📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตก-อฏฺกถา
(ปโม ภาโค)
คนฺถารมฺภกถา
ชาติโกฏิสหสฺเสหิ ¶ ¶ ¶ , ปมาณรหิตํ หิตํ;
โลกสฺส โลกนาเถน, กตํ เยน มเหสินา.
ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, กตฺวา ธมฺมสฺส จฺชลึ;
สงฺฆฺจ ปติมาเนตฺวา, สพฺพสมฺมานภาชนํ.
นมสฺสนาทิโน ¶ อสฺส, ปฺุสฺส รตนตฺตเย;
ปวตฺตสฺสานุภาเวน, เฉตฺวา สพฺเพ อุปทฺทเว.
ตํ ตํ การณมาคมฺม, เทสิตานิ ชุตีมตา;
อปณฺณกาทีนิ ปุรา, ชาตกานิ มเหสินา.
ยานิ เยสุ จิรํ สตฺถา, โลกนิตฺถรณตฺถิโก;
อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก.
ตานิ สพฺพานิ เอกชฺฌํ, อาโรเปนฺเตหิ สงฺคหํ;
ชาตกํ นาม สงฺคีตํ, ธมฺมสงฺคาหเกหิ ยํ.
พุทฺธวํสสฺส เอตสฺส, อิจฺฉนฺเตน จิรฏฺิตึ;
ยาจิโต อภิคนฺตฺวาน, เถเรน อตฺถทสฺสินา.
อสํสฏฺวิหาเร ¶ , สทา สุทฺธวิหารินา;
ตเถว พุทฺธมิตฺเตน, สนฺตจิตฺเตน วิฺุนา.
มหึสาสกวํสมฺหิ, สมฺภูเตน นยฺุนา;
พุทฺธเทเวน จ ตถา, ภิกฺขุนา สุทฺธพุทฺธินา.
มหาปุริสจริยานํ, อานุภาวํ อจินฺติยํ;
ตสฺส วิชฺโชตยนฺตสฺส, ชาตกสฺสตฺถวณฺณนํ.
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;
ภาสิสฺสํ ภาสโต ตํ เม, สาธุ คณฺหนฺตุ สาธโวติ.
นิทานกถา
สา ¶ ¶ ปนายํ ชาตกสฺส อตฺถวณฺณนา ทูเรนิทานํ, อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณิยมานา เย นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิฺาตตฺตา ยสฺมา สุฏฺุ วิฺาตา นาม โหติ, ตสฺมา ตํ ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณยิสฺสาม.
ตตฺถ อาทิโต ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรปาทมูลสฺมิฺหิ กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปน จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นาม. สนฺติเกนิทานํ ปน เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึเยว าเน ลพฺภตีติ.
๑. ทูเรนิทานกถา
ตตฺริทํ ทูเรนิทานํ นาม – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต ¶ จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทน อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต. โส อฺํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา ‘‘เอตฺตกํ เต, กุมาร, มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกาน’’นฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกํ กหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รฺโ อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สุเมธกถา กเถตพฺพา ¶ . สา ปเนสา กิฺจาปิ พุทฺธวํเส นิรนฺตรํ อาคตาเยว, คาถาสมฺพนฺเธน ปน อาคตตฺตา น สุฏฺุ ปากฏา. ตสฺมา ตํ อนฺตรนฺตรา คาถาย สมฺพนฺธทีปเกหิ วจเนหิ สทฺธึ กเถสฺสาม.
สุเมธกถา
กปฺปสตสหสฺสาธิกานฺหิ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ ‘‘อมรวตี’’ติ จ ‘‘อมร’’นฺติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ, ยํ สนฺธาย พุทฺธวํเส วุตฺตํ –
‘‘กปฺเป ¶ จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;
อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ;
ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ, อนฺนปานสมายุต’’นฺติ.
ตตฺถ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน, อสฺสสทฺเทน, รถสทฺเทน, เภริสทฺเทน, มุทิงฺคสทฺเทน, วีณาสทฺเทน, สมฺมสทฺเทน, ตาฬสทฺเทน, สงฺขสทฺเทน ‘‘อสฺนาถ, ปิวถ, ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนาติ อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ. เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทสเมว คเหตฺวา –
‘‘หตฺถิสทฺทํ ¶ อสฺสสทฺทํ, เภริสงฺขรถานิ จ;
ขาทถ ปิวถ เจว, อนฺนปาเนน โฆสิต’’นฺติ. –
พุทฺธวํเส อิมํ คาถํ วตฺวา –
‘‘นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, สพฺพกมฺมมุปาคตํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, นานาชนสมากุลํ;
สมิทฺธํ เทวนครํว, อาวาสํ ปฺุกมฺมินํ.
‘‘นคเร อมรวติยา, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;
อเนกโกฏิสนฺนิจโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’ติ. – วุตฺตํ;
อเถกทิวสํ โส สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘ปุนพฺภเว, ปณฺฑิต, ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรเภทนํ, อหฺจ ชาติธมฺโม ชราธมฺโม พฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโม, เอวํภูเตน มยา อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อทุกฺขํ สุขํ สีตลํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม, สรีรสฺส จ เภทนํ.
‘‘ชาติธมฺโม ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม สหํ ตทา;
อชรํ อมตํ เขมํ, ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
‘‘ยํนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
‘‘อตฺถิ ¶ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย;
ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ.
ตโต ¶ อุตฺตริปิ เอวํ จินฺเตสิ – ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ อุณฺเห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคาทีนํ อคฺคีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชธมฺโมปิ อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติกฺเขปนโต อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวาติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถาปิ ¶ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต, สุขํ นามปิ วิชฺชติ;
เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโวปิ อิจฺฉิตพฺพโก.
‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;
เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํ.
‘‘ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต, กลฺยาณมปิ วิชฺชติ;
เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต, อชาติปิจฺฉิตพฺพก’’นฺติ.
อปรมฺปิ จินฺเตสิ – ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโต ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ มหาตฬากํ ทิสฺวา ‘‘กตเรน นุ โข มคฺเคน เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ ตํ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตฬากสฺส โทโส. เอวเมว กิเลสมลโธวเน อมตมหานิพฺพานตฬาเก วิชฺชนฺเต ตสฺส อคเวสนํ น อมตนิพฺพานมหาตฬากสฺส โทโส. ยถา จ โจเรหิ สมฺปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ น ปลายติ, น โส มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลเสหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสฺส ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานคามิมฺหิ สิเว มคฺเค มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม น มคฺคสฺส โทโส, ปุคฺคลสฺเสว โทโส. ยถา จ พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว โย กิเลสพฺยาธิปีฬิโต ปุริโส กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสวินาสกสฺส อาจริยสฺสาติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถา คูถคโต ปุริโส, ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ;
น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส ตฬากสฺส โส.
‘‘เอวํ ¶ กิเลสมลโธเว, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;
น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬ.
‘‘ยถา ¶ อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ;
น ปลายติ โส ปุริโส, น โทโส อฺชสสฺส โส.
‘‘เอวํ ¶ กิเลสปริรุทฺโธ, วิชฺชมาเน สิเว ปเถ;
น คเวสติ ตํ มคฺคํ, น โทโส สิวมฺชเส.
‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส, วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก;
น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ, น โทโส โส ติกิจฺฉเก.
‘‘เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ, ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต;
น คเวสติ ตํ อาจริยํ, น โทโส โส วินายเก’’ติ.
อปรมฺปิ จินฺเตสิ – ยถา มณฺฑนชาติโก ปุริโส กณฺเ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขี คจฺฉติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานนครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย ทสนฺเตน วา เวเตฺวา คจฺฉนฺติ, ชิคุจฺฉมานา ปน อนเปกฺขาว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตํ นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อนเปกฺขา ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ อหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ ปุริโส นานารตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนนาสภเยน เต ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวํ อยมฺปิ กรชกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนํ เม นสฺสิสฺสติ. ตสฺมา มยา อิมํ โจรสทิสํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตีติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยถาปิ กุณปํ ปุริโส, กณฺเ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย;
โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย, สุขี เสรี สยํวสี.
‘‘ตเถวิมํ ¶ ปูติกายํ, นานากุณปสฺจยํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
‘‘ยถา อุจฺจารฏฺานมฺหิ, กรีสํ นรนาริโย;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
‘‘เอวเมวาหํ ¶ อิมํ กายํ, นานากุณปปูริตํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ.
‘‘ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ, ปลุคฺคํ อุทคาหินึ;
สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
‘‘เอวเมวาหํ ¶ อิมํ กายํ, นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, ชิณฺณนาวํว สามิกา.
‘‘ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ, คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย;
ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ.
‘‘เอวเมว อยํ กาโย, มหาโจรสโม วิย;
ปหายิมํ คมิสฺสามิ, กุสลจฺเฉทนาภยา’’ติ.
เอวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ อิมํ เนกฺขมฺมูปสํหิตํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา สกนิเวสเน อปริมิตํ โภคกฺขนฺธํ เหฏฺา วุตฺตนเยน กปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลฺจ จงฺกมฺจ มาเปตฺวา ปฺจหิ นีวรณโทเสหิ วิวชฺชิตํ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ อฏฺหิ การณคุเณหิ สมุเปตํ อภิฺาสงฺขาตํ พลํ อาหริตุํ ตสฺมึ อสฺสมปเท นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณสมนฺนาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เอวํ ปพฺพชิโต อฏฺโทสสมากิณฺณํ ตํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพํ ธฺวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺานจงฺกมนวเสเนว ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปฺจนฺนฺจ อภิฺานํ ลาภี อโหสิ. เอวํ ตํ ยถาปตฺถิตํ อภิฺาพลํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอวาหํ ¶ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;
นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ.
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิตํ;
อฏฺคุณสมุเปตํ, อภิฺาพลมาหรึ.
‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตํ;
วากจีรํ นิวาเสสึ, ทฺวาทสคุณมุปาคตํ.
‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกํ;
อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตํ.
‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;
อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.
‘‘ตตฺถปฺปธานํ ¶ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพลปาปุณิ’’นฺติ.
ตตฺถ ‘‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลาจงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – มหาสตฺตํ ‘‘หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา อชฺช ธมฺมิกํ ปพฺพตํ ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา สกฺโก เทวานมินฺโท วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต, อยํ สุเมธปณฺฑิโต ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต, เอตสฺส วสนฏฺานํ มาเปหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รมณียํ อสฺสมํ, สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ, มโนรมํ จงฺกมฺจ มาเปสิ. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปฺุานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ อสฺสมปทํ สนฺธาย สาริปุตฺต, ตสฺมึ ธมฺมิกปพฺพเต –
‘‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา;
จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’นฺติ. –
อาห ¶ . ตตฺถ สุกโต มยฺหนฺติ สุกโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺณจฺฉทนสาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ.
ปฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ¶ ปฺจิเม จงฺกมโทสา นาม – ถทฺธวิสมตา, อนฺโตรุกฺขตา, คหนจฺฉนฺนตา, อติสมฺพาธตา, อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมิฺหิ จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺานํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ. จงฺกมสฺส อนฺโต วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส นลาฏํ วา สีสํ วา ปฏิหฺตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน จงฺกเม จงฺกมนฺโต อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโ ทุกฺขํ อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส. อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา อฑฺฒรตนิเก วา จงฺกมนฺตสฺส ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ วิธาวติ, เอกคฺคตํ น ลภตีติ อติวิสาลตา ปฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตอนุจงฺกมํ ทีฆโต สฏฺิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺปกิณฺณวาลุกํ จงฺกมํ วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปฺปสาทกมหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมนํ วิย, ตาทิสํ ตํ อโหสิ. เตนาห ‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’นฺติ.
อฏฺคุณสมุเปตนฺติ อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺิมานิ สมณสุขานิ นาม – ธนธฺปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑปาตภฺุชนภาโว, รฏฺํ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา สีสกหาปณาทีนิ วา คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ รฏฺปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ. อิทํ วุตฺตํ ¶ โหติ – ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา โหนฺติ อิมานิ อฏฺ สมณสุขานิ วินฺทิตุํ, เอวํ อฏฺคุณสมุเปตํ ตํ อสฺสมํ มาเปสินฺติ.
อภิฺาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิฺานํ สมาปตฺตีนฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ถามปฺปตฺตํ วิปสฺสนาพลํ อาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ พลํ ¶ อาหริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ ตํ อสฺสมํ ตสฺส อภิฺตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มาเปสินฺติ อตฺโถ.
สาฏกํ ¶ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสลิลาสยํ อปคตวาฬมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมเวมชฺเฌ สมตลํ มุคฺควณฺณสิลํ มาเปตฺวา อนฺโตปณฺณสาลายํ ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก ตาปสปริกฺขาเร, มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวานิ, อคฺคิสาลายํ องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปการาย สํวตฺตติ, ตํ ตํ สพฺพํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ ‘‘เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู’’ติ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเต สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพตปาเท คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ ผาสุกฏฺานํ โอโลเกนฺโต นทีนิวตฺตเน วิสฺสกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ อสฺสมํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏึ คนฺตฺวา ปทวลฺชํ อปสฺสนฺโต ‘‘ธุวํ ปพฺพชิตา ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา ‘‘อติวิย จิรายนฺติ, ชานิสฺสามี’’ติ ปณฺณาสาลากุฏิทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา ‘‘มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา เอเต, อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อตฺตโน นิวตฺถปารุตํ สาฏกยุคํ ปชหิ. เตนาห ‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา’’ติ. เอวํ ปวิฏฺโ อหํ, สาริปุตฺต, ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ สาฏกํ ปชหึ.
นวโทสมุปาคตนฺติ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานฺหิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺหนฺติ. เตสุ ตสฺส มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก, ปริโภเคน ลหุํ กิลิสฺสนภาโว เอโก. กิลิฏฺโ หิ โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ จ โหติ. ปริโภเคน ชีรณภาโว เอโก. ชิณฺณสฺส หิ ตุนฺนํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ ¶ . ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย อสารุปฺปภาโว เอโก, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก. ยถา หิ นํ ปจฺจตฺถิกา น คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ. ปริภฺุชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานภาโว เอโก, คเหตฺวา วิจรนฺตสฺส ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ.
วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทาหํ, สาริปุตฺต, อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มฺุชติณํ ¶ หีรํ หีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตวากจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ.
ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ¶ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ. วากจีรสฺมิฺหิ ทฺวาทส อานิสํสา – อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก อานิสํโส, สหตฺถา กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ, โธวิยมาเนปิ ปปฺโจ นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว ปฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว ฉฏฺโ, ปจฺจตฺถิกานํ นิรุปโภคภาโว สตฺตโม, ปริภฺุชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานาภาโว อฏฺโม, ธารเณ สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา ธมฺมิกอนวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร นฏฺเปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ.
อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ. กถํ ปชหิ? โส กิร วรสาฏกยุคํ โอมฺุจิตฺวา จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตํ วากจีรํ คเหตฺวา นิวาเสตฺวา, ตสฺสูปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา, ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ ปฏิมฺุจิตฺวา จูฬาย สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตชาลสทิสาย สิกฺกาย ปวาฬวณฺณํ กุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา ตีสุ าเนสุ วงฺกกาชํ อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ โอลคฺเคตฺวา ขาริภารํ อํเส กตฺวา, ทกฺขิเณน หตฺเถน กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมนฺโต อตฺตโน เวสํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม ปพฺพชฺชา, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ ธีรปุริเสหิ วณฺณิตา โถมิตา ¶ อยํ ปพฺพชฺชา นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา เม อุตฺตมปพฺพชฺชา, กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุข’’นฺติ อุสฺสาหชาโต ขาริกาชํ โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, พิทลมฺจกปสฺเส กฏฺตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา, พลวปจฺจูเส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อาคมนํ อาวชฺเชสิ ‘‘อหํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา เนกฺขมฺมคเวสโก หุตฺวา ปพฺพชิโต, อิโต ทานิ ปฏฺาย ปมาทจารํ จริตุํ น วฏฺฏติ.
ปวิเวกฺหิ ปหาย วิจรนฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏติ. อหฺหิ ฆราวาสํ ปลิโพธโต ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยฺจ มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณปริภณฺฑกตา ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย, กโปตปาทวณฺณํ ปณฺณจฺฉทนํ ¶ , วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ พิทลมฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺานํ, น เอตฺโต อติเรกตรา วิย เม เคหสมฺปทา ปฺายตี’’ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต อฏฺ โทเส ปสฺสิ.
ปณฺณสาลาปริโภคสฺมิฺหิ อฏฺ อาทีนวา – มหาสมารมฺเภน ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติกาสุ ปติตาสุ ตาสํ ¶ ปุนปฺปุนํ เปตพฺพตาย นิพนฺธชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ อุฏฺาปนิยภาโว ตติโย, สีตุณฺหปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว จตุตฺโถ, เคหํ ปวิฏฺเน ยํกิฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหาปฏิจฺฉาทนภาโว ปฺจโม, ‘‘มยฺห’’นฺติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาม สทุติยกวาโสติ สตฺตโม, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ สาธารณตาย พหุสาธารณภาโว อฏฺโม. อิติ อิเม อฏฺ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชติ. เตนาห ‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลก’’นฺติ.
อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. ตตฺริเม ทส คุณา – อปฺปสมารมฺภตา เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตกเมว หิ ตตฺถ โหติ; อปฏิชคฺคนตา ¶ ทุติโย, ตฺหิ สมฺมฏฺมฺปิ อสมฺมฏฺมฺปิ ปริโภคผาสุกํ โหติเยว. อนุฏฺาปริยภาโว ตติโย, ครหํ นปฺปฏิจฺฉาเทติ; ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ครหาย อปฺปฏิจฺฉนฺนภาโว จตุตฺโถ; อพฺโภกาสวาโส วิย กายํ น สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส อสนฺถมฺภนภาโว ปฺจโม; ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโ; เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม; พหุสาธารณเคเห วิย ‘‘ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา’’ติ นีหรณกาภาโว อฏฺโม; วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม; รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ อิเม ทส คุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปาคโตสฺมีติ วทติ.
อิมานิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส ภิกฺขาย คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน ภิกฺขํ อทํสุ. โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘นาหํ อาหารํ น ลภามีติ ปพฺพชิโต, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท วฑฺเฒติ, อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ. ยํนูนาหํ วาปิตโรปิตธฺนิพฺพตฺตํ อาหารํ ปชหิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน ภเวยฺย’’นฺติ. โส ตโต ¶ ฏฺาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;
อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.
‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพลปาปุณิ’’นฺติ.
เอวํ อภิฺาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิชาติสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ สกลาปิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สํกมฺปิ ¶ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาวิรวํ วิรวิ, ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. สุเมธตาปโส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ตํ สทฺทมสฺโสสิ, น ตานิ นิมิตฺตานิ อทฺทส. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอวํ ¶ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส, วสีภูตสฺส สาสเน;
ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต, พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน;
จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ, ฌานรติสมปฺปิโต’’ติ.
ตสฺมึ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมนครวาสิโน ‘‘ทีปงฺกโร กิร สมณิสฺสโร ปรมาติสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี’’ติ สุตฺวา สปฺปินวนีตาทีนิ เจว เภสชฺชานิ วตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา ¶ อุทกภินฺนฏฺาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา สมํ ภูมิตลํ กตฺวา รชตปฏฺฏวณฺณํ วาลุกํ อากิรนฺติ, ลาชานิ เจว ปุปฺผานิ จ วิกิรนฺติ, นานาวิราเคหิ วตฺเถหิ ธชปฏาเก อุสฺสาเปนฺติ, กทลิโย เจว ปุณฺณฆฏปนฺติโย จ ปติฏฺาเปนฺติ. ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทา อุคฺคนฺตฺวา เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺตุฏฺเ มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข การณ’’นฺติ อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ ิโต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺโภ กสฺส ตุมฺเห อิมํ มคฺคํ อลงฺกโรถา’’ติ? เตน วุตฺตํ –
‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.
‘‘อหํ เตน สมเยน, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;
ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา, ตุฏฺหฏฺํ ปโมทิตํ;
โอโรหิตฺวาน คคนา, มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท.
‘‘‘ตุฏฺหฏฺโ ¶ ¶ ปมุทิโต, เวทชาโต มหาชโน;
กสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายน’’’นฺติ.
มนุสฺสา อาหํสุ ‘‘ภนฺเต สุเมธ, น ตฺวํ ชานาสิ, ทีปงฺกรทสพโล สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺหา, ตสฺเสตํ พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรมา’’ติ. สุเมธตาปโส จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺโธติ โข โฆสมตฺตกมฺปิ โลเก ทุลฺลภํ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส มคฺคํ อลงฺกริตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เต มนุสฺเส อาห – ‘‘สเจ โภ ตุมฺเห เอตํ มคฺคํ พุทฺธสฺส อลงฺกโรถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ มคฺคํ อลงฺกริสฺสามี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส อิทฺธิมา’’ติ ชานนฺตา อุทกภินฺโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมํ านํ อลงฺกโรหี’’ติ อทํสุ. สุเมโธ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา อลงฺกริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ อลงฺกโต ปน มม มนํ น ปริโตเสสฺสติ, อชฺช มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ปกฺขิปิ.
ตสฺส ¶ ตสฺมึ ปเทเส อนลงฺกเตเยว ทีปงฺกโร ทสพโล มหานุภาวานํ ฉฬภิฺานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต เทวตาสุ ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ ปูชยนฺตีสุ ทิพฺพสงฺคีเตสุ ปวตฺตนฺเตสุ มนุสฺเสสุ มานุสกคนฺเธหิ เจว มาลาทีหิ จ ปูชยนฺเตสุ อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย มโนสิลาตเล วิชมฺภมาโน สีโห วิย ตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สุเมธตาปโส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อลงฺกตมคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทสพลสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยฺชเนหิ อนุรฺชิตํ พฺยามปฺปภาย สมฺปริวาริตํ มณิวณฺณคคนตเล นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย อาเวฬาเวฬภูตา เจว ยุคลยุคลภูตา จ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏติ, มา ภควา กลลํ อกฺกมิ, มณิผลกเสตุํ ปน อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ มทฺทมาโน คจฺฉตุ, ตํ เม ¶ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ เกเส โมเจตฺวา อชินจมฺมชฏามณฺฑลวากจีรานิ ¶ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา มณิผลกเสตุ วิย กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ, ‘พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร;
ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;
ตสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายนํ’.
‘‘พุทฺโธติ มม สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
‘‘ตตฺถ ตฺวา วิจินฺเตสึ, ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส;
‘อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ, ขโณ เอว มา อุปจฺจคา’.
‘‘ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ, เอโกกาสํ ททาถ เม;
อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ, อฺชสํ วฏุมายนํ.
‘‘อทํสุ เต มโมกาสํ, โสเธตุํ อฺชสํ ตทา;
พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา.
‘‘อนิฏฺิเต ¶ มโมกาเส, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
จตูหิ สตสหสฺเสหิ, ฉฬภิฺเหิ ตาทิหิ;
ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, ปฏิปชฺชิ อฺชสํ ชิโน.
‘‘ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ, วชฺชนฺติ เภริโย พหู;
อาโมทิตา นรมรู, สาธุการํ ปวตฺตยุํ.
‘‘เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ จ เทวตา;
อุโภปิ เต ปฺชลิกา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.
‘‘เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ, มนุสฺสา มานุเสหิ จ;
อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.
‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;
ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรู.
‘‘จมฺปกํ ¶ สลลํ นีปํ, นาคปุนฺนาคเกตกํ;
ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ, ภูมิตลคตา นรา.
‘‘เกเส มฺุจิตฺวาหํ ตตฺถ, วากจีรฺจ จมฺมกํ;
กลเล ปตฺถริตฺวาน, อวกุชฺโช นิปชฺชหํ.
‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;
มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติ.
โส กลลปิฏฺเ นิปนฺนโกว ปุน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส พุทฺธสิรึ สมฺปสฺสมาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิจฺเฉยฺยํ, สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สงฺฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ. อฺาตกเวเสน ¶ ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ. ยํนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา ¶ อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ มยฺหํ ปติรูป’’นฺติ. ตโต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปถวิยํ นิปนฺนสฺส, เอวํ เม อาสิ เจตโส;
‘อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช, กิเลเส ฌาปเย มม.
‘กึ เม อฺาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก.
‘กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก.
‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;
สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;
ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก’’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๔-๕๘);
ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙);
มนุสฺสตฺตภาวสฺมึเยว ¶ หิ ตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคสฺส วา สุปณฺณสฺส วา เทวตาย วา ปตฺถนา สมิชฺฌติ. มนุสฺสตฺตภาเวปิ ปุริสลิงฺเค ิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกานํ วา ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปุริสสฺสาปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. เหตุสมฺปนฺนสฺสาปิ ชีวมานกพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจติยสนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปตฺเถนฺตสฺส น สมิชฺฌติ. พุทฺธานํ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ ¶ ปพฺพชฺชาลิงฺเค ิตสฺเสว สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ิตสฺส. ปพฺพชิตสฺสาปิ ปฺจาภิฺสฺส อฏฺสมาปตฺติลาภิโนเยว สมิชฺฌติ, น อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. คุณสมฺปนฺเนนาปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺส อิมินา อธิกาเรน อธิการสมฺปนฺนสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. อธิการสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท จ อุสฺสาโห จ วายาโม จ ปริเยฏฺิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.
ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ – สเจ หิ เอวมสฺส ‘‘โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ ¶ , โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เวฬุคุมฺพสฺฉนฺนํ พฺยูหิตฺวา มทฺทิตฺวา ปทสา คจฺฉนฺโต ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สตฺติโย อาโกเฏตฺวา นิรนฺตรํ สตฺติผลสมากิณฺณํ ปทสา อกฺกมมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ วีตจฺจิตงฺคารภริตํ ปาเทหิ มทฺทมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ. โย เอเตสุ เอกมฺปิ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มฺติ, ‘‘อหํ เอตมฺปิ ตริตฺวา วา คนฺตฺวา วา ปารํ คเหสฺสามี’’ติ เอวํ มหนฺเตน ฉนฺเทน จ อุสฺสาเหน จ วายาเมน จ ปริเยฏฺิยา จ สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. สุเมธตาปโส ปน อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ.
ทีปงฺกโรปิ ¶ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธตาปสสฺส สีสภาเค ตฺวา มณิสีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏนฺโต วิย ปฺจวณฺณปฺปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ นิปนฺน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถนา, อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อคฺคสาวโก อุปติสฺโส นาม เถโร, ทุติยสาวโก โกลิโต นาม, พุทฺธุปฏฺาโก อานนฺโท นาม, อคฺคสาวิกา เขมา นาม ¶ เถรี, ทุติยสาวิกา อุปฺปลวณฺณา นาม เถรี ภวิสฺสติ, ปริปกฺกาโณ มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิคฺโรธมูเล ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรฺชราย ตีเร ปริภฺุชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;
อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
‘อหุ ¶ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;
ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
‘อชปาลรุกฺขมูเล, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;
ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรฺชรมุเปหิติ.
‘เนรฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;
ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมูเปหิติ.
‘ตโต ¶ ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;
อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;
ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโม.
‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานนฺโท นามุปฏฺาโก, อุปฏฺิสฺสติ ตํ ชินํ.
‘เขมา ¶ อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี’’’ติ.
สุเมธตาปโส ‘‘มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชํ พุทฺธงฺกุโร’’ติ หฏฺตุฏฺโ อโหสิ. เอวฺจสฺส อโหสิ ‘‘ยถา นาม ปุริโส นทึ ตรนฺโต อุชุเกน ติตฺเถน อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต เหฏฺาติตฺเถน อุตฺตรติ, เอวเมว มยมฺปิ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถนํ ปยึสุ. ทีปงฺกรทสพโลปิ โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺหิ ปุปฺผมุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ, เตปิ จตุสตสหสฺสสงฺขา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ คนฺเธหิ จ มาเลหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตา.
โพธิสตฺโต สพฺเพสํ ปฏิกฺกนฺตกาเล สยนา วุฏฺาย ‘‘ปารมิโย วิจินิสฺสามี’’ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน โพธิสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา สาธุการํ ทตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ‘ปารมิโย วิจินิสฺสามา’ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปฺายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ¶ ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ ¶ , มยมฺเปตํ ชานาม ‘ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, เอกนฺเตน โส พุทฺโธ โหติ’, ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา’’ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถุนึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;
อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร อยํ.
‘อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ;
กตฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสี สเทวกา.
‘ยทิมสฺส ¶ โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา, ปฏิภิตฺถํ วิรชฺฌิย;
เหฏฺาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มฺุจามิมํ ชินํ;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ’.
‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.
‘เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, สพฺเพ ปทกฺขิณมกํสุ มํ;
นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ.
‘ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต, สสงฺเฆ โลกนายเก;
หฏฺตุฏฺเน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺหึ ตทา.
‘สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปโมทิโต;
ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน, ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา.
‘ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘วสีภูโต อหํ ฌาเน, อภิฺาสุ ปารมึ คโต.
‘สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ, อิสโย นตฺถิ เม สมา;
อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ, อลภึ อีทิสํ สุขํ’.
‘ปลฺลงฺกาภุชเน ¶ มยฺหํ, ทสสหสฺสาธิวาสิโน;
มหานาทํ ปวตฺเตสุํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ยา ¶ ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;
นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร.
‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหฺจ อุปสมฺมติ;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ทสสหสฺสี โลกธาตู, นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘มหาวาตา ¶ น วายนฺติ, น สนฺทนฺติ สวนฺติโย;
ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา, ผลภารา โหนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา, รตนา โชตนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช รตนา โชตนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘มานุสกา จ ทิพฺพา จ, ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท;
เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘วิจิตฺตปุปฺผา คคนา, อภิวสฺสนฺติ ตาวเท;
เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปติ;
เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘นิรเยปิ ¶ ทสสหสฺเส, อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘วิมโล โหติ สูริโย, สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา;
เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘อโนวฏฺเน ¶ อุทกํ, มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท;
ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;
วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘พิลาสยา ทรีสยา, นิกฺขมนฺติ สกาสยา;
เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘น โหติ อรติ สตฺตานํ, สนฺตุฏฺา โหนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘โรคา ตทูปสมฺมนฺติ, ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ;
ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ราโค ตทา ตนุ โหติ, โทโส โมโห วินสฺสติ;
เตปชฺช วิคตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ภยํ ตทา น ภวติ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;
เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;
เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘อนิฏฺคนฺโธ ¶ ปกฺกมติ, ทิฏฺคนฺโธ ปวายติ;
โสปชฺช วายติ คนฺโธ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘สพฺเพ ¶ เทวา ปทิสฺสนฺติ, ปยิตฺวา อรูปิโน;
เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ยาวตา นิรยา นาม, สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท;
เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘กุฏฺฏา กวาฏา เสลา จ, น โหนฺตาวรณา ตทา;
อากาสภูตา เตปชฺช, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘จุตี จ อุปปตฺติ จ, ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ;
ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
‘ทฬฺหํ ¶ ปคฺคณฺห วีริยํ, มา นิวตฺต อภิกฺกม;
มยมฺเปตํ วิชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’’ติ.
โพธิสตฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อฺถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ ธุวํ, อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺสุฏฺานํ, อาสยา นิกฺขนฺตสีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ อวสฺสํภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีน จูภยํ;
ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา, อโมฆวจนา ชินา;
วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.
‘‘ยถา ¶ ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ, ธุวํ ปตติ ภูมิยํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ, มรณํ ธุวสสฺสตํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต, สูริยุคฺคมนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส, สีหสฺส นทนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.
‘‘ยถา อาปนฺนสตฺตานํ, ภารโมโรปนํ ธุวํ;
ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ.
โส ‘‘ธุวาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ ‘‘กหํ นุ โข พุทฺธการกธมฺมา, กึ ¶ อุทฺธํ, อุทาหุ อโธ, ทิสาสุ, วิทิสาสู’’ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกฺกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ ¶ วมติเยว, น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตํ วา ทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปมํ ทานปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถํ.
‘‘อิมํ ¶ ตฺวํ ปมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ทานปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ, ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต;
วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ, น ตตฺถ ปริรกฺขติ.
‘‘ตเถว ยาจเก ทิสฺวา, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;
ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ, กุมฺโภ วิย อโธกโต’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สีลปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จมรีมิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ทุติยํ สีลปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
สีลปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ จมรี วาลํ, กิสฺมิฺจิ ปฏิลคฺคิตํ;
อุเปติ มรณํ ตตฺถ, น วิโกเปติ วาลธึ.
‘‘ตเถว ¶ จตูสุ ¶ , ภูมีสุ, สีลานิ ปริปูรย;
ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ, จมรี วิย วาลธิ’’นฺติ.
อถสฺส ¶ ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺิโตเยว อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา สพฺพภเวหิ อุกฺกณฺิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;
น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติเมว คเวสติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;
เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถา หิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ หีนาทิเกสุ กุเลสุ กิฺจิ อวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนํ ลภติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น ¶ ¶ เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, จตุตฺถํ ปฺาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ปฺาปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ ¶ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;
กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต, เอวํ ลภติ ยาปนํ.
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ, ปริปุจฺฉนฺโต พุธํ ชนํ;
ปฺาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ปฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปฺจมํ วีริยปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ปฺจมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
วีริยปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ ¶ สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;
อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา.
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ;
วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ¶ ปฏฺาย ขนฺติปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น เตน ปถวี สิเนหํ, น ปฏิฆํ กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวํ ตฺวมฺปิ สมฺมานนาวมานนกฺขโมว สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ อทฺเวชฺฌมานโส, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ¶ ปถวี นาม, สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ;
สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ, น กโรติ ปฏิฆํ ตยา.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ, สมฺมานาวมานกฺขโม;
ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. อสนิยา ¶ มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทิวเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มากาสิ. ยถา หิ โอสธิตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ ชหิตฺวา อฺาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อกโรนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, สตฺตมํ สจฺจปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ¶ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ อทฺเวชฺฌวจโน, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ โอสธี นาม, ตุลาภูตา สเทวเก;
สมเย อุตุวสฺเส วา, น โวกฺกมติ วีถิโต.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ, มา โวกฺกมสิ วีถิโต;
สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเตหิ ปหโฏปิ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ¶ ¶ ตทาทกฺขึ, อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
น กมฺปติ ภุสวาเตหิ, สกฏฺาเนว ติฏฺติ.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺาเน, สพฺพทา อจโล ภว;
อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย นวมํ เมตฺตาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. อหิเตสุปิ หิเตสุปิ เอกจิตฺโต ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสาปิ กลฺยาณชนสฺสาปิ สีติภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ ¶ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, นวมํ เมตฺตาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
เมตฺตาย อสโม โหหิ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถาปิ อุทกํ นาม, กลฺยาเณ ปาปเก ชเน;
สมํ ผรติ สีเตน, ปวาเหติ รโชมลํ.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวมฺปิ อหิตหิเต, สมํ เมตฺตาย ภาวย;
เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ ปกฺขิปฺปมานา มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘น ¶ เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;
อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ;
ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.
‘‘อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
ตุลาภูโต ทฬฺโห หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ;
อุเปกฺขติ อุโภเปเต, โกปานุนยวชฺชิตา.
‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข, ตุลาภูโต สทา ภว;
อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.
ตโต ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปูเรตพฺพา โพธิปริปาจนา พุทฺธการกธมฺมา เอตฺตกาเยว, ทส ปารมิโย เปตฺวา อฺเ นตฺถิ, อิมาปิ ทส ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, เหฏฺา ปถวิยมฺปิ, ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ นตฺถิ, มยฺหเมว ปน หทยมํสพฺภนฺตเร ปติฏฺิตา’’ติ. เอวํ ตาสํ หทเย ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสติ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทึ ปาเปติ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต เปติ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปติ, อุภโต โกฏีสุ ¶ เหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปติ. พาหิรกภณฺฑปริจฺจาโค ทานปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย ยนฺตเตลํ วินิวฏฺเฏนฺโต วิย มหาเมรุํ มตฺถํ กตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทํ อาลุเฬนฺโต วิย จ สมฺมสิ. ตสฺเสวํ ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย, ปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอตฺตกาเยว เต โลเก, เย ธมฺมา โพธิปาจนา;
ตตุทฺธํ นตฺถิ อฺตฺร, ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห.
‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;
ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.
‘‘จลตี รวตี ปถวี, อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ;
เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี’’ติ.
มหาปถวิยา ¶ กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺตวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตมุจฺฉิตาว ปปตึสุ, ฆฏาทีนิ ¶ กุลาลภาชนานิ ปวฏฺฏนฺตานิ อฺมฺํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภควา นาคาวฏฺโฏ อยํ ภูตยกฺขเทวตาสุ อฺตราวฏฺโฏติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม, อปิจ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณ’’นฺติ อาห. อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายถ มา จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ ภยํ. โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต ‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ พฺยากโต, โส ทส ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส วิโลเฬนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ, เจว, รวติ จา’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยาวตา ปริสา อาสิ, พุทฺธสฺส ปริเวสเน;
ปเวธมานา สา ตตฺถ, มุจฺฉิตา เสสิ ภูมิยํ.
‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ ¶ , กุมฺภีนฺจ สตา พหู;
สฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ, อฺมฺํ ปฆฏฺฏิตา.
‘‘อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา, ภนฺตา พฺยธิตมานสา;
มหาชนา สมาคมฺม, ทีปงฺกรมุปาคมุํ.
‘กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส, กลฺยาณมถ ปาปกํ;
สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก, ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม’.
‘‘เตสํ ตทา สฺาเปสิ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ, อิมสฺมึ ปถวิกมฺปเน.
‘‘ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ;
เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.
‘‘ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ, พุทฺธภูมึ อเสสโต;
เตนายํ กมฺปิตา ปถวี, ทสสหสฺสี สเทวเก’’ติ.
มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย รมฺมนครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาทีหิ ปูเชตฺวา ¶ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. โพธิสตฺโตปิ ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พุทฺธสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา, มโน นิพฺพายิ ตาวเท;
สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม, ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ.
‘‘สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ;
ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา, อาสนา วุฏฺหึ ตทา’’ติ.
อถ โพธิสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺเธหิ ¶ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหตี ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ, สรีเร อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชิ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิมุตฺตมํ ผุสสฺสู’’ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต ‘‘อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นภํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ, เทวา มานุสกา อุโภ;
สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ, วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา.
‘‘เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ, เทวา มานุสกา อุโภ;
มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.
‘‘สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ, โสโก โรโค วินสฺสตุ;
มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา, ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘ยถาปิ สมเย ปตฺเต, ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผสฺสุ.
‘‘ยถา ¶ เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ปูรยุํ ทส ปารมี;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปูรย ทส ปารมี.
‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.
‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ;
ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย.
‘‘ปุณฺณมาเย ¶ ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;
ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
‘‘ราหุมุตฺโต ¶ ยถา สูริโย, ตาเปน อติโรจติ;
ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา, วิโรจ สิริยา ตุวํ.
‘‘ยถา ยา กาจิ นทิโย, โอสรนฺติ มโหทธึ;
เอวํ สเทวกา โลกา, โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.
‘‘เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส, ทส ธมฺเม สมาทิย;
เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสี ตทา’’ติ.
สุเมธกถา นิฏฺิตา.
รมฺมนครวาสิโนปิ โข นครํ ปวิสิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สรณาทีสุ ปติฏฺาเปตฺวา รมฺมนครมฺหา นิกฺขมิตฺวา ตโต อุทฺธมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺนฺโต สพฺพํ พุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ พุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;
อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘สรณาคมเน กฺจิ, นิเวเสติ ตถาคโต;
กฺจิ ปฺจสุ สีเลสุ, สีเล ทสวิเธ ปรํ.
‘‘กสฺสจิ ¶ เทติ สามฺํ, จตุโร ผลมุตฺตเม;
กสฺสจิ อสเม ธมฺเม, เทติ โส ปฏิสมฺภิทา.
‘‘กสฺสจิ ¶ วรสมาปตฺติโย, อฏฺ เทติ นราสโภ;
ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย, ฉฬภิฺา ปเวจฺฉติ.
‘‘เตน โยเคน ชนกายํ, โอวทติ มหามุนิ;
เตน วิตฺถาริกํ อาสิ, โลกนาถสฺส สาสนํ.
‘‘มหาหนุสภกฺขนฺโธ, ทีปงฺกรสนามโก;
พหู ชเน ตารยติ, ปริโมเจติ ทุคฺคตึ.
‘‘โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;
ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนิ.
‘‘ปมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;
ทุติยาภิสมเย นาโถ, นวุติโกฏิมโพธยิ.
‘‘ยทา จ เทวภวนมฺหิ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหุ.
‘‘สนฺนิปาตา ¶ ตโย อาสุํ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม.
‘‘ปุน นารทกูฏมฺหิ, ปวิเวกคเต ชิเน;
ขีณาสวา วีตมลา, สมึสุ สตโกฏิโย.
‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, สุทสฺสนสิลุจฺจเย;
นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ มหามุนิ.
‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ, ปฺจาภิฺาสุ ปารคู.
‘‘ทสวีสสหสฺสานํ ¶ , ธมฺมาภิสมโย อหุ;
เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา, คณนาโต อสงฺขิยา.
‘‘วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ, อิทฺธํ ผีตํ อหุ ตทา;
ทีปงฺกรสฺส ภควโต, สาสนํ สุวิโสธิตํ.
‘‘จตฺตาริ ¶ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทา.
‘‘เย เกจิ เตน สมเยน, ชหนฺติ มานุสํ ภวํ;
อปตฺตมานสา เสกฺขา, ครหิตา ภวนฺติ เต.
‘‘สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ, อรหนฺเตหิ ตาทิหิ;
ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, อุปโสภติ สเทวเก.
‘‘นครํ รมฺมวตี นาม, สุเทโว นาม ขตฺติโย;
สุเมธา นาม ชนิกา, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สาคโต นามุปฏฺาโก, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ.
‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;
โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘โชตยิตฺวาน ¶ สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส, ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.
ทีปงฺกรสฺส ¶ ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสงฺขสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ. โส ตีณิ ¶ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑฺสฺส พุทฺธสฺส ปน รมฺมวตี นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณี โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
‘‘ทีปงฺกรสฺส อปเรน, โกณฺฑฺโ นาม นายโก;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป จตุโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติ. มงฺคลสฺส ภควโต ตโย สนฺนิปาตา อเหสุํ. เตสุ ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส อานนฺทกุมาโร นาม นวุติโกฏิสงฺขาย ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ ปุพฺพจริตํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาห. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสมหาเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ. อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ.
ยถา ¶ ปน อฺเสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺส ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. รุกฺขปถวิปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิกาทีนิ อุปาทาย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสูริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปฺายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ ¶ ¶ พุทฺธาโลเกเนว วิจรึสุ, สายํ ปุปฺผิตกุสุมานํ, ปาโต รวนกสกุณาทีนฺจ วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ.
กึ ปน อฺเสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสึ วา โลกธาตุํ ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อฺเสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจกาลเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. โส กิร โพธิสตฺตจริยกาเล เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเว ิโต สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ. อเถโก ขรทาิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ ทฺเว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต ‘‘ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก’’ติ หฏฺปหฏฺโ อุทกปริยนฺตํ ปถวึ กมฺเปนฺโต ทฺเวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มูลกลาเป วิย ทฺเว ทารเก ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺส อุทปาทิ. โส ‘‘อิมสฺส เม นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ านํ ผรึสุ.
อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริตํ อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทณฺฑทีปิกาเวนนิยาเมน สกลสรีรํ เวาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฬํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ วีตินาเมสิ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสาปิสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา –
‘‘ธมฺโม ¶ ¶ หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ. (เถรคา. ๓๐๓; ชา. ๑.๑๐.๑๐๒; ๑.๑๕.๓๘๕);
อิมสฺสาปิ ¶ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘‘สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ อาห. พฺราหฺมณ, กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ? ‘‘กิตฺตกา ปน โว, ภนฺเต, ปริวารภิกฺขู’’ติ อาห. ตทา ปน สตฺถุ ปมสนฺนิปาโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘โกฏิสตสหสฺส’’นฺติ อาห. ภนฺเต, สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถาติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตสฺส สา จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหภาวํ ชเนสิ. สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโม’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนฏฺานตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปฺุโกฏฺาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วฑฺฒกิวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. โส ‘‘อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาห. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา มณฺฑปํ วา โย ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ชานามี’’ติ. ‘‘เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กึ อยฺยา’’ติ? ‘‘สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา, เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสสี’’ติ. ‘‘อหํ นาม กเรยฺยํ, สเจ มม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ. ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตาตา’’ติ. ‘‘สาธุ กริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ, ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ ¶ วิย สมตโล อโหสิ. โส ‘‘เอตฺตเก าเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺหตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว ปถวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏกา อเหสุํ, รชตมเยสุ โสวณฺณมยา, มณิตฺถมฺเภสุ ปวาฬมยา, ปวาฬตฺถมฺเภสุ มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ สตฺตรตนมยาว ฆฏกา อเหสุํ ¶ . ตโต ‘‘มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเรน กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพตู’’ติ โอโลเกสิ, สห โอโลกเนเนว กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพิ, ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปฺจงฺคิกสฺเสว ตูริยสฺส มธุรสทฺโท นิคฺคจฺฉติ, ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย โหติ. ‘‘อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ทามานิ โอลมฺพึสุ. ‘‘โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ¶ อาสนานิ จ อาธารกานิ จ ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺหึสุ. ‘‘โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, อุทกจาฏิโย อุฏฺหึสุ.
เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ อยฺย, ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี’’ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา มณฺฑปํ โอโลเกสิ, โอโลเกนฺตสฺเสวสฺส สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. อถสฺส มณฺฑปํ โอโลกยโต เอตทโหสิ – ‘‘นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกภวนํ อุณฺหํ อโหสิ, ตโต สกฺเกน เทวรฺา อยํ มณฺฑโป การิโต ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานฺหิ กิตฺตกมฺปิ สมานํ โพธิสตฺตานํ ตุฏฺึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส สิวิชาตเก เทวสิกํ ปฺจ กหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ จ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ นาโหสิ. เอวํ ทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส ¶ ‘‘สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานํ อทาสิ. ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺกราจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตํ โภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ, เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ านมฺปิ ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว. เต ปน ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส สพฺพภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนิ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ, สงฺฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนกา อเหสุํ.
สตฺถา ¶ อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ ¶ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิ อุตฺตโร นาม ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม เทวี, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, ปาลิโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ อโสกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติวสฺสสหสฺสานิ ตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ ภควติ เอกปฺปหาเรเนว ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิ.
‘‘โกณฺฑฺสฺส ¶ อปเรน, มงฺคโล นาม นายโก;
ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน, ธมฺโมกฺกมภิธารยี’’ติ.
เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย กฺจนปพฺพตมฺหิ นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา าติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตูริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เขมํ นาม อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
‘‘มงฺคลสฺส ¶ อปเรน, สุมโน นาม นายโก;
สพฺพธมฺเมหิ อสโม, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม’’ติ.
ตสฺส ¶ อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต คณนา นตฺถิ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิรสฺมึ อฺชลึ เปตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ ธฺวตี นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตาปิ วิปุลา นาม เทวี, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นามุปฏฺาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโขว โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ สฏฺิ วสฺสสหสฺสานีติ.
‘‘สุมนสฺส ¶ อปเรน, เรวโต นาม นายโก;
อนูปโม อสทิโส, อตุโล อุตฺตโม ชิโน’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต สุธมฺมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตาปิ สุธมฺโม นาม ราชา, มาตาปิ สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺาโก, นกุลา จ สุชาตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโขว โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
‘‘เรวตสฺส อปเรน, โสภิโต นาม นายโก;
สมาหิโต สนฺตจิตฺโต, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขู อฏฺสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ. ตทา โพธิสตฺโต ¶ เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ ¶ ยกฺขานํ อธิปติ. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถาปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต จนฺทวตี นาม นครํ อโหสิ, ยสวา นาม ราชา ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา, นิสโภ จ อโนโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, สุนฺทรี จ สุมนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘โสภิตสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
อโนมทสฺสี อมิตยโส, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม’’ติ.
ตสฺส ¶ อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย ภาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ตีณิ สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก อรฺเ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ ทฺเว สตสหสฺสานิ. ตทา ตถาคเต ตสฺมึ วนสณฺเฑ วสนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต สีหํ โอโลเกตฺวา ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วนฺทิสฺสตีติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ. สีโห สงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิ, อสโม นาม ราชา ปิตา, อสมา นาม เทวี มาตา, สาโล จ อุปสาโล จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข นาม โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
‘‘อโนมทสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
ปทุโม นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ¶ นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ ¶ . ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสุ อภิฺาสุ อฏฺสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ธฺวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม มาตา, สทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโ นามุปฏฺาโก ¶ , อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข นาม โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ปทุมสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
นารโท นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.
นารทพุทฺธสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว ปทุมุตฺตรพุทฺโธ นาม อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺิโย หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ ทานํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺเพ เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณํ อคมํสุ. ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สลลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘นารทสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อกฺโขโภ สาครูปโม’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค สตฺตติ กปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ, ปมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตขีณาสวา อเหสุํ, ทุติเย ปน นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ ¶ ¶ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย ¶ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตาปิ สุทตฺตา นาม, สรโณ จ สพฺพกาโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหานีปรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสานีติ.
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส อปเรน, สุเมโธ นาม นายโก;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, สพฺพโลกุตฺตโม มุนี’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปฺาสํ, ตติเย จตฺตาลีสํ. ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺาโก, นาคา จ นาคสมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ. โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ อุปริ นิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสานีติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, สุชาโต นาม นายโก;
สีหหนุสภกฺขนฺโธ, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตสหสฺสา ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คโต หุตฺวา ¶ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ ¶ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ. อถ นํ ¶ สตฺถา ‘‘อฏฺารสกปฺปสตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา จนฺทา นาม เทวี, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺาโก, สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กกุธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘สุชาตสฺส อปเรน, สยมฺภู โลกนายโก;
ทุราสโท อสมสโม, ปิยทสฺสี มหายโส’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม อฏฺนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย อฏฺาสีติสตสหสฺสานิ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสีโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส หุตฺวา เทวโลกโต มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิ, โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภิตํ นาม นครํ อโหสิ, สาคโร นาม ราชา ปิตา, สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ อุปสนฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อตฺถทสฺสี นราสโภ;
มหาตมํ นิหนฺตฺวาน, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ.
ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตูริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา, มาตา สุนนฺทา นาม, ปทุโม จ ผุสฺสเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นามุปฏฺาโก ¶ , เขมา จ สพฺพนามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรรุกฺโข โพธิ, ‘‘พิมฺพิชาโล’’ติปิ วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว ¶ มณฺฑกปฺปมฺหิ, ธมฺมทสฺสี มหายโส;
ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, อติโรจติ สเทวเก’’ติ.
ตสฺส ¶ อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิฺาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา ‘‘จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ โพธิสตฺตํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ, ปิตา ชยเสโน นาม ราชา, มาตา สุผสฺสา นาม, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ นาม นายโก;
นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ทิพฺพมนฺทารวปทุมปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ, อากาเส ปุปฺผวิตานํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อิโต ทฺวานวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย, มาตา ปทุมา นาม ¶ , พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมงฺโค นามุปฏฺาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
อนนฺตสีโล อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ.
ตสฺส ¶ อปรภาเค ผุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปณฺณาส, ตติเย ทฺวตฺตึส. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ ¶ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, สีลปารมิฺจ ปูเรสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตเถว พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต กาสี นาม นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สภิโย นามุปฏฺาโก, จาลา จ อุปจาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;
อนูปโม อสมสโม, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต อฏฺสฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย เอกสตสหสฺสํ, ตติเย อสีติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมยํ มหาปีํ ภควโต อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ ¶ อโหสิ, สรีรปฺปภา สทา สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ผุสฺสสฺส จ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
วิปสฺสี นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตึสกปฺเป สิขี จ เวสฺสภู จาติ ทฺเว พุทฺธา อเหสุํ. สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตตฺติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อิโต ¶ กตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร นามุปฏฺาโก, สขิลา จ ปทุมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ¶ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, สตฺตติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘วิปสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
สิขิวฺหโย นาม ชิโน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ, ตติเย สฏฺิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา ‘‘อิโต เอกตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี นาม มาตา ¶ , โสโณ จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺาโก, ทามา จ สมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
เวสฺสภู นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ โส ชิโน’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตา กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานฺเจว อฺชนาทิเภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ. กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธุโร จ สฺชีโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺาโก, สามา จ จมฺปกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา ¶ , มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาลีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, จตฺตาลีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘เวสฺสภุสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
กกุสนฺโธ นาม นาเมน, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.
ตสฺส ¶ อปรภาเค โกณาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปฏฺฏุณฺณจีนปฏฺฏโกเสยฺยกมฺพลทุกูลานิ เจว สุวณฺณปาทุกฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ, ยฺทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺาโก, สมุทฺทา จ อุตฺตรา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘กกุสนฺธสฺส ¶ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
โกณาคมโน นาม ชิโน, โลกเชฏฺโ นราสโภ’’ติ.
ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยฺจ อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏีการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสฺส สาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ธนวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นิคฺโรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
‘‘โกณาคมนสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, ธมฺมราชา ปภงฺกโร’’ติ.
ยสฺมึ ¶ ปน กปฺเป ทีปงฺกโร ทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อฺเปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํ. เตสํ สนฺติกา โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิ, ตสฺมา ¶ เต อิธ น ทสฺสิตา. อฏฺกถายํ ปน ตมฺหา กปฺปา ปฏฺาย สพฺเพปิ พุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร, อโถปิ สรณงฺกโร;
ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ, โกณฺฑฺโ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘มงฺคโล จ สุมโน จ, เรวโต โสภิโต มุนิ;
อโนมทสฺสี ปทุโม, นารโท ปทุมุตฺตโร.
‘‘สุเมโธ จ สุชาโต จ, ปิยทสฺสี มหายโส;
อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก.
‘‘ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี สิขิ เวสฺสภู;
กกุสนฺโธ โกณาคมโน, กสฺสโป จาติ นายโก.
‘‘เอเต ¶ อเหสุํ สมฺพุทฺธา, วีตราคา สมาหิตา;
สตรํสีว อุปฺปนฺนา, มหาตมวิโนทนา;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว, นิพฺพุตา เต สสาวกา’’ติ.
ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อฺโ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน –
‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙) –
อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน ‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต ¶ จิโต’’ติ อุสฺสาหํ กตฺวา ‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปมํ ทานปารมิ’’นฺติ ทานปารมิตาทโย พุทฺธการกธมฺมา ทิฏฺา, เต ปูเรนฺโตเยว ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ. อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา –
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิ.
‘‘อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;
นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกฺชกา.
‘‘น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ;
ชายมานา ¶ มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.
‘‘โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;
อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยฺชนปณฺฑกา.
‘‘น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;
มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.
‘‘มิจฺฉาทิฏฺึ ¶ น เสวนฺติ, กมฺมกิริยทสฺสนา;
วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสฺํ นูปปชฺชเร.
‘‘สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;
เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;
จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติ.
เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส จสฺส อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล สงฺขพฺราหฺมณกาเล ธนฺจยราชกาเล มหาสุทสฺสนกาเล มหาโควินฺทกาเล นิมิมหาราชกาเล จนฺทกุมารกาเล วิสยฺหเสฏฺิกาเล สิวิราชกาเล เวสฺสนฺตรกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก –
‘‘ภิกฺขาย ¶ อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชึ;
ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติ. (จริยา. ๑.ตสฺสุทานํ) –
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา สีลวราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล ชยทฺทิสราชปุตฺตกาเล อลีนสตฺตุกุมารกาเลติ สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก –
‘‘สูเลหิ วิชฺฌิยนฺโตปิ, โกฏฺฏิยนฺโตปิ สตฺติหิ;
โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติ. (จริยา. ๒.๙๑) –
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา โสมนสฺสกุมารกาเล, หตฺถิปาลกุมารกาเล, อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมชาตเก –
‘‘มหารชฺชํ ¶ หตฺถคตํ, เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ;
จชโต น โหติ ลคฺคํ, เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี’’ติ. –
เอวํ ¶ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วิธุรปณฺฑิตกาเล, มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล, กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล, อรกปณฺฑิตกาเล, โพธิปริพฺพาชกกาเล, มโหสธปณฺฑิตกาเลติ, ปฺาปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตชาตเก เสนกปณฺฑิตกาเล –
‘‘ปฺาย วิจินนฺโตหํ, พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา;
ปฺาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปฺาปารมี’’ติ. –
อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปฺาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก –
‘‘อตีรทสฺสี ¶ ชลมชฺเฌ, หตา สพฺเพว มานุสา;
จิตฺตสฺส อฺถา นตฺถิ, เอสา เม วีริยปารมี’’ติ. –
เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส ปวตฺตา วีริยปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ขนฺติวาทิชาตเก –
‘‘อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต, ติณฺเหน ผรสุนา มมํ;
กาสิราเช น กุปฺปามิ, เอสา เม ขนฺติปารมี’’ติ. –
เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มหาสุตโสมชาตเก –
‘‘สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;
โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ. –
เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มูคปกฺขชาตเก –
‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เม เทสฺสํ มหายสํ;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหิ’’นฺติ. (จริยา. ๓.๖ โถกํ วิสทิสํ) –
เอวํ ¶ ชีวิตมฺปิ จชิตฺวา วตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อธิฏฺานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. เอกราชชาตเก –
‘‘น ¶ มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ;
เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติ. (จริยา. ๓.๑๑๓) –
เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. โลมหํสชาตเก –
‘‘สุสาเน ¶ เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺิกํ อุปธายหํ;
คามณฺฑลา อุปาคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปก’’นฺติ. (จริยา. ๓.๑๑๙) –
เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพ. เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต –
‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิฺาย สุขํ ทุขํ;
สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ. (จริยา. ๑.๑๒๔) –
เอวํ มหาปถวิกมฺปนาทีนิ มหาปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ. อิติ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ยาว อยํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, เอตฺตกํ านํ ทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
ทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.
๒. อวิทูเรนิทานกถา
ตุสิตปุเร วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ. โลกสฺมิฺหิ ตีณิ โกลาหลานิ อุปฺปชฺชนฺติ – กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปฺุฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา ¶ อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ ¶ , อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน ปน สพฺพฺุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตีติ โลกปาลเทวตา ‘‘อิโต ¶ มาริสา วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺตี ราชา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เทวตา ‘‘อิโต มาริสา วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺตี ราชา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม. อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติ.
เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา ‘‘อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ. อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน สพฺพาปิ เทวตา เอเกกจกฺกวาเฬ จตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริสา ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ, น มารสมฺปตฺตึ, น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ, น จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน สพฺพฺุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว อิทานิ กาโล มาริสา พุทฺธตฺตาย สมโย, มาริสา พุทฺธตฺตาย สมโย’’ติ ยาจึสุ.
อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิฺํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, อกาโล นุ โข’’ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปฺายนฺติ. พุทฺธานฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ. เตสํ ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา’’ติ กเถนฺตานํ ‘‘กึ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ ¶ มฺนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล น โหติ. กสฺมา? ตทา สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ ¶ . ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺาย เหฏฺา, วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา จ วสฺสสตกาโล. อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิ.
ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิ.
ตโต ¶ ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. มชฺฌิมเทโส นาม – ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส อปเรน มหาสาโล, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุพฺพทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ เอวํ วินเย (มหาว. ๒๕๙) วุตฺโต ปเทโส. โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมึ ปเทเส พุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, จกฺกวตฺติราชา อฺเ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺํ อคมาสิ.
ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติ, โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเลวาติ ทฺวีสุเยว กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ ¶ , ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ. สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ.
ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺาย อขณฺฑปฺจสีลาเยว โหติ. อยฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ.
อิติ อิมํ ปฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา ‘‘กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา ‘‘อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา ¶ วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโต จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
ตสฺส ¶ อาวิภาวตฺถํ อยมนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติ. มหามายาปิ เทวี ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส – ‘จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา เปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวึ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ ¶ , ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปฺาเปตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา โกฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสี’ติ. เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา จตุสฏฺิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อฺเหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘กึ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺิโต, โส จ ¶ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ. โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี; สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ.
โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. พาตฺตึสปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ – ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ. ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ¶ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนรเกสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกสกนินฺนาทํ มฺุจึสุ, อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวึสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ ¶ , สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺํสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, ถเล สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นาม นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสา วสฺสึสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย, อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูมคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ.
เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตมาตุ ปน ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ ¶ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อฺเน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภฺุชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺตติ. ยถา จ อฺา อิตฺถิโย ทส มาเส อปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. สา ปน โพธิสตฺตํ ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตา.
มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทส มาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา าติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, เทว, กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุ’’นฺติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา เทวิ สุวณฺณสิวิกาย ¶ นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ¶ ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตสฺมึ สมเย มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รฺโ สุสชฺชิตํ อาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิ. เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวนกีฬํ กีฬิตุกามตาจิตฺตํ อุทปาทิ. อมจฺจา เทวึ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ คนฺตฺวา สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอนมิตฺวา เทวิยา หตฺถปถํ อุปคฺฉิ. สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิ. ตาวเทว จสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. อถสฺสา สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ. สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺมานาย เอวสฺสา คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. ตงฺขณํเยว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตา เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต เปตฺวา ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ อาหํสุ.
ยถา ปน อฺเ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โส ปน ¶ ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย, จ ทฺเว จ หตฺเถ ทฺเว จ ปาเท ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชตยนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต ทฺเว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ มาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ.
อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน. มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ¶ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส อฺโ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺา, อุปรีติ ทส ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ กฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตราทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ, มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธาริยมาโน, สุยาเมน วาฬพีชนึ, อฺาหิ จ เทวตาหิ เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ ¶ อนุคมฺมมาโน. ตโต สตฺตมปเท ิโต ‘‘อคฺโคหมสฺมึ โลกสฺสา’’ติอาทิกํ อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ.
โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเวติ. มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ เปตฺวา คโต, โส ตํ มุฏฺิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, กึ คเหตฺวา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โอสธํ, อมฺมา’’ติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา ‘‘โอสธทารโก’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุ. ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปึสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิ. ตโต ‘‘มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธ’’นฺติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย ‘‘มโหสโธ’’ตฺเววสฺส นามํ ชาตํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, อมฺม, กิฺจิ เคหสฺมึ, ทานํ ทสฺสามี’’ติ วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา ‘‘สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ, ตาตา’’ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน ¶ หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ เปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ, ชาตกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต, ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน อมจฺโจ, กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺฑโก อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย ¶ จ ชาตา. ตตฺถ เอกา คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา, เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา โยชนปฺปมาณา อโหสีติ. อิเม สตฺต สหชาตา นาม.
อุภยนครวาสิโน โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุ. ตํ ทิวสํเยว จ ‘‘กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร โพธิตเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตาวตึสภวเน หฏฺตุฏฺา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺสมาปตฺติลาภี กาฬเทวีโล นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา กีฬมานา ทิสฺวา ‘‘กึการณา ตุมฺเห เอวํ ตุฏฺมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิ. เทวตา อาหํสุ ‘‘มาริส, สุทฺโธทนรฺโ ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิตเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ตสฺส อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ลจฺฉามาติ อิมินา การเณน ตุฏฺามฺหา’’ติ. ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ ¶ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘ปุตฺโต กิร เต, มหาราช, ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริ, โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อฺโ นตฺถิ. สเจ หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล เปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผเลยฺย. ตาปโส ‘‘น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺต’’นฺติ อุฏฺายาสนา โพธิสตฺตสฺส อฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ.
ตาปโส อตีเต จตฺตาลีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติ กปฺเป อนุสฺสรติ. โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘อจฺฉริยปุริโส อย’’นฺติ สิตํ ¶ อกาสิ. ตโต ‘‘อหํ อิมํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ ¶ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’’ติ ปโรทิ.
มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิ. กึ นุ โข, ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. อถ ‘‘กสฺมา ปโรทิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวรูปํ ปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, ‘มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี’’ติ อาห. ตโต โส ‘‘กึ นุ โข เม าตเกสุ โกจิ เอตํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสติ, น ลภิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาฬกทารกํ อทฺทส. โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ เต ปุตฺโต นาฬโก’’ติ? ‘‘อตฺถิ เคเห, อยฺยา’’ติ. ‘‘ปกฺโกสาหิ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห – ‘‘ตาต, สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต, พุทฺธงฺกุโร เอส, ปฺจตึส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี’’ติ. สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ ‘‘น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ‘‘โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อฺชลึ ปคฺคยฺห ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ ¶ อกาสิ. โส ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาฬกปฏิปทํ กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
โพธิสตฺตมฺปิ โข ปฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา ‘‘นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติกคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ลาชาปฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ ปจาเปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺสตพฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ ¶ โภเชตฺวา มหาสกฺการํ ¶ กตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํ. เตสุ –
‘‘ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี, โกณฺฑฺโ จ โภโช สุยาโม สุทตฺโต;
เอเต ตทา อฏฺ อเหสุํ พฺราหฺมณา, ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสู’’ติ. –
อิเม อฏฺเว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต. เตสุ สตฺต ชนา ทฺเว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺเวธา พฺยากรึสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสมาโน ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ’’ติ, สพฺพํ จกฺกวตฺติรฺโ สิริวิภวํ อาจิกฺขึสุ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑฺโ นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณนิปฺผตฺตึ โอโลเกตฺวา – ‘‘อิมสฺส อคารมชฺเฌ านการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส วิวฏฺฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อยฺหิ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปฺาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส อคารมชฺเฌ านํ นาม นตฺถิ, อสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว คตึ อทฺทส, ตสฺมา เอกํ องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามมกํสุ.
อถ เต พฺราหฺมณา อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺตยึสุ – ‘‘ตาตา, อมฺเห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพฺุตํ ปตฺตํ มยํ สมฺภเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺมึ กุมาเร สพฺพฺุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ. เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑฺมาณโวว อโรโค อโหสิ. โส มหาสตฺเต วุฑฺฒิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ ¶ อภินิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย, วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ กุลปุตฺตสฺส ¶ ปธานตฺถิกสฺส ปธานายา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต ‘‘มหาปุริโส ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ปพฺพชิโต, โส นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ. สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํ. สเจ ตุมฺเหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, อหํ ตํ ปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขึสุ ¶ , ตโย ชนา น ปพฺพชึสุ. โกณฺฑฺพฺราหฺมณํ เชฏฺกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร ปพฺพชึสุ. เต ปฺจปิ ชนา ปฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตา.
ตทา ปน ราชา ‘‘กึ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานี’’ติ. ‘‘กตรฺจ กตรฺจา’’ติ? ‘‘ชราชิณฺณํ, พฺยาธิตํ, กาลกตํ, ปพฺพชิต’’นฺติ. ราชา ‘‘อิโต ปฏฺาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรนฺตํ ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ กุมารสฺส จกฺขุปเถ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ เปสิ. ตํ ทิวสํ ปน มงฺคลฏฺาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา าติกุลสหสฺเสสุ เอเกโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ – ‘‘อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม. สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมเณเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสติ. สเจปิ ราชา ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี’’ติ. ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต อนนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติ.
อเถกทิวสํ รฺโ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทววิมานํ วิย อลงฺกโรนฺติ. สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ. รฺโ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชียติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส เอเกนูนอฏฺสตนงฺคลานิ สทฺธึ พลิพทฺทรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ โหนฺติ, รฺโ อาลมฺพนนงฺคลํ ¶ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ โหติ. พลิพทฺทานํ สิงฺครสฺมิปโตทาปิ สุวณฺณปริกฺขตาว โหนฺติ. ราชา มหตา ปริวาเรน นิกฺขนฺโต ปุตฺตํ คเหตฺวา อคมาสิ. กมฺมนฺตฏฺาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺา กุมารสฺส สยนํ ¶ ปฺปาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตํ วิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ปาเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺานํ อคมาสิ. ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนฏฺสตรชตนงฺคลานิ, กสฺสกา เสสนงฺคลานิ. เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติ. ราชา ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติ. เอตสฺมึ าเน มหาสมฺปตฺติ ¶ อโหสิ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย ‘‘รฺโ สมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิสฺวา เวเคน อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ตสฺส ปน รุกฺขสฺส ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺาสิ. ธาติโย ‘‘อยฺยปุตฺโต เอกโต’’ติ เวเคน สาณึ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, กุมาโร เอวํ นิสินฺโน, อฺเสํ รุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ปริมณฺฑลา ิตา’’ติ. ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา – ‘‘อิทํ เต, ตาต, ทุติยํ วนฺทน’’นฺติ ปุตฺตํ วนฺทิ.
อถ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต. ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ – เอกํ นวภูมกํ, เอกํ สตฺตภูมกํ, เอกํ ปฺจภูมกํ, จตฺตาลีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต, อลงฺกตนาฏกปริวุโต, นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน เตสุ ปาสาเทสุ วิหรติ. ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ.
ตสฺเสวํ ¶ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ าติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร อยํ กถา อุทปาทิ – ‘‘สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว วิจรติ, กิฺจิ สิปฺปํ น สิกฺขติ, สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺิเต กึ กริสฺสตี’’ติ. ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘ตาต, ตว าตกา ‘สิทฺธตฺโถ กิฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี’ติ วทนฺติ, เอตฺถ กึ ปตฺตกาเล มฺสี’’ติ. เทว, มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภรึ จราเปถ ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส าตกานํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อฺเหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ ¶ าตกานํ ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตทาสฺส าติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิ.
อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา ‘‘รถํ โยเชหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร ¶ มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิ. เทวตา ‘‘สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชชฺชรํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ โอภคฺคสรีรํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต สารถึ – ‘‘สมฺม, โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา อฺเส’’นฺติ มหาปทาเน อาคตนเยน ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ธีรตฺถุ วต โภ ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปฺายิสฺสตี’’ติ สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา ‘‘กึ การณา มม ปุตฺโต ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชิณฺณกํ ปุริสํ ทิสฺวา เทวา’’ติ. ‘‘ชิณฺณกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ, สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ปพฺพชฺชาย สตึ น กริสฺสตี’’ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพทิสาสุ อฑฺฒโยชเน อฑฺฒโยชเน เปสิ.
ปุเนกทิวสํ ¶ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาหิ นิมฺมิตํ พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาหิ นิมฺมิตํ กาลกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ ปน เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส สมฺมา’’ติ สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน ‘‘ปพฺพชิโต นามายํ เทวา’’ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิ. โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆภาณกา ปนาหุ ‘‘จตฺตาริ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี’’ติ.
โส ¶ ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม. อถสฺส ปริจารกปุริสา นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหํ อโหสิ ¶ . โส ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ ‘‘สมฺม วิสฺสกมฺม, สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ, อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกโรหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวตานุภาเวน ตงฺขณํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา กปฺปกสฺส หตฺถโต เวนทุสฺสํ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สีสํ เวเสิ. โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว ‘‘นายํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต เอโส’’ติ อฺาสิ. เวเนน เวิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ อพฺภุคฺคฺฉิ. ปุน เวเนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเนฺตสฺส ทส ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคจฺฉึสุ ¶ . ‘‘สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ, กถํ อพฺภุคฺคตานี’’ติ น จินฺเตตพฺพํ. เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, อวเสสานิ กุสุมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ อเหสุํ. โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิ.
อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ ‘‘ชยนนฺทา’’ติอาทิวจเนหิ, สูตมาคธาทีสุ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย ‘‘ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา’’ติ สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย เม นตฺตา ราหุลกุมาโรเยว นาม โหตู’’ติ อาห.
โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห มหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกฺา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อิทํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘นิพฺพุตา ¶ นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;
นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติ.
โพธิสตฺโต ¶ ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวมาห ‘เอวรูปํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ นิพฺพายตี’ติ! กิสฺมึ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติ? อถสฺส กิเลเสสุ วิรตฺตมานสสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, มานทิฏฺิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหติ. อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวสิ, อหฺหิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต จรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา ¶ นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏติ, อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู’’ติ กณฺโต โอมฺุจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสี’’ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ.
โพธิสตฺโตปิ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ สุสิกฺขิตา เทวกฺา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา สมฺปริวารยิตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ. โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตาปิ อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมามา’’ติ คหิตคฺคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย – เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา, ลาลากิลินฺนคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขา, เอกจฺจา อปคตวตฺถา, ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺานา. โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ อปวิทฺธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺาสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขายึสุ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺํ วต โภ’’ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิย ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ.
โส ‘‘อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สยนา อุฏฺาย ทฺวารสมีปํ ¶ คนฺตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาห. อุมฺมาเร ¶ สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน ‘‘อหํ อยฺยปุตฺต ฉนฺโน’’ติ อาห. ‘‘อหํ อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ เทวา’’ติ อสฺสภณฺฑิกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺา รมณีเย ภูมิภาเค ิตํ กณฺฑกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กณฺฑกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว อฺาสิ ‘‘อยํ กปฺปนา อติคาฬฺหา ¶ , อฺเสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมเน กปฺปนา วิย น โหติ, มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต ตุฏฺมานโส มหาหสิตํ หสิ. โส สทฺโท สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺย, เทวตา ปน ตํ สทฺทํ นิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุ.
โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว ‘‘ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺาย ราหุลมาตาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสฺมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปทีโป ฌายติ, ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน อภิปฺปกิณฺณสยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ เปตฺวา ิตโกว โอโลเกตฺวา ‘‘สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาสาทตลโต โอตริ. ยํ ปน ชาตกฏฺกถายํ ‘‘ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เสสฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํ.
เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต กณฺฑก, ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตาเรสฺสามี’’ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฑกสฺส ปิฏฺึ อภิรุหิ. กณฺฑโก คีวโต ปฏฺาย อายาเมน อฏฺารสหตฺโถ โหติ ตทนุจฺฉวิเกน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโส. โส สเจ หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย. ตสฺมา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํ. โพธิสตฺโต อสฺสวรสฺส ปิฏฺิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส ¶ วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโต. ตทา ปน ราชา ‘‘เอวํ โพธิสตฺโต ยาย กายจิ เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ การาเปสิ. โพธิสตฺโต ถามพลสมฺปนฺโน, หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ ¶ ¶ . โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อชฺช กณฺฑกสฺส ปิฏฺเ นิสินฺโนว วาลธึ คเหตฺวา ิเตน ฉนฺเนน สทฺธึเยว กณฺฑกํ อูรูหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺารสหตฺถุพฺเพธํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อหํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺฑกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. กณฺฑโกปิ จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺิยํ ยถานิสินฺนเมว ฉนฺเนน วาลธึ คเหตฺวา ิเตน สทฺธึเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. สเจ ทฺวารํ น อวาปุรียิตฺถ, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ อฺตโร สมฺปาเทยฺย. ทฺวาเร อธิวตฺถา เทวตา ปน ทฺวารํ วิวริ.
ตสฺมึเยว ขเณ มาโร ‘‘โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต อาห – ‘‘มาริส, มา นิกฺขม, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต มาริสา’’ติ. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ วสวตฺตี’’ติ. ‘‘มาร, ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ อาห. มาโร ‘‘อิโต ทานิ เต ปฏฺาย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี’’ติ โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนปคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิ.
โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน. นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ โอโลเกตุกาโม ชาโต. เอวฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว ‘‘มหาปุริส, น ตยา นิวตฺติตฺวา โอโลกนกมฺมํ กต’’นฺติ วทมานา วิย มหาปถวี กุลาลจกฺกํ วิย ภิชฺชิตฺวา ปริวตฺติ. โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ปถวิปฺปเทเส กณฺฑกนิวตฺตนเจติยฏฺานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺฑกํ กตฺวา ¶ ปายาสิ มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน. ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต สฏฺิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยึสุ, ปจฺฉโต สฏฺิ, ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺิ, วามปสฺสโต ¶ สฏฺิ, อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยึสุ, อปรา เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเมหิ ปูชยมานา คจฺฉนฺติ. ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ ฆนเมฆวุฏฺิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สํคีตานิ ปวตฺตึสุ ¶ , สมนฺตโต อฏฺสฏฺิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวชฺชึสุ, สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆตฺถนิตกาโล วิย ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล วิย วตฺตติ.
อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ตึสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิ. ‘‘กึ ปน อสฺโส ตโต ปรํ คนฺตุํ น สกฺโกตี’’ติ? ‘‘โน, น สกฺโก’’ติ. โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา ิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏึ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิตํ ภตฺตํ ภฺุชิตุํ สมตฺโถ. ตทา ปน เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ตฺวา โอสฺสฏฺเหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา สฺฉนฺนํ สรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปฺปปฺโจ อโหสิ, ตสฺมา ตึสโยชนมตฺตเมว อคมาสิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ – ‘‘กินฺนามา อยํ นที’’ติ? ‘‘อโนมา นาม, เทวา’’ติ. ‘‘อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สฺํ อทาสิ. อสฺโส อุปฺปติตฺวา อฏฺูสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺาสิ.
โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาลุกาปุลิเน ตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม, ฉนฺน, ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺตี’’ติ. อฺโ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถิ, ตโต ‘‘สยเมว ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสึ คณฺหิตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา ¶ สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวตฺตมานา สีสํ อลฺลียึสุ. เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิ. โพธิสตฺโต ¶ สห โมฬิยา จุฬํ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปตตู’’ติ อนฺตลิกฺเข ขิปิ. ตํ จูฬามณิเวนํ โยชนปฺปมาณํ านํ คนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺาเปสิ.
‘‘เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ, เวหายสํ อุกฺขิปิ อคฺคปุคฺคโล;
สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ, สุวณฺณจงฺโกฏวเรน วาสโว’’ติ.
ปุน ¶ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น สมณสารุปฺปานี’’ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏีการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ.
‘‘ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, วาสี สูจิ จ พนฺธนํ;
ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. –
อิเม อฏฺ สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. โพธิสตฺโต อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมปพฺพชฺชาเวสํ คณฺหิตฺวา ‘‘ฉนฺน, มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. กณฺฑโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโต ตฺวา ‘‘นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสน’’นฺติ จกฺขุปถํ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน กณฺฑโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ฉนฺนสฺส ปมํ เอโกว โสโก ¶ อโหสิ, กณฺฑกสฺส ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโตปิ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ¶ ตึสโยชนมคฺคํ ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลนครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน ธนปาลเกน ปวิฏฺราชคหํ วิย อสุรินฺเทน ปวิฏฺเทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิ. ราชปุริสา คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, ‘เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค วา สุปณฺโณ วา โก นาเมโส’ติ น ชานามา’’ติ อาโรเจสุํ. ราชา ปาสาทตเล ตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตชาโต ปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ ภเณ, วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค ภวิสฺสติ, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภฺุชิสฺสตี’’ติ.
มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ยาปนายา’’ติ ตฺวา ปวิฏฺทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภฺุชิตุํ ¶ อารทฺโธ. อถสฺส อนฺตานิ ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ วิย อเหสุํ. ตโต เตน อตฺตภาเวน เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน อฏฺฏิยมาโน เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิ ‘‘สิทฺธตฺถ, ตฺวํ สุลภนฺนปาเน กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ นานคฺครเสหิ ภฺุชนฏฺาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ภฺุชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ กึ นาเมตํ กโรสี’’ติ. เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ ปริภฺุชิ.
ราชปุริสา ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิริยาปถสฺมึเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเทสิ ¶ . โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต’’ติ อาห. ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา ‘‘อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, พุทฺธภูเตน ปน เต ปมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิฺํ คณฺหิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา’’ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ (สุ. นิ. ๔๐๗ อาทโย) สทฺธึ อฏฺกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพ.
โพธิสตฺโตปิ รฺโ ปฏิฺํ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารฺจ กาลามํ อุทกฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘นายํ มคฺโค โพธายา’’ติ ตมฺปิ ¶ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค’’ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิ. เตปิ โข โกณฺฑฺปฺปมุขา ปฺจ ปพฺพชิตา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ ‘‘อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺหมานา สนฺติกาวจราวสฺส อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ โข ‘‘โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิยํ กริสฺสามี’’ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ, สพฺพโสปิ อาหารูปจฺเฉทํ อกาสิ, เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา ปฏิกฺขิปิ.
อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิมานปฺปตฺตกายสฺส สุวณฺณวณฺโณ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ. พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ. อปฺเปกทา อปฺปาณกํ ฌานํ ฌายนฺโต ¶ มหาเวทนาหิ อภิตุนฺโน วิสฺีภูโต จงฺกมนโกฏิยํ ปตติ. อถ นํ เอกจฺจา เทวตา ‘‘กาลกโต สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺติ, เอกจฺจา ‘‘วิหาโรเวโส อรหต’’นฺติ อาหํสุ. ตตฺถ ยาสํ ‘‘กาลกโต’’ติ อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลกโต’’ติ. มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลกโต, อหุตฺวาติ? พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา ¶ กาลกโตติ. อิทํ สุตฺวา ราชา ‘‘นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธึ อปฺปตฺวา กาลกิริยา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตีติ? กาฬเทวีลตาปสสฺส วนฺทาปนทิวเส ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺตฺตา.
ปุน โพธิสตฺเต สฺํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา ‘‘อโรโค เต มหาราช ปุตฺโต’’ติ อาโรเจนฺติ. ราชา ‘‘ชานามหํ ปุตฺตสฺส อมรณภาว’’นฺติ วทติ. มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิยํ กโรนฺตสฺส อากาเส คณฺิกรณกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘อยํ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย มคฺโค น โหตี’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริ, อถสฺส พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ‘‘อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามาทีสุ ¶ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหริยมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กึ โน อิมินา’’ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสึสุ.
เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนํ อกาสิ ‘‘สเจ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเ วสฺเส ปริปุณฺเณ วิสาขปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํ เธนุสหสฺสํ ลฏฺิมธุกวเน จราเปตฺวา ตาสํ ขีรํ ปฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา ตาสํ ขีรํ อฑฺฒติยานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺ เธนุโย ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตฺจ มธุรตฺจ โอชวนฺตตฺจ ปตฺถยมานา ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิ. สา วิสาขปุณฺณมทิวเส ‘‘ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย ตา อฏฺ เธนุโย ทุหาเปสิ. วจฺฉกา ¶ ¶ เธนูนํ ถนมูลํ นาคมึสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเน อุปนีตมตฺเต อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปวตฺตึสุ. ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคึ กตฺวา ปจิตุํ อารภิ.
ตสฺมึ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตมหนฺตา พุพฺพุฬา อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา สฺจรนฺติ, เอกผุสิตมฺปิ พหิ น ปตติ, อุทฺธนโต อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺหติ. ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหึสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคึ ชาเลสิ. เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. อฺเสุ หิ กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปนฺติ, สมฺโพธิทิวเส จ ปน ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปนฺติ. สุชาตา เอกทิวเสเยว ¶ ตตฺถ อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ ทาสึ อามนฺเตสิ ‘‘อมฺม ปุณฺเณ, อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา เทวฏฺานํ ปฏิชคฺคาหี’’ติ. สา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ รตฺติภาเค ปฺจ มหาสุปิเน ทิสฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘นิสฺสํสเยนาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺาโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว อาคนฺตฺวา ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ อตฺตโน ปภาย สกลรุกฺขํ โอภาสยมาโน. อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ. ทิสฺวา ตสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มฺเ’’ติ อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
สุชาตา ¶ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺมานสา หุตฺวา ‘‘อชฺช ทานิ ปฏฺาย มม เชฏฺธีตุฏฺาเน ติฏฺาหี’’ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิ. ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา ‘‘สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ ¶ ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิ. ‘สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตา อุทกํ วิย วินิวตฺติตฺวา ปาติยํ ปติฏฺาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิ’. สา ตํ ปาตึ อฺาย สุวณฺณปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ อลงฺกริตฺวา ตํ ปาตึ อตฺตโน สีเส เปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน นิคฺโรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา พลวโสมนสฺสชาตา ‘‘รุกฺขเทวตา’’ติ สฺาย ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาตึ โอตาเรตฺวา วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺกาเรน คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ อุปคนฺตฺวา อฏฺาสิ. ฆฏีการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ อทฺธานํ โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมึ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ. สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ มหาปุริสสฺส หตฺเถ เปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิ. สา อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อยฺย, มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตํ, คณฺหิตฺวา ยถารุจึ คจฺฉถา’’ติ วนฺทิตฺวา ‘‘ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน ¶ , เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปุราณปณฺเณ วิย อนเปกฺขา หุตฺวา ปกฺกามิ.
โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺานา อุฏฺาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาตึ อาทาย เนรฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสหสฺสานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺานํ สุปฺปติฏฺิตติตฺถํ นาม อตฺถิ, ตสฺส ตีเร ปาตึ เปตฺวา โอตริตฺวา นฺหตฺวา อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺิตาลปกฺกปฺปมาเณ เอกูนปฺาส ปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิ. โส เอว หิสฺส พุทฺธภูตสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส เอกูนปฺาส ทิวสานิ อาหาโร อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ ¶ เนว อฺโ อาหาโร อตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น สรีรวฬฺโช, ฌานสุเขน มคฺคสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมสิ. ตํ ปน ปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ, อชฺช พุทฺโธ ภวิตุํ สกฺขิสฺสามิ, อยํ ปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ สกฺขิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู’’ติ วตฺวา นทีโสเต ปกฺขิปิ. สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌมชฺฌฏฺาเนเนว ชวสมฺปนฺโน อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย ‘‘กิลิ กิลี’’ติ รวํ การยมานา ปหริตฺวาว ตาสํ สพฺพเหฏฺิมา หุตฺวา อฏฺาสิ. กาโฬ นาคราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺโต, ปุน อชฺช เอโก นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺาสิ. ตสฺส กิร ¶ มหาปถวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล ‘‘อชฺช วา หิยฺโย วา’’ติ สทิโส อโหสิ.
โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ, ทิพฺพสงฺคีตาทีนิ ปวตฺตยึสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ตฺวา อฏฺ ติณมุฏฺิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ ¶ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺาสิ, ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. ิตฏฺิตฏฺาเน กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺเต นาภิยา ปติฏฺิตมหาสกฏจกฺกํ วิย ¶ มหาปถวี โอนตุนฺนตา อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺาสิ, ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺาสิ. ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ ปลฺลงฺกฏฺานํ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติ. มหาสตฺโต ‘‘อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺานํ กิเลสปฺชรวิทฺธํสนฏฺาน’’นฺติ ตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺาเนน สณฺหึสุ, ยถารูปํ สุกุสโลปิ จิตฺตกาโร วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิตํ’’.
น ¶ ตฺเววาหํ สมฺมาสมฺโพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามีติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย มาโร เทวปุตฺโต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา, ปจฺฉโต ยาว จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา, ยสฺสา อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ¶ ปฏฺาย ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย สุยฺยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ มารปริสาย ทฺเว ชนา เอกสทิสํ อาวุธํ น คณฺหึสุ, นานปฺปการวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา มหาสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมึสุ.
ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ¶ ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺํสุ. สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ. สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมนฺโต จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วทนฺโต อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺาสิ. มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ าตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนเนว ปลายึสุ. กาโฬ นาคราชา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปฺจโยชนสติกํ มฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน. สกฺโก วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺาสิ. มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ จกฺกวาฬโกฏิยํ เปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกา เทวตาปิ าตุํ สมตฺถา นาโหสิ, มหาปุริโส เอกโกว นิสีทิ.
มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห ‘‘ตาตา สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อฺโ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา’’ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลาตตฺตา สฺุานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ ปรกฺกมํ กโรติ, อิมสฺมึ าเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อฺโ วา โกจิ าตโก นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺปริชนสทิสา, ตสฺมา ปารมิโยว ¶ ผลกํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อยํ พลกาโย มยา วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ.
อถ โข มาโร เทวปุตฺโต ‘‘เอเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปสิ. ตงฺขณํเยว ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺหิตฺวา อฑฺฒโยชนเอกโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ¶ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุมฺมูเลตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปฺุเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต ‘‘อุทเกน น อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ มหาวสฺสํ ¶ สมุฏฺาเปสิ. ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปถวี ฉิทฺทา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุฏฺานมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. เอกโตธาราอุภโตธาราอสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพจนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อติสุขุมวาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปติ. ตโต ‘‘อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ อนฺธการํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิ.
เอวํ มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬวาลุกากลลอนฺธการวุฏฺีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กึ ภเณ, ติฏฺถ, อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ อุฏฺาหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหํ เอว ปาปุณาตี’’ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ – ‘‘มาร, เนว ตยา ทส ปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ ปฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา ¶ , น าตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธิจริยา ปูริตา, สพฺพา ¶ ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ ¶ , มยฺเหเวโส ปาปุณาตี’’ติ.
มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺาสิ. ตํ กิร ขุรธารจกฺกาวุธํ อฺทา เตน กุทฺเธน วิสฺสฏฺํ เอกฆนปาสาณตฺถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ, อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ิเต อวเสสา มารปริสา ‘‘อิทานิ ปลฺลงฺกโต วุฏฺาย ปลายิสฺสตี’’ติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ. ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ. เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโ วต โส สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติ.
ตโต มหาปุริโส ‘‘ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํว ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ิตํ มารํ อาห – ‘‘มาร ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มาโร ‘‘อิเม เอตฺตกา ชนา สกฺขิโน’’ติ มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขี, อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ มาโร มหาปุริสํ อาห ‘‘สิทฺธตฺถ, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมึ าเน สเจตโน โกจิ สกฺขี นาม นตฺถิ, ติฏฺตุ ตาว เม อวเสสตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว อยํ อเจตนาปิ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ อภินีหริตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขี น สกฺขี’’ติ มหาปถวิอภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปถวี ‘‘อหํ เต ตทา สกฺขี’’ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิ.
ตโต ¶ มหาปุริเส ‘‘ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตมทาน’’นฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปถวิยํ ปติฏฺาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายิ, ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวตฺถานิ จ ปหาย สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว ปลายึสุ. ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา ‘‘มารสฺส ¶ ปราชโย ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย, ชยปูชํ กริสฺสามา’’ติ นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ ¶ , เทวตา เทวตานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ, อุคฺโฆเสตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อคมํสุ.
เอวํ คเตสุ จ ปน เตสุ –
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน.
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, สุปณฺณสงฺฆาปิ ชยํ มเหสิโน.
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน.
‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;
อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา พฺรหฺมคณาปิ ตาทิโน’’ติ.
อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ จ ปูชยมานา นานปฺปการา ถุติโย จ วทมานา อฏฺํสุ. เอวํ อนตฺถงฺคเตเยว ¶ สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชิยมาโน ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสาณํ อนุสฺสริตฺวา, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา, ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺปกมฺปิ.
มหาปุริเส ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเต ¶ สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา อโหสิ. ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากานํ รํสิโย ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ¶ ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปหรนฺติ, ปถวิตเล อุสฺสาปิตานํ ปน ธชานํ ปฏากานํ พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺํสุ, พฺรหฺมโลเก พทฺธานํ ปถวิตเล ปติฏฺหึสุ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปครุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปครุกฺขา ผลปิณฺฑีภารภริตา อเหสุํ. ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผึสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺหึสุ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุฬา วิย สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ อโหสิ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ อฏฺโยชนสหสฺสโลกนฺตริกา สตฺตสูริยปฺปภายปิ อโนภาสิตปุพฺพา เอโกภาสา อเหสุํ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, นทิโย นปฺปวตฺตึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณึสุ, ชาติปีสปฺปิโน ปทสา คจฺฉึสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปตึสุ.
เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อเนกชาติสํสารํ ¶ , สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;
คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;
วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ. (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔);
อิติ ¶ ตุสิตปุรโต ปฏฺาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ านํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.
๓. สนฺติเกนิทานกถา
‘‘สนฺติเกนิทานํ ¶ ปน ‘ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’นฺติ เอวํ เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึ าเนเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ เวทิตพฺพํ – อุทานํ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ ภควโต เอตทโหสิ ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสฺจ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา, อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก วรปลฺลงฺโก จ. เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต อุฏฺหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (อุทา. ๑; มหาว. ๑).
อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ ‘‘อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. สตฺถา เทวตานํ ¶ ปริวิตกฺกํ ตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาโพธิมณฺฑสฺมิฺหิ กตปาฏิหาริยฺจ, าติสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ, ปาถิกปุตฺตสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ, สพฺพํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิ.
เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺานํ ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ิตฏฺานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม ¶ จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.
จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยึสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน ¶ นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยํ สมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. อาภิธมฺมิกา ปนาหุ ‘‘รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺานํ ‘รตนฆร’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยายา ยุชฺชนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมว. ตโต ปฏฺาย ปน ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย มาโร เทวปุตฺโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโตทานิ เอส มม วส’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ โสฬส เลขา กฑฺฒิ – ‘‘อหํ เอโส วิย ทานปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย สีลปารมึ, เนกฺขมฺมปารมึ, ปฺาปารมึ, วีริยปารมึ, ขนฺติปารมึ, สจฺจปารมึ, อธิฏฺานปารมึ, เมตฺตาปารมึ, อุเปกฺขาปารมึ น ปูเรสึ ¶ , เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ ทสมํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกาทสมํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยาณสฺส, มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส, ยมกปาฏิหีราณสฺส, อนาวรณาณสฺส, สพฺพฺุตฺาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ โสฬสมํ เลขํ กฑฺฒิ. เอวํ อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา กฑฺฒมาโน นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตณฺหา, อรติ, รคาติ ติสฺโส มารธีตโร ‘‘ปิตา โน น ปฺายติ, กหํ นุ โข เอตรหี’’ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ ภูมึ วิเลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา, ตาต, ทุกฺขี ทุมฺมโน’’ติ ปุจฺฉึสุ. อมฺมา, อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺุํ นาสกฺขึ, เตนาหํ ทุกฺขี ทุมฺมโนติ. ยทิ ¶ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามาติ. น สกฺกา, อมฺมา, เอโส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺิโต เอโส ปุริโสติ. ‘‘ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา อาเนสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ภควา ¶ ว ตาสํ วจนํ มนสิ อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺตมานโส วิเวกสุขฺเว อนุภวนฺโต นิสีทิ.
ปุน มารธีตโร ‘‘อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ, เกสฺจิ ปมวเย ิตาสุ, เกสฺจิ มชฺฌิมวเย ิตาสุ, ยํนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภยฺยามา’’ติ เอกเมกา กุมาริวณฺณาทิวเสน สตํ สตํ อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริโย, อวิชาตา, สกึวิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย, มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเยว วิมุตฺโต. เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ ‘‘ตา มหิตฺถิภาเวน ¶ อุปคตา ทิสฺวา ภควา ‘เอวเมวํ เอตา ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู’ติ อธิฏฺาสี’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ สตฺถา เอวรูปํ อธิฏฺานํ กโรติ. ภควา ปน ‘‘อเปถ ตุมฺเห, กึ ทิสฺวา เอวํ วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ ยุตฺตํ, ตถาคตสฺส ปน ราโค ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน’’ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ –
‘‘ยสฺส ชิตํ นาวชียติ, ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.
‘‘ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ เนตเว;
ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา’’ติ. (ธ. ป. ๑๗๙-๑๘๐) –
อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค ทฺเว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ กเถสิ. ตา ‘‘สจฺจํ กิร โน ปิตา อโวจ, อรหํ สุคโต โลเก น ราเคน สุวานโย’’ติอาทีนิ ¶ วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมํสุ.
ภควาปิ ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิ, ตตฺถาปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว นิสีทิ. เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ¶ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเร เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, น อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว วีตินาเมสิ.
อถสฺส ตสฺมึ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปฺาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุทปาทิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีฏกํ อาหริตฺวา อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ, เตนสฺส สรีรวฬฺชํ อโหสิ. อถสฺส สกฺโกเยว นาคลตาทนฺตกฏฺฺเจว มุขโธวนอุทกฺจ ¶ อทาสิ. สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา นาม ทฺเว วาณิชา ปฺจหิ สกฏสเตหิ อุกฺกลาชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน าติสาโลหิตาย เทวตาย สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกฺจ อาทาย ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ โน, ภนฺเต, ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา ‘‘น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. อถสฺส จิตฺตํ ตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ เปตฺวา ‘‘เอโก โหตู’’ติ อธิฏฺาสิ, จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปฺายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิเมน ปมาเณน เอกตฺตํ อุปคมึสุ. ภควา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. ทฺเว ภาตโร วาณิชา พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สรณํ คนฺตฺวา ¶ ทฺเววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ เนสํ ‘‘เอกํ โน, ภนฺเต, ปริจริตพฺพฏฺานํ เทถา’’ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา เกสธาตุโย อทาสิ. เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสุํ.
สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ โข ตโต อุฏฺาย ปุน อชปาลนิคฺโรธเมว คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติ ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกมฺยตาการปวตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิ. อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน ¶ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติอาทินา นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ.
สตฺถา ¶ ตสฺส ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลกตภาวํ ตฺวา อุทกํ อาวชฺเชสิ. ตสฺสาปิ อภิโทสกาลกตภาวํ ตฺวา ‘‘พหูปการา โข เม ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู’’ติ ปฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ตฺวา ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ‘‘พาราณสึ คมิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย วิภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ทิวสํเยว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิ.
ปฺจวคฺคิยา เถรา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาวุโส สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปสุโต โข ปเนส อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปฺาเปสฺสามา’’ติ กติกํ อกํสุ. ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารํ ชานนสมตฺเถน าเณน ‘‘กึ นุ โข อิเม จินฺตยึสู’’ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อฺาสิ. อถ เน สพฺพเทวมนุสฺเสสุ อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ ¶ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ. เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนปจฺจุฏฺานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานมานา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺติ.
อถ เน ภควา ‘‘มา โว, ภิกฺขเว, ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรถ, อรหํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ สฺาเปตฺวา ปฺตฺเต วรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปฺจวคฺคิเย ¶ เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสสิ. เตสุ อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถโร เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว ¶ นิสีทิ, เสสา จตฺตาโร ปิณฺฑาย จรึสุ. วปฺปตฺเถโร ปุพฺพณฺเหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปฺจปิ ชเน สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ (สํ. นิ. ๓.๕๙; มหาว. ๒๐ อาทโย) เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจปิ เถรา อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. อถ สตฺถา ยสกุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ‘‘เอหิ ยสา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมึเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา, อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาส ชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิ.
เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ สฏฺิ ภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึส ชเน ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารรฺโ ทินฺนํ ปฏิฺํ ¶ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหํ คนฺตฺวา นครูปจาเร ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ จกฺกวิจิตฺตตเลสุ สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย.
อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ ‘‘กึ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ’’ติ. ภควา เตสํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เถรํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคึ กิสโก วทาโน;
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติ. (มหาว. ๕๕);
เถโรปิ ¶ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –
‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยฺา;
เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรฺชิ’’นฺติ. (มหาว. ๕๕) –
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ เปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา, เอวํ ถามคตทิฏฺิโก นาม ‘อรหา’ติ มฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถํเยว กเถสิ. ภควา ‘‘นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๕๔๕ อาทโย) กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ. มคธราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ราชา ¶ สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว ปฺจ อสฺสาสเก ปเวเทตฺวา ¶ สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อาสนา วุฏฺาย ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา ทิฏฺโ, เยหิ จ อทิฏฺโ, สพฺเพปิ ราชคหวาสิโน อฏฺารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺุกามา ปาโตว ราชคหโต ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมํสุ. ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโต ติตฺตึ กาตุํ นาสกฺขิ. วณฺณภูมิ นาเมสา. เอวรูเปสุ หิ าเนสุ ตถาคตสฺส ลกฺขณานุพฺยฺชนาทิปฺปเภทา สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพา. เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน จ มคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิ. ตํ ทิวสํ กิร ภควา ฉินฺนภตฺโต ภเวยฺย, ตํ มา อโหสีติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา เทวตานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา –
‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
‘‘มุตฺโต ¶ มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
‘‘ติณฺโณ ติณฺเณหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;
สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
‘‘ทสวาโส ¶ ทสพโล, ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต;
โส ทสสตปริวาโร, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติ. (มหาว. ๕๘) –
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิ. ตทา มหาชโน มาณวกสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ‘‘อติวิย อภิรูโป อยํ มาณวโก, น โข ปน อมฺเหหิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วาย’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา มาณโว –
‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต, สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล;
อรหํ สุคโต โลเก, ตสฺสาหํ ปริจารโก’’ติ. (มหาว. ๕๘) – คาถมาห;
สตฺถา สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ¶ ราชคหํ ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตีณิ รตนานิ วินา วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺิวนุยฺยานํ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนํ นาม อุยฺยานํ นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํ. อิทํ เม ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ สุวณฺณภิงฺกาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกํ อาทาย เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อารามปฏิคฺคหเณ ‘‘พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี’’ติ มหาปถวี กมฺปิ. ชมฺพุทีปสฺมิฺหิ เปตฺวา เวฬุวนํ อฺํ มหาปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. ตมฺพปณฺณิทีเปปิ เปตฺวา มหาวิหารํ อฺํ ปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รฺโ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิ.
ตสฺมึ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ ทฺเว ปริพฺพาชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานา. เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ ทิสฺวา ¶ ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา ¶ ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ คาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานปริพฺพาชกสฺสปิ ตเมว คาถํ อภาสิ. โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. เต อุโภปิ ชนา สฺจยํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺตตฺเถโร อฑฺฒมาเสน. อุโภปิ จ เน สตฺถา อคฺคสาวกฏฺาเน เปสิ. สาริปุตฺตตฺเถเรน อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยว สาวกสนฺนิปาตํ อกาสิ.
ตถาคเต ปน ตสฺมึเยว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา อฺตรํ อมจฺจํ อามนฺเตสิ ‘‘เอหิ, ภเณ, ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน ‘ปิตา โว สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺุกาโม’ติ วตฺวา ปุตฺตํ เม คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ อาห. โส ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ รฺโ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย วิหารํ ปาวิสิ. โส ‘‘ติฏฺตุ ตาว รฺโ ปหิตสาสน’’นฺติ ปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน ¶ อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ โส รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ ‘‘เอหิ, ภเณ, ตฺวํ คจฺฉาหี’’ติ เตเนว นิยาเมน อฺํ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ราชา เอเตเนว นิยาเมน ปุริสสหสฺสปริวาเร นว อมจฺเจ เปเสสิ, สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหรึสุ.
ราชา ¶ สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหรึสุ, โก นุ โข มม วจนํ กริสฺสตี’’ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายึ อทฺทส. โส กิร รฺโ สพฺพตฺถสาธโก อมจฺโจ อพฺภนฺตริโก อติวิสฺสาสิโก โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ ‘‘ตาต, กาฬุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ปสฺสิตุกาโม นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสึ, เอกปุริโสปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโตปิ นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน ชีวิตนฺตราโย, อหํ ชีวมาโนว ปุตฺตํ ทฏฺุํ อิจฺฉามิ, สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ¶ ทสฺเสตุ’’นฺติ. สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามีติ. ตาต, ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา วา อปพฺพชิตฺวา วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รฺโ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ.
สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา ปมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา ทฺเว มาเส วสิ. เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺ ทิวสา วีติวตฺตา, โส ผคฺคุณีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ ‘‘อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนหิ มคฺคา ทินฺนา, หริตติณสฺฉนฺนา ปถวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล ทสพลสฺส าติสงฺคหํ กาตุ’’นฺติ. อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา –
‘‘องฺคาริโน ¶ ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;
เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ…เป….
‘‘นาติสีตํ ¶ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;
สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติ. –
สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ นุ โข อุทายิ มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี’’ติ อาห. ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ปสฺสิตุกาโม, กโรถ าตกานํ สงฺคหนฺติ. สาธุ อุทายิ, กริสฺสามิ าตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจหิ, คมิกวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตีติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิ.
ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉติ. ‘‘ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ. เถโรปิ ‘‘ภควโต นิกฺขนฺตภาวํ รฺโ อาโรเจสฺสามี’’ติ ¶ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺาย คมนาการํ ทสฺเสสิ. นิสีทิตฺวา ภฺุชถ, ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภฺุชิสฺสามิ, มหาราชาติ. กหํ ปน, ตาต, สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต, มหาราชาติ. ราชา ตุฏฺมานโส อาห ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปริภฺุชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ. เถโร อธิวาเสสิ. ราชา เถรํ ปริวิสิตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมโภชนสฺส ปูเรตฺวา ‘‘ตถาคตสฺส เทถา’’ติ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปสิ. เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ. เอเตนุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส อาหริ, สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รฺโเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิ. เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส ‘‘อชฺช เอตฺตกํ ภควา อาคโต, อชฺช เอตฺตก’’นฺติ ¶ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุ ทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ สฺชาตปฺปสาทํ อกาสิ. เตเนว นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ¶ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) เอตทคฺเค เปสิ.
สากิยาปิ โข ‘‘อนุปฺปตฺเต ภควติ อมฺหากํ าติเสฏฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรํ สามํ คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมํสุ. ตตฺร ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา นาม มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา’’ติ.
เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ าตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เน วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภควา ตุมฺหากํ ¶ ชาตทิวเส กาฬเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ ปาเท โว ปริวตฺติตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺิเต ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺเห วนฺทึ, อยํ เม ปมวนฺทนา. วปฺปมงฺคลทิวเส ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิสินฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ อิมํ อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติ. รฺา ปน วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา าตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทึสุเยว.
อิติ ภควา าตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต าติสมาคโม อโหสิ ¶ , สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺา วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุต’’นฺติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ‘‘น อิทาเนว ¶ มยฺหํ าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถสิ. ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิ.
สตฺถา ปุนทิวเส วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, ปตฺตํ วา อคฺคโหสิ. ภควา อินฺทขีเล ิโตว อาวชฺเชสิ ‘‘กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จรึสุ, กึ อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จรึสู’’ติ. ตโต เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา คมนํ อทิสฺวา ‘‘มยาปิ อิทานิ อยเมว วํโส, อยํ ปเวณี ปคฺคเหตพฺพา, อายติฺจ เม สาวกาปิ มมฺเว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ โกฏิยํ นิวิฏฺเคหโต ปฏฺาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. ‘‘อยฺโย กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี’’ติ ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปฺชเร วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิ.
ราหุลมาตาปิ เทวี ‘‘อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมึเยว นคเร มหนฺเตน ราชานุภาเวน สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายวตฺถวสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข’’ติ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย สรีรปฺปภาย นครวีถิโย โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมงฺคีภูตาย อสีติอนุพฺยฺชนาวภาสิตาย ¶ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุณฺหีสโต ปฏฺาย ยาว ปาทตลา –
‘‘สินิทฺธนีลมุทุกฺุจิตเกโส ¶ , สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;
ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส, รํสิชาลวิตโต นรสีโห.
‘‘จกฺกวรงฺกิตรตฺตสุปาโท, ลกฺขณมณฺฑิตอายตปณฺหิ;
จามริหตฺถวิภูสิตปณฺโห, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘สกฺยกุมาโร วรโท สุขุมาโล, ลกฺขณวิจิตฺตปสนฺนสรีโร;
โลกหิตาย อาคโต นรวีโร, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘อายตยุตฺตสุสณฺิตโสโต, โคปขุโม อภินีลเนตฺโต;
อินฺทธนุอภินีลภมุโก, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘ปุณฺณจนฺทนิโภ มุขวณฺโณ, เทวนรานํ ปิโย นรนาโค;
มตฺตคชินฺทวิลาสิตคามี, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘สินิทฺธสุคมฺภีรมฺชุสโฆโส, หิงฺคุลวณฺณรตฺตสุชิวฺโห;
วีสติวีสติเสตสุทนฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘ขตฺติยสมฺภวอคฺคกุลินฺโท, เทวมนุสฺสนมสฺสิตปาโท;
สีลสมาธิปติฏฺิตจิตฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘วฏฺฏสุวฏฺฏสุสณฺิตคีโว ¶ , สีหหนุมิคราชสรีโร;
กฺจนสุจฺฉวิอุตฺตมวณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘อฺชนสมวณฺณสุนีลเกโส, กฺจนปฏฺฏวิสุทฺธนลาโฏ;
โอสธิปณฺฑรสุทฺธสุอุณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.
‘‘คจฺฉนฺโตนิลปเถ ¶ วิย จนฺโท, ตาราคณปริวฑฺฒิตรูโป;
สาวกมชฺฌคโต สมณินฺโท, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห’’ติ. –
เอวมิมาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ นาม อภิตฺถวิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กิร อิทานิ ปิณฺฑาย จรตี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺเปนฺโต ตุริตตุริตํ นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ตฺวา อาห – ‘‘กึ, ภนฺเต, อมฺเห ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กึ ‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ ลทฺธุ’นฺติ สฺํ ¶ กริตฺถา’’ติ. วํสจาริตฺตเมตํ, มหาราช, อมฺหากนฺติ. นนุ, ภนฺเต, อมฺหากํ มหาสมฺมตขตฺติยวํโส นาม วํโส, ตตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจโร นาม นตฺถีติ. ‘‘อยํ, มหาราช, ราชวํโส นาม ตว วํโส, อมฺหากํ ปน ทีปงฺกโร โกณฺฑฺโ…เป… กสฺสโปติ อยํ พุทฺธวํโส นาม. เอเต จ อฺเ จ อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจรา, ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุ’’นฺติ อนฺตรวีถิยํ ิโตว –
‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๘) –
อิมํ คาถมาห. คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.
‘‘ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๙) –
อิมํ ¶ ปน คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺาสิ. มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. ๑.๑๐.๙๒ อาทโย) สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรฺวาเสน ปน ปธานานุโยคกิจฺจํ รฺโ นาโหสิ. โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ เปตฺวา ราหุลมาตรํ. สา ปน ‘‘คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี’’ติ ปริชเนน วุจฺจมานาปิ ‘‘สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา น อคมาสิ.
ภควา ¶ ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ‘‘ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิฺจิ วตฺตพฺพา’’ติ วตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาอชฺฌาสยํ วนฺทิ. ราชา ราชธีตาย ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺติโย กเถสิ ‘‘ภนฺเต, มม ธีตา ‘ตุมฺเหหิ กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี’ติ ¶ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย กาสายวตฺถนิวตฺถา ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุมฺเหหิ มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ตฺวา วิรตมาลาคนฺธาว ชาตา, อตฺตโน าตเกหิ ‘มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’ติ สาสเน เปสิเตปิ เอกาตกมฺปิ น โอโลเกสิ, เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม ธีตา ภควา’’ติ. ‘‘อนจฺฉริยํ, มหาราช, ยํ อิทานิ ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺขี’’ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. ๑.๑๔.๑๘ อาทโย) กเถตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
ทุติยทิวเส ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ¶ คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิ. โสปิ ภควนฺตํ ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ, ตํ อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิ. อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิ.
สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตา กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘ปสฺส, ตาต, เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ, ตฺยาสฺส นิกฺขมนกาลโต ปฏฺาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ – ‘อหํ ตาต กุมาโร อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิ. สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุ สนฺตกสฺสา’ติ’’. กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิตุ สิเนหํ ปฏิลภิตฺวา หฏฺตุฏฺโ ‘‘สุขา เต, สมณ, ฉายา’’ติ วตฺวา อฺฺจ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺาสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. กุมาโรปิ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหิ, ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิ. ภควา กุมารํ น นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ ภควตา สทฺธึ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อิติ โส ภควตา สทฺธึ อารามเมว อคมาสิ.
ตโต ¶ ภควา จินฺเตสิ ‘‘ยํ อยํ ปิตุ สนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี’’ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ ‘‘เตน หิ, ตฺวํ ¶ สาริปุตฺต, ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชหี’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิเต ปน กุมาเร รฺโ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิ. ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควโต นิเวเทตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนฺุาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุ’’นฺติ วรํ ยาจิ. ภควา ตสฺส ตํ วรํ ทตฺวา ปุนทิวเส ราชนิเวสเน กตปาตราโส เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รฺา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ปุตฺโต เต กาลกโต’ติ อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต โพธึ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ตํ ปฏิกฺขิปิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ กึ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุมฺเห ปุพฺเพปิ ¶ อฏฺิกานิ ทสฺเสตฺวา ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิ. กถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ.
อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคเห อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูสสมเย เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิฺํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปฺจจตฺตาลีสโยชนฏฺาเน สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหาเร กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺารสหิรฺโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ ปฏฺเปสิ. โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติมหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกูฏาคารทฺวิกูฏาคารหํสวฏฺฏกทีฆสาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณีจงฺกมนรตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จาติ อฏฺารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ การาเปตฺวา ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ เปเสสิ. สตฺถา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิ.
มหาเสฏฺิปิ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนปฺปวิสนทิวเส ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปฺจหิ กุมารสเตหิ สทฺธึ เปเสสิ. โส สปริวาโร ปฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปฺจ ธชสตานิ คเหตฺวา ทสพลสฺส ¶ ปุรโต อโหสิ. เตสํ ¶ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ ทฺเว เสฏฺิธีตโร ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมึสุ. ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิ. สพฺเพสํ ปจฺฉโต สยํ มหาเสฏฺิ อหตวตฺถนิวตฺโถ ¶ อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปฺจหิ เสฏฺิสเตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคฺฉิ. ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกปิฺชรานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย อปฏิสมาย พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิ.
อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก ปุจฺฉิ – ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, อิมสฺมึ วิหาเร ปฏิปชฺชามี’’ติ. เตน หิ คหปติ อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทหีติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ มหาเสฏฺิ สุวณฺณภิงฺการํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อิมํ เชตวนวิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ อทาสิ. สตฺถา วิหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต –
‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;
สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;
เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุํ.
‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;
เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.
‘‘ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
เต ¶ ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. (จูฬว. ๒๙๕) –
วิหารานิสํสํ ¶ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺาย วิหารมหํ อารภิ. วิสาขาย ปาสาทมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ปน วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺาสิ. วิหารมเหปิ อฏฺารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุ. อิติ เอกสฺมึเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ ปริจฺจชิ.
อตีเต ¶ ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. สิขิสฺส ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน ติคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโช นาม เสฏฺิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน คาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺิ สุวณฺณกฏฺฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฏฺกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อิทํ กิร านํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺานเมว.
อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมฺจา ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ภควา วิหาสิ, อิทํ สนฺติเกนิทานํ นาม, ตสฺส วเสน สพฺพชาตกานิ วณฺณยิสฺสาม.
นิทานกถา นิฏฺิตา.
๑. เอกกนิปาโต
๑. อปณฺณกวคฺโค
๑. อปณฺณกชาตกวณฺณนา
อิมํ ¶ ¶ ตาว ¶ อปณฺณกธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต กเถสิ. กํ ปน อารพฺภ อยํ กถา สมุฏฺิตาติ? เสฏฺิสฺส สหายเก ปฺจสเต ติตฺถิยสาวเก. เอกสฺมิฺหิ ทิวเส อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ อตฺตโน สหายเก ปฺจสเต อฺติตฺถิยสาวเก อาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนฺเจว สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เภสชฺชานิ เจว วตฺถานิ จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ฉ นิสชฺชาโทเส วชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตปิ อฺติตฺถิยสาวกา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ, ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ พฺรหฺมกายํ, อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา หุตฺวา นิจฺฉรนฺติโย ฆนพุทฺธรสฺมิโย จ โอโลกยมานา อนาถปิณฺฑิกสฺส สมีเปเยว นิสีทึสุ.
อถ เนสํ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต ¶ วิย จ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย จ อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิ. เต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อุฏฺาย ทสพลํ วนฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธํ สรณํ อคมํสุ. เต ตโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธึ คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติ.
อถ ภควา สาวตฺถิโต ปุนเทว ราชคหํ อคมาสิ. เต ตถาคตสฺส คตกาเล ตํ สรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อฺติตฺถิยสรณํ คนฺตฺวา อตฺตโน ¶ มูลฏฺาเนเยว ปติฏฺิตา. ภควาปิ สตฺตฏฺ มาเส ¶ วีตินาเมตฺวา ปุน เชตวนเมว อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก ปุนปิ เต อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เนสํ ตถาคเต จาริกํ ปกฺกนฺเต คหิตสรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อฺติตฺถิยสรณเมว คเหตฺวา มูเล ปติฏฺิตภาวํ ภควโต อาโรเจสิ.
ภควา อปริมิตกปฺปโกฏิโย นิรนฺตรํ ปวตฺติตวจีสุจริตานุภาเวน ทิพฺพคนฺธคนฺธิตํ นานาคนฺธปูริตํ รตนกรณฺฑกํ วิวรนฺโต วิย มุขปทุมํ วิวริตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ภินฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ. อถ เตหิ ปฏิจฺฉาเทตุํ อสกฺโกนฺเตหิ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘อุปาสกา เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิ, กุโต อธิกตโร’’ติ. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ (สํ. นิ. ๕.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๓๔), ยํ กิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา…เป… (ขุ. ปา. ๖.๓; สุ. นิ. ๒๒๖) อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติอาทีหิ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) สุตฺเตหิ ปกาสิเต รตนตฺตยคุเณ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ อุตฺตมคุเณหิ สมนฺนาคตํ รตนตฺตยํ สรณํ คตา อุปาสกา วา อุปาสิกา วา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตกา นาม นตฺถิ, อปายนิพฺพตฺติโต ปน มุจฺจิตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา มหาสมฺปตฺตึ อนุโภนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ เอวรูปํ สรณํ ภินฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ คจฺฉนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ อาห.
เอตฺถ จ ตีณิ รตนานิ โมกฺขวเสน อุตฺตมวเสน สรณคตานํ อปาเยสุ นิพฺพตฺติยา อภาวทีปนตฺถํ อิมานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตพฺพานิ –
‘‘เย ¶ เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ. (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗);
‘‘เย ¶ เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ.
‘‘เย ¶ เกจิ สงฺฆํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;
ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ.
‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตา.
‘‘เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;
เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
‘‘โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ.
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;
เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๘๘-๑๙๒);
น เกวลฺจ เนสํ สตฺถา เอตฺตกํเยว ธมฺมํ เทเสสิ, อปิจ โข ‘‘อุปาสกา พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม, ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม, สงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม โสตาปตฺติมคฺคํ เทติ, โสตาปตฺติผลํ เทติ, สกทาคามิมคฺคํ เทติ, สกทาคามิผลํ เทติ, อนาคามิมคฺคํ เทติ, อนาคามิผลํ เทติ, อรหตฺตมคฺคํ เทติ, อรหตฺตผลํ เทตี’’ติเอวมาทีหิปิ นเยหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม สรณํ ภินฺทนฺเตหิ อยุตฺตํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ อาห. เอตฺถ จ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานาทีนํ โสตาปตฺติมคฺคาทิปฺปทานํ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย ¶ สํวตฺตติ. กตโม เอกธมฺโม? พุทฺธานุสฺสตี’’ติเอวมาทีหิ (อ. นิ. ๑.๒๙๖) สุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํ.
เอวํ ภควา นานปฺปกาเรหิ อุปาสเก โอวทิตฺวา ‘‘อุปาสกา ปุพฺเพปิ มนุสฺสา อสรณํ ‘สรณ’นฺติ ตกฺกคฺคาเหน วิรทฺธคฺคาเหน คเหตฺวา อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ยกฺขภกฺขา หุตฺวา ¶ มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหํ ปน เอกํสิกคฺคาหํ อวิรทฺธคฺคาหํ คหิตมนุสฺสา ตสฺมึเยว กนฺตาเร โสตฺถิภาวํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อภิตฺถวิตฺวา สิรสฺมึ อฺชลึ ปติฏฺาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อิทานิ ตาว อิเมสํ อุปาสกานํ อุตฺตมสรณํ ภินฺทิตฺวา ตกฺกคฺคหณํ อมฺหากํ ปากฏํ, ปุพฺเพ ปน อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ตกฺกิกานํ วินาโส, อปณฺณกคฺคาหํ คหิตมนุสฺสานฺจ โสตฺถิภาโว อมฺหากํ ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากเมว ¶ ปากโฏ, สาธุ วต โน ภควา อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย อิมํ การณํ ปากฏํ กโรตู’’ติ. อถ ภควา ‘‘มยา โข, คหปติ, อปริมิตกาลํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา โลกสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถเมว สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิทฺธํ, สีหวสาย สุวณฺณนาฬึ ปูเรนฺโต วิย สกฺกจฺจํ โสตํ โอทหิตฺวา สุโณหี’’ติ เสฏฺิโน สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา หิมคพฺภํ ปทาเลตฺวา ปุณฺณจนฺทํ นีหรนฺโต วิย ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสินคเร พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติ. โส กทาจิ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คจฺฉติ, กทาจิ อปรนฺตโต ปุพฺพนฺตํ. พาราณสิยํเยว อฺโปิ สตฺถวาหปุตฺโต อตฺถิ พาโล อพฺยตฺโต อนุปายกุสโล. ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิโต มหคฺฆํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา เปสิ. โสปิ พาลสตฺถวาหปุตฺโต ตเถว ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา เปสิ.
ตทา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ พาลสตฺถวาหปุตฺโต มยา สทฺธึเยว คมิสฺสติ, สกฏสหสฺเส เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเต มคฺโคปิ ¶ นปฺปโหสฺสติ, มนุสฺสานํ ทารุทกาทีนิปิ, พลิพทฺทานํ ติณานิปิ ทุลฺลภานิ ภวิสฺสนฺติ, เอเตน วา มยา วา ปุรโต คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ทฺวีหิปิ อมฺเหหิ เอกโต คนฺตุํ น สกฺกา, กึ ตฺวํ ปุรโต คมิสฺสสิ, อุทาหุ ปจฺฉโต’’ติ อาห. โส จินฺเตสิ ‘‘มยิ ปุรโต คจฺฉนฺเต พหู อานิสํสา, มคฺเคน อภินฺเนเนว คมิสฺสามิ, โคณา อนามฏฺติณํ ขาทิสฺสนฺติ, มนุสฺสานํ อนามฏฺํ สูเปยฺยปณฺณํ ภวิสฺสติ, ปสนฺนํ อุทกํ ภวิสฺสติ, ยถารุจึ อคฺฆํ เปตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘อหํ, สมฺม, ปุรโต คมิสฺสามี’’ติ ¶ อาห. โพธิสตฺโตปิ ปจฺฉโต คมเน พหู อานิสํเส อทฺทส. เอวํ หิสฺส อโหสิ – ‘‘ปุรโต คจฺฉนฺตา มคฺเค วิสมฏฺานํ สมํ กริสฺสนฺติ, อหํ เตหิ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, ปุรโต คเตหิ พลิพทฺเทหิ ปริณตถทฺธติเณ ¶ ขาทิเต มม โคณา ปุน อุฏฺิตานิ มธุรติณานิ ขาทิสฺสนฺติ, คหิตปณฺณฏฺานโต อุฏฺิตํ มนุสฺสานํ สูเปยฺยปณฺณํ มธุรํ ภวิสฺสติ, อนุทเก าเน อาวาฏํ ขนิตฺวา เอเต อุทกํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, เตหิ กเตสุ อาวาเฏสุ มยํ อุทกํ ปิวิสฺสาม, อคฺฆฏฺปนํ นาม มนุสฺสานํ ชีวิตา โวโรปนสทิสํ, อหํ ปจฺฉโต คนฺตฺวา เอเตหิ ปิตคฺเฆน ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. อถ โส เอตฺตเก อานิสํเส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉาหี’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ พาลสตฺถวาโห สกฏานิ โยเชตฺวา นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน มนุสฺสาวาสํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารมุขํ ปาปุณิ.
กนฺตารํ นาม – โจรกนฺตารํ, วาฬกนฺตารํ, นิรุทกกนฺตารํ, อมนุสฺสกนฺตารํ, อปฺปภกฺขกนฺตารนฺติ ปฺจวิธํ. ตตฺถ โจเรหิ อธิฏฺิตมคฺโค โจรกนฺตารํ นาม. สีหาทีหิ อธิฏฺิตมคฺโค วาฬกนฺตารํ นาม. ยตฺถ นฺหายิตุํ วา ปาตุํ วา อุทกํ นตฺถิ, อิทํ นิรุทกกนฺตารํ นาม. อมนุสฺสาธิฏฺิตํ อมนุสฺสกนฺตารํ นาม. มูลขาทนียาทิวิรหิตํ อปฺปภกฺขกนฺตารํ นาม. อิมสฺมึ ปฺจวิเธ กนฺตาเร ตํ กนฺตารํ นิรุทกกนฺตารฺเจว อมนุสฺสกนฺตารฺจ. ตสฺมา โส พาลสตฺถวาหปุตฺโต สกเฏสุ มหนฺตมหนฺตา จาฏิโย เปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สฏฺิโยชนิกํ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิ.
อถสฺส กนฺตารมชฺฌํ คตกาเล กนฺตาเร อธิวตฺถยกฺโข ‘‘อิเมหิ มนุสฺเสหิ คหิตํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา สพฺเพว เน ขาทิสฺสามี’’ติ ¶ สพฺพเสตตรุณพลิพทฺทยุตฺตํ ¶ มโนรมํ ยานกํ มาเปตฺวา ธนุกลาปผลกาวุธหตฺเถหิ ทสหิ ทฺวาทสหิ อมนุสฺเสหิ ปริวุโต อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา อลฺลโกโส อลฺลวตฺโถ อิสฺสรปุริโส วิย ตสฺมึ ยานเก นิสีทิตฺวา กทฺทมมกฺขิเตหิ จกฺเกหิ ปฏิปถํ อคมาสิ. ปริวารอมนุสฺสาปิสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา อลฺลเกสา อลฺลวตฺถา อุปฺปลกุมุทมาลา ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป คเหตฺวา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อุทกพินฺทูหิ เจว กลเลหิ จ ปคฺฆรนฺเตหิ อคมํสุ. สตฺถวาหา จ นาม ยทา ธุรวาโต วายติ, ตทา ยานเก นิสีทิตฺวา อุปฏฺากปริวุตา รชํ ปริหรนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติ. ยทา ปจฺฉโต วาโต วายติ, ตทา เตเนว นเยน ปจฺฉโต คจฺฉนฺติ. ตทา ปน ธุรวาโต อโหสิ, ตสฺมา โส สตฺถวาหปุตฺโต ปุรโต อคมาสิ.
ยกฺโข ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ อกาสิ. สตฺถวาโหปิ อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา สกฏานํ คมโนกาสํ ทตฺวา เอกมนฺเต ิโต ตํ ยกฺขํ อโวจ ‘‘โภ, อมฺเห ตาว ¶ พาราณสิโต อาคจฺฉาม. ตุมฺเห ปน อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกหตฺถา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา กทฺทมมกฺขิตา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคจฺฉถ. กึ นุ โข ตุมฺเหหิ อาคตมคฺเค เทโว วสฺสติ, อุปฺปลาทิสฺฉนฺนานิ วา สรานิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ยกฺโข ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘สมฺม, กึ นาเมตํ กเถสิ. เอสา นีลวนราชิ ปฺายติ. ตโต ปฏฺาย สกลํ อรฺํ เอโกทกํ, นิพทฺธํ เทโว วสฺสติ, กนฺทรา ปูรา, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปทุมาทิสฺฉนฺนานิ สรานิ อตฺถี’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺเตสุ ¶ สกเฏสุ ‘‘อิมานิ สกฏานิ อาทาย กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อสุกชนปทํ นามา’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ จิมสฺมิฺจ สกเฏ กึ นาม ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อสุกฺจ อสุกฺจา’’ติ. ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ สกฏํ อติวิย ครุกํ หุตฺวา อาคจฺฉติ, เอตสฺมึ กึ ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติ. ‘‘ปรโต ตาว อุทกํ อาเนนฺเตหิ โว มนาปํ กตํ, อิโต ปฏฺาย ปน อุทเกน กิจฺจํ นตฺถิ, ปุรโต พหุ อุทกํ, จาฏิโย ภินฺทิตฺวา อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุเขน คจฺฉถา’’ติ อาห. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺหากํ ปปฺโจ โหตี’’ติ โถกํ คนฺตฺวา เตสํ อทสฺสนํ ปตฺวา อตฺตโน ยกฺขนครเมว อคมาสิ.
โสปิ ¶ พาลสตฺถวาโห อตฺตโน พาลตาย ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา จาฏิโย ภินฺทาเปตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สกฏานิ ปาชาเปสิ, ปุรโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อุทกํ นาโหสิ, มนุสฺสา ปานียํ อลภนฺตา กิลมึสุ. เต ยาว สูริยตฺถงฺคมนา คนฺตฺวา สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน เปตฺวา โคเณ จกฺเกสุ พนฺธึสุ. เนว โคณานํ อุทกํ อโหสิ, น มนุสฺสานํ ยาคุภตฺตํ วา. ทุพฺพลมนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สยึสุ. รตฺติภาคสมนนฺตเร ยกฺขา ยกฺขนครโต อาคนฺตฺวา สพฺเพปิ โคเณ จ มนุสฺเส จ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺีนิ อวเสเสตฺวา อคมํสุ. เอวเมกํ พาลสตฺถวาหปุตฺตํ นิสฺสาย สพฺเพปิ เต วินาสํ ปาปุณึสุ, หตฺถฏฺิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ อเหสุํ. ปฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว อฏฺํสุ.
โพธิสตฺโตปิ โข พาลสตฺถวาหปุตฺตสฺส นิกฺขนฺตทิวสโต มาสฑฺฒมาสํ วีตินาเมตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ นครา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน กนฺตารมุขํ ปาปุณิ. โส ตตฺถ อุทกจาฏิโย ปูเรตฺวา พหุํ อุทกํ อาทาย ขนฺธาวาเร เภรึ จราเปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา ¶ เอวมาห ‘‘ตุมฺเห มํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ มา วฬฺชยิตฺถ, กนฺตาเร วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ตุมฺเหหิ ปุเร อขาทิตปุพฺพํ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติ. เอวํ มนุสฺสานํ โอวาทํ ทตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ กนฺตารมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ¶ ยกฺโข ปุริมนเยเนว โพธิสตฺตสฺส ปฏิปเถ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อฺาสิ ‘‘อิมสฺมึ กนฺตาเร อุทกํ นตฺถิ, นิรุทกกนฺตาโร นาเมส, อยฺจ นิพฺภโย รตฺตเนตฺโต, ฉายาปิสฺส น ปฺายติ, นิสฺสํสยํ อิมินา ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต สพฺพํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา สปริโส ขาทิโต ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน ปณฺฑิตภาวํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ มฺเ’’ติ. ตโต นํ อาห ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ วาณิชา นาม อฺํ อุทกํ อทิสฺวา คหิตอุทกํ น ฉฑฺเฑม, ทิฏฺฏฺาเน ปน ฉฑฺเฑตฺวา สกฏานิ สลฺลหุกานิ กตฺวา คมิสฺสามา’’ติ ยกฺโข โถกํ คนฺตฺวา อทสฺสนํ อุปคมฺม อตฺตโน ยกฺขนครเมว คโต.
ยกฺเข ปน คเต มนุสฺสา โพธิสตฺตํ อาหํสุ ‘‘อยฺย, เอเต มนุสฺสา ‘เอสา นีลวนราชิ ปฺายติ, ตโต ปฏฺาย นิพทฺธํ เทโว วสฺสตี’ติ วตฺวา ¶ อุปฺปลกุมุทมาลาธาริโน ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป อาทาย ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อลฺลวตฺถา อลฺลเกสา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคตา, อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สลฺลหุเกหิ สกเฏหิ ขิปฺปํ คจฺฉามา’’ติ. โพธิสตฺโต เตสํ กถํ สุตฺวา สกฏานิ ปาเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ ‘อิมสฺมึ กนฺตาเร สโร วา โปกฺขรณี วา อตฺถี’ติ กสฺสจิ สุตปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น, อยฺย, สุตปุพฺพ’’นฺติ. นิรุทกกนฺตาโร นาม เอโส, อิทานิ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘เอตาย นีลวนราชิยา ปุรโต เทโว วสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘วุฏฺิวาโต นาม กิตฺตกํ านํ ¶ วายตี’’ติ? ‘‘โยชนมตฺตํ, อยฺยา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน โว เอกสฺสาปิ สรีรํ วุฏฺิวาโต ปหรตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ อยฺยา’’ติ. ‘‘เมฆสีสํ นาม กิตฺตเก าเน ปฺายตี’’ติ? ‘‘ติโยชนมตฺเต อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เอกมฺปิ เมฆสีสํ ทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘วิชฺชุลตา นาม กิตฺตเก าเน ปฺายตี’’ติ? ‘‘จตุปฺปฺจโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ วิชฺชุลโตภาโส ทิฏฺโ’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘เมฆสทฺโท นาม กิตฺตเก าเน สุยฺยตี’’ติ? ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เมฆสทฺโท สุโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘น เอเต มนุสฺสา, ยกฺขา เอเต, อมฺเห อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ขาทิตุกามา อาคตา ภวิสฺสนฺติ. ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต น อุปายกุสโล. อทฺธา โส เอเตหิ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสติ, ปฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว ิตานิ ภวิสฺสนฺติ. อชฺช มยํ ตานิ ปสฺสิสฺสาม, ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อฉฑฺเฑตฺวา สีฆสีฆํ ปาเชถา’’ติ ปาชาเปสิ.
โส คจฺฉนฺโต ยถาปูริตาเนว ปฺจ สกฏสตานิ โคณมนุสฺสานฺจ หตฺถฏฺิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ ทิสฺวา สกฏานิ โมจาเปตฺวา สกฏปริวฏฺฏเกน ขนฺธาวารํ พนฺธาเปตฺวา ¶ กาลสฺเสว มนุสฺเส จ โคเณ จ สายมาสภตฺตํ โภชาเปตฺวา มนุสฺสานํ มชฺเฌ โคเณ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ พลนายโก หุตฺวา ขคฺคหตฺโถ ติยามรตฺตึ อารกฺขํ คเหตฺวา ิตโกว อรุณํ อุฏฺาเปสิ. ปุนทิวเส ปน ปาโตว ¶ สพฺพกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา โคเณ โภเชตฺวา ทุพฺพลสกฏานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา ถิรานิ คาหาเปตฺวา อปฺปคฺฆํ ภณฺฑํ ฉฑฺฑาเปตฺวา มหคฺฆํ ภณฺฑํ อาโรปาเปตฺวา ยถาธิปฺเปตํ านํ คนฺตฺวา ทิคุณติคุเณน มูเลน ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา สพฺพํ ปริสํ อาทาย ปุน อตฺตโน นครเมว อคมาสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ‘‘เอวํ, คหปติ, ปุพฺเพ ตกฺกคฺคาหคาหิโน มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหคาหิโน ปน อมนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปุน สกฏฺานเมว ปจฺจาคมึสู’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา อิมิสฺสา อปณฺณกธมฺมเทสนาย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อปณฺณกํ านเมเก, ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา;
เอตทฺาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติ.
ตตฺถ อปณฺณกนฺติ เอกํสิกํ อวิรทฺธํ นิยฺยานิกํ. านนฺติ การณํ. การณฺหิ ยสฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘าน’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต’’ติอาทีสุ (วิภ. ๘๐๙) จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. อิติ ‘‘อปณฺณกํ าน’’นฺติ ปททฺวเยนาปิ ‘‘ยํ เอกนฺตหิตสุขาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ปฏิปนฺนํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ, ตํ อิท’’นฺติ ทีเปติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, ปเภทโต ปน ตีณิ สรณคมนานิ, ปฺจ สีลานิ, ทส สีลานิ, ปาติโมกฺขสํวโร, อินฺทฺริยสํวโร, อาชีวปาริสุทฺธิ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, ฌานํ, วิปสฺสนา, อภิฺา, สมาปตฺติ, อริยมคฺโค, อริยผลํ, สพฺพมฺเปตํ อปณฺณกฏฺานํ อปณฺณกปฏิปทา, นิยฺยานิกปฏิปทาติ อตฺโถ.
ยสฺมา จ ปน นิยฺยานิกปฏิปทาย เอตํ นามํ, ตสฺมาเยว ภควา อปณฺณกปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต อิมํ สุตฺตมาห –
‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย ¶ . กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตฺู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๖).
อิมสฺมิฺจาปิ สุตฺเต ตโยว ธมฺมา วุตฺตา. อยํ ปน อปณฺณกปฏิปทา ยาว อรหตฺตผลํ ลพฺภเตว ¶ . ตตฺถ อรหตฺตผลมฺปิ, ผลสมาปตฺติวิหารสฺส เจว, อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ, ปฏิปทาเยว นาม โหติ.
เอเกติ เอกจฺเจ ปณฺฑิตมนุสฺสา. ตตฺถ กิฺจาปิ ‘‘อสุกา นามา’’ติ นิยโม นตฺถิ, อิทํ ปน สปริสํ โพธิสตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกาติ ทุติยนฺติ ปมโต อปณฺณกฏฺานโต นิยฺยานิกการณโต ทุติยํ ตกฺกคฺคาหการณํ อนิยฺยานิกการณํ. อาหุ ตกฺกิกาติ เอตฺถ ปน สทฺธึ ปุริมปเทน อยํ โยชนา – อปณฺณกฏฺานํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ เอเก โพธิสตฺตปฺปมุขา ปณฺฑิตมนุสฺสา คณฺหึสุ. เย ปน พาลสตฺถวาหปุตฺตปฺปมุขา ตกฺกิกา อาหุ, เต ทุติยํ สาปราธํ อเนกํสิกฏฺานํ วิรทฺธการณํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํ. เตสุ เย อปณฺณกฏฺานํ อคฺคเหสุํ, เต สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. เย ทุติยํ ‘‘ปุรโต ภวิตพฺพํ อุทเกนา’’ติ ตกฺกคฺคาหสงฺขาตํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํ. เต กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา.
ตตฺถ ¶ สุกฺกปฏิปทา อปริหานิปฏิปทา, กณฺหปฏิปทา ปริหานิปฏิปทา. ตสฺมา เย สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต อปริหีนา โสตฺถิภาวํ ปตฺตา. เย ปน กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต ¶ ปริหีนา อนยพฺยสนํ อาปนฺนาติ อิมมตฺถํ ภควา อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน วตฺวา อุตฺตริ อิทมาห ‘‘เอตทฺาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติ.
ตตฺถ เอตทฺาย เมธาวีติ ‘‘เมธา’’ติ ลทฺธนามาย วิปุลาย วิสุทฺธาย อุตฺตมาย ปฺาย สมนฺนาคโต กุลปุตฺโต เอตํ อปณฺณเก เจว สปณฺณเก จาติ ทฺวีสุ อตกฺกคฺคาหตกฺกคฺคาหสงฺขาเตสุ าเนสุ คุณโทสํ วุทฺธิหานึ อตฺถานตฺถํ ตฺวาติ อตฺโถ. ตํ คณฺเห ยทปณฺณกนฺติ ยํ อปณฺณกํ เอกํสิกํ สุกฺกปฏิปทาอปริหานิยปฏิปทาสงฺขาตํ นิยฺยานิกการณํ, ตเทว คณฺเหยฺย. กสฺมา? เอกํสิกาทิภาวโตเยว. อิตรํ ปน น คณฺเหยฺย. กสฺมา? อเนกํสิกาทิภาวโตเยว. อยฺหิ อปณฺณกปฏิปทา นาม สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ ปฏิปทา. สพฺพพุทฺธา หิ อปณฺณกปฏิปทายเมว ตฺวา ทฬฺเหน วีริเยน ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล พุทฺธา นาม โหนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธึ อุปฺปาเทนฺติ, พุทฺธปุตฺตา สาวกปารมิาณํ ปฏิวิชฺฌนฺติ.
อิติ ภควา เตสํ อุปาสกานํ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย จ ฉ กามสคฺเค พฺรหฺมโลกสมฺปตฺติโย จ ทตฺวาปิ ปริโยสาเน อรหตฺตมคฺคผลทายิกา ¶ อปณฺณกปฏิปทา นาม, จตูสุ อปาเยสุ ปฺจสุ จ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติทายิกา สปณฺณกปฏิปทา นามาติ อิมํ อปณฺณกธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหิ อากาเรหิ ปกาเสสิ. จตุสจฺจปริโยสาเน สพฺเพปิ เต ปฺจสตา อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตสฺมึ สมเย พาลสตฺถวาหปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ปริสา เทวทตฺตปริสาว, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺตปริสา พุทฺธปริสา, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
อปณฺณกชาตกวณฺณนา ปมา.
๒. วณฺณุปถชาตกวณฺณนา
อกิลาสุโนติ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต กเถสิ. กํ ปน อารพฺภาติ? เอกํ โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ. ตถาคเต กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย ปฺจวสฺสิโก หุตฺวา ทฺเว มาติกา อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนาจารํ สิกฺขิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอกํ อรฺํ ปวิสิตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เตมาสํ วายมนฺโตปิ โอภาสมตฺตํ วา นิมิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ.
อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘สตฺถารา จตฺตาโร ปุคฺคลา กถิตา, เตสุ มยา ปทปรเมน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ มฺเ มยฺหํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา, กึ กริสฺสามิ อรฺวาเสน, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ พุทฺธสรีรํ โอโลเกนฺโต มธุรํ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต วิหริสฺสามี’’ติ ปุน เชตวนเมว ปจฺจาคมาสิ. อถ นํ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ คโต, อิทานิ ปน อาคนฺตฺวา สงฺคณิกาย อภิรมมาโน จรสิ, กึ นุ โข เต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโตสี’’ติ? อาวุโส, อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา อลภิตฺวา ‘‘อภพฺพปุคฺคเลน มยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโตมฺหีติ. ‘‘อการณํ เต, อาวุโส, กตํ ทฬฺหวีริยสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺเตน, อยุตฺตํ เต กตํ, เอหิ ตถาคตสฺส ¶ ทสฺเสมา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุ.
สตฺถา ตํ ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉมานํ อาทาย อาคตา, กึ กตํ อิมินา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโต’’ติ อาหํสุ. อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘สจฺจํ กิร ตยา ภิกฺขุ วีริยํ โอสฺสฏฺ’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา ‘อปฺปิจฺโฉ’ติ วา ‘สนฺตุฏฺโ’ติ วา ‘ปวิวิตฺโต’ติ วา ‘อารทฺธวีริโย’ติ วา เอวํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวา ‘โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขู’ติ ชานาเปสิ. นนุ ตฺวํ ปุพฺเพ วีริยวา อโหสิ, ตยา เอเกน กตํ วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร ปฺจสุ สกฏสเตสุ มนุสฺสา จ โคณา ¶ จ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตา ชาตา ¶ , อิทานิ กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ. โส ภิกฺขุ เอตฺตเกน วจเนน อุปตฺถมฺภิโต อโหสิ.
ตํ ปน กถํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ ยาจึสุ – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อิมินา ภิกฺขุนา วีริยสฺส โอสฺสฏฺภาโว อมฺหากํ ปากโฏ, ปุพฺเพ ปนสฺส เอกสฺส วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร โคณมนุสฺสานํ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตภาโว ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากํ สพฺพฺุตฺาณสฺเสว ปากโฏ, อมฺหากมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิ.
อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติ. โส เอกทา สฏฺิโยชนิกํ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ กนฺตาเร สุขุมวาลุกา มุฏฺินา คหิตา หตฺเถ น ติฏฺติ, สูริยุคฺคมนโต ปฏฺาย องฺคารราสิ วิย อุณฺหา โหติ, น สกฺกา อกฺกมิตุํ. ตสฺมา ตํ ปฏิปชฺชนฺตา ทารุทกติลตณฺฑุลาทีนิ สกเฏหิ อาทาย รตฺติเมว คนฺตฺวา อรุณุคฺคมเน สกฏานิ ปริวฏฺฏํ กตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กาเรตฺวา กาลสฺเสว อาหารกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ฉายาย นิสินฺนา ทิวสํ เขเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สายมาสํ ภฺุชิตฺวา ภูมิยา สีตลาย ชาตาย สกฏานิ โยเชตฺวา คจฺฉนฺติ, สมุทฺทคมนสทิสเมว คมนํ โหติ. ถลนิยามโก นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส ตารกสฺา ¶ สตฺถํ ตาเรติ.
โสปิ สตฺถวาโห ตสฺมึ กาเล อิมินาว นิยาเมน ตํ กนฺตารํ คจฺฉนฺโต เอกูนสฏฺิ โยชนานิ คนฺตฺวา ‘‘อิทานิ เอกรตฺเตเนว มรุกนฺตารา นิกฺขมนํ ภวิสฺสตี’’ติ สายมาสํ ภฺุชิตฺวา สพฺพํ ทารุทกํ เขเปตฺวา สกฏานิ โยเชตฺวา ปายาสิ. นิยามโก ปน ปุริมสกเฏ อาสนํ ปตฺถราเปตฺวา อากาเส ตารกํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิโต ปาเชถ, อิโต ปาเชถา’’ติ วทมาโน นิปชฺชิ. โส ทีฆมทฺธานํ อนิทฺทายนภาเวน กิลนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ, โคเณ นิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคเมว คณฺหนฺเต น ¶ อฺาสิ. โคณา สพฺพรตฺตึ อคมํสุ. นิยามโก อรุณุคฺคมนเวลาย ปพุทฺโธ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฏานิ นิวตฺเตถ นิวตฺเตถา’’ติ อาห. สกฏานิ นิวตฺเตตฺวา ปฏิปาฏึ กโรนฺตานฺเว อรุโณ อุคฺคโต. มนุสฺสา ‘‘หิยฺโย อมฺหากํ นิวิฏฺขนฺธาวารฏฺานเมเวตํ, ทารุทกมฺปิ โน ขีณํ, อิทานิ นฏฺมฺหา’’ติ สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน เปตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สกฏสฺส เหฏฺา อนุโสจนฺตา นิปชฺชึสุ.
โพธิสตฺโต ¶ ‘‘มยิ วีริยํ โอสฺสชนฺเต สพฺเพ วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ ปาโต สีตลเวลายเมว อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ทพฺพติณคจฺฉํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ ติณานิ เหฏฺา อุทกสิเนเหน อุฏฺิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทฺทาลํ คาหาเปตฺวา ตํ ปเทสํ ขณาเปสิ, เต สฏฺิหตฺถฏฺานํ ขณึสุ. เอตฺตกํ านํ ขณิตฺวา ปหรนฺตานํ กุทฺทาโล เหฏฺาปาสาเณ ปฏิหฺิ, ปหฏมตฺเต สพฺเพ วีริยํ โอสฺสชึสุ. โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมสฺส ปาสาณสฺส เหฏฺา อุทเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอตริตฺวา ปาสาเณ ิโต โอณมิตฺวา โสตํ โอทหิตฺวา สทฺทํ อาวชฺเชนฺโต เหฏฺา อุทกสฺส ปวตฺตนสทฺทํ สุตฺวา อุตฺตริตฺวา จูฬุปฏฺากํ อาห – ‘‘ตาต, ตยา วีริเย โอสฺสฏฺเ สพฺเพ วินสฺสิสฺสาม, ตฺวํ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต อิมํ อยกูฏํ คเหตฺวา อาวาฏํ โอตริตฺวา เอตสฺมึ ปาสาเณ ปหารํ เทหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพสุ ¶ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา ิเตสุปิ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต โอตริตฺวา ปาสาเณ ปหารํ อทาสิ. ปาสาโณ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา เหฏฺา ปติตฺวา โสตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺาสิ, ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกวฏฺฏิ อุคฺคฺฉิ. สพฺเพ ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหายึสุ, อติเรกานิ อกฺขยุคาทีนิ ผาเลตฺวา ยาคุภตฺตํ ปจิตฺวา ภฺุชิตฺวา โคเณ จ โภเชตฺวา สูริเย อตฺถงฺคเต อุทกาวาฏสมีเป ธชํ พนฺธิตฺวา อิจฺฉิตฏฺานํ อคมํสุ. เต ตตฺถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ทิคุณํ ติคุณํ จตุคฺคุณํ ลาภํ ลภิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว อคมํสุ. เต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมเมว คโต.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
‘‘อกิลาสุโน ¶ วณฺณุปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ;
เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ.
ตตฺถ อกิลาสุโนติ นิกฺโกสชฺชา อารทฺธวีริยา. วณฺณุปเถติ วณฺณุ วุจฺจติ วาลุกา, วาลุกามคฺเคติ อตฺโถ. ขณนฺตาติ ภูมึ ขณมานา. อุทงฺคเณติ เอตฺถ อุทาติ นิปาโต, องฺคเณติ มนุสฺสานํ สฺจรณฏฺาเน, อนาวาเฏ ภูมิภาเคติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วณฺณุปเถ. ปปํ อวินฺทุนฺติ อุทกํ ปฏิลภึสุ. อุทกฺหิ ปปียนภาเวน ‘‘ปปา’’ติ วุจฺจติ. ปวทฺธํ วา อาปํ ปปํ, มโหทกนฺติ อตฺโถ.
เอวนฺติ โอปมฺมปฏิปาทนํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อฺตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติ. โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ ¶ , เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺธมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธ. ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหี อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขา. อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกพุทฺธมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สพฺพสงฺคาหกวเสน ¶ โมเนยฺยสงฺขาตาย ปฺาย สมนฺนาคโต ‘‘มุนี’’ติ เวทิตพฺโพ. วีริยพลูปปนฺโนติ วีริเยน เจว กายพลาณพเลน จ สมนฺนาคโต. อกิลาสูติ นิกฺโกสชฺโช –
‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ;
อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติ. –
เอวํ วุตฺเตน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน วีริเยน สมนฺนาคตตฺตา อนลโส. วินฺเท หทยสฺส สนฺตินฺติ จิตฺตสฺสปิ หทยรูปสฺสปิ สีตลภาวกรเณน ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานวิปสฺสนาภิฺาอรหตฺตมคฺคาณสงฺขาตํ อริยธมฺมํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ อตฺโถ. ภควตา หิ –
‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติ. อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ¶ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ, น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒) –
เอวํ อเนเกหิ สุตฺเตหิ กุสีตสฺส ทุกฺขวิหาโร, อารทฺธวีริยสฺส จ สุขวิหาโร สํวณฺณิโต. อิธาปิ อารทฺธวีริยสฺส อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสกสฺส วีริยพเลน อธิคนฺตพฺพํ ตเมว สุขวิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ อาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เต วาณิชา อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา อุทกํ ลภึสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สาสเน อกิลาสุ หุตฺวา วายมมาโน ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อิมํ ฌานาทิเภทํ หทยสฺส สนฺตึ ลภติ. โส ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อุทกมตฺตสฺส อตฺถาย วีริยํ กตฺวา อิทานิ เอวรูเป มคฺคผลทายเก นิยฺยานิกสาสเน กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสีติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
สตฺถาปิ ¶ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘ตสฺมึ สมเย วีริยํ อโนสฺสชิตฺวา ปาสาณํ ภินฺทิตฺวา มหาชนสฺส อุทกทายโก จูฬุปฏฺาโก อยํ โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อวเสสปริสา อิทานิ พุทฺธปริสา ชาตา, สตฺถวาหเชฏฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
วณฺณุปถชาตกวณฺณนา ทุติยา.
๓. เสริววาณิชชาตกวณฺณนา
อิธ เจ นํ วิราเธสีติ อิมมฺปิ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ปุริมนเยเนว ภิกฺขูหิ อานีตํ ทิสฺวา สตฺถา อาห – ‘‘ตฺวํ ภิกฺขุ, เอวรูเป มคฺคผลทายเก สาสเน ¶ ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย กฺจนปาติยา ปริหีโน เสริววาณิโช วิย จิรํ โสจิสฺสสี’’ติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส ¶ อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิ.
อตีเต อิโต ปฺจเม กปฺเป โพธิสตฺโต เสริวรฏฺเ กจฺฉปุฏวาณิโช อโหสิ. โส เสริวนามเกน เอเกน โลลกจฺฉปุฏวาณิเชน สทฺธึ โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต นีลวาหํ นาม นทึ อุตฺตริตฺวา อริฏฺปุรํ นาม นครํ ปวิสนฺโต นครวีถิโย ภาเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตวีถิยา ภณฺฑํ วิกฺกิณนฺโต วิจริ. อิตโรปิ อตฺตโน ปตฺตวีถึ คณฺหิ. ตสฺมิฺจ นคเร เอกํ เสฏฺิกุลํ ปริชิณฺณํ อโหสิ, สพฺเพ ปุตฺตภาติกา จ ธนฺจ ปริกฺขยํ อคมํสุ, เอกา ทาริกา อยฺยิกาย สทฺธึ อวเสสา อโหสิ, ตา ทฺเวปิ ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวนฺติ. เคเห ปน ตาสํ มหาเสฏฺินา ปริภุตฺตปุพฺพา สุวณฺณปาติ ภาชนนฺตเร นิกฺขิตฺตา ทีฆรตฺตํ อวลฺชิยมานา มลคฺคหิตา อโหสิ, ตา ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวมฺปิ น ชานนฺติ. โส โลลวาณิโช ตสฺมึ สมเย ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตํ ฆรทฺวารํ ปาปุณิ. สา กุมาริกา ตํ ทิสฺวา อยฺยิกํ อาห ‘‘อมฺม มยฺหํ เอกํ ปิฬนฺธนํ คณฺหา’’ติ. อมฺม มยํ ทุคฺคตา, กึ ทตฺวา คณฺหิสฺสามาติ. อยํ โน ปาติ อตฺถิ, โน จ อมฺหากํ อุปการา, อิมํ ทตฺวา คณฺหาติ. สา วาณิชํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ตํ ปาตึ ทตฺวา ‘‘อยฺย, อิมํ คเหตฺวา ตว ภคินิยา กิฺจิเทว เทหี’’ติ อาห. วาณิโช ปาตึ หตฺเถน คเหตฺวาว ‘‘สุวณฺณปาติ ภวิสฺสตี’’ติ ปริวตฺเตตฺวา ปาติปิฏฺิยํ สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณภาวํ ตฺวา ¶ ‘‘อิมาสํ กิฺจิ อทตฺวาว อิมํ ปาตึ หริสฺสามี’’ติ ‘‘อยํ กึ อคฺฆติ, อฑฺฒมาสโกปิสฺสา มูลํ น ¶ โหตี’’ติ ภูมิยํ ขิปิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. เอเกน ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺตวีถึ อิตโร ปวิสิตุํ ลภตีติ โพธิสตฺโต ตํ วีถึ ปวิสิตฺวา ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตเมว ฆรทฺวารํ ปาปุณิ.
ปุน สา กุมาริกา ตเถว อยฺยิกํ อาห. อถ นํ อยฺยิกา ‘‘อมฺม, ปมํ อาคตวาณิโช ปาตึ ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อิทานิ กึ ทตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ อาห. อมฺม, โส วาณิโช ผรุสวาโจ, อยํ ปน ปิยทสฺสโน มุทุสลฺลาโป, อปฺเปว นาม นํ คณฺเหยฺยาติ. อมฺม, เตน หิ ปกฺโกสาหีติ. สา ตํ ปกฺโกสิ. อถสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ¶ ตํ ปาตึ อทํสุ. โส ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวํ ตฺวา ‘‘อมฺม, อยํ ปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สตสหสฺสคฺฆนกภณฺฑํ มยฺหํ หตฺเถ นตฺถี’’ติ อาห. อยฺย, ปมํ อาคตวาณิโช ‘‘อยํ อฑฺฒมาสกมฺปิ น อคฺฆตี’’ติ วตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อยํ ปน ตว ปฺุเน สุวณฺณปาติ ชาตา ภวิสฺสติ, มยํ อิมํ ตุยฺหํ เทม, กิฺจิเทว โน ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา ยาหีติ. โพธิสตฺโต ตสฺมึ ขเณ หตฺถคตานิ ปฺจ กหาปณสตานิ ปฺจสตคฺฆนกฺจ ภณฺฑํ สพฺพํ ทตฺวา ‘‘มยฺหํ อิมํ ตุลฺจ ปสิพฺพกฺจ อฏฺ จ กหาปเณ เทถา’’ติ เอตฺตกํ ยาจิตฺวา อาทาย ปกฺกามิ. โส สีฆเมว นทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิกสฺส อฏฺ กหาปเณ ทตฺวา นาวํ อภิรุหิ.
ตโต โลลวาณิโชปิ ปุน ตํ เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อาหรถ ตํ ปาตึ, ตุมฺหากํ กิฺจิเทว ทสฺสามี’’ติ อาห. สา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ อฑฺฒมาสคฺฆนิกมฺปิ น อกาสิ, ตุยฺหํ ปน สามิกสทิโส เอโก ธมฺมิโก วาณิโช อมฺหากํ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ อาทาย คโต’’ติ อาห. ตํ สุตฺวาว ‘‘สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปริหีโนมฺหิ, มหาชานิกโร วต เม อย’’นฺติ สฺชาตพลวโสโก สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ¶ วิสฺี หุตฺวา อตฺตโน หตฺถคเต กหาปเณ เจว ภณฺฑิกฺจ ฆรทฺวาเรเยว วิกิริตฺวา นิวาสนปารุปนํ ปหาย ตุลาทณฺฑํ มุคฺครํ กตฺวา อาทาย โพธิสตฺตสฺส อนุปทํ ปกฺกนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, นาวิก, นาวํ นิวตฺเตหี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ปน ‘‘ตาต, มา นิวตฺตยี’’ติ ปฏิเสเธสิ. อิตรสฺสปิ โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺตสฺเสว พลวโสโก อุทปาทิ, หทยํ อุณฺหํ อโหสิ, มุขโต โลหิตํ อุคฺคฺฉิ, วาปิกทฺทโม วิย หทยํ ผลิ. โส โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ ¶ . อิทํ ปมํ เทวทตฺตสฺส โพธิสตฺเต อาฆาตพนฺธนํ. โพธิสตฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
‘‘อิธ ¶ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ;
จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสิ, เสริวายํว วาณิโช’’ติ.
ตตฺถ อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตนฺติ อิมสฺมึ สาสเน เอตํ สทฺธมฺมสฺส นิยามตาสงฺขาตํ โสตาปตฺติมคฺคํ วิราเธสิ. ยทิ วิราเธสิ, วีริยํ โอสฺสชนฺโต นาธิคจฺฉสิ น ปฏิลภสีติ อตฺโถ. จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสีติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ ทีฆมทฺธานํ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อนุตเปสฺสสิ, อถ วา โอสฺสฏฺวีริยตาย อริยมคฺคสฺส วิราธิตตฺตา ทีฆรตฺตํ นิรยาทีสุ อุปฺปนฺโน นานปฺปการานิ ทุกฺขานิ อนุภวนฺโต อนุตปฺปิสฺสสิ กิลมิสฺสสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. กถํ? เสริวายํว วาณิโชติ ‘‘เสริวา’’ติ เอวํนามโก อยํ วาณิโช ยถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุพฺเพ เสริวนามโก วาณิโช สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ ลภิตฺวา ตสฺสา คหณตฺถาย วีริยํ อกตฺวา ตโต ปริหีโน อนุตปฺปิ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิยตฺตสุวณฺณปาติสทิสํ อริยมคฺคํ โอสฺสฏฺวีริยตาย อนธิคจฺฉนฺโต ตโต ปริหีโน ทีฆรตฺตํ อนุตปฺปิสฺสสิ. สเจ ปน วีริยํ น โอสฺสชิสฺสสิ, ปณฺฑิตวาณิโช สุวณฺณปาตึ วิย มม สาสเน นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิลภิสฺสสีติ.
เอวมสฺส ¶ สตฺถา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตทา พาลวาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
เสริววาณิชชาตกวณฺณนา ตติยา.
๔. จูฬเสฏฺิชาตกวณฺณนา
อปฺปเกนปิ ¶ ¶ เมธาวีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา ราชคหํ อุปนิสฺสาย ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
ตตฺถ จูฬปนฺถกสฺส ตาว นิพฺพตฺติ กเถตพฺพา. ราชคเห กิร ธนเสฏฺิกุลสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา ‘‘อฺเปิ เม อิมํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมึ าเน วสิตุํ น สกฺกา, สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑํ กริสฺสนฺติ, วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อฺเหิ อชานนฏฺานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุ.
เตสํ เอกสฺมึ าเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺาสิ. สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม สามิเกน สทฺธึ มนฺเตสิ ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, าติพนฺธุวิรหิเต าเน คพฺภวุฏฺานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขเมว, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘สจาหํ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิ. สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตา, อยํ คจฺฉตุ วา มา วา, มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. สา ตสฺมึ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
อถ โส ปุริโส ฆรํ อาคโต ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิ. ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. โส ‘‘กึ อิทํ ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตราว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสาม, นิวตฺตามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺตึสุ. ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ‘‘ปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ ¶ . ตสฺสา น จิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺหิ. สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. ตสฺสาปิ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปมชาตสฺส ‘‘มหาปนฺถโก’’ติ นามํ ¶ กตฺวา อิตรสฺส ‘‘จูฬปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ. เต ทฺเวปิ ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว อาคตา.
เตสํ ¶ ตตฺถ วสนฺตานํ อยํ มหาปนฺถกทารโก อฺเ ทารเก ‘‘จูฬปิตา มหาปิตา’’ติ, ‘‘อยฺยโก อยฺยิกา’’ติ จ วทนฺเต สุตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, อฺเ ทารกา ‘จูฬปิตา มหาปิตา’ติปิ วทนฺติ, ‘อยฺยโก อยฺยิกา’ติปิ วทนฺติ, อมฺหากํ าตกา นตฺถี’’ติ. ‘‘อาม, ตาต, ตุมฺหากํ เอตฺถ าตกา นตฺถิ, ราชคหนคเร ปน โว ธนเสฏฺิ นาม อยฺยโก, ตตฺถ ตุมฺหากํ พหู าตกา’’ติ. ‘‘กสฺมา ตตฺถ น คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ? สา อตฺตโน อคมนการณํ ปุตฺตสฺส อกเถตฺวา ปุตฺเตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ สามิกํ อาห – ‘‘อิเม ทารกา มํ อติวิย กิลเมนฺติ, กึ โน มาตาปิตโร ทิสฺวา มํสํ ขาทิสฺสนฺติ, เอหิ ทารกานํ อยฺยกกุลํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ. ‘‘อหํ สมฺมุขา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตํ ปน ตตฺถ นยิสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, อยฺย, เยน เกนจิ อุปาเยน ทารกานํ อยฺยกกุลเมว ทฏฺุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา ทารเก อาทาย อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปตฺวา นครทฺวาเร เอกิสฺสา สาลาย นิวาสํ กตฺวา ทารกมาตา ทฺเว ทารเก คเหตฺวา อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรจาเปสิ.
เต ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘สํสาเร วิจรนฺตานํ น ปุตฺโต น ธีตา นาม นตฺถิ, เต อมฺหากํ มหาปราธิกา, น สกฺกา เตหิ อมฺหากํ จกฺขุปเถ าตุํ, เอตฺตกํ ปน ธนํ คเหตฺวา ทฺเวปิ ชนา ผาสุกฏฺานํ คนฺตฺวา ชีวนฺตุ, ทารเก ปน อิธ เปเสนฺตู’’ติ. เสฏฺิธีตา มาตาปิตูหิ เปสิตํ ธนํ คเหตฺวา ทารเก อาคตทูตานํเยว หตฺเถ ทตฺวา เปเสสิ, ทารกา อยฺยกกุเล วฑฺฒนฺติ. เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธึ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉติ. ตสฺส นิจฺจํ สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ. โส อยฺยกํ อาห ‘‘สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. ‘‘กึ วเทสิ, ตาต, มยฺหํ สกลโลกสฺสปิ ปพฺพชฺชาโต ตเวว ปพฺพชฺชา ภทฺทิกา, สเจ สกฺโกสิ, ปพฺพช ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถา ‘‘กึ มหาเสฏฺิ ทารโก เต ลทฺโธ’’ติ. ‘‘อาม, ภนฺเต อยํ ทารโก มยฺหํ นตฺตา, ตุมฺหากํ ¶ สนฺติเก ปพฺพชามีติ วทตี’’ติ อาห. สตฺถา อฺตรํ ¶ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ อาณาเปสิ. เถโร ตสฺส ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิ. อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส ฌานสุเขน, มคฺคสุเขน, ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สกฺกา นุ โข อิมํ สุขํ จูฬปนฺถกสฺส ทาตุ’’นฺติ. ตโต อยฺยกเสฏฺิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาเสฏฺิ สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ อาห. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร จูฬปนฺถกทารกํ ¶ ปพฺพาเชตฺวา ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. จูฬปนฺถกสามเณโร ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ อโหสิ.
‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;
องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –
อิมํ เอกคาถํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิตุํ นาสกฺขิ. โส กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปฺวา หุตฺวา อฺตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคฺคหณกาเล ปริหาสเกฬึ อกาสิ. โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิ. เตน กมฺเมน อยํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, คหิตคหิตํ ปทํ อุปรูปริ ปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติ. ตสฺส อิมเมว คาถํ คเหตุํ วายมนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตา.
อถ นํ มหาปนฺถโก อาห ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกมฺปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ. จูฬปนฺถโก พุทฺธสาสเน สิเนเหน คิหิภาวํ น ปตฺเถติ. ตสฺมิฺจ กาเล มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุฏฺายาสนา ทสพลํ วนฺทิตฺวา มหาปนฺถกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิตฺตกา ¶ , ภนฺเต, สตฺถุ สนฺติเก ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติ. ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ. ‘‘อุปาสก, จูฬปนฺถโก นาม ภิกฺขุ ทนฺโธ อวิรุฬฺหิธมฺโม, ตํ เปตฺวา เสสานํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉามี’’ติ ¶ เถโร อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก จินฺเตสิ ‘‘เถโร เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มํ พาหิรํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉติ, นิสฺสํสยํ มยฺหํ ภาติกสฺส มยิ จิตฺตํ ภินฺนํ ภวิสฺสติ, กึ อิทานิ มยฺหํ อิมินา สาสเนน, คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ.
โส ปุนทิวเส ปาโตว ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ ปายาสิ. สตฺถา ปจฺจูสกาเลเยว โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ปมตรํ คนฺตฺวา จูฬปนฺถกสฺส คมนมคฺเค ทฺวารโกฏฺเก จงฺกมนฺโต อฏฺาสิ. จูฬปนฺถโก ฆรํ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กหํ ปน, ตฺวํ จูฬปนฺถก, อิมาย เวลาย คจฺฉสี’’ติ อาห. ภาตา มํ, ภนฺเต, นิกฺกฑฺฒติ ¶ , เตนาหํ วิพฺภมิตุํ คจฺฉามีติ. จูฬปนฺถก, ตว ปพฺพชฺชา นาม มม สนฺตกา, ภาตรา นิกฺกฑฺฒิโต กสฺมา มม สนฺติกํ นาคฺฉิ? เอหิ กึ เต คิหิภาเวน, มม สนฺติเก ภวิสฺสสี’’ติ ภควา จูฬปนฺถกํ อาทาย คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิสีทาเปตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ ปุรตฺถาภิมุโข หุตฺวา อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปริมชฺชนฺโต อิเธว โหหี’’ติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกาขณฺฑํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ.
จูฬปนฺถโกปิ สูริยํ โอโลเกนฺโต ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ รโชหรณ’’นฺติ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, ตสฺส ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ปริมชฺชนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺํ อโหสิ. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปิโลติกาขณฺฑํ อติวิย ปริสุทฺธํ, อิมํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปุริมปกตึ วิชหิตฺวา เอวํ กิลิฏฺํ ชาตํ, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิ. สตฺถา ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ เอตํ ปิโลติกาขณฺฑเมว สํกิลิฏฺํ รโชรฺชิตํ ชาตนฺติ มา สฺํ กริ, อพฺภนฺตเร ปน เต ราครชาทโย อตฺถิ, เต หราหี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปฺายมานรูโป หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ราโค ¶ รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส ¶ รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติ. (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๔);
คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปฏิสมฺภิทาหิเยวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ อาคมํสุ. โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏนฺตํ ปฺุฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโ อโหสิ. โส ‘‘อิมํ สรีรํ ¶ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺโธ สาฏโก ปกตึ ชหิตฺวา กิลิฏฺโ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสฺํ ปฏิลภิ. เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโต.
ชีวโกปิ โข โกมารภจฺโจ ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิ. สตฺถา ‘‘นนุ, ชีวก, วิหาเร ภิกฺขู อตฺถี’’ติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. มหาปนฺถโก ‘‘ภนฺเต, วิหาเร นตฺถิ ภิกฺขู’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘อตฺถิ ชีวกา’’ติ อาห. ชีวโก ‘‘เตน หิ, ภเณ, คจฺฉ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชานาหี’’ติ ปุริสํ เปเสสิ. ตสฺมึ ขเณ จูฬปนฺถโก ‘‘มยฺหํ ภาติโก ‘วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’ติ ภณติ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวมสฺส ปกาเสสฺสามี’’ติ สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูนํเยว ปูเรสิ. เอกจฺเจ ภิกฺขู จีวรกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ รชนกมฺมํ, เอกจฺเจ สชฺฌายํ กโรนฺตีติ เอวํ อฺมฺํ อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิ. โส ปุริโส วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘อยฺย ¶ , สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณ’’นฺติ ชีวกสฺส อาโรเจสิ. เถโรปิ โข ตตฺเถว –
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;
นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา’’ติ. (เถรคา. ๕๖๓);
อถ สตฺถา ตํ ปุริสํ อาห – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ‘สตฺถา จูฬปนฺถกํ นาม ปกฺโกสตี’ติ วเทหี’’ติ. เตน คนฺตฺวา ตถาวุตฺเต ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ มุขสหสฺสํ อุฏฺหิ. ปุริโส คนฺตฺวา ‘‘สพฺเพปิ กิร เต, ภนฺเต, จูฬปนฺถกาเยว นามา’’ติ อาห. เตน หิ ตฺวํ คนฺตฺวา โย ปมํ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ วทติ, ตํ ¶ หตฺเถ คณฺห, อวเสสา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติ. โส ตถา อกาสิ, ตาวเทว สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. เถโร เตน ปุริเสน สทฺธึ อคมาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ชีวกํ อามนฺเตสิ ‘‘ชีวก, จูฬปนฺถกสฺส ปตฺตํ คณฺห, อยํ เต อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติ. ชีวโก ตถา อกาสิ. เถโร สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย ตีณิ ปิฏกานิ สํโขเภตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ.
สตฺถา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺายาสนา คนฺธกุฏิปฺปมุเข ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธวาสิตํ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ อุปคโต. อถ สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ ภิกฺขู อิโต จิโต จ สโมสริตฺวา รตฺตกมฺพลสาณึ ปริกฺขิปนฺตา ¶ วิย นิสีทิตฺวา สตฺถุ คุณกถํ อารภึสุ ‘‘อาวุโส, มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกคาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมึเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, ตีณิ ปิฏกานิ ปฏิสมฺภิทาหิเยว อาคตานิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติ.
อถ ภควา ธมฺมสภายํ อิมํ กถาปวตฺตึ ตฺวา ‘‘อชฺช มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ พุทฺธเสยฺยาย อุฏฺาย สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตํ วิย กายพนฺธนํ ¶ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพลสทิสํ สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มตฺตวารโณ วิย สีหวิกฺกนฺตวิลาเสน วิชมฺภมาโน สีโห วิย อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ สุปฺตฺตวรพุทฺธาสนํ อภิรุยฺห ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉึ โอภาสยมาโน ยุคนฺธรมตฺถเก พาลสูริโย วิย อาสนมชฺเฌ นิสีทิ. สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน อาคตมตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ.
สตฺถา มุทุเกน เมตฺตจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปริสา อติวิย โสภติ, เอกสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺเพปิเม พุทฺธคารเวน สคารวา พุทฺธเตเชน ตชฺชิตา มยิ อายุกปฺปมฺปิ อกเถตฺวา นิสินฺเน ปมํ กถํ สมุฏฺาเปตฺวา น กเถสฺสนฺติ, กถาสมุฏฺาปนวตฺตํ นาม มยาว ชานิตพฺพํ, อหเมว ปมํ กเถสฺสามี’’ติ มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว ¶ , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ อาห. ภนฺเต, น มยํ อิมสฺมึ าเน นิสินฺนา อฺํ ติรจฺฉานกถํ กเถม, ตุมฺหากํเยว ปน คุเณ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺห ‘‘อาวุโส มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมึเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติ. สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ตาว ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน มํ นิสฺสาย โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ¶ เสฏฺิฏฺานํ ลภิตฺวา จูฬเสฏฺิ นาม อโหสิ, โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สพฺพนิมิตฺตานิ ชานาติ. โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรวีถิยํ มตมูสิกํ ทิสฺวา ตงฺขณฺเว นกฺขตฺตํ ¶ สมาเนตฺวา อิทมาห ‘‘สกฺกา จกฺขุมตา กุลปุตฺเตน อิมํ อุนฺทูรํ คเหตฺวา ปุตฺตทารภรณฺจ กาตุํ กมฺมนฺเต จ ปโยเชตุ’’นฺติ? อฺตโร ทุคฺคตกุลปุตฺโต ตํ เสฏฺิสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นายํ อชานิตฺวา กเถสฺสตี’’ติ ตํ มูสิกํ คเหตฺวา เอกสฺมึ อาปเณ พิฬาลสฺสตฺถาย วิกฺกิณิตฺวา กากณิกํ ลภิตฺวา ตาย กากณิกาย ผาณิตํ คเหตฺวา เอเกน ฆเฏน ปานียํ คณฺหิ. โส อรฺโต อาคจฺฉนฺเต มาลากาเร ทิสฺวา โถกํ โถกํ ผาณิตขณฺฑํ ทตฺวา อุฬุงฺเกน ปานียํ อทาสิ, เต จสฺส เอเกกํ ปุปฺผมุฏฺึ อทํสุ. โส เตน ปุปฺผมูเลน ปุนทิวเสปิ ผาณิตฺจ ปานียฆฏฺจ คเหตฺวา ปุปฺผารามเมว คโต. ตสฺส ตํ ทิวสํ มาลาการา อฑฺโฒจิตเก ปุปฺผคจฺเฉ ทตฺวา อคมํสุ. โส น จิรสฺเสว อิมินา อุปาเยน อฏฺ กหาปเณ ลภิ.
ปุน เอกสฺมึ วาตวุฏฺิทิวเส ราชุยฺยาเน พหู สุกฺขทณฺฑกา จ สาขา จ ปลาสฺจ วาเตน ปาติตํ โหติ, อุยฺยานปาโล ฉฑฺเฑตุํ อุปายํ น ปสฺสติ ¶ . โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ อิมานิ ทารุปณฺณานิ มยฺหํ ทสฺสสิ, อหํ เต อิมานิ สพฺพานิ นีหริสฺสามี’’ติ อุยฺยานปาลํ อาห, โส ‘‘คณฺห อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. จูฬนฺเตวาสิโก ทารกานํ กีฬนมณฺฑลํ คนฺตฺวา ผาณิตํ ทตฺวา มุหุตฺเตน สพฺพานิ ทารุปณฺณานิ นีหราเปตฺวา อุยฺยานทฺวาเร ราสึ กาเรสิ. ตทา ราชกุมฺภกาโร ราชกุเล ภาชนานํ ปจนตฺถาย ทารูนิ ปริเยสมาโน อุยฺยานทฺวาเร ตานิ ทิสฺวา ตสฺส หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหิ. ตํ ทิวสํ จูฬนฺเตวาสิโก ทารุวิกฺกเยน โสฬส กหาปเณ จาฏิอาทีนิ จ ปฺจ ภาชนานิ ลภิ.
โส จตุวีสติยา กหาปเณสุ ชาเตสุ ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย มยฺห’’นฺติ นครทฺวารโต อวิทูเร าเน เอกํ ปานียจาฏึ เปตฺวา ปฺจสเต ติณหารเก ปานีเยน อุปฏฺหิ. เต อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺหากํ พหูปกาโร, กึ เต กโรมา’’ติ? โส ‘‘มยฺหํ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน กริสฺสถา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ถลปถกมฺมิเกน จ ชลปถกมฺมิเกน จ สทฺธึ มิตฺตสนฺถวํ อกาสิ. ตสฺส ถลปถกมฺมิโก ‘‘สฺเว อิมํ นครํ อสฺสวาณิชโก ปฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา อาคมิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ติณหารเก อาห ‘‘อชฺช มยฺหํ เอเกกํ ติณกลาปํ เทถ, มยา จ ติเณ อวิกฺกิณิเต อตฺตโน ติณํ มา วิกฺกิณถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ¶ ปฺจ ติณกลาปสตานิ อาหริตฺวา ตสฺส ¶ ฆเร ปาปยึสุ. อสฺสวาณิโช สกลนคเร อสฺสานํ โคจรํ อลภิตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ติณํ คณฺหิ.
ตโต กติปาหจฺจเยนสฺส ชลปถกมฺมิโก สหายโก อาโรเจสิ ‘‘ปฏฺฏนมฺหิ มหานาวา อาคตา’’ติ. โส ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย’’ติ อฏฺหิ กหาปเณหิ สพฺพปริวารสมฺปนฺนํ ตาวกาลิกํ รถํ คเหตฺวา มหนฺเตน ยเสน นาวาปฏฺฏนํ คนฺตฺวา เอกํ องฺคุลิมุทฺทิกํ นาวิกสฺส สจฺจการํ ทตฺวา อวิทูเร าเน สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา นิสินฺโน ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘พาหิรโต วาณิเชสุ อาคเตสุ ตติเยน ปฏิหาเรน มํ อาโรเจถา’’ติ ¶ . ‘‘นาวา อาคตา’’ติ สุตฺวา พาราณสิโต สตมตฺตา วาณิชา ‘‘ภณฺฑํ คณฺหามา’’ติ อาคมึสุ. ภณฺฑํ ตุมฺเห น ลภิสฺสถ, อสุกฏฺาเน นาม มหาวาณิเชน สจฺจกาโร ทินฺโนติ. เต ตํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคตา. ปาทมูลิกปุริสา ปุริมสฺาวเสน ตติเยน ปฏิหาเรน เตสํ อาคตภาวํ อาโรเจสุํ. เต สตมตฺตา วาณิชา เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา เตน สทฺธึ นาวาย ปตฺติกา หุตฺวา ปุน เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา ปตฺตึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ภณฺฑํ อตฺตโน สนฺตกมกํสุ.
จูฬนฺเตวาสิโก ทฺเว สตสหสฺสานิ คณฺหิตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา ‘‘กตฺุนา เม ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกํ สตสหสฺสํ คาหาเปตฺวา จูฬเสฏฺิสฺส สมีปํ คโต. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘กึ เต, ตาต, กตฺวา อิทํ ธนํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘ตุมฺเหหิ กถิตอุปาเย ตฺวา จตุมาสมฺภนฺตเรเยว ลทฺธ’’นฺติ มตมูสิกํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ วตฺถุํ กเถสิ. จูฬเสฏฺิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เอวรูปํ ทารกํ มม สนฺตกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วยปฺปตฺตํ อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา สกลกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิ. โส เสฏฺิโน อจฺจเยน ตสฺมึ นคเร เสฏฺิฏฺานํ ลภิ. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ อคมาสิ.
สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –
‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;
สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว สนฺธม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิ. เมธาวีติ ปฺวา. ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลน. วิจกฺขโณติ โวหารกุสโล. สมุฏฺาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนฺจ ยสฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺาเปติ ปติฏฺาเปติ. ยถา กึ? อณุํ อคฺคึว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ¶ ปริตฺตํ อคฺคึ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนฺจ ยสฺจ วฑฺเฒติ ¶ , วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺาเปติ, อภิฺาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ.
อิติ ภควา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา จูฬนฺเตวาสิโก จูฬปนฺถโก อโหสิ, จูฬกเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
จูฬเสฏฺิชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
๕. ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา
กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาลุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมึ สมเย อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สงฺฆสฺส ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ตสฺมึ ปาโตว สลากภตฺตานิ อุทฺทิสมาเน ลาลุทายิตฺเถรสฺส กทาจิ วรภตฺตํ ปาปุณาติ, กทาจิ ลามกภตฺตํ. โส ลามกภตฺตสฺส ปตฺตทิวเส สลากคฺคํ อากุลํ กโรติ, ‘‘กึ ทพฺโพว สลากํ ทาตุํ ชานาติ, อมฺเห น ชานามา’’ติ วทติ. ตสฺมึ สลากคฺคํ อากุลํ กโรนฺเต ‘‘หนฺท ทานิ ตฺวเมว สลากํ เทหี’’ติ สลากปจฺฉึ อทํสุ. ตโต ปฏฺาย โส สงฺฆสฺส สลากํ อทาสิ. เทนฺโต จ ปน ‘‘อิทํ วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘ลามกภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ลามกภตฺต’’นฺติ วา น ชานาติ, ิติกํ กโรนฺโตปิ ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ิติกา’’ติ น ¶ สลฺลกฺเขติ. ภิกฺขูนํ ิตเวลาย ‘‘อิมสฺมึ าเน อยํ ิติกา ิตา, อิมสฺมึ าเน อย’’นฺติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา เลขํ กฑฺฒติ. ปุนทิวเส สลากคฺเค ภิกฺขู มนฺทตรา วา โหนฺติ พหุตรา วา, เตสุ มนฺทตเรสุ เลขา เหฏฺา โหติ, พหุตเรสุ อุปริ. โส ิติกํ อชานนฺโต เลขาสฺาย สลากํ เทติ.
อถ นํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุทายิ, เลขา นาม เหฏฺา วา โหติ อุปริ วา, วรภตฺตํ ปน อสุกวสฺสคฺเค ิตํ, ลามกภตฺตํ อสุกวสฺสคฺเค’’ติ อาหํสุ. โส ภิกฺขู ปฏิปฺผรนฺโต ‘‘ยทิ ¶ เอวํ อยํ เลขา กสฺมา เอวํ ิตา, กึ อหํ ตุมฺหากํ สทฺทหามิ, อิมิสฺสา เลขาย สทฺทหามี’’ติ วทติ. อถ นํ ทหรา จ สามเณรา จ ‘‘อาวุโส ลาลุทายิ ¶ ตยิ สลากํ เทนฺเต ภิกฺขู ลาเภน ปริหายนฺติ, น ตฺวํ ทาตุํ อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ อิโต’’ติ สลากคฺคโต นิกฺกฑฺฒึสุ. ตสฺมึ ขเณ สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ ‘‘อานนฺท, สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ, กึ สทฺโท นาเมโส’’ติ. เถโร ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ‘‘อานนฺท, น อิทาเนว ลาลุทายิ อตฺตโน พาลตาย ปเรสํ ลาภหานึ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อาห. เถโร ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา อโหสิ. ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺฆาปนิโก อโหสิ. หตฺถิอสฺสาทีนิ เจว มณิสุวณฺณาทีนิ จ อคฺฆาเปสิ, อคฺฆาเปตฺวา ภณฺฑสามิกานํ ภณฺฑานุรูปเมว มูลํ ทาเปสิ. ราชา ปน ลุทฺโธ โหติ, โส โลภปกติตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺฆาปนิโก เอวํ อคฺฆาเปนฺโต น จิรสฺเสว มม เคเห ธนํ ปริกฺขยํ คเมสฺสติ, อฺํ อคฺฆาปนิกํ กริสฺสามี’’ติ. โส สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต เอกํ คามิกมนุสฺสํ โลลพาลํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มยฺหํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ภเณ, อมฺหากํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุ’’นฺติ อาห. สกฺขิสฺสามิ, เทวาติ. ราชา อตฺตโน ธนรกฺขณตฺถาย ตํ พาลํ อคฺฆาปนิกกมฺเม เปสิ. ตโต ปฏฺาย โส พาโล หตฺถิอสฺสาทีนิ อคฺฆาเปนฺโต อคฺฆํ หาเปตฺวา ¶ ยถารุจิยา กเถติ. ตสฺส านนฺตเร ิตตฺตา ยํ โส กเถติ, ตเมว มูลํ โหติ.
ตสฺมึ กาเล อุตฺตราปถโต เอโก อสฺสวาณิโช ปฺจ อสฺสสตานิ อาเนสิ. ราชา ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา อสฺเส อคฺฆาเปสิ. โส ปฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆมกาสิ. กตฺวา จ ปน ‘‘อสฺสวาณิชสฺส เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ เทถา’’ติ วตฺวา อสฺเส อสฺสสาลายํ ¶ สณฺาเปสิ. อสฺสวาณิโช โปราณอคฺฆาปนิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส อาห ‘‘ตสฺส ปุริสสฺส ลฺชํ ทตฺวา เอวํ ปุจฺฉถ ‘อมฺหากํ ตาว อสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆนฺตีติ าตเมตํ, ตุมฺเห ปน นิสฺสาย ตณฺฑุลนาฬิยา อคฺฆํ ชานิตุกามมฺหา, สกฺขิสฺสถ โน รฺโ สนฺติเก ตฺวา สา ตณฺฑุลนาฬิกา อิทํ นาม อคฺฆตีติ วตฺตุ’นฺติ, สเจ สกฺโกมีติ วทติ, ตํ คเหตฺวา รฺโ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหมฺปิ ตตฺถ อาคมิสฺสามี’’ติ.
อสฺสวาณิโช ¶ ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคฺฆาปนิกสฺส ลฺชํ ทตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส ลฺชํ ลภิตฺวาว ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆาเปตุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉาม ราชกุล’’นฺติ ตํ อาทาย รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ อฺเปิ พหู อมจฺจา อคมึสุ. อสฺสวาณิโช ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘เทว, ปฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆนกภาวํ ชานาม, สา ปน ตณฺฑุลนาฬิ กึ อคฺฆตีติ อคฺฆาปนิกํ ปุจฺฉถ เทวา’’ติ. ราชา ตํ ปวตฺตึ อชานนฺโต ‘‘อมฺโภ อคฺฆาปนิก, ปฺจ อสฺสสตานิ กึ อคฺฆนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ตณฺฑุลนาฬึ, เทวาติ. ‘‘โหตุ, ภเณ, อสฺสา ตาว ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆนฺตุ. สา ปน กึ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ ปุจฺฉิ. โส พาลปุริโส ‘‘พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ อาห. โส กิร ปุพฺเพ ราชานํ อนุวตฺตนฺโต เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ อสฺสานํ อคฺฆมกาสิ. ปุน วาณิชสฺส หตฺถโต ลฺชํ ลภิตฺวา ตสฺสา ตณฺฑุลนาฬิกาย พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆมกาสิ. ตทา ปน พาราณสิยา ปาการปริกฺเขโป ทฺวาทสโยชนิโก โหติ. อิทมสฺส อนฺตรํ, พาหิรํ ปน ติโยชนสติกํ รฏฺํ. อิติ โส พาโล ¶ เอวํ มหนฺตํ พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ ตณฺฑุลนาฬิกาย อคฺฆมกาสิ.
ตํ สุตฺวา อมจฺจา ปาณึ ¶ ปหริตฺวา หสมานา ‘‘มยํ ปุพฺเพ ปถวิฺจ รชฺชฺจ อนคฺฆนฺติ สฺิโน อหุมฺห, เอวํ มหนฺตํ กิร สราชกํ พาราณสิรชฺชํ ตณฺฑุลนาฬิมตฺตํ อคฺฆติ, อโห อคฺฆาปนิกสฺส าณสมฺปทา. กหํ เอตฺตกํ กาลํ อยํ อคฺฆาปนิโก วิหาสิ, อมฺหากํ รฺโ เอว อนุจฺฉวิโก’’ติ ปริหาสํ อกํสุ –
‘‘กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกายํ, อสฺสาน มูลาย วเทหิ ราช;
พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ, อยมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ.
ตสฺมึ กาเล ราชา ลชฺชิโต ตํ พาลํ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺเสว อคฺฆาปนิกฏฺานํ อทาสิ. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คามิกพาลอคฺฆาปนิโก ลาลุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตอคฺฆาปนิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
๖. เทวธมฺมชาตกวณฺณนา
หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ ¶ อิทํ ภควา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก ภริยาย กาลกตาย ปพฺพชิ. โส ปพฺพชนฺโต อตฺตโน ปริเวณฺจ อคฺคิสาลฺจ ภณฺฑคพฺภฺจ กาเรตฺวา ภณฺฑคพฺภํ สปฺปิตณฺฑุลาทีหิ ปูเรตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ ปน อตฺตโน ทาเส ปกฺโกสาเปตฺวา ยถารุจิตํ อาหารํ ปจาเปตฺวา ภฺุชติ, พหุปริกฺขาโร จ อโหสิ ¶ , รตฺตึ อฺํ นิวาสนปารุปนํ โหติ, ทิวา อฺํ. วิหารปจฺจนฺเต วสติ. ตสฺเสกทิวสํ จีวรปจฺจตฺถรณาทีนิ นีหริตฺวา ปริเวเณ ปตฺถริตฺวา สุกฺขาเปนฺตสฺส สมฺพหุลา ชานปทา ภิกฺขู เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปริเวณํ คนฺตฺวา จีวราทีนิ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิมานี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘มยฺหํ, อาวุโส’’ติ อาห. ‘‘อาวุโส, อิทมฺปิ จีวรํ, อิทมฺปิ นิวาสนํ, อิทมฺปิ ปจฺจตฺถรณํ, สพฺพํ ตุยฺหเมวา’’ติ? ‘‘อาม มยฺหเมวา’’ติ. ‘‘อาวุโส ภควตา ตีณิ จีวรานิ อนฺุาตานิ, ตฺวํ เอวํ อปฺปิจฺฉสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ พหุปริกฺขาโร ชาโต, เอหิ ตํ ทสพลสฺส สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุ.
สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กึ นุ โข, ภิกฺขเว ¶ , อนิจฺฉมานกํเยว ภิกฺขุํ คณฺหิตฺวา อาคตตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ พหุปริกฺขาโร’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘กสฺมา ปน ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโต’’? ‘‘นนุ อหํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺิตาย ปวิเวกสฺส วีริยารมฺภสฺส วณฺณํ วทามี’’ติ. โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา กุปิโต ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน จริสฺสามี’’ติ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปริสมชฺเฌ เอกจีวโร อฏฺาสิ.
อถ นํ สตฺถา อุปตฺถมฺภยมาโน ‘‘นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ หิโรตฺตปฺปคเวสโก ทกรกฺขสกาเลปิ หิโรตฺตปฺปํ คเวสมาโน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิหาสิ, อถ กสฺมา อิทานิ เอวํ ครุเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปหาย ิโตสี’’ติ? โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา ¶ กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘มหิสาสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล รฺโ อฺโปิ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺส ‘‘จนฺทกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. ตสฺส ปน อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล โพธิสตฺตสฺส มาตา กาลมกาสิ, ราชา อฺํ ¶ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา, สาปิ สํวาสมนฺวาย เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘สูริยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุ. ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต วรํ ทมฺมี’’ติ อาห. เทวี, วรํ อิจฺฉิตกาเล คเหตพฺพํ กตฺวา เปสิ. สา ปุตฺเต วยปฺปตฺเต ราชานํ อาห – ‘‘เทเวน มยฺหํ ปุตฺตสฺส ชาตกาเล วโร ทินฺโน, ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทหี’’ติ. ราชา ‘‘มยฺหํ ทฺเว ปุตฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย ชลมานา วิจรนฺติ, น สกฺกา ตว ปุตฺตสฺส รชฺชํ ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจมานเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ¶ ปุตฺตานํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺยา’’ติ ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อหํ สูริยกุมารสฺส ชาตกาเล วรํ อทาสึ. อิทานิสฺส มาตา รชฺชํ ยาจติ, อหํ ตสฺส น ทาตุกาโม, มาตุคาโม นาม ปาโป, ตุมฺหากํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺย, ตุมฺเห อรฺํ ปวิสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตเก นคเร รชฺชํ กเรยฺยาถา’’ติ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา อุยฺโยเชสิ. เต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอตรนฺเต ราชงฺคเณ กีฬมาโน สูริยกุมาโร ทิสฺวา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อหมฺปิ ภาติเกหิ สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธึเยว นิกฺขมิ. เต หิมวนฺตํ ปวิสึสุ.
โพธิสตฺโต ¶ มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สูริยกุมารํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต สูริยกุมาร, เอตํ สรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปทุมินิปณฺเณหิ อมฺหากมฺปิ ปานียํ อาเนหี’’ติ. ตํ ปน สรํ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา เอเกน ทกรกฺขเสน ลทฺธํ โหติ, เวสฺสวโณ จ ตํ อาห – ‘‘เปตฺวา เทวธมฺมชานนเก เย อฺเ อิมํ สรํ โอตรนฺติ, เต ขาทิตุํ ลภสิ. อโนติณฺเณ น ลภสี’’ติ. ตโต ปฏฺาย โส รกฺขโส เย ตํ สรํ โอตรนฺติ, เต เทวธมฺเม ปุจฺฉิตฺวา เย น ชานนฺติ, เต ขาทติ. อถ โข สูริยกุมาโร ตํ สรํ คนฺตฺวา อวีมํสิตฺวาว โอตริ. อถ นํ โส รกฺขโส คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘เทวธมฺมา นาม จนฺทิมสูริยา’’ติ อาห. อถ นํ ‘‘ตฺวํ เทวธมฺเม น ชานาสี’’ติ วตฺวา อุทกํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺาเน เปสิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ อติจิรายนฺตํ ทิสฺวา จนฺทกุมารํ เปเสสิ. รกฺขโส ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม ชานามิ, เทวธมฺมา นาม จตสฺโส ทิสา’’ติ. รกฺขโส ‘‘น ตฺวํ เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ตมฺปิ คเหตฺวา ตตฺเถว เปสิ.
โพธิสตฺโต ¶ ตสฺมิมฺปิ จิรายนฺเต ‘‘เอเกน อนฺตราเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ โอตรณปทวฬฺชํ ¶ ทิสฺวา ‘‘รกฺขสปริคฺคหิเตน อิมินา สเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ คเหตฺวา อฏฺาสิ. ทกรกฺขโส โพธิสตฺตํ อุทกํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา วนกมฺมิกปุริโส วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘โภ, ปุริส, ตฺวํ มคฺคกิลนฺโต กสฺมา อิมํ สรํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ภิสมุฬาลํ ขาทิตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ยถาสุขํ น คจฺฉสี’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโส ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตยา เม ภาติกา คหิตา’’ติ อาห. ‘‘อาม, คหิตา’’ติ. ‘‘กึ การณา’’ติ? ‘‘อหํ อิมํ สรํ โอติณฺณเก ลภามี’’ติ. ‘‘กึ ปน สพฺเพว ลภสี’’ติ? ‘‘เย เทวธมฺเม ชานนฺติ, เต เปตฺวา อวเสเส ลภามี’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน เต เทวธมฺเมหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต เทวธมฺเม กเถสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถหิ, อหํ เทวธมฺเม สุณิสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต อาห ‘‘อหํ เทวธมฺเม กเถยฺยํ, กิลิฏฺคตฺโต ปนมฺหี’’ติ. ยกฺโข โพธิสตฺตํ นฺหาเปตฺวา โภชนํ โภเชตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อทาสิ.
โพธิสตฺโต อาสเน นิสีทิตฺวา ยกฺขํ ปาทมูเล นิสีทาเปตฺวา ‘‘เตน หิ โอหิตโสโต สกฺกจฺจํ เทวธมฺเม สุณาหี’’ติ อิมํ คาถมาห –
‘‘หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา, สุกฺกธมฺมสมาหิตา;
สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ.
ตตฺถ หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ สมนฺนาคตา. เตสุ กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ.
ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ – ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ¶ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ¶ . กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต ¶ หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ, มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ. สมุฏฺาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺานา นาม โหติ.
กถํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ.
‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิฺู, อสุจึ นาคริโก ยถา;
วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑ พลราสิวณฺณนา) –
เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ นาม โหติ.
กถํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติ. เอวํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม โหติ. เตนาห ภควา –
‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ. สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ. สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐).
กถํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห –
‘‘มหา ¶ ¶ โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส. มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ.
‘‘สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต ¶ สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ เชฏฺกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ. สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ. สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐).
เอวํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม โหติ.
‘‘ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺิตา หิรี. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาเมโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมวํ อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยน. ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ.
‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา ¶ หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเยว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ ¶ , ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถายํ วุตฺโต.
สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ อิทเมว หิโรตฺตปฺปํ อาทึ กตฺวา กตฺตพฺพา กุสลา ธมฺมา สุกฺกธมฺมา นาม, เต สพฺพสงฺคาหกนเยน จตุภูมกโลกิยโลกุตฺตรธมฺมา. เตหิ สมาหิตา สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเกติ กายกมฺมาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต, กตฺุกตเวทิตาย โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. โลโก ปน สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโก, ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา อฏฺารส ธาตุโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๒) เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโต. ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยว. ‘‘อยํ โลโก ปรโลโก, เทวโลโก มนุสฺสโลโก’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒) ปน สตฺตโลโก วุตฺโต.
‘‘ยาวตา ¶ จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;
ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ. (ม. นิ. ๑.๕๐๓) –
เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต. เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลกสฺมิฺหิ เย เอวรูปา สปฺปุริสา, เต เทวธมฺมาติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ ¶ เทวาติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาติ ติวิธา. เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นาม. เทวโลเก อุปฺปนฺนา อุปปตฺติเทวา นาม. ขีณาสวา ปน วิสุทฺธิเทวา นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา ขีณาสวา’’ติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๒; ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๑๙).
อิเมสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา. วุจฺจเรติ วุจฺจนฺติ. หิโรตฺตปฺปมูลกา หิ กุสลา ธมฺมา กุลสมฺปทาย ¶ เจว เทวโลเก นิพฺพตฺติยา จ วิสุทฺธิภาวสฺส จ การณตฺตา การณฏฺเน ติวิธานมฺปิ เตสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา, เตหิ เทวธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลาปิ เทวธมฺมา. ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนาย เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ อาห.
ยกฺโข อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ปณฺฑิต, อหํ ตุมฺหากํ ปสนฺโน, เอกํ ภาตรํ เทมิ, กตรํ อาเนมี’’ติ? ‘‘กนิฏฺํ อาเนหี’’ติ. ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ เกวลํ เทวธมฺเม ชานาสิเยว, น ปน เตสุ วตฺตสี’’ติ. ‘‘กึ การณา’’ติ? ‘‘ยํการณา เชฏฺกํ เปตฺวา กนิฏฺํ อาณาเปนฺโต เชฏฺาปจายิกกมฺมํ น กโรสี’’ติ. เทวธมฺเม จาหํ, ยกฺข, ชานามิ, เตสุ จ วตฺตามิ. มยฺหิ อิมํ อรฺํ เอตํ นิสฺสาย ปวิฏฺา. เอตสฺส หิ อตฺถาย อมฺหากํ ปิตรํ เอตสฺส มาตา รชฺชํ ยาจิ, อมฺหากํ ปน ปิตา ตํ วรํ อทตฺวา อมฺหากํ อนุรกฺขณตฺถาย อรฺวาสํ อนุชานิ. โส กุมาโร อนุวตฺติตฺวา อมฺเหหิ สทฺธึ อาคโต. ‘‘ตํ อรฺเ เอโก ยกฺโข ขาที’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ สทฺทหิสฺสติ, เตนาหํ ครหภยภีโต ตเมว อาณาเปมีติ. ‘‘สาธุ สาธุ ปณฺฑิต, ตฺวํ เทวธมฺเม จ ชานาสิ, เตสุ จ วตฺตสี’’ติ ¶ ปสนฺโน ยกฺโข โพธิสตฺตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ทฺเวปิ ภาตโร อาเนตฺวา อทาสิ.
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อตฺตนา กเตน ปาปกมฺเมน ปเรสํ มํสโลหิตขาทโก ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิทานิปิ ปาปเมว กโรสิ, อิทํ เต ปาปกมฺมํ นิรยาทีหิ มุจฺจิตุํ โอกาสํ น ทสฺสติ ¶ , ตสฺมา อิโต ปฏฺาย ปาปํ ปหาย กุสลํ กโรหี’’ติ. อสกฺขิ จ ปน ตํ ทเมตุํ. โส ตํ ยกฺขํ ทเมตฺวา เตน สํวิหิตารกฺโข ตตฺเถว วสนฺโต เอกทิวสํ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ปิตุ กาลกตภาวํ ตฺวา ยกฺขํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา จนฺทกุมารสฺส โอปรชฺชํ, สูริยกุมารสฺส เสนาปติฏฺานํ, ทตฺวา ยกฺขสฺส รมณีเย าเน อายตนํ กาเรตฺวา, ยถา โส อคฺคมาลํ อคฺคปุปฺผํ อคฺคภตฺตฺจ ลภติ, ตถา อกาสิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส พหุภณฺฑิกภิกฺขุ อโหสิ, สูริยกุมาโร อานนฺโท, จนฺทกุมาโร สาริปุตฺโต, เชฏฺกภาตา มหิสาสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เทวธมฺมชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
๗. กฏฺหาริชาตกวณฺณนา
ปุตฺโต ¶ ตฺยาหํ มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วาสภขตฺติยํ อารพฺภ กเถสิ. วาสภขตฺติยาย วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. สา กิร มหานามสฺส สกฺกสฺส ธีตา นาคมุณฺฑาย นาม ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาตา โกสลราชสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ. สา รฺโ ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา ปนสฺสา ปจฺฉา ทาสิภาวํ ตฺวา านํ ปริหาเปสิ, ปุตฺตสฺส วิฏฏูภสฺสาปิ านํ ปริหาเปสิเยว. เต อุโภปิ อนฺโตนิเวสเนเยว วสนฺติ. สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปฺจสตภิกฺขุปริวุโต ¶ รฺโ นิเวสนํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ วาสภขตฺติยา’’ติ อาห. ‘‘ราชา ตํ การณํ อาโรเจสิ. มหาราช วาสภขตฺติยา กสฺส ธีตา’’ติ? ‘‘มหานามสฺส ภนฺเต’’ติ. ‘‘อาคจฺฉมานา กสฺส อาคตา’’ติ? ‘‘มยฺหํ ภนฺเต’’ติ. มหาราช สา รฺโ ธีตา, รฺโว อาคตา, ราชานํเยว ปฏิจฺจ ปุตฺตํ ¶ ลภิ, โส ปุตฺโต กึการณา ปิตุ สนฺตกสฺส รชฺชสฺส สามิโก น โหติ, ปุพฺเพ ราชาโน มุหุตฺติกาย กฏฺหาริกาย กุจฺฉิสฺมิมฺปิ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทํสูติ. ราชา ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปุปฺผผลโลเภน วิจรนฺโต อุยฺยานวนสณฺเฑ คายิตฺวา ทารูนิ อุทฺธรมานํ เอกํ อิตฺถึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต สํวาสํ กปฺเปสิ. ตงฺขณฺเว โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ตาวเทว ตสฺสา วชิรปูริตา วิย ครุกา กุจฺฉิ อโหสิ. สา คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ ตฺวา ‘‘คพฺโภ เม, เทว, ปติฏฺิโต’’ติ อาห. ราชา องฺคุลิมุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธึ มม สนฺติกํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
สาปิ ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิ. ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กีฬามณฺฑเล กีฬนฺตสฺส เอวํ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘นิปฺปิติเกนมฺหา ปหฏา’’ติ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, โก มยฺหํ ปิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตาต, ตฺวํ พาราณสิรฺโ ปุตฺโต’’ติ. ‘‘อมฺม, อตฺถิ ปน โกจิ สกฺขี’’ติ? ตาต ราชา อิมํ มุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, อิมาย องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธึ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโตติ. ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต กสฺมา มํ ปิตุ สนฺติกํ ¶ น เนสี’’ติ ¶ . สา ปุตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา รฺโ อาโรจาเปสิ. รฺา จ ปกฺโกสาปิตา ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อยํ เต, เทว, ปุตฺโต’’ติ อาห. ราชา ชานนฺโตปิ ปริสมชฺเฌ ลชฺชาย ‘‘น มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อาห. ‘‘อยํ เต, เทว, มุทฺทิกา, อิมํ สฺชานาสี’’ติ. ‘‘อยมฺปิ มยฺหํ มุทฺทิกา น โหตี’’ติ. ‘‘เทว, อิทานิ เปตฺวา สจฺจกิริยํ อฺโ มม สกฺขิ นตฺถิ, สจายํ ทารโก ตุมฺเห ปฏิจฺจ ชาโต, อากาเส ติฏฺตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปติตฺวา มรตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากาเส ขิปิ. โพธิสตฺโต อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺโน มธุรสฺสเรน ปิตุ ธมฺมํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปุตฺโต ¶ ตฺยาหํ มหาราช, ตฺวํ มํ โปส ชนาธิป;
อฺเปิ เทโว โปเสติ, กิฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ.
ตตฺถ ปุตฺโต ตฺยาหนฺติ ปุตฺโต เต อหํ. ปุตฺโต จ นาเมส อตฺรโช, เขตฺตโช, อนฺเตวาสิโก, ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นาม. สยนปิฏฺเ ปลฺลงฺเก อุเรติเอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺตโช นาม. สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นาม. โปสาวนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม. อิธ ปน อตฺรชํ สนฺธาย ‘‘ปุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺเชตีติ ราชา, มหนฺโต ราชา มหาราชา. ตมาลปนฺโต อาห ‘‘มหาราชา’’ติ. ตฺวํ มํ โปส ชนาธิปาติ ชนาธิป มหาชนเชฏฺก ตฺวํ มํ โปส ภรสฺสุ วฑฺเฒหิ. อฺเปิ เทโว โปเสตีติ อฺเปิ หตฺถิพนฺธาทโย มนุสฺเส, หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคเต จ พหุชเน เทโว โปเสติ. กิฺจ เทโว สกํ ปชนฺติ เอตฺถ ปน กิฺจาติ ครหตฺเถ จ อนุคฺคหณตฺเถ จ นิปาโต. ‘‘สกํ ปชํ อตฺตโน ปุตฺตํ มํ เทโว น โปเสตี’’ติ วทนฺโต ครหติ นาม, ‘‘อฺเ พหุชเน โปเสตี’’ติ วทนฺโต อนุคฺคณฺหติ นาม. อิติ โพธิสตฺโต ครหนฺโตปิ อนุคฺคณฺหนฺโตปิ ‘‘กิฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ อาห.
ราชา โพธิสตฺตสฺส อากาเส นิสีทิตฺวา เอวํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สุตฺวา ‘‘เอหิ, ตาตา’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, ‘‘อหเมว โปเสสฺสามิ, อหเมว โปเสสฺสามี’’ติ หตฺถสหสฺสํ ปสาริยิตฺถ. โพธิสตฺโต ¶ อฺสฺส หตฺเถ อโนตริตฺวา รฺโว หตฺเถ โอตริตฺวา องฺเก นิสีทิ. ราชา ตสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา มาตรํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. โส ปิตุ อจฺจเยน กฏฺวาหนราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ โกสลรฺโ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, กฏฺวาหนราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กฏฺหาริชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
๘. คามณิชาตกวณฺณนา
อปิ ¶ อตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อิมสฺมึ ปน ชาตเก ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ จ อตีตวตฺถุ จ เอกาทสกนิปาเต สํวรชาตเก อาวิภวิสฺสติ. วตฺถุ หิ ตสฺมิฺจ อิมสฺมิฺจ เอกสทิสเมว, คาถา ปน นานา. คามณิกุมาโร โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ภาติกสตสฺส กนิฏฺโปิ หุตฺวา ภาติกสตปริวาริโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา วรปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน ยสสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ยสสมฺปตฺติ อมฺหากํ อาจริยสฺส สนฺตกา’’ติ ตุฏฺโ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ.
ตตฺถ อปีติ นิปาตมตฺตํ. อตรมานานนฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ตฺวา อตริตฺวา อเวคายิตฺวา อุปาเยน กมฺมํ กโรนฺตานํ. ผลาสาว สมิชฺฌตีติ ยถาปตฺถิเก ผเล อาสา ตสฺส ผลสฺส นิปฺผตฺติยา สมิชฺฌติเยว. อถ วา ผลาสาติ อาสาผลํ, ยถาปตฺถิตํ ผลํ สมิชฺฌติเยวาติ อตฺโถ. วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ เอตฺถ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ เสฏฺจริยตฺตา พฺรหฺมจริยํ นาม, ตฺจ ตมฺมูลิกาย ยสสมฺปตฺติยา ปฏิลทฺธตฺตา วิปกฺกํ นาม. โย วาสฺส ยโส นิปฺผนฺโน, โสปิ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมจริยํ นาม. เตนาห ‘‘วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมี’’ติ. เอวํ ชานาหิ คามณีติ ¶ กตฺถจิ คามิกปุริโสปิ คามเชฏฺโกปิ คามณี. อิธ ปน สพฺพชนเชฏฺกํ อตฺตานํ สนฺธายาห. อมฺโภ คามณิ, ตฺวํ เอตํ การณํ เอวํ ชานาหิ, อาจริยํ นิสฺสาย ภาติกสตํ อติกฺกมิตฺวา อิทํ มหารชฺชํ ปตฺโตสฺมีติ อุทานํ อุทาเนสิ.
ตสฺมึ ปน รชฺชํ ปตฺเต สตฺตฏฺทิวสจฺจเยน สพฺเพปิ ภาตโร อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานํ คตา ¶ . คามณิราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺิโต. สตฺถา ทฺเว ¶ วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คามณิกุมาโร โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
คามณิชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
๙. มฆเทวชาตกวณฺณนา
อุตฺตมงฺครุหา มยฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ เหฏฺา นิทานกถายํ กถิตเมว. ตสฺมึ ปน กาเล ภิกฺขู ทสพลสฺส เนกฺขมฺมํ วณฺณยนฺตา นิสีทึสุ. อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, น อฺาย กถาย, ตุมฺหากํเยว ปน เนกฺขมฺมํ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต เอตรหิเยว เนกฺขมฺมํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต วิเทหรฏฺเ มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. โส จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ, ตถา โอปรชฺชํ, ตถา มหารชฺชํ กตฺวา ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ กปฺปกํ อามนฺเตสิ ‘‘ยทา เม, สมฺม กปฺปก, สิรสฺมึ ปลิตานิ ปสฺเสยฺยาสิ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ. กปฺปโกปิ ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ ¶ รฺโ อฺชนวณฺณานํ เกสานํ อนฺตเร เอกเมว ปลิตํ ทิสฺวา ‘‘เทว, เอกํ เต ปลิตํ ทิสฺสตี’’ติ อาโรเจสิ. ‘‘เตน หิ เม, สมฺม, ตํ ปลิตํ อุทฺธริตฺวา ปาณิมฺหิ เปหี’’ติ จ วุตฺเต สุวณฺณสณฺฑาเสน อุทฺธริตฺวา รฺโ ปาณิมฺหิ ปติฏฺาเปสิ. ตทา รฺโ จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายุ อวสิฏฺํ โหติ. เอวํ สนฺเตปิ ปลิตํ ทิสฺวาว มจฺจุราชานํ อาคนฺตฺวา สมีเป ิตํ วิย อตฺตานํ อาทิตฺตปณฺณสาลํ ปวิฏฺํ วิย จ มฺมาโน สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ¶ ‘‘พาล มฆเทว, ยาว ปลิตสฺสุปฺปาทาว อิเม กิเลเส ชหิตุํ นาสกฺขี’’ติ จินฺเตสิ.
ตสฺเสวํ ¶ ปลิตปาตุภาวํ อาวชฺเชนฺตสฺส อนฺโตฑาโห อุปฺปชฺชิ, สรีรา เสทา มุจฺจึสุ, สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพาการปฺปตฺตา อเหสุํ. โส ‘‘อชฺเชว มยา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ กปฺปกสฺส สตสหสฺสุฏฺานกํ คามวรํ ทตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, มม สีเส ปลิตํ ปาตุภูตํ, มหลฺลโกมฺหิ ชาโต, ภุตฺตา โข ปน เม มานุสกา กามา, อิทานิ ทิพฺเพ กาเม ปริเยสิสฺสามิ, เนกฺขมฺมกาโล มยฺหํ, ตฺวํ อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺช, อหํ ปน ปพฺพชิตฺวา มฆเทวอมฺพวนุยฺยาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาห. ตํ เอวํ ปพฺพชิตุกามํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, กึ ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชาการณ’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. ราชา ปลิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อมจฺจานํ อิมํ คาถมาห –
‘‘อุตฺตมงฺครุหา มยฺหํ, อิเม ชาตา วโยหรา;
ปาตุภูตา เทวทูตา, ปพฺพชฺชาสมโย มมา’’ติ.
ตตฺถ อุตฺตมงฺครุหาติ เกสา. เกสา หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทาทีนํ องฺคานํ อุตฺตเม สิรสฺมึ รุหตฺตา ‘‘อุตฺตมงฺครุหา’’ติ วุจฺจนฺติ. อิเม ชาตา วโยหราติ ปสฺสถ, ตาตา, ปลิตปาตุภาเวน ติณฺณํ วยานํ หรณโต ¶ อิเม ชาตา วโยหรา. ปาตุภูตาติ นิพฺพตฺตา. เทวทูตาติ เทโว วุจฺจติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตา. สิรสฺมิฺหิ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ มจฺจุราชสฺส สนฺติเก ิโต วิย โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘มจฺจุเทวสฺส ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตา. ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ตฺวา ‘‘อสุกทิวเส ตฺวํ มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตํ ตเถว โหติ, เอวํ สิรสฺมึ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘เทวสทิสา ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตา. สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคมาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชนฺติ. ยถาห –
‘‘ชิณฺณฺจ ทิสฺวา ทุขิตฺจ พฺยาธิตํ, มตฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;
กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตฺจ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติ. (เถรคา. ๗๓ โถกํ วิสทิสํ);
อิมินา ¶ ¶ ปริยาเยน ปลิตานิ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตตฺตา ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปพฺพชฺชาสมโย มมาติ คิหิภาวโต นิกฺขนฺตฏฺเน ‘‘ปพฺพชฺชา’’ติ ลทฺธนามสฺส สมณลิงฺคคหณสฺส กาโล มยฺหนฺติ ทสฺเสติ.
โส เอวํ วตฺวา ตํ ทิวสเมว รชฺชํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว มฆเทวอมฺพวเน วิหรนฺโต จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาเน ิโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จุโต มิถิลายํเยว นิมิ นาม ราชา หุตฺวา โอสกฺกมานํ อตฺตโน วํสํ ฆเฏตฺวา ตตฺเถว อมฺพวเน ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปุน พฺรหฺมโลกูปโคว อโหสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน. อิติ ภควา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กปฺปโก อานนฺโท อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, มฆเทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มฆเทวชาตกวณฺณนา นวมา.
๑๐. สุขวิหาริชาตกวณฺณนา
ยฺจ ¶ อฺเ น รกฺขนฺตีติ อิทํ สตฺถา อนุปิยนครํ นิสฺสาย อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺโต สุขวิหารึ ภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. สุขวิหารี ภทฺทิยตฺเถโร ฉขตฺติยสมาคเม อุปาลิสตฺตโม ปพฺพชิโต. เตสุ ภทฺทิยตฺเถโร จ, กิมิลตฺเถโร จ, ภคุตฺเถโร จ, อุปาลิตฺเถโร จ อรหตฺตํ ปตฺตา, อานนฺทตฺเถโร โสตาปนฺโน ชาโต, อนุรุทฺธตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุโก, เทวทตฺโต ฌานลาภี ชาโต. ฉนฺนํ ปน ขตฺติยานํ วตฺถุ ยาว อนุปิยนครา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. อายสฺมา ปน ภทฺทิโย ราชกาเล อตฺตโน รกฺขสํวิธานฺเจว ตาว พหูหิ ¶ รกฺขาหิ รกฺขิยมานสฺส อุปริปาสาทวรตเล มหาสยเน สมฺปริวตฺตมานสฺสาปิ อตฺตโน ภยุปฺปตฺติฺจ อิทานิ อรหตฺตํ ปตฺวา อรฺาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺโตปิ อตฺตโน วิคตภยตฺจ สมนุสฺสรนฺโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย อฺํ พฺยากโรตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว ¶ , ภทฺทิโย อิทาเนว สุขวิหารี, ปุพฺเพปิ สุขวิหารีเยวา’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ปริวาโรปิสฺส มหา อโหสิ ปฺจ ตาปสสตานิ. โส วสฺสกาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ตาปสคณปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรนฺโต พาราณสึ ปตฺวา ราชานํ นิสฺสาย ราชุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิ. ตตฺถ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิ. อถ นํ ราชา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, มหลฺลกา, กึ โว หิมวนฺเตน, อนฺเตวาสิเก หิมวนฺตํ เปเสตฺวา ¶ อิเธว วสถา’’ติ ยาจิ. โพธิสตฺโต เชฏฺนฺเตวาสิกํ ปฺจ ตาปสสตานิ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ อิเมหิ สทฺธึ หิมวนฺเต วส, อหํ ปน อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สยํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.
โส ปนสฺส เชฏฺนฺเตวาสิโก ราชปพฺพชิโต มหนฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺสมาปตฺติลาภี อโหสิ. โส ตาปเสหิ สทฺธึ หิมวนฺเต วสมาโน เอกทิวสํ อาจริยํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา เต ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห อนุกฺกณฺมานา อิเธว วสถ, อหํ อาจริยํ วนฺทิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกํ กฏฺตฺถริกํ อตฺถริตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเกเยว นิปชฺชิ. ตสฺมิฺจ สมเย ราชา ‘‘ตาปสํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อนฺเตวาสิกตาปโส ราชานํ ทิสฺวา เนว วุฏฺาสิ, นิปนฺโนเยว ปน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิ. ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ ทิสฺวาปิ น อุฏฺิโต’’ติ ¶ อนตฺตมโน โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อยํ ตาปโส ยทิจฺฉกํ ภุตฺโต ภวิสฺสติ, อุทานํ อุทาเนนฺโต สุขเสยฺยเมว กปฺเปตี’’ติ. มหาราช, อยํ ตาปโส ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโส เอโก ราชา อโหสิ, สฺวายํ ‘‘อหํ ปุพฺเพ คิหิกาเล รชฺชสิรึ อนุภวนฺโต อาวุธหตฺเถหิ พหูหิ รกฺขิยมาโนปิ เอวรูปํ สุขํ นาม นาลตฺถ’’นฺติ อตฺตโน ปพฺพชฺชาสุขํ ฌานสุขฺจ อารพฺภ อิมํ อุทานํ อุทาเนตีติ. เอวฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต รฺโ ธมฺมกถํ กเถตุํ อิมํ คาถมาห –
‘‘ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺติ, โย จ อฺเ น รกฺขติ;
ส เว ราช สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺตีติ ยํ ปุคฺคลํ อฺเ พหู ปุคฺคลา น รกฺขนฺติ. โย จ อฺเ น รกฺขตีติ โย จ ‘‘เอกโก อหํ รชฺชํ กาเรมี’’ติ อฺเ พหู ชเน น รกฺขติ. ส เว ราช สุขํ เสตีติ มหาราช โส ¶ ปุคฺคโล เอโก อทุติโย ปวิวิตฺโต กายิกเจตสิกสุขสมงฺคี หุตฺวา สุขํ เสติ. อิทฺจ เทสนาสีสเมว. น เกวลํ ปน เสติเยว, เอวรูโป ปน ปุคฺคโล สุขํ คจฺฉติ ติฏฺติ นิสีทติ สยตีติ สพฺพิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺโตว โหติ. กาเมสุ อนเปกฺขวาติ วตฺถุ กามกิเลสกาเมสุ อเปกฺขารหิโต วิคตจฺฉนฺทราโค นิตฺตณฺโห เอวรูโป ปุคฺคโล สพฺพิริยาปเถสุ สุขํ วิหรติ มหาราชาติ.
ราชา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตุฏฺมานโส วนฺทิตฺวา นิเวสนเมว คโต, อนฺเตวาสิโกปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา หิมวนฺตเมว คโต. โพธิสตฺโต ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก ภทฺทิยตฺเถโร อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุขวิหาริชาตกวณฺณนา ทสมา.
อปณฺณกวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อปณฺณกํ ¶ วณฺณุปถํ, เสริวํ จูฬเสฏฺิ จ;
ตณฺฑุลํ เทวธมฺมฺจ, กฏฺวาหนคามณิ;
มฆเทวํ วิหารีติ, ปิณฺฑิตา ทส ชาตกาติ.
๒. สีลวคฺโค
[๑๑] ๑. ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา
โหติ ¶ สีลวตํ อตฺโถติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺตสฺส วตฺถุ ยาว อภิมารปฺปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ธนปาลกวิสฺสชฺชนา ปน จูฬหํสชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ปถวิปฺปเวสนา ทฺวาทสนิปาเต สมุทฺทวาณิชชาตเก อาวิภวิสฺสติ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย เทวทตฺโต ปฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภนฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีเส วิหรติ. อถ เตสํ ภิกฺขูนํ าณํ ปริปากํ อคมาสิ. ตํ ตฺวา สตฺถา ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตสิ ‘‘สาริปุตฺตา, ตุมฺหากํ นิสฺสิตกา ปฺจสตา ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส ลทฺธึ โรเจตฺวา เตน สทฺธึ คตา, อิทานิ ปน เตสํ าณํ ปริปากํ คตํ, ตุมฺเห พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต ภิกฺขู มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ. เต ตเถว คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย ¶ เต ภิกฺขู อาทาย เวฬุวนเมว อาคมํสุ. อาคนฺตฺวา จ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ิตกาเล ภิกฺขู เถรํ ปสํสิตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เชฏฺภาติโก ธมฺมเสนาปติ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อาคจฺฉนฺโต อติวิย โสภติ, เทวทตฺโต ปน ปริหีนปริวาโร ชาโต’’ติ. น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว าติสงฺฆปริวุโต อาคจฺฉนฺโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภิเยว. เทวทตฺโตปิ ¶ น อิทาเนว คณโต ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวาติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต มคธรฏฺเ ราชคหนคเร เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต มิคสหสฺสปริวาโร อรฺเ วสติ. ตสฺส ลกฺขโณ จ กาโฬ จาติ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล ‘‘ตาตา, อหํ อิทานิ มหลฺลโก, ตุมฺเห อิมํ คณํ ปริหรถา’’ติ ปฺจ ปฺจ มิคสตานิ เอเกกํ ปุตฺตํ ปฏิจฺฉาเปสิ ¶ . ตโต ปฏฺาย เต ทฺเว ชนา มิคคณํ ปริหรนฺติ. มคธรฏฺสฺมิฺจ สสฺสปากสมเย กิฏฺสมฺพาเธ อรฺเ มิคานํ ปริปนฺโถ โหติ. มนุสฺสา สสฺสขาทกานํ มิคานํ มารณตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ โอปาตํ ขณนฺติ, สูลานิ โรเปนฺติ, ปาสาณยนฺตานิ สชฺเชนฺติ, กูฏปาสาทโย ปาเส โอฑฺเฑนฺติ, พหู มิคา วินาสํ อาปชฺชนฺติ. โพธิสตฺโต กิฏฺสมฺพาธสมยํ ตฺวา ทฺเว ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อยํ กิฏฺสมฺพาธสมโย, พหู มิคา วินาสํ ปาปุณนฺติ, มยํ มหลฺลกา เยน เกนจิ อุปาเยน เอกสฺมึ าเน วีตินาเมสฺสาม, ตุมฺเห ตุมฺหากํ มิคคเณ คเหตฺวา อรฺเ ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา สสฺสานํ อุทฺธฏกาเล อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปิตุ วจนํ สุตฺวา สปริวารา นิกฺขมึสุ. เตสํ ปน คมนมคฺคํ มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล มิคา ปพฺพตมาโรหนฺติ, อิมสฺมึ กาเล โอโรหนฺตี’’ติ. เต ตตฺถ ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ¶ นิลีนา พหู มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติ.
กาฬมิโค อตฺตโน ทนฺธตาย ‘‘อิมาย นาม เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต มิคคณํ อาทาย ปุพฺพณฺเหปิ สายนฺเหปิ ปโทเสปิ ปจฺจูเสปิ คามทฺวาเรน คจฺฉติ. มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ปกติยา ิตา จ นิลีนา จ พหู มิเค วินาสํ ปาเปนฺติ. เอวํ โส อตฺตโน ทนฺธตาย พหู มิเค วินาสํ ปาเปตฺวา อปฺปเกเหว มิเคหิ อรฺํ ปาวิสิ. ลกฺขณมิโค ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโล ‘‘อิมาย เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ ชานาติ. โส คามทฺวาเรนปิ น คจฺฉติ ¶ , ทิวาปิ น คจฺฉติ, ปโทเสปิ น คจฺฉติ, ปจฺจูเสปิ น คจฺฉติ, มิคคณํ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเยเยว คจฺฉติ. ตสฺมา เอกมฺปิ มิคํ อวินาเสตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. เต ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา สสฺเสสุ อุทฺธเฏสุ ปพฺพตา โอตรึสุ.
กาโฬ ปจฺจาคจฺฉนฺโตปิ ปุริมนเยเนว อวเสสมิเค วินาสํ ปาเปนฺโต เอกโกว อาคมิ. ลกฺขโณ ปน เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ปฺจหิ มิคสเตหิ ปริวุโต มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อาคมิ. โพธิสตฺโต ทฺเวปิ ปุตฺเต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา มิคคเณน สทฺธึ มนฺเตนฺโต อิมํ คาถํ สมุฏฺาเปสิ –
‘‘โหติ สีลวตํ อตฺโถ, ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ;
ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, าติสงฺฆปุรกฺขตํ;
อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ, สุวิหีนํว าติภี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สีลวตนฺติ สุขสีลตาย สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ. อตฺโถติ วุฑฺฒิ. ปฏิสนฺถารวุตฺตินนฺติ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ อามิสปฏิสนฺถาโร จ เอเตสํ วุตฺตีติ ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, เตสํ ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ. เอตฺถ จ ปาปนิวารณโอวาทานุสาสนิวเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ, โคจรลาภาปนคิลานุปฏฺานธมฺมิกรกฺขาวเสน อามิสปฏิสนฺถาโร จ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปฏิสนฺถาเรสุ ิตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปณฺฑิตานํ วุฑฺฒิ นาม โหตีติ. อิทานิ ตํ วุฑฺฒึ ทสฺเสตุํ ปุตฺตมาตรํ อาลปนฺโต วิย ‘‘ลกฺขณํ ปสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาจารปฏิสนฺถารสมฺปนฺนํ อตฺตโน ปุตฺตํ ¶ เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา าติสงฺเฆน ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺส. ตาย ปน อาจารปฏิสนฺถารสมฺปทาย วิหีนํ ทนฺธปฺํ อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ เอกมฺปิ าตึ อนวเสเสตฺวา สุวิหีนเมว าตีหิ เอกกํ อาคจฺฉนฺตนฺติ. เอวํ ปุตฺตํ อภินนฺทิตฺวา ปน โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว าติสงฺฆปริวาริโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภติเยว. น จ เทวทตฺโต เอตรหิเยว คณมฺหา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ¶ กาโฬ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, ลกฺขโณ สาริปุตฺโต, ปริสา ปนสฺส พุทฺธปริสา, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๒] ๒. นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา
นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ธีตา อโหสิ อุสฺสนฺนกุสลมูลา ปริมทฺทิตสงฺขารา ปจฺฉิมภวิกา, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺสา หทเย อรหตฺตูปนิสฺสโย ชลติ. สา อตฺตานํ ชานนกาลโต ปฏฺาย เคเห อนภิรตา ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตโร อาห – ‘‘อมฺมตาตา, มยฺหํ ฆราวาเส จิตฺตํ นาภิรมติ, อหํ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ. อมฺม, กึ วเทสิ, อิทํ กุลํ พหุวิภวํ, ตฺวฺจ อมฺหากํ เอกธีตา, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุนฺติ. สา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา ปพฺพชฺชํ อลภมานา จินฺเตสิ ‘‘โหตุ, ปติกุลํ คตา สามิกํ อาราเธตฺวา ¶ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. สา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา สีลวตี กลฺยาณธมฺมา อคารํ อชฺฌาวสิ.
อถสฺสา สํวาสมนฺวาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺหิ. สา คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ น อฺาสิ. อถ ตสฺมึ นคเร นกฺขตฺตํ โฆสยึสุ, สกลนครวาสิโน ¶ นกฺขตฺตํ กีฬึสุ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ อโหสิ. สา ปน ตาว อุฬารายปิ นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย อตฺตโน สรีรํ น วิลิมฺปติ นาลงฺกโรติ, ปกติเวเสเนว วิจรติ.
อถ นํ สามิโก อาห – ‘‘ภทฺเท, สกลนครํ นกฺขตฺตนิสฺสิตํ, ตฺวํ ปน สรีรํ นปฺปฏิชคฺคสี’’ติ. อยฺยปุตฺต, ทฺวตฺตึสาย เม กุณเปหิ ปูริตํ สรีรํ, กึ อิมินา อลงฺกเตน, อยฺหิ กาโย เนว เทวนิมฺมิโต, น พฺรหฺมนิมฺมิโต, น สุวณฺณมโย, น มณิมโย, น หริจนฺทนมโย, น ปุณฺฑรีกกุมุทุปฺปลคพฺภสมฺภูโต ¶ , น อมโตสธปูริโต, อถ โข กุณเป ชาโต, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม, กฏสิวฑฺฒโน, ตณฺหูปาทินฺโน, โสกานํ นิทานํ, ปริเทวานํ วตฺถุ, สพฺพโรคานํ อาลโย, กมฺมกรณานํ ปฏิคฺคโห, อนฺโตปูติ, พหิ นิจฺจปคฺฆรโณ, กิมิกุลานํ อาวาโส, สิวถิกปยาโต, มรณปริโยสาโน, สพฺพโลกสฺส จกฺขุปเถ วตฺตมาโนปิ –
‘‘อฏฺินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;
ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติ.
‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส วตฺถิโน;
หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จ.
‘‘สิงฺฆาณิกาย เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;
โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จ.
‘‘อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;
อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโก.
‘‘สิงฺฆาณิกา ¶ จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;
ปิตฺตํ เสมฺหฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกา.
‘‘อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;
สุภโต นํ มฺติ พาโล, อวิชฺชาย ปุรกฺขโต. (สุ. นิ. ๑๙๖-๒๐๑);
‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;
อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปฺุโช ทุกฺขสฺส เกวโล. (อป. เถร ๒.๕๔.๕๕);
‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;
ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ จ วารเย.
‘‘ทุคฺคนฺโธ อสุจิ กาโย, กุณโป อุกฺกรูปโม;
นินฺทิโต จกฺขุภูเตหิ, กาโย พาลาภินนฺทิโต.
‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;
สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจี ปูติคนฺธิโย’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒);
อยฺยปุตฺต ¶ ¶ , อิมํ กายํ อลงฺกริตฺวา กึ กริสฺสามิ? นนุ อิมสฺส อลงฺกตกรณํ คูถปุณฺณฆฏสฺส พหิ จิตฺตกมฺมกรณํ วิย โหตีติ? เสฏฺิปุตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา อาห ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อิมสฺส สรีรสฺส อิเม โทเส ปสฺสมานา กสฺมา น ปพฺพชสี’’ติ? ‘‘อยฺยปุตฺต, อหํ ปพฺพชฺชํ ลภมานา อชฺเชว ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. เสฏฺิปุตฺโต ‘‘สาธุ, อหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ วตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ตํ ปพฺพาเชนฺโต เทวทตฺตปกฺขิยานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. สา ปพฺพชฺชํ ลภิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อตฺตมนา อโหสิ.
อถสฺสา คพฺเภ ปริปากํ คจฺฉนฺเต อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ หตฺถปาทปิฏฺีนํ พหลตฺตํ อุทรปฏลสฺส จ มหนฺตตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย ตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อยฺเย, ตฺวํ คพฺภินี วิย ปฺายสิ, กึ เอต’’นฺติ? อยฺเย, ‘‘อิทํ นาม การณ’’นฺติ น ชานามิ, สีลํ ปน เม ปริปุณฺณนฺติ ¶ . อถ นํ ตา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา เทวทตฺตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อยฺย, อยํ กุลธีตา กิจฺเฉน สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ ลภิ, อิทานิ ปนสฺสา คพฺโภ ปฺายติ, มยํ อิมสฺส คพฺภสฺส คิหิกาเล วา ปพฺพชิตกาเล วา ลทฺธภาวํ น ชานาม, กึทานิ กโรมา’’ติ? เทวทตฺโต อตฺตโน อพุทฺธภาเวน จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยานฺจ นตฺถิตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘เทวทตฺตปกฺขิกา ภิกฺขุนี กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหรติ, เทวทตฺโต จ ตํ อชฺฌุเปกฺขติเยวาติ มยฺหํ ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, มยา อิมํ อุปฺปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส อวีมํสิตฺวาว เสลคุฬํ ปวฏฺฏยมาโน วิย ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ อุปฺปพฺพาเชถา’’ติ อาห. ตา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺาย วนฺทิตฺวา อุปสฺสยํ คตา.
อถ สา ทหรา ตา ภิกฺขุนิโย อาห – ‘‘อยฺเย, น เทวทตฺตตฺเถโร พุทฺโธ, นาปิ มยฺหํ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชา, โลเก ปน อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มยฺหํ ปพฺพชฺชา, สา จ ปน เม ทุกฺเขน ลทฺธา, มา นํ อนฺตรธาเปถ, เอถ มํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เชตวนํ คจฺฉถา’’ติ. ตา ตํ อาทาย ราชคหา ปฺจจตฺตาลีสโยชนิกํ มคฺคํ อติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘กิฺจาปิ คิหิกาเล เอติสฺสา คพฺโภ ปติฏฺิโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘สมโณ โคตโม เทวทตฺเตน ¶ ชหิตํ อาทาย จรตี’ติ ติตฺถิยานํ โอกาโส ภวิสฺสติ. ตสฺมา อิมํ กถํ ปจฺฉินฺทิตุํ สราชิกาย ปริสาย ¶ มชฺเฌ อิมํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ปุนทิวเส ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ จูฬอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขํ มหาอุปาสิกํ อฺานิ จ อภิฺาตานิ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ อุปาลิตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ จตุปริสมชฺเฌ อิมิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กมฺมํ โสเธหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสมชฺฌํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา รฺโ ปุรโต วิสาขํ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิมํ อธิกรณํ ปฏิจฺฉาเปสิ ‘‘คจฺฉ วิสาเข, ‘อยํ ทหรา อสุกมาเส อสุกทิวเส ปพฺพชิตา’ติ ตถโต ตฺวา อิมสฺส คพฺภสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา ลทฺธภาวํ ชานาหี’’ติ. อุปาสิกา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ทหรภิกฺขุนิยา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานาทีนิ โอโลเกตฺวา มาสทิวเส สมาเนตฺวา คิหิภาเว คพฺภสฺส ลทฺธภาวํ ตถโต ตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. เถโร จตุปริสมชฺเฌ ตํ ภิกฺขุนึ สุทฺธํ อกาสิ. สา สุทฺธา หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆฺจ สตฺถารฺจ วนฺทิตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ อุปสฺสยเมว คตา. สา คพฺภปริปากมนฺวาย ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถิตปตฺถนํ มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิ.
อเถกทิวสํ ¶ ราชา ภิกฺขุนุปสฺสยสมีเปน คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ สุตฺวา อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อมจฺจา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘เทว, ทหรภิกฺขุนี ปุตฺตํ วิชาตา, ตสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาหํสุ. ‘‘ภิกฺขุนีนํ, ภเณ, ทารกปฏิชคฺคนํ นาม ปลิโพโธ, มยํ นํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ราชา ตํ ทารกํ นาฏกิตฺถีนํ ทาเปตฺวา กุมารปริหาเรน วฑฺฒาเปสิ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘กสฺสโป’’ติ นามํ อกํสุ. อถ นํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สฺชานึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ธมฺมกถิเกสุ จิตฺรกถี อโหสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๗) เอตทคฺเค เปสิ. โส ปจฺฉา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๔๙ อาทโย) อรหตฺตํ ปาปุณิ. มาตาปิสฺส ภิกฺขุนี วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ ปตฺตา. กุมารกสฺสปตฺเถโร พุทฺธสาสเน คคนมชฺเฌ ¶ ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโต.
อเถกทิวสํ ¶ ตถาคโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ภิกฺขู โอวาทํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ อุโภ นาสิตา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน ธมฺมราชตาย เจว ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติยา จ อุภินฺนมฺปิ เตสํ ปจฺจโย ชาโต’’ติ พุทฺธคุเณ วณฺณยมานา นิสีทึสุ. สตฺถา พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ สพฺพํ อาโรจยึสุ. น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อิเมสํ อุภินฺนํ ปจฺจโย จ ปติฏฺา จ ชาโต, ปุพฺเพปิ อโหสิเยวาติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ อเหสุํ, สิงฺคานิ รชตวณฺณานิ, มุขํ รตฺตกมฺพลปฺุชวณฺณํ, หตฺถปาทปริยนฺตา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, วาลธิ จมรสฺส วิย อโหสิ, สรีรํ ปนสฺส มหนฺตํ อสฺสโปตกปฺปมาณํ อโหสิ. โส ปฺจสตมิคปริวาโร อรฺเ วาสํ กปฺเปสิ นาเมน นิคฺโรธมิคราชา ¶ นาม. อวิทูเร ปนสฺส อฺโปิ ปฺจสตมิคปริวาโร สาขมิโค นาม วสติ, โสปิ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.
เตน สมเยน พาราณสิราชา มิควธปฺปสุโต โหติ, วินา มํเสน น ภฺุชติ, มนุสฺสานํ กมฺมจฺเฉทํ กตฺวา สพฺเพ เนคมชานปเท สนฺนิปาเตตฺวา เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติ. มนุสฺสา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ยํนูน มยํ อุยฺยาเน ¶ มิคานํ นิวาปํ วปิตฺวา ปานียํ สมฺปาเทตฺวา พหู มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ พนฺธิตฺวา รฺโ นิยฺยาเทยฺยามา’’ติ. เต สพฺเพ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปติณานิ โรเปตฺวา อุทกํ สมฺปาเทตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา วาคุรานิ อาทาย มุคฺคราทินานาวุธหตฺถา ¶ อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค ปริเยสมานา ‘‘มชฺเฌ ิเต มิเค คณฺหิสฺสามา’’ติ โยชนมตฺตํ านํ ปริกฺขิปิตฺวา สงฺขิปมานา นิคฺโรธมิคสาขมิคานํ วสนฏฺานํ มชฺเฌ กตฺวา ปริกฺขิปึสุ. อถ นํ มิคคณํ ทิสฺวา รุกฺขคุมฺพาทโย จ ภูมิฺจ มุคฺคเรหิ ปหรนฺตา มิคคณํ คหนฏฺานโต นีหริตฺวา อสิสตฺติธนุอาทีนิ อาวุธานิ อุคฺคิริตฺวา มหานาทํ นทนฺตา ตํ มิคคณํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, นิพทฺธํ มิควํ คจฺฉนฺตา อมฺหากํ กมฺมํ นาเสถ, อมฺเหหิ อรฺโต มิเค อาเนตฺวา ตุมฺหากํ อุยฺยานํ ปูริตํ, อิโต ปฏฺาย เตสํ มํสานิ ขาทถา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมึสุ.
ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิเค โอโลเกนฺโต ทฺเว สุวณฺณมิเค ทิสฺวา เตสํ อภยํ อทาสิ. ตโต ปฏฺาย ปน กทาจิ สยํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา อาเนติ, กทาจิสฺส ภตฺตการโก คนฺตฺวา วิชฺฌิตฺวา อาหรติ. มิคา ธนุํ ทิสฺวาว มรณภเยน ตชฺชิตา ปลายนฺติ, ทฺเว ตโย ปหาเร ลภิตฺวา กิลมนฺติปิ, คิลานาปิ โหนฺติ, มรณมฺปิ ปาปุณนฺติ. มิคคโณ ตํ ปวตฺตึ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โส สาขํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘สมฺม, พหู มิคา นสฺสนฺติ, เอกํเสน มริตพฺเพ สติ อิโต ปฏฺาย มา กณฺเฑน มิเค วิชฺฌนฺตุ, ธมฺมคณฺฑิกฏฺาเน มิคานํ วาโร โหตุ. เอกทิวสํ มม ปริสาย วาโร ปาปุณาตุ, เอกทิวสํ ตว ปริสาย, วารปฺปตฺโต มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ เปตฺวา นิปชฺชตุ, เอวํ สนฺเต มิคา กิลนฺตา น ภวิสฺสนฺตี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต ปฏฺาย วารปฺปตฺโตว มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย ¶ คีวํ เปตฺวา นิปชฺชติ, ภตฺตการโก อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิปนฺนกเมว คเหตฺวา คจฺฉติ.
อเถกทิวสํ ¶ สาขมิคสฺส ปริสาย เอกิสฺสา คพฺภินิมิคิยา วาโร ปาปุณิ. สา สาขํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ คพฺภินี, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ทฺเว ชนา วารํ คมิสฺสาม, มยฺหํ วารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาห. โส ‘‘น สกฺกา ตว วารํ อฺเสํ ปาเปตุํ, ตฺวเมว ตุยฺหํ วารํ ชานิสฺสสิ, คจฺฉาหี’’ติ อาห. สา ตสฺส สนฺติกา อนุคฺคหํ อลภมานา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘โหตุ คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต วารํ อติกฺกาเมสฺสามี’’ติ สยํ ¶ คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ. ภตฺตการโก ตํ ทิสฺวา ‘‘ลทฺธาภโย มิคราชา ธมฺมคณฺฑิกาย นิปนฺโน, กึ นุ โข การณ’’นฺติ เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ.
ราชา ตาวเทว รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อาห ‘‘สมฺม มิคราช, นนุ มยา ตุยฺหํ อภยํ ทินฺนํ, กสฺมา ตฺวํ อิธ นิปนฺโน’’ติ. มหาราช, คพฺภินี มิคี อาคนฺตฺวา ‘‘มม วารํ อฺสฺส ปาเปหี’’ติ อาห, น สกฺกา โข ปน มยา เอกสฺส มรณทุกฺขํ อฺสฺส อุปริ นิกฺขิปิตุํ, สฺวาหํ อตฺตโน ชีวิตํ ตสฺสา ทตฺวา ตสฺสา สนฺตกํ มรณํ คเหตฺวา อิธ นิปนฺโน, มา อฺํ กิฺจิ อาสงฺกิตฺถ, มหาราชาติ. ราชา อาห – ‘‘สามิ, สุวณฺณวณฺณมิคราช, มยา น ตาทิโส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน มนุสฺเสสุปิ ทิฏฺปุพฺโพ, เตน เต ปสนฺโนสฺมิ, อุฏฺเหิ, ตุยฺหฺจ ตสฺสา จ อภยํ ทมฺมี’’ติ. ‘‘ทฺวีหิ อภเย ลทฺเธ อวเสสา กึ กริสฺสนฺติ, นรินฺทา’’ติ? ‘‘อวเสสานมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, เอวมฺปิ อุยฺยาเนเยว มิคา อภยํ ลภิสฺสนฺติ, เสสา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, มิคา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, เสสา จตุปฺปทา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ ¶ ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, จตุปฺปทา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, ทิชคณา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, ทิชคณา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, อุทเก วสนฺตา มจฺฉา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิตฺวา อุฏฺาย ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ปุตฺตธีตาสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคมชานปเทสุ ธมฺมํ จรนฺโต สมํ จรนฺโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ คมิสฺสสี’’ติ รฺโ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตฺวา กติปาหํ อุยฺยาเน วสิตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺํ ปาวิสิ. สาปิ โข มิคเธนุ ปุปฺผกณฺณิกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิ. โส กีฬมาโน สาขมิคสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ. อถ นํ มาตา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺต, อิโต ปฏฺาย มา เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, นิคฺโรธสฺเสว สนฺติกํ คจฺเฉยฺยาสี’’ติ โอวทนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘นิคฺโรธเมว ¶ ¶ เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;
นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโย, ยฺเจ สาขสฺมิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ ตาต ตฺวํ วา อฺโ วา อตฺตโน หิตกาโม นิคฺโรธเมว เสเวยฺย ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, น สาขมุปสํวเสติ สาขมิคํ ปน น อุปสํวเส อุปคมฺม น สํวเสยฺย, เอตํ นิสฺสาย ชีวิกํ น กปฺเปยฺย. นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโยติ นิคฺโรธรฺโ ปาทมูเล มรณมฺปิ เสยฺโย วรํ อุตฺตมํ. ยฺเจ สาขสฺมิ ชีวิตนฺติ ยํ ปน สาขสฺส สนฺติเก ชีวิตํ, ตํ เนว เสยฺโย น วรํ น อุตฺตมนฺติ อตฺโถ.
ตโต ปฏฺาย จ ปน อภยลทฺธกา มิคา มนุสฺสานํ สสฺสานิ ขาทนฺติ, มนุสฺสา ‘‘ลทฺธาภยา อิเม มิคา’’ติ มิเค ปหริตุํ วา ปลาเปตุํ วา น วิสหนฺติ, เต ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘มยา ปสนฺเนน นิคฺโรธมิคราชสฺส ¶ วโร ทินฺโน, อหํ รชฺชํ ชเหยฺยํ, น จ ตํ ปฏิฺํ ภินฺทามิ, คจฺฉถ น โกจิ มม วิชิเต มิเค ปหริตุํ ลภตี’’ติ อาห. นิคฺโรธมิโค ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา มิคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ปเรสํ สสฺสํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสถา’’ติ มิเค โอวทิตฺวา มนุสฺสานํ อาโรจาเปสิ ‘‘อิโต ปฏฺาย สสฺสการกา มนุสฺสา สสฺสรกฺขณตฺถํ วตึ มา กโรนฺตุ, เขตฺตํ ปน อาวิชฺฌิตฺวา ปณฺณสฺํ พนฺธนฺตู’’ติ. ตโต ปฏฺาย กิร เขตฺเตสุ ปณฺณพนฺธนสฺา อุทปาทิ. ตโต ปฏฺาย ปณฺณสฺํ อติกฺกมนมิโค นาม นตฺถิ. อยํ กิร เนสํ โพธิสตฺตโต ลทฺธโอวาโท. เอวํ มิคคณํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา สทฺธึ มิเคหิ ยถากมฺมํ คโต, ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ เถริยา จ กุมารกสฺสปสฺส จ อวสฺสโย, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย เอวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจธมฺมเทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, มิคเธนุ เถรี อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, ราชา อานนฺโท, นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๓] ๓. กณฺฑิชาตกวณฺณนา
ธิรตฺถุ ¶ ¶ กณฺฑินํ สลฺลนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ อฏฺกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก อาวิภวิสฺสติ. ภควา ปน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ มาตุคามํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ ปกฺโก’’ติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิ. อิโต ปรํ ปน ภิกฺขูนํ ยาจนํ ¶ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนตฺจ อวตฺวา ‘‘อตีตํ อาหรี’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เอตฺตเก วุตฺเตปิ ยาจนฺจ วลาหกคพฺภโต จนฺทนีหรณูปมาย ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนการณภาโว จาติ สพฺพเมตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
อตีเต มคธรฏฺเ ราชคเห มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. มคธวาสิกานํ สสฺสสมเย มิคานํ มหาปริปนฺโถ โหติ. เต อรฺเ ปพฺพตปาทํ ปวิสนฺติ. ตตฺถ เอโก อรฺวาสี ปพฺพเตยฺยมิโค เอกาย คามนฺตวาสินิยา มิคโปติกาย สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา เตสํ มิคานํ ปพฺพตปาทโต โอรุยฺห ปุน คามนฺตํ โอตรณกาเล มิคโปติกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา เตหิ สทฺธึเยว โอตริ. อถ นํ สา อาห – ‘‘ตฺวํ โขสิ, อยฺย, ปพฺพเตยฺโย พาลมิโค, คามนฺโต จ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา อมฺเหหิ สทฺธึ โอตรี’’ติ. โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา อนิวตฺติตฺวา สทฺธึเยว อคมาสิ. มคธวาสิโน ‘‘อิทานิ มิคานํ ปพฺพตปาทา โอตรณกาโล’’ติ ตฺวา มคฺเค ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺเกสุ ติฏฺนฺติ. เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ อาคมนมคฺเค เอโก ลุทฺทโก ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺเก ิโต โหติ. มิคโปติกา มนุสฺสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘เอโก ลุทฺทโก ิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตํ พาลมิคํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิ. ลุทฺทโก เอเกเนว สรปฺปหาเรน มิคํ ตตฺเถว ปาเตติ. มิคโปติกา ตสฺส วิทฺธภาวํ ตฺวา อุปฺปติตฺวา วาตคติยาว ปลายิ. ลุทฺทโก โกฏฺกโต นิกฺขมิตฺวา มิคํ โอกฺกนฺติตฺวา อคฺคึ กตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ มธุรมํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อวเสสํ โลหิตพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ กาเชนาทาย ทารเก โตเสนฺโต ฆรํ อคมาสิ.
ตทา ¶ โพธิสตฺโต ตสฺมึ วนสณฺเฑ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต โหติ. โส ตํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พาลมิคสฺส มรณํ เนว มาตรํ นิสฺสาย, น ปิตรํ นิสฺสาย, อถ โข กามํ นิสฺสาย. กามนิมิตฺตฺหิ ¶ สตฺตา สุคติยํ หตฺถจฺเฉทาทิกํ, ทุคฺคติยฺจ ปฺจวิธพนฺธนาทินานปฺปการกํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, ปเรสํ มรณทุกฺขุปฺปาทนมฺปิ นาม อิมสฺมึ โลเก ¶ ครหิตเมว. ยํ ชนปทํ มาตุคาโม วิจาเรติ อนุสาสติ, โส อิตฺถิปริณายโก ชนปโทปิ ครหิโตเยว. เย สตฺตา มาตุคามสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตปิ ครหิตาเยวา’’ติ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา วนเทวตาสุ สาธุการํ ทตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานาสุ มธุเรน สเรน ตํ วนสณฺฑํ อุนฺนาเทนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ –
‘‘ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ, ปุริสํ คาฬฺหเวธินํ;
ธิรตฺถุ ตํ ชนปทํ, ยตฺถิตฺถี ปริณายิกา;
เต จาปิ ธิกฺกิตา สตฺตา, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา’’ติ.
ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหณตฺเถ นิปาโต, สฺวายมิธ อุตฺตาสุพฺเพควเสน ครหเณ ทฏฺพฺโพ. อุตฺตสิตุพฺพิคฺโค หิ โหนฺโต โพธิสตฺโต เอวมาห. กณฺฑมสฺส อตฺถีติ กณฺฑี, ตํ กณฺฑินํ. ตํ ปน กณฺฑํ อนุปวิสนฏฺเน ‘‘สลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา กณฺฑินํ สลฺลนฺติ เอตฺถ สลฺลกณฺฑินนฺติ อตฺโถ. สลฺลํ วา อสฺสตฺถีติปิ สลฺโล, ตํ สลฺลํ. มหนฺตํ วณมุขํ กตฺวา พลวปฺปหารํ เทนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตีติ คาฬฺหเวธี, ตํ คาฬฺหเวธินํ. นานปฺปกาเรน กณฺเฑน, กุมุทปตฺตสณฺานถเลน อุชุกคมเนเนว สลฺเลน จ สมนฺนาคตํ คาฬฺหเวธินํ ปุริสํ ธิรตฺถูติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ปริณายิกาติ อิสฺสรา สํวิธายิกา. ธิกฺกิตาติ ครหิตา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสาม. เอวํ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต วนํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ ¶ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. อิโต ปรํ ปน ‘‘ทฺเว ¶ วตฺถูนิ กเถตฺวา’’ติ อิทํ อวตฺวา ‘‘อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, อวุตฺตมฺปิ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺพํ.
ตทา ปพฺพเตยฺยมิโค อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, มิคโปติกา ปุราณทุติยิกา, กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสกเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กณฺฑิชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๔] ๔. วาตมิคชาตกวณฺณนา
น ¶ กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. สตฺถริ กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ติสฺสกุมาโร นาม มหาวิภวสฺส เสฏฺิกุลสฺส ปุตฺโต เอกทิวสํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา มาตาปิตูหิ อนนฺุาตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา รฏฺปาลตฺเถโร วิย มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สตฺถา ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ เวฬุวเน วิหริตฺวา เชตวนํ อคมาสิ. ตตฺรายํ กุลปุตฺโต เตรส ธุตงฺคานิ สมาทาย สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน กาลํ วีตินาเมติ, ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ วุตฺเต คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย พุทฺธสาสเน ปากโฏ ปฺาโต อโหสิ.
ตสฺมึ กาเล ราชคเห นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย เถรสฺส มาตาปิตโร ยํ ตสฺส คิหิกาเล อโหสิ อาภรณภณฺฑกํ, ตํ รตนจงฺโกฏเก นิกฺขิปิตฺวา อุเร เปตฺวา ‘‘อฺาสุ นกฺขตฺตกีฬาสุ อมฺหากํ ปุตฺโต อิมินา อลงฺกาเรน อลงฺกโต นกฺขตฺตํ กีฬติ, ตํ โน เอกปุตฺตํ คเหตฺวา สมโณ โคตโม สาวตฺถินครํ คโต, กหํ นุ โข โส เอตรหิ นิสินฺโน, กหํ ิโต’’ติ วตฺวา โรทนฺติ.
อเถกา วณฺณทาสี ตํ กุลํ คนฺตฺวา เสฏฺิภริยํ โรทนฺตึ ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ ปน, อยฺเย, โรทสี’’ติ? ‘‘สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ’’. ‘‘กึ ปน, อยฺเย, อยฺยปุตฺโต ปิยายตี’’ติ? ‘‘อสุกฺจ อสุกฺจา’’ติ. ‘‘สเจ ตุมฺเห ¶ อิมสฺมึ เคเห สพฺพํ อิสฺสริยํ มยฺหํ เทถ, อหํ โว ปุตฺตํ อาเนสฺสามี’’ติ. เสฏฺิภริยา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ อุยฺโยเชสิ ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน พเลน มม ปุตฺตํ อาเนหี’’ติ. สา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสินฺนา สาวตฺถึ คนฺตฺวา เถรสฺส ภิกฺขาจารวีถิยํ นิวาสํ คเหตฺวา เสฏฺิกุลา อาคเต มนุสฺเส ¶ เถรสฺส อทสฺเสตฺวา อตฺตโน ปริวาเรเนว ปริวุตา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส อาทิโตว อุฬุงฺกยาคฺุจ รสกภิกฺขฺจ ทตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อนุกฺกเมน เคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ททมานา จ อตฺตโน วสํ อุปคตภาวํ ตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา อนฺโตคพฺเภ นิปชฺชิ. เถโรปิ ภิกฺขาจารเวลาย สปทานํ จรนฺโต เคหทฺวารํ อคมาสิ. ปริชโน เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ ฆเร นิสีทาเปสิ. เถโร นิสีทิตฺวาว ‘‘กหํ อุปาสิกา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คิลานา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนํ อิจฺฉตี’’ติ. โส รสตณฺหาย พทฺโธ อตฺตโน วตสมาทานํ ¶ ภินฺทิตฺวา ตสฺสา นิปนฺนฏฺานํ ปาวิสิ. สา อตฺตโน อาคตการณํ กเถตฺวา ตํ ปโลเภตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อุปฺปพฺพาเชตฺวา อตฺตโน วเส เปตฺวา ยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหเมว อคมาสิ. สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตา.
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ กิร เอกา วณฺณทาสี รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อาทาย คตา’’ติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ธมฺมสภํ อุปคนฺตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาห. เต ตํ ปวตฺตึ กถยึสุ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอโส ภิกฺขุ รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺสา วสํ คโต, ปุพฺเพปิ ตสฺสา วสํ คโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ รฺโ พฺรหฺมทตฺตสฺส สฺชโย นาม อุยฺยานปาโล อโหสิ. อเถโก วาตมิโค ตํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา สฺชยํ ทิสฺวา ปลายติ, สฺชโยปิ น ตํ ตชฺเชตฺวา นีหรติ. โส ปุนปฺปุนํ อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว จรติ. อุยฺยานปาโล อุยฺยาเน นานปฺปการานิ ปุปฺผผลานิ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส รฺโ อภิหรติ. อถ นํ เอกทิวสํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม อุยฺยานปาล, อุยฺยาเน กิฺจิ อจฺฉริยํ ¶ ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เทว, อฺํ น ปสฺสามิ, เอโก ปน วาตมิโค อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน จรติ, เอตํ ปสฺสามี’’ติ. ‘‘สกฺขิสฺสติ ปน ตํ คเหตุ’’นฺติ. ‘‘โถกํ มธุํ ลภนฺโต อนฺโต ราชนิเวสนมฺปิ นํ อาเนตุํ สกฺขิสฺสามิ, เทวา’’ติ. ราชา ตสฺส มธุํ ทาเปสิ. โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วาตมิคสฺส จรณฏฺาเน ติณานิ มธุนา ¶ มกฺเขตฺวา นิลียิ. มิโค อาคนฺตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ อฺตฺร อคนฺตฺวา อุยฺยานเมว อาคจฺฉติ. อุยฺยานปาโล ตสฺส มธุมกฺขิตติเณสุ ปลุทฺธภาวํ ตฺวา อนุกฺกเมน อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวา กติปาหํ ปลายิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโต วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน อุยฺยานปาลสฺส หตฺเถ ิตติณานิ ขาทิตุํ อารภิ.
โส ตสฺส วิสฺสาสํ อาปนฺนภาวํ ตฺวา ยาว ราชนิเวสนา วีถึ กิลฺเชหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตหึ ตหึ สาขาภงฺคํ ปาเตตฺวา มธุลาพุกํ อํเส ลคฺเคตฺวา ติณกลาปํ อุปกจฺฉเก เปตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ มิคสฺส ปุรโต ปุรโต วิกิรนฺโต อนฺโตราชนิเวสนํเยว อคมาสิ. มิเค อนฺโต ปวิฏฺเ ทฺวารํ ปิทหึสุ. มิโค มนุสฺเส ทิสฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต อนฺโตนิเวสนงฺคเณ อาธาวติ ปริธาวติ. ราชา ปาสาทา โอรุยฺห ตํ กมฺปมานํ ทิสฺวา ‘‘วาตมิโค นาม มนุสฺสานํ ทิฏฺฏฺานํ สตฺตาหํ น คจฺฉติ, ตชฺชิตฏฺานํ ¶ ยาวชีวํ น คจฺฉติ, โส เอวรูโป คหนนิสฺสิโต วาตมิโค รสตณฺหาย พทฺโธ อิทานิ เอวรูปํ านํ อาคโต, นตฺถิ วต โภ โลเก รสตณฺหาย ปาปตรํ นามา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมเทสนํ ปฏฺเปสิ –
‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา;
วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ, วสมาเนสิ รเสหิ สฺชโย’’ติ.
ตตฺถ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. รเสหีติ ชิวฺหาวิฺเยฺเยหิ มธุรมฺพิลาทีหิ. ปาปิโยติ ปาปตโร. อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วาติ นิพทฺธวสนฏฺานสงฺขาเตสุ หิ อาวาเสสุปิ มิตฺตสนฺถเวสุปิ ฉนฺทราโค ปาปโกว, เตหิ ปน สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ อาวาเสหิ วา มิตฺตสนฺถเวหิ ¶ วา สตคุเณน จ สหสฺสคุเณน จ สตสหสฺสคุเณน จ ธุวปฏิเสวนฏฺเน อาหารํ วินา ชีวิตินฺทฺริยปาลนาย อภาเวน จ สจฺฉนฺทราคปริโภครสาว ปาปตราติ. โพธิสตฺโต ปน อนุสฺสวาคตํ ¶ วิย อิมมตฺถํ กตฺวา ‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา’’ติ อาห. อิทานิ เตสํ ปาปิยภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วาตมิค’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ คหนนิสฺสิตนฺติ คหนฏฺานนิสฺสิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปสฺสถ รสานํ ปาปิยภาวํ, อิทํ นาม อรฺายตเน คหนนิสฺสิตํ วาตมิคํ สฺชโย อุยฺยานปาโล มธุรเสหิ อตฺตโน วสํ อาเนสิ, สพฺพถาปิ สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ รเสหิ นาม อฺํ ปาปตรํ ลามกตรํ นตฺถีติ รสตณฺหาย อาทีนวํ กเถสิ. กเถตฺวา จ ปน ตํ มิคํ อรฺเมว เปเสสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สา วณฺณทาสี อิทาเนว เอตํ รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ‘‘ตทา สฺชโย อยํ วณฺณทาสี อโหสิ, วาตมิโค จูฬปิณฺฑปาติโก, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วาตมิคชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๕] ๕. ขราทิยชาตกวณฺณนา
อฏฺกฺขุรํ ¶ ขราทิเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาติ. อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพจตาย ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา ปาเสน พทฺโธ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิโค หุตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺเ วสติ. อถสฺส ภคินิมิคี ปุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภาติก, อยํ เต ภาคิเนยฺโย, เอตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปหี’’ติ ปฏิจฺฉาเปสิ. โส ตํ ภาคิเนยฺยํ ‘‘อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาห. โส วุตฺตเวลาย นาคจฺฉติ. ยถา ¶ จ เอกทิวสํ, เอวํ สตฺต ทิวเส สตฺโตวาเท อติกฺกนฺโต โส มิคมายํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว วิจรนฺโต ปาเส พชฺฌิ. มาตาปิสฺส ภาตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ เต, ภาติก, ภาคิเนยฺโย มิคมายํ อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต จ ‘‘ตสฺส อโนวาทกสฺส มา จินฺตยิ, น ¶ เต ปุตฺเตน มิคมายา อุคฺคหิตา’’ติ วตฺวา อิทานิปิ ตํ อโนวทิตุกาโมว หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อฏฺกฺขุรํ ขราทิเย, มิคํ วงฺกาติวงฺกินํ;
สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตํ, น นํ โอวทิตุสฺสเห’’ติ.
ตตฺถ อฏฺกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺกฺขุรํ. ขราทิเยติ ตํ นาเมน อาลปติ. มิคนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนํ. วงฺกาติวงฺกินนฺติ มูเล วงฺกานิ, อคฺเค อติวงฺกานีติ วงฺกาติวงฺกานิ, ตาทิสานิ สิงฺคานิ อสฺส อตฺถีติ วงฺกาติวงฺกี, ตํ วงฺกาติวงฺกินํ. สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตนฺติ สตฺตหิ โอวาทกาเลหิ โอวาทํ อติกฺกนฺตํ. น นํ โอวทิตุสฺสเหติ เอตํ ทุพฺพจมิคํ อหํ โอวทิตุํ น อุสฺสหามิ, เอตสฺส เม โอวาทตฺถาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ. อถ นํ ทุพฺพจมิคํ ปาเส พทฺธํ ลุทฺโท มาเรตฺวา มํสํ อาทาย ปกฺกามิ.
สตฺถาปิ ¶ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ‘‘ตทา ภาคิเนยฺโย มิโค ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, โอวาทมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ขราทิยชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๖] ๖. ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา
มิคํ ¶ ติปลฺลตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ พทริการาเม วิหรนฺโต สิกฺขากามํ ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ กาเล สตฺถริ อาฬวินครํ อุปนิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺเต พหู อุปาสกา อุปาสิกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ วิหารํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติ, ทิวา ธมฺมสฺสวนํ โหติ. คจฺฉนฺเต ปน กาเล อุปาสิกาโย ภิกฺขุนิโย จ น คจฺฉึสุ, ภิกฺขู เจว อุปาสกา จ อเหสุํ. ตโต ปฏฺาย รตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ ชาตํ. ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน เถรา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ คจฺฉนฺติ. ทหรา สามเณรา จ อุปาสเกหิ สทฺธึ อุปฏฺานสาลายํ สยนฺติ. เตสุ นิทฺทํ อุปคเตสุ เอกจฺเจ ฆุรุฆุรุปสฺสาสา กากจฺฉมานา ทนฺเต ขาทนฺตา นิปชฺชึสุ, เอกจฺเจ ¶ มุหุตฺตํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺหึสุ. เต ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙) สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวา โกสมฺพึ อคมาสิ.
ตตฺถ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส ราหุล, ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, อิทานิ ตฺวํ อตฺตโน วสนฏฺานํ ชานาหี’’ติ. ปุพฺเพ ปน เต ภิกฺขู ภควติ จ คารวํ ตสฺส จายสฺมโต สิกฺขากามตํ ปฏิจฺจ ตํ อตฺตโน วสนฏฺานํ อาคตํ อติวิย สงฺคณฺหนฺติ, ขุทฺทกมฺจกํ ปฺเปตฺวา อุสฺสีสกกรณตฺถาย จีวรํ เทนฺติ. ตํ ทิวสํ ปน สิกฺขาปทภเยน วสนฏฺานมฺปิ น อทํสุ. ราหุลภทฺโทปิ ‘‘ปิตา เม’’ติ ทสพลสฺส วา, ‘‘อุปชฺฌาโย เม’’ติ ธมฺมเสนาปติโน วา, ‘‘อาจริโย เม’’ติ มหาโมคฺคลฺลานสฺส วา, ‘‘จูฬปิตา เม’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วา สนฺติกํ อคนฺตฺวา ทสพลสฺส วฬฺชนวจฺจกุฏึ พฺรหฺมวิมานํ ปวิสนฺโต วิย ปวิสิตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. พุทฺธานฺหิ วฬฺชนกุฏิยํ ทฺวารํ สุปิหิตํ โหติ, คนฺธปริภณฺฑกตา ภูมิ, คนฺธทามมาลาทามานิ โอสาริตาเนว โหนฺติ, สพฺพรตฺตึ ทีโป ฌายติ. ราหุลภทฺโท ปน น ตสฺสา กุฏิยา อิมํ สมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต, ภิกฺขูหิ ปน ‘‘วสนฏฺานํ ชานาหี’’ติ วุตฺตตฺตา โอวาทคารเวน สิกฺขากามตาย ¶ ตตฺถ วาสํ อุปคโต. อนฺตรนฺตรา หิ ภิกฺขู ตํ อายสฺมนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถาย มุฏฺิสมฺมชฺชนึ วา กจวรฉฑฺฑนกํ วา พหิ ขิปิตฺวา ตสฺมึ อาคเต ¶ ‘‘อาวุโส, อิมํ เกน ฉฑฺฑิต’’นฺติ วทนฺติ. ตตฺถ เกหิจิ ‘‘ราหุโล อิมินา มคฺเคน คโต’’ติ วุตฺเต โส อายสฺมา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ ชานามี’’ติ อวตฺวาว ตํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา คจฺฉติ. เอวเมส สิกฺขากาโม.
โส ตํ สิกฺขากามตํเยว ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต. อถ สตฺถา ปุเรอรุณํเยว วจฺจกุฏิทฺวาเร ตฺวา อุกฺกาสิ, โสปายสฺมา อุกฺกาสิ. ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ ราหุโล’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนฺทิ. ‘‘กสฺมา ตฺวํ ราหุล อิธ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘วสนฏฺานสฺส อภาวโต’’. ‘‘ปุพฺเพ หิ, ภนฺเต, ภิกฺขู มม สงฺคหํ กโรนฺติ, อิทานิ อตฺตโน อาปตฺติภเยน วสนฏฺานํ ¶ น เทนฺติ, สฺวาหํ ‘อิทํ อฺเสํ อสงฺฆฏฺฏนฏฺาน’นฺติ อิมินา การเณน อิธ นิปนฺโนสฺมีติ. อถ ภควโต ‘‘ราหุลํ ตาว ภิกฺขู เอวํ ปริจฺจชนฺติ, อฺเ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ.
อถ ภควา ปาโตว ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ธมฺมเสนาปตึ ปุจฺฉิ ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, สาริปุตฺต, อชฺช กตฺถจิ ราหุลสฺส วุตฺถภาว’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, อชฺช ราหุโล วจฺจกุฏิยํ วสิ, สาริปุตฺต, ตุมฺเห ราหุลํ เอวํ ปริจฺจชนฺตา อฺเ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กึ กริสฺสถ? เอวฺหิ สนฺเต อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตา น ปติฏฺา ภวิสฺสนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย อนุปสมฺปนฺเนน เอกํ ทฺเว ทิวเส อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตฺวา ตติยทิวเส เตสํ วสนฏฺานํ ตฺวา พหิ วาเสถา’’ติ อิมํ อนุปฺตฺตึ กตฺวา ปุน สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ.
ตสฺมึ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู ราหุลสฺส คุณกถํ กเถนฺติ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ยาว สิกฺขากาโม วตายํ ราหุโล, ‘ตว วสนฏฺานํ ชานาหี’ติ วุตฺโต นาม ‘อหํ ทสพลสฺส ปุตฺโต, ตุมฺหากํ เสนาสนสฺมา ตุมฺเหเยว นิกฺขมถา’ติ เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อปฺปฏิปฺผริตฺวา วจฺจกุฏิยํ วาสํ กปฺเปสี’’ติ. เอวํ เตสุ กถยมาเนสุ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, ราหุลสฺส สิกฺขากามกถาย, น อฺาย กถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ ราชคเห เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺเ วสติ. อถสฺส ภคินี อตฺตโน ปุตฺตกํ อุปเนตฺวา ‘‘ภาติก, อิมํ เต ภาคิเนยฺยํ มิคมายํ สิกฺขาเปหี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา สิกฺเขยฺยาสี’’ติ อาห. โส มาตุเลน วุตฺตเวลํ อนติกฺกมิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา มิคมายํ สิกฺขิ. โส เอกทิวสํ วเน วิจรนฺโต ปาเสน พทฺโธ พทฺธรวํ รวิ, มิคคโณ ปลายิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต ปาเสน พทฺโธ’’ติ ตสฺส มาตุยา อาโรเจสิ. สา ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภาติก, ภาคิเนยฺโย เต มิคมายํ สิกฺขาปิโต’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘มา ตฺวํ ปุตฺตสฺส ¶ กิฺจิ ปาปกํ อาสงฺกิ, สุคฺคหิตา เตน มิคมายา, อิทานิ ตํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มิคํ ติปลฺลตฺถมเนกมายํ, อฏฺกฺขุรํ อฑฺฒรตฺตาปปายึ;
เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโย’’ติ.
ตตฺถ มิคนฺติ ภาคิเนยฺยมิคํ. ติปลฺลตฺถนฺติ ปลฺลตฺถํ วุจฺจติ สยนํ, อุโภหิ ปสฺเสหิ อุชุกเมว จ นิปนฺนกวเสนาติ ตีหากาเรหิ ปลฺลตฺถํ อสฺส, ตีณิ วา ปลฺลตฺถานิ อสฺสาติ ติปลฺลตฺโถ, ตํ ติปลฺลตฺถํ. อเนกมายนฺติ พหุมายํ พหุวฺจนํ. อฏฺกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺหิ ขุเรหิ สมนฺนาคตํ. อฑฺฒรตฺตาปปายินฺติ ปุริมยามํ อติกฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม อรฺโต อาคมฺม ปานียสฺส ปิวนโต อฑฺฒรตฺเต อาปํ ปิวตีติ อฑฺฒรตฺตาปปายี. ตํ อฑฺฒรตฺเต อปายินฺติ อตฺโถ. มม ภาคิเนยฺยํ มิคํ อหํ สาธุกํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสึ. กถํ? ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโยติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหฺหิ ตว ปุตฺตํ ตถา อุคฺคณฺหาเปสึ, ยถา เอกสฺมึ อุปริมนาสิกาโสเต วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปถวิยา อลฺลีเนน เอเกน เหฏฺิมโสเตน ตตฺเถว ฉมายํ อสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิ ¶ ลุทฺทกํ อติโภติ, ฉหิ โกฏฺาเสหิ อชฺโฌตฺถรติ วฺเจตีติ อตฺโถ. กตมาหิ ฉหิ? จตฺตาโร ปาเท ปสาเรตฺวา เอเกน ปสฺเสน เสยฺยาย, ขุเรหิ ติณปํสุขณเนน, ชิวฺหานินฺนามเนน อุทรสฺส อุทฺธุมาตภาวกรเณน, อุจฺจารปสฺสาววิสฺสชฺชเนน, วาตสนฺนิรุมฺภเนนาติ.
อปโร ¶ นโย – ปาเทน ปํสุํ คเหตฺวา อภิมุขากฑฺฒเนน, ปฏิปณามเนน, อุโภสุ ปสฺเสสุ สฺจรเณน, อุทรํ อุทฺธํ ปกฺขิปเนน, อโธ อวกฺขิปเนนาติ อิมาหิ ฉหิ กลาหิ ยถา อติโภติ, ‘‘มโต อย’’นฺติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา วฺเจติ, เอวํ ตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสินฺติ ทีเปติ.
อปโร นโย – ตถา นํ อุคฺคณฺหาเปสึ, ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ทสฺสิเตหิ ฉหิ การเณหิ กลาหิติ กลายิสฺสติ, ลุทฺทํ วฺเจสฺสตีติ ¶ อตฺโถ. โภตีติ ภคินึ อาลปติ. ภาคิเนยฺโยติ เอวํ ฉหิ การเณหิ วฺจนกํ ภาคิเนยฺยํ นิทฺทิสติ. เอวํ โพธิสตฺโต ภาคิเนยฺยสฺส มิคมายาย สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ภคินึ สมสฺสาเสติ.
โสปิ มิคโปตโก ปาเส พทฺโธ อวิปฺผนฺทิตฺวาเยว ภูมิยํ มหาผาสุกปสฺเสน ปาเท ปสาเรตฺวา นิปนฺโน ปาทานํ อาสนฺนฏฺาเน ขุเรเหว ปหริตฺวา ปํสฺุจ ติณานิ จ อุปฺปาเฏตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ วิสฺสชฺเชตฺวา สีสํ ปาเตตฺวา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา สรีรํ เขฬกิลินฺนํ กตฺวา วาตคฺคหเณน อุทรํ อุทฺธุมาตกํ กตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺา นาสิกาโสเตน วาตํ สฺจราเปนฺโต อุปริมนาสิกาโสเตน วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สกลสรีรํ ถทฺธภาวํ คาหาเปตฺวา มตาการํ ทสฺเสสิ. นีลมกฺขิกาปิ นํ สมฺปริวาเรสุํ, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน กากา นิลียึสุ. ลุทฺโท อาคนฺตฺวา อุทรํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘อติปาโตว พทฺโธ ภวิสฺสติ, ปูติโก ชาโต’’ติ ตสฺส พนฺธนรชฺชุกํ โมเจตฺวา ‘‘เอตฺเถวทานิ นํ อุกฺกนฺติตฺวา มํสํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา สาขาปลาสํ คเหตุํ อารทฺโธ. มิคโปตโกปิ อุฏฺาย จตูหิ ปาเทหิ ตฺวา กายํ วิธุนิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มหาวาเตน ฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน มาตุ สนฺติกํ อคมาสิ.
สตฺถาปิ ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภาคิเนยฺยมิคโปตโก ราหุโล อโหสิ, มาตา อุปฺปลวณฺณา, มาตุลมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๗] ๗. มาลุตชาตกวณฺณนา
กาเฬ ¶ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว วุฑฺฒปพฺพชิเต อารพฺภ กเถสิ. เต กิร โกสลชนปเท ¶ เอกสฺมึ อรฺาวาเส วสนฺติ. เอโก กาฬตฺเถโร นาม, เอโก ชุณฺหตฺเถโร นาม. อเถกทิวสํ ชุณฺโห กาฬํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต กาฬ, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ. โส ‘‘กาเฬ โหตี’’ติ อาห. อเถกทิวสํ กาโฬ ชุณฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต ชุณฺห, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ. โส ‘‘ชุณฺเห โหตี’’ติ อาห. เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ อิมํ ปฺหํ กเถสึ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺขยิตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต เอกสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทฺเว สหายา เอกิสฺสาเยว คุหาย วสนฺติ. ตทา โพธิสตฺโตปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปพฺพตปาเท วสติ. อเถกทิวสํ เตสํ สหายกานํ สีตํ นิสฺสาย วิวาโท อุทปาทิ. พฺยคฺโฆ ‘‘กาเฬเยว สีตํ โหตี’’ติ อาห. สีโห ‘‘ชุณฺเหเยว สีตํ โหตี’’ติ อาห. เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต;
วาตชานิ หิ สีตานิ, อุโภตฺถมปราชิตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ กาฬปกฺเข วา ชุณฺหปกฺเข วา. ยทา วายติ มาลุโตติ ยสฺมึ สมเย ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายติ, ตสฺมึ สมเย สีตํ โหติ. กึการณา? วาตชานิ หิ สีตานิ, ยสฺมา วาเต วิชฺชนฺเตเยว สีตานิ โหนฺติ, กาฬปกฺโข วา ชุณฺหปกฺโข วา เอตฺถ อปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุโภตฺถมปราชิตาติ อุโภปิ ตุมฺเห อิมสฺมึ ปฺเห อปราชิตาติ. เอวํ โพธิสตฺโต เต สหายเก สฺาเปสิ.
สตฺถาปิ ‘‘ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ มยา ตุมฺหากํ อยํ ปฺโห กถิโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน ¶ ทฺเวปิ เถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. สตฺถา อนุสนฺธึ ¶ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พฺยคฺโฆ กาโฬ อโหสิ, สีโห ชุณฺโห, ปฺหวิสฺสชฺชนกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มาลุตชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๘] ๘. มตกภตฺตชาตกวณฺณนา
เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตกภตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ กาเล มนุสฺสา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา กาลกเต าตเก อุทฺทิสฺส มตกภตฺตํ นาม เทนฺติ. ภิกฺขู เต มนุสฺเส ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ ‘‘เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา พหู ปาเณ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มตกภตฺตํ นาม เทนฺติ. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ วุฑฺฒี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามา’ติ กเตปิ ปาณาติปาเต กาจิ วุฑฺฒิ นาม อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อากาเส นิสชฺช ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตฺถ อาทีนวํ กเถตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก เอตํ กมฺมํ ชหาเปสุํ. อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา ปุน ปาตุภูต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริยพฺราหฺมโณ ‘‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ เอกํ เอฬกํ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิเก อาห – ‘‘ตาตา, อิมํ เอฬกํ นทึ ¶ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา กณฺเ มาลํ ปริกฺขิปิตฺวา ปฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา มณฺเฑตฺวา อาเนถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ อาทาย นทึ คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา นทีตีเร เปสุํ. โส เอฬโก อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปา นาม ทุกฺขา อชฺช มุจฺจิสฺสามี’’ติ โสมนสฺสชาโต มตฺติกาฆฏํ ภินฺทนฺโต วิย มหาหสิตํ หสิตฺวา ปุน ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มํ ฆาเตตฺวา มยา ลทฺธทุกฺขํ ลภิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ การฺุํ อุปฺปาเทตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปโรทิ.
อถ นํ เต มาณวา ปุจฺฉึสุ ‘‘สมฺม เอฬก ¶ , ตฺวํ มหาสทฺเทน หสิ เจว โรทิ จ, เกน นุ โข การเณน หสิ, เกน การเณน ปโรที’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ อิมํ การณํ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺติเก ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ตํ อาทาย คนฺตฺวา อิทํ การณํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ. อาจริโย เตสํ วจนํ สุตฺวา เอฬกํ ปุจฺฉิ ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอฬก, หสิ, กสฺมา โรที’’ติ? เอฬโก อตฺตนา กตกมฺมํ ชาติสฺสราเณน อนุสฺสริตฺวา พฺราหฺมณสฺส กเถสิ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, ปุพฺเพ ตาทิโสว มนฺตชฺฌายกพฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’ติ เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา มตกภตฺตํ อทาสึ, สฺวาหํ เอกสฺส เอฬกสฺส ฆาติตตฺตา เอเกนูเนสุ ปฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ สีสจฺเฉทํ ปาปุณึ, อยํ เม ¶ โกฏิยํ ิโต ปฺจสติโม อตฺตภาโว, สฺวาหํ ‘อชฺช เอวรูปา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ โสมนสฺสชาโต อิมินา การเณน หสึ. โรทนฺโต ปน ‘อหํ ตาว เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา ปฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ปตฺวา อชฺช ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ มํ มาเรตฺวา อหํ วิย ปฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ลภิสฺสตี’ติ ตยิ การฺุเน โรทิ’’นฺติ. ‘‘เอฬก, มา ภายิ, นาหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, กึ วเทสิ, ตยิ มาเรนฺเตปิ อมาเรนฺเตปิ น สกฺกา อชฺช มยา มรณา มุจฺจิตุ’’นฺติ. ‘‘เอฬก, มา ภายิ, อหํ เต อารกฺขํ คเหตฺวา ตยา สทฺธึเยว วิจริสฺสามี’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, อปฺปมตฺตโก ตว อารกฺโข, มยา กตปาปํ ปน มหนฺตํ พลว’’นฺติ.
พฺราหฺมโณ เอฬกํ มฺุจิตฺวา ‘‘อิมํ เอฬกํ กสฺสจิปิ มาเรตุํ น ทสฺสามี’’ติ อนฺเตวาสิเก อาทาย เอฬเกเนว สทฺธึ วิจริ. เอฬโก วิสฺสฏฺมตฺโตว เอกํ ปาสาณปิฏฺึ นิสฺสาย ชาตคุมฺเพ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปณฺณานิ ขาทิตุํ อารทฺโธ. ตงฺขณฺเว ตสฺมึ ปาสาณปิฏฺเ อสนิ ปติ, ตโต ¶ เอกา ปาสาณสกลิกา ฉิชฺชิตฺวา เอฬกสฺส ปสาริตคีวาย ปติตฺวา สีสํ ฉินฺทิ, มหาชโน สนฺนิปติ. ตทา โพธิสตฺโต ¶ ตสฺมึ าเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. โส ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส มหาชนสฺส เทวตานุภาเวน อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ ปาปสฺส ผลํ ชานมานา อปฺเปวนาม ปาณาติปาตํ น กเรยฺยุ’’นฺติ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโว;
น ปาโณ ปาณินํ หฺเ, ปาณฆาตี หิ โสจตี’’ติ.
ตตฺถ เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิเม สตฺตา เอวํ เจ ชาเนยฺยุํ. กถํ? ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโวติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ ชาติ จ ชาตสฺส อนุกฺกเมน วฑฺฒิสงฺขาโต สมฺภโว จ ชราพฺยาธิมรณอปฺปิยสมฺปโยคปิยวิปฺปโยคหตฺถปาทจฺเฉทาทีนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภูตตฺตา ‘‘ทุกฺโข’’ติ ยทิ ชาเนยฺยุํ. น ปาโณ ปาณินํ หฺเติ ‘‘ปรํ วธนฺโต ชาติสมฺภเว วธํ ลภติ, ปีเฬนฺโต ปีฬํ ลภตี’’ติ ชาติสมฺภวสฺส ทุกฺขวตฺถุตาย ทุกฺขภาวํ ชานนฺโต โกจิ ปาโณ อฺํ ปาณินํ น หฺเ, สตฺโต สตฺตํ น หเนยฺยาติ อตฺโถ. กึการณา? ปาณฆาตี หิ โสจตีติ, ยสฺมา สาหตฺถิกาทีสุ ฉสุ ปโยเคสุ เยน เกนจิ ปโยเคน ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเนน ปาณฆาตี ปุคฺคโล อฏฺสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการาย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อสุรกาเยติ อิเมสุ จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ทีฆรตฺตํ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณน โสเกน ¶ โสจติ. ยถา วายํ เอฬโก มรณภเยน โสจติ, เอวํ ทีฆรตฺตํ โสจตีติปิ ตฺวา น ปาโณ ปาณินํ หฺเ, โกจิ ปาณาติปาตกมฺมํ นาม น กเรยฺย. โมเหน ปน มูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อิมํ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปาณาติปาตํ กโรนฺตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. มนุสฺสา ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิรยภยภีตา ปาณาติปาตา วิรมึสุ. โพธิสตฺโตปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สีเล ปติฏฺาเปตฺวา ยถากมฺมํ คโต, มหาชโนปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ¶ เทวนครํ ปูเรสิ. สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติ.
มตกภตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๙] ๙. อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา
สเจ ¶ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวตานํ อายาจนพลิกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร มนุสฺสา วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ปาเณ วธิตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ อนนฺตราเยน อตฺถสิทฺธึ ปตฺวา อาคนฺตฺวา ปุน ตุมฺหากํ พลิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อายาจิตฺวา คจฺฉนฺติ. ตตฺถานนฺตราเยน อตฺถสิทฺธึ ปตฺวา อาคตา ‘‘เทวตานุภาเวน อิทํ ชาต’’นฺติ มฺมานา พหู ปาเณ วธิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิตุํ พลิกมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ อตฺโถ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ. ภควา อตีตํ อาหริ.
อตีเต กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ คามเก กุฏุมฺพิโก คามทฺวาเร ิตนิคฺโรธรุกฺเข เทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิชานิตฺวา อนนฺตราเยน อาคนฺตฺวา พหู ปาเณ วธิตฺวา ‘‘อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ รุกฺขมูลํ คโต. รุกฺขเทวตา ขนฺธวิฏเป ตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจ, มุจฺจมาโน หิ พชฺฌติ;
น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺติ, มุตฺติ พาลสฺส พนฺธน’’นฺติ.
ตตฺถ สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ โภ ปุริส, ตฺวํ สเจ มุจฺเจ ยทิ มุจฺจิตุกาโมสิ. เปจฺจ มุจฺเจติ ยถา ปรโลเก น พชฺฌสิ, เอวํ มุจฺจาหิ. มุจฺจมาโน หิ พชฺฌตีติ ยถา ปน ตฺวํ ¶ ปาณํ วธิตฺวา มุจฺจิตุํ อิจฺฉสิ, เอวํ มุจฺจมาโน หิ ปาปกมฺเมน พชฺฌติ. ตสฺมา น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺตีติ เย ปณฺฑิตปุริสา, เต เอวํ ปฏิสฺสวโต น มุจฺจนฺติ. กึการณา? เอวรูปา หิ มุตฺติ พาลสฺส พนฺธนํ, เอสา ปาณาติปาตํ กตฺวา มุตฺติ นาม พาลสฺส พนฺธนเมว โหตีติ ธมฺมํ เทเสสิ. ตโต ¶ ปฏฺาย มนุสฺสา เอวรูปา ปาณาติปาตกมฺมา วิรตา ธมฺมํ จริตฺวา เทวนครํ ปูรยึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติ.
อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา นวมา.
[๒๐] ๑๐. นฬปานชาตกวณฺณนา
ทิสฺวา ¶ ปทมนุตฺติณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน นฬกปานคามํ ปตฺวา นฬกปานโปกฺขรณิยํ เกตกวเน วิหรนฺโต นฬทณฺฑเก อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร ภิกฺขู นฬกปานโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา สูจิฆรตฺถาย สามเณเรหิ นฬทณฺฑเก คาหาเปตฺวา เต สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺเท ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ สูจิฆรตฺถาย นฬทณฺฑเก คณฺหาเปม, เต มูลโต ยาว อคฺคา สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺทา, กึ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘อิทํ, ภิกฺขเว, มยฺหํ โปราณกอธิฏฺาน’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
ปุพฺเพ กิร โส วนสณฺโฑ อรฺโ อโหสิ. ตสฺสาปิ โปกฺขรณิยา เอโก ทกรกฺขโส โอติณฺโณติณฺเณ ขาทติ. ตทา โพธิสตฺโต โรหิตมิคโปตกปฺปมาโณ กปิราชา หุตฺวา อสีติสหสฺสมตฺตวานรปริวุโต ยูถํ ปริหรนฺโต ตสฺมึ อรฺเ วสติ. โส วานรคณสฺส โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตาตา, อิมสฺมึ อรฺเ วิสรุกฺขาปิ อมนุสฺสปริคฺคหิตโปกฺขรณิโยปิ โหนฺติ, ตุมฺเห อขาทิตปุพฺพํ ผลาผลํ ขาทนฺตา วา อปีตปุพฺพํ ปานียํ ปิวนฺตา วา มํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ อคตปุพฺพฏฺานํ คตา ตตฺถ พหุเทว ทิวสํ จริตฺวา ปานียํ คเวสมานา เอกํ โปกฺขรณึ ทิสฺวา ปานียํ อปิวิตฺวาว โพธิสตฺตสฺสาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทึสุ. โพธิสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กึ ตาตา, ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาห. ‘‘ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมา’’ติ. ‘‘สุฏฺุ, ตาตา’’ติ โพธิสตฺโต โปกฺขรณึ อาวิชฺฌิตฺวา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณเมว ¶ ปสฺสิ, น อุตฺติณฺณํ. โส ‘‘นิสฺสํสยํ เอสา อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ตฺวา ‘‘สุฏฺุ โว กตํ, ตาตา, ปานียํ อปิวนฺเตหิ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา อย’’นฺติ อาห.
ทกรกฺขโสปิ ¶ เตสํ อโนตรณภาวํ ¶ ตฺวา นีโลทโร ปณฺฑรมุโข สุรตฺตหตฺถปาโท พีภจฺฉทสฺสโน หุตฺวา อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ‘‘กสฺมา นิสินฺนาตฺถ, โอตริตฺวา ปานียํ ปิวถา’’ติ อาห. อถ นํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวํ อิธ นิพฺพตฺตทกรกฺขโสสี’’ติ? ‘‘อาม, อห’’นฺติ. ‘‘ตฺวํ โปกฺขรณึ โอติณฺณเก ลภสี’’ติ? ‘‘อาม, ลภามิ, อหํ อิโธติณฺณํ อนฺตมโส สกุณิกํ อุปาทาย น กิฺจิ มฺุจามิ, ตุมฺเหปิ สพฺเพ ขาทิสฺสามี’’ติ. ‘‘น มยํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ขาทิตุํ ทสฺสามา’’ติ. ‘‘ปานียํ ปน ปิวิสฺสถา’’ติ. ‘‘อาม, ปานียํ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘อถ กถํ ปานียํ ปิวิสฺสถา’’ติ? กึ ปน ตฺวํ มฺสิ ‘‘โอตริตฺวา ปิวิสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘มยฺหิ อโนตริตฺวา อสีติสหสฺสานิปิ เอกเมกํ นฬทณฺฑกํ คเหตฺวา อุปฺปลนาเฬน อุทกํ ปิวนฺตา วิย ตว โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสาม, เอวํ โน ตฺวํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสสี’’ติ. เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมิสฺสา คาถาย ปุริมปททฺวยํ อภาสิ –
‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโนตริตํ ปท’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส กปิราชา ตสฺสา โปกฺขรณิยา เอกมฺปิ อุตฺติณฺณปทํ นาทฺทส, โอตริตํ ปน โอติณฺณปทเมว อทฺทส. เอวํ ทิสฺวา ปทํ อนุตฺติณฺณํ ทิสฺวาน โอตริตํ ปทํ ‘‘อทฺธายํ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต สปริโส อาห –
‘‘นเฬน วารึ ปิสฺสามา’’ติ;
ตสฺสตฺโถ – มยํ ตว โปกฺขรณิยํ นเฬน ปานียํ ปิวิสฺสามาติ. ปุน มหาสตฺโต อาห –
‘‘เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติ;
เอวํ นเฬน ปานียํ ปิวนฺตํ สปริสมฺปิ มํ ตฺวํ เนว วธิสฺสสีติ อตฺโถ.
เอวฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ นฬทณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา มุเขน ธมิ, นโฬ ¶ อนฺโต กิฺจิ คณฺึ อเสเสตฺวา สพฺพตฺถกเมว สุสิโร อโหสิ ¶ . อิมินา นิยาเมน อปรมฺปิ อปรมฺปิ อาหราเปตฺวา มุเขน ธมิตฺวา อทาสิ. เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา นิฏฺาเปตุํ, ตสฺมา เอวํ น คเหตพฺพํ. โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา ชาตา สพฺเพปิ นฬา เอกจฺฉิทฺทา โหนฺตู’’ติ อธิฏฺาสิ ¶ . โพธิสตฺตานฺหิ หิตูปจารสฺส มหนฺตตาย อธิฏฺานํ สมิชฺฌติ. ตโต ปฏฺาย สพฺเพปิ ตํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา อุฏฺิตนฬา เอกจฺฉิทฺทา ชาตา. อิมสฺมิฺหิ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยานิ นาม. กตมานิ จตฺตาริ? จนฺเท สสลกฺขณํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ สฺสติ, วฏฺฏกชาตเก อคฺคิโน นิพฺพุตฏฺานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ฌายิสฺสติ, ฆฏีการนิเวสนฏฺานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อโนวสฺสกํ สฺสติ, อิมํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา อุฏฺิตนฬา สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ เอกจฺฉิทฺทา ภวิสฺสนฺตีติ อิมานิ จตฺตาริ กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยานิ นาม.
โพธิสตฺโต เอวํ อธิฏฺหิตฺวา เอกํ นฬํ อาทาย นิสีทิ. เตปิ อสีติสหสฺสวานรา เอเกกํ อาทาย โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เตปิ โพธิสตฺตสฺส นเฬน อากฑฺฒิตฺวา ปานียํ ปิวนกาเล สพฺเพ ตีเร นิสินฺนาว ปิวึสุ. เอวํ เตหิ ปานีเย ปิวิเต ทกรกฺขโส กิฺจิ อลภิตฺวา อนตฺตมโน สกนิเวสนเมว คโต. โพธิสตฺโตปิ สปริวาโร อรฺเมว ปาวิสิ.
สตฺถา ปน ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโว นาม มยฺหเมเวตํ โปราณกอธิฏฺาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส เทวทตฺโต อโหสิ, อสีติสหสฺสวานรา พุทฺธปริสา, อุปายกุสโล ปน กปิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นฬปานชาตกวณฺณนา ทสมา.
สีลวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
นิคฺโรธํ ลกฺขณํ กณฺฑิ, วาตมิคํ ขราทิยํ;
ติปลฺลตฺถํ มาลุตฺจ, มตภตฺต อยาจิตํ;
นฬปานนฺติ เต ทสาติ.
๓. กุรุงฺควคฺโค
[๒๑] ๑. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา
าตเมตํ ¶ ¶ ¶ กุรุงฺคสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต ตถาคตสฺส ฆาตนตฺถาย ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, ธนปาลํ วิสฺสชฺเชสิ, สพฺพถาปิ ทสพลสฺส วธาย ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อวณฺณํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, เทวทตฺโต ตุมฺหากํ วธาย ปริสกฺกตีติ ตสฺส อคุณกถาย สนฺนิสินฺนามฺหาติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ มม วธาย ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุรุงฺคมิโค หุตฺวา เอกสฺมึ อรฺายตเน ผลานิ ขาทนฺโต วสติ. โส เอกสฺมึ กาเล ผลสมฺปนฺเน เสปณฺณิรุกฺเข เสปณฺณิผลานิ ขาทติ. อเถโก คามวาสี อฏฺฏกลุทฺทโก ผลรุกฺขมูเลสุ มิคานํ ปทานิ อุปธาเรตฺวา อุปริรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ผลานิ ขาทิตุํ อาคตาคเต มิเค สตฺติยา วิชฺฌิตฺวา เตสํ มํสํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติ. โส เอกทิวสํ ตสฺมึ รุกฺขมูเล โพธิสตฺตสฺส ปทวฬฺชํ ทิสฺวา ตสฺมึ เสปณฺณิรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ปาโตว ภฺุชิตฺวา สตฺตึ อาทาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ อารุหิตฺวา อฏฺฏเก นิสีทิ. โพธิสตฺโตปิ ปาโตว วสนฏฺานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘เสปณฺณิผลานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อาคมฺม ตํ รุกฺขมูลํ สหสาว อปวิสิตฺวา ‘‘กทาจิ อฏฺฏกลุทฺทกา รุกฺเขสุ อฏฺฏกํ พนฺธนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอวรูโป อุปทฺทโว’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต พาหิรโตว อฏฺาสิ.
ลุทฺทโกปิ โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ตฺวา อฏฺฏเก นิสินฺโนว ¶ เสปณฺณิผลานิ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ตสฺส ปุรโต ปาเตสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิมานิ ผลานิ อาคนฺตฺวา มยฺหํ ปุรโต ปตนฺติ, อตฺถิ นุ โข อุปริ ลุทฺทโก’’ติ ปุนปฺปุนํ อุลฺโลเกนฺโต ลุทฺทกํ ทิสฺวา อปสฺสนฺโต ¶ วิย หุตฺวา ‘‘อมฺโภ, รุกฺข-ปุพฺเพ ตฺวํ โอลมฺพกํ จาเรนฺโต ¶ วิย อุชุกเมว ผลานิ ปาเตสิ, อชฺช ปน เต รุกฺขธมฺโม ปริจฺจตฺโต, เอวํ ตยา รุกฺขธมฺเม ปริจฺจตฺเต อหมฺปิ อฺํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา มยฺหํ อาหารํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘าตเมตํ กุรุงฺคสฺส, ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสิ;
อฺํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ, น เม เต รุจฺจเต ผล’’นฺติ.
ตตฺถ าตนฺติ ปากฏํ ชาตํ. เอตนฺติ อิทํ. กุรุงฺคสฺสาติ กุรุงฺคมิคสฺส. ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสีติ ยํ ตฺวํ อมฺโภ เสปณฺณิรุกฺข ปุรโต ผลานิ ปาตยมาโน เสยฺยสิ วิเสยฺยสิ วิสิณฺณผโล โหสิ, ตํ สพฺพํ กุรุงฺคมิคสฺส ปากฏํ ชาตํ. น เม เต รุจฺจเต ผลนฺติ เอวํ ผลํ ททมานาย น เม ตว ผลํ รุจฺจติ, ติฏฺ ตฺวํ, อหํ อฺตฺถ คจฺฉิสฺสามีติ อคมาสิ.
อถสฺส ลุทฺทโก อฏฺฏเก นิสินฺโนว สตฺตึ ขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิมฺหิ ต’’นฺติ อาห. โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ิโต อาห ‘‘อมฺโภ ปุริส, อิทานีสิ กิฺจาปิ มํ วิรทฺโธ, อฏฺ ปน มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย ปฺจวิธพนฺธนาทีนิ จ กมฺมการณานิ อวิรทฺโธเยวาสี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ปลายิตฺวา ยถารุจึ คโต, ลุทฺโทปิ โอตริตฺวา ยถารุจึ คโต.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อฏฺฏกลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ปมา.
[๒๒] ๒. กุกฺกุรชาตกวณฺณนา
เย ¶ ¶ กุกฺกุราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต าตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. สา ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. อิทํ ปน วตฺถุํ ปติฏฺเปตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตถารูปํ กมฺมํ ปฏิจฺจ กุกฺกุรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุรปริวุโต มหาสุสาเน วสติ. อเถกทิวสํ ราชา เสตสินฺธวยุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถํ อารุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย นครํ ปาวิสิ. ตสฺส ตํ รถวรตฺตํ ยถานทฺธเมว ราชงฺคเณ ปยึสุ, โส รตฺติภาเค เทเว วสฺสนฺเต ตินฺโต. อุปริปาสาทโต โกเลยฺยกสุนขา โอตริตฺวา ตสฺส จมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสุ. ปุนทิวเส รฺโ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, นิทฺธมนมุเขน สุนขา ปวิสิตฺวา รถสฺส จมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสู’’ติ. ราชา สุนขานํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ทิฏฺทิฏฺฏฺาเน สุนเข ฆาเตถา’’ติ อาห. ตโต ปฏฺาย สุนขานํ มหาพฺยสนํ อุทปาทิ. เต ทิฏฺิทิฏฺฏฺาเน ฆาติยมานา ปลายิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมํสุ.
โพธิสตฺโต ‘ตุมฺเห พหู สนฺนิปติตา, กึ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘อนฺเตปุเร กิร รถสฺส จมฺมฺจ นทฺธิ จ สุนเขหิ ขาทิตา’ติ กุทฺโธ ราชา สุนขวธํ อาณาเปสิ, พหู สุนขา วินสฺสนฺติ, มหาภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อารกฺขฏฺาเน พหิ สุนขานํ โอกาโส นตฺถิ, อนฺโตราชนิเวสเน โกเลยฺยกสุนขานเมว ตํ กมฺมํ ภวิสฺสติ. อิทานิ ปน โจรานํ กิฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ, ยํนูนาหํ โจเร รฺโ ทสฺเสตฺวา าติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺย’’นฺติ. โส าตเก สมสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อหํ โว อภยํ อาหริสฺสามิ, ยาว ¶ ราชานํ ปสฺสามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ อุปริ เลฑฺฑุํ วา มุคฺครํ วา มา โกจิ ขิปิตุํ อุสฺสหี’’ติ อธิฏฺาย เอกโกว อนฺโตนครํ ปาวิสิ. อถ นํ ทิสฺวา เอกสตฺโตปิ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต นาม นาโหสิ. ราชาปิ สุนขวธํ อาณาเปตฺวา สยํ วินิจฺฉเย นิสินฺโน โหติ. โพธิสตฺโต ตตฺเถว คนฺตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา รฺโ อาสนสฺส เหฏฺา ปาวิสิ. อถ นํ ราชปุริสา นีหริตุํ อารทฺธา, ราชา ปน วาเรสิ.
โส โถกํ วิสฺสมิตฺวา เหฏฺาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห กุกฺกุเร มาราเปถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, มาราเปมห’’นฺติ ¶ . ‘‘โก เนสํ อปราโธ นรินฺทา’’ติ? ‘‘รถสฺส เม ¶ ปริวารจมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสู’’ติ. ‘‘เย ขาทึสุ, เต ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. ‘‘‘อิเม นาม จมฺมขาทกโจรา’ติ ตถโต อชานิตฺวา ทิฏฺทิฏฺฏฺาเนเยว มาราปนํ น ยุตฺตํ, เทวา’’ติ. ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺทิฏฺเ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ. ‘‘กึ ปน โว มนุสฺสา สพฺเพว กุกฺกุเร มาเรนฺติ, อุทาหุ มรณํ อลภนฺตาปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ. มหาราช อิทาเนว ตุมฺเห ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺทิฏฺเ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ อโวจุตฺถ, อิทานิ ปน ‘‘อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ วเทถ. ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตุมฺเห ฉนฺทาทิวเสน อคติคมนํ คจฺฉถ, อคติคมนฺจ นาม น ยุตฺตํ, น จ ราชธมฺโม, รฺา นาม การณคเวสเกน ตุลาสทิเสน ภวิตุํ วฏฺฏติ, อิทานิ จ โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺติ, ทุพฺพลสุนขาว ลภนฺติ, เอวํ สนฺเต นายํ สพฺพสุนขฆจฺจา, ทุพฺพลฆาติกา นาเมสา’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘มหาราช, ยํ ตุมฺเห กโรถ, นายํ ธมฺโม’’ติ รฺโ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘เย ¶ กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วทฺธา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา;
เตเม น วชฺฌา มยมสฺม วชฺฌา, นายํ สฆจฺจา ทุพฺพลฆาติกาย’’นฺติ.
ตตฺถ เย กุกฺกุราติ เย สุนขา. ยถา หิ ธารุณฺโหปิ ปสฺสาโว ‘‘ปูติมุตฺต’’นฺติ, ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ติ, โกมลาปิ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวเมวํ วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘‘กุกฺกุโร’’ติ วุจฺจติ. ตสฺมา มหลฺลกา กายพลูปปนฺนาปิ เต ‘‘กุกฺกุรา’’ตฺเวว วุตฺตา. วทฺธาติ วฑฺฒิตา. โกเลยฺยกาติ ราชกุเล ชาตา สมฺภูตา สํวฑฺฒา. วณฺณพลูปปนฺนาติ สรีรวณฺเณน เจว กายพเลน จ สมฺปนฺนา. เตเม น วชฺฌาติ เต อิเม สสฺสามิกา สารกฺขา น วชฺฌา. มยมสฺม วชฺฌาติ อสฺสามิกา อนารกฺขา มยํ วชฺฌา นาม ชาตา. นายํ สฆจฺจาติ เอวํ สนฺเต อยํ อวิเสเสน สฆจฺจา นาม น โหติ. ทุพฺพลฆาติกายนฺติ ¶ อยํ ปน ทุพฺพลานํเยว ฆาตนโต ทุพฺพลฆาติกา นาม โหติ. ราชูหิ นาม โจรา นิคฺคณฺหิตพฺพา, โน อโจรา. อิธ ปน โจรานํ กิฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ. อโห อิมสฺมึ โลเก อยุตฺตํ วตฺตติ, อโห อธมฺโม วตฺตตีติ.
ราชา ¶ โพธิสตฺตสฺส วจรํ สุตฺวา อาห – ‘‘ชานาสิ ตฺวํ, ปณฺฑิต, อสุเกหิ นาม รถจมฺมํ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติ. ‘‘เกหิ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ เคเห วสนเกหิ โกเลยฺยกสุนเขหี’’ติ. ‘‘กถํ เตหิ ขาทิตภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ? ‘‘อหํ เตหิ ขาทิตภาวํ ทสฺเสสามี’’ติ. ‘‘ทสฺเสหิ ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกสุนเข อาหราเปตฺวา โถกํ ตกฺกฺจ ทพฺพติณานิ จ อาหราเปถา’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘อิมานิ ติณานิ ตกฺเกน มทฺทาเปตฺวา เอเต สุนเข ปาเยถา’’ติ อาห. ราชา ตถา กตฺวา ปายาเปสิ, ปีตา ปีตา สุนขา สทฺธึ จมฺเมหิ วมึสุ. ราชา ‘‘สพฺพฺุพุทฺธสฺส พฺยากรณํ วิยา’’ติ ตุฏฺโ โพธิสตฺตสฺส เสตจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสิ. โพธิสตฺโต ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติยา’’ติอาทีหิ (ชา. ๒.๑๗.๓๙) เตสกุณชาตเก อาคตาหิ ทสหิ ธมฺมจริยคาถาหิ รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺาย อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ รฺโว ปฏิอทาสิ.
ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ ¶ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺพสุนขานํ อตฺตโน โภชนสทิสเมว นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ิโต ยาวตายุกํ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิ. กุกฺกุโรวาโท ทส วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติ. โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว าตกานํ อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อวเสสา ปริสา พุทฺธปริสา, กุกฺกุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุกฺกุรชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๒๓] ๓. โภชาชานียชาตกวณฺณนา
อปิ ¶ ปสฺเสน เสมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, ปหารํ ลทฺธาปิ เนว โอสฺสชึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โภชาชานียสินฺธวกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพาลงฺการสมฺปนฺโน พาราณสิรฺโ มงฺคลสฺโส อโหสิ. โส สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยํเยว นานคฺครสสมฺปนฺนํ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ภฺุชติ, จาตุชฺชาติกคนฺธูปลิตฺตายเมว ภูมิยํ ติฏฺติ, ตํ านํ รตฺตกมฺพลสาณิปริกฺขิตฺตํ อุปริ สุวณฺณตารกขจิตเจลวิตานํ สโมสริตคนฺธทามมาลาทามํ อวิชหิตคนฺธเตลปทีปํ โหติ. พาราณสิรชฺชํ ปน อปตฺเถนฺตา ราชาโน นาม นตฺถิ. เอกํ สมยํ สตฺต ราชาโน พาราณสึ ปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ พาราณสิรฺโ ปณฺณํ เปเสสุํ. ราชา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กโรม, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ ตาว อาทิโตว ยุทฺธาย น คนฺตพฺพํ, อสุกํ ¶ นาม อสฺสาโรหํ เปเสตฺวา ยุทฺธํ กาเรถ, ตสฺมึ อสกฺโกนฺเต ปจฺฉา ชานิสฺสามา’’ติ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, สตฺตหิ ราชูหิ สทฺธึ ยุทฺธํ กาตุ’’นฺติ อาห. ‘‘เทว, สเจ โภชาชานียสินฺธวํ ลภามิ, ติฏฺนฺตุ สตฺต ราชาโน, สกลชมฺพุทีเป ราชูหิปิ สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, โภชาชานียสินฺธโว วา โหตุ อฺโ วา, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คเหตฺวา ยุทฺธํ กโรหี’’ติ.
โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห โภชาชานียสินฺธวํ อาหราเปตฺวา สุวมฺมิตํ กตฺวา อตฺตนาปิ สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ขคฺคํ พนฺธิตฺวา สินฺธวปิฏฺิวรคโต นครา นิกฺขมฺม วิชฺชุลตา วิย จรมาโน ปมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา เอกํ ราชานํ ชีวคฺคาหเมว คเหตฺวา อาคนฺตฺวา นคเร พลสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทุติยํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา ตถา ตติยนฺติ เอวํ ปฺจ ราชาโน ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ฉฏฺํ พลโกฏฺกํ ¶ ภินฺทิตฺวา ฉฏฺสฺส รฺโ คหิตกาเล โภชาชานีโย ปหารํ ลภติ, โลหิตํ ปคฺฆรติ, เวทนา พลวติโย วตฺตนฺติ. อสฺสาโรโห ตสฺส ปหฏภาวํ ตฺวา โภชาชานียสินฺธวํ ราชทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธ. โพธิสตฺโต มหาผาสุกปสฺเสน นิปนฺโนว อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา อสฺสาโรหํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหติ, อยฺจ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, มยา กตกมฺมฺจ นสฺสิสฺสติ, อปฺปฏิสโม อสฺสาโรโหปิ นสฺสิสฺสติ, ราชาปิ ปรหตฺถํ คมิสฺสติ, เปตฺวา มํ อฺโ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ นิปนฺนโกว อสฺสาโรหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม อสฺสาโรห, สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ เปตฺวา มํ อฺโ อสฺโส นาม นตฺถิ, นาหํ มยา กตกมฺมํ นาเสสฺสามิ, มมฺเว อุฏฺาเปตฺวา สนฺนยฺหาหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อปิ ¶ ¶ ปสฺเสน เสมาโน, สลฺเลภิ สลฺลลีกโต;
เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌ, ยฺุช มฺเว สารถี’’ติ.
ตตฺถ อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ เอเกน ปสฺเสน สยมานโกปิ. สลฺเลภิ สลฺลลีกโตติ สลฺเลหิ วิทฺโธปิ สมาโน. เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌติ วฬวาติ สินฺธวกุเลสุ อชาโต ขลุงฺกสฺโส. โภชฺโฌติ โภชาชานียสินฺธโว. อิติ เอตสฺมา วฬวา สลฺเลหิ วิทฺโธปิ โภชาชานียสินฺธโวว เสยฺโย วโร อุตฺตโม. ยฺุช มฺเว สารถีติ ยสฺมา เอว คโตปิ อหเมว เสยฺโย, ตสฺมา มมฺเว โยเชหิ, มํ วมฺเมหีติ วทติ.
อสฺสาโรโห โพธิสตฺตํ อุฏฺาเปตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สุสนฺนทฺธํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส ปิฏฺิยํ นิสีทิตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ราชพลสฺส นิยฺยาเทสิ, โพธิสตฺตมฺปิ ราชทฺวารํ อานยึสุ. ราชา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิ. มหาสตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สตฺต ราชาโน มา ฆาตยิตฺถ, สปถํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺเชถ, มยฺหฺจ อสฺสาโรหสฺส จ ทาตพฺพํ ยสํ อสฺสาโรหสฺเสว เทถ ¶ , สตฺต ราชาโน คเหตฺวา ทินฺนโยธํ นาม นาเสตุํ น วฏฺฏติ. ตุมฺเหปิ ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรถา’’ติ. เอวํ โพธิสตฺเตน รฺโ โอวาเท ทินฺเน โพธิสตฺตสฺส สนฺนาหํ โมจยึสุ, โส สนฺนาเห มุตฺตมตฺเตเยว นิรุชฺฌิ. ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อสฺสาโรหสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา สตฺต ราชาโน ปุน อตฺตนฺโน อทุพฺภาย สปถํ กาเรตฺวา สกสกฏฺานานิ เปเสตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, เอวรูปํ ปหารํ ลทฺธาปิ น โอสฺสชึสุ, ตฺวํ ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ วตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ¶ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อสฺสาโรโห สาริปุตฺโต, โภชาชานียสินฺธโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โภชาชานียชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๒๔] ๔. อาชฺชาตกวณฺณนา
ยทา ¶ ยทาติ อิทมฺปิ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ ลทฺธปฺปหาราปิ หุตฺวา วีริยํ อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปุริมนเยเนว สตฺต ราชาโน นครํ ปริวารยึสุ. อเถโก รถิกโยโธ ทฺเว ภาติกสินฺธเว รเถ โยเชตฺวา นครา นิกฺขมฺม ฉ พลโกฏฺเก ภินฺทิตฺวา ฉ ราชาโน อคฺคเหสิ. ตสฺมึ ขเณ เชฏฺกอสฺโส ปหารํ ลภิ. รถิโก รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา เชฏฺภาติกํ รถา โมเจตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา เอเกเนว ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา ¶ อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว จินฺเตตฺวา รถิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปนฺนโกว อิมํ คาถมาห –
‘‘ยทา ยทา ยตฺถ ยทา, ยตฺถ ยตฺถ ยทา ยทา;
อาชฺโ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วาฬวา’’ติ.
ตตฺถ ยทา ยทาติ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน มคฺเค วา สงฺคามสีเส วา. ยทาติ ยสฺมึ ขเณ. ยตฺถ ยตฺถาติ สตฺตนฺนํ พลโกฏฺกานํ วเสน พหูสุ ยุทฺธมณฺฑเลสุ. ยทา ยทาติ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล ปหารํ ลทฺธกาเล วา อลทฺธกาเล วา. อาชฺโ กุรุเต เวคนฺติ สารถิสฺส จิตฺตรุจิตํ การณํ อาชานนสภาโว อาชฺโ วรสินฺธโว เวคํ กโรติ วายมติ วีริยํ อารภติ. หายนฺติ ตตฺถ วาฬวาติ ตสฺมึ เวเค กริยมาเน อิตเร วฬวสงฺขาตา ขฬุงฺกสฺสา หายนฺติ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อิมสฺมึ รเถ มํเยว โยเชหีติ อาห.
สารถิ โพธิสตฺตํ อุฏฺาเปตฺวา รเถ โยเชตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ อาทาย รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ ¶ อาคนฺตฺวา สินฺธวํ โมเจสิ. โพธิสตฺโต เอเกน ปสฺเสน นิปนฺโน ปุริมนเยเนว รฺโ โอวาทํ ทตฺวา นิรุชฺฌิ. ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา สารถิสฺส สมฺมานํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, อสฺโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ.
อาชฺชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๒๕] ๕. ติตฺถชาตกวณฺณนา
อฺมฺเหิ ¶ ติตฺเถหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสฺส สทฺธิวิหาริกํ เอกํ สุวณฺณการปุพฺพกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อาสยานุสยาณฺหิ พุทฺธานํเยว โหติ, น อฺเสํ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อาสยานุสยาณสฺส นตฺถิตาย สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยํ อชานนฺโต อสุภกมฺมฏฺานเมว กเถสิ, ตสฺส ตํ น สปฺปายมโหสิ. กสฺมา? โส กิร ปฏิปาฏิยา ปฺจ ชาติสตานิ สุวณฺณการเคเหเยว ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อถสฺส ทีฆรตฺตํ ปริสุทฺธสุวณฺณทสฺสนวเสน ปริจิตตฺตา อสุภํ น สปฺปายมโหสิ. โส ตตฺถ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต จตฺตาโร มาเส เขเปสิ.
ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อรหตฺตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อทฺธา อยํ พุทฺธเวเนยฺโย ภวิสฺสติ, ตถาคตสฺส สนฺติกํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ‘‘กึ นุ โข, สาริปุตฺต, เอกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมสฺส กมฺมฏฺานํ อทาสึ, อยํ ปน จตูหิ มาเสหิ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทสิ, สฺวาหํ ‘พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาทาย อาคโต’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, กตรํ ปน เต กมฺมฏฺานํ สทฺธิวิหาริกสฺส ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อสุภกมฺมฏฺานํ ภควา’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, นตฺถิ ตว สนฺตาเน อาสยานุสยาณํ, คจฺฉ, ตฺวํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ตว สทฺธิวิหาริกํ อาทาย คจฺเฉยฺยาสี’’ติ. เอวํ สตฺถา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺส ภิกฺขุสฺส มนาปํ จีวรฺจ นิวาสนฺจ ทาเปตฺวา ตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณีตํ ขาทนียโภชนียํ ทาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวา คนฺธกุฏิยํ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา ¶ สายนฺหสมเย ตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิหารจาริกํ จรมาโน อมฺพวเน เอกํ โปกฺขรณึ มาเปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปทุมินิคจฺฉํ, ตตฺราปิ จ มหนฺตํ เอกํ ปทุมปุปฺผํ มาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ปุปฺผํ โอโลเกนฺโต นิสีทา’’ติ นิสีทาเปตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ.
โส ¶ ภิกฺขุ ตํ ปุปฺผํ ปุนปฺปุนํ โอโลเกติ. ภควา ตํ ปุปฺผํ ชรํ ปาเปสิ, ตํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ชรํ ปตฺวา วิวณฺณํ อโหสิ. อถสฺส ปริยนฺตโต ปฏฺาย ¶ ปตฺตานิ ปตนฺตานิ มุหุตฺเตน สพฺพานิ ปตึสุ. ตโต กิฺชกฺขํ ปติ, กณฺณิกาว อวสิสฺสิ. โส ภิกฺขุ ตํ ปสฺสนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปทุมปุปฺผํ อิทาเนว อภิรูปํ อโหสิ ทสฺสนียํ, อถสฺส วณฺโณ ปริณโต, ปตฺตานิ จ กิฺจกฺขฺจ ปติตํ, กณฺณิกามตฺตเมว อวสิฏฺํ, เอวรูปสฺส นาม ปทุมสฺส ชรา ปตฺตา, มยฺหํ สรีรสฺส กึ น ปาปุณิสฺสติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ. สตฺถา ‘‘ตสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๘๕);
โส ภิกฺขุ คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มุตฺโต วตมฺหิ สพฺพภเวหี’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘โส วุตฺถวาโส ปริปุณฺณมานโส, ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี;
วิสุทฺธสีโล สุสมาหิตินฺทฺริโย, จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโต.
‘‘สโมตตํ โมหมหนฺธการํ, วิโนทยึ สพฺพมลํ อเสสํ;
อาโลกปชฺโชตกโร ปภงฺกโร, สหสฺสรํสี วิย ภาณุมา นเภ’’ติ. –
อาทีหิ คาถาหิ อุทานํ อุทาเนสิ. อุทาเนตฺวา จ ปน คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ. เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ คเหตฺวา อคมาสิ. อยํ ปวตฺติ ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา. ภิกฺขู ¶ ธมฺมสภายํ ทสพลสฺส คุเณ วณฺณยมานา นิสีทึสุ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร อาสยานุสยาณสฺส อภาเวน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยํ น ชานาติ, สตฺถา ปน ตฺวา เอกทิวเสเนว ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธา นาม มหานุภาวา’’ติ.
สตฺถา ¶ อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ภควา อฺาย กถาย, ตุมฺหากฺเว ปน ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยาณกถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ อจฺฉริยํ, สฺวาหํ ¶ เอตรหิ พุทฺโธ หุตฺวา ตสฺส อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปาหํ ตสฺส อาสยํ ชานามิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตํ ราชานํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ อนุสาสติ. ตทา รฺโ มงฺคลอสฺสนฺหานติตฺเถ อฺตรํ วฬวํ ขฬุงฺกสฺสํ นฺหาเปสุํ. มงฺคลสฺโส วฬเวน นฺหานติตฺถํ โอตาริยมาโน ชิคุจฺฉิตฺวา โอตริตุํ น อิจฺฉิ. อสฺสโคปโก คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, มงฺคลสฺโส ติตฺถํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติ. ราชา โพธิสตฺตํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน อสฺโส ติตฺถํ โอตาริยมาโน น โอตรตี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา อสฺสํ โอโลเกตฺวา นิโรคภาวมสฺส ตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน อยํ อิมํ ติตฺถํ น โอตรตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปมตรํ เอตฺถ อฺโ นฺหาปิโต ภวิสฺสติ, เตเนส ชิคุจฺฉมาโน ติตฺถํ น โอตรติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อสฺสโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมึ ติตฺเถ กํ ปมํ นฺหาปยิตฺถา’’ติ? ‘‘อฺตรํ วฬวสฺสํ, สามี’’ติ.
โพธิสตฺโต ‘‘เอส อตฺตโน สินฺธวตาย ชิคุจฺฉนฺโต เอตฺถ นฺหายิตุํ น อิจฺฉติ, อิมํ อฺติตฺเถ นฺหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส อาสยํ ตฺวา ‘‘โภ อสฺสโคปก, สปฺปิมธุผาณิตาทิภิสงฺขตปายาสมฺปิ ตาว ปุนปฺปุนํ ภฺุชนฺตสฺส ติตฺติ โหติ. อยํ อสฺโส พหู วาเร อิธ ติตฺเถ นฺหาโต, อฺมฺปิ ตาว นํ ติตฺถํ ¶ โอตาเรตฺวา นฺหาเปถ จ ปาเยถ จา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อฺมฺเหิ ติตฺเถหิ, อสฺสํ ปาเยหิ สารถิ;
อจฺจาสนสฺส ปุริโส, ปายาสสฺสปิ ตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ อฺมฺเหีติ อฺเหิ อฺเหิ. ปาเยหีติ เทสนาสีสเมตํ, นฺหาเปหิ จ ปาเยหิ จาติ อตฺโถ. อจฺจาสนสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ ¶ , อติอสเนน อติภุตฺเตนาติ อตฺโถ. ปายาสสฺสปิ ตปฺปตีติ สปฺปิอาทีหิ อภิสงฺขเตน มธุรปายาเสน ตปฺปติ ติตฺโต โหติ, ธาโต สุหิโต น ปุน ภฺุชิตุกามตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา อยมฺปิ อสฺโส อิมสฺมึ ติตฺเถ นิพทฺธํ นฺหาเนน ปริยตฺตึ อาปนฺโน ภวิสฺสติ, อฺตฺถ นํ นฺหาเปถาติ.
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสํ อฺติตฺถํ โอตาเรตฺวา ปายึสุ เจว นฺหาปยึสุ จ. โพธิสตฺโต ¶ อสฺสสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหานกาเล รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ราชา ‘‘กึ, ตาต, อสฺโส นฺหาโต จ ปีโต จา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘ปมํ กึ การณา น อิจฺฉตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ สพฺพํ อาจิกฺขิ. ราชา ‘‘เอวรูปสฺส ติรจฺฉานสฺสาปิ นาม อาสยํ ชานาติ, อโห ปณฺฑิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมเมว คโต.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อหํ เอตสฺส อิทาเนว อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปิ ชานามิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มงฺคลอสฺโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ติตฺถชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๒๖] ๖. มหิฬามุขชาตกวณฺณนา
ปุราณโจราน วโจ นิสมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺโต อชาตสตฺตุกุมารํ ปสาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นิปฺผาเทสิ. อชาตสตฺตุกุมาโร เทวทตฺตสฺส คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา นานคฺครเสหิ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนสฺส ¶ ทิวเส ทิวเส ปฺจ ถาลิปากสตานิ อภิหริ. ลาภสกฺการํ นิสฺสาย เทวทตฺตสฺส ปริวาโร มหนฺโต ชาโต, เทวทตฺโต ปริวาเรน สทฺธึ วิหาเรเยว โหติ. เตน สมเยน ราชคหวาสิกา ทฺเว สหายา. เตสุ เอโก สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, เอโก เทวทตฺตสฺส. เต อฺมฺํ ตสฺมึ ตสฺมึ าเนปิ ปสฺสนฺติ, วิหารํ คนฺตฺวาปิ ปสฺสนฺติเยว.
อเถกทิวสํ ¶ เทวทตฺตสฺส นิสฺสิตโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, กึ ตฺวํ เทวสิกํ เสเทหิ มุจฺจมาเนหิ ปิณฺฑาย จรสิ, เทวทตฺโต คยาสีสวิหาเร นิสีทิตฺวาว นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภฺุชติ, เอวรูโป อุปาโย นตฺถิ, กึ ตฺวํ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กึ เต ปาโตว คยาสีสํ อาคนฺตฺวา สอุตฺตริภงฺคํ ยาคุํ ปิวิตฺวา อฏฺารสวิธํ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? โส ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน คนฺตุกาโม หุตฺวา ตโต ปฏฺาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ภฺุชิตฺวา กาลสฺเสว เวฬุวนํ อาคจฺฉติ. โส สพฺพกาลํ ปฏิจฺฉาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘คยาสีสํ คนฺตฺวา เทวทตฺตสฺส ปฏฺปิตํ ภตฺตํ ภฺุชตี’’ติ น จิรสฺเสว ปากโฏ ชาโต ¶ . อถ นํ สหายา ปุจฺฉึสุ ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ อาวุโส, เทวทตฺตสฺส ปฏฺปิตํ ภตฺตํ ภฺุชสี’’ติ. ‘‘โก เอวมาหา’’ติ? ‘‘อสุโก จ อสุโก จา’’ติ. ‘‘สจฺจํ อหํ อาวุโส คยาสีสํ คนฺตฺวา ภฺุชามิ, น ปน เม เทวทตฺโต ภตฺตํ เทติ, อฺเ มนุสฺสา เทนฺตี’’ติ. ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏโก ทุสฺสีโล อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อธมฺเมน อตฺตโน ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสิ, ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภฺุชสิ, เอหิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อาทาย ธมฺมสภํ อาคมึสุ.
สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กึ, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉนฺตฺเว อาทาย อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภฺุชตี’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภฺุชสี’’ติ? ‘‘น ภนฺเต, เทวทตฺโต มยฺหํ เทติ, อฺเ มนุสฺสา เทนฺติ, ตมหํ ภฺุชามี’’ติ. สตฺถา ‘‘มา ภิกฺขุ เอตฺถ ปริหารํ กริ, เทวทตฺโต อนาจาโร ทุสฺสีโล, กถฺหิ นาม ตฺวํ อิธ ปพฺพชิตฺวา มม สาสนํ ภชนฺโตเยว เทวทตฺตสฺส ภตฺตํ ภฺุชสิ, นิจฺจกาลมฺปิ ภชนสีลโกว ตฺวํ ทิฏฺทิฏฺเเยว ภชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. ตทา รฺโ มหิฬามุโข นาม ¶ มงฺคลหตฺถี อโหสิ สีลวา อาจารสมฺปนฺโน, น กฺจิ วิเหเติ. อเถกทิวสํ ตสฺส สาลาย สมีเป รตฺติภาคสมนนฺตเร โจรา อาคนฺตฺวา ตสฺส อวิทูเร ¶ นิสินฺนา โจรมนฺตํ มนฺตยึสุ ‘‘เอวํ อุมฺมงฺโค ภินฺทิตพฺโพ, เอวํ สนฺธิจฺเฉทกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อุมฺมงฺคฺจ สนฺธิจฺเฉทฺจ มคฺคสทิสํ ติตฺถสทิสํ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ภณฺฑํ หริตุํ วฏฺฏติ, หรนฺเตน มาเรตฺวาว หริตพฺพํ, เอวํ อุฏฺาตุํ สมตฺโถ นาม น ภวิสฺสติ, โจเรน จ นาม สีลาจารยุตฺเตน น ภวิตพฺพํ, กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เอวํ มนฺเตตฺวา อฺมฺํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อคมํสุ. เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเสปิ ปุนทิวเสปีติ พหู ทิวเส ตตฺถ อาคนฺตฺวา มนฺตยึสุ. โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘เต มํ สิกฺขาเปนฺตี’’ติ สฺาย ‘‘อิทานิ มยา กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูโปว อโหสิ. ปาโตว อาคตํ หตฺถิโคปกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ภูมิยํ โปเถตฺวา มาเรสิ. อปรมฺปิ ตถา อปรมฺปิ ตถาติ อาคตาคตํ มาเรติเยว.
‘‘มหิฬามุโข ¶ อุมฺมตฺตโก ชาโต ทิฏฺทิฏฺเ มาเรตี’’ติ รฺโ อาโรจยึสุ. ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน โส ทุฏฺโ ชาโต’’ติ. โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ตสฺส สรีเร อโรคภาวํ ตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส ทุฏฺโ ชาโต’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อทฺธา อวิทูเร เกสฺจิ วจนํ สุตฺวา ‘มํ เอเต สิกฺขาเปนฺตี’ติ สฺาย ทุฏฺโ ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข หตฺถิสาลาย สมีเป รตฺติภาเค เกหิจิ กิฺจิ กถิตปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม, สามิ, โจรา อาคนฺตฺวา กถยึสู’’ติ. โพธิสตฺโต คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, อฺโ หตฺถิสฺส สรีเร วิกาโร นตฺถิ, โจรานํ กถํ สุตฺวา ทุฏฺโ ชาโต’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา สีลาจารกถํ กถาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘เอวํ กาเรหิ, ตาตา’’ติ.
โพธิสตฺโต คนฺตฺวา สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘สีลกถํ ¶ กเถถ, ภนฺเต’’ติ อาห. เต หตฺถิสฺส อวิทูเร นิสินฺนา ‘‘น โกจิ ปรามสิตพฺโพ น มาเรตพฺโพ, สีลาจารสมฺปนฺเนน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยยุตฺเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สีลกถํ กถยึสุ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘มํ อิเม สิกฺขาเปนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย สีลวนฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ สีลวา อโหสิ. ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ, ตาต, สีลวา ชาโต’’ติ ¶ ? โพธิสตฺโต ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เอวรูโป ทุฏฺหตฺถี ปณฺฑิเต นิสฺสาย โปราณกธมฺเมเยว ปติฏฺิโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ปุราณโจราน วโจ นิสมฺม, มหิฬามุโข โปถยมนฺวจารี;
สุสฺตานฺหิ วโจ นิสมฺม, คชุตฺตโม สพฺพคุเณสุ อฏฺา’’ติ.
ตตฺถ ปุราณโจรานนฺติ โปราณโจรานํ. นิสมฺมาติ สุตฺวา, ปมํ โจรานํ วจนํ สุตฺวาติ อตฺโถ. มหิฬามุโขติ หตฺถินิมุเขน สทิสมุโข. ยถา มหิฬา ปุรโต โอโลกิยมานา โสภติ, น ปจฺฉโต, ตถา โสปิ ปุรโต โอโลกิยมาโน โสภติ. ตสฺมา ‘‘มหิฬามุโข’’ติสฺส นามํ อกํสุ. โปถยมนฺวจารีติ โปถยนฺโต มาเรนฺโต อนุจารี. อยเมว วา ปาโ. สุสฺตานนฺติ สุฏฺุ สฺตานํ สีลวนฺตานํ. คชุตฺตโมติ อุตฺตมคโช มงฺคลหตฺถี. สพฺพคุเณสุ อฏฺาติ สพฺเพสุ โปราณคุเณสุ ปติฏฺิโต. ราชา ‘‘ติรจฺฉานคตสฺสาปิ อาสยํ ชานาตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา สทฺธึ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ ทิฏฺทิฏฺเเยว ภชิ, โจรานํ วจนํ สุตฺวา โจเร ภชิ, ธมฺมิกานํ วจนํ สุตฺวา ธมฺมิเก ภชี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหิฬามุโข วิปกฺขเสวกภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหิฬามุขชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๒๗] ๗. อภิณฺหชาตกวณฺณนา
นาลํ ¶ กพฬํ ปทาตเวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกฺจ มหลฺลกตฺเถรฺจ อารพฺภ กเถสิ ¶ . สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกา. เตสุ เอโก ปพฺพชิตฺวา เทวสิกํ อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉติ. โส ตสฺส ภิกฺขํ ทตฺวา สยมฺปิ ภฺุชิตฺวา เตเนว สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ยาว สูริยตฺถงฺคมนา อาลาปสลฺลาเปน นิสีทิตฺวา นครํ ปวิสติ, อิตโรปิ นํ ยาว นครทฺวารา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตติ. โส เตสํ วิสฺสาโส ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโต. อเถกทิวสํ ภิกฺขู เตสํ วิสฺสาสกถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ, เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ กถยึสุ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อิเม วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. ตทา เอโก กุกฺกุโร มงฺคลหตฺถิสาลํ คนฺตฺวา มงฺคลหตฺถิสฺส ภฺุชนฏฺาเน ปติตานิ ภตฺตสิตฺถานิ ขาทติ. โส เตเนว โภชเนน สํวทฺธมาโน มงฺคลหตฺถิสฺส วิสฺสาสิโก ชาโต หตฺถิสฺเสว สนฺติเก ภฺุชติ, อุโภปิ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกนฺติ. โส หตฺถี นํ โสณฺฑาย คเหตฺวา อปราปรํ กโรนฺโต กีฬติ, อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ ปติฏฺาเปติ. อเถกทิวสํ เอโก คามิกมนุสฺโส หตฺถิโคปกสฺส มูลํ ทตฺวา ตํ กุกฺกุรํ อาทาย อตฺตโน คามํ อคมาสิ. ตโต ปฏฺาย โส หตฺถี กุกฺกุรํ อปสฺสนฺโต เนว ขาทติ น ปิวติ น นฺหายติ. ตมตฺถํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ กึการณา หตฺถี เอวํ กโรตี’’ติ.
โพธิสตฺโต ¶ หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิสฺส ทุมฺมนภาวํ ตฺวา ‘‘อิมสฺส สรีเร โรโค น ปฺายติ, เกนจิ ปนสฺส สทฺธึ มิตฺตสนฺถเวน ภวิตพฺพํ, ตํ อปสฺสนฺโต เอส มฺเ โสกาภิภูโต’’ติ หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส เกนจิ สทฺธึ วิสฺสาโส’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถิ สามิ เอเกน สุนเขน สทฺธึ พลวา เมตฺตี’’ติ. ‘‘กหํ โส เอตรหี’’ติ? ‘‘เอเกน มนุสฺเสน นีโต’’ติ. ‘‘ชานาถ ปนสฺส นิวาสนฏฺาน’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, สามี’’ติ. โพธิสตฺโต รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, เทว, หตฺถิสฺส โกจิ อาพาโธ ¶ , เอเกน ปนสฺส สุนเขน สทฺธึ พลววิสฺสาโส ¶ , ตํ อปสฺสนฺโต น ภฺุชติ มฺเ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นาลํ กพฬํ ปทาตเว, น จ ปิณฺฑํ น กุเส น ฆํสิตุํ;
มฺามิ อภิณฺหทสฺสนา, นาโค สฺเนหมกาสิ กุกฺกุเร’’ติ.
ตตฺถ นาลนฺติ น สมตฺโถ. กพฬนฺติ โภชนกาเล ปมเมว ทินฺนํ กฏุกกพฬํ. ปทาตเวติ ปอาทาตเว, สนฺธิวเสน อาการโลโป เวทิตพฺโพ, คเหตุนฺติ อตฺโถ. น จ ปิณฺฑนฺติ วฑฺเฒตฺวา ทียมานํ ภตฺตปิณฺฑมฺปิ นาลํ คเหตุํ. น กุเสติ ขาทนตฺถาย ทินฺนานิ ติณานิปิ นาลํ คเหตุํ. น ฆํสิตุนฺติ นฺหาปิยมาโน สรีรมฺปิ ฆํสิตุํ นาลํ. เอวํ ยํ ยํ โส หตฺถี กาตุํ น สมตฺโถ, ตํ ตํ สพฺพํ รฺโ อาโรเจตฺวา ตสฺส อสมตฺถภาเว อตฺตนา สลฺลกฺขิตการณํ อาโรเจนฺโต ‘‘มฺามี’’ติอาทิมาห.
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพํ ปณฺฑิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘‘อมฺหากํ กิร มงฺคลหตฺถิสฺส สหายํ สุนขํ เอโก มนุสฺโส คเหตฺวา คโต, ยสฺส ฆเร ตํ สุนขํ ปสฺสนฺติ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ’ติ เภรึ จราเปถ เทวา’’ติ. ราชา ตถา กาเรสิ. ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โส ปุริโส สุนขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุนโข เวเคนาคนฺตฺวา หตฺถิสฺส สนฺติกเมว อคมาสิ. หตฺถี ตํ โสณฺฑาย คเหตฺวา กุมฺเภ เปตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กุมฺภา โอตาเรตฺวา เตน ภุตฺเต ปจฺฉา อตฺตนาปิ ภฺุชิ. ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส อาสยํ ชานาตี’’ติ ราชา โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิ.
สตฺถา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม อิทาเนว วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. อิทํ จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺฏนํ นาม สพฺพชาตเกสุปิ อตฺถิเยว. มยํ ปน ยตฺถสฺส อานิสํโส ปฺายติ ¶ , ตตฺเถว ทสฺสยิสฺสาม.
ตทา สุนโข อุปาสโก อโหสิ, หตฺถี มหลฺลกตฺเถโร, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อภิณฺหชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๒๘] ๘. นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา
มนฺุเมว ¶ ภาเสยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ โอมสวาทํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย ฉพฺพคฺคิยา กลหํ กโรนฺตา เปสเล ภิกฺขู ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ โอวิชฺฌนฺติ, ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขโว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต วิครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ผรุสวาจา นาม ติรจฺฉานคตานมฺปิ อมนาปา, ปุพฺเพปิ เอโก ติรจฺฉานคโต อตฺตานํ ผรุเสน สมุทาจรนฺตํ สหสฺสํ ปราเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ คนฺธารราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ. อถ นํ ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอโก พฺราหฺมโณ โคทกฺขิณาทายกานํ สนฺติกา ลภิตฺวา ‘‘นนฺทิวิสาโล’’ติ นามํ กตฺวา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา สมฺปิยายมาโน ยาคุภตฺตาทีนิ ทตฺวา โปเสสิ. โพธิสตฺโต วยปฺปตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมินา พฺราหฺมเณน กิจฺเฉน ปฏิชคฺคิโต, มยา จ สทฺธึ สกลชมฺพุทีเป อฺโ สมธุโร โคโณ นาม นตฺถิ, ยํนูนาหํ อตฺตโน พลํ ทสฺเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปสาวนิยํ ทเทยฺย’’นฺติ โส เอกทิวสํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, เอกํ โควิตฺตกเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา ‘มยฺหํ พลิพทฺโท อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตี’ติ วตฺวา สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหี’’ติ. โส พฺราหฺมโณ เสฏฺิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสิ ‘‘อิมสฺมึ นคเร กสฺส โคโณ ถามสมฺปนฺโน’’ติ. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘อสุกสฺส จ อสุกสฺส จา’’ติ วตฺวา ‘‘สกลนคเร ปน อมฺหากํ โคเณหิ สทิโส นาม นตฺถี’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ¶ ‘‘มยฺหํ เอโก ¶ โคโณ อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตุํ สมตฺโถ อตฺถี’’ติ อาห. เสฏฺิ คหปติ ‘‘กุโต เอวรูโป โคโณ’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เคเห อตฺถี’’ติ. ‘‘เตน หิ อพฺภุตํ กโรหี’’ติ. ‘‘สาธุ กโรมี’’ติ สหสฺเสน อพฺภุตํ ¶ อกาสิ.
โส สกฏสตํ วาลุกาสกฺขรปาสาณานํเยว ปูเรตฺวา ปฏิปาฏิยา เปตฺวา สพฺพานิ อกฺขพนฺธนโยตฺเตน เอกโต พนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ นฺหาเปตฺวา คนฺธปฺจงฺคุลิกํ กตฺวา กณฺเ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ปุริมสกฏธุเร เอกกเมว โยเชตฺวา สยํ ธุเร นิสีทิตฺวา ปโตทํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ กูฏ, วหสฺสุ กูฏา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน สมุทาจรตี’’ติ จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย นิจฺจเล กตฺวา อฏฺาสิ. เสฏฺิ ตงฺขณฺเว พฺราหฺมณํ สหสฺสํ อาหราเปสิ. พฺราหฺมโณ สหสฺสปราชิโต โคณํ มฺุจิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา โสกาภิภูโต นิปชฺชิ. นนฺทิวิสาโล จริตฺวา อาคโต พฺราหฺมณํ โสกาภิภูตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, นิทฺทายสี’’ติ อาห. ‘‘กุโต เม, นิทฺทา, สหสฺสปราชิตสฺสาติ, พฺราหฺมณ, มยา เอตฺตกํ กาลํ ตว เคเห วสนฺเตน อตฺถิ กิฺจิ ภาชนํ วา ภินฺทิตปุพฺพํ, โกจิ วา มทฺทิตปุพฺโพ, อฏฺาเน วา ปน อุจฺจารปสฺสาโว กตปุพฺโพ’’ติ? ‘‘นตฺถิ ตาตา’’ติ. อถ ตฺวํ มํ กสฺมา กูฏวาเทน สมุทาจรสิ, ตเวเวโส โทโส, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, คจฺฉ, เตน สทฺธึ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กโรหิ, เกวลํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน มา สมุทาจรสีติ.
พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตฺวา ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กตฺวา ปุริมนเยเนว สกฏสตํ อติพนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ มณฺเฑตฺวา ปุริมสกฏธุเร โยเชสิ. กถํ โยเชสีติ? ยุคํ ธุเร นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เอกาย โกฏิยา นนฺทิวิสาลํ โยเชตฺวา เอกํ โกฏึ ธุรโยตฺเตน ปลิเวเตฺวา ยุคโกฏิฺจ อกฺขปาทฺจ นิสฺสาย มุณฺฑรุกฺขทณฺฑกํ ทตฺวา เตน โยตฺเตน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เปสิ. เอวฺหิ กเต ยุคํ เอตฺโต วา อิโต วา น คจฺฉติ, สกฺกา โหติ เอเกเนว โคเณน อากฑฺฒิตุํ. อถสฺส พฺราหฺมโณ ธุเร นิสีทิตฺวา นนฺทิวิสาลสฺส ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘คจฺฉ ภทฺร, วหสฺสุ, ภนฺทฺรา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต อติพทฺธํ สกฏสตํ เอกเวเคเนว อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา ิตํ สกฏํ ปุรโต ิตสฺส สกฏสฺส ¶ าเน เปสิ ¶ . โควิตฺตกเสฏฺิ ปราชิโต พฺราหฺมณสฺส ทฺเว สหสฺสานิ อทาสิ. อฺเปิ มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทํสุ, สพฺพํ พฺราหฺมณสฺเสว อโหสิ. เอวํ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ลภิ.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ผรุสวจนํ นาม กสฺสจิ มนาป’’นฺติ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มนฺุเมว ¶ ภาเสยฺย, นามนฺุํ กุทาจนํ;
มนฺุํ ภาสมานสฺส, ครุํ ภารํ อุททฺธริ;
ธนฺจ นํ อลาเภสิ, เตน จตฺตมโน อหู’’ติ.
ตตฺถ มนฺุเมว ภาเสยฺยาติ ปเรน สทฺธึ ภาสมาโน จตุโทสวิรหิตํ มธุรํ มนาปํ สณฺหํ มุทุกํ ปิยวจนเมว ภาเสยฺย. ครุํ ภารํ อุททฺธรีติ นนฺทิวิสาโล พลิพทฺโท อมนาปํ ภาสมานสฺส ภารํ อนุทฺธริตฺวา ปจฺฉา มนาปํ ปิยวจนํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํ อุทฺธริ, อุทฺธริตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปวฏฺเฏสีติ อตฺโถ, ท-กาโร ปเนตฺถ พฺยฺชนสนฺธิวเสน ปทสนฺธิกโร.
อิติ สตฺถา ‘‘มนฺุเมว ภาเสยฺยา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, นนฺทิวิสาโล ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๒๙] ๙. กณฺหชาตกวณฺณนา
ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ สทฺธึ เทโวโรหเณน เตรสกนิปาเต สรภมิคชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๓๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวโลเก เตมาสํ วสิตฺวา มหาปวารณาย สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน เชตวนํ ปวิฏฺเ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ตถาคโต นาม อสมธุโร, ตถาคเตน วุฬฺหธุรํ อฺโ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ฉ สตฺถาโร ‘มยเมว ¶ ปาฏิหาริยํ กริสฺสาม, มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา เอกมฺปิ ปาฏิหาริยํ น อกํสุ, อโห สตฺถา อสมธุโร’’ติ สตฺถุ คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ¶ ปุจฺฉิ. ‘‘มยํ, ภนฺเต, น อฺาย กถาย, เอวรูปาย นาม ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิ มยา วุฬฺหธุรํ โก วหิสฺสติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ อหํ อตฺตนา สมธุรํ กฺจิ นาลตฺถ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถ นํ สามิกา ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอกิสฺสา มหลฺลิกาย ฆเร วสิตฺวา ตสฺสา นิวาสเวตนโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา อทํสุ. สา ตํ ยาคุภตฺตาทีหิ ปฏิชคฺคมานา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา วฑฺเฒสิ. โส ‘‘อยฺยิกากาฬโก’’ ตฺเวว นามํ ปฺายิตฺถ. วยปฺปตฺโต จ อฺชนวณฺโณ หุตฺวา คามโคเณหิ สทฺธึ จรติ, สีลาจารสมฺปนฺโน อโหสิ. คามทารกา สิงฺเคสุปิ กณฺเณสุปิ คเลปิ คเหตฺวา โอลมฺพนฺติ, นงฺคุฏฺเปิ คเหตฺวา กีฬนฺติ, ปิฏฺิยมฺปิ นิสีทนฺติ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา ทุคฺคตา, มํ ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา ทุกฺเขน โปเสสิ, ยํนูนาหํ ภตึ กตฺวา อิมํ ทุคฺคตภาวโต โมเจยฺย’’นฺติ. โส ตโต ปฏฺาย ภตึ อุปธาเรนฺโต จรติ.
อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาหปุตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วิสมติตฺถํ สมฺปตฺโต, ตสฺส โคณา สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปฺจสุ สกฏสเตสุ โคณา ยุคปรมฺปราย โยชิตา เอกมฺปิ สกฏํ อุตฺตาเรตุํ นาสกฺขึสุ. โพธิสตฺโตปิ คามโคเณหิ สทฺธึ ตตฺถ สมีเป จรติ. สตฺถวาหปุตฺโตปิ โคสุตฺตวิตฺตโก, โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ คุนฺนํ อนฺตเร อิมานิ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ สมตฺโถ อุสภาชานีโย’’ติ อุปธารยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาชานีโย สกฺขิสฺสติ มยฺหํ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ, โก นุ โข อสฺส สามิโก’’ติ โคปาลเก ปุจฺฉิ ‘‘โก นุ โข โภ อิมสฺส สามิโก, อหํ อิมํ สกเฏ โยเชตฺวา สกเฏสุ อุตฺตาริเตสุ เวตนํ ทสฺสามี’’ติ. เต อาหํสุ ‘‘คเหตฺวา นํ โยเชถ, นตฺถิ อิมสฺส อิมสฺมึ าเน สามิโก’’ติ. โส นํ นาสาย รชฺชุเกน พนฺธิตฺวา ¶ อากฑฺเฒนฺโต จาเลตุมฺปิ นาสกฺขิ. โพธิสตฺโต กิร ‘‘ภติยา กถิตาย ¶ คมิสฺสามี’’ติ น อคมาสิ. สตฺถวาหปุตฺโต ตสฺสาธิปฺปายํ ตฺวา ‘‘สามิ, ตยา ปฺจสุ สกฏสเตสุ อุตฺตาริเตสุ เอเกกสฺส สกฏสฺส ทฺเว ทฺเว กหาปเณ ภตึ กตฺวา สหสฺสํ ทสฺสามี’’ติ อาห. ตทา โพธิสตฺโต สยเมว อคมาสิ. อถ นํ ปุริสา ปุริมสกเฏสุ โยเชสุํ. อถ นํ เอกเวเคเนว อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺาเปสิ. เอเตนุปาเยน สพฺพสกฏานิ อุตฺตาเรสิ.
สตฺถวาหปุตฺโต เอเกกสฺส สกฏสฺส เอเกกํ กตฺวา ปฺจสตานิ ภณฺฑิกํ กตฺวา ตสฺส คเล พนฺธิ. โส ‘‘อยํ มยฺหํ ยถาปริจฺฉินฺนํ ภตึ น เทติ, น ทานิสฺส คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สพฺพปุริมสกฏสฺส ปุรโต มคฺคํ นิวาเรตฺวา อฏฺาสิ. อปเนตุํ วายมนฺตาปิ นํ อปเนตุํ นาสกฺขึสุ. สตฺถวาหปุตฺโต ‘‘ชานาติ มฺเ เอส อตฺตโน ภติยา อูนภาว’’นฺติ เอเกกสฺมึ สกเฏ ทฺเว ทฺเว กตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ เต สกฏุตฺตรณภตี’’ติ คีวายํ ลคฺเคสิ. โส สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย มาตุ สนฺติกํ อคมาสิ. คามทารกา ‘‘กึ นาเมตํ ¶ อยฺยิกากาฬกสฺส คเล’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ. โส เต อนุพนฺธิตฺวา ทูรโตว ปลาเปนฺโต มาตุ สนฺติกํ คโต. ปฺจนฺนํ ปน สกฏสตานํ อุตฺตาริตตฺตา รตฺเตหิ อกฺขีหิ กิลนฺตรูโป ปฺายิตฺถ. อยฺยิกา ตสฺส คีวาย สหสฺสตฺถวิกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อยํ เต กหํ ลทฺธา’’ติ โคปาลกทารเก ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ตาต, กึ อหํ ตยา ลทฺธภติยา ชีวิตุกามา, กึการณา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา สกลสรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สปฺปายํ โภชนํ โภเชตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สทฺธึ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อสมธุโร, ปุพฺเพปิ อสมธุโรเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยโต ¶ ยโต ครุ ธุรํ, ยโต คมฺภีรวตฺตนี;
ตทาสฺสุ กณฺหํ ยฺุชนฺติ, สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุร’’นฺติ.
ตตฺถ ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ธุรํ ครุ ภาริยํ โหติ, อฺเ พลิพทฺทา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ. ยโต คมฺภีรวตฺตนีติ ¶ วตฺตนฺติ เอตฺถาติ วตฺตนี, มคฺคสฺเสตํ นามํ, ยสฺมึ าเน อุทกจิกฺขลฺลมหนฺตตาย วา วิสมจฺฉินฺนตฏภาเวน วา มคฺโค คมฺภีโร โหตีติ อตฺโถ. ตทาสฺสุ กณฺหํ ยฺุชนฺตีติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, ตทา กณฺหํ ยฺุชนฺตีติ อตฺโถ. ยทา ธุรฺจ ครุ โหติ มคฺโค จ คมฺภีโร, ตทา อฺเ พลิพทฺเท อปเนตฺวา กณฺหเมว โยเชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ เอตฺถาปิ อสฺสูติ นิปาตมตฺตเมว, โส ตํ ธุรํ วหตีติ อตฺโถ.
เอวํ ภควา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, กณฺโหว ตํ ธุรํ วหตี’’ติ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหลฺลิกา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, อยฺยิกากาฬโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กณฺหชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๐] ๑๐. มุนิกชาตกวณฺณนา
มา ¶ มุนิกสฺส ปิหยีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ นิสฺสายา’’ติ? ‘‘ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ ภนฺเต’’ติ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมิสฺสา วิวาหทิวเส ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ คามเก เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ ‘‘มหาโลหิโต’’ติ นาเมน, กนิฏฺภาตาปิสฺส จูฬโลหิโต นาม อโหสิ. เตเยว ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย ตสฺมึ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตติ. ตสฺมึ ปน กุเล เอกา กุมาริกา อตฺถิ, ตํ เอโก นครวาสี กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรสิ. ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ ¶ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตี’’ติ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา มุนิกํ นาม สูกรํ โปเสสุํ. ตํ ทิสฺวา จูฬโลหิโต ¶ ภาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อิมสฺมึ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตมานํ อมฺเห ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย วตฺตติ, อิเม ปน อมฺหากํ ติณปลาลาทีเนว เทนฺติ, สูกรํ ยาคุภตฺเตน โปเสนฺติ, เกน นุ โข การเณน เอส เอตํ ลภตี’’ติ. อถสฺส ภาตา ‘‘ตาต จูฬโลหิต, มา ตฺวํ เอตสฺส โภชนํ ปิหยิ, อยํ สูกโร มรณภตฺตํ ภฺุชติ. เอติสฺสา หิ กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตีติ อิเม เอตํ สูกรํ โปเสนฺติ, อิโต กติปาหจฺจเยน เต มนุสฺสา อาคมิสฺสนฺติ, อถ นํ สูกรํ ปาเทสุ คเหตฺวา กฑฺเฒนฺตา เหฏฺามฺจโต นีหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาหุนกานํ สูปพฺยฺชนํ กริยมานํ ปสฺสิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มา มุนิกสฺส ปิหยิ, อาตุรนฺนานิ ภฺุชติ;
อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุลกฺขณ’’นฺติ.
ตตฺถ มา มุนิกสฺส ปิหยีติ มุนิกสฺส โภชเน ปิหํ มา อุปฺปาทยิ, ‘‘เอส มุนิโก สุโภชนํ ภฺุชตี’’ติ มา มุนิกสฺส ปิหยิ, ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ สุขิโต ภเวยฺย’’นฺติ มา มุนิกภาวํ ปตฺถยิ. อยฺหิ อาตุรนฺนานิ ภฺุชติ. อาตุรนฺนานีติ มรณโภชนานิ. อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาทาติ ตสฺส โภชเน นิรุสฺสุกฺโก หุตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ ภุสํ ¶ ขาท. เอตํ ทีฆายุลกฺขณนฺติ เอตํ ทีฆายุภาวสฺส การณํ. ตโต น จิรสฺเสว เต มนุสฺสา อาคมึสุ, มุนิกํ ฆาเตตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปจึสุ. โพธิสตฺโต จูฬโลหิตํ อาห ‘‘ทิฏฺโ เต, ตาต, มุนิโก’’ติ. ทิฏฺํ เม, ภาติก, มุนิกสฺส โภชนผลํ, เอตสฺส โภชนโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน อมฺหากํ ติณปลาลภุสมตฺตเมว อุตฺตมฺจ อนวชฺชฺจ ทีฆายุลกฺขณฺจาติ.
สตฺถา ‘‘เอวํ โข ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพปิ อิมํ กุมาริกํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ คโต’’ติ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ¶ – ‘‘ตทา มุนิกสูกโร อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, ถุลฺลกุมาริกา เอสา เอว, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มุนิกชาตกวณฺณนา ทสมา.
กุรุงฺควคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุรุงฺคํ กุกฺกุรฺเจว, โภชาชานียฺจ อาชฺํ;
ติตฺถํ มหิฬามุขาภิณฺหํ, นนฺทิกณฺหฺจ มุนิกนฺติ.
๔. กุลาวกวคฺโค
[๓๑] ๑. กุลาวกชาตกวณฺณนา
กุลาวกาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปีตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิโต กิร ทฺเว สหายกา ทหรภิกฺขู ชนปทํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ผาสุกฏฺาเน ยถาชฺฌาสยํ วสิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปุน ตโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขา ปายึสุ. เอกสฺส หตฺเถ ปริสฺสาวนํ อตฺถิ, เอกสฺส นตฺถิ. ทฺเวปิ เอกโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนฺติ. เต เอกทิวสํ วิวาทํ อกํสุ. ปริสฺสาวนสามิโก อิตรสฺส ปริสฺสาวนํ อทตฺวา สยเมว ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิ, อิตโร ปน ปริสฺสาวนํ อลภิตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปิวิ. เต อุโภปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา สมฺโมทนียํ กถํ กเถตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, มยํ โกสลชนปเท เอกสฺมึ คามเก วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน โว สมคฺคา อาคตตฺถา’’ติ? อปริสฺสาวนโก อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อนฺตรามคฺเค มยา สทฺธึ วิวาทํ กตฺวา ปริสฺสาวนํ นาทาสี’’ติ. อิตโรปิ อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อปริสฺสาเวตฺวาว ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปริสฺสาวิตํ อุทกํ ปิวินฺติ ¶ . สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ กาเรนฺตา ยุทฺธปราชิตา สมุทฺทปิฏฺเน ปลายนฺตา ‘อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธํ น กริสฺสามา’ติ ตาว มหนฺตํ ยสํ ปริจฺจชิตฺวา สุปณฺณโปตกานํ ชีวิตํ ทตฺวา รถํ นิวตฺตยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มคธรฏฺเ ราชคเห เอโก มาคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ยถา เอตรหิ สกฺโก ปุริมตฺตภาเว มคธรฏฺเ มจลคามเก นิพฺพตฺติ, เอวํ ตสฺมึเยว มจลคามเก มหากุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘มฆกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ‘‘มฆมาณโว’’ติ ปฺายิตฺถ. อถสฺส มาตาปิตโร สมานชาติกกุลโต ทาริกํ อานยึสุ. โส ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมาโน ทานปติ อโหสิ, ปฺจ สีลานิ รกฺขติ. ตสฺมิฺจ คาเม เตตฺตึเสว กุลานิ โหนฺติ, เตปิ เตตฺตึส กุลา มนุสฺสา เอกทิวสํ คามมชฺเฌ ตฺวา คามกมฺมํ ¶ กโรนฺติ. โพธิสตฺโต ิตฏฺาเน ปาเทหิ ปํสุํ วิยูหิตฺวา ตํ ปเทสํ รมณียํ กตฺวา อฏฺาสิ, อถฺโ เอโก อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ิโต. โพธิสตฺโต อปรํ านํ รมณียํ กตฺวา อฏฺาสิ, ตตฺราปิ อฺโ ิโต. โพธิสตฺโต อปรมฺปิ อปรมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ ิตฏฺานํ รมณียํ กตฺวา อปเรน สมเยน ตสฺมึ าเน มณฺฑปํ กาเรสิ, มณฺฑปมฺปิ อปเนตฺวา สาลํ กาเรสิ, ตตฺถ ผลกาสนานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏึ เปสิ.
อปเรน สมเยน เตปิ เตตฺตึสชนา โพธิสตฺเตน สมานจฺฉนฺทา อเหสุํ. เต โพธิสตฺโต ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตโต ปฏฺาย เตหิ สทฺธึ ปฺุานิ กโรนฺโต วิจรติ. เตปิ เตเนว สทฺธึ ปฺุานิ กโรนฺตา กาลสฺเสว วุฏฺาย วาสิผรสุมุสลหตฺถา จตุมหาปถาทีสุ มุสเลน ปาสาเณ อุพฺพตฺเตตฺวา ปวฏฺเฏนฺติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, เสตุํ อตฺถรนฺติ, โปกฺขรณิโย ขณนฺติ, สาลํ กโรนฺติ, ทานานิ เทนฺติ, สีลานิ รกฺขนฺติ. เอวํ เยภุยฺเยน สกลคามวาสิโน โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา สีลานิ รกฺขึสุ.
อถ ¶ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จาฏิกหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิ, อิทานิ ปน มโฆ มาณโว สีลํ รกฺขาเปติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนิ กาตุํ ¶ น เทติ, อิทานิ ปน เต ปฺจ สีลานิ น รกฺขาเปสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, พหู โจรา คามฆาตาทีนิ กโรนฺตา วิจรนฺตี’’ติ อาห. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, เต อาเนหี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา สพฺเพปิ เต พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา ‘‘อานีตา, เทว, โจรา’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา เตสํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘หตฺถินา เน มทฺทาเปถา’’ติ อาห. ตโต สพฺเพปิ เต ราชงฺคเณ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถึ อานยึสุ. โพธิสตฺโต เตสํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห สีลานิ อาวชฺเชถ, เปสฺุการเก จ รฺเ จ หตฺถิมฺหิ จ อตฺตโน สรีเร จ เอกสทิสเมว เมตฺตํ ภาเวถา’’ติ. เต ตถา อกํสุ. อถ เนสํ มทฺทนตฺถาย หตฺถึ อุปเนสุํ. โส อุปนียมาโนปิ น อุปคจฺฉติ, มหาวิรวํ วิรวิตฺวา ปลายติ. อฺํ อฺํ หตฺถึ อานยึสุ, เตปิ ตเถว ปลายึสุ.
ราชา ‘‘เอเตสํ หตฺเถ กิฺจิ โอสธํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิจินถา’’ติ อาห. วิจินนฺตา อทิสฺวา ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ อาหํสุ. เตน หิ กิฺจิ มนฺตํ ปริวตฺเตสฺสนฺติ, ปุจฺฉถ เน ‘‘อตฺถิ โว ปริวตฺตนมนฺโต’’ติ? ราชปุริสา ปุจฺฉึสุ, โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถี’’ติ อาห. ราชปุริสา ‘‘อตฺถิ กิร, เทวา’’ติ อาโรจยึสุ, ราชา สพฺเพปิ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ¶ ชานนมนฺตํ กเถถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต อโวจ ‘‘เทว, อฺโ อมฺหากํ มนฺโต นาม นตฺถิ, อมฺเห ปน เตตฺตึสมตฺตา ชนา ปาณํ น หนาม, อทินฺนํ นาทิยาม, มิจฺฉาจารํ น จราม, มุสาวาทํ น ภณาม, มชฺชํ น ปิวาม, เมตฺตํ ภาเวม, ทานํ เทม, มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณิโย ขณาม, สาลํ กโรม, อยํ อมฺหากํ มนฺโต จ ปริตฺตฺจ วุฑฺฒิ จา’’ติ. ราชา เตสํ ปสนฺโน เปสฺุการกสฺส สพฺพํ เคหวิภวํ ตฺจ เตสํเยว ทาสํ กตฺวา อทาสิ, ตํ หตฺถิฺจ คามฺจ เตสํเยว อทาสิ.
เต ตโต ปฏฺาย ยถารุจิยา ปฺุานิ กโรนฺตา ‘‘จตุมหาปเถ มหนฺตํ สาลํ กาเรสฺสามา’’ติ วฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา สาลํ ¶ ปฏฺเปสุํ. มาตุคาเมสุ ปน วิคตจฺฉนฺทตาย ¶ ตสฺสา สาลาย มาตุคามานํ ปตฺตึ นาทํสุ. เตน จ สมเยน โพธิสตฺตสฺส เคเห สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทา, สุชาติ จตสฺโส อิตฺถิโย โหนฺติ. ตาสุ สุธมฺมา วฑฺฒกินา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ‘‘ภาติก, อิมิสฺสา สาลาย มํ เชฏฺิกํ กโรหี’’ติ วตฺวา ลฺชํ อทาสิ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปมเมว กณฺณิการุกฺขํ สุกฺขาเปตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา กณฺณิกํ นิฏฺาเปตฺวา วตฺเถน ปลิเวเตฺวา เปสิ. อถ สาลํ นิฏฺาเปตฺวา กณฺณิกาโรปนกาเล ‘‘อโห, อยฺยา, เอกํ น สริมฺหา’’ติ อาห. ‘‘กึ นาม, โภ’’ติ. ‘‘กณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘โหตุ อาหริสฺสามา’’ติ? ‘‘อิทานิ ฉินฺนรุกฺเขน กาตุํ น สกฺกา, ปุพฺเพเยว ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา ปิตกณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ กสฺสจิ เคเห นิฏฺาเปตฺวา ปิตา วิกฺกายิกกณฺณิกา อตฺถิ, สา ปริเยสิตพฺพา’’ติ. เต ปริเยสนฺตา สุธมฺมาย เคเห ทิสฺวา มูเลน น ลภึสุ. ‘‘สเจ มํ สาลาย ปตฺติกํ กโรถ, ทสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยํ มาตุคามานํ ปตฺตึ ทมฺหา’’ติ อาหํสุ.
อถ เน วฑฺฒกี อาห ‘‘อยฺยา, ตุมฺเห กึ กเถถ, เปตฺวา พฺรหฺมโลกํ อฺํ มาตุคามรหิตฏฺานํ นาม นตฺถิ, คณฺหถ กณฺณิกํ, เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กมฺมํ นิฏฺํ คมิสฺสตี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ กณฺณิกํ คเหตฺวา สาลํ นิฏฺาเปตฺวา อาสนผลกานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิโย เปตฺวา ยาคุภตฺตํ นิพนฺธึสุ. สาลํ ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อนฺโตปากาเร วาลุกํ อากิริตฺวา พหิปากาเร ตาลปนฺติโย โรเปสุํ. จิตฺตาปิ ตสฺมึ าเน อุยฺยานํ กาเรสิ, ‘‘ปุปฺผูปคผลูปครุกฺโข อสุโก นาม ตสฺมึ นตฺถี’’ติ นาโหสิ. นนฺทาปิ ตสฺมึเยว าเน โปกฺขรณึ กาเรสิ ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนํ รมณียํ. สุชา น กิฺจิ อกาสิ.
โพธิสตฺโต ¶ มาตุ อุปฏฺานํ ปิตุ อุปฏฺานํ กุเล เชฏฺาปจายิกกมฺมํ สจฺจวาจํ อผรุสวาจํ ¶ อปิสุณวาจํ มจฺเฉรวินยนฺติ อิมานิ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา –
‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺาปจายินํ;
สณฺหํ สขิลสมฺภาสํ, เปสุเณยฺยปฺปหายินํ.
‘‘มจฺเฉรวินเย ¶ ยุตฺตํ, สจฺจํ โกธาภิภุํ นรํ;
ตํ เว เทวา ตาวตึสา, อาหุ สปฺปุริโส อิตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๕๗) –
เอวํ ปสํสิยภาวํ อาปชฺชิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ตาวตึสภวเน สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิสฺส สหายา ตตฺเถว นิพฺพตฺตึสุ. ตสฺมึ กาเล ตาวตึสภวเน อสุรา ปฏิวสนฺติ. สกฺโก เทวราชา ‘‘กึ โน สาธารเณน รชฺเชนา’’ติ อสุเร ทิพฺพปานํ ปาเยตฺวา มตฺเต สมาเน ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปพฺพตปาเท ขิปาเปสิ. เต อสุรภวนเมว สมฺปาปุณึสุ.
อสุรภวนํ นาม สิเนรุสฺส เหฏฺิมตเล ตาวตึสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก วิย จิตฺตปาฏลิ นาม กปฺปฏฺิยรุกฺโข โหติ. เต จิตฺตปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ชานนฺติ ‘‘นายํ อมฺหากํ เทวโลโก, เทวโลกสฺมิฺหิ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผตี’’ติ. อถ เต ‘‘ชรสกฺโก อมฺเห มตฺเต กตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเ ขิปิตฺวา อมฺหากํ เทวนครํ คณฺหิ, เต มยํ เตน สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ เทวนครเมว คณฺหิสฺสามา’’ติ กิปิลฺลิกา วิย ถมฺภํ สิเนรุํ อนุสฺจรมานา อุฏฺหึสุ. สกฺโก ‘‘อสุรา กิร อุฏฺิตา’’ติ สุตฺวา สมุทฺทปิฏฺเเยว อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌมาโน เตหิ ปราชิโต ทิยฑฺฒโยชนสติเกน เวชยนฺตรเถน ทกฺขิณสมุทฺทสฺส มตฺถเกน ปลายิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส รโถ สมุทฺทปิฏฺเน เวเคน คจฺฉนฺโต สิมฺพลิวนํ ปกฺขนฺโต, ตสฺส คมนมคฺเค สิมฺพลิวนํ นฬวนํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเ ปตติ. สุปณฺณโปตกา สมุทฺทปิฏฺเ ปริปตนฺตา มหาวิรวํ รวึสุ. สกฺโก มาตลึ ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม มาตลิ, กึ สทฺโท นาเมส, อติการฺุรโว ¶ วตฺตตี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รถเวเคน วิจุณฺณิเต สิมฺพลิวเน ปตนฺเต สุปณฺณโปตกา มรณภยตชฺชิตา เอกวิรวํ วิรวนฺตี’’ติ.
มหาสตฺโต ¶ ‘‘สมฺม มาตลิ, มา อมฺเห นิสฺสาย เอเต กิลมนฺตุ, น มยํ อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธกมฺมํ กโรม, เอเตสํ ปน อตฺถาย มยํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อสุรานํ ทสฺสาม, นิวตฺตเยตํ รถ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘กุลาวกา ¶ มาตลิ สิมฺพลิสฺมึ, อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสุ;
กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ, มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุ’’นฺติ.
ตตฺถ กุลาวกาติ สุปณฺณโปตกา. มาตลีติ สารถึ อามนฺเตสิ. สิมฺพลิสฺมินฺติ ปสฺส เอเต สิมฺพลิรุกฺเข โอลมฺพนฺตา ิตาติ ทสฺเสติ. อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสูติ เอเต เอตสฺส รถสฺส อีสามุเขน ยถา น หฺนฺติ, เอวํ เต ปริวชฺชยสฺสุ. กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณนฺติ ยทิ อมฺเหสุ อสุรานํ ปาณํ จชนฺเตสุ เอเตสํ โสตฺถิ โหติ, กามํ จชาม เอกํเสเนว มยํ อสุเรสุ อมฺหากํ ปาณํ จชาม. มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุนฺติ อิเม ปน ทิชา อิเม ครุฬโปตกา วิทฺธสฺตวิจุณฺณิตกุลาวกตาย วิกุลาวา มา อเหสุํ, มา อมฺหากํ ทุกฺขํ เอเตสํ อุปริ ขิป, นิวตฺตย นิวตฺตย รถนฺติ. มาตลิสงฺคาหโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา อฺเน มคฺเคน เทวโลกาภิมุขํ อกาสิ. อสุรา ปน ตํ นิวตฺตยมานเมว ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อฺเหิปิ จกฺกวาเฬหิ สกฺกา อาคจฺฉนฺติ, พลํ ลภิตฺวา รโถ นิวตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยภีตา ปลายิตฺวา อสุรภวนเมว ปวิสึสุ.
สกฺโกปิ เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวคเณน ปริวุโต นครมชฺเฌ อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ปถวึ ภินฺทิตฺวา โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺตปาสาโท อุฏฺหิ. วิชยนฺเต อุฏฺิตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ ตฺเวว นามํ อกํสุ. อถ สกฺโก ปุน อสุรานํ อนาคมนตฺถาย ปฺจสุ าเนสุ อารกฺขํ เปสิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อนฺตรา ¶ ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ, ปฺจวิธา ปิตา อภิรกฺขา;
อุรคกโรฏิปยสฺส จ หารี, มทนยุตา จตุโร จ มหนฺตา’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๔๗);
ทฺเว ¶ นครานิปิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครฺจ อสุรนครฺจ. ยทา หิ อสุรา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ ¶ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. ยทา เทวา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ อสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นาม. เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ปิตา. ตตฺถ อุรค-สทฺเทน นาคา คหิตา. เต อุทเก พลวนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. กโรฏิ-สทฺเทน สุปณฺณา คหิตา. เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภึสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ปยสฺสหาริ-สทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตา. ทานวรกฺขสา กิเรเต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. มทนยุต-สทฺเทน ยกฺขา คหิตา. วิสมจาริโน กิร เต ยุทฺธโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา, ปฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตา อาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ, ปฺจวิเธสุ ยํ คิริโน ปมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปริพาหิย ติฏฺนฺติ. เอวํ เสเสสุ เสสา.
อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ อารกฺขํ เปตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน สุธมฺมา จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กณฺณิกาย ทินฺนนิสฺสนฺเทน จสฺสา ปฺจโยชนสติกา สุธมฺมา นาม เทวสภา อุทปาทิ, ยตฺถ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา โยชนปฺปมาเณ กฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน สกฺโก เทวานมินฺโท เทวมนุสฺสานํ กตฺตพฺพกิจฺจานิ กโรติ. จิตฺตาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุยฺยานสฺส กรณนิสฺสนฺเทน จสฺสา จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ อุทปาทิ. นนฺทาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน จสฺสา นนฺทา นาม โปกฺขรณี อุทปาทิ.
สุชา ปน ¶ กุสลกมฺมสฺส อกตตฺตา เอกสฺมึ อรฺเ กนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา. สกฺโก ‘‘สุชา น ปฺายติ, กตฺถ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ อาทาย เทวโลกํ อาคนฺตฺวา ตสฺสา รมณียํ เทวนครํ สุธมฺมํ เทวสภํ จิตฺตลตาวนํ นนฺทาโปกฺขรณิฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตา กุสลํ กตฺวา มยฺหํ ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา, ตฺวํ ปน กุสลํ อกตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตา ¶ , อิโต ปฏฺาย สีลํ รกฺขาหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตตฺเถว เนตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. สาปิ ตโต ¶ ปฏฺาย สีลํ รกฺขติ. สกฺโก กติปาหจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตาโน หุตฺวา ปุรโต นิปชฺชิ, สา ‘‘มตมจฺฉโก’’ติ สฺาย สีเส อคฺคเหสิ, มจฺโฉ นงฺคุฏฺํ จาเลสิ, อถ นํ ‘‘ชีวติ มฺเ’’ติ วิสฺสชฺเชสิ. สกฺโก ‘‘สาธุ สาธุ, สกฺขิสฺสสิ สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ อคมาสิ. สา ตโต จุตา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติ.
สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถ, เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถา’’ติ? ‘‘มยํ สีลํ นาม น ชานาม, มูเลน เทหี’’ติ. ‘‘น มยฺหํ มูเลน อตฺโถ, สีลรกฺขกานฺเวาหํ ทมฺมี’’ติ. มนุสฺสา ‘‘โก จายํ เอฬาลุโก’’ติ ปกฺกมึสุ. สุชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตํ ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘สีลํ รกฺขสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, รกฺขามี’’ติ. ‘‘อิทํ มยา ตุยฺหเมว อตฺถาย อาภต’’นฺติ สทฺธึ ยานเกน เคหทฺวาเร เปตฺวา ปกฺกามิ.
สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุตา เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลานิสํเสน อภิรูปา อโหสิ. โส ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล ‘‘มยฺหํ ธีตา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหตู’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ ¶ . สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข สา นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา ‘‘สุชา จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหนฺตี มํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อสุรวณฺณํ มาเปตฺวา ตตฺถ อคมาสิ. สุชํ อลงฺกริตฺวา สนฺนิปาตฏฺานํ อาเนตฺวา ‘‘จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหา’’ติ อาหํสุ. สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺเพปิ สิเนหวเสน อุปฺปนฺนเปเมน มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถฏหทยา หุตฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ วตฺวา ตสฺส อุปริ ปุปฺผทามํ ขิปิตฺวา อคฺคเหสิ. อสุรา ‘‘อมฺหากํ ราชา เอตฺตกํ กาลํ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ อลภิตฺวา อิทานิ ลภติ ¶ , อยเมวสฺสา ธีตุ ปิตามหโต มหลฺลโก อนุจฺฉวิโก’’ติ ลชฺชมานา ปกฺกมึสุ. โส ตํ เทวนครํ อาเนตฺวา อฑฺฒเตยฺยานํ นาฏิกาโกฏีนํ เชฏฺิกํ กตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ การยมานา อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺตาปิ ปาณาติปาตํ น กรึสุ, ตฺวํ นาม เอวรูเป นิยฺยานิเก ¶ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปริสฺสาวิตํ สปาณกํ อุทกํ ปิวิสฺสสี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตลิสงฺคาหโก อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุลาวกชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๒] ๒. นจฺจชาตกวณฺณนา
รุทํ มนฺุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา เทวธมฺมชาตเก (ชา. ๑.๑.๖) วุตฺตสทิสเมว. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึการณา ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโตสี’’ติ? โส เอตฺตกํ สุตฺวาว กุทฺโธ นิวาสนปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน วิจรามี’’ติ สตฺถุ ปุรโต นคฺโค อฏฺาสิ. มนุสฺสา ‘‘ธี ธี’’ติ อาหํสุ. โส ตโต ปลายิตฺวา หีนายาวตฺโต. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘สตฺถุ นาม ปุรโต เอวรูปํ กริสฺสตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ภิกฺขู ปุจฺฉิ. ภนฺเต, ‘‘โส หิ นาม ภิกฺขุ ตุมฺหากํ ปุรโต จตุปริสมชฺเฌ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย คามทารโก วิย นคฺโค ตฺวา มนุสฺเสหิ ชิคุจฺฉิยมาโน หีนายาวตฺติตฺวา สาสนา ปริหีโน’’ติ ตสฺส อคุณกถาย นิสินฺนามฺหาติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส ภิกฺขุ หิโรตฺตปฺปาภาเวน รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพ อิตฺถิรตนปฏิลาภโตปิ ปริหีโนเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ ปมกปฺเป จตุปฺปทา สีหํ ราชานํ อกํสุ, มจฺฉา อานนฺทมจฺฉํ, สกุณา สุวณฺณหํสํ. ตสฺส ปน สุวณฺณหํสราชสฺส ธีตา หํสโปติกา อภิรูปา อโหสิ. โส ตสฺสา วรํ อทาสิ, สา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ วาเรสิ. หํสราชา ตสฺสา วรํ ทตฺวา หิมวนฺเต สพฺเพ สกุเณ สนฺนิปาตาเปสิ, นานปฺปการา หํสโมราทโย สกุณคณา สมาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มหนฺเต ปาสาณตเล สนฺนิปตึสุ. หํสราชา ‘‘อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ อาคนฺตฺวา คณฺหาตู’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปสิ. สา สกุณสงฺฆํ โอโลเกนฺตี มณิวณฺณคีวํ จิตฺรเปขุณํ โมรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก โหตู’’ติ อาโรเจสิ. สกุณสงฺฆา โมรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ ‘‘สมฺม โมร, อยํ ราชธีตา เอตฺตกานํ สกุณานํ มชฺเฌ สามิกํ โรเจนฺตี ตยิ รุจึ อุปฺปาเทสี’’ติ. โมโร ‘‘อชฺชาปิ ตาว เม พลํ น ปสฺสตี’’ติ อติตุฏฺิยา หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา ¶ ตาว มหโต สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ ปกฺเข ปสาเรตฺวา นจฺจิตุํ อารภิ, นจฺจนฺโต อปฺปฏิจฺฉนฺโน อโหสิ.
สุวณฺณหํสราชา ลชฺชิโต ‘‘อิมสฺส เนว อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี อตฺถิ, น พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ, นาสฺส ภินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส มม ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ สกุณสงฺฆมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –
‘‘รุทํ มนฺุํ รุจิรา จ ปิฏฺิ, เวฬุริยวณฺณูปนิภา จ คีวา;
พฺยามมตฺตานิ จ เปขุณานิ, นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามี’’ติ.
ตตฺถ รุทํ มนฺุนฺติ ต-การสฺส ท-กาโร กโต, รุตํ มนาปํ, วสฺสิตสทฺโท มธุโรติ อตฺโถ. รุจิรา จ ปิฏฺีติ ปิฏฺิปิ เต จิตฺรา เจว โสภนา จ. เวฬุริยวณฺณูปนิภาติ เวฬุริยมณิวณฺณสทิสา. พฺยามมตฺตานีติ เอกพฺยามปฺปมาณานิ. เปขุณานีติ ปิฺฉานิ. นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามีติ หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา นจฺจิตภาเวเนว เต เอวรูปสฺส นิลฺลชฺชสฺส ธีตรํ โน ททามีติ วตฺวา หํสราชา ตสฺมึเยว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส หํสโปตกสฺส ธีตรํ อทาสิ. โมโร หํสโปติกํ อลภิตฺวา ¶ ลชฺชิตฺวา ตโตว อุปฺปติตฺวา ปลายิ. หํสราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต.
สตฺถา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอส หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ อิตฺถิรตนปฏิลาภโต ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โมโร พหุภณฺฑิโก อโหสิ, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๓] ๓. สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา
สมฺโมทมานาติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต จุมฺพฏกกลหํ อารพฺภ กเถสิ. โส กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา าตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา าตกานํ อฺมฺํ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต, ติรจฺฉานคตาปิ ¶ หิ ปุพฺเพ สมคฺคกาเล ปจฺจามิตฺเต อภิภวิตฺวา โสตฺถึ ปตฺตา ยทา วิวาทมาปนฺนา, ตทา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา าติราชกุเลหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกวฏฺฏกสหสฺสปริวาโร อรฺเ ปฏิวสติ. ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก เตสํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ กตฺวา เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ตฺวา เตสํ อุปริ ชาลํ ขิปิตฺวา ปริยนฺเตสุ มทฺทนฺโต สพฺเพ เอกโต กตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา เต วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิกํ กปฺเปติ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต เต วฏฺฏเก อาห – ‘‘อยํ สากุณิโก อมฺหากํ าตเก วินาสํ ปาเปติ, อหํ เอกํ อุปายํ ชานามิ, เอเนส อมฺเห คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย เอเตน ตุมฺหากํ อุปริ ชาเล ขิตฺตมตฺเต เอเกโก เอเกกสฺมึ ชาลกฺขิเก สีสํ เปตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา อิจฺฉิตฏฺานํ หริตฺวา เอกสฺมึ กณฺฏกคุมฺเพ ปกฺขิปถ, เอวํ สนฺเต เหฏฺา เตน เตน าเนน ปลายิสฺสามา’’ติ. เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณึสุ. ทุติยทิวเส อุปริ ชาเล ขิตฺเต เต โพธิสตฺเตน วุตฺตนเยเนว ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา ¶ เอกสฺมึ ¶ กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา สยํ เหฏฺาภาเคน ตโต ตโต ปลายึสุ. สากุณิกสฺส คุมฺพโต ชาลํ โมเจนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต, โส ตุจฺฉหตฺโถว อคมาสิ.
ปุนทิวสโต ปฏฺายปิ วฏฺฏกา ตเถว กโรนฺติ. โสปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา ชาลเมว โมเจนฺโต กิฺจิ อลภิตฺวา ตุจฺฉหตฺโถว เคหํ คจฺฉติ. อถสฺส ภริยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ ทิวเส ทิวเส ตุจฺฉหตฺโถ อาคจฺฉสิ, อฺมฺปิ เต พหิ โปสิตพฺพฏฺานํ อตฺถิ มฺเ’’ติ อาห. สากุณิโก ‘‘ภทฺเท, มม อฺํ โปสิตพฺพฏฺานํ นตฺถิ, อปิจ โข ปน เต วฏฺฏกา สมคฺคา หุตฺวา จรนฺติ, มยา ขิตฺตมตฺเต ชาลํ อาทาย กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา คจฺฉนฺติ, น โข ปเนเต สพฺพกาลเมว สมฺโมทมานา วิหริสฺสนฺติ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, ยทา เต วิวาทมาปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา เต สพฺเพว อาทาย ตว มุขํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ วตฺวา ภริยาย อิมํ คาถมาห –
‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;
ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ยทา เต วิวทิสฺสนฺตีติ ยสฺมึ กาเล เต วฏฺฏกา นานาลทฺธิกา นานาคาหา หุตฺวา วิวทิสฺสนฺติ, กลหํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ตทา เอหินฺติ เม วสนฺติ ตสฺมึ กาเล สพฺเพปิ เต มม วสํ อาคจฺฉิสฺสนฺติ. อถาหํ เต คเหตฺวา ตว มุขํ หาเสนฺโต อาคจฺฉิสฺสามีติ ภริยํ สมสฺสาเสสิ.
กติปาหสฺเสว ปน อจฺจเยน เอโก วฏฺฏโก โคจรภูมึ โอตรนฺโต อสลฺลกฺเขตฺวา อฺสฺส สีสํ อกฺกมิ, อิตโร ‘‘โก มํ สีเส อกฺกมี’’ติ กุชฺฌึ. ‘‘อหํ อสลฺลกฺเขตฺวา อกฺกมึ, มา กุชฺฌี’’ติ วุตฺเตปิ กุชฺฌิเยว. เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตา ‘‘ตฺวเมว มฺเ ชาลํ อุกฺขิปสี’’ติ อฺมฺํ วิวาทํ กรึสุ. เตสุ วิวทนฺเตสุ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิวาทเก โสตฺถิภาโว นาม นตฺถิ, อิทาเนว เต ชาลํ น อุกฺขิปิสฺสนฺติ, ตโต มหนฺตํ วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ, สากุณิโก โอกาสํ ลภิสฺสติ, มยา อิมสฺมึ าเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติ. โส อตฺตโน ปริสํ อาทาย อฺตฺถ คโต. สากุณิโกปิ โข กติปาหจฺจเยน ¶ อาคนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา เตสํ สนฺนิปติตานํ อุปริ ชาลํ ¶ ขิปิ. อเถโก วฏฺฏโก ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว มตฺถเก โลมานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาห. อปโร ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปตฺตานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาห. อิติ เตสํ ‘‘ตฺวํ อุกฺขิป, ตฺวํ อุกฺขิปา’’ติ วทนฺตานฺเว สากุณิโก ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺเพว เต เอกโต กตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ภริยํ หาสยมาโน เคหํ อคมาสิ.
สตฺถา ‘‘เอวํ มหาราชา าตกานํ กลโห นาม น ยุตฺโต, กลโห วินาสมูลเมว โหตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อปณฺฑิตวฏฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๔] ๔. มจฺฉชาตกวณฺณนา
น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘เกนาสิ อุกฺกณฺาปิโต’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา เม, ภนฺเต มธุรหตฺถรสา, ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตว อนตฺถการิกา ¶ , ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มรณํ ปาปุณนฺโต มํ อาคมฺม มรณา มุตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ. ตทา เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปึสุ. อเถโก มหามจฺโฉ รติวเสน อตฺตโน มจฺฉิยา สทฺธึ กีฬมาโน อาคจฺฉติ. ตสฺส สา มจฺฉี ปุรโต คจฺฉมานา ชาลคนฺธํ ฆายิตฺวา ชาลํ ปริหรมานา คตา. โส ปน กามคิทฺโธ โลลมจฺโฉ ชาลกุจฺฉิเมว ปวิฏฺโ. เกวฏฺฏา ตสฺส ชาลํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา มจฺฉํ คเหตฺวา อมาเรตฺวาว วาลิกาปิฏฺเ ขิปิตฺวา ¶ ‘‘อิมํ องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ องฺคาเร กโรนฺติ, สูลํ ตจฺเฉนฺติ. มจฺโฉ ‘‘เอตํ องฺคารตาปนํ วา สูลวิชฺฌนํ วา อฺํ วา ปน ทุกฺขํ น มํ กิลเมติ, ยํ ¶ ปเนสา มจฺฉี ‘อฺํ โส นูน รติยา คโต’ติ มยิ โทมนสฺสํ อาปชฺชติ, ตเมว มํ พาธตี’’ติ ปริเทวมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ, น มํ ชาลสฺมิ พาธนํ;
ยฺจ มํ มฺเต มจฺฉี, อฺํ โส รติยา คโต’’ติ.
ตตฺถ น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ มจฺฉานํ อุทกา นีหฏกาเล สีตํ โหติ, ตสฺมึ วิคเต อุณฺหํ โหติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ พาธตี’’ติ ปริเทวติ. ยมฺปิ องฺคาเรสุ ปจฺจนมูลกํ ทุกฺขํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ อุณฺห’’นฺติ ปริเทวเตว. น มํ ชาลสฺมิ พาธนนฺติ ยมฺปิ เม ชาลสฺมึ พาธนํ อโหสิ, ตมฺปิ มํ น พาเธตีติ ปริเทวติ. ‘‘ยฺจ ม’’นฺติอาทีสุ อยํ ปิณฺฑตฺโถ – สา มจฺฉี มม ชาเล ปติตสฺส อิเมหิ เกวฏฺเฏหิ คหิตภาวํ อชานนฺตี มํ อปสฺสมานา ‘‘โส มจฺโฉ อิทานิ อฺํ มจฺฉึ กามรติยา คโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตติ, ตํ ตสฺสา โทมนสฺสปฺปตฺตาย จินฺตนํ มํ พาธตีติ วาลิกาปิฏฺเ นิปนฺโน ปริเทวติ.
ตสฺมึ สมเย ปุโรหิโต ทาสปริวุโต นฺหานตฺถาย นทีตีรํ อาคโต. โส ปน สพฺพรุตฺู โหติ. เตนสฺส มจฺฉปริเทวนํ สุตฺวา เอตทโหสิ ‘‘อยํ มจฺโฉ กิเลสวเสน ปริเทวติ, เอวํ อาตุรจิตฺโต โข ปเนส มียมาโน นิรเยเยว นิพฺพตฺติสฺสติ, อหมสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ เกวฏฺฏานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ตุมฺเห อมฺหากํ เอกทิวสมฺปิ พฺยฺชนตฺถาย มจฺฉํ น เทถา’’ติ อาห. เกวฏฺฏา ‘‘กึ วเทถ, สามิ, ตุมฺหากํ รุจฺจนกมจฺฉํ คณฺหิตฺวา ¶ คจฺฉถา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อมฺหากํ อฺเน กมฺมํ นตฺถิ, อิมฺเว เทถา’’ติ. ‘‘คณฺหถ สามี’’ติ. โพธิสตฺโต ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา นทีตีเร นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺโภ มจฺฉ, สเจ ตาหํ อชฺช น ปสฺเสยฺยํ, ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยาสิ, อิทานิ อิโต ปฏฺาย มา กิเลสวสิโก อโหสี’’ติ โอวทิตฺวา อุทเก วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา นครํ ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ¶ ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, มจฺโฉ อุกฺกณฺิตภิกฺขุ ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มจฺฉชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๕] ๕. วฏฺฏกชาตกวณฺณนา
สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน ทาวคฺคินิพฺพานํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อฺตรสฺมึ มคธคามเก ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขุคณปริวุโต มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ สมเย มหาฑาโห อุฏฺหิ, ปุรโต จ ปจฺฉโต จ พหู ภิกฺขู ทิสฺสนฺติ, โสปิ โข อคฺคิ เอกธูโม เอกชาโล หุตฺวา อวตฺถรมาโน อาคจฺฉเตว. ตตฺเถเก ปุถุชฺชนภิกฺขู มรณภยภีตา ‘‘ปฏคฺคึ ทสฺสาม, เตน ทฑฺฒฏฺานํ อิตโร อคฺคิ น โอตฺถริสฺสตี’’ติ อรณิสหิตํ นีหริตฺวา อคฺคึ กโรนฺติ. อปเร อาหํสุ ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห กึ นาม กโรถ, คคนมชฺเฌ ิตํ จนฺทมณฺฑลํ, ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคจฺฉนฺตํ สหสฺสรํสิปฏิมณฺฑิตํ สูริยมณฺฑลํ, เวลาย ตีเร ิตา สมุทฺทํ, สิเนรุํ นิสฺสาย ิตา สิเนรุํ อปสฺสนฺตา วิย สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ อตฺตนา สทฺธึ คจฺฉนฺตเมว สมฺมาสมฺพุทฺธํ อโนโลเกตฺวา ‘ปฏคฺคึ เทมา’ติ วทถ, พุทฺธพลํ นาม น ชานาถ, เอถ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ. เต ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา สพฺเพปิ เอกโต หุตฺวา ทสพลสฺส สนฺติกํ อคมํสุ. สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อฺตรสฺมึ ปเทเส อฏฺาสิ. ทาวคฺคิ อภิภวนฺโต วิย วิรวนฺโต อาคจฺฉติ. อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ิตฏฺานํ ปตฺวา ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา โสฬสกรีสมตฺตฏฺานํ ปตฺโต อุทเก โอปิลาปิตติณุกฺกา วิย นิพฺพายิ, วินิพฺเพธโต ทฺวตฺตึสกรีสมตฺตฏฺานํ อวตฺถริตุํ นาสกฺขิ.
ภิกฺขู ¶ สตฺถุ คุณกถํ อารภึสุ – ‘‘อโห พุทฺธานํ คุณา นาม, อยฺหิ นาม อเจตโน อคฺคิ พุทฺธานํ ิตฏฺานํ อวตฺถริตุํ น สกฺโกติ, อุทเก ¶ ติณุกฺกา วิย นิพฺพายติ, อโห พุทฺธานํ ¶ อานุภาโว นามา’’ติ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, ยํ อิมํ ภูมิปฺปเทสํ ปตฺวา เอส อคฺคิ นิพฺพายติ. อิทํ ปน มยฺหํ โปราณกสจฺจพลํ. อิมสฺมิฺหิ ปเทเส สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ชลิสฺสติ, กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยํ นาเมต’’นฺติ อาห. อถายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ นิสีทนตฺถาย จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺเปสิ, นิสีทิ สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา. ภิกฺขุสงฺโฆปิ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทิ. อถ สตฺถา ‘‘อิทํ ตาว, ภนฺเต, อมฺหากํ ปากฏํ, อตีตํ ปฏิจฺฉนฺนํ, ตํ โน ปากฏํ กโรถา’’ติ ภิกฺขูหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต มคธรฏฺเ ตสฺมึเยว ปเทเส โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มาตุกุจฺฉิโต ชาโต อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา นิกฺขนฺตกาเล มหาเคณฺฑุกปฺปมาโณ วฏฺฏกโปตโก อโหสิ. อถ นํ มาตาปิตโร กุลาวเก นิปชฺชาเปตฺวา มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา โปเสนฺติ. ตสฺส ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเส คมนพลํ วา ปาเท อุกฺขิปิตฺวา ถเล คมนพลํ วา นตฺถิ. ตฺจ ปเทสํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทาวคฺคิ คณฺหาติ, โส ตสฺมิมฺปิ สมเย มหารวํ รวนฺโต ตํ ปเทสํ คณฺหิ, สกุณสงฺฆา อตฺตโน อตฺตโน กุลาวเกหิ นิกฺขมิตฺวา มรณภยภีตา วิรวนฺตา ปลายนฺติ, โพธิสตฺตสฺสปิ มาตาปิตโร มรณภยภีตา โพธิสตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. โพธิสตฺโต กุลาวเก นิปนฺนโกว คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อวตฺถริตฺวา อาคจฺฉนฺตํ อคฺคึ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเสน คมนพลํ ภเวยฺย, อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ คจฺเฉยฺยํ. สเจ ปาเท อุกฺขิปิตฺวา คมนพลํ ภเวยฺย, ปทวาเรน อฺตฺถ คจฺเฉยฺยํ. มาตาปิตโรปิ โข เม มรณภยภีตา มํ เอกกํ ปหาย อตฺตานํ ปริตฺตายนฺตา ปลาตา. อิทานิ เม อฺํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตาโณมฺหิ อสรโณ, กึ นุ โข อชฺช มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมสฺมึ โลเก สีลคุโณ นาม อตฺถิ, สจฺจคุโณ นาม อตฺถิ, อตีเต ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล นิสีทิตฺวา อภิสมฺพุทฺธา สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา ¶ สจฺจานุทฺทยการฺุขนฺติสมนฺนาคตา สพฺพสตฺเตสุ สมปฺปวตฺตเมตฺตาภาวนา สพฺพฺุพุทฺธา ¶ นาม อตฺถิ, เตหิ จ ปฏิวิทฺธา ธมฺมคุณา นาม อตฺถิ, มยิ จาปิ เอกํ สจฺจํ อตฺถิ, สํวิชฺชมาโน เอโก สภาวธมฺโม ปฺายติ, ตสฺมา อตีเต พุทฺเธ เจว เตหิ ปฏิวิทฺธคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มยิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวธมฺมํ คเหตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคึ ¶ ปฏิกฺกมาเปตฺวา อชฺช มยา อตฺตโน เจว เสสสกุณานฺจ โสตฺถิภาวํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อตฺถิ โลเก สีลคุโณ, สจฺจํ โสเจยฺยนุทฺทยา;
เตน สจฺเจน กาหามิ, สจฺจกิริยมนุตฺตรํ.
‘‘อาวชฺเชตฺวา ธมฺมพลํ, สริตฺวา ปุพฺพเก ชิเน;
สจฺจพลมวสฺสาย, สจฺจกิริยมกาสห’’นฺติ. (จริยา. ๓.๗๙-๘๐);
อถ โพธิสตฺโต อตีเต ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํ คุเณ อาวชฺเชตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวํ อารพฺภ สจฺจกิริยํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สนฺติ ปกฺขา อปตนา, สนฺติ ปาทา อวฺจนา;
มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตา, ชาตเวท ปฏิกฺกมา’’ติ.
ตตฺถ สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ มยฺหํ ปกฺขา นาม อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ, โน จ โข สกฺกา เอเตหิ อุปฺปติตุํ อากาเสน คนฺตุนฺติ อปตนา. สนฺติ ปาทา อวฺจนาติ ปาทาปิ เม อตฺถิ, เตหิ ปน วฺจิตุํ ปทวารคมเนน คนฺตุํ น สกฺกาติ อวฺจนา. มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตาติ เย จ มํ อฺตฺถ เนยฺยุํ, เตปิ มรณภเยน มาตาปิตโร นิกฺขนฺตา. ชาตเวทาติ อคฺคึ อาลปติ. โส หิ ชาโตว เวทยติ ปฺายติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติ. ปฏิกฺกมาติ ปฏิคจฺฉ นิวตฺตาติ ชาตเวทํ อาณาเปติ.
อิติ มหาสตฺโต ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺขานํ อตฺถิภาโว, เต จ ปสาเรตฺวา อากาเส อปตนภาโว, ปาทานํ อตฺถิภาโว, เต จ อุกฺขิปิตฺวา อวฺจนภาโว, มาตาปิตูนํ มํ กุลาวเกเยว ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตภาโว จ สจฺโจ สภาวภูโตเยว, ชาตเวท, เอเตน ¶ สจฺเจน ตฺวํ อิโต ปฏิกฺกมา’’ติ กุลาวเก นิปนฺนโกว สจฺจกิริยํ อกาสิ. ตสฺส สห สจฺจกิริยาย โสฬสกรีสมตฺเต าเน ชาตเวโท ปฏิกฺกมิ. ปฏิกฺกมนฺโต จ น ฌายมาโนว อฺํ คโต, อุทเก ปน โอปิลาปิตา อุกฺกา วิย ตตฺเถว นิพฺพายิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สห ¶ ¶ สจฺเจ กเต มยฺหํ, มหาปชฺชลิโต สิขี;
วชฺเชสิ โสฬส กรีสานิ, อุทกํ ปตฺวา ยถา สิขี’’ติ. (จริยา. ๓.๘๒);
ตํ ปน านํ สกเลปิ อิมสฺมึ กปฺเป อคฺคินา อนภิภวนียตฺตา กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยํ นาม ชาตํ. เอวํ โพธิสตฺโต สจฺจกิริยํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิมสฺส วนสฺส อคฺคินา อนชฺโฌตฺถรณํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, โปราณํ ปเนตํ วฏฺฏโปตกกาเล มยฺหเมว สจฺจพล’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ. สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปตฺตาติ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร เอตรหิ มาตาปิตโรว อเหสุํ, วฏฺฏกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วฏฺฏกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๖] ๖. สกุณชาตกวณฺณนา
ยํ นิสฺสิตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฑฺฒปณฺณสาลํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เชตวนโต นิกฺขมฺม โกสเลสุ เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย เอกสฺมึ อรฺเสนาสเน วสติ. อถสฺส ปมมาเสเยว ปณฺณสาลา ฑยฺหิตฺถ. โส ‘‘ปณฺณสาลา เม ทฑฺฒา, ทุกฺขํ วสามี’’ติ มนุสฺสานํ อาจิกฺขิ. มนุสฺสา ‘‘อิทานิ โน เขตฺตํ ปริสุกฺขํ, เกทาเร ปาเยตฺวา กริสฺสาม’’, ตสฺมึ ปายิเต ‘‘พีชํ วปิตฺวา’’, พีเช วุตฺเต ‘‘วตึ กตฺวา’’, วติยา กตาย ‘‘นิทฺทายิตฺวา, ลายิตฺวา, มทฺทิตฺวา’’ติ เอวํ ตํ ตํ กมฺมํ อปทิสนฺตาเยว เตมาสํ วีตินาเมสุํ. โส ภิกฺขุ เตมาสํ อชฺโฌกาเส ทุกฺขํ วสนฺโต ¶ กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ. ปวาเรตฺวา ปน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กึ ภิกฺขุ สุเขน วสฺสํวุตฺโถสิ, กมฺมฏฺานํ เต มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เสนาสนสปฺปายสฺส เม อภาเวน กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ น ปตฺต’’นฺติ อาห. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขุ ติรจฺฉานคตาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานึสุ, ตฺวํ กสฺมา น อฺาสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สกุณสงฺฆปริวุโต อรฺายตเน สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขํ นิสฺสาย วสติ. อเถกทิวสํ ตสฺส รุกฺขสฺส สาขาสุ อฺมฺํ ฆํสนฺตีสุ จุณฺณํ ปตติ, ธูโม อุฏฺาติ. ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเว สาขา เอวํ ฆํสมานา อคฺคึ วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, โส ปติตฺวา ปุราณปณฺณานิ คณฺหิสฺสติ, ตโต ปฏฺาย อิมมฺปิ รุกฺขํ ฌาเปสฺสติ, น สกฺกา อิธ อมฺเหหิ วสิตุํ, อิโต ปลายิตฺวา อฺตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส สกุณสงฺฆสฺส อิมํ คาถมาห –
‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ วิหงฺคมา, สฺวายํ อคฺคึ ปมฺุจติ;
ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ ชคติรุหนฺติ ชคติ วุจฺจติ ปถวี, ตตฺถ ชาตตฺตา รุกฺโข ‘‘ชคติรุโห’’ติ วุจฺจติ. วิหงฺคมาติ วิหํ วุจฺจติ อากาสํ, ตตฺถ คมนโต ปกฺขี ‘‘วิหงฺคมา’’ติ วุจฺจนฺติ. ทิสา ภชถาติ อิมํ รุกฺขํ มฺุจิตฺวา อิโต ปลายนฺตา จตสฺโส ทิสา ภชถ. วกฺกงฺคาติ สกุเณ อาลปติ. เต หิ อุตฺตมงฺคํ คลํ กทาจิ กทาจิ วงฺกํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘วกฺกงฺคา’’ติ วุจฺจนฺติ. วงฺกา วา เตสํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ปกฺขา ชาตาติ วกฺกงฺคา. ชาตํ สรณโต ภยนฺติ อมฺหากํ อวสฺสยรุกฺขโตเยว ภยํ นิพฺพตฺตํ, เอถ อฺตฺถ คจฺฉามาติ.
โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตสกุณา เตน สทฺธึ เอกปฺปหาเรเนว อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ คตา. เย ปน อปณฺฑิตา, เต ‘‘เอวเมว เอส พินฺทุมตฺเต อุทเก กุมฺภีเล ปสฺสตี’’ติ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ตตฺเถว วสึสุ. ตโต น จิรสฺเสว โพธิสตฺเตน จินฺติตากาเรเนว อคฺคิ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ รุกฺขํ อคฺคเหสิ. ธูเมสุ จ ชาลาสุ จ อุฏฺิตาสุ ธูมนฺธา ¶ สกุณา อฺตฺถ คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, อคฺคิมฺหิ ปติตฺวา ปติตฺวา วินาสํ ปาปุณึสุ.
สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ติรจฺฉานคตาปิ รุกฺขคฺเค วสนฺตา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานนฺติ, ตฺวํ กสฺมา น อฺาสี’’ติ อิมํ ¶ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ. สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิโต. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สกุณชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๗] ๗. ติตฺติรชาตกวณฺณนา
เย ¶ วุฑฺฒมปจายนฺตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส เสนาสนปฏิพาหนํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิเกน หิ วิหารํ กาเรตฺวา ทูเต เปสิเต สตฺถา ราชคหา นิกฺขมฺม เวสาลึ ปตฺวา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ‘‘สาวตฺถึ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตน จ สมเยน ฉพฺพคฺคิยานํ อนฺเตวาสิกา ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ เสนาสเนสุ อคฺคหิเตสฺเวว ‘‘อิทํ เสนาสนํ อมฺหากํ อุปชฺฌายสฺส, อิทํ อาจริยสฺส, อิทํ อมฺหากเมว ภวิสฺสตี’’ติ เสนาสนานิ ปลิพุนฺเธนฺติ. ปจฺฉา อาคตา เถรา เสนาสนานิ น ลภนฺติ. สาริปุตฺตตฺเถรสฺสาปิ อนฺเตวาสิกา เถรสฺส เสนาสนํ ปริเยสนฺตา น ลภึสุ. เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต สตฺถุ เสนาสนสฺส อวิทูเร เอกสฺมึ รุกฺขมูเล นิสชฺชาย จ จงฺกเมน จ รตฺตึ วีตินาเมสิ. สตฺถา ปจฺจูสสมเย นิกฺขมิตฺวา อุกฺกาสิ, เถโรปิ อุกฺกาสิ. ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, สาริปุตฺโต’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, อิมาย เวลาย อิธ กึ กโรสี’’ติ? ‘‘โส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ’’. สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว มยิ ชีวนฺเตเยว ภิกฺขู อฺมฺํ อคารวา อปติสฺสา วิหรนฺติ, ปรินิพฺพุเต กึ นุ โข กริสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ.
โส ปภาตาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ ภิกฺขูนํ ¶ เสนาสนํ ปฏิพาหนฺตี’’ติ. ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ? ตโต ฉพฺพคฺคิเย ครหิตฺวา ธมฺมึ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ อรหตี’’ติ? เอกจฺเจ ‘‘ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘พฺราหฺมณกุลา, คหปติกุลา ปพฺพชิโต’’ติ, อปเร ‘‘วินยธโร, ธมฺมกถิโก, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส, ตติยสฺส, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติ. อปเร ‘‘โสตาปนฺโน, สกทาคามี, อนาคามี, อรหา, เตวิชฺโช, ฉฬภิฺโ’’ติ อาหํสุ. เอวํ เตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน อคฺคาสนาทิรหานํ กถิตกาเล สตฺถา อาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ ¶ สาสเน อคฺคาสนาทีนิ ปตฺวา ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต ปมาณํ, น พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิโต, น คหปติกุลา ปพฺพชิโต, น วินยธโร, น สุตฺตนฺติโก, น อาภิธมฺมิโก, น ปมชฺฌานาทิลาภิโน, น โสตาปนฺนาทโย ปมาณํ, อถ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมึ สาสเน ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพํ, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺโฑ ลทฺธพฺโพ. อิทเมตฺถ ปมาณํ. ตสฺมา วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ เอเตสํ อนุจฺฉวิโก. อิทานิ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต มยฺหํ ¶ อคฺคสาวโก อนุธมฺมจกฺกปฺปวตฺตโก มมานนฺตรํ เสนาสนํ ลทฺธุํ อรหติ, โส อิมํ รตฺตึ เสนาสนํ อลภนฺโต รุกฺขมูเล วีตินาเมสิ, ตุมฺเห อิทาเนว เอวํ อคารวา อปติสฺสา, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล กินฺติ กตฺวา วิหริสฺสถา’’ติ. อถ เนสํ โอวาททานตฺถาย ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตาปิ ‘น โข ปเนตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อฺมฺํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน วิหเรยฺยาม, อมฺเหสุ มหลฺลกตรํ ชานิตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’ติ สาธุกํ วีมํสิตฺวา ‘อยํ โน มหลฺลโก’ติ ตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺวา เทวปถํ ปูรยมานา คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกํ มหานิคฺโรธํ อุปนิสฺสาย ตโย สหายา วิหรึสุ – ติตฺติโร, มกฺกโฏ, หตฺถีติ. เต อฺมฺํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน อเหสุํ. อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘น ยุตฺตํ อมฺหากํ เอวํ วิหริตุํ, ยํนูน มยํ โย โน มหลฺลกตโร, ตสฺส ¶ อภิวาทนาทีนิ กโรนฺตา วิหเรยฺยามา’’ติ. ‘‘โก ปน โน มหลฺลกตโร’’ติ จินฺเตนฺตา เอกทิวสํ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ ตโยปิ ชนา นิคฺโรธมูเล นิสีทิตฺวา ติตฺติโร จ มกฺกโฏ จ หตฺถึ ปุจฺฉึสุ ‘‘สมฺม หตฺถิ, ตฺวํ อิมํ นิคฺโรธรุกฺขํ กีวปฺปมาณกาลโต ปฏฺาย ชานาสี’’ติ? โส อาห ‘‘สมฺมา, อหํ ตรุณโปตกกาเล อิมํ นิคฺโรธคจฺฉํ อนฺตรสตฺถีสุ กตฺวา คจฺฉามิ, อวตฺถริตฺวา ิตกาเล จ ปน เม เอตสฺส อคฺคสาขา นาภึ ฆฏฺเฏติ, เอวาหํ อิมํ คจฺฉกาลโต ปฏฺาย ชานามี’’ติ ปุน อุโภปิ ชนา ปุริมนเยเนว มกฺกฏํ ปุจฺฉึสุ. โส อาห ‘‘อหํ สมฺมา มกฺกฏจฺฉาปโก สมาโน ภูมิยํ นิสีทิตฺวา คีวํ ¶ อนุกฺขิปิตฺวาว อิมสฺส นิคฺโรธโปตกสฺส อคฺคงฺกุเร ขาทามิ, เอวาหํ อิมํ ขุทฺทกกาลโต ปฏฺาย ชานามี’’ติ. อถ อิตเร อุโภปิ ปุริมนเยเนว ติตฺติรํ ปุจฺฉึสุ. โส อาห ‘‘สมฺมา, ปุพฺเพ อสุกสฺมึ นาม าเน มหานิคฺโรธรุกฺโข อโหสิ, อหํ ตสฺส ผลานิ ขาทิตฺวา อิมสฺมึ าเน วจฺจํ ปาเตสึ, ตโต เอส รุกฺโข ชาโต, เอวาหํ อิมํ อชาตกาลโต ปฏฺาย ชานามิ, ตสฺมา อหํ ตุมฺเหหิ ชาติยา มหลฺลกตโร’’ติ.
เอวํ วุตฺเต มกฺกโฏ จ หตฺถี จ ติตฺติรปณฺฑิตํ อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺเหหิ มหลฺลกตโร, อิโต ปฏฺาย มยํ ตว สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ เจว อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมานิ จ กริสฺสาม, โอวาเท จ เต สฺสาม, ตฺวํ ปน อิโต ปฏฺาย อมฺหากํ โอวาทานุสาสนึ ทเทยฺยาสี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ติตฺติโร เตสํ โอวาทํ อทาสิ, สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ, สยมฺปิ สีลานิ สมาทิยิ. เต ตโยปิ ชนา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาย อฺมฺํ สคารวา สปฺปติสฺสา สภาควุตฺติโน หุตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ¶ เทวโลกปรายณา อเหสุํ. เตสํ ติณฺณํ สมาทานํ ติตฺติริยํ พฺรหฺมจริยํ นาม อโหสิ.
เต หิ นาม, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา อฺมฺํ สคารวา สปฺปติสฺสา วิหรึสุ, ตุมฺเห เอวํ สฺวาขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา กสฺมา อฺมฺํ อคารวา อปติสฺสา วิหรถ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิโต ปฏฺาย ตุมฺหากํ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ, ยถาวุฑฺฒํ อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ, น อิโต ปฏฺาย จ นวกตเรน วุฑฺฒตโร ¶ เสนาสเนน ปฏิพาหิตพฺโพ, โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เย วุฑฺฒมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;
ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติ.
ตตฺถ เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ ชาติวุฑฺโฒ, วโยวุฑฺโฒ, คุณวุฑฺโฒติ ตโย วุฑฺฒา. เตสุ ชาติสมฺปนฺโน ชาติวุฑฺโฒ นาม, วเย ิโต วโยวุฑฺโฒ นาม ¶ , คุณสมฺปนฺโน คุณวุฑฺโฒ นาม. เตสุ คุณสมฺปนฺโน วโยวุฑฺโฒ อิมสฺมึ าเน ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ อธิปฺเปโต. อปจายนฺตีติ เชฏฺาปจายิกกมฺเมน ปูเชนฺติ. ธมฺมสฺส โกวิทาติ เชฏฺาปจายนธมฺมสฺส โกวิทา กุสลา. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. ปาสํสาติ ปสํสารหา. สมฺปราเย จ สุคฺคตีติ สมฺปเรตพฺเพ อิมํ โลกํ หิตฺวา คนฺตพฺเพ ปรโลเกปิ เตสํ สุคติเยว โหตีติ. อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขเว, ขตฺติยา วา โหนฺตุ พฺราหฺมณา วา เวสฺสา วา สุทฺทา วา คหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา ติรจฺฉานคตา วา, เย เกจิ สตฺตา เชฏฺาปจิติกมฺเม เฉกา กุสลา คุณสมฺปนฺนานํ วโยวุฑฺฒานํ อปจิตึ กโรนฺติ, เต อิมสฺมิฺจ อตฺตภาเว เชฏฺาปจิติการกาติ ปสํสํ วณฺณนํ โถมนํ ลภนฺติ, กายสฺส จ เภทา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติ.
เอวํ สตฺถา เชฏฺาปจิติกมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถินาโค โมคฺคลฺลาโน อโหสิ, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๘] ๘. พกชาตกวณฺณนา
นาจฺจนฺตํ ¶ ¶ นิกติปฺปฺโติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จีวรวฑฺฒกํ ภิกฺขุ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร เชตวนวาสิโก ภิกฺขุ ยํกิฺจิ จีวเร กตฺตพฺพํ เฉทนฆฏฺฏนวิจารณสิพฺพนาทิกํ กมฺมํ, ตตฺถ สุกุสโล. โส ตาย กุสลตาย จีวรํ วฑฺเฒติ, ตสฺมา ‘‘จีวรวฑฺฒโก’’ ตฺเวว ปฺายิตฺถ. กึ ปเนส กโรตีติ? ชิณฺณปิโลติกาสุ หตฺถกมฺมํ ทสฺเสตฺวา สุผสฺสิกํ มนาปํ จีวรํ กตฺวา รชนปริโยสาเน ปิฏฺโทเกน รชิตฺวา สงฺเขน ฆํสิตฺวา อุชฺชลํ มนฺุํ กตฺวา นิกฺขิปติ. จีวรกมฺมํ กาตุํ อชานนฺตา ภิกฺขู อหเต สาฏเก คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘มยํ จีวรํ กาตุํ น ชานาม, จีวรํ โน กตฺวา เทถา’’ติ วทนฺติ. โส ‘‘จีวรํ อาวุโส กริยมานํ จิเรน นิฏฺาติ, มยา กตจีวรเมว อตฺถิ, อิเม สาฏเก เปตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ นีหริตฺวา ทสฺเสติ. เต ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติเมว ทิสฺวา อนฺตรํ อชานนฺตา ‘‘ถิร’’นฺติ สฺาย อหตสาฏเก จีวรวฑฺฒกสฺส ทตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺติ. ตํ เตหิ โถกํ กิลิฏฺกาเล อุณฺโหทเกน โธวิยมานํ อตฺตโน ปกตึ ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถ ชิณฺณฏฺานํ ปฺายติ, เต วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติ. เอวํ อาคตาคเต ปิโลติกาหิ วฺเจนฺโต โส ภิกฺขุ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโต.
ยถา เจส เชตวเน, ตถา อฺตรสฺมึ คามเกปิ เอโก จีวรวฑฺฒโก โลกํ วฺเจติ. ตสฺส ¶ สมฺภตฺตา ภิกฺขู ‘‘ภนฺเต, เชตวเน กิร เอโก จีวรวฑฺฒโก เอวํ โลกํ วฺเจตี’’ติ อาโรเจสุํ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘หนฺทาหํ, ตํ นครวาสิกํ วฺเจมี’’ติ ปิโลติกจีวรํ อติมนาปํ กตฺวา สุรตฺตํ รชิตฺวา ตํ ปารุปิตฺวา เชตวนํ อคมาสิ. อิตโร ตํ ทิสฺวาว โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อามาวุโส’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ มยฺหํ เทถ, ตุมฺเห อฺํ ลภิสฺสถา’’ติ? ‘‘อาวุโส, มยํ คามวาสิกา ทุลฺลภปจฺจยา, อิมาหํ ตุยฺหํ ทตฺวา อตฺตนา กึ ปารุปิสฺสามี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, มม สนฺติเก อหตสาฏกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา ตุมฺหากํ จีวรํ กโรถา’’ติ. ‘‘อาวุโส, มยา เอตฺถ หตฺถกมฺมํ ทสฺสิตํ, ตยิ ปน เอวํ วทนฺเต กึ สกฺกา กาตุํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ ตสฺส ปิโลติกจีวรํ ทตฺวา อหตสาฏเก อาทาย ตํ วฺเจตฺวา ปกฺกามิ. เชตวนวาสิโกปิ ¶ ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา กติปาหจฺจเยน อุณฺโหทเกน โธวนฺโต ชิณฺณปิโลติกภาวํ ทิสฺวา ลชฺชิโต ‘‘คามวาสิจีวรวฑฺฒเกน กิร เชตวนวาสิโก วฺจิโต’’ติ ตสฺส วฺจิตภาโว สงฺฆมชฺเฌ ปากโฏ ชาโต.
อเถกทิวสํ ¶ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ตํ กถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อิทาเนว อฺเ วฺเจติ, ปุพฺเพปิ วฺเจสิเยว. น คามวาสิเกนาปิ อิทาเนว เอส เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก วฺจิโต, ปุพฺเพปิ วฺจิโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต เอกสฺมึ อรฺายตเน โพธิสตฺโต อฺตรํ ปทุมสรํ นิสฺสาย ิเต วรณรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา อฺตรสฺมึ นาติมหนฺเต สเร นิทาฆสมเย อุทกํ มนฺทํ อโหสิ, พหู เจตฺถ มจฺฉา โหนฺติ. อเถโก พโก เต มจฺเฉ ทิสฺวา ‘‘เอเกน อุปาเยน อิเม มจฺเฉ วฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อุทกปริยนฺเต จินฺเตนฺโต นิสีทิ. อถ นํ มจฺฉา ทิสฺวา ‘‘กึ, อยฺย, จินฺเตนฺโต นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติ. ‘‘กึ อมฺหากํ จินฺเตสิ, อยฺยา’’ติ? ‘‘‘อิมสฺมึ สเร อุทกํ ปริตฺตํ, โคจโร มนฺโท, นิทาโฆ จ มหนฺโต, อิทานิเม มจฺฉา กึ นาม กริสฺสนฺตี’ติ ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติ. ‘‘อถ กึ กโรม, อยฺยา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห สเจ มยฺหํ วจนํ กเรยฺยาถ ¶ , อหํ โว เอเกกํ มุขตุณฺฑเกน คเหตฺวา เอกํ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ มหาสรํ เนตฺวา วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ. ‘‘อยฺย, ปมกปฺปิกโต ปฏฺาย มจฺฉานํ จินฺตนกพโก นาม นตฺถิ, ตฺวํ อมฺเหสุ เอเกกํ ขาทิตุกาโมสี’’ติ. ‘‘นาหํ ตุมฺเห มยฺหํ สทฺทหนฺเต ขาทิสฺสามิ’’. ‘‘สเจ ปน สรสฺส อตฺถิภาวํ มยฺหํ น สทฺทหถ, เอกํ มจฺฉํ มยา สทฺธึ สรํ ปสฺสิตุํ เปเสถา’’ติ. มจฺฉา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ ชเลปิ ถเลปิ สมตฺโถ’’ติ เอกํ กาฬมหามจฺฉํ อทํสุ ‘‘อิมํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ. โส ตํ คเหตฺวา เนตฺวา สเร วิสฺสชฺเชตฺวา สพฺพํ สรํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาเนตฺวา เตสํ มจฺฉานํ สนฺติเก วิสฺสชฺเชสิ. โส เตสํ มจฺฉานํ สรสฺส สมฺปตฺตึ วณฺเณสิ. เต ¶ ตสฺส กถํ สุตฺวา คนฺตุกามา หุตฺวา ‘‘สาธุ, อยฺย, อมฺเห คณฺหิตฺวา คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุ.
พโก ปมํ ตํ กาฬมหามจฺฉเมว คเหตฺวา สรตีรํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา สรตีเร ชาเต วรณรุกฺเข นิลียิตฺวา ตํ วิฏปนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ตุณฺเฑน วิชฺฌนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา กณฺฏเก รุกฺขมูเล ปาเตตฺวา ปุน คนฺตฺวา ‘‘วิสฺสฏฺโ, เม โส มจฺโฉ, อฺโ อาคจฺฉตู’’ติ เอเตนุปาเยน เอเกกํ คเหตฺวา สพฺเพ มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปุน อาคโต เอกํ มจฺฉมฺปิ นาทฺทส. เอโก ปเนตฺถ กกฺกฏโก อวสิฏฺโ. พโก ตมฺปิ ขาทิตุกาโม หุตฺวา ‘‘โภ, กกฺกฏก, มยา สพฺเพเต มจฺฉา เนตฺวา ปทุมสฺฉนฺเน มหาสเร วิสฺสชฺชิตา, เอหิ ตมฺปิ เนสฺสามี’’ติ. ‘‘มํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต กถํ คณฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘ฑํสิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตฺวํ ¶ เอวํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต มํ ปาเตสฺสสิ, นาหํ ตยา สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘มา ภายิ, อหํ ตํ สุคฺคหิตํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ. กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส มจฺเฉ เนตฺวา สเร วิสฺสชฺชนํ นาม นตฺถิ. สเจ ปน มํ สเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ วิสฺสชฺเชสฺสติ, คีวมสฺส ฉินฺทิตฺวา ชีวิตํ หริสฺสามี’’ติ.
อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม พก, น โข ตฺวํ สุคฺคหิตํ คเหตุํ สกฺขิสฺสสิ, อมฺหากํ ปน คหณํ สุคฺคหณํ ¶ , สจาหํ อเฬหิ ตว คีวํ คเหตุํ ลภิสฺสามิ, ตว คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ตยา สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ. โส ตํ ‘‘วฺเจตุกาโม เอส ม’’นฺติ อชานนฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. กกฺกฏโก อตฺตโน อเฬหิ กมฺมารสณฺฑาเสน วิย ตสฺส คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาห. โส ตํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา วรณรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. กกฺกฏโก อาห ‘‘มาตุล, อยํ สโร เอตฺโต, ตฺวํ ปน อิโต กึ เนสี’’ติ? พโก ‘‘น เต มาตุโล อหํ, น ภคินิปุตฺโตสิ วต เม ตฺว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘เอส มํ อุกฺขิปิตฺวา วิจรนฺโต มยฺหํ ทาโส’ติ สฺํ กโรสิ มฺเ, ปสฺเสตํ วรณรุกฺขสฺส มูเล กณฺฏกราสึ, ยถา เม เต สพฺเพ มจฺฉา ขาทิตา, ตมฺปิ ตเถว ขาทิสฺสามี’’ติ อาห. กกฺกฏโก ‘‘เอเต มจฺฉา อตฺตโน พาลตาย ตยา ขาทิตา, อหํ ปน เต มํ ขาทิตุํ น ทสฺสามิ, ตฺเว ปน วินาสํ ปาเปสฺสามิ. ตฺวฺหิ ¶ พาลตาย มยา วฺจิตภาวํ น ชานาสิ, มรนฺตา อุโภปิ มริสฺสาม, อหํ เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ภูมิยํ ขิปิสฺสามี’’ติ วตฺวา กมฺมารสณฺฑาเสน วิย อเฬหิ ตสฺส คีวํ นิปฺปีเฬสิ. โส วิวเฏน มุเขน อกฺขีหิ อสฺสุนา ปคฺฆรนฺเตน มรณภยตชฺชิโต ‘‘สามิ, อหํ ตํ น ขาทิสฺสามิ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ อาห. ‘‘ยทิ เอวํ โอตริตฺวา มํ สรสฺมึ วิสฺสชฺเชหี’’ติ. โส นิวตฺติตฺวา สรเมว โอตริตฺวา กกฺกฏกํ สรปริยนฺเต ปงฺกปิฏฺเ เปสิ, กกฺกฏโก กตฺตริกาย กุมุทนาฬํ กปฺเปนฺโต วิย ตสฺส คีวํ กปฺเปตฺวา อุทกํ ปาวิสิ.
ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วรณรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา สาธุการํ ททมานา วนํ อุนฺนาทยมานา มธุรสฺสเรน อิมํ คาถมาห –
‘‘นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปฺโ, นิกตฺยา สุขเมธติ;
อาราเธติ นิกติปฺปฺโ, พโก กกฺกฏกามิวา’’ติ.
ตตฺถ นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปฺโ, นิกตฺยา สุขเมธตีติ นิกติ วุจฺจติ วฺจนา, นิกติปฺปฺโ ¶ วฺจนปฺโ ปุคฺคโล ตาย นิกตฺยา นิกติยา วฺจนาย ¶ น อจฺจนฺตํ สุขเมธติ, นิจฺจกาเล สุขสฺมึเยว ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ, เอกํเสน ปน วินาสํ ปาปุณาติเยวาติ อตฺโถ. อาราเธตีติ ปฏิลภติ. นิกติปฺปฺโติ เกราฏิกภาวํ สิกฺขิตปฺโ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ผลํ อาราเธติ ปฏิลภติ วินฺทตีติ อตฺโถ. กถํ? พโก กกฺกฏกามิว, ยถา พโก กกฺกฏกา คีวจฺเฉทํ ปาปุณาติ, เอวํ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตปาปโต ทิฏฺธมฺเม วา สมฺปราเย วา ภยํ อาราเธติ ปฏิลภตีติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต วนํ อุนฺนาเทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว คามวาสิจีวรวฑฺฒเกเนส วฺจิโต, อตีเตปิ วฺจิโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โส พโก เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อโหสิ, กกฺกฏโก คามวาสี จีวรวฑฺฒโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พกชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๙] ๙. นนฺทชาตกวณฺณนา
มฺเ ¶ โสวณฺณโย ราสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ภิกฺขุ สุพฺพโจ อโหสิ วจนกฺขโม, เถรสฺส มหนฺเตนุสฺสาเหน อุปการํ กโรติ. อเถกํ สมยํ เถโร สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา จาริกํ จรนฺโต ทกฺขิณาคิริชนปทํ อคมาสิ. โส ภิกฺขุ ตตฺถ คตกาเล มานตฺถทฺโธ หุตฺวา เถรสฺส วจนํ น กโรติ ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม กโรหี’’ติ วุตฺเต ปน เถรสฺส ปฏิปกฺโข โหติ. เถโร ตสฺส อาสยํ น ชานาติ. โส ตตฺถ จาริกํ จริตฺวา ปุน เชตวนํ อาคโต. โส ภิกฺขุ เถรสฺส เชตวนวิหารํ อาคตกาลโต ปฏฺาย ปุน ตาทิโสว ชาโต. เถโร ตถาคตสฺส อาโรเจสิ ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เอโก สทฺธิวิหาริโก เอกสฺมึ าเน สเตน กีตทาโส วิย โหติ, เอกสฺมึ าเน มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ‘อิทํ นาม กโรหี’ติ วุตฺเต ปฏิปกฺโข โหตี’’ติ. สตฺถา ‘‘นายํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพเปส เอกํ านํ คโต สเตน กีตทาโส วิย โหติ. เอกํ านํ คโต ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ โหตี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ กุฏุมฺพิยกุเล ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺเสโก สหายโก กุฏุมฺพิโก สยํ มหลฺลโก, ภริยา ปนสฺส ¶ ตรุณี. สา ตํ นิสฺสาย ปุตฺตํ ปฏิลภิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิตฺถี ตรุณตฺตา มมจฺจเยน กฺจิเทว ปุริสํ คเหตฺวา อิมํ ธนํ วินาเสยฺย, ปุตฺตสฺส เม น ทเทยฺย, ยํนูนาหํ อิมํ ธนํ ปถวิคตํ กเรยฺย’’นฺติ ฆเร นนฺทํ นาม ทาสํ คเหตฺวา อรฺํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ าเน ตํ ธนํ นิทหิตฺวา ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาต, นนฺท, อิมํ ธนํ มมจฺจเยน มยฺหํ ปุตฺตสฺส อาจิกฺเขยฺยาสิ, มา จ นํ ปริจฺจชสี’’ติ โอวทิตฺวา กาลมกาสิ.
ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต ชาโต. อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ตว ปิตา นนฺทํ ทาสํ คเหตฺวา ธนํ นิเธสิ, ตํ อาหราเปตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปหี’’ติ. โส เอกทิวสํ นนฺทํ อาห – ‘‘มาตุล, อตฺถิ กิฺจิ มยฺหํ ปิตรา ธนํ นิทหิต’’นฺติ. ‘‘อาม, สามี’’ติ. ‘‘กุหึ ¶ ตํ นิทหิต’’นฺติ. ‘‘อรฺเ, สามี’’ติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย นิธิฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ มาตุล, ธน’’นฺติ อาห. นนฺโท อารุยฺห ธนมตฺถเก ตฺวา ธนํ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อเร ทาสิปุตฺต เจฏก, กุโต เต อิมสฺมึ าเน ธน’’นฺติ กุมารํ อกฺโกสติ. กุมาโร ตสฺส ผรุสวจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตํ คเหตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อคมาสิ, นนฺโท ตเถว อกฺโกสติ. กุมาโร เตน สทฺธึ ผรุสวจนํ อวตฺวาว นิวตฺติตฺวา ‘‘อยํ ทาโส อิโต ปฏฺาย ‘ธนํ อาจิกฺขิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, คนฺตฺวา ปน มํ อกฺโกสติ, ตตฺถ การณํ น ชานามิ, อตฺถิ โข ปน เม ปิตุ สหาโย กุฏุมฺพิโก, ตํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘กึ นุ โข, ตาต, การณ’’นฺติ ปุจฺฉิ.
โพธิสตฺโต ‘‘ยสฺมึ เต, ตาต, าเน ิโต นนฺโท อกฺโกสติ, ตตฺเถว เต ปิตุ สนฺตกํ ธนํ, ตสฺมา ยทา เต นนฺโท อกฺโกสติ, ตทา นํ ‘เอหิ เร ทาส, กึ อกฺโกสสี’ติ อากฑฺฒิตฺวา ตํ านํ ภินฺทิตฺวา กุลสนฺตกํ ธนํ นีหริตฺวา ทาสํ อุกฺขิปาเปตฺวา ธนํ อาหรา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มฺเ ¶ โสวณฺณโย ราสิ, โสวณฺณมาลา จ นนฺทโก;
ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ิโต ถุลฺลานิ คชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มฺเติ เอวํ อหํ ชานามิ. โสวณฺณโยติ สุนฺทโร วณฺโณ เอเตสนฺติ โสวณฺณานิ. กานิ ตานิ? รชตมณิกฺจนปวาฬาทีนิ รตนานิ. อิมสฺมิฺหิ าเน สพฺพาเนตานิ ‘‘สุวณฺณานี’’ติ อธิปฺเปตานิ, เตสํ ราสิ โสวณฺณโย ราสิ. โสวณฺณมาลา จาติ ตุยฺหํ ปิตุสนฺตกา สุวณฺณมาลา จ เอตฺเถวาติ มฺามิ. นนฺทโก ยตฺถ ทาโสติ ยสฺมึ าเน ิโต นนฺทโก ทาโส. อามชาโตติ ‘‘อาม, อหํ โว ทาสี’’ติ เอวํ ทาสพฺยํ อุปคตาย อามทาสิสงฺขาตาย ทาสิยา ปุตฺโต. ิโต ถุลฺลานิ คชฺชตีติ ‘‘โส ยสฺมึ าเน ิโต ถุลฺลานิ ผรุสวจนานิ วทติ, ตตฺเถว เต กุลสนฺตกํ ธนํ, เอวํ อหํ ตํ มฺามี’’ติ โพธิสตฺโต กุมารสฺส ธนคฺคหณูปายํ อาจิกฺขิ.
กุมาโร ¶ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา นนฺทํ อาทาย นิธิฏฺานํ คนฺตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ธนํ อาหริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘ปุพฺเพเปส เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นนฺโท สาริปุตฺตสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, ปณฺฑิตกุฏุมฺพิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นนฺทชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๐] ๑๐. ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา
กามํ ปตามิ นิรยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก หิ วิหารเมว อารพฺภ จตุปฺาสโกฏิธนํ พุทฺธสาสเน ปริจฺจชิตฺวา วิกิริตฺวา เปตฺวา ตีณิ รตนานิ อฺตฺถ รตนสฺเมว อนุปฺปาเทตฺวา สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เทวสิกํ ตีณิ มหาอุปฏฺานานิ คจฺฉติ. ปาโตว เอกวารํ คจฺฉติ, กตปาตราโส เอกวารํ, สายนฺเห เอกวารํ. อฺานิปิ อนฺตรนฺตรุปฏฺานานิ โหนฺติเยว. คจฺฉนฺโต จ ‘‘กึ นุ โข อาทาย อาคโตติ สามเณรา วา ทหรา วา หตฺถมฺปิ เม โอโลเกยฺยุ’’นฺติ ตุจฺฉหตฺโถ นาม น คตปุพฺโพ. ปาโตว คจฺฉนฺโต ยาคุํ คาหาเปตฺวา ¶ คจฺฉติ, กตปาตราโส สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนิปิ, สายนฺหสมเย คนฺธมาลาวตฺถาทิหตฺโถติ. เอวํ ทิวเส ทิวเส ปริจฺจชนฺตสฺส ปนสฺส ปริจฺจาเค ปมาณํ นตฺถิ.
พหู ¶ โวหารูปชีวิโนปิสฺส หตฺถโต ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ อิณํ คณฺหึสุ, เต มหาเสฏฺิ น อาหราเปติ. อฺา ปนสฺส กุลสนฺตกา อฏฺารส โกฏิโย นทีตีเร นิทหิตฺวา ปิตา อจิรวโตทเกน นทีกูเล ภินฺเน มหาสมุทฺทํ ปวิฏฺา, ตา ยถาปิหิตลฺฉิ ตาว โลหจาฏิโย อณฺฑวกุจฺฉิยํ ปวฏฺฏนฺตา วิจรนฺติ. เคเห ¶ ปนสฺส ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิจฺจภตฺตํ นิพทฺธเมว โหติ. เสฏฺิโน หิ เคหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณิสทิสํ, สพฺพภิกฺขูนํ มาตาปิตุฏฺาเน ิตํ. เตนสฺส ฆรํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ คจฺฉติ, อสีติมหาเถราปิ คจฺฉนฺติเยว. เสสภิกฺขูนํ ปน คจฺฉนฺตานฺจ อาคจฺฉนฺตานฺจ ปมาณํ นตฺถิ. ตํ ปน ฆรํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺกปฏิมณฺฑิตํ, ตสฺส จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺเก เอกา มิจฺฉาทิฏฺิกา เทวตา วสติ, สา สมฺมาสมฺพุทฺเธ เคหํ ปวิสนฺเต อตฺตโน วิมาเน าตุํ น สกฺโกติ, ทารเก คเหตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ติฏฺติ. อสีติมหาเถเรสุปิ อวเสสตฺเถเรสุปิ ปวิสนฺเตสุ จ นิกฺขมนฺเตสุ จ ตเถว กโรติ. สา จินฺเตสิ ‘‘สมเณ โคตเม จ สาวเกสุ จสฺส อิมํ เคหํ ปวิสนฺเตสุ มยฺหํ สุขํ นาม นตฺถิ, นิจฺจกาลํ โอตริตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ าตุํ น สกฺขิสฺสามิ. ยถา อิเม เอตํ ฆรํ น ปวิสนฺติ, ตถา มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อเถกทิวสํ สยนูปคตสฺเสว มหากมฺมนฺติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. ‘‘โก เอตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก นิพฺพตฺตเทวตา’’ติ อาห. ‘‘กสฺมา อาคตาสี’’ติ? ‘‘กึ ตุมฺเห เสฏฺิสฺส กิริยํ น ปสฺสถ, อตฺตโน ปจฺฉิมกาลํ อโนโลเกตฺวา ธนํ นีหริตฺวา สมณํ โคตมํเยว ปูเชติ, เนว วณิชฺชํ ปโยเชติ, น กมฺมนฺเต ปฏฺเปติ, ตุมฺเห เสฏฺึ ตถา โอวทถ, ยถา อตฺตโน กมฺมนฺตํ กโรติ. ยถา จ สมโณ โคตโม สสาวโก อิมํ ฆรํ น ปวิสติ, ตถา กโรถา’’ติ. อถ นํ โส อาห ‘‘พาลเทวเต, เสฏฺิ ธนํ วิสฺสชฺเชนฺโต นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน วิสฺสชฺเชติ, โส สเจ มํ จูฬายํ คเหตฺวา วิกฺกิณิสฺสติ, เนวาหํ กิฺจิ กเถสฺสามิ, คจฺฉ ตฺวํ’’นฺติ. สา ปุเนกทิวสํ เสฏฺิโน เชฏฺปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว โอวทิ, โสปิ ตํ ปุริมนเยเนว ตชฺเชสิ. เสฏฺินา ปน สทฺธึ กเถตุํเยว น สกฺโกติ.
เสฏฺิโนปิ นิรนฺตรํ ทานํ เทนฺตสฺส ¶ โวหาเร อกโรนฺตสฺส อาเย มนฺทีภูเต ธนํ ปริกฺขยํ อคมาสิ. อถสฺส อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิยปฺปตฺตสฺส ปริโภคสาฏกสยนโภชนานิปิ ปุราณสทิสานิ น ภวึสุ. เอวํภูโตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, ปณีตํ ปน กตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ ¶ . อถ นํ เอกทิวสํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา ‘‘ทียติ ปน เต, คหปติ, กุเล ทาน’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘ทียติ, ภนฺเต, ตฺจ โข กณาชกํ พิลงฺคทุติย’’นฺติ อาห. อถ นํ สตฺถา ‘‘คหปติ, ‘ลูขํ ทานํ เทมี’ติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถ ¶ . จิตฺตสฺมิฺหิ ปณีเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ทินฺนทานํ ลูขํ นาม น โหติ. กสฺมา? วิปากมหนฺตตฺตา’’ติ อาห. จิตฺตฺหิ ปณีตํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ทานํ ลูขํ นาม นตฺถีติ เจตํ เอวํ เวทิตพฺพํ –
‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก. (วิ. ว. ๘๐๔);
‘‘น กิรตฺถิ อโนมทสฺสิสุ, ปาริจริยา พุทฺเธสุ อปฺปกา;
สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา’’ติ.
อปรมฺปิ นํ อาห ‘‘คหปติ, ตฺวํ ตาว ลูขํ ทานํ ททมาโน อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ เทสิ, อหํ เวลามกาเล สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา สตฺต รตนานิ ททมาโน ปฺจ มหานทิโย เอโกฆปุณฺณํ กตฺวา วิย จ มหาทานํ ปวตฺตยมาโน ติสรณคตํ วา ปฺจสีลรกฺขนกํ วา กฺจิ นาลตฺถํ, ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลา นาม เอวํ ทุลฺลภา. ตสฺมา ‘ลูขํ เม ทาน’นฺติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถา’’ติ เอวฺจ ปน วตฺวา เวลามสุตฺตํ (อ. นิ. ๙.๒๐) กเถสิ.
อถ โข สา เทวตา อิสฺสรกาเล เสฏฺินา สทฺธึ กเถตุมฺปิ อสกฺโกนฺตี ‘‘อิทานายํ ทุคฺคตตฺตา มม วจนํ คณฺหิสฺสตี’’ติ มฺมานา อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. เสฏฺิ ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาห. ‘‘อหํ มหาเสฏฺิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา, เทวตา’’ติ. ‘‘กิมตฺถมาคตาสี’’ติ? ‘‘ตุยฺหํ โอวาทํ กเถตุกามา หุตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถหี’’ติ. มหาเสฏฺิ ตฺวํ ปจฺฉิมกาลํ น จินฺเตสิ, ปุตฺตธีตโร น โอโลเกสิ, สมณสฺส เต โคตมสฺส สาสเน พหุํ ธนํ วิปฺปกิณฺณํ, โส ตฺวํ อติเวลํ ธนวิสฺสชฺชเนน ¶ วา วณิชฺชาทิกมฺมานํ อกรเณน วา ¶ สมณํ โคตมํ นิสฺสาย ทุคฺคโต ชาโต, เอวํภูโตปิ สมณํ โคตมํ น มฺุจสิ, อชฺชปิ เต สมณา ฆรํ ปวิสนฺติเยว. ยํ ตาว เตหิ นีตํ, ตํ น สกฺกา ปจฺจาหราเปตุํ, คหิตํ คหิตเมว โหตุ, อิโต ปฏฺาย ปน สยฺจ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ มา คมิตฺถ, สาวกานฺจสฺส อิมํ ฆรํ ปวิสิตุํ มา อทาสิ, สมณํ โคตมํ นิวตฺติตฺวาปิ อโนโลเกนฺโต อตฺตโน โวหาเร จ วณิชฺชฺจ กตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปหี’’ติ. อถ นํ โส เอวมาห ‘‘อยํ ตยา มยฺหํ ทาตพฺพโอวาโท’’ติ. ‘‘อาม, อยฺยา’’ติ. ตาทิสานํ เทวตานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ ¶ อกมฺปนีโย อหํ ทสพเลน กโต. มม หิ สทฺธา สิเนรุ วิย อจลา สุปฺปติฏฺิตา, มยา นิยฺยานิเก รตนสาสเน ธนํ วิสฺสชฺชิตํ, อยุตฺตํ เต กถิตํ, พุทฺธสาสเน ปหาโร ทินฺโน, เอวรูปาย อนาจาราย ทุสฺสีลาย กาฬกณฺณิยา สทฺธึ ตยา มม เอกเคเห วสนกิจฺจํ นตฺถิ, สีฆํ มม เคหา นิกฺขมิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉาติ.
สา โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส วจนํ สุตฺวา าตุํ อสกฺโกนฺตี อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา นิกฺขมิ. นิกฺขมิตฺวา จ ปน อฺตฺถ วสนฏฺานํ อลภมานา ‘‘เสฏฺึ ขมาเปตฺวา ตตฺเถว วสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นครปริคฺคาหกเทวปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ‘‘เกนฏฺเน อาคตาสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ สามิ, อตฺตโน พาลตาย อนุปธาเรตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน เสฏฺินา สทฺธึ กเถสึ, โส มํ กุชฺฌิตฺวา วสนฏฺานา นิกฺกฑฺฒิ, มํ เสฏฺิสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปตฺวา วสนฏฺานํ เม เทถา’’ติ. ‘‘กึ ปน ตยา เสฏฺิ วุตฺโต’’ติ ‘‘อิโต ปฏฺาย พุทฺธุปฏฺานํ สงฺฆุปฏฺานํ มา กริ, สมณสฺส โคตมสฺส ฆรปฺปเวสนํ มา อทาสี’’ติ ‘‘เอวํ เม วุตฺโต, สามี’’ติ. อยุตฺตํ ตยา วุตฺตํ, สาสเน ปหาโร ทินฺโน, ‘‘อหํ ตํ อาทาย เสฏฺิโน สนฺติกํ คนฺตุํ น อุสฺสหามี’’ติ. สา ตสฺส สนฺติกา สงฺคหํ อลภิตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ อคมาสิ.
เตหิปิ ตเถว ปฏิกฺขิตฺตา สกฺกํ เทวราชํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อหํ, เทว, วสนฏฺานํ อลภมานา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา อนาถา วิจรามิ, ตุมฺหากํ สิริยา มยฺหํ วสนฏฺานํ ทาเปถา’’ติ สุฏฺุตรํ ¶ ยาจิ. โสปิ นํ อาห ‘‘ตยา อยุตฺตํ กตํ, ชินสาสเน ปหาโร ทินฺโน, อหมฺปิ ตํ นิสฺสาย เสฏฺินา สทฺธึ กเถตุํ น สกฺโกมิ, เอกํ ปน เต เสฏฺิสฺส ขมนูปายํ ¶ กเถสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, เทว, กเถหี’’ติ. มหาเสฏฺิสฺส หตฺถโต มนุสฺเสหิ ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ คหิตํ อตฺถิ, ตฺวํ ตสฺส อายุตฺตกเวสํ คเหตฺวา กฺจิ อชานาเปตฺวา ตานิ ปณฺณานิ อาทาย กติปเยหิ ยกฺขตรุเณหิ ปริวาริตา เอเกน หตฺเถน ปณฺณํ, เอเกน เลขนึ คเหตฺวา เตสํ เคหํ คนฺตฺวา เคหมชฺเฌ ิตา อตฺตโน ยกฺขานุภาเวน เต อุตฺตาเสตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหากํ อิณปณฺณํ, อมฺหากํ เสฏฺิ อตฺตโน อิสฺสรกาเล ตุมฺเห น กิฺจิ อาห, อิทานิ ทุคฺคโต ชาโต, ตุมฺเหหิ คหิตกหาปณานิ เทถา’’ติ อตฺตโน ยกฺขานุภาวํ ทสฺเสตฺวา สพฺพาปิ ตา อฏฺารส หิรฺโกฏิโย สาเธตฺวา เสฏฺิสฺส ตุจฺฉโกฏฺเก ปูเรตฺวา อฺํ อจิรวตินทีตีเร นิทหิตํ ธนํ นทีกูเล ภินฺเน สมุทฺทํ ปวิฏฺํ อตฺถิ, ตมฺปิ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺเก ปูเรตฺวา, อฺมฺปิ อสุกฏฺาเน นาม อสฺสามิกํ อฏฺารสโกฏิมตฺตเมว ¶ ธนํ อตฺถิ, ตมฺปิ อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺเก ปูเรหิ, อิมาหิ จตุปฺาสโกฏีหิ อิมํ ตุจฺฉโกฏฺกปูรกํ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา มหาเสฏฺึ ขมาเปหีติ.
สา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ ธนํ อาหริตฺวา โกฏฺเก ปูเรตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย เสฏฺิสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. ‘‘โก เอโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ เต มหาเสฏฺิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา อนฺธพาลเทวตา, มยา มหาโมหมูฬฺหาย พุทฺธคุเณ อชานิตฺวา ปุริเมสุ ทิวเสสุ ตุมฺเหหิ สทฺธึ กิฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ เม โทสํ ขมถ. สกฺกสฺส หิ เม เทวราชสฺส วจเนน ตุมฺหากํ อิณํ โสเธตฺวา อฏฺารส โกฏิโย, สมุทฺทํ คตา อฏฺารส โกฏิโย, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน อสฺสามิกธนสฺส อฏฺารส โกฏิโยติ จตุปณฺณาส โกฏิโย อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺกปูรเณน ทณฺฑกมฺมํ กตํ, เชตวนวิหารํ อารพฺภ ปริกฺขยํ คตธนํ สพฺพํ สมฺปิณฺฑิตํ, วสนฏฺานํ อลภมานา กิลมามิ, มยา ¶ อฺาณตาย กถิตํ มนสิ อกตฺวา ขมถ มหาเสฏฺี’’ติ อาห.
อนาถปิณฺฑิโก ตสฺสา วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เทวตา ‘ทณฺฑกมฺมฺจ เม กต’นฺติ วทติ, อตฺตโน จ โทสํ ปฏิชานาติ, สตฺถา อิมํ วิเนตฺวา อตฺตโน คุเณ ชานาเปสฺสติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส นํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ. อถ นํ อาห ‘‘อมฺม, เทวเต, สเจสิ มํ ขมาเปตุกามา, สตฺถุ สนฺติเก มํ ขมาเปหี’’ติ. สาธุ เอวํ กริสฺสามิ, ‘‘สตฺถุ ปน มํ สนฺติกํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปาโตว ตํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตาย กตกมฺมํ สพฺพํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิธ, คหปติ, ปาปปุคฺคโลปิ ยาว ปาปํ น ปจฺจติ ¶ , ตาว ภทฺรานิ ปสฺสติ. ยทา ปนสฺส ปาปํ ปจฺจติ, ตทา ปาปเมว ปสฺสติ. ภทฺรปุคฺคโลปิ ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ, ตาว ปาปานิ ปสฺสติ. ยทา ปนสฺส ภทฺรํ ปจฺจติ, ตทา ภทฺรเมว ปสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมา ธมฺมปเท ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปาโปปิ ปสฺสตี ภทฺรํ, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจตี ปาปํ, อถ ปาโป ปาปานิ ปสฺสติ.
‘‘ภทฺโรปิ ¶ ปสฺสตี ปาปํ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจตี ภทฺรํ, อถ ภทฺโร ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๑๙-๑๒๐);
อิมาสฺจ ปน คาถานํ ปริโยสาเน สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สา จกฺกงฺกิเตสุ สตฺถุ ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, ราครตฺตาย โทสปทุฏฺาย โมหมูฬฺหาย อวิชฺชนฺธาย ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺติยา ปาปกํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ เม ขมถา’’ติ สตฺถารํ ขมาเปตฺวา มหาเสฏฺิมฺปิ ขมาเปสิ.
ตสฺมึ สมเย อนาถปิณฺฑิโก สตฺถุ ปุรโต อตฺตโน คุณํ กเถสิ ‘‘ภนฺเต, อยํ เทวตา ‘พุทฺธุปฏฺานาทีนิ มา กโรหี’ติ วารยมานาปิ มํ วาเรตุํ นาสกฺขิ, ‘ทานํ น ทาตพฺพ’นฺติ อิมาย วาริยมาโนปหํ ทานํ อทาสิเมว, นูน เอส, ภนฺเต, มยฺหํ คุโณ’’ติ. สตฺถา ‘‘ตฺวํ โขสิ คหปติ โสตาปนฺโน อริยสาวโก อจลสทฺโธ วิสุทฺธทสฺสโน, ตุยฺหํ อิมาย อปฺเปสกฺขเทวตาย วาเรนฺติยา อวาริตภาโว น อจฺฉริโย ¶ . ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อปริปกฺกาเณ ิตา กามาวจริสฺสเรน มาเรน อากาเส ตฺวา ‘สเจ ทานํ ทสฺสสิ, อิมสฺมึ นิรเย ปจฺจิสฺสสี’ติ อสีติหตฺถคมฺภีรํ องฺคารกาสุํ ทสฺเสตฺวา ‘มา ทานํ อทาสี’ติ วาริตาปิ ปทุมกณฺณิกามชฺเฌ ตฺวา ทานํ อทํสุ, อิทํ อจฺฉริย’’นฺติ วตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺิสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา นานปฺปกาเรหิ สุขูปกรเณหิ เทวกุมาโร วิย สํวฑฺฒิยมาโน อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต. โส ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺิฏฺาเน ตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ จตสฺโส ทานสาลาโย, มชฺเฌ นครสฺส เอกํ, อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา มหาทานํ เทติ, สีลํ ¶ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ.
อเถกทิวสํ ปาตราสเวลาย โพธิสตฺตสฺส นานคฺครเส มนฺุโภชเน อุปนียมาเน เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺาย ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อชฺช มยา พาราณสิเสฏฺิสฺส เคหทฺวารํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขโธวนํ กตฺวา มโนสิลาตเล ิโต นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา อิทฺธิมยมตฺติกาปตฺตํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ภตฺเต อุปนีตมตฺเต เคหทฺวาเร ¶ อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อาสนา วุฏฺาย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ปริกมฺมการกํ โอโลเกสิ. ‘‘กึ กโรมิ, สามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อยฺยสฺส ปตฺตํ อาหรถา’’ติ อาห. ตงฺขณฺเว มาโร ปาปิมา วิกมฺปมาโน อุฏฺาย ‘‘อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ อิโต สตฺตเม ทิวเส อาหารํ ลภิ, อชฺช อลภมาโน วินสฺสิสฺสติ, อิมฺจ วินาเสสฺสามิ, เสฏฺิโน จ ทานนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ ตงฺขณฺเว อาคนฺตฺวา อนฺตรวตฺถุมฺหิ อสีติหตฺถมตฺตํ องฺคารกาสุํ นิมฺมินิ. สา ขทิรงฺคารปุณฺณา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา อวีจิมหานิรโย วิย ขายิตฺถ. ตํ ปน มาเปตฺวา สยํ อากาเส อฏฺาสิ. ปตฺตาหรณตฺถาย คจฺฉมาโน ปุริโส ตํ ทิสฺวา มหาภยปฺปตฺโต นิวตฺติ. โพธิสตฺโต ‘‘กึ, ตาต, นิวตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. อยํ สามิ อนฺตรวตฺถุมฺหิ มหตี องฺคารกาสุ สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตาติ ¶ . อถฺโ อถฺโติ เอวํ อาคตาคตา สพฺเพปิ ภยปฺปตฺตา เวเคน ปลายึสุ.
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยฺหํ ทานนฺตรายํ กาตุกาโม วสวตฺตี มาโร อุยฺยุตฺโต ภวิสฺสติ, น โข ปน ชานาติ มารสเตน มารสหสฺเสนปิ มยฺหํ อกมฺปิยภาวํ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา มารสฺส วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ ยถาสชฺชิตเมว ภตฺตปาตึ สยํ อาทาย เคหา นิกฺขมฺม องฺคารกาสุตเฏ ตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา มารํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาห. ‘‘อหํ, มาโร’’ติ. ‘‘อยํ องฺคารกาสุ ตยา นิมฺมิตา’’ติ? ‘‘อาม, มยา’’ติ ¶ . ‘‘กิมตฺถายา’’ติ. ‘‘ตว ทานสฺส อนฺตรายกรณตฺถาย จ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จ ชีวิตนาสนตฺถายา’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘เนว เต อหํ อตฺตโน ทานสฺส อนฺตรายํ, น ปจฺเจกพุทฺธสฺส ชีวิตนฺตรายํ กาตุํ ทสฺสามิ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา ตุยฺหํ วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ องฺคารกาสุตเฏ ตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปจฺเจกพุทฺธ อหํ อิมิสฺสา องฺคารกาสุยา อโธสีโส ปตมาโนปิ น นิวตฺติสฺสามิ, เกวลํ ตุมฺเห มยา ทินฺนํ โภชนํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘กามํ ปตามิ นิรยํ, อุทฺธํปาโท อวํสิโร;
นานริยํ กริสฺสามิ, หนฺท ปิณฺฑํ ปฏิคฺคหา’’ติ.
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภนฺเต, ปจฺเจกวรพุทฺธ สเจปหํ ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทนฺโต เอกํเสเนว อิมํ นิรยํ อุทฺธํปาโท อวํสิโร หุตฺวา ปตามิ, ตถาปิ ยทิทํ อทานฺจ อสีลฺจ อริเยหิ อกตฺตพฺพตฺตา อนริเยหิ จ กตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนริย’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘น ตํ อนริยํ กริสฺสามิ ¶ , หนฺท อิมํ มยา ทียมานํ ปิณฺฑํ ปฏิคฺคห ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติ. เอตฺถ จ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต.
เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต ทฬฺหสมาทาเนน ภตฺตปาตึ คเหตฺวา องฺคารกาสุมตฺถเกน ปกฺขนฺโต, ตาวเทว อสีติหตฺถคมฺภีราย องฺคารกาสุยา ตลโต อุปรูปริชาตํ สตปตฺตปุปฺผิตํ เอกํ มหาปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาเท สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ อุคฺคนฺตฺวา ¶ มหาสตฺตสฺส มุทฺธนิ ตฺวา สกลสรีรํ สุวณฺณจุณฺณสโมกิณฺณมิว อกาสิ. โส ปทุมกณฺณิกาย ตฺวา นานคฺครสโภชนํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. โส ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นานปฺปการํ วลาหกปนฺตึ มทฺทมาโน วิย หิมวนฺตเมว คโต. มาโรปิ ปราชิโต โทมนสฺสํ ปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต. โพธิสตฺโต ปน ปทุมกณฺณิกาย ิตโกว มหาชนสฺส ทานสีลสํวณฺณเนน ¶ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชเนน ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว ปวิสิตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘นยิทํ, คหปติ, อจฺฉริยํ, ยํ ตฺวํ เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺโน เอตรหิ เทวตาย น กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตหิ กตเมว อจฺฉริย’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ, มารํ ปราเชตฺวา ปทุมกณฺณิกาย ตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตทายโก พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา ทสมา.
กุลาวกวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุลาวกฺจ นจฺจฺจ, สมฺโมทมจฺฉวฏฺฏกํ;
สกุณํ ติตฺติรํ พกํ, นนฺทฺจ ขทิรงฺคารนฺติ.
๕. อตฺถกามวคฺโค
[๔๑] ๑. โลสกชาตกวณฺณนา
โย ¶ อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลสกติสฺสตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิ. โก ปเนส โลสกติสฺสตฺเถโร นามาติ? โกสลรฏฺเ เอโก อตฺตโน กุลนาสโก เกวฏฺฏปุตฺตโก ¶ อลาภี ภิกฺขุ. โส กิร นิพฺพตฺตฏฺาเนตา จวิตฺวา โกสลรฏฺเ เอกสฺมึ กุลสหสฺสวาเส เกวฏฺฏคาเม เอกิสฺสา เกวฏฺฏิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ตํ กุลสหสฺสํ ชาลหตฺถํ นทิยฺจ ตฬากาทีสุ จ มจฺเฉ ปริเยสนฺตํ เอกํ ขุทฺทกมจฺฉมฺปิ นาลตฺถ. ตโต ปฏฺาย จ เต เกวฏฺฏา ปริหายนฺติเยว. ตสฺมิฺหิ กุจฺฉิคเตเยว เนสํ คาโม สตฺต วาเร อคฺคินา ทฑฺโฒ, สตฺต วาเร รฺา ทณฺฑิโต. เอวํ อนุกฺกเมน ทุคฺคตา ชาตา. เต จินฺตยึสุ ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปน ปริหายาม, อมฺหากํ อนฺตเร เอกาย กาฬกณฺณิยา ภวิตพฺพํ, ทฺเว ภาคา โหมา’’ติ ปฺจ ปฺจ กุลสตานิ เอกโต อเหสุํ. ตโต ยตฺถ ตสฺส มาตาปิตโร, โสว โกฏฺาโส ปริหายติ, อิตโร วฑฺฒติ. เต ตมฺปิ โกฏฺาสํ ทฺวิธา, ตมฺปิ ทฺวิธาติ เอวํ ยาว ตเมว กุลํ เอกํ อโหสิ, ตาว วิภชิตฺวา เตสํ กาฬกณฺณิภาวํ ตฺวา โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒึสุ.
อถสฺส ¶ มาตา กิจฺเฉน ชีวมานา ปริปกฺเก คพฺเภ เอกสฺมึ าเน วิชายิ. ปจฺฉิมภวิกสตฺตํ น สกฺกา นาเสตุํ, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺส หทเย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติ. สา ตํ ทารกํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล เอกมสฺส กปาลกํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘ปุตฺต, เอตํ ฆรํ ปวิสา’’ติ เปเสตฺวา ปลาตา. โส ตโต ปฏฺาย เอกโกว หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา เอกสฺมึ าเน สยติ, น นฺหายติ, น สรีรํ ปฏิชคฺคติ, ปํสุปิสาจโก วิย กิจฺเฉน ชีวิกํ กปฺเปติ. โส อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก หุตฺวา เอกสฺมึ เคหทฺวาเร อุกฺขลิโธวนสฺส ฉฑฺฑิตฏฺาเน กาโก วิย เอเกกํ ภตฺตสิตฺถํ อุจฺจินิตฺวา ขาทติ.
อถ นํ ธมฺมเสนาปติ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรมาโน ทิสฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อติการฺุปฺปตฺโต ¶ , กตรคามวาสิโก นุ โข’’ติ ตสฺมึ เมตฺตจิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘เอหิ, เร’’ติ อาห. โส อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ เถโร ‘‘กตรคามวาสิโกสิ, กหํ วา เต มาตาปิตโร’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, นิปฺปจฺจโย, มยฺหํ มาตาปิตโร มํ นิสฺสาย ‘กิลนฺตมฺหา’ติ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา’’ติ. ‘‘อปิ ปน ปพฺพชิสฺสสี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อหํ ตาว ปพฺพเชยฺยํ, มาทิสํ ปน กปณํ โก ปพฺพาเชสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ ¶ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถา’’ติ. เถโร ตสฺส ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา ตํ วิหารํ เนตฺวา สหตฺเถเนว นฺหาเปตฺวา ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวสฺสํ อุปสมฺปาเทสิ. โส มหลฺลกกาเล ‘‘โลสกติสฺสตฺเถโร’’ติ ปฺายิตฺถ อปฺปปฺุโ อปฺปลาโภ. เตน กิร อสทิสทาเนปิ กุจฺฉิปูโร น ลทฺธปุพฺโพ, ชีวิตฆฏนมตฺตเมว ลภติ. ตสฺส หิ ปตฺเต เอกสฺมึเยว ยาคุอุฬุงฺเก ทินฺเน ปตฺโต สมติตฺติโก วิย หุตฺวา ปฺายติ. อถ มนุสฺสา ‘‘อิมสฺส ปตฺโต ปูโร’’ติ เหฏฺา ยาคุํ เทนฺติ. ตสฺส ปตฺเต ยาคุํ ทานกาเล มนุสฺสานํ ภาชเน ยาคุ อนฺตรธายตีติปิ วทนฺติ. ขชฺชกาทีสุปิ เอเสว นโย.
โส อปเรน สมเยน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺิโตปิ อปฺปลาโภว อโหสิ. อถสฺส อนุปุพฺเพน อายุสงฺขาเรสุ ปริหีเนสุ ปรินิพฺพานทิวโส สมฺปาปุณิ. ธมฺมเสนาปติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส ปรินิพฺพานภาวํ ตฺวา ‘‘อยํ โลสกติสฺสตฺเถโร อชฺช ปรินิพฺพายิสฺสติ, อชฺช มยา เอตสฺส ยาวทตฺถํ อาหารํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เถโร ตํ นิสฺสาย ตาว พหุมนุสฺสาย สาวตฺถิยา หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนมตฺตมฺปิ นาลตฺถ. อถ นํ เถโร ‘‘คจฺฉาวุโส, อาสนสาลาย นิสีทา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา คโต. ตํ อาคตเมว มนุสฺสา ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ อาสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชสิ. เถโรปิ ‘‘อิมํ โลสกสฺส เทถา’’ติ ¶ ลทฺธาหารํ เปเสสิ. ตํ คเหตฺวา คตา โลสกติสฺสตฺเถรํ อสริตฺวา สยเมว ภฺุชึสุ. อถ เถรสฺส อุฏฺาย วิหารํ คมนกาเล โลสกติสฺสตฺเถโร อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ, เถโร นิวตฺติตฺวา ิตโกว ‘‘ลทฺธํ เต, อาวุโส, ภตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ลภิสฺสาม โน, ภนฺเตติ. เถโร สํเวคปตฺโต กาลํ โอโลเกสิ, กาโล อติกฺกนฺโต. เถโร ‘‘โหตาวุโส, อิเธว นิสีทา’’ติ โลสกตฺเถรํ อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา โกสลรฺโ นิเวสนํ อคมาสิ. ราชา เถรสฺส ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ‘‘ภตฺตสฺส อกาโล’’ติ ปตฺตปูรํ จตุมธุรํ ทาเปสิ. เถโร ตํ อาทาย คนฺตฺวา ‘‘เอหาวุโส, ติสฺส อิมํ จตุมธุรํ ภฺุชา’’ติ วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อฏฺาสิ. โส เถเร คารเวน ลชฺชนฺโต น ปริภฺุชติ. อถ นํ เถโร ‘‘เอหาวุโส ติสฺส, อหํ อิมํ ปตฺตํ คเหตฺวาว สฺสามิ, ตฺวํ นิสีทิตฺวา ปริภฺุช. สเจ อหํ ปตฺตํ หตฺถโต ¶ มฺุเจยฺยํ, กิฺจิ น ภเวยฺยา’’ติ อาห. อถายสฺมา โลสกติสฺสตฺเถโร อคฺคสาวเก ธมฺมเสนาปติมฺหิ ปตฺตํ คเหตฺวา ิเต ¶ จตุมธุรํ ปริภฺุชิ. ตํ เถรสฺส อริยิทฺธิพเลน ปริกฺขยํ น อคมาสิ. ตทา โลสกติสฺสตฺเถโร ยาวทตฺถํ อุทรปูรํ กตฺวา ปริภฺุชิ, ตํ ทิวสํเยว จ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ สนฺติเก ตฺวา สรีรนิกฺเขปํ กาเรสิ, ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กรึสุ.
ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, อโห โลสกติสฺสตฺเถโร อปฺปปฺุโ อปฺปลาภี, เอวรูเปน นาม อปฺปปฺุเน อปฺปลาภินา กถํ อริยธมฺโม ลทฺโธ’’ติ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ อาโรจยึสุ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, เอโส ภิกฺขุ อตฺตโน อลาภิภาวฺจ อริยธมฺมลาภิภาวฺจ อตฺตนาว อกาสิ. อยฺหิ ปุพฺเพ ปเรสํ ลาภนฺตรายํ กตฺวา อปฺปลาภี ชาโต, ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนาย ยุตฺตภาวสฺส พเลน อริยธมฺมลาภี ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล อฺตโร ภิกฺขุ เอกํ กุฏุมฺพิกํ นิสฺสาย คามกาวาเส วสติ ปกตตฺโต สีลวา วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต. อเถโก ขีณาสวตฺเถโร สมวตฺตวาสํ วสมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺส ภิกฺขุโน อุปฏฺากกุฏุมฺพิกสฺส วสนคามํ สมฺปตฺโต. กุฏุมฺพิโก เถรสฺส ¶ อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย ฆรํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ธุรวิหารเมว คจฺฉถ, มยํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาห. เถโร วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. โสปิ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ลทฺโธ เต, อาวุโส, ภิกฺขาหาโร’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ลทฺโธ’’ติ. ‘‘กหํ ลทฺโธ’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ธุรคาเม กุฏุมฺพิกฆเร’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมนฺโต นิสีทิ.
โสปิ ¶ กุฏุมฺพิโก สายนฺเห คนฺธมาลฺเจว ปทีเปยฺยฺจ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอโก อาคนฺตุกตฺเถโร อตฺถิ, อาคโต นุ โข’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, อาคโต’’ติ. ‘‘อิทานิ กห’’นฺติ. ‘‘อสุกเสนาสเน นามา’’ติ. โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ธมฺมกถํ สุตฺวา สีตลเวลาย เจติยฺจ โพธิฺจ ปูเชตฺวา ทีเป ชาเลตฺวา อุโภปิ ชเน นิมนฺเตตฺวา คโต. เนวาสิกตฺเถโรปิ โข ‘‘อยํ กุฏุมฺพิโก ปริภินฺโน, สจายํ ภิกฺขุ อิมสฺมึ วิหาเร วสิสฺสติ, น มํ เอส กิสฺมิฺจิ คณยิสฺสตี’’ติ ¶ เถเร อนตฺตมนตํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร เอตสฺส อวสนากาโร มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน อุปฏฺานเวลาย อาคเตน สทฺธึ กิฺจิ น กเถสิ. ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ ชานิตฺวา ‘‘อยํ เถโร มม กุเล วา คเณ วา อปลิพุทฺธภาวํ น ชานาตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมสิ.
เนวาสิโกปิ ปุนทิวเส นขปิฏฺเน คณฺฑึ ปหริตฺวา นเขน ทฺวารํ อาโกเฏตฺวา กุฏุมฺพิกสฺส เคหํ อคมาสิ. โส ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ‘‘อาคนฺตุกตฺเถโร กหํ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นาหํ ตว กุลูปกสฺส ปวตฺตึ ชานามิ, คณฺฑึ ปหรนฺโตปิ ทฺวารํ อาโกเฏนฺโตปิ ปโพเธตุํ นาสกฺขึ, หิยฺโย ตว เคเห ปณีตโภชนํ ภฺุชิตฺวา ¶ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อิทานิ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตเยว ภวิสฺสติ, ตฺวํ ปสีทมาโน เอวรูเปสุเยว าเนสุ ปสีทสี’’ติ อาห – ‘‘ขีณาสวตฺเถโรปิ อตฺตโน ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเส อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ อคมาสิ. โส กุฏุมฺพิโก เนวาสิกตฺเถรํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ ปาเยตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปุน ปูเรตฺวา ‘‘ภนฺเต, โส เถโร มคฺคกิลนฺโต ภวิสฺสติ, อิทมสฺส หรถา’’ติ อทาสิ. อิตโร อปฏิกฺขิปิตฺวาว คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘สเจ โส ภิกฺขุ อิมํ ปายาสํ ปิวิสฺสติ, คีวายํ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิยมาโนปิ น คมิสฺสติ. สเจ ปนาหํ อิมํ ปายาสํ มนุสฺสานํ ทสฺสามิ, ปากฏํ เม กมฺมํ ภวิสฺสติ. สเจ อุทเก โอปิลาเปสฺสามิ, อุทกปิฏฺเ สปฺปิ ปฺายิสฺสติ ¶ . สเจ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสฺสามิ, กากสนฺนิปาเตน ปฺายิสฺสติ. กตฺถ นุ โข อิมํ ฉฑฺเฑยฺย’’นฺติ อุปธาเรนฺโต เอกํ ฌามกฺเขตฺตํ ทิสฺวา องฺคาเร วิยูหิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ องฺคาเรหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิหารํ คโต ตํ ภิกฺขุํ อทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา โส ภิกฺขุ ขีณาสโว มม อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อฺตฺถ คโต ภวิสฺสติ, อโห มยา อุทรเหตุ อยุตฺตํ กต’’นฺติ ตาวเทวสฺส มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุทปาทิ. ตโต ปฏฺาเยว จ มนุสฺสเปโต หุตฺวา น จิรสฺเสว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติ.
โส พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ปฏิปาฏิยา ปฺจชาติสเตสุ ยกฺโข หุตฺวา เอกทิวสมฺปิ อุทรปูรํ อาหารํ น ลภิ. เอกทิวสํ ปน คพฺภมลํ อุทรปูรํ ลภิ. ปุน ปฺจชาติสเตสุ สุนโข อโหสิ. ตทาปิ เอกทิวสํ ภตฺตวมนํ อุทรปูรํ ลภิ, เสสกาเล ปน เตน อุทรปูโร อาหาโร นาม น ลทฺธปุพฺโพ. สุนขโยนิโต ปน จวิตฺวา กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ คาเม ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส นิพฺพตฺติโต ปฏฺาย ตํ กุลํ ปรมทุคฺคตเมว ชาตํ, ชาติโต อุทฺธํ อุทกกฺชิกามตฺตมฺปิ น ลภิ. ตสฺส ปน ¶ ‘‘มิตฺตวินฺทโก’’ติ นามํ อโหสิ. มาตาปิตโร ¶ ฉาตกทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหรึสุ. โส อปฏิสรโณ วิจรนฺโต พาราณสึ อคมาสิ. ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจติ. ตทา พาราณสิวาสิโน ทุคฺคตานํ ปริพฺพยํ ทตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ. อยมฺปิ มิตฺตวินฺทโก โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขติ. โส ผรุโส อโนวาทกฺขโม ตํ ตํ ปหรนฺโต วิจรติ, โพธิสตฺเตน โอวทิยมาโนปิ โอวาทํ น คณฺหาติ. ตํ นิสฺสาย อาโยปิสฺส มนฺโท ชาโต.
อถ โส มาณวเกหิ สทฺธึ ภณฺฑิตฺวา โอวาทํ อคฺคณฺหนฺโต ตโต ปลายิตฺวา อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ภตึ กตฺวา ชีวติ. โส ตตฺถ เอกาย ทุคฺคติตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ตํ นิสฺสาย ทฺเว ทารเก วิชายิ. คามวาสิโน ‘‘อมฺหากํ สุสาสนํ ทุสฺสาสนํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ มิตฺตวินฺทกสฺส ภตึ ทตฺวา ตํ คามทฺวาเร กุฏิกาย ¶ วสาเปสุํ. ตํ ปน มิตฺตวินฺทกํ นิสฺสาย เต ปจฺจนฺตคามวาสิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ราชทณฺฑํ อคมํสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ เนสํ เคหานิ ฌายึสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ ตฬากํ ภิชฺชิ. เต จินฺตยึสุ ‘‘อมฺหากํ ปุพฺเพ อิมสฺส มิตฺตวินฺทกสฺส อนาคมนกาเล เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปนสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย ปริหายามา’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหรึสุ.
โส อตฺตโน ทารเก คเหตฺวา อฺตฺถ คจฺฉนฺโต เอกํ อมนุสฺสปริคฺคหํ อฏวึ ปาวิสิ. ตตฺถสฺส อมนุสฺสา ทารเก จ ภริยฺจ มาเรตฺวา มํสํ ขาทึสุ. โส ตโต ปลายิตฺวา ตโต ตโต อาหิณฺฑนฺโต เอกํ คมฺภีรํ นาม ปฏฺฏนคามํ นาวาวิสฺสชฺชนทิวเสเยว ปตฺวา กมฺมการโก หุตฺวา นาวํ อภิรุหิ. นาวา สมุทฺทปิฏฺเ สตฺตาหํ คนฺตฺวา สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ อาโกเฏตฺวา ปิตา วิย อฏฺาสิ. เต กาฬกณฺณิสลากํ จาเรสุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ มิตฺตวินฺทกสฺเสว ปาปุณิ. มนุสฺสา ตสฺเสกํ เวฬุกลาปํ ทตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา สมุทฺทปิฏฺเ ขิปึสุ, ตสฺมึ ขิตฺตมตฺเต นาวา อคมาสิ. มิตฺตวินฺทโก ¶ เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเ คจฺฉนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล รกฺขิตสีลสฺส ผเลน สมุทฺทปิฏฺเ เอกสฺมึ ผลิกวิมาเน จตสฺโส เทวธีตโร ปฏิลภิตฺวา ตาสํ สนฺติเก สุขํ อนุภวมาโน สตฺตาหํ วสิ. ตา ปน วิมานเปติโย สตฺตาหํ สุขํ อนุภวนฺติ, สตฺตาหํ ทุกฺขํ. สตฺตาหํ ทุกฺขํ อนุภวิตุํ คจฺฉมานา ‘‘ยาว มยํ อาคจฺฉาม, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา อคมํสุ.
มิตฺตวินฺทโก ¶ ตาสํ คตกาเล เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต รชตวิมาเน อฏฺ เทวธีตโร ลภิ. ตโตปิ ปรํ คจฺฉนฺโต มณิวิมาเน โสฬส, กนกวิมาเน ทฺวตฺตึส เทวธีตโร ลภิ. ตาสมฺปิ วจนํ อกตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต อนฺตรทีปเก เอกํ ยกฺขนครํ อทฺทส. ตตฺเถกา ยกฺขินี อชรูเปน วิจรติ. มิตฺตวินฺทโก ตสฺสา ยกฺขินิภาวํ อชานนฺโต ‘‘อชมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตํ ปาเท อคฺคเหสิ, สา ยกฺขานุภาเวน ตํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิ. โส ตาย ขิตฺโต สมุทฺทมตฺถเกน คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปริขาปิฏฺเ เอกสฺมึ กณฺฏกคุมฺพมตฺถเก ปติตฺวา ปวฏฺฏมาโน ภูมิยํ ปติฏฺาสิ. ตสฺมิฺจ สมเย ตสฺมึ ปริขาปิฏฺเ รฺโ อชิกา จรมานา โจรา หรนฺติ. อชิกโคปกา ‘‘โจเร คณฺหิสฺสามา’’ติ ¶ เอกมนฺตํ นิลีนา อฏฺํสุ. มิตฺตวินฺทโก ปวฏฺฏิตฺวา ภูมิยํ ิโต ตา อชิกา ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ สมุทฺเท เอกสฺมึ ทีปเก อชิกํ ปาเท คเหตฺวา ตาย ขิตฺโต อิธ ปติโต. สเจ อิทานิ เอกํ อชิกํ ปาเท คเหสฺสามิ, สา มํ ปรโต สมุทฺทปิฏฺเ วิมานเทวตานํ สนฺติเก ขิปิสฺสตี’’ติ. โส เอวํ อโยนิโส มนสิกริตฺวา อชิกํ ปาเท คณฺหิ, สา คหิตมตฺตา วิรวิ. อชิกโคปกา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ราชกุเล อชิกขาทโก เอส โจโร’’ติ ตํ โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา รฺโ สนฺติกํ เนนฺติ.
ตสฺมึ ขเณ โพธิสตฺโต ปฺจสตมาณวกปริวุโต นครา นิกฺขมฺม นฺหายิตุํ คจฺฉนฺโต มิตฺตวินฺทกํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา เต มนุสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก, กสฺมา นํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘อชิกโจรโก, อยฺย, เอกํ อชิกํ ปาเท คณฺหิ, ตสฺมา คหิโต’’ติ. ‘‘เตน เหตํ ¶ อมฺหากํ ทาสํ กตฺวา เทถ, อมฺเห นิสฺสาย ชีวิสฺสตี’’ติ. เต, ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อคมํสุ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มิตฺตวินฺทก, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กหํ วสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส สพฺพํ อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถกามานํ วจนํ อกโรนฺโต เอวํ ทุกฺขํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
อชิยา ปาทโมลมฺพ, มิตฺตโก วิย โสจตี’’ติ.
ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒึ อิจฺฉนฺตสฺส. หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน อนุกมฺปมานสฺส. โอวชฺชมาโนติ มุทุเกน หิตจิตฺเตน โอวทิยมาโน. น กโรติ สาสนนฺติ อนุสิฏฺํ น กโรติ, ทุพฺพโจ อโนวาทโก โหติ. มิตฺตโก วิย โสจตีติ ยถายํ มิตฺตวินฺทโก อชิกาย ¶ ปาทํ คเหตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวํ นิจฺจกาลํ โสจตีติ อิมาย คาถาย โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสสิ.
เอวํ เตน เถเรน เอตฺตเก อทฺธาเน ตีสุเยว อตฺตภาเวสุ กุจฺฉิปูโร ลทฺธปุพฺโพ. ยกฺเขน หุตฺวา เอกทิวสํ คพฺภมลํ ลทฺธํ, สุนเขน หุตฺวา เอกทิวสํ ¶ ภตฺตวมนํ, ปรินิพฺพานทิวเส ธมฺมเสนาปติสฺสานุภาเวน จตุมธุรํ ลทฺธํ. เอวํ ปรสฺส ลาภนฺตรายกรณํ นาม มหาโทสนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมึ ปน กาเล โสปิ อาจริโย มิตฺตวินฺทโกปิ ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อตฺตโน อปฺปลาภิภาวฺจ อริยธมฺมลาภิภาวฺจ สยเมว เอส อกาสี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก โลสกติสฺสตฺเถโร อโหสิ, ทิสาปาโมกฺขาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โลสกชาตกวณฺณนา ปมา.
[๔๒] ๒. กโปตชาตกวณฺณนา
โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส โลลภาโว นวกนิปาเต กากชาตเก อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน ตํ ภิกฺขู ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ โลโล’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํ. อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ¶ ตฺวํ ภิกฺขุ โลโลสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล โลลการณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, ปณฺฑิตาปิ ตํ นิสฺสาย อตฺตโน วสนฏฺานา ปริหีนา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติ. ตทา พาราณสิวาสิโน ปฺุกามตาย ตสฺมึ ตสฺมึ าเน สกุณานํ สุขวสนตฺถาย ถุสปจฺฉิโย โอลมฺเพนฺติ. พาราณสิเสฏฺิโนปิ ภตฺตการโก อตฺตโน มหานเส เอกํ ถุสปจฺฉึ โอลมฺเพตฺวา เปสิ, โพธิสตฺโต ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ. โส ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจเร จริตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺโต กาลํ เขเปสิ. อเถกทิวสํ เอโก กาโก มหานสมตฺถเกน คจฺฉนฺโต อมฺพิลานมฺพิลมจฺฉมํสานํ ธูปนวาสํ ฆายิตฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กํ นุ โข นิสฺสาย อิมํ มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ อวิทูเร ¶ นิสีทิตฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต สายํ โพธิสตฺตํ อาคนฺตฺวา มหานสํ ¶ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ปาราวตํ นิสฺสาย มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส นิกฺขมิตฺวา โคจรตฺถาย คมนกาเล ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อคมาสิ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘กสฺมา ตฺวํ, สมฺม, อมฺเหหิ สทฺธึ จรสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, ตุมฺหาหํ กิริยา มยฺหํ รุจฺจติ, อิโต ปฏฺาย ตุมฺเห อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ. ‘‘สมฺม, ตุมฺเห อฺโคจรา, มยํ อฺโคจรา, ตุมฺเหหิ อมฺหากํ อุปฏฺานํ ทุกฺกร’’นฺติ. ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ โคจรคฺคหณกาเล อหมฺปิ โคจรํ คเหตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธึเยว คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, เกวลํ เต อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ โพธิสตฺโต กากํ โอวทิตฺวา โคจรํ จรนฺโต ติณพีชาทีนิ ขาทติ. โพธิสตฺตสฺส ปน โคจรคฺคหณกาเล กาโก คนฺตฺวา โคมยปิณฺฑํ อปเนตฺวา ปาณเก ขาทิตฺวา อุทรํ ปูเรตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺเห อติเวลํ จรถ, อติพหุภกฺเขน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺเตน โคจรํ คเหตฺวา สายํ อาคจฺฉนฺเตน สทฺธึเยว มหานสํ ปาวิสิ. ภตฺตการโก ¶ ‘‘อมฺหากํ กโปโต อฺมฺปิ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กากสฺสปิ ปจฺฉึ เปสิ. ตโต ปฏฺาย ทฺเว ชนา วสนฺติ.
อเถกทิวสํ เสฏฺิสฺส พหุํ มจฺฉมํสํ อาหรึสุ. ตํ อาทาย ภตฺตการโก มหานเส ตตฺถ ตตฺถ โอลมฺเพสิ. กาโก ตํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สฺเว โคจรภูมึ อคนฺตฺวา มยา อิทเมว ขาทิตพฺพ’’นฺติ รตฺตึ นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิ. ปุนทิวเส โพธิสตฺโต โคจราย คจฺฉนฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, กากา’’ติ อาห. ‘‘สามิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, มยฺหํ กุจฺฉิโรโค อตฺถี’’ติ. ‘‘สมฺม, กากานํ กุจฺฉิโรโค นาม น กทาจิ ภูตปุพฺโพ, รตฺตึ ตีสุ ยาเมสุ เอเกกสฺมึ ยาเม มุจฺฉิตา โหนฺติ, ทีปวฏฺฏึ คิลิตกาเล ปน เนสํ มุหุตฺตํ ติตฺติ โหติ, ตฺวํ อิมํ มจฺฉมํสํ ขาทิตุกาโม ภวิสฺสสิ, เอหิ มนุสฺสปริโภโค นาม ตุมฺหากํ ทุปฺปริภฺุชิโย, มา เอวรูปํ อกาสิ, มยา สทฺธึเยว โคจราย คจฺฉาหี’’ติ. ‘‘น สกฺโกมิ, สามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ปฺายิสฺสสิ สเกน กมฺเมน, โลภวสํ อคนฺตฺวา อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต โคจราย คโต.
ภตฺตการโก ¶ นานปฺปการํ มจฺฉมํสวิกตึ สมฺปาเทตฺวา อุสุมนิกฺขมนตฺถํ ภาชนานิ โถกํ วิวริตฺวา รสปริสฺสาวนกโรฏึ ภาชนมตฺถเก เปตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา เสทํ ปฺุฉมาโน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ กาโก ปจฺฉิโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ภตฺตเคหํ โอโลเกนฺโต ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ตฺวา ‘‘อยํทานิ มยฺหํ มโนรถํ ปูเรตฺวา มํสํ ขาทิตุํ กาโล, กึ นุ โข มหามํสํ ขาทามิ, อุทาหุ จุณฺณิกมํส’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘จุณฺณิกมํเสน นาม ขิปฺปํ กุจฺฉึ ปูเรตุํ น สกฺกา, มหนฺตํ มํสขณฺฑํ อาหริตฺวา ปจฺฉิยํ นิกฺขิปิตฺวา ขาทมาโน นิปชฺชิสฺสามี’’ติ ¶ ปจฺฉิโต อุปฺปติตฺวา รสกโรฏิยํ นิลียิ. สา ‘‘กิรี’’ติ สทฺทมกาสิ. ภตฺตการโก ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ นุ โข เอต’’นฺติ ปวิฏฺโ กากํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทุฏฺกาโก มหาเสฏฺิโน ปกฺกมํสํ ขาทิตุกาโม, อหํ โข ปน เสฏฺึ นิสฺสาย ชีวามิ, น อิมํ พาลํ, กึ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย กากํ คเหตฺวา สกลสรีเร ปตฺตานิ ¶ ลฺุจิตฺวา อลฺลสิงฺคีเวรโลณชีรกาทโย โกฏฺเฏตฺวา อมฺพิลตกฺเกน อาโลเฬตฺวา เตนสฺส สกลสรีรํ มกฺเขตฺวา ตํ กากํ ปจฺฉิยํ ขิปิ. โส อธิมตฺตเวทนาภิภูโต นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิ.
โพธิสตฺโต สายํ อาคนฺตฺวา ตํ พฺยสนปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘โลลกาก, มม วจนํ อกตฺวา ตว โลภํ นิสฺสาย มหาทุกฺขํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวา, อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตี’’ติ.
ตตฺถ กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวาติ ปาราวตสฺส หิตานุสาสนวจนํ อกตฺวา. อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตีติ อมิตฺตานํ อนตฺถการกานํ ทุกฺขุปฺปาทกปุคฺคลานํ หตฺถตฺถํ หตฺถปถํ คโต อยํ กาโก วิย โส ปุคฺคโล มหนฺตํ พฺยสนํ ปตฺวา อนุโสจมาโน เสตีติ.
โพธิสตฺโต ¶ อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘อิทานิ มยา จ อิมสฺมึ าเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติ อฺตฺถ คโต. กาโกปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต. อถ นํ ภตฺตการโก สทฺธึ ปจฺฉิยา คเหตฺวา สงฺการฏฺาเน ฉฑฺเฑสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ โลโลเยว, ตฺจ ปน เต โลลฺยํ นิสฺสาย ปณฺฑิตาปิ สกาวาสา ปริหีนา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อนาคามิผลํ ปตฺโต. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กโปตชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๔๓] ๓. เวฬุกชาตกวณฺณนา
โย ¶ อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภควา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจตฺตาเยว ¶ จ ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา สปฺปมุเข ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อปรภาเค มหาปริวาโร ปฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสฺส สตฺถา หุตฺวา วิหาสิ. อเถโก อาสิวิสโปตโก อตฺตโน ธมฺมตาย จรนฺโต อฺตรสฺส ตาปสสฺส อสฺสมปทํ ปตฺโต. ตาปโส ตสฺมึ ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ เอกสฺมึ เวฬุปพฺเพ สยาเปตฺวา ปฏิชคฺคติ. ตสฺส เวฬุปพฺเพ สยนโต ‘‘เวฬุโก’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. ตํ ปุตฺตสิเนเหน ปฏิชคฺคนโต ตาปสสฺส ‘‘เวฬุกปิตา’’ตฺเวว นามํ อกํสุ.
ตทา ¶ โพธิสตฺโต ‘‘เอโก กิร ตาปโส อาสิวิสํ ปฏิชคฺคตี’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อาสิวิสํ ปฏิชคฺคสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสิวิเสน สทฺธึ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, มา เอวํ ชคฺคาหี’’ติ อาห. ‘‘โส เม อาจริย ปุตฺโต, นาหํ เตน วินา วตฺติตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ เอตสฺเสว สนฺติกา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. ตาปโส โพธิสตฺตสฺส วจนํ น คณฺหิ, อาสิวิสมฺปิ ชหิตุํ นาสกฺขิ. ตโต กติปาหจฺจเยเนว สพฺเพ ตาปสา ผลาผลตฺถาย คนฺตฺวา คตฏฺาเน ผลาผลสฺส สุลภภาวํ ทิสฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส ตตฺเถว วสึสุ, เวฬุกปิตาปิ เตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต อาสิวิสํ เวฬุปพฺเพเยว สยาเปตฺวา ปิทหิตฺวา คโต. โส ปุน ตาปเสหิ สทฺธึ ทฺวีหตีหจฺจเยน อาคนฺตฺวา ‘‘เวฬุกสฺส โคจรํ ทสฺสามี’’ติ เวฬุปพฺพํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘เอหิ, ปุตฺตก, ฉาตโกสี’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. อาสิวิโส ทฺวีหตีหํ นิราหารตาย กุชฺฌิตฺวา ปสาริตหตฺถํ ฑํสิตฺวา ตาปสํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. ตาปสา ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํ. โพธิสตฺโต ¶ ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อิสิคณสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิสีนํ โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, เวฬุกสฺส ยถา ปิตา’’ติ.
ตตฺถ เอวํ โส นิหโต เสตีติ โย หิ อิสีนํ โอวาทํ น คณฺหาติ, โส ยถา เอส ตาปโส อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺวา นิหโต เสติ, เอวํ มหาวินาสํ ปตฺวา นิหโต เสตีติ อตฺโถ. เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณํ โอวทิตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ.
สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาเวเนว จ อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ¶ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวฬุกปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เวฬุกชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๔๔] ๔. มกสชาตกวณฺณนา
เสยฺโย อมิตฺโตติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อฺตรสฺมึ คามเก พาลคามิกมนุสฺเส อารพฺภ กเถสิ. ตถาคโต กิร เอกสฺมึ สมเย สาวตฺถิโต มคธรฏฺํ คนฺตฺวา ตตฺถ จาริกํ จรมาโน อฺตรํ คามกํ สมฺปาปุณิ. โส จ คามโก เยภุยฺเยน อนฺธพาลมนุสฺเสหิเยว อุสฺสนฺโน. ตตฺเถกทิวสํ เต อนฺธพาลมนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘โภ, อมฺเห อรฺํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรนฺเต มกสา ขาทนฺติ, ตปฺปจฺจยา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉโท โหติ, สพฺเพว ธนูนิ เจว อาวุธานิ จ อาทาย คนฺตฺวา มกเสหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา สพฺพมกเส วิชฺฌิตฺวา ฉินฺทิตฺวา จ มาเรสฺสามา’’ติ มนฺตยิตฺวา อรฺํ คนฺตฺวา ‘‘มกเส วิชฺฌิสฺสามา’’ติ อฺมฺํ วิชฺฌิตฺวา จ ปหริตฺวา จ ทุกฺขปฺปตฺตา อาคนฺตฺวา อนฺโตคาเม จ คามมชฺเฌ จ คามทฺวาเร จ นิปชฺชึสุ.
สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตํ คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อวเสสา ปณฺฑิตมนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา คามทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปติตมนุสฺเส ทิสฺวา เต อุปาสเก ปุจฺฉิ ¶ ‘‘พหู อิเม คิลานา มนุสฺสา, กึ เอเตหิ กต’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, เอเต มนุสฺสา ‘มกสยุทฺธํ กริสฺสามา’ติ คนฺตฺวา อฺมฺํ วิชฺฌิตฺวา สยํ คิลานา ชาตา’’ติ. สตฺถา ‘‘น อิทาเนว อนฺธพาลมนุสฺสา ‘มกเส ปหริสฺสามา’ติ อตฺตานํ ปหรนฺติ, ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปติ. ตทา กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ ปจฺจนฺตคาเม พหู ¶ วฑฺฒกี วสนฺติ. ตตฺเถโก ขลิตวฑฺฒกี รุกฺขํ ตจฺฉติ, อถสฺส เอโก มกโส ตมฺพโลหถาลกปิฏฺิสทิเส สีเส นิสีทิตฺวา สตฺติยา ปหรนฺโต วิย สีสํ มุขตุณฺฑเกน วิชฺฌิ. โส อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, มยฺหํ สีสํ มกโส สตฺติยา ปหรนฺโต วิย วิชฺฌติ, วาเรหิ น’’นฺติ. ‘‘ตาต, อธิวาเสหิ, เอกปฺปหาเรเนว ตํ มาเรสฺสามี’’ติ. ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ภณฺฑํ ปริเยสมาโน ตํ คามํ ปตฺวา ตสฺสา วฑฺฒกิสาลาย นิสินฺโน โหติ. อถ โส วฑฺฒกี ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, อิมํ มกสํ วาเรหี’’ติ. โส ‘‘วาเรสฺสามิ, ตาตา’’ติ ติขิณํ มหาผรสุํ อุกฺขิปิตฺวา ปิตุ ปิฏฺิปสฺเส ตฺวา ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ปิตุ มตฺถกํ ทฺวิธา ภินฺทิ, วฑฺฒกี ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต.
โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ กมฺมํ ทิสฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺโตปิ ปณฺฑิโตว เสยฺโย. โส หิ ทณฺฑภเยนปิ มนุสฺเส น มาเรสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต, น ตฺเวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน;
‘มกสํ วธิสฺส’นฺติ หิ เอฬมูโค, ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺค’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เสยฺโยติ ปวโร อุตฺตโม. มติยา อุเปโตติ ปฺาย สมนฺนาคโต. เอฬมูโคติ ลาลามุโข พาโล. ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺคนฺติ อตฺตโน พาลตาย ปุตฺโตปิ หุตฺวา ปิตุ อุตฺตมงฺคํ มตฺถกํ ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิ. ตสฺมา พาลมิตฺตโต ปณฺฑิตอมิตฺโตว เสยฺโยติ อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อุฏฺาย ยถากมฺมํ คโต. วฑฺฒกิสฺสปิ าตกา สรีรกิจฺจํ อกํสุ.
สตฺถา ¶ ‘‘เอวํ อุปาสกา ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คาถํ วตฺวา ปกฺกนฺโต ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มกสชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๕] ๕. โรหิณิชาตกวณฺณนา
เสยฺโย ¶ อมิตฺโตติอิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺิโน ทาสึ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เอกา โรหิณี นาม ทาสี อโหสิ. ตสฺสา วีหิปหรณฏฺาเน อาคนฺตฺวา มหลฺลิกา มาตา นิปชฺชิ, ตํ มกฺขิกา ปริวาเรตฺวา สูจิยา วิชฺฌมานา วิย ขาทนฺติ. สา ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม, มกฺขิกา มํ ขาทนฺติ, เอตา วาเรหี’’ติ. สา ‘‘วาเรสฺสามิ, อมฺมา’’ติ มุสลํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรตฺวา วินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ มาตรํ มุสเลน ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. ตํ ทิสฺวา ‘‘มาตา เม มตา’’ติ โรทิตุํ อารภิ. ตํ ปวตฺตึ เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ. เสฏฺิ ตสฺสา สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา ‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ อิทาเนว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ มาเรสิ, ปุพฺเพปิ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุอจฺจเยน เสฏฺิฏฺานํ ปาปุณิ. ตสฺสาปิ โรหิณีเยว นาม ทาสี อโหสิ. สาปิ อตฺตโน วีหิปหรณฏฺานํ อาคนฺตฺวา นิปนฺนํ มาตรํ ‘‘มกฺขิกา เม, อมฺม, วาเรหี’’ติ วุตฺตา เอวเมว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา โรทิตุํ อารภิ. โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺตึ ¶ สุตฺวา ‘‘อมิตฺโตปิ หิ อิมสฺมึ โลเก ปณฺฑิโตว เสยฺโย’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี, ยฺเจ พาลานุกมฺปโก;
ปสฺส โรหิณิกํ ชมฺมึ, มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตี’’ติ.
ตตฺถ เมธาวีติ ปณฺฑิโต าณี วิภาวี. ยฺเจ พาลานุกมฺปโกติ เอตฺถ ยนฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, เจติ นามตฺเถ นิปาโต. โย นาม พาโล อนุกมฺปโก, ตโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน ¶ ปณฺฑิโต อมิตฺโต โหนฺโตปิ เสยฺโยเยวาติ อตฺโถ. อถ วา ยนฺติ ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโต, โน เจ พาลานุกมฺปโกติ อตฺโถ. ชมฺมินฺติ ลามิกํ ทนฺธํ. มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตีติ ‘‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’’ติ มาตรํ หนฺตฺวา อิทานิ อยํ พาลา สยเมว โรทติ ปริเทวติ. อิมินา การเณน ¶ อิมสฺมึ โลเก อมิตฺโตปิ ปณฺฑิโต เสยฺโยติ โพธิสตฺโต ปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ.
สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา อิทาเนว ‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ มาตรํ ฆาเตสิ, ปุพฺเพปิ ฆาเตสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาเยว มาตา อโหสิ, ธีตาเยว ธีตา, มหาเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โรหิณิชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๖] ๖. อารามทูสกชาตกวณฺณนา
น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา อฺตรสฺมึ โกสลคามเก วิหรนฺโต อุยฺยานทูสกํ อารพฺภ กเถสิ. สตฺถา กิร โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน อฺตรํ คามกํ สมฺปาปุณิ. ตตฺเถโก กุฏุมฺพิโก ตถาคตํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อุยฺยาเน นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยถารุจิยา อิมสฺมึ อุยฺยาเน วิจรถา’’ติ อาห. ภิกฺขู อุฏฺาย อุยฺยานปาลํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺตา เอกํ องฺคณฏฺานํ ทิสฺวา อุยฺยานปาลํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อุปาสก, อิมํ อุยฺยานํ อฺตฺถ สนฺทจฺฉายํ, อิมสฺมึ ปน าเน น โกจิ รุกฺโข วา คจฺโฉ วา อตฺถิ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อิมสฺส อุยฺยานสฺส โรปนกาเล เอโก คามทารโก อุทกํ สิฺจนฺโต อิมสฺมึ าเน รุกฺขโปตเก อุมฺมูลํ กตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิฺจิ ¶ . เต รุกฺขโปตกา มิลายิตฺวา มตา. อิมินา การเณน อิทํ านํ องฺคณํ ชาต’’นฺติ. ภิกฺขู สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ โฆสยึสุ. นกฺขตฺตเภริสทฺทสวนกาลโต ปฏฺาย สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตนิสฺสิตกา หุตฺวา วิจรนฺติ. ตทา รฺโ อุยฺยาเน พหู มกฺกฏา วสนฺติ. อุยฺยานปาโล จินฺเตสิ ‘‘นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺํ, อิเม วานเร ‘อุทกํ สิฺจถา’ติ วตฺวา อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ เชฏฺกวานรํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ¶ ‘‘สมฺม วานรเชฏฺก, อิมํ อุยฺยานํ ตุมฺหากมฺปิ พหูปการํ, ตุมฺเห เอตฺถ ปุปฺผผลปลฺลวานิ ขาทถ, นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺํ, อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามิ. ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิมสฺมึ อุยฺยาเน รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิฺจิตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สาธุ, สิฺจิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ อุทกสิฺจนตฺถาย เตสํ จมฺมกุเฏ จ ทารุกุเฏ จ ทตฺวา คโต. วานรา จมฺมกุเฏ เจว ทารุกุเฏ จ คเหตฺวา รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิฺจนฺติ. อถ เน วานรเชฏฺโก เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, อุทกํ นาม รกฺขิตพฺพํ, ตุมฺเห รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิฺจนฺตา อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลํ โอโลเกตฺวา คมฺภีรคเตสุ มูเลสุ พหุํ อุทกํ สิฺจถ, อคมฺภีรคเตสุ อปฺปํ, ปจฺฉา อมฺหากํ อุทกํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสตี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุ.
ตสฺมึ สมเย เอโก ปณฺฑิตปุริโส ราชุยฺยาเน เต วานเร ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, กสฺมา ตุมฺเห รุกฺขโปตเก อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิฺจถา’’ติ? เต ‘‘เอวํ โน วานรเชฏฺโก โอวทตี’’ติ อาหํสุ. โส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อโห วต โภ พาลา อปณฺฑิตา, ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;
หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, กปิ อารามิโก ยถา’’ติ.
ตตฺถ เวติ นิปาตมตฺตํ. อนตฺถกุสเลนาติ อนตฺเถ อนายตเน กุสเลน, อตฺเถ อายตเน การเณ อกุสเลน วาติ อตฺโถ. อตฺถจริยาติ วุฑฺฒิกิริยา. สุขาวหาติ เอวรูเปน อนตฺถกุสเลน กายิกเจตสิกสุขสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส จริยา น สุขาวหา, น สกฺกา อาวหิตุนฺติ อตฺโถ. กึการณา? เอกนฺเตเนว หิ หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธติ, พาลปุคฺคโล ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อตฺถํ หาเปตฺวา อนตฺถเมว กโรติ. กปิ อารามิโก ยถาติ ยถา อาราเม นิยุตฺโต อารามรกฺขนโก มกฺกโฏ ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อนตฺถเมว กโรติ, เอวํ โย โกจิ อนตฺถกุสโล, เตน น สกฺกา อตฺถจริยํ อาวหิตุํ, โส เอกํเสน อตฺถํ หาเปติเยวาติ. เอวํ โส ปณฺฑิโต ปุริโส อิมาย ¶ คาถาย วานรเชฏฺกํ ครหิตฺวา อตฺตโน ปริสํ อาทาย อุยฺยานา นิกฺขมิ.
สตฺถาปิ ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วานรเชฏฺโก อารามทูสกคามทารโก อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อารามทูสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๗] ๗. วารุณิทูสกชาตกวณฺณนา
น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วารุณิทูสกํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร สหาโย เอโก วารุณิวาณิโช ติขิณํ วารุณึ โยเชตฺวา หิรฺสุวณฺณาทีนิ คเหตฺวา วิกฺกิณนฺโต มหาชเน สนฺนิปติเต ‘‘ตาต, ตฺวํ มูลํ คเหตฺวา วารุณึ เทหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ อาณาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อคมาสิ. อนฺเตวาสิโก มหาชนสฺส วารุณึ เทนฺโต มนุสฺเส อนฺตรนฺตรา โลณสกฺขรา อาหราเปตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา ‘‘อยํ สุรา อโลณิกา ภวิสฺสติ, โลณเมตฺถ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ สุราจาฏิยํ นาฬิมตฺตํ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ สุรํ อทาสิ. เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘กึ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘ตุมฺเห สุรํ ปิวิตฺวา โลณํ อาหราเปนฺเต ทิสฺวา โลเณน โยเชสิ’’นฺติ. ‘‘เอวรูปํ นาม มนาปํ วารุณึ นาเสสิ พาลา’’ติ ตํ ครหิตฺวา อุฏฺายุฏฺาย ปกฺกนฺตา. วารุณิวาณิโช อาคนฺตฺวา เอกมฺปิ อทิสฺวา ¶ ‘‘วารุณิปายกา กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ, โส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถ นํ อาจริโย ‘‘พาล, เอวรูปา นาม เต สุรา นาสิตา’’ติ ครหิตฺวา อิมํ การณํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิ. อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อตฺถิทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น เอส, คหปติ, อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ เสฏฺิ อโหสิ. ตํ อุปนิสฺสาย เอโก วารุณิวาณิโช ชีวติ. โส ติขิณํ สุรํ โยเชตฺวา ‘‘อิมํ วิกฺกิณาหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ วตฺวา นฺหายิตุํ คโต. อนฺเตวาสิโก ตสฺมึ คตมตฺเตเยว สุราย โลณํ ปกฺขิปิตฺวา อิมินาว นเยน สุรํ วินาเสสิ. อถสฺส อาจริโย อาคนฺตฺวา ตํ การณํ ตฺวา เสฏฺิสฺส อาโรเจสิ. เสฏฺิ ‘‘อนตฺถกุสลา นาม พาลา ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;
หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, โกณฺฑฺโ วารุณึ ยถา’’ติ.
ตตฺถ โกณฺฑฺโ วารุณึ ยถาติ ยถา อยํ โกณฺฑฺนามโก อนฺเตวาสิโก ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา วารุณึ หาเปสิ ปริหาเปสิ วินาเสสิ, เอวํ สพฺโพปิ อนตฺถกุสโล อตฺถํ หาเปตีติ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น เอส คหปติ อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วารุณิทูสโก อิทานิปิ วารุณิทูสโกว อโหสิ, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วารุณิทูสกชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๘] ๘. เวทพฺพชาตกวณฺณนา
อนุปาเยน โย อตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, เตเนว ¶ จ การเณน ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา ติณฺเหน อสินา ทฺวิธา กตฺวา ฉินฺโน หุตฺวา มคฺเค นิปติตฺถ, ตฺจ เอกกํ นิสฺสาย ปุริสสหสฺสํ ชีวิตกฺขยํ ปตฺต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺมึ คามเก อฺตโร พฺราหฺมโณ เวทพฺพํ นาม มนฺตํ ชานาติ. โส กิร มนฺโต อนคฺโฆ ¶ มหารโห, นกฺขตฺตโยเค ลทฺเธ ตํ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาเส อุลฺโลกิเต อากาสโต สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตํ อาทาย เกนจิเทว กรณีเยน อตฺตโน คามา นิกฺขมิตฺวา เจตรฏฺํ อคมาสิ, อนฺตรามคฺเค จ เอกสฺมึ อรฺฏฺาเน ปฺจสตา เปสนกโจรา นาม ปนฺถฆาตํ กโรนฺติ. เต โพธิสตฺตฺจ เวทพฺพพฺราหฺมณฺจ คณฺหึสุ. กสฺมา ปเนเต ‘‘เปสนกโจรา’’ติ วุจฺจนฺติ? เต กิร ทฺเว ชเน คเหตฺวา เอกํ ธนาหรณตฺถาย เปเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘เปสนกโจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติ. เตปิ จ ปิตาปุตฺเต คเหตฺวา ปิตรํ ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ ธนํ อาหริตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา ยาหี’’ติ วทนฺติ. เอเตนุปาเยน ¶ มาตุธีตโร คเหตฺวา มาตรํ วิสฺสชฺเชนฺติ, เชฏฺกนิฏฺเ คเหตฺวา เชฏฺภาติกํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อาจริยนฺเตวาสิเก คเหตฺวา อนฺเตวาสิกํ วิสฺสชฺเชนฺติ. เต ตสฺมึ กาเล เวทพฺพพฺราหฺมณํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชสุํ.
โพธิสตฺโต อาจริยํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ เอกาหทฺวีหจฺจเยน อาคมิสฺสามิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อปิจ โข ปน มม วจนํ กโรถ, อชฺช ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ภวิสฺสติ, มา โข ตุมฺเห ทุกฺขํ อสหนฺตา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ธนํ วสฺสาปยิตฺถ. สเจ วสฺสาเปสฺสถ, ตุมฺเห จ วินาสํ ปาปุณิสฺสถ, อิเม จ ปฺจสตา โจรา’’ติ เอวํ อาจริยํ โอวทิตฺวา ธนตฺถาย อคมาสิ. โจราปิ สูริเย อตฺถงฺคเต พฺราหฺมณํ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. ตงฺขณฺเว ปาจีนโลกธาตุโต ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ อุฏฺหิ. พฺราหฺมโณ นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต ‘‘ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ¶ ลทฺโธ, กึ เม ทุกฺเขน อนุภูเตน, มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา รตนวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา โจรานํ ธนํ ทตฺวา ยถาสุขํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โจเร อามนฺเตสิ ‘‘โภนฺโต โจรา, ตุมฺเห มํ กิมตฺถาย คณฺหถา’’ติ? ‘‘ธนตฺถาย, อยฺยา’’ติ. ‘‘สเจ โว, ธเนน อตฺโถ, ขิปฺปํ มํ พนฺธนา โมเจตฺวา สีสํ นฺหาเปตฺวา อหตวตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา เปถา’’ติ. ‘‘โจรา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตถา อกํสุ’’.
พฺราหฺมโณ ¶ นกฺขตฺตโยคํ ตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกสิ, ตาวเทว อากาสโต รตนานิ ปตึสุ. โจรา ตํ ธนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ภณฺฑิกํ กตฺวา ปายึสุ. พฺราหฺมโณปิ เตสํ ปจฺฉโตว อคมาสิ. อถ เต โจเร อฺเ ปฺจสตา โจรา คณฺหึสุ. ‘‘กิมตฺถํ อมฺเห คณฺหถา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘ธนตฺถายา’’ติ อาหํสุ. ‘‘ยทิ โว ธเนน อตฺโถ, เอตํ พฺราหฺมณํ คณฺหถ, เอโส อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ธนํ วสฺสาเปสิ, อมฺหากมฺเปตํ เอเตเนว ทินฺน’’นฺติ. โจรา โจเร วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อมฺหากมฺปิ ธนํ เทหี’’ติ พฺราหฺมณํ คณฺหึสุ. พฺราหฺมโณ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ธนํ ทเทยฺยํ, ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ปน อิโต สํวจฺฉรมตฺถเก ภวิสฺสติ. ยทิ โว ธเนนตฺโถ, อธิวาเสถ, ตทา ธนวสฺสํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ อาห. โจรา กุชฺฌิตฺวา ‘‘อมฺโภ, ทุฏฺพฺราหฺมณ, อฺเสํ อิทาเนว ธนํ วสฺสาเปตฺวา อมฺเห อฺํ สํวจฺฉรํ อธิวาสาเปสี’’ติ ติณฺเหน อสินา พฺราหฺมณํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา มคฺเค ฉฑฺเฑตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา เตหิ โจเรหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา เต สพฺเพปิ มาเรตฺวา ธนํ อาทาย ปุน ทฺเว โกฏฺาสา หุตฺวา อฺมฺํ ยุชฺฌิตฺวา อฑฺฒเตยฺยานิ ปุริสสตานิ ฆาเตตฺวา เอเตน อุปาเยน ยาว ทฺเว ชนา อวสิฏฺา อเหสุํ, ตาว อฺมฺํ ฆาตยึสุ. เอวํ ตํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํ.
เต ¶ ปน ทฺเว ชนา อุปาเยน ตํ ธนํ อาหริตฺวา เอกสฺมึ คามสมีเป คหนฏฺาเน ธนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอโก ขคฺคํ คเหตฺวา ¶ รกฺขนฺโต นิสีทิ, เอโก ตณฺฑุเล คเหตฺวา ภตฺตํ ปจาเปตุํ คามํ ปาวิสิ. โลโภ จ นาเมส วินาสมูลเมวาติ ธนสนฺติเก นิสินฺโน จินฺเตสิ ‘‘ตสฺมึ อาคเต อิทํ ธนํ ทฺเว โกฏฺาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ตํ อาคตมตฺตเมว ขคฺเคน ปหริตฺวา ฆาเตยฺย’’นฺติ. โส ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิ. อิตโรปิ จินฺเตสิ ‘‘ตํ ธนํ ทฺเว โกฏฺาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ภตฺเต วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ ปุริสํ โภเชตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา เอกโกว ธนํ คณฺเหยฺย’’นฺติ. โส นิฏฺิเต ภตฺเต สยํ ภฺุชิตฺวา เสสเก วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ อคมาสิ. ตํ ภตฺตํ โอตาเรตฺวา ิตมตฺตเมว อิตโร ขคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา ตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ฉฑฺเฑตฺวา ตฺจ ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา สยมฺปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. เอวฺจ ตํ ธนํ นิสฺสาย สพฺเพว วินาสํ ปาปุณึสุ.
โพธิสตฺโตปิ ¶ โข เอกาหทฺวีหจฺจเยน ธนํ อาทาย อาคโต ตสฺมึ าเน อาจริยํ อทิสฺวา วิปฺปกิณฺณํ ปน ธนํ ทิสฺวา ‘‘อาจริเยน มม วจนํ อกตฺวา ธนํ วสฺสาปิตํ ภวิสฺสติ, สพฺเพหิ วินาสํ ปตฺเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ มหามคฺเคน ปายาสิ. คจฺฉนฺโต อาจริยํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา ‘‘มม วจนํ อกตฺวา มโต’’ติ ทารูนิ อุทฺธริตฺวา จิตกํ กตฺวา อาจริยํ ฌาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ปฺจสเต, ปุรโต อฑฺฒเตยฺยสเตติ อนุกฺกเมน อวสาเน ทฺเว ชเน ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมํ ทฺวีหิ อูนํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํ, อฺเหิ ทฺวีหิ โจเรหิ ภวิตพฺพํ, เตปิ สนฺถมฺภิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, กหํ นุ โข เต คตา’’ติ คจฺฉนฺโต เตสํ ธนํ อาทาย คหนฏฺานํ ปวิฏฺมคฺคํ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ภณฺฑิกพทฺธสฺส ธนสฺส ราสึ ทิสฺวา เอกํ ภตฺตปาตึ อวตฺถริตฺวา มตํ อทฺทส. ตโต ‘‘อิทํ นาม เตหิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ ตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส ปุริโส’’ติ วิจินนฺโต ตมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน อปวิทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ¶ อาจริโย มม วจนํ อกตฺวา อตฺตโน ทุพฺพจภาเวน อตฺตนาปิ วินาสํ ปตฺโต, อปรมฺปิ เตน ปุริสสหสฺสํ วินาสิตํ, อนุปาเยน วต อการเณน อตฺตโน วุฑฺฒึ ปตฺถยมานา อมฺหากํ อาจริโย วิย มหาวินาสเมว ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อนุปาเยน โย อตฺถํ, อิจฺฉติ โส วิหฺติ;
เจตา หนึสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู’’ติ.
ตตฺถ ¶ โส วิหฺตีติ โส อนุปาเยน ‘‘อตฺตโน อตฺถํ วุฑฺฒึ สุขํ อิจฺฉามี’’ติ อกาเล วายามํ กโรนฺโต ปุคฺคโล วิหฺติ กิลมติ มหาวินาสํ ปาปุณาติ. เจตาติ เจตรฏฺวาสิโน โจรา. หนึสุ เวทพฺพนฺติ เวทพฺพมนฺตวเสน ‘‘เวทพฺโพ’’ติ ลทฺธนามํ พฺราหฺมณํ หนึสุ. สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคูติ เตปิ จ อนวเสสา อฺมฺํ ฆาตยมานา พฺยสนํ อธิคจฺฉึสุ ปฏิลภึสูติ.
เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘ยถา อมฺหากํ อาจริโย อนุปาเยน อฏฺาเน ปรกฺกมํ กโรนฺโต ธนํ วสฺสาเปตฺวา อตฺตนาปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อฺเสฺจ ¶ วินาสปจฺจโย ชาโต, เอวเมว โย อฺโปิ อนุปาเยน อตฺตโน อตฺถํ อิจฺฉนฺโต วายามํ กริสฺสติ, สพฺโพ โส อตฺตนา จ วินสฺสิสฺสติ, ปเรสฺจ วินาสปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ วนํ อุนฺนาเทนฺโต เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ ธนํ อุปาเยน อตฺตโน เคหํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปถํ ปูรยมาโน อคมาสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจว, ทุพฺพจตฺตา ปน มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวทพฺพพฺราหฺมโณ ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เวทพฺพชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๙] ๙. นกฺขตฺตชาตกวณฺณนา
นกฺขตฺตํ ¶ ปติมาเนนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิเรกํ กุลธีตรํ ชนปเท เอโก กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรตฺวา ‘‘อสุกทิวเส นาม คณฺหิสฺสามี’’ติ ทิวสํ เปตฺวา ตสฺมึ ทิวเส สมฺปตฺเต อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต, อชฺช มยํ เอกํ มงฺคลํ กริสฺสาม, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติ. โส ‘‘อยํ มํ ปมํ อปุจฺฉิตฺวาว ทิวสํ เปตฺวา อิทานิ ปฏิปุจฺฉติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ นกฺขตฺตํ, มา อชฺช มงฺคลํ กริตฺถ, สเจ กริสฺสถ, มหาวินาโส ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตสฺมึ กุเล มนุสฺสา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ ทิวสํ น คจฺฉึสุ. นครวาสิโน สพฺพํ มงฺคลกิริยํ กตฺวา เตสํ อนาคมนํ ทิสฺวา ‘‘เตหิ อชฺช ทิวโส ปิโต, โน ¶ จ โข อาคตา, อมฺหากมฺปิ พหุ วยกมฺมํ กตํ, กึ โน เตหิ, อมฺหากํ ธีตรํ อฺสฺส ทสฺสามา’’ติ ยถากเตเนว มงฺคเลน ธีตรํ อฺสฺส กุลสฺส อทํสุ.
อิตเร ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘เทถ โน ทาริก’’นฺติ อาหํสุ. อถ เน สาวตฺถิวาสิโน ‘‘ชนปทวาสิโน นาม ตุมฺเห คหปติกา ปาปมนุสฺสา ทิวสํ เปตฺวา อวฺาย น อาคตา, อาคตมคฺเคเนว ปฏิคจฺฉถ ¶ , อมฺเหหิ อฺเสํ ทาริกา ทินฺนา’’ติ ปริภาสึสุ. เต เตหิ สทฺธึ กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวา ยถาคตมคฺเคเนว คตา. เตนปิ อาชีวเกน เตสํ มนุสฺสานํ มงฺคลนฺตรายสฺส กตภาโว ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโต. เต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อาชีวเกน กุลสฺส มงฺคลนฺตราโย กโต’’ติ กถยมานา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘อิมาย นามา’’ติ กถยึสุ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อาชีวโก ตสฺส กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ เอส เตสํ กุชฺฌิตฺวา มงฺคลนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต นครวาสิโน ชนปทวาสีนํ ธีตรํ วาเรตฺวา ทิวสํ เปตฺวา อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉึสุ ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺหากํ เอกา มงฺคลกิริยา, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติ. โส ‘‘อิเม อตฺตโน รุจิยา ทิวสํ เปตฺวา อิทานิ มํ ปุจฺฉนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช เนสํ มงฺคลนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ ¶ นกฺขตฺตํ, สเจ กโรถ, มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสถา’’ติ อาห. เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา น คมึสุ. ชนปทวาสิโน เตสํ อนาคมนํ ตฺวา ‘‘เต อชฺช ทิวสํ เปตฺวาปิ น อาคตา, กึ โน เตหิ, อฺเสํ ธีตรํ ทสฺสามา’’ติ อฺเสํ ธีตรํ อทํสุ. นครวาสิโน ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ทาริกํ ยาจึสุ. ชนปทวาสิโน ‘‘ตุมฺเห นครวาสิโน นาม ฉินฺนหิริกา คหปติกา, ทิวสํ เปตฺวา ทาริกํ น คณฺหิตฺถ, มยํ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อฺเสํ อทมฺหา’’ติ. มยํ อาชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘‘นกฺขตฺตํ น โสภน’นฺติ นาคตา, เทถ โน ทาริก’’นฺติ. ‘‘อมฺเหหิ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อฺเสํ ทินฺนา, อิทานิ ทินฺนทาริกํ กถํ ปุน อาเนสฺสามา’’ติ.
เอวํ เตสุ อฺมฺํ กลหํ กโรนฺเตสุ เอโก นครวาสี ปณฺฑิตปุริโส เอเกน กมฺเมน ชนปทํ คโต เตสํ นครวาสีนํ ‘‘มยํ อาชีวกํ ปุจฺฉิตฺวา นกฺขตฺตสฺส อโสภนภาเวน นาคตา’’ติ กเถนฺตานํ สุตฺวา ‘‘นกฺขตฺเตน โก อตฺโถ, นนุ ทาริกาย ลทฺธภาโวว นกฺขตฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นกฺขตฺตํ ¶ ¶ ปติมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา;
อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ, กึ กริสฺสนฺติ ตารกา’’ติ.
ตตฺถ ปติมาเนนฺตนฺติ โอโลเกนฺตํ, ‘‘อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาคมยมานํ. อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคาติ เอตํ นครวาสิกํ พาลํ ทาริกาปฏิลาภสงฺขาโต อตฺโถ อติกฺกนฺโต. อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตนฺติ ยํ อตฺถํ ปริเยสนฺโต จรติ, โส ปฏิลทฺโธ อตฺโถว อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ นาม. กึ กริสฺสนฺติ ตารกาติ อิตเร ปน อากาเส ตารกา กึ กริสฺสนฺติ, กตรํ อตฺถํ สาเธสฺสนฺตีติ อตฺโถ. นครวาสิโน กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวาว อคมํสุ.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อาชีวโก อิทาเนว กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาชีวโก เอตรหิ ¶ อาชีวโกว อโหสิ, ตานิปิ กุลานิ เอตรหิ กุลานิเยว, คาถํ วตฺวา ิโต ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นกฺขตฺตชาตกวณฺณนา นวมา.
[๕๐] ๑๐. ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา
ทุมฺเมธานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. สา ทฺวาทสกนิปาเต มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ¶ ปารํ คนฺตฺวา อฏฺารสนฺนํ วิชฺชฏฺานานํ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ, อถสฺส ปิตา โอปรชฺชํ อทาสิ. ตสฺมึ สมเย พาราณสิวาสิโน เทวตามงฺคลิกา โหนฺติ, เทวตา นมสฺสนฺติ, พหู อเชฬกกุกฺกุฏภูกราทโย วธิตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปุปฺผคนฺเธหิ เจว มํสโลหิเตหิ จ พลิกมฺมํ กโรนฺติ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ สตฺตา เทวตามงฺคลิกา, พหุํ ปาณวธํ กโรนฺติ, มหาชโน เยภุยฺเยน อธมฺมสฺมึเยว นิวิฏฺโ, อหํ ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ¶ ลภิตฺวา เอกมฺปิ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ปาณวธํ กาตุํ น ทสฺสามี’’ติ. โส เอกทิวสํ รถํ อภิรุยฺห นครา นิกฺขนฺโต อทฺทส เอกสฺมึ มหนฺเต วฏรุกฺเข มหาชนํ สนฺนิปติตํ, ตสฺมึ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาย สนฺติเก ปุตฺตธีตุยสธนาทีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ปตฺเถนฺตํ. โส ตํ ทิสฺวา รถา โอรุยฺห ตํ รุกฺขํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา อุทเกน อภิเสกํ กตฺวา รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวตามงฺคลิโก วิย หุตฺวา เทวตํ นมสฺสิตฺวา รถํ อภิรุยฺห นครํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาย อิมินาว นิยาเมน อนฺตรนฺตเร ตตฺถ คนฺตฺวา เทวตามงฺคลิโก ¶ วิย ปูชํ กโรติ.
โส อปเรน สมเยน ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย จตสฺโส อคติโย วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, รชฺเช ปติฏฺิโตมฺหิ. ยํ ปนาหํ ปุพฺเพ เอกํ อตฺถํ จินฺตยึ, อิทานิ ตํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ อมจฺเจ จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ สนฺนิปาตาเปตฺวา อามนฺเตสิ ‘‘ชานาถ โภ มยา เกน การเณน รชฺชํ ปตฺต’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติ. ‘‘อปิ โวหํ อสุกํ นาม วฏรุกฺขํ คนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา นมสฺสมาโน ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ตทาหํ ปตฺถนํ อกาสึ ‘‘สเจ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, พลิกมฺมํ เต กริสฺสามี’’ติ. ‘‘ตสฺสา เม เทวตาย อานุภาเวน อิทํ รชฺชํ ลทฺธํ, อิทานิสฺสา พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, ตุมฺเห ปปฺจํ อกตฺวา ขิปฺปํ เทวตาย พลิกมฺมํ สชฺเชถา’’ติ. ‘‘กึ กึ คณฺหาม, เทวา’’ติ? โภ อหํ เทวตาย อายาจมาโน ‘‘เย มยฺหํ รชฺเช ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ ทุสฺสีลกมฺมานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ, เต ฆาเตตฺวา อนฺตวฏฺฏิมํสโลหิตาทีหิ พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจึ. ตสฺมา ตุมฺเห เอวํ เภรึ จราเปถ ‘‘อมฺหากํ ราชา อุปราชกาเลเยว เอวํ อายาจิ ‘สจาหํ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, เย ¶ เม รชฺเช ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ ฆาเตตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’ติ, โส อิทานิ ปฺจวิธํ ทุสฺสีลกมฺมํ ทสวิธํ อกุสลกมฺมปถํ สมาทาย วตฺตมานานํ ทุสฺสีลานํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา เตสํ หทยมํสาทีนิ คาหาเปตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กาตุกาโม, เอวํ นครวาสิโน ชานนฺตู’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘เยทานิ อิโต ปฏฺาย ทุสฺสีลกมฺเม วตฺติสฺสนฺติ, เตสํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา ยฺํ ยชิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ทุมฺเมธานํ สหสฺเสน, ยฺโ เม อุปยาจิโต;
อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามิ, พหุ อธมฺมิโก ชโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ทุมฺเมธานํ สหสฺเสนาติ ‘‘อิทํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ น วฏฺฏตี’’ติ อชานนภาเวน, ทสสุ วา ปน อกุสลกมฺมปเถสุ สมาทาย วตฺตนภาเวน ทุฏฺา เมธา เอเตสนฺติ ทุมฺเมธา, เตสํ ทุมฺเมธานํ นิปฺปฺานํ พาลปุคฺคลานํ คณิตฺวา คหิเตน สหสฺเสน. ยฺโ เม อุปยาจิโตติ มยา เทวตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เอวํ ยชิสฺสามี’’ติ ยฺโ ยาจิโต. อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามีติ โส อหํ อิมินา อายาจเนน รชฺชสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อิทานิ ยชิสฺสามิ. กึการณา? อิทานิ หิ พหุ อธมฺมิโก ชโน, ตสฺมา อิทาเนว นํ คเหตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามีติ.
อมจฺจา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร เภรึ จราเปสุํ. เภริยา อาณํ สุตฺวา เอกมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ สมาทาย ิโต เอกปุริโสปิ นาโหสิ. อิติ ยาว โพธิสตฺโต รชฺชํ กาเรสิ, ตาว เอกปุคฺคโลปิ ปฺจสุ ทสสุ วา ทุสฺสีลกมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ กโรนฺโต น ปฺายิตฺถ. เอวํ โพธิสตฺโต เอกปุคฺคลมฺปิ อกิลเมนฺโต สกลรฏฺวาสิโน สีลํ รกฺขาเปตฺวา สยมฺปิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน อตฺตโน ปริสํ อาทาย เทวนครํ ปูเรนฺโต อคมาสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว โลกสฺส อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ ¶ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทาปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทสมา.
อตฺถกามวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โลสกติสฺสกโปต, เวฬุกํ มกสมฺปิ จ;
โรหิณี อารามทูสํ, วารุณีทูสเวทพฺพํ;
นกฺขตฺตํ ทุมฺเมธํ ทสาติ.
ปโม ปณฺณาสโก.
๖. อาสีสวคฺโค
[๕๑] ๑. มหาสีลวชาตกวณฺณนา
อาสีเสเถว ¶ ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ ¶ จ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา รชฺชา ปริหายิตฺวาปิ อตฺตโน วีริเย ตฺวาว นฏฺมฺปิ ยสํ ปุน อุปฺปาทยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘สีลวกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺิโต มหาสีลวราชา นาม อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. โส นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตสฺโส, มชฺเฌ เอกํ, นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ นิจฺจํ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา กปณทฺธิกานํ ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน องฺเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ ปริโตสยมาโน ¶ วิย สพฺพสตฺเต ปริโตสยมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติ. ตสฺเสโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุพฺภิตฺวา อปรภาเค ปากโฏ ชาโต. อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ตฺวา ตํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อนฺธพาล อยุตฺตํ เต กตํ, น ตฺวํ มม วิชิเต วสิตุํ อรหสิ, อตฺตโน ธนฺจ ปุตฺตทาเร จ คเหตฺวา อฺตฺถ ยาหี’’ติ รฏฺา ปพฺพาเชสิ. โส นิกฺขมิตฺวา กาสิรฏฺํ อติกฺกมฺม โกสลชนปทํ คนฺตฺวา โกสลราชานํ อุปฏฺหนฺโต อนุกฺกเมน รฺโ อพฺภนฺตริโก วิสฺสาสิโก ชาโต.
โส เอกทิวสํ โกสลราชานํ อาห – ‘‘เทว พาราณสิรชฺชํ นาม นิมฺมกฺขิกมธุปฏลสทิสํ, ราชา อติมุทุโก, อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’’นฺติ. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา, อยฺจ ‘อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’นฺติ อาห, กึ นุ โข ปน ปยุตฺตกโจโร สิยา’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา ‘‘ปยุตฺตโกสิ มฺเ’’ติ อาห. ‘‘นาหํ, เทว, ปยุตฺตโก, สจฺจเมว วทามิ. สเจ เม น สทฺทหถ, มนุสฺเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปถ, เต มนุสฺเส คเหตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ นีเต ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติ. ราชา ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา วทติ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติ ¶ อตฺตโน ปุริเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปสิ. มนุสฺสา เต โจเร คเหตฺวา พาราณสิรฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, กสฺมา คามํ หนถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา, เทวา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘อถ กสฺมา มม สนฺติกํ นาคมิตฺถ, อิโตทานิ ปฏฺาย เอวรูปํ กมฺมํ มา กริตฺถา’’ติ เตสํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต คนฺตฺวา โกสลรฺโ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. โส เอตฺตเกนาปิ คนฺตุํ อวิสหนฺโต ปุน มชฺเฌชนปทํ หนาเปสิ. เตปิ โจเร ราชา ตเถว ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โส เอตฺตเกนาปิ อคนฺตฺวา ปุน เปเสตฺวา อนฺตรวีถิยํ วิลุมฺปาเปสิ, ราชา เตสมฺปิ โจรานํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิเยว. ตทา โกสลราชา ‘‘อติวิย ธมฺมิโก ราชา’’ติ ตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คเหสฺสามี’’ติ พลวาหนํ อาทาย นิยฺยาสิ.
ตทา ปน พาราณสิรฺโ มตฺตวารเณปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเต อนิวตฺตนธมฺมา อสนิยาปิ สีเส ปตนฺติยา อสนฺตสนสภาวา สีลวมหาราชสฺส ¶ รุจิยา สติ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ สมตฺถา สหสฺสมตฺตา อเภชฺชวรสูรา มหาโยธา โหนฺติ. เต ‘‘โกสลราชา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, โกสลราชา กิร ‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’ติ อาคจฺฉติ, คจฺฉาม, นํ อมฺหากํ รชฺชสีมํ อโนกฺกนฺตเมว โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ วทึสุ. ราชา ‘‘ตาตา, มํ นิสฺสาย อฺเสํ กิลมนกิจฺจํ นตฺถิ, รชฺชตฺถิโก รชฺชํ คณฺหาตุ, มาคมิตฺถา’’ติ นิวาเรสิ. โกสลราชา รชฺชสีมํ อติกฺกมิตฺวา ชนปทมชฺฌํ ปาวิสิ. อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว วทึสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรสิ. โกสลราชา พหินคเร ตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ สีลวมหาราชสฺส สาสนํ เปเสสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘นตฺถิ มยา สทฺธึ ยุทฺธํ, รชฺชํ คณฺหาตู’’ติ ปฏิสาสนํ เปเสสิ. ปุนปิ อมจฺจา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, น มยํ โกสลรฺโ นครํ ปวิสิตุํ เทม, พหินคเรเยว นํ โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ อาหํสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรตฺวา นครทฺวารานิ วิวราเปตฺวา สทฺธึ ¶ อมจฺจสหสฺเสน มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิ.
โกสลราชา มหนฺเตน พลวาหเนน พาราณสึ ปาวิสิ. โส เอกมฺปิ ปฏิสตฺตุํ อปสฺสนฺโต รฺโ นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต อปารุตทฺวาเร นิเวสเน อลงฺกตปฏิยตฺตํ ¶ มหาตลํ อารุยฺห นิสินฺนํ นิราปราธํ สีลวมหาราชานํ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ ราชานํ สทฺธึ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา ยถา เอโกปิ หตฺถํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา นิขนถ, รตฺตึ สิงฺคาลา อาคนฺตฺวา เอเตสํ กาตพฺพยุตฺตกํ กริสฺสนฺตี’’ติ อาห. มนุสฺสา โจรรฺโ อาณํ สุตฺวา ราชานํ สทฺธึ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา นิกฺขมึสุ. ตสฺมิมฺปิ กาเล สีลวมหาราชา โจรรฺโ อาฆาตมตฺตมฺปิ นากาสิ. เตสุปิ อมจฺเจสุ เอวํ พนฺธิตฺวา นียมาเนสุ เอโกปิ รฺโ วจนํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. เอวํ สุวินีตา กิรสฺส ปริสา. อถ เต ราชปุริสา สามจฺจํ สีลวมหาราชานํ อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา สีลวมหาราชานํ มชฺเฌ ¶ , อุโภสุ ปสฺเสสุ เสสอมจฺเจติ เอวํ สพฺเพปิ อาวาเฏสุ โอตาเรตฺวา ปํสุํ อากิริตฺวา ฆนํ อาโกเฏตฺวา อคมํสุ. ตทา สีลวมหาราชา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘โจรรฺโ อุปริ โกปํ อกตฺวา เมตฺตํ เอว ภาเวถ, ตาตา’’ติ โอวทิ.
อถ อฑฺฒรตฺตสมเย ‘‘มนุสฺสมํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ สิงฺคาลา อาคมึสุ. เต ทิสฺวา ราชา จ อมจฺจา จ เอกปฺปหาเรเนว สทฺทมกํสุ, สิงฺคาลา ภีตา ปลายึสุ. เต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตา ปจฺฉโต กสฺสจิ อนาคมนภาวํ ตฺวา ปุน ปจฺจาคมึสุ. อิตเรปิ ตเถว สทฺทมกํสุ. เอวํ ยาวตติยํ ปลายิตฺวา ปุน โอโลเกนฺตา เตสุ เอกสฺสปิ อนาคมนภาวํ ตฺวา ‘‘วชฺฌปฺปตฺตา เอเต ภวิสฺสนฺตี’’ติ สูรา หุตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุน เตสุ สทฺทํ กโรนฺเตสุปิ น ปลายึสุ. เชฏฺกสิงฺคาโล ราชานํ อุปคฺฉิ, เสสา สิงฺคาลา เสสานํ อมจฺจานํ สนฺติกํ อคมํสุ. อุปายกุสโล ¶ ราชา ตสฺส อตฺตโน สนฺติกํ อาคตภาวํ ตฺวา ฑํสิตุํ โอกาสํ เทนฺโต วิย คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ คีวาย ฑํสมานํ หนุกฏฺิเกน อากฑฺฒิตฺวา ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา วิย คาฬฺหํ คณฺหิ, นาคพเลน รฺา หนุกฏฺิเกน อากฑฺฒิตฺวา คีวาย คาฬฺหํ คหิตสิงฺคาโล อตฺตานํ โมเจตุํ อสกฺโกนฺโต มรณภยตชฺชิโต มหาวิรวํ วิรวิ. อวเสสา สิงฺคาลา ตสฺส ตํ อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา ‘‘เอเกน ปุริเสน สุคฺคหิโต ภวิสฺสตี’’ติ อมจฺเจ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตา มรณภยตชฺชิตา สพฺเพ ปลายึสุ. รฺโ หนุกฏฺิเกน ทฬฺหํ กตฺวา คหิตสิงฺคาเล อปราปรํ สฺจรนฺเต ปํสุ สิถิลา อโหสิ. โสปิ สิงฺคาโล มรณภยภีโต จตูหิ ปาเทหิ รฺโ อุปริภาเค ปํสุํ อปพฺยูหิ, ราชา ปํสุโน สิถิลภาวํ ตฺวา สิงฺคาลํ วิสฺสชฺเชตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน อปราปรํ สฺจรนฺโต อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา อาวาฏมุขวฏฺฏิยํ โอลุพฺภ วาตจฺฉินฺนวลาหโก วิย นิกฺขมิตฺวา ิโต อมจฺเจ อสฺสาเสตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา สพฺเพ อุทฺธริตฺวา อมจฺจปริวุโต อามกสุสาเน อฏฺาสิ.
ตสฺมึ ¶ สมเย มนุสฺสา เอกํ มตมนุสฺสํ อามกสุสาเน ฉฑฺเฑนฺตา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สีมนฺตริกาย ฉฑฺเฑสุํ. เต ยกฺขา ตํ มตมนุสฺสํ ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘น มยํ อิมํ ภาเชตุํ สกฺโกม, อยํ สีลวราชา ธมฺมิโก, เอส โน ภาเชตฺวา ทสฺสติ, เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ ¶ ตํ มตมนุสฺสํ ปาเท คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ อิมํ มตกํ ภาเชตฺวา เทหี’’ติ อาหํสุ. ‘‘โภ ยกฺขา, อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํ, อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, นฺหายิสฺสามิ ตาวา’’ติ. ยกฺขา โจรรฺโ ปิตํ วาสิตอุทกํ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา รฺโ นฺหานตฺถาย อทํสุ. นฺหตฺวา ิตสฺส สํหริตฺวา ปิเต โจรรฺโ สาฏเก อาหริตฺวา อทํสุ, เต นิวาเสตฺวา ิตสฺส จตุชฺชาติยคนฺธสมุคฺคํ อาหริตฺวา อทํสุ, คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา ิตสฺส สุวณฺณสมุคฺเค มณิตาลวณฺเฏสุ ปิตานิ นานาปุปฺผานิ อาหริตฺวา อทํสุ. ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ิตกาเล ‘‘อฺํ กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ราชา อตฺตโน ฉาตกาการํ ¶ ทสฺเสสิ, เต คนฺตฺวา โจรรฺโ สมฺปาทิตํ นานคฺครสโภชนํ อาหริตฺวา อทํสุ, ราชา นฺหาตานุลิตฺโต สุมณฺฑิตปฺปสาธิโต นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิ. ยกฺขา โจรรฺโ ปิตํ วาสิตปานียํ สุวณฺณภิงฺกาเรเนว สุวณฺณสรเกนปิ สทฺธึ อาหรึสุ. อถสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา ิตกาเล โจรรฺโ สมฺปาทิตํ ปฺจสุคนฺธิกสุปริภาวิตํ ตมฺพูลํ อาหริตฺวา อทํสุ. ตํ ขาทิตฺวา ิตกาเล ‘‘อฺํ กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉึสุ. คนฺตฺวา โจรรฺโ อุสฺสีสเก นิกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ อาหรถาติ. ตมฺปิ คนฺตฺวา อาหรึสุ. ราชา ตํ ขคฺคํ คเหตฺวา ตํ มตมนุสฺสํ อุชุกํ ปาเปตฺวา มตฺถกมชฺเฌ อสินา ปหริตฺวา ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สมวิภตฺตเมว วิภชิตฺวา อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ขคฺคํ โธวิตฺวา สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺาสิ. อถ เต ยกฺขา มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา สุหิตา หุตฺวา ตุฏฺจิตฺตา ‘‘อฺํ เต, มหาราช, กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉึสุ. เตน หิ ตุมฺเห อตฺตโน อานุภาเวน มํ โจรรฺโ สิริคพฺเภ โอตาเรถ, อิเม จ อมจฺเจ อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ ปติฏฺาเปถาติ. เต ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุ.
ตสฺมึ สมเย โจรราชา อลงฺกตสิริคพฺเภ สิริสยนปิฏฺเ นิปนฺโน นิทฺทายติ. ราชา ตสฺส ปมตฺตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส ขคฺคตเลน อุทรํ ปหริ. โส ภีโต ปพุชฺฌิตฺวา ทีปาโลเกน สีลวมหาราชานํ สฺชานิตฺวา สยนา อุฏฺาย สตึ อุปฏฺเปตฺวา ิโต ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, เอวรูปาย ¶ รตฺติยา คหิตารกฺเข ปิหิตทฺวาเร ภวเน อารกฺขมนุสฺเสหิ นิโรกาเส าเน ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต กถํ นาม ตฺวํ อิมํ สยนปิฏฺํ อาคโตสี’’ติ. ราชา อตฺตโน อาคมนาการํ สพฺพํ วิตฺถารโต กเถสิ. ตํ สุตฺวา โจรราชา สํวิคฺคมานโส ‘‘มหาราช, อหํ มนุสฺสภูโตปิ สมาโน ตุมฺหากํ คุเณ น ชานามิ, ปเรสํ โลหิตมํสขาทเกหิ ¶ ปน กกฺขเฬหิ ผรุเสหิ ยกฺเขหิ ตว คุณา าตา, น ทานาหํ, นรินฺท ¶ , เอวรูเป สีลสมฺปนฺเน ตยิ ทุพฺภิสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อาทาย สปถํ กตฺวา ราชานํ ขมาเปตฺวา มหาสยเน นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตนา ขุทฺทกมฺจเก นิปชฺชิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา อุฏฺิเต สูริเย เภรึ จราเปตฺวา สพฺพเสนิโย จ อมจฺจพฺราหฺมณคหปติเก จ สนฺนิปาตาเปตฺวา เตสํ ปุรโต อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุกฺขิปนฺโต วิย สีลวรฺโ คุเณ กเถตฺวา ปริสมชฺเฌเยว ปุน ราชานํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺาย ตุมฺหากํ อุปฺปนฺโน โจรูปทฺทโว มยฺหํ ภาโร, มยา คหิตารกฺขา ตุมฺเห รชฺชํ กโรถา’’ติ วตฺวา เปสฺุการกสฺส อาณํ กาเรตฺวา อตฺตโน พลวาหนํ อาทาย สกรฏฺเมว คโต.
สีลวราชาปิ โข อลงฺกตปฏิยตฺโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สรภปาทเก กฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘อยฺจ เอวรูปา สมฺปตฺติ อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตปฏิลาโภ มยิ วีริยํ อกโรนฺเต น กิฺจิ อภวิสฺส, วีริยพเลน ปนาหํ นฏฺฺจ อิมํ ยสํ ปฏิลภึ, อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตทานํ อทาสึ, อาสจฺเฉทํ วต อกตฺวา วีริยเมว กตฺตพฺพํ. กตวีริยสฺส หิ ผลํ นาม เอวํ สมิชฺฌตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –
‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหู’’ติ.
ตตฺถ อาสีเสเถวาติ ‘‘เอวาหํ วีริยํ อารภนฺโต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วีริยพเลน อาสํ กโรเถว. น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิโต อุปายกุสโล ยุตฺตฏฺาเน วีริยํ กโรนฺโต ‘‘อหํ อิมสฺส วีริยสฺส ผลํ น ลภิสฺสามี’’ติ น อุกฺกณฺเยฺย, อาสจฺเฉทํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานนฺติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ ¶ , อหํ อชฺช อตฺตานํ ปสฺสามิ. ยถา อิจฺฉึ ตถา อหูติ อหฺหิ อาวาเฏ นิขาโต ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา ปุน อตฺตโน รชฺชสมฺปตฺตึ อิจฺฉึ, โส อหํ อิมํ สมฺปตฺตึ ปตฺตํ อตฺตานํ ปสฺสามิ. ยเถวาหํ ปุพฺเพ อิจฺฉึ, ตเถว เม อตฺตา ชาโตติ. เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘อโห วต โภ สีลสมฺปนฺนานํ วีริยผลํ นาม สมิชฺฌตี’’ติ อิมาย คาถาย อุทานํ อุทาเนตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถาปิ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปทุฏฺามจฺโจ เทวทตฺโต อโหสิ, อมจฺจสหสฺสํ พุทฺธปริสา, สีลวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาสีลวชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๒] ๒. จูฬชนกชาตกวณฺณนา
วายเมเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยเมวารพฺภ กเถสิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาชนกชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๑๒๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ชนกราชา ปน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา นิสินฺโน อิมํ คาถมาห –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภต’’นฺติ.
ตตฺถ วายเมเถวาติ วายามํ กโรเถว. อุทกา ถลมุพฺภตนฺติ อุทกโต ถลมุตฺติณฺณํ ถเล ปติฏฺิตํ อตฺตานํ ปสฺสามีติ. อิธาปิ โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต, ชนกราชา สมฺมาสมฺพุทฺโธว อโหสีติ.
จูฬชนกชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๕๓] ๓. ปุณฺณปาติชาตกวณฺณนา
ตเถว ¶ ปุณฺณา ปาติโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสวารุณึ อารพฺภ กเถสิ. เอกํ สมยํ สาวตฺถิยํ สุราธุตฺตา สนฺนิปติตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘สุรามูลํ โน ขีณํ, กหํ นุ โข ลภิสฺสามา’’ติ. อเถโก กกฺขฬธุตฺโต อาห ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, อตฺเถโก อุปาโย’’ติ. ‘‘กตโร อุปาโย นามา’’ติ? ‘‘อนาถปิณฺฑิโก องฺคุลิมุทฺทิกา ปิฬนฺธิตฺวา มฏฺสาฏกนิวตฺโถ ราชุปฏฺานํ คจฺฉติ, มยํ สุราปาติยํ วิสฺีกรณํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาปานํ สชฺเชตฺวา นิสีทิตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส อาคมนกาเล ‘อิโต เอหิ มหาเสฏฺี’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตํ สุรํ ปาเยตฺวา วิสฺีภูตสฺส ¶ องฺคุลิมุทฺทิกา จ สาฏเก จ คเหตฺวา สุรามูลํ กริสฺสามา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา กตฺวา เสฏฺิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, อิโต ตาว อาคจฺฉถ ¶ , อยํ อมฺหากํ สนฺติเก อติมนาปา สุรา, โถกํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ วทึสุ. โสตาปนฺโน อริยสาวโก กึ สุรํ ปิวิสฺสติ, อนตฺถิโก สมาโนปิ ปน ‘‘อิเม ธุตฺเต ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เตสํ อาปานภูมึ คนฺตฺวา เตสํ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุรา อิเมหิ อิมินา นาม การเณน โยชิตา’’ติ ตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺาย อิเม อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘หเร ทุฏฺธุตฺตา, ตุมฺเห ‘สุราปาติยํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาคตาคเต ปาเยตฺวา วิสฺี กตฺวา วิลุมฺปิสฺสามา’ติ อาปานมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา นิสินฺนา เกวลํ อิมํ สุรํ วณฺเณถ, เอโกปิ ตํ อุกฺขิปิตฺวา ปิวิตุํ น อุสฺสหติ. สเจ อยํ อโยชิตา อสฺส, อิมํ ตุมฺเหว ปิเวยฺยาถา’’ติ เต ธุตฺเต ตชฺเชตฺวา ตโต ปลาเปตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ธุตฺเตหิ กตการณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘อิทานิ ตาว คหปติ เต ธุตฺตา ตํ วฺเจตุกามา ชาตา, ปุพฺเพ ปน ปณฺฑิเตปิ วฺเจตุกามา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺิ อโหสิ. ตทาเปเต ธุตฺตา เอวเมว สมฺมนฺเตตฺวา สุรํ โยเชตฺวา พาราณสิเสฏฺิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา เอวเมว กถยึสุ. เสฏฺิ อนตฺถิโกปิ หุตฺวา เต ปริคฺคณฺหิตุกาโม คนฺตฺวา เตสํ ¶ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ นาเมเต กาตุกามา, ปลาเปสฺสามิ เน อิโต’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต, ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา ราชกุลํ คนฺตุํ นาม อยุตฺตํ, ราชานํ ทิสฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโต ชานิสฺสามิ, ตุมฺเห อิเธว นิสีทถา’’ติ ราชุปฏฺานํ คนฺตฺวา ปจฺจาคฺฉิ. ธุตฺตา ‘‘อิโต เอถ, สามี’’ติ. โสปิ ตตฺถ คนฺตฺวา เภสชฺเชน สํโยชิตา สุราปาติโย โอโลเกตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต ธุตฺตา ตุมฺหากํ กิริยา มยฺหํ น รุจฺจติ, ตุมฺหากํ สุราปาติโย ยถาปูริตาว ิตา, ตุมฺเห เกวลํ สุรํ วณฺเณถ, น ปน ปิวถ. สจายํ มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อิมาย ปน วิสสํยุตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ เตสํ มโนรถํ ภินฺทนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ตเถว ปุณฺณา ปาติโย, อฺายํ วตฺตเต กถา;
อาการเณน ชานามิ, น จายํ ภทฺทิกา สุรา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตเถวาติ ยถา มยา คมนกาเล ทิฏฺา, อิทานิปิ อิมา สุราปาติโย ตเถว ปุณฺณา. อฺายํ วตฺตเต กถาติ ยา อยํ ตุมฺหากํ สุราวณฺณนกถา วตฺตติ, สา อฺาว อภูตา ¶ อตจฺฉา. ยทิ หิ เอสา สุรา มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อุปฑฺฒปาติโย อวสิสฺเสยฺยุํ. ตุมฺหากํ ปน เอเกนาปิ สุรา น ปีตา. อาการเณน ชานามีติ ตสฺมา อิมินา การเณน ชานามิ. น จายํ ภทฺทิกา สุราติ ‘‘เนวายํ ภทฺทิกา สุรา, วิสสํโยชิตาย เอตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ ธุตฺเต นิคฺคณฺหิตฺวา ยถา น ปุน เอวรูปํ กโรนฺติ, ตถา เต ตชฺเชตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โส ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺตา เอตรหิ ธุตฺตา, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปุณฺณปาติชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๕๔] ๔. กึผลชาตกวณฺณนา
นายํ ¶ รุกฺโข ทุรารุหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ผลกุสลํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุฏุมฺพิโก พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อาราเม นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อุยฺยานปาลํ อาณาเปสิ ‘‘ภิกฺขูหิ สทฺธึ อุยฺยาเน วิจริตฺวา อยฺยานํ อมฺพาทีนิ นานาผลานิ เทหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ภิกฺขูสงฺฆมาทาย อุยฺยาเน วิจรนฺโต รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวาว ‘‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’’นฺติ ชานาติ. ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหติ. ภิกฺขู คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภนฺเต, อยํ อุยฺยานปาโล ผลกุสโล ภูมิยํ ิโตว รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวา ‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’นฺติ ชานาติ. ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหตี’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยเมว อุยฺยานปาโล ผลกุสโล, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต เอกสฺมึ กาเล มหาวตฺตนิอฏวึ ปตฺวา ¶ อฏวิมุเข ตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, วิสปตฺตานิ, วิสปุปฺผานิ, วิสผลานิ, วิสมธูนิ โหนฺติเยว, ปุพฺเพ ตุมฺเหหิ อปริภุตฺตํ, ยํ กิฺจิ ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ปลฺลวํ วา มํ อปริปุจฺฉิตฺวา มา ขาทถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อฏวึ โอตรึสุ. อฏวิมุเข จ เอกสฺมึ คามทฺวาเร ¶ กึผลรุกฺโข นาม อตฺถิ, ตสฺส ขนฺธสาขาปลาสปุปฺผผลานิ สพฺพานิ อมฺพสทิสาเนว โหนฺติ. น เกวลํ วณฺณสณฺานโตว, คนฺธรเสหิปิสฺส อามปกฺกานิ ผลานิ อมฺพผลสทิสาเนว, ขาทิตานิ ปน หลาหลวิสํ วิย ตงฺขณฺเว ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ. ปุรโต คจฺฉนฺตา เอกจฺเจ โลลปุริสา ‘‘อมฺพุรุกฺโข อย’’นฺติ สฺาย ผลานิ ขาทึสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวาว ขาทิสฺสามา’’ติ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺํสุ. เต สตฺถวาเห อาคเต ‘‘อยฺย, อิมานิ อมฺพผลานิ ขาทามา’’ติ ปุจฺฉึสุ. โพธิสตฺโต ‘‘นายํ ¶ อมฺพรุกฺโข’’ติ ตฺวา ‘‘กึ ผลรุกฺโข นาเมส, นายํ อมฺพรุกฺโข, มา ขาทิตฺถา’’ติ วาเรตฺวา เย ขาทึสุ. เตปิ วมาเปตฺวา จตุมธุรํ ปาเยตฺวา นิโรเค อกาสิ.
ปุพฺเพ ปน อิมสฺมึ รุกฺขมูเล มนุสฺสา นิวาสํ กปฺเปตฺวา ‘‘อมฺพผลานี’’ติ สฺาย อิมานิ วิสผลานิ ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติ. ปุนทิวเส คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มตมนุสฺเส ทิสฺวา ปาเท คณฺหิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ฉฑฺเฑตฺวา สกเฏหิ สทฺธึเยว สพฺพํ เตสํ สนฺตกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ. เต ตํ ทิวสมฺปิ อรุณุคฺคมนกาเลเยว ‘‘มยฺหํ พลิพทฺโท ภวิสฺสติ, มยฺหํ สกฏํ, มยฺหํ ภณฺฑ’’นฺติ เวเคน ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา มนุสฺเส นิโรเค ทิสฺวา ‘‘กถํ ตุมฺเห อิมํ รุกฺขํ ‘นายํ อมฺพรุกฺโข’ติ ชานิตฺถา’’ติ ปุจฺฉึสุ. เต ‘‘มยํ น ชานาม, สตฺถวาหเชฏฺโก โน ชานาตี’’ติ อาหํสุ. มนุสฺสา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘ปณฺฑิต, กินฺติ กตฺวา ตฺวํ อิมสฺส รุกฺขสฺส อนมฺพรุกฺขภาวํ อฺาสี’’ติ? โส ‘‘ทฺวีหิ การเณหิ อฺาสิ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นายํ ¶ รุกฺโข ทุรารุโห, นปิ คามโต อารกา;
อาการเณน ชานามิ, นายํ สาทุผโล ทุโม’’ติ.
ตตฺถ นายํ รุกฺโข ทุรารุโหติ อยํ วิสรุกฺโข น ทุกฺขารุโห, อุกฺขิปิตฺวา ปิตนิสฺเสณี วิย สุเขนาโรหิตุํ สกฺกาติ วทติ. นปิ คามโต อารกาติ คามโต ทูเร ิโตปิ น โหติ, คามทฺวาเร ิโตเยวาติ ทีเปติ. อาการเณน ชานามีติ อิมินา ทุวิเธน การเณนาหํ อิมํ รุกฺขํ ชานามิ. กินฺติ? นายํ สาทุผโล ทุโมติ. สเจ หิ อยํ มธุรผโล อมฺพรุกฺโข อภวิสฺส, เอวํ สุขารุฬฺเห อวิทูเร ิเต เอตสฺมึ เอกมฺปิ ผลํ น ติฏฺเยฺย, ผลขาทกมนุสฺเสหิ นิจฺจํ ปริวุโตว อสฺส. เอวํ อหํ อตฺตโน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิมสฺส วิสรุกฺขภาวํ อฺาสินฺติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตฺถิคมนํ คโต.
สตฺถาปิ ¶ ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลา อเหสุ’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กึผลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๕๕] ๕. ปฺจาวุธชาตกวณฺณนา
โย ¶ อลีเนน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา วีริยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺาเน วีริยํ กตฺวา รชฺชสมฺปตฺตึ ปาปุณึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺสเต พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา ลกฺขณานิ ปุจฺฉึสุ. ลกฺขณกุสลา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ปฺุสมฺปนฺโน, มหาราช, กุมาโร ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิสฺสติ, ปฺจาวุธกมฺเม ปฺาโต ปากโฏ ชมฺพุทีเป อคฺคปุริโส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรึสุ. ราชา พฺราหฺมณานํ ¶ วจนํ สุตฺวา กุมารสฺส นามํ คณฺหนฺโต ‘‘ปฺจาวุธกุมาโร’’ติ นามํ อกาสิ. อถ นํ วิฺุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทเส ิตํ ราชา อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, สิปฺปํ อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘กสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหามิ, เทวา’’ติ? ‘‘คจฺฉ, ตาต, คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลนคเร ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺห, อิทฺจสฺส อาจริยภาคํ ทชฺเชยฺยาสี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน ทินฺนํ ปฺจาวุธํ คเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ตกฺกสิลนครโต นิกฺขมิตฺวา สนฺนทฺธปฺจาวุโธ พาราณสิมคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
โส อนฺตรามคฺเค สิเลสโลมยกฺเขน นาม อธิฏฺิตํ เอกํ อฏวึ ปาปุณิ. อถ นํ อฏวิมุเข มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘โภ มาณว, มา อิมํ อฏวึ ปวิส, สิเลสโลมยกฺโข นาเมตฺถ อตฺถิ, โส ทิฏฺทิฏฺเ มนุสฺเส ชีวิตกฺขยํ ปาเปตี’’ติ วารยึสุ. โพธิสตฺโต อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต อสมฺภีตเกสรสีโห วิย อฏวึ ปาวิสิเยว. ตสฺมึ อฏวิมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ตาลมตฺโต หุตฺวา กูฏาคารมตฺตํ สีสํ ปตฺตปฺปมาณานิ อกฺขีนิ, ทกลิมกุฬมตฺตา ทฺเว ทาา ¶ จ มาเปตฺวา เสตมุโข กพรกุจฺฉิ นีลหตฺถปาโท หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กหํ ยาสิ, ติฏฺ ภกฺโขสิ เม’’ติ อาห. อถ นํ โพธิสตฺโต ¶ ‘‘ยกฺข, อหํ อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา อิธ ปวิฏฺโ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา มํ อุปคจฺเฉยฺยาสิ. วิสปีเตน หิ สเรน ตํ วิชฺฌิตฺวา เอตฺเถว ปาเตสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา หลาหลวิสปีตํ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา มฺุจิ, โส ยกฺขสฺส โลเมสุเยว อลฺลียิ. ตโต อฺํ, ตโต อฺนฺติ เอวํ ปฺาส สเร มฺุจิ, สพฺเพ ตสฺส โลเมสุเยว อลฺลียึสุ. ยกฺโข สพฺเพปิ เต สเร โผเฏตฺวา อตฺตโน ปาทมูเลเยว ปาเตตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิ.
โพธิสตฺโต ปุนปิ ตํ ตชฺเชตฺวา ขคฺคํ กฑฺฒิตฺวา ปหริ, เตตฺตึสงฺคุลายโต ขคฺโค โลเมสุเยว อลฺลียิ. อถ นํ กณเยน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิ. ตสฺส อลฺลีนภาวํ ตฺวา มุคฺคเรน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิ. ตสฺส อลฺลีนภาวํ ตฺวา กุนฺเตน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิ. ตสฺส อลฺลีนภาวํ ตฺวา ‘‘โภ ยกฺขน, เต อหํ ‘ปฺจาวุธกุมาโร ¶ นามา’ติ สุตปุพฺโพ, อหํ ตยา อธิฏฺิตํ อฏวึ ปวิสนฺโต น ธนุอาทีนิ ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโ, อตฺตานํเยว ปน ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโ, อชฺช ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ อุนฺนาเทนฺโต อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ยกฺขํ ปหริ, หตฺโถ โลเมสุเยว อลฺลียิ. วามหตฺเถน ปหริ, โสปิ อลฺลียิ. ทกฺขิณปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิ. วามปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิ. ‘‘สีเสน ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ สีเสน ปหริ, ตมฺปิ โลเมสุเยว อลฺลียิ. โส ปฺโจฑฺฑิโต ปฺจสุ าเนสุ พทฺโธ โอลมฺพนฺโตปิ นิพฺภโย นิสฺสารชฺโชว อโหสิ.
ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอโก ปุริสสีโห ปุริสาชานีโย, น ปุริสมตฺโตว, มาทิเสน นามสฺส ยกฺเขน คหิตสฺส สนฺตาสมตฺตมฺปิ น ภวิสฺสติ, มยา อิมํ มคฺคํ หนนฺเตน เอโกปิ เอวรูโป ปุริโส น ทิฏฺปุพฺโพ, กสฺมา นุ โข เอส น ภายตี’’ติ. โส ตํ ขาทิตุํ อวิสหนฺโต ‘‘กสฺมา นุ โข, ตฺวํ มาณว, มรณภยํ น ภายสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กึการณา, ยกฺข, ภายิสฺสามิ. เอกสฺมิฺหิ อตฺตภาเว เอกํ มรณํ นิยตเมว, อปิจ มยฺหํ กุจฺฉิมฺหิ วชิราวุธํ อตฺถิ. สเจ มํ ขาทิสฺสสิ, ตํ อาวุธํ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ตํ เต อนฺตานิ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ¶ ปาเปสฺสติ. อิติ อุโภปิ นสฺสิสฺสาม, อิมินา การเณนาหํ น ภายามี’’ติ. อิทํ กิร โพธิสตฺโต อตฺตโน อพฺภนฺตเร าณาวุธํ สนฺธาย กเถสิ. ตํ สุตฺวา ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ มาณโว สจฺจเมว ภณติ, อิมสฺส ปุริสสีหสฺส สรีรโต มุคฺคพีชมตฺตมฺปิ มํสขณฺฑํ มยฺหํ กุจฺฉิ ชีเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติ ¶ มรณภยตชฺชิโต โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มาณว, ปุริสสีโห ตฺวํ, น เต อหํ มํสํ ขาทิสฺสามิ, ตฺวํ อชฺช ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย มม หตฺถโต มุจฺจิตฺวา าติสุหชฺชมณฺฑลํ โตเสนฺโต ยาหี’’ติ อาห.
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘ยกฺข, อหํ ตาว คจฺฉิสฺสามิ, ตฺวํ ปน ปุพฺเพปิ อกุสลํ กตฺวา ลุทฺโท โลหิตปาณิ ปรรุหิรมํสภกฺโข ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต. สเจ อิธาปิ ¶ ตฺวา อกุสลเมว กริสฺสสิ, อนฺธการา อนฺธการเมว คมิสฺสสิ, มํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ปน น สกฺกา ตยา อกุสลํ กาตุํ, ปาณาติปาตกมฺมํ นาม นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย อสุรกาเย จ นิพฺพตฺเตติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อปฺปายุกสํวตฺตนิกํ โหตี’’ติ เอวมาทินา นเยน ปฺจนฺนํ ทุสฺสีลฺยกมฺมานํ อาทีนวํ, ปฺจนฺนํ สีลานํ อานิสํสฺจ กเถตฺวา นานาการเณหิ ยกฺขํ ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตสฺสาเยว นํ อฏวิยา พลิปฏิคฺคาหกํ เทวตํ กตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา อฏวิโต นิกฺขมิตฺวา อฏวิมุเข มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตฺวา สนฺนทฺธปฺจาวุโธ พาราณสึ คนฺตฺวา มาตาปิตโร ทิสฺวา อปรภาเค รชฺเช ปติฏฺาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย อลีเนน จิตฺเตน, อลีนมนโส นโร;
ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ.
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – โย ปุริโส อลีเนน อสํกุฏิเตน จิตฺเตน ปกติยาปิ อลีนมโน อลีนชฺฌาสโยว หุตฺวา อนวชฺชฏฺเน กุสลํ สตฺตตึ สโพธิปกฺขิยเภทํ ธมฺมํ ภาเวติ วฑฺเฒติ, วิสาเลน จิตฺเตน วิปสฺสนํ ¶ อนุยฺุชติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, โส เอวํ สพฺพสงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตรุณวิปสฺสนโต ปฏฺาย อุปฺปนฺเน โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวนฺโต อนุปุพฺเพน เอกสํโยชนมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพสํโยชนกฺขยกรสฺส จตุตฺถมคฺคสฺส ปริโยสาเน อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ สงฺขฺยํ คตํ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยาติ.
เอวํ ¶ สตฺถา อรหตฺเตน ธมฺมเทสนาย กูฏํ คเหตฺวา มตฺถเก จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ปฺจาวุธกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปฺจาวุธชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๕๖] ๖. กฺจนกฺขนฺธชาตกวณฺณนา
โย ¶ ปหฏฺเน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิ. อถสฺส อาจริยุปชฺฌายา ‘‘อาวุโส, เอกวิเธน สีลํ นาม, ทุวิเธน, ติวิเธน, จตุพฺพิเธน, ปฺจวิเธน, ฉพฺพิเธน, สตฺตวิเธน, อฏฺวิเธน, นววิเธน, ทสวิเธน, พหุวิเธน สีลํ นาม. อิทํ จูฬสีลํ นาม, อิทํ มชฺฌิมสีลํ นาม, อิทํ มหาสีลํ นาม. อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นาม, อิทํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ นาม, อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ นาม, อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ นามา’’ติ สีลํ อาจิกฺขนฺติ. โส จินฺเตสิ ‘‘อิทํ สีลํ นาม อติพหุ, อหํ เอตฺตกํ สมาทาย วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, สีลํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ จ กริสฺสามิ, ปุตฺตทารฺจ โปเสสฺสามี’’ติ. เอวฺจ ปน จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ หีนายาวตฺติสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถา’’ติ อาห.
อถ ¶ นํ อาหํสุ ‘‘อาวุโส เอวํ สนฺเต ทสพลํ วนฺทิตฺวาว ยาหี’’ติ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสภํ อคมํสุ. สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กึ, ภิกฺขเว, อนตฺถิกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ อาห. ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ‘‘อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทติ, อถ นํ มยํ คเหตฺวา อาคตมฺหาติ. ‘‘กสฺมา ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมสฺส ภิกฺขุโน พหุํ สีลํ อาจิกฺขถ. ยตฺตกํ เอส รกฺขิตุํ สกฺโกติ, ตตฺตกเมว รกฺขิสฺสติ. อิโต ปฏฺาย ตุมฺเห เอตํ มา กิฺจิ อวจุตฺถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ, กึ เต พหุนา สีเลน, ตีณิเยว สีลานิ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘รกฺขิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. เตน หิ ตฺวํ อิโต ปฏฺาย กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ ตีณิ ทฺวารานิ ¶ รกฺข, มา กาเยน ปาปกมฺมํ กริ, มา วาจาย, มา มนสา. ‘‘คจฺฉ มา หีนายาวตฺติ, อิมานิ ตีณิเยว สีลานิ รกฺขา’’ติ. เอตฺตาวตา โส ภิกฺขุ ตุฏฺมานโส ‘‘สาธุ, ภนฺเต, รกฺขิสฺสามิ อิมานิ ตีณิ สีลานี’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธึเยว อคมาสิ. โส ตานิ ตีณิ สีลานิ ปูเรนฺโตว อฺาสิ ‘‘อาจริยุปชฺฌาเยหิ มยฺหํ อาจิกฺขิตํ สีลมฺปิ เอตฺตกเมว, เต ปน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน มํ พุชฺฌาเปตุํ นาสกฺขึสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอตฺตกํ สีลํ ตีสุเยว ทฺวาเรสุ ปกฺขิปิตฺวา มํ คณฺหาเปสิ, อวสฺสโย วต เม สตฺถา ชาโต’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา กติปาเหเนว อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ตํ กิร ภิกฺขุํ ‘พหุสีลานิ รกฺขิตุํ น สกฺโกมี’ติ หีนายาวตฺตนฺตํ สพฺพานิ สีลานิ ตีหิ โกฏฺาเสหิ สงฺขิปิตฺวา คาหาเปตฺวา สตฺถา อรหตฺตํ ปาเปสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติ พุทฺธคุเณ กเถนฺตา นิสีทึสุ. อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, อติครุโกปิ ภาโร โกฏฺาสวเสน ภาเชตฺวา ทินฺโน ลหุโก วิย โหติ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหนฺตํ กฺจนกฺขนฺธํ ลภิตฺวา อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตา วิภาคํ กตฺวา อุกฺขิปิตฺวา อคมํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ คามเก กสฺสโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ อฺตรสฺมึ ฉฑฺฑิตคามเก เขตฺเต กสึ กสติ. ปุพฺเพ จ ตสฺมึ คาเม เอโก วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺิ อูรุมตฺตปริณาหํ จตุหตฺถายามํ กฺจนกฺขนฺธํ นิทหิตฺวา กาลมกาสิ. ตสฺมึ โพธิสตฺตสฺส นงฺคลํ ลคิตฺวา อฏฺาสิ. โส ‘‘มูลสนฺตานกํ ภวิสฺสตี’’ติ ปํสุํ วิยูหนฺโต ตํ ทิสฺวา ปํสุนา ปฏิจฺฉาเทตฺวา ทิวสํ กสิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ยุคนงฺคลาทีนิ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กฺจนกฺขนฺธํ คณฺหิตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ ตํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิ. อสกฺโกนฺโต นิสีทิตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กุจฺฉิภรณาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิตฺวา เปสฺสามิ, เอตฺตเกน กมฺมนฺเต ปโยเชสฺสามิ, เอตฺตกํ ทานาทิปฺุกิริยาย ภวิสฺสตี’’ติ จตฺตาโร โกฏฺาเส อกาสิ. ตสฺเสวํ วิภตฺตกาเล โส กฺจนกฺขนฺโธ สลฺลหุโก วิย อโหสิ. โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา ฆรํ เนตฺวา จตุธา วิภชิตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
อิติ ¶ ภควา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ ปหฏฺเน จิตฺเตน, ปหฏฺมนโส นโร;
ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ.
ตตฺถ ปหฏฺเนาติ วินีวรเณน. ปหฏฺมนโสติ ตาย เอว วินีวรณตาย ปหฏฺมานโส, สุวณฺณํ วิย ปหํสิตฺวา สมุชฺโชติตสปฺปภาสจิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
เอวํ สตฺถา อรหตฺตกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กฺจนกฺขนฺธลทฺธปุริโส อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กฺจนกฺขนฺธชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๕๗] ๗. วานรินฺทชาตกวณฺณนา
ยสฺเสเต ¶ จตุโร ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, ตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย อสฺสโปตกปฺปมาโณ ถามสมฺปนฺโน เอกจโร หุตฺวา นทีตีเร วิหรติ. ตสฺสา ปน นทิยา เวมชฺเฌ เอโก ทีปโก นานปฺปกาเรหิ อมฺพปนสาทีหิ ผลรุกฺเขหิ สมฺปนฺโน. โพธิสตฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน นทิยา โอริมตีรโต อุปฺปติตฺวา ทีปกสฺส โอรโต นทีมชฺเฌ เอโก ปิฏฺิปาสาโณ อตฺถิ, ตสฺมึ นิปตติ, ตโต อุปฺปติตฺวา ตสฺมึ ทีปเก ปตติ. ตตฺถ นานปฺปการานิ ผลานิ ขาทิตฺวา สายํ เตเนว อุปาเยน ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺาเน วสิตฺวา ปุนทิวเสปิ ตเถว กโรติ. อิมินา นิยาเมน ตตฺถ วาสํ กปฺเปติ.
ตสฺมึ ปน กาเล เอโก กุมฺภีโล สปชาปติโก ตสฺสา นทิยา วสติ. ตสฺส ภริยา โพธิสตฺตํ อปราปรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ ¶ อุปฺปาเทตฺวา กุมฺภีลํ อาห ¶ – ‘‘มยฺหํ โข, อยฺย, อิมสฺส วานรินฺทสฺส หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน’’ติ. กุมฺภีโล ‘‘สาธุ, ภทฺเท, ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺช ตํ สายํ ทีปกโต อาคจฺฉนฺตเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺิปาสาเณ นิปชฺชิ.
โพธิสตฺโต ทิวสํ จริตฺวา สายนฺหสมเย ทีปเก ิโตว ปาสาณํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อยํ ปาสาโณ อิทานิ อุจฺจตโร ขายติ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิ. ตสฺส กิร อุทกปฺปมาณฺจ ปาสาณปฺปมาณฺจ สุววตฺถาปิตเมว โหติ. เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อชฺช อิมิสฺสา นทิยา อุทกํ เนว หายติ, น จ วฑฺฒติ, อถ จ ปนายํ ปาสาโณ มหา หุตฺวา ปฺายติ, กจฺจิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ คหณตฺถาย กุมฺภีโล นิปนฺโน’’ติ. โส ‘‘วีมํสามิ ตาว น’’นฺติ ตตฺเถว ¶ ตฺวา ปาสาเณน สทฺธึ กเถนฺโต วิย ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ วตฺวา ปฏิวจนํ อลภนฺโต ยาวตติยํ ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ อาห. ปาสาโณ กึ ปฏิวจนํ ทสฺสติ. ปุนปิ วานโร ‘‘กึ โภ ปาสาณ, อชฺช มยฺหํ ปฏิวจนํ น เทสี’’ติ อาห. กุมฺภีโล ‘‘อทฺธา อฺเสุ ทิวเสสุ อยํ ปาสาโณ วานรินฺทสฺส ปฏิวจนํ อทาสิ, ทสฺสามิ ทานิสฺส ปฏิวจน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ, โภ วานรินฺทา’’ติ อาห. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ กุมฺภีโล’’ติ. ‘‘กิมตฺถํ เอตฺถ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตว หทยมํสํ ปตฺถยมาโน’’ติ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อฺโ เม คมนมคฺโค นตฺถิ, อชฺช มยา เอส กุมฺภีโล วฺเจตพฺโพ’’ติ. อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม กุมฺภีล, อหํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ปริจฺจชิสฺสามิ, ตฺวํ มุขํ วิวริตฺวา มํ ตว สนฺติกํ อาคตกาเล คณฺหาหี’’ติ. กุมฺภีลานฺหิ มุเข วิวเฏ อกฺขีนิ นิมฺมีลนฺติ. โส ตํ การณํ อสลฺลกฺเขตฺวา มุขํ วิวริ, อถสฺส อกฺขีนิ ปิถียึสุ. โส มุขํ วิวริตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นิปชฺชิ. โพธิสตฺโต ตถาภาวํ ตฺวา ทีปกา อุปฺปติโต คนฺตฺวา กุมฺภีลสฺส มตฺถเก อกฺกมิตฺวา ตโต อุปฺปติโต วิชฺชุลตา วิย วิชฺโชตมาโน ปรตีเร อฏฺาสิ.
กุมฺภีโล ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา วานรินฺเทน อติอจฺเฉรกํ กต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ วานรินฺท, อิมสฺมึ โลเก จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ¶ ปุคฺคโล ปจฺจามิตฺเต อธิภวติ. เต สพฺเพปิ ตุยฺหํ อพฺภนฺตเร อตฺถิ มฺเ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺํ โส อติวตฺตตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส. เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ ปจฺจกฺขโต นิทฺทิสติ. จตุโร ธมฺมาติ จตฺตาโร คุณา. สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, ‘‘มม สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มุสาวาทํ อกตฺวา อาคโตเยวาติ เอตํ เต วจีสจฺจํ. ธมฺโมติ วิจารณปฺา, ‘‘เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ เอสา เต วิจารณปฺา อตฺถิ. ธิตีติ อพฺโพจฺฉินฺนํ วีริยํ วุจฺจติ, เอตมฺปิ เต อตฺถิ. จาโคติ อตฺตปริจฺจาโค, ตฺวํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา ¶ มม สนฺติกํ อาคโต. ยํ ปนาหํ คณฺหิตุํ นาสกฺขึ, มยฺหเมเวส โทโส. ทิฏฺนฺติ ปจฺจามิตฺตํ. โส อติวตฺตตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา ตว, เอวํ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา อตฺถิ, โส ยถา มํ อชฺช ตฺวํ อติกฺกนฺโต, ตเถว อตฺตโน ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมติ อภิภวตีติ. เอวํ กุมฺภีโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อตฺตโน วสฏฺานํ คโต.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุมฺภีโล เทวทตฺโต อโหสิ, ภริยาสฺส จิฺจมาณวิกา, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วานรินฺทชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๕๘] ๘. ตโยธมฺมชาตกวณฺณนา
ยสฺส เอเต ตโย ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนเมวารพฺภ กเถสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เทวทตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ยูถํ ปริหรนฺโต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ‘‘วุฑฺฒิปฺปตฺตา อิเม ยูถํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา เตสํ ¶ พีชานิ อุปฺปาเฏติ. ตทา โพธิสตฺโตปิ ตฺเว ปฏิจฺจ เอกิสฺสา วานริยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถ สา วานรี คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ ตฺวา อตฺตโน คพฺภํ อนุรกฺขมานา อฺํ ปพฺพตปาทํ อคมาสิ. สา ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิ. โส วุฑฺฒิมนฺวาย วิฺุตํ ปตฺโต ถามสมฺปนฺโน อโหสิ. โส เอกทิวสํ มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, มยฺหํ ปิตา กห’’นฺติ? ‘‘ตาต, อสุกสฺมึ นาม ปพฺพตปาเท ยูถํ ปริหรนฺโต วสตี’’ติ. ‘‘อมฺม, ตสฺส มํ สนฺติกํ เนหี’’ติ. ‘‘ตาต, น สกฺกา ¶ ตยา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุํ. ปิตา หิ เต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ยูถปริหรณภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา พีชานิ อุปฺปาเฏตี’’ติ. ‘‘อมฺม, เนหิ มํ ตตฺถ, อหํ ชานิสฺสามี’’ติ. สา ปุตฺตํ อาทาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ.
โส ¶ วานโร อตฺตโน ปุตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มยฺหํ ยูถํ ปริหริตุํ น ทสฺสติ, อิทาเนว มาเรตพฺโพ’’ติ ‘‘เอตํ อาลิงฺคนฺโต วิย คาฬฺหํ ปีเฬตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอหิ, ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสี’’ติ โพธิสตฺตํ อาลิงฺคนฺโต วิย นิปฺปีเฬสิ. โพธิสตฺโต ปน นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, โสปิ นํ นิปฺปีเฬสิ, อถสฺส อฏฺีนิ ภิชฺชนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มํ มาเรสฺสติ, เกน นุ โข อุปาเยน ปุเรตรฺเว มาเรยฺย’’นฺติ. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ อวิทูเร รกฺขสปริคฺคหิโต สโร อตฺถิ, ตตฺถ นํ รกฺขเสน ขาทาเปสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอวมาห ‘‘ตาต, อหํ มหลฺลโก, อิมํ ยูถํ ตุยฺหํ นิยฺยาเทมิ, อชฺเชว ตํ ราชานํ กโรมิ, อสุกสฺมึ นาม าเน สโร อตฺถิ, ตตฺถ ทฺเว กุมุทินิโย, ติสฺโส อุปฺปลินิโย, ปฺจ ปทุมินิโย จ ปุปฺผนฺติ, คจฺฉ, ตโต ปุปฺผานิ อาหรา’’ติ. โส ‘‘สาธุ, ตาต, อาหริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สหสา อโนตริตฺวา สมนฺตา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณปทฺเว อทฺทส, น อุตฺติณฺณปทํ. โส ‘‘อิมินา สเรน รกฺขสปริคฺคหิเตน ภวิตพฺพํ, มยฺหํ ปิตา อตฺตนา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รกฺขเสน มํ ขาทาเปตุกาโม ภวิสฺสติ ¶ , อหํ อิมฺจ สรํ น โอตริสฺสามิ, ปุปฺผานิ จ คเหสฺสามี’’ติ นิรุทกฏฺานํ คนฺตฺวา เวคํ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต นิรุทเก โอกาเส ิตาเนว ทฺเว ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปรตีเร ปติ. ปรตีรโตปิ โอริมตีรํ อาคจฺฉนฺโต เตเนวุปาเยน ทฺเว คณฺหิ. เอวํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ราสึ กโรนฺโต ปุปฺผานิ จ คณฺหิ, รกฺขสสฺส จ อาณฏฺานํ น โอตริ.
อถสฺส ‘‘อิโต อุตฺตริ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา เอกสฺมึ าเน ราสึ กโรนฺตสฺส โส รกฺขโส ‘‘มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวรูโป ปฺวา อจฺฉริยปุริโส น ทิฏฺปุพฺโพ, ปุปฺผานิ จ นาม ยาวทิจฺฉกํ คหิตานิ, มยฺหฺจ อาณฏฺานํ น โอตรี’’ติ อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทนฺโต อุทกโต อุฏฺาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘วานรินฺท, อิมสฺมึ โลเก ยสฺส ตโย ธมฺมา อตฺถิ, โส ปจฺจามิตฺตํ อภิภวติ, เต สพฺเพปิ ตว อพฺภนฺตเร อตฺถิ มฺเ’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺส ¶ ¶ เอเต ตโย ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;
ทกฺขิยํ สูริยํ ปฺา, ทิฏฺํ โส อติวตฺตตี’’ติ.
ตตฺถ ทกฺขิยนฺติ ทกฺขภาโว, สมฺปตฺตภยํ วิธมิตุํ ชานนปฺาย สมฺปยุตฺตอุตฺตมวีริยสฺเสตํ นามํ. สูริยนฺติ สูรภาโว, นิพฺภยภาวสฺเสตํ นามํ. ปฺาติ ปฺาปทฏฺานาย อุปายปฺาเยตํ นามํ.
เอวํ โส ทกรกฺขโส อิมาย คาถาย โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ กิมตฺถํ หรสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปิตา มํ ราชานํ กาตุกาโม, เตน การเณน หรามี’’ติ. ‘‘น สกฺกา ตาทิเสน อุตฺตมปุริเสน ปุปฺผานิ วหิตุํ อหํ วหิสฺสามี’’ติ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิ. อถสฺส ปิตา ทูรโตว ตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อิมํ ‘รกฺขสภตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ ปหิณึ, โส ทาเนส รกฺขสํ ปุปฺผานิ คาหาเปนฺโต อาคจฺฉติ, อิทานิมฺหิ นฏฺโ’’ติ จินฺเตนฺโต สตฺตธา หทยผาลนํ ¶ ปตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต. เสสวานรา สนฺนิปติตฺวา โพธิสตฺตํ ราชานํ อกํสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยูถปติ เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ตโยธมฺมชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๕๙] ๙. เภริวาทกชาตกวณฺณนา
ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เภริวาทกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา คามเก วสติ. โส ‘‘พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ¶ ฆุฏฺ’’นฺติ สุตฺวา ‘‘สมชฺชมณฺฑเล เภรึ วาเทตฺวา ธนํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุตฺตํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา เภรึ วาเทตฺวา พหุธนํ ลภิ. โส ตํ อาทาย อตฺตโน คามํ คจฺฉนฺโต โจราฏวึ ปตฺวา ปุตฺตํ นิรนฺตรํ เภรึ วาเทนฺตํ วาเรสิ ‘‘ตาต, นิรนฺตรํ ¶ อวาเทตฺวา มคฺคปฏิปนฺนสฺส อิสฺสรสฺส เภรึ วิย อนฺตรนฺตรา วาเทหี’’ติ โส ปิตรา วาริยมาโนปิ ‘‘เภริสทฺเทเนว โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา นิรนฺตรเมว วาเทสิ. โจรา ปมฺเว เภริสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ ปลายิตฺวา อติ วิย เอกาพทฺธํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘นายํ อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ อาคนฺตฺวา อุปธาเรนฺตา ทฺเวเยว ชเน ทิสฺวา โปเถตฺวา วิลุมฺปึสุ. โพธิสตฺโต ‘‘กิจฺเฉน วต โน ลทฺธํ ธนํ เอกาพทฺธํ กตฺวา วาเทนฺโต นาเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตฺหิ ปาปกํ;
ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธํ, อติธนฺเตน นาสิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺย, เภรึ วาเทยฺย โน น วาเทยฺยาติ อตฺโถ. นาติธเมติ อติกฺกมิตฺวา ปน นิรนฺตรเมว กตฺวา น วาเทยฺย. กึการณา? อติธนฺตฺหิ ปาปกํ, นิรนฺตรํ เภริวาทนํ อิทานิ อมฺหากํ ปาปกํ ลามกํ ชาตํ. ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธนฺติ นคเร ธมนฺเตน เภริวาทเนน กหาปณสตํ ลทฺธํ. อติธนฺเตน นาสิตนฺติ อิทานิ ปน เม ปุตฺเตน วจนํ อกตฺวา ยทิทํ อฏวิยํ อติธนฺตํ, เตน อติธนฺเตน สพฺพํ นาสิตนฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เภริวาทกชาตกวณฺณนา นวมา.
[๖๐] ๑๐. สงฺขธมชาตกวณฺณนา
ธเม ¶ ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจเมวารพฺภ กเถสิ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิยํ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเ ปิตรํ อาทาย สงฺขธมนกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา อาคมนกาเล โจราฏวิยํ ปิตรํ นิรนฺตรํ สงฺขํ ธมนฺตํ วาเรสิ. โส ‘‘สงฺขสทฺเทน โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ นิรนฺตรเมว ธมิ, โจรา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา วิลุมฺปึสุ. โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว คาถํ อภาสิ –
‘‘ธเม ¶ ธเม นาติธเม, อติธนฺตฺหิ ปาปกํ;
ธนฺเตนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมี ธม’’นฺติ.
ตตฺถ เต ตาโต วิธมี ธมนฺติ เต สงฺขํ ธมิตฺวา ลทฺธโภเค มม ปิตา ปุนปฺปุนํ ธมนฺโต วิธมิ วิทฺธํเสสิ วินาเสสีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ปนสฺส อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สงฺขธมชาตกวณฺณนา ทสมา.
อาสีสวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
มหาสีลวชนกํ, ปุณฺณปาติ จ กึผลํ;
ปฺจาวุธกฺจนกฺขนฺธํ, วานรินฺทํ ตโยธมฺมํ;
เภริวาทสงฺขธมนฺติ.
๗. อิตฺถิวคฺโค
[๖๑] ๑. อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา
อสา ¶ ¶ ¶ โลกิตฺถิโย นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ อุมฺมาทนฺติชาตเก อาวิ ภวิสฺสติ. ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา อสติโย ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตฺวํ เอวรูปํ ลามิกํ อิตฺถึ นิสฺสาย กสฺมา อุกฺกณฺิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ตีสุ เวเทสุ สพฺพสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิ. ตทา พาราณสิยํ เอกสฺมึ พฺราหฺมณกุเล ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส อคฺคึ คเหตฺวา อนิพฺพายนฺตํ ปยึสุ. อถ นํ พฺราหฺมณกุมารํ โสฬสวสฺสกาเล มาตาปิตโร อาหํสุ ‘‘ปุตฺต, มยํ ตว ชาตทิวเส อคฺคึ คเหตฺวา ปยิมฺห. สเจ พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิตุกาโม, ตฺวํ อคฺคึ อาทาย อรฺํ ปวิสิตฺวา อคฺคึ ภควนฺตํ นมสฺสมาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหิ. สเจ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปหี’’ติ. มาณโว ‘‘นาหํ สกฺขิสฺสามิ อรฺเ อคฺคึ ปริจริตุํ, กุฏุมฺพเมว สณฺเปสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาจริยภาคํ สหสฺสํ คเหตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมาสิ.
มาตาปิตโร ปนสฺส อนตฺถิกา ฆราวาเสน, อรฺเ อคฺคึ ปริจราเปตุกามา โหนฺติ. อถ นํ มาตา อิตฺถีนํ โทสํ ทสฺเสตฺวา อรฺํ เปเสตุกามา ‘‘โส อาจริโย ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สกฺขิสฺสติ เม ปุตฺตสฺส อิตฺถีนํ โทสํ กเถตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘อุคฺคหิตํ เต, ตาต, สิปฺป’’นฺติ. ‘‘อาม, อมฺมา’’ติ. ‘‘อสาตมนฺโตปิ ¶ เต อุคฺคหิโต’’ติ. ‘‘น อุคฺคหิโต, อมฺมา’’ติ. ‘‘ตาต, ยทิ เต อสาตมนฺโต น อุคฺคหิโต, กึ นาม เต สิปฺปํ อุคฺคหิตํ, คจฺฉ, อุคฺคณฺหิตฺวา เอหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปุน ตกฺกสิลาภิมุโข ปายาสิ. ตสฺสปิ อาจริยสฺส มาตา มหลฺลิกา วีสติวสฺสสติกา ¶ . โส ตํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ¶ ปฏิชคฺคติ. อฺเ มนุสฺสา นํ ตถา กโรนฺตํ ชิคุจฺฉนฺติ. โส จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อรฺํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ. อเถกสฺมึ วิวิตฺเต อรฺเ อุทกผาสุกฏฺาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา สปฺปิตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา มาตรํ อุกฺขิปิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วาสํ กปฺเปสิ.
โสปิ โข มาณโว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อาจริยํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อาจริโย ‘‘กึ นุ โข, ตาต, อติสีฆํ อาคโตสี’’ติ? ‘‘นนุ อหํ ตุมฺเหหิ อสาตมนฺโต นาม น อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ? ‘‘โก ปน เต อสาตมนฺเต อุคฺคณฺหิตพฺเพ กตฺวา กเถสี’’ติ? ‘‘มยฺหํ มาตา อาจริยา’’ติ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อสาตมนฺโต นาม โกจิ นตฺถิ, อิมสฺส ปน มาตา อิมํ อิตฺถิโทเส ชานาเปตุกามา ภวิสฺสตี’’ติ. อถ นํ ‘‘สาธุ, ตาต, ทสฺสามิ เต อสาตมนฺเต, ตฺวํ อชฺช อาทึ กตฺวา มม าเน ตฺวา มม มาตรํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคาหิ, หตฺถปาทสีสปิฏฺิสมฺพาหนาทีนิ จสฺสา กโรนฺโต ‘อยฺเย ชรํ ปตฺตกาเลปิ ตาว เต เอวรูปํ สรีรํ, ทหรกาเล กีทิสํ อโหสี’ติ หตฺถปาทปริกมฺมาทิกรณกาเล หตฺถปาทาทีนํ วณฺณํ กเถยฺยาสิ. ยฺจ เต มม มาตา กเถติ, ตํ อลชฺชนฺโต อนิคุหนฺโต มยฺหํ อาโรเจยฺยาสิ, เอวํ กโรนฺโต อสาตมนฺเต ลจฺฉสิ, อกโรนฺโต น ลจฺฉสี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ อาจริยา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย สพฺพํ ยถาวุตฺตวิธานํ อกาสิ.
อถสฺสา ตสฺมึ มาณเว ปุนปฺปุนํ วณฺณยมาเน ‘‘อยํ มยา สทฺธึ อภิรมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ อนฺธาย ชราชิณฺณาย อพฺภนฺตเร กิเลโส อุปฺปชฺชิ ¶ . สา เอกทิวสํ อตฺตโน สรีรวณฺณํ กถยมานํ มาณวํ อาห ‘‘มยา สทฺธึ อภิรมิตุํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘อยฺเย, อหํ ตาว อิจฺเฉยฺยํ, อาจริโย ปน ครุโก’’ติ. ‘‘สเจ มํ อิจฺฉสิ, ปุตฺตํ เม มาเรหี’’ติ. ‘‘อหํ อาจริยสฺส สนฺติเก เอตฺตกํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กิเลสมตฺตํ นิสฺสาย กินฺติ กตฺวา อาจริยํ มาเรสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ สเจ ตฺวํ มํ น ปริจฺจชสิ, อหเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติ. เอวํ อิตฺถิโย นาม อสาตา ¶ ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตถารูเป นาม วเย ิตา ราคจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา กิเลสํ อนุวตฺตมานา เอวํ อุปการกํ ปุตฺตํ มาเรตุกามา ชาตา. มาณโว สพฺพํ ตํ กถํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ.
โพธิสตฺโต ¶ ‘‘สุฏฺุ เต, มาณว, กตํ มยฺหํ อาโรเจนฺเตนา’’ติ วตฺวา มาตุ อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺเชว มริสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘เอหิ, มาณว, วีมํสิสฺสาม น’’นฺติ เอกํ อุทุมฺพรรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน ปมาเณน กฏฺรูปกํ กตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา อตฺตโน สยนฏฺาเน อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา รชฺชุกํ พนฺธิตฺวา อนฺเตวาสิกํ อาห – ‘‘ตาต, ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา มม มาตุ สฺํ เทหี’’ติ. มาณโว คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อาจริโย ปณฺณสาลายํ อตฺตโน สยนฏฺาเน นิปนฺโน, รชฺชุสฺา เม พทฺธา, อิมํ ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา สเจ สกฺโกสิ, มาเรหิ น’’นฺติ อาห. ‘‘ตฺวํ ปน มํ น ปริจฺจชิสฺสสี’’ติ? ‘‘กึการณา ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ? สา ผรสุํ อาทาย ปเวธมานา อุฏฺาย รชฺชุสฺาย คนฺตฺวา หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต’’ติ สฺาย กฏฺรูปกสฺส มุขโต สาฏกํ อปเนตฺวา ผรสุํ อาทาย ‘‘เอกปฺปหาเรเนว มาเรสฺสามี’’ติ คีวายเมว ปหริตฺวา ‘‘ธ’’นฺติ สทฺเท อุปฺปนฺเน รุกฺขภาวํ อฺาสิ. อถ โพธิสตฺเตน ‘‘กึ กโรสิ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต สา ‘‘วฺจิตามฺหี’’ติ ตตฺเถว มริตฺวา ปติตา. อตฺตโน กิร ปณฺณสาลาย นิปนฺนายปิ ตงฺขณฺเว ตาย มริตพฺพเมว.
โส ตสฺสา มตภาวํ ตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา มาณวํ อาทาย ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, ปาฏิเยกฺโก อสาตมนฺโต ¶ นาม นตฺถิ, อิตฺถิโย อสาตา นาม, ตว มาตา ‘อสาตมนฺตํ อุคฺคณฺหา’ติ มม สนฺติกํ เปสยมานา อิตฺถีนํ โทสํ ชานนตฺถํ เปเสสิ. อิทานิ ปน เต ปจฺจกฺขเมว มม มาตุ โทโส ทิฏฺโ, อิมินา การเณน ‘อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา’ติ ชาเนยฺยาสี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. โสปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิ. อถ นํ มาตา ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, อุคฺคหิโต เต อสาตมนฺโต’’ติ? ‘‘อาม, อมฺมา’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสสิ, ปพฺพชิตฺวา อคฺคึ วา ปริจริสฺสสิ, อคารมชฺเฌ วา วสิสฺสสี’’ติ? มาณโว ‘‘มยา, อมฺม, ปจฺจกฺขโต อิตฺถีนํ โทสา ทิฏฺา ¶ , อคาเรน เม กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา;
ตา หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อสาติ อสติโย ลามิกา. อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิ. อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา, ทุกฺขา ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถาย อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํ –
‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๑๑๘);
โลกิตฺถิโยติ โลเก อิตฺถิโย. เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ อมฺม, ตาสํ อิตฺถีนํ กิเลสุปฺปตฺตึ ปตฺวา เวลา สํวโร มริยาทา ปมาณํ นาม นตฺถิ. สารตฺตา จ ปคพฺภา จาติ เวลา จ เอตาสํ นตฺถิ, ปฺจสุ กามคุเณสุ สารตฺตา อลฺลีนา, ตถา กายปาคพฺภิเยน, วาจาปาคพฺภิเยน, มโนปาคพฺภิเยนาติ ติวิเธน ปาคพฺภิเยน สมนฺนาคตตฺตา ปคพฺภา เจตา. เอตาสฺหิ อพฺภนฺตเร กายทฺวาราทีนิ ปตฺวา สํวโร นาม นตฺถิ, โลลา กากปฏิภาคาติ ทสฺเสติ. สิขี สพฺพฆโส ยถาติ อมฺม, ยถา ชาลสิขาย ‘‘สิขี’’ติ สงฺขํ คโต อคฺคิ นาม คูถคตาทิเภทํ อสุจิมฺปิ, สปฺปิมธุผาณิตาทิเภทํ สุจิมฺปิ, อิฏฺมฺปิ อนิฏฺมฺปิ ยํ ยเทว ลภติ, สพฺพํ ฆสติ ขาทติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพฆโส’’ติ วุจฺจติ. ตเถว ตา อิตฺถิโยปิ หตฺถิเมณฺฑโคเมณฺฑาทโย วา โหนฺตุ หีนชจฺจา หีนกมฺมนฺตา, ขตฺติยาทโย วา โหนฺตุ อุตฺตมกมฺมนฺตา, หีนุกฺกฏฺภาวํ อจินฺเตตฺวา โลกสฺสาทวเสน ¶ กิเลสสนฺถเว อุปฺปนฺเน ยํ ยํ ลภนฺติ, สพฺพเมว เสวนฺตีติ สพฺพฆสสิขิสทิสา โหนฺติ. ตสฺมา สิขี สพฺพฆโส ยถา, ตเถเวตาติ เวทิตพฺพา.
ตา ¶ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ อหํ ตา ลามิกา ทุกฺขวตฺถุภูตา อิตฺถิโย หิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิ. วิเวกมนุพฺรูหยนฺติ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกา, เตสุ อิธ กายวิเวโกปิ วฏฺฏติ จิตฺตวิเวโกปิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, อมฺม, ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย จ ปฺจาภิฺา จ อุปฺปาเทตฺวา คณโต กายํ, กิเลเสหิ จ จิตฺตํ วิเวเจตฺวา อิมํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต วฑฺเฒนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิสฺสามิ, อลํ เม อคาเรนาติ. เอวํ อิตฺถิโย ครหิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วุตฺตปฺปการํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถาปิ ¶ ‘‘เอวํ ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา ทุกฺขทายิกา’’ติ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา ภทฺทกาปิลานี, ปิตา มหากสฺสโป อโหสิ, อนฺเตวาสิโก อานนฺโท, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา ปมา.
[๖๒] ๒. อณฺฑภูตชาตกวณฺณนา
ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตเมวารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อรกฺขิยา, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อิตฺถึ คพฺภโต ปฏฺาย รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. โส ปุโรหิเตน สทฺธึ ชูตํ กีฬติ. กีฬนฺโต ปน –
‘‘สพฺพา ¶ นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๓๐๘) –
อิมํ ¶ ชูตคีตํ คายนฺโต รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ขิปติ. เอวํ กีฬนฺโต ปน ราชา นิจฺจํ ชินาติ, ปุโรหิโต ปราชียติ.
โส อนุกฺกเมน ฆเร วิภเว ปริกฺขยํ คจฺฉนฺเต จินฺเตสิ ‘‘เอวํ สนฺเต สพฺพํ อิมสฺมึ ฆเร ธนํ ขียิสฺสติ, ปริเยสิตฺวา ปุริสนฺตรํ อคตํ เอกํ มาตุคามํ ฆเร กริสฺสามี’’ติ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อฺํ ปุริสํ ทิฏฺปุพฺพํ อิตฺถึ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, คพฺภโต ปฏฺาเยกํ มาตุคามํ รกฺขิตฺวา ตํ วยปฺปตฺตํ วเส เปตฺวา เอกปุริสิกํ กตฺวา คาฬฺหํ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา ราชกุลโต ธนํ อาหริสฺสามี’’ติ. โส จ องฺควิชฺชาย เฉโก โหติ, อเถกํ ทุคฺคติตฺถึ คพฺภินึ ทิสฺวา ‘‘ธีตรํ วิชายิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ¶ ฆเรเยว วสาเปตฺวา วิชาตกาเล ธนํ ทตฺวา อุยฺโยเชตฺวา ตํ กุมาริกํ อฺเสํ ปุริสานํ ทฏฺุํ อทตฺวา อิตฺถีนํเยว หตฺเถ ทตฺวา โปสาเปตฺวา วยปฺปตฺตกาเล ตํ อตฺตโน วเส เปสิ. ยาว เจสา วฑฺฒติ, ตาว รฺา สทฺธึ ชูตํ น กีฬิ. ตํ ปน วเส เปตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘มหาราช, ชูตํ กีฬามา’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปุริมนิยาเมเนว กีฬิ. ปุโรหิโต รฺโ คายิตฺวา ปาสกํ ขิปนกาเล ‘‘เปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาห. ตโต ปฏฺาย ปุโรหิโต ชินาติ, ราชา ปราชียติ.
โพธิสตฺโต ‘‘อิมสฺส ฆเร เอกปุริสิกาย เอกาย อิตฺถิยา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริคฺคณฺหาเปนฺโต อตฺถิภาวํ ตฺวา ‘‘สีลมสฺสา ภินฺทาเปสฺสามี’’ติ เอกํ ธุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปุโรหิตสฺส อิตฺถิยา สีลํ ภินฺทิตุ’’นฺติ อาห. ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติ. อถสฺส ราชา ธนํ ทตฺวา ‘‘เตน หิ ขิปฺปํ นิฏฺาเปหี’’ติ ตํ ปหิณิ. โส รฺโ สนฺติกา ธนํ อาทาย คนฺธธูมจุณฺณกปฺปูราทีนิ คเหตฺวา ตสฺส ฆรโต อวิทูเร สพฺพคนฺธาปณํ ปสาเรสิ. ปุโรหิตสฺสปิ เคหํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺกํ โหติ, สพฺเพสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ อิตฺถีนํเยว อารกฺขา. เปตฺวา ปน พฺราหฺมณํ อฺโ ปุริโส เคหํ ปวิสิตุํ ลภนฺโต นาม ¶ นตฺถิ, กจวรฉฑฺฑนปจฺฉิมฺปิ ¶ โสเธตฺวาเยว ปเวเสนฺติ. ตํ มาณวิกํ ปุโรหิโตเยว ทฏฺุํ ลภติ. ตสฺสา จ เอกา ปริจาริกา อิตฺถี อตฺถิ. อถสฺสา สา ปริจาริกา คนฺธปุปฺผมูลํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี ตสฺส ธุตฺตสฺส อาปณสมีเปน คจฺฉติ. โส ‘‘อยํ ตสฺสา ปริจาริกา’’ติ สุฏฺุ ตฺวา เอกทิวสํ ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา อาปณา อุฏฺาย คนฺตฺวา ตสฺสา ปาทมูเล ปติตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘อมฺม, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คตาสี’’ติ ปริเทวิ, อวเสสาปิ ปยุตฺตกธุตฺตา เอกมนฺตํ ตฺวา ‘‘หตฺถปาทมุขสณฺาเนหิ จ อากปฺเปน จ มาตาปุตฺตา เอกสทิสาเยวา’’ติ อาหํสุ. สา อิตฺถี เตสุ เตสุ กเถนฺเตสุ อตฺตโน อสทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ สยมฺปิ โรทิตุํ อารภิ. เต อุโภปิ กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา อฺมฺํ อาลิงฺเคตฺวา อฏฺํสุ.
อถ โส ธุตฺโต อาห ‘‘อมฺม, กหํ วสสี’’ติ? ‘‘กินฺนริลีลาย วสมานาย รูปโสภคฺคปฺปตฺตาย ปุโรหิตสฺส ทหริตฺถิยา อุปฏฺานํ กุรุมานา วสามิ, ตาตา’’ติ. ‘‘อิทานิ กหํ ยาสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตสฺสา คนฺธมาลาทีนํ อตฺถายา’’ติ. ‘‘อมฺม, กึ เต อฺตฺถ คตาย, อิโต ปฏฺาย มเมว สนฺติกา หรา’’ติ มูลํ อคฺคเหตฺวาว พหูนิ ตมฺพูลตกฺโกลกาทีนิ เจว นานาปุปฺผานิ จ อทาสิ. มาณวิกา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ ทิสฺวา ‘‘กึ, อมฺม, อชฺช อมฺหากํ พฺราหฺมโณ ปสนฺโน’’ติ อาห. ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ? ‘‘อิเมสํ พหุภาวํ ทิสฺวา’’ติ. น พฺราหฺมโณ พหุมูลํ อทาสิ, มยา ปเนตํ มยฺหํ ปุตฺตสฺส ¶ สนฺติกา อาภตนฺติ. ตโต ปฏฺาย สา พฺราหฺมเณน ทินฺนมูลํ อตฺตนา คเหตฺวา ตสฺเสว สนฺติกา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาหรติ. ธุตฺโต กติปาหจฺจเยน คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิ. สา ตสฺส อาปณทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปุตฺตสฺส เต อผาสุกํ ชาต’’นฺติ? สา ตสฺส นิปนฺนฏฺานํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺตี ‘‘กึ เต, ตาต, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ตุณฺหี อโหสิ. ‘‘กึ น กเถสิ ปุตฺตา’’ติ? ‘‘อมฺม, มรนฺเตนาปิ ตุยฺหํ กเถตุํ น สกฺกา’’ติ. ‘‘ตาต, มยฺหํ อกเถตฺวา ¶ กสฺส กเถยฺยาสิ, กเถหิ, ตาตา’’ติ. ‘‘อมฺม, มยฺหํ อฺํ อผาสุกํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน มาณวิกาย วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโตสฺมิ ¶ , ตํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺโต อิเธว มริสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, มยฺหํ เอส ภาโร, มา ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย มาณวิกาย สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม, อมฺม, มม สนฺติกา ตว วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต, กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ อาเนตุํ สกฺโกถ, มยา กโตกาโสเยวา’’ติ.
สา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย ตสฺส เคหสฺส กณฺณกณฺเณหิ พหุํ กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อารกฺขิตฺถิยา อุปริ ฉฑฺเฑสิ. สา เตน อฏฺฏียมานา อเปติ. อิตรา เตเนว นิยาเมน ยา ยา กิฺจิ กเถติ, ตสฺสา ตสฺสา อุปริ กจวรํ ฉฑฺเฑสิ. ตโต ปฏฺาย ปน สา ยํ ยํ อาหรติ วา หรติ วา, ตํ ตํ น กาจิ โสเธตุํ อุสฺสหติ. ตสฺมึ กาเล สา ตํ ธุตฺตํ ปุปฺผปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา มาณวิกาย สนฺติกํ อภิหริ. ธุตฺโต มาณวิกาย สีลํ ภินฺทิตฺวา เอกาหทฺวีหํ ปาสาเทเยว อโหสิ. ปุโรหิเต พหิ นิกฺขนฺเต อุโภ อภิรมนฺติ. ตสฺมึ อาคเต ธุตฺโต นิลียติ.
อถ นํ สา เอกาหทฺวีหจฺจเยน ‘‘สามิ, อิทานิ ตยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห. ‘‘อหํ พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา คนฺตุกาโม’’ติ. สา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ ธุตฺตํ นิลียาเปตฺวา พฺราหฺมเณ อาคเต เอวมาห ‘‘อหํ, อยฺย, ตุมฺเหสุ วีณํ วาเทนฺเตสุ นจฺจิตุํ อิจฺฉามี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภทฺเท, นจฺจสฺสู’’ติ วีณํ วาเทสิ. ‘‘ตุมฺเหสุ โอโลเกนฺเตสุ ลชฺชามิ, มุขํ ปน โว สาฏเกน พนฺธิตฺวา นจฺจิสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ ลชฺชสิ, เอวํ กโรหี’’ติ. มาณวิกา ฆนสาฏกํ คเหตฺวา ตสฺส อกฺขีนิ ปิทหมานา มุขํ พนฺธิ. พฺราหฺมโณ มุขํ พนฺธาเปตฺวา วีณํ วาเทสิ. สา มุหุตฺตํ นจฺจิตฺวา ‘‘อยฺย, อหํ เต เอกวารํ สีเส ปหริตุกามา’’ติ อาห. อิตฺถิโลโล พฺราหฺมโณ กิฺจิ การณํ อชานนฺโต ‘‘ปหราหี’’ติ อาห, มาณวิกา ธุตฺตสฺส สฺํ อทาสิ. โส สณิกํ อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิฏฺิปสฺเส ตฺวา ¶ สีเส กปฺปเรน ปหริ, อกฺขีนิ ¶ ปตนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ, สีเส คณฺโฑ อุฏฺหิ. โส เวทนาฏฺโฏ หุตฺวา ‘‘อาหร เต หตฺถ’’นฺติ อาห. มาณวิกา อตฺตโน หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส หตฺเถ เปสิ. พฺราหฺมโณ ‘‘หตฺโถ มุทุโก, ปหาโร ปน ถทฺโธ’’ติ อาห ¶ . ธุตฺโต พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา นิลียิ. มาณวิกา ตสฺมึ นิลีเน พฺราหฺมณสฺส มุขโต สาฏกํ โมเจตฺวา เตลํ อาทาย สีสํ ปริสมฺพาหิ. พฺราหฺมเณ พหิ นิกฺขนฺเต ปุน สา อิตฺถี ธุตฺตํ ปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา นีหริ.
โส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ราชา อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคตํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘ชูตํ กีฬาม พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติ. ราชา ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปตฺวา ปุริมนเยเนว ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก ขิปติ. พฺราหฺมโณ มาณวิกาย ตปสฺส ภินฺนภาวํ อชานนฺโต ‘‘เปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาห. เอวํ วทนฺโตปิ ปราชิโตเยว. ราชา ชินิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กึ วเทสิ, มาณวิกาย เต ตโป ภินฺโน, ตฺวํ ‘มาตุคามํ คพฺภโต ปฏฺาย รกฺขนฺโต สตฺตสุ าเนสุ อารกฺขํ กโรนฺโต รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสามี’ติ มฺสิ, มาตุคาโม นาม กุจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา จรนฺเตนาปิ รกฺขิตุํ น สกฺกา, เอกปุริสิกา อิตฺถี นาม นตฺถิ, ตว มาณวิกา ‘นจฺจิตุกามามฺหี’ติ วตฺวา วีณํ วาเทนฺตสฺส ตว สาฏเกน มุขํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน ชารํ ตว สีเส กปฺปเรน ปหราเปตฺวา อุยฺโยเชสิ, อิทานิ กึ กเถสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวิโต;
อณฺฑภูตาภตา ภริยา, ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเส’’ติ.
ตตฺถ ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวิโตติ เยน การเณน พฺราหฺมโณ ฆนสาฏเกน สห มุเขน เวิโต หุตฺวา วีณํ วาเทสิ, ตํ การณํ น ชานาตีติ อตฺโถ. ตฺหิ สา วฺเจตุกามา เอวมกาสิ. พฺราหฺมโณ ปน ตํ อิตฺถึ พหุมายาภาวํ อชานนฺโต มาตุคามสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘มํ เอสา ลชฺชตี’’ติ เอวํสฺี อโหสิ, เตนสฺส อฺาณภาวํ ปกาเสนฺโต ราชา เอวมาห, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ¶ . อณฺฑภูตาภตา ภริยาติ อณฺฑํ วุจฺจติ พีชํ, พีชภูตา มาตุกุจฺฉิโต อนิกฺขนฺตกาเลเยว อาภตา อานีตา, ภตาติ วา ปุฏฺาติ อตฺโถ. กา สา? ภริยา ปชาปติ ปาทปริจาริกา. สา หิ ภตฺตวตฺถาทีหิ ¶ ภริตพฺพตาย, ภินฺนสํวรตาย, โลกธมฺเมหิ ภริตตาย วา ‘‘ภริยา’’ติ วุจฺจติ. ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเสติ ชาตูติ เอกํสาธิวจนํ, ตาสุ มาตุกุจฺฉิโต ปฏฺาย รกฺขิยมานาสุปิ เอวํ วิปฺปการํ อาปชฺชนฺตีสุ ภริยาสุ โก นาม ปณฺฑิโต ปุริโส เอกํเสน วิสฺสเส, ‘‘นิพฺพิการา เอสา มยี’’ติ โก สทฺทเหยฺยาติ ¶ อตฺโถ. อสทฺธมฺมวเสน หิ อามนฺตเกสุ นิมนฺตเกสุ วิชฺชมาเนสุ มาตุคาโม นาม น สกฺกา รกฺขิตุนฺติ.
เอวํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ อาห – ‘‘ตยา กิร เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ? ‘‘อยฺย, โก เอวมาห, น กโรมิ, ‘อหเมว ปหรึ, น อฺโ โกจิ’. สเจ น สทฺทหถ, อหํ ‘ตุมฺเห เปตฺวา อฺสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคึ ปวิสิตฺวา ตุมฺเห สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ มหนฺตํ ทารุราสึ กาเรตฺวา อคฺคึ กตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สเจ อตฺตโน สทฺทหสิ, อคฺคึ ปวิสาหี’’ติ อาห.
มาณวิกา อตฺตโน ปริจาริกํ ปมเมว สิกฺขาเปสิ ‘‘อมฺม, ตว ปุตฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา มม อคฺคึ ปวิสนกาเล หตฺถคฺคหณํ กาตุํ วเทหี’’ติ. สา คนฺตฺวา ตถา อวจ. ธุตฺโต อาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ อฏฺาสิ. สา มาณวิกา พฺราหฺมณํ วฺเจตุกามา มหาชนมชฺเฌ ตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตํ เปตฺวา อฺสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ นาม น ชานามิ, อิมินา สจฺเจน อยํ อคฺคิ มา มํ ฌาเปสี’’ติ อคฺคึ ปวิสิตุํ อารทฺธา. ตสฺมึ ขเณ ธุตฺโต ‘‘ปสฺสถ โภ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส กมฺมํ, เอวรูปํ มาตุคามํ อคฺคึ ปเวสาเปตี’’ติ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ หตฺเถ คณฺหิ. สา หตฺถํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘อยฺย, มม สจฺจกิริยา ภินฺนา, น สกฺกา อคฺคึ ปวิสิตุ’’นฺติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘อชฺช มยา เอวรูปา สจฺจกิริยา กตา ‘เปตฺวา มม สามิกํ อฺสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ ¶ , อิทานิ จมฺหิ อิมินา ปุริเสน หตฺเถ คหิตา’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘วฺจิโต อหํ อิมายา’’ติ ตฺวา ตํ โปเถตฺวา นีหราเปสิ. เอวํ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตา กิเรตา อิตฺถิโย ตาว มหนฺตมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา อตฺตโน สามิกํ วฺเจตุํ ‘‘นาหํ เอวรูปํ กมฺมํ กโรมี’’ติ ทิวสมฺปิ สปถํ กุรุมานา นานาจิตฺตาว โหนฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โจรีนํ ¶ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ. (ชา. ๒.๒๑.๓๔๗);
‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘โจริโย ¶ กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจน’’นฺติ. (ชา. ๒.๒๑.๓๓๒, ๓๓๔);
สตฺถา ‘‘เอวํ อรกฺขิโย มาตุคาโม’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อณฺฑภูตชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๖๓] ๓. ตกฺกปณฺฑิตชาตกวณฺณนา
โกธนา อกตฺู จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขฺุเวารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิโย นาม ภิกฺขุ อกตฺู มิตฺตทุพฺภา, กสฺมา ตา นิสฺสาย อุกฺกณฺิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา สมาปตฺติโย เจว อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วิหรติ. ตสฺมึ สมเย พาราณสิเสฏฺิโน ธีตา ทุฏฺกุมารี นาม จณฺฑา อโหสิ ผรุสา, ทาสกมฺมกเร อกฺโกสติ ปริภาสติ ปหรติ. อถ นํ เอกทิวสํ ปริวารมนุสฺสา คเหตฺวา ‘‘คงฺคาย กีฬิสฺสามา’’ติ ¶ อคมํสุ. เตสํ กีฬนฺตานฺเว สูริยตฺถงฺคมนเวลา ชาตา, เมโฆ อุฏฺหิ, มนุสฺสา เมฆํ ทิสฺวา ¶ อิโต จิโต จ เวเคน ปลายึสุ. เสฏฺิธีตายปิ ทาสกมฺมกรา ‘‘อชฺช อมฺเหหิ เอติสฺสา ปิฏฺึ ปสฺสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อนฺโตอุทกสฺมึเยว ฉฑฺเฑตฺวา อุตฺตรึสุ. เทโว ปาวสฺสิ, สูริโยปิ อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโต. เต ตาย วินาว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ วุตฺเต ‘‘คงฺคาโต ตาว อุตฺติณฺณา, อถ นํ น ชานาม กหํ คตา’’ติ. าตกา วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสึสุ.
สา มหาวิรวํ วิรวนฺตี อุทเกน วุยฺหมานา อฑฺฒรตฺตสมเย โพธิสตฺตสฺส ปณฺณสาลาสมีปํ ปาปุณิ. โส ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มาตุคามสฺส สทฺโท เอโส, ปริตฺตาณมสฺสา กริสฺสามี’’ติ ติณุกฺกํ อาทาย นทีตีรํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา ¶ นาคพโล ถามสมฺปนฺโน โพธิสตฺโต นทึ ตรมาโน คนฺตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ อาเนตฺวา อคฺคึ กตฺวา อทาสิ. สีเต วิคเต มธุรานิ ผลาผลานิ อุปนาเมสิ. ตานิ ขาทิตฺวา ิตํ ‘‘กตฺถ วาสิกาสิ, กถฺจ คงฺคาย ปติตาสี’’ติ ปุจฺฉิ. สา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. อถ นํ ‘‘ตฺวํ อิเธว วสา’’ติ ปณฺณสาลาย วสาเปนฺโต ทฺวีหตีหํ สยํ อพฺโภกาเส วสิตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาห. สา ‘‘อิมํ ตาปสํ สีลเภทํ ปาเปตฺวา คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ น คจฺฉติ. อถ คจฺฉนฺเต กาเล อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส สีลเภทํ กตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปสิ. โส ตํ คเหตฺวา อรฺเเยว วสติ. อถ นํ สา อาห ‘‘อยฺย, กึ โน อรฺวาเสน, มนุสฺสปถํ คมิสฺสามา’’ติ? โส ตํ อาทาย เอกํ ปจฺจนฺตคามกํ คนฺตฺวา ตกฺกภติยา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ตํ โปเสติ. ตสฺส ตกฺกํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวตีติ ‘‘ตกฺกปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุ. อถสฺส คามวาสิโน ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อมฺหากํ สุยุตฺตทุยุตฺตกํ อาจิกฺขนฺโต เอตฺถ วสา’’ติ คามทฺวาเร กุฏิยํ วาเสสุํ.
เตน จ สมเยน โจรา ปพฺพตา โอรุยฺห ปจฺจนฺตํ ปหรนฺติ. เต เอกทิวสํ ตํ คามํ ปหริตฺวา ¶ คามวาสิเกหิเยว ภณฺฑิกา อุกฺขิปาเปตฺวา คจฺฉนฺตา ตมฺปิ เสฏฺิธีตรํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา เสสชเน วิสฺสชฺเชสุํ. โจรเชฏฺโก ปน ตสฺสา รูเป พชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน ภริยํ อกาสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิตฺถนฺนามา กห’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘โจรเชฏฺเกน คเหตฺวา อตฺตโน ภริยา กตา’’ติ จ สุตฺวาปิ ‘‘น สา ¶ ตตฺถ มยา วินา วสิสฺสติ, ปลายิตฺวา อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ ตสฺสา อาคมนํ โอโลเกนฺโต ตตฺเถว วสิ.
เสฏฺิธีตาปิ จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิธ สุขํ วสามิ, กทาจิ มํ ตกฺกปณฺฑิโต กิฺจิเทว นิสฺสาย อาคนฺตฺวา อิโต อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ เอตสฺมา สุขา ปริหายิสฺสามิ, ยนฺนูนาหํ สมฺปิยายมานา วิย ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาตาเปยฺย’’นฺติ. สา เอกํ มนุสฺสํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘อหํ อิธ ทุกฺขํ ชีวามิ, ตกฺกปณฺฑิโต อาคนฺตฺวา มํ อาทาย คจฺฉตู’’ติ สาสนํ เปเสสิ. โส ตํ สาสนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา คามทฺวาเร ตฺวา สาสนํ เปเสสิ. สา นิกฺขมิตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺย, สเจ มยํ อิทานิ คจฺฉิสฺสาม, โจรเชฏฺโก อนุพนฺธิตฺวา อุโภปิ อมฺเห ฆาเตสฺสติ, รตฺติภาเค คจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ อาเนตฺวา โภเชตฺวา โกฏฺเก นิสีทาเปตฺวา สายํ โจรเชฏฺกสฺส อาคนฺตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา มตฺตกาเล ‘‘สามิ, สเจ อิมาย เวลาย ตว สตฺตุํ ปสฺเสยฺยาสิ, กินฺติ นํ กเรยฺยาสี’’ติ อาห. ‘‘อิทฺจิทฺจ กริสฺสามีติ’’. ‘‘กึ ปน โส ทูเร, นนุ โกฏฺเก นิสินฺโน’’ติ? โจรเชฏฺโก อุกฺกํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา คเหตฺวา เคหมชฺเฌ ปาเตตฺวา กปฺปราทีหิ ยถารุจึ โปเถสิ. โส ¶ โปถิยมาโนปิ อฺํ กิฺจิ อวตฺวา ‘‘โกธนา อกตฺู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺตกเมว วทติ. โจโร ตํ โปเถตฺวา พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา สายมาสํ ภฺุชิตฺวา สยิ. ปพุทฺโธ ชิณฺณาย สุราย ปุน ตํ โปเถตุํ อารภิ, โสปิ ตาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติ.
โจโร จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ โปถิยมาโนปิ อฺํ กิฺจิ อวตฺวา อิมาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺสา สุตฺตภาวํ ตฺวา ตํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ ตฺวํ เอวํ โปถิยมาโนปิ กสฺมา ¶ เอตาเนว ปทานิ วทสี’’ติ? ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ตํ การณํ อาทิโต ปฏฺาย กเถสิ. ‘‘อหํ ปุพฺเพ อรฺวาสิโก เอโก ตาปโส ฌานลาภี, สฺวาหํ เอตํ คงฺคาย วุยฺหมานํ อุตฺตาเรตฺวา ปฏิชคฺคึ. อถ มํ เอสา ปโลเภตฺวา ฌานา ปริหาเปสิ, สฺวาหํ อรฺํ ปหาย เอตํ โปเสนฺโต ปจฺจนฺตคามเก วสามิ, อเถสา โจเรหิ อิธานีตา ‘อหํ ทุกฺขํ วสามิ, อาคนฺตฺวา มํ เนตู’ติ มยฺหํ สาสนํ เปเสตฺวา อิทานิ ¶ ตว หตฺเถ ปาเตสิ, อิมินา การเณนาหํ เอวํ กเถมี’’ติ. โจโร จินฺเตสิ ‘‘ยา เอสา เอวรูเป คุณสมฺปนฺเน อุปการเก เอวํ วิปฺปฏิปชฺชิ, สา มยฺหํ กตรํ นาม อุปทฺทวํ น กเรยฺย, มาเรตพฺพา เอสา’’ติ โส ตกฺกปณฺฑิตํ อสฺสาเสตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ขคฺคํ อาทาย นิกฺขมฺม ‘‘เอตํ ปุริสํ คามทฺวาเร ฆาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาย สทฺธึ พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘เอตํ หตฺเถ คณฺหา’’ติ ตํ ตาย หตฺเถ คาหาเปตฺวา ขคฺคํ อาทาย ตกฺกปณฺฑิตํ ปหรนฺโต วิย ตํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา สสีสํ นฺหาเปตฺวา ตกฺกปณฺฑิตํ กติปาหํ ปณีเตน โภชเนน สนฺตปฺเปตฺวา อิทานิ กหํ คมิสฺสสี’’ติ อาห. ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘ฆราวาเสน เม กิจฺจํ นตฺถิ, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว อรฺเ วสิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อุโภปิ ปพฺพชิตฺวา ตํ อรฺายตนํ คนฺตฺวา ปฺจ อภิฺา อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปคา อเหสุํ.
สตฺถา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โกธนา อกตฺู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา;
พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, โส สุขํ น วิหาหิสี’’ติ.
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาเมตา โกธนา, อุปฺปนฺนํ โกธํ นิวาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. อกตฺู จ, อติมหนฺตมฺปิ อุปการํ น ชานนฺติ. ปิสุณา ¶ จ, ปิยสฺุภาวกรณเมว กถํ กเถนฺติ. มิตฺตเภทิกา, มิตฺเต ภินฺทนฺติ, มิตฺตเภทนกถํ กถนสีลาเยว ¶ , เอวรูเปหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตา เอตา. กึ เต เอตาหิ, พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, อยฺหิ เมถุนวิรติ ปริสุทฺธฏฺเน พฺรหฺมจริยํ นาม, ตํ จร. โส สุขํ น วิหาหิสีติ โส ตฺวํ เอตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺโต ฌานสุขํ มคฺคสุขํ ผลสุขฺจ น วิหาหิสิ, เอตํ สุขํ น วิชหิสฺสติ, เอตสฺมา สุขา น ปริหายิสฺสสีติ อตฺโถ. ‘‘น ปริหาหิสี’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ชาตกํ ¶ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โจรเชฏฺโก อานนฺโท อโหสิ, ตกฺกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ตกฺกปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๖๔] ๔. ทุราชานชาตกวณฺณนา
มาสุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก ตีสุ สรเณสุ ปฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺิโต พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก, ภริยา ปนสฺส ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. ยํ ทิวสํ มิจฺฉาจารํ จรติ, ตํ ทิวสํ สตกีตทาสี วิย โหติ, มิจฺฉาจารสฺส ปน อกตทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสา. โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, อถ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺานํ น คจฺฉติ. อถ นํ เอกทิวสํ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา อาห – ‘‘กึ นุ โข ตฺวํ, อุปาสก, สตฺตฏฺ ทิวเส พุทฺธูปฏฺานํ นาคจฺฉสี’’ติ. ฆรณี เม, ภนฺเต, เอกสฺมึ ทิวเส สตกีตทาสี วิย โหติ, เอกสฺมึ ทิวเส สามินี วิย จณฺฑา ผรุสา. อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สฺวาหํ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺานํ นาคจฺฉามีติ. อถสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อุปาสก, ‘มาตุคามสฺส ภาโว นาม ทุชฺชาโน’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยึสุ, ตฺวํ ปน ตํ ภวสงฺเขปคตตฺตา สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ ¶ สิปฺปํ สิกฺขาเปติ. อเถโก ติโรรฏฺวาสิโก พฺราหฺมณมาณวโก อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต เอกาย อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตํ ภริยํ กตฺวา ¶ ตสฺมึเยว พาราณสินคเร วสนฺโต ทฺเว ติสฺโส เวลาโย อาจริยสฺส อุปฏฺานํ น คจฺฉติ. สา ปนสฺส ภริยา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. มิจฺฉาจารํ จิณฺณทิวเส ทาสี วิย โหติ, อจิณฺณทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสา. โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺโต ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต อาจริยสฺส อุปฏฺานํ น คจฺฉติ. อถ นํ สตฺตฏฺ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อาคตํ ‘‘กึ, มาณว ¶ , น ปฺายสี’’ติ อาจริโย ปุจฺฉิ. โส ‘‘ภริยา มํ, อาจริย, เอกทิวสํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหติ. เอกทิวสํ สามินี วิย ถทฺธา จณฺฑา ผรุสา, อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต ตุมฺหากํ อุปฏฺานํ นาคโตมฺหี’’ติ. อาจริโย ‘‘เอวเมตํ, มาณว, อิตฺถิโย นาม อนาจารํ จิณฺณทิวเส สามิกํ อนุวตฺตนฺติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหนฺติ. อนาจิณฺณทิวเส ปน มานตฺถทฺธา หุตฺวา สามิกํ น คเณนฺติ. เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตาสํ ภาโว นาม ทุชฺชาโน, ตาสุ อิจฺฉนฺตีสุปิ อนิจฺฉนฺตีสุปิ มชฺฌตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตสฺโสวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
‘‘มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มํ, มา สุ โสจิ น มิจฺฉติ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คต’’นฺติ.
ตตฺถ มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ สุ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ‘‘อยํ อิตฺถี มํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, มยิ สิเนหํ กโรตี’’ติ มา ตุสฺสิ. มา สุ โสจิ น มิจฺฉตีติ ‘‘อยํ มํ น อิจฺฉตี’’ติปิ มา โสจิ, ตสฺสา อิจฺฉมานาย นนฺทึ, น อิจฺฉมานาย จ โสกํ อกตฺวา มชฺฌตฺโตว โหหีติ ทีเปติ. ถีนํ ภาโว ทุราชาโนติ อิตฺถีนํ ภาโว นาม อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุราชาโน. ยถา กึ? มจฺฉสฺเสโวทเก คตนฺติ ยถา มจฺฉสฺส คมนํ อุทเกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุชฺชานํ, เตเนว โส เกวฏฺเฏ อาคเต อุทเกน คมนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปลายติ, อตฺตานํ คณฺหิตุํ น เทติ, เอวเมว อิตฺถิโย มหนฺตมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ เอวรูปํ น กโรมา’’ติ อตฺตนา กตกมฺมํ อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเก วฺเจนฺติ ¶ . เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา ปาปธมฺมา ทุราชานา, ตาสุ มชฺฌตฺโตเยว สุขิโต โหตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิ. ตโต ปฏฺาย โส ตสฺสา อุปริ มชฺฌตฺโตว อโหสิ. สาปิสฺส ภริยา ‘‘อาจริเยน กิร เม ทุสฺสีลภาโว าโต’’ติ ตโต ปฏฺาย น อนาจารํ จริ. สาปิ ตสฺส อุปาสกสฺส อิตฺถี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มยฺหํ ทุราจารภาโว าโต’’ติ ตโต ปฏฺาย ปาปกมฺมํ นาม น อกาสิ.
สตฺถาปิ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ¶ ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาเยว อิทานิ ชยมฺปติกา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุราชานชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๖๕] ๕. อนภิรติชาตกวณฺณนา
ยถา นที จ ปนฺโถ จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ตถารูปํเยว อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺสา ทุสฺสีลภาวํ ตฺวา ภณฺฑิโต จิตฺตพฺยากุลตาย สตฺตฏฺ ทิวเส อุปฏฺานํ นาคมาสิ. โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กสฺมา สตฺตฏฺ ทิวสานิ นาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภริยา เม, ภนฺเต, ทุสฺสีลา, ตสฺสา อุปริ พฺยากุลจิตฺตตาย นาคโตมฺหี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘อุปาสก, อิตฺถีสุ ‘อนาจารา เอตา’ติ โกปํ อกตฺวา มชฺฌตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏตีติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยึสุ, ตฺวํ ปน ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ตํ การณํ น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิ. อถสฺส อนฺเตวาสิโก ภริยาย โทสํ ทิสฺวา พฺยากุลจิตฺตตาย กติปาหํ อนาคนฺตฺวา เอกทิวสํ อาจริเยน ปุจฺฉิโต ตํ การณํ นิเวเทสิ. อถสฺส อาจริโย ‘‘ตาต, อิตฺถิโย นาม สพฺพสาธารณา ¶ , ตาสุ ‘ทุสฺสีลา เอตา’ติ ปณฺฑิตา โกปํ น กโรนฺตี’’ติ วตฺวา โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –
‘‘ยถา นที จ ปนฺโต จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ.
ตตฺถ ยถา นทีติ ยถา อเนกติตฺถา นที นฺหานตฺถาย สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ จณฺฑาลาทีนมฺปิ ขตฺติยาทีนมฺปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ นฺหายิตุํ น ลภติ นาม. ‘‘ปนฺโถ’’ติอาทีสุปิ ยถา มหามคฺโคปิ สพฺเพสํ สาธารโณ ¶ , น โกจิ เตน คนฺตุํ น ลภติ. ปานาคารมฺปิ สุราเคหํ สพฺเพสํ สาธารณํ, โย โย ปาตุกาโม, สพฺโพ ตตฺถ ปวิสเตว. ปฺุตฺถิเกหิ ตตฺถ ตตฺถ มนุสฺสานํ นิวาสตฺถาย กตา สภาปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปวิสิตุํ น ลภติ. มหามคฺเค ¶ ปานียจาฏิโย เปตฺวา กตา ปปาปิ สพฺเพสํ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปานียํ ปิวิตุํ น ลภติ. เอวํ โลกิตฺถิโย นามาติ เอวเมว ตาต มาณว อิมสฺมึ โลเก อิตฺถิโยปิ สพฺพสาธารณาว, เตเนว จ สาธารณฏฺเน นทีปนฺถปานาคารสภาปปาสทิสา. ตสฺมา นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา, เอตาสํ อิตฺถีนํ ‘‘ลามิกา เอตา อนาจารา ทุสฺสีลา สพฺพสาธารณา’’ติ จินฺเตตฺวา ปณฺฑิตา เฉกา พุทฺธิสมฺปนฺนา น กุชฺฌนฺตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิ, โส ตํ โอวาทํ สุตฺวา มชฺฌตฺโต อโหสิ. ภริยาปิสฺส ‘‘อาจริเยน กิรมฺหิ าตา’’ติ ตโต ปฏฺาย ปาปกมฺมํ น อกาสิ. ตสฺสปิ อุปาสกสฺส ภริยา ‘‘สตฺถารา กิรมฺหิ าตา’’ติ ตโต ปฏฺาย ปาปกมฺมํ น อกาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว เอตรหิ ชยมฺปติกา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อนภิรติชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๖๖] ๖. มุทุลกฺขณชาตกวณฺณนา
เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สํกิเลสํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ ¶ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปฏิปนฺนโก โยคาวจโร อวิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน หุตฺวา เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถึ ทิสฺวา สุภวเสน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสิ. ตสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา อาโกฏิตขีรรุกฺโข วิย อโหสิ. โส ตโต ปฏฺาย ¶ กิเลสวสิโก หุตฺวา เนว กายสฺสาทํ น จิตฺตสฺสาทํ ลภติ, ภนฺตมิคสปฺปฏิภาโค สาสเน อนภิรโต ปรูฬฺหเกสโลมนโข กิลิฏฺจีวโร อโหสิ. อถสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา สหายกา ภิกฺขู ‘‘กึ นุ โข เต, อาวุโส, น ยถา โปราณานิ อินฺทฺริยานี’’ติ ปุจฺฉึสุ. อนภิรโตสฺมิ, อาวุโสติ.
อถ ¶ นํ เต สตฺถุ สนฺติกํ นยึสุ. สตฺถา ‘‘กึ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อนภิรโต’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภิกฺขู’’ติ. ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ. ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺาเปสี’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อิตฺถึ ทิสฺวา อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสึ, อถ เม กิเลโส จลิ, เตนมฺหิ อุกฺกณฺิโต’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยเมตํ ภิกฺขุ, ยํ ตฺวํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ สุภวเสน โอโลเกนฺโต กิเลเสหิ กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปฺจาภิฺา อฏฺสมาปตฺติลาภิโน ฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา วิสุทฺธจิตฺตา คคนตลจรา โพธิสตฺตาปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ โอโลกยมานา ฌานา ปริหายิตฺวา กิเลเสหิ กมฺปิตา มหาทุกฺขํ อนุภวึสุ. น หิ สิเนรุอุปฺปาฏนกวาโต หตฺถิมตฺตํ มุณฺฑปพฺพตํ, มหาชมฺพุอุมฺมูลกวาโต ฉินฺนตเฏ วิรูฬฺหคจฺฉกํ, มหาสมุทฺทํ วา ปน โสสนกวาโต ขุทฺทกตฬากํ กิสฺมิฺจิเทว คเณติ, เอวํ อุตฺตมพุทฺธีนํ นาม วิสุทฺธจิตฺตานํ โพธิสตฺตานํ อฺาณภาวกรา กิเลสา ตยิ กึ ลชฺชิสฺสนฺติ, วิสุทฺธาปิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อุตฺตมยสสมงฺคิโนปิ อายสกฺยํ ปาปุณนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ เอกสฺส มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สพฺพสิปฺปานํ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฺจ อภิฺา จ อฏฺ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วาสํ กปฺเปสิ. โส เอกสฺมึ กาเล โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ¶ หิมวนฺตา โอตริตฺวา พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส กตสรีรปฏิชคฺคโน รตฺตวากมยํ นิวาสนปารุปนํ สณฺาเปตฺวา อชินจมฺมํ เอกสฺมึ อํเส กตฺวา ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ภิกฺขาภาชนมาทาย พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรมาโน รฺโ ฆรทฺวารํ สมฺปาปุณิ. ราชา ตสฺส อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน สนฺตปฺเปตฺวา กตานุโมทนํ อุยฺยาเน วสนตฺถาย ยาจิ. โส สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราชเคเห ภฺุชิตฺวา ราชกุลํ โอวทมาโน ตสฺมึ อุยฺยาเน โสฬส วสฺสานิ วสิ.
อเถกทิวสํ ราชา กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต มุทุลกฺขณํ นาม อคฺคมเหสึ ‘‘อปฺปมตฺตา อยฺยสฺส อุปฏฺานํ กโรหี’’ติ วตฺวา อคมาสิ. โพธิสตฺโต รฺโ คตกาลโต ปฏฺาย อตฺตโน รุจฺจนเวลาย ราชเคหํ คจฺฉติ. อเถกทิวสํ มุทุลกฺขณา โพธิสตฺตสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา – ‘‘อชฺช อยฺโย จิรายตี’’ติ คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ¶ มหาตเล จูฬสยนํ ปฺาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา นิปชฺชิ. โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ฌานา วุฏฺาย อากาเสเนว ราชนิเวสนํ อคมาสิ. มุทุลกฺขณา วากจีรสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ เวเคน อุฏฺหิ, ตสฺสา เวเคน อุฏฺหนฺติยา มฏฺสาฏโก ภสฺสิ. ตาปโสปิ สีหปฺชเรน ปวิสนฺโต เทวิยา วิสภาครูปารมฺมณํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา สุภวเสน โอโลเกสิ. อถสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา ปหฏขีรรุกฺโข วิย อโหสิ. ตาวเทวสฺส ฌานํ อนฺตรธายิ, ฉินฺนปกฺโข กาโก วิย อโหสิ. โส ิตโกว อาหารํ คเหตฺวา อภฺุชิตฺวาว กิเลสกมฺปิโต ปาสาทา โอรุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ผลกตฺถรณสยนสฺส เหฏฺา อาหารํ เปตฺวา วิสภาคารมฺมเณน พทฺโธ กิเลสคฺคินา ฑยฺหมาโน นิราหารตาย สุสฺสมาโน สตฺต ทิวสานิ ผลกตฺถรเณ นิปชฺชิ.
สตฺตเม ทิวเส ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อคนฺตฺวาว ‘‘อยฺยํ ¶ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ อผาสุกํ ชาตํ มฺเ’’ติ ปณฺณสาลํ โสธาเปตฺวา ปาเท ปริมชฺชนฺโต ‘‘กึ, อยฺย, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช อฺํ เม อผาสุกํ นตฺถิ, กิเลสวเสน ปนมฺหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต’’ติ. ‘‘กหํ ปฏิพทฺธํ เต, อยฺย, จิตฺต’’นฺติ? ‘‘มุทุลกฺขณาย, มหาราชา’’ติ. ‘‘สาธุ อยฺย, อหํ มุทุลกฺขณํ ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ ¶ ตาปสํ อาทาย นิเวสนํ ปวิสิตฺวา เทวึ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตาปสสฺส อทาสิ. ททมาโนเยว จ มุทุลกฺขณาย สฺมทาสิ ‘‘ตยา อตฺตโน พเลน อยฺยํ รกฺขิตุํ วายมิตพฺพ’’นฺติ. ‘‘สาธุ, เทว, รกฺขิสฺสามี’’ติ. ตาปโส เทวึ คเหตฺวา ราชนิเวสนา โอตริ.
อถ นํ มหาทฺวารโต นิกฺขนฺตกาเล ‘‘อยฺย, อมฺหากํ เอกํ เคหํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉ, ราชานํ เคหํ ยาจาหี’’ติ อาห. ตาปโส คนฺตฺวา เคหํ ยาจิ. ราชา มนุสฺสานํ วจฺจกุฏิกิจฺจํ สาธยมานํ เอกํ ฉฑฺฑิตเคหํ ทาเปสิ. โส เทวึ คเหตฺวา ตตฺถ อคมาสิ, สา ปวิสิตุํ น อิจฺฉติ. ‘‘กึการณา น ปวิสสี’’ติ? ‘‘อสุจิภาเวนา’’ติ. อิทานิ ‘‘กึ กโรมี’’ติ. ‘‘ปฏิชคฺคาหิ น’’นฺติ วตฺวา รฺโ สนฺติกํ เปเสตฺวา ‘‘คจฺฉ, กุทฺทาลํ อาหร, ปจฺฉึ อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา อสุจิฺจ สงฺการฺจ ฉฑฺฑาเปตฺวา คามยํ อาหราเปตฺวา ลิมฺปาเปตฺวา ปุนปิ ‘‘คจฺฉ, มฺจํ อาหร, ปีํ อาหร, อตฺถรณํ อาหร, จาฏึ อาหร, ฆฏํ อาหรา’’ติ เอกเมกํ อาหราเปตฺวา ปุน อุทกาหรณาทีนํ อตฺถาย อาณาเปสิ. โส ฆฏํ อาทาย อุทกํ อาหริตฺวา จาฏึ ปูเรตฺวา นฺหาโนทกํ สชฺเชตฺวา สยนํ อตฺถริ. อถ นํ สยเน เอกโต ¶ นิสินฺนํ ทาิกาสุ คเหตฺวา ‘‘ตว สมณภาวํ วา พฺราหฺมณภาวํ วา น ชานาสี’’ติ โอณเมตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิ. โส ตสฺมึ กาเล สตึ ปฏิลภิ, เอตฺตกํ ปน กาลํ อฺาณี อโหสิ. เอวํ อฺาณกรณา กิเลสา นาม. ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ ¶ อฺาณกรณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๒๒๑) เจตฺถ วตฺตพฺพํ.
โส สตึ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตณฺหา วฑฺฒมานา มม จตูหิ อปาเยหิ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อชฺเชว มยา อิมํ รฺโ นิยฺยาเทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตํ อาทาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว เทวิยา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, เกวลํ เม อิมํ นิสฺสาย ตณฺหา วฑฺฒิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสิ, อลทฺธา มุทุลกฺขณํ;
ยโต ลทฺธา อฬารกฺขี, อิจฺฉา อิจฺฉํ วิชายถา’’ติ.
ตตฺรายํ ¶ ปิณฺฑตฺโถ – มหาราช, มยฺหํ อิมํ ตว เทวึ มุทุลกฺขณํ อลภิตฺวา ปุเร ‘‘อโห วตาหํ เอตํ ลเภยฺย’’นฺติ เอกา อิจฺฉา อาสิ, เอกาว ตณฺหา อุปฺปชฺชิ. ยโต ปน เม อยํ อฬารกฺขี วิสาลเนตฺตา โสภนโลจนา ลทฺธา, อถ เม สา ปุริมิกา อิจฺฉา เคหตณฺหํ อุปกรณตณฺหํ อุปโภคตณฺหนฺติ อุปรูปริ อฺํ นานปฺปการํ อิจฺฉํ วิชายถ ชเนสิ อุปฺปาเทสิ. สา โข ปน เม เอวํ วฑฺฒมานา อิจฺฉา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อลํ เม อิมาย, ตฺวฺเว ตว ภริยํ คณฺห, อหํ ปน หิมวนฺตํ คมิสฺสามีติ ตาวเทว นฏฺํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา อากาเสเนว หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปุน มนุสฺสปถํ นาม นาคมาสิ, พฺรหฺมวิหาเร ปน ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺหิ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มุทุลกฺขณา อุปฺปลวณฺณา, อิสิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มุทุลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๖๗] ๗. อุจฺฉงฺคชาตกวณฺณนา
อุจฺฉงฺเค ¶ เทว เม ปุตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ชานปทิตฺถึ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย โกสลรฏฺเ ตโย ชนา อฺตรสฺมึ อฏวิมุเข กสนฺติ. ตสฺมึ สมเย อนฺโตอฏวิยํ โจรา มนุสฺเส วิลุมฺปิตฺวา ปลายึสุ. มนุสฺสา เต ¶ โจเร ปริเยสิตฺวา อปสฺสนฺตา ตํ านํ อาคมฺม ‘‘ตุมฺเห อฏวิยํ วิลุมฺปิตฺวา อิทานิ กสฺสกา วิย โหถา’’ติ ‘‘เต โจรา อิเม’’ติ พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา โกสลรฺโ อทํสุ. อเถกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา ‘‘อจฺฉาทนํ เม เทถ, อจฺฉาทนํ เม เทถา’’ติ ปริเทวนฺตี ปุนปฺปุนํ ราชนิเวสนํ ปริยาติ. ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เทถ อิมิสฺสา อจฺฉาทน’’นฺติ อาห. มนุสฺสา สาฏกํ คเหตฺวา อทํสุ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉาทนํ ยาจามิ ¶ , สามิกจฺฉาทนํ ยาจามี’’ติ อาห. มนุสฺสา คนฺตฺวา รฺโ อาโรจยึสุ ‘‘น กิเรสา อิทํ อจฺฉาทนํ กเถติ, สามิกจฺฉาทนํ กเถตี’’ติ. อถ นํ ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิกจฺฉาทนํ ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิ. อาม, เทว, อิตฺถิยา หิ สามิโก อจฺฉาทนํ นาม, สามิเก หิ อสติ สหสฺสมูลมฺปิ สาฏกํ นิวตฺถา อิตฺถี นคฺคาเยว นาม. อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถํ –
‘‘นคฺคา นที อนูทกา, นคฺคํ รฏฺํ อราชกํ;
อิตฺถีปิ วิธวา นคฺคา, ยสฺสาปิ ทส ภาตโร’’ติ. (ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๐) –
อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํ.
ราชา ตสฺสา ปสนฺโน ‘‘อิเม เต ตโย ชนา เก โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เอโก เม, เทว, สามิโก, เอโก ภาตา, เอโก ปุตฺโต’’ติ. ราชา ‘‘อหํ เต ตุฏฺโ, อิเมสุ ตีสุ เอกํ เทมิ, กตรํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิ. สา อาห ‘‘อหํ, เทว, ชีวมานา เอกํ สามิกํ ลภิสฺสามิ, ปุตฺตมฺปิ ลภิสฺสามิเยว, มาตาปิตูนํ ปน เม มตตฺตา ภาตาว ทุลฺลโภ, ภาตรํ เม เทหิ, เทวา’’ติ. ราชา ตุสฺสิตฺวา ตโยปิ วิสฺสชฺเชสิ. เอวํ ตํ เอกิกํ นิสฺสาย เต ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตา. ตํ การณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, เอกํ อิตฺถึ นิสฺสาย ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตา’’ติ ตสฺสา คุณกถาย นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย ¶ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอสา อิตฺถี อิทาเนว เต ตโย ชเน ทุกฺขา โมเจติ, ปุพฺเพปิ โมเจสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตโย ชนา อฏวิมุเข กสนฺตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. ตทา ปน รฺา ‘‘ตีสุ ชเนสุ กํ อิจฺฉสี’’ติ วุตฺเต สา อาห – ‘‘ตโยปิ ทาตุํ น สกฺโกถ, เทวา’’ติ? ‘‘อาม, น สกฺโกมี’’ติ. ‘‘สเจ ¶ ตโย ทาตุํ น สกฺโกถ, ภาตรํ เม เทถา’’ติ. ‘‘ปุตฺตํ วา สามิกํ วา คณฺห, กึ เต ภาตรา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘เอเต นาม เทว สุลภา, ภาตา ปน ทุลฺลโภ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุจฺฉงฺเค ¶ เทว เม ปุตฺโต, ปเถ ธาวนฺติยา ปติ;
ตฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเย’’ติ.
ตตฺถ อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโตติ เทว, มยฺหํ ปุตฺโต อุจฺฉงฺเคเยว. ยถา หิ อรฺํ ปวิสิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ฑากํ อุจฺจินิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติยา อุจฺฉงฺเค ฑากํ นาม สุลภํ โหติ, เอวํ อิตฺถิยา ปุตฺโตปิ สุลโภ อุจฺฉงฺเค ฑากสทิโสว. เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโต’’ติ. ปเถ ธาวนฺติยา ปตีติ มคฺคํ อารุยฺห เอกิกาย คจฺฉมานายปิ หิ อิตฺถิยา ปติ นาม สุลโภ, ทิฏฺทิฏฺโเยว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปเถ ธาวนฺติยา ปตี’’ติ. ตฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเยติ ยสฺมา ปน เม มาตาปิตโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทานิ ตํ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตํ อฺํ เทสํ น ปสฺสามิ. ยโต อหํ สมาเน อุทเร ชาตตฺตา สอุทริยสงฺขาตํ ภาตรํ อาเนยฺยํ, ตสฺมา ภาตรํเยว เม เทถาติ.
ราชา ‘‘สจฺจํ เอสา วทตี’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ตโยปิ ชเน พนฺธนาคารโต อาเนตฺวา อทาสิ, สา ตโยปิ เต คเหตฺวา คตา.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อิเม ตโย ชเน ทุกฺขโต โมเจสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อตีเต จตฺตาโรว เอตรหิ จตฺตาโร, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อุจฺฉงฺคชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๖๘] ๘. สาเกตชาตกวณฺณนา
ยสฺมึ ¶ มโน นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา สาเกตํ นิสฺสาย อฺชนวเน วิหรนฺโต เอกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. ภควโต กิร ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส สาเกตํ ปิณฺฑาย ปวิสนกาเล เอโก สาเกตนครวาสี มหลฺลกพฺราหฺมโณ นครโต พหิ คจฺฉนฺโต อนฺตรทฺวาเร ทสพลํ ทิสฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา โคปฺผเกสุ คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘ตาต, นนุ นาม ปุตฺเตหิ ชิณฺณกาเล มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, กสฺมา เอตฺตกํ ¶ ¶ กาลํ อมฺหากํ อตฺตานํ น ทสฺเสสิ? มยา ตาว ทิฏฺโสิ, มาตรํ ปน ปสฺสิตุํ เอหี’’ติ สตฺถารํ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ อคมาสิ. สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิ ปฺตฺเต อาสเน สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. พฺราหฺมณีปิ อาคนฺตฺวา สตฺถุ ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสิ, นนุ นาม มาตาปิตโร มหลฺลกกาเล อุปฏฺาตพฺพา’’ติ ปริเทวิ. ปุตฺตธีตโรปิ ‘‘เอถ, ภาตรํ วนฺทถา’’ติ วนฺทาเปสิ. อุโภ ตุฏฺมานสา มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ ชราสุตฺตํ (สุ. นิ. ๘๑๐ อาทโย) กเถสิ. สุตฺตปริโยสาเน อุโภปิ อนาคามิผเล ปติฏฺหึสุ. สตฺถา อุฏฺายาสนา อฺชนวนเมว อคมาสิ.
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, พฺราหฺมโณ ‘ตถาคตสฺส ปิตา สุทฺโธทโน, มาตา มหามายา’ติ ชานาติ, ชานนฺโตว สทฺธึ พฺราหฺมณิยา ตถาคตํ ‘อมฺหากํ ปุตฺโต’ติ วทติ, สตฺถาปิ อธิวาเสติ. กึ นุ โข การณ’’นฺติ? สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อุโภปิ เต อตฺตโน ปุตฺตเมว ‘ปุตฺโต’ติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
ภิกฺขเว, อยํ พฺราหฺมโณ อตีเต นิรนฺตรํ ปฺจ ชาติสตานิ มยฺหํ ปิตา อโหสิ, ปฺจ ชาติสตานิ จูฬปิตา, ปฺจ ชาติสตานิ มหาปิตา. เอสาปิ พฺราหฺมณี นิรนฺตรเมว ปฺจ ชาติสตานิ มาตา อโหสิ, ปฺจ ชาติสตานิ จูฬมาตา, ปฺจ ชาติสตานิ มหามาตา. เอวาหํ ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ สํวฑฺโฒ, ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณิยา หตฺเถ สํวฑฺโฒติ ตีณิ ชาติสหสฺสานิ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺมึ มโน นิวิสติ, จิตฺตฺจาปิ ปสีทติ;
อทิฏฺปุพฺพเก โปเส, กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมึ มโน นิวิสตีติ ยสฺมึ ปุคฺคเล ทิฏฺมตฺเตเยว จิตฺตํ ปติฏฺาติ. จิตฺตฺจาปิ ปสีทตีติ ยสฺมึ ทิฏฺมตฺเต จิตฺตํ ปสีทติ, มุทุกํ โหติ. อทิฏฺปุพฺพเก โปเสติ ปกติยา ตสฺมึ อตฺตภาเว อทิฏฺปุพฺเพปิ ¶ ปุคฺคเล. กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเสติ อนุภูตปุพฺพสิเนเหเนว ตสฺมิมฺปิ ปุคฺคเล เอกํเสน วิสฺสเส, วิสฺสาสํ อาปชฺชติเยวาติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเต เอว อเหสุํ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สาเกตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๖๙] ๙. วิสวนฺตชาตกวณฺณนา
ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปตึ อารพฺภ กเถสิ. เถรสฺส กิร ปิฏฺขชฺชกขาทนกาเล มนุสฺสา สงฺฆสฺส พหุํ ปิฏฺขาทนียํ คเหตฺวา วิหารํ อคมํสุ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส คหิตาวเสสํ พหุ อติริตฺตํ อโหสิ. มนุสฺสา ‘‘ภนฺเต, อนฺโตคามคตานมฺปิ คณฺหถา’’ติ อาหํสุ. ตสฺมึ ขเณ เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก ทหโร อนฺโตคาเม โหติ, ตสฺส โกฏฺาสํ คเหตฺวา ตสฺมึ อนาคจฺฉนฺเต ‘‘อติทิวา โหตี’’ติ เถรสฺส อทํสุ. เถเรน ตสฺมึ ปริภุตฺเต ทหโร อคมาสิ. อถ นํ เถโร ‘‘มยํ, อาวุโส, ตุยฺหํ ปิตขาทนียํ ปริภฺุชิมฺหา’’ติ อาห. โส ‘‘มธุรํ นาม, ภนฺเต, กสฺส อปฺปิย’’นฺติ อาห. มหาเถรสฺส สํเวโค อุปฺปชฺชิ. โส อิโต ปฏฺาย ‘‘ปิฏฺขาทนียํ น ขาทิสฺสามี’’ติ อธิฏฺาสิ. ตโต ปฏฺาย กิร สาริปุตฺตตฺเถเรน ปิฏฺขาทนียํ นาม น ขาทิตปุพฺพํ. ตสฺส ปิฏฺขาทนียํ อขาทนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. ภิกฺขู ตํ กถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทึสุ. อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตํ ปริจฺจชนฺโตปิ ปุน น คณฺหาติเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วิสเวชฺชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิ. อเถกํ ชนปทมนุสฺสํ สปฺโป ฑํสิ, ตสฺส าตกา ปมาทํ อกตฺวา ขิปฺปํ เวชฺชํ อานยึสุ ¶ . เวชฺโช อาห ‘‘กึ ตาว โอสเธน, ปริภาเวตฺวา วิสํ หรามิ, ทฏฺสปฺปํ อาวาเหตฺวา ทฏฺฏฺานโต เตเนว วิสํ อากฑฺฒาเปมี’’ติ. ‘‘สปฺปํ อาวาเหตฺวา วิสํ ¶ อากฑฺฒาเปหี’’ติ. โส สปฺปํ อาวาเหตฺวา ‘‘ตยา อยํ ทฏฺโ’’ติ อาห. ‘‘อาม, มยา’’ติ ¶ . ‘‘ตยา ทฏฺฏฺานโต ตฺวฺเว มุเขน วิสํ อากฑฺฒาหี’’ติ. ‘‘มยา เอกวารํ ชหิตกํ ปุน น คหิตปุพฺพํ, นาหํ มยา ชหิตวิสํ อากฑฺฒิสฺสามี’’ติ. โส ทารูนิ อาหราเปตฺวา อคฺคึ กตฺวา อาห ‘‘สเจ อตฺตโน วิสํ นากฑฺฒสิ, อิมํ อคฺคึ ปวิสา’’ติ. สปฺโป ‘‘อปิ อคฺคึ ปวิสิสฺสามิ, เนวตฺตนา เอกวารํ ชหิตวิสํ ปจฺจาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;
วนฺตํ ปจฺจาหริสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วร’’นฺติ.
ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหตฺเถ นิปาโต. ตํ วิสนฺติ ยมหํ ชีวิตการณา วนฺตํ วิสํ ปจฺจาหริสฺสามิ, ตํ วนฺตํ วิสํ ธิรตฺถุ. มตํ เม ชีวิตา วรนฺติ ตสฺส วิสสฺส อปจฺจาหรณการณา ยํ อคฺคึ ปวิสิตฺวา มรณํ, ตํ มม ชีวิตโต วรนฺติ อตฺโถ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อคฺคึ ปวิสิตุํ ปายาสิ. อถ นํ เวชฺโช นิวาเรตฺวา ตํ ปุริสํ โอสเธหิ จ มนฺเตหิ จ นิพฺพิสํ อโรคํ กตฺวา สปฺปสฺส สีลานิ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย มา กฺจิ วิเหเสี’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ.
สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชนฺโต ปุน คณฺหาตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สปฺโป สาริปุตฺโต อโหสิ, เวชฺโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิสวนฺตชาตกวณฺณนา นวมา.
[๗๐] ๑๐. กุทฺทาลชาตกวณฺณนา
น ¶ ตํ ชิตํ สาธุ ชิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิตฺตหตฺถสาริปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลทารโก. อเถกทิวสํ กสิตฺวา อาคจฺฉนฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตโต สินิทฺธํ มธุรํ ปณีตโภชนํ ลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยํ รตฺตินฺทิวํ สหตฺเถน นานากมฺมานิ กุรุมานาปิ เอวรูปํ มธุราหารํ น ลภาม, มยาปิ สมเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ ¶ . โส ปพฺพชิตฺวา มาสฑฺฒมาสจฺจเยน อโยนิโส มนสิกโรนฺโต กิเลสวสิโก หุตฺวา วิพฺภมิตฺวา ปุน ภตฺเตน กิลมนฺโต ¶ อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิธมฺมํ อุคฺคณฺหิ. อิมินาว อุปาเยน ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา ปพฺพชิโต. ตโต สตฺตเม ภิกฺขุภาเว สตฺตปฺปกรณิโก หุตฺวา พหู ภิกฺขู ธมฺมํ วาเจนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส สหายกา ภิกฺขู ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส จิตฺตหตฺถ, ปุพฺเพ วิย เต เอตรหิ กิเลสา น วฑฺฒนฺตี’’ติ ปริหาสํ กรึสุ. ‘‘อาวุโส, อภพฺโพ ทานิ อหํ อิโต ปฏฺาย คิหิภาวายา’’ติ.
เอวํ ตสฺมึ อรหตฺตํ ปตฺเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ ‘‘อาวุโส, เอวรูปสฺส นาม อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย สติ อายสฺมา จิตฺตหตฺถสาริปุตฺโต ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิโต, อโห มหาโทโส ปุถุชฺชนภาโว’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม ลหุกํ ทุนฺนิคฺคหํ, อารมฺมณวเสน คนฺตฺวา อลฺลียติ, เอกวารํ อลฺลีนํ น สกฺกา โหติ ขิปฺปํ โมเจตุํ, เอวรูปสฺส จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ. ทนฺตเมว หิ ตํ สุขํ อาวหติ.
‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ’’. (ธ. ป. ๓๕);
ตสฺส ปน ทุนฺนิคฺคหตาย ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เอกํ กุทฺทาลกํ นิสฺสาย ตํ ชหิตุํ อสกฺโกนฺตา โลภวเสน ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ปพฺพชิตภาเว ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ โลภํ นิคฺคณฺหึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปณฺณิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปาปุณิ, ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต’’ติสฺส นามํ อโหสิ. โส กุทฺทาลเกน ภูมิปริกมฺมํ กตฺวา ฑากฺเจว อลาพุกุมฺภณฺฑเอฬาลุกาทีนิ จ วปิตฺวา ตานิ วิกฺกิณนฺโต กปณชีวิกํ กปฺเปสิ. ตฺหิสฺส เอกํ กุทฺทาลกํ เปตฺวา อฺํ ธนํ นาม นตฺถิ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘กึ เม ฆราวาเสน, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. อเถกทิวสํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน เปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตํ กุทฺทาลกํ อนุสฺสริตฺวา โลภํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กุณฺกุทฺทาลกํ ¶ นิสฺสาย อุปฺปพฺพชิ. เอวํ ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปีติ ฉ วาเร ตํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิโต เจว อุปฺปพฺพชิโต จ.
สตฺตเม ¶ ปน วาเร จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมํ กุณฺกุทฺทาลกํ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ อุปฺปพฺพชิโต, อิทานิ นํ มหานทิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘สจสฺส ปติตฏฺานํ ปสฺสิสฺสามิ, ปุนาคนฺตฺวา อุทฺธริตุกามตา ภเวยฺยา’’ติ ตํ กุทฺทาลกํ ทณฺเฑ คเหตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน สีสสฺส อุปริภาเค ติกฺขตฺตุํ อาวิชฺฌิตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นทีมชฺเฌ ขิปิตฺวา ‘‘ชิตํ เม ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ. ตสฺมึ ขเณ พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นทิยา สีสํ นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต หตฺถิกฺขนฺเธน คจฺฉมาโน ตํ โพธิสตฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปุริโส ‘ชิตํ เม ชิตํ เม’ติ วทติ, โก นุ โข เอเตน ชิโต, ปกฺโกสถ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อหํ ตาว วิชิตสงฺคาโม อิทานิ ชยํ คเหตฺวา อาคจฺฉามิ, ตยา ปน โก ชิโต’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, ตยา สงฺคามสตมฺปิ สงฺคามสหสฺสมฺปิ สงฺคามสตสหสฺสมฺปิ ชินนฺเตน ทุชฺชิตเมว กิเลสานํ อชิตตฺตา. อหํ ปน มม อพฺภนฺตเร โลภํ นิคฺคณฺหนฺโต กิเลเส ชินิ’’นฺติ กเถนฺโตเยว มหานทึ โอโลเกตฺวา อาโปกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา สมฺปตฺตานุภาโว อากาเส นิสีทิตฺวา รฺโ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติ;
ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียตีติ ยํ ปจฺจามิตฺเต ปราชินิตฺวา รฏฺํ ชิตํ ปฏิลทฺธํ ปุนปิ เตหิ ปจฺจามิตฺเตหิ อวชียติ, ตํ ชิตํ สาธุชิตํ นาม น โหติ. กสฺมา? ปุน อวชียนโต. อปโร นโย – ชิตํ วุจฺจติ ชโย. โย ปจฺจามิตฺเตหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา อธิคโต ชโย ปุน เตสุ ชินนฺเตสุ ¶ , ปราชโย โหติ, โส น สาธุ น โสภโน. กสฺมา? ยสฺมา ปุน ปราชโยว โหติ. ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตีติ ยํ โข ปน ปจฺจามิตฺเต นิมฺมเถตฺวา ชิตํ ปุน เตหิ นาวชียติ, โย วา เอกวารํ ลทฺโธ ชโย น ปุน ปราชโย โหติ, ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ โสภนํ, โส ชโย สาธุ โสภโน นาม โหติ. กสฺมา? ปุน นาวชียนโต. ตสฺมา, ตฺวํ มหาราช, สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สตสหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สงฺคามสีสํ ชินิตฺวาปิ สงฺคามโยโธ นาม น โหสิ. กึการณา? อตฺตโน กิเลสานํ อชิตตฺตา. โย ปน เอกวารมฺปิ อตฺตโน อพฺภนฺตเร กิเลเส ชินาติ, อยํ อุตฺตโม สงฺคามสีสโยโธติ อากาเส นิสินฺนโกว พุทฺธลีลาย รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ. อุตฺตมสงฺคามโยธภาโว ปเนตฺถ –
‘‘โย ¶ สหสฺสํ สหสฺเสน, สงฺคาเม มานุเส ชิเน;
เอกฺจ เชยฺยมตฺตานํ, ส เว สงฺคามชุตฺตโม’’ติ. (ธ. ป. ๑๐๓) –
อิทํ สุตฺตํ สาธกํ.
รฺโ ปน ธมฺมํ สุณนฺตสฺเสว ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสา ปหีนา, ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ. ราชพลสฺสปิ ตเถว กิเลสา ปหียึสุ. ราชา ‘‘อิทานิ ตุมฺเห กหํ คมิสฺสถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ. ‘‘หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิ, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺเตเนว สทฺธึ นิกฺขมิ, พลกาโย พฺราหฺมณคหปติกา สพฺพา เสนิโยติ สพฺโพปิ ตสฺมึ าเน สนฺนิปติโต มหาชนกาโย รฺา สทฺธึเยว นิกฺขมิ. พาราณสิวาสิโนปิ ‘‘อมฺหากํ กิร ราชา กุทฺทาลปณฺฑิตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา สทฺธึ พลกาเยน นิกฺขนฺโต, มยํ อิธ กึ กริสฺสามา’’ติ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา สกลนครวาสิโน นิกฺขมึสุ. ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อโหสิ. ตํ อาทาย โพธิสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ สกฺกสฺส เทวรฺโ นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติ ทิสฺวา ‘‘มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, วสนฏฺานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต ¶ , วสนฏฺานํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา สเม ภูมิภาเค ทีฆโต ตึสโยชนํ วิตฺถารโต ปนฺนรสโยชนํ อสฺสมปทํ มาเปหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน หตฺถิปาลชาตเก อาวิ ภวิสฺสติ. อิทฺจ หิ ตฺจ เอกปริจฺเฉทเมว. วิสฺสกมฺโมปิ อสฺสมปเท ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา ทุสฺสทฺเท มิเค จ สกุเณ จ อมนุสฺเส จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา เตน เตน ทิสาภาเคน เอกปทิกมคฺคํ มาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว อคมาสิ. กุทฺทาลปณฺฑิโตปิ ตํ ปริสํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติยํ อสฺสมปทํ คนฺตฺวา วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ คเหตฺวา ปมํ อตฺตนา ปพฺพชิตฺวา ปจฺฉา ปริสํ ปพฺพาเชตฺวา อสฺสมปทํ ภาเชตฺวา อทาสิ. สตฺต ราชาโน สตฺต รชฺชานิ ฉฑฺฑยึสุ. ตึสโยชนํ อสฺสมปทํ ปูริ. กุทฺทาลปณฺฑิโต เสสกสิเณสุปิ ปริกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปริสาย กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. สพฺเพ สมาปตฺติลาภิโน หุตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ. เย ปน เตสํ ปาริจริยํ อกํสุ, เต เทวโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา ¶ ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ นาเมตํ กิเลสวเสน อลฺลีนํ ทุมฺโมจยํ โหติ, อุปฺปนฺนา โลภธมฺมา ทุปฺปชหา, เอวรูเปปิ ปณฺฑิเต อฺาเณ กโรนฺตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถาปิ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปริสา พุทฺธปริสา, กุทฺทาลปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุทฺทาลชาตกวณฺณนา ทสมา.
อิตฺถิวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อสาตมนฺตณฺฑภูตํ ¶ , ตกฺกปณฺฑิ ทุราชานํ;
อนภิรติ มุทุลกฺขณํ, อุจฺฉงฺคมฺปิ จ สาเกตํ;
วิสวนฺตํ กุทฺทาลกนฺติ.
๘. วรุณวคฺโค
[๗๑] ๑. วรุณชาตกวณฺณนา
โย ¶ ¶ ¶ ปุพฺเพ กรณียานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ กิร ทิวเส สาวตฺถิวาสิโน อฺมฺสหายกา ตึสมตฺตา กุลปุตฺตา คนฺธปุปฺผวตฺถาทีนิ คเหตฺวา ‘‘สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณิสฺสามา’’ติ มหาชนปริวุตา เชตวนํ คนฺตฺวา นาคมาฬกสาลมาฬกาทีสุ โถกํ นิสีทิตฺวา สายนฺหสมเย สตฺถริ สุรภิคนฺธวาสิตาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสินฺเน สปริวารา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา จกฺกงฺกิตตเลสุ ผุลฺลปทุมสสฺสิริเกสุ ปาเทสุ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมํ สุณึสุ.
อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘ยถา ยถา โข มยํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, ปพฺพเชยฺยามา’’ติ. เต ตถาคตสฺส ธมฺมสภาโต นิกฺขนฺตกาเล ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ, สตฺถา เตสํ ปพฺพชฺชํ อทาสิ. เต อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา ทฺเว มาติกา ปคุณํ กตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ตฺวา ติสฺโส อนุโมทนา อุคฺคณฺหิตฺวา จีวรานิ สิพฺเพตฺวา รชิตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘มยํ, ภนฺเต, ภเวสุ อุกฺกณฺิตา ชาติชราพฺยาธิมรณภยภีตา, เตสํ โน สํสารปริโมจนตฺถาย กมฺมฏฺานํ กเถถา’’ติ ยาจึสุ. สตฺถา เตสํ อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ สปฺปายํ วิจินิตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถสิ. เต สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปริเวณํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย โอโลเกตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ นิกฺขมึสุ.
อถ เนสํ อพฺภนฺตเร เอโก ภิกฺขุ นาเมน กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม กุสีโต หีนวีริโย รสคิทฺโธ. โส เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อหํ เนว อรฺเ วสิตุํ, น ปธานํ ปทหิตุํ, น ภิกฺขาจริยาย ยาเปตุํ สกฺขิสฺสามิ, โก เม คมเนน อตฺโถ, นิวตฺติสฺสามี’’ติ โส วีริยํ ¶ โอสฺสชิตฺวา เต ภิกฺขู อนุคนฺตฺวา นิวตฺติ. เตปิ โข ภิกฺขู โกสเลสุ จาริกํ จรมานา อฺตรํ ปจฺจนฺตคามํ ¶ คนฺตฺวา ตํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมึ อรฺายตเน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อนฺโตเตมาสํ อปฺปมตฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนาคพฺภํ คาหาเปตฺวา ปถวึ อุนฺนาทยมานา อรหตฺตํ ปตฺวา วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามา’’ติ ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ทิสฺวา ตถาคตํ ทฏฺุกามา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตหิ สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิ. เต กตปฏิสนฺถารา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ, สตฺถา เต ภิกฺขู ปสํสิ. กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร สตฺถารํ เตสํ คุณกถํ กเถนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ สมณธมฺมํ กาตุกาโม ชาโต. เตปิ โข ภิกฺขู ‘‘มยํ, ภนฺเต, ตเมว อรฺวาสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ อนุชานิ. เต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ อคมํสุ.
อถ โส กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร รตฺติภาคสมนนฺตเร อจฺจารทฺธวีริโย หุตฺวา อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิตโกว นิทฺทายนฺโต ปริวตฺติตฺวา ปติ, อูรุฏฺิกํ ภิชฺชิ, เวทนา มหนฺตา ชาตา. เตสํ ภิกฺขูนํ ตํ ปฏิชคฺคนฺตานํ คมนํ น สมฺปชฺชิ. อถ เน อุปฏฺานเวลายํ อาคเต สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘นนุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘สฺเว คมิสฺสามา’ติ หิยฺโย อาปุจฺฉิตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปิจ โข ปน อมฺหากํ สหายโก กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร อกาเล อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต นิทฺทาภิภูโต ปริวตฺติตฺวา ปติโต, อูรุฏฺิสฺส ภินฺนํ, ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ คมนํ น สมฺปชฺชี’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อตฺตโน หีนวีริยภาเวน อกาเล ¶ อติเวเคน วีริยํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพเปส ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปสิ. อถสฺส เต มาณวา เอกทิวสํ ทารุํ อาหรณตฺถาย อรฺํ คนฺตฺวา ทารูนิ อุทฺธรึสุ. เตสํ อนฺตเร เอโก กุสีตมาณโว มหนฺตํ วรุณรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘สุกฺขรุกฺโข เอโส’’ติ สฺาย ‘‘มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา ปจฺฉา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ¶ ทารูนิ ปาเตตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติ อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิตฺวา กากจฺฉมาโน นิทฺทํ โอกฺกมิ. อิตเร มาณวกา ทารุกลาเป พนฺธิตฺวา อาทาย คจฺฉนฺตา ตํ ปาเทน ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปโพเธตฺวา อคมํสุ. กุสีตมาณโว อุฏฺาย อกฺขีนิ ปฺุฉิตฺวา ปฺุฉิตฺวา ¶ อวิคตนิทฺโทว วรุณรุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สาขํ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิตฺวา ภฺชนฺโต ภิชฺชิตฺวา อุฏฺิตโกฏิยา อตฺตโน อกฺขึ ภินฺทาเปตฺวา เอเกน หตฺเถน ตํ ปิธาย เอเกน หตฺเถน อลฺลทารูนิ ภฺชิตฺวา รุกฺขโต โอรุยฺห ทารุกลาปํ พนฺธิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา เตหิ ปาติตานํ ทารูนํ อุปริ ปาเตสิ.
ตํ ทิวสฺจ ชนปทคามเก เอกํ กุลํ ‘‘สฺเว พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยํ นิมนฺเตสิ. อาจริโย มาณวเก อาห ‘‘ตาตา, สฺเว เอกํ คามกํ คนฺตพฺพํ, ตุมฺเห ปน นิราหารา น สกฺขิสฺสถ คนฺตุํ, ปาโตว ยาคุํ ปจาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธโกฏฺาสฺจ อมฺหากํ ปตฺตโกฏฺาสฺจ สพฺพมาทาย อาคจฺฉถา’’ติ. เต ปาโตว ยาคุปจนตฺถาย ทาสึ อุฏฺาเปตฺวา ‘‘ขิปฺปํ โน ยาคุํ ปจาหี’’ติ อาหํสุ. สา ทารูนิ คณฺหนฺตี อุปริ ิตานิ อลฺลวรุณทารูนิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ มุขวาตํ ททมานาปิ อคฺคึ อุชฺชาเลตุํ อสกฺโกนฺตี สูริยํ อุฏฺาเปสิ. มาณวกา ‘‘อติทิวา ชาโต, อิทานิ น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ อาจริยสฺส สนฺติกํ อคมึสุ. อาจริโย ‘‘กึ, ตาตา, น คตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย น คตมฺหา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘อสุโก นาม กุสีตมาณโว อมฺเหหิ สทฺธึ ทารูนมตฺถาย อรฺํ คนฺตฺวา วรุณรุกฺขมูเล นิทฺทายิตฺวา ปจฺฉา ¶ เวเคน รุกฺขํ อารุยฺห อกฺขึ ภินฺทาเปตฺวา อลฺลวรุณทารูนิ อาหริตฺวา อมฺเหหิ อานีตทารูนํ อุปริ ปกฺขิปิ. ยาคุปาจิกา ตานิ สุกฺขทารุสฺาย คเหตฺวา ยาว สูริยุคฺคมนา อุชฺชาเลตุํ นาสกฺขิ. อิมินา โน การเณน คมนนฺตราโย ชาโต’’ติ. อาจริโย มาณเวน กตกมฺมํ สุตฺวา ‘‘อนฺธพาลานํ กมฺมํ นิสฺสาย เอวรูปา ปริหานิ โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ สมุฏฺาเปสิ –
‘‘โย ¶ ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;
วรุณกฏฺภฺโชว, ส ปจฺฉา มนุตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ ส ปจฺฉา มนุตปฺปตีติ โย โกจิ ปุคฺคโล ‘‘อิทํ ปุพฺเพ กตฺตพฺพํ, อิทํ ปจฺฉา’’ติ อวีมํสิตฺวา ปุพฺเพ กรณียานิ ปมเมว กตฺตพฺพกมฺมานิ ปจฺฉา กโรติ, อยํ วรุณกฏฺภฺโช อมฺหากํ มาณวโก วิย โส พาลปุคฺคโล ปจฺฉา อนุตปฺปติ โสจติ ปริเทวตีติ อตฺโถ.
เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกานํ อิมํ การณํ กเถตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กริตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ตุมฺหากํ อนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา อกฺขิเภทํ ปตฺโต มาณโว อูรุเภทํ ปตฺตภิกฺขุ อโหสิ, เสสมาณวา พุทฺธปริสา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วรุณชาตกวณฺณนา ปมา.
[๗๒] ๒. สีลวนาคราชชาตกวณฺณนา
อกตฺุสฺส โปสสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ธมฺมสภายฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อกตฺู ตถาคตสฺส คุเณ น ชานาตี’’ติ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต ¶ อกตฺู, ปุพฺเพปิ อกตฺูเยว, น กทาจิ มยฺหํ คุณํ ชานาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติ. โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สพฺพเสโต อโหสิ รชตปฺุชสนฺนิโภ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ, ปฺายมานานิ ปฺจ ปสาทานิ อเหสุํ, มุขํ รตฺตกมฺพลสทิสํ, โสณฺฑา รตฺตสุวณฺณพินฺทุปฏิมณฺฑิตํ รชตทามํ วิย, จตฺตาโร ปาทา กตลาขารสปริกมฺมา วิย. เอวมสฺส ทสหิ ปารมีหิ อลงฺกโต รูปโสภคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว อโหสิ. อถ นํ วิฺุตํ ปตฺตํ สกลหิมวนฺเต ¶ วารณา สนฺนิปติตฺวา อุปฏฺหนฺตา วิจรึสุ. เอวํ โส อสีติสหสฺสวารณปริวาโร หิมวนฺตปฺปเทเส วสมาโน อปรภาเค คเณ โทสํ ทิสฺวา คณมฺหา กายวิเวกาย เอกโกว อรฺเ วาสํ กปฺเปสิ. สีลวนฺตตาย จ ปนสฺส ‘‘สีลวนาคราชา’’ ตฺเวว นามํ อโหสิ.
อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อาชีวภณฺฑกํ คเวสมาโน ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภยภีโต พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมาโน วิจรติ. โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ พลวปริเทวิตํ สุตฺวา ‘‘อิมํ ปุริสํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ การฺุเน โจทิโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวาว ภีโต ปลายิ. โพธิสตฺโต ตํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว อฏฺาสิ. โส ปุริโส โพธิสตฺตํ ิตํ ทิสฺวา อฏฺาสิ ¶ . โพธิสตฺโต ปุน อคมาสิ, โส ปุน ปลายิตฺวา ตสฺส ิตกาเล ตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ วารโณ มม ปลายนกาเล ติฏฺติ, ิตกาเล อาคจฺฉติ, นายํ มยฺหํ อนตฺถกาโม, อิมมฺหา ปน มํ ทุกฺขา มาเจตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สูโร หุตฺวา อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กสฺมา โภ ตฺวํ ปุริส, ปริเทวมาโน วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภเยนา’’ติ. อถ นํ โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา กติปาหํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา ‘‘โภ, ปุริส, มา ภายิ, อหํ ตํ มนุสฺสปถํ ¶ เนสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา มนุสฺสปถํ ปายาสิ.
อถ โข โส มิตฺตทุพฺภี ปุริโส ‘‘สเจ โกจิ ปุจฺฉิสฺสติ, อาจิกฺขิตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปิฏฺเ นิสินฺโนเยว รุกฺขนิมิตฺตํ ปพฺพตนิมิตฺตํ อุปธาเรนฺโตว คจฺฉติ. อถ นํ โพธิสตฺโต อรฺา นีหริตฺวา พาราณสิคามิมหามคฺเค เปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อิมินา มคฺเคน คจฺฉ, มยฺหํ ปน วสนฏฺานํ ปุจฺฉิโตปิ อปุจฺฉิโตปิ มา กสฺสจิ อาจิกฺขี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํเยว อคมาสิ. อถ โส ปุริโส พาราณสึ คนฺตฺวา อนุวิจรนฺโต ทนฺตการวีถึ ปตฺวา ทนฺตกาเร ทนฺตวิกติโย กุรุมาเน ทิสฺวา ‘‘กึ ปน โภ, ชีวทนฺตมฺปิ ¶ ลภิตฺวา คณฺเหยฺยาถา’’ติ? ‘‘โภ, กึ วเทสิ, ชีวทนฺโต นาม มตหตฺถิทนฺตโต มหคฺฆตโร’’ติ. ‘‘เตน หิ อหํ โว ชีวทนฺตํ อาหริสฺสามี’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ขรกกจํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺานํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ, สามิ, ทุคฺคโต กปโณ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ตุมฺเห ทนฺตขณฺฑํ ยาจิตฺวา สเจ ทสฺสถ, ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิสฺสามี’’ติ อาคโตติ. ‘‘โหตุ โภ, ทนฺตํ เต ทสฺสามิ, สเจ ทนฺตกปฺปนตฺถาย กกจํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กกจํ คเหตฺวา อาคโตมฺหิ สามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ทนฺเต กกเจน กนฺติตฺวา อาทาย คจฺฉา’’ติ โพธิสตฺโต ปาเท สมิฺชิตฺวา โคนิสินฺนกํ นิสีทิ. โส ทฺเวปิ อคฺคทนฺเต ฉินฺทิ. โพธิสตฺโต เต ทนฺเต โสณฺฑาย คเหตฺวา ‘‘โภ ปุริส, นาหํ ‘เอเต ทนฺตา มยฺหํ อปฺปิยา อมนาปา’ติ ทมฺมิ, อิเมหิ ปน เม ทนฺเตหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพธมฺมปฏิเวธนสมตฺถา สพฺพฺุตฺาณทนฺตาว ปิยตรา, ตสฺส เม อิทํ ทนฺตทานํ สพฺพฺุตฺาณปฏิวิชฺฌนตฺถาย โหตู’’ติ สพฺพฺุตฺาณสฺส อาราธนํ กตฺวา ทนฺตยุคลํ อทาสิ.
โส ¶ ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ตสฺมึ มูเล ขีเณ ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ทนฺเต วิกฺกิณิตฺวา ลทฺธมูลํ มยฺหํ ¶ อิณโสธนมตฺตเมว ชาตํ, อวเสสทนฺเต เทถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว กปฺปาเปตฺวา อวเสสทนฺเต อทาสิ. โส เตปิ วิกฺกิณิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ชีวิตุํ น สกฺโกมิ, มูลทาา เม เทถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว นิสีทิ. โส ปาปปุริโส มหาสตฺตสฺส รชตทามสทิสํ โสณฺฑํ มทฺทมาโน เกลาสกูฏสทิสํ กุมฺภํ อภิรุหิตฺวา อุโภ ทนฺตโกฏิโย ปณฺหิยา ปหรนฺโต มํสํ วิยูหิตฺวา กุมฺภํ อารุยฺห ขรกกเจน มูลทาา กปฺเปตฺวา ปกฺกามิ. โพธิสตฺตสฺส ทสฺสนูปจารํ วิชหนฺเตเยว ปน ตสฺมึ ปาปปุริเส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา ฆนปถวี ¶ สิเนรุยุคนฺธราทโย มหาภาเร ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ คูถมุตฺตาทีนิ จ ธาเรตุํ สมตฺถาปิ ตสฺส อคุณราสึ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย ภิชฺชิตฺวา วิวรํ อทาสิ. ตาวเทว อวีจิมหานิรยโต อคฺคิชาลา นิกฺขมิตฺวา ตํ มิตฺตทุพฺภิปุริสํ กุลสนฺตเกน กมฺพเลน ปารุปนฺตี วิย ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ.
เอวํ ตสฺส ปาปปุคฺคลสฺส ปถวึ ปวิฏฺกาเล ตสฺมึ วนสณฺเฑ อธิวตฺถา รุกฺขเทวตา ‘‘อกตฺู มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล จกฺกวตฺติรชฺชํ ทตฺวาปิ โตเสตุํ น สกฺกา’’ติ วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทสยมานา อิมํ คาถมาห –
‘‘อกตฺุสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน;
สพฺพํ เจ ปถวึ ทชฺชา, เนว นํ อภิราธเย’’ติ.
ตตฺถ อกตฺุสฺสาติ อตฺตโน กตคุณํ อชานนฺตสฺส. โปสสฺสาติ ปุริสสฺส. วิวรทสฺสิโนติ ฉิทฺทเมว โอกาสเมว โอโลเกนฺตสฺส. สพฺพํ เจ ปถวึ ทชฺชาติ สเจปิ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส สกลํ จกฺกวตฺติรชฺชํ, อิมํ วา ปน มหาปถวึ ปริวตฺเตตฺวา ปถโวชํ ทเทยฺย. เนว นํ อภิราธเยติ เอวํ กโรนฺโตปิ เอวรูปํ กตคุณวิทฺธํสกํ โกจิ ปริโตเสตุํ วา ปสาเทตุํ วา น สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ สา เทวตา วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิ.
สตฺถา ¶ ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตฺู, ปุพฺเพปิ อกตฺูเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา สาริปุตฺโต, สีลวนาคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สีลวนาคราชชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๗๓] ๓. สจฺจํกิรชาตกวณฺณนา
สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. ภิกฺขุสงฺฆสฺมิฺหิ ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สตฺถุ คุณํ น ชานาติ, วธายเยว ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณํ กเถนฺเต สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ทุฏฺกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ กกฺขโฬ ผรุโส ปหฏาสีวิสูปโม, อนกฺโกสิตฺวา วา อปหริตฺวา วา เกนจิ สทฺธึ น กเถติ. โส อนฺโตชนสฺส จ พหิชนสฺส จ อกฺขิมฺหิ ปติตรชํ วิย, ขาทิตุํ อาคตปิสาโจ วิย จ อมนาโป อโหสิ อุพฺเพชนีโย. โส เอกทิวสํ นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน นทีตีรํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺหิ, ทิสา อนฺธการา ชาตา. โส ทาสเปสฺสชนํ อาห ‘‘เอถ ภเณ, มํ คเหตฺวา นทีมชฺฌํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา อาเนถา’’ติ. เต ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘กึ โน ราชา กริสฺสติ, อิมํ ปาปปุริสํ เอตฺเถว มาเรมา’’ติ มนฺตยิตฺวา ‘‘เอตฺถ คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ อุทเก นํ โอปิลาเปตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ตีเร อฏฺํสุ. ‘‘กหํ กุมาโร’’ติ จ วุตฺเต ‘‘น มยํ กุมารํ ปสฺสาม, เมฆํ อุฏฺิตํ ทิสฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา ปุรโต อาคโต ¶ ภวิสฺสตี’’ติ. อมจฺจา รฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. น ชานาม เทว, เมเฆ อุฏฺิเต ‘‘ปุรโต อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ สฺาย อาคตมฺหาติ. ราชา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา ‘‘นทีตีรํ คนฺตฺวา วิจินถา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วิจินาเปสิ, โกจิ กุมารํ นาทฺทส.
โสปิ โข เมฆนฺธกาเร เทเว วสฺสนฺเต นทิยา วุยฺหมาโน เอกํ ทารุกฺขนฺธํ ทิสฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ¶ มรณภยตชฺชิโต ปริเทวมาโน คจฺฉติ. ตสฺมึ ปน กาเล พาราณสิวาสี เอโก เสฏฺิ นทีตีเร จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิทหิตฺวาว มรนฺโต ธนตณฺหาย ธนปิฏฺเ สปฺโป หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อปโร ตสฺมึเยว ปเทเส ตึส โกฏิโย นิทหิตฺวา ธนตณฺหาย ตตฺเถว อุนฺทูโร หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตสํ วสนฏฺานํ อุทกํ ปาวิสิ. เต อุทกสฺส ปวิฏฺมคฺเคเนว นิกฺขมิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺตา คนฺตฺวา ตํ ราชกุมาเรน อภินิสินฺนํ ¶ ทารุกฺขนฺธํ ปตฺวา เอโก เอกํ โกฏึ, อิตโร อิตรํ อารุยฺห ขนฺธปิฏฺเเยว นิปชฺชึสุ. ตสฺสาเยว โข ปน นทิยา ตีเร เอโก สิมฺพลิรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺเถโก สุวโปตโก วสติ. โสปิ รุกฺโข อุทเกน โธตมูโล นทีปิฏฺเ ปติ, สุวโปตโก เทเว วสฺสนฺเต อุปฺปติตฺวา คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา ตสฺเสว ขนฺธสฺส เอกปสฺเส นิลียิ. เอวํ เต จตฺตาโร ชนา เอกโต วุยฺหมานา คจฺฉนฺติ.
โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ กาเล กาสิรฏฺเ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมึ นทีนิวตฺตเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติ. โส อฑฺฒรตฺตสมเย จงฺกมมาโน ตสฺส ราชกุมารสฺส พลวปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มาทิเส นาม เมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเน ตาปเส ปสฺสนฺเต เอตสฺส ปุริสสฺส มรณํ อยุตฺตํ, อุทกโต อุทฺธริตฺวา ตสฺส ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติ. โส ตํ ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา อุทกโสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ทารุกฺขนฺธํ เอกาย โกฏิยา คเหตฺวา อากฑฺฒนฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน เอกเวเคน ตีรํ ปตฺวา กุมารํ อุกฺขิปิตฺวา ตีเร ปติฏฺาเปสิ. เตปิ สปฺปาทโย ทิสฺวา อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ เนตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ‘‘อิเม ทุพฺพลตรา’’ติ ปมํ สปฺปาทีนํ สรีรํ เสเทตฺวา ปจฺฉา ราชกุมารสฺส สรีรํ เสเทตฺวา ตมฺปิ อโรคํ กตฺวา อาหารํ เทนฺโตปิ ปมํ สปฺปาทีนํเยว ทตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ผลาผลานิ อุปนาเมสิ. ราชกุมาโร ‘‘อยํ กูฏตาปโส มํ ราชกุมารํ อคเณตฺวา ติรจฺฉานคตานํ สมฺมานํ กโรตี’’ติ โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิ.
ตโต ¶ กติปาหจฺจเยน สพฺเพสุปิ เตสุ ถามพลปฺปตฺเตสุ นทิยา โอเฆ ปจฺฉินฺเน สปฺโป ตาปสํ วนฺทิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ มยฺหํ มหาอุปกาโร กโต, น โข ปนาหํ ทลิทฺโท, อสุกฏฺาเน เม จตฺตาลีส หิรฺโกฏิโย นิทหิตฺวา ปิตา, ตุมฺหากํ ธเนน กิจฺเจ สติ สพฺพมฺเปตํ ธนํ ตุมฺหากํ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตํ านํ อาคนฺตฺวา ‘ทีฆา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. อุนฺทูโรปิ ตเถว ตาปสํ นิมนฺเตตฺวา ‘‘อสุกฏฺาเน ตฺวา ‘อุนฺทูรา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ ¶ วตฺวา ปกฺกามิ. สุวโปตโก ปน ตาปสํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ธนํ นตฺถิ, รตฺตสาลีหิ ปน โว อตฺเถ สติ อสุกํ นาม มยฺหํ วสนฏฺานํ, ตตฺถ คนฺตฺวา ‘สุวา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถ, อหํ าตกานํ อาโรเจตฺวา อเนกสกฏปูรมตฺตา รตฺตสาลิโย อาหราเปตฺวา ทาตุํ สกฺโกมี’’ติ ¶ วตฺวา ปกฺกามิ. อิตโร ปน มิตฺตทุพฺภี ‘‘ธมฺมสุธมฺมตาย กิฺจิ อวตฺวา คนฺตุํ อยุตฺตํ, เอวํ ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยิ รชฺเช ปติฏฺิเต อาคจฺเฉยฺยาถ, อหํ โว จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. โส คนฺตฺวา น จิรสฺเสว รชฺเช ปติฏฺาสิ.
โพธิสตฺโต ‘‘วีมํสิสฺสามิ ตาว เน’’ติ ปมํ สปฺปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อวิทูเร ตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิ. โส เอกวจเนเนว นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมึ าเน จตฺตาลีส หิรฺโกฏิโย, ตา สพฺพาปิ นีหริตฺวา คณฺหถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘เอวมตฺถุ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ นิวตฺเตตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สทฺทมกาสิ. โสปิ ตเถว ปฏิปชฺชิ. โพธิสตฺโต ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา สุวสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิ. โสปิ เอกวจเนเนว รุกฺขคฺคโต โอตริตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, มยฺหํ าตกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสโต ตุมฺหากํ สยํชาตสาลี อาหราเปมี’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘อตฺเถ สติ ชานิสฺสามี’’ติ ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ ราชานํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส อากปฺปสมฺปตฺตึ กตฺวา ภิกฺขาจารวตฺเตน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ ขเณ โส มิตฺตทุพฺภี ราชา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน ¶ นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. โส โพธิสตฺตํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อยํ โส กูฏตาปโส มม สนฺติเก ภฺุชิตฺวา วสิตุกาโม อาคโต, ยาว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน มยฺหํ กตคุณํ นปฺปกาเสติ, ตาวเทวสฺส สีสํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ ปุริเส โอโลเกสิ. ‘‘กึ กโรม, เทวา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เอส กูฏตาปโส มํ กิฺจิ ยาจิตุกาโม อาคจฺฉติ มฺเ, เอตสฺส กาฬกณฺณิตาปสสฺส มํ ปสฺสิตุํ อทตฺวาว เอตํ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ ¶ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา นครา นิกฺขาเมตฺวา อาฆาตเน สีสมสฺส ฉินฺทิตฺวา สรีรํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา นิรปราธํ มหาสตฺตํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา อาฆาตนํ เนตุํ อารภึสุ. โพธิสตฺโต ปหฏปหฏฏฺาเน ‘‘อมฺม, ตาตา’’ติ อกนฺทิตฺวา นิพฺพิกาโร อิมํ คาถมาห –
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;
กฏฺํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติ.
ตตฺถ ¶ สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อวิตถเมว กิร เอวํ วทนฺติ. นรา เอกจฺจิยา อิธาติ อิเธกจฺเจ ปณฺฑิตปุริสา. กฏฺํ นิปฺลวิตํ เสยฺโยติ นทิยา วุยฺหมานํ สุกฺขทารุํ นิปฺลวิตํ อุตฺตาเรตฺวา ถเล ปิตํ เสยฺโย สุนฺทรตโร. เอวฺหิ วทมานา เต ปุริสา สจฺจํ กิร วทนฺติ. กึการณา? ตฺหิ ยาคุภตฺตาทีนํ ปจนตฺถาย, สีตาตุรานํ วิสิพฺพนตฺถาย, อฺเสมฺปิ จ ปริสฺสยานํ หรณตฺถาย อุปการํ โหติ. น ตฺเวเวกจฺจิโย นโรติ เอกจฺโจ ปน มิตฺตทุพฺภี อกตฺู ปาปปุริโส โอเฆน วุยฺหมาโน หตฺเถน คเหตฺวา อุตฺตาริโต น ตฺเวว เสยฺโย. ตถา หิ อหํ อิมํ ปาปปุริสํ อุตฺตาเรตฺวา อิมํ อตฺตโน ทุกฺขํ อาหรินฺติ. เอวํ ปหฏปหฏฏฺาเน อิมํ คาถมาห.
ตํ สุตฺวา เย ตตฺถ ปณฺฑิตปุริสา, เต อาหํสุ ‘‘กึ ปน, โภ ปพฺพชิต, ตยา อมฺหากํ รฺโ อตฺถิ โกจิ คุโณ กโต’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘เอวมิมํ มโหฆโต อุตฺตาเรนฺโต อหเมว อตฺตโน ทุกฺขํ อกาสึ, ‘น วต เม โปราณกปณฺฑิตานํ วจนํ กต’นฺติ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วทามี’’ติ อาห. ตํ ¶ สุตฺวา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย นครวาสิโน ‘‘สฺวายํ มิตฺตทุพฺภี ราชา เอวํ คุณสมฺปนฺนสฺส อตฺตโน ชีวิตทายกสฺส คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตํ นิสฺสาย กุโต อมฺหากํ วุฑฺฒิ, คณฺหถ น’’นฺติ กุปิตา สมนฺตโต อุฏฺหิตฺวา อุสุสตฺติปาสาณมุคฺคราทิปฺปหาเรหิ หตฺถิกฺขนฺธคตเมว นํ ฆาเตตฺวา ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปริขาปิฏฺเ ฉฑฺเฑตฺวา โพธิสตฺตํ อภิสิฺจิตฺวา รชฺเช ปติฏฺาเปสุํ.
โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ปุน เอกทิวสํ สปฺปาทโย ¶ ปริคฺคณฺหิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน สปฺปสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิ. สปฺโป อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ เต สามิ ธนํ คณฺหา’’ติ อาห. ราชา จตฺตาลีสหิรฺโกฏิธนํ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อุนฺทูรา’’ติ ปกฺโกสิ. โสปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ตึสโกฏิธนํ นิยฺยาเทสิ. ราชา ตมฺปิ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา สุวสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิ. โสปิ อาคนฺตฺวา ปาเท วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, สามิ, สาลึ อาหรามี’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาลีหิ อตฺเถ สติ อาหริสฺสสิ, เอหิ คจฺฉามา’’ติ สตฺตติยา หิรฺโกฏีหิ สทฺธึ เต ตโยปิ ชเน คาหาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา ปาสาทวเร มหาตลํ อารุยฺหํ ธนํ สงฺโคเปตฺวา สปฺปสฺส วสนตฺถาย สุวณฺณนาฬึ, อุนฺทูรสฺส ผลิกคุหํ, สุวสฺส สุวณฺณปฺชรํ การาเปตฺวา สปฺปสฺส จ สุวสฺส จ โภชนตฺถาย เทวสิกํ กฺจนตฏฺฏเก มธุลาเช, อุนฺทูรสฺส คนฺธสาลิตณฺฑุเล ทาเปสิ, ทานาทีนิ จ ปฺุานิ กโรติ. เอวํ เต จตฺตาโรปิ ชนา ยาวชีวํ สมคฺคา สมฺโมทมานา วิหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ยถากมฺมํ อคมํสุ.
สตฺถา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สปฺโป สาริปุตฺโต, อุนฺทูโร โมคฺคลฺลาโน, สุโว อานนฺโท, ปจฺฉา รชฺชปฺปตฺโต ธมฺมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สจฺจํกิรชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๗๔] ๔. รุกฺขธมฺมชาตกวณฺณนา
สาธู ¶ สมฺพหุลา าตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุทกกลเห อตฺตโน าตกานํ มหาวินาสํ ปจฺจุปฏฺิตํ ตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา โรหิณีนทิยา อุปริ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา นีลรํสึ วิสฺสชฺเชตฺวา าตเก สํเวเชตฺวา อากาสา โอรุยฺห นทีตีเร นิสินฺโน ตํ กลหํ อารพฺภ กเถสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา าตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา ¶ , ตุมฺเห าตกา, าตเกหิ นาม สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏติ. าตกานฺหิ สามคฺคิยา สติ ปจฺจามิตฺตา โอกาสํ น ลภนฺติ, ติฏฺนฺตุ ตาว มนุสฺสภูตา, อเจตนานํ รุกฺขานมฺปิ สามคฺคึ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. อตีตสฺมิฺหิ หิมวนฺตปฺปเทเส มหาวาโต สาลวนํ ปหริ, ตสฺส ปน สาลวนสฺส อฺมฺํ รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตาหิ สมฺพนฺธตฺตา เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ อสกฺโกนฺโต มตฺถกมตฺถเกเนว อคมาสิ. เอกํ ปน องฺคเณ ิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนมฺปิ มหารุกฺขํ อฺเหิ รุกฺเขหิ อสมฺพนฺธตฺตา อุมฺมูเลตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ, อิมินา การเณน ตุมฺเหหิปิ สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปมํ อุปฺปนฺโน เวสฺสวโณ มหาราชา จวิ, สกฺโก อฺํ เวสฺสวณํ เปสิ. เอตสฺมึ เวสฺสวเณ ปริวตฺเต ปจฺฉา นิพฺพตฺตเวสฺสวโณ ‘‘รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตานํ อตฺตโน อตฺตโน รุจฺจนฏฺาเน วิมานํ คณฺหนฺตู’’ติ สาสนํ เปเสสิ. ตทา โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกสฺมึ สาลวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส าตเก อาห ‘‘ตุมฺเห วิมานานิ คณฺหนฺตา องฺคเณ ิตรุกฺเขสุ มา คณฺหถ, อิมสฺมึ ปน สาลวเน มยา คหิตวิมานํ ปริวาเรตฺวา ิตวิมานานิ คณฺหถา’’ติ. ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตเทวตา โพธิสตฺตสฺส วิมานํ ปริวาเรตฺวา ิตวิมานานิ คณฺหึสุ. อปณฺฑิตา ปน เทวตา ‘‘กึ อมฺหากํ อตฺโถ อรฺวิมาเนหิ, มยํ มนุสฺสปเถ คามนิคมราชธานิทฺวาเรสุ วิมานานิ ¶ คณฺหิสฺสาม. คามาทโย หิ อุปนิสฺสาย วสมานา เทวตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา โหนฺตี’’ติ มนุสฺสปเถ องฺคณฏฺาเน นิพฺพตฺตมหารุกฺเขสุ วิมานานิ คณฺหึสุ.
อเถกสฺมึ ¶ ทิวเส มหตี วาตวุฏฺิ อุปฺปชฺชิ. วาตสฺส อติพลวตาย ทฬฺหมูลา วนเชฏฺกรุกฺขาปิ สํภคฺคสาขาวิฏปา สมูลา นิปตึสุ. ตํ ปน อฺมฺํ สมฺพนฺธเนน ิตํ สาลวนํ ปตฺวา อิโต จิโต จ ปหรนฺโต เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ นาสกฺขิ. ภคฺควิมานา เทวตา นิปฺปฏิสรณา ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปวตฺตึ สาลวนเทวตานํ ¶ กถยึสุ. ตา ตาสํ เอวํ อาคตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํ. โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคเหตฺวา นิปฺปจฺจยฏฺานํ คตา นาม เอวรูปาว โหนฺตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สาธู สมฺพหุลา าตี, อปิ รุกฺขา อรฺชา;
วาโต วหติ เอกฏฺํ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติ’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺพหุลา าตีติ จตฺตาโร อุปาทาย ตตุตฺตริ สตสหสฺสมฺปิ สมฺพหุลา นาม, เอวํ สมฺพหุลา อฺมฺํ นิสฺสาย วสนฺตา าตกา. สาธูติ โสภนา ปสตฺถา, ปเรหิ อปฺปธํสิยาติ อตฺโถ. อปิ รุกฺขา อรฺชาติ ติฏฺนฺตุ มนุสฺสภูตา, อรฺเ ชาตรุกฺขาปิ สมฺพหุลา อฺมฺูปตฺถมฺเภน ิตา สาธุเยว. รุกฺขานมฺปิ หิ สปจฺจยภาโว ลทฺธุํ วฏฺฏติ. วาโต วหติ เอกฏฺนฺติ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายนฺโต องฺคณฏฺาเน ิตํ เอกฏฺํ เอกกเมว ิตํ พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปตึ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขมฺปิ วหติ, อุมฺมูเลตฺวา ปาเตตีติ อตฺโถ. โพธิสตฺโต อิมํ การณํ กเถตฺวา อายุกฺขเย ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถาปิ ‘‘เอวํ, มหาราชา, าตกานํ ตาว สามคฺคิเยว ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสเมว วสถา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวตา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
รุกฺขธมฺมชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๗๕] ๕. มจฺฉชาตกวณฺณนา
อภิตฺถนย ¶ ¶ ปชฺชุนฺนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตนา วสฺสาปิตวสฺสํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ กิร สมเย โกสลรฏฺเ เทโว น วสฺสิ, สสฺสานิ มิลายนฺติ, เตสุ เตสุ าเนสุ ตฬากโปกฺขรณิสรานิ สุสฺสนฺติ. เชตวนทฺวารโกฏฺกสมีเป เชตวนโปกฺขรณิยาปิ อุทกํ ฉิชฺชิ. กลลคหนํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน มจฺฉกจฺฉเป กากกุลลาทโย กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา นีหริตฺวา วิปฺผนฺทมาเน ขาทนฺติ.
สตฺถา มจฺฉกจฺฉปานํ ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา มหากรุณาย อุสฺสาหิตหทโย ‘‘อชฺช มยา เทวํ ¶ วสฺสาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต พุทฺธลีลาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สาวตฺถิโต วิหารํ คจฺฉนฺโต เชตวนโปกฺขรณิยา โสปาเน ตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘อานนฺท, อุทกสาฏิกํ อาหร, เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติ. ‘‘นนุ, ภนฺเต, เชตวนโปกฺขรณิยํ อุทกํ ฉินฺนํ, กลลมตฺตเมว อวสิฏฺ’’นฺติ? ‘‘อานนฺท, พุทฺธพลํ นาม มหนฺตํ, อาหร ตฺวํ อุทกสาฏิก’’นฺติ. เถโร อาหริตฺวา อทาสิ. สตฺถา เอเกนนฺเตน อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปิตฺวา ‘‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติ โสปาเน อฏฺาสิ. ตงฺขณฺเว สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส ‘‘กึ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา วสฺสวลาหกเทวราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, สตฺถา ‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’ติ ธุรโสปาเน ิโต, ขิปฺปํ สกลโกสลรฏฺํ เอกเมฆํ กตฺวา วสฺสาเปหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ วลาหกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เมฆคีตํ คายนฺโต ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข ปกฺขนฺทิ. ปาจีนทิสาภาเค ขลมณฺฑลมตฺตํ เอกํ เมฆปฏลํ อุฏฺาย สตปฏลํ สหสฺสปฏลํ หุตฺวา อภิตฺถนนฺตํ วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺตํ อโธมุขํ ปิตอุทกกุมฺภากาเรน วสฺสมานํ สกลโกสลรฏฺํ มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถริ. เทโว อจฺฉินฺนธารํ วสฺสนฺโต มุหุตฺเตเนว ¶ เชตวนโปกฺขรณึ ปูเรสิ, ธุรโสปานํ อาหจฺจ อุทกํ อฏฺาสิ.
สตฺถา โปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สุคตมหาจีวรํ เอกํสํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺาย มณิโสปานผลเก ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทตฺวา ¶ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ทสพลสฺส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺตึ, วิวิธสสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ นานาชลาสเยสุ สุสฺสนฺเตสุ มจฺฉกจฺฉเปสุ มหาทุกฺขํ ปาปุณนฺเตสุ การฺุํ ปฏิจฺจ ‘มหาชนํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’ติ อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เชตวนโปกฺขรณิยา ธุรโสปาเน ตฺวา มุหุตฺเตน สกลโกสลรฏฺํ มโหเฆน โอปิลาเปนฺโต วิย เทวํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ กายิกเจตสิกทุกฺขโต โมเจตฺวา ¶ วิหารํ ปวิฏฺโ’’ติ กถาย วตฺตมานาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาชเน กิลมนฺเต เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉราชกาเลปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต อิมสฺมึเยว โกสลรฏฺเ อิมิสฺสา สาวตฺถิยา อิมสฺมึเยว เชตวนโปกฺขรณิฏฺาเน เอกา วลฺลิคหนปริกฺขิตฺตา กนฺทรา อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉคณปริวุโต ตตฺถ ปฏิวสติ. ยถา ปน อิทานิ, เอวเมว ตทาปิ ตสฺมึ รฏฺเ เทโว น วสฺสิ, มนุสฺสานํ สสฺสานิ มิลายึสุ, วาปิตฬากกนฺทราทีสุ อุทกํ ฉิชฺชิ, มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสึสุ. อิมิสฺสาปิ กนฺทราย มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิลียึสุ. กากาทโย ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทึสุ.
โพธิสตฺโต าติสงฺฆสฺส ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เตสํ ทุกฺขํ เปตฺวา มํ อฺโ โมเจตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ ¶ วสฺสาเปตฺวา าตเก มรณทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ กาฬวณฺณํ กทฺทมํ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อฺชนรุกฺขสารฆฏิกวณฺโณ มหามจฺโฉ สุโธตโลหิตงฺคมณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ปชฺชุนฺนเทวราชสฺส สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภ ปชฺชุนฺน, อหํ าตเก นิสฺสาย ทุกฺขิโต, ตฺวํ มยิ สีลวนฺเต กิลมนฺเต กสฺมา เทวํ น วสฺสาเปสิ? มยา สมานชาติกานํ ขาทนฏฺาเน นิพฺพตฺติตฺวา ตณฺฑุลปฺปมาณมฺปิ มจฺฉํ อาทึ กตฺวา ขาทิตปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อฺโปิ เม ปาโณ ชีวิตา น โวโรปิตปุพฺโพ, อิมินา สจฺเจน เทวํ วสฺสาเปตฺวา าติสงฺฆํ เม ทุกฺขา โมเจหี’’ติ วตฺวา ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนเทวราชานํ อาลปนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อภิตฺถนย ¶ ¶ ปชฺชุนฺน, นิธึ กากสฺส นาสย;
กากํ โสกาย รนฺเธหิ, มฺจ โสกา ปโมจยา’’ติ.
ตตฺถ อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ ปชฺชุนฺโน วุจฺจติ เมโฆ, อยํ ปน เมฆวเสน ลทฺธนามํ วสฺสวลาหกเทวราชานํ อาลปติ. อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – เทโว นาม อนภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา อนิจฺฉาเรนฺโต วสฺสนฺโตปิ น โสภติ, ตสฺมา ตฺวํ อภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺโต วสฺสาเปหีติ. นิธึ กากสฺส นาสยาติ กากา กลลํ ปวิสิตฺวา ิเต มจฺเฉ ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโตกลเล มจฺฉา ‘‘นิธี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํ กากสงฺฆสฺส นิธึ เทวํ วสฺสาเปนฺโต อุทเกน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นาเสหีติ. กากํ โสกาย รนฺเธหีติ กากสงฺโฆ อิมิสฺสา กนฺทราย อุทเกน ปุณฺณาย มจฺเฉ อลภมาโน โสจิสฺสติ, ตํ กากคณํ ตฺวํ อิมํ กนฺทรํ ปูเรนฺโต โสกาย รนฺเธหิ, โสกสฺสตฺถาย มจฺฉสฺส อสฺสาสตฺถาย เทวํ วสฺสาเปหิ. ยถา อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณํ โสกํ ปาปุณาติ, เอวํ กโรหีติ อตฺโถ, มฺจ โสกา ปโมจยาติ เอตฺถ จ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มฺจ มม าตเก จ สพฺเพว อิมมฺหา มรณโสกา โมเจหีติ.
เอวํ ¶ โพธิสตฺโต ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนํ อาลปิตฺวา สกลโกสลรฏฺเ มหาวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ มรณทุกฺขา โมเจตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉคณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปชฺชุนฺนเทวราชา อานนฺโท, มจฺฉราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มจฺฉชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๗๖] ๖. อสงฺกิยชาตกวณฺณนา
อสงฺกิโยมฺหิ ¶ คามมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิวาสึ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร โสตาปนฺโน อริยสาวโก เกนจิเทว กรณีเยน เอเกน สกฏสตฺถวาเหน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมึ อรฺฏฺาเน สกฏานิ โมเจตฺวา ขนฺธาวารพนฺเธ กเต สตฺถวาหสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล จงฺกมติ. อถตฺตโน กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ปฺจสตา โจรา ‘‘ขนฺธาวารํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ธนุมุคฺคราทิหตฺถา ตํ านํ ¶ ปริวารยึสุ. อุปาสโกปิ จงฺกมติเยว. โจรา นํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส ขนฺธาวารรกฺขโก ภวิสฺสติ, อิมสฺส นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อชฺโฌตฺถริตุํ อสกฺโกนฺตา ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺํสุ. โสปิ อุปาสโก ปมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ จงฺกมนฺโตเยว อฏฺาสิ. ปจฺจูสกาเล ชาเต โจรา โอกาสํ อลภนฺตา คหิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ.
อุปาสโกปิ อตฺตโน กมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อตฺตานํ รกฺขมานา ปรรกฺขกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, อุปาสก, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรมฺปิ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานมฺปิ รกฺขตี’’ติ. โส ‘‘ยาว สุภาสิตฺจิทํ, ภนฺเต, ภควตา, อหํ เอเกน ¶ สตฺถวาเหน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปนฺโน รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต ‘มํ รกฺขิสฺสามี’ติ สกลสตฺถํ รกฺขิ’’นฺติ อาห. สตฺถา ‘‘อุปาสก, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตานํ รกฺขนฺตา ปรํ รกฺขึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ อาคนฺตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต เอเกน สตฺถวาเหน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมึ อรฺฏฺาเน สตฺเถ นิวิฏฺเ สตฺถโต อวิทูเร ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต อฏฺาสิ. อถ โข ปฺจสตา โจรา ‘‘สายมาสภตฺตสฺส ภุตฺตกาเล ตํ สกฏสตฺถํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา ปริวารยึสุ. เต ตํ ตาปสํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ อมฺเห ปสฺสิสฺสติ, สตฺถวาสิกานํ อาโรเจสฺสติ, เอตสฺส นิทฺทูปคตเวลาย วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ตตฺเถว อฏฺํสุ. ตาปโส สกลมฺปิ รตฺตึ จงฺกมิเยว. โจรา โอกาสํ อลภิตฺวา คหิตคหิเต มุคฺครปาสาเณ ฉฑฺเฑตฺวา สกฏสตฺถวาสีนํ สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภนฺโต, สตฺถวาสิโน ¶ สเจ เอส รุกฺขมูเล จงฺกมนกตาปโส อชฺช นาภวิสฺส, สพฺเพ มหาวิโลปํ ปตฺตา อภวิสฺสถ, สฺเว ตาปสสฺส มหาสกฺการํ กเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมึสุ.
เต ปภาตาย รตฺติยา โจเรหิ ฉฑฺฑิเต มุคฺครปาสาณาทโย ¶ ทิสฺวา ภีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ทิฏฺา โว โจรา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘อามาวุโส, ทิฏฺา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, เอตฺตเกโว โจเร ทิสฺวา ภยํ วา สารชฺชํ วา น อุปฺปชฺชี’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อาวุโส โจเร ทิสฺวา ภยํ นาม สธนสฺส โหติ, อหํ ปน นิทฺธโน, สฺวาหํ กึ ภายิสฺสามิ. มยฺหฺหิ คาเมปิ อรฺเปิ วสนฺตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถี’’ติ วตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหิ, อรฺเ นตฺถิ เม ภยํ;
อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหีติ สงฺกาย นิยุตฺโต ปติฏฺิโตติ สงฺกิโย, น สงฺกิโย อสงฺกิโย. อหํ คาเม วสนฺโตปิ สงฺกาย อปฺปติฏฺิตตฺตา อสงฺกิโย นิพฺภโย นิราสงฺโกติ ทีเปติ. อรฺเติ คามคามูปจารวินิมุตฺเต าเน. อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จาติ อหํ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาหิ เมตฺตากรุณาหิ กายวงฺกาทิวิรหิตํ อุชุํ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ อารุฬฺโหติ วทติ. อถ วา ปริสุทฺธสีลตาย กายวจีมโนวงฺกวิรหิตํ อุชุํ เทวโลกมคฺคํ อารุฬฺโหมฺหีติ ทสฺเสตฺวา ตโต อุตฺตริ เมตฺตาย กรุณาย จ ปติฏฺิตตฺตา อุชุํ พฺรหฺมโลกมคฺคมฺปิ อารุฬฺโหมฺหีติปิ ทสฺเสติ. อปริหีนชฺฌานสฺส หิ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายณตฺตา เมตฺตากรุณาทโย อุชุมคฺคา นาม.
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตุฏฺจิตฺเตหิ เตหิ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ปูชิโต ยาวชีวํ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺถวาสิโน พุทฺธปริสา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อสงฺกิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๗๗] ๗. มหาสุปินชาตกวณฺณนา
ลาพูนิ ¶ สีทนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โสฬส มหาสุปิเน อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสํ กิร โกสลมหาราชา รตฺตึ นิทฺทูปคโต ปจฺฉิมยาเม โสฬส มหาสุปิเน ทิสฺวา ภีตตสิโต ¶ ปพุชฺฌิตฺวา ‘‘อิเมสํ สุปินานํ ทิฏฺตฺตา กึ นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยตชฺชิโต สยนปิฏฺเ นิสินฺนโกว รตฺตึ วีตินาเมสิ.
อถ นํ ปภาตาย รตฺติยา พฺราหฺมณปุโรหิตา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สุขํ สยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘กุโต เม อาจริยา สุขํ, อชฺชาหํ ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ปสฺสึ, โสมฺหิ เตสํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ภยปฺปตฺโต’’ติ. ‘‘วเทถ, มหาราช, สุตฺวา ชานิสฺสามา’’ติ วุตฺตํ ¶ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺสุปิเน กเถตฺวา ‘‘กึ นุ โข เม อิเมสํ ทิฏฺการณา ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา หตฺเถ วิธุนึสุ. ‘‘กสฺมา หตฺเถ วิธุนถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กกฺขฬา, มหาราช, สุปินา’’ติ. ‘‘กา เตสํ นิปฺผตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘รชฺชนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย โภคนฺตราโยติ อิเมสํ ติณฺณํ อนฺตรายานํ อฺตโร’’ติ. ‘‘สปฺปฏิกมฺมา, อปฺปฏิกมฺมา’’ติ? ‘‘กามํ เอเต สุปินา อติผรุสตฺตา อปฺปฏิกมฺมา, มยํ ปน เต สปฺปฏิกมฺเม กริสฺสาม, เอเต ปฏิกฺกมาเปตุํ อสกฺโกนฺตานํ อมฺหากํ สิกฺขิตภาโว นาม กึ กริสฺสตี’’ติ. ‘‘กึ ปน กตฺวา ปฏิกฺกมาเปสฺสถา’’ติ? ‘‘สพฺพจตุกฺเกน ยฺํ ยชิสฺสาม, มหาราชา’’ติ. ราชา ภีตตสิโต ‘‘เตน หิ อาจริยา มม ชีวิตํ ตุมฺหากํ หตฺเถ โหตุ, ขิปฺปํ เม โสตฺถึ กโรถา’’ติ อาห. พฺราหฺมณา ‘‘พหุํ ธนํ ลภิสฺสาม, พหุํ ขชฺชโภชฺชํ อาหราเปสฺสามา’’ติ หฏฺตุฏฺา ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ยฺาวาฏํ กตฺวา พหู จตุปฺปทคเณ ถูณูปนีเต กตฺวา ปกฺขิคเณ สมาหริตฺวา ‘‘อิทฺจิทฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนปฺปุนํ สฺจรนฺติ.
อถ โข มลฺลิกา เทวี ตํ การณํ ตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ นุ โข, มหาราช, พฺราหฺมณา ปุนปฺปุนํ สฺจรนฺตี’’ติ? ‘‘สุขิตา, ตฺวํ ภทฺเท, อมฺหากํ กณฺณมูเล อาสีวิสํ จรนฺตํ น ชานาสี’’ติ. ‘‘กึ เอตํ, มหาราชา’’ติ? มยา เอวรูปา ทุสฺสุปินา ทิฏฺา, พฺราหฺมณา ‘‘ติณฺณํ อนฺตรายานํ อฺตโร ปฺายตี’’ติ วตฺวา ‘‘‘เตสํ ปฏิฆาตาย ยฺํ ยชิสฺสามา’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ สฺจรนฺตี’’ติ. ‘‘กึ ปน เต, มหาราช, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ สุปินปฏิกมฺมํ ปุจฺฉิโต’’ติ? ‘‘กตโร ปเนส, ภทฺเท, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ’’ติ. ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ สพฺพฺุํ วิสุทฺธํ นิกฺกิเลสํ มหาพฺราหฺมณํ น ¶ ชานาสิ. โส หิ ภควา สุปินนฺตรํ ชาเนยฺย, คจฺฉ ตฺวํ ปุจฺฉ ตํ, มหาราชา’’ติ. ‘‘สาธุ, เทวี’’ติ ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ.
สตฺถา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘กึ นุ โข, มหาราช, อติปฺปโคว อาคโตสี’’ติ อาห. อหํ, ภนฺเต, ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ¶ ทิสฺวา ภีโต พฺราหฺมณานํ อาโรเจสึ. พฺราหฺมณา ‘‘กกฺขฬา, มหาราช ¶ , สุปินา, เอเตสํ ปฏิฆาตตฺถาย สพฺพจตุกฺเกน ยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ ยฺํ สชฺเชนฺติ, พหู ปาณา มรณภยตชฺชิตา, ตุมฺเห จ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย นตฺถิ โส เยฺยธมฺโม, โย โว าณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติ. ‘‘เอเตสํ เม สุปินานํ นิปฺผตฺตึ กเถถ ภควา’’ติ. ‘‘เอวเมตํ, มหาราช, สเทวเก โลเก มํ เปตฺวา อฺโ เอเตสํ สุปินานํ อนฺตรํ วา นิปฺผตฺตึ วา ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อหํ เต กเถสฺสามิ, อปิจ โข ตฺวํ ทิฏฺทิฏฺนิยาเมเนว สุปิเน กเถหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา ทิฏฺนิยาเมเนว กเถนฺโต –
‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,
อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;
โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํ.
‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;
กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติ. –
อิมํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา กเถสิ.
(๑) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ตาว สุปินํ เอวํ อทฺทสํ – จตฺตาโร อฺชนวณฺณา กาฬอุสภา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ จตูหิ ทิสาหิ ราชงฺคณํ อาคนฺตฺวา ‘‘อุสภยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มหาชเน สนฺนิปติเต ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสตฺวา นทิตฺวา คชฺชิตฺวา อยุชฺฌิตฺวาว ปฏิกฺกนฺตา. อิมํ ปมํ สุปินํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิปาโก เนว ตว, น มม กาเล ภวิสฺสติ, อนาคเต ปน อธมฺมิกานํ กปณราชูนํ อธมฺมิกานฺจ มนุสฺสานํ กาเล โลเก วิปริวตฺตมาเน กุสเล โอสฺสนฺเน, อกุสเล อุสฺสนฺเน, โลกสฺส ปริหายนกาเล เทโว น สมฺมา วสฺสิสฺสติ, เมฆปาทา ปจฺฉิชฺชิสฺสนฺติ, สสฺสานิ มิลายิสฺสนฺติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, วสฺสิตุกามา วิย จตูหิ ทิสาหิ เมฆา อุฏฺหิตฺวา อิตฺถิกาหิ ¶ อาตเป ปตฺถฏานํ วีหิอาทีนํ เตมนภเยน อนฺโตปเวสิตกาเล ปุริเสสุ กุทฺทาลปิฏกหตฺเถสุ อาฬิพนฺธนตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ วสฺสนาการํ ¶ ทสฺเสตฺวา คชฺชิตฺวา วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรตฺวา เต อุสภา วิย อยุชฺฌิตฺวา อวสฺสิตฺวาว ปลายิสฺสนฺติ. อยเมตสฺส วิปาโก. ตุยฺหํ ปน ตปฺปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ, อนาคตํ ¶ อารพฺภ ทิฏฺโ สุปิโน เอส, พฺราหฺมณา ปน อตฺตโน ชีวิตวุตฺตึ นิสฺสาย กถยึสู’’ติ เอวํ สตฺถา สุปินสฺส นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา อาห ‘‘ทุติยํ กเถหิ, มหาราชา’’ติ.
(๒) ทุติยาหํ, ภนฺเต, เอวํ อทฺทสํ – ขุทฺทกา รุกฺขา เจว คจฺฉา จ ปถวึ ภินฺทิตฺวา วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ อนุคฺคนฺตฺวาว ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ. อิมํ ทุติยํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? มหาราช, อิมสฺสาปิ วิปาโก โลกสฺส ปริหายนกาเล มนุสฺสานํ ปริตฺตายุกกาเล ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ สตฺตา ติพฺพราคา ภวิสฺสนฺติ, อสมฺปตฺตวยาว กุมาริโย ปุริสนฺตรํ คนฺตฺวา อุตุนิโย เจว คพฺภินิโย จ หุตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสนฺติ. ขุทฺทกรุกฺขานํ ปุปฺผํ วิย หิ ตาสํ อุตุนิภาโว, ผลํ วิย จ ปุตฺตธีตโร ภวิสฺสนฺติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ตติยํ กเถหิ, มหาราชาติ.
(๓) คาวิโย, ภนฺเต, ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย อทฺทสํ. อยํ เม ตติโย สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเต เอว มนุสฺสานํ เชฏฺาปจายิกกมฺมสฺส นฏฺกาเล ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ สตฺตา มาตาปิตูสุ วา สสฺสุสสุเรสุ วา ลชฺชํ อนุปฏฺาเปตฺวา สยเมว กุฏุมฺพํ สํวิทหนฺตาว ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ มหลฺลกานํ ทาตุกามา ทสฺสนฺติ, อทาตุกามา น ทสฺสนฺติ. มหลฺลกา อนาถา อสยํวสี ทารเก อาราเธตฺวา ชีวิสฺสนฺติ ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย มหาคาวิโย วิย. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จตุตฺถํ กเถหิ, มหาราชาติ.
(๔) ธุรวาเห, ภนฺเต, อาโรหปริณาหสมฺปนฺเน มหาโคเณยุคปรมฺปราย อโยเชตฺวา ตรุเณ โคทมฺเม ธุเร โยเชนฺเต อทฺทสํ. เต ธุรํ วหิตุํ อสกฺโกนฺตา ฉฑฺเฑตฺวา อฏฺํสุ, สกฏานิ นปฺปวฏฺฏึสุ. อยํ เม จตุตฺโถ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก ¶ อนาคเต เอว อธมฺมิกราชูนํ กาเล ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ อธมฺมิกกปณราชาโน ปณฺฑิตานํ ปเวณิกุสลานํ กมฺมํ นิตฺถรณสมตฺถานํ มหามตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ. ธมฺมสภายํ วินิจฺฉยฏฺาเนปิ ปณฺฑิเต โวหารกุสเล มหลฺลเก อมจฺเจ น เปสฺสนฺติ, ตพฺพิปรีตานํ ปน ตรุณตรุณานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, ตถารูเป เอว วินิจฺฉยฏฺาเน เปสฺสนฺติ, เต ราชกมฺมานิ เจว ยุตฺตายุตฺตฺจ ¶ อชานนฺตา เนว ตํ ยสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, น ราชกมฺมานิ นิตฺถริตุํ. เต อสกฺโกนฺตา กมฺมธุรํ ฉฑฺเฑสฺสนฺติ, มหลฺลกาปิ ปณฺฑิตามจฺจา ยสํ อลภนฺตา กิจฺจานิ นิตฺถริตุํ สมตฺถาปิ ‘‘กึ อมฺหากํ เอเตหิ, มยํ พาหิรกา ชาตา, อพฺภนฺตริกา ตรุณทารกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ ¶ อุปฺปนฺนานิ กมฺมานิ น กริสฺสนฺติ, เอวํ สพฺพถาปิ เตสํ ราชูนํ หานิเยว ภวิสฺสติ, ธุรํ วหิตุํ อสมตฺถานํ วจฺฉทมฺมานํ ธุเร โยชิตกาโล วิย, ธุรวาหานฺจ มหาโคณานํ ยุคปรมฺปราย อโยชิตกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปฺจมํ กเถหิ, มหาราชาติ.
(๕) ภนฺเต, เอกํ อุภโตมุขํ อสฺสํ อทฺทสํ, ตสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ยวสํ เทนฺติ, โส ทฺวีหิ มุเขหิ ขาทติ. อยํ เม ปฺจโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ อธมฺมิกา พาลราชาโน อธมฺมิเก โลลมนุสฺเส วินิจฺฉเย เปสฺสนฺติ, เต ปาปปฺุเสุ อนาทรา พาลา สภายํ นิสีทิตฺวา วินิจฺฉยํ เทนฺตา อุภินฺนมฺปิ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ หตฺถโต ลฺชํ คเหตฺวา ขาทิสฺสนฺติ อสฺโส วิย ทฺวีหิ มุเขหิ ยวสํ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ฉฏฺํ กเถหิ, มหาราชาติ.
(๖) ภนฺเต, มหาชโน สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ สมฺมชฺชิตฺวา ‘‘อิธ ปสฺสาวํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อุปนาเมสิ, ตํ ตตฺถ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ อทฺทสํ. อยํ เม ฉฏฺโ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเตเยว ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ ¶ อธมฺมิกา วิชาติราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ อาสงฺกาย ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติ. เอวํ มหากุลานิ ทุคฺคตานิ ภวิสฺสนฺติ, ลามกกุลานิ อิสฺสรานิ. เต จ กุลีนปุริสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘อิเม นิสฺสาย ชีวิสฺสามา’’ติ อกุลีนานํ ธีตโร ทสฺสนฺติ, อิติ ตาสํ กุลธีตานํ อกุลีเนหิ สทฺธึ สํวาโส ชรสิงฺคาลสฺส สุวณฺณปาติยํ ปสฺสาวกรณสทิโส ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, สตฺตมํ กเถหีติ.
(๗) ภนฺเต, เอโก ปุริโส รชฺชุํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิปติ, เตน นิสินฺนปีสฺส เหฏฺา สยิตา เอกา ฉาตสิงฺคาลี ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ตํ ขาทติ, เอวาหํ อทฺทสํ. อยํ เม สตฺตโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ อิตฺถิโย ปุริสโลลา สุราโลลา อลงฺการโลลา วิสิขาโลลา อามิสโลลา ภวิสฺสนฺติ ทุสฺสีลา ทุราจารา, ตา สามิเกหิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา ¶ กิจฺเฉน กสิเรน สมฺภตํ ธนํ ชาเรหิ สทฺธึ สุรํ ปิวนฺติโย มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยมานา อนฺโตเคเห อจฺจายิกมฺปิ กิจฺจํ อโนโลเกตฺวา เคเห ปริกฺเขปสฺส อุปริภาเคนปิ ฉิทฺทฏฺาเนหิปิ ชาเร อุปธารยมานา สฺเว วปิตพฺพยุตฺตกํ พีชมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา ยาคุภตฺตขชฺชกาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ขาทมานา วิลุมฺปิสฺสนฺติ เหฏฺาปีเก นิปนฺนฉาตสิงฺคาลี วิย วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ¶ ปาทมูเล นิกฺขิตฺตรชฺชุํ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, อฏฺมํ กเถหีติ.
(๘) ภนฺเต, ราชทฺวาเร พหูหิ ตุจฺฉกุมฺเภหิ ปริวาเรตฺวา ปิตํ เอกํ มหนฺตํ ปูริตกุมฺภํ อทฺทสํ. จตฺตาโรปิ ปน วณฺณา จตูหิ ทิสาหิ จตูหิ อนุทิสาหิ จ ฆเฏหิ อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ปูริตกุมฺภเมว ปูเรนฺติ, ปูริตปูริตํ อุทกํ อุตฺตริตฺวา ปลายติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตตฺเถว อุทกํ อาสิฺจนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ ปน โอโลเกนฺตาปิ นตฺถิ. อยํ เม อฏฺโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ โลโก ปริหายิสฺสติ, รฏฺํ ¶ นิโรชํ ภวิสฺสติ, ราชาโน ทุคฺคตา กปณา ภวิสฺสนฺติ. โย อิสฺสโร ภวิสฺสติ, ตสฺส ภณฺฑาคาเร สตสหสฺสมตฺตา กหาปณา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวํ ทุคฺคตา สพฺเพ ชานปเท อตฺตโนว กมฺเม กาเรสฺสนฺติ, อุปทฺทุตา มนุสฺสา สเก กมฺมนฺเต ฉฑฺเฑตฺวา ราชูนฺเว อตฺถาย ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ วปนฺตา รกฺขนฺตา ลายนฺตา มทฺทนฺตา ปเวเสนฺตา อุจฺฉุเขตฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ วาเหนฺตา ผาณิตาทีนิ ปจนฺตา ปุปฺผาราเม จ ผลาราเม จ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ นิปฺผนฺนานิ ปุพฺพณฺณาทีนิ อาหริตฺวา รฺโ โกฏฺาคารเมว ปูเรสฺสนฺติ, อตฺตโน เคเหสุ ตุจฺฉโกฏฺเ โอโลเกนฺตาปิ น ภวิสฺสนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ อโนโลเกตฺวา ปูริตกุมฺเภ ปูรณสทิสเมว ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, นวมํ กเถหีติ.
(๙) ภนฺเต, เอกํ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ คมฺภีรํ สพฺพโต ติตฺถํ โปกฺขรณึ อทฺทสํ. สมนฺตโต ทฺวิปทจตุปฺปทา โอตริตฺวา ตตฺถ ปานียํ ปิวนฺติ. ตสฺสา มชฺเฌ คมฺภีรฏฺาเน อุทกํ อาวิลํ, ตีรปฺปเทเสสุ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ อกฺกมฏฺาเน อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ. เอวาหํ อทฺทสํ. อยํ เม นวโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ฉนฺทาทิวเสน อคตึ คจฺฉนฺตา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, ธมฺเมน วินิจฺฉยํ นาม น ทสฺสนฺติ, ลฺชวิตฺตกา ภวิสฺสนฺติ ธนโลลา, รฏฺวาสิเกสุ เนสํ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยา นาม น ภวิสฺสนฺติ, กกฺขฬา ผรุสา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุคณฺิกา วิย มนุสฺเส ปีเฬนฺตา นานปฺปกาเรน พลึ อุปฺปาเทนฺตา ธนํ คณฺหิสฺสนฺติ. มนุสฺสา พลิปีฬิตา กิฺจิ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา คามนิคมาทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา วาสํ ¶ กปฺเปสฺสนฺติ, มชฺฌิมชนปโท สฺุโ ภวิสฺสติ, ปจฺจนฺโต ฆนวาโส เสยฺยถาปิ โปกฺขรณิยา มชฺเฌ อุทกํ อาวิลํ ปริยนฺเต วิปฺปสนฺนํ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทสมํ ¶ กเถหีติ.
(๑๐) ภนฺเต, เอกิสฺสาเยว กุมฺภิยา ปจฺจมานํ โอทนํ อปากํ อทฺทสํ ‘‘อปาก’’นฺติ วิจาเรตฺวา วิภชิตฺวา ปิตํ วิย ตีหากาเรหิ ปจฺจมานํ, เอกสฺมึ ¶ ปสฺเส อติกิลินฺโน โหติ, เอกสฺมึ อุตฺตณฺฑุโล, เอกสฺมึ สุปกฺโกติ. อยํ เม ทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชยุตฺตาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เนคมชานปทาปีติ สมณพฺราหฺมเณ อุปาทาย สพฺเพ มนุสฺสา อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ อารกฺขเทวตา, พลิปฏิคฺคาหิกา เทวตา, รุกฺขเทวตา, อากาสฏฺเทวตาติ เอวํ เทวตาปิ อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ. อธมฺมิกราชูนฺจ รชฺเช วาตา วิสมา ขรา วายิสฺสนฺติ, เต อากาสฏฺวิมานานิ กมฺเปสฺสนฺติ, เตสุ กมฺปิเตสุ เทวตา กุปิตา เทวํ วสฺสิตุํ น ทสฺสนฺติ, วสฺสมาโนปิ สกลรฏฺเ เอกปฺปหาเรน น วสฺสิสฺสติ, วสฺสมาโนปิ สพฺพตฺถ กสิกมฺมสฺส วา วปฺปกมฺมสฺส วา อุปการโก หุตฺวา น วสฺสิสฺสติ. ยถา จ รฏฺเ, เอวํ ชนปเทปิ คาเมปิ เอกตฬาเกปิ เอกสเรปิ เอกปฺปหาเรเนว น วสฺสิสฺสติ, ตฬากสฺส อุปริภาเค วสฺสนฺโต เหฏฺาภาเค น วสฺสิสฺสติ, เหฏฺา วสฺสนฺโต อุปริ น วสฺสิสฺสติ. เอกสฺมึ ภาเค สสฺสํ อติวสฺเสน นสฺสิสฺสติ, เอกสฺมึ อวสฺสเนน มิลายิสฺสติ, เอกสฺมึ สมฺมา วสฺสมาโน สมฺปาเทสฺสติ. เอวํ เอกสฺส รฺโ รชฺเช วุตฺตสสฺสา ติปฺปการา ภวิสฺสนฺติ เอกกุมฺภิยา โอทโน วิย. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เอกาทสมํ กเถหีติ.
(๑๑) ภนฺเต, สตสหสฺสคฺฆนิกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺเต อทฺทสํ. อยํ เม เอกาทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว มยฺหํ สาสเน ปริหายนฺเต วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ ปจฺจยโลลา อลชฺชี ภิกฺขู พหู ภวิสฺสนฺติ, เต มยา ปจฺจยโลลุปฺปํ นิมฺมเถตฺวา กถิตธมฺมเทสนํ จีวราทิจตุปจฺจยเหตุ ปเรสํ เทเสสฺสนฺติ, ปจฺจเยหิ มุจฺฉิตา นิสฺสรณปกฺเข ิตา นิพฺพานาภิมุขํ กตฺวา เทเสตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, เกวลํ ‘‘ปทพฺยฺชนสมฺปตฺติฺเจว มธุรสทฺทฺจ สุตฺวา มหคฺฆานิ จีวราทีนิ ทสฺสนฺติ’’ อิจฺเจวํ เทเสสฺสนฺติ. อปเร ¶ อนฺตรวีถิจตุกฺกราชทฺวาราทีสุ นิสีทิตฺวา กหาปณอฑฺฒกหาปณปาทมาสกรูปาทีนิปิ นิสฺสาย เทเสสฺสนฺติ. อิติ มยา นิพฺพานคฺฆนกํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมํ จตุปจฺจยตฺถาย เจว กหาปณฑฺฒกหาปณาทีนํ อตฺถาย จ วิกฺกิณิตฺวา เทเสนฺตา ¶ สตสหสฺสคฺฆนกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺตา ¶ วิย ภวิสฺสนฺติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทฺวาทสมํ กเถหีติ.
(๑๒) ภนฺเต, ตุจฺฉลาพูนิ อุทเก สีทนฺตานิ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเล โลเก วิปริวตฺตนฺเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. ตทา หิ ราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, อิตเร ทลิทฺทา. ราชสมฺมุเขปิ ราชทฺวาเรปิ อมจฺจสมฺมุเขปิ วินิจฺฉยฏฺาเนปิ ตุจฺฉลาพุสทิสานํ อกุลีนานํเยว กถา โอสีทิตฺวา ิตา วิย นิจฺจลา สุปฺปติฏฺิตา ภวิสฺสติ. สงฺฆสนฺนิปาเตสุปิ สงฺฆกมฺมคณกมฺมฏฺาเนสุ เจว ปตฺตจีวรปริเวณาทิวินิจฺฉยฏฺาเนสุ จ ทุสฺสีลานํ ปาปปุคฺคลานํเยว กถา นิยฺยานิกา ภวิสฺสติ, น ลชฺชิภิกฺขูนนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ ตุจฺฉลาพุสีทนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เตรสมํ กเถหีติ.
(๑๓) ภนฺเต, มหนฺตมหนฺตา กูฏาคารปฺปมาณา ฆนสิลา นาวา วิย อุทเก ปฺลวมานา อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ ตาทิเสเยว กาเล วิปาโก ภวิสฺสติ. ตทา หิ อธมฺมิกราชาโน อกุลีนานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา ทุคฺคตา. เตสุ น เกจิ คารวํ กริสฺสนฺติ, อิตเรสุเยว กริสฺสนฺติ. ราชสมฺมุเข วา อมจฺจสมฺมุเข วา วินิจฺฉยฏฺาเน วา วินิจฺฉยกุสลานํ ฆนสิลาสทิสานํ กุลปุตฺตานํ กถา น โอคาหิตฺวา ปติฏฺหิสฺสติ. เตสุ กเถนฺเตสุ ‘‘กึ อิเม กเถนฺตี’’ติ อิตเร ปริหาสเมว กริสฺสนฺติ. ภิกฺขุสนฺนิปาเตสุปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ าเนสุ เนว เปสเล ภิกฺขู ครุกาตพฺเพ มฺิสฺสนฺติ, นาปิ เตสํ กถา ปริโยคาหิตฺวา ปติฏฺหิสฺสติ, สิลานํ ปฺลวนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จุทฺทสมํ กเถหีติ.
(๑๔) ภนฺเต ¶ , ขุทฺทกมธุกปุปฺผปฺปมาณา มณฺฑูกิโย มหนฺตมหนฺเต กณฺหสปฺเป เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปลนาเฬ วิย ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คิลนฺติโย อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ โลเก ปริหายนฺเต อนาคเต เอว วิปาโก ภวิสฺสติ. ตทา หิ มนุสฺสา ติพฺพราคชาติกา กิเลสานุวตฺตกา หุตฺวา ตรุณตรุณานํ อตฺตโน ภริยานํ วเส วตฺติสฺสนฺติ, เคเห ทาสกมฺมกราทโยปิ โคมหึสาทโยปิ หิรฺสุวณฺณมฺปิ สพฺพํ ตาสฺเว อายตฺตํ ภวิสฺสติ. ‘‘อสุกํ หิรฺสุวณฺณํ วา ปริจฺฉทาทิชาตํ วา กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา โหตุ, กึ ตุยฺหิมินา พฺยาปาเรน, ตฺวํ มยฺหํ ฆเร สนฺตํ วา อสนฺตํ วา ชานิตุกาโม ¶ ชาโต’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสิตฺวา มุขสตฺตีหิ โกฏฺเฏตฺวา ทาสเจฏเก วิย อตฺตโน วเส กตฺวา อตฺตโน อิสฺสริยํ ปวตฺเตสฺสนฺติ. เอวํ มธุกปุปฺผปฺปมาณานํ ¶ มณฺฑูกโปติกานํ อาสีวิเส กณฺหสปฺเป คิลนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปนฺนรสมํ กเถหีติ.
(๑๕) ภนฺเต, ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ คามโคจรํ กากํ กฺจนวณฺณตาย ‘‘สุวณฺณา’’ติ ลทฺธนาเม สุวณฺณราชหํเส ปริวาเรนฺเต อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต ทุพฺพลราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. อนาคตสฺมิฺหิ ราชาโน หตฺถิสิปฺปาทีสุ อกุสลา ยุทฺเธสุ อวิสารทา ภวิสฺสนฺติ, เต อตฺตโน รชฺชวิปตฺตึ อาสงฺกมานา สมานชาติกานํ กุลปุตฺตานํ อิสฺสริยํ อทตฺวา อตฺตโน ปาทมูลิกนฺหาปกกปฺปกาทีนํ ทสฺสนฺติ, ชาติโคตฺตสมฺปนฺนา กุลปุตฺตา ราชกุเล ปติฏฺํ อลภมานา ชีวิกํ กปฺเปตุํ อสมตฺถา หุตฺวา อิสฺสริเย ิเต ชาติโคตฺตหีเน อกุลีเน อุปฏฺหนฺตา วิจริสฺสนฺติ, สุวณฺณราชหํเสหิ กากสฺส ปริวาริตกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, โสฬสมํ กเถหีติ.
(๑๖) ภนฺเต, ปุพฺเพ ทีปิโน เอฬเก ขาทนฺติ, อหํ ปน เอฬเก ทีปิโน อนุพนฺธิตฺวา มุรุมุรูติ ขาทนฺเต อทฺทสํ. อถฺเ ตสา วกา เอฬเก ทูรโตว ทิสฺวา ตสิตา ตาสปฺปตฺตา หุตฺวา เอฬกานํ ภยาปลายิตฺวา คุมฺพคหนาทีนิ ¶ ปวิสิตฺวา นิลียึสุ, เอวาหํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติ. ตทา หิ อกุลีนา ราชวลฺลภา อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา อปฺาตา ทุคฺคตา. เต ราชวลฺลภา ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺานาทีสุ พลวนฺโต หุตฺวา กุลีนานํ ปเวณิอาคตานิ เขตฺตวตฺถาทีนิ ‘‘อมฺหากํ สนฺตกานิ เอตานี’’ติ อภิยฺุชิตฺวา เตสุ ‘‘น ตุมฺหากํ, อมฺหาก’’นฺติ อาคนฺตฺวา วินิจฺฉยฏฺานาทีสุ วิวทนฺเตสุ เวตฺตลตาทีหิ ปหราเปตฺวา คีวายํ คเหตฺวา อปกฑฺฒาเปตฺวา ‘‘อตฺตโน ปมาณํ น ชานาถ, อมฺเหหิ สทฺธึ วิวทถ, อิทานิ โว รฺโ กเถตฺวา หตฺถปาทจฺเฉทนาทีนิ กาเรสฺสามา’’ติ สนฺตชฺเชสฺสนฺติ. เต เตสํ ภเยน อตฺตโน สนฺตกานิ วตฺถูนิ ‘‘ตุมฺหากํเยเวตานิ คณฺหถา’’ติ นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปวิสิตฺวา ภีตา นิปชฺชิสฺสนฺติ. ปาปภิกฺขูปิ เปสเล ภิกฺขู ยถารุจิ วิเหเสฺสนฺติ, เต เปสลา ภิกฺขู ปฏิสรณํ อลภมานา อรฺํ ปวิสิตฺวา คหนฏฺาเนสุ นิลียิสฺสนฺติ. เอวํ หีนชจฺเจหิ เจว ปาปภิกฺขูหิ จ อุปทฺทุตานํ ชาติมนฺตกุลปุตฺตานฺเจว เปสลภิกฺขูนฺจ เอฬกานํ ภเยน ตสวกานํ ปลายนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ. อยมฺปิ หิ สุปิโน อนาคตํเยว ¶ อารพฺภ ทิฏฺโ. พฺราหฺมณา ปน น ¶ ธมฺมสุธมฺมตาย ตยิ สิเนเหน กถยึสุ, ‘‘พหุธนํ ลภิสฺสามา’’ติ อามิสาเปกฺขตาย ชีวิตวุตฺตึ นิสฺสาย กถยึสูติ.
เอวํ สตฺถา โสฬสนฺนํ มหาสุปินานํ นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ‘‘น โข, มหาราช, เอตรหิ ตฺวฺเว อิเม สุปิเน อทฺทส, โปราณกราชาโนปิ อทฺทสํสุ. พฺราหฺมณาปิ เนสํ เอวเมว อิเม สุปิเน คเหตฺวา ยฺมตฺถเก ขิปึสุ, ตโต ปณฺฑิเตหิ ทินฺนนเยน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โปราณกา ปณฺฑิตาปิ เนสํ อิเม สุปิเน กเถนฺตา อิมินาว นิยาเมน กเถสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา เจว ¶ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหรติ. ตทา พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต อิมินาว นิยาเมน อิเม สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา เอวเมว ยฺํ ยชิตุํ อารภึสุ. เตสุ ปุโรหิตสฺส อนฺเตวาสิกมาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเหหิ มยํ ตโย เวเท อุคฺคณฺหาปิตา, นนุ เตสุ เอกํ มาเรตฺวา เอกสฺส โสตฺถิกมฺมสฺส การณํ นาม นตฺถี’’ติ. ตาต, อิมินา อุปาเยน อมฺหากํ พหุธนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตฺวํ ปน รฺโ ธนํ รกฺขิตุกาโม มฺเติ. มาณโว ‘‘เตน หิ, อาจริย, ตุมฺเห ตุมฺหากํ กมฺมํ กโรถ, อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กึ กริสฺสามี’’ติ วิจรนฺโต รฺโ อุยฺยานํ อคมาสิ.
ตํ ทิวสเมว โพธิสตฺโตปิ ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อชฺช มยิ มนุสฺสปถํ คเต มหาชนสฺส พนฺธนา โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ อากาเสน คนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย มงฺคลสิลาตเล นิสีทิ. มาณโว โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. โพธิสตฺโตปิ เตน สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กึ นุ โข, มาณว, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, ราชา นาม ธมฺมิโก, อปิจ โข ตํ พฺราหฺมณา อติตฺเถ ปกฺขนฺทาเป’’นฺติ. ราชา โสฬส สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมณานํ อาโรเจสิ. พฺราหฺมณา ‘‘ยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ ¶ อารทฺธา. กึ นุ โข, ภนฺเต, ‘‘อยํ นาม อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺตี’’ติ ราชานํ สฺาเปตฺวา ตุมฺหากํ มหาชนํ ภยา โมเจตุํ น วฏฺฏตีติ. มยํ โข, มาณว, ราชานํ น ชานาม, ราชาปิ อมฺเห น ชานาติ. สเจ ปน อิธาคนฺตฺวา ปุจฺเฉยฺย, กเถยฺยามสฺส มยนฺติ. มาณโว ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตํ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห มมาคมนํ อุทิกฺขนฺตา มุหุตฺตํ นิสีทถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปฏิชานาเปตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, เอโก ¶ อากาสจาริโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน โอตริตฺวา ‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺสุปินานํ นิปฺผตฺตึ กเถสฺสามี’ติ ตุมฺเห ปกฺโกสตี’’ติ อาห.
ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตาวเทว มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุจฺฉิ ‘‘ตุมฺเห กิร, ภนฺเต, มยา ทิฏฺสุปินานํ นิปฺผตฺตึ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติ. ‘‘กเถมิ, มหาราช, ยถาทิฏฺเ ตาว สุปิเน มํ สาเวหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา –
‘‘อุสภา ¶ รุกฺขา คาวิโย ควา จ,
อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;
โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํ.
‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;
กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติ. –
วตฺวา ปเสนทิรฺา กถิตนิยาเมเนว สุปิเน กเถสิ.
โพธิสตฺโตปิ เตสํ อิทานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว วิตฺถารโต นิปฺผตฺตึ กเถตฺวา ปริโยสาเน สยํ อิทํ กเถสิ –
‘‘วิปริยาโส วตฺตติ นยิธ มตฺถี’’ติ;
ตตฺรายมตฺโถ – อยํ, มหาราช, อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺติ. ยํ ปเนตํ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ยฺกมฺมํ วตฺตติ, ตํ วิปริยาโส วตฺตติ วิปรีตโต วตฺตติ, วิปลฺลาเสน วตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. กึการณา? อิเมสฺหิ นิปฺผตฺติ นาม โลกสฺส วิปริวตฺตนกาเล, อการณสฺส การณนฺติ คหณกาเล, การณสฺส อการณนฺติ ฉฑฺฑนกาเล, อภูตสฺส ภูตนฺติ คหณกาเล, ภูตสฺส อภูตนฺติ ชหนกาเล, อลชฺชีนํ อุสฺสนฺนกาเล, ลชฺชีนฺจ ปริหีนกาเล ภวิสฺสติ. นยิธ มตฺถีติ อิทานิ ปน ตว วา มม ¶ วา กาเล อิธ อิมสฺมึ ปุริสยุเค วตฺตมาเน เอเตสํ นิปฺผตฺติ นตฺถิ. ตสฺมา เอเตสํ ปฏิฆาตาย วตฺตมานํ ยฺกมฺมํ วิปลฺลาเสน วตฺตติ, อลํ เตน. นตฺถิ เต อิโตนิทานํ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วาติ มหาปุริโส ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา มหาชนํ ¶ พนฺธนา โมเจตฺวา ปุน อากาเส ตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย, มหาราช, พฺราหฺมเณหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ปสุฆาตยฺํ มา ยชี’’ติ ธมฺมํ เทเสตฺวา อากาเสเนว อตฺตโน วสนฏฺานํ อคมาสิ. ราชาปิ ตสฺส โอวาเท ิโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘สุปินปจฺจยา เต ภยํ นตฺถิ, หเรตํ ยฺ’’นฺติ ยฺํ หาเรตฺวา มหาชนสฺส ชีวิตทานํ ทตฺวา อนุสนฺธึ ¶ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีติการกา ‘‘อุสภา’’ติอาทีนิ ตีณิ ปทานิ อฏฺกถํ อาโรเปตฺวา ‘‘ลาพูนี’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ คาถํ กตฺวา เอกกนิปาตปาฬึ อาโรเปสุนฺติ.
มหาสุปินชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๗๘] ๘. อิลฺลิสชาตกวณฺณนา
อุโภ ขฺชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มจฺฉริยโกสิยเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ. ราชคหนครสฺส กิร อวิทูเร สกฺการํ นาม นิคโม อโหสิ, ตตฺเถโก มจฺฉริยโกสิโย นาม เสฏฺิ อสีติโกฏิวิภโว ปฏิวสติ. โส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมตฺตมฺปิ เนว ปเรสํ เทติ, น อตฺตนา ปริภฺุชติ. อิติ ตสฺส ตํ วิภวชาตํ เนว ปุตฺตทาราทีนํ, น สมณพฺราหฺมณานํ อตฺถํ อนุโภติ, รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิย อปริโภคํ ติฏฺติ.
สตฺถา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺาย สกลโลกธาตุยํ โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก วสนฺตสฺส ตสฺส เสฏฺิโน สปชาปติกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทส. ตโต ปุริมทิวเส ปน ราชานํ อุปฏฺาตุํ ราชเคหํ คนฺตฺวา ราชูปฏฺานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ ฉาตชฺฌตฺตํ ชนปทมนุสฺสํ กุมฺมาสปูรํ กปลฺลปูวํ ขาทนฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ ปิปาสํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน ฆรํ ¶ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, พหู มยา สทฺธึ ขาทิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม พหูนิ ตณฺฑุลสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ ปริกฺขยํ คมิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติ ¶ ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจรติ. โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อุปฺปณฺฑุปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต ชาโต ¶ . ตโต ตณฺหํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต คพฺภํ ปวิสิตฺวา มฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิ. เอวํคโตปิ ธนหานิภเยน กสฺสจิ กิฺจิ น กเถสิ.
อถ นํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กึ เต สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น เม กิฺจิ อผาสุกํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กึ นุ โข เต ราชา กุปิโต’’ติ? ‘‘ราชาปิ เม น กุปฺปตี’’ติ. ‘‘อถ กึ เต ปุตฺตธีตาหิ วา ทาสกมฺมกราทีหิ วา กิฺจิ อมนาปํ กตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘เอวรูปมฺปิ นตฺถี’’ติ. ‘‘กิสฺมิฺจิ ปน เต ตณฺหา อตฺถี’’ติ? เอวํ วุตฺเตปิ ธนหานิภเยน กิฺจิ อวตฺวา นิสฺสทฺโทว นิปชฺชิ. อถ นํ ภริยา ‘‘กเถหิ, สามิ, กิสฺมึ เต ตณฺหา’’ติ อาห. โส วจนํ ปริคิลนฺโต วิย ‘‘อตฺถิ เม เอกา ตณฺหา’’ติ อาห. ‘‘กึ ตณฺหา, สามี’’ติ? ‘‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติ. ‘‘อถ กิมตฺถํ น กเถสิ, กึ ตฺวํ ทลิทฺโท, อิทานิ สกลสกฺการนิคมวาสีนํ ปโหนเก กปลฺลปูเว ปจิสฺสามี’’ติ? ‘‘กึ เต เอเตหิ, เต อตฺตโน กมฺมํ กตฺวา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกรจฺฉวาสีนํ ปโหนเก ปจามี’’ติ. ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวนฺติ. ‘‘เตน หิ อิมสฺมึ เคหมตฺเต สพฺเพสํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘ชานามหํ ตว มหชฺฌาสยภาว’’นฺติ. ‘‘เตน หิ เต ปุตฺตทารมตฺตสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ ปน เต เอเตหี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหฺจ มยฺหฺจ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘ตฺวํ กึ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ าเน ปจฺจมานํ พหู ปจฺจาสีสนฺติ, สกลตณฺฑุเล เปตฺวา ภินฺนตณฺฑุเล จ อุทฺธนกปลฺลาทีนิ จ อาทาย โถกํ ขีรสปฺปิมธุผาณิตฺจ คเหตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตลํ อารุยฺห ปจ, ตตฺถาหํ เอกโกว นิสีทิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คเหตพฺพํ คาหาเปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ทาสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา เสฏฺึ ปกฺโกสาเปสิ. โส อาทิโต ปฏฺาย ทฺวารานิ ปิทหนฺโต สพฺพทฺวาเรสุ สูจิฆฏิกานิ ทตฺวา สตฺตมตลํ อภิรุหิตฺวา ตตฺถปิ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา นิสีทิ. ภริยาปิสฺส อุทฺธเน อคฺคึ ชาเลตฺวา กปลฺลกํ อาโรเปตฺวา ปูเว ปจิตุํ อารภิ.
อถ ¶ สตฺถา ปาโตว มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ, ‘‘เอโส, โมคฺคลฺลาน, ราชคหนครสฺส อวิทูเร ¶ สกฺการนิคเม มจฺฉริยโกสิยเสฏฺิ ‘กปลฺลปูเว ขาทิสฺสามี’ติ อฺเสํ ทสฺสนภเยน สตฺตภูมิเก ปาสาเท กปลฺลปูเว ปจาเปติ. ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ เสฏฺึ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา อุโภปิ ชยมฺปติเก ปูเว จ ขีรสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ จ คาหาเปตฺวา ¶ อตฺตโน พเลน เชตวนํ อาเนหิ. อชฺชาหํ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ วิหาเรเยว นิสีทิสฺสามิ, ปูเวเหว ภตฺตกิจฺจํ กริสฺสามี’’ติ. เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว อิทฺธิพเลน ตํ นิคมํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส สีหปฺชรทฺวาเร สุนิวตฺโถ สุปารุโต อากาเสเยว มณิรูปกํ วิย อฏฺาสิ.
มหาเสฏฺิโน เถรํ ทิสฺวาว หทยมํสํ กมฺปิ. โส ‘‘อหํ เอวรูปานฺเว ภเยน อิมํ านํ อาคโต, อยฺจ อาคนฺตฺวา วาตปานทฺวาเร ิโต’’ติ คเหตพฺพคหณํ อปสฺสนฺโต อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โทเสน ตฏตฏายนฺโต เอวมาห ‘‘สมณ, อากาเส ตฺวา ตฺวํ กึ ลภิสฺสสิ, อากาเส อปเท ปทํ ทสฺเสตฺวา จงฺกมนฺโตปิ เนว ลภิสฺสสี’’ติ. เถโร ตสฺมึเยว าเน อปราปรํ จงฺกมิ. เสฏฺิ ‘‘จงฺกมนฺโต กึ ลภิสฺสสิ, อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทมาโนปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาห. เถโร ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ ‘‘นิสินฺโน กึ ลภิสฺสสิ, อาคนฺตฺวา วาตปานอุมฺมาเร ิโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อาห. อถ เถโร อุมฺมาเร อฏฺาสิ. อถ นํ ‘‘อุมฺมาเร ิโต กึ ลภิสฺสสิ, ธูมายนฺโตปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาห. เถโร ธูมายิ, สกลปาสาโท เอกธูโม อโหสิ, เสฏฺิโน อกฺขีนํ สูจิยา วิชฺฌนกาโล วิย ชาโต. เคหชฺฌายนภเยน ปน นํ ‘‘ปชฺชลนฺโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อวตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมโณ สุฏฺุ ลคฺโค, อลทฺธา น คมิสฺสติ, เอกมสฺส ปูวํ ทาเปสฺสามี’’ติ ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, เอกํ ขุทฺทกปูวํ ปจิตฺวา สมณสฺส ทตฺวา อุยฺโยเชหิ น’’นฺติ. สา โถกฺเว ปิฏฺํ กปลฺลปาติยํ ปกฺขิปิ, มหาปูโว หุตฺวา สกลปาตึ ปูเรตฺวา อุทฺธุมาโต อฏฺาสิ.
เสฏฺิ ตํ ทิสฺวา ‘‘พหุ ตยา ปิฏฺํ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว ทพฺพิกณฺเณน โถกตรํ ปิฏฺํ คเหตฺวา ปกฺขิปิ, ปูโว ปุริมปูวโต มหนฺตตโร ¶ ชาโต. เอวํ ยํ ยํ ปจติ, โส โส มหนฺตมหนฺโตว โหติ. โส นิพฺพินฺโน ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, อิมสฺส เอกํ ปูวํ เทหี’’ติ. ตสฺสา ปจฺฉิโต เอกํ ปูวํ คณฺหนฺติยา สพฺเพ เอกาพทฺธา อลฺลียึสุ. สา เสฏฺึ อาห ‘‘สามิ, สพฺเพ ปูวา เอกโต ลคฺคา, วิสุํ กาตุํ น สกฺโกมี’’ติ. ‘‘อหํ กริสฺสามี’’ติ โสปิ กาตุํ นาสกฺขิ. อุโภ ชนา โกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒนฺตาปิ วิโยเชตุํ นาสกฺขึสุเยว. อถสฺส ปูเวหิ สทฺธึ วายมนฺตสฺเสว สรีรโต เสทา มุจฺจึสุ, ปิปาสา จ ปจฺฉิชฺชิ. ตโต ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, น เม ปูเวหิ อตฺโถ ¶ , ปจฺฉิยา สทฺธึเยว อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เทหี’’ติ. สา ปจฺฉึ อาทาย เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา สพฺเพ ปูเว เถรสฺส อทาสิ. เถโร ¶ อุภินฺนมฺปิ ธมฺมํ เทเสสิ, ติณฺณํ รตนานํ คุเณ กเถสิ, ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติ ทานาทีนํ ผลํ คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ วิย ทสฺเสสิ.
ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต เสฏฺิ ‘‘ภนฺเต, อาคนฺตฺวา อิมสฺมึ ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ปูเว ปริภฺุชถา’’ติ อาห. เถโร ‘‘มหาเสฏฺิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘ปูเว ขาทิสฺสามี’ติ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ วิหาเร นิสินฺโน, ตุมฺหากํ รุจิยา สติ เสฏฺิภริยํ ปูเว จ ขีราทีนิ จ คณฺหาเปถ, สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ อาห. ‘‘กหํ ปน, ภนฺเต, เอตรหิ สตฺถา’’ติ? ‘‘อิโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก เชตวนมหาวิหาเร’’ติ. ‘‘ภนฺเต, กาลํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺตกํ อทฺธานํ กถํ คมิสฺสามา’’ติ? ‘‘มหาเสฏฺิ ตุมฺหากํ รุจิยา สติ อหํ โว อตฺตโน อิทฺธิพเลน เนสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปาสาเท โสปานสีสํ อตฺตโน าเนเยว ภวิสฺสติ, โสปานปริโยสานํ ปน เชตวนทฺวารโกฏฺเก ภวิสฺสติ, อุปริปาสาทา เหฏฺาปาสาทํ โอตรณกาลมตฺเตน โว เชตวนํ เนสฺสามี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. เถโร โสปานสีสํ ตตฺเถว กตฺวา ‘‘โสปานปาทมูลํ เชตวนทฺวารโกฏฺเก โหตู’’ติ อธิฏฺาสิ, ตเถวาโหสิ.
อิติ เถโร เสฏฺิฺจ เสฏฺิภริยฺจ อุปริปาสาทา เหฏฺาโอตรณกาลโต ขิปฺปตรํ เชตวนํ สมฺปาเปสิ. เต อุโภปิ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา กาลํ อาโรเจสุํ. สตฺถา ภตฺตคฺคํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. มหาเสฏฺิ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ ทกฺขิโณทกํ อทาสิ, เสฏฺิภริยา ตถาคตสฺส ปตฺเต ปูเว ปติฏฺาเปสิ. สตฺถา อตฺตโน ยาปนมตฺตํ คณฺหิ, ปฺจสตา ภิกฺขูปิ ตเถว คณฺหึสุ. เสฏฺิ ขีรสปฺปิมธุผาณิตสกฺขราทีนิ ททมาโน อคมาสิ. สตฺถา ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปสิ. มหาเสฏฺิปิ สทฺธึ ภริยาย ยาวทตฺถํ ขาทิ, ปูวานํ ปริโยสานเมว น ปฺายติ, สกลวิหาเร ภิกฺขูนฺจ วิฆาสาทานฺจ ทินฺเนปิ น ปริยนฺโต ปฺายติ. ‘‘ภนฺเต, ปูวา ปริกฺขยํ น คจฺฉนฺตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํ. เตน หิ เชตวนทฺวารโกฏฺเก ฉฑฺเฑถาติ. อถ เน ทฺวารโกฏฺกสฺส อวิทูเร ปพฺภารฏฺาเน ฉฑฺฑยึสุ. อชฺชตนาปิ ตํ านํ ‘‘กปลฺลปูวปพฺภาโร’’ตฺเวว ปฺายติ. มหาเสฏฺิ สทฺธึ ภริยาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ภควา อนุโมทนํ อกาสิ. อนุโมทนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ทฺวารโกฏฺเก โสปานํ อารุยฺห อตฺตโน ปาสาเทเยว ปติฏฺหึสุ ¶ . ตโต ปฏฺาย มหาเสฏฺิ อสีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเนเยว วิกิริ.
ปุนทิวเส ¶ สมฺมาสมฺพุทฺเธ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคมฺม ภิกฺขูนํ สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ปฏิสลฺลีเน สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘ปสฺสถาวุโส, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสานุภาวํ, อนุปหจฺจ สทฺธํ อนุปหจฺจ โภเค มจฺฉริยเสฏฺึ มุหุตฺเตเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปูเว คาหาเปตฺวา เชตวนํ อาเนตฺวา สตฺถุ สมฺมุขํ กตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ, อโห มหานุภาโว เถโร’’ติ เถรสฺส คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, กุลทมเกน นาม ภิกฺขุนา กุเล อวิเหเตฺวา อกิลเมตฺวา ปุปฺผโต เรณุํ คณฺหนฺเตน ภมเรน วิย อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธคุเณ ชานาเปตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เถรํ ปสํสนฺโต –
‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหยํ;
ปเลติ รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร’’ติ. (ธ. ป. ๔๙) –
อิมํ ¶ ธมฺมปเท คาถํ วตฺวา อุตฺตริปิ เถรสฺส คุณํ ปกาเสตุํ ‘‘น ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาเนน มจฺฉริยเสฏฺิ ทมิโต, ปุพฺเพปิ ตํ ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ อิลฺลิโส นาม เสฏฺิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว ปุริสโทสสมนฺนาคโต ขฺโช กุณี วิสมกฺขิมณฺฑโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี, เนว อฺเสํ เทติ, น สยํ ปริภฺุชติ. รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิยสฺส เคหํ อโหสิ. มาตาปิตโร ปนสฺส ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกา ทานปติโน. โส เสฏฺิฏฺานํ ลภิตฺวาเยว กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺาเปสิ.
โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกํ มคฺคกิลนฺตํ ชานปทมนุสฺสํ, เอกํ สุราวารกํ, อาทาย ปีเก นิสีทิตฺวา อมฺพิลสุราย โกสกํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ปูติมจฺฉเกน อุตฺตริภงฺเคน ปิวนฺตํ ทิสฺวา สุรํ ปาตุกาโม ¶ หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ สุรํ ปิวิสฺสามิ, มยิ ปิวนฺเต พหู ปิวิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม ธนปริกฺขโย ภวิสฺสตี’’ติ. โส ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจริตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต วิหตกปฺปาโส วิย ปณฺฑุสรีโร อโหสิ ธมฺมนิสนฺถตคตฺโต ชาโต. อเถกทิวสํ คพฺภํ ¶ ปวิสิตฺวา มฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิ. ตเมนํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กึ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. สพฺพํ เหฏฺา กถิตนิยาเมเนว เวทิตพฺพํ. ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ สุรํ กโรมี’’ติ ปน วุตฺเต ‘‘เคเห สุราย การิยมานาย พหู ปจฺจาสีสนฺติ, อนฺตราปณโต อาหราเปตฺวาปิ น สกฺกา อิธ นิสินฺเนน ปิวิตุ’’นฺติ มาสกมตฺตํ ทตฺวา อนฺตราปณโต สุราวารกํ อาหราเปตฺวา เจฏเกน คาหาเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม นทีตีรํ คนฺตฺวา มหามคฺคสมีเป เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา สุราวารกํ ปาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ เจฏกํ ทูเร นิสีทาเปตฺวา โกสกํ ปูเรตฺวา สุรํ ปาตุํ อารภิ.
ปิตา ¶ ปนสฺส ทานาทีนํ ปฺุานํ กตตฺตา เทวโลเก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส ตสฺมึ ขเณ ‘‘ปวตฺตติ นุ โข เม ทานคฺคํ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส อปฺปวตฺตึ ตฺวา, ปุตฺตสฺส กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา มจฺฉริยภาเว ปติฏฺาย ‘‘อฺเสํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ ภเยน คุมฺพํ ปวิสิตฺวา เอกกสฺเสว สุรํ ปิวนภาวฺจ ทิสฺวา ‘‘คจฺฉามิ, นํ สงฺโขเภตฺวา ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปตฺวา ทานํ ทาเปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนารหํ กโรมี’’ติ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อิลฺลิสเสฏฺินา สทิสํ ขฺชํ กุณึ วิสมจกฺขุมณฺฑลํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา พาราณสินครํ ปวิสิตฺวา รฺโ นิเวสนทฺวาเร ตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘ปวิสตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ราชา ‘‘กึ, มหาเสฏฺิ, อเวลาย อาคโตสี’’ติ อาห. ‘‘อาม, อาคโตมฺหิ, เทว ฆเร เม อสีติโกฏิมตฺตํ ธนํ อตฺถิ, ตํ เทโว อาหราเปตฺวา อตฺตโน ภณฺฑาคารํ ปูราเปตู’’ติ. ‘‘อลํ มหาเสฏฺิ, ตว ธนโต ¶ อมฺหากํ เคเห พหุตรํ ธน’’นฺติ. ‘‘สเจ, เทว, ตุมฺหากํ กมฺมํ นตฺถิ, ยถารุจิยา ธนํ คเหตฺวา ทานํ ทมฺมี’’ติ. ‘‘เทหิ, มหาเสฏฺี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อิลฺลิสเสฏฺิโน เคหํ อคมาสิ, สพฺเพ อุปฏฺากมนุสฺสา ปริวาเรสุํ, เอโกปิ ‘‘นายํ, อิลฺลิโส’’ติ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ.
โส เคหํ ปวิสิตฺวา อนฺโตอุมฺมาเร ตฺวา โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โย อฺโ มยา สมานรูโป อาคนฺตฺวา ‘มเมตํ เคห’นฺติ ปวิสิตุํ อาคจฺฉติ, ตํ ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา นีหเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห อาสเน นิสีทิตฺวา เสฏฺิภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา สิตาการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ เทมา’’ติ อาห. ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวาว เสฏฺิภริยา จ ปุตฺตธีตโร จ ทาสกมฺมกรา จ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ทานํ ทาตุํ จิตฺตเมว นตฺถิ, อชฺช ปน สุรํ ปิวิตฺวา มุทุจิตฺโต หุตฺวา ทาตุกาโม ชาโต ภวิสฺสตี’’ติ วทึสุ. อถ นํ เสฏฺิภริยา ‘‘ยถารุจิยา ¶ เทถ, สามี’’ติ อาห. เตน หิ เภริวาทกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘‘สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทีหิ อตฺถิกา อิลฺลิสเสฏฺิสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตู’นฺติ สกลนคเร เภรึ จราเปหี’’ติ. สา จ ตถา กาเรสิ. มหาชโน ปจฺฉิปสิพฺพกาทีนิ คเหตฺวา เคหทฺวาเร สนฺนิปติ. สกฺโก สตฺตรตนปูเร ¶ คพฺเภ วิวราเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ทมฺมิ, ยาวทิจฺฉกํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาห. มหาชโน ธนํ นีหริตฺวา มหาตเล ราสึ กตฺวา อาภตภาชนานิ ปูเรตฺวา คจฺฉติ.
อฺตโร ชนปทมนุสฺโส อิลฺลิสเสฏฺิโน โคเณ ตสฺเสว รเถ โยเชตฺวา สตฺตหิ รตเนหิ ปูเรตฺวา นครา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตสฺส คุมฺพสฺส อวิทูเรน รถํ เปเสนฺโต ‘‘วสฺสสตํ ชีว, สามิ, อิลฺลิสเสฏฺิ, ตํ นิสฺสาย อิทานิ เม ยาวชีวํ กมฺมํ อกตฺวา ชีวิตพฺพํ ชาตํ, ตเวว รโถ, ตเวว โคณา, ตเวว เคเห สตฺต รตนานิ, เนว มาตรา ทินฺนานิ, น ปิตรา, ตํ นิสฺสาย ลทฺธานิ, สามี’’ติ เสฏฺิโน คุณกถํ กเถนฺโต คจฺฉติ. โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีตตสิโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มม นามํ คเหตฺวา ¶ อิทฺจิทฺจ วทติ, กจฺจิ นุ โข มม ธนํ รฺา โลกสฺส ทินฺน’’นฺติ คุมฺพา นิกฺขมิตฺวา โคเณ จ รถฺจ สฺชานิตฺวา ‘‘อเร, เจฏก, มยฺหํ โคณา, มยฺหํ รโถ’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา โคเณ นาสารชฺชุยํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอรุยฺห ‘‘อเร, ทุฏฺเจฏก, อิลฺลิสมหาเสฏฺิ สกลนครสฺส ทานํ เทติ, ตฺวํ กึ อโหสี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา อสนึ ปาเตนฺโต วิย ขนฺเธ ปหริตฺวา รถํ อาทาย อคมาสิ. โส ปุน กมฺปมาโน อุฏฺาย ปํสุํ ปฺุฉิตฺวา ปฺุฉิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา รถํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอตริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา โอณาเมตฺวา กปฺปรปหาเรหิ โกฏฺเฏตฺวา คเล คเหตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขํ ขิปิตฺวา ปกฺกามิ. เอตฺตาวตาสฺส สุรามโท ฉิชฺชิ. โส กมฺปมาโน เวเคน นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา ธนํ อาทาย คจฺฉนฺเต มหาชเน ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กึ นาเมตํ, กึ ราชา มม ธนํ วิลุมฺปาเปตี’’ติ ตํ ตํ คนฺตฺวา คณฺหาติ, คหิตคหิตา ปหริตฺวา ปาทมูเลเยว ปาเตนฺติ. โส เวทนาปฺปตฺโต เคหํ ปวิสิตุํ อารภิ. ทฺวารปาลา ‘‘อเร, ทุฏฺคหปติ, กหํ ปวิสสี’’ติ วํสเปสิกาหิ โปเถตฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหรึสุ.
โส ‘‘เปตฺวา อิทานิ ราชานํ นตฺถิ เม อฺโ โกจิ ปฏิสรโณ’’ติ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม เคหํ ตุมฺเห วิลุมฺปาเปถา’’ติ อาห. นาหํ เสฏฺิ วิลุมฺปาเปมิ, นนุ ตฺวเมว อาคนฺตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห น คณฺหถ, อหํ มม ธนํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา ทานํ อทาสีติ. นาหํ ¶ , เทว, ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉามิ, กึ ตุมฺเห มยฺหํ มจฺฉริยภาวํ น ชานาถ, อหํ ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ น กสฺสจิ เทมิ. โย ทานํ เทติ, ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ วีมํสถ, เทวาติ. ราชา สกฺกํ ปกฺโกสาเปสิ, ทฺวินฺนํ ชนานํ วิเสสํ เนว ราชา ชานาติ, น อมจฺจา. มจฺฉริยเสฏฺิ ‘‘กึ, เทว, อยํ เสฏฺิ, อหํ เสฏฺี’’ติ อาห. ‘‘มยํ น สฺชานาม, อตฺถิ เต โกจิ สฺชานนโก’’ติ? ‘‘ภริยา เม, เทวา’’ติ. ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กตโร เต สามิโก’’ติ ปุจฺฉึสุ. สา ‘‘อย’’นฺติ สกฺกสฺเสว สนฺติเก อฏฺาสิ. ปุตฺตธีตโร ทาสกมฺมกเร ¶ จ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉึสุ, สพฺเพปิ สกฺกสฺเสว สนฺติเก ติฏฺนฺติ.
ปุน เสฏฺิ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สีเส ปิฬกา อตฺถิ, เกเสหิ ปฏิจฺฉนฺนา, ตํ โข ปน กปฺปโก เอว ชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปสฺสามี’’ติ. โส ‘‘กปฺปโก มํ, เทว, สฺชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปถา’’ติ อาห. ตสฺมึ ปน กาเล โพธิสตฺโต ตสฺส กปฺปโก อโหสิ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิลฺลิสเสฏฺึ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สีสํ โอโลเกตฺวา ชานิสฺสามิ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกหี’’ติ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก สีเส ปิฬกํ มาเปสิ. โพธิสตฺโต ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกนฺโต ปิฬกา ทิสฺวา ‘‘มหาราช, ทฺวินฺนมฺปิ สีเส ปิฬกา อตฺเถว, นาหํ เอเตสุ เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ สฺชานิตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุโภ ขฺชา อุโภ กุณี, อุโภ วิสมจกฺขุกา;
อุภินฺนํ ปิฬกา ชาตา, นาหํ ปสฺสามิ อิลฺลิส’’นฺติ.
ตตฺถ อุโภติ ทฺเวปิ ชนา. ขฺชาติ กุณฺปาทา. กุณีติ กุณฺหตฺถา. วิสมจกฺขุกาติ วิสมกฺขิมณฺฑลา เกกรา. ปิฬกาติ ทฺวินฺนมฺปิ เอกสฺมึเยว สีสปเทเส เอกสณฺานาว ปิฬกา ชาตา. นาหํ ปสฺสามีติ อหํ ‘‘อิเมสุ อยํ นาม อิลฺลิโส’’ติ น ปสฺสามิ, เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ น ชานามีติ อโวจ.
โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา เสฏฺิ กมฺปมาโน ธนโสเกน สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก ‘‘นาหํ, มหาราช ¶ , อิลฺลิโส, สกฺโกหมสฺมี’’ติ มหติยา สกฺกลีลาย อากาเส อฏฺาสิ. อิลฺลิสสฺส มุขํ ปฺุฉิตฺวา อุทเกน สิฺจึสุ, โส อุฏฺาย สกฺกํ เทวราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ สกฺโก อาห ‘‘อิลฺลิส, อิทํ ธนํ มม สนฺตกํ, น ตว. อหฺหิ เต ปิตา, ตฺวํ มม ปุตฺโต. อหํ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน เม วํสํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อทานสีโล หุตฺวา มจฺฉริเย ปติฏฺาย ทานสาลาโย ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺาเปสิ. ตํ เนว ตฺวํ ปริภฺุชสิ, น ¶ อฺเสํ เทสิ, รกฺขสปริคฺคหิตํ วิย ¶ ติฏฺติ. สเจ เม ทานสาลา ปากติกา กตฺวา ทานํ ทสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ทสฺสสิ, สพฺพํ เต ธนํ อนฺตรธาเปตฺวา อิมินา อินฺทวชิเรน เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ. อิลฺลิสเสฏฺิ มรณภเยน สนฺตชฺชิโต ‘‘อิโต ปฏฺาย ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิฺํ อทาสิ. สกฺโก ตสฺส ปฏิฺํ คเหตฺวา อากาเส นิสินฺโนว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ. อิลฺลิโสปิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาโน มจฺฉริยเสฏฺึ ทเมติ, ปุพฺเพเปส อิมินา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิลฺลิโส มจฺฉริยเสฏฺิ อโหสิ, สกฺโก เทวราชา มหาโมคฺคลฺลาโน, ราชา อานนฺโท, กปฺปโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อิลฺลิสชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๗๙] ๙. ขรสฺสรชาตกวณฺณนา
ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิ. โกสลรฺโ กิร เอโก อมจฺโจ ราชานํ อาราเธตฺวา ปจฺจนฺตคาเม ราชพลึ ลภิตฺวา โจเรหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ‘‘อหํ มนุสฺเส อาทาย อรฺํ ปวิสิสฺสามิ, ตุมฺเห คามํ วิลุมฺปิตฺวา อุปฑฺฒํ มยฺหํ ทเทยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปเคว มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา อรฺํ คนฺตฺวา โจเรสุ อาคนฺตฺวา คาวิโย ฆาเตตฺวา ¶ มํสํ ขาทิตฺวา คามํ วิลุมฺปิตฺวา คเตสุ สายนฺหสมเย มหาชนปริวุโต อาคจฺฉติ. ตสฺส น จิรสฺเสว ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํ. มนุสฺสา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา โทสํ ปติฏฺาเปตฺวา สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา อฺํ คามโภชกํ เปเสตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. ภควา ‘‘น, มหาราช, อิทาเนว เอส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺส อมจฺจสฺส ปจฺจนฺตคามํ อทาสิ. สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. ตทา ปน โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ปจฺจนฺเต วิจรนฺโต ¶ ตสฺมึ คามเก นิวาสํ กปฺเปสิ. โส ตสฺมึ คามโภชเก สายนฺหสมเย มหาชนปริวาเรน เภริยา วชฺชมานาย ¶ อาคจฺฉนฺเต ‘‘อยํ ทุฏฺคามโภชโก โจเรหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา คามํ วิลุมฺปาเปตฺวา โจเรสุ ปลายิตฺวา อฏวึ ปวิฏฺเสุ อิทานิ อุปสนฺตูปสนฺโต วิย เภริยา วชฺชมานาย อาคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโว, ทฑฺฒานิ เคหานิ ชโน จ นีโต;
อถาคมา ปุตฺตหตาย ปุตฺโต, ขรสฺสรํ ฑิณฺฑิมํ วาทยนฺโต’’ติ.
ตตฺถ ยโตติ ยทา. วิลุตฺตา จ หตา จาติ วิลุมฺปิตฺวา พนฺธิตฺวา จ นีตา, มํสํ ขาทนตฺถาย จ หตา. คาโวติ โครูปานิ. ทฑฺฒานีติ อคฺคึ ทตฺวา ฌาปิตานิ. ชโน จ นีโตติ กรมรคฺคาหํ คเหตฺวา นีโต. ปุตฺตหตาย ปุตฺโตติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต, นิลฺลชฺโชติ อตฺโถ. ฉินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส หิ มาตา นาม นตฺถิ, อิติ โส ตสฺสา ชีวนฺโตปิ หตปุตฺตฏฺาเน ติฏฺตีติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต นาม โหติ. ขรสฺสรนฺติ ถทฺธสทฺทํ. ฑิณฺฑิมนฺติ ปฏหเภรึ.
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ตํ ปริภาสิ. น จิเรเนว จ ตสฺส ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํ, อถสฺส ราชา โทสานุรูปํ นิคฺคหํ อกาสิ.
สตฺถา ¶ ‘‘น, มหาราช, อิทาเนเวส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อมจฺโจ อิทานิ อมจฺโจเยว, คาถาย อุทาหารกปณฺฑิตมนุสฺโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ขรสฺสรชาตกวณฺณนา นวมา.
[๘๐] ๑๐. ภีมเสนชาตกวณฺณนา
ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ วิกตฺถิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร ภิกฺขุ ‘‘อาวุโส, อมฺหากํ ชาติสมา ชาติ, โคตฺตสมํ โคตฺตํ นาม นตฺถิ, มยํ เอวรูเป นาม มหาขตฺติยกุเล ชาตา, โคตฺเตน วา ธเนน วา กุลปฺปเทเสน วา อมฺเหหิ สทิโส นาม นตฺถิ, อมฺหากํ สุวณฺณรชตาทีนํ อนฺโต นตฺถิ, ทาสกมฺมกราปิ โน สาลิมํโสทนํ ภฺุชนฺติ, กาสิกวตฺถํ นิวาเสนฺติ, กาสิกวิเลปนํ วิลิมฺปนฺติ. มยํ ปพฺพชิตภาเวน เอตรหิ ¶ เอวรูปานิ ลูขานิ โภชนานิ ภฺุชาม, ลูขานิ จีวรานิ ธาเรมา’’ติ ¶ เถรนวมชฺฌิมานํ ภิกฺขูนํ อนฺตเร วิกตฺเถนฺโต ชาติอาทิวเสน วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติ. อถสฺส เอโก ภิกฺขุ กุลปฺปเทสํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตํ วิกตฺถนภาวํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรตี’’ติ เอตสฺส อคุณํ กถยึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส ภิกฺขุ อิทาเนว วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ นิคมคาเม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺารส วิชฺชฏฺานานิ อุคฺคเหตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต นาม ¶ อโหสิ. โส ตกฺกสิลาโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสมยสิปฺปานิ ปริเยสมาโน มหึสกรฏฺํ อคมาสิ. อิมสฺมึ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต โถกํ รสฺโส โอณตากาโร อโหสิ. โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ กฺจิ ราชานํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, โส ‘เอวํ รสฺสสรีโร ตฺวํ กึ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสสี’ติ วกฺขติ, ยํนูนาหํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ อภิรูปํ เอกํ ปุริสํ ผลกํ กตฺวา ตสฺส ปิฏฺิจฺฉายาย ชีวิกํ กปฺเปยฺย’’นฺติ. โส ตถารูปํ ปุริสํ ปริเยสมาโน ภีมเสนสฺส นาเมกสฺส ตนฺตวายสฺส ตนฺตวีตฏฺานํ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ ภีมเสโน นามา’’ติ? ‘‘กึ ปน ตฺวํ เอวํ อภิรูโป อุปธิสมฺปนฺโน หุตฺวา อิมํ ลามกกมฺมํ กโรสี’’ติ? ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติ. ‘‘สมฺม, มา เอตํ กมฺมํ กริ, สกลชมฺพุทีเป มยา สทิโส ธนุคฺคโห นาม นตฺถิ. สเจ ปนาหํ กฺจิ ราชานํ ปสฺเสยฺยํ, โส มํ ‘เอวํรสฺโส อยํ กึ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสตี’ติ โกเปยฺย, ตฺวํ ราชานํ ทิสฺวา ‘อหํ ธนุคฺคโห’ติ วกฺขสิ. ราชา เต ปริพฺพยํ ทตฺวา วุตฺตึ ¶ นิพทฺธํ ทสฺสติ. อหํ เต อุปฺปนฺนกมฺมํ กโรนฺโต ตว ปิฏฺิจฺฉายาย ชีวิสฺสามิ. เอวํ อุโภปิ สุขิตา ภวิสฺสาม. กโรหิ มม วจน’’นฺติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
อถ นํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา สยํ จูฬูปฏฺาโก หุตฺวา ตํ ปุรโต กตฺวา ราชทฺวาเร ตฺวา รฺโ อาโรจาเปสิ. ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเต อุโภปิ ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ. ‘‘กึการณา อาคตตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ภีมเสโน อาห – ‘‘อหํ ธนุคฺคโห, มยา สทิโส สกลชมฺพุทีเป ธนุคฺคโห นตฺถี’’ติ. ‘‘กึ ปน ลภนฺโต มํ อุปฏฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาเส ¶ สหสฺสํ ลภนฺโต อุปฏฺหิสฺสามิ, เทวา’’ติ. ‘‘อยํ เต ปุริโส กึ โหตี’’ติ? ‘‘จูฬูปฏฺาโก, เทวา’’ติ. ‘‘สาธุ อุปฏฺหา’’ติ. ตโต ปฏฺาย ภีมเสโน ราชานํ อุปฏฺหติ. อุปฺปนฺนกิจฺจํ ปนสฺส โพธิสตฺโตว นิตฺถรติ.
เตน โข ปน สมเยน กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ อรฺเ พหูนํ มนุสฺสานํ สฺจรณมคฺคํ พฺยคฺโฆ ฉฑฺฑาเปติ, พหู มนุสฺเส คเหตฺวา คเหตฺวา ขาทติ. ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ภีมเสนํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, นํ พฺยคฺฆํ คณฺหิตุ’’นฺติ อาห. ‘‘เทว, กึ ธนุคฺคโห นามาหํ ¶ , ยทิ พฺยคฺฆํ คเหตุํ น สกฺโกมี’’ติ. ราชา ตสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส ฆรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส กเถสิ. โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, สมฺม, คจฺฉา’’ติ อาห. ‘‘ตฺวํ ปน น คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘อาม น คมิสฺสามิ, อุปายํ ปน เต อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘อาจิกฺข, สมฺมา’’ติ. ตฺวํ พฺยคฺฆสฺส วสนฏฺานํ สหสา เอกโกว มา อคมาสิ, ชนปทมนุสฺเส ปน สนฺนิปาเตตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ธนุสหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา พฺยคฺฆสฺส อุฏฺิตภาวํ ตฺวา ปลายิตฺวา เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อุเรน นิปชฺเชยฺยาสิ, ชานปทาว พฺยคฺฆํ โปเถตฺวา คณฺหิสฺสนฺติ, เตหิ พฺยคฺเฆ คหิเต ตฺวํ ทนฺเตหิ เอกํ วลฺลึ ฉินฺทิตฺวา โกฏิยํ คเหตฺวา มตพฺยคฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ, เกเนส, พฺยคฺโฆ มาริโต, อหํ อิมํ พฺยคฺฆํ โคณํ วิย ¶ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา รฺโ สนฺติกํ เนสฺสามี’ติ วลฺลิอตฺถาย คุมฺพํ ปวิฏฺโ, มยา วลฺลิยา อนาภตาย เอว เกเนส มาริโต’’ติ กเถยฺยาสิ. อถ เต ชานปทา ภีตตสิตา ‘‘สามิ, มา รฺโ อาจิกฺขี’’ติ พหุํ ธนํ ทสฺสนฺติ, พฺยคฺโฆ ตยา คหิโต ภวิสฺสติ, รฺโปิ สนฺติกา พหุํ ธนํ ลภิสฺสสีติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺเตน กถิตนิยาเมเนว พฺยคฺฆํ คเหตฺวา อรฺํ เขมํ กตฺวา มหาชนปริวุโต พาราณสึ อาคนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวา ‘‘คหิโต เม, เทว, พฺยคฺโฆ, อรฺํ เขมํ กต’’นฺติ อาห. ราชา ตุฏฺโ พหุํ ธนํ อทาสิ. ปุเนกทิวสํ ‘‘เอกมคฺคํ มหึโส ฉฑฺฑาเปตี’’ติ อาโรเจสุํ, ราชา ตเถว ภีมเสนํ เปเสสิ. โสปิ โพธิสตฺเตน ทินฺนนเยน พฺยคฺฆํ วิย ตมฺปิ คเหตฺวา อาคฺฉิ, ราชา ปุน พหุํ ธนํ อทาสิ, มหนฺตํ อิสฺสริยํ ชาตํ. โส อิสฺสริยมทมตฺโต โพธิสตฺตํ อวมฺํ กตฺวา ตสฺส วจนํ น คณฺหาติ, ‘‘นาหํ ตํ นิสฺสาย ชีวามิ, กึ ตฺวฺเว ปุริโส’’ติอาทีนิ ผรุสวจนานิ วทติ.
อถ ¶ กติปาหจฺจเยน เอโก สามนฺตราชา อาคนฺตฺวา พาราณสึ อุปรุนฺธิตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ รฺโ สาสนํ เปเสสิ. ราชา ‘‘ยุชฺฌาหี’’ติ ภีมเสนํ เปเสสิ. โส สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ราชเวสํ คเหตฺวา สุสนฺนทฺธสฺส วารณสฺส ปิฏฺเ นิสีทิ. โพธิสตฺโตปิ ตสฺส มรณภเยน สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ภีมเสนสฺเสว ปจฺฉิมาสเน นิสีทิ. วารโณ มหาชนปริวุโต นครทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา สงฺคามสีสํ ปาปุณิ. ภีมเสโน ยุทฺธเภริสทฺทํ สุตฺวาว กมฺปิตุํ อารทฺโธ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทาเนส ¶ หตฺถิปิฏฺิโต ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติ หตฺถิกฺขนฺธโต อปตนตฺถํ ภีมเสนํ โยตฺเตน ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, ภีมเสโน สมฺปหารฏฺานํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต สรีรวฬฺเชน หตฺถิปิฏฺึ ทูเสสิ. โพธิสตฺโต ‘‘น โข เต ภีมเสน ปุริเมน ปจฺฉิมํ สเมติ, ตฺวํ ปุพฺเพ สงฺคามโยโธ วิย อโหสิ, อิทานิ หตฺถิปิฏฺึ ทูเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยํ ¶ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเร, อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉา;
อุภยํ น สเมติ ภีมเสน, ยุทฺธกถา จ อิทฺจ เต วิหฺ’’นฺติ.
ตตฺถ ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ ยํ ตยา ปุพฺเพ ‘‘กึ ตฺวํเยว ปุริโส, นาหํ ปุริโส, อหมฺปิ สงฺคามโยโธ’’ติ วิกตฺถิตํ วมฺภนวจนํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว เอกํ. อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉาติ อถ เต อิเม ปูติภาเวน สรณภาเวน จ ‘‘ปูติสรา’’ติ ลทฺธนามา สรีรวฬฺชธารา สชนฺติ วฬฺชนฺติ ปคฺฆรนฺติ. ปจฺฉาติ ตโต ปุเร วิกตฺถิตโต อปรภาเค, อิทานิ อิมสฺมึ สงฺคามสีเสติ อตฺโถ. อุภยํ น สเมติ ภีมเสนาติ อิทํ ภีมเสน อุภยํ น สเมติ. กตรํ? ยุทฺธกถา จ อิทฺจ เต วิหฺนฺติ, ยา จ ปุเร กถิตา ยุทฺธกถา, ยฺจ เต อิทานิ วิหฺํ กิลมโถ หตฺถิปิฏฺิทูสนาการปฺปตฺโต วิฆาโตติ อตฺโถ.
เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ภายิ, สมฺม, กสฺมา มยิ ิเต วิหฺสี’’ติ ภีมเสนํ หตฺถิปิฏฺิโต โอตาเรตฺวา ‘‘นฺหายิตฺวา เคหเมว คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘อชฺช มยา ปากเฏน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สงฺคามํ ปวิสิตฺวา อุนฺนทิตฺวา พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สปตฺตราชานํ ชีวคฺคาหํ คาหาเปตฺวา พาราณสิรฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ราชา ตุฏฺโ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิ. ตโต ปฏฺาย ‘‘จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ. โส ภีมเสนสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา สกฏฺานเมว เปเสตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ วิกตฺเถติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺถิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภีมเสโน วิกตฺถิตภิกฺขุ อโหสิ, จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ภีมเสนชาตกวณฺณนา ทสมา.
วรุณวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
วรุณํ สีลวนาคํ, สจฺจํกิร รุกฺขธมฺมํ;
มจฺฉราชา อสงฺกิยํ, มหาสุปินอิลฺลิสํ;
ขรสฺสรํ ภีมเสนนฺติ.
๙. อปายิมฺหวคฺโค
[๘๑] ๑. สุราปานชาตกวณฺณนา
อปายิมฺห ¶ ¶ อนจฺจิมฺหาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพึ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สาคตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. ภควติ หิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกาคมเนน ภทฺทวติกํ นาม นิคมํ สมฺปตฺเต โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน จ สตฺถารํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อมฺพติตฺถํ อคมาสิ, อมฺพติตฺเถ ชฏิลสฺส อสฺสเม อมฺพติตฺถโก นาม นาโค อาสีวิโส โฆรวิโส, โส ภควนฺตํ วิเหเยฺยา’’ติ วารยึสุ. ภควาปิ เตสํ กถํ อสุณนฺโต วิย เตสุ ยาวตติยํ วารยมาเนสุปิ อคมาสิเยว.
ตตฺร สุทํ ภควา ภทฺทวติกาย อวิทูเร อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรติ. เตน โข ปน สมเยน พุทฺธูปฏฺาโก สาคโต นาม เถโร โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต ตํ อสฺสมํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส นาคราชสฺส วสนฏฺาเน ติณสนฺถารกํ ปฺาเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. นาโค มกฺขํ อสหมาโน ธูมายิ, เถโรปิ ธูมายิ. นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ ปชฺชลิ. นาคสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส เตโช นาคํ ¶ พาธติ. เอวํ โส ขเณน ตํ นาคราชานํ ทเมตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ.
สตฺถา ภทฺทวติกายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา โกสมฺพึ อคมาสิ. สาคตตฺเถเรน นาคสฺส ทมิตภาโว สกลชนปทํ ปตฺถริ. โกสมฺพินครวาสิโน สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สาคตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, ยํ ตุมฺหากํ ทุลฺลภํ, ตํ วเทยฺยาถ, ตเทว มยํ ปฏิยาเทสฺสามา’’ติ. เถโร ตุณฺหี อโหสิ. ฉพฺพคฺคิยา ปนาหํสุ ‘‘อาวุโส, ปพฺพชิตานํ นาม กาโปติกา สุรา ทุลฺลภา เจว มนาปา จ. สเจ ตุมฺเห เถรสฺส ปสนฺนา, กาโปติกํ สุรํ ปฏิยาเทถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคเห ‘‘เถรสฺส ทสฺสามา’’ติ กาโปติกํ สุรํ ปสนฺนํ ปฏิยาเทตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา ฆเร ฆเร ปสนฺนํ สุรํ อทํสุ. เถโร ปิวิตฺวา สุรามทมตฺโต นครโต นิกฺขมนฺโต ทฺวารนฺตเร ปติตฺวา วิลปมาโน นิปชฺชิ.
สตฺถา ¶ กตภตฺตกิจฺโจ นครา นิกฺขมนฺโต เถรํ เตนากาเรน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, สาคต’’นฺติ คาหาเปตฺวา อารามํ อคมาสิ ¶ . ภิกฺขู เถรสฺส สีสํ ตถาคตสฺส ปาทมูเล กตฺวา ตํ นิปชฺชาเปสุํ, โส ปริวตฺติตฺวา ปาเท ตถาคตาภิมุเข กตฺวา นิปชฺชิ. สตฺถา ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิ ‘‘กึ นุ โข, ภิกฺขเว, ยํ ปุพฺเพ สาคตสฺส มยิ คารวํ, ตํ อิทานิ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ภิกฺขเว, อมฺพติตฺถกํ นาคราชานํ โก ทเมสี’’ติ. ‘‘สาคโต, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ ปเนตรหิ, ภิกฺขเว, สาคโต อุทกเทฑฺฑูภกมฺปิ ทเมตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อปิ นุ โข, ภิกฺขเว, เอวรูปํ ปาตุํ ยุตฺตํ, ยํ ปิวิตฺวา เอวํวิสฺี โหตี’’ติ. ‘‘อยุตฺตํ, ภนฺเต’’ติ. อถ โข ภควา เถรํ ครหิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘สุราเมรยปาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๒๗) สิกฺขาปทํ ปฺาเปตฺวา อุฏฺายาสนา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ.
ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู สุราปานสฺส อวณฺณํ กถยึสุ ‘‘ยาว มหาโทสฺเจตํ, อาวุโส, สุราปานํ นาม, ตาว ปฺาสมฺปนฺนํ นาม อิทฺธิมนฺตํ ¶ สาคตํ ยถา สตฺถุ คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตถา อกาสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว สุรํ ปิวิตฺวา ปพฺพชิตา วิสฺิโน โหนฺติ, ปุพฺเพปิ อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วสติ ปฺจหิ อนฺเตวาสิกสเตหิ ปริวุโต. อถ นํ วสฺสานสมเย สมฺปตฺเต อนฺเตวาสิกา อาหํสุ ‘‘อาจริย, มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา โลณมฺพิลํ เสวิตฺวา อาคจฺฉามา’’ติ. ‘‘อาวุโส, อหํ อิเธว วสิสฺสามิ, ตุมฺเห ปน คนฺตฺวา สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา วสฺสํ วีตินาเมตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พหิทฺวารคาเมเยว ภิกฺขาย จริตฺวา สุหิตา หุตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสึสุ. มนุสฺสา สมฺปิยายมานา ภิกฺขํ อทํสุ. กติปาหจฺจเยน จ รฺโปิ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, หิมวนฺตโต ปฺจสตา อิสโย อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติ โฆรตปา ปรมธิตินฺทฺริยา สีลวนฺโต’’ติ. ราชา เตสํ คุเณ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วสฺสานํ ¶ จตุมาสํ ตตฺเถว วสนตฺถาย ปฏิฺํ คเหตฺวา นิมนฺเตสิ, เต ตโต ปฏฺาย ราชเคเหเยว ภฺุชิตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติ.
อเถกทิวสํ ¶ นคเร สุรานกฺขตฺตํ นาม อโหสิ. ราชา ‘‘ปพฺพชิตานํ สุรา ทุลฺลภา’’ติ พหุํ อุตฺตมสุรํ ทาเปสิ. ตาปสา สุรํ ปิวิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สุรามทมตฺตา หุตฺวา เอกจฺเจ อุฏฺาย นจฺจึสุ, เอกจฺเจ คายึสุ, นจฺจิตฺวา คายิตฺวา ขาริกาทีนิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายิตฺวา สุรามเท ฉินฺเน ปพุชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘น อมฺเหหิ ปพฺพชิตสารุปฺปํ กต’’นฺติ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ‘‘มยํ อาจริเยน วินาภูตตฺตา เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กริมฺหา’’ติ ตงฺขณฺเว อุยฺยานํ ปหาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตปริกฺขารา อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘กึ นุ โข, ตาตา, มนุสฺสปเถ ภิกฺขาย อกิลมมานา สุขํ วสิตฺถ, สมคฺควาสฺจ ปน วสิตฺถา’’ติ ¶ ปุจฺฉิตา ‘‘อาจริย, สุขํ วสิมฺห, อปิจ โข ปน มยํ อปาตพฺพยุตฺตกํ ปิวิตฺวา วิสฺีภูตา สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา นจฺจิมฺห เจว คายิมฺห จา’’ติ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถํ สมุฏฺาเปตฺวา อาหํสุ –
‘‘อปายิมฺห อนจฺจิมฺห, อคายิมฺห รุทิมฺห จ;
วิสฺีกรณึ ปิตฺวา, ทิฏฺา นาหุมฺห วานรา’’ติ.
ตตฺถ อปายิมฺหาติ สุรํ ปิวิมฺห. อนจฺจิมฺหาติ ตํ ปิวิตฺวา หตฺถปาเท ลาเฬนฺตา นจฺจิมฺห. อคายิมฺหาติ มุขํ วิวริตฺวา อายตเกน สเรน คายิมฺห. รุทิมฺห จาติ ปุน วิปฺปฏิสาริโน ‘‘เอวรูปํ นาม อมฺเหหิ กต’’นฺติ โรทิมฺห จ. วิสฺีกรณึ ปิตฺวา, ทิฏฺา นาหุมฺห วานราติ เอวรูปํ สฺาวินาสนโต วิสฺีกรณึ สุรํ ปิวิตฺวา ‘‘เอตเทว สาธุ, ยํ วานรา นาหุมฺหา’’ติ. เอวํ เต อตฺตโน อคุณํ กเถสุํ.
โพธิสตฺโต ‘‘ครุสํวาสรหิตานํ นาม เอวรูปํ โหติเยวา’’ติ เต ตาปเส ครหิตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มากริตฺถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. อิโต ปฏฺาย หิ ‘‘อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา’’ติ อิทมฺปิ น วกฺขาม. ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สุราปานชาตกวณฺณนา ปมา.
[๘๒] ๒. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา
อติกฺกมฺม ¶ รมณกนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อิมสฺส ปน ชาตกสฺส กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาลิกํ วตฺถุ, ตํ ทสกนิปาเต มหามิตฺตวินฺทกชาตเก (ชา. ๑.๑.๘๒; ๑.๕.๑๐๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อติกฺกมฺม ¶ รมณกํ, สทามตฺตฺจ ทูภกํ;
สฺวาสิ ปาสาณมาสีโน, ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ รมณกนฺติ ตสฺมึ กาเล ผลิกสฺส นามํ, ผลิกปาสาทฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติ. สทามตฺตฺจาติ รชตสฺส นามํ, รชตปาสาทฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติ. ทูภกนฺติ มณิโน นามํ, มณิปาสาทฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติ. สฺวาสีติ โส อสิ ตฺวํ. ปาสาณมาสีโนติ ขุรจกฺกํ นาม ปาสาณมยํ วา โหติ รชตมยํ วา มณิมยํ วา, ตํ ปน ปาสาณมยเมว. โส จ เตน อาสีโน อตินิวิฏฺโ อชฺโฌตฺถโฏ. ตสฺมา ปาสาเณน อาสีนตฺตา ‘‘ปาสาณาสีโน’’ติ วตฺตพฺเพ พฺยฺชนสนฺธิวเสน มการํ อาทาย ‘‘ปาสาณมาสีโน’’ติ วุตฺตํ. ปาสาณํ วา อาสีโน, ตํ ขุรจกฺกํ อาสชฺช ปาปุณิตฺวา ิโตติ อตฺโถ. ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสีติ ยสฺมา ขุรจกฺกา ยาว เต ปาปํ น ขียติ, ตาว ชีวนฺโตเยว น มุจฺจิสฺสสิ, ตํ อาสีโนสีติ.
อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺานํเยว คโต. มิตฺตวินฺทโกปิ ขุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ปาปกมฺเม ปริกฺขีเณ ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๘๓] ๓. กาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา
มิตฺโต ¶ ¶ หเว สตฺตปเทน โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธึ สหปํสุกีฬิโก เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป นาเมน กาฬกณฺณี นาม. โส คจฺฉนฺเต กาเล ทุคฺคโต หุตฺวา ¶ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต เสฏฺิสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ สมสฺสาเสตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปสิ. โส เสฏฺิโน อุปการโก หุตฺวา สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. ตํ เสฏฺิสฺส สนฺติกํ อาคตกาเล ‘‘ติฏฺ, กาฬกณฺณิ, นิสีท, กาฬกณฺณิ, ภฺุช กาฬกณฺณี’’ติ วทนฺติ. อเถกทิวสํ เสฏฺิโน มิตฺตามจฺจา เสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘มหาเสฏฺิ, มา เอตํ ตว สนฺติเก กริ, ‘ติฏฺ, กาฬกณฺณิ, นิสีท กาฬกณฺณิ, ภฺุช กาฬกณฺณี’ติ หิ อิมินา สทฺเทน ยกฺโขปิ ปลาเยยฺย, น เจส ตยา สมาโน, ทุคฺคโต ทุรูเปโต, กึ เต อิมินา’’ติ. อนาถปิณฺฑิโก ‘‘นามํ นาม โวหารมตฺตํ, น ตํ ปณฺฑิตา ปมาณํ กโรนฺติ, สุตมงฺคลิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, น สกฺกา มยา นามมตฺตํ นิสฺสาย สหปํสุกีฬิกํ สหายํ ปริจฺจชิตุ’’นฺติ เตสํ วจนํ อนาทาย เอกทิวสํ อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ เคหรกฺขกํ กตฺวา อคมาสิ.
โจรา ‘‘เสฏฺิ กิร โภคคามํ คโต, เคหมสฺส วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ นานาวุธหตฺถา รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา เคหํ ปริวาเรสุํ. อิตโรปิ โจรานฺเว อาคมนํ อาสงฺกมาโน อนิทฺทายนฺโตว นิสีทิ. โส โจรานํ อาคตภาวํ ตฺวา มนุสฺเส ปโพเธตุํ ‘‘ตฺวํ สงฺขํ ธม, ตฺวํ มุทิงฺคํ วาเทหี’’ติ มหาสมชฺชํ กโรนฺโต วิย สกลนิเวสนํ เอกสทฺทํ กาเรสิ. โจรา ‘‘สฺุํ เคหนฺติ ทุสฺสุตํ อมฺเหหิ, อตฺเถว อิธ มหาเสฏฺี’’ติ ปาสาณมุคฺคราทีนิ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ.
ปุนทิวเส มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อชฺช เอวรูโป พุทฺธิสมฺปนฺโน ฆรวิจารโก นาภวิสฺส, โจเรหิ ยถารุจิยา ปวิสิตฺวา สพฺพํ เคหํ วิลุตฺตํ อสฺส, อิมํ ทฬฺหมิตฺตํ นิสฺสาย เสฏฺิโน วุฑฺฒิ ชาตา’’ติ ตํ ปสํสิตฺวา เสฏฺิสฺส โภคคามโต อาคตกาเล สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรจยึสุ. อถ เน เสฏฺิ อโวจ ‘‘ตุมฺเห เอวรูปํ มม เคหรกฺขกํ มิตฺตํ นิกฺกฑฺฒาเปถ, สจายํ ตุมฺหากํ วจเนน มยา นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิฺจิ นาภวิสฺส, นามํ นาม อปฺปมาณํ, หิตจิตฺตเมว ปมาณ’’นฺติ ตสฺส อุตฺตริตรํ ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อตฺถิ ทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ ¶ ¶ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ¶ ปฏฺาย สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว กาฬกณฺณิมิตฺโต อตฺตโน มิตฺตสฺส ฆเร กุฏุมฺพํ รกฺขติ, ปุพฺเพปิ รกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหายโส เสฏฺิ อโหสิ. ตสฺส กาฬกณฺณี นาม มิตฺโตติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว. โพธิสตฺโต โภคคามโต อาคโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘สเจ มยา ตุมฺหากํ วจเนน เอวรูโป มิตฺโต นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิฺจิ นาภวิสฺสา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหติ, สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหติ;
มาสฑฺฒมาเสน จ าติ โหติ, ตตุตฺตรึ อตฺตสโมปิ โหติ;
โสหํ กถํ อตฺตสุขสฺส เหตุ, จิรสนฺถุตํ กาฬกณฺณึ ชเหยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ หเวติ นิปาตมตฺตํ. เมตฺตายตีติ มิตฺโต, เมตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปติ, สิเนหํ กโรตีติ อตฺโถ. โส ปเนส สตฺตปเทน โหติ, เอกโต สตฺตปทวีติหารคมนมตฺเตน โหตีติ อตฺโถ. สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหตีติ สพฺพกิจฺจานิ เอกโต กรณวเสน สพฺพิริยาปเถสุ สห คจฺฉตีติ สหาโย. โส ปเนส ทฺวาทสเกน โหติ, ทฺวาทสาหํ เอกโต นิวาเสน โหตีติ อตฺโถ. มาสฑฺฒมาเสน จาติ มาเสน วา อฑฺฒมาเสน วา. าติ โหตีติ าติสโม โหติ. ตตุตฺตรินฺติ ตโต อุตฺตรึ เอกโต วาเสน อตฺตสโมปิ โหติเยว. ชเหยฺยนฺติ ‘‘เอวรูปํ สหายํ กถํ ชเหยฺย’’นฺติ มิตฺตสฺส คุณํ กเถสิ. ตโต ปฏฺาย ปุน โกจิ ตสฺส อนฺตเร วตฺตา นาม นาโหสีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬกณฺณี อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๘๔] ๔. อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา
อาโรคฺยมิจฺเฉ ¶ ¶ ¶ ปรมฺจ ลาภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อตฺถกุสลํ กุลปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ เอกสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโส ปฺวา อตฺถกุสโล. โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺถสฺส ทฺวารปฺหํ นาม ปุจฺฉิ, โส ตํ น ชานาติ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ปฺโห อติสุขุโม, เปตฺวา สพฺพฺุพุทฺธํ อฺโ อุปริ ภวคฺเคน, เหฏฺา จ อวีจินา ปริจฺฉินฺเน โลกสนฺนิวาเส เอตํ ปฺหํ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ. โส ปุตฺตมาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ทารโก ปฺวา อตฺถกุสโล มํ อตฺถสฺส ทฺวารปฺหํ นาม ปุจฺฉิ, อหํ ตํ ปฺหํ อชานนฺโต ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโต, สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตํ ปฺหํ กเถตู’’ติ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปาหํ, อุปาสก, อิมินา กุมารเกเนตํ ปฺหํ ปุฏฺโ, มยา จสฺส กถิโต, ตทา นํ เอส ชานาติ, อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา น สลฺลกฺเขตี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺิ อโหสิ. อถสฺส ปุตฺโต สตฺตวสฺสิโก ชาติยา ปฺวา อตฺถกุสโล. โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม กิ’’นฺติ อตฺถสฺส ทฺวารปฺหํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ปิตา ตํ ปฺหํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมฺจ ลาภํ, สีลฺจ วุทฺธานุมตํ สุตฺจ;
ธมฺมานุวตฺตี จ อลีนตา จ, อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต’’ติ.
ตตฺถ อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมฺจ ลาภนฺติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํ. ตาต, ปมเมว อาโรคฺยสงฺขาตํ ปรมํ ลาภํ อิจฺเฉยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาห. ตตฺถ อาโรคฺยํ นาม สรีรสฺส เจว จิตฺตสฺส จ อโรคภาโว อนาตุรตา. สรีเร หิ โรคาตุเร เนว อลทฺธํ โภคลาภํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ¶ ลทฺธํ ปริภฺุชิตุํ, อนาตุเร ปน อุภยมฺเปตํ สกฺโกติ. จิตฺเต จ กิเลสาตุเร เนว อลทฺธํ ฌานาทิเภทํ ลาภํ อุปฺปาเทตุํ ¶ สกฺโกติ, น ลทฺธํ ปุน สมาปตฺติวเสน ปริภฺุชิตุํ. เอตสฺมึ อนาโรคฺเย สติ อลทฺโธปิ ลาโภ น ลพฺภติ, ลทฺโธปิ นิรตฺถโก โหติ, อสติ ปเนตสฺมึ อลทฺโธปิ ลาโภ ลพฺภติ, ลทฺโธปิ สาตฺถโก โหตีติ อาโรคฺยํ ¶ ปรโม ลาโภ นาม. ตํ สพฺพปมํ อิจฺฉิตพฺพํ. อิทเมกํ อตฺถสฺส ทฺวารนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สีลฺจาติ อาจารสีลํ. อิมินา โลกจาริตฺตํ ทสฺเสติ. วุทฺธานุมตนฺติ คุณวุทฺธานํ ปณฺฑิตานํ อนุมตํ. อิมินา าณสมฺปนฺนานํ ครูนํ โอวาทํ ทสฺเสติ. สุตฺจาติ การณนิสฺสิตํ สุตํ. อิมินา อิมสฺมึ โลเก อตฺถนิสฺสิตํ พาหุสจฺจํ ทสฺเสติ. ธมฺมานุวตฺตี จาติ ติวิธสฺส สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนํ. อิมินา ทุจฺจริตธมฺมํ วชฺเชตฺวา สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนภาวํ ทสฺเสติ. อลีนตา จาติ จิตฺตสฺส อลีนตา อนีจตา. อิมินา จิตฺตสฺส อสงฺโกจตํ ปณีตภาวํ อุตฺตมภาวํ ทสฺเสติ. อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเตติ อตฺโถ นาม วุฑฺฒิ, ตสฺส วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส โลกิยโลกุตฺตรสฺส อตฺถสฺส เอเต ปมุขา อุตฺตมา ฉ ทฺวารา อุปายา อธิคมมุขานีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทฺวารปฺหํ กเถสิ. โส ตโต ปฏฺาย เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ วตฺติ. โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโตว ปจฺจุปฺปนฺนปุตฺโต, มหาเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๘๕] ๕. กึปกฺกชาตกวณฺณนา
อายตึ โทสํ นาฺายาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อฺตโร กิร กุลปุตฺโต พุทฺธสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถึ ทิสฺวา อุกฺกณฺิ. อถ นํ อาจริยุปชฺฌายา สตฺถุ สนฺติกํ อานยึสุ. สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ¶ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปฺจ กามคุณา นาเมเต ภิกฺขุ ปริโภคกาเล รมณียา. โส ปน เตสํ ปริโภโค นิรยาทีสุ ปฏิสนฺธิทายกตฺตา กึปกฺกผลปริโภคสทิโส โหติ. กึปกฺกผลํ นาม วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ, ขาทิตํ ปน อนฺตานิ ขณฺฑิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ. ปุพฺเพ พหู พาลชนา ตสฺส โทสํ อทิสฺวา ¶ วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณึสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาโห หุตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ คจฺฉนฺโต อฏวิมุขํ ปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม อตฺถิ, มา โข มํ อนาปุจฺฉา ปุพฺเพ อขาทิตปุพฺพานิ ผลาผลานิ ขาทิตฺถา’’ติ โอวทิ. มนุสฺสา อฏวึ อติกฺกมิตฺวา อฏวิมุเข เอกํ กึปกฺกรุกฺขํ ผลภารโอณมิตสาขํ อทฺทสํสุ. ตสฺส ขนฺธสาขาปตฺตผลานิ สณฺานวณฺณรสคนฺเธหิ อมฺพสทิสาเนว. เตสุ เอกจฺเจ วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา อมฺพผลสฺาย ผลานิ ขาทึสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ คเหตฺวา อฏฺํสุ. โพธิสตฺโต ตํ านํ ปตฺวา เย คเหตฺวา ิตา, เต ผลานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา, เย ขาทมานา อฏฺํสุ, เต วมนํ กาเรตฺวา เตสํ เภสชฺชํ อทาสิ. เตสุ เอกจฺเจ อโรคา ชาตา, ปมเมว ขาทิตฺวา ิตา ปน ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา. โพธิสตฺโตปิ อิจฺฉิตฏฺานํ โสตฺถินา คนฺตฺวา ลาภํ ลภิตฺวา ปุน สกฏฺานเมว อาคนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ตํ วตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อายตึ โทสํ นาฺาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;
วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติ.
ตตฺถ อายตึ โทสํ นาฺายาติ อนาคเต โทสํ น อฺาย, อชานิตฺวาติ อตฺโถ. โย กาเม ปฏิเสวตีติ โย วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปฏิเสวติ. วิปากนฺเต หนนฺติ นนฺติ เต กามา ตํ ปุริสํ อตฺตโน วิปากสงฺขาเต อนฺเต นิรยาทีสุ อุปฺปนฺนํ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน สํโยชยมานา หนนฺติ. กถํ? กึปกฺกมิว ภกฺขิตนฺติ, ยถา ปริโภคกาเล ¶ วณฺณคนฺธรสสมฺปตฺติยา มนาปํ กึปกฺกผลํ อนาคตโทสํ อทิสฺวา ภกฺขิตํ อนฺเต หนติ, ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, เอวํ ปริโภคกาเล มนาปาปิ กามา วิปากกาเล หนนฺตีติ เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผลํ ¶ ปาปุณิ. เสสปริสายปิ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํ.
สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กึปกฺกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๘๖] ๖. สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา
สีลํ ¶ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร โกสลราชานํ นิสฺสาย ชีวติ ติสรณํ คโต อขณฺฑปฺจสีโล ติณฺณํ เวทานํ ปารคู. ราชา ‘‘อยํ สีลวา’’ติ ตสฺส อติเรกสมฺมานํ กโรติ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มยฺหํ อฺเหิ พฺราหฺมเณหิ อติเรกสมฺมานํ กโรติ, อติวิย มํ ครุํ กตฺวา ปสฺสติ, กึ นุ โข เอส มม ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสิปฺปสมฺปตฺตึ นิสฺสาย อิมํ สมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลสมฺปตฺตึ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติ. โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺานํ คนฺตฺวา ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกสฺส เหรฺิกสฺส ผลกโต อนาปุจฺฉิตฺวา เอกํ กหาปณํ คเหตฺวา อคมาสิ, เหรฺิโก พฺราหฺมเณ ครุภาเวน กิฺจิ อวตฺวา นิสีทิ. ปุนทิวเส ทฺเว กหาปเณ คณฺหิ, เหรฺิโก ตเถว อธิวาเสสิ. ตติยทิวเส กหาปณมุฏฺึ อคฺคเหสิ, อถ นํ เหรฺิโก ‘‘อชฺช เต ตติโย ทิวโส ราชกุฏุมฺพํ วิลุมฺปนฺตสฺสา’’ติ ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโร เม คหิโต’’ติ ติกฺขตฺตุํ วิรวิ. อถ นํ มนุสฺสา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ‘‘จิรํทานิ ตฺวํ สีลวา วิย วิจรี’’ติ ทฺเว ตโย ปหาเร ทตฺวา พนฺธิตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ.
ราชา ¶ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กสฺมา, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ทุสฺสีลกมฺมํ กโรสี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาห. อถ ‘‘กสฺมา ราชกุฏุมฺพิกสฺส ผลกโต กหาปเณ คณฺหี’’ติ? ‘‘เอตํ มยา ตยิ มม อติสมฺมานํ กโรนฺเต ‘กึ นุ โข ราชา มม ชาติอาทีนิ นิสฺสาย อติสมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลํ นิสฺสายา’ติ วีมํสนตฺถาย กตํ, อิทานิ ปน มยา เอกํเสน าตํ. ยถา สีลเมว นิสฺสาย ตยา มม สมฺมาโน กโต, น ชาติอาทีนิ. ตถา หิ เม อิทานิ ราชาณํ กาเรสิ, สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมึ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ สีลํ ปมุข’นฺติ สนฺนิฏฺานํ คโต. อิมสฺส ปนาหํ สีลสฺส อนุจฺฉวิกํ ¶ กโรนฺโต เคเห ิโต กิเลเส ปริภฺุชนฺโต น สกฺขิสฺสามิ กาตุํ, อชฺเชว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม เทถ, เทวา’’ติ วตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา เชตวนาภิมุโข ปายาสิ.
อถ นํ าติสุหชฺชพนฺธวา สนฺนิปติตฺวา นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺตึสุ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ปพฺพชฺชา มตฺถกํ ปตฺตา’’ติ ¶ อฺํ พฺยากาสิ. ตสฺส ตํ อฺพฺยากรณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํ. อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม รฺโ อุปฏฺากพฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺิโต’’ติ ตสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว พฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺํ อกาสิ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺํ กรึสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ ทานาธิมุตฺโต สีลชฺฌาสโย อขณฺฑปฺจสีโล. ราชา เสสพฺราหฺมเณหิ อติเรกํ ตสฺส สมฺมานํ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. โพธิสตฺเต ปน พนฺธิตฺวา รฺโ สนฺติกํ นียมาเน ¶ อหิตุณฺฑิกา อนฺตรวีถิยํ สปฺปํ กีฬาเปนฺตา นงฺคุฏฺเ คณฺหนฺติ, คีวาย คณฺหนฺติ, คเล เวเนฺติ. โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา ‘‘มา, ตาตา, เอวํ สปฺปํ นงฺคุฏฺเ คณฺหถ, มา คีวาย คณฺหถ, มา คเล เวเถ. อยฺหิ โว ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺยา’’ติ อาห. อหิตุณฺฑิกา ‘‘อยํ, พฺราหฺมณ, สปฺโป สีลวา อาจารสมฺปนฺโน ตาทิโส ทุสฺสีโล น โหติ, ตฺวํ ปน อตฺตโน ทุสฺสีลตาย อนาจาเรน ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโรติ พนฺธิตฺวา นียสี’’ติ อาหํสุ.
โส จินฺเตสิ ‘‘สปฺปาปิ ตาว อฑํสนฺตา อวิเหเนฺตา ‘สีลวนฺโต’ติ นามํ ลภนฺติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตา. สีลเมว อิมสฺมึ โลเก อุตฺตมํ, นตฺถิ ¶ ตโต อุตฺตริตร’’นฺติ. อถ นํ เนตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ‘‘กึ อิทํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปโก โจโร, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาห. ‘‘อถ กสฺมา กหาปเณ อคฺคเหสี’’ติ จ วุตฺเต ปุริมนเยเนว สพฺพํ อาโรเจนฺโต ‘‘สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมึ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปาโมกฺข’นฺติ สนฺนิฏฺานํ คโต’’ติ วตฺวา ‘‘ติฏฺตุ ตาว อิทํ, อาสีวิโสปิ ตาว อฑํสนฺโต อวิเหเนฺโต ‘สีลวา’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปวร’’นฺติ สีลํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;
ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หฺตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สีลํ กิเรวาติ กายวาจาจิตฺเตหิ อวีติกฺกมสงฺขาตํ อาจารสีลเมว. กิราติ อนุสฺสววเสน วทติ. กลฺยาณนฺติ สุนฺทรตรํ. อนุตฺตรนฺติ เชฏฺกํ สพฺพคุณทายกํ. ปสฺสาติ อตฺตนา ทิฏฺการณํ อภิมุขํ กโรนฺโต กเถติ. สีลวาติ น หฺตีติ โฆรวิโสปิ สมาโน อฑํสนอวิเหนมตฺตเกน สีลวาติ ปสํสํ ลภติ, น หฺติ น วิหฺตีติ. อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมนฺติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ราชปริสา พุทฺธปริสา, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๘๗] ๗. มงฺคลชาตกวณฺณนา
ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ สาฏกลกฺขณพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. ราชคหวาสิโก ¶ กิเรโก พฺราหฺมโณ โกตุหลมงฺคลิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺิโก อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค, ตสฺส สมุคฺเค ปิตํ สาฏกยุคํ มูสิกา ขาทึสุ. อถสฺส สีสํ นฺหายิตฺวา ‘‘สาฏเก อาหรถา’’ติ วุตฺตกาเล มูสิกาย ขาทิตภาวํ อาโรจยึสุ. โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทํ มูสิกาทฏฺํ สาฏกยุคํ อิมสฺมึ เคเห ภวิสฺสติ, มหาวินาโส ภวิสฺสติ. อิทฺหิ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ ปุตฺตธีตาทีนํ วา ทาสกมฺมกราทีนํ วา น สกฺกา ทาตุํ. โย หิ อิทํ คณฺหิสฺสติ, สพฺพสฺส มหาวินาโส ภวิสฺสติ, อามกสุสาเน ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา ทาสกมฺมกราทีนํ หตฺเถ ทาตุํ. เต หิ เอตฺถ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา อิมํ คเหตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺยุํ, ปุตฺตสฺส ตํ หตฺเถ ทสฺสามี’’ติ. โส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ นํ, ตาต, หตฺเถน อผุสิตฺวา ทณฺฑเกน คเหตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิตฺวา เอหี’’ติ เปเสสิ.
สตฺถาปิ ¶ โข ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต อิเมสํ ปิตาปุตฺตานํ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา มิควีถึ คเหตฺวา มิคลุทฺทโก วิย คนฺตฺวา อามกสุสานทฺวาเร นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. มาณโวปิ ปิตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อชครสปฺปํ วิย ตํ ยุคสาฏกํ ยฏฺิโกฏิยา คเหตฺวา อามกสุสานทฺวารํ ปาปุณิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ กโรสิ มาณวา’’ติ อาห. ‘‘โภ โคตม, อิทํ สาฏกยุคํ มูสิกาทฏฺํ กาฬกณฺณิสทิสํ หลาหลวิสูปมํ, มม ปิตา ‘อฺโ เอตํ ฉฑฺเฑนฺโต โลภํ อุปฺปาเทตฺวา คณฺเหยฺยา’ติ ¶ ภเยน มํ ปหิณิ, อหเมตํ ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, โภ โคตมา’’ติ. ‘‘เตน หิ ฉฑฺเฑหี’’ติ. มาณโว ฉฑฺเฑสิ, สตฺถา ‘‘อมฺหากํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส สมฺมุขาว คณฺหิ. ‘‘อวมงฺคลํ, โภ โคตม, เอตํ กาฬกณฺณิสทิสํ, มา คณฺหิ มา คณฺหี’’ติ ตสฺมึ วารยมาเนเยว ตํ คเหตฺวา เวฬุวนาภิมุโข ปายาสิ.
มาณโว เวเคน คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ ‘‘ตาต, มยา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ สมโณ โคตโม ‘อมฺหากํ วฏฺฏตี’ติ มยา วาริยมาโนปิ คเหตฺวา เวฬุวนํ คโต’’ติ. พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ, ตํ วฬฺเชนฺโต สมโณปิ โคตโม นสฺสิสฺสติ, วิหาโรปิ นสฺสิสฺสติ, ตโต อมฺหากํ ครหา ภวิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส อฺเ พหู สาฏเก ทตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติ. โส พหู สาฏเก คาหาเปตฺวา ปุตฺเตน สทฺธึ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ทิสฺวา เอกมนฺตํ ิโต เอวมาห ‘‘สจฺจํ กิร โว, โภ โคตม, อามกสุสาเน ¶ สาฏกยุคํ คหิต’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, พฺราหฺมณา’’ติ. ‘‘โภ โคตม, ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ, ตุมฺเห ตํ ปริภฺุชมานา นสฺสิสฺสถ, สกลวิหาโรปิ นสฺสิสฺสติ. สเจ โว นิวาสนํ วา ปารุปนํ วา นปฺปโหติ, อิเม สาฏเก คเหตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปถา’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘มยํ พฺราหฺมณ ปพฺพชิตา นาม, อมฺหากํ อามกสุสาเน อนฺตรวีถิยํ สงฺการฏฺาเน นฺหานติตฺเถ มหามคฺเคติ เอวรูเปสุ าเนสุ ฉฑฺฑิตา วา ปติตา วา ปิโลติกา วฏฺฏติ, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํลทฺธิโก, ปุพฺเพปิ เอวํลทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต มคธรฏฺเ ราชคหนคเร ธมฺมิโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมึ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วสมาโน เอกสฺมึ กาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหนคเร ราชุยฺยานํ ปตฺวา ตตฺถ วสิตฺวา ทุติยทิวเส ภิกฺขาจารตฺถาย นครํ ปาวิสิ. ราชา ¶ ตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ปาสาเท นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อุยฺยาเนเยว วสนตฺถาย ปฏิฺํ คณฺหิ. โพธิสตฺโต รฺโ นิเวสเน ภฺุชิตฺวา อุยฺยาเน วสติ. ตสฺมึ กาเล ราชคหนคเร ทุสฺสลกฺขณพฺราหฺมโณ ¶ นาม อโหสิ. ตสฺส สมุคฺเค ปิตํ สาฏกยุคนฺติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว.
มาณเว ปน สุสานํ คจฺฉนฺเต โพธิสตฺโต ปมตรํ คนฺตฺวา สุสานทฺวาเร นิสีทิตฺวา เตน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ คเหตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิ. มาณโว คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ. ปิตา ‘‘ราชกุลูปโก ตาปโส นสฺเสยฺยา’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาปส, ตยา คหิตสาฏเก ฉฑฺเฑหิ, มา นสฺสี’’ติ อาห. ตาปโส ‘‘อมฺหากํ สุสาเน ฉฑฺฑิตปิโลติกา วฏฺฏติ, น มยํ โกตุหลมงฺคลิกา, โกตุหลมงฺคลํ นาเมตํ น พุทฺธปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺเตหิ วณฺณิตํ, ตสฺมา ปณฺฑิเตน นาม โกตุหลมงฺคลิเกน น ภวิตพฺพ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. พฺราหฺมโณ ธมฺมํ สุตฺวา ทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา โพธิสตฺตํ สรณํ คโต. โพธิสตฺโตปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถาปิ ¶ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา, อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จ;
โส มงฺคลโทสวีติวตฺโต, ยุคโยคาธิคโต น ชาตุเมตี’’ติ.
ตตฺถ ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ ยสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส ทิฏฺมงฺคลํ, สุตมงฺคลํ, มุตมงฺคลนฺติ เอเต มงฺคลา สมุจฺฉินฺนา. อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จาติ ‘‘เอวรูโป จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, เอวรูโป ทิสาฑาโห ภวิสฺสตี’’ติ อิเม ปฺจ มหาอุปฺปาตา, นานปฺปการา สุปินา, สุภคลกฺขณํ, ทุพฺภคลกฺขณํ, อิตฺถิลกฺขณํ, ปุริสลกฺขณํ, ทาสิลกฺขณํ, ทาสลกฺขณํ, อสิลกฺขณํ, หตฺถิลกฺขณํ, อสฺสลกฺขณํ, อุสภลกฺขณํ, อาวุธลกฺขณํ, วตฺถลกฺขณนฺติ เอวมาทิกานิ ลกฺขณานิ อิเม จ ทิฏฺิฏฺานา ยสฺส สมูหตา, น เอเตหิ อุปฺปาตาทีหิ อตฺตโน มงฺคลํ วา อวมงฺคลํ วา ปจฺเจติ. โส มงฺคลโทสวีติวตฺโตติ ¶ โส ขีณาสโว สพฺพมงฺคลโทเส วีติวตฺโต อติกฺกนฺโต ปชหิตฺวา ิโต. ยุคโยคาธิคโตติ ‘‘โกโธ จ อุปนาโห จ, มกฺโข จ ปฬาโส จา’’ติอาทินา ¶ (วิภ. ๘๓๓) นเยน ทฺเว ทฺเว เอกโต อาคตกิเลสา ยุคา นาม. กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺิโยโค, อวิชฺชาโยโคติ อิเม สํสาเร โยชนภาวโต จตฺตาโร โยคา นาม. เต ยุเค จ โยเค จาติ ยุคโยเค อธิคโต อภิภวิตฺวา คโต วีติวตฺโต สมติกฺกนฺโต ขีณาสโว ภิกฺขุ. น ชาตุเมตีติ ปุน ปฏิสนฺธิวเสน เอกํเสเนว อิมํ โลกํ น เอติ นาคจฺฉตีติ.
เอวํ สตฺถา อิมาย คาถาย พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมโณ สทฺธึ ปุตฺเตน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอเตว ปิตาปุตฺตา อิทานิ ปิตาปุตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มงฺคลชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๘๘] ๘. สารมฺภชาตกวณฺณนา
กลฺยาณิเมว มฺุเจยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอมสวาทสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๑๕) อารพฺภ กเถสิ. ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺา นนฺทิวิสาลชาตเก วุตฺตสทิสาเนว. อิมสฺมึ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต ¶ คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส สารมฺโภ นาม พลิพทฺโท อโหสิ. สตฺถา อิทํ อตีตวตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘กลฺยาณิเมว มฺุเจยฺย, น หิ มฺุเจยฺย ปาปิกํ;
โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธุ, มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิก’’นฺติ.
ตตฺถ กลฺยาณิเมว มฺุเจยฺยาติ จตุโทสวินิมุตฺตํ กลฺยาณึ สุนฺทรํ อนวชฺชํ วาจเมว มฺุเจยฺย วิสฺสชฺเชยฺย กเถยฺย. น หิ มฺุเจยฺย ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ลามิกํ ปเรสํ อปฺปิยํ อมนาปํ น มฺุเจยฺย น กเถยฺย. โมกฺโข ¶ กลฺยาณิยา สาธูติ กลฺยาณวาจาย วิสฺสชฺชนเมว อิมสฺมึ โลเก สาธุ สุนฺทรํ ภทฺทกํ. มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ผรุสวาจํ มฺุจิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา กเถตฺวา โส ปุคฺคโล ตปฺปติ โสจติ กิลมตีติ.
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, พฺราหฺมณี อุปฺปลวณฺณา, สารมฺโภ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สารมฺภชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๘๙] ๙. กุหกชาตกวณฺณนา
วาจาว ¶ กิร เต อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. กุหกวตฺถุ อุทฺทาลกชาตเก อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย เอโก กูฏชฏิโล กุหกตาปโส วสติ. เอโก กุฏุมฺพิโก ตสฺส อรฺเ ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ วาเสนฺโต อตฺตโน เคเห ปณีตาหาเรน ปฏิชคฺคติ. โส ตํ กูฏชฏิลํ ‘‘สีลวา เอโส’’ติ สทฺทหิตฺวา โจรภเยน สุวณฺณนิกฺขสตํ ตสฺส ปณฺณสาลํ เนตฺวา ภูมิคตํ กตฺวา ‘‘อิทํ โอโลเกยฺยาสิ, ภนฺเต’’ติ อาห. อถ นํ ตาปโส ‘‘ปพฺพชิตานํ นาม, อาวุโส, เอวรูปํ กเถตุํ, น วฏฺฏติ, อมฺหากํ ปน ปรสนฺตเก โลโภ นาม นตฺถี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปกฺกามิ. ทุฏฺตาปโส ‘‘สกฺกา เอตฺตเกน ชีวิตุ’’นฺติ ¶ กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ตํ สุวณฺณํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมึ าเน เปตฺวา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลายเมว วสิตฺวา ปุนทิวเส ตสฺส เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เอวมาห ‘‘อาวุโส, มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย จิรํ วสิมฺห, อติจิรํ เอกสฺมึ าเน วสนฺตานํ มนุสฺเสหิ สทฺธึ สํสคฺโค โหติ, สํสคฺโค จ นาม ปพฺพชิตานํ มลํ, ตสฺมา คจฺฉามห’’นฺติ วตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ นิวตฺติตุํ น อิจฺฉิ. อถ นํ โส ‘‘เอวํ สนฺเต คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ยาว คามทฺวารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติ. ตาปโสปิ โถกํ คนฺตฺวาว ‘‘อิมํ กุฏุมฺพิกํ มยา วฺเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ ชฏานํ อนฺตเร ติณํ เปตฺวา ปฏินิวตฺติ. กุฏุมฺพิโก ‘‘กึ, ภนฺเต, นิวตฺติตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. อาวุโส ตุมฺหากํ เคหจฺฉทนโต เม ชฏาสุ เอกติณํ ลคฺคํ, อทินฺนาทานฺจ นาม ปพฺพชิตานํ น วฏฺฏติ, ตํ อาทาย อาคโตมฺหีติ. กุฏุมฺพิโก ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ติณสลากมฺปิ นาม ปรสนฺตกํ น คณฺหาติ, อโห กุกฺกุจฺจโก เม อยฺโย’’ติ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิ.
ตทา ปน โพธิสตฺเตน ภณฺฑตฺถาย ปจฺจนฺตํ คจฺฉนฺเตน ตสฺมึ นิเวสเน นิวาโส คหิโต โหติ. โส ตาปสสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘อทฺธา อิมินา ทุฏฺตาปเสน อิมสฺส กิฺจิ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ กุฏุมฺพิกํ ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ ปน เต, สมฺม, กิฺจิ เอตสฺส ตาปสสฺส สนฺติเก นิกฺขิตฺต’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ, สมฺม, สุวณฺณนิกฺขสต’’นฺติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตํ อุปธาเรหี’’ติ ¶ . โส ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, สมฺมา’’ติ อาห. ‘‘น เต สุวณฺณํ อฺเน คหิตํ, เตเนว กุหกตาปเสน คหิตํ, เอหิ, ตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามา’’ติ เวเคน คนฺตฺวา กูฏตาปสํ คณฺหิตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา คณฺหึสุ. โพธิสตฺโต สุวณฺณํ ทิสฺวา ‘‘นิกฺขสตํ หรมาโน อสชฺชิตฺวา ติณมตฺเต สตฺโตสี’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโน;
ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ, โน จ นิกฺขสตํ หร’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโนติ ‘‘ปพฺพชิตานํ ติณมตฺตมฺปิ อทินฺนํ อาทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สขิลํ มุทุวจนํ วทนฺตสฺส วาจา เอว กิร เต สณฺหา อาสิ, วจนมตฺตเมว มฏฺํ อโหสีติ อตฺโถ. ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถติ กูฏชฏิล เอกิสฺสา ติณสลากาย กุกฺกุจฺจํ กุรุมาโน ตฺวํ สตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค อโหสิ. โน จ นิกฺขสตํ หรนฺติ อิมํ ปน นิกฺขสตํ หรนฺโต อสตฺโต นิลฺลคฺโคว ชาโตสีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ปุน, กูฏชฏิล, เอวรูปมกาสี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ¶ กูฏตาปโส กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุหกชาตกวณฺณนา นวมา.
[๙๐] ๑๐. อกตฺุชาตกวณฺณนา
โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส กิเรโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺิ อทิฏฺสหาโย อโหสิ. โส เอกทา ปจฺจนฺเต อุฏฺานกภณฺฑสฺส ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา กมฺมนฺติกมนุสฺเส อาห – ‘‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ภณฺฑํ สาวตฺถึ เนตฺวา อมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺิสฺส ปจฺจคฺเฆน วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ ¶ อาหรถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาวตฺถึ คนฺตฺวา มหาเสฏฺึ ทิสฺวา ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. มหาเสฏฺิ ‘‘สฺวาคตํ โว’’ติ เตสํ อาวาสฺจ ปริพฺพยฺจ ทาเปตฺวา สหายกสฺส สุขํ ปุจฺฉิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ ทาเปสิ. เต ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อตฺตโน เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ.
อปรภาเค อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว ปฺจ สกฏสตานิ ตตฺถ เปเสสิ. มนุสฺสา ตตฺถ คนฺตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปจฺจนฺตวาสิกเสฏฺึ ปสฺสึสุ. โส ‘‘กุโต อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาวตฺถิโต ตุมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส สนฺติกา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนาถปิณฺฑิโกติ กสฺสจิ ปุริสสฺส นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ปริหาสํ กตฺวา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อุยฺโยเชสิ, เนว นิวาสํ, น ปริพฺพยํ ทาเปสิ. เต สยเมว ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ อาทาย สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา เสฏฺิสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ.
อถ โส ปจฺจนฺตวาสี ¶ ปุนปิ เอกวารํ ตเถว ปฺจ สกฏสตานิ สาวตฺถึ เปเสสิ, มนุสฺสา ปณฺณาการํ อาทาย มหาเสฏฺึ ปสฺสึสุ. เต ¶ ปน ทิสฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส มนุสฺสา ‘‘มยํ, สามิ, เอเตสํ นิวาสฺจ ภตฺตฺจ ปริพฺพยฺจ ชานิสฺสามา’’ติ วตฺวา เตสํ สกฏานิ พหินคเร ตถารูเป าเน โมจาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห อิเธว วสถ, อมฺหากํ โว ฆเร ยาคุภตฺตฺจ ปริพฺพโย จ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ทาสกมฺมกเร สนฺนิปาเตตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ปฺจ สกฏสตานิ วิลุมฺปิตฺวา นิวาสนปารุปนานิปิ เนสํ อจฺฉินฺทิตฺวา โคเณ ปลาเปตฺวา สกฏานิ วิจกฺกานิ กตฺวา ภูมิยํ เปตฺวา จกฺกานิปิ คณฺหิตฺวาว อคมํสุ. ปจฺจนฺตวาสิโน นิวาสนมตฺตสฺสปิ สามิกา อหุตฺวา ภีตา เวเคน ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตเมว คตา. เสฏฺิมนุสฺสาปิ ตมตฺถํ มหาเสฏฺิโน อาโรเจสุํ. โส ‘‘อตฺถิ ทานิทํ กถาปาภต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, โส ปจฺจนฺตวาสี อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ มหาวิภโว เสฏฺิ อโหสิ. ตสฺเสโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺิ อทิฏฺสหาโย อโหสิ. สพฺพํ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว โพธิสตฺโต ปน อตฺตโน มนุสฺเสหิ ‘‘อชฺช อมฺเหหิ อิทํ นาม กต’’นฺติ อาโรจิเต ‘‘ปมํ อตฺตโน กตํ อุปการํ อชานนฺตา ปจฺฉา เอวรูปํ ลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ;
ปจฺฉา กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน, กตฺตารํ นาธิคจฺฉตี’’ติ.
ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ ปุริโส ปุพฺเพ ปมตรํ อฺเน กตกลฺยาโณ กตูปกาโร กตตฺโถ นิปฺผาทิตกิจฺโจ หุตฺวา ตํ ปเรน อตฺตนิ กตํ กลฺยาณฺเจว อตฺถฺจ น ชานาติ, โส ปจฺฉา อตฺตโน กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน ตสฺส กิจฺจสฺส กตฺตารํ นาธิคจฺฉติ น ลภตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานีปิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อกตฺุชาตกวณฺณนา ทสมา.
อปายิมฺหวคฺโค นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุราปานํ มิตฺตวินฺทํ, กาฬกณฺณี อตฺถทฺวารํ;
กึปกฺกสีลวีมํสํ, มงฺคลฺจาปิ สารมฺภํ;
กุหกํ อกตฺู จาติ.
๑๐. ลิตฺตวคฺโค
[๙๑] ๑. ลิตฺตชาตกวณฺณนา
ลิตฺตํ ¶ ปรเมน เตชสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมึ กิร กาเล ภิกฺขู จีวราทีนิ ลภิตฺวา เยภุยฺเยน อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนฺติ. เต จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชมานา เยภุยฺเยน นิรยติรจฺฉานโยนิโต น มุจฺจนฺติ. สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุเชยฺยาถา’’ติ ปจฺจเวกฺขนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) นเยน ตนฺตึ เปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปจฺจเย เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภโค นาม หลาหลวิสปริโภคสทิโส. โปราณกา หิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา โทสํ อชานิตฺวา วิสํ ปริภฺุชิตฺวา วิปากนฺเต มหาทุกฺขํ อนุภวึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อฺตรสฺมึ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อกฺขธุตฺโต อโหสิ. อถาปโร กูฏกฺขธุตฺโต โพธิสตฺเตน สทฺธึ กีฬนฺโต อตฺตโน ชเย วตฺตมาเน เกฬิมณฺฑลํ น ภินฺทติ, ปราชยกาเล ปน อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อกฺโข นฏฺโ’’ติ เกฬิมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา ปกฺกมติ. โพธิสตฺโต ¶ ตสฺส ตํ การณํ ตฺวา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสาเมตฺถ ปติรูปการณ’’นฺติ อกฺเข อาทาย อตฺตโน ฆเร หลาหลวิเสน รฺชิตฺวา ปุนปฺปุนํ สุกฺขาเปตฺวา เต อาทาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, อกฺเขหิ กีฬามา’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ เกฬิมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา เตน สทฺธึ กีฬนฺโต อตฺตโน ปราชยกาเล เอกํ อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิ. อถ นํ โพธิสตฺโต ตถา กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘คิลาหิ ตาว, ปจฺฉา อิทํ นาเมตนฺติ ชานิสฺสสี’’ติ โจเทตุํ อิมํ คาถมาห –
‘‘ลิตฺตํ ¶ ปรเมน เตชสา, คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติ;
คิล เร คิล ปาปธุตฺตก, ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ลิตฺตนฺติ มกฺขิตํ รฺชิตํ. ปรเมน เตชสาติ อุตฺตมเตชสมฺปนฺเนน หลาหลวิเสน. คิลนฺติ คิลนฺโต. อกฺขนฺติ คุฬกํ. น พุชฺฌตีติ ‘‘อยํ เม คิลโต อิทํ นาม กริสฺสตี’’ติ น ชานาติ. คิล เรติ คิลาหิ อเร. คิลาติ ปุนปิ โจเทนฺโต วทติ. ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตีติ อิมสฺมึ เต อกฺเข คิลิเต ปจฺฉา เอตํ วิสํ ติขิณํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
โส โพธิสตฺตสฺส กเถนฺตสฺเสว วิสเวเคน มุจฺฉิโต อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา ขนฺธํ นาเมตฺวา ปติ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทานิสฺส ชีวิตทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอสธปริภาวิตํ วมนโยคํ ทตฺวา วเมตฺวา สปฺปิผาณิตมธุสกฺกราทโย ขาทาเปตฺวา อโรคํ กตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มา อกาสี’’ติ โอวทิตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตวิสปริโภคสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปณฺฑิตธุตฺโต อหเมว อโหสึ, กูฏธุตฺโต ¶ ปเนตฺถ น กถียติ, ยถา จ เอตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ. โย ปน อิมสฺมึ กาเล น ปฺายติ, โส น กถียเตวา’’ติ.
ลิตฺตชาตกวณฺณนา ปมา.
[๙๒] ๒. มหาสารชาตกวณฺณนา
อุกฺกฏฺเ ¶ สูรมิจฺฉนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย โกสลรฺโ อิตฺถิโย จินฺตยึสุ ‘‘พุทฺธุปฺปาโท นาม ทุลฺลโภ, ตถา มนุสฺสปฏิลาโภ, ปริปุณฺณายตนตา จ. มยฺจ อิมํ ทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวาปิ อตฺตโน รุจิยา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ วา โสตุํ พุทฺธปูชํ วา กาตุํ ทานํ วา ทาตุํ น ลภาม, มฺชูสาย ปกฺขิตฺตา วิย วสาม, รฺโ กเถตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสตุํ อนุจฺฉวิกํ เอกํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสาม, ตโต ยํ สกฺขิสฺสาม, ตํ อุคฺคณฺหิสฺสาม, ทานาทีนิ จ ปฺุานิ กริสฺสาม. เอวํ โน อยํ ขณปฏิลาโภ สผโล ภวิสฺสตี’’ติ. ตา สพฺพาปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา จินฺติตการณํ กถยึสุ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
อเถกทิวสํ ¶ ราชา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตุกาโม อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อุยฺยานํ โสเธหี’’ติ อาห. อุยฺยานปาโล อุยฺยานํ โสเธนฺโต สตฺถารํ อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุทฺธํ, เทว, อุยฺยานํ, อปิเจตฺถ อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ภควา นิสินฺโน’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธุ, สมฺม, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมมฺปิ โสสฺสามา’’ติ อลงฺกตรถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ.
ตสฺมิฺจ สมเย ฉตฺตปาณิ นาเมโก อนาคามี อุปาสโก สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณมาโน นิสินฺโน โหติ. ราชา ตํ ทิสฺวา อาสงฺกมาโน มุหุตฺตํ ตฺวา ปุน ‘‘สจายํ ปาปโก ภเวยฺย, น สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุเณยฺย, อปาปเกน อิมินา ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อุปาสโก พุทฺธคารเวน รฺโ ¶ ปจฺจุฏฺานํ วา วนฺทนํ วา น อกาสิ, เตนสฺส ราชา อนตฺตมโน อโหสิ. สตฺถา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ ตฺวา อุปาสกสฺส คุณํ กเถสิ ‘‘อยํ, มหาราช, อุปาสโก พหุสฺสุโต อาคตาคโม กาเมสุ วีตราโค’’ติ ราชา ‘‘น อิมินา โอรเกน ภวิตพฺพํ, ยสฺส สตฺถา คุณํ วณฺเณตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อุปาสก, วเทยฺยาสิ เยน เต อตฺโถ’’ติ อาห. อุปาสโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
โส เอกทิวสํ อุปริปาสาเท มหาวาตปานํ วิวริตฺวา ิโต ตํ อุปาสกํ ภุตฺตปาตราสํ ฉตฺตมาทาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ตฺวํ กิร, อุปาสก, พหุสฺสุโต, อมฺหากฺจ อิตฺถิโย ธมฺมํ โสตุกามา เจว อุคฺคเหตุกามา จ, สาธุ วตสฺส สเจ ตาสํ ธมฺมํ วาเจยฺยาสี’’ติ. ‘‘เทว, คิหีนํ นาม ราชนฺเตปุเร ¶ ธมฺมํ เทเสตุํ วา วาเจตุํ วา นปฺปติรูปํ, อยฺยานํ เอว ปติรูป’’นฺติ. ราชา ‘‘สจฺจํ เอส วทตี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา อิตฺถิโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ตุมฺหากํ ธมฺมเทสนตฺถาย จ ธมฺมวาจนตฺถาย จ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ ยาจามิ, อสีติยา มหาสาวเกสุ กตรํ ยาจามี’’ติ อาห. ตา สพฺพาปิ มนฺเตตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรเมว อาโรเจสุํ. ราชา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เคเห อิตฺถิโย อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตฺุจ อุคฺคณฺหิตฺุจ อิจฺฉนฺติ, สาธุ วต สเจ เถโร อมฺหากํ เคเห ธมฺมํ เทเสยฺย เจว วาเจยฺย จา’’ติ. สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ อาณาเปสิ. ตโต ปฏฺาย รฺโ อิตฺถิโย เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จ.
อเถกทิวสํ รฺโ จูฬามณิ นฏฺโ. ราชา ตสฺส นฏฺภาวํ สุตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘สพฺเพ ¶ อนฺโตวฬฺชนเก มนุสฺเส คเหตฺวา จูฬามณึ อาหราเปถา’’ติ. อมจฺจา มาตุคาเม อาทึ กตฺวา จูฬามณึ ปริปุจฺฉนฺตา อทิสฺวา มหาชนํ กิลเมนฺติ. ตํ ทิวสํ อานนฺทตฺเถโร ราชนิเวสนํ ปวิฏฺโ. ยถา ตา อิตฺถิโย ปุพฺเพ เถรํ ทิสฺวาว หฏฺตุฏฺา ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จ, ตถา อกตฺวา สพฺพา โทมนสฺสปฺปตฺตาว อเหสุํ. ตโต เถเรน ‘‘กสฺมา ตุมฺเห อชฺช เอวรูปา ¶ ชาตา’’ติ ปุจฺฉิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, รฺโ จูฬามณึ ปริเยสามาติ อมจฺจา มาตุคาเม อุปาทาย อนฺโตวฬฺชนเก กิลเมนฺติ, น ชานาม กสฺส ‘กึ ภวิสฺสตี’ติ, เตนมฺห โทมนสฺสปฺปตฺตา’’ติ. เถโร ‘‘มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตา สมสฺสาเสตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มณิ กิร เต, มหาราช, นฏฺโ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อสกฺขิ ปน ตํ อาหราเปตุ’’นฺติ. ‘‘ภนฺเต, สพฺพํ อนฺโตชนํ คเหตฺวา กิลเมนฺโตปิ น สกฺโกมิ อาหราเปตุ’’นฺติ. ‘‘มหาราช, มหาชนํ อกิลเมตฺวาว อาหรณูปาโย อตฺถี’’ติ. ‘‘กตโร, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปิณฺฑทานํ, มหาราชา’’ติ. ‘‘กตรํ ปิณฺฑทานํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘มหาราช, ยตฺตเกสุ อาสงฺกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา เอเกกสฺส เอเกกํ ปลาลปิณฺฑํ วา มตฺติกาปิณฺฑํ วา ทตฺวา ‘อิมํ ปจฺจูสกาเล อาหริตฺวา อสุกฏฺาเน นาม ปาเตถา’ติ วตฺตพฺพํ. เยน คหิโต ภวิสฺสติ, โส ตสฺมึ ปกฺขิปิตฺวา อาหริสฺสติ. สเจ ปมทิวเสเยว ปาเตนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปาเตนฺติ, ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ ตเถว กาตพฺพํ. เอวํ มหาชโน จ น กิลมิสฺสติ, มณิฺจ ลภิสฺสสี’’ติ เอวํ วตฺวา เถโร อคมาสิ.
ราชา วุตฺตนเยเนว ตโย ทิวเส ทาเปสิ, เนว มณึ อาหรึสุ. เถโร ¶ ตติยทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘กึ, มหาราช, ปาติโต มณี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ปาเตนฺติ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, มหาตลสฺมึเยว ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน มหาจาฏึ ปาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา ‘สพฺเพ อนฺโตวฬฺชนกมนุสฺสา จ อิตฺถิโย จ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา เอเกโกว อนฺโตสาณึ ปวิสิตฺวา หตฺถํ โธวิตฺวา อาคจฺฉนฺตู’ติ วเทหี’’ติ เถโร อิมํ อุปายํ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิ. ราชา ตถา กาเรสิ. มณิโจโร จินฺเตสิ ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก อิมํ อธิกรณํ อาทาย มณึ อทสฺเสตฺวา โอสกฺกิสฺสตีติ อฏฺานเมตํ, ปาเตตุํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ มณึ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อาทาย อนฺโตสาณึ ปวิสิตฺวา จาฏิยํ ปาเตตฺวา นิกฺขมิ. สพฺเพสํ นิกฺขนฺตกาเล อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา มณึ อทฺทสํสุ. ราชา ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาชนํ อกิลเมตฺวาว เม มณิ ลทฺโธ’’ติ ตุสฺสิ, อนฺโตวฬฺชนกมนุสฺสาปิ ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาทุกฺขโต มุตฺตมฺหา’’ติ ตุสฺสึสุ. ‘‘เถรสฺสานุภาเวน รฺโ ¶ จูฬามณิ ลทฺโธ’’ติ เถรสฺสานุภาโว สกลนคเร เจว ภิกฺขุสงฺเฆ จ ปากโฏ ชาโต.
ธมฺมสภายํ ¶ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู เถรสฺส คุณํ วณฺณยึสุ ‘‘อาวุโส, อานนฺทตฺเถโร อตฺตโน พหุสฺสุตตาย ปณฺฑิจฺเจน อุปายกุสลตาย มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว รฺโ มณึ ทสฺเสสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อานนฺเทเนว ปรหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตํ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ติรจฺฉานหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต ตสฺเสว อมจฺโจ อโหสิ. อเถกทิวสํ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนนฺตรานิ วิจริตฺวา อุทกกีฬํ กีฬิตุกาโม มงฺคลโปกฺขรณึ โอตริตฺวา อิตฺถาคารมฺปิ ปกฺโกสิ. อิตฺถิโย อตฺตโน อตฺตโน สีสูปคคีวูปคาทีนิ อาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเสุ เปตฺวา ทาสิโย ปฏิจฺฉาเปตฺวา โปกฺขรณึ โอตรึสุ. อเถกา อุยฺยานมกฺกฏี สาขนฺตเร นิสินฺนา เทวึ ปิฬนฺธนานิ โอมฺุจิตฺวา อุตฺตราสงฺเค ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเ ปยมานํ ทิสฺวา ตสฺสา มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตุกามา หุตฺวา ทาสิยา ¶ ปมาทํ โอโลกยมานา นิสีทิ, ทาสีปิ ตํ รกฺขมานา ตหํ ตหํ โอโลเกตฺวา นิสินฺนาเยว นิทฺทายิตุํ อารภิ. มกฺกฏี ตสฺสา ปมาทภาวํ ตฺวา วาตเวเคน โอตริตฺวา มหามุตฺตาหารํ คีวาย ปฏิมฺุจิตฺวา วาตเวเคน อุปฺปติตฺวา สาขนฺตเร นิสีทิตฺวา อฺาสํ มกฺกฏีนํ ทสฺสนภเยน เอกสฺมึ รุกฺขสุสิรฏฺาเน เปตฺวา อุปสนฺตูปสนฺตา วิย ตํ รกฺขมานา นิสีทิ.
สาปิ โข ทาสี ปฏิพุชฺฌิตฺวา มุตฺตาหารํ อปสฺสนฺตี กมฺปมานา อฺํ อุปายํ อทิสฺวา ‘‘ปุริโส เทวิยา มุตฺตาหารํ คเหตฺวา ปลาโต’’ติ มหาวิรวํ วิรวิ. อารกฺขมนุสฺสา ตโต ตโต สนฺนิปติตฺวา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา รฺโ อาโรจยึสุ. ราชา ‘‘โจรํ คณฺหถา’’ติ อาห. ปุริสา อุยฺยานา ¶ นิกฺขมิตฺวา ‘‘โจรํ คณฺหถ, โจรํ คณฺหถา’’ติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺติ. อเถโก ชานปโท พลิการกปุริโส ตํ สทฺทํ สุตฺวา กมฺปมาโน ปลายิ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา ‘‘อยํ โจโร ภวิสฺสตี’’ติ อนุพนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา โปเถตฺวา ‘‘อเร, ทุฏฺโจร, เอวํ มหาสารํ นาม ปิฬนฺธนํ อวหริสฺสสี’’ติ ปริภาสึสุ. โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘น คณฺหามี’ติ วกฺขามิ, อชฺช เม ชีวิตํ นตฺถิ, โปเถนฺตาเยว มํ มาเรสฺสนฺติ, สมฺปฏิจฺฉามิ น’’นฺติ. โส ‘‘อาม, สามิ, คหิตํ เม’’ติ อาห. อถ นํ พนฺธิตฺวา รฺโ สนฺติกํ อานยึสุ. ราชาปิ นํ ปุจฺฉิ ‘‘คหิตํ เต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ ¶ . ‘‘อิทานิ ตํ กห’’นฺติ. ‘‘เทว, มยา มหาสารํ นาม มฺจปีมฺปิ น ทิฏฺปุพฺพํ, เสฏฺิ ปน มํ มหาสารปิฬนฺธนํ คณฺหาเปสิ, โสหํ ตํ คเหตฺวาว ตสฺส อทาสึ, โส นํ ชานาตี’’ติ.
ราชา เสฏฺึ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คหิตํ เต อิมสฺส หตฺถโต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘กหํ ต’’นฺติ. ‘‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’’นฺติ. ปุโรหิตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ตเถว ปุจฺฉิ, โสปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’’นฺติ อาห. ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ปุโรหิตสฺส หตฺถโต เต มหาสารปิฬนฺธนํ คหิต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘กหํ ต’’นฺติ. ‘‘กิเลสวเสน เม วณฺณทาสิยา ¶ ทินฺน’’นฺติ. ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ, สา ‘‘น คณฺหามี’’ติ อาห. เต ปฺจ ชเน ปุจฺฉนฺตานฺเว สูริโย อตฺถํ คโต. ราชา ‘‘อิทานิ วิกาโล ชาโต, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ เต ปฺจ ชเน อมจฺจานํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ.
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปิฬนฺธนํ อนฺโตวฬฺเช นฏฺํ, อยฺจ คหปติโก พหิวฬฺโช, ทฺวาเรปิ พลวารกฺโข, ตสฺมา อนฺโตวฬฺชนกานมฺปิ ตํ คเหตฺวา ปลายิตุํ น สกฺกา. เอวํ เนว พหิวฬฺชนกานํ, น อนฺโต, อุยฺยาเน วฬฺชนกานํ คหณูปาโย ทิสฺสติ. อิมินา ทุคฺคตมนุสฺเสน ‘เสฏฺิสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน อตฺตโน โมกฺขตฺถาย กถิตํ ภวิสฺสติ, เสฏฺินาปิ ‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกโต หุตฺวา นิตฺถริสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, ปุโรหิเตนาปิ ‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘พนฺธนาคาเร คนฺธพฺพํ นิสฺสาย สุเขน วสิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา ¶ กถิตํ ภวิสฺสติ, คนฺธพฺเพนาปิ ‘วณฺณทาสิยา เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกนฺเตน อนุกฺกณฺิตา ภวิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, อิเมหิ ปฺจหิปิ โจเรหิ น ภวิตพฺพํ, อุยฺยาเน มกฺกฏา พหู, ปิฬนฺธเนน เอกิสฺสา มกฺกฏิยา หตฺเถ อารุฬฺเหน ภวิตพฺพ’’นฺติ. โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, โจเร อมฺหากํ นิยฺยาเทถ, มยํ ตํ กิจฺจํ โสเธสฺสามา’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธุ, ปณฺฑิต, โสเธหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทสิ.
โพธิสตฺโต อตฺตโน ทาสปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา เต ปฺจ ชเน เอกสฺมึเยว าเน วสาเปตฺวา สมนฺตา อารกฺขํ กตฺวา กณฺณํ ทตฺวา ‘‘ยํ เต อฺมฺํ กเถนฺติ, ตํ มยฺหํ อาโรเจถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. เต ตถา อกํสุ. ตโต มนุสฺสานํ สนฺนิสินฺนเวลาย เสฏฺิ ตํ คหปติกํ อาห – ‘‘อเร, ทุฏฺคหปติ, ตยา อหํ, มยา วา ตฺวํ กหํ ทิฏฺปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ¶ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ อาห. โส ‘‘สามิ มหาเสฏฺิ, อหํ มหาสารํ นาม รุกฺขสารปาทกํ มฺจปีมฺปิ น ชานามิ, ‘ตํ นิสฺสาย ปน โมกฺขํ ลภิสฺสามี’ติ เอวํ อวจํ, มา เม กุชฺฌ, สามี’’ติ อาห. ปุโรหิโตปิ ¶ เสฏฺึ อาห ‘‘มหาเสฏฺิ, ตฺวํ อิมินา อตฺตโน อทินฺนกเมว มยฺหํ กถํ อทาสี’’ติ? ‘‘มยมฺปิ ทฺเว อิสฺสรา, อมฺหากํ เอกโต หุตฺวา ิตกาเล กมฺมํ ขิปฺปํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ กเถสินฺติ. คนฺธพฺโพปิ ปุโรหิตํ อาห ‘‘พฺราหฺมณ, กทา ตยา มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อหํ ตํ นิสฺสาย วสนฏฺาเน สุขํ วสิสฺสามี’’ติ กเถสินฺติ. วณฺณทาสีปิ คนฺธพฺพํ อาห ‘‘อเร ทุฏฺคนฺธพฺพ, อหํ กทา ตว สนฺติกํ คตปุพฺพา, ตฺวํ วา มม สนฺติกํ อาคตปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ภคินิ กึการณา กุชฺฌสิ, ‘‘อมฺเหสุ ปฺจสุ เอกโต วสนฺเตสุ ฆราวาโส ภวิสฺสติ, อนุกฺกณฺมานา สุขํ วสิสฺสามา’’ติ กเถสินฺติ. โพธิสตฺโต ปโยชิตมนุสฺสานํ สนฺติกา ตํ กถํ สุตฺวา เตสํ ตถโต อโจรภาวํ ตฺวา ‘‘มกฺกฏิยา คหิตปิฬนฺธนํ อุปาเยเนว ปาเตสฺสามี’’ติ เคณฺฑุมยานิ พหูนิ ปิฬนฺธนานิ กาเรตฺวา อุยฺยาเน มกฺกฏิโย คาหาเปตฺวา หตฺถปาทคีวาสุ เคณฺฑุปิฬนฺธนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. อิตรา มกฺกฏี ปิฬนฺธนํ รกฺขมานา อุยฺยาเน เอว นิสีทิ.
โพธิสตฺโต มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อุยฺยาเน สพฺพา มกฺกฏิโย อุปธาเรถ, ยสฺสา ตํ ปิฬนฺธนํ ปสฺสถ, ตํ อุตฺตาเสตฺวา ปิฬนฺธนํ คณฺหถา’’ติ. ตาปิ โข มกฺกฏิโย ‘‘ปิฬนฺธนํ โน ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺปหฏฺา ¶ อุยฺยาเน วิจรนฺติโย ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปสฺส อมฺหากํ ปิฬนฺธน’’นฺติ อาหํสุ. สา มกฺกฏี อสหมานา ‘‘กึ อิมินา เคณฺฑุปิฬนฺธเนนา’’ติ มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมิ. อถ นํ เต ปุริสา ทิสฺวา ปิฬนฺธนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส อทํสุ. โส ตํ อาทาย รฺโ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิทํ เต เทว ปิฬนฺธนํ, เต ปฺจปิ อโจรา, อิทํ ปน อุยฺยาเน มกฺกฏิยา อาภต’’นฺติ อาห. ‘‘กถํ ปน เต, ปณฺฑิต, มกฺกฏิยา หตฺถํ อารุฬฺหภาโว าโต, กถํ เต คหิต’’นฺติ? โส สพฺพํ อาจิกฺขิ. ราชา ตุฏฺมานโส ‘‘สงฺคามสีสาทีสุ ¶ นาม สูราทโย อิจฺฉิตพฺพา โหนฺตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อุกฺกฏฺเ สูรมิจฺฉนฺติ, มนฺตีสุ อกุตูหลํ;
ปิยฺจ อนฺนปานมฺหิ, อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิต’’นฺติ.
ตตฺถ อุกฺกฏฺเติ อุปกฏฺเ, อุภโตพฺยูฬฺเห สงฺคาเม สมฺปหาเร วตฺตมาเนติ อตฺโถ. สูรมิจฺฉนฺตีติ ¶ อสนิยาปิ มตฺถเก ปตมานาย อปลายินํ สูรํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมึ ขเณ เอวรูโป สงฺคามโยโธ ปตฺเถตพฺโพ โหติ. มนฺตีสุ อกุตูหลนฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพกิจฺจํ สมฺมนฺตนกาเล อุปฺปนฺเน มนฺตีสุ โย อกุตูหโล อวิกิณฺณวาโจ มนฺตํ น ภินฺทติ, ตํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิโส เตสุ าเนสุ ปตฺเถตพฺโพ โหติ. ปิยฺจ อนฺนปานมฺหีติ มธุเร อนฺนปาเน ปจฺจุปฏฺิเต สหปริภฺุชนตฺถาย ปิยปุคฺคลํ ปตฺเถนฺติ, ตาทิโส ตสฺมึ กาเล ปตฺเถตพฺโพ โหติ. อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตนฺติ อตฺถคมฺภีเร ธมฺมคมฺภีเร กิสฺมิฺจิเทว การเณ วา ปฺเห วา อุปฺปนฺเน ปณฺฑิตํ วิจกฺขณํ อิจฺฉนฺติ. ตถารูโป หิ ตสฺมึ สมเย ปตฺเถตพฺโพ โหตีติ.
เอวํ ราชา โพธิสตฺตํ วณฺเณตฺวา โถเมตฺวา ฆนวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาเมโฆ วิย สตฺตาหิ รตเนหิ ปูเชตฺวา ตสฺโสวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา เถรสฺส คุณํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาสารชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๙๓] ๓. วิสฺสาสโภชนชาตกวณฺณนา
น ¶ วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมึ กิร สมเย เยภุยฺเยน ภิกฺขู ‘‘มาตรา โน ทินฺนํ, ปิตรา โน ทินฺนํ, ภาตรา, ภคินิยา, จูฬมาตรา, จูฬปิตรา, มาตุเลน, มาตุลานิยา ทินฺนํ. อมฺหากํ คิหิกาเลปิ ภิกฺขุกาเลปิ เอเต ทาตุํ ยุตฺตรูปาวา’’ติ าตีหิ ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย วิสฺสตฺถา หุตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนฺติ. สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ มยา ธมฺมเทสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม าตีหิปิ อฺาตีหิปิ ¶ ทินฺนเก จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปริโภโค กาตพฺโพ. อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคํ กตฺวา หิ กาลํ กุรุมาโน ภิกฺขุ ยกฺขเปตอตฺตภาวโต น มุจฺจติ, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาเมส วิสปริโภคสทิโส. วิสฺหิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ อวิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ มาเรติเยว. ปุพฺเพปิ วิสฺสาเสน ทินฺนํ วิสํ ปริภฺุชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺิ อโหสิ. ตสฺเสโก โคปาลโก กิฏฺสมฺพาธสมเย คาโว คเหตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ โคสาลํ กตฺวา รกฺขนฺโต วสติ. เสฏฺิโน จ กาเลน กาลํ โครสํ อาหรติ. อถสฺส โคสาลาย อวิทูเร สีโห นิวาสํ คณฺหิ. คาวีนํ สีหสนฺตาเสน มิลาตานํ ขีรํ มนฺทํ อโหสิ. อถ นํ เอกทิวสํ สปฺปึ อาทาย อาคตํ เสฏฺิ ปุจฺฉิ ‘‘กึ นุ โข, สมฺม โคปาลก, มนฺทํ สปฺปี’’ติ? โส ตํ การณํ อาจิกฺขิ. ‘‘อตฺถิ ปน, สมฺม, ตสฺส สีหสฺส กตฺถจิ ปฏิพนฺโธ’’ติ? ‘‘อตฺถิสฺส สามิ, เอกาย มิคมาตุกาย สทฺธึ สํสคฺโค’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน ตํ คาหาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, สามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ตํ คเหตฺวา ตสฺสา นลาฏโต ปฏฺาย สรีเร โลมานิ วิเสน ปุนปฺปุนํ รชิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ตํ มิคมาตุกํ วิสฺสชฺเชหิ, โส ตสฺสา สิเนเหน สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสติ. อถสฺส จมฺมนขทาา เจว วสฺจ มํสฺจ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ หลาหลวิสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ.
โส ¶ โคปาลโก ชาลํ ขิปิตฺวา อุปาเยน ตํ มิคมาตุกํ คณฺหิตฺวา ตถา อกาสิ. สีโห ตํ ทิสฺวาว พลวสิเนเหน ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. โคปาลโกปิ จมฺมาทีนิ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โพธิสตฺโต ตํ การณํ ตฺวา ‘‘ปเรสุ สิเนโห นาม น กาตพฺโพ, เอวํ พลสมฺปนฺโนปิ สีโห มิคราชา กิเลสวเสน สํสคฺคํ นิสฺสาย มิคมาตุกาย สรีรํ เลหนฺโต วิสปริโภคํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถ, วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส;
วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, สีหํว มิคมาตุกา’’ติ.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุพฺเพ สภโย อตฺตนิ อวิสฺสตฺโถ อโหสิ, ตสฺมึ อวิสฺสตฺเถ, โย ปุพฺเพปิ นิพฺภโย อตฺตนิ วิสฺสาสิโกเยว, ตสฺมึ วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส, เนว วิสฺสาสํ กเรยฺย. กึการณา? วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, โย หิ มิตฺเตปิ อมิตฺเตปิ วิสฺสาโส, ตโต ภยเมว อาคจฺฉติ. กถํ? สีหํว มิคมาตุกา, ยถา มิตฺตสนฺถววเสน กตวิสฺสาสาย มิคมาตุกาย สนฺติกา สีหสฺส ภยํ อนฺเวติ, อุปคตํ สมฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. ยถา วา วิสฺสาสวเสน สีหํ มิคมาตุกา อนฺเวตา อุปคตาติปิ อตฺโถ.
เอวํ ¶ โพธิสตฺโต สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาเสฏฺิ อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิสฺสาสโภชนชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๙๔] ๔. โลมหํสชาตกวณฺณนา
โสตตฺโต ¶ โสสินฺโน เจวาติ อิทํ สตฺถา เวสาลึ อุปนิสฺสาย ปาฏิการาเม วิหรนฺโต สุนกฺขตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย สุนกฺขตฺโต สตฺถุ อุปฏฺาโก หุตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วิจรมาโน โกรกฺขตฺติยสฺส ธมฺมํ โรเจนฺโต ทสพลสฺส ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทตฺวา โกรกฺขตฺติยํ นิสฺสาย วสติ. ตสฺส กาลกฺชิกอสุรโยนิยํ นิพฺพตฺตกาเล คิหิ หุตฺวา ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อลมริยาณทสฺสนวิเสโส, ตกฺกปริยาหตํ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ. ยสฺส จ ขฺวาสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๖) เวสาลิยํ ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร วิจรนฺโต สตฺถุ อวณฺณํ ภาสติ.
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺเสวํ อวณฺณํ ภาสนฺตสฺส สุตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ‘‘โกธโน, สาริปุตฺต, สุนกฺขตฺโต โมฆปุริโส, โกธวเสเนวมาห, โกธวเสนาปิ ปน ‘น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ วทนฺโต อชานิตฺวาปิ มยฺหํ คุณเมว ภาสติ. น โข ปน โส โมฆปุริโส มยฺหํ คุณํ ¶ ชานาติ. มยฺหฺหิ, สาริปุตฺต, ฉ อภิฺา นาม อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมว. ทสพลาณานิ อตฺถิ, จตุเวสารชฺชาณํ อตฺถิ, จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ อตฺถิ, ปฺจคติปริจฺเฉทกาณํ อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมว. เอวํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสมนฺนาคตํ ปน มํ โย เอวํ วเทยฺย ‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’ติ, โส ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ เอวํ อตฺตโน วิชฺชมานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘สุนกฺขตฺโต กิร, สาริปุตฺต, โกรกฺขตฺติยสฺส ทุกฺกรการิกาย ¶ มิจฺฉาตเป ปสนฺโน, มิจฺฉาตเป ปสีทนฺเตน ปน มยิ เอว ปสีทิตุํ วฏฺฏติ. อหฺหิ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ สาโร’ติ พาหิรกํ มิจฺฉาตปํ วีมํสนฺโต จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสึ, ตปสฺสี สุทํ โหมิ ปรมตปสฺสี, ลูโข ¶ สุทํ โหมิ ปรมลูโข, เชคุจฺฉี สุทํ โหมิ ปรมเชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโต สุทํ โหมิ ปรมปวิวิตฺโต’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก โพธิสตฺโต ‘‘พาหิรกตปํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อาชีวกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อเจลโก อโหสิ รโชชลฺลิโก, ปวิวิตฺโต อโหสิ เอกวิหารี. มนุสฺเส ทิสฺวา มิโค วิย ปลายิ, มหาวิกติโภชโน อโหสิ, วจฺฉกโคมยาทีนิ ปริภฺุชิ, อปฺปมาทวิหารตฺถาย อรฺเ เอกสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑ วิหาสิ. ตสฺมิมฺปิ วิหรนฺโต หิมปาตสมเย อนฺตรฏฺเก รตฺตึ วนสณฺฑา นิกฺขมิตฺวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา สูริเย อุคฺคเต วนสณฺฑํ ปวิสติ. โส ยถา รตฺตึ อพฺโภกาเส หิโมทเกน ตินฺโต, ตเถว ทิวา วนสณฺฑโต ปคฺฆรนฺเตหิ อุทกพินฺทูหิ เตมยิ. เอวํ อโหรตฺตํ สีตทุกฺขํ อนุโภติ. คิมฺหานํ ปน ปจฺฉิเม มาเส ทิวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา รตฺตึ วนสณฺฑํ ปวิสติ. โส ยถา ทิวา อพฺโภกาเส อาตเปน ปริฬาหปฺปตฺโต, ตเถว รตฺตึ นิวาเต วนสณฺเฑ ปริฬาหํ ปาปุณาติ, สรีรา เสทธารา มุจฺจนฺติ. อถสฺส ปุพฺเพ อสฺสุตปุพฺพา อยํ คาถา ปฏิภาสิ –
‘‘โสตตฺโต โสสินฺโน เจว, เอโก ภึสนเก วเน;
นคฺโค น จคฺคิมาสีโน, เอสนาปสุโต มุนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ โสตตฺโตติ สูริยสนฺตาเปน สุฏฺุ ตตฺโต. โสสินฺโนติ หิโมทเกน สุสินฺโน สุฏฺุ ตินฺโต. เอโก ภึสนเก วเนติ ยตฺถ ปวิฏฺานํ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺติ, ตถารูเป ภึสนเกวนสณฺเฑ เอโก อทุติโยว อโหสินฺติ ทีเปติ. นคฺโค น จคฺคิมาสีโนติ นคฺโค จ น จ อคฺคิมาสีโน. ตถา สีเตน ปีฬิยมาโนปิ เนว นิวาสนปารุปนํ วา อาทิยึ, น จ อคฺคึ อาคมฺม นิสีทินฺติ ทีเปติ. เอสนาปสุโตติ อพฺรหฺมจริเยปิ ตสฺมึ พฺรหฺมจริยสฺี หุตฺวา ‘‘พฺรหฺมจริยเมเวตํ เอสนา คเวสนา อุปาโย พฺรหฺมโลกสฺสา’’ติ เอวํ ตาย พฺรหฺมจริเยสนาย ปสุโต อนุยุตฺโต อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน อโหสินฺติ ทสฺเสติ. มุนีติ ¶ ‘‘มุนิ โข เอส โมนตฺถาย ปฏิปนฺโน’’ติ เอวํ โลเกน สมฺภาวิโต อโหสินฺติ ทีเปติ.
เอวํ ¶ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา โพธิสตฺโต มรณกาเล อุปฏฺิตํ นิรยนิมิตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ วตสมาทานํ นิรตฺถก’’นฺติ ตฺวา ตงฺขณฺเว ตํ ลทฺธึ ภินฺทิตฺวา สมฺมาทิฏฺึ คเหตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน โส อาชีวโก อโหสิ’’นฺติ.
โลมหํสชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๙๕] ๕. มหาสุทสฺสนชาตกวณฺณนา
อนิจฺจา วต สงฺขาราติ อิทํ สตฺถา ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมึ ขุทฺทกนครเก’’ตฺยาทิวจนํ (ที. นิ. ๒.๒๑๐) อารพฺภ กเถสิ. ตถาคเต หิ เชตวเน วิหรนฺเต สาริปุตฺตตฺเถโร กตฺติกปุณฺณมายํ นาฬกคามเก ชาโตวรเก ปรินิพฺพายิ, มหาโมคฺคลฺลาโน กตฺติกมาสสฺเสว กาฬปกฺขอมาวสิยํ. เอวํ ปรินิพฺพุเต อคฺคสาวกยุเค ‘‘อหมฺปิ กุสินารายํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ตตฺถ คนฺตฺวา ยมกสาลานมนฺตเร อุตฺตรสีสเก มฺจเก อนุฏฺานเสยฺยาย นิปชฺชิ. อถ นํ อายสฺมา อานนฺทตฺเถโร ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมึ ขุทฺทกนครเก วิสเม อุชฺชงฺคลนครเก, สาขานครเก ปรินิพฺพายิ, อฺเสํ จมฺปาราชคหาทีนํ มหานครานํ อฺตรสฺมึ ภควา ปรินิพฺพายตู’’ติ ยาจิ. สตฺถา ‘‘มา, อานนฺท, อิมํ ‘ขุทฺทกนครกํ, อุชฺชงฺคลนครกํ สาขานครก’นฺติ วเทหิ, อหฺหิ ปุพฺเพ สุทสฺสนจกฺกวตฺติราชกาเล อิมสฺมึ นคเร วสึ, ตทา อิทํ ทฺวาทสโยชนิเกน รตนปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ ¶ มหานครํ อโหสี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหรนฺโต มหาสุทสฺสนสุตฺตํ (ที. นิ. ๒.๒๔๑ อาทโย) กเถสิ.
ตทา ปน มหาสุทสฺสนํ สุธมฺมปาสาทา โอตริตฺวา อวิทูเร สตฺตรตนมเย ตาลวเน ปฺตฺตสฺมึ กปฺปิยมฺจเก ทกฺขิเณน ปสฺเสน ¶ อนุฏฺานเสยฺยาย นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ เต, เทว, จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวติราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ ฉนฺทํ กโรหี’’ติ สุภทฺทาย เทวิยา วุตฺเต มหาสุทสฺสโน ‘‘มา เทวิ เอวํ อวจ, อถ โข ‘เอตฺถ ฉนฺทํ วิเนหิ, มา อเปกฺขํ อกาสี’ติ เอวํ มํ โอวทา’’ติ วตฺวา ‘‘กึการณา, เทวา’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘อชฺชาหํ กาลกิริยํ กริสฺสามี’’ติ. อถ นํ เทวี โรทมานา อกฺขีนิ ปฺุฉิตฺวา กิจฺเฉน ¶ กสิเรน ตถา วตฺวา โรทิ ปริเทวิ. เสสาปิ จตุราสีติสหสฺสอิตฺถิโย โรทึสุ ปริเทวึสุ. อมจฺจาทีสุปิ เอโกปิ อธิวาเสตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพปิ โรทึสุ. โพธิสตฺโต ‘‘อลํ, ภเณ, มา สทฺทมกตฺถา’’ติ สพฺเพ นิวาเรตฺวา เทวึ อามนฺเตตฺวา ‘‘มา ตฺวํ เทวิ โรทิ, มา ปริเทวิ. ติลผลมตฺโตปิ หิ สงฺขาโร นิจฺโจ นาม นตฺถิ, สพฺเพปิ อนิจฺจา เภทนธมฺมา เอวา’’ติ วตฺวา เทวึ โอวทนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติ.
ตตฺถ อนิจฺจา วต สงฺขาราติ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, ยตฺตกา เกหิจิ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา ขนฺธายตนาทโย สงฺขารา, สพฺเพ เต อนิจฺจาเยว นาม. เอเตสุ หิ รูปํ อนิจฺจํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจํ. จกฺขุ อนิจฺจํ…เป… ธมฺมา อนิจฺจา. ยํกิฺจิ สวิฺาณกํ อวิฺาณกํ รตนํ, สพฺพํ ตํ อนิจฺจเมว. อิติ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ คณฺห. กสฺมา? อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ, สพฺเพ เหเต อุปฺปาทธมฺมิโน เจว วยธมฺมิโน จ อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาวาเยว, ตสฺมา ‘‘อนิจฺจา’’ติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา จ อนิจฺจา, ตสฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, อุปฺปชฺชิตฺวา ิตึ ปตฺวาปิ นิรุชฺฌนฺติเยว. สพฺเพว เหเต นิพฺพตฺตมานา อุปฺปชฺชนฺติ นาม, ภิชฺชมานา นิรุชฺฌนฺติ นาม. เตสํ อุปฺปาเท สติเยว จ ิติ นาม โหติ, ิติยา สติเยว ภงฺโค นาม โหติ, น หิ อนุปฺปนฺนสฺส ิติ นาม ¶ , นาปิ ิตํ อภิชฺชนกํ นาม อตฺถิ. อิติ สพฺเพปิ สงฺขารา ตีณิ ลกฺขณานิ ปตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา สพฺเพปิเม อนิจฺจา ขณิกา อิตฺตรา อธุวา ปภงฺคุโน จลิตา สมีริตา อนทฺธนิยา ปยาตา ตาวกาลิกา นิสฺสารา, ตาวกาลิกฏฺเน มายามรีจิเผณสทิสา. เตสุ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, กสฺมา สุขสฺํ อุปฺปาเทสิ, เอวํ ปน คณฺห เตสํ วูปสโม สุโขติ, สพฺพวฏฺฏวูปสมนโต เตสํ วูปสโม นาม นิพฺพานํ, ตเทเวกํ เอกนฺตโต สุขํ, ตโต อฺํ สุขํ นาม นตฺถีติ.
เอวํ ¶ มหาสุทสฺสโน อมตมหานิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา อวเสสสฺสปิ มหาชนสฺส ‘‘ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา เทวโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุภทฺทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ปริณายกรตนํ ราหุโล, เสสปริสา พุทฺธปริสา, มหาสุทสฺสโน ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาสุทสฺสนชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๙๖] ๖. เตลปตฺตชาตกวณฺณนา
สมติตฺติกํ อนวเสสกนฺติ อิทํ สตฺถา สุมฺภรฏฺเ เสทกํ นาม นิคมํ อุปนิสฺสาย อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรนฺโต ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตตฺร หิ ภควา –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย, สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเต. ‘ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย ‘‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาชนกายสฺส อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ, ปุริโส จ ตํ อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิสฺสติ ‘ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสสิ, ตตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, ¶ กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยเมเวตฺถ อตฺโถ – ‘สมติตฺติโก เตลปตฺโต’ติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาเยตํ สติยา อธิวจนํ. ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘กายคตา โน สติ ภาวิตา ภวิสฺสติ สุสมารทฺธา’ติ เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๖) –
อิทํ ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ กเถสิ.
ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา ปฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา. สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา, นาติรสฺสา, นาติกิสา, นาติถูลา, นาติกาฬา, นาจฺโจทาตา, อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ, อปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตา. ฉวิกลฺยาณํ, มํสกลฺยาณํ, นฺหารุกลฺยาณํ, อฏฺิกลฺยาณํ, วโยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปน ปฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ปฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา นาม. ตสฺสา หิ อาคนฺตุโกภาสกิจฺจํ นาม นตฺถิ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว ทฺวาทสหตฺเถ าเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสามา วา โหติ สุวณฺณสามา วา. อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตา. จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพลสทิสํ โหติ. อยมสฺสา มํสกลฺยาณตา. วีสติ นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺาเน ลาขารสปูริตานิ วิย, มุตฺตฏฺาเน ขีรธาราสทิสานิ. อยมสฺสา นฺหารุกลฺยาณตา. ทฺวตฺตึส ทนฺตา สุผุสิตา สุโธตวชิรปนฺติ วิย ขายนฺติ. อยมสฺสา อฏฺิกลฺยาณตา. วีสติวสฺสสติกาปิ ปน สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิพฺพลิปลิตา. อยมสฺสา วโยกลฺยาณตา.
ปรมปาสาวินีติ เอตฺถ ปน ปสวนํ ปสโว, ปวตฺตีติ อตฺโถ. ปสโว เอว ปาสาโว, ปรโม ปาสาโว ปรมปาสาโว, โส อสฺสา อตฺถีติ ปรมปาสาวินี. นจฺเจ จ คีเต จ อุตฺตมปฺปวตฺติ เสฏฺกิริยา. อุตฺตมเมว นจฺจํ นจฺจติ, คีตฺจ คายตีติ วุตฺตํ โหติ.
อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺยาติ น อตฺตโน รุจิยา อาคจฺเฉยฺย, อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อเถวํ มหาชนมชฺเฌ ชนปทกลฺยาณิยา นจฺจมานาย ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุกาเรสุ องฺคุลิโผฏเนสุ เจลุกฺเขเปสุ จ ปวตฺตมาเนสุ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ราชา พนฺธนาคารโต เอกํ โจรปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ นิคฬานิ ฉินฺทิตฺวา สมติตฺติกํ สุปริปุณฺณํ เตลปตฺตํ ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คาหาเปตฺวา เอกํ อสิหตฺถํ ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘เอตํ คเหตฺวา ชนปทกลฺยาณิยา สมชฺชฏฺานํ คจฺฉ. ยตฺเถว เจส ปมาทํ อาคมฺม เอกมฺปิ เตลพินฺทุํ ฉฑฺเฑติ, ตตฺเถวสฺส สีสํ ฉินฺทา’’ติ. โส ปุริโส อสึ อุกฺขิปิตฺวา ตํ ตชฺเชนฺโต ตตฺถ เนสิ. โส มรณภยตชฺชิโต ชีวิตุกามตาย ปมาทวเสน ตํ อมนสิกริตฺวา สกิมฺปิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตํ ชนปทกลฺยาณึ น โอโลเกสิ. เอวํ ภูตปุพฺพเมเวตํ วตฺถุ, สุตฺเต ปน ปริกปฺปวเสเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อุปมา ¶ โข มฺยายนฺติ เอตฺถ ปน เตลปตฺตสฺส ตาว กายคตาสติยา โอปมฺมสํสนฺทนํ กตเมว. เอตฺถ ปน ราชา วิย กมฺมํ ทฏฺพฺพํ, อสิ วิย กิเลสา, อุกฺขิตฺตาสิกปุริโส วิย มาโร, เตลปตฺตหตฺโถ ปุริโส วิย กายคตาสติภาวโก วิปสฺสกโยคาวจโร. อิติ ¶ ภควา ‘‘กายคตาสตึ ภาเวตุกาเมน ภิกฺขุนา เตลปตฺตหตฺเถน เตน ปุริเสน วิย สตึ อวิสฺสชฺเชตฺวา อปฺปมตฺเตน กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ อิมํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ.
ภิกฺขู อิมํ สุตฺตฺจ อตฺถฺจ สุตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, เตน ปุริเสน กตํ ตถารูปึ ชนปทกลฺยาณึ อโนโลเกตฺวา เตลปตฺตํ อาทาย คจฺฉนฺเตนา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตน ทุกฺกรํ กตํ, สุกรเมเวตํ. กสฺมา? อุกฺขิตฺตาสิเกน ปุริเสน สนฺตชฺเชตฺวา นียมานตาย. ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อปฺปมาเทน สตึ อวิสฺสชฺเชตฺวา อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปมฺปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา รชฺชํ ปาปุณึสุ, เอตํ ทุกฺกร’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รฺโ ปุตฺตสตสฺส สพฺพกนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส อนุปุพฺเพน วิฺุตํ ปาปุณิ. ตทา จ รฺโ เคเห ปจฺเจกพุทฺธา ภฺุชนฺติ, โพธิสตฺโต เตสํ เวยฺยาวจฺจํ กโรติ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มม พหู ภาตโร, ลจฺฉามิ นุ โข อหํ อิมสฺมึ นคเร กุลสนฺตกํ รชฺชํ, อุทาหุ โน’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ. โส ทุติยทิวเส ปจฺเจกพุทฺเธสุ อาคเตสุ ธมกรณํ อาทาย ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา เตสํ อนฺตรขชฺชกํ ขาทิตฺวา ¶ นิสินฺนกาเล วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถ นํ เต อโวจุํ – กุมาร, น ตฺวํ อิมสฺมึ นคเร รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อิโต ปน วีสโยชนสตมตฺถเก คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลานครํ นาม อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตุํ สกฺโกนฺโต อิโต สตฺตเม ทิวเส รชฺชํ ลจฺฉสิ. อนฺตรามคฺเค ปน มหาวตฺตนิอฏวิยํ ปริปนฺโถ อตฺถิ, ตํ อฏวึ ปริหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส โยชนสติโก มคฺโค โหติ, อุชุกํ คจฺฉนฺตสฺส ปฺาส โยชนานิ โหนฺติ. โส หิ อมนุสฺสกนฺตาโร นาม. ตตฺถ ยกฺขินิโย อนฺตรามคฺเค คาเม จ สาลาโย จ มาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตวิตานํ มหารหเสยฺยํ ปฺาเปตฺวา นานาวิราคปฏสาณิโย ปริกฺขิปิตฺวา ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ มณฺเฑตฺวา สาลาสุ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉนฺเต ปุริเส มธุราหิ วาจาหิ ¶ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิลนฺตรูปา วิย ปฺายถ, อิธาคนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา อาคตาคตานํ อาสนานิ ทตฺวา อตฺตโน รูปลีลาวิลาเสหิ ปโลเภตฺวา กิเลสวสิเก กตฺวา อตฺตนา สทฺธึ อชฺฌาจาเร กเต ตตฺเถว ¶ เน โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ. รูปโคจรํ สตฺตํ รูเปเนว คณฺหนฺติ, สทฺทโคจรํ มธุเรน คีตวาทิตสทฺเทน, คนฺธโคจรํ ทิพฺพคนฺเธหิ, รสโคจรํ ทิพฺเพน นานคฺครสโภชเนน, โผฏฺพฺพโคจรํ อุภโตโลหิตกูปธาเนหิ ทิพฺพสยเนหิ คณฺหนฺติ. สเจ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา ตา อโนโลเกตฺวา สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา คมิสฺสสิ, สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ รชฺชํ ลจฺฉสีติ.
โพธิสตฺโต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โอวาทํ คเหตฺวา กึ ตา โอโลเกสฺสามี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ ปริตฺตํ การาเปตฺวา ปริตฺตวาลุกฺเจว ปริตฺตสุตฺตฺจ อาทาย ปจฺเจกพุทฺเธ จ มาตาปิตโร จ วนฺทิตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปุริเส อาห – ‘‘อหํ ตกฺกสิลายํ รชฺชํ คเหตุํ คจฺฉามิ, ตุมฺเห อิเธว ติฏฺถา’’ติ. อถ นํ ปฺจ ชนา อาหํสุ ‘‘มยมฺปิ อนุคจฺฉามา’’ติ. ‘‘น สกฺกา ตุมฺเหหิ อนุคนฺตุํ, อนฺตรามคฺเค กิร ยกฺขินิโย รูปาทิโคจเร มนุสฺเส เอวฺเจวฺจ รูปาทีหิ ปโลเภตฺวา คณฺหนฺติ, มหา ปริปนฺโถ, อหํ ปน อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา คจฺฉามี’’ติ. ‘‘กึ ปน, เทว, มยํ ตุมฺเหหิ สทฺธึ คจฺฉนฺตา อตฺตโน ปิยานิ รูปาทีนิ โอโลเกสฺสาม, มยมฺปิ ¶ ตเถว คมิสฺสามา’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต ปฺจ ชเน อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
ยกฺขินิโย คามาทีนิ มาเปตฺวา นิสีทึสุ. เตสุ รูปโคจโร ปุริโส ตา ยกฺขินิโย โอโลเกตฺวา รูปารมฺมเณ ปฏิพทฺธจิตฺโต โถกํ โอหียิ. โพธิสตฺโต ‘‘กึ โภ, โถกํ โอหียสี’’ติ อาห. ‘‘เทว, ปาทา เม รุชฺชนฺติ, โถกํ สาลายํ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ. ‘‘อมฺโภ, เอตา ยกฺขินิโย, มา โข ปตฺเถสี’’ติ. ‘‘ยํ โหติ, ตํ โหตุ, น สกฺโกมิ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ ปฺายิสฺสสี’’ติ อิตเร จตฺตาโร อาทาย อคมาสิ. โสปิ รูปโคจรโก ตาสํ สนฺติกํ อคมาสิ. ตา อตฺตนา สทฺธึ ¶ อชฺฌาจาเร กเต ตํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา อฺํ สาลํ มาเปตฺวา นานาตูริยานิ คเหตฺวา คายมานา นิสีทึสุ, ตตฺถ สทฺทโคจรโก โอหียิ. ปุริมนเยเนว ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานปฺปกาเร คนฺธกรณฺฑเก ปูเรตฺวา อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทึสุ, ตตฺถ คนฺธโคจรโก โอหียิ. ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานคฺครสานํ ทิพฺพโภชนานํ ภาชนานิ ปูเรตฺวา โอทนิกาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทึสุ, ตตฺถ รสโคจรโก โอหียิ. ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา ทิพฺพสยนานิ ปฺาเปตฺวา นิสีทึสุ, ตตฺถ โผฏฺพฺพโคจรโก โอหียิ. ตมฺปิ ขาทึสุ, โพธิสตฺโต เอกโกว อโหสิ.
อเถกา ¶ ยกฺขินี ‘‘อติขรมนฺโต วตายํ, อหํ ตํ ขาทิตฺวาว นิวตฺติสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิ. อฏวิยา ปรภาเค วนกมฺมิกาทโย ยกฺขินึ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต ปุรโต คจฺฉนฺโต ปุริโส กึ โหตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘โกมารสามิโก เม, อยฺยา’’ติ. ‘‘อมฺโภ, อยํ เอวํ สุกุมาลา ปุปฺผทามสทิสา สุวณฺณวณฺณา กุมาริกา อตฺตโน กุลํ ฉฑฺเฑตฺวา ภวนฺตํ ตกฺเกตฺวา นิกฺขนฺตา, กสฺมา เอตํ อกิลเมตฺวา อาทาย น คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เนสา, อยฺยา, มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติ. ‘‘อยฺยา, ปุริสา นาม กุทฺธกาเล อตฺตโน ปชาปติโย ยกฺขินิโยปิ กโรนฺติ เปตินิโยปี’’ติ. สา คจฺฉมานา คพฺภินิวณฺณํ ทสฺเสตฺวา ปุน สกึ วิชาตวณฺณํ กตฺวา ปุตฺตํ องฺเกน อาทาย โพธิสตฺตํ อนุพนฺธิ, ทิฏฺทิฏฺา ¶ ปุริมนเยเนว ปุจฺฉนฺติ. โพธิสตฺโตปิ ตเถว วตฺวา คจฺฉนฺโต ตกฺกสิลํ ปาปุณิ. สา ปุตฺตํ อนฺตรธาเปตฺวา เอกิกาว อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโต นครทฺวารํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา สาลาย นิสีทิ. สา โพธิสตฺตสฺส เตเชน ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา สาลาทฺวาเร อฏฺาสิ.
ตสฺมึ สมเย ตกฺกสิลราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘คจฺฉ, อิมิสฺสา สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ ชานาหี’’ติ ¶ มนุสฺสํ เปเสสิ. โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สสฺสามิกาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, อยฺย, อยํ เม สาลาย นิสินฺโน สามิโก’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘เนสา มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติ อาห. สาปิ ‘‘ปุริสา นาม อยฺยา กุทฺธกาเล ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ วทนฺตี’’ติ อาห. โส อุภินฺนมฺปิ วจนํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อสฺสามิกภณฺฑํ นาม ราชสนฺตกํ โหตี’’ติ ยกฺขินึ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกหตฺถิปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ตํ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ.
โส นฺหาตวิลิตฺโต สายมาสํ ภฺุชิตฺวา สิรีสยนํ อภิรุหิ. สาปิ ยกฺขินี อตฺตโน อุปกปฺปนกํ อาหารํ อาหริตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺตา สิริสยเน รฺา สทฺธึ นิปชฺชิตฺวา รฺโ รติวเสน สุขํ สมปฺปิตสฺส นิปนฺนกาเล เอเกน ปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ปโรทิ. อถ นํ ราชา ‘‘กึ, ภทฺเท, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, อหํ ตุมฺเหหิ มคฺเค ทิสฺวา อานีตา, ตุมฺหากฺจ เคเห พหู อิตฺถิโย, อหํ สปตฺตีนํ อนฺตเร วสมานา กถาย อุปฺปนฺนาย ‘โก ตุยฺหํ มาตรํ วา ปิตรํ วา โคตฺตํ วา ชาตึ วา ชานาติ, ตฺวํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา อานีตา นามา’ติ สีเส คเหตฺวา นิปฺปีฬิยมานา วิย มงฺกุ ภวิสฺสามิ. สเจ ตุมฺเห สกลรชฺเช อิสฺสริยฺจ อาณฺจ มยฺหํ ทเทยฺยาถ, โกจิ มยฺหํ จิตฺตํ โกเปตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ¶ . ‘‘ภทฺเท, มยฺหํ สกลรฏฺวาสิโน น กิฺจิ โหนฺติ, นาหํ เอเตสํ สามิโก. เย ปน ราชาณํ โกเปตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, เตสฺเวาหํ สามิโก. อิมินา การเณน น สกฺกา ตุยฺหํ สกลรฏฺเ วา นคเร วา อิสฺสริยฺจ อาณฺจ ทาตุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ, เทว, สเจ รฏฺเ วา นคเร วา อาณํ ทาตุํ น สกฺโกถ, อนฺโตนิเวสเน ¶ อนฺโตวฬฺชนกานํ อุปริ มม วสํ วตฺตนตฺถาย อาณํ เทถา’’ติ. ราชา ทิพฺพโผฏฺพฺเพน พทฺโธ ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, อนฺโตวฬฺชนเกสุ ตุยฺหํ อาณํ ทมฺมิ, ตฺวํ เอเต อตฺตโน วเส วตฺตาเปหี’’ติ ¶ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รฺโ นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล ยกฺขนครํ คนฺตฺวา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา อตฺตนา ราชานํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อฏฺิมตฺตํ เสเสตฺวา สพฺพํ นฺหารุจมฺมมํสโลหิตํ ขาทิ, อวเสสา ยกฺขา มหาทฺวารโต ปฏฺาย อนฺโตนิเวสเน กุกฺกุฏกุกฺกุเร อาทึ กตฺวา สพฺเพ ขาทิตฺวา อฏฺิมตฺตเสเส อกํสุ.
ปุนทิวเส ทฺวารํ ยถาปิหิตเมว ทิสฺวา มนุสฺสา ผรสูหิ กวาฏานิ โกฏฺเฏตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา สพฺพํ นิเวสนํ อฏฺิกปริกิณฺณํ ทิสฺวา ‘‘สจฺจํ วต โส ปุริโส อาห ‘นายํ มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา’ติ. ราชา ปน กิฺจิ อชานิตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน ภริยํ อกาสิ, สา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา สพฺพํ ชนํ ขาทิตฺวา คตา ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ทิวสํ ตสฺสาเยว สาลายํ ปริตฺตวาลุกํ สีเส กตฺวา ปริตฺตสุตฺตฺจ ปริกฺขิปิตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา ิตโกว อรุณํ อุฏฺาเปสิ. มนุสฺสา สกลราชนิเวสนํ โสเธตฺวา หริตูปลิตฺตํ กตฺวา อุปริ คนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ปุปฺผทามานิ โอสาเรตฺวา ธูมํ ทตฺวา นวมาลา พนฺธิตฺวา สมฺมนฺตยึสุ ‘‘อมฺโภ, โย ปุริโส ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตึ ยกฺขินึ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น อกาสิ, โส อติวิย อุฬารสตฺโต ธิติมา าณสมฺปนฺโน, ตาทิเส ปุริเส รชฺชํ อนุสาสนฺเต สพฺพรฏฺํ สุขิตํ ภวิสฺสติ, ตํ ราชานํ กโรมา’’ติ. อถ สพฺเพ อมจฺจา จ นาครา จ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห อิมํ รชฺชํ กาเรถา’’ติ นครํ ปเวเสตฺวา รตนราสิมฺหิ เปตฺวา อภิสิฺจิตฺวา ตกฺกสิลราชานํ อกํสุ. โส จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สมติตฺติกํ ¶ ¶ ¶ อนวเสสกํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติ.
ตตฺถ สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํ. อนวเสสกนฺติ อนวสิฺจนกํ อปริสฺสาวนกํ กตฺวา. เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตติลเตลปตฺตํ. ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย, อาทาย คจฺเฉยฺย. เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ กายคตาสติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย โคเปยฺย. กึการณา? เอตสฺส หิ –
‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;
จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๕);
ตสฺมา –
‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;
จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ’’. (ธ. ป. ๓๖);
อิทฺหิ –
‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยํ;
เย จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา’’. (ธ. ป. ๓๗);
อิตรสฺส ปน –
‘‘อนวฏฺิตจิตฺตสฺส, สทฺธมฺมํ อวิชานโต;
ปริปฺลวปสาทสฺส, ปฺา น ปริปูรติ’’. (ธ. ป. ๓๘);
ถิรกมฺมฏฺานสหายสฺส ปน –
‘‘อนวสฺสุตจิตฺตสฺส ¶ , อนนฺวาหตเจตโส;
ปฺุปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ’’. (ธ. ป. ๓๙);
ตสฺมา เอตํ –
‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;
อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ’’. (ธ. ป. ๓๓);
เอวํ ¶ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเข.
ปตฺถยาโน ¶ ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ กายคตาสติกมฺมฏฺาเน กมฺมํ อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต ปิเหนฺโต วุตฺตนเยน สกํ จิตฺตํ รกฺเขยฺยาติ อตฺโถ. กา ปเนสา ทิสา นาม? –
‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา.
‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๗๓) –
เอตฺถ ตาว ปุตฺตทาราทโย ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตา.
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา, ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๖.๑๐๔) –
เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตา.
‘‘อคาริโน ¶ อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;
เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติ. (ชา. ๑.๖.๙) –
เอตฺถ ปน นิพฺพานํ ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตํ. อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํ. ตฺหิ ‘‘ขยํ วิราค’’นฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ทิสา’’ติ วุจฺจติ. อนมตคฺเค ปน สํสาเร เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย อคตปุพฺพา ทิสา นามาติ วุตฺตํ. ตํ ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโยติ.
เอวํ สตฺถา นิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, รชฺชปฺปตฺตกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เตลปตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๙๗] ๗. นามสิทฺธิชาตกวณฺณนา
ชีวกฺจ ¶ มตํ ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ นามสิทฺธิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร กุลปุตฺโต นาเมน ปาปโก นาม. โส สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต ภิกฺขูหิ ¶ ‘‘เอหาวุโส, ปาปก, ติฏฺาวุโส, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘โลเก ปาปกํ นาม ลามกํ กาฬกณฺณิภูตํ วุจฺจติ, อฺํ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติ. โส อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อฺํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาห. อถ นํ เต เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน กาจิ อตฺถสิทฺธิ นาม นตฺถิ, อตฺตโน นาเมเนว สนฺตุฏฺโ โหหี’’ติ. โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยว. ตสฺสายํ นามสิทฺธิกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ นามสิทฺธิโก มงฺคลํ นามํ อาหราเปตี’’ติ. อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิ. ตสฺเสโก มาณโว ปาปโก นาม นาเมน. โส ‘‘เอหิ, ปาปก, ยาหิ, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อฺํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติ. โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาจริย, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อฺํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาห. อถ นํ อาจริโย อโวจ ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชนปทจาริกํ จริตฺวา อตฺตโน อภิรุจิตํ เอกํ มงฺคลนามํ คเหตฺวา เอหิ, อาคตสฺส เต นามํ ปริวตฺเตตฺวา อฺํ นามํ กริสฺสามี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา นิกฺขนฺโต คาเมน คามํ จรนฺโต เอกํ นครํ ปาปุณิ. ตตฺถ เจโก ปุริโส กาลกโต ชีวโก นาม นาเมน. โส ตํ าติชเนน อาฬาหนํ นียมานํ ทิสฺวา ‘‘กึ นามโก เอส ปุริโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชีวโก นาเมโส’’ติ. ‘‘ชีวโกปิ มรตี’’ติ? ‘‘ชีวโกปิ มรติ, อชีวโกปิ มรติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มฺเ’’ติ. โส ตํ กถํ สุตฺวา นาเม มชฺฌตฺโต หุตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิ.
อเถกํ ¶ ทาสึ ภตึ อททมานํ สามิกา ทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา รชฺชุยา ปหรนฺติ, ตสฺสา จ ‘‘ธนปาลี’’ติ นามํ โหติ. โส อนฺตรวีถิยา ¶ คจฺฉนฺโต ตํ โปถิยมานํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา อิมํ โปเถถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภตึ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติ. ‘‘กึ ปนสฺสา นาม’’นฺติ? ‘‘ธนปาลี นามา’’ติ. นาเมน ธนปาลี สมานาปิ ภติมตฺตํ ทาตุํ น สกฺโกตีติ ธนปาลิโยปิ อธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มฺเติ. โส นาเม มชฺฌตฺตตโร หุตฺวา นครา นิกฺขมฺม มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค มคฺคมูฬฺหปุริสํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กึ กโรนฺโต วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มคฺคมูฬฺโหมฺหิ, สามี’’ติ. ‘‘กึ ปน เต นาม’’นฺติ? ‘‘ปนฺถโก นามา’’ติ. ‘‘ปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหตี’’ติ? ‘‘ปนฺถโกปิ อปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ ตฺวํ ปน พาโล มฺเติ’’. โส นาเม อติมชฺฌตฺโต หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, ตาต, นามํ โรเจตฺวา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริย, ชีวกาปิ นาม มรนฺติ อชีวกาปิ, ธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ อธนปาลิโยปิ, ปนฺถกาปิ มคฺคมูฬฺหา โหนฺติ อปนฺถกาปิ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน สิทฺธิ นตฺถิ, กมฺเมเนว สิทฺธิ. อลํ มยฺหํ อฺเน นาเมน, ตเทว เม นามํ โหตู’’ติ อาห. โพธิสตฺโต เตน ทิฏฺฺจ กตฺจ สํสนฺเทตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ชีวกฺจ ¶ มตํ ทิสฺวา, ธนปาลิฺจ ทุคฺคตํ;
ปนฺถกฺจ วเน มูฬฺหํ, ปาปโก ปุนราคโต’’ติ.
ตตฺถ ปุนราคโตติ อิมานิ ตีณิ การณานิ ทิสฺวา ปุน อาคโต, ร-กาโร สนฺธิวเสน วุตฺโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นามสิทฺธิโก อิทานิปิ นามสิทฺธิโกเยว, อาจริยปริสา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นามสิทฺธิชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๙๘] ๘. กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา
สาธุ ¶ ¶ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ ทฺเว ชนา เอกโต วณิชฺชํ กโรนฺตา ภณฺฑํ สกเฏนาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา ลทฺธลาภา ปจฺจาคมึสุ. เตสุ กูฏวาณิโช จินฺเตสิ ‘‘อยํ พหู ทิวเส ทุพฺโภชเนน ทุกฺขเสยฺยาย กิลนฺโต, อิทานิ อตฺตโน ฆเร นานคฺครเสหิ ยาวทตฺถํ สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา อชีรเกน มริสฺสติ. อถาหํ อิมํ ภณฺฑํ ตโย โกฏฺาเส กตฺวา เอกํ ตสฺส ทารกานํ ทสฺสามิ, ทฺเว โกฏฺาเส อตฺตนา คเหสฺสามี’’ติ. โส ‘‘อชฺช ภาเชสฺสาม, สฺเว ภาเชสฺสามา’’ติ ภณฺฑํ ภาเชตุํ น อิจฺฉิ. อถ นํ ปณฺฑิตวาณิโช อกามกํ นิปฺปีเฬตฺวา ภาชาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘อติปปฺโจ เต กโต, อิธาคนฺตฺวาปิ จิเรน พุทฺธุปฏฺานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข โส, อุปาสก, อิทาเนว กูฏวาณิโช, ปุพฺเพปิ กูฏวาณิโชเยว. อิทานิ ปน ตํ วฺเจตุกาโม ชาโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตปิ วฺเจตุํ อุสฺสหี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต อฺเน วาณิเชน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา วณิชฺชํ กโรติ, ตสฺส ‘‘อติปณฺฑิโต’’ติ นามํ อโหสิ. เต พาราณสิโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา วณิชฺชํ กตฺวา ลทฺธลาภา ปุน พาราณสึ อาคมึสุ. อถ เนสํ ภณฺฑภาชนกาเล อติปณฺฑิโต อาห ‘‘มยา ทฺเว โกฏฺาสา ลทฺธพฺพา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘ตฺวํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโต. ปณฺฑิโต เอกํ ลทฺธุํ อรหติ, อติปณฺฑิโต ทฺเว’’ติ. ‘‘นนุ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ภณฺฑมูลกมฺปิ โคณาทโยปิ สมสมาเยว, ตฺวํ กสฺมา ทฺเว โกฏฺาเส ลทฺธุํ อรหสี’’ติ. ‘‘อติปณฺฑิตภาเวนา’’ติ. เอวํ เต กถํ วฑฺเฒตฺวา กลหํ อกํสุ.
ตโต อติปณฺฑิโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปิตรํ เอกสฺมึ สุสิรรุกฺเข ¶ ปเวเสตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺเหสุ อาคเตสุ ¶ ‘อติปณฺฑิโต ทฺเว โกฏฺาเส ลทฺธุํ อรหตี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, มยฺหํ ทฺวินฺนํ โกฏฺาสานํ ยุตฺตภาวํ วา อยุตฺตภาวํ วา เอสา รุกฺขเทวตา ชานาติ, เอหิ, ตํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, อมฺหากํ อฏฺฏํ ปจฺฉินฺทา’’ติ อาห. อถสฺส ปิตา สรํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติ อาห. ‘‘อยฺเย, อยํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโต. อมฺเหหิ เอกโต โวหาโร กโต, ตตฺถ เกน กึ ลทฺธพฺพนฺติ. ปณฺฑิเตน เอโก โกฏฺาโส, อติปณฺฑิเตน ปน ทฺเว โกฏฺาสา ลทฺธพฺพา’’ติ. โพธิสตฺโต เอวํ วินิจฺฉิตํ อฏฺฏํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เทวตาภาวํ วา อเทวตาภาวํ วา ชานิสฺสามี’’ติ ปลาลํ อาหริตฺวา สุสิรํ ปูเรตฺวา อคฺคึ อทาสิ, อติปณฺฑิตสฺส ปิตา ชาลาย ผุฏฺกาเล อฑฺฒชฺฌาเมน สรีเรน อุปริ อารุยฺห สาขํ คเหตฺวา โอลมฺพนฺโต ภูมิยํ ปติตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สาธุ โข ปณฺฑิโต นาม, น ตฺเวว อติปณฺฑิโต;
อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูฬิโต’’ติ.
ตตฺถ สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิมสฺมึ โลเก ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต การณาการณฺู ปุคฺคโล สาธุ โสภโน. อติปณฺฑิโตติ นามมตฺเตน อติปณฺฑิโต กูฏปุริโส น ตฺเวว วรํ. มนมฺหิ อุปกูฬิโตติ โถเกนมฺหิ ฌาโม, อฑฺฒชฺฌามโกว มุตฺโตติ อตฺโถ. เต อุโภปิ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา สมฺเว โกฏฺาสํ คณฺหิตฺวา ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา ¶ ‘‘ปุพฺเพปิ เอส กูฏวาณิโชเยวา’’ติ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏวาณิโช ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กูฏวาณิโชเยว, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๙๙] ๙. ปโรสหสฺสชาตกวณฺณนา
ปโรสหสฺสมฺปิ ¶ สมาคตานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุถุชฺชนปุจฺฉาปฺจกํ อารพฺภ กเถสิ ¶ . วตฺถุ สรภชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๓๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. เอกสฺมึ ปน สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ทสพเลน สํขิตฺเตน กถิตํ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต วิตฺถาเรน พฺยากาสี’’ติ เถรสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว มยา สํขิตฺเตน ภาสิตํ วิตฺถาเรน พฺยากโรติ, ปุพฺเพปิ พฺยากาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วิหาสิ. ปริวาโรปิสฺส ปฺจ ตาปสสตานิ อเหสุํ. อถสฺส เชฏฺนฺเตวาสิโก วสฺสารตฺตสมเย อุปฑฺฒํ อิสิคณํ อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อคมาสิ. ตทา โพธิสตฺตสฺส กาลกิริยาสมโย ชาโต. อถ นํ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริย, กตโร โว คุโณ ลทฺโธ’’ติ อธิคมํ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ วตฺวา อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โพธิสตฺตา หิ อรูปสมาปตฺติลาภิโน หุตฺวาปิ อภพฺพฏฺานตฺตา อารุปฺเป น นิพฺพตฺตนฺติ. อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริยสฺส อธิคโม นตฺถี’’ติ อาฬาหเน สกฺการํ น กรึสุ.
เชฏฺนฺเตวาสิโก อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กาลกโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อปิ อาจริยํ อธิคมํ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ อาห. ‘‘อาม, ปุจฺฉิมฺหา’’ติ. ‘‘กึ กเถสี’’ติ? ‘‘นตฺถิ กิฺจีติ เตน วุตฺตํ, อถสฺส อมฺเหหิ สกฺกาโร น กโต’’ติ อาหํสุ. เชฏฺนฺเตวาสิโก ‘‘ตุมฺเห อาจริยสฺส วจนตฺถํ น ชานาถ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติลาภี อาจริโย’’ติ ¶ อาห. เต ตสฺมึ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตปิ น สทฺทหึสุ. โพธิสตฺโต ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อนฺธพาลา มม เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส วจนํ น สทฺทหนฺติ. อิมํ ¶ เตสํ การณํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลกา อาคนฺตฺวา อสฺสมปทมตฺถเก มหนฺเตนานุภาเวน อากาเส ตฺวา เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส ปฺานุภาวํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ ¶ สมาคตานํ, กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปฺา;
เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปฺโ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ ปโรสหสฺสมฺปีติ อติเรกสหสฺสมฺปิ. สมาคตานนฺติ สนฺนิปติตานํ ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺตานํ พาลานํ. กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปฺาติ เต เอวํ สมาคตา อปฺา อิเม พาลตาปสา วิย วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ โรเทยฺยุํ ปริเทเวยฺยุํ, โรทมานาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา เนว ชาเนยฺยุนฺติ ทีเปติ. เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปฺโติ เอวรูปานํ พาลานํ ปโรสหสฺสโตปิ เอโก ปณฺฑิตปุริโสว เสยฺโย วรตโรติ อตฺโถ. กีทิโส สปฺโติ? โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถํ อยํ เชฏฺนฺเตวาสิโก วิยาติ.
เอวํ มหาสตฺโต อากาเส ิโตว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตาปสคณํ พุชฺฌาเปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโต. เตปิ ตาปสา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต อโหสิ, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปโรสหสฺสชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๐๐] ๑๐. อสาตรูปชาตกวณฺณนา
อสาตํ สาตรูเปนาติ อิทํ สตฺถา กุณฺฑิยนครํ อุปนิสฺสาย กุณฺฑธานวเน วิหรนฺโต โกลิยราชธีตรํ สุปฺปวาสํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิ. สา หิ ตสฺมึ สมเย สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา อโหสิ, อธิมตฺตา เวทนา ปวตฺตึสุ. สา ¶ เอวํ อธิมตฺตเวทนาภิภูตาปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติ. สุปฺปฏิปนฺโน วต ตสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ¶ ปหานาย ปฏิปนฺโน. สุสุขํ วต นิพฺพานํ, ยตฺเถว รูปํ ทุกฺขํ นตฺถี’’ติ (อุทา. ๑๘) อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ อธิวาเสสิ. สา สามิกํ ปกฺโกเสตฺวา ตฺจ อตฺตโน ปวตฺตึ วนฺทนสาสนฺจ อาโรเจตุํ สตฺถุ สนฺติกํ เปเสสิ. สตฺถา วนฺทนสาสนํ สุตฺวาว ‘‘สุขินี ¶ โหตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา, สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ อาห. สห วจเนเนว ปน ภควโต สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายิ. อถสฺสา สามิโก เคหํ คนฺตฺวา ตํ วิชาตํ ทิสฺวา ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ’’ติ อติวิย ตถาคตสฺส อานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิ.
สุปฺปวาสาปิ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทาตุกามา ปุน นิมนฺตนตฺถาย ตํ เปเสสิ. เตน โข ปน สมเยน มหาโมคฺคลฺลานสฺส อุปฏฺาเกน พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ นิมนฺติโต โหติ. สตฺถา สุปฺปวาสาย ทานสฺส โอกาสทานตฺถาย เถรํ ตสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา ตํ สฺาเปตฺวา สตฺตาหํ ตสฺสา ทานํ ปฏิคฺคเหสิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน. สตฺตเม ปน ทิวเส สุปฺปวาสา ปุตฺตํ สีวลิกุมารํ มณฺเฑตฺวา สตฺถารฺเจว ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทาเปสิ. ตสฺมึ ปฏิปาฏิยา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ นีเต เถโร เตน สทฺธึ ‘‘กจฺจิ เต, สีวลิ, ขมนีย’’นฺติ ปฏิสนฺถารมกาสิ. โส ‘‘กุโต เม, ภนฺเต, สุขํ, สฺวาหํ สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิ’’นฺติ เถเรน สทฺธึ เอวรูปํ กถํ กเถสิ. สุปฺปาวาสา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สตฺตาหชาโต เม ปุตฺโต อนุพุทฺเธน ธมฺมเสนาปตินา สทฺธึ มนฺเตตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิ. สตฺถา ‘‘อปิ นุ สุปฺปวาเส อฺเปิ เอวรูเป ปุตฺเต อิจฺฉสี’’ติ อาห. ‘‘สเจ, ภนฺเต, เอวรูเป อฺเ สตฺต ปุตฺเต ลเภยฺยํ, อิจฺเฉยฺยเมวาห’’นฺติ. สตฺถา อุทานํ อุทาเนตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สีวลิกุมาโรปิ โข สตฺตวสฺสิกกาเลเยว สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปฺุวา ลาภคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา ปถวึ อุนฺนาเทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปฺุวนฺตานํ อนฺตเร เอตทคฺคฏฺานํ ปาปุณิ.
อเถกทิวสํ ¶ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, สีวลิตฺเถโร นาม เอวรูโป มหาปฺุโ ปตฺถิตปตฺถโน ปจฺฉิมภวิกสตฺโต สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ, อโห มาตาปุตฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวึสุ, กึ นุ โข กมฺมํ อกํสู’’ติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ตตฺถาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สีวลิโน มหาปฺุโตว สตฺต วสฺสานิ ¶ โลหิตกุมฺภิยํ นิวาโส จ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ จ อตฺตนา กตกมฺมมูลกาว, สุปฺปวาสายปิ สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภปริหรณทุกฺขฺจ สตฺตาหํ ¶ มูฬฺหคพฺภทุกฺขฺจ อตฺตนา กตกมฺมมูลกเมวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺมึ สมเย โกสลมหาราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสึ คเหตฺวา ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺเสว อคฺคมเหสึ อตฺตโน อคฺคมเหสึ อกาสิ. พาราณสิรฺโ ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา พลํ สํหริตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา ตสฺส รฺโ ปณฺณํ เปเสสิ ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. โส ‘‘ยุทฺธํ เทมี’’ติ ปฏิปณฺณํ เปเสสิ. ราชกุมารสฺส ปน มาตา ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ, สพฺพทิสาสุ สฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน กิลนฺตมนุสฺสํ นครํ วินาว ยุทฺเธน คณฺหิสฺสสี’’ติ ปณฺณํ เปเสสิ. โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวสานิ สฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิ, นาครา สฺจารํ อลภมานา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รฺโ สีสํ คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุ. กุมาโร ปน นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.
โส เอตรหิ สตฺต ทิวสานิ สฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิตฺวา คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ. ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ‘‘ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยฺจ วิปสฺสิพุทฺธกาเล ¶ นาคเรหิ สทฺธึ สหสฺสคฺฆนกํ คุฬทธึ ¶ ทตฺวา ปตฺถนมกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโต. สุปฺปวาสาปิ ‘‘นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห, ตาตา’’ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ชาตา.
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;
ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตมติวตฺตตี’’ติ.
ตตฺถ อสาตํ สาตรูเปนาติ อมธุรเมว มธุรปติรูปเกน. ปมตฺตมติวตฺตตีติ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขนฺติ เอตํ ติวิธมฺปิ เอเตน สาตรูปาทินา อากาเรน สติวิปฺปวาสวเสน ปมตฺตํ ปุคฺคลํ ¶ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ. อิทํ ภควตา ยฺจ เต มาตาปุตฺตา อิมินา คพฺภปริหรณคพฺภวาสสงฺขาเตน อสาตาทินา ปุพฺเพ นครรุนฺธนสาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา, ยฺจ อิทานิ สา อุปาสิกา ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ เปมวตฺถุภูเตน ปุตฺตสงฺขาเตน สาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา หุตฺวา ตถา อวจ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นครํ รุนฺธิตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร สีวลิ อโหสิ, มาตา สุปฺปวาสา, ปิตา ปน พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อสาตรูปชาตกวณฺณนา ทสมา.
ลิตฺตวคฺโค ทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ลิตฺตเตชํ มหาสารํ, วิสฺสาส โลมหํสนํ;
สุทสฺสน เตลปตฺตํ, นามสิทฺธิ กูฏวาณิชํ;
ปโรสหสฺส อสาตรูปนฺติ.
มชฺฌิมปณฺณาสโก นิฏฺิโต.
๑๑. ปโรสตวคฺโค
[๑๐๑] ๑. ปโรสตชาตกวณฺณนา
‘‘ปโรสตฺเจปิ ¶ ¶ สมาคตานํ, ฌาเยยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปฺา;
เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปฺโ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติ. –
อิทํ ¶ ชาตกํ วตฺถุโต จ เวยฺยากรณโต จ สโมธานโต จ ปโรสหสฺสชาตกสทิสเมว. เกวลฺเหตฺถ ‘‘ฌาเยยฺยุ’’นฺติ ปทมตฺตเมว วิเสโส. ตสฺสตฺโถ – วสฺสสตมฺปิ อปฺา ฌาเยยฺยุํ โอโลเกยฺยุํ อุปธาเรยฺยุํ, เอวํ โอโลเกนฺตาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา โย ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ, โส เอโกว สปฺโ เสยฺโยติ.
ปโรสตชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๐๒] ๒. ปณฺณิกชาตกวณฺณนา
โย ทุกฺขผุฏฺาย ภเวยฺย ตาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปณฺณิกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก นานปฺปการานิ มูลปณฺณาทีนิ เจว ลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ จ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ. ตสฺเสกา ธีตา อภิรูปา ปาสาทิกา อาจารสีลสมฺปนฺนา หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคตา เกวลํ นิจฺจปฺปหสิตมุขา. ตสฺสา สมานกุเลสุ วาเรยฺยตฺถาย อาคเตสุ โส จินฺเตสิ ‘‘อิมิสฺสา วาเรยฺยํ วตฺตติ, อยฺจ นิจฺจปฺปหสิตมุขา. กุมาริกาธมฺเม ปน อสติ กุมาริกาย ปรกุลํ คตาย มาตาปิตูนํ ครหา โหติ, ‘อตฺถิ นุ โข อิมิสฺสา กุมาริกาธมฺโม, นตฺถี’ติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ. โส เอกทิวสํ ธีตรํ ปจฺฉึ คาหาเปตฺวา ปณฺณตฺถาย อรฺํ คนฺตฺวา วีมํสนวเสน กิเลสสนฺนิสฺสิโต วิย หุตฺวา รหสฺสกถํ กเถตฺวา ตํ หตฺเถ คณฺหิ. สา คหิตมตฺตาว โรทนฺตี กนฺทนฺตี ‘‘อยุตฺตเมตํ, ตาต, อุทกโต อคฺคิปาตุภาวสทิสํ, มา เอวรูปํ กโรถา’’ติ อาห. ‘‘อมฺม, มยา วีมํสนตฺถาย ¶ ตฺวํ หตฺเถ คหิตา, น จ กิเลสวเสน. วเทหิ, อตฺถิ ทานิ เต กุมาริกาธมฺโม’’ติ. ‘‘อาม, ตาต, อตฺถิ ¶ . มยา หิ โลภวเสน น โกจิ ปุริโส โอโลกิตปุพฺโพ’’ติ. โส ธีตรํ อสฺสาเสตฺวา ฆรํ เนตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสตฺวา ‘‘สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ คนฺธมาลาทิหตฺโถ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ‘‘จิรสฺสมาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘อุปาสก, กุมาริกา จิรํ ปฏฺาย อาจารสีลสมฺปนฺนาว, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํ วีมํสสิ, ปุพฺเพปิ วีมํสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ¶ อรฺเ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถโก พาราณสิยํ ปณฺณิกอุปาสโกติ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนสทิสเมว. เตน ปน สา วีมํสนตฺถาย หตฺเถ คหิตมตฺตา ปริเทวมานา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย ทุกฺขผุฏฺาย ภเวยฺย ตาณํ, โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรติ;
สา กสฺส กนฺทามิ วนสฺส มชฺเฌ, โย ตายิตา โส สหสํ กโรตี’’ติ.
ตตฺถ โย ทุกฺขผุฏฺาย ภเวยฺย ตาณนฺติ กายิกเจตสิเกหิ ทุกฺเขหิ ผุฏฺาย ตายิตา ปริตายิตา ปติฏฺา ภเวยฺย. โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรตีติ โส มยฺหํ ทุกฺขปริตายโก ปิตาว อิมสฺมึ วเน เอวรูปํ มิตฺตทุพฺภิ กมฺมํ กโรติ, อตฺตโน ชาตาย ธีตริ วีติกฺกมํ กาตุํ มฺตีติ อตฺโถ. สา กสฺส กนฺทามีติ กสฺส โรทามิ, โก เม ปติฏฺา ภวิสฺสตีติ ทีเปติ. โย ตายิตา โส สหสํ กโรตีติ โย มยฺหํ ตายิตา รกฺขิตา อวสฺสโย ภวิตุํ อรหติ, โส ปิตาเยว สาหสิกกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถ.
อถ นํ ปิตา อสฺสาเสตฺวา ‘‘อมฺม, รกฺขิตตฺตาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ตาต รกฺขิโต เม อตฺตา’’ติ. โส ตํ ฆรํ เนตฺวา มณฺเฑตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา ¶ ปิตา เอตรหิ ปิตาว, ธีตา จ เอตรหิ ธีตาว, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ปณฺณิกชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๐๓] ๓. เวริชาตกวณฺณนา
ยตฺถ เวรี นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก กิร โภคคามํ คนฺตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา ‘‘อนฺตรามคฺเค วสิตุํ น ยุตฺตํ, สาวตฺถิเมว คมิสฺสามี’’ติ เวเคน โคเณ ปาเชตฺวา สาวตฺถิเมว ¶ อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส วิหารํ คโต สตฺถุ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ คหปติ ปณฺฑิตา อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรา อวิลมฺพมานา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คมึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺิ หุตฺวา เอกํ คามกํ นิมนฺตนํ ภฺุชนตฺถาย คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรามคฺเค อวสิตฺวาว เวเคน โคเณ ปาเชนฺโต อตฺตโน เคหเมว อาคนฺตฺวา นานคฺครเสหิ ภฺุชิตฺวา มหาสยเน นิสินฺโน ‘‘โจรานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา นิพฺภยฏฺานํ อตฺตโน เคหํ อาคโตมฺหี’’ติ อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –
‘‘ยตฺถ เวรี นิวิสติ, น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต;
เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสู’’ติ.
ตตฺถ เวรีติ เวรเจตนาสมงฺคิปุคฺคโล. นิวิสตีติ ปติฏฺาติ. น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโตติ โส เวรีปุคฺคโล ยสฺมึ าเน ปติฏฺิโต หุตฺวา วสติ, ตตฺถ ปณฺฑิโต ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต น วเสยฺย. กึการณา? เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสูติ, เวรีนฺหิ อนฺตเร วสนฺโต เอกาหมฺปิ ทฺวีหมฺปิ ทุกฺขเมว วสตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต อุทานํ อุทาเนตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว พาราณสิเสฏฺิ อโหสิ’’นฺติ.
เวริชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๐๔] ๔. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา
จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา มิตฺตวินฺทกชาตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํ. อิทํ ปน ชาตกํ กสฺสปพุทฺธกาลิกํ. ตสฺมิฺหิ ¶ กาเล อุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา นิรเย ปจฺจมาโน เอโก เนรยิกสตฺโต ‘‘ภนฺเต, กึ นุ โข ปาปกมฺมํ อกาสิ’’นฺติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘ตยา อิทฺจิทฺจ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมา, อฏฺาหิปิ จ โสฬส;
โสฬสาหิ จ พาตฺตึส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;
อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ.
ตตฺถ จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมาติ สมุทฺทนฺตเร จตสฺโส วิมานเปติโย ลภิตฺวา ตาหิ อสนฺตุฏฺโ อตฺริจฺฉตาย ปรโต คนฺตฺวา อปรา อฏฺ อธิคโตสีติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโทติ เอวํ สกลาเภน อสนฺตุฏฺโ อตฺร อตฺร อิจฺฉนฺโต ปรโต ปรโต ลาภํ ปตฺเถนฺโต อิทานิ จกฺกมาสโท อิทํ อุรจกฺกํ ปตฺโตสิ. ตสฺส เต เอวํ อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส ตณฺหาย หตสฺส อุปหตสฺส ตว จกฺกํ ภมติ มตฺถเก. ปาสาณจกฺกํ, อยจกฺกนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ ขุรธารํ อยจกฺกํ ตสฺส มตฺถเก ปุนปฺปุนํ ปตนวเสน ภมนฺตํ ทิสฺวา เอวมาห. วตฺวา จ ปน อตฺตโน เทวโลกเมว คโต. โสปิ เนรยิกสตฺโต อตฺตโน ปาเป ขีเณ ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๐๕] ๕. ทุพฺพลกฏฺชาตกวณฺณนา
พหุมฺเปตํ ¶ วเน กฏฺนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุตฺตสิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี เอโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา มรณภีรุโก อโหสิ, รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ วาตสฺส วา วีชนฺตสฺส สุกฺขทณฺฑกสฺส วา ปตนฺตสฺส ปกฺขิจตุปฺปทานํ วา สทฺทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต มหารวํ รวนฺโต ปลายติ. ตสฺส หิ ‘‘มริตพฺพํ มยา’’ติ สติมตฺตมฺปิ นตฺถิ. สเจ หิ โส ‘‘อหํ มริสฺสามี’’ติ ชาเนยฺย, น มรณํ ภาเยยฺย. มรณสฺสติกมฺมฏฺานสฺส ปน ตสฺส อภาวิตตฺตาว ภายติ ¶ . ตสฺส โส มรณภีรุกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ มรณภีรุโก มรณํ ภายติ, ภิกฺขุนา นาม ‘อวสฺสํ มยา มริตพฺพ’นฺติ มรณสฺสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตุํ วฏฺฏตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มรณภีรุโก’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, มา เอตสฺส ภิกฺขุโน อนตฺตมนา โหถ, นายํ อิทาเนว มรณภีรุโก, ปุพฺเพปิ มรณภีรุโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺเต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺมึ กาเล พาราณสิราชา อตฺตโน มงฺคลหตฺถึ อาเนฺชการณํ สิกฺขาเปตุํ หตฺถาจริยานํ อทาสิ. ตํ อาฬาเน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา โตมรหตฺถา มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา อาเนฺชการณํ กาเรนฺติ. โส ตํ การณํ การิยมาโน เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬานํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺเส ปลาเปตฺวา หิมวนฺตํ ¶ ปาวิสิ. มนุสฺสา ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺตึสุ. โส ตตฺถ มรณภีรุโก อโหสิ, วาตสทฺทานิ สุตฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต โสณฺฑํ วิธุนิตฺวา เวเคน ปลายติ, อาฬาเน พนฺธิตฺวา อาเนฺชการณํ กรณกาโล วิยสฺส โหติ, กายสฺสาทํ วา จิตฺตสฺสาทํ วา อลภนฺโต กมฺปมาโน วิจรติ.
รุกฺขเทวตา ตํ ทิสฺวา ขนฺธวิฏเป ตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘พหุมฺเปตํ ¶ วเน กฏฺํ, วาโต ภฺชติ ทุพฺพลํ;
ตสฺส เจ ภายสิ นาค, กิโส นูน ภวิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ยํ เอตํ ทุพฺพลํ กฏฺํ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต ภฺชติ, ตํ อิมสฺมึ วเน พหุํ สุลภํ, ตตฺถ ตตฺถ สํวิชฺชติ. สเจ ตฺวํ ตสฺส ภายสิ, เอวํ สนฺเต นิจฺจํ ภีโต มํสโลหิตกฺขยํ ปตฺวา กิโส นูน ภวิสฺสสิ, อิมสฺมึ ปน วเน ตว ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย มา ภายีติ.
เอวํ ¶ เทวตา ตสฺส โอวาทํ อทาสิ, โสปิ ตโต ปฏฺาย นิพฺภโย อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ‘‘ตทา นาโค อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุพฺพลกฏฺชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๐๖] ๖. อุทฺจนีชาตกวณฺณนา
สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตฺถ เต จิตฺตํ ปฏิพทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘เอกิสฺสา ถุลฺลกุมาริกายา’’ติ อาห. อถ ¶ นํ สตฺถา ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สีลพฺยสนํ ปตฺวา กมฺปนฺโต วิจรมาโน ปณฺฑิเต นิสฺสาย สุขํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ อตีตวตฺถุปิ จูฬนารทกสฺสปชาตเกเยว อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน โพธิสตฺโต สายํ ผลาผเล อาทาย อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลาทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิสิตฺวา ปุตฺตํ จูฬตาปสํ เอตทโวจ ‘‘ตาต, ตฺวํ อฺเสุ ทิวเสสุ ทารูนิ อาหรสิ, ปานียํ ปริโภชนียํ อาหรสิ, อคฺคึ กโรสิ, อชฺช ปน เอกมฺปิ อกตฺวา กสฺมา ¶ ทุมฺมุโข ปชฺฌายนฺโต นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตาต, ตุมฺเหสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ เอกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา มํ ปโลเภตฺวา อาทาย คนฺตุํ อารภิ, อหํ ปน ‘ตุมฺเหหิ วิสฺสชฺชิโต คมิสฺสามี’ติ น คจฺฉึ, อสุกฏฺาเน ปน นํ นิสีทาเปตฺวา อาคโตมฺหิ, อิทานิ คจฺฉามหํ ตาตา’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา เอตํ นิวตฺเตตุ’’นฺติ ตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, คจฺฉ, เอสา ปน ตํ เนตฺวา ยทา มจฺฉมํสาทีนิ ¶ วา ขาทิตุกามา ภวิสฺสติ, สปฺปิโลณตณฺฑุลาทีหิ วา ปนสฺสา อตฺโถ ภวิสฺสติ, ตทา ‘อิทฺจิทฺจาหรา’ติ ตํ กิลเมสฺสติ. ตทา มยฺหํ คุณํ สริตฺวา ปลายิตฺวา อิเธว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วิสฺสชฺเชสิ. โส ตาย สทฺธึ มนุสฺสปถํ อคมาสิ. อถ นํ สา อตฺตโน วสํ คเมตฺวา ‘‘มํสํ อาหร, มจฺฉํ อาหรา’’ติ เยน เยน อตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อาหราเปติ. ตทา โส ‘‘อยํ มํ อตฺตโน ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา ปีเฬตี’’ติ ปลายิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ิตโกว อิมํ คาถมาห –
‘‘สุขํ วต มํ ชีวนฺตํ, ปจมานา อุทฺจนี;
โจรี ชายปฺปวาเทน, เตลํ โลณฺจ ยาจตี’’ติ.
ตตฺถ สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ ตาต, ตุมฺหากํ สนฺติเก มํ สุขํ ชีวนฺตํ. ปจมานาติ ตาปยมานา ปีฬยมานา, ยํ ยํ วา ขาทิตุกามา โหติ, ตํ ตํ ปจมานา. อุทกํ อฺจนฺติ เอตายาติ อุทฺจนี, จาฏิโต วา กูปโต วา อุทกอุสฺสิฺจนฆฏิกาเยตํ นามํ. สา ปน อุทฺจนี วิย, อุทกํ วิย ฆฏิกา, เยน เยนตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อากฑฺฒติเยวาติ อตฺโถ ¶ . โจรี ชายปฺปวาเทนาติ ‘‘ภริยา’’ติ นาเมน เอกา โจรี มํ มธุรวจเนน อุปลาเปตฺวา ตตฺถ เนตฺวา เตลํ โลณฺจ ยฺจ อฺํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ยาจติ, ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา อาหราเปตีติ ตสฺสา อคุณํ กเถสิ.
อถ นํ โพธิสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘โหตุ, ตาต, เอหิ ตฺวํ เมตฺตํ ภาเวหิ, กรุณํ ภาเวหี’’ติ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร อาจิกฺขิ, อาจิกฺขิตฺวา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. โส น จิรสฺเสว อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา สทฺธึ ปิตรา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
‘‘ตทา ¶ ถุลฺลกุมาริกาว เอตรหิ ถุลฺลกุมาริกา. จูฬตาปโส อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อุทฺจนีชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๐๗] ๗. สาลิตฺตกชาตกวณฺณนา
สาธู ¶ โข สิปฺปกํ นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หํสปหรนกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิเรโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาลิตฺตกสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต. ‘‘สาลิตฺตกสิปฺป’’นฺติ สกฺขราขิปนสิปฺปํ วุจฺจติ. โส เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิ, น ปน สิกฺขากาโม, น ปฏิปตฺติสาธโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ เอกํ ทหรภิกฺขุํ อาทาย อจิรวตึ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา นทีตีเร อฏฺาสิ. ตสฺมึ สมเย ทฺเว เสตหํสา อากาเสน คจฺฉนฺติ. โส ตํ ทหรํ อาห ‘‘อิมํ ปจฺฉิมหํสํ สกฺขราย อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา ปาทมูเล ปาเตมี’’ติ. อิตโร ‘‘กถํ ปาเตสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสิ ปหริตุ’’นฺติ อาห. อิตโร ‘‘ติฏฺตุ ตาวสฺส โอรโต อกฺขิ, ปรโต อกฺขิมฺหิ ตํ ปหรามี’’ติ. อิทานิ ปน ตฺวํ อสนฺตํ กเถสีติ. ‘‘เตน หิ อุปธาเรหี’’ติ เอกํ ติขิณสกฺขรํ คเหตฺวา องฺคุลิยา ปริยนฺเต กตฺวา ตสฺส ¶ หํสสฺส ปจฺฉโต ขิปิ. สา ‘‘รุ’’นฺติ สทฺทํ อกาสิ, หํโส ‘‘ปริสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติตฺวา สทฺทํ โสตุํ อารภิ. อิตโร ตสฺมึ ขเณ เอกํ วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ตสฺส นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปรภาเค อกฺขึ ปหริ. สกฺขรา อิตรมฺปิ อกฺขึ วินิวิชฺฌิตฺวา คตา. หํโส มหารวํ รวนฺโต ปาทมูเลเยว ปติ. ตโต ตโต ภิกฺขู อาคนฺตฺวา ครหิตฺวา ‘‘อนนุจฺฉวิกํ เต กต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมินา อิทํ นาม กต’’นฺติ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส เอตสฺมึ สิปฺเป กุสโล, ปุพฺเพปิ กุสโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. ตสฺมึ กาเล รฺโ ปุโรหิโต อติมุขโร โหติ พหุภาณี, ตสฺมึ กเถตุํ อารทฺเธ อฺเ โอกาสเมว น ลภนฺติ. ราชา จินฺเตสิ ‘‘กทา นุ โข เอตสฺส วจนุปจฺเฉทกํ กฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถารูปํ เอกํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ. ตสฺมึ กาเล พาราณสิยํ เอโก ปีสปฺปี สกฺขราขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺตึ ปตฺโต โหติ. คามทารกา ตํ รถกํ อาโรเปตฺวา ¶ อากฑฺฒมานา พาราณสินครทฺวารมูเล ¶ เอโก วิฏปสมฺปนฺโน มหานิคฺโรโธ อตฺถิ, ตตฺถ อาเนตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา กากณิกาทีนิ ทตฺวา ‘‘หตฺถิรูปกํ กร, อสฺสรูปกํ กรา’’ติ วทนฺติ. โส สกฺขรา ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา นิคฺโรธปณฺเณสุ นานารูปานิ ทสฺเสติ, สพฺพานิ ปณฺณานิ ฉิทฺทาวฉิทฺทาเนว อเหสุํ.
อถ พาราณสิราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ านํ ปาปุณิ. อุสฺสารณาภเยน สพฺเพ ทารกา ปลายึสุ, ปีสปฺปี ตตฺเถว นิปชฺชิ. ราชา นิคฺโรธมูลํ ปตฺวา รเถ นิสินฺโน ปตฺตานํ ฉิทฺทตาย ฉายํ กพรกพรํ ทิสฺวา โอโลเกนฺโต สพฺเพสํ ปตฺตานํ ฉิทฺทภาวํ ทิสฺวา ‘‘เกเนตานิ เอวํ กตานี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปีสปฺปินา, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘อิมํ นิสฺสาย พฺราหฺมณสฺส วจนุปจฺเฉทํ กาตุํ สกฺกา ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กหํ, ภเณ, ปีสปฺปี’’ติ ปุจฺฉิ. วิจินนฺตา มูลนฺตเร นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ, เทวา’’ติ อาหํสุ. ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริสํ อุสฺสาเรตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อมฺหากํ สนฺติเก เอโก มุขรพฺราหฺมโณ อตฺถิ, สกฺขิสฺสสิ ตํ นิสฺสทฺทํ กาตุ’’นฺติ. นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา ลภนฺโต สกฺขิสฺสามิ, เทวาติ. ราชา ปีสปฺปึ ฆรํ เนตฺวา อนฺโตสาณิยํ นิสีทาเปตฺวา สาณิยํ ฉิทฺทํ กาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฉิทฺทาภิมุขํ ¶ อาสนํ ปฺเปตฺวา นาฬิมตฺตา สุกฺขา อชลณฺฑิกา ปีสปฺปิสฺส สนฺติเก ปาเปตฺวา พฺราหฺมณํ อุปฏฺานกาเล อาคตํ ตสฺมึ อาสเน นิสีทาเปตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสิ. พฺราหฺมโณ อฺเสํ โอกาสํ อทตฺวา รฺา สทฺธึ กเถตุํ อารภิ. อถสฺส โส ปีสปฺปี สาณิจฺฉิทฺเทน เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ปจฺฉิยํ ปเวเสนฺโต วิย ตาลุตลมฺหิเยว ปาเตติ, พฺราหฺมโณ อาคตาคตํ นาฬิยํ เตลํ ปเวเสนฺโต วิย คิลติ, สพฺพา ปริกฺขยํ คมึสุ. ตสฺเสตา นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา กุจฺฉึ ปวิฏฺา อฑฺฒาฬฺหกมตฺตา อเหสุํ.
ราชา ตาสํ ปริกฺขีณภาวํ ตฺวา อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อติมุขรตาย นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา คิลนฺตา กิฺจิ น ชานิตฺถ, อิโต ทานิ อุตฺตริ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสถ. คจฺฉถ, ปิยงฺคุทกํ ปิวิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อตฺตานํ อโรคํ กโรถา’’ติ พฺราหฺมโณ ตโต ปฏฺาย ¶ ปิหิตมุโข วิย หุตฺวา กเถนฺเตนาปิ สทฺธึ อกถนสีโล อโหสิ. ราชา ‘‘อิมินา เม กณฺณสุขํ กต’’นฺติ ปีสปฺปิสฺส สตสหสฺสุฏฺานเก จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร คาเม อทาสิ. โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, สิปฺปํ นาม โลเก ปณฺฑิเตหิ อุคฺคหิตพฺพํ, ปีสปฺปินา สาลิตฺตกมตฺเตนาปิ อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สาธุํ ¶ โข สิปฺปกํ นาม, อปิ ยาทิส กีทิสํ;
ปสฺส ขฺชปฺปหาเรน, ลทฺธา คามา จตุทฺทิสา’’ติ.
ตตฺถ ปสฺส ขฺชปฺปหาเรนาติ ปสฺส, มหาราช, อิมินา ขฺชปีสปฺปินา อชลณฺฑิกาปหาเรน จตุทฺทิสา จตฺตาโร คามา ลทฺธา, อฺเสํ สิปฺปานํ โก อานิสํสปริจฺเฉโทติ สิปฺปคุณํ กเถสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีสปฺปี อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สาลิตฺตกชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๐๘] ๘. พาหิยชาตกวณฺณนา
สิกฺเขยฺย ¶ สิกฺขิตพฺพานีติ อิทํ สตฺถา เวสาลึ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เอกํ ลิจฺฉวึ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ลิจฺฉวิราชา สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน นิเวสเน มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ภริยา ปนสฺส ถูลงฺคปจฺจงฺคา อุทฺธุมาตกนิมิตฺตสทิสา อนากปฺปสมฺปนฺนา อโหสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตสฺส นาม ลิจฺฉวิรฺโ ตาว อภิรูปสฺส ตาทิสา ภริยา ถูลงฺคปจฺจงฺคา อนากปฺปสมฺปนฺนา, กถํ โส ตาย สทฺธึ อภิรมตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ถูลสรีราย เอว อิตฺถิยา สทฺธึ อภิรมี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. อเถกา ชนปทิตฺถี ถูลสรีรา อนากปฺปสมฺปนฺนา ภตึ กุรุมานา ราชงฺคณสฺส อวิทูเรน คจฺฉมานา สรีรวฬฺชปีฬิตา หุตฺวา นิวตฺถสาฏเกน สรีรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตฺวา สรีรวฬฺชํ มฺุจิตฺวา ขิปฺปเมว อุฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ พาราณสิราชา วาตปาเนน ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวรูเป องฺคณฏฺาเน สรีรวฬฺชํ มฺุจมานา หิโรตฺตปฺปํ ¶ อปฺปหาย นิวาสเนเนว ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา สรีรวฬฺชํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อุฏฺิตา, อิมาย นิโรคาย ภวิตพฺพํ, เอติสฺสา วตฺถุ วิสทํ ภวิสฺสติ, วิสเท ปน วตฺถุสฺมึ เอโก ปุตฺโต ลพฺภมาโน วิสโท ปฺุวา ภวิสฺสติ, อิมํ มยา อคฺคมเหสึ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตสฺสา อปริคฺคหิตภาวํ ตฺวา อาหราเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺานํ อทาสิ. สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, น จิรสฺเสว เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ. โส ปนสฺสา ปุตฺโต จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิ.
โพธิสตฺโต ตสฺสา สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตถารูปํ วจโนกาสํ ลภิตฺวา ‘‘เทว, สิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ นาม สิปฺปํ กสฺมา น สิกฺขิตพฺพํ, ยตฺร หิ นามายํ มหาปฺุา หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺนากาเรน สรีรวฬฺชํ กุรุมานา ตุมฺเห ¶ อาราเธตฺวา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ปตฺตา’’ติ วตฺวา สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ วณฺณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สิกฺเขยฺย สิกฺขิตพฺพานิ, สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนา;
พาหิยา หิ สุหนฺเนน, ราชานมภิราธยี’’ติ.
ตตฺถ สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนาติ เตสุ เตสุ สิปฺเปสุ สจฺฉนฺทา ชนา อตฺถิเยว. พาหิยาติ พหิชนปเท ชาตา สํวฑฺฒา อิตฺถี. สุหนฺเนนาติ หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺเนนากาเรน หนฺนํ สุหนฺนํ นาม, เตน สุหนฺเนน. ราชานมภิราธยีติ เทวํ อภิราธยิตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ปตฺตาติ. เอวํ มหาสตฺโต สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ คุณํ กเถสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิปิ ชยมฺปติกาว, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พาหิยชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๐๙] ๙. กุณฺฑกปูวชาตกวณฺณนา
ยถนฺโน ปุริโส โหตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต มหาทุคฺคตํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ กทาจิ เอกเมว กุลํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, กทาจิ ตีณิ จตฺตาริ เอกโต หุตฺวา, กทาจิ คณพนฺธเนน, กทาจิ วีถิสภาเคน, กทาจิ สกลนครํ ฉนฺทกํ ¶ สํหริตฺวา. ตทา ปน วีถิภตฺตํ นาม อโหสิ. อถ มนุสฺสา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ยาคุํ ทตฺวา ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ อาหํสุ. ตทา ปเนโก ปเรสํ ภติการโก ทุคฺคตมนุสฺโส ตสฺสํ วีถิยํ วสมาโน จินฺเตสิ ‘‘อหํ ยาคุํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ขชฺชกํ ปน ทสฺสามี’’ติ สณฺหสณฺหํ กุณฺฑกํ วฑฺฒาเปตฺวา อุทเกน เตเมตฺวา อกฺกปณฺเณน เวเตฺวา กุกฺกุเฬ ปจิตฺวา ‘‘อิทํ พุทฺธสฺส ทสฺสามี’’ติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ิโต ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ เอกสฺมึ วจเน วุตฺตมตฺเต สพฺพปมํ คนฺตฺวา ตํ ปูวํ สตฺถุ ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ, สตฺถา อฺเหิ ทียมานํ ขชฺชกํ อคฺคเหตฺวา ตเมว ปูวขชฺชกํ ปริภฺุชิ.
ตสฺมึเยว ¶ ปน ขเณ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มหาทุคฺคตสฺส กุณฺฑกขชฺชกํ อชิคุจฺฉิตฺวา อมตํ วิย ปริภุตฺต’’นฺติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. ราชราชมหามตฺตาทโย อนฺตมโส โทวาริเก อุปาทาย สพฺเพว สนฺนิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มหาทุคฺคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘หนฺท โภ, สตํ คเหตฺวา, ทฺเว สตานิ คเหตฺวา, ปฺจ สตานิ คเหตฺวา อมฺหากํ ปตฺตึ เทหี’’ติ วทึสุ. โส ‘‘สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ธนํ คเหตฺวา วา อคฺคเหตฺวา วา สพฺพสตฺตานํ ปตฺตึ เทหี’’ติ อาห. โส ธนํ คเหตุํ อารภิ. มนุสฺสา ทิคุณจตุคฺคุณอฏฺคุณาทิวเสน ททนฺตา นว หิรฺโกฏิโย อทํสุ. สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ราชา สายนฺหสมเย มหาทุคฺคตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เสฏฺิฏฺาเนน ปูเชสิ.
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาทุคฺคเตน ทินฺนํ กุณฺฑกปูวํ อชิคุจฺฉนฺโต อมตํ วิย ปริภฺุชิ, มหาทุคฺคโตปิ พหุธนฺจ เสฏฺิฏฺานฺจ ¶ ลภิตฺวา มหาสมฺปตฺตึ ปตฺโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยา อชิคุจฺฉนฺเตน ตสฺส กุณฺฑกปูโว ปริภุตฺโต, ปุพฺเพปิ รุกฺขเทวตาย หุตฺวา ปริภุตฺโตเยว, ตทาปิ เจส มํ นิสฺสาย เสฏฺิฏฺานํ อลตฺเถวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ าเน เอรณฺฑรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา ตสฺมึ คามเก มนุสฺสา เทวตามงฺคลิกา โหนฺติ. อเถกสฺมึ ฉเณ สมฺปตฺเต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน รุกฺขเทวตานํ พลิกมฺมํ อกํสุ. อเถโก ทุคฺคตมนุสฺโส เต มนุสฺเส รุกฺขเทวตา ปฏิชคฺคนฺเต ทิสฺวา เอกํ เอรณฺฑรุกฺขํ ปฏิชคฺคิ. เต มนุสฺสา ¶ อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นานปฺปการานิ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ เจว ขชฺชโภชฺชานิ จ อาทาย คจฺฉึสุ. โส ปน กุณฺฑกปูวฺเจว อุฬุงฺเกน จ อุทกํ อาทาย คนฺตฺวา เอรณฺฑรุกฺขสฺส อวิทูเร ตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตา นาม ทิพฺพขชฺชกานิ ขาทนฺติ, มยฺหํ เทวตา อิมํ ¶ กุณฺฑกปูวํ น ขาทิสฺสติ, กึ อิมํ อการเณน นาเสมิ, อหเมว นํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตโตว นิวตฺติ. โพธิสตฺโต ขนฺธวิฏเป ตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ อิสฺสโร ภเวยฺยาสิ, มยฺหํ มธุรขชฺชกํ ทเทยฺยาสิ. ตฺวํ ปน ทุคฺคโต, อหํ ตว ปูวํ น ขาทิตฺวา อฺํ กึ ขาทิสฺสามิ, มา เม โกฏฺาสํ นาเสหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยถนฺโน ปุริโส โหติ, ตถนฺนา ตสฺส เทวตา;
อาหเรตํ กุณฺฑปูวํ, มา เม ภาคํ วินาสยา’’ติ.
ตตฺถ ยถนฺโนติ ยถารูปโภชโน โหติ. ตถนฺนาติ ตสฺส ปุริสสฺส เทวตาปิ ตถารูปโภชนาว โหติ. อาหเรตํ กุณฺฑปูวนฺติ เอตํ กุณฺฑเกน ปกฺกปูวํ อาเนหิ, มยฺหํ ภาคํ มา วินาเสหีติ.
โส นิวตฺติตฺวา โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา พลิกมฺมมกาสิ. โพธิสตฺโต ตโต โอชํ ปริภฺุชิตฺวา ‘‘ปุริส, ตฺวํ กิมตฺถํ มํ ปฏิชคฺคสี’’ติ อาห. ‘‘ทุคฺคโตมฺหิ, สามิ, ตํ นิสฺสาย ทุคฺคตภาวโต มุจฺจิตุกามตาย ปฏิชคฺคามี’’ติ. ‘‘โภ ปุริส, มา ¶ จินฺตยิ, ตยา กตฺุสฺส กตเวทิโน ปูชา กตา, อิมํ เอรณฺฑํ ปริกฺขิปิตฺวา นิธิกุมฺภิโย คีวาย คีวํ อาหจฺจิตา. ตฺวํ รฺโ อาจิกฺขิตฺวา สกเฏหิ ธนํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ราสึ กาเรหิ, ราชา เต ตุสฺสิตฺวา เสฏฺิฏฺานํ ทสฺสตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต อนฺตรธายิ. โส ตถา อกาสิ. ราชาปิ ตสฺส เสฏฺิฏฺานํ อทาสิ. อิติ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย มหาสมฺปตฺตึ ปตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุคฺคโต เอตรหิ ทุคฺคโตว, เอรณฺฑรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุณฺฑกปูวชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๑๐] ๑๐. สพฺพสํหารกปฺหชาตกวณฺณนา
สพฺพสํหารโก ¶ นตฺถีติ ¶ อยํ สพฺพสํหารกปฺโห สพฺพากาเรน อุมงฺคชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติ.
สพฺพสํหารกปฺหชาตกวณฺณนา ทสมา.
ปโรสตวคฺโค เอกาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปโรสตมฺปิ ปณฺณิกํ, เวรี จ มิตฺตวินฺทกํ;
ทุพฺพลฺจ อุทฺจนี, สาลิตฺตมฺปิ จ พาหิยํ;
กุณฺฑกปูวสพฺพสํหารกนฺติ.
๑๒. หํจิวคฺโค
[๑๑๑] ๑. คทฺรภปฺหชาตกวณฺณนา
หํจิ ¶ ตุวํ เอวมฺสีติ อยมฺปิ คทฺรภปฺโห มหาอุมงฺคชาตเกเยว (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
คทฺรภปฺหชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๑๒] ๒. อมราเทวีปฺหชาตกวณฺณนา
เยน สตฺตุพิลงฺคา จาติ อยมฺปิ อมราเทวิปฺโห นาม ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติ.
อมราเทวีปฺหชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๑๓] ๓. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา
สทฺทหาสิ ¶ สิงฺคาลสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ¶ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ‘ยํ สมโณ โคตโม กโรติ, น โส ธมฺโม. ยมหํ กโรมิ, อยเมว ธมฺโม’ติ เต ภิกฺขู อตฺตโน ลทฺธึ คาหาเปตฺวา านปฺปตฺตํ มุสาวาทํ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมาย ทฺเว อุโปสถา กตา’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มุสาวาที, ปุพฺเพปิ มุสาวาทีเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุสานวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ฆุฏฺํ อโหสิ. มนุสฺสา ‘‘ยกฺขพลิกมฺมํ กโรมา’’ติ เตสุ เตสุ จจฺจรรจฺฉาทิฏฺาเนสุ มจฺฉมํสาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา กปาลเกสุ พหุํ สุรํ ปยึสุ. อเถโก สิงฺคาโล อฑฺฒรตฺตสมเย นิทฺธมเนน นครํ ปวิสิตฺวา มจฺฉมํสํ ขาทิตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา ปุนฺนาคคจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา นิทฺทํ โอกฺกมิ. โส ปพุชฺฌิตฺวา อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ นิกฺขมิตุํ น สกฺกา’’ติ มคฺคสมีปํ คนฺตฺวา อทิสฺสมาโน นิปชฺชิตฺวา อฺเ มนุสฺเส ทิสฺวาปิ กิฺจิ อวตฺวา เอกํ พฺราหฺมณํ มุขโธวนตฺถาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘พฺราหฺมณา นาม ธนโลลา โหนฺติ, อิมํ ธเนน ปโลเภตฺวา ยถา มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นครา นีหรติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ. โส มนุสฺสภาสาย ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อาห. โส นิวตฺติตฺวา ‘‘โก มํ ปกฺโกสตี’’ติ อาห. ‘‘อหํ, พฺราหฺมณา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, มยฺหํ ทฺเว กหาปณสตานิ อตฺถิ. สเจ มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยถา น โกจิ ปสฺสติ, ตถา นครา นิกฺขาเมตุํ สกฺโกสิ, ตุยฺหํ เต กหาปเณ ทสฺสามี’’ติ. พฺราหฺมโณ ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา โถกํ อคมาสิ. อถ นํ สิงฺคาโล ปุจฺฉิ ‘‘กตรฏฺานํ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘อสุกํ นามา’’ติ. ‘‘อฺํ โถกํ านํ คจฺฉา’’ติ. เอวํ ปุนปฺปุนํ วทนฺโต มหาสุสานํ ปตฺวา ‘‘อิธ ¶ มํ โอตาเรหี’’ติ ¶ อาห. ตตฺถ นํ โอตาเรสิ. อถ สิงฺคาโล ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถรา’’ติ อาห. โส ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ ปตฺถริ. อถ นํ ‘‘อิมํ รุกฺขมูลํ ขณาหี’’ติ ปถวิขณเน โยเชตฺวา พฺราหฺมณสฺส อุตฺตริสาฏกํ อภิรุยฺห จตูสุ กณฺเณสุ จ มชฺเฌ จาติ ปฺจสุ าเนสุ สรีรนิสฺสนฺทํ ปาเตตฺวา มกฺเขตฺวา เจว เตเมตฺวา จ สุสานวนํ ปาวิสิ. โพธิสตฺโต รุกฺขวิฏเป ตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ;
สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, กุโต กํสสตา ทุเว’’ติ.
ตตฺถ สทฺทหาสีติ สทฺทหสิ, อยเมว วา ปาโ, ปตฺติยายสีติ อตฺโถ. สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถีติ เอตสฺส หิ สิปฺปิกาสตมฺปิ นตฺถิ. กุโต กํสสตา ทุเวติ ทฺเว กหาปณสตานิ ปนสฺส กุโต เอวาติ.
โพธิสตฺโต ¶ อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ตว สาฏกํ โธวิตฺวา นฺหายิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อนฺตรธายิ. พฺราหฺมโณ ตถา กตฺวา ‘‘วฺจิโต วตมฺหี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต ปกฺกามิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๑๔] ๔. มิตจินฺตีชาตกวณฺณนา
พหุจินฺตี อปฺปจินฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว มหลฺลกตฺเถเร อารพฺภ กเถสิ. เต กิร ชนปเท เอกสฺมึ อรฺาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา ‘‘สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉิสฺสามา’’ติ ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ มาสํ อติกฺกาเมตฺวา ปุน ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ตเถว มาสํ, ปุน มาสนฺติ เอวํ อตฺตโน กุสีตภาเวน เจว นิวาสฏฺาเน จ อเปกฺขาย ตโย มาเส อติกฺกาเมตฺวา ¶ ตโต นิกฺขมฺม เชตวนํ คนฺตฺวา สภาคฏฺาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ ปสฺสึสุ. อถ เน ภิกฺขู ปุจฺฉึสุ ‘‘จิรํ โว, อาวุโส, พุทฺธุปฏฺานํ อกโรนฺตานํ, กสฺมา เอวํ จิรายิตฺถา’’ติ? เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อถ เนสํ โส อาลสิยกุสีตภาโว ¶ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. ธมฺมสภายมฺปิ เตสํ ภิกฺขูนเมว อาลสิยภาวํ นิสฺสาย กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อลสา กุสีตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต อลสา, ปุพฺเพปิ อลสา เจว นิวาสฏฺาเน จ สาลยา สาเปกฺขา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสินทิยํ ตโย มจฺฉา อเหสุํ, พหุจินฺตี, อปฺปจินฺตี, มิตจินฺตีติ เตสํ นามานิ. เต อรฺโต มนุสฺสปถํ อาคมึสุ. ตตฺถ มิตจินฺตี อิตเร ทฺเว เอวมาห ‘‘อยํ มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, เกวฏฺฏา นานปฺปการานิ ชาลกุมินาทีนิ ขิปิตฺวา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, มยํ อรฺเมว คจฺฉามา’’ติ. อิตเร ทฺเว ชนา อลสตาย เจว อามิสคิทฺธตาย จ ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ตโย ¶ มาเส อติกฺกาเมสุํ. อถ เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปึสุ. พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ โคจรํ คณฺหนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติ. เต อตฺตโน อนฺธพาลตาย ชาลคนฺธํ อสลฺลกฺเขตฺวา ชาลกุจฺฉิเมว ปวิสึสุ. มิตจินฺตี ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต ชาลคนฺธํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสฺจ ชาลกุจฺฉึ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา ‘‘อิเมสํ กุสีตานํ อนฺธพาลานํ ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา พหิปสฺเสน ชาลกุจฺฉิฏฺานํ คนฺตฺวา ชาลกุจฺฉึ ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส หุตฺวา อุทกํ อาลุเฬนฺโต ชาลสฺส ปุรโต ปติตฺวา ปุน ชาลกุจฺฉึ ปวิสิตฺวา ปจฺฉิมภาเคน ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส อุทกํ อาลุเฬนฺโต ปจฺฉิมภาเค ปติ. เกวฏฺฏา ‘‘มจฺฉา ชาลํ ผาเลตฺวา คตา’’ติ มฺมานา ชาลโกฏิยํ คเหตฺวา อุกฺขิปึสุ. เต ทฺเวปิ มจฺฉา ชาลโต มุจฺจิตฺวา อุทเก ปตึสุ. อิติ เตหิ มิตจินฺตึ นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธํ.
สตฺถา ¶ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘พหุจินฺตี ¶ อปฺปจินฺตี, อุโภ ชาเล อพชฺฌเร;
มิตจินฺตี ปโมเจสิ, อุโภ ตตฺถ สมาคตา’’ติ.
ตตฺถ พหุจินฺตีติ พหุจินฺตนตาย วิตกฺกพหุลตาย เอวํลทฺธนาโม. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ อยเมว นโย. อุโภ ตตฺถ สมาคตาติ มิตจินฺตึ นิสฺสาย ลทฺธชีวิตา ตตฺถ อุทเก ปุน อุโภปิ ชนา มิตจินฺตินา สทฺธึ สมาคตาติ อตฺโถ.
เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มหลฺลกา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. ตทา พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ อิเม ทฺเว อเหสุํ, มิตจินฺตี ปน อหเมว อโหสินฺติ.
มิตจินฺตีชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๑๕] ๕. อนุสาสิกชาตกวณฺณนา
ยายฺเ มนุสาสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนุสาสิกํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร สาวตฺถิวาสินี เอกา กุลธีตา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย สมณธมฺเม อนนุยุตฺตา อามิสคิทฺธา หุตฺวา ยตฺถ อฺา ภิกฺขุนิโย น คจฺฉนฺติ, ตาทิเส ¶ นครสฺส เอกเทเส ปิณฺฑาย จรติ. อถสฺสา มนุสฺสา ปณีตปิณฺฑปาตํ เทนฺติ. สา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ‘‘สเจ อิมสฺมึ ปเทเส อฺาปิ ภิกฺขุนิโย ปิณฺฑาย จริสฺสนฺติ, มยฺหํ ลาโภ ปริหายิสฺสติ. ยถา เอตํ ปเทสํ อฺา นาคจฺฉนฺติ, เอวํ มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุนูปสฺสยํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อสุกฏฺาเน จณฺโฑ หตฺถี, จณฺโฑ อสฺโส, จณฺโฑ เมณฺโฑ, จณฺโฑ กุกฺกุโร จรติ, สปริสฺสยฏฺานํ, มา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺถา’’ติ ภิกฺขุนิโย อนุสาสติ. ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เอกา ภิกฺขุนีปิ ตํ ปเทสํ คีวํ ปริวตฺเตตฺวา น โอโลเกสิ. ตสฺสา เอกสฺมึ ทิวเส ตสฺมึ ปเทเส ปิณฺฑาย จรนฺติยา เวเคเนกํ ¶ เคหํ ปวิสนฺติยา จณฺโฑ เมณฺฑโก ปหริตฺวา อูรุฏฺิกํ ภินฺทิ. มนุสฺสา เวเคน อุปธาวิตฺวา ทฺวิธา ภินฺนํ อูรุฏฺิกํ เอกโต พนฺธิตฺวา ตํ ภิกฺขุนึ มฺเจนาทาย ภิกฺขุนูปสฺสยํ นยึสุ. ภิกฺขุนิโย ‘‘อยํ อฺา ภิกฺขุนิโย อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมึ ปเทเส จรนฺตี อูรุฏฺิกํ ภินฺทาเปตฺวา อาคตา’’ติ ปริหาสํ อกํสุ. ตมฺปิ ตาย กตการณํ น จิรสฺเสว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิ.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ¶ ‘‘อาวุโส, อสุกา อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อฺํ อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมึ ปเทเส จรมานา จณฺเฑน เมณฺฑเกน อูรุํ ภินฺทาเปสี’’ติ ตสฺสา อคุณกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อฺเ อนุสาสติเยว, สยํ ปน น วตฺตติ, นิจฺจกาลํ ทุกฺขเมว อนุโภตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรฺเ สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณเชฏฺโก หุตฺวา อเนกสกุณสหสฺสปริวาโร หิมวนฺตํ ปาวิสิ. ตสฺส ตตฺถ วสนกาเล เอกา จณฺฑสกุณิกา มหาวตฺตนิมคฺคํ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหาติ. สา ตตฺถ สกเฏหิ ปติตานิ วีหิมุคฺคพีชาทีนิ ลภิตฺวา ‘‘ยถา อิทานิ อิมํ ปเทสํ อฺเ สกุณา นาคจฺฉนฺติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สกุณสงฺฆสฺส โอวาทํ เทติ ‘‘วตฺตนิมหามคฺโค นาม สปฺปฏิภโย, หตฺถิอสฺสาทโย เจว จณฺฑโคณยุตฺตยานาทีนิ จ สฺจรนฺติ, สหสา อุปฺปติตุมฺปิ น สกฺกา โหติ, น ตตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ. สกุณสงฺโฆ ตสฺสา ‘‘อนุสาสิกา’’เตว นามํ อกาสิ.
สา เอกทิวสํ วตฺตนิมหามคฺเค จรนฺตี อติมหาเวเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ยานสฺส สทฺทํ สุตฺวา ¶ นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ทูเร ตาวา’’ติ จรติเยว. อถ นํ ยานํ วาตเวเคน สีฆเมว สมฺปาปุณิ, สา อุฏฺาตุํ นาสกฺขิ, จกฺเกน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา คตา. สกุณเชฏฺโก สกุเณ สมาเนนฺโต ตํ อทิสฺวา ‘‘อนุสาสิกา น ทิสฺสติ, อุปธาเรถ น’’นฺติ อาห. สกุณา อุปธาเรนฺตา ตํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา สกุณเชฏฺกสฺส อาโรเจสุํ. สกุณเชฏฺโก ‘‘สา อฺา สกุณิกา วาเรตฺวา สยํ ตตฺถ จรมานา ทฺวิธา ฉินฺนา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยายฺเ ¶ มนุสาสติ, สยํ โลลุปฺปจารินี;
สายํ วิปกฺขิกา เสติ, หตา จกฺเกน สาสิกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยายฺเ มนุสาสตีติ ยกาโร ปทสนฺธิกโร, ยา อฺเ อนุสาสตีติ อตฺโถ. สยํ โลลุปฺปจารินีติ อตฺตนา โลลุปฺปจารินี สมานา. สายํ วิปกฺขิกา เสตีติ สา เอสา วิหตปกฺขา หุตฺวา มหามคฺเค สยติ. หตา จกฺเกน สาสิกาติ ยานจกฺเกน หตา สาสิกา สกุณิกาติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนุสาสิกา สกุณิกา อยํ อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อโหสิ, สกุณเชฏฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อนุสาสิกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๑๖] ๖. ทุพฺพจชาตกวณฺณนา
อติกรมกราจริยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ นวกนิปาเต คิชฺฌชาตเก (ชา. ๑.๙.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ น ตฺวํ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว. ทุพฺพจภาเวเนว ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต สตฺติปฺปหาเรน ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ลงฺฆนฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปฺวา อุปายกุสโล อโหสิ. โส เอกสฺส ลงฺฆนกสฺส สนฺติเก สตฺติลงฺฆนสิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน สทฺธึ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต วิจรติ. อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํเยว ¶ สตฺตีนํ ลงฺฆนสิปฺปํ ชานาติ, น ปฺจนฺนํ. โส เอกทิวสํ เอกสฺมึ คามเก สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุรามทมตฺโต ‘‘ปฺจ สตฺติโย ลงฺฆิสฺสามี’’ติ ปฏิปาฏิยา เปสิ. อถ นํ โพธิสตฺโต อาห ‘‘อาจริย, ตฺวํ ปฺจสตฺติลงฺฆนสิปฺปํ น ชานาสิ, เอกํ สตฺตึ หร. สเจ ลงฺฆิสฺสสิ, ปฺจมาย สตฺติยา วิทฺโธ มริสฺสสี’’ติ. โส สุฏฺุ มตฺตตาย ‘‘ตฺวฺหิ มยฺหํ ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา จตสฺโส ลงฺฆิตฺวา ปฺจมาย ¶ สตฺติยา ทณฺฑเก มธุกปุปฺผํ วิย อาวุโต ปริเทวมาโน นิปชฺชิ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา อิมํ พฺยสนํ ปตฺโตสี’’ติ อิมํ คาถมาห –
‘‘อติกรมกราจริย ¶ , มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;
จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปฺจมายสิ อาวุโต’’ติ.
ตตฺถ อติกรมกราจริยาติ อาจริย อชฺช ตฺวํ อติกรํ อกริ, อตฺตโน กรณโต อติเรกํ กรณํ อกรีติ อตฺโถ. มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตีติ มยฺหํ อนฺเตวาสิกสฺสปิ สมานสฺส เอตํ ตว กรณํ น รุจฺจติ, เตน เต อหํ ปมเมว กเถสินฺติ ทีเปติ. จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวานาติ จตุตฺเถ สตฺติถเล อปติตฺวา อตฺตานํ ลงฺฆยิตฺวา. ปฺจมายสิ อาวุโตติ ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต อิทานิ ปฺจมาย สตฺติยา อาวุโตสีติ. อิทํ วตฺวา อาจริยํ สตฺติโต อปเนตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกาสิ.
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาจริโย อยํ ทุพฺพโจ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุพฺพจชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๑๗] ๗. ติตฺติรชาตกวณฺณนา
อจฺจุคฺคตาติพลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ เตรสกนิปาเต ตกฺการิยชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๐๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วาจํ นิสฺสาย นฏฺโ, ปุพฺเพปิ นฏฺโเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ. หิมวนฺตปฺปเทเส สพฺโพ อิสิคโณ สนฺนิปติตฺวา ตํ โอวาทาจริยํ กตฺวา ปริวาเรสิ. โส ปฺจนฺนํ อิสิสตานํ โอวาทาจริโย หุตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺเต วสติ. ตทา เอโก เจตฺถ ปณฺฑุโรคี ตาปโส กุารึ คเหตฺวา กฏฺํ ผาเลติ. อเถโก มุขรตาปโส ตสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘อิธ ปหารํ เทหิ, อิธ ปหารํ เทหี’’ติ ¶ ตํ ตาปสํ โรเสสิ. โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘น ทานิ เม ตฺวํ ทารุผาลนสิปฺปํ สิกฺขาปนกาจริโย’’ติ ติณฺหํ กุารึ อุกฺขิปิตฺวา นํ เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรสิ. ตทา อสฺสมโต อวิทูเร เอกสฺมึ วมฺมิกปาเท เอโก ติตฺติโร วสติ. โส สายํ ปาตํ ตสฺมึ วมฺมิกมตฺถเก ตฺวา มหาวสฺสิตํ วสฺสติ. ตํ สุตฺวา เอโก ลุทฺทโก ‘‘ติตฺติเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สทฺทสฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วธิตฺวา อาทาย คโต.
โพธิสตฺโต ตสฺส สทฺทํ อสุณนฺโต ‘‘อสุกฏฺาเน ติตฺติโร วสติ, กึ นุ โข ตสฺส สทฺโท น สูยตี’’ติ ตาปเส ปุจฺฉิ. เต ตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. โส อุโภปิ ตานิ การณานิ สํสนฺเทตฺวา อิสิคณมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –
‘‘อจฺจุคฺคตาติพลตา, อติเวลํ ปภาสิตา;
วาจา หนติ ทุมฺเมธํ, ติตฺติรํ วาติวสฺสิต’’นฺติ.
ตตฺถ อจฺจุคฺคตาติ อติอุคฺคตา. อติพลตาติ ปุนปฺปุนํ ภาสเนน อติพลสภาวา. อติเวลํ ปภาสิตาติ อติกฺกนฺตเวลา ปมาณาติกฺกเมน ภาสิตา. ติตฺติรํ วาติวสฺสิตนฺติ ยถา ติตฺติรํ อติวสฺสิตํ หนติ, ตถา เอวรูปา วาจา ทุมฺเมธํ พาลปุคฺคลํ หนตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ ทตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วจนํ นิสฺสาย นฏฺโ, ปุพฺเพปิ นฏฺโเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุขรตาปโส โกกาลิโก อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๑๘] ๘. วฏฺฏชาตกวณฺณนา
นาจินฺตยนฺโต ¶ ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุตฺตรเสฏฺิปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร อุตฺตรเสฏฺิ นาม อโหสิ มหาวิภโว. ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ เอโก ปฺุวา สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต อภิรูโป ปาสาทิโก อโหสิ ¶ พฺรหฺมวณฺณี. อถ เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ กตฺติกฉเณ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเ สพฺโพ โลโก นกฺขตฺตนิสฺสิโต อโหสิ. ตสฺส สหายกา อฺเ เสฏฺิปุตฺตา สปชาปติกา อเหสุํ. อุตฺตรเสฏฺิปุตฺตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ พฺรหฺมโลเก วสิตตฺตา กิเลเสสุ จิตฺตํ น อลฺลียติ. อถสฺส สหายกา ‘‘อุตฺตรเสฏฺิปุตฺตสฺสปิ เอกํ อิตฺถึ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, อิมสฺมึ นคเร กตฺติกฉโณ ฆุฏฺโ, ตุยฺหมฺปิ เอกํ อิตฺถึ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุ. ‘‘น เม อตฺโถ อิตฺถิยา’’ติ จ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา เอกํ วณฺณทาสึ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตสฺส ฆรํ เนตฺวา ‘‘ตฺวํ เสฏฺิปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉา’’ติ สยนิฆรํ เปเสตฺวา นิกฺขมึสุ. ตํ สยนิฆรํ ปวิฏฺมฺปิ เสฏฺิปุตฺโต เนว โอโลเกติ, นาลปติ. สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนํ มํ เนว โอโลเกติ, นาลปติ, อิทานิ นํ อตฺตโน อิตฺถิกุตฺตลีลาย โอโลกาเปสฺสามี’’ติ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสนฺตี ปหฏฺากาเรน อคฺคทนฺเต วิวริตฺวา หสิตํ อกาสิ. เสฏฺิปุตฺโต โอโลเกตฺวา ทนฺตฏฺิเก นิมิตฺตํ คณฺหิ. อถสฺส อฏฺิกสฺา อุปฺปชฺชิ, สกลมฺปิ ตํ สรีรํ อฏฺิกสงฺขลิกา วิย ปฺายิ. โส ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชสิ.
ตํ ตสฺส ฆรา โอติณฺณํ เอโก อิสฺสโร อนฺตรวีถิยํ ทิสฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน ฆรํ เนสิ, สตฺตาเห วีติวตฺเต นกฺขตฺตํ โอสิตํ. วณฺณทาสิยา ¶ มาตา ธีตุ อาคมนํ อทิสฺวา เสฏฺิปุตฺตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉิ. เต อุตฺตรเสฏฺิปุตฺตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘ตงฺขณฺเว ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ’’นฺติ. อถสฺสา มาตา โรทนฺตี ‘‘ธีตรํ เม น ปสฺสามิ, ธีตรํ เม สมาเนถา’’ติ อุตฺตรเสฏฺิปุตฺตํ อาทาย รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ราชา อฏฺฏํ วินิจฺฉินนฺโต ‘‘อิเม เต เสฏฺิปุตฺตา วณฺณทาสึ อาเนตฺวา ตุยฺหํ อทํสู’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘อิทานิ สา กห’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ตงฺขณฺเว นํ อุยฺโยเชสิ’’นฺติ. ‘‘อิทานิ ตํ สมาเนตุํ สกฺโกสี’’ติ? ‘‘น สกฺโกมิ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘สเจ สมาเนตุํ น สกฺโกติ, ราชาณมสฺส กโรถา’’ติ อาห. อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘ราชาณํ กริสฺสามา’’ติ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. ‘‘เสฏฺิปุตฺตํ กิร วณฺณทาสึ ¶ สมาเนตุํ อสกฺโกนฺตํ ราชา ราชาณํ กาเรตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. มหาชโน อุเร หตฺเถ เปตฺวา ‘‘กึ นาเมตํ, สามิ, อตฺตโน เต อนนุจฺฉวิกํ ลทฺธ’’นฺติ ปริเทวติ. เสฏฺิปิ ปุตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต ปริเทวนฺโต คจฺฉติ.
เสฏฺิปุตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ มยฺหํ เอวรูปํ ¶ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน อุปฺปนฺนํ. สเจ อิโต มุจฺจิสฺสามิ, มหาโคตมสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. สาปิ โข วณฺณทาสี ตํ โกลาหลสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึสทฺโท นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา เวเคน โอตริตฺวา ‘‘อุสฺสรถ, อุสฺสรถ, สามี, มํ ราชปุริสานํ ทฏฺุํ เทถา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา มาตรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เสฏฺิปุตฺตํ มฺุจิตฺวา ปกฺกมึสุ. โส สหายกปริวุโตว นทึ คนฺตฺวา สสีสํ นฺหายิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราโส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา จีวรสาฏเก อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺกมฺมฏฺาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุตฺตรเสฏฺิปุตฺโต อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน สาสนสฺส คุณํ ชานิตฺวา ‘อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจมาโน ปพฺพชิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา เตน สุจินฺติเตน มรณมุตฺโต เจว, ปพฺพชิโต จ อคฺคผเล ปติฏฺิโต’’ติ ตสฺส คุณกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อุตฺตรเสฏฺิปุตฺโตว อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยา มุตฺโต, อตีเต ปณฺฑิตาปิ อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยโต มุจฺจึสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จุติปฏิสนฺธิวเสน ปริวตฺตนฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติ. ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก อรฺา พหู วฏฺฏเก อาหริตฺวา เคเห เปตฺวา โคจรํ ทตฺวา มูลํ คเหตฺวา อาคตาคตานํ หตฺเถ วฏฺฏเก วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติ. โส เอกทิวสํ พหูหิ วฏฺฏเกหิ สทฺธึ โพธิสตฺตมฺปิ คเหตฺวา อาเนสิ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อิมินา ทินฺนํ โคจรฺจ ปานียฺจ ปริภฺุชิสฺสามิ, อยํ มํ คเหตฺวา อาคตานํ มนุสฺสานํ ทสฺสติ. สเจ ปน น ปริภฺุชิสฺสามิ, อหํ มิลายิสฺสามิ, อถ มํ มิลายนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา น คณฺหิสฺสนฺติ. เอวํ เม โสตฺถิ ภวิสฺสติ, อิมํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติ. โส ¶ ตถา กโรนฺโต มิลายิตฺวา อฏฺิจมฺมมตฺโต อโหสิ. มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา น คณฺหึสุ. ลุทฺทโก โพธิสตฺตํ เปตฺวา ¶ เสเสสุ วฏฺฏเกสุ ปริกฺขีเณสุ ปจฺฉึ นีหริตฺวา ทฺวาเร เปตฺวา โพธิสตฺตํ หตฺถตเล กตฺวา ‘‘กึ นุ โข อยํ วฏฺฏโก’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกตุํ อารทฺโธ. อถสฺส ปมตฺตภาวํ ตฺวา โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา อุปฺปติตฺวา อรฺเมว คโต. อฺเ วฏฺฏกา ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข น ปฺายสิ, กหํ คโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ลุทฺทเกน คหิโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กินฺติ กตฺวา มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โพธิสตฺโต ‘‘อหํ เตน ทินฺนํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปานียํ อปิวิตฺวา อุปายจินฺตาย มุตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นาจินฺตยนฺโต ปุริโส, วิเสสมธิคจฺฉติ;
จินฺติตสฺส ผลํ ปสฺส, มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา’’ติ.
ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ปุริโส ทุกฺขํ ปตฺวา ‘‘อิมินา นาม อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อจินฺตยนฺโต อตฺตโน ทุกฺขา โมกฺขสงฺขาตํ วิเสสํ นาธิคจฺฉติ. อิทานิ ปน มยา จินฺติตกมฺมสฺส ผลํ ปสฺส. เตเนว อุปาเยน ¶ มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา, มรณโต จ พนฺธนโต จ มุตฺโตสฺมิ อหนฺติ. เอวํ โพธิสตฺโต อตฺตนา กตการณํ อาจิกฺขิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มรณมุตฺโต วฏฺฏโก อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วฏฺฏชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๑๙] ๙. อกาลราวิชาตกวณฺณนา
อมาตาปิตรสํวทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อกาลราวึ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา น อุคฺคณฺหิ. โส ‘‘อิมสฺมึ กาเล มยา วตฺตํ กาตพฺพํ, อิมสฺมึ กาเล อุปฏฺาตพฺพํ, อิมสฺมึ กาเล อุคฺคเหตพฺพํ, อิมสฺมึ กาเล สชฺฌายิตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ, ปมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ ปพุทฺธปพุทฺธกฺขเณเยว มหาสทฺทํ กโรติ, ภิกฺขู นิทฺทํ น ลภนฺติ. ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป รตนสาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา กาลํ วา อกาลํ วา น ชานาตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ ¶ , ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อกาลราวี, ปุพฺเพปิ อกาลราวีเยว, กาลากาลํ อชานนภาเวน จ คีวาย วฏฺฏิตาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจสเต มาณเว สิปฺปํ วาเจติ. เตสํ มาณวานํ เอโก กาลราวี กุกฺกุโฏ อตฺถิ, เต ตสฺส วสฺสิตสทฺเทน อุฏฺาย สิปฺปํ สิกฺขนฺติ. โส กาลมกาสิ. เต อฺํ กุกฺกุฏํ ปริเยสนฺตา จรนฺติ. อเถโก มาณวโก สุสานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏํ ทิสฺวา อาเนตฺวา ปฺชเร เปตฺวา ปฏิชคฺคติ. โส สุสาเน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘อสุกเวลาย นาม วสฺสิตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต กทาจิ อติรตฺตึ วสฺสติ, กทาจิ อรุณุคฺคมเน. มาณวา ¶ ตสฺส อติรตฺตึ วสฺสิตกาเล สิปฺปํ สิกฺขนฺตา ยาว อรุณุคฺคมนา สิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, นิทฺทายมานา คหิตฏฺานมฺปิ น ปสฺสนฺติ. อติปภาเต วสฺสิตกาเล สชฺฌายสฺส โอกาสเมว น ลภนฺติ. มาณวา ‘‘อยํ อติรตฺตึ วา วสฺสติ อติปภาเต วา, อิมํ นิสฺสาย อมฺหากํ สิปฺปํ น นิฏฺายิสฺสตี’’ติ ตํ คเหตฺวา คีวํ วฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ‘‘อกาลราวี กุกฺกุโฏ อมฺเหหิ ฆาติโต’’ติ อาจริยสฺส กเถสุํ. อาจริโย ‘‘โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺฒิตภาเวน มรณํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อมาตาปิตร-สํวทฺโธ, อนาเจรกุเล วสํ;
นายํ กาลํ อกาลํ วา, อภิชานาติ กุกฺกุโฏ’’ติ.
ตตฺถ อมาตาปิตรสํวทฺโธติ มาตาปิตโร นิสฺสาย เตสํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺโฒ. อนาเจรกุเล วสนฺติ อาจริยกุเลปิ อวสมาโน, อาจารสิกฺขาปกํ กฺจิ นิสฺสาย อวสิตตฺตาติ อตฺโถ. นายํ กาลํ อกาลํ วาติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล วสฺสิตพฺพํ, อิมสฺมึ น วสฺสิตพฺพ’’นฺติ เอวํ วสฺสิตพฺพยุตฺตกํ กาลํ วา อกาลํ วา เอส กุกฺกุโฏ น ชานาติ, อชานนภาเวเนว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติ. อิทํ การณํ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อกาลราวี กุกฺกุโฏ อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิกา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อกาลราวิชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๒๐] ๑๐. พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา
อพทฺธา ¶ ตตฺถ พชฺฌนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิฺจมาณวิกํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺสา วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต มหาปทุมชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๑๐๖ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, จิฺจมาณวิกา อิทาเนว มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขติ, ปุพฺเพปิ อพฺภาจิกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ตสฺเสว ปุโรหิโต อโหสิ. เตน อคฺคมเหสิยา วโร ทินฺโน โหติ ‘‘ภทฺเท, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทยฺยาสี’’ติ. สา เอวมาห ‘‘น มยฺหํ อฺโ วโร นาม ทุลฺลโภ, อิโต ปน เต ปฏฺาย อฺา อิตฺถี กิเลสวเสน น โอโลเกตพฺพา’’ติ. โส ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมาโน ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย โสฬสสุ นาฏกิตฺถิสหสฺเสสุ กิเลสวเสน เอกิตฺถิมฺปิ น โอโลเกสิ.
อถสฺส ปจฺจนฺโต กุปฺปิ, ปจฺจนฺเต ิตา โยธา โจเรหิ สทฺธึ ทฺเว ตโย สงฺคาเม กตฺวา ‘‘อิโต อุตฺตริ มยํ น สกฺโกมา’’ติ รฺโ ปณฺณํ เปเสสุํ. ราชา ตตฺถ คนฺตุกาโม พลกายํ สํหริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ปจฺจนฺตํ คจฺฉามิ, ตตฺถ นานปฺปการานิ ยุทฺธานิ โหนฺติ, ชยปราชโยปิ อนิพทฺโธ, ตาทิเสสุ าเนสุ มาตุคาโม ทุปฺปริหาโร, ตฺวํ อิเธว นิวตฺตาหี’’ติ อาห. สา ‘‘น สกฺกา, เทว, มยา นิวตฺติตุ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ รฺา ปฏิกฺขิตฺตา อาห ‘‘เตน หิ เอเกกํ โยชนํ คนฺตฺวา มยฺหํ สุขทุกฺขชานนตฺถํ เอเกกํ มนุสฺสํ เปเสยฺยาถา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺตํ นคเร เปตฺวา มหนฺเตน พลกาเยน นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต โยชเน โยชเน เอเกกํ ปุริสํ ‘‘อมฺหากํ อาโรคฺยํ อาโรเจตฺวา เทวิยา สุขทุกฺขํ ชานิตฺวา อาคจฺฉา’’ติ เปเสสิ. สา อาคตาคตํ ปุริสํ ‘‘ราชา กิมตฺถํ ตํ เปเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สุขทุกฺขชานนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ เตน สทฺธึ ¶ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวติ. ราชา ทฺวตฺตึสโยชนมคฺคํ คจฺฉนฺโต ทฺวตฺตึส ชเน เปเสสิ, สา ¶ สพฺเพหิปิ เตหิ สทฺธึ ตเถว อกาสิ.
ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ชนปทํ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโตปิ ตเถว ทฺวตฺตึส ชเน เปเสสิ, สา เตหิปิ สทฺธึ ตเถว วิปฺปฏิปชฺชิเยว. ราชา อาคนฺตฺวา ชยกฺขนฺธาวารฏฺาเน ตฺวา ‘‘นครํ ปฏิชคฺคาเปตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปณฺณํ เปเสสิ. โพธิสตฺโต สกลนครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ราชนิเวสนํ ปฏิชคฺคาเปนฺโต เทวิยา วสนฏฺานํ อคมาสิ. สา โพธิสตฺตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ กายํ ทิสฺวา สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เอหิ ¶ , พฺราหฺมณ, สยนํ อภิรุหา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘มา เอวํ อวจ, ราชาปิ ครุ, อกุสลมฺปิ ภายามิ, น สกฺกา มยา เอวํ กาตุ’’นฺติ อาห. ‘‘จตุสฏฺิยา ปาทมูลิกานํ เนว ราชา ครุ, น อกุสลํ ภายนฺติ. ตเวว ราชา ครุ, ตฺวํเยว จ อกุสลํ ภายสี’’ติ. ‘‘อาม, เทวิ, สเจ เตสมฺปิ เอวํ ภเวยฺย, น เอวรูปํ กเรยฺยุํ’’. ‘‘อหํ ปน ชานมาโน เอวรูปํ สาหสิยกมฺมํ น กริสฺสามี’’ติ. ‘‘กึ พหุํ วิปฺปลปสิ, สเจ เม วจนํ น กโรสิ, สีสํ เต ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ. ‘‘ติฏฺตุ ตาว เอกสฺมึ อตฺตภาเว สีสํ, อตฺตภาวสหสฺเสปิ สีเส ฉิชฺชนฺเต น สกฺกา มยา เอวรูปํ กาตุ’’นฺติ. สา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ ตชฺเชตฺวา อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา สรีเร นขวฬฺชํ ทสฺเสตฺวา เตเลน คตฺตานิ อพฺภฺชิตฺวา กิลิฏฺวตฺถํ นิวาเสตฺวา คิลานาลยํ กตฺวา ทาสิโย อาณาเปสิ ‘รฺา กหํ เทวี’ติ วุตฺเต ‘คิลานา’ติ กเถยฺยาถา’’ติ.
โพธิสตฺโตปิ รฺโ ปฏิปถํ อคมาสิ. ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห เทวึ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ, เทวี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คิลานา, เทวา’’ติ. โสปิ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กึ เต, ภทฺเท, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. สา ตุณฺหี อโหสิ. ตติยวาเร ราชานํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ, มหาราช, ชีวสิ นาม, มาทิสาปิ อิตฺถิโย สสฺสามิกาเยว นามา’’ติ อาห. ‘‘กึ เอตํ, ภทฺเท’’ติ? ตุมฺเหหิ นครํ รกฺขนตฺถาย ปิโต ปุโรหิโต ‘‘ตุมฺหากํ นิเวสนํ ปฏิชคฺคามี’’ติ อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺตึ ¶ มํ ปหริตฺวา อตฺตโน มนํ ปูเรตฺวา คโตติ. ราชา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โกเธน ตฏตฏายนฺโต สิริคพฺภา นิกฺขมิตฺวา โทวาริกปาทมูลิกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ปุโรหิตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌภาวปฺปตฺตํ กตฺวา นครา นีหริตฺวา อาฆาตนํ เนตฺวา สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาห. เต เวเคน คนฺตฺวา ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภรึ จราเปสุํ.
โพธิสตฺโต ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา ตาย ทุฏฺเทวิยา ราชา ปุเรตรเมว ปริภินฺโน, อชฺช ทานาหํ อตฺตโน พเลเนว อตฺตานํ โมเจสฺสามี’’ติ. โส เต ปุริเส อาห ‘‘โภ, ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รฺโ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘อหํ ราชกมฺมิโก, พหุ เม กมฺมํ กตํ, พหูนิ มหานิธิฏฺานานิ ชานามิ, ราชกุฏุมฺพํ มยา วิจาริตํ. สเจ มํ รฺโ ¶ น ทสฺเสสฺสถ, พหุธนํ นสฺสิสฺสติ, มยา รฺโ สาปเตยฺเย อาจิกฺขิเต ปจฺฉา กาตพฺพํ กโรถา’’ติ. เต ตํ รฺโ ทสฺสยึสุ. ราชา ตํ ทิสฺวาว ‘‘กสฺมา โภ, พฺราหฺมณ, มยิ ลชฺชํ น อกาสิ, กสฺมา เต เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ อาห. ‘‘มหาราช, อหํ โสตฺถิยกุเล ชาโต, มยา กุนฺถกิปิลฺลิกมตฺโตปิ ปาณาติปาโต น กตปุพฺโพ, ติณสลากมตฺตมฺปิ อทินฺนํ นาทินฺนปุพฺพํ, โลภวเสน ปเรสํ อิตฺถี อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวาปิ น โอโลกิตปุพฺพา, หสฺสวเสนาปิ มุสา น ภาสิตปุพฺพา, กุสคฺเคนาปิ มชฺชํ น ปีตปุพฺพํ, อหํ ตุมฺเหสุ นิรปราโธ. สา ปน พาลา โลภวเสน มํ หตฺเถ คเหตฺวา มยา ปฏิกฺขิตฺตา มํ ตชฺเชตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปํ อุตฺตานํ กตฺวา มม อาจิกฺขิตฺวา อนฺโตคพฺภํ ปวิฏฺา. อหํ นิรปราโธ, ปณฺณํ คเหตฺวา ปน อาคตา จตุสฏฺิ ชนา สาปราธา, เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาย โว วจนํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉ, เทวาติ. ราชา เต จตุสฏฺิ ชเน พนฺธาเปตฺวา เทวึ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตยา เอเตหิ สทฺธึ ปาปํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘กตํ, เทวา’’ติ วุตฺเต เต ปจฺฉาพาหํ พนฺธาเปตฺวา ‘‘อิเมสํ จตุสฏฺิชนานํ สีสานิ ฉินฺทถา’’ติ อาณาเปสิ.
อถ นํ ¶ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘นตฺถิ, มหาราช, เอเตสํ โทโส, เทวี อตฺตโน รุจึ การาเปสิ. นิรปราธา เอเต, ตสฺมา เนสํ ขมถ. ตสฺสาปิ โทโส นตฺถิ, อิตฺถิโย นาม เมถุนธมฺเมน อติตฺตา. ชาติสภาโว หิ เอส. เอตาสํ ขมิตพฺพยุตฺตเมว โหติ. ตสฺมา เอติสฺสาปิ ขมถา’’ติ นานปฺปกาเรน ราชานํ สฺาเปตฺวา เต จตุสฏฺิปิ ชเน ตฺจ พาลํ โมจาเปตฺวา สพฺเพสํ ยถาสกานิ านานิ ทาเปสิ. เอวํ เต สพฺเพ โมเจตฺวา สกฏฺาเน ปติฏฺาเปตฺวา โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, อนฺธพาลานํ นาม อวตฺถุเกน วจเนน อพนฺธิตพฺพยุตฺตกาปิ ปณฺฑิตา ปจฺฉาพาหํ พทฺธา, ปณฺฑิตานํ การณยุตฺเตน วจเนน ปจฺฉาพาหํ พทฺธาปิ มุตฺตา. เอวํ พาลา นาม อพนฺธิตพฺพยุตฺตเกปิ พนฺธาเปนฺติ, ปณฺฑิตา พทฺเธปิ โมเจนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺติ, ยตฺถ พาลา ปภาสเร;
พทฺธาปิ ตตฺถ มุจฺจนฺติ, ยตฺถ ธีรา ปภาสเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อพทฺธาติ อพนฺธิตพฺพยุตฺตา. ปภาสเรติ ปภาสนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ.
เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยา อิมํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน ลทฺธํ, อิทานิ เม อคาเรน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชาน, เทวา’’ติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา อสฺสุมุขํ าติชนํ มหนฺตฺจ วิภวํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺเทวี จิฺจมาณวิกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา ทสมา.
หํจิวคฺโค ทฺวาทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
คทฺรภปฺหา อมรา, สิงฺคาลํ มิตจินฺติ จ;
อนุสาสิกทุพฺพจํ, ติตฺติรํ วฏฺฏกํ ปุน;
อกาลราวิ พนฺธนนฺติ.
๑๓. กุสนาฬิวคฺโค
[๑๒๑] ๑. กุสนาฬิชาตกวณฺณนา
กเร ¶ ¶ สริกฺโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ มิตฺตสุหชฺชาติพนฺธวา เอกโต หุตฺวา ‘‘มหาเสฏฺิ อยํ ตยา ชาติโคตฺตธนธฺาทีหิ เนว สทิโส, น อุตฺตริตโร, กสฺมา เอเตน สทฺธึ สนฺถวํ กโรสิ, มา กโรหี’’ติ ปุนปฺปุนํ นิวาเรสุํ. อนาถปิณฺฑิโก ปน ‘‘มิตฺตสนฺถโว นาม หีเนหิปิ สเมหิปิ อติเรเกหิปิ กตฺตพฺโพเยวา’’ติ เตสํ ¶ วจนํ อคฺคเหตฺวา โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ กุฏุมฺพรกฺขกํ กตฺวา อคมาสีติ สพฺพํ กาฬกณฺณิวตฺถุสฺมึ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน อนาถปิณฺฑิเกน อตฺตโน ฆเร ปวตฺติยา อาโรจิตาย สตฺถา ‘‘คหปติ, มิตฺโต นาม ขุทฺทโก นตฺถิ, มิตฺตธมฺมํ รกฺขิตุํ สมตฺถภาโวเวตฺถ ปมาณํ, มิตฺโต นาม อตฺตนา สโมปิ หีโนปิ เสฏฺโปิ คเหตพฺโพ. สพฺเพปิ เหเต อตฺตโน ปตฺตภารํ นิตฺถรนฺติเยว, อิทานิ ตาว ตฺวํ อตฺตโน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย กุฏุมฺพสฺส สามิโก ชาโต, โปราณา ปน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย วิมานสามิกา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รฺโ อุยฺยาเน กุสนาฬิคจฺเฉ เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺมึเยว จ อุยฺยาเน มงฺคลสิลํ นิสฺสาย อุชุคตกฺขนฺโธ ปริมณฺฑลสาขาวิฏปสมฺปนฺโน รฺโ สนฺติกา ลทฺธสมฺมาโน รุจมงฺคลรุกฺโข อตฺถิ, ‘‘มุขโก’’ติปิ วุจฺจติ. ตสฺมึ เอโก มเหสกฺโข เทวราชา นิพฺพตฺติ. โพธิสตฺตสฺส เตน สทฺธึ มิตฺตสนฺถโว อโหสิ. ตทา ราชา เอกสฺมึ เอกตฺถมฺภเก ปาสาเท วสติ, ตสฺส โส ถมฺโภ จลิ. อถสฺส จลิตภาวํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา วฑฺฒกี ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, มม เอกตฺถมฺภกสฺส มงฺคลปาสาทสฺส ถมฺโภ จลิโต, เอกํ สารตฺถมฺภํ อาหริตฺวา ตํ นิจฺจลํ กโรถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รฺโ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ¶ รุกฺขํ ปริเยสมานา อฺตฺถ อทิสฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ มุขกรุกฺขํ ทิสฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, ตาตา, ทิฏฺโ โว ตทนุจฺฉวิโก รุกฺโข’’ติ วุตฺเต ‘‘ทิฏฺโ, เทว, อปิจ ตํ ฉินฺทิตุํ น วิสหามา’’ติ อาหํสุ. ‘‘กึการณา’’ติ? มยฺหิ อฺตฺถ รุกฺขํ อปสฺสนฺตา อุยฺยานํ ¶ ปวิสิมฺห, ตตฺรปิ เปตฺวา มงฺคลรุกฺขํ อฺํ น ปสฺสาม. อิติ นํ มงฺคลรุกฺขตาย ฉินฺทิตุํ น วิสหามาติ. คจฺฉถ, ตํ ฉินฺทิตฺวา ปาสาทํ ถิรํ กโรถ, มยํ อฺํ มงฺคลรุกฺขํ กริสฺสามาติ. เต ‘‘สาธู’’ติ พลิกมฺมํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ‘‘สฺเว ฉินฺทิสฺสามา’’ติ รุกฺขสฺส พลิกมฺมํ กตฺวา นิกฺขมึสุ.
รุกฺขเทวตา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ วิมานํ นาเสสฺสนฺติ, ทารเก คเหตฺวา กุหึ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตพฺพฏฺานํ อปสฺสนฺตี ปุตฺตเก คีวาย ¶ คเหตฺวา ปโรทิ. ตสฺสา สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา รุกฺขเทวตา อาคนฺตฺวา ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ วฑฺฒกีนํ ปฏิกฺกมนูปายํ อปสฺสนฺติโย ตํ ปริสฺสชิตฺวา โรทิตุํ อารภึสุ. ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโต ‘‘รุกฺขเทวตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา ‘‘โหตุ, มา จินฺตยิตฺถ, อหํ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ น ทสฺสามิ, สฺเว วฑฺฒกีนํ อาคตกาเล มม การณํ ปสฺสถา’’ติ ตา เทวตา สมสฺสาเสตฺวา ปุนทิวเส วฑฺฒกีนํ อาคตเวลาย กกณฺฏกเวสํ คเหตฺวา วฑฺฒกีนํ ปุรโต คนฺตฺวา มงฺคลรุกฺขสฺส มูลนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ สุสิรํ วิย กตฺวา รุกฺขมชฺเฌน อภิรุหิตฺวา ขนฺธมตฺถเกน นิกฺขมิตฺวา สีสํ กมฺปยมาโน นิปชฺชิ. มหาวฑฺฒกี ตํ กกณฺฏกํ ทิสฺวา รุกฺขํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘สุสิรรุกฺโข เอโส นิสฺสาโร, หิยฺโย อนุปธาเรตฺวาว พลิกมฺมํ กริมฺหา’’ติ เอกฆนํ มหารุกฺขํ ครหิตฺวา ปกฺกามิ. รุกฺขเทวตา โพธิสตฺตํ นิสฺสาย วิมานสฺส สามินี ชาตา.
ตสฺสา ปฏิสนฺถารตฺถาย สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา ¶ พหู เทวตา สนฺนิปตึสุ. รุกฺขเทวตา ‘‘วิมานํ เม ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺจิตฺตา ตาสํ เทวตานํ มชฺเฌ โพธิสตฺตสฺส คุณํ กถยมานา ‘‘โภ, เทวตา, มยํ มเหสกฺขา หุตฺวาปิ ทนฺธปฺตาย อิมํ อุปายํ น ชานิมฺห, กุสนาฬิเทวตา ปน อตฺตโน าณสมฺปตฺติยา อมฺเห วิมานสามิเก อกาสิ, มิตฺโต นาม สทิโสปิ อธิโกปิ หีโนปิ กตฺตพฺโพว. สพฺเพปิ หิ อตฺตโน ถาเมน สหายกานํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ นิตฺถริตฺวา สุเข ปติฏฺาเปนฺติเยวา’’ติ มิตฺตธมฺมํ วณฺเณตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘กเร สริกฺโข อถ วาปิ เสฏฺโ, นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโก;
กเรยฺยุเมเต พฺยสเน อุตฺตมตฺถํ, ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจาย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กเร สริกฺโขติ ชาติอาทีหิ สทิโสปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺย. อถ วาปิ เสฏฺโติ ชาติอาทีหิ อธิโกปิ กเรยฺย. นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโกติ เอโก ชาติอาทีหิ หีโนปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺย. ตสฺมา สพฺเพปิ เอเต มิตฺตา กาตพฺพาเยวาติ ทีเปติ. กึการณา? กเรยฺยุเมเต ¶ พฺยสเน อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺเพเปเต สหายสฺส พฺยสเน อุปฺปนฺเน อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตภารํ วหมานา อุตฺตมตฺถํ กเรยฺยุํ, กายิกเจตสิกทุกฺขโต ตํ สหายกํ โมเจยฺยุเมวาติ อตฺโถ. ตสฺมา หีโนปิ มิตฺโต กาตพฺโพเยว, ปเคว อิตเร. ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจายนฺติ, ยถา อหํ รุจายํ นิพฺพตฺตเทวตา อยฺจ กุสนาฬิเทวตา, อปฺเปสกฺขาปิ มิตฺตสนฺถวํ กริมฺห, ตตฺรปาหํ มเหสกฺขาปิ สมานา อตฺตโน อุปฺปนฺนทุกฺขํ พาลตาย อนุปายกุสลตาย หริตุํ นาสกฺขึ, อิมํ ปน อปฺเปสกฺขมฺปิ สมานํ ปณฺฑิตเทวตํ นิสฺสาย ทุกฺขโต มุตฺโตมฺหิ. ตสฺมา อฺเหิปิ ทุกฺขา มุจฺจิตุกาเมหิ สมวิสิฏฺภาวํ อโนโลเกตฺวา หีโนปิ ปณฺฑิโต มิตฺโต กาตพฺโพติ.
รุจาเทวตา อิมาย คาถาย เทวสงฺฆสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา สทฺธึ กุสนาฬิเทวตาย ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา รุจาเทวตา อานนฺโท อโหสิ, กุสนาฬิเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุสนาฬิชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๒๒] ๒. ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา
ยสํ ¶ ลทฺธาน ทุมฺเมโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ธมฺมสภายฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, ตถาคตสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมุขํ อสีตานุพฺยฺชนทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ อาเวฬาเวฬาภูตา ยมกยมกภูตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวฺจ โอโลเกตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรติ. ‘พุทฺธา นาม เอวรูเปน สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน สมนฺนาคตา’ติ วุจฺจมาเน วณฺณํ สหิตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กถยึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ¶ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว ¶ , อิทาเนว เทวทตฺโต มม วณฺเณ ภฺมาเน อุสูยํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต มคธรฏฺเ ราชคหนคเร เอกสฺมึ มคธราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพเสโต อโหสิ เหฏฺา วณฺณิตสทิสาย รูปสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. อถ นํ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน อย’’นฺติ โส ราชา มงฺคลหตฺถึ อกาสิ. อเถกสฺมึ ฉณทิวเส สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺการาเปตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มงฺคลหตฺถึ อภิรุหิตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ ตฺวา มงฺคลหตฺถิโน รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา ‘‘อโห รูปํ, อโห คติ, อโห ลีฬา, อโห ลกฺขณสมฺปตฺติ, เอวรูโป นาม สพฺพเสตวรวารโณ จกฺกวตฺติรฺโ อนุจฺฉวิโก’’ติ มงฺคลหตฺถิเมว วณฺเณสิ.
ราชา มงฺคลหตฺถิสฺส วณฺณํ สุตฺวา สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุสูยํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว ตํ ปพฺพตปาเท ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กินฺติ กตฺวา ตยา อยํ นาโค สิกฺขาปิโต’’ติ อาห. ‘‘สุสิกฺขาปิโต, เทวา’’ติ. ‘‘น สุสิกฺขิโต, ทุสิกฺขิโต’’ติ. ‘‘สุสิกฺขิโต, เทวา’’ติ. ‘‘ยทิ สุสิกฺขิโต ¶ , สกฺขิสฺสสิ นํ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรเปตุ’’นฺติ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สยํ โอตริตฺวา หตฺถาจริยํ อาโรเปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา หตฺถาจริเยน หตฺถิปิฏฺิยํ นิสีทิตฺวาว หตฺถิมฺหิ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรปิเต สยมฺปิ อมจฺจคณปริวุโต ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา หตฺถึ ปปาตาภิมุขํ กาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มยา เอส สุสิกฺขาปิโต’ติ วเทสิ, ตีหิเยว ตาว นํ ปาเทหิ เปหี’’ติ อาห. หตฺถาจริโย ปิฏฺิยํ นิสีทิตฺวาว ‘‘โภ ตีหิ ปาเทหิ ติฏฺา’’ติ หตฺถิสฺส ปณฺหิกาย สฺํ อทาสิ, มหาสตฺโต ตถา อกาสิ. ปุน ราชา ‘‘ทฺวีหิ ปุริมปาเทหิเยว เปหี’’ติ อาห, มหาสตฺโต ทฺเว ปจฺฉิมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาเทหิ อฏฺาสิ. ‘‘ปจฺฉิมปาเทหิเยวา’’ติ วุตฺเตปิ ทฺเว ปุริมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ อฏฺาสิ, ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺเตปิ ตโย ปาเท อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว ¶ อฏฺาสิ. อถสฺส อปตนภาวํ ตฺวา ‘‘สเจ ปโหสิ, อากาเส นํ เปหี’’ติ อาห.
อาจริโย จินฺเตสิ – ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส สุสิกฺขิโต หตฺถี นาม นตฺถิ, นิสฺสํสยํ ปเนตํ เอส ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ. โส ตสฺส กณฺณมูเล มนฺเตสิ ‘‘ตาต, อยํ ราชา ตํ ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม, น ตฺวํ เอตสฺส อนุจฺฉวิโก. สเจ เต อากาเสน คนฺตุํ พลํ อตฺถิ, มํ ยถานิสินฺนํเยว อาทาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา พาราณสึ ¶ คจฺฉา’’ติ. ปฺุิทฺธิยา สมนฺนาคโต มหาสตฺโต ตงฺขณฺเว อากาเส อฏฺาสิ. หตฺถาจริโย ‘‘มหาราช, อยํ หตฺถี ปฺุิทฺธิยา สมนฺนาคโต, น ตาทิสสฺส มนฺทปฺุสฺส ทุพฺพุทฺธิโน อนุจฺฉวิโก, ปณฺฑิตสฺส ปฺุสมฺปนฺนสฺส รฺโ อนุจฺฉวิโก, ตาทิสา นาม มนฺทปฺุา เอวรูปํ วาหนํ ลภิตฺวา ตสฺส คุณํ อชานนฺตา ตฺเจว วาหนํ อวเสสฺจ ยสสมฺปตฺตึ นาเสนฺติเยวา’’ติ วตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโนว อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ, อนตฺถํ จรติ อตฺตโน;
อตฺตโน จ ปเรสฺจ, หึสาย ปฏิปชฺชตี’’ติ.
ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, ตาทิโส ทุมฺเมโธ นิปฺปฺโ ปุคฺคโล ปริวารสมฺปตฺตึ ลภิตฺวา อตฺตโน อนตฺถํ จรติ. กึการณา? โส หิ ยสมทมตฺโต กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ หึสาย ปฏิปชฺชติ. หึสา วุจฺจติ กิลมนํ ทุกฺขุปฺปาทนํ, ตทตฺถาย เอว ปฏิปชฺชตีติ.
เอวํ อิมาย คาถาย รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ติฏฺ ทานิ ตฺว’’นฺติ วตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา พาราณสินครํ คนฺตฺวา ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺาสิ. สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รฺโ อากาเสน เสตวรวารโณ อาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ ิโต’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิ. เวเคน รฺโปิ อาโรเจสุํ. ราชา นิกฺขมิตฺวา ‘‘สเจ มยฺหํ อุปโภคตฺถาย อาคโตสิ, ภูมิยํ ปติฏฺาหี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ภูมิยํ ปติฏฺาสิ, อาจริโย โอตริตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชคหโต’’ติ วตฺวา สพฺพํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘มนาปํ เต, ตาต, กตํ อิธาคจฺฉนฺเตนา’’ติ ตุฏฺหฏฺโ ¶ นครํ สชฺชาเปตฺวา วารณํ มงฺคลหตฺถิฏฺาเน เปตฺวา สกลรชฺชํ ตโย โกฏฺาเส กตฺวา เอกํ โพธิสตฺตสฺส อทาสิ, เอกํ อาจริยสฺส, เอกํ อตฺตนา อคฺคเหสิ. โพธิสตฺตสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาเยว ปน รฺโ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ หตฺถคตเมว ชาตํ. โส ชมฺพุทีเป อคฺคราชา หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มคธราชา เทวทตฺโต อโหสิ, พาราณสิราชา สาริปุตฺโต, หตฺถาจริโย อานนฺโท, หตฺถี ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๒๓] ๓. นงฺคลีสชาตกวณฺณนา
อสพฺพตฺถคามึ ¶ วาจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อิมสฺมึ าเน อิทํ กเถตพฺพํ, อิมสฺมึ าเน อิทํ น กเถตพฺพ’’นฺติ ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, มงฺคเล อวมงฺคลํ วทนฺโต ‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺนฺติ, สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จา’’ติ อิทํ อวมงฺคลํ มงฺคลํ กตฺวา อนุโมทนํ กเถติ. อวมงฺคเลสุ อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘พหู เทวา มนุสฺสา จ, มงฺคลานิ อจินฺตยุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวรูปานํ มงฺคลานํ สตมฺปิ ¶ สหสฺสมฺปิ กาตุํ สมตฺถา โหถา’’ติ วทติ. อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ลาฬุทายี ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, สพฺพตฺถ อภาสิตพฺพวาจํ ภาสตี’’ติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว ทนฺธปริสกฺกโน ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, ปุพฺเพปิ เอวรูโป อโหสิ, นิจฺจํ ลาฬโกเยว เอโส’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ ¶ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิ. ตทา เตสุ มาณเวสุ เอโก ทนฺธปริสกฺกโน ลาฬโก มาณโว ธมฺมนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติ, ทนฺธภาเวน ปน อุคฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติ. โพธิสตฺตสฺส ปน อุปกาโร โหติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต สายมาสํ ภฺุชิตฺวา สยเน นิปนฺโน ตํ มาณวํ หตฺถปาทปิฏฺิปริกมฺมานิ กตฺวา คจฺฉนฺตํ อาห ‘‘ตาต, มฺจปาเท อุปตฺถมฺเภตฺวา ยาหี’’ติ. มาณโว เอกํ ปาทํ อุปตฺถมฺเภตฺวา เอกสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อตฺตโน อูรุมฺหิ เปตฺวา รตฺตึ เขเปสิ.
โพธิสตฺโต ปจฺจูสสมเย อุฏฺาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ, ตาต, นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาจริย, เอกสฺส มฺจปาทสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อูรุมฺหิ เปตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติ. โพธิสตฺโต สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ‘‘อยํ อติ วิย มยฺหํ อุปกาโร, เอตฺตกานํ ปน มาณวกานํ อนฺตเร อยเมว ทนฺโธ สิปฺปํ สิกฺขิตุํ น สกฺโกติ, กถํ นุ โข อหํ อิมํ ปณฺฑิตํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, อหํ อิมํ มาณวํ ทารุอตฺถาย ปณฺณตฺถาย จ วนํ คนฺตฺวา อาคตํ ‘อชฺช เต กึ ทิฏฺํ, กึ กต’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิ. อถ เม ‘อิทํ นาม อชฺช มยา ทิฏฺํ, อิทํ กต’นฺติ อาจิกฺขิสฺสติ. อถ นํ ¶ ‘ตยา ทิฏฺฺจ กตฺจ กีทิส’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิ, โส ‘เอวรูปํ นามา’ติ ¶ อุปมาย จ การเณน จ กเถสฺสติ. อิติ นํ นวํ นวํ อุปมฺจ การณฺจ กถาเปตฺวา อิมินา อุปาเยน ปณฺฑิตํ กริสฺสามี’’ติ. โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต มาณว, อิโต ปฏฺาย ทารุอตฺถาย วา ปณฺณตฺถาย วา คตฏฺาเน ยํ เต ตตฺถ ทิฏฺํ วา สุตํ วา ภุตฺตํ วา ปีตํ วา ขาทิตํ วา โหติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ อาห.
โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธึ ทารุอตฺถาย อรฺํ คโต ตตฺถ สปฺปํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, สปฺโป เม ทิฏฺโ’’ติ อาโรเจสิ. ‘‘สปฺโป นาม, ตาต, กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ. ‘‘สาธุ, ตาต, มนาปา เต อุปมา อาหฏา, สปฺปา นาม นงฺคลีสสทิสาว โหนฺตี’’ติ. อถ โพธิสตฺโต ‘‘มาณวเกน มนาปา อุปมา อาหฏา, สกฺขิสฺสามิ นํ ปณฺฑิตํ กาตุ’’นฺติ จินฺเตสิ. มาณโว ปุน เอกทิวสํ อรฺเ หตฺถึ ทิสฺวา ‘‘หตฺถี เม อาจริย ทิฏฺโ’’ติ อาห. ‘‘หตฺถี นาม, ตาต, กีทิโส’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘หตฺถิสฺส ¶ โสณฺฑา นงฺคลีสสทิสา โหนฺติ, ทนฺตาทโย เอวรูปา จ เอวรูปา จ. อยํ ปน พาลตาย วิภชิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺโต โสณฺฑํ สนฺธาย กเถสิ มฺเ’’ติ ตุณฺหี อโหสิ. อเถกทิวสํ นิมนฺตเน อุจฺฉุํ ลภิตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ อุจฺฉุ ขาทิมฺหา’’ติ อาห. ‘‘อุจฺฉุ นาม กีทิโส’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาห. อาจริโย ‘‘โถกํ ปติรูปํ การณํ กเถสี’’ติ ตุณฺหี ชาโต.
ปุเนกทิวสํ นิมนฺตเน เอกจฺเจ มาณวา คุฬํ ทธินา ภฺุชึสุ, เอกจฺเจ ขีเรน. โส อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ ทธินา ขีเรน จ ภฺุชิมฺหา’’ติ วตฺวา ‘‘ทธิขีรํ นาม กีทิสํ โหตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาห. อาจริโย ‘‘อยํ มาณโว ‘สปฺโป นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺโต ตาว สุกถิตํ กเถสิ, ‘หตฺถี นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺเตนาปิ โสณฺฑํ สนฺธาย เลเสน กถิตํ. ‘อุจฺฉุ นงฺคลีสสทิส’นฺติ กถเนปิ เลโส อตฺถิ, ‘ทธิขีรานิ ปน นิจฺจํ ปณฺฑรานิ ปกฺขิตฺตภาชนสณฺานานี’ติ อิธ ¶ สพฺเพน สพฺพํ อุปมํ น กเถสิ, น สกฺกา อิมํ ลาฬกํ สิกฺขาเปตุ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อสพฺพตฺถคามึ วาจํ, พาโล สพฺพตฺถ ภาสติ;
นายํ ทธึ เวทิ น นงฺคลีสํ, ทธิปฺปยํ มฺติ นงฺคลีส’’นฺติ.
ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – ยา วาจา โอปมฺมวเสน สพฺพตฺถ น คจฺฉติ, ตํ อสพฺพตฺถคามึ วาจํ พาโล ทนฺธปุคฺคโล สพฺพตฺถ ภาสติ, ‘‘ทธิ นาม กีทิส’’นฺติ ปุฏฺโปิ ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติ วทเตว. เอวํ วทนฺโต นายํ ทธึ เวทิ น นงฺคลีสํ. กึการณา? ทธิปฺปยํ มฺติ นงฺคลีสํ, ยสฺมา อยํ ทธิมฺปิ นงฺคลีสเมว มฺติ. อถ วา ทธีติ ทธิเมว, ปยนฺติ ขีรํ, ทธิ จ ปยฺจ ทธิปฺปยํ. ยสฺมา ทธิขีรานิปิ อยํ นงฺคลีสเมว มฺติ, เอทิโส จายํ พาโล, กึ อิมินาติ อนฺเตวาสิกานํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลาฬกมาณโว ลาฬุทายี อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
นงฺคลีสชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๒๔] ๔. อมฺพชาตกวณฺณนา
วายเมเถว ¶ ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วตฺตสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต วตฺตสมฺปนฺโน อโหสิ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตานิ ปานียปริโภชนียอุโปสถาคารชนฺตาฆราทิวตฺตานิ จ สาธุกํ กโรติ, จุทฺทสสุ มหาวตฺเตสุ อสีติขนฺธกวตฺเตสุ จ ปริปูรการีเยว โหติ, วิหารํ สมฺมชฺชติ, ปริเวณํ วิตกฺกมาฬกํ วิหารมคฺคํ สมฺมชฺชติ, มนุสฺสานํ ปานียํ เทติ. มนุสฺสา ตสฺส วตฺตสมฺปตฺติยํ ปสีทิตฺวา ปฺจสตมตฺตานิ ธุวภตฺตานิ อทํสุ, มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. ตํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโต. อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ อตฺตโน วตฺตสมฺปตฺติยา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ นิพฺพตฺเตสิ, เอตํ เอกํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว ¶ , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปายํ ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺโน, ปุพฺเพเปตํ เอกํ นิสฺสาย ปฺจ อิสิสตานิ ผลาผลตฺถาย อรฺํ อคนฺตฺวา เอเตเนว อานีตผลาผเลหิ ยาเปสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสตอิสิปริวาโร ปพฺพตปาเท วิหาสิ. ตทา หิมวนฺเต จณฺโฑ นิทาโฆ อโหสิ, ตตฺถ ตตฺถ ปานียานิ ฉิชฺชึสุ, ติรจฺฉานา ปานียํ อลภมานา กิลมนฺติ. อถ เตสุ ตาปเสสุ เอโก ตาปโส เตสํ ปิปาสทุกฺขํ ทิสฺวา เอกํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โทณึ กตฺวา ปานียํ อุสฺสิฺจิตฺวา โทณึ ปูเรตฺวา เตสํ ปานียํ อทาสิ. พหูสุ สนฺนิปติตฺวา ปานียํ ปิวนฺเตสุ ตาปสสฺส ผลาผลตฺถาย คมโนกาโส นาโหสิ. โส นิราหาโรปิ ปานียํ เทติเยว. มิคคณา จินฺเตสุํ ‘‘อยํ อมฺหากํ ปานียํ เทนฺโต ผลาผลตฺถาย คนฺตุํ โอกาสํ น ลภติ, นิราหารตาย อติวิย กิลมติ, หนฺทมยํ กติกํ กโรมา’’ติ. เต กติกํ อกํสุ ‘‘อิโต ปฏฺาย ปานียํ ปิวนตฺถาย อาคจฺฉนฺเตน อตฺตโน พลานุรูเปน ผลาผลํ คเหตฺวาว อาคนฺตพฺพ’’นฺติ. เต ตโต ปฏฺาย เอเกโก ติรจฺฉาโน ¶ อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน มธุรมธุรานิ อมฺพชมฺพุปนสาทีนิคเหตฺวาว อาคจฺฉติ. เอกสฺส อตฺถาย อาภตํ ผลาผลํ อฑฺฒเตยฺยสกฏภารปฺปมาณํ อโหสิ. ปฺจสตตาปสา ตเทว ปริภฺุชนฺติ. อติเรกํ ฉฑฺฑิยิตฺถ.
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ นาม วตฺตสมฺปนฺนํ นิสฺสาย เอตฺตกานํ ตาปสานํ ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ยาปนํ อุปฺปนฺนํ, วีริยํ นาม กาตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
วายามสฺส ผลํ ปสฺส, ภุตฺตา อมฺพา อนีติห’’นฺติ.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปณฺฑิโต อตฺตโน วตฺตปูรณาทิเก กมฺมสฺมึ วายเมเถว, น อุกฺกณฺเยฺย. กึการณา? วายามสฺส นิปฺผลตาย อภาวโต. อิติ มหาสตฺโต ¶ ‘‘วายาโม นาเมส สผโลว โหตี’’ติ อิสิคณํ อาลปนฺโต ‘‘วายามสฺส ผลํ ปสฺสา’’ติ อาห. กีทิสํ? ภุตฺตา อมฺพา อนีติหํ. ตตฺถ อมฺพาติ เทสนามตฺตํ, เตหิ ปน นานปฺปการานิ ผลาผลานิ อาภตานิ. เตสุ สมฺปนฺนตรานํ อุสฺสนฺนตรานํ วา วเสน ‘‘อมฺพา’’ติ วุตฺตํ. เย อิเมหิ ปฺจหิ อิสิสเตหิ สยํ อรฺํ อคนฺตฺวา เอกสฺส อตฺถาย อานีตา อมฺพา ภุตฺตา, อิทํ วายามสฺส ผลํ. ตฺจ โข ปน อนีติหํ, ‘‘อิติ อาห อิติ อาหา’’ติ เอวํ อิติหีติเหน คเหตพฺพํ น โหติ, ปจฺจกฺขเมว ตํ ผลํ ปสฺสาติ. เอวํ มหาสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ อทาสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วตฺตสมฺปนฺโน ตาปโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๒๕] ๕. กฏาหกชาตกวณฺณนา
พหุมฺปิ ¶ โส วิกตฺเถยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ เหฏฺา กถิตสทิสเมว.
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺิ อโหสิ. ตสฺส ภริยา ปุตฺตํ วิชายิ, ทาสีปิสฺส ตํ ทิวสฺเว ปุตฺตํ วิชายิ. เต เอกโตว วฑฺฒึสุ. เสฏฺิปุตฺเต เลขํ สิกฺขนฺเต ทาโสปิสฺส ผลกํ วหมาโน คนฺตฺวา เตเนว สทฺธึ เลขํ สิกฺขิ, คณนํ สิกฺขิ, ทฺเว ตโย โวหาเร อกาสิ. โส อนุกฺกเมน วจนกุสโล โวหารกุสโล ยุวา อภิรูโป อโหสิ, นาเมน กฏาเหโก นาม. โส เสฏฺิฆเร ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กโรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘น มํ อิเม สพฺพกาลํ ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กาเรสฺสนฺติ, กิฺจิเทว โทสํ ทิสฺวา ตาเฬตฺวา พนฺธิตฺวา ลกฺขเณน องฺเกตฺวา ทาสปริโภเคนปิ ปริภฺุชิสฺสนฺติ. ปจฺจนฺเต โข ปน เสฏฺิสฺส สหายโก เสฏฺิ อตฺถิ, ยํนูนาหํ เสฏฺิสฺส วจเนน เลขํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘อหํ เสฏฺิปุตฺโต’ติ วตฺวา ตํ เสฏฺึ วฺเจตฺวา ตสฺส ธีตรํ คเหตฺวา สุขํ วเสยฺย’’นฺติ. โส สยเมว ปณฺณํ คเหตฺวา ¶ ‘‘อหํ อสุกํ นาม มม ปุตฺตํ ตว สนฺติกํ ปหิณึ, อาวาหวิวาหสมฺพนฺโธ นาม มยฺหฺจ ตยา, ตุยฺหฺจ มยา สทฺธึ ปติรูโป, ตสฺมา ตฺวํ อิมสฺส ทารกสฺส อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา เอตํ ตตฺเถว วสาเปหิ, อหมฺปิ โอกาสํ ลภิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ลิขิตฺวา เสฏฺิสฺเสว มุทฺทิกาย ลฺเชตฺวา ยถารุจิตํ ปริพฺพยฺเจว คนฺธวตฺถาทีนิ จ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เสฏฺึ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ.
อถ นํ เสฏฺิ ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พาราณสิโต’’ติ. ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘พาราณสิเสฏฺิสฺสา’’ติ. ‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ตสฺมึ ขเณ กฏาหโก ‘‘อิทํ ทิสฺวา ชานิสฺสถา’’ติ ปณฺณํ อทาสิ. เสฏฺิ ปณฺณํ วาเจตฺวา ‘‘อิทานาหํ ชีวามิ นามา’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ธีตรํ ทตฺวา ปติฏฺาเปสิ. ตสฺส ปริวาโร มหนฺโต อโหสิ. โส ยาคุขชฺชกาทีสุ วา วตฺถคนฺธาทีสุ ¶ วา อุปนีเตสุ ‘‘เอวมฺปิ นาม ยาคุํ ¶ ปจนฺติ, เอวํ ขชฺชกํ, เอวํ ภตฺตํ, อโห ปจฺจนฺตวาสิกา นามา’’ติ ยาคุอาทีนิ ครหติ. ‘‘อิเม ปจฺจนฺตวาสิภาเวเนว อหตสาฏเก วฬฺชิตุํ น ชานนฺติ, คนฺเธ ปิสิตุํ, ปุปฺผานิ คนฺถิตุํ น ชานนฺตี’’ติ วตฺถกมฺมนฺติกาทโย ครหติ.
โพธิสตฺโตปิ ทาสํ อปสฺสนฺโต ‘‘กฏาหโก น ทิสฺสติ, กหํ คโต, ปริเยสถ น’’นฺติ สมนฺตา มนุสฺเส ปโยเชสิ. เตสุ เอโก ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา อตฺตานํ อชานาเปตฺวา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘อยุตฺตํ เตน กตํ, คนฺตฺวา นํ คเหตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิ. ‘‘เสฏฺิ กิร ปจฺจนฺตํ คจฺฉตี’’ติ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโต. กฏาหโก ‘‘เสฏฺิ กิร อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘น โส อฺเน การเณน อาคจฺฉิสฺสติ, มํ นิสฺสาเยวสฺส อาคมเนน ภวิตพฺพํ. สเจ ปนาหํ ปลายิสฺสามิ, ปุน อาคนฺตุํ น สกฺกา ภวิสฺสติ. อตฺถิ ปเนส อุปาโย. มม สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกมฺมํ กตฺวา ตเมว อาราเธสฺสามี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ปริสมชฺเฌ เอวํ ภาสติ ‘‘อฺเ พาลมนุสฺสา อตฺตโน พาลภาเวน มาตาปิตูนํ ¶ คุณํ อชานนฺตา เตสํ โภชนเวลาย อปจิติกมฺมํ อกตฺวา เตหิ สทฺธึเยว ภฺุชนฺติ, มยํ ปน มาตาปิตูนํ โภชนกาเล ปฏิคฺคหํ อุปเนม, เขฬมลฺลกํ อุปเนม, ภาชนานิ อุปเนม, ปานียมฺปิ พีชนิมฺปิ คเหตฺวา อุปติฏฺามา’’ติ ยาว สรีรวฬฺชนกาเล อุทกกลสํ อาทาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺานคมนา สพฺพํ ทาเสหิ สามิกานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ ปกาเสสิ.
โส เอวํ ปริสํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปจฺจนฺตสมีปํ อาคตกาเล สสุรํ อโวจ ‘‘ตาต, มม กิร ปิตา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติ, ตุมฺเห ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาทาเปถ, อหํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ปฏิปถํ คมิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. กฏาหโก พหุํ ปณฺณาการมาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปณฺณาการํ อทาสิ. โพธิสตฺโตปิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปาตราสกาเล ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา สรีรวฬฺชนตฺถาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ ปาวิสิ. กฏาหโก อตฺตโน ปริวารํ ¶ นิวตฺเตตฺวา กลสํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุทกกิจฺจปริโยสาเน ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘สามิ, อหํ ตุมฺหากํ ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ ธนํ ทสฺสามิ, มา เม ยสํ อนฺตรธาปยิตฺถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ตสฺส วตฺตสมฺปทาย ปสีทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, นตฺถิ เต มม สนฺติกา อนฺตราโย’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปจฺจนฺตนครํ ปาวิสิ. มหนฺโต ¶ สกฺกาโร อโหสิ, กฏาหโกปิสฺส นิรนฺตรํ ทาเสน กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรติ. อถ นํ เอกาย เวลาย สุขนิสินฺนํ ปจฺจนฺตเสฏฺิ อาห ‘‘มหาเสฏฺิ, มยา ตุมฺหากํ ปณฺณํ ทิสฺวาว ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส ทาริกา ทินฺนา’’ติ โพธิสตฺโต กฏาหกํ ปุตฺตเมว กตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ปิยวจนํ วตฺวา เสฏฺึ โตเสสิ. ตโต ปฏฺาย กฏาหกสฺส มุขํ อุลฺโลเกตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ.
อเถกทิวสํ มหาสตฺโต เสฏฺิธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เม อูกา วิจินาหี’’ติ วตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา อูกา คเหตฺวา ิตํ ปิยวจนํ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อมฺม, กจฺจิ เต มม ปุตฺโต สุขทุกฺเขสุ อปฺปมตฺโต ¶ , อุโภ ชนา สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตาต, มหาเสฏฺิ ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส อฺโ โทโส นตฺถิ, เกวลํ อาหารํ ครหตี’’ติ. ‘‘อมฺม, นิจฺจกาลเมส ทุกฺขสีโลว, อปิจ เต อหํ ตสฺส มุขพนฺธนมนฺตํ ทสฺสามิ, ตํ ตฺวํ สาธุกํ อุคฺคณฺหิตฺวา มม ปุตฺตสฺส โภชนกาเล ครหนฺตสฺส อุคฺคหิตนิยาเมเนว ปุรโต ตฺวา วเทยฺยาสี’’ติ คาถํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิ. กฏาหโกปิ พหุํ ขาทนียโภชนียํ อาทาย อนุมคฺคํ คนฺตฺวา พหุธนํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติ. โส โพธิสตฺตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย อติเรกมานี อโหสิ. โส เอกทิวสํ เสฏฺิธีตาย นานคฺครสโภชนํ อุปเนตฺวา กฏจฺฉุํ อาทาย ปริวิสนฺติยา ภตฺตํ ครหิตุํ อารภิ. เสฏฺิธีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตนิยาเมเนว อิมํ คาถมาห –
‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อฺํ ชนปทํ คโต;
อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, ภฺุช โภเค กฏาหกา’’ติ.
ตตฺถ พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อฺํ ชนปทํ คโตติ โย อตฺตโน ชาติภูมิโต อฺํ ชนปทํ คโต โหติ, ยตฺถสฺส ชาตึ น ชานนฺติ, โส ¶ พหุมฺปิ วิกตฺเถยฺย, วมฺภนวจนํ วฺจนวจนํ วเทยฺย. อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺยาติ อิมํ ตาว วารํ สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกิจฺจสฺส กตตฺตา กสาหิ ปหริตฺวา ปิฏฺิจมฺมุปฺปาฏนโต จ ลกฺขณาหนนโต จ มุตฺโตสิ. สเจ อนาจารํ กโรสิ, ปุน อฺสฺมึ อาคมนวาเร ตว สามิโก อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, อิมํ เคหํ อนุอาคนฺตฺวา กสาภิฆาเตหิ เจว ลกฺขณาหนเนน จ ชาติปฺปกาสเนน จ ตํ ทูเสยฺย อุปหเนยฺย. ตสฺมา อิมํ อนาจารํ ปหาย ภฺุช โภเค กฏาหก, มา ปจฺฉา อตฺตโน ทาสภาวํ ปากฏํ กาเรตฺวา วิปฺปฏิสารี อโหสีติ อยเมตฺถ เสฏฺิโน อธิปฺปาโย.
เสฏฺิธีตา ¶ ปน เอตมตฺถํ อชานนฺตี อุคฺคหิตนิยาเมน พฺยฺชนเมว ปยิรุทาหาสิ. กฏาหโก ‘‘อทฺธา เสฏฺินา มม กุลํ อาจิกฺขิตฺวา เอติสฺสา สพฺพํ กถิตํ ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺาย ปุน ภตฺตํ ครหิตุํ น วิสหิ, นิหตมาโน ยถาลทฺธํ ภฺุชิตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กฏาหโก วิกตฺถกภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กฏาหกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๒๖] ๖. อสิลกฺขณชาตกวณฺณนา
ตเถเวกสฺส กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ อสิลกฺขณปากํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร กมฺมาเรหิ รฺโ อสีนํ อาหฏกาเล อสึ อุปสิงฺฆิตฺวา อสิลกฺขณํ อุทาหรติ. โส เยสํ หตฺถโต ลาภํ ลภติ, เตสํ อสึ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน มงฺคลสํยุตฺโต’’ติ วทติ. เยสํ หตฺถโต ลาภํ น ลภติ, เตสํ อสึ ‘‘อวลกฺขโณ’’ติ ครหติ. อเถโก กมฺมาโร อสึ กตฺวา โกสิยํ สุขุมํ มริจจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา รฺโ อสึ อาหริ. ราชา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อสึ วีมํสา’’ติ อาห. พฺราหฺมณสฺส อสึ อากฑฺฒิตฺวา อุปสิงฺฆนฺตสฺส มริจจุณฺณานิ นาสํ ปวิสิตฺวา ¶ ขิปิตุกามตํ อุปฺปาเทสุํ. ตสฺส ขิปนฺตสฺส นาสิกา อสิธาราย ปฏิหตา ทฺวิธา ฉิชฺชิ. ตสฺเสวํ นาสิกาย ฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รฺโ กิร อสิลกฺขณปาโก อสึ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกํ ฉินฺทาเปสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส พฺราหฺมโณ อสึ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกาเฉทํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อสิลกฺขณปาโก พฺราหฺมโณ อโหสีติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว. ราชา ปน ตสฺส เวชฺเช ทตฺวา นาสิกาโกฏึ ผาสุกํ การาเปตฺวา ลาขาย ปฏินาสิกํ กาเรตฺวา ปุน ตํ อุปฏฺากเมว อกาสิ. พาราณสิรฺโ ปน ปุตฺโต นตฺถิ, เอกา ธีตา เจว ภาคิเนยฺโย จ อเหสุํ. โส อุโภปิ เต อตฺตโน สนฺติเกเยว วฑฺฒาเปสิ. เต เอกโต วฑฺฒนฺตา อฺมฺํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํ. ราชาปิ ¶ อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโยปิ อิมสฺส รชฺชสฺส สามิโกว, ธีตรํ เอตสฺเสว ทตฺวา อภิเสกมสฺส กโรมี’’ติ วตฺวา ปุน จินฺเตสิ ¶ ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโย สพฺพถาปิ าตโกเยว, เอตสฺส อฺํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อภิเสกํ กตฺวา ธีตรํ อฺสฺส รฺโ ทสฺสามิ, เอวํ โน าตกา พหู ภวิสฺสนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ รชฺชานํ มยเมว สามิกา ภวิสฺสามา’’ติ. โส อมจฺเจหิ สทฺธึ สมฺมนฺเตตฺวา ‘‘อุโภเปเต วิสุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภาคิเนยฺยํ อฺสฺมึ นิเวสเน, ธีตรํ อฺสฺมึ วาเสสิ.
เต โสฬสวสฺสุทฺเทสิกภาวํ ปตฺตา อติวิย ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํ. ราชกุมาโร ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน มาตุลธีตรํ ราชเคหา นีหราเปตุํ สกฺกา ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ มหาอิกฺขณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺสา สหสฺสภณฺฑิกํ ทตฺวา ‘‘กึ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อมฺม, ตยิ กโรนฺติยา อนิปฺผตฺติ นาม นตฺถิ, กิฺจิเทว การณํ วตฺวา ยถา มม มาตุโล ราชา ธีตรํ อนฺโตเคหา นีหราเปติ, ตถา กโรหี’’ติ อาห. สาธุ, สามิ, อหํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วกฺขามิ ‘‘เทว, ราชธีตาย อุปริ กาฬกณฺณี อตฺถิ, เอตฺตกํ กาลํ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ, อหํ ราชธีตรํ อสุกทิวเส ¶ นาม รถํ อาโรเปตฺวา พหุอาวุธหตฺเถ ปุริเส อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คนฺตฺวา มณฺฑลปีิกาย เหฏฺามฺเจ มตมนุสฺสํ นิปชฺชาเปตฺวา อุปริมฺเจ ราชธีตรํ เปตฺวา คนฺโธทกฆฏานํ อฏฺุตฺตรสเตน นฺหาเปตฺวา กาฬกณฺณึ ปวาเหสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา ราชธีตรํ สุสานํ เนสฺสามิ, ตฺวํ อมฺหากํ ตตฺถ คมนทิวเส อมฺเหหิ ปุเรตรเมว โถกํ มริจจุณฺณํ อาทาย อาวุธหตฺเถหิ อตฺตโน มนุสฺเสหิ ปริวุโต รถํ อภิรุยฺห สุสานํ คนฺตฺวา รถํ สุสานทฺวาเร เอกปเทเส เปตฺวา อาวุธหตฺเถ มนุสฺเส สุสานวนํ เปเสตฺวา สยํ สุสาเน มณฺฑลปีิกํ ปสาเรตฺวา มตโก วิย ปฏิกุชฺโช หุตฺวา นิปชฺช. อหํ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ตว อุปริ มฺจกํ อตฺถริตฺวา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มฺเจ สยาเปสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺมึ ขเณ มริจจุณฺณํ นาสิกาย ปกฺขิปิตฺวา ทฺเว ตโย วาเร ขิเปยฺยาสิ. ตยา ขิปิตกาเล ¶ มยํ ราชธีตรํ ปหาย ปลายิสฺสาม. อถ ตฺวํ ราชธีตรํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สยมฺปิ สีสํ นฺหายิตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ คจฺเฉยฺยาสีติ. โส ‘‘สาธุ สุนฺทโร อุปาโย’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
สาปิ คนฺตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ, ราชาปิ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชธีตายปิ ตํ อนฺตรํ อาจิกฺขิ, สาปิ สมฺปฏิจฺฉิ. สา นิกฺขมนทิวเส กุมารสฺส สฺํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คจฺฉนฺตี อารกฺขมนุสฺสานํ ภยชนนตฺถํ อาห – ‘‘มยา ราชธีตาย มฺเจ ปิตกาเล เหฏฺามฺเจ มตปุริโส ขิปิสฺสติ, ขิปิตฺวา จ เหฏฺามฺจา นิกฺขมิตฺวา ยํ ปมํ ปสฺสิสฺสติ ¶ , ตเมว คเหสฺสติ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติ. ราชกุมาโร ปุเรตรํ คนฺตฺวา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ นิปชฺชิ. มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มณฺฑลปีิกาานํ คจฺฉนฺตี ‘‘มา ภายี’’ติ สฺาเปตฺวา มฺเจ เปสิ. ตสฺมึ ขเณ กุมาโร มริจจุณฺณํ นาสาย ปกฺขิปิตฺวา ขิปิ. เตน ขิปิตมตฺเตเยว มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ ปหาย มหารวํ รวมานา สพฺพปมํ ปลายิ, ตสฺสา ปลาตกาลโต ปฏฺาย เอโกปิ าตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา สพฺเพ ปลายึสุ. กุมาโร ยถาสมฺมนฺติตํ สพฺพํ กตฺวา ราชธีตรํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ อคมาสิ.
อิกฺขณิกา ¶ คนฺตฺวา ตํ การณํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘ปกติยาปิ สา มยา ตสฺเสวตฺถาย ปุฏฺา, ปายาเส ฉฑฺฑิตสปฺปิ วิย ชาต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปรภาเค ภาคิเนยฺยสฺส รชฺชํ ทตฺวา ธีตรํ มหาเทวึ กาเรสิ. โส ตาย สทฺธึ สมคฺควาสํ วสมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. โสปิ อสิลกฺขณปาโก ตสฺเสว อุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺเสกทิวสํ ราชูปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ปฏิสูริยํ ตฺวา อุปฏฺหนฺตสฺส ลาขา วิลียิ, ปฏินาสิกา ภูมิยํ ปติ. โส ลชฺชาย อโธมุโข อฏฺาสิ. อถ นํ ราชา ปริหสนฺโต ‘‘อาจริย, มา จินฺตยิตฺถ, ขิปิตํ นาม เอกสฺส กลฺยาณํ โหติ, เอกสฺส ปาปกํ. ตุมฺเหหิ ขิปิเตน นาสิกา ¶ ฉิชฺชียิตฺถ, มยํ ปน ขิปนฺตา มาตุลธีตรํ ลภิตฺวา รชฺชํ ปาปุณิมฺหา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ตเถเวกสฺส กลฺยาณํ, ตเถเวกสฺส ปาปกํ;
ตสฺมา สพฺพํ น กลฺยาณํ, สพฺพํ วาปิ น ปาปก’’นฺติ.
ตตฺถ ตเถเวกสฺสาติ ตเทเวกสฺส. อยเมว วา ปาโ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
อิติ โส อิมาย คาถาย ตํ การณํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมาย เทสนาย โลกสมฺมตานํ กลฺยาณปาปกานํ อเนกํสิกภาวํ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อสิลกฺขณปาโกว เอตรหิ อสิลกฺขณปาโก, ภาคิเนยฺยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อสิลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๒๗] ๗. กลณฺฑุกชาตกวณฺณนา
เต ¶ เทสา ตานิ วตฺถูนีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตตฺถ ทฺเวปิ วตฺถูนิ กฏาหกชาตกสทิสาเนว.
อิธ ¶ ปเนส พาราณสิเสฏฺิโน ทาโส กลณฺฑุโก นาม อโหสิ. ตสฺส ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺิโน ธีตรํ คเหตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน วสนกาเล พาราณสิเสฏฺิ ปริเยสาเปตฺวาปิ ตสฺส คตฏฺานํ อชานนฺโต ‘‘คจฺฉ, กลณฺฑุกํ ปริเยสา’’ติ อตฺตนา ปุฏฺํ สุกโปตกํ เปเสสิ. สุกโปตโก อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ นครํ ปาปุณิ. ตสฺมิฺจ กาเล กลณฺฑุโก นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนฺเจว ขาทนียโภชนียานิ จ คาหาเปตฺวา นทึ คนฺตฺวา เสฏฺิธีตาย สทฺธึ นาวํ อารุยฺห อุทเก กีฬติ. ตสฺมิฺจ ปเทเส นทีกีฬํ กีฬนฺตา อิสฺสรชาติกา ติขิณเภสชฺชปริภาวิตํ ขีรํ ปิวนฺติ, เตน เตสํ ทิวสภาคมฺปิ อุทเก กีฬนฺตานํ สีตํ น ¶ พาธติ. อยํ ปน กลณฺฑุโก ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ตํ ขีรํ นุฏฺุภติ. นุฏฺุภนฺโตปิ อุทเก อนุฏฺุภิตฺวา เสฏฺิธีตาย สีเส นุฏฺุภติ. สุกโปตโกปิ นทีตีรํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา อุทุมฺพรสาขาย นิสีทิตฺวา โอโลเกตฺวา กลณฺฑุกํ สฺชานิตฺวา เสฏฺิธีตาย สีเส นุฏฺุภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อเร, กลณฺฑุก ทาส, อตฺตโน ชาติฺจ วสนฏฺานฺจ อนุสฺสร, ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ชาติสมฺปนฺนาย สุขสํวฑฺฒาย เสฏฺิธีตาย สีเส มา นุฏฺุภิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เต เทสา ตานิ วตฺถูนิ, อหฺจ วนโคจโร;
อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุํ, ปิว ขีรํ กลณฺฑุกา’’ติ.
ตตฺถ เต เทสา ตานิ วตฺถูนีติ มาตุกุจฺฉึ สนฺธาย วทติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยตฺถ เต วสิตํ, น เต ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิเทสา. ยตฺถ วาสิ ปติฏฺิโต, น ตานิ ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิวตฺถูนิ. อถ โข ทาสิกุจฺฉิยํ ตฺวํ วสิ เจว ปติฏฺิโต จาติ. อหฺจ วนโคจโรติ ติรจฺฉานภูโตปิ เอตมตฺถํ ชานามีติ ทีเปติ. อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุนฺติ เอวํ อนาจารํ จรมานํ มยา คนฺตฺวา อาโรจิเต อนุวิจฺจ ชานิตฺวา ตว สามิกา ตาเฬตฺวา เจว ลกฺขณาหตฺจ กตฺวา ตํ คณฺเหยฺยุํ, คเหตฺวา คมิสฺสนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน ปมาณํ ตฺวา เสฏฺิธีตาย สีเส อนุฏฺุภิตฺวา ปิว ขีรํ. กลณฺฑุกาติ ตํ นาเมนาลปติ.
กลณฺฑุโกปิ ¶ ¶ สุวโปตกํ สฺชานิตฺวา ‘‘มํ ปากฏํ กเรยฺยา’’ติ ภเยน ‘‘เอหิ, สามิ, กทา อาคโตสี’’ติ อาห. สุโก ‘‘น เอส มํ หิตกามตาย ปกฺโกสติ, คีวํ ปน เม วฏฺเฏตฺวา มาเรตุกาโม’’ติ ตฺวาว ‘‘น เม ตยา อตฺโถ’’ติ ตโต อุปฺปติตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ยถาทิฏฺํ เสฏฺิโน วิตฺถาเรน กเถสิ. เสฏฺิ ‘‘อยุตฺตํ เตน กต’’นฺติ วตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส อาณํ กาเรตฺวา พาราณสิเมว นํ อาเนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภฺุชิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กลณฺฑุโก อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กลณฺฑุกชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๒๘] ๘. พิฬารวตชาตกวณฺณนา
โย ¶ เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ตสฺส กุหกภาเว อาโรจิเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย มหาสรีโร สูกรจฺฉาปกสทิโส หุตฺวา อเนกสตมูสิกาหิ ปริวุโต อรฺเ วิหรติ. อเถโก สิงฺคาโล อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ มูสิกยูถํ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มูสิกานํ อาสยสฺส อวิทูเร สูริยาภิมุโข วาตํ ปิวนฺโต เอเกน ปาเทน อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต โคจราย จรมาโน ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ โก นาโม’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ธมฺมิโก นามา’’ติ. ‘‘จตฺตาโร ปาเท ภูมิยํ อเปตฺวา กสฺมา เอเกเนว ิโตสี’’ติ. ‘‘มยิ จตฺตาโร ปาเท ปถวิยํ เปนฺเต ปถวี วหิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เอเกเนว ติฏฺามี’’ติ. ‘‘มุขํ วิวริตฺวา กสฺมา ิโตสี’’ติ? ‘‘มยํ อฺํ น ภกฺขยาม, วาตเมว ภกฺขยามา’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา สูริยาภิมุโข ¶ ติฏฺสี’’ติ? ‘‘สูริยํ นมสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺาย มูสิกคเณน สทฺธึ สายํ ปาตํ ตสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉติ.
อถสฺส ¶ อุปฏฺานํ กตฺวา คมนกาเล สิงฺคาโล สพฺพปจฺฉิมํ มูสิกํ คเหตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริตฺวา มุขํ ปฺุฉิตฺวา ติฏฺติ. อนุปุพฺเพน มูสิกคโณ ตนุโก ชาโต. มูสิกา ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ อยํ อาสโย นปฺปโหติ, นิรนฺตรา ติฏฺาม. อิทานิ สิถิลา, เอวมฺปิ อาสโย น ปูรเตว, กึ นุ โข เอต’’นฺติ โพธิสตฺตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. โพธิสตฺโต ‘‘เกน นุ โข การเณน มุสิกา ตนุตฺตํ คตา’’ติ จินฺเตนฺโต สิงฺคาเล อาสงฺกํ เปตฺวา ‘‘วีมํสิสฺสามิ ¶ น’’นฺติ อุปฏฺานกาเล เสสมูสิกา ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิ. สิงฺคาโล ตสฺส อุปริ ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อตฺตโน คหณตฺถาย ตํ ปกฺขนฺทนฺตํ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ สิงฺคาล, อิทํ เต วตสมาทานํ น ธมฺมสุธมฺมตาย, ปเรสํ ปน วิหึสนตฺถาย ธมฺมํ ธชํ กตฺวา จรสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โย เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวา, นิคูฬฺโห ปาปมาจเร;
วิสฺสาสยิตฺวา ภูตานิ, พิฬารํ นาม ตํ วต’’นฺติ.
ตตฺถ โย เวติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิเทว. ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ ธชํ กริตฺวา, กูฏํ กโรนฺโต วิย อุสฺสาเปตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถ. วิสฺสาสยิตฺวาติ ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สฺาย สฺชาตวิสฺสาสานิ กตฺวา. พิฬารํ นาม ตํ วตนฺติ ตํ เอวํ ธมฺมํ ธชํ กตฺวา รโห ปาปานิ กโรนฺตสฺส วตํ เกราฏิกวตํ นาม โหตีติ อตฺโถ.
มูสิกราชา กเถนฺโตว อุปฺปติตฺวา ตสฺส คีวายํ ปติตฺวา หนุกสฺส เหฏฺา อนฺโตคลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา คลนาฬึ ผาเลตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. มูสิกคโณ นิวตฺติตฺวา สิงฺคาลํ ‘‘มุรุ มุรู’’ติ ขาทิตฺวา อคมาสิ. ปมาคตาว กิรสฺส มํสํ ลภึสุ, ปจฺฉา อาคตา น ลภึสุ. ตโต ปฏฺาย มูสิกคโณ นิพฺภโย ชาโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล กุหกภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พิฬารวตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๒๙] ๙. อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา
นายํ ¶ สิขา ปฺุเหตูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกฺเว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
อตีตสฺมิฺหิ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกราชา หุตฺวา อรฺเ วสติ. อเถโก สิงฺคาโล ทวฑาเห อุฏฺิเต ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกสฺมึ รุกฺเข สีสํ ¶ อาหจฺจ อฏฺาสิ. ตสฺส สกลสรีเร โลมานิ ฌายึสุ, รุกฺขํ อาหจฺจ ิตฏฺาเน ปน มตฺถเก จูฬา วิย โถกานิ โลมานิ อฏฺํสุ. โส เอกทิวสํ โสณฺฑิยํ ปานียํ ปิวนฺโต ฉายํ โอโลเกนฺโต จูฬํ ทิสฺวา ‘‘อุปฺปนฺนํ ทานิ เม ภณฺฑมูล’’นฺติ อรฺเ วิจรนฺโต ตํ มูสิกาทรึ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อวิทูเร อฏฺาสิ. อถ นํ โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ทิสฺวา ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สฺาย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ อคฺคิกภารทฺวาโช นามา’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ รกฺขนตฺถายา’’ติ. ‘‘กินฺติ กตฺวา อมฺเห รกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ องฺคุฏฺคณนํ นาม ชานามิ, ตุมฺหากํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจราย คมนกาเล ‘เอตฺตกา’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ คเณสฺสามิ, เอวํ สายํ ปาตํ คเณนฺโต รกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ รกฺข มาตุลา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิกฺขมนกาเล ‘‘เอโก ทฺเว ตโย’’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ ตเถว คเณตฺวา สพฺพปจฺฉิมํ คเหตฺวา ขาทติ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อิธ ปน มูสิกราชา นิวตฺติตฺวา ิโต ‘‘โภ อคฺคิกภารทฺวาช, นายํ ตว ธมฺมสุธมฺมตาย มตฺถเก จูฬา ปิตา, กุจฺฉิการณา ปน ปิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นายํ ¶ สิขา ปฺุเหตุ, ฆาสเหตุ อยํ สิขา;
นาคุฏฺิคณนํ ยาติ, อลํ เต โหตุ อคฺคิกา’’ติ.
ตตฺถ นาคุฏฺิคณนํ ยาตีติ ‘‘องฺคุฏฺิคณนา’’ติ องฺคุฏฺคณนา วุจฺจติ, อยํ มูสิกคโณ องฺคุฏฺคณนํ น คจฺฉติ น อุเปติ น ปูเรติ, ปริกฺขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อลํ เต โหตุ อคฺคิกาติ สิงฺคาลํ นาเมน อาลปนฺโต อาห. เอตฺตาวตา เต อลํ โหตุ, น อิโต ปรํ มูสิเก ขาทิสฺสสิ ¶ . อมฺเหหิ วา ตยา สทฺธึ สํวาโส อลํ โหตุ, น มยํ อิทานิ ตยา สทฺธึ วสิสฺสามาติปิ อตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สิงฺคาโล อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๓๐] ๑๐. โกสิยชาตกวณฺณนา
ยถา ¶ วาจา จ ภฺุชสฺสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิเรกสฺส สทฺธาสมฺปนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา รตฺตึ อติจริตฺวา ทิวา กิฺจิ กมฺมํ อกตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา นิตฺถุนมานา นิปชฺชติ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘กึ เต ภทฺเท อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติ. ‘‘อถ กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สินิทฺธมธุรานิ ปณีตปณีตานิ ยาคุภตฺตเตลาทีนี’’ติ. พฺราหฺมโณ ยํ ยํ สา อิจฺฉติ, ตํ ตํ อาหริตฺวา เทติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. สา ปน พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปวิฏฺกาเล นิปชฺชติ, พหิ นิกฺขนฺตกาเล ชาเรหิ สทฺธึ วีตินาเมติ.
อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิมิสฺสา สรีเร วิชฺฌนวาตานํ ปริยนฺโต น ปฺายตี’’ติ เอกทิวสํ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, น ปฺายสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, พฺราหฺมณิยา กิร เม สรีเร วาตา วิชฺฌนฺติ, สฺวาหํ ตสฺสา ¶ สปฺปิเตลาทีนิ เจว ปณีตปณีตโภชนานิ จ ปริเยสามิ, สรีรมสฺสา ฆนํ วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณํ ชาตํ, วาตโรคสฺส ปน ปริยนฺโต น ปฺายติ. อหํ ตํ ปฏิชคฺคนฺโตว อิธาคมนสฺส โอกาสํ น ลภามี’’ติ อาห. สตฺถา พฺราหฺมณิยา ปาปภาวํ ตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ‘เอวํ นิปนฺนสฺส มาตุคามสฺส โรเค อวูปสมนฺเต อิทฺจิทฺจ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิเตหิ กถิตํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ¶ ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิ. เอกสตราชธานีสุ ขตฺติยกุมารา จ พฺราหฺมณกุมารา จ เยภุยฺเยน ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. อเถโก ชนปทวาสี พฺราหฺมณมาณโว โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺารส จ วิชฺชาฏฺานานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํเยว กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ ¶ . ตสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา อโหสิ ปาปธมฺมาติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว.
โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมินา การเณน โอวาทคหณาย โอกาสํ น ลภามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สา มาณวิกา อิมํ วฺเจตฺวา นิปชฺชตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตสฺสา โรคานุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ตสฺสา สปฺปิขีรรสาทีนิ มา อทาสิ, โคมุตฺเต ปน ปฺจปณฺณานิ ผลาทีนิ จ ปกฺขิปิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นวตมฺพโลหภาชเน ปกฺขิปิตฺวา โลหคนฺธํ คาหาเปตฺวา รชฺชุํ วา โยตฺตํ วา รุกฺขํ วา ลตํ วา คเหตฺวา ‘อิทํ เต โรคสฺส อนุจฺฉวิกเภสชฺชํ, อิทํ วา ปิว, อุฏฺาย วา ตยา ภุตฺตภตฺตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ วเทยฺยาสิ. ‘‘สเจ เภสชฺชํ น ปิวติ, อถ นํ รชฺชุยา วา โยตฺเตน วา รุกฺเขน วา ลตาย วา กติจิ ปหาเร ปหริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา กปฺปเรน โปเถยฺยาสิ, สา ตงฺขณฺเว อุฏฺาย กมฺมํ กริสฺสตี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว เภสชฺชํ กตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมํ เภสชฺชํ ปิวา’’ติ อาห. ‘‘เกน เต อิทํ อาจิกฺขิต’’นฺติ? ¶ ‘‘อาจริเยน, ภทฺเท’’ติ. ‘‘อปเนหิ ตํ, น ปิวิสฺสามี’’ติ. มาณโว ‘‘น ตฺวํ อตฺตโน รุจิยา ปิวิสฺสสี’’ติ รชฺชุํ คเหตฺวา ‘‘อตฺตโน โรคสฺส อนุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ วา ปิว, ยาคุภตฺตานุจฺฉวิกํ กมฺมํ วา กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยถาวาจา จ ภฺุชสฺสุ, ยถาภุตฺตฺจ พฺยาหร;
อุภยํ เต น สเมติ, วาจา ภุตฺตฺจ โกสิเย’’ติ.
ตตฺถ ยถาวาจา จ ภฺุชสฺสูติ ยถา เต วาจา, ตถา ภฺุชสฺสุ, ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติ วาจาย อนุจฺฉวิกเมว กตฺวา ภฺุชสฺสูติ อตฺโถ. ‘‘ยถาวาจํ วา’’ติปิ ปาโ ยุชฺชติ, ‘‘ยถาวาจายา’’ติปิ ปนฺติ, สพฺพตฺถ อยเมว อตฺโถ. ยถาภุตฺตฺจ พฺยาหราติ ยํ ยถา เต ภุตฺตํ, ตสฺส อนุจฺฉวิกเมว ¶ พฺยาหร, ‘‘อโรคมฺหี’’ติ วตฺวา เคเห กตฺตพฺพํ กโรสีติ อตฺโถ. ‘‘ยถาภูตฺจา’’ติปิ ปาโ, อถ วา อโรคมฺหีติ ยถาภูตเมว วตฺวา กมฺมํ กโรหีติ ¶ อตฺโถ. อุภยํ เต น สเมติ, วาจาภุตฺตฺจ โกสิเยติ ยา จ เต อยํ วาจา ‘‘วาตา มํ วิชฺฌนฺตี’’ติ ยฺจ เต อิทํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตํ, อิทํ อุภยมฺปิ ตุยฺหํ น สเมติ, ตสฺมา อุฏฺาย กมฺมํ กโรหิ. ‘‘โกสิเย’’ติ ตํ โคตฺเตนาลปติ.
เอวํ วุตฺเต โกสิยพฺราหฺมณธีตา ‘‘อาจริเยน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนกาลโต ปฏฺาย น สกฺกา มยา เอส วฺเจตุํ, อุฏฺาย กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺาย กมฺมํ อกาสิ. ‘‘อาจริเยน เม ทุสฺสีลภาโว าโต, อิทานิ น สกฺกา อิโต ปฏฺาย ปุน เอวรูปํ กาตุ’’นฺติ อาจริเย คารเวน ปาปกมฺมโตปิ วิรมิตฺวา สีลวตี อโหสิ. สาปิ พฺราหฺมณี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิรมฺหิ าตา’’ติ สตฺถริปิ คารเวน น ปุน อนาจารํ อกาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา อิทานิ ชยมฺปติกาว, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โกสิยชาตกวณฺณนา ทสมา.
กุสนาฬิวคฺโค เตรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
กุสนาฬิ ¶ จ ทุมฺเมธํ, นงฺคลีสมฺพกฏาหํ;
อสิลกฺขณกลณฺฑุกํ, พิฬารคฺคิกโกสิยนฺติ.
๑๔. อสมฺปทานวคฺโค
[๑๓๑] ๑. อสมฺปทานชาตกวณฺณนา
อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺสาติ ¶ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ กาเล ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, อกตฺู ตถาคตสฺส คุณํ น ชานาตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตฺู, ปุพฺเพปิ อกตฺูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มคธรฏฺเ ราชคเห เอกสฺมึ มคธรฺเ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว เสฏฺิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว สงฺขเสฏฺีติ นาเมน. พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺิ นาม อสีติโกฏิวิภโวว อโหสิ. เต อฺมฺํ สหายกา อเหสุํ. เตสุ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺิสฺส เกนจิเทว การเณน มหนฺตํ ภยํ อุปฺปชฺชิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปริหายิ. โส ทลิทฺโท อปฺปฏิสรโณ หุตฺวา ภริยํ อาทาย สงฺขเสฏฺึ ปจฺจยํ กตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปทสาว ราชคหํ ปตฺวา สงฺขเสฏฺิสฺส นิเวสนํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ ปริสฺสชิตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สมฺม, เกนฏฺเน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภยํ เม, สมฺม, อุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ธนํ ปริกฺขีณํ, อุปตฺถมฺโภ เม โหหี’’ติ. ‘‘สาธุ สมฺม, มา ภายี’’ติ ภณฺฑาคารํ วิวราเปตฺวา จตฺตาลีส หิรฺโกฏิโย ทาเปตฺวา เสสมฺปิ ปริจฺฉทปริวารํ สพฺพํ อตฺตโน สนฺตกํ สวิฺาณกํ อวิฺาณกํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อุปฑฺฒเมว อทาสิ. โส ตํ วิภวํ อาทาย ปุน พาราณสึ คนฺตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิ.
อปรภาเค ¶ สงฺขเสฏฺิสฺสปิ ตาทิสเมว ภยํ อุปฺปชฺชิ. โส อตฺตโน ปฏิสรณํ อุปธาเรนฺโต ‘‘สหายสฺส เม มหาอุปกาโร กโต, อุปฑฺฒวิภโว ทินฺโน. น โส มํ ทิสฺวา ปริจฺจชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภริยํ อาทาย ปทสาว พาราณสึ คนฺตฺวา ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, ตว มยา สทฺธึ อนฺตรวีถิยา คมนํ นาม น ยุตฺตํ, มยา เปสิตยานมารุยฺห ¶ มหนฺเตน ปริวาเรน ปจฺฉา อาคมิสฺสสิ. ยาว ยานํ เปเสมิ, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา ตํ สาลาย เปตฺวา สยํ นครํ ปวิสิตฺวา เสฏฺิสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘ราชคหนครโต ตุมฺหากํ สหาโย สงฺขเสฏฺิ นาม อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิ. โส ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ทิสฺวา เนว อาสนา วุฏฺาสิ, น ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, เกวลํ ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถํ อาคโตมฺหี’’ติ. ‘‘นิวาโส ¶ เต กหํ คหิโต’’ติ? ‘‘น ตาว นิวาสฏฺานํ อตฺถิ, เสฏฺิฆรณิมฺปิ สาลาย เปตฺวาว อาคโตมฺหี’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ อิธ นิวาสฏฺานํ นตฺถิ, นิวาปํ คเหตฺวา เอกสฺมึ าเน ปจาเปตฺวา ภฺุชิตฺวา คจฺฉถ, ปุน อมฺหากํ ฆรํ มา ปวิสถา’’ติ วตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา เอกํ พหลปลาปตุมฺพํ เทหี’’ติ ทาสํ อาณาเปสิ. ตํ ทิวสํ กิร โส รตฺตสาลีนํ สกฏสหสฺสมตฺตํ โอผุนาเปตฺวา โกฏฺาคารํ ปูราเปสิ, จตฺตาลีสโกฏิธนํ คเหตฺวา อาคโต อกตฺู มหาโจโร สหายกสฺส ตุมฺพมตฺเต ปลาเป ทาเปสิ. ทาโส ปจฺฉิยํ เอกํ ปลาปตุมฺพํ ปกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ.
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มม สนฺติกา จตฺตาลีสโกฏิธนํ ลภิตฺวา อิทานิ ปลาปตุมฺพํ ทาเปสิ, คณฺหามิ นุ โข, น คณฺหามี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ตาว อกตฺู มิตฺตทุพฺภี กตวินาสกภาเวน มยา สทฺธึ มิตฺตภาวํ ภินฺทิ. สจาหํ เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ ลามกตฺตา น คณฺหิสฺสามิ, อหมฺปิ มิตฺตภาวํ ภินฺทิสฺสามิ. อนฺธพาลา ปริตฺตกํ ลทฺธํ อคฺคณฺหนฺตา มิตฺตภาวํ วินาเสนฺติ, อหํ ปน เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ คเหตฺวา มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺาเปสฺสามี’’ติ. โส ปลาปตุมฺพํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห สาลํ อคมาสิ. อถ นํ ภริยา ‘‘กึ เต, อยฺย, ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภทฺเท อมฺหากํ สหาโย ปีฬิยเสฏฺิ ปลาปตุมฺพํ ทตฺวา อมฺเห อชฺเชว ¶ วิสฺสชฺเชสี’’ติ. สา ‘‘อยฺย, กิมตฺถํ อคฺคเหสิ, กึ เอตํ จตฺตาลีสโกฏิธนสฺส อนุจฺฉวิก’’นฺติ โรทิตุํ อารภิ. โพธิสตฺโตปิ ‘‘ภทฺเท, มา โรทิ, อหํ เตน สทฺธึ มิตฺตภาวเภทนภเยน มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺาเปตุํ คณฺหึ, ตฺวํ กึการณา โรทสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺส, พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺติ;
ตสฺมา ¶ หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานํ, มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตาย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อสมฺปทาเนนาติ อสมฺปาทาเนน. อการโลเป สนฺธิ, อคฺคหเณนาติ อตฺโถ. อิตรีตรสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ลามกาลามกสฺส. พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺตีติ ทนฺธสฺส อปฺสฺส มิตฺตานิ กลีนิ กาฬกณฺณิสทิสานิ โหนฺติ, ภิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺมา หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานนฺติ เตน การเณน อหํ สหาเยน ทินฺนํ เอกปลาปตุมฺพํ หรามิ คณฺหามีติ ทสฺเสติ. ‘‘มาน’’นฺติ หิ อฏฺนฺนํ นาฬีนํ นามํ, จตุนฺนํ อฑฺฒมานํ, จตสฺโส จ นาฬิโย ตุมฺโพ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘ปลาปตุมฺพ’’นฺติ. มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตายนฺติ มม สหาเยน สทฺธึ มิตฺติ มา ภิชฺชิตฺถ, สสฺสตาว อยํ โหตูติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเตปิ เสฏฺิภริยา โรทเตว. ตสฺมึ ขเณ สงฺขเสฏฺินา ปีฬิยเสฏฺิสฺส ทินฺโน กมฺมนฺตทาโส สาลาทฺวาเรน อาคจฺฉนฺโต เสฏฺิภริยาย โรทนสทฺทํ สุตฺวา สาลํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน สามิเก ทิสฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ อิธาคตตฺถ, สามี’’ติ ปุจฺฉิ. เสฏฺิ สพฺพํ อาโรเจสิ. กมฺมนฺตทาโส ‘‘โหตุ, สามิ, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ อุโภปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน เคหํ เนตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ‘‘สามิกา, โว อาคตา’’ติ เสสทาเส สนฺนิปาเตตฺวา ทสฺเสตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา สพฺเพ ทาเส คเหตฺวา ราชงฺคณํ คนฺตฺวา อุปรวํ อกาสิ. ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ, เต สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสุํ.
ราชา ¶ เตสํ วจนํ สุตฺวา อุโภปิ เสฏฺี ปกฺโกสาเปตฺวา สงฺขเสฏฺึ ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตยา มหาเสฏฺิ ปีฬิยเสฏฺิสฺส จตฺตาลีสโกฏิธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, มม สหายสฺส มํ ตกฺเกตฺวา ราชคหํ อาคตสฺส น เกวลํ ธนํ, สพฺพํ วิภวชาตํ สวิฺาณกํ อวิฺาณกํ ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา สมภาเค อทาสินฺติ. ราชา ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ ปีฬิยเสฏฺึ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘ตยา ปนสฺส ตฺเว ตกฺเกตฺวา อาคตสฺส อตฺถิ โกจิ สกฺกาโร วา สมฺมาโน วา กโต’’ติ. โส ตุณฺหี อโหสิ. อปิ ปน เต เอตสฺส ปลาปตุมฺพมตฺตํ ทุสฺสนฺเต ปกฺขิปาเปตฺวา ทาปิตํ ¶ อตฺถีติ. ตมฺปิ สุตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิ. ราชา ‘‘กึ กาตพฺพ’’นฺติ อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ปีฬิยเสฏฺิสฺส ฆเร สพฺพํ วิภวํ สงฺขเสฏฺิสฺส เทถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, มยฺหํ ปรสนฺตเกน อตฺโถ นตฺถิ, มยา ทินฺนมตฺตเมว ปน ทาเปถา’’ติ อาห. ราชา โพธิสตฺตสฺส สนฺตกํ ทาเปสิ. โพธิสตฺโต สพฺพํ อตฺตโน ทินฺนวิภวํ ปฏิลภิตฺวา ทาสปริวุโต ราชคหเมว คนฺตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีฬิยเสฏฺิ เทวทตฺโต อโหสิ, สงฺขเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อสมฺปทานชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๓๒] ๒. ภีรุกชาตกวณฺณนา
กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อชปาลนิคฺโรเธ มารธีตานํ ปโลภนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ภควตา หิ อาทิโต ปฏฺาย วุตฺตํ –
‘‘ททฺทลฺลมานา อาคฺฉุํ, ตณฺหา จ อรตี รคา;
ตา ตตฺถ ปนุที สตฺถา, ตูลํ ภฏฺํว มาลุโต’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๖๑);
เอวํ ยาว ปริโยสานา ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส กถิตกาเล ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มารธีตโร ¶ อเนกสตานิปิ ทิพฺพรูปานิ มาเปตฺวา ปโลภนตฺถาย อุปสงฺกมนฺติโย อกฺขีนิปิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกสิ, อโห พุทฺธพลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยฺหํ สพฺพาสเว เขเปตฺวา สพฺพฺุตํ สมฺปตฺตสฺส มารธีตานํ อโนโลกนํ นาม อจฺฉริยํ, อหฺหิ ปุพฺเพ โพธิาณํ ปริเยสมาโน สกิเลสกาเลปิ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา กิเลสวเสน อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา มหารชฺชํ ปาปุณิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ภาติกสตสฺส กนิฏฺโ อโหสีติ สพฺพํ เหฏฺา ตกฺกสิลาชาตเก ¶ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. ตทา ปน ตกฺกสิลานครวาสีหิ พหินคเร สาลายํ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อภิเสเก กเต ตกฺกสิลานครวาสิโน นครํ เทวนครํ วิย, ราชภวนฺจ อินฺทภวนํ วิย อลงฺกรึสุ. ตทา โพธิสตฺโต นครํ ปวิสิตฺวา ราชภวเน ปาสาเท มหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ รตนวรปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห เทวราชลีลาย นิสีทิ, อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ ขตฺติยกุมารา จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ, เทวจฺฉราปฏิภาคา โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิโย นจฺจคีตวาทิตกุสลา อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนา นจฺจคีตวาทิตานิ ¶ ปโยเชสุํ. คีตวาทิตสทฺเทน ราชภวนํ เมฆตฺถนิตปูริตา มหาสมุทฺทกุจฺฉิ วิย เอกนินฺนาทํ อโหสิ. โพธิสตฺโต ตํ อตฺตโน สิริโสภคฺคํ โอโลกยมาโนว จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ตาสํ ยกฺขินีนํ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ โอโลเกสฺสํ, ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต อภวิสฺสํ, อิมํ สิริโสภคฺคํ น โอโลเกสฺสํ. ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน โอวาเท ิตภาเวน อิทํ มยา สมฺปตฺต’’นฺติ. เอวฺจ ปน จินฺเตตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จ, อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จ;
น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเส, ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เม’’ติ.
ตตฺถ ¶ กุสลูปเทเสติ กุสลานํ อุปเทเส, ปจฺเจกพุทฺธานํ โอวาเทติ อตฺโถ. ธิติยา ทฬฺหาย จาติ ทฬฺหาย ธิติยา จ, ถิเรน อพฺโพจฺฉินฺนนิรนฺตรวีริเยน จาติ อตฺโถ. อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จาติ ภยภีรุตาย อนิวตฺติตตาย จ. ตตฺถ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสมตฺตํ ปริตฺตภยํ. ภีรุตาติ สรีรกมฺปนปฺปตฺตํ มหาภยํ. อิทํ อุภยมฺปิ มหาสตฺตสฺส ‘‘ยกฺขินิโย นาเมตา มนุสฺสขาทิกา’’ติ เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ นาโหสิ. เตนาห ‘‘อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จา’’ติ. ภยภีรุตาย อภาเวเนว เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ อนิวตฺตนภาเวนาติ อตฺโถ. น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเสติ ยกฺขกนฺตาเร ตาสํ รกฺขสีนํ วสํ น อคมิมฺห. ยสฺมา อมฺหากํ กุสลูปเทเส ธิติ จ ทฬฺหา อโหสิ, ภยภีรุตาภาเวน จ อนิวตฺตนสภาวา อหุมฺหา, ตสฺมา รกฺขสีนํ วสํ ¶ น อคมิมฺหาติ วุตฺตํ โหติ. ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เมติ โส มยฺหํ อยํ อชฺช มหตา ภเยน รกฺขสีนํ สนฺติกา ปตฺตพฺเพน ทุกฺขโทมนสฺเสน โสตฺถิภาโว เขมภาโว ปีติโสมนสฺสภาโวเยว ชาโตติ.
เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร อโหสิ’’นฺติ.
ภีรุกชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๓๓] ๓. ฆตาสนชาตกวณฺณนา
เขมํ ¶ ยหินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย อรฺเสนาสเน วสฺสํ อุปคฺฉิ. ตสฺส ปมมาเสเยว ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส ปณฺณสาลา ฌายิตฺถ. โส วสนฏฺานาภาเวน กิลมนฺโต อุปฏฺากานํ อาจิกฺขิ. เต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ปณฺณสาลํ กริสฺสาม, กสาม ตาว, วปาม ตาวา’’ติอาทีนิ วทนฺตา ¶ เตมาสํ วีตินาเมสุํ. โส เสนาสนสปฺปายาภาเวน กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิ. โส นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา วุตฺถวสฺโส เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กึ นุ โข เต, ภิกฺขุ, กมฺมฏฺานํ สปฺปายํ ชาต’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส อาทิโต ปฏฺาย อสปฺปายภาวํ กเถสิ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ โข, ภิกฺขุ, ติรจฺฉานาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ตฺวา สปฺปายกาเล วสิตฺวา อสปฺปายกาเล วสนฏฺานํ ปหาย อฺตฺถ อคมํสุ, ตฺวํ กสฺมา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ น อฺาสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา โสภคฺคปฺปตฺโต สกุณราชา หุตฺวา เอกสฺมึ อรฺายตเน ชาตสฺสรตีเร สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ พหลปตฺตปลาสํ มหารุกฺขํ อุปนิสฺสาย สปริวาโร วาสํ กปฺเปสิ. พหู สกุณา ตสฺส รุกฺขสฺส ¶ อุทกมตฺถเก ปตฺถฏสาขาสุ วสนฺตา สรีรวฬฺชํ อุทเก ปาเตนฺติ. ตสฺมิฺจ ชาตสฺสเร จณฺโฑ นาคราชา วสติ. ตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิเม สกุณา มยฺหํ นิวาเส ชาตสฺสเร สรีรวฬฺชํ ปาเตนฺติ, ยํนูนาหํ อุทกโต อคฺคึ อุฏฺาเปตฺวา รุกฺขํ ฌาเปตฺวา เอเต ปลาเปยฺย’’นฺติ. โส กุทฺธมานโส รตฺติภาเค สพฺเพสํ สกุณานํ สนฺนิปติตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิปนฺนกาเล ปมํ ตาว อุทฺธนาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุธาเปตฺวา ทุติยวาเร ธูมํ อุฏฺาเปตฺวา ตติยวาเร ตาลกฺขนฺธปฺปมาณํ ชาลํ อุฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต อุทกโต ชาลํ อุฏฺหมานํ ทิสฺวา ‘‘โภ, สกุณา, อคฺคินา อาทิตฺตํ นาม อุทเกน นิพฺพาเปนฺติ, อิทานิ ปน อุทกเมว อาทิตฺตํ. น สกฺกา อมฺเหหิ อิธ วสิตุํ, อฺตฺถ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เขมํ ยหึ ตตฺถ อรี อุทีริโต, ทกสฺส มชฺเฌ ชลเต ฆตาสโน;
น อชฺช วาโส มหิยา มหีรุเห, ทิสา ภชวฺโห สรณาชฺช โนภย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เขมํ ยหึ ตตฺถ อรี อุทีริโตติ ยสฺมึ อุทกปิฏฺเ เขมภาโว นิพฺภยภาโว, ตสฺมึ อตฺตปจฺจตฺถิโก สปตฺโต อุฏฺิโต. ทกสฺสาติ อุทกสฺส. ฆตาสโนติ อคฺคิ. โส หิ ฆตํ อสฺนาติ, ตสฺมา ‘‘ฆตาสโน’’ติ ¶ วุจฺจติ. น อชฺช วาโสติ อชฺช โน วาโส นตฺถิ. มหิยา มหีรุเหติ มหิรุโห วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺมึ อิมิสฺสา มหิยา ชาเต รุกฺเขติ อตฺโถ. ทิสา ภชวฺโหติ ทิสา ภชถ คจฺฉถ. สรณาชฺช โน ภยนฺติ อชฺช อมฺหากํ สรณโต ภยํ ชาตํ, ปฏิสรณฏฺานโต ภยํ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ.
เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วจนกเร สกุเณ อาทาย อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ คโต. โพธิสตฺตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ิตสกุณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.
ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ฆตาสนชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๓๔] ๔. ฌานโสธนชาตกวณฺณนา
เย ¶ สฺิโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร อตฺตนา สํขิตฺเตน ปุจฺฉิตปฺหสฺส ธมฺมเสนาปติโน วิตฺถารพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิ. ตตฺริทํ อตีตวตฺถุ – อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรฺายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ อาห…เป… ตาปสา เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส กถํ น คณฺหึสุ. โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เย สฺิโน เตปิ ทุคฺคตา, เยปิ อสฺิโน เตปิ ทุคฺคตา;
เอตํ อุภยํ วิวชฺชย, ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เย สฺิโนติ เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนลาภิโน อวเสเส สจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติ. เตปิ ทุคฺคตาติ ตสฺสา สมาปตฺติยา อลาภโต เตปิ ทุคฺคตา นาม. เยปิ อสฺิโนติ อสฺภเว ¶ นิพฺพตฺเต อจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติ. เตปิ ทุคฺคตาติ เตปิ อิมิสฺสาเยว สมาปตฺติยา อลาภโต ทุคฺคตาเยว นาม. เอตํ อุภยํ วิวชฺชยาติ เอตํ อุภยมฺปิ สฺิภวฺจ อสฺิภวฺจ วิวชฺชย ปชหาติ อนฺเตวาสิกํ โอวทติ. ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณนฺติ ตํ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติลาภิโน สนฺตฏฺเน ‘‘สุข’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานสุขํ อนงฺคณํ นิทฺโทสํ พลวจิตฺเตกคฺคตาสภาเวนปิ ตํ อนงฺคณํ นาม ชาตํ.
เอวํ โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. ตทา เสสตาปสา เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส สทฺทหึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ฌานโสธนชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๓๕] ๕. จนฺทาภชาตกวณฺณนา
จนฺทาภนฺติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร เถรสฺเสว ปฺหพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิ. อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรฺายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘จนฺทาภํ สูริยาภ’’นฺติ วตฺวา อาภสฺสเร นิพฺพตฺโต. ตาปสา เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส น สทฺทหึสุ. โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต อิมํ คาถมาห –
‘‘จนฺทาภํ สูริยาภฺจ, โยธ ปฺาย คาธติ;
อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโค’’ติ.
ตตฺถ จนฺทาภนฺติ โอทาตกสิณํ ทสฺเสติ. สูริยาภนฺติ ปีตกสิณํ. โยธ ปฺาย คาธตีติ โย ปุคฺคโล อิธ สตฺตโลเก อิทํ กสิณทฺวยํ ปฺาย คาธติ, อารมฺมณํ กตฺวา อนุปวิสติ, ตตฺเถว ปติฏฺหติ ¶ . อถ วา จนฺทาภํ สูริยาภฺจ, โยธ ปฺาย คาธตีติ ยตฺตกํ ¶ านํ จนฺทาภา จ สูริยาภา จ ปตฺถฏา, ตตฺถเก าเน ปฏิภาคกสิณํ วฑฺเฒตฺวา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต อุภยมฺเปตํ อาภํ ปฺาย คาธติ นาม. ตสฺมา อยมฺเปตฺถ อตฺโถเยว. อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโคติ โส ปุคฺคโล ตถา กตฺวา ปฏิลทฺเธน ทุติเยน ฌาเนน อาภสฺสรพฺรหฺมโลกูปโค โหตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต ตาปเส โพเธตฺวา เชฏฺนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จนฺทาภชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๓๖] ๖. สุวณฺณหํสชาตกวณฺณนา
ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺพฺพนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ อฺตโร อุปาสโก ภิกฺขุนิสงฺฆํ ลสุเณน ปวาเรตฺวา เขตฺตปาลํ อาณาเปสิ ‘‘สเจ ภิกฺขุนิโย อาคจฺฉนฺติ, เอเกกาย ภิกฺขุนิยา ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เทหี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ภิกฺขุนิโย ตสฺส เคหมฺปิ ¶ เขตฺตมฺปิ ลสุณตฺถาย คจฺฉนฺติ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส ตสฺส เคเห ลสุณํ ปริกฺขยํ อคมาสิ. ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี สปริวารา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ลสุเณนาวุโส อตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺถยฺเย, ยถาภตํ ลสุณํ ปริกฺขีณํ, เขตฺตํ คจฺฉถา’’ติ วุตฺตา เขตฺตํ คนฺตฺวา น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ อาหราเปสิ. เขตฺตปาโล อุชฺฌายิ ‘‘กถฺหิ นาม ภิกฺขุนิโย น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ หราเปสฺสนฺตี’’ติ? ตสฺส กถํ สุตฺวา ยา ตา ภิกฺขุนิโย อปฺปิจฺฉา, ตาปิ, ตาสํ สุตฺวา ภิกฺขูปิ, อุชฺฌายึสุ. อุชฺฌายิตฺวา จ ปน ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ภควา ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขนึ ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, มหิจฺโฉ ปุคฺคโล นาม วิชาตมาตุยาปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ¶ ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ น สกฺโกติ. อปฺปิจฺโฉ ปน ปุคฺคโล อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ สกฺโกตี’’ติอาทินา นเยน ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ¶ ธมฺมํ กเถตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อฺตรสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส สมานชาติกา กุลา ปชาปตึ อาหรึสุ. ตสฺสา นนฺทา นนฺทาวตี สุนฺทรีนนฺทาติ ติสฺโส ธีตโร อเหสุํ. ตาสุ ปติกุลํ อคตาสุเยว โพธิสตฺโต กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ชาติสฺสราณฺจสฺส อุปฺปชฺชิ. โส วยปฺปตฺโต สุวณฺณสฺฉนฺนํ โสภคฺคปฺปตฺตํ มหนฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข จวิตฺวา อหํ อิธูปปนฺโน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘มนุสฺสโลกโต’’ติ ตฺวา ปุน ‘‘กถํ นุ โข เม พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ ชีวนฺตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปเรสํ ภตึ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวนฺตี’’ติ ตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สรีเร โสวณฺณมยานิ ปตฺตานิ โกฏฺฏนฆฏฺฏนขมานิ, อิโต ตาสํ เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, เตน เม ปชาปติ จ ธีตโร จ สุขํ ชีวิสฺสนฺตี’’ติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ปิฏฺิวํสโกฏิยํ นิลียิ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต ¶ อาคโตสิ, สามี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ปิตา กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตุมฺเห ทฏฺุํ อาคโต. อิโต ปฏฺาย ตุมฺหากํ ปเรสํ ภตึ กตฺวา ทุกฺขชีวิกาย ชีวนกิจฺจํ นตฺถิ, อหํ โว เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, ตํ วิกฺกิณิตฺวา สุเขน ชีวถา’’ติ เอกํ ปตฺตํ ทตฺวา อคมาสิ. โส เอเตเนว นิยาเมน อนฺตรนฺตรา อาคนฺตฺวา เอเกกํ ปตฺตํ เทติ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ อฑฺฒา สุขิตา อเหสุํ.
อเถกทิวสํ สา พฺราหฺมณี ธีตโร อามนฺเตสิ ‘‘อมฺมา, ติรจฺฉานานํ นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํ. กทาจิ โว ปิตา อิธ นาคจฺเฉยฺย, อิทานิสฺส อาคตกาเล สพฺพานิ ปตฺตานิปิ ลฺุจิตฺวา คณฺหามา’’ติ. ตา ‘‘เอวํ โน ปิตา กิลมิสฺสตี’’ติ น สมฺปฏิจฺฉึสุ. พฺราหฺมณี ปน มหิจฺฉตาย ปุน เอกทิวสํ สุวณฺณหํสราชสฺส อาคตกาเล ‘‘เอหิ ตาว, สามี’’ติ วตฺวา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ¶ สพฺพปตฺตานิ ลฺุจิ. ตานิ ปน โพธิสตฺตสฺส รุจึ วินา พลกฺกาเรน คหิตตฺตา สพฺพานิ พกปตฺตสทิสานิ อเหสุํ. โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ สา มหาจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา โปเสสิ. ตสฺส ปุน อุฏฺหนฺตานิ ปตฺตานิ เสตานิ สมฺปชฺชึสุ. โส สฺชาตปตฺโต อุปฺปติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คนฺตฺวา น ปุน อาคมาสิ.
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยว ¶ , มหิจฺฉตาย จ ปน สุวณฺณมฺหา ปริหีนา. อิทานิ ปน อตฺตโน มหิจฺฉตาย เอว ลสุณมฺหาปิ ปริหายิสฺสติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย ลสุณํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสติ. ยถา จ ถุลฺลนนฺทา, เอวํ ตํ นิสฺสาย เสสภิกฺขุนิโยปิ. ตสฺมา พหุํ ลภิตฺวาปิ ปมาณเมว ชานิตพฺพํ, อปฺปํ ลภิตฺวา ปน ยถาลทฺเธเนว สนฺโตโส กาตพฺโพ, อุตฺตริ น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺพฺพํ, อติโลโภ หิ ปาปโก;
หํสราชํ คเหตฺวาน, สุวณฺณา ปริหายถา’’ติ.
ตตฺถ ตุฏฺพฺพนฺติ ตุสฺสิตพฺพํ.
อิทํ ปน วตฺวา สตฺถา อเนกปริยาเยน ครหิตฺวา ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ลสุณํ ขาเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๗๙๔) สิกฺขาปทํ ปฺาเปตฺวา ชาตกํ ¶ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมณี อยํ ถุลฺลนนฺทา อโหสิ, ติสฺโส ธีตโร อิทานิ ติสฺโสเยว ภคินิโย, สุวณฺณหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุวณฺณหํสชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๓๗] ๗. พพฺพุชาตกวณฺณนา
ยตฺเถโก ลภเต พพฺพูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาณมาตุสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๒๓๐ อาทโย) อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ กาณมาตา นาม ¶ ธีตุวเสน ปากฏนามา อุปาสิกา อโหสิ โสตาปนฺนา อริยสาวิกา. สา ธีตรํ กาณํ อฺตรสฺมึ คามเก สมานชาติกสฺส ปุริสสฺส อทาสิ. กาณา เกนจิเทว กรณีเยน มาตุ ฆรํ อคมาสิ. อถสฺสา สามิโก กติปาหจฺจเยน ทูตํ ปาเหสิ ‘‘อาคจฺฉตุ กาณา, อิจฺฉามิ กาณาย อาคมน’’นฺติ. กาณา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อมฺม, คมิสฺสามี’’ติ มาตรํ อาปุจฺฉิ. กาณมาตา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ วสิตฺวา กถํ ตุจฺฉหตฺถาว คมิสฺสสี’’ติ ปูวํ ปจิ. ตสฺมึเยว ขเณ เอโก ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ ตสฺสา นิเวสนํ อคมาสิ, อุปาสิกา ตํ นิสีทาเปตฺวา ปตฺตปูรํ ปูวํ ทาเปสิ. โส ภิกฺขุ นิกฺขมิตฺวา อฺสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถว ทาเปสิ. โสปิ นิกฺขมิตฺวา อฺสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถวาติ เอวํ จตุนฺนํ ชนานํ ทาเปสิ ¶ . ยถาปฏิยตฺตํ ปูวํ ปริกฺขยํ อคมาสิ, กาณาย คมนํ น สมฺปชฺชิ. อถสฺสา สามิโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ทูตํ ปาเหสิ. ตติยํ ปาเหนฺโต จ ‘‘สเจ กาณา นาคจฺฉิสฺสติ, อหํ อฺํ ปชาปตึ อาเนสฺสามี’’ติ ปาเหสิ. ตโยปิ วาเร เตเนว อุปาเยน คมนํ น สมฺปชฺชิ, กาณาย สามิโก อฺํ ปชาปตึ อาเนสิ. กาณา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โรทมานา อฏฺาสิ.
สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กาณมาตาย นิเวสนํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา กาณมาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘กิสฺสายํ กาณา โรทตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ จ สุตฺวา กาณมาตรํ สมสฺสาเสตฺวา ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ อคมาสิ. อถ เตสํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ตโย วาเร ยถาปฏิยตฺตปูวํ คเหตฺวา กาณาย คมนสฺส อุปจฺฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จตูหิ นาม ภิกฺขูหิ ตโย วาเร กาณมาตาย ปกฺกปูวํ ขาทิตฺวา กาณาย คมนนฺตรายํ กตฺวา สามิเกน ปริจฺจตฺตํ ธีตรํ นิสฺสาย มหาอุปาสิกาย โทมนสฺสํ อุปฺปาทิต’’นฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย ¶ สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เต จตฺตาโร ภิกฺขู กาณมาตาย สนฺตกํ ขาทิตฺวา ตสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสุํ, ปุพฺเพปิ อุปฺปาเทสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาสาณโกฏฺฏกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิ. กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ นิคเม เอโก มหาวิภโว เสฏฺิ อโหสิ, ตสฺส นิธานคตาเยว จตฺตาลีส หิรฺโกฏิโย อเหสุํ. อถสฺส ภริยา กาลํ กตฺวา ธนสิเนเหน คนฺตฺวา ธนปิฏฺิยํ มูสิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ตํ กุลํ อพฺภตฺถํ อคมาสิ, วํโส อุปจฺฉิชฺชิ. โส คาโมปิ ฉฑฺฑิโต อปณฺณตฺติกภาวํ อคมาสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมึ ปุราณคามฏฺาเน ปาสาเณ อุปฺปาเฏตฺวา โกฏฺเฏติ. อถ สา มูสิกา โคจราย จรมานา โพธิสตฺตํ ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺตี อุปฺปนฺนสิเนหา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ธนํ พหุ นิกฺการเณน นสฺสิสฺสติ, อิมินา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา อิทํ ธนํ ทตฺวา มํสํ วิกฺกิณาเปตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ. สา เอกทิวสํ เอกํ กหาปณํ มุเขน ฑํสิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ปิยวาจาย สมาลปนฺโต ‘‘กึ นุ โข, อมฺม, กหาปณํ คเหตฺวา อาคตาสี’’ติ อาห. ตาต, อิมํ คเหตฺวา อตฺตนาปิ ปริภฺุช, มยฺหมฺปิ มํสํ อาหราติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กหาปณํ อาทาย ฆรํ คนฺตฺวา เอเกน มาสเกน มํสํ ¶ กิณิตฺวา อาหริตฺวา ตสฺสา อทาสิ. สา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺานํ คนฺตฺวา ยถารุจิยา ขาทิ. ตโต ปฏฺาย อิมินาว นิยาเมน ทิวเส ทิวเส โพธิสตฺตสฺส กหาปณํ เทติ, โสปิสฺสา มํสํ อาหรติ.
อเถกทิวสํ ตํ มูสิกํ พิฬาโร อคฺคเหสิ. อถ นํ สา เอวมาห ‘‘มา, สมฺม, มํ มาเรสี’’ติ. กึการณา น มาเรสฺสามิ? อหฺหิ ฉาโต มํสํ ขาทิตุกาโม, น สกฺกา มยา น มาเรตุนฺติ. กึ ปน เอกทิวสเมว มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, อุทาหุ นิจฺจกาลนฺติ? ‘‘ลภมาโน นิจฺจกาลมฺปิ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต นิจฺจกาลํ มํสํ ทสฺสามิ, วิสฺสชฺเชหิ ¶ ม’’นฺติ. อถ นํ พิฬาโร ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วิสฺสชฺเชสิ. ตโต ปฏฺาย สา อตฺตโน อาภตํ มํสํ ทฺเว โกฏฺาเส กตฺวา เอกํ พิฬารสฺส เทติ, เอกํ สยํ ขาทติ. อถ นํ เอกทิวสํ อฺโปิ พิฬาโร อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สฺาเปตฺวา อตฺตานํ วิสฺสชฺชาเปสิ. ตโต ปฏฺาย ตโย โกฏฺาเส กตฺวา ขาทนฺติ. ปุน อฺโ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สฺาเปตฺวา ¶ อตฺตานํ โมจาเปสิ. ตโต ปฏฺาย จตฺตาโร โกฏฺาเส กตฺวา ขาทนฺติ. ปุน อฺโ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สฺาเปตฺวา อตฺตานํ โมจาเปสิ. ตโต ปฏฺาย ปฺจ โกฏฺาเส กตฺวา ขาทนฺติ. สา ปฺจมํ โกฏฺาสํ ขาทมานา อปฺปาหารตาย กิลนฺตา กิสา อโหสิ อปฺปมํสโลหิตา
โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กสฺมา มิลาตาสี’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กสฺมา มยฺหํ นาจิกฺขิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา สุทฺธผลิกปาสาเณน คุหํ กตฺวา อาหริตฺวา ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมํ คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา อาคตาคตานํ ผรุสาหิ วาจาหิ สนฺตชฺเชยฺยาสี’’ติ อาห. สา คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. อเถโก พิฬาโร อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, อชฺช เม มํส’’นฺติ อาห. อถ นํ มูสิกา ‘‘อเร, ทุฏฺพิฬาร, กึ เต อหํ มํสหาริกา, อตฺตโน ปุตฺตานํ มํสํ ขาทา’’ติ ตชฺเชสิ. พิฬาโร ผลิกคุหาย นิปนฺนภาวํ อชานนฺโต โกธวเสน มูสิกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สหสาว ปกฺขนฺทิตฺวา หทเยน ผลิกคุหายํ ปหริ. ตาวเทวสฺส หทยํ ภิชฺชิ, อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ชาตานิ. โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เอกมนฺตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ปติ. เอเตนูปาเยน อปโรปิ อปโรปีติ จตฺตาโรปิ ชนา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณึสุ. ตโต ปฏฺาย มูสิกา นิพฺภยา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส เทวสิกํ ทฺเว ตโย กหาปเณ เทติ. เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ธนํ โพธิสตฺตสฺเสว อทาสิ. เต อุโภปิ ยาวชีวํ เมตฺตึ อภินฺทิตฺวา ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา ¶ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยตฺเถโก ¶ ลภเต พพฺพุ, ทุติโย ตตฺถ ชายติ;
ตติโย จ จตุตฺโถ จ, อิทํ เต พพฺพุกา พิล’’นฺติ.
ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. พพฺพูติ พิฬาโร. ทุติโย ตตฺถ ชายตีติ ยตฺถ เอโก มูสิกํ วา มํสํ วา ลภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ พิฬาโร ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตถา ตติโย จ จตุตฺโถ จ. เอวํ เต ตทา จตฺตาโร พิฬารา อเหสุํ. หุตฺวา จ ปน ทิวเส ทิวเส มํสํ ขาทนฺตา เต พพฺพุกา อิทํ ผลิกมยํ พิลํ อุเรน ปหริตฺวา สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาติ.
เอวํ ¶ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จตฺตาโร พิฬารา จตฺตาโร ภิกฺขู อเหสุํ, มูสิกา กาณมาตา, ปาสาณโกฏฺฏกมณิกาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พพฺพุชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๓๘] ๘. โคธาชาตกวณฺณนา
กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา กถิตสทิสเมว.
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตทา เอโก ปฺจาภิฺโ อุคฺคตโป ตาปโส เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรฺายตเน ปณฺณสาลายํ วสติ, คามวาสิโน ตาปสํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหนฺติ. โพธิสตฺโต ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ เอกสฺมึ วมฺมิเก วสติ, วสนฺโต จ ปน ทิวเส ทิวเส ทฺเว ตโย วาเร ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมูปสํหิตํ อตฺถูปสํหิตฺจ วจนํ สุตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา วสนฏฺานเมว คจฺฉติ. อปรภาเค ตาปโส คามวาสิโน อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิ. ปกฺกมนฺเต จ ปน ตสฺมึ สีลวตสมฺปนฺเน ตาปเส อฺโ กูฏตาปโส อาคนฺตฺวา ตสฺมึ อสฺสมปเท วาสํ กปฺเปสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อยมฺปิ สีลวา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปุริมนเยเนว ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ.
อเถกทิวสํ ¶ นิทาฆสมเย อกาลเมเฆ วุฏฺเ วมฺมิเกหิ มกฺขิกา นิกฺขมึสุ, ตาสํ ขาทนตฺถํ โคธา อาหิณฺฑึสุ. คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาขาทกา โคธา ¶ คเหตฺวา สินิทฺธสมฺภารสํยุตฺตํ อมฺพิลานมฺพิลํ โคธามํสํ สมฺปาเทตฺวา ตาปสสฺส อทํสุ. ตาปโส โคธามํสํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ ‘‘อิทํ มํสํ อติมธุรํ, กิสฺส มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธามํส’’นฺติ สุตฺวา ‘‘มม สนฺติกํ มหาโคธา อาคจฺฉติ, ตํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. จินฺเตตฺวา จ ปน ภาชนฺจ สปฺปิโลณาทีนิ จ อาหราเปตฺวา เอกมนฺเต เปตฺวา มุคฺครมาทาย กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปณฺณสาลาทฺวาเร โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมาโน อุปสนฺตูปสนฺโต วิย หุตฺวา นิสีทิ ¶ โพธิสตฺโต สายนฺหสมเย ‘‘ตาปสสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา อุปสงฺกมนฺโตว ตสฺส อินฺทฺริยวิปฺปการํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘นายํ ตาปโส อฺเสุ ทิวเสสุ นิสีทนากาเรน นิสินฺโน, อชฺเชส มํ โอโลเกนฺโตปิ ทุฏฺินฺทฺริโย หุตฺวา โอโลเกติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ. โส ตาปสสฺส เหฏฺาวาเต ตฺวา โคธามํสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อิมินา กูฏตาปเสน อชฺช โคธามํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, เตเนส รสตณฺหาย พทฺโธ อชฺช มํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อนุปคนฺตฺวาว ปฏิกฺกมิตฺวา วิจรติ.
ตาปโส โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ตฺวา ‘‘อิมินา ‘อยํ มํ ปหริตุกาโม’ติ าตํ ภวิสฺสติ, เตน การเณน นาคจฺฉติ, อนาคจฺฉนฺตสฺสาปิสฺส กุโต มุตฺตี’’ติ มุคฺครํ นีหริตฺวา ขิปิ. โส ตสฺส อคฺคนงฺคุฏฺเมว อาสาเทสิ. โพธิสตฺโต เวเคน วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อฺเน ฉิทฺเทน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺโภ กูฏชฏิล, อหํ ตว สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโต ‘สีลวา’ติ สฺาย อุปสงฺกมึ, อิทานิ ปน เต มยา กูฏภาโว าโต, ตาทิสสฺส มหาโจรสฺส กึ อิมินา ปพฺพชฺชาลิงฺเคนา’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา;
อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อมฺโภ ทุมฺเมธ, นิปฺปฺ เอตา ปพฺพชิเตน ธาเรตพฺพา ชฏา, ปพฺพชฺชาคุณรหิตสฺส กึ เต ตาหิ ชฏาหีติ อตฺโถ. กึ เต อชินสาฏิยาติ อชินสาฏิยา อนุจฺฉวิกสฺส สํวรสฺส อภาวกาลโต ปฏฺาย กึ เต อชินสาฏิยา. อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว อพฺภนฺตรํ หทยํ ราคโทสโมหคหเนน คหนํ ปฏิจฺฉนฺนํ. พาหิรํ ปริมชฺชสีติ โส ตฺวํ อพฺภนฺตเร คหเน นฺหานาทีหิ เจว ลิงฺคคหเนน จ พาหิรํ ปริมชฺชสิ, ตํ ¶ ปริมชฺชนฺโต กฺชิกปูริตลาพุ วิย วิสปูริตจาฏิ วิย อาสีวิสปูริตวมฺมิโก วิย คูถปูริตจิตฺตฆโฏ วิย จ พหิมฏฺโว โหสิ, กึ ตยา โจเรน อิธ วสนฺเตน, สีฆํ อิโต ปลายาหิ, โน ¶ เจ ปลายสิ, คามวาสีนํ เต อาจิกฺขิตฺวา นิคฺคหํ การาเปสฺสามีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต กูฏตาปสํ ตชฺเชตฺวา วมฺมิกเมว ปาวิสิ, กูฏตาปโสปิ ตโต ปกฺกามิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส อยํ กุหโก อโหสิ, ปุริโม สีลวนฺตตาปโส สาริปุตฺโต, โคธาปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โคธาชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๓๙] ๙. อุภโตภฏฺชาตกวณฺณนา
อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เสยฺยถาปิ นาม ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ เนวารฺเ กฏฺตฺถํ ผรติ, น คาเม กฏฺตฺถํ ผรติ, เอวเมว เทวทตฺโต เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุภโต ภฏฺโ อุภโต ปริพาหิโร ชาโต, คิหิปริโภคา จ ปริหีโน, สามฺตฺถฺจ น ปริปูเรตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อุภโต ภฏฺโ โหติ, อตีเตปิ อุภโต ภฏฺโ อโหสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา เอกสฺมึ คามเก พาฬิสิกา วสนฺติ. อเถโก พาฬิสิโก พฬิสํ อาทาย ทหเรน ปุตฺเตน สทฺธึ ยสฺมึ โสพฺเภ ปกติยาปิ พาฬิสิกา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา พฬิสํ ขิปิ. พฬิโส อุทกปฏิจฺฉนฺเน ¶ เอกสฺมึ ขาณุเก ลคฺคิ. พาฬิสิโก ตํ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฬิโส มหามจฺเฉ ลคฺโค ภวิสฺสติ, ปุตฺตกํ มาตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฏิวิสฺสเกหิ สทฺธึ กลหํ การาเปมิ, เอวํ อิโต น โกจิ โกฏฺาสํ ปจฺจาสีสิสฺสตี’’ติ. โส ปุตฺตํ อาห ‘‘คจฺฉ, ตาต, อมฺเหหิ มหามจฺฉสฺส ลทฺธภาวํ มาตุ อาจิกฺขาหิ, ‘ปฏิวิสฺสเกหิ ¶ กิร สทฺธึ กลหํ กโรหี’ติ วเทหี’’ติ. โส ปุตฺตํ เปเสตฺวา พฬิสํ ¶ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชุจฺเฉทนภเยน อุตฺตริสาฏกํ ถเล เปตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา มจฺฉโลเภน มจฺฉํ อุปธาเรนฺโต ขาณุเกหิ ปหริตฺวา ทฺเวปิ อกฺขีนิ ภินฺทิ. ถเล ปิตสาฏกํปิสฺส โจโร หริ. โส เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา หตฺเถน อกฺขีนิ อุปฺปีฬยมาโน คเหตฺวา อุทกา อุตฺตริตฺวา กมฺปมาโน สาฏกํ ปริเยสติ.
สาปิสฺส ภริยา ‘‘กลหํ กตฺวา กสฺสจิ อปจฺจาสีสนภาวํ กริสฺสามี’’ติ เอกสฺมึเยว กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอกํ อกฺขึ อุกฺขลิมสิยา อฺเชตฺวา กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ปฏิวิสฺสกฆรํ อคมาสิ. อถ นํ เอกา สหายิกา เอวมาห ‘‘เอกสฺมึเยว เต กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตํ, เอกํ อกฺขิ อฺชิตํ, ปิยปุตฺตํ วิย กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ฆรโต ฆรํ คจฺฉสิ, กึ อุมฺมตฺติกาสิ ชาตา’’ติ. ‘‘นาหํ อุมฺมตฺติกา, ตฺวํ ปน มํ อการเณน อกฺโกสสิ ปริภาสสิ, อิทานิ ตํ คามโภชกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อฏฺ กหาปเณ ทณฺฑาเปสฺสามี’’ติ เอวํ กลหํ กตฺวา อุโภปิ คามโภชกสฺส สนฺติกํ อคมํสุ. กลเห วิโสธิยมาเน ตสฺสาเยว มตฺถเก ทณฺโฑ ปติ. อถ นํ พนฺธิตฺวา ‘‘ทณฺฑํ เทหี’’ติ โปเถตุํ อารภึสุ.
รุกฺขเทวตา คาเม ตสฺสา อิมํ ปวตฺตึ, อรฺเ จสฺสา ปติโน ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ขนฺธนฺตเร ิตา ‘‘โภ ปุริส, ตุยฺหํ อุทเกปิ กมฺมนฺโต ปทุฏฺโ ถเลปิ, อุภโตภฏฺโ ชาโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโ, สขิเคเห จ ภณฺฑนํ;
อุภโต ปทุฏฺา กมฺมนฺตา, อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สขิเคเห จ ภณฺฑนนฺติ สขี นาม สหายิกา, ตสฺสา จ เคเห ตว ภริยาย ภณฺฑนํ กตํ, ภณฺฑนํ กตฺวา พนฺธิตฺวา โปเถตฺวา ทณฺฑํ ทาปิยติ. อุภโต ปทุฏฺา กมฺมนฺตาติ เอวํ ตว ทฺวีสุปิ าเนสุ กมฺมนฺตา ปทุฏฺาเยว ภินฺนาเยว. กตเรสุ ทฺวีสุ? อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จาติ, อกฺขิเภเทน ปฏนาเสน จ อุทเก กมฺมนฺตา ปทุฏฺา, สขิเคเห ภณฺฑเนน ถเล กมฺมนฺตา ปทุฏฺาติ.
สตฺถา ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาฬิสิโก เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อุภโตภฏฺชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๔๐] ๑๐. กากชาตกวณฺณนา
นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต าตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๑๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติ. อเถกทิวสํ รฺโ ปุโรหิโต พหินคเร นทิยํ นฺหายิตฺวา คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา วรวตฺถนิวตฺโถ นครํ ปาวิสิ. นครทฺวารโตรเณ ทฺเว กากา นิสินฺนา โหนฺติ. เตสุ เอโก เอกํ อาห – ‘‘สมฺม, อหํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก สรีรวฬฺชํ ปาเตสฺสามี’’ติ. อิตโร ‘‘มา เต เอตํ รุจฺจิ, อยํ พฺราหฺมโณ อิสฺสโร, อิสฺสรชเนน จ สทฺธึ เวรํ นาม ปาปกํ. อยฺหิ กุทฺโธ สพฺเพปิ กาเก วินาเสยฺยา’’ติ. ‘‘น สกฺกา มยา น กาตุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ ปฺายิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิตโร กาโก ปลายิ. โส โตรณสฺส เหฏฺาภาคํ สมฺปตฺเต พฺราหฺมเณ โอลมฺพกํ จาเลนฺโต วิย ตสฺส มตฺถเก วจฺจํ ปาเตสิ. พฺราหฺมโณ กุชฺฌิตฺวา กาเกสุ เวรํ พนฺธิ.
ตสฺมึ กาเล เอกา ภติยา วีหิโกฏฺฏิกทาสี วีหึ เคหทฺวาเร อาตเป ปตฺถริตฺวา รกฺขนฺตี นิสินฺนาว นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตสฺสา ปมาทํ ตฺวา เอโก ทีฆโลมโก เอฬโก อาคนฺตฺวา วีหึ ขาทิ, สา ปพุชฺฌิตฺวา ตํ ทิสฺวา ปลาเปสิ. เอฬโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ตสฺสา ตเถว นิทฺทายนกาเล อาคนฺตฺวา วีหึ ขาทิ. สาปิ ¶ ตํ ติกฺขตฺตุํ ปลาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปุนปฺปุนํ ขาทนฺโต อุปฑฺฒวีหึ ขาทิสฺสติ, พหุ เม เฉโท ภวิสฺสติ, อิทานิสฺส ปุน อนาคมนการณํ กริสฺสามี’’ติ. สา อลาตํ คเหตฺวา นิทฺทายมานา วิย นิสีทิตฺวา วีหิขาทนตฺถาย เอฬเก สมฺปตฺเต อุฏฺาย อลาเตน ¶ เอฬกํ ปหริ, โลมานิ อคฺคึ คณฺหึสุ. โส สรีเร ฌายนฺเต ‘‘อคฺคึ นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา หตฺถิสาลาย สมีเป เอกิสฺสา ติณกุฏิยา สรีรํ ฆํสิ, สา ปชฺชลิ. ตโต อุฏฺิตา ชาลา หตฺถิสาลํ คณฺหิ. หตฺถิสาลาสุ ฌายนฺตีสุ หตฺถิปิฏฺานิ ฌายึสุ, พหู หตฺถี วณิตสรีรา อเหสุํ. เวชฺชา หตฺถี อโรเค กาตุํ อสกฺโกนฺตา ¶ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ปุโรหิตํ อาห ‘‘อาจริย, หตฺถิเวชฺชา หตฺถี ติกิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, อปิ กิฺจิ เภสชฺชํ ชานาสี’’ติ. ‘‘ชานามิ, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กากวสา, มหาราชา’’ติ. ราชา ‘‘เตน หิ กาเก มาเรตฺวา วสํ อาหรถา’’ติ อาห. ตโต ปฏฺาย กาเก มาเรตฺวา วสํ อลภิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ราสึ กโรนฺติ, กากานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชิ.
ตทา โพธิสตฺโต อสีติกากสหสฺสปริวาโร มหาสุสาเน วสติ. อเถโก กาโก คนฺตฺวา กากานํ อุปฺปนฺนภยํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โส จินฺเตสิ ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ มยฺหํ าตกานํ อุปฺปนฺนภยํ หริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, หริสฺสามิ น’’นฺติ ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอกเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วิวฏมหาวาตปาเนน ปวิสิตฺวา รฺโ อาสนสฺส เหฏฺา ปาวิสิ. อถ นํ เอโก มนุสฺโส คหิตุกาโม อโหสิ. ราชา ‘‘สรณํ ปวิฏฺโ, มา คณฺหี’’ติ วาเรสิ. มหาสตฺโต โถกํ วิสฺสมิตฺวา เมตฺตาปารมึ อาวชฺเชตฺวา เหฏฺาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, รฺา นาม ฉนฺทาทิวเสน อคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏติ. ยํ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติ, สพฺพํ นิสมฺม อุปธาเรตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ. ยฺจ กยิรมานํ นิปฺผชฺชติ, ตเทว กาตุํ วฏฺฏติ, น อิตรํ. สเจ หิ ราชาโน ยํ กยิรมานํ น นิปฺผชฺชติ, ตํ กโรนฺติ, มหาชนสฺส มรณภยปริโยสานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชติ ¶ . ปุโรหิโต เวรวสิโก หุตฺวา มุสาวาทํ อภาสิ, กากานํ วสา นาม นตฺถี’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตสฺส กฺจนภทฺทปีํ ทาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ปกฺขนฺตรานิ สตปากสหสฺสปากเตเลหิ มกฺขาเปตฺวา กฺจนตฏฺฏเก ราชารหํ สุโภชนํ โภชาเปตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สุหิตํ วิคตทรถํ มหาสตฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ ‘กากานํ วสา นาม นตฺถี’ติ วเทสิ, เกน การเณน เนสํ วสา น โหตี’’ติ โพธิสตฺโต ‘‘อิมินา ¶ จ อิมินา จ การเณนา’’ติ สกลนิเวสนํ เอกรวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา, สพฺพโลกวิเหสกา;
ตสฺมา เนสํ วสา นตฺถิ, กากานมฺหาก าติน’’นฺติ.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, กากา นาม นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมานสา ภยปฺปตฺตาว วิหรนฺติ, สพฺพโลกสฺส จ วิเหสกา, ขตฺติยาทโย มนุสฺเสปิ อิตฺถิปุริเสปิ กุมารกุมาริกาทโยปิ วิเหเนฺตา กิลเมนฺตาว วิจรนฺติ, ตสฺมา อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ ¶ อมฺหากํ าตีนํ กากานํ วสา นาม นตฺถิ. อตีเตปิ น ภูตปุพฺพา, อนาคเตปิ น ภวิสฺสตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต อิมํ การณํ อุตฺตานํ กตฺวา ‘‘มหาราช, รฺา นาม อนิสมฺม อนุปธาเรตฺวา กมฺมํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ราชานํ โพเธสิ. ราชา ตุสฺสิตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชสิ. โพธิสตฺโต รชฺชํ รฺโเยว ปฏิทตฺวา ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิ. ราชา ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา กากานํ นิพทฺธทานํ ปฏฺเปสิ. ทิวเส ทิวเส ตณฺฑุลมฺพณสฺส ภตฺตํ ปจิตฺวา นานคฺครเสหิ โอมทฺทิตฺวา กากานํ ทียติ, มหาสตฺตสฺส ปน ราชโภชนเมว ทียิตฺถ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, กากราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กากชาตกวณฺณนา ทสมา.
อสมฺปทานวคฺโค จุทฺทสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
อสมฺปทานภีรุกํ, ฆตาสนฌานโสธํ;
จนฺทาภํ สุวณฺณหํสํ, พพฺพุโคธุภโตภฏฺํ;
กากราชาติ เต ทสาติ.
๑๕. กกณฺฏกวคฺโค
[๑๔๑] ๑. โคธาชาตกวณฺณนา
น ¶ ¶ ¶ ปาปชนสํเสวีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิปกฺขเสวึ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ มหิฬามุขชาตเก กถิตสทิสเมว.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส วยปฺปตฺโต นทีตีเร มหาพิเล อเนกโคธาสตปริวาโร วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺส ปุตฺโต โคธาปิลฺลโก เอเกน กกณฺฏเกน สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา เตน สทฺธึ สมฺโมทมาโน วิหรนฺโต ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อวตฺถรติ. ตสฺส เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ โคธาราชสฺส อาโรเจสุํ. โคธาราชา ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อฏฺาเน วิสฺสาสํ กโรสิ, กกณฺฏกา นาม นีจชาติกา, เตหิ สทฺธึ วิสฺสาโส น กตฺตพฺโพ. สเจ ตฺวํ เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ กริสฺสสิ, ตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย สพฺพมฺเปตํ โคธากุลํ วินาสํ ปาปุณิสฺสติ, อิโต ปฏฺาย เอเตน สทฺธึ วิสฺสาสํ มา อกาสี’’ติ อาห. โส กโรติเยว. โพธิสตฺโต ปุนปฺปุนํ กเถนฺโตปิ ตสฺส เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อวสฺสํ อมฺหากํ เอตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมึ อุปฺปนฺเน ปลายนมคฺคํ สมฺปาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอเกน ปสฺเสน วาตพิลํ การาเปสิ.
ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน มหาสรีโร อโหสิ, กกณฺฏโก ปน ปุริมปฺปมาโณเยว. อิตโร ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อนฺตรนฺตรา อวตฺถรติเยว, กกณฺฏกสฺส ปพฺพตกูเฏน อวตฺถรณกาโล วิย โหติ. โส กิลมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ อฺานิ กติปยานิ ทิวสานิ มํ เอวํ ปริสฺสชิสฺสติ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, เอเกน ลุทฺทเกน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา อิมํ โคธากุลํ วินาเสสฺสามี’’ติ. อเถกทิวสํ นิทาฆสมเย เมเฆ วุฏฺเ วมฺมิกมกฺขิกา อุฏฺหึสุ, ตโต ตโต โคธา ¶ นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาโย ขาทนฺติ. เอโก โคธาลุทฺทโก โคธาพิลํ ภินฺทนตฺถาย กุทฺทาลํ คเหตฺวา สุนเขหิ สทฺธึ อรฺํ ปาวิสิ. กกณฺฏโก ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช อตฺตโน มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อวิทูเร นิปชฺชิตฺวา ‘‘โภ ปุริส ¶ , กสฺมา อรฺเ วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘โคธานํ ¶ อตฺถายา’’ติ อาห. ‘‘อหํ อเนกสตานํ โคธานํ อาสยํ ชานามิ, อคฺคิฺจ ปลาลฺจ อาทาย เอหี’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อิมสฺมึ าเน ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา ธูมํ กตฺวา สมนฺตา สุนเข เปตฺวา สยํ มหามุคฺครํ คเหตฺวา นิกฺขนฺตา นิกฺขนฺตา โคธา ปหริตฺวา มาเรตฺวา ราสึ กตฺวา ยาหี’’ติ เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺึ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เอกสฺมึ าเน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา นิปชฺชิ. ลุทฺทโกปิ ปลาลธูมํ อกาสิ, ธูโม พิลํ ปาวิสิ, โคธา ธูมนฺธา มรณภยตชฺชิตา นิกฺขมิตฺวา ปลายิตุํ อารทฺธา. ลุทฺทโก นิกฺขนฺตํ นิกฺขนฺตํ ปหริตฺวา มาเรสิ, ตสฺส หตฺถโต มุตฺตา สุนขา คณฺหึสุ. โคธานํ มหาวินาโส อุปฺปชฺชิ.
โพธิสตฺโต ‘‘กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตฺวา ‘‘ปาปปุริสสํสคฺโค นาม น กตฺตพฺโพ, ปาเป นิสฺสาย หิตสุขํ นาม นตฺถิ, เอกสฺส ปาปกกณฺฏกสฺส วเสน เอตฺตกานํ โคธานํ วินาโส ชาโต’’ติ วาตพิเลน ปลายนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘น ปาปชนสํเสวี, อจฺจนฺตสุขเมธติ;
โคธากุลํ กกณฺฏาว, กลึ ปาเปติ อตฺตาน’’นฺติ.
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล อจฺจนฺตสุขํ เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ นาม น เอธติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ. ยถา กึ? โคธากุลํ กกณฺฏาว. ยถา กกณฺฏกโต โคธากุลํ สุขํ น ลภติ, เอวํ ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล สุขํ น ลภติ. ปาปชนํ ปน เสวนฺโต เอกนฺเตเนว กลึ ปาเปติ อตฺตานํ, กลิ วุจฺจติ วินาโส, เอกนฺเตเนว ปาปเสวี อตฺตานฺจ อฺเ จ อตฺตนา สทฺธึ วสนฺเต วินาสํ ปาเปติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ผลํ ปาเปยฺยา’’ติ ลิขนฺติ. ตํ พฺยฺชนํ อฏฺกถายํ นตฺถิ, อตฺโถปิสฺส น ยุชฺชติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว คเหตพฺพํ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กกณฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, โพธิสตฺตสฺส ปุตฺโต อโนวาทโก โคธาปิลฺลโก วิปกฺขเสวี ภิกฺขุ, โคธาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โคธาชาตกวณฺณนา ปมา.
[๑๔๒] ๒. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา
เอตฺหิ ¶ ¶ เต ทุราชานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. ธมฺมสภายฺหิ ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ มํ มาเรตุํ อสกฺขิ, สยเมว ปน กิลนฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สิงฺคาลราชา หุตฺวา สิงฺคาลคณปริวุโต สุสานวเน วิหาสิ. เตน สมเยน ราชคเห อุสฺสโว อโหสิ, เยภุยฺเยน มนุสฺสา สุรํ ปิวนฺติ, สุราฉโณเยว กิเรโส. อเถตฺถ สมฺพหุลา ธุตฺตา พหุํ สุรฺจ มํสฺจ อาหราเปตฺวา มณฺฑิตปสาธิตา คายิตฺวา คายิตฺวา สุรฺจ ปิวนฺติ, มํสฺจ ขาทนฺติ. เตสํ ปมยามาวสาเน มํสํ ขียิ, สุรา ปน พหุกาว. อเถโก ธุตฺโต ‘‘มํสขณฺฑํ เทหี’’ติ อาห. ‘‘มํสํ ขีณ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘มยิ ิเต มํสกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อามกสุสาเน มตมนุสฺสมํสํ ขาทนตฺถาย อาคเต สิงฺคาเล มาเรตฺวา มํสํ อาหริสฺสามี’’ติ มุคฺครํ คเหตฺวา นิทฺธมนมคฺเคน นครา นิกฺขมิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา มตโก วิย อุตฺตาโน นิปชฺชิ. ตสฺมึ ขเณ โพธิสตฺโต สิงฺคาลคณปริวุโต ตตฺถ คโต ตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ มตโก’’ติ ตฺวาปิ ‘‘สุฏฺุตรํ อุปปริกฺขิสฺสามี’’ติ ตสฺส อโธวาเตน คนฺตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ตถโตวสฺส อมตกภาวํ ตฺวา ‘‘ลชฺชาเปตฺวา นํ อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา มุคฺครโกฏิยํ ฑํสิตฺวา อากฑฺฒิ, ธุตฺโต มุคฺครํ น วิสฺสชิ, อุปสงฺกมนฺตมฺปิ น ¶ โอโลเกนฺโต นํ คาฬฺหตรํ อคฺคเหสิ. โพธิสตฺโต ปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ มตโก ภเวยฺยาสิ, น มยิ มุคฺครํ อากฑฺฒนฺเต คาฬฺหตรํ คณฺเหยฺยาสิ, อิมินา การเณน ตว มตกภาโว วา อมตกภาโว วา ทุชฺชาโน’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เอตฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;
ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑ น มุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ เอตฺหิ เต ทุราชานนฺติ เอตํ การณํ ตว ทุวิฺเยฺยํ. ยํ เสสิ มตสายิกนฺติ เยน การเณน ตฺวํ มตสายิกํ เสสิ, มตโก วิย หุตฺวา สยสิ. ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺสาติ ยสฺส ตว ทณฺฑโกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒิยมานสฺส หตฺถโต ทณฺโฑ น มุจฺจติ, โส ตฺวํ ตถโต มตโก นาม น โหสีติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต โส ธุตฺโต ‘‘อยํ มม อมตกภาวํ ชานาตี’’ติ อุฏฺาย ทณฺฑํ ขิปิ, ทณฺโฑ วิรชฺฌิ. ธุตฺโต ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิสิ มยา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ ปุริส, มํ วิรชฺฌนฺโตปิ ตฺวํ อฏฺ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย อวิรทฺโธเยวา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. ธุตฺโต กิฺจิ อลภิตฺวา สุสานา นิกฺขมิตฺวา ปริขายํ นฺหายิตฺวา อาคตมคฺเคเนว นครํ ปาวิสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, สิงฺคาลราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๑๔๓] ๓. วิโรจชาตกวณฺณนา
ลสี จ เต นิปฺผลิตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส คยาสีเส สุคตาลยสฺส ทสฺสิตภาวํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺโต หิ ปริหีนชฺฌาโน ลาภสกฺการปริหีโน ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ปฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภมาโน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สทฺธิวิหาริเก อธุนา ปพฺพชิเต ธมฺมวินยมฺหิ อโกวิเท ปฺจสเต ภิกฺขู คเหตฺวา คยาสีสํ คนฺตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมายํ อาเวณิกํ สงฺฆกมฺมํ อกาสิ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ าณปริปากกาลํ ตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก เปเสสิ. เต ทิสฺวา เทวทตฺโต ¶ ตุฏฺมานโส รตฺตึ ธมฺมํ เทสยมาโน ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิคตถินมิทฺโธ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุสงฺโฆ, ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขูนํ ธมฺมีกถา, ปิฏฺิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิทฺทํ อุปคโต ¶ . ทฺเว อคฺคสาวกา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา สพฺเพ อาทาย เวฬุวนเมว ปจฺจาคมึสุ.
โกกาลิโก วิหารํ ตุจฺฉํ ทิสฺวา เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อาวุโส เทวทตฺต, ปริสํ เต ภินฺทิตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกา วิหารํ ตุจฺฉํ กตฺวา คตา, ตฺวํ ปน นิทฺทายสิเยวา’’ติ วตฺวา อุตฺตราสงฺคมสฺส อปเนตฺวา ภิตฺติยํ ปิฏฺิกณฺฏกํ ผุสนฺโต วิย ปณฺหิยา นํ หทเย ปหริ. ตาวเทวสฺส มุขโต โลหิตํ อุคฺคฺฉิ. โส ตโต ปฏฺาย คิลาโน อโหสิ. สตฺถา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘สาริปุตฺต, ตุมฺหากํ คตกาเล เทวทตฺโต กึ อกาสี’’ติ? ภนฺเต, เทวทตฺโต อมฺเห ทิสฺวา ¶ ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตติ. สตฺถา ‘‘น โข สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เกสรสีโห หุตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส กฺจนคุหายํ วาสํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ กฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกนฺโต มหามหึสํ วธิตฺวา วรมํสํ ขาทิตฺวา เอกํ สรํ โอตริตฺวา มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส กุจฺฉึ ปูเรตฺวา คุหํ สนฺธาย ปายาสิ. อเถโก สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต สหสาว สีหํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต สีหสฺส ปุรโต ปาเทสุ ปติตฺวา นิปชฺชิ. ‘‘กึ, ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ เต, สามิ, ปาเท อุปฏฺาตุกาโม’’ติ อาห. สีโห ‘‘สาธุ เอหิ, มํ อุปฏฺห, วรมํสานิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา สิงฺคาลํ อาทาย กฺจนคุหํ อคมาสิ. สิงฺคาโล ตโต ปฏฺาย สีหวิฆาสํ ขาทติ. โส กติปาหจฺจเยเนว ถูลสรีโร อโหสิ.
อถ นํ เอกทิวสํ คุหาย นิปนฺนโกว สีโห อาห ‘‘คจฺฉ ชมฺพุก, ปพฺพตสิขเร ตฺวา ปพฺพตปาเท สฺจรนฺเตสุ หตฺถิอสฺสมหึสาทีสุ ยสฺส ¶ มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, ตํ โอโลเกตฺวา อาคนฺตฺวา ‘อสุกมํสํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วตฺวา มํ วนฺทิตฺวา ‘วิโรจ, สามี’ติ วทาหิ, อหํ ตํ วธิตฺวา มธุรมํสํ ขาทิตฺวา ตุยฺหมฺปิ ทสฺสามี’’ติ. สิงฺคาโล ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา นานปฺปกาเร มิเค โอโลเกตฺวา ยสฺเสว มํสํ ขาทิตุกาโม โหติ, กฺจนคุหํ ปวิสิตฺวา ตเมว สีหสฺส ¶ อาโรเจตฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘วิโรจ, สามี’’ติ วทติ. สีโห เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา สเจปิ มตฺตวรวารโณ โหติ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา สยมฺปิ วรมํสํ ขาทติ, สิงฺคาลสฺสปิ เทติ. สิงฺคาโล กุจฺฉิปูรํ มํสํ ขาทิตฺวา คุหํ ปวิสิตฺวา นิทฺทายติ. โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล มานํ วฑฺเฒสิ ‘‘อหมฺปิ จตุปฺปโทว, กึการณา ทิวเส ทิวเส ปเรหิ โปสิยมาโน วิหรามิ, อิโต ปฏฺาย อหมฺปิ หตฺถิอาทโย หนิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามิ, สีโหปิ มิคราชา ‘วิโรจ, สามี’ติ วุตฺตเมว ปทํ นิสฺสาย วรวารเณ วเธติ, อหมฺปิ สีเหน ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ มํ วทาเปตฺวา เอกํ วรวารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ.
โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ ‘‘สามิ, มยา ทีฆรตฺตํ ตุมฺเหหิ วธิตวรวารณานํ มํสํ ขาทิตํ, อหมฺปิ เอกํ วรวารณํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม, ตสฺมา ตุมฺเหหิ นิปนฺนฏฺาเน กฺจนคุหายํ ¶ นิปชฺชิสฺสามิ, ตุมฺเห ปพฺพตปาเท วิจรนฺตํ วรวารณํ โอโลเกตฺวา มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ วเทถ, เอตฺตกมตฺตสฺมึ มจฺเฉรํ มา กริตฺถา’’ติ. อถ นํ สีโห อาห ‘‘น, ตฺวํ ชมฺพุก, วารเณ วธิตุํ สมตฺเถ สีหกุเล อุปฺปนฺโน, วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทนสมตฺโถ สิงฺคาโล นาม โลเก นตฺถิ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, มยา วธิตวรวารณานฺเว มํสํ ขาทิตฺวา วสา’’ติ. โส เอวํ วุตฺเตปิ วิรมิตุํ น อิจฺฉิ, ปุนปฺปุนํ ยาจิเยว. สีโห ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ มม วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชา’’ติ ชมฺพุกํ กฺจนคุหายํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ปพฺพตปาเท มตฺตวรวารณํ โอโลเกตฺวา คุหาทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ อาห. สิงฺคาโล กฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา ¶ วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ วสฺสิตฺวา ‘‘มตฺตวรวารณสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา วิรชฺฌิตฺวา ปาทมูเล ปติ. วารโณ ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส สีสํ อกฺกมิ, สีสฏฺีนิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. อถสฺส สรีรํ วารโณ ปาเทน สงฺฆริตฺวา ราสึ กตฺวา อุปริ ลณฺฑํ ปาเตตฺวา โกฺจนาทํ นทนฺโต อรฺํ ปาวิสิ.
โพธิสตฺโต อิมํ ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ลสี ¶ จ เต นิปฺผลิตา, มตฺถโก จ ปทาลิโต;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, อชฺช โข ตฺวํ วิโรจสี’’ติ.
ตตฺถ ลสีติ มตฺถลุงฺคํ. นิปฺผลิตาติ นิกฺขนฺตา. เอวํ โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิโรจชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๑๔๔] ๔. นงฺคุฏฺชาตกวณฺณนา
พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาชีวกานํ มิจฺฉาตปํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร อาชีวกา เชตวนปิฏฺิยํ นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติ. สมฺพหุลา ¶ ภิกฺขู เตสํ อุกฺกุฏิกปฺปธานวคฺคุลิวตกณฺฏกาปสฺสยปฺจาตปตปนาทิเภทํ มิจฺฉาตปํ ทิสฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอวรูปํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา ‘เอวรูปํ ตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา ภวิสฺสตี’ติ สฺาย ชาตคฺคึ คเหตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อคฺคิชุหนาทิวเสน กิฺจิ วุฑฺฒึ อปสฺสนฺตา อคฺคึ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาตทิวเส มาตาปิตโร ชาตคฺคึ คเหตฺวา เปสุํ. อถ นํ โสฬสวสฺสกาเล เอตทโวจุํ ‘‘มยํ เต, ปุตฺต, ชาตทิวเส อคฺคึ คณฺหิมฺห. สเจสิ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตโย เวเท อุคฺคณฺห. อถ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม, อคฺคึ คเหตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต มหาพฺรหฺมานํ อาราเธตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหี’’ติ. โส ‘‘น มยฺหํ อคาเรน อตฺโถ’’ติ อคฺคึ คเหตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา อสฺสมปทํ มาเปตฺวา อคฺคึ ปริจรนฺโต อรฺเ วิหาสิ. โส เอกทิวสํ ปจฺจนฺตคามเก โคทกฺขิณํ ลภิตฺวา ตํ โคณํ ¶ อสฺสมปทํ เนตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อคฺคิภควนฺตํ โคมํสํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิธ โลณํ นตฺถิ, อคฺคิภควา อโลณํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสติ, คามโต โลณํ อาหริตฺวา อคฺคิภควนฺตํ สโลณกํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ. โส ตํ ตตฺเถว พนฺธิตฺวา โลณตฺถาย คามกํ อคมาสิ. ตสฺมึ คเต สมฺพหุลา ลุทฺทกา ตํ านํ อาคตา. โคณํ ทิสฺวา วธิตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา นงฺคุฏฺฺจ ชงฺฆฺจ จมฺมฺจ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา อวเสสมํสํ อาทาย อคมํสุ.
พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา นงฺคุฏฺาทิมตฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺคิภควา อตฺตโน สนฺตกมฺปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, มํ ปน กทา รกฺขิสฺสติ. อิมินา อคฺคิปริจรเณน นิรตฺถเกน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ อิโตนิทานํ กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติ. โส อคฺคิปริจริยาย วิคตจฺฉนฺโท ‘‘หมฺโภ อคฺคิภควา, ตฺวํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต มํ กทา รกฺขิสฺสสิ, มํสํ นตฺถิ, เอตฺตเกนปิ ตุสฺสาหี’’ติ นงฺคุฏฺาทีนิ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยาม;
มํสารหสฺส ¶ นตฺถชฺช มํสํ, นงฺคุฏฺมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตู’’ติ.
ตตฺถ ¶ พหุมฺเปตนฺติ เอตฺตกมฺปิ พหุํ. อสพฺภีติ อสปฺปุริส อสาธุชาติก. ชาตเวทาติ อคฺคึ อาลปติ. อคฺคิ หิ ชาตมตฺโตว เวทิยติ ปฺายติ ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติ. ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยามาติ ยํ อชฺช มยํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสมตฺถํ ภควนฺตํ วาลธินา อภิปูชยาม, เอตมฺปิ ตว พหุเมวาติ ทสฺเสติ. มํสารหสฺสาติ มํสํ อรหสฺส ตุยฺหํ นตฺถิ อชฺช มํสํ. นงฺคุฏฺมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตูติ อตฺตโน สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต ภวํ อิมํ สชงฺฆจมฺมํ นงฺคุฏฺมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาตูติ.
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต อคฺคึ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘นิพฺพุตคฺคิตาปโส อหเมว เตน สมเยนา’’ติ.
นงฺคุฏฺชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๑๔๕] ๕. ราธชาตกวณฺณนา
น ตฺวํ ราธ วิชานาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, อารกฺขํ เปตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตฺวมฺปิ ปุพฺเพ เอตํ อารกฺขํ เปตฺวา รกฺขนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ กถํ รกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุกโยนิยํ นิพฺพตฺติ. กาสิรฏฺเ เอโก พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตฺจ กนิฏฺภาตรฺจสฺส ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา โปเสสิ. เตสุ โพธิสตฺตสฺส ‘‘โปฏฺปาโท’’ติ นามํ อโหสิ, อิตรสฺส ‘‘ราโธ’’ติ. ตสฺส ปน พฺราหฺมณสฺส ภริยา อนาจารา โหติ ทุสฺสีลา. โส โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต อุโภปิ ภาตโร อาห – ‘‘ตาตา, สเจ โว มาตา พฺราหฺมณี อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถ น’’นฺติ. โพธิสตฺโต อาห ‘‘สาธุ, ตาต, วาเรตุํ สกฺโกนฺตา วาเรยฺยาม, อสกฺโกนฺตา ¶ ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติ. เอวํ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ สุกานํ นิยฺยาเทตฺวา โวหารตฺถาย คโต.
ตสฺส ¶ ปน คตทิวสโต ปฏฺาย พฺราหฺมณี อติจริตุํ อารทฺธา, ปวิสนฺตานฺจ นิกฺขมนฺตานฺจ อนฺโต นตฺถิ, ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ราโธ โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภาติก, อมฺหากํ ปิตา ‘สเจ โว มาตา อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถา’ติ วตฺวา คโต, อิทานิ เจสา อนาจารํ อาจรติ, วาเรม น’’นฺติ. โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, ตฺวํ อตฺตโน อพฺยตฺตตาย พาลภาเวน เอวํ วเทสิ, มาตุคามํ นาม อุกฺขิปิตฺวา จรนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ. ยํ กมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, น ตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;
อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺตา โกสิยายเน’’ติ.
ตตฺถ น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเตติ ตาต ราธ, ตฺวํ น ชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต ปมยาเมเยว เอตฺตกา ชนา อาคตา, อิทานิ โก ชานาติ, กิตฺตกาปิ อาคมิสฺสนฺติ. อพฺยยตํ วิลปสีติ ตฺวํ อพฺยตฺตวิลาปํ วิลปสิ. วิรตฺตา โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตา. สจสฺสา ตสฺมึ สิเนโห วา เปมํ วา ภเวยฺย, น เอวรูปํ อนาจารํ กเรยฺยาติ อิมมตฺถํ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ ปกาเสสิ.
เอวํ ปกาเสตฺวา จ ปน พฺราหฺมณิยา สทฺธึ ราธสฺส วตฺตุํ น อทาสิ. สาปิ ยาว พฺราหฺมณสฺส อนาคมนา ยถารุจิยา วิจริ. พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา โปฏฺปาทํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตาต, กีทิสี โว มาตา’’ติ. โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส สพฺพํ ยถาภูตํ กเถตฺวา ‘‘กึ เต, ตาต, เอวรูปาย ทุสฺสีลายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตาต, อมฺเหหิ มาตุยา โทสสฺส กถิตกาลโต ปฏฺาย น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา สทฺธึ ราเธน อุปฺปติตฺวา อรฺํ อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเตเยว ทฺเว ชนา อเหสุํ, ราโธ อานนฺโท, โปฏฺปาโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ราธชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๑๔๖] ๖. สมุทฺทกากชาตกวณฺณนา
อปิ ¶ ¶ นุ หนุกา สนฺตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล มหลฺลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. เต กิร คิหิกาเล สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกา อฑฺฒา มหทฺธนา อฺมฺสหายกา เอกโต หุตฺวา ปฺุานิ กโรนฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘มยํ มหลฺลกา, กึ โน ฆราวาเสน, สตฺถุ สนฺติเก รมณีเย พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ ¶ สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปุตฺตธีตาทีนํ ทตฺวา อสฺสุมุขํ าติสงฺฆํ ปหาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชึสุ. ปพฺพชิตฺวา ปน ปพฺพชฺชานุรูปํ สมณธมฺมํ น กรึสุ, มหลฺลกภาเวน ธมฺมมฺปิ น ปริยาปุณึสุ, คิหิกาเล วิย ปพฺพชิตกาเลปิ วิหารปริยนฺเต ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา เอกโตว วสึสุ. ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ อฺตฺถ อคนฺตฺวา เยภุยฺเยน อตฺตโน ปุตฺตทารสฺเสว เคหํ คนฺตฺวา ภฺุชึสุ. เตสุ เอกสฺส ปุราณทุติยิกา สพฺเพสมฺปิ มหลฺลกตฺเถรานํ อุปการา อโหสิ, ตสฺมา เสสาปิ อตฺตนา ลทฺธํ อาหารํ คเหตฺวา ตสฺสาเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภฺุชนฺติ. สาปิ เตสํ ยถาสนฺนิหิตํ สูปพฺยฺชนํ เทติ. สา อฺตเรน โรเคน ผุฏฺา กาลมกาสิ. อถ เต มหลฺลกตฺเถรา วิหารํ คนฺตฺวา อฺมฺํ คีวาสุ คเหตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา อุปาสิกา กาลกตา’’ติ วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจรึสุ. เตสํ สทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต จ ภิกฺขู สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, กสฺมา โรทถา’’ติ ปุจฺฉึสุ. เต ‘‘อมฺหากํ สหายสฺส ปุราณทุติยิกา มธุรหตฺถรสา กาลกตา อมฺหากํ อติวิย อุปการา, ‘อิทานิ กุโต ตถารูปึ ลภิสฺสามา’ติ อิมินา การเณน โรทิมฺหา’’ติ อาหํสุ.
เตสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิมินา นาม การเณน มหลฺลกตฺเถรา อฺมฺํ คีวาสุ คเหตฺวา วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจรนฺตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต ตสฺสา กาลกิริยาย โรทนฺตา วิจรนฺติ, ปุพฺเพเปเต อิมํ กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สมุทฺเท มตํ นิสฺสาย ‘สมุทฺทอุทกํ อุสฺสิฺจิตฺวา เอตํ นีหริสฺสามา’ติ วายมนฺตา ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สมุทฺทเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถโก กาโก อตฺตโน ภริยํ กากึ อาทาย โคจรํ ปริเยสมาโน สมุทฺทตีรํ อคมาสิ ¶ . ตสฺมึ กาเล มนุสฺสา สมุทฺทตีเร ขีรปายาสมจฺฉมํสสุราทีหิ นาคพลิกมฺมํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โส กาโก พลิกมฺมฏฺานํ คนฺตฺวา ขีราทีนิ ทิสฺวา สทฺธึ กากิยา ขีรปายาสมจฺฉมํสาทีนิ ¶ ภฺุชิตฺวา พหุํ สุรํ ปิวิ. เต อุโภปิ สุรามทมตฺตา ‘‘สมุทฺทกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ เวลนฺเต นิสีทิตฺวา นฺหายิตุํ อารภึสุ ¶ อเถกา อูมิ อาคนฺตฺวา กากึ คเหตฺวา สมุทฺทํ ปเวเสสิ. ตเมโก มจฺโฉ มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริ. กาโก ‘‘ภริยา เม มตา’’ติ โรทิ ปริเทวิ. อถสฺส ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา พหู กากา สนฺนิปติตฺวา ‘‘กึการณา โรทสี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘สหายิกา โว เวลนฺเต นฺหายมานา อูมิยา หฏา’’ติ. เต สพฺเพปิ เอกรวํ รวนฺตา โรทึสุ. อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘อิทํ สมุทฺทอุทกํ นาม อมฺหากํ กึ ปโหสิ, อุทกํ อุสฺสิฺจิตฺวา สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กตฺวา สหายิกํ นีหริสฺสามา’’ติ. เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อุทกํ พหิ ฉฑฺเฑนฺติ, โลณูทเกน จ คเล สุสฺสมาเน อุฏฺายุฏฺาย ถลํ คนฺตฺวา วิสฺสมนฺติ.
เต หนูสุ กิลนฺเตสุ มุเขสุ สุกฺขนฺเตสุ อกฺขีสุ รตฺเตสุ ทีนา กิลนฺตา หุตฺวา อฺมฺํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ, มยํ สมุทฺทอุทกํ คเหตฺวา พหิ ปาเตม, คหิตคหิตฏฺานํ ปุน อุทเกน ปูรติ, สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กาตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘อปิ นุ หนุกา สนฺตา, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
โอรมาม น ปาเรม, ปูรเตว มโหทธี’’ติ.
ตตฺถ อปิ นุ หนุกา สนฺตาติ อปิ โน หนุกา สนฺตา, อปิ อมฺหากํ หนุกา กิลนฺตา. โอรมาม น ปาเรมาติ มยํ อตฺตโน พเลน มหาสมุทฺทอุทกํ อากฑฺฒาม โอสาเรม, ตุจฺฉํ ปน นํ กาตุํ น สกฺโกม. อยฺหิ ปูรเตว มโหทธีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สพฺเพปิ เต กากา ‘‘ตสฺสา กากิยา เอวรูปํ นาม ตุณฺฑํ อโหสิ, เอวรูปานิ วฏฺฏกฺขีนิ, เอวรูปํ ฉวิสณฺานํ, เอวรูโป มธุรสทฺโท. สา โน อิมํ โจรสมุทฺทํ นิสฺสาย นฏฺา’’ติ พหุํ วิปฺปลปึสุ. เต เอวํ วิปฺปลปมาเน ¶ สมุทฺทเทวตา เภรวรูปํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปสิ, เอวํ เตสํ โสตฺถิ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กากี อยํ ปุราณทุติยิกา อโหสิ, กาโก มหลฺลกตฺเถโร, เสสกากา เสสมหลฺลกตฺเถรา, สมุทฺทเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สมุทฺทกากชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๑๔๗] ๗. ปุปฺผรตฺตชาตกวณฺณนา
นยิทํ ¶ ¶ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ ภควตา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เกน อุกฺกณฺาปิโตสี’’ติ จ ปุฏฺโ ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา, ภนฺเต, สา อิตฺถี, น สกฺโกมิ ตํ วินา วสิตุ’’นฺติ อาห. อถ นํ สตฺถา ‘‘เอสา เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สูเล อุตฺตาสิโต เอตฺเว ปตฺถยมาโน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต, อิทานิ นํ กสฺมา ปุน ปตฺเถสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อากาสฏฺเทวตา อโหสิ. อถ พาราณสิยํ กตฺติกรตฺติวารฉโณ สมฺปตฺโต โหติ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกรึสุ. สพฺโพ ชโน ขณกีฬานิสฺสิโต อโหสิ. เอกสฺส ปน ทุคฺคตมนุสฺสสฺส เอกเมว ฆนสาฏกยุคํ อโหสิ. โส ตํ สุโธตํ โธวาเปตฺวา โอภฺชาเปตฺวา สตวลิกํ สหสฺสวลิกํ กาเรตฺวา เปสิ. อถ นํ ภริยา เอวมาห ‘‘อิจฺฉามหํ, สามิ, เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตว กณฺเ ลคฺคา กตฺติกรตฺติวารํ จริตุ’’นฺติ. ‘‘ภทฺเท, กุโต อมฺหากํ ทลิทฺทานํ กุสุมฺภํ, สุทฺธวตฺถํ นิวาเสตฺวา กีฬาหี’’ติ? ‘‘กุสุมฺภรตฺตํ อลภมานา ฉณกีฬํ น กีฬิสฺสามิ, ตฺวํ อฺํ อิตฺถึ คเหตฺวา กีฬสฺสู’’ติ. ‘‘ภทฺเท, กึ มํ ปีเฬสิ, กุโต อมฺหากํ กุสุมฺภ’’นฺติ? ‘‘สามิ, ปุริสสฺส อิจฺฉาย สติ กึ นาม นตฺถิ, นนุ รฺโ กุสุมฺภวตฺถุสฺมึ พหุ กุสุมฺภ’’นฺติ. ‘‘ภทฺเท ¶ , ตํ านํ รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณิสทิสํ, พลวารกฺขา, น สกฺกา อุปสงฺกมิตุํ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสสฺสู’’ติ. ‘‘สามิ, รตฺติภาเค อนฺธกาเร สติ ปุริสสฺส อคมนียฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ. อิติ โส ตาย ปุนปฺปุนํ กเถนฺติยา กิเลสวเสน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ‘‘โหตุ ภทฺเท, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา รตฺติภาเค ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา รฺโ กุสุมฺภวตฺถุํ คนฺตฺวา วตึ มทฺทิตฺวา อนฺโตวตฺถุํ ปาวิสิ. อารกฺขมนุสฺสา วติสทฺทํ สุตฺวา ‘‘โจโร โจโร’’ติ ปริวาเรตฺวา คเหตฺวา ปริภาสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา ¶ ‘‘คจฺฉถ, นํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาห. อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภริยา วชฺชมานาย นครา นิกฺขมาเปตฺวา สูเล อุตฺตาเสสุํ. พลวเวทนา ปวตฺตนฺติ, กากา สีเส นิลียิตฺวา กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเหหิ อกฺขีนิ วิชฺฌนฺติ.
โส ¶ ตถารูปมฺปิ ทุกฺขํ อมนสิกริตฺวา ตเมว อิตฺถึ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ตาย นามมฺหิ ฆนปุปฺผรตฺตวตฺถนิวตฺถาย กณฺเ อาสตฺตพาหุยุคฬาย สทฺธึ กตฺติกรตฺติวารโต ปริหีโน’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโส;
ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโสติ ยฺจ อิทํ สูเล ลคฺคนปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, ยฺจ โลหมเยหิ วิย ตุณฺเฑหิ วายโส ตุทติ, อิทํ สพฺพมฺปิ มยฺหํ น ทุกฺขํ, อทุํ ทุกฺขํ เอตํเยว ปน เม ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. กตรํ? ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตีติ, ยํ สา ปิยงฺคุสามา มม ภริยา เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เอวํ ฆนปุปฺผรตฺเตน วตฺถยุเคน อจฺฉนฺนา มม กณฺเ คเหตฺวา กตฺติกรตฺติวารํ นานุภวิสฺสติ, อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ, เอตเทว หิ มํ พาธตีติ? โส เอวํ มาตุคามํ อารพฺภ วิปฺปลปนฺโตเยว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว อิทานิ ชยมฺปติกา, ตํ การณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ิตา อากาสฏฺเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปุปฺผรตฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๑๔๘] ๘. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา
นาหํ ¶ ปุนํ น จ ปุนนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร ปฺจสตมตฺตา สหายกา มหาวิภวา เสฏฺิปุตฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา เชตวเน อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหรึสุ. อเถกทิวสํ เตสํ อฑฺฒรตฺตสมเย กิเลสนิสฺสิโต สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิ. เต อุกฺกณฺิตฺวา ¶ อตฺตนา ชหิตกิเลเส ปุน คณฺหิตุํ จิตฺตํ อุปฺปาทยึสุ. อถ สตฺถา อฑฺฒรตฺตสมนนฺตเร สพฺพฺุตฺาณทณฺฑทีปกํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กตราย นุ โข รติยา เชตวเน ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร กามราคสงฺกปฺปสฺส อุปฺปนฺนภาวํ อฺาสิ. สตฺถา จ นาม เอกปุตฺติกา อิตฺถี อตฺตโน ปุตฺตํ วิย, เอกจกฺขุโก ปุริโส จกฺขุํ วิย อตฺตโน สาวเก ¶ รกฺขติ. ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมึ ยสฺมึ สมเย เตสํ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, เต เตสํ กิเลเส ตโต ปรํ วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึเยว สมเย นิคฺคณฺหาติ. เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ จกฺกวตฺติรฺโ อนฺโตนคเรเยว โจรานํ อุปฺปนฺนกาโล วิย วตฺตติ, อิทาเนว เตสํ ธมฺมเทสนํ กตฺวา เต กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ทสฺสามี’’ติ. โส สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา มธุรสฺสเรน ‘‘อานนฺทา’’ติ อายสฺมนฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ. เถโร ‘‘กึ, ภนฺเต’’ติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ‘‘อานนฺท, ยตฺตกา ภิกฺขู อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหรนฺติ, สพฺเพว คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตหี’’ติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สจาหํ เตเยว ปฺจสเต ภิกฺขู ปกฺโกสาเปสฺสามิ. ‘สตฺถารา โน อพฺภนฺตเร กิเลสานํ อุปฺปนฺนภาโว าโต’ติ สํวิคฺคมานสา ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ. ตสฺมา ‘‘สพฺเพ สนฺนิปาเตหี’’ติ อาห. เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ อวาปุรณํ อาทาย ปริเวเณน ปริเวณํ อาหิณฺฑิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขู คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตตฺวา พุทฺธาสนํ ปฺเปสิ.
สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย สิลาปถวิยํ ปติฏฺหมาโน สิเนรุ วิย ปฺตฺเต พุทฺธาสเน นิสีทิ อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. ตาปิ รสฺมิโย ปาติมตฺตา ฉตฺตมตฺตา กูฏาคารกุจฺฉิมตฺตา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา คคนตเล วิชฺชุลตา วิย สฺจรึสุ, อณฺณวกุจฺฉึ โขเภตฺวา พาลสูริยุคฺคมนกาโล วิย อโหสิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ครุจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิยา ปริกฺขิปนฺโต วิย ปริวาเรตฺวา นิสีทิ. สตฺถา พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม กามวิตกฺกํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วิหึสาวิตกฺกนฺติ อิเม ¶ ตโย อกุสลวิตกฺเก วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติ. อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลโส หิ ‘ปริตฺตโก’ติ อวมฺิตุํ น วฏฺฏติ, กิเลโส นาม ปจฺจามิตฺตสทิโส. ปจฺจามิตฺโต จ ขุทฺทโก นาม นตฺถิ, โอกาสํ ลภิตฺวา วินาสเมว ปาเปติ, เอวเมว อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒิตุํ ลภนฺโต มหาวินาสํ ปาเปติ. กิเลโส นาเมส หลาหลวิสูปโม อุปฺปาฏิตจฺฉวิคณฺฑสทิโส อาสีวิสปฏิภาโค อสนิอคฺคิสทิโส อลฺลียิตุํ น ยุตฺโต อาสงฺกิตพฺโพ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนกฺขเณเยว ปฏิสงฺขานพเลน ภาวนาพเลน ยถา มุหุตฺตมฺปิ หทเย อฏฺตฺวา ปทุมินิปตฺตา อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ, เอวํ ปชหิตพฺโพ. โปราณกปณฺฑิ ตาปิ อปฺปมตฺตกมฺปิ กิเลสํ ครหิตฺวา ยถา ปุน อพฺภนฺตเร นุปฺปชฺชติ, เอวํ นิคฺคณฺหึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อรฺเ ¶ นทีตีเร นิวาสํ กปฺเปสิ. อเถโก ชรหตฺถี คงฺคาตีเร กาลมกาสิ. สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต ตํ มตหตฺถิสรีรํ ทิสฺวา ‘‘มหา เม โคจโร อุปฺปนฺโน’’ติ คนฺตฺวา ตํ โสณฺเฑ ฑํสิ, นงฺคลีสาย ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘นตฺเถตฺถ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ทนฺเตสุ ฑํสิ, ถมฺเภ ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. กณฺเณ ฑํสิ, สุปฺปโกฏิยํ ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. อุทเร ฑํสิ, กุสูเล ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. ปาเท ฑํสิ, อุทุกฺขเล ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. นงฺคุฏฺเ ฑํสิ, มุสเล ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘เอตฺถาปิ นตฺถิ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ สพฺพตฺถ อสฺสาทํ อลภนฺโต วจฺจมคฺเค ฑํสิ, มุทุปูเว ทฏฺกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘ลทฺธํ ทานิ เม อิมสฺมึ สรีเร มุทุ ขาทิตพฺพยุตฺตกฏฺาน’’นฺติ ตโต ปฏฺาย ขาทนฺโต อนฺโตกุจฺฉึ ปวิสิตฺวา วกฺกหทยาทีนิ ขาทิตฺวา ปิปาสิตกาเล โลหิตํ ปิวิตฺวา นิปชฺชิตุกามกาเล อุทรํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชติ.
อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ หตฺถิสรีรํ มยฺหํ นิวาสสุขตาย เคหสทิสํ, ขาทิตุกามตาย สติ ปหูตมํสํ, กึ ทานิ เม อฺตฺถ กมฺม’’นฺติ ¶ โส อฺตฺถ อคนฺตฺวา หตฺถิกุจฺฉิยํเยว มํสํ ขาทิตฺวา วสติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล นิทาเฆ วาตสมฺผสฺเสน เจว สูริยรสฺมิสนฺตาเปน จ ตํ กุณปํ สุสฺสิตฺวา ¶ วลิโย คณฺหิ, สิงฺคาลสฺส ปวิฏฺทฺวารํ ปิหิตํ, อนฺโตกุจฺฉิยํ อนฺธกาโร อโหสิ. สิงฺคาลสฺส โลกนฺตริกนิวาโส วิย ชาโต. กุณเป สุสฺสนฺเต มํสมฺปิ สุสฺสิ, โลหิตมฺปิ ปจฺฉิชฺชิ. โส นิกฺขมนทฺวารํ อลภนฺโต ภยปฺปตฺโต หุตฺวา สนฺธาวนฺโต อิโต จิโต จ ปหริตฺวา นิกฺขมนทฺวารํ ปริเยสมาโน วิจรติ. เอวํ ตสฺมึ อุกฺขลิยํ ปิฏฺปิณฺฑิ วิย อนฺโตกุจฺฉิยํ ปจฺจมาเน กติปาหจฺจเยน มหาเมโฆ ปาวสฺสิ. อถ นํ กุณปํ เตเมตฺวา อุฏฺาย ปกติสณฺาเนน อฏฺาสิ. วจฺจมคฺโค วิวโฏ หุตฺวา ตารกา วิย ปฺายิ. สิงฺคาโล ตํ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ เม ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ ยาว หตฺถิสีสา ปฏิกฺกมิตฺวา เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วจฺจมคฺคํ สีเสน ปหริตฺวา นิกฺขมิ. ตสฺส สฺฉนฺนสรีรตฺตา สพฺพโลมานิ วจฺจมคฺเค อลฺลียึสุ. โส ตาลกฺขนฺธสทิเสน นิลฺโลเมน สรีเรน อุพฺพิคฺคจิตฺโต มุหุตฺตํ ธาวิตฺวา นิวตฺติตฺวา นิสินฺโน สรีรํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺขํ มยฺหํ น อฺเน กตํ, โลภเหตุ ปน โลภการณา โลภํ นิสฺสาย มยา เอตํ กตํ, อิโต ทานิ ปฏฺาย น โลภวสิโก ภวิสฺสามิ, ปุน หตฺถิสรีรํ นาม น ปวิสิสฺสามี’’ติ สํวิคฺคหทโย หุตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;
หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ น จาปิ อปุนปฺปุนนฺติ อ-กาโร นิปาตมตฺโต. อยํ ปเนติสฺสา สกลายปิ คาถาย อตฺโถ – อหฺหิ อิโต ปุน, ตโต จ ปุนาติ วุตฺตวารโต ปุน ตโตปิ จ ปุนปฺปุนํ วารณสรีรสงฺขาตํ หตฺถิโพนฺทึ น ปเวกฺขามิ. กึการณา? ตถา หิ ภยตชฺชิโต, ตถา หิ อหํ อิมสฺมิฺเว ปเวสเน ภยตชฺชิโต มรณภเยน สนฺตาสํ สํเวคํ อาปาทิโตติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ตโตว ปลายิตฺวา ปุน ตํ วา อฺํ วา หตฺถิสรีรํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิ. ตโต ปฏฺาย น โลภวสิโก อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นาม วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ¶ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. สจฺจปริโยสาเน ปฺจสตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ, อวเสเสสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน อเหสุํ. ตทา สิงฺคาโล อหเมว อโหสินฺติ.
สิงฺคาลชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๑๔๙] ๙. เอกปณฺณชาตกวณฺณนา
เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโขติ อิทํ สตฺถา เวสาลึ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เวสาลิกํ ทุฏฺลิจฺฉวิกุมารํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ กาเล เวสาลินครํ คาวุตคาวุตนฺตเร ตีหิ ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตํ ตีสุ าเนสุ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํ. ตตฺถ นิจฺจกาลํ รชฺชํ กาเรตฺวา วสนฺตานฺเว ราชูนํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน โหนฺติ, ตตฺตกาเยว อุปราชาโน, ตตฺตกา เสนาปติโน, ตตฺตกา ภณฺฑาคาริกา. เตสํ ราชกุมารานํ อนฺตเร เอโก ทุฏฺลิจฺฉวิกุมาโร นาม อโหสิ โกธโน จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, ทณฺเฑน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย นิจฺจํ ปชฺชลิโต โกเธน. ตสฺส ปุรโต ทฺเว ตีณิ วจนานิ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ตํ เนว มาตาปิตโร, น าตโย, น มิตฺตสุหชฺชา สิกฺขาเปตุํ สกฺขึสุ. อถสฺส มาตาปิตูนํ เอตทโหสิ ‘‘อยํ กุมาโร อติผรุโส สาหสิโก, เปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ อฺโ อิมํ วิเนตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, พุทฺธเวเนยฺเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาหํสุ ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส โกเธน ปชฺชลติ, อิมสฺส โอวาทํ เทถา’’ติ.
สตฺถา ¶ ¶ ตํ กุมารํ โอวทิ – ‘‘กุมาร, อิเมสุ นาม สตฺเตสุ จณฺเฑน ผรุเสน สาหสิเกน วิเหกชาติเกน น ภวิตพฺพํ, ผรุสวาโจ จ นาม วิชาตมาตุยาปิ ปิตุโนปิ ปุตฺตทารสฺสปิ ภาติภคินีนมฺปิ ปชาปติยาปิ มิตฺตพนฺธวานมฺปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, ฑํสิตุํ อาคจฺฉนฺโต สปฺโป วิย, อฏวิยํ อุฏฺิตโจโร วิย, ขาทิตุํ อาคจฺฉนฺโต ยกฺโข วิย จ อุพฺเพชนีโย หุตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ. ทิฏฺเเยว จ ธมฺเม โกธโน ปุคฺคโล มณฺฑิตปสาธิโตปิ ทุพฺพณฺโณว โหติ, ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมฺปิสฺส มุขํ ชาลาภิหตปทุมํ วิย มลคฺคหิตกฺจนาทาสมณฺฑลํ วิย จ วิรูปํ โหติ ทุทฺทสิกํ. โกธํ นิสฺสาย หิ สตฺตา สตฺถํ อาทาย อตฺตนาว อตฺตานํ ปหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, ปปาตา ปปตนฺติ. เอวํ โกธวเสน กาลํ กตฺวา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, วิเหกชาติกาปิ ทิฏฺเว ธมฺเม ครหํ ¶ ปตฺวา กายสฺส เภทา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ปุน มนุสฺสตฺตํ ลภิตฺวา วิชาตกาลโต ปฏฺาย โรคพหุลาว โหนฺติ. จกฺขุโรโค โสตโรโคติอาทีสุ จ โรเคสุ เอกโต อุฏฺาย เอกสฺมึ ปตนฺติ, โรเคน อปริมุตฺตาว หุตฺวา นิจฺจํ ทุกฺขิตาว โหนฺติ, ตสฺมา สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน หิตจิตฺเตน มุทุจิตฺเตน ภวิตพฺพํ. เอวรูโป หิ ปุคฺคโล นิรยาทิภเยหิ น ปริมุจฺจตี’’ติ. โส กุมาโร สตฺถุ โอวาทํ สุตฺวา เอโกวาเทเนว นิหตมาโน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน เมตฺตจิตฺโต มุทุจิตฺโต อโหสิ. อฺํ อกฺโกสนฺตมฺปิ ปหรนฺตมฺปิ นิวตฺติตฺวา น โอโลเกสิ, อุทฺธฏทาโ วิย สปฺโป, อฬจฺฉินฺโน วิย กกฺกฏโก, ฉินฺนวิสาโณ วิย จ อุสโภ อโหสิ.
ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ทุฏฺลิจฺฉวิกุมารํ สุจิรมฺปิ โอวทิตฺวา เนว มาตาปิตโร, น าติมิตฺตาทโย ทเมตุํ สกฺขึสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตํ เอโกวาเทเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา มตฺตวรวารณํ วิย สมุคฺคหิตาเนฺชการณํ อกาสิ. ยาว สุภาสิตํ จิทํ – ‘หตฺถิทมเกน, ภิกฺขเว, หตฺถิทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วา. อสฺสทมเกน…เป… โคทมเกน…เป… ทกฺขิณํ วา. ตถาคเตน หิ, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุริสทมฺโม สาริโต อฏฺ ทิสา วิธาวติ, รูปี รูปานิ ปสฺสติ. อยเมกา ทิสา…เป… โส ¶ วุจฺจติ ‘โยคฺคาจริยานํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๒). น หิ, อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สทิโส ปุริสทมฺมสารถี นาม อตฺถี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส มยา เอโกวาเทเนว ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ อิมํ เอโกวาเทเนว ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ตโย เวเท สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคเหตฺวา กิฺจิ กาลํ ฆราวาสํ วสิตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ คนฺตฺวา พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส สุนิวตฺโถ สุปารุโต ตาปสากปฺปสมฺปนฺโน ภิกฺขาย นครํ ปวิสิตฺวา ¶ ราชงฺคณํ ปาปุณิ. ราชา สีหปฺชเรน โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ‘‘อยํ ตาปโส สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตทโส, ปทวาเร ปทวาเร สหสฺสตฺถวิกํ เปนฺโต วิย สีหวิชมฺภิเตน อาคจฺฉติ. สเจ สนฺตธมฺโม นาเมโก อตฺถิ, อิมสฺส เตนพฺภนฺตเร ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกํ อมจฺจํ โอโลเกสิ. โส ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ อาห. เอตํ ‘‘ตาปสํ อาเนหี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ‘‘กึ, มหาปฺุา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘น มยํ ราชกุลูปกา, เหมวนฺติกา นามมฺหา’’ติ อาห. อมจฺโจ คนฺตฺวา ตมตฺถํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อฺโ อมฺหากํ กุลูปโก นตฺถิ, อาเนหิ น’’นฺติ อาห. อมจฺโจ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ยาจิตฺวา ราชนิเวสนํ ปเวเสสิ.
ราชา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต กฺจนปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยตฺตํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, วสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เหมวนฺติกา มยํ, มหาราชา’’ติ. ‘‘อิทานิ กหํ คจฺฉถา’’ติ? ‘‘วสฺสารตฺตานุรูปํ เสนาสนํ อุปธาเรม, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อมฺหากฺเว อุยฺยาเน วสถา’’ติ ปฏิฺํ คเหตฺวา สยมฺปิ ¶ ภฺุชิตฺวา โพธิสตฺตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาปิ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา อุยฺยานปาลํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา นครํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาย โพธิสตฺโต อุยฺยาเน วสติ. ราชาปิสฺส ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฏฺานํ คจฺฉติ.
ตสฺส ปน รฺโ ทุฏฺกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ จณฺโฑ ผรุโส, เนว นํ ราชา ทเมตุํ อสกฺขิ, น เสสาตกา. อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เอกโต หุตฺวา ‘‘สามิ, มา เอวํ กริ, เอวํ กาตุํ น ลพฺภา’’ติ กุชฺฌิตฺวา กเถนฺตาปิ กถํ คาหาเปตุํ นาสกฺขึสุ. ราชา จินฺเตสิ ‘‘เปตฺวา มม อยฺยํ หิมวนฺตตาปสํ อฺโ อิมํ กุมารํ ทเมตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, โสเยว นํ ทเมสฺสตี’’ติ. โส กุมารํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส ¶ , มยํ อิมํ ทเมตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห นํ เอเกน อุปาเยน สิกฺขาเปถา’’ติ ¶ กุมารํ โพธิสตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปกฺกามิ. โพธิสตฺโต กุมารํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺโต เอกโต เอเกน, เอกโต เอเกนาติ ทฺวีหิเยว ปตฺเตหิ เอกํ นิมฺพโปตกํ ทิสฺวา กุมารํ อาห – ‘‘กุมาร, เอตสฺส ตาว รุกฺขโปตกสฺส ปณฺณํ ขาทิตฺวา รสํ ชานาหี’’ติ? โส ตสฺส เอกํ ปตฺตํ ขาทิตฺวา รสํ ตฺวา ‘‘ธี’’ติ สห เขเฬน ภูมิยํ นุฏฺาภิ. ‘‘กึ เอตํ, กุมารา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อิทาเนเวส รุกฺโข หลาหลวิสูปโม, วฑฺฒนฺโต ปน พหู มนุสฺเส มาเรสฺสตี’’ติ ตํ นิมฺพโปตกํ อุปฺปาเฏตฺวา หตฺเถหิ ปริมทฺทิตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโข, น ภูมฺยา จตุรงฺคุโล;
ผเลน วิสกปฺเปน, มหายํ กึ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ เอกปณฺโณติ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอเกกปณฺโณ. น ภูมฺยา จตุรงฺคุโลติ ภูมิโต จตุรงฺคุลมตฺตมฺปิ น วฑฺฒิโต. ผเลนาติ ผลรเสน. วิสกปฺเปนาติ หลาหลวิสสทิเสน. เอวํ ขุทฺทโกปิ สมาโน เอวรูเปน ติตฺตเกน ปณฺเณน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. มหายํ กึ ภวิสฺสตีติ ยทา ปนายํ วุทฺธิปฺปตฺโต มหา ภวิสฺสติ, ตทา กึ นาม ภวิสฺสติ, อทฺธา มนุสฺสมารโก ภวิสฺสตีติ เอตํ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสินฺติ อาห.
อถ ¶ นํ โพธิสตฺโต เอตทโวจ ‘‘กุมาร, ตฺวํ อิมํ นิมฺพโปตกํ ‘อิทาเนว เอวํติตฺตโก, มหลฺลกกาเล กึ ภวิสฺสติ, กุโต อิมํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสิ? ยถา ตฺวํ เอตสฺมึ ปฏิปชฺชิ, เอวเมว ตว รฏฺวาสิโนปิ ‘อยํ กุมาโร ทหรกาเลเยว เอวํ จณฺโฑ ผรุโส, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ปตฺวา กึ นาม กริสฺสติ, กุโต อมฺหากํ เอตํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ ตว กุลสนฺตกํ รชฺชํ อทตฺวา นิมฺพโปตกํ วิย ตํ อุปฺปาเฏตฺวา รฏฺา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสนฺติ, ตสฺมา นิมฺพรุกฺขปฏิภาคตํ หิตฺวา อิโต ปฏฺาย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน โหหี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย นิหตมาโน นิพฺพิเสวโน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ปิตุ ¶ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ทุฏฺลิจฺฉวิกุมาโร มยา ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ เอตํ ทเมสึเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺกุมาโร อยํ ลิจฺฉวิกุมาโร อโหสิ, ราชา อานนฺโท, โอวาททายกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เอกปณฺณชาตกวณฺณนา นวมา.
[๑๕๐] ๑๐. สฺชีวชาตกวณฺณนา
อสนฺตํ ¶ โย ปคฺคณฺหาตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส รฺโ อสนฺตปคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏกภูเต ทุสฺสีเล ปาปธมฺเม เทวทตฺเต ปสีทิตฺวา ตํ อสนฺตํ อสปฺปุริสํ ปคฺคยฺห ‘‘ตสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ พหุํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา ตสฺเสว วจนํ คเหตฺวา ปิตรํ ธมฺมราชานํ โสตาปนฺนํ อริยสาวกํ ฆาเตตฺวา อตฺตโน โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ภินฺทิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต. โส หิ ‘‘เทวทตฺโต ปถวิยํ ปวิฏฺโ’’ติ สุตฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข มมฺปิ ปถวี คิเลยฺยา’’ติ ภีตตสิโต รชฺชสุขํ น ลภติ, สยเน อสฺสาทสุขํ น วินฺทติ, ติพฺพการณาภิตุนฺโน หตฺถิโปโต วิย กมฺปมาโน วิจรติ. โส ปถวึ ผลมานํ ¶ วิย, อวีจิชาลํ นิกฺขมนฺตึ วิย, ปถวิยา อตฺตานํ คิลิยมานํ วิย, อาทิตฺตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา อยสูเลหิ โกฏิยมานํ วิย จ สมนุปสฺสิ. เตนสฺส ปหฏกุกฺกุฏสฺเสว มุหุตฺตมฺปิ กมฺปมานสฺส อวตฺถานํ นาม นาโหสิ. โส สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิตุกาโม ขมาเปตุกาโม ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อโหสิ, อตฺตโน ปน อปราธมหนฺตตาย อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติ.
อถสฺส ราชคหนคเร กตฺติกรตฺติวาเร สมฺปตฺเต เทวนครํ วิย นคเร อลงฺกเต มหาตเล อมจฺจคณปริวุตสฺส กฺจนาสเน นิสินฺนสฺส ชีวกํ โกมารภจฺจํ อวิทูเร นิสินฺนํ ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘ชีวกํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา มยา อุชุกเมว วตฺตุํ ‘อหํ, สมฺม ชีวก, สยํ คนฺตุํ น สกฺโกมิ, เอหิ มํ สตฺถุ สนฺติกํ เนหี’ติ, ปริยาเยน ปน รตฺติสมฺปทํ วณฺเณตฺวา ‘กํ นุ ขฺวชฺช มยํ ¶ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’ติ วกฺขามิ, ตํ สุตฺวา อมจฺจา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ วณฺณํ กเถสฺสนฺติ, ชีวโกปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วณฺณํ กเถสฺสติ. อถ นํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ. โส ปฺจหิ ปเทหิ รตฺตึ วณฺเณสิ ‘‘ลกฺขฺา วต โภ โทสินา รตฺติ, อภิรูปา วต โภ โทสินา รตฺติ, ทสฺสนียา วต โภ โทสินา รตฺติ, ปาสาทิกา วต โภ โทสินา รตฺติ, รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กํ นุ ขฺวชฺช มยํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๕๐).
อเถโก อมจฺโจ ปูรณกสฺสปสฺส วณฺณํ กเถสิ, เอโก มกฺขลิโคสาลสฺส, เอโก อชิตเกสกมฺพลสฺส, เอโก ปกุธกจฺจายนสฺส, เอโก สฺจยสฺส เพลฏฺปุตฺตสฺส, เอโก นาฏปุตฺตนิคณฺสฺสาติ ¶ . ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. โส หิ ชีวกสฺเสว มหาอมจฺจสฺส กถํ ปจฺจาสีสติ. ชีวโกปิ ‘‘รฺา มํ อารพฺภ กถิเตเยว ชานิสฺสามี’’ติ อวิทูเร ตุณฺหี นิสีทิ. อถ นํ ราชา อาห ‘‘ตฺวํ ปน, สมฺม ชีวก, กึ ตุณฺหี’’ติ? ตสฺมึ ขเณ ชีวโก อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ‘‘เอโส, เทว, ภควา ¶ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ อมฺพวเน วิหรติ สทฺธึ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิ. ตํ โข ปน ภควนฺตํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ นว อรหาทิคุเณ วตฺวา ชาติโต ปฏฺาย ปุพฺพนิมิตฺตาทิเภทํ ภควโต อานุภาวํ ปกาเสตฺวา ‘‘ตํ ภควนฺตํ เทโว ปยิรุปาสตุ, ธมฺมํ สุณาตุ, ปฺหํ ปุจฺฉตู’’ติ อาห.
ราชา สมฺปุณฺณมโนรโถ หุตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม ชีวก, หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี’’ติ ยานานิ กปฺปาเปตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ มณฺฑลมาเฬ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ตถาคตํ ทิสฺวา สนฺตวีจิมชฺเฌ มหานาวํ วิย นิจฺจลํ ภิกฺขุสงฺฆํ อิโต จิโต จ อนุวิโลเกตฺวา ‘‘เอวรูปา นาม เม ปริสา น ทิฏฺปุพฺพา’’ติ อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา สงฺฆสฺส อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา ถุตึ กตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สามฺผลปฺหํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ ปฏิมณฺฑิตํ สามฺผลสุตฺตํ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) กเถสิ. โส สุตฺตปริโยสาเน อตฺตมโน ภควนฺตํ ขมาเปตฺวา อุฏฺายาสนา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. สตฺถา อจิรปกฺกนฺตสฺส รฺโ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ขตายํ, ภิกฺขเว, ราชา, อุปหตายํ, ภิกฺขเว, ราชา. สจายํ ¶ , ภิกฺขเว, ราชา อิสฺสริยสฺส การณา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมึเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชิสฺสถ. เทวทตฺตํ นิสฺสาย อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน’’ติ อาห.
ปุนทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ กิร อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ปิตุฆาตกกมฺมสฺส กตตฺตา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน, เทวทตฺเตน นาสิโต ราชา’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อชาตสตฺตุ อิทาเนว อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคเหเนว อตฺตานํ นาเสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ ¶ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิ. เตสุ มาณเวสุ เอโก สฺชีโว นาม มาณโว อตฺถิ, โพธิสตฺโต ตสฺส มตกุฏฺาปนกมนฺตํ อทาสิ. โส อุฏฺาปนกมนฺตเมว คเหตฺวา ปฏิพาหนมนฺตํ ปน อคฺคเหตฺวาว เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธึ ทารุอตฺถาย อรฺํ คนฺตฺวา เอกํ มตพฺยคฺฆํ ทิสฺวา มาณเว อาห ‘‘โภ, อิมํ มตพฺยคฺฆํ อุฏฺาเปสฺสามี’’ติ. มาณวา ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหํสุ. ‘‘ปสฺสนฺตานฺเว โว ตํ อุฏฺาเปสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ, มาณว, สกฺโกสิ, อุฏฺาเปหี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา เต มาณวา รุกฺขํ อภิรุหึสุ. สฺชีโว มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺฆํ สกฺขราหิ ปหริ, พฺยคฺโฆ อุฏฺาย เวเคนาคนฺตฺวา สฺชีวํ คลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ตตฺเถว ปติ, สฺชีโวปิ ตตฺเถว ปติ. อุโภปิ เอกฏฺาเนเยว มตา นิปชฺชึสุ.
มาณวา ทารูนิ อาทาย อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ. อาจริโย มาณเว อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, อสนฺตปคฺคหการา นาม อยุตฺตฏฺาเน สกฺการสมฺมานํ กโรนฺตา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อสนฺตํ ¶ โย ปคฺคณฺหาติ, อสนฺตํ จูปเสวติ;
ตเมว ฆาสํ กุรุเต, พฺยคฺโฆ สฺชีวิโก ยถา’’ติ.
ตตฺถ อสนฺตนฺติ ตีหิ ทุจฺจริเตหิ สมนฺนาคตํ ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํ. โย ปคฺคณฺหาตีติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ ปพฺพชิตํ วา จีวราทิสมฺปทาเนน, คหฏฺํ วา อุปรชฺชเสนาปติฏฺานาทิสมฺปทาเนน ปคฺคณฺหาติ, สกฺการสมฺมานํ กโรตีติ อตฺโถ. อสนฺตํ จูปเสวตีติ โย จ เอวรูปํ อสนฺตํ ทุสฺสีลํ อุปเสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ. ตเมว ฆาสํ กุรุเตติ ตเมว อสนฺตปคฺคณฺหกํ โส ทุสฺสีโล ปาปปุคฺคโล ฆสติ สํขาทติ วินาสํ ปาเปติ. กถํ? พฺยคฺโฆ สฺชีวิโก ยถาติ, ยถา สฺชีเวน มาณเวน มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺโฆ สฺชีวิโก ชีวิตสมฺปทาเนน สมฺปคฺคหิโต อตฺตโน ชีวิตทายกํ สฺชีวเมว ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตตฺเถว ปาเตสิ, เอวํ อฺโปิ โย อสนฺตปคฺคหํ กโรติ, โส ทุสฺสีโล ตํ อตฺตโน สมฺปคฺคาหกเมว วินาเสติ. เอวํ อสนฺตสมฺปคฺคาหกา วินาสํ ปาปุณนฺตีติ.
โพธิสตฺโต ¶ ¶ อิมาย คาถาย มาณวานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มตพฺยคฺฆุฏฺาปนโก มาณโว อชาตสตฺตุ อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สฺชีวชาตกวณฺณนา ทสมา.
กกณฺฏกวคฺโค ปนฺนรสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
โคธสิงฺคาลวิโรจํ, นงฺคุฏฺราธกากฺจ;
ปุปฺผรตฺตฺจ สิงฺคาลํ, เอกปณฺณฺจ สฺชีวํ.
อถ วคฺคุทฺทานํ –
อปณฺณโก สีลวคฺโค, กุรุงฺโค จ กุลาวโก;
อตฺถกาโม จ อาสีโส, อิตฺถีวรุณปายิมฺหา.
ลิตฺโต ปโรสตํ หํจิ, กุสนาฬา สมฺปทาโน;
กกณฺฏโก ปนฺนรส, สตปณฺณาส ชาตกาติ.
เอกกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
(ปโม ภาโค นิฏฺิโต).