📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

จริยาปิฏกปาฬิ

๑. อกิตฺติวคฺโค

๑. อกิตฺติจริยา

.

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจนํ.

.

‘‘อตีตกปฺเป จริตํ, ปยิตฺวา ภวาภเว;

อิมมฺหิ กปฺเป จริตํ, ปวกฺขิสฺสํ สุโณหิ เม.

.

‘‘ยทา อหํ พฺรหารฺเ, สุฺเ วิปินกานเน;

อชฺโฌคาเหตฺวา [อชฺโฌคเหตฺวา (สี. สฺยา.)] วิหรามิ, อกิตฺติ นาม ตาปโส.

.

‘‘ตทา มํ ตปเตเชน, สนฺตตฺโต ติทิวาภิภู;

ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, ภิกฺขาย มํ อุปาคมิ.

.

‘‘ปวนา อาภตํ ปณฺณํ, อเตลฺจ อโลณิกํ;

มม ทฺวาเร ิตํ ทิสฺวา, สกฏาเหน อากิรึ.

.

‘‘ตสฺส ทตฺวานหํ ปณฺณํ, นิกฺกุชฺชิตฺวาน ภาชนํ;

ปุเนสนํ ชหิตฺวาน, ปาวิสึ ปณฺณสาลกํ.

.

‘‘ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ, อุปคฺฉิ มมนฺติกํ;

อกมฺปิโต อโนลคฺโค, เอวเมวมทาสหํ.

.

‘‘น เม ตปฺปจฺจยา อตฺถิ, สรีรสฺมึ วิวณฺณิยํ;

ปีติสุเขน รติยา, วีตินาเมมิ ตํ ทิวํ.

.

‘‘ยทิ มาสมฺปิ ทฺเวมาสํ, ทกฺขิเณยฺยํ วรํ ลเภ;

อกมฺปิโต อโนลีโน, ทเทยฺยํ ทานมุตฺตมํ.

๑๐.

‘‘น ตสฺส ทานํ ททมาโน, ยสํ ลาภฺจ ปตฺถยึ;

สพฺพฺุตํ ปตฺถยาโน, ตานิ กมฺมานิ อาจริ’’นฺติ.

อกิตฺติจริยํ ปมํ.

๒. สงฺขจริยา

๑๑.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, พฺราหฺมโณ สงฺขสวฺหโย;

มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม, อุปคจฺฉามิ ปฏฺฏนํ.

๑๒.

‘‘ตตฺถทฺทสํ ปฏิปเถ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;

กนฺตารทฺธานํ ปฏิปนฺนํ [กนฺตารทฺธานปฏิปนฺนํ (สี. สฺยา.)], ตตฺตาย กินภูมิยา.

๑๓.

‘‘ตมหํ ปฏิปเถ ทิสฺวา, อิมมตฺถํ วิจินฺตยึ;

‘อิทํ เขตฺตํ อนุปฺปตฺตํ, ปุฺกามสฺส ชนฺตุโน.

๑๔.

‘‘‘ยถา กสฺสโก ปุริโส, เขตฺตํ ทิสฺวา มหาคมํ;

ตตฺถ พีชํ น โรเปติ, น โส ธฺเน อตฺถิโก.

๑๕.

‘‘‘เอวเมวาหํ ปุฺกาโม, ทิสฺวา เขตฺตวรุตฺตมํ;

ยทิ ตตฺถ การํ น กโรมิ, นาหํ ปุฺเน อตฺถิโก.

๑๖.

‘‘‘ยถา อมจฺโจ มุทฺทิกาโม, รฺโ อนฺเตปุเร ชเน;

น เทติ เตสํ ธนธฺํ, มุทฺทิโต ปริหายติ.

๑๗.

‘‘‘เอวเมวาหํ ปุฺกาโม, วิปุลํ ทิสฺวาน ทกฺขิณํ;

ยทิ ตสฺส ทานํ น ททามิ, ปริหายิสฺสามิ ปุฺโต’.

๑๘.

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, โอโรหิตฺวา อุปาหนา;

ตสฺส ปาทานิ วนฺทิตฺวา, อทาสึ ฉตฺตุปาหนํ.

๑๙.

‘‘เตเนวาหํ สตคุณโต, สุขุมาโล สุเขธิโต;

อปิ จ ทานํ ปริปูเรนฺโต, เอวํ ตสฺส อทาสห’’นฺติ.

สงฺขจริยํ ทุติยํ.

๓. กุรุราชจริยา

๒๐.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, อินฺทปตฺเถ [อินฺทปตฺเต (สี. ก.)] ปุรุตฺตเม;

ราชา ธนฺจโย นาม, กุสเล ทสหุปาคโต.

๒๑.

‘‘กลิงฺครฏฺวิสยา, พฺราหฺมณา อุปคฺฉุ มํ;

อายาจุํ มํ หตฺถินาคํ, ธฺํ มงฺคลสมฺมตํ.

๒๒.

‘‘‘อวุฏฺิโก ชนปโท, ทุพฺภิกฺโข ฉาตโก มหา;

ททาหิ ปวรํ นาคํ, นีลํ อฺชนสวฺหยํ.

๒๓.

‘‘‘น เม ยาจกมนุปฺปตฺเต, ปฏิกฺเขโป อนุจฺฉโว;

มา เม ภิชฺชิ สมาทานํ, ทสฺสามิ วิปุลํ คชํ’.

๒๔.

‘‘นาคํ คเหตฺวา โสณฺฑาย, ภิงฺคาเร [ภิงฺกาเร (สี.)] รตนามเย;

ชลํ หตฺเถ อากิริตฺวา, พฺราหฺมณานํ อทํ คชํ.

๒๕.

‘‘ตสฺส นาเค ปทินฺนมฺหิ, อมจฺจา เอตทพฺรวุํ;

‘กึ นุ ตุยฺหํ วรํ นาคํ, ยาจกานํ ปทสฺสสิ.

๒๖.

‘‘‘ธฺํ มงฺคลสมฺปนฺนํ, สงฺคามวิชยุตฺตมํ;

ตสฺมึ นาเค ปทินฺนมฺหิ, กึ เต รชฺชํ กริสฺสติ.

๒๗.

‘‘‘รชฺชมฺปิ เม ทเท สพฺพํ, สรีรํ ทชฺชมตฺตโน;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา นาคํ อทาสห’’’นฺติ.

กุรุราชจริยํ ตติยํ.

๔. มหาสุทสฺสนจริยา

๒๘.

‘‘กุสาวติมฺหิ นคเร, ยทา อาสึ มหีปติ;

มหาสุทสฺสโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.

๒๙.

‘‘ตตฺถาหํ ทิวเส ติกฺขตฺตุํ, โฆสาเปมิ ตหึ ตหึ;

‘โก กึ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, กสฺส กึ ทียตู ธนํ.

๓๐.

‘‘‘โก ฉาตโก โก ตสิโต, โก มาลํ โก วิเลปนํ;

นานารตฺตานิ วตฺถานิ, โก นคฺโค ปริทหิสฺสติ.

๓๑.

‘‘‘โก ปเถ ฉตฺตมาเทติ, โกปาหนา มุทู สุภา’;

อิติ สายฺจ ปาโต จ, โฆสาเปมิ ตหึ ตหึ.

๓๒.

‘‘น ตํ ทสสุ าเนสุ, นปิ านสเตสุ วา;

อเนกสตาเนสุ, ปฏิยตฺตํ ยาจเก ธนํ.

๓๓.

‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, ยทิ เอติ วนิพฺพโก;

ลทฺธา ยทิจฺฉกํ โภคํ, ปูรหตฺโถว คจฺฉติ.

๓๔.

‘‘เอวรูปํ มหาทานํ, อทาสึ ยาวชีวิกํ;

นปาหํ เทสฺสํ ธนํ ทมฺมิ, นปิ นตฺถิ นิจโย มยิ.

๓๕.

‘‘ยถาปิ อาตุโร นาม, โรคโต ปริมุตฺติยา;

ธเนน เวชฺชํ ตปฺเปตฺวา, โรคโต ปริมุจฺจติ.

๓๖.

‘‘ตเถวาหํ ชานมาโน, ปริปูเรตุมเสสโต;

อูนมนํ ปูรยิตุํ, เทมิ ทานํ วนิพฺพเก;

นิราลโย อปจฺจาโส, สมฺโพธิมนุปตฺติยา’’ติ.

มหาสุทสฺสนจริยํ จตุตฺถํ.

๕. มหาโควินฺทจริยา

๓๗.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สตฺตราชปุโรหิโต;

ปูชิโต นรเทเวหิ, มหาโควินฺทพฺราหฺมโณ.

๓๘.

‘‘ตทาหํ สตฺตรชฺเชสุ, ยํ เม อาสิ อุปายนํ;

เตน เทมิ มหาทานํ, อกฺโขพฺภํ [อกฺโขภํ (สฺยา. กํ.)] สาครูปมํ.

๓๙.

‘‘น เม เทสฺสํ ธนํ ธฺํ, นปิ นตฺถิ นิจโย มยิ;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา เทมิ วรํ ธน’’นฺติ.

มหาโควินฺทจริยํ ปฺจมํ.

๖. นิมิราชจริยา

๔๐.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, มิถิลายํ ปุรุตฺตเม;

นิมิ นาม มหาราชา, ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.

๔๑.

‘‘ตทาหํ มาปยิตฺวาน, จตุสฺสาลํ จตุมฺมุขํ;

ตตฺถ ทานํ ปวตฺเตสึ, มิคปกฺขินราทินํ.

๔๒.

‘‘อจฺฉาทนฺจ สยนํ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ กริตฺวาน, มหาทานํ ปวตฺตยึ.

๔๓.

‘‘ยถาปิ เสวโก สามึ, ธนเหตุมุปาคโต;

กาเยน วาจา มนสา, อาราธนียเมสติ.

๔๔.

‘‘ตเถวาหํ สพฺพภเว, ปริเยสิสฺสามิ โพธิชํ;

ทาเนน สตฺเต ตปฺเปตฺวา, อิจฺฉามิ โพธิมุตฺตม’’นฺติ.

นิมิราชจริยํ ฉฏฺํ.

๗. จนฺทกุมารจริยา

๔๕.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, เอกราชสฺส อตฺรโช;

นคเร ปุปฺผวติยา, กุมาโร จนฺทสวฺหโย.

๔๖.

‘‘ตทาหํ ยชนา มุตฺโต, นิกฺขนฺโต ยฺวาฏโต;

สํเวคํ ชนยิตฺวาน, มหาทานํ ปวตฺตยึ.

๔๗.

‘‘นาหํ ปิวามิ ขาทามิ, นปิ ภุฺชามิ โภชนํ;

ทกฺขิเณยฺเย อทตฺวาน, อปิ ฉปฺปฺจรตฺติโย.

๔๘.

‘‘ยถาปิ วาณิโช นาม, กตฺวาน ภณฺฑสฺจยํ;

ยตฺถ ลาโภ มหา โหติ, ตตฺถ ตํ [ตตฺถ นํ (สี.), ตตฺถ (ก.)] หรติ ภณฺฑกํ.

๔๙.

‘‘ตเถว สกภุตฺตาปิ, ปเร ทินฺนํ มหปฺผลํ;

ตสฺมา ปรสฺส ทาตพฺพํ, สตภาโค ภวิสฺสติ.

๕๐.

‘‘เอตมตฺถวสํ ตฺวา, เทมิ ทานํ ภวาภเว;

น ปฏิกฺกมามิ ทานโต, สมฺโพธิมนุปตฺติยา’’ติ.

จนฺทกุมารจริยํ สตฺตมํ.

๘. สิวิราชจริยา

๕๑.

‘‘อริฏฺสวฺหเย นคเร, สิวินามาสิ ขตฺติโย;

นิสชฺช ปาสาทวเร, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.

๕๒.

‘‘‘ยํ กิฺจิ มานุสํ ทานํ, อทินฺนํ เม น วิชฺชติ;

โยปิ ยาเจยฺย มํ จกฺขุํ, ทเทยฺยํ อวิกมฺปิโต’.

๕๓.

‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สกฺโก เทวานมิสฺสโร;

นิสินฺโน เทวปริสาย, อิทํ วจนมพฺรวิ.

๕๔.

‘‘‘นิสชฺช ปาสาทวเร, สิวิราชา มหิทฺธิโก;

จินฺเตนฺโต วิวิธํ ทานํ, อเทยฺยํ โส น ปสฺสติ.

๕๕.

‘‘‘ตถํ นุ วิตถํ เนตํ, หนฺท วีมํสยามิ ตํ;

มุหุตฺตํ อาคเมยฺยาถ, ยาว ชานามิ ตํ มนํ’.

๕๖.

‘‘ปเวธมาโน ปลิตสิโร, วลิคตฺโต [วลิตคตฺโต (สี.)] ชราตุโร;

อนฺธวณฺโณว หุตฺวาน, ราชานํ อุปสงฺกมิ.

๕๗.

‘‘โส ตทา ปคฺคเหตฺวาน, วามํ ทกฺขิณพาหุ จ;

สิรสฺมึ อฺชลึ กตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.

๕๘.

‘‘‘ยาจามิ ตํ มหาราช, ธมฺมิก รฏฺวฑฺฒน;

ตว ทานรตา กิตฺติ, อุคฺคตา เทวมานุเส.

๕๙.

‘‘‘อุโภปิ เนตฺตา นยนา, อนฺธา อุปหตา มม;

เอกํ เม นยนํ เทหิ, ตฺวมฺปิ เอเกน ยาปย’.

๖๐.

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, หฏฺโ สํวิคฺคมานโส;

กตฺชลี เวทชาโต, อิทํ วจนมพฺรวึ.

๖๑.

‘‘‘อิทานาหํ จินฺตยิตฺวาน, ปาสาทโต อิธาคโต;

ตฺวํ มม จิตฺตมฺาย, เนตฺตํ ยาจิตุมาคโต.

๖๒.

‘‘‘อโห เม มานสํ สิทฺธํ, สงฺกปฺโป ปริปูริโต;

อทินฺนปุพฺพํ ทานวรํ, อชฺช ทสฺสามิ ยาจเก.

๖๓.

‘‘‘เอหิ สิวก อุฏฺเหิ, มา ทนฺธยิ มา ปเวธยิ;

อุโภปิ นยนํ เทหิ, อุปฺปาเฏตฺวา วณิพฺพเก’.

๖๔.

‘‘ตโต โส โจทิโต มยฺหํ, สิวโก วจนํ กโร;

อุทฺธริตฺวาน ปาทาสิ, ตาลมิฺชํว ยาจเก.

๖๕.

‘‘ททมานสฺส เทนฺตสฺส, ทินฺนทานสฺส เม สโต;

จิตฺตสฺส อฺถา นตฺถิ, โพธิยาเยว การณา.

๖๖.

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ จกฺขู, อตฺตา น เม น เทสฺสิโย;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา จกฺขุํ อทาสห’’นฺติ.

สิวิราชจริยํ อฏฺมํ.

๙. เวสฺสนฺตรจริยา

๖๗.

‘‘ยา เม อโหสิ ชนิกา, ผุสฺสตี [ผุสตี (สี.)] นาม ขตฺติยา;

สา อตีตาสุ ชาตีสุ, สกฺกสฺส มเหสี ปิยา.

๖๘.

‘‘ตสฺสา อายุกฺขยํ ตฺวา, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;

‘ททามิ เต ทส วเร, วรภทฺเท ยทิจฺฉสิ’.

๖๙.

‘‘เอวํ วุตฺตา จ สา เทวี, สกฺกํ ปุนิทมพฺรวิ;

‘กึ นุ เม อปราธตฺถิ, กึ นุ เทสฺสา อหํ ตว;

รมฺมา จาเวสิ มํ านา, วาโตว ธรณีรุหํ’.

๗๐.

‘‘เอวํ วุตฺโต จ โส สกฺโก, ปุน ตสฺสิทมพฺรวิ;

‘น เจว เต กตํ ปาปํ, น จ เม ตฺวํสิ อปฺปิยา.

๗๑.

‘‘‘เอตฺตกํเยว เต อายุ, จวนกาโล ภวิสฺสติ;

ปฏิคฺคณฺห มยา ทินฺเน, วเร ทส วรุตฺตเม’.

๗๒.

‘‘สกฺเกน สา ทินฺนวรา, ตุฏฺหฏฺา ปโมทิตา;

มมํ อพฺภนฺตรํ กตฺวา, ผุสฺสตี ทส วเร วรี.

๗๓.

‘‘ตโต จุตา สา ผุสฺสตี, ขตฺติเย อุปปชฺชถ;

เชตุตฺตรมฺหิ นคเร, สฺชเยน สมาคมิ.

๗๔.

‘‘ยทาหํ ผุสฺสติยา กุจฺฉึ, โอกฺกนฺโต ปิยมาตุยา;

มม เตเชน เม มาตา, สทา ทานรตา อหุ.

๗๕.

‘‘อธเน อาตุเร ชิณฺเณ, ยาจเก อทฺธิเก [ปถิเก (ก.)] ชเน;

สมเณ พฺราหฺมเณ ขีเณ, เทติ ทานํ อกิฺจเน.

๗๖.

‘‘ทส มาเส ธารยิตฺวาน, กโรนฺเต ปุรํ ปทกฺขิณํ;

เวสฺสานํ วีถิยา มชฺเฌ, ชเนสิ ผุสฺสตี มมํ.

๗๗.

‘‘น มยฺหํ มตฺติกํ นามํ, นปิ เปตฺติกสมฺภวํ;

ชาเตตฺถ เวสฺสวีถิยา, ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหุ.

๗๘.

‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺวสฺสิโก;

ตทา นิสชฺช ปาสาเท, ทานํ ทาตุํ วิจินฺตยึ.

๗๙.

‘‘‘หทยํ ทเทยฺยํ จกฺขุํ, มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ;

ทเทยฺยํ กายํ สาเวตฺวา, ยทิ โกจิ ยาจเย มมํ’.

๘๐.

‘‘สภาวํ จินฺตยนฺตสฺส, อกมฺปิตมสณฺิตํ;

อกมฺปิ ตตฺถ ปถวี, สิเนรุวนวฏํสกา.

๘๑.

‘‘อนฺวทฺธมาเส ปนฺนรเส, ปุณฺณมาเส อุโปสเถ;

ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ทานํ ทาตุํ อุปาคมึ.

๘๒.

‘‘กลิงฺครฏฺวิสยา, พฺราหฺมณา อุปคฺฉุ มํ;

อยาจุํ มํ หตฺถินาคํ, ธฺํ มงฺคลสมฺมตํ.

๘๓.

‘‘อวุฏฺิโก ชนปโท, ทุพฺภิกฺโข ฉาตโก มหา;

ททาหิ ปวรํ นาคํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ.

๘๔.

‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา;

สนฺตํ นปฺปติคูหามิ [นปฺปติคุยฺหามิ (สี. ก.)], ทาเน เม รมเต มโน.

๘๕.

‘‘น เม ยาจกมนุปฺปตฺเต, ปฏิกฺเขโป อนุจฺฉโว;

‘มา เม ภิชฺชิ สมาทานํ, ทสฺสามิ วิปุลํ คชํ’.

๘๖.

‘‘นาคํ คเหตฺวา โสณฺฑาย, ภิงฺคาเร รตนามเย;

ชลํ หตฺเถ อากิริตฺวา, พฺราหฺมณานํ อทํ คชํ.

๘๗.

‘‘ปุนาปรํ ททนฺตสฺส, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๘๘.

‘‘ตสฺส นาคสฺส ทาเนน, สิวโย กุทฺธา สมาคตา;

ปพฺพาเชสุํ สกา รฏฺา, ‘วงฺกํ คจฺฉตุ ปพฺพตํ’.

๘๙.

‘‘เตสํ นิจฺฉุภมานานํ, อกมฺปิตฺถมสณฺิตํ;

มหาทานํ ปวตฺเตตุํ, เอกํ วรมยาจิสํ.

๙๐.

‘‘ยาจิตา สิวโย สพฺเพ, เอกํ วรมทํสุ เม;

สาวยิตฺวา กณฺณเภรึ, มหาทานํ ททามหํ.

๙๑.

‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;

ทาเนนิมํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ ททาตยํ.

๙๒.

‘‘หตฺถึ อสฺเส รเถ ทตฺวา, ทาสึ ทาสํ ควํ ธนํ;

มหาทานํ ททิตฺวาน, นครา นิกฺขมึ ตทา.

๙๓.

‘‘นิกฺขมิตฺวาน นครา, นิวตฺติตฺวา วิโลกิเต;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๙๔.

‘‘จตุวาหึ รถํ ทตฺวา, ตฺวา จาตุมฺมหาปเถ;

เอกากิโย อทุติโย, มทฺทิเทวึ อิทมพฺรวึ.

๙๕.

‘‘‘ตฺวํ มทฺทิ กณฺหํ คณฺหาหิ, ลหุกา เอสา กนิฏฺิกา;

อหํ ชาลึ คเหสฺสามิ, ครุโก ภาติโก หิ โส’.

๙๖.

‘‘ปทุมํ ปุณฺฑรีกํว, มทฺที กณฺหาชินคฺคหี;

อหํ สุวณฺณพิมฺพํว, ชาลึ ขตฺติยมคฺคหึ.

๙๗.

‘‘อภิชาตา สุขุมาลา, ขตฺติยา จตุโร ชนา;

วิสมํ สมํ อกฺกมนฺตา, วงฺกํ คจฺฉาม ปพฺพตํ.

๙๘.

‘‘เย เกจิ มนุชา เอนฺติ, อนุมคฺเค ปฏิปฺปเถ;

มคฺคนฺเต ปฏิปุจฺฉาม, ‘กุหึ วงฺกนฺต [วงฺกต (สี.)] ปพฺพโต’.

๙๙.

‘‘เต ตตฺถ อมฺเห ปสฺสิตฺวา, กรุณํ คิรมุทีรยุํ;

ทุกฺขํ เต ปฏิเวเทนฺติ, ทูเร วงฺกนฺตปพฺพโต.

๑๐๐.

‘‘ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน, ทารกา ผลิเน ทุเม;

เตสํ ผลานํ เหตุมฺหิ, อุปโรทนฺติ ทารกา.

๑๐๑.

‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา [อุพฺพิคฺคา (สฺยา. กํ.)] วิปุลา ทุมา;

สยเมโวณมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก.

๑๐๒.

‘‘อิทํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

สาหุการํ [สาธุการํ (สพฺพตฺถ)] ปวตฺเตสิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา.

๑๐๓.

‘‘อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, สยเมโวณตา ทุมา.

๑๐๔.

‘‘สงฺขิปึสุ ปถํ ยกฺขา, อนุกมฺปาย ทารเก;

นิกฺขนฺตทิวเสเนว [นิกฺขนฺตทิวเสเยว (สี.)], เจตรฏฺมุปาคมุํ.

๑๐๕.

‘‘สฏฺิราชสหสฺสานิ, ตทา วสนฺติ มาตุเล;

สพฺเพ ปฺชลิกา หุตฺวา, โรทมานา อุปาคมุํ.

๑๐๖.

‘‘ตตฺถ วตฺเตตฺวา สลฺลาปํ, เจเตหิ เจตปุตฺเตหิ;

เต ตโต นิกฺขมิตฺวาน, วงฺกํ อคมุ ปพฺพตํ.

๑๐๗.

‘‘อามนฺตยิตฺวา เทวินฺโท, วิสฺสกมฺมํ [วิสุกมฺมํ (ก.)] มหิทฺธิกํ;

อสฺสมํ สุกตํ รมฺมํ, ปณฺณสาลํ สุมาปย.

๑๐๘.

‘‘สกฺกสฺส วจนํ สุตฺวา, วิสฺสกมฺโม มหิทฺธิโก;

อสฺสมํ สุกตํ รมฺมํ, ปณฺณสาลํ สุมาปยิ.

๑๐๙.

‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา ปวนํ, อปฺปสทฺทํ นิรากุลํ;

จตุโร ชนา มยํ ตตฺถ, วสาม ปพฺพตนฺตเร.

๑๑๐.

‘‘อหฺจ มทฺทิเทวี จ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;

อฺมฺํ โสกนุทา, วสาม อสฺสเม ตทา.

๑๑๑.

‘‘ทารเก อนุรกฺขนฺโต, อสุฺโ โหมิ อสฺสเม;

มทฺที ผลํ อาหริตฺวา, โปเสติ สา ตโย ชเน.

๑๑๒.

‘‘ปวเน วสมานสฺส, อทฺธิโก มํ อุปาคมิ;

อายาจิ ปุตฺตเก มยฺหํ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.

๑๑๓.

‘‘ยาจกํ อุปคตํ ทิสฺวา, หาโส เม อุปปชฺชถ;

อุโภ ปุตฺเต คเหตฺวาน, อทาสึ พฺราหฺมเณ ตทา.

๑๑๔.

‘‘สเก ปุตฺเต จชนฺตสฺส, ชูชเก พฺราหฺมเณ ยทา;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๑๑๕.

‘‘ปุนเทว สกฺโก โอรุยฺห, หุตฺวา พฺราหฺมณสนฺนิโภ;

อายาจิ มํ มทฺทิเทวึ, สีลวนฺตึ ปติพฺพตํ.

๑๑๖.

‘‘มทฺทึ หตฺเถ คเหตฺวาน, อุทกฺชลิ ปูริย;

ปสนฺนมนสงฺกปฺโป, ตสฺส มทฺทึ อทาสหํ.

๑๑๗.

‘‘มทฺทิยา ทียมานาย, คคเน เทวา ปโมทิตา;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๑๑๘.

‘‘ชาลึ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวึ ปติพฺพตํ;

จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา.

๑๑๙.

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทิเทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสหํ.

๑๒๐.

‘‘ปุนาปรํ พฺรหารฺเ, มาตาปิตุสมาคเม;

กรุณํ ปริเทวนฺเต, สลฺลปนฺเต สุขํ ทุขํ.

๑๒๑.

‘‘หิโรตฺตปฺเปน ครุนา [ครุนํ (สฺยา. ก.)], อุภินฺนํ อุปสงฺกมิ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๑๒๒.

‘‘ปุนาปรํ พฺรหารฺา, นิกฺขมิตฺวา สาติภิ;

ปวิสามิ ปุรํ รมฺมํ, เชตุตฺตรํ ปุรุตฺตมํ.

๑๒๓.

‘‘รตนานิ สตฺต วสฺสึสุ, มหาเมโฆ ปวสฺสถ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา.

๑๒๔.

‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิฺาย สุขํ ทุขํ;

สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ.

เวสฺสนฺตรจริยํ นวมํ.

๑๐. สสปณฺฑิตจริยา

๑๒๕.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สสโก ปวนจารโก;

ติณปณฺณสากผลภกฺโข, ปรเหนวิวชฺชิโต.

๑๒๖.

‘‘มกฺกโฏ จ สิงฺคาโล จ, สุตฺตโปโต จหํ ตทา;

วสาม เอกสามนฺตา, สายํ ปาโต จ ทิสฺสเร [สายํ ปาโต ปทิสฺสเร (ก.)].

๑๒๗.

‘‘อหํ เต อนุสาสามิ, กิริเย กลฺยาณปาปเก;

‘ปาปานิ ปริวชฺเชถ, กลฺยาเณ อภินิวิสฺสถ’.

๑๒๘.

‘‘อุโปสถมฺหิ ทิวเส, จนฺทํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

เอเตสํ ตตฺถ อาจิกฺขึ, ทิวโส อชฺชุโปสโถ.

๑๒๙.

‘‘ทานานิ ปฏิยาเทถ, ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตเว;

ทตฺวา ทานํ ทกฺขิเณยฺเย, อุปวสฺสถุโปสถํ.

๑๓๐.

‘‘เต เม สาธูติ วตฺวาน, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;

ทานานิ ปฏิยาเทตฺวา, ทกฺขิเณยฺยํ คเวสิสุํ [คเวสยฺยุํ (ก.)].

๑๓๑.

‘‘อหํ นิสชฺช จินฺเตสึ, ทานํ ทกฺขิณนุจฺฉวํ;

‘ยทิหํ ลเภ ทกฺขิเณยฺยํ, กึ เม ทานํ ภวิสฺสติ.

๑๓๒.

‘‘‘น เม อตฺถิ ติลา มุคฺคา, มาสา วา ตณฺฑุลา ฆตํ;

อหํ ติเณน ยาเปมิ, น สกฺกา ติณ ทาตเว.

๑๓๓.

‘‘‘ยทิ โกจิ เอติ ทกฺขิเณยฺโย, ภิกฺขาย มม สนฺติเก;

ทชฺชาหํ สกมตฺตานํ, น โส ตุจฺโฉ คมิสฺสติ’.

๑๓๔.

‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สกฺโก พฺราหฺมณวณฺณินา;

อาสยํ เม อุปาคจฺฉิ, ทานวีมํสนาย เม.

๑๓๕.

‘‘ตมหํ ทิสฺวาน สนฺตุฏฺโ, อิทํ วจนมพฺรวึ;

‘สาธุ โขสิ อนุปฺปตฺโต, ฆาสเหตุ มมนฺติเก.

๑๓๖.

‘‘‘อทินฺนปุพฺพํ ทานวรํ, อชฺช ทสฺสามิ เต อหํ;

ตุวํ สีลคุณูเปโต, อยุตฺตํ เต ปรเหนํ.

๑๓๗.

‘‘‘เอหิ อคฺคึ ปทีเปหิ, นานากฏฺเ สมานย;

อหํ ปจิสฺสมตฺตานํ, ปกฺกํ ตฺวํ ภกฺขยิสฺสสิ’.

๑๓๘.

‘‘‘สาธู’ติ โส หฏฺมโน, นานากฏฺเ สมานยิ;

มหนฺตํ อกาสิ จิตกํ, กตฺวา องฺคารคพฺภกํ.

๑๓๙.

‘‘อคฺคึ ตตฺถ ปทีเปสิ, ยถา โส ขิปฺปํ มหา ภเว;

โผเฏตฺวา รชคเต คตฺเต, เอกมนฺตํ อุปาวิสึ.

๑๔๐.

‘‘ยทา มหากฏฺปุฺโช, อาทิตฺโต ธมธมายติ [ธุมธุมายติ (สี.), ธมมายติ (ก.)];

ตทุปฺปติตฺวา ปปตึ, มชฺเฌ ชาลสิขนฺตเร.

๑๔๑.

‘‘ยถา สีโตทกํ นาม, ปวิฏฺํ ยสฺส กสฺสจิ;

สเมติ ทรถปริฬาหํ, อสฺสาทํ เทติ ปีติ จ.

๑๔๒.

‘‘ตเถว ชลิตํ อคฺคึ, ปวิฏฺสฺส มมํ ตทา;

สพฺพํ สเมติ ทรถํ, ยถา สีโตทกํ วิย.

๑๔๓.

‘‘ฉวึ จมฺมํ มํสํ นฺหารุํ, อฏฺึ หทยพนฺธนํ;

เกวลํ สกลํ กายํ, พฺราหฺมณสฺส อทาสห’’นฺติ.

สสปณฺฑิตจริยํ ทสมํ.

อกิตฺติวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ

อกิตฺติพฺราหฺมโณ สงฺโข, กุรุราชา ธนฺจโย;

มหาสุทสฺสโน ราชา, มหาโควินฺทพฺราหฺมโณ.

นิมิ จนฺทกุมาโร จ, สิวิ เวสฺสนฺตโร สโส;

อหเมว ตทา อาสึ, โย เต ทานวเร อทา.

เอเต ทานปริกฺขารา, เอเต ทานสฺส ปารมี;

ชีวิตํ ยาจเก ทตฺวา, อิมํ ปารมิ ปูรยึ.

ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชึ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมีติ.

ทานปารมินิทฺเทโส นิฏฺิโต.

๒. หตฺถินาควคฺโค

๑. มาตุโปสกจริยา

.

‘‘ยทา อโหสึ ปวเน, กุฺชโร มาตุโปสโก;

น ตทา อตฺถิ มหิยา, คุเณน มม สาทิโส.

.

‘‘ปวเน ทิสฺวา วนจโร, รฺโ มํ ปฏิเวทยิ;

‘ตวานุจฺฉโว มหาราช, คโช วสติ กานเน.

.

‘‘‘น ตสฺส ปริกฺขายตฺโถ, นปิ อาฬกกาสุยา;

สห คหิเต [สมํ คหิเต (สี.)] โสณฺฑาย, สยเมว อิเธหิ’ติ.

.

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ราชาปิ ตุฏฺมานโส;

เปเสสิ หตฺถิทมกํ, เฉกาจริยํ สุสิกฺขิตํ.

.

‘‘คนฺตฺวา โส หตฺถิทมโก, อทฺทส ปทุมสฺสเร;

ภิสมุฬาลํ [ภิสมูลํ (ก.)] อุทฺธรนฺตํ, ยาปนตฺถาย มาตุยา.

.

‘‘วิฺาย เม สีลคุณํ, ลกฺขณํ อุปธารยิ;

‘เอหิ ปุตฺตา’ติ ปตฺวาน, มม โสณฺฑาย อคฺคหิ.

.

‘‘ยํ เม ตทา ปากติกํ, สรีรานุคตํ พลํ;

อชฺช นาคสหสฺสานํ, พเลน สมสาทิสํ.

.

‘‘ยทิหํ เตสํ ปกุปฺเปยฺยํ, อุเปตานํ คหณาย มํ;

ปฏิพโล ภเว เตสํ, ยาว รชฺชมฺปิ มานุสํ.

.

‘‘อปิ จาหํ สีลรกฺขาย, สีลปารมิปูริยา;

น กโรมิ จิตฺเต อฺถตฺตํ, ปกฺขิปนฺตํ มมาฬเก.

๑๐.

‘‘ยทิ เต มํ ตตฺถ โกฏฺเฏยฺยุํ, ผรสูหิ โตมเรหิ จ;

เนว เตสํ ปกุปฺเปยฺยํ, สีลขณฺฑภยา มมา’’ติ.

มาตุโปสกจริยํ ปมํ.

๒. ภูริทตฺตจริยา

๑๑.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, ภูริทตฺโต มหิทฺธิโก;

วิรูปกฺเขน มหารฺา, เทวโลกมคฺฉหํ.

๑๒.

‘‘ตตฺถ ปสฺสิตฺวาหํ เทเว, เอกนฺตํ สุขสมปฺปิเต;

ตํ สคฺคคมนตฺถาย, สีลพฺพตํ สมาทิยึ.

๑๓.

‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ภุตฺวา ยาปนมตฺตกํ;

จตุโร องฺเค อธิฏฺาย, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนิ.

๑๔.

‘‘ฉวิยา จมฺเมน มํเสน, นหารุอฏฺิเกหิ วา;

ยสฺส เอเตน กรณียํ, ทินฺนํเยว หราตุ โส.

๑๕.

‘‘สํสิโต อกตฺุนา, อาลมฺปายโน [อาลมฺพโณ (สี.)] มมคฺคหิ;

เปฬาย ปกฺขิปิตฺวาน, กีเฬติ มํ ตหึ ตหึ.

๑๖.

‘‘เปฬาย ปกฺขิปนฺเตปิ, สมฺมทฺทนฺเตปิ ปาณินา;

อาลมฺปายเน [อาลมฺพเณ (สี.)] น กุปฺปามิ, สีลขณฺฑภยา มม.

๑๗.

‘‘สกชีวิตปริจฺจาโค, ติณโต ลหุโก มม;

สีลวีติกฺกโม มยฺหํ, ปถวีอุปฺปตนํ วิย.

๑๘.

‘‘นิรนฺตรํ ชาติสตํ, จเชยฺยํ มม ชีวิตํ;

เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, จตุทฺทีปาน เหตุปิ.

๑๙.

‘‘อปิ จาหํ สีลรกฺขาย, สีลปารมิปูริยา;

น กโรมิ จิตฺเต อฺถตฺตํ, ปกฺขิปนฺตมฺปิ เปฬเก’’ติ.

ภูริทตฺตจริยํ ทุติยํ.

๓. จมฺเปยฺยนาคจริยา

๒๐.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, จมฺเปยฺยโก มหิทฺธิโก;

ตทาปิ ธมฺมิโก อาสึ, สีลพฺพตสมปฺปิโต.

๒๑.

‘‘ตทาปิ มํ ธมฺมจารึ, อุปวุตฺถํ อุโปสถํ;

อหิตุณฺฑิโก คเหตฺวาน, ราชทฺวารมฺหิ กีฬติ.

๒๒.

‘‘ยํ ยํ โส วณฺณํ จินฺตยิ, นีลํว ปีตโลหิตํ;

ตสฺส จิตฺตานุวตฺตนฺโต, โหมิ จินฺติตสนฺนิโภ.

๒๓.

‘‘ถลํ กเรยฺยมุทกํ, อุทกมฺปิ ถลํ กเร;

ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ขเณน ฉาริกํ กเร.

๒๔.

‘‘ยทิ จิตฺตวสี เหสฺสํ, ปริหายิสฺสามิ สีลโต;

สีเลน ปริหีนสฺส, อุตฺตมตฺโถ น สิชฺฌติ.

๒๕.

‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, อิเธว วิกิรียตุ;

เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, วิกิรนฺเต ภุสํ วิยา’’ติ.

จมฺเปยฺยนาคจริยํ ตติยํ.

๔. จูฬโพธิจริยา

๒๖.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, จูฬโพธิ สุสีลวา;

ภวํ ทิสฺวาน ภยโต, เนกฺขมฺมํ อภินิกฺขมึ.

๒๗.

‘‘ยา เม ทุติยิกา อาสิ, พฺราหฺมณี กนกสนฺนิภา;

สาปิ วฏฺเฏ อนเปกฺขา, เนกฺขมฺมํ อภินิกฺขมิ.

๒๘.

‘‘นิราลยา ฉินฺนพนฺธู, อนเปกฺขา กุเล คเณ;

จรนฺตา คามนิคมํ, พาราณสิมุปาคมุํ.

๒๙.

‘‘ตตฺถ วสาม นิปกา, อสํสฏฺา กุเล คเณ;

นิรากุเล อปฺปสทฺเท, ราชุยฺยาเน วสามุโภ.

๓๐.

‘‘อุยฺยานทสฺสนํ คนฺตฺวา, ราชา อทฺทส พฺราหฺมณึ;

อุปคมฺม มมํ ปุจฺฉิ, ‘ตุยฺเหสา กา กสฺส ภริยา’.

๓๑.

‘‘เอวํ วุตฺเต อหํ ตสฺส, อิทํ วจนมพฺรวึ;

‘น มยฺหํ ภริยา เอสา, สหธมฺมา เอกสาสนี’.

๓๒.

‘‘ติสฺสา [ตสฺสา (สี.)] สารตฺตคธิโต, คาหาเปตฺวาน เจฏเก;

นิปฺปีฬยนฺโต พลสา, อนฺเตปุรํ ปเวสยิ.

๓๓.

‘‘โอทปตฺตกิยา มยฺหํ, สหชา เอกสาสนี;

อากฑฺฒิตฺวา นยนฺติยา, โกโป เม อุปปชฺชถ.

๓๔.

‘‘สห โกเป สมุปฺปนฺเน, สีลพฺพตมนุสฺสรึ;

ตตฺเถว โกปํ นิคฺคณฺหึ, นาทาสึ วฑฺฒิตูปริ.

๓๕.

‘‘ยทิ นํ พฺราหฺมณึ โกจิ, โกฏฺเฏยฺย ติณฺหสตฺติยา;

เนว สีลํ ปภินฺเทยฺยํ, โพธิยาเยว การณา.

๓๖.

‘‘น เมสา พฺราหฺมณี เทสฺสา, นปิ เม พลํ น วิชฺชติ;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา สีลานุรกฺขิส’’นฺติ.

จูฬโพธิจริยํ จตุตฺถํ.

๕. มหึสราชจริยา

๓๗.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, มหึโส ปวนจารโก;

ปวฑฺฒกาโย พลวา, มหนฺโต ภีมทสฺสโน.

๓๘.

‘‘ปพฺภาเร คิริทุคฺเค [วนทุคฺเค (สี.)] จ, รุกฺขมูเล ทกาสเย;

โหเตตฺถ านํ มหึสานํ, โกจิ โกจิ ตหึ ตหึ.

๓๙.

‘‘วิจรนฺโต พฺรหารฺเ, านํ อทฺทส ภทฺทกํ;

ตํ านํ อุปคนฺตฺวาน, ติฏฺามิ จ สยามิ จ.

๔๐.

‘‘อเถตฺถ กปิมาคนฺตฺวา, ปาโป อนริโย ลหุ;

ขนฺเธ นลาเฏ ภมุเก, มุตฺเตติ โอหเนติตํ.

๔๑.

‘‘สกิมฺปิ ทิวสํ ทุติยํ, ตติยํ จตุตฺถมฺปิ จ;

ทูเสติ มํ สพฺพกาลํ, เตน โหมิ อุปทฺทุโต.

๔๒.

‘‘มมํ อุปทฺทุตํ ทิสฺวา, ยกฺโข มํ อิทมพฺรวิ;

‘นาเสเหตํ ฉวํ ปาปํ, สิงฺเคหิ จ ขุเรหิ จ’.

๔๓.

‘‘เอวํ วุตฺเต ตทา ยกฺเข, อหํ ตํ อิทมพฺรวึ;

‘กึ ตฺวํ มกฺเขสิ กุณเปน, ปาเปน อนริเยน มํ.

๔๔.

‘‘‘ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ตโต หีนตโร ภเว;

สีลฺจ เม ปภิชฺเชยฺย, วิฺู จ ครเหยฺยุ มํ.

๔๕.

‘‘‘หีฬิตา ชีวิตา วาปิ, ปริสุทฺเธน มตํ วรํ;

กฺยาหํ ชีวิตเหตูปิ, กาหามึ ปรเหนํ’.

๔๖.

‘‘มเมวายํ มฺมาโน, อฺเเปวํ กริสฺสติ;

เตว ตสฺส วธิสฺสนฺติ, สา เม มุตฺติ ภวิสฺสติ.

๔๗.

‘‘หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺเ, สหนฺโต อวมานิตํ;

เอวํ ลภติ สปฺปฺโ, มนสา ยถา ปตฺถิต’’นฺติ.

มหึสราชจริยํ ปฺจมํ.

๖. รุรุราชจริยา

๔๘.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สุตตฺตกนกสนฺนิโภ;

มิคราชา รุรุนาม, ปรมสีลสมาหิโต.

๔๙.

‘‘รมฺเม ปเทเส รมณีเย, วิวิตฺเต อมนุสฺสเก;

ตตฺถ วาสํ อุปคฺฉึ, คงฺคากูเล มโนรเม.

๕๐.

‘‘อถ อุปริ คงฺคาย, ธนิเกหิ ปริปีฬิโต;

ปุริโส คงฺคาย ปปติ, ‘ชีวามิ วา มรามิ วา’.

๕๑.

‘‘รตฺตินฺทิวํ โส คงฺคาย, วุยฺหมาโน มโหทเก;

รวนฺโต กรุณํ รวํ, มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉติ.

๕๒.

‘‘ตสฺสาหํ สทฺทํ สุตฺวาน, กรุณํ ปริเทวโต;

คงฺคาย ตีเร ตฺวาน, อปุจฺฉึ ‘โกสิ ตฺวํ นโร’.

๕๓.

‘‘โส เม ปุฏฺโ จ พฺยากาสิ, อตฺตโน กรณํ ตทา;

‘ธนิเกหิ ภีโต ตสิโต, ปกฺขนฺโทหํ มหานทึ’.

๕๔.

‘‘ตสฺส กตฺวาน การุฺํ, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;

ปวิสิตฺวา นีหรึ ตสฺส, อนฺธการมฺหิ รตฺติยา.

๕๕.

‘‘อสฺสตฺถกาลมฺาย, ตสฺสาหํ อิทมพฺรวึ;

‘เอกํ ตํ วรํ ยาจามิ, มา มํ กสฺสจิ ปาวท’.

๕๖.

‘‘นครํ คนฺตฺวาน อาจิกฺขิ, ปุจฺฉิโต ธนเหตุโก;

ราชานํ โส คเหตฺวาน, อุปคฺฉิ มมนฺติกํ.

๕๗.

‘‘ยาวตา กรณํ สพฺพํ, รฺโ อาโรจิตํ มยา;

ราชา สุตฺวาน วจนํ, อุสุํ ตสฺส ปกปฺปยิ;

‘อิเธว ฆาตยิสฺสามิ, มิตฺตทุพฺภึ [มิตฺตทูภึ (สี.)] อนาริยํ’.

๕๘.

‘‘ตมหํ อนุรกฺขนฺโต, นิมฺมินึ มม อตฺตนา;

‘ติฏฺเตโส มหาราช, กามกาโร ภวามิ เต’.

๕๙.

‘‘อนุรกฺขึ มม สีลํ, นารกฺขึ มม ชีวิตํ;

สีลวา หิ ตทา อาสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ.

รุรุราชจริยํ ฉฏฺํ.

๗. มาตงฺคจริยา

๖๐.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

มาตงฺโค นาม นาเมน, สีลวา สุสมาหิโต.

๖๑.

‘‘อหฺจ พฺราหฺมโณ เอโก, คงฺคากูเล วสามุโภ;

อหํ วสามิ อุปริ, เหฏฺา วสติ พฺราหฺมโณ.

๖๒.

‘‘วิจรนฺโต อนุกูลมฺหิ, อุทฺธํ เม อสฺสมทฺทส;

ตตฺถ มํ ปริภาเสตฺวา, อภิสปิ มุทฺธผาลนํ.

๖๓.

‘‘ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยํ, ยทิ สีลํ น โคปเย;

โอโลเกตฺวานหํ ตสฺส, กเรยฺยํ ฉาริกํ วิย.

๖๔.

‘‘ยํ โส ตทา มํ อภิสปิ, กุปิโต ทุฏฺมานโส;

ตสฺเสว มตฺถเก นิปติ, โยเคน ตํ ปโมจยึ.

๖๕.

‘‘อนุรกฺขึ มม สีลํ, นารกฺขึ มม ชีวิตํ;

สีลวา หิ ตทา อาสึ, โพธิยาเยว การณา’’ติ.

มาตงฺคจริยํ สตฺตมํ.

๘. ธมฺมเทวปุตฺตจริยา

๖๖.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, มหาปกฺโข มหิทฺธิโก;

ธมฺโม นาม มหายกฺโข, สพฺพโลกานุกมฺปโก.

๖๗.

‘‘ทสกุสลกมฺมปเถ, สมาทเปนฺโต มหาชนํ;

จรามิ คามนิคมํ, สมิตฺโต สปริชฺชโน.

๖๘.

‘‘ปาโป กทริโย ยกฺโข, ทีเปนฺโต ทส ปาปเก;

โสเปตฺถ มหิยา จรติ, สมิตฺโต สปริชฺชโน.

๖๙.

‘‘ธมฺมวาที อธมฺโม จ, อุโภ ปจฺจนิกา มยํ;

ธุเร ธุรํ ฆฏฺฏยนฺตา, สมิมฺหา ปฏิปเถ อุโภ.

๗๐.

‘‘กลโห วตฺตตี เภสฺมา, กลฺยาณปาปกสฺส จ;

มคฺคา โอกฺกมนตฺถาย, มหายุทฺโธ อุปฏฺิโต.

๗๑.

‘‘ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, ยทิ ภินฺเท ตโปคุณํ;

สหปริชนํ ตสฺส, รชภูตํ กเรยฺยหํ.

๗๒.

‘‘อปิจาหํ สีลรกฺขาย, นิพฺพาเปตฺวาน มานสํ;

สห ชเนโนกฺกมิตฺวา, ปถํ ปาปสฺส ทาสหํ.

๗๓.

‘‘สห ปถโต โอกฺกนฺเต, กตฺวา จิตฺตสฺส นิพฺพุตึ;

วิวรํ อทาสิ ปถวี, ปาปยกฺขสฺส ตาวเท’’ติ.

ธมฺมเทวปุตฺตจริยํ อฏฺมํ.

๙. อลีนสตฺตุจริยา

๗๔.

‘‘ปฺจาลรฏฺเ นครวเร, กปิลายํ [กมฺปิลายํ (สี.), กปฺปิลายํ (สฺยา.)] ปุรุตฺตเม;

ราชา ชยทฺทิโส นาม, สีลคุณมุปาคโต.

๗๕.

‘‘ตสฺส รฺโ อหํ ปุตฺโต, สุตธมฺโม สุสีลวา;

อลีนสตฺโต คุณวา, อนุรกฺขปริชโน สทา.

๗๖.

‘‘ปิตา เม มิควํ คนฺตฺวา, โปริสาทํ อุปาคมิ;

โส เม ปิตุมคฺคเหสิ, ‘ภกฺโขสิ มม มา จลิ’.

๗๗.

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ภีโต ตสิตเวธิโต;

อูรุกฺขมฺโภ อหุ ตสฺส, ทิสฺวาน โปริสาทกํ.

๗๘.

‘‘มิควํ คเหตฺวา มุฺจสฺสุ, กตฺวา อาคมนํ ปุน;

พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, ปิตา อามนฺตยี มมํ.

๗๙.

‘‘‘รชฺชํ ปุตฺต ปฏิปชฺช, มา ปมชฺชิ ปุรํ อิทํ;

กตํ เม โปริสาเทน, มม อาคมนํ ปุน’.

๘๐.

‘‘มาตาปิตู จ วนฺทิตฺวา, นิมฺมินิตฺวาน อตฺตนา;

นิกฺขิปิตฺวา ธนุํ ขคฺคํ, โปริสาทํ อุปาคมึ.

๘๑.

‘‘สสตฺถหตฺถูปคตํ, กทาจิ โส ตสิสฺสติ;

เตน ภิชฺชิสฺสติ สีลํ, ปริตฺตาสํ [ปริตาสํ (สี.)] กเต มยิ.

๘๒.

‘‘สีลขณฺฑภยา มยฺหํ, ตสฺส เทสฺสํ น พฺยาหรึ;

เมตฺตจิตฺโต หิตวาที, อิทํ วจนมพฺรวึ.

๘๓.

‘‘‘อุชฺชาเลหิ มหาอคฺคึ, ปปติสฺสามิ รุกฺขโต;

ตฺวํ ปกฺกกาลมฺาย [สุปกฺกกาลมฺาย (ปี.)], ภกฺขย มํ ปิตามห’.

๘๔.

‘‘อิติ สีลวตํ เหตุ, นารกฺขึ มม ชีวิตํ;

ปพฺพาเชสึ จหํ ตสฺส, สทา ปาณาติปาติก’’นฺติ.

อลีนสตฺตุจริยํ นวมํ.

๑๐. สงฺขปาลจริยา

๘๕.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สงฺขปาโล มหิทฺธิโก;

ทาาวุโธ โฆรวิโส, ทฺวิชิวฺโห อุรคาธิภู.

๘๖.

‘‘จตุปฺปเถ มหามคฺเค, นานาชนสมากุเล;

จตุโร องฺเค อธิฏฺาย, ตตฺถ วาสมกปฺปยึ.

๘๗.

‘‘ฉวิยา จมฺเมน มํเสน, นหารุอฏฺิเกหิ วา;

ยสฺส เอเตน กรณียํ, ทินฺนํเยว หราตุ โส.

๘๘.

‘‘อทฺทสํสุ โภชปุตฺตา, ขรา ลุทฺทา อการุณา;

อุปคฺฉุํ มมํ ตตฺถ, ทณฺฑมุคฺครปาณิโน.

๘๙.

‘‘นาสาย วินิวิชฺฌิตฺวา, นงฺคุฏฺเ ปิฏฺิกณฺฏเก;

กาเช อาโรปยิตฺวาน, โภชปุตฺตา หรึสุ มํ.

๙๐.

‘‘สสาครนฺตํ ปถวึ, สกานนํ สปพฺพตํ;

อิจฺฉมาโน จหํ ตตฺถ, นาสาวาเตน ฌาปเย.

๙๑.

‘‘สูเลหิ วินิวิชฺฌนฺเต, โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ;

โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติ.

สงฺขปาลจริยํ ทสมํ.

หตฺถินาควคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

หตฺถินาโค ภูริทตฺโต, จมฺเปยฺโย โพธิ มหึโส;

รุรุ มาตงฺโค ธมฺโม จ, อตฺรโช จ ชยทฺทิโส.

เอเต นว สีลพลา, ปริกฺขารา ปเทสิกา;

ชีวิตํ ปริรกฺขิตฺวา, สีลานิ อนุรกฺขิสํ.

สงฺขปาลสฺส เม สโต, สพฺพกาลมฺปิ ชีวิตํ;

ยสฺส กสฺสจิ นิยฺยตฺตํ, ตสฺมา สา สีลปารมีติ.

สีลปารมินิทฺเทโส นิฏฺิโต.

๓. ยุธฺชยวคฺโค

๑. ยุธฺชยจริยา

.

‘‘ยทาหํ อมิตยโส, ราชปุตฺโต ยุธฺชโย;

อุสฺสาวพินฺทุํ สูริยาตเป, ปติตํ ทิสฺวาน สํวิชึ.

.

‘‘ตฺเวาธิปตึ กตฺวา, สํเวคมนุพฺรูหยึ;

มาตาปิตู จ วนฺทิตฺวา, ปพฺพชฺชมนุยาจหํ.

.

‘‘ยาจนฺติ มํ ปฺชลิกา, สเนคมา สรฏฺกา;

‘อชฺเชว ปุตฺต ปฏิปชฺช, อิทฺธํ ผีตํ มหามหึ’.

.

‘‘สราชเก สโหโรเธ, สเนคเม สรฏฺเก;

กรุณํ ปริเทวนฺเต, อนเปกฺโขว ปริจฺจชึ.

.

‘‘เกวลํ ปถวึ รชฺชํ, าติปริชนํ ยสํ;

จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา.

.

‘‘มาตาปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เม เทสฺสํ มหายสํ;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา รชฺชํ ปริจฺจชิ’’นฺติ.

ยุธฺชยจริยํ ปมํ.

๒. โสมนสฺสจริยา

.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, อินฺทปตฺเถ ปุรุตฺตเม;

กามิโต ทยิโต ปุตฺโต, โสมนสฺโสติ วิสฺสุโต.

.

‘‘สีลวา คุณสมฺปนฺโน, กลฺยาณปฏิภานวา;

วุฑฺฒาปจายี หิรีมา, สงฺคเหสุ จ โกวิโท.

.

‘‘ตสฺส รฺโ ปติกโร, อโหสิ กุหกตาปโส;

อารามํ มาลาวจฺฉฺจ, โรปยิตฺวาน ชีวติ.

๑๐.

‘‘ตมหํ ทิสฺวาน กุหกํ, ถุสราสึว อตณฺฑุลํ;

ทุมํว อนฺโต สุสิรํ, กทลึว อสารกํ.

๑๑.

‘‘นตฺถิมสฺส สตํ ธมฺโม, สามฺาปคโต อยํ;

หิรีสุกฺกธมฺมชหิโต, ชีวิตวุตฺติการณา.

๑๒.

‘‘กุปิโต อหุ [อโหสิ (สี.), อาสิ (สฺยา.)] ปจฺจนฺโต, อฏวีหิ ปรนฺติหิ;

ตํ นิเสเธตุํ คจฺฉนฺโต, อนุสาสิ ปิตา มมํ.

๑๓.

‘‘‘มา ปมชฺชิ ตุวํ ตาต, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;

ยทิจฺฉกํ ปวตฺเตหิ, สพฺพกามทโท หิ โส’.

๑๔.

‘‘ตมหํ คนฺตฺวานุปฏฺานํ, อิทํ วจนมพฺรวึ;

‘กจฺจิ เต คหปติ กุสลํ, กึ วา เต อาหรียตุ’.

๑๕.

‘‘เตน โส กุปิโต อาสิ, กุหโก มานนิสฺสิโต;

‘ฆาตาเปมิ ตุวํ อชฺช, รฏฺา ปพฺพาชยามิ วา’.

๑๖.

‘‘นิเสธยิตฺวา ปจฺจนฺตํ, ราชา กุหกมพฺรวิ;

‘กจฺจิ เต ภนฺเต ขมนียํ, สมฺมาโน เต ปวตฺติโต’.

๑๗.

‘‘ตสฺส อาจิกฺขตี ปาโป, กุมาโร ยถา นาสิโย;

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อาณาเปสิ มหีปติ.

๑๘.

‘‘‘สีสํ ตตฺเถว ฉินฺทิตฺวา, กตฺวาน จตุขณฺฑิกํ;

รถิยา รถิยํ ทสฺเสถ, สา คติ ชฏิลหีฬิตา’.

๑๙.

‘‘ตตฺถ การณิกา คนฺตฺวา, จณฺฑา ลุทฺทา อการุณา;

มาตุองฺเก นิสินฺนสฺส, อากฑฺฒิตฺวา นยนฺติ มํ.

๒๐.

‘‘เตสาหํ เอวมวจํ, พนฺธตํ คาฬฺหพนฺธนํ;

‘รฺโ ทสฺเสถ มํ ขิปฺปํ, ราชกิริยานิ อตฺถิ เม’.

๒๑.

‘‘เต มํ รฺโ ทสฺสยึสุ, ปาปสฺส ปาปเสวิโน;

ทิสฺวาน ตํ สฺาเปสึ, มมฺจ วสมานยึ.

๒๒.

‘‘โส มํ ตตฺถ ขมาเปสิ, มหารชฺชมทาสิ เม;

โสหํ ตมํ ทาลยิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.

๒๓.

‘‘น เม เทสฺสํ มหารชฺชํ, กามโภโค น เทสฺสิโย;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา รชฺชํ ปริจฺจชิ’’นฺติ.

โสมนสฺสจริยํ ทุติยํ.

๓. อโยฆรจริยา

๒๔.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, กาสิราชสฺส อตฺรโช;

อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒ, นาเมนาสิ อโยฆโร.

๒๕.

‘‘ทุกฺเขน ชีวิโต ลทฺโธ, สํปีเฬ ปติโปสิโต;

อชฺเชว ปุตฺต ปฏิปชฺช, เกวลํ วสุธํ อิมํ.

๒๖.

‘‘สรฏฺกํ สนิคมํ, สชนํ วนฺทิตฺว ขตฺติยํ;

อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวึ.

๒๗.

‘‘‘เย เกจิ มหิยา สตฺตา, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิมา;

นิรารกฺขา สเก เคเห, วฑฺฒนฺติ สกาติภิ.

๒๘.

‘‘‘อิทํ โลเก อุตฺตริยํ, สํปีเฬ มม โปสนํ;

อโยฆรมฺหิ สํวฑฺโฒ, อปฺปเภ จนฺทสูริเย.

๒๙.

‘‘‘ปูติกุณปสมฺปุณฺณา, มุจฺจิตฺวา มาตุ กุจฺฉิโต;

ตโต โฆรตเร ทุกฺเข, ปุน ปกฺขิตฺตโยฆเร.

๓๐.

‘‘‘ยทิหํ ตาทิสํ ปตฺวา, ทุกฺขํ ปรมทารุณํ;

รชฺเชสุ ยทิ รชฺชามิ [รฺชามิ (สี.)], ปาปานํ อุตฺตโม สิยํ.

๓๑.

‘‘‘อุกฺกณฺิโตมฺหิ กาเยน, รชฺเชนมฺหิ อนตฺถิโก;

นิพฺพุตึ ปริเยสิสฺสํ, ยตฺถ มํ มจฺจุ น มทฺทิเย’.

๓๒.

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, วิรวนฺเต มหาชเน;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, ปาวิสึ กานนํ วนํ.

๓๓.

‘‘มาตาปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เม เทสฺสํ มหายสํ;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา รชฺชํ ปริจฺจชิ’’นฺติ.

อโยฆรจริยํ ตติยํ.

๔. ภิสจริยา

๓๔.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, กาสีนํ ปุรวรุตฺตเม;

ภคินี จ ภาตโร สตฺต, นิพฺพตฺตา โสตฺถิเย กุเล.

๓๕.

‘‘เอเตสํ ปุพฺพโช อาสึ, หิรีสุกฺกมุปาคโต;

ภวํ ทิสฺวาน ภยโต, เนกฺขมฺมาภิรโต อหํ.

๓๖.

‘‘มาตาปิตูหิ ปหิตา, สหายา เอกมานสา;

กาเมหิ มํ นิมนฺเตนฺติ, ‘กุลวํสํ ธเรหิ’ติ.

๓๗.

‘‘ยํ เตสํ วจนํ วุตฺตํ, คิหีธมฺเม สุขาวหํ;

ตํ เม อโหสิ กินํ, ตตฺต [สนฺตตฺต (ก.)] ผาลสมํ วิย.

๓๘.

‘‘เต มํ ตทา อุกฺขิปนฺตํ, ปุจฺฉึสุ ปตฺถิตํ มม;

‘กึ ตฺวํ ปตฺถยเส สมฺม, ยทิ กาเม น ภุฺชสิ’.

๓๙.

‘‘เตสาหํ เอวมวจํ, อตฺถกาโม หิเตสินํ;

‘นาหํ ปตฺเถมิ คิหีภาวํ, เนกฺขมฺมาภิรโต อหํ’.

๔๐.

‘‘เต มยฺหํ วจนํ สุตฺวา, ปิตุมาตุ จ สาวยุํ;

มาตาปิตา เอวมาหุ, ‘สพฺเพว ปพฺพชาม โภ’.

๔๑.

‘‘อุโภ มาตาปิตา มยฺหํ, ภคินี จ สตฺต ภาตโร;

อมิตธนํ ฉฑฺฑยิตฺวา, ปาวิสิมฺหา มหาวน’’นฺติ.

ภิสจริยํ จตุตฺถํ.

๕. โสณปณฺฑิตจริยา

๔๒.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, นคเร พฺรหฺมวฑฺฒเน;

ตตฺถ กุลวเร เสฏฺเ, มหาสาเล อชายหํ.

๔๓.

‘‘ตทาปิ โลกํ ทิสฺวาน, อนฺธีภูตํ ตโมตฺถฏํ;

จิตฺตํ ภวโต ปติกุฏติ, ตุตฺตเวคหตํ วิย.

๔๔.

‘‘ทิสฺวาน วิวิธํ ปาปํ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

‘กทาหํ เคหา นิกฺขมฺม, ปวิสิสฺสามิ กานนํ’.

๔๕.

‘‘ตทาปิ มํ นิมนฺเตสุํ, กามโภเคหิ าตโย;

เตสมฺปิ ฉนฺทมาจิกฺขึ, ‘มา นิมนฺเตถ เตหิ มํ’.

๔๖.

‘‘โย เม กนิฏฺโก ภาตา, นนฺโท นามาสิ ปณฺฑิโต;

โสปิ มํ อนุสิกฺขนฺโต, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิ.

๔๗.

‘‘อหํ โสโณ จ นนฺโท จ, อุโภ มาตาปิตา มม;

ตทาปิ โภเค ฉฑฺเฑตฺวา, ปาวิสิมฺหา มหาวน’’นฺติ.

โสณปณฺฑิตจริยํ ปฺจมํ.

๖. เตมิยจริยา

๔๘.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, กาสิราชสฺส อตฺรโช;

มูคปกฺโขติ นาเมน, เตมิโยติ วทนฺติ มํ.

๔๙.

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา [สทา (สี.)];

อโหรตฺตานํ อจฺจเยน, นิพฺพตฺโต อหเมกโก.

๕๐.

‘‘กิจฺฉา ลทฺธํ ปิยํ ปุตฺตํ, อภิชาตํ ชุตินฺธรํ;

เสตจฺฉตฺตํ ธารยิตฺวาน, สยเน โปเสติ มํ ปิตา.

๕๑.

‘‘นิทฺทายมาโน สยนวเร, ปพุชฺฌิตฺวานหํ ตทา;

อทฺทสํ ปณฺฑรํ ฉตฺตํ, เยนาหํ นิรยํ คโต.

๕๒.

‘‘สห ทิฏฺสฺส เม ฉตฺตํ, ตาโส อุปฺปชฺชิ เภรโว;

วินิจฺฉยํ สมาปนฺโน, ‘กถาหํ อิมํ มุฺจิสฺสํ’.

๕๓.

‘‘ปุพฺพสาโลหิตา มยฺหํ, เทวตา อตฺถกามินี;

สา มํ ทิสฺวาน ทุกฺขิตํ, ตีสุ าเนสุ โยชยิ.

๕๔.

‘‘‘มา ปณฺฑิจฺจยํ วิภาวย, พาลมโต ภว สพฺพปาณินํ;

สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตุ, เอวํ ตว อตฺโถ ภวิสฺสติ’.

๕๕.

‘‘เอวํ วุตฺตายหํ ตสฺสา, อิทํ วจนมพฺรวึ;

‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ ตฺวํ ภณสิ เทวเต;

อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’.

๕๖.

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, สาคเรว ถลํ ลภึ;

หฏฺโ สํวิคฺคมานโส, ตโย องฺเค อธิฏฺหึ.

๕๗.

‘‘มูโค อโหสึ พธิโร, ปกฺโข คติวิวชฺชิโต;

เอเต องฺเค อธิฏฺาย, วสฺสานิ โสฬสํ วสึ.

๕๘.

‘‘ตโต เม หตฺถปาเท จ, ชิวฺหํ โสตฺจ มทฺทิย;

อนูนตํ เม ปสฺสิตฺวา, ‘กาฬกณฺณี’ติ นินฺทิสุํ.

๕๙.

‘‘ตโต ชานปทา สพฺเพ, เสนาปติปุโรหิตา;

สพฺเพ เอกมนา หุตฺวา, ฉฑฺฑนํ อนุโมทิสุํ.

๖๐.

‘‘โสหํ เตสํ มตึ สุตฺวา, หฏฺโ สํวิคฺคมานโส;

ยสฺสตฺถาย ตโปจิณฺโณ, โส เม อตฺโถ สมิชฺฌถ.

๖๑.

‘‘นฺหาเปตฺวา อนุลิมฺปิตฺวา, เวเตฺวา ราชเวนํ;

ฉตฺเตน อภิสิฺจิตฺวา, กาเรสุํ ปุรํ ปทกฺขิณํ.

๖๒.

‘‘สตฺตาหํ ธารยิตฺวาน, อุคฺคเต รวิมณฺฑเล;

รเถน มํ นีหริตฺวา, สารถี วนมุปาคมิ.

๖๓.

‘‘เอโกกาเส รถํ กตฺวา, สชฺชสฺสํ หตฺถมุจฺจิโต [หตฺถมุฺจิโต (สี. สฺยา.)];

สารถี ขณตี กาสุํ, นิขาตุํ ปถวิยา มมํ.

๖๔.

‘‘อธิฏฺิตมธิฏฺานํ, ตชฺเชนฺโต วิวิธการณา;

น ภินฺทึ ตมธิฏฺานํ, โพธิยาเยว การณา.

๖๕.

‘‘มาตาปิตา น เม เทสฺสา, อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหึ.

๖๖.

‘‘เอเต องฺเค อธิฏฺาย, วสฺสานิ โสฬสํ วสึ;

อธิฏฺาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม อธิฏฺานปารมี’’ติ.

เตมิยจริยํ ฉฏฺํ.

๗. กปิราชจริยา

๖๗.

‘‘ยทา อหํ กปิ อาสึ, นทีกูเล ทรีสเย;

ปีฬิโต สุสุมาเรน, คมนํ น ลภามหํ.

๖๘.

‘‘ยมฺโหกาเส อหํ ตฺวา, โอรา ปารํ ปตามหํ;

ตตฺถจฺฉิ สตฺตุ วธโก, กุมฺภีโล ลุทฺททสฺสโน.

๖๙.

‘‘โส มํ อสํสิ ‘เอหี’ติ, ‘อหํเปมี’ติ ตํ วตึ;

ตสฺส มตฺถกมกฺกมฺม, ปรกูเล ปติฏฺหึ.

๗๐.

‘‘น ตสฺส อลิกํ ภณิตํ, ยถา วาจํ อกาสหํ;

สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ.

กปิราชจริยํ สตฺตมํ.

๘. สจฺจตาปสจริยา

๗๑.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, ตาปโส สจฺจสวฺหโย;

สจฺเจน โลกํ ปาเลสึ, สมคฺคํ ชนมกาสห’’นฺติ.

สจฺจตาปสจริยํ อฏฺมํ.

๙. วฏฺฏโปตกจริยา

๗๒.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, มคเธ วฏฺฏโปตโก;

อชาตปกฺโข ตรุโณ, มํสเปสิ กุลาวเก.

๗๓.

‘‘มุขตุณฺฑเกนาหริตฺวา [มุขตุณฺเฑนาหริตฺวา (สี.)], มาตา โปสยตี มมํ;

ตสฺสา ผสฺเสน ชีวามิ, นตฺถิ เม กายิกํ พลํ.

๗๔.

‘‘สํวจฺฉเร คิมฺหสมเย, ทวฑาโห [วนทาโห (ก.)] ปทิปฺปติ;

อุปคจฺฉติ อมฺหากํ, ปาวโก กณฺหวตฺตนี.

๗๕.

‘‘ธมธมา อิติเอวํ, สทฺทายนฺโต มหาสิขี;

อนุปุพฺเพน ฌาเปนฺโต, อคฺคิ มมมุปาคมิ.

๗๖.

‘‘อคฺคิเวคภยาตีตา, ตสิตา มาตาปิตา มม;

กุลาวเก มํ ฉฑฺเฑตฺวา, อตฺตานํ ปริโมจยุํ.

๗๗.

‘‘ปาเท ปกฺเข ปชหามิ, นตฺถิ เม กายิกํ พลํ;

โสหํ อคติโก ตตฺถ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.

๗๘.

‘‘‘เยสาหํ อุปธาเวยฺยํ, ภีโต ตสิตเวธิโต;

เต มํ โอหาย ปกฺกนฺตา, กถํ เม อชฺช กาตเว.

๗๙.

‘‘‘อตฺถิ โลเก สีลคุโณ, สจฺจํ โสเจยฺยนุทฺทยา;

เตน สจฺเจน กาหามิ, สจฺจกิริยมุตฺตมํ.

๘๐.

‘‘‘อาเวชฺเชตฺวา ธมฺมพลํ, สริตฺวา ปุพฺพเก ชิเน;

สจฺจพลมวสฺสาย, สจฺจกิริยมกาสหํ.

๘๑.

‘‘‘สนฺติ ปกฺขา อปตนา, สนฺติ ปาทา อวฺจนา;

มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตา, ชาตเวท ปฏิกฺกม’.

๘๒.

‘‘สหสจฺเจ กเต มยฺหํ, มหาปชฺชลิโต สิขี;

วชฺเชสิ โสฬสกรีสานิ, อุทกํ ปตฺวา ยถา สิขี;

สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ.

วฏฺฏโปตกจริยํ นวมํ.

๑๐. มจฺฉราชจริยา

๘๓.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, มจฺฉราชา มหาสเร;

อุณฺเห สูริยสนฺตาเป, สเร อุทก ขียถ.

๘๔.

‘‘ตโต กากา จ คิชฺฌา จ, กงฺกา [พกา (สี.)] กุลลเสนกา;

ภกฺขยนฺติ ทิวารตฺตึ, มจฺเฉ อุปนิสีทิย.

๘๕.

‘‘เอวํ จินฺเตสหํ ตตฺถ, สห าตีหิ ปีฬิโต;

‘เกน นุ โข อุปาเยน, าตี ทุกฺขา ปโมจเย’.

๘๖.

‘‘วิจินฺตยิตฺวา ธมฺมตฺถํ, สจฺจํ อทฺทส ปสฺสยํ;

สจฺเจ ตฺวา ปโมเจสึ, าตีนํ ตํ อติกฺขยํ.

๘๗.

‘‘อนุสฺสริตฺวา สตํ ธมฺมํ, ปรมตฺถํ วิจินฺตยํ;

อกาสิ สจฺจกิริยํ, ยํ โลเก ธุวสสฺสตํ.

๘๘.

‘‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;

นาภิชานามิ สฺจิจฺจ, เอกปาณมฺปิ หึสิตํ.

๘๙.

‘‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ;

อภิตฺถนย ปชฺชุนฺน, นิธึ กากสฺส นาสย;

กากํ โสกาย รนฺเธหิ, มจฺเฉ โสกา ปโมจย’.

๙๐.

‘‘สหกเต สจฺจวเร, ปชฺชุนฺโน อภิคชฺชิย;

ถลํ นินฺนฺจ ปูเรนฺโต, ขเณน อภิวสฺสถ.

๙๑.

‘‘เอวรูปํ สจฺจวรํ, กตฺวา วีริยมุตฺตมํ;

วสฺสาเปสึ มหาเมฆํ, สจฺจเตชพลสฺสิโต;

สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ.

มจฺฉราชจริยํ ทสมํ.

๑๑. กณฺหทีปายนจริยา

๙๒.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, กณฺหทีปายโน อิสิ;

ปโรปฺาสวสฺสานิ, อนภิรโตจรึ อหํ.

๙๓.

‘‘น โกจิ เอตํ ชานาติ, อนภิรติมนํ มม;

อหฺหิ กสฺสจิ นาจิกฺขึ, อรติ เม จรติ มานเส.

๙๔.

‘‘สพฺรหฺมจารี มณฺฑพฺโย, สหาโย เม มหาอิสิ;

ปุพฺพกมฺมสมายุตฺโต, สูลมาโรปนํ ลภิ.

๙๕.

‘‘ตมหํ อุปฏฺหิตฺวาน, อาโรคฺยมนุปาปยึ;

อาปุจฺฉิตฺวาน อาคฺฉึ, ยํ มยฺหํ สกมสฺสมํ.

๙๖.

‘‘สหาโย พฺราหฺมโณ มยฺหํ, ภริยํ อาทาย ปุตฺตกํ;

ตโย ชนา สมาคนฺตฺวา, อาคฺฉุํ ปาหุนาคตํ.

๙๗.

‘‘สมฺโมทมาโน เตหิ สห, นิสินฺโน สกมสฺสเม;

ทารโก วฏฺฏมนุกฺขิปํ, อาสีวิสมโกปยิ.

๙๘.

‘‘ตโต โส วฏฺฏคตํ มคฺคํ, อนฺเวสนฺโต กุมารโก;

อาสีวิสสฺส หตฺเถน, อุตฺตมงฺคํ ปรามสิ.

๙๙.

‘‘ตสฺส อามสเน กุทฺโธ, สปฺโป วิสพลสฺสิโต;

กุปิโต ปรมโกเปน, อฑํสิ ทารกํ ขเณ.

๑๐๐.

‘‘สหทฏฺโ อาสีวิเสน [อติวิเสน (ปี. ก.)], ทารโก ปปติ [ปตติ (ก.)] ภูมิยํ;

เตนาหํ ทุกฺขิโต อาสึ, มม วาหสิ ตํ ทุกฺขํ.

๑๐๑.

‘‘ตฺยาหํ อสฺสาสยิตฺวาน, ทุกฺขิเต โสกสลฺลิเต;

ปมํ อกาสึ กิริยํ, อคฺคํ สจฺจํ วรุตฺตมํ.

๑๐๒.

‘‘‘สตฺตาหเมวาหํ ปสนฺนจิตฺโต, ปุฺตฺถิโก อจรึ พฺรหฺมจริยํ;

อถาปรํ ยํ จริตํ มเมทํ, วสฺสานิ ปฺาสสมาธิกานิ.

๑๐๓.

‘‘‘อกามโก วาหิ อหํ จรามิ, เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตุ;

หตํ วิสํ ชีวตุ ยฺทตฺโต’.

๑๐๔.

‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺหํ, วิสเวเคน เวธิโต;

อพุชฺฌิตฺวาน วุฏฺาสิ, อโรโค จาสิ มาณโว;

สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ.

กณฺหทีปายนจริยํ เอกาทสมํ.

๑๒. สุตโสมจริยา

๑๐๕.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สุตโสโม มหีปติ;

คหิโต โปริสาเทน, พฺราหฺมเณ สงฺครํ สรึ.

๑๐๖.

‘‘ขตฺติยานํ เอกสตํ, อาวุณิตฺวา กรตฺตเล;

เอเตสํ ปมิลาเปตฺวา, ยฺตฺเถ อุปนยี มมํ.

๑๐๗.

‘‘อปุจฺฉิ มํ โปริสาโท, ‘กึ ตฺวํ อิจฺฉสิ นิสฺสชํ;

ยถามติ เต กาหามิ, ยทิ เม ตฺวํ ปุเนหิสิ’.

๑๐๘.

‘‘ตสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวาน, ปณฺเห อาคมนํ มม;

อุปคนฺตฺวา ปุรํ รมฺมํ, รชฺชํ นิยฺยาทยึ ตทา.

๑๐๙.

‘‘อนุสฺสริตฺวา สตํ ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ;

พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, โปริสาทํ อุปาคมึ.

๑๑๐.

‘‘นตฺถิ เม สํสโย ตตฺถ, ฆาตยิสฺสติ วา น วา;

สจฺจวาจานุรกฺขนฺโต, ชีวิตํ จชิตุมุปาคมึ;

สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ.

สุตโสมจริยํ ทฺวาทสมํ.

๑๓. สุวณฺณสามจริยา

๑๑๑.

‘‘สาโม ยทา วเน อาสึ, สกฺเกน อภินิมฺมิโต;

ปวเน สีหพฺยคฺเฆ จ, เมตฺตายมุปนามยึ.

๑๑๒.

‘‘สีหพฺยคฺเฆหิ ทีปีหิ, อจฺเฉหิ มหิเสหิ จ;

ปสทมิควราเหหิ, ปริวาเรตฺวา วเน วสึ.

๑๑๓.

‘‘น มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิ ภายามิ กสฺสจิ;

เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติ.

สุวณฺณสามจริยํ เตรสมํ.

๑๔. เอกราชจริยา

๑๑๔.

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, เอกราชาติ วิสฺสุโต;

ปรมํ สีลํ อธิฏฺาย, ปสาสามิ มหามหึ.

๑๑๕.

‘‘ทส กุสลกมฺมปเถ, วตฺตามิ อนวเสสโต;

จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ, สงฺคณฺหามิ [สงฺคหามิ (ก.)] มหาชนํ.

๑๑๖.

‘‘เอวํ เม อปฺปมตฺตสฺส, อิธ โลเก ปรตฺถ จ;

ทพฺพเสโน อุปคนฺตฺวา, อจฺฉินฺทนฺโต ปุรํ มม.

๑๑๗.

‘‘ราชูปชีเว นิคเม, สพลฏฺเ สรฏฺเก;

สพฺพํ หตฺถคตํ กตฺวา, กาสุยา นิขณี มมํ.

๑๑๘.

‘‘อมจฺจมณฺฑลํ รชฺชํ, ผีตํ อนฺเตปุรํ มม;

อจฺฉินฺทิตฺวาน คหิตํ, ปิยํ ปุตฺตํว ปสฺสหํ;

เมตฺตาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม เมตฺตาปารมี’’ติ.

เอกราชจริยํ จุทฺทสมํ.

๑๕. มหาโลมหํสจริยา

๑๑๙.

‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺิกํ อุปนิธายหํ;

คามณฺฑลา [โคมณฺฑลา (สี.), คามมณฺฑลา (สฺยา.)] อุปาคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปกํ.

๑๒๐.

‘‘อปเร คนฺธมาลฺจ, โภชนํ วิวิธํ พหุํ;

อุปายนานูปเนนฺติ, หฏฺา สํวิคฺคมานสา.

๑๒๑.

‘‘เย เม ทุกฺขํ อุปหรนฺติ, เย จ เทนฺติ สุขํ มม;

สพฺเพสํ สมโก โหมิ, ทยา โกโป น วิชฺชติ.

๑๒๒.

‘‘สุขทุกฺเข ตุลาภูโต, ยเสสุ อยเสสุ จ;

สพฺพตฺถ สมโก โหมิ, เอสา เม อุเปกฺขาปารมี’’ติ.

มหาโลมหํสจริยํ ปนฺนรสมํ.

ยุธฺชยวคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

ยุธฺชโย โสมนสฺโส, อโยฆรภิเสน จ;

โสณนนฺโท มูคปกฺโข, กปิราชา สจฺจสวฺหโย.

วฏฺฏโก มจฺฉราชา จ, กณฺหทีปายโน อิสิ;

สุตโสโม ปุน อาสึ [อาสิ (สฺยา.)], สาโม จ เอกราชหุ;

อุเปกฺขาปารมี อาสิ, อิติ วุตฺถํ [วุตฺตํ (สพฺพตฺถ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] มเหสินา.

เอวํ พหุพฺพิธํ ทุกฺขํ, สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธา [สมฺปตฺติ จ พหุวิธา (สี.), สมฺปตฺตึ จ พหุวิธํ (ก.)];

ภวาภเว อนุภวิตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.

ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต;

เนกฺขมฺเม ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.

ปณฺฑิเต ปริปุจฺฉิตฺวา, วีริยํ กตฺวาน มุตฺตมํ;

ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.

กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺานํ, สจฺจวาจานุรกฺขิย;

เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.

ลาภาลาเภ ยสายเส, สมฺมานนาวมานเน;

สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.

โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา, วีริยารมฺภฺจ เขมโต;

อารทฺธวีริยา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.

วิวาทํ ภยโต ทิสฺวา, อวิวาทฺจ เขมโต;

สมคฺคา สขิลา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.

ปมาทํ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;

ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.

อิตฺถํ สุทํ ภควา อตฺตโน ปุพฺพจริยํ สมฺภาวยมาโน พุทฺธาปทานิยํ นาม ธมฺมปริยายํ อภาสิตฺถาติ.

จริยาปิฏกํ นิฏฺิตํ.