📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
อปทาน-อฏฺกถา
(ทุติโย ภาโค)
เถราปทานํ
๒. สีหาสนิยวคฺโค
๑. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สีหาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต, ธรมาเน ภควติ เทวโลเก วสิตฺวา นิพฺพุเต ภควติ อุปฺปนฺนตฺตา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สารีริกเจติยํ ทิสฺวา ‘‘อโห เม อลาภา, ภควโต ธรมาเน กาเล อสมฺปตฺโต’’ติ จินฺเตตฺวา เจติเย จิตฺตํ ปสาเทตฺวา โสมนสฺสชาโต สพฺพรตนมยํ เทวตานิมฺมิตสทิสํ ธมฺมาสเน สีหาสนํ กาเรตฺวา ชีวมานกพุทฺธสฺส ¶ วิย ปูเชสิ. ตสฺสุปริ เคหมฺปิ ทิพฺพวิมานมิว กาเรสิ, ปาทฏฺปนปาทปีมฺปิ กาเรสิ. เอวํ ยาวชีวํ ทีปธูปปุปฺผคนฺธาทีหิ อเนกวิธํ ปูชํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามสคฺเค อปราปรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ¶ อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา สงฺขฺยาติกฺกนฺตํ ปเทสรชฺชสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา เอตฺถนฺตเร เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ โลกสฺส นาโถ ปธาโนติ โลกนาโถ, โลกตฺตยสามีติ อตฺโถ. โลกนาเถ สิทฺธตฺถมฺหิ นิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ. วิตฺถาริเต ปาวจเนติ ปาวจเน ปิฏกตฺตเย วิตฺถาริเต ปตฺถเฏ ปากเฏติ อตฺโถ. พาหุชฺมฺหิ สาสเนติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิเต พุทฺธสาสเน อเนกสตสหสฺสโกฏิขีณาสวสงฺขาเตหิ พหุชเนหิ าเต อธิคเตติ อตฺโถ.
๒-๓. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ตทา อหํ พุทฺธสฺส ธรมานกาเล อสมฺปตฺโต นิพฺพุเต ตสฺมึ เทวโลกา จวิตฺวา มนุสฺสโลกํ อุปปนฺโน ตสฺส ภควโต สารีริกธาตุเจติยํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สทฺธาสมฺปยุตฺตมโน สุนฺทรมโน ‘‘อโห มมาคมนํ สฺวาคมน’’นฺติ สฺชาตปสาทพหุมาโน ‘‘มยา นิพฺพานาธิคมาย เอกํ ปฺุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภควโต เจติยสมีเป ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส หิรฺสุวณฺณรตนาทีหิ อลงฺกริตฺวาว สีหาสนํ อกาสิ. ตตฺร นิสินฺนสฺส ปาทฏฺปนตฺถาย ปาทปีฺจ กาเรสิ. สีหาสนสฺส อเตมนตฺถาย ตสฺสุปริ ฆรฺจ กาเรสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สีหาสนมกาสหํ…เป… ฆรํ ตตฺถ อกาสห’’นฺติ. เตน จิตฺตปฺปสาเทนาติ ธรมานสฺส วิย ภควโต สีหาสนํ มยา กตํ, เตน จิตฺตปฺปสาเทน. ตุสิตํ อุปปชฺชหนฺติ ตุสิตภวเน อุปปชฺชินฺติ อตฺโถ.
๔. อายาเมน จตุพฺพีสาติ ตตฺรุปปนฺนสฺส เทวภูตสฺส สโต มยฺหํ สุกตํ ปฺุเน นิพฺพตฺติตํ ปาตุภูตํ อายาเมน อุจฺจโต จตุพฺพีสโยชนํ วิตฺถาเรน ติริยโต จตุทฺทสโยชนํ ตาวเทว นิพฺพตฺติกฺขเณเยว อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๙. จตุนฺนวุเต ¶ ¶ อิโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต จตุนวุเต กปฺเป ยํ กมฺมํ อกรึ อกาสึ, ตทา ตโต ปฏฺาย ปฺุพเลน กฺจิ ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, น อนุภูตปุพฺพา กาจิ ทุคฺคตีติ อตฺโถ.
๑๐. เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต เตสตฺตติกปฺเป. อินฺทนามา ตโย ชนาติ อินฺทนามกา ตโย จกฺกวตฺติราชาโน เอกสฺมึ กปฺเป ตีสุ ชาตีสุ อินฺโท นาม จกฺกวตฺตี ราชา อโหสินฺติ อตฺโถ. ทฺเวสตฺตติมฺหิโต ¶ กปฺเปติ อิโต ทฺเวสตฺตติกปฺเป. สุมนนามกา ตโย ชนา ติกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุํ.
๑๑. สมสตฺตติโต กปฺเปติ อิโต กปฺปโต อนูนาธิเก สตฺตติเม กปฺเป วรุณนามกา วรุโณ จกฺกวตฺตีติ เอวํนามกา ตโย จกฺกวตฺติราชาโน จกฺกรตนสมฺปนฺนา จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. เอกตฺถมฺภิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เอกตฺถมฺภทายกเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วนกมฺมิโก หุตฺวา เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต. ตสฺมึ สมเย สพฺเพ สทฺธา ปสนฺนา อุปาสกา เอกจฺฉนฺทา ‘‘ภควโต อุปฏฺานสาลํ กโรมา’’ติ ทพฺพสมฺภารตฺถาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ อุปาสกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ เอกํ ถมฺภํ เทถา’’ติ ยาจึสุ. โส ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ เต สพฺเพ อุยฺโยเชตฺวา เอกํ สารมยํ ถมฺภํ คเหตฺวา สตฺถุ ทสฺเสตฺวา เตสํเยว อทาสิ. โส เตเนว โสมนสฺสชาโต ตเทว มูลํ กตฺวา อฺานิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ฉสุ กามาวจเรสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ อคฺคจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อเนกวารํ อนุภวิตฺวา อสงฺขฺเยยฺยํ ปเทสรชฺชสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ ¶ กุเล นิพฺพตฺโต มาตาปิตูหิ สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา มนสิกโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๓. โส ¶ เอวํ ปตฺตอรหตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ภคฺยสมฺปนฺนสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. มหาปูคคโณติ มหาอุปาสกสมูโห อหุ อโหสีติ อตฺโถ. สรณํ คตา จ เต พุทฺธนฺติ ‘‘พุทฺธํ สรณ’’นฺติ คตา ภชึสุ ชานึสุ วา เต อุปาสกา. ตถาคตํ สทฺทหนฺติ พุทฺธคุณํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน เปนฺตีติ อตฺโถ.
๑๔. สพฺเพ สงฺคมฺม มนฺเตตฺวาติ สพฺเพ สมาคมฺม สนฺนิปติตฺวา มนฺเตตฺวา อฺมฺํ สฺาเปตฺวา เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา มาฬํ อุปฏฺานสาลํ สตฺถุโน อตฺถาย กุพฺพนฺติ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ทพฺพสมฺภาเรสุ เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตา พฺรหาวเน มหาวเน วิจินนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๕. เตหํ ¶ อรฺเ ทิสฺวานาติ อหํ เต อุปาสเก อรฺเ ทิสฺวาน คณํ สมูหํ อุปคมฺม สมีปํ คนฺตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน ทสงฺคุลิสโมธานํ อฺชลึ สิรสิ กตฺวา อหํ คณํ อุปาสกสมูหํ ‘‘ตุมฺเห อิมํ วนํ กิมตฺถํ อาคตตฺถา’’ติ ตทา ตสฺมึ กาเล ปริปุจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๖. เต สีลวนฺโต อุปาสกา เม มยา ปุฏฺา ‘‘มาฬํ มยํ กตฺตุกามา หุตฺวา เอกตฺถมฺโภ อมฺเหหิ น ลพฺภตี’’ติ วิยากํสุ วิเสเสน กถยึสูติ สมฺพนฺโธ.
๑๗. มมํ มยฺหํ เอกตฺถมฺภํ เทถ, อหํ ตํ ทสฺสามิ สตฺถุโน สนฺติกํ อหํ ถมฺภํ อาหริสฺสามิ, เต ภวนฺโต ถมฺภหรเณ อปฺโปสฺสุกฺกา อุสฺสาหรหิตา ภวนฺตูติ สมฺพนฺโธ.
๒๔. ยํ ยํ โยนุปปชฺชามีติ ยํ ยํ โยนึ เทวตฺตํ อถ มานุสํ อุปคจฺฉามีติ อตฺโถ. ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, ยสฺมึ ยสฺมึ เทวโลเก วา มนุสฺสโลเก วาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เอกตฺถมฺภิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. นนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชาสกฺการพหุลํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส เอวรูโป สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ.
โส ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ธมฺมตาย นาม นทิยา มหนฺโต กจฺฉโป หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ นทึ ตริตุํ ตีเร ิตํ ทิสฺวา สยํ ภควนฺตํ ตาเรตุกาโม สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา ปิฏฺึ อภิรุหิ. โส หฏฺตุฏฺโ เวเคน โสตํ ฉินฺทนฺโต สีฆตรํ ปรตีรํ ปาเปสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนํ วทนฺโต ภาวินึ สมฺปตฺตึ กเถตฺวา ปกฺกามิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สุทฺโธทนมหาราชสฺส อคฺคมเหสิยา มหาปชาปติโคตมิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส าติสงฺฆํ นนฺทยนฺโต ชาโตติ ‘‘นนฺโท’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ภควา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต อนุกฺกเมน กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕ อาทโย) กเถตฺวา ทุติยทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๘) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘ธมฺมฺจเร สุจริต’’นฺติ (ธ. ป. ๑๖๙) คาถาย มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺาเปตฺวา ตติยทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปเวสนอาวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สตฺถา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคฺคเหตฺวาว วิหารํ คโต ¶ , ตํ ปตฺตหตฺถํ วิหารํ อาคตํ อนิจฺฉมานํเยว ปพฺพาเชตฺวา ตถาปพฺพาชิตตฺตาเยว อนภิรติยา ปีฬิตํ ตฺวา อุปาเยน ตสฺส ตํ อนภิรตึ วิโนเทสิ. โส โยนิโส ปฏิสงฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโร ปุน ทิวเส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, ภควา ปาฏิโภโค ปฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย ¶ กกุฏปาทานํ, มฺุจามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ. ภควาปิ ‘‘ยเทว เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, ตทาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ อาห. อถสฺส ภควา สวิเสสํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ ตฺวา ตํ คุณํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๓๐) อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาเวน นํ เอตทคฺเค เปสิ. เถโร หิ ‘‘อินฺทฺริยาสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตมหํ สุฏฺุ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมึ อคมาสิ.
๒๗. เอวํ โส เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. วตฺถํ โขมํ มยา ทินฺนนฺติ โขมรฏฺเ ชาตํ วตฺถํ ภควติ จิตฺตปฺปสาเทน คารวพหุมาเนน มยา ปรมสุขุมํ โขมวตฺถํ ทินฺนนฺติ อตฺโถ. สยมฺภุสฺสาติ ¶ สยเมว ภูตสฺส ชาตสฺส อริยาย ชาติยา นิพฺพตฺตสฺส. มเหสิโนติ มหนฺเต สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ เอสิ คเวสีติ มเหสิ, ตสฺส มเหสิโน สยมฺภุสฺส จีวรตฺถาย โขมวตฺถํ มยา ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๘. ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสีติ เอตฺถ ตนฺติ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส วตฺถทายกสฺส เม ทานผลํ วิเสเสน อกาสิ กเถสิ พุทฺโธติ อตฺโถ. ชลชุตฺตมนามโกติ ปทุมุตฺตรนามโก. ‘‘ชลรุตฺตมนายโก’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ชลมานานํ เทวพฺรหฺมานํ อุตฺตมนายโก ปธาโนติ อตฺโถ. อิมินา วตฺถทาเนนาติ อิมินา วตฺถทานสฺส นิสฺสนฺเทน ตฺวํ อนาคเต เหมวณฺโณ สุวณฺณวณฺโณ ภวิสฺสสิ.
๒๙. ทฺเว ¶ สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาติ ทิพฺพมนุสฺสสงฺขาตา ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา. กุสลมูเลหิ โจทิโตติ กุสลาวยเวหิ กุสลโกฏฺาเสหิ โจทิโต เปสิโต, ‘‘ตฺวํ อิมินา ปฺุเน สตฺถุ กุลํ ปสวาหี’’ติ เปสิโต วิยาติ อตฺโถ. ‘‘โคตมสฺส ภควโต กนิฏฺโ ตฺวํ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๐. ราครตฺโต สุขสีโลติ กิเลสกาเมหิ รตฺโต อลฺลีโน กายสุขจิตฺตสุขานุภวนสภาโว. กาเมสุ เคธมายุโตติ วตฺถุกาเมสุ เคธสงฺขาตาย ตณฺหาย อายุโต โยชิโตติ อตฺโถ. พุทฺเธน โจทิโต สนฺโต, ตทา ตฺวนฺติ ยสฺมา กาเมสุ เคธิโต, ตทา ตสฺมา ¶ ตฺวํ อตฺตโน ภาตุเกน โคตมพุทฺเธน โจทิโต ปพฺพชฺชาย อุยฺโยชิโต ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสสีติ สมฺพนฺโธ.
๓๑. ปพฺพชิตฺวาน ตฺวํ ตตฺถาติ ตสฺมึ โคตมสฺส ภควโต สาสเน ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา กุสลมูเลน มูลภูเตน ปฺุสมฺภาเรน โจทิโต ภาวนายํ นิโยชิโต สพฺพาสเว สกลาสเว ปริฺาย ชานิตฺวา ปชหิตฺวา อนามโย นิทฺทุกฺโข นิพฺพายิสฺสสิ อทสฺสนํ ปาเปสฺสสิ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสสีติ อตฺโถ.
๓๒. สตกปฺปสหสฺสมฺหีติ อิโต กปฺปโต ปุพฺเพ สตกปฺปาธิเก สหสฺสเม กปฺปมฺหิ เจฬนามกา จตฺตาโร จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุนฺติ อตฺโถ. สฏฺิ กปฺปสหสฺสานีติ กปฺปสหสฺสานิ สฏฺิ จ อติกฺกมิตฺวา เหฏฺา เอกสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร ชนา อุปเจฬา นาม จกฺกวตฺติราชาโน จตูสุ ชาตีสุ อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๓๓. ปฺจกปฺปสหสฺสมฺหีติ ปฺจกปฺปาธิเก สหสฺสเม กปฺปมฺหิ เจฬา นาม จตฺตาโร ชนา จกฺกวตฺติราชาโน สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺนา สมงฺคีภูตา ชมฺพุทีปอปรโคยานอุตฺตรกุรุปุพฺพวิเทหทีปสงฺขาเต ¶ จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา ปธานา วิสุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
นนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยเทตฺถ อฏฺุปฺปตฺติวเสน วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกนิปาเต มหาปนฺถกวตฺถุสฺมึ (เถรคา. ๕๑๐ อาทโย) วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส – มหาปนฺถกตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา จูฬปนฺถกมฺปิ อิมสฺมึ สุเข ปติฏฺาเปตุ’’นฺติ. โส อตฺตโน อยฺยกํ ธนเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘สเจ, มหาเสฏฺิ ¶ , อนุชานาถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต ภาตุ สนฺติเก –
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
คาถํ อุคฺคณฺหนฺโต จตูหิ มาเสหิ อุคฺคเหตุํ นาสกฺขิ, คหิตมฺปิ หทเย น ติฏฺติ. อถ นํ มหาปนฺถโก, ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถมฺปิ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ โส เถเรน ปณามิโก ทฺวารโกฏฺกสมีเป โรทมาโน อฏฺาสิ.
เตน จ สมเยน สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรติ. อถ ชีวโก ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ สตฺถารํ นิมนฺเตหี’’ติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. โส ‘‘ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ภิกฺขํ ปฏิจฺฉถา’’ติ วุตฺโต ‘‘จูฬปนฺถกํ เปตฺวา เสสานํ ปฏิจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโสมตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตกฺเขทํ ตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก มยา กเตน อุปาเยน พุชฺฌิสฺสตี’’ติ ¶ ตสฺส อวิทูรฏฺาเน อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ, ปนฺถก, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภาตา มํ, ภนฺเต, ปณาเมตี’’ติ อาห. ‘‘ปนฺถก, มา จินฺตยิ, มม สาสเน ¶ ตุยฺหํ ปพฺพชฺชา, เอหิ อิมํ คเหตฺวา ‘รโชหรณํ, รโชหรณ’นฺติ มนสิ กโรหี’’ติ อิทฺธิยา สุทฺธํ โจฬกฺขณฺฑํ อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนํ โจฬกฺขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ, รโชหรณ’’นฺติ หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ. ตสฺส ตํ ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺธาตุกํ ชาตํ, ปุน ปริมชฺชนฺตสฺส อุกฺขลิปริปฺุฉนสทิสํ ชาตํ. โส าณปริปากตฺตา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ โจฬกฺขณฺฑํ ปกติยา ปริสุทฺธํ, อิมํ อุปาทิณฺณกสรีรํ นิสฺสาย กิลิฏฺํ อฺถา ชาตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ยถาเปตํ, เอวํ จิตฺตมฺปี’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ตสฺมึเยว นิมิตฺเต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปตฺตสฺเสวสฺส เตปิฏกํ ปฺจาภิฺา จ อาคมึสุ.
สตฺถา เอกูเนหิ ปฺจภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ชีวกสฺส นิเวสเน ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. จูฬปนฺถโก ปน อตฺตโน ภิกฺขาย อปฺปฏิจฺฉิตตฺตา เอว น คโต. ชีวโก ยาคุํ ทาตุํ ¶ อารภิ. สตฺถา หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ‘‘วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ, ชีวกา’’ติ. โส ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, วิหาเร นิสินฺนํ อยฺยํ คเหตฺวา เอหี’’ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโรปิ รูเปน กิริยาย จ เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา นิสีทิ. โส ปุริโส วิหาเร ภิกฺขูนํ พหุภาวํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ชีวกสฺส กเถสิ – ‘‘อิมสฺมา ภิกฺขุสงฺฆา วิหาเร ภิกฺขุสงฺโฆ พหุตโร, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ชานามี’’ติ. ชีวโก สตฺถารํ ปุจฺฉิ – ‘‘โก นาโม, ภนฺเต, วิหาเร นิสินฺโน ภิกฺขู’’ติ? ‘‘จูฬปนฺถโก นาม, ชีวกา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อาเนหี’’ติ. โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘จูฬปนฺถโก นาม กตโร, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ เอกปฺปหาเรน ภิกฺขุสหสฺสมฺปิ กเถสิ. โส ปุนาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ชีวกสฺส อาโรเจสิ ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตฺตา ‘‘อิทฺธิมา มฺเ, อยฺโย’’ติ นยโต ตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ปมํ กเถนฺตํ อยฺยเมว ‘ตุมฺเห สตฺถา ปกฺโกสตี’ติ วตฺวา จีวรกณฺเณ คณฺหาหี’’ติ อาห. โส วิหารํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. ตาวเทว นิมฺมิตภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. โส เถรํ คเหตฺวา อคมาสิ.
สตฺถา ¶ ตสฺมึ ขเณ ยาคฺุจ ขชฺชกาทิเภทฺจ ปฏิคฺคณฺหิ. กตภตฺตกิจฺโจ ภควา อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อาณาเปสิ ‘‘อนุโมทนํ กโรหี’’ติ. โส ปภินฺนปฏิสมฺภิโท สิเนรุํ คเหตฺวา ¶ มหาสมุทฺทํ มนฺเถนฺโต วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺโขเภนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต อนุโมทนํ อกาสิ. ทสพเล ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ ‘อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, ยตฺร หิ นาม จตฺตาโร มาเส เอกคาถํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตมฺปิ ลหุเกน ขเณเนว เอวํ มหิทฺธิกํ อกํสู’ติ, ตถา หิ ชีวกสฺส นิเวสเน นิสินฺโน ภควา ‘เอวํ จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ สมาหิตํ, วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนา’ติ ตฺวา ยถานิสินฺโนเยว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา, ‘ปนฺถก, เนวายํ ปิโลติกา กิลิฏฺา รชานุกิณฺณา, อิโต ปน อฺโปิ อริยสฺส วินเย สํกิเลโส รโช’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส รโช…เป… วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โมโห ¶ รโช…เป… วิคตรชสฺส สาสเน’’ติ. (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๔) –
อิมา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ. คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กึ วเทถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถเกน อิทานิ มยฺหํ โอวาเท ตฺวา โลกุตฺถรทายชฺชํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ ปน โลกิยทายชฺชํ ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต จูฬเสฏฺิชาตกํ (ชา. ๑.๑.๔) กเถสิ. อปรภาเค นํ สตฺถา อริยคณปริวุโต ธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินนฺตานํ ภิกฺขูนํ เจโตวิวฏฺฏกุสลานฺจ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๓๕. เอวํ โส ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมปททฺวยํ วุตฺตตฺถเมว. คณมฺหา วูปกฏฺโ ¶ โสติ โส ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา คณมฺหา มหตา ภิกฺขุสมูหโต วูปกฏฺโ วิสุํ ภูโต วิเวกํ อุปคโต. ตทา ¶ มม ตาปสกาเล หิมวนฺเต หิมาลยปพฺพตสมีเป วสิ วาสํ กปฺเปสิ, จตูหิ อิริยาปเถหิ วิหาสีติ อตฺโถ.
๓๖. อหมฺปิ…เป… ตทาติ ยทา โส ภควา หิมวนฺตํ อุปคนฺตฺวา วสิ, ตทา อหมฺปิ หิมวนฺตสมีเป กตอสฺสเม อา สมนฺตโต กายจิตฺตปีฬาสงฺขาตา ปริสฺสยา สมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโมติ ลทฺธนาเม อรฺาวาเส วสามีติ สมฺพนฺโธ. อจิราคตํ มหาวีรนฺติ อจิรํ อาคตํ มหาวีริยวนฺตํ โลกนายกํ ปธานํ ตํ ภควนฺตํ อุเปสินฺติ สมฺพนฺโธ, อาคตกฺขเณเยว อุปาคมินฺติ อตฺโถ.
๓๗. ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวานาติ เอวํ อุปคจฺฉนฺโต จ ปทุมุปฺปลปุปฺผาทีหิ ฉาทิตํ ปุปฺผมยํ ฉตฺตํ คเหตฺวา นราสภํ นรานํ เสฏฺํ ภควนฺตํ ฉาเทนฺโต อุปคจฺฉึ สมีปํ คโตสฺมีติ อตฺโถ. สมาธึ สมาปชฺชนฺตนฺติ รูปาวจรสมาธิชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส อนฺตรายํ อหํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๘. อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺหาติ ตํ สุสชฺชิตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา อหํ ¶ ภควโต อทาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปฏิคฺคเหสีติ ตํ มยา ทินฺนํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ปทุมุตฺตโร ภควา สมฺปฏิจฺฉิ, สาทรํ สาทิยีติ อตฺโถ.
๔๑. สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺหาติ เอเกกสฺมึ ปทุมปุปฺเผ สตสตปตฺตานํ วเสน สตปตฺเตหิ ปทุมปุปฺเผหิ ฉาทิตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ปกาเรน อาทเรน คเหตฺวา ตาปโส มม อทาสีติ อตฺโถ. ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ตาปสํ อหํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามีติ อตฺโถ. มม ภาสโต ภาสมานสฺส วจนํ สุโณถ มนสิ กโรถ.
๔๒. ปฺจวีสติกปฺปานีติ อิมินา ปุปฺผจฺฉตฺตทาเนน ปฺจวีสติวาเร ตาวตึสภวเน สกฺโก หุตฺวา เทวรชฺชํ กริสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจาติ จตุตฺตึสติวาเร มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺตี ราชา ภวิสฺสติ.
๔๓. ยํ ¶ ยํ โยนินฺติ มนุสฺสโยนิอาทีสุ ยํ ยํ ชาตึ สํสรติ คจฺฉติ อุปปชฺชติ. ตตฺถ ตตฺถ โยนิยํ อพฺโภกาเส สฺุฏฺาเน ปติฏฺนฺตํ นิสินฺนํ ิตํ วา ปทุมํ ธารยิสฺสติ อุปริ ฉาทยิสฺสตีติ อตฺโถ.
๔๕. ปกาสิเต ปาวจเนติ เตน ภควโต สกลปิฏกตฺตเย ปกาสิเต ทีปิเต มนุสฺสตฺตํ มนุสฺสชาตึ ลภิสฺสติ อุปปชฺชิสฺสติ. มโนมยมฺหิ กายมฺหีติ มเนน ฌานจิตฺเตน นิพฺพตฺโตติ มโนมโย, ยถา จิตฺตํ ปวตฺตติ, ตถา กายํ ปวตฺเตติ จิตฺตคติกํ กโรตีติ ¶ อตฺโถ. ตมฺหิ มโนมเย กายมฺหิ โส ตาปโส จูฬปนฺถโก นาม หุตฺวา อุตฺตโม อคฺโค ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว.
๕๒. สรึ โกกนทํ อหนฺติ อหํ ภควโต นิมฺมิตโจฬกํ ปริมชฺชนฺโต โกกนทํ ปทุมํ สรินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ตสฺมึ โกกนเท ปทุเม มยฺหํ จิตฺตํ อธิมุจฺจิ อลฺลีโน, ตโต อหํ อรหตฺตํ ปาปุณินฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๓. อหํ มโนมเยสุ จิตฺตคติเกสุ กาเยสุ สพฺพตฺถ สพฺเพสุ ปารมึ ปริโยสานํ คโต ปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
จูฬปนฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต เหฏฺา วุตฺตนเยน สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เทวตานํ ปิยมนาปภาเวน อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต. ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ถูปํ ปูเชตฺวา สงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย ¶ อนุภวิตฺวา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มหาชนํ ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สคฺคปรายนํ อกาสิ. โส อนุปฺปนฺเนเยว อมฺหากํ ภควติ สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ปิลินฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. วจฺโฉติ โคตฺตํ. โส อปรภาเค ปิลินฺทวจฺโฉติ ปฺายิตฺถ. สํสาเร ปน สํเวคพหุลตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จูฬคนฺธารํ นาม วิชฺชํ สาเธตฺวา ตาย วิชฺชาย อากาสจารี ปรจิตฺตวิทู จ หุตฺวา ราชคเห ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต ปฏิวสติ.
อถ อมฺหากํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปคโต. ตโต ปฏฺาย พุทฺธานุภาเวน ตสฺส สา วิชฺชา น สมฺปชฺชติ, อตฺตโน กิจฺจํ น สาเธติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สุตํ โข ปเนตํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘ยตฺถ มหาคนฺธารวิชฺชา ธรติ ¶ , ตตฺถ จูฬคนฺธารวิชฺชา น สมฺปชฺชตี’ติ สมณสฺส ปน โคตมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย นายํ มม วิชฺชา สมฺปชฺชติ, นิสฺสํสยํ สมโณ โคตโม มหาคนฺธารวิชฺชํ ชานาติ, ยํนูนาหํ ตํ ปยิรุปาสิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ตํ วิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย’’นฺติ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ – ‘‘อหํ, มหาสมณ, ตว สนฺติเก เอกํ วิชฺชํ ปริยาปุณิตุกาโม, โอกาสํ เม กโรหี’’ติ. ‘‘เตน หิ มม สนฺติเก ปพฺพชาหี’’ติ อาห. โส ‘‘วิชฺชาย ปริกมฺมํ ปพฺพชฺชา’’ติ มฺมาโน ปพฺพชิ. ตสฺส ภควา ธมฺมํ กเถตฺวา จริตานุกูลํ กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๕๕. ยา ปน ปุริมชาติยํ ตสฺโสวาเท ตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตา เทวตา, ตา กตฺุตํ นิสฺสาย ตสฺมึ สฺชาตพหุมานา สายํ ปาตํ เถรํ ปยิรุปาสิตฺวา คจฺฉนฺติ. ตสฺมา นํ ภควา เทวตานํ อติวิย ปิยมนาปภาเวน อคฺคภาเว เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ¶ เทวตานํ ปิยมนาปานํ ยทิทํ ปิลินฺทวจฺโฉ’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๕). เอวํ โส ปตฺตอคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ กามรูปารูปโลกสฺส นาโถ ปธาโนติ โลกนาโถ. เมธา วุจฺจนฺติ สพฺพฺุตฺาณอนาวรณาณาทโย, สุนฺทรา, ปสฏฺา วา เมธา ยสฺส โส สุเมโธ, อคฺโค จ โส ปุคฺคโล จาติ อคฺคปุคฺคโล, ตสฺมึ สุเมเธ โลกนายเก อคฺคปุคฺคเล ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ สทฺธาย ปสาทิตจิตฺโต โสมนสฺเสน สุนฺทรมโน อหํ ตสฺส สุเมธสฺส ภควโต ถูปปูชํ เจติยปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๕๖. เย จ ขีณาสวา ตตฺถาติ ตสฺมึ สมาคเม เย จ ขีณาสวา ปหีนกิเลสา ฉฬภิฺา ฉหิ อภิฺาหิ สมนฺนาคตา มหิทฺธิกา มหนฺเตหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคตา สนฺติ, เต สพฺเพ ขีณาสเว อหํ ตตฺถ สมาเนตฺวา สุฏฺุ อาทเรน อาเนตฺวา สงฺฆภตฺตํ สกลสงฺฆสฺส ทาตพฺพภตฺตํ อกาสึ เตสํ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๕๗. อุปฏฺาโก ตทา อหูติ ตทา มม สงฺฆภตฺตทานกาเล สุเมธสฺส ภควโต นาเมน สุเมโธ นาม อุปฏฺากสาวโก อหุ อโหสีติ อตฺโถ. โส สาวโก มยฺหํ ปูชาสกฺการํ อนุโมทิตฺถ อนุโมทิโต อานิสํสํ กเถสีติ อตฺโถ.
๕๘. เตน จิตฺตปฺปสาเทนาติ เตน ถูปปูชากรณวเสน อุปฺปนฺเนน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก ทิพฺพวิมานํ อุปปชฺชึ อุปคโต อสฺมีติ อตฺโถ, ตตฺถ นิพฺพตฺโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ตสฺมึ วิมาเน ฉ อสีติสหสฺสานิ เทวจฺฉราโย เม มยฺหํ จิตฺตํ รมึสุ รมาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๙. มเมว อนุวตฺตนฺตีติ ตา อจฺฉราโย สพฺพกาเมหิ ทิพฺเพหิ รูปาทิวตฺถุกาเมหิ อุปฏฺหนฺติโย มมํ เอว อนุวตฺตนฺติ มม วจนํ อนุกโรนฺติ สทา นิจฺจกาลนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ราหุลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ราหุลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สิกฺขากามานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต เสนาสนวิโสธนวิชฺโชตนาทิกํ อุฬารํ ปฺุํ กตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. โส ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อมฺหากํ โพธิสตฺตํ ปฏิจฺจ ยโสธราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ราหุโลติ ลทฺธนาโม มหตา ขตฺติยปริวาเรน วฑฺฒิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ขนฺธเก (มหาว. ๑๐๕) อาคตเมว. โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สุลทฺโธวาโท ปริปกฺกาโณ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุภเยเนว สมฺปนฺโน, ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู;
ยฺจมฺหิ ปุตฺโต พุทฺธสฺส, ยฺจ ธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ยฺจ เม อาสวา ขีณา, ยฺจ นตฺถิ ปุนพฺภโว;
อรหา ทกฺขิเณยฺโยมฺหิ, เตวิชฺโช อมตทฺทโส.
‘‘กามนฺธา ชาลปจฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พนฺธา, มจฺฉาว กุมินา มุเข.
‘‘ตํ กามํ อหมุชฺฌิตฺวา, เฉตฺวา มารสฺส พนฺธนํ;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต’’ติ. (เถรคา. ๒๙๕-๒๙๘);
จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ¶ อุภเยเนว สมฺปนฺโนติ ชาติสมฺปทา ปฏิปตฺติสมฺปทาติ อุภยสมฺปตฺติยาปิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. ราหุลภทฺโทติ มํ วิทูติ ‘‘ราหุลภทฺโท’’ติ มํ สพฺรหฺมจาริโน ¶ สฺชานนฺติ. ตสฺส หิ ชาตสาสนํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน, ‘‘ราหุ, ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปาทาย สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ราหุโล’’ติ นามํ ¶ คณฺหิ. ตตฺถ อาทิโต ปิตรา วุตฺตปริยายเมว คเหตฺวา อาห – ‘‘ราหุลภทฺโทติ มํ วิทู’’ติ. ภทฺโทติ ปสํสาวจนเมว. อปรภาเค สตฺถา ตํ สิกฺขากามภาเวน อคฺคฏฺาเน เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สิกฺขากามานํ ยทิทํ ราหุโล’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙).
๖๘. เอวํ โส ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. สตฺตภูมิมฺหิ ปาสาเทติ ปสาทํ โสมนสฺสํ ชเนตีติ ปาสาโท. อุปรูปริ ิตา สตฺต ภูมิโย ยสฺมึ ปาสาเท โสยํ สตฺตภูมิ, ตสฺมึ สตฺตภูมิมฺหิ ปาสาเท. อาทาสํ สนฺถรึ อหนฺติ อาทาสตลํ นิปฺผาเทตฺวา โลกเชฏฺสฺส ภควโต ตาทิโน อหํ สนฺถรํ อทาสึ, สนฺถริตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖๙. ขีณาสวสหสฺเสหีติ อรหนฺตสหสฺเสหิ ปริกิณฺโณ ปริวุโต. ทฺวิปทินฺโท ทฺวิปทานํ อินฺโท สามิ นราสโภ มหามุนิ คนฺธกุฏึ เตหิ สห อุปาคมิ ปาวิสีติ อตฺโถ.
๗๐. วิโรเจนฺโต คนฺธกุฏินฺติ ตํ คนฺธกุฏึ โสภยมาโน เทวานํ เทโว เทวเทโว นรานํ อาสโภ นราสโภ เชฏฺโ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิมา พฺยากรณคาถาโย อภาสถ กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
๗๑. เยนายํ โชติตา เสยฺยาติ เยน อุปาสเกน อยํ ปาสาทสงฺขาตา เสยฺยา โชติตา ปภาสิตา ปชฺชลิตา. อาทาโสว กํสโลหมยํ อาทาสตลํ อิว สุฏฺุ สมํ กตฺวา สนฺถตา. ตํ อุปาสกํ กิตฺตยิสฺสามิ ปากฏํ กริสฺสามีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๘๑. อฏฺานเมตํ ยํ ตาทีติ ยํ เยน การเณน ตาที อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาที อคาเร ฆราวาเส รตึ อลฺลีนภาวํ อชฺฌคา ปาปุณิ, เอตํ การณํ อฏฺานํ อการณนฺติ อตฺโถ.
๘๒. นิกฺขมิตฺวา ¶ อคารสฺมาติ ฆราวาสโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ติณทลมิว ปริจฺจชิตฺวา สุพฺพโต สุสิกฺขิโต ปพฺพชิสฺสติ. ราหุโล นาม ¶ นาเมนาติ สุทฺโธทนมหาราเชน เปสิตํ ¶ กุมารสฺส ชาตสาสนํ สุตฺวา ปิตรา สิทฺธตฺเถน, ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ วุตฺตนามตฺตา ราหุโล นามาติ อตฺโถ. ‘‘ยถา จนฺทสูริยานํ วิมานปภาย กิลิฏฺกรเณน ราหุ อสุรินฺโท อุเปติ คจฺฉติ, เอวเมวายํ มม อภินิกฺขมนปพฺพชฺชาทีนํ อนฺตรายํ กโรนฺโตริว ชาโต’’ติ อธิปฺปาเยน, ‘‘ราหุ ชาโตติ อาหา’’ติ ทฏฺพฺพํ. อรหา โส ภวิสฺสตีติ โส ตาทิโส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน วิปสฺสนายํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต อรหา ขีณาสโว ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
๘๓. กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺยาติ อณฺฑํ พีชํ รกฺขมานา กิกี สกุณี อิว อปฺปมตฺโต สีลํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธินฺติ วาลํ รกฺขมานา กณฺฑเกสุ วาเล ลคฺคนฺเต ภินฺทนภเยน อนากฑฺฒิตฺวา มรมานา จามรี วิย ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา สีลํ อภินฺทิตฺวา รกฺเขยฺย. นิปโก สีลสมฺปนฺโนติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา, เตน เนปกฺเกน สมนฺนาคโต นิปโก ขณฺฑฉิทฺทาทิภาวํ อปาเปตฺวา รกฺขณโต สีลสมฺปนฺโน ภวิสฺสตีติ เอวํ โส ภควา พฺยากรณมกาสิ. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล เอกทิวสํ วิเวกฏฺาเน นิสินฺโน โสมนสฺสวเสน เอวํ รกฺขึ มหามุนีติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ราหุลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม รูปสารี พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อุปเสโนติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย เอกวสฺสิโก ‘‘อริยคพฺภํ วฑฺเฒมี’’ติ เอกํ กุลปุตฺตํ อตฺตโน สนฺติเก อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถารา จสฺส ตสฺส อวสฺสิกสฺส ภิกฺขุโน สทฺธิวิหาริกภาวํ สุตฺวา ‘‘อติลหุํ โข ตฺวํ, โมฆปุริส, พาหุลฺลาย อาวตฺโต’’ติ (มหาว. ๗๕) ครหิโต ‘‘อิทานาหํ ยทิ ปริสํ นิสฺสาย สตฺถารา ครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย ¶ สตฺถุ ¶ ปสาทํ กริสฺสามี’’ติ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหา ปน หุตฺวา สยมฺปิ สพฺเพ ธุตงฺคธมฺเม สมาทาย วตฺตติ, อฺเปิ ตทตฺถาย สมาทเปสิ, เตน นํ ภควา สมนฺตปาสาทิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส อปเรน สมเยน โกสมฺพิยํ กลเห อุปฺปนฺเน ภิกฺขุสงฺเฆ จ ทฺวิธาภูเต เอเกน ภิกฺขุนา ตํ กลหํ ปริวชฺชิตุกาเมน ‘‘เอตรหิ โข กลโห อุปฺปนฺโน, ภิกฺขุสงฺโฆ จ ทฺวิธาภูโต, กถํ นุ โข มยา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ ปุฏฺโ วิเวกวาสโต ปฏฺาย ตสฺส ปฏิปตฺตึ กเถสิ. เอวํ เถโร ตสฺส ภิกฺขุโน โอวาททานาปเทเสน อตฺตโน ตถา ปฏิปนฺนภาวํ ทีเปนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
๘๖. โส เอวํ ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตนฺติอาทิมาห. ปพฺภารมฺหิ นิสีทนฺตนฺติ ปุรโต ภารํ นมิตํ โอนมิตนฺติ ปพฺภารํ วิเวกกามํ วนมชฺเฌ สยํชาตปพฺพตปพฺภาเร นิสินฺนํ นรุตฺตมํ ภควนฺตํ อหํ อุปคจฺฉึ สมีปํ คโตติ อตฺโถ.
๘๗. กณิการปุปฺผ ทิสฺวาติ ตถา อุปคจฺฉนฺโต ตสฺมึ ปเทเส สุปุปฺผิตํ กณิการํ ทิสฺวา. วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทาติ ตสฺมึ ตถาคตสฺส ทิฏฺกาเล ตํ ปุปฺผํ วณฺเฏ วณฺฏสฺมึ เฉตฺวาน ฉินฺทิตฺวาน. อลงฺกริตฺวา ฉตฺตมฺหีติ เตน ปุปฺเผน ฉตฺตํ ฉาเทตฺวา. พุทฺธสฺส อภิโรปยินฺติ ปพฺภาเร นิสินฺนสฺส พุทฺธสฺส มุทฺธนิ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๘๘. ปิณฺฑปาตฺจ ¶ ปาทาสินฺติ ตสฺมึเยว นิสินฺนสฺส ภควโต ปิณฺฑปาตํ ปกาเรน อทาสึ โภเชสินฺติ อตฺโถ. ปรมนฺนํ สุโภชนนฺติ สุนฺทรโภชนสงฺขาตํ ปรมนฺนํ อุตฺตมาหารํ. พุทฺเธน นวเม ตตฺถาติ ตสฺมึ วิเวกฏฺาเน พุทฺเธน สห นวเม อฏฺ สมเณ สมิตปาเป ขีณาสวภิกฺขู โภเชสินฺติ อตฺโถ.
ยํ วทนฺติ สุเมโธติ ยํ โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธํ ภูริปฺํ ปถวิสมานํ ปฺํ สุเมธํ สุนฺทรํ สพฺพฺุตาทิปฺวนฺตํ. สุเมโธ อิติ สุนฺทรปฺโ อิติ วทนฺติ ปณฺฑิตา อิโต กปฺปโต สตสหสฺเส กปฺเป เอโส โคตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต รฏฺปาลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺิโต รตนโกฏฺาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ วํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสึ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธึ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิ. โส อภิฺาลาภึ เอกํ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตน สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปสิ. อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ตํ านํ ปตฺเถสิ. สตฺถา อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺเตสุ เตสํ ปฺุกิริยาสุ สหายกิจฺจํ อกาสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ ถุลฺลโกฏฺิกนิคเม รฏฺปาลเสฏฺิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถกุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺปาโลติ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิ. โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปฺปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต ¶ จ ยเส ปติฏฺาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภติ.
อถ ¶ ภควา กุรุรฏฺเ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺิกํ อนุปาปุณิ. ตํ สุตฺวา รฏฺปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อฺตรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ ถุลฺลโกฏฺิกํ คนฺตฺวา ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภฺุชนฺโต ปิตรา นิมนฺติโต สฺวาตนาย อธิวาเสตฺวา ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถาคารชเน อุปคนฺตฺวา ‘‘กีทิสา นาม ตา, อยฺยปุตฺต, อจฺฉราโย, ยาสํ ตฺวํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรสี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๓๐๑) วตฺวา ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ ตสฺสาธิปฺปายํ วิปริวตฺเตตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺส ¶ จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ ¶ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ¶ ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก’’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๐๒; เถรคา. ๗๖๙-๗๗๕);
อิมา คาถาโย อภาสิ. อิมา คาถา วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ โกรพฺยสฺส มิคาชินวนุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. เถรสฺส กิร ปิตา สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ ‘‘นิกฺขมิตุํ มา เทถ, กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ นิวาสาเปถา’’ติ. ตสฺมา เถโร อากาเสน อคมาสิ. อถ ราชา โกรพฺโย เถรสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ‘‘อิธ, โภ รฏฺปาล, ปพฺพชนฺโต พฺยาธิปาริชฺุํ วา ชราโภคาติปาริชฺุํ วา ปตฺโต ปพฺพชติ, ตฺวํ ปน กิฺจิปิ ปาริชฺุํ อนุปคโต เอว กสฺมา ปพฺพชสี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เถโร ‘‘อุปนิยฺยติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสรโณ โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อตฺตนา วิทิตภาวํ กเถตฺวา ตสฺสา เทสนาย อนุคีตึ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺสามิ ¶ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;
ลุทฺธา ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติ.
‘‘ราชา ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;
โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถ.
‘‘ราชา จ อฺเ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;
อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติ.
‘‘กนฺทนฺติ ¶ นํ าตี ปกิริย เกเส, ‘อโห วตา โน อมรา’ติ จาหุ;
วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติ.
‘‘โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน ปหาย โภเค;
น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, าตี จ มิตฺตา อถ วา สหายา.
‘‘ทายาทกา ¶ ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยน กมฺมํ;
น มียมานํ ธนมนฺเวติ กิฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนฺจ รฏฺํ.
‘‘น ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;
อปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํ.
‘‘อฑฺฒา ¶ ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโ;
พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโ.
‘‘ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;
อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหา.
‘‘อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺชปรมฺปราย;
ตสฺสปฺปปฺโ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ.
‘‘โจโร ¶ ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม;
เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม.
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวาน ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;
อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;
คพฺภาโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ¶ ตฺวา, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. (เถรคา. ๗๗๖-๗๙๓) –
อิมา คาถา อโวจ. เอวํ เถโร รฺโ โกรพฺยสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. สตฺถา จ อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๙๗-๘. เอวํ ¶ โส เถโร ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. วรนาโค มยา ทินฺโนติ ตสฺส ภควโต รูปกาเย ปสีทิตฺวา วโร อุตฺตโม เสฏฺโ อีสาทนฺโต รถีสาสทิสทนฺโต อุรูฬฺหวา ภารวโห ราชารโห วา. เสตจฺฉตฺโตปโสภิโตติ หตฺถิกฺขนฺเธ อุสฺสาปิตเสตจฺฉตฺเตน อุปเสวิโต โสภมาโน. ปุนปิ กึ วิสิฏฺโ วรนาโค? สกปฺปโน หตฺถาลงฺการสหิโต. สงฺฆารามํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส วสนตฺถาย อารามํ วิหารํ อการยึ กาเรสึ.
๙๙. จตุปฺาสสหสฺสานีติ ตสฺมึ การาปิเต วิหารพฺภนฺตเร จตุปฺาสสหสฺสานิ ปาสาทานิ จ อหํ อการยึ กาเรสินฺติ อตฺโถ. มโหฆทานํ กริตฺวานาติ สพฺพปริกฺขารสหิตํ มโหฆสทิสํ มหาทานํ สชฺเชตฺวา มเหสิโน มุนิโน นิยฺยาเทสินฺติ อตฺโถ.
๑๐๐. อนุโมทิ มหาวีโรติ จตุราสงฺขฺเยยฺยสตสหสฺเสสุ กปฺเปสุ อพฺโพจฺฉินฺนอุสฺสาหสงฺขาเตน วีริเยน มหาวีโร สยมฺภู สยเมว ภูโต ชาโต ลทฺธสพฺพฺุตฺาโณ อคฺโค เสฏฺโ ปุคฺคโล อนุโมทิ วิหารานุโมทนํ อกาสิ. สพฺเพ ชเน หาสยนฺโตติ สกลานนฺตาปริมาเณ เทวมนุสฺเส หาสยนฺโต สนฺตุฏฺเ ¶ กุรุมาโน อมตนิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ เทเสสิ ปกาเสสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานี อกาสีติ อตฺโถ.
๑๐๑. ตํ ¶ เม วิยากาสีติ ตํ มยฺหํ กตปฺุํ พลํ วิเสเสน ปากฏํ อกาสิ. ชลชุตฺตมนามโกติ ชเล ชาตํ ชลชํ ปทุมํ, ปทุมุตฺตรนามโกติ อตฺโถ. ‘‘ชลนุตฺตมนายโก’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ อตฺตโน ปภาย ชลนฺตีติ ชลนา, จนฺทิมสูริยเทวพฺรหฺมาโน, เตสํ ชลนานํ อุตฺตโมติ ชลนุตฺตโม. สพฺพสตฺตานํ นายโก อุตฺตโมติ นายโก, สมฺภารวนฺเต สตฺเต นิพฺพานํ เนติ ปาเปตีติ วา นายโก, ชลนุตฺตโม จ โส นายโก จาติ ชลนุตฺตมนายโก. ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺโน อิมา คาถา อภาสถ ปากฏํ กตฺวา กเถสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รฏฺปาลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. โสปากตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ¶ กาเล อฺตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา พีชปูรผลานิ สตฺถุ อุปเนสิ, ปริภฺุชิ ภควา ตสฺสานุกมฺปํ อุปาทาย. โส ภิกฺขุ สตฺถริ สงฺเฆ จ อภิปฺปสนฺโน สลากภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา สงฺฆุทฺเทสวเสน ติณฺณํ ภิกฺขูนํ ยาวตายุกํ ขีรภตฺตํ อทาสิ. โส เตหิ ปฺุเหิ อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต เอกทา มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขีรภตฺตํ อทาสิ.
เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ปุริมกมฺมนิสฺสนฺเทน สาวตฺถิยํ อฺตราย ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ตํ ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ปริปกฺเก คพฺเภ วิชายนกาเล วิชายิตุํ อสกฺโกนฺตี มุจฺฉํ อาปชฺชิตฺวา พหุเวลํ มตา วิย นิปชฺชิ. าตกา ‘‘มตา’’ติ สฺาย สุสานํ เนตฺวา จิตกํ อาโรเปตฺวา ¶ เทวตานุภาเวน วาตวุฏฺิยา อุฏฺิตาย อคฺคึ อทตฺวา ปกฺกมึสุ. ทารโก ปจฺฉิมภวิกตฺตา เทวตานุภาเวเนว อโรโค หุตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. มาตา ปน กาลมกาสิ. เทวตา มนุสฺสรูเปนุปคมฺม ตํ คเหตฺวา สุสานโคปกสฺส เคเห เปตฺวา กติปาหํ กาลํ ปติรูเปน อาหาเรน โปเสสิ. ตโต ปรํ สุสานโคปโก อตฺตโน ปุตฺตํ กตฺวา วฑฺเฒสิ. โส ¶ ตถา วฑฺเฒนฺโต ตสฺส ปุตฺเตน สุปฺปิเยน นาม ทารเกน สทฺธึ กีฬนฺโต วิจริ. ตสฺส สุสาเน ชาตสํวฑฺฒภาวโต โสปาโกติ สมฺา อโหสิ.
อเถกทิวสํ สตฺตวสฺสิกํ ตํ ภควา ปจฺจูสเวลายํ าณชาลํ ปตฺถริตฺวา เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต าณชาลสฺส อนฺโตคตํ ทิสฺวา สุสานฏฺานํ อคมาสิ. ทารโก ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน ปสนฺนมานโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปิตรา ‘‘อนฺุาโตสี’’ติ วุตฺโต ปิตรํ สตฺถุ สนฺติกํ อาเนสิ. ตสฺส ปิตา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ อนุชานิ, ตํ ปพฺพาเชตฺวา ภควา เมตฺตาภาวนาย นิโยเชสิ. โส เมตฺตากมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สุสาเน วิหรนฺโต นจิรสฺเสว เมตฺตาฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. อรหา หุตฺวาปิ อฺเสํ โสสานิกภิกฺขูนํ เมตฺตาภาวนาวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปิ เอกปุตฺตสฺมิ’’นฺติ (เถรคา. ๓๓) คาถํ อภาสิ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ยถา เอกปุตฺตเก ปิเย มนาเป มาตา ปิตา จ กุสลี เอกนฺตหิเตสี ภเวยฺย, เอวํ ปุรตฺถิมาทิเภทาสุ สพฺพาสุ ทิสาสุ กามภวาทิเภเทสุ วา สพฺเพสุ ภเวสุ ทหราทิเภทาสุ สพฺพาสุ อวตฺถาสุปิ ิเตสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ เอกนฺตหิเตสิตาย กุสลี ภเวยฺย ‘‘มิตฺโต, อุทาสิโน, ปจฺจตฺถิโก’’ติ สีมํ อกตฺวา สีมาย สมฺเภทวเสน สพฺพตฺถ เอกรสํ เมตฺตํ ภาเวยฺยาติ อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ เมตฺตํ ภาเวยฺยาถ, เย เต ภควตา ‘สุขํ สุปตี’ติอาทินา (อ. นิ. ๑๑.๑๕; ปริ. ๓๓๑; มิ. ป. ๔.๔.๖) เอกาทส เมตฺตานิสํสา จ วุตฺตา, เอกํเสน เตสํ ภาคิโน ภวถา’’ติ โอวาทํ อทาสิ.
๑๑๒. เอวํ ¶ โส ปตฺตผลาธิคโม อตฺตโน กตปฺุํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺภารนฺติ สิลาปพฺพตสฺส วิเวกฏฺานํ, ตํ ปพฺพชิตานุรูปตฺตา อิฏฺกปาการํ กตฺวา ทฺวารกวาฏํ โยเชตฺวา ภิกฺขูนํ วสนตฺถาย อทาสิ, ปกาเรน ภโร ปตฺเถตพฺโพติ ปพฺภาโร, ตํ โสธยนฺตสฺส มม สนฺติกํ สิทฺธตฺโถ นาม ภควา อาคจฺฉิ ปาปุณิ.
๑๑๓. พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวาติ เอวํ มม สนฺติกํ อาคตํ ทิสฺวา ตาทิโน อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวตฺตา ตาทิคุณยุตฺตสฺส โลกเชฏฺสฺส พุทฺธสฺส สนฺถรํ ติณปณฺณาทิสนฺถรํ กฏฺตฺถรํ ปฺาเปตฺวา นิฏฺาเปตฺวา ปุปฺผาสนํ ปุปฺผมยํ อาสนํ อหํ อทาสึ.
๑๑๔. ปุปฺผาสเน ¶ นิสีทิตฺวาติ ตสฺมึ ปฺตฺเต ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา โลกนายโก สิทฺธตฺโถ ภควา. มมฺจ คติมฺายาติ มยฺหํ คตึ อายตึ อุปฺปตฺติฏฺานํ อฺาย ชานิตฺวา อนิจฺจตํ อนิจฺจภาวํ อุทาหริ กเถสิ.
๑๑๕. อนิจฺจา วต สงฺขาราติ วต เอกนฺเตน สงฺขารา ปจฺจเยหิ สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา กรียมานา สพฺเพ สปฺปจฺจยธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา. อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนสภาวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปาตุภวิตฺวา เอเต สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เตสํ วูปสโม สุโขติ เตสํ สงฺขารานํ วิเสเสน อุปสโม สุโข, เตสํ วูปสมกรํ นิพฺพานเมว เอกนฺตสุขนฺติ อตฺโถ.
๑๑๖. อิทํ วตฺวาน สพฺพฺูติ สพฺพธมฺมชานนโก ภควา โลกานํ เชฏฺโ วุฑฺโฒ นรานํ อาสโภ ปธาโน วีโร อิทํ อนิจฺจปฏิสํยุตฺตํ ¶ ธมฺมเทสนํ วตฺวาน กเถตฺวา อมฺพเร อากาเส หํสราชา อิว นภํ อากาสํ อพฺภุคฺคมีติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๗. สกํ ทิฏฺึ อตฺตโน ลทฺธึ ขนฺตึ รุจึ อชฺฌาสยํ ชหิตฺวาน ปหาย. ภาวยานิจฺจสฺหนฺติ อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ ปวตฺตสฺํ อหํ ภาวยึ วฑฺเฒสึ มนสิ อกาสึ. ตตฺถ กาลํ กโต อหนฺติ ตตฺถ ติสฺสํ ชาติยํ ตโต ชาติโต อหํ กาลํ กโต มโต.
๑๑๘. ทฺเว ¶ สมฺปตฺตี อนุโภตฺวาติ มนุสฺสสมฺปตฺติทิพฺพสมฺปตฺติสงฺขาตา ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา. สุกฺกมูเลน โจทิโตติ ปุราณกุสลมูเลน, มูลภูเตน กุสเลน วา โจทิโต สฺโจทิโต. ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเตติ ปริโยสาเน ภเว สมฺปตฺเต ปาปุณิเต. สปากโยนุปาคมินฺติ สกํ ปจิตภตฺตํ สปากํ โยนึ อุปาคมึ. ยสฺส กุลสฺส อตฺตโน ปจิตภตฺตํ อฺเหิ อภฺุชนียํ, ตสฺมึ จณฺฑาลกุเล นิพฺพตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. อถ วา สา วุจฺจติ สุนโข, สุนโขจฺฉิฏฺภตฺตภฺุชนกจณฺฑาลกุเล ชาโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โสปากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อาหุตึ ¶ ยิฏฺุกาโมติอาทิกํ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ สตฺถารํ นฺหตฺวา เอกจีวรํ ิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต อปฺโผเฏสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยา อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก ตาทิเสน กมฺมนิสฺสนฺเทน ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส สุมงฺคโลติ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ขุชฺชกาสิตนงฺคลกุทฺทาลปริกฺขาโร หุตฺวา กสิยา ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ รฺา ปเสนทินา โกสเลน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทาเน ปวตฺติยมาเน ทานูปกรณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺเตหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทธิฆฏํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขูนํ สกฺการสมฺมานํ ทิสฺวา ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขุมวตฺถนิวตฺถา สุโภชนานิ ภฺุชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, ยํนูนาหมฺปิ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อฺตรํ มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชาธิปฺปายํ นิเวเทสิ. โส ตํ กรุณายนฺโต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺานํ ¶ อาจิกฺขิ. โส อรฺเ ¶ วิหรนฺโต เอกกวิหาเร นิพฺพินฺโน อุกฺกณฺิโต หุตฺวา วิพฺภมิตุกาโม าติคามํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เขตฺตํ กสนฺเต กิลิฏฺวตฺถนิวตฺเถ สมนฺตโต รโชกิณฺณสรีเร วาตาตเปน สุสฺสนฺเต เขตฺตํ กสฺสเก มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘มหนฺตํ วติเม สตฺตา ชีวิกนิมิตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิ. าณสฺส ปริปากคตตฺตา จสฺส ยถาคหิตํ กมฺมฏฺานํ อุปฏฺาสิ. โส อฺตรํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา วิเวกํ ลภิตฺวา โยนิโสมนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒๔. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาหุตินฺติ อนฺนปานาทิอเนกวิธํ ปูชาสกฺการูปกรณํ. ยิฏฺุกาโมติ ยชิตุกาโม, ทานํ ทาตุกาโม อหํ. ปฏิยาเทตฺวาน โภชนนฺติ อาหารํ ปฏิยาเทตฺวา นิปฺผาเทตฺวา. พฺราหฺมเณ ปฏิมาเนนฺโตติ ปฏิคฺคาหเก สุทฺธปพฺพชิเต ปริเยสนฺโต. วิสาเล มาฬเก ิโตติ ปริสุทฺธปณฺฑรปุลินตลาภิราเม วิปุเล มาฬเก ิโต.
๑๒๕-๗. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธนฺติอาทีสุ มหายสํ มหาปริวารํ สพฺพโลกํ สกลสตฺตโลกํ วิเนตานํ วิเสเสน เนตารํ นิพฺพานสมฺปาปกํ สยมฺภุํ สยเมว ภูตํ อนาจริยกํ ¶ อคฺคปุคฺคลํ เสฏฺปุคฺคลํ ภควนฺตํ ภคฺยวนฺตาทิคุณยุตฺตํ ชุติมนฺตํ นีลปีตาทิปภาสมฺปนฺนํ สาวเกหิ ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาทิจฺจมิว สูริยมิว โรจนฺตํ โสภมานํ รถิยํ วีถิยํ ปฏิปนฺนกํ คจฺฉนฺตํ ปิยทสฺสึ นาม สมฺพุทฺธํ อทฺทสินฺติ สมฺพนฺโธ. อฺชลึ ปคฺคเหตฺวานาติ พนฺธฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวา สกํ จิตฺตํ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาทยึ อิตฺถมฺภูตสฺส ภควโต คุเณ ปสาเทสึ ปสนฺนมกาสินฺติ อตฺโถ. มนสาว นิมนฺเตสินฺติ จิตฺเตน ปวาเรสึ. อาคจฺฉตุ มหามุนีติ มหิโต ปูชารโห มุนิ ภควา มม นิเวสนํ อาคจฺฉตุ.
๑๒๘. มม สงฺกปฺปมฺายาติ มยฺหํ จิตฺตสงฺกปฺปํ ตฺวา โลเก สตฺตโลเก อนุตฺตโร อุตฺตรวิรหิโต สตฺถา ขีณาสวสหสฺเสหิ อรหนฺตสหสฺเสหิ ¶ ปริวุโต มม ทฺวารํ มยฺหํ เคหทฺวารํ อุปาคมิ สมฺปาปุณิ.
๑๒๙. ตสฺส สมฺปตฺตสฺส สตฺถุโน เอวํ นมกฺการมกาสึ. ปุริสาชฺ ปุริสานํ อาชฺ, เสฏฺ, มม นมกฺกาโร เต ตุยฺหํ อตฺถุ ภวตุ. ปุริสุตฺตม ปุริสานํ อุตฺตม อธิกคุณวิสิฏฺ เต ตุยฺหํ มม นมกฺกาโร อตฺถุ. ปาสาทํ ปสาทชนกํ มม นิเวสนํ ¶ อภิรุหิตฺวา สีหาสเน อุตฺตมาสเน นิสีทตนฺติ อายาจินฺติ อตฺโถ.
๑๓๐. ทนฺโต ทนฺตปริวาโรติ สยํ ทฺวารตฺตเยน ทนฺโต ตถา ทนฺตาหิ ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกาสงฺขาตาหิ จตูหิ ปริสาหิ ปริวาริโต. ติณฺโณ ตารยตํ วโรติ สยํ ติณฺโณ สํสารโต อุตฺติณฺโณ นิกฺขนฺโต ตารยตํ ตารยนฺตานํ วิสิฏฺปุคฺคลานํ วโร อุตฺตโม ภควา มมาราธเนน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปวราสเน อุตฺตมาสเน นิสีทิ นิสชฺชํ กปฺเปสิ.
๑๓๑. ยํ เม อตฺถิ สเก เคเหติ อตฺตโน เคเห ยํ อามิสํ ปจฺจุปฏฺิตํ สมฺปาทิตํ ราสิกตํ อตฺถิ. ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสินฺติ พุทฺธสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ตํ อามิสํ ปาทาสึ ป-กาเรน อาทเรน วา อทาสินฺติ อตฺโถ. ปสนฺโน เสหิ ปาณิภีติ อตฺตโน ทฺวีหิ หตฺเถหิ ปสฺสนฺนจิตฺโต คเหตฺวา ปาทาสินฺติ อตฺโถ.
๑๓๒. ปสนฺนจิตฺโต ปสาทิตมนสงฺกปฺโป สุมโน สุนฺทรมโน. เวทชาโต ชาตเวโท อุปฺปนฺนโสมนสฺโส กตฺชลี สิรสิ ปิตอฺชลิปุโฏ พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ เสฏฺสฺส พุทฺธสฺส ปณามํ กโรมีติ อตฺโถ. อโห พุทฺธสฺสุฬารตาติ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจสฺส สตฺถุโน อุฬารตา มหนฺตภาโว อโห อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ.
๑๓๓. อฏฺนฺนํ ¶ ปยิรูปาสตนฺติ ปยิรุปาสนฺตานํ ภฺุชํ ภฺุชนฺตานํ อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ อนฺตเร ขีณาสวา อรหนฺโตว พหูติ อตฺโถ. ตุยฺเหเวโส อานุภาโวติ เอโส อากาสจรณอุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิอานุภาโว ตุยฺเหว ตุยฺหํ เอว อานุภาโว, นาฺเสํ. สรณํ ตํ อุเปมหนฺติ ตํ อิตฺถมฺภูตํ ตุวํ สรณํ ตาณํ เลณํ ปรายนนฺติ อุเปมิ คจฺฉามิ ชานามิ วาติ อตฺโถ.
๑๓๔. โลกเชฏฺโ ¶ นราสโภ ปิยทสฺสี ภควา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิมา พฺยากรณคาถา อภาสถ กเถสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทุติยสฺส สีหาสนวคฺคสฺส วณฺณนา สมตฺตา.
๓. สุภูติวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต สุภูติตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก อนุปฺปนฺเนเยว ปทุมุตฺตเร ภควติ โลกนาเถ หํสวตีนคเร ¶ อฺตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส นนฺทมาณโวติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ปริวารภูเตหิ จตุจตฺตาลีสาย มาณวสหสฺเสหิ สทฺธึ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจาภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตสิ. อนฺเตวาสิกานมฺปิ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. เตปิ นจิรสฺเสว ฌานลาภิโน อเหสุํ.
เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา หํสวตีนครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิกชฏิลานํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ, นนฺทตาปสสฺส จ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกฏฺานนฺตรสฺส ปตฺถนํ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปตฺตจีวรมาทาย อฺํ กฺจิ อนามนฺเตตฺวา สีโห วิย เอกจโร นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ปสฺสนฺตสฺเสว นนฺทตาปสสฺส อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. นนฺทตาปโส พุทฺธานุภาวฺเจว ลกฺขณปาริปูริฺจ ทิสฺวา ลกฺขณมนฺเต สมฺมสิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต นาม อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชนฺโต โลเก วิวฏจฺเฉโท ¶ สพฺพฺู พุทฺโธ โหติ, อยํ ปุริสาชานีโย นิสฺสํสยํ พุทฺโธ’’ติ ตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นนฺทตาปโสปิ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย จตุจตฺตาลีสสหสฺสชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ สมฺปตฺตา พุทฺธานฺเจว อาจริยสฺส จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา อาหํสุ – ‘‘อาจริย, มยํ ‘อิมสฺมึ โลเก ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ. นนฺทตาปโส – ‘‘ตาตา ¶ , กึ วเทถ, ตุมฺเห สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ อุปเมตุํ อิจฺฉถ, สพฺพฺุพุทฺเธน สทฺธึ มา มํ อุปมิตฺถา’’ติ อาห. อถ เต ตาปสา – ‘‘สเจ อยํ โอรโก อภวิสฺส, น อมฺหากํ อาจริโย เอวํ อุปมํ อาหเรยฺย. ยาว มหาวตายํ ปุริสาชานีโย’’ติ ปาเทสุ นิปติตฺวา สิรสา วนฺทึสุ. อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, ภควา จ ภิกฺขาจารเวลายํ อิธาคโต, ตสฺมา มยํ ยถาพลํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสาม, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว โธวิตฺวา สยํ ¶ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา นิสินฺเน สตฺถริ สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา สตสหสฺสมตฺตา ขีณาสวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ.
อถ นนฺทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, พุทฺธานํ นิสินฺนาสนมฺปิ นีจํ, สมณสตสหสฺสสฺสปิ อาสนํ นตฺถิ. ตุมฺเหหิ อชฺช อุฬารํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ อาห. อจินฺเตยฺยตฺตา อิทฺธิวิสยสฺส เต มุหุตฺเตเนว วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธานํ โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ. อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ ¶ อฑฺฒโยชนาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ นนฺทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อารุยฺห นิสีทถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. เอวํ นิสินฺเน สตฺถริ สตฺถุ อาการํ ตฺวา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. นนฺทตาปโส มหนฺตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส มตฺถเก ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. สตฺถา ‘‘ตาปสานํ อยํ สกฺกาโร มหปฺผโล โหตู’’ติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ภิกฺขูปิ สมาปตฺตึ สมาปชฺชึสุ. ตถาคเต สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อนฺเตวาสิกา ภิกฺขาจารกาเล สมฺปตฺเต วนมูลผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล พุทฺธานํ อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. นนฺทตาปโส ปน ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโตเยว สตฺตาหํ ปีติสุเขเนว วีตินาเมสิ.
สตฺถา นิโรธโต วุฏฺาย อรณวิหาริองฺเคน ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ เอกํ สาวกํ ‘‘อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ อาณาเปสิ. โส จกฺกวตฺติรฺโ สนฺติกา ปฏิลทฺธมหาลาโภ มหาโยโธ วิย ตุฏฺมานโส อตฺตโน วิสเย ตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา ¶ อนุโมทนมกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา สยํ ธมฺมํ เทเสสิ. สตฺถุ เทสนาวสาเน สพฺเพปิ จตุจตฺตาลีสสหสฺสตาปสา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา – ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เตสํ ตาวเทว เกสมสฺสู อนฺตรธายึสุ ¶ . อฏฺ ปริกฺขารา สรีเร ปฏิมุกฺกาว อเหสุํ. เต สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย สตฺถารํ ปริวารยึสุ. นนฺทตาปโส ปน วิกฺขิตฺตจิตฺตตาย วิเสสํ นาธิคฺฉิ. ตสฺส กิร อรณวิหาริตฺเถรสฺส ธมฺมํ โสตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺาย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อิมินา สาวเกน ลทฺธคุณํ ลเภยฺย’’นฺติ จิตฺตํ อุทปาทิ. โส เตน วิตกฺเกน มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ นาสกฺขิ. ตถาคตํ ปน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สมฺมุเข ิโต เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เยน ภิกฺขุนา อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนา กตา, โก นามายํ ตุมฺหากํ สาสเน’’ติ? ‘‘อรณวิหาริองฺเคน จ ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺโต เอโส ภิกฺขู’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ยฺวายํ มยา สตฺตาหํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺเตน ¶ สกฺกาโร กโต, เตน อธิกาเรน อฺํ สมฺปตฺตึ น ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ เถโร วิย ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ.
สตฺถา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา โอโลเกนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา สมิชฺฌนกภาวํ ทิสฺวา, ‘‘ตาปส, น เต อยํ ปตฺถนา โมฆํ ภวิสฺสติ, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ. นนฺทตาปโส ยาว จกฺขุปถํ น สมติกฺกมติ, ตาว สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส อปรภาเค กาเลน กาลํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิตฺวา อปริหีนชฺฌาโนว กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต. ตโต ปน จุโต อปรานิปิ ปฺจ ชาติสตานิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโกว อโหสิ, กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรสิ. เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา มหาสาวกภาวํ ปาปุณนฺตา นาม นตฺถิ, คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. โส วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวตึสเทวโลเก นิพฺพตฺติ.
เอวํ โส ตาวตึสภวเน อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อเนกสตกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชา ปเทสราชา จ หุตฺวา อุฬารํ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺิสฺส เคเห อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สุภูตีติสฺส นามํ อโหสิ.
เตน ¶ จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เวฬุวนปฏิคฺคหณาทินา โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย สีตวเน วิหาสิ. ตทา อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ สาวตฺถิยํ อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ราชคหเสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถารํ สีตวเน วิหรนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ¶ สตฺถารํ สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย ยาจิตฺวา ตโต ปฺจจตฺตาลีสโยชเน มคฺเค โยชเน โยชเน สตสหสฺสปริจฺจาเคน วิหาเร ปติฏฺาเปตฺวา สาวตฺถิยํ อฏฺกรีสปฺปมาณํ เชตสฺส กุมารสฺส อุยฺยานภูมึ โกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรตฺวา อทาสิ. วิหารมหทิวเส อยํ สุภูติกุฏุมฺพิโก อนาถปิณฺฑิกเสฏฺินา สทฺธึ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปพฺพชิ. โส อุปสมฺปนฺโน ทฺเว มาติกา ปคุณา กตฺวา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา อรฺเ สมณธมฺมํ กโรนฺโต เมตฺตาฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมา สตฺถารา เทสิตนิยาเมน อโนทิสฺสกํ กตฺวา เทเสติ, ตสฺมา อรณวิหารีนํ อคฺโค นาม ชาโต. ยสฺมา จ ปิณฺฑาย จรนฺโต ฆเร ฆเร เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺหาติ ‘‘เอวํ ทายกานํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺโค นาม ชาโต. เตน นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ทกฺขิเณยฺยานฺจ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๑) ทฺวยงฺคสมนฺนาคเต อคฺคฏฺาเน เปสิ. เอวมยํ มหาเถโร อตฺตนา ปูริตปารมีนํ ผลสฺส มตฺถกํ อรหตฺตํ ปตฺวา โลเก อภิฺาโต อภิลกฺขิโต หุตฺวา พหุชนหิตาย ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ราชคหํ อคมาสิ.
ราชา พิมฺพิสาโร เถรสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, วสนฏฺานํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต วิสฺสริ. เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต อพฺโภกาเส วีตินาเมสิ. เถรสฺสานุภาเวน เทโว น วสฺสติ. มนุสฺสา อวุฏฺิตาย อุปทฺทุตา รฺโ นิเวสนทฺวาเร อุกฺกุฏฺึ อกํสุ. ราชา ‘‘เกน นุ โข การเณน เทโว น วสฺสตี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘เถรสฺส อพฺโภกาสวาเสน มฺเ น วสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปณฺณกุฏึ การาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสํ, ภนฺเต, ปณฺณกุฏิยํ วสถา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. เถโร กุฏึ ปวิสิตฺวา ติณสนฺถารเก ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. ตทา เทโว โถกํ ¶ โถกํ ผุสายติ, น สมฺมาธารํ อนุปเวจฺฉติ. อถ เถโร โลกสฺส อวุฏฺิกภยํ วิธมิตุกาโม ¶ อตฺตโน อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถุกสฺส ¶ ปริสฺสยสฺส อภาวํ ปเวเทนฺโต ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติ (เถรคา. ๑) คาถมาห. ตสฺสตฺโถ เถรคาถายํ วุตฺโตเยว.
กสฺมา ปเนเต มหาเถรา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺตีติ? อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนธิคตปุพฺพํ ปรมคมฺภีรํ อติวิย สนฺตํ ปณีตํ อตฺตนา อธิคตโลกุตฺตรธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวคสมุสฺสาหิตอุทานทีปนตฺถํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนตฺถฺจ ปรมปฺปิจฺฉา อริยา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺติ. ยถา ตํ โลกนาโถ โพธเนยฺยานํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทินา (อ. นิ. ๑๐.๒๑; ม. นิ. ๑. ๑๔๘ อตฺถโต สมานํ) อตฺตโน คุเณ ปกาเสติ. เอวมยํ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถาปิ อโหสีติ.
๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน จ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตตฺถ หิมวนฺตสฺสาติ หิมาลยปพฺพตสฺส อวิทูเร อาสนฺเน สมีเป ปพฺพตปาเท มนุสฺสานํ คมนาคมนสมฺปนฺเน สฺจรณฏฺาเนติ อตฺโถ. นิสโภ นาม ปพฺพโตติ ปพฺพตานํ เชฏฺตฺตา นาเมน นิสโภ นาม เสลมยปพฺพโต อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ ตตฺถ ปพฺพเต มยฺหํ วสนตฺถาย อสฺสโม อรฺาวาโส สุฏฺุ กโต. กุฏิรตฺติฏฺานทิวาฏฺานวติปริกฺเขปาทิวเสน สุนฺทรากาเรน กโตติ อตฺโถ. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลา มยฺหํ นิวาสนตฺถาย สุฏฺุ มาปิตา นิฏฺาปิตาติ อตฺโถ.
๒. โกสิโย นาม นาเมนาติ มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน โกสิโย นาม. อุคฺคตาปโน ปากฏตโป โฆรตโป. เอกากิโย อฺเสํ อภาวา อหํ เอว เอโก. อทุติโย ทุติยตาปสรหิโต ชฏิโล ชฏาธารี ตาปโส ตทา ตสฺมึ กาเล นิสเภ ปพฺพเต วสามิ วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
๓. ผลํ มูลฺจ ปณฺณฺจ, น ภฺุชามิ อหํ ตทาติ ตทา ตสฺมึ นิสภปพฺพเต วสนกาเล ติณฺฑุกาทิผลํ มุฬาลาทิมูลํ, การปณฺณาทิปณฺณฺจ รุกฺขโต ¶ โอจินิตฺวา น ภฺุชามีติ อตฺโถ. เอวํ สติ กถํ ชีวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ปวตฺตํว สุปาตาหนฺติ ¶ อาห. ตตฺถ ปวตฺตํ สยเมว ชาตํ สุปาตํ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตํ ปณฺณาทิกํ นิสฺสาย อาหารํ กตฺวา อหํ ตาวเท ตสฺมึ กาเล ชีวามิ ชีวิกํ กปฺเปมีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปวตฺตปณฺฑุปณฺณานี’’ติ ¶ วา ปาโ, ตสฺส สยเมว ปติตานิ ปณฺฑุปณฺณานิ รุกฺขปตฺตานิ อุปนิสฺสาย ชีวามีติ อตฺโถ.
๔. นาหํ โกเปมิ อาชีวนฺติ อหํ ชีวิตํ จชมาโนปิ ปริจฺจาคํ กุรุมาโนปิ ตณฺหาวเสน ผลมูลาทิอาหารปริเยสนาย สมฺมา อาชีวํ น โกเปมิ น นาเสมีติ สมฺพนฺโธ. อาราเธมิ สกํ จิตฺตนฺติ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน มนํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺิยา จ อาราเธมิ ปสาเทมิ. วิวชฺเชมิ อเนสนนฺติ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทิวเสน อเนสนํ อยุตฺตปริเยสนํ วิวชฺเชมิ ทูรํ กโรมิ.
๕. ราคูปสํหิตํ จิตฺตนฺติ ยทา ยสฺมึ กาเล มม ราเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา สยเมว อตฺตนาเยว ปจฺจเวกฺขามิ าเณน ปฏิเวกฺขิตฺวา วิโนเทมิ. เอกคฺโค ตํ ทเมมหนฺติ อหํ เอกสฺมึ กมฺมฏฺานารมฺมเณ อคฺโค สมาหิโต ตํ ราคจิตฺตํ ทเมมิ ทมนํ กโรมิ.
๖. รชฺชเส รชฺชนีเย จาติ รชฺชนีเย อลฺลียิตพฺเพ รูปารมฺมณาทิวตฺถุสฺมึ รชฺชเส อลฺลีโน อสิ ภวสิ. ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเสติ ทูสิตพฺเพ โทสกรณวตฺถุสฺมึ ทูสโก อสิ. มุยฺหเส โมหนีเย จาติ โมหิตพฺเพ โมหกรณวตฺถุสฺมึ โมยฺหสิ มูฬฺโห อสิ ภวสิ. ตสฺมา ตุวํ วนา วนโต อรฺวาสโต นิกฺขมสฺสุ อปคจฺฉาหีติ เอวํ อตฺตานํ ทเมมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๔. ติมฺพรูสกวณฺณาโภติ สุวณฺณติมฺพรูสกวณฺณาโภ, ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺโณติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อุปวานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬกุมฺภณฺฑยกฺขคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตรสาฏกํ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก ¶ ¶ นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ปิโต อทิสฺสมานกาโย ตํ อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส หุตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ยทา ภควโต อผาสุ อโหสิ, ตทา เถโร อุณฺโหทกํ ตถารูปํ ปานกฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิ. เตนสฺส สตฺถุโน โรโค วูปสมิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๕๒. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล อธิคตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺเพสํ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมานํ ปารคู ปริโยสานํ นิพฺพานํ คโต ปตฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน ชิตปฺจมาโร ภควา อคฺคิกฺขนฺโธ อิว ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย ชลิตฺวา สพฺพโลกํ ธมฺมปชฺโชเตน โอภาเสตฺวา สมฺพุทฺโธ สุฏฺุ พุทฺโธ อวิชฺชานิทฺทูปคตาย ปชาย สวาสนาย กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุทฺโธ วิกสิตเนตฺตปงฺกโช ปรินิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต อทสฺสนํ คโตติ สมฺพนฺโธ.
๕๗. ชงฺฆาติ เจติยกรณกาเล อุปจินิตพฺพานํ อิฏฺกานํ ปนตฺถาย, นิพนฺธิยมานโสปานปนฺติ.
๘๘. สุโธตํ ¶ รชเกนาหนฺติ วตฺถโธวเกน ปุริเสน สุฏฺุ โธวิตํ สุวิสุทฺธกตํ, อุตฺตเรยฺยปฏํ มม อุตฺตรสาฏกํ อหํ เวฬคฺเค ลคฺคิตฺวา ธชํ กตฺวา อุกฺขิปึ, อมฺพเร อากาเส อุสฺสาเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติสรณคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อนฺธมาตาปิตโร อุปฏฺาสิ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ มาตาปิตโร อุปฏฺหนฺโต ปพฺพชิตุํ น ลภามิ, ยํนูนาหํ ตีณิ สรณานิ ¶ คณฺหิสฺสามิ ¶ , เอวํ ทุคฺคติโต โมเจสฺสามี’’ติ นิสภํ นาม วิปสฺสิสฺส ภควโต อคฺคสาวกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตีณิ สรณานิ คณฺหิ. โส ตานิ วสฺสสตสหสฺสานิ รกฺขิตฺวา เตเนว กมฺเมน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต, ตโต ปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร มหาสาลกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺตวสฺสิโกว ทารเกหิ ปริวุโต เอกํ สงฺฆารามํ อคมาสิ. ตตฺถ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สรณานิ อทาสิ. โส ตานิ คเหตฺวา ปุพฺเพ อตฺตโน รกฺขิตานิ สรณานิ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ อรหตฺตปฺปตฺตํ ภควา อุปสมฺปาเทสิ.
๑๐๖. โส อรหตฺตปฺปตฺโต อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ มาตุ อุปฏฺาโก อหุนฺติ อหํ มาตาปิตูนํ อุปฏฺาโก ภรโก พนฺธุมตีนคเร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. ตมนฺธการปิหิตาติ ¶ โมหนฺธกาเรน ปิหิตา ฉาทิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหเร ฑยฺหนฺติ สพฺเพ สตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. อฏฺ เหตู ลภามหนฺติ อฏฺ การณานิ สุขสฺส ปจฺจยภูตานิ การณานิ ลภามิ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร จนฺทวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุริมภเว กตากุสลกมฺมานุรูเปน ทลิทฺโท หุตฺวา อปฺปนฺนปานโภชโน ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวนฺโต สํสาเร อาทีนวํ ตฺวา ปพฺพชิตุกาโมปิ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สาวกสฺส นิสภตฺเถรสฺส สนฺติเก ปฺจ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิ. ทีฆายุกกาเล อุปฺปนฺนตฺตา วสฺสสตสหสฺสานิ สีลํ ปริปาเลสิ. เตน กมฺเมน โส เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต. มาตาปิตโร สีลํ สมาทิยนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สีลํ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิ.
๑๓๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ นคเร จนฺทวติยาติอาทิมาห. ภตโก ¶ อาสหํ ตทาติ ตทา มม ปฺุกรณกาเล อหํ ภตโก ภติยา กมฺมการโก อาสึ อโหสึ. ปรกมฺมายเน ยุตฺโตติ ภติยา ปเรสํ กมฺมกรเณ อายุตฺโต โยชิโต โอกาสาภาเวน สํสารโต มุจฺจนตฺถาย อหํ ปพฺพชฺชํ น ลภามิ.
๑๓๕. มหนฺธการปิหิตาติ มหนฺเตหิ กิเลสนฺธกาเรหิ ปิหิตา สํวุตา ถกิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ นรกคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ ¶ อคฺคีหิ ฑยฺหนฺติ. อหํ ปน เกน อุปาเยน เกน การเณน วิสํยุตฺโต ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๓๖. เทยฺยธมฺโม อนฺนปานาทิทาตพฺพยุตฺตกํ วตฺถุ มยฺหํ นตฺถิ, ตสฺสาภาเวน อหํ วราโก ทุกฺขิโต ภตโก ภติยา ชีวนโก ยํนูนาหํ ปฺจสีลํ รกฺเขยฺยํ ปริปูรยนฺติ ปฺจสีลํ สมาทิยิตฺวา ปริปูเรนฺโต ยํนูน รกฺเขยฺยํ สาธุกํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ กตฺวา ปริปาเลยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๔๘. สฺวาหํ ยสมนุภวินฺติ โส อหํ เทวมนุสฺเสสุ มหนฺตํ ยสํ อนุภวึ เตสํ สีลานํ วาหสา อานุภาเวนาติ อตฺโถ. กปฺปโกฏิมฺปิ เตสํ สีลานํ ผลํ กิตฺเตนฺโต เอกโกฏฺาสเมว กิตฺตเย ปากฏํ กเรยฺยนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อนฺนสํสาวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณพฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา เคหํ เนตฺวา วรอนฺนปาเนน สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา โภเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต อปราปรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส ปุพฺเพ กตปฺุนามวเสน อนฺนสํสาวกตฺเถโรติ ปากฏนาโม อโหสิ.
๑๕๕-๖. โส ¶ ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘เอวํ มยา อิมินา ปฺุสมฺภารานุภาเวน ปตฺตํ อรหตฺต’’นฺติ อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ สิทฺธตฺถนฺติ อตฺโถ. คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณติ เวสฺสานํ อาปณปนฺตีนํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉมานํ. กฺจนคฺฆิยสํกาสนฺติ สุวณฺณโตรณสทิสํ พาตฺตึสวรลกฺขณํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ โลกปชฺโชตํ สกลโลกทีปภูตํ อปฺปเมยฺยํ ปมาณวิรหิตํ อโนปมํ อุปมาวิรหิตํ ชุตินฺธรํ ปภาธารํ นีลปีตาทิฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย ธารกํ สิทฺธตฺถํ ทิสฺวา ปรมํ อุตฺตมํ ปีตึ อลตฺถํ อลภินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธูปทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สิทฺธตฺเถ ภควติ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ตสฺส ภควโต คนฺธกุฏิยํ จนฺทนาครุกาฬานุสาริอาทินา กเตหิ อเนเกหิ ธูเปหิ ธูปปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ปูชนีโย หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฺุสมฺภารานุภาเวน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กตธูปปูชาปฺุตฺตา นาเมน ธูปทายกตฺเถโรติ สพฺพตฺถ ปากโฏ. โส ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. สิทฺโธ ปริปุณฺโณ สพฺพฺุตฺาณาทิคุณสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ภควโต โสยํ สิทฺธตฺโถ, ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ภคฺยาทิคุณวนฺตสฺส โลกเชฏฺสฺส สกลโลกุตฺตมสฺส ตาทิโน อิฏฺานิฏฺเสุ ¶ ตาทิสสฺส อจลสภาวสฺสาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปุลินปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺนจิตฺโต เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ ¶ ปุราณวาลุกํ อปเนตฺวา นวํ มุตฺตาทลสทิสปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา มาฬกํ อลงฺกริ. เตน กมฺเมน โส เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺเพหิ รตเนหิ วิชฺโชตมาเน อเนกโยชเน กนกวิมาเน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อตฺตโน กตปฺุนามสทิเสน นาเมน ปุลินปูชกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๖๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิธํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิวิจฺจ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ โวหารปรมตฺถาทิเภเท ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิยา ปาทปุตฺตเม อุตฺตเม โพธิรุกฺขมณฺฑลมาฬเก ปุราณปุลินํ วาลุกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุทฺธํ ปณฺฑรํ ปุลินํ อากิรึ สนฺถรึ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคานทิยํ สุสุมาโร หุตฺวา นิพฺพตฺโต นทีตีรํ อุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปารํ เนตุกาโม ตีรสมีเปเยว นิปชฺชิ. ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ปิฏฺิยํ ปาเท เปสิ. โส ตุฏฺโ อุทคฺโค ปีติเวเคน มหุสฺสาโห หุตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต สีเฆน ชเวน ภควนฺตํ ปรตีรํ เนสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ตฺวา ‘‘อยํ อิโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ ¶ , ตโต ปฏฺาย สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิโต จตุนฺนวุติกปฺเป อมตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ตถา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺติโยติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ‘‘อมตํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ ปริพฺพาชโก หุตฺวา เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลทิฏฺีนํ อวิโสธิตตฺตา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อฺํ ภิกฺขุํ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺตํ ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สงฺเขเปน โอวาทํ ยาจิ. สตฺถาปิ ตสฺส ¶ , ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๓๘๒) สงฺเขเปเนว โอวาทํ อทาสิ. โส สตฺถุ โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ อารภิ. ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อาพาโธ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺเน อาพาเธ ชาตสํเวโค วีริยารมฺภวตฺถุํ ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๖๙. เอวํ โส กตสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทภาคานทีตีเรติ ปริสุทฺธปณฺฑรปุลินตเลหิ จ ปภาสมฺปนฺนปสนฺนมธุโรทกปริปุณฺณตาย จ จนฺทปฺปภากิรณสสฺสิรีกาภา นทมานา สทฺทํ กุรุมานา คจฺฉตีติ จนฺทภาคานที, ตสฺสา จนฺทภาคานทิยา ตีเร สุสุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ¶ สุสุมาโรติ ขุทฺทกมจฺฉคุมฺเพ ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺโต มาเรตีติ สุสุมาโร, จณฺฑมจฺโฉ กุมฺภีโลติ อตฺโถ. สโภชนปสุโตหนฺติ อหํ สโภชเน สกโคจเร ปสุโต พฺยาวโฏ. นทีติตฺถํ อคจฺฉหนฺติ ภควโต อาคมนกาเล อหํ นทีติตฺถํ อคจฺฉึ ปตฺโตมฺหิ.
๑๗๐. สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมึ มม ติตฺถคมนกาเล สิทฺธตฺโถ ภควา อคฺคปุคฺคโล สพฺพสตฺเตสุ เชฏฺโ เสฏฺโ สยมฺภู สยเมว ภูโต ชาโต พุทฺธภูโต โส ภควา นทึ ตริตุกาโม นทีตีรํ อุปาคมิ.
๑๗๒. เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหนฺติ มยฺหํ ปิตุปิตามหาทีหิ ปรมฺปรานีตํ, ยทิทํ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมหานุภาวานํ ตรณนฺติ อตฺโถ.
๑๗๓. มม ¶ อุคฺคชฺชนํ สุตฺวาติ มยฺหํ อุคฺคชฺชนํ อาราธนํ สุตฺวา มหามุนิ ภควา อภิรุหีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เอกฺชลิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชนีโย หุตฺวา อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. ปุพฺเพ กตปฺุวเสน เอกฺชลิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๐. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ทิสฺวา อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห. วิปสฺสึ สตฺถวาหคฺคนฺติ วาณิเช กนฺตารา วหติ ตาเรตีติ สตฺถวาโห ¶ . วาฬกนฺตารา โจฬกนฺตารา ทุพฺภิกฺขกนฺตารา นิรุทกกนฺตารา ยกฺขกนฺตารา อปฺปภกฺขกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ ปาเปตีติ อตฺโถ. โก โส? วาณิชเชฏฺโก. สตฺถวาหสทิสตฺตา อยมฺปิ ภควา สตฺถวาโห. ตถา หิ โส ติวิธํ โพธึ ปตฺถยนฺเต กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต ชาติกนฺตารา ชรากนฺตารา พฺยาธิกนฺตารา มรณกนฺตารา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารา จ สพฺพสฺมา สํสารกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ นิพฺพานถลํ ปาเปตีติ อตฺโถ. สตฺถวาโห จ โส อคฺโค เสฏฺโ ปธาโน จาติ สตฺถวาหคฺโค, ตํ สตฺถวาหคฺคํ วิปสฺสึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. นรวรํ วินายกนฺติ นรานํ อนฺตเร อสิถิลปรกฺกโมติ นรวีโร, ตํ. วิเสเสน กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต เนติ นิพฺพานปุรํ ปาเปตีติ วินายโก, ตํ.
๑๘๑. อทนฺตทมนํ ตาทินฺติ ราคโทสโมหาทิกิเลสสมฺปยุตฺตตฺตา กายวจีมโนทฺวาเรหิ อทนฺเต สตฺเต ทเมตีติ อทนฺตทมโน, ตํ. อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยตาทิคุณยุตฺโตติ ตาที, ตํ. มหาวาทึ มหามตินฺติ สกสมยปรสมยวาทีนํ อนฺตเร อตฺตนา สมธิกปุคฺคลวิรหิตตฺตา มหาวาที ¶ , มหตี ปถวิสมานา เมรุสมานา จ มติ ยสฺส โส มหามติ, ตํ มหาวาทึ มหามตึ สมฺพุทฺธนฺติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต โขมทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน รตนตฺตยมามโก วิปสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส โขมทุสฺเสน ปูชํ อกาสิ. โส ตเทว มูลํ กตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ฉสุ ¶ เทเวสุ อปราปรํ ทิพฺพสุขํ ¶ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติอาทิอเนกวิธมนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ปริปากคเต ปฺุสมฺภาเร อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. กตปฺุนาเมน โขมทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ พนฺธุ วุจฺจติ าตโก, เต พนฺธู ยสฺมึ นคเร อฺมฺํ สงฺฆฏิตา วสนฺติ, ตํ นครํ ‘‘พนฺธุมตี’’ติ วุจฺจติ. โรเปมิ พีชสมฺปทนฺติ ทานสีลาทิปฺุพีชสมฺปตฺตึ โรเปมิ ปฏฺเปมีติ อตฺโถ.
โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ตติยสฺส สุภูติวคฺคสฺส วณฺณนา สมตฺตา.
จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กุณฺฑธานวคฺโค
๑. กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตาหํ ¶ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิกํ อายสฺมโต กุณฺฑธานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุตฺตนเยน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ตทนุรูปํ ปฺุํ กโรนฺโต วิจริ. โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย นิสินฺนสฺส มโนสิลาจุณฺณปิฺชรํ มหนฺตํ กทลิผลกณฺณิกํ อุปเนสิ, ตํ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกาทสกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กาเรสิ. จตุวีสติวาเร จ ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตี.
โส ¶ เอวํ อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ทีฆายุกพุทฺธานฺจ นาม น อนฺวทฺธมาสิโก อุโปสโถ โหติ. ตถา หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต ฉพฺพสฺสนฺตเร ฉพฺพสฺสนฺตเร อุโปสโถ อโหสิ, กสฺสปทสพโล ปน ฉฏฺเ ฉฏฺเ มาเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรสิ, ตสฺส ปาติโมกฺขสฺส โอสารณกาเล ทิสาวาสิกา ทฺเว สหายกา ภิกฺขู ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติ. อยํ ภุมฺมเทวตา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ ทฺวินฺนํ ¶ ภิกฺขูนํ เมตฺติ อติวิย ทฬฺหา, กึ นุ โข เภทเก สติ ภิชฺเชยฺย, น ภิชฺเชยฺยา’’ติ. เตสํ โอกาสํ โอโลกยมานา เตสํ อวิทูเร คจฺฉติ.
อเถโก เถโร เอกสฺส หตฺเถ ปตฺตจีวรํ ทตฺวา สรีรวฬฺชนตฺถํ อุทกผาสุกฏฺานํ คนฺตฺวา โธตหตฺถปาโท หุตฺวา คุมฺพสมีปโต นิกฺขมติ. ภุมฺมเทวตา ตสฺส เถรสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุตฺตมรูปา อิตฺถี หุตฺวา เกเส วิธุนิตฺวา สํวิธาย พนฺธนฺตี วิย ปิฏฺิยํ ปํสุํ ปฺุฉมานา วิย สาฏกํ สํวิธาย นิวาสยมานา วิย จ หุตฺวา เถรสฺส ปทานุปทิกา หุตฺวา คุมฺพโต นิกฺขนฺตา ¶ . เอกมนฺเต ิโต สหายกตฺเถโร ตํ การณํ ทิสฺวาว โทมนสฺสชาโต ‘‘นฏฺโ ทานิ เม อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ ทีฆรตฺตานุคโต สิเนโห, สจาหํ เอวํวิธภาวํ ชาเนยฺยํ, เอตฺตกํ กาลํ อิมินา สทฺธึ วิสฺสาสํ น กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาคจฺฉนฺตํเยว นํ ‘‘คณฺหาหาวุโส, ตุยฺหํ ปตฺตจีวรํ, ตาทิเสน ปาเปน สทฺธึ เอกมคฺเคน น คจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ กถํ สุตฺวา ตสฺส ลชฺชิภิกฺขุโน หทยํ ติขิณสตฺตึ คเหตฺวา วิทฺธํ วิย อโหสิ. ตโต นํ อาห – ‘‘อาวุโส, กินฺนาเมตํ วทสิ, อหํ เอตฺตกํ กาลํ ทุกฺกฏมตฺตมฺปิ อาปตฺตึ น ชานามิ, ตฺวํ ปน มํ อชฺช ‘ปาโป’ติ วทสิ, กึ เต ทิฏฺนฺติ, กึ อฺเน ทิฏฺเน, กึ ตฺวํ เอวํวิเธน อลงฺกตปฏิยตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธึ เอกฏฺาเน หุตฺวา นิกฺขนฺโต’’ติ? ‘‘นตฺเถตํ, อาวุโส, มยฺหํ, นาหํ เอวรูปํ มาตุคามํ ปสฺสามี’’ติ ตสฺส ยาวตติยํ กเถนฺตสฺสาปิ อิตโร เถโร กถํ อสทฺทหิตฺวา อตฺตนา ทิฏฺการณํเยว ภูตตฺตํ กตฺวา คณฺหนฺโต เตน สทฺธึ เอกมคฺเคน อคนฺตฺวา อฺเน มคฺเคน สตฺถุ สนฺติกํ คโต. อิตโรปิ ภิกฺขุ อฺเน มคฺเคน สตฺถุ สนฺติกํเยว คโต.
ตโต ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุโปสถาคารํ ปวิสนเวลาย โส ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุํ อุโปสถคฺเค ทิสฺวา สฺชานิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ อุโปสถคฺเค เอวรูโป นาม ปาปภิกฺขุ อตฺถิ, นาหํ เตน สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. อถ ภุมฺมเทวตา ‘‘ภาริยํ มยา กมฺมํ กต’’นฺติ มหลฺลกอุปาสกวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, อยฺโย อิมสฺมึ าเน ิโต’’ติ อาห. ‘‘อุปาสก, อิมํ อุโปสถคฺคํ เอโก ปาปภิกฺขุ ปวิฏฺโ, ‘อหํ เตน สทฺธึ อุโปสถํ น กโรมี’ติ พหิ ิโตมฺหี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, มา เอวํ คณฺหถ, ปริสุทฺธสีโล เอส ภิกฺขุ, ตุมฺเหหิ ทิฏฺมาตุคาโม นาม อหํ. มยา ตุมฺหากํ วีมํสนตฺถาย ¶ ‘ทฬฺหา นุ โข อิเมสํ เถรานํ เมตฺติ, โน ทฬฺหา’ติ ภิชฺชนาภิชฺชนภาวํ โอโลเกนฺเตน ตํ กมฺมํ กต’’นฺติ. ‘‘โก ปน ตฺวํ, สปฺปุริสา’’ติ? ‘‘อหํ เอกา ภุมฺมเทวตา, ภนฺเต’’ติ. เทวปุตฺโต กเถนฺโตเยว ทิพฺพานุภาเวน ตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล ปติตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ขมถ, เถรสฺส เอโส โทโส นตฺถิ, อุโปสถํ กโรถา’’ติ เถรํ ยาจิตฺวา อุโปสถคฺคํ ปเวเสสิ. โส เถโร อุโปสถํ ตาว เอกฏฺาเน อกาสิ. มิตฺตสนฺถววเสน ปน ปุน เตน สทฺธึ น เอกฏฺาเน วสิ. อิมสฺส เถรสฺส โทสํ น กเถสิ. อปรภาเค จุทิตกตฺเถโร ปน วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.
ภุมฺมเทวตา ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน เอกํ พุทฺธนฺตรํ อปายโต น มุจฺจิตฺถ. สเจ ปน กาเลน กาลํ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, อฺเน เยน เกนจิ กโต โทโส ตสฺเสว อุปริ ปตติ. โส อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ธานมาณโวติสฺส นามํ ¶ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา มหลฺลกกาเล สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สาสเน ปพฺพชิ. ตสฺส อุปสมฺปนฺนทิวสโต ปฏฺาย เอกา อลงฺกตปฏิยตฺตา อิตฺถี ตสฺมึ คามํ ปวิสนฺเต สทฺธึเยว ปวิสติ, นิกฺขมนฺเต นิกฺขมติ, วิหารํ ปวิสนฺเตปิ สทฺธึ ปวิสติ, ติฏฺนฺเตปิ ติฏฺตีติ เอวํ นิจฺจานุพนฺธา ปฺายติ. เถโร ตํ น ปสฺสติ. ตสฺส ปน ปุริมกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สา อฺเสํ อุปฏฺาสิ.
คาเม ¶ ยาคุภิกฺขํ ททมานา อิตฺถิโย, ‘‘ภนฺเต, อยํ เอโก ยาคุอุฬุงฺโก ตุมฺหากํ, เอโก อิมิสฺสา อมฺหากํ สหายิกายา’’ติ ปริหาสํ กโรนฺติ. เถรสฺส มหตี วิเหสา โหติ. วิหารคตมฺปิ นํ สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ ปริวาเรตฺวา ‘‘ธาโน โกณฺโฑ ชาโต’’ติ ปริหาสํ กโรนฺติ. อถสฺส เตเนว การเณน กุณฺฑธาโน เถโรติ นามํ ชาตํ. โส อุฏฺาย สมุฏฺาย เตหิ กริยมานํ เกฬึ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุมฺมาทํ คเหตฺวา ‘‘ตุมฺเห โกณฺฑา, ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย โกณฺโฑ, อาจริโย โกณฺโฑ’’ติ วทติ. อถ นํ สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘กุณฺฑธาโน, ภนฺเต, ทหรสามเณเรหิ สทฺธึ เอวํ ผรุสวาจํ วทตี’’ติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ธาน, ทหรสามเณเรหิ สทฺธึ ผรุสวาจํ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. เตน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต – ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, นิพทฺธํ วิเหสํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ กเถมี’’ติ ¶ . ‘‘ตฺวํ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ยาวชฺชทิวสา ชีราเปตุํ น สกฺโกสิ, ปุน เอวํ ผรุสวาจํ มา วท ภิกฺขู’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘มาโวจ ผรุสํ กฺจิ, วุตฺตา ปฏิวเทยฺยุ ตํ;
ทุกฺขา หิ สารมฺภกถา, ปฏิทณฺฑา ผุเสยฺยุ ตํ.
‘‘สเจ เนเรสิ อตฺตานํ, กํโส อุปหโต ยถา;
เอส ปตฺโตสิ นิพฺพานํ, สารมฺโภ เต น วิชฺชตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๓๓-๑๓๔) –
อิมฺจ ปน ตสฺส เถรสฺส มาตุคาเมน สทฺธึ วิจรณภาวํ โกสลรฺโปิ กถยึสุ. ราชา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, นํ วีมํสถา’’ติ เปเสตฺวา สยมฺปิ มนฺเทเนว ปริวาเรน สทฺธึ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เถโร สูจิกมฺมํ กโรนฺโต นิสินฺโน โหติ. สาปิ อิตฺถี อวิทูเร าเน ิตา วิย ปฺายติ.
ราชา ¶ ตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ ตํ การณ’’นฺติ ตสฺสา ิตฏฺานํ อคมาสิ. สา ตสฺมึ อาคจฺฉนฺเต เถรสฺส วสนปณฺณสาลํ ปวิฏฺา วิย อโหสิ. ราชาปิ ตาย สทฺธึ เอว ปณฺณสาลายํ ปวิสิตฺวา สพฺพตฺถ โอโลเกนฺโต อทิสฺวา ‘‘นายํ มาตุคาโม, เถรสฺส เอโก กมฺมวิปาโก’’ติ สฺํ กตฺวา ปมํ เถรสฺส สมีเปน คจฺฉนฺโตปิ เถรํ อวนฺทิตฺวา ตสฺส การณสฺส อภูตภาวํ ตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต ¶ นิสินฺโน ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต, ปิณฺฑเกน น กิลมถา’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร ‘‘วฏฺฏติ, มหาราชา’’ติ อาห. ‘‘ชานามหํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส กถํ, เอวรูเปนุปกฺกิเลเสน สทฺธึ จรนฺตานํ ตุมฺหากํ เก นาม ปสีทิสฺสนฺติ, อิโต ปฏฺาย โว กตฺถจิ คมนกิจฺจํ นตฺถิ. อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิสฺสามิ, ตุมฺเห โยนิโสมนสิกาเร มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ วตฺวา นิพทฺธภิกฺขํ ปฏฺเปสิ. เถโร ราชานํ อุปตฺถมฺภกํ ลภิตฺวา โภชนสปฺปาเยน เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตโต ปฏฺาย สา อิตฺถี อนฺตรธายิ.
ตทา มหาสุภทฺทา อุคฺคนคเร มิจฺฉาทิฏฺิกุเล วสมานา ‘‘สตฺถา มํ อนุกมฺปตู’’ติ อุโปสถงฺคํ อธิฏฺาย นิรามคนฺธา หุตฺวา อุปริปาสาทตเล ิตา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ อนฺตเร อฏฺตฺวา ทสพลสฺส มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา ติฏฺนฺตุ, ทสพโล อิมาย สฺาย สฺเว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหตู’’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อฏฺ สุมนปุปฺผมุฏฺิโย วิสฺสชฺเชสิ. ปุปฺผานิ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย สตฺถุ มตฺถเก วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ. สตฺถา ตํ สุมนปุปฺผวิตานํ ทิสฺวา จิตฺเตเนว สุภทฺทาย ภิกฺขํ อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อรุเณ อุฏฺิเต ¶ อานนฺทตฺเถรํ อาห – ‘‘อานนฺท, มยํ อชฺช ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสาม, ปุถุชฺชนานํ อทตฺวา อริยานํเยว สลากํ เทหี’’ติ. เถโร ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ – ‘‘อาวุโส, สตฺถา อชฺช ทูรํ ภิกฺขาจารํ คมิสฺสติ. ปุถุชฺชนา มา คณฺหนฺตุ, อริยาว สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ. กุณฺฑธานตฺเถโร – ‘‘อาหราวุโส, สลาก’’นฺติ ปมํเยว หตฺถํ ปสาเรสิ. อานนฺโท ‘‘สตฺถา ตาทิสานํ ภิกฺขูนํ สลากํ น ทาเปติ, อริยานํเยว ทาเปตี’’ติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทตฺวา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘อาหราเปนฺตสฺส สลากํ เทหี’’ติ อาห. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘สเจ กุณฺฑธานสฺส สลากา ทาตุํ น ยุตฺตา, อถ สตฺถา ปฏิพาเหยฺย, ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ ‘‘กุณฺฑธานสฺส สลากํ ทสฺสามี’’ติ คมนํ อภินีหริ. กุณฺฑธาโน ตสฺส ปุราคมนา เอว อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา อากาเส ตฺวา ‘‘อาหราวุโส อานนฺท, สตฺถา มํ ชานาติ, มาทิสํ ภิกฺขุํ ปมํ สลากํ คณฺหนฺตํ น สตฺถา วาเรตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา สลากํ คณฺหิ. สตฺถา ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ อิมสฺมึ สาสเน ปมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ยสฺมา ¶ อยํ เถโร ราชานํ อุปตฺถมฺภํ ลภิตฺวา สปฺปายาหารปฏิลาเภน ¶ สมาหิตจิตฺโต วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย ฉฬภิฺโ อโหสิ. เอวํภูตสฺสาปิ อิมสฺส เถรสฺส คุเณ อชานนฺตา เย ปุถุชฺชนา ภิกฺขู ‘‘อยํ ปมํ สลากํ คณฺหติ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ วิมตึ อุปฺปาเทนฺติ. เตสํ ตํ วิมติวิธมนตฺถํ เถโร อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา อฺาปเทเสน อฺํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ปฺจ ฉินฺเท’’ติ คาถํ อภาสิ.
๑. เอวํ โส ปูริตปฺุสมฺภารานุรูเปน อรหา หุตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สตฺตาหํ ปฏิสลฺลีนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺถาหํ สตฺตทิวสํ นิโรธสมาปตฺติวิหาเรน ปฏิสลฺลีนํ วิเวกภูตนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กุณฺฑธานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา
โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สาคตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล เอกสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต นาเมน โสภิโต นาม หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย. โส เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา โสภมานํ อุยฺยานทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺนมานโส อเนเกหิ อุปาเยหิ อเนเกหิ คุณวณฺเณหิ โถมนํ อกาสิ. ภควา ตสฺส โถมนํ สุตฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาคโต นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณํ อทาสิ. โส ตโต ปฏฺาย ปฺุานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต. กปฺปสตสหสฺสเทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต. ตสฺส มาตาปิตโร ¶ โสมนสฺสํ วฑฺเฒนฺโต สุชาโต อาคโตติ สาคโตติ นามํ กรึสุ. โส สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต.
๑๗. เอวํ โส ปฺุสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โสภิโต นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ตทา ปฺุสมฺภารสฺส ปริปูรณสมเย นาเมน โสภิโต นาม พฺราหฺมโณ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๑. วิปถา อุทฺธริตฺวานาติ วิรุทฺธปถา กุมคฺคา, อุปฺปถา วา อุทฺธริตฺวา อปเนตฺวา. ปถํ อาจิกฺขเสติ, ภนฺเต, สพฺพฺุ ตุวํ ปถํ สปฺปุริสมคฺคํ นิพฺพานาธิคมนุปายํ อาจิกฺขเส กเถสิ เทเสสิ วิภชิ อุตฺตานึ อกาสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สาคตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กจฺจานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุลเคเห นิพฺพตฺเตตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ¶ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต สตฺถารํ เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตตฺวา กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกรณฏฺานํ ทสสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘ภควา มยฺหํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ปตฺถรํ อกาสิ. ตโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ ¶ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโวตฺเวว นามํ กรึสุ. โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจาโนติ ปฺายิตฺถ.
ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนหี’’ติ ¶ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต. ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โส สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สหปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุกา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ตฺวํเยว ภิกฺขุ ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเตปิ ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว คโต.
๓๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ ปทุมํ นาม เจติยนฺติ ปทุเมหิ ฉาทิตตฺตา วา ปทุมากาเรหิ กตตฺตา วา ภควโต วสนคนฺธกุฏิวิหาโรว ปูชนียภาเวน เจติยํ, ยถา ‘‘โคตมกเจติยํ, อาฬวกเจติย’’นฺติ วุตฺเต เตสํ ยกฺขานํ นิวสนฏฺานํ ปูชนียฏฺานตฺตา ¶ เจติยนฺติ วุจฺจติ, เอวมิทํ ภควโต วสนฏฺานํ เจติยนฺติ วุจฺจติ, น ธาตุนิธายกเจติยนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ อปรินิพฺพุตสฺส ภควโต สรีรธาตูนํ อภาวา ธาตุเจติยํ อกริ. สิลาสนํ การยิตฺวาติ ตสฺสา ปทุมนามิกาย คนฺธกุฏิยา ปุปฺผาธารตฺถาย เหฏฺา ผลิกมยํ สิลาสนํ กาเรตฺวา. สุวณฺเณนาภิเลปยินฺติ ตํ สิลาสนํ ชมฺโพนทสุวณฺเณน อภิวิเสเสน เลปยึ ฉาเทสินฺติ อตฺโถ.
๓๒. รตนามยํ ¶ สตฺตหิ รตเนหิ กตํ ฉตฺตํ ปคฺคยฺห มุทฺธนิ ธาเรตฺวา วาฬพีชนิฺจ เสตปวรจามริฺจ ปคฺคยฺห พุทฺธสฺส อภิโรปยึ. โลกพนฺธุสฺส ตาทิโนติ สกลโลกพนฺธุสทิสสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส พุทฺธสฺส ธาเรสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มหากจฺจานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต กาฬุทายิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตชฺชํ อภินีหารํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวสํเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว นํ ทุกูลจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานตฺถาย นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข, ราหุลมาตา, จตฺตาโร นิธี, อาโรหนหตฺถี, อสฺสกณฺฑโก, อานนฺโท, ฉนฺโน, กาฬุทายีติ อิเม สตฺต เอกทิวเส ชาตตฺตา สหชาตา นาม อเหสุํ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาตตฺตา อุทายิตฺเวว นามํ อกํสุ. โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน กาฬุทายีติ ปฺายิตฺถ. โส โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ กีฬนฺโต วุทฺธึ อคมาสิ.
อปรภาเค โลกนาเถ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ¶ ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ ¶ อมจฺจํ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนหี’’ติ เปเสสิ. โส ธมฺมเทสนาเวลายํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เน สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปน อริยา มชฺฌตฺตาว โหนฺติ. ตสฺมา รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ อปรํ อมจฺจํ ปุริสสหสฺเสหิ เปเสสิ. ตสฺมิมฺปิ ตถา ปฏิปนฺเน อปรมฺปิ เปเสสีติ เอวํ นวหิ ปุริสสหสฺเสหิ สทฺธึ นว อมจฺเจ เปเสสิ. สพฺเพ อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
อถ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส อิธาคมนตฺถาย น กิฺจิ กถยึสุ, อยํ โข อุทายิ ทสพเลน สมวโย, สหปํสุกีฬิโก, มยิ จ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ เปเสสฺสามี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา ทสพลํ อิธาเนหี’’ติ วตฺวา เปเสสิ. โส ปน คจฺฉนฺโต ‘‘สจาหํ, เทว, ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามิ, เอวาหํ ภควนฺตํ อิธาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนเวลายํ ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร ¶ อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘น ตาวายํ ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ กาโล, วสนฺเต ปน อุปคเต ปุปฺผิเต วนสณฺเฑ หริตติณสฺฉนฺนาย ภูมิยา คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต วสนฺเต สมฺปตฺเต สตฺถุ กุลนครํ คนฺตุํ คมนมคฺควณฺณํ สํวณฺเณนฺโต –
‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร ภาคี รถานํ.
‘‘ทุมานิ ผุลฺลานิ มโนรมานิ, สมนฺตโต สพฺพทิสา ปวนฺติ;
ปตฺตํ ปหาย ผลมาสสานา, กาโล อิโต ปกฺกมนาย วีร.
‘‘เนวาติสีตํ ¶ ¶ น ปนาติอุณฺหํ, สุขา อุตุ อทฺธนิยา ภทนฺเต;
ปสฺสนฺตุ ตํ สากิยา โกฬิยา จ, ปจฺฉามุขํ โรหินิยํ ตรนฺตํ.
‘‘อาสาย กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตุ. (เถรคา. ๕๒๗-๕๓๐);
‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนิ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๒๕);
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีชํ, ปุนปฺปุนํ วสฺสติ เทวราชา;
ปุนปฺปุนํ เขตฺตํ กสนฺติ กสฺสกา, ปุนปฺปุนํ ธฺมุเปติ รฏฺํ.
‘‘ปุนปฺปุนํ ยาจนกา จรนฺติ, ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททนฺติ;
ปุนปฺปุนํ ทานปฺปตี ททิตฺวา, ปุนปฺปุนํ สคฺคมุเปนฺติ านํ.
‘‘วีโร ¶ หเว สตฺตยุคํ ปุเนติ, ยสฺมึ กุเล ชายติ ภูริปฺโ;
มฺามหํ สกฺกติ เทวเทโว, ตยา หิ ชาโต มุนิ สจฺจนาโม.
‘‘สุทฺโธทโน นาม ปิตา มเหสิโน, พุทฺธสฺส มาตา ปน มายนามา;
ยา โพธิสตฺตํ ปริหริย กุจฺฉินา, กายสฺส เภทา ติทิวมฺหิ โมทติ.
‘‘สา โคตมี กาลกตา อิโต จุตา, ทิพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูตา;
สา โมทติ กามคุเณหิ ปฺจหิ, ปริวาริตา เทวคเณหิ เตหี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๑-๕๓๕);
อิมา ¶ คาถา อภาสิ. ตตฺถ องฺคาริโนติ องฺคารานิ วิยาติ องฺคารานิ. องฺคารานิ รตฺตปวาฬวณฺณานิ รุกฺขานํ ปุปฺผผลานิ, ตานิ เอเตสํ สนฺตีติ ¶ องฺคาริโน, อภิโลหิตกุสุมกิสลเยหิ องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺณา วิยาติ อตฺโถ. ทานีติ อิมสฺมึ กาเล. ทุมาติ รุกฺขา. ภทนฺเตติ ภทฺทํ อนฺเต เอตสฺสาติ, ‘‘ภทนฺเต’’ติ เอกสฺส ท-การสฺส โลปํ กตฺวา วุจฺจติ. คุณวิเสสยุตฺโต, คุณวิเสสยุตฺตานฺจ อคฺคภูโต สตฺถา. ตสฺมา, ภทนฺเตติ สตฺถุ อาลปนเมว, ปจฺจตฺตวจนฺเจตํ เอการนฺตํ ‘‘สุคเต ปฏิกมฺเม สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติอาทีสุ วิย. อิธ ปน สมฺโพธนฏฺเ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ, ‘‘ภทนฺเตติ อาลปน’’นฺติ. ‘‘ภทฺทสทฺเทน สมานตฺถํ ปทนฺตรเมก’’นฺติ เกจิ. ผลานิ เอสนฺตีติ ผเลสิโน. อเจตเนปิ หิ สเจตนกิริยํ อาห. เอวํ เถเรน ยาจิโต ภควา ตตฺถ คมเน พหูนํ วิเสสาธิคมนํ ทิสฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต อตุริตจาริกาวเสน กปิลวตฺถุคามิมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เถโร อิทฺธิยา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส ิโตว อทิฏฺปุพฺพเวสํ ทิสฺวา รฺา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิโต ‘‘อมจฺจปุตฺตํ ตยา ภควโต สนฺติกํ เปสิตํ มํ น ชานาสิ, ตฺวํ เอวํ ปน ชานาหี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺสปฺปฏิมสฺส ตาทิโน;
ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสิ สกฺก, ธมฺเมน เม โคตม อยฺยโกสี’’ติ. (เถรคา. ๕๓๖) –
คาถมาห.
ตตฺถ ¶ พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหีติ สพฺพฺุพุทฺธสฺส โอรสฺส ปุตฺโต อมฺหิ. อสยฺหสาหิโนติ อภิสมฺโพธิโต ปุพฺเพ เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อฺเหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหาการุณิกาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตโต ปรมฺปิ อฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหานํ ปฺจนฺนํ มารานํ สหนโต อภิภวนโต, อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทิวิภาคาวโพธเนน ยถารหํ เวเนยฺยานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนีสงฺขาตสฺส อฺเหิ อสยฺหสฺส พุทฺธกิจฺจสฺส ¶ สหนโต, ตตฺถ วา สาธุการิภาวโต อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคีกตสีลาทิสมฺปตฺติกสฺส. องฺคมงฺเคหิ นิจฺฉรณกโอภาสสฺสาติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘องฺคีรโส, สิทฺธตฺโถติ ทฺเว นามานิ ปิตราเยว คหิตานี’’ติ วทนฺติ. อปฺปฏิมสฺสาติ อนูปมสฺส. อิฏฺานิฏฺเสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ¶ ตาทิโน. ปิตุปิตา มยฺหํ ตุวํสีติ อริยชาติวเสน มยฺหํ ปิตุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลกโวหาเรน ตฺวํ ปิตา อสิ. สกฺกาติ ชาติวเสน ราชานํ อาลปติ. ธมฺเมนาติ สภาเวน อริยชาติ โลกิยชาตีติ ทฺวินฺนํ ชาตีนํ สภาวสโมธาเนน. โคตมาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติ. อยฺยโกสีติ ปิตามโห อสิ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติอาทึ วทนฺโต เถโร อฺํ พฺยากาสิ.
เอวํ ปน อตฺตานํ ชานาเปตฺวา หฏฺตุฏฺเน รฺา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทินฺเน คมนาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, คนฺตุกามตฺถ, ภฺุชถา’’ติ จ วุตฺเต, ‘‘สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ. ‘‘กหํ ปน สตฺถา’’ติ? ‘‘วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย มคฺคํ ปฏิปนฺโน’’ติ. ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชถ, อฺํ ภควโต หริสฺสถ. ยาว จ มม ปุตฺโต อิมํ นครํ สมฺปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโต ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ วุตฺเต เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา รฺโ ปริสาย จ ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถุ อาคมนโต ปุเรตรเมว สกลราชนิเวสนํ รตนตฺตเย อภิปฺปสนฺนํ กโรนฺโต สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว สตฺถุ อาหริตพฺพภตฺตปุณฺณํ ปตฺตํ อากาเส วิสฺสชฺเชตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อุปนาเมตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เอวํ สฏฺิโยชนมคฺเค ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ภควโต ราชเคหโตเยว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อทาสิ. อถ นํ ภควา ‘‘อยํ มยฺหํ ปิตุโน สกลนิเวสนํ ปสาเทตี’’ติ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ กุลปฺปสาทกานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๔๘-๙. เอวํ โส กตปฺุสมฺภารานุรูเปน อรหตฺตํ ปตฺวา ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส พุทฺธสฺสาติอาทิมาห. อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺสาติ อปรรฏฺํ คมนตฺถาย ทูรมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส. จรโต จาริกํ ตทาติ อนฺโตมณฺฑลํ มชฺเฌมณฺฑลํ พหิมณฺฑลนฺติ ตีณิ มณฺฑลานิ ตทา จาริกํ จรโต จรนฺตสฺส ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ภควโต สุผุลฺลํ สุฏฺุ ผุลฺลํ ปโพธิตํ คยฺห คเหตฺวา น เกวลเมว ปทุมํ, อุปฺปลฺจ มลฺลิกํ วิกสิตํ อหํ คยฺห อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปูเรสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปรมนฺนํ คเหตฺวานาติ ปรมํ อุตฺตมํ เสฏฺํ มธุรํ สพฺพสุปกฺกํ สาลิโอทนํ คเหตฺวา สตฺถุโน อทาสึ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๙๗. สกฺยานํ ¶ นนฺทิชนโนติ สกฺยราชกุลานํ ภควโต าตีนํ อาโรหปริณาหรูปโยพฺพนวจนาลปนสมฺปตฺติยา นนฺทํ ตุฏฺึ ชเนนฺโต อุปฺปาเทนฺโต. าติพนฺธุ ภวิสฺสตีติ าโต ปากโฏ พนฺธุ ภวิสฺสติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กาฬุทายิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต โมฆราชตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต เอกทิวสํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ รถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา ‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺถา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ภาชนํ ปูเรตฺวา มธุํ อุปเนสิ. สตฺถา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปภควโต กาเล กฏฺวาหนสฺส นาม รฺโ อมจฺโจ หุตฺวา นิพฺพตฺโต เตน สตฺถุ อานยนตฺถาย ¶ เปสิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โมฆราชาติ ลทฺธนาโม พาวรียพฺราหฺมณสฺส ¶ สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป สํเวคชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตาปสสหสฺสปริวาโร อชิตาทีหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ เปสิโต เตสํ ปนฺนรสโม หุตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ วิเสเสน ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิ. เตน นํ สตฺถา ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
๖๔. เอวํ ¶ โส ปณิธานานุรูเปน อรหตฺตผลํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพสมฺภารํ ทิสฺวา ปุพฺพกมฺมาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว.
๗๓. ปุฏกํ ปูรยิตฺวานาติ ปุฏกํ วุจฺจติ วารกํ, ฆฏํ วา. อเนฬกํ นิทฺโทสํ มกฺขิกณฺฑวิรหิตํ ขุทฺทมธุนา ฆฏํ ปูเรตฺวา ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน อาทเรน คเหตฺวา มเหสิโน ภควโต อุปเนสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โมฆราชตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อธิมุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา). อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิมฺหิ โลกนาเถ ปรินิพฺพุเต เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อุจฺฉูหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปริโยสาเน สนฺติปทํ ปณิเธสิ. โส ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา สทฺธาย ปติฏฺิตตฺตา อธิมุตฺตตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๔. เอวํ ¶ กตสมฺภารวเสน อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อธิมุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ลสุณทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโสปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ นิสฺสาย วเน วสนฺโต พหูนิ ลสุณานิ โรเปตฺวา ตเทว วนมูลผลฺจ ขาทนฺโต วิหาสิ. โส พหูนิ ลสุณานิ กาเชนาทาย มนุสฺสปถํ อาหริตฺวา ปสนฺโน ทานํ ทตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เภสชฺชตฺถาย ทตฺวา คจฺฉติ. เอวํ โส ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เตเนว ปฺุพเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุปฺปนฺโน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ¶ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ปุพฺพกมฺมวเสน ลสุณทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๙. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตตฺถ หิมาลยปพฺพตสฺส ปริโยสาเน มนุสฺสานํ สฺจรณฏฺาเน ยทา วิปสฺสี ภควา อุทปาทิ, ตทา อหํ ตาปโส อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. ลสุณํ อุปชีวามีติ รตฺตลสุณํ โรเปตฺวา ตเทว โคจรํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปมีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘ลสุณํ มยฺหโภชน’’นฺติ.
๙๐. ขาริโย ปูรยิตฺวานาติ ตาปสภาชนานิ ลสุเณน ปูรยิตฺวา กาเชนาทาย สงฺฆารามํ สงฺฆสฺส วสนฏฺานํ เหมนฺตาทีสุ ตีสุ กาเลสุ สงฺฆสฺส จตูหิ อิริยาปเถหิ วสนวิหารํ อคจฺฉึ อคมาสินฺติ อตฺโถ. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ อหํ สนฺตุฏฺโ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺเตน สงฺฆสฺส ลสุณํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๙๑. วิปสฺสิสฺส…เป… ¶ นิรตสฺสหนฺติ นรานํ อคฺคสฺส เสฏฺสฺส อสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน นิรโต นิสฺเสเสน รโต อหนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆสฺส…เป… โมทหนฺติ อหํ สงฺฆสฺส ลสุณทานํ ทตฺวา สคฺคมฺหิ สุฏฺุ อคฺคสฺมึ เทวโลเก อายุกปฺปํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน โมทึ, สนฺตุฏฺโ ภวามีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ลสุณทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต อายาคทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อติมโนหรํ ทีฆํ โภชนสาลํ การาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิ. โส ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุวเสน อายาคตฺเถโรติ ปากโฏ.
๙๔. เอวํ โส กตปฺุสมฺภารวเสน อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตนา ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเตติ วทตํ ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วทนฺตานํ อนฺตเร วเร ¶ อุตฺตเม สิขิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ สทฺธตาย หฏฺปหฏฺโ โสมนสฺสยุตฺตจิตฺตตาย ปหฏฺเน จิตฺเตน อุตฺตมํ ถูปํ เสฏฺํ เจติยํ อวนฺทึ ปณามยินฺติ อตฺโถ.
๙๕. วฑฺฒกีหิ กถาเปตฺวาติ ‘‘โภชนสาลาย ปมาณํ กิตฺตก’’นฺติ ปมาณํ กถาเปตฺวาติ อตฺโถ. มูลํ ทตฺวานหํ ตทาติ ตทา ตสฺมึ กาเล อหํ กมฺมกรณตฺถาย เตสํ วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อายาคํ ¶ อายตํ ทีฆํ โภชนสาลํ อหํ สนฺตุฏฺโ โสมนสฺสจิตฺเตน การเปสหํ การาเปสึ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
๙๗. อายาคสฺส อิทํ ผลนฺติ โภชนสาลทานสฺส อิทํ วิปากนฺติ อตฺโถ.
อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธมฺมจกฺกิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน มหาโภโค, โส รตนตฺตเย ปสนฺโน สทฺธาชาโต ธมฺมสภายํ ธมฺมาสนสฺส ปิฏฺิโต รตนมยํ ธมฺมจกฺกํ กาเรตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตฏฺาเนสุ สกฺกสมฺปตฺตึ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห อุปฺปนฺโน วิภวสมฺปนฺโน สฺชาตสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนามสทิสนาเมน ธมฺมจกฺกิกตฺเถโรติ ปากโฏ ชาโต อโหสิ.
๑๐๒. โส ปฺุสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. สีหาสนสฺส สมฺมุขาติ สีหสฺส ภควโต นิสินฺนสฺส สมฺมุขา พุทฺธาสนสฺส อภิมุขฏฺาเนติ อตฺโถ, ธมฺมจกฺกํ เม ปิตนฺติ มยา ธมฺมจกฺกากาเรน อุภโต สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ อาทาสสทิสํ กาเรตฺวา กตํ ธมฺมจกฺกํ ปิตํ ปูชิตํ. กึ ภูตํ? วิฺูหิ เมธาวีหิ ‘‘อตีว สุนฺทร’’นฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ สุกตํ ธมฺมจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๓. จารุวณฺโณว ¶ โสภามีติ สุวณฺณวณฺโณ อิว โสภามิ วิโรจามีติ ¶ อตฺโถ. ‘‘จตุวณฺเณหิ โสภามี’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทชาติสงฺขาเตหิ จตูหิ วณฺเณหิ โสภามิ วิโรจามีติ อตฺโถ. สโยคฺคพลวาหโนติ สุวณฺณสิวิกาทีหิ โยคฺเคหิ จ เสนาปติมหามตฺตาทีหิ เสวเกหิ พเลหิ จ หตฺถิอสฺสรถสงฺขาเตหิ วาหเนหิ จ สหิโตติ อตฺโถ. พหุชฺชนา พหโว มนุสฺสา อนุยนฺตา มมานุวตฺตนฺตา นิจฺจํ นิจฺจกาลํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต กปฺปรุกฺขิยตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๕๗๖). อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมูปายภูตานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ¶ สตฺถริ ปสนฺโน สตฺตหิ รตเนหิ วิจิตฺตํ สุวณฺณมยํ กปฺปรุกฺขํ กาเรตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต เจติยสฺส สมฺมุเข เปตฺวา ปูเชสิ. โส เอวรูปํ ปฺุํ กตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ อาราเธตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน กปฺปรุกฺขิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๑๐๘. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ถูปเสฏฺสฺส สมฺมุขาติ เสฏฺสฺส อุตฺตมสฺส ธาตุนิหิตถูปสฺส เจติยสฺส สมฺมุขฏฺาเน วิจิตฺตทุสฺเส อเนกวณฺเณหิ วิสเมน วิสทิเสน จิตฺเตน มโนหเร จินปฏฺฏโสมารปฏฺฏาทิเก ทุสฺเส ¶ . ลเคตฺวา โอลคฺเคตฺวา กปฺปรุกฺขํ เปสึ อหํ ปติฏฺเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕. อุปาลิวคฺโค
๑. ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโส หิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตํ ปาวิสิ. ตาปโส ภควนฺตํ ปุณฺณจนฺทมิว วิโรจมานํ ทูรโตว ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห วนฺทิตฺวา ิตโกว ทสนขสโมธานฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา อเนกาหิ อุปมาหิ อเนเกหิ ถุติวจเนหิ ภควนฺตํ โถเมสิ. ตํ สุตฺวา ภควา – ‘‘อยํ ตาปโส อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วินเย ติขิณปฺานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมทาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส กเมน วุทฺธิปฺปตฺโต มาตุลสฺส อุปาลิตฺเถรส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส อตฺตโน อาจริยสฺส สมีเป วสิตตฺตา วินยปฺเห ติขิณาโณ อโหสิ. อถ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยปฺเห ติขิณปฺานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ ภาคิเนยฺยุปาลี’’ติ ตํ เอตทคฺคฏฺาเน เปสิ.
๑. โส ¶ เอวํ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิมาห. ตตฺถ อา สมนฺตโต ยาวภวคฺคา สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา, เต ขีณา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตา เยหิ เตติ ขีณาสวา, เตเยว สหสฺสา ขีณาสวสหสฺสา, เตหิ ขีณาสวสหสฺเสหิ ¶ . ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกสฺส นิพฺพานปาปนโก วิเวกํ อนุยุตฺโต ปฏิสลฺลิตุํ เอกีภวิตุํ คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธ.
๒. อชิเนน นิวตฺโถหนฺติ อหํ อชินมิคจมฺเมน ปฏิจฺฉนฺโน, อชินจมฺมวสโนติ อตฺโถ. ติทณฺฑปริธารโกติ กุณฺฑิกฏฺปนตฺถาย ติทณฺฑํ คเหตฺวา ธาเรนฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺเฆน ปริพฺยูฬฺหํ ปริวาริตํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. โสณโกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โกฬิวิสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน ภควโต จงฺกมนตฺถาย โสภนํ จงฺกมํ กาเรตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรตฺวา อาทาสตลมิว สมํ วิชฺโชตมานํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผาทีหิ สชฺเชตฺวา ภควโต นิยฺยาเทตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตนาหาเรน ปูเชสิ. โส เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ตตฺถ ปาฬิยา วุตฺตนเยน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนฺตรา โอกฺกากกุลปฺปสุโตติ ตํ สพฺพํ ปาฬิยา วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ปจฺฉิมภเว ปน โกลิยราชวํเส ชาโต วยปฺปตฺโต โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธาริตตฺตา โกฏิกณฺโณติ, กุฏิกณฺโณติ จ ปากโฏ อโหสิ. โส ภควติ ปสนฺโน ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๕. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺสาติ อโนมํ อลามกํ สุนฺทรํ ทสฺสนํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตตฺตา พฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตตฺตา อาโรหปริณาเหน สมนฺนาคตตฺตา จ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส ภควโต โส อโนมทสฺสี, ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติ อตฺโถ. ตาทิโนติ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวสฺส. สุธาย เลปนํ กตฺวาติ ¶ สุธาย อวลิตฺตํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผธชปฏากาทีหิ จ อลงฺกตํ จงฺกมํ การยึ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถานํ อตฺโถ ปาฬิยา อนุสาเรน สุวิฺเยฺโยว.
๓๕. ปริวารสมฺปตฺติธนสมฺปตฺติสงฺขาตํ ยสํ ธาเรตีติ ยโสธโร, สพฺเพ เอเต สตฺตสตฺตติจกฺกวตฺติราชาโน ยโสธรนาเมน เอกนามกาติ สมฺพนฺโธ.
๕๒. องฺคีรโสติ องฺคโต สรีรโต นิคฺคตา รสฺมิ ยสฺส โส องฺคีรโส, ฉนฺทโทสโมหภยาคตีหิ วา ปาปาจารวเสน วา จตุราปายํ น คจฺฉตีติ นาโค, มหนฺโต ปูชิโต จ โส นาโค เจติ มหานาโค. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภทฺทิยสฺส กาฬิโคธาปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต นครวาสิโน ปฺุานิ กโรนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ปฺุานิ กาตุกาโม ¶ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ถูลปฏลิกาทิอเนกานิ มหารหานิ สยนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺเน ภควติ สสงฺเฆ ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ อทาสิ. โส เอวํ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กาฬิโคธาย นาม เทวิยา ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส วิฺุตํ ปตฺโต อาโรหปริณาหหตฺถปาทรูปสมฺปตฺติยา ภทฺทตฺตา จ กาฬิโคธาย เทวิยา ปุตฺตตฺตา จ ภทฺทิโย กาฬิโคธาปุตฺโตติ ปากโฏ. สตฺถริ ปสีทิตฺวา มาตาปิตโร อาราเธตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๔. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. เมตฺตจิตฺตนฺติ มิชฺชติ สิเนหติ นนฺทติ สพฺพสตฺเตติ เมตฺตา, เมตฺตาย สหคตํ จิตฺตํ เมตฺตจิตฺตํ, ตํ ยสฺส ภควโต อตฺถีติ เมตฺตจิตฺโต, ตํ เมตฺตจิตฺตํ. มหามุนินฺติ สกลภิกฺขูนํ มหนฺตตฺตา มหามุนิ, ตํ ปทุมุตฺตรํ สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ชนตา สพฺพาติ สพฺโพ ชนกาโย, สพฺพนครวาสิโนติ อตฺโถ. สพฺพโลกคฺคนายกนฺติ สกลโลกสฺส อคฺคํ เสฏฺํ นิพฺพานสฺส นยนโต ปาปนโต นายกํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ชนตา อุเปติ สมีปํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๕. สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจาติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุสงฺขาตํ อามิสํ. อถ วา ภตฺตปูปขชฺชโภชฺชยาคุอาทโย ยาวกาลิกตฺตา อามิสํ ปานโภชนฺจ คเหตฺวา ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร สตฺถุโน ททนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘. อาสนํ พุทฺธยุตฺตกนฺติ พุทฺธโยคฺคํ พุทฺธารหํ พุทฺธานุจฺฉวิกํ สตฺตรตนมยํ อาสนนฺติ อตฺโถ. เสสํ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อรฺเ ¶ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สนฺนิฏฺาปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆรพนฺธเนน ¶ พทฺโธ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปหาย หิมวนฺตสฺส อวิทูเร ปพฺพตนฺตเร อรฺวาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ กาเล ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย ตํ านํ ปาปุณิ. อถ โส ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา นิสีทนตฺถาย ติณสนฺถรํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ อเนเกหิ มธุเรหิ ติณฺฑุกาทีหิ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ขุรคฺเค อรหตฺตผลปฺปตฺติยํ วิย นิรุสฺสาเหเนว สนฺติปทสงฺขาเต นิพฺพาเน สุฏฺุ ิตตฺตา สนฺนิฏฺาปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๐. อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อรฺเ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ อรฺเติ สีหพฺยคฺฆาทีนํ ภเยน มนุสฺสา เอตฺถ ¶ น รชฺชนฺติ น รมนฺติ น อลฺลียนฺตีติ อรฺํ, ตสฺมึ อรฺเ. กุฏิกนฺติ ติณจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปพฺพตนฺตเร วสามิ วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ลาเภน จ อลาเภน จ ยเสน จ อยเสน จ สนฺตุฏฺโ วิหาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๒. ชลชุตฺตมนามกนฺติ ชเล ชาตํ ชลชํ, ปทุมํ, ชลชํ อุตฺตมํ ชลชุตฺตมํ, ชลชุตฺตเมน สมานํ นามํ ยสฺส โส ชลชุตฺตมนามโก, ตํ ชลชุตฺตมนามกํ พุทฺธนฺติ อตฺโถ. เสสํ ปาฬินยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจหตฺถิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย ปฺจอุปฺปลหตฺถานิ อาเนสุํ. โส เตหิ ปฺจอุปฺปลหตฺเถหิ วีถิยํ จรมานํ สุเมธํ ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ คนฺตฺวา อากาเส วิตานํ หุตฺวา ฉายํ กุรุมานานิ ตถาคเตเนว สทฺธึ คจฺฉึสุ. โส ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปีติยา ผุฏฺสรีโร ยาวชีวํ ตเทว ปฺุํ อนุสฺสริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. กตกุสลนาเมน ปฺจหตฺถิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๗. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ปฺาย ทิฏฺปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ สุเมโธติ สุนฺทรา เมธา จตุสจฺจปฏิเวธปฏิสมฺภิทาทโย ปฺา ยสฺส โส ภควา สุเมโธ สมฺพุทฺโธ อนฺตราปเณ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ อโธขิตฺตจกฺขุ. มิตภาณีติ ปมาณํ ตฺวา ภณนสีโล, ปมาณํ ชานิตฺวา ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพุตสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต จิตกํ ปทุมปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตเนว ¶ จิตฺตปฺปสาเทน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ มนุสฺสสมฺปตฺติฺจาติ ทฺเว สมฺปตฺติโย อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา สาสเน ปพฺพชิโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ตสฺส รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ วิหรนฺตสฺส วิหาโร ปทุมปุปฺเผหิ ฉาทียติ, เตน โส ปทุมจฺฉทนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเตติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต สตฺถริ, วิปสฺสิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรีเร จิตมานิยมาเน จิตเก อาโรปิเต สุผุลฺลํ ปทุมกลาปํ อหํ คเหตฺวา จิตกํ อาโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ¶ อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา หตฺถิทณฺฑสุวณฺณาทีหิ สยนตฺถาย มฺจํ กาเรตฺวา อนคฺเฆหิ วิจิตฺตตฺถรเณหิ อตฺถริตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. โส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุภวิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สยนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๘. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต จงฺกมนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ สุธาปริกมฺมกตํ รชตราสิสทิสํ โสภมานํ จงฺกมํ กาเรตฺวา มุตฺตทลสทิสํ เสตปุลินํ อตฺถริตฺวา ภควโต อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา, จงฺกมํ ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน สุขํ กายจิตฺตสมาธึ อปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา กตปฺุนาเมน จงฺกมนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๙๓. โส เอกทิวสํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถทสฺสิสฺสาติ อตฺถํ ปโยชนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ นิพฺพานํ ทกฺขติ ปสฺสตีติ อตฺถทสฺสี, อถ วา อตฺถํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโล ชานนสีโลติ อตฺถทสฺสี, ตสฺส อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโน โมเนน าเณน สมนฺนาคตสฺส ภควโต มโนรมํ มนลฺลีนํ ภาวนียํ มนสิ กาตพฺพํ จงฺกมํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทูติอาทิกํ อายสฺมโต สุภทฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมนตฺถาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน ¶ สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆรพนฺธเนน พทฺโธ รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สนฺนิปติตา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาโย จ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นิคฺคุณฺฑิเกฏกนีลกาโสกาสิตาทิอเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตาทีสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเนสุ จ สุคนฺเธหิ ปุปฺเผหิ ปูชิโต อโหสิ. อิมสฺมึ ปน พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวาปิ ยาว พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานกาโล ตาว อลทฺธพุทฺธทสฺสโน ภควโต ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สุภทฺโทติ ปากโฏ อโหสิ.
๑๐๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร โลกวิทูติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. สุณาถ มม ภาสโต…เป… นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ อิทํ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโนว ปทุมุตฺตโร ภควา พฺยากาสิ.
ปฺจมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๑๑๕. โส อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ปุพฺพกมฺเมน สํยุตฺโตติอาทิมาห. เอกคฺโคติ เอกคฺคจิตฺโต. สุสมาหิโตติ สุฏฺุ สมาหิโต, สนฺตกายจิตฺโตติ อตฺโถ. พุทฺธสฺส โอรโส ปุตฺโตติ พุทฺธสฺส อุรสา หทเยน นิคฺคตโอวาทานุสาสนึ สุตฺวา ปตฺตอรหตฺตผโลติ อตฺโถ. ธมฺมโชมฺหิ สุนิมฺมิโตติ ธมฺมโต กมฺมฏฺานธมฺมโต ชาโต อริยาย ชาติยา สุนิมฺมิโต สุฏฺุ นิปฺผาทิตสพฺพกิจฺโจ อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ.
๑๑๖. ธมฺมราชํ อุปคมฺมาติ ธมฺเมน สพฺพสตฺตานํ ราชานํ อิสฺสรภูตํ ภควนฺตํ อุปคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถ. อปุจฺฉึ ปฺหมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉินฺติ อตฺโถ. กถยนฺโต ¶ จ เม ปฺหนฺติ เอโส อมฺหากํ ภควา เม มยฺหํ ปฺหํ กถยนฺโต พฺยากโรนฺโต. ธมฺมโสตํ อุปานยีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุสงฺขาตํ ธมฺมโสตํ ธมฺมปวาหํ อุปานยิ ปาวิสีติ อตฺโถ.
๑๑๘. ชลชุตฺตมนายโกติ ¶ ปทุมุตฺตรนามโก ม-การสฺส ย-การํ กตฺวา กตโวหาโร. นิพฺพายิ ¶ อนุปาทาโนติ อุปาทาเน ปฺจกฺขนฺเธ อคฺคเหตฺวา นิพฺพายิ น ปฺายิ อทสฺสนํ อคมาสิ, มนุสฺสโลกาทีสุ กตฺถจิปิ อปติฏฺิโตติ อตฺโถ. ทีโปว เตลสงฺขยาติ วฏฺฏิเตลานํ สงฺขยา อภาวา ปทีโป อิว นิพฺพายีติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. สตฺตโยชนิกํ อาสีติ ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต รตนมยํ ถูปํ สตฺตโยชนุพฺเพธํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. ธชํ ตตฺถ อปูเชสินฺติ ตตฺถ ตสฺมึ เจติเย สพฺพภทฺทํ สพฺพโต ภทฺทํ สพฺพโส มโนรมํ ธชํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๒๐. กสฺสปสฺส จ พุทฺธสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาลโต ปฏฺาย อาคตสฺส เทวมนุสฺเสสุ สํสรโต เม มยฺหํ โอรโส ปุตฺโต ติสฺโส นาม กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ชินสาสเน พุทฺธสาสเน ทายาโท อาสิ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๑. ตสฺส หีเนน มนสาติ ตสฺส มม ปุตฺตสฺส ติสฺสสฺส อคฺคสาวกสฺส หีเนน ลามเกน มนสา จิตฺเตน อภทฺทกํ อสุนฺทรํ อยุตฺตกํ ‘‘อนฺตโก ปจฺฉิโม’’ติ วาจํ วจนํ อภาสึ กเถสินฺติ อตฺโถ. เตน กมฺมวิปาเกนาติ เตน อรหนฺตภกฺขานสงฺขาตสฺส อกุสลกมฺมสฺส วิปาเกน. ปจฺฉิเม อทฺทสํ ชินนฺติ ปจฺฉิเม ปริโยสาเน ปรินิพฺพานกาเล มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ชินํ ชิตสพฺพมารํ อมฺหากํ โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสํ อหนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺฉา เม อาสิ ภทฺทก’’นฺติปิ ปาโ. ตสฺส ปจฺฉา ตสฺส ภควโต อวสานกาเล นิพฺพานาสนฺนกาเล เม มยฺหํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ จตุสจฺจปฏิวิชฺฌนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ.
๑๒๒. ปพฺพาเชสิ มหาวีโรติ มหาวีริโย สพฺพสตฺตหิโต กรุณายุตฺโต ชิตมาโร มุนิ มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปจฺฉิเม สยเน ปรินิพฺพานมฺเจ สยิโตว มํ ปพฺพาเชสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๓. อชฺเชว ¶ ทานิ ปพฺพชฺชาติ อชฺช เอว ภควโต ปรินิพฺพานทิวเสเยว มม ปพฺพชฺชา, ตถา อชฺช เอว อุปสมฺปทา, อชฺช เอว ทฺวิปทุตฺตมสฺส สมฺมุขา ปรินิพฺพานํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต จุนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสีทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สุวณฺณคฺฆิยํ กาเรตฺวา สุมนปุปฺเผหิ ฉาเทตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาสํ สมุคฺคนฺตฺวา วิตานากาเรน อฏฺํสุ. อถ นํ ภควา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน จุนฺโท นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปปนฺโน กเมน ฉสุ กามาวจรเทเวสุ สุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล รูปสาริยา ปุตฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส วิฺุตํ ปตฺตสฺส อาโรหปริณาหรูปวยานํ สุนฺทรตาย สการสฺส จการํ กตฺวา จุนฺโทติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา ภาตุตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒๕. โส ปตฺตอรหตฺตผโล เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อคฺฆิยนฺติอาทโยปิ อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๒๘. วิติณฺณกงฺโข สมฺพุทฺโธติ วิเสเสน มคฺคาธิคเมน วิจิกิจฺฉาย เขปิตตฺตา วิติณฺณกงฺโข อสํสโย สมฺพุทฺโธ. ติณฺโณเฆหิ ปุรกฺขโตติ กาโมฆาทีนํ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา อติกฺกนฺตตฺตา โอฆติณฺเณหิ ¶ ขีณาสเวหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโตติ อตฺโถ. พฺยากรณคาถา อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๓๙. อุปฏฺหึ มหาวีรนฺติ อุตฺตมตฺถสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิเกสุ จตุราสงฺขฺเยยฺเยสุ กปฺเปสุ ปารมิโย ปูเรนฺเตน กตวีริยตฺตา มหาวีรํ พุทฺธํ อุปฏฺหึ อุปฏฺานํ อกาสินฺติ อตฺโถ. อฺเ จ เปสเล พหูติ น เกวลเมว พุทฺธํ อุปฏฺหึ, เปสเล ปิยสีเล สีลวนฺเต อฺเ จ พหุอคฺคปฺปตฺเต สาวเก, เม มยฺหํ ภาตรํ สาริปุตฺตตฺเถรฺจ อุปฏฺหินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๐. ภาตรํ ¶ เม อุปฏฺหิตฺวาติ มยฺหํ ภาตรํ อุปฏฺหิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตกาเล ภควโต ปมํ ปรินิพฺพุตตฺตา ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา ปตฺตมฺหิ โอกิริตฺวา โลกเชฏฺสฺส ¶ นรานํ อาสภสฺส พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๑๔๑. อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺหาติ ตํ มหา ทินฺนํ ธาตุํ โส ภควา อตฺตโน อุโภหิ หตฺเถหิ ปกาเรน คเหตฺวา ตํ ธาตุํ สํสุฏฺุ ทสฺสยนฺโต อคฺคสาวกํ สาริปุตฺตตฺเถรํ กิตฺตยิ ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๖. พีชนิวคฺโค
๑. วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต วิธูปนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ปูริตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺโน คิมฺหกาเล สุวณฺณรชตมุตฺตามณิมยํ พีชนึ กาเรตฺวา ภควโต อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต ¶ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺส อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆรพนฺธเนน พนฺธิตฺวา ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส ‘‘เกน มยา ปฺุกมฺเมน อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ตํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. พีชนิกา มยา ทินฺนาติ วิเสเสน สนฺตาปยนฺตานํ สตฺตานํ สนฺตาปํ นิพฺพาเปนฺติ สีตลํ วาตํ ชเนตีติ พีชนี, พีชนีเยว พีชนิกา, สา สตฺตรตนมยา วิชฺโชตมานา พีชนิกา มยา การาเปตฺวา ทินฺนาติ อตฺโถ.
วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต สตรํสิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สกฺกฏพฺยากรเณ เวทตฺตเย จ ปารงฺคโต ฆราวาสํ ¶ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ ¶ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย อุจฺจํ เอกํ ปพฺพตํ อารุยฺห ชลิตคฺคิกฺขนฺโต วิย นิสีทิ. ตํ ตถานิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตาปโส โสมนสฺสชาโต อฺชลึ ปคฺคยฺห อเนเกหิ การเณหิ โถเมสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต ฉสุ กามาวจรเทเวสุ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺสโลเก สตรํสี นาม จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตมฺปิ สมฺปตฺตึ อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปุพฺพปฺุสมฺภารวเสน าณสฺส ปริปกฺกตฺตา สตฺตวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๘-๙. โส ¶ ‘‘อหํ เกน กมฺเมน สตฺตวสฺสิโกว สนฺติปทํ อนุปฺปตฺโตสฺมี’’ติ สรมาโน ปุพฺพกมฺมํ าเณน ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิมาห. ตตฺถ อุจฺจิยนฺติ อุจฺจํ เสลมยํ ปพฺพตํ อารุยฺห นิสีทิ ปทุมุตฺตโรติ สมฺพนฺโธ. ปพฺพตสฺสาวิทูรมฺหีติ ภควโต นิสินฺนสฺส ปพฺพตสฺส อาสนฺนฏฺาเนติ อตฺโถ. พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูติ มนฺตสงฺขาตสฺส เวทตฺตยสฺส ปารํ ปริโยสานํ โกฏึ คโต เอโก พฺราหฺมโณติ อตฺโถ, อฺํ วิย อตฺตานํ นิทฺทิสติ อยํ มนฺตปารคูติ. อุปวิฏฺํ มหาวีรนฺติ ตสฺมึ ปพฺพเต นิสินฺนํ วีรวนฺตํ ชินํ, กึ วิสิฏฺํ? เทวเทวํ สกลฉกามาวจรพฺรหฺมเทวานํ อติเทวํ นราสภํ นรานํ อาสตํ เสฏฺํ โลกนายกํ สกลสตฺตโลกํ นยนฺตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ อหํ อฺชลึ ทสนขสโมธานฺชลิปุฏํ สิรสิ มุทฺธนิ ปคฺคเหตฺวาน ปติฏฺเปตฺวา สนฺถวึ สุฏฺุํ โถเมสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๒. อภาสถาติ ‘‘เยนายํ อฺชลี ทินฺโน…เป… อรหา โส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา สุขมนุภวนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ทนฺตสุวณฺณรชตมุตฺตมณิมยํ มหารหํ มฺจํ การาเปตฺวา จีนปฏฺฏกมฺพลาทีนิ อตฺถริตฺวา สยนตฺถาย ภควโต อทาสิ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ สยิ ¶ . โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ตทนุรูปํ อากาสคมนสุขเสยฺยาทิสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๐. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๒๑. สุเขตฺเต พีชสมฺปทาติ ยถา ติณกจวรรหิเต กทฺทมาทิสมฺปนฺเน สุเขตฺเต วุตฺตพีชานิ สาทุผลานิ นิปฺผาเทนฺติ, เอวเมว ราคโทสาทิทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสสงฺขาตติณกจวรรหิเต สุทฺธสนฺตาเน ปฺุกฺเขตฺเต วุตฺตทานานิ อปฺปานิปิ สมานานิ มหปฺผลานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ นครวาสิโน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา วิจิตฺตฆเฏ จนฺทนกปฺปุราครุอาทิมิสฺสกสุคนฺโธทเกน ปูเรตฺวา โพธิรุกฺขํ อภิสิฺจิ. ตสฺมึ ขเณ เทโว มหาธาราหิ ปวสฺสิ. ตทา โส อสนิเวเคน กาลํ กโต. เตเนว ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตตฺเถว ิโต ‘‘อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม’’ติอาทิคาถาโย อภาสิ. เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพปริฬาหวิปฺปมุตฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สีติภาวมุปคโต สุขิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อารภิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุเน คนฺโธทกิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๒๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตรสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. มหาโพธิมโห อหูติ มหาโพธิรุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. วิจิตฺตํ ฆฏมาทายาติ อเนเกหิ จิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺเมหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ คนฺโธทกปุณฺณํ ฆฏํ คเหตฺวาติ อตฺโถ ¶ . คนฺโธทกมทาสหนฺติ คนฺโธทกํ อทาสึ, อหํ คนฺโธทเกน อภิสิฺจินฺติ อตฺโถ.
๒๖. นฺหานกาเล ¶ จ โพธิยาติ โพธิยา ปูชากรณสมเยติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โอปวยฺหตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรชินาทิจฺเจ โลเก ปาตุภูเต เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค ฆราวาสํ วสมาโน สาสเน ปสนฺโน สตฺถริ ปสาทพหุมาโน อาชานีเยน สินฺธเวน ปูชํ อกาสิ, ปูเชตฺวา จ ปน ‘‘พุทฺธาทีนํ สมณานํ หตฺถิอสฺสาทโย น กปฺปนฺติ, กปฺปิยภณฺฑํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อคฺฆาเปตฺวา ตทคฺฆนเกน กหาปเณน กปฺปิยํ กปฺปาสิกกมฺพลโกชวาทิกํ จีวรํ กปฺปูรตกฺโกลาทิกํ เภสชฺชปริกฺขารฺจ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ หตฺถิอสฺสาทิอเนกวาหนสมฺปนฺโน สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ, ปุพฺเพ กตปฺุสมฺภารวเสน โอปวยฺหตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๓๓. โส ‘‘เกน นุ โข การเณน อิทํ มยา สนฺติปทํ อธิคต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ¶ าเณน ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อาชานียมทาสหนฺติ อาชานียํ อุตฺตมชาติสินฺธวํ อหํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๕. สปตฺตภาโรติ สสฺส อตฺตโน ปตฺตานิ อฏฺ ปริกฺขารานิ ภารานิ ยสฺส โส สปตฺตภาโร, อฏฺปริกฺขารยุตฺโตติ อตฺโถ.
๓๖. ขมนียมทาสหนฺติ ¶ ขมนียโยคฺคํ จีวราทิกปฺปิยปริกฺขารนฺติ อตฺโถ.
๔๐. จริโมติ ปริโยสาโน โกฏิปฺปตฺโต ภโวติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาราสนตฺเถรสฺส อปทานํ. โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ¶ ตตฺถ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต สาสเน ปสนฺโน ทานผลํ สทฺทหนฺโต นานคฺครสโภชเนน ภควโต ปิณฺฑปาตํ อทาสิ, ทตฺวา จ ปน โภชนสาลายํ โภชนตฺถาย นิสินฺนาสนํ ชาติสุมนมลฺลิกาทีหิ อลงฺกริ. ภควา จ ภตฺตานุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกวิธํ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๓. โส เอวํ ปตฺตสนฺติปโท ‘‘เกน นุ โข ปฺุเน อิทํ สนฺติปทํ อนุปฺปตฺต’’นฺติ าเณน อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. ปิณฺฑปาตํ อทาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ปิณฺฑานํ กพฬํ กพฬํ กตฺวา ปาตพฺพโต ขาทิตพฺพโต อาหาโร ปิณฺฑปาโต, ตํ ปิณฺฑปาตํ ภควโต อทาสึ, ภควนฺตํ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๔๔. อกิตฺตยิ ¶ ปิณฺฑปาตนฺติ มยา ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส คุณํ อานิสํสํ ปกาเสสีติ อตฺโถ.
๔๘. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สํวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ อตฺโถ. อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสูติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปฺจสุ ¶ อินฺทฺริเยสุ รูปาทีหิ โคปิโต อินฺทฺริยสํวรสีลฺจ โคปิโตติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจทีปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส วสนฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สมฺมาทิฏฺิยํ ปติฏฺิโต สทฺโธ ปสนฺโน มหาชเนหิ โพธิปูชํ กยิรมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ โพธึ ปริวาเรตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺเถว อุปฺปนฺนภเว ชลมาโน โชติสมฺปนฺนวิมานาทีสุ วสิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ทีปปูชานิสฺสนฺเทน ทีปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๐. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อุชุทิฏฺิ อโหสหนฺติ วงฺกํ มิจฺฉาทิฏฺึ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุ อวงฺกํ นิพฺพานาภิมุขํ ปาปุณนสมฺมาทิฏฺิ อโหสินฺติ อตฺโถ.
๕๑. ปทีปทานํ ปาทาสินฺติ เอตฺถ ปกาเรน ทิพฺพติ โชตตีติ ปทีโป, ตสฺส ทานํ ปทีปทานํ, ตํ อทาสึ ปทีปปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ ¶ อายสฺมโต ธชทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา สุนฺทเรหิ อเนเกหิ วตฺเถหิ ธชํ การาเปตฺวา ธชปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต ปูชนิโย อโหสิ. อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา มหาโภโค ยสวา สทฺธาชาโต สตฺถริ ปสนฺโน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๗. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตจิตฺตยุตฺตตฺตา หฏฺโ ปริปุณฺณรูปกาโย สทฺธาสมฺปยุตฺตจิตฺตตาย หฏฺเน จิตฺเตน สนฺตุฏฺเน จิตฺเตนาติ อตฺโถ. ธชมาโรปยึ อหนฺติ ธุนาติ กมฺปติ จลตีติ ธชํ, ตํ ธชํ อาโรปยึ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๕๘-๙. ปติตปตฺตานิ คณฺหิตฺวาติ ปติตานิ โพธิปตฺตานิ คเหตฺวา อหํ พหิ ฉฑฺเฑสินฺติ อตฺโถ. อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธนฺติ อนฺโต จิตฺตสนฺตานนามกายโต จ พหิ จกฺขุโสตาทิรูปกายโต จ สุทฺธึ อธิ วิเสเสน มุตฺตํ กิเลสโต วิมุตฺตํ อนาสวํ สมฺพุทฺธํ วิย สมฺมุขา อุตฺตมํ โพธึ อวนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ปทุมุตฺตรมุนินา ¶ ธมฺมปชฺโชเต โชตมาเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ¶ โภคสมฺปนฺโนติ ปากโฏ. โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา มหาชเนน สทฺธึ ธมฺมํ สุณนฺโต ธเชน สห ปทุมกลาปํ คเหตฺวา อฏฺาสิ, สธชํ ตํ ปทุมกลาปํ อากาสมุกฺขิปึ, ตํ ¶ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อติวิย โสมนสฺสชาโต อโหสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺเค นิพฺพตฺโต ธชมิว ฉกามาวจเร ปากโฏ ปูชิโต จ ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปฺจวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา กตปฺุนาเมน ปทุมตฺเถโรติ ปากโฏ.
๖๗. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ อวิปรีตํ สจฺจํ, ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานีติ จตุสจฺจํ, ตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต โลเก ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. วรธมฺมปฺปวตฺตโกติ อุตฺตมธมฺมปฺปวตฺตโก ปกาสโกติ อตฺโถ. อมตํ วุฏฺินฺติ อมตมหานิพฺพานวุฏฺิธารํ ปวสฺสนฺโต ปคฺฆรนฺโต สเทวกํ โลกํ เตเมนฺโต สพฺพกิเลสปริฬาหํ นิพฺพาเปนฺโต ธมฺมวสฺสํ วสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๘. สธชํ ปทุมํ คยฺหาติ ธเชน สห เอกโต กตฺวา ปทุมํ ปทุมกลาปํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. อฑฺฒโกเส ิโต อหนฺติ อุโภ อุกฺขิปิตฺวา ิโต อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อสนโพธิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สุขปฺปตฺโต สาสเน ปสนฺโน ¶ อสนโพธิโต ผลํ คเหตฺวา ตโต วุฏฺิตโพธิตรุเณ คเหตฺวา โพธึ โรเปสิ, ยถา น วินสฺสติ ตถา อุทกาสิฺจนาทิกมฺเมน รกฺขิตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปริปกฺกสมฺภารตฺตา ¶ สตฺตวสฺสิโกว สมาโน ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปุรากตปฺุนาเมน อสนโพธิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๘. โส ¶ ปุพฺพสมฺภารมนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติยาติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. สตฺตวสฺโส ปริปุณฺณสรโท อหํ โลกนายกํ ติสฺสํ ภควนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ปกาเรน ปสนฺนอนาลุฬิตอวิกมฺปิตจิตฺโต, สุมโน สุนฺทรมโน โสมนสฺสสหคตจิตฺโตติ อตฺโถ.
๗๙. ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติ ติกฺขตฺตุํ ชาโตติ ติสฺโส, โส มาตุคพฺภโต, มนุสฺสชาติโต, ปฺจกฺขนฺธโต จ มุตฺโต หุตฺวา ชาโต นิพฺพตฺโต พุทฺโธ ชาโตติ อตฺโถ. ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ตาทิโน, โลกเชฏฺสฺส อสนโพธึ อุตฺตมํ โรปยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. อสโน นามเธยฺเยนาติ นามปฺตฺติยา นามสฺาย อสโน นาม อสนรุกฺโข โพธิ อโหสีติ อตฺโถ. ธรณีรุหปาทโปติ วลฺลิรุกฺขปพฺพตคงฺคาสาคราทโย ธาเรตีติ ธรณี, กา สา? ปถวี, ตสฺสํ รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, ปาทสงฺขาเตน มูเลน สิฺจิโตทกํ ปิวติ อาโปรสํ สิเนหํ ธาเรตีติ อตฺโถ. ธรณีรุโห จ โส ปาทโป จาติ ธรณีรุหปาทโป, ตํ อุตฺตมํ อสนํ โพธึ ปฺจ วสฺสานิ ปริจรึ โปเสสินฺติ อตฺโถ.
๘๑. ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวาติ ตํ มยา โปสิตํ อสนโพธิรุกฺขํ ปุปฺผิตํ อจฺฉรโยคฺคภูตปุปฺผตฺตา อพฺภุตํ โลมหํสกรณํ ทิสฺวา สกํ ¶ กมฺมํ อตฺตโน กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต ปกาเรน กถยนฺโต พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉฏฺวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๗. สกจินฺตนิยวคฺโค
๑. สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปวนํ ¶ กานนํ ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สกจินฺตนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ตสฺส ภควโต อายุปริโยสาเน อุปฺปนฺโน ¶ ธรมานํ ภควนฺตํ อปาปุณิตฺวา ปรินิพฺพุตกาเล อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต วิเวกํ รมณียํ เอกํ วนํ ปตฺวา ตตฺเถเวกาย กนฺทราย ปุลินเจติยํ กตฺวา ภควติ สฺํ กตฺวา สธาตุกสฺฺจ กตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน ปริจริ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ทฺวีสุ อคฺคํ อคฺคสมฺปตฺตึ อคฺคฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหา ฉฬภิฺโ อโหสิ.
๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปวนํ กานนํ ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปวนนฺติ ปกาเรน วนํ ปตฺถฏํ วิตฺถิณฺณํ คหนภูตนฺติ ปวนํ. กานนํ อวกุจฺฉิตํ อานนํ อวหนํ สตตํ สีหพฺยคฺฆยกฺขรกฺขสมทฺทหตฺถิอสฺสสุปณฺณอุรเคหิ วิหงฺคคณสทฺทกุกฺกุฏโกกิเลหิ วา พหลนฺติ กานนํ, ตํ กานนสงฺขาตํ ปวนํ มนุสฺสสทฺทวิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํ นิสฺสทฺทนฺติ อตฺโถ. อนาวิลนฺติ น อาวิลํ อุปทฺทวรหิตนฺติ อตฺโถ. อิสีนํ อนุจิณฺณนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอรหนฺตขีณาสวสงฺขาตานํ อิสีนํ อนุจิณฺณํ นิเสวิตนฺติ อตฺโถ. อาหุตีนํ ¶ ปฏิคฺคหนฺติ อาหุนํ วุจฺจติ ปูชาสกฺการํ ปฏิคฺคหํ เคหสทิสนฺติ อตฺโถ.
๒. ถูปํ กตฺวาน เวฬุนาติ เวฬุเปสิกาหิ เจติยํ กตฺวาติ อตฺโถ. นานาปุปฺผํ สโมกิรินฺติ จมฺปกาทีหิ อเนเกหิ ปุปฺเผหิ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สชีวมานสฺส สมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา อิว นิมฺมิตํ อุปฺปาทิตํ เจติยํ อหํ อภิ วิเสเสน วนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อโวปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต นานาปุปฺผานิ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา พุทฺธสฺส อุปริ อพฺภุกฺกิริ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ¶ สคฺคสมฺปตฺติฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วุทฺธิปฺปตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. อา สมนฺตโต กาสติ ทิปฺปตีติ อากาโส, ตสฺมึ อากาเส ปุปฺผานํ อวกิริตตฺตา อโวปุปฺผิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗. เอวํ ปตฺตสนฺติปโท อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิมาห. ตตฺถ วิหาราติ วิเสเสน หรติ จตูหิ อิริยาปเถหิ อปตนฺตํ อตฺตภาวํ อาหรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร, ตสฺมา วิหารา อภิ วิเสเสน นิกฺขมฺม นิกฺขมิตฺวา. อพฺภุฏฺาสิ จ จงฺกเมติ จงฺกมนตฺถาย สฏฺิรตเน จงฺกเม อภิวิเสเสน อุฏฺาสิ, อภิรุหีติ อตฺโถ. จตุสจฺจํ ¶ ปกาเสนฺโตติ ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมนฺโต ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสจฺจสงฺขาตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อมตํ ปทํ นิพฺพานํ เทเสนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต ตสฺมึ จงฺกเมติ สมฺพนฺโธ.
๘. สิขิสฺส คิรมฺาย, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโนติ เสฏฺสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส สิขิสฺส พุทฺธสฺส คิรํ สทฺทํ โฆสํ อฺาย ชานิตฺวา. นานาปุปฺผํ คเหตฺวานาติ นาคปุนฺนาคาทิอเนกานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา อาหริตฺวา. อากาสมฺหิ สโมกิรินฺติ จงฺกมนฺตสฺส ภควโต มุทฺธนิ อากาเส โอกิรึ ปูเชสึ.
๙. เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อินฺท ปธานภูต. นราสภ นรานํ ¶ อาสภภูต. ปตฺโตมฺหิ อจลํ านนฺติ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อจลํ านํ นิพฺพานํ ปตฺโต อมฺหิ ภวามิ. หิตฺวา ชยปราชยนฺติ ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติสงฺขาตํ ชยฺจ จตุราปายทุกฺขสงฺขาตํ ปราชยฺจ หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺโต.
๓. ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจาคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สินฺธุยา คงฺคาย สมีเป จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุพฺพสมฺภารยุตฺตตฺตา ปาณิโน อขาทนฺโต เสวาลเมว ภกฺขยนฺโต จรติ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสิภควา สตฺตานุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ โส จกฺกวาโก วิชฺโชตมานํ ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตุณฺเฑน สาลรุกฺขโต สาลปุปฺผํ ฉินฺทิตฺวา อาคมฺม ปูเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน อปราปรํ ฉกามาวจรสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพจริตวเสน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, จกฺกวาโก หุตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา ปุปฺผมาหริตฺวา ปูชิตตฺตา ปุพฺพปฺุนาเมน ปจฺจาคมนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิมาห. สีติ สทฺทํ กุรุมานา ธุนาติ กมฺปตีติ สินฺธุ, นทติ สทฺทํ กโรนฺโต คจฺฉตีติ นทิ. จกฺกวาโก อหํ ตทาติ จกฺกํ สีฆํ คจฺฉนฺตํ อิว อุทเก วา ถเล วา อากาเส วา สีฆํ วาติ คจฺฉตีติ จกฺกวาโก. ตทา วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทสฺสนกาเล อหํ จกฺกวาโก อโหสินฺติ อตฺโถ. สุทฺธเสวาลภกฺโขหนฺติ อฺโคจรอมิสฺสตฺตา สุทฺธเสวาลเมว ขาทนฺโต อหํ วสามิ. ปาเปสุ จ สุสฺโตติ ปุพฺพวาสนาวเสน ปาปกรเณ สุฏฺุ สฺโต ตีหิ ทฺวาเรหิ สฺโต สุสิกฺขิโต.
๑๔. อทฺทสํ ¶ วิรชํ พุทฺธนฺติ ราคโทสโมหวิรหิตตฺตา วิรชํ นิกฺกิเลสํ พุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขึ. คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเสติ อนิลฺชเส อากาสปเถ คจฺฉนฺตํ พุทฺธํ. ตุณฺเฑน มยฺหํ มุขตุณฺเฑน ตาลํ สาลปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา วิปสฺสิสฺสาภิโรปยึ วิปสฺสิสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปรปฺปสาทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย นาเมน เสลพฺราหฺมโณติ ปากโฏ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีติอนุพฺยฺชเนหิ จาติ สยํ โสภมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อเนเกหิ การเณหิ ¶ อเนกาหิ ¶ อุปมาหิ โถมนํ ปกาเสสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก สกฺกมาราทโย ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิสฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อโหสิ, พุทฺธสฺส ถุติยา สตฺตานํ สพฺเพสํ จิตฺตปฺปสาทกรณโต ปรปฺปสาทกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๐. เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุสภนฺติ วสโภ นิสโภ วิสโภ อาสโภติ จตฺตาโร เชฏฺปุงฺควา. ตตฺถ ควสตเชฏฺโก วสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภติ จ ยสฺส กสฺสจิ ถุตึ กโรนฺตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา พหุสฺสุตา อตฺตโน อตฺตโน ปฺาวเสน ถุตึ กโรนฺติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพากาเรน ถุตึ กาตุํ สมตฺโถ เอโกปิ นตฺถิ. อปฺปเมยฺโย หิ พุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘พุทฺโธปิ ¶ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓) –
อาทิกํ. อยมฺปิ พฺราหฺมโณ มุขารูฬฺหวเสน เอกปสีทนวเสน ‘‘อาสภ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุสภ’’นฺติอาทิมาห. วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วโร. อเนเกสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตวีริยตฺตา วีโร. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิกํ เอสติ คเวสตีติ มเหสี, ตํ มเหสึ พุทฺธํ. วิเสเสน กิเลสขนฺธมาราทโย มาเร ชิตวาติ วิชิตาวี, ตํ วิชิตาวินํ สมฺพุทฺธํ. สุวณฺณสฺส วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา โก นาม สตฺโต นปฺปสีทตีติ.
ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภู ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต ภิสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺมึ หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตสฺมึ ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตมคมาสิ. ตํ ทิสฺวา โส หตฺถินาโค ปสนฺนมานโส ภิสมุฬาลํ ¶ คเหตฺวา ภควนฺตํ โภเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน หตฺถิโยนิโต จุโต เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺสตฺตมาคโต มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มหาโภเค อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, โส ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน ภิสทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๙. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต เวสฺสภู นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺสํ ภุนาติ อติกฺกมตีติ เวสฺสภู. อถ วา เวสฺเส วาณิชกมฺเม วา กามราคาทิเก วา กุสลาทิกมฺเม วา วตฺถุกามกิเลสกาเม วา ภุนาติ อภิภวตีติ ¶ เวสฺสภู, โส นาเมน เวสฺสภู นาม ภควา. อิสีนํ ตติโย อหูติ กุสลธมฺเม เอสติ คเวสตีติ อิสิ, ‘‘วิปสฺสี, สิขี, เวสฺสภู’’ติ วุตฺตตฺตา ตติโย อิสิ ตติโย ภควา อหุ อโหสีติ อตฺโถ. กานนํ วนโมคฺคยฺหาติ กานนสงฺขาตํ วนํ โอคยฺห โอคเหตฺวา ปาวิสีติ อตฺโถ.
๓๐. ภิสมุฬาลํ คณฺหิตฺวาติ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ ฉาตกํ ภิสติ หึสติ วินาเสตีติ ภิสํ, โก โส? ปทุมกนฺโท, ภิสฺจ มุฬาลฺจ ภิสมุฬาลํ, ตํ ภิสมุฬาลํ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
๓๑. กเรน จ ปรามฏฺโติ ตํ มยา ทินฺนทานํ, เวสฺสภูวรพุทฺธินา อุตฺตมพุทฺธินา เวสฺสภุนา กเรน หตฺถตเลน ปรามฏฺโ กตสมฺผสฺโส อโหสิ. สุขาหํ นาภิชานามิ, สมํ เตน กุโตตฺตรินฺติ เตน สุเขน ¶ สมํ สุขํ นาภิชานามิ, ตโต อุตฺตรึ ตโต ปรํ ตโต อธิกํ สุขํ กุโตติ อตฺโถ. เสสํ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยนฺติ.
ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา
คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สุจินฺติตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปฺปเทเส เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิคสูกราทโย วธิตฺวา ขาทนฺโต วิหรติ. ตทา โลกนาโถ โลกานุคฺคหํ สตฺตานุทฺทยตฺจ ปฏิจฺจ หิมวนฺตมคมาสิ. ตทา โส เนสาโท ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน ขาทนตฺถาย อานีตํ วรมธุรมํสํ อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย, ตํ ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว ปฺุเน ¶ เตเนว โสมนสฺเสน ตโต จุโต สุคตีสุ สํสรนฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. จตุปฏิสมฺภิทาปฺจาภิฺาทิเภทํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิมาห. คิรติ สทฺทํ กโรตีติ คิริ, โก โส? สิลาปํสุมยปพฺพโต, ทุฏฺุ ทุกฺเขน คมนียํ ทุคฺคํ, คิรีหิ ทุคฺคํ คิริทุคฺคํ, ทุคฺคโมติ อตฺโถ. ตสฺมึ คิริทุคฺเค ปพฺพตนฺตเร จโร จรณสีโล อาสึ อโหสึ. อภิชาโตว เกสรีติ อภิ วิเสเสน ชาโต นิพฺพตฺโต เกสรีว เกสรสีโห อิว คิริทุคฺคสฺมึ จรามีติ อตฺโถ.
๔๐. คิริทุคฺคํ ปวิสึ อหนฺติ อหํ ตทา เตน มํสทาเนน ปีติโสมนสฺสชาโต ปพฺพตนฺตรํ ปาวิสึ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปกฺขิชาโต ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต วตฺถทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล สุปณฺณโยนิยํ นิพฺพตฺโต คนฺธมาทนปพฺพตํ คจฺฉนฺตํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุปณฺณวณฺณํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา มหคฺฆํ ทิพฺพวตฺถํ อาทาย ภควนฺตํ ปูเชสิ. โสปิ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน วีตินาเมตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ อปราปรํ สํสรนฺโต ปฺุานิ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตินฺติ สพฺพตฺถ มหคฺฆํ วตฺถาภรณํ ลทฺธํ, ตโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วตฺถจฺฉายาย คตคตฏฺาเน วสนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺตขีณาสโว อโหสิ, ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน วตฺถทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๔๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปกฺขิชาโต ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขิชาโตติ ปกฺขนฺทติ อุปลวติ สกุโณ เอเตนาติ ปกฺขํ, ปกฺขมสฺส อตฺถีติ ปกฺขี, ปกฺขิโยนิยํ ชาโต นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ. สุปณฺโณติ สุนฺทรํ ปณฺณํ ปตฺตํ ยสฺส โส สุปณฺโณ, วาตคฺคาหสุวณฺณวณฺณชลมานปตฺตมหาภาโรติ ¶ ¶ อตฺโถ. ครุฬาธิโปติ นาเค คณฺหนตฺถาย ครุํ ภารํ ปาสาณํ คิฬนฺตีติ ครุฬา, ครุฬานํ อธิโป ราชาติ ครุฬาธิโป, วิรชํ พุทฺธํ อทฺทสาหนฺติ สมฺพนฺโธ.
วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต อมฺพทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วานรโยนิยํ ¶ นิพฺพตฺโต หิมวนฺเต กปิราชา หุตฺวา ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย อโนมทสฺสี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส กปิราชา ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมธุรํ อมฺพผลํ ขุทฺทมธุนา อทาสิ. อถ ภควา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตํ สพฺพํ ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. อถ โส โสมนสฺสสมฺปนฺนหทโย เตเนว ปีติโสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺโต อโหสิ. ปุพฺพปฺุนาเมน อมฺพทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๓. โส อปรภาเค อตฺตนา กตกุสลพีชํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. เมตฺตาย อผริ โลเก, อปฺปมาเณ นิรูปธีติ โส ภควา สพฺพโลเก อปฺปมาเณ สตฺเต ‘‘สุขี โหนฺตู’’ติอาทินา นิรุปธิ อุปธิวิรหิตํ กตฺวา เมตฺตาย เมตฺตจิตฺเตน อผริ ปตฺถริ วฑฺเฒสีติ อตฺโถ.
๕๔. กปิ อหํ ตทา อาสินฺติ ตทา ตสฺสาคมนกาเล กปิราชา อโหสินฺติ อตฺโถ.
อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุมโน ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการสฺส กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺนมานโส สุมนมาลามุฏฺิโย คเหตฺวา อุโภหิ ¶ หตฺเถหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา สุมนนาเมน ¶ ปากโฏ สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๒. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุมโน นาม นาเมนาติอาทิมาห. สุนฺทรํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส โส สุมโน. สทฺธาปสาทพหุมาเนน ยุตฺโต นาเมน สุมโน นาม มาลากาโร ตทา อหํ อโหสึ.
๖๓. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สิขา มุทฺธา กาสตีติ สิขี. อถ วา สมฺปยุตฺตสมฺปโยเค ขาทติ วิทฺธํเสตีติ สิขี, กา สา? อคฺคิสิขา, อคฺคิสิขา วิย สิขาย ทิปฺปนโต สิขี. ยถา อคฺคิสิขา โชตติ ปากฏา โหติ, สิขี ปตฺตติณกฏฺปลาสาทิเก ทหติ, เอวมยมฺปิ ภควา นีลปีตาทิรํสีหิ โชตติ สกลโลกสนฺนิวาเส ปากโฏ โหติ. สกสนฺตานคตสพฺพกิเลเส โสเสติ วิทฺธํเสติ ฌาเปตีติ โวหารนามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ, ตสฺส สิขิโน. สกลโลกสฺส พนฺธุาตโกติ โลกพนฺธุ, ตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโน ภควโต สุมนปุปฺผํ อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหาวิภวสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ อโนชปุปฺผโมจินิตฺวา จงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ‘‘ภควา ¶ , อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สุวณฺณวณฺโณ ปูชนีโย หุตฺวา นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต ¶ สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป อโหสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๘-๙. โส ¶ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิมาห. ตตฺถ สีหนฺติ ทฺวิปทจตุปฺปทาทโย สตฺเต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ สีโห, อภีตรูโป อภีตสภาโว, ตํ อภีตรูปํ สีหํ อิว นิสินฺนํ ปูเชสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขีนํ อคฺคํ ครุฬราชํ อิว ปวรํ อุตฺตมํ พฺยคฺฆราชํ อิว อภิ วิเสเสน ชาตํ สพฺพสีหานํ วิเสสํ เกสรสีหํ อิว ติโลกสฺส สรณํ สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. กึ ภูตํ? อเนชํ นิกฺกิเลสํ ขนฺธมาราทีหิ อปราชิตํ นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ. มารณานคฺคนฺติ สพฺพกิเลสานํ มารเณ โสสเน วิทฺธํสเน อคฺคํ เสฏฺํ กิเลเส มาเรนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วิชฺชมานานมฺปิ เตสํ อคฺคนฺติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ปริวาริตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๐. จงฺโกฏเก เปตฺวานาติ อุตฺตมํ อโนชปุปฺผํ กรณฺฑเก ปูเรตฺวา สิขีสมฺพุทฺธํ เสฏฺํ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๘. นาคสมาลวคฺโค
๑. นาคสมาลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อาปาฏลึ ¶ อหํ ปุปฺผนฺติอาทิกํ อายสฺมโต นาคสมาลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตถารูปสชฺชนสํสคฺคสฺส ¶ อลาเภน สตฺถริ ธรมานกาเล ทสฺสนสวนปูชากมฺมมกริตฺวา ปรินิพฺพุตกาเล ตสฺส ภควโต สารีริกธาตุํ นิทหิตฺวา กตเจติยมฺหิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปาฏลิปุปฺผํ ปูเชตฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา เตเนว โสมนสฺเสน ตโต กาลํ กโต ตุสิตาทีสุ ฉสุ เทวโลเกสุ สุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต นาครุกฺขปลฺลวโกมฬสทิสสรีรตฺตา นาคสมาโลติ มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺโย ภควติ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส ¶ ปจฺฉา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อาปาฏลึ อหํ ปุปฺผนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาปาฏลินฺติ อา สมนฺตโต, อาทเรน วา ปาฏลิปุปฺผํ คเหตฺวา อหํ ถูปมฺหิ อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. อุชฺฌิตํ สุมหาปเถติ สพฺพนครวาสีนํ วนฺทนปูชนตฺถาย มหาปเถ นครมชฺเฌ วีถิยํ อุชฺฌิตํ อุฏฺาปิตํ, อิฏฺกกมฺมสุธากมฺมาทีหิ นิปฺผาทิตนฺติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
นาคสมาลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ปทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อกฺกนฺตฺจ ปทํ ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต ปทสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ สทฺธาสมฺปนฺเน อุปาสกเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ภควตา ตสฺส อนุกมฺปาย ทสฺสิตํ ปทเจติยํ ทิสฺวา ปสนฺโน โลมหฏฺชาโต วนฺทนปูชนาทิพหุมานมกาสิ. โส เตเนว สุเขตฺเต สุกเตน ปฺุเน ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ ชาโต มนุสฺสสมฺปตฺตึ สพฺพมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ¶ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ปุรากตปฺุนาเมน ปทสฺกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อกฺกนฺตฺจ ปทํ ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ อกฺกนฺตนฺติ อกฺกมิตํ ทสฺสิตํ. สพฺพพุทฺธานํ สพฺพทา จตุรงฺคุโลปริเยว คมนํ, อยํ ปน ตสฺส สทฺธาสมฺปนฺนตํ ตฺวา ‘‘เอโส อิมํ ปสฺสตู’’ติ ปทเจติยํ ทสฺเสสิ, ตสฺมา โส ตสฺมึ ปสีทิตฺวา วนฺทนปูชนาทิสกฺการมกาสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทุมคฺเค ปํสุกูลิกนฺติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ภควโต ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อรหทฺธช’’นฺติ จินฺเตตฺวา วนฺทนปูชนาทิสกฺการมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙. โส ปตฺตอรหตฺตาธิคโม อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ทุมคฺเค ปํสุกูลิกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ธุนาติ กมฺปตีติ ทุโม. ทุหติ ปูเรติ อากาสตลนฺติ วา ทุโม, ทุมสฺส อคฺโค โกฏีติ ทุมคฺโค, ตสฺมึ ทุมคฺเค. ปํสุมิว ปฏิกฺกูลภาวํ อมนฺุภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, ปํสุกูลเมว ปํสุกูลิกํ, สตฺถุโน ¶ ปํสุกูลํ ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ทิสฺวา อหํ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตํ ปํสุกูลํ อวนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ภิสาลุวทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ ¶ วนโมคฺคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ภิสาลุวทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺส สมีเป อรฺาวาเส วสนฺโต วนมูลผลาหาโร วิเวกวเสนาคตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจภิสาลุเว อทาสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตํ ปสาเทตุํ ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิ. โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ สมฺปตฺติมนุภวิตฺวา ปจฺฉา มนุสฺสสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปตฺตึ ปตฺโต ตํ ปหาย สาสเน ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๓. โส ตโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. วสามิ วิปิเน อหนฺติ วิเวกวาโส อหํ วสามีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ภิสาลุวทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉฏฺภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. เอกสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ขณฺโฑ ¶ นามาสิ นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต เอกสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺนมานโส ตสฺส สตฺถุโน ขณฺฑํ นาม อคฺคสาวกํ ภิกฺขาย จรมานํ ทิสฺวา สทฺทหิตฺวา ปิณฺฑปาตมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ¶ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส เอกทิวสํ ปิณฺฑปาตสฺส สฺํ มนสิกริตฺวา ปฏิลทฺธวิเสสตฺตา เอกสฺกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขณฺโฑ นามาสิ นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺส อคฺคสาวกตฺเถรสฺส กิเลสานํ ขณฺฑิตตฺตา ขณฺโฑติ นามํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ติณสนฺถรทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต ติณสนฺถรทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต พุทฺธุปฺปาทโต ปเคว อุปฺปนฺนตฺตา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร เอกํ สรํ นิสฺสาย ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย ติสฺโส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย อากาเสน อคมาสิ. อถ โข โส ตาปโส อากาสโต โอรุยฺห ิตํ ตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณํ ลายิตฺวา ติณสนฺถรํ กตฺวา นิสีทาเปตฺวา พหุมานาทเรน ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปฏิกุฏิโก หุตฺวา ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกวิธสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. มหาชาตสฺสโรติ เอตฺถ ปน สรนฺติ เอตฺถ ปานียตฺถิกา ทฺวิปทจตุปฺปทาทโย สตฺตาติ สรํ, อถ วา สรนฺติ เอตฺถ นทีกนฺทราทโยติ สรํ, มหนฺโต ¶ จ โส สยเมว ชาตตฺตา สโร เจติ มหาชาตสฺสโร. อโนตตฺตฉทฺทนฺตทหาทโย วิย อปากฏนามตฺตา ‘‘มหาชาตสฺสโร’’ติ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. สตปตฺเตหิ ¶ สฺฉนฺโนติ เอเกกสฺมึ ปุปฺเผ สตสตปตฺตานํ วเสน สตปตฺโต, สตปตฺตเสตปทุเมหิ ¶ สฺฉนฺโน คหนีภูโตติ อตฺโถ. นานาสกุณมาลโยติ อเนเก หํสกุกฺกุฏกุกฺกุหเทณฺฑิภาทโย เอกโต กุณนฺติ สทฺทํ กโรนฺตีติ สกุณาติ ลทฺธนามานํ ปกฺขีนํ อาลโย อาธารภูโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติณสนฺถรทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สูจิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ภควโต จีวรกมฺมํ กาตุํ ปฺจ สูจิโย อทาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ปฺุมนุภวิตฺวา วิจรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ติกฺขปฺโ หุตฺวา ปากโฏ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชนฺโต ติกฺขปฺตาย ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๓๐. โส อปรภาเค ปฺุํ ปจฺจเวกฺขนฺโต ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. อนฺตรนฺตรํ ปเนตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
๓๑. ปฺจสูจี มยา ทินฺนาติ เอตฺถ สูจติ ฉิทฺทํ กโรติ วิชฺฌตีติ สูจิ, ปฺจมตฺตา สูจี ปฺจสูจี มยา ทินฺนาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ กุลเคเห เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต กุสลากุสลฺู สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปาฏลิปุปฺผํ คเหตฺวา สตฺถุ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน พหุธา ¶ สุขสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. โส อปรภาเค ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนฺตราปเณติ อา สมนฺตโต หิรฺสุวณฺณาทิกํ ภณฺฑํ ปเณนฺติ วิกฺกิณนฺติ ปตฺถรนฺติ เอตฺถาติ อาปณํ, อาปณสฺส อนฺตรํ วีถีติ อนฺตราปณํ, ตสฺมึ อนฺตราปเณ. สุวณฺณวณฺณํ กฺจนคฺฆิยสํกาสํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปาฏลิปุปฺผํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ิตฺชลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ิตฺชลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล ปุรากเตน เอเกน กมฺมจฺฉิทฺเทน เนสาทโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต มิคสูกราทโย มาเรตฺวา เนสาทกมฺเมน อรฺเ วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย ติสฺโส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. โส ตํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขเณหิ อสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาหิ จ ชลมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปณามํ กตฺวา คนฺตฺวา ปณฺณสนฺถเร นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ เทโว คชฺชนฺโต อสนิ ปติ, ตโต มรณสมเย พุทฺธมนุสฺสริตฺวา ปุนฺชลิมกาสิ. โส เตน ปฺุเน สุเขตฺเต กตกุสลตฺตา อกุสลวิปากํ ปฏิพาหิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุรากตวาสนาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๒. โส ¶ ตโต ปรํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคลุทฺโทติ มิคานํ มารณํ อุปคจฺฉตีติ มิคลุทฺโท. มิคนฺติ สีฆํ วาตเวเคน คจฺฉนฺติ ธาวนฺตีติ มิคา, เตสํ มิคานํ มารเณ ลุทฺโท ทารุโณ โลภีติ มิคลุทฺโท. โส อหํ ปุเร ภควโต ทสฺสนสมเย มิคลุทฺโท อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ ¶ . อรฺเ กานเนติ อรติ คจฺฉติ มิคสมูโห เอตฺถาติ อรฺํ, อถ วา อา สมนฺตโต รชฺชนฺติ ตตฺถ วิเวกาภิรตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทโย ¶ มหาสารปฺปตฺตา สปฺปุริสาติ อรฺํ. กา กุจฺฉิตากาเรน วา ภยานกากาเรน วา นทนฺติ สทฺทํ กโรนฺติ, อานนฺติ วินฺทนฺตีติ วา กานนํ, ตสฺมึ อรฺเ กานเน มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อทฺทสํ สมฺพุทฺธนฺติ ตตฺถ ตสฺมึ อรฺเ อุปคตํ สมฺพุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขินฺติ อตฺโถ. ทสฺสนํ ปุเร อโหสิ อวิทูเร, ตสฺมา มโนทฺวารานุสาเรน จกฺขุวิฺาณํ ปุเรจาริกํ กายวิฺาณสมงฺคึ ปาเปติ อปฺเปตีติ อตฺโถ.
๔๔. ตโต เม อสนีปาโตติ อา สมนฺตโต สนนฺโต คชฺชนฺโต ปตตีติ อสนิ, อสนิยา ปาโต ปตนํ อสนีปาโต, เทวทณฺโฑติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ิตฺชลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ติปทุมิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต ติปทุมิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวติยํ มาลาการกุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มาลาการกมฺมํ กตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ อเนกวิธานิ ชลชถลชปุปฺผานิ คเหตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตุกาโม เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ราชา อิมานิ ตาว ปุปฺผานิ ทิสฺวา ปสนฺโน สหสฺสํ วา ธนํ คามาทิกํ วา ทเทยฺย, โลกนาถํ ปน ปูเชตฺวา นิพฺพานามตธนํ ลภามิ, กึ เม เอเตสุ สุนฺทร’’นฺติ เตน ‘‘ภควนฺตํ ¶ ปูเชตฺวา สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติโย นิปฺผาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา วณฺณวนฺตํ อตีว รตฺตปุปฺผตฺตยํ คเหตฺวา ปูเชสิ. ตานิ คนฺตฺวา อากาสํ ฉาเทตฺวา ปตฺถริตฺวา อฏฺํสุ. นครวาสิโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ. ตํ ทิสฺวา ภควา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๘. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. สพฺพธมฺมาน ปารคูติ สพฺเพสํ นวโลกุตฺตรธมฺมานํ ปารํ นิพฺพานํ คโต ปจฺจกฺขํ กโตติ อตฺโถ. ทนฺโต ทนฺตปริวุโตติ สยํ กายวาจาทีหิ ¶ ทนฺโต เอตทคฺเค ปิเตหิ สาวเกหิ ปริวุโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธวเสน อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติปทุมิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๙. ติมิรวคฺโค
๑. ติมิรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ติมิรปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา สมีเป วสติ, วิเวกกามตาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นิสินฺนํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส คุณํ ปสีทิตฺวา ติมิรปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ ¶ สมฺปตฺติมนุภวนฺโต สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อนุโภตํ วชามหนฺติ คงฺคาย อาสนฺเน วสนภาเวน สพฺพตฺถ รมฺมภาเวน คงฺคาโต เหฏฺา โสตานุสาเรน อหํ วชามิ คจฺฉามิ ตตฺถ ตตฺถ วสามีติ อตฺโถ. นิสินฺนํ สมณํ ทิสฺวาติ สมิตปาปตฺตา โสสิตปาปตฺตา สมณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวาติ อตฺโถ.
๒. เอวํ จินฺเตสหํ ตทาติ อยํ ภควา สยํ ติณฺโณ สพฺพสตฺเต ตารยิสฺสติ สํสารโต อุตฺตาเรติ สยํ กายทฺวาราทีหิ ทมิโต อยํ ภควา ปเร ทเมติ.
๓. สยํ อสฺสตฺโถ อสฺสาสมฺปตฺโต, กิเลสปริฬาหโต มุตฺโต สพฺพสตฺเต อสฺสาเสติ, สนฺตภาวํ อาปาเปติ. สยํ สนฺโต สนฺตกายจิตฺโต ปเรสํ สนฺตกายจิตฺตํ ปาเปติ. สยํ มุตฺโต สํสารโต มุจฺจิโต ปเร สํสารโต โมจยิสฺสติ. โส อยํ ภควา สยํ นิพฺพุโต กิเลสคฺคีหิ นิพฺพุโต ปเรสมฺปิ กิเลสคฺคีหิ นิพฺพาเปสฺสตีติ อหํ ตทา เอวํ จินฺเตสินฺติ อตฺโถ.
๔. คเหตฺวา ติมิรปุปฺผนฺติ สกลํ วนนฺตํ นีลกาฬรํสีหิ อนฺธการํ วิย กุรุมานํ ขายตีติ ¶ ติมิรํ ปุปฺผํ ตํ คเหตฺวา กณฺณิกาวณฺฏํ คเหตฺวา มตฺถเก สีสสฺส อุปริ อากาเส โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติมิรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. คตสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา ¶ สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต คตสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปุรากตวาสนาวเสน สทฺธาชาโต สตฺตวสฺสิกกาเลเยว ปพฺพชิโต ภควโต ปณามกรเณเนว ปากโฏ อโหสิ. โส เอกทิวสํ อตีว นีลมณิปฺปภานิ นงฺคลกสิตฏฺาเน อุฏฺิตสตฺตปุปฺผานิ คเหตฺวา อากาเส ปูเชสิ. โส ยาวตายุกํ สมณธมฺมํ กตฺวา เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติยา สตฺตวสฺโสติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ปริปุณฺณสตฺตวสฺสิโกติ อตฺโถ. ปพฺพชึ อนคาริยนฺติ อคารสฺส หิตํ อาคาริยํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํ นตฺถิ อาคาริยนฺติ อนคาริยํ, พุทฺธสาสเน ปพฺพชึ อหนฺติ อตฺโถ.
๑๒. สุคตานุคตํ มคฺคนฺติ พุทฺเธน คตํ มคฺคํ. อถ วา สุคเตน เทสิตํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณวเสน หฏฺมานโส ตุฏฺจิตฺโต ปูเชตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คตสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. นิปนฺนฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
รุกฺขมูเล ¶ นิสินฺโนหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต นิปนฺนฺชลิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปพฺพชิตฺวา รุกฺขมูลิกงฺคํ ปูรยมาโน อรฺเ วิหรติ. ตสฺมึ สมเย ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, เตน ปีฬิโต ปรมการฺุปฺปตฺโต อโหสิ. ตทา ภควา ตสฺส การฺุเน ตตฺถ อคมาสิ. อถ โส นิปนฺนโกว อุฏฺิตุํ อสกฺโกนฺโต สิรสิ อฺชลึ กตฺวา ภควโต ปณามํ อกาสิ. โส ตโต จุโต ตุสิตภวเน อุปฺปนฺโน ตตฺถ สมฺปตฺติมนุภวิตฺวา เอวํ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ปุรากตปฺุวเสน นิปนฺนฺชลิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๖. โส อปรภาเค อตฺตโน ปฺุสมฺปตฺติโย โอโลเกตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต รุกฺขมูเล นิสินฺโนหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ รุหติ ปฏิรุหติ อุทฺธมุทฺธํ อาโรหตีติ รุกฺโข, ตสฺส รุกฺขสฺส มูเล สมีเปติ อตฺโถ. พฺยาธิโต ปรเมน จาติ ปรเมน อธิเกน ขเรน กกฺขเฬน พฺยาธินา โรเคน พฺยาธิโต, พฺยาธินา อหํ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปรมการฺุปฺปตฺโตมฺหีติ ปรมํ อธิกํ การฺุํ ทีนภาวํ ทุกฺขิตภาวํ ปตฺโตมฺหิ อรฺเ กานเนติ สมฺพนฺโธ.
๒๐. ปฺเจวาสุํ มหาสิขาติ สิรสิ ปิฬนฺธนตฺเถน สิขา วุจฺจติ จูฬา. มณีติ โชตมานํ มกุฏํ ตสฺส อตฺถีติ สิโข, จกฺกวตฺติโน เอกนามกา ปฺเจว จกฺกวตฺติโน อาสุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นิปนฺนฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. อโธปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อภิภู นาม โส ภิกฺขูติอาทิกํ อายสฺมโต อโธปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา อปรภาเค กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี อิทฺธีสุ จ วสีภาวํ ปตฺวา หิมวนฺตสฺมึ ปฏิวสติ. ตสฺส สิขิสฺส ภควโต อภิภู นาม อคฺคสาวโก วิเวกาภิรโต หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส ตาปโส ตํ อคฺคสาวกตฺเถรํ ทิสฺวา เถรสฺส ิตปพฺพตํ อารุหนฺโต ปพฺพตสฺส เหฏฺาตลโต สุคนฺธานิ วณฺณสมฺปนฺนานิ สตฺต ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปูเชสิ. อถ โส เถโร ตสฺสานุโมทนมกาสิ. โสปิ ตาปโส สกสฺสมํ อคมาสิ. ตตฺถ เอเกน อชคเรน ปีฬิโต อปรภาเค อปริหีนชฺฌาโน ¶ เตเนว อุปทฺทเวน อุปทฺทุโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโน หุตฺวา พฺรหฺมสมฺปตฺตึ ฉกามาวจรสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ เขเปตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส อปรภาเค อตฺตโน กตปฺุนาเมน อโธปุปฺผิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๒. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อภิภู นาม โส ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ สีลสมาธีหิ ปเร อภิภวตีติ อภิภู, ขนฺธมาราทิมาเร ¶ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ วา อภิภู, สสนฺตานปรสนฺตานคตกิเลเส อภิภวติ วิเหเสติ วิทฺธํเสตีติ วา อภิภู. ภิกฺขนสีโล ยาจนสีโลติ ภิกฺขุ, ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ วา ภิกฺขุ. อภิภู นาม อคฺคสาวโก โส ภิกฺขูติ อตฺโถ, สิขิสฺส ภควโต อคฺคสาวโกติ สมฺพนฺโธ.
๒๗. อชคโร มํ ปีเฬสีติ ตถารูปํ สีลสมฺปนฺนํ ฌานสมฺปนฺนํ ตาปสํ ปุพฺเพ กตปาเปน เวเรน จ มหนฺโต อชครสปฺโป ปีเฬสิ. โส เตเนว อุปทฺทเวน อุปทฺทุโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อาสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อโธปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. รํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต รํสิสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อชินจมฺมธโร หิมวนฺตมฺหิ วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสี ภควา หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส ตาปโส ตมุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ภควโต ¶ สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสีสุ ปสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ปฺจงฺเคน นมกฺการมกาสิ. โส เตเนว ปฺุเน อิโต จุโต ตุสิตาทีสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ปพฺพเตติ ปกาเรน พฺรูหติ วฑฺเฒตีติ ปพฺพโต, หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวนฺโต, หิมวนฺโต จ โส ปพฺพโต จาติ หิมวนฺตปพฺพโต. หิมวนฺตปพฺพเตติ วตฺตพฺเพ คาถาวจนสุขตฺถํ ‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมึ หิมวนฺตมฺหิ ปพฺพเต วาสํ กปฺเปสึ ปุเร อหนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ นยานุสาเรน อุตฺตานเมวาติ.
รํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ทุติยรํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต ¶ หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ทุติยรํสิสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสโล อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปพฺพเต วสนฺโต วากจีรนิวสโน วิเวกสุเขน วิหรติ. ตสฺมึ สมเย โส ผุสฺสํ ภควนฺตํ ตํ ปเทสํ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย อิโต จิโต วิธาวนฺติโย ทณฺฑทีปิกานิกฺขนฺตวิปฺผุรนฺตมิว ทิสฺวา ตสฺมึ ปสนฺโน อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา วนฺทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย ¶ จ ¶ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุพฺพวาสนาวเสน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๕. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุติยรํสิสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สุขปฺปตฺโต ตํ สพฺพํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ขราชินจมฺมธารี หุตฺวา วิหรติ. ตสฺมิฺจ สมเย ผุสฺสํ ภควนฺตํ ตตฺถ สมฺปตฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรานิ ผลานิ คเหตฺวา โภเชสิ. โส เตเนว กุสเลน เทวโลกาทีสุ ปฺุสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. สทฺทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สทฺทสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ¶ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตมฺหิ อรฺาวาเส วสนฺโต อตฺตโน อนุกมฺปาย อุปคตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ธมฺเมสุ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ ฉสุ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๓. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สทฺทสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. โพธิสิฺจกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต โพธิสิฺจกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภยนฺโต มหาชเน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา อเนกานิ ปุปฺผานิ สุคนฺโธทกานิ จ คาหาเปตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๖. โส อรหา หุตฺวา ฌานผลสุเขน วีตินาเมตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิเสเสน ภพฺพาภพฺพชเน ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิปสฺสนฺโต จตุสจฺจํ ปสฺสนทกฺขนสีโลติ วา วิปสฺสี, ตสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต มหาโพธิมโห ¶ อหูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราปิ มหาโพธีติ โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, ตเมตฺถ นิสินฺโน ภควา ปฏิวิชฺฌตีติ กณิการปาทปรุกฺโขปิ โพธิจฺเจว วุจฺจติ, มหิโต จ โส เทวพฺรหฺมนราสุเรหิ โพธิ เจติ มหาโพธิ, มหโต พุทฺธสฺส ภควโต โพธีติ วา มหาโพธิ, ตสฺส มโห ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โพธิสิฺจกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปทุมปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
โปกฺขรวนํ ¶ ¶ ปวิฏฺโติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปทุมสมฺปนฺนํ เอกํ โปกฺขรณึ ปวิสิตฺวา ภิสมุฬาเล ขาทนฺโต โปกฺขรณิยา อวิทูเร คจฺฉมานํ ผุสฺสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตโต ปทุมานิ โอจินิตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ, ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ. โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติสาโร สมณธมฺมํ ปูเรตฺวา ตโต จุโต ตุสิตภวนมลํ กุรุมาโน วิย ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา กเมน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย จ มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โปกฺขรวนํ ปวิฏฺโติอาทิมาห. ตตฺถ ปกาเรน นฬทณฺฑปตฺตาทีหิ ขรนฺตีติ โปกฺขรา, โปกฺขรานํ สมุฏฺิตฏฺเน สมูหนฺติ โปกฺขรวนํ, ปทุมคจฺฉสณฺเฑหิ มณฺฑิตํ มชฺฌํ ปวิฏฺโ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปทุมปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
นวมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สุธาวคฺโค
๑. สุธาปิณฺฑิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปูชารเห ¶ ¶ ปูชยโตติอาทิกํ อายสฺมโต สุธาปิณฺฑิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ภควติ ธรมาเน ปฺุํ กาตุมสกฺโกนฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ธาตุํ นิทหิตฺวา เจติเย กรียมาเน สุธาปิณฺฑมทาสิ. โส เตน ปฺุเน จตุนฺนวุติกปฺปโต ปฏฺาย เอตฺถนฺตเร จตุราปายมทิสฺวา เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑-๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปูชารเหติอาทิมาห. ตตฺถ ปูชารหา นาม พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกาจริยุปชฺฌายมาตาปิตุครุอาทโย, เตสุ ปูชารเหสุ มาลาทิปทุมวตฺถาภรณจตุปจฺจยาทีหิ ¶ ปูชยโต ปูชยนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฺุโกฏฺาสํ สหสฺสสตสหสฺสาทิวเสน สงฺขฺยํ กาตุํ เกนจิ มหานุภาเวนาปิ น สกฺกาติ อตฺโถ. น เกวลเมว ธรมาเน พุทฺธาทโย ปูชยโต, ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ภควโต เจติยปฏิมาโพธิอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๓. ตํ ทีเปตุํ จตุนฺนมปิ ทีปานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จตุนฺนมปิ ทีปานนฺติ ชมฺพุทีปอปรโคยานอุตฺตรกุรุปุพฺพวิเทหสงฺขาตานํ จตุนฺนํ ทีปานํ ตทนุคตานํ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปานฺจ เอกโต กตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ อิสฺสรํ จกฺกวตฺติรชฺชํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอกิสฺสา ปูชนาเยตนฺติ ธาตุคพฺเภ เจติเย กตาย เอกิสฺสา ปูชาย เอตํ สกลชมฺพุทีเป สตฺตรตนาทิกํ สกลํ ธนํ. กลํ นาคฺฆติ โสฬสินฺติ เจติเย กตปูชาย โสฬสกฺขตฺตุํ วิภตฺตสฺส โสฬสมโกฏฺาสสฺส น อคฺฆตีติ อตฺโถ.
๔. สิทฺธตฺถสฺส…เป… ¶ ผลิตนฺตเรติ นรานํ อคฺคสฺส เสฏฺสฺส สิทฺธตฺถสฺส ภควโต เจติเย ¶ ธาตุคพฺภมฺหิ สุธากมฺเม กรียมาเน ปริจฺเฉทานํ อุภินฺนมนฺตเร เวมชฺเฌ, อถ วา ปุปฺผทานฏฺานานํ อนฺตเร ผลนฺติยา มยา สุธาปิณฺโฑ ทินฺโน มกฺขิโตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุธาปิณฺฑิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุจินฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺส โลกนาถสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สุจินฺติกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ นิพฺพานาธิคมาย ปฺุํ อุปจินิตฺวา ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา สตฺถุ นิสีทนตฺถาย ปริสุทฺธํ สิลิฏฺํ กฏฺมยมนคฺฆปีมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน สุคติสุขมนุภวิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๘. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺส โลกนาถสฺสาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุจินฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. อฑฺฒเจฬกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺสาหํ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต อฑฺฒเจฬกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอเกนากุสเลน กมฺเมน ทุคฺคตกุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธมฺมเทสนํ ตฺวา ปสนฺนมานโส จีวรตฺถาย อฑฺฒภาคํ เอกํ ทุสฺสมทาสิ. โส ¶ เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ อทฺธกุเล ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๔. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อฑฺฒเจฬกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กมฺมาโรหํ ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สูจิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อนฺตรนฺตรา กุสลพีชานิ ปูเรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล อนฺตรนฺตรา กเตน เอเกน กมฺมจฺฉิทฺเทน กมฺมารกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส จีวรสิพฺพนตฺถาย สูจิทานมทาสิ, เตน ปฺุเน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน จกฺกวตฺตาทโย สมฺปตฺติโย จ อนุภวนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ติกฺขปฺโ วชีราโณ อโหสิ. โส กเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มหทฺธโน สทฺธาชาโต ติกฺขปฺโ อโหสิ. โส เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ธมฺมานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา นิสินฺนาสเนเยว อรหา อโหสิ.
๑๙. โส อรหา สมาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กมฺมาโรหํ ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺมาโรติ อโยกมฺมโลหกมฺมาทินา กมฺเมน ชีวติ รุหติ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ อาปชฺชตีติ กมฺมาโร, ปุพฺเพ ปฺุกรณกาเล กมฺมาโร อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สูจิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. คนฺธมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺธมาลิยตฺเถรสฺส อปทาน. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ ¶ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา จนฺทนาครุกปฺปูรกสฺสตุราทีนิ อเนกานิ สุคนฺธานิ วฑฺเฒตฺวา สตฺถุ คนฺธถูปํ กาเรสิ. ตสฺสุปริ สุมนปุปฺเผหิ ฉาเทสิ, พุทฺธฺจ อฏฺงฺคนมกฺการํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๔. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คนฺธมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ติปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อนฺตรา เกนจิ อกุสลจฺฉิทฺเทน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต มิคลุทฺโท หุตฺวา อรฺเ วิหรติ. ตทา วิปสฺสิสฺส ภควโต ปาฏลิโพธึ สมฺปุณฺณปตฺตปลฺลวํ หริตวณฺณํ นีโลภาสํ มโนรมํ ทิสฺวา ตีหิ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปุราณปตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต สมฺมุขา วิย ปาฏลิมหาโพธึ วนฺทิ. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อปราปรํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ ชาโต ตตฺถ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธโสมนสฺสหทโย เคหํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๑. โส ¶ เอวํ สิทฺธิปฺปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มรณาย คจฺฉติ ปาปุณาตีติ มิโค, อถ วา มคยมาโน อิหติ ปวตฺตตีติ มิโค, มิคานํ มารเณ ลุทฺโท โลภี เคโธติ มิคลุทฺโท, ปุเร มยฺหํ ปฺุกรณสมเย กานนสงฺขาเต มหาอรฺเ มิคลุทฺโท อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฏลึ หริตํ ทิสฺวาติ ตตฺถ ปกาเรน ตเลน รตฺตวณฺเณน ภวตีติ ปาฏลิ ¶ , ปุปฺผานํ ¶ รตฺตวณฺณตาย ปาฏลีติ โวหาโร, ปตฺตานํ หริตตาย หริตํ นีลวณฺณํ ปาฏลิโพธึ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. มธุปิณฺฑิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิวเน กานเน ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต มธุปิณฺฑิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เนสาทโยนิยํ นิพฺพตฺโต มหาอรฺเ ปฏิวสติ. ตทา วิเวกาภิรติยา สมฺปตฺตํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สมาธิโต วุฏฺิตสฺส ตสฺส สุมธุรํ มธุมทาสิ. ตตฺถ จ ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว ปฺุเน สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิวเน กานเน ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ วิวเนติ วิเสเสน วนํ ปตฺถฏํ วิวนํ, หตฺถิอสฺสรถสทฺเทหิ เภริสทฺเทหิ จ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ จ วิคตํ พฺยาปคตนฺติ อตฺโถ, กานนสงฺขาเต มหาอรฺเ วิวเนติ สมฺพนฺโธ. โอสธึว วิโรจนฺตนฺติ ภววฑฺฒกิชนานํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิปฺผาเทตีติ โอสธํ. โอชานิพฺพตฺติการณํ ปฏิจฺจ ยาย ตารกาย อุคฺคตาย อุทฺธรนฺติ คณฺหนฺตีติ สา โอสธิ. โอสธิตารกา ¶ อิว วิโรจนฺตีติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘โอสธึว วิโรจนฺต’’นฺติ จ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มธุปิณฺฑิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. เสนาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เสนาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ วนนฺตรํ สมฺปตฺตสฺส ภควโต ปณามํ กตฺวา ปณฺณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา อทาสิ. ภควโต นิสินฺนฏฺานสฺส สมนฺตโต ภิตฺติปริจฺเฉทํ กตฺวา ปุปฺผปูชมกาสิ. โส เตน ปฺุเน ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เสนาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรสฺส อปทานํ. ตสฺส อุปฺปตฺติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนิยาเมเนว ทฏฺพฺพา.
เวยฺยาวจฺจกรตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. พุทฺธุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธุปฏฺากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย อตฺตโน สิปฺเป สงฺขธมเน เฉโก อโหสิ, นิจฺจกาลํ ภควโต สงฺขํ ธเมตฺวา สงฺขสทฺเทเนว ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปากโฏ มหาโฆโส มหานาที มธุรสฺสโร อโหสิ, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ ปากฏกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต มธุรสฺสโรติ ปากโฏ, สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, อปรภาเค มธุรสฺสรตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๑. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อโหสึ สงฺขธมโกติ สํ สุฏฺุ ขนนฺโต คจฺฉตีติ สงฺโข, สมุทฺทชลปริยนฺเต จรมาโน คจฺฉติ วิจรตีติ อตฺโถ. ตํ สงฺขํ ธมติ โฆสํ กโรตีติ สงฺขธมโก, โสหํ สงฺขธมโกว อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
พุทฺธุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๑. ภิกฺขทายิวคฺโค
๑. ภิกฺขาทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภิกฺขาทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาชาโต วิหารโต นิกฺขมิตฺวา ปิณฺฑาย จรมานํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาหารมทาสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ¶ ปกฺกามิ. โส เตเนว กุสเลน ยาวตายุกํ ตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ปวรา อภินิกฺขนฺตนฺติ ปกาเรน วริตพฺพํ ปตฺเถตพฺพนฺติ ปวรํ, รมฺมภูตโต วิเวกภูตโต สกวิหารโต อภิ วิเสเสน นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถ. วานา นิพฺพานมาคตนฺติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ, วานนามํ ตณฺหํ ปธานํ กตฺวา สพฺพกิเลเส ปหาย นิพฺพานํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ.
๒. กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวานาติ กรตเลน คเหตพฺพา ทพฺพิ กฏจฺฉุ, ภิกฺขียติ อายาจียตีติ ภิกฺขา, อภิ วิเสเสน ขาทิตพฺพา ภกฺขิตพฺพาติ วา ภิกฺขา, กฏจฺฉุนา คเหตพฺพา ภิกฺขา กฏจฺฉุภิกฺขา, ทพฺพิยา ภตฺตํ ทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ภิกฺขาทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต าณสฺิกตฺเถรสฺส อปทานํ. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต สทฺธมฺมสฺสวเน สาทโร สาลโย ภควโต ธมฺมเทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา โฆสปมาณตฺตา ภควโต าเณ ปสนฺโน ปฺจงฺคอฏฺงฺคนมกฺการวเสน ปณามํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส ตโต จุโต เทวโลเกสุ อุปฺปนฺโน ตตฺถ ฉ กามาวจเร ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวนฺโต ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก ชาโต ตตฺถคฺคภูตา จกฺกวตฺติสมฺปทาทโย ¶ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. นิสภาชานิยํ ยถาติ ควสตสหสฺสเชฏฺโ นิสโภ, นิสโภ จ โส อาชานิโย เสฏฺโ อุตฺตโม เจติ นิสภาชานิโย. ยถา นิสภาชานิโย, ตเถว ภควาติ อตฺโถ. โลกวิสยสฺาตํ ปฺตฺติวเสน เอวํ วุตฺตํ. อนุปเมยฺโย หิ ภควา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. อุปฺปลหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติวรายํ นิวาสีหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุปฺปลหตฺถกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตกุสโล ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มาลาการกมฺเมน อเนกานิ ปุปฺผานิ วิกฺกิณนฺโต ชีวติ. อเถกทิวสํ ปุปฺผานิ คเหตฺวา จรนฺโต ภควนฺตํ รตนคฺฆิกมิว จรมานํ ทิสฺวา รตฺตุปฺปลกลาเปน ปูเชสิ. โส ตโต จุโต เตเนว ปฺุเน สุคตีสุ ปฺุมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๓. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติวรายํ นิวาสีหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ติวราติ ตีหิ วาเรหิ การิตํ สฺจริตํ ปฏิจฺฉนฺนํ นครํ, ตสฺสํ ติวรายํ นิวาสี, วสนสีโล นิวาสนฏฺานเคเห วา วสนฺโต อหนฺติ อตฺโถ. อโหสึ มาลิโก ตทาติ ตทา นิพฺพานตฺถาย ปฺุสมฺภารกรณสมเย มาลิโก มาลากาโรว ปุปฺผานิ กยวิกฺกยํ กตฺวา ชีวนฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. ปุปฺผหตฺถมทาสหนฺติ ¶ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปฺปลกลาปํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุปฺปลหตฺถกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปทปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน สุมนปุปฺเผน ปาทมูเล ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สกฺกสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตผเล ปติฏฺาสิ.
๑๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ชาติปุปฺผมทาสหนฺติ ชาติสุมนปุปฺผํ อทาสึ อหนฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ สุมนสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ ชาติยา นิพฺพตฺโต วิกสมาโนเยว สุมนํ ชนานํ โสมนสฺสํ กโรตีติ สุมนํ, ปุปฺผนฏฺเน วิกสนฏฺเน ปุปฺผํ, สุมนฺจ ตํ ปุปฺผฺจาติ สุมนปุปฺผํ, ตานิ สุมนปุปฺผานิ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปทปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุทสฺสโน ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล มาลาการกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต เอกทิวสํ ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ชาติสุมนปุปฺผานิ อุโภหิ หตฺเถหิ ภควโต ปาทมูเล โอกิริตฺวา ปูเชสิ. โส เตน กุสลสมฺภาเรน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุโภ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุพฺพวาสนาวเสน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๔-๒๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุทสฺสโน นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ สุทสฺสโนติ อาโรหปริณาหรูปสณฺานโยพฺพฺโสภเนน สุนฺทโร ทสฺสโนติ สุทสฺสโน, นาเมน สุทสฺสโน นาม มาลากาโร หุตฺวา ชาติสุมนปุปฺเผหิ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อุทกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อุทกปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ปูริตกุสลสฺจโย ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ ปริปูริยมาโน ปุทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย กุสลากุสลํ ชานนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อากาเส คจฺฉโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณพุทฺธรํสีสุ ปสนฺโน อุโภหิ หตฺเถหิ อุทกํ คเหตฺวา ปูเชสิ. เตน ปูชิตํ อุทกํ รชตพุพฺพุลํ วิย อากาเส อฏฺาสิ. โส อภิปฺปสนฺโน เตเนว โสมนสฺเสน ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺสสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๙. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ฆตาสนํว ชลิตนฺติ ฆตํ วุจฺจติ สปฺปิ, ฆตสฺส อาสนํ อาธารนฺติ ฆตาสนํ, อคฺคิ, อถ วา ตํ อสติ ภฺุชตีติ ฆตาสนํ ¶ , อคฺคิเยว. ยถา ฆเต อาสิตฺเต อคฺคิมฺหิ อคฺคิสิขา อตีว ชลติ, เอวํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว ชลมานํ ภควนฺตนฺติ อตฺโถ. อาทิตฺตํว หุตาสนนฺติ หุตํ วุจฺจติ ปูชาสกฺกาเร, หุตสฺส ปูชาสกฺการสฺส อาสนนฺติ หุตาสนํ, ชลมานํ สูริยํ อิว ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ พฺยามปฺปภามณฺฑเลหิ วิชฺโชตมานํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ อนิลฺชเส อากาเส คจฺฉนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อุทกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. นฬมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต นฬมาลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโสปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ กุสลกมฺมานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา กาเม อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถาคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ภควโต นฬมาเลหิ พีชนึ กตฺวา พีเชตฺวา อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย, อนุโมทนฺจ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ปริฬาหสนฺตาปวิวชฺชิโต กายจิตฺตเจตสิกสุขปฺปตฺโต อเนกสุขมนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๓๗. นฬมาลํ คเหตฺวานาติ นฬติ อสาโร นิสฺสาโร หุตฺวา เวฬุวํสโตปิ ตนุโก สลฺลหุโก ชาโตติ นโฬ, นฬสฺส มาลา ¶ ปุปฺผํ นฬมาลํ, เตน นฬมาเลน พีชนึ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . พีชิสฺสติ ชนิสฺสติ วาโต อเนนาติ พีชนี, ตํ พีชนึ พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ, ปฏิคฺคเหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
นฬมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อาสนุปฏฺาหกตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต อาสนุปฏฺาหกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ตตฺถ สมฺปตฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺโน สีหาสนํ อทาสิ, ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ มาลากลาปํ คเหตฺวา ปูเชตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว อุจฺจกุลิโก วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ. โส กาลนฺตเรน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๗. โส อรหา สมาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคฺคยฺหาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมวาติ.
อาสนุปฏฺาหกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. พิฬาลิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต พิฬาลิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถาทีนวํ ¶ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อตีว อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺโ อาลุวาทีหิ ยาเปนฺโต วสติ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ตํ หิมวนฺตํ อคมาสิ ¶ . ตํ ทิสฺวา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา พิฬาลิโย คเหตฺวา ปตฺเต โอกิริ. ตํ ตถาคโต ตสฺสานุกมฺปาย โสมนสฺสุปฺปาทยนฺโต ปริภฺุชิ. โส เตน กมฺเมน ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๓. โส อปรภาเค อตฺตโน กุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. อาลุวกรมฺภาทโย เตสํ เตสํ กนฺทชาตีนํ นามาเนวาติ.
พิฬาลิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. เรณุปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เรณุปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน วิฺุตํ ปตฺโต อคฺคิกฺขนฺธํ วิย วิชฺโชตมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาคปุปฺผเกสรํ คเหตฺวา ปูเชสิ. อถ ภควา อนุโมทนมกาสิ.
๖๒-๓. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน สาสเน ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. สตรํสึว ภาณุมนฺติ สตมตฺตา สตปฺปมาณา รํสิ ปภา ยสฺส สูริยสฺส ¶ โส สตรํสิ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ สตรํสีติ วุตฺตํ, อเนกสตสฺส อเนกสตสหสฺสรํสีติ อตฺโถ. ภาณุ วุจฺจติ ปภา, ภาณุ ปภา ยสฺส โส ภาณุมา, ภาณุมสงฺขาตํ สูริยํ อิว วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา สเกสรํ นาคปุปฺผํ คเหตฺวา อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
เรณุปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เอกาทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๒. มหาปริวารวคฺโค
๑. มหาปริวารกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสี ¶ ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต มหาปริวารกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปนฺนสมเย ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต อเนกยกฺขสตสหสฺสปริวาโร เอกสฺมึ ขุทฺทกทีเป ทิพฺพสุขมนุภวนฺโต วิหรติ. ตสฺมิฺจ ทีเป เจติยาภิโสภิโต วิหาโร อตฺถิ, ตตฺถ ภควา อคมาสิ. อถ โส ยกฺขเสนาธิปติ ตํ ภควนฺตํ ตตฺถ คตภาวํ ทิสฺวา ทิพฺพวตฺถานิ คเหตฺวา คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ทิพฺพวตฺเถหิ ปูเชสิ, สปริวาโร สรณมคมาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ฉ กามาวจรสุขมนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺเสสุ อคฺคจกฺกวตฺติอาทิสุขมนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑-๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสี นาม ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิวิเธ สติปฏฺานาทโย สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ ¶ อเนกปฺปกาเร โพธเนยฺยสตฺเต วิสุํ วิสุํ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, โส วิปสฺสี ภควา ทีปเจติยํ ทีเป ปูชนียฏฺานํ วิหารมคมาสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มหาปริวารกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ชินวโรติอาทิกํ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ตฬากสมีเป รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ สมเย ภควา วิหารโต นิกฺขมิตฺวา นหายิตุกาโม ตสฺส ตฬากสฺส ตีรํ คนฺตฺวา ตตฺถ นฺหตฺวา เอกจีวโร ชลมาโน พฺรหฺมา วิย สูริโย วิย สุวณฺณพิมฺพํ วิย อฏฺาสิ. อถ โส เทวปุตฺโต โสมนสฺสชาโต ปฺชลิโก โถมนมกาสิ, อตฺตโน ทิพฺพคีตตูริเยหิ ¶ อุปหารฺจ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๑. โส ปจฺฉา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ชินวโรติอาทิมาห. ตตฺถ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ทกฺขติ ปสฺสตีติ อตฺถทสฺสี, อถ วา สพฺพสตฺตานํ จตุราริยสจฺจสงฺขาตํ อตฺถปโยชนํ ทสฺสนสีโลติ อตฺถทสฺสี, กิเลเส อชินิ ชินาติ ชินิสฺสตีติ ชิโน. วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพ สพฺพสตฺเตหีติ วโร, อตฺถทสฺสี ชิโน จ โส วโร จาติ อตฺถทสฺสี ชินวโร. โลกเชฏฺโติ ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โลโก, โลกียติ ปสฺสียติ พุทฺธาทีหิ ปารปฺปตฺโตติ วา โลโก, โลโก จ โลโก จ โลโก จาติ โลโก. เอกเสสสมาสวเสน ‘‘โลกา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โลโก’’ติ วุตฺโต. โลกสฺส เชฏฺโ โลกเชฏฺโ, โส โลกเชฏฺโ นราสโภติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุมงฺคลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุภินฺนํ ¶ เทวราชูนนฺตฺยาทิกํ อายสฺมโต สรณคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตเร ภควติ อุปฺปนฺเน อยํ หิมวนฺเต เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺมึ อปเรน ยกฺขเทวรฺา สทฺธึ สงฺคามตฺถาย อุปฏฺิเต ทฺเว อเนกยกฺขสหสฺสปริวารา ผลกาวุธาทิหตฺถา สงฺคามตฺถาย สมุปพฺยูฬฺหา อเหสุํ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา เตสุ สตฺเตสุ การฺุํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเสน ตตฺถ คนฺตฺวา สปริวารานํ ทฺวินฺนํ เทวราชูนํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา เต สพฺเพ ผลกาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควนฺตํ คารวพหุมาเนน วนฺทิตฺวา สรณมคมํสุ. เตสํ อยํ ปมํ สรณมคมาสิ. โส เตน ปฺุเน ¶ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๐. โส อปรภาเค ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุภินฺนํ เทวราชูนนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุจิโลมขรโลมอาฬวกกุมฺภีรกุเวราทโย วิย นามโคตฺเตน อปากฏา ทฺเว ยกฺขราชาโน อฺาปเทเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุภินฺนํ เทวราชูน’’นฺติอาทิมาห. สงฺคาโม สมุปฏฺิโตติ ¶ สํ สุฏฺุ คาโม กลหตฺถาย อุปคมนนฺติ สงฺคาโม, โส สงฺคาโม สํ สุฏฺุ อุปฏฺิโต, เอกฏฺาเน อุปคนฺตฺวา ิโตติ อตฺโถ. อโหสิ สมุปพฺยูฬฺโหติ สํ สุฏฺุ อุปสมีเป ราสิภูโตติ อตฺโถ.
๒๑. สํเวเชสิ มหาชนนฺติ เตสํ ราสิภูตานํ ยกฺขานํ อากาเส นิสินฺโน ภควา จตุสจฺจธมฺมเทสนาย สํ สุฏฺุ เวเชสิ, อาทีนวทสฺสเนน คณฺหาเปสิ วิฺาเปสิ โพเธสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. เอกาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วรุโณ ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต เอกาสนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วรุโณ นาม เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส คนฺธมาลาทีหิ คีตวาทิเตหิ จ อุปฏฺยมาโน สปริวาโร ปูเชสิ. ตโต อปรภาเค ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส มหาโพธิรุกฺขํ พุทฺธทสฺสนํ วิย สพฺพตูริยตาฬาวจเรหิ สปริวาโร อุปหารมกาสิ. โส เตน ปฺุเน ตโต กาลงฺกตฺวา นิมฺมานรติเทวโลเก อุปฺปชฺชิ. เอวํ เทวสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสภูโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๑. โส ปจฺฉา สกกมฺมํ สริตฺวา ตํ ตถโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ วรุโณ นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ยทา อหํ สมฺโพธนตฺถาย พุทฺธํ โพธิฺจ ปูเชสึ, ตทา วรุโณ นาม เทวราชา อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๔. ธรณีรุหปาทปนฺติ เอตฺถ รุกฺขลตาปพฺพตสตฺถรตนาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ตสฺมึ รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห. ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, สิฺจิตสิฺจิโตทกํ ปาเทน มูเลน ปิวติ รุกฺขกฺขนฺธสาขาวิฏเปหิ อาโปรสํ ปตฺถริยตีติ อตฺโถ, ตํ ธรณีรุหปาทปํ โพธิรุกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๕. สกกมฺมาภิรทฺโธติ อตฺตโน กุสลกมฺเมน อภิรทฺโธ ปสนฺโน อุตฺตเม โพธิมฺหิ ปสนฺโนติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสี ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรสฺส ¶ อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ าเน ภูมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต ตสฺส ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส จตูหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส สุวณฺณวิตานํ หุตฺวา ฉาเทสุํ, สุวณฺณปภา จ พุทฺธสฺส สรีรปภา จ เอกโต หุตฺวา มหาโอภาโส อโหสิ. โส อติเรกตรํ ปสนฺโน สกภวนํ คโตปิ สรติเยว. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตุสิตภวนาทิสุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๐. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสี นาม ภควาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๔๔. ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวานาติ พลวปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ¶ ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๙, ๘๖; มหานิ. ๑) วิย อตฺตมนตา สกภาวํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. จิตกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วสามิ ราชายตเนติอาทิกํ อายสฺมโต จิตกปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตโต ปรํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ราชายตนรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต อนฺตรนฺตรา เทวตาหิ สทฺธึ ธมฺมํ ¶ สุตฺวา ปสนฺโน ภควติ ปรินิพฺพุเต สปริวาโร คนฺธทีปธูปปุปฺผเภริอาทีนิ คาหาเปตฺวา ภควโต อาฬหนฏฺานํ คนฺตฺวา ทีปาทีนิ ปูเชตฺวา อเนเกหิ ตูริเยหิ อเนเกหิ วาทิเตหิ ตํ ปูเชสิ. ตโต ปฏฺาย สกภวนํ อุปวิฏฺโปิ ภควนฺตเมว สริตฺวา สมฺมุขา วิย วนฺทติ. โส เตเนว ปฺุเน เตน จิตฺตปฺปสาเทน ราชายตนโต กาลํ กโต ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ อุปฺปนฺนจิตฺตปฺปสาโท ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๙. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วสามิ ราชายตเนติอาทิมาห. ราชายตเนติ ¶ เทวราชูนํ อายตนํ ราชายตนํ, ตสฺส รุกฺขสฺส นามเธยฺโย วา. ปรินิพฺพุเต ภควตีติ ปริสมนฺตโต กิฺจิ อนวเสเสตฺวา ขนฺธปรินิพฺพานกาเล ปรินิพฺพานสมเย ปรินิพฺพานปฺปตฺตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สมฺพนฺโธ.
๕๐. จิตกํ อคมาสหนฺติ จนฺทนาครุเทวทารุกปฺปูรตกฺโกลาทิสุคนฺธทารูหิ จิตํ ราสิคตนฺติ จิตํ, จิตเมว จิตกํ, พุทฺธคารเวน จิตกํ ปูชนตฺถาย จิตกสฺส สมีปํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. ตตฺถ คนฺตฺวา กตกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต ตูริยํ ตตฺถ วาเทตฺวาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จิตกปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ยทา ¶ วิปสฺสี โลกคฺโคติอาทิกํ อายสฺมโต พุทฺธสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ภูมฏฺกวิมาเน เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา วิปสฺสี ภควา อายุสงฺขารํ โวสฺสชฺชิ. อถ สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ สสาครปพฺพตา ปกมฺปิตฺถ. ตทา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ภวนมฺปิ กมฺปิตฺถ. ตสฺมึ ขเณ โส เทวปุตฺโต ¶ สํสยชาโต – ‘‘กึ นุ โข ปถวีกมฺปาย นิพฺพตฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา พุทฺธสฺส อายุสงฺขารโวสฺสชฺชภาวํ ตฺวา มหาโสกํ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสิ. ตทา เวสฺสวโณ มหาราชา อาคนฺตฺวา ‘‘มา จินฺตยิตฺถา’’ติ อสฺสาเสสิ. โส เทวปุตฺโต ตโต จุโต เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๗. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ยทา วิปสฺสี โลกคฺโคติอาทิมาห. อายุสงฺขารโมสฺสชฺชีติ อา สมนฺตโต ยุโนติ ปาเลติ สตฺเตติ อายุ, อายุสฺส สงฺขาโร ราสิภาโว อายุสงฺขาโร, ตํ อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ ปริจฺจชิ ชหาสีติ อตฺโถ. ตสฺมึ อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน. ชลเมขลาสาคโรทกเมขลาสหิตา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬปถวี กมฺปิตฺถาติ สมฺพนฺโธ.
๕๘. โอตตํ วิตฺถตํ มยฺหนฺติ มยฺหํ ภวนํ โอตตํ วิตฺถตํ จิตฺตํ วิจิตฺตํ สุจิ สุปริสุทฺธํ จิตฺตํ อเนเกหิ ¶ สตฺตหิ รตเนหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ ปกมฺปิตฺถ ปกาเรน กมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. มคฺคสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตโต โอรํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต อรฺํ คนฺตฺวา มคฺคมูฬฺหานํ มคฺคํ ¶ คเวสนฺตานํ ตสฺส สาวกานํ โภเชตฺวา มคฺคํ อาจิกฺขิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺสสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สพฺพตฺถ อมูฬฺโห สฺวา อโหสิ. อถ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๖. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. สาวกา วนจาริโนติ ภควโต วุตฺตวจนํ สมฺมา อาทเรน สุณนฺตีติ สาวกา, อถ วา ภควโต เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา สทฺธมฺมํ สุณนฺตีติ สาวกา. วนจาริโน วเน วิจรณกา สาวกา วิปฺปนฏฺา มคฺคมูฬฺหา มหาอรฺเ อนฺธาว จกฺขุวิรหิตาว อนุสุยฺยเร วิจรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มคฺคสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเตติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต ภควติ ธรมาเน ทสฺสนสฺส อลทฺธตฺตา ปจฺฉา ปรินิพฺพุเต มหาโสกปฺปตฺโต วิหาสิ. ตทา หิสฺส ภควโต สาคโต นาม อคฺคสาวโก อนุสาสนฺโต ภควโต สารีริกธาตุปูชา ภควติ ธรมาเน กตปูชา วิย จิตฺตปฺปสาทวสา มหปฺผลํ ภวตี’’ติ วตฺวา ‘‘ถูปํ กโรหี’’ติ นิโยชิโต ถูปํ กาเรสิ, ตํ ปูเชตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สกฺกจกฺกวตฺติสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ¶ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ยกฺขโยนึ อุปปชฺชินฺติ เอตฺถ ปน อตฺตโน สกาสํ สมฺปตฺตสมฺปตฺเต ขาทนฺตา ยนฺติ คจฺฉนฺตีติ ยกฺขา, ยกฺขานํ โยนิ ชาตีติ ยกฺขโยนิ, ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ.
๗๓. ทุลฺลทฺธํ ¶ วต เม อาสีติ เม มยา ลทฺธยสํ ทุลฺลทฺธํ, พุทฺธภูตสฺส สตฺถุโน สกฺการํ อกตตฺตา วิราเธตฺวา ลทฺธนฺติ อตฺโถ. ทุปฺปภาตนฺติ ทุฏฺุ ¶ ปภาตํ รตฺติยา ปภาตกรณํ, มยฺหํ น สุฏฺุํ ปภาตนฺติ อตฺโถ. ทุรุฏฺิตนฺติ ทุอุฏฺิตํ, สูริยสฺส อุคฺคมนํ มยฺหํ ทุอุคฺคมนนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ชาติปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชายํ ตสฺส วิปสฺสิสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ชาติปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต นกฺขตฺตปาเกหิ วิปสฺสิโพธิสตฺตสฺส วุตฺตลกฺขณนิมิตฺตํ สุตฺวา ‘‘อยํ กิร กุมาโร พุทฺโธ หุตฺวา สกลโลกสฺส อคฺโค เสฏฺโ สุตฺวา สพฺพสตฺเต สํสารโต อุทฺธริสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตํ ภควนฺตํ กุมารกาเลเยว พุทฺธสฺส วิย มหาปูชมกาสิ. ปจฺฉา กเมน กุมารกาลํ ราชกุมารกาลํ รชฺชกาลนฺติ กาลตฺตยมติกฺกมฺม พุทฺเธ ชาเตปิ มหาปูชํ กตฺวา ตโต จุโต ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา ปจฺฉา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺตาทิมนุสฺสสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตฏฺวสฺสกาเลเยว ภควติ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๘๒. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชายํ ตสฺส วิปสฺสิสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๘๔. เนมิตฺตานํ สุณิตฺวานาติ เอตฺถ นิมิตฺตํ การณํ สุขทุกฺขปฺปตฺติเหตุํ ชานนฺตีติ เนมิตฺตา, เตสํ เนมิตฺตานํ นกฺขตฺตปากานํ ¶ วจนํ สุณิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ชาติปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๓. เสเรยฺยวคฺโค
๑. เสเรยฺยกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อชฺฌายโก ¶ ¶ มนฺตธโรติอาทิกํ อายสฺมโต เสเรยฺยกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตโต ปเรสุ อตฺตภาวสหสฺเสสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คนฺตฺวา อิติหาสาทิสกลพฺราหฺมณธมฺเมสุ โกฏิปฺปตฺโต เอกสฺมึ ทิวเส อพฺโภกาเส สปริวาโร ิโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เสเรยฺยปุปฺผํ คเหตฺวา อากาเส ขิปนฺโต ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาเส วิตานํ หุตฺวา สตฺตาหํ ตฺวา ปจฺฉา อนฺตรธายึสุ. โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา ตุสิตาทีสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺสสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค ปุรากตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๓. เสเรยฺยกํ คเหตฺวานาติ สิริเส ภวํ ชาติปุปฺผํ เสเรยฺยํ, เสเรยฺยเมว เสเรยฺยกํ, ตํ เสเรยฺยกํ คเหตฺวานาติ สมฺพนฺโธ. ภควติ ปสนฺโน ชาติสุมนมกุฬจมฺปกาทีนิ ปุปฺผานิ ปติฏฺเปตฺวา ปูเชตุํ กาลํ นตฺถิตาย ตตฺถ สมฺปตฺตํ ตํ เสเรยฺยกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เสเรยฺยกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ปุปฺผถูปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ปุปฺผถูปิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิพุทฺธสฺส ภควโต กาเล ¶ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เคหํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อตฺตนา สหคเตหิ ปฺจสิสฺสสหสฺเสหิ สทฺธึ ปฺจาภิฺา อฏฺ ¶ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา กุกฺกุรนามปพฺพตสมีเป ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ปฏิวสติ. ตทา พุทฺธุปฺปาทภาวํ สุตฺวา สิสฺเสหิ สห พุทฺธสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม เกนจิ พฺยาธินา ปีฬิโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สิสฺสสนฺติกา พุทฺธสฺสานุภาวํ ลกฺขณฺจ สุตฺวา ปสนฺนมานโส หิมวนฺตโต จมฺปกาโสกติลกเกฏกาทฺยเนเก ปุปฺเผ อาหราเปตฺวา ถูปํ กตฺวา พุทฺธํ วิย ปูเชตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. อถ เต สิสฺสา ตสฺส อาฬหนํ กตฺวา พุทฺธสนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกตฺวา อนาคตํสาเณน ปากฏีกรณมกาสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. อถ โส อตฺตโน ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุโร นาม ปพฺพโตติ ปพฺพตสฺส สิขรํ กุกฺกุรากาเรน สุนขากาเรน สณฺิตตฺตา ‘‘กุกฺกุรปพฺพโต’’ติ สงฺขฺยํ คโต, ตสฺส สมีเป ปณฺณสาลํ กตฺวา ปฺจตาปสสหสฺเสหิ สห วสมาโนติ อตฺโถ. นยานุสาเรน เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุปฺผถูปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ปายสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต ปายสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ ¶ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต หตฺถิอสฺสธนธฺสตฺตรตนาทิวิภวสมฺปนฺโน สทฺธาสมฺปนฺโน กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา สหสฺสมตฺตา สุวณฺณปาติโย กาเรตฺวา ตสฺมึ ขีรปายสสหสฺสสฺส ปูเรตฺวา ตา สพฺพา คาหาเปตฺวา สิมฺพลิวนํ อคมาสิ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสี ภควา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา อากาเส จงฺกมํ มาเปตฺวา จงฺกมติ. โส ปน เสฏฺิ ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺโน ปาติโย เปตฺวา วนฺทิตฺวา อาโรเจสิ ปฏิคฺคหณาย. อถ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน ตสฺส ¶ โสมนุสฺสุปฺปาทนตฺถํ สหสฺสมตฺเตหิ ภิกฺขุสงฺเฆหิ สทฺธึ ปริภฺุชิ, ตทวเสสํ อเนกสหสฺสภิกฺขู ปริภฺุชึสุ. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๖. โส อปรภาเค อตฺตโน กุสลํ ปจฺจเวกฺขมาโน ตํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๒๘. จงฺกมํ สุสมารูฬฺโหติ จทินนฺโต ปทวิกฺเขปํ กโรนฺโต กมติ คจฺฉตีติ จงฺกมํ, จงฺกมสฺส ปทวิกฺเขปสฺส อาธารภูตปถวิปเทโส จงฺกมํ นามาติ อตฺโถ, เอตํ จงฺกมํสุ วิเสเสน อารูฬฺโหติ สมฺพนฺโธ. อมฺพเร อนิลายเนติ วรียติ ฉาทิยติ อเนนาติ วรํ, น พรนฺติ อมฺพรํ, เสตวตฺถสทิสํ อากาสนฺติ อตฺโถ. นตฺถิ นิลียนํ โคปนํ เอตฺถาติ อนิลํ, อา สมนฺตโต ยนฺติ คจฺฉนฺติ อเนน อิทฺธิมนฺโตติ อายนํ, อนิลฺจ ตํ อายนฺเจติ อนิลายนํ, ตสฺมึ อมฺพเร อนิลายเน จงฺกมํ มาปยินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปายสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิสชฺช ปาสาทวเรติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสีภควโต กาเล เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต ¶ วิฺุตํ ปตฺวา มหทฺธโน มหาโภโค ทิพฺพสุขมนุภวนฺโต วิย มนุสฺสสุขมนุภวนฺโต เอกสฺมึ ทิวเส ปาสาทวเร นิสินฺโน โหติ. ตทา ภควา สุวณฺณมหาเมรุ วิย วีถิยา วิจรติ, ตํ วิจรมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สุคนฺโธทเกน ภควนฺตํ โอสิฺจมาโน ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาเสน อนลฺลีโน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๕. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิสชฺช ปาสาทวเรติอาทิมาห. ตตฺถ ปาสาโทติ ปสาทํ โสมนสฺสํ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ ปาสาโท ¶ , มาลากมฺมจิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺมาทฺยเนกวิจิตฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ ปวิฏฺานํ ชนานํ ปสาทํ ชนยตีติ อตฺโถ. ปาสาโท ¶ จ โส ปตฺเถตพฺพฏฺเน วโร จาติ ปาสาทวโร, ตสฺมึ ปาสาทวเร นิสชฺช นิสีทิตฺวา วิปสฺสึ ชินวรํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สมฺมุขาถวิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชายมาเน วิปสฺสิมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สมฺมุขาถวิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิกกาเลเยว สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต วิปสฺสิมฺหิ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน สพฺพพุทฺธานํ ลกฺขณานิ เวทตฺตเย ทิสฺสมานานิ ตานิ ราชปฺปมุขสฺส ชนกายสฺส วิปสฺสีโพธิสตฺตสฺส ลกฺขณฺจ พุทฺธภาวฺจ พฺยากริตฺวา ชนานํ มานสํ นิพฺพาเปสิ, อเนกานิ จ ถุติวจนานิ นิเวเทสิ. โส เตน กุสลกมฺเมน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. กตกุสลนาเมน สมฺมุขาถวิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๔๑. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชายมาเน วิปสฺสิมฺหีติอาทิมาห. วิปสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ชายมาเน อุปฺปชฺชมาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺเต อหํ ปาตุภูตํ นิมิตฺตํ การณํ พุทฺธภาวสฺส เหตุํ พฺยากรึ กเถสึ, อเนกานิ อจฺฉริยานิ ปากฏานิ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สมฺมุขาถวิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. กุสุมาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร ธฺวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต กุสุมาสนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ โกฏิปฺปตฺโต สกปรสมยกุสโล มาตาปิตโร ปูเชตุกาโม ปฺจ อุปฺปลกลาเป อตฺตโน สมีเป เปตฺวา นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นีลปีตาทิฆนพุทฺธรสฺมิโย ¶ จ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ ตานิ ปุปฺผานิ สนฺถริตฺวา ภควนฺตํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สกฆเร มาตุ อตฺถาย ปฏิยตฺตานิ สพฺพานิ ขาทนียโภชนียานิ คเหตฺวา สปริวารํ ภควนฺตํ สหตฺเถน สนฺตปฺเปนฺโต โภเชสิ. โภชนาวสาเน เอกํ อุปฺปลหตฺถํ อทาสิ. เตน โสมนสฺสชาโต ปตฺถนํ อกาสิ. ภควาปิ อนุโมทนํ กตฺวา ปกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต โภคยเสหิ วฑฺฒิโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๕. โส อปรภาเค ปุพฺเพ กตกุสลํ ปุพฺเพนิวาสาเณน สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร ธฺวติยาติอาทิมาห. ธฺานํ ปฺุวนฺตานํ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลานํ อเนเกสํ กุลานํ อากรตฺตา ธฺวตี, อถ วา มุตฺตามณิอาทิสตฺตรตนานํ ¶ สตฺตวิธธฺานํ อุปโภคปริโภคานํ อากรตฺตา ธฺวตี, อถ วา ธฺานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวานํ วสนฏฺานํ อารามวิหาราทีนํ อากรตฺตา ธฺวตี, ตสฺสา ธฺวติยา. นครนฺติ ปตฺเถนฺติ เอตฺถ อุปโภคปริโภคตฺถิกา ชนาติ นครํ, น คจฺฉตีติ วา นคํ, ราชยุวราชมหามตฺตาทีนํ วสนฏฺานํ. นคํ ราติ อาททาติ คณฺหาตีติ นครํ, ราชาทีนํ วสนฏฺานสมูหภูตํ ปาการปริขาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ นครํ นามาติ อตฺโถ. นคเร ยทา อหํ วิปสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก พฺยากรณํ อลภึ, ตทา ตสฺมึ ธฺวติยา นคเร พฺราหฺมโณ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กุสุมาสนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิกํ อายสฺมโต ผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา เวทตฺตยาทิสกสิปฺเปสุ ปารปฺปตฺโต อเนเกสํ พฺราหฺมณสหสฺสานึ ¶ ปาโมกฺโข อาจริโย สกสิปฺปานํ ปริโยสานํ อทิสฺวา ตตฺถ จ สารํ อปสฺสนฺโต ¶ ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร อสฺสมํ กาเรตฺวา สห สิสฺเสหิ วาสํ กปฺเปสิ, ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา ภิกฺขาย จรมาโน ตสฺสานุกมฺปาย ตํ ปเทสํ สมฺปาปุณิ. ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน อตฺถาย ปุฏเก นิกฺขิปิตฺวา รุกฺขคฺเค ลคฺคิตานิ มธุรานิ ปทุมผลานิ มธุนา สห อทาสิ. ภควา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิตฺวา อากาเส ิโต ผลทานานิสํสํ กเถตฺวา ปกฺกามิ.
๗๕. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิโกเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อชฺฌายโก มนฺตธโรติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺเฌติ จินฺเตตีติ อชฺฌายิ, อชฺฌายิเยว อชฺฌายโก. เอตฺถ หิ อกาโร ‘‘ปฏิเสเธ วุทฺธิตพฺภาเว…เป… อกาโร วิรหปฺปเก’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ อตฺเถสุ ตพฺภาเว วตฺตติ. สิสฺสานํ สวนธารณาทิวเสน หิตํ อชฺเฌติ จินฺเตติ สชฺฌายํ กโรตีติ อชฺฌายโก, จินฺตโกติ อตฺโถ. อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตํ สพฺพํ มนฺตํ มเนน ธาเรติ ปวตฺเตตีติ มนฺตธโร. ติณฺณํ เวทาน ปารคูติ เวทํ วุจฺจติ าณํ, เวเทน เวทิตพฺพา พุชฺฌิตพฺพาติ เวทา, อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตา ตโย คนฺถา, เตสํ เวทานํ ปารํ ปริโยสานํ โกฏึ คโต ปตฺโตติ ปารคู. เสสํ ปากฏเมวาติ
ผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต าณสฺิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตสฺมึ ตสฺมึ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร ปพฺพตนฺตเร ปณฺณสาลํ ¶ กาเรตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ¶ วสนฺโต เอกทิวสํ ปริสุทฺธํ ปณฺฑรํ ปุลินตลํ ทิสฺวา ‘‘อีทิสา ปริสุทฺธา พุทฺธา, อีทิสํว ปริสุทฺธํ พุทฺธาณ’’นฺติ พุทฺธฺจ ตสฺส าณฺจ อนุสฺสริ โถเมสิ จ.
๘๔. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ปุพฺเพ กตปฺุํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหี’’ติอาทิมาห. ปุลินํ โสภนํ ทิสฺวาติ ปริปุณฺณกตํ วิย ปุลากาเรน ปริโสธิตากาเรน ปวตฺตํ ิตนฺติ ปุลินํ, โสภนํ ¶ วาลุกํ ทิสฺวา เสฏฺํ พุทฺธํ อนุสฺสรินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
าณสฺิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. คณฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต คณฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ กตปฺุสฺจโย วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อุปโภคปริโภเคหิ อนูโน เอกทิวสํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ สคณํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ลาชาปฺจเมหิ ปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปรภาเค มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๙๑. โส เอกทิวสํ ปุพฺเพ กตปฺุํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘อิมินา กุสเลนาหํ นิพฺพานํ ปตฺโต’’ติ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คณฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปทุมปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต ปทุมปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต พุทฺธุปฺปตฺติโต ปุเรตรํ ¶ อุปฺปนฺนตฺตา โอวาทานุสาสนํ อลภิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส อวิทูเร โคตมกํ ¶ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กาเรตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขเนว วิหาสิ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา พุทฺโธ หุตฺวา สตฺเต สํสารโต อุทฺธรนฺโต ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สกสิสฺเส สมาเนตฺวา เตหิ ปทุมปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙๗. โส อตฺตโน ปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. โคตโม นาม ปพฺพโตติ อเนเกสํ ยกฺขเทวตานํ อาวาสภาเวน อธิฏฺานวเสน โคตมสฺส ภวนตฺตา โคตโมติ ปากโฏ อโหสิ. ปวตฺตติ ติฏฺตีติ ปพฺพโต. นาครุกฺเขหิ สฺฉนฺโนติ รุหติ ติฏฺตีติ รุกฺโข. อถ วา ปถวึ ขนนฺโต อุทฺธํ รุหตีติ รุกฺโข, นานา อเนกปฺปการา จมฺปกกปฺปูรนาคอครุจนฺทนาทโย รุกฺขาติ นานารุกฺขา, เตหิ นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺโน ปริกิณฺโณ โคตโม ปพฺพโตติ สมฺพนฺโธ. มหาภูตคณาลโยติ ภวนฺติ ชายนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ วฑฺฒนฺติ จาติ ภูตา, มหนฺตา จ เต ภูตา จาติ มหาภูตา, มหาภูตานํ คโณ สมูโหติ มหาภูตคโณ, มหาภูตคณสฺส อาลโย ปติฏฺาติ มหาภูตคณาลโย.
๙๘. เวมชฺฌมฺหิ จ ตสฺสาสีติ ตสฺส โคตมสฺส ปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ อพฺภนฺตเร อสฺสโม อภินิมฺมิโต นิปฺผาทิโต กโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ปทุมปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เตรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๔. โสภิตวคฺโค
๑. โสภิตตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โสภิตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา เอกทิวสํ ¶ สตฺถารา ธมฺเม เทสิยมาเน โสมนสฺเสน ปสนฺนมานโส นานปฺปกาเรหิ โถเมสิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทเวสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺตวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อรหา อโหสิ.
๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โสภิตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สุทสฺสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิตฺถตาย นทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต สุทสฺสนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตปฺุูปจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต วิตฺถตาย นาม คงฺคาย สมีเป ปิลกฺขุผลิตํ ปริเยสนฺโต ตสฺสา ตีเร นิสินฺนํ ชลมานอคฺคิสิขํ อิว สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เกตกีปุปฺผํ วณฺเฏเนว ฉินฺทิตฺวา ปูเชนฺโต เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เยน าเณน ตฺวํ เอวํ มหานุภาโว สพฺพฺุพุทฺโธ ชาโต, ตํ าณํ อหํ ปูเชมี’’ติ. อถ ภควา อนุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ชาโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. ¶ โส ¶ อตฺตโน กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิตฺถตาย นทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ วิตฺถตายาติ วิตฺถรติ ปตฺถรติ วิตฺถิณฺณา โหตีติ วิตฺถตา, นทนฺติ สทฺทํ กโรนฺติ อิตา คตา ปวตฺตาติ นที, นทึ ตรนฺตา เอตํ ปตฺวา ติณฺณา นาม โหนฺตีติ ตีรํ, ตสฺสา วิตฺถตาย นทิยา ตีเร ตีรสมีเปติ อตฺโถ. เกตกึ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ กุจฺฉิตากาเรน คณฺหนฺตานํ หตฺถํ กณฺฑโก ฉินฺทติ วิชฺฌตีติ เกตํ, เกตสฺส เอสา เกตกีปุปฺผํ, ตํ ทิสฺวา วณฺฏํ ฉินฺทิตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สิขี วุจฺจติ อคฺคิ, สิขีสทิสา นีลปีตาทิเภทา ชลมานา ฉพฺพณฺณฆนรํสิโย ยสฺส โส สิขี, โลกสฺส สกลโลกตฺตยสฺส พนฺธุ าตโกติ โลกพนฺธุ, ตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโน เกตกีปุปฺผํ ¶ วณฺเฏ ฉินฺทิตฺวา ปูเชสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุทสฺสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. จนฺทนปูชนกตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต จนฺทนปูชนกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต จนฺทภาคานทิยา สมีเป กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุปฺผภกฺโข ปุปฺผนิวสโน จนฺทนอครุอาทีสุ คนฺธวิภูสิโต หิมวนฺเต ภุมฺมเทวตา วิย อุยฺยานกีฬชลกีฬาทิอเนกสุขํ อนุภวนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. ตทา อตฺถทสฺสี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อากาสโต โอรุยฺห สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวา นิสีทิ. โส กินฺนโร ตํ ภควนฺตํ วิชฺโชตมานํ ตตฺถ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุคนฺธจนฺทเนน ปูเชสิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๑๗. โส เตน ปฺุเน เตน โสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติรชฺชปเทสรชฺชสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทํ มนํ รุจึ อชฺฌาสยํ ตฺวา วิย ชาโตติ จนฺโท. จนฺทมณฺฑเลน ปสนฺนนิมฺมโลทเกน อุโภสุ ปสฺเสสุ มุตฺตาทลสทิสสนฺถรธวลปุลินตเลน ¶ จ สมนฺนาคตตฺตา จนฺเทน ภาคา สทิสาติ จนฺทภาคา, ตสฺสา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร สมีเปติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จนฺทนปูชนกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุนนฺโท นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต มหาโภโค มหายโส ทานาภิรโต อโหสิ. เอกทิวสํ โส ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิเม ยาจกา นาม ‘อหํ ทานํ น ลทฺโธสฺมี’ติ ¶ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ มหาทานํ สชฺเชสิ. ตทา ปทุมุตฺตโร ภควา สปริวาโร อากาเสน คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สกสิสฺเส ปกฺโกสาเปตฺวา ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา อากาเส อุกฺขิปิตฺวา ปูเชสิ. ตานิ สกลนครํ ฉาเทตฺวา สตฺต ทิวสานิ อฏฺํสุ.
๒๖. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุนนฺโท นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. รโหสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต รโหสฺกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เอกสฺมึ พุทฺธสฺุกาเล มชฺฌิมเทเส พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อุทรํ ปูเรตฺวา โกธมทมานาทโย อกุสเลเยว ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา อเนกตาปสสตปริวาโร วสภปพฺพตสมีเป อสฺสมํ มาเปตฺวา ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ หิมวนฺเตเยว วสมาโน ‘‘อหํ เอตฺตกานํ สิสฺสานํ อาจริโยติ สมฺมโต ครุฏฺานิโย ครุกาตพฺโพ วนฺทนีโย, อาจริโย เม นตฺถี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต เต สพฺเพ สิสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา พุทฺธานํ อภาเว นิพฺพานาธิคมาภาวํ ปกาเสตฺวา สยํ เอกโก รโห วิเวกฏฺาเนว นิสินฺโน พุทฺธสฺส สมฺมุขา นิสินฺโน วิย พุทฺธสฺํ มนสิ กริตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา สาลายํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
๓๔. โส ตตฺถ ฌานสุเขน จิรํ วสิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต กาเมสุ อนลฺลีโน สตฺตวสฺสิโก ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ หุตฺวา ปุพฺเพนิวาสาเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. วสโภ นาม ปพฺพโตติ หิมวนฺตปพฺพตํ วินา เสสปพฺพตานํ อุจฺจตรภาเวน เสฏฺตรภาเวน วสโภติ สงฺขํ คโต ปพฺพโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รโหสฺกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
กณิการํว ¶ โชตนฺตนฺติอาทิกํ อายสฺมโต จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนนฺตเร วสนฺโต เวสฺสภุํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สิสฺเสหิ อานีเตหิ จมฺปกปุปฺเผหิ ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตเนว กุสเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพวาสนาพเลน ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๑. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กณิการํว โชตนฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ กณิการนฺติ สกลปตฺตปลาสานิ ปริภชฺช ปาเตตฺวา ปุปฺผคหณสมเย กณฺณิกาพทฺโธ หุตฺวา ปุปฺผมกุฬานํ คหณโต กณฺณิกากาเรน ปกโตติ กณิกาโร, ‘‘กณฺณิกาโร’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน เอกสฺส ปุพฺพ ณ-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กณิการ’’นฺติ ¶ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปุปฺผิตํ กณิการรุกฺขํ อิว โชตนฺตํ พุทฺธํ อทฺทสนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิสาลมาเฬ อาสีโนติอาทิกํ อายสฺมโต อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ อตฺตภาเวสุ กตปฺุูปจโย ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต เคหํ ปหาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา รมณีเย าเน ปณฺณสาลํ กตฺวา ปฏิวสติ, ตทา สตฺตานุกมฺปาย หิมวนฺตมาคตํ ปทุมุตฺตรภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจงฺคสมนฺนาคโต วนฺทิตฺวา ถุติวจเนหิ โถเมสิ. โส เตน ปฺุเน ยาวตายุกํ กตฺวา กาลงฺกตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๗. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิสาลมาเฬ อาสีโนติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ วิสาลมาเฬติ วิสาลํ ปตฺถฏํ วิตฺถิณฺณํ มหนฺตํ มาฬํ วิสาลมาฬํ, ตสฺมึ วิสาลมาเฬ อาสีโน นิสินฺโน อหํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. เอกปสาทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นารโท อิติ เม นามนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เอกปสาทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ กตกุสโล อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต เกสโวติ ปากโฏ หุตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อติวิย ปีติโสมนสฺสชาโต ปกฺกามิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา เตเนว โสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทเวสุ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน ตตฺถ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๕. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน กตกุสลกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นารโท อิติ เม นามนฺติอาทิมาห. ตตฺถ นารโทติ ชาติวเสน สุทฺธสรีรตฺตา นตฺถิ รโช ธูลิ มลํ เอตสฺสาติ นารโท, ช-การสฺส ท-การํ กตฺวา นารโทติ กุลทตฺติกํ นามํ. เกสโวติ กิสวจฺฉโคตฺเต ชาตตฺตา เกสโว นารทเกสโว อิติ มํ ชนา วิทู ชานนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
เอกปสาทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สาลปุปฺผทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคราชา ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สาลปุปฺผทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตกุสลสฺจโย เกนจิ กมฺมจฺฉิทฺเทน หิมวนฺเต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺโต อเนกสีหปริวาโร วิหาสิ. ตทา สิขี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตํ อคมาสิ. สีโห ตํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สาขาภงฺเคน สกณฺณิกสาลปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิ.
๖๐. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ¶ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคราชา ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มรณํ คจฺฉนฺตีติ มิคา, อถ วา ฆาสํ มคฺคนฺติ คเวสนฺตีติ มิคา, มิคานํ ราชา มิคราชา. สกลจตุปฺปทานํ ราชภาเว สติปิ คาถาพนฺธสุขตฺถํ มิเค อาทึ กตฺวา มิคราชาติ วุตฺตํ. ยทา ภควนฺตํ ทิสฺวา สปุปฺผํ สาลสาขํ ภฺชิตฺวา ปูเชสึ, ตทา อหํ มิคราชา อโหสินฺติ อตฺโถ.
๖๒. สโกสํ ปุปฺผมาหรินฺติ สกณฺณิกํ สาลปุปฺผํ อาหรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สาลปุปฺผทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปโรธโก ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปิยาลผลทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต หิมวนฺเต เอกสฺมึ ปพฺภาเร มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา วสติ. ตสฺมึ กาเล ตตฺถ คตํ สิขึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สายํ ปาตํ นมสฺสมาโน กฺจิ เทยฺยธมฺมํ อปสฺสนฺโต มธุรานิ ¶ ปิยาลผลานิ อุจฺจินิตฺวา อทาสิ. ภควา ตานิ ปริภฺุชิ. โส เนสาโท พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺสรีโร ปาปกมฺเม วิรตฺตจิตฺโต มูลผลาหาโร นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
๖๖. โส ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ อเนกวิธสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ อนภิรโต เคหํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน กตผลทานกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปโรธโก ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยทา อหํ ปิยาลผลํ ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสึ, ตทา อหํ ปโรธโก อาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปโรธโกติ ปรสตฺตโรธโก วิเหสโก. ‘‘ปรโรธโก’’ติ วตฺตพฺเพ ปุพฺพสฺส ร-การสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปโรธโก’’ติ วุตฺตํ.
๖๙. ปริจารึ วินายกนฺติ ตํ นิพฺพานปาปกํ สตฺถารํ, ‘‘ภนฺเต ¶ , อิมํ ผลํ ปริภฺุชถา’’ติ ปวารึ นิมนฺเตสึ อาราเธสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
จุทฺทสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๕. ฉตฺตวคฺโค
๑. อติฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปรินิพฺพุเต ¶ ภควตีติอาทิกํ อายสฺมโต อติฉตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ธรมานสฺส ภควโต อทิฏฺตฺตา ปรินิพฺพุตกาเล ‘‘อโห มม ปริหานี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มม ชาตึ สผลํ กริสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺาโน ฉตฺตาธิฉตฺตํ กาเรตฺวา ตสฺส ภควโต สรีรธาตุํ นิหิตธาตุคพฺภํ ปูเชสิ. อปรภาเค ปุปฺผจฺฉตฺตํ กาเรตฺวา ตเมว ธาตุคพฺภํ ¶ ปูเชสิ. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปรินิพฺพุเต ภควตีติอาทิมาห. ตตฺถ ฉตฺตาติฉตฺตนฺติ ฉาทิยติ สํวริยติ อาตปาทินฺติ ฉตฺตํ, ฉตฺตสฺส อติฉตฺตํ ฉตฺตสฺส อุปริ กตฉตฺตํ ฉตฺตาติฉตฺตํ, ฉตฺตสฺส อุปรูปริ ฉตฺตนฺติ อตฺโถ. ถูปมฺหิ อภิโรปยินฺติ ถูปิยติ ราสิกรียตีติ ถูโป, อถ วา ถูปติ ถิรภาเวน วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชมาโน ปติฏฺาตีติ ถูโป, ตสฺมึ ถูปมฺหิ มยา การิตํ ฉตฺตํ อุปรูปริ ปนวเสน อภิ วิเสเสน อาโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๒. ปุปฺผจฺฉทนํ กตฺวานาติ วิกสิเตหิ สุคนฺเธหิ อเนเกหิ ผุปฺเผหิ ฉทนํ ฉตฺตุปริ วิตานํ กตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อติฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ถมฺภาโรปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ถมฺภาโรปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ธมฺมทสฺสิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ปรินิพฺพุเต ภควติ ตสฺส ภควโต ธาตุคพฺภมาฬเก ถมฺภํ นิขนิตฺวา ธชํ อาโรเปสิ. พหูนิ ชาติสุมนปุปฺผานิ คนฺถิตฺวา นิสฺเสณิยา อาโรหิตฺวา ปูเชสิ.
๕. โส ยาวตายุกํ ตฺวา กาลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ทหรกาลโต ปภุติ ปูชนีโย สาสเน พทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติ สกลโลกสฺส นาเถ ปธานภูเต ปฏิสรเณ จ สตฺถริ ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุเต นิพฺพุตทีปสิขา วิย อทสฺสนํ คเตติ อตฺโถ. ธมฺมทสฺสีนราสเภติ จตุสจฺจธมฺมํ ปสฺสตีติ ธมฺมทสฺสี, อถ วา สติปฏฺานาทิเก สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺสนสีโล ปสฺสนสีโลติ ธมฺมทสฺสี, นรานํ อาสโภ ปวโร อุตฺตโมติ นราสโภ, ธมฺมทสฺสี จ โส นราสโภ เจติ ธมฺมทสฺสีนราสโภ, ตสฺมึ ธมฺมทสฺสีนราสเภ. อาโรเปสึ ธชํ ถมฺภนฺติ เจติยมาฬเก ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ ธชํ อาโรเปสึ พนฺธิตฺวา เปสินฺติ อตฺโถ.
๖. นิสฺเสณึ มาปยิตฺวานาติ นิสฺสาย ตํ อิณนฺติ คจฺฉนฺติ อาโรหนฺติ อุปรีติ นิสฺเสณิ, ตํ นิสฺเสณึ มาปยิตฺวา กาเรตฺวา พนฺธิตฺวา ถูปเสฏฺํ สมารุหินฺติ สมฺพนฺโธ. ชาติปุปฺผํ คเหตฺวานาติ ชายมานเมว ชนานํ สุนฺทรํ มนํ กโรตีติ ชาติสุมนํ, ชาติสุมนเมว ปุปฺผํ ‘‘ชาติสุมนปุปฺผ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ สุมนสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ชาติปุปฺผ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ชาติสุมนปุปฺผํ คเหตฺวา คนฺถิตฺวา ถูปมฺหิ อาโรปยึ, อาโรเปตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ถมฺภาโรปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. เวทิการกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต เวทิการกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา นิพฺพุเต สตฺถริ ปสนฺโน ตสฺส เจติเย วลยํ กาเรสิ, สตฺตหิ รตเนหิ ปริปูเรตฺวา มหาปูชํ กาเรสิ. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ ปูชนีโย มหทฺธโน มหาโภโค อุภยสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๐. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปิยทสฺสีนรุตฺตเมติ ปิยํ โสมนสฺสาการํ ทสฺสนํ ยสฺส โส ปิยทสฺสี, อาโรหปริณาหทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภามณฺฑเลหิ สาธุ มหาชนปฺปสาทํ ชนยนาการทสฺสโนติ อตฺโถ. นรานํ อุตฺตโมติ นรุตฺตโม, ปิยทสฺสี จ โส นรุตฺตโม เจติ ปิยทสฺสีนรุตฺตโม, ตสฺมึ ปิยทสฺสีนรุตฺตเม นิพฺพุเต ธาตุคพฺภมฺหิ มุตฺตเวทึ อหํ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปุปฺผาธารตฺถาย ปริโยสาเน เวทิกาวลยํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๑๑. มณีหิ ปริวาเรตฺวาติ มณติ โชตติ ปภาสตีติ มณิ, อถ วา ชนานํ มนํ ปูเรนฺโต โสมนสฺสํ กโรนฺโต อิโต คโต ปวตฺโตติ มณิ, ชาติรงฺคมณิเวฬุริยมณิอาทีหิ อเนเกหิ มณีหิ กตเวทิกาวลยํ ปริวาเรตฺวา อุตฺตมํ มหาปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เวทิการกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สปริวาริยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาริยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. อถ ปทุมุตฺตเร ภควติ ปรินิพฺพุเต มหาชโน ตสฺส ธาตุํ นิทหิตฺวา มหนฺตํ เจติยํ กาเรตฺวา ปูเชสิ. ตสฺมึ กาเล อยํ อุปาสโก ตสฺสุปริ จนฺทนสาเรน เจติยฆรํ กริตฺวา มหาปูชํ อกาสิ. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย กุสลํ กตฺวา สทฺธาย สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๕-๘. โส ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ โอมตฺตนฺติ ลามกภาวํ นีจภาวํ ทุกฺขิตภาวํ วา น ปสฺสามิ น ชานามิ, น ทิฏฺปุพฺโพ มยา นีจภาโวติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สปริวาริยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต โลกมหิเตติอาทิกํ อายสฺมโต อุมาปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต นิพฺพุตสฺส ภควโต เจติยมเห วตฺตมาเน อินฺทนีลมณิวณฺณํ อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพมานุสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว พหุลํ นีลวณฺโณ ชาติสมฺปนฺโน วิภวสมฺปนฺโน อโหสิ. โส อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๑. โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกมหิเตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โลกมหิเตติ โลเกหิ มหิโต ปูชิโตติ โลกมหิโต, ตสฺมึ โลกมหิเต สิทฺธตฺถมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเตติ สมฺพนฺโธ. อาหุตีนํปฏิคฺคเหติ อาหุติโน วุจฺจนฺติ ปูชาสกฺการา, เตสํ อาหุตีนํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตีติ อาหุตีนํปฏิคฺคโห, อลุตฺตกิตนฺตสมาโส, ตสฺมึ อาหุตีนํปฏิคฺคเห ภควติ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ.
๒๒. อุมาปุปฺผนฺติ ¶ อุทฺธมุทฺธํ นีลปภํ มฺุจมานํ ปุปฺผติ วิกสตีติ อุมาปุปฺผํ, ตํ อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา เจติเย ปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. อนุเลปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสีมุนิโนติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อนุเลปทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค ตสฺส ภควโต โพธิรุกฺขสฺส เวทิกาวลยํ กาเรตฺวา สุธากมฺมฺจ กาเรตฺวา วาลุกสนฺถรณํ ททฺทฬฺหมานํ รชตวิมานมิว กาเรสิ. โส เตน ปฺุเน สุขปฺปตฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว รชตวิมานรชตเคหรชตปาสาเทสุ ¶ สุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนมนุยุตฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๖. โส อปรภาเค ‘‘กึ นุ โข กุสลํ กตฺวา มยา อยํ วิเสโส อธิคโต’’ติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน ปฏิปาฏิยา อนุสฺสริตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลํ ชานิตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสีมุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมํ อลามกํ ทสฺสนํ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส โส อโนมทสฺสี, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีตานุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาสมุชฺชลวิราชิตสรีรตฺตา สุนฺทรทสฺสโนติ อตฺโถ. สุธาย ปิณฺฑํ ทตฺวานาติ โพธิฆเร เวทิกาวลยํ กาเรตฺวา สกเล โพธิฆเร สุธาเลปนํ กตฺวาติ อตฺโถ. ปาณิกมฺมํ อกาสหนฺติ สารกฏฺเน ผลกปาณิโย กตฺวา ตาหิ ปาณีหิ มฏฺกมฺมํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อนุเลปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. มคฺคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุตฺตริตฺวาน นทิกนฺติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ¶ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมตฺถาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ เอกํ นทึ อุตฺตริตฺวา วนนฺตรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อิทานิ มยา ภควโต มคฺคํ สมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทาลฺจ ปิฏกฺจ ¶ อาทาย ภควโต คมนมคฺคํ สมํ กตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวา ภควโต ปาเท วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมินา มคฺคาลงฺการกรเณน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ปูชนีโย ภเวยฺยํ, นิพฺพานฺจ ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. ภควา ‘‘ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌตู’’ติ อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ.
๓๒-๓. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อโหสิ. อิมสฺมึ ปน พุทฺธุปฺปาเท ปากเฏ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุตฺตริตฺวาน นทิกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ นทติ สทฺทํ กโรติ คจฺฉตีติ นที, นทีเยว นทิกา, ตํ นทิกํ อุตฺตริตฺวา อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. กุทาลปิฏกมาทายาติ ¶ กุ วุจฺจติ ปถวี, ตํ วิทาลเน ปทาลเน ฉินฺทเน อลนฺติ กุทาลํ, ปิฏกํ วุจฺจติ ปํสุวาลิกาทิวาหกํ, ตาลปณฺณเวตฺตลตาทีหิ กตภาชนํ, กุทาลฺจ ปิฏกฺจ กุทาลปิฏกํ, ตํ อาทาย คเหตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มคฺคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ผลกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ยานกาโร ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต ผลกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ อตฺตภาเวสุ กตปฺุสมฺภาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน จนฺทเนน อาลมฺพนผลกํ กตฺวา ภควโต อทาสิ. ภควา ตสฺสานุโมทนํ อกาสิ.
๓๗. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ กาเล จิตฺตสุขปีณิโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺชาตปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ ยานกาโร ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยานกาโรติ ยนฺติ เอเตน อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานนฺติ ยานํ, ตํ กโรตีติ ยานกาโร, ปุเร พุทฺธทสฺสนสมเย อหํ ยานกาโร อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. จนฺทนํ ผลกํ กตฺวาติ จนฺทติ ปริฬาหํ วูปสเมตีติ จนฺทนํ. อถ วา จนฺทนฺติ สุคนฺธวาสนตฺถํ สรีรํ วิลิมฺปนฺติ เอเตนาติ จนฺทนํ, ตํ อาลมฺพนผลกํ กตฺวา. โลกพนฺธุโนติ สกลโลกสฺส พนฺธุ าติภูโตติ โลกพนฺธุ, ตสฺส โลกพนฺธุโน สตฺถุสฺส อทาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ผลกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. วฏํสกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมโธ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต วฏํสกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนินฺเทสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหาวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย สุเมโธ ภควา วิเวกกามตาย ตํ วนํ สมฺปาปุณิ. อถ โส ตาปโส ภควนฺตํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วิกสิตํ สฬลปุปฺผํ คเหตฺวา วฏํสกากาเรน คนฺเถตฺวา ภควโต ปาทมูเล เปตฺวา ปูเชสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทตฺถาย อนุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล ชาโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๓. โส อปรภาเค ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม นาเมนาติอาทิ วุตฺตํ. วิเวกมนุพฺรูหนฺโตติ ชนากิณฺณตํ ปหาย ชนวิเวกํ จิตฺตวิเวกฺจ อนุพฺรูหนฺโต วฑฺเฒนฺโต พหุลีกโรนฺโต มหาวนํ อชฺโฌคาหิ ปาวิสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
วฏํสกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปลฺลงฺกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมธสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปลฺลงฺกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมตฺถาย กตปฺุูปจโย สุเมธสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหาโภคสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ตสฺส สตฺถุโน สตฺตรตนมยํ ปลฺลงฺกํ กาเรตฺวา มหนฺตํ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อโหสิ. โส อนุกฺกเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน ปลฺลงฺกทายกตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ. เหฏฺา วิย อุปริปิ ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน เถรานํ นามานิ เอวเมว เวทิตพฺพานิ.
๔๗. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมธสฺส ภควโตติอาทิมาห. ปลฺลงฺโก หิ มยา ทินฺโนติ ปลฺลงฺกํ อูรุพทฺธาสนํ กตฺวา ยตฺถ อุปวีสนฺติ นิสีทนฺติ, โส ปลฺลงฺโกติ วุจฺจติ, โส ปลฺลงฺโก สตฺตรตนมโย มยา ทินฺโน ปูชิโตติ อตฺโถ. สอุตฺตรสปจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน สห ปจฺฉเทน สอุตฺตรสปจฺฉโท, อุปริวิตานํ พนฺธิตฺวา อาสนํ อุตฺตมวตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ปลฺลงฺกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปนฺนรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๖. พนฺธุชีวกวคฺโค
๑. พนฺธุชีวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทํว ¶ ¶ วิมลํ สุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต พนฺธุชีวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ¶ วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต สิขิสฺส ภควโต รูปกายสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส พนฺธุชีวกปุปฺผานิ คเหตฺวา ภควโต ปาทมูเล ปูเชสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทวฑฺฒนตฺถาย อนุโมทนมกาสิ. โส ยาวตายุตํ ตฺวา เตเนว ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺส อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต รูปคฺคยสคฺคปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต เคหํ ปหาย ปพฺพชิโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส ปุพฺเพนิวาสาเณน ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทํว วิมลํ สุทฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทํว วิมลํ สุทฺธนฺติ อพฺภา, มหิกา, ธุโม, รโช, ราหูติ อิเมหิ อุปกฺกิเลสมเลหิ วิมุตฺตํ จนฺทํ อิว ทิยฑฺฒสหสฺสุปกฺกิเลสมลานํ ปหีนตฺตา วิมลํ นิกฺกิเลสตฺตา สุทฺธํ ปสนฺนํ สิขึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. กิเลสกทฺทมานํ อภาเวน อนาวิลํ. นนฺทีภวสงฺขาตาย พลวสฺเนหาย ปริสมนฺตโต ขีณตฺตา นนฺทีภวปริกฺขีณํ. ติณฺณํ โลเกติ โลกตฺตยโต ติณฺณํ อุตฺติณฺณํ อติกฺกนฺตํ. วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกํ วุจฺจติ ตณฺหา, นิตฺตณฺหนฺติ อตฺโถ.
๒. นิพฺพาปยนฺตํ ชนตนฺติ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺโต ชนตํ ชนสมูหํ กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพาปยนฺตํ วูปสเมนฺตํ. สยํ สํสารโต ติณฺณํ, สพฺพสตฺเต สํสารโต ตารยนฺตํ อติกฺกเมนฺตํ จตุนฺนํ สจฺจานํ มุนนโต ชานนโต มุนึ สิขึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. วนสฺมึ ฌายมานนฺติ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขณูปนิชฺฌาเนหิ ฌายนฺตํ จินฺเตนฺตํ จิตฺเตน ภาเวนฺตํ วนมชฺเฌติ อตฺโถ. เอกคฺคํ ¶ เอกคฺคจิตฺตํ สุสมาหิตํ สุฏฺุ อารมฺมเณ อาหิตํ ปิตจิตฺตํ สิขึ มุนึ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๓. พนฺธุชีวกปุปฺผานีติ พนฺธูนํ าตีนํ ชีวกํ ชีวิตนิสฺสยํ หทยมํสโลหิตํ พนฺธุชีวกํ หทยมํสโลหิตสมานวณฺณํ ปุปฺผํ พนฺธุชีวกปุปฺผํ คเหตฺวา สิขิโน โลกพนฺธุโน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
พนฺธุชีวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปรกมฺมายเน ¶ ¶ ยุตฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เกนจิ ปุเร กเตน อกุสลกมฺเมน ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปเรสํ กมฺมํ กตฺวา ภติยา ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอวํ ทุกฺเขน วสนฺโต ปเรสํ อปราธํ กตฺวา มรณภเยน ปลายิตฺวา วนํ ปาวิสิ. ตตฺถ คตฏฺาเน ปาฏลิโพธึ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา เอกสฺมึ รุกฺเข ตมฺพวณฺณํ ปุปฺผํ ทิสฺวา ตํ สพฺพํ กณฺณิเก โอจินิตฺวา โพธิปูชํ อกาสิ. ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา วนฺทิตฺวา ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ เต มนุสฺสา ปทานุปทิกํ อนุพนฺธิตฺวา ตตฺถ อคมํสุ. โส เต ทิสฺวา โพธึ อาวชฺเชนฺโตว ปลายิตฺวา ภยานเก คีริทุคฺคปปาเต ปติตฺวา มริ.
๗. โส โพธิปูชาย อนุสฺสริตตฺตา เตเนว ปีติโสมนสฺเสน ตาวตึสาทีสุ อุปปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปรกมฺมายเน ยุตฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปเรสํ กมฺมานิ ปรกมฺมานิ, ปรกมฺมานํ อายเน กรเณ วาหเน ธารเณ ยุตฺโต โยชิโต อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุเทนฺตํ ¶ สตรํสึ วาติอาทิกํ อายสฺมโต วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ชาติสเตสุ กตปฺุสฺจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต นครวาสีหิ สทฺธึ วีถึ สชฺเชตฺวา นียมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วีถึ สมํ กตฺวา ธชํ ตตฺถ อุสฺสาเปสิ.
๑๕. โส ¶ เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ พหุมานหทโย ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ปจฺจกฺขโต ชานิตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุเทนฺตํ สตรํสึ วาติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ อุเทนฺตํ อุคฺคจฺฉนฺตํ สตรํสึ สตปภํ. สตรํสีติ เทสนาสีสมตฺตํ, อเนกสตสหสฺสปภํ สูริยํ อิวาติ อตฺโถ. ปีตรํสึว ภาณุมนฺติ ปีตรํสึ สํกุจิตปภํ ภาณุมํ ปภาวนฺตํ จนฺทมณฺฑลํ อิว สมฺพุทฺธํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เทวปุตฺโต อหํ สนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กตปฺุสฺจโย สิขิสฺส ภควโต กาเล ภุมฺมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ทิพฺพกกฺการุปุปฺผํ คเหตฺวา ปูเชสิ.
๒๑. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต เอกตึสกปฺปพฺภนฺตเร อุภยสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เทวปุตฺโต อหํ สนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ปฺจหิ ทิพฺเพหิ กามคุเณหีติ เทวา, เทวานํ ปุตฺโต, เทโว เอว วา ปุตฺโต เทวปุตฺโต, อหํ เทวปุตฺโต ¶ สนฺโต วิชฺชมาโน ทิพฺพํ กกฺการุปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปกาเรน, คเหตฺวา สิขิสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เทวปุตฺโต ¶ อหํ สนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ภุมฺมฏฺกเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต สิขึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพมนฺทารวปุปฺเผหิ ปูเชสิ.
๒๕. โส เตน ปฺุเนาติอาทิกํ สพฺพํ อนนฺตรตฺเถรสฺส อปทานวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺุเ โลเก เอกสฺมึ ¶ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป กุกฺกุเฏ นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กตฺวา วิหาสิ. โส ตตฺถ สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ กทมฺพปุปฺผํ โอจินิตฺวา เต ปจฺเจกพุทฺเธ ปูเชสิ. เตปิ ‘‘อิจฺฉิตํ ปตฺถิต’’นฺติอาทินา อนุโมทนํ อกํสุ.
๓๐. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุโฏ นาม ปพฺพโตติ ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ กุกฺกุฏจูฬากาเรน ปพฺพตกูฏานํ วิชฺชมานตฺตา กุกฺกุโฏติ สงฺขํ คโต. ปกาเรน ติโร หุตฺวา ปติฏฺหตีติ ปพฺพโต. ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ตสฺมึ ปพฺพตสมีเป. สตฺต พุทฺธา วสนฺตีติ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา ตสฺมึ กุกฺกุฏปพฺพตปาเท ปณฺณสาลายํ วสนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑. ทีปราชํว ¶ อุคฺคตนฺติ ทีปานํ ราชา ทีปราชา, สพฺเพสํ ทีปานํ ชลมานานํ ตารกานํ ราชา จนฺโทติ อตฺโถ. อถ วา สพฺเพสุ ชมฺพุทีปปุพฺพวิเทหอปรโคยานอุตฺตรกุรุสงฺขาเตสุ จตูสุ ทีเปสุ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีเปสุ จ ราชา อาโลกผรณโต จนฺโท ทีปราชาติ วุจฺจติ, ตํ นเภ อุคฺคตํ จนฺทํ อิว ปุปฺผิตํ ผุลฺลิตํ กทมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา ตโต ปุปฺผํ โอจินิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห ปกาเรน คเหตฺวา สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ สโมกิรึ สุฏฺุ โอกิรึ, อาทเรน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต ติณสูลกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินวเรสุ กตปฺุสมฺภาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว กุสลานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถ โทสํ ทิสฺวา ตํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต หิมวนฺตสมีเป ภูตคเณ นาม ปพฺพเต วสนฺตํ เอกตํ วิเวกมนุพฺรูหนฺตํ สิขึ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณสูลปุปฺผํ คเหตฺวา ปาทมูเล ปูเชสิ. พุทฺโธปิ ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิ.
๓๕. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน ¶ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ภูตคโณ นาม ปพฺพโตติ ภูตคณานํ เทวยกฺขสมูหานํ อาวาสภูตตฺตา ภวนสทิสตฺตา อวิรูฬฺหภาเวน ปวตฺตตฺตา ¶ จ ภูตคโณ นาม ปพฺพโต, ตสฺมึ เอโก อทุติโย ชิโน ชิตมาโร พุทฺโธ วสเต ทิพฺพพฺรหฺมอริยอิริยาปถวิหาเรหิ วิหรตีติ อตฺโถ.
๓๖. เอกูนสตสหสฺสํ ¶ , กปฺปํ น วินิปาติโกติ เตน ติณสูลปุปฺผปูชากรณผเลน นิรนฺตรํ เอกูนสตสหสฺสกปฺปานํ อวินิปาตโก จตุราปายวินิมุตฺโต สคฺคสมฺปตฺติภวเมว อุปปนฺโนติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ติณสูลกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต นาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินนิสเภสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เวทตฺตยาทีสุ สกสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ อคมาสิ. โส ตาปโส ตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ลกฺขณสตฺเถสุ เฉกตฺตา ภควโต ลกฺขณรูปสมฺปตฺติยา ปสนฺโน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. อากาสโต อโนติณฺณตฺตา ปูชาสกฺกาเร อกเตเยว อากาเสเนว ปกฺกามิ. อถ โส ตาปโส สสิสฺโส นาคปุปฺผํ โอจินิตฺวา เตน ปุปฺเผน ภควโต คตทิสาภาคมคฺคํ ปูเชสิ.
๓๙. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสภยมาโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ‘‘เกน นุ โข กุสลกมฺเมน มยา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตีตกมฺมํ สรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวจฺโฉ นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ วจฺฉโคตฺเต ชาตตฺตา วจฺโฉ, สุนฺทโร จ โส วจฺโฉ เจติ สุวจฺโฉ. นาเมน สุวจฺโฉ นาม พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู เวทตฺตยาทิสกลมนฺตสตฺเถ ¶ โกฏิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
กานนํ ¶ ¶ วนโมคยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺโต มหาวนํ ปวิฏฺโ ตตฺถ สุปุปฺผิตปุนฺนาคปุปฺผํ ทิสฺวา เหตุสมฺปนฺนตฺตา พุทฺธารมฺมณปีติวเสน ภควนฺตํ สริตฺวา ตํ ปุปฺผํ สห กณฺณิกาหิ โอจินิตฺวา วาลุกาหิ เจติยํ กตฺวา ปูเชสิ.
๔๖. โส เตน ปฺุเน ทฺเวนวุติกปฺเป นิรนฺตรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุพฺพวาสนาพเลน สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต กานนํ วนโมคยฺหาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุททายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺส อาสนฺเน มหนฺเต ชาตสฺสเร กุกุตฺโถ นาม ปกฺขี หุตฺวา นิพฺพตฺโต เกนจิ อกุสเลน ปกฺขี สมาโนปิ ปุพฺเพ กตสมฺภาเรน พุทฺธิสมฺปนฺโน ปฺุาปฺุเสุ เฉโก สีลวา ปาณโคจรโต ปฏิวิรโต อโหสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป จงฺกมติ. อถ โส สกุโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุมุทปุปฺผํ ฑํสิตฺวา ภควโต ปาทมูเล ปูเชสิ. ภควา ตสฺส โสมนสฺสุปฺปาทนตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนมกาสิ.
๕๑. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ปทุมุปฺปลสฺฉนฺโนติ ¶ ¶ เอตฺถ สตปตฺเตหิ สมฺปุณฺโณ เสตปทุโม จ ตีณิ นีลรตฺตเสตุปฺปลานิ จ ปทุมุปฺปลานิ เตหิ สฺฉนฺโน คหนีภูโต สมฺปุณฺโณ มหาชาตสฺสโร อหูติ สมฺพนฺโธ. ปุณฺฑรีกสโมตฺถโฏติ ปุณฺฑรีเกหิ รตฺตปทุเมหิ โอตฺถโฏ สมฺปุณฺโณติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กุมุททายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
โสฬสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๗. สุปาริจริยวคฺโค
๑. สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุโม ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุปาริจริยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนิปุงฺคเวสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺโต หิมวติ ยกฺขสมาคมํ คโต ภควโต เทวยกฺขคนฺธพฺพนาคานํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อุโภ หตฺเถ อาภุชิตฺวา อปฺโผเฏสิ นมสฺสิ จ. โส เตน ปฺุเน ตโต จุโต อุปริ เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุโม นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ ปทุโมติ ยสฺส ปาทนิกฺเขปสมเย ปถวึ ภินฺทิตฺวา ปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา ปาทตลํ สมฺปฏิจฺฉติ, เตน สฺาเณน โส ภควา ปทุโมติ สงฺขํ คโต, อิธ ปทุมุตฺตโร ภควา อธิปฺเปโต. โส ภควา ปวนา วสนวิหารา อภินิกฺขมฺม วนมชฺฌํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธ.
ยกฺขานํ สมโยติ เทวานํ สมาคโม อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. อชฺฌาเปกฺขึสุ ตาวเทติ ตสฺมึ เทสนากาเล อธิอเปกฺขึสุ, วิเสเสน ปสฺสนสีลา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สุปาริจริยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺโถ ¶ นาม ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต กณเวรปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ¶ รฺโ อนฺเตปุรปาลโก อโหสิ. ตสฺมึ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชวีถึ ปฏิปชฺชิ. อถ โส อนฺเตปุรปาลโก จรมานํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส หุตฺวา กณเวรปุปฺเผน ภควนฺตํ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. โส เตน ปฺุเน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๗. โส ปตฺตอคฺคผโล ปุพฺเพ กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺโถ นาม ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ขชฺชกทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล ¶ สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อมฺพชมฺพุอาทิมเนกํ มธุรผลาผลํ นาฬิเกรํ ปูวขชฺชกฺจ อทาสิ. ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว ปริภฺุชิ. โส เตน ปฺุเน สุคติสมฺปตฺติโยเยว อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺชาตสทฺโธ ปสาทพหุมาโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต สีลาลงฺการปฏิมณฺฑิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๓. โส ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ‘‘ปุพฺเพ มยา สุเขตฺเต กุสลํ กตํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺสสฺส โข ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโสปิ ภวสมฺปตฺติโย ททมาโน ชาโตติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ติสฺโส. อถ วา ตีหิ ¶ สรณคมเนหิ อสฺสาเสนฺโต โอวทนฺโต เหตุสมฺปนฺนปุคฺคเล สคฺคโมกฺขทฺวเย ปติฏฺาเปนฺโต พุทฺโธ ชาโตติ ติสฺโส. สมาปตฺติคุณาทีหิ ภเคหิ ยุตฺโตติ ภควา, ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ปุพฺเพ อหํ ผลํ อทาสินฺติ สมฺพนฺโธ. นาฬิเกรฺจ ปาทาสินฺติ นาฬิกากาเรน ปวตฺตํ ผลํ นาฬิเกรํ, ตฺจ ผลํ อทาสินฺติ อตฺโถ. ขชฺชกํ อภิสมฺมตนฺติ ขาทิตพฺพํ ขชฺชกํ อภิ วิเสเสน มธุสกฺกราทีหิ สมฺมิสฺสํ ¶ กตฺวา นิปฺผาทิตํ สุนฺทรํ มธุรนฺติ สมฺมตํ าตํ อภิสมฺมตํ ขชฺชกฺจ อทาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต เทสปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก อโหสิ. ตทา อตฺถทสฺสี ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ อากาเสน คจฺฉติ. โส อุปาสโก ภควโต คตทิสาภาคํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ.
๑๘. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต อุปโภคปริโภคสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสี ตุ ภควาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อนิลฺชเสติ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อฺชสํ วฏุมายน’’นฺติ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๑๐๑) ปริยายสฺส วุตฺตตฺตา อนิลสฺส วาตสฺส อฺชสํ คมนมคฺโคติ อนิลฺชสํ, ตสฺมึ อนิลฺชเส, อากาเสติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เทสปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภู ¶ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต กณิการฉตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน อโหสิ. ตสฺมึ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม มหาวนํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ. อถ โสปิ อุปาสโก เกนจิเทว กรณีเยน ตตฺถ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺผํ โอจินิตฺวา ฉตฺตํ กตฺวา ภควโต นิสินฺนฏฺาเน วิตานํ กตฺวา ปูเชสิ, ตํ ภควโต อานุภาเวน สตฺตาหํ อมิลาตํ หุตฺวา ตเถว อฏฺาสิ. ภควาปิ ผลสมาปตฺตึ นิโรธสมาปตฺติฺจ สมาปชฺชิตฺวา วิหาสิ ¶ , โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ภควา สมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา วิหารเมว อคมาสิ.
๒๓. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถุ ¶ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ฆราวาเส อนลฺลีโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา ชินสาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺเส เวสฺสชเน ภุนาติ อภิภวตีติ เวสฺสภู. อถ วา เวสฺเส ปฺจวิธมาเร อภิภุนาติ อชฺโฌตฺถรตีติ เวสฺสภู. สามํเยว พุชฺฌิตา สจฺจานีติ สมฺพุทฺโธ, นาเมน เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธติ อตฺโถ. ทิวาวิหาราย มุนีติ ทิพฺพติ ปกาเสติ ตํ ตํ วตฺถุํ ปากฏํ กโรตีติ ทิวา. สูริยุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว อตฺถงฺคโม, ตาว ปริจฺฉินฺนกาโล, วิหรณํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปวตฺตนํ วิหาโร, ทิวาย วิหาโร ทิวาวิหาโร, ตสฺส ทิวาวิหาราย โลกเชฏฺโ นราสโภ พุทฺธมุนิ มหาวนํ โอคาหิตฺวา ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ผุสฺโส ¶ นามาถ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต สปฺปิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต อโหสิ. ตทา ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วีถิยํ จรมาโน ตสฺส อุปาสกสฺส เคหทฺวารํ สมฺปาปุณิ. อถ โส อุปาสโก ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปตฺตปูรํ สปฺปิเตลํ อทาสิ, ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เตน ปฺุเน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ นิพฺพตฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว สปฺปิเตลมธุผาณิตาทิมธุราหารสมงฺคี สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ พุทฺธิสมฺปนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๘. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ผุสฺโส นามาถ ภควาติอาทิมาห. ตตฺถ ผุสฺโสติ ¶ ¶ ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน ชาตตฺตา มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน ผุสฺโส. อถ วา นิพฺพานํ ผุสิ ปสฺสิ สจฺฉิ อกาสีติ ผุสฺโส. อถ วา สมตึสปารมิตาสตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเม สกเล จ เตปิฏเก ปริยตฺติธมฺเม ผุสิ ปสฺสิ อฺาสีติ ผุสฺโส. ภคฺควา ภคฺยวา ยุตฺโตติอาทิปฺุโกฏฺาสสมงฺคิตาย ภควา. อาหุตีนํ ปฏิคฺคโหติ อาหุติโน วุจฺจนฺติ ปูชาสกฺการา, เตสํ อาหุตีนํ ปฏิคฺคเหตุํ อรหตีติ อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห. มหาชนํ นิพฺพาเปนฺโต วีโร ผุสฺโส นาม ภควา วีถิยํ อถ ตทา คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สปฺปิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ อายสฺมา ปุริมมุนินฺเทสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ จ ชาติสเตสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ผุสฺสสฺเสว ภควโต กาเล สุทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร ¶ เกนจิเทว กรณีเยน อนุโสตํ จรมาโน ผุสฺสํ ภควนฺตํ นฺหายิตุกามํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ชลมานํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ตตฺถ ชาตํ ยูถิกาปุปฺผํ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนมกาสิ.
๓๓. โส ตตฺถ เตน ปฺุโกฏฺาเสน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา สาสนํ โสเภนฺโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ยูถิกาปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติวรายํ ¶ ปุเร รมฺเมติอาทิกํ อายสฺมโต ทุสฺสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ราชกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺตกาเล ยุวราชภาวํ ปตฺวา ปากโฏ เอกํ ชนปทํ ลภิตฺวา ตตฺราธิปติภูโต สกลชนปทวาสิโน ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺถตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมึ สมเย สิทฺธตฺโถ ภควา ตํ ชนปทํ สมฺปาปุณิ. อถ โส ยุวราชา ปณฺณาการํ ¶ ลภิตฺวา ตตฺถ สุขุมวตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา ตํ วตฺถํ หตฺเถน ปรามสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตมฺปิ วตฺถํ ภควนฺตเมว อนุพนฺธิ. อถ โส ยุวราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตีว ปสนฺโน อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ภควโต สมฺปตฺตสมฺปตฺตฏฺาเน สพฺเพ ชนา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. ภควา วิหารเมว อคมาสิ. ยุวราชา เตเนว กุสลกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๘. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติวรายํ ปุเร รมฺเมติอาทิมาห. ตตฺถ ติวรนามเก นคเร รมณีเย อหํ ราชปุตฺโต หุตฺวา สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ วตฺเถน ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต สมาทปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ปฺุานิ กโรนฺโต วสมาโน สทฺโธ ปสนฺโน พหู อุปาสเก สนฺนิปาเตตฺวา คณเชฏฺโก หุตฺวา ‘‘มาฬกํ กริสฺสามา’’ติ เต สพฺเพ สมาทเปตฺวา เอกํ มาฬกํ สมํ กาเรตฺวา ปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา ภควโต นิยฺยาเทสิ. โส เตน ปฺุเน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา สีลสมฺปนฺโน วตฺตสมฺปนฺโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๔. โส อปรภาเค อตฺตโน กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ พนฺธนฺติ าติโคตฺตาทิวเสน เอกสมฺพนฺธา โหนฺติ สกลนครวาสิโนติ พนฺธู, พนฺธู เอตสฺมึ วิชฺชนฺตีติ พนฺธุมตี, ตสฺสา พนฺธุมติยา ¶ นาม นคเร มหาปูคคโณ อุปาสกสมูโห อโหสีติ อตฺโถ. มาฬํ กสฺสาม สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ มาติ คณฺหาติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตชนานํ จิตฺตนฺติ มาฬํ, อถ วา สมฺปตฺตยติคณานํ จิตฺตสฺส วิเวกกรเณ อลนฺติ มาฬํ, มาฬเมว มาฬกํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ผาสุวิหารตฺถาย มาฬกํ กริสฺสามาติ อตฺโถ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
สมาทปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ติสฺโส ¶ นามาสิ ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจงฺคุลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาเร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วิภวสมฺปนฺโน สทฺโธ ปสนฺโน วีถิโต วิหารํ ปฏิปนฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ชาติสุมนาทิอเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จนฺทนาทีนิ จ วิเลปนานิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คโต ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา วิเลปเนหิ ภควโต สรีเร ปฺจงฺคุลิกํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ.
๕๐. โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สรนฺโต ปจฺจกฺขโต ตฺวา ‘‘อิมํ นาม กุสลกมฺมํ กตฺวา อีทิสํ โลกุตฺตรสมฺปตฺตึ ปตฺโตมฺหี’’ติ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ติสฺโส นามาสิ ภควาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตรสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๘. กุมุทวคฺโค
๑. กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปพฺพเต ¶ หิมวนฺตมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมุทมาลิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปพฺพตสมีเป ชาตสฺสรสฺส อาสนฺเน รกฺขโส หุตฺวา นิพฺพตฺโต อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ตตฺถ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุมุทปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
๑. โส เตน ปฺุเน ตโต จวิตฺวา เทวโลกํ อุปปนฺโน ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย ¶ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วายมนฺโต พฺรหฺมจริยปริโยสานํ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถโช รกฺขโส อาสินฺติ ตสฺมึ ชาตสฺสรสมีเป ชาโต นิพฺพตฺโต รกฺขโส ปรรุธิรมํสขาทโก นิทฺทโย โฆรรูโป ภยานกสภาโว มหาพโล มหาถาโม กกฺขโฬ ยกฺโข อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ.
กุมุทํ ¶ ปุปฺผเต ตตฺถาติ ตสฺมึ มหาสเร สูริยรํสิยา อภาเว สติ สายนฺเห มกุฬิตํ กฺุจิตากาเรน นิปฺปภํ อวณฺณํ โหตีติ ‘‘กุมุท’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ ปุปฺผเต วิกสตีติ อตฺโถ. จกฺกมตฺตานิ ชายเรติ ตานิ ปุปฺผานิ รถจกฺกปมาณานิ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
โกณฺฑฺสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต นิสฺเสณิทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร อเนกาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต โกณฺฑฺสฺส ภควโต กาเล วฑฺฒกิกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ภควโต วสนปาสาทสฺสาโรหนตฺถาย สารกฏฺมยํ นิสฺเสณึ กตฺวา อุสฺสาเปตฺวา เปสิ. ภควา ตสฺส ปสาทสํวฑฺฒนตฺถาย ปสฺสนฺตสฺเสว อุปริปาสาทํ อารุหิ. โส อตีว ปสนฺโน เตเนว ปีติโสมนสฺเสน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ ชายมาโน นิสฺเสณิทานนิสฺสนฺเทน อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต มนุสฺสสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๙. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โกณฺฑฺสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ โกณฺฑฺสฺสาติ กุจฺฉิโต หุตฺวา เฑติ ปวตฺตตีติ โกณฺโฑ, ลามกสตฺโต, โกณฺฑโต อฺโติ โกณฺฑฺโ, อลามโก อุตฺตมปุริโสติ อตฺโถ. อถ วา พฺราหฺมณโคตฺเตสุ โกณฺฑฺโคตฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘โกณฺฑฺโ’’ติ ¶ โคตฺตวเสน ตสฺส นามํ, ตสฺส โกณฺฑฺสฺส. เสสํ ปากฏเมวาติ.
นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต รตฺติปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิควธาย อรฺเ วิจรมาโน ตสฺส การฺุเน อรฺเ จรมานํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผิตํ รตฺติกํ นาม ปุปฺผํ กุฏชปุปฺผฺจ สห วณฺเฏน โอจินิตฺวา โสมนสฺสจิตฺเตน ปูเชสิ. ภควา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
๑๓. โส เตเนว ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ¶ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘เนสาทภูเตน มยา กตกุสลํ สุนฺทร’’นฺติ โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิคานํ ลุทฺโท สาหสิโก มารโกติ มิคลุทฺโท, มิเคสุ วา ลุทฺโท โลภีติ มิคลุทฺโท, เนสาโท อาสึ ปุเรติ อตฺโถ.
๑๔. รตฺติกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ ปทุมปุปฺผาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ สูริยรํสิสมฺผสฺเสน ทิวา ปุปฺผนฺติ รตฺติยํ มกุฬิตานิ โหนฺติ. ชาติสุมนมลฺลิกาทีนิ อเนกานิ ปุปฺผานิ ปน รตฺติยํ ปุปฺผนฺติ โน ทิวา. ตสฺมา รตฺติยํ ปุปฺผนโต รตฺติปุปฺผนามกานิ อเนกานิ สุคนฺธปุปฺผานิ จ กุฏชปุปฺผานิ จ คเหตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต อุทปานทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร อเนเกสุ ภเวสุ กตปฺุสฺจโย วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ‘‘ปานียทานํ มยา ทาตพฺพํ, ตฺจ นิรนฺตรํ กตฺวา ปวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ กูปํ ขนาเปตฺวา อุทกสมฺปตฺตกาเล อิฏฺกาหิ จินาเปตฺวา ถิรํ กตฺวา ตตฺถ อุฏฺิเตน อุทเกน ปุณฺณํ ตํ อุทปานํ วิปสฺสิสฺส ภควโต นิยฺยาเทสิ. ภควา ปานียทานานิสํสทีปกํ อนุโมทนํ อกาสิ ¶ . โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน โปกฺขรณีอุทปานปานียาทิสมฺปนฺโน สุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑๘. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ อุทปาโน กโต มยาติ อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปาโน, กูปโปกฺขรณีตฬากานเมตํ อธิวจนํ. โส อุทปาโน กูโป วิปสฺสิสฺส ภควโต อตฺถาย กโต ขนิโตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุทปานทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต สีหาสนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมตฺถาย กตปฺุูปจโย ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ตสฺมึ ภควติ ปรินิพฺพุเต สตฺตหิ รตเนหิ ขจิตํ สีหาสนํ การาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ ปูเชสิ, พหูหิ มาลาคนฺธธูเปหิ จ ปูเชสิ.
๒๑. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส าติวคฺคํ ปหาย ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ¶ ปุพฺพูปจิตกุสลสมฺภารํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ สีหาสนมทาสหนฺติ สีหรูปหิรฺสุวณฺณรตเนหิ ขจิตํ อาสนํ สีหาสนํ, สีหสฺส วา อภีตสฺส ภควโต นิสินฺนารหํ, สีหํ วา เสฏฺํ อุตฺตมํ อาสนนฺติ สีหาสนํ, ตํ อหํ อทาสึ, โพธิรุกฺขํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สีหาสนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต มคฺคทตฺติกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ¶ ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต อโนมทสฺสึ ภควนฺตํ อากาเส จงฺกมนฺตํ ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธารจงฺกมนฏฺาเน ปุปฺผานํ วิกิรณํ อจฺฉริยฺจ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺผานิ อากาเส อุกฺขิปิ, ตานิ วิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ.
๒๖. โส เตน ปฺุเน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต กเมน โยพฺพฺํ ปาปุณิตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน ¶ นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต จงฺกมนสฺส ปูชิตตฺตา มคฺคทตฺติกตฺเถโรติ ปากโฏ. โส ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. ทิฏฺธมฺมสุขตฺถายาติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว จงฺกมเนน สรีรสลฺลหุกาทิสุขํ ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมีติ อพฺโภกาเส องฺคณฏฺาเน จงฺกมิ, ปทวิกฺเขปํ ปทสฺจารํ อกาสีติ อตฺโถ.
อุทฺธเต ปาเท ปุปฺผานีติ จงฺกมนฺเตน ปาเท อุทฺธเต ปทุมุปฺปลาทีนิ ปุปฺผานิ ปถวิโต อุคฺคนฺตฺวา จงฺกเม วิกิรึสูติ อตฺโถ. โสภํ มุทฺธนิ ติฏฺเรติ พุทฺธสฺส ¶ มุทฺธนิ สีเส โสภยมานา ตานิ ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต เอกทีปิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินเสฏฺเสุ กตกุสลสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน ภควโต สลลมหาโพธิมฺหิ เอกปทีปํ ปูเชสิ, ถาวรํ กตฺวา นิจฺจเมกปทีปปูชนตฺถาย เตลวฏฺฏํ ปฏฺเปสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ชลมาโน ปสนฺนจกฺขุโก อุภยสุขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต ทีปปูชาย ลทฺธวิเสสาธิคมตฺตา เอกทีปิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๓๐. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
เอกทีปิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
โอเรน ¶ ¶ หิมวนฺตสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต มณิปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ตตฺถาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตโอรภาเค เอกิสฺสา นทิยา สมีเป ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา วสนฺโต วิเวกกามตาย ตสฺสานุกมฺปาย จ ตตฺถ อุปคตํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มณิปลฺลงฺกํ ¶ ภควโต ปูเชสิ. ภควา ตสฺส ปสาทวฑฺฒนตฺถาย ตตฺถ นิสีทิ. โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺโน นิพฺพานาธิคมตฺถาย ปตฺถนํ อกาสิ. ภควา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๔. โส เอกทิวสํ อตฺตนา กตกุสลํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต โอเรน หิมวนฺตสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ โอเรนาติ หิมวนฺตสฺส อปรํ ภาคํ วิหาย โอเรน, ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, โอรสฺมึ ทิสาภาเคติ อตฺโถ. นทิกา สมฺปวตฺตถาติ อปากฏนามเธยฺยา เอกา นที สํสุฏฺุ ปวตฺตานี วหานี สนฺทมานา อโหสีติ อตฺโถ. ตสฺสา จานุปเขตฺตมฺหีติ ตสฺสา นทิยา อนุปเขตฺตมฺหิ ตีรสมีเปติ อตฺโถ. สยมฺภู วสเต ตทาติ ยทา อหํ มณิปลฺลงฺกํ ปูเชสึ, ตทา อนาจริยโก หุตฺวา สยเมว พุทฺธภูโต ภควา วสเต วิหรตีติ อตฺโถ.
๓๕. มณึ ปคฺคยฺห ปลฺลงฺกนฺติ มณินฺติ จิตฺตํ อาราเธติ โสมนสฺสํ กโรตีติ มณิ, อถ วา มาติ ปมาณํ กโรติ อาภรณนฺติ มณิ, อถ วา มรนฺตาปิ ราชยุวราชาทโย ตํ น ปริจฺจชนฺติ ตทตฺถาย สงฺคามํ กโรนฺตีติ มณิ, ตํ มณึ มณิมยํ ปลฺลงฺกํ มโนรมํ สาธุ จิตฺตํ สุฏฺุ วิจิตฺตํ ปคฺคยฺห คเหตฺวา พุทฺธเสฏฺสฺส อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
มณิปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร ¶ พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติกิจฺฉกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร เวชฺชกุเล นิพฺพตฺโต พหุสฺสุโต สุสิกฺขิโต เวชฺชกมฺเม เฉโก ¶ พหู โรคิโน ติกิจฺฉนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฏฺากสฺส อโสกนามตฺเถรสฺส โรคํ ติกิจฺฉิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สุขํ อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว อโรโค ทีฆายุโก สุวณฺณวณฺณสรีโร อโหสิ.
๓๙. โส อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต อโรโค สุขิโต วิภวสมฺปนฺโน รตนตฺตเย ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. สงฺฆุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิกํ อายสฺมโต สงฺฆุปฏฺากตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร อเนเกสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล ตสฺสารามิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สทฺโธ ปสนฺโน วิหาเรสุ อารามิกกมฺมํ กโรนฺโต สกฺกจฺจํ สงฺฆํ อุปฏฺาสิ. โส เตเนว กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สุขปฺปตฺโต ปากโฏ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน สาสนํ โสภยมาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺโต ฉฬภิฺโ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺมวเสน สงฺฆุปฏฺากตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๔๕. โส ¶ เอกทิวสํ ‘‘ปุพฺเพ มยา กึ นาม กมฺมํ กตฺวา อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานิตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปากฏํ กโรนฺโต เวสฺสภุมฺหิ ภควตีติอาทิมาห. ตตฺถ อโหสารามิโก อหนฺติ อหํ ¶ เวสฺสภุสฺส ภควโต สาสเน อารามิโก อโหสินฺติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สงฺฆุปฏฺากตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺารสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๑๙. กุฏชปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. กุฏชปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อิโต ¶ ¶ ปรมฺปิ เอกูนวีสติมวคฺเค อาคตานํ อิเมสํ กุฏชปุปฺผิยตฺเถราทีนํ ทสนฺนํ เถรานํ อปุพฺพํ นตฺถิ. เตสฺหิ เถรานํ ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก กตปฺุสมฺภารานํ วเสน ปากฏนามานิ เจว นิวาสนคราทีนิ จ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ ตํ สพฺพํ อปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๐. ตมาลปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. ตมาลปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
วีสติเม ¶ วคฺเค ปมตฺเถราปทานํ อุตฺตานเมว.
๖. ทุติยตฺเถราปทาเน ยํ ทายวาสิโก อิสีติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วเน วสนภาเวน ทายวาสิโก อิสีติ สงฺขํ คโต, อตฺตโน อนุกมฺปาย ตํ วนํ อุปคตสฺส สิทฺธตฺถสฺส สตฺถุโน วสนมณฺฑปจฺฉาทนตฺถาย ยํ ติณํ, ตํ ลายติ ฉินฺทตีติ อตฺโถ. ทพฺพฉทนํ กตฺวา อเนเกหิ ขุทฺทกทณฺฑเกหิ มณฺฑปํ กตฺวา ตํ ติเณน ฉาเทตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๘. สตฺตาหํ ธารยุํ ตตฺถาติ ตํ มณฺฑปํ ตตฺถ ิตา เทวมนุสฺสา สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สตฺถุโน ธารยุํ ธาเรสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ตติยตฺเถรสฺส ¶ อปทาเน ขณฺฑผุลฺลิยตฺเถโรติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ กฏฺานํ ชิณฺณตฺตา ฉินฺนภินฺนฏฺานํ, ผุลฺลนฺติ กฏฺานํ ชิณฺณฏฺาเน กณฺณกิตมหิจฺฉตฺตกาทิปุปฺผนํ, ขณฺฑฺจ ผุลฺลฺจ ขณฺฑผุลฺลานิ, ขณฺฑผุลฺลานํ ปฏิสงฺขรณํ ปุนปฺปุนํ ถิรกรณนฺติ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ. อิมสฺส ปน เถรสฺส สมฺภารปูรณกาเล ผุสฺสสฺส ภควโต เจติเย ฉินฺนภินฺนฏฺาเน สุธาปิณฺฑํ มกฺเขตฺวา ถิรกรณํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ นาม. ตสฺมา โส ขณฺฑผุลฺลิโย เถโรติ ปากโฏ อโหสิ. ตติยํ.
๑๗. จตุตฺถตฺเถรสฺสาปทาเน รฺโ พทฺธจโร อหนฺติ รฺโ ปริจารโก กมฺมการโก อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๙. ชลชุตฺตมนามิโนติ ¶ ชเล อุทเก ชาตํ ชลชํ, กึ ตํ ปทุมํ, ปทุเมน สมานนามตฺตา ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติ อตฺโถ. อุตฺตมปทุมนามสฺส ภควโตติ วา อตฺโถ. จตุตฺถํ.
ปฺจมํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๘. ฉฏฺเ นคเร ทฺวารวติยาติ มหาทฺวารวาตปานกวาฏผลกาหิ วติปาการฏฺฏาลโคปุรกทฺทโมทกปริขาหิ จ สมฺปนฺนํ นครนฺติ ทฺวารวตีนครํ, ทฺวารํ วติฺจ ปธานํ กตฺวา นครสฺส อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘ทฺวารวตี นคร’’นฺติ โวหรนฺตีติ นคเร ทฺวารวติยาติ วุตฺตํ. มาลาวจฺโฉ ปุปฺผาราโม มม อโหสีติ อตฺโถ.
๓๑. เต กิสลยาติ เต อโสกปลฺลวา. ฉฏฺํ.
สตฺตมฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว. ทสเมปิ อปุพฺพํ นตฺถีติ.
วีสติมวณฺณนา สมตฺตา.
๒๑-๒๓. กณิการปุปฺผิยาทิวคฺโค
๑-๓๐. กณิการปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ สพฺพตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนํ กริสฺสาม. เอกวีสติเม พาวีสติเม เตวีสติเม จ วคฺเค สพฺเพสํ เถรานํ สยํกเตน ปฺุเน ลทฺธนามานิ, กตปฺุานฺจ นานตฺตํ เตสํ พฺยากรณทายกานํ พุทฺธานํ นามานิ ¶ วสิตนครานิ จ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สพฺพานิปิ อุตฺตานาเนว. อปทานคาถานมตฺโถ จ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺโยเยวาติ.
๒๔. อุทกาสนวคฺโค
๑-๑๐.อุทกาสนทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
จตุวีสติเม ¶ วคฺเค ปมทุติยาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๙. ตติยาปทาเน อรุณวติยา นคเรติ อา สมนฺตโต อาโลกํ กโรนฺโต อุณติ อุคฺคจฺฉตีติ อรุโณ, โส ตสฺมึ วิชฺชตีติ อรุณวตี, ตสฺมึ นคเร อาโลกํ กโรนฺโต สูริโย อุคฺคจฺฉตีติ อตฺโถ. เสสนคเรสุปิ สูริยุคฺคมเน วิชฺชมาเนปิ วิเสสวจนํ สพฺพจตุปฺปทานํ ¶ มหิยํ สยเนปิ สติ มหิยํ สยตีติ มหึโสติ วจนํ วิย รูฬฺหิวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ปาการปาสาทหมฺมิยาทีสุ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิสตฺตรตนปภาหิ อรุณุคฺคมนํ วิย ปภาวตี อรุณวตี นาม, ตสฺมึ อรุณวติยา นคเร, ปูปิโก ปูปวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อโหสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน ติวรายํ ปุเร รมฺเมติ ตีหิ ปากาเรหิ ปริวาริตา ปริกฺขิตฺตาติ ติวรา, ขชฺชโภชฺชาทิอุปโภควตฺถาภรณาทินจฺจคีตาทีหิ รมณียนฺติ รมฺมํ, ตสฺมึ ติวรายํ ปุเร นคเร รมฺเม นฬกาโร อหํ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมว.
๒๓. ฉฏฺาปทาเน วณฺณกาโร อหํ ตทาติ นีลปีตรตฺตาทิวณฺณวเสน วตฺถานิ กโรติ รฺเชตีติ วณฺณกาโร. วตฺถรชโก หุตฺวา เจติเย วตฺเถหิ อจฺฉาทนสมเย นานาวณฺเณหิ ทุสฺสานิ รฺเชสินฺติ อตฺโถ.
๒๗. สตฺตมาปทาเน ปิยาลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ปิยาลรุกฺขํ ทิสฺวา. คตมคฺเค ขิปึ ¶ อหนฺติ อหํ มิคลุทฺโท เนสาโท หุตฺวา ปิยาลปุปฺผํ โอจินิตฺวา พุทฺธสฺส คตมคฺเค ขิปึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๐. อฏฺมาปทาเน ¶ สเก สิปฺเป อปตฺถทฺโธติ อตฺตโน ตกฺกพฺยากรณาทิสิปฺปสฺมึ อปตฺถทฺโธ ปติฏฺิโต เฉโก อหํ กานนํ อคมํ คโต สมฺพุทฺธํ ยนฺตํ ทิสฺวานาติ วนนฺตเร คจฺฉนฺตํ วิปสฺสึ สมฺพุทฺธํ ปสฺสิตฺวา. อมฺพยาคํ อทาสหนฺติ อหํ อมฺพทานํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๓๓. นวมาปทาเน ชคตี การิตา มยฺหนฺติ อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต สรีรธาตุนิธาปิตเจติเย ชคติ ฉินฺนภินฺนอาลินฺทปุปฺผาธานสงฺขาตา ชคติ มยา การิตา การาปิตาติ อตฺโถ.
ทสมาปทานํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จตุวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๕. ตุวรทายกวคฺโค
๑-๑๐. ตุวรทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑. ปฺจวีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ภริตฺวา ตุวรมาทายาติ ตุวรอฏฺึ มุคฺคกลยสทิสํ ตุวรฏฺึ ภชฺชิตฺวา ปุปฺเผตฺวา ภาชเนน อาทาย สงฺฆสฺส วนมชฺโฌคาหกสฺส อททึ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๔-๕. ทุติยาปทาเน ธนุํ อทฺเวชฺฌํ กตฺวานาติ มิคาทีนํ มารณตฺถาย ธนุํ สนฺนยฺหิตฺวา จรมาโน เกสรํ โอคตํ ทิสฺวาติ สุปุปฺผิตํ ขุทฺทกสรํ ทิสฺวา พุทฺธสฺส อภิโรเปสินฺติ อหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา วนํ สมฺปตฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๙-๑๐. ตติยาปทาเน ชลกุกฺกุโฏติ ชาตสฺสเร จรมานกุกฺกุโฏ. ตุณฺเฑน เกสรึ คยฺหาติ ปทุมปุปฺผํ มุขตุณฺเฑน ฑํสิตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน วิรวปุปฺผมาทายาติ วิวิธํ รวติ สทฺทํ กโรตีติ วิรวํ, สทฺทกรณเวลายํ วิกสนโต ‘‘วิรว’’นฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผสมูหํ อาทาย คเหตฺวา สิทฺธตฺถสฺส พุทฺธสฺส อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๗. ปฺจมาปทาเน กุฏิโคปโกติ เสนาสนปาลโก. กาเลน กาลํ ธูเปสินฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตกาลานุกาเล ธูเปสึ, ธูเปน สุคนฺธํ อกาสินฺติ ¶ อตฺโถ. สิทฺธตฺถสฺส ภควโต คนฺธกุฏิกาลานุสาริธูเปน ธูเปสึ วาเสสินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๒๗. อฏฺมาปทาเน ¶ สตฺต สตฺตลิปุปฺผานีติ สตฺตลิสงฺขาตานิ, สตฺต ปุปฺผานิ สีเสนาทาย เวสฺสภุสฺส ภควโต อภิโรเปสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๑. นวมาปทาเน พิมฺพิชาลกปุปฺผานีติ รตฺตงฺกุรวกปุปฺผานิ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๕. ทสมาปทาเน อุทฺทาลกํ คเหตฺวานาติ ชาตสฺสเร วิหงฺคโสพฺเภ ชาตํ อุทฺทาลกปุปฺผํ โอจินิตฺวา กกุสนฺธสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๖. โถมกวคฺโค
๑-๑๐. โถมกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
ฉพฺพีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๕-๖. ทุติยาปทาเน วิชหิตฺวา เทววณฺณนฺติ เทวตา สรีรํ วิชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา, มนุสฺสสรีรํ นิมฺมินิตฺวาติ อตฺโถ. อธิการํ กตฺตุกาโมติ อธิกกิริยํ ปฺุสมฺภารํ กตฺตุกาโม เทวโร นาม อหํ เทวราชา ภริยาย สห พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน สาทรตาย อิธ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก อาคมึ อาคโตติ อตฺโถ. ตสฺส ภิกฺขา มยา ทินฺนาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต โย นาเมน เทวโล นาม สาวโก อโหสิ, ตสฺส สาวกสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ภิกฺขา ทินฺนา ปิณฺฑปาโต ทินฺโนติ อตฺโถ.
๙-๑๐. ตติยาปทาเน อานนฺโท นาม สมฺพุทฺโธติ อานนฺทํ ตุฏฺึ ชนนโต อานนฺโท นาม ปจฺเจกพุทฺโธติ อตฺโถ. อมนุสฺสมฺหิ กานเนติ อมนุสฺสปริคฺคเห กานเน มหาอรฺเ ปรินิพฺพายิ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ¶ อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสีติ อตฺโถ. สรีรํ ตตฺถ ฌาเปสินฺติ อหํ เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา ตสฺส ภควโต สรีรํ ตตฺถ อรฺเ ฌาเปสึ ทหนํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๒๐. ฉฏฺาปทาเน อโหสึ จนฺทโน นามาติ นาเมน ปณฺณตฺติวเสน จนฺทโน นาม. สมฺพุทฺธสฺสตฺรโชติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธภูตโต ปุพฺเพ ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต อหํ. เอโกปาหโน มยา ทินฺโนติ เอกํ อุปาหนยุคํ มยา ทินฺนํ. โพธึ สมฺปชฺช เม ตุวนฺติ เตน อุปาหนยุเคน เม มยฺหํ สาวกโพธึ ตุวํ สมฺปชฺช นิปฺผาเทหีติ อตฺโถ.
๒๓-๒๔. สตฺตมาปทาเน ¶ มฺชริกํ กริตฺวานาติ มฺเชฏฺิปุปฺผํ หริตจงฺโกฏกํ คเหตฺวา รถิยํ วีถิยา ปฏิปชฺชึ อหํ ตถา ปฏิปนฺโนว ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุตํ สมณานคฺคํ สมณานํ ภิกฺขูนํ อคฺคํ เสฏฺํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธสฺส อภิโรปยินฺติ ทิสฺวา จ ปน ตํ ปุปฺผํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา พุทฺธสฺส ผุสฺสสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๒๘-๒๙. อฏฺมาปทาเน อโลณปณฺณภกฺโขมฺหีติ ขีรปณฺณาทีนิ อฺุฉาจริยาย อาหริตฺวา โลณวิรหิตานิ ปณฺณานิ ปจิตฺวา ภกฺขามิ, อโลณปณฺณภกฺโข ¶ อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ. นิยเมสุ จ สํวุโตติ นิยมสฺิเตสุ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ นิจฺจปฺจสีเลสุ สํวุโต ปิหิโตติ อตฺโถ. ปาตราเส อนุปฺปตฺเตติ ปุเรภตฺตกาเล อนุปฺปตฺเต. สิทฺธตฺโถ อุปคจฺฉิ มนฺติ มม สมีปํ สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคฺฉิ สมฺปาปุณิ. ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสินฺติ อหํ ตํ อโลณปณฺณํ ตสฺส พุทฺธสฺส อทาสินฺติ อตฺโถ.
นวมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๓๗-๓๘. ทสมาปทาเน สิขินํ สิขินํ ยถาติ สรีรโต นิกฺขนฺตฉพฺพณฺณรํสีหิ โอภาสยนฺตํ ชลนฺตํ สิขีนํ สิขีภควนฺตํ สิขีนํ ยถา ชลมานอคฺคิกฺขนฺธํ วิย. อคฺคชํ ปุปฺผมาทายาติ อคฺคชนามกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สิขิสฺส ภควโต อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ฉพฺพีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๗. ปทุมุกฺขิปวคฺโค
๑-๑๐. อากาสุกฺขิปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. สตฺตวีสติเม ¶ ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ชลชคฺเค ทุเว คยฺหาติ ชเล อุทเก ชาเต อคฺเค อุปฺปลาทโย ทฺเว ปุปฺเผ คเหตฺวา พุทฺธสฺส สมีปํ คนฺตฺวา เอกํ ปุปฺผํ ปาเทสุ นิกฺขิปึ ปูเชสึ, เอกํ ปุปฺผํ อากาเส ขิปินฺติ อตฺโถ.
ทุติยาปทานํ ปากฏเมว.
๑๐. ตติยาปทาเน โพธิยา ปาทปุตฺตเมติ อุตฺตเม โพธิปาทเป. อฑฺฒจนฺทํ มยา ทินฺนนฺติ ตสฺมึ โพธิมูเล อฑฺฒจนฺทากาเรน มยา อเนกปุปฺผานิ ปูชิตานีติ อตฺโถ. ธรณีรุหปาทเปติ รุกฺขปพฺพตรตนาทโย ธาเรตีติ ธรณี, ปถวี, ธรณิยา รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห, ปาทสงฺขาเตน มูเลน อุทกํ ปิวติ ขนฺธวิฏปาทีสุ ปตฺถริยตีติ ปาทโป, ธรณีรุโห จ โส ปาทโป เจติ ธรณีรุหปาทโป, ตสฺมึ ธรณีรุหปาทเป ปุปฺผํ มยา ปูชิตนฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถาปทานํ อุตฺตานตฺถเมว.
๑๘-๑๙. ปฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติ หิมวนฺตสฺส อาสนฺเน. โรมโส นาม ปพฺพโตติ รุกฺขลตาคุมฺพาภาวา เกวลํ ทพฺพติณาทิสฺฉนฺนตฺตา โรมโส นาม ปพฺพโต อโหสิ. ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหีติ ¶ ตสฺมึ ปพฺพตปริยนฺเต. สมโณ ภาวิตินฺทฺริโยติ สมิตปาโป วูปสนฺตกิเลโส สมโณ วฑฺฒิตอินฺทฺริโย, รกฺขิตจกฺขุนฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถ. อถ วา วฑฺฒิตอินฺทฺริโย วฑฺฒิตสทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริโยติ อตฺโถ. ตสฺส สมณสฺส อหํ พิฬาลิอาลุเว คเหตฺวา อทาสินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
สตฺตวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๘. สุวณฺณพิพฺโพหนวคฺโค
๑-๑๐. สุวณฺณพิพฺโพหนิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
อฏฺวีสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๕. ทุติยาปทาเน มโนมเยน กาเยนาติ ยถา จิตฺตวเสน ปวตฺตกาเยนาติ อตฺโถ.
๑๐. ตติยาปทาเน ¶ มหาสมุทฺทํ นิสฺสายาติ มหาสาคราสนฺเน ิตสฺส ปพฺพตสฺส อนฺตเร ปพฺพตเลเณติ อตฺโถ. สิทฺธตฺโถ ภควา วิเวกกามตาย วสติ ปฏิวสตีติ อตฺโถ. ปจฺจุคฺคนฺตฺวานกาสหนฺติ อหํ ตสฺส ภควโต ปฏิอุคฺคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวา วนฺทนาทิปฺุํ อกาสินฺติ อตฺโถ. จงฺโกฏกมทาสหนฺติ สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อหํ ปุปฺผภริตํ จงฺโกฏกํ กทมฺพํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺถาปทาเน อกกฺกสจิตฺตสฺสาถาติ อผรุสจิตฺตสฺส, อถ-สทฺโท ปทปูรเณ.
๑๙. ปฺจมาปทาเน อุทุมฺพเร วสนฺตสฺสาติ อุทุมฺพรรุกฺขมูเล รุกฺขจฺฉายาย วสนฺตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต. นิยเต ปณฺณสนฺถเรติ นิยามิเต ปฏิพทฺเธ ปณฺณสนฺถเร สาขาภงฺคาสเน นิสินฺนสฺส. วุตฺโถกาโส มยา ทินฺโนติ วิวิตฺโตกาเส มณฺฑปทฺวาราทีหิ ปิหิโตกาโส มยา ทินฺโน สมฺปาทิโตติ อตฺโถ.
๒๔. ฉฏฺาปทาเน โปตฺถทานํ มยา ทินฺนนฺติ โปตฺถวฏฺฏึ โปตฺถฉลฺลึ ตาเฬตฺวา กตํ สาฏกํ วิสมํ โคผาสุเกน ฆํสิตฺวา นิมฺมิตํ สุตฺตํ คเหตฺวา กนฺติตฺวา เตน สุตฺเตน นิสีทนตฺถาย วา ภูมตฺถรณตฺถาย วา สาฏกํ วายาเปตฺวา ตํ สาฏกํ มยา รตนตฺตยสฺส ทินฺนนฺติ อตฺโถ.
๒๗. สตฺตมาปทาเน จนฺทภาคานทีตีเรติ จนฺทภาคาย นาม นทิยา ตีรโต, นิสฺสกฺเก ภุมฺมวจนํ ¶ . อนุโสตนฺติ โสตสฺส อนุ เหฏฺาคงฺคํ ¶ วชามิ คจฺฉามิ อหนฺติ อตฺโถ. สตฺต มาลุวปุปฺผานิ, จิตมาโรปยึ อหนฺติ อหํ มาลุวปุปฺผานิ สตฺต ปตฺตานิ คเหตฺวา จิตเก วาลุกราสิมฺหิ วาลุกาหิ ถูปํ กตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๑-๓๒. อฏฺมาปทาเน มหาสินฺธุ สุทสฺสนาติ สุนฺทรทสฺสนสุนฺทโรทกธวลปุลิโนปโสภิตตฺตา สุฏฺุ มโนหรา มหาสินฺธุ นาม วารินที อโหสิ. ตตฺถ ติสฺสํ สินฺธุวารินทิยํ สปฺปภาสํ ปภาย สหิตํ สุทสฺสนํ สุนฺทรรูปํ ปรโมปสเม ยุตฺตํ อุตฺตเม อุปสเม ยุตฺตํ สมงฺคีภูตํ วีตราคํ อหํ อทฺทสนฺติ อตฺโถ. ทิสฺวาหํ วิมฺหิตาสโยติ ¶ ‘‘เอวรูปํ ภยานกํ หิมวนฺตํ กถํ สมฺปตฺโต’’ติ วิมฺหิตอชฺฌาสโย อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโตติ อตฺโถ. อาลุวํ ตสฺส ปาทาสินฺติ ตสฺส อรหโต อหํ ปสนฺนมานโส อาลุวกนฺทํ ปาทาสึ อาทเรน อทาสินฺติ อตฺโถ.
นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
อฏฺวีสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๒๙. ปณฺณทายกวคฺโค
๑-๑๐. ปณฺณทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. เอกูนตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ปณฺณโภชนโภชโนติ ขีรปณฺณาทิโภชนสฺส ภฺุชนตฺถาย ปณฺณสาลาย นิสินฺโน อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ. อุปวิฏฺฺจ มํ สนฺตนฺติ ปณฺณสาลายํ อุปวิฏฺํ สนฺตํ วิชฺชมานํ มํ. อุปาคจฺฉิ มหาอิสีติ มหนฺเต สีลาทิขนฺเธ เอสนโต มหาอิสิ. โลกปชฺโชโต โลกปทีโป สิทฺธตฺโถ ภควา อุปคจฺฉิ, มม สมีปํ อคมาสีติ อตฺโถ. นิสินฺนสฺส ปณฺณสนฺถเรติ อุปคนฺตฺวา ปณฺณสนฺถเร นิสินฺนสฺส ขาทนตฺถาย เสทิตํ ปณฺณํ มยา ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕-๗. ทุติยาปทาเน สิเนรุสมสนฺโตโส ธรณีสมสาทิโส สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธ. วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา วิสุํ หุตฺวาติ อตฺโถ. ภิกฺขาย มมุปฏฺิโตติ ภิกฺขาจารเวลาย ‘‘อชฺช มม โย โกจิ กิฺจิ ทานํ ททาติ, ตสฺส มหปฺผล’’นฺติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนสฺส มม สนฺติกํ สมีปํ อุปฏฺิโต สมีปมาคโตติ อตฺโถ. หรีตกํ…เป… ผารุสกผลานิ จาติ เอวํ สพฺพํ ตํ ผลํ สพฺพโลกานุกมฺปิโน ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส มเหสิสฺส มยา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทินฺนนฺติ อตฺโถ.
๑๑-๑๒. ตติยาปทาเน ¶ สีหํ ยถา วนจรนฺติ วเน จรมานํ สีหราชํ อิว จรมานํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสภาชานิยํ ยถาติ วสโภ, นิสโภ, วิสโภ, อาสโภติ จตฺตาโร ควเชฏฺกา. เตสุ ควสตสฺส เชฏฺโก วสโภ, ควสหสฺสสฺส เชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสสฺส เชฏฺโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสสฺส ¶ เชฏฺโก อาสโภ. อิธ ปน อาสโภ ‘‘นิสโภ’’ติ วุตฺโต, อาชานียํ อภีตํ นิจฺจลํ อุสภราชํ อิวาติ อตฺโถ. กกุธํ วิลสนฺตํวาติ ปุปฺผปลฺลเวหิ โสภมานํ กกุธรุกฺขํ อิว นราสภํ นรานํ อาสภํ อุตฺตมํ อาคจฺฉนฺตํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สทฺธาย สมฺปยุตฺตตฺตา วิปฺปสนฺเนน เจตสา ปจฺจุคฺคมนํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
จตุตฺถาปทานาทีนิ ทสมาวสานานิ สุวิฺเยฺยาเนวาติ.
เอกูนตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๐. จิตกปูชกวคฺโค
๑-๑๐. จิตกปูชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. ตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหนฺติ ปูชาสกฺการํ กาเรตุกาโม อหํ. นานาปุปฺผํ สมานยินฺติ นานา อเนกวิธํ จมฺปกสลลาทิปุปฺผํ สํ สุฏฺุ อานยึ, ราสึ อกาสินฺติ อตฺโถ. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยพนฺธุสฺส าตกสฺส สิขิสฺส ภควโต ปรินิพฺพุตสฺส จิตกํ อาฬาหนจิตกํ ทารุราสึ ชลนฺตํ อาทิตฺตํ ทิสฺวา ตฺจ มยา ราสีกตํ ปุปฺผํ โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๖-๗. ทุติยาปทาเน อชินุตฺตรวาสโนติ อชินมิคจมฺมํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา นิวาสิโน อจฺฉาทโนติ อตฺโถ. อภิฺา ปฺจ นิพฺพตฺตาติ อิทฺธิวิธาทโย ปฺจ อภิฺาโย ปฺจ าณานิ นิพฺพตฺตา อุปฺปาทิตา นิปฺผาทิตา. จนฺทสฺส ปริมชฺชโกติ จนฺทมณฺฑลสฺส สมนฺตโต มชฺชโก, ผุฏฺโ อโหสินฺติ อตฺโถ. วิปสฺสึ โลกปชฺโชตนฺติ สกลโลกตฺตเย ปทีปสทิสํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ มม สนฺติกํ อภิคตํ วิเสเสน สมฺปตฺตํ อาคตํ. ทิสฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานีติ เทวโลกโต ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาหริตฺวา วิปสฺสิสฺส สตฺถุโน มตฺถเก ฉตฺตากาเรน อหํ ธาเรสินฺติ อตฺโถ.
๑๑-๑๓. ตติยาปทาเน ปุตฺโต มม ปพฺพชิโตติ มยฺหํ ปุตฺโต สทฺธาย ปพฺพชิโต. กาสายวสโน ตทาติ ตสฺมึ ปพฺพชิตกาเล กาสายนิวตฺโถ ¶ , น พาหิรกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิโตติ อตฺโถ. โส ¶ จ พุทฺธตฺตํ สมฺปตฺโตติ โส มยฺหํ ปุตฺโต จตูสุ พุทฺเธสุ สาวกพุทฺธภาวํ สํ สุฏฺุ ปตฺโต, อรหตฺตํ ปตฺโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโต โลกปูชิโตติ สกลโลเกหิ กตสกฺกาโร ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถ. วิจินนฺโต สกํ ปุตฺตนฺติ อหํ ตสฺส คตเทสํ ปุจฺฉิตฺวา สกํ ปุตฺตํ วิจินนฺโต ปจฺฉโต อคมํ, อนุคโต อสฺมีติ อตฺโถ. นิพฺพุตสฺส มหนฺตสฺสาติ มหนฺเตหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ ยุตฺตตฺตา มหนฺตสฺส ตสฺส มม ปุตฺตสฺส อรหโต อาทหนฏฺาเน จิตกํ จิตกฏฺานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. ปคฺคยฺห อฺชลึ ตตฺถาติ ตสฺมึ อาทหนฏฺาเน ¶ อฺชลึ ทสงฺคุลิสโมธานํ ปคฺคเหตฺวา สิรสิ กตฺวา อหํ จิตกํ ทหนทารุราสึ วนฺทิตฺวา ปณามํ กตฺวา เสตจฺฉตฺตฺจ ปคฺคยฺหาติ น เกวลเมว วนฺทิตฺวา ธวลจฺฉตฺตฺจ ปคฺคยฺห อุกฺขิปิตฺวา อหํ อาโรเปสึ ปติฏฺเปสินฺติ อตฺโถ.
๑๗-๑๘. จตุตฺถาปทาเน อนุคฺคตมฺหิ อาทิจฺเจติ สูริเย อนุคฺคเต อนุฏฺิเต ปจฺจูสกาเลติ อตฺโถ. ปสาโท วิปุโล อหูติ โรคปีฬิตสฺส มยฺหํ จิตฺตปฺปสาโท วิปุโล อติเรโก พุทฺธานุสฺสรเณน อหุ อโหสิ. มเหสิโน พุทฺธเสฏฺสฺส โลกมฺหิ ปาตุภาโว ปากฏภาโว อโหสีติ สมฺพนฺโธ. โฆสมสฺโสสหํ ตตฺถาติ ตสฺมึ ปาตุภาเว สติ ‘‘อหํ คิลาโน พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ โฆสํ อสฺโสสึ. น จ ปสฺสามิ ตํ ชินนฺติ ตํ ชิตปฺจมารํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ น ปสฺสามิ, พาฬฺหคิลานตฺตา คนฺตฺวา ปสฺสิตุํ น สกฺโกมีติ อตฺโถ. มรณฺจ อนุปฺปตฺโตติ มรณาสนฺนกาลํ อนุปฺปตฺโต, อาสนฺนมรโณ หุตฺวาติ อตฺโถ. พุทฺธสฺมนุสฺสรินฺติ พุทฺโธตินามํ อนุสฺสรึ, พุทฺธารมฺมณํ มนสิ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๒๑-๒๓. ปฺจมาปทาเน อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติ อารามทฺวารโต สงฺฆสฺส นิกฺขมนทฺวารมคฺเคหิ อตฺโถ. โคสีสํ สนฺถตํ มยาติ ตสฺมึ นิกฺขมนทฺวารมคฺเค ‘‘ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปาทา มา กทฺทมํ อกฺกมนฺตู’’ติ อกฺกมนตฺถาย โคสีสฏฺึ มยา สนฺถริตนฺติ อตฺโถ. อนุโภมิ สกํ กมฺมนฺติ อตฺตโน โคสีสอตฺถรณกมฺมสฺส พเลน อาชานียา วาตชวา สินฺธวา สีฆวาหนาทีนิ วิปากผลานิ อนุโภมีติ อตฺโถ. อโห ¶ ¶ การํ ปรมการนฺติ สุเขตฺเต สงฺเฆ มยา สุฏฺุ กตํ การํ อปฺปกมฺปิ กิจฺจํ มหปฺผลทานโต ปรมการํ อุตฺตมกิจฺจํ อโห วิมฺหยนฺติ อตฺโถ. ยถา ติณโทสาทิวิรหิเตสุ เขตฺเตสุ วปฺปิตํ สาลิพีชํ มหปฺผลํ เทติ, เอวเมว ราคโทสาทิโทสรหิเต ปริสุทฺธกายวจีสมาจาเร สงฺฆเขตฺเต โคสีสอตฺถรณกมฺมํ มยา กตํ, อิทํ มหปฺผลํ เทตีติ วุตฺตํ โหติ. น อฺํ กลมคฺฆตีติ อฺํ พาหิรสาสเน กตํ กมฺมํ สงฺเฆ กตสฺส การสฺส ปูชาสกฺการสฺส กลํ โสฬสึ กลํ โกฏฺาสํ น อคฺฆตีติ สมฺพนฺโธ.
ฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
ตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๑. ปทุมเกสรวคฺโค
๑-๑๐. ปทุมเกสริยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
๑-๒. เอกตึสติเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน อิสิสงฺเฆ อหํ ปุพฺเพติ อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล อิสิสงฺเฆ ปจฺเจกพุทฺธอิสิสมูเห เตสํ สมีเป หิมวนฺตปพฺพเต มาตงฺคหตฺถิกุเล วารโณ จณฺฑหตฺถี อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสาทโย วาเรตีติ วารโณ, อถ วา วาจาย รวติ โกฺจนาทํ นทตีติ วารโณ. มเหสีนํ ปสาเทนาติ ปจฺเจกพุทฺธมเหสีนํ ปสาเทน. ปจฺเจกชินเสฏฺเสุ, ธุตราเคสุ ตาทิสูติ โลกธมฺเมหิ นิจฺจเลสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปทฺมเกสรํ ปทุมเรณุํ โอกิรึ อวสิฺจินฺติ สมฺพนฺโธ.
ทุติยตติยาปทานานิ อุตฺตานานิ.
๑๓-๑๖. จตุตฺถาปทาเน มหาโพธิมโห อหูติ วิปสฺสิสฺส ภควโต จตุมคฺคาณาธารภาวโต ‘‘โพธี’’ติ ลทฺธนามสฺส รุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. รุกฺขฏฺสฺเสว สมฺพุทฺโธติ อสฺส โพธิปูชาสมเย สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส สมฺพุทฺโธ โลกเชฏฺโ นราสโภ รุกฺขฏฺโ อิว รุกฺเข ิโต วิย ปฺายตีติ อตฺโถ. ภควา ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมึ โพธิปูชากรณกาเล ภควา ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโต. วาจาสภิมุทีรยนฺติ มุทุสิลิฏฺมธุรอุตฺตมโฆสํ อุทีรยํ กถยนฺโต นิจฺฉาเรนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสสิ, เทเสสีติ อตฺโถ. สํขิตฺเตน ¶ จ เทเสนฺโตติ เวเนยฺยปุคฺคลชฺฌาสยานุรูเปน เทเสนฺโต สํขิตฺเตน จ วิตฺถาเรน จ เทสยีติ อตฺโถ. วิวฏฺฏจฺฉโทติ ราโค ¶ ฉทนํ, โทโส ฉทนํ, โมโห ฉทนํ, สพฺพกิเลสา ฉทนา’’ติ เอวํ วุตฺตา ฉทนา วิวฏา อุคฺฆาฏิตา วิทฺธํสิตา อเนนาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, สมฺพุทฺโธ. ตํ มหาชนํ เทสนาวเสน นิพฺพาเปสิ ปริฬาหํ วูปสเมสีติ อตฺโถ. ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวานาติ ตสฺส ภควโต เทเสนฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา.
๒๐. ปฺจมาปทาเน ¶ ผลหตฺโถ อเปกฺขวาติ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา มธุรานิ ผลานิ คเหตฺวา อเปกฺขวา อตุริโต สณิกํ อสฺสมํ คฺฉินฺติ อตฺโถ.
ฉฏฺสตฺตมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๔๐. อฏฺมาปทาเน นิฏฺิเต นวกมฺเม จาติ สีมาย นวกมฺเม นิฏฺํ คเต สติ. อนุเลปมทาสหนฺติ อนุปจฺฉา สุธาเลปํ อทาสึ, สุธาย เลปาเปสินฺติ อตฺโถ.
นวมทสมาปทานานิ อุตฺตานานิเยวาติ.
เอกตึสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๒. อารกฺขทายกวคฺโค
๑-๑๐. อารกฺขทายกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
พาตฺตึสติมวคฺเค ¶ ปมทุติยตติยาปทานานิ สุวิฺเยฺยาเนว.
๑๖. จตุตฺถาปทาเน ชลชคฺเคหิ โอกิรินฺติ ชลเชหิ อุตฺตเมหิ อุปฺปลปทุมาทีหิ ปุปฺเผหิ โอกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ปฺจมาปทานํ อุตฺตานเมว.
๒๖-๒๗. ฉฏฺาปทาเน เจติยํ อุตฺตมํ นาม, สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สกลโลกตฺตยสฺส พนฺธุโน าตกสฺส สิขิสฺส ภควโต อุตฺตมํ เจติยํ. อิรีเณ ชนสฺจรวิรหิเต วเน มนุสฺสานํ โกลาหลวิรหิเต มหาอรฺเ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อนฺธาหิณฺฑามหํ ตทาติ ตสฺมึ กาเล วเน มคฺคมูฬฺหภาเวน อนฺโธ, น จกฺขุนา ¶ อนฺโธ, อหํ อาหิณฺฑามิ มคฺคํ ปริเยสามีติ อตฺโถ. ปวนา นิกฺขมนฺเตนาติ มหาวนโต นิกฺขมนฺเตน มยา สีหาสนํ อุตฺตมาสนํ, สีหสฺส วา ภควโต อาสนํ ทิฏฺนฺติ อตฺโถ. เอกํสํ อฺชลึ กตฺวาติ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา สิรสิ อฺชลึ เปตฺวาติ อตฺโถ. สนฺถวึ โลกนายกนฺติ สกลโลกตฺตยนยํ ตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ โถมิตํ ถุตึ อกาสินฺติ อตฺโถ.
๓๔. สตฺตมาปทาเน ¶ สุทสฺสโน มหาวีโรติ สุนฺทรทสฺสโน ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสมฺปนฺนสรีรตฺตา มโนหรทสฺสโน มหาวีริโย สิทฺธตฺโถ ภควาติ สมฺพนฺโธ. วสติฆรมุตฺตเมติ อุตฺตเม วิหาเร วสตีติ อตฺโถ.
อฏฺมนวมทสมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
พาตฺตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๓. อุมาปุปฺผิยวคฺโค
๑-๑๐. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เตตฺตึสติเม ¶ วคฺเค ปมทุติยตติยจตุตฺถปฺจมฉฏฺาปทานานิ อุตฺตานานิเยว.
๕๕. สตฺตมาปทาเน สมยํ อคมาสหนฺติ สมูหํ สมาคมฏฺานํ อหํ อคมาสินฺติ อตฺโถ.
๖๒. อพฺพุทนิรพฺพุทานีติ ‘‘ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ อพฺพุทํ, อพฺพุทสตสหสฺสานํ สตํ นิรพฺพุท’’นฺติ วุตฺตตฺตา อายุนา อพฺพุทนิรพฺพุทานิ คตมหาอายุวนฺตา มนุชาธิปา จกฺกวตฺติโน ขตฺติยา อฏฺ อฏฺ หุตฺวา กปฺปานํ ปฺจวีสสหสฺสมฺหิ อาสึสุ อเหสุนฺติ อตฺโถ. อฏฺมนวมทสมาปทานานิ ปากฏาเนวาติ.
เตตฺตึสติมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๓๔-๓๘. คนฺโธทกาทิวคฺโค
๑-๕๐. คนฺธธูปิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
จตุตึสติมวคฺคปฺจตึสติมวคฺคฉตฺตึสติมวคฺคสตฺตตึสติมวคฺคอฏฺตึสติมวคฺคา ¶ ¶ อุตฺตานตฺถาเยว.
เอกูนจตฺตาลีสมวคฺเคปิ ปมาปทานาทีนิ อฏฺมาปทานนฺตานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๓๙. อวฏผลวคฺโค
๙. โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา
นวมาปทาเน ¶ ปน วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิกํ อายสฺมโต โสณสฺส โกฏิวีสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหาวิภเว เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต เสฏฺิ หุตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ¶ ภควโต จงฺกมนฏฺาเน สุธาย ปริกมฺมํ กาเรตฺวา เอกฺจ เลณํ กาเรตฺวา นานาวิราควตฺเถหิ เลณภูมิยา สนฺถริตฺวา อุปริ วิตานฺจ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเทตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา อนุโมทนํ อกาสิ. โส เตน กุสลกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ กปฺเป ปรินิพฺพุเต กสฺสปทสพเล อนุปฺปนฺเน อมฺหากํ ภควติ พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ กริตฺวา วสนฺตํ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. ปจฺเจกพุทฺโธ วุฏฺวสฺโส ปริปุณฺณปริกฺขาโร คนฺธมาทนเมว อคมาสิ. โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ ตตฺถ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล จมฺปานคเร อคฺคเสฏฺิสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย เสฏฺิสฺส มหาโภคกฺขนฺโธ อภิวฑฺฒิ. ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส สกลนคเร มหาลาภสกฺการสมฺมาโน อโหสิ, ตสฺส ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกรตฺตกมฺพลปริจฺจาเคน สุวณฺณวณฺโณ สุขุมาลตโร จ อตฺตภาโว อโหสิ, เตนสฺส โสโณติ นามํ อกํสุ. โส ¶ มหตา ปริวาเรน อภิวฑฺฒิ. ตสฺส หตฺถปาทตลานิ พนฺธุชีวกปุปฺผวณฺณานิ อเหสุํ, เตสํ สตวารํ วิหตกปฺปาสํ วิย มุทุสมฺผสฺโส อโหสิ. ปาทตเลสุ มณิกุณฺฑลาวฏฺฏวณฺณโลมานิ ชายึสุ. วยปฺปตฺตสฺส ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท การาเปตฺวา นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสุํ. โส ตตฺถ มหตึ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต เทวกุมาโร วิย ปฏิวสติ.
อถ อมฺหากํ ภควติ สพฺพฺุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต พิมฺพิสารรฺา ปกฺโกสาปิโต เตหิ อสีติยา คามิกสหสฺเสหิ สทฺธึ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ ¶ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ชนสํสคฺคปริหรณตฺถํ ¶ สีตวเน วิหาสิ. โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘มม สรีรํ สุขุมาลํ, น จ สกฺกา สุเขเนว สุขํ อธิคนฺตุํ, กายํ กิลเมตฺวาปิ สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา านจงฺกมเมว อธิฏฺาย ปธานมนุยฺุชนฺโต ปาทตเลสุ โผเฏสุ อุฏฺิเตสุปิ เวทนํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ทฬฺหํ วีริยํ กโรนฺโต อจฺจารทฺธวีริยตาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เอวํ อหํ วายมนฺโตปิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกมิ, กึ เม ปพฺพชฺชาย, หีนายาวตฺติตฺวา โภเค จ ภฺุชามิ, ปฺุานิ จ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตาจารํ ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วีโณปโมวาเทน (มหาว. ๒๔๓) โอวทิตฺวา วีริยสมตาโยชนวิธึ ทสฺเสนฺโต กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา คิชฺฌกูฏํ คโต. โสโณปิ โข สตฺถุ สนฺติกา โอวาทํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
๔๙. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิปสฺสิโน ปาวจเนติอาทิมาห. ตตฺถ วิปสฺสีติ วิเสเสน, วิวิธํ วา ปสฺสตีติ วิปสฺสี. ปาวจเนติ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปาวจนํ, ปิฏกตฺตยํ. ตสฺส วิปสฺสิโน ตสฺมึ ปาวจเนติ อตฺโถ. เลณนฺติ ลินนฺเต นิลียนฺเต เอตฺถาติ เลณํ วิหารํ. พนฺธุมาราชธานิยาติ พนฺธนฺติ กุลปรมฺปราย วเสน อฺมฺํ สมฺพชฺฌนฺตีติ พนฺธู, าตกา. เต เอตฺถ ปฏิวสนฺตีติ พนฺธุมา, พนฺธุ อสฺส อตฺถีติ ¶ วา พนฺธุมา. ราชูนํ วสนฏฺานนฺติ ราชธานี, พนฺธุมา จ สา ราชธานี เจติ พนฺธุมาราชธานี, ตสฺสา พนฺธุมาราชธานิยา, เลณํ มยา กตนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โสณโกฏิวีสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา
๖๔. ทสมาปทาเน อโนตตฺตสราสนฺเนติ ปพฺพตกูเฏหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺทิมสูริยานํ สนฺตาเปหิ โอตตฺตํ อุณฺหํ อุทกํ เอตฺถ นตฺถีติ อโนตตฺโต. สรนฺติ คจฺฉนฺติ ปภวนฺติ สนฺทนฺติ เอตสฺมา มหานทิโยติ สโร. สีหมุขาทีหิ นิกฺขนฺตา มหานทิโย ติกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิกฺขนฺตนิกฺขนฺตทิสาภาเคน สรนฺติ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อโนตตฺโต จ โส สโร ¶ จาติ อโนตตฺตสโร ¶ . ตสฺส อาสนฺนํ สมีปฏฺานนฺติ อโนตตฺตสราสนฺนํ, ตสฺมึ อโนตตฺตสราสนฺเน, สมีเปติ อตฺโถ. รมณีเยติ เทวทานวคนฺธพฺพกินฺนโรรคพุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ รมิตพฺพํ อลฺลียิตพฺพนฺติ รมณียํ, ตสฺมึ รมณีเย. สิลาตเลติ เอกคฺฆนปพฺพตสิลาตเลติ อตฺโถ. นานารตนปชฺโชเตติ ปทุมราคเวฬุริยาทินานาอเนเกหิ รตเนหิ ปชฺโชเต ปกาเรน โชตมาเน. นานาคนฺธวนนฺตเรติ นานปฺปกาเรหิ จนฺทนาครุกปฺปูรตมาลติลกาโสกนาคปุนฺนาคเกตกาทีหิ อเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ คหนีภูตวนนฺตเร สิลาตเลติ สมฺพนฺโธ.
๖๕. คุณมหนฺตตาย สงฺขฺยามหนฺตตาย จ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน, ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกตฺตยสามิสมฺมาสมฺพุทฺโธ ตตฺถ สิลาสเน นิสินฺโน อตฺตโน ปุพฺพานิ กมฺมานิ พฺยากรี วิเสเสน ปากฏมกาสีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ เหฏฺา พุทฺธาปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๑ อาทโย) วุตฺตตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิฺเยฺยเมว. พุทฺธาปทาเน อนฺโตคธมฺปิ อิธาปทาเน กุสลากุสลํ กมฺมสํสูจกตฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา สงฺคายึสูติ.
ปุพฺพกมฺมปิโลติกพุทฺธอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
เอกูนจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๐. ปิลินฺทวจฺฉวคฺโค
๑. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ¶ อปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร โทวาริกกุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค อโหสิ. โส โกฏิสนฺนิจิตธนราสึ โอโลเกตฺวา รโห นิสินฺโน ‘‘อิมํ สพฺพธนํ มยา สมฺมา คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขารทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ฉตฺตสตสหสฺสํ อาทึ กตฺวา สพฺพปริโภคปริกฺขารานิปิ สตสหสฺสวเสน กาเรตฺวา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. เอวํ สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ปริโยสานทิวเส นิพฺพานาธิคมํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ¶ ชีวิตปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺโต ฉ กามาวจเร ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต โคตฺตวเสน ปิลินฺทวจฺโฉติ ปากโฏ อโหสิ.
๑. โส เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ตํ ปกาเสนฺโต นคเร หํสวติยาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อาสึ โทวาริโก อหนฺติ อหํ หํสวตีนคเร รฺโ เคหทฺวาเร ทฺวารปาลโก อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. อกฺโขภํ อมิตํ โภคนฺติ รฺโ วลฺลภตฺตา อฺเหิ โขเภตุํ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อมิตํ อปริมาณโภคํ ธนํ มม ฆเร สนฺนิจิตํ ราสีกตํ อโหสีติ อตฺโถ.
๓. พหู เมธิคตา โภคาติ อเนกา โภคา เม มยา อธิคตา ปตฺตา ปฏิลทฺธาติ อตฺโถ ¶ . สตฺถวาสิอาทีนํ ปริกฺขารานํ นามานิ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยานิ. ปริกฺขารทานานิสํสานิ จ สุวิฺเยฺยาเนวาติ.
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทุติยตติยจตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๖. พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา
ฉฏฺาปทาเน ¶ หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ พากุลตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร เถโร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺขฺเยยฺยสฺส มตฺถเก อโนมทสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘สมฺปรายิกตฺถํ คเวสิสฺสามี’’ติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท วิหรนฺโต ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺตีนํ ลาภี หุตฺวา วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺิโต สตฺถุ วาตาพาเธ อุปฺปนฺเน อรฺโต เภสชฺชานิ อาเนตฺวา ตํ วูปสเมตฺวา ตํ ปฺุํ อาโรคฺยตฺถาย ปริณาเมตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ¶ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย ภิกฺขูนํ ติณปุปฺผกโรเค อุปฺปนฺเน ตํ วูปสเมตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกํ ชิณฺณํ วินสฺสมานํ มหาวิหารํ ทิสฺวา ตตฺถ อุโปสถาคาราทิกํ สพฺพํ อาวสถํ การาเปตฺวา ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพํ เภสชฺชํ ปฏิยาเทตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ.
โส ¶ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา ธาตีหิ อโรคภาวาย ยมุนายํ นฺหาปิยมาโน ตาสํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา มจฺเฉน คิลิโต อโหสิ. เกวฏฺฏา ตํ มจฺฉํ ชาลาย คเหตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺิภริยาย วิกฺกิณึสุ. สา ตํ คเหตฺวา ผาลยมานา ปุพฺเพ กตปฺุผเลน อโรคํ ¶ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ คเหตฺวา โปเสสิ. โส ชนเกหิ มาตาปิตูหิ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต, เทถ โน ปุตฺต’’นฺติ อนุโยเค กเต รฺา ‘‘อุภเยสมฺปิ สาธารโณ โหตู’’ติ ทฺวินฺนํ กุลานํ ทายาทภาเวน วินิจฺฉยํ กตฺวา ปิตตฺตา พากุโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ทฺวีสุ เสฏฺิกุเลสุ เอเกกสฺมึ ฉมาสํ ฉมาสํ วสติ. เต อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา ตตฺรูปริ รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา ปฺจงฺคิกตูริเย นิปฺผาเทตฺวา กุมารํ ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา อุภยนครมชฺฌฏฺานํ คงฺคาย อาคจฺฉนฺติ, อปรเสฏฺิมนุสฺสาปิ เอวเมว สชฺเชตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา กุมารํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺติ. โส เอวํ วฑฺฒมาโน อาสีติโก หุตฺวา อุภยเสฏฺิปุตฺโตติ ปากโฏ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหํ วายมนฺโต อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาย อรหตฺตํ ¶ ปาปุณิ.
๓๘๖. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. อปทานปาฬิอตฺโถปิ สุวิฺเยฺโยว. โส อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต สฏฺิวสฺสสตายุโก หุตฺวา ปรินิพฺพายีติ.
พากุลตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
สตฺตมาปทาเน ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิกํ อายสฺมโต คิริมานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา วสนฺโต อตฺตโน ภริยาย จ ปุตฺเต จ กาลงฺกเต โสกสลฺลสมปฺปิโต อรฺํ ปวิสิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน รุกฺขมูเล วิหาสิ. ตทา สุเมโธ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โสกสลฺลํ อพฺพูฬฺเหสิ ¶ . โส ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส สุคนฺธปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา อภิตฺถวิ.
โส ¶ เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยตฺถ สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พิมฺพิสารรฺโ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, คิริมานนฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ ราชคหาคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต กติปยํ ทิวสํ คามกาวาเส วสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อคมาสิ. พิมฺพิสารมหาราชา ตสฺส อาคมนํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, อหํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหามี’’ติ สมฺปวาเรตฺวา คโตปิ พหุกิจฺจตฺตา ตํ น สริ. ‘‘เถโร อพฺโภกาเสเยว วสตี’’ติ. เทวตา เถรสฺส เตมนภเยน วสฺสธารํ วาเรสุํ. ราชา อวสฺสนการณํ อุปธาเรตฺวา ตฺวา เถรสฺส กุฏิกํ การาเปสิ. เถโร กุฏิกายํ วสนฺโต เสนาสนสปฺปายลาเภน จิตฺตสมาธานํ ลภิตฺวา วีริยสมตํ โยเชตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๔๑๙. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ภริยา เม กาลงฺกตาติอาทิมาห. ตํ ภควโต นิเวทนฺจ ภควตา กตานุสาสนฺจ มคฺคํ ผลาธิคมาปทานฺจ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
คิริมานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
อฏฺมนวมทสมาปทานานิ ¶ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.
จตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๑. เมตฺเตยฺยวคฺโค
๑. ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรอปทานวณฺณนา
๑. เอกจตฺตาลีสเม ¶ วคฺเค ปมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อชินจมฺมํ นิสีทนตฺถาย ทินฺนเมว นานํ. เสสํ อปทานปาฬิยา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
๒. ปุณฺณกตฺเถรอปทานวณฺณนา
๒๙. ทุติยาปทาเน ¶ ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุณฺณกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺเต ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อาฬหนกรณเมว นานตฺตํ. เสสํ ปาานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมว.
๔๕. ตติยาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต เมตฺตคุตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป อโสกปพฺพเต โส ตาปโส หุตฺวา ปณฺณสาลายํ วสนฺโต สุเมธสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิปูรณํ วิเสโส. เสสํ ปฺุผลานิ จ สุวิฺเยฺยาเนว. อปทานคาถานํ อตฺโถ จ ปากโฏเยว.
๗๒. จตุตฺถาปทาเน คงฺคา ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โธตกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺราปิ พฺราหฺมโณ หุตฺวา ภาคีรถีคงฺคาย ตรมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เสตุํ การาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทิตภาโวเยว วิเสโส. ปฺุผลปริทีปนคาถานํ อตฺโถ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺโยว.
๑๐๐. ปฺจมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุปสิวตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ¶ หิมวนฺเต ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ภควโต สาลปุปฺผปูชํ อกาสีติ อยํ วิเสโส, เสสมุตฺตานเมว.
๑๖๑. ฉฏฺาปทาเน มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล กรวิกสกุโณ หุตฺวา มธุรกูชิตํ กโรนฺโต สตฺถารํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. อปรภาเค มยูโร หุตฺวา อฺตรสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนคุหาทฺวาเร ปสนฺนมานโส ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ มธุเรน วสฺสิตํ วสฺสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต นนฺทโกติ ลทฺธนาโม สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ ¶ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต มิคลุทฺโท ปุเร อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธสฺส มณฺฑปํ กตฺวา ปทุมปุปฺเผหิ ฉทนเมว วิเสโส.
๑๘๓. สตฺตมาปทาเน ปพฺภารกูฏํ นิสฺสายาติอาทิกํ อายสฺมโต เหมกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถาปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปิยทสฺสึ ภควนฺตํ อุปคตํ ทิสฺวา รตนมยํ ปีํ อตฺถริตฺวา อฏฺาสิ. ตตฺถ นิสินฺนสฺส กุมฺภมตฺตํ ชมฺพุผลํ อาหริตฺวา อทาสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทตฺถาย ตํ ผลํ ปริภฺุชิ. เอตฺตกเมว วิเสโส.
๒๒๔. อฏฺมาปทาเน ราชาสิ วิชโย นามาติอาทิกํ อายสฺมโต โตเทยฺยตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ ราชาสิ วิชโย นามาติ ทหรกาลโต ปฏฺาย สพฺพสงฺคาเมสุ ชินโต, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺชนโต อลฺลียนโต วิชโย นาม ราชา อโหสีติ อตฺโถ. เกตุมตีปุรุตฺตเมติ เกตุ วุจฺจนฺติ ธชปฏากา. อถ วา นครโสภนตฺถาย นครมชฺเฌ อุสฺสาปิตรตนโตรณานิ, เต เกตู นิจฺจํ อุสฺสาปิตา โสภยมานา อสฺสา อตฺถีติ เกตุมตี. ปูเรติ ธนธฺเหิ สพฺพชนานํ มนนฺติ ปุรํ. เกตุมตี จ สา ปุรฺจ เสฏฺฏฺเน อุตฺตมฺเจติ เกตุมตีปุรุตฺตมํ, ตสฺมึ เกตุมตีปุรุตฺตเม. สูโร วิกฺกมสมฺปนฺโนติ อภีโต วีริยสมฺปนฺโน วิชโย นาม ราชา อชฺฌาวสีติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถํ ¶ ภูตํ ปุรฺจ สพฺพวตฺถุวาหนฺจ ฉฑฺเฑตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วสนฺโต สุเมธภควนฺตํ ทิสฺวา โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา จนฺทเนน ปูชากรณเมว วิเสโส.
๒๗๖. นวมาปทาเน นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ชตุกณฺณิตฺเถรสฺส อปทานํ ¶ . ตตฺถ เสฏฺิปุตฺโต หุตฺวา สุวณฺณปาสาเท วสนภาโว จ ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคี หุตฺวา วสนภาโว จ สพฺพเทสวาสีนํ สพฺพสิปฺปวิฺูนฺจ อาคนฺตฺวา เสวนภาโว จ วิเสโส.
๓๓๐. ทสมาปทาเน หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ อายสฺมโต อุเทนตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ หิมวนฺตสมีเป ปทุมปพฺพตํ นิสฺสาย ตาปสปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วสนฺเตน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวา ปูชิตภาโวว วิเสโส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เอกจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๒. ภทฺทาลิวคฺโค
๑-๑๐. ภทฺทาลิตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
พาจตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ปมาปทานฺจ ทุติยาปทานฺจ ตติยาปทานฺจ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมว.
๑๐๖. จตุตฺถาปทาเน นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต มธุมํสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. ตตฺถ สูกริโกติ สูกรมํสํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต. อุกฺโกฏกํ รนฺธยิตฺวาติ ปิหกปปฺผาสมํสํ ปจิตฺวา มธุมํสมฺหิ โอกิรึ ปกฺขิปึ. เตน มํเสน ปตฺตํ ปูเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อรหตฺตํ ปาปุณินฺติ อตฺโถ.
นาคปลฺลวตฺเถรสฺส ปฺจมาปทานมฺปิ เอกทีปิยตฺเถรสฺส ฉฏฺาปทานมฺปิ อุจฺฉงฺคปุปฺผิยตฺเถรสฺส สตฺตมาปทานมฺปิ ยาคุทายกตฺเถรสฺส อฏฺมาปทานมฺปิ ปตฺโถทนทายกตฺเถรสฺส นวมาปทานมฺปิ มฺจทายกตฺเถรสฺส ทสมาปทานมฺปิ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
พาจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๔๓-๔๘. สกึสมฺมชฺชกาทิวคฺโค
๑-๖๐. สกึสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เตจตฺตาลีสมวคฺเค ¶ ¶ สพฺพเถราปทานานิ อุตฺตานาเนว. เกวลํ เถรานํ นามนานตฺตํ ปฺุนานตฺตฺจ วิเสโส.
จตุจตฺตาลีสเม วคฺเคปิ สพฺพานิ อปทานานิ ปากฏาเนว. เกวลํ ปฺุนานตฺตํ ผลนานตฺตฺจ วิเสโส.
๑. ปฺจจตฺตาลีสมวคฺเค ปมาปทาเน กกุสนฺโธ มหาวีโรติอาทิกํ อายสฺมโต วิภีฏกมิฺชิยตฺเถรสฺส อปทานํ.
๒. ตตฺถ ¶ พีชมิฺชมทาสหนฺติ วิภีฏกผลานิ ผาเลตฺวา พีชานิ มิฺชานิ คเหตฺวา มธุสกฺกราหิ โยเชตฺวา กกุสนฺธสฺส ภควโต อทาสินฺติ อตฺโถ. ทุติยาปทานาทีนิ สพฺพานิ สุวิฺเยฺยาเนว, เถรานํ นามนานตฺตาทีนิปิ ปาานุสาเรน เวทิตพฺพานิ.
๑. ฉจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมาปทาเน ชคตึ การยึ อหนฺติ อุตฺตมโพธิรุกฺขสฺส สมนฺตโต อาฬินฺทํ อหํ การยินฺติ อตฺโถ. เสสานิ ทุติยาปทานาทีนิ สพฺพานิปิ อุตฺตานาเนว.
สตฺตจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมาปทานาทีนิ ปาฬิอนุสาเรน สุวิฺเยฺยาเนว.
อฏฺจตฺตาลีสเม วคฺเค ปมทุติยาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๓๐. ตติยาปทาเน โกสิโย นาม ภควาติ โกสิยโคตฺเต ชาตตฺตา โกสิโย นาม ปจฺเจกพุทฺโธติ ¶ อตฺโถ. จิตฺตกูเฏติ จิตฺตกูฏเกลาสกูฏสานุกูฏาทีสุ อโนตตฺตทหํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตปพฺพตกูเฏสุ นานารตนโอสธาทีหิ วิจิตฺเต จิตฺตกูฏปพฺพเต โส ปจฺเจกพุทฺโธ วสีติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๕๖. ฉฏฺาปทาเน กุสฏฺกมทาสหนฺติ ปกฺขิกภตฺตอุโปสถิกภตฺตธุรภตฺตสลากภตฺตาทีสุ กุสปณฺณวเสน ทาตพฺพํ อฏฺสลากภตฺตํ อหํ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๖๑. สตฺตมาปทาเน โสภิโต นาม สมฺพุทฺโธติ อาโรหปริณาหทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณพฺยามปฺปภาทีหิ โสภมานสรีรตฺตา โสภิโต นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อตฺโถ.
๖๖. อฏฺมาปทาเน ¶ ตกฺกรายํ วสี ตทาติ ตํ ทสปฺุกิริยวตฺถุํ กโรนฺตา ชนา ปฏิวสนฺติ เอตฺถาติ ตกฺกรา, ราชธานี. ติสฺสํ ตกฺกรายํ, ตทา วสีติ อตฺโถ.
๗๒. นวมาปทาเน ¶ ปานธึ สุกตํ คยฺหาติ อุปาหนยุคํ สุนฺทรากาเรน นิปฺผาทิตํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. ทสมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อฏฺจตฺตาลีสมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๙. ปํสุกูลวคฺโค
๑-๑๐. ปํสุกูลสฺกตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
เอกูนปฺาสมวคฺเค ¶ ปมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมว.
๑๔. ทุติยาปทาเน อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธาติ อธิจฺเจน อการเณน อุปฺปตฺติกา สยมฺภูตา, อฺเหิ เทวพฺรหฺมมาราทีหิ อุปเทสทายเกหิ รหิตา สยมฺภูาเณน อุปฺปนฺนา ชาตา ปาตุภูตาติ อตฺโถ.
๑๖. โอทุมฺพริกปุปฺผํ วาติ อุทุมฺพรรุกฺเข ปุปฺผํ ทุลฺลภํ ทุลฺลภุปฺปตฺติกํ อิว. จนฺทมฺหิ สสกํ ยถาติ จนฺทมณฺฑเล สสเลขาย รูปํ ทุลฺลภํ ยถา. วายสานํ ยถา ขีรนฺติ กากานํ นิจฺจํ รตฺตินฺทิวํ ขุทฺทาปีฬิตภาเวน ขีรํ ทุลฺลภํ ยถา, เอวํ ทุลฺลภํ โลกนายกํ จตุราสงฺขฺเยยฺยํ วา อฏฺาสงฺขฺเยยฺยํ วา โสฬสาสงฺขฺเยยฺยํ วา กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธภาวโต ทุลฺลโภ โลกนายโกติ อตฺโถ.
๓๐. ตติยาปทาเน มธุํ ภิเสหิ สวตีติ โปกฺขรมธุปทุมเกสเรหิ สวติ ปคฺฆรติ. ขีรํ สปฺปึ มุฬาลิภีติ ขีรฺจ สปฺปิรสฺจ ปทุมมุฬาเลหิ สวติ ปคฺฆรติ. ตสฺมา ตทุภยํ มม สนฺตกํ พุทฺโธ ปฏิคฺคณฺหตูติ อตฺโถ.
จตุตฺถปฺจมฉฏฺาปทานานิ อุตฺตานาเนว.
๑๑๙. สตฺตมาปทาเน จตฺตาลีสทิชาปิ จาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตาติ ทิชา. กุมารวเย อุฏฺิตทนฺตานํ ปติตตฺตา ปุน อุฏฺิตทนฺตา ทิชา, เต จ ทนฺตา. พฺยากรณฺจ เหฏฺา นิทานกถายํ วุตฺตเมว.
อฏฺมาปทานํ อุตฺตานเมวาติ.
๑๗๑. นวมาปทาเน ¶ ตทาหํ มาณโว อาสินฺติ ยทา สุเมธปณฺฑิโต ทีปงฺกรภควโต สนฺติกา พฺยากรณํ ลภิ, ตทา อหํ เมโฆ นาม พฺราหฺมณมาณโว ¶ หุตฺวา สุเมธตาปเสน สห อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิโต เกนจิ ปาปสหาเยน สํสฏฺโ สํสคฺคโทเสน ปาปวิตกฺกาทิวสํ คโต มาตุฆาตกมฺมวเสน นรเก อคฺคิชาลาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา ตโต จุโต สมุทฺเท ติมิงฺคลมหามจฺโฉ หุตฺวา นิพฺพตฺโต, สมุทฺทมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ มหานาวํ คิลิตุกาโม คโต. ทิสฺวา มํ วาณิชา ภีตา ‘‘อโห โคตโม ภควา’’ติ สทฺทมกํสุ. อถ มหามจฺโฉ ปุพฺพวาสนาวเสน พุทฺธคารวํ อุปฺปาเทตฺวา ตโต จุโต สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺเน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต สทฺโธ ปสนฺโน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา สรมาโน วนฺทติ. ตทา ภควา ‘‘จิรํ ธมฺมรุจี’’ติ มํ อาห.
๑๘๔. อถ โส เถโร ‘‘สุจิรํ สตปฺุลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ คาถาหิ โถเมสิ. ภนฺเต, สตปฺุลกฺขณธร โคตม. ปติปุพฺเพน วิสุทฺธปจฺจยนฺติ ปุพฺเพ ทีปงฺกรปาทมูเล ปริปุณฺณปารมีปจฺจยสมฺภาโร สุฏฺุ จิรํ กาลํ มยา น ทิฏฺโ อสีติ อตฺโถ. อหมชฺชสุเปกฺขนนฺติ อชฺช อิมสฺมึ ทิวเส อหํ สุเปกฺขนํ สุนฺทรทสฺสนํ, สุนฺทรทิฏฺํ วา นิรุปมํ วิคฺคหํ อุปมารหิตสรีรํ โคตมํ วต เอกนฺเตน ปสฺสามิ ทกฺขามีติ อตฺโถ.
๑๘๕-๑๘๖. สุจิรํ วิหตตโม มยาติ วิเสเสน หตตโม วิทฺธํสิตโมโห ตฺวํ มยาปิ สุฏฺุ จิรํ โถมิโตติ อตฺโถ. สุจิรกฺเขน นที วิโสสิตาติ เอสา ตณฺหานที สุนฺทรรกฺเขน โคปเนน วิเสเสน โสสิตา, อภพฺพุปฺปตฺติกตา ตยาติ อตฺโถ. สุจิรํ อมลํ วิโสธิตนฺติ สุฏฺุ จิรํ ทีเฆน อทฺธุนา อมลํ นิพฺพานํ วิเสเสน โสธิตํ, สุฏฺุ กตํ อธิคตํ ตยาติ อตฺโถ. นยนํ าณมยํ มหามุเน. จิรกาลสมงฺคิโตติ มหามุเน มหาสมณ าณมยํ นยนํ ทิพฺพจกฺขุํ จิรกาลํ สมธิคโต สมฺปตฺโต ตฺวนฺติ อตฺโถ. อวินฏฺโ ปุนรนฺตรนฺติ อหํ ปุน อนฺตรํ อนฺตราภเว มชฺเฌ ปรินฏฺโ ¶ ปริหีโน อโหสินฺติ อตฺโถ. ปุนรชฺชสมาคโต ตยาติ อชฺช อิมสฺมึ กาเล ตยา สทฺธึ ปุนปิ สมาคโต เอกีภูโต สห วสามีติ อตฺโถ. น หิ นสฺสนฺติ กตานิ โคตมาติ โคตม สพฺพฺุพุทฺธ, ตยา สทฺธึ กตานิ สมาคมาทีนิ ¶ น หิ นสฺสนฺติ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา น วินา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ธมฺมรุจิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ทสมาปทานํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกูนปฺาสมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.
๕๐-๕๓. กิงฺกณิปุปฺผาทิวคฺโค
๑-๔๐. กิงฺกณิปุปฺผิยตฺเถรอปทานาทิวณฺณนา
ปฺาสมวคฺเค ¶ จ เอกปฺาสมวคฺเค จ ทฺเวปฺาสมวคฺเค จ เตปฺาสมวคฺเค จ สพฺพานิ อปทานานิ อุตฺตานาเนวาติ.
๕๔. กจฺจายนวคฺโค
๑. มหากจฺจายนตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุปฺาสมวคฺเค ¶ ปมาปทาเน ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต เอกสฺมึ วนสณฺเฑ นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กณิการปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุเน อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต กสฺสปทสพลสฺส กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ปรินิพฺพุเต ภควติ สุวณฺณเจติยกมฺมฏฺาเน สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณิฏฺกาย ปูชํ กตฺวา ‘‘อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรํ เม สุวณฺณวณฺณํ โหตู’’ติ ¶ ปตฺถนํ อกาสิ. ตโต ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อุชฺเชนิยํ รฺโ จณฺฑปชฺโชตสฺส ปุโรหิตเคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส นามคฺคหณทิวเส มาตา ‘‘มยฺหํ ¶ ปุตฺโต สุวณฺณวณฺโณ, อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กฺจนมาณโวตฺเวว นามํ อกาสิ. โส วุทฺธิมนฺวาย ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิ. โส โคตฺตวเสน กจฺจายโนติ ปฺายิตฺถ. อถ ราชา จณฺฑปชฺโชโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺเห ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ อิธาเนถา’’ติ เปเสสิ. โส อตฺตฏฺโม สตฺถุ สนฺติกํ อุปคโต ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน สตฺตหิ ชเนหิ สทฺธึ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
๑. โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ¶ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อถ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว ทฺวงฺคุลมตฺตเกสมสฺสุอิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. เอวํ เถโร สทตฺถํ นิปฺผาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ราชา ปชฺโชโต ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ อิจฺฉตี’’ติ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ตฺวํเยว, กจฺจาน, ตตฺถ คจฺฉ, ตยิ คเต ราชา ปสีทิสฺสตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ อาณาย อตฺตฏฺโม ตตฺถ คนฺตฺวา ราชานํ ปสาเทตฺวา อวนฺตีสุ สาสนํ ปติฏฺาเปตฺวา ปุน สตฺถุ สนฺติกเมว อาคโต. อตฺตโน ปุพฺพปตฺถนาวเสน กจฺจายนปฺปกรณํ มหานิรุตฺติปฺปกรณํ เนตฺติปฺปกรณนฺติ ปกรณตฺตยํ สงฺฆมชฺเฌ พฺยากาสิ. อถ สนฺตุฏฺเน ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) เอตทคฺคฏฺาเน ปิโต อคฺคผลสุเขน วิหาสีติ.
มหากจฺจายนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. วกฺกลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ทุติยาปทาเน ¶ อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต วกฺกลิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ เถโร ปุริมชินวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ¶ สทฺธาธิมุตฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากริ.
โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วกฺกลีติ นามํ กรึสุ. ตตฺถ กลีติ อปราธติลกาฬกาทิโทสสฺส อธิวจนํ. นิทฺธนฺตสุวณฺณปิณฺฑสทิสตาย อปคโต พฺยปคโต กลิ โทโส อสฺสาติ ว-การาคมํ กตฺวา วกฺกลีติ วุจฺจติ. โส วุทฺธิปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต, สตฺถารํ ทิสฺวา รูปกายสมฺปตฺติทสฺสเนน อติตฺโต สตฺถารา สทฺธึเยว วิจรติ. ‘‘อคารมชฺเฌ วสนฺโต นิจฺจกาลํ สตฺถุ ทสฺสนํ น ลภิสฺสามี’’ติ ¶ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เปตฺวา โภชนกาลํ สรีรกิจฺจกาลฺจ เสสกาเล ยตฺถ ิเตน สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํ, ตตฺถ ิโต อฺํ กิจฺจํ ปหาย ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตเยว วิหรติ. สตฺถา ตสฺส าณปริปากํ อาคเมนฺโต พหุกาลํ ตสฺมึ รูปทสฺสเนเนว วิจรนฺเต กิฺจิ อวตฺวา ปุเนกทิวสํ – ‘‘กึ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสติ. ธมฺมฺหิ, วกฺกลิ, ปสฺสนฺโต มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) อาห. สตฺถริ เอวํ วทนฺเตปิ เถโร สตฺถุ ทสฺสนํ ปหาย อฺตฺถ คนฺตุํ น สกฺโกติ. ตโต สตฺถา, ‘‘นายํ ภิกฺขุ สํเวคํ อลภิตฺวา พุชฺฌิสฺสตี’’ติ วสฺสูปนายิกทิวเส – ‘‘อเปหิ, วกฺกลี’’ติ เถรํ ปณาเมสิ. โส สตฺถารา ปณามิโต สตฺถุ สมฺมุเข าตุํ อสกฺโกนฺโต – ‘‘กึ มยฺหํ ชีวิเตน, โยหํ สตฺถารํ ทฏฺุํ น ลภามี’’ติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ปปาตฏฺานํ ¶ อภิรุหิ? สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา – ‘‘อยํ ภิกฺขุ มม สนฺติกา อสฺสาสํ อลภนฺโต มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ นาเสยฺยา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต –
‘‘ปาโมชฺชพหุโล ภิกฺขุ, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน;
อธิคจฺเฉ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุข’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๘๑) –
คาถํ วตฺวา ‘‘เอหิ, วกฺกลี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑) หตฺถํ ปสาเรสิ. เถโร ‘‘ทสพโล เม ทิฏฺโ, ‘เอหี’ติ อวฺหายนมฺปิ ลทฺธ’’นฺติ พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กุโต คจฺฉามี’’ติ อตฺตโน คมนภาวํ อชานิตฺวาว สตฺถุ สมฺมุเข ¶ อากาเส ปกฺขนฺทิตฺวา ปเมน ปาเทน ปพฺพเต ิโตเยว สตฺถารา วุตฺตคาถาโย อาวชฺเชนฺโต อากาเสเยว ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐๘) ธมฺมปทวณฺณนายฺจ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๓๘๑ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ) อาคตํ.
อิธ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ‘‘กึ เต, วกฺกลี’’ติอาทินา สตฺถารา โอวทิโต คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ, ตสฺส สทฺธาย พลวภาวโต เอว วิปสฺสนา วีถึ น โอตรติ? ภควา ตํ ตฺวา กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อทาสิ. โส ปุน วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิเยว. อถสฺส อาหารเวกลฺเลน วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ตํ วาตาพาเธน ปีฬิยมานํ ตฺวา ภควา ตตฺถ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต –
‘‘วาตโรคาภินีโต ¶ ตฺวํ, วิหรํ กานเน วเน;
ปวิทฺธโคจเร ลูเข, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. (เถรคา. ๓๕๐) –
อาห. ตํ สุตฺวา เถโร –
‘‘ปีติสุเขน วิปุเลน, ผรมาโน สมุสฺสยํ;
ลูขมฺปิ อภิสมฺโภนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘ภาเวนฺโต สติปฏฺาเน, อินฺทฺริยานิ พลานิ จ;
โพชฺฌงฺคานิ จ ภาเวนฺโต, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สหิเต ทิสฺวา, วิหริสฺสามิ กานเน.
‘‘อนุสฺสรนฺโต ¶ สมฺพุทฺธํ, อคฺคํ ทนฺตํ สมาหิตํ;
อตนฺทิโต รตฺตินฺทิวํ, วิหริสฺสามิ กานเน’’ติ. (เถรคา. ๓๕๑-๓๕๔) –
จตสฺโส คาถาโย อภาสิ. ตาสํ อตฺโถ เถรคาถาวณฺณนายํ (เถรคา. อฏฺ. ๒.๓๕๑-๓๕๔) วุตฺโตเยว. เอวํ เถโร วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๘. โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ อิโตติ กกุสนฺธาทีนํ อุปฺปนฺนภทฺทกปฺปโต เหฏฺา กปฺปสตสหสฺสมตฺถเกติ อตฺโถ.
๒๙. ปทุมาการวทโนติ สุปุปฺผิตปทุมสสฺสิรีกมุโข. ปทุมปตฺตกฺโขติ เสตปทุมปุปฺผปณฺณสทิสอกฺขีติ อตฺโถ.
๓๐. ปทุมุตฺตรคนฺโธวาติ ปทุมคนฺธมุโขติ อตฺโถ.
๓๑. อนฺธานํ ¶ นยนูปโมติ จกฺขุวิรหิตานํ สตฺตานํ นยนสทิโส, ธมฺมเทสนาย สพฺพสตฺตานํ ¶ ปฺาจกฺขาทิจกฺขุทายโกติ อตฺโถ. สนฺตเวโสติ สนฺตสภาโว สนฺตอิริยาปโถ. คุณนิธีติ คุณานํ นิธิ, สพฺพคุณคณานํ นิธานฏฺานภูโตติ อตฺโถ. กรุณามติอากโรติ สาธูนํ จิตฺตกมฺปนสงฺขาตาย กรุณาย จ อตฺถานตฺถมินนปริจฺฉินฺนมติยา จ อากโร อาธารภูโต.
๓๒. พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโตติ พฺรหฺเมหิ จ อสุเรหิ จ เทเวหิ จ อจฺจิโต ปูชิโตติ อตฺโถ.
๓๓. มธุเรน รุเตน จาติ กรวีกรุตมธุเรน สทฺเทน สกลํ ชนํ รฺชยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สนฺถวี สาวกํ สกนฺติ อตฺตโน สาวกํ มธุรธมฺมเทสนาย สนฺถวี, ถุตึ อกาสีติ อตฺโถ.
๓๔. สทฺธาธิมุตฺโตติ สทฺทหนสทฺธาย สาสเน อธิมุตฺโต ปติฏฺิโตติ อตฺโถ. มม ทสฺสนลาลโสติ มยฺหํ ทสฺสเน พฺยาวโฏ ตปฺปโร.
๓๕. ตํ ¶ านมภิโรจยินฺติ ตํ สทฺธาธิมุตฺตฏฺานนฺตรํ อภิโรจยึ, อิจฺฉึ ปตฺเถสินฺติ อตฺโถ.
๔๐. ปีตมฏฺนิวาสนนฺติ สิลิฏฺสุวณฺณวณฺณวตฺเถ นิวตฺถนฺติ อตฺโถ. เหมยฺโปจิตงฺคนฺติ สุวณฺณปามงฺคลคฺคิตคตฺตนฺติ อตฺโถ.
๔๗-๔๘. โนนีตสุขุมาลํ มนฺติ นวนีตมิว มุทุตลุณหตฺถปาทํ. ชาตปลฺลวโกมลนฺติ อโสกปลฺลวปตฺตโกมลมิว มุทุกนฺติ อตฺโถ. ปิสาจีภยตชฺชิตาติ ตทา เอวํภูตํ กุมารํ มํ อฺา ปิสาจี เอกา รกฺขสี ภเยน