานมตฺโถ จ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺโยเยวาติ.
๒๔. อุทกาสนวคฺโค
๑-๑๐.อุทกาสนทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
จตุวีสติเม ¶ วคฺเค ปมทุติยาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๙. ตติยาปทาเน อรุณวติยา นคเรติ อา สมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุณติ อุคฺคจฺฉตีติ อรุโณ, โส ตสฺมึ วิชฺชตีติ อรุณวตี, ตสฺมึ นคเร อาโลกํ กโรนฺโต สูริโย อุคฺคจฺฉตีติ อตฺโถ. เสสนคเรสุปิ สูริยุคฺคมเน วิชฺชมาเนปิ วิเสสวจนํ สพฺพจตุปฺปทานํ ¶ มหิยํ สยเนปิ สติ มหิยํ สยตีติ มหึโสติ วจนํ วิย รูฬฺหิวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ปาการปาสาทหมฺมิยาทีสุ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิสตฺตรตนปภาหิ อรุณุคฺคมนํ วิย ปภาวตี อรุณวตี นาม, ตสฺมึ อรุณวติยา นคเร, ปูปิโก ปูปวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน ติวรายํ ปุเร รมฺเมติ ตีหิ ปากาเรหิ ปริวาริตา ปริกฺขิตฺตาติ ติวรา, ขชฺชโภชฺชาทิอุปโภควตฺถาภรณาทินจฺจคีตาทีหิ รมณียนฺติ รมฺมํ, ตสฺมึ ติวรายํ ปุเร นคเร รมฺเม นฬกาโร อหํ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๓. ฉฏฺาปทาเน วณฺณกาโร อหํ ตทาติ นีลปีตรตฺตาทิวณฺณวเสน วตฺถานิ กโรติ รฺเชตีติ วณฺณกาโร. วตฺถรชโก หุตฺวา เจติเย วตฺเถหิ อจฺฉาทนสมเย นานาวณฺเณหิ ทุสฺสานิ รฺเชสินฺติ อตฺโถ.
๒๗. สตฺตมาปทาเน ปิยาลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ปิยาลรุกฺขํ ทิสฺวา. คตมคฺเค ขิปึ ¶ อหนฺติ อหํ มิคลุทฺโท เนสาโท หุตฺวา ปิยาลปุปฺผํ โอจินิตฺวา พุทฺธสฺส คตมคฺเค ขิปึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๐. อฏฺมาปทาเน ¶ สเก สิปฺเป อปตฺถทฺโธติ อตฺตโน ตกฺกพฺยากรณาทิสิปฺปสฺมึ อปตฺถทฺโธ ปติฏฺิโต เฉโก อหํ กานนํ อคมํ คโต สมฺพุทฺธํ ยนฺตํ ทิสฺวานาติ วนนฺตเร คจฺฉนฺตํ วิปสฺสึ สมฺพุทฺธํ ปสฺสิตฺวา. อมฺพยาคํ อทาสหนฺติ อหํ อมฺพทานํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๓๓. นวมาปทาเน ชคตี การิตา มยฺหนฺติ อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต สรีรธาตุนิธาปิตเจติเย ชคติ ฉินฺนภินฺนอาลินฺทปุปฺผาธานสงฺขาตา ชคติ มยา การิตา การาปิตาติ อตฺโถ.
ทสมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จตุวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๕. ตุวรทายกวคฺโค
๑-๑๐. ตุวรทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑. ปฺจวีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ภริตฺวา ตุวรมาทายาติ ตุวรอฏฺึ มุคฺคกลยสทิสํ ตุวรฏฺึ ภชฺชิตฺวา ปุปฺเผตฺวา ภาชเนน อาทาย สงฺฆสฺส วนมชฺโฌคาหกสฺส อททึ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๔-๕. ทุติยาปทาเน ธนุํ อทฺเวชฺฌํ กตฺวานาติ มิคาทีนํ มารณตฺถาย ธนุํ สนฺนยฺหิตฺวา จรมาโน เกสรํ โอคตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ขุทฺทกสรํ ทิสฺวา พุทฺธสฺส อภิโรเปสินฺติ อหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา วนํ สมฺปตฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๙-๑๐. ตติยาปทาเน ชลกุกฺกุโฏติ ชาตสฺสเร จรมานกุกฺกุโฏ. ตุณฺเฑน เกสรึ คยฺหาติ ปทุมปุปฺผํ มุขตุณฺเฑน ฑํสิตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน วิรวปุปฺผมาทายาติ วิวิธํ รวติ สทฺทํ กโรตีติ วิรวํ, สทฺทกรณเวลายํ วิกสนโต ‘‘วิรว’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผสมูหํ อาทาย คเหตฺวา สิทฺธตฺถสฺส พุทฺธสฺส อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๗. ปฺจมาปทาเน กุฏิโคปโกติ เสนาสนปาลโก. กาเลน กาลํ ธูเปสินฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตกาลานุกาเล ธูเปสึ, ธูเปน สุคนฺธํ อกาสินฺติ ¶ อตฺโถ. สิทฺธตฺถสฺส ภควโต คนฺธกุฏิกาลานุสาริธูเปน ธูเปสึ วาเสสินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๒๗. อฏฺมาปทาเน ¶ สตฺต สตฺตลิปุปฺผานีติ สตฺตลิสงฺขาตานิ, สตฺต ปุปฺผานิ สีเสนาทาย เวสฺสภุสฺส ภควโต อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๑. นวมาปทาเน พิมฺพิชาลกปุปฺผานีติ รตฺตงฺกุรวกปุปฺผานิ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๕. ทสมาปทาเน อุทฺทาลกํ คเหตฺวานาติ ชาตสฺสเร วิหงฺคโสพฺเภ ชาตํ อุทฺทาลกปุปฺผํ โอจินิตฺวา กกุสนฺธสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๖. โถมกวคฺโค
๑-๑๐. โถมกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
ฉพฺพีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๕-๖. ทุติยาปทาเน วิชหิตฺวา เทววณฺณนฺติ เทวตา สรีรํ วิชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, มนุสฺสสรีรํ นิมฺมินิตฺวาติ อตฺโถ. อธิการํ กตฺตุกาโมติ อธิกกิริยํ ปฺุสมฺภารํ กตฺตุกาโม เทวโร นาม อหํ เทวราชา ภริยาย สห พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน สาทรตาย อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก อาคมึ อาคโตติ อตฺโถ. ตสฺส ภิกฺขา มยา ทินฺนาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โย นาเมน เทวโล นาม สาวโก อโหสิ, ตสฺส สาวกสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ภิกฺขา ทินฺนา ปิณฺฑปาโต ทินฺโนติ อตฺโถ.
๙-๑๐. ตติยาปทาเน อานนฺโท นาม สมฺพุทฺโธติ อานนฺทํ ตุฏฺึ ชนนโต อานนฺโท นาม ปจฺเจกพุทฺโธติ อตฺโถ. อมนุสฺสมฺหิ กานเนติ อมนุสฺสปริคฺคเห กานเน มหาอรฺเ ปรินิพฺพายิ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ¶ อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสีติ อตฺโถ. สรีรํ ตตฺถ ฌาเปสินฺติ อหํ เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา ตสฺส ภควโต สรีรํ ตตฺถ อรฺเ ฌาเปสึ ทหนํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๒๐. ฉฏฺาปทาเน อโหสึ จนฺทโน นามาติ นาเมน ปณฺณตฺติวเสน จนฺทโน นาม. สมฺพุทฺธสฺสตฺรโชติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธภูตโต ปุพฺเพ ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต อหํ. เอโกปาหโน มยา ทินฺโนติ เอกํ อุปาหนยุคํ มยา ทินฺนํ. โพธึ สมฺปชฺช เม ตุวนฺติ เตน อุปาหนยุเคน เม มยฺหํ สาวกโพธึ ตุวํ สมฺปชฺช นิปฺผาเทหีติ อตฺโถ.
๒๓-๒๔. สตฺตมาปทาเน ¶ มฺชริกํ กริตฺวานาติ มฺเชฏฺิปุปฺผํ หริตจงฺโกฏกํ คเหตฺวา รถิยํ วีถิยา ปฏิปชฺชึ อหํ ตถา ปฏิปนฺโนว ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุตํ สมณานคฺคํ สมณานํ ภิกฺขูนํ อคฺคํ เสฏฺํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธสฺส อภิโรปยินฺติ ทิสฺวา จ ปน ตํ ปุปฺผํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา พุทฺธสฺส ผุสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๒๘-๒๙. อฏฺมาปทาเน อโลณปณฺณภกฺโขมฺหีติ ขีรปณฺณาทีนิ อฺุฉาจริยาย อาหริตฺวา โลณวิรหิตานิ ปณฺณานิ ปจิตฺวา ภกฺขามิ, อโลณปณฺณภกฺโข ¶ อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ. นิยเมสุ จ สํวุโตติ นิยมสฺิเตสุ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ นิจฺจปฺจสีเลสุ สํวุโต ปิหิโตติ อตฺโถ. ปาตราเส อนุปฺปตฺเตติ ปุเรภตฺตกาเล อนุปฺปตฺเต. สิทฺธตฺโถ อุปคจฺฉิ มนฺติ มม สมีปํ สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคฺฉิ สมฺปาปุณิ. ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสินฺติ อหํ ตํ อโลณปณฺณํ ตสฺส พุทฺธสฺส อทาสินฺติ อตฺโถ.
นวมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๓๗-๓๘. ทสมาปทาเน สิขินํ สิขินํ ยถาติ สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรํสีหิ โอภาสยนฺตํ ชลนฺตํ สิขีนํ สิขีภควนฺตํ สิขีนํ ยถา ชลมานอคฺคิกฺขนฺธํ วิย. อคฺคชํ ปุปฺผมาทายาติ อคฺคชนามกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สิขิสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ฉพฺพีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๗. ปทุมุกฺขิปวคฺโค
๑-๑๐. อากาสุกฺขิปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. สตฺตวีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ชลชคฺเค ทุเว คยฺหาติ ชเล อุทเก ชาเต อคฺเค อุปฺปลาทโย ทฺเว ปุปฺเผ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สมีปํ คนฺตฺวา เอกํ ปุปฺผํ ปาเทสุ นิกฺขิปึ ปูเชสึ, เอกํ ปุปฺผํ อากาเส ขิปินฺติ อตฺโถ.
ทุติยาปทานํ ปากฏเมว.
๑๐. ตติยาปทาเน โพธิยา ปาทปุตฺตเมติ อุตฺตเม โพธิปาทเป. อฑฺฒจนฺทํ มยา ทินฺนนฺติ ตสฺมึ โพธิมูเล อฑฺฒจนฺทากาเรน มยา อเนกปุปฺผานิ ปูชิตานีติ อตฺโถ. ธรณีรุหปาทเปติ รุกฺขปพฺพตรตนาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ปถวี, ธรณิยา รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห, ปาทสงฺขาเตน มูเลน อุทกํ ปิวติ ขนฺธวิฏปาทีสุ ปตฺถริยตีติ ปาทโป, ธรณีรุโห จ โส ปาทโป เจติ ธรณีรุหปาทโป, ตสฺมึ ธรณีรุหปาทเป ปุปฺผํ มยา ปูชิตนฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถาปทานํ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๘-๑๙. ปฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติ หิมวนฺตสฺส อาสนฺเน. โรมโส นาม ปพฺพโตติ รุกฺขลตาคุมฺพาภาวา เกวลํ ทพฺพติณาทิสฺฉนฺนตฺตา โรมโส นาม ปพฺพโต อโหสิ. ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ¶ ตสฺมึ ปพฺพตปริยนฺเต. สมโณ ภาวิตินฺทฺริโยติ สมิตปาโป วูปสนฺตกิเลโส สมโณ วฑฺฒิตอินฺทฺริโย, รกฺขิตจกฺขุนฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถ. อถ วา วฑฺฒิตอินฺทฺริโย วฑฺฒิตสทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถ. ตสฺส สมณสฺส อหํ พิฬาลิอาลุเว คเหตฺวา อทาสินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
สตฺตวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๘. สุวณฺณพิพฺโพหนวคฺโค
๑-๑๐. สุวณฺณพิพฺโพหนิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อฏฺวีสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๕. ทุติยาปทาเน มโนมเยน กาเยนาติ ยถา จิตฺตวเสน ปวตฺตกาเยนาติ อตฺโถ.
๑๐. ตติยาปทาเน ¶ มหาสมุทฺทํ นิสฺสายาติ มหาสาคราสนฺเน ิตสฺส ปพฺพตสฺส อนฺตเร ปพฺพตเลเณติ อตฺโถ. สิทฺธตฺโถ ภควา วิเวกกามตาย วสติ ปฏิวสตีติ อตฺโถ. ปจฺจุคฺคนฺตฺวานกาสหนฺติ อหํ ตสฺส ภควโต ปฏิอุคฺคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวา วนฺทนาทิปฺุํ อกาสินฺติ อตฺโถ. จงฺโกฏกมทาสหนฺติ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ ปุปฺผภริตํ จงฺโกฏกํ กทมฺพํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน อกกฺกสจิตฺตสฺสาถาติ อผรุสจิตฺตสฺส, อถ-สทฺโท ปทปูรเณ.
๑๙. ปฺจมาปทาเน อุทุมฺพเร วสนฺตสฺสาติ อุทุมฺพรรุกฺขมูเล รุกฺขจฺฉายาย วสนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต. นิยเต ปณฺณสนฺถเรติ นิยามิเต ปฏิพทฺเธ ปณฺณสนฺถเร สาขาภงฺคาสเน นิสินฺนสฺส. วุตฺโถกาโส มยา ทินฺโนติ วิวิตฺโตกาเส มณฺฑปทฺวาราทีหิ ปิหิโตกาโส มยา ทินฺโน สมฺปาทิโตติ อตฺโถ.
๒๔. ฉฏฺาปทาเน โปตฺถทานํ มยา ทินฺนนฺติ โปตฺถวฏฺฏึ โปตฺถฉลฺลึ ตาเฬตฺวา กตํ สาฏกํ วิสมํ โคผาสุเกน ฆํสิตฺวา นิมฺมิตํ สุตฺตํ คเหตฺวา กนฺติตฺวา เตน สุตฺเตน นิสีทนตฺถาย วา ภูมตฺถรณตฺถาย วา สาฏกํ วายาเปตฺวา ตํ สาฏกํ มยา รตนตฺตยสฺส ทินฺนนฺติ อตฺโถ.
๒๗. สตฺตมาปทาเน จนฺทภาคานทีตีเรติ จนฺทภาคาย นาม นทิยา ตีรโต, นิสฺสกฺเก ภุมฺมวจนํ ¶ . อนุโสตนฺติ โสตสฺส อนุ เหฏฺาคงฺคํ ¶ วชามิ คจฺฉามิ อหนฺติ อตฺโถ. สตฺต มาลุวปุปฺผานิ, จิตมาโรปยึ อหนฺติ อหํ มาลุวปุปฺผานิ สตฺต ปตฺตานิ คเหตฺวา จิตเก วาลุกราสิมฺหิ วาลุกาหิ ถูปํ กตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๑-๓๒. อฏฺมาปทาเน มหาสินฺธุ สุทสฺสนาติ สุนฺทรทสฺสนสุนฺทโรทกธวลปุลิโนปโสภิตตฺตา สุฏฺุ มโนหรา มหาสินฺธุ นาม วารินที อโหสิ. ตตฺถ ติสฺสํ สินฺธุวารินทิยํ สปฺปภาสํ ปภาย สหิตํ สุทสฺสนํ สุนฺทรรูปํ ปรโมปสเม ยุตฺตํ อุตฺตเม อุปสเม ยุตฺตํ สมงฺคีภูตํ วีตราคํ อหํ อทฺทสนฺติ อตฺโถ. ทิสฺวาหํ วิมฺหิตาสโยติ ¶ ‘‘เอวรูปํ ภยานกํ หิมวนฺตํ กถํ สมฺปตฺโต’’ติ วิมฺหิตอชฺฌาสโย อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโตติ อตฺโถ. อาลุวํ ตสฺส ปาทาสินฺติ ตสฺส อรหโต อหํ ปสนฺนมานโส อาลุวกนฺทํ ปาทาสึ อาทเรน อทาสินฺติ อตฺโถ.
นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
อฏฺวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๙. ปณฺณทายกวคฺโค
๑-๑๐. ปณฺณทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. เอกูนตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ปณฺณโภชนโภชโนติ ขีรปณฺณาทิโภชนสฺส ภฺุชนตฺถาย ปณฺณสาลาย นิสินฺโน อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ. อุปวิฏฺฺจ มํ สนฺตนฺติ ปณฺณสาลายํ อุปวิฏฺํ สนฺตํ วิชฺชมานํ มํ. อุปาคจฺฉิ มหาอิสีติ มหนฺเต สีลาทิขนฺเธ เอสนโต มหาอิสิ. โลกปชฺโชโต โลกปทีโป สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคจฺฉิ, มม สมีปํ อคมาสีติ อตฺโถ. นิสินฺนสฺส ปณฺณสนฺถเรติ อุปคนฺตฺวา ปณฺณสนฺถเร นิสินฺนสฺส ขาทนตฺถาย เสทิตํ ปณฺณํ มยา ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕-๗. ทุติยาปทาเน สิเนรุสมสนฺโตโส ธรณีสมสาทิโส สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธ. วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา วิสุํ หุตฺวาติ อตฺโถ. ภิกฺขาย มมุปฏฺิโตติ ภิกฺขาจารเวลาย ‘‘อชฺช มม โย โกจิ กิฺจิ ทานํ ททาติ, ตสฺส มหปฺผล’’นฺติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนสฺส มม สนฺติกํ สมีปํ อุปฏฺิโต สมีปมาคโตติ อตฺโถ. หรีตกํ…เป… ผารุสกผลานิ จาติ เอวํ สพฺพํ ตํ ผลํ สพฺพโลกานุกมฺปิโน ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส มเหสิสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทินฺนนฺติ อตฺโถ.
๑๑-๑๒. ตติยาปทาเน ¶ สีหํ ยถา วนจรนฺติ วเน จรมานํ สีหราชํ อิว จรมานํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสภาชานิยํ ยถาติ วสโภ, นิสโภ, วิสโภ, อาสโภติ จตฺตาโร ควเชฏฺกา. เตสุ ควสตสฺส เชฏฺโก วสโภ, ควสหสฺสสฺส เชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสสฺส เชฏฺโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสสฺส ¶ เชฏฺโก อาสโภ. อิธ ปน อาสโภ ‘‘นิสโภ’’ติ วุตฺโต, อาชานียํ อภีตํ นิจฺจลํ อุสภราชํ อิวาติ อตฺโถ. กกุธํ วิลสนฺตํวาติ ปุปฺผปลฺลเวหิ โสภมานํ กกุธรุกฺขํ อิว นราสภํ นรานํ อาสภํ อุตฺตมํ อาคจฺฉนฺตํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สทฺธาย สมฺปยุตฺตตฺตา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ปจฺจุคฺคมนํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถาปทานาทีนิ ทสมาวสานานิ สุวิฺเยฺยาเนวาติ.
เอกูนตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๐. จิตกปูชกวคฺโค
๑-๑๐. จิตกปูชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. ตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหนฺติ ปูชาสกฺการํ กาเรตุกาโม อหํ. นานาปุปฺผํ สมานยินฺติ นานา อเนกวิธํ จมฺปกสลลาทิปุปฺผํ สํ สุฏฺุ อานยึ, ราสึ อกาสินฺติ อตฺโถ. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยพนฺธุสฺส าตกสฺส สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตสฺส จิตกํ อาฬาหนจิตกํ ทารุราสึ ชลนฺตํ อาทิตฺตํ ทิสฺวา ตฺจ มยา ราสีกตํ ปุปฺผํ โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖-๗. ทุติยาปทาเน อชินุตฺตรวาสโนติ อชินมิคจมฺมํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา นิวาสิโน อจฺฉาทโนติ อตฺโถ. อภิฺา ปฺจ นิพฺพตฺตาติ อิทฺธิวิธาทโย ปฺจ อภิฺาโย ปฺจ าณานิ นิพฺพตฺตา อุปฺปาทิตา นิปฺผาทิตา. จนฺทสฺส ปริมชฺชโกติ จนฺทมณฺฑลสฺส สมนฺตโต มชฺชโก, ผุฏฺโ อโหสินฺติ อตฺโถ. วิปสฺสึ โลกปชฺโชตนฺติ สกลโลกตฺตเย ปทีปสทิสํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ มม สนฺติกํ อภิคตํ วิเสเสน สมฺปตฺตํ อาคตํ. ทิสฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานีติ เทวโลกโต ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาหริตฺวา วิปสฺสิสฺส สตฺถุโน มตฺถเก ฉตฺตากาเรน อหํ ธาเรสินฺติ อตฺโถ.
๑๑-๑๓. ตติยาปทาเน ปุตฺโต มม ปพฺพชิโตติ มยฺหํ ปุตฺโต สทฺธาย ปพฺพชิโต. กาสายวสโน ตทาติ ตสฺมึ ปพฺพชิตกาเล กาสายนิวตฺโถ ¶ , น พาหิรกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิโตติ อตฺโถ. โส ¶ จ พุทฺธตฺตํ สมฺปตฺโตติ โส มยฺหํ ปุตฺโต จตูสุ พุทฺเธสุ สาวกพุทฺธภาวํ สํ สุฏฺุ ปตฺโต, อรหตฺตํ ปตฺโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโต โลกปูชิโตติ สกลโลเกหิ กตสกฺกาโร ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถ. วิจินนฺโต สกํ ปุตฺตนฺติ อหํ ตสฺส คตเทสํ ปุจฺฉิตฺวา สกํ ปุตฺตํ วิจินนฺโต ปจฺฉโต อคมํ, อนุคโต อสฺมีติ อตฺโถ. นิพฺพุตสฺส มหนฺตสฺสาติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ยุตฺตตฺตา มหนฺตสฺส ตสฺส มม ปุตฺตสฺส อรหโต อาทหนฏฺาเน จิตกํ จิตกฏฺานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. ปคฺคยฺห อฺชลึ ตตฺถาติ ตสฺมึ อาทหนฏฺาเน ¶ อฺชลึ ทสงฺคุลิสโมธานํ ปคฺคเหตฺวา สิรสิ กตฺวา อหํ จิตกํ ทหนทารุราสึ วนฺทิตฺวา ปณามํ กตฺวา เสตจฺฉตฺตฺจ ปคฺคยฺหาติ น เกวลเมว วนฺทิตฺวา ธวลจฺฉตฺตฺจ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา อหํ อาโรเปสึ ปติฏฺเปสินฺติ อตฺโถ.
๑๗-๑๘. จตุตฺถาปทาเน อนุคฺคตมฺหิ อาทิจฺเจติ สูริเย อนุคฺคเต อนุฏฺิเต ปจฺจูสกาเลติ อตฺโถ. ปสาโท วิปุโล อหูติ โรคปีฬิตสฺส มยฺหํ จิตฺตปฺปสาโท วิปุโล อติเรโก พุทฺธานุสฺสรเณน อหุ อโหสิ. มเหสิโน พุทฺธเสฏฺสฺส โลกมฺหิ ปาตุภาโว ปากฏภาโว อโหสีติ สมฺพนฺโธ. โฆสมสฺโสสหํ ตตฺถาติ ตสฺมึ ปาตุภาเว สติ ‘‘อหํ คิลาโน พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ โฆสํ อสฺโสสึ. น จ ปสฺสามิ ตํ ชินนฺติ ตํ ชิตปฺจมารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ น ปสฺสามิ, พาฬฺหคิลานตฺตา คนฺตฺวา ปสฺสิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถ. มรณฺจ อนุปฺปตฺโตติ มรณาสนฺนกาลํ อนุปฺปตฺโต, อาสนฺนมรโณ หุตฺวาติ อตฺโถ. พุทฺธสฺมนุสฺสรินฺติ พุทฺโธตินามํ อนุสฺสรึ, พุทฺธารมฺมณํ มนสิ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๒๑-๒๓. ปฺจมาปทาเน อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติ อารามทฺวารโต สงฺฆสฺส นิกฺขมนทฺวารมคฺเคหิ อตฺโถ. โคสีสํ สนฺถตํ มยาติ ตสฺมึ นิกฺขมนทฺวารมคฺเค ‘‘ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปาทา มา กทฺทมํ อกฺกมนฺตู’’ติ อกฺกมนตฺถาย โคสีสฏฺึ มยา สนฺถริตนฺติ อตฺโถ. อนุโภมิ สกํ กมฺมนฺติ อตฺตโน โคสีสอตฺถรณกมฺมสฺส พเลน อาชานียา วาตชวา สินฺธวา สีฆวาหนาทีนิ วิปากผลานิ อนุโภมีติ อตฺโถ. อโห ¶ ¶ การํ ปรมการนฺติ สุเขตฺเต สงฺเฆ มยา สุฏฺุ กตํ การํ อปฺปกมฺปิ กิจฺจํ มหปฺผลทานโต ปรมการํ อุตฺตมกิจฺจํ อโห วิมฺหยนฺติ อตฺโถ. ยถา ติณโทสาทิวิรหิเตสุ เขตฺเตสุ วปฺปิตํ สาลิพีชํ มหปฺผลํ เทติ, เอวเมว ราคโทสาทิโทสรหิเต ปริสุทฺธกายวจีสมาจาเร สงฺฆเขตฺเต โคสีสอตฺถรณกมฺมํ มยา กตํ, อิทํ มหปฺผลํ เทตีติ วุตฺตํ โหติ. น อฺํ กลมคฺฆตีติ อฺํ พาหิรสาสเน กตํ กมฺมํ สงฺเฆ กตสฺส การสฺส ปูชาสกฺการสฺส กลํ โสฬสึ กลํ โกฏฺาสํ น อคฺฆตีติ สมฺพนฺโธ.
ฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
ตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๑. ปทุมเกสรวคฺโค
๑-๑๐. ปทุมเกสริยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. เอกตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน อิสิสงฺเฆ อหํ ปุพฺเพติ อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล อิสิสงฺเฆ ปจฺเจกพุทฺธอิสิสมูเห เตสํ สมีเป หิมวนฺตปพฺพเต มาตงฺคหตฺถิกุเล วารโณ จณฺฑหตฺถี อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสาทโย วาเรตีติ วารโณ, อถ วา วาจาย รวติ โกฺจนาทํ นทตีติ วารโณ. มเหสีนํ ปสาเทนาติ ปจฺเจกพุทฺธมเหสีนํ ปสาเทน. ปจฺเจกชินเสฏฺเสุ, ธุตราเคสุ ตาทิสูติ โลกธมฺเมหิ นิจฺจเลสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปทฺมเกสรํ ปทุมเรณุํ โอกิรึ อวสิฺจินฺติ สมฺพนฺโธ.
ทุติยตติยาปทานานิ อุตฺตานานิ.
๑๓-๑๖. จตุตฺถาปทาเน มหาโพธิมโห อหูติ วิปสฺสิสฺส ภควโต จตุมคฺคาณาธารภาวโต ‘‘โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส รุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. รุกฺขฏฺสฺเสว สมฺพุทฺโธติ อสฺส โพธิปูชาสมเย สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส สมฺพุทฺโธ โลกเชฏฺโ นราสโภ รุกฺขฏฺโ อิว รุกฺเข ิโต วิย ปฺายตีติ อตฺโถ. ภควา ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมึ โพธิปูชากรณกาเล ภควา ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโต. วาจาสภิมุทีรยนฺติ มุทุสิลิฏฺมธุรอุตฺตมโฆสํ อุทีรยํ กถยนฺโต นิจฺฉาเรนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสสิ, เทเสสีติ อตฺโถ. สํขิตฺเตน ¶ จ เทเสนฺโตติ เวเนยฺยปุคฺคลชฺฌาสยานุรูเปน เทเสนฺโต สํขิตฺเตน จ วิตฺถาเรน จ เทสยีติ อตฺโถ. วิวฏฺฏจฺฉโทติ ราโค ¶ ฉทนํ, โทโส ฉทนํ, โมโห ฉทนํ, สพฺพกิเลสา ฉทนา’’ติ เอวํ วุตฺตา ฉทนา วิวฏา อุคฺฆาฏิตา วิทฺธํสิตา อเนนาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, สมฺพุทฺโธ. ตํ มหาชนํ เทสนาวเสน นิพฺพาเปสิ ปริฬาหํ วูปสเมสีติ อตฺโถ. ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวานาติ ตสฺส ภควโต เทเสนฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา.
๒๐. ปฺจมาปทาเน ¶ ผลหตฺโถ อเปกฺขวาติ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา มธุรานิ ผลานิ คเหตฺวา อเปกฺขวา อตุริโต สณิกํ อสฺสมํ คฺฉินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๔๐. อฏฺมาปทาเน นิฏฺิเต นวกมฺเม จาติ สีมาย นวกมฺเม นิฏฺํ คเต สติ. อนุเลปมทาสหนฺติ อนุปจฺฉา สุธาเลปํ อทาสึ, สุธาย เลปาเปสินฺติ อตฺโถ.
นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานานิเยวาติ.
เอกตึสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๒. อารกฺขทายกวคฺโค
๑-๑๐. อารกฺขทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
พาตฺตึสติมวคฺเค ¶ ปมทุติยตติยาปทานานิ สุวิฺเยฺยาเนว.
๑๖. จตุตฺถาปทาเน ชลชคฺเคหิ โอกิรินฺติ ชลเชหิ อุตฺตเมหิ อุปฺปลปทุมาทีหิ ปุปฺเผหิ โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ปฺจมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๒๖-๒๗. ฉฏฺาปทาเน เจติยํ อุตฺตมํ นาม, สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยสฺส พนฺธุโน าตกสฺส สิขิสฺส ภควโต อุตฺตมํ เจติยํ. อิรีเณ ชนสฺจรวิรหิเต วเน มนุสฺสานํ โกลาหลวิรหิเต มหาอรฺเ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อนฺธาหิณฺฑามหํ ตทาติ ตสฺมึ กาเล วเน มคฺคมูฬฺหภาเวน อนฺโธ, น จกฺขุนา ¶ อนฺโธ, อหํ อาหิณฺฑามิ มคฺคํ ปริเยสามีติ อตฺโถ. ปวนา นิกฺขมนฺเตนาติ มหาวนโต นิกฺขมนฺเตน มยา สีหาสนํ อุตฺตมาสนํ, สีหสฺส วา ภควโต อาสนํ ทิฏฺนฺติ อตฺโถ. เอกํสํ อฺชลึ กตฺวาติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา สิรสิ อฺชลึ เปตฺวาติ อตฺโถ. สนฺถวึ โลกนายกนฺติ สกลโลกตฺตยนยํ ตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ โถมิตํ ถุตึ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๓๔. สตฺตมาปทาเน ¶ สุทสฺสโน มหาวีโรติ สุนฺทรทสฺสโน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสมฺปนฺนสรีรตฺตา มโนหรทสฺสโน มหาวีริโย สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธ. วสติฆรมุตฺตเมติ อุตฺตเม วิหาเร วสตีติ อตฺโถ.
อฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
พาตฺตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๓. อุมาปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เตตฺตึสติเม ¶ วคฺเค ปมทุติยตติยจตุตฺถปฺจมฉฏฺาปทานานิ อุตฺตานานิเยว.
๕๕. สตฺตมาปทาเน สมยํ อคมาสหนฺติ สมูหํ สมาคมฏฺานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
๖๒. อพฺพุทนิรพฺพุทานีติ ‘‘ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ อพฺพุทํ, อพฺพุทสตสหสฺสานํ สตํ นิรพฺพุท’’นฺติ วุตฺตตฺตา อายุนา อพฺพุทนิรพฺพุทานิ คตมหาอายุวนฺตา มนุชาธิปา จกฺกวตฺติโน ขตฺติยา อฏฺ อฏฺ หุตฺวา กปฺปานํ ปฺจวีสสหสฺสมฺหิ อาสึสุ อเหสุนฺติ อตฺโถ. อฏฺมนวมทสมาปทานานิ ปากฏาเนวาติ.
เตตฺตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๔-๓๘. คนฺโธทกาทิวคฺโค
๑-๕๐. คนฺธธูปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
จตุตึสติมวคฺคปฺจตึสติมวคฺคฉตฺตึสติมวคฺคสตฺตตึสติมวคฺคอฏฺตึสติมวคฺคา ¶ ¶ อุตฺตานตฺถาเยว.
เอกูนจตฺตาลีสมวคฺเคปิ ปมาปทานาทีนิ อฏฺมาปทานนฺตานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๓๙. อวฏผลวคฺโค
๙. โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา
นวมาปทาเน ¶ ปน วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิกํ อายสฺมโต โสณสฺส โกฏิวีสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภเว เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เสฏฺิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ¶ ภควโต จงฺกมนฏฺาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา เอกฺจ เลณํ กาเรตฺวา นานาวิราควตฺเถหิ เลณภูมิยา สนฺถริตฺวา อุปริ วิตานฺจ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเทตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ กปฺเป ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา วสนฺตํ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว อคมาสิ. โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อคฺคเสฏฺิสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย เสฏฺิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิ. ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส สกลนคเร มหาลาภสกฺการสมฺมาโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุ. โส ¶ มหตา ปริวาเรน อภิวฑฺฒิ. ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, เตสํ สตวารํ วิหตกปฺปาสํ วิย มุทุสมฺผสฺโส อโหสิ. ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณโลมานิ ชายึสุ. วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท การาเปตฺวา นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสุํ. โส ตตฺถ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติ.
อถ อมฺหากํ ภควติ สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรฺา ปกฺโกสาปิโต เตหิ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธึ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ ¶ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ ¶ สีตวเน วิหาสิ. โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวาปิ สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา านจงฺกมเมว อธิฏฺาย ปธานมนุยฺุชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เอวํ อหํ วายมนฺโตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กึ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชามิ, ปฺุานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีโณปโมวาเทน (มหาว. ๒๔๓) โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธึ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. โสโณปิ โข สตฺถุ สนฺติกา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
๔๙. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิมาห. ตตฺถ วิปสฺสีติ วิเสเสน, วิวิธํ วา ปสฺสตีติ วิปสฺสี. ปาวจเนติ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปาวจนํ, ปิฏกตฺตยํ. ตสฺส วิปสฺสิโน ตสฺมึ ปาวจเนติ อตฺโถ. เลณนฺติ ลินนฺเต นิลียนฺเต เอตฺถาติ เลณํ วิหารํ. พนฺธุมาราชธานิยาติ พนฺธนฺติ กุลปรมฺปราย วเสน อฺมฺํ สมฺพชฺฌนฺตีติ พนฺธู, าตกา. เต เอตฺถ ปฏิวสนฺตีติ พนฺธุมา, พนฺธุ อสฺส อตฺถีติ ¶ วา พนฺธุมา. ราชูนํ วสนฏฺานนฺติ ราชธานี, พนฺธุมา จ สา ราชธานี เจติ พนฺธุมาราชธานี, ตสฺสา พนฺธุมาราชธานิยา, เลณํ มยา กตนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา
๖๔. ทสมาปทาเน อโนตตฺตสราสนฺเนติ ปพฺพตกูเฏหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺทิมสูริยานํ สนฺตาเปหิ โอตตฺตํ อุณฺหํ อุทกํ เอตฺถ นตฺถีติ อโนตตฺโต. สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปภวนฺติ สนฺทนฺติ เอตสฺมา มหานทิโยติ สโร. สีหมุขาทีหิ นิกฺขนฺตา มหานทิโย ติกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิกฺขนฺตนิกฺขนฺตทิสาภาเคน สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อโนตตฺโต จ โส สโร ¶ จาติ อโนตตฺตสโร ¶ . ตสฺส อาสนฺนํ สมีปฏฺานนฺติ อโนตตฺตสราสนฺนํ, ตสฺมึ อโนตตฺตสราสนฺเน, สมีเปติ อตฺโถ. รมณีเยติ เทวทานวคนฺธพฺพกินฺนโรรคพุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ รมิตพฺพํ อลฺลียิตพฺพนฺติ รมณียํ, ตสฺมึ รมณีเย. สิลาตเลติ เอกคฺฆนปพฺพตสิลาตเลติ อตฺโถ. นานารตนปชฺโชเตติ ปทุมราคเวฬุริยาทินานาอเนเกหิ รตเนหิ ปชฺโชเต ปกาเรน โชตมาเน. นานาคนฺธวนนฺตเรติ นานปฺปกาเรหิ จนฺทนาครุกปฺปูรตมาลติลกาโสกนาคปุนฺนาคเกตกาทีหิ อเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ คหนีภูตวนนฺตเร สิลาตเลติ สมฺพนฺโธ.
๖๕. คุณมหนฺตตาย สงฺขฺยามหนฺตตาย จ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน, ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกตฺตยสามิสมฺมาสมฺพุทฺโธ ตตฺถ สิลาสเน นิสินฺโน อตฺตโน ปุพฺพานิ กมฺมานิ พฺยากรี วิเสเสน ปากฏมกาสีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ เหฏฺา พุทฺธาปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๑ อาทโย) วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว. พุทฺธาปทาเน อนฺโตคธมฺปิ อิธาปทาเน กุสลากุสลํ กมฺมสํสูจกตฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา สงฺคายึสูติ.
ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เอกูนจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๐. ปิลินฺทวจฺฉวคฺโค
๑. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ¶ อปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร โทวาริกกุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. โส โกฏิสนฺนิจิตธนราสึ โอโลเกตฺวา รโห นิสินฺโน ‘‘อิมํ สพฺพธนํ มยา สมฺมา คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขารทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ฉตฺตสตสหสฺสํ อาทึ กตฺวา สพฺพปริโภคปริกฺขารานิปิ สตสหสฺสวเสน กาเรตฺวา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. เอวํ สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ปริโยสานทิวเส นิพฺพานาธิคมํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ¶ ชีวิตปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจเร ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต โคตฺตวเสน ปิลินฺทวจฺโฉติ ปากโฏ อโหสิ.
๑. โส เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ตํ ปกาเสนฺโต นคเร หํสวติยาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อาสึ โทวาริโก อหนฺติ อหํ หํสวตีนคเร รฺโ เคหทฺวาเร ทฺวารปาลโก อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. อกฺโขภํ อมิตํ โภคนฺติ รฺโ วลฺลภตฺตา อฺเหิ โขเภตุํ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อมิตํ อปริมาณโภคํ ธนํ มม ฆเร สนฺนิจิตํ ราสีกตํ อโหสีติ อตฺโถ.
๓. พหู เมธิคตา โภคาติ อเนกา โภคา เม มยา อธิคตา ปตฺตา ปฏิลทฺธาติ อตฺโถ ¶ . สตฺถวาสิอาทีนํ ปริกฺขารานํ นามานิ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยานิ. ปริกฺขารทานานิสํสานิ จ สุวิฺเยฺยาเนวาติ.
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทุติยตติยจตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๖. พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉฏฺาปทาเน ¶ หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ พากุลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร เถโร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺขฺเยยฺยสฺส มตฺถเก อโนมทสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘สมฺปรายิกตฺถํ คเวสิสฺสามี’’ติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท วิหรนฺโต ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺตีนํ ลาภี หุตฺวา วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺิโต สตฺถุ วาตาพาเธ อุปฺปนฺเน อรฺโต เภสชฺชานิ อาเนตฺวา ตํ วูปสเมตฺวา ตํ ปฺุํ อาโรคฺยตฺถาย ปริณาเมตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ¶ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย ภิกฺขูนํ ติณปุปฺผกโรเค อุปฺปนฺเน ตํ วูปสเมตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกํ ชิณฺณํ วินสฺสมานํ มหาวิหารํ ทิสฺวา ตตฺถ อุโปสถาคาราทิกํ สพฺพํ อาวสถํ การาเปตฺวา ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพํ เภสชฺชํ ปฏิยาเทตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ.
โส ¶ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา ธาตีหิ อโรคภาวาย ยมุนายํ นฺหาปิยมาโน ตาสํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มจฺเฉน คิลิโต อโหสิ. เกวฏฺฏา ตํ มจฺฉํ ชาลาย คเหตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺิภริยาย วิกฺกิณึสุ. สา ตํ คเหตฺวา ผาลยมานา ปุพฺเพ กตปฺุผเลน อโรคํ ¶ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ คเหตฺวา โปเสสิ. โส ชนเกหิ มาตาปิตูหิ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต, เทถ โน ปุตฺต’’นฺติ อนุโยเค กเต รฺา ‘‘อุภเยสมฺปิ สาธารโณ โหตู’’ติ ทฺวินฺนํ กุลานํ ทายาทภาเวน วินิจฺฉยํ กตฺวา ปิตตฺตา พากุโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ทฺวีสุ เสฏฺิกุเลสุ เอเกกสฺมึ ฉมาสํ ฉมาสํ วสติ. เต อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา ตตฺรูปริ รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา ปฺจงฺคิกตูริเย นิปฺผาเทตฺวา กุมารํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา อุภยนครมชฺฌฏฺานํ คงฺคาย อาคจฺฉนฺติ, อปรเสฏฺิมนุสฺสาปิ เอวเมว สชฺเชตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา กุมารํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺติ. โส เอวํ วฑฺฒมาโน อาสีติโก หุตฺวา อุภยเสฏฺิปุตฺโตติ ปากโฏ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหํ วายมนฺโต อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาย อรหตฺตํ ¶ ปาปุณิ.
๓๘๖. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อปทานปาฬิอตฺโถปิ สุวิฺเยฺโยว. โส อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต สฏฺิวสฺสสตายุโก หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ.
พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตมาปทาเน ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิกํ อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย จ ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรฺํ ปวิสิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน รุกฺขมูเล วิหาสิ. ตทา สุเมโธ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสกสลฺลํ อพฺพูฬฺเหสิ ¶ . โส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา อภิตฺถวิ.
โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยตฺถ สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ราชคหาคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิ. พิมฺพิสารมหาราชา ตสฺส อาคมนํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหามี’’ติ สมฺปวาเรตฺวา คโตปิ พหุกิจฺจตฺตา ตํ น สริ. ‘‘เถโร อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติ. เทวตา เถรสฺส เตมนภเยน วสฺสธารํ วาเรสุํ. ราชา อวสฺสนการณํ อุปธาเรตฺวา ตฺวา เถรสฺส กุฏิกํ การาเปสิ. เถโร กุฏิกายํ วสนฺโต เสนาสนสปฺปายลาเภน จิตฺตสมาธานํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๑๙. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิมาห. ตํ ภควโต นิเวทนฺจ ภควตา กตานุสาสนฺจ มคฺคํ ผลาธิคมาปทานฺจ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมนวมทสมาปทานานิ ¶ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
จตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๑. เมตฺเตยฺยวคฺโค
๑. ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรอปทานวณฺณนา
๑. เอกจตฺตาลีสเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อชินจมฺมํ นิสีทนตฺถาย ทินฺนเมว นานํ. เสสํ อปทานปาฬิยา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
๒. ปุณฺณกตฺเถรอปทานวณฺณนา
๒๙. ทุติยาปทาเน ¶ ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุณฺณกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺเต ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อาฬหนกรณเมว นานตฺตํ. เสสํ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมว.
๔๕. ตติยาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต เมตฺตคุตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป อโสกปพฺพเต โส ตาปโส หุตฺวา ปณฺณสาลายํ วสนฺโต สุเมธสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิปูรณํ วิเสโส. เสสํ ปฺุผลานิ จ สุวิฺเยฺยาเนว. อปทานคาถานํ อตฺโถ จ ปากโฏเยว.
๗๒. จตุตฺถาปทาเน คงฺคา ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โธตกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺราปิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา ภาคีรถีคงฺคาย ตรมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เสตุํ การาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทิตภาโวเยว วิเสโส. ปฺุผลปริทีปนคาถานํ อตฺโถ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺโยว.
๑๐๐. ปฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุปสิวตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ¶ หิมวนฺเต ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ภควโต สาลปุปฺผปูชํ อกาสีติ อยํ วิเสโส, เสสมุตฺตานเมว.
๑๖๑. ฉฏฺาปทาเน มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล กรวิกสกุโณ หุตฺวา มธุรกูชิตํ กโรนฺโต สตฺถารํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. อปรภาเค มยูโร หุตฺวา อฺตรสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนคุหาทฺวาเร ปสนฺนมานโส ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ มธุเรน วสฺสิตํ วสฺสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต นนฺทโกติ ลทฺธนาโม สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ ¶ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธสฺส มณฺฑปํ กตฺวา ปทุมปุปฺเผหิ ฉทนเมว วิเสโส.
๑๘๓. สตฺตมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต เหมกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถาปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปิยทสฺสึ ภควนฺตํ อุปคตํ ทิสฺวา รตนมยํ ปีํ อตฺถริตฺวา อฏฺาสิ. ตตฺถ นิสินฺนสฺส กุมฺภมตฺตํ ชมฺพุผลํ อาหริตฺวา อทาสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทตฺถาย ตํ ผลํ ปริภฺุชิ. เอตฺตกเมว วิเสโส.
๒๒๔. อฏฺมาปทาเน ราชาสิ วิชโย นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โตเทยฺยตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ ราชาสิ วิชโย นามาติ ทหรกาลโต ปฏฺาย สพฺพสงฺคาเมสุ ชินโต, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺชนโต อลฺลียนโต วิชโย นาม ราชา อโหสีติ อตฺโถ. เกตุมตีปุรุตฺตเมติ เกตุ วุจฺจนฺติ ธชปฏากา. อถ วา นครโสภนตฺถาย นครมชฺเฌ อุสฺสาปิตรตนโตรณานิ, เต เกตู นิจฺจํ อุสฺสาปิตา โสภยมานา อสฺสา อตฺถีติ เกตุมตี. ปูเรติ ธนธฺเหิ สพฺพชนานํ มนนฺติ ปุรํ. เกตุมตี จ สา ปุรฺจ เสฏฺฏฺเน อุตฺตมฺเจติ เกตุมตีปุรุตฺตมํ, ตสฺมึ เกตุมตีปุรุตฺตเม. สูโร วิกฺกมสมฺปนฺโนติ อภีโต วีริยสมฺปนฺโน วิชโย นาม ราชา อชฺฌาวสีติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถํ ¶ ภูตํ ปุรฺจ สพฺพวตฺถุวาหนฺจ ฉฑฺเฑตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต สุเมธภควนฺตํ ทิสฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา จนฺทเนน ปูชากรณเมว วิเสโส.
๒๗๖. นวมาปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ชตุกณฺณิตฺเถรสฺส อปทานํ ¶ . ตตฺถ เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา สุวณฺณปาสาเท วสนภาโว จ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคี หุตฺวา วสนภาโว จ สพฺพเทสวาสีนํ สพฺพสิปฺปวิฺูนฺจ อาคนฺตฺวา เสวนภาโว จ วิเสโส.
๓๓๐. ทสมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุเทนตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป ปทุมปพฺพตํ นิสฺสาย ตาปสปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วสนฺเตน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวา ปูชิตภาโวว วิเสโส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๒. ภทฺทาลิวคฺโค
๑-๑๐. ภทฺทาลิตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
พาจตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ปมาปทานฺจ ทุติยาปทานฺจ ตติยาปทานฺจ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมว.
๑๐๖. จตุตฺถาปทาเน นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต มธุมํสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ สูกริโกติ สูกรมํสํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต. อุกฺโกฏกํ รนฺธยิตฺวาติ ปิหกปปฺผาสมํสํ ปจิตฺวา มธุมํสมฺหิ โอกิรึ ปกฺขิปึ. เตน มํเสน ปตฺตํ ปูเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อรหตฺตํ ปาปุณินฺติ อตฺโถ.
นาคปลฺลวตฺเถรสฺส ปฺจมาปทานมฺปิ เอกทีปิยตฺเถรสฺส ฉฏฺาปทานมฺปิ อุจฺฉงฺคปุปฺผิยตฺเถรสฺส สตฺตมาปทานมฺปิ ยาคุทายกตฺเถรสฺส อฏฺมาปทานมฺปิ ปตฺโถทนทายกตฺเถรสฺส นวมาปทานมฺปิ มฺจทายกตฺเถรสฺส ทสมาปทานมฺปิ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
พาจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๓-๔๘. สกึสมฺมชฺชกาทิวคฺโค
๑-๖๐. สกึสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เตจตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ¶ สพฺพเถราปทานานิ อุตฺตานาเนว. เกวลํ เถรานํ นามนานตฺตํ ปฺุนานตฺตฺจ วิเสโส.
จตุจตฺตาลีสเม วคฺเคปิ สพฺพานิ อปทานานิ ปากฏาเนว. เกวลํ ปฺุนานตฺตํ ผลนานตฺตฺจ วิเสโส.
๑. ปฺจจตฺตาลีสมวคฺเค ปมาปทาเน กกุสนฺโธ มหาวีโรติอาทิกํ อายสฺมโต วิภีฏกมิฺชิยตฺเถรสฺส อปทานํ.
๒. ตตฺถ ¶ พีชมิฺชมทาสหนฺติ วิภีฏกผลานิ ผาเลตฺวา พีชานิ มิฺชานิ คเหตฺวา มธุสกฺกราหิ โยเชตฺวา กกุสนฺธสฺส ภควโต อทาสินฺติ อตฺโถ. ทุติยาปทานาทีนิ สพฺพานิ สุวิฺเยฺยาเนว, เถรานํ นามนานตฺตาทีนิปิ ปาานุสาเรน เวทิตพฺพานิ.
๑. ฉจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมาปทาเน ชคตึ การยึ อหนฺติ อุตฺตมโพธิรุกฺขสฺส สมนฺตโต อาฬินฺทํ อหํ การยินฺติ อตฺโถ. เสสานิ ทุติยาปทานาทีนิ สพฺพานิปิ อุตฺตานาเนว.
สตฺตจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมาปทานาทีนิ ปาฬิอนุสาเรน สุวิฺเยฺยาเนว.
อฏฺจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมทุติยาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๓๐. ตติยาปทาเน โกสิโย นาม ภควาติ โกสิยโคตฺเต ชาตตฺตา โกสิโย นาม ปจฺเจกพุทฺโธติ ¶ อตฺโถ. จิตฺตกูเฏติ จิตฺตกูฏเกลาสกูฏสานุกูฏาทีสุ อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตปพฺพตกูเฏสุ นานารตนโอสธาทีหิ วิจิตฺเต จิตฺตกูฏปพฺพเต โส ปจฺเจกพุทฺโธ วสีติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๕๖. ฉฏฺาปทาเน กุสฏฺกมทาสหนฺติ ปกฺขิกภตฺตอุโปสถิกภตฺตธุรภตฺตสลากภตฺตาทีสุ กุสปณฺณวเสน ทาตพฺพํ อฏฺสลากภตฺตํ อหํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๖๑. สตฺตมาปทาเน โสภิโต นาม สมฺพุทฺโธติ อาโรหปริณาหทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณพฺยามปฺปภาทีหิ โสภมานสรีรตฺตา โสภิโต นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อตฺโถ.
๖๖. อฏฺมาปทาเน ¶ ตกฺกรายํ วสี ตทาติ ตํ ทสปฺุกิริยวตฺถุํ กโรนฺตา ชนา ปฏิวสนฺติ เอตฺถาติ ตกฺกรา, ราชธานี. ติสฺสํ ตกฺกรายํ, ตทา วสีติ อตฺโถ.
๗๒. นวมาปทาเน ¶ ปานธึ สุกตํ คยฺหาติ อุปาหนยุคํ สุนฺทรากาเรน นิปฺผาทิตํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. ทสมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อฏฺจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๙. ปํสุกูลวคฺโค
๑-๑๐. ปํสุกูลสฺกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เอกูนปฺาสมวคฺเค ¶ ปมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมว.
๑๔. ทุติยาปทาเน อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธาติ อธิจฺเจน อการเณน อุปฺปตฺติกา สยมฺภูตา, อฺเหิ เทวพฺรหฺมมาราทีหิ อุปเทสทายเกหิ รหิตา สยมฺภูาเณน อุปฺปนฺนา ชาตา ปาตุภูตาติ อตฺโถ.
๑๖. โอทุมฺพริกปุปฺผํ วาติ อุทุมฺพรรุกฺเข ปุปฺผํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภุปฺปตฺติกํ อิว. จนฺทมฺหิ สสกํ ยถาติ จนฺทมณฺฑเล สสเลขาย รูปํ ทุลฺลภํ ยถา. วายสานํ ยถา ขีรนฺติ กากานํ นิจฺจํ รตฺตินฺทิวํ ขุทฺทาปีฬิตภาเวน ขีรํ ทุลฺลภํ ยถา, เอวํ ทุลฺลภํ โลกนายกํ จตุราสงฺขฺเยยฺยํ วา อฏฺาสงฺขฺเยยฺยํ วา โสฬสาสงฺขฺเยยฺยํ วา กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธภาวโต ทุลฺลโภ โลกนายโกติ อตฺโถ.
๓๐. ตติยาปทาเน มธุํ ภิเสหิ สวตีติ โปกฺขรมธุปทุมเกสเรหิ สวติ ปคฺฆรติ. ขีรํ สปฺปึ มุฬาลิภีติ ขีรฺจ สปฺปิรสฺจ ปทุมมุฬาเลหิ สวติ ปคฺฆรติ. ตสฺมา ตทุภยํ มม สนฺตกํ พุทฺโธ ปฏิคฺคณฺหตูติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมฉฏฺาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๑๑๙. สตฺตมาปทาเน จตฺตาลีสทิชาปิ จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตาติ ทิชา. กุมารวเย อุฏฺิตทนฺตานํ ปติตตฺตา ปุน อุฏฺิตทนฺตา ทิชา, เต จ ทนฺตา. พฺยากรณฺจ เหฏฺา นิทานกถายํ วุตฺตเมว.
อฏฺมาปทานํ อุตฺตานเมวาติ.
๑๗๑. นวมาปทาเน ¶ ตทาหํ มาณโว อาสินฺติ ยทา สุเมธปณฺฑิโต ทีปงฺกรภควโต สนฺติกา พฺยากรณํ ลภิ, ตทา อหํ เมโฆ นาม พฺราหฺมณมาณโว ¶ หุตฺวา สุเมธตาปเสน สห อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิโต เกนจิ ปาปสหาเยน สํสฏฺโ สํสคฺคโทเสน ปาปวิตกฺกาทิวสํ คโต มาตุฆาตกมฺมวเสน นรเก อคฺคิชาลาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา ตโต จุโต สมุทฺเท ติมิงฺคลมหามจฺโฉ หุตฺวา นิพฺพตฺโต, สมุทฺทมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ มหานาวํ คิลิตุกาโม คโต. ทิสฺวา มํ วาณิชา ภีตา ‘‘อโห โคตโม ภควา’’ติ สทฺทมกํสุ. อถ มหามจฺโฉ ปุพฺพวาสนาวเสน พุทฺธคารวํ อุปฺปาเทตฺวา ตโต จุโต สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา สรมาโน วนฺทติ. ตทา ภควา ‘‘จิรํ ธมฺมรุจี’’ติ มํ อาห.
๑๘๔. อถ โส เถโร ‘‘สุจิรํ สตปฺุลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ คาถาหิ โถเมสิ. ภนฺเต, สตปฺุลกฺขณธร โคตม. ปติปุพฺเพน วิสุทฺธปจฺจยนฺติ ปุพฺเพ ทีปงฺกรปาทมูเล ปริปุณฺณปารมีปจฺจยสมฺภาโร สุฏฺุ จิรํ กาลํ มยา น ทิฏฺโ อสีติ อตฺโถ. อหมชฺชสุเปกฺขนนฺติ อชฺช อิมสฺมึ ทิวเส อหํ สุเปกฺขนํ สุนฺทรทสฺสนํ, สุนฺทรทิฏฺํ วา นิรุปมํ วิคฺคหํ อุปมารหิตสรีรํ โคตมํ วต เอกนฺเตน ปสฺสามิ ทกฺขามีติ อตฺโถ.
๑๘๕-๑๘๖. สุจิรํ วิหตตโม มยาติ วิเสเสน หตตโม วิทฺธํสิตโมโห ตฺวํ มยาปิ สุฏฺุ จิรํ โถมิโตติ อตฺโถ. สุจิรกฺเขน นที วิโสสิตาติ เอสา ตณฺหานที สุนฺทรรกฺเขน โคปเนน วิเสเสน โสสิตา, อภพฺพุปฺปตฺติกตา ตยาติ อตฺโถ. สุจิรํ อมลํ วิโสธิตนฺติ สุฏฺุ จิรํ ทีเฆน อทฺธุนา อมลํ นิพฺพานํ วิเสเสน โสธิตํ, สุฏฺุ กตํ อธิคตํ ตยาติ อตฺโถ. นยนํ าณมยํ มหามุเน. จิรกาลสมงฺคิโตติ มหามุเน มหาสมณ าณมยํ นยนํ ทิพฺพจกฺขุํ จิรกาลํ สมธิคโต สมฺปตฺโต ตฺวนฺติ อตฺโถ. อวินฏฺโ ปุนรนฺตรนฺติ อหํ ปุน อนฺตรํ อนฺตราภเว มชฺเฌ ปรินฏฺโ ¶ ปริหีโน อโหสินฺติ อตฺโถ. ปุนรชฺชสมาคโต ตยาติ อชฺช อิมสฺมึ กาเล ตยา สทฺธึ ปุนปิ สมาคโต เอกีภูโต สห วสามีติ อตฺโถ. น หิ นสฺสนฺติ กตานิ โคตมาติ โคตม สพฺพฺุพุทฺธ, ตยา สทฺธึ กตานิ สมาคมาทีนิ ¶ น หิ นสฺสนฺติ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา น วินา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ธมฺมรุจิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทสมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกูนปฺาสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕๐-๕๓. กิงฺกณิปุปฺผาทิวคฺโค
๑-๔๐. กิงฺกณิปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
ปฺาสมวคฺเค ¶ จ เอกปฺาสมวคฺเค จ ทฺเวปฺาสมวคฺเค จ เตปฺาสมวคฺเค จ สพฺพานิ อปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๕๔. กจฺจายนวคฺโค
๑. มหากจฺจายนตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุปฺาสมวคฺเค ¶ ปมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุเน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกมฺมฏฺาเน สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ เม สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ¶ ปตฺถนํ อกาสิ. ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตา ‘‘มยฺหํ ¶ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโวตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจายโนติ ปฺายิตฺถ. อถ ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺเห ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนถา’’ติ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
๑. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุอิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ตฺวํเยว, กจฺจาน, ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเต ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ อาณาย อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว อาคโต. อตฺตโน ปุพฺพปตฺถนาวเสน กจฺจายนปฺปกรณํ มหานิรุตฺติปฺปกรณํ เนตฺติปฺปกรณนฺติ ปกรณตฺตยํ สงฺฆมชฺเฌ พฺยากาสิ. อถ สนฺตุฏฺเน ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) เอตทคฺคฏฺาเน ปิโต อคฺคผลสุเขน วิหาสีติ.
มหากจฺจายนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. วกฺกลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทุติยาปทาเน ¶ อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต วกฺกลิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ¶ สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากริ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วกฺกลีติ นามํ กรึสุ. ตตฺถ กลีติ อปราธติลกาฬกาทิโทสสฺส อธิวจนํ. นิทฺธนฺตสุวณฺณปิณฺฑสทิสตาย อปคโต พฺยปคโต กลิ โทโส อสฺสาติ ว-การาคมํ กตฺวา วกฺกลีติ วุจฺจติ. โส วุทฺธิปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต, สตฺถารํ ทิสฺวา รูปกายสมฺปตฺติทสฺสเนน อติตฺโต สตฺถารา สทฺธึเยว วิจรติ. ‘‘อคารมชฺเฌ วสนฺโต นิจฺจกาลํ สตฺถุ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามี’’ติ ¶ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เปตฺวา โภชนกาลํ สรีรกิจฺจกาลฺจ เสสกาเล ยตฺถ ิเตน สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํ, ตตฺถ ิโต อฺํ กิจฺจํ ปหาย ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตเยว วิหรติ. สตฺถา ตสฺส าณปริปากํ อาคเมนฺโต พหุกาลํ ตสฺมึ รูปทสฺสเนเนว วิจรนฺเต กิฺจิ อวตฺวา ปุเนกทิวสํ – ‘‘กึ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) อาห. สตฺถริ เอวํ วทนฺเตปิ เถโร สตฺถุ ทสฺสนํ ปหาย อฺตฺถ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ตโต สตฺถา, ‘‘นายํ ภิกฺขุ สํเวคํ อลภิตฺวา พุชฺฌิสฺสตี’’ติ วสฺสูปนายิกทิวเส – ‘‘อเปหิ, วกฺกลี’’ติ เถรํ ปณาเมสิ. โส สตฺถารา ปณามิโต สตฺถุ สมฺมุเข าตุํ อสกฺโกนฺโต – ‘‘กึ มยฺหํ ชีวิเตน, โยหํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภามี’’ติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปปาตฏฺานํ ¶ อภิรุหิ? สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา – ‘‘อยํ ภิกฺขุ มม สนฺติกา อสฺสาสํ อลภนฺโต มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ นาเสยฺยา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๘๑) –
คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ, วกฺกลี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑) หตฺถํ ปสาเรสิ. เถโร ‘‘ทสพโล เม ทิฏฺโ, ‘เอหี’ติ อวฺหายนมฺปิ ลทฺธ’’นฺติ พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กุโต คจฺฉามี’’ติ อตฺตโน คมนภาวํ อชานิตฺวาว สตฺถุ สมฺมุเข ¶ อากาเส ปกฺขนฺทิตฺวา ปเมน ปาเทน ปพฺพเต ิโตเยว สตฺถารา วุตฺตคาถาโย อาวชฺเชนฺโต อากาเสเยว ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๘) ธมฺมปทวณฺณนายฺจ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ) อาคตํ.
อิธ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘กึ เต, วกฺกลี’’ติอาทินา สตฺถารา โอวทิโต คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, ตสฺส สทฺธาย พลวภาวโต เอว วิปสฺสนา วีถึ น โอตรติ? ภควา ตํ ตฺวา กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อทาสิ. โส ปุน วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิเยว. อถสฺส อาหารเวกลฺเลน วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ วาตาพาเธน ปีฬิยมานํ ตฺวา ภควา ตตฺถ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ¶ ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. (เถรคา. ๓๕๐) –
อาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผรมาโน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สติปฏฺาเน, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคานิ จ ภาเวนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สหิเต ทิสฺวา, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อนุสฺสรนฺโต ¶ สมฺพุทฺธํ, อคฺคํ ทนฺตํ สมาหิตํ;
อตนฺทิโต รตฺตินฺทิวํ, วิหริสฺสามิ กานเน’’ติ. (เถรคา. ๓๕๑-๓๕๔) –
จตสฺโส คาถาโย อภาสิ. ตาสํ อตฺโถ เถรคาถาวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๓๕๑-๓๕๔) วุตฺโตเยว. เอวํ เถโร วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๘. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ อิโตติ กกุสนฺธาทีนํ อุปฺปนฺนภทฺทกปฺปโต เหฏฺา กปฺปสตสหสฺสมตฺถเกติ อตฺโถ.
๒๙. ปทุมาการวทโนติ สุปุปฺผิตปทุมสสฺสิรีกมุโข. ปทุมปตฺตกฺโขติ เสตปทุมปุปฺผปณฺณสทิสอกฺขีติ อตฺโถ.
๓๐. ปทุมุตฺตรคนฺโธวาติ ปทุมคนฺธมุโขติ อตฺโถ.
๓๑. อนฺธานํ ¶ นยนูปโมติ จกฺขุวิรหิตานํ สตฺตานํ นยนสทิโส, ธมฺมเทสนาย สพฺพสตฺตานํ ¶ ปฺาจกฺขาทิจกฺขุทายโกติ อตฺโถ. สนฺตเวโสติ สนฺตสภาโว สนฺตอิริยาปโถ. คุณนิธีติ คุณานํ นิธิ, สพฺพคุณคณานํ นิธานฏฺานภูโตติ อตฺโถ. กรุณามติอากโรติ สาธูนํ จิตฺตกมฺปนสงฺขาตาย กรุณาย จ อตฺถานตฺถมินนปริจฺฉินฺนมติยา จ อากโร อาธารภูโต.
๓๒. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตติ พฺรหฺเมหิ จ อสุเรหิ จ เทเวหิ จ อจฺจิโต ปูชิโตติ อตฺโถ.
๓๓. มธุเรน รุเตน จาติ กรวีกรุตมธุเรน สทฺเทน สกลํ ชนํ รฺชยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สนฺถวี สาวกํ สกนฺติ อตฺตโน สาวกํ มธุรธมฺมเทสนาย สนฺถวี, ถุตึ อกาสีติ อตฺโถ.
๓๔. สทฺธาธิมุตฺโตติ สทฺทหนสทฺธาย สาสเน อธิมุตฺโต ปติฏฺิโตติ อตฺโถ. มม ทสฺสนลาลโสติ มยฺหํ ทสฺสเน พฺยาวโฏ ตปฺปโร.
๓๕. ตํ ¶ านมภิโรจยินฺติ ตํ สทฺธาธิมุตฺตฏฺานนฺตรํ อภิโรจยึ, อิจฺฉึ ปตฺเถสินฺติ อตฺโถ.
๔๐. ปีตมฏฺนิวาสนนฺติ สิลิฏฺสุวณฺณวณฺณวตฺเถ นิวตฺถนฺติ อตฺโถ. เหมยฺโปจิตงฺคนฺติ สุวณฺณปามงฺคลคฺคิตคตฺตนฺติ อตฺโถ.
๔๗-๔๘. โนนีตสุขุมาลํ มนฺติ นวนีตมิว มุทุตลุณหตฺถปาทํ. ชาตปลฺลวโกมลนฺติ อโสกปลฺลวปตฺตโกมลมิว มุทุกนฺติ อตฺโถ. ปิสาจีภยตชฺชิตาติ ตทา เอวํภูตํ กุมารํ มํ อฺา ปิสาจี เอกา รกฺขสี ภเยน ตชฺเชสิ ภึสาเปสีติ อตฺโถ. ตทา มเหสิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาทมูเล มํ สาเยสุํ นิปชฺชาเปสุํ. ทีนมานสา ภีตจิตฺตา มม มาตาปิตโร อิมํ ทารกํ เต ททาม, อิมสฺส สรณํ ปติฏฺา โหตุ นาถ นายกาติ สมฺพนฺโธ.
๔๙. ตทา ปฏิคฺคหิ โส มนฺติ โส ภควา ตทา ตสฺมึ มม มาตุยา ทินฺนกาเล ชาลินา ชาลยุตฺเตน สงฺขาลเกน จกฺกลกฺขณาทีหิ ¶ ลกฺขิเตน มุทุโกมลปาณินา มุทุเกน วิสุทฺเธน หตฺถตเลน มํ อคฺคเหสีติ อตฺโถ.
๕๒. สพฺพปารมิสมฺภูตนฺติ ¶ สพฺเพหิ ทานปารมิตาทีหิ สมฺภูตํ ชาตํ. นีลกฺขินยนํ วรํ ปฺุสมฺภารชํ อุตฺตมนีลอกฺขิวนฺตํ. สพฺพสุภากิณฺณํ สพฺเพน สุเภน วณฺเณน สณฺาเนน อากิณฺณํ คหนีภูตํ รูปํ ภควโต หตฺถปาทสีสาทิรูปํ ทิสฺวาติ อตฺโถ, ติตฺตึ อปตฺโต วิหรามิ อหนฺติ สมฺพนฺโธ.
๖๑. ตทา มํ จรณนฺตโคติ ตสฺมึ มยฺหํ อรหตฺตํ ปตฺตกาเล สีลาทิปนฺนรสนฺนํ จรณธมฺมานํ อนฺตโค, ปริโยสานปฺปตฺโต ปริปูรการีติ อตฺโถ. ‘‘มรณนฺตโค’’ติปิ ปาโ. ตสฺส มรณสฺส อนฺตํ นิพฺพานํ ปตฺโตติ อตฺโถ. สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคํ ปฺเปสีติ สมฺพนฺโธ. อถ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สทฺธาธิมุตฺตานํ ยทิทํ, วกฺกลี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๘) มํ เอตทคฺคฏฺาเน เปสีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วกฺกลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. มหากปฺปินตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต กปฺปินตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ โอวาทกานํ อคฺคฏฺาเน ปิตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ตตฺถ ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต พาราณสิโต อวิทูเร เอกสฺมึ เปสการคาเม เชฏฺเปสการเคเห นิพฺพตฺโต ตทา สหสฺสมตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา หิมวนฺเต อฏฺ มาเส วสิตฺวา วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส ชนปเท วสนฺติ. เต เอกวารํ พาราณสิยา อวิทูเร โอตริตฺวา ‘‘เสนาสนํ กรณตฺถาย หตฺถกมฺมํ ยาจถา’’ติ รฺโ สนฺติกํ อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ปหิณึสุ. ตทา ปน รฺโ วปฺปมงฺคลํ อโหสิ. โส ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา ¶ กิร อาคตา’’ติ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา อาคตการณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช, ภนฺเต, โอกาโส นตฺถิ สฺเว อมฺหากํ วปฺปมงฺคลํ ¶ , ตติยทิวเส กริสฺสามา’’ติ วตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อนิมนฺเตตฺวาว ปาวิสิ. ปจฺเจกพุทฺธา ‘‘อฺํ คามํ ปวิสิสฺสามา’’ติ ปกฺกมึสุ.
ตสฺมึ สมเย เชฏฺเปสการสฺส ภริยา เกนจิเทว กรณีเยน พาราณสึ คจฺฉนฺตี เต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘กึ, ภนฺเต, อเวลาย อยฺยา อาคตา’’ติ ปุจฺฉิ. เต อาทิโต ปฏฺาย กเถสุํ. ตํ สุตฺวา สทฺธาสมฺปนฺนา พุทฺธิสมฺปนฺนา อิตฺถี ‘‘สฺเว, ภนฺเต, อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิ. ‘‘พหุกา มยํ, ภคินี’’ติ. ‘‘กิตฺตกา, ภนฺเต’’ติ? ‘‘สหสฺสมตฺตา, ภคินี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมึ โน คาเม สหสฺสมตฺตา วสิมฺหา, เอเกโก เอเกกสฺส ภิกฺขํ ทสฺสติ, ภิกฺขํ อธิวาเสถ, อหเมว โว วสนฏฺานํ การาเปสฺสามี’’ติ อาห. ปจฺเจกพุทฺธา อธิวาเสสุํ.
สา คามํ ปวิสิตฺวา อุคฺโฆเสสิ – ‘‘อมฺมตาตา, อหํ สหสฺสมตฺเต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา นิมนฺเตสึ, อยฺยานํ นิสีทนฏฺานํ สํวิทหถ, ยาคุภตฺตาทีนิ สมฺปาเทถา’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ การาเปตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตสฺมึ คาเม สพฺพา อิตฺถิโย ¶ อาทาย ตาหิ สทฺธึ ปจฺเจกพุทฺเธ วนฺทิตฺวา เตมาสํ วสนตฺถาย ปฏิฺํ คณฺหิตฺวา ปุน คาเม อุคฺโฆเสสิ – ‘‘อมฺมตาตา, เอเกกกุลโต เอเกกปุริโส วาสิผรสุอาทีนิ คเหตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร อาหริตฺวา อยฺยานํ วสนฏฺานํ กโรตู’’ติ. คามวาสิโน ตสฺสาเยว วจนํ สุตฺวา เอเกโก เอเกกํ กตฺวา สทฺธึ รตฺติทิวาฏฺาเนหิ ปณฺณสาลสหสฺสํ นิฏฺาเปตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลายํ อุปคตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ‘‘อหํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิสฺสามิ, อหํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา อุปฏฺหึสุ. สา วสฺสํวุฏฺกาเล ‘‘อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลาย วสฺสํวุฏฺานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ จีวรสาฏเก สชฺเชถา’’ติ สมาทเปตฺวา เอเกกสฺส สหสฺส สหสฺสมูลํ จีวรํ ทาเปสิ. ปจฺเจกพุทฺธา วุฏฺวสฺสา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. คามวาสิโนปิ อิทํ ปฺุกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต ตาวตึสเทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา คณเทวตา นาม อเหสุํ.
เต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กุฏุมฺพิกเคเหสุ นิพฺพตฺตึสุ. ปุพฺเพ เชฏฺกเปสกาโร เชฏฺกกุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต อโหสิ. ภริยาปิสฺส เอกสฺส เชฏฺกกุฏุมฺพิกสฺส ธีตา อโหสิ. เสสานํ ภริยาโย เสสกุฏุมฺพิกานํ ธีตโร ¶ อเหสุํ, ตา สพฺพาปิ วยปฺปตฺตา ปรกุลํ คจฺฉนฺติโย เตสํ เตสํเยว เคหานิ อคมํสุ. อเถกทิวสํ วิหาเร ธมฺมสฺสวเน สงฺฆุฏฺเ ‘‘สตฺถา ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติ สุตฺวา เต สพฺเพปิ กุฏุมฺพิกา ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติ ¶ ภริยาหิ สทฺธึ วิหารํ อคมํสุ. เตสํ วิหารมชฺฌํ ปวิฏฺกฺขเณ วสฺสํ วสฺสิ. เยสํ กุลูปกา วา าติสามเณราทโย วา อตฺถิ, เต เตสํ ปริเวณาทีนิ ปวิสึสุ. เต ปน ตถารูปานํ นตฺถิตาย กตฺถจิ ปวิสิตุํ อวิสหนฺตา วิหารมชฺเฌเยว อฏฺํสุ. อถ เน เชฏฺกกุฏุมฺพิโก อาห – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อมฺหากํ วิปฺปการํ, กุลปุตฺเตหิ นาม เอตฺตเกน ลชฺชิตุํ ยุตฺต’’นฺติ. ‘‘อยฺย, กึ กโรมา’’ติ? ‘‘มยํ วิสฺสาสิกฏฺานสฺส อภาเวน อิมํ วิปฺปการํ ปตฺตา, สพฺเพ ธนํ สํหริตฺวา ปริเวณํ กริสฺสามา’’ติ. ‘‘สาธุ, อยฺยา’’ติ เชฏฺโก สหสฺสํ อทาสิ. เสสา ปฺจ ปฺจ สตานิ. อิตฺถิโย อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ สตานิ. เต ตํ ธนํ อาหริตฺวา สหสฺสกูฏาคารปริวารํ สตฺถุ วสนตฺถาย มหาปริเวณํ นาม ¶ การาเปสุํ. นวกมฺมสฺส มหนฺตตาย ธเน อปฺปโหนฺเต ปุพฺเพ ทินฺนธนโต ปุน อุปฑฺฒูปฑฺฒํ อทํสุ. นิฏฺิเต ปริเวเณ วิหารมหํ กโรนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ จีวรานิ สชฺชยึสุ.
เชฏฺกกุฏุมฺพิกสฺส ปน ภริยา อตฺตโน ปฺาย ิตา อหํ เตหิ สมกํ อกตฺวา อติเรกตรํ กตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปูเชสฺสามี’’ติ อโนชปุปฺผวณฺเณน สหสฺสมูเลน สาฏเกน สทฺธึ อโนชปุปฺผจงฺโกฏกํ คเหตฺวา สตฺถารํ อโนชปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ตํ สาฏกํ สตฺถุ ปาทมูเล เปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อโนชปุปฺผวณฺณํเยว เม สรีรํ โหตุ, อโนชาตฺเวว จ นามํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทนํ อกาสิ. เต สพฺเพปิ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. เต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวโลกา จวิตฺวา เชฏฺโก กุกฺกุฏวตีนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต มหากปฺปินราชา นาม อโหสิ. เสสา อมจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺตึสุ. เชฏฺกสฺส ภริยา มทฺทรฏฺเ สากลนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติ อโนชปุปฺผวณฺณเมวสฺสา สรีรํ อโหสิ, เตน อโนชาตฺเววสฺสา นามํ อกํสุ, สา วยปฺปตฺตา มหากปฺปินรฺโ เคหํ คนฺตฺวา อโนชาเทวีติ ปากฏา อโหสิ.
เสสิตฺถิโยปิ อมจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา เตสํเยว อมจฺจปุตฺตานํ ¶ เคหานิ อคมํสุ. เต สพฺเพปิ รฺโ สมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ อนุภวึสุ. ยทา หิ ราชา อลงฺการปฏิมณฺฑิโต หตฺถึ อภิรุหิตฺวา วิจรติ, ตทาปิ เต ตเถว วิจรนฺติ. ตสฺมึ อสฺเสน วา รเถน วา วิจรนฺเต เตปิ ตเถว วิจรนฺติ. เอวํ เต เอกโต หุตฺวา กตานํ ปฺุานํ พเลน เอกโตว สมฺปตฺตึ อนุภวึสุ. รฺโ ปน วาโล, วาลวาหโน, ปุปฺโผ, ปุปฺผวาหโน, สุปตฺโตติ ปฺเจว อสฺสา โหนฺติ. เตสุ ราชา สุปตฺตํ อสฺสํ สยํ อาโรหติ, อิตเร จตฺตาโร อสฺเส อสฺสาโรหานํ สาสนาหรณตฺถาย อทาสิ. ราชา เต ปาโตว โภเชตฺวา ‘‘คจฺฉถ ¶ , ภเณ, ทฺเว วา ตีณิ วา โยชนานิ อาหิณฺฑิตฺวา พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา มยฺหํ สุขสาสนํ ¶ อาโรเจถา’’ติ เปเสสิ. เต จตูหิ ทฺวาเรหิ นิกฺขมิตฺวา ทฺเว ตีณิ โยชนานิ อาหิณฺฑิตฺวา กิฺจิ สาสนํ อลภิตฺวาว ปจฺจาคมึสุ.
อเถกทิวสํ ราชา สุปตฺตํ อารุหิตฺวา อมจฺจสหสฺสปริวุโต อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต กิลนฺตรูเป ปฺจสตมตฺเต วาณิชเก นครํ ปวิสนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อทฺธานกิลนฺตา, อทฺโธ อิเมสํ สนฺติกา เอกํ ภทฺทกํ สาสนํ โสสฺสามี’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, เทว, อิโต วีสติโยชนสตมตฺถเก สาวตฺถิ นาม นครํ, ตโต อาคตมฺหา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เทเส กิฺจิ สาสนํ อุปฺปนฺน’’นฺติ. ‘‘เทว, อฺํ กิฺจิ นตฺถิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ. ราชา ตาวเทว พลวปีติยา ผุฏฺสรีโร กิฺจิ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา ปน, ‘‘ตาตา, กึ วเทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พุทฺโธ, เทว, อุปฺปนฺโน’’ติ. ราชา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว วีตินาเมตฺวา จตุตฺถวาเร ‘‘กึ วเทถ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต, ‘‘ตาตา, สุขสาสนสวนาย สตสหสฺสํ โว ทมฺมี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปิ กิฺจิ สาสนํ อตฺถิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, เทว, ธมฺโม อุปฺปนฺโน’’ติ. ราชา ตมฺปิ สุตฺวา ปุริมนเยเนว ตโย วาเร วีตินาเมตฺวา จตุตฺถวาเร ‘‘ธมฺโม อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต – ‘‘อิธาปิ โว สตสหสฺสํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปิ กิฺจิ สาสนํ อตฺถิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, เทว, สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’’ติ. ราชา ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว ตโย วาเร วีตินาเมตฺวา จตุตฺถวาเร ‘‘สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต – ‘‘อิธาปิ โว สตสหสฺสํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา อมจฺจสหสฺสํ โอโลเกตฺวา, ‘‘ตาตา, กึ กริสฺสามา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, ตุมฺเห กึ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อหํ, ตาตา, ‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ธมฺโม อุปฺปนฺโน สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’ติ สุตฺวา น ปุน นิวตฺติสฺสามิ, ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส คนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘มยมฺปิ, เทว, ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ. ราชา สุวณฺณปฏฺเฏ ¶ อกฺขรานิ ลิขาเปตฺวา วาณิชกานํ ทตฺวา ‘‘อิมํ อโนชาย นาม เทวิยา เทถ, สา ตุมฺหากํ ตีณิ สตสหสฺสานิ ทสฺสติ, เอวฺจ ปน นํ วเทยฺยาถ ‘รฺา กิร เต อิสฺสริยํ วิสฺสฏฺํ, ยถาสุขํ สมฺปตฺตึ ปริภฺุชาหี’ติ, สเจ ปน ‘โว ราชา กห’นฺติ ปุจฺฉติ, ‘สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิสฺสามี’ติ วตฺวา คโตติ อาโรเจยฺยาถา’’ติ อาห. อมจฺจาปิ อตฺตโน อตฺตโน ภริยานํ ตเถว ¶ สาสนํ ปหิณึสุ. ราชา วาณิชเก อุยฺโยเชตฺวา อสฺสํ อภิรุยฺห อมจฺจสหสฺสปริวุโต ตํขณฺเว นิกฺขมิ.
สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต มหากปฺปินราชานํ สปริวารํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ¶ มหากปฺปิโน วาณิชกานํ สนฺติกา ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา เตสํ วจนํ ตีหิ สตสหสฺเสหิ ปูเชตฺวา รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวุโต มํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตุกาโม สฺเว นิกฺขมิสฺสติ, โส สปริวาโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส จกฺกวตฺตี วิย ขุทฺทกคามโภชกํ ราชานํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย วีสโยชนสตํ มคฺคํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทิ. ราชาปิ อาคจฺฉนฺโต เอกํ นทึ ปตฺวา ‘‘กา นามาย’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อปรจฺฉา นาม, เทวา’’ติ. ‘‘กิมสฺสา ปริมาณํ, ตาตา’’ติ? ‘‘คมฺภีรโต คาวุตํ, ปุถุลโต ทฺเว คาวุตานิ, เทวา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปเนตฺถ นาวา วา อุฬุมฺโป วา’’ติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ. ‘‘นาวาทีนิ โอโลเกนฺเต อมฺเห ชาติ ชรํ อุปเนติ, ชรา มรณํ. อหํ นิพฺเพมติโก หุตฺวา ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺโต, เตสํ เม อานุภาเวน ‘อิทํ อุทกํ อุทกํ วิย มา โหตู’ติ รตนตฺตยสฺส คุณํ อาวชฺเชตฺวา ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’’ติ พุทฺธคุณํ อนุสฺสรนฺโต สปริวาโร อสฺสสหสฺเสน อุทกปิฏฺเ ปกฺขนฺทิ. สินฺธวา ปิฏฺิปาสาเณ วิย ปกฺขนฺทึสุ. ขุรานํ อคฺคฏฺาเนว เตมึสุ.
โส ตํ อุตฺตริตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อปรมฺปิ นทึ ทิสฺวา ‘‘อยํ กา นามา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นีลวาหา นาม, เทวา’’ติ. ‘‘กิมสฺสา ปริมาณ’’นฺติ? ‘‘คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ อฑฺฒโยชนํ, เทวา’’ติ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. ตํ ปน นทึ ทิสฺวา ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติ ธมฺมานุสฺสตึ อนุสฺสรนฺโต ปกฺขนฺทิ. ตมฺปิ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺโต อปรมฺปิ นทึ ทิสฺวา ‘‘อยํ กา นามา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จนฺทภาคา ¶ นาม, เทวา’’ติ. ‘‘กิมสฺสา ปริมาณ’’นฺติ? ‘‘คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ โยชนํ, เทวา’’ติ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. ตํ ปน นทึ ทิสฺวา ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติ สงฺฆานุสฺสตึ อนุสฺสรนฺโต ¶ ปกฺขนฺทิ. ตมฺปิ นทึ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺโต สตฺถุ สรีรโต นิกฺขนฺตา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย นิคฺโรธรุกฺขสฺส สาขาวิฏปปลาสานิ โอภาสยมานา ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ โอภาโส เนว จนฺทสฺส, น สูริยสฺส, น เทวมารพฺราหฺมณสุปณฺณนาคานํ อฺตรสฺส, อทฺธา อหํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน ทิฏฺโ ภวิสฺสามี’’ติ. โส ตาวเทว อสฺสปิฏฺิโต โอตริตฺวา โอนตสรีโร รสฺมิยานุสาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา มโนสิลารเส นิมุชฺชนฺโต วิย พุทฺธรสฺมีนํ อนฺโต ปาวิสิ. โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน. สตฺถา เตสํ อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน สปริวาโร ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
อถ ¶ สพฺเพ อุฏฺหิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา ‘‘อาคมิสฺสติ นุ โข อิเมสํ กุลปุตฺตานํ อิทฺธิมยปตฺตจีวร’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อิเม กุลปุตฺตา ปจฺเจกพุทฺธสหสฺสานํ จีวรสหสฺสํ อทํสุ, กสฺสปพุทฺธกาเล วีสติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ วีสติจีวรสหสฺสานิปิ อทํสุ, อนจฺฉริยํ อิเมสํ กุลปุตฺตานํ อิทฺธิมยปตฺตจีวราคมน’’นฺติ ตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาห. เต ตาวเทว อฏฺปริกฺขารธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย หุตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปจฺโจโรหิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
เต ปน วาณิชกา ราชเคหํ คนฺตฺวา เทวิยา รฺา ปหิตสาสนํ อาโรเจตฺวา เทวิยา ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. อถ เน เทวี ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา, กึการณา อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘มยํ รฺา ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปสิตา, ตีณิ กิร โน สตสหสฺสานิ เทถา’’ติ. ‘‘พหุํ, ภเณ, ภณถ, กึ ตุมฺเหหิ รฺโ สนฺติเก กตํ, กิสฺมึ โว ราชา ปสนฺโน เอตฺตกํ ธนํ ทาเปตี’’ติ? ‘‘เทวิ, น อฺํ กิฺจิ กตํ, เอกํ ปน สาสนํ อาโรจยิมฺหา’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน, ตาตา, มยฺหมฺปิ ตํ อาโรเจตุ’’นฺติ. ‘‘สกฺกา, เทวี’’ติ สุวณฺณภิงฺคาเรน มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ‘‘เทวิ, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ. สาปิ ตํ สุตฺวา ปีติยา ผุฏฺสรีรา ติกฺขตฺตุํ กิฺจิ อสลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺถวาเร ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ‘‘กึ, ตาตา, อิมสฺมึ ปเท รฺา ทินฺน’’นฺติ ¶ ? ‘‘สตสหสฺสํ, เทวี’’ติ. ‘‘ตาตา, อนนุจฺฉวิกํ รฺา กตํ เอวรูปํ สาสนํ ¶ สุตฺวา ตุมฺหากํ สตสหสฺสททมาเนน, อหํ โว มม ทุคฺคตปณฺณากาเร ตีณิ สตสหสฺสานิ ทมฺมิ. อปรํ กิฺจิ ตุมฺเหหิ อาโรจิต’’นฺติ? เต อิทฺจ อิทฺจาติ อิตรานิปิ ทฺเว สาสนานิ อาโรเจสุํ. เทวี ปุริมนเยเนว ตโย ตโย วาเร อสลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺถจตุตฺถวาเร ตีณิ ตีณิ สตสหสฺสานิ อทาสิ. เอวํ เต สพฺพานิ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ลภึสุ.
อถ เน เทวี ปุจฺฉิ – ‘‘ราชา กหํ, ตาตา’’ติ? ‘‘เทวิ, ราชา ‘สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิสฺสามี’ติ วตฺวา คโต’’ติ. ‘‘มยฺหํ เตน กึ สาสนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘สพฺพํ กิร อิสฺสริยํ ตุมฺหากํ วิสฺสฏฺํ, ‘ตุมฺเห กิร ยถาสุขํ สมฺปตฺตึ อนุภวถา’’’ติ. ‘‘อมจฺจา ปน กุหึ, ตาตา’’ติ? ‘‘เตปิ รฺา สทฺธึ ‘ปพฺพชิสฺสามา’ติ คตา, เทวี’’ติ. สา เตสํ ภริยาโย ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อมฺมา, ตุมฺหากํ สามิกา รฺา สทฺธึ ‘ปพฺพชิสฺสามา’ติ คตา, ตุมฺเห กึ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘กึ ปน เตหิ อมฺหากํ สาสนํ ปหิตํ, เทวี’’ติ? ‘‘เตหิ กิร อตฺตโน สมฺปตฺติ ตุมฺหากํ วิสฺสฏฺา ‘ตุมฺเห กิร สมฺปตฺตึ ยถาสุขํ ปริภฺุชถา’’’ติ. ‘‘ตุมฺเห ปน, เทวิ, กึ ¶ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ โส ตาว ราชา มคฺเค ิโต ตีหิ สตสหสฺเสหิ ตีณิ รตนานิ ปูเชตฺวา เขฬปิณฺฑํ วิย สมฺปตฺตึ ปหาย ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต, มยาปิ ติณฺณํ รตนานํ สาสนํ สุตฺวา ตานิ นวหิ สตสหสฺเสหิ ปูชิตานิ, น โข ปเนสา สมฺปตฺติ นาม รฺโเยว ทุกฺขา, มยฺหมฺปิ ทุกฺขา เอว. โก รฺา ฉฑฺฑิตเขฬปิณฺฑํ ชณฺณุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺหิตฺวา มุเขน คณฺหิสฺสติ, น มยฺหํ สมฺปตฺติยา อตฺโถ, สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘เทวิ, มยมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ. ‘‘สเจ สกฺโกถ, สาธู’’ติ. ‘‘สกฺโกม, เทวี’’ติ. เตน หิ ‘‘เอถา’’ติ รถสหสฺสํ โยชาเปตฺวา รถํ อารุยฺห ตาหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปมํ นทึ ทิสฺวา ยถา รฺา ปมํ ปุจฺฉิตา, ตเถว ปุจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘รฺา คตมคฺคํ โอโลเกถา’’ติ วตฺวา ‘‘สินฺธวานํ ปทวลฺชํ น ปสฺสามา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺโตสฺมี’’ติ สจฺจกิริยํ กริตฺวา ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสริตฺวา คโต ภวิสฺสติ ¶ , อหมฺปิ ตีณิ รตนานิ อุทฺทิสฺส นิกฺขนฺตา, เตสํ เม อานุภาเวน ‘‘อิทํ อุทกํ อุทกํ วิย มา โหตู’’ติ ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสรนฺตี รถสหสฺสํ ¶ เปเสสิ. อุทกํ ปิฏฺิปาสาณสทิสํ อโหสิ, จกฺกานํ อคฺคฏฺาเนว เตมึสุ. เอเตเนว อุปาเยน อิตรา ทฺเวปิ นทิโย อุตฺตรึสุ.
สตฺถา ตาสํ อาคตภาวํ ตฺวา ยถา ตา อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺเน สามิเก ภิกฺขู น ปสฺสนฺติ, ตถา อธิฏฺาสิ. เทวีปิ อาคจฺฉนฺตี สตฺถุ สรีรโต นิกฺขนฺตา รสฺมิโย ทิสฺวา ตเถว จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, มหากปฺปิโน ราชา ตุมฺเห อุทฺทิสฺส นิกฺขมิตฺวา คโต, กหํ นุ โข โส, อมฺหากํ ตํ ทสฺเสถา’’ติ. ‘‘นิสีทถ ตาว, อิเธว นํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ. ตา สพฺพาปิ หฏฺตุฏฺา ‘‘อิเธว กิร นิสินฺนา สามิเก โน ปสฺสิสฺสามา’’ติ นิสีทึสุ. สตฺถา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ. อโนชาเทวี เทสนาปริโยสาเน ตาหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. มหากปฺปิโน เถโร ตาสํ เทสิยมานํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สปริวาโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา ตาสํ เต ภิกฺขู ทสฺเสสิ. ตาสฺหิ อาคตกฺขเณเยว อตฺตโน สามิเก กาสาวธเร มุณฺฑสีเส ทิสฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ น ภเวยฺย, มคฺคผลํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺกา น ภเวยฺย. ตสฺมา อจลสทฺธาย ปติฏฺิตกาลโต ปฏฺาย ตาสํ เต ภิกฺขู อรหตฺตปฺปตฺเต ทสฺเสสิ. ตาปิ เต ทิสฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺต’’นฺติ วตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ.
เอวํ วุตฺเต สตฺถา อุปฺปลวณฺณาย เถริยา อาคมนํ จินฺเตสิ. สา สตฺถุ จินฺติตกฺขเณเยว อากาเสนาคนฺตฺวา ¶ ตา สพฺพา อิตฺถิโย คเหตฺวา อากาเสน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตา สพฺพา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา ภิกฺขุสหสฺสํ อาทาย อากาเสน เชตวนํ อคมาสิ. ตตฺร สุทํ อายสฺมา มหากปฺปิโน รตฺติฏฺานาทีสุ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต วิจรติ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ – ‘‘ภนฺเต, มหากปฺปิโน ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต วิจรติ, อตฺตโน รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทาเนติ มฺเ’’ติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, กามสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ? ‘‘ภควา เม, ภนฺเต, ตํ อารพฺภ อุทานภาวํ วา อฺํ อารพฺภ อุทานภาวํ วา ชานาตี’’ติ. อถ สตฺถา – ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต กามสุขํ รชฺชสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนติ, ปุตฺตสฺส ¶ ปน เม ธมฺมํ จรโต ธมฺมปีติ นาม อุปฺปชฺชติ, โส อมตมหานิพฺพานํ ¶ อารพฺภ เอวํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ธมฺมปีติ สุขํ เสติ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม, สทา รมติ ปณฺฑิโต’’ติ. (ธ. ป. ๗๙);
อเถกทิวสํ สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, กปฺปิโน ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตี’’ติ? ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรติ, โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตี’’ติ. สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, กปฺปิน, อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, มา เอวํ อกาสิ, อชฺช ปฏฺาย อุปคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ภควโต วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอโกวาเทเนว สมณสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. เตน นํ สตฺถา ปฏิปาฏิยา อตฺตโน สาวเก านนฺตเร เปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขุโอวาทกานํ ยทิทํ มหากปฺปิโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๓๑) เอตทคฺเค เปสิ.
๖๖. เอวํ เถโร ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. อุทิโต อชฏากาเสติ สกลากาเส อุทิโต อุฏฺิโต ปากฏภูโต. สรทมฺพเร สรทกาเล อากาเส รวีว สูริโย อิวาติ อตฺโถ.
๗๐. อกฺขทสฺโส ตทา อาสินฺติ ตสฺมึ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สารทสฺสี หิตทสฺสี อาจริโย ปากโฏ อโหสินฺติ อตฺโถ.
๗๑. สาวกสฺส ¶ กตาวิโนติ ตสฺส ภควโต เม มนํ มม จิตฺตํ, ตปฺปยนฺตสฺส โตสยนฺตสฺส สาวกสฺส โอวาทกสฺส คุณํ ปกาสยโต อคฺคฏฺาเน เปนฺตสฺส กตาวิโน สาตจฺจกิจฺจยุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๗๓. หํสสมภาโคติ ¶ หํสสทิสคามิ. หํสทุนฺทุภินิสฺสโนติ หํสรโว ทุนฺทุภิเภริสทฺทสทิสวจโน ‘‘เอตํ มหามตฺตํ ปสฺสถ, ภิกฺขโว’’ติ อาหาติ สมฺพนฺโธ.
๗๔. สมุคฺคตตนูรุหนฺติ สุฏฺุ อุคฺคตโลมํ อุทฺธคฺคโลมํ, อุทคฺยมนํ วา. ชีมูตวณฺณนฺติ มุตฺตผลสมานวณฺณํ สุนฺทรสรีรปภนฺติ ¶ อตฺโถ. ปีณํสนฺติ ปริปุณฺณํ อํสํ. ปสนฺนนยนานนนฺติ ปสนฺนอกฺขิปสนฺนมุขนฺติ อตฺโถ.
๗๕. กตาวิโนติ กตาธิการสฺส เอตทคฺเค ิตสฺส ภิกฺขุโน านํ โส เอโส มุทิตาย ปหฏฺจิตฺตตาย ปตฺเถตีติ สมฺพนฺโธ.
๘๑. สตโส อนุสาสิยาติ ธมฺเมน สเมน วจเนน การณวเสน อนุสาสิตฺวาติ อตฺโถ. พาราณสิยมาสนฺเนติ พาราณสิยา สมีเป เปสการคาเม. ชาโต เกนิยชาติยนฺติ ตนฺตวายชาติยา เปสการกุเล ชาโตติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
มหากปฺปินตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุตฺถาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา ชาโต วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ, สตฺถริ ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เสนาสนปฺาปกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตาหจฺจเยน ภควโต ปาทมูเล นิปติตฺวา ตํ านํ ปตฺเถสิ. ภควาปิสฺส สมิชฺฌนภาวํ ตฺวา พฺยากาสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต ตุสิตาทีสุ เทเวสุ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต ¶ วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต อสปฺปุริสสํสคฺเคน ตสฺส สาวกํ ภิกฺขุํ อรหาติ ชานนฺโตปิ อพฺภูเตน อพฺภาจิกฺขิ. ตสฺเสว สาวกานํ ขีรสลากภตฺตํ อทาสิ. โส ยาวตายุกํ ¶ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา กสฺสปทสพลสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต โอสานกาเล สาสเน ปพฺพชิโต ปรินิพฺพุเต ภควติ สกลโลเก โกลาหเล ชาเต สตฺต ภิกฺขโว ปพฺพชิโต ปจฺจนฺตชนปเท วนมชฺเฌ เอกํ ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ‘‘ชีวิตาสา โอโรหนฺตุ นิราลยา นิสีทนฺตู’’ติ นิสฺเสณึ ปาเตสุํ. เตสํ โอวาททายโก เชฏฺกตฺเถโร สตฺถาหพฺภนฺตเร อรหา อโหสิ. ตทนนฺตรตฺเถโร อนาคามี, อิตเร ปฺจ ปริสุทฺธสีลา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. ตตฺถ เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ปุกฺกุสาติ (ม. นิ. ๓.๓๔๒), สภิโย (สุ. นิ. สภิยสุตฺต), พาหิโย (อุทา. ๑๐), กุมารกสฺสโปติ (ม. นิ. ๑.๒๔๙) อิเม จตฺตาโร ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตึสุ. อยํ ปน มลฺลรฏฺเ อนุปิยนคเร นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ มาตุกุจฺฉิโต อนิกฺขนฺเตเยว มาตา กาลมกาสิ, อเถโก ตสฺสา สรีรํ ฌาปนตฺถาย จิตกสฺมึ อาโรเปตฺวา กุมารํ ทพฺพนฺตเร ปติตํ คเหตฺวา ชคฺคาเปสิ. ทพฺเพ ปติตตฺตา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโตติ ปากโฏ อโหสิ. อปรภาเค ปุพฺพสมฺภารวเสน ปพฺพชิ, โส กมฺมฏฺานมนุยุตฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
อถ นํ สตฺถา มชฺฌตฺตภาเวน อานุภาวสมฺปนฺนภาเวน จ ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปฺาปเน ภตฺตุทฺเทสเน จ นิโยเชสิ. สพฺโพ จ ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ สมนฺเนสิ. ตํ วินยขนฺธเก (จูฬว. ๑๘๙-๑๙๐) อาคตเมว. อปรภาเค เถโร เอกสฺส วรสลากทายกสฺส สลากภตฺตํ เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ อุทฺทิสิ. เต หฏฺตุฏฺา ‘‘สฺเว มยฺหํ มุคฺคฆตมธุมิสฺสกภตฺตํ ภฺุชิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหชาตา อเหสุํ. โส ปน อุปาสโก เตสํ วารปฺปตฺตภาวํ สุตฺวา ทาสึ อาณาเปสิ – ‘‘เย, เช, ภิกฺขู สฺเว อิธ อาคมิสฺสนฺติ, เต กณาชเกน พิลงฺคทุติเยน ปริวิสาหี’’ติ. สาปิ ตเถว เต ภิกฺขู อาคเต โกฏฺกปมุเข นิสีทาเปตฺวา โภเชสิ. เต ภิกฺขู อนตฺตมนา โกเปน ตฏตฏายนฺตา เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘มธุรภตฺตทายกํ อมฺหากํ อมธุรภตฺตํ ทาเปตุํ เอโสว นิโยเชสี’’ติ ทุกฺขี ทุมฺมนา นิสีทึสุ. อถ เต เมตฺติยา นาม ภิกฺขุนี ‘‘กึ, ภนฺเต, ทุมฺมนา’’ติ ปุจฺฉิ. เต, ‘‘ภคินิ, กึ อมฺเห ทพฺเพน ¶ มลฺลปุตฺเตน วิเหิยมาเน อชฺฌุเปกฺขสี’’ติ อาหํสุ. ‘‘กึ, ภนฺเต, มยา สกฺกา กาตุ’’นฺติ? ‘‘ตสฺส โทสํ อาโรเปหี’’ติ. สา ตตฺถ ตตฺถ เถรสฺส อภูตาโรปนํ อกาสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. อถ ภควา ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ทพฺพ, เมตฺติยาย ภิกฺขุนิยา วิปฺปการมกาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ยถา มํ, ภนฺเต, ภควา ชานาตี’’ติ. ‘‘น โข, ทพฺพ ¶ , ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเนฺติ, การกภาวํ วา อการกภาวํ วา วเทหี’’ติ. ‘‘อการโก อหํ, ภนฺเต’’ติ. ภควา – ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสตฺวา เต ภิกฺขู อนุยฺุชถา’’ติ อาห. อุปาลิตฺเถรปฺปมุขา ¶ ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุนึ อุปฺปพฺพาเชตฺวา เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู อนุยฺุชิตฺวา เตหิ ‘‘อมฺเหหิ นิโยชิตา สา ภิกฺขุนี’’ติ วุตฺเต ภควโต เอกมตฺถํ อาโรเจสุํ. ภควา เมตฺติยภูมชกานํ ภิกฺขูนํ อมูลกสงฺฆาทิเสสํ ปฺเปสิ.
เตน จ สมเยน ทพฺพตฺเถโร ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปฺาเปนฺโต เวฬุวนวิหารสฺส สามนฺตา อฏฺารสมหาวิหาเร สภาเค ภิกฺขู เปเสนฺโต รตฺติภาเค อนฺธกาเร องฺคุลิยา ปทีปํ ชาเลตฺวา เตเนวาโลเกน อนิทฺธิมนฺเต ภิกฺขู เปเสสิ. เอวํ เถรสฺส เสนาสนปฺาปนภตฺตุทฺเทสนกิจฺเจ ปากเฏ ชาเต สตฺถา อริยคณมชฺเฌ ทพฺพตฺเถรํ านนฺตเร เปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ เสนาสนปฺาปกานํ ยทิทํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๔) เอตทคฺเค เปสิ.
๑๐๘. เถโร อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสี นาม นายโก โลเก อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๕. ทุฏฺจิตฺโตติ ทูสิตจิตฺโต อสาธุสงฺคเมน อปสนฺนจิตฺโตติ อตฺโถ. อุปวทึ สาวกํ ตสฺสาติ ตสฺส ภควโต ขีณาสวํ สาวกํ อุปวทึ, อุปริ อภูตํ วจนํ อาโรเปสึ, อพฺภกฺขานํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๑๓๒. ทุนฺทุภิโยติ ¶ ทุนฺทุํ อิติ สทฺทายนโต ทุนฺทุภิสงฺขาตา เภริโย. นาทยึสูติ สทฺทํ กรึสุ. สมนฺตโต อสนิโยติ สพฺพทิสาภาคโต อสเน วินาสเน นิยุตฺโตติ อสนิโย, เทวทณฺฑา ภยาวหา ผลึสูติ สมฺพนฺโธ.
๑๓๓. อุกฺกา ปตึสุ นภสาติ อากาสโต อคฺคิกฺขนฺธา จ ปตึสูติ อตฺโถ. ธูมเกตุ จ ทิสฺสตีติ ธูมราชิสหิโต อคฺคิกฺขนฺโธ จ ทิสฺสติ ปฺายตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปฺจมาปทาเน ¶ อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ จิตฺตกถิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ¶ ปณิธานํ กตฺวา ตทนุรูปานิ ปฺุานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสุขํ มานุสสุขฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เอกิสฺสา เสฏฺิธีตาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต. สา กิร กุมาริกากาเลเยว ปพฺพชิตุกามา มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา ปติกุลํ คนฺตฺวา คพฺภํ คณฺหิตฺวา ตํ อชานิตฺวา ‘‘สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. สา สามิกํ อาราเธนฺตี, อยฺยปุตฺต –
‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;
ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ นิวารเย’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒) –
อาทินา สรีรสฺส โทสํ ทสฺเสนฺตี ตํ อาราเธสิ.
สา ¶ สามิเกน อนฺุาตา คพฺภินิภาวํ อชานนฺตี เทวทตฺตปกฺขิยาสุ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิ. ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘อสฺสมณี’’ติ อาห. สา ‘‘นาหํ เทวทตฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา’’ติ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ทสพลํ ปุจฺฉิ. สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิ. เถโร สาวตฺถินครวาสีนิ กุลานิ วิสาขฺจ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา สราชิกาย ปริสาย ตํ วินิจฺฉินนฺโต ‘‘ปุเร ลทฺโธ คพฺโภ, อโรคา ปพฺพชฺชา’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘สาธุ สุวินิจฺฉิตํ อุปาลินา อธิกรณ’’นฺติ เถรสฺส สาธุการํ อทาสิ.
สา ภิกฺขุนี สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิ. ตํ ราชา ปเสนทิ โกสโล ‘‘ทารกปริหรณํ ภิกฺขุนีนํ ปลิโพโธ’’ติ ธาตีนํ ทาเปตฺวา โปสาเปสิ, กสฺสโปติสฺส นามํ กรึสุ ¶ . อปรภาเค อลงฺกริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. กุมารกาเล ปพฺพชิตตฺตา ปน ภควตา ‘‘กสฺสปํ ปกฺโกสถ, อิทํ ผลํ วา ขาทนียํ วา กสฺสปสฺส เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตรกสฺสปสฺสา’’ติ ‘‘กุมารกสฺสปสฺสา’’ติ เอวํ คหิตนามตฺตา รฺา โปสาวนียปุตฺตตฺตา จ วุทฺธกาเลปิ กุมารกสฺสโปตฺเวว ปฺายิตฺถ.
โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติ, พุทฺธวจนฺจ อุคฺคณฺหาติ. อถ เตน สทฺธึ ปพฺพตมตฺถเก สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามี หุตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตมหาพฺรหฺมา ‘‘วิปสฺสนาย มุขํ ทสฺเสตฺวา ¶ มคฺคผลุปฺปตฺติยา อุปายํ กริสฺสามี’’ติ ปฺจทสปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อนฺธวเน วสนฺตสฺส เถรสฺส ‘‘อิเม ปฺเห สตฺถารํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาจิกฺขิ. ตโต โส เต ปฺเห ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. ภควาปิสฺส วิสฺสชฺเชสิ. เถโร ภควตา กถิตนิยาเมเนว เต อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ คพฺภํ คาหาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๕๐. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ เหฏฺา วุตฺตนยฺจ อุตฺตานตฺถฺจ, ตํ สพฺพํ น วณฺณยิสฺสาม. อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสาม.
๑๖๙. อาปนฺนสตฺตา เม มาตาติ มยฺหํ มาตา ครุคพฺภา คพฺภินี ปสุตาสนฺนคพฺภาติ อตฺโถ.
๑๗๓. วมฺมิกสทิสํ ¶ กายนฺติ สรีรํ นาม วมฺมิกสทิสํ ยถา วมฺมิโก อิโต จิโต จ ฉิทฺทาวฉิทฺโท ฆรโคฬิกอุปจิกาทีนํ อาสโย, เอวเมว อยํ กาโย นวฉิทฺโท ธุวสฺสโวติ พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ ปกาสิตํ ตํ สุตฺวา เม จิตฺตํ อาสเว อคฺคเหตฺวา อเสเสตฺวา กิเลสโต วิมุจฺจิ, อรหตฺเต ปติฏฺาสีติ อตฺโถ. อปรภาเค ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ วิจิตฺตธมฺมกถิกภาวํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๗) เอตทคฺเค เปสีติ.
กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. พาหิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉฏฺาปทาเน ¶ อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต พาหิยสฺส ทารุจีริยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา เวทงฺเคสุ อนวโย เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต ปสนฺนมานโส สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิฺานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านํ ปตฺตุกาโม สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ภควโต ปาทมูเล นิปนฺโน ‘‘ภควา, ภนฺเต, อิโต สตฺตเม ทิวเส ยํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิฺานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ, โส วิย อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ขิปฺปาภิฺานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ ¶ . ภควา อนาคตํสาเณน โอโลเกตฺวา สมิชฺฌนภาวํ ตฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ขิปฺปาภิฺานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ปุน มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อเนกกปฺปโกฏิสเตสุ อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต, ภควติ ปรินิพฺพุเต ปพฺพชิโต ยทา สาสเน โอสกฺกมาเน สตฺต ภิกฺขู จตุนฺนํ ปริสานํ อชฺฌาจารํ ¶ ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺตา อรฺํ ปวิสิตฺวา ‘‘ยาว สาสนสฺส อนฺตรธานํ น โหติ, ตาว อตฺตโน ปติฏฺํ กริสฺสามา’’ติ สุวณฺณเจติยํ วนฺทิตฺวา ตตฺถ อรฺเ เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘ชีวิตสาลยา นิวตฺตนฺตุ, นิราลยา อิมํ ปพฺพตํ อภิรุหนฺตู’’ติ นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา สพฺเพ ตํ ปพฺพตํ อภิรุยฺห นิสฺเสณึ ปาเตตฺวา สมณธมฺมํ กรึสุ. เตสุ สงฺฆตฺเถโร เอกรตฺตาติกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อโนตตฺตทเห นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา เต ภิกฺขู อาห – ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชถา’’ติ. เต อาหํสุ – ‘‘กึ, ภนฺเต, อมฺเหหิ เอวํ กติกา กตา ‘โย ปมํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เตนาภตํ ปิณฺฑปาตํ อวเสสา ปริภฺุชนฺตู’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ติ. ‘‘เตน หิ สเจ มยมฺปิ ตุมฺเห วิย วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสาม, สยํ อาหริตฺวา ภฺุชิสฺสามา’’ติ น อิจฺฉึสุ.
ทุติยทิวเส ทุติยตฺเถโร อนาคามี หุตฺวา ตเถว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อิตเร นิมนฺเตสิ. เต เอวมาหํสุ – ‘‘กึ ปนาวุโส, กติกา กตา, ‘มหาเถเรน อาภตํ ปิณฺฑปาตํ อภฺุชิตฺวา อนุเถเรน อาภตํ ภฺุชิสฺสามา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ติ. ‘‘เอวํ สนฺเต ตุมฺเห ¶ วิย มยมฺปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปุริสกาเรน ภฺุชิตุํ สกฺโกนฺตา ภฺุชิสฺสามา’’ติ น อิจฺฉึสุ. เตสุ อรหตฺตปฺปตฺตตฺเถโร ปรินิพฺพายิ, ทุติโย อนาคามี พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, อิตเร ปฺจ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุสฺสิตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ตโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตึสุ. เตสุ เอโก ปุกฺกุสาติ ราชา อโหสิ, เอโก คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ กุมารกสฺสโป, เอโก พาหิโย ทารุจีริโย, เอโก ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต, เอโก สภิโย ปริพฺพาชโกติ. เตสุ ¶ อยํ พาหิโย ทารุจีริโย สุปฺปารกปฏฺฏเน วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต วาณิชกมฺเม นิปฺผตฺตึ คโต มหทฺธโน มหาโภโค, โส สุวณฺณภูมึ คจฺฉนฺเตหิ วาณิเชหิ สทฺธึ นาวมารุยฺห วิเทสํ คจฺฉนฺโต กติปาหํ คนฺตฺวา ภินฺนาย นาวาย เสเสสุ มจฺฉกจฺฉปภกฺเขสุ ชาเตสุ เอโกเยว อวสิฏฺโ เอกํ ผลกํ คเหตฺวา วายมนฺโต สตฺตเม ทิวเส สุปฺปารกปฏฺฏนตีรํ โอกฺกมิ. ตสฺส นิวาสนปารุปนํ นตฺถิ, โส อฺํ กิฺจิ อปสฺสนฺโต สุกฺขกฏฺทณฺฑเก วาเกหิ ¶ ปลิเวเตฺวา นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ เทวกุลโต กปาลํ คเหตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏนํ อคมาสิ. มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ยาคุภตฺตาทีนิ ทตฺวา ‘‘อยํ เอโก อรหา’’ติ สมฺภาเวสุํ. โส วตฺเถสุ อุปนีเตสุ ‘‘สจาหํ นิวาเสมิ, ปารุปามิ วา, ลาภสกฺกาโร เม ปริหายิสฺสตี’’ติ ตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทารุจีราเนว ปริหริ.
อถสฺส ‘‘อรหา, อรหา’’ติ พหูหิ สมฺภาวิยมานสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เย เกจิ โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา, อหํ เตสํ อฺตโร’’ติ โส เตน นิยาเมน กุหนกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปติ.
กสฺสปทสพลสฺส สาสเน สตฺตสุ ชเนสุ ปพฺพตํ อารุยฺห สมณธมฺมํ กโรนฺเตสุ เอโก อนาคามี หุตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน พฺรหฺมสมฺปตฺตึ โอโลเกนฺโต อาคตฏฺานํ อาวชฺเชนฺโต ปพฺพตมารุยฺห สมณธมฺมํ กรณฏฺานํ ทิสฺวา เสสานํ นิพฺพตฺตนฏฺานํ อาวชฺเชนฺโต เอกสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อิตเรสฺจ ปฺจนฺนํ กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา เต กาลานุกาลํ อาวชฺเชสิ ‘‘อิมสฺมึ ปน กาเล กหํ นุ โข เต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ทารุจีริยํ สุปฺปารกปฏฺฏนํ นิสฺสาย กุหนกมฺเมน ชีวิตํ กปฺเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นฏฺโ วตายํ พาโล, ปุพฺเพ สมณธมฺมํ กโรนฺโต อติอุกฺกฏฺภาเวน อรหตาปิ อาภตํ ปิณฺฑปาตํ อปริภฺุชิตฺวา อิทานิ อุทรเหตุ อนารหาว สมาโน อรหตฺตํ ปฏิชานิตฺวา โลกํ วฺเจนฺโต วิจรติ, ทสพลสฺส อุปฺปนฺนภาวํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ สํเวเชตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ขเณเนว พฺรหฺมโลกโต โอตริตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏเน รตฺติภาคสมนนฺตเร ทารุจีริยสฺส สมฺมุเข ปาตุรโหสิ. โส ¶ อตฺตโน วสนฏฺาเน โอภาสํ ทิสฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา มหาพฺรหฺมานํ ทิสฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘เก ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ ตุมฺหากํ โปราณกสหาโย อนาคามิผลํ ปตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, อมฺหากํ สพฺพเชฏฺโก อรหา หุตฺวา ปรินิพฺพุโต, ตุมฺเห ปน ปฺจชนา ¶ เทวโลเก นิพฺพตฺตา. สฺวาหํ ทานิ ตํ อิมสฺมึ าเน กุหนกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺตํ ทิสฺวา ทมิตุํ อาคโต’’ติ วตฺวา อิทํ การณํ อาห – ‘‘เนว โข ตฺวํ, พาหิย, อรหา นาปิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน, สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ. อถสฺส สตฺถุ อุปฺปนฺนภาวํ สาวตฺถิยํ วสนภาวฺจ ¶ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉา’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ.
พาหิโย ปน อากาเส ตฺวา กเถนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อโห ภาริยํ กมฺมํ มยา กตํ, อนรหํ อรหา อหนฺติ จินฺเตสึ, อยฺจ มํ ‘น ตฺวํ อรหา, นาปิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนาสี’ติ วทติ, อตฺถิ นุ โข โลเก อฺโ อรหา’’ติ. อถ นํ ปุจฺฉิ – ‘‘อถ เก จรหิ สเทวเก โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา’’ติ. อถสฺส เทวตา อาจิกฺขิ – ‘‘อตฺถิ, พาหิย, อุตฺตเรสุ ชนปเทสุ สาวตฺถิ นาม นครํ, ตตฺถ โส ภควา เอตรหิ วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. โส หิ, พาหิย, ภควา อรหา เจว อรหตฺตาย จ ธมฺมํ เทเสสี’’ติ. พาหิโย รตฺติภาเค เทวตาย กถํ สุตฺวา สํวิคฺคมานโส ตํขณํเยว สุปฺปารกา นิกฺขมิตฺวา เอกรตฺติวาเสน สาวตฺถึ อคมาสิ, คจฺฉนฺโต จ ปน เทวตานุภาเวน พุทฺธานุภาเวน จ วีสโยชนสติกํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต, ตสฺมึ ขเณ สตฺถา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ โหติ. โส เชตวนํ ปวิสิตฺวา อพฺโภกาเส จงฺกมนฺเต สมฺพหุเล ภิกฺขู ปุจฺฉิ – ‘‘กุหึ เอตรหิ สตฺถา’’ติ? ภิกฺขู ‘‘สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ ปน กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘สุปฺปารกา อาคโตมฺหี’’ติ. ‘‘กทา นิกฺขนฺโตสี’’ติ? ‘‘หิยฺโย สายนฺหสมเย นิกฺขนฺโตมฺหี’’ติ. ‘‘ทูรโตปิ อาคโต, นิสีท ตาว ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา โถกํ วิสฺสมาหิ, อาคตกาเล สตฺถารํ ทกฺขิสฺสตี’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, สตฺถุ วา อตฺตโน วา ชีวิตนฺตรายํ น ชานามิ, กตฺถจิ อฏฺตฺวา อนิสีทิตฺวา เอกรตฺเตเนว วีสโยชนสติกํ มคฺคํ อาคโต, สตฺถารํ ปสฺสิตฺวาว วิสฺสมิสฺสามี’’ติ อาห. โส เอวํ วตฺวา ตรมานรูโป สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา ภควนฺตํ อโนปมาย พุทฺธสิริยา จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘จิรสฺสํ วต เม โคตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทิฏฺโ’’ติ ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย ¶ โอนตสรีโร คนฺตฺวา อนฺตรวีถิยํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา เอวมาห – ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต ภควา, ธมฺมํ, เทเสตุ ¶ สุคโต ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อกาโล โข ตาว, พาหิย, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา ปิณฺฑายา’’ติ ปฏิกฺขิปิ.
ตํ ¶ สุตฺวา พาหิโย, ‘‘ภนฺเต, สํสาเร สํสรนฺเตน กพฬีการาหาโร น อลทฺธปุพฺโพ, ตุมฺหากํ วา มยฺหํ วา ชีวิตนฺตรายํ น ชานามิ, เทเสตุ เม, ภนฺเต ภควา, ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ ปุน ยาจิ. สตฺถา ทุติยมฺปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิมสฺส ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ อชฺโฌตฺถฏํ โหติ, พลวปีติเวโค ธมฺมํ สุตฺวาปิ น สกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิตุํ, มชฺฌตฺตุเปกฺขาย ตาว ติฏฺตุ, เอกรตฺเตเนว วีสโยชนสติกํ มคฺคํ อาคตสฺสปิ จสฺส ทรโถ พลวา โสปิ ตาว ปฏิปฺปสฺสมฺภตู’’ติ. ตสฺมา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตติยํ ยาจิโต อนฺตรวีถิยํ ิโตว ‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา (อุทา. ๑๐) นเยน อเนกปริยาเยน ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโตเยว สพฺพาสเว เขเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๗๘. โส อรหตฺตํ ปตฺตกฺขเณเยว ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. อนุตฺตานปทวณฺณนเมว กริสฺสาม.
๑๘๑. หสนํ ปจฺจเวกฺขณนฺติ ปริปุณฺณโสมนสฺสชาตํ ปจฺจเวกฺขณํ, โกมารวณฺณํ อติโกมลนฺติ อตฺโถ.
๑๘๒. เหมยฺโปจิตงฺคนฺติ สุวณฺณสุตฺตยฺโปจิตสุตฺตอวยวํ สรีรํ เทหนฺติ อตฺโถ. ปลมฺพพิมฺพตมฺโพฏฺนฺติ โอลมฺพิตพิมฺพผลสทิสํ รตฺตวณฺณํ โอฏฺทฺวยสมนฺนาคตนฺติ อตฺโถ. เสตติณฺหสมํ ทิชนฺติ สุนิสิตติขิณอยโลหฆํสเนน ฆํสิตฺวา สมํ กตํ วิย สมทนฺตนฺติ อตฺโถ.
๑๘๓. ปีติสมฺผุลฺลิตานนนฺติ ปีติยา สุฏฺุ ผุลฺลิตํ วิกสิตํ อานนํ มุขํ อาทาสตลสทิสมุขวนฺตนฺติ อตฺโถ.
๑๘๔. ขิปฺปาภิฺสฺส ภิกฺขุโนติ ขิปฺปํ เทสนาย สมุคฺฆาฏิตกฺขเณเยว อภิวิเสเสน าตุํ สมตฺถสฺส ภิกฺขุโนติ อตฺโถ.
๑๘๖. สคฺคํ ¶ ¶ อคํ สภวนํ ยถาติ อตฺตโน เคหํ วิย สคฺคํ โลกํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
๑๙๖. น ¶ ตฺวํ อุปายมคฺคฺูติ ตฺวํ นิพฺพานาธิคมูปายภูตมคฺคฺู น อโหสีติ อตฺโถ.
๒๐๐. สตฺถุโน สทา ชินนฺติ สทา สพฺพกาลํ ชินํ ชินนฺโต ปราชิตโกโป สตฺถุโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วิมลานนํ อาทาสตลสทิสมุขํ ปสฺสิสฺสามิ ปสฺสิตุํ นิกฺขมามีติ โยชนา. ทิเช อปุจฺฉึ กุหึ โลกนนฺทโนติ กุหึ าเน โลกปสาทกโร สตฺถาติ ทิเช พฺราหฺมเณ อหํ ภิกฺขู อปุจฺฉินฺติ อตฺโถ.
๒๐๑. สโสว ขิปฺปํ มุนิทสฺสนุสฺสุโกติ มุนิทสฺสเน ตถาคตทสฺสเน อุสฺสุโก อุสฺสาหชาโต สโส อิว ขิปฺปํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
๒๐๒. ตุวฏํ คนฺตฺวาติ สีฆํ คนฺตฺวา. ปิณฺฑตฺถํ อปิหาคิธนฺติ ปิณฺฑปาตํ ปฏิจฺจ อปิหํ อปคตปิหํ อคิธํ นิตฺตณฺหํ.
๒๐๓. อโลลกฺขนฺติ อิโต จิโต จ อโนโลกยมานํ อุตฺตเม สาวตฺถินคเร ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ อทกฺขินฺติ สมฺพนฺโธ. สิรีนิลยสงฺกาสนฺติ สิริยา ลกฺขณานุพฺยฺชนโสภาย นิลยํ สงฺกาสํ ชลมานโตรณสทิสํ. รวิทิตฺติหรานนนฺติ วิชฺโชตมานสูริยมณฺฑลํ วิย วิชฺโชตมานมุขมณฺฑลํ.
๒๐๔. กุปเถ วิปฺปนฏฺสฺสาติ กุจฺฉิตปเถ โสปทฺทวมคฺเค มูฬฺหสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส เม สรณํ โหหิ ปติฏฺา โหหิ. โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ.
๒๑๘. น ตตฺถ สุกฺกา โชตนฺตีติ สุกฺกปภาสมฺปนฺนา โชตมานโอสธิตารกาทโย น โชตนฺติ นปฺปภาสนฺติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. โส เอวํ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสตฺวา ตาวเทว จ ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ‘‘ปริปุณฺณํ เต ปตฺตจีวร’’นฺติ จ ปุฏฺโ ‘‘น ปริปุณฺณ’’นฺติ อาห. อถ นํ สตฺถา ‘‘เตน หิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. โส กิร วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺโต ‘‘ภิกฺขุนา นาม อตฺตนา ปจฺจเย ลภิตฺวา อฺํ อโนโลเกตฺวา ¶ สยเมว ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เอกภิกฺขุสฺสาปิ ปตฺเตน วา จีวเรน วา สงฺคหํ นากาสิ, ‘‘น เตนสฺส ¶ อิทฺธิมยํ ปตฺตจีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ตฺวา ภควา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ นาทาสิ. ตมฺปิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสมานเมว สงฺการฏฺานโต โจฬกฺขณฺฑานิ สํกฑฺเฒนฺตํ ปุพฺพเวริโก อมนุสฺโส เอกิสฺสา ตรุณวจฺฉาย คาวิยา สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา วามอูรุมฺหิ ปหริตฺวา ¶ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. สตฺถา ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ นิกฺขมนฺโต พาหิยสฺส สรีรํ สงฺการฏฺาเน ปติตํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, เอตํ พาหิยํ ทารุจีริยนฺติ เอกสฺมึ เคหทฺวาเร ตฺวา มฺจกํ อาหราเปตฺวา อิมํ สรีรํ นครทฺวารโต นีหริตฺวา ฌาเปตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา ถูปํ กโรถา’’ติ ภิกฺขู อาณาเปสิ.
เต ภิกฺขู ธาตุํ มหาปเถ ถูปํ กาเรตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน กตกมฺมํ อาโรเจสุํ. ตโต สงฺฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ – ‘‘ตถาคโต ภิกฺขุสงฺเฆน สรีรฌาปนกิจฺจํ กาเรสิ, ธาตุโย จ คาหาเปตฺวา เจติยํ การาเปสิ, กตรมคฺโค นุ โข เตน สมธิคโต, สามเณโร นุ โข โส, ภิกฺขุ นุ โข’’ติ. สตฺถา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ‘‘ปติฏฺิโต, ภิกฺขเว, พาหิโย ทารุจีริโย อรหตฺโต’’ติ อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒติ. ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวฺจ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ขิปฺปาภิฺานํ ยทิทํ พาหิโย ทารุจีริโย’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๖) เอตทคฺเค เปสิ.
อถ นํ ภิกฺขู ปุจฺฉึสุ – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ‘พาหิโย ทารุจีริโย อรหตฺตํ ปตฺโต’ติ วเทถ, กทา โส อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘มม ธมฺมํ สุตกาเล, ภิกฺขเว’’ติ. ‘‘กทา ปนสฺส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ ธมฺโม กถิโต’’ติ? ‘‘ภิกฺขาย จรนฺเตน อนฺตรวีถิยํ ิเตนา’’ติ. ‘‘อปฺปมตฺตโก, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ อนฺตรวีถิยํ ตฺวา กถิตธมฺโม; กถํ โส ตาวตฺตเกน วิเสสํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ? อถ เน สตฺถา, ‘‘ภิกฺขเว, มม ธมฺมํ ‘อปฺปํ’ วา ‘พหุํ วา’ติ มา จินฺตยิตฺถ. อเนกานิปิ หิ อนตฺถปทสํหิตานิ คาถาสหสฺสานิ น เสยฺโย, อตฺถนิสฺสิตํ ปน เอกมฺปิ คาถาปทํ เสยฺโย’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสํหิตา;
เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๐๑) –
เทสนาปริโยสาเน ¶ ¶ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
พาหิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. มหาโกฏฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต มหาโกฏฺิกตฺเถรสฺส อปทานํ. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล ¶ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต มาตาปิตูนํ อจฺจเยน กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ธมฺมเทสนากาเล หํสวตีนครวาสิโน คนฺธมาลาทิหตฺเถ เยน พุทฺโธ เยน ธมฺโม เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺเน ตปฺโปเณ ตปฺปพฺภาเร คจฺฉนฺเต ทิสฺวา เตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺโค, ยํนูนาหมฺปิ เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ วิย ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ เทสนาปริโยสาเน วุฏฺิตาย ปริสาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺเว มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิ. สตฺถา อธิวาเสสิ. โส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สกนิเวสนํ คนฺตฺวา สพฺพรตฺตึ พุทฺธสฺส จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ นิสชฺชฏฺานํ คนฺธมาลาทีหิ อลงฺกริตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สกนิเวสเน ภิกฺขุสตสหสฺสปริวารํ สตฺถารํ วิวิธยาคุขชฺชกปริวารํ สสูปพฺยฺชนํ คนฺธสาลิโภชนํ โภชาเปตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จินฺเตสิ – ‘‘มหนฺตํ โข อหํ านนฺตรํ ปตฺเถมิ, น ปน ยุตฺตํ มยา เอกทิวสเมว ทานํ ทตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตุํ, อนุปฏิปาฏิยา สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ปตฺเถสฺสามี’’ติ. โส เตเนว นิยาเมน สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ทุสฺสโกฏฺาคารํ วิวราเปตฺวา อุตฺตมํ ติจีวรปฺปโหนกํ สุขุมวตฺถํ พุทฺธสฺส ปาทมูเล เปตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ติจีวรํ ทตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โย โส ภิกฺขุ ตุมฺเหหิ อิโต สตฺตเม ทิวสมตฺถเก ¶ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิโต, อหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส สมิชฺฌนภาวํ ตฺวา ‘‘อนาคเต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ตว ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ ¶ พฺยากาสิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ ปริพฺภมิ.
เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุาณสมฺภาเร สมฺภรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล ¶ นิพฺพตฺติ, โกฏฺิโกติสฺส นามํ อกํสุ. กสฺมา มาตุยา วา อยฺยกปยฺยกาทีนํ วา นามํ อคฺคเหตฺวา เอวํ นามํ กรึสูติ เจ? อตฺตโน ปฺวนฺตตาย เวทงฺเคสุ สตกฺกปรตกฺเกสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ สกลพฺยากรเณสุ จ เฉกภาเวน จ ทิฏฺทิฏฺเ ชเน มุขสตฺตีหิ โกฏฺเนฺโต ปกฺโกฏฺเนฺโต วิตุทนฺโต วิจรตีติ อนฺวตฺถนามํ กรึสูติ เวทิตพฺพํ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปฏิสมฺภิทาสุ จิณฺณวสี หุตฺวา อภีโต มหาเถเร อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺโตปิ ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสมฺภิทาสุเยว ปฺหํ ปุจฺฉิ. เอวมยํ เถโร ตตฺถ กตาธิการตาย ตตฺถ จิณฺณวสีภาเวน จ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺโค ชาโต. อถ นํ สตฺถา มหาเวทลฺลสุตฺตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ ยทิทํ มหาโกฏฺิโก’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๘).
๒๒๑. โส อปเรน สมเยน วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
อิตฺถํ ¶ สุทมายสฺมา มหาโกฏฺิโกติ เอตฺถ สุทนฺติ นิทสฺสเน นิปาโต. อายสฺมาติ คารวาธิวจนํ, ยถา ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโนติ.
มหาโกฏฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อุรุเวลกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา
อฏฺมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อุรุเวลกสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ¶ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มหาปริวารานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. ภควา จสฺส อนนฺตรายตํ ¶ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริวารานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุติกปฺปมตฺถเก ผุสฺสสฺส ภควโต เวมาติกกนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อฺเปิสฺส ทฺเว กนิฏฺภาตโร อเหสุํ. เต ตโย พุทฺธปฺปมุขภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปรมาย ปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล ตโย ภาตโร หุตฺวา นิพฺพตฺตา โคตฺตวเสน ตโยปิ กสฺสปาติ เอวํ นามกา อเหสุํ. เต ตโย วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหึสุ. เตสํ เชฏฺภาติกสฺส ปฺจมาณวกสตานิ ปริวารา, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺสฺส ทฺเว, เต อตฺตโน คนฺเถสุ สารํ โอโลเกนฺตา ทิฏฺธมฺมิกเมว อตฺถํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชํ โรเจสุํ. เตสุ เชฏฺภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต, มชฺฌิโม คงฺคานทีวงฺเก ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต, กนิฏฺโ คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโต. เอวํ เตสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วสนฺเตสุ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ¶ ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาโณ อนุกฺกเมน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปฺจวคฺคิยตฺเถเร อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา ยสกุลปุตฺตปฺปมุเข ปฺจปฺาสชเน สหายเก วิเนตฺวา สฏฺิ อรหนฺเต ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ (มหาว. ๓๒) วิสฺสชฺเชตฺวา ตึสภทฺทวคฺคิเย วิเนตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วสนตฺถาย อคฺยาคารํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ คตนาคทมนาทีหิ อฑฺฒุฑฺฒสหสฺเสหิ ปาฏิหาริเยหิ อุรุเวลกสฺสปํ สปริวารํ วิเนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานฺจ อิทฺธิปาฏิหาริยกรณฺจ สพฺพํ นทีกสฺสปสฺส อปทานฏฺกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา อิตเรปิ ทฺเว ภาตโร สปริสา อาคนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชึสุ. สพฺเพว เต อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขุกา อเหสุํ. สตฺถา ตํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาสาเณ นิสินฺโน อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) เต สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ.
๒๕๑. โส เอวํ อรหตฺตํ ปตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. อนุตฺตานปทเมว ¶ วณฺณยิสฺสาม.
๒๖๘. โส ¶ จ สพฺพํ ตมํ หนฺตฺวาติ โส ผุสฺโส ภควา ราคโทสโมหาทิกิเลสนฺธการํ วิทฺธํเสตฺวา. วิชเฏตฺวา มหาชฏนฺติ ตณฺหามานาทีหิ ทิยฑฺฒสหสฺเสหิ กิเลสคเณหิ มหาพฺยากุลํ ชฏํ วิชเฏตฺวา ปทาเลตฺวา ผาเลตฺวาติ อตฺโถ. สเทวกํ เทวโลกสหิตํ สกลํ โลกสนฺนิวาสํตปฺปยนฺโต สนฺตปฺปยนฺโต ปีเณนฺโต อมตํ วุฏฺึ มหานิพฺพานวุฏฺิธารํ วสฺสเต ปคฺฆราเปตีติ โยชนา.
๒๖๙. ตทา หิ พาราณสิยนฺติ ‘‘พารส มนุสฺสา’’ติอาทีสุ วิย พารส ทฺวาทสราสี หุตฺวา ปุรา, หิมวนฺตโต อิสโย จ ปจฺเจกมุนิสงฺขาตา อิสโย จ คนฺธมาทนโต อากาเสนาคนฺตฺวา เอตฺถ คจฺฉนฺติ โอตรนฺติ ปวิสนฺตีติ พาราณสี, อถ วา สมฺมาสมฺพุทฺธสงฺขาตานํ อเนกสตสหสฺสานํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถาย โอตรฏฺานํ นครํ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน พาราณสีติ วุจฺจติ, ติสฺสํ พาราณสิยํ.
๒๗๓. นิกฺขิตฺตสตฺถํ ¶ ปจฺจนฺตนฺติ ฉฑฺฑิตสตฺถํ ปาติตอาวุธํ ปจฺจนฺตชนปทํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปุนรุปจฺจตนฺติ ปุนรปิ ตํ นครํ อุเปจฺจ อุปคมฺม สมฺปตฺตาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุรุเวลกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ราธตฺเถรอปทานวณฺณนา
๒๙๖. นวมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ราธตฺเถรสฺส อปทานํ. ตํ สพฺพํ ปาานุสาเรน นยานุจินฺตเนน วิฺูหิ สุวิฺเยฺยเมว. เกวลํ ปฺุนานตฺตเมวาติ.
ราธตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทสมํ โมฆราชตฺเถรอปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จตุปฺาสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕๕. ภทฺทิยวคฺโค
๑. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปฺจปฺาสมวคฺเค ¶ ¶ ปมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มฺชุสฺสรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สปฺปิสกฺขราทิมธุรรสสมฺมิสฺสํ มหาทานํ ทตฺวา ‘‘อหมฺปิ, ภนฺเต, อนาคเต อยํ ภิกฺขุ วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน มฺชุสฺสรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ผุสฺสภควโต กาเล จิตฺรโกกิโล หุตฺวา นิพฺพตฺโต ราชุยฺยานโต มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ทสฺสามิ พุทฺธสฺสา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทิ. โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ เปสิ. สตฺถา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตํ ปริภฺุชิ. อถ โส โกกิโล ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติสุเขน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เตเนว ปฺุกมฺเมน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว มฺชุสฺสโร อโหสิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺเตตฺวา เชฏฺกวฑฺฒกี หุตฺวา ปากโฏ อโหสิ. ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส สรีรธาตุโย นิทหิตุํ สตฺตโยชนปฺปมาเณ ถูเป อารทฺเธ โส อาห – ‘‘โยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ กโรมา’’ติ. เต สพฺเพ ตสฺส วจเน อฏฺํสุ. อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส โอรปฺปมาณํ เจติยํ กาเรสิ, เตน กมฺเมน นิพฺพตฺตฏฺาเน อฺเหิ หีนปฺปมาโณ อโหสิ. โส อมฺหากํ ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อติรสฺสตาย จ สุวณฺณปฏิมา วิย สุนฺทรสรีรตาย จ ลกุณฺฑกภทฺทิโยติ ปฺายิตฺถ. โส อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ ¶ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา มธุเรน สเรน ปเรสํ ธมฺมํ กเถสิ.
อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เอเกน พฺราหฺมเณน สทฺธึ รเถน คจฺฉนฺตี เอกา คณิกา เถรํ ทิสฺวา ทนฺตวิทํสกํ หสิ. เถโร ตสฺสา ทนฺตฏฺิเก นิมิตฺตํ คเหตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนาคามี อโหสิ, โส อภิณฺหํ กายคตาย สติยา วิหรนฺโต เอกทิวสํ ¶ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโน อนุสาสิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺหิ. เอกจฺเจ ภิกฺขู จ สามเณรา จ ตสฺส อรหตฺตปฺปตฺตภาวํ อชานนฺโต กณฺเณสุ คเหตฺวา กฑฺฒนฺติ, สีเส พาหาย หตฺถปาทาทีสุ วา คเหตฺวา จาเลตฺวา กีฬนฺตา วิเหเสุํ. อถ ภควา สุตฺวา – ‘‘มา, ภิกฺขเว, มม ปุตฺตํ วิเหเถา’’ติ อาห. ตโต ปฏฺาย ตํ ‘‘อรหา’’ติ ชานิตฺวา น วิเหเสุํ.
๑๒. โส ¶ อรหา หุตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. มฺชุนาภินิกูชหนฺติ มธุเรน เปมนิเยน สเรน อภินิกูชึ สทฺทํ นิจฺฉาเรสึ อหนฺติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. กงฺขาเรวตตฺเถรอปทานวณฺณนา
๓๔. ทุติยาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต กงฺขาเรวตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ตํ สพฺพํ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กงฺขาเรวตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สีวลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ตติยาปทาเน ¶ ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต สีวลิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต เหฏฺา วุตฺตนเยน วิหารํ คนฺตฺวา ปริสาย ปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลาภีนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมินา อธิการกมฺเมน น อฺํ สมฺปตฺตึ ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อหมฺปิ ตุมฺเหหิ โส เอตทคฺเค ปิตภิกฺขุ วิย ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต ปตฺถนา อนาคเต โคตมสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ. โส กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโต ¶ กาเล พนฺธุมตีนครโต อวิทูเร เอกสฺมึ คามเก นิพฺพตฺติ, ตสฺมึ สมเย พนฺธุมตีนครวาสิโน รฺา สทฺธึ สากจฺฉิตฺวา ทสพลสฺส ทานํ อทํสุ.
เอกทิวสํ สพฺเพ เอกโต หุตฺวา ทานํ เทนฺตา ‘‘กึ นุ โข อมฺหากํ ทานคฺเค นตฺถี’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๗; เถรคา. อฏฺ. ๑.๕๙ สีวลิตฺเถรคาถาวณฺณนา) โอโลเกนฺตา มธฺุจ คุฬทธิฺจ นาทฺทสํสุ. เต ‘‘ยโต กุโตจิ อาหริสฺสามา’’ติ ชนปทโต นครปวิสนมคฺเคสุ ปุริเส เปสุํ. ตทา เอส กุลปุตฺโต อตฺตโน คามโต คุฬทธิวารกํ คเหตฺวา ‘‘กิฺจิเทว อาหริสฺสามี’’ติ นครํ คจฺฉนฺโต ‘‘มุขํ โธวิตฺวา โธตหตฺถปาโท ปวิสิสฺสามี’’ติ ผาสุกฏฺานํ โอโลเกนฺโต นงฺคลสีสปฺปมาณํ นิมฺมกฺขิกทณฺฑกมธุํ ทิสฺวา ‘‘ปฺุเน เม อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ คเหตฺวา นครํ ปาวิสิ. นาคเรหิ ปิตปุริโส ตํ ทิสฺวา, ‘‘มาริส, กสฺส อิมํ หรสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น กสฺสจิ, สามิ, วิกฺกายิกํ เม อิท’’นฺติ. ‘‘เตน หิ อิมํ กหาปณํ คเหตฺวา เอตํ มธฺุจ คุฬทธิฺจ เทหี’’ติ.
โส จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ เม น พหุํ อคฺฆติ, อยฺจ เอกปฺปหาเรเนว พหุํ เทติ, วีมํสิสฺสามี’’ติ. ตโต นํ อาห – ‘‘นาหํ เอกกหาปเณน เทมี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ ทฺเว กหาปเณ คเหตฺวา เทหี’’ติ. ‘‘ทฺวีหิปิ น เทมี’’ติ. เอเตนุปาเยน วฑฺเฒตฺวา ยาว สหสฺสํ ปาปุณิ, โส จินฺเตสิ – ‘‘อติอฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, โหตุ ตาว อิมินา กตฺตพฺพกมฺมํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ¶ . อถ นํ อาห – ‘‘น อิทํ พหุอคฺฆนกํ, ตฺวํ ปน พหุํ เทสิ, เกน กมฺเมน อิทํ คณฺหสี’’ติ. ‘‘อิธ, โภ, นครวาสิโน รฺา สทฺธึ ปฏิวิรุชฺฌิตฺวา วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทานํ เทนฺตา อิทํ ทฺวยํ ทานคฺเค อปสฺสนฺตา มํ ปริเยสาเปนฺติ. สเจ อิทํ ทฺวยํ น ลภิสฺสนฺติ, นาครานํ ปราชโย ภวิสฺสติ. ตสฺมา สหสฺสํ ทตฺวา คณฺหามี’’ติ. ‘‘กึ ปเนตํ นาครานํ เอว วฏฺฏติ, อุทาหุ อฺเสมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ อวาริตเมต’’นฺติ. ‘‘อตฺถิ ปน โกจิ นาครานํ ทาเน เอกทิวสํ สหสฺสํ ทาตา’’ติ? ‘‘นตฺถิ, สมฺมา’’ติ. ‘‘อิเมสํ เม ทฺวินฺนํ สหสฺสคฺฆนกภาวํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉ, นาครานํ อาโรเจหิ – ‘เอโก ปุริโส อิมานิ ทฺเว มูเลน น เทติ, ตุมฺเหหิ สทฺธึ สหตฺเถเนว ทาตุกาโม, ตุมฺเห อิเมสํ ทฺวินฺนํ การณา นิพฺพิตกฺกา โหถา’’ติ. ‘‘ตฺวํ อิมสฺมึ ทาเน เชฏฺกภาคสฺส ¶ กายสกฺขี โหหี’’ติ วตฺวา คโต. โส ปน กุลปุตฺโต คามโต ปริพฺพยตฺถํ คหิตกหาปเณน ปฺจกฏุกํ คเหตฺวา จุณฺณํ กตฺวา ¶ ทธิโต กฺจิยํ วาเหตฺวา ตตฺถ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา ปฺจกฏุกจุณฺเณน โยเชตฺวา ปทุมินิปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ตํ สํวิทหิตฺวา อาทาย ทสพลสฺส อวิทูเร นิสีทิ. มหาชเนหิ อาหริยมานสฺส สกฺการสฺส อนฺตเร อตฺตโน ปตฺตวารํ โอโลเกนฺโต โอกาสํ ตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อยํ เม ทุคฺคตสกฺกาโร, อิมํ เม อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ. สตฺถา ตสฺสานุกมฺปํ ปฏิจฺจ จตุมหาราเชหิ ทตฺติเยน เสลมยปตฺเตน ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ยถา อฏฺสฏฺิยา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ทิยฺยมานํ น ขียติ, เอวํ อธิฏฺาสิ.
โส กุลปุตฺโต นิฏฺิตภตฺตกิจฺจํ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อาห – ‘‘ทิฏฺโ เม, ภนฺเต ภควา, อชฺช พนฺธุมตีนครวาสีหิ ตุมฺหากํ สกฺกาโร อาหริยมาโน, อหมฺปิ อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ภเวยฺย’’นฺติ. สตฺถา ‘‘เอวํ โหตุ กุลปุตฺตา’’ติ วตฺวา ตสฺส จ นครวาสีนฺจ ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สุปฺปวาสาย ราชธีตุยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย สายํ ปาตฺจ ปฺจปณฺณาการสตานิ สุปฺปวาสาย อุปนียนฺติ. อถสฺส สา ปฺุวีมํสนตฺถํ หตฺเถน พีชปจฺฉึ ผุสาเปนฺตี อฏฺาสิ. เอเกกพีชโต สลากสตํ สลากสหสฺสมฺปิ นิคฺคจฺฉติ, เอเกกกรีสเขตฺตโต ปณฺณาสมฺปิ สฏฺิปิ สกฏปมาณานิ อุปฺปชฺชนฺติ. โกฏฺปูรณกาเลปิสฺสา โกฏฺทฺวารํ หตฺเถน ผุสนฺติยา ราชธีตาย ปฺุเน คณฺหนฺตานํ คหิตคหิตํ ปุน ปูรติ. ปริปุณฺณภตฺตกุมฺภิโตปิ ‘‘ราชธีตาย ปฺุ’’นฺติ วตฺวา ยสฺส กสฺสจิ เทนฺตา นํ ยาว น อุกฺกฑฺฒนฺติ, น ตาว ภตฺตํ ขียติ. ทารเก กุจฺฉิคเตเยว สตฺต วสฺสานิ อติกฺกมึสุ.
คพฺเภ ¶ ปน ปริปกฺเก สตฺตาหํ มหาทุกฺขํ อนุโภสิ. สา สามิกํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘ปุเร มรณา ชีวมานา ทานํ ทสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ ¶ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, สามิ, อิมํ ปวตฺตึ สตฺถุ อาโรเจตฺวา สตฺถารํ นิมนฺเตหิ, ยฺจ สตฺถา วทติ, ตํ สาธุกํ อุปลกฺเขตฺวา อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถหี’’ติ. โส คนฺตฺวา ตสฺสา สาสนํ สตฺถุ อาโรเจสิ – ‘‘สตฺถุ ภนฺเต, โกฬิยธีตา ปาเท วนฺทตี’’ติ. สตฺถา ตสฺสา อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ – ‘‘สุขินี โหตุ สุปฺปวาสา โกฬิยธีตา อโรคา, อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ อาห. โส ตํ สุตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คามาภิมุโข ¶ ปายาสิ. ตสฺส ปุเร อาคมนาเยว สุปฺปวาสาย กุจฺฉิโต ธมฺมกรณโต อุทกํ วิย คพฺโภ นิกฺขมิ, ปริวาเรตฺวา นิสินฺนชโน อสฺสุมุโข โรทิตุํ อารทฺโธ หฏฺตุฏฺโว ตสฺสา สามิกสฺส ตุฏฺิสาสนํ อาโรเจตุํ อคมาสิ. โส เตสํ อิงฺคิตํ ทิสฺวา – ‘‘ทสพเลน กถิตกถา นิปฺผนฺนา ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ จินฺเตสิ. โส อาคนฺตฺวา สตฺถุ กถํ ราชธีตาย กเถสิ. ราชธีตา ตยา นิมนฺติตํ ชีวภตฺตเมว มงฺคลภตฺตํ ภวิสฺสติ, คจฺฉ สตฺตาหํ ทสพลํ นิมนฺเตหีติ. โส ตถา อกาสิ. สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺตยึสุ. โส ทารโก าตีนํ สนฺตตฺตจิตฺตํ นิพฺพาเปนฺโต สีตลภาวํ กุรุมาโน ชาโตติ, สีวลิตฺเวว นามํ กรึสุ. โส สตฺต วสฺสานิ คพฺเภ วสิตตฺตา ชาตกาลโต ปฏฺาย สพฺพกมฺมกฺขโม อโหสิ. ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร สตฺตเม ทิวเส เตน สทฺธึ กถาสลฺลาปมกาสิ. สตฺถาปิ อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘โยมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, สํสารํ โมหมจฺจคา;
ติณฺโณ ปารงฺคโต ฌายี, อเนโช อกถํกถี;
อนุปาทาย นิพฺพุโต, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. (ธ. ป. ๔๑๔; สุ. นิ. ๖๔๓);
อถ นํ เถโร เอวมาห – ‘‘กึ ปน ตยา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ปพฺพชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ลภนฺโต ปพฺพเชยฺยํ, ภนฺเต’’ติ. สุปฺปวาสา ตํ เถเรน สทฺธึ กเถนฺตํ ทิสฺวา – ‘‘กึ นุ โข เม ปุตฺโต ธมฺมเสนาปตินา กเถตี’’ติ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต ตุมฺเหหิ สทฺธึ กึ กเถติ, ภนฺเต’’ติ? อตฺตนา อนุภุตฺตคพฺภวาสทุกฺขํ กเถตฺวา – ‘‘ตุมฺเหหิ อนฺุาโต ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วทตีติ. ‘‘สาธุ ภนฺเต, ปพฺพาเชถ น’’นฺติ. เถโร ตํ วิหารํ เนตฺวา ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชนฺโต, ‘‘สีวลิ ¶ , ตุยฺหํ อฺเน โอวาเทน กมฺมํ นตฺถิ, ตยา สตฺต วสฺสานิ อนุภุตฺตทุกฺขเมว ปจฺจเวกฺขาหี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ปพฺพชฺชาเยว ตุมฺหากํ ภาโร, ยํ ปน มยา สกฺกา กาตุํ, ตมหํ ชานิสฺสามี’’ติ. โส ปน ปมเกสวฏฺฏิยา ¶ โอโรปิตกฺขเณเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, ทุติยาย โอโรปิตกฺขเณ สกทาคามิผเล, ตติยาย อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ. สพฺเพสํเยว เกสานํ โอโรปนฺจ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยา จ อปุเร อปจฺฉา อโหสิ.
อถ ¶ ภิกฺขุสงฺเฆ กถา อุทปาทิ – ‘‘อโห เอวํ ปฺุวาปิ เถโร สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ มาตุคพฺเภ วสิตฺวา สตฺต ทิวสานิ มูฬฺหคพฺเภ วสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต – ‘‘น, ภิกฺขเว, อิมินา กุลปุตฺเตน อิมาย ชาติยา กตกมฺม’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา อตีเต, ภิกฺขเว, พุทฺธุปฺปาทโต ปุเรตรเมว เอส กุลปุตฺโต พาราณสิยํ ราชกุเล นิพฺพตฺโต, ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย วิภวสมฺปนฺโน ปากโฏ อโหสิ. ตทา เอโก ปจฺจนฺตราชา ‘‘รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา นครํ อุปรุนฺธิตฺวา ขนฺธาวารํ กาเรตฺวา วิหาสิ. อถ ราชา มาตุยา สทฺธึ สมานจฺฉนฺโท หุตฺวา สตฺตาหํ ขนฺธาวารนคเร จตูสุ ทิสาสุ ทฺวารํ ปิธาเปสิ, นิกฺขมนฺตานํ ปวิสนฺตานฺจ ทฺวารมูฬฺหํ อโหสิ. อถ มิคทายวิหาเร ปจฺเจกพุทฺธา อุคฺโฆเสสุํ. ราชา สุตฺวา ทฺวารํ วิวราเปสีติ. ปจฺจนฺตราชาปิ ปลายิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นรกาทีสุ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชกุเล นิพฺพตฺโตปิ มาตุยา สทฺธึ อิมํ เอวรูปํ ทุกฺขมนุภวิ. ตสฺส ปน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา ยทิจฺฉกํ อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ เอตฺถ วตฺถุ สมุฏฺิตํ.
อปรภาเค สตฺถา สาวตฺถึ อคมาสิ. เถโร ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ปฺุพลํ วีมํสิสฺสามิ, ปฺจภิกฺขุสตานิ เทถา’’ติ. ‘‘คณฺห, สีวลี’’ติ. โส ปฺจสเต ภิกฺขู คเหตฺวา หิมวนฺตาภิมุขํ คจฺฉนฺโต อฏวิมคฺคํ คจฺฉติ. ตสฺส ปมํ ทิฏฺนิคฺโรเธ อธิวตฺถา เทวตา สตฺต ทิวสานิ ทานํ อทาสิ. อิติ โส –
‘‘นิคฺโรธํ ปมํ ปสฺสิ, ทุติยํ ปณฺฑวปพฺพตํ;
ตติยํ อจิรวติยํ, จตุตฺถํ วรสาครํ.
‘‘ปฺจมํ ¶ หิมวนฺตํ โส, ฉฏฺํ ฉทฺทนฺตุปาคมิ;
สตฺตมํ คนฺธมาทนํ, อฏฺมํ อถ เรวต’’นฺติ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๗; เถรคา. อฏฺ. ๑.๕๙ สีวลิตฺเถรคาถาวณฺณนา) –
สพฺพฏฺาเนสุ ¶ สตฺต สตฺต ทิวสาเนว ทานํ อทํสุ. คนฺธมาทนปพฺพเต ปน นาคทตฺตเทวราชา สตฺตสุ ทิวเสสุ เอกทิวสํ ขีรปิณฺฑปาตํ อทาสิ, เอกทิวสํ สปฺปิปิณฺฑปาตํ อทาสิ. อถ นํ ¶ ภิกฺขุสงฺโฆ อาห – ‘‘อาวุโส, อิมสฺส เทวรฺโ เนว เธนุโย ทุยฺหมานา ปฺายนฺติ, น ทธินิมฺมถนํ, กุโต เต, เทวราช, อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, กสฺสปทสพลสฺส กาเล ขีรสลากภตฺตทานสฺเสตํ ผล’’นฺติ เทวราชา อาห.
อปรภาเค สตฺถา ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ. กถํ? อถายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารํ อาห – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ กิร กนิฏฺภาตา เรวโต ปพฺพชิโต, โส อภิรเมยฺย วา น วา, คนฺตฺวา นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ. ภควา เรวตสฺส อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ตฺวา ทฺเว วาเร ปฏิกฺขิปิตฺวา ตติยวาเร ยาจิโต อรหตฺตปฺปตฺตภาวํ ตฺวา – สาริปุตฺต, อหมฺปิ คมิสฺสามิ ภิกฺขูนํ อาโรเจหีติ. เถโร ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา – ‘‘อาวุโส, สตฺถา จาริกํ จริตุกาโม, คนฺตุกามา อาคจฺฉนฺตู’’ติ สพฺเพสํเยว อาโรเจสิ. ทสพลสฺส จาริกตฺถาย คมนกาเล โอหิยฺยมานกภิกฺขู นาม อปฺปกา โหนฺติ, ‘‘สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปสฺสิสฺสาม, มธุรธมฺมกถํ วา สุณิสฺสามา’’ติ เยภุยฺเยน คนฺตุกามา พหุตราว โหนฺติ. อิติ สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ‘‘เรวตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ นิกฺขนฺโต.
อเถกสฺมึ ปเทเส อานนฺทตฺเถโร ทฺเวธาปถํ ปตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมึ าเน ทฺเวธาปโถ, กตรมคฺเคน ภิกฺขุสงฺโฆ คจฺฉตู’’ติ? ‘‘กตรมคฺโค, อานนฺท, อุชุโก’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อุชุมคฺโค ตึสโยชนิโก อมนุสฺสปโถ. ปริหารมคฺโค ปน สฏฺิโยชนิโก เขโม สุภิกฺโข’’ติ. ‘‘อานนฺท, สีวลิ, อมฺเหหิ สทฺธึ อาคโต’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อาคโต’’ติ. ‘‘เตน หิ สงฺโฆ อุชุมคฺคเมว คจฺฉตุ, สีวลิสฺส ปฺุํ วีมํสิสฺสามา’’ติ. สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สีวลิตฺเถรสฺส ปฺุวีมํสนตฺถํ ตึสโยชนมคฺคํ อภิรุหิ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๓).
มคฺคํ ¶ อภิรุหนฏฺานโต ปฏฺาย เทวสงฺโฆ โยชเน โยชเน าเน นครํ มาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส วสนตฺถาย วิหาเร ปฏิยาเทสิ. เทวปุตฺตา รฺา เปสิตกมฺมการา วิย หุตฺวา ยาคุขชฺชกาทีนิ คเหตฺวา – ‘‘กหํ, อยฺโย สีวลี’’ติ ปุจฺฉนฺตา คจฺฉนฺติ. เถโร สกฺการสมฺมานํ คาหาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉติ. สตฺถา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปริภฺุชิ. อิมินาว นิยาเมน สตฺถา สกฺการํ อนุภวนฺโต เทวสิกํ โยชนปรมํ คนฺตฺวา ตึสโยชนิกํ กนฺตารํ อติกฺกมฺม ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส ¶ วสนฏฺานํ ปตฺโต, เถโร สตฺถุ อาคมนํ ตฺวา อตฺตโน ¶ วสนฏฺาเน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปโหนกวิหาเร ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จ อิทฺธิยา มาเปตฺวา ตถาคตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ คโต. สตฺถา อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน วิหารํ ปาวิสิ. อถ ตถาคเต คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเ ภิกฺขู วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนานิ ปวิสึสุ. เทวตา ‘‘อกาโล อาหารสฺสา’’ติ อฏฺวิธํ ปานกํ อาหรึสุ. สตฺถา สงฺเฆน สทฺธึ ปานกํ ปิวิ. อิมินา นิยาเมเนว ตถาคตสฺส สกฺการสมฺมานํ อนุภวนฺตสฺเสว อทฺธมาโส อติกฺกนฺโต.
อเถกจฺเจ อุกฺกณฺิตภิกฺขู เอกสฺมึ าเน นิสีทิตฺวา กถํ อุปฺปาทยึสุ – ‘‘ทสพโล ‘มยฺหํ อคฺคสาวกสฺส กนิฏฺภาตา’ติ วตฺวา เอวรูปํ นวกมฺมิกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุํ อาคโต, อิมสฺส วิหารสฺส สนฺติเก เชตวนวิหาโร วา เวฬุวนวิหาราทโย วา กึ กริสฺสนฺติ? อยมฺปิ ภิกฺขุ เอวรูปสฺส นวกมฺมสฺส การโก, กึ นาม สมณธมฺมํ กริสฺสตี’’ติ? อถ สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘มยิ อิธ จิรํ วสนฺเต อิทํ านํ อากิณฺณํ ภวิสฺสติ, อารฺกา นาม ภิกฺขู ปวิเวกตฺถิกา โหนฺติ, เรวตสฺส ผาสุวิหาโร น ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต เถรสฺส ทิวาฏฺานํ คโต. เถโรปิ เอกโกว จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ปาสาณผลเก นิสินฺโน สตฺถารํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิ.
อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ – ‘‘เรวต, อิทํ วาฬมิคฏฺานํ, จณฺฑานํ หตฺถิอสฺสาทีนํ สทฺทํ สุตฺวา กึ กโรสี’’ติ? ‘‘เตสํ เม, ภนฺเต, สทฺทํ สุณโต อรฺปีติ นาม อุปฺปนฺนา’’ติ. สตฺถา อิมสฺมึ าเน เรวตตฺเถรสฺส ปฺจหิ คาถาสเตหิ อรฺานิสํสํ นาม กเถตฺวา ปุนทิวเส อวิทูรฏฺาเน ปิณฺฑาย ¶ จริตฺวา เรวตตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา เยหิ ภิกฺขูหิ เถรสฺส อวณฺโณ กถิโต, เตสํ กตฺตรยฏฺิอุปาหนเตลนาฬิฉตฺตานํ ปมุสฺสนภาวมกาสิ. เต อตฺตโน ปริกฺขารตฺถาย นิวตฺตา อาคตมคฺเคเนว คจฺฉนฺตาปิ ตํ านํ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกนฺติ. ปมฺหิ เต อลงฺกตปฏิยตฺเตน มคฺเคน คนฺตฺวา, ตํทิวสํ ปน วิสมมคฺเคน คจฺฉนฺตา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน อุกฺกุฏิกํ นิสีทนฺตา ชณฺณุเกหิ คจฺฉนฺติ. เต คุมฺเพ จ คจฺเฉ จ กณฺฑเก จ มทฺทนฺตา อตฺตนา วสิตสภาคฏฺานํ คนฺตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ ขทิรขาณุเก ลคฺคิตํ อตฺตโน ฉตฺตํ สฺชานนฺติ, อุปาหนํ กตฺตรยฏฺึ เตลนาฬิฺจ สฺชานนฺติ. เต ตสฺมึ สมเย ‘‘อิทฺธิมา อยํ ¶ ภิกฺขู’’ติ ตฺวา อตฺตโน ปริกฺขารมาทาย ‘‘ทสพลสฺส ปฏิยตฺตสกฺกาโร นาม เอวรูโป โหตี’’ติ วทนฺตา อคมํสุ.
ปุรโต อาคเต ภิกฺขู, วิสาขา อุปาสิกา, อตฺตโน เคเห นิสินฺนกาเล ปุจฺฉิ – ‘‘มนาปํ ¶ นุ โข, ภนฺเต, เรวตสฺส วสนฏฺาน’’นฺติ? ‘‘มนาปํ, อุปาสิเก, นนฺทวนจิตฺตลตาวนปฏิภาคํ ตํ เสนาสน’’นฺติ. อถ เตสํ ปจฺฉโต อาคเต ภิกฺขู ปุจฺฉิ – ‘‘มนาปํ, อยฺยา, เรวตสฺส วสนฏฺาน’’นฺติ? ‘‘มา ปุจฺฉ, อุปาสิเก, กเถตุํ อยุตฺตฏฺานํ, เอตํ อุชฺชงฺคลสกฺขรปาสาณวิสมขทิรวนํ เอว, ตตฺถ โส ภิกฺขุ วสตี’’ติ.
วิสาขา ปุริมานํ ปจฺฉิมานฺจ ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา, ‘‘เกสํ นุ โข กถา สจฺจา’’ติ ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลํ อาทาย ทสพลสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา สตฺถารํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ เอกจฺเจ อยฺยา วณฺเณนฺติ, เอกจฺเจ นินฺทนฺติ, กิเมตํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘วิสาเข, รมณิยํ วา โหตุ มา วา, ยสฺมึ าเน อริยานํ จิตฺตํ รมติ, ตเทว านํ รมณิยํ นามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ. (ธ. ป. ๙๘; เถรคา. ๙๙๑; สํ. นิ. ๑.๒๖๑);
อปรภาเค ภควา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ลาภีนํ ยทิทํ, สีวลี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๗) เอตทคฺเค เปสิ.
๕๔. อถายสฺมา สีวลิตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. อนุตฺตานตฺถปทวณฺณนเมว กริสฺสาม.
๕๕. สีลํ ตสฺส อสงฺเขยฺยนฺติ ตสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สีลํ อสงฺเขยฺยํ.
‘‘นว โกฏิสหสฺสานิ, อสีติสตโกฏิโย;
ปฺาสสตสหสฺสานิ, ฉตฺตึสา จ ปุนาปเร.
‘‘เอเต สํวรวินยา, สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา;
เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺา, สิกฺขาวินยสํวเร’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๗) –
เอวํ วุตฺตสิกฺขาปทานิ ภิกฺขูนํ สาวกปฺตฺติวเสน วุตฺตานิ. ภควโต ปน สีลํ อสงฺเขยฺยเมว ¶ สํขาตุํ คเณตุํ ¶ อสกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. สมาธิวชิรูปโม ยถา วชิรํ อินฺทนีลมณิเวฬุริยมณิผลิกมสารคลฺลาทีนิ รตนานิ วิชฺฌติ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรติ, เอวเมว ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โลกุตฺตรมคฺคสมาธิ ปฏิปกฺขปจฺจนีกธมฺเม วิชฺฌติ ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. อสงฺเขยฺยํ าณวรํ ตสฺส พุทฺธสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม สงฺขตาสงฺขตธมฺเม จ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถํ สยมฺภูาณสพฺพฺุตฺาณาทิาณสมูหํ อสงฺเขยฺยํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภเทน สํขาวิรหิตนฺติ อตฺโถ. วิมุตฺติ จ อโนปมาติ สํกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลาทิกา จตสฺโส วิมุตฺติโย อนุปมา อุปมารหิตา ‘‘อิมา วิย ภูตา’’ติ อุปเมตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สีวลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. วงฺคีสตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุตฺถาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต วงฺคีสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ธมฺมํ โสตุํ ¶ คจฺฉนฺเตหิ นครวาสีหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกภิกฺขุํ ปฏิภานวนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา – ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ปฏิภานวนฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มาตุ ปริพฺพาชิกาภาเวน อปรภาเค ปริพฺพาชโกติ ปากโฏ วงฺคีโสติ จ ลทฺธนาโม ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตโต อาจริยํ อาราเธตฺวา ฉวสีสชานนมนฺตํ นาม สิกฺขิตฺวา ฉวสีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา – ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติ.
พฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ชิวิกาย มคฺโค’’ติ วงฺคีสํ คเหตฺวา คามนิคมราชธานิโย วิจรึสุ. วงฺคีโส ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ อาหราเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา – ‘‘อยํ สตฺโต อสุกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส กงฺขาจฺเฉทนตฺถํ เต เต ชเน อาวาเหตฺวา อตฺตโน ¶ อตฺตโน คตึ กถาเปติ. เตน ตสฺมึ มหาชโน ¶ อภิปฺปสีทติ. โส ตํ นิสฺสาย มหาชนสฺส หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ลภติ. พฺราหฺมณา วงฺคีสํ อาทาย ยถารุจิ วิจรึสุ. วงฺคีโส สตฺถุ คุเณ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุกาโม อโหสิ. พฺราหฺมณา ‘‘สมโณ โคตโม มายาย ตํ อาวฏฺเฏสฺสตี’’ติ ปฏิกฺขิปึสุ.
วงฺคีโส เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘วงฺคีส, กิฺจิ สิปฺปํ ชานาตี’’ติ? ‘‘อาม, โภ โคตม, ฉวสีสมนฺตํ นาเมกํ ชานามิ, เตน ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺานํ ชานามี’’ติ. อถ สตฺถา ตสฺส เอกํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ, เอกํ มนุสฺเสสุ, เอกํ เทเวสุ, เอกํ ปรินิพฺพุตสฺส สีสํ อาหราเปตฺวา ทสฺเสสิ. โส ปมสีสํ อาโกเฏตฺวา, ‘‘โภ โคตม, อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺโต’’ติ อาห. สาธุ วงฺคีส, สุฏฺุ ตยา ทิฏฺํ, ‘‘อยํ สตฺโต กุหึ นิพฺพตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ. ‘‘อยํ กุหิ’’นฺติ? ‘‘เทวโลเก’’ติ. ติณฺณนฺนมฺปิ นิพฺพตฺตฏฺานํ กเถสิ. ปรินิพฺพุตสฺส ปน สีสํ นเขน อาโกเฏนฺโต เนว ¶ อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘น สกฺโกสิ, วงฺคีสา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปสฺสถ, โภ โคตม, อุปปริกฺขามิ ตาวาติ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวาปิ พาหิรกมนฺเตน ขีณาสวสฺส สีสํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อถสฺส มตฺถกโต เสโท มุจฺจิ. โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ’’. อถ นํ สตฺถา ‘‘กิลมสิ, วงฺคีสา’’ติ อาห. ‘‘อาม, โภ โคตม, อิมสฺส นิพฺพตฺตฏฺานํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ. สเจ ตุมฺเห ชานาถ, กเถถา’’ติ. ‘‘วงฺคีส, อหํ เอตมฺปิ ชานามิ, อิโต อุตฺตริปิ ชานามี’’ติ วตฺวา –
‘‘จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ, อุปปตฺติฺจ สพฺพโส;
อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา;
ขีณาสวํ อรหนฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. (ธ. ป. ๔๑๙-๔๒๐; สุ. นิ. ๖๔๘-๖๔๙) –
อิมา ทฺเว คาถาโย อภาสิ. โส เตน หิ, โภ โคตม, ตํ วิชฺชํ เม เทถาติ อปจิตึ ทสฺเสตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ. สตฺถา ‘‘อมฺเหหิ สมานลิงฺคสฺส เทมา’’ติ อาห. วงฺคีโส ‘‘ยํ กิฺจิ กตฺวา มยา อิมํ มนฺตํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ พฺราหฺมเณ อุปคนฺตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห มยิ ¶ ปพฺพชนฺเต มา จินฺตยิตฺถ, อหํ มนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สกลชมฺพุทีเป เชฏฺโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺหากมฺปิ เตน ภทฺทเมว ภวิสฺสตี’’ติ ¶ โส มนฺตตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตทา จ เถโร นิคฺโรธกปฺโป ภควโต สนฺติเก ิโต โหติ, ตํ ภควา อาณาเปสิ – ‘‘นิคฺโรธกปฺป, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. เถโร สตฺถุ อาณาย ตํ ปพฺพาเชตฺวา ‘‘มนฺตปริวารํ ตาว อุคฺคณฺหาหี’’ติ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ วิปสฺสนากมฺมฏฺานฺจ อาจิกฺขิ. โส ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ สชฺฌายนฺโตว วิปสฺสนาย กมฺมฏฺานํ ปฏฺเปสิ. พฺราหฺมณา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘กึ, โภ วงฺคีส, สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคหิต’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘อาม สิกฺขิตํ’’. ‘‘เตน หิ เอหิ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘กึ สิปฺปสิกฺขเนน, คจฺฉถ ตุมฺเห น มยฺหํ ตุมฺเหหิ กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ. พฺราหฺมณา ‘‘ตฺวมฺปิ ทานิ สมณสฺส โคตมสฺส วสํ อาปนฺโน, มายาย อาวฏฺฏิโต, กึ มยํ ตว สนฺติเก กริสฺสามา’’ติ อาคตมคฺเคเนว ปกฺกมึสุ. วงฺคีโส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ.
๙๖. เอวํ ¶ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. อนุตฺตานตฺถเมว วณฺณยิสฺสาม.
๙๙. ปภาหิ อนุรฺชนฺโตติ โส ปทุมุตฺตโร ภควา นีลปีตาทิฉพฺพณฺณปภาหิ รํสีหิ อนุรฺชนฺโต ชลนฺโต โสภยมาโน วิชฺโชตมาโนติ อตฺโถ. เวเนยฺยปทุมานิ โสติ ปทุมุตฺตรสูริโย อตฺตโน วจนสงฺขาเตน สูริยรํสิยา เวเนยฺยชนสงฺขาตปทุมานิ วิเสเสน โพเธนฺโต ปโพเธนฺโต อรหตฺตมคฺคาธิคเมน ผุลฺลิตานิ กโรตีติ อตฺโถ.
‘‘อนฺตราเย จ นิยฺยาเน, พุทฺธตฺเต อาสวกฺขเย;
เอเตสุ จตุฏฺาเนสุ, พุทฺโธ สุฏฺุ วิสารโท’’ติ. –
เอวํ วุตฺตจตุเวสารชฺชาเณหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
๑๐๕. วาคีโส วาทิสูทโนติ วาทีนํ ปณฺฑิตชนานํ อีโส ปธาโน ‘‘วาทีโส’’ติ วตฺตพฺเพ ท-การสฺส ค-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สกตฺถปรตฺถวาทํ สูทติ ปคฺฆราเปติ ปากฏํ กโรตีติ วาทิสูทโน.
๑๑๐. มารมสนาติ ¶ ขนฺธมาราทโย ปฺจมาเร มสติ ปรามสติ วิทฺธํเสตีติ มารมสโน. ทิฏฺิสูทนาติ โวหารปรมตฺถสงฺขาตํ ¶ ทิฏฺิทสฺสนํ สูทติ ปคฺฆรํ ทีเปตีติ ทิฏฺิสูทโน.
๑๑๑. วิสฺสามภูมิ สนฺตานนฺติ สกลสํสารสาคเร สนฺตานํ กิลมนฺตานํ โสตาปตฺติมคฺคาทิอธิคมาปเนน วิสฺสมภูมิ วิสฺสมฏฺานํ วูปสมนฏฺานนฺติ อตฺโถ.
๑๓๒. ตโตหํ วิหตารมฺโภติ ตโต ปจฺเจกพุทฺธสฺส สรีรทสฺสเนน อหํ วิหตารมฺโภ วินฏฺสารมฺโภ, วินฏฺมาโน นิมฺมโท หุตฺวา ปพฺพชฺชํ สํ สุฏฺุ ยาจึ สํยาจึ อาโรเจสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วงฺคีสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปฺจมาปทาเน ¶ ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโรติอาทิ สพฺพํ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
นนฺทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉฏฺาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ. สตฺถาปิ พฺยากาสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส เทวโลกโต จวิตฺวา กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โพธิสตฺเตน สห เอกทิวเสเยว ¶ ชาโต, ตํทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเกน นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี ¶ , อาโรหนิยหตฺถี, กณฺฑโก, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายีตฺเวว นามํ กรึสุ. โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปฺายิตฺถ. โส โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธึ อคมาสิ.
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลายํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร ¶ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. สพฺเพ ตํขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตปฺปตฺตโต ปฏฺาย อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รฺา เปสิตสาสนํ ทสพลสฺส นาโรเจสิ. ราชา เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตีติ อปรมฺปิ อมจฺจํ ปุริสสหสฺสปริวารํ เปเสสิ. ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรมฺปีติ เอเตน นเยน นวปุริสสหสฺสปริวาเร นว อมจฺเจ เปเสสิ. สพฺเพ คนฺตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหีภูตา อเหสุํ.
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิฺจิ กถยึสุ, อยํ โข ปน อุทายี ทสพเลน สมวโย สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนหวา, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ. อถ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา ทสพลํ อิธาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิ. โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา รฺา ‘‘ปพฺพชิโตปิ มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. โส อรหตฺตํ ปตฺวา – ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสฺสนฺเต ปน อุปคเต ปพฺพเตสุ วนสณฺเฑสุ หริตติณสฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ คมนกาลํ อาคเมนฺโต วสฺสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนวณฺณํ สํวณฺเณสิ. วุตฺตฺเจตํ เถรคาถาย (เถรคา. ๕๒๗-๕๓๐) –
‘‘องฺคาริโน ¶ ¶ ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รสานํ.
‘‘ทุมานิ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ ¶ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ.
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนิ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๒๕);
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ; ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน ¶ นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา ¶ โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหิ.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๑-๕๓๖);
‘‘อมฺพา ปนสา กปิฏฺา จ, ปุปฺผปลฺลวลงฺกตา;
ธุวปฺผลานิ สวนฺติ, ขุทฺทามธุกกูปมา;
เสวมาโน อุโภ ปสฺเส, คนฺตุกาโล มหายสฺส.
‘‘ชมฺพู สุมธุรา นีปา, มธุคณฺฑิทิวปฺผลา;
ตา อุโภสุ ปชฺโชตนฺติ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘ติณฺฑุกานิ ปิยาลานิ, โสณฺณวณฺณา มโนรมา;
ขุทฺทกปฺปผลา นิจฺจํ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘กทลี ปฺจโมจฺจิ จ, สุปกฺกผลภูสิตา;
อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘มธุปฺผลธรา นิจฺจํ, โมรรุกฺขา มโนรมา;
ขุทฺทกปฺปผลา นิจฺจํ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘หินฺตาลตาลปนฺตี จ, รชตกฺขนฺโธว โชตเร;
สุปกฺกผลสฺฉนฺนา, ขุทฺทกปฺปา มธุสฺสวา;
ผลานิ ตานิ ขาทนฺเต, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘อุทุมฺพรารุณาวณฺณา ¶ , สทาสุมธุรปฺผลา;
อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘อิตฺถมฺภูตา ¶ อเนกา เต, นานาผลธรา ทุมา;
อุโภปสฺเสสุ ลมฺพนฺติ, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘จมฺปกา สลฬา นาคา, สุคนฺธา มาลุเตริตา;
สุปุปฺผิตคฺคา โชตนฺติ, สุคนฺเธนาภิปูชยุํ;
สาทรา วินตาเนว, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, ปุปฺผิตา ธรณีรุหา;
สุปุปฺผิตคฺคา โชตนฺติ, สุคนฺเธนาภิปูชยุํ;
สาทรา วินตุคฺคคฺคา, คนฺตุกาโล มหายส.
‘‘อโสกา ¶ โกวิฬารา จ, โสมนสฺสกรา วรา;
สุคนฺธา กณฺณิกา พนฺธา, รตฺตวณฺเณหิ ภูสิตา;
สาทรา วินตุคฺคคฺคา, สมโย เต มหายส.
‘‘กณฺณิการา ผุลฺลิตา นิจฺจํ, โสวณฺณรํสิโชตกา;
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, ทิสา สพฺพานิ โสภยํ;
สาทรา วินตาเนว, สมโย เต มหายส.
‘‘สุปตฺตา คนฺธสมฺปนฺนา, เกตกี ธนุเกตกี;
สุคนฺธา สมฺปวายนฺติ, ทิสา สพฺพาภิคนฺธิโน;
สาทรา ปูชยนฺตาว, สมโย เต มหายส.
‘‘มลฺลิกา ชาติสุมนา, สุคนฺธา ขุทฺทมลฺลิกา;
ทิสา สพฺพา ปวายนฺติ, อุโภ มคฺเค ปโสภยํ;
สาทรา เต ปลมฺพนฺติ, สมโย เต มหายส.
‘‘สินฺธุวารา สีตคนฺธา, สุคนฺธา มาลุเตริตา;
ทิสา สพฺพาภิปูเชนฺตา, อุโภ มคฺเค ปโสภยํ;
สาทรา วินตุคฺคคฺคา, สมโย เต มหายส.
‘‘สีหา ¶ เกสรสีหา จ, จตุปฺปทนิเสวิตา;
อจฺฉมฺภีตา สุราปาเน, มิคราชา ปตาปิโน.
‘‘สีหนาเทน ปูเชนฺติ, สาทรา เต มิคาภิภู;
มคฺคมฺหิ อุภโต วูฬฺหา, สมโย เต มหายส.
‘‘พฺยคฺฆา ¶ สินฺธวา นกุลา, สาธุรูปา ภยานกา;
อากาเส สมฺปตนฺตาว, นิพฺภีตา เยน เกนจิ;
เตหิ เต สาทรา นตา, สมโย เต มหายส.
‘‘ติธา ปภินฺนา ฉทฺทนฺตา, สุรูปา สุสฺสรา สุภา;
สตฺตปฺปติฏฺิตงฺคา เต, อุโภ มคฺเคสุ กูชิโน;
สาทรา หาสมานาว, สมโย เต มหายส.
‘‘มิคา วราหา ปสทา, จิตฺราสาวยวา สุภา;
อาโรหปริณาเหน, สุรูปา องฺคสํยุตา;
อุโภ มคฺเค คายมานาว, สมโย เต มหายส.
‘‘โคกณฺณา ¶ สรภา รุรู, อาโรหปริณาหิโน;
สุรูปา องฺคสมฺปนฺนา, เสวมานาว อจฺฉรุํ;
เสวมานา เตหิ ตทา, สมโย เต มหายส.
‘‘ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา จ, ตุทรา วรุณา สทา;
เต ทานิ สิกฺขิตา สพฺเพ, เมตฺตาย ตว ตาทิโน;
เต ปจฺจเสวกา อทฺธา, สมโย เต มหายส.
‘‘สสา สิงฺคาลา นกุลา, กลนฺทกาฬกา พหู;
กสฺตุรา สูรา คนฺธา เต, เกวลา คายมานาว.
สมโย เต มหายส;
‘‘มยูรา ¶ นีลคีวา เต, สุสิขา สุภปกฺขิกา;
สุปิฺฉา เต สุนาทา จ, เวฬุริยมณิสนฺนิภา;
นาทํ กโรนฺตา ปูเชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘สุวณฺณจิตฺรหํสา จ, ชวหํสา วิหาจรา;
เต สพฺเพ อาสยา ฉุทฺธา, ชินทสฺสนพฺยาวฏา;
มธุรสฺสเรน กูชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘หํสา โกฺจา สุนทา เต, จกฺกวากา นทีจรา;
พกา พลากา รุจิรา, ชลกากา สรกุกฺกุฏา;
สาทราภินาทิโน เอเต, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘จิตฺรา สุรูปา สุสฺสรา, สาฬิกา สุวตณฺฑิกา;
รุกฺขคฺคา สมฺปตนฺตา เต, อุโภ มคฺเคสุ กูชิโน;
เตสุ เตสุ นิกูชนฺติ, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘โกกิลา ¶ สกลา จิตฺรา, สทา มฺชุสฺสรา วรา;
วิมฺหาปิตา เต ชนตํ, สทฺธิมิตฺตาทิเก สุรา;
สเรหิ ปูชยนฺตาว, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘ภิงฺกา กุรรา สารา, ปูริตา กานเน สทา;
นินฺนาทยนฺตา ปวนํ, อฺมฺสมงฺคิโน;
คายมานา สเรเนว, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘ติตฺติรา ¶ สุสรา สารา, สุสรา วนกุกฺกุฏา;
มฺชุสฺสรา รามเณยฺยา, กาโล เต ปิตุทสฺสเน.
‘‘เสตวาลุกสฺฉนฺนา, สุปติตฺถา มโนรมา;
มธุโรทกสมฺปุณฺณา, สรา โชตนฺติ เต สทา;
ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘กุมฺภีรามกรากิณฺณา ¶ , วลยา มฺุชโรหิตา;
มจฺฉกจฺฉปพฺยาวิทฺธา, สรา สีโตทกา สุภา;
ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘นีลุปฺปลสมากิณฺณา, ตถา รตฺตุปฺปเลหิ จ;
กุมุทุปฺปลสํกิณฺณา, สรา โสภนฺติเนกธา;
ตตฺถ สีตลกา โตยา, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘ปุณฺฑรีเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุเมหิ สโมหตา;
อุโภ มคฺเคสุ โสภนฺติ, โปกฺขรฺโ ตหึ ตหึ;
ตตฺโถทกานิ นฺหายนฺติ, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘เสตปุลินสํกิณฺณา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สีโตทกมโหเฆหิ, สมฺปุณฺณา ตา นที สุภา;
อุโภ มคฺเคหิ สนฺทนฺติ, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘มคฺคสฺส อุภโตปสฺเส, คามนิคมสมากุลา;
สทฺธา ปสนฺนา ชนตา, รตนตฺตยมามกา;
เตสํ สมฺปุณฺณสงฺกปฺโป, สมโย เต าติทสฺสเน.
‘‘เตสุ เตสุ ปเทเสสุ, เทวา มานุสฺสกา อุโภ;
คนฺธมาลาภิปูเชนฺติ, สมโย เต าติทสฺสเน’’ติ.
เอวํ ¶ เถโร สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ สตฺถุ คมนวณฺณํ สํวณฺเณสิ. อถ โข ภควา ‘‘กาฬุทายี มม คมนํ ปตฺเถติ, ปูเรสฺสามิสฺส สงฺกปฺป’’นฺติ ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมํ ทิสฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน วุตฺตปฺปการผลาผเล อนุภวนฺโต ทฺวิปทจตุปฺปทาทิสมูหานํ เสวนปูชาย ปูชิยมาโน วุตฺตปฺปการสุคนฺธปุปฺผคนฺเธหิ คนฺธิยมาโน คามนิคมวาสีนํ สงฺคหํ กุรุมาโน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ¶ ปฏิปชฺชิ. เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส ิโต อทิฏฺปุพฺพํ เวสํ ทิสฺวา, รฺา – ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ¶ ปุจฺฉิโต ‘‘สเจ อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติเก เปสิตํ น ชานาสิ, เอวํ ชานาหี’’ติ วทนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๖) – คาถมาห;
ตตฺถ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ สพฺพฺุพุทฺธสฺส อุเร วายามชนิตาหิ ธมฺมเทสนาหิ ชาตตาย โอรสปุตฺโต อมฺหิ. อสยฺหสาหิโนติ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อฺเหิ สหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลโพธิสมฺภารสฺส, มหากรุณากรสฺส จ สหนโต ตโต ปรมฺปิ อฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพเธน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อฺเหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส สหนโต ตตฺถ วา สาธุการีภาวโต อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺส. ‘‘องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสา’’ติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส สิทฺธตฺโถติ อิมานิ ทฺเว นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติ. อปฺปฏิมสฺสาติ อนุปมสฺส อิฏฺาทีสุ ตาทิลขณสมฺปตฺติยา ตาทิโน. ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหารวเสน ตฺวํ ปิตา ¶ อสิ. สกฺกาติ วํเสน ราชานํ อาลปติ. ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติโลกิยชาตีหิ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนน. โคตมาติ โคตฺเตน ราชานํ อาลปติ. อยฺยโกสีติ ปิตามโห อโหสิ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทึ วทนฺโต เถโร อฺํ พฺยากาสิ.
เอวํ ¶ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺตุฏฺเน รฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺเต ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กสฺมา คนฺตุกามตฺถ, ภฺุชถา’’ติ วุตฺเต, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามีติ. กหํ ปน สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโนติ. ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชถ, อฺํ ภควโต หรถ. ยาว จ มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตเยว ปิณฺฑปาตํ หรถาติ. เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รฺโ จ ปริสาย จ ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว ราชนิเวสนํ รตนตฺตยคุเณสุ อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ¶ ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถาปิ ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เอวํ สฏฺิโยชนํ มคฺคํ ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต ราชเคหโต ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิ. ภควา กเมน กปิลวตฺถุนครํ ปตฺวา ปุนทิวเส ราชวีถิยํ ปิณฺฑาย จรติ. ตํ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ตตฺถ คนฺตฺวา, ‘‘มา เอวํ กตฺตพฺพํ มฺิ, นยิทํ ราชวํสปฺปเวณี’’ติ. ‘‘อยํ ตุมฺหากํ, มหาราช, วํโส, อีทิโส อมฺหากํ ปน พุทฺธวํโส’’ติ วตฺวา –
‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
‘‘ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๘-๑๖๙) –
ธมฺมํ เทเสสิ. ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตโต ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สกมนฺทิเร โภเชตฺวา สมฺปวาเรตฺวา โภชนาวสาเน ธมฺมปาลชาตกํ (ชา. ๑.๑๐.๙๒ อาทโย) สุตฺวา สปริโส อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. อปรภาเค เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา นิปนฺโนว อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิ.
ตโต ภควา ราหุลมาตุยา พิมฺพาเทวิยา ปาสาทํ คนฺตฺวา ตสฺสา ธมฺมํ ¶ เทเสตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกเทสนาย (ชา. ๑.๑๔.๑๘ อาทโย) ปสาทํ ชเนตฺวา นิคฺโรธารามํ อคมาสิ. อถ พิมฺพาเทวี ปุตฺตํ ราหุลกุมารํ อาห – ‘‘คจฺฉ, ตว ปิตุ สนฺตกํ ธนํ ยาจาหี’’ติ. กุมาโร ‘‘ทายชฺชํ ¶ , เม สมณ, เทหี’’ติ วตฺวา ภควนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา, ‘‘สุขา, เต สมณ, ฉายา’’ติ วทนฺโต คจฺฉติ. ตํ ภควา นิคฺโรธารามํ เนตฺวา ‘‘โลกุตรทายชฺชํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา ปพฺพาเชสิ. อถ ภควา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) เถรํ เอตทคฺเค เปสิ.
๑๖๕. เถโร ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิคาถาโย อภาสิ. ตตฺถ อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสาม.
๑๖๖. คุณาคุณวิทูติ คุณฺจ อคุณฺจ คุณาคุณํ, วณฺณาวณฺณํ, กุสลากุสลํ วา ตํ ชานาตีติ คุณาคุณวิทู. กตฺูติ อฺเหิ กตคุณํ ชานาตีติ กตฺู, เอกทิวสมฺปิ ภตฺตทานาทินา กตูปการสฺส รชฺชมฺปิ ทาตุํ สมตฺถตฺตา กตฺู. กตเวทีติ กตํ วินฺทติ อนุภวติ สมฺปฏิจฺฉตีติ กตเวที. ติตฺเถ โยเชติ ปาณิเนติ สพฺพสตฺเต นิพฺพานปเวสนุปาเย กุสลปเถ มคฺเค ธมฺมเทสนาย โยเชติ สมฺปโยเชติ ปติฏฺาเปตีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. คมนวณฺณนคาถานมตฺโถ เถรคาถายํ วุตฺโตเยวาติ.
กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อภยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อภยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิปฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต. โส วุทฺธิมนฺวาย เวทงฺคปารโค สกปรสมยกุสโล เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ คาถาหิ โถเมสิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สุคตีสุเยวํ ¶ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อภโยตฺเววสฺส นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต นิคณฺเหิ สทฺธึ ¶ วิสฺสาสิโก หุตฺวา จรนฺโต เอกทิวสํ นิคณฺเน นาฏปุตฺเตน สตฺถุ วาทาโรปนตฺถาย เปสิโต นิปุณปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา นิปุณพฺยากรณํ สุตฺวา ปสนฺโน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานานุรูปํ าณํ เปเสตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๙๕. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อภยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. โลมสกงฺคิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อฏฺมาปทาเน ¶ อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิกํ อายสฺมโต โลมสกงฺคิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ. อปโร จนฺทโน นาม ตสฺส สหาโย จาสิ. เต ทฺเวปิ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานสา ปพฺพชิตฺวา ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา สุปริสุทฺธสีลา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสุขํ อนุภวึสุ. เตสุ อยํ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สากิยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อปโร จนฺทโน เทวปุตฺโต หุตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. อถ โส สกฺยกุลปฺปสาทเกน กาฬุทายินา อาราธิเตน ภควตา สกฺยราชูนํ มานมทฺทนาย กตํ เวสฺสนฺตรธมฺมเทสนายํ (ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕ อาทโย) โปกฺขรวสฺสอิทฺธิปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา มชฺฌิมนิกาเย วุตฺตํ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตนฺตเทสนํ สุตฺวา อรฺวาสํ วสนฺโต ภทฺเทกรตฺตสุตฺตนฺตเทสนานุสาสนํ (ม. นิ. ๓.๒๘๖ อาทโย) สริตฺวา ตทนุสาเรน าณํ เปเสตฺวา กมฺมฏฺานํ มนสิ กริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๒๕. อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิมาห. ตตฺถ กปฺโป ตาว จตุพฺพิโธ – สารกปฺโป, วรกปฺโป, มณฺฑกปฺโป, ภทฺทกปฺโปติ. เตสุ ยสฺมึ กปฺเป เอโก พุทฺโธ อุปฺปชฺชติ, อยํ สารกปฺโป นาม. ยสฺมึ ทฺเว วา ตโย วา พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ วรกปฺโป นาม. ยสฺมึ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ มณฺฑกปฺโป นาม. ยสฺมึ ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ภทฺทกปฺโป นาม. อฺตฺถ ปน –
‘‘สารกปฺโป ¶ มณฺฑกปฺโป, สารมณฺฑกปฺโป ตถา;
วรกปฺโป ภทฺทกปฺโป, กปฺปา ปฺจวิธา สิยุํ.
‘‘เอโก ทฺเว ตโย จตฺตาโร, ปฺจ พุทฺธา ยถากฺกมํ;
เอเตสุ ปฺจกปฺเปสุ, อุปฺปชฺชนฺติ วินายกา’’ติ. –
เอวํ ¶ ปฺจ กปฺปา วุตฺตา. เตสุ อยํ กปฺโป ‘‘กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป โคตโม เมตฺเตยฺโย’’ติ ปฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทกปฺโป นาม ชาโต.
ตสฺมา อิมสฺมึ ภทฺทกปฺปมฺหิ กสฺสโป นายโก อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โลมสกงฺคิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. วนวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา
นวมาปทาเน อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิกํ อายสฺมโต วนวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ตโต จุโต อรฺายตเน ภิกฺขูนํ สมีเป กโปตโยนิยํ นิพฺพตฺโต. เตสุ เมตฺตจิตฺโต ธมฺมํ สุตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส มาตุกุจฺฉิคตกาเลเยว มาตุ โทหโฬ อุทปาทิ วเน วสิตุํ วเน วิชายิตุํ ¶ . ตโต อิจฺฉานุรูปวเสน วเน วสนฺติยา คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. คพฺภโต นิกฺขนฺตฺจ นํ กาสาวขณฺเฑน ปฏิคฺคเหสุํ. ตทา โพธิสตฺตสฺส อุปฺปนฺนกาโล, ราชา ตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา สเหว โปเสสิ. อถ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉพฺพสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา พุทฺเธ ชาเต โส มหากสฺสปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺโสวาเท ปสนฺโน ตสฺส สนฺติกา พุทฺธุปฺปาทภาวํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อรหา อโหสิ.
๒๕๑. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิมาห. ตตฺถ พฺรหฺมพนฺธุ มหายโสติ เอตฺถ พฺราหฺมณานํ พนฺธุ าตโกติ พฺราหฺมณพนฺธูติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘พฺรหฺมพนฺธู’’ติ ¶ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โลกตฺตยพฺยาปกยสตฺตา มหายโส. เสสํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วนวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. จูฬสุคนฺธตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทสมาปทาเน ¶ อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิกํ อายสฺมโต สุคนฺธตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สพฺพทา นมสฺสมาโน มหาทานํ ททมาโน มาสสฺส สตฺตกฺขตฺตุํ ภควโต คนฺธกุฏิยา จตุชฺชาติคนฺเธน วิลิมฺเปสิ. ‘‘มม นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรโต สุคนฺธคนฺโธ นิพฺพตฺตตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ภควา ตํ พฺยากาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา ปฺุานิ กโรนฺโต ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต กามาวจรโลกํ สรีรคนฺเธน สุคนฺธํ กุรุมาโน สุคนฺธเทวปุตฺโตติ ปากโฏ อโหสิ. โส เทวโลกสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ตโต จุโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มหาโภคกุเล ¶ นิพฺพตฺติ, ตสฺส มาตุกุจฺฉิคตสฺเสว มาตุยา สรีรคนฺเธน สกลเคหํ สกลนครฺจ สุคนฺเธน เอกคนฺธํ อโหสิ, ชาตกฺขเณ สกลํ สาวตฺถินครํ สุคนฺธกรณฺฑโก วิย อโหสิ, เตนสฺส สุคนฺโธติ นามํ กรึสุ. โส วุทฺธึ อคมาสิ. ตทา สตฺถา สาวตฺถิยํ ปตฺวา เชตวนมหาวิหารํ ปฏิคฺคเหสิ, ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตสฺส อุปฺปนฺนทิวสโต ปฏฺาย ยาว ปรินิพฺพานา เอตฺถนฺตเร นิปนฺนฏฺานาทีสุ สุคนฺธเมว วายิ. เทวาปิ ทิพฺพจุณฺณทิพฺพคนฺธปุปฺผานิ โอกิรนฺติ.
๒๗๒. โสปิ เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเปติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว, เกวลํ ปฺุนานตฺตํ นามนานตฺตฺจ วิเสโส.
จูฬสุคนฺธตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปฺจปฺาสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕๖. ยสวคฺโค
๑. ยสตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉปฺปฺาสเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทาเน มหาสมุทฺทํ โอคฺคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ยสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อตฺตโน ภวนํ เนตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิ, ภควนฺตํ มหคฺเฆน ติจีวเรน อจฺฉาเทสิ, เอเกกฺจ ภิกฺขุํ มหคฺเฆเนว ปจฺเจกทุสฺสยุเคน สพฺเพน จ สมณปริกฺขาเรน. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา มหาโพธิมณฺฑลํ สตฺตหิ รตเนหิ ปูเชสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. เอวํ โส สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล พาราณสิยํ มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต ¶ หุตฺวา สุชาตาย ภควโต ขีรปายาสํ ทินฺนาย เสฏฺิธีตาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ยโส นาม นาเมน ปรมสุขุมาโล. ตสฺส ตโย ปาสาทา โหนฺติ – เอโก เหมนฺติโก, เอโก คิมฺหิโก, เอโก วสฺสิโกติ. โส วสฺสิเก ปาสาเท วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจารยมาโน วสติ, เหฏฺาปาสาทํ น โอตรติ. เหมนฺติเก ปาสาเท จตฺตาโร มาเส สุผุสิตวาตปานกวาเฏ ตตฺเถว ปฏิวสติ. คิมฺหิเก ปาสาเท พหุกวาฏวาตปานชาลาหิ สมฺปนฺเน ตตฺเถว วสติ. หตฺถปาทานํ สุขุมาลตาย ภูมิยํ นิสชฺชาทิกิจฺจํ นตฺถิ. สิมฺพลิตุลาทิปุณฺณสภาเว อตฺถริตฺวา ตตฺถ อุปธานานิ กิจฺจานิ กโรติ. เอวํ เทวโลเก เทวกุมาโร วิย ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตสฺส สมงฺคีภูตสฺส ปริจารยมานสฺส ปฏิกจฺเจว นิทฺทา โอกฺกมิ, ปริชนสฺสาปิ นิทฺทา โอกฺกมิ, สพฺพรตฺติโย จ เตลปทีโป ฌายติ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต ปฏิกจฺเจว ปพุชฺฌิตฺวา อทฺทส สกํ ปริชนํ สุปนฺตํ อฺิสฺสา กจฺเฉ วีณํ, อฺิสฺสา กณฺเ มุทิงฺคํ, อฺิสฺสา กจฺเฉ อาฬมฺพรํ, อฺํ วิเกสิกํ, วิกฺเขฬิกํ, อฺา วิปฺปลปนฺติโย หตฺถปตฺตํ สุสานํ มฺเ, ทิสฺวานสฺส อาทีนโว ปาตุรโหสิ, นิพฺพิทาย จิตฺตํ สณฺาสิ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺํ วต โภ’’ติ.
อถ ¶ โข ยโส กุลปุตฺโต สุวณฺณปาทุกาโย อาโรหิตฺวา เยน นิเวสนทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ, อมนุสฺสา ทฺวารํ วิวรึสุ – ‘‘มา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ¶ โกจิ อนฺตรายมกาสิ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชายา’’ติ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต เยน นครทฺวารํ เตนุปสงฺกมิ, อมนุสฺสา ทฺวารํ วิวรึสุ – ‘‘มา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตรายมกาสิ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชฺชายา’’ติ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต เยน อิสิปตนํ มิคทาโย เตนุปสงฺกมิ.
เตน โข ปน สมเยน ภควา รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย อชฺโฌกาเส จงฺกมติ, อทฺทสา โข ภควา ยสํ กุลปุตฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน จงฺกมา โอโรหิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต ภควโต อวิทูเร อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺํ วต โภ’’ติ. อถ โข ภควา ยสํ กุลปุตฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ โข, ยส, อนุปทฺทุตํ, อิทํ อนุปสฺสฏฺํ, เอหิ, ยส, นิสีท, ธมฺมํ เต เทเสสฺสามี’’ติ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต, ‘‘อิทํ กิร อนุปทฺทุตํ, อิทํ อนุปสฺสฏฺ’’นฺติ หฏฺโ อุทคฺโค สุวณฺณปาทุกาหิ โอโรหิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ภควา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, เสยฺยถิทํ, ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. ยทา ภควา อฺาสิ ยสํ กุลปุตฺตํ กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตํ, อถ ยา พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, ตํ ปกาเสสิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. เสยฺยถาปิ นาม สุทฺธํ วตฺถํ อปคตกาฬกํ สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, เอวเมว ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ตสฺมึเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
อถ โข ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส มาตา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ยสํ กุลปุตฺตํ อปสฺสนฺตี เยน เสฏฺิ คหปติ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เสฏฺึ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘ปุตฺโต เต คหปติ ยโส น ทิสฺสตี’’ติ. อถ โข, เสฏฺิ คหปติ, จตุทฺทิสา อสฺสทูเต อุยฺโยเชตฺวา สามํเยว เยน อิสิปตนํ มิคทาโย เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข, เสฏฺิ คหปติ, สุวณฺณปาทุกานํ นิกฺเขปํ, ทิสฺวาน ตํเยว อนุคมาสิ. อทฺทสา โข ภควา เสฏฺึ คหปตึ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขเรยฺยํ, ยถา เสฏฺิ คหปติ อิธ นิสินฺโน อิธ นิสินฺนํ ยสํ กุลปุตฺตํ น ปสฺเสยฺยา’’ติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขเรสิ. อถ โข เสฏฺิ คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ¶ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อปิ, ภนฺเต, ภควา ยสํ กุลปุตฺตํ ปสฺเสยฺยา’’ติ. เตน หิ คหปติ นิสีท, อปฺเปว นาม อิธ นิสินฺโน อิธ นิสินฺนํ ยสํ กุลปุตฺตํ ปสฺเสยฺยาสีติ. อถ โข เสฏฺิ คหปติ ‘‘อิเธว กิราหํ นิสินฺโน อิธ นิสินฺนํ ยสํ กุลปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ หฏฺโ อุทคฺโค ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส โข เสฏฺิสฺส คหปติสฺส ภควา อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ…เป… อปรปฺปจฺจโย อตฺถุ สาสเน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต, เสยฺยถาปิ ¶ , ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย, ปฏิจฺฉนฺนํ วา วิวเรยฺย มูฬฺหสฺส วา มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, อนฺธกาเร วา เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย ‘จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี’ติ, เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. โสว โลเก ปมํ อุปาสโก อโหสิ เตวาจิโก.
อถ โข ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ปิตุโน ธมฺเม เทสิยมาเน ยถาทิฏฺํ ยถาวิทิตํ ภูมึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนุปาทาย อายเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ยสสฺส โข กุลปุตฺตสฺส ปิตุโน ธมฺเม เทสิยมาเน ยถาทิฏฺํ ยถาวิทิตํ ภูมึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อภพฺโพ โข ยโส กุลปุตฺโต หีนายาวตฺติตฺวา กาเม ปริภฺุชิตุํ, เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโต, ยํนูนาหํ ตํ อิทฺธาภิสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ตํ อิทฺธาภิสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิ. อทฺทสา โข เสฏฺิ คหปติ ยสํ กุลปุตฺตํ นิสินฺนํ, ทิสฺวาน ยสํ กุลปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มาตา เต ตาต, ยส, ปริเทวโสกสมาปนฺนา, เทหิ มาตุยา ชีวิต’’นฺติ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต ภควนฺตํ อุลฺโลเกสิ. อถ โข ภควา เสฏฺึ คหปตึ เอตทโวจ – ‘‘ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, ยสฺส เสกฺเขน าเณน เสกฺเขน ทสฺสเนน ธมฺโม ทิฏฺโ วิทิโต เสยฺยถาปิ ตยา, ตสฺส ยถาทิฏฺํ ยถาวิทิตํ ภูมึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, ภพฺโพ นุ โข โส, คหปติ, หีนายาวตฺติตฺวา กาเม ปริภฺุชิตุํ เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโต’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยสสฺส โข, คหปติ, กุลปุตฺตสฺส เสกฺเขน าเณน เสกฺเขน ทสฺสเนน ธมฺโม ทิฏฺโ วิทิโต เสยฺยถาปิ ตยา, ตสฺส ยถาทิฏฺํ ยถาวิทิตํ ภูมึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อภพฺโพ โข, คหปติ, ยโส กุลปุตฺโต หีนายาวตฺติตฺวา กาเม ปริภฺุชิตุํ เสยฺยถาปิ ปุพฺเพ อคาริกภูโต’’ติ. ‘‘ลาภา, ภนฺเต, ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส, สุลทฺธํ, ภนฺเต, ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส ¶ , ยถา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต ภควา, อชฺชตนาย ภตฺตํ ยเสน กุลปุตฺเตน ปจฺฉาสมเณนา’’ติ ¶ . ‘‘อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน’’. อถ โข เสฏฺิ คหปติ ¶ , ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข ยโส กุลปุตฺโต อจิรปกฺกนฺเต เสฏฺิมฺหิ คหปติมฺหิ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ, สาว ตสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทา อโหสิ.
๑. อรหา ปน หุตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มหาสมุทฺทํ โอคฺคยฺหาติอาทิมาห. ตตฺถ สมุทฺทนฺติ องฺคุลิมุทฺทาย สํ สุฏฺุ ทสฺเสตพฺพโต สมุทฺโท, อถ วา สํ สุฏฺุ อุทิยติ โขภิยติ ปโสธิยติ โฆสนํ กโรนฺโต อาลุฬิยตีติ สมุทฺโท, มหนฺโต จ โส สมุทฺโท จาติ มหาสมุทฺโท, ตํ มหาสมุทฺทํ. โอคฺคยฺหาติ อชฺโฌคาเหตฺวา อพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตสฺส มหาสมุทฺทสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา, สามฺยตฺเถ เจตํ อุปโยควจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ภวนํ เม สุมาปิตนฺติ เอตฺถ ภวนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ นิวสนฺติ จตูหิ อิริยาปเถหิ วาสํ กปฺเปนฺติ เอตฺถาติ ภวนํ, มยฺหํ ตํ ภวนํ ตํ วิมานํ ตํ ปาสาทํ ปฺจปาการกูฏาคาเรหิ สํ สุฏฺุ มาปิตํ นครํ, อตฺตโน พเลน สุฏฺุ นิมฺมิตนฺติ อตฺโถ. สุนิมฺมิตา โปกฺขรณีติ สุมหนฺตา หุตฺวา ภูตา อิตา คตา ปวตฺตา ขณิตา กตาติ โปกฺขรณี, มจฺฉกจฺฉปปุปฺผปุลินติตฺถมธุโรทกาทีหิ สุฏฺุ นิพฺพตฺตา นิมฺมิตาติ อตฺโถ. จกฺกวากูปกูชิตาติ จกฺกวากกุกฺกุฏหํสาทีหิ กูชิตา โฆสิตา นาทิตา สา โปกฺขรณีติ สมฺพนฺโธ. อิโต ปรํ นทีวนทฺวิปทจตุปฺปทปาทปปกฺขีนํ วณฺณฺจ สุเมธสฺส ภควโต ทสฺสนฺจ นิมนฺเตตฺวา สุเมธสฺส ภควโต ทานกฺกมฺจ สุวิฺเยฺยเมว.
โลกาหุติปฏิคฺคหนฺติ เอตฺถ โลเก อาหุติ โลกาหุติ, กามรูปารูปสงฺขาตสฺส โลกสฺส อาหุตึ ปูชาสกฺการํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ โลกาหุติปฏิคฺคหํ, สุเมธํ ภควนฺตนฺติ อตฺโถ. เสสํ พฺยากรณทานฺจ อรหตฺตปฺปตฺตผลฺจ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ยสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. นทีกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทุติยาปทาเน ¶ ¶ ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นทีกสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตนา โรปิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส ปมุปฺปนฺนํ มโนสิลาวณฺณํ เอกํ อมฺพผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล อุรุเวลกสฺสปสฺส ภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ อนิจฺฉนฺโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ เนรฺชราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา วิหรติ. นทีตีเร วสนโต กสฺสปโคตฺตตาย จ นทีกสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. ตสฺส ภควา สปริสสฺส เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. โส ภควโต คยาสีเส อาทิตฺตปริยาย เทสนาย (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สตฺถา ยสํ กุลปุตฺตํ ปพฺพาเชตฺวา อุรุเวลายํ ตโย ภาติกชฏิเล ทเมตุํ เยน อุรุเวลา ตทวสริ. เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ ตโย ชฏิลา ปฏิวสนฺติ อุรุเวลกสฺสโป นทีกสฺสโป คยากสฺสโปติ, เตสุ อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ปฺจนฺนํ ชฏิลสตานํ นายโก โหติ วินายโก อคฺโค ปมุโข ปาโมกฺโข, นทีกสฺสโป ชฏิโล ติณฺณํ ชฏิลสตานํ นายโก โหติ วินายโก อคฺโค ปมุโข ปาโมกฺโข, คยากสฺสโป ชฏิโล ทฺวินฺนํ ชฏิลสตานํ นายโก โหติ วินายโก อคฺโค ปมุโข ปาโมกฺโข. อถ โข ภควา เยน อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘สเจ เต, กสฺสป, อครุ, วเสยฺยาม เอกรตฺตํ อคฺยาคาเร’’ติ. น โข เม, มหาสมณ, ครุ, จณฺเฑตฺถ นาคราชา อิทฺธิมา อาสิวิโส โฆรวิโส, โส ตํ มา วิเหเสีติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ เอตทโวจ…เป… ตติยมฺปิ…เป… โส ตํ มา วิเหเสีติ. อปฺเปว มํ น วิเหเยฺย, อิงฺฆ ตฺวํ, กสฺสป, อนุชานาหิ อคฺยาคารนฺติ ¶ . วิหร, มหาสมณ, ยถาสุขนฺติ. อถ โข ภควา อคฺยาคารํ ปวิสิตฺวา ติณสนฺถารกํ ปฺเปตฺวา นิสีทิ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา.
อทฺทสา โข โส นาโค ภควนฺตํ ปวิฏฺํ, ทิสฺวา ทุมฺมโน ปธูปายิ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ ¶ – ‘‘ยํนูนาหํ อิมสฺส นาคสฺส อนุปหจฺจ ฉวิฺจ จมฺมฺจ ¶ มํสฺจ นฺหารฺุจ อฏฺิฺจ อฏฺิมิฺชฺจ เตชสา เตชํ ปริยาทิเยยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขริตฺวา ปธูปายิ. อถ โข โส นาโค มกฺขํ อสหมาโน ปชฺชลิ. ภควาปิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปชฺชลิ. อุภินฺนํ สโชติภูตานํ อคฺยาคารํ อาทิตฺตํ วิย โหติ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ. อถ โข เต ชฏิลา อคฺยาคารํ ปริวาเรตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘อภิรูโป วต, โภ, มหาสมโณ นาเคน วิเหิยตี’’ติ. อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ตสฺส นาคสฺส อนุปหจฺจ ฉวิฺจ จมฺมฺจ มํสฺจ นฺหารฺุจ อฏฺิฺจ อฏฺิมิฺชฺจ เตชสา เตชํ ปริยาทิยิตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ทสฺเสสิ – ‘‘อยํ เต, กสฺสป, นาโค ปริยาทินฺโน อสฺส เตชสา เตโช’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จณฺฑสฺส นาคราชสฺส อิทฺธิมโต อาสิวิสสฺส โฆรวิสสฺส เตชสา เตชํ ปริยาทิยิสฺสติ, น ตฺเวว โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
‘‘เนรฺชรายํ ภควา, อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ อโวจ;
สเจ เต กสฺสป อครุ, วิหเรมุ อชฺชณฺโห อคฺคิสาลมฺหี’’ติ.
‘‘น โข เม มหาสมณ ครุ, ผาสุกาโมว ตํ นิวาเรมิ;
จณฺเฑตฺถ นาคราชา, อิทฺธิมา อาสิวิโส โฆรวิโส;
โส ตํ มา วิเหเสี’’ติ.
‘‘อปฺเปว ¶ มํ น วิเหเยฺย, อิงฺฆ ตฺวํ กสฺสป อนุชานาหิ อคฺยาคารนฺติ;
ทินฺนนฺติ นํ วิทิตฺวา, อภีโต ปาวิสิ ภยมตีโต.
‘‘ทิสฺวา อิสึ ปวิฏฺํ, อหินาโค ทุมฺมโน ปธูปายิ;
สุมนมนโส อธิมโน, มนุสฺสนาโคปิ ตตฺถ ปธูปายิ.
‘‘มกฺขฺจ อสหมาโน, อหินาโค ปาวโกว ปชฺชลิ;
เตโชธาตุสุกุสโล, มนุสฺสนาโคปิ ตตฺถ ปชฺชลิ.
‘‘อุภินฺนํ ¶ สโชติภูตานํ,
อคฺยาคารํ อาทิตฺตํ โหติ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ;
อุทิจฺฉเร ชฏิลา, อภิรูโป วต โภ มหาสมโณ;
นาเคน วิเหิยตีติ ภณนฺติ.
‘‘อถ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน, หตา นาคสฺส อจฺจิโย โหนฺติ;
อิทฺธิมโต ปน ิตา, อเนกวณฺณา อจฺจิโย โหนฺติ.
‘‘นีลา อถ โลหิติกา, มฺชิฏฺา ปีตกา ผลิกวณฺณาโย;
องฺคีรสสฺส กาเย, อเนกวณฺณา อจฺจิโย โหนฺติ.
‘‘ปตฺตมฺหิ โอทหิตฺวา, อหินาคํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ;
อยํ เต กสฺสป นาโค, ปริยาทินฺโน อสฺส เตชสา เตโช’’ติ.
อถ ¶ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ภควโต อิมินา อิทฺธิปาฏิหาริเยน อภิปฺปสนฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิเธว, มหาสมณ, วิหร, อหํ เต ธุวภตฺเตนา’’ติ.
ปมํ ปาฏิหาริยํ.
อถ ¶ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส อสฺสมสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ วิหาสิ. อถ โข จตฺตาโร มหาราชาโน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา จตุทฺทิสา อฏฺํสุ เสยฺยถาปิ มหนฺตา อคฺคิกฺขนฺธา. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺตํ, เต นุ โข เต, มหาสมณ, อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ตฺวํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา จตุทฺทิสา อฏฺํสุ เสยฺยถาปิ มหนฺตา อคฺคิกฺขนฺธา’’ติ. เอเต โข, กสฺสป, จตฺตาโร มหาราชาโน เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ ธมฺมสฺสวนายาติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโรปิ มหาราชาโน อุปสงฺกมิสฺสนฺติ ธมฺมสฺสวนาย, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ ¶ . อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
ทุติยํ ปาฏิหาริยํ.
อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ เสยฺยถาปิ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมาหิ วณฺณนิภาหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺตํ, โก นุ โข โส, มหาสมณ, อภิกฺกนฺตาย ¶ รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ตฺวํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ เสยฺยถาปิ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมาหิ วณฺณนิภาหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ. เอโส โข, กสฺสป, สกฺโก เทวานมินฺโท เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ ธมฺมสฺสวนายาติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม สกฺโกปิ เทวานมินฺโท อุปสงฺกมิสฺสติ ธมฺมสฺสวนาย, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ ¶ . อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
ตติยํ ปาฏิหาริยํ.
อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ เสยฺยถาปิ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมาหิ วณฺณนิภาหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺตํ, โก นุ โข โส, มหาสมณ, อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺโณ เกวลกปฺปํ วนสณฺฑํ โอภาเสตฺวา เยน ตฺวํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ เสยฺยถาปิ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมาหิ วณฺณนิภาหิ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติ. เอโส โข, กสฺสป, พฺรหฺมา สหมฺปติ เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ ธมฺมสฺสวนายาติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม พฺรหฺมาปิ สหมฺปติ อุปสงฺกมิสฺสติ ¶ ธมฺมสฺสวนาย, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
จตุตฺถํ ปาฏิหาริยํ.
เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต โหติ, เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ¶ อาทาย อภิกฺกมิตุกามา โหนฺติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘เอตรหิ โข เม มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต, เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อภิกฺกมิสฺสนฺติ, สเจ มหาสมโณ มหาชนกาเย อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสติ, มหาสมณสฺส ลาภสกฺกาโร อภิวฑฺฒิสฺสติ, มม ลาภสกฺกาโร ปริหายิสฺสติ, อโห นูน มหาสมโณ สฺวาตนาย นาคจฺเฉยฺยา’’ติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา ตโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อโนตตฺตทเห ปริภฺุชิตฺวา ตตฺเถว ทิวาวิหารํ อกาสิ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺตํ, กึ นุ โข, มหาสมณ, หิยฺโย นาคมาสิ, อปิจ มยํ ตํ สราม, ‘กึ นุ โข มหาสมโณ นาคจฺฉตี’ติ, ขาทนียสฺส จ โภชนียสฺส ¶ จ เต ปฏิวีโส ปิโต’’ติ. นนุ เต, กสฺสป, เอตทโหสิ – ‘‘เอตรหิ โข เม มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อภิกฺกมิสฺสนฺติ, สเจ มหาสมโณ มหาชนกาเย อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสติ, มหาสมณสฺส ลาภสกฺกาโร อภิวฑฺฒิสฺสติ, มม ลาภสกฺกาโร ปริหายิสฺสติ, อโห นูน มหาสมโณ สฺวาตนาย นาคจฺเฉยฺยา’’ติ, โส โข อหํ, กสฺสป, ตว เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา ตโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อโนตตฺตทเห ปริภฺุชิตฺวา ตตฺเถว ทิวาวิหารํ อกาสินฺติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานิสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
ปฺจมํ ปาฏิหาริยํ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน ภควโต ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนํ โหติ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘กตฺถ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ โธเวยฺย’’นฺติ? อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ¶ ปาณินา โปกฺขรณึ ขณิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ ปริมทฺเทยฺย’’นฺติ? อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย มหตึ สิลํ อุปนิกฺขิปิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ ปริมทฺทตู’’ติ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ อาลมฺพิตฺวา อุตฺตเรยฺย’’นฺติ? อถ โข กกุเธ อธิวตฺถา เทวตา ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย สาขํ โอนาเมสิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, อาลมฺพิตฺวา อุตฺตรตู’’ติ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ? อถ โข สกฺโก เทวานมินฺโท ภควโต เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย มหตึ สิลํ อุปนิกฺขิปิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ วิสฺสชฺเชตู’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺตํ, กึ นุ โข, มหาสมณ, นายํ ปุพฺเพ อิธ โปกฺขรณี สายํ อิธ โปกฺขรณี, นยิมา สิลา ปุพฺเพ อุปนิกฺขิตฺตา, เกนิมา สิลา อุปนิกฺขิตฺตา, นยิมสฺส กกุธสฺส ปุพฺเพ สาขา โอนตา, สายํ สาขา โอนตา’’ติ? อิธ เม, กสฺสป, ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนํ ¶ อโหสิ, ตสฺส มยฺหํ, กสฺสป, เอตทโหสิ – ‘‘กตฺถ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ โธเวยฺย’’นฺติ? อถ โข, กสฺสป, สกฺโก เทวานมินฺโท มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ปาณินา โปกฺขรณึ ขณิตฺวา มํ เอตทโวจ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ โธวตู’’ติ. สายํ, กสฺสป, อมนุสฺเสน ปาณินา ขณิตา โปกฺขรณี. ตสฺส มยฺหํ, กสฺสป, เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ ปริมทฺเทยฺย’’นฺติ? อถ โข, กสฺสป, สกฺโก เทวานมินฺโท มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย มหตึ สิลํ อุปนิกฺขิปิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ ปริมทฺทตู’’ติ? สายํ, กสฺสป, อมนุสฺเสน อุปนิกฺขิตฺตา สิลา. ตสฺส มยฺหํ, กสฺสป, เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ อาลมฺพิตฺวา อุตฺตเรยฺย’’นฺติ? อถ โข, กสฺสป, กกุเธ อธิวตฺถา เทวตา มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย สาขํ โอนาเมสิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, อาลมฺพิตฺวา อุตฺตรตู’’ติ? สฺวายํ อาหรหตฺโถ กกุโธ. ตสฺส มยฺหํ, กสฺสป, เอตทโหสิ – ‘‘กิมฺหิ นุ โข อหํ ปํสุกูลํ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ? อถ โข, กสฺสป, สกฺโก เทวานมินฺโท มม เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ¶ มหตึ สิลํ อุปนิกฺขิปิ – ‘‘อิธ, ภนฺเต ภควา, ปํสุกูลํ วิสฺสชฺเชตู’’ติ? สายํ, กสฺสป, อมนุสฺเสน อุปนิกฺขิตฺตา สิลาติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก มหาสมโณ มหานุภาโว ¶ , ยตฺร หิ นาม สกฺโกปิ เทวานมินฺโท เวยฺยาวจฺจํ กริสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, กสฺสป, อายามห’’นฺติ อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ อุยฺโยเชตฺวา ยาย ชมฺพุยา ชมฺพุทีโป ปฺายติ, ตโต ผลํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสีทิ. อทฺทสา โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ภควนฺตํ อคฺยาคาเร นิสินฺนํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมน ตฺวํ, มหาสมณ, มคฺเคน อาคโต, อหํ ตยา ปมตรํ ปกฺกนฺโต, โส ตฺวํ ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสินฺโน’’ติ? ‘‘อิธาหํ, กสฺสป, ตํ อุยฺโยเชตฺวา ยาย ชมฺพุยา ชมฺพุทีโป ปฺายติ, ตโต ผลํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสินฺโน. อิทํ โข, กสฺสป, ชมฺพุผลํ วณฺณสมฺปนฺนํ คนฺธสมฺปนฺนํ รสสมฺปนฺนํ, สเจ อากงฺขสิ ปริภฺุชา’’ติ. ‘‘อลํ, มหาสมณ, ตฺวํเยว ตํ อรหสิ, ตฺวํเยว ตํ ปริภฺุชา’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม มํ ปมตรํ อุยฺโยเชตฺวา ยาย ชมฺพุยา ¶ ชมฺพุทีโป ปฺายติ, ตโต ผลํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสีทิสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วิหาสิ.
อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรเจสิ – ‘‘กาโล, มหาสมณ, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ. ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, กสฺสป, อายามห’’นฺติ อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ อุยฺโยเชตฺวา ยาย ชมฺพุยา ชมฺพุทีโป ปฺายติ, ตสฺสา อวิทูเร อมฺโพ…เป… ตสฺสา อวิทูเร อามลกี…เป… ¶ ตสฺสา อวิทูเร หรีตกี…เป… ตาวตึสํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสีทิ. อทฺทสา โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ภควนฺตํ อคฺยาคาเร นิสินฺนํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กตเมน ตฺวํ, มหาสมณ, มคฺเคน อาคโต, อหํ ตยา ปมตรํ ปกฺกนฺโต, โส ตฺวํ ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสินฺโน’’ติ? ‘‘อิธาหํ, กสฺสป, ตํ อุยฺโยเชตฺวา ตาวตึสํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสินฺโน. อิทํ โข, กสฺสป, ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ วณฺณสมฺปนฺนํ คนฺธสมฺปนฺนํ, สเจ อากงฺขสิ คณฺหา’’ติ ¶ . ‘‘อลํ, มหาสมณ, ตฺวํเยว ตํ อรหสิ, ตฺวํเยว ตํ คณฺหา’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม มํ ปมตรํ อุยฺโยเชตฺวา ตาวตึสํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ คเหตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา อคฺยาคาเร นิสีทิสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน เต ชฏิลา อคฺคึ ปริจริตุกามา น สกฺโกนฺติ กฏฺานิ ผาเลตุํ. อถ โข เตสํ ชฏิลานํ เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข มหาสมณสฺส อิทฺธานุภาโว ยถา มยํ น สกฺโกม กฏฺานิ ผาเลตุ’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปํ ¶ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘ผาลิยนฺตุ, กสฺสป, กฏฺานี’’ติ. ‘‘ผาลิยนฺตุ, มหาสมณา’’ติ. สกิเทว ปฺจ กฏฺสตานิ ผาลิยึสุ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม กฏฺานิปิ ผาลิยิสฺสนฺติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน เต ชฏิลา อคฺคึ ปริจริตุกามา น สกฺโกนฺติ อคฺคึ อุชฺชเลตุํ. อถ โข เตสํ ชฏิลานํ เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข มหาสมณสฺส อิทฺธานุภาโว ยถา มยํ น สกฺโกม อคฺคึ อุชฺชเลตุ’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘อุชฺชลิยนฺตุ, กสฺสป, อคฺคี’’ติ. ‘‘อุชฺชลิยนฺตุ, มหาสมณา’’ติ. สกิเทว ปฺจ อคฺคิสตานิ อุชฺชลิยึสุ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม อคฺคีปิ อุชฺชลิยิสฺสนฺติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน เต ชฏิลา อคฺคึ ปริจริตฺวา น สกฺโกนฺติ อคฺคึ วิชฺฌาเปตุํ. อถ โข เตสํ ชฏิลานํ เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข มหาสมณสฺส อิทฺธานุภาโว ยถา มยํ น สกฺโกม อคฺคึ วิชฺฌาเปตุ’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘วิชฺฌายนฺตุ, กสฺสป, อคฺคี’’ติ. ‘‘วิชฺฌายนฺตุ, มหาสมณา’’ติ. สกิเทว ปฺจ อคฺคิสตานิ วิชฺฌายึสุ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม อคฺคีปิ วิชฺฌายิสฺสนฺติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน เต ชฏิลา สีตาสุ เหมนฺติกาสุ รตฺตีสุ อนฺตรฏฺกาสุ หิมปาตสมเย ¶ นชฺชา เนรฺชราย อุมฺมุชฺชนฺติปิ นิมุชฺชนฺติปิ อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ กโรนฺติ. อถ โข ภควา ปฺจมตฺตานิ มนฺทามุขิสตานิ อภินิมฺมินิ ยตฺถ เต ชฏิลา อุตฺตริตฺวา วิสิพฺเพสุํ. อถ โข เตสํ ชฏิลานํ เอตทโหสิ – ‘‘นิสฺสํสยํ โข มหาสมณสฺส อิทฺธานุภาโว ยถยิมา มนฺทามุขิโย นิมฺมิตา’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม ตาว พหู มนฺทามุขิโยปิ อภินิมฺมินิสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน มหา อกาลเมโฆ ปาวสฺสิ, มหา อุทกวาหโก สฺชายิ, ยสฺมึ ปเทเส ภควา วิหรติ โส ปเทโส อุทเกน น โอตฺถโฏ โหติ. อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ สมนฺตา อุทกํ อุสฺสาเรตฺวา มชฺเฌ เรณุหตาย ภูมิยา จงฺกเมยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา สมนฺตา อุทกํ อุสฺสาเรตฺวา มชฺเฌ เรณุหตาย ภูมิยา จงฺกมิ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ‘‘มาเหว โข มหาสมโณ อุทเกน วูฬฺโห อโหสี’’ติ นาวาย สมฺพหุเลหิ ชฏิเลหิ สทฺธึ ยสฺมึ ปเทเส ภควา วิหรติ, ตํ ปเทสํ อคมาสิ. อทฺทสา โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ภควนฺตํ ¶ สมนฺตา อุทกํ อุสฺสาเรตฺวา มชฺเฌ เรณุหตาย ภูมิยา จงฺกมนฺตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ นุ ตฺวํ, มหาสมณา’’ติ. ‘‘อยมหมสฺมิ, กสฺสปา’’ติ ภควา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นาวาย ปจฺจุฏฺาสิ. อถ โข อุรุเวลกสฺสปสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว ¶ , ยตฺร หิ นาม อุทกมฺปิ น ปวาหิสฺสติ, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’’นฺติ.
อถ โข ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘จิรมฺปิ โข อิมสฺส โมฆปุริสสฺส เอวํ ภวิสฺสติ ‘มหิทฺธิโก โข มหาสมโณ มหานุภาโว, น ตฺเวว จ โข อรหา ยถา อห’นฺติ, ยํนูนาหํ อิมํ ชฏิลํ สํเวเชยฺย’’นฺติ. อถ โข ภควา อุรุเวลกสฺสปํ ชฏิลํ เอตทโวจ – ‘‘เนว จ โข ตฺวํ, กสฺสป, อรหา, นาปิ อรหตฺตมคฺคสมาปนฺโน, สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ, ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺสสิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘ตฺวํ โขสิ, กสฺสป, ปฺจนฺนํ ชฏิลสตานํ นายโก วินายโก อคฺโค ปมุโข ปาโมกฺโข, เตปิ ตาว อปโลเกหิ, ยถา เต มฺิสฺสนฺติ, ตถา เต กริสฺสนฺตี’’ติ. อถ โข อุรุเวลกสฺสโป ชฏิโล เยน เต ชฏิลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ชฏิเล เอตทโวจ – ‘‘อิจฺฉามหํ, โภ, มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, ยถา ภวนฺโต มฺนฺติ ตถา กโรนฺตู’’ติ. ‘‘จิรปฏิกา มยํ, โภ, มหาสมเณ อภิปฺปสนฺนา, สเจ ภวํ ¶ มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จริสฺสติ, สพฺเพว มยํ มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามา’’ติ. อถ โข เต ชฏิลา เกสมิสฺสํ ชฏามิสฺสํ ขาริกาชมิสฺสํ อคฺคิหุตมิสฺสํ อุทเก ปวาเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ลเภยฺยาม มยํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยาม อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. สาว เตสํ อายสฺมนฺตานํ อุปสมฺปทา อโหสิ.
อทฺทสา โข นทีกสฺสโป ชฏิโล เกสมิสฺสํ ชฏามิสฺสํ ขาริกาชมิสฺสํ อคฺคิหุตมิสฺสํ อุทเก วุยฺหมาเน, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มาเหว เม ภาตุโน อุปสคฺโค อโหสี’’ติ, ชฏิเล ปาเหสิ – ‘‘คจฺฉถ เม ภาตรํ ชานาถา’’ติ, สามฺจ ตีหิ ชฏิลสเตหิ สทฺธึ เยนายสฺมา อุรุเวลกสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ ¶ อุรุเวลกสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ นุ โข, กสฺสป, เสยฺโย’’ติ? ‘‘อามาวุโส, อิทํ เสยฺโย’’ติ. อถ โข เต ชฏิลา เกสมิสฺสํ ชฏามิสฺสํ ขาริกาชมิสฺสํ อคฺคิหุตมิสฺสํ ¶ อุทเก ปวาเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ลเภยฺยาม มยํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยาม อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. สาว เตสํ อายสฺมนฺตานํ อุปสมฺปทา อโหสิ.
อทฺทสา โข คยากสฺสโป ชฏิโล เกสมิสฺสํ ชฏามิสฺสํ ขาริกาชมิสฺสํ อคฺคิหุตมิสฺสํ อุทเก วุยฺหมาเน, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มาเหว เม ภาตูนํ อุปสคฺโค อโหสี’’ติ, ชฏิเล ปาเหสิ – ‘‘คจฺฉถ เม ภาตโร ชานาถา’’ติ, สามฺจ ทฺวีหิ ชฏิลสเตหิ สทฺธึ เยนายสฺมา อุรุเวลกสฺสโป เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุรุเวลกสฺสปํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ นุ โข, กสฺสป, เสยฺโย’’ติ? ‘‘อามาวุโส, อิทํ เสยฺโย’’ติ. อถ โข เต ชฏิลา เกสมิสฺสํ ชฏามิสฺสํ ขาริกาชมิสฺสํ อคฺคิหุตมิสฺสํ อุทเก ปวาเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ลเภยฺยาม มยํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยาม อุปสมฺปท’’นฺติ. ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ, ภควา อโวจ – ‘‘สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. สาว เตสํ อายสฺมนฺตานํ อุปสมฺปทา อโหสิ.
‘‘ภควโต ¶ อธิฏฺาเนน ปฺจ กฏฺสตานิ น ผาลิยึสุ, ผาลิยึสุ, อคฺคี น อุชฺชลิยึสุ, อุชฺชลิยึสุ, น วิชฺฌายึสุ, วิชฺฌายึสุ, ปฺจ มนฺทามุขิสตานิ อภินิมฺมินิ, เอเตน นเยน อฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานิ โหนฺติ.
‘‘อถ โข ภควา อุรุเวลายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เยน คยาสีสํ เตน จาริกํ ปกฺกามิ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ สหสฺเสน สพฺเพเหว ปุราณชฏิเลหิ. ตตฺร สุทํ ภควา คยายํ วิหรติ คยาสีเส สทฺธึ ภิกฺขุสหสฺเสน. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขุ อามนฺเตสิ (สํ. นิ. ๔.๒๘) – ‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ, จกฺขุ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, จกฺขุวิฺาณํ ¶ อาทิตฺตํ, จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ¶ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ, ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺตนฺติ วทามิ? โสตํ อาทิตฺตํ, สทฺทา อาทิตฺตา…เป… ฆานํ อาทิตฺตํ, คนฺธา อาทิตฺตา…เป… ชิวฺหา อาทิตฺตา, รสา อาทิตฺตา…เป… กาโย อาทิตฺโต, โผฏฺพฺพา อาทิตฺตา…เป… มโน อาทิตฺโต, ธมฺมา อาทิตฺตา, มโนวิฺาณํ อาทิตฺตํ, มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ, ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ, ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺต’’’นฺติ วทามิ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. โสตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, สทฺเทสุปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ฆานสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, คนฺเธสุปิ นิพฺพินฺทติ…เป… ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ, รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ…เป… กายสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, โผฏฺพฺเพสุปิ นิพฺพินฺทติ…เป… มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ, มโนวิฺาเณปิ นิพฺพินฺทติ, มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, ยมิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ ¶ , วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ, ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ.
อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ตสฺส ภิกฺขุสหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ.
๒๙. เอวํ อาทิตฺตปริยายเทสนํ สุตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ สมฺปตฺโต นทีกสฺสโป เถโร โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ อคฺคผลนฺติ อุตฺตมผลํ, อตฺตนา โรปิตอมฺพรุกฺขสฺส อาทิมฺหิ คหิตผลํ วา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
นทีกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. คยากสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา
ตติยาปทาเน ¶ อชินจมฺมวตฺโถหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต คยากสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึสกปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน อสฺสมํ มาเปตฺวา วนมูลผลาหาโร วสติ. เตน จ สมเยน ภควา เอโก อทุติโย ตสฺส อสฺสมสมีเปนาคจฺฉิ, โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต เวลํ โอโลเกนฺโต มโนหรานิ โกลผลานิ สตฺถุ อุปเนสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธึ คยาย วิหรติ. คยาย วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ คยากสฺสโปติ สมฺา อโหสิ. โส ภควโต สทฺธึ ปริสาย เอหิภิกฺขูปสมฺปทํ ทตฺวา นทีกสฺสปสฺส วุตฺตนเยน อาทิตฺตปริยาย เทสนาย โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
๓๕. โส อรหตฺตํ ปตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อชินจมฺมวตฺโถหนฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อชินจมฺมวตฺโถติ ตาปสปพฺพชิตตฺตา อชินจมฺมนิวาสนปาวุรโณติ อตฺโถ. ขาริภารธโรติ ตาปสกาเล ตาปสปริกฺขารปริปุณฺณกาชธโรติ อตฺโถ. ขาริกตาปสปริกฺขาเร ปูเรตฺวา. โกลํ อหาสิ อสฺสมนฺติ โกลผลํ อสฺสเม ปูเรตฺวา อสฺสเม นิสินฺโนติ อตฺโถ. อโคปยินฺติ ¶ ปาเ โกลผลํ ปริเยสิตฺวา อสฺสมํ โคเปสึ รกฺขินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คยากสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. กิมิลตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุตฺถาปทาเน นิพฺพุเต กกุสนฺธมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กิมิลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ปรินิพฺพุเต สตฺถริ ¶ ตสฺส ธาตุโย อุทฺทิสฺส สลลมาลาหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตาวตึเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กิมิโลติ ตสฺส นามํ อกาสิ. โส วยปฺปตฺโต โภคสมฺปตฺติยา ปมตฺโต วิหรติ. ตสฺส าณปริปากํ ตฺวา สํเวคชนนตฺถํ อนุปิยายํ วิหรนฺโต สตฺถา ปมโยพฺพเน ิตํ รมณียํ อิตฺถิรูปํ อภินิมฺมินิตฺวา ปุรโต ทสฺเสตฺวา ปุน อนุกฺกเมน ยถา ชราโรควิปตฺตีหิ อภิภูตา ทิสฺสติ, ตถา อกาสิ. ตํ ทิสฺวา กิมิลกุมาโร อติวิย สํเวคชาโต อตฺตโน สํเวคํ ปกาเสนฺโต ภควโต ปากฏํ กตฺวา ลทฺธานุสาสโน อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๒. โส อรหตฺตํ ปตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต กกุสนฺธมฺหีติอาทิมาห. พฺราหฺมณมฺหิ วุสีมตีติ ปฺจหิ วสิตาหิ วสิปฺปตฺตมฺหิ ภควติ. พฺราหฺมณสฺส สพฺพคุณคเณหิ มณฺฑิตตฺตา อภิวูฬฺหีตตฺตา พฺราหฺมณมฺหิ กกุสนฺเธ ภควติ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมวาติ.
กิมิลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. วชฺชิปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
สหสฺสรํสี ¶ ¶ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต วชฺชิปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุติกปฺเป เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ภิกฺขาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กทลิผลานิ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุมาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติ, วชฺชิราชปุตฺตตฺตา วชฺชิปุตฺโตตฺเววสฺส สมฺา. โส ทหโร หุตฺวา หตฺถิสิปฺปาทิสิกฺขนกาเลปิ เหตุสมฺปนฺนตาย นิสฺสรณชฺฌาสโยว หุตฺวา วิจรนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา อปรภาเค อจิรปรินิพฺพุเต สตฺถริ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ สงฺเกตํ กตฺวา มหาเถเรสุ ตตฺถ ตตฺถ วิหรนฺเตสุ เอกทิวสํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เสขํเยว สมานํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส อุปริมคฺคาธิคมาย อุสฺสาหํ ชเนนฺโต –
‘‘รุกฺขมูลคหนํ ¶ ปสกฺกิย, นิพฺพานํ หทยสฺมึ โอปิย;
ฌาย โคตม มา จ ปมาโท, กึ เต พิฬิพิฬิกา กริสฺสตี’’ติ. (เถรคา. ๑๑๙) – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ รุกฺขมูลคหนนฺติ รุกฺขมูลภูตํ คหนํ, คหนฺหิ อตฺถิ, น รุกฺขมูลํ, รุกฺขมูลฺจ อตฺถิ, น คหนํ, เตสุ รุกฺขมูลคฺคหเณน านสฺส ฉายาย สมฺปนฺนตาย วาตาตปปริสฺสยาภาวํ ทีเปติ, คหนคฺคหเณน นิวาตภาเวน วาตปริสฺสยาภาวํ ชนสมฺพาธาภาวฺจ ทสฺเสติ, ตทุภเยน จ ภาวนาโยคฺยตํ. ปสกฺกิยาติ อุปคนฺตฺวา. นิพฺพานํ หทยสฺมึ โอปิยาติ ‘‘เอวํ มยา ปฏิปชฺชิตฺวา นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพ’’นฺติ นิพฺพุตึ หทเย เปตฺวา จิตฺเต กตฺวา. ฌายาติ ติลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌาย, วิปสฺสนาภาวนาสหิตํ มคฺคภาวนํ ภาเวหิ. โคตมาติ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ โคตฺเตนาลปติ. มา จ ปมาโทติ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ มา ปมาทํ อาปชฺชิ. อิทานิ ยาทิโส ¶ เถรสฺส ปมาโท, ตํ ปฏิกฺเขปวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ เต พิฬิพิฬิกา กริสฺสตี’’ติ อาห. ตตฺถ พิฬิพิฬิกาติ พิฬิพิฬิกิริยา, พิฬิพิฬิติสทฺทปวตฺติ ยถา นิรตฺถกา, เอวํ พิฬิพิฬิกาสทิสา ชนปฺตฺติ. กึ เต กริสฺสตีติ กีทิสํ อตฺถํ ตุยฺหํ สาเธสฺสติ, ตสฺมา ชนปฺตฺตึ ปหาย สทตฺถปสุโต โหหีติ โอวาทํ อทาสิ.
ตํ ¶ สุตฺวา อฺเหิ วุตฺเตน วิสฺสคนฺธวายนวจเนน สํเวคชาโต พหุเทว รตฺตึ จงฺกเมน วีตินาเมนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา มฺจเก นิสินฺนมตฺโตว ‘‘กิฺจิ สยามี’’ติ สีสํ พิมฺโพหนมสมฺปตฺตํ ปาทํ ภูมิโต อุคฺคตํ สรีรสฺส อากาสคตกฺขเณเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๙. วชฺชิปุตฺตตฺเถโร อปรภาเค โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สหสฺสรํสี ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ สหสฺสรํสีติ เอตฺถ ‘‘อเนกสตสหสฺสรํสี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘สหสฺสรํสี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วชฺชิปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อุตฺตรตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉฏฺาปทาเน สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต อุตฺตรสามเณรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน วิจรติ. เตน จ สมเยน สตฺถา ตสฺเสว อนุคฺคณฺหนตฺถํ วนนฺตเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. โส อนฺตลิกฺเขน คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อากาสโต โอรุยฺห สุวิสุทฺเธหิ วิปุเลหิ กณิการปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฏฺํสุ, โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ยาวตายุกํ ตตฺถ ตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺติ, อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย วเยน สีลาจาเรน จ โลกสฺส สมฺภาวนีโย ชาโต.
ตสฺส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามตฺโต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิ. โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมเสนาปตึ ปยิรุปาสนฺโต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหติ.
เตน ¶ จ สมเยน เถรสฺส อฺตโร อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตโร สามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย วิหารโต นิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค ตฬากสฺส สมีเป ปตฺตํ เปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติ. อถ อฺตโร อุมงฺคโจโร กตกมฺโม อารกฺขปุริเสหิ อนุพทฺโธ อคฺคมคฺเคน นครโต นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺโต อตฺตนา คหิตํ รตนภณฺฑิตํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปลายิ. สามเณโรปิ ปตฺตสมีปํ อุปคโต. โจรํ อนุพนฺธนฺตา ราชปุริสา สามเณรสฺส ปตฺเต ภณฺฑิกํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โจโร, อิมินา โจริยํ กต’’นฺติ สามเณรํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วสฺสการสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสุํ. วสฺสกาโร จ ตทา รฺโ วินิจฺฉเย นิยุตฺโต หุตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสติ, โส ‘‘ปุพฺเพ มม วจนํ นาทิยิ, สุทฺธปาสณฺฑิเยสุ ปพฺพชี’’ติ (เถรคา. อฏฺ. ๑.อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา) กมฺมํ อโสเธตฺวา ฆาตุกามตฺตาว ชีวนฺตเมว ตํ สูเล อุตฺตาเสสิ.
อถสฺส ภควา าณปริปากํ โอโลเกตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา วิปฺผุรนฺตหตฺถนขมณิมยูขสมฺภินฺนสิตาภตาย ปคฺฆรนฺตชาติหิงฺคุลกสุวณฺณรสธารํ วิย ชาลาคุณฺิตมุทุตลุนทีฆงฺคุลิหตฺถํ อุตฺตรสฺส สีเส เปตฺวา ‘‘อุตฺตร, อิทํ เต ปุริมกมฺมสฺส ¶ ผลํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตยา ปจฺจเวกฺขณพเลน อธิวาสนา กาตพฺพา’’ติ วตฺวา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. อุตฺตโร อมตาภิเสกสทิเสน สตฺถุ หตฺถสมฺผสฺเสน สฺชาตปฺปสาทโสมนสฺสตาย อุฬารปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภิตฺวา ยถาปริจิตํ วิปสฺสนามคฺคํ สมารูฬฺโห าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ จ เทสนาวิลาเสน ตาวเทว มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺเพ กิเลเส เขเปตฺวา ฉฬภิฺโ ¶ อโหสิ. ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สูลโต อุฏฺหิตฺวา ปรานุทฺทยาย อากาเส ตฺวา ปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาชโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิ. ตาวเทวสฺส วโณ สํรูฬฺหิ, โส ภิกฺขูหิ, ‘‘อาวุโส, ตาทิสทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ตฺวํ วิปสฺสนํ อนุยฺุชิตุํ อสกฺขี’’ติ ปุฏฺโ, ‘‘ปเคว เม, อาวุโส, สํสาเร อาทีนโว, สงฺขารานฺจ สภาโว สุทิฏฺโ, เอวาหํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ อสกฺขึ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ อธิคนฺตุ’’นฺติ อาห. ‘‘ปุพฺพชาติยา ทหรกาเล มกฺขิกํ คเหตฺวา นิมฺพสูลกํ คเหตฺวา สูลาโรปนกีฬํ ปฏิจฺจ เอวํ อเนกชาติสเตสุ สูลาโรปนทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมาย ปริโยสานชาติยา เอวรูปํ ทุกฺขมนุภูต’’นฺติ อาห.
๕๕. อถ อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนเมว กริสฺสาม.
๕๗. วิชฺชาธโร ตทา อาสินฺติ พาหิรกมนฺตาทิวิชฺชาสิทฺธิยา อากาสคามิสมตฺโถ หุตฺวา จรณวเสน ตํ วิชฺชํ รกฺขิตฺวา อวินาเสตฺวา ปริหรณวเสน วิชฺชาธรโยนิ อาสึ อโหสินฺติ ¶ อตฺโถ. อนฺตลิกฺขจโร อหนฺติ อนฺตํ ปริโยสานํ โกฏึ ลิขเต สํกริสฺสตีติ อนฺตลิกฺขํ. อถ วา อนฺตํ ปริโยสานํ ลิขฺยเต โอโลกิยเต เอเตนาติ อนฺตลิกฺขํ, ตสฺมึ อนฺตลิกฺเข, อากาเส จรณสีโล อหนฺติ อตฺโถ. ติสูลํ สุกตํ คยฺหาติ ติขิณํ สูลํ, อคฺคํ อาวุธํ. ติสูลํ สุนฺทรํ กตํ, โกฏฺฏนฆํสนมทฺทนปหรณวเสน สุฏฺุ กตํ สูลาวุธํ คยฺห คเหตฺวา อมฺพรโต คจฺฉามีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตาว นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุตฺตรตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อปรอุตฺตรตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตมาปทาเน ¶ นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อปรสฺส อุตฺตรตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต จตุนฺนวุติกปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สาสเน ลทฺธปฺปสาโท หุตฺวา อุปาสกตฺตํ นิเวเทสิ. โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน าตเก สนฺนิปาเตตฺวา พหุปูชาสกฺการํ สํหริตฺวา ธาตุปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตโรติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน สาวตฺถึ คโต กณฺฑมฺพมูเล กตํ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา ปุน กาฬการามสุตฺตเทสนาย อภิวฑฺฒมานสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคหํ คนฺตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ตเถว จรนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต พุทฺธุปฏฺานตฺถํ ราชคหโต สาวตฺถึ อุปคโต ภิกฺขูหิ – ‘‘กึ, อาวุโส, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ตยา มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุฏฺโ อฺํ พฺยากาสิ.
๙๓. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อปรอุตฺตรตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ภทฺทชิตฺเถรอปทานวณฺณนา
อฏฺมาปทาเน ¶ โอคยฺหาหํ โปกฺขรณินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภทฺทชิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน อสฺสมํ ¶ กาเรตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ทิสฺวา อากาสโต โอตริ. โอติณฺณสฺส ปน ภควโต มธฺุจ ภิสมุฬาลฺจ สปฺปิขีรฺจ อุปนาเมสิ, ตสฺส ตํ ภควา อนุกมฺมํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตุสิเตสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหทฺธโน เสฏฺิ หุตฺวา อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสํ โภเชตฺวา ติจีวเรน อจฺฉาเทสิ.
เอวํ พหุํ กุสลํ ¶ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเกสุ อุปฺปนฺโน พุทฺธสฺุเ โลเก ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิตฺวา ตโต จุโต ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา รชฺชํ อนุสาสนฺโต อตฺตโน ปุตฺตํ ปจฺเจกโพธึ อธิคนฺตฺวา ิตํ อุปฏฺหิตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กตฺวา ปูเชสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ตานิ ตานิ ปฺุานิ กตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร อสีติโกฏิวิภวสฺส ภทฺทิยเสฏฺิสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ภทฺทชีติสฺส นามํ อโหสิ. ตสฺส กิร อิสฺสริยโภคปริวารสมฺปตฺติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส วิย อโหสิ.
ตทา สตฺถา สาวตฺถิยํ วสิตฺวา ภทฺทชิกุมารํ สงฺคณฺหนตฺถาย มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน วสิ ตสฺส าณปริปากํ อาคมยมาโน. โสปิ อุปริปาสาเท นิสินฺโน สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ โสตุํ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา, ‘‘กตฺถายํ มหาชโน คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ มหตา ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโตว สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺเต ปน เตน อธิคเต สตฺถา ภทฺทิยเสฏฺึ อามนฺเตสิ – ‘‘ตว ปุตฺโต อลงฺกตปฏิยตฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต อรหตฺเต ปติฏฺาสิ, เตนสฺส อิทาเนว ปพฺพชิตุํ ยุตฺตํ, โน เจ ปพฺพชิสฺสติ, ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ. เสฏฺิ ‘‘น มยฺหํ ปุตฺตสฺส ทหรสฺเสว สโต ปรินิพฺพาเนน กิจฺจํ ¶ อตฺถิ, ปพฺพาเชถ น’’นฺติ อาห. ตํ สตฺถา ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา โกฏิคามํ ปาปุณิ, โส จ คาโม คงฺคาตีเร อโหสิ ¶ . โกฏิคามวาสิโน จ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสุํ. ภทฺทชิตฺเถโร สตฺถารา อนุโมทนาย อารทฺธมตฺตาย พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘คงฺคาตีเร มคฺคสมีเป สตฺถุ อาคตกาเล วุฏฺหิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุปิ อวุฏฺหิตฺวา สตฺถุ อาคตกาเลเยว วุฏฺาสิ. ปุถุชฺชนา ภิกฺขู – ‘‘อยํ อธุนา ปพฺพชิโต, มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุ มานถทฺโธ หุตฺวา น วุฏฺาสี’’ติ อุชฺฌายึสุ.
โกฏิคามวาสิโน สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ พหู นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธึสุ. สตฺถา ‘‘ภทฺทชิสฺสานุภาวํ ปกาเสมี’’ติ นาวาย ตฺวา ‘‘กหํ ภทฺทชี’’ติ ปุจฺฉิ. ภทฺทชิตฺเถโร – ‘‘โสหํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฺชลึ กตฺวา อฏฺาสิ. สตฺถา ‘‘เอหิ, ภทฺทชิ, อมฺเหหิ สทฺธึ เอกนาวํ อภิรุหา’’ติ. โส อุปฺปติตฺวา สตฺถุ ิตนาวายํ อฏฺาสิ. สตฺถา คงฺคาย มชฺเฌ คตกาเล, ‘‘ภทฺทชิ, ตยา มหาปนาทกาเล อชฺฌาวุฏฺรตนปาสาโท ¶ กห’’นฺติ อาห. ‘‘อิมสฺมึ าเน นิมุคฺโค, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภทฺทชิ, สพฺรหฺมจารีนํ กงฺขํ ฉินฺทา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ เถโร สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อิทฺธิพเลน คนฺตฺวา ปาสาทถูปิกํ ปาทงฺคุลนฺตเรน สนฺนิรุชฺฌิตฺวา ปฺจวีสติโยชนํ ปาสาทํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, อุปฺปตนฺโต จ ปฺาสโยชนานิ อุกฺขิปิ. อถสฺส ปุริมภเว าตกา ปาสาทคเตน โลเภน มจฺฉกจฺฉปมณฺฑูกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา ตสฺมึ ปาสาเท อุฏฺหนฺเต ปริวตฺติตฺวา ปตึสุ. สตฺถา เต สมฺปตนฺเต ทิสฺวา ‘‘าตกา เต, ภทฺทชิ, กิลมนฺตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ วจเนน ปาสาทํ วิสฺสชฺเชสิ. ปาสาโท ยถาาเนเยว ปติฏฺหิ. สตฺถา ปารงฺคโต ภิกฺขูหิ – ‘‘กทา, ภนฺเต, ภทฺทชิตฺเถเรน อยํ ปาสาโท อชฺฌาวุฏฺโ’’ติ ปุฏฺโ มหาปนาทชาตกํ (ชา. ๑.๓.๔๐ อาทโย) กเถตฺวา พหุชนํ ธมฺมามตํ ปาเยสิ.
๙๘. เถโร ปน อรหตฺตํ ปตฺโต ปุพฺพสมฺภารํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสตุํ โอคยฺหาหํ โปกฺขรณินฺติอาทิมาห. ตตฺถ โอคยฺหาหํ โปกฺขรณินฺติ ปุถุนานาอเนกมโหเฆหิ ขณิตตฺตา ‘‘โปกฺขรณี’’ติ ลทฺธนามํ ชลาสยํ โอคยฺห โอคเหตฺวา ปวิสิตฺวา อชฺโฌคาเหตฺวา ฆาสเหตุขาทนตฺถาย ตตฺถ โปกฺขรณิยํ ปวิสิตฺวา ¶ ภิสํ ปทุมปุณฺฑรีกมูลํ อุทฺธรามีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานปทตฺถตฺตา จ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ภทฺทชิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สิวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นวมาปทาเน ¶ เอสนาย จรนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สิวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปตฺตํ อาทาย กุมฺมาสสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สิวโกติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ¶ ปาปุณิ.
๑๑๗. อรหตฺตํ ปตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เอสนาย จรนฺตสฺสาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สิวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทสมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อุปวานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เกนจิ กมฺมจฺฉิทฺเทน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลฺลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬยกฺขกุมฺภณฺฑคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ¶ ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ เวฬคฺเค อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ปิโต อทิสฺสมานกาโย อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส อโหสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิฺโ อโหสิ. อถายสฺมา อุปวาโน ภควโต อุปฏฺาโก อโหสิ ¶ . เตน จ สมเยน ภควโต วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ. เถรสฺส คิหิสหาโย เทวหิโต นาม พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยํ ปฏิวสติ. โส เถรํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปวาเรสิ. อถายสฺมา อุปวาโน นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ อุปคฺฉิ. พฺราหฺมโณ ‘‘เกนจิ มฺเ ปโยชเนน เถโร อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เกนตฺโถ’’ติ อาห. เถโร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปโยชนํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘อรหํ สุคโต โลเก, วาเตหาพาธิโก มุนิ;
สเจ อุณฺโหทกํ อตฺถิ, มุนิโน เทหิ พฺราหฺมณ.
‘‘ปูชิโต ปูชเนยฺยานํ, สกฺกเรยฺยาน สกฺกโต;
อปจิโตปเจยฺยานํ, ตสฺส อิจฺฉามิ หาตเว’’ติ. (เถรคา. ๑๘๕-๑๘๖) –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – โย อิมสฺมึ โลเก ปูชเนยฺยานํ ปูเชตพฺเพหิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ มหาพฺรหฺมาทีหิ จ พฺรหฺเมหิ ปูชิโต, สกฺกเรยฺยานํ สกฺกาตพฺเพหิ พิมฺพิสารโกสลราชาทีหิ สกฺกโต, อปเจยฺยานํ อปจายิตพฺเพหิ มเหสีหิ ขีณาสเวหิ อปจิโต, กิเลเสหิ ¶ อารกตฺตาทินา อรหํ, โสภนคมนาทินา สุคโต สพฺพฺู มุนิ มยฺหํ สตฺถา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา, โส ทานิ วาเตหิ วาตเหตุ วาตกฺโขภนิมิตฺตํ อาพาธิโก ชาโต. สเจ ¶ , พฺราหฺมณ, อุณฺโหทกํ อตฺถิ, ตสฺส วาตาพาธวูปสมนตฺถํ ตํ หาตเว อุปเนตุํ อิจฺฉามีติ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อุณฺโหทกํ ตทนุรูปํ วาตหรฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิ. เตน จ สตฺถุ โรโค วูปสมิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๑๒๒. อถายสฺมา อุปวาโน อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ ปทุมุตฺตโรติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเนว.
๑๒๓. มหาชนา สมาคมฺมาติ สกลชมฺพุทีปวาสิโน ราสิภูตาติ อตฺโถ. จิตกํ กตฺวาติ โยชนุพฺเพธํ จนฺทนราสิจิตกํ กตฺวา ภควโต สรีรํ ตตฺถ อภิโรปยึสูติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๔. สรีรกิจฺจํ ¶ กตฺวานาติ อาทหนาติ อคฺคินา ทหนกิจฺจํ กตฺวาติ อตฺโถ.
๑๒๗-๒๘. ชงฺฆา มณิมยา อาสีติ มนุสฺเสหิ กตถูเป ชงฺฆา ปุปฺผวาหตฺถํ จริตฏฺานํ มณิมยา อินฺทนีลมณินา กตาติ อตฺโถ. มยมฺปีติ สพฺเพ เทวา ถูปํ กริสฺสามาติ อตฺโถ.
๑๒๙. ธาตุ อาเวณิกา นตฺถีติ เทวมนุสฺเสหิ วิสุํ วิสุํ เจติยํ กาตุํ อาเวณิกา วิสุํ ธาตุ นตฺถิ, ตํ ทสฺเสนฺโต สรีรํ เอกปิณฺฑิตนฺติ อาห. อธิฏฺานพเลน สกลสรีรธาตุ เอกฆนสิลามยปฏิมา วิย เอกเมว อโหสีติ อตฺโถ. อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหีติ สกลชมฺพุทีปวาสีหิ กตมฺหิ อิมมฺหิ สุวณฺณถูปมฺหิ มยํ สพฺเพ สมาคนฺตฺวา กฺจุกถูปํ กริสฺสามาติ อตฺโถ.
๑๓๓. อินฺทนีลํ มหานีลนฺติ อินฺทีวรปุปฺผวณฺณาภํ มณิ อินฺทนีลมณิ. ตโต อธิกวณฺณตา มหามณิ อินฺทนีลมณโย จ มหานีลมณโย จ โชติรสมณิชาติรงฺคมณโย จ เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา ราสี กตฺวา สุวณฺณถูเป กฺจุกถูปํ กตฺวา อฉาทยุนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๔. ปจฺเจกํ ¶ พุทฺธเสฏฺสฺสาติ พุทฺธุตฺตมสฺส ปติ เอกํ วิสุํ อุปริฉทเนน ถูปํ อกํสูติ อตฺโถ.
๑๔๗. กุมฺภณฺฑา คุยฺหกา ¶ ตถาติ กุมฺภมตฺตานิ อณฺฑานิ เยสํ เทวานํ เต กุมฺภณฺฑา, ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิคุหิตฺวา ปฏิจฺฉาทนโต ครุฬา คุยฺหกา นาม ชาตา, เต กุมฺภณฺฑา คุยฺหกาปิ ถูปํ อกํสูติ อตฺโถ.
๑๕๑. อติโภนฺติ น ตสฺสาภาติ ตสฺส เจติยสฺส ปภํ จนฺทสูริยตารกานํ ปภา น อติโภนฺติ, น อชฺโฌตฺถรนฺตีติ อตฺโถ.
๑๕๘. อหมฺปิ การํ กสฺสามีติ ตาทิโน โลกนาถสฺส ถูปสฺมึ อหมฺปิ การํ ปฺุกิริยํ กุสลกมฺมํ ธชปฏากปูชํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๑. รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา
เอกาทสมาปทาเน ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต รฏฺปาลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ตสฺส อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺิโต รตนโกฏฺาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ กุลวํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสึ มยฺหํ อยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธึ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ เทติ. โส อภิฺาลาภึ เอกํ ตาปสํ อุปฏฺหนฺโต เตน เทวโลกาธิปจฺเจ อุยฺโยชิโต ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทโว หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ตตฺถ เทวโลเก เทวรชฺชํ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺตํ นิพฺพานมหานครสงฺขาตเขมนฺตภูมึ สมฺปาเปสิ. อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ ¶ สทฺธึ วิหารํ คโต สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ, ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตทตฺถาย จิตฺตํ เปตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต มหตา สกฺกาเรน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน ¶ อิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺวานวุติกปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติกภาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺเตสุ เตสํ ปฺุกิริยาย สหายกิจฺจํ อกาสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ตํ ตํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ ถุลฺลโกฏฺิกนิคเม รฏฺปาลเสฏฺิเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺปาโลติ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิ. โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนํ ปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตฺวา มหนฺเต จ ยเส ปติฏฺาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภติ. อถ ภควา กุรุรฏฺเ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺิกํ อนุปาปุณิ. ตํ สุตฺวา รฏฺปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺตวาเร ภตฺตจฺเฉเท กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อฺตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๗๙-๑๘๐. อถายสฺมา อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. สุนาโค โส มยา ทินฺโนติ ตทา มหาธนเสฏฺิ หุตฺวา สพฺพํ สาปเตยฺยํ ทานมุเข วิสฺสชฺชนสมเย สตฺตปฺปติฏฺโ สุนฺทโร นาโค ¶ หตฺถิราชา มยา ทินฺโน อโหสิ. ตํ ทสฺเสนฺโต อีสาทนฺโตติอาทิมาห. อีสาทนฺโต รถอีสปฺปมาณทนฺโต, โส มยา ทินฺโน หตฺถินาโค. อุรูฬฺหวาติ ราชาวหนโยคฺคสมตฺโถ, ราชารโห วา. เสตจฺฉตฺโตติ อลงฺการตฺถาย อุปฏฺหนเสตจฺฉตฺตสหิโตติ อตฺโถ. ปโสภิโตติ อาโรหปริณาหวา รูปโสภาหิ สมฺปนฺโนติ อตฺโถ. สกปฺปโน สหตฺถิโปติ หตฺถิอลงฺการสหิโต หตฺถิโคปกสหิโตติ อตฺโถ. อิตฺถมฺภูโต หตฺถินาโค ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต มยา ทินฺโนติ อตฺโถ.
๑๘๑. มยา ภตฺตํ กาเรตฺวานาติ มยา การาปิตวิหาเร วสนฺตานํ โกฏิสงฺขานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา มเหสิโน นิยฺยาเทสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๘๓. ชลชุตฺตมนามโกติ ¶ ชลโต ชาโต ชลโช, กึ ตํ? ปทุมํ, ปทุเมน สมานนามตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปทุมุตฺตโร นาม ภควาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉปฺปฺาสมมหาวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทาน-อฏฺกถาย
เอตฺตาวตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกตฺเถราปทาน-อฏฺกถา สมตฺตา.
นิคมนกถา
สีหฬทีปเก ¶ ¶ อปฺปิจฺฉตาทิคุณวนฺตานํ เถรวํสปฺปทีปานํ อานนฺทตฺเถราทีนํ สพฺพสตฺตานํ ตณฺหามานทิฏฺาทโย เฉทนนิคฺคหวิเวจนาทฺยตฺถํ สตฺตหิ มาเสหิ อติวิย อาราธเนน ลทฺธโกสลฺเลน โพธิสมฺภารํ คเวสนฺเตน สติธิติคติวีริยปรกฺกมนฺเตน มหาสมนฺตคุณโสภเนน ติปิฏกธเรน ปณฺฑิเตน อาภตํ อิมํ อปทาน-อฏฺกถํ สพฺโพ สเทวโลโก ชานาตูติ.
อเนน โลภาทิมลา ปชานํ, จกฺขาทิโรคา วิวิธา จ ทุกฺขา;
กลหาทิภยา ทุกฺขิตา ชาตา, โจราทโยนตฺถกรา จ โลเก.
นสฺสนฺตุ เม ปฺจ เวรา จ ปาปา, นสฺสนฺตุ คิมฺเห ยถา วุฏฺิวาตา;
อฏฺงฺคิกมคฺควเรน ปตฺวา, นิพฺพานปุรํ ปฏิปาทยามิ.
สพฺพทิฏฺิฺจ มทฺทนฺโต, ราคโทสาทิปาปเก;
สํสารวฏฺฏํ ฉินฺทิตฺวา, อุเปมิ สคฺคโมกฺขเก.
อาณาเขตฺตมฺหิ ¶ สพฺพตฺถ, อวีจิมฺหิ ภวคฺคโต;
สพฺเพ ธมฺมานุยายนฺตุ, ตโย โลกา อุตุปิ จาติ.
อปทาน-อฏฺกถา สมตฺตา.