📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถราปทานปาฬิ
(ปโม ภาโค)
๑. พุทฺธวคฺโค
๑. พุทฺธอปทานํ
ตถาคตํ ¶ ¶ ¶ เชตวเน วสนฺตํ, อปุจฺฉิ เวเทหมุนี นตงฺโค;
‘‘สพฺพฺุพุทฺธา กิร นาม โหนฺติ, ภวนฺติ เต เหตุภิ เกหิ วีร’’.
ตทาห สพฺพฺุวโร มเหสี, อานนฺทภทฺทํ มธุรสฺสเรน;
‘‘เย ปุพฺพพุทฺเธสุ [สพฺพพุทฺเธสุ (สฺยา.)] กตาธิการา, อลทฺธโมกฺขา ชินสาสเนสุ.
‘‘เตเนว สมฺโพธิมุเขน ธีรา, อชฺฌาสเยนาปิ มหาพเลน;
ปฺาย เตเชน สุติกฺขปฺา, สพฺพฺุภาวํ อนุปาปุณนฺติ.
‘‘อหมฺปิ ¶ ¶ ปุพฺพพุทฺเธสุ, พุทฺธตฺตมภิปตฺถยึ,
มนสาเยว หุตฺวาน, ธมฺมราชา อสงฺขิยา.
‘‘อถ ¶ ¶ พุทฺธาปทานานิ, สุณาถ สุทฺธมานสา;
ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา.
‘‘สมฺโพธึ พุทฺธเสฏฺานํ, สสงฺเฆ โลกนายเก;
ทสงฺคุลี นมสฺสิตฺวา, สิรสา อภิวาทยึ [อภิวาทเย (สฺยา.)].
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺเตสุ, รตนา วิชฺชนฺติสงฺขิยา;
อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา [ภุมฺมฏฺา (สี. สฺยา.)], มนสา สพฺพมาหรึ.
‘‘ตตฺถ รูปิยภูมิยํ, ปาสาทํ มาปยึ อหํ;
เนกภุมฺมํ รตนมยํ, อุพฺพิทฺธํ นภมุคฺคตํ.
‘‘วิจิตฺตถมฺภํ สุกตํ, สุวิภตฺตํ มหารหํ;
กนกมยสงฺฆาฏํ, โกนฺตจฺฉตฺเตหิ มณฺฑิตํ.
‘‘ปมา เวฬุริยา ภูมิ, วิมลพฺภสมา สุภา;
นฬินชลชากิณฺณา, วรกฺจนภูมิยา.
‘‘ปวาฬํสา ปวาฬวณฺณา, กาจิ โลหิตกา สุภา;
อินฺทโคปกวณฺณาภา, ภูมิ โอภาสตี ทิสา.
‘‘สุวิภตฺตา ฆรมุขา, นิยฺยูหา สีหปฺชรา;
จตุโร เวทิกา ชาลา, คนฺธาเวฬา มโนรมา.
‘‘นีลา ปีตา โลหิตกา, โอทาตา สุทฺธกาฬกา;
กูฏาคารวรูเปตา, สตฺตรตนภูสิตา.
‘‘โอโลกมยา ¶ ปทุมา, วาฬวิหงฺคโสภิตา;
นกฺขตฺตตารกากิณฺณา, จนฺทสูเรหิ [จนฺทสุริเยหิ (สี. สฺยา.)] มณฺฑิตา.
‘‘เหมชาเลน ¶ สฺฉนฺนา, โสณฺณกิงฺกิณิกายุตา;
วาตเวเคน กูชนฺติ, โสณฺณมาลา มโนรมา.
‘‘มฺเชฏฺกํ โลหิตกํ, ปีตกํ หริปิฺชรํ;
นานารงฺเคหิ สมฺปีตํ [สํจิตฺตํ (สฺยา.)], อุสฺสิตทฺธชมาลินี [มาลินึ (สี.)].
‘‘น นํ [นานา (สี. สฺยา.)] พหูเนกสตา, ผลิกา รชตามยา;
มณิมยา โลหิตงฺคา, มสารคลฺลมยา ตถา;
นานาสยนวิจิตฺตา, สณฺหกาสิกสนฺถตา.
‘‘กมฺปลา ¶ ¶ ทุกูลา จีนา, ปฏฺฏุณฺณา ปณฺฑุปาวุรา;
วิวิธตฺถรณํ สพฺพํ, มนสา ปฺเปสหํ.
‘‘ตาสุ ตาสฺเวว ภูมีสุ, รตนกูฏลงฺกตํ;
มณิเวโรจนา อุกฺกา, ธารยนฺตา สุติฏฺเร.
‘‘โสภนฺติ เอสิกา ถมฺภา, สุภา กฺจนโตรณา;
ชมฺโพนทา สารมยา, อโถ รชตมยาปิ จ.
‘‘เนกา สนฺธี สุวิภตฺตา, กวาฏคฺคฬจิตฺติตา;
อุภโต ปุณฺณฆฏาเนกา, ปทุมุปฺปลสํยุตา.
‘‘อตีเต สพฺพพุทฺเธ จ, สสงฺเฆ โลกนายเก;
ปกติวณฺณรูเปน, นิมฺมินิตฺวา สสาวเก.
‘‘เตน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, สพฺเพ พุทฺธา สสาวกา;
สพฺพโสณฺณมเย ปีเ, นิสินฺนา อริยมณฺฑลา.
‘‘เย จ เอตรหิ อตฺถิ, พุทฺธา โลเก อนุตฺตรา;
อตีเต ¶ วตฺตมานา จ, ภวนํ สพฺเพ สมาหรึ.
‘‘ปจฺเจกพุทฺเธเนกสเต, สยมฺภู อปราชิเต;
อตีเต วตฺตมาเน จ, ภวนํ สพฺเพ สมาหรึ.
‘‘กปฺปรุกฺขา พหู อตฺถิ, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา;
สพฺพํ ทุสฺสํ สมาหนฺตา, อจฺฉาเทมิ ติจีวรํ.
‘‘ขชฺชํ โภชฺชํ สายนียํ, สมฺปนฺนํ ปานโภชนํ;
มณิมเย สุเภ ปตฺเต, สํปูเรตฺวา อทาสหํ.
‘‘ทิพฺพวตฺถสมา หุตฺวา, มฏฺา [มฏฺฏา (สี.)] จีวรสํยุตา;
มธุรา สกฺขรา เจว, เตลา จ มธุผาณิตา.
‘‘ตปฺปิตา ปรมนฺเนน, สพฺเพ เต อริยมณฺฑลา;
รตนคพฺภํ ¶ ปวิสิตฺวา, เกสรีว คุหาสยา.
‘‘มหารหมฺหิ สยเน, สีหเสยฺยมกปฺปยุํ;
สมฺปชานา สมุฏฺาย, สยเน [เสยฺเย (สฺยา.)] ปลฺลงฺกมาภุชุํ.
‘‘โคจรํ ¶ สพฺพพุทฺธานํ, ฌานรติสมปฺปิตา;
อฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, อฺเ กีฬนฺติ อิทฺธิยา.
‘‘อฺเ ¶ อภิฺา อปฺเปนฺติ, อภิฺา วสิภาวิตา;
วิกุพฺพนา วิกุพฺพนฺติ, อฺเเนกสหสฺสิโย.
‘‘พุทฺธาปิ พุทฺเธ ปุจฺฉนฺติ, วิสยํ สพฺพฺุมาลยํ;
คมฺภีรํ นิปุณํ านํ, ปฺาย วินิพุชฺฌเร.
‘‘สาวกา พุทฺเธ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺธา ปุจฺฉนฺติ สาวเก;
อฺมฺฺจ ¶ ปุจฺฉิตฺวา [ปุจฺฉนฺติ (สี. สฺยา.)], อฺโฺํ พฺยากโรนฺติ เต.
‘‘พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ, สาวกา ปริจารกา;
เอวํ สกาย รติยา, ปาสาเทภิรมนฺติ เต.
‘‘ฉตฺตา ติฏฺนฺตุ รตนา, กฺจนาเวฬปนฺติกา;
มุตฺตาชาลปริกฺขิตฺตา, สพฺเพ ธาเรนฺตุ [ธาเรนฺติ (ก.)] มตฺถเก.
‘‘ภวนฺตุ เจฬวิตานา, โสณฺณตารกจิตฺติตา;
วิจิตฺตมลฺยวิตตา, สพฺเพ ธาเรนฺตุ มตฺถเก.
‘‘วิตตา มลฺยทาเมหิ, คนฺธทาเมหิ โสภิตา;
ทุสฺสทามปริกิณฺณา, รตนทามภูสิตา.
‘‘ปุปฺผาภิกิณฺณา สุจิตฺตา, สุรภิคนฺธภูสิตา;
คนฺธปฺจงฺคุลิกตา [คนฺธปฺจงฺคุลํ กตา (อฏฺ.)], เหมจฺฉทนฉาทิตา.
‘‘จตุทฺทิสา โปกฺขรฺโ, ปทุมุปฺปลสนฺถตา;
โสวณฺณรูปา ขายนฺตุ, ปทฺมํเรณุรชุคฺคตา.
‘‘ปุปฺผนฺตุ ปาทปา สพฺเพ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต;
สยฺจ ปุปฺผา มฺุจิตฺวา, คนฺตฺวา ภวนโมกิรุํ.
‘‘สิขิโน ตตฺถ นจฺจนฺตุ, ทิพฺพหํสา ปกูชเร;
กรวีกา จ คายนฺตุ, ทิชสงฺฆา สมนฺตโต.
‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ [รวนฺตุ (สี. สฺยา.)] ตา;
สพฺพา สงฺคีติ วตฺตนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต.
‘‘ยาวตา ¶ ¶ ¶ พุทฺธเขตฺตมฺหิ, จกฺกวาเฬ ตโต ปเร;
มหนฺตา โชติสมฺปนฺนา, อจฺฉินฺนา รตนามยา.
‘‘ติฏฺนฺตุ โสณฺณปลฺลงฺกา, ทีปรุกฺขา ชลนฺตุ เต;
ภวนฺตุ เอกปชฺโชตา, ทสสหสฺสิปรมฺปรา.
‘‘คณิกา ลาสิกา เจว, นจฺจนฺตุ อจฺฉราคณา;
นานารงฺคา ปทิสฺสนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต.
‘‘ทุมคฺเค ¶ ปพฺพตคฺเค วา, สิเนรุคิริมุทฺธนิ;
อุสฺสาเปมิ ธชํ สพฺพํ, วิจิตฺตํ ปฺจวณฺณิกํ.
‘‘นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, สพฺเพ เทวา อุเปนฺตุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, ปาสาทํ ปริวารยุํ.
‘‘ยํ กิฺจิ กุสลํ กมฺมํ, กตฺตพฺพํ กิริยํ มม;
กาเยน วาจา มนสา, ติทเส สุกตํ กตํ.
‘‘เย สตฺตา สฺิโน อตฺถิ, เย จ สตฺตา อสฺิโน;
กตํ ปฺุผลํ มยฺหํ, สพฺเพ ภาคี ภวนฺตุ เต.
‘‘เยสํ กตํ สุวิทิตํ, ทินฺนํ ปฺุผลํ มยา;
เย จ ตตฺถ [ตสฺมึ (สี. ก.)] น ชานนฺติ, เทวา คนฺตฺวา นิเวทยุํ.
‘‘สพฺพโลกมฺหิ [สพฺเพ โลกมฺหิ (สฺยา. ก.)] เย สตฺตา, ชีวนฺตาหารเหตุกา;
มนฺุํ โภชนํ สพฺพํ [สพฺเพ (สฺยา.)], ลภนฺตุ มม เจตสา.
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, มนสา ปสาทมาวหึ;
ปูชิตา สพฺพสมฺพุทฺธา, ปจฺเจกา ชินสาวกา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทุเว ภเว ปชานามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, มนสา ปตฺถนาผลํ.
‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;
รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปฺาย อสโม ภเว.
‘‘โภชนํ วิวิธํ เสฏฺํ, รตนฺจ อนปฺปกํ;
วิวิธานิ จ วตฺถานิ, นภา [นภสา (สฺยา.)] ขิปฺปํ อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, ทิพฺพา ภกฺขา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, รตนา สพฺเพ อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ คนฺธา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ [ยตฺถ (สฺยา.), ยฺํ (ก.)] หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, อลงฺการา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺพา กฺา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, มธุสกฺขรา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ ขชฺชา อุเปนฺติ มํ.
‘‘อธเน อทฺธิก [อทฺธิเก (สฺยา.)] ชเน, ยาจเก จ ปถาวิโน;
ททามิหํ [ททามิห (สี.) ททามิ ตํ (สฺยา.)] ทานวรํ, สมฺโพธิวรปตฺติยา.
‘‘นาเทนฺโต ปพฺพตํ เสลํ, คชฺเชนฺโต พหลํ คิรึ;
สเทวกํ หาสยนฺโต, พุทฺโธ โลเก ภวามหํ.
‘‘ทิสา ทสวิธา โลเก, ยายโต นตฺถิ อนฺตกํ;
ตสฺมิฺจ ทิสาภาคมฺหิ, พุทฺธเขตฺตา อสงฺขิยา.
‘‘ปภา ปกิตฺติตา มยฺหํ, ยมกา รํสิวาหนา;
เอตฺถนฺตเร รํสิชาลํ, อาโลโก วิปุโล ภเว.
‘‘เอตฺตเก ¶ โลกธาตุมฺหิ, สพฺเพ ปสฺสนฺตุ มํ ชนา;
สพฺเพ มํ อนุวตฺตนฺตุ, ยาว พฺรหฺมนิเวสนํ [สพฺเพว สุมนา โหนฺตุ, สพฺเพ มํ อนุวตฺตเร (สี. สฺยา.)].
‘‘วิสิฏฺมธุนาเทน, อมตเภริมาหนึ;
เอตฺถนฺตเร ชนา สพฺเพ, สุณนฺตุ มธุรํ คิรํ.
‘‘ธมฺมเมเฆน วสฺสนฺเต, สพฺเพ โหนฺตุ อนาสวา;
เยตฺถ ปจฺฉิมกา สตฺตา, โสตาปนฺนา ภวนฺตุ เต.
‘‘ทตฺวา ¶ ¶ ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต;
เนกฺขมฺมปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑิเต ¶ ปริปุจฺฉิตฺวา, กตฺวา วีริยมุตฺตมํ;
ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺานํ, สจฺจปารมิ ปูริย;
เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘ลาภาลาเภ สุเข ทุกฺเข, สมฺมาเน จาวมานเน [สมฺมาเน จ วิมานเน (ก.) สมฺมานเน วิมานเน (สฺยา.)];
สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา, วีริยํ จาปิ เขมโต;
อารทฺธวีริยา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘วิวาทํ ภยโต ทิสฺวา, อวิวาทฺจ เขมโต;
สมคฺคา สขิลา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘ปมาทํ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;
ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘สมาคตา พหู พุทฺธา, อรหนฺตา [อรหนฺโต (สฺยา.)] จ สพฺพโส;
สมฺพุทฺเธ อรหนฺเต จ, วนฺทมานา นมสฺสถ.
‘‘เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’’.
อิตฺถํ สุทํ ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ สมฺภาวยมาโน พุทฺธาปทานิยํ [พุทฺธจริยํ (สี.) พุทฺธจริตํ (สฺยา.)] นาม ธมฺมปริยายํ อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธาปทานํ สมตฺตํ.
๒. ปจฺเจกพุทฺธอปทานํ
อถ ¶ ¶ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สุณาถ –
‘‘ตถาคตํ ¶ เชตวเน วสนฺตํ, อปุจฺฉิ เวเทหมุนี นตงฺโค;
‘ปจฺเจกพุทฺธา กิร นาม โหนฺติ, ภวนฺติ เต เหตุภิ เกหิ วีร’ [ธีร (สี.) ธีรา (สฺยา.)].
‘‘ตทาห ¶ สพฺพฺุวโร มเหสี, อานนฺทภทฺทํ มธุรสฺสเรน;
‘เย ปุพฺพพุทฺเธสุ [สพฺพพุทฺเธสุ (สฺยา. ก.)] กตาธิการา, อลทฺธโมกฺขา ชินสาสเนสุ.
‘‘‘เตเนว สํเวคมุเขน ธีรา, วินาปิ พุทฺเธหิ สุติกฺขปฺา;
อารมฺมเณนาปิ ปริตฺตเกน, ปจฺเจกโพธึ อนุปาปุณนฺติ.
‘‘‘สพฺพมฺหิ โลกมฺหิ มมํ เปตฺวา, ปจฺเจกพุทฺเธหิ สโมว นตฺถิ;
เตสํ อิมํ วณฺณปเทสมตฺตํ, วกฺขามหํ สาธุ มหามุนีนํ.
‘‘‘สยเมว ¶ พุทฺธานํ มหาอิสีนํ, สาธูนิ วากฺยานิ มธูว [มธุํว (สี.)] ขุทฺทํ;
อนุตฺตรํ เภสชํ ปตฺถยนฺตา, สุณาถ สพฺเพสุ ปสนฺนจิตฺตา.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ สมาคตานํ, ปรมฺปรํ พฺยากรณานิ ยานิ;
อาทีนโว ยฺจ วิราควตฺถุํ, ยถา จ โพธึ อนุปาปุณึสุ.
‘‘‘สราควตฺถูสุ ¶ ¶ วิราคสฺี, รตฺตมฺหิ โลกมฺหิ วิรตฺตจิตฺตา;
หิตฺวา ปปฺเจ ชิตผนฺทิตานิ [วิทิย ผนฺทิตานิ (สี.) ชิตพนฺธิตานิ (ก.)], ตเถว โพธึ อนุปาปุณึสุ.
‘‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
เมตฺเตน จิตฺเตน หิตานุกมฺปี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํเส กฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อามนฺตนา ¶ โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส จ [วาเส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ ‘‘จ‘‘กาโร นตฺถิ] าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ขิฑฺฑา ¶ รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ เปมํ วิปุลฺจ โหติ;
ปิยวิปฺปโยคํ ¶ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
‘‘‘โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
‘‘‘อทฺธา ¶ ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิรึสเป (สี. สฺยา.)] จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิพฺภวิตฺวา [อภิสํภวิตฺวา (สุตฺตนิปาเต)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา.)] สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘นิลฺโลลุโป ¶ ¶ นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺข [นิมฺมกฺโข (สฺยา.)] นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโย [นิราสาโส (ก.)] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย ¶ อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สงฺโค ¶ ¶ เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ [คาโห (สี.) กณฺโฑ (สฺยา.) คาฬฺโห (ก.)] เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปหาย ¶ ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉชฺช สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน ¶ สุขฺจ ทุกฺขํ, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีโหว ¶ สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ภชนฺติ ¶ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา อสุจีมนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วิสุทฺธสีลา ¶ สุวิสุทฺธปฺา, สมาหิตา ชาคริยานุยุตฺตา;
วิปสฺสกา ธมฺมวิเสสทสฺสี, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคคเต วิชฺา.
‘‘‘สฺุปฺปณิธิฺจ ตถานิมิตฺตํ [สฺุตปฺปณีหิตฺจานิมิตฺตํ (สี.)], อาเสวยิตฺวา ชินสาสนมฺหิ;
เย สาวกตฺตํ น วชนฺติ ธีรา, ภวนฺติ ปจฺเจกชินา สยมฺภู.
‘‘‘มหนฺตธมฺมา พหุธมฺมกายา, จิตฺติสฺสรา สพฺพทุกฺโขฆติณฺณา;
อุทคฺคจิตฺตา ปรมตฺถทสฺสี, สีโหปมา ขคฺควิสาณกปฺปา.
‘‘‘สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมนา สมาธี, ปจฺจนฺตสตฺเตสุ ปติปฺปจารา [ปจฺจตฺตคมฺภีรมตปฺปจารา (สี.)];
ทีปา ปรตฺถ อิธ วิชฺชลนฺตา, ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ หิตาเม.
‘‘‘ปหีนสพฺพาวรณา ชนินฺทา, โลกปฺปทีปา ฆนกฺจนาภา;
นิสฺสํสยํ โลกสุทกฺขิเณยฺยา, ปจฺเจกพุทฺธา สตตปฺปิตาเม.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ ¶ สุภาสิตานิ, จรนฺติ โลกมฺหิ สเทวกมฺหิ;
สุตฺวา ตถา เย น กโรนฺติ พาลา, จรนฺติ ทุกฺเขสุ ปุนปฺปุนํ เต.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ ¶ สุภาสิตานิ, มธุํ ยถา ขุทฺทมวสฺสวนฺตํ;
สุตฺวา ตถา เย ปฏิปตฺติยุตฺตา, ภวนฺติ เต สจฺจทสา สปฺา’.
‘‘ปจฺเจกพุทฺเธหิ ¶ ชิเนหิ ภาสิตา, กถา [คาถา (สี. สฺยา.)] อุฬารา อภินิกฺขมิตฺวา;
ตา สกฺยสีเหน นรุตฺตเมน, ปกาสิตา ธมฺมวิชานนตฺถํ.
‘‘โลกานุกมฺปาย ¶ อิมานิ เตสํ, ปจฺเจกพุทฺธาน วิกุพฺพิตานิ;
สํเวคสงฺคมติวฑฺฒนตฺถํ, สยมฺภุสีเหน ปกาสิตานี’’ติ.
ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สมตฺตํ.
๓-๑. สาริปุตฺตตฺเถรอปทานํ
อถ เถราปทานํ สุณาถ –
‘‘หิมวนฺตสฺส ¶ ¶ อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สุสุทฺธปุฬินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘อสกฺขรา อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;
สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา [สุํสุมารา (สี. สฺยา. )] จ กจฺฉปา;
จรนฺติ นทิยา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา [วชลา (สี. สฺยา.) ชลชา (ปี.)] มฺุชโรหิตา;
วคฺคฬา [วคฺคุลา (สี.) วคฺคุฬา (สฺยา.) มคฺคุรา (เถรคาถา)] ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ [ปปตายนฺติ, โสภยนฺตา (ก.)] มมสฺสมํ.
‘‘อุโภ ¶ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;
อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ [อภิลมฺพนฺติ โสภยนฺตา (ก.)] มมสฺสมํ.
‘‘อมฺพา สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริกา (พหูสุ)];
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘จมฺปกา สฬลา นีปา [นิมฺพา (ก.)], นาคปุนฺนาคเกตกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘อติมุตฺตา ¶ อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;
องฺโกลา พิมฺพิชาลา [พิมฺพชาลา (ก.)] จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘เกตกา ¶ กนฺทลิ [กทลี (สฺยา.)] เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กณิการา ¶ กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุทฺธาลกา จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;
คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อฺเ ชายนฺติ เกสรี;
อฺเ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุลาฬิโย;
สึฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
สํคุลา มคฺคุรา [มงฺคุรา (สี. ก.)] เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘กุมฺภีลา ¶ ¶ สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;
โอคุหา [โอคาหา (สฺยา.)] อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กุกฺกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;
ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘หํสา ¶ โกฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา [ตมฺพจูฬิกา (สี.)];
ปมฺปกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘โกสิกา โปฏฺสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;
มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ปสทา จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู [วกา เภรณฺฑกา พหู (สี. สฺยา.)];
โรหิจฺจา สุกโปตา [สุตฺตโปตา (สฺยา.)] จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สีหพฺยคฺฆา ¶ จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กินฺนรา วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;
เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุกา กาสุมารโย [กาสมาริโย (สฺยา.)];
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘โกสมฺพา [โกสุมฺภา (สี. สฺยา.)] สฬลา นิมฺพา [สฬลา นีปา (สี. สฺยา.) ปนสา อมฺพา (?)], สาทุผลสมายุตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘หรีตกา ¶ อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;
ชีวกา สุตกา เจว, พหุกา มม อสฺสเม.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา.
‘‘ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา ¶ , ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;
สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทา.
‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน [วตฺตสมฺปนฺโน (สฺยา.)], ฌายี ฌานรโต สทา;
ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโส.
‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุ;
สพฺเพว พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฏุสเกฏุเภ;
ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมึ คตา.
‘‘อุปฺปาเตสุ ¶ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;
ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
อากิฺจฺํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;
อสํสฏฺา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, านจงฺกมเนน จ;
วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘รชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;
โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อิทฺธึ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;
ปถวึ [ปวึ (สี. สฺยา.)] เต ปกมฺเปนฺติ, สารมฺเภน ทุราสทา.
‘‘กีฬมานา จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ;
ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อฺเ ¶ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ [ปุพฺพวิเทหนํ (สฺยา. ก.)];
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทา.
‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;
จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;
อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนา.
‘‘อุทโกโรหณา ¶ เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;
โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปาโตว ¶ สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;
ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
‘‘เอเตสํ ปกฺกมนฺตานํ, มหาสทฺโท ปวตฺตติ;
อชินจมฺมสทฺเทน, มุทิตา โหนฺติ เทวตา.
‘‘ทิโสทิสํ ¶ ปกฺกมนฺติ, อนฺตลิกฺขจรา อิสี;
สเก พเลนุปตฺถทฺธา, เต คจฺฉนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ปถวีกมฺปกา เอเต, สพฺเพว นภจาริโน;
อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา, สาคโรว อโขภิยา.
‘‘านจงฺกมิโน เกจิ, เกจิ เนสชฺชิกา อิสี;
ปวตฺตโภชนา เกจิ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘เมตฺตาวิหาริโน เอเต, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ, น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิ.
‘‘สีหราชาวสมฺภีตา, คชราชาว ถามวา;
ทุราสทา พฺยคฺฆาริว, อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเก.
‘‘วิชฺชาธรา เทวตา จ, นาคคนฺธพฺพรกฺขสา;
กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘เต ¶ ¶ ชฏาขาริภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สทานุจฺฉวิกา [ตทานุจฺฉวิกา (สฺยา. ก.)] เอเต, อฺมฺํ สคารวา;
จตุพฺพีสสหสฺสานํ, ขิปิตสทฺโท น วิชฺชติ.
‘‘ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา, อปฺปสทฺทา สุสํวุตา;
อุปสงฺกมฺม สพฺเพว [สพฺเพ เต (สฺยา.)], สิรสา วนฺทเร มมํ.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ;
วสามิ อสฺสเม ตตฺถ, ฌายี ฌานรโต อหํ.
‘‘อิสีนํ สีลคนฺเธน, ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ;
ผลีนํ ผลคนฺเธน, คนฺธิโต โหติ อสฺสโม.
‘‘รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อรติ เม น วิชฺชติ;
สเก สิสฺเส โอวทนฺโต, ภิยฺโย หาสํ ลภามหํ.
‘‘ปุปฺผานํ ปุปฺผมานานํ, ผลานฺจ วิปจฺจตํ;
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘สมาธิมฺหา ¶ วุฏฺหิตฺวา, อาตาปี นิปโก อหํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, วนํ อชฺโฌคหึ อหํ.
‘‘อุปฺปาเต ¶ สุปิเน จาปิ, ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต;
ปวตฺตมานํ [วตฺตมานํ (ก.)] มนฺตปทํ, ธารยามิ อหํ ตทา.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา ¶ หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ, สปฺปภาสํ มโนรมํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, วิชฺชุตํ คคเณ ยถา;
สุผุลฺลํ สาลราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อยํ ¶ นาโค มหาวีโร, ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ;
อิมํ ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเร.
‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ลกฺขณํ อุปธารยึ;
พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ, หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํ.
‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม;
ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน, นิฏฺํ คจฺฉึ ตถาคเต.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา;
อถ ปุปฺเผ สมาเนตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
‘‘ปูชยิตฺวาน ตํ พุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, นมสฺสึ โลกนายกํ.
‘‘เยน าเณน สมฺพุทฺโธ, วิหรติ [วิหริตฺถ (สี.), วิหเรติ (ก.)] อนาสโว;
ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สมุทฺธรสิมํ [สมุทฺธรยิมํ (สฺยา.)] โลกํ, สยมฺภู อมิโตทย;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘‘ตุวํ ¶ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโณ [ปรายโน (สฺยา. ก.)] ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘ธาเรตุํ ¶ ปถวึ สกฺกา, เปตฺวา ตุลมณฺฑเล;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ธเรตเว.
‘‘‘อากาโส ¶ มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, ปถวี จาขิลา ชฏํ [ปถวึ จาขิลฺชเห (สฺยา.)];
พุทฺธาณํ อุปาทาย, อุปมาโต น ยุชฺชเร.
‘‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ;
อนฺโตชาลีกตา [อนฺโตชาลคตา (ปี.)] เอเต, ตว าณมฺหิ จกฺขุม.
‘‘‘เยน ¶ าเณน ปตฺโตสิ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;
เตน าเณน สพฺพฺุ, มทฺทสี ปรติตฺถิเย’.
‘‘อิมา คาถา ถวิตฺวาน, สุรุจิ นาม ตาปโส;
อชินํ ปตฺถริตฺวาน, ปถวิยํ นิสีทิ โส.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อจฺจุคโต ตาวเทว, คิริราชา ปวุจฺจติ.
‘‘ตาว อจฺจุคฺคโต เนรุ, อายโต วิตฺถโต จ โส;
จุณฺณิโต อณุเภเทน, โกฏิสตสหสฺสโส [สหสฺสิโย (สฺยา. ก.)].
‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ปริกฺขยมคจฺฉถ;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาลีกตา สิยุํ.
‘‘ตเถว หิ มหาวีร, เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา;
ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา [ปกฺขนฺตา (สี. สฺยา.)], ปรามาเสน โมหิตา.
‘‘ตว สุทฺเธน าเณน, อนาวรณทสฺสินา;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, าณํ เต นาติวตฺตเร.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อโนมทสฺสี มหายโส;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, ทิสํ โอโลกยี ชิโน.
‘‘อโนมทสฺสิมุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ปริวุโต สตสหสฺเสหิ, สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิ.
‘‘ขีณาสเวหิ ¶ สุทฺเธหิ, ฉฬภิฺเหิ ฌายิภิ;
จิตฺตมฺาย พุทฺธสฺส, อุเปสิ โลกนายกํ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิตา ตตฺถ, ปทกฺขิณมกํสุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, โอตรุํ [โอรุหุํ (สฺยา.)] พุทฺธสนฺติเก.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสิทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘วรุโณ ¶ นามุปฏฺาโก, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิ โลกนายกํ.
‘‘‘โก ¶ ¶ นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
น หิ พุทฺธา อเหตูหิ, สิตํ ปาตุกโรนฺติ เต’.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ, าณฺจาปิ อนุตฺถวิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, เทวกายา มหิทฺธิกา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
อุปฏฺิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ¶ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ [อสงฺขยํ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ].
‘‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต [ปจฺฉิมภเว สมฺปตฺเต (สี.)], มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
พฺราหฺมณี สาริยา นาม, ธารยิสฺสติ กุจฺฉินา.
‘‘‘มาตุยา ¶ นามโคตฺเตน, ปฺายิสฺสติยํ นโร;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
คเวสนฺโต สนฺติปทํ, จริสฺสติ มหึ อิมํ.
‘‘‘อปฺปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘‘อยํ ¶ ภาคีรถี [ภาคีรสี (สฺยา. ก.)] คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
มหาสมุทฺทมปฺเปติ, ตปฺปยนฺตี มโหทธึ [มโหทธี (?) คงฺคาทิมหานทิโยติ อตฺโถ].
‘‘‘ตเถวายํ สาริปุตฺโต, สเก ตีสุ วิสารโท;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, ตปฺปยิสฺสติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี. สฺยา.)].
‘‘‘หิมวนฺตมุปาทาย, สาครฺจ มโหทธึ;
เอตฺถนฺตเร ยํ ปุลินํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน, สงฺขาตุํ คณนา ยถา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ขีเย คงฺคาย วาลุกา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, คณนาโต อสงฺขิยา;
ตเถว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต น เหสฺสติ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา, วสฺเสนฺโต ธมฺมวุฏฺิโย.
‘‘‘สพฺพเมตํ ¶ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ’.
‘‘อโห ¶ เม สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
ยสฺสาหํ การํ [ยสฺสาธิการํ (สฺยา.)] กตฺวาน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ อหํ.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อจลํ ปทํ;
วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ, เอสาหํ สํสรึ ภเว.
‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต โปโส, ปริเยเสยฺย โอสธํ;
วิจิเนยฺย วนํ [ธนํ (สฺยา. ก.)] สพฺพํ, พฺยาธิโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ;
อพฺโพกิณฺณํ [อพฺโพจฺฉินฺนํ (อฏฺ.)] ปฺจสตํ, ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
‘‘ชฏาภาเรน ¶ ภริโต, อชินุตฺตรนิวาสโน;
อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกํ อคจฺฉิหํ.
‘‘นตฺถิ ¶ พาหิรเก สุทฺธิ, เปตฺวา ชินสาสนํ;
เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา, สุชฺฌนฺติ ชินสาสเน.
‘‘อตฺตการมยํ [อตฺถการมยํ (ก.)] เอตํ, นยิทํ อิติหีติหํ;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ [กุติตฺถํ (สี. สฺยา.)] สฺจรึ อหํ.
‘‘ยถา สารตฺถิโก โปโส, กทลึ เฉตฺวาน ผาลเย;
น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย, สาเรน ริตฺตโก หิ โส.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
อสงฺขเตน ริตฺตาเส, สาเรน กทลี ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
ปมภาณวารํ.
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
พฺราหฺมโณ สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา. ปี.)] นาม, ตสฺส มูเล วสามหํ.
‘‘สาวโก ¶ เต มหาวีร, อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, ปิณฺฑาย จรตี ตทา.
‘‘ตมทฺทสาสึ ¶ สปฺปฺํ, มุนึ โมเน สมาหิตํ;
สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ, สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถา.
‘‘ทิสฺวา ¶ เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ, สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ;
อุสภํ ปวรํ วีรํ, อรหายํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปาสาทิโก อิริยติ, อภิรูโป สุสํวุโต;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, อมตทสฺสี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ, ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺมานสํ;
โส เม ปุฏฺโ กเถสฺสติ, ปฏิปุจฺฉามหํ ตทา.
‘‘ปิณฺฑปาตํ [ปิณฺฑจารํ (สฺยา.)] จรนฺตสฺส, ปจฺฉโต อคมาสหํ;
โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต, ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํ.
‘‘วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ, อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ;
‘กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร, กสฺส สิสฺโสสิ มาริส’.
‘‘โส เม ปุฏฺโ วิยากาสิ, อสมฺภีโตว เกสรี;
‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโส’.
‘‘‘กีทิสํ ¶ เต มหาวีร, อนุชาต มหายส;
พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ, สาธุ เม กถยสฺสุ โภ’.
‘‘โส เม ปุฏฺโ กถี สพฺพํ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
‘‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํ วาที มหาสมโณ’.
‘‘โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปฺเห, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
วิรโช วิมโล อาสึ, สุตฺวาน ชินสาสนํ.
‘‘สุตฺวาน ¶ มุนิโน วากฺยํ, ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ;
ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม, อิมํ คาถมภาสหํ.
‘‘‘เอเสว ¶ ธมฺโม ยทิ ตาวเทว, ปจฺจพฺยถปทมโสกํ;
อทิฏฺํ อพฺภตีตํ, พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ’.
‘‘สฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํ.
‘‘โตสิโตหํ ¶ อสฺสชินา, ปตฺวาน อจลํ ปทํ;
สหายกํ คเวสนฺโต, อสฺสมํ อคมาสหํ.
‘‘ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
อิริยาปถสมฺปนฺโน [อิริยาปถํ มมํ ทิสฺวา (ก.)], อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ, มุนิภาโวว ทิสฺสติ;
อมตาธิคโต กจฺจิ, นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํ.
‘‘‘สุภานุรูโป อายาสิ, อาเนฺชการิโต วิย;
ทนฺโตว ทนฺตทมโถ [ทนฺโตวุตฺตมทมโถ (สี.) ทนฺโตว ทนฺต ทมเถ (สฺยา.)], อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณ.
‘‘‘อมตํ มยาธิคตํ, โสกสลฺลาปนูทนํ;
ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ [อธิคจฺฉาหิ (สี.), อธิคจฺเฉหิ (สฺยา.), อธิคโตสิ (?)], คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํ’.
‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา, อุปคมฺม [อุปาคมิ (สี.), อุปาคมฺม (สฺยา.)] ตวนฺติกํ.
‘‘อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก;
ตว สาสนมาคมฺม, วิหราม อนาสวา.
‘‘โกลิโต ¶ อิทฺธิยา เสฏฺโ, อหํ ปฺาย ปารโค;
อุโภว เอกโต หุตฺวา, สาสนํ โสภยามเส.
‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป ¶ , กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, สงฺกปฺโป ปูริโต มม.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, สมเยสามิ ปุปฺผิตุํ.
‘‘วิมุตฺติปุปฺผํ ¶ เอสนฺโต, ภวสํสารโมจนํ;
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน, โตเสมิ สพฺพปาณินํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวาน มหามุนึ;
ปฺาย สทิโส นตฺถิ, ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุม.
‘‘สุวินีตา จ เต สิสฺสา, ปริสา จ สุสิกฺขิตา;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อารฺิกา ธุตรตา, ฌายิโน ลูขจีวรา;
วิเวกาภิรตา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ปฏิปนฺนา ¶ ผลฏฺา จ, เสขา ผลสมงฺคิโน;
อาสีสกา [อาสึสกา (สี. สฺยา.)] อุตฺตมตฺถํ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘โสตาปนฺนา จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;
อนาคามี จ อรหา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘สติปฏฺานกุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนารตา;
สาวกา เต พหู สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา;
ปฺาย ปารมึ ปตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เอทิสา เต มหาวีร, ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา;
ทุราสทา อุคฺคเตชา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สฺเตหิ ตปสฺสิภิ;
มิคราชาวสมฺภีโต, อุฬุราชาว โสภสิ.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, รุหนฺติ ธรณีรุหา;
เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺติ, ผลฺจ ทสฺสยนฺติ เต.
‘‘ปถวีสทิโส ¶ ¶ ตฺวํสิ, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, ลภนฺติ อมตํ ผลํ.
‘‘สินฺธุ สรสฺสตี เจว, นทิโย จนฺทภาคิกา;
คงฺคา จ ยมุนา เจว, สรภู จ อโถ มหี.
‘‘เอตาสํ ¶ สนฺทมานานํ, สาคโร สมฺปฏิจฺฉติ;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, สาคโรเตว ายติ.
‘‘ตเถวิเม ¶ จตุพฺพณฺณา, ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, พุทฺธปุตฺตาติ ายเร.
‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;
สพฺเพ ตารคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปริวุโต เทวมานุเส;
เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ชลสิ สพฺพทา ตุวํ.
‘‘คมฺภีเร อุฏฺิตา อูมี, น เวลมติวตฺตเร;
สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ [สพฺพาว เวลํ ผุสนฺติ (สี.), สพฺพา เวลํ ปผุสฺสนฺติ (สฺยา.)], สฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตา.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
ธมฺมํ วาทิตุกามา เต, นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนึ.
‘‘สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ, ปฏิวาเทหิ จกฺขุม;
ตวนฺติกํ อุปาคนฺตฺวา, สฺจุณฺณาว ภวนฺติ เต.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตา, กุมุทา มนฺทาลกา พหู;
อุปลิมฺปนฺติ [อุปลิปฺปนฺติ (?)] โตเยน, กทฺทมกลเลน จ.
‘‘ตเถว พหุกา สตฺตา, โลเก ชาตา วิรูหเร;
อฏฺฏิตา ราคโทเสน, กทฺทเม กุมุทํ ยถา.
‘‘ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ, ชลมชฺเฌ วิรูหติ;
น โส ลิมฺปติ โตเยน, ปริสุทฺโธ หิ เกสรี.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ มหาวีร, โลเก ชาโต มหามุนิ;
โนปลิมฺปสิ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา;
นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ, สมโย ปุปฺผนาย โส.
‘‘ตเถว ¶ ¶ ¶ ตฺวํ มหาวีร, ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา;
สาสนํ นาติวตฺตนฺติ, ปทุมํ วาริชํ ยถา.
‘‘สุปุปฺผิโต สาลราชา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ;
อฺสาเลหิ ปริวุโต, สาลราชาว โสภติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, สาลราชาว โสภสิ.
‘‘ยถาปิ เสโล หิมวา, โอสโธ สพฺพปาณินํ;
นาคานํ อสุรานฺจ, เทวตานฺจ อาลโย.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โอสโธ วิย ปาณินํ;
เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา.
‘‘อนุสิฏฺา มหาวีร, ตยา การุณิเกน เต;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, วสนฺติ ตว สาสเน.
‘‘มิคราชา ยถา สีโห, อภินิกฺขมฺม อาสยา;
จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา [วิโลเกตฺวา (สี. สฺยา.), นุโลเกตฺวา (ก.)],
ติกฺขตฺตุํ อภินาทติ.
‘‘สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ, มิคราชสฺส คชฺชโต;
ตถา หิ ชาติมา เอโส, ปสู ตาเสติ สพฺพทา.
‘‘คชฺชโต ¶ เต มหาวีร, วสุธา สมฺปกมฺปติ;
โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ, ตสนฺติ มารกายิกา.
‘‘ตสนฺติ ติตฺถิยา สพฺเพ, นทโต เต มหามุนิ;
กากา เสนาว วิพฺภนฺตา, มิครฺา ยถา มิคา.
‘‘เย เกจิ คณิโน โลเก, สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร;
ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ, เทเสนฺติ ปริสาย เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ;
สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา, เกวลํ โพธิปกฺขิยํ.
‘‘อาสยานุสยํ ตฺวา, อินฺทฺริยานํ พลาพลํ;
ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน, มหาเมโฆว คชฺชสิ.
‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา ¶ , นิสินฺนา ปริสา ภเว;
นานาทิฏฺี วิจินนฺตา [วิจินฺเตนฺติ (สฺยา.), วิจินนฺตํ (ก.)], วิมติจฺเฉทนาย ตํ.
‘‘สพฺเพสํ ¶ จิตฺตมฺาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;
เอกํ ปฺหํ กเถนฺโตว, วิมตึ ฉินฺทสิ [ฉินฺทิ (สฺยา. ก.)] ปาณินํ.
‘‘อุปติสฺสสทิเสเหว, วสุธา ปูริตา ภเว;
สพฺเพว เต ปฺชลิกา, กิตฺตยุํ โลกนายกํ.
‘‘กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา, นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ;
ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ [น กปฺเปยฺยุํ (สฺยา.), น ปปฺเปยฺยุํ (ก.)], อปฺปเมยฺโย ตถาคโต.
‘‘ยถาสเกน ¶ ถาเมน, กิตฺติโต หิ มยา ชิโน;
กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา, เอวเมว ปกิตฺตยุํ.
‘‘สเจ ¶ หิ โกจิ เทโว วา, มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต;
ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย, วิฆาตํว ลเภยฺย โส.
‘‘สาสเน เต ปติฏฺาย, สกฺยปุตฺต มหายส;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ, วตฺเตมิ ชินสาสนํ;
ธมฺมเสนาปติ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุขิตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม [ฌาปยึ มม (สฺยา.), ฌาปยึ อหํ (ก.)].
‘‘โย โกจิ มนุโช ภารํ, ธาเรยฺย มตฺถเก สทา;
ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส, ภาเรหิ ภริโต ตถา.
‘‘ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ, ภเวสุ สํสรึ อหํ;
ภริโต ภวภาเรน, คิรึ อุจฺจาริโต ยถา.
‘‘โอโรปิโต จ เม ภาโร, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;
กรณียํ กตํ สพฺพํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา สกฺยปุงฺควํ;
อหํ อคฺโคมฺหิ ปฺาย, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาธิมฺหิ ¶ สุกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สหสฺสํ อภินิมฺมิเน.
‘‘อนุปุพฺพวิหารสฺส ¶ , วสีภูโต มหามุนิ;
กเถสิ สาสนํ มยฺหํ, นิโรโธ สยนํ มม.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ ¶ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต, โพชฺฌงฺคภาวนารโต.
‘‘สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว กตํ มยา;
โลกนาถํ เปตฺวาน, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาปตฺตีนํ กุสโล [สมาปตฺตินยกุสโล (สี.)], ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี;
โพชฺฌงฺคภาวนารโต, สาวกคุณปารมิคโตสฺมิ.
‘‘สาวกคุเณนปิ ¶ ผุสฺเสน [สาวกคุณผุสฺเสน (สฺยา.)], พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา [ปุริสุตฺตมคารวา (สฺยา.), ปุริสุตฺตมภารวา (ก.)];
ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ [สทฺธาย สงฺคหิตํ (สี.), สทฺทาสงฺคหิตํ (สฺยา.)] จิตฺตํ, สทา สพฺรหฺมจารีสุ.
‘‘อุทฺธตวิโสว สปฺโป, ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ;
นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว [ทพฺโพว (ก.)], อุเปมิ ครุคารเวน คณํ.
‘‘ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ปฺา เม วสุมตีปิ [วสุมตี (สี. ก.) วสุปตีนํ (สฺยา.)] น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส [อโนมทสฺสิ (?)] ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตมหํ สมฺมา, าณถวนายิทํ ผลํ.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร [อนาจาโร (สพฺพตฺถ) เถรคา. ๙๘๗ ปสฺสิตพฺพา], สเมโต อหุ กตฺถจิ.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถานุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺา, ฌายี ฌานรตา สทา.
‘‘ยมหํ ¶ ¶ ¶ ปมํ ทิสฺวา, วิรโช วิมโล อหุํ;
โส เม อาจริโย ธีโร, อสฺสชิ นาม สาวโก.
‘‘ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช, ธมฺมเสนาปตี อหุํ;
สพฺพตฺถ ปารมึ ปตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โย เม อาจริโย อาสิ, อสฺสชิ นาม สาวโก;
ยสฺสํ ทิสายํ วสติ, อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํ.
‘‘มม กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
[อิมา ทฺเว คาถาโย สฺยามโปตฺถเก น สนฺติ]
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา.
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ [อิมา ทฺเว คาถาโร สฺยามโปตฺถเก น สนฺติ].
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส [จตสฺโส จ (สี.)], วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สาริปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๓-๒. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํ.
‘‘สงฺคณิยํ ¶ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทา.
‘‘วชฺชมาเนสุ ¶ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ [ตุริเยสุ, เทวา ตุริยานิ (สี. สฺยา.)] วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถ.
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมึ;
อาสนํ ปฺเปตฺวาน, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิ.
‘‘อุปวิฏฺํ ¶ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสึ [สนฺตปฺเปสึ (สฺยา.), ตปฺเปมิ (ก.)], อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส [ยํ โส (ก.)] สงฺฆํ อปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน [นาเมน (สี.)], สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘นิรยา ¶ โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓-๓. มหากสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา ชนตา, อาโมทิตปโมทิตา;
เตสุ สํเวคชาเตสุ, ปีติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘าติมิตฺเต สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ;
ปรินิพฺพุโต มหาวีโร, หนฺท ปูชํ กโรมเส.
‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชนึสุ เม;
พุทฺธสฺมึ โลกนาถมฺหิ, กาหาม ปฺุสฺจยํ.
‘‘อคฺฆิยํ ¶ สุกตํ กตฺวา, สตหตฺถสมุคฺคตํ;
ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ, วิมานํ นภมุคฺคตํ.
‘‘กตฺวาน หมฺมิยํ ตตฺถ, ตาลปนฺตีหิ จิตฺติตํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, เจติยํ ปูชยุตฺตมํ.
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธว ¶ ชลิโต, กึสุโก อิว [สาลราชาว (สี.)] ผุลฺลิโต;
อินฺทลฏฺีว อากาเส, โอภาเสติ จตุทฺทิสา.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กตฺวาน กุสลํ พหุํ;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ติทสํ อุปปชฺชหํ.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ ¶ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ.
‘‘กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ;
ชลนฺติ สกเตเชน, ทิสา สพฺพา ปภาสยํ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ นิยฺยูหา, โลหิตงฺคมยา ตทา;
เตปิ โชตนฺติ อาภาย, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ปฺุกมฺมาภินิพฺพตฺตา, กูฏาคารา สุนิมฺมิตา;
มณิมยาปิ โชตนฺติ, ทิสา ทส [ทิโสทิสํ (สฺยา.)] สมนฺตโต.
‘‘เตสํ อุชฺโชตมานานํ, โอภาโส วิปุโล อหุ;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ปถวึ อาวสึ อหํ.
‘‘ตเถว ภทฺทเก กปฺเป, ตึสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;
สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;
ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ.
‘‘อายามโต ¶ ¶ จตุพฺพีสํ, วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส;
รมฺมณํ [รมฺมกํ (สี. สฺยา.)] นาม นครํ, ทฬฺหปาการโตรณํ.
‘‘อายามโต ปฺจสตํ, วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ;
อากิณฺณํ ชนกาเยหิ, ติทสานํ ปุรํ วิย.
‘‘ยถา สูจิฆเร สูจี, ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสติ;
อฺมฺํ ปฆฏฺเฏนฺติ, อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํ [ตํ ตทา (สี.), สตตา (สฺยา.), สงฺกรํ (?)].
‘‘เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ, หตฺถิสฺสรถสํกุลํ;
มนุสฺเสหิ สทากิณฺณํ, รมฺมณํ นครุตฺตมํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปุน เทวตฺตนํ คโต [ปุนปิ เทวตงฺคโต (ก.)].
ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ, อโหสิ กุลสมฺปทา.
‘‘พฺราหฺมฺกุลสมฺภูโต ¶ , มหารตนสฺจโย;
อสีติโกฏิโย หิตฺวา, หิรฺสฺสาปิ ปพฺพชึ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหากสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหากสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๓-๔. อนุรุทฺธตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมธํ ¶ ภควนฺตาหํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
วูปกฏฺํ วิหรนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สุเมธํ โลกนายกํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺมยาจหํ.
‘‘อนุกมฺป ¶ มหาวีร, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปทีปํ เต ปทสฺสามิ, รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต.
‘‘อธิวาเสสิ โส ธีโร, สยมฺภู วทตํ วโร;
ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา, ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา.
‘‘สหสฺสวฏฺฏึ ¶ ปาทาสึ, พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน;
สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน, ทีปา วูปสมึสุ เม.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, วิมานมุปปชฺชหํ.
‘‘อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ, พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ;
สมนฺตโต ปชฺชลติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตา ¶ โยชนสตํ, วิโรเจสิมหํ ตทา;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปานิ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
น มํ เกจีติมฺนฺติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ทิวา รตฺติฺจ ปสฺสามิ, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สหสฺสโลกํ าเณน, ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน;
ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ตึสกปฺปสหสฺสิโต;
ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อนุรุทฺธตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๓-๕. ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ปุรกฺขโตมฺหิ สิสฺเสหิ, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, สงฺขิตฺเตน มหามุนิ.
‘‘ตาหํ ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สตฺถุโน;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ปกฺกมึ [ปกฺกามึ (สี. สฺยา.)] ทกฺขิณามุโข.
‘‘สงฺขิตฺเตน ¶ สุณิตฺวาน, วิตฺถาเรน อภาสยึ [อเทสยึ (สี. สฺยา.)];
สพฺเพ สิสฺสา อตฺตมนา, สุตฺวาน มม ภาสโต;
สกํ ทิฏฺึ วิโนเทตฺวา, พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาทยุํ.
‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสมิ, วิตฺถาเรน ตเถวหํ [เทเสสึ วิตฺถาเรนปิ ภาสยึ (ก.)];
อภิธมฺมนยฺูหํ ¶ , กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา;
สพฺเพสํ วิฺาเปตฺวาน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อิโต ปฺจสเต กปฺเป, จตุโร สุปฺปกาสกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๓-๖. อุปาลิตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร หํสวติยา, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;
อสีติโกฏินิจโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมึ คโต.
‘‘ปริพฺพาชา ¶ เอกสิขา [เอกภิกฺขา (ก.)], โคตมา
พุทฺธสาวกา [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ].
จรกา ตาปสา เจว, จรนฺติ มหิยา ตทา.
‘‘เตปิ มํ ปริวาเรนฺติ, พฺราหฺมโณ วิสฺสุโต อิติ;
พหุชฺชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิฺจนํ.
‘‘ปูชารหํ ¶ น ปสฺสามิ, มานตฺถทฺโธ อหํ ตทา;
พุทฺโธติ วจนํ นตฺถิ, ตาว นุปฺปชฺชเต ชิโน.
‘‘อจฺจเยน ¶ อโหรตฺตํ, ปทุมุตฺตรนามโก [นายโก (สี. สฺยา.)];
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘วิตฺถาริเก พาหุชฺเ, ปุถุภูเต จ สาสเน;
อุปาคมิ ตทา พุทฺโธ, นครํ หํสสวฺหยํ.
‘‘ปิตุ อตฺถาย ¶ โส พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
เตน กาเลน ปริสา, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สมฺมโต มนุชานํ โส, สุนนฺโท นาม ตาปโส;
ยาวตา พุทฺธปริสา, ปุปฺเผหจฺฉาทยี ตทา.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺเต, เสฏฺเ จ [เหฏฺา จ (ก.)] ปุปฺผมณฺฑเป;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, วสฺเสตฺวา ธมฺมวุฏฺิโย;
อฏฺเม ทิวเส ปตฺเต, สุนนฺทํ กิตฺตยี ชิโน.
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, สํสรนฺโต อยํ ภเว;
สพฺเพสํ ปวโร หุตฺวา, ภเวสุ สํสริสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
มนฺตาณิปุตฺโต ปุณฺโณติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เอวํ กิตฺตยิ สมฺพุทฺโธ, สุนนฺทํ ตาปสํ ตทา;
หาสยนฺโต ชนํ สพฺพํ, ทสฺสยนฺโต สกํ พลํ.
‘‘กตฺชลี นมสฺสนฺติ, สุนนฺทํ ตาปสํ ชนา;
พุทฺเธ การํ กริตฺวาน, โสเธสิ คติมตฺตโน.
‘‘ตตฺถ เม อหุ สงฺกปฺโป, สุตฺวาน มุนิโน วจํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, ยถา ปสฺสามิ โคตมํ.
‘‘เอวาหํ ¶ จินฺตยิตฺวาน, กิริยํ จินฺตยึ มม;
กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามิ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อยฺจ ปาิโก ภิกฺขุ, สพฺพปาิสฺส สาสเน;
วินเย อคฺคนิกฺขิตฺโต, ตํ านํ ปตฺถเย อหํ.
‘‘อิทํ ¶ เม อมิตํ โภคํ, อกฺโขภํ สาครูปมํ;
เตน โภเคน พุทฺธสฺส, อารามํ มาปเย อหํ.
‘‘โสภนํ นาม อารามํ, นครสฺส ปุรตฺถโต;
กิณิตฺวา [กีตฺวา (สี.), กิตฺวา (ก.)] สตสหสฺเสน, สงฺฆารามํ อมาปยึ.
‘‘กูฏาคาเร ¶ จ ปาสาเท, มณฺฑเป หมฺมิเย คุหา;
จงฺกเม สุกเต กตฺวา, สงฺฆารามํ อมาปยึ.
‘‘ชนฺตาฆรํ ¶ อคฺคิสาลํ, อโถ อุทกมาฬกํ;
นฺหานฆรํ มาปยิตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘อาสนฺทิโย ปีเก จ, ปริโภเค จ ภาชเน;
อารามิกฺจ เภสชฺชํ, สพฺพเมตํ อทาสหํ.
‘‘อารกฺขํ ปฏฺเปตฺวาน, ปาการํ การยึ ทฬฺหํ;
มา นํ โกจิ วิเหเสิ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘สตสหสฺเสนาวาสํ [อาวาสํ สตสหสฺเสน (สี.), อาวาเส สตสหสฺเส (สฺยา.)], สงฺฆาราเม อมาปยึ;
เวปุลฺลํ ตํ มาปยิตฺวา [เวปุลฺลตํ ปาปยิตฺวา (สี.)], สมฺพุทฺธํ อุปนามยึ.
‘‘นิฏฺาปิโต มยาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ;
นิยฺยาเทสฺสามิ ตํ วีร [เต วีร (สี.), ตํ ธีร (สฺยา.)], อธิวาเสหิ จกฺขุม.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อธิวาเสสิ นายโก.
‘‘อธิวาสนมฺาย, สพฺพฺุสฺส มเหสิโน;
โภชนํ ปฏิยาเทตฺวา, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘อาโรจิตมฺหิ กาลมฺหิ, ปทุมุตฺตรนายโก;
ขีณาสวสหสฺเสหิ, อารามํ เม อุปาคมิ.
‘‘นิสินฺนํ ¶ กาลมฺาย, อนฺนปาเนน ตปฺปยึ;
ภุตฺตาวึ กาลมฺาย, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘กีโต สตสหสฺเสน, ตตฺตเกเนว การิโต;
โสภโน นาม อาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ.
‘‘อิมินารามทาเนน ¶ , เจตนาปณิธีหิ จ;
ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, ลภามิ มม ปตฺถิตํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สมฺพุทฺโธ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘โย โส พุทฺธสฺส ปาทาสิ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิ ตูรสหสฺสานิ [ตุริยสหสฺสานิ (สี. สฺยา.)], เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘เทวราเชน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ปฏิลภิสฺสติ;
อนูนโภโค หุตฺวาน, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
อุปาลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วินเย ปารมึ ปตฺวา, านาาเน จ โกวิโท;
ชินสาสนํ ธาเรนฺโต, วิหริสฺสตินาสโว.
‘‘สพฺพเมตํ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘ยถา ¶ สูลาวุโต โปโส, ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต;
สูเล สาตํ อวินฺทนฺโต, ปริมุตฺตึว อิจฺฉติ.
‘‘ตเถวาหํ ¶ มหาวีร, ภวทณฺเฑน ตชฺชิโต;
กมฺมสูลาวุโต สนฺโต, ปิปาสาเวทนฏฺฏิโต.
‘‘ภเว สาตํ น วินฺทามิ, ฑยฺหนฺโต ตีหิ อคฺคิภิ;
ปริมุตฺตึ คเวสามิ, ยถาปิ ราชทณฺฑิโต.
‘‘ยถา ¶ วิสาโท ปุริโส, วิเสน ปริปีฬิโต;
อคทํ โส คเวเสยฺย, วิสฆาตายุปาลนํ [วิสฆาตายุปายนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, อคทํ วิสฆาตกํ;
ตํ ปิวิตฺวา สุขี อสฺส, วิสมฺหา ปริมุตฺติยา.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถา วิสหโต นโร;
สมฺปีฬิโต อวิชฺชาย, สทฺธมฺมาคทเมสหํ.
‘‘ธมฺมาคทํ คเวสนฺโต, อทฺทกฺขึ สกฺยสาสนํ;
อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตํ, สพฺพสลฺลวิโนทนํ.
‘‘ธมฺโมสธํ ปิวิตฺวาน, วิสํ สพฺพํ สมูหนึ;
อชรามรํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยึ อหํ.
‘‘ยถา ภูตฏฺฏิโต โปโส, ภูตคฺคาเหน ปีฬิโต;
ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺย, ภูตสฺมา ปริมุตฺติยา.
‘‘คเวสมาโน ¶ ปสฺเสยฺย, ภูตวิชฺชาสุ โกวิทํ;
ตสฺส โส วิหเน ภูตํ, สมูลฺจ วินาสเย.
‘‘ตเถวาหํ ¶ มหาวีร, ตมคฺคาเหน ปีฬิโต;
าณาโลกํ คเวสามิ, ตมโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อถทฺทสํ สกฺยมุนึ, กิเลสตมโสธนํ;
โส เม ตมํ วิโนเทสิ, ภูตเวชฺโชว ภูตกํ.
‘‘สํสารโสตํ สฺฉินฺทึ, ตณฺหาโสตํ นิวารยึ;
ภวํ อุคฺฆาฏยึ สพฺพํ, ภูตเวชฺโชว มูลโต.
‘‘ครุโฬ ยถา โอปตติ, ปนฺนคํ ภกฺขมตฺตโน;
สมนฺตา โยชนสตํ, วิกฺโขเภติ มหาสรํ.
‘‘ปนฺนคํ ¶ โส คเหตฺวาน, อโธสีสํ วิเหยํ;
อาทาย โส ปกฺกมติ, เยนกามํ วิหงฺคโม.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถาปิ ครุโฬ พลี;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, โทเส วิกฺขาลยึ อหํ.
‘‘ทิฏฺโ อหํ ธมฺมวรํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
อาทาย วิหราเมตํ, ครุโฬ ปนฺนคํ ยถา.
‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํ.
‘‘ตํ ¶ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาวทูรผเล สติ;
เทวานํ สา ปิยา เอวํ, อาสาวตี ลตุตฺตมา.
‘‘สตสหสฺสุปาทาย, ตาหํ ปริจเร มุนิ;
สายํ ปาตํ นมสฺสามิ, เทวา อาสาวตึ ยถา.
‘‘อวฺฌา ปาริจริยา, อโมฆา จ นมสฺสนา;
ทูราคตมฺปิ มํ สนฺตํ, ขโณยํ น วิราธยิ.
‘‘ปฏิสนฺธึ น ปสฺสามิ, วิจินนฺโต ภเว อหํ;
นิรูปธิ วิปฺปมุตฺโต [วิปฺปยุตฺโต (ก.)], อุปสนฺโต จรามหํ.
‘‘ยถาปิ ¶ ปทุมํ นาม, สูริยรํเสน ปุปฺผติ;
ตเถวาหํ มหาวีร, พุทฺธรํเสน ปุปฺผิโต.
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม [ปุมา (สี. สฺยา.)] สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา สทา.
‘‘จิรมฺปิ คพฺภํ ธาเรนฺติ, ยาว เมโฆ น คชฺชติ;
ภารโต ปริมุจฺจนฺติ, ยทา เมโฆ ปวสฺสติ.
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , ธมฺมเมเฆน คชฺชโต;
สทฺเทน ธมฺมเมฆสฺส, ธมฺมคพฺภํ อคณฺหหํ.
สตสหสฺสุปาทาย, ปฺุคพฺภํ ธเรมหํ;
นปฺปมุจฺจามิ ภารโต, ธมฺมเมโฆ น คชฺชติ.
‘‘ยทา ตุวํ สกฺยมุนิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
คชฺชสิ ธมฺมเมเฆน, ภารโต ปริมุจฺจหํ.
‘‘สฺุตํ ¶ อนิมิตฺตฺจ, ตถาปฺปณิหิตมฺปิ จ;
จตุโร จ ผเล สพฺเพ, ธมฺเมวํ วิชนยึ [วิชฏยึ (ก.) พลากานํ วิชายนูปมาย สํสนฺเทตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ] อหํ.
ทุติยภาณวารํ.
‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สนฺติปทมนุตฺตรํ.
‘‘วินเย ¶ ปารมึ ปตฺโต, ยถาปิ ปาิโก อิสิ;
น เม สมสโม อตฺถิ, ธาเรมิ สาสนํ อหํ.
‘‘วินเย ขนฺธเก จาปิ, ติกจฺเฉเท จ ปฺจเก [ปฺจเม (สี.)];
เอตฺถ เม วิมติ นตฺถิ, อกฺขเร พฺยฺชเนปิ วา.
‘‘นิคฺคเห ปฏิกมฺเม จ, านาาเน จ โกวิโท;
โอสารเณ วุฏฺาปเน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘วินเย ขนฺธเก วาปิ, นิกฺขิปิตฺวา ปทํ อหํ;
อุภโต วินิเวเตฺวา, รสโต โอสเรยฺยหํ.
‘‘นิรุตฺติยา ¶ ¶ สุกุสโล, อตฺถานตฺเถ จ โกวิโท;
อนฺาตํ มยา นตฺถิ, เอกคฺโค สตฺถุ สาสเน.
‘‘รูปทกฺโข [รูปรกฺโข (?) มิลินฺทปฺโห ธมฺมนคราธิกาเร ปสฺสิตพฺพํ] อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน;
กงฺขํ สพฺพํ วิโนเทมิ, ฉินฺทามิ สพฺพสํสยํ.
‘‘ปทํ อนุปทฺจาปิ, อกฺขรฺจาปิ พฺยฺชนํ;
นิทาเน ปริโยสาเน, สพฺพตฺถ โกวิโท อหํ.
‘‘ยถาปิ ราชา พลวา, นิคฺคณฺหิตฺวา ปรนฺตเป;
วิชินิตฺวาน สงฺคามํ, นครํ ตตฺถ มาปเย.
‘‘ปาการํ ปริขฺจาปิ, เอสิกํ ทฺวารโกฏฺกํ;
อฏฺฏาลเก จ วิวิเธ, การเย นคเร พหู.
‘‘สิงฺฆาฏกํ จจฺจรฺจ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;
การเยยฺย สภํ ตตฺถ, อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํ.
‘‘นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานํ, ฉิทฺทาฉิทฺทฺจ ชานิตุํ;
พลกายสฺส รกฺขาย, เสนาปจฺจํ เปติ [ถเปสิ (ก.)] โส.
‘‘อารกฺขตฺถาย ¶ ภณฺฑสฺส, นิธานกุสลํ นรํ;
มา เม ภณฺฑํ วินสฺสีติ, ภณฺฑรกฺขํ เปติ โส.
‘‘มมตฺโต [มามโก (สี.), สมคฺโค (สฺยา.)]
โหติ โย รฺโ, วุทฺธึ ยสฺส จ อิจฺฉติ.
ตสฺสาธิกรณํ เทติ, มิตฺตสฺส ปฏิปชฺชิตุํ.
‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทํ;
อชฺฌายกํ มนฺตธรํ, โปโรหิจฺเจ เปติ โส.
‘‘เอเตหงฺเคหิ ¶ ¶ สมฺปนฺโน, ขตฺติโยติ ปวุจฺจติ;
สทา รกฺขนฺติ ราชานํ, จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, หตามิตฺโตว ขตฺติโย;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ธมฺมราชาติ วุจฺจติ.
‘‘ติตฺถิเย นิหนิตฺวาน [นีหริตฺวาน (สฺยา. ก.)], มารฺจาปิ สเสนกํ;
ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, ธมฺมนครํ อมาปยิ.
‘‘สีลํ ¶ ปาการกํ ตตฺถ, าณํ เต ทฺวารโกฏฺกํ;
สทฺธา เต เอสิกา วีร, ทฺวารปาโล จ สํวโร.
‘‘สติปฏฺานมฏฺฏาลํ, ปฺา เต จจฺจรํ มุเน;
อิทฺธิปาทฺจ สิงฺฆาฏํ, ธมฺมวีถิ สุมาปิตา.
‘‘สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมฺจ, วินยฺจาปิ เกวลํ;
นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, เอสา ธมฺมสภา ตว.
‘‘สฺุตํ อนิมิตฺตฺจ, วิหารฺจปฺปณีหิตํ;
อาเนฺชฺจ นิโรโธ จ, เอสา ธมฺมกุฏี ตว.
‘‘ปฺาย อคฺโค นิกฺขิตฺโต [อคฺคนิกฺขิตฺโต (สี.)], ปฏิภาเน จ โกวิโท;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ธมฺมเสนาปตี ตว.
‘‘จุตูปปาตกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
โกลิโต นาม นาเมน, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน.
‘‘โปราณกวํสธโร, อุคฺคเตโช ทุราสโท;
ธุตวาทีคุเณนคฺโค, อกฺขทสฺโส ตวํ มุเน.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ ธมฺมธโร, สพฺพปาี จ สาสเน;
อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข [ธมฺมรกฺโข (สฺยา.)] ตวํ มุเน.
‘‘เอเต ¶ สพฺเพ อติกฺกมฺม, ปเมสิ ภควา มมํ;
วินิจฺฉยํ เม ปาทาสิ, วินเย วิฺุเทสิตํ.
‘‘โย โกจิ วินเย ปฺหํ, ปุจฺฉติ พุทฺธสาวโก;
ตตฺถ เม จินฺตนา นตฺถิ, ตฺเวตฺถํ กเถมหํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา ตํ มหามุนิ;
วินเย มาทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย ภวิสฺสติ.
‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ นิสีทิตฺวา, เอวํ คชฺชติ โคตโม;
อุปาลิสฺส สโม นตฺถิ, วินเย ขนฺธเกสุ จ.
‘‘ยาวตา พุทฺธภณิตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;
วินโยคธํ ตํ [วินโยคธิตํ (สี. อฏฺ.), วินเย กถิตํ (สฺยา.)] สพฺพํ,
วินยมูลปสฺสิโน [วินยํ มูลนฺติ ปสฺสโต (สี.)].
‘‘มม ¶ กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘สตสหสฺสุปาทาย, อิมํ านํ อปตฺถยึ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, วินเย ปารมึ คโต.
‘‘สกฺยานํ นนฺทิชนโน, กปฺปโก อาสหํ ปุเร;
วิชหิตฺวาน ตํ ชาตึ, ปุตฺโต ชาโต มเหสิโน.
‘‘อิโต ทุติยเก กปฺเป, อฺชโส นาม ขตฺติโย;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ภูมิปาโล มหทฺธโน.
‘‘ตสฺส ¶ รฺโ อหํ ปุตฺโต, จนฺทโน นาม ขตฺติโย;
ชาติมเทนุปตฺถทฺโธ, ยสโภคมเทน จ.
‘‘นาคสตสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สพเลหิ ปเรโตหํ, อุยฺยานํ คนฺตุกามโก;
อารุยฺห สิริกํ นาคํ, นครา นิกฺขมึ ตทา.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ ปุรโต มม.
‘‘เปเสตฺวา สิริกํ นาคํ, พุทฺธํ อาสาทยึ ตทา;
ตโต สฺชาตโกโป โส [ชาตโกโปว (สฺยา.)], นาโค นุทฺธรเต ปทํ.
‘‘นาคํ ¶ รุณฺณมนํ [รุฏฺมนํ (ปี. อฏฺ.), ทุฏฺมนํ (สี. อฏฺ.), รุทฺธปทํ (?)] ทิสฺวา, พุทฺเธ โกธํ อกาสหํ;
วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, อุยฺยานํ อคมาสหํ.
‘‘สาตํ ตตฺถ น วินฺทามิ, สิโร ปชฺชลิโต ยถา;
ปริฬาเหน ฑยฺหามิ, มจฺโฉว พฬิสาทโก.
‘‘สสาครนฺตา ¶ ปถวี, อาทิตฺตา วิย โหติ เม;
ปิตุ สนฺติกุปาคมฺม, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, อคฺคิกฺขนฺธํว อาคตํ;
มตฺตํว กฺุชรํ ทนฺตึ, ยํ สยมฺภุมสาทยึ.
‘‘อาสาทิโต ¶ มยา พุทฺโธ, โฆโร อุคฺคตโป ชิโน;
ปุรา สพฺเพ วินสฺสาม, ขมาเปสฺสาม ตํ มุนึ.
‘‘โน ¶ เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสาม, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;
โอเรน สตฺตทิวสา, รฏฺํ เม วิธมิสฺสติ.
‘‘สุเมขโล โกสิโย จ, สิคฺคโว จาปิ สตฺตโก [สตฺตุโก (สี.)];
อาสาทยิตฺวา อิสโย, ทุคฺคตา เต สรฏฺกา.
‘‘ยทา กุปฺปนฺติ อิสโย, สฺตา พฺรหฺมจาริโน;
สเทวกํ วินาเสนฺติ, สสาครํ สปพฺพตํ.
‘‘ติโยชนสหสฺสมฺหิ, ปุริเส สนฺนิปาตยึ;
อจฺจยํ เทสนตฺถาย, สยมฺภุํ อุปสงฺกมึ.
‘‘อลฺลวตฺถา อลฺลสิรา, สพฺเพว ปฺชลีกตา;
พุทฺธสฺส ปาเท นิปติตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวุํ [มพฺรวึ (ก.)].
‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ มหาวีร, อภิยาจติ ตํ ชโน;
ปริฬาหํ วิโนเทหิ, มา โน รฏฺํ วินาสย.
‘‘สเทวมานุสา สพฺเพ, สทานวา สรกฺขสา;
อโยมเยน กุเฏน, สิรํ ภินฺเทยฺยุ เม สทา.
‘‘ทเก [อุทเก (สี. สฺยา.)] อคฺคิ น สณฺาติ, พีชํ เสเล น รูหติ;
อคเท กิมิ น สณฺาติ, โกโป พุทฺเธ น ชายติ.
‘‘ยถา จ ภูมิ อจลา, อปฺปเมยฺโย จ สาคโร;
อนนฺตโก จ อากาโส, เอวํ พุทฺธา อโขภิยา.
‘‘สทา ¶ ขนฺตา มหาวีรา, ขมิตา จ ตปสฺสิโน;
ขนฺตานํ ขมิตานฺจ, คมนํ ตํ [โว (สฺยา.)] น วิชฺชติ.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ปริฬาหํ วิโนทยํ;
มหาชนสฺส ปุรโต, นภํ อพฺภุคฺคมิ ตทา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมนหํ วีร, หีนตฺตํ อชฺฌุปาคโต;
สมติกฺกมฺม ตํ ชาตึ, ปาวิสึ อภยํ ปุรํ.
‘‘ตทาปิ ¶ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ สุสณฺิตํ;
ปริฬาหํ วิโนเทสิ, สยมฺภฺุจ ขมาปยึ.
‘‘อชฺชาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ ติหคฺคิภิ;
นิพฺพาเปสิ ตโย อคฺคี, สีติภาวฺจ ปาปยึ [ปาปยี (สี.)].
เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุณาถ มม ภาสโต;
อตฺถํ ตุมฺหํ ปวกฺขามิ, ยถา ทิฏฺํ ปทํ มม.
‘‘สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวา, สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ;
เตน กมฺเมนหํ อชฺช, ชาโตมฺหิ นีจโยนิยํ.
‘‘มา โว ขณํ วิราเธถ, ขณาตีตา หิ โสจเร;
สทตฺเถ วายเมยฺยาถ, ขโณ โว ปฏิปาทิโต.
‘‘เอกจฺจานฺจ วมนํ, เอกจฺจานํ วิเรจนํ;
วิสํ หลาหลํ เอเก, เอกจฺจานฺจ โอสธํ.
‘‘วมนํ ปฏิปนฺนานํ, ผลฏฺานํ วิเรจนํ;
โอสธํ ผลลาภีนํ, ปฺุกฺเขตฺตํ คเวสินํ.
‘‘สาสเนน วิรุทฺธานํ, วิสํ หลาหลํ ยถา;
อาสีวิโส ทิฏฺวิโส [ทฏฺวิโส (สฺยา. อฏฺ.)], เอวํ ฌาเปติ ตํ นรํ.
‘‘สกึ ¶ ปีตํ หลาหลํ, อุปรุนฺธติ ชีวิตํ;
สาสเนน วิรุชฺฌิตฺวา, กปฺปโกฏิมฺหิ ฑยฺหติ.
‘‘ขนฺติยา อวิหึสาย, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
สเทวกํ โส ตารติ, ตสฺมา เต อวิราธิยา [อวิโรธิโย (สี.), เต อวิโรธิยา (สฺยา.)].
‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;
ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยา [เต น วิโรธิยา (สี. สฺยา.)].
‘‘เทวทตฺเต ¶ จ วธเก, โจเร องฺคุลิมาลเก;
ราหุเล ธนปาเล จ, สพฺเพสํ สมโก มุนิ.
‘‘เอเตสํ ¶ ปฏิโฆ นตฺถิ, ราโคเมสํ น วิชฺชติ;
สพฺเพสํ สมโก พุทฺโธ, วธกสฺโสรสสฺส จ.
‘‘ปนฺเถ ¶ ทิสฺวาน กาสาวํ, ฉฑฺฑิตํ มีฬฺหมกฺขิตํ;
สิรสฺมึ อฺชลึ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ.
‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา;
ธเชนาเนน สุชฺฌนฺติ, ตสฺมา เอเต นมสฺสิยา.
‘‘สตฺถุกปฺปํ สุวินยํ, ธาเรมิ หทเยนหํ;
นมสฺสมาโน วินยํ, วิหริสฺสามิ สพฺพทา.
‘‘วินโย อาสโย มยฺหํ, วินโย านจงฺกมํ;
กปฺเปมิ วินเย วาสํ, วินโย มม โคจโร.
‘‘วินเย ปารมิปฺปตฺโต, สมเถ จาปิ โกวิโท;
อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
‘‘โส ¶ อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปาลิ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปาลิตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๓-๗. อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺํ วินายกํ;
พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, ปมํ อทฺทสํ อหํ.
‘‘ยาวตา ¶ โพธิยา มูเล, ยกฺขา สพฺเพ สมาคตา;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วนฺทนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘สพฺเพ ¶ ¶ เทวา ตุฏฺมนา, อากาเส สฺจรนฺติ เต;
พุทฺโธ อยํ อนุปฺปตฺโต, อนฺธการตโมนุโท.
‘‘เตสํ ¶ หาสปเรตานํ, มหานาโท อวตฺตถ;
กิเลเส ฌาปยิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เทวานํ คิรมฺาย, วาจาสภิมุทีริหํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อาทิภิกฺขมทาสหํ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
เทวสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘สตฺตาหํ อภินิกฺขมฺม, โพธึ อชฺฌคมํ อหํ;
อิทํ เม ปมํ ภตฺตํ, พฺรหฺมจาริสฺส ยาปนํ.
‘‘‘ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวา, โย เม ภิกฺขํ อุปานยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ [ตึสมตฺเต กปฺปสคสฺเส (สฺยา. ก.)], เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สพฺเพ เทเว อภิโภตฺวา, ติทิวํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
สหสฺสธา จกฺกวตฺตี, ตตฺถ รชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
อคารา ปพฺพชิตฺวาน, ฉพฺพสฺสานิ วสิสฺสติ.
‘‘‘ตโต สตฺตมเก วสฺเส, พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสติ;
โกณฺฑฺโ นาม นาเมน, ปมํ สจฺฉิกาหิติ’.
‘‘นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชึ ¶ , ปธานํ สุกตํ มยา;
กิเลเส ฌาปนตฺถาย, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อภิคนฺตฺวาน สพฺพฺู, พุทฺโธ โลเก สเทวเก;
อิสินาเม มิคารฺเ [อิมินา เม มหารฺํ (สฺยา.), อิมินา เม มิคารฺํ (ก.)], อมตเภริมาหนิ.
‘‘โส ¶ ¶ ทานิ ปตฺโต อมตํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อฺาสิโกณฺฑฺโ [อฺาตโกณฺฑฺโ (สี.), อฺา โกณฺฑฺโ (สฺยา.)] เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๓-๘. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ปุรโต หิมวนฺตสฺส, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา.
‘‘อภีตรูโป ตตฺถาสึ, มิคราชา จตุกฺกโม;
ตสฺส สทฺทํ สุณิตฺวาน, วิกฺขมฺภนฺติ พหุชฺชนา.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
วุฏฺิตสฺส สมาธิมฺหา, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘จาตุทฺทิสํ ¶ นมสฺสิตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ นรุตฺตมํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สีหนาทํ นทึ อหํ [ตทา (สฺยา.)].
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
สกาสเน นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
อาคโต วทตํ เสฏฺโ, ธมฺมํ โสสฺสาม ตํ มยํ.
‘‘‘เตสํ หาสปเรตานํ, ปุรโต โลกนายโก;
มม สทฺทํ [กมฺมํ (?)] ปกิตฺเตสิ, ทีฆทสฺสี มหามุนิ’.
‘‘เยนิทํ ปทุมํ ทินฺนํ, สีหนาโท จ นาทิโต;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต ¶ อฏฺมเก กปฺเป, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร.
‘‘‘การยิสฺสติ อิสฺสริยํ [อิสฺสรํ (สฺยา. ก.)], มหิยา จตุสฏฺิยา;
ปทุโม นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘ปกาสิเต ปาวจเน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ;
พฺรหฺมฺา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิสฺสติ ตาวเท’.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘วิชเน ¶ ปนฺตเสยฺยมฺหิ, วาฬมิคสมากุเล;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๓-๙. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรอปทานํ
‘‘คงฺคา ภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
กุติตฺเถ นาวิโก อาสึ, โอริเม จ ตรึ [โอริมํ จ ตเร (สฺยา.)] อหํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร นายโก, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
วสี สตสหสฺเสหิ, คงฺคาตีรมุปาคโต [ปุพฺเพ มยฺหํ สุตํ อาสิ,§‘‘ปทุมุตฺตรนายโก; วสีสตสหสฺเสหิ, คงฺคาโสตํ ตริสฺสติ‘‘; (สี.)].
‘‘พหู นาวา สมาเนตฺวา, วฑฺฒกีหิ [จมฺมเกหิ (ก.)] สุสงฺขตํ;
นาวาย [นาวานํ (ก.)] ฉทนํ กตฺวา, ปฏิมานึ นราสภํ.
‘‘อาคนฺตฺวาน ¶ จ สมฺพุทฺโธ, อารูหิ ตฺจ นาวกํ;
วาริมชฺเฌ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธํ, สงฺฆฺจาปิ อนาสวํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ เต พฺยมฺหํ, สุกตํ นาวสณฺิตํ;
อากาเส ปุปฺผฉทนํ, ธารยิสฺสติ สพฺพทา.
‘‘‘อฏฺปฺาสกปฺปมฺหิ ¶ , ตารโก [ตารโณ (สฺยา.)] นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ ¶ ¶ , จมฺมโก [จมฺปโก (สี.), จมฺพโก (สฺยา.)] นาม ขตฺติโย;
อุคฺคจฺฉนฺโตว สูริโย, โชติสฺสติ มหพฺพโล.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
เรวโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อคารา นิกฺขมิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘วีริยํ [วิริยํ (สี. สฺยา.)] เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘ตโต มํ วนนิรตํ, ทิสฺวา โลกนฺตคู มุนิ;
วนวาสิภิกฺขูนคฺคํ, ปฺเปสิ มหามติ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ขทิรวนิโย เรวโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๓-๑๐. อานนฺทตฺเถรอปทานํ
‘‘อารามทฺวารา ¶ นิกฺขมฺม, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺึ, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
‘‘สตสหสฺสํ เต ธีรา, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, ฉายาว อนปายินี [อนุปายินี (สฺยา. ก.)].
‘‘หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสึ, เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ;
สุจารุรูปํ ทิสฺวาน, วิตฺติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘โอรุยฺห ¶ หตฺถิขนฺธมฺหา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
รตนามยฉตฺตํ เม, พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ.
‘‘มม ¶ สงฺกปฺปมฺาย, ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ;
ตํ กถํ ปยิตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส ฉตฺตมธาเรสิ, โสณฺณาลงฺการภูสิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส, ตุสิตํ อาวสิสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘‘จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
พลาธิโป อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘สกฺยานํ ¶ กุลเกตุสฺส, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ;
อานนฺโท นาม นาเมน, อุปฏฺาโก มเหสิโน.
‘‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, พาหุสจฺเจ สุโกวิโท;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สพฺพปาี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘สนฺติ อารฺกา นาคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา.
‘‘‘อเนกสตสหสฺสา, ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา;
สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส, น โหนฺตุ ปณิธิมฺหิ เต’ [น โหนฺติ ปริวิมฺภิตา (สฺยา.), น โหนฺติ ปณิธิมฺหิ เต (ก.)].
‘‘อาทิยาเม นมสฺสามิ, มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, เสขภูมีสุ โกวิโท.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ิตา สทฺธมฺมมาจลา [ิโต สทฺธมฺมมาจโล (สี.), ิตา สทฺธา มหปฺผลา (สฺยา.)].
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อานนฺโท เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อานนฺทตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พุทฺโธ ¶ ปจฺเจกพุทฺโธ จ, สาริปุตฺโต จ โกลิโต;
กสฺสโป อนุรุทฺโธ จ, ปุณฺณตฺเถโร อุปาลิ จ.
อฺาสิโกณฺฑฺโ ปิณฺโฑโล, เรวตานนฺทปณฺฑิโต;
ฉสตานิ จ ปฺาส, คาถาโย สพฺพปิณฺฑิตา.
อปทาเน พุทฺธวคฺโค ปโม.
๒. สีหาสนิยวคฺโค
๑. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต ¶ ¶ ¶ โลกนาถมฺหิ, สิทฺธตฺเถ ทฺวิปทุตฺตเม [ทิปทุตฺตเม (สี. สฺยา.)];
วิตฺถาริเก ปาวจเน, พาหุชฺมฺหิ สาสเน.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สีหาสนมกาสหํ;
สีหาสนํ กริตฺวาน, ปาทปีมกาสหํ.
‘‘สีหาสเน จ วสฺสนฺเต, ฆรํ ตตฺถ อกาสหํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ.
‘‘อายาเมน ¶ จตุพฺพีส, โยชนํ อาสิ [โยชนาสึสุ (สฺยา. ก.)] ตาวเท;
วิมานํ สุกตํ มยฺหํ, วิตฺถาเรน จตุทฺทส.
‘‘สตํ [สตฺต (สฺยา.)] กฺาสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา;
โสณฺณมยฺจ ปลฺลงฺกํ, พฺยมฺเห อาสิ สุนิมฺมิตํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ อุปฏฺิตํ;
ปาสาทา สิวิกา เจว, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘มณิมยา จ ปลฺลงฺกา, อฺเ สารมยา พหู;
นิพฺพตฺตนฺติ มมํ สพฺเพ, สีหาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, ผลิกาเวฬุริยามยา;
ปาทุกา อภิรูหามิ, ปาทปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต [จตุนวุเต อิโต (สี. สฺยา.)] กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเป, อินฺทนามา ตโย ชนา;
ทฺเวสตฺตติมฺหิโต กปฺเป, ตโย สุมนนามกา.
‘‘สมสตฺตติโต กปฺเป, ตโย วรุณนามกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีหาสนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สีหาสนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. เอกตฺถมฺภิกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโต, มหาปูคคโณ อหุ;
สรณํ คตา จ เต พุทฺธํ, สทฺทหนฺติ ตถาคตํ.
‘‘สพฺเพ สงฺคมฺม มนฺเตตฺวา, มาฬํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน;
เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตา, วิจินนฺติ พฺรหาวเน.
‘‘เตหํ อรฺเ ทิสฺวาน, อุปคมฺม คณํ ตทา;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ปริปุจฺฉึ คณํ อหํ.
‘‘เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ, สีลวนฺโต อุปาสกา;
มาฬํ มยํ กตฺตุกามา, เอกตฺถมฺโภ น ลพฺภติ.
‘‘เอกตฺถมฺภํ มมํ เทถ, อหํ ทสฺสามิ สตฺถุโน;
อาหริสฺสามหํ ถมฺภํ, อปฺโปสฺสุกฺกา ภวนฺตุ เต [ภวนฺตุ โว (สี.), ภวาถ โว (?)].
‘‘เต เม ถมฺภํ ปเวจฺฉึสุ, ปสนฺนา ตุฏฺมานสา;
ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา, อคมํสุ สกํ ฆรํ.
‘‘อจิรํ คเต ปูคคเณ, ถมฺภํ อหาสหํ ตทา;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปมํ อุสฺสเปสหํ.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, วิมานํ อุปปชฺชหํ;
อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ [สตภูมํ (สี. ก.)] สมุคฺคตํ.
‘‘วชฺชมานาสุ เภรีสุ, ปริจาเรมหํ สทา;
ปฺจปฺาสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสึ ยโสธโร.
‘‘ตตฺถาปิ ¶ ¶ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ;
กูฏาคารวรูเปตํ, เอกตฺถมฺภํ มโนรมํ.
‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, อุเทโน นาม ขตฺติโย;
ตตฺราปิ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อนุโภมิ สุขํ สพฺพํ [สพฺพเมตํ (สฺยา.)], เอกตฺถมฺภสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ถมฺภมททํ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกตฺถมฺภสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกตฺถมฺภิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกตฺถมฺภิกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. นนฺทตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วตฺถํ โขมํ มยา ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตรนามโก;
‘อิมินา วตฺถทาเนน, เหมวณฺโณ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ทฺเว ¶ สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, กุสลมูเลหิ โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, กนิฏฺโ ตฺวํ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ราครตฺโต สุขสีโล, กาเมสุ เคธมายุโต;
พุทฺเธน โจทิโต สนฺโต, ตทา [ตโต (สฺยา.)] ตฺวํ ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘ปพฺพชิตฺวาน ตฺวํ ตตฺถ, กุสลมูเลน โจทิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสสินาสโว’.
‘‘สตฺต ¶ [สต (สฺยา.)] กปฺปสหสฺสมฺหิ, จตุโร เจฬนามกา;
สฏฺิ กปฺปสหสฺสมฺหิ, อุปเจลา จตุชฺชนา.
‘‘ปฺจ กปฺปสหสฺสมฺหิ, เจฬาว จตุโร ชนา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นนฺโท เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นนฺทตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. จูฬปนฺถกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, หิมวนฺเต วสี ตทา.
‘‘อหมฺปิ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ อสฺสเม ตทา;
อจิราคตํ มหาวีรํ, อุเปสึ โลกนายกํ.
‘‘ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวาน, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
สมาธึ สมาปชฺชนฺตํ, อนฺตรายมกาสหํ.
‘‘อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปุปฺผจฺฉตฺตํ อทาสหํ;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ.
‘‘สพฺเพ เทวา อตฺตมนา, หิมวนฺตํ อุเปนฺติ เต;
สาธุการํ ปวตฺเตสุํ, อนุโมทิสฺสติ จกฺขุมา.
‘‘อิทํ วตฺวาน เต เทวา, อุปคจฺฉุํ นรุตฺตมํ;
อากาเส ธารยนฺตสฺส [ธารยนฺตํ เม (ก), ธารยโต เม (?)], ปทุมจฺฉตฺตมุตฺตมํ.
‘‘สตปตฺตฉตฺตํ ปคฺคยฺห, อทาสิ ตาปโส มม;
‘ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ปฺจวีสติกปฺปานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ยํ ¶ ยํ โยนึ สํสรติ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อพฺโภกาเส ปติฏฺนฺตํ, ปทุมํ ธารยิสฺสติ’.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน [นาเมน (สี. ก.)], สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ปกาสิเต ปาวจเน, มนุสฺสตฺตํ ลภิสฺสติ;
มโนมยมฺหิ กายมฺหิ, อุตฺตโม โส ภวิสฺสติ.
‘‘‘ทฺเว ¶ ภาตโร ภวิสฺสนฺติ, อุโภปิ ปนฺถกวฺหยา;
อนุโภตฺวา อุตฺตมตฺถํ, โชตยิสฺสนฺติ สาสนํ’.
‘‘โสหํ ¶ อฏฺารสวสฺโส [โส อฏฺารสวสฺโสหํ (สฺยา.)], ปพฺพชึ อนคาริยํ;
วิเสสาหํ น วินฺทามิ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ทนฺธา มยฺหํ คตี อาสิ, ปริภูโต ปุเร อหุํ [อหํ (สฺยา.)];
ภาตา จ มํ ปณาเมสิ, คจฺฉ ทานิ สกํ ฆรํ.
‘‘โสหํ ปณามิโต สนฺโต, สงฺฆารามสฺส โกฏฺเก;
ทุมฺมโน ตตฺถ อฏฺาสึ, สามฺสฺมึ อเปกฺขวา.
‘‘ภควา ¶ ตตฺถ [อเถตฺถ สตฺถา (สี. สฺยา.)] อาคจฺฉิ, สีสํ มยฺหํ ปรามสิ;
พาหาย มํ คเหตฺวาน, สงฺฆารามํ ปเวสยิ.
‘‘อนุกมฺปาย เม สตฺถา, อทาสิ ปาทปฺุฉนึ;
เอวํ สุทฺธํ อธิฏฺเหิ, เอกมนฺตมธิฏฺหํ.
‘‘หตฺเถหิ ตมหํ คยฺห, สรึ โกกนทํ อหํ;
ตตฺถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อรหตฺตํ อปาปุณึ.
‘‘มโนมเยสุ กาเยสุ, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จูฬปนฺถโก [จุลฺลปนฺถโก (สี. สฺยา.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จูฬปนฺถกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต ¶ ¶ โลกนาถมฺหิ, สุเมเธ อคฺคปุคฺคเล;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ถูปปูชํ อกาสหํ.
‘‘เย จ ขีณาสวา ตตฺถ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
เตหํ ตตฺถ สมาเนตฺวา, สงฺฆภตฺตํ อกาสหํ.
‘‘สุเมธสฺส ภควโต, อุปฏฺาโก ตทา อหุ;
สุเมโธ นาม นาเมน, อนุโมทิตฺถ โส ตทา.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, วิมานํ อุปปชฺชหํ;
ฉฬาสีติสหสฺสานิ, อจฺฉราโย รมึสุ เม.
‘‘มเมว ¶ อนุวตฺตนฺติ, สพฺพกาเมหิ ตา สทา;
อฺเ เทเว อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฺจวีสติกปฺปมฺหิ, วรุโณ นาม ขตฺติโย;
วิสุทฺธโภชโน [สุสุทฺธโภชโน (สี.)] อาสึ, จกฺกวตฺตี อหํ ตทา.
‘‘น เต พีชํ ปวปนฺติ, นปิ นียนฺติ นงฺคลา;
อกฏฺปากิมํ สาลึ, ปริภฺุชนฺติ มานุสา.
‘‘ตตฺถ ¶ รชฺชํ กริตฺวาน, เทวตฺตํ ปุน คจฺฉหํ;
ตทาปิ เอทิสา มยฺหํ, นิพฺพตฺตา โภคสมฺปทา.
‘‘น มํ มิตฺตา อมิตฺตา วา, หึสนฺติ สพฺพปาณิโน;
สพฺเพสมฺปิ ปิโย โหมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, คนฺธาเลปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
มหานุภาโว ราชาหํ [ราชีสิ (สฺยา. ก.)], จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘โสหํ ปฺจสุ สีเลสุ, เปตฺวา ชนตํ พหุํ;
ปาเปตฺวา สุคตึเยว, เทวตานํ ปิโย อหุํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิลินฺทวจฺโฉ [ปิลินฺทิวจฺโฉ (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ราหุลตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สตฺตภูมมฺหิ ปาสาเท, อาทาสํ สนฺถรึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริกิณฺโณ มหามุนิ;
อุปาคมิ คนฺธกุฏึ, ทฺวิปทินฺโท [ทิปทินฺโท (สี. สฺยา.)] นราสโภ.
‘‘วิโรเจนฺโต [วิโรจยํ (สฺยา.)] คนฺธกุฏึ, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนายํ ¶ ¶ โชติตา เสยฺยา, อาทาโสว สุสนฺถโต;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, อโถ เวฬุริยามยา;
นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ปาสาทา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘‘จตุสฏฺิกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ภวิสฺสติ อนนฺตรา.
‘‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ, วิมโล นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘นครํ เรณุวตี นาม, อิฏฺกาหิ สุมาปิตํ;
อายามโต ตีณิ สตํ, จตุรสฺสสมายุตํ.
‘‘‘สุทสฺสโน นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต [วิสุกมฺเมน§มาปิโต (ก.), วิสฺสกมฺเมน นิมฺมิโต (สี.)];
กูฏาคารวรูเปโต, สตฺตรตนภูสิโต.
‘‘‘ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ¶ ตํ [อวิวิตฺตํ (สี.)], วิชฺชาธรสมากุลํ;
สุทสฺสนํว นครํ, เทวตานํ ภวิสฺสติ.
‘‘‘ปภา นิคฺคจฺฉเต ตสฺส, อุคฺคจฺฉนฺเตว สูริเย;
วิโรเจสฺสติ ตํ นิจฺจํ, สมนฺตา อฏฺโยชนํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตุสิตา โส จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, อตฺรโช โส ภวิสฺสติ.
‘‘‘สเจ ¶ วเสยฺย [สจา’วเสยฺย (?)] อคารํ, จกฺกวตฺตี ภเวยฺย โส;
อฏฺานเมตํ ยํ ตาที, อคาเร รติมชฺฌคา.
‘‘‘นิกฺขมิตฺวา อคารมฺหา, ปพฺพชิสฺสติ สุพฺพโต;
ราหุโล นาม นาเมน, อรหา โส ภวิสฺสติ’.
‘‘กิกีว อณฺฑํ รกฺเขยฺย, จามรี วิย วาลธึ;
นิปโก สีลสมฺปนฺโน, มมํ รกฺขิ มหามุนิ [เอวํ รกฺขึ มหามุนิ (สี. ก.), มมํ ทกฺขิ มหามุนิ (สฺยา.)].
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ราหุโล เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ราหุลตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรํ ¶ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
ปพฺภารมฺหิ นิสีทนฺตํ, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘กณิการปุปฺผํ ¶ [กณิการํ ปุปฺผิตํ (สี. สฺยา.)] ทิสฺวา, วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทา;
อลงฺกริตฺวา ฉตฺตมฺหิ, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ปิณฺฑปาตฺจ ¶ ปาทาสึ, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
พุทฺเธน นวเม ตตฺถ, สมเณ อฏฺ โภชยึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
อิมินา ฉตฺตทาเนน, ปรมนฺนปเวจฺฉนา.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สมฺปตฺติมนุโภสฺสสิ;
ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘เอกวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ [ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปฺํ สุเมธสํ; กปฺเปโต สตสหสฺเส, เอส พุทฺโธ ภวิสฺสติ; (ก.)].
‘‘สาสเน ทิพฺพมานมฺหิ, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต.
‘‘อุปเสโนติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก;
[อิทํ ปาททฺวยํ เถรคาถาอฏฺกถายเมว ทิสฺสติ] สมนฺตปาสาทิกตฺตา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ
[อิทํ ปาททฺวยํ เถรคาถาอฏฺกถายเมว ทิสฺสติ].
‘‘จริมํ วตฺตเต มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํ [สวาหินึ (?)].
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อุปเสโน วงฺคนฺตปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปเสนวงฺคนฺตปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
ตติยภาณวารํ.
๘. รฏฺปาลตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วรนาโค มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวา.
‘‘เสตจฺฉตฺโต ปโสภิโต, สกปฺปโน สหตฺถิโป;
อคฺฆาเปตฺวาน ตํ สพฺพํ, สงฺฆารามํ อการยึ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยึ อหํ;
มโหฆทานํ [มหาภตฺตํ (สี.), มโหฆฺจ (ก.), มหาทานํ (?)] กริตฺวาน, นิยฺยาเทสึ มเหสิโน.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
สพฺเพ ชเน หาสยนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตรนามโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยี อยํ;
กถยิสฺสามิ วิปากํ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, กูฏาคารา ภวิสฺสเร;
พฺยมฺหุตฺตมมฺหิ นิพฺพตฺตา, สพฺพโสณฺณมยา จ เต.
‘‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อฑฺเฒ กุเล มหาโภเค, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
รฏฺปาโลติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต ¶ โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘อุฏฺาย อภินิกฺขมฺม, ชหิตา โภคสมฺปทา;
เขฬปิณฺเฑว โภคมฺหิ, เปมํ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘วีริยํ ¶ ¶ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รฏฺปาโล เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
รฏฺปาลตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. โสปากตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺส [เสวยนฺตสฺส (สี. ก.)], วิปิเน ปพฺพตุตฺตเม;
สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘พุทฺธํ ¶ อุปคตํ ทิสฺวา, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สนฺถรํ สนฺถริตฺวาน [ปฺเปตฺวาน (สฺยา. อฏฺ)], ปุปฺผาสนมทาสหํ.
‘‘ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
มมฺจ คติมฺาย, อนิจฺจตมุทาหริ.
‘‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สพฺพฺู, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
นภํ อพฺภุคฺคมิ วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สกํ ทิฏฺึ ชหิตฺวาน, ภาวยานิจฺจสฺหํ;
เอกาหํ ภาวยิตฺวาน, ตตฺถ กาลํ กโต อหํ.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สปากโยนุปาคมึ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ¶ ปหิตตฺโต, สีเลสุ สุสมาหิโต;
โตเสตฺวาน มหานาคํ, อลตฺถํ อุปสมฺปทํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สฺํ ภาวยึ ตทา;
ตํ สฺํ ภาวยนฺตสฺส, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โสปาโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสปากตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. สุมงฺคลตฺเถรอปทานํ
‘‘อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหํ, ปฏิยาเทตฺวาน โภชนํ;
พฺราหฺมเณ ปฏิมาเนนฺโต, วิสาเล มาฬเก ิโต.
‘‘อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ปิยทสฺสึ มหายสํ;
สพฺพโลกวิเนตารํ, สยมฺภุํ อคฺคปุคฺคลํ.
‘‘ภควนฺตํ ชุติมนฺตํ, สาวเกหิ ปุรกฺขตํ;
อาทิจฺจมิว โรจนฺตํ, รถิยํ ปฏิปนฺนกํ.
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
มนสาว นิมนฺเตสึ, ‘อาคจฺฉตุ มหามุนิ’.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
ขีณาสวสหสฺเสหิ, มม ทฺวารํ อุปาคมิ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา, สีหาสเน นิสีทตํ [นิสีท ตฺวํ (สี.)].
‘‘ทนฺโต ¶ ¶ ทนฺตปริวาโร, ติณฺโณ ตารยตํ วโร;
ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา, นิสีทิ ปวราสเน.
‘‘ยํ เม อตฺถิ สเก เคเห, อามิสํ ปจฺจุปฏฺิตํ;
ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต ¶ สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ, อโห พุทฺธสฺสุฬารตา.
‘‘อฏฺนฺนํ ¶ ปยิรูปาสตํ, ภฺุชํ ขีณาสวา พหู;
ตุยฺเหเวโส อานุภาโว, สรณํ ตํ อุเปมหํ.
‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส สงฺฆํ อโภเชสิ, อุชุภูตํ สมาหิตํ;
ตถาคตฺจ สมฺพุทฺธํ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สตฺตวีสติกฺขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สกกมฺมาภิรทฺโธ โส, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘‘ทส อฏฺ จกฺขตฺตุํ [ทสฺจฏฺกฺขตฺถุํ (สี.), ทส จฏฺกฺขตฺตุํ (สฺยา.)] โส, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ ปฺจสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ’.
‘‘อรฺวนโมคฺคยฺห, กานนํ พฺยคฺฆเสวิตํ;
ปธานํ ปทหิตฺวาน, กิเลสา ฌาปิตา มยา.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุมงฺคโล เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุมงฺคลตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สีหาสนี ¶ เอกถมฺภี, นนฺโท จ จูฬปนฺถโก;
ปิลินฺทราหุโล เจว, วงฺคนฺโต รฏฺปาลโก.
โสปาโก มงฺคโล เจว, ทเสว ทุติเย วคฺเค;
สตฺจ อฏฺตึส จ, คาถา เจตฺถ ปกาสิตา.
สีหาสนิยวคฺโค ทุติโย.
๓. สุภูติวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ ¶ , นิสโภ นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘โกสิโย นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
เอกากิโย [เอกากิโก (ก.)] อทุติโย, วสามิ นิสเภ ตทา.
‘‘ผลํ มูลฺจ ปณฺณฺจ, น ภฺุชามิ อหํ ตทา;
ปวตฺตํว สุปาตาหํ [ปวตฺตปณฺฑุปตฺตานิ (สี.)], อุปชีวามิ ตาวเท.
‘‘นาหํ ¶ โกเปมิ อาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิตํ;
อาราเธมิ สกํ จิตฺตํ, วิวชฺเชมิ อเนสนํ.
‘‘ราคูปสํหิตํ จิตฺตํ, ยทา อุปฺปชฺชเต มม;
สยํว ปจฺจเวกฺขามิ, เอกคฺโค ตํ ทเมมหํ.
‘‘‘รชฺชเส รชฺชนีเย จ, ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเส;
มุยฺหเส โมหนีเย จ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘วิสุทฺธานํ อยํ วาโส, นิมฺมลานํ ตปสฺสินํ;
มา โข วิสุทฺธํ ทูเสสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘อคาริโก ภวิตฺวาน, ยทา ปุตฺตํ [สทายุตฺตํ (สี.), ยทายุตฺตํ (สฺยา.)], ลภิสฺสสิ;
อุโภปิ มา วิราเธสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘ฉวาลาตํ ยถา กฏฺํ, น กฺวจิ กิจฺจการกํ;
เนว คาเม อรฺเ วา, น หิ ตํ กฏฺสมฺมตํ.
‘‘‘ฉวาลาตูปโม ตฺวํสิ, น คิหี นาปิ สฺโต;
อุภโต มุตฺตโก อชฺช, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘สิยา นุ โข ตว เอตํ, โก ปชานาติ เต อิทํ;
สทฺธาธุรํ วหิสิ [สทฺธาธุรํ ชหสิ (สี.), สีฆํ ธุรํ วหิสิ (สฺยา.)] เม, โกสชฺชพหุลาย จ.
‘‘‘ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ ¶ ¶ ตํ วิฺู, อสุจึ นาคริโก ยถา;
อากฑฺฒิตฺวาน อิสโย, โจทยิสฺสนฺติ ตํ สทา.
‘‘‘ตํ วิฺู ปวทิสฺสนฺติ, สมติกฺกนฺตสาสนํ;
สํวาสํ อลภนฺโต หิ, กถํ ชีวิหิสิ [ชีวิสฺสสิ (สี.)] ตุวํ.
‘‘‘ติธาปภินฺนํ ¶ ¶ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
พลี นาโค อุปคนฺตฺวา, ยูถา นีหรเต คชํ.
‘‘‘ยูถา วินิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น วินฺทติ;
ทุกฺขิโต วิมโน โหติ, ปชฺฌายนฺโต ปเวธติ.
‘‘‘ตเถว ชฏิลา ตมฺปิ, นีหริสฺสนฺติ ทุมฺมตึ;
เตหิ ตฺวํ นิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น ลจฺฉสิ.
‘‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, โสกสลฺลสมปฺปิโต;
ฑยฺหสิ ปริฬาเหน, คโช ยูถาว นิสฺสโฏ.
‘‘‘ชาตรูปํ ยถา กูฏํ, เนว ฌายติ [ยายติ (สฺยา.)] กตฺถจิ;
ตถา สีลวิหีโน ตฺวํ, น ฌายิสฺสสิ [ยาริสฺสติ (สฺยา.)] กตฺถจิ.
‘‘‘อคารํ วสมาโนปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตุวํ;
มตฺติกํ เปตฺติกฺจาปิ, นตฺถิ เต นิหิตํ ธนํ.
‘‘‘สยํ กมฺมํ กริตฺวาน, คตฺเต เสทํ ปโมจยํ;
เอวํ ชีวิหิสิ เคเห, สาธุ เต ตํ น รุจฺจติ.
‘‘‘เอวาหํ ตตฺถ วาเรมิ, สํกิเลสคตํ มนํ;
นานาธมฺมกถํ กตฺวา, ปาปา จิตฺตํ นิวารยึ’.
‘‘เอวํ เม วิหรนฺตสฺส, อปฺปมาทวิหาริโน;
ตึสวสฺสสหสฺสานิ, วิปิเน เม อติกฺกมุํ.
‘‘อปฺปมาทรตํ ทิสฺวา, อุตฺตมตฺถํ คเวสกํ;
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘ติมฺพรูสกวณฺณาโภ ¶ , อปฺปเมยฺโย อนูปโม;
รูเปนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สุผุลฺโล ¶ สาลราชาว, วิชฺชูวพฺภฆนนฺตเร;
าเณนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สีหราชา ¶ วสมฺภีโต [ฉมฺภิโต (ก.)],
คชราชาว ทปฺปิโต [ทมฺมิโต (ก.)].
ลาสิโต [อภีโต (สฺยา.)] พฺยคฺฆราชาว, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สิงฺคีนิกฺขสวณฺณาโภ, ขทิรงฺคารสนฺนิโภ;
มณิ ยถา โชติรโส, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘วิสุทฺธเกลาสนิโภ ¶ , ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
มชฺฌนฺหิเกว [มชฺฌนฺติเกว (สพฺพตฺถ)] สูริโย, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘ทิสฺวา นเภ จงฺกมนฺตํ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘เทโว นุ โข อยํ สตฺโต, อุทาหุ มนุโช อยํ.
‘‘‘น เม สุโต วา ทิฏฺโ วา, มหิยา เอทิโส นโร;
อปิ มนฺตปทํ อตฺถิ, อยํ สตฺถา ภวิสฺสติ’.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
นานาปุปฺผฺจ คนฺธฺจ, สนฺนิปาเตสหํ [สนฺนิปาเตตฺวาหํ (สี.)] ตทา.
‘‘ปุปฺผาสนํ ปฺเปตฺวา, สาธุจิตฺตํ มโนรมํ;
นรสารถินํ อคฺคํ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อิทํ เม อาสนํ วีร, ปฺตฺตํ ตวนุจฺฉวํ;
หาสยนฺโต มมํ จิตฺตํ, นิสีท กุสุมาสเน’.
‘‘นิสีทิ ¶ ตตฺถ ภควา, อสมฺภีโตว [อฉมฺภิโตว (ก.)] เกสรี;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, ปวเร กุสุมาสเน.
‘‘นมสฺสมาโน อฏฺาสึ, สตฺตรตฺตินฺทิวํ อหํ;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ภาเวหิ พุทฺธานุสฺสตึ, ภาวนานมนุตฺตรํ;
อิมํ สตึ ภาวยิตฺวา, ปูรยิสฺสสิ มานสํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภสฺสสิ ตํ สพฺพํ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘‘ภวาภเว ¶ สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภิสฺสสิ;
โภเค เต อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘อสีติโกฏึ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
สุภูติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ ¶ นิสีทิตฺวา, ทกฺขิเณยฺยคุณมฺหิ ตํ;
ตถารณวิหาเร จ, ทฺวีสุ อคฺเค เปสฺสติ’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สาสิโต โลกนาเถน, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;
สทา ภาเวมิ มุทิโต, พุทฺธานุสฺสติมุตฺตมํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภมิ สุสมฺปตฺตึ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุภูติ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุภูติตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. อุปวานตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต.
‘‘มหาชนา สมาคมฺม, ปูชยิตฺวา ตถาคตํ;
จิตํ กตฺวาน สุกตํ, สรีรํ อภิโรปยุํ.
‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ธาตุํ ตตฺถ สมานยุํ;
สเทวมานุสา สพฺเพ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘ปมา ¶ กฺจนมยา, ทุติยาสิ มณีมยา;
ตติยา รูปิยมยา, จตุตฺถี ผลิกามยา.
‘‘ตถา [ตตฺถ (สฺยา. ก.)] ปฺจมิยา ภูมิ [เนมิ (สี.)], โลหิตงฺคมยา อหุ;
ฉฏฺา มสารคลฺลสฺส, สพฺพรตนมยูปริ.
‘‘ชงฺฆา มณิมยา อาสิ, เวทิกา รตนมยา;
สพฺพโสณฺณมโย ถูโป, อุทฺธํ โยชนมุคฺคโต.
‘‘เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘ธาตุ อาเวณิกา นตฺถิ, สรีรํ เอกปิณฺฑิตํ;
อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหิ, กสฺสาม กฺจุกํ มยํ.
‘‘เทวา สตฺตหิ รตฺเนหิ [สตฺตรตเนหิ (สี.)], อฺํ วฑฺเฒสุ โยชนํ;
ถูโป ทฺวิโยชนุพฺเพโธ, ติมิรํ พฺยปหนฺติ โส.
‘‘นาคา ¶ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘มา ¶ โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห [อสฺสุมฺหา (สี. สฺยา.), อาสิมฺหา (?)], อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘อินฺทนีลํ มหานีลํ, อโถ โชติรสํ มณึ;
เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา, พุทฺธถูปํ อฉาทยุํ.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ อาสิ, ตาวตา พุทฺธเจติยํ;
ติโยชนสมุพฺพิทฺธํ [ตีณิ โยชนมุพฺพิทฺธํ (สี. ก.)], อาโลกกรณํ ตทา.
‘‘ครุฬา ¶ จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวา นาคา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ ถูปํ, อกรุํ เต จ กฺจุกํ [สพฺพมณิมยํ ถูเป, อกรุตฺตรกฺจุกํ (สี.)];
โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘จตุโยชนมุพฺพิทฺโธ, พุทฺธถูโป วิโรจติ;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘กุมฺภณฺฑา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, นาคา จ ครุฬา ตถา.
ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ.
‘‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
รตเนหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ปฺจโยชนมุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘ยกฺขา ¶ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวา นาคา จ, ครุฬา กุมฺภอณฺฑกา.
‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘‘มยมฺปิ ¶ ¶ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ผลิกาหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ฉ โยชนานิ อุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘คนฺธพฺพา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุชา เทวตา นาคา, ครุฬา กุมฺภยกฺขกา.
‘‘‘สพฺเพกํสุ พุทฺธถูปํ, มยเมตฺถ อการกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘เวทิโย ¶ สตฺต กตฺวาน, ฉตฺตมาโรปยึสุ เต;
สพฺพโสณฺณมยํ ถูปํ, คนฺธพฺพา การยุํ ตทา.
‘‘สตฺตโยชนมุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา;
รตฺตินฺทิวา น ายนฺติ, อาโลโก โหติ [อาโลกา โหนฺติ (สฺยา. ก.)] สพฺพทา.
‘‘อภิโภนฺติ ¶ น ตสฺสาภา, จนฺทสูรา สตารกา;
สมนฺตา โยชนสเต, ปทีโปปิ น ปชฺชลิ.
‘‘เตน กาเลน เย เกจิ, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา;
น เต ถูปมารุหนฺติ, อมฺพเร อุกฺขิปนฺติ เต.
‘‘เทเวหิ ปิโต ยกฺโข, อภิสมฺมตนามโก;
ธชํ วา ปุปฺผทามํ วา, อภิโรเปติ อุตฺตริ.
‘‘น เต ปสฺสนฺติ ตํ ยกฺขํ, ทามํ ปสฺสนฺติ คจฺฉโต;
เอวํ ปสฺสิตฺวา คจฺฉนฺตา, สพฺเพ คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
‘‘วิรุทฺธา [วิสทฺธา (สี.)] เย ปาวจเน, ปสนฺนา เย จ สาสเน;
ปาฏิเหรํ ทฏฺุกามา, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา.
‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสึ ภตโก [วรโก (สฺยา. ก.)] ตทา;
อาโมทิตํ ชนํ ทิสฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘‘อุฬาโร ภควา เหโส, ยสฺส ธาตุธเรทิสํ;
อิมา จ ชนตา ตุฏฺา, การํ กุพฺพํ น ตปฺปเร [กุพฺพนฺตนปฺปกํ (สี.)].
‘‘‘อหมฺปิ ¶ การํ กสฺสามิ, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, ภวิสฺสามิ อนาคเต’.
‘‘สุโธตํ ¶ รชเกนาหํ, อุตฺตเรยฺยปฏํ มม;
เวฬคฺเค อาลเคตฺวาน, ธชํ อุกฺขิปิมมฺพเร.
‘‘อภิสมฺมตโก คยฺห, อมฺพเรหาสิ เม ธชํ;
วาเตริตํ ธชํ ทิสฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํ.
‘‘ตตฺถ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมณํ อุปสงฺกมึ;
ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา, วิปากํ ปุจฺฉหํ ธเช.
‘‘โส เม กเถสิ อานนฺท, ปีติสฺชนนํ มม;
‘ตสฺส ธชสฺส วิปากํ, อนุโภสฺสสิ สพฺพทา.
‘‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ.
‘‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสสิ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘อสีติโกฏึ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา ¶ สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
อุปวาโนติ นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘จกฺกวตฺติสฺส สนฺตสฺส, จตุทีปิสฺสรสฺส เม;
ติโยชนานิ สมนฺตา, อุสฺสีสนฺติ ธชา สทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อุปวาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปวานตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร จนฺทวติยา [พนฺธุมติยา (อฏฺ.)], มาตุอุปฏฺาโก [มาตุปฏฺายโก (สี.), มาตุปฏฺานโก (สฺยา.)] อหุํ;
อนฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ, เต โปเสมิ อหํ ตทา.
‘‘รโหคโต ¶ นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
โปเสนฺโต มาตาปิตโร, ปพฺพชฺชํ น ลภามหํ.
‘‘มหนฺธการปิหิตา [ตมนฺธการปิหิตา (สฺยา.)], ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเร;
เอตาทิเส ภเว [ภเย (สี.)] ชาเต, นตฺถิ โกจิ วินายโก.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ทิปฺปติ [ทิพฺพติ (ก.)] [ชินสาสนํ (สี.)] ทานิ สาสนํ;
สกฺกา อุทฺธริตุํ อตฺตา, ปฺุกาเมน ชนฺตุนา.
‘‘อุคฺคยฺห ตีณิ สรเณ, ปริปุณฺณานิ โคปยึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฏิโมกฺขามิ ทุคฺคตึ.
‘‘นิสโภ ¶ นาม สมโณ, พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก;
ตมหํ อุปคนฺตฺวาน, สรณคมนํ คหึ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา สรณคมนํ, ปริปุณฺณํ อโคปยึ.
‘‘จริเม วตฺตมานมฺหิ, สรณํ ตํ อนุสฺสรึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘เทวโลกคโต สนฺโต, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
ยํ เทสํ [ยํ ยํ เทสํ (สฺยา.)] อุปปชฺชามิ [อุปคจฺฉามิ (สี.)], อฏฺ เหตู ลภามหํ.
‘‘ทิสาสุ ¶ ปูชิโต โหมิ, ติกฺขปฺโ ภวามหํ;
สพฺเพ เทวานุวตฺตนฺติ, อมิตโภคํ ลภามหํ.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ สพฺพตฺถ, ปฏิกนฺโต ภวามหํ;
มิตฺตานํ อจโล โหมิ, ยโส อพฺภุคฺคโต มมํ.
‘‘อสีติกฺขตฺตุ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทิพฺพสุขํ อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ ¶ , จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
ปุเร สาวตฺถิยํ ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘นครา นิกฺขมิตฺวาน, ทารเกหิ ปุรกฺขโต;
หสขิฑฺฑสมงฺคีหํ [สาหํ ขิฑฺฑสมงฺคี (สฺยา.)], สงฺฆารามํ อุปาคมึ.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ [ตตฺถทฺทสาหํ (ก.)] สมณํ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, สรณฺจ อทาสิ เม.
‘‘โสหํ สุตฺวาน สรณํ, สรณํ เม อนุสฺสรึ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ชาติยา สตฺตเม วสฺเส, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยิ พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, สรณานิ อคจฺฉหํ;
ตโต เม สุกตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ.
‘‘สุโคปิตํ เม สรณํ, มานสํ สุปฺปณีหิตํ;
อนุโภตฺวา ยสํ สพฺพํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุโณถ มม ภาสโต;
อหํ [อตฺถํ (สฺยา.)] โว กถยิสฺสามิ, สามํ ทิฏฺํ ปทํ มม.
‘‘‘พุทฺโธ ¶ โลเก สมุปฺปนฺโน, วตฺตเต ชินสาสนํ;
อมตา วาทิตา เภรี, โสกสลฺลวิโนทนา.
‘‘‘ยถาสเกน ถาเมน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
อธิการํ กเรยฺยาถ, ปสฺสยิสฺสถ นิพฺพุตึ.
‘‘‘ปคฺคยฺห ตีณิ สรเณ, ปฺจสีลานิ โคปิย;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ.
‘‘‘สมฺมา ธมฺมํ ภาเวตฺวาน [มโมปมํ กริตฺวาน (สี. สฺยา.)], สีลานิ ¶ ปริโคปิย;
อจิรํ อรหตฺตํ โว, สพฺเพปิ ปาปุณิสฺสถ.
‘‘‘เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโท;
สาวโก เต มหาวีร, สรโณ [จรเณ (สี. สฺยา.)] วนฺทติ สตฺถุโน’.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, สรณํ พุทฺธสฺส คจฺฉหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สรณํ คมเน ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติสรณคมนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติสรณคมนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร จนฺทวติยา, ภตโก อาสหํ ตทา;
ปรกมฺมายเน ยุตฺโต, ปพฺพชฺชํ น ลภามหํ.
‘‘มหนฺธการปิหิตา ¶ ¶ , ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเร;
เกน นุ โข อุปาเยน, วิสํยุตฺโต ภเว อหํ.
‘‘เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, วราโก ภตโก อหํ;
ยํนูนาหํ ปฺจสีลํ, รกฺเขยฺยํ ปริปูรยํ.
‘‘อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ตมหํ อุปสงฺกมฺม, ปฺจสิกฺขาปทคฺคหึ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ปฺจสีลานิ, ปริปุณฺณานิ โคปยึ.
‘‘มจฺจุกาเล จ สมฺปตฺเต, เทวา อสฺสาสยนฺติ มํ;
‘รโถ สหสฺสยุตฺโต เต, มาริสายํ [มาริสสฺส (ก.)] อุปฏฺิโต’.
‘‘วตฺตนฺเต จริเม จิตฺเต, มม สีลํ อนุสฺสรึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตึสกฺขตฺตฺุจ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทิพฺพสุขํ [ทิพฺพํ สุขํ (สี.)] อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปุเร เวสาลิยํ ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘วสฺสูปนายิเก ¶ กาเล, ทิปฺปนฺเต [ทิพฺพนฺติ (ก.)] ชินสาสเน;
มาตา จ เม ปิตา เจว, ปฺจสิกฺขาปทคฺคหุํ.
‘‘สห ¶ สุตฺวานหํ สีลํ, มม สีลํ อนุสฺสรึ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ชาติยา ปฺจวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยิ พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘ปริปุณฺณานิ โคเปตฺวา, ปฺจสิกฺขาปทานหํ;
อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, วินิปาตํ น คจฺฉหํ.
‘‘สฺวาหํ ¶ ยสมนุภวึ, เตสํ สีลาน วาหสา;
กปฺปโกฏิมฺปิ กิตฺเตนฺโต, กิตฺตเย เอกเทสกํ.
‘‘ปฺจสีลานิ โคเปตฺวา, ตโย เหตู ลภามหํ;
ทีฆายุโก มหาโภโค, ติกฺขปฺโ ภวามหํ.
‘‘สํกิตฺเตนฺโต จ [ปกิตฺเตนฺโตว (สี.), ปกิตฺเตนฺเต จ (สฺยา.)] สพฺเพสํ, อภิมตฺตฺจ โปริสํ;
ภวาภเว สํสริตฺวา, เอเต าเน ลภามหํ.
‘‘อปริเมยฺยสีเลสุ, วตฺตนฺตา ชินสาวกา;
ภเวสุ ยทิ รชฺเชยฺยุํ, วิปาโก กีทิโส ภเว.
‘‘สุจิณฺณํ เม ปฺจสีลํ, ภตเกน ตปสฺสินา [วิปสฺสินา (สี.)];
เตน สีเลนหํ อชฺช, โมจยึ สพฺพพนฺธนา.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ปฺจสีลานิ โคปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺจสีลานิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ปฺจสีลสมาทานิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณ;
กฺจนคฺฆิยสํกาสํ, พาตฺตึสวรลกฺขณํ.
‘‘สิทฺธตฺถํ ¶ โลกปชฺโชตํ, อปฺปเมยฺยํ อโนปมํ;
อลตฺถํ ปรมํ ปีตึ, ทิสฺวา ทนฺตํ ชุตินฺธรํ.
‘‘สมฺพุทฺธํ อภินาเมตฺวา, โภชยึ ตํ มหามุนึ;
มหาการุณิโก โลเก [นาโถ (สี.)], อนุโมทิ มมํ ตทา.
‘‘ตสฺมึ ¶ มหาการุณิเก, ปรมสฺสาสการเก;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อนฺนสํสาวโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อนฺนสํสาวกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ธูปทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
กุฏิธูปํ มยา ทินฺนํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺเพสมฺปิ ปิโย โหมิ, ธูปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธูปมททึ ตทา [ยํ ธูปนมทาสหํ (ก.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธูปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธูปทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ธูปทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ปุลินปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ¶ ¶ ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปุราณปุลินํ หิตฺวา [ฉฑฺเฑตฺวา (สี. สฺยา.)], สุทฺธปุลินมากิรึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุลินมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุลินทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสติเม ¶ [ติปฺาเส (สี. สฺยา.)] อิโต กปฺเป, ราชา อาสึ ชนาธิภู;
มหาปุลินนาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุลินปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุลินปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อุตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, สุสุมาโร อหํ ตทา;
สโคจรปฺปสุโตหํ [สโภชนปสุตาหํ (สฺยา. ก.)], นทีติตฺถํ อคจฺฉหํ.
‘‘สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเย, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
นทึ ตริตุกาโม โส, นทีติตฺถํ อุปาคมิ.
‘‘อุปาคเต จ [อุปาคตมฺหิ (สฺยา. ก.)] สมฺพุทฺเธ, อหมฺปิ ตตฺถุปาคมึ;
อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อิมํ วาจํ อุทีรยึ.
‘‘‘อภิรูห มหาวีร, ตาเรสฺสามิ อหํ ตุวํ;
เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหํ, อนุกมฺป มหามุนิ’.
‘‘มม อุคฺคชฺชนํ สุตฺวา, อภิรูหิ มหามุนิ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ตาเรสึ โลกนายกํ.
‘‘นทิยา ¶ ปาริเม ตีเร, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
อสฺสาเสสิ มมํ ตตฺถ, อมตํ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ตมฺหา ¶ กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ อาคจฺฉหํ;
ทิพฺพสุขํ อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘สตฺตกฺขตฺตฺุจ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมกาสหํ;
ตีณิกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหิยา อิสฺสโร อหุํ.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตหํ ¶ , นิปโก จ สุสํวุโต;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ตาเรสึ ยํ นราสภํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุตฺติโย [อุตฺติริโย (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. เอกฺชลิกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณ;
วิปสฺสึ สตฺถวาหคฺคํ, นรวรํ วินายกํ.
‘‘อทนฺตทมนํ ¶ ตาทึ, มหาวาทึ มหามตึ;
ทิสฺวา ปสนฺโน สุมโน, เอกฺชลิมกาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยมฺชลึ กรึ [ยํ อฺชลิมกรึ (สฺยา.), อฺชลิมกรึ (ก.)] ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อฺชลิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกฺชลิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกฺชลิกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. โขมทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ พนฺธุมติยา, อโหสึ วาณิโช ตทา;
เตเนว ทารํ โปเสมิ, โรเปมิ พีชสมฺปทํ.
‘‘รถิยํ ปฏิปนฺนสฺส, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
เอกํ โขมํ มยา ทินฺนํ, กุสลตฺถาย สตฺถุโน.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ โขมมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โขมทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตรเส [สตฺตวีเส (สี. สฺยา.)] อิโต กปฺเป, เอโก สินฺธวสนฺธโน;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โขมทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โขมทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุสูติ อุปวาโน จ, สรโณ สีลคาหโก;
อนฺนสํสาวโก โขมทายี จ, ทเสว ตติเย คเณ;
อฺชลี โขมทายี จ, ทเสว ตติเย คเณ;
ปฺจาลีสีติสตํ วุตฺตา, คาถาโย สพฺพปิณฺฑิตา.
สุภูติวคฺโค ตติโย.
จตุตฺถภาณวารํ.
๔. กุณฺฑธานวคฺโค
๑. กุณฺฑธานตฺเถรอปทานํ
‘‘สตฺตาหํ ¶ ¶ ปฏิสลฺลีนํ, สยมฺภุํ อคฺคปุคฺคลํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘วุฏฺิตํ กาลมฺาย, ปทุมุตฺตรํ มหามุนึ;
มหนฺตึ กทลีกณฺณึ, คเหตฺวา อุปคจฺฉหํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ [ปฏิคฺคเหสิ (สฺยา. ก.)] ภควา, สพฺพฺู [ตํ ผลํ (สี.)] โลกนายโก;
มม จิตฺตํ ปสาเทนฺโต, ปริภฺุชิ มหามุนิ.
‘‘ปริภฺุชิตฺวา สมฺพุทฺโธ, สตฺถวาโห อนุตฺตโร;
สกาสเน นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เย ¶ จ สนฺติ สมิตาโร [เย วสนฺติ สเมตาโร (สี.)], ยกฺขา อิมมฺหิ ปพฺพเต;
อรฺเ ภูตภพฺยานิ [ภูตคณา สพฺเพ (สฺยา.)], สุณนฺตุ วจนํ มม’.
‘‘โย โส พุทฺธํ อุปฏฺาสิ, มิคราชํว เกสรึ [มิคราชาว เกสรี (สี.)];
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘เอกาทสฺจกฺขตฺตุํ, โส [โสยเมกาทสกฺขตฺตุํ (สี.)] เทวราชา ภวิสฺสติ;
จตุตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘อกฺโกสิตฺวาน สมเณ, สีลวนฺเต อนาสเว;
ปาปกมฺมวิปาเกน, นามเธยฺยํ ลภิสฺสติ [ภวิสฺสติ (ก.)].
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กุณฺฑธาโนติ นาเมน, สาวโก โส ภวิสฺสติ’.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, ฌายี ฌานรโต อหํ;
โตสยิตฺวาน สตฺถารํ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สาวเกหิ ¶ ¶ [สาวกคฺเคหิ (สี.)] ปริวุโต, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สลากํ คาหยี ชิโน.
‘‘เอกํสํ ¶ จีวรํ กตฺวา, วนฺทิตฺวา โลกนายกํ;
วทตํ วรสฺส ปุรโต, ปมํ อคฺคเหสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ภควา, ทสสหสฺสีกมฺปโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุณฺฑธาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุณฺฑธานตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. สาคตตฺเถรอปทานํ
‘‘โสภิโต ¶ นาม นาเมน, อโหสึ พฺราหฺมโณ ตทา;
ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, อารามํ อคมาสหํ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
อารามทฺวารา นิกฺขมฺม, อฏฺาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ตมทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ทนฺตํ ทนฺตปุรกฺขตํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘เย เกจิ ปาทปา สพฺเพ, มหิยา เต วิรูหเร;
พุทฺธิมนฺโต ¶ ตถา สตฺตา, รุหนฺติ ชินสาสเน.
‘‘สตฺถวาโหสิ สปฺปฺโ, มเหสิ พหุเก ชเน;
วิปถา อุทฺธริตฺวาน, ปถํ อาจิกฺขเส ตุวํ.
‘‘ทนฺโต ¶ ทนฺตปริกิณฺโณ [ปุรกฺขโต (สฺยา.)], ฌายี ฌานรเตหิ จ;
อาตาปี ปหิตตฺเตหิ, อุปสนฺเตหิ ตาทิภิ.
‘‘อลงฺกโต ปริสาหิ, ปฺุาเณหิ โสภติ;
ปภา นิทฺธาวเต ตุยฺหํ, สูริโยทยเน ยถา.
‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ¶ ทิสฺวาน, มเหสี ปทุมุตฺตโร;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส หาสํ ชเนตฺวาน, มมํ กิตฺเตสิ พฺราหฺมโณ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘‘ตุสิตา หิ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติ.
‘‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, อรหตฺตํ [ตุฏฺหฏฺํ (สฺยา. ก.)] ลภิสฺสติ;
สาคโต นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยึ;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, อาชีวํ ปริโสธยึ.
‘‘เอวํ ¶ วิหรมาโนหํ, เตโชธาตูสุ โกวิโท;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สาคโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สาคตตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. มหากจฺจานตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรนาถสฺส, ปทุมํ นาม เจติยํ;
สิลาสนํ [สีหาสนํ (ก.)] การยิตฺวา, สุวณฺเณนาภิเลปยึ.
‘‘รตนามยฉตฺตฺจ, ปคฺคยฺห วาฬพีชนึ [วาฬพีชนี (สี. สฺยา.)];
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, โลกพนฺธุสฺส ตาทิโน.
‘‘ยาวตา ¶ เทวตา ภุมฺมา [ภูมา (ก.)], สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา;
รตนามยฉตฺตานํ, วิปากํ กถยิสฺสติ.
‘‘ตฺจ สพฺพํ สุณิสฺสาม, กถยนฺตสฺส สตฺถุโน;
ภิยฺโย หาสํ ชเนยฺยาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เหมาสเน นิสีทิตฺวา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห [ปริพฺพูฬฺโห (สี.)], อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนิทํ ¶ อาสนํ ทินฺนํ, โสวณฺณํ รตนามยํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปานิ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สมนฺตา โยชนสตํ, อาภายาภิภวิสฺสติ.
‘‘‘มนุสฺสโลกมาคนฺตฺวา, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปภสฺสโรติ นาเมน, อุคฺคเตโช ภวิสฺสติ.
‘‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, สตรํสีว อุคฺคโต;
สมนฺตา อฏฺรตนํ, อุชฺโชติสฺสติ ขตฺติโย.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตุสิตา ¶ หิ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
กจฺจาโน นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, อรหา เหสฺสตินาสโว;
โคตโม โลกปชฺโชโต, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘‘สํขิตฺตปุจฺฉิตํ [สํขิตฺตํ ปุจฺฉิตํ (สฺยา. ก.)] ปฺหํ, วิตฺถาเรน กเถสฺสติ;
กถยนฺโต จ ตํ ปฺหํ, อชฺฌาสยํ [อชฺฌาสํ (สี.), อพฺภาสํ (ก.)] ปูรยิสฺสติ’.
‘‘อฑฺเฒ กุเล อภิชาโต, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
โอหาย ธนธฺานิ, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สํขิตฺเตนปิ ปุจฺฉนฺเต, วิตฺถาเรน กเถมหํ;
อชฺฌาสยํ เตสํ ปูเรมิ, โตเสมิ ทฺวิปทุตฺตมํ.
‘‘โตสิโต ¶ เม มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหากจฺจาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหากจฺจานตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. กาฬุทายิตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อทฺธานํ ปฏิปนฺนสฺส, จรโต จาริกํ ตทา.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปฺปลํ มลฺลิกฺจหํ;
ปรมนฺนํ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘ปริภฺุชิ มหาวีโร, ปรมนฺนํ สุโภชนํ;
ตฺจ ปุปฺผํ คเหตฺวาน, ชนสฺส สมฺปทสฺสยิ.
‘‘อิฏฺํ กนฺตํ [กนฺตยิทํ (สฺยา.)], ปิยํ โลเก, ชลชํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
สุทุกฺกรํ กตํ เตน, โย เม ปุปฺผํ อทาสิทํ.
‘‘โย ¶ ปุปฺผมภิโรเปสิ, ปรมนฺนฺจทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ทส อฏฺ จกฺขตฺตุํ [ทส จฏฺกฺขตฺตุํ (สี.), ทสมฏฺกฺขตฺตุํ (สฺยา.)] โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อุปฺปลํ ปทุมฺจาปิ, มลฺลิกฺจ ตทุตฺตริ.
‘‘‘อสฺส ¶ ปฺุวิปาเกน, ทิพฺพคนฺธสมายุตํ;
อากาเส ฉทนํ กตฺวา, ธารยิสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ ปฺจสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน [นาเมน (สี. สฺยา. ก.)], สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘สกกมฺมาภิรทฺโธ ¶ โส, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สกฺยานํ นนฺทิชนโน, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘ปฏิสมฺภิทมนุปฺปตฺตํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม โลกพนฺธุ ตํ [โส (สี.)], เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
อุทายี นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ราโค ¶ โทโส จ โมโห จ, มาโน มกฺโข จ ธํสิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โตสยิฺจาปิ สมฺพุทฺธํ, อาตาปี นิปโก อหํ;
ปสาทิโต [ปโมทิโต (สี.)] จ สมฺพุทฺโธ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา กาฬุทายี เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
กาฬุทายีเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. โมฆราชตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสี ¶ ตุ ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, รถิยํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘สิสฺเสหิ สมฺปริวุโต, ฆรมฺหา อภินิกฺขมึ;
นิกฺขมิตฺวานหํ ตตฺถ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺตา, อรูปี วา อสฺิโน;
สพฺเพ เต ตว าณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธา.
‘‘สุขุมจฺฉิกชาเลน ¶ , อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาเล ภวนฺติ เต.
‘‘เยสฺจ เจตนา อตฺถิ, รูปิโน จ อรูปิโน;
สพฺเพ เต ตว าณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธา.
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, อนฺธการสมากุลํ;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘อวิชฺชานิวุเต โลเก, อนฺธกาเรน โอตฺถเฏ;
ตว ¶ าณมฺหิ โชตนฺเต, อนฺธการา ปธํสิตา.
‘‘ตุวํ จกฺขูสิ สพฺเพสํ, มหาตมปนูทโน;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, นิพฺพายติ พหุชฺชโน.
‘‘ปุฏกํ ¶ ปูรยิตฺวาน [ปีรํ (สี.), ปุตรํ (สฺยา.)], มธุขุทฺทมเนฬกํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, อุปเนสึ มเหสิโน.
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มหาวีโร, สหตฺเถน มหา อิสี;
ภฺุชิตฺวา ตฺจ สพฺพฺู, เวหาสํ นภมุคฺคมิ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อตฺถทสฺสี นราสโภ;
มม จิตฺตํ ปสาเทนฺโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนิทํ ถวิตํ าณํ, พุทฺธเสฏฺโ จ โถมิโต;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ.
‘‘‘จตุทฺทสฺจกฺขตฺตุํ [จตุสฏฺิฺจ (สฺยา.)] โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘ปฺเจว ¶ สตกฺขตฺตฺุจ [อถ ปฺจสตกฺขตฺตุํ (สี.)], จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ อสงฺเขยฺยํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติ.
‘‘‘คมฺภีรํ นิปุณํ อตฺถํ, าเณน วิจินิสฺสติ;
โมฆราชาติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ตีหิ ¶ วิชฺชาหิ สมฺปนฺนํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม ¶ สตฺถวาหคฺโค, เอตทคฺเค เปสฺสติ’.
‘‘หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, เฉตฺวาน ภวพนฺธนํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา โมฆราโช เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
โมฆราชตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อธิมุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;
อุปฏฺหึ ภิกฺขุสงฺฆํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘นิมนฺเตตฺวา ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ [สํฆรตนํ (สี. สฺยา.)], อุชุภูตํ สมาหิตํ;
อุจฺฉุนา มณฺฑปํ กตฺวา, โภเชสึ สงฺฆมุตฺตมํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ [อติโภมิ (สี. ก.)], ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อธิมุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
อธิมุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ลสุณทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , ตาปโส อาสหํ ตทา;
ลสุณํ อุปชีวามิ, ลสุณํ มยฺหโภชนํ.
‘‘ขาริโย ¶ ปูรยิตฺวาน, สงฺฆารามมคจฺฉหํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, สงฺฆสฺส ลสุณํ อทํ.
‘‘วิปสฺสิสฺส นรคฺคสฺส, สาสเน นิรตสฺสหํ;
สงฺฆสฺส ลสุณํ ทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ลสุณํ ยมทํ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ลสุณสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ลสุณทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
ลสุณทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อายาคทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหิ, สิขิมฺหิ วทตํ วเร;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อวนฺทึ ถูปมุตฺตมํ.
‘‘วฑฺฒกีหิ ¶ กถาเปตฺวา, มูลํ ทตฺวานหํ ตทา;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อายาคํ การเปสหํ.
‘‘อฏฺ กปฺปานิ เทเวสุ, อพฺโพกิณฺณํ [อพฺโพจฺฉินฺนํ (สี.)] วสึ อหํ;
อวเสเสสุ กปฺเปสุ, โวกิณฺณํ สํสรึ อหํ.
‘‘กาเย วิสํ น กมติ, สตฺถานิ น จ หนฺติ เม;
อุทเกหํ น มิยฺยามิ, อายาคสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ยทิจฺฉามิ อหํ วสฺสํ, มหาเมโฆ ปวสฺสติ;
เทวาปิ เม วสํ เอนฺติ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, ติสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;
น มํ เกจาวชานนฺติ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, อายาคํ ยมการยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อายาคสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อายาคทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อายาคทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโต, สีหาสนสฺส สมฺมุขา;
ธมฺมจกฺกํ เม ปิตํ, สุกตํ วิฺุวณฺณิตํ.
‘‘จารุวณฺโณว โสภามิ, สโยคฺคพลวาหโน;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, อนุยนฺตา พหุชฺชนา.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺเสหิ, ปริจาเรมหํ สทา;
ปริวาเรน โสภามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ จกฺกํ ปยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธมฺมจกฺกสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต เอกาทเส กปฺเป, อฏฺาสึสุ ชนาธิปา;
สหสฺสราชนาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธมฺมจกฺกิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ธมฺมจกฺกิกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ถูปเสฏฺสฺส สมฺมุขา;
วิจิตฺตทุสฺเส ลเคตฺวา [ลคฺเคตฺวา (สี. สฺยา.)], กปฺปรุกฺขํ เปสหํ.
‘‘ยํ ¶ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โสภยนฺโต มม ทฺวารํ, กปฺปรุกฺโข ปติฏฺติ.
‘‘อหฺจ ¶ ปริสา เจว, เย เกจิ มม วสฺสิตา [นิสฺสิตา (สี.)];
ตมฺหา ทุสฺสํ คเหตฺวาน, นิวาเสม มยํ สทา [ตทา (สฺยา.)].
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ รุกฺขํ ปยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กปฺปรุกฺขสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ สตฺตเม กปฺเป, สุเจฬา อฏฺ ขตฺติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กปฺปรุกฺขิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กปฺปรุกฺขิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
กุณฺฑธานวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุณฺฑสาคตกจฺจานา, อุทายี โมฆราชโก;
อธิมุตฺโต ลสุณโท, อายาคี ธมฺมจกฺกิโก;
กปฺปรุกฺขี จ ทสโม, คาถา ทฺวยทสสตํ [คาถาโย ทฺวาทสสตํ (สี.)].
๕. อุปาลิวคฺโค
๑. ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานํ
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ ¶ ¶ , ปริวุโต [ปเรโต (ก. อฏฺ)] โลกนายโก;
วิเวกมนุยุตฺโต โส, คจฺฉเต ปฏิสลฺลิตุํ.
‘‘อชิเนน นิวตฺโถหํ, ติทณฺฑปริธารโก;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘เอกํสํ ¶ อชินํ กตฺวา, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘ยถาณฺฑชา จ สํเสทา, โอปปาตี ชลาพุชา;
กากาทิปกฺขิโน สพฺเพ, อนฺตลิกฺขจรา สทา.
‘‘เย เกจิ ปาณภูตตฺถิ, สฺิโน วา อสฺิโน;
สพฺเพ เต ตว าณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธา.
‘‘คนฺธา จ ปพฺพเตยฺยา เย, หิมวนฺตนคุตฺตเม;
สพฺเพ เต ตว สีลมฺหิ, กลายปิ น ยุชฺชเร.
‘‘โมหนฺธการปกฺขนฺโท, อยํ โลโก สเทวโก;
ตว าณมฺหิ โชตนฺเต, อนฺธการา วิธํสิตา.
‘‘ยถา อตฺถงฺคเต สูริเย, โหนฺติ สตฺตา ตโมคตา;
เอวํ พุทฺเธ อนุปฺปนฺเน, โหติ โลโก ตโมคโต.
‘‘ยโถทยนฺโต อาทิจฺโจ, วิโนเทติ ตมํ สทา;
ตเถว ตฺวํ พุทฺธเสฏฺ, วิทฺธํเสสิ ตมํ สทา.
‘‘ปธานปหิตตฺโตสิ ¶ , พุทฺโธ โลเก สเทวเก;
ตว กมฺมาภิรทฺเธน, โตเสสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตํ สพฺพํ อนุโมทิตฺวา, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘อพฺภุคฺคนฺตฺวาน ¶ สมฺพุทฺโธ, มเหสิ ปทุมุตฺตโร;
อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนิทํ ¶ ถวิตํ าณํ, โอปมฺเมหิ สมายุตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อฏฺารสฺจ ขตฺตุํ โส, เทวราชา ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ ติสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตุสิตา หิ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
หีโนว ชาติยา สนฺโต, อุปาลิ นาม เหสฺสติ.
‘‘‘โส ¶ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, วิราเชตฺวาน ปาปกํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘ตุฏฺโ จ โคตโม พุทฺโธ, สกฺยปุตฺโต มหายโส;
วินยาธิคตํ ตสฺส, เอตทคฺเค เปสฺสติ’.
‘‘สทฺธายาหํ ¶ ปพฺพชิโต, กตกิจฺโจ อนาสโว;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ภควา จานุกมฺปี มํ, วินเยหํ วิสารโท;
สกกมฺมาภิรทฺโธ จ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สํวุโต ปาติโมกฺขมฺหิ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ;
ธาเรมิ วินยํ สพฺพํ, เกวลํ รตนากรํ [รตนคฺฆรํ (ก.)].
‘‘มมฺจ คุณมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปาลิเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. โสณโกฬิวิสตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสิสฺส ¶ ¶ มุนิโน, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สุธาย เลปนํ กตฺวา, จงฺกมํ การยึ อหํ.
‘‘นานาวเณหิ ปุปฺเผหิ, จงฺกมํ สนฺถรึ อหํ;
อากาเส วิตานํ กตฺวา, โภชยึ พุทฺธมุตฺตมํ.
‘‘อฺชลึ ¶ ปคฺคเหตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ [ปุปฺผกํ (ก.)];
ทีฆสาลํ ภควโต, นิยฺยาเทสิมหํ ตทา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ทกฺขิเณยฺโย สเทวเก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส หฏฺเน จิตฺเตน, ทีฆสาลํ อทาสิ [อกาสิ (สี.)] เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิมสฺส ¶ มจฺจุกาลมฺหิ, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
สหสฺสยุตฺตสฺสรโถ, อุปฏฺิสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘เตน ยาเนนยํ โปโส, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
อนุโมทิสฺสเร เทวา, สมฺปตฺเต กุสลพฺภเว [กุสเล ภเว (สี. สฺยา.)].
‘‘‘มหารหํ พฺยมฺหํ เสฏฺํ, รตนมตฺติกเลปนํ;
กูฏาคารวรูเปตํ, พฺยมฺหํ อชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
ปฺจวีสติ กปฺปานิ, เทวราชา ภวิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ยโสธรสนามา [ยเสธรา สมานา (สี.)] เต, สพฺเพปิ เอกนามกา.
‘‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, วฑฺเฒตฺวา [จินิตฺวา (สฺยา.)] ปฺุสฺจยํ;
อฏฺวีสติกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตตฺราปิ ¶ ¶ พฺยมฺหํ ปวรํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, ปุรมชฺฌาวสิสฺสติ.
‘‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, ภูมิปาโล มหิทฺธิโก;
โอกฺกาโก นาม นาเมน, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, สพฺพาสํ ปวรา จ สา [ปวราว ยา (สฺยา.), ปวรา ปิยา (?)];
อภิชาตา ขตฺติยานี, นว ปุตฺเต ชเนสฺสติ.
‘‘‘นว ปุตฺเต ชเนตฺวาน, ขตฺติยานี มริสฺสติ;
ตรุณี จ ปิยา กฺา, มเหสิตฺตํ กริสฺสติ.
‘‘‘โอกฺกากํ โตสยิตฺวาน, วรํ กฺา ลภิสฺสติ;
วรํ ลทฺธาน สา กฺา, ปุตฺเต ปพฺพาชยิสฺสติ.
‘‘‘ปพฺพาชิตา จ เต สพฺเพ, คมิสฺสนฺติ นคุตฺตมํ;
ชาติเภทภยา สพฺเพ, ภคินีหิ วสิสฺสเร [สํวสิสฺสเร (สี.)].
‘‘‘เอกา จ กฺา พฺยาธีหิ, ภวิสฺสติ ปริกฺขตา [ปุรกฺขตา (สฺยา. ก.)];
มา โน ชาติ ปภิชฺชีติ, นิขณิสฺสนฺติ ขตฺติยา.
‘‘‘ขตฺติโย นีหริตฺวาน, ตาย สทฺธึ วสิสฺสติ;
ภวิสฺสติ ตทา เภโท, โอกฺกากกุลสมฺภโว.
‘‘‘เตสํ ¶ ปชา ภวิสฺสนฺติ, โกฬิยา นาม ชาติยา;
ตตฺถ มานุสกํ โภคํ, อนุโภสฺสตินปฺปกํ.
‘‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ คมิสฺสติ;
ตตฺราปิ ปวรํ พฺยมฺหํ, ลภิสฺสติ มโนรมํ.
‘‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, โสโณ นาม ภวิสฺสติ.
‘‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, ปทหํ สตฺถุ สาสเน;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘อนนฺตทสฺสี ภควา, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
วิเสสฺู มหาวีโร, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ’.
‘‘วุฏฺมฺหิ ¶ เทเว จตุรงฺคุลมฺหิ, ติเณ อนิเลริตองฺคณมฺหิ;
ตฺวาน โยคสฺส ปยุตฺตตาทิโน, ตโตตฺตรึ ปารมตา น วิชฺชติ.
‘‘อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, จิตฺตํ เม สุปณีหิตํ;
ภาโร เม โอหิโต สพฺโพ, นิพฺพุโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘องฺคีรโส ¶ มหานาโค, อภิชาโตว เกสรี;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โสโณ โกฬิวิโส [โกฬิยเวสฺโส (สี. สฺยา.), โกฏิกณฺโณ (ก.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสณโกฬิวิสตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ¶ , เมตฺตจิตฺตํ มหามุนึ;
อุเปติ ชนตา สพฺพา, สพฺพโลกคฺคนายกํ.
‘‘สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจ [วตฺถํ เสนาสนฺเจว (สี.), สตฺตุกฺจ ปทกฺจ (สี. อฏฺ.), สตฺตุกฺจ ปวากฺจ (สฺยา.)], อามิสํ ปานโภชนํ;
ททนฺติ สตฺถุโน สพฺเพ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อหมฺปิ ¶ ทานํ ทสฺสามิ, เทวเทวสฺส ตาทิโน;
พุทฺธเสฏฺํ นิมนฺเตตฺวา, สงฺฆมฺปิ จ อนุตฺตรํ.
‘‘อุยฺโยชิตา มยา เจเต, นิมนฺเตสุํ ตถาคตํ;
เกวลํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘สตสหสฺสปลฺลงฺกํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตูลิกาปฏลิกาย, โขมกปฺปาสิเกหิ จ;
มหารหํ ปฺาปยึ, อาสนํ พุทฺธยุตฺตกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, มม ทฺวารมุปาคมิ.
‘‘ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ ยสสฺสินํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อภินามยึ สงฺฆรํ [สกํ ฆรํ (สี.)].
‘‘ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปรมนฺเนน ตปฺปยึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนิทํ อาสนํ ทินฺนํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘จตุสตฺตติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ สหสฺสํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ;
เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สพฺพาสุ ภวโยนีสุ, อุจฺจากุลี [อุจฺจากุเล (ก.)] ภวิสฺสติ;
โส จ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, ปนฺตเสนนิวาสหํ;
ผลฺจาธิคตํ สพฺพํ, จตฺตกฺเลโสมฺหิ อชฺชหํ.
‘‘‘มม สพฺพํ [กมฺมํ (?)] อภิฺาย, สพฺพฺู โลกนายโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ’.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ภทฺทิโย กาฬิโคธาย ปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภทฺทิยสฺส กาฬิโคธาย ปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานํ
‘‘อรฺเ ¶ ¶ กุฏิกํ กตฺวา, วสามิ ปพฺพตนฺตเร;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺโ, ยเสน อยเสน จ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
วสีสตสหสฺเสหิ [ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ (สฺยา.)], อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘อุปาคตํ มหานาคํ [มหาวีรํ (สี.)], ชลชุตฺตมนามกํ;
ติณสนฺถรํ [ติณตฺถรํ (ก.)] ปฺาเปตฺวา, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อามณฺฑํ ปานียฺจหํ;
อทาสึ อุชุภูตสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป [สตสหสฺเส อิโต กปฺเป (สี.)], ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อามณฺฑสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘เอกตาลีสกปฺปมฺหิ, เอโก อาสึ อรินฺทโม;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สนฺนิฏฺาปโก [สนฺนิธาปโก (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สนฺนิฏฺาปกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, คจฺฉเต อนฺตราปเณ;
โอกฺขิตฺตจกฺขุ [ขิตฺตจกฺขุ (ก. สี. ก.)] มิตภาณี, สติมา สํวุตินฺทฺริโย.
‘‘ปฺจ อุปฺปลหตฺถานิ, อาเวฬตฺถํ อหํสุ เม;
เตน พุทฺธํ อปูเชสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘อาโรปิตา ¶ จ เต ปุปฺผา, ฉทนํ อสฺสุ สตฺถุโน;
สมาธึสุ [สํสาวึสุ (สี.)] มหานาคํ, สิสฺสา อาจริยํ ยถา.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต วีสกปฺปสเต, อเหสุํ ปฺจ ขตฺติยา;
หตฺถิยา นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปฺจหตฺถิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจหตฺถิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, วิปสฺสิมฺหคฺคปุคฺคเล;
สุผุลฺลปทุมํ คยฺห, จิตมาโรปยึ อหํ.
‘‘อาโรปิเต ¶ จ จิตเก, เวหาสํ นภมุคฺคมิ;
อากาเส ฉทนํ [อากาสจฺฉทนํ (สี.)] กตฺวา, จิตกมฺหิ อธารยิ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตตาลีสิโต ¶ กปฺเป, ปทุมิสฺสรนามโก;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทุมจฺฉทนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. สยนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, เมตฺตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
สยนคฺคํ มยา ทินฺนํ, ทุสฺสภณฺเฑหิ [ทุสฺสภณฺเฑน (สฺยา.)] อตฺถตํ.
‘‘ปฏิคฺคเหสิ ¶ ภควา, กปฺปิยํ สยนาสนํ;
อุฏฺาย สยนา [อาสนา (สี.)] ตมฺหา, เวหาสํ อุคฺคมี ชิโน.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ สยนมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สยนสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘เอกปฺาสิโต ¶ กปฺเป, วรโก [วรุโณ (สี. สฺยา.)] เทวสวฺหโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สยนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สยนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโน, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อิฏฺกาหิ จินิตฺวาน, จงฺกมํ การยึ อหํ.
‘‘อุจฺจโต ปฺจรตนํ, จงฺกมํ สาธุมาปิตํ;
อายามโต หตฺถสตํ, ภาวนียฺยํ มโนรมํ.
‘‘ปฏิคฺคเหสิ ภควา, อตฺถทสฺสี นรุตฺตโม;
หตฺเถน ปุลินํ คยฺห, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อิมินา ¶ ปุลินทาเนน, จงฺกมํ สุกเตน จ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, ปุลินํ อนุโภสฺสติ.
‘‘‘ตีณิ กปฺปานิ เทเวสุ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘‘มนุสฺสโลกมาคนฺตฺวา ¶ , ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ;
ติกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี จ, มหิยา โส ภวิสฺสติ’.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, จงฺกมสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จงฺกมนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จงฺกมนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สุภทฺทตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ชนตํ อุทฺธริตฺวาน, นิพฺพายติ มหายโส.
‘‘นิพฺพายนฺเต จ สมฺพุทฺเธ, ทสสหสฺสิ กมฺปถ;
ชนกาโย มหา อาสิ, เทวา สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘จนฺทนํ ปูรยิตฺวาน, ตครามลฺลิกาหิ จ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อาโรปยึ [อาเลเปสึ (สี.), อาโรเปสึ (สฺยา.)] นรุตฺตมํ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
นิปนฺนโกว สมฺพุทฺโธ, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย ¶ เม ปจฺฉิมเก กาเล, คนฺธมาเลน [คนฺธมลฺเลน (สฺยา. ก.) นปุํสเกกตฺตํ มนสิกาตพฺพํ] ฉาทยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต จุโต อยํ โปโส, ตุสิตกายํ คมิสฺสติ;
ตตฺถ รชฺชํ กริตฺวาน, นิมฺมานํ โส คมิสฺสติ.
‘‘‘เอเตเนว อุปาเยน, ทตฺวา มาลํ [มลฺยํ (สี.), มลฺลํ (สฺยา. ก.)] วรุตฺตมํ;
สกกมฺมาภิรทฺโธ โส, สมฺปตฺตึ อนุโภสฺสติ.
‘‘‘ปุนาปิ ¶ ตุสิเต กาเย, นิพฺพตฺติสฺสติยํ นโร;
ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ.
‘‘‘สกฺยปุตฺโต มหานาโค, อคฺโค โลเก สเทวเก;
โพธยิตฺวา พหู สตฺเต, นิพฺพายิสฺสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ตทา ¶ โสปคโต สนฺโต, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ ตทา.
‘‘‘หาสยิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สพฺพฺู โลกนายโก;
ปฺุกมฺมํ ปริฺาย, สจฺจานิ วิวริสฺสติ.
‘‘‘อารทฺโธ จ อยํ ปฺโห, ตุฏฺโ เอกคฺคมานโส;
สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, ปพฺพชฺชํ ยาจยิสฺสติ.
‘‘‘ปสนฺนมานสํ ทิสฺวา, สกกมฺเมน โตสิตํ;
ปพฺพาเชสฺสติ โส พุทฺโธ, อคฺคมคฺคสฺส โกวิโท.
‘‘‘วายมิตฺวานยํ โปโส, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
ปฺจมภาณวารํ.
‘‘ปุพฺพกมฺเมน ¶ ¶ สํยุตฺโต, เอกคฺโค สุสมาหิโต;
พุทฺธสฺส โอรโส ปุตฺโต, ธมฺมโชมฺหิ สุนิมฺมิโต.
‘‘ธมฺมราชํ อุปคมฺม, อปุจฺฉึ ปฺหมุตฺตมํ;
กถยนฺโต จ เม ปฺหํ, ธมฺมโสตํ อุปานยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ชลชุตฺตมนายโก;
นิพฺพายิ อนุปาทาโน, ทีโปว เตลสงฺขยา.
‘‘สตฺตโยชนิกํ อาสิ, ถูปฺจ รตนามยํ;
ธชํ ตตฺถ อปูเชสึ, สพฺพภทฺทํ มโนรมํ.
‘‘กสฺสปสฺส จ พุทฺธสฺส, ติสฺโส นามคฺคสาวโก;
ปุตฺโต เม โอรโส อาสิ, ทายาโท ชินสาสเน.
‘‘ตสฺส หีเนน มนสา, วาจํ ภาสึ อภทฺทกํ;
เตน กมฺมวิปาเกน, ปจฺฉา เม อาสิ ภทฺทกํ [ปจฺฉิเม อทฺทสํ ชินํ (สี.)].
‘‘อุปวตฺตเน ¶ สาลวเน, ปจฺฉิเม สยเน มุนิ;
ปพฺพาเชสิ มหาวีโร, หิโต การุณิโก ชิโน.
‘‘อชฺเชว ¶ ทานิ ปพฺพชฺชา, อชฺเชว อุปสมฺปทา;
อชฺเชว ปรินิพฺพานํ, สมฺมุขา ทฺวิปทุตฺตเม.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา สุภทฺโท เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุภทฺทตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. จุนฺทตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อคฺฆิยํ การยิตฺวาน, ชาติปุปฺเผหิ ฉาทยึ.
‘‘นิฏฺาเปตฺวาน ตํ ปุปฺผํ, พุทฺธสฺส อุปนามยึ;
ปุปฺผาวเสสํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘กฺจนคฺฆิยสงฺกาสํ ¶ , พุทฺธํ โลกคฺคนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปุปฺผคฺฆิยมุปานยึ.
‘‘วิติณฺณกงฺโข สมฺพุทฺโธ, ติณฺโณเฆหิ ปุรกฺขโต;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘ทิพฺพคนฺธํ ปวายนฺตํ, โย เม ปุปฺผคฺฆิยํ อทา;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต จุโต อยํ โปโส, เทวสงฺฆปุรกฺขโต;
ชาติปุปฺเผหิ ปริกิณฺโณ, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘‘อุพฺพิทฺธํ ภวนํ ตสฺส, โสวณฺณฺจ มณีมยํ;
พฺยมฺหํ ปาตุภวิสฺสติ, ปฺุกมฺมปฺปภาวิตํ.
‘‘‘จตุสตฺตติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘‘ปถพฺยา รชฺชํ ติสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ;
ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ทุชฺชโย ¶ นาม นาเมน, เหสฺสติ มนุชาธิโป;
อนุโภตฺวาน ตํ ปฺุํ, สกกมฺมํ อปสฺสิโต [สกกมฺมูปสํหิโต (สฺยา.)].
‘‘‘วินิปาตํ ¶ อคนฺตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
หิรฺํ ตสฺส [หิรฺสฺส จ (สี. ก.)] นิจิตํ, โกฏิสตมนปฺปกํ.
‘‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ โยนิมฺหิ, พฺราหฺมเณ โส ภวิสฺสติ;
วงฺคนฺตสฺส สุโต ธีมา, สาริยา โอรโส ปิโย.
‘‘‘โส จ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา, องฺคีรสสฺส สาสเน;
จูฬจุนฺโทติ [จูลจุนฺโทติ (สี.)] นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘สามเณโรว โส สนฺโต, ขีณาสโว ภวิสฺสติ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘อุปฏฺหึ มหาวีรํ, อฺเ จ เปสเล พหู;
ภาตรํ เม จุปฏฺาสึ, อุตฺตมตฺถสฺส ปตฺติยา.
‘‘ภาตรํ เม อุปฏฺิตฺวา, ธาตุํ ปตฺตมฺหิ โอหิย [โอปิย (สี.), โอจิย (สฺยา.)];
สมฺพุทฺธํ อุปนาเมสึ, โลกเชฏฺํ นราสภํ.
‘‘อุโภ ¶ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, พุทฺโธ โลเก สเทวเก;
สนฺทสฺสยนฺโต ตํ ธาตุํ, กิตฺตยิ อคฺคสาวกํ.
‘‘จิตฺตฺจ ¶ สุวิมุตฺตํ เม, สทฺธา มยฺหํ ปติฏฺิตา;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทานุปฺปตฺตา, วิโมกฺขาปิ จ ผสฺสิตา [ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม (สฺยา.)];
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จุนฺโท เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จุนฺทตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
อุปาลิวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อุปาลิ โสโณ ภทฺทิโย, สนฺนิฏฺาปกหตฺถิโย;
ฉทนํ เสยฺยจงฺกมํ, สุภทฺโท จุนฺทสวฺหโย;
คาถาสตํ สตาลีสํ [จ ตาลีสํ (สี. สฺยา.)], จตสฺโส จ ตทุตฺตริ.
๖. พีชนิวคฺโค
๑. วิธูปนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ ¶ , โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
พีชนิกา [วีชนิกา (สี. สฺยา.)] มยา ทินฺนา, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ;
สมฺพุทฺธมภิวาเทตฺวา, ปกฺกมึ อุตฺตรามุโข.
‘‘พีชนึ ¶ ปคฺคเหตฺวาน, สตฺถา โลกคฺคนายโก [โลเก อนุตฺตโร (สี.)];
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สนฺโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อิมินา พีชนิทาเนน, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ [เจตนาปณิธีหิ (อฺตฺถ)] จ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, วินิปาตํ น คจฺฉติ’.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, เจโตคุณสมาหิโต;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตํ อปาปุณึ.
‘‘สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ, พีชมานสนามกา;
โสฬสาสึสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วิธูปนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วิธูปนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. สตรํสิตฺเถรอปทานํ
‘‘อุพฺพิทฺธํ เสลมารุยฺห, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม;
ปพฺพตสฺสาวิทูรมฺหิ, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.
‘‘อุปวิฏฺํ ¶ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘‘เอส ¶ ¶ พุทฺโธ มหาวีโร, วรธมฺมปฺปกาสโก;
ชลติ อคฺคิขนฺโธว, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘‘มหาสมุทฺโทว‘กฺขุพฺโภ [’กฺโขโภ (สี. สฺยา.)], อณฺณโวว ทุรุตฺตโร;
มิคราชาวสมฺภีโต [ฉมฺภิโต (ก.)], ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา’.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ปทุมุตฺตรนายโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนายํ [เยนาหํ (ก.)] อฺชลี ทินฺโน, พุทฺธเสฏฺโ จ โถมิโต;
ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, องฺคีรสสนามโก;
วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺถจฺฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อุปฺปชฺชิสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สตรํสีติ นาเมน, อรหา โส ภวิสฺสติ’.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
สตรํสิมฺหิ นาเมน, ปภา นิทฺธาวเต มม.
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, ฌายี ฌานรโต อหํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ, จตุโร รามนามกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา สตรํสิ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สตรํสิตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สยนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สพฺพโลกานุกมฺปิโน;
สยนํ ตสฺส ปาทาสึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘เตน ¶ ¶ สยนทาเนน, สุเขตฺเต พีชสมฺปทา;
โภคา นิพฺพตฺตเร ตสฺส, สยนสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อากาเส เสยฺยํ กปฺเปมิ, ธาเรมิ ปถวึ อิมํ;
ปาเณสุ เม อิสฺสริยํ, สยนสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฺจกปฺปสหสฺสมฺหิ, อฏฺ อาสุํ มหาเตชา [มหาวรา (สี.), มหาวีรา (สฺยา.)];
จตุตฺตึเส กปฺปสเต, จตุโร จ มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สยนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สยนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , มหาโพธิมโห อหุ;
วิจิตฺตํ ฆฏมาทาย, คนฺโธทกมทาสหํ.
‘‘นฺหานกาเล จ โพธิยา, มหาเมโฆ ปวสฺสถ;
นินฺนาโท จ มหา อาสิ, อสนิยา ผลนฺติยา.
‘‘เตเนวาสนิเวเคน, ตตฺถ กาลงฺกโต [กาลกโต (สี. สฺยา.)] อหํ [อหุํ (สี.)];
เทวโลเก ิโต สนฺโต, อิมา คาถา อภาสหํ.
‘‘‘อโห ¶ พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
กเฬวรํ [กเลพรํ (สี.)] เม ปติตํ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘‘อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตภูมํ สมุคฺคตํ;
กฺาสตสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘‘อาพาธา เม น วิชฺชนฺติ, โสโก มยฺหํ น วิชฺชติ;
ปริฬาหํ น ปสฺสามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘อฏฺวีเส กปฺปสเต, ราชา สํวสิโต อหุํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล’.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คนฺโธทกิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. โอปวยฺหตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ ¶ , อาชานียมทาสหํ;
นิยฺยาเทตฺวาน สมฺพุทฺเธ [สมฺพุทฺธํ (สี. ก.)], อคมาสึ สกํ ฆรํ.
‘‘เทวโล นาม นาเมน, สตฺถุโน อคฺคสาวโก;
วรธมฺมสฺส ทายาโท, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘สปตฺตภาโร ภควา, อาชาเนยฺโย น กปฺปติ;
ตว สงฺกปฺปมฺาย, อธิวาเสสิ จกฺขุมา.
‘‘อคฺฆาเปตฺวา วาตชวํ, สินฺธวํ สีฆวาหนํ;
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, ขมนียมทาสหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ [เทเว จ มานุเส ภเว (สี. ก.)];
ขมนียํ วาตชวํ, จิตฺตํ นิพฺพตฺตเต [อาชานียา วาตชวา, วิตฺติ นิพฺพตฺตเร (สฺยา.), ขมนียา วาตชวา, จิตฺตา นิพฺพตฺตเร (สี.)] มม.
‘‘ลาภํ ¶ เตสํ สุลทฺธํว, เย ลภนฺตุปสมฺปทํ;
ปุนปิ ปยิรุปาเสยฺยํ, พุทฺโธ โลเก สเจ ภเว.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตุํหํ, ราชา อาสึ มหพฺพโล;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส [ชมฺพุทีปสฺส (สฺยา.), ชมฺพุมณฺฑสฺส (ก.)] ชมฺพุอิสฺสโร.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
ปตฺโตสฺมิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘จตุตึสสหสฺสมฺหิ, มหาเตโชสิ ขตฺติโย;
สตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โอปวยฺโห เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โอปวยฺหตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. สปริวาราสนตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, ปิณฺฑปาตํ อทาสหํ;
คนฺตฺวา กิลิฏฺกํ านํ [ตํ โภชนฏฺานํ (สี.)], มลฺลิกาหิ ปริกฺขิตํ [ปริกฺขิปึ (สี.)].
‘‘ตมฺหาสนมฺหิ ¶ อาสีโน, พุทฺโธ โลกคฺคนายโก;
อกิตฺตยิ ปิณฺฑปาตํ, อุชุภูโต สมาหิโต.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถวายํ ปิณฺฑปาโต, สุเขตฺเต โรปิโต ตยา;
ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, ผลํ เต [นิพฺพตฺตมานํ หิ, ผลโต (สี.)] โตสยิสฺสติ [ตปฺปยิสฺสติ (ก.)].
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวาน, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโข.
‘‘สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ;
ปวิเวกมนุยุตฺโต, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สปริวาราสโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สปริวาราสนตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ปฺจทีปกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สพฺพภูตานุกมฺปิโน;
สทฺทหิตฺวาน [สุสณฺหิตฺวา (สี.)] สทฺธมฺเม, อุชุทิฏฺิ อโหสหํ.
‘‘ปทีปทานํ ¶ ปาทาสึ, ปริวาเรตฺวาน โพธิยํ;
สทฺทหนฺโต ปทีปานิ, อกรึ ตาวเท อหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อากาเส อุกฺกํ ธาเรนฺติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;
สมนฺตา โยชนสตํ, ทสฺสนํ อนุโภมหํ.
‘‘เตน กมฺมาวเสเสน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, ทฺวิปทินฺทสฺส สาสเน.
‘‘จตุตฺตึเส กปฺปสเต, สตจกฺขุสนามกา;
ราชาเหสุํ มหาเตชา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปฺจทีปโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจทีปกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ธชทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ธชมาโรปยึ อหํ.
‘‘ปติตปตฺตานิ คณฺหิตฺวา, พหิทฺธา ฉฑฺฑยึ อหํ;
อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธํ, อธิมุตฺตมนาสวํ.
‘‘สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, อวนฺทึ โพธิมุตฺตมํ;
ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห.
‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ;
‘‘‘อิมินา ธชทาเนน, อุปฏฺาเนน จูภยํ.
‘‘‘กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ;
เทเวสุ เทวโสภคฺยํ, อนุโภสฺสตินปฺปกํ.
‘‘‘อเนกสตกฺขตฺตฺุจ ¶ , ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ;
อุคฺคโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สมฺปตฺตึ ¶ อนุโภตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเนภิรมิสฺสติ’.
‘‘ปธานปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เอกปฺาสสหสฺเส, กปฺเป อุคฺคตสวฺหโย [สวฺหยา (สฺยา.)];
ปฺาสสตสหสฺเส, ขตฺติโย เมฆสวฺหโย [ขตฺติยา เขมสวฺหยา (สฺยา.)].
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธชทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ธชทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปทุมตฺเถรอปทานํ
‘‘จตุสจฺจํ ¶ ปกาเสนฺโต, วรธมฺมปฺปวตฺตโก;
วสฺสเต [วสฺเสติ (?)] อมตํ วุฏฺึ, นิพฺพาเปนฺโต มหาชนํ.
‘‘สธชํ [สทณฺฑํ (สี.)] ปทุมํ คยฺห, อฑฺฒโกเส ิโต อหํ;
ปทุมุตฺตรมุนิสฺส, ปหฏฺโ อุกฺขิปิมมฺพเร.
‘‘อาคจฺฉนฺเต จ ปทุเม, อพฺภุโต อาสิ ตาวเท;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปคฺคณฺหิ วทตํ วโร.
‘‘กรเสฏฺเน ¶ ปคฺคยฺห, ชลชํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนิทํ ปทุมํ ขิตฺตํ, สพฺพฺุมฺหิ วินายเก [สพฺพฺุตมนายเก (สฺยา. ก.)];
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปานิ ¶ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ สตฺตสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘ตตฺถ ปตฺตํ คเณตฺวาน, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
อากาสโต ปุปฺผวุฏฺิ, อภิวสฺสิสฺสตี ตทา.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม นาเมน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘นิกฺขมิตฺวาน กุจฺฉิมฺหา, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
ชาติยา ปฺจวสฺโสหํ, อรหตฺตํ อปาปุณึ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทุโม เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปทุมตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. อสนโพธิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ชาติยา ¶ ¶ สตฺตวสฺโสหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, โรปยึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘อสโน นามเธยฺเยน, ธรณีรุหปาทโป;
ปฺจวสฺเส ปริจรึ, อสนํ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สกํ กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมึ.
‘‘ติสฺโส ตทา โส สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘เยนายํ ¶ โรปิตา โพธิ, พุทฺธปูชา จ สกฺกตา;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปานิ เทเวสุ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
จตุสฏฺิ จกฺขตฺตุํ โส, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตุสิตา ¶ หิ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, มนุสฺสตฺเต รมิสฺสติ.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตหํ ¶ , อุปสนฺโต นิรูปธิ;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, โพธึ โรเปสหํ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โพธิโรปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุสตฺตติโต กปฺเป, ทณฺฑเสโนติ วิสฺสุโต;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี ตทา อหุํ.
‘‘เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเป, สตฺตาเหสุํ มหีปตี;
สมนฺตเนมินาเมน, ราชาโน จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปณฺณวีสติโต ¶ กปฺเป, ปุณฺณโก นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อสนโพธิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อสนโพธิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
พีชนิวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พีชนี สตรํสี จ, สยโนทกิวาหิโย;
ปริวาโร ปทีปฺจ, ธโช ปทุมปูชโก;
โพธิ จ ทสโม วุตฺโต, คาถา ทฺเวนวุติ ตถา.
๗. สกจินฺตนิยวคฺโค
๑. สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปวนํ ¶ ¶ ¶ กานนํ ทิสฺวา, อปฺปสทฺทมนฺนาวิลํ;
อิสีนํ อนุจิณฺณํว, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ.
‘‘ถูปํ กตฺวาน ปุลินํ [เวฬุนา (อฏฺ.), เวฬินํ (สฺยา.)], นานาปุปฺผํ สโมกิรึ;
สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, นิมฺมิตํ อภิวนฺทหํ.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน ¶ , ราชา รฏฺมฺหิ อิสฺสโร;
สกกมฺมาภิรทฺโธหํ, ปุปฺผปูชายิทํ [ถูปปูชายิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ [ถูปปูชายิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘อสีติกปฺเปนนฺตยโส, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สกจินฺตนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สกจินฺตนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วิหารา อภินิกฺขมฺม, อพฺภุฏฺหิย [อพฺภุฏฺาสิ จ (สฺยา. ก.)] จงฺกเม;
จตุสจฺจํ ปกาสนฺโต, เทเสติ [เทเสนฺโต (สฺยา. ก.)] อมตํ ปทํ.
‘‘สิขิสฺส ¶ คิรมฺาย, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโน;
นานาปุปฺผํ คเหตฺวาน, อากาสมฺหิ สโมกิรึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต วีสติกปฺปมฺหิ, สุเมโธ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อโวปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อโวปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สินฺธุยา ¶ นทิยา ตีเร, จกฺกวาโก อหํ ตทา;
สุทฺธเสวาลภกฺโขหํ, ปาเปสุ จ สุสฺโต.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส;
ตุณฺเฑน สาลํ ปคฺคยฺห, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยึ.
‘‘ยสฺส ¶ สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปติฏฺิตา;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
วิหงฺคเมน สนฺเตน, สุพีชํ โรปิตํ มยา.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ [ปุปฺผปูชายิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘สุจารุทสฺสนา นาม, อฏฺเเต เอกนามกา;
กปฺเป สตฺตรเส อาสุํ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปจฺจาคมนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปจฺจาคมนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานํ
‘‘อุสภํ ¶ ¶ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘หิมวาวาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;
ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘วสุธา ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;
ตเถว ¶ สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อนิลฺชสาสงฺขุพฺโภ [อนิลโชว อสงฺโขโภ (สี.)], ยถากาโส อสงฺขิโย;
ตเถว าณํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อิมาหิ ¶ จตุคาถาหิ, พฺราหฺมโณ เสนสวฺหโย;
พุทฺธเสฏฺํ ถวิตฺวาน, สิทฺธตฺถํ อปราชิตํ.
‘‘จตุนฺนวุติกปฺปานิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชถ;
สุคตึ สุขสมฺปตฺตึ [สุคตีสุ สุสุมฺปตฺตึ (สี. สฺยา.)], อนุโภสิมนปฺปกํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โถมนาย [โถมนสฺส (สฺยา.)] อิทํ ผลํ.
‘‘จาตุทฺทสมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตุโร อาสุมุคฺคตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปรปฺปสาทโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปรปฺปสาทกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. ภิสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘เวสฺสภู นาม นาเมน, อิสีนํ ตติโย อหุ;
กานนํ วนโมคยฺห, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ภิสมุฬาลํ ¶ ¶ ¶ คณฺหิตฺวา, อคมํ พุทฺธสนฺติกํ;
ตฺจ พุทฺธสฺส ปาทาสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘กเรน จ ปรามฏฺโ, เวสฺสภูวรพุทฺธินา;
สุขาหํ นาภิชานามิ, สมํ เตน กุโตตฺตรึ.
‘‘จริโม วตฺตเต มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
หตฺถินาเคน สนฺเตน, กุสลํ โรปิตํ มยา [นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว (สฺยา.)].
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สโมธานา จ ราชาโน, โสฬส มนุชาธิปา;
กปฺปมฺหิ จุทฺทเส [เตรเส (สี. สฺยา.)] อาสุํ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ภิสทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภิสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. สุจินฺติตตฺเถรอปทานํ
‘‘คิริทุคฺคจโร ¶ อาสึ, อภิชาโตว เกสรี;
มิคสงฺฆํ วธิตฺวาน, ชีวามิ ปพฺพตนฺตเร.
‘‘อตฺถทสฺสี ¶ ตุ ภควา, สพฺพฺู วทตํ วโร;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ ปพฺพตุตฺตมํ.
‘‘ปสทฺจ มิคํ หนฺตฺวา, ภกฺขิตุํ สมุปาคมึ;
ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขมาโน [สิกฺขาจาโร (สฺยา.)] อุปาคมิ.
‘‘วรมํสานิ ปคฺคยฺห, อทาสึ ตสฺส สตฺถุโน;
อนุโมทิ มหาวีโร, นิพฺพาเปนฺโต มมํ ตทา.
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, คิริทุคฺคํ ปวิสึ อหํ;
ปีตึ อุปฺปาทยิตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอเตน ¶ มํสทาเนน, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ จ;
ปนฺนรเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมึ อหํ.
‘‘อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จินฺติตํ [นิจิตํ (สี.), กริตํ (สฺยา.)] มยา;
เตเนว มํสทาเนน, พุทฺธานุสฺสรเณน จ.
‘‘อฏฺตฺตึสมฺหิ กปฺปมฺหิ, อฏฺ ทีฆายุนามกา;
สฏฺิมฺหิโต กปฺปสเต, ทุเว วรุณนามกา [สรณนามกา (สฺยา.)].
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุจินฺติโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุจินฺติตตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. วตฺถทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปกฺขิชาโต ¶ ¶ ตทา อาสึ, สุปณฺโณ ครุฬาธิโป;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ คนฺธมาทนํ.
‘‘ชหิตฺวา ครุฬวณฺณํ, มาณวกํ อธารยึ;
เอกํ วตฺถํ มยา ทินฺนํ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน.
‘‘ตฺจ ทุสฺสํ ปฏิคฺคยฺห, พุทฺโธ โลกคฺคนายโก;
อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อิมินา วตฺถทาเนน, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ จ;
ปหาย ครุฬํ โยนึ, เทวโลเก รมิสฺสติ’.
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วตฺถทานํ ปสํสิตฺวา, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโข.
‘‘ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, โหนฺติ เม วตฺถสมฺปทา;
อากาเส ฉทนํ โหติ, วตฺถทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อรุณวา ¶ [อรุณกา (สี.), อรุณสา (สฺยา.)] สตฺต ชนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา;
ฉตฺตึสติมฺหิ อาสึสุ, กปฺปมฺหิ มนุชาธิปา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วตฺถทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วตฺถทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อมฺพทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสี ¶ ภควา, นิสินฺโน ปพฺพตนฺตเร;
เมตฺตาย อผริ โลเก, อปฺปมาเณ นิรูปธิ.
‘‘กปิ อหํ ตทา อาสึ, หิมวนฺเต นคุตฺตเม;
ทิสฺวา อโนมทสฺสึ ตํ [อโนมํ อมิตํ (สี.), อโนมมธิตํ (สฺยา.)], พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘อวิทูเร หิมวนฺตสฺส, อมฺพาสุํ ผลิโน ตทา;
ตโต ปกฺกํ คเหตฺวาน, อมฺพํ สมธุกํ อทํ.
‘‘ตํ ¶ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, อโนมทสฺสี มหามุนิ;
อิมินา มธุทาเนน, อมฺพทาเนน จูภยํ.
‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
อวเสเสสุ กปฺเปสุ, โวกิณฺณํ สํสริสฺสติ.
‘‘เขเปตฺวา ปาปกํ กมฺมํ, ปริปกฺกาย พุทฺธิยา;
วินิปาตมคนฺตฺวาน, กิเลเส ฌาปยิสฺสติ.
‘‘ทเมน อุตฺตเมนาหํ, ทมิโตมฺหิ มเหสินา;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สตฺตสตฺตติกปฺปสเต, อมฺพฏฺชสนามกา;
จตุทฺทส เต ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อมฺพทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อมฺพทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สุมนตฺเถรอปทานํ
‘‘สุมโน ¶ ¶ นาม นาเมน, มาลากาโร อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกาหุติปฏิคฺคหํ.
‘‘อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, สุมนํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘อิมาย ปุปฺผปูชาย, เจตนาปณิธีหิ จ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ [ปุปฺผปูชายิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘ฉพฺพีสติมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตฺตาโรสุํ มหายสา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ราชาโน จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุมโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุมนตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อภีตรูปํ ¶ ¶ สีหํว, ครุฬคฺคํว ปกฺขินํ;
พฺยคฺฆูสภํว ปวรํ, อภิชาตํว เกสรึ.
‘‘สิขึ ติโลกสรณํ, อเนชํ อปราชิตํ;
นิสินฺนํ สมณานคฺคํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘จงฺโกฏเก [จงฺโคฏเก (สี.)] เปตฺวาน, อโนชํ ปุปฺผมุตฺตมํ;
สห จงฺโกฏเกเนว, พุทฺธเสฏฺํ สโมกิรึ.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทฺวิปทินฺท นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สมฺปุณฺเณ ¶ ¶ ตึสกปฺปมฺหิ, เทวภูติสนามกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ปฺจาสุํ จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุปฺผจงฺโกฏิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
สกจินฺตนิยวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สกจินฺตี ¶ อโวปุปฺผี, สปจฺจาคมเนน จ;
ปรปฺปสาที ภิสโท, สุจินฺติ วตฺถทายโก.
อมฺพทายี จ สุมโน, ปุปฺผจงฺโกฏกีปิ จ;
คาเถกสตฺตติ วุตฺตา, คณิตา อตฺถทสฺสิภิ.
๘. นาคสมาลวคฺโค
๑. นาคสมาลตฺเถรอปทานํ
‘‘อปาฏลึ ¶ ¶ ¶ อหํ ปุปฺผํ, อุชฺฌิตํ สุมหาปเถ;
ถูปมฺหิ อภิโรเปสึ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ถูปปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ปนฺนรเส กปฺเป, ภูมิโย [ปุปฺผิโย (สฺยา.)] นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นาคสมาโล เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นาคสมาลตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ปทสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘อกฺกนฺตฺจ ¶ ปทํ ทิสฺวา, ติสฺสสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปเท จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปทสฺายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต สตฺตมเก กปฺเป, สุเมโธ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปทสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ทุมคฺเค ¶ ¶ ¶ ปํสุกูลิกํ, ลคฺคํ ทิสฺวาน สตฺถุโน;
ตโต ตมฺชลึ กตฺวา, ปํสุกูลํ อวนฺทหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ จตุตฺถเก กปฺเป, ทุมสาโรสิ ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พุทฺธสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ภิสาลุวทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กานนํ วนโมคยฺห, วสามิ วิปิเน อหํ;
วิปสฺสึ อทฺทสํ พุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ.
‘‘ภิสาลุวฺจ ปาทาสึ, อุทกํ หตฺถโธวนํ;
วนฺทิตฺวา สิรสา ปาเท, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโข.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ภิสาลุวมทํ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ตติยเก กปฺเป, ภิสสมฺมตขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ภิสาลุวทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภิสาลุวทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
ฉฏฺภาณวารํ.
๕. เอกสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ขณฺโฑ ¶ ¶ ¶ นามาสิ นาเมน, วิปสฺสิสฺสคฺคสาวโก;
เอกา ภิกฺขา มยา ทินฺนา, โลกาหุติปฏิคฺคเห.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทฺวิปทินฺท นราสภ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกภิกฺขายิทํ ผลํ.
‘‘จตฺตาลีสมฺหิโต กปฺเป, วรุโณ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ติณสนฺถรทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, มหาชาตสฺสโร อหุ;
สตปตฺเตหิ สฺฉนฺโน, นานาสกุณมาลโย.
‘‘ตมฺหิ ¶ นฺหตฺวา จ ปิตฺวา [ปีตฺวา (สี. สฺยา.)] จ, อวิทูเร วสามหํ;
อทฺทสํ สมณานคฺคํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
อพฺภโต โอรุหิตฺวาน, ภูมิยําสิ ตาวเท.
‘‘วิสาเณน [ลายเนน (สฺยา.)] ติณํ คยฺห, นิสีทนมทาสหํ;
นิสีทิ ภควา ตตฺถ, ติสฺโส โลกคฺคนายโก.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อวนฺทิ โลกนายกํ;
ปฏิกุฏิโก [อุกฺกุฏิโก (สฺยา. ก.)] อปสกฺกึ, นิชฺฌายนฺโต มหามุนึ.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, นิมฺมานํ อุปปชฺชหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สนฺถรสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ ¶ ทุติยเก กปฺเป, มิค [มิตฺต (สฺยา.)] สมฺมตขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติณสนฺถรทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติณสนฺถรทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. สูจิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, สมฺพุทฺโธ โลกนายโก;
สุเมโธ นาม นาเมน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘ตสฺส ¶ กฺจนวณฺณสฺส, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
ปฺจ สูจี มยา ทินฺนา, สิพฺพนตฺถาย จีวรํ.
‘‘เตเนว สูจิทาเนน, นิปุณตฺถวิปสฺสกํ;
ติกฺขํ ลหฺุจ ผาสฺุจ, าณํ เม อุทปชฺชถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ทฺวิปทาธิปตี นาม, ราชาโน จตุโร อหุํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สูจิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สูจิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาสํ, พาตฺตึสวรลกฺขณํ.
‘‘เสฏฺิปุตฺโต ¶ ตทา อาสึ, สุขุมาโล สุเขธิโต;
อุจฺฉงฺเค ปาฏลิปุปฺผํ, กตฺวาน [กตฺวา ตํ (สี. สฺยา.)] อภิสํหรึ.
‘‘หฏฺโ ¶ ¶ หฏฺเน จิตฺเตน, ปุปฺเผหิ อภิปูชยึ;
ติสฺสํ โลกวิทุํ นาถํ, นรเทวํ นมสฺสหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต เตสฏฺิกปฺปมฺหิ, อภิสมฺมตนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปาฏลิปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปาฏลิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ิตฺชลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
ตตฺถ อทฺทสํ [ตตฺถทฺทสาสึ (สี. สฺยา.)] สมฺพุทฺธํ, พาตฺตึสวรลกฺขณํ.
‘‘ตตฺถาหํ อฺชลึ กตฺวา, ปกฺกามึ ปาจินามุโข;
อวิทูเร นิสินฺนสฺส, นิยเก ปณฺณสนฺถเร.
‘‘ตโต เม อสนีปาโต, มตฺถเก นิปตี ตทา;
โสหํ มรณกาลมฺหิ, อกาสึ ปุนรฺชลึ.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, อฺชลึ อกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อฺชลิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘จตุปณฺณาสกปฺปมฺหิ, มิคเกตุสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ิตฺชลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ิตฺชลิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ติปทุมิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ทนฺโต ทนฺตปริวุโต, นครา นิกฺขมี ตทา.
‘‘นคเร ¶ หํสวติยํ, อโหสึ มาลิโก ตทา;
ยํ ตตฺถ อุตฺตมํ โตณิ, ปทฺมปุปฺผานิ [อุตฺตมํ ปุปฺผํ, ตีณิ ปุปฺผานิ (สี.)] อคฺคหึ.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, ปฏิมคฺคนฺตราปเณ;
สห [โสหํ (สี.)] ทิสฺวาน สมฺพุทฺธํ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘กึ เม อิเมหิ ปุปฺเผหิ, รฺโ อุปนิเตหิ เม;
คามํ วา คามเขตฺตํ วา, สหสฺสํ วา ลเภยฺยหํ.
‘‘อทนฺตทมนํ ¶ วีรํ, สพฺพสตฺตสุขาวหํ;
โลกนาถํ ปูชยิตฺวา, ลจฺฉามิ อมตํ ธนํ.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
ตีณิ โลหิตเก คยฺห, อากาเส อุกฺขิปึ ตทา.
‘‘มยา อุกฺขิตฺตมตฺตมฺหิ, อากาเส ปตฺถรึสุ เต;
ธารึสุ มตฺถเก ตตฺถ, อุทฺธํวณฺฏา อโธมุขา.
‘‘เย เกจิ มนุชา ทิสฺวา, อุกฺกุฏฺึ สมฺปวตฺตยุํ;
เทวตา อนฺตลิกฺขมฺหิ, สาธุการํ ปวตฺตยุํ.
‘‘อจฺเฉรํ โลเก อุปฺปนฺนํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา;
สพฺเพ ธมฺมํ สุณิสฺสาม, ปุปฺผานํ วาหสา มยํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
วีถิยฺหิ ิโต สนฺโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส พุทฺธํ อปูเชสิ, รตฺตปทฺเมหิ [รตฺตปทุเมหิ (สี. สฺยา.)] มาณโว;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
ตึสกปฺปานิ [ตึสกฺขตฺตฺุจ (สฺยา.)] เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘มหาวิตฺถาริกํ ¶ นาม, พฺยมฺหํ เหสฺสติ ตาวเท;
ติโยชนสตุพฺพิทฺธํ, ทิยฑฺฒสตวิตฺถตํ.
‘‘‘จตฺตาริสตสหสฺสานิ ¶ , นิยฺยูหา จ สุมาปิตา;
กูฏาคารวรูเปตา, มหาสยนมณฺฑิตา.
‘‘‘โกฏิสตสหสฺสิโย ¶ ¶ , ปริวาเรสฺสนฺติ อจฺฉรา;
กุสลา นจฺจคีตสฺส, วาทิเตปิ ปทกฺขิณา.
‘‘‘เอตาทิเส พฺยมฺหวเร, นารีคณสมากุเล;
วสฺสิสฺสติ ปุปฺผวสฺโส, ทิพฺโพ [ปท (ก.)] โลหิตโก สทา.
‘‘‘ภิตฺติขีเล นาคทนฺเต, ทฺวารพาหาย โตรเณ;
จกฺกมตฺตา โลหิตกา, โอลมฺพิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘‘ปตฺเตน ปตฺตสฺฉนฺเน, อนฺโตพฺยมฺหวเร อิมํ;
อตฺถริตฺวา ปารุปิตฺวา, ตุวฏฺฏิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘‘ภวนํ ปริวาเรตฺวา, สมนฺตา สตโยชเน;
เตปิ ปทฺมา [เต วิสุทฺธา (สี. สฺยา.)] โลหิตกา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายเร.
‘‘‘ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘สมฺปตฺติโย ทุเว ภุตฺวา, อนีติ อนุปทฺทโว;
สมฺปตฺเต ปริโยสาเน, นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสติ’ [ผสฺสยิสฺสติ (สี.), ปสฺสยิสฺสติ (ก.)].
‘‘สุทิฏฺโ วต เม พุทฺโธ, วาณิชฺชํ สุปโยชิตํ;
ปทฺมานิ ตีณิ ปูเชตฺวา, อนุโภสึ ติสมฺปทา [อนุภูยนฺติ สมฺปทา (ก.)].
‘‘อชฺช เม ธมฺมปฺปตฺตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพโส;
สุปุปฺผิตํ โลหิตกํ, ธารยิสฺสติ มตฺถเก.
‘‘มม กมฺมํ กเถนฺตสฺส, ปทุมุตฺตรสตฺถุโน;
สตปาณสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ติปทุมานิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติปทุมิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติปทุมิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
นาคสมาลวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นาคสมาโล ปทสฺี, สฺกาลุวทายโก;
เอกสฺี ติณสนฺถาโร, สูจิปาฏลิปุปฺผิโย;
ิตฺชลี ติปทุมี, คาถาโย ปฺจสตฺตติ.
๙. ติมิรวคฺโค
๑. ติมิรปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ ¶ ¶ , อนุโสตํ วชามหํ;
นิสินฺนํ สมณํ ทิสฺวา, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา [ปสาเทสึ (สฺยา.)], เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
ตารยิสฺสติ ติณฺโณยํ, ทนฺโตยํ ทมยิสฺสติ.
‘‘อสฺสาสิสฺสติ อสฺสตฺโถ, สนฺโต จ สมยิสฺสติ;
โมจยิสฺสติ มุตฺโต จ, นิพฺพาเปสฺสติ นิพฺพุโต.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;
คเหตฺวา ติมิรปุปฺผํ, มตฺถเก โอกิรึ อหํ [ตทา (สฺยา.)].
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ปกฺกามึ อปรํ ทิสํ.
‘‘อจิรํ คตมตฺตํ มํ, มิคราชา วิเหยิ;
ปปาตมนุคจฺฉนฺโต, ตตฺเถว ปปตึ อหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ [พุทฺธปูชายิทํ (สี. สฺยา.)] ผลํ.
‘‘ฉปฺปฺาสมฺหิ ¶ กปฺปมฺหิ, สตฺเตวาสุํ มหายสา [มหารหา (สฺยา. ก.)];
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา ¶ สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติมิรปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติมิรปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. คตสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ชาติยา ¶ ¶ สตฺตวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อวนฺทึ สตฺถุโน ปาเท, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘สตฺตนงฺคลกีปุปฺเผ, อากาเส อุกฺขิปึ อหํ;
ติสฺสํ พุทฺธํ สมุทฺทิสฺส, อนนฺตคุณสาครํ.
‘‘สุคตานุคตํ มคฺคํ, ปูเชตฺวา หฏฺมานโส;
อฺชลิฺจ [อฺชลิสฺส (ก.)] ตทากาสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต อฏฺมเก กปฺเป, ตโย อคฺคิสิขา อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คตสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
คตสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. นิปนฺนฺชลิกตฺเถรอปทานํ
‘‘รุกฺขมูเล ¶ ¶ นิสินฺโนหํ, พฺยาธิโต ปรเมน จ;
ปรมการฺุปตฺโตมฺหิ, อรฺเ กานเน อหํ.
‘‘อนุกมฺปํ อุปาทาย, ติสฺโส สตฺถา อุเปสิ มํ;
โสหํ นิปนฺนโก สนฺโต, สิเร กตฺวาน อฺชลึ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ วนฺทึ ปุริสุตฺตมํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ ปฺจมเก กปฺเป, ปฺเจวาสุํ มหาสิขา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นิปนฺนฺชลิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นิปนฺนฺชลิกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. อโธปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อภิภู นาม โส ภิกฺขุ, สิขิโน อคฺคสาวโก;
มหานุภาโว เตวิชฺโช, หิมวนฺตํ อุปาคมิ.
‘‘อหมฺปิ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, รมณียสฺสเม อิสิ;
วสามิ อปฺปมฺาสุ, อิทฺธีสุ จ ตทา วสี.
‘‘ปกฺขิชาโต วิยากาเส, ปพฺพตํ อธิวตฺตยึ [อภิปตฺถยึ (สฺยา.), อภิมตฺถยึ (ก.), อธิวตฺถยินฺติ ปพฺพตสฺส อุปริ คจฺฉินฺติอตฺโถ];
อโธปุปฺผํ คเหตฺวาน, อาคจฺฉึ [อคจฺฉึ (ก.)] ปพฺพตํ อหํ.
‘‘สตฺต ปุปฺผานิ คณฺหิตฺวา, มตฺถเก โอกิรึ อหํ;
อาโลกิเต [อาโลกิโต (สฺยา.)] จ วีเรน, ปกฺกามึ ปาจินามุโข.
‘‘อาวาสํ ¶ อภิสมฺโภสึ, ปตฺวาน อสฺสมํ อหํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, ปายาสึ [ปาวิสึ (สี.)] ปพฺพตนฺตรํ.
‘‘อชคโร มํ ปีเฬสิ, โฆรรูโป มหพฺพโล;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อโธปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อโธปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. รํสิสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต ¶ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, วาสํ กปฺเปสหํ ปุเร;
อชินุตฺตรวาโสหํ, วสามิ ปพฺพตนฺตเร.
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, สตรํสึว ภาณุมํ;
วนนฺตรคตํ ทิสฺวา, สาลราชํว ปุปฺผิตํ.
‘‘รํสฺยา [รํเส (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปคฺคยฺห อฺชลึ วนฺทึ, สิรสา อุกฺกุฏี [สิรสา อุกฺกุฏิโก (สฺยา.), สิรสุกฺกุฏิโก (ก.)] อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, รํสิสฺายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รํสิสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
รํสิสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ทุติยรํสิสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหิ, วากจีรธโร อหํ;
จงฺกมฺจ สมารูฬฺโห, นิสีทึ ปาจินามุโข.
‘‘ปพฺพเต สุคตํ ทิสฺวา, ผุสฺสํ ฌานรตํ ตทา;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, รํสฺยา จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, รํสิสฺายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รํสิสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ทุติยรํสิสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต ¶ หิมวนฺตมฺหิ, ขราชินธโร อหํ;
ผุสฺสํ ชินวรํ ทิสฺวา, ผลหตฺโถ ผลํ อทํ.
‘‘ยมหํ ผลมทาสึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, ผลํ นิพฺพตฺตเต มม.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ผลทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. สทฺทสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต ¶ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ ปณฺณสนฺถเร;
ผุสฺสสฺส ธมฺมํ ภณโต, สทฺเท จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สทฺทสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สทฺทสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. โพธิสิฺจกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต, มหาโพธิมโห อหุ;
ปพฺพชฺชุปคโต สนฺโต, อุปคจฺฉึ อหํ ตทา.
‘‘กุสุโมทกมาทาย ¶ , โพธิยา โอกิรึ อหํ;
โมจยิสฺสติ โน มุตฺโต, นิพฺพาเปสฺสติ นิพฺพุโต.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โพธิมภิสิฺจยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โพธิสิฺจายิทํ ผลํ.
‘‘เตตฺตึเส ¶ วตฺตมานมฺหิ, กปฺเป อาสุํ ชนาธิปา;
อุทกเสจนา นาม, อฏฺเเต จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โพธิสิฺจโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โพธิสิฺจกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปทุมปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘โปกฺขรวนํ ¶ ¶ ปวิฏฺโ, ภฺชนฺโต ปทุมานิหํ;
ตตฺถทฺทสํ ผุสฺสํ พุทฺธํ [อทฺทสํ ผุสฺสสมฺพุทฺธํ (สี. สฺยา.)], พาตฺตึสวรลกฺขณํ.
‘‘ปทุมปุปฺผํ คเหตฺวาน, อากาเส อุกฺขิปึ อหํ;
ปาปกมฺมํ สริตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, มนสา สํวุเตน จ;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, อาชีวํ ปริโสธยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปทุมาภาสนามา จ, อฏฺารส มหีปตี;
อฏฺารเสสุ กปฺเปสุ, อฏฺตาลีสมาสิสุํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทุมปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
ปทุมปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ติมิรวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ติมิรนงฺคลีปุปฺผ, นิปฺปนฺนฺชลิโก อโธ;
ทฺเว รํสิสฺี ผลโท, สทฺทสฺี จ เสจโก;
ปทฺมปุปฺผี จ คาถาโย, ฉปฺปฺาส ปกิตฺติตา.
๑๐. สุธาวคฺโค
๑. สุธาปิณฺฑิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปูชารเห ¶ ¶ ¶ ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก;
ปปฺจสมติกฺกนฺเต, ติณฺณโสกปริทฺทเว.
‘‘เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโตภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, อิเมตฺตมปิ [อิทมฺมตฺตนฺติ (สี.), อิเมตฺถมปิ (ก.)] เกนจิ.
‘‘จตุนฺนมปิ ทีปานํ, อิสฺสรํ โยธ การเย;
เอกิสฺสา ปูชนาเยตํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ นรคฺคสฺส, เจติเย ผลิตนฺตเร;
สุธาปิณฺโฑ มยา ทินฺโน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฏิสงฺขารสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ตึสติกปฺปมฺหิ, ปฏิสงฺขารสวฺหยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, เตรส จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุธาปิณฺฑิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุธาปิณฺฑิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. สุจินฺติกตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺสสฺส โลกนาถสฺส, สุทฺธปีมทาสหํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน.
‘‘อฏฺารเส ¶ [อฏฺตึเส (สี. สฺยา.)] อิโต กปฺเป, ราชา อาสึ มหารุจิ;
โภโค จ วิปุโล อาสิ, สยนฺจ อนปฺปกํ.
‘‘ปีํ ¶ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปีมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปีทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺตึเส อิโต กปฺเป, ตโย เต จกฺกวตฺติโน;
รุจิ อุปรุจิ เจว, มหารุจิ ตติยโก.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุจินฺติโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุจินฺติกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. อฑฺฒเจฬกตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, อุปฑฺฒทุสฺสมทาสหํ;
ปรมกาปฺปตฺโตมฺหิ [ปรมการฺุปตฺโตมฺหิ (สฺยา. ก.)], ทุคฺคเตน [ทุคฺคนฺเธน (สี.)] สมปฺปิโต.
‘‘อุปฑฺฒทุสฺสํ ทตฺวาน, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;
อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ การิตํ มยา.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ทุสฺสมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทุสฺสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เอกูนปฺาสกปฺปมฺหิ [เอกปฺาสกปฺปมฺหิ (สฺยา.)], ราชาโน จกฺกวตฺติโน;
สมนฺตจฺฉทนา นาม, พาตฺตึสาสุํ [ขตฺติยาสุํ (สฺยา. ก.)] ชนาธิปา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อฑฺฒเจฬโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อฑฺฒเจฬกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. สูจิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กมฺมาโรหํ ¶ ¶ ปุเร อาสึ, พนฺธุมายํ ปุรุตฺตเม;
สูจิทานํ มยา ทินฺนํ, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘วชิรคฺคสมํ าณํ, โหติ กมฺเมน ตาทิสํ;
วิราโคมฺหิ วิมุตฺโตมฺหิ [วิภโวมฺหิ วิภตฺโตมฺหิ (ก.)], ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘อตีเต ¶ จ ภเว สพฺเพ, วตฺตมาเน จนาคเต [อตีตา จ ภวา สพฺเพ, วตฺตมานา จ’นาคตา (สฺยา. ก.)];
าเณน วิจินึ สพฺพํ, สูจิทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, สตฺตาสุํ วชิรวฺหยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สูจิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สูจิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. คนฺธมาลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโต, คนฺธถูปํ อกาสหํ;
สุมเนหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, พุทฺธานุจฺฉวิกํ กตํ.
‘‘กฺจนคฺฆิยสงฺกาสํ, พุทฺธํ โลกคฺคนายกํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘พฺยคฺฆูสภํว ปวรํ, อภิชาตํว เกสรึ;
นิสินฺนํ สมณานคฺคํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ปกฺกามึ อุตฺตรามุโข;
จตุนฺนวุติโต กปฺเป, คนฺธมาลํ ยโต อทํ.
‘‘พุทฺเธ กตสฺส การสฺส, ผเลนาหํ วิเสสโต;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘จตฺตารีสมฺหิ เอกูเน, กปฺเป อาสึสุ โสฬส;
เทวคนฺธสนามา เต, ราชาโน จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คนฺธมาลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
คนฺธมาลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ติปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ [พฺรหา (สฺยา.)];
ปาฏลึ หริตํ ทิสฺวา, ตีณิ ปุปฺผานิ โอกิรึ.
‘‘ปติตปตฺตานิ [สตฺตปตฺตานิ (สี.), สตปตฺตานิ (ก.), สุกฺขปณฺณานิ (สฺยา.)] คณฺหิตฺวา, พหิ ฉฑฺเฑสหํ ตทา;
อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธํ, สุวิมุตฺตํ อนาสวํ.
‘‘สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, วิปสฺสึ โลกนายกํ;
ปาฏลึ อภิวาเทตฺวา, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โพธิมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตปาสาทิกา นาม, เตรสาสึสุ ราชิโน;
อิโต เตตฺตึสกปฺปมฺหิ [ตึสติกปฺปมฺหิ (สฺยา.)], จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. มธุปิณฺฑิกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปิเน ¶ [วิวเน (สฺยา. อฏฺ.)] กานเน ทิสฺวา, อปฺปสทฺเท นิรากุเล;
สิทฺธตฺถํ อิสินํ เสฏฺํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ.
‘‘นิพฺพุตตฺตํ ¶ [นิพฺพุตคฺคํ (ก.), นิพฺพูติกํ (สฺยา.)] มหานาคํ, นิสภาชานิยํ ยถา;
โอสธึว วิโรจนฺตํ, เทวสงฺฆนมสฺสิตํ.
‘‘วิตฺติ มมาหุ ตาวเท [วิตฺติ เม ปาหุนา ตาว (สี. สฺยา.)], าณํ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
วุฏฺิตสฺส สมาธิมฺหา, มธุํ ทตฺวาน สตฺถุโน.
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ สตฺถุโน ปาเท, ปกฺกามึ ปาจินามุโข;
จตุตฺตึสมฺหิ กปฺปมฺหิ, ราชา อาสึ สุทสฺสโน.
‘‘มธุ ภิเสหิ สวติ, โภชนมฺหิ จ ตาวเท;
มธุวสฺสํ ปวสฺสิตฺถ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ มธุํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มธุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุตฺตึเส อิโต กปฺเป, จตฺตาโร เต สุทสฺสนา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา มธุปิณฺฑิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มธุปิณฺฑิกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. เสนาสนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, อทาสึ ปณฺณสนฺถรํ;
สมนฺตา อุปหารฺจ, กุสุมํ โอกิรึ อหํ.
‘‘ปาสาเทวํ คุณํ รมฺมํ [ปาสาเท จ คุหํ รมฺมํ (สฺยา.)], อนุโภมิ มหารหํ;
มหคฺฆานิ จ ปุปฺผานิ, สยเนภิสวนฺติ เม.
‘‘สยเนหํ ตุวฏฺฏามิ, วิจิตฺเต ปุปฺผสนฺถเต;
ปุปฺผวุฏฺิ จ สยเน, อภิวสฺสติ ตาวเท.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, อทาสึ ปณฺณสนฺถรํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สนฺถรสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ติณสนฺถรกา นาม, สตฺเตเต จกฺกวตฺติโน;
อิโต เต ปฺจเม กปฺเป, อุปฺปชฺชึสุ ชนาธิปา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เสนาสนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เสนาสนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. เวยฺยาวจฺจกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ¶ ¶ ภควโต, มหาปูคคโณ อหุ;
เวยฺยาวจฺจกโร อาสึ, สพฺพกิจฺเจสุ วาวโฏ [พฺยาวโฏ (สี. สฺยา.)].
‘‘เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, สุคตสฺส มเหสิโน;
อวนฺทึ สตฺถุโน ปาเท, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, เวยฺยาวจฺจํ อกาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เวยฺยาวจฺจสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ อฏฺเม กปฺเป, ราชา อาสึ สุจินฺติโต;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เวยฺยาวจฺจโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เวยฺยาวจฺจกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. พุทฺธุปฏฺากตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต, อโหสึ สงฺขธมฺมโก;
นิจฺจุปฏฺานยุตฺโตมฺหิ, สุคตสฺส มเหสิโน.
‘‘อุปฏฺานผลํ ¶ ¶ ปสฺส, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, อุปฏฺหึ มหาอิสึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุปฏฺานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุวีเส [จตุนวุเต (สฺยา.)] อิโต กปฺเป, มหานิคฺโฆสนามกา;
โสฬสาสึสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พุทฺธุปฏฺาโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธุปฏฺากตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
สุธาวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุธา ¶ สุจินฺติ เจฬฺจ, สูจี จ คนฺธมาลิโย;
ติปุปฺผิโย มธุเสนา, เวยฺยาวจฺโจ จุปฏฺโก;
สมสฏฺิ จ คาถาโย, อสฺมึ วคฺเค ปกิตฺติตา.
อถ วคฺคุทฺทานํ –
พุทฺธวคฺโค หิ ปโม, สีหาสนิ สุภูติ จ;
กุณฺฑธาโน อุปาลิ จ, พีชนิสกจินฺติ จ.
นาคสมาโล ¶ ติมิโร, สุธาวคฺเคน เต ทส;
จตุทฺทสสตา คาถา, ปฺจปฺาสเมว จ.
พุทฺธวคฺคทสกํ.
ปมสตกํ สมตฺตํ.
๑๑. ภิกฺขทายิวคฺโค
๑. ภิกฺขทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
ปวรา [ปวนา (สฺยา.)] อภินิกฺขนฺตํ, วนา นิพฺพนมาคตํ [วานา นิพฺพานมาคตํ (สฺยา.)].
‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ปาทาสึ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;
ปฺาย อุปสนฺตสฺส, มหาวีรสฺส ตาทิโน.
‘‘ปเทนานุปทายนฺตํ [ปเทนานุปทายนฺโต (สี. สฺยา.)], นิพฺพาเปนฺเต มหาชนํ;
อุฬารา วิตฺติ เม ชาตา, พุทฺเธ อาทิจฺจพนฺธุเน [วิตฺติ เม ปาหุนา ตาว, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน (สฺยา.)].
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, มหาเรณุ สนามกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, สตฺเตเต จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ภิกฺขทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภิกฺขทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. าณสฺิกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, นิสภาชานิยํ ยถา;
ติธาปภินฺนํ มาตงฺคํ, กฺุชรํว มเหสินํ.
‘‘โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, อุฬุราชํว ปูริตํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โลกเชฏฺํ อปสฺสหํ.
‘‘าเณ ¶ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิทฺธตฺถมภิวาทยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณสฺายิทํ ผลํ.
‘‘เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเป, โสฬสาสุํ นรุตฺตมา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา าณสฺิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
าณสฺิกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. อุปฺปลหตฺถิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ติวรายํ ¶ นิวาสีหํ, อโหสึ มาลิโก ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ โลกปูชิตํ [โลกนายกํ (สี.)].
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปุปฺผหตฺถมทาสหํ;
ยตฺถ ยตฺถุปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อนุโภมิ ผลํ อิฏฺํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน;
ปริกฺขิตฺโต สุมลฺเลหิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ [พุทฺธปูชายิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุตุปาทาย, เปตฺวา วตฺตมานกํ;
ปฺจราชสตา ตตฺถ, นชฺชสมสนามกา [นชฺชุปมสนามกา (สี. สฺยา.)].
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปฺปลหตฺถิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปฺปลหตฺถิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ปทปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโต, ชาติปุปฺผมทาสหํ;
ปาเทสุ สตฺต ปุปฺผานิ, หาเสโนกิริตานิ เม.
‘‘เตน ¶ กมฺเมนหํ อชฺช, อภิโภมิ นรามเร;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตคนฺธนามาสุํ, เตรส จกฺกวตฺติโน;
อิโต ปฺจมเก กปฺเป, จาตุรนฺตา ชนาธิปา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปทปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุทสฺสโนติ นาเมน, มาลากาโร อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ.
‘‘ชาติปุปฺผํ คเหตฺวาน, ปูชยึ ปทุมุตฺตรํ;
วิสุทฺธจกฺขุ สุมโน, ทิพฺพจกฺขุํ สมชฺฌคํ.
‘‘เอติสฺสา ปุปฺผปูชาย, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ จ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘โสฬสาสึสุ ¶ ราชาโน, เทวุตฺตรสนามกา;
ฉตฺตึสมฺหิ อิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มุฏฺิปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มุฏฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อุทกปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส;
ฆตาสนํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘ปาณินา อุทกํ คยฺห, อากาเส อุกฺขิปึ อหํ;
สมฺปฏิจฺฉิ มหาวีโร, พุทฺโธ การุณิโก อิสิ [มยิ (สฺยา.)].
‘‘อนฺตลิกฺเข ¶ ิโต สตฺถา, ปทุมุตฺตรนามโก;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘อิมินา ทกทาเนน, ปีติอุปฺปาทเนน จ;
กปฺปสตสหสฺสมฺปิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชติ’ [นุปปชฺชสิ (ก.)].
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สหสฺสราชนาเมน ¶ , ตโย เต จกฺกวตฺติโน;
ปฺจสฏฺิกปฺปสเต, จาตุรนฺตา ชนาธิปา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุทกปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุทกปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. นฬมาลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ติณตฺถเร นิสินฺนสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน.
‘‘นฬมาลํ คเหตฺวาน, พนฺธิตฺวา [พีชิตฺวา (ก.)] พีชนึ อหํ;
พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา สพฺพฺู, พีชนึ โลกนายโก;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘ยถา ¶ เม กาโย นิพฺพาติ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
ตเถว ติวิธคฺคีหิ, จิตฺตํ ตว วิมุจฺจตุ’.
‘‘สพฺเพ ¶ เทวา สมาคจฺฉุํ, เย เกจิ วนนิสฺสิตา;
โสสฺสาม พุทฺธวจนํ, หาสยนฺตฺจ ทายกํ.
‘‘นิสินฺโน ¶ ภควา ตตฺถ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต;
ทายกํ สมฺปหํเสนฺโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อิมินา พีชนิทาเนน, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ จ;
สุพฺพโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘เตน ¶ กมฺมาวเสเสน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
มาลุโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ’.
‘‘‘อิมินา พีชนิทาเนน, สมฺมานวิปุเลน จ;
กปฺปสตสหสฺสมฺปิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชติ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, สุพฺพตา อฏฺตึส เต;
เอกูนตึสสหสฺเส, อฏฺ มาลุตนามกา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นฬมาลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นฬมาลิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
สตฺตมภาณวารํ.
๘. อาสนุปฏฺาหกตฺเถรอปทานํ
‘‘กานนํ วนโมคยฺห, อปฺปสทฺทํ นิรากุลํ;
สีหาสนํ มยา ทินฺนํ, อตฺถทสฺสิสฺส ตาทิโน.
‘‘มาลาหตฺถํ ¶ คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
สตฺถารํ ปยิรุปาสิตฺวา, ปกฺกามึ อุตฺตรามุโข.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
สนฺนิพฺพาเปมิ [สนฺทิฏฺาเปมิ (ก.)] อตฺตานํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา.
‘‘อฏฺารสกปฺปสเต, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สีหาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ สตฺตกปฺปสเต, สนฺนิพฺพาปก [สนฺนิฏฺโ นาม (ก.)] ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อาสนุปฏฺาหโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อาสนุปฏฺาหกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. พิฬาลิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , วสามิ ปณฺณสนฺถเร;
ฆาเสสุ เคธมาปนฺโน, เสยฺยสีโล จหํ [เสยสีโลวหํ (สฺยา. ก.)] ตทา.
‘‘ขณนฺตาลุ [ขณมาลุ (สฺยา.)] กลมฺพานิ, พิฬาลิตกฺกลานิ จ;
โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, อาหตฺวา ปฏิยาทิตํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘อุปาคตํ มหานาคํ, เทวเทวํ นราสภํ;
พิฬาลึ ปคฺคเหตฺวาน, ปตฺตมฺหิ โอกิรึ อหํ.
‘‘ปริภฺุชิ มหาวีโร, โตสยนฺโต มมํ ตทา;
ปริภฺุชิตฺวาน สพฺพฺู, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, พิฬาลึ เม อทา ตุวํ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชสิ’.
‘‘จริมํ ¶ วตฺตเต มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘จตุปฺาสิโต กปฺเป, สุเมขลิยสวฺหโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พิฬาลิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
พิฬาลิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. เรณุปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, สตรํสึว ภาณุมํ;
โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, อุฬุราชํว ปูริตํ.
‘‘ปุรกฺขตํ สาวเกหิ, สาคเรเหว เมทนึ;
นาคํ ปคฺคยฺห เรณูหิ, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ เรณุมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปณฺณตาลีสิโต กปฺเป, เรณุ นามาสิ ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เรณุปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เรณุปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ภิกฺขทายิวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภิกฺขทายี าณสฺี, หตฺถิโย ปทปูชโก;
มุฏฺิปุปฺผี อุทกโท, นฬมาลิ อุปฏฺโก;
พิฬาลิทายี เรณุ จ, คาถาโย ฉ จ สฏฺิ จ.
๑๒. มหาปริวารวคฺโค
๑. มหาปริวารกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสี ¶ ¶ ¶ นาม ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
อฏฺสฏฺิสหสฺเสหิ, ปาวิสิ พนฺธุมํ ตทา.
‘‘นครา อภินิกฺขมฺม, อคมํ ทีปเจติยํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, ยกฺขา มยฺหํ อุปนฺติเก;
อุปฏฺหนฺติ สกฺกจฺจํ [มํ นิจฺจํ (ก.)], อินฺทํว ติทสา คณา.
‘‘ภวนา ¶ อภินิกฺขมฺม, ทุสฺสํ ปคฺคยฺหหํ ตทา;
สิรสา อภิวาเทสึ, ตฺจาทาสึ มเหสิโน.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, วสุธายํ ปกมฺปถ.
‘‘ตฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทมิ, ทฺวิปทินฺทมฺหิ ตาทิเน.
‘‘โสหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ทุสฺสํ ทตฺวาน สตฺถุโน;
สรณฺจ อุปาคจฺฉึ, สามจฺโจ สปริชฺชโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ปนฺนรเส กปฺเป, โสฬสาสุํ สุวาหนา [โสฬสาสึสุ วาหโน (สฺยา.)];
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาปริวารโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหาปริวารกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. สุมงฺคลตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสี ¶ ¶ ชินวโร, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหารา อภินิกฺขมฺม, ตฬากํ อุปสงฺกมิ.
‘‘นฺหตฺวา ปิตฺวา จ สมฺพุทฺโธ, อุตฺตริตฺเวกจีวโร;
อฏฺาสิ ภควา ตตฺถ, วิโลเกนฺโต ทิโสทิสํ.
‘‘ภวเน อุปวิฏฺโหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อปฺโผเฏสึ อหํ ตทา.
‘‘สตรํสึว โชตนฺตํ, ปภาสนฺตํว กฺจนํ [อิมินา ปาททฺวเยน ปุริมปาททฺวยสฺส ปุรโต ภวิตพฺพํ];
นจฺจคีเต ปยุตฺโตหํ, ปฺจงฺคตูริยมฺหิ จ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, วิปุโล โหติ เม ยโส [อยฺจ คาถา ปริคฺคเหติคาถาย อนนฺตรเมว าตุํ ยุตฺตา].
‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
อตฺตานํ โตสยิตฺวาน, ปเร โตเสสิ ตฺวํ มุนิ.
‘‘ปริคฺคเห ¶ [ปริคฺคยฺห (สี.), ปริคฺคหิตฺวา (สฺยา.), ปริคฺคเหน (ก.)] นิสีทิตฺวา, หาสํ กตฺวาน สุพฺพเต;
อุปฏฺหิตฺวา สมฺพุทฺธํ, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ.
‘‘โสฬเสโต กปฺปสเต, ทฺวินวเอกจินฺติตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุมงฺคโล เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุมงฺคลตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สรณคมนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อุภินฺนํ เทวราชูนํ, สงฺคาโม สมุปฏฺิโต;
อโหสิ สมุปพฺยูฬฺโห [สมุปพฺพูฬฺโห (สี.)], มหาโฆโส อวตฺตถ [ปวตฺตถ (สี.)].
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, สํเวเชสิ มหาชนํ.
‘‘สพฺเพ ¶ เทวา อตฺตมนา, นิกฺขิตฺตกวจาวุธา;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, เอกคฺคาสึสุ ตาวเท.
‘‘มยฺหํ [อมฺหํ (สี.)] สงฺกปฺปมฺาย, วาจาสภิมุทีรยิ;
อนุกมฺปโก โลกวิทู, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
‘‘ปทุฏฺจิตฺโต ¶ มนุโช, เอกปาณํ วิเหยํ;
เตน จิตฺตปฺปโทเสน, อปายํ อุปปชฺชติ.
‘‘สงฺคามสีเส นาโคว, พหู ปาเณ วิเหยํ;
นิพฺพาเปถ สกํ จิตฺตํ, มา หฺิตฺโถ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ทฺวินฺนมฺปิ ยกฺขราชูนํ, เสนา สา วิมฺหิตา อหุ [เสนาโย วิมฺหิตา อหู (สี.), เสนาปิ สมิตา อหุ (สฺยา.)];
สรณฺจ อุปาคจฺฉุํ, โลกเชฏฺํ สุตาทินํ.
‘‘สฺาเปตฺวาน ¶ ชนตํ, ปทมุทฺธริ [อุทฺธริ ปน (สี. สฺยา.)] จกฺขุมา;
เปกฺขมาโนว เทเวหิ, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโข.
‘‘ปมํ สรณํ คจฺฉึ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘มหาทุนฺทุภินามา จ, โสฬสาสุํ รเถสภา;
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ราชาโน จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สรณคมนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สรณคมนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. เอกาสนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, เทวราชา อหํ ตทา;
อุปฏฺเหสึ สมฺพุทฺธํ, สโยคฺคพลวาหโน.
‘‘นิพฺพุเต ¶ ¶ โลกนาถมฺหิ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;
ตูริยํ สพฺพมาทาย, อคมํ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘วาทิเตน จ นจฺเจน, สมฺมตาฬสมาหิโต;
สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, อุปฏฺึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘อุปฏฺหิตฺวา ¶ ตํ โพธึ, ธรณีรุหปาทปํ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘สกกมฺมาภิรทฺโธหํ, ปสนฺโน โพธิมุตฺตเม;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, นิมฺมานํ อุปปชฺชหํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, วตฺตมานํ ภวาภเว.
‘‘ติวิธคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน [อยฺจ คาถา ปฏิสมฺภิทา จตสฺเสติคาถาย เอกสมฺพนฺธา ภวิตํ ยุตฺตา].
‘‘สุพาหู ¶ นาม นาเมน, จตุตฺตึสาสุ ขตฺติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ปฺจกปฺปสเต อิโต.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกาสนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกาสนิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสี ¶ นาม ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
นิสินฺโน ชนกายสฺส, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
โสณฺณปุปฺผานิ จตฺตาริ, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ อาสิ, ยาวตา ปริสา ตทา;
พุทฺธาภา จ สุวณฺณาภา, อาโลโก วิปุโล อหุ.
‘‘อุทคฺคจิตฺโต ¶ สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
วิตฺติสฺชนโน เตสํ, ทิฏฺธมฺมสุขาวโห.
‘‘อายาจิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;
ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, สกํ ภวนุปาคมึ.
‘‘ภวเน อุปวิฏฺโหํ, พุทฺธเสฏฺํ อนุสฺสรึ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โสฬสาสึสุ ราชาโน, เนมิสมฺมตนามกา;
เตตาลีเส อิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา สุวณฺณปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุวณฺณปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. จิตกปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘วสามิ ¶ ราชายตเน, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
ปรินิพฺพุเต ภควติ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, จิตกํ อคมาสหํ;
ตูริยํ ตตฺถ วาเทตฺวา, คนฺธมาลํ สโมกิรึ.
‘‘จิตมฺหิ ปูชํ กตฺวาน, วนฺทิตฺวา จิตกํ อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สกํ ภวนุปาคมึ.
‘‘ภวเน อุปวิฏฺโหํ, จิตปูชํ อนุสฺสรึ;
เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ.
‘‘อนุโภตฺวาน สมฺปตฺตึ, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกูนตึสกปฺปมฺหิ, อิโต โสฬส ราชาโน;
อุคฺคตา นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จิตกปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จิตกปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ยทา ¶ วิปสฺสี โลกคฺโค, อายุสงฺขารโมสฺสชิ;
ปถวี สมฺปกมฺปิตฺถ, เมทนี ชลเมขลา.
‘‘โอตตํ วิตฺถตํ [โอตตํ วิตตํ (สฺยา.)] มยฺหํ, สุวิจิตฺตวฏํสกํ [สุจิจิตฺตํ ปปฺจกํ (สฺยา.)];
ภวนมฺปิ ปกมฺปิตฺถ, พุทฺธสฺส อายุสงฺขเย.
‘‘ตาโส ¶ มยฺหํ สมุปฺปนฺโน, ภวเน สมฺปกมฺปิเต;
อุปฺปาโท [อุปฺปาโต (?)] นุ กิมตฺถาย, อาโลโก วิปุโล อหุ.
‘‘เวสฺสวโณ อิธาคมฺม, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ;
ปาณภูเต [ปาณภุตํ (สฺยา.), ปาณภูนํ (สี. ก.)] ภยํ นตฺถิ, เอกคฺคา โหถ สํวุตา [สคารวา (สฺยา.)].
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
ยสฺมึ อุปฺปชฺชมานมฺหิ, ปถวี [ปวี (สี. สฺยา.)] สมฺปกมฺปติ.
‘‘พุทฺธานุภาวํ กิตฺเตตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;
อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ [กริตํ (สี. สฺยา.), การิตํ (ก.)] มยา.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ จุทฺทสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสึ ปตาปวา;
สมิโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พุทฺธสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. มคฺคสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สาวกา วนจาริโน;
วิปฺปนฏฺา พฺรหารฺเ, อนฺธาว อนุสุยฺยเร [อนุสุยเร (สี.)].
‘‘อนุสฺสริตฺวา ¶ สมฺพุทฺธํ, ปทุมุตฺตรนายกํ;
ตสฺส เต มุนิโน ปุตฺตา, วิปฺปนฏฺา มหาวเน.
‘‘ภวนา โอรุหิตฺวาน, อคมึ ภิกฺขุสนฺติกํ;
เตสํ มคฺคฺจ อาจิกฺขึ, โภชนฺจ อทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘สจกฺขู ¶ นาม นาเมน, ทฺวาทส จกฺกวตฺติโน;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ปฺจกปฺปสเต อิโต.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มคฺคสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มคฺคสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเต, นิพฺพุเต สมนนฺตรา;
ยกฺขโยนึ อุปปชฺชึ, ยสํ ปตฺโต จหํ ตทา.
‘‘ทุลฺลทฺธํ ¶ วต เม อาสิ, ทุปฺปภาตํ ทุรุฏฺิตํ;
ยํ เม โภเค วิชฺชมาเน, ปรินิพฺพายิ จกฺขุมา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สาคโร นาม สาวโก;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘กึ นุ โสจสิ มา ภายิ, จร ธมฺมํ สุเมธส;
อนุปฺปทินฺนา พุทฺเธน, สพฺเพสํ พีชสมฺปทา.
‘‘โส เจ ปูเชยฺย สมฺพุทฺธํ, ติฏฺนฺตํ โลกนายกํ;
ธาตุํ สาสปมตฺตมฺปิ, นิพฺพุตสฺสาปิ ปูชเย.
‘‘สเม ¶ จิตฺตปฺปสาทมฺหิ, สมํ ปฺุํ มหคฺคตํ;
ตสฺมา ถูปํ กริตฺวาน, ปูเชหิ ชินธาตุโย.
‘‘สาครสฺส วโจ สุตฺวา, พุทฺธถูปํ อกาสหํ;
ปฺจวสฺเส ปริจรึ, มุนิโน ถูปมุตฺตมํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ภูริปฺา จ จตฺตาโร, สตฺตกปฺปสเต อิโต;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปจฺจุปฏฺานสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปจฺจุปฏฺานสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ชาติปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘ชายนฺตสฺส ¶ วิปสฺสิสฺส, อาโลโก วิปุโล อหุ;
ปถวี จ ปกมฺปิตฺถ, สสาครา สปพฺพตา.
‘‘เนมิตฺตา จ วิยากํสุ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ;
อคฺโค จ สพฺพสตฺตานํ, ชนตํ อุทฺธริสฺสติ.
‘‘เนมิตฺตานํ ¶ ¶ สุณิตฺวาน, ชาติปูชมกาสหํ;
เอทิสา ปูชนา นตฺถิ, ยาทิสา ชาติปูชนา.
‘‘สงฺขริตฺวาน [สํหริตฺวาน (สี. สฺยา.), สงฺกริตฺวาน (ก.)]
กุสลํ, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ.
ชาติปูชํ กริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, ชาติปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ธาติโย มํ อุปฏฺนฺติ, มม จิตฺตวสานุคา;
น ตา สกฺโกนฺติ โกเปตุํ, ชาติปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปูชมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ชาติปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สุปาริจริยา นาม, จตุตฺตึส ชนาธิปา;
อิโต ตติยกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ชาติปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ชาติปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
มหาปริวารวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปริวารสุมงฺคลา, สรณาสนปุปฺผิยา;
จิตปูชี พุทฺธสฺี, มคฺคุปฏฺานชาตินา;
คาถาโย ¶ นวุติ วุตฺตา, คณิตาโย วิภาวิหิ.
๑๓. เสเรยฺยวคฺโค
๑. เสเรยฺยกตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺฌายโก ¶ ¶ ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
อพฺโภกาเส ิโต สนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘สีหํ ยถา วนจรํ, พฺยคฺฆราชํว นิตฺตสํ;
ติธาปภินฺนมาตงฺคํ, กฺุชรํว มเหสินํ.
‘‘เสเรยฺยกํ คเหตฺวาน, อากาเส อุกฺขิปึ [นิกฺขิปึ (ก.)] อหํ;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ปริวาเรนฺติ สพฺพโส [สพฺพโต (สี.)].
‘‘อธิฏฺหิ มหาวีโร, สพฺพฺู โลกนายโก;
สมนฺตา ปุปฺผจฺฉทนา, โอกิรึสุ นราสภํ.
‘‘ตโต สา ปุปฺผกฺจุกา, อนฺโตวณฺฏา พหิมุขา;
สตฺตาหํ ฉทนํ กตฺวา, ตโต อนฺตรธายถ.
‘‘ตฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทสึ, สุคเต โลกนายเก.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘ปนฺนรสสหสฺสมฺหิ ¶ , กปฺปานํ ปฺจวีสติ;
วีตมลา [จิตฺตมาลา (สี.), วิลามาลา (สฺยา.)] สมานา จ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เสเรยฺยโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เสเรยฺยกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ปุปฺผถูปิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , กุกฺกุโร นาม [กุกฺกุโฏ นาม (สี.)] ปพฺพโต;
เวมชฺเฌ ตสฺส วสติ, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.
‘‘ปฺจ สิสฺสสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา;
ปุพฺพุฏฺายี จ เต อาสุํ, มนฺเตสุ จ วิสารทา.
‘‘พุทฺโธ ¶ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตํ วิชานาถ โน ภวํ;
อสีติพฺยฺชนานสฺส, พาตฺตึสวรลกฺขณา.
‘‘พฺยามปฺปโภ ชินวโร, อาทิจฺโจว วิโรจติ;
สิสฺสานํ วจนํ สุตฺวา, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.
‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, ทิสํ ปุจฺฉติ สิสฺสเก [พฺราหฺมโณ (สฺยา.)];
ยมฺหิ เทเส มหาวีโร, วสติ โลกนายโก.
‘‘ตาหํ ทิสํ นมสฺสิสฺสํ, ชินํ อปฺปฏิปุคฺคลํ;
อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปูเชสึ ตํ ตถาคตํ.
‘‘เอถ ¶ สิสฺสา คมิสฺสาม, ทกฺขิสฺสาม ตถาคตํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, โสสฺสาม ชินสาสนํ.
‘‘เอกาหํ อภินิกฺขมฺม, พฺยาธึ ปฏิลภึ อหํ;
พฺยาธินา ปีฬิโต สนฺโต, สาลํ วาสยิตุํ คมึ.
‘‘สพฺเพ สิสฺเส สมาเนตฺวา, อปุจฺฉึ เต ตถาคตํ;
กีทิสํ โลกนาถสฺส, คุณํ ปรมพุทฺธิโน.
‘‘เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ, ยถา ทสฺสาวิโน ตถา;
สกฺกจฺจํ พุทฺธเสฏฺํ ตํ, เทเสสุํ [ทสฺเสสุํ (สี. สฺยา.)] มม สมฺมุขา.
‘‘เตสาหํ วจนํ สุตฺวา, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
ปุปฺเผหิ ถูปํ กตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เต เม สรีรํ ฌาเปตฺวา, อคมุํ พุทฺธสนฺติกํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, สตฺถารมภิวาทยุํ.
‘‘ปุปฺเผหิ ถูปํ กตฺวาน, สุคตสฺส มเหสิโน;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘จตฺตาลีสสหสฺสมฺหิ ¶ ¶ , กปฺเป โสฬส ขตฺติยา;
นาเมนคฺคิสมา นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘วีสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ราชาโน จกฺกวตฺติโน;
ฆตาสนสนามาว, อฏฺตฺตึส มหีปตี.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ปุปฺผถูปิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุปฺผถูปิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ปายสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺโณ ¶ สมฺพุทฺโธ, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
ปวนา [ปธาโน (ก.)] อภินิกฺขนฺโต, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต [สุวณฺณวณฺณํ …เป… ปุรกฺขตํ-เอวํ ทุติยนฺตวเสน สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ].
‘‘มหจฺจา [สหตฺถา (สฺยา. ก.)] กํสปาติยา, วฑฺเฒตฺวา ปายสํ [ปายาสํ (สฺยา. ก.)] อหํ;
อาหุตึ ยิฏฺุกาโม โส, อุปเนสึ พลึ อหํ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
จงฺกมํ สุสมารูฬฺโห, อมฺพเร อนิลายเน.
‘‘ตฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
ปยิตฺวา กํสปาตึ, วิปสฺสึ อภิวาทยึ.
‘‘ตุวํ เทโวสิ [พุทฺโธสิ (สฺยา.)] สพฺพฺู, สเทเว สหมานุเส;
อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปฏิคณฺห มหามุนิ.
‘‘ปฏิคฺคเหสิ ภควา, สพฺพฺู โลกนายโก;
มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก มหามุนิ [อนุตฺตโร (สฺยา.)].
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปายสสฺส [ปายาสสฺส (สฺยา. ก.)] อิทํ ผลํ.
‘‘เอกตาลีสิโต ¶ กปฺเป, พุทฺโธ นามาสิ ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปายสทายโก [ปายาสทายโก (สฺยา. ก.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปายสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นิสชฺช ¶ ปาสาทวเร, วิปสฺสึ อทฺทสํ ชินํ;
กกุธํ วิลสนฺตํว, สพฺพฺุํ ตมนาสกํ [สพฺพฺุตฺตมนายกํ (สฺยา.), สพฺพฺุตมนาสวํ (ก.)].
‘‘ปาสาทสฺสาวิทูเร จ, คจฺฉติ โลกนายโก;
ปภา นิทฺธาวเต ตสฺส, ยถา จ สตรํสิโน.
‘‘คนฺโธทกฺจ ¶ ปคฺคยฺห, พุทฺธเสฏฺํ สโมกิรึ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ คนฺโธทกมากิรึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, สุคนฺโธ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา คนฺโธทกิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สมฺมุขาถวิกตฺเถรอปทานํ
‘‘ชายมาเน วิปสฺสิมฺหิ, นิมิตฺตํ พฺยากรึ อหํ;
‘นิพฺพาปยิฺจ [นิพฺพาปยํ จ (สี. สฺยา.), นิพฺพาปยนฺโต (?)] ชนตํ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ¶ ชายมานสฺมึ, ทสสหสฺสิ กมฺปติ;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ชายมานสฺมึ, อาโลโก วิปุโล อหุ;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ชายมานสฺมึ, สริตาโย น สนฺทยุํ [สนฺทิสุํ (สี. สฺยา.)];
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ชายมานสฺมึ, อวีจคฺคิ น ปชฺชลิ;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ¶ ชายมานสฺมึ, ปกฺขิสงฺโฆ น สํจริ;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ชายมานสฺมึ, วาตกฺขนฺโธ น วายติ;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ¶ ชายมานสฺมึ, สพฺพรตนานิ โชตยุํ [โชติสุํ (สี. สฺยา.)];
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ยสฺมิฺจ ชายมานสฺมึ, สตฺตาสุํ ปทวิกฺกมา;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ชาตมตฺโต ¶ จ สมฺพุทฺโธ, ทิสา สพฺพา วิโลกยิ;
วาจาสภิมุทีเรสิ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’.
‘‘สํเวชยิตฺวา ชนตํ, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามึ ปาจินามุโข.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิโถมยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต นวุติกปฺปมฺหิ, สมฺมุขาถวิกวฺหโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปถวีทุนฺทุภิ นาม [ทุทฺทสิ นาม (ก.)], เอกูนนวุติมฺหิโต;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘อฏฺาสีติมฺหิโต ¶ กปฺเป, โอภาโส นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, สริตจฺเฉทนวฺหโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘อคฺคินิพฺพาปโน นาม, กปฺปานํ ฉฬสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘คติปจฺเฉทโน นาม, กปฺปานํ ปฺจสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ราชา ¶ วาตสโม นาม, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘รตนปชฺชโล ¶ นาม, กปฺปานํ เตอสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปทวิกฺกมโน นาม, กปฺปานํ ทฺเวอสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ราชา วิโลกโน นาม, กปฺปานํ เอกสีติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘คิรสาโรติ นาเมน, กปฺเปสีติมฺหิ ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สมฺมุขาถวิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สมฺมุขาถวิกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กุสุมาสนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ ธฺวติยา, อโหสึ พฺราหฺมโณ ตทา;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ.
‘‘ปทโก ¶ เวยฺยากรโณ, นิมิตฺตโกวิโท อหํ;
มนฺเต จ สิสฺเส วาเจสึ, ติณฺณํ เวทาน ปารคู.
‘‘ปฺจ อุปฺปลหตฺถานิ, ปิฏฺิยํ ปิตานิ เม;
อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหํ, ปิตุมาตุสมาคเม.
‘‘ตทา วิปสฺสี ภควา, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, อาคจฺฉติ นราสโภ.
‘‘อาสนํ ปฺเปตฺวาน, นิมนฺเตตฺวา มหามุนึ;
สนฺถริตฺวาน ตํ ปุปฺผํ, อภิเนสึ สกํ ฆรํ.
‘‘ยํ เม อตฺถิ สเก เคเห, อามิสํ ปจฺจุปฏฺิตํ;
ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ภุตฺตาวึ กาลมฺาย, ปุปฺผหตฺถมทาสหํ;
อนุโมทิตฺวาน สพฺพฺู, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโข.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อนนฺตรํ อิโต กปฺเป, ราชาหุํ วรทสฺสโน;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุสุมาสนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุสุมาสนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสามิ อสฺสเม อหํ.
‘‘อคฺคิหุตฺตฺจ เม อตฺถิ, ปุณฺฑรีกผลานิ จ;
ปุฏเก นิกฺขิปิตฺวาน, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ มยา.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมุทฺธริตุกาโม โส, ภิกฺขนฺโต มมุปาคมิ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ผลํ พุทฺธสฺสทาสหํ;
วิตฺติสฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺธมฺมสุขาวโห.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘อิมินา ผลทาเนน, เจตนาปณิธีหิ จ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชสิ’.
‘‘เตเนว ¶ สุกฺกมูเลน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘อิโต สตฺตสเต กปฺเป, ราชา อาสึ สุมงฺคโล;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ผลทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. าณสฺิกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ ปพฺพตนฺตเร;
ปุลินํ โสภนํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อนุสฺสรึ.
‘‘าเณ อุปนิธา นตฺถิ, สงฺขารํ [สงฺคามํ (สี. สฺยา.), สงฺขาตํ (เถรคาถา อฏฺ.)] นตฺถิ สตฺถุโน;
สพฺพธมฺมํ อภิฺาย, าเณน อธิมุจฺจติ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
าเณน เต สโม นตฺถิ, ยาวตา าณมุตฺตมํ.
‘‘าเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;
อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ [กริตํ (สี. สฺยา.), กิริยํ (ก.)] มยา.
‘‘เอกนวุติโต ¶ ¶ กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณสฺายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต สตฺตติกปฺปมฺหิ [เตสตฺตติกปฺเป (สี. สฺยา.)], เอโก ปุลินปุปฺผิโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา าณสฺิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
าณสฺิกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. คณฺิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี ทกฺขิณารโห;
ปุรกฺขโต สาวเกหิ, อารามา อภินิกฺขมิ.
‘‘ทิสฺวานหํ พุทฺธเสฏฺํ, สพฺพฺุํ ตมนาสกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, คณฺิปุปฺผํ [คตมคฺคํ (สฺยา. ก.)] อปูชยึ.
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปุน วนฺทึ ตถาคตํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกตาลีสิโต ¶ กปฺเป, จรโณ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คณฺิปุปฺผิโย [คนฺธปุปฺผิโย (สฺยา. ก.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
คณฺิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปทุมปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , โคตโม นาม ปพฺพโต;
นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโย.
‘‘เวมชฺฌมฺหิ จ ตสฺสาสิ, อสฺสโม อภินิมฺมิโต;
ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสามิ อสฺสเม อหํ.
‘‘อายนฺตุ ¶ เม สิสฺสคณา, ปทุมํ อาหรนฺตุ เม;
พุทฺธปูชํ กริสฺสามิ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน.
‘‘เอวนฺติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ปทุมํ อาหรึสุ เม;
ตถา นิมิตฺตํ กตฺวาหํ, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘สิสฺเส ตทา สมาเนตฺวา, สาธุกํ อนุสาสหํ;
มา โข ตุมฺเห ปมชฺชิตฺถ, อปฺปมาโท สุขาวโห.
‘‘เอวํ ¶ สมนุสาสิตฺวา, เต สิสฺเส วจนกฺขเม;
อปฺปมาทคุเณ ยุตฺโต, ตทา กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกปฺาสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสึ ชลุตฺตโม;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทุมปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
ปทุมปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
เสเรยฺยวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เสเรยฺยโก ปุปฺผถูปิ, ปายโส คนฺธโถมโก;
อาสนิ ผลสฺี จ, คณฺิปทุมปุปฺผิโย;
ปฺจุตฺตรสตา คาถา, คณิตา อตฺถทสฺสิภิ.
๑๔. โสภิตวคฺโค
๑. โสภิตตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
มหโต ชนกายสฺส, เทเสติ อมตํ ปทํ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วาจาสภิมุทีริตํ [วาจาสภิมุทีรยึ (?)];
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, เอกคฺโค อาสหํ ตทา.
‘‘ยถา ¶ สมุทฺโท อุทธีนมคฺโค, เนรู นคานํ ปวโร สิลุจฺจโย;
ตเถว เย จิตฺตวเสน วตฺตเร, น พุทฺธาณสฺส กลํ อุเปนฺติ เต.
‘‘ธมฺมวิธึ [ธมฺเม วิธึ (สี.)] เปตฺวาน, พุทฺโธ การุณิโก อิสิ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส าณํ ปกิตฺเตสิ, พุทฺธมฺหิ โลกนายเก;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ น คมิสฺสติ.
‘‘‘กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, เอกคฺโค สุสมาหิโต;
โสภิโต นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ปฺาเส ¶ กปฺปสหสฺเส, สตฺเตวาสุํ ยสุคฺคตา [สมุคฺคตา (สฺยา.)];
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โสภิโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสภิตตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. สุทสฺสนตฺเถรอปทานํ
‘‘วินตา ¶ ¶ นทิยา [วิตฺถตาย นทิยา (สฺยา.)] ตีเร, ปิลกฺขุ [ปิลกฺโข (สี. เถรคาถา อฏฺ.)] ผลิโต อหุ;
ตาหํ รุกฺขํ คเวสนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘เกตกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, วณฺเฏ เฉตฺวานหํ ตทา;
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘เยน าเณน ปตฺโตสิ, อจฺจุตํ อมตํ ปทํ;
ตํ าณํ อภิปูเชมิ, พุทฺธเสฏฺ มหามุนิ.
‘‘าณมฺหิ ปูชํ กตฺวาน, ปิลกฺขุมทฺทสํ อหํ;
ปฏิลทฺโธมฺหิ ตํ ปฺํ [ตํ สฺํ (สฺยา.), ตํ ปฺุํ (ก.)], าณปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ เตรสกปฺปมฺหิ, ทฺวาทสาสุํ ผลุคฺคตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหปฺผลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุทสฺสโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุทสฺสนตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. จนฺทนปูชนกตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสึ กินฺนโร ตทา;
ปุปฺผภกฺโข จหํ อาสึ, ปุปฺผานิวสโน ตถา [ปุปฺผานํ วสโน อหํ (สฺยา.)].
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิปินคฺเคน นิยฺยาสิ, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, จิตฺตํ เต สุวิโสธิตํ;
ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, วิปฺปสนฺนมุขินฺทฺริโย.
‘‘โอโรหิตฺวาน ¶ อากาสา, ภูริปฺโ สุเมธโส;
สงฺฆาฏึ ปตฺถริตฺวาน, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ.
‘‘วิลีนํ ¶ จนฺทนาทาย, อคมาสึ ชินนฺติกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘อภิวาเทตฺวาน ¶ สมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, ปกฺกามึ อุตฺตรามุโข.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, จนฺทนํ ยํ อปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘จตุทฺทเส กปฺปสเต, อิโต อาสึสุ เต ตโย;
โรหณี นาม [โรหิตา นาม (สี.), โรหิณี นาม (สฺยา.)] นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จนฺทนปูชนโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
จนฺทนปูชนกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
อฏฺมภาณวารํ.
๔. ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุนนฺโท ¶ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
อชฺฌายโก ยาจโยโค, วาชเปยฺยํ อยาชยิ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อคฺโค การุณิโก อิสิ;
ชนตํ อนุกมฺปนฺโต, อมฺพเร จงฺกมี ตทา.
‘‘จงฺกมิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สพฺพฺู โลกนายโก;
เมตฺตาย อผริ สตฺเต, อปฺปมาเณ [อปฺปมาณํ (สี. สฺยา.)] นิรูปธิ.
‘‘วณฺเฏ ¶ เฉตฺวาน ปุปฺผานิ, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
สพฺเพ สิสฺเส สมาเนตฺวา, อากาเส อุกฺขิปาปยิ.
‘‘ยาวตา ¶ นครํ อาสิ, ปุปฺผานํ ฉทนํ ตทา;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, สตฺตาหํ น วิคจฺฉถ.
‘‘เตเนว สุกฺกมูเลน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;
สพฺพาสเว ปริฺาย, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํ.
‘‘เอการเส ¶ กปฺปสเต, ปฺจตึสาสุ ขตฺติยา;
อมฺพรํสสนามา เต, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุปฺผจฺฉทนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุปฺผจฺฉทนิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. รโหสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสโภ นาม ปพฺพโต;
ตสฺมึ ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสโม อาสิ มาปิโต.
‘‘ตีณิ สิสฺสสหสฺสานิ, วาเจสึ พฺราหฺมโณ [พฺราหฺมเณ (สี.)] ตทา;
สํหริตฺวาน [สํสาวิตฺวาน (สฺยา.)] เต สิสฺเส, เอกมนฺตํ อุปาวิสึ.
‘‘เอกมนฺตํ ¶ ¶ นิสีทิตฺวา, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
พุทฺธเวทํ คเวสนฺโต [ปเวสนฺโต (ก.)], าเณ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิสีทึ ปณฺณสนฺถเร;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณสฺายิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตวีสติกปฺปมฺหิ, ราชา สิริธโร อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รโหสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
รโหสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;
โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, โอสธึ วิย ตารกํ [โอสธี วิย ตารกา (ก.)].
‘‘ตโย ¶ มาณวกา อาสุํ, สเก สิปฺเป สุสิกฺขิตา;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, อนฺเวนฺติ มม ปจฺฉโต.
‘‘ปุฏเก ¶ สตฺต ปุปฺผานิ, นิกฺขิตฺตานิ ตปสฺสินา;
คเหตฺวา ตานิ าณมฺหิ, เวสฺสภุสฺสาภิโรปยึ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกูนตึสกปฺปมฺหิ, วิปุลาภ [วิหตาภา (สฺยา.)] สนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี [ราชา โหสิ (ก.)] มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จมฺปกปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
จมฺปกปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิสาลมาเฬ ¶ อาสีโน, อทฺทสํ โลกนายกํ;
ขีณาสวํ พลปฺปตฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘สตสหสฺสา ¶ เตวิชฺชา, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘าเณ อุปนิธา ยสฺส, น วิชฺชติ สเทวเก;
อนนฺตาณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘ธมฺมกายฺจ ¶ ทีเปนฺตํ, เกวลํ รตนากรํ;
วิกปฺเปตุํ [วิโกเปตุํ (สี. สฺยา.)] น สกฺโกนฺติ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ, นารโทวฺหยวจฺฉโล [สรคจฺฉิโย (สี.), ปุรคจฺฉิโย (สฺยา.)];
ปทุมุตฺตรํ ถวิตฺวาน, สมฺพุทฺธํ อปราชิตํ.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, พุทฺธสนฺถวเนน จ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ, นุปปชฺชหํ.
‘‘อิโต ตึสกปฺปสเต, สุมิตฺโต นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อตฺถสนฺทสฺสโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อตฺถสนฺทสฺสกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. เอกปสาทนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นารโท อิติ เม นามํ [นารโท อิติ นาเมน (สฺยา. ก.) อุปริ เตวีสติมวคฺเค ปน ฉฏฺาปทาเน ‘‘เม นามํ‘‘อิจฺเจว ทิสฺสติ], เกสโว อิติ มํ วิทู;
กุสลากุสลํ เอสํ, อคมํ พุทฺธสนฺติกํ.
‘‘เมตฺตจิตฺโต การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
อสฺสาสยนฺโต สตฺเต โส, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘สกํ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามึ ปาจินามุโข.
‘‘สตฺตรเส ¶ ¶ กปฺปสเต, ราชา อาสิ มหีปติ;
อมิตฺตตาปโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกปสาทนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกปสาทนิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สาลปุปฺผทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคราชา ตทา อาสึ, อภิชาโต สุเกสรี;
คิริทุคฺคํ คเวสนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อยํ นุ โข มหาวีโร, นิพฺพาเปติ มหาชนํ;
ยํนูนาหํ อุปาเสยฺยํ, เทวเทวํ นราสภํ.
‘‘สาขํ สาลสฺส ภฺชิตฺวา, สโกสํ ปุปฺผมาหรึ;
อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อทาสึ ปุปฺผมุตฺตมํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ ¶ จ นวเม กปฺเป, วิโรจนสนามกา;
ตโย อาสึสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สาลปุปฺผทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สาลปุปฺผทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปาราวโต ¶ [ปโรธโก (สฺยา.)] ตทา อาสึ, ปรํ อนุปโรธโก;
ปพฺภาเร เสยฺยํ กปฺเปมิ, อวิทูเร สิขิสตฺถุโน.
‘‘สายํ ปาตฺจ ปสฺสามิ, พุทฺธํ โลกคฺคนายกํ;
เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน.
‘‘ปิยาลผลมาทาย ¶ , อคมํ พุทฺธสนฺติกํ;
ปฏิคฺคเหสิ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ.
‘‘ตโต ปรํ อุปาทาย, ปริจารึ วินายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ¶ ปนฺนรเส กปฺเป, ตโย อาสุํ ปิยาลิโน;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิยาลผลทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิยาลผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
โสภิตวคฺโค จุทฺทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โสภิตสุทสฺสโน จ, จนฺทโน ปุปฺผฉทโน;
รโห จมฺปกปุปฺผี จ, อตฺถสนฺทสฺสเกน จ.
เอกปสาที [เอกรํสิ (สฺยา.)] สาลทโท, ทสโม ผลทายโก;
คาถาโย สตฺตติ ทฺเว จ, คณิตาโย วิภาวิภิ.
๑๕. ฉตฺตวคฺโค
๑. อติฉตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรินิพฺพุเต ¶ ¶ ¶ ภควติ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;
ฉตฺตาติฉตฺตํ [ฉตฺตาธิฉตฺตํ (สี.)] กาเรตฺวา, ถูปมฺหิ อภิโรปยึ.
‘‘กาเลน กาลมาคนฺตฺวา, นมสฺสึ โลกนายกํ [สตฺถุ เจติยํ (สี.)];
ปุปฺผจฺฉทนํ กตฺวาน, ฉตฺตมฺหิ อภิโรปยึ.
‘‘สตฺตรเส กปฺปสเต, เทวรชฺชมการยึ;
มนุสฺสตฺตํ น คจฺฉามิ, ถูปปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อติฉตฺติโย [อธิฉตฺติโย (สี. สฺยา.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อติฉตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ถมฺภาโรปกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหิ, ธมฺมทสฺสีนราสเภ;
อาโรเปสึ ธชตฺถมฺภํ, พุทฺธเสฏฺสฺส เจติเย.
‘‘นิสฺเสณึ มาปยิตฺวาน, ถูปเสฏฺํ สมารุหึ;
ชาติปุปฺผํ คเหตฺวาน, ถูปมฺหิ อภิโรปยึ.
‘‘อโห ¶ พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ถูปปูชายิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถูปสีขสนามกา;
โสฬสาสึสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ถมฺภาโรปโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ถมฺภาโรปกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. เวทิการกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปิยทสฺสีนรุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, มุตฺตาเวทิมกาสหํ.
‘‘มณีหิ ปริวาเรตฺวา, อกาสึ เวทิมุตฺตมํ;
เวทิกาย มหํ กตฺวา, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
มณี ธาเรนฺติ อากาเส, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โสฬสิโต กปฺปสเต, มณิปฺปภาสนามกา;
ฉตฺตึสาสึสุ [พาตฺตึสาสึสุ (สี. สฺยา.)] ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เวทิการโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เวทิการกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. สปริวาริยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต.
‘‘นิพฺพุเต จ มหาวีเร, ถูโป วิตฺถาริโก อหุ;
ทูรโตว [อโหรตฺตํ (สี.), ถูปทตฺตํ (สฺยา.)] อุปฏฺเนฺติ, ธาตุเคหวรุตฺตเม.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อกํ จนฺทนเวทิกํ;
ทิสฺสติ ถูปขนฺโธ จ [ทียติ ธูมกฺขนฺโธ จ (สี.), ทียติ ธูปคนฺโธ จ (สฺยา.)], ถูปานุจฺฉวิโก ตทา.
‘‘ภเว ¶ นิพฺพตฺตมานมฺหิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
โอมตฺตํ เม น ปสฺสามิ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฺจทสกปฺปสเต ¶ , อิโต อฏฺ ชนา อหุํ;
สพฺเพ สมตฺตนามา เต, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา สปริวาริโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สปริวาริยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อุมาปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกมหิเต [โลกนาถมฺหิ (สี.)], อาหุตีนํ ปฏิคฺคเห;
สิทฺธตฺถมฺหิ ภควติ, มหาถูปมโห อหุ.
‘‘มเห ปวตฺตมานมฺหิ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;
อุมาปุปฺผํ [อุมฺมาปุปฺผํ (สพฺพตฺถ)] คเหตฺวาน, ถูปมฺหิ อภิโรปยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ถูปปูชายิทํ [ปุปฺผปูชายิทํ (สฺยา.), พุทฺธปูชายิทํ (ก.)] ผลํ.
‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, โสมเทวสนามกา;
ปฺจาสีติสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุมาปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุมาปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อนุเลปทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสีมุนิโน ¶ ¶ , โพธิเวทิมกาสหํ;
สุธาย ปิณฺฑํ ทตฺวาน, ปาณิกมฺมํ อกาสหํ.
‘‘ทิสฺวา ¶ ตํ สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสี นรุตฺตโม;
ภิกฺขุสงฺเฆ ิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘อิมินา สุธกมฺเมน, เจตนาปณิธีหิ จ;
สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ’.
‘‘ปสนฺนมุขวณฺโณมฺหิ ¶ , เอกคฺโค สุสมาหิโต;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘อิโต กปฺปสเต อาสึ, ปริปุณฺเณ อนูนเก [ปริปุณฺโณ อนูนโก (สฺยา.)];
ราชา สพฺพฆโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อนุเลปทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อนุเลปทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. มคฺคทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อุตฺตริตฺวาน ¶ นทิกํ, วนํ คจฺฉติ จกฺขุมา;
ตมทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ วรลกฺขณํ.
‘‘กุทาล [กุทฺทาล (สี. สฺยา.)] ปิฏกมาทาย, สมํ กตฺวาน ตํ ปถํ;
สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มคฺคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
นาเมน สุปฺปพุทฺโธติ, นายโก โส นริสฺสโร.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มคฺคทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มคฺคทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ผลกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ยานกาโร ¶ ¶ ปุเร อาสึ, ทารุกมฺเม สุสิกฺขิโต;
จนฺทนํ ผลกํ กตฺวา, อทาสึ โลกพนฺธุโน.
‘‘ปภาสติ ¶ อิทํ พฺยมฺหํ, สุวณฺณสฺส สุนิมฺมิตํ;
หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ อุปฏฺิตํ.
‘‘ปาสาทา ¶ สิวิกา เจว, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ;
อกฺขุพฺภํ [อกฺโขภํ (สี.)] รตนํ มยฺหํ, ผลกสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ผลกํ ยมหํ ททึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลกสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ, จตุโร นิมฺมิตาวฺหยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ผลกทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ผลกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. วฏํสกิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ นาม นาเมน, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกมนุพฺรูหนฺโต, อชฺโฌคหิ มหาวนํ.
‘‘สฬลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, คนฺถิตฺวาน [พนฺธิตฺวาน (สี.)] วฏํสกํ;
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สมฺมุขา โลกนายกํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อูนวีเส กปฺปสเต, โสฬสาสุํ สุนิมฺมิตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วฏํสกิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วฏํสกิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปลฺลงฺกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมธสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ปลฺลงฺโก หิ มยา ทินฺโน, สอุตฺตรสปจฺฉโท.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน ¶ , ปลฺลงฺโก อาสิ โส ตทา;
มม สงฺกปฺปมฺาย, นิพฺพตฺตติ สทา มม.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ปลฺลงฺกมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปลฺลงฺกสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘วีสกปฺปสหสฺสมฺหิ, สุวณฺณาภา ตโย ชนา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปลฺลงฺกทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปลฺลงฺกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ฉตฺตวคฺโค ปนฺนรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ฉตฺตํ ถมฺโภ จ เวทิ จ, ปริวารุมปุปฺผิโย;
อนุเลโป จ มคฺโค จ, ผลโก จ วฏํสโก;
ปลฺลงฺกทายี จ คาถาโย, ฉปฺปฺาส ปกิตฺติตาติ.
๑๖. พนฺธุชีวกวคฺโค
๑. พนฺธุชีวกตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทํว ¶ ¶ ¶ วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;
นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติกํ.
‘‘นิพฺพาปยนฺตํ ชนตํ, ติณฺณํ [ทิสฺวา (?)] ตารยตํ วรํ [ตารยตํ มุนึ (สฺยา.)];
มุนึ วนมฺหิ ฌายนฺตํ [วนสฺมึ ฌายมานํ ตํ (สี. สฺยา.)], เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘พนฺธุชีวกปุปฺผานิ, ลเคตฺวา สุตฺตเกนหํ;
พุทฺธสฺส อภิโรปยึ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต สตฺตมเก กปฺเป, มนุชินฺโท มหายโส;
สมนฺตจกฺขุ นามาสิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พนฺธุชีวโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
พนฺธุชีวกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรกมฺมายเน ¶ ยุตฺโต, อปราธํ อกาสหํ;
วนนฺตํ อภิธาวิสฺสํ, ภยเวรสมปฺปิโต.
‘‘ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวา, ปิณฺฑิพนฺธํ สุนิมฺมิตํ;
ตมฺพปุปฺผํ คเหตฺวาน, โพธิยํ โอกิรึ อหํ.
‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ¶ ตํ โพธึ, ปาฏลึ ปาทปุตฺตมํ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, โพธิมูเล อุปาวิสึ.
‘‘คตมคฺคํ ¶ คเวสนฺตา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;
เต จ ทิสฺวานหํ ตตฺถ, อาวชฺชึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘วนฺทิตฺวาน อหํ โพธึ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อเนกตาเล ปปตึ, คิริทุคฺเค ภยานเก.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ ตติเย กปฺเป, ราชา สุสฺโต อหํ [สํถุสิโต อหุํ (สี.)];
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ตมฺพปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ตมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานํ
‘‘อุเทนฺตํ ¶ ¶ สตรํสึว, ปีตรํสึว [สิตรํสึว (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;
ปนฺนรเส ยถา จนฺทํ, นิยฺยนฺตํ โลกนายกํ.
‘‘อฏฺสฏฺิสหสฺสานิ, สพฺเพ ขีณาสวา อหุํ;
ปริวารึสุ สมฺพุทฺธํ, ทฺวิปทินฺทํ นราสภํ.
‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ วีถึ, นิยฺยนฺเต โลกนายเก;
อุสฺสาเปสึ ธชํ ตตฺถ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ธชํ อภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จตุตฺถเก กปฺเป, ราชาโหสึ มหพฺพโล;
สพฺพากาเรน สมฺปนฺโน, สุธโช อิติ วิสฺสุโต.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วีถิสมฺมชฺชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วีถิสมฺมชฺชกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘เทวปุตฺโต ¶ อหํ สนฺโต, ปูชยึ สิขินายกํ;
กกฺการุปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, ราชา สตฺตุตฺตโม อหุํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กกฺการุปุปฺผปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กกฺการุปุปฺผปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘เทวปุตฺโต ¶ อหํ สนฺโต, ปูชยึ สิขินายกํ;
มนฺทารเวน ปุปฺเผน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘สตฺตาหํ ฉทนํ อาสิ, ทิพฺพํ มาลํ ตถาคเต;
สพฺเพ ชนา สมาคนฺตฺวา, นมสฺสึสุ ตถาคตํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ ทสเม กปฺเป, ราชาโหสึ ชุตินฺธโร;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มนฺทารวปุปฺผปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มนฺทารวปุปฺผปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , กุกฺกุโฏ นาม ปพฺพโต;
ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหิ, สตฺต พุทฺธา วสนฺติ เต.
‘‘กทมฺพํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ทีปราชํว อุคฺคตํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, สตฺต พุทฺเธ สโมกิรึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สตฺตาสุํ ปุปฺผนามกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กทมฺพปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
กทมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ติณสูลกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , ภูตคโณ นาม ปพฺพโต;
วสเตโก ชิโน ตตฺถ, สยมฺภู โลกนิสฺสโฏ.
‘‘ติณสูลํ คเหตฺวาน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ;
เอกูนสตสหสฺสํ, กปฺปํ น วินิปาติโก.
‘‘อิโต เอกาทเส กปฺเป, เอโกสึ ธรณีรุโห;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติณสูลโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติณสูลกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวจฺโฉ ¶ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘เวหาสมฺหิ ¶ จงฺกมติ, ธูปายติ ชลเต ตถา;
หาสํ มมํ วิทิตฺวาน, ปกฺกามิ ปาจินามุโข.
‘‘ตฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
นาคปุปฺผํ คเหตฺวาน, คตมคฺคมฺหิ โอกิรึ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผํ โอกิรึ อหํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘เอกตฺตึเส กปฺปสเต [เอกตึเส อิโต กมฺเม (สฺยา.)], ราชา อาสิ มหารโห;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นาคปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นาคปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กานนํ ¶ วนโมคยฺห, วสามิ ลุทฺทโก อหํ;
ปุนฺนาคํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อนุสฺสรึ.
‘‘ตํ ¶ ปุปฺผํ โอจินิตฺวาน, สุคนฺธํ คนฺธิตํ สุภํ;
ถูปํ กริตฺวา ปุลิเน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกมฺหิ นวุเต กปฺเป, เอโก อาสึ ตโมนุโท;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุนฺนาคปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุนฺนาคปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. กุมุททายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, มหาชาตสฺสโร อหุ;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺโน, ปุณฺฑรีกสโมตฺถโฏ.
‘‘กุกุตฺโถ นาม นาเมน, ตตฺถาสึ สกุโณ ตทา;
สีลวา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ปฺุาปฺุเสุ โกวิโท.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ชาตสฺสรสฺสาวิทูเร, สฺจริตฺถ มหามุนิ.
‘‘ชลชํ กุมุทํ เฉตฺวา, อุปเนสึ มเหสิโน;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปฏิคฺคหิ มหามุนิ.
‘‘ตฺจ ¶ ทานํ ททิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘โสฬเสโต กปฺปสเต, อาสุํ วรุณนามกา;
อฏฺ เอเต ชนาธิปา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุมุททายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุมุททายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
พนฺธุชีวกวคฺโค โสฬสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
พนฺธุชีโว ตมฺพปุปฺผี, วีถิกกฺการุปุปฺผิโย;
มนฺทารโว กทมฺพี จ, สูลโก นาคปุปฺผิโย;
ปุนฺนาโค โกมุที คาถา, ฉปฺปฺาส ปกิตฺติตาติ.
๑๗. สุปาริจริยวคฺโค
๑. สุปาริจริยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุโม ¶ ¶ ¶ นาม นาเมน, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;
ปวนา อภินิกฺขมฺม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘ยกฺขานํ สมโย อาสิ, อวิทูเร มเหสิโน;
เยน กิจฺเจน สมฺปตฺตา, อชฺฌาเปกฺขึสุ ตาวเท.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, อมตสฺส จ เทสนํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อปฺโผเฏตฺวา อุปฏฺหึ.
‘‘สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, อุปฏฺานสฺส สตฺถุโน;
ตึสกปฺปสหสฺเสสุ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘อูนตึเส กปฺปสเต, สมลงฺกตนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุปาริจริโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุปาริจริยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. กณเวรปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺโถ ¶ ¶ นาม ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ปุรกฺขโต สาวเกหิ, นครํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘รฺโ อนฺเตปุเร อาสึ, โคปโก อภิสมฺมโต;
ปาสาเท อุปวิฏฺโหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘กณเวรํ ¶ [กรวีรํ (สกฺกตานุโลมํ), กณวีรํ (ปากต)] คเหตฺวาน, ภิกฺขุสงฺเฆ สโมกิรึ;
พุทฺธสฺส วิสุํ กตฺวาน, ตโต ภิยฺโย สโมกิรึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ [โรปยึ (สฺยา.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, จตุราสุํ มหิทฺธิกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กณเวรปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กณเวรปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ขชฺชกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺสสฺส โข ภควโต, ปุพฺเพ ผลมทาสหํ;
นาฬิเกรฺจ ปาทาสึ, ขชฺชกํ อภิสมฺมตํ.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ตมหํ ทตฺวา, ติสฺสสฺส ตุ มเหสิโน;
โมทามหํ กามกามี, อุปปชฺชึ [กามการี, อุปปชฺชํ (สี.)] ยมิจฺฉกํ [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ].
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต เตรสกปฺปมฺหิ, ราชา อินฺทสโม อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ขชฺชกทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ขชฺชกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. เทสปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสี ¶ ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
อพฺภุคฺคนฺตฺวาน เวหาสํ, คจฺฉเต อนิลฺชเส.
‘‘ยมฺหิ ¶ ¶ เทเส ิโต สตฺถา, อพฺภุคฺคจฺฉิ มหามุนิ;
ตาหํ เทสํ อปูเชสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, อทฺทสํ ยํ มหามุนึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เทสปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกาทเส ¶ กปฺปสเต, โคสุชาตสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เทสปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เทสปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. กณิการฉตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘เวสฺสภู นาม สมฺพุทฺโธ, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ทิวาวิหาราย มุนิ, โอคาหยิ มหาวนํ.
‘‘กณิการํ โอจินิตฺวา, ฉตฺตํ กตฺวานหํ ตทา;
ปุปฺผจฺฉทนํ กตฺวาน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต วีสติกปฺปมฺหิ, โสณฺณาภา อฏฺ ขตฺติยา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา กณิการฉตฺติโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กณิการฉตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. สปฺปิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ผุสฺโส ¶ ¶ นามาสิ [นามาถ (สี.)] ภควา, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
คจฺฉเต วีถิยํ วีโร, นิพฺพาเปนฺโต มหาชนํ.
‘‘อนุปุพฺเพน ¶ ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ;
ตโต ตํ [ตโตหํ (สี. สฺยา.)] ปตฺตํ ปคฺคยฺห, สปฺปิเตลมทาสหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ สปฺปิมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สปฺปิทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ฉปฺปฺาเส อิโต กปฺเป, เอโก อาสิ สโมทโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สปฺปิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สปฺปิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ยูถิกปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ , อนุโสตํ วชามหํ;
สยมฺภุํ อทฺทสํ ตตฺถ, สาลราชํว ผุลฺลิตํ.
‘‘ปุปฺผํ ยูถิกมาทาย, อุปคจฺฉึ มหามุนึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตสฏฺิมฺหิโต กปฺเป, เอโก สามุทฺธโร อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ยูถิกปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยูถิกปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ทุสฺสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ติวรายํ ¶ ¶ ปุเร รมฺเม, ราชปุตฺโตสหํ [ราชปุตฺโต อหํ (สี. สฺยา.)] ตทา;
ปณฺณาการํ ลภิตฺวาน, อุปสนฺตสฺสทาสหํ.
‘‘อธิวาเสสิ ¶ ¶ ภควา, วตฺถํ [นวํ (ก.)] หตฺเถน อามสิ;
สิทฺธตฺโถ อธิวาเสตฺวา, เวหาสํ นภมุคฺคมิ.
‘‘พุทฺธสฺส คจฺฉมานสฺส, ทุสฺสา ธาวนฺติ ปจฺฉโต;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทสึ, พุทฺโธ โน อคฺคปุคฺคโล.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทุสฺสมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทุสฺสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตสฏฺิมฺหิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี ตทา อหุ;
ปริสุทฺโธติ นาเมน, มนุชินฺโท มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ทุสฺสทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ทุสฺสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สมาทปกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, มหาปูคคโณ อหุ;
เตสาหํ ปวโร อาสึ, มม พทฺธจรา [ปฏฺจรา (สฺยา.)] จ เต.
‘‘สพฺเพ เต สนฺนิปาเตตฺวา, ปฺุกมฺเม สมาทยึ;
มาฬํ กสฺสาม สงฺฆสฺส, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘สาธูติ ¶ เต ปฏิสฺสุตฺวา, มม ฉนฺทวสานุคา;
นิฏฺาเปตฺวา จ ตํ มาฬํ, วิปสฺสิสฺส อทมฺหเส.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ มาฬมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มาฬทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เอกูนสตฺตติกปฺเป ¶ [เอกูนสฏฺิกปฺปมฺหิ (สี. สฺยา.)],
เอโก อาสิ ชนาธิโป.
อาเทยฺโย นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สมาทปโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สมาทปกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปฺจงฺคุลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺโส ¶ ¶ นามาสิ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ปวิสติ คนฺธกุฏึ, วิหารกุสโล มุนิ.
‘‘สุคนฺธมาลมาทาย, อคมาสึ ชินนฺติกํ;
อปสทฺโท จ สมฺพุทฺเธ, ปฺจงฺคุลิมทาสหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ คนฺธมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺจงฺคุลิสฺสิทํ [ปฺจงฺคุลิยิทํ (สี.)] ผลํ.
‘‘ทฺเวสตฺตติมฺหิโต ¶ กปฺเป, ราชา อาสึ สยมฺปโภ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปฺจงฺคุลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
ปฺจงฺคุลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
สุปาริจริยวคฺโค สตฺตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุปาริจริ กณเวรี, ขชฺชโก เทสปูชโก;
กณิกาโร สปฺปิทโท, ยูถิโก ทุสฺสทายโก;
มาโฬ จ ปฺจงฺคุลิโก, จตุปฺาส คาถกาติ.
๑๘. กุมุทวคฺโค
๑. กุมุทมาลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต ¶ ¶ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, มหาชาตสฺสโร อหุ;
ตตฺถโช รกฺขโส อาสึ, โฆรรูโป มหพฺพโล.
‘‘กุมุทํ ปุปฺผเต ตตฺถ, จกฺกมตฺตานิ ชายเร;
โอจินามิ จ ตํ ปุปฺผํ, พลิโน สมิตึ ตทา.
‘‘อตฺถทสฺสี ¶ ตุ ภควา, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;
ปุปฺผสงฺโกจิตํ [ปุปฺผํ สงฺโกจิตํ (สี. สฺยา.), ปุปฺผํ สโมจิตํ (?)] ทิสฺวา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘อุปาคตฺจ สมฺพุทฺธํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สพฺพฺจ ปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ยาวตา หิมวนฺตนฺตา, ปริสา สา [หิมวนฺตสฺมึ, ยาว มาลา (สฺยา.)] ตทา อหุ;
ตาวจฺฉทนสมฺปนฺโน, อคมาสิ ตถาคโต.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต ปนฺนรเส กปฺเป, สตฺตาเหสุํ ชนาธิปา;
สหสฺสรถนามา เต, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา กุมุทมาลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุมุทมาลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. นิสฺเสณิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘โกณฺฑฺสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
อาโรหตฺถาย ปาสาทํ, นิสฺเสณี การิตา มยา.
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เอกตฺตึสมฺหิ กปฺปานํ, สหสฺสมฺหิ ตโย อหุํ [มหา (สี. สฺยา.)];
สมฺพหุลา นาม ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นิสฺเสณิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นิสฺเสณิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. รตฺติปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
วิปสฺสึ อทฺทสํ พุทฺธํ, เทวเทวํ นราสภํ.
‘‘รตฺติกํ ¶ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, กุฏชํ ธรณีรุหํ;
สมูลํ ปคฺคเหตฺวาน, อุปเนสึ มเหสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ อฏฺเม กปฺเป, สุปฺปสนฺนสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, ราชาโหสึ มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รตฺติปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
รตฺติปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. อุทปานทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ¶ ภควโต, อุทปาโน กโต มยา;
ปิณฺฑปาตฺจ ทตฺวาน [คเหตฺวาน (สฺยา.)], นิยฺยาเทสิมหํ ตทา.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุทปานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อุทปานทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุทปานทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สีหาสนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปทุมุตฺตรนายเก;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สีหาสนมทาสหํ.
‘‘พหูหิ คนฺธมาเลหิ, ทิฏฺธมฺมสุขาวเห;
ตตฺถ ปูชฺจ กตฺวาน, นิพฺพายติ พหุชฺชโน.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต ¶ สุมโน, วนฺทิตฺวา โพธิมุตฺตมํ;
กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชหํ.
‘‘ปนฺนรสสหสฺสมฺหิ, กปฺปานํ อฏฺ อาสุ เต [อฏฺ อาสยุํ (ก.)];
สิลุจฺจยสนามา จ, ราชาโน จกฺกวตฺติโน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีหาสนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
สีหาสนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. มคฺคทตฺติกตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสี ¶ ภควา, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;
ทิฏฺธมฺมสุขตฺถาย, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิ.
‘‘อุทฺธเต ¶ ¶ ปาเท ปุปฺผานิ, โสภํ มุทฺธนิ ติฏฺเร;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วนฺทิตฺวา ปุปฺผโมกิรึ.
‘‘วีสกปฺปสหสฺสมฺหิ, อิโต ปฺจ ชนา อหุํ;
ปุปฺผจฺฉทนิยา นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มคฺคทตฺติโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มคฺคทตฺติกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. เอกทีปิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส มุนิโน, สฬเล โพธิมุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เอกทีปํ อทาสหํ.
‘‘ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, นิพฺพตฺเต ปฺุสฺจเย;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โสฬเส ¶ กปฺปสหสฺเส, อิโต เต จตุโร ชนา;
จนฺทาภา นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกทีปิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกทีปิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
นวมํ ภาณวารํ.
๘. มณิปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘โอเรน ¶ หิมวนฺตสฺส, นทิกา สมฺปวตฺตถ;
ตสฺสา จานุปเขตฺตมฺหิ, สยมฺภู วสเต ตทา.
‘‘มณึ ¶ ปคฺคยฺห ปลฺลงฺกํ, สาธุจิตฺตํ มโนรมํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ มณึ อภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ ทฺวาทเส กปฺเป, สตรํสีสนามกา;
อฏฺ เต อาสุํ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา มณิปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มณิปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ติกิจฺฉกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, เวชฺโช อาสึ สุสิกฺขิโต;
อาตุรานํ สทุกฺขานํ, มหาชนสุขาวโห.
‘‘พฺยาธิตํ สมณํ ทิสฺวา, สีลวนฺตํ มหาชุตึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เภสชฺชมททึ ตทา.
‘‘อโรโค อาสิ เตเนว, สมโณ สํวุตินฺทฺริโย;
อโสโก นาม นาเมน, อุปฏฺาโก วิปสฺสิโน.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ โอสธมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อิโต จ อฏฺเม กปฺเป, สพฺโพสธสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติกิจฺฉโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติกิจฺฉกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. สงฺฆุปฏฺากตฺเถรอปทานํ
‘‘เวสฺสภุมฺหิ ¶ ¶ ¶ ภควติ, อโหสารามิโก อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อุปฏฺึ สงฺฆมุตฺตมํ.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุปฏฺานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต เต สตฺตเม กปฺเป, สตฺเตวาสุํ สโมทกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สงฺฆุปฏฺาโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สงฺฆุปฏฺากตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
กุมุทวคฺโค อฏฺารสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุมุโท อถ นิสฺเสณี, รตฺติโก อุทปานโท;
สีหาสนี มคฺคทโท, เอกทีปี มณิปฺปโท;
ติกิจฺฉโก อุปฏฺาโก, เอกปฺาส คาถกาติ.
๑๙. กุฏชปุปฺผิยวคฺโค
๑. กุฏชปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, สตรํสึว อุคฺคตํ;
ทิสํ อนุวิโลเกนฺตํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส.
‘‘กุฏชํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, สํวิตฺถตสโมตฺถตํ;
รุกฺขโต โอจินิตฺวาน, ผุสฺสสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.