📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถราปทานปาฬิ
(ทุติโย ภาโค)
๔๓. สกึสมฺมชฺชกวคฺโค
๑. สกึสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ¶ ¶ ¶ ภควโต, ปาฏลึ โพธิมุตฺตมํ;
ทิสฺวาว ตํ ปาทปคฺคํ, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, โพธึ สมฺมชฺชิ ตาวเท;
สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ โพธึ, อวนฺทึ ปาฏลึ อหํ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
นมสฺสมาโน ตํ โพธึ, คฺฉึ ปฏิกุฏึ อหํ.
‘‘ตาทิมคฺเคน ¶ คจฺฉามิ, สรนฺโต โพธิมุตฺตมํ;
อชคโร มํ ปีเฬสิ, โฆรรูโป มหพฺพโล.
‘‘อาสนฺเน ¶ เม กตํ กมฺมํ, ผเลน โตสยี มมํ;
กเฬวรํ เม คิลติ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘อนาวิลํ มม จิตฺตํ, วิสุทฺธํ ปณฺฑรํ สทา;
โสกสลฺลํ น ชานามิ, จิตฺตสนฺตาปนํ มม.
‘‘กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส จ, อปมาโร วิตจฺฉิกา;
ททฺทุ กณฺฑุ จ เม นตฺถิ, ผลํ สมฺมชฺชนายิทํ [สมฺมชฺชเน อิทํ (สี.)].
‘‘โสโก ¶ จ ปริเทโว จ, หทเย เม น วิชฺชติ;
อภนฺตํ อุชุกํ จิตฺตํ, ผลํ สมฺมชฺชนายิทํ.
‘‘สมาธีสุ ¶ น มชฺชามิ [สมาธีสุ น สชฺชามิ (สี.), สมาธึ ปุน ปชฺชามิ (สฺยา)], วิสทํ โหติ มานสํ;
ยํ ยํ สมาธิมิจฺฉามิ, โส โส สมฺปชฺชเต มมํ.
‘‘รชนีเย น รชฺชามิ, อโถ ทุสฺสนิเยสุ [โทสนิเยสุ (สี. สฺยา. ก.)] จ;
โมหนีเย น มุยฺหามิ, ผลํ สมฺมชฺชนายิทํ.
‘‘เอกนวุติโต [เอกนวุเต อิโต (สี. สฺยา.)] กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลํ สมฺมชฺชนายิทํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สกึสมฺมชฺชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สกึสมฺมชฺชกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. เอกทุสฺสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ หํสวติยา, อโหสึ ติณหารโก;
ติณหาเรน ชีวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก.
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘สเก ¶ ฆเร นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสิ ตาวเท;
‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, เทยฺยธมฺโม น วิชฺชติ.
‘‘‘อิทํ ¶ เม สาฏกํ เอกํ, นตฺถิ เม โกจิ ทายโก;
ทุกฺโข นิรยสมฺผสฺโส, โรปยิสฺสามิ ทกฺขิณํ’.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
เอกํ ทุสฺสํ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘เอกํ ¶ ทุสฺสํ ททิตฺวาน, อุกฺกุฏฺึ สมฺปวตฺตยึ;
‘ยทิ พุทฺโธ ตุวํ วีร, ตาเรหิ มํ มหามุนิ’.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม ทานํ ปกิตฺเตนฺโต, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘‘อิมินา เอกทุสฺเสน, เจตนาปณิธีหิ จ;
กปฺปสตสหสฺสานิ, วินิปาตํ น คจฺฉสิ.
‘‘‘ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;
เตตฺตึสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา.)] ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ [อสงฺกยํ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ];
เทวโลเก มนุสฺเส วา, สํสรนฺโต ตุวํ ภเว.
‘‘‘รูปวา คุณสมฺปนฺโน, อนวกฺกนฺตเทหวา [อนุวตฺตนฺต… (สฺยา)];
อกฺโขภํ อมิตํ ทุสฺสํ, ลภิสฺสสิ ยทิจฺฉกํ’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร [ธีโร (สี. สฺยา.)], หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, เอกทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปทุทฺธาเร ¶ ปทุทฺธาเร, ทุสฺสํ นิพฺพตฺตเต มมํ;
เหฏฺา ทุสฺสมฺหิ ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม.
‘‘จกฺกวาฬํ อุปาทาย, สกานนํ สปพฺพตํ;
อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, ทุสฺเสหจฺฉาทเยยฺย ตํ.
‘‘เตเนว เอกทุสฺเสน, สํสรนฺโต ภวาภเว;
สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว.
‘‘วิปากํ ¶ วิเอกทุสฺสสฺส, นาชฺฌคํ กตฺถจิกฺขยํ;
อยํ เม อนฺติมา ชาติ, วิปจฺจติ อิธาปิ เม.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทุสฺสมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกทุสฺสทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
เอกทุสฺสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. เอกาสนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , โคสิโต นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘นารโท นาม นาเมน, กสฺสโป อิติ มํ วิทู;
สุทฺธิมคฺคํ คเวสนฺโต, วสามิ โคสิเต ตทา.
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, อคฺฉิ อนิลฺชสา.
‘‘วนคฺเค คจฺฉมานสฺส, ทิสฺวา รํสึ มเหสิโน;
กฏฺมฺจํ ปฺาเปตฺวา, อชินฺจ อปตฺถรึ.
‘‘อาสนํ ¶ ปฺาเปตฺวาน, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
โสมนสฺสํ ปเวทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘สลฺลกตฺโต มหาวีร, อาตุรานํ ติกิจฺฉโก;
มมํ โรคปเรตสฺส [ราค… (สฺยา.)], ติกิจฺฉํ เทหิ นายก.
‘‘‘กลฺลตฺถิกา เย ปสฺสนฺติ, พุทฺธเสฏฺ ตุวํ มุเน;
ธุวตฺถสิทฺธึ ปปฺโปนฺติ, เอเตสํ อชโร [ชชฺชโร (สี. ปี. ก.)] ภเว.
‘‘‘น ¶ เม เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ปวตฺตผลโภชิหํ;
อิทํ เม อาสนํ อตฺถิ [น เม เทยฺยํ ตว อตฺถิ (สี. สฺยา.)], นิสีท กฏฺมฺจเก’.
‘‘นิสีทิ ตตฺถ ภควา, อสมฺภีโตว [อจฺฉมฺภิโตว (สฺยา. ก.)] เกสรี;
มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘วิสฏฺโ ¶ [วิสฺสตฺโถ (สี. ปี), วิสฺสฏฺโ (สฺยา. ก.)] โหหิ มา ภายิ, ลทฺโธ โชติรโส ตยา;
ยํ ตุยฺหํ ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปริปูริสฺสตินาคเต [ปริปูริสฺสตาสนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘‘น โมฆํ ตํ กตํ ตุยฺหํ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
สกฺกา อุทฺธริตุํ อตฺตา, ยสฺส จิตฺตํ ปณีหิตํ [สุนีหิตํ (สฺยา.)].
‘‘‘อิมินาสนทาเนน, เจตนาปณิธีหิ จ;
กปฺปสตสหสฺสานิ, วินิปาตํ น คจฺฉสิ.
‘‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสาเร สํสริสฺสสิ’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สรถํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กานนํ ปวิสิตฺวาปิ, ยทา อิจฺฉามิ อาสนํ;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺติ.
‘‘วาริมชฺฌคโต สนฺโต, ยทา อิจฺฉามิ อาสนํ;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺติ.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
ปลฺลงฺกสตสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘ทุเว ¶ ¶ ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ.
‘‘เอกาสนํ ททิตฺวาน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
ธมฺมปลฺลงฺกมาทาย [ธมฺมปลฺลงฺกมฺาย (สฺยา. ก.)], วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกาสนทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เอกาสนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. สตฺตกทมฺพปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, กุกฺกุโฏ [กทมฺโพ (สี. สฺยา. ปี.)] นาม ปพฺพโต;
ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหิ, สตฺต พุทฺธา วสึสุ เต.
‘‘กทมฺพํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ;
สตฺต มาลา คเหตฺวาน, ปฺุจิตฺเตน [ปุณฺณจิตฺเตน (ก.)] โอกิรึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สตฺตกทมฺพปุปฺผิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สตฺตกทมฺพปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. โกรณฺฑปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วนกมฺมิโก ปุเร อาสึ, ปิตุมาตุมเตนหํ [ปิตุปิตามเหนหํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ปสุมาเรน ชีวามิ, กุสลํ เม น วิชฺชติ.
‘‘มม อาสยสามนฺตา, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
ปทานิ ตีณิ ทสฺเสสิ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘อกฺกนฺเต จ ปเท ทิสฺวา, ติสฺสนามสฺส สตฺถุโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปเท จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘โกรณฺฑํ ¶ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปาทปํ ธรณีรุหํ;
สโกสกํ คเหตฺวาน, ปทเสฏฺมปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โกรณฺฑวณฺณโกเยว, สุปฺปภาโส ภวามหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปทปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โกรณฺฑปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
โกรณฺฑปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ฆตมณฺฑทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุจินฺติตํ ¶ ¶ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
อุปวิฏฺํ มหารฺํ, วาตาพาเธน ปีฬิตํ.
‘‘ทิสฺวา ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ฆตมณฺฑมุปานยึ;
กตตฺตา ¶ อาจิตตฺตา จ, คงฺคา ภาคีรถี อยํ.
‘‘มหาสมุทฺทา จตฺตาโร, ฆตํ สมฺปชฺชเร มม;
อยฺจ ปถวี โฆรา, อปฺปมาณา อสงฺขิยา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ภวเต มธุสกฺกรา;
จาตุทฺทีปา [จตุทฺทิสา (สฺยา.)] อิเม รุกฺขา, ปาทปา ธรณีรุหา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, กปฺปรุกฺขา ภวนฺติ เต;
ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฆตมณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ฆตมณฺฑทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ฆตมณฺฑทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. เอกธมฺมสฺสวนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต, สนฺตาเรสิ พหุํ ชนํ.
‘‘อหํ ¶ ¶ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘พุทฺธเสฏฺสฺส อุปริ, คนฺตุํ น วิสหามหํ;
ปกฺขีว เสลมาสชฺช, คมนํ น ลภามหํ.
‘‘อุทเก โวกฺกมิตฺวาน, เอวํ คจฺฉามิ อมฺพเร;
น เม อิทํ ภูตปุพฺพํ, อิริยาปถวิโกปนํ.
‘‘หนฺท เมตํ คเวสิสฺสํ, อปฺเปวตฺถํ ลเภยฺยหํ;
โอโรหนฺโต อนฺตลิกฺขา, สทฺทมสฺโสสิ สตฺถุโน.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
อนิจฺจตํ กเถนฺตสฺส, ตฺเว อุคฺคหึ ตทา;
อนิจฺจสฺมุคฺคยฺห ¶ , อคมาสึ มมสฺสมํ.
‘‘ยาวตายุํ วสิตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ;
จริเม วตฺตมานมฺหิ, สทฺธมฺมสฺสวนํ สรึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมึ อหํ;
เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ ¶ , เทวรชฺชมการยึ.
‘‘เอกวีสติกฺขตฺตฺุจ [เอกตึสติ… (สฺยา.)], จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘อนุโภมิ สกํ ปฺุํ, สุขิโตหํ ภวาภเว;
อนุสฺสรามิ ตํ สฺํ, สํสรนฺโต ภวาภเว;
น โกฏึ ปฏิวิชฺฌามิ, นิพฺพานํ อจฺจุตํ ปทํ.
‘‘ปิตุเคเห นิสีทิตฺวา, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย;
กถํส [กถยํ (สี. ปี. ก.)] ปริทีเปนฺโต, อนิจฺจตมุทาหริ.
‘‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’.
‘‘สห ¶ คาถํ สุณิตฺวาน, ปุพฺพสฺมนุสฺสรึ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ชาติยา ¶ สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, ธมฺมสฺสวนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ธมฺมมสุณึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธมฺมสฺสวนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกธมฺมสฺสวนิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกธมฺมสฺสวนิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. สุจินฺติตตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสึ กสฺสโก ตทา;
กสิกมฺเมน ชีวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก.
‘‘สุสมฺปนฺนํ ¶ ตทา เขตฺตํ, ธฺํ เม ผลินํ [ผลิตํ (สี. ปี.)] อหุ;
ปากกาเล จ สมฺปตฺเต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘นจฺฉนฺนํ นปฺปติรูปํ, ชานนฺตสฺส คุณาคุณํ;
โยหํ สงฺเฆ อทตฺวาน, อคฺคํ ภฺุเชยฺย เจ ตทา [มตฺตนา (สฺยา.)].
‘‘อยํ พุทฺโธ อสมสโม, ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ;
ตโต ปภาวิโต สงฺโฆ, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร.
‘‘ตตฺถ ทสฺสามหํ ทานํ, นวสสฺสํ ปุเร ปุเร;
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, หฏฺโ ปีณิตมานโส [ปีติก… (สฺยา.)].
‘‘เขตฺตโต ¶ ธฺมาหตฺวา, สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมึ;
อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘นวสสฺสฺจ สมฺปนฺนํ, อายาโคสิ [อิธ โหสิ (สฺยา.)] จ ตฺวํ มุเน;
อนุกมฺปมุปาทาย ¶ , อธิวาเสหิ จกฺขุม’.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ิตา;
เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปฺาสีลสมาหิโต;
ยชนฺตานํ มนุสฺสานํ, ปฺุเปกฺขาน ปาณินํ.
‘‘‘กโรโตปธิกํ ปฺุํ, สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
ตสฺมึ สงฺเฆว [สํเฆ จ (สฺยา. ปี.)] ทาตพฺพํ, ตว สสฺสํ ตเถตรํ.
‘‘‘สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวาน, ภิกฺขู เนตฺวาน สํฆรํ;
ปฏิยตฺตํ ฆเร สนฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทหิ ตฺวํ’.
‘‘สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวาน, ภิกฺขู เนตฺวาน สํฆรํ;
ยํ ฆเร ปฏิยตฺตํ เม, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, โสวณฺณํ สปฺปภสฺสรํ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
เอกูนวีสติมํ ภาณวารํ.
‘‘อากิณฺณํ ภวนํ มยฺหํ, นารีคณสมากุลํ;
ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, วสามิ ติทเส อหํ.
‘‘สตานํ ¶ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ภวาภเว ¶ ¶ สํสรนฺโต, ลภามิ อมิตํ ธนํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ [สพฺพเมตมฺปิ (ก.)], นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘นววตฺถํ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลิยานิ ¶ , โขมกปฺปาสิกานิ จ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘น มํ สีตํ วา อุณฺหํ วา, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
‘‘อิทํ ขาท อิทํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก ทานิ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ เทยฺยธมฺโม เม, ผลํ โตเสสิ สพฺพทา.
‘‘นวสสฺสํ ¶ ททิตฺวาน, สงฺเฆ คณวรุตฺตเม;
อฏฺานิสํเส อนุโภมิ, กมฺมานุจฺฉวิเก มม.
‘‘วณฺณวา ยสวา โหมิ, มหาโภโค อนีติโก;
มหาปกฺโข [มหาภกฺโข (สฺยา. ก.)] สทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา.
‘‘สพฺเพ มํ อปจายนฺติ, เย เกจิ ปถวิสฺสิตา;
เทยฺยธมฺมา จ เย เกจิ, ปุเร ปุเร ลภามหํ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส วา มชฺเฌ, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา;
สพฺเพปิ สมติกฺกมฺม, เทนฺติ มเมว ทายกา.
‘‘ปมํ นวสสฺสฺหิ, ทตฺวา สงฺเฆ คณุตฺตเม;
อิมานิสํเส อนุโภมิ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, นวสสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว;
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุจินฺติโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สุจินฺติตตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. โสวณฺณกิงฺกณิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สทฺธาย ¶ ¶ ¶ อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
วากจีรธโร อาสึ, ตโปกมฺมมปสฺสิโต.
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
อุปฺปชฺชิ ตมฺหิ สมเย, ตารยนฺโต มหาชนํ.
‘‘พลฺจ วต เม ขีณํ, พฺยาธินา ปรเมน ตํ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ปุลิเน ถูปมุตฺตมํ.
‘‘กริตฺวา หฏฺจิตฺโตหํ, สหตฺเถน [ปสาเทน (ก.)] สโมกิรึ;
โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานิ, อุทคฺคมนโส อหํ.
‘‘สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, ถูปํ ปริจรึ อหํ;
เตน เจโตปสาเทน, อตฺถทสฺสิสฺส ตาทิโน.
‘‘เทวโลกํ คโต สนฺโต, ลภามิ วิปุลํ สุขํ;
สุวณฺณวณฺโณ ตตฺถาสึ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อสีติโกฏิโย มยฺหํ, นาริโย สมลงฺกตา;
สทา มยฺหํ อุปฏฺนฺติ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ [สฏฺิตูริย… (ก.)], เภริโย ปณวานิ จ;
สงฺขา จ ฑิณฺฑิมา ตตฺถ, วคฺคู วชฺชนฺติ [นทนฺติ (สี.), วทนฺติ (ปี.)] ทุนฺทุภี.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , หตฺถิโน สมลงฺกตา;
ติธาปภินฺนมาตงฺคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา.
‘‘เหมชาลาภิสฺฉนฺนา ¶ , อุปฏฺานํ กโรนฺติ เม;
พลกาเย คเช เจว, อูนตา เม น วิชฺชติ.
‘‘โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานํ, วิปากํ อนุโภมหํ;
อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘เอกสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปถพฺยา รชฺชํ เอกสตํ, มหิยา การยึ อหํ.
‘‘โส ทานิ อมตํ ปตฺโต, อสงฺขตํ สุทุทฺทสํ [คมฺภีรํ ทุทฺทสํ ปทํ (สฺยา.)];
สํโยชนปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อฏฺารเส ¶ กปฺปสเต, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โสวณฺณกิงฺกณิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสวณฺณกิงฺกณิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. โสณฺณโกนฺตริกตฺเถรอปทานํ
‘‘มโนภาวนิยํ ¶ พุทฺธํ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;
อิริยมานํ พฺรหฺมปเถ, จิตฺตวูปสเม รตํ.
‘‘นิตฺติณฺณโอฆํ สมฺพุทฺธํ, ฌายึ ฌานรตํ มุนึ;
อุปติตฺถํ สมาปนฺนํ, อินฺทิวรทลปฺปภํ.
‘‘อลาพุโนทกํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมึ;
พุทฺธสฺส ปาเท โธวิตฺวา, อลาพุกมทาสหํ.
‘‘อาณาเปสิ ¶ จ สมฺพุทฺโธ, ปทุมุตฺตรนามโก;
‘อิมินา ทกมาหตฺวา, ปาทมูเล เปหิ เม’.
‘‘สาธูติหํ ปฏิสฺสุตฺวา, สตฺถุคารวตาย จ;
ทกํ อลาพุนาหตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, จิตฺตํ นิพฺพาปยํ มม;
‘อิมินาลาพุทาเนน, สงฺกปฺโป เต สมิชฺฌตุ’.
‘‘ปนฺนรเสสุ กปฺเปสุ, เทวโลเก รมึ อหํ;
ตึสติกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, จงฺกมนฺตสฺส ติฏฺโต;
โสวณฺณํ โกนฺตรํ คยฺห, ติฏฺเต ปุรโต มม.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ ทตฺวานลาพุํ, ลภามิ โสณฺณโกนฺตรํ;
อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, วิปุลํ โหติ ตาทิสุ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํลาพุมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อลาพุสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โสณฺณโกนฺตริโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสณฺณโกนฺตริกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
สกึสมฺมชฺชกวคฺโค เตจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สกึสมฺมชฺชโก ¶ เถโร, เอกทุสฺสี เอกาสนี;
กทมฺพโกรณฺฑกโท, ฆตสฺสวนิโกปิ จ.
สุจินฺติโก กิงฺกณิโก, โสณฺณโกนฺตริโกปิ จ;
เอกคาถาสตฺเจตฺถ, เอกสตฺตติเมว จ.
๔๔. เอกวิหาริวคฺโค
๑. เอกวิหาริกตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ¶ ¶ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘นิปฺปปฺโจ นิราลมฺโพ, อากาสสมมานโส;
สฺุตาพหุโล ตาที, อนิมิตฺตรโต วสี.
‘‘อสงฺคจิตฺโต นิกฺเลโส [นิลฺเลโป (สฺยา. ก.)], อสํสฏฺโ กุเล คเณ;
มหาการุณิโก วีโร, วินโยปายโกวิโท.
‘‘อุยฺยุตฺโต ปรกิจฺเจสุ, วินยนฺโต สเทวเก;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, คตึ ปงฺกวิโสสนํ.
‘‘อมตํ ปรมสฺสาทํ, ชรามจฺจุนิวารณํ;
มหาปริสมชฺเฌ โส, นิสินฺโน โลกตารโก.
‘‘กรวีกรุโต [กรวีกรุโท (สฺยา. ปี. ก.)] นาโถ, พฺรหฺมโฆโส ตถาคโต;
อุทฺธรนฺโต มหาทุคฺคา, วิปฺปนฏฺเ อนายเก.
‘‘เทเสนฺโต วิรชํ ธมฺมํ, ทิฏฺโ เม โลกนายโก;
ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ตทาปาหํ, จินฺเตนฺโต ชินสาสนํ;
เอกโกว วเน รมฺเม, วสึ สํสคฺคปีฬิโต.
‘‘สกฺกายวูปกาโส ¶ เม, เหตุภูโต มมาภวี [มมาคมี (สฺยา. ปี.)];
มนโส วูปกาสสฺส, สํสคฺคภยทสฺสิโน.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกวิหาริโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เอกวิหาริกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. เอกสงฺขิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, มหาโพธิมโห อหุ;
มหาชนา สมาคมฺม, ปูเชนฺติ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘น หิ ตํ โอรกํ มฺเ, พุทฺธเสฏฺโ ภวิสฺสติ;
ยสฺสายํ อีทิสา โพธิ, ปูชนียา [อีทิโส โพธิ, ปูชนีโย (สฺยา.)] จ สตฺถุโน.
‘‘ตโต สงฺขํ คเหตฺวาน, โพธิรุกฺขมุปฏฺหึ;
ธมนฺโต สพฺพทิวสํ, อวนฺทึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘อาสนฺนเก กตํ กมฺมํ, เทวโลกํ อปาปยี;
กเฬวรํ เม ปติตํ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ ¶ , ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา;
สทา มยฺหํ อุปฏฺนฺติ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เอกสตฺตติเม กปฺเป, ราชา อาสึ สุทสฺสโน;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโร.
‘‘ตโต องฺคสตา ตุริยา [ตูรา (สี. ก.)], ปริวาเรนฺติ มํ สทา;
อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, อุปฏฺานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
มาตุกุจฺฉิคตสฺสาปิ, วชฺชเร เภริโย สทา.
‘‘อุปฏฺิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อนุภุตฺวาน สมฺปทา;
สิวํ สุเขมํ อมตํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกสงฺขิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เอกสงฺขิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ปาฏิหีรสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
วสีสตสหสฺเสหิ, นครํ ปาวิสี ตทา.
‘‘นครํ ปวิสนฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน;
รตนานิ ปชฺโชตึสุ [ปนาทึสุ (ปี.)], นิคฺโฆโส อาสิ ตาวเท.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, เภรี วชฺชุมฆฏฺฏิตา;
สยํ วีณา ปวชฺชนฺติ, พุทฺธสฺส ปวิสโต ปุรํ.
‘‘พุทฺธเสฏฺํ นมสฺสามิ [น ปสฺสามิ (สี.)], ปทุมุตฺตรมหามุนึ;
ปาฏิหีรฺจ ปสฺสิตฺวา, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
อเจตนาปิ ตุริยา, สยเมว ปวชฺชเร.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ปาฏิหีรสฺโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปาฏิหีรสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. าณตฺถวิกตฺเถรอปทานํ
‘‘กณิการํว ¶ ¶ ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว โชติตํ;
กฺจนํว วิโรจนฺตํ, อทฺทสํ ทฺวิปทุตฺตมํ.
‘‘กมณฺฑลุํ เปตฺวาน, วากจีรฺจ กุณฺฑิกํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ.
‘‘‘ตมนฺธการํ วิธมํ, โมหชาลสมากุลํ;
าณาโลกํ ทสฺเสตฺวาน, นิตฺติณฺโณสิ มหามุนิ.
‘‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, สพฺพาวนฺตมนุตฺตรํ;
าเณ เต อุปมา นตฺถิ, ยาวตาชคโตคติ [ยาวตา จ คโตคติ (ปี. ก.)].
‘‘‘เตน าเณน สพฺพฺู, อิติ พุทฺโธ ปวุจฺจติ;
วนฺทามิ ตํ มหาวีรํ, สพฺพฺุตมนาวรํ’.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, พุทฺธเสฏฺํ ถวึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, าณตฺถวายิทํ ผลํ;
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว;
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา าณตฺถวิโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
าณตฺถวิกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อุจฺฉุขณฺฑิกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, ทฺวารปาโล อโหสหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘อุจฺฉุขณฺฑิกมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกนวุติโต ¶ ¶ กปฺเป, ยํ อุจฺฉุมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุขณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุจฺฉุขณฺฑิโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุจฺฉุขณฺฑิกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กฬมฺพทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘โรมโส ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, วสเต ปพฺพตนฺตเร;
กฬมฺพํ ตสฺส ปาทาสึ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กฬมฺพสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กฬมฺพทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กฬมฺพทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อมฺพาฏกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปิเน ¶ พุทฺธํ ทิสฺวาน, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
อมฺพาฏกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อมฺพาฏกทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อมฺพาฏกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. หรีตกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพชมฺพุวิภีตกํ;
โกลํ ภลฺลาตกํ พิลฺลํ, สยเมว หรามหํ.
‘‘ทิสฺวาน ปพฺภารคตํ, ฌายึ ฌานรตํ มุนึ;
อาพาเธน อาปีเฬนฺตํ, อทุตียํ มหามุนึ.
‘‘หรีตกํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;
ขาทมตฺตมฺหิ เภสชฺเช, พฺยาธิ ปสฺสมฺภิ [ปสฺสทฺธิ (ก.)] ตาวเท.
‘‘ปหีนทรโถ พุทฺโธ, อนุโมทมกาสิ เม;
‘เภสชฺชทาเนนิมินา, พฺยาธิวูปสเมน จ.
‘‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, ชาโต วา อฺชาติยา;
สพฺพตฺถ สุขิโต โหตุ, มา จ เต พฺยาธิมาคมา’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อปราชิโต;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘ยโต หรีตกํ ทินฺนํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
อิมํ ชาตึ อุปาทาย, พฺยาธิ เม นุปปชฺชถ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, เภสชฺชมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา หรีตกทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
หรีตกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. อมฺพปิณฺฑิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หตฺถิราชา ตทา อาสึ, อีสาทนฺโต อุรุฬฺหวา;
วิจรนฺโต พฺรหารฺเ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อมฺพปิณฺฑํ ¶ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ;
ปฏิคฺคณฺหิ มหาวีโร, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก.
‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา ชิโน;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ.
‘‘ตโต อหํ จวิตฺวาน, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
เอเตเนว อุปาเยน, อนุภุตฺวาน สมฺปทา.
‘‘ปธานปหิตตฺโตหํ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อมฺพปิณฺฑิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อมฺพปิณฺฑิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. อมฺพผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ ¶ ¶ , โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ธารโต อุตฺตมํ ยสํ.
‘‘อคฺคผลํ คเหตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท [ทิปทินฺท (สี. สฺยา. ปี.)], โลกเชฏฺ นราสภ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อคฺคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อมฺพผลิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
อมฺพผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
เอกวิหาริวคฺโค จตุจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เถโร ¶ เอกวิหารี จ, สงฺขิโย ปาฏิหีรโก;
ถวิโก อุจฺฉุขณฺฑี จ, กฬมฺพอมฺพาฏกโท.
หรีตกมฺพปิณฺฑี จ, อมฺพโท ทสโม ยติ;
ฉฬสีติ จ คาถาโย, คณิตาโย วิภาวิภิ.
๔๕. วิภีตกวคฺโค
๑. วิภีตกมิฺชิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กกุสนฺโธ ¶ ¶ ¶ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
คณมฺหา วูปกฏฺโ โส, อคมาสิ วนนฺตรํ.
‘‘พีชมิฺชํ คเหตฺวาน, ลตาย อาวุณึ อหํ;
ภควา ตมฺหิ สมเย, ฌายเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ทิสฺวานหํ เทวเทวํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, พีชมิฺชมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ มิฺชมททึ [ผลมททึ (สี. ปี.), พีชมททึ (สฺยา.)] ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชมิฺชสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วิภีตกมิฺชิโย [วิเภทก… (สฺยา. ก.)] เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วิภีตกมิฺชิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. โกลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อชิเนน ¶ ¶ ¶ นิวตฺโถหํ, วากจีรธโร ตทา;
ขาริยา ปูรยิตฺวาน, โกลํหาสึ มมสฺสมํ [ขาริภารํ หริตฺวาน, โกลมาหริมสฺสมํ (สี. ปี.)].
‘‘ตมฺหิ ¶ กาเล สิขี พุทฺโธ, เอโก อทุติโย อหุ;
มมสฺสมํ อุปาคจฺฉิ, ชานนฺโต สพฺพกาลิกํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, โกลํ พุทฺธสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โกลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โกลทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โกลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. พิลฺลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ , อสฺสโม สุกโต มม;
พิลฺลรุกฺเขหิ [เพลุวรุกฺเขหิ (สฺยา.)] อากิณฺโณ, นานาทุมนิเสวิโต.
‘‘สุคนฺธํ เพลุวํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺมนุสฺสรึ;
ขาริภารํ ปูรยิตฺวา, ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส.
‘‘กกุสนฺธํ อุปาคมฺม, พิลฺลปกฺกมทาสหํ;
ปฺุกฺเขตฺตสฺส วีรสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปสฺมึ, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พิลฺลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
พิลฺลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ภลฺลาตทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, ทฺวตฺตึสวรลกฺขณํ;
วิปินคฺเคน [ปวนคฺเคน (สี. สฺยา. ปี.)] คจฺฉนฺตํ, สาลราชํว ผุลฺลิตํ.
‘‘ติณตฺถรํ ปฺาเปตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อยาจหํ;
‘อนุกมฺปตุ มํ พุทฺโธ, ภิกฺขํ อิจฺฉามิ ทาตเว’.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, โอรูหิ มม อสฺสเม.
‘‘โอโรหิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, นิสีทิ ปณฺณสนฺถเร;
ภลฺลาตกํ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา ชิโน;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อภิวนฺทึ ตทา ชินํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ภลฺลาตทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ภลฺลาตทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อุตฺตลิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นิคฺโรเธ ¶ ¶ หริโตภาเส, สํวิรุฬฺหมฺหิ ปาทเป;
อุตฺตลิมาลํ [อุมฺมา มาลํ หิ (สฺยา.)] ปคฺคยฺห, โพธิยา อภิโรปยึ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ โพธิมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุตฺตลิปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุตฺตลิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อมฺพาฏกิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุปุปฺผิตํ ¶ สาลวนํ, โอคยฺห เวสฺสภู มุนิ;
นิสีทิ คิริทุคฺเคสุ, อภิชาโตว เกสรี.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต ¶ สุมโน, อมฺพาฏกมปูชยึ;
ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ [มหาวีรํ (สี. สฺยา.)], ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคติ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อมฺพาฏกิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อมฺพาฏกิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. สีหาสนิกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ¶ ภควโต, สพฺพภูตหิเตสิโน;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สีหาสนมทาสหํ.
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, ยตฺถ ยตฺถ วสามหํ;
ลภามิ วิปุลํ พฺยมฺหํ, สีหาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โสณฺณมยา รูปิมยา, โลหิตงฺคมยา [โลหิตงฺกมยา (สี. สฺยา. ปี.)] พหู;
มณิมยา จ ปลฺลงฺกา, นิพฺพตฺตนฺติ มมํ สทา.
‘‘โพธิยา ¶ อาสนํ กตฺวา, ชลชุตฺตมนามิโน;
อุจฺเจ กุเล ปชายามิ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, สีหาสนมกาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สีหาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีหาสนิโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สีหาสนิกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ปาทปีิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ตารยิตฺวา พหู สตฺเต, นิพฺพุโต โส มหายโส.
‘‘สีหาสนสฺส สามนฺตา, สุเมธสฺส มเหสิโน;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปาทปีมการยึ.
‘‘กตฺวาน กุสลํ กมฺมํ, สุขปากํ สุขุทฺรยํ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺโต, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ ¶ เม วสมานสฺส, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
ปทานิ อุทฺธรนฺตสฺส, โสณฺณปีา ภวนฺติ เม.
‘‘ลาภา เตสํ สุลทฺธํ โว, เย ลภนฺติ อุปสฺสุตึ;
นิพฺพุเต การํ กตฺวาน, ลภนฺติ วิปุลํ สุขํ.
‘‘มยาปิ สุกตํ กมฺมํ, วาณิชฺชํ สุปฺปโยชิตํ;
ปาทปีํ กริตฺวาน, โสณฺณปีํ ลภามหํ.
‘‘ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมามิ, เกนจิ กิจฺจเยนหํ [ปจฺจเยนหํ (สี. ปี.)];
โสณฺณปีเ อกฺกมามิ [โสณฺณปีเน กมามิ (ก.)], ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปาทปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปาทปีิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปาทปีิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. เวทิการกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
เวทิกํ สุกตํ กตฺวา, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘อโตฬารานิ [อโถฬารานิ (สี. ปี.), อคฺโคฬารานิ (สฺยา.)] ภณฺฑานิ, กตานิ อกตานิ จ;
อนฺตลิกฺขา ปวสฺสนฺติ, เวทิกาย อิทํ ผลํ.
‘‘อุภโต พฺยูฬฺหสงฺคาเม, ปกฺขนฺทนฺโต ภยานเก;
ภยเภรวํ น ปสฺสามิ, เวทิกาย อิทํ ผลํ.
‘‘มม ¶ ¶ สงฺกปฺปมฺาย, พฺยมฺหํ นิพฺพตฺตเต สุภํ;
สยนานิ มหคฺฆานิ, เวทิกาย อิทํ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ เวทิกมการยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เวทิกาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เวทิการโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เวทิการกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. โพธิฆรทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโต, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โพธิฆรมการยึ.
‘‘ตุสิตํ อุปปนฺโนมฺหิ, วสามิ รตเน ฆเร;
น เม สีตํ วา อุณฺหํ วา, วาโต คตฺเต น สมฺผุเส.
‘‘ปฺจสฏฺิมฺหิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
กาสิกํ นาม นครํ, วิสฺสกมฺเมน [วิสุกมฺเมน (สฺยา. ก.)] มาปิตํ.
‘‘ทสโยชนอายามํ, อฏฺโยชนวิตฺถตํ;
น ตมฺหิ นคเร อตฺถิ, กฏฺํ วลฺลี จ มตฺติกา.
‘‘ติริยํ โยชนํ อาสิ, อทฺธโยชนวิตฺถตํ;
มงฺคโล นาม ปาสาโท, วิสฺสกมฺเมน มาปิโต.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, ถมฺภา โสณฺณมยา อหุํ;
มณิมยา จ นิยฺยูหา, ฉทนํ รูปิยํ อหุ.
‘‘สพฺพโสณฺณมยํ ¶ ฆรํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
อชฺฌาวุตฺถํ มยา เอตํ, ฆรทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เต สพฺเพ อนุโภตฺวาน, เทวมานุสเก ภเว;
อชฺฌปตฺโตมฺหิ นิพฺพานํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โพธิฆรมการยึ;
ทุคฺคตึ ¶ นาภิชานามิ, ฆรทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โพธิฆรทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โพธิฆรทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
วิภีตกวคฺโค ปฺจจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
วิภีตกี โกลผลี, พิลฺลภลฺลาตกปฺปโท;
อุตฺตลมฺพฏกี เจว, อาสนี ปาทปีโก.
เวทิโก โพธิฆริโก, คาถาโย คณิตาปิ จ;
เอกูนาสีติกา สพฺพา, อสฺมึ วคฺเค ปกิตฺติตา.
๔๖. ชคติทายกวคฺโค
๑. ชคติทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส ¶ ¶ ¶ มุนิโน, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ชคตึ การยึ อหํ.
‘‘ทริโต ปพฺพตโต วา, รุกฺขโต ปติโต อหํ;
จุโต ปติฏฺํ วินฺทามิ, ชคติยา อิทํ ผลํ.
‘‘น เม โจรา วิเหสนฺติ, นาติมฺนฺติ ขตฺติยา [ปสหนฺติ, นาติมฺติ ขตฺติโย (สี. ปี.)];
สพฺพามิตฺเตติกฺกมามิ, ชคติยา อิทํ ผลํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ชคติยา อิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ชคตึ การยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ชคติทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ชคติทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ชคติทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. โมรหตฺถิยตฺเถรอปทานํ
‘‘โมรหตฺถํ ¶ ¶ คเหตฺวาน, อุเปสึ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, โมรหตฺถมทาสหํ.
‘‘อิมินา ¶ โมรหตฺเถน, เจตนาปณิธีหิ จ;
นิพฺพายึสุ ตโย อคฺคี, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุสมฺปทา;
ทตฺวานหํ โมรหตฺถํ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘ติยคฺคี [ติธคฺคี (สฺยา. ก.), ติวคฺคี (ปี.)] นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โมรหตฺถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา โมรหตฺถิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โมรหตฺถิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สีหาสนพีชิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺสสฺสาหํ ภควโต, โพธิรุกฺขมวนฺทิยํ;
ปคฺคยฺห พีชนึ ตตฺถ, สีหาสนมพีชหํ [มพีชยึ (สี.), มวิชฺชหํ (สฺยา.)].
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สีหาสนมพีชหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีหาสนพีชิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สีหาสนพีชิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ติณุกฺกธาริยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ ¶ , โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตโย อุกฺเก อธารยึ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โสหํ อุกฺกมธารยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุกฺกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติณุกฺกธาริโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ติณุกฺกธาริยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อกฺกมนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กกุสนฺธสฺส มุนิโน, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
ทิวาวิหารํ วชโต, อกฺกมนมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อกฺกมนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อกฺกมนทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อกฺกมนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. วนโกรณฺฑิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วนโกรณฺฑมาทาย, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วนโกรณฺฑิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วนโกรณฺฑิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
วีสติมํ ภาณวารํ.
๗. เอกฉตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘องฺคารชาตา ¶ ¶ ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;
ปทุมุตฺตโร ภควา, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิ.
‘‘ปณฺฑรํ ฉตฺตมาทาย, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถ ทิสฺวาน สมฺพุทฺธํ, วิตฺติ เม อุปปชฺชถ.
‘‘มรีจิโยตฺถฏา ¶ [มริจิโมผุนา (สฺยา.), มรีจิโวผุฏา (ปี.)] ภูมิ, องฺคาราว มหี อยํ;
อุปหนฺติ [อุปวายนฺติ (สี. ปี.)] มหาวาตา, สรีรสฺสาสุเขปนา [สรีรกายุเขปนา (สฺยา.)].
‘‘สีตํ อุณฺหํ วิหนนฺตํ [วิหนติ (สฺยา. ก.)], วาตาตปนิวารณํ;
ปฏิคฺคณฺห อิมํ ฉตฺตํ, ผสฺสยิสฺสามิ [ปสฺสยิสฺสามิ (ก.)] นิพฺพุตึ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, ปทุมุตฺตโร มหายโส;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปฏิคฺคณฺหิ ตทา ชิโน.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน.
‘‘อยํ ¶ เม ปจฺฉิมา ชาติ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ เสตจฺฉตฺตํ เม, สพฺพกาลํ ธรียติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ฉตฺตมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฉตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกฉตฺติโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เอกฉตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ชาติปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ, ปทุมุตฺตเร มหายเส;
ปุปฺผวฏํสเก กตฺวา [ปุปฺผจงฺโกฏเก คเหตฺวา (สฺยา.)], สรีรมภิโรปยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมฺมานํ อคมาสหํ;
เทวโลกคโต สนฺโต, ปฺุกมฺมํ สรามหํ.
‘‘อมฺพรา ¶ ¶ ปุปฺผวสฺโส เม, สพฺพกาลํ ปวสฺสติ;
สํสรามิ มนุสฺเส เจ [เว (สฺยา.)], ราชา โหมิ มหายโส.
‘‘ตหึ กุสุมวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา;
ตสฺเสว [กาเยสุ (สฺยา.), กาเยว (ปี.)] ปุปฺผปูชาย, วาหสา สพฺพทสฺสิโน.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ ปุปฺผวสฺโส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เทหปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ชาติปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ชาติปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปฏฺฏิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นีหรนฺเต สรีรมฺหิ, วชฺชมานาสุ เภริสุ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปฏฺฏิปุปฺผมปูชยึ [สตฺติ… (สฺยา. ปี.)].
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เทหปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปฏฺฏิปุปฺผิโย [สตฺติปณฺณิโย (สฺยา. ปี.)] เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปฏฺฏิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. คนฺธปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘จิตาสุ ¶ กุรุมานาสุ [จิตฺเตสุ กยิรมาเนสุ (สี.)], นานาคนฺเธ สมาหเฏ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, คนฺธมุฏฺิมปูชยึ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, จิตกํ ยมปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คนฺธปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
คนฺธปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ชคติทายกวคฺโค ฉจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ชคตี ¶ โมรหตฺถี จ, อาสนี อุกฺกธารโก;
อกฺกมิ วนโกรณฺฑิ, ฉตฺตโท ชาติปูชโก.
ปฏฺฏิปุปฺผี จ โย เถโร, ทสโม คนฺธปูชโก;
สตฺตสฏฺิ จ คาถาโย, คณิตาโย วิภาวิภิ.
๔๗. สาลกุสุมิยวคฺโค
๑. สาลกุสุมิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรินิพฺพุเต ¶ ¶ ¶ ภควติ, ชลชุตฺตมนามเก;
อาโรปิตมฺหิ จิตเก, สาลปุปฺผมปูชยึ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ [ปุปฺผมภิปุชยึ (สฺยา.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ [พุทฺธปูชายิทํ (สฺยา.)] ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สาลกุสุมิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สาลกุสุมิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. จิตกปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘ฌายมานสฺส ภควโต, สิขิโน โลกพนฺธุโน;
อฏฺ จมฺปกปุปฺผานิ, จิตกํ อภิโรปยึ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยึ;
ทุคฺคตึ ¶ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ ¶ สุทํ อายสฺมา จิตกปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
จิตกปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. จิตกนิพฺพาปกตฺเถรอปทานํ
‘‘ทยฺหมาเน ¶ สรีรมฺหิ, เวสฺสภุสฺส มเหสิโน;
คนฺโธทกํ คเหตฺวาน, จิตํ นิพฺพาปยึ อหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, จิตํ นิพฺพาปยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, คนฺโธทกสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จิตกนิพฺพาปโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จิตกนิพฺพาปกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. เสตุทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, จงฺกมนฺตสฺส สมฺมุขา;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เสตุํ การาปยึ อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ เสตุํ การยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เสตุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา เสตุทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เสตุทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สุมนตาลวณฺฏิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโต, ตาลวณฺฏมทาสหํ;
สุมเนหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, ธารยามิ มหายสํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ตาลวณฺฏมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตาลวณฺฏสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุมนตาลวณฺฏิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุมนตาลวณฺฏิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อวฏผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สตรํสี ¶ นาม ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อทาสึ อวฏํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อวฏผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อวฏผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ลพุชผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส.
‘‘ลพุชํ ผลมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
อากาเสว ิโต สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโส.
‘‘วิตฺติสฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺธมฺมสุขาวโห;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘อธิคฺฉึ ตทา ปีตึ, วิปุลํ สุขมุตฺตมํ;
อุปฺปชฺชเตว [อุปฺปชฺชเต เม (สฺยา.)] รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ลพุชผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ลพุชผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ปิลกฺขผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วนนฺตเร ¶ ¶ พุทฺธํ ทิสฺวา [วนนฺเต พุทฺธํ ทิสฺวาน (สี. ปี.)], อตฺถทสฺสึ มหายสํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปิลกฺขสฺส [ปิลกฺขุสฺส (ปี.)] ผลํ อทา.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิลกฺขผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิลกฺขผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สยํปฏิภานิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, สนฺตาเรตฺวา พหุํ ชนํ;
าณาโลเกน โชตนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘วสีสตสหสฺเสหิ, นียนฺตํ โลกนายกํ;
อุทฺธรนฺตํ พหู สตฺเต, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘อาหนนฺตํ [อาหนิตฺวา (สฺยา. ก.)] ธมฺมเภรึ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณ;
สีหนาทํ วินทนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘ยาวตา พฺรหฺมโลกโต, อาคนฺตฺวาน สพฺรหฺมกา;
ปุจฺฉนฺติ นิปุเณ ปฺเห, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘ยสฺสฺชลึ กริตฺวาน, อายาจนฺติ สเทวกา;
เตน ปฺุํ อนุโภนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘สพฺเพ ¶ ชนา สมาคนฺตฺวา, สมฺปวาเรนฺติ จกฺขุมํ;
น วิกมฺปติ อชฺฌิฏฺโ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘นครํ ¶ ปวิสโต ยสฺส, รวนฺติ เภริโย พหู;
วินทนฺติ คชา มตฺตา, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘วีถิยา [รถิยา (สี.)] คจฺฉโต ยสฺส, สพฺพาภา โชตเต สทา;
อพฺภุนฺนตา สมา โหนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘พฺยาหรนฺตสฺส ¶ พุทฺธสฺส, จกฺกวาฬมฺปิ สุยฺยติ;
สพฺเพ สตฺเต วิฺาเปติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติ.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สยํปฏิภานิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สยํปฏิภานิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. นิมิตฺตพฺยากรณิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวํ, มนฺเต วาเจ มหํ ตทา;
จตุปฺาสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ.
‘‘อธิตา ¶ เวทคู สพฺเพ, ฉฬงฺเค ปารมึ คตา;
สกวิชฺชาหุปตฺถทฺธา, หิมวนฺเต วสนฺติ เต.
‘‘จวิตฺวา ตุสิตา กายา, เทวปุตฺโต มหายโส;
อุปฺปชฺชิ มาตุกุจฺฉิสฺมึ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
‘‘สมฺพุทฺเธ อุปปชฺชนฺเต, ทสสหสฺสิ กมฺปถ;
อนฺธา จกฺขุํ อลภึสุ, อุปฺปชฺชนฺตมฺหิ นายเก.
‘‘สพฺพาการํ ¶ ปกมฺปิตฺถ, เกวลา วสุธา อยํ;
นิคฺโฆสสทฺทํ สุตฺวาน, อุพฺพิชฺชึสุ [วิมฺหยึสุ (สฺยา. ก.)] มหาชนา.
‘‘สพฺเพ ชนา สมาคมฺม, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;
วสุธายํ ปกมฺปิตฺถ, กึ วิปาโก ภวิสฺสติ.
‘‘อวจาสึ [วิทสฺสามิ (สฺยา.)] ตทา เตสํ, มา เภถ [มา โรท (ก.), มาภายิตฺถ (สฺยา.)] นตฺถิ โว ภยํ;
วิสฏฺา โหถ สพฺเพปิ, อุปฺปาโทยํ สุวตฺถิโก [สุขตฺถิโก (สฺยา.)].
‘‘อฏฺเหตูหิ ¶ สมฺผุสฺส [อฏฺเหตูหิ สมฺผสฺส (สฺยา. ปี.), อตฺถเหตุ นิสํสยํ (ก.)], วสุธายํ ปกมฺปติ;
ตถา นิมิตฺตา ทิสฺสนฺติ, โอภาโส วิปุโล มหา.
‘‘อสํสยํ พุทฺธเสฏฺโ, อุปฺปชฺชิสฺสติ จกฺขุมา;
สฺาเปตฺวาน ชนตํ, ปฺจสีเล กเถสหํ.
‘‘สุตฺวาน ¶ ปฺจ สีลานิ, พุทฺธุปฺปาทฺจ ทุลฺลภํ;
อุพฺเพคชาตา สุมนา, ตุฏฺหฏฺา อหํสุ เต.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ นิมิตฺตํ วิยากรึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พฺยากรณสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นิมิตฺตพฺยากรณิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นิมิตฺตพฺยากรณิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
สาลกุสุมิยวคฺโค สตฺตจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สาลกุสุมิโย เถโร, ปูชา นิพฺพาปโกปิ จ;
เสตุโท ตาลวณฺฏี จ, อวฏลพุชปฺปโท.
ปิลกฺขปฏิภานี จ, เวยฺยากรณิโย ทิโช;
ทฺเวสตฺตติ จ คาถาโย, คณิตาโย วิภาวิภิ.
๔๘. นฬมาลิวคฺโค
๑. นฬมาลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘นฬมาลํ คเหตฺวาน, นิกฺขมนฺโต จ ตาวเท;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, นฬมาลมปูชยึ;
ทกฺขิเณยฺยํ มหาวีรํ, สพฺพโลกานุกมฺปกํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ มาลมภิโรปยึ [ปุปฺผมภิโรปยึ (สี. สฺยา. ปี.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นฬมาลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นฬมาลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. มณิปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลฺชเส.
‘‘อวิทูเร หิมวนฺตสฺส, มหาชาตสฺสโร อหุ;
ตตฺถ เม ภวนํ อาสิ, ปฺุกมฺเมน สํยุตํ.
‘‘ภวนา ¶ อภินิกฺขมฺม, อทฺทสํ โลกนายกํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘วิจินํ นทฺทสํ ปุปฺผํ, ปูชยิสฺสนฺติ นายกํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อวนฺทึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘มม สีเส มณึ คยฺห, ปูชยึ โลกนายกํ;
อิมาย มณิปูชาย, วิปาโก โหตุ ภทฺทโก.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘โส เต อิชฺฌตุ สงฺกปฺโป, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ;
อิมาย มณิปูชาย, อนุโภหิ มหายสํ’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ภควา, ชลชุตฺตมนามโก;
อคมาสิ พุทฺธเสฏฺโ, ยตฺถ จิตฺตํ ปณีหิตํ.
‘‘สฏฺิกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
อเนกสตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปุพฺพกมฺมํ ¶ สรนฺตสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
มณิ นิพฺพตฺตเต มยฺหํ, อาโลกกรโณ มมํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย เม ปริคฺคหา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา [อามุตฺตมณิกุณฺฑลา (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, มณิปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺคมยา ตถา;
ภณฺฑา เม สุกตา โหนฺติ, ยทิจฺฉสิ [ยทิจฺฉาย (สี. ปี.)] ปิฬนฺธนา.
‘‘กูฏาคารา ¶ คหารมฺมา, สยนฺจ มหารหํ;
มม สงฺกปฺปมฺาย, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ลาภา เตสํ สุลทฺธฺจ, เย ลภนฺติ อุปสฺสุตึ;
ปฺุกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, โอสธํ สพฺพปาณินํ.
‘‘มยฺหมฺปิ ¶ ¶ สุกตํ กมฺมํ, โยหํ อทกฺขิ นายกํ;
วินิปาตา ปมุตฺโตมฺหิ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
ทิวสฺเจว รตฺติฺจ [สมนฺตา สตฺตรตนา (สี. ปี. ก.)], อาโลโก โหติ เม สทา.
‘‘ตาเยว มณิปูชาย, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;
าณาโลโก มยา ทิฏฺโ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ มณึ อภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มณิปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มณิปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มณิปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. อุกฺกาสติกตฺเถรอปทานํ
‘‘โกสิโก นาม ภควา, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา;
ฌายี ฌานรโต พุทฺโธ, วิเวกาภิรโต มุนิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา [อชฺโฌคเหตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] หิมวนฺตํ, นารีคณปุรกฺขโต;
อทฺทสํ โกสิกํ พุทฺธํ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมํ.
‘‘อุกฺกาสเต คเหตฺวาน, ปริวาเรสหํ ตทา;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ ตฺวา [พุทฺโธ (สฺยา. ก.)], อฏฺเมน อคจฺฉหํ.
‘‘วุฏฺิตํ ¶ โกสิกํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา, เอกํ ภิกฺขํ อทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
อุปฺปชฺชึ ตุสิเต กาเย, เอกภิกฺขายิทํ ผลํ.
‘‘ทิวสฺเจว ¶ ¶ รตฺติฺจ, อาโลโก โหติ เม สทา;
สมนฺตา โยชนสตํ, โอภาเสน ผรามหํ.
‘‘ปฺจปฺาสกปฺปมฺหิ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุมณฺฑสฺส [ชมฺพุสณฺฑสฺส (ปี.)] อิสฺสโร.
‘‘ตทา เม นครํ อาสิ, อิทฺธํ ผีตํ สุนิมฺมิตํ;
ตึสโยชนมายามํ, วิตฺถาเรน จ วีสติ.
‘‘โสภณํ นาม นครํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
ทสสทฺทาวิวิตฺตํ ตํ, สมฺมตาฬสมาหิตํ.
‘‘น ¶ ตมฺหิ นคเร อตฺถิ, วลฺลิกฏฺฺจ มตฺติกา;
สพฺพโสณฺณมยํเยว, โชตเต นิจฺจกาลิกํ.
‘‘จตุปาการปริกฺขิตฺตํ, ตโย อาสุํ มณิมยา;
เวมชฺเฌ ตาลปนฺตี จ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตา.
‘‘ทสสหสฺสโปกฺขรฺโ, ปทุมุปฺปลฉาทิตา;
ปุณฺฑรีเกหิ [ปุณฺฑรีกาทิ (สฺยา.)] สฺฉนฺนา, นานาคนฺธสมีริตา.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ อุกฺกํ ธารยึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุกฺกธารสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุกฺกาสติโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุกฺกาสติกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. สุมนพีชนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ¶ ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
สุมโน พีชนึ คยฺห, อพีชึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, อพีชึ โพธิมุตฺตมํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุมนพีชนิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สุมนพีชนิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. กุมฺมาสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘เอสนาย ¶ จรนฺตสฺส, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ริตฺตกํ ปตฺตํ ทิสฺวาน, กุมฺมาสํ ปูรยึ อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ภิกฺขํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุมฺมาสสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุมฺมาสทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กุมฺมาสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กุสฏฺกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กสฺสปสฺส ¶ ¶ ภควโต, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, กุสฏฺกมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปสฺมึ, กุสฏฺกมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุสฏฺกสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุสฏฺกทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กุสฏฺกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. คิริปุนฺนาคิยตฺเถรอปทานํ
‘‘โสภิโต นาม สมฺพุทฺโธ, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา;
คเหตฺวา คิริปุนฺนาคํ, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา คิริปุนฺนาคิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
คิริปุนฺนาคิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. วลฺลิการผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุมโน ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, ตกฺกรายํ วสี ตทา;
วลฺลิการผลํ คยฺห, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วลฺลิการผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
วลฺลิการผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปานธิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสี ¶ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ทิวาวิหารา นิกฺขมฺม, ปถมารุหิ [ปีติมารุยฺหิ (สฺยา.)] จกฺขุมา.
‘‘ปานธึ ¶ สุกตํ คยฺห, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ปตฺติกํ จารุทสฺสนํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นีหริตฺวาน ปานธึ;
ปาทมูเล เปตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อภิรูห มหาวีร, สุคตินฺท วินายก;
อิโต ผลํ ลภิสฺสามิ, โส เม อตฺโถ สมิชฺฌตุ’.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ปานธึ อภิรูหิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘โย ปานธึ เม อทาสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต’.
‘‘พุทฺธสฺส ¶ คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตฺชลี.
‘‘ปานธีนํ ปทาเนน, สุขิโตยํ ภวิสฺสติ;
ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน [นาเมน (สพฺพตฺถ)], สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘เทวโลเก ¶ มนุสฺเส วา, นิพฺพตฺติสฺสติ ปฺุวา;
เทวยานปฏิภาคํ, ยานํ ปฏิลภิสฺสติ.
‘‘ปาสาทา สิวิกา วยฺหํ, หตฺถิโน สมลงฺกตา;
รถา วาชฺสํยุตฺตา, สทา ปาตุภวนฺติ เม.
‘‘อคารา นิกฺขมนฺโตปิ, รเถน นิกฺขมึ อหํ;
เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ลาภา มยฺหํ สุลทฺธํ เม, วาณิชฺชํ สุปฺปโยชิตํ;
ทตฺวาน ปานธึ เอกํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ ปานธิมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปานธิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปานธิทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปานธิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปุลินจงฺกมิยตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
วาตมิคํ คเวสนฺโต, จงฺกมํ อทฺทสํ อหํ.
‘‘อุจฺฉงฺเคน ปุลินํ [ปุฬินํ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] คยฺห, จงฺกเม โอกิรึ อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สุคตสฺส สิรีมโต.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ปุลินํ โอกิรึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุลินสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุลินจงฺกมิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปุลินจงฺกมิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
นฬมาลิวคฺโค อฏฺจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
นฬมาลี มณิทโท, อุกฺกาสติกพีชนี;
กุมฺมาโส จ กุสฏฺโ จ, คิริปุนฺนาคิโยปิ จ.
วลฺลิกาโร ¶ ปานธิโท, อโถ ปุลินจงฺกโม;
คาถาโย ปฺจนวุติ, คณิตาโย วิภาวิภิ.
๔๙. ปํสุกูลวคฺโค
๑. ปํสุกูลสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ติสฺโส ¶ ¶ นามาสิ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ปํสุกูลํ เปตฺวาน, วิหารํ ปาวิสี ชิโน.
‘‘วินตํ [สชฺชิตํ (สฺยา.), ติยนฺตํ (ปี.)] ธนุมาทาย, ภกฺขตฺถาย จรึ อหํ;
มณฺฑลคฺคํ คเหตฺวาน, กานนํ ปาวิสึ อหํ.
‘‘ตตฺถทฺทสํ ¶ ปํสุกูลํ, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ตทา;
จาปํ ตตฺเถว นิกฺขิปฺป, สิเร กตฺวาน อฺชลึ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ปํสุกูลํ อวนฺทหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ปํสุกูลมวนฺทหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปํสุกูลสฺโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปํสุกูลสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. พุทฺธสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ.
‘‘นทีโสตปฏิภาคา ¶ , สิสฺสา อายนฺติ เม ตทา;
เตสาหํ มนฺเต [มนฺตํ (สฺยา. ก.)] วาเจมิ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘สิทฺธตฺโถ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, าณาโลกํ ปวตฺตยิ.
‘‘มม อฺตโร สิสฺโส, สิสฺสานํ โส กเถสิ เม;
สุตฺวาน เต เอตมตฺถํ, อาโรเจสุํ มมํ ตทา.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, สพฺพฺู โลกนายโก;
ตสฺสานุวตฺตติ ชโน, ลาโภ อมฺหํ น วิชฺชติ [น เหสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธา, จกฺขุมนฺโต มหายสา;
ยํนูนาหํ พุทฺธเสฏฺํ, ปสฺเสยฺยํ โลกนายกํ.
‘‘อชินํ ¶ เม คเหตฺวาน, วากจีรํ กมณฺฑลุํ;
อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, สิสฺเส อามนฺตยึ อหํ.
‘‘โอทุมฺพริกปุปฺผํว, จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;
วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลโภ โลกนายโก [ทุลฺลภา โลกนายกา (สี.), ทุลฺลภํ โลกนายกํ (สฺยา. ปี. ก.)].
‘‘พุทฺโธ โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, มนุสฺสตฺตมฺปิ ทุลฺลภํ;
อุโภสุ วิชฺชมาเนสุ, สวนฺจ สุทุลฺลภํ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, จกฺขุํ ลจฺฉาม โน ภวํ;
เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสนฺติกํ.
‘‘กมณฺฑลุธรา ¶ สพฺเพ, ขราชินนิวาสิโน;
เต ชฏา ภารภริตา, นิกฺขมุํ วิปินา ตทา.
‘‘ยุคมตฺตํ เปกฺขมานา, อุตฺตมตฺถํ คเวสิโน;
อาสตฺติโทสรหิตา, อสมฺภีตาว เกสรี.
‘‘อปฺปกิจฺจา อโลลุปฺปา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
อฺุฉาย จรมานา เต, พุทฺธเสฏฺมุปาคมุํ.
‘‘ทิยฑฺฒโยชเน ¶ เสเส, พฺยาธิ เม อุปปชฺชถ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พุทฺธสฺโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ภิสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘โอคยฺห ยํ [โอคยฺหาหํ (สี. สฺยา. ปี.)] โปกฺขรณึ, นานากฺุชรเสวิตํ;
อุทฺธรามิ ภิสํ ตตฺถ, ฆาสเหตุ [อสนเหตุ (สฺยา.)] อหํ ตทา.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ปทุมุตฺตรสวฺหโย;
รตฺตมฺพรธโร [รตฺตกมฺพลธโร (สฺยา.)] พุทฺโธ, คจฺฉติ อนิลฺชเส.
‘‘ธุนนฺโต ปํสุกูลานิ, สทฺทมสฺโสสหํ ตทา;
อุทฺธํ นิชฺฌายมาโนหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘ตตฺเถว ิตโก สนฺโต, อายาจึ โลกนายกํ;
มธุํ ภิเสหิ สวติ, ขีรํ สปฺปึ มุฬาลิภิ.
‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม พุทฺโธ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ตโต การุณิโก สตฺถา, โอรุหิตฺวา มหายโส.
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มมํ ภิกฺขํ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘‘สุขี ¶ โหตุ [โหหิ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] มหาปฺุ, คติ ตุยฺหํ สมิชฺฌตุ;
อิมินา ภิสทาเนน, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ’.
‘‘อิทํ ¶ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
ภิกฺขมาทาย สมฺพุทฺโธ, อมฺพเรนาคมา ชิโน.
‘‘ตโต ¶ ภิสํ คเหตฺวาน, อาคจฺฉึ มม อสฺสมํ;
ภิสํ รุกฺเข ลเคตฺวาน [ลคฺคิตฺวาน (สฺยา. ก.)], มม ทานมนุสฺสรึ.
‘‘มหาวาโต วุฏฺหิตฺวา, สฺจาเลสิ วนํ ตทา;
อากาโส อภินาทิตฺถ, อสนิยา ผลนฺติยา.
‘‘ตโต เม อสนิปาโต, มตฺถเก นิปตี ตทา;
โสหํ นิสินฺนโก สนฺโต, ตตฺถ กาลงฺกโต อหุํ.
‘‘ปฺุกมฺเมน สํยุตฺโต, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ;
กเฬวรํ เม ปติตํ, เทวโลเก รมึ อหํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
สายปาตํ [สายํ ปาตํ (สฺยา. ก.)] อุปฏฺนฺติ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘มนุสฺสโยนิมาคนฺตฺวา, สุขิโต โหมหํ สทา;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อนุกมฺปิตโก เตน, เทวเทเวน ตาทินา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ภิสํ [ภิกฺขํ (สพฺพตฺถ)] อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ภิสทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ภิสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. าณถวิกตฺเถรอปทานํ
‘‘ทกฺขิเณ ¶ หิมวนฺตสฺส, สุกโต อสฺสโม มม;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วสามิ วิปิเน ตทา.
‘‘ลาภาลาเภน ¶ สนฺตุฏฺโ, มูเลน จ ผเลน จ;
อนฺเวสนฺโต อาจริยํ, วสามิ เอกโก อหํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
จตุสจฺจํ ปกาเสติ, อุทฺธรนฺโต มหาชนํ.
‘‘นาหํ สุโณมิ สมฺพุทฺธํ, นปิ เม โกจิ สํสติ [ภาสติ (สี.), สาสติ (สฺยา. ปี.)];
อฏฺวสฺเส อติกฺกนฺเต, อสฺโสสึ โลกนายกํ.
‘‘อคฺคิทารุํ ¶ นีหริตฺวา, สมฺมชฺชิตฺวาน อสฺสมํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, นิกฺขมึ วิปินา อหํ.
‘‘เอกรตฺตึ ¶ วสนฺโตหํ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อนุปุพฺเพน จนฺทวตึ, ตทาหํ อุปสงฺกมึ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, สุเมโธ โลกนายโก;
อุทฺธรนฺโต พหู สตฺเต, เทเสติ อมตํ ปทํ.
‘‘ชนกายมติกฺกมฺม, วนฺทิตฺวา ชินสาครํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโน [ปรายโณ (สี. ปี.)] ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
เอกวีสติมํ ภาณวารํ.
‘‘‘เนปฺุโ ทสฺสเน วีโร, ตาเรสิ ชนตํ ตุวํ;
นตฺถฺโ ตารโก โลเก, ตวุตฺตริตโร มุเน.
‘‘‘สกฺกา เถเว [หเว (สี. ปี.) ภเว (สฺยา. ก.)] กุสคฺเคน, ปเมตุํ สาครุตฺตเม [สาครุตฺตโม (สี. สฺยา. ปี.)];
นตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘ตุลทณฺเฑ ¶ [ตุลมณฺฑเล (สี. ปี.)] เปตฺวาน, มหึ [มหี (สฺยา. ปี.)] สกฺกา ธเรตเว;
นตฺเวว ตว ปฺาย, ปมาณมตฺถิ จกฺขุม.
‘‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
นตฺเวว ตว สพฺพฺุ, สีลํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘มหาสมุทฺเท ¶ อุทกํ, อากาโส จ วสุนฺธรา;
ปริเมยฺยานิ เอตานิ, อปฺปเมยฺโยสิ จกฺขุม’.
‘‘ฉหิ ¶ คาถาหิ สพฺพฺุํ, กิตฺตยิตฺวา มหายสํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตุณฺหี อฏฺาสหํ ตทา.
‘‘ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปฺํ สุเมธสํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม าณํ ปกิตฺเตสิ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สตฺตสตฺตติ กปฺปานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘อเนกสตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘เทวภูโต ¶ มนุสฺโส วา, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
อนูนมนสงฺกปฺโป, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ’.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิสฺสติ กิฺจโน;
ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตํ ผุสิสฺสติ.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ สาสนํ;
เอตฺถนฺตเร น ชานามิ, เจตนํ อมโนรมํ.
‘‘สํสริตฺวา ภเว สพฺเพ, สมฺปตฺตานุภวึ อหํ;
โภเค ¶ เม อูนตา นตฺถิ, ผลํ าณสฺส โถมเน.
‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , ยํ าณมถวึ อหํ [มภิโถมยึ (สี. ปี.), มภิโถมหํ (สฺยา.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลํ าณสฺส โถมเน.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา าณถวิโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
าณถวิกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. จนฺทนมาลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;
อสีติโกฏิโย หิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยึ;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, นทีกูเล วสามหํ.
‘‘เอกกํ ¶ มํ วิหรนฺตํ, พุทฺธเสฏฺโ อุปาคมิ;
นาหํ ชานามิ พุทฺโธติ, อกาสึ ปฏิสนฺถรํ [ปฏิสนฺธารํ (ก.)].
‘‘กริตฺวา ปฏิสนฺถารํ, นามโคตฺตมปุจฺฉหํ;
‘เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท.
‘‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา อิธาคโต;
วิโรเจสิ ทิสา สพฺพา, อุทยํ สูริโย ยถา.
‘‘‘สหสฺสารานิ ¶ จกฺกานิ, ปาเท ทิสฺสนฺติ มาริส;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ;
นามโคตฺตํ ปเวเทหิ, สํสยํ อปเนหิ เม’.
‘‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นมฺหิ [นาปิ (สี.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
พฺรหฺมภาโว จ เม นตฺถิ, เอเตสํ อุตฺตโม อหํ.
‘‘‘อตีโต วิสยํ เตสํ, ทาลยึ กามพนฺธนํ;
สพฺเพ กิเลเส ฌาเปตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ’.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ วาจํ สุณิตฺวาหํ, อิทํ วจนมพฺรวึ;
‘ยทิ พุทฺโธติ สพฺพฺู, นิสีท ตฺวํ มหามุเน.
‘ตมหํ ปูชยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํ’;
‘‘ปตฺถริตฺวา ชินจมฺมํ, อทาสิ สตฺถุโน อหํ.
‘‘นิสีทิ ตตฺถ ภควา, สีโหว คิริคพฺภเร;
ขิปฺปํ ปพฺพตมารุยฺห, อมฺพสฺส ผลมคฺคหึ.
‘‘สาลกลฺยาณิกํ ปุปฺผํ, จนฺทนฺจ มหารหํ;
ขิปฺปํ ¶ ปคฺคยฺห ตํ สพฺพํ, อุเปตฺวา โลกนายกํ.
‘‘ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, สาลปุปฺผมปูชยึ;
จนฺทนํ อนุลิมฺปิตฺวา, อวนฺทึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา;
อชินมฺหิ นิสีทิตฺวา, สุเมโธ โลกนายโก.
‘‘มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, หาสยนฺโต มมํ ตทา;
‘อิมินา ผลทาเนน, คนฺธมาเลหิ จูภยํ.
‘‘‘ปฺจวีเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ;
อนูนมนสงฺกปฺโป, วสวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ฉพฺพีสติกปฺปสเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, จาตุรนฺโต มหิทฺธิโก.
‘‘‘เวภารํ นาม นครํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ;
เหสฺสติ สพฺพโสวณฺณํ, นานารตนภูสิตํ.
‘‘‘เอเตเนว อุปาเยน, สํสริสฺสติ โส ภเว [โยนิโส (สฺยา. ปี.)];
สพฺพตฺถ ปูชิโต หุตฺวา, เทวตฺเต อถ มานุเส.
‘‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ;
อคารา อภินิกฺขมฺม, อนคารี ภวิสฺสติ;
อภิฺาปารคู หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สุเมโธ โลกนายโก;
มม นิชฺฌายมานสฺส, ปกฺกามิ อนิลฺชเส.
‘‘เตน ¶ ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตุสิตโต ¶ จวิตฺวาน, นิพฺพตฺตึ มาตุกุจฺฉิยํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ยมฺหิ คพฺเภ วสามหํ.
‘‘มาตุกุจฺฉิคเต มยิ, อนฺนปานฺจ โภชนํ;
มาตุยา มม ฉนฺเทน, นิพฺพตฺตติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ชาติยา ปฺจวสฺเสน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
โอโรปิตมฺหิ เกสมฺหิ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ปุพฺพกมฺมํ คเวสนฺโต, โอเรน นาทฺทสํ อหํ;
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, มม กมฺมมนุสฺสรึ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา จนฺทนมาลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
จนฺทนมาลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ธาตุปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
มม าตี สมาเนตฺวา, ธาตุปูชํ อกาสหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธาตุมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธาตุปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธาตุปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ธาตุปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ปุลินุปฺปาทกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺพเต ¶ ¶ หิมวนฺตมฺหิ, เทวโล นาม ตาปโส;
ตตฺถ เม จงฺกโม อาสิ, อมนุสฺเสหิ มาปิโต.
‘‘ชฏาภาเรน ¶ [ชฏาภารสฺส (สฺยา. ก.)] ภริโต, กมณฺฑลุธโร สทา;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วิปินา นิกฺขมึ ตทา.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ;
สกกมฺมาภิปสุตา, วสนฺติ วิปิเน ตทา.
‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, อกํ ปุลินเจติยํ;
นานาปุปฺผํ สมาเนตฺวา, ตํ เจติยมปูชยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อสฺสมํ ปวิสามหํ;
สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, เอตมตฺถํ ปุจฺฉึสุ มํ [เอตมตฺถมปุจฺฉุ มํ (สี.), เอตมตฺตํ อปุจฺฉึสุ (สฺยา. ก.)].
‘‘‘ปุลิเนน กโต ถูโป [กโต ถูเป (สี.)], ยํ ตฺวํ เทว [เทวํ (สี. ปี.)] มสฺสติ;
มยมฺปิ าตุมิจฺฉาม, ปุฏฺโ อาจิกฺข โน ตุวํ’.
‘‘‘นิทฺทิฏฺา นุ [นิทฺทิฏฺา โน (สี. ปี.), ทิฏฺาโน โว (สฺยา.)] มนฺตปเท, จกฺขุมนฺโต มหายสา;
เต โข อหํ นมสฺสามิ, พุทฺธเสฏฺเ มหายเส’.
‘‘‘กีทิสา เต มหาวีรา, สพฺพฺู โลกนายกา;
กถํวณฺณา กถํสีลา, กีทิสา เต มหายสา’.
‘‘‘พาตฺตึสลกฺขณา ¶ พุทฺธา, จตฺตาลีสทิชาปิ จ;
เนตฺตา โคปขุมา เตสํ, ชิฺชุกา ผลสนฺนิภา.
‘‘‘คจฺฉมานา จ เต พุทฺธา, ยุคมตฺตฺจ เปกฺขเร;
น เตสํ ชาณุ นทติ, สนฺธิสทฺโท น สุยฺยติ.
‘‘‘คจฺฉมานา จ สุคตา, อุทฺธรนฺตาว คจฺฉเร;
ปมํ ทกฺขิณํ ปาทํ, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘‘อสมฺภีตา ¶ จ เต พุทฺธา, มิคราชาว เกสรี;
เนวุกฺกํเสนฺติ อตฺตานํ, โน จ วมฺเภนฺติ ปาณินํ.
‘‘‘มานาวมานโต มุตฺตา, สมา สพฺเพสุ ปาณิสุ;
อนตฺตุกฺกํสกา พุทฺธา, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘‘อุปฺปชฺชนฺตา ¶ จ สมฺพุทฺธา, อาโลกํ ทสฺสยนฺติ เต;
ฉปฺปการํ ปกมฺเปนฺติ, เกวลํ วสุธํ อิมํ.
‘‘‘ปสฺสนฺติ ¶ นิรยฺเจเต, นิพฺพาติ นิรโย ตทา;
ปวสฺสติ มหาเมโฆ, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘‘อีทิสา เต มหานาคา, อตุลา จ [เต (สฺยา. ก.)] มหายสา;
วณฺณโต อนติกฺกนฺตา, อปฺปเมยฺยา ตถาคตา’.
‘‘‘อนุโมทึสุ เม วากฺยํ, สพฺเพ สิสฺสา สคารวา;
ตถา จ ปฏิปชฺชึสุ, ยถาสตฺติ ยถาพลํ’.
‘‘ปฏิปูเชนฺติ ปุลินํ, สกกมฺมาภิลาสิโน;
สทฺทหนฺตา มม วากฺยํ, พุทฺธสกฺกตมานสา [พุทฺธตฺตคตมานสา (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ตทา จวิตฺวา ตุสิตา, เทวปุตฺโต มหายโส;
อุปฺปชฺชิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ, ทสสหสฺสิ กมฺปถ.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, จงฺกมมฺหิ ิโต อหํ;
สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติเก.
‘‘อุสโภว มหี นทติ, มิคราชาว กูชติ;
สุสุมาโรว [สุํสุมาโรว (สี. สฺยา. ปี.)] สฬติ, กึ วิปาโก ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ¶ ¶ ปกิตฺเตมิ สมฺพุทฺธํ, สิกตาถูปสนฺติเก;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, มาตุกุจฺฉิมุปาคมิ.
‘‘เตสํ ธมฺมกถํ วตฺวา, กิตฺตยิตฺวา มหามุนึ;
อุยฺโยเชตฺวา สเก สิสฺเส, ปลฺลงฺกมาภุชึ อหํ.
‘‘พลฺจ วต เม ขีณํ, พฺยาธินา [พฺยาธิโต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ปรเมน ตํ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต [กาลกโต (สี. ปี.)] อหํ.
‘‘สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ จิตกํ ตทา;
กเฬวรฺจ เม คยฺห, จิตกํ อภิโรปยุํ.
‘‘จิตกํ ปริวาเรตฺวา, สีเส กตฺวาน อฺชลึ;
โสกสลฺลปเรตา เต, วิกฺกนฺทึสุ สมาคตา.
‘‘เตสํ ลาลปฺปมานานํ, อคมํ จิตกํ ตทา;
‘อหํ อาจริโย ตุมฺหํ, มา โสจิตฺถ สุเมธสา.
‘‘‘สทตฺเถ ¶ วายเมยฺยาถ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
มา โว ปมตฺตา อหุตฺถ [อหุวตฺถ (สี.)], ขโณ โว ปฏิปาทิโต’.
‘‘สเก สิสฺเสนุสาสิตฺวา, เทวโลกํ ปุนาคมึ;
อฏฺารส จ กปฺปานิ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘สตานํ ¶ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
อเนกสตกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘อวเสเสสุ กปฺเปสุ, โวกิณฺโณ [โวกิณฺณํ (สี. สฺยา. ก.)] สํสรึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุปฺปาทสฺส อิทํ ผลํ [ปุลินปูชายิทํ ผลํ (สี.)].
‘‘ยถา ¶ โกมุทิเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ ปาทปา;
ตเถวาหมฺปิ สมเย, ปุปฺผิโตมฺหิ มเหสินา.
‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุลินุปฺปาทโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปุลินุปฺปาทกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ตรณิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;
วินตา นทิยา ตีรํ [ตีเร (สฺยา. ปี. ก.)], อุปาคจฺฉิ ตถาคโต.
‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;
พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสึ โลกนายกํ.
‘‘‘อภิรูหตุ ¶ ¶ มํ พุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํ’.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;
อภิรูหิตฺวา เม ปิฏฺึ, อฏฺาสิ โลกนายโก.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
สุขํ เม ตาทิสํ นตฺถิ, ผุฏฺเ ปาทตเล ยถา.
‘‘อุตฺตริตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหายโส;
นทีตีรมฺหิ ตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘ยาวตา ¶ วตฺตเต จิตฺตํ, คงฺคาโสตํ ตรามหํ;
อยฺจ กจฺฉโป ราชา, ตาเรสิ มม ปฺวา.
‘‘‘อิมินา พุทฺธตรเณน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
อฏฺารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, กงฺขาโสตํ ตริสฺสติ.
‘‘‘ยถาปิ ¶ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมาธาเร ปวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํ [กสฺสเก (สฺยา.)].
‘‘‘ตเถวิทํ พุทฺธเขตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
สมฺมาธาเร ปวจฺฉนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติ’.
‘‘ปธานปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อฏฺารเส ¶ กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ตรณิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ตรณิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ธมฺมรุจิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ยทา ¶ ทีปงฺกโร พุทฺโธ, สุเมธํ พฺยากรี ชิโน;
‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;
ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโม.
‘‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ;
อสฺสตฺถมูเล สมฺพุทฺโธ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
‘‘‘อุปติสฺโส โกลิโต จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานนฺโท นาม นาเมน [อานนฺโท นามุปฏฺาโก (สฺยา.)], อุปฏฺิสฺสติมํ ชินํ.
‘‘‘เขมา ¶ อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
จิตฺโต อาฬวโก เจว, อคฺคา เหสฺสนฺตุปาสกา.
‘‘‘ขุชฺชุตฺตรา ¶ นนฺทมาตา, อคฺคา เหสฺสนฺตุปาสิกา;
โพธิ อิมสฺส วีรสฺส, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ’.
‘‘อิทํ ¶ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;
อาโมทิตา นรมรู, นมสฺสนฺติ กตฺชลี.
‘‘ตทาหํ มาณโว อาสึ, เมโฆ นาม สุสิกฺขิโต;
สุตฺวา พฺยากรณํ เสฏฺํ, สุเมธสฺส มหามุเน.
‘‘สํวิสฏฺโ ภวิตฺวาน, สุเมเธ กรุณาสเย [กรุณาลเย (สฺยา.)];
ปพฺพชนฺตฺจ ตํ วีรํ, สหาว อนุปพฺพชึ.
‘‘สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมึ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ;
สุทฺธาชีโว สโต วีโร, ชินสาสนการโก.
‘‘เอวํ วิหรมาโนหํ, ปาปมิตฺเตน เกนจิ;
นิโยชิโต อนาจาเร, สุมคฺคา ปริธํสิโต.
‘‘วิตกฺกวสิโก หุตฺวา, สาสนโต อปกฺกมึ;
ปจฺฉา เตน กุมิตฺเตน, ปยุตฺโต มาตุฆาตนํ.
‘‘อกรึ อานนฺตริยํ [อกรึ นนฺตริยฺจ (สฺยา. ก.)], ฆาตยึ ทุฏฺมานโส;
ตโต จุโต มหาวีจึ, อุปปนฺโน สุทารุณํ.
‘‘วินิปาตคโต ¶ สนฺโต, สํสรึ ทุกฺขิโต จิรํ;
น ปุโน อทฺทสํ วีรํ, สุเมธํ นรปุงฺควํ.
‘‘อสฺมึ ¶ กปฺเป สมุทฺทมฺหิ, มจฺโฉ อาสึ ติมิงฺคโล;
ทิสฺวาหํ สาคเร นาวํ, โคจรตฺถมุปาคมึ.
‘‘ทิสฺวา มํ วาณิชา ภีตา, พุทฺธเสฏฺมนุสฺสรุํ;
โคตโมติ มหาโฆสํ, สุตฺวา เตหิ อุทีริตํ.
‘‘ปุพฺพสฺํ สริตฺวาน, ตโต กาลงฺกโต อหํ;
สาวตฺถิยํ กุเล อิทฺเธ, ชาโต พฺราหฺมณชาติยํ.
‘‘อาสึ ธมฺมรุจิ นาม, สพฺพปาปชิคุจฺฉโก;
ทิสฺวาหํ โลกปชฺโชตํ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
‘‘มหาเชตวนํ ¶ คนฺตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อุเปมิ พุทฺธํ ติกฺขตฺตุํ, รตฺติยา ทิวสสฺส จ.
‘‘ตทา ทิสฺวา มุนิ อาห, จิรํ ธมฺมรุจีติ มํ;
ตโตหํ อวจํ พุทฺธํ, ปุพฺพกมฺมปภาวิตํ.
‘‘สุจิรํ สตปฺุลกฺขณํ, ปติปุพฺเพน วิสุทฺธปจฺจยํ;
อหมชฺชสุเปกฺขนํ ¶ วต, ตว ปสฺสามิ นิรุปมํ วิคฺคหํ [นิรูปมคฺคหํ (สี.)].
‘‘สุจิรํ วิหตตฺตโม มยา, สุจิรกฺเขน นที วิโสสิตา;
สุจิรํ อมลํ วิโสธิตํ, นยนํ าณมยํ มหามุเน.
‘‘จิรกาลสมงฺคิโต ¶ [จิรกาลํ สมาคโต (ปี.)] ตยา, อวินฏฺโ ปุนรนฺตรํ จิรํ;
ปุนรชฺชสมาคโต ตยา, น หิ นสฺสนฺติ กตานิ โคตม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธมฺมรุจิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ธมฺมรุจิยตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. สาลมณฺฑปิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา ¶ สาลวนํ, สุกโต อสฺสโม มม;
สาลปุปฺเผหิ สฺฉนฺโน, วสามิ วิปิเน ตทา.
‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, สาลวนมุปาคมิ.
‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, ปวนํ อคมาสหํ;
มูลผลํ คเวสนฺโต, อาหิณฺฑามิ วเน ตทา.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ ¶ สมฺพุทฺธํ, ปิยทสฺสึ มหายสํ;
สุนิสินฺนํ สมาปนฺนํ, วิโรจนฺตํ มหาวเน.
‘‘จตุทณฺเฑ ¶ เปตฺวาน, พุทฺธสฺส อุปรี อหํ;
มณฺฑปํ สุกตํ กตฺวา, สาลปุปฺเผหิ ฉาทยึ.
‘‘สตฺตาหํ ธารยิตฺวาน, มณฺฑปํ สาลฉาทิตํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, พุทฺธเสฏฺมวนฺทหํ.
‘‘ภควา ¶ ตมฺหิ สมเย, วุฏฺหิตฺวา สมาธิโต;
ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘สาวโก วรุโณ นาม, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
วสีสตสหสฺเสหิ, อุปคจฺฉิ วินายกํ.
‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘อนุรุทฺโธ อุปฏฺาโก, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิตฺถ มหามุนึ.
‘‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
การเณ วิชฺชมานมฺหิ, สตฺถา ปาตุกเร สิตํ’.
‘‘‘สตฺตาหํ สาลจฺฉทนํ [ปุปฺผฉทนํ (สี. สฺยา. ปี.)], โย เม ธาเรสิ มาณโว;
ตสฺส กมฺมํ สริตฺวาน, สิตํ ปาตุกรึ อหํ.
‘‘‘อโนกาสํ น ปสฺสามิ, ยตฺถ [ยํ ตํ (สฺยา. ปี. ก.)] ปฺุํ วิปจฺจติ;
เทวโลเก ¶ มนุสฺเส วา, โอกาโสว น สมฺมติ.
‘‘‘เทวโลเก ¶ วสนฺตสฺส, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
ยาวตา ปริสา ตสฺส, สาลจฺฉนฺนา ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ;
รมิสฺสติ สทา สนฺโต, ปฺุกมฺมสมาหิโต.
‘‘‘ยาวตา ปริสา ตสฺส, คนฺธคนฺธี ภวิสฺสติ;
สาลสฺส ปุปฺผวสฺโส จ, ปวสฺสิสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘ตโต จุโตยํ มนุโช, มานุสํ อาคมิสฺสติ;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, สพฺพกาลํ ธริสฺสติ [ธริยติ (สี. ปี.)].
‘‘‘อิธ ¶ นจฺจฺจ คีตฺจ, สมฺมตาฬสมาหิตํ;
ปริวาเรสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘อุคฺคจฺฉนฺเต จ สูริเย, สาลวสฺสํ ปวสฺสติ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตํ, วสฺสเต สพฺพกาลิกํ.
‘‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘ธมฺมํ อภิสเมนฺตสฺส, สาลจฺฉนฺนํ ภวิสฺสติ;
จิตเก ฌายมานสฺส, ฉทนํ ตตฺถ เหสฺสติ’.
‘‘วิปากํ กิตฺตยิตฺวาน, ปิยทสฺสี มหามุนิ;
ปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตปฺเปนฺโต ธมฺมวุฏฺิยา.
‘‘ตึสกปฺปานิ ¶ ¶ เทเวสุ, เทวรชฺชมการยึ;
สฏฺิ จ สตฺตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, ลภามิ วิปุลํ สุขํ;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, มณฺฑปสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, เหสฺสติ สพฺพกาลิกํ.
‘‘มหามุนึ โตสยิตฺวา, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘อฏฺารเส ¶ กปฺปสเต, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา สาลมณฺฑปิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สาลมณฺฑปิยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ปํสุกูลวคฺโค เอกูนปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปํสุกูลํ ¶ พุทฺธสฺี, ภิสโท าณกิตฺตโก;
จนฺทนี ธาตุปูชี จ, ปุลินุปฺปาทโกปิ จ.
ตรโณ ธมฺมรุจิโก, สาลมณฺฑปิโย ตถา;
สตานิ ทฺเว โหนฺติ คาถา, อูนวีสติเมว จ.
๕๐. กิงฺกณิปุปฺผวคฺโค
๑. ติกิงฺกณิปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กณิการํว ¶ ¶ ¶ โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปสฺสึ โลกนายกํ.
‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, ปคฺคยฺห อภิโรปยึ;
สมฺพุทฺธมภิปูเชตฺวา, คจฺฉามิ ทกฺขิณามุโข.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติกิงฺกณิปุปฺผิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติกิงฺกณิปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ปํสุกูลปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , อุทงฺคโณ นาม ปพฺพโต;
ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺคมฺหิ วิลมฺพิตํ.
‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, โอจินิตฺวานหํ ตทา;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปํสุกูลมปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปูชิตฺวา อรหทฺธชํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปํสุกูลปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปํสุกูลปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. โกรณฺฑปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วนกมฺมิโก ¶ ปุเร อาสึ, ปิตุมาตุมเตนหํ [ปิตุเปตามเหนหํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ปสุมาเรน ชีวามิ, กุสลํ เม น วิชฺชติ.
‘‘มม อาสยสามนฺตา, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
ปทานิ ตีณิ ทสฺเสสิ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘อกฺกนฺเต จ ปเท ทิสฺวา, ติสฺสนามสฺส สตฺถุโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปเท จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘โกรณฺฑํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปาทปํ ธรณีรุหํ;
สโกสกํ คเหตฺวาน, ปทเสฏฺมปูชยึ [ปทเสฏฺเ อปูชยึ (สี. ปี.)].
‘‘เตน ¶ ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โกรณฺฑกฉวิ โหมิ, สุปฺปภาโส [สปภาโส (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ภวามหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปทปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โกรณฺฑปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โกรณฺฑปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. กึสุกปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กึสุกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, อากาเส อภิปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กึสุกปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กึสุกปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อุปฑฺฒทุสฺสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรภควโต ¶ ¶ , สุชาโต นาม สาวโก;
ปํสุกูลํ คเวสนฺโต, สงฺกาเร จรเต [จรตี (สี. ก.)] ตทา.
‘‘นคเร หํสวติยา, ปเรสํ ภตโก อหํ;
อุปฑฺฒทุสฺสํ ทตฺวาน, สิรสา อภิวาทยึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เตตฺตึสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อุปฑฺฒทุสฺสทาเนน, โมทามิ อกุโตภโย.
‘‘อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สกานนํ สปพฺพตํ;
โขมทุสฺเสหิ ฉาเทยฺยํ, อฑฺฒทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อฑฺฒทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปฑฺฒทุสฺสทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปฑฺฒทุสฺสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ฆตมณฺฑทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุจินฺติตํ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
อุปวิฏฺํ มหารฺํ, วาตาพาเธน ปีฬิตํ.
‘‘ทิสฺวา ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ฆตมณฺฑมุปานยึ;
กตตฺตา อาจิตตฺตา [อุปจิตตฺตา (สฺยา. ก.)] จ, คงฺคา ภาคีรถี อยํ.
‘‘มหาสมุทฺทา จตฺตาโร, ฆตํ สมฺปชฺชเร มม;
อยฺจ ปถวี โฆรา, อปฺปมาณา อสงฺขิยา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ภวเต มธุสกฺกรา [มธุสกฺขรา (สฺยา. ก.)];
จาตุทฺทีปา อิเม รุกฺขา, ปาทปา ธรณีรุหา.
‘‘มม ¶ สงฺกปฺปมฺาย, กปฺปรุกฺขา ภวนฺติ เต;
ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต [ฉนวุเต อิโต (สี.)] กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฆตมณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ฆตมณฺฑทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ฆตมณฺฑทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อุทกทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปานีฆฏมปูรยึ.
‘‘ปพฺพตคฺเค ทุมคฺเค วา, อากาเส วาถ ภูมิยํ;
ยทา ปานียมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ นิพฺพตฺตเต มม.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุทกทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุทกทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ปุลินถูปิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , ยมโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘นารโท นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
จตุทฺทสสหสฺสานิ, สิสฺสา ปริจรนฺติ มํ.
‘‘ปฏิสลฺลีนโก สนฺโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘สพฺโพ ชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิฺจนํ.
‘‘‘น เม โอวาทโก อตฺถิ, วตฺตา โกจิ น วิชฺชติ;
อนาจริยุปชฺฌาโย, วเน วาสํ อุเปมหํ.
‘‘‘อุปาสมาโน ยมหํ, ครุจิตฺตํ อุปฏฺเห;
โส เม อาจริโย นตฺถิ, วนวาโส นิรตฺถโก.
‘‘‘อายาคํ เม คเวสิสฺสํ, ครุํ ภาวนิยํ ตถา;
สาวสฺสโย วสิสฺสามิ, น โกจิ ครหิสฺสติ’.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สํสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘นทึ ¶ อมริกํ นาม, อุปคนฺตฺวานหํ ตทา;
สํวฑฺฒยิตฺวา ปุลินํ, อกํ ปุลินเจติยํ.
‘‘เย ¶ เต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, ภวนฺตกรณา มุนี;
เตสํ เอตาทิโส ถูโป, ตํ นิมิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘กริตฺวา ¶ ปุลินํ [ปุฬิเน (สี. สฺยา. ปี.)] ถูปํ, โสวณฺณํ มาปยึ อหํ;
โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานิ, สหสฺเส ตีณิ ปูชยึ.
‘‘สายปาตํ นมสฺสามิ, เวทชาโต กตฺชลี;
สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, วนฺทึ ปุลินเจติยํ.
‘‘ยทา กิเลสา ชายนฺติ, วิตกฺกา เคหนิสฺสิตา;
สรามิ สุกตํ ถูปํ, ปจฺจเวกฺขามิ ตาวเท.
‘‘อุปนิสฺสาย วิหรํ, สตฺถวาหํ วินายกํ;
กิเลเส สํวเสยฺยาสิ, น ยุตฺตํ ตว มาริส.
‘‘สห ¶ อาวชฺชิเต ถูเป, คารวํ โหติ เม ตทา;
กุวิตกฺเก วิโนเทสึ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถา.
‘‘เอวํ วิหรมานํ มํ, มจฺจุราชาภิมทฺทถ;
ตตฺถ กาลงฺกโต สนฺโต, พฺรหฺมโลกมคจฺฉหํ.
‘‘ยาวตายุํ วสิตฺวาน, ติทิเว [ติทเส (สี. ปี.)] อุปปชฺชหํ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานํ ¶ [เตสํ กิงฺกณิปุปฺผานํ (สี.)], วิปากํ อนุโภมหํ;
ธาตีสตสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ [เม (ก.)] ภเว.
‘‘ถูปสฺส ปริจิณฺณตฺตา, รโชชลฺลํ น ลิมฺปติ;
คตฺเต เสทา น มุจฺจนฺติ, สุปฺปภาโส ภวามหํ.
‘‘อโห เม สุกโต ถูโป, สุทิฏฺามริกา นที;
ถูปํ กตฺวาน ปุลินํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘กุสลํ กตฺตุกาเมน, ชนฺตุนา สารคาหินา;
นตฺถิ เขตฺตํ อเขตฺตํ วา, ปฏิปตฺตีว สาธกา [สาริกา (ปี.), สารกา (สฺยา.), สารตา (ก.)].
‘‘ยถาปิ พลวา โปโส, อณฺณวํ ตริตุสฺสเห;
ปริตฺตํ กฏฺมาทาย, ปกฺขนฺเทยฺย มหาสรํ.
‘‘อิมาหํ กฏฺํ นิสฺสาย, ตริสฺสามิ มโหทธึ;
อุสฺสาเหน วีริเยน, ตเรยฺย อุทธึ นโร.
‘‘ตเถว ¶ ¶ เม กตํ กมฺมํ, ปริตฺตํ โถกกฺจ ยํ;
ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย, สํสารํ สมติกฺกมึ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘สทฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ, พุทฺธสฺส สรณํ คตา;
อุโภ ทิฏฺปทา เอเต, อนุวตฺตนฺติ สาสนํ.
‘‘โพธิปปฏิกํ ¶ คยฺห, โสณฺณถูปมการยุํ;
สายปาตํ [สายํ ปาตํ (สฺยา. ก.)] นมสฺสนฺติ, สกฺยปุตฺตสฺส สมฺมุขา.
‘‘อุโปสถมฺหิ ¶ ทิวเส, โสณฺณถูปํ วินีหรุํ;
พุทฺธสฺส วณฺณํ กิตฺเตนฺตา, ติยามํ วีตินามยุํ.
‘‘สห ทิสฺวานหํ [ปสาเทตฺวานหํ (ก.)] ถูปํ, สรึ ปุลินเจติยํ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
ทฺวาวีสติมํ ภาณวารํ.
‘‘คเวสมาโน ตํ วีรํ, ธมฺมเสนาปติทฺทสํ;
อคารา นิกฺขมิตฺวาน, ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘ทารเกเนว สนฺเตน, กิริยํ นิฏฺิตํ มยา;
กตํ เม กรณียชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘สพฺพเวรภยาตีโต, สพฺพสงฺคาติโค [สพฺพสงฺกาติโต (ก.)] อิสิ;
สาวโก เต มหาวีร, โสณฺณถูปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ปุลินถูปิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปุลินถูปิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. นฬกุฏิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , หาริโต นาม ปพฺพโต;
สยมฺภู นารโท นาม, รุกฺขมูเล วสี ตทา.
‘‘นฬาคารํ ¶ กริตฺวาน, ติเณน ฉาทยึ อหํ;
จงฺกมํ โสธยิตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, นฬกุฏิกนิมฺมิตํ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘จตุทฺทเสสุ กปฺเปสุ, เทวโลเก รมึ อหํ;
เอกสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘จตุตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ธมฺมปาสาทมารุยฺห, สพฺพาการวรูปมํ;
ยทิจฺฉกาหํ วิหเร, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, นฬกุฏิยิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นฬกุฏิทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นฬกุฏิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปิยาลผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, วิปิเน วิจรํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘ปิยาลผลมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปฺุกฺเขตฺตสฺส วีรสฺส, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิยาลผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิยาลผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
กิงฺกณิปุปฺผวคฺโค ปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กิงฺกณี ปํสุกูลฺจ, โกรณฺฑมถ กึสุกํ;
อุปฑฺฒทุสฺสี ฆตโท, อุทกํ ถูปการโก.
นฬการี จ นวโม, ปิยาลผลทายโก;
สตเมกฺจ คาถานํ, นวกฺจ ตทุตฺตริ.
อถ วคฺคุทฺทานํ –
เมตฺเตยฺยวคฺโค ภทฺทาลิ, สกึสมฺมชฺชโกปิ จ;
เอกวิหารี วิภีตกี, ชคตี สาลปุปฺผิโย.
นฬาคารํ ปํสุกูลํ, กิงฺกณิปุปฺผิโย ตถา;
อสีติ ทฺเว จ คาถาโย, จตุทฺทสสตานิ จ.
เมตฺเตยฺยวคฺคทสกํ.
ปฺจมสตกํ สมตฺตํ.
๕๑. กณิการวคฺโค
๑. ติกณิการปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ ¶ ¶ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมึ.
‘‘อชฺโฌคยฺห หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘วิชฺชาธโร ตทา อาสึ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;
ติสูลํ สุกตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘ปพฺพตคฺเค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
วเน โอภาสเต พุทฺโธ, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘วนคฺคา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสีภิธาวเร;
นฬคฺคิวณฺณสงฺกาสา, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;
ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;
อุทฺธํวณฺฏา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ ¶ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ ายติ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘สหสฺสกณฺฑํ สตเภณฺฑุ [สตเคณฺฑุ (สฺยา.)], ธชาลุหริตามยํ;
สตสหสฺสนิยฺยูหา, พฺยมฺเห ปาตุภวึสุ เม.
‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺคมยาปิ จ;
ผลิกาปิ จ ปลฺลงฺกา, เยนิจฺฉกา ยทิจฺฉกา [เยนิจฺฉยา ยทิจฺฉกํ (สฺยา.), ยทิจฺฉกายทิจฺฉกา (ก.)].
‘‘มหารหฺจ ¶ ¶ สยนํ, ตูลิกาวิกตียุตํ;
อุทฺธโลมิกเอกนฺตํ, พิมฺโพหนสมายุตํ [พิพฺโพหนสมายุตํ… (สฺยา. ก.)].
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, จรนฺโต เทวจาริกํ;
ยทา อิจฺฉามิ คมนํ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘ปุปฺผสฺส เหฏฺา ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;
สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํ.
‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ, สายปาตมุปฏฺหุํ;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา.
‘‘ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ตาเฬหิ วาทิเตหิ จ;
รมามิ ขิฑฺฑารติยา, โมทามิ กามกามิหํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
‘‘สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ¶ ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย สมลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลิยานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘นววตฺถํ ¶ ¶ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิมํ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ยโส อพฺภุคฺคโต มม;
มหาปกฺโข สทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา;
าตีนํ อุตฺตโม โหมิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สีตํ ¶ อุณฺหํ น ชานามิ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา;
ตรุโณ ปูชนีโยหํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา อนุปฺปตฺโต, อิทฺธิปาเทสุ โกวิโท;
ธมฺเมสุ ปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติกณิการปุปฺผิโย เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติกณิการปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. เอกปตฺตทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร หํสวติยา, กุมฺภกาโร อโหสหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘สุกตํ มตฺติกาปตฺตํ, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปตฺตํ ทตฺวา ภควโต, อุชุภูตสฺส ตาทิโน.
‘‘ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, โสณฺณถาเล ลภามหํ;
รูปิมเย จ โสวณฺเณ, ตฏฺฏิเก จ มณีมเย.
‘‘ปาติโย ปริภฺุชามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ;
ยสานฺจ ธนานฺจ [ยสสาว ชนานฺจ (สฺยา.)], อคฺคภูโต [ปตฺตภูโต (สี. ปี.)] จ โหมหํ.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมาธารํ ปวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถวิทํ ปตฺตทานํ, พุทฺธเขตฺตมฺหิ โรปิตํ;
ปีติธาเร ปวสฺสนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติ.
‘‘ยาวตา เขตฺตา วิชฺชนฺติ, สงฺฆาปิ จ คณาปิ จ;
พุทฺธเขตฺตสโม นตฺถิ, สุขโท สพฺพปาณินํ.
‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
เอกปตฺตํ ททิตฺวาน, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปตฺตมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกปตฺตทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เอกปตฺตทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. กาสุมารผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กณิการํว ¶ โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
กาสุมาริกมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กาสุมารผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กาสุมารผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. อวฏผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สหสฺสรํสี ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา อุฏฺหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ ¶ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อวฏํ อททึ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อวฏผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อวฏผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. ปาทผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, ปาทผลํ [วารผลํ (สี.), จารผลํ (สฺยา.), ปารผลํ (ปี.)] อทาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปาทผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปาทผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. มาตุลุงฺคผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กณิการํว ¶ ¶ ชลิตํ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมํ;
ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘มาตุลุงฺคผลํ ¶ คยฺห, อทาสึ สตฺถุโน อหํ;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส [ธีรสฺส (สี.)], ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มาตุลุงฺคผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มาตุลุงฺคผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อเชลิผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺชุโน [อชิโน (สฺยา.)] นาม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺเต วสี ตทา;
จรเณน จ สมฺปนฺโน, สมาธิกุสโล มุนิ.
‘‘กุมฺภมตฺตํ ¶ คเหตฺวาน, อเชลึ [อฺชลึ (สฺยา.), อเชลํ (ปี.)] ชีวชีวกํ;
ฉตฺตปณฺณํ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อเชลิผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อเชลิผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อโมทผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ ¶ ¶ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, อโมทมททึ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อโมทผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อโมทผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ตาลผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สตรํสี นาม ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา วุฏฺหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตาลผลํ อทาสหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ตาลผลทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ตาลผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. นาฬิเกรผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส.
‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
อากาเส ิตโก สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโส.
‘‘วิตฺติสฺชนโน ¶ มยฺหํ, ทิฏฺธมฺมสุขาวโห;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘อธิคจฺฉึ ตทา ปีตึ, วิปุลฺจ สุขุตฺตมํ;
อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… ¶ กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นาฬิเกรผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นาฬิเกรผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
กณิการวคฺโค เอกปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กณิกาเรกปตฺตา จ, กาสุมารี ตถาวฏา;
ปาทฺจ มาตุลุงฺคฺจ, อเชลีโมทเมว จ.
ตาลํ ตถา นาฬิเกรํ, คาถาโย คณิตา วิห;
เอกํ คาถาสตํ โหติ, อูนาธิกวิวชฺชิตํ.
๕๒. ผลทายกวคฺโค
๑. กุรฺจิยผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ¶ ¶ ปุเร อาสึ, วิปิเน วิจรํ อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘กุรฺจิยผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปฺุกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุรฺจิยผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุรฺจิยผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. กปิตฺถผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, กปิตฺถํ [กปิฏฺํ (สฺยา.)] อททึ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กปิตฺถผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กปิตฺถผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. โกสมฺพผลิยตฺเถรอปทานํ
‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โกสมฺพํ [โกสุมฺพํ (สี. สฺยา. ปี.)] อททึ ตทา.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โกสมฺพผลิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โกสมฺพผลิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. เกตกปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘มธุคนฺธสฺส ¶ ปุปฺเผน, เกตกสฺส อหํ ตทา;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… ¶ กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เกตกปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เกตกปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นาคปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, นาคปุปฺผํ อปูชยึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นาคปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นาคปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อชฺชุนปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ ¶ , อโหสึ กินฺนโร ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
คเหตฺวา อชฺชุนํ ปุปฺผํ, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา กินฺนรํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหารชฺชมการยึ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สุเขตฺเต วปฺปิตํ พีชํ, สยมฺภุมฺหิ อโห มม [อโหสิ เม (สฺยา.)].
‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ปูชารโห อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อชฺชุนปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อชฺชุนปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. กุฏชปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสโล [จาวโล (สี. ปี.), อจฺจโย (สฺยา.)] นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธ สุทสฺสโน นาม, วสเต ปพฺพตนฺตเร.
‘‘ปุปฺผํ เหมวนฺตํ คยฺห, เวหาสํ อคมาสหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘ปุปฺผํ ¶ กุฏชมาทาย, สิเร กตฺวาน อฺชลึ [กตฺวานหํ ตทา (สฺยา. ปี. ก.)];
พุทฺธสฺส อภิโรเปสึ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุฏชปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กุฏชปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. โฆสสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ วิปิเน อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ;
อสฺโสสึ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโน.
‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสึ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตรึ [อตรึ (สี. ปี.)] ทุตฺตรํ ภวํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โฆสสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โฆสสฺโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โฆสสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สพฺพผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วรุโณ ¶ ¶ ¶ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
ฉฑฺเฑตฺวา ทสปุตฺตานิ, วนมชฺโฌคหึ ตทา.
‘‘อสฺสมํ ¶ สุกตํ กตฺวา, สุวิภตฺตํ มโนรมํ;
ปณฺณสาลํ กริตฺวาน, วสามิ วิปิเน อหํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม อสฺสมํ.
‘‘ยาวตา วนสณฺฑมฺหิ, โอภาโส วิปุโล อหุ;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ปชฺชลี วิปินํ ตทา.
‘‘ทิสฺวาน ตํ ปาฏิหีรํ, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโน;
ปตฺตปุฏํ คเหตฺวาน, ผเลน ปูชยึ อหํ.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สหขาริมทาสหํ;
อนุกมฺปาย เม พุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘ขาริภารํ คเหตฺวาน, ปจฺฉโต เอหิ เม ตุวํ;
ปริภุตฺเต จ สงฺฆมฺหิ, ปฺุํ ตว ภวิสฺสติ’.
‘‘ปุฏกนฺตํ คเหตฺวาน, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ.
‘‘ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตํ, อนุโภมิ สทา สุขํ.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ยาวตา จตุโร ทีปา, สสมุทฺทา สปพฺพตา;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, อิสฺสรํ การยามหํ.
‘‘ยาวตา เม ปกฺขิคณา, อากาเส อุปฺปตนฺติ เจ;
เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ยาวตา วนสณฺฑมฺหิ, ยกฺขา ภูตา จ รกฺขสา;
กุมฺภณฺฑา ครุฬา จาปิ, ปาริจริยํ อุเปนฺติ เม.
‘‘กุมฺภา ¶ ¶ โสณา มธุการา, ฑํสา จ มกสา อุโภ;
เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุปณฺณา ¶ นาม สกุณา, ปกฺขิชาตา มหพฺพลา;
เตปิ มํ สรณํ ยนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เยปิ ทีฆายุกา นาคา, อิทฺธิมนฺโต มหายสา;
เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สีหา พฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โอสธีติณวาสี จ, เย จ อากาสวาสิโน;
สพฺเพ มํ สรณํ ยนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, คมฺภีรํ สุปฺปกาสิตํ;
ผสฺสยิตฺวา [ผุสยิตฺวา (ก.)] วิหรามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิโมกฺเข ¶ อฏฺ ผุสิตฺวา, วิหรามิ อนาสโว;
อาตาปี นิปโก จาหํ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เย ผลฏฺา พุทฺธปุตฺตา, ขีณโทสา มหายสา;
อหมฺตโร เตสํ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, พุทฺธปุตฺตา มหายสา;
ทิพฺพโสตสมาปนฺนา, เตสํ อฺตโร อหํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สพฺพผลทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สพฺพผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปทุมธาริกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ ¶ , โรมโส นาม ปพฺพโต;
พุทฺโธปิ สมฺภโว นาม, อพฺโภกาเส วสี ตทา.
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, ปทุมํ ธารยึ อหํ;
เอกาหํ ธารยิตฺวาน, ภวนํ ปุนราคมึ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปทุมธาริโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ปทุมธาริกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ผลทายกวคฺโค ทฺเวปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุรฺจิยํ กปิตฺถฺจ, โกสมฺพมถ เกตกํ;
นาคปุปฺผชฺชุนฺเจว, กุฏชี โฆสสฺโก.
เถโร ¶ จ สพฺพผลโท, ตถา ปทุมธาริโก;
อสีติ เจตฺถ คาถาโย, ติสฺโส คาถา ตทุตฺตริ.
๕๓. ติณทายกวคฺโค
๑. ติณมุฏฺิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
ตตฺเถว ติสฺโส [ตตฺโถปติสฺโส (สี. ปี. ก.)] สมฺพุทฺโธ, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิ.
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
ทิสฺวาน ตํ เทวเทวํ, ติณมุฏฺิมทาสหํ.
‘‘นิสีทนตฺถํ พุทฺธสฺส, ทตฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามึ [ปกฺกมึ (ก.)] อุตฺตรามุโข.
‘‘อจิรํ คตมตฺตสฺส [คตมตฺตํ มํ (สี. สฺยา.)], มิคราชา อโปถยิ [อเหยิ (สี. สฺยา. ปี.)];
สีเหน โปถิโต [ปาติโต (สี. ปี.), ฆาฏิโต (สฺยา.)] สนฺโต, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘อาสนฺเน เม กตํ กมฺมํ, พุทฺธเสฏฺเ อนาสเว;
สุมุตฺโต สรเวโคว, เทวโลกมคจฺฉหํ.
‘‘ยูโป ตตฺถ สุโภ อาสิ, ปฺุกมฺมาภินิมฺมิโต;
สหสฺสกณฺโฑ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย.
‘‘ปภา ¶ นิทฺธาวเต ตสฺส, สตรํสีว อุคฺคโต;
อากิณฺโณ เทวกฺาหิ, อาโมทึ กามกามิหํ.
‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, นิสีทนมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ติณมุฏฺเ อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติณมุฏฺิทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ติณมุฏฺิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. มฺจทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
เอกมฺจํ [เอกํ เวจฺจํ (สฺยา.), เอกปจฺฉํ (ปี.)] มยา ทินฺนํ, ปสนฺเนน สปาณินา.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ สมชฺฌคํ;
เตน มฺจกทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ มฺจมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มฺจทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มฺจทายโก [เวจฺจกทายโก (สฺยา.), สทฺทสฺิกวคฺเคปิ อิทํ§อปทานํ ทิสฺสติ] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มฺจทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สรณคมนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อารุหิมฺห ตทา นาวํ, ภิกฺขุ จาชีวิโก จหํ;
นาวาย ภิชฺชมานาย, ภิกฺขุ เม สรณํ อทา.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ โส เม สรณํ อทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สรณคมเน ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สรณคมนิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สรณคมนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. อพฺภฺชนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ พนฺธุมติยา, ราชุยฺยาเน วสามหํ;
จมฺมวาสี ตทา อาสึ, กมณฺฑลุธโร อหํ.
‘‘อทฺทสํ วิมลํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
ปธานํ ปหิตตฺตํ ตํ, ฌายึ ฌานรตํ วสึ [อิสึ (สฺยา.)].
‘‘สพฺพกามสมิทฺธิฺจ, โอฆติณฺณมนาสวํ;
ทิสฺวา ปสนฺโน สุมโน, อพฺภฺชนมทาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อพฺภฺชนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อพฺภฺชนทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อพฺภฺชนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สุปฏทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ทิวาวิหารา ¶ ¶ นิกฺขนฺโต, วิปสฺสี โลกนายโก;
ลหุํ สุปฏกํ [สุปฏิกํ (สฺยา.), ปูปปวํ (ปี.)] ทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, สุปฏกมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สุปฏสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุปฏทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สุปฏทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ทณฺฑทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘กานนํ วนโมคยฺห, เวฬุํ เฉตฺวานหํ ตทา;
อาลมฺพณํ กริตฺวาน, สงฺฆสฺส อททึ พหุํ [อหํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, สุพฺพเต อภิวาทิย;
อาลมฺพทณฺฑํ ทตฺวาน, ปกฺกามึ อุตฺตรามุโข.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ทณฺฑมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทณฺฑทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ทณฺฑทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ทณฺฑทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
เตวีสติมํ ภาณวารํ.
๗. คิริเนลปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, วิปิเน วิจรํ อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘ตสฺมึ มหาการุณิเก, สพฺพสตฺตหิเต รเต;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เนลปุปฺผมปูชยึ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คิริเนลปูชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
คิริเนลปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. โพธิสมฺมชฺชกตฺเถรอปทานํ
‘‘อหํ ปุเร โพธิปตฺตํ, อุชฺฌิตํ เจติยงฺคเณ;
ตํ คเหตฺวาน ฉฑฺเฑสึ, อลภึ วีสตีคุเณ.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส เตเชน, สํสรนฺโต ภวาภเว;
ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต จาปิ มานุเส.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, อาคนฺตฺวา มานุสํ ภวํ;
ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ.
‘‘องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺโน, อาโรหปริณาหวา;
อภิรูโป สุจิ โหมิ, สมฺปุณฺณงฺโค อนูนโก.
‘‘เทวโลเก ¶ ¶ มนุสฺเส วา, ชาโต วา ยตฺถ กตฺถจิ;
ภเว สุวณฺณวณฺโณ จ, อุตฺตตฺตกนกูปโม.
‘‘มุทุกา ¶ ¶ มทฺทวา สฺนิทฺธา [มุทุ มทฺทวา สินิทฺธา (สฺยา.)], สุขุมา สุกุมาริกา;
ฉวิ เม สพฺพทา โหติ, โพธิปตฺเต สุฉฑฺฑิเต [สุฉฑฺฑิเน (สี.)].
‘‘ยโต กุโตจิ คตีสุ, สรีเร สมุทาคเต;
น ลิมฺปติ รโชชลฺลํ, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อุณฺเห วาตาตเป ตสฺส, อคฺคิตาเปน วา ปน;
คตฺเต เสทา น มุจฺจนฺติ, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส จ, ติลกา ปิฬกา ตถา;
น โหนฺติ กาเย ททฺทุ จ, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อปรมฺปิ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
โรคา น โหนฺติ กายสฺมึ, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อปรมฺปิ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
น โหติ จิตฺตชา ปีฬา, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อปรมฺปิ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
อมิตฺตา น ภวนฺตสฺส, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อปรมฺปิ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
อนูนโภโค ภวติ, วิปาโก ปตฺตฉฑฺฑิเต.
‘‘อปรมฺปิ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
อคฺคิราชูหิ โจเรหิ, น โหติ อุทเก ภยํ.
‘‘อปรมฺปิ ¶ คุณํ ตสฺส, นิพฺพตฺตติ ภวาภเว;
ทาสิทาสา อนุจรา, โหนฺติ จิตฺตานุวตฺตกา.
‘‘ยมฺหิ อายุปฺปมาณมฺหิ, ชายเต มานุเส ภเว;
ตโต น หายเต อายุ, ติฏฺเต ยาวตายุกํ.
‘‘อพฺภนฺตรา จ พาหิรา [พหิจรา (สี. ปี. ก.)], เนคมา จ สรฏฺกา;
นุยุตฺตา โหนฺติ สพฺเพปิ, วุทฺธิกามา สุขิจฺฉกา.
‘‘โภควา ยสวา โหมิ, สิริมา าติปกฺขวา;
อเปตภยสนฺตาโส, ภเวหํ สพฺพโต ภเว.
‘‘เทวา ¶ ¶ มนุสฺสา อสุรา, คนฺธพฺพา ยกฺขรกฺขสา;
สพฺเพ เต ปริรกฺขนฺติ, ภเว สํสรโต สทา.
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส จ, อนุโภตฺวา อุโภ ยเส;
อวสาเน จ นิพฺพานํ, สิวํ ปตฺโต อนุตฺตรํ.
‘‘สมฺพุทฺธมุทฺทิสิตฺวาน, โพธึ วา ตสฺส สตฺถุโน;
โย ปฺุํ ปสเว โปโส, ตสฺส กึ นาม ทุลฺลภํ.
‘‘มคฺเค ¶ ผเล อาคเม จ, ฌานาภิฺาคุเณสุ จ;
อฺเสํ อธิโก หุตฺวา, นิพฺพายามิ อนาสโว.
‘‘ปุเรหํ โพธิยา ปตฺตํ, ฉฑฺเฑตฺวา หฏฺมานโส;
อิเมหิ วีสตงฺเคหิ, สมงฺคี โหมิ สพฺพทา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โพธิสมฺมชฺชโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โพธิสมฺมชฺชกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. อามณฺฑผลทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, จงฺกมี โลกนายโก.
‘‘ขาริภารํ คเหตฺวาน, อาหรนฺโต ผลํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, จงฺกมนฺตํ มหามุนึ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, อามณฺฑมททึ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อามณฺฑสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อามณฺฑผลทายโก เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อามณฺฑผลทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. สุคนฺธตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน [นาเมน (สพฺพตฺถ)], อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏ [รํสิชาลสโมสโฏ (สี. ปี.)].
‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;
นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโร.
‘‘ธรณีริว ¶ สีเลน, หิมวาว สมาธินา;
อากาโส วิย ปฺาย, อสงฺโค อนิโล ยถา.
‘‘ส กทาจิ มหาวีโร, ปริสาสุ วิสารโท;
สจฺจานิ สมฺปกาเสติ, อุทฺธรนฺโต มหาชนํ.
‘‘ตทา หิ พาราณสิยํ, เสฏฺิปุตฺโต มหายโส;
อาสหํ ธนธฺสฺส [อนนฺตธนธฺสฺส (ก.)], ปหูตสฺส พหู ตทา.
‘‘ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, มิคทายมุเปจฺจหํ [มุเปสหํ (ก.)];
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘วิสฏฺกนฺตวจนํ ¶ , กรวีกสมสฺสรํ;
หํสรุเตหิ [หํสทุนฺทุภิ (สฺยา. ปี.)] นิคฺโฆสํ, วิฺาเปนฺตํ มหาชนํ.
‘‘ทิสฺวา ¶ เทวาติเทวํ ตํ, สุตฺวาว มธุรํ คิรํ;
ปหายนปฺปเก โภเค, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘เอวํ ¶ ปพฺพชิโต จาหํ, น จิเรน พหุสฺสุโต;
อโหสึ ธมฺมกถิโก, วิจิตฺตปฏิภาณวา.
‘‘มหาปริสมชฺเฌหํ, หฏฺจิตฺโต ปุนปฺปุนํ;
วณฺณยึ เหมวณฺณสฺส, วณฺณํ วณฺณวิสารโท.
‘‘เอส ขีณาสโว พุทฺโธ, อนีโฆ ฉินฺนสํสโย;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโตปธิสงฺขเย.
‘‘เอส โส ภควา พุทฺโธ, เอส สีโห อนุตฺตโร;
สเทวกสฺส โลกสฺส, พฺรหฺมจกฺกปฺปวตฺตโก.
‘‘ทนฺโต ทเมตา สนฺโต จ, สเมตา นิพฺพุโต อิสิ;
นิพฺพาเปตา จ อสฺสตฺโถ, อสฺสาเสตา มหาชนํ.
‘‘วีโร สูโร จ วิกฺกนฺโต [ธีโร จ (สี. ปี.)], ปฺโ การุณิโก วสี;
วิชิตาวี จ ส ชิโน, อปฺปคพฺโพ อนาลโย.
‘‘อเนฺโช อจโล ธีมา, อโมโห อสโม มุนิ;
โธรยฺโห อุสโภ นาโค, สีโห สกฺโก ครูสุปิ.
‘‘วิราโค วิมโล พฺรหฺมา, วาที สูโร รณฺชโห;
อขิโล จ วิสลฺโล จ, อสโม สํยโต [วุสโภ (สฺยา.), ปยโต (ปี.)] สุจิ.
‘‘พฺราหฺมโณ ¶ ¶ สมโณ นาโถ, ภิสกฺโก สลฺลกตฺตโก;
โยโธ พุทฺโธ สุตาสุโต [สุโต สุโต (สี. ปี.)], อจโล มุทิโต สิโต [ทิโต (สี.)].
‘‘ธาตา ธตา จ สนฺติ จ, กตฺตา เนตา ปกาสิตา;
สมฺปหํสิตา เภตฺตา จ, เฉตฺตา โสตา ปสํสิตา.
‘‘อขิโล จ วิสลฺโล จ, อนีโฆ อกถํกถี;
อเนโช วิรโช กตฺตา, คนฺธา วตฺตา ปสํสิตา.
‘‘ตาเรตา อตฺถกาเรตา, กาเรตา สมฺปทาริตา;
ปาเปตา สหิตา กนฺตา, หนฺตา อาตาปี ตาปโส [หนฺตา, ตาปิตา จ วิโสสิตา (สฺยา.)].
‘‘สมจิตฺโต ¶ [สจฺจฏฺิโต (สฺยา.)] สมสโม, อสหาโย ทยาลโย [ทยาสโย (สี.)];
อจฺเฉรสตฺโต [อจฺเฉรมนฺโต (สฺยา.)] อกุโห, กตาวี อิสิสตฺตโม.
‘‘นิตฺติณฺณกงฺโข นิมฺมาโน, อปฺปเมยฺโย อนูปโม;
สพฺพวากฺยปถาตีโต, สจฺจ เนยฺยนฺตคู [สพฺพเนยฺยนฺติโก (สฺยา.)] ชิโน.
‘‘สตฺตสารวเร ¶ [สตรํสีวเร (สฺยา.)] ตสฺมึ, ปสาโท อมตาวโห;
ตสฺมา พุทฺเธ จ ธมฺเม จ, สงฺเฆ สทฺธา มหตฺถิกา [มหิทฺธิกา (สี. ก.)].
‘‘คุเณหิ เอวมาทีหิ, ติโลกสรณุตฺตมํ;
วณฺเณนฺโต ปริสามชฺเฌ, อกํ [กถึ (สฺยา.)] ธมฺมกถํ อหํ.
‘‘ตโต จุตาหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
ตโต จุโต มนุสฺเสสุ, ชาโต โหมิ สุคนฺธิโก.
‘‘นิสฺสาโส มุขคนฺโธ จ, เทหคนฺโธ ตเถว เม;
เสทคนฺโธ จ สตตํ, สพฺพคนฺโธว โหติ เม [สพฺพคนฺโธติเสติ เม (สี. ปี.)].
‘‘มุขคนฺโธ ¶ สทา มยฺหํ, ปทุมุปฺปลจมฺปโก;
ปริสนฺโต [อาทิสนฺโต (สี.), อติกนฺโต (สฺยา.), อติสนฺโต (ปี.)] สทา วาติ, สรีโร จ ตเถว เม.
‘‘คุณตฺถวสฺส สพฺพนฺตํ, ผลํ ตุ [ผลนฺตํ (สฺยา.)] ปรมพฺภุตํ;
เอกคฺคมนสา สพฺเพ, วณฺณยิสฺสํ [ภาสิตสฺส (สฺยา.)] สุณาถ เม.
‘‘คุณํ ¶ พุทฺธสฺส วตฺวาน, หิตาย จ น สทิสํ [หิตาย ชนสนฺธิสุ (สี. ปี.), หิตาย นํ สุขาวหํ (สฺยา.)];
สุขิโต [สุจิตฺโต (สฺยา.)] โหมิ สพฺพตฺถ, สงฺโฆ วีรสมายุโต [สรทฺธนิสมายุโต (สี.)].
‘‘ยสสฺสี สุขิโต กนฺโต, ชุติมา ปิยทสฺสโน;
วตฺตา อปริภูโต จ, นิทฺโทโส ปฺวา ตถา.
‘‘ขีเณ อายุสิ [ปาสุสิ (สฺยา.)] นิพฺพานํ, สุลภํ พุทฺธภตฺติโน;
เตสํ เหตุํ ปวกฺขามิ, ตํ สุณาถ ยถาตถํ.
‘‘สนฺตํ ¶ ยสํ ภควโต, วิธินา อภิวาทยํ;
ตตฺถ ตตฺถูปปนฺโนปิ [ยตฺถ ตตฺถูปปนฺโนปิ (สี. ปี.)], ยสสฺสี เตน โหมหํ.
‘‘ทุกฺขสฺสนฺตกรํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สนฺตมสงฺขตํ;
วณฺณยํ สุขโท อาสึ, สตฺตานํ สุขิโต ตโต.
‘‘คุณํ วทนฺโต พุทฺธสฺส, พุทฺธปีติสมายุโต;
สกนฺตึ ปรกนฺติฺจ, ชนยึ เตน กนฺติมา.
‘‘ชิโน เต ติตฺถิกากิณฺเณ [ชโนเฆ ติตฺถกากิณฺเณ (สี. ปี.), ชิโน โย ติตฺถิกาติณฺโณ (สฺยา.)], อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
คุณํ วทนฺโต โชเตสึ [โถเมสึ (สฺยา.)], นายกํ ชุติมา ตโต.
‘‘ปิยการี ชนสฺสาปิ, สมฺพุทฺธสฺส คุณํ วทํ;
สรโทว สสงฺโกหํ, เตนาสึ ปิยทสฺสโน.
‘‘ยถาสตฺติวเสนาหํ ¶ ¶ , สพฺพวาจาหิ สนฺถวึ;
สุคตํ เตน วาคิโส, วิจิตฺตปฏิภานวา.
‘‘เย พาลา วิมตึ ปตฺตา, ปริโภนฺติ มหามุนึ;
นิคฺคหึ เต สทฺธมฺเมน, ปริภูโต น เตนหํ [ปริภูเตน เตนหํ (สฺยา.)].
‘‘พุทฺธวณฺเณน สตฺตานํ, กิเลเส อปเนสหํ;
นิกฺกิเลสมโน โหมิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘โสตูนํ ¶ วุทฺธิมชนึ [พุทฺธิมชนึ (สี. ปี.)], พุทฺธานุสฺสติเทสโก;
เตนาหมาสึ [เตนาปิ จาสึ (สฺยา.)] สปฺปฺโ, นิปุณตฺถวิปสฺสโก.
‘‘สพฺพาสวปริกฺขีโณ, ติณฺณสํสารสาคโร;
สิขีว อนุปาทาโน, ปาปุณิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปสฺมึ, ยมหํ สนฺถวึ ชินํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธวณฺณสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุคนฺโธ เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สุคนฺธตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ติณทายกวคฺโค เตปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ติณโท ¶ มฺจโท เจว, สรณพฺภฺชนปฺปโท;
สุปโฏ ทณฺฑทายี จ, เนลปูชี ตเถว จ.
โพธิสมฺมชฺชโก มณฺโฑ, สุคนฺโธ ทสโมติ จ;
คาถาสตํ สเตวีสํ, คณิตฺเจตฺถ สพฺพโส.
๕๔. กจฺจายนวคฺโค
๑. มหากจฺจายนตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, อเนโช อชิตํ ชโย;
สตสหสฺเส กปฺปานํ, อิโต อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘วีโร กมลปตฺตกฺโข, สสงฺกวิมลานโน;
กนกาจลสงฺกาโส [กฺจนตจสงฺกาโส (สฺยา.)], รวิทิตฺติสมปฺปโภ.
‘‘สตฺตเนตฺตมโนหารี, วรลกฺขณภูสิโต;
สพฺพวากฺยปถาตีโต, มนุชามรสกฺกโต.
‘‘สมฺพุทฺโธ โพธยํ สตฺเต, วาคีโส มธุรสฺสโร;
กรุณานิพนฺธสนฺตาโน, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘เทเสติ ¶ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจูปสํหิตํ;
นิมุคฺเค โมหปงฺกมฺหิ, สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ตทา เอกจโร หุตฺวา, ตาปโส หิมวาลโย;
นภสา มานุสํ โลกํ, คจฺฉนฺโต ชินมทฺทสํ.
‘‘อุเปจฺจ สนฺติกํ ตสฺส, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
วณฺณยนฺตสฺส วีรสฺส, สาวกสฺส มหาคุณํ.
‘‘สงฺขิตฺเตน มยา วุตฺตํ, วิตฺถาเรน ปกาสยํ;
ปริสํ มฺจ โตเสติ, ยถา กจฺจายโน อยํ.
‘‘‘นาหํ ¶ เอวมิเธกจฺจํ [เอวํวิธํ กฺจิ (สี. ปี.)], อฺํ ปสฺสามิ สาวกํ;
ตสฺมาตทคฺเค [ตสฺเมตทคฺเค (สี.)] เอสคฺโค, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว’.
‘‘ตทาหํ วิมฺหิโต หุตฺวา, สุตฺวา วากฺยํ มโนรมํ;
หิมวนฺตํ คมิตฺวาน, อาหิตฺวา [อาหตฺวา (สี. ปี.)] ปุปฺผสฺจยํ.
‘‘ปูเชตฺวา โลกสรณํ, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ตทา มมาสยํ ตฺวา, พฺยากาสิ ส รณฺชโห.
‘‘‘ปสฺสเถตํ ¶ อิสิวรํ, นิทฺธนฺตกนกตฺตจํ;
อุทฺธคฺคโลมํ ปีณํสํ, อจลํ ปฺชลึ ิตํ.
‘‘‘หาสํ ¶ สุปุณฺณนยนํ, พุทฺธวณฺณคตาสยํ;
ธมฺมชํ อุคฺคหทยํ [ธมฺมํว วิคฺคหวรํ (สี.), ธมฺมปฏิคฺคหวรํ (ปี.)], อมตาสิตฺตสนฺนิภํ’.
‘‘กจฺจานสฺส คุณํ สุตฺวา, ตํ านํ ปตฺถยํ ิโต;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, โคตมสฺส มหามุเน.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กจฺจาโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘พหุสฺสุโต มหาาณี, อธิปฺปายวิทู มุเน;
ปาปุณิสฺสติ ตํ านํ, ยถายํ พฺยากโต มยา.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น คจฺฉามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ¶ กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต อุชฺเชนิยํ ปุเร [ชาโต, อุชฺเชนิยํ ปุเร รเม (สฺยา.)];
ปชฺโชตสฺส จ จณฺฑสฺส, ปุโรหิตทิชาธิโน [ปุโรหิตทิชาติโน (สี. ปี.)].
‘‘ปุตฺโต ติริฏิวจฺฉสฺส [ติริฏวจฺฉสฺส (สี.), ติปิติวจฺฉสฺส (สฺยา.)], นิปุโณ เวทปารคู;
มาตา จ จนฺทิมา นาม, กจฺจาโนหํ วรตฺตโจ.
‘‘วีมํสนตฺถํ พุทฺธสฺส, ภูมิปาเลน เปสิโต;
ทิสฺวา โมกฺขปุรทฺวารํ, นายกํ คุณสฺจยํ.
‘‘สุตฺวา จ วิมลํ วากฺยํ, คติปงฺกวิโสสนํ;
ปาปุณึ อมตํ สนฺตํ, เสเสหิ สห สตฺตหิ.
‘‘อธิปฺปายวิทู ชาโต, สุคตสฺส มหามเต;
ปิโต เอตทคฺเค จ, สุสมิทฺธมโนรโถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ ¶ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก; ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหากจฺจายโน เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มหากจฺจายนตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. วกฺกลิตฺเถรอปทานํ
‘‘อิโต ¶ สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
อโนมนาโม อมิโต, นาเมน ปทุมุตฺตโร.
‘‘ปทุมาการวทโน, ปทุมามลสุจฺฉวี;
โลเกนานุปลิตฺโตว โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘วีโร ปทุมปตฺตกฺโข, กนฺโต จ ปทุมํ ยถา;
ปทุมุตฺตรคนฺโธว, ตสฺมา โส ปทุมุตฺตโร.
‘‘โลกเชฏฺโ จ นิมฺมาโน, อนฺธานํ นยนูปโม;
สนฺตเวโส คุณนิธิ, กรุณามติสาคโร.
‘‘ส กทาจิ มหาวีโร, พฺรหฺมาสุรสุรจฺจิโต;
สเทวมนุชากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม [ชนุตฺตโม (สฺยา. ปี.), อนุตฺตโม (ก.) วงฺคีสตฺเถราปทาเนปิ].
‘‘วทเนน สุคนฺเธน, มธุเรน รุเตน จ;
รฺชยํ ปริสํ สพฺพํ, สนฺถวี สาวกํ สกํ.
‘‘สทฺธาธิมุตฺโต ¶ สุมติ, มม ทสฺสนลาลโส [ทสฺสนสาลโย (สฺยา.)];
นตฺถิ เอตาทิโส อฺโ, ยถายํ ภิกฺขุ วกฺกลิ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, นคเร พฺราหฺมณตฺรโช;
หุตฺวา สุตฺวา จ ตํ วากฺยํ, ตํ านมภิโรจยึ.
‘‘สสาวกํ ¶ ตํ วิมลํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาน, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ ¶ ¶ สิรสา ตสฺส, อนนฺตคุณสาคเร;
นิมุคฺโค ปีติสมฺปุณฺโณ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘โย โส ตยา สนฺถวิโต, อิโต สตฺตมเก มุนิ [อิธ สทฺธาธิมุตฺโต อิสิ (สฺยา.), อิโต สตฺตมเกหนิ (สี. ปี.)];
ภิกฺขุ สทฺธาวตํ อคฺโค, ตาทิโส โหมหํ มุเน’.
‘‘เอวํ วุตฺเต มหาวีโร, อนาวรณทสฺสโน;
อิมํ วากฺยํ อุทีเรสิ, ปริสาย มหามุนิ.
‘‘‘ปสฺสเถตํ มาณวกํ, ปีตมฏฺนิวาสนํ;
เหมยฺโปจิตงฺคํ [เหมยฺโปวีตงฺคํ (สี.)], ชนเนตฺตมโนหรํ.
‘‘‘เอโส อนาคตทฺธาเน, โคตมสฺส มเหสิโน;
อคฺโค สทฺธาธิมุตฺตานํ, สาวโกยํ ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต;
สพฺพโภคปริพฺยูฬฺโห, สุขิโต สํสริสฺสติ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วกฺกลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺมวิเสเสน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสรนฺโต ภวาภเว;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, กุเล อฺตเร อหํ.
‘‘โนนีตสุขุมาลํ ¶ มํ, ชาตปลฺลวโกมลํ;
มนฺทํ อุตฺตานสยนํ, ปิสาจภยตชฺชิตา.
‘‘ปาทมูเล มเหสิสฺส, สาเยสุํ ทีนมานสา;
อิมํ ททาม เต นาถ, สรณํ โหหิ นายก.
‘‘ตทา ¶ ¶ ปฏิคฺคหิ โส มํ, ภีตานํ สรโณ มุนิ;
ชาลินา จกฺกงฺกิเตน [สงฺกลงฺเกน (สี.)], มุทุโกมลปาณินา.
‘‘ตทา ปภุติ เตนาหํ, อรกฺเขยฺเยน รกฺขิโต;
สพฺพเวรวินิมุตฺโต [สพฺพพฺยาธิวินิมุตฺโต (สฺยา.), สพฺพูปธิวินิมุตฺโต (ปี.)], สุเขน ปริวุทฺธิโต.
‘‘สุคเตน ¶ วินา ภูโต, อุกฺกณฺามิ มุหุตฺตกํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สพฺพปารมิสมฺภูตํ, นีลกฺขินยนํ [ลงฺกินีลยนํ (สี.)] วรํ;
รูปํ สพฺพสุภากิณฺณํ, อติตฺโต วิหรามหํ [วิหยามหํ (สี. ปี.)].
‘‘พุทฺธรูปรตึ [พุทฺโธ รูปรตึ (สี.)] ตฺวา, ตทา โอวทิ มํ ชิโน;
‘อลํ วกฺกลิ กึ รูเป, รมเส พาลนนฺทิเต.
‘‘‘โย หิ ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, โส มํ ปสฺสติ ปณฺฑิโต;
อปสฺสมาโน สทฺธมฺมํ, มํ ปสฺสมฺปิ น ปสฺสติ.
‘‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;
อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปฺุโช ทุกฺขสฺส เกวโล.
‘‘‘นิพฺพินฺทิย ตโต รูเป, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ปสฺส อุปกฺกิเลสานํ, สุเขนนฺตํ คมิสฺสติ’.
‘‘เอวํ ¶ เตนานุสิฏฺโหํ, นายเกน หิเตสินา;
คิชฺฌกูฏํ สมารุยฺห, ฌายามิ คิริกนฺทเร.
‘‘ิโต ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสาสยิ [มมาหโส (สี.)] มหามุนิ;
วกฺกลีติ ชิโน วาจํ, ตํ สุตฺวา มุทิโต อหํ.
‘‘ปกฺขนฺทึ เสลปพฺภาเร, อเนกสตโปริเส;
ตทา พุทฺธานุภาเวน, สุเขเนว มหึ คโต.
‘‘ปุโนปิ [ปุนาปิ (สฺยา.), มุนิ มํ (ก.)] ธมฺมํ เทเสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ตมหํ ธมฺมมฺาย, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘สุมหาปริสมชฺเฌ ¶ , ตทา มํ จรณนฺตโค;
อคฺคํ สทฺธาธิมุตฺตานํ, ปฺเปสิ มหามติ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วกฺกลิตฺเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วกฺกลิตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. มหากปฺปินตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อุทิโต อชฏากาเส [ชคทากาเส (สี.), ชลทากาเส (ปี.)], รวีว สรทมฺพเร.
‘‘วจนาภาย โพเธติ, เวเนยฺยปทุมานิ โส;
กิเลสปงฺกํ โสเสติ, มติรํสีหิ นายโก.
‘‘ติตฺถิยานํ ยเส [ยโส (สี. ปี.)] หนฺติ, ขชฺโชตาภา ยถา รวิ;
สจฺจตฺถาภํ ปกาเสติ, รตนํว ทิวากโร.
‘‘คุณานํ อายติภูโต, รตนานํว สาคโร;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, ธมฺมเมเฆน วสฺสติ.
‘‘อกฺขทสฺโส ตทา อาสึ, นคเร หํสสวฺหเย;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, ชลชุตฺตมนามิโน.
‘‘โอวาทกสฺส ภิกฺขูนํ, สาวกสฺส กตาวิโน;
คุณํ ปกาสยนฺตสฺส, ตปฺปยนฺตสฺส [โตสยนฺตสฺส (สี.), หาสยนฺตสฺส (สฺยา.), วาสยนฺตสฺส (ปี.)] เม มนํ.
‘‘สุตฺวา ปตีโต สุมโน, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
สสิสฺสํ โภชยิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา ¶ หํสสมภาโค, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน [หํสทุนฺทุภิสุสฺสโร (สี.)];
ปสฺสเถตํ มหามตฺตํ, วินิจฺฉยวิสารทํ.
‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, สมุคฺคตตนูรุหํ;
ชีมูตวณฺณํ ปีณํสํ, ปสนฺนนยนานนํ.
‘‘ปริวาเรน ¶ มหตา, ราชยุตฺตํ มหายสํ;
เอโส กตาวิโน านํ, ปตฺเถติ มุทิตาสโย.
‘‘‘อิมินา ¶ ¶ ปณิปาเตน, จาเคน ปณิธีหิ จ [ปิณฺฑปาเตน, เจตนา ปณิธีหิ จ (สี.)];
กปฺปสตสหสฺสานิ, นุปปชฺชติ ทุคฺคตึ.
‘‘‘เทเวสุ เทวโสภคฺคํ, มนุสฺเสสุ มหนฺตตํ;
อนุโภตฺวาน เสเสน [อภุตฺวาว เสเสน (สี.), อนุโภตฺวาว เสเสน (สฺยา.)], นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสติ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กปฺปิโน นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตโตหํ สุกตํ การํ, กตฺวาน ชินสาสเน;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ อคมาสหํ.
‘‘เทวมานุสรชฺชานิ, สตโส อนุสาสิย;
พาราณสิยมาสนฺเน, ชาโต เกนิยชาติยํ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน [สตสหสฺสปริวาโร (สฺยา.)], สปชาปติโก อหํ;
ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธานํ, สตานิ สมุปฏฺหึ.
‘‘เตมาสํ โภชยิตฺวาน, ปจฺฉาทมฺห ติจีวรํ;
ตโต จุตา มยํ สพฺเพ, อหุมฺห ติทสูปคา.
‘‘ปุโน สพฺเพ มนุสฺสตฺตํ, อคมิมฺห ตโต จุตา;
กุกฺกุฏมฺหิ ปุเร ชาตา, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต.
‘‘กปฺปิโน ¶ ¶ นามหํ อาสึ, ราชปุตฺโต มหายโส;
เสสามจฺจกุเล ชาตา, มเมว ปริวารยุํ.
‘‘มหารชฺชสุขํ ปตฺโต, สพฺพกามสมิทฺธิมา;
วาณิเชหิ สมกฺขาตํ, พุทฺธุปฺปาทมหํ สุณึ.
‘‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, อสโม เอกปุคฺคโล;
โส ปกาเสติ สทฺธมฺมํ, อมตํ สุขมุตฺตมํ.
‘‘‘สุยุตฺตา ตสฺส สิสฺสา จ, สุมุตฺตา จ อนาสวา’;
‘‘สุตฺวา เนสํ สุวจนํ, สกฺกริตฺวาน วาณิเช.
‘‘ปหาย รชฺชํ สามจฺโจ, นิกฺขมึ พุทฺธมามโก;
นทึ ทิสฺวา มหาจนฺทํ, ปูริตํ สมติตฺติกํ.
‘‘อปฺปติฏฺํ ¶ อนาลมฺพํ, ทุตฺตรํ สีฆวาหินึ;
คุณํ สริตฺวา พุทฺธสฺส, โสตฺถินา สมติกฺกมึ.
‘‘‘ภวโสตํ สเจ พุทฺโธ, ติณฺโณ โลกนฺตคู วิทู [วิภู (ก.)];
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘‘ยทิ ¶ สนฺติคโม มคฺโค, โมกฺโข จจฺจนฺติกํ [โมกฺขทํ สนฺติกํ (สฺยา.)] สุขํ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ.
‘‘‘สงฺโฆ เจ ติณฺณกนฺตาโร, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, คมนํ เม สมิชฺฌตุ’.
‘‘สห กเต สจฺจวเร, มคฺคา อปคตํ ชลํ;
ตโต สุเขน อุตฺติณฺโณ, นทีตีเร มโนรเม.
‘‘นิสินฺนํ ¶ อทฺทสํ พุทฺธํ, อุเทนฺตํว ปภงฺกรํ;
ชลนฺตํ เหมเสลํว, ทีปรุกฺขํว โชติตํ.
‘‘สสึว ตาราสหิตํ, สาวเกหิ ปุรกฺขตํ;
วาสวํ วิย วสฺสนฺตํ, เทสนาชลทนฺตรํ [เทเวน ชลนนฺทนํ (สฺยา. ปี.)].
‘‘วนฺทิตฺวาน สหามจฺโจ, เอกมนฺตมุปาวิสึ;
ตโต โน อาสยํ [ตโต อชฺฌาสยํ (สฺยา.)] ตฺวา, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ.
‘‘สุตฺวาน ¶ ธมฺมํ วิมลํ, อโวจุมฺห มยํ ชินํ;
‘ปพฺพาเชหิ มหาวีร, นิพฺพินฺทามฺห [นิพฺพินฺนามฺห (สี. ปี.), โอติณฺณมฺห (สฺยา.)] มยํ ภเว’.
‘‘‘สฺวกฺขาโต ภิกฺขเว ธมฺโม, ทุกฺขนฺตกรณาย โว;
จรถ พฺรหฺมจริยํ’, อิจฺจาห มุนิสตฺตโม.
‘‘สห วาจาย สพฺเพปิ, ภิกฺขุเวสธรา มยํ;
อหุมฺห อุปสมฺปนฺนา, โสตาปนฺนา จ สาสเน.
‘‘ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, อนุสาสิ วินายโก;
อนุสิฏฺโ ชิเนนาหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตโต ภิกฺขุสหสฺสานิ [ภิกฺขุสหสฺสํ ตํ (สี. ปี.)], อนุสาสิมหํ ตทา;
มมานุสาสนกรา, เตปิ อาสุํ อนาสวา.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
ภิกฺขุโอวาทกานคฺโค, กปฺปิโนติ มหาชเน.
‘‘สตสหสฺเส ¶ กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
ปมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ [ฌาปยี (สี.)] มม.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหากปฺปิโน เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มหากปฺปินตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก ¶ การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ [ปติฏฺหิ (สฺยา. ก.)].
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ [สฺุกํ (สี.) เอวมุปริปิ] ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ ¶ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, เสฏฺิปุตฺโต มหายโส;
อุเปตฺวา โลกปชฺโชตํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘เสนาสนานิ ภิกฺขูนํ, ปฺาเปนฺตํ สสาวกํ;
กิตฺตยนฺตสฺส วจนํ, สุณิตฺวา มุทิโต อหํ.
‘‘อธิการํ ¶ สสงฺฆสฺส, กตฺวา ตสฺส มเหสิโน;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทาห ส มหาวีโร, มม กมฺมํ ปกิตฺตยํ;
‘โย สสงฺฆมโภเชสิ, สตฺตาหํ โลกนายกํ.
‘‘‘โสยํ กมลปตฺตกฺโข, สีหํโส กนกตฺตโจ;
มม ปาทมูเล นิปติ [ปติโต (ปี.)], ปตฺถยํ านมุตฺตมํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘สาวโก ตสฺส พุทฺธสฺส, ทพฺโพ นาเมน วิสฺสุโต;
เสนาสนปฺาปโก, อคฺโค เหสฺสติยํ ตทา’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ ¶ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต อาสึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน [จารุนยโน (สี. สฺยา. ปี.)], สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ทุฏฺจิตฺโต อุปวทึ, สาวกํ ตสฺส ตาทิโน;
สพฺพาสวปริกฺขีณํ, สุทฺโธติ จ วิชานิย.
‘‘ตสฺเสว นรวีรสฺส, สาวกานํ มเหสินํ;
สลากฺจ คเหตฺวาน [สลากํ ปคฺคเหตฺวาน (สี. ปี.)], ขีโรทนมทาสหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวาน, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วิเนยฺเย วินยิตฺวาว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘สสิสฺเส นิพฺพุเต นาเถ, อตฺถเมนฺตมฺหิ สาสเน;
เทวา กนฺทึสุ สํวิคฺคา, มุตฺตเกสา รุทมฺมุขา.
‘‘นิพฺพายิสฺสติ ¶ ธมฺมกฺโข, น ปสฺสิสฺสาม สุพฺพเต;
น สุณิสฺสาม สทฺธมฺมํ, อโห โน อปฺปปฺุตา.
‘‘ตทายํ ปถวี สพฺพา, อจลา สา จลาจลา [จลาจลี (สี.), ปุลาปุลี (สฺยา.)];
สาคโร จ สโสโกว, วินที กรุณํ คิรํ.
‘‘จตุทฺทิสา ทุนฺทุภิโย, นาทยึสุ อมานุสา;
สมนฺตโต อสนิโย, ผลึสุ จ ภยาวหา.
‘‘อุกฺกา ¶ ปตึสุ นภสา, ธูมเกตุ จ ทิสฺสติ;
สธูมา ชาลวฏฺฏา จ [สพฺพถลชสตฺตา จ (สี.)], รวึสุ กรุณํ มิคา.
‘‘อุปฺปาเท ทารุเณ ทิสฺวา, สาสนตฺถงฺคสูจเก;
สํวิคฺคา ภิกฺขโว สตฺต, จินฺตยิมฺห มยํ ตทา.
‘‘สาสเนน วินามฺหากํ, ชีวิเตน อลํ มยํ;
ปวิสิตฺวา มหารฺํ, ยฺุชาม ชินสาสนํ.
‘‘อทฺทสมฺห ¶ ตทารฺเ, อุพฺพิทฺธํ เสลมุตฺตมํ;
นิสฺเสณิยา ตมารุยฺห, นิสฺเสณึ ปาตยิมฺหเส.
‘‘ตทา ¶ โอวทิ โน เถโร, พุทฺธุปฺปาโท สุทุลฺลโภ;
สทฺธาติทุลฺลภา ลทฺธา, โถกํ เสสฺจ สาสนํ.
‘‘นิปตนฺติ ขณาตีตา, อนนฺเต ทุกฺขสาคเร;
ตสฺมา ปโยโค กตฺตพฺโพ, ยาว าติ มุเน มตํ [ยาว ติฏฺติ สาสนํ (สฺยา.)].
‘‘อรหา อาสิ โส เถโร, อนาคามี ตทานุโค;
สุสีลา อิตเร ยุตฺตา, เทวโลกํ อคมฺหเส.
‘‘นิพฺพุโต ติณฺณสํสาโร, สุทฺธาวาเส จ เอกโก;
อหฺจ ปกฺกุสาติ จ, สภิโย พาหิโย ตถา.
‘‘กุมารกสฺสโป เจว, ตตฺถ ตตฺถูปคา มยํ;
สํสารพนฺธนา มุตฺตา, โคตเมนานุกมฺปิตา.
‘‘มลฺเลสุ กุสินารายํ, ชาโต คพฺเภว เม สโต;
มาตา มตา จิตารุฬฺหา, ตโต นิปฺปติโต อหํ.
‘‘ปติโต ¶ ทพฺพปฺุชมฺหิ, ตโต ทพฺโพติ วิสฺสุโต;
พฺรหฺมจารีพเลนาหํ, วิมุตฺโต สตฺตวสฺสิโก.
‘‘ขีโรทนพเลนาหํ ¶ , ปฺจหงฺเคหุปาคโต;
ขีณาสโวปวาเทน, ปาเปหิ พหุโจทิโต.
‘‘อุโภ ปฺฺุจ ปาปฺจ, วีติวตฺโตมฺหิ ทานิหํ;
ปตฺวาน ปรมํ สนฺตึ, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘เสนาสนํ ปฺาปยึ, หาสยิตฺวาน สุพฺพเต;
ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ทพฺพมลฺลปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘อิโต ¶ สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
สพฺพโลกหิโต วีโร, ปทุมุตฺตรนามโก.
‘‘ตทาหํ ¶ พฺราหฺมโณ หุตฺวา, วิสฺสุโต เวทปารคู;
ทิวาวิหารํ วิจรํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘จตุสจฺจํ ¶ ปกาเสนฺตํ, โพธยนฺตํ สเทวกํ;
วิจิตฺตกถิกานคฺคํ, วณฺณยนฺตํ มหาชเน.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺโตหํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
นานารตฺเตหิ วตฺเถหิ, อลงฺกริตฺวาน มณฺฑปํ.
‘‘นานารตนปชฺโชตํ, สสงฺฆํ โภชยึ ตหึ;
โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, นานคฺครสโภชนํ.
‘‘นานาจิตฺเตหิ [นานาวณฺเณหิ (สี.)] ปุปฺเผหิ, ปูชยิตฺวา สสาวกํ [มหาวีรํ (ก.)];
นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ านํ ปตฺถยึ อหํ.
‘‘ตทา ¶ มุนิวโร อาห, กรุเณกรสาสโย [กรุโณ กรุณาลโย (สฺยา.)];
‘ปสฺสเถตํ ทิชวรํ, ปทุมานนโลจนํ.
‘‘‘ปีติปาโมชฺชพหุลํ, สมุคฺคตตนูรุหํ;
หาสมฺหิตวิสาลกฺขํ, มม สาสนลาลสํ.
‘‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, เอกาวตฺถสุมานสํ [เอกวตฺถํ สุมานสํ (สฺยา. ก.)];
เอส ปตฺเถติ ตํ านํ, วิจิตฺตกถิกตฺตนํ [วิจิตฺตกถิกตฺตทํ (สี. ปี.)].
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กุมารกสฺสโป นาม, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘วิจิตฺตปุปฺผทุสฺสานํ ¶ , รตนานฺจ วาหสา;
วิจิตฺตกถิกานํ โส, อคฺคตํ ปาปุณิสฺสติ’.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปริพฺภมํ ภวาภเว [ภวากาเส (สี. ปี.)], รงฺคมชฺเฌ ยถา นโฏ;
สาขมิคตฺรโช หุตฺวา, มิคิยา กุจฺฉิโมกฺกมึ.
‘‘ตทา มยิ กุจฺฉิคเต, วชฺฌวาโร อุปฏฺิโต;
สาเขน จตฺตา เม มาตา, นิคฺโรธํ สรณํ คตา.
‘‘เตน สา มิคราเชน, มรณา ปริโมจิตา;
ปริจฺจชิตฺวา สปาณํ [สํปาณํ (สี. ปี.)], มเมวํ โอวที ตทา.
‘‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;
นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโย, ยฺเจ สาขมฺหิ ชีวิตํ’.
‘‘เตนานุสิฏฺา มิคยูถเปน, อหฺจ มาตา จ ตเถตเร จ [จิตเร จ (สฺยา.), ตสฺโสวาเทน (ปี.), จิตเร จ ตสฺโสวาทํ (ก.)];
อาคมฺม ¶ รมฺมํ ตุสิตาธิวาสํ, คตา ปวาสํ สฆรํ ยเถว.
‘‘ปุโน กสฺสปวีรสฺส, อตฺถเมนฺตมฺหิ สาสเน;
อารุยฺห เสลสิขรํ, ยฺุชิตฺวา ชินสาสนํ.
‘‘อิทานาหํ ราชคเห, ชาโต เสฏฺิกุเล อหุํ;
อาปนฺนสตฺตา เม มาตา, ปพฺพชิ อนคาริยํ.
‘‘สคพฺภํ ¶ ¶ ตํ วิทิตฺวาน, เทวทตฺตมุปานยุํ;
โส อโวจ ‘วินาเสถ, ปาปิกํ ภิกฺขุนึ อิมํ’.
‘‘อิทานิปิ มุนินฺเทน, ชิเนน อนุกมฺปิตา;
สุขินี อชนี มยฺหํ, มาตา ภิกฺขุนุปสฺสเย.
‘‘ตํ วิทิตฺวา มหีปาโล, โกสโล มํ อโปสยิ;
กุมารปริหาเรน, นาเมนาหฺจ กสฺสโป.
‘‘มหากสฺสปมาคมฺม, อหํ กุมารกสฺสโป;
วมฺมิกสทิสํ กายํ, สุตฺวา พุทฺเธน เทสิตํ.
‘‘ตโต ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อนุปาทาย สพฺพโส;
ปายาสึ ทมยิตฺวาหํ, เอตทคฺคมปาปุณึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กุมารกสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กุมารกสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
จตุวีสติมํ ภาณวารํ.
๖. พาหิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อิโต ¶ สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
มหปฺปโภ ติโลกคฺโค, นาเมน ปทุมุตฺตโร.
‘‘ขิปฺปาภิฺสฺส ภิกฺขุสฺส, คุณํ กิตฺตยโต มุเน;
สุตฺวา อุทคฺคจิตฺโตหํ, การํ กตฺวา มเหสิโน.
‘‘ทตฺวา สตฺตาหิกํ ทานํ, สสิสฺสสฺส มุเน อหํ;
อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, ตํ านํ ปตฺถยึ ตทา.
‘‘ตโต มํ พฺยากริ พุทฺโธ, ‘เอตํ ปสฺสถ พฺราหฺมณํ;
ปติตํ ปาทมูเล เม, จริยํ ปจฺจเวกฺขณํ [ปสนฺนนยนานนํ (สี.), ปีนสมฺปนฺนเวกฺขณํ (สฺยา.), ปีณํสํ ปจฺจเวกฺขณํ (ปี.)].
‘‘‘เหมยฺโปจิตงฺคํ ¶ ¶ , อวทาตตนุตฺตจํ;
ปลมฺพพิมฺพตมฺโพฏฺํ, เสตติณฺหสมํ ทิชํ.
‘‘‘คุณถามพหุตรํ, สมุคฺคตตนูรุหํ;
คุโณฆายตนีภูตํ, ปีติสมฺผุลฺลิตานนํ.
‘‘‘เอโส ปตฺถยเต านํ, ขิปฺปาภิฺสฺส ภิกฺขุโน;
อนาคเต มหาวีโร, โคตโม นาม เหสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
พาหิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตทา หิ ตุฏฺโ วุฏฺาย, ยาวชีวํ มหามุเน;
การํ กตฺวา จุโต สคฺคํ, อคํ สภวนํ ยถา.
‘‘เทวภูโต ¶ มนุสฺโส วา, สุขิโต ตสฺส กมฺมุโน;
วาหสา สํสริตฺวาน, สมฺปตฺติมนุโภมหํ.
‘‘ปุน กสฺสปวีรสฺส, อตฺถเมนฺตมฺหิ [อตฺถงฺคตมฺหิ (สฺยา.)] สาสเน;
อารุยฺห เสลสิขรํ, ยฺุชิตฺวา ชินสาสนํ.
‘‘วิสุทฺธสีโล สปฺปฺโ, ชินสาสนการโก;
ตโต จุตา ปฺจ ชนา, เทวโลกํ อคมฺหเส.
‘‘ตโตหํ พาหิโย ชาโต, ภารุกจฺเฉ ปุรุตฺตเม;
ตโต นาวาย ปกฺขนฺโท [ปกฺขนฺโต (สี.), ปกฺกนฺโต (ปี.)], สาครํ อปฺปสิทฺธิยํ [อตฺถสิทฺธิยํ (ก.)].
‘‘ตโต นาวา อภิชฺชิตฺถ, คนฺตฺวาน กติปาหกํ;
ตทา ภีสนเก โฆเร, ปติโต มกรากเร.
‘‘ตทาหํ วายมิตฺวาน, สนฺตริตฺวา มโหทธึ;
สุปฺปาทปฏฺฏนวรํ [สุปฺปารปฏฺฏนวรํ (สี. ปี.)], สมฺปตฺโต มนฺทเวธิโต [มนฺทเมธิโก (สี.), มนฺทเวทิโต (สฺยา.), มทฺทเวรตํ (ก.)].
‘‘ทารุจีรํ นิวาเสตฺวา, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ;
ตทาห โส ชโน ตุฏฺโ, อรหายมิธาคโต.
‘‘อิมํ อนฺเนน ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
เภสชฺเชน จ สกฺกตฺวา, เหสฺสาม สุขิตา มยํ.
‘‘ปจฺจยานํ ตทา ลาภี, เตหิ สกฺกตปูชิโต;
อรหาหนฺติ สงฺกปฺปํ, อุปฺปาเทสึ อโยนิโส.
‘‘ตโต ¶ ¶ เม จิตฺตมฺาย, โจทยี ปุพฺพเทวตา;
‘น ตฺวํ อุปายมคฺคฺู, กุโต ตฺวํ อรหา ภเว’.
‘‘โจทิโต ¶ ตาย สํวิคฺโค, ตทาหํ ปริปุจฺฉิ ตํ;
‘เก วา เอเต กุหึ โลเก, อรหนฺโต นรุตฺตมา.
‘‘‘สาวตฺถิยํ ¶ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปฺโ วรภูริเมธโส;
โส สกฺยปุตฺโต อรหา อนาสโว, เทเสติ ธมฺมํ อรหตฺตปตฺติยา.
‘‘‘ตทสฺส สุตฺวา วจนํ สุปีณิโต [ปีณิตฺวา (ก.)], นิธึว ลทฺธา กปโณติ วิมฺหิโต;
อุทคฺคจิตฺโต อรหตฺตมุตฺตมํ, สุทสฺสนํ ทฏฺุมนนฺตโคจรํ.
‘‘‘ตทา ตโต นิกฺขมิตฺวาน สตฺถุโน [นิกฺขมิตุน สตฺถุวรํ (สี.)], สทา ชินํ ปสฺสามิ วิมลานนํ [ปราชินํ ปสฺสามิ กมลานนํ (ก.)];
อุเปจฺจ รมฺมํ วิชิตวฺหยํ วนํ, ทิเช อปุจฺฉึ กุหึ โลกนนฺทโน.
‘‘‘ตโต อโวจุํ นรเทววนฺทิโต, ปุรํ ปวิฏฺโ อสเนสนาย โส;
สโสว [ปจฺเจหิ (สี. สฺยา.)] ขิปฺปํ มุนิทสฺสนุสฺสุโก, อุเปจฺจ วนฺทาหิ ตมคฺคปุคฺคลํ’.
‘‘ตโตหํ ตุวฏํ คนฺตฺวา, สาวตฺถึ ปุรมุตฺตมํ;
วิจรนฺตํ ตมทฺทกฺขึ, ปิณฺฑตฺถํ อปิหาคิธํ.
‘‘ปตฺตปาณึ ¶ อโลลกฺขํ, ปาจยนฺตํ ปีตากรํ [ภาชยนฺตํ วิยามตํ (สี.), โชตยนฺตํ อิธามตํ (สฺยา.), ภาชยนฺตํ อิทํมตํ (ปี.)];
สิรีนิลยสงฺกาสํ, รวิทิตฺติหรานนํ.
‘‘ตํ สเมจฺจ นิปจฺจาหํ, อิทํ วจนมพฺรวึ;
‘กุปเถ วิปฺปนฏฺสฺส, สรณํ โหหิ โคตม.
‘‘‘ปาณสนฺตารณตฺถาย ¶ , ปิณฺฑาย วิจรามหํ;
น เต ธมฺมกถากาโล, อิจฺจาห มุนิสตฺตโม’.
‘‘ตทา ปุนปฺปุนํ พุทฺธํ, อายาจึ ธมฺมลาลโส;
โย เม ธมฺมมเทเสสิ, คมฺภีรํ สฺุตํ ปทํ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ;
ปริกฺขีณายุโก สนฺโต, อโห สตฺถานุกมฺปโก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘เอวํ เถโร วิยากาสิ, พาหิโย ทารุจีริโย;
สงฺการกูเฏ ปติโต, ภูตาวิฏฺาย คาวิยา.
‘‘อตฺตโน ¶ ปุพฺพจริยํ, กิตฺตยิตฺวา มหามติ;
ปรินิพฺพายิ โส เถโร [วีโร (สี.), ธีโร (สฺยา.)], สาวตฺถิยํ ปุรุตฺตเม.
‘‘นครา ¶ นิกฺขมนฺโต ตํ, ทิสฺวาน อิสิสตฺตโม;
ทารุจีรธรํ ธีรํ, พาหิยํ พาหิตาคมํ.
‘‘ภูมิยํ ปติตํ ทนฺตํ, อินฺทเกตูว ปาติตํ;
คตายุํ สุกฺขกิเลสํ [คตายุ สํคตกฺเลสํ (สี. ปี.), ตทายุ สงฺกตาเลสํ (ก.)], ชินสาสนการกํ.
‘‘ตโต อามนฺตยี สตฺถา, สาวเก สาสเน รเต;
‘คณฺหถ เนตฺวา [หุตฺวา (สฺยา. ปี. ก.)] ฌาเปถ, ตนุํ สพฺรหฺมจาริโน.
‘‘‘ถูปํ กโรถ ปูเชถ, นิพฺพุโต โส มหามติ;
ขิปฺปาภิฺานเมสคฺโค, สาวโก เม วโจกโร.
‘‘‘สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสฺหิตา;
เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา อุปสมฺมติ.
‘‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;
น ตตฺถ สุกฺกา โชตนฺติ, อาทิจฺโจ น ปกาสติ.
‘‘‘น ตตฺถ จนฺทิมา ภาติ, ตโม ตตฺถ น วิชฺชติ;
ยทา จ อตฺตนา เวทิ, มุนิโมเนน พฺราหฺมโณ.
‘‘‘อถ ¶ รูปา อรูปา จ, สุขทุกฺขา วิมุจฺจติ’;
อิจฺเจวํ อภณี นาโถ, ติโลกสรโณ มุนิ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา พาหิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
พาหิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. มหาโกฏฺิกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก ¶ การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;
อุเปจฺจ สพฺพโลกคฺคํ [สพฺพสารคฺคํ (สี.), สตฺตปารคํ (ปี.)], อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา โส สาวกํ วีโร, ปภินฺนมติโคจรํ;
อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺเต จ, ปฏิภาเน จ โกวิทํ.
‘‘เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ตํ สุตฺวา มุทิโต อหํ;
สสาวกํ ชินวรํ, สตฺตาหํ โภชยึ ตทา.
‘‘ทุสฺเสหจฺฉาทยิตฺวาน ¶ , สสิสฺสํ พุทฺธิสาครํ [พุทฺธสาครํ (ก.)];
นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ านํ ปตฺถยึ อหํ.
‘‘ตโต ¶ อโวจ โลกคฺโค, ‘ปสฺสเถตํ ทิชุตฺตมํ;
วินตํ ปาทมูเล เม, กมโลทรสปฺปภํ.
‘‘‘พุทฺธเสฏฺสฺส [เสฏฺํ พุทฺธสฺส (สฺยา. ก.)] ภิกฺขุสฺส, านํ ปตฺถยเต อยํ;
ตาย สทฺธาย จาเคน, สทฺธมฺมสฺสวเนน [เตน ธมฺมสฺสเวน (สี. ปี. ก.)] จ.
‘‘‘สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสริตฺวา ภวาภเว;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
โกฏฺิโก นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺโต ปริจรึ, สโต ปฺาสมาหิโต.
‘‘เตน ¶ กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต อาสึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘ทุเว ¶ ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น คจฺฉามิ, สุจิณฺณสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
‘‘นีเจ กุเล น ชายามิ, สุจิณฺณสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
สาวตฺถิยํ วิปฺปกุเล, ปจฺจาชาโต มหทฺธเน.
‘‘มาตา จนฺทวตี นาม, ปิตา เม อสฺสลายโน;
ยทา เม ปิตรํ พุทฺโธ, วินยี สพฺพสุทฺธิยา.
‘‘ตทา ¶ ปสนฺโน สุคเต, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
โมคฺคลฺลาโน อาจริโย, อุปชฺฌา สาริสมฺภโว.
‘‘เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, ทิฏฺิ ฉินฺนา สมูลิกา;
นิวาเสนฺโต จ กาสาวํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน จ เม มติ;
ปภินฺนา เตน โลกคฺโค, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘อสนฺทิฏฺํ วิยากาสึ, อุปติสฺเสน ปุจฺฉิโต;
ปฏิสมฺภิทาสุ เตนาหํ, อคฺโค สมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโกฏฺิโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มหาโกฏฺิกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อุรุเวฬกสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ ¶ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยา, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
อุเปจฺจ โลกปชฺโชตํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา ¶ มหาปริสตึ, มหาปริสสาวกํ;
เปนฺตํ เอตทคฺคมฺหิ, สุตฺวาน มุทิโต อหํ.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิมนฺเตตฺวา มหาชินํ;
พฺราหฺมณานํ สหสฺเสน, สหทานมทาสหํ.
‘‘มหาทานํ ททิตฺวาน, อภิวาทิย นายกํ;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘ตยิ สทฺธาย เม วีร, อธิการคุเณน จ;
ปริสา มหตี โหตุ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ’.
‘‘ตทา อโวจ ปริสํ, คชคชฺชิตสุสฺสโร;
กรวีกรุโต สตฺถา, ‘เอตํ ปสฺสถ พฺราหฺมณํ.
‘‘‘เหมวณฺณํ มหาพาหุํ, กมลานนโลจนํ;
อุทคฺคตนุชํ หฏฺํ, สทฺธวนฺตํ คุเณ มม.
‘‘‘เอส ¶ ปตฺถยเต านํ [ปตฺถยิ ตํ านํ (สฺยา.)], สีหโฆสสฺส ภิกฺขุโน;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสทิโส, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก.
‘‘โส ¶ จ สพฺพํ ตมํ หนฺตฺวา, วิชเฏตฺวา มหาชฏํ;
วสฺสเต อมตํ วุฏฺึ, ตปฺปยนฺโต สเทวกํ.
‘‘ตทา ¶ หิ พาราณสิยํ, ราชา ปจฺจา อหุมฺหเส;
ภาตโรมฺห ตโย สพฺเพ, สํวิสฏฺาว ราชิโน.
‘‘วีรงฺครูปา พลิโน, สงฺคาเม อปราชิตา;
ตทา กุปิตปจฺจนฺโต [กุปฺปติ ปจฺจนฺโต (ก.)], อมฺเห อาห มหีปติ.
‘‘‘เอถ คนฺตฺวาน ปจฺจนฺตํ, โสเธตฺวา อฏฺฏวีพลํ;
เขมํ วิชิริตํ กตฺวา, ปุน เทถาติ ภาสถ’.
‘‘ตโต มยํ อโวจุมฺห, ยทิ เทยฺยาสิ นายกํ;
อุปฏฺานาย อมฺหากํ, สาธยิสฺสาม โว ตโต.
‘‘ตโต มยํ ลทฺธวรา, ภูมิปาเลน เปสิตา;
นิกฺขิตฺตสตฺถํ ปจฺจนฺตํ, กตฺวา ปุนรุปจฺจ ตํ.
‘‘ยาจิตฺวา สตฺถุปฏฺานํ, ราชานํ โลกนายกํ;
มุนิวีรํ ลภิตฺวาน, ยาวชีวํ ยชิมฺห ตํ.
‘‘มหคฺฆานิ จ วตฺถานิ, ปณีตานิ รสานิ จ;
เสนาสนานิ รมฺมานิ, เภสชฺชานิ หิตานิ จ.
‘‘ทตฺวา สสงฺฆมุนิโน [สสํฆสฺส มุเน (สี. ปี.)], ธมฺเมนุปฺปาทิตานิ โน;
สีลวนฺโต การุณิกา, ภาวนายุตฺตมานสา.
‘‘สทฺธา ปริจริตฺวาน, เมตฺตจิตฺเตน นายกํ;
นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปูชํ กตฺวา ยถาพลํ.
‘‘ตโต ¶ ¶ จุตา สนฺตุสิตํ [ตาวตึสํ (สฺยา.)], คตา ตตฺถ มหาสุขํ;
อนุภูตา มยํ สพฺเพ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘มายากาโร ¶ ยถา รงฺเค [ลทฺโธ (สฺยา. ปี.)], ทสฺเสสิ วิกตึ พหุํ;
ตถา ภเว ภมนฺโตหํ [คเมนฺโตหํ (ก.), ภวนฺโตหํ (สฺยา.)], วิเทหาธิปตี อหุํ.
‘‘คุณาเจฬสฺส วากฺเยน, มิจฺฉาทิฏฺิคตาสโย;
นรกํ มคฺคมารูฬฺโห, รุจาย มม ธีตุยา.
‘‘โอวาทํ นาทิยิตฺวาน, พฺรหฺมุนา นารเทนหํ;
พหุธา สํสิโต สนฺโต, ทิฏฺึ หิตฺวาน ปาปิกํ.
‘‘ปูรยิตฺวา ¶ วิเสเสน, ทส กมฺมปถานิหํ;
หิตฺวาน เทหมคมึ, สคฺคํ สภวนํ ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
พาราณสิยํ ผีตายํ, ชาโต วิปฺปมหากุเล.
‘‘มจฺจุพฺยาธิชรา ภีโต, โอคาเหตฺวา มหาวนํ [ชหิตฺวาน มหาธนํ (สี.), ชหิตฺวา จ มหาธนํ (ปี.)];
นิพฺพานํ ปทเมสนฺโต, ชฏิเลสุ ปริพฺพชึ.
‘‘ตทา ทฺเว ภาตโร มยฺหํ, ปพฺพชึสุ มยา สห;
อุรุเวฬายํ มาเปตฺวา, อสฺสมํ นิวสึ อหํ.
‘‘กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุรุเวฬนิวาสิโก [อุรุเวฬาย นิวสึ (สฺยา.)];
ตโต เม อาสิ ปฺตฺติ, อุรุเวฬกสฺสโป อิติ.
‘‘นทีสกาเส ภาตา เม, นทีกสฺสปสวฺหโย;
อาสี สกาสนาเมน, คยายํ คยากสฺสโป.
‘‘ทฺเว ¶ สตานิ กนิฏฺสฺส, ตีณิ มชฺฌสฺส ภาตุโน;
มม ปฺจ สตานูนา, สิสฺสา สพฺเพ มมานุคา.
‘‘ตทา อุเปจฺจ มํ พุทฺโธ, กตฺวาน วิวิธานิ เม [กตฺวา นานาวิธานิ เม (สี.)];
ปาฏิหีรานิ โลกคฺโค, วิเนสิ นรสารถิ.
‘‘สหสฺสปริวาเรน, อโหสึ เอหิภิกฺขุโก;
เตเหว สห สพฺเพหิ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เต ¶ เจวฺเ จ พหโว, สิสฺสา มํ ปริวารยุํ;
สาสิตฺุจ สมตฺโถหํ, ตโต มํ อิสิสตฺตโม.
‘‘มหาปริสภาวสฺมึ ¶ , เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อโห พุทฺเธ กตํ การํ, สผลํ เม อชายถ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุรุเวฬกสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุรุเวฬกสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ราธตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
อุเปจฺจ ตํ นรวรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ปฺเปนฺตํ มหาวีรํ, ปริสาสุ วิสารทํ;
ปฏิภาเนยฺยกํ ภิกฺขุํ, เอตทคฺเค วินายกํ.
‘‘ตทาหํ การํ กตฺวาน, สสงฺเฆ โลกนายเก;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ านํ อภิปตฺถยึ.
‘‘ตโต ¶ มํ ภควา อาห, สิงฺคีนิกฺขสมปฺปโภ;
สเรน รชนีเยน, กิเลสมลหารินา.
‘‘‘สุขี ¶ ¶ ภวสฺสุ ทีฆายุ, สิชฺฌตุ ปณิธี ตว;
สสงฺเฆ เม กตํ การํ, อตีว วิปุลํ ตยา.
‘‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ราโธติ นามเธยฺเยน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ส เต เหตุคุเณ ตุฏฺโ, สกฺยปุตฺโต นราสโภ [อิทํ ปาททฺวยํ สฺยามมูเล นตฺถี];
ปฏิภาเนยฺยกานคฺคํ, ปฺเปสฺสติ นายโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺโต ปริจรึ, สโต ปฺาสมาหิโต.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต อาสึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาโต วิปฺปกุเล นิทฺเธ, วิกลจฺฉาทนาสเน.
‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ปาทาสึ, สาริปุตฺตสฺส ตาทิโน;
ยทา ¶ ชิณฺโณ จ วุทฺโธ จ, ตทารามมุปาคมึ.
‘‘ปพฺพชติ น มํ โกจิ [ปพฺพาเชนฺติ น มํ เกจิ (สี. สฺยา ปี.)], ชิณฺณทุพฺพลถามกํ;
เตน ทีโน วิวณฺณงฺโค [วิวณฺณโก (ก.)], โสโก จาสึ ตทา อหํ.
‘‘ทิสฺวา มหาการุณิโก, มมมาห [มมาห โส (สี.), มมาห จ (ปี.)] มหามุนิ;
‘กิมตฺถํ ปุตฺตโสกฏฺโฏ, พฺรูหิ เต จิตฺตชํ รุชํ’.
‘‘‘ปพฺพชฺชํ น ลเภ วีร, สฺวากฺขาเต ตว สาสเน;
เตน โสเกน ทีโนสฺมิ, สรณํ โหหิ นายก’.
‘‘ตทา ¶ ภิกฺขู สมาเนตฺวา, อปุจฺฉิ มุนิสตฺตโม;
‘อิมสฺส อธิการํ เย, สรนฺติ พฺยาหรนฺตุ เต’.
‘‘สาริปุตฺโต ¶ ตทาโวจ, ‘การมสฺส สรามหํ;
กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิ, ปิณฺฑาย จรโต มม’.
‘‘‘สาธุ สาธุ กตฺูสิ, สาริปุตฺต อิมํ ตุวํ;
ปพฺพาเชหิ ทิชํ วุฑฺฒํ, เหสฺสตาชานิโย อยํ’.
‘‘ตโต ¶ อลตฺถํ ปพฺพชฺชํ, กมฺมวาโจปสมฺปทํ;
น จิเรเนว กาเลน, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ.
‘‘สกฺกจฺจํ มุนิโน วากฺยํ, สุณามิ มุทิโต ยโต;
ปฏิภาเนยฺยกานคฺคํ, ตโต มํ ปยี ชิโน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ราโธ เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ราธตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. โมฆราชตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ ¶ , อุคฺคโต โส มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ ¶ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, กุเล อฺตเร อหุํ;
ปรกมฺมายเน ยุตฺโต, นตฺถิ เม กิฺจิ สํธนํ.
‘‘ปฏิกฺกมนสาลายํ, วสนฺโต กตภูมิยํ;
อคฺคึ อุชฺชาลยึ ตตฺถ, ทฬฺหํ กณฺหาสิ สา [กณฺหา สิยา (สี. ปี.), ฑยฺหกณฺหา สิลา (สฺยา.)] หี.
‘‘ตทา ปริสตึ นาโถ, จตุสจฺจปกาสโก;
สาวกํ สมฺปกิตฺเตสิ, ลูขจีวรธารกํ.
‘‘ตสฺส ตมฺหิ คุเณ ตุฏฺโ, ปณิปจฺจ [ปติปชฺช (สฺยา.)] ตถาคตํ;
ลูขจีวรธารคฺคํ, ปตฺถยึ านมุตฺตมํ.
‘‘ตทา อโวจ ภควา, สาวเก ปทุมุตฺตโร;
‘ปสฺสเถตํ ปุริสกํ, กุเจลํ ตนุเทหกํ.
‘‘‘ปีติปฺปสนฺนวทนํ ¶ , สทฺธาธนสมนฺวิตํ [สทฺธาสฺเนหสมนฺวตํ (ก.)];
อุทคฺคตนุชํ หฏฺํ, อจลํ สาลปิณฺฑิตํ.
‘‘‘เอโส ปตฺเถติ ตํ านํ, สจฺจเสนสฺส ภิกฺขุโน;
ลูขจีวรธาริสฺส, ตสฺส วณฺณสิตาสโย [วณฺณคตาสโย (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, นิปจฺจ สิรสา ชินํ;
ยาวชีวํ สุภํ กมฺมํ, กริตฺวา ชินสาสเน.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
‘‘ปฏิกฺกมนสาลายํ, ภูมิทาหกกมฺมุนา;
สมสหสฺสํ นิรเย, อทยฺหึ เวทนาฏฺฏิโต.
‘‘เตน ¶ กมฺมาวเสเสน, ปฺจ ชาติสตานิหํ;
มนุสฺโส กุลโช หุตฺวา, ชาติยา ลกฺขณงฺกิโต.
‘‘ปฺจ ¶ ชาติสตาเนว, กุฏฺโรคสมปฺปิโต;
มหาทุกฺขํ อนุภวึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป, อุปริฏฺํ ยสสฺสินํ;
ปิณฺฑปาเตน ตปฺเปสึ, ปสนฺนมานโส อหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺมวิเสเสน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อชายึ ขตฺติเย กุเล;
ปิตุโน อจฺจเยนาหํ, มหารชฺชสมปฺปิโต.
‘‘กุฏฺโรคาธิภูโตหํ, น รตึ น สุขํ ลเภ;
โมฆํ รชฺชํ สุขํ ยสฺมา, โมฆราชา ตโต อหํ.
‘‘กายสฺส โทสํ ทิสฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
พาวริสฺส ทิชคฺคสฺส, สิสฺสตฺตํ อชฺฌุปาคมึ.
‘‘มหตา ปริวาเรน, อุเปจฺจ นรนายกํ;
อปุจฺฉึ นิปุณํ ปฺหํ, ตํ วีรํ วาทิสูทนํ.
‘‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺึ โน [ทิฏฺา โน (สี.), ทิฏฺํ โน (ปี.), ทิฏฺึ เต (สฺยา.)] นาภิชานามิ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘‘เอวาภิกฺกนฺตทสฺสาวึ ¶ , อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’.
‘‘‘สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อุหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา.
‘‘‘เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’;
อิติ มํ อภณิ พุทฺโธ, สพฺพโรคติกิจฺฉโก.
‘‘สห คาถาวสาเนน, เกสมสฺสุวิวชฺชิโต;
กาสาววตฺถวสโน, อาสึ ภิกฺขุ ตถารหา.
‘‘สงฺฆิเกสุ วิหาเรสุ, น วสึ โรคปีฬิโต;
มา วิหาโร ปทุสฺสีติ, วาตโรเคหิ ปีฬิโต [วาจายาภิสุปีฬิโต (สฺยา. ปี.), วาตโรคี สุปีฬิโต (ก.)].
‘‘สงฺการกูฏา ¶ อาหิตฺวา, สุสานา รถิกาหิ จ;
ตโต สงฺฆาฏึ กริตฺวา, ธารยึ ลูขจีวรํ.
‘‘มหาภิสกฺโก ตสฺมึ เม, คุเณ ตุฏฺโ วินายโก;
ลูขจีวรธารีนํ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฺุปาปปริกฺขีโณ, สพฺพโรควิวชฺชิโต;
สิขีว อนุปาทาโน, นิพฺพายิสฺสมนาสโว.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา โมฆราชา เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โมฆราชตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
กจฺจายนวคฺโค จตุปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กจฺจาโน วกฺกลี เถโร, มหากปฺปินสวฺหโย;
ทพฺโพ กุมารนาโม จ, พาหิโย โกฏฺิโก วสี.
อุรุเวฬกสฺสโป ราโธ, โมฆราชา จ ปณฺฑิโต;
ตีณิ คาถาสตาเนตฺถ, พาสฏฺิ เจว ปิณฺฑิตา.
๕๕. ภทฺทิยวคฺโค
๑. ลกุณฺฑภทฺทิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, เสฏฺิปุตฺโต มหทฺธโน;
ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สงฺฆารามํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตทา โส โลกปชฺโชโต, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
มฺชุสฺสรานํ ปวรํ, สาวกํ อภิกิตฺตยิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, การํ กตฺวา มเหสิโน;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา พุทฺโธ วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ผุสฺโส อุปฺปชฺชิ นายโก;
ทุราสโท ทุปฺปสโห, สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
หิเตสี สพฺพสตฺตานํ [สพฺพปาณีนํ (สี.)], พหุํ โมเจสิ พนฺธนา.
‘‘นนฺทารามวเน ตสฺส, อโหสึ ผุสฺสโกกิโล [ปุสฺสโกกิโล (สี. สฺยา.)];
คนฺธกุฏิสมาสนฺเน, อมฺพรุกฺเข วสามหํ.
‘‘ตทา ¶ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ, ทกฺขิเณยฺยํ ชินุตฺตมํ;
ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, มฺชุนาภินิกูชหํ [มฺชุนาเทน กูชหํ (สี. ปี.)].
‘‘ราชุยฺยานํ ¶ ตทา คนฺตฺวา, สุปกฺกํ กนกตฺตจํ;
อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวาน, สมฺพุทฺธสฺโสปนามยึ.
‘‘ตทา เม จิตฺตมฺาย, มหาการุณิโก ชิโน;
อุปฏฺากสฺส หตฺถโต, ปตฺตํ ปคฺคณฺหิ นายโก.
‘‘อทาสึ ¶ หฏฺจิตฺโตหํ [ตุฏฺจิตฺโตหํ (สี.)], อมฺพปิณฺฑํ มหามุเน;
ปตฺเต ปกฺขิปฺป ปกฺเขหิ, ปฺชลึ [ปกฺเขหฺชลึ (สี.)] กตฺวาน มฺชุนา.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
วสฺสนฺโต พุทฺธปูชตฺถํ, นีฬํ [นิทฺทํ (สฺยา. ปี.)] คนฺตฺวา นิปชฺชหํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตํ มํ, พุทฺธเปมคตาสยํ;
สกุณคฺฆิ อุปาคนฺตฺวา, ฆาตยี ทุฏฺมานโส.
‘‘ตโต จุโตหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
มนุสฺสโยนิมาคจฺฉึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมมฺหิ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวา โส, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วินยิตฺวาน เวเนยฺเย, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปสนฺนา ชนตา พหู;
ปูชนตฺถาย พุทฺธสฺส, ถูปํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, สตฺตรตนภูสิตํ;
กริสฺสาม มเหสิสฺส’, อิจฺเจวํ มนฺตยนฺติ เต.
‘‘กิกิโน กาสิราชสฺส, ตทา เสนาย นายโก;
หุตฺวาหํ อปฺปมาณสฺส, ปมาณํ เจติเย วทึ.
‘‘ตทา เต มม วากฺเยน, เจติยํ โยชนุคฺคตํ;
อกํสุ นรวีรสฺส, นานารตนภูสิตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน น จิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เจติยสฺส ปมาณํ ยํ, อกรึ เตน กมฺมุนา;
ลกุณฺฑกสรีโรหํ, ชาโต ปริภวารโห.
‘‘สเรน ¶ มธุเรนาหํ, ปูชิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
มฺชุสฺสรานํ ภิกฺขูนํ, อคฺคตฺตมนุปาปุณึ.
‘‘ผลทาเนน ¶ พุทฺธสฺส, คุณานุสฺสรเณน จ;
สามฺผลสมฺปนฺโน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ลกุณฺฑภทฺทิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ลกุณฺฑภทฺทิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. กงฺขาเรวตตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สีหหนุ พฺรหฺมคิโร, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน [หํสทุนฺทุภินิสฺสโร (สี.) … นิสฺสวโน (ปี.) … สาวโน (สฺยา.)];
นาควิกฺกนฺตคมโน, จนฺทสูราทิกปฺปโภ.
‘‘มหามตี ¶ มหาวีโร, มหาฌายี มหาพโล [มหาคติ (สฺยา.), มหาหิโต (ปี.)];
มหาการุณิโก นาโถ, มหาตมปนูทโน [มหาตมวิธํสโน (สฺยา.), มหาตมนิสูทโน (ปี.)].
‘‘ส ¶ ¶ กทาจิ ติโลกคฺโค, เวเนยฺยํ วินยํ พหุํ [เวเนยฺเย วินิยํ พหู (สี.)];
ธมฺมํ เทเสสิ สมฺพุทฺโธ, สตฺตาสยวิทู มุนิ.
‘‘ฌายึ ฌานรตํ วีรํ, อุปสนฺตํ อนาวิลํ;
วณฺณยนฺโต ปริสตึ, โตเสสิ [โตเสติ (สฺยา. ปี. ก.)] ชนตํ ชิโน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;
ธมฺมํ สุตฺวาน มุทิโต, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา ชิโน วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
‘มุทิโต โหหิ ตฺวํ พฺรหฺเม, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
เรวโต นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
ขตฺติเย กุลสมฺปนฺเน, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา ¶ กปิลวตฺถุสฺมึ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;
ตทา ปสนฺโน สุคเต, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘กงฺขา เม พหุลา อาสิ, กปฺปากปฺเป ตหึ ตหึ;
สพฺพํ ตํ วินยี พุทฺโธ, เทเสตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ.
‘‘ตโตหํ ¶ ติณฺณสํสาโร, สทา ฌานสุเข รโต;
วิหรามิ ตทา พุทฺโธ, มํ ทิสฺวา เอตทพฺรวิ.
‘‘‘ยา ¶ กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา, สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;
เย ฌายิโน ตา ปชหนฺติ สพฺพา, อาตาปิโน พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘ตโต ฌานรตํ ทิสฺวา, พุทฺโธ โลกนฺตคู มุนิ;
ฌายีนํ ภิกฺขูนํ อคฺโค, ปฺาเปติ มหามติ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กงฺขาเรวโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กงฺขาเรวตตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สีวลิตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สีลํ ตสฺส อสงฺเขยฺยํ, สมาธิ วชิรูปโม;
อสงฺเขยฺยํ าณวรํ, วิมุตฺติ จ อโนปมา.
‘‘มนุชามรนาคานํ, พฺรหฺมานฺจ สมาคเม;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก.
‘‘สสาวกํ มหาลาภึ, ปฺุวนฺตํ ชุตินฺธรํ;
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘ตทาหํ ขตฺติโย อาสึ, นคเร หํสสวฺหเย;
สุตฺวา ชินสฺส ตํ วากฺยํ, สาวกสฺส คุณํ พหุํ.
‘‘นิมนฺตยิตฺวา ¶ ¶ สตฺตาหํ, โภชยิตฺวา สสาวกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา มํ วินตํ ปาเท, ทิสฺวาน ปุริสาสโภ;
สเรน มหตา วีโร [สุสฺสเรน มหาวีโร (สี. ปี.)], อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ตโต ชินสฺส วจนํ, โสตุกามา มหาชนา;
เทวทานวคนฺธพฺพา, พฺรหฺมาโน จ มหิทฺธิกา’.
‘‘สมณพฺราหฺมณา เจว, นมสฺสึสุ กตฺชลี;
‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม.
‘‘‘ขตฺติเยน ¶ ¶ มหาทานํ, ทินฺนํ สตฺตาหิกมฺปิ โว [สตฺตหิกํ มิ โว (สี.), สตฺตหิกาธิกํ (สฺยา.), สตฺตหิกํ วิโภ (ปี.)];
โสตุกามา ผลํ ตสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน’.
‘‘ตโต อโวจ ภควา, ‘สุณาถ มม ภาสิตํ;
อปฺปเมยฺยมฺหิ พุทฺธมฺหิ, สสงฺฆมฺหิ ปติฏฺิตา [สํฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา (สี. ปี.)].
‘‘‘ทกฺขิณา ตาย [ทกฺขิณาทาย (สฺยา. ปี.)] โก วตฺตา, อปฺปเมยฺยผลา หิ สา;
อปิ เจ ส มหาโภโค, านํ ปตฺเถติ อุตฺตมํ.
‘‘‘ลาภี วิปุลลาภานํ, ยถา ภิกฺขุ สุทสฺสโน;
ตถาหมฺปิ ภเวยฺยนฺติ, ลจฺฉเส ตํ อนาคเต.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สีวลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี โลกนายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ตทาหํ ¶ พนฺธุมติยํ, กุลสฺสฺตรสฺส จ;
ทยิโต ปสฺสิโต เจว, อาสึ กมฺมนฺตวาวโฏ [กมฺมนฺตพฺยาวโฏ (สี. สฺยา. ก.)].
‘‘ตทา อฺตโร ปูโค, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปริเวสํ อการยิ, มหนฺตมติวิสฺสุตํ.
‘‘นิฏฺิเต ¶ ¶ จ มหาทาเน, ททุํ ขชฺชกสฺหิตํ;
นวํ ทธึ มธฺุเจว, วิจินํ เนว อทฺทสุํ.
‘‘ตทาหํ ตํ คเหตฺวาน, นวํ ทธึ มธุมฺปิ จ;
กมฺมสฺสามิฆรํ คจฺฉึ, ตเมสนฺตา มมทฺทสุํ.
‘‘สหสฺสมปิ ทตฺวาน, นาลภึสุ จ ตํ ทฺวยํ;
ตโตหํ เอวํ จินฺเตสึ, ‘เนตํ เหสฺสติ โอรกํ.
‘‘‘ยถา อิเม ชนา สพฺเพ, สกฺกโรนฺติ ตถาคตํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, สสงฺเฆ โลกนายเก’.
‘‘ตทาหเมวํ ¶ จินฺเตตฺวา, ทธึ มธฺุจ เอกโต;
มทฺทิตฺวา โลกนาถสฺส, สสงฺฆสฺส อทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปุนาหํ พาราณสิยํ, ราชา หุตฺวา มหายโส;
สตฺตุกสฺส ตทา ทุฏฺโ, ทฺวารโรธมการยึ.
‘‘ตทา ตปสฺสิโน รุทฺธา, เอกาหํ รกฺขิตา อหุํ;
ตโต ตสฺส วิปาเกน, ปาปตึ [ปาปิฏฺํ (สฺยา.) ปาปตฺตํ (ก.)] นิรยํ ภุสํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
สุปฺปวาสา จ เม มาตา, มหาลิ ลิจฺฉวี ปิตา.
‘‘ขตฺติเย ปฺุกมฺเมน, ทฺวารโรธสฺส วาหสา;
สตฺต วสฺสานิ นิวสึ, มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขิโต.
‘‘สตฺตาหํ ¶ ทฺวารมูฬฺโหหํ, มหาทุกฺขสมปฺปิโต;
มาตา เม ฉนฺททาเนน, เอวํ อาสิ สุทุกฺขิตา.
‘‘สุวตฺถิโตหํ ¶ นิกฺขนฺโต, พุทฺเธน อนุกมฺปิโต;
นิกฺขนฺตทิวเสเยว, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อุปชฺฌา สาริปุตฺโต เม, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
เกเส โอโรปยนฺโต เม, อนุสาสิ มหามติ.
‘‘เกเสสุ ¶ ฉิชฺชมาเนสุ, อรหตฺตมปาปุณึ;
เทวา นาคา มนุสฺสา จ, ปจฺจเย อุปเนนฺติ เม.
‘‘ปทุมุตฺตรนาถฺจ, วิปสฺสิฺจ วินายกํ;
ยํ ปูชยึ ปมุทิโต, ปจฺจเยหิ วิเสสโต.
‘‘ตโต เตสํ วิเสเสน, กมฺมานํ วิปุลุตฺตมํ;
ลาภํ ลภามิ สพฺพตฺถ, วเน คาเม ชเล ถเล.
‘‘เรวตํ ทสฺสนตฺถาย, ยทา ยาติ วินายโก;
ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ, สห โลกคฺคนายโก.
‘‘ตทา เทโวปณีเตหิ, มมตฺถาย มหามติ;
ปจฺจเยหิ มหาวีโร, สสงฺโฆ โลกนายโก.
‘‘อุปฏฺิโต ¶ มยา พุทฺโธ, คนฺตฺวา เรวตมทฺทส;
ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘‘ลาภีนํ สีวลิ อคฺโค, มม สิสฺเสสุ ภิกฺขโว’;
สพฺพโลกหิโต สตฺถา, กิตฺตยี ปริสาสุ มํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีวลิเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สีวลิตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. วงฺคีสตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ยถาปิ ¶ สาคเร อูมิ, คคเน วิย ตารกา;
เอวํ ปาวจนํ ตสฺส, อรหนฺเตหิ จิตฺติตํ.
‘‘สเทวาสุรนาเคหิ, มนุเชหิ ปุรกฺขโต;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
‘‘ปภาหิ อนุรฺชนฺโต, โลเก [โลกํ (สี.)] โลกนฺตคู ชิโน;
วจเนน วิโพเธนฺโต, เวเนยฺยปทุมานิ โส.
‘‘เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโน, จตูหิ ปุริสุตฺตโม;
ปหีนภยสารชฺโช, เขมปฺปตฺโต วิสารโท.
‘‘อาสภํ ¶ ¶ ปวรํ านํ, พุทฺธภูมิฺจ เกวลํ;
ปฏิชานาติ โลกคฺโค, นตฺถิ สฺโจทโก กฺวจิ.
‘‘สีหนาทมสมฺภีตํ, นทโต ตสฺส ตาทิโน;
เทโว นโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘เทเสนฺโต ¶ ปวรํ ธมฺมํ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘ปฏิภานวตํ อคฺคํ, สาวกํ สาธุสมฺมตํ;
คุณํ พหุํ ปกิตฺเตตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ ตํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาคีโส วาทิสูทโน.
‘‘อุเปจฺจ ตํ มหาวีรํ, สุตฺวาหํ ธมฺมเทสนํ;
ปีติวรํ ปฏิลภึ, สาวกสฺส คุเณ รโต.
‘‘นิมนฺเตตฺวาว สุคตํ, สสงฺฆํ โลกนนฺทนํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาหํ, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, กโตกาโส กตฺชลี;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, สนฺถวึ ชินมุตฺตมํ.
‘‘‘นโม เต วาทิมทฺทน [วาทิสทฺทุล (สี. ปี.), วาทิสูทน (สฺยา.)], นโม เต อิสิสตฺตม [ปุริสุตฺตม (สี. ปี.)];
นโม เต สพฺพโลกคฺค, นโม เต อภยงฺกร.
‘‘‘นโม ¶ เต มารมถน [มารมสน (อฏฺ.)], นโม เต ทิฏฺิสูทน;
นโม เต สนฺติสุขท, นโม เต สรณงฺกร.
‘‘‘อนาถานํ ¶ ภวํ นาโถ, ภีตานํ อภยปฺปโท;
วิสฺสามภูมิ [วิสฺสาสํ ภูมิ (สฺยา.), วิสฺสานภูมิ (ปี.)] สนฺตานํ, สรณํ สรเณสินํ’.
‘‘เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ, สนฺถวิตฺวา มหาคุณํ;
อโวจํ วาทิสูทสฺส [วาทิสูรสฺส (สี. สฺยา. ปี.)], คตึ ปปฺโปมิ ภิกฺขุโน.
‘‘ตทา อโวจ ภควา, อนนฺตปฏิภานวา;
‘โย โส พุทฺธํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ สหสาวกํ.
‘‘‘คุณฺจ เม ปกิตฺเตสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
เอโส ปตฺถยเต านํ, วาทิสูทสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘‘อนาคตมฺหิ ¶ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;
เทวมานุสสมฺปตฺตึ, อนุโภตฺวา อนปฺปกํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วงฺคีโส นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
ปจฺจเยหิ อุปฏฺาสึ, เมตฺตจิตฺโต ตถาคตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ [ตาวตึสํ (สฺยา.)] อคมาสหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล [ปริพฺพาชกุเล (สี. สฺยา. ปี.)] อหํ;
ปจฺจาชาโต [สมฺปตฺโต จ (ก.)] ยทา อาสึ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
‘‘สพฺพเวทวิทู ¶ ชาโต, วาทสตฺถวิสารโท;
วาทิสฺสโร [วคฺคุสฺสโร (สฺยา. ปี.)] จิตฺตกถี, ปรวาทปฺปมทฺทโน.
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ วา;
วงฺคีโส อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมตํ.
‘‘ยทาหํ ¶ วิฺุตํ ปตฺโต, ิโต ปมโยพฺพเน;
ตทา ราชคเห รมฺเม, สาริปุตฺตมหทฺทสํ [มถทฺทสํ (สี. ปี.), จ อทฺทสํ (สฺยา.)].
ปฺจวีสติมํ ภาณวารํ.
‘‘ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, ปตฺตปาณึ สุสํวุตํ;
อโลลกฺขึ มิตภาณึ, ยุคมตฺตํ นิทกฺขิตํ [นิริกฺขตํ (สี. ปี.), อุทิกฺขตํ (สฺยา.)].
‘‘ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต หุตฺวา, อโวจํ มมนุจฺฉวํ [มนนุจฺฉวํ (สี. สฺยา.)];
กณิการํว นิจิตํ [กณิการปริจิตํ (ปี.), ขณิกํ านรจิตํ (สี.)], จิตฺตํ คาถาปทํ อหํ.
‘‘อาจิกฺขิ โส เม สตฺถารํ, สมฺพุทฺธํ โลกนายกํ;
ตทา โส ปณฺฑิโต วีโร, อุตฺตรึ [อุตฺตรํ (สี. ปี.)] สมโวจ เม.
‘‘วิราคสํหิตํ วากฺยํ, กตฺวา ทุทฺทสมุตฺตมํ;
วิจิตฺตปฏิภาเนหิ, โตสิโต เตน ตาทินา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ‘ปพฺพาเชหี’ติ มํ พฺรวิ;
ตโต มํ ส มหาปฺโ, พุทฺธเสฏฺมุปานยิ.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, นิสีทึ สตฺถุ สนฺติเก;
มมาห วทตํ เสฏฺโ, กจฺจิ วงฺคีส ชานาสิ [สจฺจํ วงฺคีส กจฺจิ เต (สฺยา.)].
‘‘กิฺจิ ¶ สิปฺปนฺติ ตสฺสาหํ, ‘ชานามี’ติ จ อพฺรวึ;
มตสีสํ ¶ ¶ วนจฺฉุทฺธํ, อปิ พารสวสฺสิกํ;
ตว วิชฺชาวิเสเสน, สเจ สกฺโกสิ วาจย [ภาสย (สี. ปี.)].
‘‘อาโมติ เม ปฏิฺาเต, ตีณิ สีสานิ ทสฺสยิ;
นิรยนรเทเวสุ, อุปปนฺเน อวาจยึ.
‘‘ตทา ขีณาสวสฺเสว [ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สี. ปี.)], สีสํ ทสฺเสสิ นายโก;
ตโตหํ วิหตารพฺโภ, ปพฺพชฺชํ สมยาจิสํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน สุคตํ, สนฺถวามิ ตหึ ตหึ;
ตโต มํ กพฺพวิตฺโตสิ [กวิจิตฺโตติ (สฺยา. ปี.)], อุชฺฌายนฺติห ภิกฺขโว.
‘‘ตโต ¶ วีมํสนตฺถํ เม, อาห พุทฺโธ วินายโก;
ตกฺกิกา ปนิมา คาถา, านโส ปฏิภนฺติ ตํ.
‘‘น กพฺพวิตฺโตหํ วีร, านโส ปฏิภนฺติ มํ;
เตน หิ ทานิ วงฺคีส, านโส สนฺถวาหิ มํ.
‘‘ตทาหํ สนฺถวึ วีรํ, คาถาหิ อิสิสตฺตมํ;
านโส เม ตทา ตุฏฺโ, ชิโน อคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิภาเนน จิตฺเตน, อฺเสมติมฺหํ;
เปสเล เตน สํวิคฺโค, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘‘ปฏิภานวตํ อคฺโค, อฺโ โกจิ น วิชฺชติ;
ยถายํ ภิกฺขุ วงฺคีโส, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วงฺคีโส เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วงฺคีสตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นนฺทกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘หิตาย สพฺพสตฺตานํ, สุขาย วทตํ วโร;
อตฺถาย ปุริสาชฺโ, ปฏิปนฺโน สเทวเก.
‘‘ยสคฺคปตฺโต สิริมา, กิตฺติวณฺณภโต [กิตฺติวณฺณ ภโฏ (สฺยา. ก.)] ชิโน;
ปูชิโต สพฺพโลกสฺส, ทิสา สพฺพาสุ วิสฺสุโต.
‘‘อุตฺติณฺณวิจิกิจฺโฉ ¶ โส, วีติวตฺตกถํกโถ;
ปริปุณฺณมนสงฺกปฺโป, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม;
อนกฺขาตฺจ อกฺขาสิ, อสฺชาตฺจ สฺชนี.
‘‘มคฺคฺู ¶ มคฺควิทู [โส มคฺควิทู (สี. ปี.)] จ, มคฺคกฺขายี นราสโภ;
มคฺคสฺส กุสโล สตฺถา, สารถีนํ วรุตฺตโม [นรุตฺตโม (สฺยา.)].
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
นิมุคฺเค กามปงฺกมฺหิ [โมหปงฺกมฺหิ (สี. สฺยา.), โมหมคฺคมฺหิ (ปี.)], สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ภิกฺขุนีนํ โอวทเน, สาวกํ เสฏฺสมฺมตํ;
วณฺณยํ เอตทคฺคมฺหิ, ปฺเปสิ มหามุนิ.
‘‘ตํ สุตฺวาหํ ปมุทิโต, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
โภชยิตฺวา สสงฺฆํ ตํ, ปตฺถยึ านมุตฺตมํ.
‘‘ตทา ปมุทิโต นาโถ, มํ อโวจ มหาอิสิ;
‘สุขี ภวสฺสุ ทีฆาวุ [ทีฆายุ (สี. สฺยา.)], ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
นนฺทโก นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุเร วเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
เชตารามปฏิคฺคาเห, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘นจิเรเนว ¶ ¶ กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ;
ตโตหํ ติณฺณสํสาโร, สาสิโต สพฺพทสฺสินา.
‘‘ภิกฺขุนีนํ ¶ ธมฺมกถํ, ปฏิปุจฺฉากรึ อหํ;
สาสิตา ตา มยา สพฺพา, อภวึสุ อนาสวา.
‘‘สตานิ ปฺจนูนานิ, ตทา ตุฏฺโ มหาหิโต;
ภิกฺขุนีนํ โอวทตํ, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นนฺทโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นนฺทกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กาฬุทายิตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘นายกานํ ¶ วโร สตฺถา, คุณาคุณวิทู ชิโน;
กตฺู กตเวที จ, ติตฺเถ โยเชติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี. สฺยา ปี.)].
‘‘สพฺพฺุเตน าเณน, ตุลยิตฺวา ทยาสโย;
เทเสติ ปวรํ ธมฺมํ, อนนฺตคุณสฺจโย.
‘‘ส ¶ กทาจิ มหาวีโร, อนนฺตชินสํสริ [อนนฺตชนสํสทิ (สี.), อนนฺตชนสํสุธิ (สฺยา.), อนนฺตชนสํสรี (ปี.)];
เทเสติ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจูปสฺหิตํ.
‘‘สุตฺวาน ตํ ธมฺมวรํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภณํ;
ปาณสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘นินฺนาทิตา ตทา ภูมิ, คชฺชึสุ จ ปโยธรา;
สาธุการํ ปวตฺตึสุ, เทวพฺรหฺมนราสุรา.
‘‘‘อโห ¶ การุณิโก สตฺถา, อโห สทฺธมฺมเทสนา;
อโห ภวสมุทฺทมฺหิ, นิมุคฺเค อุทฺธรี ชิโน’.
‘‘เอวํ ปเวทชาเตสุ, สนรามรพฺรหฺมสุ;
กุลปฺปสาทกานคฺคํ, สาวกํ วณฺณยี ชิโน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาโตมจฺจกุเล อหุํ;
ปาสาทิโก ทสฺสนิโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘หํสารามมุเปจฺจาหํ ¶ , วนฺทิตฺวา ตํ ตถาคตํ;
สุณิตฺวา มธุรํ ธมฺมํ, การํ กตฺวา จ ตาทิโน.
‘‘นิปจฺจ ปาทมูเลหํ, อิมํ วจนมพฺรวึ;
‘กุลปฺปสาทกานคฺโค, โย ตยา สนฺถุโต [โย ตว สาสเน (สฺยา.)] มุเน.
‘‘‘ตาทิโส ¶ โหมหํ วีร [ตาทิโสหํ มหาวีร (สฺยา. ก.)], พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน’;
ตทา มหาการุณิโก, สิฺจนฺโต วา มเตน มํ.
‘‘อาห มํ ‘ปุตฺต อุตฺติฏฺ, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;
กถํ นาม ชิเน การํ, กตฺวาน วิผโล สิยา.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
อุทายิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺโต ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
ชาโต มหามจฺจกุเล, สุทฺโธทนมหีปเต [สุทฺโธทโน มหีปติ (สฺยา.)].
‘‘ตทา อชายิ สิทฺธตฺโถ, รมฺเม ลุมฺพินิกานเน;
หิตาย สพฺพโลกสฺส, สุขาย จ นราสโภ.
‘‘ตทเหว ¶ อหํ ชาโต, สห เตเนว วฑฺฒิโต;
ปิโย สหาโย ทยิโต, วิยตฺโต นีติโกวิโท.
‘‘เอกูนตึโส วยสา, นิกฺขมิตฺวา อคารโต [นิกฺขนฺโต ปพฺพชิตฺถโส (สี. สฺยา.)];
ฉพฺพสฺสํ วีตินาเมตฺวา, อาสิ พุทฺโธ วินายโก.
‘‘เชตฺวา ¶ สเสนกํ มารํ, เขปยิตฺวาน อาสเว;
ภวณฺณวํ ตริตฺวาน, พุทฺโธ อาสิ สเทวเก.
‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน [อิสิวฺหยํ ปตนํ คนฺตฺวา (สฺยา.)], วิเนตฺวา ปฺจวคฺคิเย;
ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหึ.
‘‘เวเนยฺเย วินยนฺโต โส, สงฺคณฺหนฺโต สเทวกํ;
อุเปจฺจ มคเธ คิรึ [มาคทคิรึ (สี.), มงฺคลาคิรึ (ปี.)], วิหริตฺถ ตทา ชิโน.
‘‘ตทา ¶ สุทฺโธทเนนาหํ, ภูมิปาเลน เปสิโต;
คนฺตฺวา ทิสฺวา ทสพลํ, ปพฺพชิตฺวารหา อหุํ.
‘‘ตทา มเหสึ ยาจิตฺวา, ปาปยึ กปิลวฺหยํ;
ตโต ปุราหํ คนฺตฺวาน, ปสาเทสึ มหากุลํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, มํ มหาปริสาย โส [มมาห ปุริสาสโภ (สฺยา. ปี.)];
กุลปฺปสาทกานคฺคํ, ปฺาเปสิ วินายโก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กาฬุทายิเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กาฬุทายิตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อภยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สรณคมเน ¶ กิฺจิ, นิเวเสสิ ตถาคโต;
กิฺจิ สีเล นิเวเสสิ, ทสกมฺมปถุตฺตเม.
‘‘เทติ กสฺสจิ โส วีโร, สามฺผลมุตฺตมํ;
สมาปตฺตี ตถา อฏฺ, ติสฺโส วิชฺชา ปวจฺฉติ.
‘‘ฉฬภิฺาสุ โยเชสิ, กิฺจิ สตฺตํ นรุตฺตโม;
เทติ กสฺสจิ นาโถ โส, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.
‘‘โพธเนยฺยํ ปชํ ทิสฺวา, อสงฺเขยฺยมฺปิ โยชนํ [อสงฺเขยฺเยปิ โยชเน สี. สฺยา. ปี.)];
ขเณน อุปคนฺตฺวาน, วิเนติ นรสารถิ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, อโหสึ พฺราหฺมณตฺรโช;
ปารคู สพฺพเวทานํ, เวยฺยากรณสมฺมโต.
‘‘นิรุตฺติยา จ กุสโล, นิฆณฺฑุมฺหิ วิสารโท;
ปทโก เกฏุภวิทู, ฉนฺโทวิจิติโกวิโท.
‘‘ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, หํสารามมุเปจฺจหํ;
อทฺทสํ วรทํ [วทตํ (สี. ปี.), ปวรํ (สฺยา.)] เสฏฺํ, มหาชนปุรกฺขตํ.
‘‘เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, ปจฺจนีกมตี อหํ;
อุเปตฺวา ตสฺส กลฺยาณํ, สุตฺวาน วิมลํ อหํ [วากฺยานิ, สุตฺวาน วิมลานหํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘พฺยาหตํ ¶ ¶ ปุนรุตฺตํ วา, อปตฺถํ วา นิรตฺถกํ;
นาทฺทสํ ตสฺส มุนิโน, ตโต ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘นจิเรเนว กาเลน, สพฺพสตฺตวิสารโท;
นิปุโณ พุทฺธวจเน, อโหสึ คุณิสมฺมโต.
‘‘ตทา จตสฺโส คาถาโย, คนฺถยิตฺวา สุพฺยฺชนา;
สนฺถวิตฺวา ติโลกคฺคํ, เทสยิสฺสํ ทิเน ทิเน.
‘‘วิรตฺโตสิ มหาวีโร, สํสาเร สภเย วสํ;
กรุณาย น นิพฺพายิ, ตโต การุณิโก มุนิ.
‘‘ปุถุชฺชโน ¶ วโย สนฺโต, น กิเลสวโส อหุ;
สมฺปชาโน สติยุตฺโต, ตสฺมา เอโส อจินฺติโย.
‘‘ทุพฺพลานิ ¶ กิเลสานิ, ยสฺสาสยคตานิ เม;
าณคฺคิปริทฑฺฒานิ, น ขียึสุ ตมพฺภุตํ.
‘‘โย สพฺพโลกสฺส ครุ, โลโก [โลเก (สฺยา. ก.)] ยสฺส ตถา ครุ;
ตถาปิ โลกาจริโย, โลโก ตสฺสานุวตฺตโก.
‘‘เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ, กิตฺตยํ ธมฺมเทสนํ;
ยาวชีวํ กริตฺวาน, คโต สคฺคํ ตโต จุโต.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลเก มหารชฺชํ, ปาเทสึ กฺจนคฺฆิยํ [ทิพฺพานุโภชหํ ตทา (สฺยา.), รชฺชํ ปาเทสิ กํจยํ (สี.)];
จกฺกวตฺตี มหารชฺชํ, พหุโสนุภวึ อหํ.
‘‘ทุเว ¶ ภเว ปชายามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
รฺโหํ พิมฺพิสารสฺส, ปุตฺโต นาเมน จาภโย.
‘‘ปาปมิตฺตวสํ คนฺตฺวา, นิคณฺเน วิโมหิโต;
เปสิโต นาฏปุตฺเตน, พุทฺธเสฏฺมุเปจฺจหํ.
‘‘ปุจฺฉิตฺวา ¶ นิปุณํ ปฺหํ, สุตฺวา พฺยากรณุตฺตมํ;
ปพฺพชิตฺวาน นจิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘กิตฺตยิตฺวา ชินวรํ, กิตฺติโต โหมิ สพฺพทา;
สุคนฺธเทหวทโน, อาสึ สุขสมปฺปิโต.
‘‘ติกฺขหาสลหุปฺโ, มหาปฺโ ตเถวหํ;
วิจิตฺตปฏิภาโน จ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อภิตฺถวิตฺวา ปทุมุตฺตราหํ, ปสนฺนจิตฺโต อสมํ สยมฺภุํ;
น คจฺฉิ กปฺปานิ อปายภูมึ, สตํ สหสฺสานิ พเลน ตสฺส.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อภโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อภยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. โลมสกงฺคิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาหํ จนฺทโน เจว, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
อาปาณโกฏิกํ ธมฺมํ, ปูรยิตฺวาน สาสเน.
‘‘ตโต จุตา สนฺตุสิตํ, อุปปนฺนา อุโภ มยํ;
ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ.
‘‘รูปาทิทสหงฺเคหิ, อภิโภตฺวาน เสสเก;
ยาวตายุํ วสิตฺวาน, อนุโภตฺวา มหาสุขํ.
‘‘ตโต จวิตฺวา ติทสํ, จนฺทโน อุปปชฺชถ;
อหํ กปิลวตฺถุสฺมึ, อชายึ สากิยตฺรโช.
‘‘ยทา อุทายิตฺเถเรน, อชฺฌิฏฺโ โลกนายโก;
อนุกมฺปิย สกฺยานํ, อุเปสิ กปิลวฺหยํ.
‘‘ตทาติมานิโน ¶ สกฺยา, น พุทฺธสฺส คุณฺุโน;
ปณมนฺติ น สมฺพุทฺธํ, ชาติถทฺธา อนาทรา.
‘‘เตสํ ¶ สงฺกปฺปมฺาย, อากาเส จงฺกมี ชิโน;
ปชฺชุนฺโน วิย วสฺสิตฺถ, ปชฺชลิตฺถ ยถา สิขี.
‘‘ทสฺเสตฺวา รูปมตุลํ, ปุน อนฺตรธายถ;
เอโกปิ หุตฺวา พหุธา, อโหสิ ปุนเรกโก.
‘‘อนฺธการํ ¶ ¶ ปกาสฺจ, ทสฺสยิตฺวา อเนกธา;
ปาฏิเหรํ กริตฺวาน, วินยี าตเก มุนิ.
‘‘จาตุทฺทีโป มหาเมโฆ, ตาวเทว ปวสฺสถ;
ตทา หิ ชาตกํ พุทฺโธ, เวสฺสนฺตรมเทสยิ.
‘‘ตทา เต ขตฺติยา สพฺเพ, นิหนฺตฺวา ชาติชํ มทํ;
อุเปสุํ สรณํ พุทฺธํ, อาห สุทฺโธทโน ตทา.
‘‘‘อิทํ ตติยํ ตว ภูริปฺ, ปาทานิ วนฺทามิ สมนฺตจกฺขุ;
ยทาภิชาโต ปถวี ปกมฺปยี, ยทา จ ตํ นชฺชหิ ชมฺพุฉายา’.
‘‘ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน ตตฺเถว, นิวสึ มาตุปูชโก.
‘‘จนฺทโน เทวปุตฺโต มํ, อุปคนฺตฺวานุปุจฺฉถ;
ภทฺเทกรตฺตสฺส ตทา, สงฺเขปวิตฺถารํ นยํ.
‘‘โจทิโตหํ ¶ ตทา เตน, อุเปจฺจ นรนายกํ;
ภทฺเทกรตฺตํ สุตฺวาน, สํวิคฺโค วนมามโก.
‘‘ตทา มาตรมปุจฺฉึ, วเน วจฺฉามิ เอกโก;
สุขุมาโลติ เม มาตา, วารยี ตํ [เต (สฺยา. ปี. ก.)] ตทา วจํ.
‘‘กาสํ [ทพฺพํ (สี. สฺยา. ปี.)] กุสํ โปฏกิลํ, อุสีรํ มฺุชปพฺพชํ [มฺุชพพฺพชํ (สี. ปี.)];
อุรสา ปนุทิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหยํ.
‘‘ตทา วนํ ปวิฏฺโหํ, สริตฺวา ชินสาสนํ;
ภทฺเทกรตฺตโอวาทํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ [สงฺกรํ (ก.)] เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘‘เอวํวิหารึ ¶ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โลมสกงฺคิโย [โลมสงฺขิโย (สฺยา. ก.)] เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โลมสกงฺคิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. วนวจฺฉตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาหํ ปพฺพชิตฺวาน, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสเน;
ยาวชีวํ จริตฺวาน, พฺรหฺมจารํ ตโต จุโต.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุโต อรฺมฺหิ, กโปโต อาสหํ ตหึ;
วสเต คุณสมฺปนฺโน, ภิกฺขุ ฌานรโต สทา.
‘‘เมตฺตจิตฺโต การุณิโก, สทา ปมุทิตานโน;
อุเปกฺขโก มหาวีโร, อปฺปมฺาสุ โกวิโท.
‘‘วินีวรณสงฺกปฺเป, สพฺพสตฺตหิตาสเย;
วิสฏฺโ นจิเรนาสึ, ตสฺมึ สุคตสาวเก.
‘‘อุเปจฺจ ¶ ปาทมูลมฺหิ, นิสินฺนสฺส ตทาสฺสเม;
กทาจิ สามิสํ เทติ, ธมฺมํ เทเสสิ เจกทา.
‘‘ตทา ¶ วิปุลเปเมน, อุปาสิตฺวา ชินตฺรชํ;
ตโต จุโต คโต สคฺคํ, ปวาโส สฆรํ ยถา.
‘‘สคฺคา ¶ จุโต มนุสฺเสสุ, นิพฺพตฺโต ปฺุกมฺมุนา;
อคารํ ฉฑฺฑยิตฺวาน, ปพฺพชึ พหุโส อหํ.
‘‘สมโณ ¶ ตาปโส วิปฺโป, ปริพฺพโช ตเถวหํ;
หุตฺวา วสึ อรฺมฺหิ, อเนกสตโส อหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
วจฺฉโคตฺโต ทิโช ตสฺส, ชายาย อหโมกฺกมึ.
‘‘มาตุ เม โทหโฬ อาสิ, ติโรกุจฺฉิคตสฺส เม;
ชายมานสมีปมฺหิ, วนวาสาย นิจฺฉโย.
‘‘ตโต เม อชนี มาตา, รมณีเย วนนฺตเร;
คพฺภโต นิกฺขมนฺตํ มํ, กาสาเยน ปฏิคฺคหุํ.
‘‘ตโต กุมาโร สิทฺธตฺโถ, ชาโต สกฺยกุลทฺธโช;
ตสฺส มิตฺโต ปิโย อาสึ, สํวิสฏฺโ สุมานิโย.
‘‘สตฺตสาเรภินิกฺขนฺเต, โอหาย วิปุลํ ยสํ;
อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ.
‘‘วนาลยํ ภาวนียํ, กสฺสปํ ธุตวาทิกํ;
ทิสฺวา สุตฺวา ชินุปฺปาทํ, อุเปสึ นรสารถึ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, สพฺพตฺถํ สมฺปกาสยํ;
ตโตหํ ปพฺพชิตฺวาน, วนเมว ปุนาคมํ [ปุนาคมึ (สี. ปี.), ปุโนกฺกมํ (สฺยา.)].
‘‘ตตฺถาปฺปมตฺโต ¶ วิหรํ, ฉฬภิฺา อผสฺสยึ [อปสฺสยึ (สฺยา. ก.)];
อโห สุลทฺธลาโภมฺหิ, สุมิตฺเตนานุกมฺปิโต.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วนวจฺโฉ เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วนวจฺฉตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. จูฬสุคนฺธตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ¶ ¶ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏ.
‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;
นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโร.
‘‘ธรณีริว สีเลน, หิมวาว สมาธินา;
อากาโส วิย ปฺาย, อสงฺโค อนิโล ยถา.
‘‘ตทาหํ ¶ พาราณสิยํ, อุปปนฺโน มหากุเล;
ปหูตธนธฺสฺมึ, นานารตนสฺจเย.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิสินฺนํ โลกนายกํ;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, อมตํว มโนหรํ.
‘‘ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร, สนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสี ทิวากโร.
‘‘โสณฺณานโน ชินวโร, สมณีว [รมฺมณีว (สฺยา.)] สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, คุเณน วิย สาคโร.
‘‘โลกวิสฺสุตกิตฺติ จ, สิเนรูว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตฺถโต วีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
‘‘อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสตฺตโม.
‘‘อนุปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิขนฺโธว โสภสิ [โสภติ (สี.), โส วสิ (สฺยา. ก.)].
‘‘อคโธ วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
‘‘คุณานํ ¶ ¶ อากโร วีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
‘‘วิชยีว ¶ ¶ มหาโยโธ, มารเสนาวมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
‘‘มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺโช, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
‘‘โส ตทา โลกปชฺโชโต, สนรามรสกฺกโต;
ปริสาสุ นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทสยเต ชิโน.
‘‘ทานํ ทตฺวา มหาโภโค, สีเลน สุคตูปโค;
ภาวนาย จ นิพฺพาติ, อิจฺเจวมนุสาสถ.
‘‘เทสนํ ตํ มหสฺสาทํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภณํ;
สุณนฺติ ปริสา สพฺพา, อมตํว มหารสํ.
‘‘สุตฺวา สุมธุรํ ธมฺมํ, ปสนฺโน ชินสาสเน;
สุคตํ สรณํ คนฺตฺวา, ยาวชีวํ นมสฺสหํ.
‘‘มุนิโน คนฺธกุฏิยา, โอปฺุเชสึ [อุพฺพฏฺเฏสึ (สฺยา.)] ตทา มหึ;
จตุชฺชาเตน คนฺเธน, มาเส อฏฺ ทิเนสฺวหํ.
‘‘ปณิธาย สุคนฺธตฺตํ, สรีรวิสฺสคนฺธิโน [สรีรสฺส วิคนฺธิโน (สี. สฺยา. ปี.)];
ตทา ชิโน วิยากาสิ, สุคนฺธตนุลาภิตํ.
‘‘‘โย ยํ คนฺธกุฏิภูมึ, คนฺเธโนปฺุชเต สกึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, อุปปนฺโน ตหึ ตหึ.
‘‘‘สุคนฺธเทโห สพฺพตฺถ, ภวิสฺสติ อยํ นโร;
คุณคนฺธยุตฺโต หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
คพฺภํ เม วสโต มาตา, เทเหนาสิ สุคนฺธิตา.
‘‘ยทา ¶ จ มาตุกุจฺฉิมฺหา, นิกฺขมามิ ตทา ปุรี [ปุรํ (สฺยา. ก.)];
สาวตฺถิสพฺพคนฺเธหิ, วาสิตา วิย วายถ.
‘‘ปุปฺผวสฺสฺจ ¶ สุรภิ, ทิพฺพคนฺธํ มโนรมํ;
ธูปานิ จ มหคฺฆานิ, อุปวายึสุ ตาวเท.
‘‘เทวา ¶ จ สพฺพคนฺเธหิ, ธูปปุปฺเผหิ ตํ ฆรํ;
วาสยึสุ สุคนฺเธน, ยสฺมึ ชาโต อหํ ฆเร.
‘‘ยทา จ ตรุโณ ภทฺโท, ปเม โยพฺพเน ิโต;
ตทา เสลํ [เสสํ (สฺยา.)] สปริสํ, วิเนตฺวา นรสารถิ.
‘‘เตหิ สพฺเพหิ ปริวุโต [สหิโต (สี. สฺยา. ปี.)], สาวตฺถิปุรมาคโต;
ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘สีลํ สมาธิปฺฺจ, วิมุตฺติฺจ อนุตฺตรํ;
ภาเวตฺวา จตุโร ธมฺเม, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ.
‘‘ยทา ปพฺพชิโต จาหํ, ยทา จ อรหา อหุํ;
นิพฺพายิสฺสํ ยทา จาหํ, คนฺธวสฺโส ตทา อหุ.
‘‘สรีรคนฺโธ จ สทาติเสติ [สทา วาเสติ (ก.)] เม, มหารหํ จนฺทนจมฺปกุปฺปลํ;
ตเถว ¶ คนฺเธ อิตเร จ สพฺพโส, ปสยฺห วายามิ ตโต ตหึ [ยหึ (สฺยา.)] ตหึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จูฬสุคนฺโธ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
จูฬสุคนฺธตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ภทฺทิยวคฺโค ปฺจปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
ภทฺทิโย เรวโต เถโร, มหาลาภี จ สีวลี;
วงฺคีโส นนฺทโก เจว, กาฬุทายี ตถาภโย.
โลมโส วนวจฺโฉ จ, สุคนฺโธ เจว ทสโม;
ตีณิ คาถาสตา ตตฺถ, โสฬสา จ ตทุตฺตริ.
อถ ¶ วคฺคุทฺทานํ –
กณิการวฺหโย วคฺโค, ผลโท ติณทายโก;
กจฺจาโน ภทฺทิโย วคฺโค, คาถาโย คณิตา จิมา.
นวคาถาสตานีห ¶ ¶ , จตุราสีติเยว จ;
สปฺาสํ ปฺจสตํ, อปทานา ปกาสิตา.
สห อุทานคาถาหิ, ฉสหสฺสานิ โหนฺติมา;
ทฺเวสตานิ จ คาถานํ, อฏฺารส ตทุตฺตริ.
๕๖. ยสวคฺโค
๑. ยสตฺเถรอปทานํ
‘‘มหาสมุทฺทํ ¶ ¶ โอคฺคยฺห, ภวนํ เม สุนิมฺมิตํ;
สุนิมฺมิตา โปกฺขรณี, จกฺกวากูปกูชิตา.
‘‘มนฺทารเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;
นที จ สนฺทเต ตตฺถ, สุปติตฺถา มโนรมา.
‘‘มจฺฉกจฺฉปสฺฉนฺนา, นานาทิชสโมตฺถฏา [นานามิคสโมตฺถฏา (สฺยา.)];
มยูรโกฺจาภิรุทา, โกกิลาทีหิ วคฺคุหิ.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
ติตฺติรา สาฬิกา เจตฺถ, ปาวกา [สมฺพกา (ก.)] ชีวํชีวกา.
‘‘หํสาโกฺจาภินทิตา, โกสิยา ปิงฺคลา [ปิงฺคลี (สี.), สิงฺคลี, สิงฺฆลี (ก.)] พหู;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, มณิมุตฺตปวาฬิกา.
‘‘สพฺเพ โสณฺณมยา รุกฺขา, นานาขนฺธสเมริตา;
อุชฺโชเตนฺติ ทิวารตฺตึ, ภวนํ สพฺพกาลิกํ.
‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ, สายํ ปาโต ปวชฺชเร;
โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘อภินิกฺขมฺม ภวนา, สุเมธํ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วนฺทยึ ตํ [สพฺพทสฺสึ (ก.)] มหายสํ.
‘‘สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, สสงฺฆํ ตํ นิมนฺตยึ;
อธิวาเสสิ โส ธีโร, สุเมโธ โลกนายโก.
‘‘มม ธมฺมกถํ กตฺวา, อุยฺโยเชสิ มหามุนิ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ภวนํ เม อุปาคมึ.
‘‘อามนฺตยึ ปริชนํ, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา;
‘ปุพฺพณฺหสมยํ พุทฺโธ, ภวนํ อาคมิสฺสติ’.
‘‘‘ลาภา ¶ อมฺหํ สุลทฺธา โน, เย วสาม ตวนฺติเก;
มยมฺปิ พุทฺธเสฏฺสฺส, ปูชยิสฺสาม สตฺถุโน’.
‘‘อนฺนํ ¶ ปานํ ปฏฺเปตฺวา, กาลํ อาโรจยึ อหํ;
วสีสตสหสฺเสหิ, อุเปสิ โลกนายโก.
‘‘ปฺจงฺคิเกหิ ตุริเยหิ, ปจฺจุคฺคมมกาสหํ;
สพฺพโสณฺณมเย ปีเ, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘อุปริจฺฉทนํ อาสิ, สพฺพโสณฺณมยํ ตทา;
พีชนีโย ปวายนฺติ, ภิกฺขุสงฺฆํ อนุตฺตรํ.
‘‘ปหูเตนนฺนปาเนน, ภิกฺขุสงฺฆํ อตปฺปยึ;
ปจฺเจกทุสฺสยุคเล, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘ยํ วเทติ สุเมโธ โส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย มํ อนฺเนน ปาเนน, สพฺเพ อิเม จ ตปฺปยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชายํ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘อุปคจฺฉติ ยํ โยนึ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺพโสณฺณมยํ ตสฺส, ฉทนํ ธารยิสฺสติ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สีหนาทํ นทิสฺสติ’;
จิตเก ฉตฺตํ ธาเรนฺติ, เหฏฺา ฉตฺตมฺหิ ฑยฺหถ.
‘‘สามฺํ เม อนุปฺปตฺตํ, กิเลสา ฌาปิตา มยา;
มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สนฺตาโส เม น วิชฺชติ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สพฺพทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ยโส เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยสตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. นทีกสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
ปิณฺฑจารํ จรนฺตสฺส, วารโต อุตฺตมํ ยสํ;
อคฺคผลํ คเหตฺวาน, อทาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘เตน กมฺเมน เทวินฺโท, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
สมฺปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อคฺคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นทีกสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นทีกสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. คยากสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘อชินจมฺมวตฺโถหํ ¶ [อชินวตฺตํ นิวตฺโตหํ (สี.)], ขาริภารธโร ตทา;
ขาริกํ หารยิตฺวาน, โกลํ อหาสิ อสฺสมํ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, เอโก อทุติโย ชิโน;
มมสฺสมํ อุปาคจฺฉิ, โชเตนฺโต สพฺพกาลิกํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อภิวาเทตฺวาน สุพฺพตํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, โกลํ พุทฺธสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โกลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา คยากสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
คยากสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. กิมิลตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต กกุสนฺธมฺหิ, พฺราหฺมณมฺหิ วุสีมติ;
คเหตฺวา สลลํ มาลํ, มณฺฑปํ การยึ อหํ.
‘‘ตาวตึสํ คโต สนฺโต, ลภิมฺห [ลภามิ (ก.)] พฺยมฺหมุตฺตมํ;
อฺเ เทเวติโรจามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, จงฺกมนฺโต ิโต จหํ;
ฉนฺโน สลลปุปฺเผหิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กิมิโล [กิมฺพิโล (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กิมิลตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. วชฺชีปุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘สหสฺสรํสี ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา วุฏฺหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ ¶ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สวณฺฏํ อททึ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วชฺชีปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วชฺชีปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. อุตฺตรตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
วิเวกกาโม ภควา, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘วิชฺชธโร ¶ ตทา อาสึ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;
ติสูลํ สุคตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘ปพฺพตคฺเค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
วนํ โอภาสเต พุทฺโธ, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘วนคฺคา นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสีภิธาวเร [พุทฺธรํสี วิธาวเร (สี. ก.)];
นฬคฺคิวณฺณสงฺกาสา [นฬคฺคิว นสงฺกาสํ (สี.)], ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;
ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;
อุทฺธํ วณฺฏา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ [กณิกาโรติ (สี.)] ายติ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘สหสฺสกณฺฑํ ¶ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามยํ;
สตสหสฺสนิยฺยูหา [สตสหสฺสานิ พฺยูหานิ (สี.)], พฺยมฺเห ปาตุภวึสุ [ปาตุรหํสุ (สี.), ปาตุรหึสุ (ก.)] เม.
‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยาปิ จ;
ผลิกาปิ จ ปลฺลงฺกา, เยนิจฺฉกา ยทิจฺฉกา.
‘‘มหารหฺจ สยนํ, ตูลิกา วิกตียุตํ;
อุทฺธโลมิฺจ เอกนฺตํ, พิมฺโพหนสมายุตํ.
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, จรนฺโต เทวจาริกํ;
ยถา อิจฺฉามิ [ยถา คจฺฉามิ (สี.)] คมนํ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘ปุปฺผสฺส เหฏฺา ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;
สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํ.
‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ ¶ , สายปาตํ อุปฏฺหุํ;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา.
‘‘ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ตาเลหิ วาทิเตหิ จ;
รมามิ ขิฑฺฑา รติยา, โมทามิ กามกามหํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
‘‘สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ภเว ภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ [ยตฺถ ปจฺฉา ปชายามิ (สี.)], ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย สมลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลิยานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘นววตฺถํ ¶ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิมํ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ยโส อจฺจุคฺคโต มม;
มหาปกฺโข [มเหสกฺโข (ก.)] สทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา;
าตีนํ อุตฺตโม โหมิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สีตํ ¶ อุณฺหํ น ชานามิ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเลสุ อฑฺฒเก.
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อุปสมฺปทายี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา;
ตรุโณ ปูชนีโยหํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุวิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา อนุปฺปตฺโต, อิทฺธิปาเทสุ โกวิโท;
ธมฺเมสุ ปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุตฺตโร เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุตฺตรตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อปรอุตฺตรตฺเถรอปทานํ
‘‘นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหิ, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
มม าตี สมาเนตฺวา, ธาตุปูชํ อกาสหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธาตุมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธาตุปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อปรอุตฺตรตฺเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อปรสฺส อุตฺตรตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ภทฺทชิตฺเถรอปทานํ
‘‘โอคยฺห ยํ โปกฺขรณึ, นานากฺุชรเสวิตํ;
อุทฺธรามิ ภิสํ ตตฺถ, ฆาสเหตุ อหํ ตทา.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ปทุมุตฺตรสวฺหโย;
รตฺตมฺพรธโร พุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลฺชเส.
‘‘ธุนนฺโต ปํสุกูลานิ, สทฺทํ อสฺโสสหํ ตทา;
อุทฺธํ นิชฺฌายมาโนหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘ตตฺเถว ิตโก สนฺโต, อายาจึ โลกนายกํ;
มธุํ ภิเสหิ สหิตํ, ขีรํ สปฺปึ มุฬาลิกํ [มธุํ ภิเสหิ ปจติ, ขีรสปฺปิ มุลาลิภิ (ก.) ภิสทายกตฺเถราปทาเนปิ].
‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม พุทฺโธ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ตโต การุณิโก สตฺถา, โอโรหิตฺวา มหายโส.
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มม ภิกฺขํ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘‘สุขี โหตุ มหาปฺุ, คติ ตุยฺหํ สมิชฺฌตุ;
อิมินา ภิสทาเนน, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
ภิกฺขมาทาย สมฺพุทฺโธ, อากาเสนาคมา ชิโน.
‘‘ตโต ภิสํ คเหตฺวาน, อคจฺฉึ มม อสฺสมํ;
ภิสํ รุกฺเข ลคฺเคตฺวาน, มม ทานํ อนุสฺสรึ.
‘‘มหาวาโต ¶ อุฏฺหิตฺวา, สฺจาเลสิ วนํ ตทา;
อากาโส อภินาทิตฺถ, อสนี จ ผลี ตทา.
‘‘ตโต เม อสนีปาโต, มตฺถเก นิปตี ตทา;
โสหํ นิสินฺนโก สนฺโต, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ปฺุกมฺเมน สฺุตฺโต, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ;
กเฬวรํ เม ปติตํ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
สายํ ปาตํ อุปฏฺนฺติ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘มนุสฺสโยนิมาคนฺตฺวา, สุขิโต โหมหํ ตทา;
โภคา เม อูนตา นตฺถิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อนุกมฺปิตโก เตน, เทวเทเวน ตาทินา;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ภิสํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ภทฺทชิตฺเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ภทฺทชิตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สิวกตฺเถรอปทานํ
‘‘เอสนาย จรนฺตสฺส, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ริตฺตกํ ปตฺตํ ทิสฺวาน, กุมฺมาสํ ปูรยึ อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ภิกฺขมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุมฺมาสสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สิวกตฺเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สิวกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. อุปวานตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต.
‘‘มหาชนา สมาคมฺม, ปูชยิตฺวา ตถาคตํ;
จิตํ กตฺวาน สุคตํ, สรีรํ อภิโรปยุํ.
‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ธาตุํ ตตฺถ สมานยุํ;
สเทวมนุสฺสา สพฺเพ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘ปมา กฺจนมยา, ทุติยา จ มณิมยา;
ตติยา รูปิยมยา, จตุตฺถี ผลิกามยา.
‘‘ตตฺถ ปฺจมิกา เจว [ตตฺถ ปฺจมิกา เจติ (สี.)], โลหิตงฺกมยา อหุ;
ฉฏฺา มสารคลฺลสฺส, สพฺพํ รตนมยูปริ.
‘‘ชงฺฆา มณิมยา อาสิ, เวทิกา รตนามยา;
สพฺพโสณฺณมโย ถูโป, อุทฺธํ โยชนมุคฺคโต.
‘‘เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘‘ธาตุ อาเวณิกา นตฺถิ, สรีรํ เอกปิณฺฑิตํ;
อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหิ, กสฺสาม กฺจุกํ มยํ’.
‘‘เทวา สตฺตหิ รตฺเนหิ, อฺํ วฑฺเฒสุํ โยชนํ;
ถูโป ทฺวิโยชนุพฺเพโธ, ติมิรํ พฺยปหนฺติ โส.
‘‘นาคา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุสฺสา เจว เทวา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘‘มา ¶ โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘อินฺทนีลํ ¶ มหานีลํ, อโถ โชติรสํ มณึ;
เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา, พุทฺธถูปํ อฉาทยุํ.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ อาสิ, ยาวตา [ตาวตา (ก.)] พุทฺธเจติยํ;
ติโยชนสมุพฺเพธํ, อาโลกกรณํ ตทา.
‘‘ครุฬา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุสฺสา เทวนาคา จ, พุทฺธปูชํ อกํสุ เต.
‘‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ ถูปํ, อกรุํ เต จ กฺจุกํ;
โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘จตุโยชนมุพฺเพโธ, พุทฺธถูโป วิโรจติ;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘กุมฺภณฺฑา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุสฺสา เจว เทวา จ, นาคา จ ครุฬา ตถา.
‘‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘‘มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
รตเนหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ปฺจโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘ยกฺขา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุสฺสา เทวนาคา จ, ครุฬา จ กุมฺภณฺฑกา.
‘‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘‘มยมฺปิ ¶ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ผลิกา ฉาทยิสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ฉโยชนิกมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘คนฺธพฺพา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุชา เทวตา นาคา, กุมฺภณฺฑา ครุฬา ตถา [กุมฺภณฺฑา จ ยกฺขา ตถา (สี.)].
‘‘‘สพฺเพ อกํสุ พุทฺธถูปํ, มยเมตฺถ อการกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘เวทิโย ¶ สตฺต กตฺวาน, ธชํ ฉตฺตํ อกํสุ เต;
สพฺพโสณฺณมยํ ถูปํ, คนฺธพฺพา การยุํ ตทา.
‘‘สตฺตโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา;
รตฺตินฺทิวา น ายนฺติ, อาโลโก โหติ สพฺพทา.
‘‘อภิโภนฺติ น ตสฺสาภา, จนฺทสูรา สตารกา;
สมนฺตา โยชนสเต, ปทีโปปิ น ปชฺชลิ.
‘‘เตน กาเลน เย เกจิ, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา;
น เต ถูปํ อารุหนฺติ, อมฺพเร อุกฺขิปนฺติ เต.
‘‘เทเวหิ ปิโต ยกฺโข, อภิสมฺมตนามโก;
ธชํ วา ปุปฺผทามํ วา, อภิโรเปติ อุตฺตรึ.
‘‘น เต ปสฺสนฺติ ตํ ยกฺขํ, ทามํ ปสฺสนฺติ คจฺฉโต;
เอวํ ปสฺสิตฺวา คจฺฉนฺตา, สพฺเพ คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
‘‘วิรุทฺธา เย ปาวจเน, ปสนฺนา เย จ สาสเน;
ปาฏิหีรํ ทฏฺุกามา, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา.
‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสึ ภตโก ตทา;
อาโมทิตํ ชนํ ทิสฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘‘อุฬาโร ภควา เนโส, ยสฺส ธาตุฆเร ทิสํ;
อิมา จ ชนตา ตุฏฺา, การํ กุพฺพํ น ตปฺปเร.
‘‘‘อหมฺปิ ¶ การํ กสฺสามิ, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, ภวิสฺสามิ อนาคเต’.
‘‘สุโธตํ รชเกนาหํ, อุตฺตเรยฺยํ ปฏํ มม;
เวฬคฺเค อาลคฺเคตฺวาน, ธชํ อุกฺขิปิมมฺพเร.
‘‘อภิสมฺมตโก คยฺห, อมฺพเร หาสิ เม ธชํ;
วาเตริตํ ธชํ ทิสฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมณํ อุปสงฺกมึ;
ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา, วิปากํ ปุจฺฉหํ ธเช.
‘‘โส เม กเถสิ อานนฺที, ปีติสฺชนนํ มม;
‘ตสฺส ธชสฺส วิปากํ, อนุโภสฺสสิ สพฺพทา.
‘‘‘หตฺถิอสฺสรถาปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิตุริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ ¶ , นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อาฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา [สุตฺถนา (สี.) อป. เถร ๒.๔๘.๑๙ มณิปูชกตฺเถราปทาเนปิ] ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ.
‘‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปฺุกมฺเมน สฺุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘อสีติโกฏึ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
อุปวาโนติ นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ [กิเลสา ฌาปิตา (สี.)] มม.
‘‘จกฺกวตฺติสฺส สนฺตสฺส, จาตุทฺทีปิสฺสรสฺส เม;
ตีณิ โยชนานิ สามนฺตา, อุสฺสียนฺติ ธชา สทา.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปวานตฺเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อุปวานตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
๑๑. รฏฺปาลตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วรนาโค มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวา.
‘‘เสตจฺฉตฺโตปโสภิโต, สกปฺปโน [สีทพฺพโน (สี.)] สหตฺถิโป;
อคฺฆาเปตฺวาน ตํ สพฺพํ, สงฺฆารามํ อการยึ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยึ อหํ;
มโหฆทานํ [มหคฺฆฺจ (สี.), มยา ภตฺตํ (ก.) อป. เถร ๑.๒.๙๙] กริตฺวาน, นิยฺยาเทสึ มเหสิโน.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
สพฺเพ ชเน หาสยนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตมนามโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยี อยํ;
กถยิสฺสามิ วิปากํ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, กูฏาคารา ภวิสฺสเร;
พฺยมฺหุตฺตมมฺหิ นิพฺพตฺตา, สพฺพโสณฺณมยา จ เต.
‘‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อฑฺเฒ กุเล มหาโภเค, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
รฏฺปาโลติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘อุฏฺาย อภินิกฺขมฺม, ชหิตา โภคสมฺปทา;
เขฬปิณฺเฑว โภคมฺหิ, เปมํ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รฏฺปาโล เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
รฏฺปาลตฺเถรสฺสาปทานํ เอกาทสมํ.
ยสวคฺโค ฉปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ยโส นทีกสฺสโป จ, คยากิมิลวชฺชิโน;
ทุเว อุตฺตรา ภทฺทชี, สิวโก อุปวาหโน;
รฏฺปาโล เอกสตํ, คาถานํ ปฺจนวุติ.
เถราปทานํ สมตฺตํ.
เอตฺตาวตา พุทฺธาปทานฺจ ปจฺเจกาปทานฺจ เถราปทานฺจ
สมตฺตานิ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถรีอปทานปาฬิ
๑. สุเมธาวคฺโค
๑. สุเมธาเถรีอปทานํ
อถ เถริกาปทานานิ สุณาถ –
‘‘ภควติ ¶ ¶ ¶ ¶ โกณาคมเน, สงฺฆารามมฺหิ นวนิเวสนมฺหิ [นิเวสมฺหิ (สฺยา.)];
สขิโย ติสฺโส ชนิโย, วิหารทานํ อทาสิมฺห.
‘‘ทสกฺขตฺตุํ สตกฺขตฺตุํ, ทสสตกฺขตฺตุํ สตานฺจ สตกฺขตฺตุํ [สตานิ จ สตฺตกฺขตฺตุํ (สี. ก.)];
เทเวสุ อุปปชฺชิมฺห, โก วาโท มานุเส ภเว.
‘‘เทเว ¶ มหิทฺธิกา อหุมฺห, มานุสกมฺหิ โก วาโท;
สตฺตรตนมเหสี [สตฺตรตนสฺส มเหสี (สี. ปี.)], อิตฺถิรตนํ อหํ ภวึ.
‘‘อิธ สฺจิตกุสลา [ตตฺถ สฺจิตํ กุสลํ (สฺยา.)], สุสมิทฺธกุลปฺปชา;
ธนฺชานี จ เขมา จ, อหมฺปิ จ ตโย ชนา.
‘‘อารามํ สุกตํ กตฺวา, สพฺพาวยวมณฺฑิตํ;
พุทฺธปฺปมุขสงฺฆสฺส, นิยฺยาเทตฺวา สโมทิตา.
‘‘ยตฺถ ¶ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
เทเวสุ อคฺคตํ ปตฺตา, มนุสฺเสสุ ตเถว จ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก ¶ มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺสาสุํ สตฺต ธีตโร, ราชกฺา สุเขธิตา [สุเขถิตา (สฺยา.)];
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, พฺรหฺมจริยํ จรึสุ ตา.
‘‘ตาสํ สหายิกา หุตฺวา, สีเลสุ สุสมาหิตา;
ทตฺวา ทานานิ สกฺกจฺจํ, อคาเรว วตํ [อคาเรว วตฺตํ (สฺยา.)] จรึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปคา อหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ [ยามสคฺคํ (สฺยา.)], ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ปฺุกมฺมสโมหิตา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต ¶ จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺติมนุโภตฺวาน, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกชาตีสุ สํสรึ.
‘‘โส เหตุ จ โส ปภโว, ตมฺมูลํ สาสเน ขมํ [ตมฺมูลํ สา จ สาสเน ขนฺติ (สี. ปี. ก.)];
ปมํ ตํ สโมธานํ, ตํ ธมฺมรตาย นิพฺพานํ [นิพฺพุตํ (สฺยา.)].
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส [พุทฺธเสฏฺสฺส (สี. สฺยา. ก.)] สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สุเมธา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุเมธาเถริยาปทานํ ปมํ.
๒. เมขลาทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ถูปการาปิกา อหุํ [ถูปการ มกาสหํ (สฺยา.)];
เมขลิกา มยา ทินฺนา, นวกมฺมาย สตฺถุโน.
‘‘นิฏฺิเต จ มหาถูเป, เมขลํ ปุนทาสหํ;
โลกนาถสฺส มุนิโน, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ เมขลมทํ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ถูปการสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ เมขลาทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เมขลาทายิกาเถริยาปทานํ ทุติยํ.
๓. มณฺฑปทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘โกณาคมนพุทฺธสฺส ¶ , มณฺฑโป การิโต มยา;
ธุวํ ติจีวรํทาสึ [ถูปฺจ ปวรมทํ (สฺยา.), ธุวฺจ จีวรํ อทํ (ปี.)], พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน.
‘‘ยํ ยํ ชนปทํ ยามิ, นิคเม ราชธานิโย;
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ มณฺฑปทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มณฺฑปทายิกาเถริยาปทานํ ตติยํ.
๔. สงฺกมนตฺถาเถรีอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต [โกณฺฑฺสฺส ภควโต (สฺยา. ปี.)], โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
รถิยํ ปฏิปนฺนสฺส, ตารยนฺตสฺส ปาณิโน.
‘‘ฆรโต ¶ นิกฺขมิตฺวาน, อวกุชฺชา นิปชฺชหํ;
อนุกมฺปโก โลกนาโถ, สิรสิ [สีสนฺเต (สี. ก.)] อกฺกมี มม [ตทา (สฺยา. ปี.)].
‘‘อกฺกมิตฺวาน สิรสิ [สมฺพุทฺโธ (ก.)], อคมา โลกนายโก;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตุสิตํ อคมาสหํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สงฺกมนตฺถา [สงฺกมนทา (สฺยา.)] ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สงฺกมนตฺถาเถริยาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นฬมาลิกาเถรีอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ , อโหสึ กินฺนรี ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตฺชลี;
นฬมาลํ คเหตฺวาน, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา กินฺนรีเทหํ, อคจฺฉึ ติทสํ คตึ.
‘‘ฉตฺตึสเทวราชูนํ ¶ , มเหสิตฺตมการยึ;
ทสนฺนํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สํเวเชตฺวาน เม จิตฺตํ [เวทยิตฺวาน กุสลํ (สฺยา.), สํเวทยิตฺวา กุสลํ (ปี.)], ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา [ภวา สํฆาติตา มม (ก.)];
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ นฬมาลิกา เถรี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นฬมาลิกาเถริยาปทานํ ปฺจมํ.
๖. เอกปิณฺฑปาตทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, พนฺธุมา นาม ขตฺติโย;
ตสฺส รฺโ อหุํ ภริยา, เอกชฺฌํ จารยามหํ [เอกจฺจํ วาทยามหํ (สฺยา.)].
‘‘รโหคตา ¶ ¶ นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘อาทาย คมนียฺหิ, กุสลํ นตฺถิ เม กตํ.
‘‘‘มหาภิตาปํ ¶ กฏุกํ, โฆรรูปํ สุทารุณํ;
นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’.
‘‘ราชานํ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวึ;
‘เอกํ เม สมณํ เทหิ, โภชยิสฺสามิ ขตฺติย’.
‘‘อทาสิ เม มหาราชา, สมณํ ภาวิตินฺทฺริยํ;
ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, ปรมนฺเนน ปูรยึ [ตปฺปยึ (สี.)].
‘‘ปูรยิตฺวา ¶ ปรมนฺนํ, คนฺธาเลปํ อกาสหํ;
ชาเลน ปิทหิตฺวาน, วตฺถยุเคน [ปีตโจเฬน (สฺยา.), มหาเนเลน (ปี.)] ฉาทยึ.
‘‘อารมฺมณํ มมํ เอตํ, สรามิ ยาวชีวิหํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตึสานํ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
มนสา ปตฺถิตํ มยฺหํ, นิพฺพตฺตติ ยถิจฺฉิตํ [ยติจฺฉกํ (สฺยา.), ยทิจฺฉกํ (ปี. ก.)].
‘‘วีสานํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
โอจิตตฺตาว [อุปจิตตฺตา (สฺยา.)] หุตฺวาน, สํสรามิ ภเวสฺวหํ.
‘‘สพฺพพนฺธนมุตฺตาหํ, อเปตา เม อุปาทิกา;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ ¶ นาภิชานามิ, ปิณฺฑปาตสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ เอกปิณฺฑปาตทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกปิณฺฑปาตทายิกาเถริยาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. กฏจฺฉุภิกฺขาทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘ปิณฺฑจารํ ¶ จรนฺตสฺส, ติสฺสนามสฺส สตฺถุโน;
กฏจฺฉุภิกฺขํ ปคฺคยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺส ทาสหํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สมฺพุทฺโธ, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
วีถิยา สณฺิโต สตฺถา, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ¶ ทตฺวาน, ตาวตึสํ คมิสฺสสิ;
ฉตฺตึสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิ.
‘‘‘ปฺาสํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิ;
มนสา ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปฏิลจฺฉสิ สพฺพทา.
‘‘‘สมฺปตฺตึ ¶ อนุโภตฺวาน, ปพฺพชิสฺสสิกิฺจนา;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสสินาสวา’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สุทินฺนํ เม ทานวรํ [สุทินฺนเมว เม ทานํ (สฺยา.)], สุยิฏฺา ยาคสมฺปทา;
กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, ปตฺตาหํ อจลํ ปทํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ กฏจฺฉุภิกฺขาทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กฏจฺฉุภิกฺขาทายิกาเถริยาปทานํ สตฺตมํ.
๘. สตฺตุปฺปลมาลิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร ¶ อรุณวติยา, อรุโณ นาม [อรุณวา นาม (สี. ปี.)] ตฺติโย;
ตสฺส รฺโ อหุํ ภริยา, วาริตํ วารยามหํ [จาริกํ จารยามหํ (สี.), น คุลํ ปาทยามหํ (สฺยา.), น มาลํ ปาทยามหํ (ปี.)].
‘‘สตฺตมาลํ ¶ คเหตฺวาน, อุปฺปลา เทวคนฺธิกา;
นิสชฺช ปาสาทวเร, เอวํ จินฺเตสิ ตาวเท.
‘‘‘กึ ¶ เม อิมาหิ มาลาหิ, สิรสาโรปิตาหิ เม;
วรํ เม พุทฺธเสฏฺสฺส, าณมฺหิ อภิโรปิตํ’.
‘‘สมฺพุทฺธํ ¶ ปฏิมาเนนฺตี, ทฺวาราสนฺเน นิสีทหํ;
‘ยทา เอหิติ สมฺพุทฺโธ, ปูชยิสฺสํ มหามุนึ’.
‘‘กกุโธ วิลสนฺโตว, มิคราชาว เกสรี;
ภิกฺขุสงฺเฆน สหิโต, อาคจฺฉิ วีถิยา ชิโน.
‘‘พุทฺธสฺส รํสึ ทิสฺวาน, หฏฺา สํวิคฺคมานสา;
ทฺวารํ อวาปุริตฺวาน [อปาปุณิตฺวา (สฺยา.)], พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘สตฺต อุปฺปลปุปฺผานิ, ปริกิณฺณานิ [สุวิตฺถิณฺณานิ (สฺยา.)] อมฺพเร;
ฉทึ กโรนฺโต พุทฺธสฺส, มตฺถเก ธารยนฺติ เต.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตฺชลี;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘มหาเนลสฺส ฉาทนํ, ธาเรนฺติ มม มุทฺธนิ;
ทิพฺพคนฺธํ ปวายามิ, สตฺตุปฺปลสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กทาจิ นียมานาย, าติสงฺเฆน เม ตทา;
ยาวตา ปริสา มยฺหํ, มหาเนลํ ธรียติ.
‘‘สตฺตติ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สพฺพตฺถ อิสฺสรา หุตฺวา, สํสรามิ ภวาภเว.
‘‘เตสฏฺิ ¶ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สพฺเพ มมนุวตฺตนฺติ, อาเทยฺยวจนา อหุํ.
‘‘อุปฺปลสฺเสว เม วณฺโณ, คนฺโธ เจว ปวายติ;
ทุพฺพณฺณิยํ น ชานามิ [ทุคฺคตึ นาภิชานามิ (สฺยา. ปี.)], พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิทฺธิปาเทสุ ¶ กุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนา รตา;
อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สติปฏฺานกุสลา, สมาธิฌานโคจรา;
สมฺมปฺปธานมนุยุตฺตา, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘วีริยํ ¶ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สตฺตุปฺปลมาลิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สตฺตุปฺปลมาลิกาเถริยาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปฺจทีปิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร ¶ หํสวติยา, จาริกี [จารินึ (สฺยา.)] อาสหํ ตทา;
อาราเมน จ อารามํ, จรามิ กุสลตฺถิกา.
‘‘กาฬปกฺขมฺหิ ทิวเส, อทฺทสํ โพธิมุตฺตมํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, โพธิมูเล นิสีทหํ.
‘‘ครุจิตฺตํ อุปฏฺเตฺวา, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
โสมนสฺสํ ปเวเทตฺวา, เอวํ จินฺเตสิ ตาวเท.
‘‘‘ยทิ พุทฺโธ อมิตคุโณ, อสมปฺปฏิปุคฺคโล;
ทสฺเสตุ ปาฏิหีรํ เม, โพธิ โอภาสตุ อยํ’.
‘‘สห อาวชฺชิเต มยฺหํ, โพธิ ปชฺชลิ ตาวเท;
สพฺพโสณฺณมยา อาสิ, ทิสา สพฺพา วิโรจติ.
‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ ¶ [สตฺตรตฺติทิวํ (ปี. ก.)] ตตฺถ, โพธิมูเล นิสีทหํ;
สตฺตเม ทิวเส ปตฺเต, ทีปปูชํ อกาสหํ.
‘‘อาสนํ ปริวาเรตฺวา, ปฺจทีปานิ ปชฺชลุํ;
ยาว อุเทติ สูริโย, ทีปา เม ปชฺชลุํ ตทา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, ปฺจทีปาติ วุจฺจติ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ [สตโยชนมุพฺเพธํ (สี. สฺยา. ปี.)], ตึสโยชนวิตฺถตํ [สฏฺิ… (สฺยา. ปี.)].
‘‘อสงฺขิยานิ ¶ ทีปานิ, ปริวาเร ชลนฺติ เม;
ยาวตา เทวภวนํ, ทีปาโลเกน โชตติ.
‘‘ปรมฺมุขา ¶ นิสีทิตฺวา [ปุรตฺถาภิมุขา สนฺติ (สฺยา.), ปุรตฺถาภิมุขา ถิตา (ปี.)], ยทิ อิจฺฉามิ ปสฺสิตุํ;
อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ, สพฺพํ ปสฺสามิ จกฺขุนา.
‘‘ยาวตา อภิกงฺขามิ, ทฏฺุํ สุคตทุคฺคเต [สุกตทุกฺกเต (ปี.];
ตตฺถ อาวรณํ นตฺถิ, รุกฺเขสุ ปพฺพเตสุ วา.
‘‘อสีติ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สตานํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
ทีปสตสหสฺสานิ, ปริวาเร ชลนฺติ เม.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, อุปฺปชฺชึ มาตุกุจฺฉิยํ;
มาตุกุจฺฉิคตา สนฺตี [มาตุกุจฺฉิคตํ สนฺตึ (สี.)], อกฺขิ เม น นิมีลติ.
‘‘ทีปสตสหสฺสานิ, ปฺุกมฺมสมงฺคิตา;
ชลนฺติ สูติกาเคเห [สูติฆเร ปชฺชลนฺติ (สพฺพตฺถ)], ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, มานสํ วินิวตฺตยึ;
อชรามตํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยึ อหํ.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺสาหํ, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย โคตโม.
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, ปาสาเทสุ คุหาสุ วา;
สฺุาคาเร ¶ วสนฺติยา [จ ฌายนฺเต (สี.), จ ฌายนฺตา (ปี.), ปชฺฌายนฺตา (สฺยา.)], ปฺจทีปา ชลนฺติ เม.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ ¶ ¶ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสลา อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘สพฺพโวสิตโวสานา, กตกิจฺจา อนาสวา;
ปฺจทีปา มหาวีร, ปาเท วนฺทามิ [วนฺทติ (สี. ก.)] จกฺขุม.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทีปมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ปฺจทีปิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจทีปิกาเถริยาปทานํ นวมํ.
๑๐. อุทกทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อโหสึ อุทหาริกา;
อุทหาเรน ชีวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก.
‘‘เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
โกฏฺกํ อุปสงฺกมฺม, อุทกํ ปฏฺเปสหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสมคจฺฉหํ;
ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, อุทหาเรน นิมฺมิตํ.
‘‘อจฺฉรานํ สหสฺสสฺส, อหฺหิ ปวรา ตทา;
ทสฏฺาเนหิ ตา สพฺพา, อภิโภมิ สทา อหํ.
‘‘ปฺาสํ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
วีสติจกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปพฺพตคฺเค ¶ ¶ ทุมคฺเค วา, อนฺตลิกฺเข จ ภูมิยํ;
ยทา อุทกมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ ปฏิลภามหํ.
‘‘อวุฏฺิกา ทิสา นตฺถิ, สนฺตตฺตา กุถิตาปิ [สนฺตตฺตา กุถิตา น จ (สี. ปี.), สนฺตตฺตา ขุปฺปิตา หิ เม (สฺยา.)] จ;
มม สงฺกปฺปมฺาย, มหาเมโฆ ปวสฺสติ.
‘‘กทาจิ นียมานาย, าติสงฺเฆน เม ตทา;
ยทา อิจฺฉามหํ วสฺสํ, มหาเมโฆ อชายถ.
‘‘อุณฺหํ วา ปริฬาโห วา, สรีเร เม น วิชฺชติ;
กาเย จ เม รโช นตฺถิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิสุทฺธมนสา ¶ อชฺช, อเปตมนปาปิกา;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทกํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ ¶ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อุทกทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุทกทายิกาเถริยาปทานํ ทสมํ.
สุเมธาวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุเมธา เมขลาทายี, มณฺฑปํ สงฺกมํ ททา;
นฬมาลี ปิณฺฑททา, กฏจฺฉุ อุปฺปลปฺปทา.
ทีปทา ทกทา เจว, คาถาโย คณิตา อิห;
เอกคาถาสตฺเจว, ตึสติ จ ตทุตฺตริ [สตฺตรสํ ตทุตฺตริ (สฺยา.), สตฺตาทส ตทุตฺตรึ (ปี.)].
๒. เอกูโปสถิกวคฺโค
๑. เอกูโปสถิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ ¶ พนฺธุมติยา, พนฺธุมา นาม ขตฺติโย;
ทิวเส ปุณฺณมาย โส, อุปวสิ อุโปสถํ.
‘‘อหํ เตน สมเยน, กุมฺภทาสี อหํ ตหึ;
ทิสฺวา สราชกํ เสนํ, เอวาหํ จินฺตยึ ตทา.
‘ราชาปิ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา, อุปวสิ อุโปสถํ;
สผลํ นูน ตํ กมฺมํ, ชนกาโย ปโมทิโต’.
‘‘โยนิโส ¶ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, ทุคฺคจฺจฺจ [ทุคฺคติฺจ (สฺยา.)] ทลิทฺทตํ [ทฬิทฺทตํ (สี.)];
มานสํ สมฺปหํสิตฺวา, อุปวสึ อุโปสถํ.
‘‘อหํ อุโปสถํ กตฺวา, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, อุพฺภโยชนมุคฺคตํ [อุทฺธํ โยชนมุคฺคตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
กูฏาคารวรูเปตํ, มหาสนสุภูสิตํ.
‘‘อจฺฉรา สตสหสฺสา, อุปติฏฺนฺติ มํ สทา;
อฺเ เทเว อติกฺกมฺม, อติโรจามิ สพฺพทา.
‘‘จตุสฏฺิ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
เตสฏฺิ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สุวณฺณวณฺณา ¶ หุตฺวาน, ภเวสุ สํสรามหํ;
สพฺพตฺถ ปวรา โหมิ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, รถยานฺจ สีวิกํ [เกวลํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โสณฺณมยํ รูปิมยํ, อโถปิ ผลิกามยํ;
โลหิตงฺคมยฺเจว, สพฺพํ ปฏิลภามหํ.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลิยานิ ¶ , โขมกปฺปาสิกานิ จ;
มหคฺฆานิ จ วตฺถานิ, สพฺพํ ปฏิลภามหํ.
‘‘อนฺนํ ¶ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
สพฺพเมตํ ปฏิลเภ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วรคนฺธฺจ มาลฺจ, จุณฺณกฺจ วิเลปนํ;
สพฺพเมตํ ปฏิลเภ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กูฏาคารฺจ ปาสาทํ, มณฺฑปํ หมฺมิยํ คุหํ;
สพฺพเมตํ ปฏิลเภ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺสาหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุโปสถสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ เอกูโปสถิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกูโปสถิกาเถริยาปทานํ ปมํ.
๒. สฬลปุปฺผิกาเถรีอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสึ กินฺนรี ตทา;
อทฺทสาหํ เทวเทวํ, จงฺกมนฺตํ นราสภํ.
‘‘โอจินิตฺวาน สฬลํ, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
อุปสิงฺฆิ มหาวีโร, สฬลํ เทวคนฺธิกํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี โลกนายโก;
อุปสิงฺฆิ มหาวีโร, เปกฺขมานาย เม ตทา.
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, วนฺทิตฺวา ทฺวิปทุตฺตมํ [ทิปทุตฺตมํ (สี. สฺยา. ปี.)];
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตโต ปพฺพตมารุหึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุปฺผมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สฬลปุปฺผิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สฬลปุปฺผิกาเถริยาปทานํ ทุติยํ.
๓. โมทกทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, กุมฺภทาสี อโหสหํ;
มม ภาคํ คเหตฺวาน, คจฺฉํ อุทกหาริกา [อุทกหาริกํ (สี.), อุทกหาริเก (สฺยา.)].
‘‘ปนฺถมฺหิ สมณํ ทิสฺวา, สนฺตจิตฺตํ สมาหตํ;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, โมทเก ตีณิทาสหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
เอกนวุติกปฺปานิ [เอกูนตึสกปฺปานิ (สฺยา.)], วินิปาตํ นคจฺฉหํ.
‘‘สมฺปตฺติ ตํ [สมฺปตฺติฺจ (สฺยา.), สมฺปตฺติกํ (ก.)] กริตฺวาน, สพฺพํ อนุภวึ อหํ;
โมทเก ตีณิ ทตฺวาน, ปตฺตาหํ อจลํ ปทํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ โมทกทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โมทกทายิกาเถริยาปทานํ ตติยํ.
๔. เอกาสนทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร ¶ หํสวติยา, อโหสึ พาลิกา [มาลิกา (สฺยา. ปี.)] ตทา;
มาตา จ เม ปิตา เจว, กมฺมนฺตํ อคมํสุ เต.
‘‘มชฺฌนฺหิกมฺหิ สูริเย, อทฺทสํ สมณํ อหํ;
วีถิยา อนุคจฺฉนฺตํ, อาสนํ ปฺเปสหํ.
‘‘โคนกาวิกติกาหิ [โคนกจิตฺตกาทีหิ (สี.)], ปฺเปตฺวา มมาสนํ;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘สนฺตตฺตา กุถิตา ภูมิ, สูโร มชฺฌนฺหิเก ิโต;
มาลุตา จ น วายนฺติ, กาโล เจเวตฺถ เมหิติ [เจตฺถ อุปฏฺิโต (สี.), เจวตฺถํ เอติ ตํ (ปี.)].
‘‘‘ปฺตฺตมาสนมิทํ, ตวตฺถาย มหามุนิ;
อนุกมฺปํ อุปาทาย, นิสีท มม อาสเน’.
‘‘นิสีทิ ตตฺถ สมโณ, สุทนฺโต สุทฺธมานโส;
ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, ยถารนฺธํ อทาสหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, อาสเนน สุนิมฺมิตํ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘โสณฺณมยา ¶ มณิมยา, อโถปิ ผลิกามยา;
โลหิตงฺคมยา เจว, ปลฺลงฺกา วิวิธา มม.
‘‘ตูลิกา วิกติกาหิ, กฏฺฏิสฺสจิตฺตกาหิ จ;
อุทฺทเอกนฺตโลมี จ, ปลฺลงฺกา เม สุสณฺิตา [สุสนฺถตา (สี.)].
‘‘ยทา ¶ อิจฺฉามิ คมนํ, หาสขิฑฺฑสมปฺปิตา;
สห ปลฺลงฺกเสฏฺเน, คจฺฉามิ มม ปตฺถิตํ.
‘‘อสีติ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สตฺตติ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ภวาภเว ¶ สํสรนฺตี, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ [เอกาสนผลํ อิทํ (สพฺพตฺถ) เอวมุปริปิ].
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺเ ภเว น ชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
อุจฺจากุลีนา [อุจฺจากุลิกา (สฺยา. ปี. ก.)] สพฺพตฺถ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โทมนสฺสํ น ชานามิ, จิตฺตสนฺตาปนํ มม;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ธาติโย ¶ มํ อุปฏฺนฺติ, ขุชฺชา เจลาปิกา [เขลาปิกา (สี.), เจลาวิกา (ปี.)] พหู;
องฺเกน องฺกํ คจฺฉามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฺา นฺหาเปนฺติ โภเชนฺติ, อฺา รเมนฺติ มํ สทา;
อฺา คนฺธํ วิลิมฺปนฺติ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ [อฺา มเมว นฺหาเปนฺติ, อฺา โภเชนฺติ โภชนํ; อฺา มํ อลงฺกโรนฺติ, อฺา รเมนฺติ มํ สทฺธา; (สฺยา.)].
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สฺุาคาเร วสนฺติยา;
มม สงฺกปฺปมฺาย, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺติ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกาสนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ เอกาสนทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกาสนทายิกาเถริยาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. ปฺจทีปทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ ¶ ¶ หํสวติยา, จาริกี [จาริกา (สี. สฺยา.)] อาสหํ ตทา;
อาราเมน จ อารามํ [อาราเมน วิหาเรน (สฺยา. ปี.)], จรามิ กุสลตฺถิกา.
‘‘กาฬปกฺขมฺหิ ทิวเส, อทฺทสํ โพธิมุตฺตมํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, โพธิมูเล นิสีทหํ.
‘‘ครุจิตฺตํ อุปฏฺเตฺวา, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
โสมนสฺสํ ปเวเทตฺวา, เอวํ จินฺเตสิ ตาวเท.
‘‘‘ยทิ พุทฺโธ อมิตคุโณ, อสมปฺปฏิปุคฺคโล;
ทสฺเสตุ ปาฏิหีรํ เม, โพธิ โอภาสตุ อยํ’.
‘‘สห อาวชฺชิเต มยฺหํ, โพธิ ปชฺชลิ ตาวเท;
สพฺพโสณฺณมยา อาสิ, ทิสา สพฺพา วิโรจติ.
‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ ตตฺถ, โพธิมูเล นิสีทหํ;
สตฺตเม ทิวเส ปตฺเต, ทีปปูชํ อกาสหํ.
‘‘อาสนํ ปริวาเรตฺวา, ปฺจ ทีปานิ ปชฺชลุํ;
ยาว อุเทติ สูริโย, ทีปา เม ปชฺชลุํ ตทา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, ปฺจทีปาติ วุจฺจติ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘อสงฺขิยานิ ¶ ทีปานิ, ปริวาเร ชลึสุ เม;
ยาวตา เทวภวนํ, ทีปาโลเกน โชตติ.
‘‘ปรมฺมุขา [ปุพฺพมุขา (สฺยา.)] นิสีทิตฺวา, ยทิ อิจฺฉามิ ปสฺสิตุํ;
อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ, สพฺพํ ปสฺสามิ จกฺขุนา.
‘‘ยาวตา อภิกงฺขามิ, ทฏฺุํ สุคตทุคฺคเต [สุกตทุกฺกเฏ (ปี.)];
ตตฺถ อาวรณํ นตฺถิ, รุกฺเขสุ ปพฺพเตสุ วา.
‘‘อสีติ เทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สตานํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ยํ ¶ ¶ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
ทีปสตสหสฺสานิ, ปริวาเร ชลนฺติ เม.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, อุปฺปชฺชึ มาตุกุจฺฉิยํ;
มาตุกุจฺฉิคตา สนฺตี, อกฺขิ เม น นิมีลติ.
‘‘ทีปสตสหสฺสานิ, ปฺุกมฺมสมงฺคิตา;
ชลนฺติ สูติกาเคเห, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, มานสํ วินิวตฺตยึ;
อชรามตํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยึ อหํ.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺสาหํ, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย โคตโม.
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สฺุาคาเร วสนฺติยา;
สทา ปชฺชลเต ทีปํ, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ ¶ เม, สมาธิกุสลา อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘สพฺพโวสิตโวสานา, กตกิจฺจา อนาสวา;
ปฺจทีปา มหาวีร, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทีปมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺจทีปานิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ปฺจทีปทายิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจทีปทายิกาเถริยาปทานํ ปฺจมํ.
๖. นฬมาลิกาเถรีอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร ¶ , อโหสึ กินฺนรี ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺตา ¶ ¶ สุมนา, เวทชาตา กตฺชลี;
นฬมาลํ คเหตฺวาน, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา กินฺนรีเทหํ [มานสํ เทหํ (สี. ปี. ก.) สุเมธาวคฺเคปิ], ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺตึสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
มนสา ปตฺถิตํ มยฺหํ, นิพฺพตฺตติ ยถิจฺฉิตํ.
‘‘ทสนฺนํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
โอจิตตฺตาว [สุจิตตฺตาว (ปี.)] หุตฺวาน, สํสรามิ ภเวสฺวหํ.
‘‘กุสลํ วิชฺชเต มยฺหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ปูชารหา อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘วิสุทฺธมนสา อชฺช, อเปตมนปาปิกา;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, นฬมาลายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ นฬมาลิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นฬมาลิกาเถริยาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. มหาปชาปติโคตมีเถรีอปทานํ
‘‘เอกทา ¶ ¶ โลกปชฺโชโต, เวสาลิยํ มหาวเน;
กูฏาคาเร สุสาลายํ, วสเต นรสารถิ.
‘‘ตทา ชินสฺส มาตุจฺฉา, มหาโคตมิ ภิกฺขุนี;
ตหึ กเต [ตหึเยว (สฺยา.)] ปุเร รมฺเม, วสี ภิกฺขุนุปสฺสเย.
‘‘ภิกฺขุนีหิ ¶ วิมุตฺตาหิ, สเตหิ สห ปฺจหิ;
รโหคตาย ตสฺเสวํ, จิตสฺสาสิ [จิตฺตสฺสาปิ (สฺยา.)] วิตกฺกิตํ.
‘‘พุทฺธสฺส ปรินิพฺพานํ, สาวกคฺคยุคสฺส วา;
ราหุลานนฺทนนฺทานํ, นาหํ ลจฺฉามิ ปสฺสิตุํ.
‘‘พุทฺธสฺส ปรินิพฺพานา, สาวกคฺคยุคสฺส วา;
มหากสฺสปนนฺทานํ, อานนฺทราหุลาน จ.
‘‘ปฏิกจฺจายุสงฺขารํ [ปฏิคจฺจายุสงฺขาเร (สี.)] ¶ , โอสชฺชิตฺวาน นิพฺพุตึ;
คจฺเฉยฺยํ โลกนาเถน, อนฺุาตา มเหสินา.
‘‘ตถา ปฺจสตานมฺปิ, ภิกฺขุนีนํ วิตกฺกิตํ;
อาสิ เขมาทิกานมฺปิ, เอตเทว วิตกฺกิตํ.
‘‘ภูมิจาโล ตทา อาสิ, นาทิตา เทวทุนฺทุภี;
อุปสฺสยาธิวตฺถาโย, เทวตา โสกปีฬิตา.
‘‘วิลปนฺตา สุกรุณํ [สกรุณํ (สี. สฺยา. ปี.)], ตตฺถสฺสูนิ ปวตฺตยุํ;
มิตฺตา [สพฺพา (สฺยา. ปี.)] ภิกฺขุนิโย ตาหิ, อุปคนฺตฺวาน โคตมึ.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวุํ;
‘ตตฺถ โตยลวาสิตฺตา, มยมยฺเย รโหคตา.
‘‘‘สา ¶ จลา จลิตา ภูมิ, นาทิตา เทวทุนฺทุภี;
ปริเทวา จ สุยฺยนฺเต, กิมตฺถํ นูน โคตมี’.
‘‘ตทา อโวจ สา สพฺพํ, ยถาปริวิตกฺกิตํ;
ตาโยปิ สพฺพา อาหํสุ, ยถาปริวิตกฺกิตํ.
‘‘‘ยทิ เต รุจิตํ อยฺเย, นิพฺพานํ ปรมํ สิวํ;
นิพฺพายิสฺสาม สพฺพาปิ, พุทฺธานฺุาย สุพฺพเต.
‘‘‘มยํ ¶ สหาว นิกฺขนฺตา, ฆราปิ จ ภวาปิ จ;
สหาเยว คมิสฺสาม, นิพฺพานํ ปทมุตฺตมํ’.
‘‘‘นิพฺพานาย วชนฺตีนํ, กึ วกฺขามี’ติ สา วทํ;
สห สพฺพาหิ นิคฺคฺฉิ, ภิกฺขุนีนิลยา ตทา.
‘‘อุปสฺสเย ¶ ยาธิวตฺถา, เทวตา ตา ขมนฺตุ เม;
ภิกฺขุนีนิลยสฺเสทํ, ปจฺฉิมํ ทสฺสนํ มม.
‘‘น ชรา มจฺจุ วา ยตฺถ, อปฺปิเยหิ สมาคโม;
ปิเยหิ น วิโยโคตฺถิ, ตํ วชิสฺสํ [ตํ วชฺชิยํ (สฺยา.)] อสงฺขตํ.
‘‘อวีตราคา ตํ สุตฺวา, วจนํ สุคโตรสา;
โสกฏฺฏา ปริเทวึสุ, อโห โน อปฺปปฺุตา.
‘‘ภิกฺขุนีนิลโย ¶ สฺุโ, ภูโต ตาหิ วินา อยํ;
ปภาเต วิย ตาราโย, น ทิสฺสนฺติ ชิโนรสา.
‘‘นิพฺพานํ โคตมี ยาติ, สเตหิ สห ปฺจหิ;
นทีสเตหิว สห, คงฺคา ปฺจหิ สาครํ.
‘‘รถิยาย ¶ วชนฺติโย [วชนฺตึ ตํ (สี.), วชนฺติ ตํ (สฺยา.), วชนฺตานํ (ปี.)], ทิสฺวา สทฺธา อุปาสิกา;
ฆรา นิกฺขมฺม ปาเทสุ, นิปจฺจ อิทมพฺรวุํ.
‘‘‘ปสีทสฺสุ มหาโภเค, อนาถาโย วิหาย โน;
ตยา น ยุตฺตา [ยุตฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)] นิพฺพาตุํ, อิจฺฉฏฺฏา วิลปึสุ ตา’.
‘‘ตาสํ โสกปหานตฺถํ, อโวจ มธุรํ คิรํ;
‘รุทิเตน อลํ ปุตฺตา, หาสกาโลยมชฺช โว.
‘‘‘ปริฺาตํ มยา ทุกฺขํ, ทุกฺขเหตุ วิวชฺชิโต;
นิโรโธ เม สจฺฉิกโต, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต.
ปมํ ภาณวารํ.
‘‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘‘พุทฺโธ ¶ ตสฺส จ สทฺธมฺโม, อนูโน ยาว ติฏฺติ;
นิพฺพาตุํ ตาว กาโล เม, มา มํ โสจถ ปุตฺติกา.
‘‘‘โกณฺฑฺานนฺทนนฺทาที ¶ , ติฏฺนฺติ ราหุโล ชิโน;
สุขิโต สหิโต สงฺโฆ, หตทพฺพา จ ติตฺถิยา.
‘‘‘โอกฺกากวํสสฺส ยโส, อุสฺสิโต มารมทฺทโน;
นนุ สมฺปติ กาโล เม, นิพฺพานตฺถาย ปุตฺติกา.
‘‘‘จิรปฺปภุติ ¶ ยํ มยฺหํ, ปตฺถิตํ อชฺช สิชฺฌเต;
อานนฺทเภริกาโลยํ, กึ โว อสฺสูหิ ปุตฺติกา.
‘‘‘สเจ มยิ ทยา อตฺถิ, ยทิ จตฺถิ กตฺุตา;
สทฺธมฺมฏฺิติยา สพฺพา, กโรถ วีริยํ ทฬฺหํ.
‘‘‘ถีนํ อทาสิ ปพฺพชฺชํ, สมฺพุทฺโธ ยาจิโต มยา;
ตสฺมา ยถาหํ นนฺทิสฺสํ, ตถา ตมนุติฏฺถ’.
‘‘ตา เอวมนุสาสิตฺวา, ภิกฺขุนีหิ ปุรกฺขตา;
อุเปจฺจ พุทฺธํ วนฺทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘อหํ ¶ สุคต เต มาตา, ตฺวฺจ วีร ปิตา มม;
สทฺธมฺมสุขท [สทฺธมฺมสุขโท (สี. สฺยา. ปี.)] นาถ, ตยา ชาตามฺหิ โคตม.
‘‘‘สํวทฺธิโตยํ สุคต, รูปกาโย มยา ตว;
อนินฺทิโต [อานนฺทิโย (สฺยา.), อนินฺทิโย (ปี.)] ธมฺมกาโย [ธมฺมตนุ (สี. ปี. ก.)], มม สํวทฺธิโต ตยา.
‘‘‘มุหุตฺตํ ตณฺหาสมณํ, ขีรํ ตฺวํ ปายิโต มยา;
ตยาหํ สนฺตมจฺจนฺตํ, ธมฺมขีรฺหิ [ธมฺมขีรมฺปิ (สฺยา., ก.)] ปายิตา.
‘‘‘พนฺธนารกฺขเน มยฺหํ, อณโณ [อนโณ (สี. สฺยา. ปี.)] ตฺวํ มหามุเน;
ปุตฺตกามา ถิโย ยาจํ, ลภนฺติ ตาทิสํ สุตํ.
‘‘‘มนฺธาตาทินรินฺทานํ, ยา มาตา สา ภวณฺณเว;
นิมุคฺคาหํ ตยา ปุตฺต, ตาริตา ภวสาครา.
‘‘‘รฺโ มาตา มเหสีติ, สุลภํ นามมิตฺถินํ;
พุทฺธมาตาติ ยํ นามํ, เอตํ ปรมทุลฺลภํ.
‘‘‘ตฺจ ¶ ลทฺธํ มหาวีร, ปณิธานํ มมํ ตยา;
อณุกํ วา มหนฺตํ วา, ตํ สพฺพํ ปูริตํ มยา.
‘‘‘ปรินิพฺพาตุมิจฺฉามิ ¶ ¶ , วิหาเยมํ กเฬวรํ;
อนุชานาหิ เม วีร, ทุกฺขนฺตกร นายก.
‘‘‘จกฺกงฺกุสธชากิณฺเณ, ปาเท กมลโกมเล;
ปสาเรหิ ปณามํ เต, กริสฺสํ ปุตฺตอุตฺตเม [ปุตฺตเปมสา (สี. ปี.), ปุตฺตเปมหํ (สฺยา.)].
‘‘‘สุวณฺณราสิสงฺกาสํ, สรีรํ กุรุ ปากฏํ;
กตฺวา เทหํ สุทิฏฺํ เต, สนฺตึ คจฺฉามิ นายก’.
‘‘ทฺวตฺตึสลกฺขณูเปตํ, สุปฺปภาลงฺกตํ ตนุํ;
สฺฌาฆนาว พาลกฺกํ, มาตุจฺฉํ ทสฺสยี ชิโน.
‘‘ผุลฺลารวินฺทสํกาเส, ตรุณาทิจฺจสปฺปเภ;
จกฺกงฺกิเต ปาทตเล, ตโต สา สิรสา ปติ.
‘‘‘ปณมามิ นราทิจฺจ, อาทิจฺจกุลเกตุกํ;
ปจฺฉิเม มรเณ มยฺหํ [สรณํ มยฺหํ (สฺยา.)], น ตํ อิกฺขามหํ ปุโน.
‘‘‘อิตฺถิโย ¶ นาม โลกคฺค, สพฺพโทสากรา มตา;
ยทิ โก จตฺถิ โทโส เม, ขมสฺสุ กรุณากร.
‘‘‘อิตฺถิกานฺจ ปพฺพชฺชํ, หํ ตํ ยาจึ ปุนปฺปุนํ;
ตตฺถ เจ อตฺถิ โทโส เม, ตํ ขมสฺสุ นราสภ.
‘‘‘มยา ภิกฺขุนิโย วีร, ตวานฺุาย สาสิตา;
ตตฺร เจ อตฺถิ ทุนฺนีตํ, ตํ ขมสฺสุ ขมาธิป [ขมาธิติ (สฺยา.), ขมาปิโต (ก.)].
‘‘‘อกฺขนฺเต ¶ นาม ขนฺตพฺพํ, กึ ภเว คุณภูสเน;
กิมุตฺตรํ เต วกฺขามิ, นิพฺพานาย วชนฺติยา.
‘‘‘สุทฺเธ อนูเน มม ภิกฺขุสงฺเฆ, โลกา อิโต นิสฺสริตุํ ขมนฺเต;
ปภาตกาเล พฺยสนงฺคตานํ, ทิสฺวาน นิยฺยาติว จนฺทเลขา’.
‘‘‘ตเทตรา ภิกฺขุนิโย ชินคฺคํ, ตาราว จนฺทานุคตา สุเมรุํ;
ปทกฺขิณํ กจฺจ นิปจฺจ ปาเท, ิตา มุขนฺตํ สมุทิกฺขมานา.
‘‘‘น ¶ ติตฺติปุพฺพํ ตว ทสฺสเนน, จกฺขุํ น โสตํ ตว ภาสิเตน;
จิตฺตํ มมํ เกวลเมกเมว, ปปฺปุยฺย ตํ ธมฺมรเสน ติตฺติ.
‘‘‘นทโต ปริสายํ เต, วาทิตพฺพปหาริโน;
เย เต ทกฺขนฺติ วทนํ, ธฺา เต นรปุงฺคว.
‘‘‘ทีฆงฺคุลี ¶ ตมฺพนเข, สุเภ อายตปณฺหิเก;
เย ปาเท ปณมิสฺสนฺติ [ปณมายนฺติ (สฺยา.)], เตปิ ธฺา คุณนฺธร.
‘‘‘มธุรานิ ¶ ปหฏฺานิ, โทสคฺฆานิ หิตานิ จ;
เย เต วากฺยานิ สุยฺยนฺติ, เตปิ ธฺา นรุตฺตม.
‘‘‘ธฺาหํ ¶ เต มหาวีร, ปาทปูชนตปฺปรา [มานปูชนตปฺปรา (ก.)];
ติณฺณสํสารกนฺตารา, สุวากฺเยน สิรีมโต’.
‘‘ตโต สา อนุสาเวตฺวา [อนุมาเน ตฺวา (ก.)], ภิกฺขุสงฺฆมฺปิ สุพฺพตา;
ราหุลานนฺทนนฺเท จ, วนฺทิตฺวา อิทมพฺรวิ.
‘‘‘อาสีวิสาลยสเม, โรคาวาเส กเฬวเร;
นิพฺพินฺทา ทุกฺขสงฺฆาเฏ, ชรามรณโคจเร.
‘‘‘นานากลิมลากิณฺเณ [นานากุณปมลากิณฺเณ (สฺยา.), นานากาฬมลากิณฺเณ (ก.)], ปรายตฺเต นิรีหเก;
เตน นิพฺพาตุมิจฺฉามิ, อนุมฺถ ปุตฺตกา’.
‘‘นนฺโท ราหุลภทฺโท จ, วีตโสกา นิราสวา;
ิตาจลฏฺิติ ถิรา, ธมฺมตมนุจินฺตยุํ.
‘‘‘ธิรตฺถุ สงฺขตํ โลลํ, อสารํ กทลูปมํ;
มายามรีจิสทิสํ, อิตรํ อนวฏฺิตํ.
‘‘‘ยตฺถ นาม ชินสฺสายํ, มาตุจฺฉา พุทฺธโปสิกา;
โคตมี นิธนํ ยาติ, อนิจฺจํ สพฺพสงฺขตํ’.
‘‘อานนฺโท จ ตทา เสโข, โสกฏฺโฏ [กนิฏฺโ (สฺยา.)] ชินวจฺฉโล;
ตตฺถสฺสูนิ กโรนฺโต โส, กรุณํ ปริเทวติ.
‘‘หา สนฺตึ [ภาสนฺตี (สฺยา.)] โคตมี ยาติ, นูน พุทฺโธปิ นิพฺพุตึ;
คจฺฉติ น จิเรเนว, อคฺคิริว นิรินฺธโน.
‘‘เอวํ ¶ วิลาปมานํ ตํ, อานนฺทํ อาห โคตมี;
สุตสาครคมฺภีร ¶ , พุทฺโธปฏฺานตปฺปร.
‘‘‘น ยุตฺตํ โสจิตุํ ปุตฺต, หาสกาเล อุปฏฺิเต;
ตยา เม สรณํ ปุตฺต, นิพฺพานํ ตมุปาคตํ.
‘‘‘ตยา ตาต สมชฺฌิฏฺโ, ปพฺพชฺชํ อนุชานิ โน;
มา ปุตฺต วิมโน โหหิ, สผโล เต ปริสฺสโม.
‘‘‘ยํ ¶ ¶ น ทิฏฺํ ปุราเณหิ, ติตฺถิกาจริเยหิปิ;
ตํ ปทํ สุกุมารีหิ, สตฺตวสฺสาหิ เวทิตํ.
‘‘‘พุทฺธสาสนปาเลต, ปจฺฉิมํ ทสฺสนํ ตว;
ตตฺถ คจฺฉามหํ ปุตฺต, คโต ยตฺถ น ทิสฺสเต.
‘‘‘กทาจิ ธมฺมํ เทเสนฺโต, ขิปี โลกคฺคนายโก;
ตทาหํ อาสีสวาจํ, อโวจํ อนุกมฺปิกา.
‘‘‘จิรํ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺ มหามุเน;
สพฺพโลกสฺส อตฺถาย, ภวสฺสุ อชรามโร.
‘‘‘ตํ ตถาวาทินึ พุทฺโธ, มมํ โส เอตทพฺรวิ;
‘น เหวํ วนฺทิยา พุทฺธา, ยถา วนฺทสิ โคตมี.
‘‘‘กถํ จรหิ สพฺพฺู, วนฺทิตพฺพา ตถาคตา;
กถํ อวนฺทิยา พุทฺธา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต.
‘‘‘อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกเม;
สมคฺเค สาวเก ปสฺส, เอตํ พุทฺธานวนฺทนํ.
‘‘‘ตโต อุปสฺสยํ คนฺตฺวา, เอกิกาหํ วิจินฺตยึ;
สมคฺคปริสํ นาโถ, โรเธสิ ติภวนฺตโค.
‘‘‘หนฺทาหํ ¶ ปรินิพฺพิสฺสํ, มา วิปตฺติตมทฺทสํ;
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ทิสฺวาน อิสิสตฺตมํ.
‘‘‘ปรินิพฺพานกาลํ เม, อาโรเจสึ [อาโรเจมิ (สฺยา.)] วินายกํ;
ตโต โส สมนฺุาสิ, กาลํ ชานาหิ โคตมี.
‘‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘ถีนํ ธมฺมาภิสมเย, เย พาลา วิมตึ คตา;
เตสํ ทิฏฺิปฺปหานตฺถํ, อิทฺธึ ทสฺเสหิ โคตมี’.
‘‘ตทา นิปจฺจ สมฺพุทฺธํ, อุปฺปติตฺวาน อมฺพรํ;
อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสิ, พุทฺธานฺุาย โคตมี.
‘‘เอกิกา พหุธา อาสิ, พหุกา เจติกา ตถา;
อาวิภาวํ ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.)] ติโรนคํ.
‘‘อสชฺชมานา ¶ ¶ อคมา, ภูมิยมฺปิ นิมุชฺชถ;
อภิชฺชมาเน อุทเก, อคฺฉิ มหิยา ยถา.
‘‘สกุณีว ตถากาเส, ปลฺลงฺเกน กมี ตทา;
วสํ วตฺเตสิ กาเยน, ยาว พฺรหฺมนิเวสนํ.
‘‘สิเนรุํ ¶ ทณฺฑํ กตฺวาน, ฉตฺตํ กตฺวา มหามหึ;
สมูลํ ปริวตฺเตตฺวา, ธารยํ จงฺกมี นเภ.
‘‘ฉสฺสูโรทยกาเลว, โลกฺจากาสิ ธูมิกํ;
ยุคนฺเต วิย โลกํ สา, ชาลามาลากุลํ อกา.
‘‘มุจลินฺทํ มหาเสลํ, เมรุมูลนทนฺตเร [เมรุมนฺทารททฺทเร (สี. ปี.), เมรุํ มนฺทารทนฺตเร (สฺยา.)];
สาสปาริว สพฺพานิ, เอเกนคฺคหิ มุฏฺินา.
‘‘องฺคุลคฺเคน ฉาเทสิ, ภากรํ สนิสากรํ;
จนฺทสูรสหสฺสานิ, อาเวฬมิว ธารยิ.
‘‘จตุสาครโตยานิ, ธารยี เอกปาณินา;
ยุคนฺตชลทาการํ, มหาวสฺสํ ปวสฺสถ.
‘‘จกฺกวตฺตึ สปริสํ, มาปยี สา นภตฺตเล;
ครุฬํ ทฺวิรทํ สีหํ, วินทนฺตํ ปทสฺสยิ.
‘‘เอกิกา อภินิมฺมิตฺวา, อปฺปเมยฺยํ ภิกฺขุนีคณํ;
ปุน อนฺตรธาเปตฺวา, เอกิกา มุนิมพฺรวิ.
‘‘‘มาตุจฺฉา ¶ เต มหาวีร, ตว สาสนการิกา;
อนุปฺปตฺตา สกํ อตฺถํ, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม’.
‘‘ทสฺเสตฺวา วิวิธา อิทฺธี, โอโรหิตฺวา นภตฺตลา;
วนฺทิตฺวา โลกปชฺโชตํ, เอกมนฺตํ นิสีทิ สา.
‘‘สา วีสวสฺสสติกา, ชาติยาหํ มหามุเน;
อลเมตฺตาวตา วีร, นิพฺพายิสฺสามิ นายก.
‘‘ตทาติวิมฺหิตา ¶ สพฺพา, ปริสา สา กตฺชลี;
อโวจยฺเย กถํ อาสิ, อตุลิทฺธิปรกฺกมา.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, ชาตามจฺจกุเล อหุํ;
สพฺโพปการสมฺปนฺเน, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘กทาจิ ปิตุนา สทฺธึ, ทาสิคณปุรกฺขตา;
มหตา ปริวาเรน, ตํ อุเปจฺจ นราสภํ.
‘‘วาสวํ วิย วสฺสนฺตํ, ธมฺมเมฆํ อนาสวํ [ปวสฺสยํ (ก.)];
สรทาทิจฺจสทิสํ, รํสิชาลสมุชฺชลํ [รํสิมาลากุลํ ชินํ (สี. สฺยา.), รํสิชาลากุลํ ชินํ (ปี.)].
‘‘ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สุตฺวา จสฺส สุภาสิตํ;
มาตุจฺฉํ ภิกฺขุนึ อคฺเค, เปนฺตํ นรนายกํ.
‘‘สุตฺวา ทตฺวา มหาทานํ, สตฺตาหํ ตสฺส ตาทิโน;
สสงฺฆสฺส นรคฺคสฺส, ปจฺจยานิ พหูนิ จ.
‘‘นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ตโต มหาปริสตึ, อโวจ อิสิสตฺตโม.
‘‘‘ยา สสงฺฆํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ โลกนายกํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ¶ ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
โคตมี นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘‘ตสฺส พุทฺธสฺส มาตุจฺฉา, ชีวิตาปาทิกา [ชีวิตปาลิกา (สฺยา.)] อยํ;
รตฺตฺูนฺจ อคฺคตฺตํ, ภิกฺขุนีนํ ลภิสฺสติ’.
‘‘ตํ สุตฺวาน ปโมทิตฺวา [ตํ สุตฺวาหํ ปมุทิตา (สี. สฺยา. ปี.)], ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
ปจฺจเยหิ อุปฏฺิตฺวา, ตโต กาลงฺกตา อหํ.
‘‘ตาวตึเสสุ เทเวสุ, สพฺพกามสมิทฺธิสุ;
นิพฺพตฺตา ทสหงฺเคหิ, อฺเ อภิภวึ อหํ.
‘‘รูปสทฺเทหิ คนฺเธหิ, รเสหิ ผุสเนหิ จ;
อายุนาปิ จ วณฺเณน, สุเขน ยสสาปิ จ.
‘‘ตเถวาธิปเตยฺเยน, อธิคยฺห วิโรจหํ;
อโหสึ อมรินฺทสฺส, มเหสี ทยิตา ตหึ.
‘‘สํสาเร ¶ ¶ สํสรนฺตีหํ, กมฺมวายุสเมริตา;
กาสิสฺส รฺโ วิสเย, อชายึ ทาสคามเก.
‘‘ปฺจทาสสตานูนา, นิวสนฺติ ตหึ ตทา;
สพฺเพสํ ตตฺถ โย เชฏฺโ, ตสฺส ชายา อโหสหํ.
‘‘สยมฺภุโน ปฺจสตา, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสุํ;
เต ทิสฺวาน อหํ ตุฏฺา, สห สพฺพาหิ อิตฺถิภิ [าติภิ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ปูคา หุตฺวาว สพฺพาโย [กตฺวา ปฺจสตกุฏี (สี. สฺยา.)], จตุมาเส อุปฏฺหุํ [อุปฏฺิย (สี. สฺยา. ปี.)];
ติจีวรานิ ทตฺวาน, สํสริมฺห [ปสนฺนามฺห (สฺยา.)] สสามิกา.
‘‘ตโต ¶ จุตา สพฺพาปิ ตา, ตาวตึสคตา มยํ;
ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เทวทเห ปุเร.
‘‘ปิตา อฺชนสกฺโก เม, มาตา มม สุลกฺขณา;
ตโต กปิลวตฺถุสฺมึ, สุทฺโธทนฆรํ คตา.
‘‘เสสา [สพฺพา (สฺยา.)] สกฺยกุเล ชาตา, สกฺยานํ ฆรมาคมุํ;
อหํ วิสิฏฺา สพฺพาสํ, ชินสฺสาปาทิกา อหุํ.
‘‘มม ¶ ปุตฺโตภินิกฺขมฺม [ส เม ปุตฺโต… (สฺยา.)], พุทฺโธ อาสิ วินายโก;
ปจฺฉาหํ ปพฺพชิตฺวาน, สเตหิ สห ปฺจหิ.
‘‘สากิยานีหิ ธีราหิ, สห สนฺติสุขํ ผุสึ;
เย ตทา ปุพฺพชาติยํ, อมฺหากํ อาสุ สามิโน.
‘‘สหปฺุสฺส กตฺตาโร, มหาสมยการกา;
ผุสึสุ อรหตฺตํ เต, สุคเตนานุกมฺปิตา.
‘‘ตเทตรา ภิกฺขุนิโย, อารุหึสุ นภตฺตลํ;
สํคตา [ขคตา (สี.)] วิย ตาราโย, วิโรจึสุ มหิทฺธิกา.
‘‘อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสุํ, ปิฬนฺธวิกตึ ยถา;
กมฺมาโร กนกสฺเสว, กมฺมฺสฺส สุสิกฺขิโต [ปุณฺณกมฺเมสุ สิกฺขิตา (สฺยา.)].
‘‘ทสฺเสตฺวา ปาฏิหีรานิ, วิจิตฺตานิ [วิวิธานิ (สฺยา.)] พหูนิ จ;
โตเสตฺวา วาทิปวรํ, มุนึ สปริสํ ตทา.
‘‘โอโรหิตฺวาน คคนา, วนฺทิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
อนฺุาตา นรคฺเคน, ยถาาเน นิสีทิสุํ.
‘‘‘อโหนุกมฺปิกา ¶ อมฺหํ, สพฺพาสํ จิร โคตมี;
วาสิตา ตว ปฺุเหิ, ปตฺตา โน อาสวกฺขยํ.
‘‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา อมฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหราม อนาสวา.
‘‘‘สฺวาคตํ วต โน อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหม, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหม มหามุเน.
‘‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานาม, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘‘อตฺเถ ¶ ธมฺเม จ เนรุตฺเต, ปฏิภาเน [ปฏิภาเณ (สี. สฺยา.)] จ วิชฺชติ;
าณํ อมฺหํ มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตาหิ นายก;
อนุชานาหิ สพฺพาสํ [สพฺพาโย (สฺยา. ปี.)], นิพฺพานาย มหามุเน’.
‘‘นิพฺพายิสฺสาม อิจฺเจวํ, กึ วกฺขามิ วทนฺติโย;
ยสฺส ทานิ จ โว กาลํ, มฺถาติ ชิโนพฺรวิ.
‘‘โคตมีอาทิกา ตาโย, ตทา ภิกฺขุนิโย ชินํ;
วนฺทิตฺวา อาสนา ตมฺหา, วุฏฺาย อคมึสุ ตา.
‘‘มหตา ¶ ชนกาเยน, สห โลกคฺคนายโก;
อนุสํยายี โส [อนุสํสาวยี (สฺยา. ก.)] วีโร, มาตุจฺฉํ ยาวโกฏฺกํ.
‘‘ตทา นิปติ ปาเทสุ, โคตมี โลกพนฺธุโน;
สเหว ตาหิ สพฺพาหิ, ปจฺฉิมํ ปาทวนฺทนํ.
‘‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, โลกนาถสฺส ทสฺสนํ;
น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว.
‘‘‘น จ เม วนฺทนํ [วทนํ (ก.)] วีร, ตว ปาเท สุโกมเล;
สมฺผุสิสฺสติ โลกคฺค, อชฺช คจฺฉามิ นิพฺพุตึ’.
‘‘รูเปน ¶ กึ ตวาเนน, ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถ;
สพฺพํ สงฺขตเมเวตํ, อนสฺสาสิกมิตฺตรํ.
‘‘สา สห ตาหิ คนฺตฺวาน, ภิกฺขุนุปสฺสยํ สกํ;
อฑฺฒปลฺลงฺกมาภุชฺช, นิสีทิ ปรมาสเน.
‘‘ตทา อุปาสิกา ตตฺถ, พุทฺธสาสนวจฺฉลา;
ตสฺสา ปวตฺตึ สุตฺวาน, อุเปสุํ ปาทวนฺทิกา.
‘‘กเรหิ อุรํ ปหนฺตา, ฉินฺนมูลา ยถา ลตา;
โรทนฺตา กรุณํ รวํ, โสกฏฺฏา ภูมิปาติตา.
‘‘มา ¶ โน สรณเท นาเถ, วิหาย คมิ นิพฺพุตึ;
นิปติตฺวาน ยาจาม, สพฺพาโย สิรสา มยํ.
‘‘ยา ¶ ปธานตมา ตาสํ, สทฺธา ปฺา อุปาสิกา;
ตสฺสา สีสํ ปมชฺชนฺตี, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘อลํ ¶ ปุตฺตา วิสาเทน, มารปาสานุวตฺตินา;
อนิจฺจํ สงฺขตํ สพฺพํ, วิโยคนฺตํ จลาจลํ’.
‘‘ตโต สา ตา วิสชฺชิตฺวา, ปมํ ฌานมุตฺตมํ;
ทุติยฺจ ตติยฺจ, สมาปชฺชิ จตุตฺถกํ.
‘‘อากาสายตนฺเจว, วิฺาณายตนํ ตถา;
อากิฺจํ เนวสฺฺจ, สมาปชฺชิ ยถากฺกมํ.
‘‘ปฏิโลเมน ฌานานิ, สมาปชฺชิตฺถ โคตมี;
ยาวตา ปมํ ฌานํ, ตโต ยาวจตุตฺถกํ.
‘‘ตโต วุฏฺาย นิพฺพายิ, ทีปจฺจีว นิราสวา [นิราสนา (สี. ปี.)];
ภูมิจาโล มหา อาสิ, นภสา วิชฺชุตา ปติ.
‘‘ปนาทิตา ทุนฺทุภิโย, ปริเทวึสุ เทวตา;
ปุปฺผวุฏฺี จ คคนา, อภิวสฺสถ เมทนึ.
‘‘กมฺปิโต เมรุราชาปิ, รงฺคมชฺเฌ ยถา นโฏ;
โสเกน จาติทีโนว วิรโว อาสิ สาคโร.
‘‘เทวา นาคาสุรา พฺรหฺมา, สํวิคฺคาหึสุ ตงฺขเณ;
‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, ยถายํ วิลยํ คตา’.
‘‘ยา ¶ เจ มํ ปริวารึสุ, สตฺถุ สาสนการิกา;
ตาโยปิ อนุปาทานา, ทีปจฺจิ วิย [ทีปสิขา วิย (สฺยา.)] นิพฺพุตา.
‘‘หา โยคา วิปฺปโยคนฺตา, หานิจฺจํ สพฺพสงฺขตํ;
หา ชีวิตํ วินาสนฺตํ, อิจฺจาสิ ปริเทวนา.
‘‘ตโต ¶ เทวา จ พฺรหฺมา จ, โลกธมฺมานุวตฺตนํ;
กาลานุรูปํ กุพฺพนฺติ, อุเปตฺวา อิสิสตฺตมํ.
‘‘ตทา ¶ อามนฺตยี สตฺถา, อานนฺทํ สุตสาครํ [สุติสาครํ (สี. สฺยา. ปี.)];
‘คจฺฉานนฺท นิเวเทหิ, ภิกฺขูนํ มาตุ นิพฺพุตึ’.
‘‘ตทานนฺโท ¶ นิรานนฺโท, อสฺสุนา ปุณฺณโลจโน;
คคฺคเรน สเรนาห, ‘สมาคจฺฉนฺตุ ภิกฺขโว.
‘‘‘ปุพฺพทกฺขิณปจฺฉาสุ, อุตฺตราย จ สนฺติเก;
สุณนฺตุ ภาสิตํ มยฺหํ, ภิกฺขโว สุคโตรสา.
‘‘‘ยา วฑฺฒยิ ปยตฺเตน, สรีรํ ปจฺฉิมํ มุเน;
สา โคตมี คตา สนฺตึ, ตาราว สูริโยทเย.
‘‘‘พุทฺธมาตาติ ปฺตฺตึ [สฺตฺตึ (สฺยา.)], ปยิตฺวา คตาสมํ;
น ยตฺถ ปฺจเนตฺโตปิ, คตึ [คตํ (สี. ปี.), ตตฺถ (สฺยา.)] ทกฺขติ นายโก.
‘‘‘ยสฺสตฺถิ สุคเต สทฺธา, โย จ ปิโย มหามุเน;
พุทฺธมาตุสฺส [พุทฺธมาตริ (สี.), พุทฺธสฺส มาตุ (สฺยา.)] สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโส’.
‘‘สุทูรฏฺาปิ ตํ สุตฺวา, สีฆมาคจฺฉุ ภิกฺขโว;
เกจิ พุทฺธานุภาเวน, เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทา.
‘‘กูฏาคารวเร รมฺเม, สพฺพโสณฺณมเย สุเภ;
มฺจกํ สมาโรเปสุํ, ยตฺถ สุตฺตาสิ โคตมี.
‘‘จตฺตาโร โลกปาลา เต, อํเสหิ สมธารยุํ;
เสสา สกฺกาทิกา เทวา, กูฏาคาเร สมคฺคหุํ.
‘‘กูฏาคารานิ ¶ สพฺพานิ, อาสุํ ปฺจสตานิปิ;
สรทาทิจฺจวณฺณานิ, วิสฺสกมฺมกตานิ หิ.
‘‘สพฺพา ตาปิ ภิกฺขุนิโย, อาสุํ มฺเจสุ สายิตา;
เทวานํ ขนฺธมารุฬฺหา, นิยฺยนฺติ อนุปุพฺพโส.
‘‘สพฺพโส ¶ ฉาทิตํ อาสิ, วิตาเนน นภตฺตลํ;
สตารา จนฺทสูรา จ, ลฺฉิตา กนกามยา.
‘‘ปฏากา ¶ อุสฺสิตาเนกา, วิตตา ปุปฺผกฺจุกา;
โอคตากาสปทุมา [โอคตากาสธูมาว (ปี.)], มหิยา ปุปฺผมุคฺคตํ.
‘‘ทสฺสนฺติ จนฺทสูริยา, ปชฺชลนฺติ จ ตารกา;
มชฺฌํ คโตปิ จาทิจฺโจ, น ตาเปสิ สสี ยถา.
‘‘เทวา ¶ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ, มาเลหิ สุรภีหิ จ;
วาทิเตหิ จ นจฺเจหิ, สงฺคีตีหิ จ ปูชยุํ.
‘‘นาคาสุรา จ พฺรหฺมาโน, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;
ปูชยึสุ จ นิยฺยนฺตึ, นิพฺพุตํ พุทฺธมาตรํ.
‘‘สพฺพาโย ปุรโต นีตา, นิพฺพุตา สุคโตรสา;
โคตมี นิยฺยเต ปจฺฉา, สกฺกตา พุทฺธโปสิกา.
‘‘ปุรโต เทวมนุชา, สนาคาสุรพฺรหฺมกา;
ปจฺฉา สสาวโก พุทฺโธ, ปูชตฺถํ ยาติ มาตุยา.
‘‘พุทฺธสฺส ปรินิพฺพานํ, เนทิสํ อาสิ ยาทิสํ;
โคตมีปรินิพฺพานํ, อเตวจฺฉริยํ [อตีวจฺฉริยํ (สพฺพตฺถ) โมคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ] อหุ.
‘‘พุทฺโธ ¶ พุทฺธสฺส นิพฺพาเน [น พุทฺโธ พุทฺธนิพฺพาเน (สฺยา. ปี.)], โนปฏิยาทิ [โนปทิสฺสติ (สี. ปี.), สาริปุตฺตาทิ (สฺยา.)] ภิกฺขโว;
พุทฺโธ โคตมินิพฺพาเน, สาริปุตฺตาทิกา ตถา [ยถา (สฺยา.)].
‘‘จิตกานิ กริตฺวาน, สพฺพคนฺธมยานิ เต;
คนฺธจุณฺณปกิณฺณานิ, ฌาปยึสุ จ ตา ตหึ.
‘‘เสสภาคานิ ฑยฺหึสุ, อฏฺี เสสานิ สพฺพโส;
อานนฺโท จ ตทาโวจ, สํเวคชนกํ วโจ.
‘‘‘โคตมี นิธนํ ยาตา, ฑยฺหฺจสฺสา สรีรกํ;
สงฺเกตํ พุทฺธนิพฺพานํ, น จิเรน ภวิสฺสติ’.
‘‘ตโต โคตมิธาตูนิ, ตสฺสา ปตฺตคตานิ โส;
อุปนาเมสิ นาถสฺส, อานนฺโท พุทฺธโจทิโต.
‘‘ปาณินา ตานิ ปคฺคยฺห, อโวจ อิสิสตฺตโม;
‘มหโต สารวนฺตสฺส, ยถา รุกฺขสฺส ติฏฺโต.
‘‘‘โย ¶ ¶ โส มหตฺตโร ขนฺโธ, ปลุชฺเชยฺย อนิจฺจตา;
ตถา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส, โคตมี ปรินิพฺพุตา.
‘‘‘อโห อจฺฉริยํ มยฺหํ [อานนฺท ปสฺส พุทฺธสฺส (สฺยา.)], นิพฺพุตายปิ มาตุยา;
สรีรมตฺตเสสาย, นตฺถิ โสกปริทฺทโว [น โสกปริเทวนา (สฺยา.)].
‘‘‘น ¶ โสจิยา ปเรสํ สา, ติณฺณสํสารสาครา;
ปริวชฺชิตสนฺตาปา, สีติภูตา สุนิพฺพุตา.
‘‘‘ปณฺฑิตาสิ มหาปฺา, ปุถุปฺา ตเถว จ;
รตฺตฺู ภิกฺขุนีนํ สา, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว.
‘‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี อาสิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี อาสิ จ โคตมี.
‘‘‘ปุพฺเพนิวาสมฺาสิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ตสฺสา ปุนพฺภโว.
‘‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
ปริสุทฺธํ อหุ าณํ, ตสฺมา โสจนิยา น สา.
‘‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทสฺส;
อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ายเต คติ.
‘‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;
ปฺาเปตุํ คติ นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุขํ.
‘‘‘อตฺตทีปา ตโต โหถ, สติปฏฺานโคจรา;
ภาเวตฺวา สตฺตโพชฺฌงฺเค, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ’’’.
อิตฺถํ สุทํ มหาปชาปติโคตมี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหาปชาปติโคตมีเถริยาปทานํ สตฺตมํ.
๘. เขมาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ ¶ ¶ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ [อหุ (สฺยา.)];
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ¶ ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปฺปสาทาหํ, อุเปมิ สรณํ ชินํ.
‘‘มาตรํ ¶ ปิตรํ จาหํ, อายาจิตฺวา วินายกํ;
นิมนฺตยิตฺวา สตฺตาหํ, โภชยึ สหสาวกํ.
‘‘อติกฺกนฺเต จ สตฺตาเห, มหาปฺานมุตฺตมํ;
ภิกฺขุนึ เอตทคฺคมฺหิ, เปสิ นรสารถิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ปุโน ตสฺส มเหสิโน;
การํ กตฺวาน ตํ านํ, ปณิปจฺจ ปณีทหึ.
‘‘ตโต มม ชิโน [มํ ส ชิโน (สฺยา.)] อาห, ‘สิชฺฌตํ ปณิธี ตว;
สสงฺเฆ เม กตํ การํ, อปฺปเมยฺยผลํ ตยา.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
เอตทคฺคมนุปฺปตฺตา, เขมา นาม ภวิสฺสติ’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปคา อหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต.
‘‘ยตฺถ ¶ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสรึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี โลกนายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน [จารุนยโน (สี. ปี.)], สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ตมหํ ¶ ¶ โลกนายกํ, อุเปตฺวา นรสารถึ;
ธมฺมํ ภณิตํ สุตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ทสวสฺสสหสฺสานิ ¶ , ตสฺส วีรสฺส สาสเน;
พฺรหฺมจริยํ จริตฺวาน, ยุตฺตโยคา พหุสฺสุตา.
‘‘ปจฺจยาการกุสลา, จตุสจฺจวิสารทา;
นิปุณา จิตฺตกถิกา, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ตโต จุตาหํ ตุสิตํ, อุปปนฺนา ยสสฺสินี;
อภิโภมิ ตหึ อฺเ, พฺรหฺมจารีผเลนหํ.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปนฺนาหํ, มหาโภคา มหทฺธนา;
เมธาวินี สีลวตี [รูปวตี (สี. สฺยา. ปี.)], วินีตปริสาปิ จ.
‘‘ภวามิ เตน กมฺเมน, โยเคน ชินสาสเน;
สพฺพา สมฺปตฺติโย มยฺหํ, สุลภา มนโส ปิยา.
‘‘โยปิ ¶ เม ภวเต ภตฺตา, ยตฺถ ยตฺถ คตายปิ;
วิมาเนติ น มํ โกจิ, ปฏิปตฺติพเลน เม.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
นาเมน โกณาคมโน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทา หิ พาราณสิยํ, สุสมิทฺธกุลปฺปชา [สุสมิทฺธิ… (สฺยา.)];
ธนฺชานี สุเมธา จ, อหมฺปิ จ ตโย ชนา.
‘‘สงฺฆารามมทาสิมฺห, ทานสหายิกา ปุเร [เนเก สหสฺสิเก มุเน (สฺยา.), ทานํ สหสฺสิกํ มุเน (ปี.)];
สงฺฆสฺส จ วิหารมฺปิ [สสํฆสฺส วิหารํ หิ (สฺยา. ปี.)], อุทฺทิสฺส การิกา [ทายิกา (ปี.)] มยํ.
‘‘ตโต จุตา มยํ สพฺพา, ตาวตึสูปคา อหุํ;
ยสสา อคฺคตํ ปตฺตา, มนุสฺเสสุ ตเถว จ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺสาสึ ¶ เชฏฺิกา ธีตา, สมณี อิติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ ¶ ¶ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโร.
‘‘สมณี ¶ สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘อหํ อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘กทาจิ โส นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทเสสิ อพฺภุตํ;
มหานิทานสุตฺตนฺตํ, สุตฺวา ตํ ปริยาปุณึ.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, สากลาย ปุรุตฺตเม;
รฺโ มทฺทสฺส ธีตามฺหิ, มนาปา ทยิตา ปิยา.
‘‘สห เม ชาตมตฺตมฺหิ, เขมํ ตมฺหิ ปุเร อหุ;
ตโต เขมาติ นามํ เม, คุณโต อุปปชฺชถ.
‘‘ยทาหํ โยพฺพนํ ปตฺตา, รูปลาวฺภูสิตา [รูปวณฺณวิภูสิตา (สฺยา.), รูปวนฺตา วิภูสิตา (ปี.), รูปวิลาสภูสิตา (ก.)];
ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโน.
‘‘ตสฺสาหํ สุปฺปิยา อาสึ, รูปเก ลายเน รตา;
รูปานํ โทสวาทีติ, น อุเปสึ มหาทยํ.
‘‘พิมฺพิสาโร ตทา ราชา, มมานุคฺคหพุทฺธิยา;
วณฺณยิตฺวา เวฬุวนํ, คายเก คาปยี มมํ.
‘‘รมฺมํ เวฬุวนํ เยน, น ทิฏฺํ สุคตาลยํ;
น เตน นนฺทนํ ทิฏฺํ, อิติ มฺามเส มยํ.
‘‘เยน ¶ ¶ เวฬุวนํ ทิฏฺํ, นรนนฺทนนนฺทนํ;
สุทิฏฺํ นนฺทนํ เตน, อมรินฺทสุนนฺทนํ.
‘‘วิหาย ¶ นนฺทนํ เทวา, โอตริตฺวา มหีตลํ [มหีตเล (สฺยา. ปี.)];
รมฺมํ เวฬุวนํ ทิสฺวา, น ตปฺปนฺติ สุวิมฺหิตา.
‘‘ราชปฺุเน ¶ นิพฺพตฺตํ, พุทฺธปฺุเน ภูสิตํ;
โก วตฺตา ตสฺส นิสฺเสสํ, วนสฺส คุณสฺจยํ.
‘‘ตํ สุตฺวา วนสมิทฺธํ, มม โสตมโนหรํ;
ทฏฺุกามา ตมุยฺยานํ, รฺโ อาโรจยึ ตทา.
‘‘มหตา ปริวาเรน, ตทา จ โส [ตทา มํ โส (สฺยา. ปี.)] มหีปติ;
มํ เปเสสิ [สํเปเสสิ (สฺยา.), สมฺปาเปสิ (ปี.)] ตมุยฺยานํ, ทสฺสนาย สมุสฺสุกํ.
‘‘คจฺฉ ปสฺส มหาโภเค, วนํ เนตฺตรสายนํ;
ยํ สทา ภาติ สิริยา, สุคตาภานุรฺชิตํ.
‘‘ยทา จ ปิณฺฑาย มุนิ, คิริพฺพชปุรุตฺตมํ;
ปวิฏฺโหํ ตทาเยว, วนํ ทฏฺุมุปาคมึ.
‘‘ตทา ตํ ผุลฺลวิปินํ, นานาภมรกูชิตํ;
โกกิลาคีตสหิตํ, มยูรคณนจฺจิตํ.
‘‘อปฺปสทฺทมนากิณฺณํ, นานาจงฺกมภูสิตํ;
กุฏิมณฺฑปสงฺกิณฺณํ, โยคีวรวิราชิตํ.
‘‘วิจรนฺตี อมฺิสฺสํ, สผลํ นยนํ มม;
ตตฺถาปิ ตรุณํ ภิกฺขุํ, ยุตฺตํ ทิสฺวา วิจินฺตยึ.
‘‘‘อีทิเส ¶ วิปิเน รมฺเม, ิโตยํ นวโยพฺพเน;
วสนฺตมิว กนฺเตน, รูเปน จ สมนฺวิโต.
‘‘‘นิสินฺโน รุกฺขมูลมฺหิ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ฌายเต วตยํ ภิกฺขุ, หิตฺวา วิสยชํ รตึ.
‘‘‘นนุ นาม คหฏฺเน, กามํ ภุตฺวา ยถาสุขํ;
ปจฺฉา ชิณฺเณน ธมฺโมยํ, จริตพฺโพ สุภทฺทโก’.
‘‘สฺุกนฺติ ¶ ¶ วิทิตฺวาน, คนฺธเคหํ ชินาลยํ;
อุเปตฺวา ชินมทฺทกฺขํ, อุทยนฺตํว ภากรํ.
‘‘เอกกํ สุขมาสีนํ, พีชมานํ วริตฺถิยา;
ทิสฺวาเนวํ วิจินฺเตสึ, นายํ ลูโข นราสโภ.
‘‘สา กฺา กนกาภาสา, ปทุมานนโลจนา;
พิมฺโพฏฺี กุนฺททสนา, มโนเนตฺตรสายนา.
‘‘เหมโทลาภสวนา ¶ [เหมโทลา สุวทีนา (สฺยา.)], กลิกาการสุตฺถนี [กลสาการสุตฺตนี (สี. ปี.), กมลาการสุตฺตนี (สฺยา.)];
เวทิมชฺฌาว สุสฺโสณี [กนุมชฺฌาว สุสฺโสณี (สี.), เวทิมชฺฌา วรโสณี (สฺยา. ปี.)], รมฺโภรุ จารุภูสนา.
‘‘รตฺตํสกุปสํพฺยานา, นีลมฏฺนิวาสนา;
อตปฺปเนยฺยรูเปน, หาสภาวสมนฺวิตา [หาวภาวสมนฺวิตา (สี.), สพฺพาภรณมณฺฑิตา (สฺยา.)].
‘‘ทิสฺวา ตเมวํ จินฺเตสึ, อโหยมภิรูปินี;
น มยาเนน เนตฺเตน, ทิฏฺปุพฺพา กุทาจนํ.
‘‘ตโต ชราภิภูตา สา, วิวณฺณา วิกตานนา;
ภินฺนทนฺตา เสตสิรา, สลาลา วทนาสุจิ.
‘‘สงฺขิตฺตกณฺณา ¶ เสตกฺขี, ลมฺพาสุภปโยธรา;
วลิวิตตสพฺพงฺคี, สิราวิตตเทหินี.
‘‘นตงฺคา ทณฺฑทุติยา, อุปฺผาสุลิกตา [อุปฺปณฺฑุปณฺฑุกา (สี. สฺยา.)] กิสา;
ปเวธมานา ปติตา, นิสฺสสนฺตี มุหุํ มุหุํ.
‘‘ตโต เม อาสิ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน;
ธิรตฺถุ รูปํ อสุจึ, รมนฺเต ยตฺถ พาลิสา.
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ทิสฺวา สํวิคฺคมานสํ;
อุทคฺคจิตฺโต สุคโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อาตุรํ ¶ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส เขเม สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘‘อสุภาย ¶ จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทา พหุลา ภว.
‘‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, กาเย ฉนฺทํ วิราชย.
‘‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺตา จริสฺสสิ.
‘‘‘เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ, สยํ กตํ มกฺกฏโกว ชาลํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, น เปกฺขิโน [อนเปกฺขิโน (สี. สฺยา. ปี.)] กามสุขํ ปหาย’.
‘‘ตโต ¶ กลฺลิตจิตฺตํ [กลฺลิกจิตฺตํ (สฺยา.), กลิกจิตฺตํ (ปี.)] มํ, ตฺวาน นรสารถิ;
มหานิทานํ เทเสสิ, สุตฺตนฺตํ วินยาย เม.
‘‘สุตฺวา ¶ สุตฺตนฺตเสฏฺํ ตํ, ปุพฺพสฺมนุสฺสรึ;
ตตฺถ ิตาวหํ สนฺตี, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยึ.
‘‘นิปติตฺวา มเหสิสฺส, ปาทมูลมฺหิ ตาวเท;
อจฺจยํ เทสนตฺถาย, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘นโม เต สพฺพทสฺสาวี, นโม เต กรุณากร;
นโม เต ติณฺณสํสาร, นโม เต อมตํ ทท.
‘‘‘ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา [… ปกฺขนฺตา (สี. สฺยา.)], กามราควิโมหิตา;
ตยา สมฺมา อุปาเยน, วินีตา วินเย รตา.
‘‘‘อทสฺสเนน วิโภคา [วิพฺโภคา (สี.), วิหิตา (สฺยา.)], ตาทิสานํ มเหสินํ;
อนุโภนฺติ มหาทุกฺขํ, สตฺตา สํสารสาคเร.
‘‘‘ยทาหํ โลกสรณํ, อรณํ อรณนฺตคุํ [มรณนฺตคํ (สฺยา.)];
นาทฺทสามิ อทูรฏฺํ, เทสยามิ [เทเสสฺสามิ (สฺยา.)] ตมจฺจยํ.
‘‘‘มหาหิตํ ¶ วรททํ, อหิโตติ วิสงฺกิตา;
โนเปสึ รูปนิรตา, เทสยามิ ตมจฺจยํ’.
‘‘ตทา ¶ มธุรนิคฺโฆโส, มหาการุณิโก ชิโน;
อโวจ ติฏฺ เขเมติ, สิฺจนฺโต อมเตน มํ.
‘‘ตทา ปณมฺย สิรสา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
คนฺตฺวา ทิสฺวา นรปตึ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อโห ¶ สมฺมา อุปาโย เต, จินฺติโตยมรินฺทม;
วนทสฺสนกามาย, ทิฏฺโ นิพฺพานโต มุนิ.
‘‘‘ยทิ เต รุจฺจเต ราช [ราชา (สฺยา.)], สาสเน ตสฺส ตาทิโน;
ปพฺพชิสฺสามิ รูเปหํ, นิพฺพินฺนา มุนิวาณินา’ [มุนิภาณินา (สฺยา. ปี.)].
ทุติยํ ภาณวารํ.
‘‘อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตทาห ส มหีปติ;
‘อนุชานามิ เต ภทฺเท, ปพฺพชฺชา ตว สิชฺฌตุ’.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ตทา จาหํ, อทฺธมาเส [สตฺตมาเส (สฺยา.)] อุปฏฺิเต;
ทีโปทยฺจ เภทฺจ, ทิสฺวา สํวิคฺคมานสา.
‘‘นิพฺพินฺนา ¶ สพฺพสงฺขาเร, ปจฺจยาการโกวิทา;
จตุโรเฆ อติกฺกมฺม, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี อาสึ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี จาปิ ภวามหํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
ปริสุทฺธํ มม าณํ, อุปฺปนฺนํ พุทฺธสาสเน.
‘‘กุสลาหํ วิสุทฺธีสุ, กถาวตฺถุวิสารทา;
อภิธมฺมนยฺู จ, วสิปฺปตฺตามฺหิ สาสเน.
‘‘ตโต ¶ ¶ โตรณวตฺถุสฺมึ, รฺา โกสลสามินา;
ปุจฺฉิตา นิปุเณ ปฺเห, พฺยากโรนฺตี ยถาตถํ.
‘‘ตทา ส ราชา สุคตํ, อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉถ;
ตเถว พุทฺโธ พฺยากาสิ, ยถา เต พฺยากตา มยา.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
มหาปฺานมคฺคาติ, ภิกฺขุนีนํ นรุตฺตโม.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ เขมา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เขมาเถริยาปทานํ อฏฺมํ.
๙. อุปฺปลวณฺณาเถรีอปทานํ
‘‘ภิกฺขุนี อุปฺปลวณฺณา, อิทฺธิยา ปารมึ คตา;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘นิตฺถิณฺณา ¶ ชาติสํสารํ [ชาติสํสารา (ปี.)], ปตฺตาหํ อจลํ ปทํ;
สพฺพทุกฺขํ มยา ขีณํ, อาโรเจมิ มหามุนิ.
‘‘‘ยาวตา ¶ ปริสา อตฺถิ, ปสนฺนา ชินสาสเน;
ยสฺสา จ เมปราโธตฺถิ, ขมนฺตุ ชินสมฺมุขา.
‘‘‘สํสาเร สํสรนฺติยา [สํสรนฺตา เม (สฺยา.)], ขลิตํ เม สเจ ภเว;
อาโรเจมิ มหาวีร, อปราธํ ขมสฺสุ ตํ [เม (สฺยา.)].
‘‘‘อิทฺธิฺจาปิ นิทสฺเสหิ, มม สาสนการิเก;
จตสฺโส ปริสา อชฺช, กงฺขํ ฉินฺทาหิ ยาวตา.
‘‘‘ธีตา ตุยฺหํ มหาวีร, ปฺวนฺต ชุตินฺธร;
พหฺุจ ทุกฺกรํ กมฺมํ, กตํ เม อติทุกฺกรํ.
‘‘‘อุปฺปลสฺเสว ¶ เม วณฺโณ, นาเมนุปฺปลนามิกา;
สาวิกา เต มหาวีร, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม.
‘‘‘ราหุโล จ อหฺเจว, เนกชาติสเต พหู;
เอกสฺมึ สมฺภเว ชาตา, สมานฉนฺทมานสา.
‘‘‘นิพฺพตฺติ เอกโต โหติ, ชาติยาปิ จ เอกโต [ชาตีสุ พหุโส มม (สี.)];
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อุโภปิ นานาสมฺภวา.
‘‘‘ปุตฺโต จ ราหุโล นาม, ธีตา อุปฺปลสวฺหยา;
ปสฺส วีร มมํ อิทฺธึ, พลํ ทสฺเสมิ สตฺถุโน.
‘‘‘มหาสมุทฺเท ¶ จตุโร, ปกฺขิปิ หตฺถปาติยํ;
เตลํ หตฺถคตฺเจว, ขิฑฺโฑ [เวชฺโช (สี. ปี.)] โกมารโก ยถา.
‘‘‘อุพฺพตฺตยิตฺวา ปถวึ, ปกฺขิปิ หตฺถปาติยํ;
จิตฺตํ มฺุชํ ยถา นาม, ลฺุจิ โกมารโก ยุวา.
‘‘‘จกฺกวาฬสมํ ¶ ปาณึ, ฉาทยิตฺวาน มตฺถเก;
วสฺสาเปตฺวาน ผุสิตํ, นานาวณฺณํ ปุนปฺปุนํ.
‘‘‘ภูมึ อุทุกฺขลํ กตฺวา, ธฺํ กตฺวาน สกฺขรํ;
สิเนรุํ มุสลํ กตฺวา, มทฺทิ โกมาริกา ยถา.
‘‘‘ธีตาหํ พุทฺธเสฏฺสฺส, นาเมนุปฺปลสวฺหยา;
อภิฺาสุ วสีภูตา, ตว สาสนการิกา.
‘‘‘นานาวิกุพฺพนํ ¶ กตฺวา, ทสฺเสตฺวา โลกนายกํ;
นามโคตฺตฺจ สาเวตฺวา [ปกาเสตฺวา (สฺยา.)], ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม.
‘‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ [วิปุลํ (สฺยา.)] สุทฺธํ, สภาเวน มเหสิโน.
‘‘‘ปุริมานํ ¶ ชินคฺคานํ, สงฺคมํ เต นิทสฺสิตํ [สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา (สี.)];
อธิการํ พหุํ มยฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘ยํ มยา ปูริตํ กมฺมํ, กุสลํ สร เม มุนิ;
ตวตฺถาย มหาวีร, ปฺุํ อุปจิตํ มยา.
‘‘‘อภพฺพฏฺาเน วชฺเชตฺวา, วารยนฺตี [ปริวชฺชนฺติ (สี.), ปริปาเจนฺโต (สฺยา.)] อนาจรํ;
ตวตฺถาย มหาวีร, จตฺตํ เม ชีวิตุตฺตมํ.
‘‘‘ทสโกฏิสหสฺสานิ ¶ , อทาสึ มม ชีวิตํ;
ปริจฺจตฺตา จ เม โหมิ, ตวตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘ตทาติวิมฺหิตา สพฺพา, สิรสาว กตฺชลี;
อโวจยฺเย กถํ อาสิ, อตุลิทฺธิปรกฺกมา’.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, นาคกฺา อหํ ตทา;
วิมลา นาม นาเมน, กฺานํ สาธุสมฺมตา.
‘‘มโหรโค มหานาโค, ปสนฺโน ชินสาสเน;
ปทุมุตฺตรํ มหาเตชํ, นิมนฺเตสิ สสาวกํ.
‘‘รตนมยํ มณฺฑปํ, ปลฺลงฺกํ รตนามยํ;
รตนํ วาลุกากิณฺณํ, อุปโภคํ รตนามยํ.
‘‘มคฺคฺจ ปฏิยาเทสิ, รตนทฺธชภูสิตํ;
ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, วชฺชนฺโต ตูริเยหิ โส.
‘‘ปริสาหิ จ จตูหิ [ปริสาหิ จตูหิ โส (สี.), ปริสาหิ จตสฺโส หิ (ปี.)], ปริวุโต [สหิโต (สี.), ผรเต (สฺยา.), ปเรโต (ปี.)] โลกนายโก;
มโหรคสฺส ภวเน, นิสีทิ ปรมาสเน.
‘‘อนฺนํ ¶ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;
วรํ วรฺจ ปาทาสิ, นาคราชา มหายสํ.
‘‘ภฺุชิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ปตฺตํ โธวิตฺวา โยนิโส;
อนุโมทนียํกาสิ, นาคกฺา มหิทฺธิกา.
‘‘สพฺพฺุํ ¶ ผุลฺลิตํ ทิสฺวา, นาคกฺา มหายสํ;
ปสนฺนํ สตฺถุโน จิตฺตํ, สุนิพนฺธฺจ มานสํ.
‘‘มมฺจ ¶ จิตฺตมฺาย, ชลชุตฺตมนามโก;
ตสฺมึ ขเณ มหาวีโร, ภิกฺขุนึ ทสฺสยิทฺธิยา.
‘‘อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสิ, ภิกฺขุนี สา วิสารทา;
ปโมทิตา เวทชาตา, สตฺถารํ อิทมพฺรวิ [เอตทพฺรวึ (สฺยา. ปี.)].
‘‘‘อทฺทสาหํ อิมํ อิทฺธึ, สุมนํ อิตรายปิ;
กถํ อโหสิ สา วีร, อิทฺธิยา สุวิสารทา’.
‘‘‘โอรสา มุขโต ชาตา, ธีตา มม มหิทฺธิกา;
มมานุสาสนิกรา, อิทฺธิยา สุวิสารทา’.
‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, เอวํ ปตฺเถสหํ ตทา [ตุฏฺา เอวํ อโวจหํ (สฺยา.), เอวมโหสหํ ตทา (ก.)];
อหมฺปิ ตาทิสา โหมิ, อิทฺธิยา สุวิสารทา.
‘‘ปโมทิตาหํ ¶ สุมนา, ปตฺเถ อุตฺตมมานสา [ปตฺตอุตฺตมมานสา (สี. สฺยา. ปี.)];
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, อีทิสา โหมิ นายก.
‘‘มณิมยมฺหิ ปลฺลงฺเก, มณฺฑปมฺหิ ปภสฺสเร;
อนฺนปาเนน ตปฺเปตฺวา, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘นาคานํ ปวรํ ปุปฺผํ, อรุณํ นาม อุปฺปลํ;
วณฺณํ เม อีทิสํ โหตุ, ปูเชสึ โลกนายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตาหํ มนุเช, อุปปนฺนา สยมฺภุโน;
อุปฺปเลหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, ปิณฺฑปาตมทาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘เสฏฺิธีตา ¶ ตทา หุตฺวา, พาราณสิปุรุตฺตเม;
นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘มหาทานํ ¶ ททิตฺวาน, อุปฺปเลหิ วินายกํ;
ปูชยิตฺวา เจตสาว [จ เตเหว (สฺยา. ปี.)], วณฺณโสภํ อปตฺถยึ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺสาสึ ทุติยา ธีตา, สมณคุตฺตสวฺหยา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺตธีตโร.
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา [ภิกฺขุทาสิกา (สี. สฺยา.)];
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา [สํฆทาสิกา (สี. สฺยา.)].
‘‘อหํ เขมา จ สปฺปฺา, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ ¶ ¶ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตา มนุสฺเสสุ, อุปปนฺนา มหากุเล;
ปีตํ มฏฺํ วรํ ทุสฺสํ, อทํ อรหโต อหํ.
‘‘ตโต จุตาริฏฺปุเร, ชาตา วิปฺปกุเล อหํ;
ธีตา ติริฏิวจฺฉสฺส, อุมฺมาทนฺตี มโนหรา.
‘‘ตโต จุตา ชนปเท, กุเล อฺตเร อหํ;
ปสูตา นาติผีตมฺหิ, สาลึ โคเปมหํ ตทา.
‘‘ทิสฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ, ปฺจลาชาสตานิหํ;
ทตฺวา ปทุมจฺฉนฺนานิ, ปฺจ ปุตฺตสตานิหํ.
‘‘ปตฺถยึ ¶ ¶ เตปิ ปตฺเถสุํ, มธุํ ทตฺวา สยมฺภุโน;
ตโต จุตา อรฺเหํ, อชายึ ปทุโมทเร.
‘‘กาสิรฺโ มเหสีหํ, หุตฺวา สกฺกตปูชิตา;
อชนึ ราชปุตฺตานํ, อนูนํ สตปฺจกํ.
‘‘ยทา เต โยพฺพนปฺปตฺตา, กีฬนฺตา ชลกีฬิตํ;
ทิสฺวา โอปตฺตปทุมํ, อาสุํ ปจฺเจกนายกา.
‘‘สาหํ เตหิ วินาภูตา, สุตวีเรหิ โสกินี [สุตวเรหิ โสกินี (สี. สฺยา.)];
จุตา อิสิคิลิปสฺเส, คามกมฺหิ อชายิหํ.
‘‘ยทา พุทฺธา สุตมตี, สุตานํ ภตฺตุโนปิ จ [กสตํ ตทา (สี.), อตฺตโนปิ จ (สฺยา.)];
ยาคุํ อาทาย คจฺฉนฺตี, อฏฺ ปจฺเจกนายเก.
‘‘ภิกฺขาย ¶ คามํ คจฺฉนฺเต, ทิสฺวา ปุตฺเต อนุสฺสรึ;
ขีรธารา วินิคฺคจฺฉิ, ตทา เม ปุตฺตเปมสา.
‘‘ตโต เตสํ อทํ ยาคุํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ;
ตโต จุตาหํ ติทสํ, นนฺทนํ อุปปชฺชหํ.
‘‘อนุโภตฺวา สุขํ ทุกฺขํ, สํสริตฺวา ภวาภเว;
ตวตฺถาย มหาวีร, ปริจฺจตฺตฺจ ชีวิตํ.
‘‘เอวํ ¶ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ชาตา สาวตฺถิยํ ปุเร.
‘‘มหาธนเสฏฺิกุเล, สุขิเต สชฺชิเต ตถา;
นานารตนปชฺโชเต, สพฺพกามสมิทฺธิเน.
‘‘สกฺกตา ปูชิตา เจว, มานิตาปจิตา ตถา;
รูปสีริมนุปฺปตฺตา [รูปโสภคฺคสมฺปนฺนา (สี.)], กุเลสุ อติสกฺกตา [อภิสมฺมตา (สี.)].
‘‘อตีว ปตฺถิตา จาสึ, รูปโภคสิรีหิ จ;
ปตฺถิตา เสฏฺิปุตฺเตหิ, อเนเกหิ สเตหิปิ.
‘‘อคารํ ปชหิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, จตุสจฺจมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธิยา ¶ อภินิมฺมิตฺวา, จตุรสฺสํ รถํ อหํ;
พุทฺธสฺส ปาเท วนฺทิสฺสํ, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘‘สุปุปฺผิตคฺคํ ¶ อุปคมฺม ปาทปํ [ภิกฺขุนี (สี. ปี. ก.) เถรีคา. ๒๓๐], เอกา ตุวํ ติฏฺสิ สาลมูเล;
น ¶ จาปิ เต ทุติโย อตฺถิ โกจิ [น จตฺถิ เต ทุติยา วณฺณธาตุ (สี. ปี. ก.)], พาเล น ตฺวํ ภายสิ ธุตฺตกานํ’.
‘‘‘สตํ สหสฺสานิปิ ธุตฺตกานํ [สหสฺสานมฺปิ ธุตฺตกานํ (ปี.) เถรีคา. ๒๓๑], สมาคตา เอทิสกา ภเวยฺยุํ;
โลมํ น อิฺเช น สมฺปเวเธ, กึ เม ตุวํ มาร กริสฺสเสโก [น มาร ภายามิ ตเวกิกาปิ (สี. ก.) … ตเมกิกาสึ (ปี.)].
‘‘‘เอสา อนฺตรธายามิ, กุจฺฉึ วา ปวิสามิ เต;
ภมุกนฺตริกายมฺปิ, ติฏฺนฺตึ มํ น ทกฺขสิ.
‘‘‘จิตฺตสฺมึ วสีภูตามฺหิ, อิทฺธิปาทา สุภาวิตา;
สพฺพพนฺธนมุตฺตามฺหิ, น ตํ ภายามิ อาวุโส.
‘‘‘สตฺติสูลูปมา กามา, ขนฺธาสํ อธิกุฏฺฏนา;
ยํ ตฺวํ กามรตึ พฺรูสิ, อรตี ทานิ สา มม.
‘‘‘สพฺพตฺถ ¶ วิหตา นนฺที, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต;
เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตก’.
‘‘ชิโน ตมฺหิ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อคฺคา อิทฺธิมตีนนฺติ, ปริสาสุ วินายโก.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘จีวรํ ¶ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ขเณน อุปนาเมนฺติ, สหสฺสานิ สมนฺตโต.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา;
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อุปฺปลวณฺณา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปฺปลวณฺณาเถริยาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปฏาจาราเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปสาทาหํ, อุเปสึ สรณํ ชินํ.
‘‘ตโต วินยธารีนํ, อคฺคํ วณฺเณสิ นายโก;
ภิกฺขุนึ ลชฺชินึ ตาทึ, กปฺปากปฺปวิสารทํ.
‘‘ตทา ¶ มุทิตจิตฺตาหํ, ตํ านมภิกงฺขินี;
นิมนฺเตตฺวา ทสพลํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, ททิตฺวาว ติจีวรํ [ททิตฺวา ปตฺตจีวรํ (สฺยา.)];
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘ยา ตยา วณฺณิตา วีร, อิโต อฏฺมเก มุนิ;
ตาทิสาหํ ภวิสฺสามิ, ยทิ สิชฺฌติ นายก’.
‘‘ตทา ¶ อโวจ มํ สตฺถา, ‘ภทฺเท มา ภายิ อสฺสส;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ปฏาจาราติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตทาหํ มุทิตา [ปมุที (ก.)] หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก ¶ มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺสาสึ ¶ ตติยา ธีตา, ภิกฺขุนี อิติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺตธีตโร.
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘อหํ อุปฺปลวณฺณา จ, เขมา ภทฺทา จ ภิกฺขุนี;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา ¶ จ โยพฺพนูเปตา, วิตกฺกวสคา อหํ;
นรํ ชารปตึ ทิสฺวา, เตน สทฺธึ อคจฺฉหํ.
‘‘เอกปุตฺตปสูตาหํ ¶ , ทุติโย กุจฺฉิยา มมํ;
ตทาหํ มาตาปิตโร, โอกฺขามีติ [อิกฺขามีติ (สฺยา.), ทกฺขามีติ (สี.)] สุนิจฺฉิตา.
‘‘นาโรเจสึ ปตึ มยฺหํ, ตทา ตมฺหิ ปวาสิเต;
เอกิกา นิคฺคตา เคหา, คนฺตุํ สาวตฺถิมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ¶ เม สามิ อาคนฺตฺวา, สมฺภาเวสิ ปเถ มมํ;
ตทา เม กมฺมชา วาตา, อุปฺปนฺนา อติทารุณา.
‘‘อุฏฺิโต จ มหาเมโฆ, ปสูติสมเย มม;
ทพฺพตฺถาย ตทา คนฺตฺวา, สามิ สปฺเปน มาริโต.
‘‘ตทา วิชาตทุกฺเขน, อนาถา กปณา อหํ;
กุนฺนทึ ปูริตํ ทิสฺวา, คจฺฉนฺตี สกุลาลยํ.
‘‘พาลํ ¶ อาทาย อตรึ, ปารกูเล จ เอกกํ;
สาเยตฺวา [ปาเยตฺวา (สฺยา.), ปาเตตฺวา (ก.)] พาลกํ ปุตฺตํ, อิตรํ ตรณายหํ.
‘‘นิวตฺตา อุกฺกุโส หาสิ, ตรุณํ วิลปนฺตกํ;
อิตรฺจ วหี โสโต, สาหํ โสกสมปฺปิตา.
‘‘สาวตฺถินครํ คนฺตฺวา, อสฺโสสึ สชเน มเต;
ตทา อโวจํ โสกฏฺฏา, มหาโสกสมปฺปิตา.
‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;
มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร.
‘‘ตทา กิสา จ ปณฺฑุ จ, อนาถา ทีนมานสา;
อิโต ตโต ภมนฺตีหํ [คจฺฉนฺตีหํ (สฺยา.), คเมนฺตีหํ (ก.)], อทฺทสํ นรสารถึ.
‘‘ตโต อโวจ มํ สตฺถา, ‘ปุตฺเต มา โสจิ อสฺสส;
อตฺตานํ เต คเวสสฺสุ, กึ นิรตฺถํ วิหฺสิ.
‘‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น าตี นปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา’.
‘‘ตํ ¶ ¶ สุตฺวา มุนิโน วากฺยํ, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
ปพฺพชิตฺวาน นจิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ตโตหํ วินยํ สพฺพํ, สนฺติเก สพฺพทสฺสิโน;
อุคฺคหึ สพฺพวิตฺถารํ, พฺยาหริฺจ ยถาตถํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อคฺคา วินยธารีนํ, ปฏาจาราว เอกิกา.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ ปฏาจารา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฏาจาราเถริยาปทานํ ทสมํ.
เอกูโปสถิกวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
เอกูโปสถิกา เจว, สฬลา จาถ โมทกา;
เอกาสนา ปฺจทีปา, นฬมาลี จ โคตมี.
เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ ภิกฺขุนี;
คาถา สตานิ ปฺเจว, นว จาปิ ตทุตฺตริ.
๓. กุณฺฑลเกสีวคฺโค
๑. กุณฺฑลเกสาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ¶ ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปฺปสาทาหํ, อุเปสึ สรณํ ชินํ.
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ปทุมุตฺตรนามโก;
ขิปฺปาภิฺานมคฺคนฺติ, เปสิ ภิกฺขุนึ สุภํ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ทานํ ทตฺวา มเหสิโน;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, ‘ภทฺเท ยํ เตภิปตฺถิตํ;
สมิชฺฌิสฺสติ ตํ สพฺพํ, สุขินี โหหิ นิพฺพุตา.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ภทฺทากุณฺฑลเกสาติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต ¶ จุตา มนุสฺเสสุ, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺตึ ¶ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสรึ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺส ธีตา จตุตฺถาสึ, ภิกฺขุทายีติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโร.
‘‘สมณี ¶ สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘เขมา ¶ อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา อหํ ตทา;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาตา เสฏฺิกุเล ผีเต, ยทาหํ โยพฺพเน ิตา.
‘‘โจรํ วธตฺถํ นียนฺตํ, ทิสฺวา รตฺตา ตหึ อหํ;
ปิตา เม ตํ สหสฺเสน, โมจยิตฺวา วธา ตโต.
‘‘อทาสิ ตสฺส มํ ตาโต, วิทิตฺวาน มนํ มม;
ตสฺสาหมาสึ วิสฏฺา, อตีว ทยิตา หิตา.
‘‘โส เม ภูสนโลเภน, พลิมชฺฌาสโย [ขลิตชฺฌาสโย (สี.), พลึ ปจฺจาหรํ (สฺยา.), มาลปจฺฉาหตํ (ปี.)] ทิโส;
โจรปฺปปาตํ เนตฺวาน, ปพฺพตํ เจตยี วธํ.
‘‘ตทาหํ ¶ ¶ ปณมิตฺวาน, สตฺตุกํ สุกตฺชลี;
รกฺขนฺตี อตฺตโน ปาณํ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อิทํ สุวณฺณเกยูรํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ หรสฺสุ [วรสฺสุ (ก.)] ภทฺทนฺเต, มฺจ ทาสีติ สาวย’.
‘‘‘โอโรปยสฺสุ กลฺยาณี, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
น จาหํ อภิชานามิ, อหนฺตฺวา ธนมาภตํ’.
‘‘‘ยโต ¶ สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
น จาหํ อภิชานามิ, อฺํ ปิยตรํ ตยา’.
‘‘‘เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, กตฺวาน ตํ ปทกฺขิณํ;
น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ [ตํ วนฺทามิ ปุน นตฺถิ (สฺยา.)], มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม.
‘‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา.
‘‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถวิจินฺติกา.
‘‘‘ลหฺุจ ¶ วต ขิปฺปฺจ, นิกฏฺเ [เนกตฺเถ (สี. สฺยา.)] สมเจตยึ;
มิคํ อุณฺณา ยถา เอวํ [จิตฺตปุณฺณาย ตาเนว (สฺยา.), มิคํ ปุณฺณาย เตเนว (ปี.)], ตทาหํ สตฺตุกํ วธึ.
‘‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
โส หฺเต มนฺทมติ, โจโรว คิริคพฺภเร.
‘‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, ตทาหํ สตฺตุกา ยถา’.
‘‘ตทาหํ ปาตยิตฺวาน, คิริทุคฺคมฺหิ สตฺตุกํ;
สนฺติกํ เสตวตฺถานํ, อุเปตฺวา ปพฺพชึ อหํ.
‘‘สณฺฑาเสน จ เกเส เม, ลฺุจิตฺวา สพฺพโส ตทา;
ปพฺพชิตฺวาน สมยํ, อาจิกฺขึสุ นิรนฺตรํ.
‘‘ตโต ตํ อุคฺคเหตฺวาหํ, นิสีทิตฺวาน เอกิกา;
สมยํ ตํ วิจินฺเตสึ, สุวาโน มานุสํ กรํ.
‘‘ฉินฺนํ ¶ ¶ คยฺห สมีเป เม, ปาตยิตฺวา อปกฺกมิ;
ทิสฺวา นิมิตฺตมลภึ, หตฺถํ ตํ ปุฬวากุลํ.
‘‘ตโต ¶ อุฏฺาย สํวิคฺคา, อปุจฺฉึ สหธมฺมิเก;
เต อโวจุํ วิชานนฺติ, ตํ อตฺถํ สกฺยภิกฺขโว.
‘‘สาหํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสํ, อุเปตฺวา พุทฺธสาวเก;
เต มมาทาย คจฺฉึสุ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, ขนฺธายตนธาตุโย;
อสุภานิจฺจทุกฺขาติ, อนตฺตาติ จ นายโก.
‘‘ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาหํ, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยึ;
ตโต วิฺาตสทฺธมฺมา, ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทํ.
‘‘อายาจิโต ตทา อาห, ‘เอหิ ภทฺเท’ติ นายโก;
ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา, ปริตฺตํ โตยมทฺทสํ.
‘‘ปาทปกฺขาลเนนาหํ ¶ , ตฺวา สอุทยพฺพยํ;
ตถา สพฺเพปิ สงฺขาเร, อีทิสํ จินฺตยึ [สงฺขารา, อิติ สํจินฺตยึ (สี. สฺยา. ปี.)] ตทา.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อนุปาทาย สพฺพโส;
ขิปฺปาภิฺานมคฺคํ เม, ตทา ปฺาปยี ชิโน.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ปริจิณฺโณ ¶ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ภทฺทากุณฺฑลเกสา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กุณฺฑลเกสาเถริยาปทานํ ปมํ.
๒. กิสาโคตมีเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, ชาตา อฺตเร กุเล;
อุเปตฺวา ตํ นรวรํ, สรณํ สมุปาคมึ.
‘‘ธมฺมฺจ ตสฺส อสฺโสสึ, จตุสจฺจูปสฺหิตํ;
มธุรํ ปรมสฺสาทํ, วฏฺฏสนฺติสุขาวหํ [จิตฺตสนฺติ … (สฺยา.)].
‘‘ตทา จ ภิกฺขุนึ วีโร, ลูขจีวรธารินึ;
เปนฺโต เอตทคฺคมฺหิ, วณฺณยี ปุริสุตฺตโม.
‘‘ชเนตฺวานปฺปกํ ¶ ปีตึ, สุตฺวา ภิกฺขุนิยา คุเณ;
การํ กตฺวาน พุทฺธสฺส, ยถาสตฺติ ยถาพลํ.
‘‘นิปจฺจ มุนิวรํ ตํ, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ตทานุโมทิ สมฺพุทฺโธ, านลาภาย นายโก.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
กิสาโคตมี [โคตมี นาม (สี. ก.)] นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตํ ¶ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก ¶ มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ปฺจมี ตสฺส ธีตาสึ, ธมฺมา นาเมน วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโร.
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;
อหฺจ ธมฺมทินฺนา จ, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหํ;
ทุคฺคเต อธเน นฏฺเ [นีเจ (สฺยา.), นิทฺเธ (ปี.)], คตา จ สธนํ กุลํ.
‘‘ปตึ เปตฺวา เสสา เม, เทสฺสนฺติ อธนา อิติ;
ยทา จ ปสูตา [สสุตา (สี. ปี.)] อาสึ, สพฺเพสํ ทยิตา ตทา.
‘‘ยทา ¶ โส ตรุโณ ภทฺโท [ปุตฺโต (สี. สฺยา.)], โกมลโก [โกมารโก (สฺยา.), โกมลงฺโค (สี. ปี.)] สุเขธิโต;
สปาณมิว กนฺโต เม, ตทา ยมวสํ คโต.
‘‘โสกฏฺฏา ¶ ทีนวทนา ¶ , อสฺสุเนตฺตา รุทมฺมุขา;
มตํ กุณปมาทาย, วิลปนฺตี คมามหํ.
‘‘ตทา เอเกน สนฺทิฏฺา, อุเปตฺวาภิสกฺกุตฺตมํ;
อโวจํ เทหิ เภสชฺชํ, ปุตฺตสฺชีวนนฺติ โภ.
‘‘น วิชฺชนฺเต มตา ยสฺมึ, เคเห สิทฺธตฺถกํ ตโต;
อาหราติ ชิโน อาห, วินโยปายโกวิโท.
‘‘ตทา ¶ คมิตฺวา สาวตฺถึ, น ลภึ ตาทิสํ ฆรํ;
กุโต สิทฺธตฺถกํ ตสฺมา, ตโต ลทฺธา สตึ อหํ.
‘‘กุณปํ ฉฑฺฑยิตฺวาน, อุเปสึ โลกนายกํ;
ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, อโวจ มธุรสฺสโร.
‘‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพยํ.
‘‘‘น คามธมฺโม นิคมสฺส ธมฺโม, น จาปิยํ เอกกุลสฺส ธมฺโม;
สพฺพสฺส โลกสฺส สเทวกสฺส, เอเสว ธมฺโม ยทิทํ อนิจฺจตา’.
‘‘สาหํ สุตฺวานิมา [สหสุตฺวานิมา (ก.)] คาถา, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยึ;
ตโต วิฺาตสทฺธมฺมา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ตถา ปพฺพชิตา สนฺตี, ยฺุชนฺตี ชินสาสเน;
น จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ¶ ¶ ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา.
‘‘สงฺการกูฏา อาหิตฺวา, สุสานา รถิยาปิ จ;
ตโต สงฺฆาฏิกํ กตฺวา, ลูขํ ธาเรมิ จีวรํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, ลูขจีวรธารเณ;
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ปริสาสุ วินายโก.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ กิสาโคตมี ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
กิสาโคตมีเถริยาปทานํ ทุติยํ.
๓. ธมฺมทินฺนาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, กุเล อฺตเร อหุํ;
ปรกมฺมการี อาสึ, นิปกา สีลสํวุตา.
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สุชาโต อคฺคสาวโก;
วิหารา อภินิกฺขมฺม, ปิณฺฑปาตาย [ปตฺตมาทาย (ก.)] คจฺฉติ.
‘‘ฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี, ตทา อุทกหาริกา;
ตํ ทิสฺวา อททํ ปูปํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว, นิสินฺโน ปริภฺุชิ โส;
ตโต เนตฺวาน ตํ เคหํ, อทาสึ ตสฺส โภชนํ.
‘‘ตโต ¶ เม อยฺยโก ตุฏฺโ, อกรี สุณิสํ สกํ;
สสฺสุยา สห คนฺตฺวาน, สมฺพุทฺธํ อภิวาทยึ.
‘‘ตทา โส ธมฺมกถิกํ, ภิกฺขุนึ ปริกิตฺตยํ;
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ตํ สุตฺวา มุทิตา อหํ.
‘‘นิมนฺตยิตฺวา ¶ สุคตํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตโต ¶ มํ สุคโต อาห, ฆนนินฺนาทสุสฺสโร [ฆนนินฺนาทสุสฺสเร (ก.)];
‘มมุปฏฺานนิรเต, สสงฺฆปริเวสิเก.
‘‘‘สทฺธมฺมสฺสวเน ¶ ยุตฺเต, คุณวทฺธิตมานเส;
ภทฺเท ภวสฺสุ มุทิตา, ลจฺฉเส ปณิธีผลํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ธมฺมทินฺนาติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ มหามุนึ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ฉฏฺา ตสฺสาสหํ ธีตา, สุธมฺมา อิติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
ตติยํ ภาณวารํ.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ ¶ ¶ , ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโร.
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ กุณฺฑลา;
โคตมี จ อหฺเจว, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ ¶ จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาตา เสฏฺิกุเล ผีเต, สพฺพกามสมิทฺธิเน.
‘‘ยทา รูปคุณูเปตา, ปเม โยพฺพเน ิตา;
ตทา ปรกุลํ คนฺตฺวา, วสึ สุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา โลกสรณํ, สุณิตฺวา ธมฺมเทสนํ;
อนาคามิผลํ ปตฺโต, สามิโก เม สุพุทฺธิมา.
‘‘ตทาหํ อนุชาเนตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
น จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตทา อุปาสโก โส มํ, อุปคนฺตฺวา อปุจฺฉถ;
คมฺภีเร นิปุเณ ปฺเห, เต สพฺเพ พฺยากรึ อหํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
‘ภิกฺขุนึ ธมฺมกถิกํ, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสึ.
‘ธมฺมทินฺนา ¶ ยถา ธีรา, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว’;
‘‘เอวาหํ ปณฺฑิตา โหมิ [ชาตา (สี.), นาม (สฺยา.)], นายเกนานุกมฺปิตา.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ธมฺมทินฺนา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ธมฺมทินฺนาเถริยาปทานํ ตติยํ.
๔. สกุลาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘หิตาย สพฺพสตฺตานํ, สุขาย วทตํ วโร;
อตฺถาย ปุริสาชฺโ, ปฏิปนฺโน สเทวเก.
‘‘ยสคฺคปตฺโต ¶ สิริมา, กิตฺติวณฺณคโต ชิโน;
ปูชิโต สพฺพโลกสฺส, ทิสาสพฺพาสุ วิสฺสุโต.
‘‘อุตฺติณฺณวิจิกิจฺโฉ โส, วีติวตฺตกถํกโถ;
สมฺปุณฺณมนสงฺกปฺโป, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม;
อนกฺขาตฺจ อกฺขาสิ, อสฺชาตฺจ สฺชนี.
‘‘มคฺคฺู จ มคฺควิทู, มคฺคกฺขายี นราสโภ;
มคฺคสฺส กุสโล สตฺถา, สารถีนํ วรุตฺตโม.
‘‘มหาการุณิโก สตฺถา, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
นิมุคฺเค กามปงฺกมฺหิ, สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา ขตฺติยนนฺทนา;
สุรูปา สธนา จาปิ, ทยิตา จ สิรีมตี.
‘‘อานนฺทสฺส ¶ มหารฺโ, ธีตา ปรมโสภณา;
เวมาตา [เวมาตุ (สี.)] ภคินี จาปิ, ปทุมุตฺตรนามิโน.
‘‘ราชกฺาหิ ¶ สหิตา, สพฺพาภรณภูสิตา;
อุปาคมฺม มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา หิ โส โลกครุ, ภิกฺขุนึ ทิพฺพจกฺขุกํ;
กิตฺตยํ ปริสามชฺเฌ [จตุปริสาย มชฺเฌ (สฺยา.)], อคฺคฏฺาเน เปสิ ตํ.
‘‘สุณิตฺวา ตมหํ หฏฺา, ทานํ ทตฺวาน สตฺถุโน;
ปูชิตฺวาน จ สมฺพุทฺธํ, ทิพฺพจกฺขุํ อปตฺถยึ.
‘‘ตโต อโวจ มํ สตฺถา, ‘นนฺเท ลจฺฉสิ ปตฺถิตํ;
ปทีปธมฺมทานานํ, ผลเมตํ สุนิจฺฉิตํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
สกุลา นาม นาเมน [สกุลาติ จ นาเมน (สฺยา.)], เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ปริพฺพาชกินี อาสึ, ตทาหํ เอกจารินี;
ภิกฺขาย วิจริตฺวาน, อลภึ เตลมตฺตกํ.
‘‘เตน ทีปํ ปทีเปตฺวา, อุปฏฺึ สพฺพสํวรึ;
เจติยํ ทฺวิปทคฺคสฺส [ทิปทคฺคสฺส (สี. สฺยา. ปี.)], วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ปชฺชลนฺติ [สฺชลนฺติ (สฺยา. ก.), สํจรนฺติ (ปี.)] มหาทีปา, ตตฺถ ตตฺถ คตาย เม.
‘‘ติโรกุฏฺฏํ ¶ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;
ปสฺสามหํ ยทิจฺฉามิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิสุทฺธนยนา โหมิ, ยสสา จ ชลามหํ;
สทฺธาปฺาวตี เจว, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา วิปฺปกุเล อหํ;
ปหูตธนธฺมฺหิ, มุทิเต ราชปูชิเต.
‘‘อหํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, สพฺพาภรณภูสิตา;
ปุรปฺปเวเส สุคตํ, วาตปาเน ิตา อหํ.
‘‘ทิสฺวา ชลนฺตํ ยสสา, เทวมนุสฺสสกฺกตํ;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺนํ, ลกฺขเณหิ วิภูสิตํ.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ;
น จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ปริจิณฺโณ ¶ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ¶ ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘ตโต มหาการุณิโก, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคา, สกุลาติ นรุตฺตโม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สกุลา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สกุลาเถริยาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นนฺทาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก ¶ การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ ¶ , อุคฺคโตว มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
อมตํ ปรมสฺสาทํ, ปรมตฺถนิเวทกํ.
‘‘ตทา นิมนฺตยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;
ทตฺวา ตสฺส มหาทานํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ฌายินีนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ, อคฺคฏฺานมปตฺถยึ;
นิปจฺจ สิรสา ธีรํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘ตทา อทนฺตทมโก, ติโลกสรโณ ปภู;
พฺยากาสิ นรสารถิ, ‘ลจฺฉเส ตํ สุปตฺถิตํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
นนฺทาติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตํ ¶ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา [อคํ (สี. ปี. ก.)];
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต [คตา (สฺยา.)].
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชานํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺตึ ¶ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสรึ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สุรมฺเม [ปุรสฺมึ (สฺยา.)] กปิลวฺหเย;
รฺโ สุทฺโธทนสฺสาหํ, ธีตา อาสึ อนินฺทิตา.
‘‘สิริยา [สิรึว (สี.), รํสิริว (สฺยา.)] รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;
เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุ.
‘‘ยุวตีนฺจ สพฺพาสํ, กลฺยาณีติ จ วิสฺสุตา;
ตสฺมิมฺปิ นคเร รมฺเม, เปตฺวา ตํ ยโสธรํ.
‘‘เชฏฺโ ¶ ภาตา ติโลกคฺโค, ปจฺฉิโม [มชฺฌิโม (ปี.)] อรหา ตถา;
เอกากินี คหฏฺาหํ, มาตรา ปริโจทิตา.
‘‘‘สากิยมฺหิ ¶ กุเล ชาตา, ปุตฺเต พุทฺธานุชา ตุวํ;
นนฺเทนปิ วินา ภูตา, อคาเร กึ นุ อจฺฉสิ.
‘‘‘ชราวสานํ โยพฺพฺํ, รูปํ อสุจิสมฺมตํ;
โรคนฺตมปิจาโรคฺยํ, ชีวิตํ มรณนฺติกํ.
‘‘‘อิทมฺปิ เต สุภํ รูปํ, สสีกนฺตํ มโนหรํ;
ภูสนานํ อลงฺการํ, สิริสงฺฆาฏสนฺนิภํ.
‘‘‘ปฺุชิตํ ¶ โลกสารํว, นยนานํ รสายนํ;
ปฺุานํ กิตฺติชนนํ, อุกฺกากกุลนนฺทนํ.
‘‘‘น จิเรเนว กาเลน, ชรา สมธิเสสฺสติ [สมภิโภสฺสติ (สี. สฺยา.), สมธิเหสฺสติ (ปี.)];
วิหาย เคหํ การฺุเ [การฺุเ (สี. ปี.), ปารยฺหึ (สฺยา.)], จร ธมฺมมนินฺทิเต’.
‘‘สุตฺวาหํ มาตุ วจนํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
เทเหน น ตุ จิตฺเตน, รูปโยพฺพนลาฬิตา.
‘‘มหตา จ ปยตฺเตน, ฌานชฺเฌน ปรํ มม;
กาตฺุจ วทเต มาตา, น จาหํ ตตฺถ อุสฺสุกา.
‘‘ตโต มหาการุณิโก, ทิสฺวา มํ กามลาลสํ [กมลานนํ (สฺยา.)];
นิพฺพินฺทนตฺถํ รูปสฺมึ, มม จกฺขุปเถ ชิโน.
‘‘สเกน อานุภาเวน, อิตฺถึ มาเปสิ โสภินึ;
ทสฺสนียํ สุรุจิรํ, มมโตปิ สุรูปินึ.
‘‘ตมหํ ¶ ¶ วิมฺหิตา ทิสฺวา, อติวิมฺหิตเทหินึ;
จินฺตยึ สผลํ เมติ, เนตฺตลาภฺจ มานุสํ.
‘‘ตมหํ เอหิ สุภเค, เยนตฺโถ ตํ วเทหิ เม;
กุลํ เต นามโคตฺตฺจ, วท เม ยทิ เต ปิยํ.
‘น ¶ วฺจกาโล สุภเค [ปฺหกาโล สุภเณ (สี. สฺยา. ปี.)], อุจฺฉงฺเค มํ นิวาสย;
สีทนฺตีว มมงฺคานิ, ปสุปฺปย มุหุตฺตกํ’.
‘‘ตโต สีสํ มมงฺเก สา, กตฺวา สยิ สุโลจนา;
ตสฺสา นลาเฏ ปติตา, ลุทฺธา [ลูตา (สฺยา.)] ปรมทารุณา.
‘‘สห ตสฺสา นิปาเตน, ปิฬกา อุปปชฺชถ;
ปคฺฆรึสุ ปภินฺนา จ, กุณปา ปุพฺพโลหิตา.
‘‘ปภินฺนํ วทนฺจาปิ, กุณปํ ปูติคนฺธนํ;
อุทฺธุมาตํ วินิลฺจ, ปุพฺพฺจาปิ สรีรกํ.
‘‘สา ปเวทิตสพฺพงฺคี, นิสฺสสนฺตี มุหุํ มุหุํ;
เวทยนฺตี สกํ ทุกฺขํ, กรุณํ ปริเทวยิ.
‘‘‘ทุกฺเขน ¶ ทุกฺขิตา โหมิ, ผุสยนฺติ จ เวทนา;
มหาทุกฺเข นิมุคฺคมฺหิ, สรณํ โหหิ เม สขี’.
‘‘‘กุหึ วทนโสภํ เต, กุหึ เต ตุงฺคนาสิกา;
ตมฺพพิมฺพวโรฏฺํ เต, วทนํ เต กุหึ คตํ.
‘‘‘กุหึ สสีนิภํ วณฺณํ, กมฺพุคีวา กุหึ คตา;
โทฬาโลลาว [ทามามาลฺจ (สฺยา.), โทโลลุลฺลาว (ก.)] เต กณฺณา, เววณฺณํ สมุปาคตา.
‘‘‘มกุฬขารกาการา ¶ [มกุลมฺพุรูหาการา (สี.), มกุฬปทุมาการา (สฺยา.)], กลิกาว [กลสาว (สี. สฺยา. ปี.)] ปโยธรา;
ปภินฺนา ปูติกุณปา, ทุฏฺคนฺธิตฺตมาคตา.
‘‘‘เวทิมชฺฌาว สุสฺโสณี [ตนุมชฺฌา ปุถุสฺโสณี (สี. สฺยา.), เวทิมชฺฌา ปุถุสฺโสณี (ปี.)], สูนาว นีตกิพฺพิสา;
ชาตา อเมชฺฌภริตา, อโห รูปมสสฺสตํ.
‘‘‘สพฺพํ สรีรสฺชาตํ, ปูติคนฺธํ ภยานกํ;
สุสานมิว พีภจฺฉํ, รมนฺเต ยตฺถ พาลิสา’.
‘‘ตทา ¶ มหาการุณิโก, ภาตา เม โลกนายโก;
ทิสฺวา สํวิคฺคจิตฺตํ มํ, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘อาตุรํ ¶ กุณปํ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;
อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ทุคฺคนฺธํ ปูติกํ วาติ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘‘เอวเมตํ อเวกฺขนฺตี, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
ตโต สกาย ปฺาย, อภินิพฺพิชฺฌ ทกฺขสิ’.
‘‘ตโตหํ อติสํวิคฺคา, สุตฺวา คาถา สุภาสิตา;
ตตฺรฏฺิตาวหํ สนฺตี, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ยตฺถ ยตฺถ นิสินฺนาหํ, สทา ฌานปรายนา;
ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ นนฺทา ภิกฺขุนี ชนปทกลฺยาณี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นนฺทาเถริยาปทานํ ปฺจมํ.
๖. โสณาเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทา เสฏฺิกุเล ชาตา, สุขิตา ปูชิตา ปิยา;
อุเปตฺวา ตํ มุนิวรํ, อสฺโสสึ มธุรํ วจํ.
‘‘อารทฺธวีริยานคฺคํ, วณฺเณสิ [วณฺเณติ (สฺยา.)] ภิกฺขุนึ ชิโน;
ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, การํ กตฺวาน สตฺถุโน.
‘‘อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, านํ ตํ ปตฺถยึ ตทา;
อนุโมทิ มหาวีโร, ‘สิชฺฌตํ ปณิธี ตว.
‘‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ¶ ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
โสณาติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา ¶ จ โยพฺพนปฺปตฺตา, คนฺตฺวา ปติกุลํ อหํ;
ทส ปุตฺตานิ อชนึ, สุรูปานิ วิเสสโต.
‘‘สุเขธิตา จ เต สพฺเพ, ชนเนตฺตมโนหรา;
อมิตฺตานมฺปิ รุจิตา, มม ปเคว เต ปิยา.
‘‘ตโต มยฺหํ อกามาย, ทสปุตฺตปุรกฺขโต;
ปพฺพชิตฺถ ส เม ภตฺตา, เทวเทวสฺส สาสเน.
‘‘ตเทกิกา วิจินฺเตสึ, ชีวิเตนาลมตฺถุ เม;
จตฺตาย ปติปุตฺเตหิ, วุฑฺฒาย จ วรากิยา.
‘‘อหมฺปิ ตตฺถ คจฺฉิสฺสํ, สมฺปตฺโต ยตฺถ เม ปติ;
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ตโต จ มํ ภิกฺขุนิโย, เอกํ ภิกฺขุนุปสฺสเย;
วิหาย คจฺฉุโมวาทํ, ตาเปหิ อุทกํ อิติ.
‘‘ตทา ¶ อุทกมาหิตฺวา, โอกิริตฺวาน กุมฺภิยา;
จุลฺเล เปตฺวา อาสีนา, ตโต จิตฺตํ สมาทหึ.
‘‘ขนฺเธ อนิจฺจโต ทิสฺวา, ทุกฺขโต จ อนตฺตโต;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตทาคนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย, อุณฺโหทกมปุจฺฉิสุํ;
เตโชธาตุมธิฏฺาย, ขิปฺปํ สนฺตาปยึ ชลํ.
‘‘วิมฺหิตา ¶ ¶ ตา ชินวรํ, เอตมตฺถมสาวยุํ;
ตํ สุตฺวา มุทิโต นาโถ, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, กุสีโต หีนวีริโย;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺหํ’.
‘‘อาราธิโต มหาวีโร, มยา สุปฺปฏิปตฺติยา;
อารทฺธวีริยานคฺคํ, มมาห ส มหามุนิ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ โสณา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โสณาเถริยาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ภทฺทกาปิลานีเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู [สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา (สี. ปี.)];
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหุ หํสวติยํ, วิเทโห นาม นามโต [นามโก (สฺยา. ปี.)];
เสฏฺี ปหูตรตโน, ตสฺส ชายา อโหสหํ.
‘‘กทาจิ โส นราทิจฺจํ, อุเปจฺจ สปริชฺชโน;
ธมฺมมสฺโสสิ พุทฺธสฺส, สพฺพทุกฺขภยปฺปหํ [ทุกฺขกฺขยาวหํ (สฺยา.)].
‘‘สาวกํ ธุตวาทานํ, อคฺคํ กิตฺเตสิ นายโก;
สุตฺวา สตฺตาหิกํ ทานํ, ทตฺวา พุทฺธสฺส ตาทิโน.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ;
ส หาสยนฺโต ปริสํ, ตทา หิ นรปุงฺคโว.
‘‘เสฏฺิโน อนุกมฺปาย, อิมา คาถา อภาสถ;
‘ลจฺฉเส ปตฺถิตํ านํ, นิพฺพุโต โหหิ ปุตฺตก.
‘‘‘สตสหสฺสิโต ¶ ¶ กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺโต ปริจริ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘สาสนํ ¶ โชตยิตฺวาน, โส มทฺทิตฺวา กุติตฺถิเย;
เวเนยฺยํ วินยิตฺวา จ, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ¶ ตมฺหิ โลกคฺเค, ปูชนตฺถาย สตฺถุโน;
าติมิตฺเต สมาเนตฺวา, สห เตหิ อการยิ.
‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, อุพฺพิทฺธํ รตนามยํ;
ชลนฺตํ สตรํสึว, สาลราชํว ผุลฺลิตํ.
‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ, ปาติโย [จาติโย (สฺยา.)] ตตฺถ การยิ;
นฬคฺคี วิย โชตนฺตี [โชตนฺเต (สฺยา. ปี.)], รตเนเหว สตฺตหิ.
‘‘คนฺธเตเลน ปูเรตฺวา, ทีปานุชฺชลยี ตหึ;
ปูชนตฺถาย [ปูชตฺถาย (สี. ก.)] มเหสิสฺส, สพฺพภูตานุกมฺปิโน.
‘‘สตฺตสตสหสฺสานิ, ปุณฺณกุมฺภานิ การยิ;
รตเนเหว ปุณฺณานิ, ปูชนตฺถาย มเหสิโน.
‘‘มชฺเฌ อฏฺฏฺกุมฺภีนํ, อุสฺสิตา กฺจนคฺฆิโย;
อติโรจนฺติ วณฺเณน, สรเทว ทิวากโร.
‘‘จตุทฺวาเรสุ โสภนฺติ, โตรณา รตนามยา;
อุสฺสิตา ผลกา รมฺมา, โสภนฺติ รตนามยา.
‘‘วิโรจนฺติ ปริกฺขิตฺตา [ปริกฺขาโย (สฺยา.)], อวฏํสา สุนิมฺมิตา;
อุสฺสิตานิ ปฏากานิ, รตนานิ วิโรจเร.
‘‘สุรตฺตํ สุกตํ จิตฺตํ, เจติยํ รตนามยํ;
อติโรจติ วณฺเณน, สสฺโฌว [สสชฺฌาว (สฺยา. ก.), สสฺชาว (ปี.)] ทิวากโร.
‘‘ถูปสฺส ¶ ¶ เวทิโย ติสฺโส, หริตาเลน ปูรยิ;
เอกํ มโนสิลาเยกํ, อฺชเนน จ เอกิกํ.
‘‘ปูชํ ¶ เอตาทิสํ รมฺมํ, กาเรตฺวา วรวาทิโน;
อทาสิ ทานํ สงฺฆสฺส, ยาวชีวํ ยถาพลํ.
‘‘สหาว เสฏฺินา เตน, ตานิ ปฺุานิ สพฺพโส;
ยาวชีวํ กริตฺวาน, สหาว สุคตึ คตา.
‘‘สมฺปตฺติโยนุโภตฺวาน, เทวตฺเต อถ มานุเส;
ฉายา วิย สรีเรน, สห เตเนว สํสรึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ตทายํ พนฺธุมติยํ, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
อฑฺโฒ สนฺโต คุเณนาปิ [สตฺถาคเมนาสิ (สี.)], ธเนน จ สุทุคฺคโต.
‘‘ตทาปิ ตสฺสาหํ อาสึ, พฺราหฺมณี สมเจตสา;
กทาจิ โส ทิชวโร, สงฺคเมสิ มหามุนึ.
‘‘นิสินฺนํ ชนกายมฺหิ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ;
สุตฺวา ธมฺมํ ปมุทิโต, อทาสิ เอกสาฏกํ.
‘‘ฆรเมเกน วตฺเถน, คนฺตฺวาเนตํ ส มพฺรวิ [มมพฺรวิ (สี. สฺยา. ปี.)];
‘อนุโมท มหาปฺุํ [มหาปฺเ (สี.), มหาปฺุเ (สฺยา. ก.)], ทินฺนํ พุทฺธสฺส สาฏกํ’.
‘‘ตทาหํ อฺชลึ กตฺวา, อนุโมทึ สุปีณิตา [สุวิทิตา (สฺยา.), สุปีติยา (ก.)];
‘สุทินฺโน สาฏโก สามิ, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโน’.
‘‘สุขิโต ¶ สชฺชิโต หุตฺวา, สํสรนฺโต ภวาภเว;
พาราณสิปุเร รมฺเม, ราชา อาสิ มหีปติ.
‘‘ตทา ¶ ตสฺส มเหสีหํ, อิตฺถิคุมฺพสฺส อุตฺตมา;
ตสฺสาติ ทยิตา [ตสฺสาวิ ทุติยิกา (สฺยา.)] อาสึ, ปุพฺพสฺเนเหน ภตฺตุโน [จุตฺตริ (สฺยา. ปี. ก.)].
‘‘ปิณฺฑาย วิจรนฺเต เต [โส (สี. สฺยา. ปี.)], อฏฺ ปจฺเจกนายเก;
ทิสฺวา ปมุทิโต หุตฺวา, ทตฺวา ปิณฺฑํ มหารหํ.
‘‘ปุโน นิมนฺตยิตฺวาน, กตฺวา รตนมณฺฑปํ;
กมฺมาเรหิ กตํ ปตฺตํ [กตํ ฉตฺตํ (สี.), กตมฏฺํ (สฺยา.)], โสวณฺณํ วต ตตฺตกํ.
‘‘สมาเนตฺวาน เต สพฺเพ, เตสํ ทานมทาสิ โส;
โสณฺณาสเน ปวิฏฺานํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตมฺปิ ¶ ทานํ สหาทาสึ, กาสิราเชนหํ ตทา;
ปุนาหํ พาราณสิยํ, ชาตา กาสิกคามเก.
‘‘กุฏุมฺพิกกุเล ¶ ผีเต, สุขิโต โส สภาตุโก;
เชฏฺสฺส ภาตุโน ชายา, อโหสึ สุปติพฺพตา.
‘‘ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวาน, กนิยสฺส มม ภตฺตุโน [ภตฺตุกนิยโส (สฺยา.)];
ภาคนฺนํ ตสฺส ทตฺวาน, อาคเต ตมฺหิ ปาวทึ.
‘‘นาภินนฺทิตฺถ โส ทานํ, ตโต ตสฺส อทาสหํ;
อุขา [พุทฺธา (สฺยา.)] อานิย ตํ อนฺนํ, ปุโน ตสฺเสว โส อทา.
‘‘ตทนฺนํ ฉฑฺฑยิตฺวาน, ทุฏฺา พุทฺธสฺสหํ ตทา;
ปตฺตํ กลลปุณฺณํ ตํ, อทาสึ ตสฺส ตาทิโน.
‘‘ทาเน ¶ จ คหเณ เจว, อปเจ ปทุเสปิ จ;
สมจิตฺตมุขํ ทิสฺวา, ตทาหํ สํวิชึ ภุสํ.
‘‘ปุโน ¶ ปตฺตํ คเหตฺวาน, โสธยิตฺวา สุคนฺธินา;
ปสนฺนจิตฺตา ปูเรตฺวา, สฆตํ สกฺกรํ อทํ.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, สุรูปา โหมิ ทานโต;
พุทฺธสฺส อปกาเรน, ทุคฺคนฺธา วทเนน จ.
‘‘ปุน กสฺสปวีรสฺส, นิธายนฺตมฺหิ เจติเย;
โสวณฺณํ อิฏฺกํ วรํ, อทาสึ มุทิตา อหํ.
‘‘จตุชฺชาเตน คนฺเธน, นิจยิตฺวา ตมิฏฺกํ;
มุตฺตา ทุคฺคนฺธโทสมฺหา, สพฺพงฺคสุสมาคตา.
‘‘สตฺตปาติสหสฺสานิ, รตเนเหว สตฺตหิ;
กาเรตฺวา ฆตปูรานิ, วฏฺฏีนิ [วฏฺฏีโย (สี.)] จ สหสฺสโส.
‘‘ปกฺขิปิตฺวา ปทีเปตฺวา, ปยึ สตฺตปนฺติโย;
ปูชนตฺถํ โลกนาถสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ตทาปิ ตมฺหิ ปฺุมฺหิ, ภาคินียิ วิเสสโต;
ปุน กาสีสุ สฺชาโต, สุมิตฺตา อิติ วิสฺสุโต.
‘‘ตสฺสาหํ ภริยา อาสึ, สุขิตา สชฺชิตา ปิยา;
ตทา ปจฺเจกมุนิโน, อทาสึ ฆนเวนํ.
‘‘ตสฺสาปิ ¶ ¶ ภาคินี อาสึ, โมทิตฺวา ทานมุตฺตมํ;
ปุนาปิ กาสิรฏฺมฺหิ, ชาโต โกลิยชาติยา.
‘‘ตทา ¶ โกลิยปุตฺตานํ, สเตหิ สห ปฺจหิ;
ปฺจปจฺเจกพุทฺธานํ, สตานิ สมุปฏฺหิ.
‘‘เตมาสํ ตปฺปยิตฺวาน [วาสยิตฺวาน (สฺยา. ปี.)], อทาสิ จ ติจีวเร [ติจีวรํ (สฺยา.)];
ชายา ตสฺส ตทา อาสึ, ปฺุกมฺมปถานุคา.
‘‘ตโต ¶ จุโต อหุ ราชา, นนฺโท นาม มหายโส;
ตสฺสาปิ มเหสี อาสึ, สพฺพกามสมิทฺธินี.
‘‘ตทา ราชา ภวิตฺวาน, พฺรหฺมทตฺโต มหีปติ;
ปทุมวตีปุตฺตานํ, ปจฺเจกมุนินํ ตทา.
‘‘สตานิ ปฺจนูนานิ, ยาวชีวํ อุปฏฺหึ;
ราชุยฺยาเน นิวาเสตฺวา, นิพฺพุตานิ จ ปูชยึ.
‘‘เจติยานิ จ กาเรตฺวา, ปพฺพชิตฺวา อุโภ มยํ;
ภาเวตฺวา อปฺปมฺาโย, พฺรหฺมโลกํ อคมฺหเส.
‘‘ตโต จุโต มหาติตฺเถ, สุชาโต ปิปฺผลายโน;
มาตา สุมนเทวีติ, โกสิโคตฺโต ทิโช ปิตา.
‘‘อหํ มทฺเท ชนปเท, สากลาย ปุรุตฺตเม;
กปฺปิลสฺส ทิชสฺสาสึ, ธีตา มาตา สุจีมติ.
‘‘ฆนกฺจนพิมฺเพน, นิมฺมินิตฺวาน มํ ปิตา;
อทา กสฺสปธีรสฺส, กาเมหิ วชฺชิตสฺสมํ.
‘‘กทาจิ โส การุณิโก, คนฺตฺวา กมฺมนฺตเปกฺขโก;
กากาทิเกหิ ขชฺชนฺเต, ปาเณ ทิสฺวาน สํวิชิ.
‘‘ฆเรวาหํ ¶ ติเล ชาเต, ทิสฺวานาตปตาปเน;
กิมิ กาเกหิ ขชฺชนฺเต, สํเวคมลภึ ตทา.
‘‘ตทา โส ปพฺพชี ธีโร, อหํ ตมนุปพฺพชึ;
ปฺจวสฺสานิ นิวสึ, ปริพฺพาชวเต [ปริพฺพาชปเถ (สฺยา. ปี.)] อหํ.
‘‘ยทา ¶ ปพฺพชิตา อาสิ, โคตมี ชินโปสิกา;
ตทาหํ ตมุปคนฺตฺวา, พุทฺเธน อนุสาสิตา.
‘‘น ¶ จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อโห กลฺยาณมิตฺตตฺตํ, กสฺสปสฺส สิรีมโต.
‘‘สุโต พุทฺธสฺส ทายาโท, กสฺสโป สุสมาหิโต;
ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ, สคฺคาปายฺจ ปสฺสติ.
‘‘อโถ ¶ ชาติกฺขยํ ปตฺโต, อภิฺาโวสิโต มุนิ;
เอตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ, เตวิชฺโช โหติ พฺราหฺมโณ.
‘‘ตเถว ภทฺทกาปิลานี [ภทฺทากาปิลานี (สี. ปี.)], เตวิชฺชา มจฺจุหายินี;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, ชิตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘ทิสฺวา อาทีนวํ โลเก, อุโภ ปพฺพชิตา มยํ;
ตฺยมฺห ขีณาสวา ทนฺตา, สีติภูตามฺห นิพฺพุตา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ภทฺทกาปิลานี ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภทฺทกาปิลานีเถริยาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ยโสธราเถรีอปทานํ
เอกสฺมึ สมเย รมฺเม, อิทฺเธ ราชคเห ปุเร;
ปพฺภารมฺหิ วเรกมฺหิ, วสนฺเต นรนายเก.
วสนฺติยา ตมฺหิ นคเร, รมฺเม ภิกฺขุนุปสฺสเย;
ยโสธราภิกฺขุนิยา, เอวํ อาสิ วิตกฺกิตํ.
‘‘สุทฺโธทโน มหาราชา, โคตมี จ ปชาปตี;
อภิฺาตา มหาเถรา, เถริโย จ มหิทฺธิกา.
‘‘สนฺตึ ¶ คตาว อาสุํ เต, ทีปจฺจีว นิราสวา;
โลกนาเถ ธรนฺเตว, อหมฺปิ จ สิวํ ปทํ.
‘‘คมิสฺสามีติ ¶ จินฺเตตฺวา, ปสฺสนฺตี อายุมตฺตโน;
ปสฺสิตฺวา อายุสงฺขารํ, ตทเหว ขยํ คตํ.
‘‘ปตฺตจีวรมาทาย, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;
ปุรกฺขตา ภิกฺขุนีภิ, สเตหิ สหสฺเสหิ สา [สห ปฺจหิ (สี. ปี.)].
‘‘มหิทฺธิกา มหาปฺา, สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมิ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, สตฺถุโน จกฺกลกฺขเณ;
นิสินฺนา เอกมนฺตมฺหิ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘อฏฺสตฺตติวสฺสาหํ, ปจฺฉิโม วตฺตเต วโย [ปจฺฉิมา วตฺตยิ วยา (สฺยา.)];
ปพฺภารมฺหิ อนุปฺปตฺตา, อาโรเจมิ มหามุนิ.
‘‘‘ปริปกฺโก วโย มยฺหํ, ปริตฺตํ มม ชีวิตํ;
ปหาย โว คมิสฺสามิ, กตํ เม สรณมตฺตโน.
‘‘‘วยมฺหิ ปจฺฉิเม กาเล, มรณํ อุปรุทฺธติ;
อชฺชรตฺตึ มหาวีร, ปาปุณิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘‘นตฺถิ ชาติ ชรา พฺยาธิ, มรณฺจ มหามุเน;
อชรามรณํ ปุรํ, คมิสฺสามิ อสงฺขตํ.
‘‘‘ยาวตา ปริสา นาม, สมุปาสนฺติ สตฺถุโน;
อปราธมชานนฺตี [สเจ เมตฺถิ (สี.), ปชานนฺตี (ก.)], ขมนฺตํ สมฺมุขา มุเน.
‘‘‘สํสริตฺวา ¶ ¶ จ สํสาเร, ขลิตฺเจ มมํ ตยิ;
อาโรเจมิ มหาวีร, อปราธํ ขมสฺสุ เม’.
‘‘สุตฺวาน วจนํ ตสฺสา, มุนินฺโท อิทมพฺรวิ;
‘กิมุตฺตรํ เต วกฺขามิ, นิพฺพานาย วชนฺติยา.
‘‘‘อิทฺธิฺจาปิ นิทสฺเสหิ, มม สาสนการิเก;
ปริสานฺจ สพฺพาสํ, กงฺขํ ฉินฺทสฺสุ ยาวตา’.
‘‘สุตฺวา ตํ มุนิโน วาจํ, ภิกฺขุนี สา ยโสธรา;
วนฺทิตฺวา มุนิราชํ ตํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ยโสธรา ¶ อหํ วีร, อคาเร เต ปชาปติ;
สากิยมฺหิ กุเล ชาตา, อิตฺถิองฺเค ปติฏฺิตา.
‘‘‘ถีนํ สตสหสฺสานํ, นวุตีนํ ฉทุตฺตริ;
อคาเร เต อหํ วีร, ปาโมกฺขา สพฺพา อิสฺสรา.
‘‘‘รูปาจารคุณูเปตา ¶ , โยพฺพนฏฺา ปิยํวทา;
สพฺพา มํ อปจายนฺติ, เทวตา วิย มานุสา.
‘‘‘กฺาสตสหสฺสปมุขา, สกฺยปุตฺตนิเวสเน;
สมานสุขทุกฺขตา, เทวตา วิย นนฺทเน.
‘‘‘กามธาตุมติกฺกมฺม [กามธาตุมติกฺกนฺตา (สี. สฺยา. ปี. ก.)], สณฺิตา รูปธาตุยา;
รูเปน สทิสา นตฺถิ, เปตฺวา โลกนายกํ.
‘‘‘สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, อิทฺธึ ทสฺเสสิ สตฺถุโน;
เนกา นานาวิธาการา, มหาอิทฺธีปิ ทสฺสยี [เอวมาทีนิ วตฺวาน, อุปติตฺวาน อมฺพรํ; อิทฺธี อเนกา ทสฺเสสิ, พุทฺธานฺุา ยโสธรา; (สี.)].
‘‘‘จกฺกวาฬสมํ กายํ, สีสํ อุตฺตรโต กุรุ;
อุโภ ปกฺขา ทุเว ทีปา, ชมฺพุทีปํ สรีรโต.
‘‘‘ทกฺขิณฺจ สรํ ปิฺฉํ, นานาสาขา ตุ ปตฺตกา;
จนฺทฺจ สูริยฺจกฺขิ, เมรุปพฺพตโต สิขํ.
‘‘‘จกฺกวาลคิรึ ¶ ตุณฺฑํ, ชมฺพุรุกฺขํ สมูลกํ;
พีชมานา อุปาคนฺตฺวา, วนฺทนฺตี โลกนายกํ.
‘‘‘หตฺถิวณฺณํ ตเถวสฺสํ, ปพฺพตํ ชลธึ ตถา;
จนฺทิมํ สูริยํ เมรุํ, สกฺกวณฺณฺจ ทสฺสยิ.
‘‘‘ยโสธรา ¶ อหํ วีร, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม;
สหสฺสโลกธาตูนํ, ผุลฺลปทฺเมน ฉาทยิ.
‘‘‘พฺรหฺมวณฺณฺจ มาเปตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิ สฺุตํ;
ยโสธรา อหํ วีร, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม.
‘‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิ.
‘‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ¶ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มยฺหํ มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘‘ปุพฺพานํ โลกนาถานํ, สงฺคมํ เต นิทสฺสิตํ [สุทสฺสิตํ (สฺยา. ปี. ก.)];
อธิการํ พหุํ มยฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘ยํ ¶ มยฺหํ ปูริตํ กมฺมํ, กุสลํ สรเส มุเน;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปฺุํ อุปจิตํ มยา.
‘‘‘อภพฺพฏฺาเน วชฺเชตฺวา, วารยิตฺวา อนาจรํ;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, สฺจตฺตํ ชีวิตํ มยา.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ ¶ , ภริยตฺถายทาสิ มํ;
น ตตฺถ วิมนา โหมิ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ, อุปการายทาสิ มํ;
น ตตฺถ วิมนา โหมิ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ, โภชนตฺถายทาสิ มํ;
น ตตฺถ วิมนา โหมิ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ, ชีวิตานิ ปริจฺจชึ;
ภยโมกฺขํ กริสฺสนฺติ, ททามิ มม ชีวิตํ.
‘‘‘องฺคคเต [องฺเค เอวํ (ก.)] อลงฺกาเร, วตฺเถ นานาวิเธ พหู;
อิตฺถิมณฺเฑ น คูหามิ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘ธนธฺปริจฺจาคํ ¶ , คามานิ นิคมานิ จ;
เขตฺตํ ปุตฺตา จ ธีตา จ, ปริจฺจตฺตา มหามุนิ.
‘‘‘หตฺถี อสฺสา ควา จาปิ, ทาสิโย ปริจาริกา;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปริจฺจตฺตา อสงฺขิยา.
‘‘‘ยํ มยฺหํ ปฏิมนฺเตสิ [ปติมนฺเตสิ (สี.)], ทานํ ทสฺสามิ ยาจเก;
วิมนํ เม น ปสฺสามิ, ททโต ทานมุตฺตมํ.
‘‘‘นานาวิธํ ¶ พหุํ ทุกฺขํ, สํสาเร จ พหุพฺพิเธ;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, อนุภุตฺตํ อสงฺขิยํ.
‘‘‘สุขปฺปตฺตานุโมทามิ, น จ ทุกฺเขสุ ทุมฺมนา;
สพฺพตฺถ ตุลิตา โหมิ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ.
‘‘‘อนุมคฺเคน ¶ สมฺพุทฺโธ, ยํ ธมฺมํ อภินีหริ;
อนุโภตฺวา สุขํ ทุกฺขํ, ปตฺโต โพธึ มหามุนิ.
‘‘‘พฺรหฺมเทวฺจ สมฺพุทฺธํ, โคตมํ โลกนายกํ;
อฺเสํ โลกนาถานํ, สงฺคมํ เต พหุํ มยา.
‘‘‘อธิการํ ¶ พหุํ มยฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ;
คเวสโต พุทฺธธมฺเม, อหํ เต ปริจาริกา.
‘‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
ทีปงฺกโร มหาวีโร, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.
‘‘‘เตน กาเลน โส อาสิ, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;
มคฺคฺจ ปฏิยาเทสิ, อายโต [อายตํ (สี.)] สพฺพทสฺสิโน.
‘‘‘เตน กาเลนหํ อาสึ, กฺา พฺราหฺมณสมฺภวา;
สุมิตฺตานาม นาเมน, อุปคจฺฉึ สมาคมํ.
‘‘‘อฏฺ อุปฺปลหตฺถานิ, ปูชนตฺถาย สตฺถุโน;
อาทาย ชนสํมชฺเฌ, อทฺทสํ อิสิ มุคฺคตํ.
‘‘‘จิรานุคตํ ¶ ทยิตํ [จิรานุปริ อาสีนํ (สี.)], อติกฺกนฺตํ มโนหรํ;
ทิสฺวา ตทา อมฺิสฺสํ, สผลํ ชีวิตํ มม.
‘‘‘ปรกฺกมํ ตํ สผลํ, อทฺทสํ อิสิโน ตทา;
ปุพฺพกมฺเมน สมฺพุทฺเธ, จิตฺตฺจาปิ ปสีทิ เม.
‘‘‘ภิยฺโย ¶ จิตฺตํ ปสาเทสึ, อิเส อุคฺคตมานเส;
เทยฺยํ อฺํ น ปสฺสามิ, เทมิ ปุปฺผานิ เต อิสิ.
‘‘‘ปฺจหตฺถา ¶ ตว โหนฺตุ, ตโย โหนฺตุ มมํ อิเส;
เตน สทฺธึ สมา โหนฺตุ, โพธตฺถาย ตวํ อิเส’.
จตุตฺถํ ภาณวารํ.
‘‘อิสิ คเหตฺวา ปุปฺผานิ, อาคจฺฉนฺตํ มหายสํ;
ปูเชสิ ชนสํมชฺเฌ, โพธตฺถาย มหาอิสิ.
‘‘ปสฺสิตฺวา ชนสํมชฺเฌ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
วิยากาสิ มหาวีโร, อิสิ มุคฺคตมานสํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
มม กมฺมํ วิยากาสิ, อุชุภาวํ มหามุนิ.
‘‘‘สมจิตฺตา ¶ สมกมฺมา, สมการี ภวิสฺสติ;
ปิยา เหสฺสติ กมฺเมน, ตุยฺหตฺถาย มหาอิสิ [มหาอิเส (สฺยา.)].
‘‘‘สุทสฺสนา สุปิยา จ, มนาปา ปิยวาทินี;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, วิหริสฺสติ อิทฺธิกา.
‘‘‘ยถาปิ ภณฺฑสามุคฺคํ, อนุรกฺขติ สามิโน;
เอวํ กุสลธมฺมานํ, อนุรกฺขิสฺสเต อยํ.
‘‘‘ตสฺส เต [ตสฺส ตํ (สฺยา.)] อนุกมฺปนฺตี, ปูรยิสฺสติ ปารมี;
สีโหว ปฺชรํ เภตฺวา [หิตฺวา (สฺยา.), เหตฺวา (ปี.)], ปาปุณิสฺสติ โพธิยํ’.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, ยํ มํ พุทฺโธ วิยากรี;
ตํ วาจํ อนุโมเทนฺตี, เอวํการี ภวึ อหํ.
‘‘ตสฺส ¶ กมฺมสฺส สุกตสฺส, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ;
เทวมนุสฺสกํ โยนึ, อนุโภตฺวา อสงฺขิยํ.
‘‘สุขทุกฺเขนุโภตฺวาหํ, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อชายึ สากิเย กุเล.
‘‘รูปวตี โภควตี, ยสสีลวตี ตโต;
สพฺพงฺคสมฺปทา โหมิ, กุเลสุ อภิสกฺกตา.
‘‘ลาภํ ¶ สิโลกํ สกฺการํ, โลกธมฺมสมาคมํ;
จิตฺตฺจ ทุกฺขิตํ นตฺถิ, วสามิ อกุโตภยา.
‘‘วุตฺตฺเหตํ ภควตา, รฺโ อนฺเตปุเร ตทา;
ขตฺติยานํ ปุเร วีร, อุปการฺจ นิทฺทิสิ.
‘‘อุปการา จ ยา นารี, ยา จ นารี สุเข ทุเข;
อตฺถกฺขายี จ ยา นารี, ยา จ นารีนุกมฺปิกา.
‘‘ปฺจโกฏิสตา พุทฺธา, นวโกฏิสตานิ จ;
เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ.
‘‘อธิการํ มหา [สทา (ปี.) เอวมุปริปิ] มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม;
เอกาทสโกฏิสตา, พุทฺธา ทฺวาทส โกฏิโย [โหนฺติ โลกคฺคนายกา (สี. สฺยา.), ปณฺณาโกฏิสตานิ จ (ปี.)].
‘‘เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘วีสโกฏิสตา ¶ ¶ พุทฺธา, ตึสโกฏิสตานิ จ;
เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ.
‘‘‘อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม;
จตฺตาลีสโกฏิสตา, ปฺาส โกฏิสตานิ จ.
‘‘‘เอเตสํ ¶ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘สฏฺิโกฏิสตา พุทฺธา, สตฺตติโกฏิสตานิ จ;
เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ.
‘‘‘อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม;
อสีติโกฏิสตา พุทฺธา, นวุติโกฏิสตานิ จ.
‘‘‘เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, โหนฺติ โลกคฺคนายกา;
เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ.
‘‘‘อธิการํ ¶ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม;
นวโกฏิสหสฺสานิ, อปเร โลกนายกา.
‘‘‘เอเตสํ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, ปฺจาสีติมเหสินํ;
ปฺจาสีติโกฏิสตา, สตฺตตึสา จ โกฏิโย.
‘‘‘เอเตสํ ¶ เทวเทวานํ, มหาทานํ ปวตฺตยึ;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธา วีตราคา [ธุตราคา (ปี. ก.)], อฏฺฏฺมกโกฏิโย [อฏฺมตฺตก… (สี.), อฏฺมตฺถก… (สฺยา.)];
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘ขีณาสวา วีตมลา, อสงฺขิยา พุทฺธสาวกา;
อธิการํ มหา มยฺหํ, ธมฺมราช สุโณหิ เม.
‘‘‘เอวํ ธมฺเม สุจิณฺณานํ, สทา ธมฺมสฺส จารินํ;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
‘‘‘ธมฺมํ ¶ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
‘‘‘นิพฺพินฺทิตฺวาน สํสาเร, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
สหสฺสปริวาเรน, ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนา.
‘‘‘อคารํ วิชหิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, จตุสจฺจมปาปุณึ.
‘‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อุปเนนฺติ พหู ชนา, สาคเรเยว อูมิโย.
‘‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’.
‘‘เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา;
วิสุทฺธิภาวํ สมฺปตฺตา, ลภามิ สพฺพสมฺปทา.
‘‘ยา ¶ ททาติ สกตฺตานํ, ปฺุตฺถาย มเหสิโน;
สหายสมฺปทา โหนฺติ, นิพฺพานปทมสงฺขตํ.
‘‘ปริกฺขีณํ อตีตฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตํ;
สพฺพกมฺมํ มมํ ขีณํ, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุม’’.
อิตฺถํ สุทํ ยโสธรา ภิกฺขุนี ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยโสธราเถริยาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ยโสธราปมุขทสภิกฺขุนีสหสฺสอปทานํ
‘‘กปฺเป ¶ จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘ทีปงฺกโร มหาวีโร, วิยากาสิ วินายโก;
สุเมธฺจ สุมิตฺตฺจ, สมานสุขทุกฺขตํ.
‘‘สเทวกฺจ ¶ ปสฺสนฺโต, วิจรนฺโต สเทวกํ;
เตสํ ปกิตฺตเน อมฺเห, อุปคมฺม สมาคมํ.
‘‘อมฺหํ ¶ สพฺพปติ โหหิ [สพฺพา ปตี โหนฺติ (ปี.)], อนาคตสมาคเม;
สพฺพาว ตุยฺหํ ภริยา, มนาปา ปิยวาทิกา.
‘‘ทานํ สีลมยํ สพฺพํ, ภาวนา จ สุภาวิตา;
ทีฆรตฺตฺจ โน [ทีฆรตฺตมิทํ (สฺยา. ก.)] สพฺพํ, ปริจฺจตฺตํ มหามุเน.
‘‘คนฺธํ วิเลปนํ มาลํ, ทีปฺจ รตนามยํ;
ยํกิฺจิ ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปริจฺจตฺตํ มหามุนิ.
‘‘อฺํ วาปิ กตํ กมฺมํ, ปริโภคฺจ มานุสํ;
ทีฆรตฺตฺหิ โน สพฺพํ, ปริจฺจตฺตํ มหามุนิ.
‘‘อเนกชาติสํสารํ, พหุํ ปฺุมฺปิ โน กตํ;
อิสฺสรมนุโภตฺวาน, สํสริตฺวา ภวาภเว.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ ภเว สมฺปตฺเต, สกฺยปุตฺตนิเวสเน;
นานากุลูปปนฺนาโย, อจฺฉรา กามวณฺณินี.
‘‘ลาภคฺเคน ยสํ ปตฺตา, ปูชิตา สพฺพสกฺกตา;
ลาภิโย อนฺนปานานํ, สทา สมฺมานิตา มยํ.
‘‘อคารํ ปชหิตฺวาน, ปพฺพชิมฺหนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, สพฺพา ปตฺตามฺห นิพฺพุตึ.
‘‘ลาภิโย อนฺนปานานํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
อุเปนฺติ ปจฺจยา สพฺเพ, สทา สกฺกตปูชิตา.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา อมฺหํ…เป… วิหราม อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต โน อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ยโสธราปมุขานิ ทสภิกฺขุนีสหสฺสานิ ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยโสธราปมุขทสภิกฺขุนีสหสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ยโสธราปมุขอฏฺารสภิกฺขุนีสหสฺสอปทานํ
‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ ¶ , ภิกฺขุนี สกฺยสมฺภวา;
ยโสธราปมุขานิ, สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมุํ.
‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, สพฺพา โหนฺติ มหิทฺธิกา;
วนฺทนฺตี มุนิโน ปาเท, อาโรเจนฺติ ยถาพลํ.
‘‘‘ชาติ ขีณา ชรา พฺยาธิ, มรณฺจ มหามุนิ;
อนาสวํ ปทํ สนฺตํ, อมตํ ยาม นายก.
‘‘‘ขลิตฺเจ ปุเร อตฺถิ, สพฺพาสมฺปิ มหามุนิ;
อปราธมชานนฺตี, ขม อมฺหํ วินายก.
‘‘‘อิทฺธิฺจาปิ นิทสฺเสถ, มม สาสนการิกา;
ปริสานฺจ สพฺพาสํ, กงฺขํ ฉินฺทถ ยาวตา.
‘‘‘ยโสธรา ¶ มหาวีร, มนาปา ปิยทสฺสนา;
สพฺพา ¶ ตุยฺหํ มหาวีร, อคารสฺมึ ปชาปติ.
‘‘‘ถีนํ สตสหสฺสานํ, นวุตีนํ ฉทุตฺตริ;
อคาเร เต มยํ วีร, ปาโมกฺขา สพฺพา อิสฺสรา.
‘‘‘รูปาจารคุณูเปตา, โยพฺพนฏฺา ปิยํวทา;
สพฺพา โน อปจายนฺติ, เทวตา วิย มานุสา.
‘‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, สพฺพา สากิยสมฺภวา;
ยโสธราสหสฺสานิ, ปาโมกฺขา อิสฺสรา ตทา.
‘‘‘กามธาตุมติกฺกมฺม ¶ , สณฺิตา รูปธาตุยา;
รูเปน สทิสา นตฺถิ, สหสฺสานํ มหามุนิ.
‘‘‘สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, อิทฺธึ ทสฺสํสุ สตฺถุโน;
เนกา นานาวิธาการา, มหาอิทฺธีปิ ทสฺสยุํ.
‘‘‘จกฺกวาฬสมํ กายํ, สีสํ อุตฺตรโต กุรุ;
อุโภ ปกฺขา ทุเว ทีปา, ชมฺพุทีปํ สรีรโต.
‘‘‘ทกฺขิณฺจ สรํ ปิฺฉํ, นานาสาขา ตุ ปตฺตกา;
จนฺทฺจ สูริยฺจกฺขิ, เมรุปพฺพตโต สิขํ.
‘‘‘จกฺกวาฬคิรึ ¶ ตุณฺฑํ, ชมฺพุรุกฺขํ สมูลกํ;
พีชมานา อุปาคนฺตฺวา, วนฺทนฺตี โลกนายกํ.
‘‘‘หตฺถิวณฺณํ ตเถวสฺสํ, ปพฺพตํ ชลธึ ตถา;
จนฺทฺจ สูริยํ เมรุํ, สกฺกวณฺณฺจ ทสฺสยุํ.
‘‘‘ยโสธรา ¶ มยํ วีร, ปาเท วนฺทาม จกฺขุม;
ตว จิรปภาเวน, นิปฺผนฺนา นรนายก.
‘‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหม, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหม มหามุเน.
‘‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานาม, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ อมฺหํ มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘‘ปุพฺพานํ ¶ โลกนาถานํ, สงฺคมํ โน นิทสฺสิตํ;
อธิการา พหู อมฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘ยํ อมฺหํ ปูริตํ กมฺมํ, กุสลํ สรเส มุเน;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปฺุานุปจิตานิ โน.
‘‘‘อภพฺพฏฺาเน วชฺเชตฺวา, วารยิมฺห อนาจรํ;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, จตฺตานิ ชีวิตานิ โน [สฺจตฺตํ ชีวิตมฺปิ โน (สฺยา.)].
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ ¶ , ภริยตฺถายทาสิ โน;
น ตตฺถ วิมนา โหม, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ, อุปการายทาสิ โน;
น ตตฺถ วิมนา โหม, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ, โภชนตฺถายทาสิ โน;
น ตตฺถ วิมนา โหม, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘เนกโกฏิสหสฺสานิ ¶ , ชีวิตานิ จชิมฺหเส [จชิมฺห โน (ปี. ก.)];
ภยโมกฺขํ กริสฺสาม, ชีวิตานิ จชิมฺหเส.
‘‘‘องฺคคเต อลงฺกาเร, วตฺเถ นานาวิเธ พหู;
อิตฺถิภณฺเฑ น คูหาม, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘ธนธฺปริจฺจาคํ ¶ , คามานิ นิคมานิ จ;
เขตฺตํ ปุตฺตา จ ธีตา จ, ปริจฺจตฺตา มหามุเน.
‘‘‘หตฺถี อสฺสา ควา จาปิ, ทาสิโย ปริจาริกา;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปริจฺจตฺตํ อสงฺขิยํ.
‘‘‘ยํ อมฺเห ปฏิมนฺเตสิ, ทานํ ทสฺสาม ยาจเก;
วิมนํ โน น ปสฺสาม, ททโต ทานมุตฺตมํ.
‘‘‘นานาวิธํ พหุํ ทุกฺขํ, สํสาเร จ พหุพฺพิเธ;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, อนุภุตฺตํ อสงฺขิยํ.
‘‘‘สุขปฺปตฺตานุโมทาม, น จ ทุกฺเขสุ ทุมฺมนา;
สพฺพตฺถ ตุลิตา โหม, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘‘อนุมคฺเคน ¶ สมฺพุทฺโธ, ยํ ธมฺมํ อภินีหริ;
อนุโภตฺวา สุขํ ทุกฺขํ, ปตฺโต โพธึ มหามุเน.
‘‘‘พฺรหฺมเทวฺจ สมฺพุทฺธํ, โคตมํ โลกนายกํ;
อฺเสํ โลกนาถานํ, สงฺคมํ เตหิ โน พหู.
‘‘‘อธิการํ พหุํ อมฺเห, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน;
คเวสโต พุทฺธธมฺเม, มยํ เต ปริจาริกา.
‘‘‘กปฺเป ¶ จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
ทีปงฺกโร มหาวีโร, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.
‘‘‘เตน ¶ กาเลน โส อาสิ, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;
มคฺคฺจ ปฏิยาเทสิ, อายโต สพฺพทสฺสิโน.
‘‘‘เตน กาเลน อหุมฺห, สพฺพา พฺราหฺมณสมฺภวา;
ถลูทชานิ ปุปฺผานิ, อาหริมฺห สมาคมํ.
‘‘‘ตสฺมึ โส สมเย พุทฺโธ, ทีปงฺกโร มหายโส;
วิยากาสิ มหาวีโร, อิสิมุคฺคตมานสํ.
‘‘‘จลตี รวตี ปุถวี, สงฺกมฺปติ สเทวเก;
ตสฺส กมฺมํ ปกิตฺเตนฺเต, อิสิมุคฺคตมานสํ.
‘‘‘เทวกฺา ¶ มนุสฺสา จ, มยฺจาปิ สเทวกา;
นานาปูชนียํ ภณฺฑํ, ปูชยิตฺวาน ปตฺถยุํ.
‘‘‘เตสํ พุทฺโธ วิยากาสิ, โชติทีป สนามโก;
อชฺช เย ปตฺถิตา อตฺถิ, เต ภวิสฺสนฺติ สมฺมุขา.
‘‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ โน พุทฺโธ วิยากริ;
ตํ วาจมนุโมเทนฺตา, เอวํการี อหุมฺห โน.
‘‘‘ตสฺส กมฺมสฺส สุกตสฺส, ตสฺส จิตฺตํ ปสาทยุํ;
เทวมานุสิกํ โยนึ, อนุโภตฺวา อสงฺขิยํ.
‘‘‘สุขทุกฺเขนุโภตฺวาน ¶ , เทเวสุ มานุเสสุ จ;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ชาตามฺห สากิเย กุเล.
‘‘‘รูปวตี ¶ โภควตี, ยสสีลวตี ตโต;
สพฺพงฺคสมฺปทา โหม, กุเลสุ อภิสกฺกตา.
‘‘‘ลาภํ สิโลกํ สกฺการํ, โลกธมฺมสมาคมํ;
จิตฺตฺจ ทุกฺขิตํ นตฺถิ, วสาม อกุโตภยา.
‘‘‘วุตฺตฺเหตํ ภควตา, รฺโ อนฺเตปุเร ตทา;
ขตฺติยานํ ปุเร วีร [ตาสํ (สฺยา.)], อุปการฺจ นิทฺทิสิ.
‘‘‘อุปการา จ ยา นารี, ยา จ นารี สุเข ทุเข;
อตฺถกฺขายี จ ยา นารี, ยา จ นารีนุกมฺปิกา.
‘‘‘ธมฺมํ ¶ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ.
‘‘‘อคารํ วิชหิตฺวาน, ปพฺพชิมฺหนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, จตุสจฺจํ ผุสิมฺห โน.
‘‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อุปเนนฺติ พหู อมฺเห, สาครสฺเสว อูมิโย.
‘‘‘กิเลสา ฌาปิตา อมฺหํ [มยฺหํ (สฺยา.), อมฺหากํ (ก.)], ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหราม อนาสวา.
‘‘‘สฺวาคตํ วต โน อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’.
‘‘เอวํ พหุวิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา;
วิสุทฺธภาวํ สมฺปตฺตา, ลภาม สพฺพสมฺปทา.
‘‘ยา ททนฺติ สกตฺตานํ, ปฺุตฺถาย มเหสิโน;
สหายสมฺปทา โหนฺติ, นิพฺพานปทมสงฺขตํ.
‘‘ปริกฺขีณํ อตีตฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตํ;
สพฺพกมฺมมฺปิ โน ขีณํ, ปาเท วนฺทาม จกฺขุม.
‘‘นิพฺพานาย ¶ วทนฺตีนํ, กึ โว วกฺขาม อุตฺตริ;
สนฺตสงฺขตโทสฺหิ, ปปฺโปถ [สนฺตสงฺขตโทโส โย, ปชฺโชตํ (สฺยา. ปี. ก.)] อมตํ ปทํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ยโสธราปมุขานิ อฏฺารสภิกฺขุนีสหสฺสานิ ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยโสธราปมุขอฏฺารสภิกฺขุนีสหสฺสาปทานํ ทสมํ.
กุณฺฑลเกสีวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุณฺฑลา โคตมี เจว, ธมฺมทินฺนา จ สกุลา;
วรนนฺทา จ โสณา จ, กาปิลานี ยโสธรา.
ทสสหสฺสภิกฺขุนี, อฏฺารสสหสฺสกา;
คาถาสตานิ จตฺตาริ, ฉ จ สตฺตติเมว จ [อฏฺสตฺตติเมว จ (สฺยา.)].
๔. ขตฺติยาวคฺโค
๑. ยสวตีปมุขอฏฺารสภิกฺขุนีสหสฺสอปทานํ
‘‘ภวา ¶ ¶ ¶ ¶ สพฺเพ ปริกฺขีณา, ภวา สนฺติ วิโมจิตา;
สพฺพาสวา จ โน นตฺถิ, อาโรเจม มหามุเน.
‘‘ปุริมํ กุสลํ กมฺมํ [ปริกมฺมฺจ กุสลํ (สฺยา.)], ยํ กิฺจิ สาธุปตฺถิตํ;
ปริโภคมยํ ทินฺนํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานํ, สาวกานฺจ ปตฺถิตํ [พุทฺธานํ สาวกานฺจ (สี. ก.)];
ปริโภคมยํ ทินฺนํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘อุจฺจนีจมยํ กมฺมํ, ภิกฺขูนํ สาธุปตฺถิตํ;
อุจฺจากุลปริกมฺมํ, กตเมตํ มหามุเน [กตมฺเหหิ มหามุเน (สฺยา. ปี.)].
‘‘เตเนว สุกฺกมูเลน, โจทิตา กมฺมสมฺปทา;
มานุสิกมติกฺกนฺตา, ชายึสุ ขตฺติเย กุเล.
‘‘อุปฺปตฺเต จ กเต กมฺเม, ชาติยา วาปิ เอกโต;
ปจฺฉิเม เอกโต ชาตา, ขตฺติยา กุลสมฺภวา.
‘‘รูปวตี โภควตี, ลาภสกฺการปูชิตา;
อนฺเตปุเร มหาวีร, เทวานํ วิย นนฺทเน.
‘‘นิพฺพินฺทิตฺวา อคารมฺหา, ปพฺพชิมฺหนคาริยํ;
กติปาหํ อุปาทาย, สพฺพา ปตฺตามฺห นิพฺพุตึ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อุปเนนฺติ พหู อมฺเห, สทา สกฺกตปูชิตา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา อมฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหราม อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต โน อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ยสวตีปมุขานิ ขตฺติยกฺาภิกฺขุนิโย อฏฺารสสหสฺสานิ ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยสวตีปมุขอฏฺารสภิกฺขุนีสหสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. จตุราสีติภิกฺขุนีสหสฺสอปทานํ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , พฺราหฺมฺกุลสมฺภวา [พฺราหฺมณกุลสมฺภวา (สฺยา. ก.)];
สุขุมาลหตฺถปาทา, ปุเร ตุยฺหํ มหามุเน.
‘‘เวสฺสสุทฺทกุเล ชาตา, เทวา นาคา จ กินฺนรา;
จาตุทฺทีปา พหู กฺา, ปุเร ตุยฺหํ มหามุเน.
‘‘กาจิ ปพฺพชิตา อตฺถิ, สพฺพทสฺสาวิโน [สจฺจทสฺสาวิโน (สี. ปี.)] หู;
เทวา จ กินฺนรา นาคา, ผุสิสฺสนฺติ อนาคเต.
‘‘อนุโภตฺวา ยสํ สพฺพํ, ปตฺวาน สพฺพสมฺปทา;
ตุมฺหํ ¶ [ตฺวยิ (สี. ปี.)] ปสาทํ ปฏิลทฺธา, พุชฺฌิสฺสนฺติ อนาคเต.
‘‘อมฺเห พฺราหฺมณธีตา ตุ, พฺราหฺมฺกุลสมฺภวา;
เปกฺขโต โน [ลกฺขณา จ (สฺยา.)] มหาวีร, ปาเท วนฺทาม จกฺขุม.
‘‘อุปหตา ภวา สพฺเพ, มูลตณฺหา สมูหตา;
สมุจฺฉินฺนา อนุสยา, ปฺุสงฺขารทาลิตา.
‘‘สมาธิโคจรา สพฺพา, สมาปตฺติวสี กตา;
ฌาเนน ธมฺมรติยา, วิหริสฺสาม โน สทา.
‘‘ภวเนตฺติ อวิชฺชา จ, สงฺขาราปิ จ เขปิตา;
สุทุทฺทสํ ปทํ คนฺตฺวา, อนุชานาถ [อนุชานิมฺห (สฺยา. ปี. ก.)] นายก.
‘‘อุปการา มมํ ตุมฺเห, ทีฆรตฺตํ กตาวิโน;
จตุนฺนํ สํสยํ เฉตฺวา, สพฺพา คจฺฉนฺตุ นิพฺพุตึ.
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ ¶ มุนิโน ปาเท, กตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนํ;
กาจิ ทสฺเสนฺติ อาโลกํ, อนฺธการมถาปรา.
‘‘ทสฺเสนฺติ จนฺทสูริเย, สาครฺจ สมจฺฉกํ;
สิเนรุํ ปริภณฺฑฺจ, ทสฺเสนฺติ ปาริฉตฺตกํ.
‘‘ตาวตึสฺจ ภวนํ, ยามํ ทสฺเสนฺติ อิทฺธิยา;
ตุสิตํ นิมฺมิเต เทเว, วสวตฺตี มหิสฺสเร.
‘‘พฺรหฺมาโน กาจิ ทสฺเสนฺติ, จงฺกมฺจ มหารหํ;
พฺรหฺมวณฺณฺจ มาเปตฺวา, ธมฺมํ เทเสนฺติ สฺุตํ.
‘‘นานาวิกุพฺพนํ กตฺวา, อิทฺธึ ทสฺสิย สตฺถุโน;
ทสฺสยึสุ ¶ พลํ สพฺพา, ปาเท วนฺทึสุ สตฺถุโน.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหม, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหม มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานาม, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ อมฺหํ มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘ปุพฺพานํ โลกนาถานํ, สงฺคมํ โน นิทสฺสิตํ;
อธิการํ พหุํ อมฺหํ, ตุยฺหตฺถาย มหามุเน.
‘‘ยํ อมฺเหหิ กตํ กมฺมํ, กุสลํ สร ตํ มุเน;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปฺุานุปจิตานิ โน.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
ปุรํ หํสวตี นาม, สมฺพุทฺธสฺส กุลาสยํ.
‘‘ทฺวาเรน หํสวติยา, คงฺคา สนฺทติ สพฺพทา;
อุพฺพฬฺหา นทิยา ภิกฺขู, คมนํ น ลภนฺติ เต.
‘‘ทิวสํ ทฺเว ตโย เจว, สตฺตาหํ มาสิกํ ตโต;
จตุมาสมฺปิ สมฺปุณฺณํ, คมนํ น ลภนฺติ เต.
‘‘ตทา อหุ สตฺตสาโร, ชฏิโล นาม รฏฺิโก;
โอรุทฺเธ [โอรตีเร (สฺยา.)] ภิกฺขโว ทิสฺวา, เสตุํ คงฺคาย การยิ.
‘‘ตทา ¶ ¶ ¶ สตสหสฺเสหิ, เสตุํ คงฺคาย การยิ;
สงฺฆสฺส โอริเม ตีเร, วิหารฺจ อการยิ.
‘‘อิตฺถิโย ปุริสา เจว, อุจฺจนีจกุลานิ จ;
ตสฺส เสตุํ วิหารฺจ [เตสุ เสตุวิหาเรสุ (สี.), ตสฺส เสตู วิหาเร จ (ปี.)], สมภาคํ อกํสุ เต.
‘‘อมฺเห อฺเ จ มานุชา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, นคเร ชนปเทสุ จ.
‘‘อิตฺถี ปุมา กุมารา จ, พหู เจว กุมาริกา;
เสตุโน จ วิหารสฺส, วาลุกา อากิรึสุ เต.
‘‘วีถึ ¶ สมฺมชฺชนํ กตฺวา, กทลีปุณฺณฆเฏ ธเช;
ธูปํ จุณฺณฺจ มาลฺจ, การํ กตฺวาน สตฺถุโน.
‘‘เสตุวิหาเร กาเรตฺวา, นิมนฺเตตฺวา วินายกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, สมฺโพธึ อภิปตฺถยึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร มหาวีโร, ตารโก สพฺพปาณินํ;
อนุโมทนียํกาสิ, ชฏิลสฺส มหามุนิ [กตฺวา, วิยากาสิ มหามุนิ (สฺยา.)].
‘‘‘สตสหสฺสาติกฺกนฺเต, กปฺโป เหสฺสติ ภทฺทโก;
ภวาภเวนุโภตฺวาน, ปาปุณิสฺสติ โพธิยํ.
‘‘‘กาจิ หตฺถปริกมฺมํ, กตาวี นรนาริโย;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, สพฺพา เหสฺสนฺติ สมฺมุขา’.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;
อุปฺปนฺนา เทวภวนํ, ตุยฺหํ ตา ปริจาริกา.
‘‘ทิพฺพสุขํ ¶ อสงฺขิยํ, มานุสฺจ อสงฺขิยํ;
ตุยฺหํ เต ปริจาเรม, สํสริมฺห ภวาภเว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, สุกตํ กมฺมสมฺปทํ;
สุขุมาลี มนุสฺสานํ, อโถ เทวปุเร วเร.
‘‘รูปโภคยเส เจว, อโถ กิตฺติฺจ สกฺกตํ [กิตฺติสุขํ ปิยํ (สฺยา.)];
ลภาม สตตํ สพฺพํ, สุกตํ กมฺมสมฺปทํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ ภเว สมฺปตฺเต, ชาตามฺห พฺราหฺมเณ กุเล;
สุขุมาลหตฺถปาทา, สกฺยปุตฺตนิเวสเน.
‘‘สพฺพกาลมฺปิ ¶ ปถวึ, น ปสฺสาม น ลงฺกตํ;
จิกฺขลฺลภูมิมสุจึ [จิกฺขลฺลํ ภูมึ คมนํ (สฺยา.)], น ปสฺสาม มหามุเน.
‘‘อคารํ วสนฺเต อมฺเห, สกฺการํ สพฺพกาลิกํ;
อุปเนนฺติ สทา สพฺพํ, ปุพฺพกมฺมผเลน โน [ปุพฺพกมฺมผลํ ตโต (สี. ปี.)].
‘‘อคารํ ¶ ปชหิตฺวาน, ปพฺพชิตฺวานคาริยํ;
สํสารปถนิตฺถิณฺณา, วีตราคา ภวามเส [นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อุปเนนฺติ สทา อมฺเห, สหสฺสานิ ตโต ตโต.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา อมฺหํ…เป… วิหราม อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต โน อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ จตุราสีติพฺราหฺมณกฺาภิกฺขุนีสหสฺสานิ ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
จตุราสีติภิกฺขุนีสหสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. อุปฺปลทายิกาเถรีอปทานํ
‘‘นคเร อรุณวติยา, อรุโณ นาม ขตฺติโย;
ตสฺส รฺโ อหุํ ภริยา, เอกชฺฌํ จารยามหํ.
‘‘รโหคตา นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘กุสลํ เม กตํ นตฺถิ, อาทาย คมิยํ มม.
‘‘‘มหาภิตาปํ กฏุกํ, โฆรรูปํ สุทารุณํ;
นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’.
‘‘เอวาหํ ¶ จินฺตยิตฺวาน, ปหํเสตฺวาน มานสํ;
ราชานํ อุปคนฺตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อิตฺถี นาม มยํ เทว, ปุริสานิตฺตรา อหุ [ปุริสานุคตา สทา (สี.), ปุริสา น ภวาม โน (สฺยา.), ปุริสานํ ภรา มยํ (ปี.)];
เอกํ เม สมณํ เทหิ, โภชยิสฺสามิ ขตฺติย’.
‘‘อทาสิ ¶ เม ตทา ราชา, สมณํ ภาวิตินฺทฺริยํ;
ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, ปรมนฺเนน ปูรยึ.
‘‘ปูเรตฺวา ¶ ¶ ปรมํ อนฺนํ, สห สุคนฺธเลปนํ;
มหาเจเลน ฉาทิตฺวา, อทาสึ ตุฏฺมานสา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘สหสฺสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ;
สหสฺสจกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
นานาวิธํ พหุํ อฺํ, ตสฺส กมฺมผลํ ตโต.
‘‘อุปฺปลสฺเสว เม วณฺโณ, อภิรูปา สุทสฺสนา;
อิตฺถิสพฺพงฺคสมฺปนฺนา, อภิชาตา ชุตินฺธรา.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อชายึ สากิเย กุเล;
นารีสหสฺสปาโมกฺขา, สุทฺโธทนสุตสฺสหํ.
‘‘นิพฺพินฺทิตฺวา อคาเรหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
สตฺตมีรตฺติสมฺปตฺตา [สตฺตมึรตฺติมปตฺตา (สี. สฺยา. ปี.)], จตุสจฺจมปาปุณึ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ปริเมตุํ น สกฺโกมิ, ปิณฺฑปาตสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ยํ มยฺหํ ปูริตํ กมฺมํ, กุสลํ สรเส มุนิ;
ตุยฺหตฺถาย มหาวีร, ปริจตฺตํ พหุํ มยา.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปิณฺฑปาตสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทฺเว ¶ ¶ คติโย ปชานามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อฺํ คตึ น ชานามิ, ปิณฺฑปาตสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อุจฺเจ กุเล ปชายามิ, มหาสาเล [ตโย สาล (ก.)] มหทฺธเน;
อฺเ กุเล น ชายามิ, ปิณฺฑปาตสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ภวาภเว สํสริตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิตา;
อมนาปํ น ปสฺสามิ, โสมนสฺสกตํ ผลํ.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มม มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อุปฺปลทายิกา ภิกฺขุนี ภควโต สมฺมุขา อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปฺปลทายิกาเถริยาปทานํ ตติยํ.
๔. สิงฺคาลมาตุเถรีอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตามจฺจกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปิตุนา สห คนฺตฺวาน, มหาชนปุรกฺขตา;
ธมฺมํ พุทฺธสฺส สุตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน ¶ กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยึ;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, อาชีวํ ปริโสธยึ.
‘‘พุทฺเธ ปสนฺนา ธมฺเม จ, สงฺเฆ จ ติพฺพคารวา;
สทฺธมฺมสฺสวเน ยุตฺตา, พุทฺธทสฺสนลาลสา [พุทฺธทสฺสนสาลยา (สฺยา.)].
‘‘อคฺคํ สทฺธาธิมุตฺตานํ, อสฺโสสึ ภิกฺขุนึ ตทา;
ตํ านํ ปตฺถยิตฺวาน, ติสฺโส สิกฺขา อปูรยึ.
‘‘ตโต ¶ มํ สุคโต อาห, กรุณานุคตาสโย;
‘ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ¶ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
‘‘‘สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ ¶ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน [พุทฺธานุสาสนํ (สี.), พุทฺธานํ สาสนํ (สฺยา.)] สาสนํ’.
‘‘ตํ สุตฺวาหํ ปมุทิตา, อปุจฺฉึ ปณิธึ มม;
ตทา อโนโม อมิโต, พฺยากริตฺถ วินายโก;
‘พุทฺเธ ปสนฺนา กลฺยาณี, ลจฺฉเส ตํ สุปตฺถิตํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
สิงฺคาลกสฺส [สิคาลกสฺส (สี. ปี.)] มาตาติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปฏิปตฺตีหิ นายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาตา เสฏฺิกุเล ผีเต, มหารตนสฺจเย.
‘‘ปุตฺโต ¶ สิงฺคาลโก นาม, มมาสิ วิปเถ รโต;
ทิฏฺิคหนปกฺขนฺโท, ทิสาปูชนตปฺปโร.
‘‘นานาทิสา นมสฺสนฺตํ [นมสฺสติ (สฺยา.)], ปิณฺฑาย นครํ วชํ;
ตํ ทิสฺวา โอวที พุทฺโธ, มคฺเค ตฺวา วินายโก.
‘‘ตสฺส เทสยโต ธมฺมํ, ปนาโท วิมฺหโย อหุ;
ทฺเวโกฏินรนารีนํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘ตทาหํ ¶ ปริสํ คนฺตฺวา, สุตฺวา สุคตภาสิตํ;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘น ¶ ¶ จิเรเนว กาเลน, พุทฺธทสฺสนลาลสา;
อนุสฺสตึ ตํ ภาเวตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ทสฺสนตฺถาย พุทฺธสฺส, สพฺพทา จ วชามหํ;
อติตฺตาเยว ปสฺสามิ, รูปํ นยนนนฺทนํ.
‘‘สพฺพปารมิสมฺภูตํ, ลกฺขีนิลยนํ วรํ;
รูปํ สพฺพสุภากิณฺณํ, อติตฺตา วิหรามหํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
สิงฺคาลกสฺส ยา มาตา, อคฺคา สทฺธาธิมุตฺติกา [สํฆวิมุตฺติกา (ปี.), มมาธิมุตฺติกา (ก.)].
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มม มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สิงฺคาลมาตา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สิงฺคาลมาตุเถริยาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. สุกฺกาเถรีอปทานํ
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ตทาหํ พนฺธุมติยํ, ชาตา อฺตเร กุเล;
ธมฺมํ สุตฺวาน มุนิโน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘พหุสฺสุตา ¶ ธมฺมธรา, ปฏิภานวตี ตถา;
วิจิตฺตกถิกา จาปิ, ชินสาสนการิกา.
‘‘ตทา ¶ ธมฺมกถํ กตฺวา, หิตาย ชนตํ พหุํ [ชนตาย หิตํ พหุํ (สี.) … สทา (สฺยา.), หิตาย ชนสํสรึ (ปี.)];
ตโต จุตาหํ ตุสิตํ, อุปปนฺนา ยสสฺสินี.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, สิขี วิย สิขี ชิโน;
ตปนฺโต ยสสา โลเก [โลกํ (สฺยา. ปี.)], อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาปิ ปพฺพชิตฺวาน, พุทฺธสาสนโกวิทา;
โชเตตฺวา ชินวากฺยานิ, ตโตปิ ติทิวํ คตา.
‘‘เอกตึเสว กปฺปมฺหิ, เวสฺสภู นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิตฺถ มหาาณี, ตทาปิ จ ตเถวหํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ¶ ธมฺมธรา, โชตยึ ชินสาสนํ;
คนฺตฺวา มรุปุรํ รมฺมํ, อนุโภสึ มหาสุขํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, กกุสนฺโธ ชินุตฺตโม;
อุปฺปชฺชิ นรสรโณ [นรสทฺทูโล (สี. สฺยา. ปี.)], ตทาปิ จ ตเถวหํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา มุนิมตํ, โชตยิตฺวา ยถายุกํ;
ตโต จุตาหํ ติทิวํ, อคํ สภวนํ ยถา.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปมฺหิ, โกณาคมนนายโก;
อุปฺปชฺชิ โลกสรโณ, อรโณ อมตงฺคโต [วทตํ วโร, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม (สฺยา.)].
‘‘ตทาปิ ปพฺพชิตฺวาน, สาสเน ตสฺส ตาทิโน;
พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, โชตยึ ชินสาสนํ.
‘‘อิมสฺมึเยว ¶ กปฺปมฺหิ, กสฺสโป มุนิมุตฺตโม;
อุปฺปชฺชิ โลกสรโณ, อรโณ มรณนฺตคู.
‘‘ตสฺสาปิ นรวีรสฺส, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
ปริยาปุฏสทฺธมฺมา, ปริปุจฺฉาวิสารทา.
‘‘สุสีลา ลชฺชินี เจว, ตีสุ สิกฺขาสุ โกวิทา;
พหุํ ธมฺมกถํ กตฺวา, ยาวชีวํ มหามุเน.
‘‘เตน ¶ กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาตา เสฏฺิกุเล ผีเต, มหารตนสฺจเย.
‘‘ยทา ¶ ภิกฺขุสหสฺเสน, ปริวุโต โลกนายโก;
อุปาคมิ ราชคหํ, สหสฺสกฺเขน วณฺณิโต.
‘‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’.
‘‘ทิสฺวา พุทฺธานุภาวํ ตํ, สุตฺวาว คุณสฺจยํ;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปูชยึ ตํ ยถาพลํ.
‘‘อปเรน จ กาเลน, ธมฺมทินฺนาย สนฺติเก;
อคารา นิกฺขมิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, กิเลเส ฌาปยึ อหํ;
อุคฺคหึ สาสนํ สพฺพํ, ปพฺพชิตฺวาจิเรนหํ.
‘‘ตโต ธมฺมมเทเสสึ, มหาชนสมาคเม;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘เนกปาณสหสฺสานํ, ตํ วิทิตฺวาติวิมฺหิโต;
อภิปฺปสนฺโน เม ยกฺโข, ภมิตฺวาน คิริพฺพชํ.
‘‘กึ เม กตา ราชคเห มนุสฺสา, มธุํ ปีตาว อจฺฉเร;
เย สุกฺกํ น อุปาสนฺติ, เทเสนฺตึ อมตํ ปทํ.
‘‘ตฺจ ¶ อปฺปฏิวานียํ, อเสจนกโมชวํ;
ปิวนฺติ มฺเ สปฺปฺา, วลาหกมิวทฺธคู.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ ¶ , ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มม มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ สุกฺกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุกฺกาเถริยาปทานํ ปฺจมํ.
ปฺจมํ ภาณวารํ.
๖. อภิรูปนนฺทาเถรีอปทานํ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี นาม นายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา.
‘‘ตทาหํ พนฺธุมติยํ, อิทฺเธ ผีเต มหากุเล;
ชาตา ¶ สุรูปา ทยิตา, ปูชนียา ชนสฺส จ.
‘‘อุปคนฺตฺวา มหาวีรํ, วิปสฺสึ โลกนายกํ;
ธมฺมํ สุณิตฺวา สรณํ, อุเปสึ นรนายกํ.
‘‘สีเลสุ สํวุตา หุตฺวา, นิพฺพุเต จ นรุตฺตเม;
ธาตุถูปสฺส อุปริ, โสณฺณจฺฉตฺตมปูชยึ.
‘‘มุตฺตจาคา สีลวตี, ยาวชีวํ ตโต จุตา;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปคา อหํ.
‘‘ตทา ¶ ทสหิ าเนหิ, อธิโภตฺวาน เสสเก [อธิโภตฺวา อเสสโต (สฺยา.)];
รูปสทฺเทหิ คนฺเธหิ, รเสหิ ผุสเนหิ จ.
‘‘อายุนาปิ จ วณฺเณน, สุเขน ยสสาปิ จ;
ตเถวาธิปเตยฺเยน, อธิคยฺห วิโรจหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตาหํ กปิลวฺหเย;
ธีตา เขมกสกฺกสฺส, นนฺทา นามาติ วิสฺสุตา.
‘‘อภิรูปสมฺปทมฺปิ [อภิรุปํ อุปปทํ (สี.), อภิรุปํ อุปฺปาทํ (ปี.)], อหุ เม กนฺติสูจกํ;
ยทาหํ โยพฺพนปฺปตฺตา, รูปลาวฺภูสิตา.
‘‘ตทา ¶ ¶ [ตทา มมตฺถํ (สี.), อิธ มมตฺเต (สฺยา. ก.)] มตฺเถ สกฺยานํ, วิวาโท สุมหา อหุ;
ปพฺพาเชสิ ตโต ตาโต, มา สกฺยา วินสฺสึสุติ.
‘‘ปพฺพชิตฺวา ตถาคตํ, รูปเทสฺสึ นรุตฺตมํ;
สุตฺวาน โนปคจฺฉามิ, มม รูเปน คพฺพิตา.
‘‘โอวาทมฺปิ ¶ น คจฺฉามิ, พุทฺธทสฺสนภีรุตา;
ตทา ชิโน อุปาเยน, อุปเนตฺวา สสนฺติกํ.
‘‘ติสฺสิตฺถิโย [ติสฺโส ถีโย (สี. ปี.)] นิทสฺเสสิ, อิทฺธิยา มคฺคโกวิโท;
อจฺฉรารูปสทิสํ, ตรุณึ ชริตํ [ชริกํ (สฺยา. ก.)] มตํ.
‘‘ตาโย ทิสฺวา สุสํวิคฺคา, วิรตฺตาเส กเฬวเร;
อฏฺาสึ ภวนิพฺพินฺทา, ตทา มํ อาห นายโก.
‘‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;
อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ.
‘‘‘เอวเมตํ อเวกฺขนฺตี, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
ตโต สกาย ปฺาย, อภินิพฺพิชฺฌ วจฺฉสิ’.
‘‘ตสฺสา ¶ เม อปฺปมตฺตาย, วิจรนฺติยา [วิจรนฺตฺวาธ (สี.), วิจินนฺตีธ (สฺยา. ปี.)] โยนิโส;
ยถาภูตํ อยํ กาโย, ทิฏฺโ สนฺตรพาหิโร.
‘‘อถ นิพฺพินฺทหํ กาเย, อชฺฌตฺตฺจ วิรชฺชหํ;
อปฺปมตฺตา วิสํยุตฺตา, อุปสนฺตามฺหิ นิพฺพุตา.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา ¶ , นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มม มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อภิรูปนนฺทา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อภิรูปนนฺทาเถริยาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อฑฺฒกาสิเถรีอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาหํ ปพฺพชิตฺวาน, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสเน;
สํวุตา ปาติโมกฺขมฺหิ, อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสุ.
‘‘มตฺตฺุนี จ อสเน, ยุตฺตา ชาคริเยปิ จ;
วสนฺตี ยุตฺตโยคาหํ, ภิกฺขุนึ วิคตาสวํ.
‘‘อกฺโกสึ ทุฏฺจิตฺตาหํ, คณิเกติ ภณึ ตทา;
เตน ปาเปน กมฺเมน, นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ.
‘‘เตน ¶ ¶ กมฺมาวเสเสน, อชายึ คณิกากุเล;
พหุโสว ปราธีนา, ปจฺฉิมาย จ ชาติยํ.
‘‘กาสีสุ เสฏฺิกุลชา, พฺรหฺมจารีพเลนหํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, อโหสึ รูปสมฺปทา.
‘‘ทิสฺวาน ทสฺสนียํ มํ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
คณิกตฺเต นิเวเสสุํ, อกฺโกสนพเลน เม.
‘‘สาหํ สุตฺวาน สทฺธมฺมํ, พุทฺธเสฏฺเน เทสิตํ;
ปุพฺพวาสนสมฺปนฺนา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ตทูปสมฺปทตฺถาย, คจฺฉนฺตี ชินสนฺติกํ;
มคฺเค ธุตฺเต ิเต สุตฺวา, ลภึ ทูโตปสมฺปทํ.
‘‘สพฺพกมฺมํ ¶ ¶ ปริกฺขีณํ, ปฺุํ ปาปํ ตเถว จ;
สพฺพสํสารมุตฺติณฺณา, คณิกตฺตฺจ เขปิตํ.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ มม มหาวีร, อุปฺปนฺนํ ตว สนฺติเก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อฑฺฒกาสิ ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อฑฺฒกาสิเถริยาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ปุณฺณิกาเถรีอปทานํ
‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, สิขิโน เวสฺสภุสฺส จ;
กกุสนฺธสฺส มุนิโน, โกณาคมนตาทิโน.
‘‘กสฺสปสฺส ¶ จ พุทฺธสฺส, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
ภิกฺขุนี สีลสมฺปนฺนา, นิปกา สํวุตินฺทฺริยา.
‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, ธมฺมตฺถปฏิปุจฺฉิกา;
อุคฺคเหตา จ ธมฺมานํ, โสตา ปยิรุปาสิตา.
‘‘เทเสนฺตี ชนมชฺเฌหํ, อโหสึ ชินสาสเน;
พาหุสจฺเจน เตนาหํ, เปสลา อติมฺิสํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, สาวตฺถิยํ ปุรุตฺตเม;
อนาถปิณฺฑิโน เคเห, ชาตาหํ กุมฺภทาสิยา.
‘‘คตา อุทกหาริยํ, โสตฺถิยํ ทิชมทฺทสํ;
สีตฏฺฏํ โตยมชฺฌมฺหิ, ตํ ทิสฺวา อิทมพฺรวึ.
‘‘‘อุทหารี ¶ ¶ อหํ สีเต, สทา อุทกโมตรึ;
อยฺยานํ ทณฺฑภยภีตา, วาจาโทสภยฏฺฏิตา [วาจาโรสภยฏฺฏิตา (สฺยา.)].
‘‘‘กสฺส พฺราหฺมณ ตฺวํ ภีโต, สทา อุทกโมตริ;
เวธมาเนหิ คตฺเตหิ, สีตํ เวทยเส ภุสํ’.
‘‘‘ชานนฺตี วต มํ โภติ, ปุณฺณิเก ปริปุจฺฉสิ;
กโรนฺตํ กุสลํ กมฺมํ, รุนฺธนฺตํ [นิทฺธนฺตํ (สี. ปี.), นุทนฺตํ (สฺยา.)] กตปาปกํ.
‘‘‘โย เจ วุฑฺโฒ ทหโร วา, ปาปกมฺมํ ปกุพฺพติ;
ทกาภิสิฺจนา โสปิ [โภติ (สี. ก.) เถรีคา. ๒๓๙], ปาปกมฺมา ปมุจฺจติ’.
‘‘อุตฺตรนฺตสฺส อกฺขาสึ, ธมฺมตฺถสํหิตํ ปทํ;
ตฺจ สุตฺวา ส สํวิคฺโค [สุสํวิคฺโค (สฺยา.)], ปพฺพชิตฺวารหา อหุ.
‘‘ปูเรนฺตี อูนกสตํ, ชาตา ทาสิกุเล ยโต;
ตโต ปุณฺณาติ นามํ เม, ภุชิสฺสํ มํ อกํสุ เต.
‘‘เสฏฺึ ตโตนุชาเนตฺวา [ตโต อนุโมเทตฺวา (สี. สฺยา.), ตโต อนุมาเนตฺวา (ปี.)], ปพฺพชึ อนคาริยํ;
น จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ ¶ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา.
‘‘ภาวนาย มหาปฺา, สุเตเนว สุตาวินี;
มาเนน นีจกุลชา, น หิ กมฺมํ วินสฺสติ [ปนสฺสติ (สฺยา.)].
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ ปุณฺณิกา ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุณฺณิกาเถริยาปทานํ อฏฺมํ.
๙. อมฺพปาลิเถรีอปทานํ
‘‘โย ¶ รํสิผุสิตาเวโฬ, ผุสฺโส นาม มหามุนิ;
ตสฺสาหํ ภคินี อาสึ, อชายึ ขตฺติเย กุเล.
‘‘ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาหํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ปตฺถยึ รูปสมฺปทํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, สิขี โลกคฺคนายโก;
อุปฺปนฺโน โลกปชฺโชโต, ติโลกสรโณ ชิโน.
‘‘ตทารุณปุเร รมฺเม, พฺราหฺมฺกุลสมฺภวา;
วิมุตฺตจิตฺตํ กุปิตา, ภิกฺขุนึ อภิสาปยึ.
‘‘เวสิกาว ¶ อนาจารา, ชินสาสนทูสิกา;
เอวํ อกฺโกสยิตฺวาน, เตน ปาเปน กมฺมุนา.
‘‘ทารุณํ ¶ นิรยํ คนฺตฺวา, มหาทุกฺขสมปฺปิตา;
ตโต จุตา มนุสฺเสสุ, อุปปนฺนา ตปสฺสินี.
‘‘ทสชาติสหสฺสานิ, คณิกตฺตมการยึ;
ตมฺหา ปาปา น มุจฺจิสฺสํ, ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา.
‘‘พฺรหฺมจริยมเสวิสฺสํ [พฺรหฺมเวสมเสวิสฺสํ (สฺยา.), พฺรหฺมเจรมเสวิสฺสํ (ปี.)], กสฺสเป ชินสาสเน;
เตน กมฺมวิปาเกน, อชายึ ติทเส ปุเร.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อโหสึ โอปปาติกา;
อมฺพสาขนฺตเร ชาตา, อมฺพปาลีติ เตนหํ.
‘‘ปริวุตา ¶ ปาณโกฏีหิ, ปพฺพชึ ชินสาสเน;
ปตฺตาหํ อจลํ านํ, ธีตา พุทฺธสฺส โอรสา.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อมฺพปาลิ ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อมฺพปาลิเถริยาปทานํ นวมํ.
๑๐. เปสลาเถรีอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาวตฺถิยํ ¶ ปุเร วเร, อุปาสกกุเล อหํ;
ปสูตา ตํ [นํ (สฺยา.)] ชินวรํ, ทิสฺวา สุตฺวา จ เทสนํ.
‘‘ตํ วีรํ สรณํ คนฺตฺวา, สีลานิ จ สมาทิยึ;
กทาจิ โส มหาวีโร, มหาชนสมาคเม.
‘‘อตฺตโน อภิสมฺโพธึ, ปกาเสสิ นราสโภ;
อนนุสฺสุตธมฺเมสุ, ปุพฺเพ ทุกฺขาทิเกสุ จ.
‘‘จกฺขุ าณฺจ ปฺา จ, วิชฺชาโลโก จ อาสิ เม;
ตํ สุตฺวา อุคฺคเหตฺวาน, ปริปุจฺฉิฺจ ภิกฺขโว.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิมหากุเล;
อุเปจฺจ พุทฺธํ สทฺธมฺมํ, สุตฺวา สจฺจูปสํหิตํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาจิเรเนว, สจฺจตฺถานิ [สพฺพตฺถานิ (สฺยา. ก.)] วิจินฺตยํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุเน.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ เปสลา [เสลา (สฺยา. ปี.)] ภิกฺขุนี อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เปสลาเถริยาปทานํ ทสมํ.
ขตฺติยาวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ขตฺติยา ¶ พฺราหฺมณี เจว, ตถา อุปฺปลทายิกา;
สิงฺคาลมาตา สุกฺกา จ, อภิรูปา อฑฺฒกาสิกา.
ปุณฺณา จ อมฺพปาลี จ, เปสลาติ จ ตา ทส;
คาถาโย ทฺวิสตาเนตฺถ, ทฺวิจตฺตาลีส จุตฺตริ.
อถ ¶ วคฺคุทฺทานํ –
สุเมธา เอกูโปสถา, กุณฺฑลเกสี ขตฺติยา;
สหสฺสํ ติสตา คาถา, สตฺตตาลีส ปิณฺฑิตา.
สห อุทฺทานคาถาหิ, คณิตาโย วิภาวิภิ;
สหสฺสํ ติสตํ คาถา, สตฺตปฺาสเมว จาติ.
เถริกาปทานํ สมตฺตํ.
อปทานปาฬิ สมตฺตา.