📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

ชาตก-อฏฺกถา

(ปโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

ชาติโกฏิสหสฺเสหิ, ปมาณรหิตํ หิตํ;

โลกสฺส โลกนาเถน, กตํ เยน มเหสินา.

ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, กตฺวา ธมฺมสฺส จฺชลึ;

สงฺฆฺจ ปติมาเนตฺวา, สพฺพสมฺมานภาชนํ.

นมสฺสนาทิโน อสฺส, ปุฺสฺส รตนตฺตเย;

ปวตฺตสฺสานุภาเวน, เฉตฺวา สพฺเพ อุปทฺทเว.

ตํ ตํ การณมาคมฺม, เทสิตานิ ชุตีมตา;

อปณฺณกาทีนิ ปุรา, ชาตกานิ มเหสินา.

ยานิ เยสุ จิรํ สตฺถา, โลกนิตฺถรณตฺถิโก;

อนนฺเต โพธิสมฺภาเร, ปริปาเจสิ นายโก.

ตานิ สพฺพานิ เอกชฺฌํ, อาโรเปนฺเตหิ สงฺคหํ;

ชาตกํ นาม สงฺคีตํ, ธมฺมสงฺคาหเกหิ ยํ.

พุทฺธวํสสฺส เอตสฺส, อิจฺฉนฺเตน จิรฏฺิตึ;

ยาจิโต อภิคนฺตฺวาน, เถเรน อตฺถทสฺสินา.

อสํสฏฺวิหาเร, สทา สุทฺธวิหารินา;

ตเถว พุทฺธมิตฺเตน, สนฺตจิตฺเตน วิฺุนา.

มหึสาสกวํสมฺหิ, สมฺภูเตน นยฺุนา;

พุทฺธเทเวน จ ตถา, ภิกฺขุนา สุทฺธพุทฺธินา.

มหาปุริสจริยานํ, อานุภาวํ อจินฺติยํ;

ตสฺส วิชฺโชตยนฺตสฺส, ชาตกสฺสตฺถวณฺณนํ.

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;

ภาสิสฺสํ ภาสโต ตํ เม, สาธุ คณฺหนฺตุ สาธโวติ.

นิทานกถา

สา ปนายํ ชาตกสฺส อตฺถวณฺณนา ทูเรนิทานํ, อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณิยมานา เย นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิฺาตตฺตา ยสฺมา สุฏฺุ วิฺาตา นาม โหติ, ตสฺมา ตํ ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณยิสฺสาม.

ตตฺถ อาทิโต ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรปาทมูลสฺมิฺหิ กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปน จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นาม. สนฺติเกนิทานํ ปน เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึเยว าเน ลพฺภตีติ.

๑. ทูเรนิทานกถา

ตตฺริทํ ทูเรนิทานํ นาม – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทน อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต. โส อฺํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา ‘‘เอตฺตกํ เต, กุมาร, มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกาน’’นฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกํ กหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รฺโ อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สุเมธกถา กเถตพฺพา. สา ปเนสา กิฺจาปิ พุทฺธวํเส นิรนฺตรํ อาคตาเยว, คาถาสมฺพนฺเธน ปน อาคตตฺตา น สุฏฺุ ปากฏา. ตสฺมา ตํ อนฺตรนฺตรา คาถาย สมฺพนฺธทีปเกหิ วจเนหิ สทฺธึ กเถสฺสาม.

สุเมธกถา

กปฺปสตสหสฺสาธิกานฺหิ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ ‘‘อมรวตี’’ติ จ ‘‘อมร’’นฺติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ, ยํ สนฺธาย พุทฺธวํเส วุตฺตํ –

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

อมรํ นาม นครํ, ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ;

ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ, อนฺนปานสมายุต’’นฺติ.

ตตฺถ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน, อสฺสสทฺเทน, รถสทฺเทน, เภริสทฺเทน, มุทิงฺคสทฺเทน, วีณาสทฺเทน, สมฺมสทฺเทน, ตาฬสทฺเทน, สงฺขสทฺเทน ‘‘อสฺนาถ, ปิวถ, ขาทถา’’ติ ทสเมน สทฺเทนาติ อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ. เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทสเมว คเหตฺวา –

‘‘หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ, เภริสงฺขรถานิ จ;

ขาทถ ปิวถ เจว, อนฺนปาเนน โฆสิต’’นฺติ. –

พุทฺธวํเส อิมํ คาถํ วตฺวา –

‘‘นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, สพฺพกมฺมมุปาคตํ;

สตฺตรตนสมฺปนฺนํ, นานาชนสมากุลํ;

สมิทฺธํ เทวนครํว, อาวาสํ ปุฺกมฺมินํ.

‘‘นคเร อมรวติยา, สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ;

อเนกโกฏิสนฺนิจโย, ปหูตธนธฺวา.

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’ติ. – วุตฺตํ;

อเถกทิวสํ โส สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘ปุนพฺภเว, ปณฺฑิต, ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรเภทนํ, อหฺจ ชาติธมฺโม ชราธมฺโม พฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโม, เอวํภูเตน มยา อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อทุกฺขํ สุขํ สีตลํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม, สรีรสฺส จ เภทนํ.

‘‘ชาติธมฺโม ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม สหํ ตทา;

อชรํ อมตํ เขมํ, ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ.

‘‘ยํนูนิมํ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.

‘‘อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น เหตุเย;

ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ.

ตโต อุตฺตริปิ เอวํ จินฺเตสิ – ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ อุณฺเห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคาทีนํ อคฺคีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชธมฺโมปิ อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติกฺเขปนโต อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวาติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต, สุขํ นามปิ วิชฺชติ;

เอวํ ภเว วิชฺชมาเน, วิภโวปิ อิจฺฉิตพฺพโก.

‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;

เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํ.

‘‘ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต, กลฺยาณมปิ วิชฺชติ;

เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต, อชาติปิจฺฉิตพฺพก’’นฺติ.

อปรมฺปิ จินฺเตสิ – ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโต ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ มหาตฬากํ ทิสฺวา ‘‘กตเรน นุ โข มคฺเคน เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ ตํ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตฬากสฺส โทโส. เอวเมว กิเลสมลโธวเน อมตมหานิพฺพานตฬาเก วิชฺชนฺเต ตสฺส อคเวสนํ น อมตนิพฺพานมหาตฬากสฺส โทโส. ยถา จ โจเรหิ สมฺปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ น ปลายติ, น โส มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลเสหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสฺส ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานคามิมฺหิ สิเว มคฺเค มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม น มคฺคสฺส โทโส, ปุคฺคลสฺเสว โทโส. ยถา จ พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว โย กิเลสพฺยาธิปีฬิโต ปุริโส กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสวินาสกสฺส อาจริยสฺสาติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ยถา คูถคโต ปุริโส, ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส ตฬากสฺส โส.

‘‘เอวํ กิเลสมลโธเว, วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ;

น คเวสติ ตํ ตฬากํ, น โทโส อมตนฺตเฬ.

‘‘ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ, วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ;

น ปลายติ โส ปุริโส, น โทโส อฺชสสฺส โส.

‘‘เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ, วิชฺชมาเน สิเว ปเถ;

น คเวสติ ตํ มคฺคํ, น โทโส สิวมฺชเส.

‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส, วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก;

น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ, น โทโส โส ติกิจฺฉเก.

‘‘เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ, ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต;

น คเวสติ ตํ อาจริยํ, น โทโส โส วินายเก’’ติ.

อปรมฺปิ จินฺเตสิ – ยถา มณฺฑนชาติโก ปุริโส กณฺเ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขี คจฺฉติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานนครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย ทสนฺเตน วา เวเตฺวา คจฺฉนฺติ, ชิคุจฺฉมานา ปน อนเปกฺขาว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตํ นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อนเปกฺขา ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ อหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ ปุริโส นานารตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนนาสภเยน เต ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวํ อยมฺปิ กรชกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนํ เม นสฺสิสฺสติ. ตสฺมา มยา อิมํ โจรสทิสํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตีติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ยถาปิ กุณปํ ปุริโส, กณฺเ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย;

โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย, สุขี เสรี สยํวสี.

‘‘ตเถวิมํ ปูติกายํ, นานากุณปสฺจยํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก.

‘‘ยถา อุจฺจารฏฺานมฺหิ, กรีสํ นรนาริโย;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นานากุณปปูริตํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ.

‘‘ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ, ปลุคฺคํ อุทคาหินึ;

สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, อนเปกฺขา อนตฺถิกา.

‘‘เอวเมวาหํ อิมํ กายํ, นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ;

ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ, ชิณฺณนาวํว สามิกา.

‘‘ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ, คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย;

ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา, ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ.

‘‘เอวเมว อยํ กาโย, มหาโจรสโม วิย;

ปหายิมํ คมิสฺสามิ, กุสลจฺเฉทนาภยา’’ติ.

เอวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ อิมํ เนกฺขมฺมูปสํหิตํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา สกนิเวสเน อปริมิตํ โภคกฺขนฺธํ เหฏฺา วุตฺตนเยน กปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลฺจ จงฺกมฺจ มาเปตฺวา ปฺจหิ นีวรณโทเสหิ วิวชฺชิตํ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ อฏฺหิ การณคุเณหิ สมุเปตํ อภิฺาสงฺขาตํ พลํ อาหริตุํ ตสฺมึ อสฺสมปเท นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณสมนฺนาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เอวํ ปพฺพชิโต อฏฺโทสสมากิณฺณํ ตํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพํ ธฺวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺานจงฺกมนวเสเนว ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปฺจนฺนฺจ อภิฺานํ ลาภี อโหสิ. เอวํ ตํ ยถาปตฺถิตํ อภิฺาพลํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, เนกโกฏิสตํ ธนํ;

นาถานาถานํ ทตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ.

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.

‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิตํ;

อฏฺคุณสมุเปตํ, อภิฺาพลมาหรึ.

‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตํ;

วากจีรํ นิวาเสสึ, ทฺวาทสคุณมุปาคตํ.

‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกํ;

อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตํ.

‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;

อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.

‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;

อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพลปาปุณิ’’นฺติ.

ตตฺถ ‘‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลาจงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – มหาสตฺตํ ‘‘หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา อชฺช ธมฺมิกํ ปพฺพตํ ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา สกฺโก เทวานมินฺโท วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต, อยํ สุเมธปณฺฑิโต ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต, เอตสฺส วสนฏฺานํ มาเปหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รมณียํ อสฺสมํ, สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ, มโนรมํ จงฺกมฺจ มาเปสิ. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปุฺานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ อสฺสมปทํ สนฺธาย สาริปุตฺต, ตสฺมึ ธมฺมิกปพฺพเต –

‘‘อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา;

จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’นฺติ. –

อาห. ตตฺถ สุกโต มยฺหนฺติ สุกโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺณจฺฉทนสาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ.

ปฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปฺจิเม จงฺกมโทสา นาม – ถทฺธวิสมตา, อนฺโตรุกฺขตา, คหนจฺฉนฺนตา, อติสมฺพาธตา, อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมิฺหิ จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น ลภติ, กมฺมฏฺานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺานํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ. จงฺกมสฺส อนฺโต วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส นลาฏํ วา สีสํ วา ปฏิหฺตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน จงฺกเม จงฺกมนฺโต อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโ ทุกฺขํ อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส. อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา อฑฺฒรตนิเก วา จงฺกมนฺตสฺส ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ วิธาวติ, เอกคฺคตํ น ลภตีติ อติวิสาลตา ปฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตอนุจงฺกมํ ทีฆโต สฏฺิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺปกิณฺณวาลุกํ จงฺกมํ วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปฺปสาทกมหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมนํ วิย, ตาทิสํ ตํ อโหสิ. เตนาห ‘‘จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปฺจโทสวิวชฺชิต’’นฺติ.

อฏฺคุณสมุเปตนฺติ อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺิมานิ สมณสุขานิ นาม – ธนธฺปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑปาตภุฺชนภาโว, รฏฺํ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา สีสกหาปณาทีนิ วา คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ รฏฺปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา โหนฺติ อิมานิ อฏฺ สมณสุขานิ วินฺทิตุํ, เอวํ อฏฺคุณสมุเปตํ ตํ อสฺสมํ มาเปสินฺติ.

อภิฺาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิฺานํ สมาปตฺตีนฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ถามปฺปตฺตํ วิปสฺสนาพลํ อาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ พลํ อาหริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ ตํ อสฺสมํ ตสฺส อภิฺตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มาเปสินฺติ อตฺโถ.

สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสลิลาสยํ อปคตวาฬมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมเวมชฺเฌ สมตลํ มุคฺควณฺณสิลํ มาเปตฺวา อนฺโตปณฺณสาลายํ ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก ตาปสปริกฺขาเร, มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวานิ, อคฺคิสาลายํ องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปการาย สํวตฺตติ, ตํ ตํ สพฺพํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ ‘‘เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู’’ติ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเต สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพตปาเท คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ ผาสุกฏฺานํ โอโลเกนฺโต นทีนิวตฺตเน วิสฺสกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ อสฺสมํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏึ คนฺตฺวา ปทวลฺชํ อปสฺสนฺโต ‘‘ธุวํ ปพฺพชิตา ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา ‘‘อติวิย จิรายนฺติ, ชานิสฺสามี’’ติ ปณฺณาสาลากุฏิทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา ‘‘มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา เอเต, อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อตฺตโน นิวตฺถปารุตํ สาฏกยุคํ ปชหิ. เตนาห ‘‘สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา’’ติ. เอวํ ปวิฏฺโ อหํ, สาริปุตฺต, ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ สาฏกํ ปชหึ.

นวโทสมุปาคตนฺติ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานฺหิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺหนฺติ. เตสุ ตสฺส มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก, ปริโภเคน ลหุํ กิลิสฺสนภาโว เอโก. กิลิฏฺโ หิ โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ จ โหติ. ปริโภเคน ชีรณภาโว เอโก. ชิณฺณสฺส หิ ตุนฺนํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ. ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย อสารุปฺปภาโว เอโก, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก. ยถา หิ นํ ปจฺจตฺถิกา น คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ. ปริภุฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานภาโว เอโก, คเหตฺวา วิจรนฺตสฺส ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ.

วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทาหํ, สาริปุตฺต, อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มุฺชติณํ หีรํ หีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตวากจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ.

ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ. วากจีรสฺมิฺหิ ทฺวาทส อานิสํสา – อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก อานิสํโส, สหตฺถา กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ, โธวิยมาเนปิ ปปฺโจ นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว ปฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว ฉฏฺโ, ปจฺจตฺถิกานํ นิรุปโภคภาโว สตฺตโม, ปริภุฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานาภาโว อฏฺโม, ธารเณ สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา ธมฺมิกอนวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร นฏฺเปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ.

อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ. กถํ ปชหิ? โส กิร วรสาฏกยุคํ โอมุฺจิตฺวา จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตํ วากจีรํ คเหตฺวา นิวาเสตฺวา, ตสฺสูปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา, ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ ปฏิมุฺจิตฺวา จูฬาย สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตชาลสทิสาย สิกฺกาย ปวาฬวณฺณํ กุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา ตีสุ าเนสุ วงฺกกาชํ อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ โอลคฺเคตฺวา ขาริภารํ อํเส กตฺวา, ทกฺขิเณน หตฺเถน กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมนฺโต อตฺตโน เวสํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม ปพฺพชฺชา, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ ธีรปุริเสหิ วณฺณิตา โถมิตา อยํ ปพฺพชฺชา นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา เม อุตฺตมปพฺพชฺชา, กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุข’’นฺติ อุสฺสาหชาโต ขาริกาชํ โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, พิทลมฺจกปสฺเส กฏฺตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา, พลวปจฺจูเส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อาคมนํ อาวชฺเชสิ ‘‘อหํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา เนกฺขมฺมคเวสโก หุตฺวา ปพฺพชิโต, อิโต ทานิ ปฏฺาย ปมาทจารํ จริตุํ น วฏฺฏติ.

ปวิเวกฺหิ ปหาย วิจรนฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏติ. อหฺหิ ฆราวาสํ ปลิโพธโต ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยฺจ มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณปริภณฺฑกตา ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย, กโปตปาทวณฺณํ ปณฺณจฺฉทนํ, วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ พิทลมฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺานํ, น เอตฺโต อติเรกตรา วิย เม เคหสมฺปทา ปฺายตี’’ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต อฏฺ โทเส ปสฺสิ.

ปณฺณสาลาปริโภคสฺมิฺหิ อฏฺ อาทีนวา – มหาสมารมฺเภน ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติกาสุ ปติตาสุ ตาสํ ปุนปฺปุนํ เปตพฺพตาย นิพนฺธชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ อุฏฺาปนิยภาโว ตติโย, สีตุณฺหปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว จตุตฺโถ, เคหํ ปวิฏฺเน ยํกิฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหาปฏิจฺฉาทนภาโว ปฺจโม, ‘‘มยฺห’’นฺติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาม สทุติยกวาโสติ สตฺตโม, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ สาธารณตาย พหุสาธารณภาโว อฏฺโม. อิติ อิเม อฏฺ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชติ. เตนาห ‘‘อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลก’’นฺติ.

อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. ตตฺริเม ทส คุณา – อปฺปสมารมฺภตา เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตกเมว หิ ตตฺถ โหติ; อปฏิชคฺคนตา ทุติโย, ตฺหิ สมฺมฏฺมฺปิ อสมฺมฏฺมฺปิ ปริโภคผาสุกํ โหติเยว. อนุฏฺาปริยภาโว ตติโย, ครหํ นปฺปฏิจฺฉาเทติ; ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ครหาย อปฺปฏิจฺฉนฺนภาโว จตุตฺโถ; อพฺโภกาสวาโส วิย กายํ น สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส อสนฺถมฺภนภาโว ปฺจโม; ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโ; เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม; พหุสาธารณเคเห วิย ‘‘ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา’’ติ นีหรณกาภาโว อฏฺโม; วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม; รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ อิเม ทส คุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปาคโตสฺมีติ วทติ.

อิมานิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส ภิกฺขาย คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน ภิกฺขํ อทํสุ. โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘นาหํ อาหารํ น ลภามีติ ปพฺพชิโต, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท วฑฺเฒติ, อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ. ยํนูนาหํ วาปิตโรปิตธฺนิพฺพตฺตํ อาหารํ ปชหิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน ภเวยฺย’’นฺติ. โส ตโต ฏฺาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘วาปิตํ โรปิตํ ธฺํ, ปชหึ นิรวเสสโต;

อเนกคุณสมฺปนฺนํ, ปวตฺตผลมาทิยึ.

‘‘ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;

อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห, อภิฺาพลปาปุณิ’’นฺติ.

เอวํ อภิฺาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิชาติสมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ สกลาปิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาวิรวํ วิรวิ, ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. สุเมธตาปโส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ตํ สทฺทมสฺโสสิ, น ตานิ นิมิตฺตานิ อทฺทส. เตน วุตฺตํ –

‘‘เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส, วสีภูตสฺส สาสเน;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.

‘‘อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต, พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน;

จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ, ฌานรติสมปฺปิโต’’ติ.

ตสฺมึ กาเล ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมนครวาสิโน ‘‘ทีปงฺกโร กิร สมณิสฺสโร ปรมาติสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี’’ติ สุตฺวา สปฺปินวนีตาทีนิ เจว เภสชฺชานิ วตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.

เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกภินฺนฏฺาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา สมํ ภูมิตลํ กตฺวา รชตปฏฺฏวณฺณํ วาลุกํ อากิรนฺติ, ลาชานิ เจว ปุปฺผานิ จ วิกิรนฺติ, นานาวิราเคหิ วตฺเถหิ ธชปฏาเก อุสฺสาเปนฺติ, กทลิโย เจว ปุณฺณฆฏปนฺติโย จ ปติฏฺาเปนฺติ. ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทา อุคฺคนฺตฺวา เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺตุฏฺเ มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข การณ’’นฺติ อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ ิโต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺโภ กสฺส ตุมฺเห อิมํ มคฺคํ อลงฺกโรถา’’ติ? เตน วุตฺตํ –

‘‘ปจฺจนฺตเทสวิสเย, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;

ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ, โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.

‘‘อหํ เตน สมเยน, นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา;

ธุนนฺโต วากจีรานิ, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.

‘‘เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา, ตุฏฺหฏฺํ ปโมทิตํ;

โอโรหิตฺวาน คคนา, มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท.

‘‘‘ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต, เวทชาโต มหาชโน;

กสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายน’’’นฺติ.

มนุสฺสา อาหํสุ ‘‘ภนฺเต สุเมธ, น ตฺวํ ชานาสิ, ทีปงฺกรทสพโล สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺหา, ตสฺเสตํ พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรมา’’ติ. สุเมธตาปโส จินฺเตสิ – ‘‘พุทฺโธติ โข โฆสมตฺตกมฺปิ โลเก ทุลฺลภํ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส มคฺคํ อลงฺกริตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เต มนุสฺเส อาห – ‘‘สเจ โภ ตุมฺเห เอตํ มคฺคํ พุทฺธสฺส อลงฺกโรถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สทฺธึ มคฺคํ อลงฺกริสฺสามี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส อิทฺธิมา’’ติ ชานนฺตา อุทกภินฺโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมํ านํ อลงฺกโรหี’’ติ อทํสุ. สุเมโธ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา อลงฺกริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ อลงฺกโต ปน มม มนํ น ปริโตเสสฺสติ, อชฺช มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ปกฺขิปิ.

ตสฺส ตสฺมึ ปเทเส อนลงฺกเตเยว ทีปงฺกโร ทสพโล มหานุภาวานํ ฉฬภิฺานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต เทวตาสุ ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ ปูชยนฺตีสุ ทิพฺพสงฺคีเตสุ ปวตฺตนฺเตสุ มนุสฺเสสุ มานุสกคนฺเธหิ เจว มาลาทีหิ จ ปูชยนฺเตสุ อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย มโนสิลาตเล วิชมฺภมาโน สีโห วิย ตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สุเมธตาปโส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อลงฺกตมคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทสพลสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยฺชเนหิ อนุรฺชิตํ พฺยามปฺปภาย สมฺปริวาริตํ มณิวณฺณคคนตเล นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย อาเวฬาเวฬภูตา เจว ยุคลยุคลภูตา จ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ กาตุํ วฏฺฏติ, มา ภควา กลลํ อกฺกมิ, มณิผลกเสตุํ ปน อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ มทฺทมาโน คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ เกเส โมเจตฺวา อชินจมฺมชฏามณฺฑลวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา มณิผลกเสตุ วิย กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ, ‘พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร;

ทีปงฺกโร นาม ชิโน, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;

ตสฺส โสธียติ มคฺโค, อฺชสํ วฏุมายนํ’.

‘‘พุทฺโธติ มม สุตฺวาน, ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.

‘‘ตตฺถ ตฺวา วิจินฺเตสึ, ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส;

‘อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ, ขโณ เอว มา อุปจฺจคา’.

‘‘ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ, เอโกกาสํ ททาถ เม;

อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ, อฺชสํ วฏุมายนํ.

‘‘อทํสุ เต มโมกาสํ, โสเธตุํ อฺชสํ ตทา;

พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, มคฺคํ โสเธมหํ ตทา.

‘‘อนิฏฺิเต มโมกาเส, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

จตูหิ สตสหสฺเสหิ, ฉฬภิฺเหิ ตาทิหิ;

ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, ปฏิปชฺชิ อฺชสํ ชิโน.

‘‘ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ, วชฺชนฺติ เภริโย พหู;

อาโมทิตา นรมรู, สาธุการํ ปวตฺตยุํ.

‘‘เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ, มนุสฺสาปิ จ เทวตา;

อุโภปิ เต ปฺชลิกา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.

‘‘เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ, มนุสฺสา มานุเสหิ จ;

อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา, อนุยนฺติ ตถาคตํ.

‘‘ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;

ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ, อากาสนภคตา มรู.

‘‘จมฺปกํ สลลํ นีปํ, นาคปุนฺนาคเกตกํ;

ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ, ภูมิตลคตา นรา.

‘‘เกเส มุฺจิตฺวาหํ ตตฺถ, วากจีรฺจ จมฺมกํ;

กลเล ปตฺถริตฺวาน, อวกุชฺโช นิปชฺชหํ.

‘‘อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ, สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ;

มา นํ กลเล อกฺกมิตฺโถ, หิตาย เม ภวิสฺสตี’’ติ.

โส กลลปิฏฺเ นิปนฺนโกว ปุน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส พุทฺธสิรึ สมฺปสฺสมาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิจฺเฉยฺยํ, สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สงฺฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ. อฺาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ. ยํนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ มยฺหํ ปติรูป’’นฺติ. ตโต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ปถวิยํ นิปนฺนสฺส, เอวํ เม อาสิ เจตโส;

‘อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช, กิเลเส ฌาปเย มม.

‘กึ เม อฺาตเวเสน, ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ;

สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก.

‘กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา;

สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก.

‘อิมินา เม อธิกาเรน, กเตน ปุริสุตฺตเม;

สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา, ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.

‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว;

ธมฺมนาวํ สมารุยฺห, สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก’’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๔-๕๘);

ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙);

มนุสฺสตฺตภาวสฺมึเยว หิ ตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคสฺส วา สุปณฺณสฺส วา เทวตาย วา ปตฺถนา สมิชฺฌติ. มนุสฺสตฺตภาเวปิ ปุริสลิงฺเค ิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยฺชนกานํ วา ปตฺถนา สมิชฺฌติ. ปุริสสฺสาปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. เหตุสมฺปนฺนสฺสาปิ ชีวมานกพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจติยสนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปตฺเถนฺตสฺส น สมิชฺฌติ. พุทฺธานํ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ ปพฺพชฺชาลิงฺเค ิตสฺเสว สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ิตสฺส. ปพฺพชิตสฺสาปิ ปฺจาภิฺสฺส อฏฺสมาปตฺติลาภิโนเยว สมิชฺฌติ, น อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. คุณสมฺปนฺเนนาปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺส อิมินา อธิกาเรน อธิการสมฺปนฺนสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. อธิการสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท จ อุสฺสาโห จ วายาโม จ ปริเยฏฺิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส.

ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ – สเจ หิ เอวมสฺส ‘‘โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เวฬุคุมฺพสฺฉนฺนํ พฺยูหิตฺวา มทฺทิตฺวา ปทสา คจฺฉนฺโต ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สตฺติโย อาโกเฏตฺวา นิรนฺตรํ สตฺติผลสมากิณฺณํ ปทสา อกฺกมมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ วีตจฺจิตงฺคารภริตํ ปาเทหิ มทฺทมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ. โย เอเตสุ เอกมฺปิ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มฺติ, ‘‘อหํ เอตมฺปิ ตริตฺวา วา คนฺตฺวา วา ปารํ คเหสฺสามี’’ติ เอวํ มหนฺเตน ฉนฺเทน จ อุสฺสาเหน จ วายาเมน จ ปริเยฏฺิยา จ สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. สุเมธตาปโส ปน อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ.

ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธตาปสสฺส สีสภาเค ตฺวา มณิสีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏนฺโต วิย ปฺจวณฺณปฺปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, อิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห อิมํ อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ นิปนฺน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถนา, อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อคฺคสาวโก อุปติสฺโส นาม เถโร, ทุติยสาวโก โกลิโต นาม, พุทฺธุปฏฺาโก อานนฺโท นาม, อคฺคสาวิกา เขมา นาม เถรี, ทุติยสาวิกา อุปฺปลวณฺณา นาม เถรี ภวิสฺสติ, ปริปกฺกาโณ มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิคฺโรธมูเล ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรฺชราย ตีเร ปริภุฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตี’’ติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.

‘ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;

อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.

‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;

ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.

‘อชปาลรุกฺขมูเล, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;

ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรฺชรมุเปหิติ.

‘เนรฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;

ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมูเปหิติ.

‘ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;

อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.

‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;

ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโม.

‘อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;

อานนฺโท นามุปฏฺาโก, อุปฏฺิสฺสติ ตํ ชินํ.

‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;

อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี’’’ติ.

สุเมธตาปโส ‘‘มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชํ พุทฺธงฺกุโร’’ติ หฏฺตุฏฺโ อโหสิ. เอวฺจสฺส อโหสิ ‘‘ยถา นาม ปุริโส นทึ ตรนฺโต อุชุเกน ติตฺเถน อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต เหฏฺาติตฺเถน อุตฺตรติ, เอวเมว มยมฺปิ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถนํ ปยึสุ. ทีปงฺกรทสพโลปิ โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺหิ ปุปฺผมุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ, เตปิ จตุสตสหสฺสสงฺขา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ คนฺเธหิ จ มาเลหิ จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตา.

โพธิสตฺโต สพฺเพสํ ปฏิกฺกนฺตกาเล สยนา วุฏฺาย ‘‘ปารมิโย วิจินิสฺสามี’’ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน โพธิสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา สาธุการํ ทตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ‘ปารมิโย วิจินิสฺสามา’ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปฺายนฺติ, ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยมฺเปตํ ชานาม ‘ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, เอกนฺเตน โส พุทฺโธ โหติ’, ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา’’ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถุนึสุ. เตน วุตฺตํ –

‘‘อิทํ สุตฺวาน วจนํ, อสมสฺส มเหสิโน;

อาโมทิตา นรมรู, พุทฺธพีชํ กิร อยํ.

‘อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ, อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ;

กตฺชลี นมสฺสนฺติ, ทสสหสฺสี สเทวกา.

‘ยทิมสฺส โลกนาถสฺส, วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.

‘ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา, ปฏิภิตฺถํ วิรชฺฌิย;

เหฏฺาติตฺเถ คเหตฺวาน, อุตฺตรนฺติ มหานทึ.

‘เอวเมว มยํ สพฺเพ, ยทิ มุฺจามิมํ ชินํ;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ’.

‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.

‘เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, สพฺเพ ปทกฺขิณมกํสุ มํ;

นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ.

‘ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต, สสงฺเฆ โลกนายเก;

หฏฺตุฏฺเน จิตฺเตน, อาสนา วุฏฺหึ ตทา.

‘สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปโมทิโต;

ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน, ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา.

‘ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

‘วสีภูโต อหํ ฌาเน, อภิฺาสุ ปารมึ คโต.

‘สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ, อิสโย นตฺถิ เม สมา;

อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ, อลภึ อีทิสํ สุขํ’.

‘ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ, ทสสหสฺสาธิวาสิโน;

มหานาทํ ปวตฺเตสุํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช;

นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร.

‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหฺจ อุปสมฺมติ;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ทสสหสฺสี โลกธาตู, นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘มหาวาตา น วายนฺติ, น สนฺทนฺติ สวนฺติโย;

ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ถลชา ทกชา ปุปฺผา, สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา, ผลภารา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา, รตนา โชตนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช รตนา โชตนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘มานุสกา จ ทิพฺพา จ, ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘วิจิตฺตปุปฺผา คคนา, อภิวสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปติ;

เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘นิรเยปิ ทสสหสฺเส, อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘วิมโล โหติ สูริโย, สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา;

เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘อโนวฏฺเน อุทกํ, มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท;

ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ตาราคณา วิโรจนฺติ, นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล;

วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘พิลาสยา ทรีสยา, นิกฺขมนฺติ สกาสยา;

เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘น โหติ อรติ สตฺตานํ, สนฺตุฏฺา โหนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺา, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘โรคา ตทูปสมฺมนฺติ, ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ;

ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ราโค ตทา ตนุ โหติ, โทโส โมโห วินสฺสติ;

เตปชฺช วิคตา สพฺเพ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ภยํ ตทา น ภวติ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ, อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ;

เตน ลิงฺเคน ชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘อนิฏฺคนฺโธ ปกฺกมติ, ทิฏฺคนฺโธ ปวายติ;

โสปชฺช วายติ คนฺโธ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ, ปยิตฺวา อรูปิโน;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ยาวตา นิรยา นาม, สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท;

เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘กุฏฺฏา กวาฏา เสลา จ, น โหนฺตาวรณา ตทา;

อากาสภูตา เตปชฺช, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘จุตี จ อุปปตฺติ จ, ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ;

ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.

‘ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ, มา นิวตฺต อภิกฺกม;

มยมฺเปตํ วิชานาม, ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’’ติ.

โพธิสตฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อฺถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ ธุวํ, อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺสุฏฺานํ, อาสยา นิกฺขนฺตสีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ อวสฺสํภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ. เตน วุตฺตํ –

‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, ทสสหสฺสีน จูภยํ;

ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.

‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา, อโมฆวจนา ชินา;

วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ, ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.

‘‘ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ, ธุวํ ปตติ ภูมิยํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.

‘‘ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ, มรณํ ธุวสสฺสตํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.

‘‘ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต, สูริยุคฺคมนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.

‘‘ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส, สีหสฺส นทนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสตํ.

‘‘ยถา อาปนฺนสตฺตานํ, ภารโมโรปนํ ธุวํ;

ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ, วจนํ ธุวสสฺสต’’นฺติ.

โส ‘‘ธุวาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ ‘‘กหํ นุ โข พุทฺธการกธมฺมา, กึ อุทฺธํ, อุทาหุ อโธ, ทิสาสุ, วิทิสาสู’’ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกฺกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว, น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตํ วา ทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปมํ ทานปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ปมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ทานปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ, ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต;

วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ, น ตตฺถ ปริรกฺขติ.

‘‘ตเถว ยาจเก ทิสฺวา, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;

ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ, กุมฺโภ วิย อโธกโต’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สีลปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จมรีมิโค นาม ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ทุติยํ สีลปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

สีลปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถาปิ จมรี วาลํ, กิสฺมิฺจิ ปฏิลคฺคิตํ;

อุเปติ มรณํ ตตฺถ, น วิโกเปติ วาลธึ.

‘‘ตเถว จตูสุ, ภูมีสุ, สีลานิ ปริปูรย;

ปริรกฺข สพฺพทา สีลํ, จมรี วิย วาลธิ’’นฺติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺิโตเยว อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา สพฺพภเวหิ อุกฺกณฺิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหหิ, เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;

น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติเมว คเวสติ.

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;

เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ, ภวโต ปริมุตฺติยา’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถา หิ ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ หีนาทิเกสุ กุเลสุ กิฺจิ อวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนํ ลภติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ จตุตฺถํ ปฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, จตุตฺถํ ปฺาปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ปฺาปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม;

กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต, เอวํ ลภติ ยาปนํ.

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ, ปริปุจฺฉนฺโต พุธํ ชนํ;

ปฺาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ปฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ สีโห มิคราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพอิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ปฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปฺจมํ วีริยปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ปฺจมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

วีริยปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถาปิ สีโห มิคราชา, นิสชฺชฏฺานจงฺกเม;

อลีนวีริโย โหติ, ปคฺคหิตมโน สทา.

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ;

วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ขนฺติปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวิยํ นาม สุจิมฺปิ ปกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น เตน ปถวี สิเนหํ, น ปฏิฆํ กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวํ ตฺวมฺปิ สมฺมานนาวมานนกฺขโมว สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ฉฏฺํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌมานโส, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ;

สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ, น กโรติ ปฏิฆํ ตยา.

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ, สมฺมานาวมานกฺขโม;

ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทิวเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มากาสิ. ยถา หิ โอสธิตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ ชหิตฺวา อฺาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อกโรนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, สตฺตมํ สจฺจปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ อทฺเวชฺฌวจโน, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.

‘‘ยถาปิ โอสธี นาม, ตุลาภูตา สเทวเก;

สมเย อุตุวสฺเส วา, น โวกฺกมติ วีถิโต.

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ, มา โวกฺกมสิ วีถิโต;

สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน นิจฺจโล ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปพฺพโต นาม สพฺพทิสาสุ วาเตหิ ปหโฏปิ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.

‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;

น กมฺปติ ภุสวาเตหิ, สกฏฺาเนว ติฏฺติ.

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺาเน, สพฺพทา อจโล ภว;

อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย นวมํ เมตฺตาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. อหิเตสุปิ หิเตสุปิ เอกจิตฺโต ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสาปิ กลฺยาณชนสฺสาปิ สีติภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, นวมํ เมตฺตาปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เมตฺตาย อสโม โหหิ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.

‘‘ยถาปิ อุทกํ นาม, กลฺยาเณ ปาปเก ชเน;

สมํ ผรติ สีเตน, ปวาเหติ รโชมลํ.

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ อหิตหิเต, สมํ เมตฺตาย ภาวย;

เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

อถสฺส ‘‘น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุตฺตริปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ – ‘‘สุเมธปณฺฑิต, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปถวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ ปกฺขิปฺปมานา มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต เอตฺตกาเยว, พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร;

อฺเปิ วิจินิสฺสามิ, เย ธมฺมา โพธิปาจนา.

‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อาเสวิตนิเสวิตํ.

‘‘อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

ตุลาภูโต ทฬฺโห หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.

‘‘ยถาปิ ปถวี นาม, นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ;

อุเปกฺขติ อุโภเปเต, โกปานุนยวชฺชิตา.

‘‘ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข, ตุลาภูโต สทา ภว;

อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ.

ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปูเรตพฺพา โพธิปริปาจนา พุทฺธการกธมฺมา เอตฺตกาเยว, ทส ปารมิโย เปตฺวา อฺเ นตฺถิ, อิมาปิ ทส ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, เหฏฺา ปถวิยมฺปิ, ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ นตฺถิ, มยฺหเมว ปน หทยมํสพฺภนฺตเร ปติฏฺิตา’’ติ. เอวํ ตาสํ หทเย ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสติ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทึ ปาเปติ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺเต เปติ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โอสาเปติ, อุภโต โกฏีสุ เหตฺวา มชฺเฌ โอสาเปติ. พาหิรกภณฺฑปริจฺจาโค ทานปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย ยนฺตเตลํ วินิวฏฺเฏนฺโต วิย มหาเมรุํ มตฺถํ กตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทํ อาลุเฬนฺโต วิย จ สมฺมสิ. ตสฺเสวํ ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย, ปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘เอตฺตกาเยว เต โลเก, เย ธมฺมา โพธิปาจนา;

ตตุทฺธํ นตฺถิ อฺตฺร, ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห.

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.

‘‘จลตี รวตี ปถวี, อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ;

เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ, เอวํ กมฺปติ เมทนี’’ติ.

มหาปถวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺตวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตมุจฺฉิตาว ปปตึสุ, ฆฏาทีนิ กุลาลภาชนานิ ปวฏฺฏนฺตานิ อฺมฺํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภควา นาคาวฏฺโฏ อยํ ภูตยกฺขเทวตาสุ อฺตราวฏฺโฏติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม, อปิจ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณ’’นฺติ อาห. อถ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายถ มา จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ ภยํ. โย โส มยา อชฺช สุเมธปณฺฑิโต ‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’ติ พฺยากโต, โส ทส ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส วิโลเฬนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ, เจว, รวติ จา’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ –

‘‘ยาวตา ปริสา อาสิ, พุทฺธสฺส ปริเวสเน;

ปเวธมานา สา ตตฺถ, มุจฺฉิตา เสสิ ภูมิยํ.

‘‘ฆฏาเนกสหสฺสานิ, กุมฺภีนฺจ สตา พหู;

สฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ, อฺมฺํ ปฆฏฺฏิตา.

‘‘อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา, ภนฺตา พฺยธิตมานสา;

มหาชนา สมาคมฺม, ทีปงฺกรมุปาคมุํ.

‘กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส, กลฺยาณมถ ปาปกํ;

สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก, ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม’.

‘‘เตสํ ตทา สฺาเปสิ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ, อิมสฺมึ ปถวิกมฺปเน.

‘‘ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ;

เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ, ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.

‘‘ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ, พุทฺธภูมึ อเสสโต;

เตนายํ กมฺปิตา ปถวี, ทสสหสฺสี สเทวเก’’ติ.

มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย รมฺมนครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. โพธิสตฺโตปิ ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, มโน นิพฺพายิ ตาวเท;

สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม, ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ.

‘‘สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ;

ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา, อาสนา วุฏฺหึ ตทา’’ติ.

อถ โพธิสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺเธหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย สุเมธตาปส, ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหตี ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ, สรีเร อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชิ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิมุตฺตมํ ผุสสฺสู’’ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวํ ปยิรุทาหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถุโต ‘‘อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นภํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –

‘‘ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ, เทวา มานุสกา อุโภ;

สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ, วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา.

‘‘เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ, เทวา มานุสกา อุโภ;

มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.

‘‘สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ, โสโก โรโค วินสฺสตุ;

มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา, ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.

‘‘ยถาปิ สมเย ปตฺเต, ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผสฺสุ.

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ปูรยุํ ทส ปารมี;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปูรย ทส ปารมี.

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.

‘‘ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย.

‘‘ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท, ปริสุทฺโธ วิโรจติ;

ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน, วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.

‘‘ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย, ตาเปน อติโรจติ;

ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา, วิโรจ สิริยา ตุวํ.

‘‘ยถา ยา กาจิ นทิโย, โอสรนฺติ มโหทธึ;

เอวํ สเทวกา โลกา, โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.

‘‘เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส, ทส ธมฺเม สมาทิย;

เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต, ปวนํ ปาวิสี ตทา’’ติ.

สุเมธกถา นิฏฺิตา.

รมฺมนครวาสิโนปิ โข นครํ ปวิสิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สรณาทีสุ ปติฏฺาเปตฺวา รมฺมนครมฺหา นิกฺขมิตฺวา ตโต อุทฺธมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺนฺโต สพฺพํ พุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ พุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘ตทา เต โภชยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;

อุปคจฺฉุํ สรณํ ตสฺส, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.

‘‘สรณาคมเน กฺจิ, นิเวเสติ ตถาคโต;

กฺจิ ปฺจสุ สีเลสุ, สีเล ทสวิเธ ปรํ.

‘‘กสฺสจิ เทติ สามฺํ, จตุโร ผลมุตฺตเม;

กสฺสจิ อสเม ธมฺเม, เทติ โส ปฏิสมฺภิทา.

‘‘กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย, อฏฺ เทติ นราสโภ;

ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย, ฉฬภิฺา ปเวจฺฉติ.

‘‘เตน โยเคน ชนกายํ, โอวทติ มหามุนิ;

เตน วิตฺถาริกํ อาสิ, โลกนาถสฺส สาสนํ.

‘‘มหาหนุสภกฺขนฺโธ, ทีปงฺกรสนามโก;

พหู ชเน ตารยติ, ปริโมเจติ ทุคฺคตึ.

‘‘โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;

ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนิ.

‘‘ปมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;

ทุติยาภิสมเย นาโถ, นวุติโกฏิมโพธยิ.

‘‘ยทา จ เทวภวนมฺหิ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;

นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหุ.

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม.

‘‘ปุน นารทกูฏมฺหิ, ปวิเวกคเต ชิเน;

ขีณาสวา วีตมลา, สมึสุ สตโกฏิโย.

‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, สุทสฺสนสิลุจฺจเย;

นวุติโกฏิสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ มหามุนิ.

‘‘อหํ เตน สมเยน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ, ปฺจาภิฺาสุ ปารคู.

‘‘ทสวีสสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ;

เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา, คณนาโต อสงฺขิยา.

‘‘วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ, อิทฺธํ ผีตํ อหุ ตทา;

ทีปงฺกรสฺส ภควโต, สาสนํ สุวิโสธิตํ.

‘‘จตฺตาริ สตสหสฺสานิ, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;

ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ, ปริวาเรนฺติ สพฺพทา.

‘‘เย เกจิ เตน สมเยน, ชหนฺติ มานุสํ ภวํ;

อปตฺตมานสา เสกฺขา, ครหิตา ภวนฺติ เต.

‘‘สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ, อรหนฺเตหิ ตาทิหิ;

ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, อุปโสภติ สเทวเก.

‘‘นครํ รมฺมวตี นาม, สุเทโว นาม ขตฺติโย;

สุเมธา นาม ชนิกา, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.

‘‘สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

สาคโต นามุปฏฺาโก, ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.

‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ.

‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, ทีปงฺกโร มหามุนิ;

โสภติ ทีปรุกฺโขว, สาลราชาว ผุลฺลิโต.

‘‘สตสหสฺสวสฺสานิ, อายุ ตสฺส มเหสิโน;

ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.

‘‘โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ, สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.

‘‘สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส, ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ;

สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.

ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสงฺขสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ. โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑฺสฺส พุทฺธสฺส ปน รมฺมวตี นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณี โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.

‘‘ทีปงฺกรสฺส อปเรน, โกณฺฑฺโ นาม นายโก;

อนนฺตเตโช อมิตยโส, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป จตุโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล, สุมโน, เรวโต, โสภิโตติ. มงฺคลสฺส ภควโต ตโย สนฺนิปาตา อเหสุํ. เตสุ ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส อานนฺทกุมาโร นาม นวุติโกฏิสงฺขาย ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพึ กถํ กเถสิ, โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ ปุพฺพจริตํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ อาห. สพฺเพ ตงฺขณฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสมหาเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ. อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ.

ยถา ปน อฺเสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺส ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. รุกฺขปถวิปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิกาทีนิ อุปาทาย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสูริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปฺายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว วิจรึสุ, สายํ ปุปฺผิตกุสุมานํ, ปาโต รวนกสกุณาทีนฺจ วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ.

กึ ปน อฺเสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสึ วา โลกธาตุํ ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อฺเสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจกาลเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. โส กิร โพธิสตฺตจริยกาเล เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเว ิโต สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ. อเถโก ขรทาิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ ทฺเว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต ‘‘ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก’’ติ หฏฺปหฏฺโ อุทกปริยนฺตํ ปถวึ กมฺเปนฺโต ทฺเวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มูลกลาเป วิย ทฺเว ทารเก ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺส อุทปาทิ. โส ‘‘อิมสฺส เม นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ านํ ผรึสุ.

อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริตํ อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทณฺฑทีปิกาเวนนิยาเมน สกลสรีรํ เวาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฬํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ วีตินาเมสิ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสาปิสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา –

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ. (เถรคา. ๓๐๓; ชา. ๑.๑๐.๑๐๒; ๑.๑๕.๓๘๕);

อิมสฺสาปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.

ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘‘สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ อาห. พฺราหฺมณ, กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ? ‘‘กิตฺตกา ปน โว, ภนฺเต, ปริวารภิกฺขู’’ติ อาห. ตทา ปน สตฺถุ ปมสนฺนิปาโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘โกฏิสตสหสฺส’’นฺติ อาห. ภนฺเต, สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถาติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี’’ติ.

ตสฺส สา จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหภาวํ ชเนสิ. สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโม’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนฏฺานตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุฺโกฏฺาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วฑฺฒกิวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. โส ‘‘อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาห. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา มณฺฑปํ วา โย ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ชานามี’’ติ. ‘‘เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถี’’ติ. ‘‘กึ อยฺยา’’ติ? ‘‘สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา, เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสสี’’ติ. ‘‘อหํ นาม กเรยฺยํ, สเจ มม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ. ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตาตา’’ติ. ‘‘สาธุ กริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ, ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล อโหสิ. โส ‘‘เอตฺตเก าเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺหตู’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว ปถวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏกา อเหสุํ, รชตมเยสุ โสวณฺณมยา, มณิตฺถมฺเภสุ ปวาฬมยา, ปวาฬตฺถมฺเภสุ มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ สตฺตรตนมยาว ฆฏกา อเหสุํ. ตโต ‘‘มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเรน กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพตู’’ติ โอโลเกสิ, สห โอโลกเนเนว กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพิ, ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปฺจงฺคิกสฺเสว ตูริยสฺส มธุรสทฺโท นิคฺคจฺฉติ, ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย โหติ. ‘‘อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ทามานิ โอลมฺพึสุ. ‘‘โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ อาธารกานิ จ ปถวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺหึสุ. ‘‘โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ, อุทกจาฏิโย อุฏฺหึสุ.

เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ อยฺย, ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี’’ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา มณฺฑปํ โอโลเกสิ, โอโลเกนฺตสฺเสวสฺส สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. อถสฺส มณฺฑปํ โอโลกยโต เอตทโหสิ – ‘‘นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกภวนํ อุณฺหํ อโหสิ, ตโต สกฺเกน เทวรฺา อยํ มณฺฑโป การิโต ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานฺหิ กิตฺตกมฺปิ สมานํ โพธิสตฺตานํ ตุฏฺึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส สิวิชาตเก เทวสิกํ ปฺจ กหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ จ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตสฺส อฺถตฺตํ นาโหสิ. เอวํ ทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส ‘‘สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม ทานํ อทาสิ. ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺกราจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตํ โภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ, เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ านมฺปิ ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว. เต ปน ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส สพฺพภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนิ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ, สงฺฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนกา อเหสุํ.

สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.

มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิ อุตฺตโร นาม ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม เทวี, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, ปาลิโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ อโสกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติวสฺสสหสฺสานิ ตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ ภควติ เอกปฺปหาเรเนว ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิ.

‘‘โกณฺฑฺสฺส อปเรน, มงฺคโล นาม นายโก;

ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน, ธมฺโมกฺกมภิธารยี’’ติ.

เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย กฺจนปพฺพตมฺหิ นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา าติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตูริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เขมํ นาม อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.

‘‘มงฺคลสฺส อปเรน, สุมโน นาม นายโก;

สพฺพธมฺเมหิ อสโม, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต คณนา นตฺถิ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิรสฺมึ อฺชลึ เปตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ ธฺวตี นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตาปิ วิปุลา นาม เทวี, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นามุปฏฺาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโขว โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ สฏฺิ วสฺสสหสฺสานีติ.

‘‘สุมนสฺส อปเรน, เรวโต นาม นายโก;

อนูปโม อสทิโส, อตุโล อุตฺตโม ชิโน’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต สุธมฺมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตาปิ สุธมฺโม นาม ราชา, มาตาปิ สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺาโก, นกุลา จ สุชาตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโขว โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.

‘‘เรวตสฺส อปเรน, โสภิโต นาม นายโก;

สมาหิโต สนฺตจิตฺโต, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขู อฏฺสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ. ตทา โพธิสตฺโต เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถาปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต จนฺทวตี นาม นครํ อโหสิ, ยสวา นาม ราชา ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา, นิสโภ จ อโนโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, สุนฺทรี จ สุมนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.

‘‘โสภิตสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

อโนมทสฺสี อมิตยโส, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย ภาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ตีณิ สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก อรฺเ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ ทฺเว สตสหสฺสานิ. ตทา ตถาคเต ตสฺมึ วนสณฺเฑ วสนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺิโต สีหํ โอโลเกตฺวา ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สงฺฆํ วนฺทิสฺสตีติ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ. สีโห สงฺเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิ, อสโม นาม ราชา ปิตา, อสมา นาม เทวี มาตา, สาโล จ อุปสาโล จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข นาม โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.

‘‘อโนมทสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

ปทุโม นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสุ อภิฺาสุ อฏฺสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ธฺวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม มาตา, สทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโ นามุปฏฺาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข นาม โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘ปทุมสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

นารโท นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.

นารทพุทฺธสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว ปทุมุตฺตรพุทฺโธ นาม อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺิโย หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ ทานํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺเพ เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณํ อคมํสุ. ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สลลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต ทฺวาทส โยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.

‘‘นารทสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อกฺโขโภ สาครูปโม’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค สตฺตติ กปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ, ปมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตขีณาสวา อเหสุํ, ทุติเย ปน นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตาปิ สุทตฺตา นาม, สรโณ จ สพฺพกาโม จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหานีปรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสานีติ.

‘‘ปทุมุตฺตรสฺส อปเรน, สุเมโธ นาม นายโก;

ทุราสโท อุคฺคเตโช, สพฺพโลกุตฺตโม มุนี’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปฺาสํ, ตติเย จตฺตาลีสํ. ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺาโก, นาคา จ นาคสมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ. โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ อุปริ นิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติ วสฺสสหสฺสานีติ.

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, สุชาโต นาม นายโก;

สีหหนุสภกฺขนฺโธ, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตสหสฺสา ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สงฺฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อฏฺารสกปฺปสตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา จนฺทา นาม เทวี, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺาโก, สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กกุธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘สุชาตสฺส อปเรน, สยมฺภู โลกนายโก;

ทุราสโท อสมสโม, ปิยทสฺสี มหายโส’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม อฏฺนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย อฏฺาสีติสตสหสฺสานิ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสีโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส หุตฺวา เทวโลกโต มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิ, โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภิตํ นาม นครํ อโหสิ, สาคโร นาม ราชา ปิตา, สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ อุปสนฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อตฺถทสฺสี นราสโภ;

มหาตมํ นิหนฺตฺวาน, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ.

ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปเม โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตูริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา, มาตา สุนนฺทา นาม, ปทุโม จ ผุสฺสเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นามุปฏฺาโก, เขมา จ สพฺพนามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรรุกฺโข โพธิ, ‘‘พิมฺพิชาโล’’ติปิ วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, ธมฺมทสฺสี มหายโส;

ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, อติโรจติ สเทวเก’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิฺาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุฺชิตฺวา ‘‘จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ โพธิสตฺตํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ, ปิตา ชยเสโน นาม ราชา, มาตา สุผสฺสา นาม, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.

‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ นาม นายโก;

นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ทิพฺพมนฺทารวปทุมปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ, อากาเส ปุปฺผวิตานํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อิโต ทฺวานวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย, มาตา ปทุมา นาม, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมงฺโค นามุปฏฺาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.

‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;

อนนฺตสีโล อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปณฺณาส, ตติเย ทฺวตฺตึส. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, สีลปารมิฺจ ปูเรสิ. โสปิ นํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ ตเถว พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต กาสี นาม นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ ธมฺมเสโน จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สภิโย นามุปฏฺาโก, จาลา จ อุปจาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อหุ สตฺถา อนุตฺตโร;

อนูปโม อสมสโม, ผุสฺโส โลกคฺคนายโก’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต อฏฺสฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย เอกสตสหสฺสํ, ตติเย อสีติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมยํ มหาปีํ ภควโต อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สทา สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘ผุสฺสสฺส จ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

วิปสฺสี นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตึสกปฺเป สิขีเวสฺสภู จาติ ทฺเว พุทฺธา อเหสุํ. สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตตฺติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อิโต กตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร นามุปฏฺาโก, สขิลา จ ปทุมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, สตฺตติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘วิปสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

สิขิวฺหโย นาม ชิโน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ, ตติเย สฏฺิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา ‘‘อิโต เอกตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี นาม มาตา, โสโณ จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺาโก, ทามา จ สมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;

เวสฺสภู นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ โส ชิโน’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตา กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ จตฺตาลีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานฺเจว อฺชนาทิเภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ. กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธุโร จ สฺชีโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺาโก, สามา จ จมฺปกา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาลีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, จตฺตาลีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘เวสฺสภุสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

กกุสนฺโธ นาม นาเมน, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค โกณาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปฏฺฏุณฺณจีนปฏฺฏโกเสยฺยกมฺพลทุกูลานิ เจว สุวณฺณปาทุกฺจ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ, ยฺทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส จ อุตฺตโร จ ทฺเว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺาโก, สมุทฺทา จ อุตฺตรา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘กกุสนฺธสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

โกณาคมโน นาม ชิโน, โลกเชฏฺโ นราสโภ’’ติ.

ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยฺจ อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏีการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสฺส สาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ธนวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นิคฺโรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.

‘‘โกณาคมนสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

กสฺสโป นาม โคตฺเตน, ธมฺมราชา ปภงฺกโร’’ติ.

ยสฺมึ ปน กปฺเป ทีปงฺกโร ทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อฺเปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํ. เตสํ สนฺติกา โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิ, ตสฺมา เต อิธ น ทสฺสิตา. อฏฺกถายํ ปน ตมฺหา กปฺปา ปฏฺาย สพฺเพปิ พุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร, อโถปิ สรณงฺกโร;

ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ, โกณฺฑฺโ ทฺวิปทุตฺตโม.

‘‘มงฺคโล จ สุมโน จ, เรวโต โสภิโต มุนิ;

อโนมทสฺสี ปทุโม, นารโท ปทุมุตฺตโร.

‘‘สุเมโธ จ สุชาโต จ, ปิยทสฺสี มหายโส;

อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก.

‘‘ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี สิขิ เวสฺสภู;

กกุสนฺโธ โกณาคมโน, กสฺสโป จาติ นายโก.

‘‘เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, วีตราคา สมาหิตา;

สตรํสีว อุปฺปนฺนา, มหาตมวิโนทนา;

ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว, นิพฺพุตา เต สสาวกา’’ติ.

ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อฺโ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙) –

อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน ‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต’’ติ อุสฺสาหํ กตฺวา ‘‘วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปมํ ทานปารมิ’’นฺติ ทานปารมิตาทโย พุทฺธการกธมฺมา ทิฏฺา, เต ปูเรนฺโตเยว ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ. อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา –

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิ.

‘‘อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;

นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกฺชกา.

‘‘น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ;

ชายมานา มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.

‘‘โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;

อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยฺชนปณฺฑกา.

‘‘น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.

‘‘มิจฺฉาทิฏฺึ น เสวนฺติ, กมฺมกิริยทสฺสนา;

วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสฺํ นูปปชฺชเร.

‘‘สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;

เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;

จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติ.

เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส จสฺส อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล สงฺขพฺราหฺมณกาเล ธนฺจยราชกาเล มหาสุทสฺสนกาเล มหาโควินฺทกาเล นิมิมหาราชกาเล จนฺทกุมารกาเล วิสยฺหเสฏฺิกาเล สิวิราชกาเล เวสฺสนฺตรกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก –

‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชึ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติ. (จริยา. ๑.ตสฺสุทานํ) –

เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา สีลวราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล ชยทฺทิสราชปุตฺตกาเล อลีนสตฺตุกุมารกาเลติ สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก –

‘‘สูเลหิ วิชฺฌิยนฺโตปิ, โกฏฺฏิยนฺโตปิ สตฺติหิ;

โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ, เอสา เม สีลปารมี’’ติ. (จริยา. ๒.๙๑) –

เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา โสมนสฺสกุมารกาเล, หตฺถิปาลกุมารกาเล, อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมชาตเก –

‘‘มหารชฺชํ หตฺถคตํ, เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ;

จชโต น โหติ ลคฺคํ, เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี’’ติ. –

เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วิธุรปณฺฑิตกาเล, มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล, กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล, อรกปณฺฑิตกาเล, โพธิปริพฺพาชกกาเล, มโหสธปณฺฑิตกาเลติ, ปฺาปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตชาตเก เสนกปณฺฑิตกาเล –

‘‘ปฺาย วิจินนฺโตหํ, พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา;

ปฺาย เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ปฺาปารมี’’ติ. –

อนฺโตภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปฺาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก –

‘‘อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ, หตา สพฺเพว มานุสา;

จิตฺตสฺส อฺถา นตฺถิ, เอสา เม วีริยปารมี’’ติ. –

เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส ปวตฺตา วีริยปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ขนฺติวาทิชาตเก –

‘‘อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต, ติณฺเหน ผรสุนา มมํ;

กาสิราเช น กุปฺปามิ, เอสา เม ขนฺติปารมี’’ติ. –

เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มหาสุตโสมชาตเก –

‘‘สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต, จชิตฺวา มม ชีวิตํ;

โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติ. –

เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มูคปกฺขชาตเก –

‘‘มาตา ปิตา น เม เทสฺสา, นปิ เม เทสฺสํ มหายสํ;

สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา วตมธิฏฺหิ’’นฺติ. (จริยา. ๓.๖ โถกํ วิสทิสํ) –

เอวํ ชีวิตมฺปิ จชิตฺวา วตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อธิฏฺานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. เอกราชชาตเก –

‘‘น มํ โกจิ อุตฺตสติ, นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ;

เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ, รมามิ ปวเน ตทา’’ติ. (จริยา. ๓.๑๑๓) –

เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. โลมหํสชาตเก –

‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺิกํ อุปธายหํ;

คามณฺฑลา อุปาคนฺตฺวา, รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปก’’นฺติ. (จริยา. ๓.๑๑๙) –

เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพ. เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต –

‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิฺาย สุขํ ทุขํ;

สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติ. (จริยา. ๑.๑๒๔) –

เอวํ มหาปถวิกมฺปนาทีนิ มหาปุฺานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ. อิติ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ยาว อยํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, เอตฺตกํ านํ ทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.

ทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.

๒. อวิทูเรนิทานกถา

ตุสิตปุเร วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ. โลกสฺมิฺหิ ตีณิ โกลาหลานิ อุปฺปชฺชนฺติ – กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ ‘‘มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ, อยฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล เชฏฺาปจายิโน โหถา’’ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน ปน สพฺพฺุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตีติ โลกปาลเทวตา ‘‘อิโต มาริสา วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺตี ราชา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ เทวตา ‘‘อิโต มาริสา วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺตี ราชา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม. อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติ.

เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา ‘‘อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ. อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน สพฺพาปิ เทวตา เอเกกจกฺกวาเฬ จตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริสา ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ, น มารสมฺปตฺตึ, น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ, น จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน สพฺพฺุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว อิทานิ กาโล มาริสา พุทฺธตฺตาย สมโย, มาริสา พุทฺธตฺตาย สมโย’’ติ ยาจึสุ.

อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิฺํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, อกาโล นุ โข’’ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปฺายนฺติ. พุทฺธานฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ. เตสํ ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา’’ติ กเถนฺตานํ ‘‘กึ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มฺนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล น โหติ. กสฺมา? ตทา สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺาย เหฏฺา, วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา จ วสฺสสตกาโล. อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิ.

ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิ.

ตโต ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. มชฺฌิมเทโส นาม – ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส อปเรน มหาสาโล, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุพฺพทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ เอวํ วินเย (มหาว. ๒๕๙) วุตฺโต ปเทโส. โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมึ ปเทเส พุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, จกฺกวตฺติราชา อฺเ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺํ อคมาสิ.

ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติ, โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเลวาติ ทฺวีสุเยว กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ. สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ.

ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺาย อขณฺฑปฺจสีลาเยว โหติ. อยฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ.

อิติ อิมํ ปฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา ‘‘กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา ‘‘อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโต จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.

ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อยมนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติ. มหามายาปิ เทวี ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภุฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส – ‘จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา เปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวึ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปฺาเปตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา โกฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสี’ติ. เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.

ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา จตุสฏฺิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อฺเหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘กึ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ. โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี; สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ.

โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. พาตฺตึสปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ – ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ. ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนรเกสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกสกนินฺนาทํ มุฺจึสุ, อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวึสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺํสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, ถเล สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นาม นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสา วสฺสึสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย, อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูมคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ.

เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตมาตุ ปน ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อฺเน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภุฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺตติ. ยถา จ อฺา อิตฺถิโย ทส มาเส อปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. สา ปน โพธิสตฺตํ ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตา.

มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทส มาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา าติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, เทว, กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุ’’นฺติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา เทวิ สุวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตสฺมึ สมเย มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รฺโ สุสชฺชิตํ อาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิ. เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวนกีฬํ กีฬิตุกามตาจิตฺตํ อุทปาทิ. อมจฺจา เทวึ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ คนฺตฺวา สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอนมิตฺวา เทวิยา หตฺถปถํ อุปคฺฉิ. สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิ. ตาวเทว จสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ. อถสฺสา สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ. สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺมานาย เอวสฺสา คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. ตงฺขณํเยว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตา เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต เปตฺวา ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ อาหํสุ.

ยถา ปน อฺเ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โส ปน ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย, จ ทฺเว จ หตฺเถ ทฺเว จ ปาเท ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชตยนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต ทฺเว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ มาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ.

อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน. มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส อฺโ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺา, อุปรีติ ทส ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ กฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตราทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ, มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธาริยมาโน, สุยาเมน วาฬพีชนึ, อฺาหิ จ เทวตาหิ เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ อนุคมฺมมาโน. ตโต สตฺตมปเท ิโต ‘‘อคฺโคหมสฺมึ โลกสฺสา’’ติอาทิกํ อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ.

โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเวติ. มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ เปตฺวา คโต, โส ตํ มุฏฺิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, กึ คเหตฺวา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โอสธํ, อมฺมา’’ติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา ‘‘โอสธทารโก’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุ. ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปึสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิ. ตโต ‘‘มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธ’’นฺติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย ‘‘มโหสโธ’’ตฺเววสฺส นามํ ชาตํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, อมฺม, กิฺจิ เคหสฺมึ, ทานํ ทสฺสามี’’ติ วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา ‘‘สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ, ตาตา’’ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ เปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ, ชาตกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต, ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน อมจฺโจ, กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺฑโก อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตา. ตตฺถ เอกา คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา, เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา โยชนปฺปมาณา อโหสีติ. อิเม สตฺต สหชาตา นาม.

อุภยนครวาสิโน โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุ. ตํ ทิวสํเยว จ ‘‘กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร โพธิตเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตาวตึสภวเน หฏฺตุฏฺา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺสมาปตฺติลาภี กาฬเทวีโล นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา กีฬมานา ทิสฺวา ‘‘กึการณา ตุมฺเห เอวํ ตุฏฺมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิ. เทวตา อาหํสุ ‘‘มาริส, สุทฺโธทนรฺโ ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิตเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ตสฺส อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ลจฺฉามาติ อิมินา การเณน ตุฏฺามฺหา’’ติ. ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘ปุตฺโต กิร เต, มหาราช, ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริ, โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อฺโ นตฺถิ. สเจ หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล เปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผเลยฺย. ตาปโส ‘‘น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺต’’นฺติ อุฏฺายาสนา โพธิสตฺตสฺส อฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ.

ตาปโส อตีเต จตฺตาลีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติ กปฺเป อนุสฺสรติ. โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘อจฺฉริยปุริโส อย’’นฺติ สิตํ อกาสิ. ตโต ‘‘อหํ อิมํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’’ติ ปโรทิ.

มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิ. กึ นุ โข, ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. อถ ‘‘กสฺมา ปโรทิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวรูปํ ปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, ‘มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี’’ติ อาห. ตโต โส ‘‘กึ นุ โข เม าตเกสุ โกจิ เอตํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสติ, น ลภิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาฬกทารกํ อทฺทส. โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ เต ปุตฺโต นาฬโก’’ติ? ‘‘อตฺถิ เคเห, อยฺยา’’ติ. ‘‘ปกฺโกสาหิ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห – ‘‘ตาต, สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต, พุทฺธงฺกุโร เอส, ปฺจตึส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี’’ติ. สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ ‘‘น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ‘‘โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อฺชลึ ปคฺคยฺห ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. โส ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาฬกปฏิปทํ กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.

โพธิสตฺตมฺปิ โข ปฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา ‘‘นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติกคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ลาชาปฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ ปจาเปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺสตพฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภเชตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา ‘‘กึ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํ. เตสุ –

‘‘ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี, โกณฺฑฺโ จ โภโช สุยาโม สุทตฺโต;

เอเต ตทา อฏฺ อเหสุํ พฺราหฺมณา, ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสู’’ติ. –

อิเม อฏฺเว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต. เตสุ สตฺต ชนา ทฺเว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺเวธา พฺยากรึสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสมาโน ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ’’ติ, สพฺพํ จกฺกวตฺติรฺโ สิริวิภวํ อาจิกฺขึสุ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑฺโ นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณนิปฺผตฺตึ โอโลเกตฺวา – ‘‘อิมสฺส อคารมชฺเฌ านการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส วิวฏฺฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อยฺหิ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปฺาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส อคารมชฺเฌ านํ นาม นตฺถิ, อสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว คตึ อทฺทส, ตสฺมา เอกํ องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามมกํสุ.

อถ เต พฺราหฺมณา อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺตยึสุ – ‘‘ตาตา, อมฺเห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพฺุตํ ปตฺตํ มยํ สมฺภเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺมึ กุมาเร สพฺพฺุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ. เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑฺมาณโวว อโรโค อโหสิ. โส มหาสตฺเต วุฑฺฒิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ อภินิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย, วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ กุลปุตฺตสฺส ปธานตฺถิกสฺส ปธานายา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต ‘‘มหาปุริโส ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ปพฺพชิโต, โส นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ. สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํ. สเจ ตุมฺเหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, อหํ ตํ ปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามี’’ติ. เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขึสุ, ตโย ชนา น ปพฺพชึสุ. โกณฺฑฺพฺราหฺมณํ เชฏฺกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร ปพฺพชึสุ. เต ปฺจปิ ชนา ปฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตา.

ตทา ปน ราชา ‘‘กึ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานี’’ติ. ‘‘กตรฺจ กตรฺจา’’ติ? ‘‘ชราชิณฺณํ, พฺยาธิตํ, กาลกตํ, ปพฺพชิต’’นฺติ. ราชา ‘‘อิโต ปฏฺาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ กาเรนฺตํ ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ กุมารสฺส จกฺขุปเถ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ เปสิ. ตํ ทิวสํ ปน มงฺคลฏฺาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา าติกุลสหสฺเสสุ เอเกโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ – ‘‘อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม. สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมเณเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสติ. สเจปิ ราชา ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี’’ติ. ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต อนนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติ.

อเถกทิวสํ รฺโ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทววิมานํ วิย อลงฺกโรนฺติ. สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ. รฺโ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชียติ. ตสฺมึ ปน ทิวเส เอเกนูนอฏฺสตนงฺคลานิ สทฺธึ พลิพทฺทรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ โหนฺติ, รฺโ อาลมฺพนนงฺคลํ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ โหติ. พลิพทฺทานํ สิงฺครสฺมิปโตทาปิ สุวณฺณปริกฺขตาว โหนฺติ. ราชา มหตา ปริวาเรน นิกฺขนฺโต ปุตฺตํ คเหตฺวา อคมาสิ. กมฺมนฺตฏฺาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺา กุมารสฺส สยนํ ปฺปาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตํ วิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ปาเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺานํ อคมาสิ. ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนฏฺสตรชตนงฺคลานิ, กสฺสกา เสสนงฺคลานิ. เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติ. ราชา ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติ. เอตสฺมึ าเน มหาสมฺปตฺติ อโหสิ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย ‘‘รฺโ สมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิสฺวา เวเคน อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ตสฺส ปน รุกฺขสฺส ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺาสิ. ธาติโย ‘‘อยฺยปุตฺโต เอกโต’’ติ เวเคน สาณึ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, กุมาโร เอวํ นิสินฺโน, อฺเสํ รุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ปริมณฺฑลา ิตา’’ติ. ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา – ‘‘อิทํ เต, ตาต, ทุติยํ วนฺทน’’นฺติ ปุตฺตํ วนฺทิ.

อถ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโต. ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ – เอกํ นวภูมกํ, เอกํ สตฺตภูมกํ, เอกํ ปฺจภูมกํ, จตฺตาลีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต, อลงฺกตนาฏกปริวุโต, นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน เตสุ ปาสาเทสุ วิหรติ. ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ.

ตสฺเสวํ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ าติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร อยํ กถา อุทปาทิ – ‘‘สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว วิจรติ, กิฺจิ สิปฺปํ น สิกฺขติ, สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺิเต กึ กริสฺสตี’’ติ. ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘ตาต, ตว าตกา ‘สิทฺธตฺโถ กิฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี’ติ วทนฺติ, เอตฺถ กึ ปตฺตกาเล มฺสี’’ติ. เทว, มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภรึ จราเปถ ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส าตกานํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อฺเหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ าตกานํ ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตทาสฺส าติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิ.

อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา ‘‘รถํ โยเชหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิ. เทวตา ‘‘สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชชฺชรํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ โอภคฺคสรีรํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต สารถึ – ‘‘สมฺม, โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา อฺเส’’นฺติ มหาปทาเน อาคตนเยน ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ธีรตฺถุ วต โภ ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปฺายิสฺสตี’’ติ สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา ‘‘กึ การณา มม ปุตฺโต ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชิณฺณกํ ปุริสํ ทิสฺวา เทวา’’ติ. ‘‘ชิณฺณกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ, สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ปพฺพชฺชาย สตึ น กริสฺสตี’’ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพทิสาสุ อฑฺฒโยชเน อฑฺฒโยชเน เปสิ.

ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาหิ นิมฺมิตํ พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาหิ นิมฺมิตํ กาลกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ ปน เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส สมฺมา’’ติ สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน ‘‘ปพฺพชิโต นามายํ เทวา’’ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิ. โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆภาณกา ปนาหุ ‘‘จตฺตาริ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี’’ติ.

โส ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม. อถสฺส ปริจารกปุริสา นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหํ อโหสิ. โส ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ ‘‘สมฺม วิสฺสกมฺม, สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ, อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกโรหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวตานุภาเวน ตงฺขณํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา กปฺปกสฺส หตฺถโต เวนทุสฺสํ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สีสํ เวเสิ. โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว ‘‘นายํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต เอโส’’ติ อฺาสิ. เวเนน เวิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ อพฺภุคฺคฺฉิ. ปุน เวเนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเนฺตสฺส ทส ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคจฺฉึสุ. ‘‘สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ, กถํ อพฺภุคฺคตานี’’ติ น จินฺเตตพฺพํ. เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, อวเสสานิ กุสุมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ อเหสุํ. โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิ.

อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ ‘‘ชยนนฺทา’’ติอาทิวจเนหิ, สูตมาคธาทีสุ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย ‘‘ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา’’ติ สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘กึ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย เม นตฺตา ราหุลกุมาโรเยว นาม โหตู’’ติ อาห.

โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห มหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกฺา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อิทํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;

นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติ.

โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวมาห ‘เอวรูปํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ นิพฺพายตี’ติ! กิสฺมึ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติ? อถสฺส กิเลเสสุ วิรตฺตมานสสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, มานทิฏฺิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหติ. อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวสิ, อหฺหิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต จรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏติ, อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู’’ติ กณฺโต โอมุฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสี’’ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ.

โพธิสตฺโตปิ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ สุสิกฺขิตา เทวกฺา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา อิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา สมฺปริวารยิตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ. โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตาปิ อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมามา’’ติ คหิตคฺคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย – เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา, ลาลากิลินฺนคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขา, เอกจฺจา อปคตวตฺถา, ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺานา. โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ อปวิทฺธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺาสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขายึสุ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺํ วต โภ’’ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิย ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ.

โส ‘‘อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สยนา อุฏฺาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาห. อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน ‘‘อหํ อยฺยปุตฺต ฉนฺโน’’ติ อาห. ‘‘อหํ อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ เทวา’’ติ อสฺสภณฺฑิกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺา รมณีเย ภูมิภาเค ิตํ กณฺฑกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กณฺฑกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว อฺาสิ ‘‘อยํ กปฺปนา อติคาฬฺหา, อฺเสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมเน กปฺปนา วิย น โหติ, มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต ตุฏฺมานโส มหาหสิตํ หสิ. โส สทฺโท สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺย, เทวตา ปน ตํ สทฺทํ นิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุ.

โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว ‘‘ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺาย ราหุลมาตาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสฺมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปทีโป ฌายติ, ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน อภิปฺปกิณฺณสยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ เปตฺวา ิตโกว โอโลเกตฺวา ‘‘สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาสาทตลโต โอตริ. ยํ ปน ชาตกฏฺกถายํ ‘‘ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เสสฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํ.

เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต กณฺฑก, ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตาเรสฺสามี’’ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฑกสฺส ปิฏฺึ อภิรุหิ. กณฺฑโก คีวโต ปฏฺาย อายาเมน อฏฺารสหตฺโถ โหติ ตทนุจฺฉวิเกน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโส. โส สเจ หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย. ตสฺมา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํ. โพธิสตฺโต อสฺสวรสฺส ปิฏฺิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโต. ตทา ปน ราชา ‘‘เอวํ โพธิสตฺโต ยาย กายจิ เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ การาเปสิ. โพธิสตฺโต ถามพลสมฺปนฺโน, หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรติ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ. โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อชฺช กณฺฑกสฺส ปิฏฺเ นิสินฺโนว วาลธึ คเหตฺวา ิเตน ฉนฺเนน สทฺธึเยว กณฺฑกํ อูรูหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺารสหตฺถุพฺเพธํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อหํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺฑกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. กณฺฑโกปิ จินฺเตสิ ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวรียติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺิยํ ยถานิสินฺนเมว ฉนฺเนน วาลธึ คเหตฺวา ิเตน สทฺธึเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. สเจ ทฺวารํ น อวาปุรียิตฺถ, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ อฺตโร สมฺปาเทยฺย. ทฺวาเร อธิวตฺถา เทวตา ปน ทฺวารํ วิวริ.

ตสฺมึเยว ขเณ มาโร ‘‘โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต อาห – ‘‘มาริส, มา นิกฺขม, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต มาริสา’’ติ. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ วสวตฺตี’’ติ. ‘‘มาร, ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ อาห. มาโร ‘‘อิโต ทานิ เต ปฏฺาย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี’’ติ โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนปคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิ.

โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน. นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ โอโลเกตุกาโม ชาโต. เอวฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว ‘‘มหาปุริส, น ตยา นิวตฺติตฺวา โอโลกนกมฺมํ กต’’นฺติ วทมานา วิย มหาปถวี กุลาลจกฺกํ วิย ภิชฺชิตฺวา ปริวตฺติ. โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ปถวิปฺปเทเส กณฺฑกนิวตฺตนเจติยฏฺานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺฑกํ กตฺวา ปายาสิ มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน. ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต สฏฺิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยึสุ, ปจฺฉโต สฏฺิ, ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺิ, วามปสฺสโต สฏฺิ, อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยึสุ, อปรา เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเมหิ ปูชยมานา คจฺฉนฺติ. ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ ฆนเมฆวุฏฺิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สํคีตานิ ปวตฺตึสุ, สมนฺตโต อฏฺสฏฺิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวชฺชึสุ, สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆตฺถนิตกาโล วิย ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล วิย วตฺตติ.

อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ตึสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิ. ‘‘กึ ปน อสฺโส ตโต ปรํ คนฺตุํ น สกฺโกตี’’ติ? ‘‘โน, น สกฺโก’’ติ. โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา ิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏึ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิตํ ภตฺตํ ภุฺชิตุํ สมตฺโถ. ตทา ปน เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ตฺวา โอสฺสฏฺเหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา สฺฉนฺนํ สรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปฺปปฺโจ อโหสิ, ตสฺมา ตึสโยชนมตฺตเมว อคมาสิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ – ‘‘กินฺนามา อยํ นที’’ติ? ‘‘อโนมา นาม, เทวา’’ติ. ‘‘อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สฺํ อทาสิ. อสฺโส อุปฺปติตฺวา อฏฺูสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺาสิ.

โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาลุกาปุลิเน ตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม, ฉนฺน, ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฑกฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺตี’’ติ. อฺโ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถิ, ตโต ‘‘สยเมว ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสึ คณฺหิตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวตฺตมานา สีสํ อลฺลียึสุ. เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิ. โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จุฬํ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปตตู’’ติ อนฺตลิกฺเข ขิปิ. ตํ จูฬามณิเวนํ โยชนปฺปมาณํ านํ คนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺาเปสิ.

‘‘เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ, เวหายสํ อุกฺขิปิ อคฺคปุคฺคโล;

สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ, สุวณฺณจงฺโกฏวเรน วาสโว’’ติ.

ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น สมณสารุปฺปานี’’ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏีการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ.

‘‘ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, วาสี สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. –

อิเม อฏฺ สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. โพธิสตฺโต อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมปพฺพชฺชาเวสํ คณฺหิตฺวา ‘‘ฉนฺน, มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. กณฺฑโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโต ตฺวา ‘‘นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสน’’นฺติ จกฺขุปถํ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน กณฺฑโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ฉนฺนสฺส ปมํ เอโกว โสโก อโหสิ, กณฺฑกสฺส ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิ.

โพธิสตฺโตปิ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ตึสโยชนมคฺคํ ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลนครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน ธนปาลเกน ปวิฏฺราชคหํ วิย อสุรินฺเทน ปวิฏฺเทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิ. ราชปุริสา คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, ‘เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค วา สุปณฺโณ วา โก นาเมโส’ติ น ชานามา’’ติ อาโรเจสุํ. ราชา ปาสาทตเล ตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตชาโต ปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ ภเณ, วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค ภวิสฺสติ, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภุฺชิสฺสตี’’ติ.

มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ยาปนายา’’ติ ตฺวา ปวิฏฺทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภุฺชิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส อนฺตานิ ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ วิย อเหสุํ. ตโต เตน อตฺตภาเวน เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน อฏฺฏิยมาโน เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิ ‘‘สิทฺธตฺถ, ตฺวํ สุลภนฺนปาเน กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ นานคฺครเสหิ ภุฺชนฏฺาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุฺชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ กึ นาเมตํ กโรสี’’ติ. เอวํ อตฺตนาว อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ ปริภุฺชิ.

ราชปุริสา ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิริยาปถสฺมึเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเทสิ. โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต’’ติ อาห. ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา ‘‘อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, พุทฺธภูเตน ปน เต ปมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิฺํ คณฺหิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา’’ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ (สุ. นิ. ๔๐๗ อาทโย) สทฺธึ อฏฺกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพ.

โพธิสตฺโตปิ รฺโ ปฏิฺํ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารฺจ กาลามํ อุทกฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘นายํ มคฺโค โพธายา’’ติ ตมฺปิ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค’’ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิ. เตปิ โข โกณฺฑฺปฺปมุขา ปฺจ ปพฺพชิตา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ ‘‘อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺหมานา สนฺติกาวจราวสฺส อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ โข ‘‘โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิยํ กริสฺสามี’’ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ, สพฺพโสปิ อาหารูปจฺเฉทํ อกาสิ, เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา ปฏิกฺขิปิ.

อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิมานปฺปตฺตกายสฺส สุวณฺณวณฺโณ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ. พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ. อปฺเปกทา อปฺปาณกํ ฌานํ ฌายนฺโต มหาเวทนาหิ อภิตุนฺโน วิสฺีภูโต จงฺกมนโกฏิยํ ปตติ. อถ นํ เอกจฺจา เทวตา ‘‘กาลกโต สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺติ, เอกจฺจา ‘‘วิหาโรเวโส อรหต’’นฺติ อาหํสุ. ตตฺถ ยาสํ ‘‘กาลกโต’’ติ อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลกโต’’ติ. มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลกโต, อหุตฺวาติ? พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลกโตติ. อิทํ สุตฺวา ราชา ‘‘นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธึ อปฺปตฺวา กาลกิริยา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตีติ? กาฬเทวีลตาปสสฺส วนฺทาปนทิวเส ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺตฺตา.

ปุน โพธิสตฺเต สฺํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา ‘‘อโรโค เต มหาราช ปุตฺโต’’ติ อาโรเจนฺติ. ราชา ‘‘ชานามหํ ปุตฺตสฺส อมรณภาว’’นฺติ วทติ. มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิยํ กโรนฺตสฺส อากาเส คณฺิกรณกาโล วิย อโหสิ. โส ‘‘อยํ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย มคฺโค น โหตี’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริ, อถสฺส พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ‘‘อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามาทีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหริยมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กึ โน อิมินา’’ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสึสุ.

เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนํ อกาสิ ‘‘สเจ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเ วสฺเส ปริปุณฺเณ วิสาขปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํ เธนุสหสฺสํ ลฏฺิมธุกวเน จราเปตฺวา ตาสํ ขีรํ ปฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา ตาสํ ขีรํ อฑฺฒติยานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺ เธนุโย ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตฺจ มธุรตฺจ โอชวนฺตตฺจ ปตฺถยมานา ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิ. สา วิสาขปุณฺณมทิวเส ‘‘ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย ตา อฏฺ เธนุโย ทุหาเปสิ. วจฺฉกา เธนูนํ ถนมูลํ นาคมึสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเน อุปนีตมตฺเต อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปวตฺตึสุ. ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคึ กตฺวา ปจิตุํ อารภิ.

ตสฺมึ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตมหนฺตา พุพฺพุฬา อุฏฺหิตฺวา ทกฺขิณาวตฺตา หุตฺวา สฺจรนฺติ, เอกผุสิตมฺปิ พหิ น ปตติ, อุทฺธนโต อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺหติ. ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหึสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคึ ชาเลสิ. เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวานฺจ มนุสฺสานฺจ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. อฺเสุ หิ กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปนฺติ, สมฺโพธิทิวเส จ ปน ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปนฺติ. สุชาตา เอกทิวเสเยว ตตฺถ อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ ทาสึ อามนฺเตสิ ‘‘อมฺม ปุณฺเณ, อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา เทวฏฺานํ ปฏิชคฺคาหี’’ติ. สา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิ.

โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ รตฺติภาเค ปฺจ มหาสุปิเน ทิสฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘นิสฺสํสเยนาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺาโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว อาคนฺตฺวา ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ อตฺตโน ปภาย สกลรุกฺขํ โอภาสยมาโน. อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ. ทิสฺวา ตสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มฺเ’’ติ อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.

สุชาตา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺมานสา หุตฺวา ‘‘อชฺช ทานิ ปฏฺาย มม เชฏฺธีตุฏฺาเน ติฏฺาหี’’ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิ. ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา ‘‘สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิ. ‘สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตา อุทกํ วิย วินิวตฺติตฺวา ปาติยํ ปติฏฺาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิ’. สา ตํ ปาตึ อฺาย สุวณฺณปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ อลงฺกริตฺวา ตํ ปาตึ อตฺตโน สีเส เปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน นิคฺโรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา พลวโสมนสฺสชาตา ‘‘รุกฺขเทวตา’’ติ สฺาย ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาตึ โอตาเรตฺวา วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺกาเรน คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ อุปคนฺตฺวา อฏฺาสิ. ฆฏีการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ อทฺธานํ โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมึ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ. สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ มหาปุริสสฺส หตฺเถ เปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิ. สา อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อยฺย, มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตํ, คณฺหิตฺวา ยถารุจึ คจฺฉถา’’ติ วนฺทิตฺวา ‘‘ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปุราณปณฺเณ วิย อนเปกฺขา หุตฺวา ปกฺกามิ.

โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺานา อุฏฺาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาตึ อาทาย เนรฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสหสฺสานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺานํ สุปฺปติฏฺิตติตฺถํ นาม อตฺถิ, ตสฺส ตีเร ปาตึ เปตฺวา โอตริตฺวา นฺหตฺวา อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺิตาลปกฺกปฺปมาเณ เอกูนปฺาส ปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกํ มธุปายาสํ ปริภุฺชิ. โส เอว หิสฺส พุทฺธภูตสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส เอกูนปฺาส ทิวสานิ อาหาโร อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ เนว อฺโ อาหาโร อตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น สรีรวฬฺโช, ฌานสุเขน มคฺคสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมสิ. ตํ ปน ปายาสํ ปริภุฺชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ, อชฺช พุทฺโธ ภวิตุํ สกฺขิสฺสามิ, อยํ ปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ สกฺขิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู’’ติ วตฺวา นทีโสเต ปกฺขิปิ. สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌมชฺฌฏฺาเนเนว ชวสมฺปนฺโน อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย ‘‘กิลิ กิลี’’ติ รวํ การยมานา ปหริตฺวาว ตาสํ สพฺพเหฏฺิมา หุตฺวา อฏฺาสิ. กาโฬ นาคราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺโต, ปุน อชฺช เอโก นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺาสิ. ตสฺส กิร มหาปถวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล ‘‘อชฺช วา หิยฺโย วา’’ติ สทิโส อโหสิ.

โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ, ทิพฺพสงฺคีตาทีนิ ปวตฺตยึสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ตฺวา อฏฺ ติณมุฏฺิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข อฏฺาสิ, ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. ิตฏฺิตฏฺาเน กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺเต นาภิยา ปติฏฺิตมหาสกฏจกฺกํ วิย มหาปถวี โอนตุนฺนตา อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺาสิ, ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธึ ปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มฺเ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺาสิ. ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ ปลฺลงฺกฏฺานํ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติ. มหาสตฺโต ‘‘อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺานํ กิเลสปฺชรวิทฺธํสนฏฺาน’’นฺติ ตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺาเนน สณฺหึสุ, ยถารูปํ สุกุสโลปิ จิตฺตกาโร วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิตํ’’.

ตฺเววาหํ สมฺมาสมฺโพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามีติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.

ตสฺมึ สมเย มาโร เทวปุตฺโต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา, ปจฺฉโต ยาว จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา, ยสฺสา อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺาย ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย สุยฺยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ มารปริสาย ทฺเว ชนา เอกสทิสํ อาวุธํ น คณฺหึสุ, นานปฺปการวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา มหาสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมึสุ.

ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺํสุ. สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ. สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมนฺโต จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วทนฺโต อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺาสิ. มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ าตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนเนว ปลายึสุ. กาโฬ นาคราชา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปฺจโยชนสติกํ มฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน. สกฺโก วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺาสิ. มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ จกฺกวาฬโกฏิยํ เปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกา เทวตาปิ าตุํ สมตฺถา นาโหสิ, มหาปุริโส เอกโกว นิสีทิ.

มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห ‘‘ตาตา สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อฺโ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา’’ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลาตตฺตา สุฺานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ ปรกฺกมํ กโรติ, อิมสฺมึ าเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อฺโ วา โกจิ าตโก นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺปริชนสทิสา, ตสฺมา ปารมิโยว ผลกํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อยํ พลกาโย มยา วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ.

อถ โข มาโร เทวปุตฺโต ‘‘เอเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปสิ. ตงฺขณํเยว ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺหิตฺวา อฑฺฒโยชนเอกโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุมฺมูเลตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปุฺเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต ‘‘อุทเกน น อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ มหาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปถวี ฉิทฺทา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุฏฺานมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. เอกโตธาราอุภโตธาราอสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพจนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อติสุขุมวาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปติ. ตโต ‘‘อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ อนฺธการํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิ.

เอวํ มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬวาลุกากลลอนฺธการวุฏฺีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กึ ภเณ, ติฏฺถ, อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ อุฏฺาหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหํ เอว ปาปุณาตี’’ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ – ‘‘มาร, เนว ตยา ทส ปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ ปฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา, น าตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธิจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺเหเวโส ปาปุณาตี’’ติ.

มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ. ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺาสิ. ตํ กิร ขุรธารจกฺกาวุธํ อฺทา เตน กุทฺเธน วิสฺสฏฺํ เอกฆนปาสาณตฺถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ, อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ิเต อวเสสา มารปริสา ‘‘อิทานิ ปลฺลงฺกโต วุฏฺาย ปลายิสฺสตี’’ติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ. ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ. เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโ วต โส สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติ.

ตโต มหาปุริโส ‘‘ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํว ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ิตํ มารํ อาห – ‘‘มาร ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มาโร ‘‘อิเม เอตฺตกา ชนา สกฺขิโน’’ติ มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขี, อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ มาโร มหาปุริสํ อาห ‘‘สิทฺธตฺถ, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติ. มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมึ าเน สเจตโน โกจิ สกฺขี นาม นตฺถิ, ติฏฺตุ ตาว เม อวเสสตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว อยํ อเจตนาปิ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ อภินีหริตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขี น สกฺขี’’ติ มหาปถวิอภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปถวี ‘‘อหํ เต ตทา สกฺขี’’ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิ.

ตโต มหาปุริเส ‘‘ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตมทาน’’นฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปถวิยํ ปติฏฺาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายิ, ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวตฺถานิ จ ปหาย สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว ปลายึสุ. ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา ‘‘มารสฺส ปราชโย ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย, ชยปูชํ กริสฺสามา’’ติ นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ, เทวตา เทวตานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ, อุคฺโฆเสตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อคมํสุ.

เอวํ คเตสุ จ ปน เตสุ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน.

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, สุปณฺณสงฺฆาปิ ชยํ มเหสิโน.

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน.

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา พฺรหฺมคณาปิ ตาทิโน’’ติ.

อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ จ ปูชยมานา นานปฺปการา ถุติโย จ วทมานา อฏฺํสุ. เอวํ อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธเมตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬปลฺลเวหิ วิย ปูชิยมาโน ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสาณํ อนุสฺสริตฺวา, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา, ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺปกมฺปิ.

มหาปุริเส ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเต สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา อโหสิ. ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากานํ รํสิโย ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปหรนฺติ, ปถวิตเล อุสฺสาปิตานํ ปน ธชานํ ปฏากานํ พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺํสุ, พฺรหฺมโลเก พทฺธานํ ปถวิตเล ปติฏฺหึสุ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปครุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปครุกฺขา ผลปิณฺฑีภารภริตา อเหสุํ. ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผึสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺหึสุ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุฬา วิย สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ อโหสิ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ อฏฺโยชนสหสฺสโลกนฺตริกา สตฺตสูริยปฺปภายปิ อโนภาสิตปุพฺพา เอโกภาสา อเหสุํ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, นทิโย นปฺปวตฺตึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณึสุ, ชาติปีสปฺปิโน ปทสา คจฺฉึสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปตึสุ.

เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.

‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ. (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔);

อิติ ตุสิตปุรโต ปฏฺาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ านํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.

อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺิตา.

๓. สนฺติเกนิทานกถา

‘‘สนฺติเกนิทานํ ปน ‘ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’นฺติ เอวํ เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึ าเนเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ เวทิตพฺพํ – อุทานํ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ ภควโต เอตทโหสิ ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสฺจ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา, อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก วรปลฺลงฺโก จ. เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต อุฏฺหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (อุทา. ๑; มหาว. ๑).

อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ ‘‘อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. สตฺถา เทวตานํ ปริวิตกฺกํ ตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาโพธิมณฺฑสฺมิฺหิ กตปาฏิหาริยฺจ, าติสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ, ปาถิกปุตฺตสมาคเม กตปาฏิหาริยฺจ, สพฺพํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิ.

เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา ‘‘อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺานํ ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ิตฏฺานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.

จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยึสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยํ สมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. อาภิธมฺมิกา ปนาหุ ‘‘รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺานํ ‘รตนฆร’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยายา ยุชฺชนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมว. ตโต ปฏฺาย ปน ตํ านํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ.

ตสฺมึ สมเย มาโร เทวปุตฺโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโตทานิ เอส มม วส’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ โสฬส เลขา กฑฺฒิ – ‘‘อหํ เอโส วิย ทานปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย สีลปารมึ, เนกฺขมฺมปารมึ, ปฺาปารมึ, วีริยปารมึ, ขนฺติปารมึ, สจฺจปารมึ, อธิฏฺานปารมึ, เมตฺตาปารมึ, อุเปกฺขาปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ ทสมํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกาทสมํ เลขํ กฑฺฒิ. ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยาณสฺส, มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส, ยมกปาฏิหีราณสฺส, อนาวรณาณสฺส, สพฺพฺุตฺาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ โสฬสมํ เลขํ กฑฺฒิ. เอวํ อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา กฑฺฒมาโน นิสีทิ.

ตสฺมึ สมเย ตณฺหา, อรติ, รคาติ ติสฺโส มารธีตโร ‘‘ปิตา โน น ปฺายติ, กหํ นุ โข เอตรหี’’ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ ภูมึ วิเลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา, ตาต, ทุกฺขี ทุมฺมโน’’ติ ปุจฺฉึสุ. อมฺมา, อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺุํ นาสกฺขึ, เตนาหํ ทุกฺขี ทุมฺมโนติ. ยทิ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามาติ. น สกฺกา, อมฺมา, เอโส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺิโต เอโส ปุริโสติ. ‘‘ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา อาเนสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ภควา ว ตาสํ วจนํ มนสิ อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺตมานโส วิเวกสุขฺเว อนุภวนฺโต นิสีทิ.

ปุน มารธีตโร ‘‘อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ, เกสฺจิ ปมวเย ิตาสุ, เกสฺจิ มชฺฌิมวเย ิตาสุ, ยํนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภยฺยามา’’ติ เอกเมกา กุมาริวณฺณาทิวเสน สตํ สตํ อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริโย, อวิชาตา, สกึวิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย, มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุ. ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเยว วิมุตฺโต. เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ ‘‘ตา มหิตฺถิภาเวน อุปคตา ทิสฺวา ภควา ‘เอวเมวํ เอตา ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู’ติ อธิฏฺาสี’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ สตฺถา เอวรูปํ อธิฏฺานํ กโรติ. ภควา ปน ‘‘อเปถ ตุมฺเห, กึ ทิสฺวา เอวํ วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ ยุตฺตํ, ตถาคตสฺส ปน ราโค ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน’’ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ –

‘‘ยสฺส ชิตํ นาวชียติ, ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.

‘‘ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิฺจิ เนตเว;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา’’ติ. (ธ. ป. ๑๗๙-๑๘๐) –

อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค ทฺเว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ กเถสิ. ตา ‘‘สจฺจํ กิร โน ปิตา อโวจ, อรหํ สุคโต โลเก น ราเคน สุวานโย’’ติอาทีนิ วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมํสุ.

ภควาปิ ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิ, ตตฺถาปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว นิสีทิ. เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเร เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, น อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว วีตินาเมสิ.

อถสฺส ตสฺมึ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปฺาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุทปาทิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีฏกํ อาหริตฺวา อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุฺชิ, เตนสฺส สรีรวฬฺชํ อโหสิ. อถสฺส สกฺโกเยว นาคลตาทนฺตกฏฺฺเจว มุขโธวนอุทกฺจ อทาสิ. สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ.

ตสฺมึ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา นาม ทฺเว วาณิชา ปฺจหิ สกฏสเตหิ อุกฺกลาชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน าติสาโลหิตาย เทวตาย สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถฺจ มธุปิณฺฑิกฺจ อาทาย ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ โน, ภนฺเต, ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา ‘‘น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ จินฺเตสิ. อถสฺส จิตฺตํ ตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ เปตฺวา ‘‘เอโก โหตู’’ติ อธิฏฺาสิ, จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปฺายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิเมน ปมาเณน เอกตฺตํ อุปคมึสุ. ภควา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปริภุฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. ทฺเว ภาตโร วาณิชา พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ สรณํ คนฺตฺวา ทฺเววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ เนสํ ‘‘เอกํ โน, ภนฺเต, ปริจริตพฺพฏฺานํ เทถา’’ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา เกสธาตุโย อทาสิ. เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสุํ.

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ โข ตโต อุฏฺาย ปุน อชปาลนิคฺโรธเมว คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติ ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกมฺยตาการปวตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิ. อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติอาทินา นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ.

สตฺถา ตสฺส ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลกตภาวํ ตฺวา อุทกํ อาวชฺเชสิ. ตสฺสาปิ อภิโทสกาลกตภาวํ ตฺวา ‘‘พหูปการา โข เม ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู’’ติ ปฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ตฺวา ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ‘‘พาราณสึ คมิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย วิภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ทิวสํเยว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิ.

ปฺจวคฺคิยา เถรา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาวุโส สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปสุโต โข ปเนส อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปฺาเปสฺสามา’’ติ กติกํ อกํสุ. ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารํ ชานนสมตฺเถน าเณน ‘‘กึ นุ โข อิเม จินฺตยึสู’’ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อฺาสิ. อถ เน สพฺพเทวมนุสฺเสสุ อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ. เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนปจฺจุฏฺานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานมานา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺติ.

อถ เน ภควา ‘‘มา โว, ภิกฺขเว, ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรถ, อรหํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ สฺาเปตฺวา ปฺตฺเต วรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปฺจวคฺคิเย เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสสิ. เตสุ อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถโร เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว นิสีทิ, เสสา จตฺตาโร ปิณฺฑาย จรึสุ. วปฺปตฺเถโร ปุพฺพณฺเหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปฺจปิ ชเน สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ (สํ. นิ. ๓.๕๙; มหาว. ๒๐ อาทโย) เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจปิ เถรา อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. อถ สตฺถา ยสกุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ‘‘เอหิ ยสา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมึเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา, อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาส ชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิ.

เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ สฏฺิ ภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึส ชเน ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔) อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารรฺโ ทินฺนํ ปฏิฺํ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหํ คนฺตฺวา นครูปจาเร ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกวิจิตฺตตเลสุ สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย.

อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ ‘‘กึ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ’’ติ. ภควา เตสํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เถรํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคึ กิสโก วทาโน;

ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติ. (มหาว. ๕๕);

เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –

‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยฺา;

เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรฺชิ’’นฺติ. (มหาว. ๕๕) –

อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ เปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา, เอวํ ถามคตทิฏฺิโก นาม ‘อรหา’ติ มฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถํเยว กเถสิ. ภควา ‘‘นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๕๔๕ อาทโย) กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ. มคธราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ราชา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว ปฺจ อสฺสาสเก ปเวเทตฺวา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อาสนา วุฏฺาย ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.

ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา ทิฏฺโ, เยหิ จ อทิฏฺโ, สพฺเพปิ ราชคหวาสิโน อฏฺารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺุกามา ปาโตว ราชคหโต ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมํสุ. ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโต ติตฺตึ กาตุํ นาสกฺขิ. วณฺณภูมิ นาเมสา. เอวรูเปสุ หิ าเนสุ ตถาคตสฺส ลกฺขณานุพฺยฺชนาทิปฺปเภทา สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพา. เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน จ มคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิ. ตํ ทิวสํ กิร ภควา ฉินฺนภตฺโต ภเวยฺย, ตํ มา อโหสีติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา เทวตานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา –

‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.

‘‘มุตฺโต มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.

‘‘ติณฺโณ ติณฺเณหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.

‘‘ทสวาโส ทสพโล, ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต;

โส ทสสตปริวาโร, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติ. (มหาว. ๕๘) –

อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิ. ตทา มหาชโน มาณวกสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ‘‘อติวิย อภิรูโป อยํ มาณวโก, น โข ปน อมฺเหหิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วาย’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา มาณโว –

‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต, สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล;

อรหํ สุคโต โลเก, ตสฺสาหํ ปริจารโก’’ติ. (มหาว. ๕๘) – คาถมาห;

สตฺถา สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตีณิ รตนานิ วินา วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺิวนุยฺยานํ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนํ นาม อุยฺยานํ นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํ. อิทํ เม ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ สุวณฺณภิงฺกาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกํ อาทาย เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อารามปฏิคฺคหเณ ‘‘พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี’’ติ มหาปถวี กมฺปิ. ชมฺพุทีปสฺมิฺหิ เปตฺวา เวฬุวนํ อฺํ มหาปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. ตมฺพปณฺณิทีเปปิ เปตฺวา มหาวิหารํ อฺํ ปถวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รฺโ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิ.

ตสฺมึ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ ทฺเว ปริพฺพาชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานา. เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ คาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานปริพฺพาชกสฺสปิ ตเมว คาถํ อภาสิ. โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. เต อุโภปิ ชนา สฺจยํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺตตฺเถโร อฑฺฒมาเสน. อุโภปิ จ เน สตฺถา อคฺคสาวกฏฺาเน เปสิ. สาริปุตฺตตฺเถเรน อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยว สาวกสนฺนิปาตํ อกาสิ.

ตถาคเต ปน ตสฺมึเยว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา อฺตรํ อมจฺจํ อามนฺเตสิ ‘‘เอหิ, ภเณ, ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน ‘ปิตา โว สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺุกาโม’ติ วตฺวา ปุตฺตํ เม คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ อาห. โส ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ รฺโ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย วิหารํ ปาวิสิ. โส ‘‘ติฏฺตุ ตาว รฺโ ปหิตสาสน’’นฺติ ปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ โส รฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ ‘‘เอหิ, ภเณ, ตฺวํ คจฺฉาหี’’ติ เตเนว นิยาเมน อฺํ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ราชา เอเตเนว นิยาเมน ปุริสสหสฺสปริวาเร นว อมจฺเจ เปเสสิ, สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหรึสุ.

ราชา สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหรึสุ, โก นุ โข มม วจนํ กริสฺสตี’’ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายึ อทฺทส. โส กิร รฺโ สพฺพตฺถสาธโก อมจฺโจ อพฺภนฺตริโก อติวิสฺสาสิโก โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ ‘‘ตาต, กาฬุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ปสฺสิตุกาโม นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสึ, เอกปุริโสปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโตปิ นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน ชีวิตนฺตราโย, อหํ ชีวมาโนว ปุตฺตํ ทฏฺุํ อิจฺฉามิ, สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุ’’นฺติ. สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามีติ. ตาต, ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา วา อปพฺพชิตฺวา วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รฺโ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺาสิ.

สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา ปมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา ทฺเว มาเส วสิ. เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺ ทิวสา วีติวตฺตา, โส ผคฺคุณีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ ‘‘อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนหิ มคฺคา ทินฺนา, หริตติณสฺฉนฺนา ปถวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล ทสพลสฺส าติสงฺคหํ กาตุ’’นฺติ. อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา –

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;

เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ…เป….

‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;

สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติ. –

สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ นุ โข อุทายิ มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี’’ติ อาห. ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ปสฺสิตุกาโม, กโรถ าตกานํ สงฺคหนฺติ. สาธุ อุทายิ, กริสฺสามิ าตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจหิ, คมิกวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตีติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิ.

ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉติ. ‘‘ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ. เถโรปิ ‘‘ภควโต นิกฺขนฺตภาวํ รฺโ อาโรเจสฺสามี’’ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺาย คมนาการํ ทสฺเสสิ. นิสีทิตฺวา ภุฺชถ, ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุฺชิสฺสามิ, มหาราชาติ. กหํ ปน, ตาต, สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต, มหาราชาติ. ราชา ตุฏฺมานโส อาห ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปริภุฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติ. เถโร อธิวาเสสิ. ราชา เถรํ ปริวิสิตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมโภชนสฺส ปูเรตฺวา ‘‘ตถาคตสฺส เทถา’’ติ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปสิ. เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ เปสิ. สตฺถา ตํ ปริภุฺชิ. เอเตนุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส อาหริ, สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รฺโเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภุฺชิ. เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส ‘‘อชฺช เอตฺตกํ ภควา อาคโต, อชฺช เอตฺตก’’นฺติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุ ทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ สฺชาตปฺปสาทํ อกาสิ. เตเนว นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๕) เอตทคฺเค เปสิ.

สากิยาปิ โข ‘‘อนุปฺปตฺเต ภควติ อมฺหากํ าติเสฏฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรํ สามํ คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมํสุ. ตตฺร ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา นาม มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา’’ติ.

เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ าตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เน วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภควา ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ ปาเท โว ปริวตฺติตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺิเต ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺเห วนฺทึ, อยํ เม ปมวนฺทนา. วปฺปมงฺคลทิวเส ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิสินฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ อิมํ อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติ. รฺา ปน วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา าตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทึสุเยว.

อิติ ภควา าตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต าติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺา วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุต’’นฺติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ‘‘น อิทาเนว มยฺหํ าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถสิ. ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิ.

สตฺถา ปุนทิวเส วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, ปตฺตํ วา อคฺคโหสิ. ภควา อินฺทขีเล ิโตว อาวชฺเชสิ ‘‘กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จรึสุ, กึ อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จรึสู’’ติ. ตโต เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา คมนํ อทิสฺวา ‘‘มยาปิ อิทานิ อยเมว วํโส, อยํ ปเวณี ปคฺคเหตพฺพา, อายติฺจ เม สาวกาปิ มมฺเว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ โกฏิยํ นิวิฏฺเคหโต ปฏฺาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. ‘‘อยฺโย กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี’’ติ ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปฺชเร วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิ.

ราหุลมาตาปิ เทวี ‘‘อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมึเยว นคเร มหนฺเตน ราชานุภาเวน สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายวตฺถวสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข’’ติ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย สรีรปฺปภาย นครวีถิโย โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมงฺคีภูตาย อสีติอนุพฺยฺชนาวภาสิตาย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุณฺหีสโต ปฏฺาย ยาว ปาทตลา –

‘‘สินิทฺธนีลมุทุกุฺจิตเกโส, สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;

ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส, รํสิชาลวิตโต นรสีโห.

‘‘จกฺกวรงฺกิตรตฺตสุปาโท, ลกฺขณมณฺฑิตอายตปณฺหิ;

จามริหตฺถวิภูสิตปณฺโห, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘สกฺยกุมาโร วรโท สุขุมาโล, ลกฺขณวิจิตฺตปสนฺนสรีโร;

โลกหิตาย อาคโต นรวีโร, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘อายตยุตฺตสุสณฺิตโสโต, โคปขุโม อภินีลเนตฺโต;

อินฺทธนุอภินีลภมุโก, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘ปุณฺณจนฺทนิโภ มุขวณฺโณ, เทวนรานํ ปิโย นรนาโค;

มตฺตคชินฺทวิลาสิตคามี, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘สินิทฺธสุคมฺภีรมฺชุสโฆโส, หิงฺคุลวณฺณรตฺตสุชิวฺโห;

วีสติวีสติเสตสุทนฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘ขตฺติยสมฺภวอคฺคกุลินฺโท, เทวมนุสฺสนมสฺสิตปาโท;

สีลสมาธิปติฏฺิตจิตฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘วฏฺฏสุวฏฺฏสุสณฺิตคีโว, สีหหนุมิคราชสรีโร;

กฺจนสุจฺฉวิอุตฺตมวณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘อฺชนสมวณฺณสุนีลเกโส, กฺจนปฏฺฏวิสุทฺธนลาโฏ;

โอสธิปณฺฑรสุทฺธสุอุณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห.

‘‘คจฺฉนฺโตนิลปเถ วิย จนฺโท, ตาราคณปริวฑฺฒิตรูโป;

สาวกมชฺฌคโต สมณินฺโท, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห’’ติ. –

เอวมิมาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ นาม อภิตฺถวิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กิร อิทานิ ปิณฺฑาย จรตี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺเปนฺโต ตุริตตุริตํ นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ตฺวา อาห – ‘‘กึ, ภนฺเต, อมฺเห ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กึ ‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ ลทฺธุ’นฺติ สฺํ กริตฺถา’’ติ. วํสจาริตฺตเมตํ, มหาราช, อมฺหากนฺติ. นนุ, ภนฺเต, อมฺหากํ มหาสมฺมตขตฺติยวํโส นาม วํโส, ตตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจโร นาม นตฺถีติ. ‘‘อยํ, มหาราช, ราชวํโส นาม ตว วํโส, อมฺหากํ ปน ทีปงฺกโร โกณฺฑฺโ…เป… กสฺสโปติ อยํ พุทฺธวํโส นาม. เอเต จ อฺเ จ อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจรา, ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุ’’นฺติ อนฺตรวีถิยํ ิโตว –

‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๘) –

อิมํ คาถมาห. คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.

‘‘ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๙) –

อิมํ ปน คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺาสิ. มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. ๑.๑๐.๙๒ อาทโย) สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรฺวาเสน ปน ปธานานุโยคกิจฺจํ รฺโ นาโหสิ. โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ เปตฺวา ราหุลมาตรํ. สา ปน ‘‘คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี’’ติ ปริชเนน วุจฺจมานาปิ ‘‘สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา น อคมาสิ.

ภควา ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ‘‘ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิฺจิ วตฺตพฺพา’’ติ วตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาอชฺฌาสยํ วนฺทิ. ราชา ราชธีตาย ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺติโย กเถสิ ‘‘ภนฺเต, มม ธีตา ‘ตุมฺเหหิ กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี’ติ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย กาสายวตฺถนิวตฺถา ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุมฺเหหิ มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ตฺวา วิรตมาลาคนฺธาว ชาตา, อตฺตโน าตเกหิ ‘มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’ติ สาสเน เปสิเตปิ เอกาตกมฺปิ น โอโลเกสิ, เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม ธีตา ภควา’’ติ. ‘‘อนจฺฉริยํ, มหาราช, ยํ อิทานิ ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺขี’’ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. ๑.๑๔.๑๘ อาทโย) กเถตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.

ทุติยทิวเส ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิ. โสปิ ภควนฺตํ ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ, ตํ อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิ. อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิ.

สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตา กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘ปสฺส, ตาต, เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ, ตฺยาสฺส นิกฺขมนกาลโต ปฏฺาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ – ‘อหํ ตาต กุมาโร อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิ. สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุ สนฺตกสฺสา’ติ’’. กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิตุ สิเนหํ ปฏิลภิตฺวา หฏฺตุฏฺโ ‘‘สุขา เต, สมณ, ฉายา’’ติ วตฺวา อฺฺจ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺาสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. กุมาโรปิ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหิ, ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิ. ภควา กุมารํ น นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ ภควตา สทฺธึ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อิติ โส ภควตา สทฺธึ อารามเมว อคมาสิ.

ตโต ภควา จินฺเตสิ ‘‘ยํ อยํ ปิตุ สนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี’’ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ ‘‘เตน หิ, ตฺวํ สาริปุตฺต, ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชหี’’ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิเต ปน กุมาเร รฺโ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิ. ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควโต นิเวเทตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนุฺาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุ’’นฺติ วรํ ยาจิ. ภควา ตสฺส ตํ วรํ ทตฺวา ปุนทิวเส ราชนิเวสเน กตปาตราโส เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รฺา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ปุตฺโต เต กาลกโต’ติ อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต โพธึ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ตํ ปฏิกฺขิปิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ กึ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุมฺเห ปุพฺเพปิ อฏฺิกานิ ทสฺเสตฺวา ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา’’ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิ. กถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ.

อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคเห อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูสสมเย เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิฺํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปฺจจตฺตาลีสโยชนฏฺาเน สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหาเร กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺารสหิรฺโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ ปฏฺเปสิ. โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติมหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกูฏาคารทฺวิกูฏาคารหํสวฏฺฏกทีฆสาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณีจงฺกมนรตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จาติ อฏฺารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ การาเปตฺวา ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ เปเสสิ. สตฺถา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิ.

มหาเสฏฺิปิ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนปฺปวิสนทิวเส ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปฺจหิ กุมารสเตหิ สทฺธึ เปเสสิ. โส สปริวาโร ปฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปฺจ ธชสตานิ คเหตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อโหสิ. เตสํ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ ทฺเว เสฏฺิธีตโร ปฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมึสุ. ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิ. สพฺเพสํ ปจฺฉโต สยํ มหาเสฏฺิ อหตวตฺถนิวตฺโถ อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปฺจหิ เสฏฺิสเตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคฺฉิ. ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกปิฺชรานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย อปฏิสมาย พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิ.

อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก ปุจฺฉิ – ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, อิมสฺมึ วิหาเร ปฏิปชฺชามี’’ติ. เตน หิ คหปติ อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทหีติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ มหาเสฏฺิ สุวณฺณภิงฺการํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อิมํ เชตวนวิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ อทาสิ. สตฺถา วิหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.

‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;

เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตุฺจ วิปสฺสิตุํ.

‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.

‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.

‘‘ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. (จูฬว. ๒๙๕) –

วิหารานิสํสํ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺาย วิหารมหํ อารภิ. วิสาขาย ปาสาทมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ปน วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺาสิ. วิหารมเหปิ อฏฺารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุ. อิติ เอกสฺมึเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ ปริจฺจชิ.

อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. สิขิสฺส ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน ติคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโช นาม เสฏฺิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน คาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺิ สุวณฺณกฏฺฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฏฺกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิ. อิทํ กิร านํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺานเมว.

อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมฺจา ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ภควา วิหาสิ, อิทํ สนฺติเกนิทานํ นาม, ตสฺส วเสน สพฺพชาตกานิ วณฺณยิสฺสาม.

นิทานกถา นิฏฺิตา.

๑. เอกกนิปาโต

๑. อปณฺณกวคฺโค

๑. อปณฺณกชาตกวณฺณนา

อิมํ ตาว อปณฺณกธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต กเถสิ. กํ ปน อารพฺภ อยํ กถา สมุฏฺิตาติ? เสฏฺิสฺส สหายเก ปฺจสเต ติตฺถิยสาวเก. เอกสฺมิฺหิ ทิวเส อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ อตฺตโน สหายเก ปฺจสเต อฺติตฺถิยสาวเก อาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนฺเจว สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เภสชฺชานิ เจว วตฺถานิ จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิสฺสชฺเชตฺวา ฉ นิสชฺชาโทเส วชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตปิ อฺติตฺถิยสาวกา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ, ลกฺขณานุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ พฺรหฺมกายํ, อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา หุตฺวา นิจฺฉรนฺติโย ฆนพุทฺธรสฺมิโย จ โอโลกยมานา อนาถปิณฺฑิกสฺส สมีเปเยว นิสีทึสุ.

อถ เนสํ สตฺถา มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย คชฺชนฺโต ปาวุสฺสกเมโฆ วิย จ อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย จ รตนทามํ คนฺเถนฺโต วิย จ อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน สวนีเยน กมนีเยน พฺรหฺมสฺสเรน นานานยวิจิตฺตํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิ. เต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อุฏฺาย ทสพลํ วนฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธํ สรณํ อคมํสุ. เต ตโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธึ คนฺธมาลาทิหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติ.

อถ ภควา สาวตฺถิโต ปุนเทว ราชคหํ อคมาสิ. เต ตถาคตสฺส คตกาเล ตํ สรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อฺติตฺถิยสรณํ คนฺตฺวา อตฺตโน มูลฏฺาเนเยว ปติฏฺิตา. ภควาปิ สตฺตฏฺ มาเส วีตินาเมตฺวา ปุน เชตวนเมว อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก ปุนปิ เต อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เนสํ ตถาคเต จาริกํ ปกฺกนฺเต คหิตสรณํ ภินฺทิตฺวา ปุน อฺติตฺถิยสรณเมว คเหตฺวา มูเล ปติฏฺิตภาวํ ภควโต อาโรเจสิ.

ภควา อปริมิตกปฺปโกฏิโย นิรนฺตรํ ปวตฺติตวจีสุจริตานุภาเวน ทิพฺพคนฺธคนฺธิตํ นานาคนฺธปูริตํ รตนกรณฺฑกํ วิวรนฺโต วิย มุขปทุมํ วิวริตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห อุปาสกา ตีณิ สรณานิ ภินฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ. อถ เตหิ ปฏิจฺฉาเทตุํ อสกฺโกนฺเตหิ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘อุปาสกา เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปริจฺเฉทํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สีลาทีหิ คุเณหิ พุทฺเธน สทิโส นาม นตฺถิ, กุโต อธิกตโร’’ติ. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ (สํ. นิ. ๕.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๓๔), ยํ กิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา…เป… (ขุ. ปา. ๖.๓; สุ. นิ. ๒๒๖) อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติอาทีหิ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) สุตฺเตหิ ปกาสิเต รตนตฺตยคุเณ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ อุตฺตมคุเณหิ สมนฺนาคตํ รตนตฺตยํ สรณํ คตา อุปาสกา วา อุปาสิกา วา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตกา นาม นตฺถิ, อปายนิพฺพตฺติโต ปน มุจฺจิตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา มหาสมฺปตฺตึ อนุโภนฺติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ เอวรูปํ สรณํ ภินฺทิตฺวา อฺติตฺถิยสรณํ คจฺฉนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ อาห.

เอตฺถ จ ตีณิ รตนานิ โมกฺขวเสน อุตฺตมวเสน สรณคตานํ อปาเยสุ นิพฺพตฺติยา อภาวทีปนตฺถํ อิมานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตพฺพานิ –

‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ. (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗);

‘‘เย เกจิ ธมฺมํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ.

‘‘เย เกจิ สงฺฆํ สรณํ คตาเส, น เต คมิสฺสนฺติ อปายภูมึ;

ปหาย มานุสํ เทหํ, เทวกายํ ปริปูเรสฺสนฺติ.

‘‘พหุํ เว สรณํ ยนฺติ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

อารามรุกฺขเจตฺยานิ, มนุสฺสา ภยตชฺชิตา.

‘‘เนตํ โข สรณํ เขมํ, เนตํ สรณมุตฺตมํ;

เนตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.

‘‘โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ, สงฺฆฺจ สรณํ คโต;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ.

‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;

อริยฺจฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.

‘‘เอตํ โข สรณํ เขมํ, เอตํ สรณมุตฺตมํ;

เอตํ สรณมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๘๘-๑๙๒);

น เกวลฺจ เนสํ สตฺถา เอตฺตกํเยว ธมฺมํ เทเสสิ, อปิจ โข ‘‘อุปาสกา พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม, ธมฺมานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม, สงฺฆานุสฺสติกมฺมฏฺานํ นาม โสตาปตฺติมคฺคํ เทติ, โสตาปตฺติผลํ เทติ, สกทาคามิมคฺคํ เทติ, สกทาคามิผลํ เทติ, อนาคามิมคฺคํ เทติ, อนาคามิผลํ เทติ, อรหตฺตมคฺคํ เทติ, อรหตฺตผลํ เทตี’’ติเอวมาทีหิปิ นเยหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม สรณํ ภินฺทนฺเตหิ อยุตฺตํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ อาห. เอตฺถ จ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานาทีนํ โสตาปตฺติมคฺคาทิปฺปทานํ ‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. กตโม เอกธมฺโม? พุทฺธานุสฺสตี’’ติเอวมาทีหิ (อ. นิ. ๑.๒๙๖) สุตฺเตหิ ทีเปตพฺพํ.

เอวํ ภควา นานปฺปกาเรหิ อุปาสเก โอวทิตฺวา ‘‘อุปาสกา ปุพฺเพปิ มนุสฺสา อสรณํ ‘สรณ’นฺติ ตกฺกคฺคาเหน วิรทฺธคฺคาเหน คเหตฺวา อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ยกฺขภกฺขา หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหํ ปน เอกํสิกคฺคาหํ อวิรทฺธคฺคาหํ คหิตมนุสฺสา ตสฺมึเยว กนฺตาเร โสตฺถิภาวํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อภิตฺถวิตฺวา สิรสฺมึ อฺชลึ ปติฏฺาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อิทานิ ตาว อิเมสํ อุปาสกานํ อุตฺตมสรณํ ภินฺทิตฺวา ตกฺกคฺคหณํ อมฺหากํ ปากฏํ, ปุพฺเพ ปน อมนุสฺสปริคฺคหิเต กนฺตาเร ตกฺกิกานํ วินาโส, อปณฺณกคฺคาหํ คหิตมนุสฺสานฺจ โสตฺถิภาโว อมฺหากํ ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากเมว ปากโฏ, สาธุ วต โน ภควา อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย อิมํ การณํ ปากฏํ กโรตู’’ติ. อถ ภควา ‘‘มยา โข, คหปติ, อปริมิตกาลํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา โลกสฺส กงฺขจฺเฉทนตฺถเมว สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิทฺธํ, สีหวสาย สุวณฺณนาฬึ ปูเรนฺโต วิย สกฺกจฺจํ โสตํ โอทหิตฺวา สุโณหี’’ติ เสฏฺิโน สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา หิมคพฺภํ ปทาเลตฺวา ปุณฺณจนฺทํ นีหรนฺโต วิย ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสินคเร พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติ. โส กทาจิ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คจฺฉติ, กทาจิ อปรนฺตโต ปุพฺพนฺตํ. พาราณสิยํเยว อฺโปิ สตฺถวาหปุตฺโต อตฺถิ พาโล อพฺยตฺโต อนุปายกุสโล. ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิโต มหคฺฆํ ภณฺฑํ คเหตฺวา ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา เปสิ. โสปิ พาลสตฺถวาหปุตฺโต ตเถว ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา คมนสชฺชานิ กตฺวา เปสิ.

ตทา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ พาลสตฺถวาหปุตฺโต มยา สทฺธึเยว คมิสฺสติ, สกฏสหสฺเส เอกโต มคฺคํ คจฺฉนฺเต มคฺโคปิ นปฺปโหสฺสติ, มนุสฺสานํ ทารุทกาทีนิปิ, พลิพทฺทานํ ติณานิปิ ทุลฺลภานิ ภวิสฺสนฺติ, เอเตน วา มยา วา ปุรโต คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ทฺวีหิปิ อมฺเหหิ เอกโต คนฺตุํ น สกฺกา, กึ ตฺวํ ปุรโต คมิสฺสสิ, อุทาหุ ปจฺฉโต’’ติ อาห. โส จินฺเตสิ ‘‘มยิ ปุรโต คจฺฉนฺเต พหู อานิสํสา, มคฺเคน อภินฺเนเนว คมิสฺสามิ, โคณา อนามฏฺติณํ ขาทิสฺสนฺติ, มนุสฺสานํ อนามฏฺํ สูเปยฺยปณฺณํ ภวิสฺสติ, ปสนฺนํ อุทกํ ภวิสฺสติ, ยถารุจึ อคฺฆํ เปตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘อหํ, สมฺม, ปุรโต คมิสฺสามี’’ติ อาห. โพธิสตฺโตปิ ปจฺฉโต คมเน พหู อานิสํเส อทฺทส. เอวํ หิสฺส อโหสิ – ‘‘ปุรโต คจฺฉนฺตา มคฺเค วิสมฏฺานํ สมํ กริสฺสนฺติ, อหํ เตหิ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, ปุรโต คเตหิ พลิพทฺเทหิ ปริณตถทฺธติเณ ขาทิเต มม โคณา ปุน อุฏฺิตานิ มธุรติณานิ ขาทิสฺสนฺติ, คหิตปณฺณฏฺานโต อุฏฺิตํ มนุสฺสานํ สูเปยฺยปณฺณํ มธุรํ ภวิสฺสติ, อนุทเก าเน อาวาฏํ ขนิตฺวา เอเต อุทกํ อุปฺปาเทสฺสนฺติ, เตหิ กเตสุ อาวาเฏสุ มยํ อุทกํ ปิวิสฺสาม, อคฺฆฏฺปนํ นาม มนุสฺสานํ ชีวิตา โวโรปนสทิสํ, อหํ ปจฺฉโต คนฺตฺวา เอเตหิ ปิตคฺเฆน ภณฺฑํ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. อถ โส เอตฺตเก อานิสํเส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉาหี’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ พาลสตฺถวาโห สกฏานิ โยเชตฺวา นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน มนุสฺสาวาสํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารมุขํ ปาปุณิ.

กนฺตารํ นาม – โจรกนฺตารํ, วาฬกนฺตารํ, นิรุทกกนฺตารํ, อมนุสฺสกนฺตารํ, อปฺปภกฺขกนฺตารนฺติ ปฺจวิธํ. ตตฺถ โจเรหิ อธิฏฺิตมคฺโค โจรกนฺตารํ นาม. สีหาทีหิ อธิฏฺิตมคฺโค วาฬกนฺตารํ นาม. ยตฺถ นฺหายิตุํ วา ปาตุํ วา อุทกํ นตฺถิ, อิทํ นิรุทกกนฺตารํ นาม. อมนุสฺสาธิฏฺิตํ อมนุสฺสกนฺตารํ นาม. มูลขาทนียาทิวิรหิตํ อปฺปภกฺขกนฺตารํ นาม. อิมสฺมึ ปฺจวิเธ กนฺตาเร ตํ กนฺตารํ นิรุทกกนฺตารฺเจว อมนุสฺสกนฺตารฺจ. ตสฺมา โส พาลสตฺถวาหปุตฺโต สกเฏสุ มหนฺตมหนฺตา จาฏิโย เปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สฏฺิโยชนิกํ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิ.

อถสฺส กนฺตารมชฺฌํ คตกาเล กนฺตาเร อธิวตฺถยกฺโข ‘‘อิเมหิ มนุสฺเสหิ คหิตํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา สพฺเพว เน ขาทิสฺสามี’’ติ สพฺพเสตตรุณพลิพทฺทยุตฺตํ มโนรมํ ยานกํ มาเปตฺวา ธนุกลาปผลกาวุธหตฺเถหิ ทสหิ ทฺวาทสหิ อมนุสฺเสหิ ปริวุโต อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา อลฺลโกโส อลฺลวตฺโถ อิสฺสรปุริโส วิย ตสฺมึ ยานเก นิสีทิตฺวา กทฺทมมกฺขิเตหิ จกฺเกหิ ปฏิปถํ อคมาสิ. ปริวารอมนุสฺสาปิสฺส ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา อลฺลเกสา อลฺลวตฺถา อุปฺปลกุมุทมาลา ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป คเหตฺวา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อุทกพินฺทูหิ เจว กลเลหิ จ ปคฺฆรนฺเตหิ อคมํสุ. สตฺถวาหา จ นาม ยทา ธุรวาโต วายติ, ตทา ยานเก นิสีทิตฺวา อุปฏฺากปริวุตา รชํ ปริหรนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติ. ยทา ปจฺฉโต วาโต วายติ, ตทา เตเนว นเยน ปจฺฉโต คจฺฉนฺติ. ตทา ปน ธุรวาโต อโหสิ, ตสฺมา โส สตฺถวาหปุตฺโต ปุรโต อคมาสิ.

ยกฺโข ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ อกาสิ. สตฺถวาโหปิ อตฺตโน ยานกํ มคฺคา โอกฺกมาเปตฺวา สกฏานํ คมโนกาสํ ทตฺวา เอกมนฺเต ิโต ตํ ยกฺขํ อโวจ ‘‘โภ, อมฺเห ตาว พาราณสิโต อาคจฺฉาม. ตุมฺเห ปน อุปฺปลกุมุทานิ ปิฬนฺธิตฺวา ปทุมปุณฺฑรีกหตฺถา ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา กทฺทมมกฺขิตา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคจฺฉถ. กึ นุ โข ตุมฺเหหิ อาคตมคฺเค เทโว วสฺสติ, อุปฺปลาทิสฺฉนฺนานิ วา สรานิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ยกฺโข ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘สมฺม, กึ นาเมตํ กเถสิ. เอสา นีลวนราชิ ปฺายติ. ตโต ปฏฺาย สกลํ อรฺํ เอโกทกํ, นิพทฺธํ เทโว วสฺสติ, กนฺทรา ปูรา, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปทุมาทิสฺฉนฺนานิ สรานิ อตฺถี’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺเตสุ สกเฏสุ ‘‘อิมานิ สกฏานิ อาทาย กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อสุกชนปทํ นามา’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ จิมสฺมิฺจ สกเฏ กึ นาม ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อสุกฺจ อสุกฺจา’’ติ. ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ สกฏํ อติวิย ครุกํ หุตฺวา อาคจฺฉติ, เอตสฺมึ กึ ภณฺฑ’’นฺติ? ‘‘อุทกํ เอตฺถา’’ติ. ‘‘ปรโต ตาว อุทกํ อาเนนฺเตหิ โว มนาปํ กตํ, อิโต ปฏฺาย ปน อุทเกน กิจฺจํ นตฺถิ, ปุรโต พหุ อุทกํ, จาฏิโย ภินฺทิตฺวา อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุเขน คจฺฉถา’’ติ อาห. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺหากํ ปปฺโจ โหตี’’ติ โถกํ คนฺตฺวา เตสํ อทสฺสนํ ปตฺวา อตฺตโน ยกฺขนครเมว อคมาสิ.

โสปิ พาลสตฺถวาโห อตฺตโน พาลตาย ยกฺขสฺส วจนํ คเหตฺวา จาฏิโย ภินฺทาเปตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อนวเสเสตฺวา สพฺพํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สกฏานิ ปาชาเปสิ, ปุรโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อุทกํ นาโหสิ, มนุสฺสา ปานียํ อลภนฺตา กิลมึสุ. เต ยาว สูริยตฺถงฺคมนา คนฺตฺวา สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน เปตฺวา โคเณ จกฺเกสุ พนฺธึสุ. เนว โคณานํ อุทกํ อโหสิ, น มนุสฺสานํ ยาคุภตฺตํ วา. ทุพฺพลมนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สยึสุ. รตฺติภาคสมนนฺตเร ยกฺขา ยกฺขนครโต อาคนฺตฺวา สพฺเพปิ โคเณ จ มนุสฺเส จ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺีนิ อวเสเสตฺวา อคมํสุ. เอวเมกํ พาลสตฺถวาหปุตฺตํ นิสฺสาย สพฺเพปิ เต วินาสํ ปาปุณึสุ, หตฺถฏฺิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ อเหสุํ. ปฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว อฏฺํสุ.

โพธิสตฺโตปิ โข พาลสตฺถวาหปุตฺตสฺส นิกฺขนฺตทิวสโต มาสฑฺฒมาสํ วีตินาเมตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ นครา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน กนฺตารมุขํ ปาปุณิ. โส ตตฺถ อุทกจาฏิโย ปูเรตฺวา พหุํ อุทกํ อาทาย ขนฺธาวาเร เภรึ จราเปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺเห มํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ มา วฬฺชยิตฺถ, กนฺตาเร วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ตุมฺเหหิ ปุเร อขาทิตปุพฺพํ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติ. เอวํ มนุสฺสานํ โอวาทํ ทตฺวา ปฺจหิ สกฏสเตหิ กนฺตารํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ กนฺตารมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ปุริมนเยเนว โพธิสตฺตสฺส ปฏิปเถ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อฺาสิ ‘‘อิมสฺมึ กนฺตาเร อุทกํ นตฺถิ, นิรุทกกนฺตาโร นาเมส, อยฺจ นิพฺภโย รตฺตเนตฺโต, ฉายาปิสฺส น ปฺายติ, นิสฺสํสยํ อิมินา ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต สพฺพํ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา สปริโส ขาทิโต ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน ปณฺฑิตภาวํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ มฺเ’’ติ. ตโต นํ อาห ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ วาณิชา นาม อฺํ อุทกํ อทิสฺวา คหิตอุทกํ น ฉฑฺเฑม, ทิฏฺฏฺาเน ปน ฉฑฺเฑตฺวา สกฏานิ สลฺลหุกานิ กตฺวา คมิสฺสามา’’ติ ยกฺโข โถกํ คนฺตฺวา อทสฺสนํ อุปคมฺม อตฺตโน ยกฺขนครเมว คโต.

ยกฺเข ปน คเต มนุสฺสา โพธิสตฺตํ อาหํสุ ‘‘อยฺย, เอเต มนุสฺสา ‘เอสา นีลวนราชิ ปฺายติ, ตโต ปฏฺาย นิพทฺธํ เทโว วสฺสตี’ติ วตฺวา อุปฺปลกุมุทมาลาธาริโน ปทุมปุณฺฑรีกกลาเป อาทาย ภิสมุฬาลานิ ขาทนฺตา อลฺลวตฺถา อลฺลเกสา อุทกพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ อาคตา, อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา สลฺลหุเกหิ สกเฏหิ ขิปฺปํ คจฺฉามา’’ติ. โพธิสตฺโต เตสํ กถํ สุตฺวา สกฏานิ ปาเปตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ ‘อิมสฺมึ กนฺตาเร สโร วา โปกฺขรณี วา อตฺถี’ติ กสฺสจิ สุตปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น, อยฺย, สุตปุพฺพ’’นฺติ. นิรุทกกนฺตาโร นาม เอโส, อิทานิ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘เอตาย นีลวนราชิยา ปุรโต เทโว วสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘วุฏฺิวาโต นาม กิตฺตกํ านํ วายตี’’ติ? ‘‘โยชนมตฺตํ, อยฺยา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน โว เอกสฺสาปิ สรีรํ วุฏฺิวาโต ปหรตี’’ติ? ‘‘นตฺถิ อยฺยา’’ติ. ‘‘เมฆสีสํ นาม กิตฺตเก าเน ปฺายตี’’ติ? ‘‘ติโยชนมตฺเต อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เอกมฺปิ เมฆสีสํ ทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘วิชฺชุลตา นาม กิตฺตเก าเน ปฺายตี’’ติ? ‘‘จตุปฺปฺจโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ วิชฺชุลโตภาโส ทิฏฺโ’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘เมฆสทฺโท นาม กิตฺตเก าเน สุยฺยตี’’ติ? ‘‘เอกทฺวิโยชนมตฺเต, อยฺยา’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน โว เกนจิ เมฆสทฺโท สุโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ, อยฺยา’’ติ. ‘‘น เอเต มนุสฺสา, ยกฺขา เอเต, อมฺเห อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ทุพฺพเล กตฺวา ขาทิตุกามา อาคตา ภวิสฺสนฺติ. ปุรโต คโต พาลสตฺถวาหปุตฺโต น อุปายกุสโล. อทฺธา โส เอเตหิ อุทกํ ฉฑฺฑาเปตฺวา กิลเมตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสติ, ปฺจ สกฏสตานิ ยถาปูริตาเนว ิตานิ ภวิสฺสนฺติ. อชฺช มยํ ตานิ ปสฺสิสฺสาม, ปสตมตฺตมฺปิ อุทกํ อฉฑฺเฑตฺวา สีฆสีฆํ ปาเชถา’’ติ ปาชาเปสิ.

โส คจฺฉนฺโต ยถาปูริตาเนว ปฺจ สกฏสตานิ โคณมนุสฺสานฺจ หตฺถฏฺิกาทีนิ ทิสาวิทิสาสุ วิปฺปกิณฺณานิ ทิสฺวา สกฏานิ โมจาเปตฺวา สกฏปริวฏฺฏเกน ขนฺธาวารํ พนฺธาเปตฺวา กาลสฺเสว มนุสฺเส จ โคเณ จ สายมาสภตฺตํ โภชาเปตฺวา มนุสฺสานํ มชฺเฌ โคเณ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ พลนายโก หุตฺวา ขคฺคหตฺโถ ติยามรตฺตึ อารกฺขํ คเหตฺวา ิตโกว อรุณํ อุฏฺาเปสิ. ปุนทิวเส ปน ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ นิฏฺาเปตฺวา โคเณ โภเชตฺวา ทุพฺพลสกฏานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา ถิรานิ คาหาเปตฺวา อปฺปคฺฆํ ภณฺฑํ ฉฑฺฑาเปตฺวา มหคฺฆํ ภณฺฑํ อาโรปาเปตฺวา ยถาธิปฺเปตํ านํ คนฺตฺวา ทิคุณติคุเณน มูเลน ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา สพฺพํ ปริสํ อาทาย ปุน อตฺตโน นครเมว อคมาสิ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ‘‘เอวํ, คหปติ, ปุพฺเพ ตกฺกคฺคาหคาหิโน มหาวินาสํ ปตฺตา, อปณฺณกคฺคาหคาหิโน ปน อมนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา ปุน สกฏฺานเมว ปจฺจาคมึสู’’ติ วตฺวา ทฺเวปิ วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา อิมิสฺสา อปณฺณกธมฺมเทสนาย อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

.

‘‘อปณฺณกํ านเมเก, ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกา;

เอตทฺาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติ.

ตตฺถ อปณฺณกนฺติ เอกํสิกํ อวิรทฺธํ นิยฺยานิกํ. านนฺติ การณํ. การณฺหิ ยสฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลํ ติฏฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘าน’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต’’ติอาทีสุ (วิภ. ๘๐๙) จสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. อิติ ‘‘อปณฺณกํ าน’’นฺติ ปททฺวเยนาปิ ‘‘ยํ เอกนฺตหิตสุขาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ ปฏิปนฺนํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ, ตํ อิท’’นฺติ ทีเปติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, ปเภทโต ปน ตีณิ สรณคมนานิ, ปฺจ สีลานิ, ทส สีลานิ, ปาติโมกฺขสํวโร, อินฺทฺริยสํวโร, อาชีวปาริสุทฺธิ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ; อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, ฌานํ, วิปสฺสนา, อภิฺา, สมาปตฺติ, อริยมคฺโค, อริยผลํ, สพฺพมฺเปตํ อปณฺณกฏฺานํ อปณฺณกปฏิปทา, นิยฺยานิกปฏิปทาติ อตฺโถ.

ยสฺมา จ ปน นิยฺยานิกปฏิปทาย เอตํ นามํ, ตสฺมาเยว ภควา อปณฺณกปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต อิมํ สุตฺตมาห –

‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อปณฺณกปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ, โยนิ จสฺส อารทฺธา โหติ อาสวานํ ขยาย. กตเมหิ ตีหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตฺู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โภชเน มตฺตฺู โหติ.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ. อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๖).

อิมสฺมิฺจาปิ สุตฺเต ตโยว ธมฺมา วุตฺตา. อยํ ปน อปณฺณกปฏิปทา ยาว อรหตฺตผลํ ลพฺภเตว. ตตฺถ อรหตฺตผลมฺปิ, ผลสมาปตฺติวิหารสฺส เจว, อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส จ, ปฏิปทาเยว นาม โหติ.

เอเกติ เอกจฺเจ ปณฺฑิตมนุสฺสา. ตตฺถ กิฺจาปิ ‘‘อสุกา นามา’’ติ นิยโม นตฺถิ, อิทํ ปน สปริสํ โพธิสตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทุติยํ อาหุ ตกฺกิกาติ ทุติยนฺติ ปมโต อปณฺณกฏฺานโต นิยฺยานิกการณโต ทุติยํ ตกฺกคฺคาหการณํ อนิยฺยานิกการณํ. อาหุ ตกฺกิกาติ เอตฺถ ปน สทฺธึ ปุริมปเทน อยํ โยชนา – อปณฺณกฏฺานํ เอกํสิกการณํ อวิรทฺธการณํ นิยฺยานิกการณํ เอเก โพธิสตฺตปฺปมุขา ปณฺฑิตมนุสฺสา คณฺหึสุ. เย ปน พาลสตฺถวาหปุตฺตปฺปมุขา ตกฺกิกา อาหุ, เต ทุติยํ สาปราธํ อเนกํสิกฏฺานํ วิรทฺธการณํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํ. เตสุ เย อปณฺณกฏฺานํ อคฺคเหสุํ, เต สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา. เย ทุติยํ ‘‘ปุรโต ภวิตพฺพํ อุทเกนา’’ติ ตกฺกคฺคาหสงฺขาตํ อนิยฺยานิกการณํ อคฺคเหสุํ. เต กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา.

ตตฺถ สุกฺกปฏิปทา อปริหานิปฏิปทา, กณฺหปฏิปทา ปริหานิปฏิปทา. ตสฺมา เย สุกฺกปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต อปริหีนา โสตฺถิภาวํ ปตฺตา. เย ปน กณฺหปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, เต ปริหีนา อนยพฺยสนํ อาปนฺนาติ อิมมตฺถํ ภควา อนาถปิณฺฑิกสฺส คหปติโน วตฺวา อุตฺตริ อิทมาห ‘‘เอตทฺาย เมธาวี, ตํ คณฺเห ยทปณฺณก’’นฺติ.

ตตฺถ เอตทฺาย เมธาวีติ ‘‘เมธา’’ติ ลทฺธนามาย วิปุลาย วิสุทฺธาย อุตฺตมาย ปฺาย สมนฺนาคโต กุลปุตฺโต เอตํ อปณฺณเก เจว สปณฺณเก จาติ ทฺวีสุ อตกฺกคฺคาหตกฺกคฺคาหสงฺขาเตสุ าเนสุ คุณโทสํ วุทฺธิหานึ อตฺถานตฺถํ ตฺวาติ อตฺโถ. ตํ คณฺเห ยทปณฺณกนฺติ ยํ อปณฺณกํ เอกํสิกํ สุกฺกปฏิปทาอปริหานิยปฏิปทาสงฺขาตํ นิยฺยานิกการณํ, ตเทว คณฺเหยฺย. กสฺมา? เอกํสิกาทิภาวโตเยว. อิตรํ ปน น คณฺเหยฺย. กสฺมา? อเนกํสิกาทิภาวโตเยว. อยฺหิ อปณฺณกปฏิปทา นาม สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ ปฏิปทา. สพฺพพุทฺธา หิ อปณฺณกปฏิปทายเมว ตฺวา ทฬฺเหน วีริเยน ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล พุทฺธา นาม โหนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกโพธึ อุปฺปาเทนฺติ, พุทฺธปุตฺตา สาวกปารมิาณํ ปฏิวิชฺฌนฺติ.

อิติ ภควา เตสํ อุปาสกานํ ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย จ ฉ กามสคฺเค พฺรหฺมโลกสมฺปตฺติโย จ ทตฺวาปิ ปริโยสาเน อรหตฺตมคฺคผลทายิกา อปณฺณกปฏิปทา นาม, จตูสุ อปาเยสุ ปฺจสุ จ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติทายิกา สปณฺณกปฏิปทา นามาติ อิมํ อปณฺณกธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหิ อากาเรหิ ปกาเสสิ. จตุสจฺจปริโยสาเน สพฺเพปิ เต ปฺจสตา อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตสฺมึ สมเย พาลสตฺถวาหปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ปริสา เทวทตฺตปริสาว, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺตปริสา พุทฺธปริสา, ปณฺฑิตสตฺถวาหปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

อปณฺณกชาตกวณฺณนา ปมา.

๒. วณฺณุปถชาตกวณฺณนา

อกิลาสุโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต กเถสิ. กํ ปน อารพฺภาติ? เอกํ โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ. ตถาคเต กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทาย ปฺจวสฺสิโก หุตฺวา ทฺเว มาติกา อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนาจารํ สิกฺขิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอกํ อรฺํ ปวิสิตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เตมาสํ วายมนฺโตปิ โอภาสมตฺตํ วา นิมิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ.

อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘สตฺถารา จตฺตาโร ปุคฺคลา กถิตา, เตสุ มยา ปทปรเมน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ มฺเ มยฺหํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺโค วา ผลํ วา, กึ กริสฺสามิ อรฺวาเสน, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ พุทฺธสรีรํ โอโลเกนฺโต มธุรํ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต วิหริสฺสามี’’ติ ปุน เชตวนเมว ปจฺจาคมาสิ. อถ นํ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ คโต, อิทานิ ปน อาคนฺตฺวา สงฺคณิกาย อภิรมมาโน จรสิ, กึ นุ โข เต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโตสี’’ติ? อาวุโส, อหํ มคฺคํ วา ผลํ วา อลภิตฺวา ‘‘อภพฺพปุคฺคเลน มยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโตมฺหีติ. ‘‘อการณํ เต, อาวุโส, กตํ ทฬฺหวีริยสฺส สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺเตน, อยุตฺตํ เต กตํ, เอหิ ตถาคตสฺส ทสฺเสมา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุ.

สตฺถา ตํ ทิสฺวา เอวมาห ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉมานํ อาทาย อาคตา, กึ กตํ อิมินา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโต’’ติ อาหํสุ. อถ นํ สตฺถา อาห ‘‘สจฺจํ กิร ตยา ภิกฺขุ วีริยํ โอสฺสฏฺ’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา ‘อปฺปิจฺโฉ’ติ วา ‘สนฺตุฏฺโ’ติ วา ‘ปวิวิตฺโต’ติ วา ‘อารทฺธวีริโย’ติ วา เอวํ อตฺตานํ อชานาเปตฺวา ‘โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขู’ติ ชานาเปสิ. นนุ ตฺวํ ปุพฺเพ วีริยวา อโหสิ, ตยา เอเกน กตํ วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร ปฺจสุ สกฏสเตสุ มนุสฺสา จ โคณา จ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตา ชาตา, อิทานิ กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ. โส ภิกฺขุ เอตฺตเกน วจเนน อุปตฺถมฺภิโต อโหสิ.

ตํ ปน กถํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ ยาจึสุ – ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อิมินา ภิกฺขุนา วีริยสฺส โอสฺสฏฺภาโว อมฺหากํ ปากโฏ, ปุพฺเพ ปนสฺส เอกสฺส วีริยํ นิสฺสาย มรุกนฺตาเร โคณมนุสฺสานํ ปานียํ ลภิตฺวา สุขิตภาโว ปฏิจฺฉนฺโน, ตุมฺหากํ สพฺพฺุตฺาณสฺเสว ปากโฏ, อมฺหากมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทํ ชเนตฺวา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิ.

อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต วิจรติ. โส เอกทา สฏฺิโยชนิกํ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิ. ตสฺมึ กนฺตาเร สุขุมวาลุกา มุฏฺินา คหิตา หตฺเถ น ติฏฺติ, สูริยุคฺคมนโต ปฏฺาย องฺคารราสิ วิย อุณฺหา โหติ, น สกฺกา อกฺกมิตุํ. ตสฺมา ตํ ปฏิปชฺชนฺตา ทารุทกติลตณฺฑุลาทีนิ สกเฏหิ อาทาย รตฺติเมว คนฺตฺวา อรุณุคฺคมเน สกฏานิ ปริวฏฺฏํ กตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กาเรตฺวา กาลสฺเสว อาหารกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ฉายาย นิสินฺนา ทิวสํ เขเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สายมาสํ ภุฺชิตฺวา ภูมิยา สีตลาย ชาตาย สกฏานิ โยเชตฺวา คจฺฉนฺติ, สมุทฺทคมนสทิสเมว คมนํ โหติ. ถลนิยามโก นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส ตารกสฺา สตฺถํ ตาเรติ.

โสปิ สตฺถวาโห ตสฺมึ กาเล อิมินาว นิยาเมน ตํ กนฺตารํ คจฺฉนฺโต เอกูนสฏฺิ โยชนานิ คนฺตฺวา ‘‘อิทานิ เอกรตฺเตเนว มรุกนฺตารา นิกฺขมนํ ภวิสฺสตี’’ติ สายมาสํ ภุฺชิตฺวา สพฺพํ ทารุทกํ เขเปตฺวา สกฏานิ โยเชตฺวา ปายาสิ. นิยามโก ปน ปุริมสกเฏ อาสนํ ปตฺถราเปตฺวา อากาเส ตารกํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิโต ปาเชถ, อิโต ปาเชถา’’ติ วทมาโน นิปชฺชิ. โส ทีฆมทฺธานํ อนิทฺทายนภาเวน กิลนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ, โคเณ นิวตฺติตฺวา อาคตมคฺคเมว คณฺหนฺเต น อฺาสิ. โคณา สพฺพรตฺตึ อคมํสุ. นิยามโก อรุณุคฺคมนเวลาย ปพุทฺโธ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฏานิ นิวตฺเตถ นิวตฺเตถา’’ติ อาห. สกฏานิ นิวตฺเตตฺวา ปฏิปาฏึ กโรนฺตานฺเว อรุโณ อุคฺคโต. มนุสฺสา ‘‘หิยฺโย อมฺหากํ นิวิฏฺขนฺธาวารฏฺานเมเวตํ, ทารุทกมฺปิ โน ขีณํ, อิทานิ นฏฺมฺหา’’ติ สกฏานิ โมเจตฺวา ปริวฏฺฏเกน เปตฺวา มตฺถเก มณฺฑปํ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สกฏสฺส เหฏฺา อนุโสจนฺตา นิปชฺชึสุ.

โพธิสตฺโต ‘‘มยิ วีริยํ โอสฺสชนฺเต สพฺเพ วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ ปาโต สีตลเวลายเมว อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ทพฺพติณคจฺฉํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ ติณานิ เหฏฺา อุทกสิเนเหน อุฏฺิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา กุทฺทาลํ คาหาเปตฺวา ตํ ปเทสํ ขณาเปสิ, เต สฏฺิหตฺถฏฺานํ ขณึสุ. เอตฺตกํ านํ ขณิตฺวา ปหรนฺตานํ กุทฺทาโล เหฏฺาปาสาเณ ปฏิหฺิ, ปหฏมตฺเต สพฺเพ วีริยํ โอสฺสชึสุ. โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมสฺส ปาสาณสฺส เหฏฺา อุทเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอตริตฺวา ปาสาเณ ิโต โอณมิตฺวา โสตํ โอทหิตฺวา สทฺทํ อาวชฺเชนฺโต เหฏฺา อุทกสฺส ปวตฺตนสทฺทํ สุตฺวา อุตฺตริตฺวา จูฬุปฏฺากํ อาห – ‘‘ตาต, ตยา วีริเย โอสฺสฏฺเ สพฺเพ วินสฺสิสฺสาม, ตฺวํ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต อิมํ อยกูฏํ คเหตฺวา อาวาฏํ โอตริตฺวา เอตสฺมึ ปาสาเณ ปหารํ เทหี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพสุ วีริยํ โอสฺสชิตฺวา ิเตสุปิ วีริยํ อโนสฺสชนฺโต โอตริตฺวา ปาสาเณ ปหารํ อทาสิ. ปาสาโณ มชฺเฌ ภิชฺชิตฺวา เหฏฺา ปติตฺวา โสตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อฏฺาสิ, ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกวฏฺฏิ อุคฺคฺฉิ. สพฺเพ ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหายึสุ, อติเรกานิ อกฺขยุคาทีนิ ผาเลตฺวา ยาคุภตฺตํ ปจิตฺวา ภุฺชิตฺวา โคเณ จ โภเชตฺวา สูริเย อตฺถงฺคเต อุทกาวาฏสมีเป ธชํ พนฺธิตฺวา อิจฺฉิตฏฺานํ อคมํสุ. เต ตตฺถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ทิคุณํ ติคุณํ จตุคฺคุณํ ลาภํ ลภิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว อคมํสุ. เต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปุฺานิ กตฺวา ยถากมฺมเมว คโต.

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

.

‘‘อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ;

เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ.

ตตฺถ อกิลาสุโนติ นิกฺโกสชฺชา อารทฺธวีริยา. วณฺณุปเถติ วณฺณุ วุจฺจติ วาลุกา, วาลุกามคฺเคติ อตฺโถ. ขณนฺตาติ ภูมึ ขณมานา. อุทงฺคเณติ เอตฺถ อุทาติ นิปาโต, องฺคเณติ มนุสฺสานํ สฺจรณฏฺาเน, อนาวาเฏ ภูมิภาเคติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วณฺณุปเถ. ปปํ อวินฺทุนฺติ อุทกํ ปฏิลภึสุ. อุทกฺหิ ปปียนภาเวน ‘‘ปปา’’ติ วุจฺจติ. ปวทฺธํ วา อาปํ ปปํ, มโหทกนฺติ อตฺโถ.

เอวนฺติ โอปมฺมปฏิปาทนํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, กายโมเนยฺยาทีสุ วา อฺตรํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติ. โส ปเนส อคาริยมุนิ, อนคาริยมุนิ, เสกฺขมุนิ, อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺธมุนิ, มุนิมุนีติ อเนกวิโธ. ตตฺถ อคาริยมุนีติ คิหี อาคตผโล วิฺาตสาสโน. อนคาริยมุนีติ ตถารูโปว ปพฺพชิโต. เสกฺขมุนีติ สตฺต เสกฺขา. อเสกฺขมุนีติ ขีณาสโว. ปจฺเจกพุทฺธมุนีติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. มุนิมุนีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สพฺพสงฺคาหกวเสน โมเนยฺยสงฺขาตาย ปฺาย สมนฺนาคโต ‘‘มุนี’’ติ เวทิตพฺโพ. วีริยพลูปปนฺโนติ วีริเยน เจว กายพลาณพเลน จ สมนฺนาคโต. อกิลาสูติ นิกฺโกสชฺโช –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิต’’นฺติ. –

เอวํ วุตฺเตน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน วีริเยน สมนฺนาคตตฺตา อนลโส. วินฺเท หทยสฺส สนฺตินฺติ จิตฺตสฺสปิ หทยรูปสฺสปิ สีตลภาวกรเณน ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานวิปสฺสนาภิฺาอรหตฺตมคฺคาณสงฺขาตํ อริยธมฺมํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ อตฺโถ. ภควตา หิ –

‘‘ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติ. อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ, น, ภิกฺขเว, หีเนน อคฺคสฺส ปตฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒) –

เอวํ อเนเกหิ สุตฺเตหิ กุสีตสฺส ทุกฺขวิหาโร, อารทฺธวีริยสฺส จ สุขวิหาโร สํวณฺณิโต. อิธาปิ อารทฺธวีริยสฺส อกตาภินิเวสสฺส วิปสฺสกสฺส วีริยพเลน อธิคนฺตพฺพํ ตเมว สุขวิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ มุนี วีริยพลูปปนฺโน, อกิลาสุ วินฺเท หทยสฺส สนฺติ’’นฺติ อาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เต วาณิชา อกิลาสุโน วณฺณุปเถ ขณนฺตา อุทกํ ลภึสุ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สาสเน อกิลาสุ หุตฺวา วายมมาโน ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อิมํ ฌานาทิเภทํ หทยสฺส สนฺตึ ลภติ. โส ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ อุทกมตฺตสฺส อตฺถาย วีริยํ กตฺวา อิทานิ เอวรูเป มคฺคผลทายเก นิยฺยานิกสาสเน กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสีติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.

สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘ตสฺมึ สมเย วีริยํ อโนสฺสชิตฺวา ปาสาณํ ภินฺทิตฺวา มหาชนสฺส อุทกทายโก จูฬุปฏฺาโก อยํ โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อวเสสปริสา อิทานิ พุทฺธปริสา ชาตา, สตฺถวาหเชฏฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

วณฺณุปถชาตกวณฺณนา ทุติยา.

๓. เสริววาณิชชาตกวณฺณนา

อิธ เจ นํ วิราเธสีติ อิมมฺปิ ธมฺมเทสนํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ปุริมนเยเนว ภิกฺขูหิ อานีตํ ทิสฺวา สตฺถา อาห – ‘‘ตฺวํ ภิกฺขุ, เอวรูเป มคฺคผลทายเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชนฺโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย กฺจนปาติยา ปริหีโน เสริววาณิโช วิย จิรํ โสจิสฺสสี’’ติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏมกาสิ.

อตีเต อิโต ปฺจเม กปฺเป โพธิสตฺโต เสริวรฏฺเ กจฺฉปุฏวาณิโช อโหสิ. โส เสริวนามเกน เอเกน โลลกจฺฉปุฏวาณิเชน สทฺธึ โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต นีลวาหํ นาม นทึ อุตฺตริตฺวา อริฏฺปุรํ นาม นครํ ปวิสนฺโต นครวีถิโย ภาเชตฺวา อตฺตโน ปตฺตวีถิยา ภณฺฑํ วิกฺกิณนฺโต วิจริ. อิตโรปิ อตฺตโน ปตฺตวีถึ คณฺหิ. ตสฺมิฺจ นคเร เอกํ เสฏฺิกุลํ ปริชิณฺณํ อโหสิ, สพฺเพ ปุตฺตภาติกา จ ธนฺจ ปริกฺขยํ อคมํสุ, เอกา ทาริกา อยฺยิกาย สทฺธึ อวเสสา อโหสิ, ตา ทฺเวปิ ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวนฺติ. เคเห ปน ตาสํ มหาเสฏฺินา ปริภุตฺตปุพฺพา สุวณฺณปาติ ภาชนนฺตเร นิกฺขิตฺตา ทีฆรตฺตํ อวลฺชิยมานา มลคฺคหิตา อโหสิ, ตา ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวมฺปิ น ชานนฺติ. โส โลลวาณิโช ตสฺมึ สมเย ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตํ ฆรทฺวารํ ปาปุณิ. สา กุมาริกา ตํ ทิสฺวา อยฺยิกํ อาห ‘‘อมฺม มยฺหํ เอกํ ปิฬนฺธนํ คณฺหา’’ติ. อมฺม มยํ ทุคฺคตา, กึ ทตฺวา คณฺหิสฺสามาติ. อยํ โน ปาติ อตฺถิ, โน จ อมฺหากํ อุปการา, อิมํ ทตฺวา คณฺหาติ. สา วาณิชํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา ตํ ปาตึ ทตฺวา ‘‘อยฺย, อิมํ คเหตฺวา ตว ภคินิยา กิฺจิเทว เทหี’’ติ อาห. วาณิโช ปาตึ หตฺเถน คเหตฺวาว ‘‘สุวณฺณปาติ ภวิสฺสตี’’ติ ปริวตฺเตตฺวา ปาติปิฏฺิยํ สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณภาวํ ตฺวา ‘‘อิมาสํ กิฺจิ อทตฺวาว อิมํ ปาตึ หริสฺสามี’’ติ ‘‘อยํ กึ อคฺฆติ, อฑฺฒมาสโกปิสฺสา มูลํ น โหตี’’ติ ภูมิยํ ขิปิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. เอเกน ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺตวีถึ อิตโร ปวิสิตุํ ลภตีติ โพธิสตฺโต ตํ วีถึ ปวิสิตฺวา ‘‘มณิเก คณฺหถ, มณิเก คณฺหถา’’ติ วิจรนฺโต ตเมว ฆรทฺวารํ ปาปุณิ.

ปุน สา กุมาริกา ตเถว อยฺยิกํ อาห. อถ นํ อยฺยิกา ‘‘อมฺม, ปมํ อาคตวาณิโช ปาตึ ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อิทานิ กึ ทตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ อาห. อมฺม, โส วาณิโช ผรุสวาโจ, อยํ ปน ปิยทสฺสโน มุทุสลฺลาโป, อปฺเปว นาม นํ คณฺเหยฺยาติ. อมฺม, เตน หิ ปกฺโกสาหีติ. สา ตํ ปกฺโกสิ. อถสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ตํ ปาตึ อทํสุ. โส ตสฺสา สุวณฺณปาติภาวํ ตฺวา ‘‘อมฺม, อยํ ปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สตสหสฺสคฺฆนกภณฺฑํ มยฺหํ หตฺเถ นตฺถี’’ติ อาห. อยฺย, ปมํ อาคตวาณิโช ‘‘อยํ อฑฺฒมาสกมฺปิ น อคฺฆตี’’ติ วตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา คโต, อยํ ปน ตว ปุฺเน สุวณฺณปาติ ชาตา ภวิสฺสติ, มยํ อิมํ ตุยฺหํ เทม, กิฺจิเทว โน ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา ยาหีติ. โพธิสตฺโต ตสฺมึ ขเณ หตฺถคตานิ ปฺจ กหาปณสตานิ ปฺจสตคฺฆนกฺจ ภณฺฑํ สพฺพํ ทตฺวา ‘‘มยฺหํ อิมํ ตุลฺจ ปสิพฺพกฺจ อฏฺ จ กหาปเณ เทถา’’ติ เอตฺตกํ ยาจิตฺวา อาทาย ปกฺกามิ. โส สีฆเมว นทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิกสฺส อฏฺ กหาปเณ ทตฺวา นาวํ อภิรุหิ.

ตโต โลลวาณิโชปิ ปุน ตํ เคหํ คนฺตฺวา ‘‘อาหรถ ตํ ปาตึ, ตุมฺหากํ กิฺจิเทว ทสฺสามี’’ติ อาห. สา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ อฑฺฒมาสคฺฆนิกมฺปิ น อกาสิ, ตุยฺหํ ปน สามิกสทิโส เอโก ธมฺมิโก วาณิโช อมฺหากํ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ อาทาย คโต’’ติ อาห. ตํ สุตฺวาว ‘‘สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา ปริหีโนมฺหิ, มหาชานิกโร วต เม อย’’นฺติ สฺชาตพลวโสโก สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต วิสฺี หุตฺวา อตฺตโน หตฺถคเต กหาปเณ เจว ภณฺฑิกฺจ ฆรทฺวาเรเยว วิกิริตฺวา นิวาสนปารุปนํ ปหาย ตุลาทณฺฑํ มุคฺครํ กตฺวา อาทาย โพธิสตฺตสฺส อนุปทํ ปกฺกนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, นาวิก, นาวํ นิวตฺเตหี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ปน ‘‘ตาต, มา นิวตฺตยี’’ติ ปฏิเสเธสิ. อิตรสฺสปิ โพธิสตฺตํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺตสฺเสว พลวโสโก อุทปาทิ, หทยํ อุณฺหํ อโหสิ, มุขโต โลหิตํ อุคฺคฺฉิ, วาปิกทฺทโม วิย หทยํ ผลิ. โส โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. อิทํ ปมํ เทวทตฺตสฺส โพธิสตฺเต อาฆาตพนฺธนํ. โพธิสตฺโต ทานาทีนิ ปุฺานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

.

‘‘อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตํ;

จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสิ, เสริวายํว วาณิโช’’ติ.

ตตฺถ อิธ เจ นํ วิราเธสิ, สทฺธมฺมสฺส นิยามตนฺติ อิมสฺมึ สาสเน เอตํ สทฺธมฺมสฺส นิยามตาสงฺขาตํ โสตาปตฺติมคฺคํ วิราเธสิ. ยทิ วิราเธสิ, วีริยํ โอสฺสชนฺโต นาธิคจฺฉสิ น ปฏิลภสีติ อตฺโถ. จิรํ ตฺวํ อนุตปฺเปสีติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ ทีฆมทฺธานํ โสจนฺโต ปริเทวนฺโต อนุตเปสฺสสิ, อถ วา โอสฺสฏฺวีริยตาย อริยมคฺคสฺส วิราธิตตฺตา ทีฆรตฺตํ นิรยาทีสุ อุปฺปนฺโน นานปฺปการานิ ทุกฺขานิ อนุภวนฺโต อนุตปฺปิสฺสสิ กิลมิสฺสสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. กถํ? เสริวายํว วาณิโชติ ‘‘เสริวา’’ติ เอวํนามโก อยํ วาณิโช ยถา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปุพฺเพ เสริวนามโก วาณิโช สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ ลภิตฺวา ตสฺสา คหณตฺถาย วีริยํ อกตฺวา ตโต ปริหีโน อนุตปฺปิ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิยตฺตสุวณฺณปาติสทิสํ อริยมคฺคํ โอสฺสฏฺวีริยตาย อนธิคจฺฉนฺโต ตโต ปริหีโน ทีฆรตฺตํ อนุตปฺปิสฺสสิ. สเจ ปน วีริยํ น โอสฺสชิสฺสสิ, ปณฺฑิตวาณิโช สุวณฺณปาตึ วิย มม สาสเน นววิธมฺปิ โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิลภิสฺสสีติ.

เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺาสิ.

สตฺถาปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสสิ – ‘‘ตทา พาลวาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

เสริววาณิชชาตกวณฺณนา ตติยา.

๔. จูฬเสฏฺิชาตกวณฺณนา

อปฺปเกนปิ เมธาวีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ภควา ราชคหํ อุปนิสฺสาย ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต จูฬปนฺถกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.

ตตฺถ จูฬปนฺถกสฺส ตาว นิพฺพตฺติ กเถตพฺพา. ราชคเห กิร ธนเสฏฺิกุลสฺส ธีตา อตฺตโน ทาเสเนว สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา ‘‘อฺเปิ เม อิมํ กมฺมํ ชาเนยฺยุ’’นฺติ ภีตา เอวมาห ‘‘อมฺเหหิ อิมสฺมึ าเน วสิตุํ น สกฺกา, สเจ เม มาตาปิตโร อิมํ โทสํ ชานิสฺสนฺติ, ขณฺฑาขณฺฑํ กริสฺสนฺติ, วิเทสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ หตฺถสารํ คเหตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา อฺเหิ อชานนฏฺานํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ อุโภปิ อคมํสุ.

เตสํ เอกสฺมึ าเน วสนฺตานํ สํวาสมนฺวาย ตสฺสา กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺาสิ. สา คพฺภปริปากํ อาคมฺม สามิเกน สทฺธึ มนฺเตสิ ‘‘คพฺโภ เม ปริปากํ คโต, าติพนฺธุวิรหิเต าเน คพฺภวุฏฺานํ นาม อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ทุกฺขเมว, กุลเคหเมว คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘สจาหํ คมิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ทิวเส อติกฺกาเมสิ. สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาโล อตฺตโน โทสมหนฺตตาย คนฺตุํ น อุสฺสหติ, มาตาปิตโร นาม เอกนฺตหิตา, อยํ คจฺฉตุ วา มา วา, มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. สา ตสฺมึ เคหา นิกฺขนฺเต เคหปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ คตภาวํ อนนฺตรเคหวาสีนํ อาโรเจตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.

อถ โส ปุริโส ฆรํ อาคโต ตํ อทิสฺวา ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อนฺตรามคฺเค สมฺปาปุณิ. ตสฺสาปิ ตตฺเถว คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. โส ‘‘กึ อิทํ ภทฺเท’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, เอโก ปุตฺโต ชาโต’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ กุลฆรํ คจฺเฉยฺยาม, ตํ กมฺมํ อนฺตราว นิปฺผนฺนํ, ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสาม, นิวตฺตามา’’ติ ทฺเวปิ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิวตฺตึสุ. ตสฺส จ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ‘‘ปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ. ตสฺสา น จิรสฺเสว อปโรปิ คพฺโภ ปติฏฺหิ. สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. ตสฺสาปิ ทารกสฺส ปนฺเถ ชาตตฺตา ปมชาตสฺส ‘‘มหาปนฺถโก’’ติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส ‘‘จูฬปนฺถโก’’ติ นามํ อกํสุ. เต ทฺเวปิ ทารเก คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว อาคตา.

เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ อยํ มหาปนฺถกทารโก อฺเ ทารเก ‘‘จูฬปิตา มหาปิตา’’ติ, ‘‘อยฺยโก อยฺยิกา’’ติ จ วทนฺเต สุตฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, อฺเ ทารกา ‘จูฬปิตา มหาปิตา’ติปิ วทนฺติ, ‘อยฺยโก อยฺยิกา’ติปิ วทนฺติ, อมฺหากํ าตกา นตฺถี’’ติ. ‘‘อาม, ตาต, ตุมฺหากํ เอตฺถ าตกา นตฺถิ, ราชคหนคเร ปน โว ธนเสฏฺิ นาม อยฺยโก, ตตฺถ ตุมฺหากํ พหู าตกา’’ติ. ‘‘กสฺมา ตตฺถ น คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ? สา อตฺตโน อคมนการณํ ปุตฺตสฺส อกเถตฺวา ปุตฺเตสุ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตสุ สามิกํ อาห – ‘‘อิเม ทารกา มํ อติวิย กิลเมนฺติ, กึ โน มาตาปิตโร ทิสฺวา มํสํ ขาทิสฺสนฺติ, เอหิ ทารกานํ อยฺยกกุลํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ. ‘‘อหํ สมฺมุขา ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตํ ปน ตตฺถ นยิสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, อยฺย, เยน เกนจิ อุปาเยน ทารกานํ อยฺยกกุลเมว ทฏฺุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา ทารเก อาทาย อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปตฺวา นครทฺวาเร เอกิสฺสา สาลาย นิวาสํ กตฺวา ทารกมาตา ทฺเว ทารเก คเหตฺวา อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรจาเปสิ.

เต ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘สํสาเร วิจรนฺตานํ น ปุตฺโต น ธีตา นาม นตฺถิ, เต อมฺหากํ มหาปราธิกา, น สกฺกา เตหิ อมฺหากํ จกฺขุปเถ าตุํ, เอตฺตกํ ปน ธนํ คเหตฺวา ทฺเวปิ ชนา ผาสุกฏฺานํ คนฺตฺวา ชีวนฺตุ, ทารเก ปน อิธ เปเสนฺตู’’ติ. เสฏฺิธีตา มาตาปิตูหิ เปสิตํ ธนํ คเหตฺวา ทารเก อาคตทูตานํเยว หตฺเถ ทตฺวา เปเสสิ, ทารกา อยฺยกกุเล วฑฺฒนฺติ. เตสุ จูฬปนฺถโก อติทหโร, มหาปนฺถโก ปน อยฺยเกน สทฺธึ ทสพลสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉติ. ตสฺส นิจฺจํ สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ. โส อยฺยกํ อาห ‘‘สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. ‘‘กึ วเทสิ, ตาต, มยฺหํ สกลโลกสฺสปิ ปพฺพชฺชาโต ตเวว ปพฺพชฺชา ภทฺทิกา, สเจ สกฺโกสิ, ปพฺพช ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คโต. สตฺถา ‘‘กึ มหาเสฏฺิ ทารโก เต ลทฺโธ’’ติ. ‘‘อาม, ภนฺเต อยํ ทารโก มยฺหํ นตฺตา, ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชามีติ วทตี’’ติ อาห. สตฺถา อฺตรํ ปิณฺฑจาริกํ ภิกฺขุํ ‘‘อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ อาณาเปสิ. เถโร ตสฺส ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส พหุํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิ. อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ.

โส ฌานสุเขน, มคฺคสุเขน, ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สกฺกา นุ โข อิมํ สุขํ จูฬปนฺถกสฺส ทาตุ’’นฺติ. ตโต อยฺยกเสฏฺิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาเสฏฺิ สเจ ตุมฺเห สมฺปฏิจฺฉถ, อหํ จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชยฺย’’นฺติ อาห. ‘‘ปพฺพาเชถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร จูฬปนฺถกทารกํ ปพฺพาเชตฺวา ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. จูฬปนฺถกสามเณโร ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ อโหสิ.

‘‘ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ, ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ;

องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ, ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลิกฺเข’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๒๓; อ. นิ. ๕.๑๙๕) –

อิมํ เอกคาถํ จตูหิ มาเสหิ คณฺหิตุํ นาสกฺขิ. โส กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา ปฺวา หุตฺวา อฺตรสฺส ทนฺธภิกฺขุโน อุทฺเทสคฺคหณกาเล ปริหาสเกฬึ อกาสิ. โส ภิกฺขุ เตน ปริหาเสน ลชฺชิโต เนว อุทฺเทสํ คณฺหิ, น สชฺฌายมกาสิ. เตน กมฺเมน อยํ ปพฺพชิตฺวาว ทนฺโธ ชาโต, คหิตคหิตํ ปทํ อุปรูปริ ปทํ คณฺหนฺตสฺส นสฺสติ. ตสฺส อิมเมว คาถํ คเหตุํ วายมนฺตสฺส จตฺตาโร มาสา อติกฺกนฺตา.

อถ นํ มหาปนฺถโก อาห ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน อภพฺโพ, จตูหิ มาเสหิ เอกมฺปิ คาถํ คเหตุํ น สกฺโกสิ, ปพฺพชิตกิจฺจํ ปน ตฺวํ กถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสสิ, นิกฺขม อิโต’’ติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ. จูฬปนฺถโก พุทฺธสาสเน สิเนเหน คิหิภาวํ น ปตฺเถติ. ตสฺมิฺจ กาเล มหาปนฺถโก ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย อตฺตโน อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุฏฺายาสนา ทสพลํ วนฺทิตฺวา มหาปนฺถกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิตฺตกา, ภนฺเต, สตฺถุ สนฺติเก ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปฺจมตฺตานิ ภิกฺขุสตานี’’ติ. ‘‘สฺเว, ภนฺเต, พุทฺธปฺปมุขานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ. ‘‘อุปาสก, จูฬปนฺถโก นาม ภิกฺขุ ทนฺโธ อวิรุฬฺหิธมฺโม, ตํ เปตฺวา เสสานํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉามี’’ติ เถโร อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก จินฺเตสิ ‘‘เถโร เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ นิมนฺตนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต มํ พาหิรํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉติ, นิสฺสํสยํ มยฺหํ ภาติกสฺส มยิ จิตฺตํ ภินฺนํ ภวิสฺสติ, กึ อิทานิ มยฺหํ อิมินา สาสเนน, คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุฺานิ กโรนฺโต ชีวิสฺสามี’’ติ.

โส ปุนทิวเส ปาโตว ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ ปายาสิ. สตฺถา ปจฺจูสกาเลเยว โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ปมตรํ คนฺตฺวา จูฬปนฺถกสฺส คมนมคฺเค ทฺวารโกฏฺเก จงฺกมนฺโต อฏฺาสิ. จูฬปนฺถโก ฆรํ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กหํ ปน, ตฺวํ จูฬปนฺถก, อิมาย เวลาย คจฺฉสี’’ติ อาห. ภาตา มํ, ภนฺเต, นิกฺกฑฺฒติ, เตนาหํ วิพฺภมิตุํ คจฺฉามีติ. จูฬปนฺถก, ตว ปพฺพชฺชา นาม มม สนฺตกา, ภาตรา นิกฺกฑฺฒิโต กสฺมา มม สนฺติกํ นาคฺฉิ? เอหิ กึ เต คิหิภาเวน, มม สนฺติเก ภวิสฺสสี’’ติ ภควา จูฬปนฺถกํ อาทาย คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปฺปมุเข นิสีทาเปตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ ปุรตฺถาภิมุโข หุตฺวา อิมํ ปิโลติกํ ‘รโชหรณํ รโชหรณ’นฺติ ปริมชฺชนฺโต อิเธว โหหี’’ติ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกาขณฺฑํ ทตฺวา กาเล อาโรจิเต ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ.

จูฬปนฺถโกปิ สูริยํ โอโลเกนฺโต ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ‘‘รโชหรณํ รโชหรณ’’นฺติ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, ตสฺส ตํ ปิโลติกาขณฺฑํ ปริมชฺชนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺํ อโหสิ. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปิโลติกาขณฺฑํ อติวิย ปริสุทฺธํ, อิมํ ปน อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปุริมปกตึ วิชหิตฺวา เอวํ กิลิฏฺํ ชาตํ, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ ขยวยํ ปฏฺเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิ. สตฺถา ‘‘จูฬปนฺถกสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ตฺวา ‘‘จูฬปนฺถก, ตฺวํ เอตํ ปิโลติกาขณฺฑเมว สํกิลิฏฺํ รโชรฺชิตํ ชาตนฺติ มา สฺํ กริ, อพฺภนฺตเร ปน เต ราครชาทโย อตฺถิ, เต หราหี’’ติ วตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสินฺโน วิย ปฺายมานรูโป หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.

‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.

‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ภิกฺขโว, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’ติ. (มหานิ. ๒๐๙; จูฬนิ. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๔);

คาถาปริโยสาเน จูฬปนฺถโก สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปฏิสมฺภิทาหิเยวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ อาคมํสุ. โส กิร ปุพฺเพ ราชา หุตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต นลาฏโต เสเท มุจฺจนฺเต ปริสุทฺเธน สาฏเกน นลาฏนฺตํ ปุฺฉิ, สาฏโก กิลิฏฺโ อโหสิ. โส ‘‘อิมํ สรีรํ นิสฺสาย เอวรูโป ปริสุทฺโธ สาฏโก ปกตึ ชหิตฺวา กิลิฏฺโ ชาโต, อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อนิจฺจสฺํ ปฏิลภิ. เตน การเณนสฺส รโชหรณเมว ปจฺจโย ชาโต.

ชีวโกปิ โข โกมารภจฺโจ ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิ. สตฺถา ‘‘นนุ, ชีวก, วิหาเร ภิกฺขู อตฺถี’’ติ หตฺเถน ปตฺตํ ปิทหิ. มหาปนฺถโก ‘‘ภนฺเต, วิหาเร นตฺถิ ภิกฺขู’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘อตฺถิ ชีวกา’’ติ อาห. ชีวโก ‘‘เตน หิ, ภเณ, คจฺฉ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชานาหี’’ติ ปุริสํ เปเสสิ. ตสฺมึ ขเณ จูฬปนฺถโก ‘‘มยฺหํ ภาติโก ‘วิหาเร ภิกฺขู นตฺถี’ติ ภณติ, วิหาเร ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวมสฺส ปกาเสสฺสามี’’ติ สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูนํเยว ปูเรสิ. เอกจฺเจ ภิกฺขู จีวรกมฺมํ กโรนฺติ, เอกจฺเจ รชนกมฺมํ, เอกจฺเจ สชฺฌายํ กโรนฺตีติ เอวํ อฺมฺํ อสทิสํ ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิ. โส ปุริโส วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘อยฺย, สกลํ อมฺพวนํ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณ’’นฺติ ชีวกสฺส อาโรเจสิ. เถโรปิ โข ตตฺเถว –

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุมตฺตานํ, นิมฺมินิตฺวาน ปนฺถโก;

นิสีทมฺพวเน รมฺเม, ยาว กาลปฺปเวทนา’’ติ. (เถรคา. ๕๖๓);

อถ สตฺถา ตํ ปุริสํ อาห – ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ‘สตฺถา จูฬปนฺถกํ นาม ปกฺโกสตี’ติ วเทหี’’ติ. เตน คนฺตฺวา ตถาวุตฺเต ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ มุขสหสฺสํ อุฏฺหิ. ปุริโส คนฺตฺวา ‘‘สพฺเพปิ กิร เต, ภนฺเต, จูฬปนฺถกาเยว นามา’’ติ อาห. เตน หิ ตฺวํ คนฺตฺวา โย ปมํ ‘‘อหํ จูฬปนฺถโก’’ติ วทติ, ตํ หตฺเถ คณฺห, อวเสสา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติ. โส ตถา อกาสิ, ตาวเทว สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อนฺตรธายึสุ. เถโร เตน ปุริเสน สทฺธึ อคมาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ชีวกํ อามนฺเตสิ ‘‘ชีวก, จูฬปนฺถกสฺส ปตฺตํ คณฺห, อยํ เต อนุโมทนํ กริสฺสตี’’ติ. ชีวโก ตถา อกาสิ. เถโร สีหนาทํ นทนฺโต ตรุณสีโห วิย ตีณิ ปิฏกานิ สํโขเภตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ.

สตฺถา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺายาสนา คนฺธกุฏิปฺปมุเข ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สุคโตวาทํ ทตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธวาสิตํ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ อุปคโต. อถ สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ ภิกฺขู อิโต จิโต จ สโมสริตฺวา รตฺตกมฺพลสาณึ ปริกฺขิปนฺตา วิย นิสีทิตฺวา สตฺถุ คุณกถํ อารภึสุ ‘‘อาวุโส, มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกคาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมึเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, ตีณิ ปิฏกานิ ปฏิสมฺภิทาหิเยว อาคตานิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติ.

อถ ภควา ธมฺมสภายํ อิมํ กถาปวตฺตึ ตฺวา ‘‘อชฺช มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ พุทฺธเสยฺยาย อุฏฺาย สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตํ วิย กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพลสทิสํ สุคตมหาจีวรํ ปารุปิตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม มตฺตวารโณ วิย สีหวิกฺกนฺตวิลาเสน วิชมฺภมาโน สีโห วิย อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ สุปฺตฺตวรพุทฺธาสนํ อภิรุยฺห ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉึ โอภาสยมาโน ยุคนฺธรมตฺถเก พาลสูริโย วิย อาสนมชฺเฌ นิสีทิ. สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน อาคตมตฺเต ภิกฺขุสงฺโฆ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ.

สตฺถา มุทุเกน เมตฺตจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปริสา อติวิย โสภติ, เอกสฺสปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ, สพฺเพปิเม พุทฺธคารเวน สคารวา พุทฺธเตเชน ตชฺชิตา มยิ อายุกปฺปมฺปิ อกเถตฺวา นิสินฺเน ปมํ กถํ สมุฏฺาเปตฺวา น กเถสฺสนฺติ, กถาสมุฏฺาปนวตฺตํ นาม มยาว ชานิตพฺพํ, อหเมว ปมํ กเถสฺสามี’’ติ มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ อาห. ภนฺเต, น มยํ อิมสฺมึ าเน นิสินฺนา อฺํ ติรจฺฉานกถํ กเถม, ตุมฺหากํเยว ปน คุเณ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺห ‘‘อาวุโส มหาปนฺถโก จูฬปนฺถกสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺโต ‘จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ทนฺโธ อย’นฺติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอกสฺมึเยวสฺส อนฺตรภตฺเต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม มหนฺต’’นฺติ. สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ตาว ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน มํ นิสฺสาย โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เสฏฺิฏฺานํ ลภิตฺวา จูฬเสฏฺิ นาม อโหสิ, โส ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สพฺพนิมิตฺตานิ ชานาติ. โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรวีถิยํ มตมูสิกํ ทิสฺวา ตงฺขณฺเว นกฺขตฺตํ สมาเนตฺวา อิทมาห ‘‘สกฺกา จกฺขุมตา กุลปุตฺเตน อิมํ อุนฺทูรํ คเหตฺวา ปุตฺตทารภรณฺจ กาตุํ กมฺมนฺเต จ ปโยเชตุ’’นฺติ? อฺตโร ทุคฺคตกุลปุตฺโต ตํ เสฏฺิสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นายํ อชานิตฺวา กเถสฺสตี’’ติ ตํ มูสิกํ คเหตฺวา เอกสฺมึ อาปเณ พิฬาลสฺสตฺถาย วิกฺกิณิตฺวา กากณิกํ ลภิตฺวา ตาย กากณิกาย ผาณิตํ คเหตฺวา เอเกน ฆเฏน ปานียํ คณฺหิ. โส อรฺโต อาคจฺฉนฺเต มาลากาเร ทิสฺวา โถกํ โถกํ ผาณิตขณฺฑํ ทตฺวา อุฬุงฺเกน ปานียํ อทาสิ, เต จสฺส เอเกกํ ปุปฺผมุฏฺึ อทํสุ. โส เตน ปุปฺผมูเลน ปุนทิวเสปิ ผาณิตฺจ ปานียฆฏฺจ คเหตฺวา ปุปฺผารามเมว คโต. ตสฺส ตํ ทิวสํ มาลาการา อฑฺโฒจิตเก ปุปฺผคจฺเฉ ทตฺวา อคมํสุ. โส น จิรสฺเสว อิมินา อุปาเยน อฏฺ กหาปเณ ลภิ.

ปุน เอกสฺมึ วาตวุฏฺิทิวเส ราชุยฺยาเน พหู สุกฺขทณฺฑกา จ สาขา จ ปลาสฺจ วาเตน ปาติตํ โหติ, อุยฺยานปาโล ฉฑฺเฑตุํ อุปายํ น ปสฺสติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ อิมานิ ทารุปณฺณานิ มยฺหํ ทสฺสสิ, อหํ เต อิมานิ สพฺพานิ นีหริสฺสามี’’ติ อุยฺยานปาลํ อาห, โส ‘‘คณฺห อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. จูฬนฺเตวาสิโก ทารกานํ กีฬนมณฺฑลํ คนฺตฺวา ผาณิตํ ทตฺวา มุหุตฺเตน สพฺพานิ ทารุปณฺณานิ นีหราเปตฺวา อุยฺยานทฺวาเร ราสึ กาเรสิ. ตทา ราชกุมฺภกาโร ราชกุเล ภาชนานํ ปจนตฺถาย ทารูนิ ปริเยสมาโน อุยฺยานทฺวาเร ตานิ ทิสฺวา ตสฺส หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหิ. ตํ ทิวสํ จูฬนฺเตวาสิโก ทารุวิกฺกเยน โสฬส กหาปเณ จาฏิอาทีนิ จ ปฺจ ภาชนานิ ลภิ.

โส จตุวีสติยา กหาปเณสุ ชาเตสุ ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย มยฺห’’นฺติ นครทฺวารโต อวิทูเร าเน เอกํ ปานียจาฏึ เปตฺวา ปฺจสเต ติณหารเก ปานีเยน อุปฏฺหิ. เต อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺหากํ พหูปกาโร, กึ เต กโรมา’’ติ? โส ‘‘มยฺหํ กิจฺเจ อุปฺปนฺเน กริสฺสถา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ถลปถกมฺมิเกน จ ชลปถกมฺมิเกน จ สทฺธึ มิตฺตสนฺถวํ อกาสิ. ตสฺส ถลปถกมฺมิโก ‘‘สฺเว อิมํ นครํ อสฺสวาณิชโก ปฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา อาคมิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ติณหารเก อาห ‘‘อชฺช มยฺหํ เอเกกํ ติณกลาปํ เทถ, มยา จ ติเณ อวิกฺกิณิเต อตฺตโน ติณํ มา วิกฺกิณถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฺจ ติณกลาปสตานิ อาหริตฺวา ตสฺส ฆเร ปาปยึสุ. อสฺสวาณิโช สกลนคเร อสฺสานํ โคจรํ อลภิตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ติณํ คณฺหิ.

ตโต กติปาหจฺจเยนสฺส ชลปถกมฺมิโก สหายโก อาโรเจสิ ‘‘ปฏฺฏนมฺหิ มหานาวา อาคตา’’ติ. โส ‘‘อตฺถิ อยํ อุปาโย’’ติ อฏฺหิ กหาปเณหิ สพฺพปริวารสมฺปนฺนํ ตาวกาลิกํ รถํ คเหตฺวา มหนฺเตน ยเสน นาวาปฏฺฏนํ คนฺตฺวา เอกํ องฺคุลิมุทฺทิกํ นาวิกสฺส สจฺจการํ ทตฺวา อวิทูเร าเน สาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา นิสินฺโน ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘พาหิรโต วาณิเชสุ อาคเตสุ ตติเยน ปฏิหาเรน มํ อาโรเจถา’’ติ. ‘‘นาวา อาคตา’’ติ สุตฺวา พาราณสิโต สตมตฺตา วาณิชา ‘‘ภณฺฑํ คณฺหามา’’ติ อาคมึสุ. ภณฺฑํ ตุมฺเห น ลภิสฺสถ, อสุกฏฺาเน นาม มหาวาณิเชน สจฺจกาโร ทินฺโนติ. เต ตํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคตา. ปาทมูลิกปุริสา ปุริมสฺาวเสน ตติเยน ปฏิหาเรน เตสํ อาคตภาวํ อาโรเจสุํ. เต สตมตฺตา วาณิชา เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา เตน สทฺธึ นาวาย ปตฺติกา หุตฺวา ปุน เอเกกํ สหสฺสํ ทตฺวา ปตฺตึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ภณฺฑํ อตฺตโน สนฺตกมกํสุ.

จูฬนฺเตวาสิโก ทฺเว สตสหสฺสานิ คณฺหิตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา ‘‘กตฺุนา เม ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอกํ สตสหสฺสํ คาหาเปตฺวา จูฬเสฏฺิสฺส สมีปํ คโต. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘กึ เต, ตาต, กตฺวา อิทํ ธนํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘ตุมฺเหหิ กถิตอุปาเย ตฺวา จตุมาสมฺภนฺตเรเยว ลทฺธ’’นฺติ มตมูสิกํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ วตฺถุํ กเถสิ. จูฬเสฏฺิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เอวรูปํ ทารกํ มม สนฺตกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วยปฺปตฺตํ อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา สกลกุฏุมฺพสฺส สามิกํ อกาสิ. โส เสฏฺิโน อจฺจเยน ตสฺมึ นคเร เสฏฺิฏฺานํ ลภิ. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ อคมาสิ.

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธว อิมํ คาถํ กเถสิ –

.

‘‘อปฺปเกนปิ เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว สนฺธม’’นฺติ.

ตตฺถ อปฺปเกนปีติ โถเกนปิ ปริตฺตเกนปิ. เมธาวีติ ปฺวา. ปาภเตนาติ ภณฺฑมูเลน. วิจกฺขโณติ โวหารกุสโล. สมุฏฺาเปติ อตฺตานนฺติ มหนฺตํ ธนฺจ ยสฺจ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ สณฺาเปติ ปติฏฺาเปติ. ยถา กึ? อณุํ อคฺคึว สนฺธมํ, ยถา ปณฺฑิตปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อนุกฺกเมน โคมยจุณฺณาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา มุขวาเตน ธมนฺโต สมุฏฺาเปติ วฑฺเฒติ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ กโรติ, เอวเมว ปณฺฑิโต โถกมฺปิ ปาภตํ ลภิตฺวา นานาอุปาเยหิ ปโยเชตฺวา ธนฺจ ยสฺจ วฑฺเฒติ, วฑฺเฒตฺวา จ ปน ตตฺถ อตฺตานํ ปติฏฺาเปติ, ตาย เอว วา ปน ธนยสมหนฺตตาย อตฺตานํ สมุฏฺาเปติ, อภิฺาตํ ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ.

อิติ ภควา ‘‘ภิกฺขเว, จูฬปนฺถโก มํ นิสฺสาย อิทานิ ธมฺเมสุ ธมฺมมหนฺตตํ ปตฺโต, ปุพฺเพ ปน โภเคสุปิ โภคมหนฺตตํ ปาปุณี’’ติ เอวํ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา จูฬนฺเตวาสิโก จูฬปนฺถโก อโหสิ, จูฬกเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

จูฬเสฏฺิชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.

๕. ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา

กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาลุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมึ สมเย อายสฺมา ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต สงฺฆสฺส ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ตสฺมึ ปาโตว สลากภตฺตานิ อุทฺทิสมาเน ลาลุทายิตฺเถรสฺส กทาจิ วรภตฺตํ ปาปุณาติ, กทาจิ ลามกภตฺตํ. โส ลามกภตฺตสฺส ปตฺตทิวเส สลากคฺคํ อากุลํ กโรติ, ‘‘กึ ทพฺโพว สลากํ ทาตุํ ชานาติ, อมฺเห น ชานามา’’ติ วทติ. ตสฺมึ สลากคฺคํ อากุลํ กโรนฺเต ‘‘หนฺท ทานิ ตฺวเมว สลากํ เทหี’’ติ สลากปจฺฉึ อทํสุ. ตโต ปฏฺาย โส สงฺฆสฺส สลากํ อทาสิ. เทนฺโต จ ปน ‘‘อิทํ วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘ลามกภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค วรภตฺต’’นฺติ วา ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ลามกภตฺต’’นฺติ วา น ชานาติ, ิติกํ กโรนฺโตปิ ‘‘อสุกวสฺสคฺเค ิติกา’’ติ น สลฺลกฺเขติ. ภิกฺขูนํ ิตเวลาย ‘‘อิมสฺมึ าเน อยํ ิติกา ิตา, อิมสฺมึ าเน อย’’นฺติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา เลขํ กฑฺฒติ. ปุนทิวเส สลากคฺเค ภิกฺขู มนฺทตรา วา โหนฺติ พหุตรา วา, เตสุ มนฺทตเรสุ เลขา เหฏฺา โหติ, พหุตเรสุ อุปริ. โส ิติกํ อชานนฺโต เลขาสฺาย สลากํ เทติ.

อถ นํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุทายิ, เลขา นาม เหฏฺา วา โหติ อุปริ วา, วรภตฺตํ ปน อสุกวสฺสคฺเค ิตํ, ลามกภตฺตํ อสุกวสฺสคฺเค’’ติ อาหํสุ. โส ภิกฺขู ปฏิปฺผรนฺโต ‘‘ยทิ เอวํ อยํ เลขา กสฺมา เอวํ ิตา, กึ อหํ ตุมฺหากํ สทฺทหามิ, อิมิสฺสา เลขาย สทฺทหามี’’ติ วทติ. อถ นํ ทหรา จ สามเณรา จ ‘‘อาวุโส ลาลุทายิ ตยิ สลากํ เทนฺเต ภิกฺขู ลาเภน ปริหายนฺติ, น ตฺวํ ทาตุํ อนุจฺฉวิโก, คจฺฉ อิโต’’ติ สลากคฺคโต นิกฺกฑฺฒึสุ. ตสฺมึ ขเณ สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ ‘‘อานนฺท, สลากคฺเค มหนฺตํ โกลาหลํ, กึ สทฺโท นาเมโส’’ติ. เถโร ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ‘‘อานนฺท, น อิทาเนว ลาลุทายิ อตฺตโน พาลตาย ปเรสํ ลาภหานึ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อาห. เถโร ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา อโหสิ. ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺฆาปนิโก อโหสิ. หตฺถิอสฺสาทีนิ เจว มณิสุวณฺณาทีนิ จ อคฺฆาเปสิ, อคฺฆาเปตฺวา ภณฺฑสามิกานํ ภณฺฑานุรูปเมว มูลํ ทาเปสิ. ราชา ปน ลุทฺโธ โหติ, โส โลภปกติตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺฆาปนิโก เอวํ อคฺฆาเปนฺโต น จิรสฺเสว มม เคเห ธนํ ปริกฺขยํ คเมสฺสติ, อฺํ อคฺฆาปนิกํ กริสฺสามี’’ติ. โส สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต เอกํ คามิกมนุสฺสํ โลลพาลํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มยฺหํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ภเณ, อมฺหากํ อคฺฆาปนิกกมฺมํ กาตุ’’นฺติ อาห. สกฺขิสฺสามิ, เทวาติ. ราชา อตฺตโน ธนรกฺขณตฺถาย ตํ พาลํ อคฺฆาปนิกกมฺเม เปสิ. ตโต ปฏฺาย โส พาโล หตฺถิอสฺสาทีนิ อคฺฆาเปนฺโต อคฺฆํ หาเปตฺวา ยถารุจิยา กเถติ. ตสฺส านนฺตเร ิตตฺตา ยํ โส กเถติ, ตเมว มูลํ โหติ.

ตสฺมึ กาเล อุตฺตราปถโต เอโก อสฺสวาณิโช ปฺจ อสฺสสตานิ อาเนสิ. ราชา ตํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา อสฺเส อคฺฆาเปสิ. โส ปฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆมกาสิ. กตฺวา จ ปน ‘‘อสฺสวาณิชสฺส เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ เทถา’’ติ วตฺวา อสฺเส อสฺสสาลายํ สณฺาเปสิ. อสฺสวาณิโช โปราณอคฺฆาปนิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส อาห ‘‘ตสฺส ปุริสสฺส ลฺชํ ทตฺวา เอวํ ปุจฺฉถ ‘อมฺหากํ ตาว อสฺสา เอกํ ตณฺฑุลนาฬิกํ อคฺฆนฺตีติ าตเมตํ, ตุมฺเห ปน นิสฺสาย ตณฺฑุลนาฬิยา อคฺฆํ ชานิตุกามมฺหา, สกฺขิสฺสถ โน รฺโ สนฺติเก ตฺวา สา ตณฺฑุลนาฬิกา อิทํ นาม อคฺฆตีติ วตฺตุ’นฺติ, สเจ สกฺโกมีติ วทติ, ตํ คเหตฺวา รฺโ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหมฺปิ ตตฺถ อาคมิสฺสามี’’ติ.

อสฺสวาณิโช ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคฺฆาปนิกสฺส ลฺชํ ทตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส ลฺชํ ลภิตฺวาว ‘‘สกฺขิสฺสามิ ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆาเปตุ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉาม ราชกุล’’นฺติ ตํ อาทาย รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ อฺเปิ พหู อมจฺจา อคมึสุ. อสฺสวาณิโช ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘เทว, ปฺจนฺนํ อสฺสสตานํ เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆนกภาวํ ชานาม, สา ปน ตณฺฑุลนาฬิ กึ อคฺฆตีติ อคฺฆาปนิกํ ปุจฺฉถ เทวา’’ติ. ราชา ตํ ปวตฺตึ อชานนฺโต ‘‘อมฺโภ อคฺฆาปนิก, ปฺจ อสฺสสตานิ กึ อคฺฆนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ตณฺฑุลนาฬึ, เทวาติ. ‘‘โหตุ, ภเณ, อสฺสา ตาว ตณฺฑุลนาฬึ อคฺฆนฺตุ. สา ปน กึ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ ปุจฺฉิ. โส พาลปุริโส ‘‘พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ อาห. โส กิร ปุพฺเพ ราชานํ อนุวตฺตนฺโต เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ อสฺสานํ อคฺฆมกาสิ. ปุน วาณิชสฺส หตฺถโต ลฺชํ ลภิตฺวา ตสฺสา ตณฺฑุลนาฬิกาย พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ อคฺฆมกาสิ. ตทา ปน พาราณสิยา ปาการปริกฺเขโป ทฺวาทสโยชนิโก โหติ. อิทมสฺส อนฺตรํ, พาหิรํ ปน ติโยชนสติกํ รฏฺํ. อิติ โส พาโล เอวํ มหนฺตํ พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ ตณฺฑุลนาฬิกาย อคฺฆมกาสิ.

ตํ สุตฺวา อมจฺจา ปาณึ ปหริตฺวา หสมานา ‘‘มยํ ปุพฺเพ ปถวิฺจ รชฺชฺจ อนคฺฆนฺติ สฺิโน อหุมฺห, เอวํ มหนฺตํ กิร สราชกํ พาราณสิรชฺชํ ตณฺฑุลนาฬิมตฺตํ อคฺฆติ, อโห อคฺฆาปนิกสฺส าณสมฺปทา. กหํ เอตฺตกํ กาลํ อยํ อคฺฆาปนิโก วิหาสิ, อมฺหากํ รฺโ เอว อนุจฺฉวิโก’’ติ ปริหาสํ อกํสุ –

.

‘‘กิมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกายํ, อสฺสาน มูลาย วเทหิ ราช;

พาราณสึ สนฺตรพาหิรํ, อยมคฺฆติ ตณฺฑุลนาฬิกา’’ติ.

ตสฺมึ กาเล ราชา ลชฺชิโต ตํ พาลํ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺเสว อคฺฆาปนิกฏฺานํ อทาสิ. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คามิกพาลอคฺฆาปนิโก ลาลุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตอคฺฆาปนิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ เทสนํ นิฏฺาเปสิ.

ตณฺฑุลนาฬิชาตกวณฺณนา ปฺจมา.

๖. เทวธมฺมชาตกวณฺณนา

หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ อิทํ ภควา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก ภริยาย กาลกตาย ปพฺพชิ. โส ปพฺพชนฺโต อตฺตโน ปริเวณฺจ อคฺคิสาลฺจ ภณฺฑคพฺภฺจ กาเรตฺวา ภณฺฑคพฺภํ สปฺปิตณฺฑุลาทีหิ ปูเรตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ ปน อตฺตโน ทาเส ปกฺโกสาเปตฺวา ยถารุจิตํ อาหารํ ปจาเปตฺวา ภุฺชติ, พหุปริกฺขาโร จ อโหสิ, รตฺตึ อฺํ นิวาสนปารุปนํ โหติ, ทิวา อฺํ. วิหารปจฺจนฺเต วสติ. ตสฺเสกทิวสํ จีวรปจฺจตฺถรณาทีนิ นีหริตฺวา ปริเวเณ ปตฺถริตฺวา สุกฺขาเปนฺตสฺส สมฺพหุลา ชานปทา ภิกฺขู เสนาสนจาริกํ อาหิณฺฑนฺตา ปริเวณํ คนฺตฺวา จีวราทีนิ ทิสฺวา ‘‘กสฺสิมานี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘มยฺหํ, อาวุโส’’ติ อาห. ‘‘อาวุโส, อิทมฺปิ จีวรํ, อิทมฺปิ นิวาสนํ, อิทมฺปิ ปจฺจตฺถรณํ, สพฺพํ ตุยฺหเมวา’’ติ? ‘‘อาม มยฺหเมวา’’ติ. ‘‘อาวุโส ภควตา ตีณิ จีวรานิ อนุฺาตานิ, ตฺวํ เอวํ อปฺปิจฺฉสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ พหุปริกฺขาโร ชาโต, เอหิ ตํ ทสพลสฺส สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุ.

สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กึ นุ โข, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานกํเยว ภิกฺขุํ คณฺหิตฺวา อาคตตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ พหุปริกฺขาโร’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ? ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘กสฺมา ปน ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโต’’? ‘‘นนุ อหํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺิตาย ปวิเวกสฺส วีริยารมฺภสฺส วณฺณํ วทามี’’ติ. โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา กุปิโต ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน จริสฺสามี’’ติ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปริสมชฺเฌ เอกจีวโร อฏฺาสิ.

อถ นํ สตฺถา อุปตฺถมฺภยมาโน ‘‘นนุ ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ หิโรตฺตปฺปคเวสโก ทกรกฺขสกาเลปิ หิโรตฺตปฺปํ คเวสมาโน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ วิหาสิ, อถ กสฺมา อิทานิ เอวํ ครุเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปหาย ิโตสี’’ติ? โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต กาสิรฏฺเ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘มหิสาสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล รฺโ อฺโปิ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺส ‘‘จนฺทกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. ตสฺส ปน อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล โพธิสตฺตสฺส มาตา กาลมกาสิ, ราชา อฺํ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา, สาปิ สํวาสมนฺวาย เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘สูริยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุ. ราชา ปุตฺตํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต วรํ ทมฺมี’’ติ อาห. เทวี, วรํ อิจฺฉิตกาเล คเหตพฺพํ กตฺวา เปสิ. สา ปุตฺเต วยปฺปตฺเต ราชานํ อาห – ‘‘เทเวน มยฺหํ ปุตฺตสฺส ชาตกาเล วโร ทินฺโน, ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทหี’’ติ. ราชา ‘‘มยฺหํ ทฺเว ปุตฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย ชลมานา วิจรนฺติ, น สกฺกา ตว ปุตฺตสฺส รชฺชํ ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจมานเมว ทิสฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ปุตฺตานํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺยา’’ติ ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อหํ สูริยกุมารสฺส ชาตกาเล วรํ อทาสึ. อิทานิสฺส มาตา รชฺชํ ยาจติ, อหํ ตสฺส น ทาตุกาโม, มาตุคาโม นาม ปาโป, ตุมฺหากํ ปาปกมฺปิ จินฺเตยฺย, ตุมฺเห อรฺํ ปวิสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตเก นคเร รชฺชํ กเรยฺยาถา’’ติ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา อุยฺโยเชสิ. เต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอตรนฺเต ราชงฺคเณ กีฬมาโน สูริยกุมาโร ทิสฺวา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อหมฺปิ ภาติเกหิ สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธึเยว นิกฺขมิ. เต หิมวนฺตํ ปวิสึสุ.

โพธิสตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สูริยกุมารํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต สูริยกุมาร, เอตํ สรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปทุมินิปณฺเณหิ อมฺหากมฺปิ ปานียํ อาเนหี’’ติ. ตํ ปน สรํ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา เอเกน ทกรกฺขเสน ลทฺธํ โหติ, เวสฺสวโณ จ ตํ อาห – ‘‘เปตฺวา เทวธมฺมชานนเก เย อฺเ อิมํ สรํ โอตรนฺติ, เต ขาทิตุํ ลภสิ. อโนติณฺเณ น ลภสี’’ติ. ตโต ปฏฺาย โส รกฺขโส เย ตํ สรํ โอตรนฺติ, เต เทวธมฺเม ปุจฺฉิตฺวา เย น ชานนฺติ, เต ขาทติ. อถ โข สูริยกุมาโร ตํ สรํ คนฺตฺวา อวีมํสิตฺวาว โอตริ. อถ นํ โส รกฺขโส คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘เทวธมฺมา นาม จนฺทิมสูริยา’’ติ อาห. อถ นํ ‘‘ตฺวํ เทวธมฺเม น ชานาสี’’ติ วตฺวา อุทกํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺาเน เปสิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ อติจิรายนฺตํ ทิสฺวา จนฺทกุมารํ เปเสสิ. รกฺขโส ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม ชานามิ, เทวธมฺมา นาม จตสฺโส ทิสา’’ติ. รกฺขโส ‘‘น ตฺวํ เทวธมฺเม ชานาสี’’ติ ตมฺปิ คเหตฺวา ตตฺเถว เปสิ.

โพธิสตฺโต ตสฺมิมฺปิ จิรายนฺเต ‘‘เอเกน อนฺตราเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ สยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวินฺนมฺปิ โอตรณปทวฬฺชํ ทิสฺวา ‘‘รกฺขสปริคฺคหิเตน อิมินา สเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ คเหตฺวา อฏฺาสิ. ทกรกฺขโส โพธิสตฺตํ อุทกํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา วนกมฺมิกปุริโส วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘โภ, ปุริส, ตฺวํ มคฺคกิลนฺโต กสฺมา อิมํ สรํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ภิสมุฬาลํ ขาทิตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ยถาสุขํ น คจฺฉสี’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอโส ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตยา เม ภาติกา คหิตา’’ติ อาห. ‘‘อาม, คหิตา’’ติ. ‘‘กึ การณา’’ติ? ‘‘อหํ อิมํ สรํ โอติณฺณเก ลภามี’’ติ. ‘‘กึ ปน สพฺเพว ลภสี’’ติ? ‘‘เย เทวธมฺเม ชานนฺติ, เต เปตฺวา อวเสเส ลภามี’’ติ. ‘‘อตฺถิ ปน เต เทวธมฺเมหิ อตฺโถ’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต เทวธมฺเม กเถสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถหิ, อหํ เทวธมฺเม สุณิสฺสามี’’ติ. โพธิสตฺโต อาห ‘‘อหํ เทวธมฺเม กเถยฺยํ, กิลิฏฺคตฺโต ปนมฺหี’’ติ. ยกฺโข โพธิสตฺตํ นฺหาเปตฺวา โภชนํ โภเชตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อทาสิ.

โพธิสตฺโต อาสเน นิสีทิตฺวา ยกฺขํ ปาทมูเล นิสีทาเปตฺวา ‘‘เตน หิ โอหิตโสโต สกฺกจฺจํ เทวธมฺเม สุณาหี’’ติ อิมํ คาถมาห –

.

‘‘หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนา, สุกฺกธมฺมสมาหิตา;

สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ.

ตตฺถ หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺนาติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ สมนฺนาคตา. เตสุ กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ. อตฺตาธิปเตยฺยา หิรี, โลกาธิปเตยฺยํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ.

ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ – ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ, มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ. สมุฏฺาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺานา นาม โหติ.

กถํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ.

‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิฺู, อสุจึ นาคริโก ยถา;

วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑ พลราสิวณฺณนา) –

เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ นาม โหติ.

กถํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติ. เอวํ หิรี อตฺตาธิปเตยฺยา นาม โหติ. เตนาห ภควา –

‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ. สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ. สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐).

กถํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห –

‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส. มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, เตปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ.

‘‘สนฺติ เทวตา อิทฺธิมนฺติโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ, ตาปิ มํ เอวํ ชานิสฺสนฺติ ‘ปสฺสถ โภ, อิมํ กุลปุตฺตํ, สทฺธา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ เชฏฺกํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ. สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ. สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐).

เอวํ โอตฺตปฺปํ โลกาธิปเตยฺยํ นาม โหติ.

‘‘ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺิตา หิรี. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาเมโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมวํ อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยน. ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขิตสฺส ชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ.

‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเนเยว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา, สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยนฺติ จตูหิ การเณหิ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เตสํ วิตฺถาโร องฺคุตฺตรนิกายฏฺกถายํ วุตฺโต.

สุกฺกธมฺมสมาหิตาติ อิทเมว หิโรตฺตปฺปํ อาทึ กตฺวา กตฺตพฺพา กุสลา ธมฺมา สุกฺกธมฺมา นาม, เต สพฺพสงฺคาหกนเยน จตุภูมกโลกิยโลกุตฺตรธมฺมา. เตหิ สมาหิตา สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเกติ กายกมฺมาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต, กตฺุกตเวทิตาย โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. โลโก ปน สงฺขารโลโก, สตฺตโลโก, โอกาสโลโก, ขนฺธโลโก, อายตนโลโก, ธาตุโลโกติ อเนกวิโธ. ตตฺถ ‘‘เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา อฏฺารส ธาตุโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๒) เอตฺถ สงฺขารโลโก วุตฺโต. ขนฺธโลกาทโย ตทนฺโตคธาเยว. ‘‘อยํ โลโก ปรโลโก, เทวโลโก มนุสฺสโลโก’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๓; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒) ปน สตฺตโลโก วุตฺโต.

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา;

ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ. (ม. นิ. ๑.๕๐๓) –

เอตฺถ โอกาสโลโก วุตฺโต. เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลกสฺมิฺหิ เย เอวรูปา สปฺปุริสา, เต เทวธมฺมาติ วุจฺจนฺติ.

ตตฺถ เทวาติ สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวาติ ติวิธา. เตสุ มหาสมฺมตกาลโต ปฏฺาย โลเกน ‘‘เทวา’’ติ สมฺมตตฺตา ราชราชกุมาราทโย สมฺมุติเทวา นาม. เทวโลเก อุปฺปนฺนา อุปปตฺติเทวา นาม. ขีณาสวา ปน วิสุทฺธิเทวา นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม ภุมฺมเทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา ขีณาสวา’’ติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๒; ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๑๙).

อิเมสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา. วุจฺจเรติ วุจฺจนฺติ. หิโรตฺตปฺปมูลกา หิ กุสลา ธมฺมา กุลสมฺปทาย เจว เทวโลเก นิพฺพตฺติยา จ วิสุทฺธิภาวสฺส จ การณตฺตา การณฏฺเน ติวิธานมฺปิ เตสํ เทวานํ ธมฺมาติ เทวธมฺมา, เตหิ เทวธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลาปิ เทวธมฺมา. ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนาย เต ธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, เทวธมฺมาติ วุจฺจเร’’ติ อาห.

ยกฺโข อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ปณฺฑิต, อหํ ตุมฺหากํ ปสนฺโน, เอกํ ภาตรํ เทมิ, กตรํ อาเนมี’’ติ? ‘‘กนิฏฺํ อาเนหี’’ติ. ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ เกวลํ เทวธมฺเม ชานาสิเยว, น ปน เตสุ วตฺตสี’’ติ. ‘‘กึ การณา’’ติ? ‘‘ยํการณา เชฏฺกํ เปตฺวา กนิฏฺํ อาณาเปนฺโต เชฏฺาปจายิกกมฺมํ น กโรสี’’ติ. เทวธมฺเม จาหํ, ยกฺข, ชานามิ, เตสุ จ วตฺตามิ. มยฺหิ อิมํ อรฺํ เอตํ นิสฺสาย ปวิฏฺา. เอตสฺส หิ อตฺถาย อมฺหากํ ปิตรํ เอตสฺส มาตา รชฺชํ ยาจิ, อมฺหากํ ปน ปิตา ตํ วรํ อทตฺวา อมฺหากํ อนุรกฺขณตฺถาย อรฺวาสํ อนุชานิ. โส กุมาโร อนุวตฺติตฺวา อมฺเหหิ สทฺธึ อาคโต. ‘‘ตํ อรฺเ เอโก ยกฺโข ขาที’’ติ วุตฺเตปิ น โกจิ สทฺทหิสฺสติ, เตนาหํ ครหภยภีโต ตเมว อาณาเปมีติ. ‘‘สาธุ สาธุ ปณฺฑิต, ตฺวํ เทวธมฺเม จ ชานาสิ, เตสุ จ วตฺตสี’’ติ ปสนฺโน ยกฺโข โพธิสตฺตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ทฺเวปิ ภาตโร อาเนตฺวา อทาสิ.

อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อตฺตนา กเตน ปาปกมฺเมน ปเรสํ มํสโลหิตขาทโก ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิทานิปิ ปาปเมว กโรสิ, อิทํ เต ปาปกมฺมํ นิรยาทีหิ มุจฺจิตุํ โอกาสํ น ทสฺสติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย ปาปํ ปหาย กุสลํ กโรหี’’ติ. อสกฺขิ จ ปน ตํ ทเมตุํ. โส ตํ ยกฺขํ ทเมตฺวา เตน สํวิหิตารกฺโข ตตฺเถว วสนฺโต เอกทิวสํ นกฺขตฺตํ โอโลเกตฺวา ปิตุ กาลกตภาวํ ตฺวา ยกฺขํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา จนฺทกุมารสฺส โอปรชฺชํ, สูริยกุมารสฺส เสนาปติฏฺานํ, ทตฺวา ยกฺขสฺส รมณีเย าเน อายตนํ กาเรตฺวา, ยถา โส อคฺคมาลํ อคฺคปุปฺผํ อคฺคภตฺตฺจ ลภติ, ตถา อกาสิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส พหุภณฺฑิกภิกฺขุ อโหสิ, สูริยกุมาโร อานนฺโท, จนฺทกุมาโร สาริปุตฺโต, เชฏฺกภาตา มหิสาสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

เทวธมฺมชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.

๗. กฏฺหาริชาตกวณฺณนา

ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วาสภขตฺติยํ อารพฺภ กเถสิ. วาสภขตฺติยาย วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. สา กิร มหานามสฺส สกฺกสฺส ธีตา นาคมุณฺฑาย นาม ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาตา โกสลราชสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ. สา รฺโ ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา ปนสฺสา ปจฺฉา ทาสิภาวํ ตฺวา านํ ปริหาเปสิ, ปุตฺตสฺส วิฏฏูภสฺสาปิ านํ ปริหาเปสิเยว. เต อุโภปิ อนฺโตนิเวสเนเยว วสนฺติ. สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปฺจสตภิกฺขุปริวุโต รฺโ นิเวสนํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ วาสภขตฺติยา’’ติ อาห. ‘‘ราชา ตํ การณํ อาโรเจสิ. มหาราช วาสภขตฺติยา กสฺส ธีตา’’ติ? ‘‘มหานามสฺส ภนฺเต’’ติ. ‘‘อาคจฺฉมานา กสฺส อาคตา’’ติ? ‘‘มยฺหํ ภนฺเต’’ติ. มหาราช สา รฺโ ธีตา, รฺโว อาคตา, ราชานํเยว ปฏิจฺจ ปุตฺตํ ลภิ, โส ปุตฺโต กึการณา ปิตุ สนฺตกสฺส รชฺชสฺส สามิโก น โหติ, ปุพฺเพ ราชาโน มุหุตฺติกาย กฏฺหาริกาย กุจฺฉิสฺมิมฺปิ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทํสูติ. ราชา ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจิ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปุปฺผผลโลเภน วิจรนฺโต อุยฺยานวนสณฺเฑ คายิตฺวา ทารูนิ อุทฺธรมานํ เอกํ อิตฺถึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต สํวาสํ กปฺเปสิ. ตงฺขณฺเว โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ตาวเทว ตสฺสา วชิรปูริตา วิย ครุกา กุจฺฉิ อโหสิ. สา คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ ตฺวา ‘‘คพฺโภ เม, เทว, ปติฏฺิโต’’ติ อาห. ราชา องฺคุลิมุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธึ มม สนฺติกํ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ.

สาปิ ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิ. ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กีฬามณฺฑเล กีฬนฺตสฺส เอวํ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘นิปฺปิติเกนมฺหา ปหฏา’’ติ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, โก มยฺหํ ปิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตาต, ตฺวํ พาราณสิรฺโ ปุตฺโต’’ติ. ‘‘อมฺม, อตฺถิ ปน โกจิ สกฺขี’’ติ? ตาต ราชา อิมํ มุทฺทิกํ ทตฺวา ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวา โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต โหติ, อิมาย องฺคุลิมุทฺทิกาย สทฺธึ อาเนยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโตติ. ‘‘อมฺม, เอวํ สนฺเต กสฺมา มํ ปิตุ สนฺติกํ น เนสี’’ติ. สา ปุตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา รฺโ อาโรจาเปสิ. รฺา จ ปกฺโกสาปิตา ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อยํ เต, เทว, ปุตฺโต’’ติ อาห. ราชา ชานนฺโตปิ ปริสมชฺเฌ ลชฺชาย ‘‘น มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อาห. ‘‘อยํ เต, เทว, มุทฺทิกา, อิมํ สฺชานาสี’’ติ. ‘‘อยมฺปิ มยฺหํ มุทฺทิกา น โหตี’’ติ. ‘‘เทว, อิทานิ เปตฺวา สจฺจกิริยํ อฺโ มม สกฺขิ นตฺถิ, สจายํ ทารโก ตุมฺเห ปฏิจฺจ ชาโต, อากาเส ติฏฺตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปติตฺวา มรตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปาเท คเหตฺวา อากาเส ขิปิ. โพธิสตฺโต อากาเส ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสินฺโน มธุรสฺสเรน ปิตุ ธมฺมํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –

.

‘‘ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช, ตฺวํ มํ โปส ชนาธิป;

อฺเปิ เทโว โปเสติ, กิฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ.

ตตฺถ ปุตฺโต ตฺยาหนฺติ ปุตฺโต เต อหํ. ปุตฺโต จ นาเมส อตฺรโช, เขตฺตโช, อนฺเตวาสิโก, ทินฺนโกติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาโต อตฺรโช นาม. สยนปิฏฺเ ปลฺลงฺเก อุเรติเอวมาทีสุ นิพฺพตฺโต เขตฺตโช นาม. สนฺติเก สิปฺปุคฺคณฺหนโก อนฺเตวาสิโก นาม. โปสาวนตฺถาย ทินฺโน ทินฺนโก นาม. อิธ ปน อตฺรชํ สนฺธาย ‘‘ปุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺเชตีติ ราชา, มหนฺโต ราชา มหาราชา. ตมาลปนฺโต อาห ‘‘มหาราชา’’ติ. ตฺวํ มํ โปส ชนาธิปาติ ชนาธิป มหาชนเชฏฺก ตฺวํ มํ โปส ภรสฺสุ วฑฺเฒหิ. อฺเปิ เทโว โปเสตีติ อฺเปิ หตฺถิพนฺธาทโย มนุสฺเส, หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคเต จ พหุชเน เทโว โปเสติ. กิฺจ เทโว สกํ ปชนฺติ เอตฺถ ปน กิฺจาติ ครหตฺเถ จ อนุคฺคหณตฺเถ จ นิปาโต. ‘‘สกํ ปชํ อตฺตโน ปุตฺตํ มํ เทโว น โปเสตี’’ติ วทนฺโต ครหติ นาม, ‘‘อฺเ พหุชเน โปเสตี’’ติ วทนฺโต อนุคฺคณฺหติ นาม. อิติ โพธิสตฺโต ครหนฺโตปิ อนุคฺคณฺหนฺโตปิ ‘‘กิฺจ เทโว สกํ ปช’’นฺติ อาห.

ราชา โพธิสตฺตสฺส อากาเส นิสีทิตฺวา เอวํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สุตฺวา ‘‘เอหิ, ตาตา’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, ‘‘อหเมว โปเสสฺสามิ, อหเมว โปเสสฺสามี’’ติ หตฺถสหสฺสํ ปสาริยิตฺถ. โพธิสตฺโต อฺสฺส หตฺเถ อโนตริตฺวา รฺโว หตฺเถ โอตริตฺวา องฺเก นิสีทิ. ราชา ตสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา มาตรํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. โส ปิตุ อจฺจเยน กฏฺวาหนราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา โกสลรฺโ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, กฏฺวาหนราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

กฏฺหาริชาตกวณฺณนา สตฺตมา.

๘. คามณิชาตกวณฺณนา

อปิ อตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อิมสฺมึ ปน ชาตเก ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ จ อตีตวตฺถุ จ เอกาทสกนิปาเต สํวรชาตเก อาวิภวิสฺสติ. วตฺถุ หิ ตสฺมิฺจ อิมสฺมิฺจ เอกสทิสเมว, คาถา ปน นานา. คามณิกุมาโร โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ภาติกสตสฺส กนิฏฺโปิ หุตฺวา ภาติกสตปริวาริโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา วรปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน ยสสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ยสสมฺปตฺติ อมฺหากํ อาจริยสฺส สนฺตกา’’ติ ตุฏฺโ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

.

‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;

วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ คามณี’’ติ.

ตตฺถ อปีติ นิปาตมตฺตํ. อตรมานานนฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ตฺวา อตริตฺวา อเวคายิตฺวา อุปาเยน กมฺมํ กโรนฺตานํ. ผลาสาว สมิชฺฌตีติ ยถาปตฺถิเก ผเล อาสา ตสฺส ผลสฺส นิปฺผตฺติยา สมิชฺฌติเยว. อถ วา ผลาสาติ อาสาผลํ, ยถาปตฺถิตํ ผลํ สมิชฺฌติเยวาติ อตฺโถ. วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมีติ เอตฺถ จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ เสฏฺจริยตฺตา พฺรหฺมจริยํ นาม, ตฺจ ตมฺมูลิกาย ยสสมฺปตฺติยา ปฏิลทฺธตฺตา วิปกฺกํ นาม. โย วาสฺส ยโส นิปฺผนฺโน, โสปิ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมจริยํ นาม. เตนาห ‘‘วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมี’’ติ. เอวํ ชานาหิ คามณีติ กตฺถจิ คามิกปุริโสปิ คามเชฏฺโกปิ คามณี. อิธ ปน สพฺพชนเชฏฺกํ อตฺตานํ สนฺธายาห. อมฺโภ คามณิ, ตฺวํ เอตํ การณํ เอวํ ชานาหิ, อาจริยํ นิสฺสาย ภาติกสตํ อติกฺกมิตฺวา อิทํ มหารชฺชํ ปตฺโตสฺมีติ อุทานํ อุทาเนสิ.

ตสฺมึ ปน รชฺชํ ปตฺเต สตฺตฏฺทิวสจฺจเยน สพฺเพปิ ภาตโร อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานํ คตา. คามณิราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ปุฺานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺิโต. สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คามณิกุมาโร โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

คามณิชาตกวณฺณนา อฏฺมา.

๙. มฆเทวชาตกวณฺณนา

อุตฺตมงฺครุหา มยฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ เหฏฺา นิทานกถายํ กถิตเมว. ตสฺมึ ปน กาเล ภิกฺขู ทสพลสฺส เนกฺขมฺมํ วณฺณยนฺตา นิสีทึสุ. อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา พุทฺธาสเน นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, น อฺาย กถาย, ตุมฺหากํเยว ปน เนกฺขมฺมํ วณฺณยมานา นิสินฺนามฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต เอตรหิเยว เนกฺขมฺมํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถํ ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต วิเทหรฏฺเ มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. โส จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิ, ตถา โอปรชฺชํ, ตถา มหารชฺชํ กตฺวา ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ กปฺปกํ อามนฺเตสิ ‘‘ยทา เม, สมฺม กปฺปก, สิรสฺมึ ปลิตานิ ปสฺเสยฺยาสิ, อถ เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ. กปฺปโกปิ ทีฆมทฺธานํ เขเปตฺวา เอกทิวสํ รฺโ อฺชนวณฺณานํ เกสานํ อนฺตเร เอกเมว ปลิตํ ทิสฺวา ‘‘เทว, เอกํ เต ปลิตํ ทิสฺสตี’’ติ อาโรเจสิ. ‘‘เตน หิ เม, สมฺม, ตํ ปลิตํ อุทฺธริตฺวา ปาณิมฺหิ เปหี’’ติ จ วุตฺเต สุวณฺณสณฺฑาเสน อุทฺธริตฺวา รฺโ ปาณิมฺหิ ปติฏฺาเปสิ. ตทา รฺโ จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายุ อวสิฏฺํ โหติ. เอวํ สนฺเตปิ ปลิตํ ทิสฺวาว มจฺจุราชานํ อาคนฺตฺวา สมีเป ิตํ วิย อตฺตานํ อาทิตฺตปณฺณสาลํ ปวิฏฺํ วิย จ มฺมาโน สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘พาล มฆเทว, ยาว ปลิตสฺสุปฺปาทาว อิเม กิเลเส ชหิตุํ นาสกฺขี’’ติ จินฺเตสิ.

ตสฺเสวํ ปลิตปาตุภาวํ อาวชฺเชนฺตสฺส อนฺโตฑาโห อุปฺปชฺชิ, สรีรา เสทา มุจฺจึสุ, สาฏกา ปีเฬตฺวา อปเนตพฺพาการปฺปตฺตา อเหสุํ. โส ‘‘อชฺเชว มยา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ กปฺปกสฺส สตสหสฺสุฏฺานกํ คามวรํ ทตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, มม สีเส ปลิตํ ปาตุภูตํ, มหลฺลโกมฺหิ ชาโต, ภุตฺตา โข ปน เม มานุสกา กามา, อิทานิ ทิพฺเพ กาเม ปริเยสิสฺสามิ, เนกฺขมฺมกาโล มยฺหํ, ตฺวํ อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺช, อหํ ปน ปพฺพชิตฺวา มฆเทวอมฺพวนุยฺยาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาห. ตํ เอวํ ปพฺพชิตุกามํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, กึ ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชาการณ’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. ราชา ปลิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อมจฺจานํ อิมํ คาถมาห –

.

‘‘อุตฺตมงฺครุหา มยฺหํ, อิเม ชาตา วโยหรา;

ปาตุภูตา เทวทูตา, ปพฺพชฺชาสมโย มมา’’ติ.

ตตฺถ อุตฺตมงฺครุหาติ เกสา. เกสา หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทาทีนํ องฺคานํ อุตฺตเม สิรสฺมึ รุหตฺตา ‘‘อุตฺตมงฺครุหา’’ติ วุจฺจนฺติ. อิเม ชาตา วโยหราติ ปสฺสถ, ตาตา, ปลิตปาตุภาเวน ติณฺณํ วยานํ หรณโต อิเม ชาตา วโยหรา. ปาตุภูตาติ นิพฺพตฺตา. เทวทูตาติ เทโว วุจฺจติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตา. สิรสฺมิฺหิ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ มจฺจุราชสฺส สนฺติเก ิโต วิย โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘มจฺจุเทวสฺส ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตา. ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ตฺวา ‘‘อสุกทิวเส ตฺวํ มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตํ ตเถว โหติ, เอวํ สิรสฺมึ ปลิเตสุ ปาตุภูเตสุ เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหติ, ตสฺมา ปลิตานิ ‘‘เทวสทิสา ทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตา. สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคมาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชนฺติ. ยถาห –

‘‘ชิณฺณฺจ ทิสฺวา ทุขิตฺจ พฺยาธิตํ, มตฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;

กาสายวตฺถํ ปพฺพชิตฺจ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราชา’’ติ. (เถรคา. ๗๓ โถกํ วิสทิสํ);

อิมินา ปริยาเยน ปลิตานิ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตตฺตา ‘‘เทวทูตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปพฺพชฺชาสมโย มมาติ คิหิภาวโต นิกฺขนฺตฏฺเน ‘‘ปพฺพชฺชา’’ติ ลทฺธนามสฺส สมณลิงฺคคหณสฺส กาโล มยฺหนฺติ ทสฺเสติ.

โส เอวํ วตฺวา ตํ ทิวสเมว รชฺชํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว มฆเทวอมฺพวเน วิหรนฺโต จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาเน ิโต กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต จุโต มิถิลายํเยว นิมิ นาม ราชา หุตฺวา โอสกฺกมานํ อตฺตโน วํสํ ฆเฏตฺวา ตตฺเถว อมฺพวเน ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปุน พฺรหฺมโลกูปโคว อโหสิ.

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน. อิติ ภควา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กปฺปโก อานนฺโท อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, มฆเทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

มฆเทวชาตกวณฺณนา นวมา.

๑๐. สุขวิหาริชาตกวณฺณนา

ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺตีติ อิทํ สตฺถา อนุปิยนครํ นิสฺสาย อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺโต สุขวิหารึ ภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. สุขวิหารี ภทฺทิยตฺเถโร ฉขตฺติยสมาคเม อุปาลิสตฺตโม ปพฺพชิโต. เตสุ ภทฺทิยตฺเถโร จ, กิมิลตฺเถโร จ, ภคุตฺเถโร จ, อุปาลิตฺเถโร จ อรหตฺตํ ปตฺตา, อานนฺทตฺเถโร โสตาปนฺโน ชาโต, อนุรุทฺธตฺเถโร ทิพฺพจกฺขุโก, เทวทตฺโต ฌานลาภี ชาโต. ฉนฺนํ ปน ขตฺติยานํ วตฺถุ ยาว อนุปิยนครา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. อายสฺมา ปน ภทฺทิโย ราชกาเล อตฺตโน รกฺขสํวิธานฺเจว ตาว พหูหิ รกฺขาหิ รกฺขิยมานสฺส อุปริปาสาทวรตเล มหาสยเน สมฺปริวตฺตมานสฺสาปิ อตฺตโน ภยุปฺปตฺติฺจ อิทานิ อรหตฺตํ ปตฺวา อรฺาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺโตปิ อตฺตโน วิคตภยตฺจ สมนุสฺสรนฺโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย อฺํ พฺยากโรตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภทฺทิโย อิทาเนว สุขวิหารี, ปุพฺเพปิ สุขวิหารีเยวา’’ติ อาห. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาโล หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ปริวาโรปิสฺส มหา อโหสิ ปฺจ ตาปสสตานิ. โส วสฺสกาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ตาปสคณปริวุโต คามนิคมาทีสุ จาริกํ จรนฺโต พาราณสึ ปตฺวา ราชานํ นิสฺสาย ราชุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิ. ตตฺถ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิ. อถ นํ ราชา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, มหลฺลกา, กึ โว หิมวนฺเตน, อนฺเตวาสิเก หิมวนฺตํ เปเสตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ยาจิ. โพธิสตฺโต เชฏฺนฺเตวาสิกํ ปฺจ ตาปสสตานิ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ อิเมหิ สทฺธึ หิมวนฺเต วส, อหํ ปน อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สยํ ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.

โส ปนสฺส เชฏฺนฺเตวาสิโก ราชปพฺพชิโต มหนฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺสมาปตฺติลาภี อโหสิ. โส ตาปเสหิ สทฺธึ หิมวนฺเต วสมาโน เอกทิวสํ อาจริยํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา เต ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห อนุกฺกณฺมานา อิเธว วสถ, อหํ อาจริยํ วนฺทิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกํ กฏฺตฺถริกํ อตฺถริตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเกเยว นิปชฺชิ. ตสฺมิฺจ สมเย ราชา ‘‘ตาปสํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อนฺเตวาสิกตาปโส ราชานํ ทิสฺวา เนว วุฏฺาสิ, นิปนฺโนเยว ปน ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อุทานํ อุทาเนสิ. ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ ทิสฺวาปิ น อุฏฺิโต’’ติ อนตฺตมโน โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อยํ ตาปโส ยทิจฺฉกํ ภุตฺโต ภวิสฺสติ, อุทานํ อุทาเนนฺโต สุขเสยฺยเมว กปฺเปตี’’ติ. มหาราช, อยํ ตาปโส ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโส เอโก ราชา อโหสิ, สฺวายํ ‘‘อหํ ปุพฺเพ คิหิกาเล รชฺชสิรึ อนุภวนฺโต อาวุธหตฺเถหิ พหูหิ รกฺขิยมาโนปิ เอวรูปํ สุขํ นาม นาลตฺถ’’นฺติ อตฺตโน ปพฺพชฺชาสุขํ ฌานสุขฺจ อารพฺภ อิมํ อุทานํ อุทาเนตีติ. เอวฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต รฺโ ธมฺมกถํ กเถตุํ อิมํ คาถมาห –

๑๐.

‘‘ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺติ, โย จ อฺเ น รกฺขติ;

ส เว ราช สุขํ เสติ, กาเมสุ อนเปกฺขวา’’ติ.

ตตฺถ ยฺจ อฺเ น รกฺขนฺตีติ ยํ ปุคฺคลํ อฺเ พหู ปุคฺคลา น รกฺขนฺติ. โย จ อฺเ น รกฺขตีติ โย จ ‘‘เอกโก อหํ รชฺชํ กาเรมี’’ติ อฺเ พหู ชเน น รกฺขติ. ส เว ราช สุขํ เสตีติ มหาราช โส ปุคฺคโล เอโก อทุติโย ปวิวิตฺโต กายิกเจตสิกสุขสมงฺคี หุตฺวา สุขํ เสติ. อิทฺจ เทสนาสีสเมว. น เกวลํ ปน เสติเยว, เอวรูโป ปน ปุคฺคโล สุขํ คจฺฉติ ติฏฺติ นิสีทติ สยตีติ สพฺพิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺโตว โหติ. กาเมสุ อนเปกฺขวาติ วตฺถุ กามกิเลสกาเมสุ อเปกฺขารหิโต วิคตจฺฉนฺทราโค นิตฺตณฺโห เอวรูโป ปุคฺคโล สพฺพิริยาปเถสุ สุขํ วิหรติ มหาราชาติ.

ราชา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตุฏฺมานโส วนฺทิตฺวา นิเวสนเมว คโต, อนฺเตวาสิโกปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา หิมวนฺตเมว คโต. โพธิสตฺโต ปน ตตฺเถว วิหรนฺโต อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก ภทฺทิยตฺเถโร อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

สุขวิหาริชาตกวณฺณนา ทสมา.

อปณฺณกวคฺโค ปโม.

ตสฺสุทฺทานํ –

อปณฺณกํ วณฺณุปถํ, เสริวํ จูฬเสฏฺิ จ;

ตณฺฑุลํ เทวธมฺมฺจ, กฏฺวาหนคามณิ;

มฆเทวํ วิหารีติ, ปิณฺฑิตา ทส ชาตกาติ.

๒. สีลวคฺโค

[๑๑] ๑. ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา

โหติ สีลวตํ อตฺโถติ อิทํ สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺตสฺส วตฺถุ ยาว อภิมารปฺปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ธนปาลกวิสฺสชฺชนา ปน จูฬหํสชาตเก อาวิภวิสฺสติ, ยาว ปถวิปฺปเวสนา ทฺวาทสนิปาเต สมุทฺทวาณิชชาตเก อาวิภวิสฺสติ.

เอกสฺมิฺหิ สมเย เทวทตฺโต ปฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภนฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีเส วิหรติ. อถ เตสํ ภิกฺขูนํ าณํ ปริปากํ อคมาสิ. ตํ ตฺวา สตฺถา ทฺเว อคฺคสาวเก อามนฺเตสิ ‘‘สาริปุตฺตา, ตุมฺหากํ นิสฺสิตกา ปฺจสตา ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส ลทฺธึ โรเจตฺวา เตน สทฺธึ คตา, อิทานิ ปน เตสํ าณํ ปริปากํ คตํ, ตุมฺเห พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต ภิกฺขู มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ. เต ตเถว คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย เต ภิกฺขู อาทาย เวฬุวนเมว อาคมํสุ. อาคนฺตฺวา จ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ิตกาเล ภิกฺขู เถรํ ปสํสิตฺวา ภควนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เชฏฺภาติโก ธมฺมเสนาปติ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อาคจฺฉนฺโต อติวิย โสภติ, เทวทตฺโต ปน ปริหีนปริวาโร ชาโต’’ติ. น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว าติสงฺฆปริวุโต อาคจฺฉนฺโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภิเยว. เทวทตฺโตปิ น อิทาเนว คณโต ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวาติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต มคธรฏฺเ ราชคหนคเร เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วุทฺธิปฺปตฺโต มิคสหสฺสปริวาโร อรฺเ วสติ. ตสฺส ลกฺขโณ จ กาโฬ จาติ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล ‘‘ตาตา, อหํ อิทานิ มหลฺลโก, ตุมฺเห อิมํ คณํ ปริหรถา’’ติ ปฺจ ปฺจ มิคสตานิ เอเกกํ ปุตฺตํ ปฏิจฺฉาเปสิ. ตโต ปฏฺาย เต ทฺเว ชนา มิคคณํ ปริหรนฺติ. มคธรฏฺสฺมิฺจ สสฺสปากสมเย กิฏฺสมฺพาเธ อรฺเ มิคานํ ปริปนฺโถ โหติ. มนุสฺสา สสฺสขาทกานํ มิคานํ มารณตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ โอปาตํ ขณนฺติ, สูลานิ โรเปนฺติ, ปาสาณยนฺตานิ สชฺเชนฺติ, กูฏปาสาทโย ปาเส โอฑฺเฑนฺติ, พหู มิคา วินาสํ อาปชฺชนฺติ. โพธิสตฺโต กิฏฺสมฺพาธสมยํ ตฺวา ทฺเว ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, อยํ กิฏฺสมฺพาธสมโย, พหู มิคา วินาสํ ปาปุณนฺติ, มยํ มหลฺลกา เยน เกนจิ อุปาเยน เอกสฺมึ าเน วีตินาเมสฺสาม, ตุมฺเห ตุมฺหากํ มิคคเณ คเหตฺวา อรฺเ ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา สสฺสานํ อุทฺธฏกาเล อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปิตุ วจนํ สุตฺวา สปริวารา นิกฺขมึสุ. เตสํ ปน คมนมคฺคํ มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล มิคา ปพฺพตมาโรหนฺติ, อิมสฺมึ กาเล โอโรหนฺตี’’ติ. เต ตตฺถ ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิลีนา พหู มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติ.

กาฬมิโค อตฺตโน ทนฺธตาย ‘‘อิมาย นาม เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต มิคคณํ อาทาย ปุพฺพณฺเหปิ สายนฺเหปิ ปโทเสปิ ปจฺจูเสปิ คามทฺวาเรน คจฺฉติ. มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ปกติยา ิตา จ นิลีนา จ พหู มิเค วินาสํ ปาเปนฺติ. เอวํ โส อตฺตโน ทนฺธตาย พหู มิเค วินาสํ ปาเปตฺวา อปฺปเกเหว มิเคหิ อรฺํ ปาวิสิ. ลกฺขณมิโค ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโล ‘‘อิมาย เวลาย คนฺตพฺพํ, อิมาย เวลาย น คนฺตพฺพ’’นฺติ ชานาติ. โส คามทฺวาเรนปิ น คจฺฉติ, ทิวาปิ น คจฺฉติ, ปโทเสปิ น คจฺฉติ, ปจฺจูเสปิ น คจฺฉติ, มิคคณํ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเยเยว คจฺฉติ. ตสฺมา เอกมฺปิ มิคํ อวินาเสตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. เต ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา สสฺเสสุ อุทฺธเฏสุ ปพฺพตา โอตรึสุ.

กาโฬ ปจฺจาคจฺฉนฺโตปิ ปุริมนเยเนว อวเสสมิเค วินาสํ ปาเปนฺโต เอกโกว อาคมิ. ลกฺขโณ ปน เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา ปฺจหิ มิคสเตหิ ปริวุโต มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อาคมิ. โพธิสตฺโต ทฺเวปิ ปุตฺเต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา มิคคเณน สทฺธึ มนฺเตนฺโต อิมํ คาถํ สมุฏฺาเปสิ –

๑๑.

‘‘โหติ สีลวตํ อตฺโถ, ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ;

ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, าติสงฺฆปุรกฺขตํ;

อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ, สุวิหีนํว าติภี’’ติ.

ตตฺถ สีลวตนฺติ สุขสีลตาย สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ. อตฺโถติ วุฑฺฒิ. ปฏิสนฺถารวุตฺตินนฺติ ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ อามิสปฏิสนฺถาโร จ เอเตสํ วุตฺตีติ ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, เตสํ ปฏิสนฺถารวุตฺตินํ. เอตฺถ จ ปาปนิวารณโอวาทานุสาสนิวเสน ธมฺมปฏิสนฺถาโร จ, โคจรลาภาปนคิลานุปฏฺานธมฺมิกรกฺขาวเสน อามิสปฏิสนฺถาโร จ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเมสุ ทฺวีสุ ปฏิสนฺถาเรสุ ิตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปณฺฑิตานํ วุฑฺฒิ นาม โหตีติ. อิทานิ ตํ วุฑฺฒึ ทสฺเสตุํ ปุตฺตมาตรํ อาลปนฺโต วิย ‘‘ลกฺขณํ ปสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาจารปฏิสนฺถารสมฺปนฺนํ อตฺตโน ปุตฺตํ เอกมิคมฺปิ อวินาเสตฺวา าติสงฺเฆน ปุรกฺขตํ ปริวาริตํ อาคจฺฉนฺตํ ปสฺส. ตาย ปน อาจารปฏิสนฺถารสมฺปทาย วิหีนํ ทนฺธปฺํ อถ ปสฺสสิมํ กาฬํ เอกมฺปิ าตึ อนวเสเสตฺวา สุวิหีนเมว าตีหิ เอกกํ อาคจฺฉนฺตนฺติ. เอวํ ปุตฺตํ อภินนฺทิตฺวา ปน โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว าติสงฺฆปริวาริโต โสภติ, ปุพฺเพปิ โสภติเยว. น จ เทวทตฺโต เอตรหิเยว คณมฺหา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ ทสฺเสตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโฬ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, ลกฺขโณ สาริปุตฺโต, ปริสา ปนสฺส พุทฺธปริสา, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

ลกฺขณมิคชาตกวณฺณนา ปมา.

[๑๒] ๒. นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา

นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร ราชคหนคเร มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ธีตา อโหสิ อุสฺสนฺนกุสลมูลา ปริมทฺทิตสงฺขารา ปจฺฉิมภวิกา, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺสา หทเย อรหตฺตูปนิสฺสโย ชลติ. สา อตฺตานํ ชานนกาลโต ปฏฺาย เคเห อนภิรตา ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตโร อาห – ‘‘อมฺมตาตา, มยฺหํ ฆราวาเส จิตฺตํ นาภิรมติ, อหํ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตุกามา, ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ. อมฺม, กึ วเทสิ, อิทํ กุลํ พหุวิภวํ, ตฺวฺจ อมฺหากํ เอกธีตา, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุนฺติ. สา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา ปพฺพชฺชํ อลภมานา จินฺเตสิ ‘‘โหตุ, ปติกุลํ คตา สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. สา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา สีลวตี กลฺยาณธมฺมา อคารํ อชฺฌาวสิ.

อถสฺสา สํวาสมนฺวาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺหิ. สา คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ น อฺาสิ. อถ ตสฺมึ นคเร นกฺขตฺตํ โฆสยึสุ, สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตํ กีฬึสุ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ อโหสิ. สา ปน ตาว อุฬารายปิ นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย อตฺตโน สรีรํ น วิลิมฺปติ นาลงฺกโรติ, ปกติเวเสเนว วิจรติ.

อถ นํ สามิโก อาห – ‘‘ภทฺเท, สกลนครํ นกฺขตฺตนิสฺสิตํ, ตฺวํ ปน สรีรํ นปฺปฏิชคฺคสี’’ติ. อยฺยปุตฺต, ทฺวตฺตึสาย เม กุณเปหิ ปูริตํ สรีรํ, กึ อิมินา อลงฺกเตน, อยฺหิ กาโย เนว เทวนิมฺมิโต, น พฺรหฺมนิมฺมิโต, น สุวณฺณมโย, น มณิมโย, น หริจนฺทนมโย, น ปุณฺฑรีกกุมุทุปฺปลคพฺภสมฺภูโต, น อมโตสธปูริโต, อถ โข กุณเป ชาโต, มาตาเปตฺติกสมฺภโว, อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺโม, กฏสิวฑฺฒโน, ตณฺหูปาทินฺโน, โสกานํ นิทานํ, ปริเทวานํ วตฺถุ, สพฺพโรคานํ อาลโย, กมฺมกรณานํ ปฏิคฺคโห, อนฺโตปูติ, พหิ นิจฺจปคฺฆรโณ, กิมิกุลานํ อาวาโส, สิวถิกปยาโต, มรณปริโยสาโน, สพฺพโลกสฺส จกฺขุปเถ วตฺตมาโนปิ –

‘‘อฏฺินหารุสํยุตฺโต, ตจมํสาวเลปโน;

ฉวิยา กาโย ปฏิจฺฉนฺโน, ยถาภูตํ น ทิสฺสติ.

‘‘อนฺตปูโร อุทรปูโร, ยกนเปฬสฺส วตฺถิโน;

หทยสฺส ปปฺผาสสฺส, วกฺกสฺส ปิหกสฺส จ.

‘‘สิงฺฆาณิกาย เขฬสฺส, เสทสฺส จ เมทสฺส จ;

โลหิตสฺส ลสิกาย, ปิตฺตสฺส จ วสาย จ.

‘‘อถสฺส นวหิ โสเตหิ, อสุจี สวติ สพฺพทา;

อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก, กณฺณมฺหา กณฺณคูถโก.

‘‘สิงฺฆาณิกา จ นาสโต, มุเขน วมเตกทา;

ปิตฺตํ เสมฺหฺจ วมติ, กายมฺหา เสทชลฺลิกา.

‘‘อถสฺส สุสิรํ สีสํ, มตฺถลุงฺคสฺส ปูริตํ;

สุภโต นํ มฺติ พาโล, อวิชฺชาย ปุรกฺขโต. (สุ. นิ. ๑๙๖-๒๐๑);

‘‘อนนฺตาทีนโว กาโย, วิสรุกฺขสมูปโม;

อาวาโส สพฺพโรคานํ, ปุฺโช ทุกฺขสฺส เกวโล. (อป. เถร ๒.๕๔.๕๕);

‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;

ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ จ วารเย.

‘‘ทุคฺคนฺโธ อสุจิ กาโย, กุณโป อุกฺกรูปโม;

นินฺทิโต จกฺขุภูเตหิ, กาโย พาลาภินนฺทิโต.

‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;

สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจี ปูติคนฺธิโย’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒);

อยฺยปุตฺต, อิมํ กายํ อลงฺกริตฺวา กึ กริสฺสามิ? นนุ อิมสฺส อลงฺกตกรณํ คูถปุณฺณฆฏสฺส พหิ จิตฺตกมฺมกรณํ วิย โหตีติ? เสฏฺิปุตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา อาห ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อิมสฺส สรีรสฺส อิเม โทเส ปสฺสมานา กสฺมา น ปพฺพชสี’’ติ? ‘‘อยฺยปุตฺต, อหํ ปพฺพชฺชํ ลภมานา อชฺเชว ปพฺพเชยฺย’’นฺติ. เสฏฺิปุตฺโต ‘‘สาธุ, อหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ วตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ตํ ปพฺพาเชนฺโต เทวทตฺตปกฺขิยานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. สา ปพฺพชฺชํ ลภิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อตฺตมนา อโหสิ.

อถสฺสา คพฺเภ ปริปากํ คจฺฉนฺเต อินฺทฺริยานํ อฺถตฺตํ หตฺถปาทปิฏฺีนํ พหลตฺตํ อุทรปฏลสฺส จ มหนฺตตํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย ตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อยฺเย, ตฺวํ คพฺภินี วิย ปฺายสิ, กึ เอต’’นฺติ? อยฺเย, ‘‘อิทํ นาม การณ’’นฺติ น ชานามิ, สีลํ ปน เม ปริปุณฺณนฺติ. อถ นํ ตา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา เทวทตฺตํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อยฺย, อยํ กุลธีตา กิจฺเฉน สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ ลภิ, อิทานิ ปนสฺสา คพฺโภ ปฺายติ, มยํ อิมสฺส คพฺภสฺส คิหิกาเล วา ปพฺพชิตกาเล วา ลทฺธภาวํ น ชานาม, กึทานิ กโรมา’’ติ? เทวทตฺโต อตฺตโน อพุทฺธภาเวน จ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยานฺจ นตฺถิตาย เอวํ จินฺเตสิ ‘‘เทวทตฺตปกฺขิกา ภิกฺขุนี กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหรติ, เทวทตฺโต จ ตํ อชฺฌุเปกฺขติเยวาติ มยฺหํ ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, มยา อิมํ อุปฺปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส อวีมํสิตฺวาว เสลคุฬํ ปวฏฺฏยมาโน วิย ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ อุปฺปพฺพาเชถา’’ติ อาห. ตา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺาย วนฺทิตฺวา อุปสฺสยํ คตา.

อถ สา ทหรา ตา ภิกฺขุนิโย อาห – ‘‘อยฺเย, น เทวทตฺตตฺเถโร พุทฺโธ, นาปิ มยฺหํ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชฺชา, โลเก ปน อคฺคปุคฺคลสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มยฺหํ ปพฺพชฺชา, สา จ ปน เม ทุกฺเขน ลทฺธา, มา นํ อนฺตรธาเปถ, เอถ มํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เชตวนํ คจฺฉถา’’ติ. ตา ตํ อาทาย ราชคหา ปฺจจตฺตาลีสโยชนิกํ มคฺคํ อติกฺกมฺม อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘กิฺจาปิ คิหิกาเล เอติสฺสา คพฺโภ ปติฏฺิโต, เอวํ สนฺเตปิ ‘สมโณ โคตโม เทวทตฺเตน ชหิตํ อาทาย จรตี’ติ ติตฺถิยานํ โอกาโส ภวิสฺสติ. ตสฺมา อิมํ กถํ ปจฺฉินฺทิตุํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ อิมํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ปุนทิวเส ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ จูฬอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขํ มหาอุปาสิกํ อฺานิ จ อภิฺาตานิ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา สายนฺหสมเย จตูสุ ปริสาสุ สนฺนิปติตาสุ อุปาลิตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ จตุปริสมชฺเฌ อิมิสฺสา ทหรภิกฺขุนิยา กมฺมํ โสเธหี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสมชฺฌํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา รฺโ ปุรโต วิสาขํ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิมํ อธิกรณํ ปฏิจฺฉาเปสิ ‘‘คจฺฉ วิสาเข, ‘อยํ ทหรา อสุกมาเส อสุกทิวเส ปพฺพชิตา’ติ ตถโต ตฺวา อิมสฺส คพฺภสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา ลทฺธภาวํ ชานาหี’’ติ. อุปาสิกา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ทหรภิกฺขุนิยา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานาทีนิ โอโลเกตฺวา มาสทิวเส สมาเนตฺวา คิหิภาเว คพฺภสฺส ลทฺธภาวํ ตถโต ตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. เถโร จตุปริสมชฺเฌ ตํ ภิกฺขุนึ สุทฺธํ อกาสิ. สา สุทฺธา หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆฺจ สตฺถารฺจ วนฺทิตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ อุปสฺสยเมว คตา. สา คพฺภปริปากมนฺวาย ปทุมุตฺตรปาทมูเล ปตฺถิตปตฺถนํ มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิ.

อเถกทิวสํ ราชา ภิกฺขุนุปสฺสยสมีเปน คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ สุตฺวา อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อมจฺจา ตํ การณํ ตฺวา ‘‘เทว, ทหรภิกฺขุนี ปุตฺตํ วิชาตา, ตสฺเสโส สทฺโท’’ติ อาหํสุ. ‘‘ภิกฺขุนีนํ, ภเณ, ทารกปฏิชคฺคนํ นาม ปลิโพโธ, มยํ นํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ ราชา ตํ ทารกํ นาฏกิตฺถีนํ ทาเปตฺวา กุมารปริหาเรน วฑฺฒาเปสิ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘กสฺสโป’’ติ นามํ อกํสุ. อถ นํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุมารกสฺสโป’’ติ สฺชานึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ธมฺมกถิเกสุ จิตฺรกถี อโหสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๙, ๒๑๗) เอตทคฺเค เปสิ. โส ปจฺฉา วมฺมิกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๔๙ อาทโย) อรหตฺตํ ปาปุณิ. มาตาปิสฺส ภิกฺขุนี วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ ปตฺตา. กุมารกสฺสปตฺเถโร พุทฺธสาสเน คคนมชฺเฌ ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโต.

อเถกทิวสํ ตถาคโต ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. ภิกฺขู โอวาทํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺาเนสุ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน เจว ขนฺติเมตฺตาทีนฺจ อภาเวน กุมารกสฺสปตฺเถโร จ เถรี จ อุโภ นาสิตา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน อตฺตโน ธมฺมราชตาย เจว ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติยา จ อุภินฺนมฺปิ เตสํ ปจฺจโย ชาโต’’ติ พุทฺธคุเณ วณฺณยมานา นิสีทึสุ. สตฺถา พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ สพฺพํ อาโรจยึสุ. น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อิเมสํ อุภินฺนํ ปจฺจโย จ ปติฏฺา จ ชาโต, ปุพฺเพปิ อโหสิเยวาติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ. ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ การณํ ปากฏํ อกาสิ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ การยมาเน โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ อเหสุํ, สิงฺคานิ รชตวณฺณานิ, มุขํ รตฺตกมฺพลปุฺชวณฺณํ, หตฺถปาทปริยนฺตา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, วาลธิ จมรสฺส วิย อโหสิ, สรีรํ ปนสฺส มหนฺตํ อสฺสโปตกปฺปมาณํ อโหสิ. โส ปฺจสตมิคปริวาโร อรฺเ วาสํ กปฺเปสิ นาเมน นิคฺโรธมิคราชา นาม. อวิทูเร ปนสฺส อฺโปิ ปฺจสตมิคปริวาโร สาขมิโค นาม วสติ, โสปิ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.

เตน สมเยน พาราณสิราชา มิควธปฺปสุโต โหติ, วินา มํเสน น ภุฺชติ, มนุสฺสานํ กมฺมจฺเฉทํ กตฺวา สพฺเพ เนคมชานปเท สนฺนิปาเตตฺวา เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติ. มนุสฺสา จินฺเตสุํ – ‘‘อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ยํนูน มยํ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปํ วปิตฺวา ปานียํ สมฺปาเทตฺวา พหู มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ พนฺธิตฺวา รฺโ นิยฺยาเทยฺยามา’’ติ. เต สพฺเพ อุยฺยาเน มิคานํ นิวาปติณานิ โรเปตฺวา อุทกํ สมฺปาเทตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา วาคุรานิ อาทาย มุคฺคราทินานาวุธหตฺถา อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค ปริเยสมานา ‘‘มชฺเฌ ิเต มิเค คณฺหิสฺสามา’’ติ โยชนมตฺตํ านํ ปริกฺขิปิตฺวา สงฺขิปมานา นิคฺโรธมิคสาขมิคานํ วสนฏฺานํ มชฺเฌ กตฺวา ปริกฺขิปึสุ. อถ นํ มิคคณํ ทิสฺวา รุกฺขคุมฺพาทโย จ ภูมิฺจ มุคฺคเรหิ ปหรนฺตา มิคคณํ คหนฏฺานโต นีหริตฺวา อสิสตฺติธนุอาทีนิ อาวุธานิ อุคฺคิริตฺวา มหานาทํ นทนฺตา ตํ มิคคณํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, นิพทฺธํ มิควํ คจฺฉนฺตา อมฺหากํ กมฺมํ นาเสถ, อมฺเหหิ อรฺโต มิเค อาเนตฺวา ตุมฺหากํ อุยฺยานํ ปูริตํ, อิโต ปฏฺาย เตสํ มํสานิ ขาทถา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมึสุ.

ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิเค โอโลเกนฺโต ทฺเว สุวณฺณมิเค ทิสฺวา เตสํ อภยํ อทาสิ. ตโต ปฏฺาย ปน กทาจิ สยํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา อาเนติ, กทาจิสฺส ภตฺตการโก คนฺตฺวา วิชฺฌิตฺวา อาหรติ. มิคา ธนุํ ทิสฺวาว มรณภเยน ตชฺชิตา ปลายนฺติ, ทฺเว ตโย ปหาเร ลภิตฺวา กิลมนฺติปิ, คิลานาปิ โหนฺติ, มรณมฺปิ ปาปุณนฺติ. มิคคโณ ตํ ปวตฺตึ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โส สาขํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘สมฺม, พหู มิคา นสฺสนฺติ, เอกํเสน มริตพฺเพ สติ อิโต ปฏฺาย มา กณฺเฑน มิเค วิชฺฌนฺตุ, ธมฺมคณฺฑิกฏฺาเน มิคานํ วาโร โหตุ. เอกทิวสํ มม ปริสาย วาโร ปาปุณาตุ, เอกทิวสํ ตว ปริสาย, วารปฺปตฺโต มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ เปตฺวา นิปชฺชตุ, เอวํ สนฺเต มิคา กิลนฺตา น ภวิสฺสนฺตี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต ปฏฺาย วารปฺปตฺโตว มิโค คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย คีวํ เปตฺวา นิปชฺชติ, ภตฺตการโก อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิปนฺนกเมว คเหตฺวา คจฺฉติ.

อเถกทิวสํ สาขมิคสฺส ปริสาย เอกิสฺสา คพฺภินิมิคิยา วาโร ปาปุณิ. สา สาขํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ คพฺภินี, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ทฺเว ชนา วารํ คมิสฺสาม, มยฺหํ วารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาห. โส ‘‘น สกฺกา ตว วารํ อฺเสํ ปาเปตุํ, ตฺวเมว ตุยฺหํ วารํ ชานิสฺสสิ, คจฺฉาหี’’ติ อาห. สา ตสฺส สนฺติกา อนุคฺคหํ อลภมานา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘โหตุ คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต วารํ อติกฺกาเมสฺสามี’’ติ สยํ คนฺตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ. ภตฺตการโก ตํ ทิสฺวา ‘‘ลทฺธาภโย มิคราชา ธมฺมคณฺฑิกาย นิปนฺโน, กึ นุ โข การณ’’นฺติ เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ.

ราชา ตาวเทว รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อาห ‘‘สมฺม มิคราช, นนุ มยา ตุยฺหํ อภยํ ทินฺนํ, กสฺมา ตฺวํ อิธ นิปนฺโน’’ติ. มหาราช, คพฺภินี มิคี อาคนฺตฺวา ‘‘มม วารํ อฺสฺส ปาเปหี’’ติ อาห, น สกฺกา โข ปน มยา เอกสฺส มรณทุกฺขํ อฺสฺส อุปริ นิกฺขิปิตุํ, สฺวาหํ อตฺตโน ชีวิตํ ตสฺสา ทตฺวา ตสฺสา สนฺตกํ มรณํ คเหตฺวา อิธ นิปนฺโน, มา อฺํ กิฺจิ อาสงฺกิตฺถ, มหาราชาติ. ราชา อาห – ‘‘สามิ, สุวณฺณวณฺณมิคราช, มยา น ตาทิโส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน มนุสฺเสสุปิ ทิฏฺปุพฺโพ, เตน เต ปสนฺโนสฺมิ, อุฏฺเหิ, ตุยฺหฺจ ตสฺสา จ อภยํ ทมฺมี’’ติ. ‘‘ทฺวีหิ อภเย ลทฺเธ อวเสสา กึ กริสฺสนฺติ, นรินฺทา’’ติ? ‘‘อวเสสานมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, เอวมฺปิ อุยฺยาเนเยว มิคา อภยํ ลภิสฺสนฺติ, เสสา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, มิคา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, เสสา จตุปฺปทา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, จตุปฺปทา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, ทิชคณา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘มหาราช, ทิชคณา ตาว อภยํ ลภนฺตุ, อุทเก วสนฺตา มจฺฉา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เอเตสมฺปิ อภยํ ทมฺมิ, สามี’’ติ. เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิตฺวา อุฏฺาย ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ปุตฺตธีตาสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคมชานปเทสุ ธมฺมํ จรนฺโต สมํ จรนฺโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ คมิสฺสสี’’ติ รฺโ พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสตฺวา กติปาหํ อุยฺยาเน วสิตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺํ ปาวิสิ. สาปิ โข มิคเธนุ ปุปฺผกณฺณิกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิ. โส กีฬมาโน สาขมิคสฺส สนฺติกํ คจฺฉติ. อถ นํ มาตา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺต, อิโต ปฏฺาย มา เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, นิคฺโรธสฺเสว สนฺติกํ คจฺเฉยฺยาสี’’ติ โอวทนฺตี อิมํ คาถมาห –

๑๒.

‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;

นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโย, ยฺเจ สาขสฺมิ ชีวิต’’นฺติ.

ตตฺถ นิคฺโรธเมว เสเวยฺยาติ ตาต ตฺวํ วา อฺโ วา อตฺตโน หิตกาโม นิคฺโรธเมว เสเวยฺย ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, น สาขมุปสํวเสติ สาขมิคํ ปน น อุปสํวเส อุปคมฺม น สํวเสยฺย, เอตํ นิสฺสาย ชีวิกํ น กปฺเปยฺย. นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโยติ นิคฺโรธรฺโ ปาทมูเล มรณมฺปิ เสยฺโย วรํ อุตฺตมํ. ยฺเจ สาขสฺมิ ชีวิตนฺติ ยํ ปน สาขสฺส สนฺติเก ชีวิตํ, ตํ เนว เสยฺโย น วรํ น อุตฺตมนฺติ อตฺโถ.

ตโต ปฏฺาย จ ปน อภยลทฺธกา มิคา มนุสฺสานํ สสฺสานิ ขาทนฺติ, มนุสฺสา ‘‘ลทฺธาภยา อิเม มิคา’’ติ มิเค ปหริตุํ วา ปลาเปตุํ วา น วิสหนฺติ, เต ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘มยา ปสนฺเนน นิคฺโรธมิคราชสฺส วโร ทินฺโน, อหํ รชฺชํ ชเหยฺยํ, น จ ตํ ปฏิฺํ ภินฺทามิ, คจฺฉถ น โกจิ มม วิชิเต มิเค ปหริตุํ ลภตี’’ติ อาห. นิคฺโรธมิโค ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา มิคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ปเรสํ สสฺสํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสถา’’ติ มิเค โอวทิตฺวา มนุสฺสานํ อาโรจาเปสิ ‘‘อิโต ปฏฺาย สสฺสการกา มนุสฺสา สสฺสรกฺขณตฺถํ วตึ มา กโรนฺตุ, เขตฺตํ ปน อาวิชฺฌิตฺวา ปณฺณสฺํ พนฺธนฺตู’’ติ. ตโต ปฏฺาย กิร เขตฺเตสุ ปณฺณพนฺธนสฺา อุทปาทิ. ตโต ปฏฺาย ปณฺณสฺํ อติกฺกมนมิโค นาม นตฺถิ. อยํ กิร เนสํ โพธิสตฺตโต ลทฺธโอวาโท. เอวํ มิคคณํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา สทฺธึ มิเคหิ ยถากมฺมํ คโต, ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ปุฺานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ เถริยา จ กุมารกสฺสปสฺส จ อวสฺสโย, ปุพฺเพปิ อวสฺสโย เอวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจธมฺมเทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, มิคเธนุ เถรี อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, ราชา อานนฺโท, นิคฺโรธมิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

นิคฺโรธมิคชาตกวณฺณนา ทุติยา.

[๑๓] ๓. กณฺฑิชาตกวณฺณนา

ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ อฏฺกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก อาวิภวิสฺสติ. ภควา ปน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ มาตุคามํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ ปกฺโก’’ติ. ภิกฺขู ตสฺสตฺถสฺสาวิภาวตฺถาย ภควนฺตํ ยาจึสุ, ภควา ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนการณํ ปากฏํ อกาสิ. อิโต ปรํ ปน ภิกฺขูนํ ยาจนํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนตฺจ อวตฺวา ‘‘อตีตํ อาหรี’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, เอตฺตเก วุตฺเตปิ ยาจนฺจ วลาหกคพฺภโต จนฺทนีหรณูปมาย ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนการณภาโว จาติ สพฺพเมตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.

อตีเต มคธรฏฺเ ราชคเห มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. มคธวาสิกานํ สสฺสสมเย มิคานํ มหาปริปนฺโถ โหติ. เต อรฺเ ปพฺพตปาทํ ปวิสนฺติ. ตตฺถ เอโก อรฺวาสี ปพฺพเตยฺยมิโค เอกาย คามนฺตวาสินิยา มิคโปติกาย สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา เตสํ มิคานํ ปพฺพตปาทโต โอรุยฺห ปุน คามนฺตํ โอตรณกาเล มิคโปติกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา เตหิ สทฺธึเยว โอตริ. อถ นํ สา อาห – ‘‘ตฺวํ โขสิ, อยฺย, ปพฺพเตยฺโย พาลมิโค, คามนฺโต จ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา อมฺเหหิ สทฺธึ โอตรี’’ติ. โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตฺตา อนิวตฺติตฺวา สทฺธึเยว อคมาสิ. มคธวาสิโน ‘‘อิทานิ มิคานํ ปพฺพตปาทา โอตรณกาโล’’ติ ตฺวา มคฺเค ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺเกสุ ติฏฺนฺติ. เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ อาคมนมคฺเค เอโก ลุทฺทโก ปฏิจฺฉนฺนโกฏฺเก ิโต โหติ. มิคโปติกา มนุสฺสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘เอโก ลุทฺทโก ิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตํ พาลมิคํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิ. ลุทฺทโก เอเกเนว สรปฺปหาเรน มิคํ ตตฺเถว ปาเตติ. มิคโปติกา ตสฺส วิทฺธภาวํ ตฺวา อุปฺปติตฺวา วาตคติยาว ปลายิ. ลุทฺทโก โกฏฺกโต นิกฺขมิตฺวา มิคํ โอกฺกนฺติตฺวา อคฺคึ กตฺวา วีตจฺจิเตสุ องฺคาเรสุ มธุรมํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อวเสสํ โลหิตพินฺทูหิ ปคฺฆรนฺเตหิ กาเชนาทาย ทารเก โตเสนฺโต ฆรํ อคมาสิ.

ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมึ วนสณฺเฑ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต โหติ. โส ตํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส พาลมิคสฺส มรณํ เนว มาตรํ นิสฺสาย, น ปิตรํ นิสฺสาย, อถ โข กามํ นิสฺสาย. กามนิมิตฺตฺหิ สตฺตา สุคติยํ หตฺถจฺเฉทาทิกํ, ทุคฺคติยฺจ ปฺจวิธพนฺธนาทินานปฺปการกํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, ปเรสํ มรณทุกฺขุปฺปาทนมฺปิ นาม อิมสฺมึ โลเก ครหิตเมว. ยํ ชนปทํ มาตุคาโม วิจาเรติ อนุสาสติ, โส อิตฺถิปริณายโก ชนปโทปิ ครหิโตเยว. เย สตฺตา มาตุคามสฺส วสํ คจฺฉนฺติ, เตปิ ครหิตาเยวา’’ติ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา วนเทวตาสุ สาธุการํ ทตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานาสุ มธุเรน สเรน ตํ วนสณฺฑํ อุนฺนาเทนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ –

๑๓.

‘‘ธิรตฺถุ กณฺฑินํ สลฺลํ, ปุริสํ คาฬฺหเวธินํ;

ธิรตฺถุ ตํ ชนปทํ, ยตฺถิตฺถี ปริณายิกา;

เต จาปิ ธิกฺกิตา สตฺตา, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา’’ติ.

ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหณตฺเถ นิปาโต, สฺวายมิธ อุตฺตาสุพฺเพควเสน ครหเณ ทฏฺพฺโพ. อุตฺตสิตุพฺพิคฺโค หิ โหนฺโต โพธิสตฺโต เอวมาห. กณฺฑมสฺส อตฺถีติ กณฺฑี, ตํ กณฺฑินํ. ตํ ปน กณฺฑํ อนุปวิสนฏฺเน ‘‘สลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา กณฺฑินํ สลฺลนฺติ เอตฺถ สลฺลกณฺฑินนฺติ อตฺโถ. สลฺลํ วา อสฺสตฺถีติปิ สลฺโล, ตํ สลฺลํ. มหนฺตํ วณมุขํ กตฺวา พลวปฺปหารํ เทนฺโต คาฬฺหํ วิชฺฌตีติ คาฬฺหเวธี, ตํ คาฬฺหเวธินํ. นานปฺปกาเรน กณฺเฑน, กุมุทปตฺตสณฺานถเลน อุชุกคมเนเนว สลฺเลน จ สมนฺนาคตํ คาฬฺหเวธินํ ปุริสํ ธิรตฺถูติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ปริณายิกาติ อิสฺสรา สํวิธายิกา. ธิกฺกิตาติ ครหิตา. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว วณฺณยิสฺสาม. เอวํ เอกาย คาถาย ตีณิ ครหวตฺถูนิ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต วนํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. อิโต ปรํ ปน ‘‘ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา’’ติ อิทํ อวตฺวา ‘‘อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วกฺขาม, อวุตฺตมฺปิ ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺพํ.

ตทา ปพฺพเตยฺยมิโค อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, มิคโปติกา ปุราณทุติยิกา, กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมเทสกเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติ.

กณฺฑิชาตกวณฺณนา ตติยา.

[๑๔] ๔. วาตมิคชาตกวณฺณนา

กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. สตฺถริ กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ติสฺสกุมาโร นาม มหาวิภวสฺส เสฏฺิกุลสฺส ปุตฺโต เอกทิวสํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตุกาโม ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา มาตาปิตูหิ อนนุฺาตตฺตา ปฏิกฺขิตฺโต สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา รฏฺปาลตฺเถโร วิย มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สตฺถา ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสมตฺตํ เวฬุวเน วิหริตฺวา เชตวนํ อคมาสิ. ตตฺรายํ กุลปุตฺโต เตรส ธุตงฺคานิ สมาทาย สาวตฺถิยํ สปทานํ ปิณฺฑาย จรมาโน กาลํ วีตินาเมติ, ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร นามา’’ติ วุตฺเต คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย พุทฺธสาสเน ปากโฏ ปฺาโต อโหสิ.

ตสฺมึ กาเล ราชคเห นกฺขตฺตกีฬาย วตฺตมานาย เถรสฺส มาตาปิตโร ยํ ตสฺส คิหิกาเล อโหสิ อาภรณภณฺฑกํ, ตํ รตนจงฺโกฏเก นิกฺขิปิตฺวา อุเร เปตฺวา ‘‘อฺาสุ นกฺขตฺตกีฬาสุ อมฺหากํ ปุตฺโต อิมินา อลงฺกาเรน อลงฺกโต นกฺขตฺตํ กีฬติ, ตํ โน เอกปุตฺตํ คเหตฺวา สมโณ โคตโม สาวตฺถินครํ คโต, กหํ นุ โข โส เอตรหิ นิสินฺโน, กหํ ิโต’’ติ วตฺวา โรทนฺติ.

อเถกา วณฺณทาสี ตํ กุลํ คนฺตฺวา เสฏฺิภริยํ โรทนฺตึ ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ ปน, อยฺเย, โรทสี’’ติ? ‘‘สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ’’. ‘‘กึ ปน, อยฺเย, อยฺยปุตฺโต ปิยายตี’’ติ? ‘‘อสุกฺจ อสุกฺจา’’ติ. ‘‘สเจ ตุมฺเห อิมสฺมึ เคเห สพฺพํ อิสฺสริยํ มยฺหํ เทถ, อหํ โว ปุตฺตํ อาเนสฺสามี’’ติ. เสฏฺิภริยา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ อุยฺโยเชสิ ‘‘คจฺฉ, อตฺตโน พเลน มม ปุตฺตํ อาเนหี’’ติ. สา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสินฺนา สาวตฺถึ คนฺตฺวา เถรสฺส ภิกฺขาจารวีถิยํ นิวาสํ คเหตฺวา เสฏฺิกุลา อาคเต มนุสฺเส เถรสฺส อทสฺเสตฺวา อตฺตโน ปริวาเรเนว ปริวุตา เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส อาทิโตว อุฬุงฺกยาคุฺจ รสกภิกฺขฺจ ทตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อนุกฺกเมน เคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ททมานา จ อตฺตโน วสํ อุปคตภาวํ ตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา อนฺโตคพฺเภ นิปชฺชิ. เถโรปิ ภิกฺขาจารเวลาย สปทานํ จรนฺโต เคหทฺวารํ อคมาสิ. ปริชโน เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา เถรํ ฆเร นิสีทาเปสิ. เถโร นิสีทิตฺวาว ‘‘กหํ อุปาสิกา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คิลานา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนํ อิจฺฉตี’’ติ. โส รสตณฺหาย พทฺโธ อตฺตโน วตสมาทานํ ภินฺทิตฺวา ตสฺสา นิปนฺนฏฺานํ ปาวิสิ. สา อตฺตโน อาคตการณํ กเถตฺวา ตํ ปโลเภตฺวา รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อุปฺปพฺพาเชตฺวา อตฺตโน วเส เปตฺวา ยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ราชคหเมว อคมาสิ. สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตา.

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ กิร เอกา วณฺณทาสี รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อาทาย คตา’’ติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา ธมฺมสภํ อุปคนฺตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาห. เต ตํ ปวตฺตึ กถยึสุ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอโส ภิกฺขุ รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺสา วสํ คโต, ปุพฺเพปิ ตสฺสา วสํ คโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ รฺโ พฺรหฺมทตฺตสฺส สฺชโย นาม อุยฺยานปาโล อโหสิ. อเถโก วาตมิโค ตํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา สฺชยํ ทิสฺวา ปลายติ, สฺชโยปิ น ตํ ตชฺเชตฺวา นีหรติ. โส ปุนปฺปุนํ อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว จรติ. อุยฺยานปาโล อุยฺยาเน นานปฺปการานิ ปุปฺผผลานิ คเหตฺวา ทิวเส ทิวเส รฺโ อภิหรติ. อถ นํ เอกทิวสํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม อุยฺยานปาล, อุยฺยาเน กิฺจิ อจฺฉริยํ ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เทว, อฺํ น ปสฺสามิ, เอโก ปน วาตมิโค อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน จรติ, เอตํ ปสฺสามี’’ติ. ‘‘สกฺขิสฺสติ ปน ตํ คเหตุ’’นฺติ. ‘‘โถกํ มธุํ ลภนฺโต อนฺโต ราชนิเวสนมฺปิ นํ อาเนตุํ สกฺขิสฺสามิ, เทวา’’ติ. ราชา ตสฺส มธุํ ทาเปสิ. โส ตํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วาตมิคสฺส จรณฏฺาเน ติณานิ มธุนา มกฺเขตฺวา นิลียิ. มิโค อาคนฺตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ อฺตฺร อคนฺตฺวา อุยฺยานเมว อาคจฺฉติ. อุยฺยานปาโล ตสฺส มธุมกฺขิตติเณสุ ปลุทฺธภาวํ ตฺวา อนุกฺกเมน อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวา กติปาหํ ปลายิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโต วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน อุยฺยานปาลสฺส หตฺเถ ิตติณานิ ขาทิตุํ อารภิ.

โส ตสฺส วิสฺสาสํ อาปนฺนภาวํ ตฺวา ยาว ราชนิเวสนา วีถึ กิลฺเชหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตหึ ตหึ สาขาภงฺคํ ปาเตตฺวา มธุลาพุกํ อํเส ลคฺเคตฺวา ติณกลาปํ อุปกจฺฉเก เปตฺวา มธุมกฺขิตานิ ติณานิ มิคสฺส ปุรโต ปุรโต วิกิรนฺโต อนฺโตราชนิเวสนํเยว อคมาสิ. มิเค อนฺโต ปวิฏฺเ ทฺวารํ ปิทหึสุ. มิโค มนุสฺเส ทิสฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต อนฺโตนิเวสนงฺคเณ อาธาวติ ปริธาวติ. ราชา ปาสาทา โอรุยฺห ตํ กมฺปมานํ ทิสฺวา ‘‘วาตมิโค นาม มนุสฺสานํ ทิฏฺฏฺานํ สตฺตาหํ น คจฺฉติ, ตชฺชิตฏฺานํ ยาวชีวํ น คจฺฉติ, โส เอวรูโป คหนนิสฺสิโต วาตมิโค รสตณฺหาย พทฺโธ อิทานิ เอวรูปํ านํ อาคโต, นตฺถิ วต โภ โลเก รสตณฺหาย ปาปตรํ นามา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมเทสนํ ปฏฺเปสิ –

๑๔.

‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา;

วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ, วสมาเนสิ รเสหิ สฺชโย’’ติ.

ตตฺถ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. รเสหีติ ชิวฺหาวิฺเยฺเยหิ มธุรมฺพิลาทีหิ. ปาปิโยติ ปาปตโร. อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วาติ นิพทฺธวสนฏฺานสงฺขาเตสุ หิ อาวาเสสุปิ มิตฺตสนฺถเวสุปิ ฉนฺทราโค ปาปโกว, เตหิ ปน สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ อาวาเสหิ วา มิตฺตสนฺถเวหิ วา สตคุเณน จ สหสฺสคุเณน จ สตสหสฺสคุเณน จ ธุวปฏิเสวนฏฺเน อาหารํ วินา ชีวิตินฺทฺริยปาลนาย อภาเวน จ สจฺฉนฺทราคปริโภครสาว ปาปตราติ. โพธิสตฺโต ปน อนุสฺสวาคตํ วิย อิมมตฺถํ กตฺวา ‘‘น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย, อาวาเสหิว สนฺถเวหิ วา’’ติ อาห. อิทานิ เตสํ ปาปิยภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วาตมิค’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ คหนนิสฺสิตนฺติ คหนฏฺานนิสฺสิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปสฺสถ รสานํ ปาปิยภาวํ, อิทํ นาม อรฺายตเน คหนนิสฺสิตํ วาตมิคํ สฺชโย อุยฺยานปาโล มธุรเสหิ อตฺตโน วสํ อาเนสิ, สพฺพถาปิ สจฺฉนฺทราคปริโภเคหิ รเสหิ นาม อฺํ ปาปตรํ ลามกตรํ นตฺถีติ รสตณฺหาย อาทีนวํ กเถสิ. กเถตฺวา จ ปน ตํ มิคํ อรฺเมว เปเสสิ.

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สา วณฺณทาสี อิทาเนว เอตํ รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา อตฺตโน วเส กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ‘‘ตทา สฺชโย อยํ วณฺณทาสี อโหสิ, วาตมิโค จูฬปิณฺฑปาติโก, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

วาตมิคชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.

[๑๕] ๕. ขราทิยชาตกวณฺณนา

อฏฺกฺขุรํ ขราทิเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาติ. อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ โอวาทํ น คณฺหาสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพจตาย ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา ปาเสน พทฺโธ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิโค หุตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺเ วสติ. อถสฺส ภคินิมิคี ปุตฺตกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภาติก, อยํ เต ภาคิเนยฺโย, เอตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปหี’’ติ ปฏิจฺฉาเปสิ. โส ตํ ภาคิเนยฺยํ ‘‘อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาห. โส วุตฺตเวลาย นาคจฺฉติ. ยถา จ เอกทิวสํ, เอวํ สตฺต ทิวเส สตฺโตวาเท อติกฺกนฺโต โส มิคมายํ อนุคฺคณฺหิตฺวาว วิจรนฺโต ปาเส พชฺฌิ. มาตาปิสฺส ภาตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ เต, ภาติก, ภาคิเนยฺโย มิคมายํ อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต จ ‘‘ตสฺส อโนวาทกสฺส มา จินฺตยิ, น เต ปุตฺเตน มิคมายา อุคฺคหิตา’’ติ วตฺวา อิทานิปิ ตํ อโนวทิตุกาโมว หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๕.

‘‘อฏฺกฺขุรํ ขราทิเย, มิคํ วงฺกาติวงฺกินํ;

สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตํ, น นํ โอวทิตุสฺสเห’’ติ.

ตตฺถ อฏฺกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺกฺขุรํ. ขราทิเยติ ตํ นาเมน อาลปติ. มิคนฺติ สพฺพสงฺคาหิกวจนํ. วงฺกาติวงฺกินนฺติ มูเล วงฺกานิ, อคฺเค อติวงฺกานีติ วงฺกาติวงฺกานิ, ตาทิสานิ สิงฺคานิ อสฺส อตฺถีติ วงฺกาติวงฺกี, ตํ วงฺกาติวงฺกินํ. สตฺตหิ กาลาติกฺกนฺตนฺติ สตฺตหิ โอวาทกาเลหิ โอวาทํ อติกฺกนฺตํ. น นํ โอวทิตุสฺสเหติ เอตํ ทุพฺพจมิคํ อหํ โอวทิตุํ น อุสฺสหามิ, เอตสฺส เม โอวาทตฺถาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ. อถ นํ ทุพฺพจมิคํ ปาเส พทฺธํ ลุทฺโท มาเรตฺวา มํสํ อาทาย ปกฺกามิ.

สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ‘‘ตทา ภาคิเนยฺโย มิโค ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, โอวาทมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

ขราทิยชาตกวณฺณนา ปฺจมา.

[๑๖] ๖. ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา

มิคํ ติปลฺลตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ พทริการาเม วิหรนฺโต สิกฺขากามํ ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ กาเล สตฺถริ อาฬวินครํ อุปนิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺเต พหู อุปาสกา อุปาสิกา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย จ วิหารํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติ, ทิวา ธมฺมสฺสวนํ โหติ. คจฺฉนฺเต ปน กาเล อุปาสิกาโย ภิกฺขุนิโย จ น คจฺฉึสุ, ภิกฺขู เจว อุปาสกา จ อเหสุํ. ตโต ปฏฺาย รตฺตึ ธมฺมสฺสวนํ ชาตํ. ธมฺมสฺสวนปริโยสาเน เถรา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ คจฺฉนฺติ. ทหรา สามเณรา จ อุปาสเกหิ สทฺธึ อุปฏฺานสาลายํ สยนฺติ. เตสุ นิทฺทํ อุปคเตสุ เอกจฺเจ ฆุรุฆุรุปสฺสาสา กากจฺฉมานา ทนฺเต ขาทนฺตา นิปชฺชึสุ, เอกจฺเจ มุหุตฺตํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺหึสุ. เต ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙) สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวา โกสมฺพึ อคมาสิ.

ตตฺถ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ ราหุลํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส ราหุล, ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, อิทานิ ตฺวํ อตฺตโน วสนฏฺานํ ชานาหี’’ติ. ปุพฺเพ ปน เต ภิกฺขู ภควติ จ คารวํ ตสฺส จายสฺมโต สิกฺขากามตํ ปฏิจฺจ ตํ อตฺตโน วสนฏฺานํ อาคตํ อติวิย สงฺคณฺหนฺติ, ขุทฺทกมฺจกํ ปฺเปตฺวา อุสฺสีสกกรณตฺถาย จีวรํ เทนฺติ. ตํ ทิวสํ ปน สิกฺขาปทภเยน วสนฏฺานมฺปิ น อทํสุ. ราหุลภทฺโทปิ ‘‘ปิตา เม’’ติ ทสพลสฺส วา, ‘‘อุปชฺฌาโย เม’’ติ ธมฺมเสนาปติโน วา, ‘‘อาจริโย เม’’ติ มหาโมคฺคลฺลานสฺส วา, ‘‘จูฬปิตา เม’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วา สนฺติกํ อคนฺตฺวา ทสพลสฺส วฬฺชนวจฺจกุฏึ พฺรหฺมวิมานํ ปวิสนฺโต วิย ปวิสิตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. พุทฺธานฺหิ วฬฺชนกุฏิยํ ทฺวารํ สุปิหิตํ โหติ, คนฺธปริภณฺฑกตา ภูมิ, คนฺธทามมาลาทามานิ โอสาริตาเนว โหนฺติ, สพฺพรตฺตึ ทีโป ฌายติ. ราหุลภทฺโท ปน น ตสฺสา กุฏิยา อิมํ สมฺปตฺตึ ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต, ภิกฺขูหิ ปน ‘‘วสนฏฺานํ ชานาหี’’ติ วุตฺตตฺตา โอวาทคารเวน สิกฺขากามตาย ตตฺถ วาสํ อุปคโต. อนฺตรนฺตรา หิ ภิกฺขู ตํ อายสฺมนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถาย มุฏฺิสมฺมชฺชนึ วา กจวรฉฑฺฑนกํ วา พหิ ขิปิตฺวา ตสฺมึ อาคเต ‘‘อาวุโส, อิมํ เกน ฉฑฺฑิต’’นฺติ วทนฺติ. ตตฺถ เกหิจิ ‘‘ราหุโล อิมินา มคฺเคน คโต’’ติ วุตฺเต โส อายสฺมา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ ชานามี’’ติ อวตฺวาว ตํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา คจฺฉติ. เอวเมส สิกฺขากาโม.

โส ตํ สิกฺขากามตํเยว ปฏิจฺจ ตตฺถ วาสํ อุปคโต. อถ สตฺถา ปุเรอรุณํเยว วจฺจกุฏิทฺวาเร ตฺวา อุกฺกาสิ, โสปายสฺมา อุกฺกาสิ. ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ ราหุโล’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนฺทิ. ‘‘กสฺมา ตฺวํ ราหุล อิธ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘วสนฏฺานสฺส อภาวโต’’. ‘‘ปุพฺเพ หิ, ภนฺเต, ภิกฺขู มม สงฺคหํ กโรนฺติ, อิทานิ อตฺตโน อาปตฺติภเยน วสนฏฺานํ น เทนฺติ, สฺวาหํ ‘อิทํ อฺเสํ อสงฺฆฏฺฏนฏฺาน’นฺติ อิมินา การเณน อิธ นิปนฺโนสฺมีติ. อถ ภควโต ‘‘ราหุลํ ตาว ภิกฺขู เอวํ ปริจฺจชนฺติ, อฺเ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กึ กริสฺสนฺตี’’ติ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ.

อถ ภควา ปาโตว ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ธมฺมเสนาปตึ ปุจฺฉิ ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ, สาริปุตฺต, อชฺช กตฺถจิ ราหุลสฺส วุตฺถภาว’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, อชฺช ราหุโล วจฺจกุฏิยํ วสิ, สาริปุตฺต, ตุมฺเห ราหุลํ เอวํ ปริจฺจชนฺตา อฺเ กุลทารเก ปพฺพาเชตฺวา กึ กริสฺสถ? เอวฺหิ สนฺเต อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตา น ปติฏฺา ภวิสฺสนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย อนุปสมฺปนฺเนน เอกํ ทฺเว ทิวเส อตฺตโน สนฺติเก วสาเปตฺวา ตติยทิวเส เตสํ วสนฏฺานํ ตฺวา พหิ วาเสถา’’ติ อิมํ อนุปฺตฺตึ กตฺวา ปุน สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ.

ตสฺมึ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู ราหุลสฺส คุณกถํ กเถนฺติ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ยาว สิกฺขากาโม วตายํ ราหุโล, ‘ตว วสนฏฺานํ ชานาหี’ติ วุตฺโต นาม ‘อหํ ทสพลสฺส ปุตฺโต, ตุมฺหากํ เสนาสนสฺมา ตุมฺเหเยว นิกฺขมถา’ติ เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อปฺปฏิปฺผริตฺวา วจฺจกุฏิยํ วาสํ กปฺเปสี’’ติ. เอวํ เตสุ กถยมาเนสุ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, ราหุลสฺส สิกฺขากามกถาย, น อฺาย กถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต ราชคเห เอโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มิคคณปริวุโต อรฺเ วสติ. อถสฺส ภคินี อตฺตโน ปุตฺตกํ อุปเนตฺวา ‘‘ภาติก, อิมํ เต ภาคิเนยฺยํ มิคมายํ สิกฺขาเปหี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, อสุกเวลาย นาม อาคนฺตฺวา สิกฺเขยฺยาสี’’ติ อาห. โส มาตุเลน วุตฺตเวลํ อนติกฺกมิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา มิคมายํ สิกฺขิ. โส เอกทิวสํ วเน วิจรนฺโต ปาเสน พทฺโธ พทฺธรวํ รวิ, มิคคโณ ปลายิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต ปาเสน พทฺโธ’’ติ ตสฺส มาตุยา อาโรเจสิ. สา ภาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภาติก, ภาคิเนยฺโย เต มิคมายํ สิกฺขาปิโต’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘มา ตฺวํ ปุตฺตสฺส กิฺจิ ปาปกํ อาสงฺกิ, สุคฺคหิตา เตน มิคมายา, อิทานิ ตํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๖.

‘‘มิคํ ติปลฺลตฺถมเนกมายํ, อฏฺกฺขุรํ อฑฺฒรตฺตาปปายึ;

เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโย’’ติ.

ตตฺถ มิคนฺติ ภาคิเนยฺยมิคํ. ติปลฺลตฺถนฺติ ปลฺลตฺถํ วุจฺจติ สยนํ, อุโภหิ ปสฺเสหิ อุชุกเมว จ นิปนฺนกวเสนาติ ตีหากาเรหิ ปลฺลตฺถํ อสฺส, ตีณิ วา ปลฺลตฺถานิ อสฺสาติ ติปลฺลตฺโถ, ตํ ติปลฺลตฺถํ. อเนกมายนฺติ พหุมายํ พหุวฺจนํ. อฏฺกฺขุรนฺติ เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วเสน อฏฺหิ ขุเรหิ สมนฺนาคตํ. อฑฺฒรตฺตาปปายินฺติ ปุริมยามํ อติกฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม อรฺโต อาคมฺม ปานียสฺส ปิวนโต อฑฺฒรตฺเต อาปํ ปิวตีติ อฑฺฒรตฺตาปปายี. ตํ อฑฺฒรตฺเต อปายินฺติ อตฺโถ. มม ภาคิเนยฺยํ มิคํ อหํ สาธุกํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสึ. กถํ? ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต, ฉหิ กลาหิติโภติ ภาคิเนยฺโยติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหฺหิ ตว ปุตฺตํ ตถา อุคฺคณฺหาเปสึ, ยถา เอกสฺมึ อุปริมนาสิกาโสเต วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปถวิยา อลฺลีเนน เอเกน เหฏฺิมโสเตน ตตฺเถว ฉมายํ อสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิ ลุทฺทกํ อติโภติ, ฉหิ โกฏฺาเสหิ อชฺโฌตฺถรติ วฺเจตีติ อตฺโถ. กตมาหิ ฉหิ? จตฺตาโร ปาเท ปสาเรตฺวา เอเกน ปสฺเสน เสยฺยาย, ขุเรหิ ติณปํสุขณเนน, ชิวฺหานินฺนามเนน อุทรสฺส อุทฺธุมาตภาวกรเณน, อุจฺจารปสฺสาววิสฺสชฺชเนน, วาตสนฺนิรุมฺภเนนาติ.

อปโร นโย – ปาเทน ปํสุํ คเหตฺวา อภิมุขากฑฺฒเนน, ปฏิปณามเนน, อุโภสุ ปสฺเสสุ สฺจรเณน, อุทรํ อุทฺธํ ปกฺขิปเนน, อโธ อวกฺขิปเนนาติ อิมาหิ ฉหิ กลาหิ ยถา อติโภติ, ‘‘มโต อย’’นฺติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา วฺเจติ, เอวํ ตํ มิคมายํ อุคฺคณฺหาเปสินฺติ ทีเปติ.

อปโร นโย – ตถา นํ อุคฺคณฺหาเปสึ, ยถา เอเกน โสเตน ฉมาสฺสสนฺโต ฉหิ กลาหิติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ทสฺสิเตหิ ฉหิ การเณหิ กลาหิติ กลายิสฺสติ, ลุทฺทํ วฺเจสฺสตีติ อตฺโถ. โภตีติ ภคินึ อาลปติ. ภาคิเนยฺโยติ เอวํ ฉหิ การเณหิ วฺจนกํ ภาคิเนยฺยํ นิทฺทิสติ. เอวํ โพธิสตฺโต ภาคิเนยฺยสฺส มิคมายาย สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต ภคินึ สมสฺสาเสติ.

โสปิ มิคโปตโก ปาเส พทฺโธ อวิปฺผนฺทิตฺวาเยว ภูมิยํ มหาผาสุกปสฺเสน ปาเท ปสาเรตฺวา นิปนฺโน ปาทานํ อาสนฺนฏฺาเน ขุเรเหว ปหริตฺวา ปํสุฺจ ติณานิ จ อุปฺปาเฏตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ วิสฺสชฺเชตฺวา สีสํ ปาเตตฺวา ชิวฺหํ นินฺนาเมตฺวา สรีรํ เขฬกิลินฺนํ กตฺวา วาตคฺคหเณน อุทรํ อุทฺธุมาตกํ กตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา เหฏฺา นาสิกาโสเตน วาตํ สฺจราเปนฺโต อุปริมนาสิกาโสเตน วาตํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สกลสรีรํ ถทฺธภาวํ คาหาเปตฺวา มตาการํ ทสฺเสสิ. นีลมกฺขิกาปิ นํ สมฺปริวาเรสุํ, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน กากา นิลียึสุ. ลุทฺโท อาคนฺตฺวา อุทรํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘อติปาโตว พทฺโธ ภวิสฺสติ, ปูติโก ชาโต’’ติ ตสฺส พนฺธนรชฺชุกํ โมเจตฺวา ‘‘เอตฺเถวทานิ นํ อุกฺกนฺติตฺวา มํสํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา สาขาปลาสํ คเหตุํ อารทฺโธ. มิคโปตโกปิ อุฏฺาย จตูหิ ปาเทหิ ตฺวา กายํ วิธุนิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มหาวาเตน ฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน มาตุ สนฺติกํ อคมาสิ.

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ราหุโล อิทาเนว สิกฺขากาโม, ปุพฺเพปิ สิกฺขากาโมเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภาคิเนยฺยมิคโปตโก ราหุโล อโหสิ, มาตา อุปฺปลวณฺณา, มาตุลมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

ติปลฺลตฺถมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.

[๑๗] ๗. มาลุตชาตกวณฺณนา

กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว วุฑฺฒปพฺพชิเต อารพฺภ กเถสิ. เต กิร โกสลชนปเท เอกสฺมึ อรฺาวาเส วสนฺติ. เอโก กาฬตฺเถโร นาม, เอโก ชุณฺหตฺเถโร นาม. อเถกทิวสํ ชุณฺโห กาฬํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต กาฬ, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ. โส ‘‘กาเฬ โหตี’’ติ อาห. อเถกทิวสํ กาโฬ ชุณฺหํ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต ชุณฺห, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ. โส ‘‘ชุณฺเห โหตี’’ติ อาห. เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, สีตํ นาม กสฺมึ กาเล โหตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ปุพฺเพปิ อหํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ อิมํ ปฺหํ กเถสึ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺขยิตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต เอกสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทฺเว สหายา เอกิสฺสาเยว คุหาย วสนฺติ. ตทา โพธิสตฺโตปิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปพฺพตปาเท วสติ. อเถกทิวสํ เตสํ สหายกานํ สีตํ นิสฺสาย วิวาโท อุทปาทิ. พฺยคฺโฆ ‘‘กาเฬเยว สีตํ โหตี’’ติ อาห. สีโห ‘‘ชุณฺเหเยว สีตํ โหตี’’ติ อาห. เต อุโภปิ อตฺตโน กงฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –

๑๗.

‘‘กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเห, ยทา วายติ มาลุโต;

วาตชานิ หิ สีตานิ, อุโภตฺถมปราชิตา’’ติ.

ตตฺถ กาเฬ วา ยทิ วา ชุณฺเหติ กาฬปกฺเข วา ชุณฺหปกฺเข วา. ยทา วายติ มาลุโตติ ยสฺมึ สมเย ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายติ, ตสฺมึ สมเย สีตํ โหติ. กึการณา? วาตชานิ หิ สีตานิ, ยสฺมา วาเต วิชฺชนฺเตเยว สีตานิ โหนฺติ, กาฬปกฺโข วา ชุณฺหปกฺโข วา เอตฺถ อปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุโภตฺถมปราชิตาติ อุโภปิ ตุมฺเห อิมสฺมึ ปฺเห อปราชิตาติ. เอวํ โพธิสตฺโต เต สหายเก สฺาเปสิ.

สตฺถาปิ ‘‘ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ มยา ตุมฺหากํ อยํ ปฺโห กถิโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน ทฺเวปิ เถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พฺยคฺโฆ กาโฬ อโหสิ, สีโห ชุณฺโห, ปฺหวิสฺสชฺชนกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

มาลุตชาตกวณฺณนา สตฺตมา.

[๑๘] ๘. มตกภตฺตชาตกวณฺณนา

เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตกภตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ กาเล มนุสฺสา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา กาลกเต าตเก อุทฺทิสฺส มตกภตฺตํ นาม เทนฺติ. ภิกฺขู เต มนุสฺเส ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ ‘‘เอตรหิ, ภนฺเต, มนุสฺสา พหู ปาเณ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มตกภตฺตํ นาม เทนฺติ. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ วุฑฺฒี’’ติ? สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามา’ติ กเตปิ ปาณาติปาเต กาจิ วุฑฺฒิ นาม อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อากาเส นิสชฺช ธมฺมํ เทเสตฺวา เอตฺถ อาทีนวํ กเถตฺวา สกลชมฺพุทีปวาสิเก เอตํ กมฺมํ ชหาเปสุํ. อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา ปุน ปาตุภูต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริยพฺราหฺมโณ ‘‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ เอกํ เอฬกํ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิเก อาห – ‘‘ตาตา, อิมํ เอฬกํ นทึ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา กณฺเ มาลํ ปริกฺขิปิตฺวา ปฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา มณฺเฑตฺวา อาเนถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตํ อาทาย นทึ คนฺตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา นทีตีเร เปสุํ. โส เอฬโก อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปา นาม ทุกฺขา อชฺช มุจฺจิสฺสามี’’ติ โสมนสฺสชาโต มตฺติกาฆฏํ ภินฺทนฺโต วิย มหาหสิตํ หสิตฺวา ปุน ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มํ ฆาเตตฺวา มยา ลทฺธทุกฺขํ ลภิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ การุฺํ อุปฺปาเทตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปโรทิ.

อถ นํ เต มาณวา ปุจฺฉึสุ ‘‘สมฺม เอฬก, ตฺวํ มหาสทฺเทน หสิ เจว โรทิ จ, เกน นุ โข การเณน หสิ, เกน การเณน ปโรที’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ อิมํ การณํ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺติเก ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ตํ อาทาย คนฺตฺวา อิทํ การณํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ. อาจริโย เตสํ วจนํ สุตฺวา เอฬกํ ปุจฺฉิ ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอฬก, หสิ, กสฺมา โรที’’ติ? เอฬโก อตฺตนา กตกมฺมํ ชาติสฺสราเณน อนุสฺสริตฺวา พฺราหฺมณสฺส กเถสิ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, ปุพฺเพ ตาทิโสว มนฺตชฺฌายกพฺราหฺมโณ หุตฺวา ‘มตกภตฺตํ ทสฺสามี’ติ เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา มตกภตฺตํ อทาสึ, สฺวาหํ เอกสฺส เอฬกสฺส ฆาติตตฺตา เอเกนูเนสุ ปฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ สีสจฺเฉทํ ปาปุณึ, อยํ เม โกฏิยํ ิโต ปฺจสติโม อตฺตภาโว, สฺวาหํ ‘อชฺช เอวรูปา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ โสมนสฺสชาโต อิมินา การเณน หสึ. โรทนฺโต ปน ‘อหํ ตาว เอกํ เอฬกํ มาเรตฺวา ปฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ปตฺวา อชฺช ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ มํ มาเรตฺวา อหํ วิย ปฺจ ชาติสตานิ สีสจฺเฉททุกฺขํ ลภิสฺสตี’ติ ตยิ การุฺเน โรทิ’’นฺติ. ‘‘เอฬก, มา ภายิ, นาหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, กึ วเทสิ, ตยิ มาเรนฺเตปิ อมาเรนฺเตปิ น สกฺกา อชฺช มยา มรณา มุจฺจิตุ’’นฺติ. ‘‘เอฬก, มา ภายิ, อหํ เต อารกฺขํ คเหตฺวา ตยา สทฺธึเยว วิจริสฺสามี’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, อปฺปมตฺตโก ตว อารกฺโข, มยา กตปาปํ ปน มหนฺตํ พลว’’นฺติ.

พฺราหฺมโณ เอฬกํ มุฺจิตฺวา ‘‘อิมํ เอฬกํ กสฺสจิปิ มาเรตุํ น ทสฺสามี’’ติ อนฺเตวาสิเก อาทาย เอฬเกเนว สทฺธึ วิจริ. เอฬโก วิสฺสฏฺมตฺโตว เอกํ ปาสาณปิฏฺึ นิสฺสาย ชาตคุมฺเพ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปณฺณานิ ขาทิตุํ อารทฺโธ. ตงฺขณฺเว ตสฺมึ ปาสาณปิฏฺเ อสนิ ปติ, ตโต เอกา ปาสาณสกลิกา ฉิชฺชิตฺวา เอฬกสฺส ปสาริตคีวาย ปติตฺวา สีสํ ฉินฺทิ, มหาชโน สนฺนิปติ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมึ าเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. โส ปสฺสนฺตสฺเสว ตสฺส มหาชนสฺส เทวตานุภาเวน อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘อิเม สตฺตา เอวํ ปาปสฺส ผลํ ชานมานา อปฺเปวนาม ปาณาติปาตํ น กเรยฺยุ’’นฺติ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

๑๘.

‘‘เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุํ, ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโว;

น ปาโณ ปาณินํ หฺเ, ปาณฆาตี หิ โสจตี’’ติ.

ตตฺถ เอวํ เจ สตฺตา ชาเนยฺยุนฺติ อิเม สตฺตา เอวํ เจ ชาเนยฺยุํ. กถํ? ทุกฺขายํ ชาติสมฺภโวติ อยํ ตตฺถ ตตฺถ ชาติ จ ชาตสฺส อนุกฺกเมน วฑฺฒิสงฺขาโต สมฺภโว จ ชราพฺยาธิมรณอปฺปิยสมฺปโยคปิยวิปฺปโยคหตฺถปาทจฺเฉทาทีนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภูตตฺตา ‘‘ทุกฺโข’’ติ ยทิ ชาเนยฺยุํ. น ปาโณ ปาณินํ หฺเติ ‘‘ปรํ วธนฺโต ชาติสมฺภเว วธํ ลภติ, ปีเฬนฺโต ปีฬํ ลภตี’’ติ ชาติสมฺภวสฺส ทุกฺขวตฺถุตาย ทุกฺขภาวํ ชานนฺโต โกจิ ปาโณ อฺํ ปาณินํ น หฺเ, สตฺโต สตฺตํ น หเนยฺยาติ อตฺโถ. กึการณา? ปาณฆาตี หิ โสจตีติ, ยสฺมา สาหตฺถิกาทีสุ ฉสุ ปโยเคสุ เยน เกนจิ ปโยเคน ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทเนน ปาณฆาตี ปุคฺคโล อฏฺสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการาย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อสุรกาเยติ อิเมสุ จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ทีฆรตฺตํ อนฺโตนิชฺฌายนลกฺขเณน โสเกน โสจติ. ยถา วายํ เอฬโก มรณภเยน โสจติ, เอวํ ทีฆรตฺตํ โสจตีติปิ ตฺวา น ปาโณ ปาณินํ หฺเ, โกจิ ปาณาติปาตกมฺมํ นาม น กเรยฺย. โมเหน ปน มูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อิมํ อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปาณาติปาตํ กโรนฺตีติ.

เอวํ มหาสตฺโต นิรยภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. มนุสฺสา ตํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิรยภยภีตา ปาณาติปาตา วิรมึสุ. โพธิสตฺโตปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สีเล ปติฏฺาเปตฺวา ยถากมฺมํ คโต, มหาชโนปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปุฺานิ กตฺวา เทวนครํ ปูเรสิ. สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติ.

มตกภตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.

[๑๙] ๙. อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา

สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวตานํ อายาจนพลิกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร มนุสฺสา วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ปาเณ วธิตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ อนนฺตราเยน อตฺถสิทฺธึ ปตฺวา อาคนฺตฺวา ปุน ตุมฺหากํ พลิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อายาจิตฺวา คจฺฉนฺติ. ตตฺถานนฺตราเยน อตฺถสิทฺธึ ปตฺวา อาคตา ‘‘เทวตานุภาเวน อิทํ ชาต’’นฺติ มฺมานา พหู ปาเณ วธิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิตุํ พลิกมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตฺถ อตฺโถ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ. ภควา อตีตํ อาหริ.

อตีเต กาสิรฏฺเ เอกสฺมึ คามเก กุฏุมฺพิโก คามทฺวาเร ิตนิคฺโรธรุกฺเข เทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิชานิตฺวา อนนฺตราเยน อาคนฺตฺวา พหู ปาเณ วธิตฺวา ‘‘อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ รุกฺขมูลํ คโต. รุกฺขเทวตา ขนฺธวิฏเป ตฺวา อิมํ คาถมาห –

๑๙.

‘‘สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจ, มุจฺจมาโน หิ พชฺฌติ;

น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺติ, มุตฺติ พาลสฺส พนฺธน’’นฺติ.

ตตฺถ สเจ มุจฺเจ เปจฺจ มุจฺเจติ โภ ปุริส, ตฺวํ สเจ มุจฺเจ ยทิ มุจฺจิตุกาโมสิ. เปจฺจ มุจฺเจติ ยถา ปรโลเก น พชฺฌสิ, เอวํ มุจฺจาหิ. มุจฺจมาโน หิ พชฺฌตีติ ยถา ปน ตฺวํ ปาณํ วธิตฺวา มุจฺจิตุํ อิจฺฉสิ, เอวํ มุจฺจมาโน หิ ปาปกมฺเมน พชฺฌติ. ตสฺมา น เหวํ ธีรา มุจฺจนฺตีติ เย ปณฺฑิตปุริสา, เต เอวํ ปฏิสฺสวโต น มุจฺจนฺติ. กึการณา? เอวรูปา หิ มุตฺติ พาลสฺส พนฺธนํ, เอสา ปาณาติปาตํ กตฺวา มุตฺติ นาม พาลสฺส พนฺธนเมว โหตีติ ธมฺมํ เทเสสิ. ตโต ปฏฺาย มนุสฺสา เอวรูปา ปาณาติปาตกมฺมา วิรตา ธมฺมํ จริตฺวา เทวนครํ ปูรยึสุ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘อหํ เตน สมเยน รุกฺขเทวตา อโหสิ’’นฺติ.

อายาจิตภตฺตชาตกวณฺณนา นวมา.

[๒๐] ๑๐. นฬปานชาตกวณฺณนา

ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน นฬกปานคามํ ปตฺวา นฬกปานโปกฺขรณิยํ เกตกวเน วิหรนฺโต นฬทณฺฑเก อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร ภิกฺขู นฬกปานโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา สูจิฆรตฺถาย สามเณเรหิ นฬทณฺฑเก คาหาเปตฺวา เต สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺเท ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ สูจิฆรตฺถาย นฬทณฺฑเก คณฺหาเปม, เต มูลโต ยาว อคฺคา สพฺพตฺถกเมว ฉิทฺทา, กึ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘อิทํ, ภิกฺขเว, มยฺหํ โปราณกอธิฏฺาน’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

ปุพฺเพ กิร โส วนสณฺโฑ อรฺโ อโหสิ. ตสฺสาปิ โปกฺขรณิยา เอโก ทกรกฺขโส โอติณฺโณติณฺเณ ขาทติ. ตทา โพธิสตฺโต โรหิตมิคโปตกปฺปมาโณ กปิราชา หุตฺวา อสีติสหสฺสมตฺตวานรปริวุโต ยูถํ ปริหรนฺโต ตสฺมึ อรฺเ วสติ. โส วานรคณสฺส โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตาตา, อิมสฺมึ อรฺเ วิสรุกฺขาปิ อมนุสฺสปริคฺคหิตโปกฺขรณิโยปิ โหนฺติ, ตุมฺเห อขาทิตปุพฺพํ ผลาผลํ ขาทนฺตา วา อปีตปุพฺพํ ปานียํ ปิวนฺตา วา มํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ อคตปุพฺพฏฺานํ คตา ตตฺถ พหุเทว ทิวสํ จริตฺวา ปานียํ คเวสมานา เอกํ โปกฺขรณึ ทิสฺวา ปานียํ อปิวิตฺวาว โพธิสตฺตสฺสาคมนํ โอโลกยมานา นิสีทึสุ. โพธิสตฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘กึ ตาตา, ปานียํ น ปิวถา’’ติ อาห. ‘‘ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลเกมา’’ติ. ‘‘สุฏฺุ, ตาตา’’ติ โพธิสตฺโต โปกฺขรณึ อาวิชฺฌิตฺวา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณเมว ปสฺสิ, น อุตฺติณฺณํ. โส ‘‘นิสฺสํสยํ เอสา อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ตฺวา ‘‘สุฏฺุ โว กตํ, ตาตา, ปานียํ อปิวนฺเตหิ, อมนุสฺสปริคฺคหิตา อย’’นฺติ อาห.

ทกรกฺขโสปิ เตสํ อโนตรณภาวํ ตฺวา นีโลทโร ปณฺฑรมุโข สุรตฺตหตฺถปาโท พีภจฺฉทสฺสโน หุตฺวา อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ‘‘กสฺมา นิสินฺนาตฺถ, โอตริตฺวา ปานียํ ปิวถา’’ติ อาห. อถ นํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวํ อิธ นิพฺพตฺตทกรกฺขโสสี’’ติ? ‘‘อาม, อห’’นฺติ. ‘‘ตฺวํ โปกฺขรณึ โอติณฺณเก ลภสี’’ติ? ‘‘อาม, ลภามิ, อหํ อิโธติณฺณํ อนฺตมโส สกุณิกํ อุปาทาย น กิฺจิ มุฺจามิ, ตุมฺเหปิ สพฺเพ ขาทิสฺสามี’’ติ. ‘‘น มยํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ขาทิตุํ ทสฺสามา’’ติ. ‘‘ปานียํ ปน ปิวิสฺสถา’’ติ. ‘‘อาม, ปานียํ ปิวิสฺสาม, น จ เต วสํ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘อถ กถํ ปานียํ ปิวิสฺสถา’’ติ? กึ ปน ตฺวํ มฺสิ ‘‘โอตริตฺวา ปิวิสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘มยฺหิ อโนตริตฺวา อสีติสหสฺสานิปิ เอกเมกํ นฬทณฺฑกํ คเหตฺวา อุปฺปลนาเฬน อุทกํ ปิวนฺตา วิย ตว โปกฺขรณิยา ปานียํ ปิวิสฺสาม, เอวํ โน ตฺวํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสสี’’ติ. เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมิสฺสา คาถาย ปุริมปททฺวยํ อภาสิ –

๒๐.

‘‘ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ, ทิสฺวาโนตริตํ ปท’’นฺติ.

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, โส กปิราชา ตสฺสา โปกฺขรณิยา เอกมฺปิ อุตฺติณฺณปทํ นาทฺทส, โอตริตํ ปน โอติณฺณปทเมว อทฺทส. เอวํ ทิสฺวา ปทํ อนุตฺติณฺณํ ทิสฺวาน โอตริตํ ปทํ ‘‘อทฺธายํ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต สปริโส อาห –

‘‘นเฬน วารึ ปิสฺสามา’’ติ;

ตสฺสตฺโถ – มยํ ตว โปกฺขรณิยํ นเฬน ปานียํ ปิวิสฺสามาติ. ปุน มหาสตฺโต อาห –

‘‘เนว มํ ตฺวํ วธิสฺสสี’’ติ;

เอวํ นเฬน ปานียํ ปิวนฺตํ สปริสมฺปิ มํ ตฺวํ เนว วธิสฺสสีติ อตฺโถ.

เอวฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ นฬทณฺฑกํ อาหราเปตฺวา ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา มุเขน ธมิ, นโฬ อนฺโต กิฺจิ คณฺึ อเสเสตฺวา สพฺพตฺถกเมว สุสิโร อโหสิ. อิมินา นิยาเมน อปรมฺปิ อปรมฺปิ อาหราเปตฺวา มุเขน ธมิตฺวา อทาสิ. เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา นิฏฺาเปตุํ, ตสฺมา เอวํ น คเหตพฺพํ. โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา ชาตา สพฺเพปิ นฬา เอกจฺฉิทฺทา โหนฺตู’’ติ อธิฏฺาสิ. โพธิสตฺตานฺหิ หิตูปจารสฺส มหนฺตตาย อธิฏฺานํ สมิชฺฌติ. ตโต ปฏฺาย สพฺเพปิ ตํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา อุฏฺิตนฬา เอกจฺฉิทฺทา ชาตา. อิมสฺมิฺหิ กปฺเป จตฺตาริ กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยานิ นาม. กตมานิ จตฺตาริ? จนฺเท สสลกฺขณํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ สฺสติ, วฏฺฏกชาตเก อคฺคิโน นิพฺพุตฏฺานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ฌายิสฺสติ, ฆฏีการนิเวสนฏฺานํ สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อโนวสฺสกํ สฺสติ, อิมํ โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา อุฏฺิตนฬา สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ เอกจฺฉิทฺทา ภวิสฺสนฺตีติ อิมานิ จตฺตาริ กปฺปฏฺิยปาฏิหาริยานิ นาม.

โพธิสตฺโต เอวํ อธิฏฺหิตฺวา เอกํ นฬํ อาทาย นิสีทิ. เตปิ อสีติสหสฺสวานรา เอเกกํ อาทาย โปกฺขรณึ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เตปิ โพธิสตฺตสฺส นเฬน อากฑฺฒิตฺวา ปานียํ ปิวนกาเล สพฺเพ ตีเร นิสินฺนาว ปิวึสุ. เอวํ เตหิ ปานีเย ปิวิเต ทกรกฺขโส กิฺจิ อลภิตฺวา อนตฺตมโน สกนิเวสนเมว คโต. โพธิสตฺโตปิ สปริวาโร อรฺเมว ปาวิสิ.

สตฺถา ปน ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, นฬานํ เอกจฺฉิทฺทภาโว นาม มยฺหเมเวตํ โปราณกอธิฏฺาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทกรกฺขโส เทวทตฺโต อโหสิ, อสีติสหสฺสวานรา พุทฺธปริสา, อุปายกุสโล ปน กปิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

นฬปานชาตกวณฺณนา ทสมา.

สีลวคฺโค ทุติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

นิคฺโรธํ ลกฺขณํ กณฺฑิ, วาตมิคํ ขราทิยํ;

ติปลฺลตฺถํ มาลุตฺจ, มตภตฺต อยาจิตํ;

นฬปานนฺติ เต ทสาติ.

๓. กุรุงฺควคฺโค

[๒๑] ๑. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา

าตเมตํ กุรุงฺคสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต ตถาคตสฺส ฆาตนตฺถาย ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, ธนปาลํ วิสฺสชฺเชสิ, สพฺพถาปิ ทสพลสฺส วธาย ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อวณฺณํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, เทวทตฺโต ตุมฺหากํ วธาย ปริสกฺกตีติ ตสฺส อคุณกถาย สนฺนิสินฺนามฺหาติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ มม วธาย ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุรุงฺคมิโค หุตฺวา เอกสฺมึ อรฺายตเน ผลานิ ขาทนฺโต วสติ. โส เอกสฺมึ กาเล ผลสมฺปนฺเน เสปณฺณิรุกฺเข เสปณฺณิผลานิ ขาทติ. อเถโก คามวาสี อฏฺฏกลุทฺทโก ผลรุกฺขมูเลสุ มิคานํ ปทานิ อุปธาเรตฺวา อุปริรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ผลานิ ขาทิตุํ อาคตาคเต มิเค สตฺติยา วิชฺฌิตฺวา เตสํ มํสํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติ. โส เอกทิวสํ ตสฺมึ รุกฺขมูเล โพธิสตฺตสฺส ปทวฬฺชํ ทิสฺวา ตสฺมึ เสปณฺณิรุกฺเข อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ปาโตว ภุฺชิตฺวา สตฺตึ อาทาย วนํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ อารุหิตฺวา อฏฺฏเก นิสีทิ. โพธิสตฺโตปิ ปาโตว วสนฏฺานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘เสปณฺณิผลานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อาคมฺม ตํ รุกฺขมูลํ สหสาว อปวิสิตฺวา ‘‘กทาจิ อฏฺฏกลุทฺทกา รุกฺเขสุ อฏฺฏกํ พนฺธนฺติ, อตฺถิ นุ โข เอวรูโป อุปทฺทโว’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต พาหิรโตว อฏฺาสิ.

ลุทฺทโกปิ โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ตฺวา อฏฺฏเก นิสินฺโนว เสปณฺณิผลานิ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ตสฺส ปุรโต ปาเตสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิมานิ ผลานิ อาคนฺตฺวา มยฺหํ ปุรโต ปตนฺติ, อตฺถิ นุ โข อุปริ ลุทฺทโก’’ติ ปุนปฺปุนํ อุลฺโลเกนฺโต ลุทฺทกํ ทิสฺวา อปสฺสนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘อมฺโภ, รุกฺข-ปุพฺเพ ตฺวํ โอลมฺพกํ จาเรนฺโต วิย อุชุกเมว ผลานิ ปาเตสิ, อชฺช ปน เต รุกฺขธมฺโม ปริจฺจตฺโต, เอวํ ตยา รุกฺขธมฺเม ปริจฺจตฺเต อหมฺปิ อฺํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา มยฺหํ อาหารํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๑.

‘‘าตเมตํ กุรุงฺคสฺส, ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสิ;

อฺํ เสปณฺณิ คจฺฉามิ, น เม เต รุจฺจเต ผล’’นฺติ.

ตตฺถ าตนฺติ ปากฏํ ชาตํ. เอตนฺติ อิทํ. กุรุงฺคสฺสาติ กุรุงฺคมิคสฺส. ยํ ตฺวํ เสปณฺณิ เสยฺยสีติ ยํ ตฺวํ อมฺโภ เสปณฺณิรุกฺข ปุรโต ผลานิ ปาตยมาโน เสยฺยสิ วิเสยฺยสิ วิสิณฺณผโล โหสิ, ตํ สพฺพํ กุรุงฺคมิคสฺส ปากฏํ ชาตํ. น เม เต รุจฺจเต ผลนฺติ เอวํ ผลํ ททมานาย น เม ตว ผลํ รุจฺจติ, ติฏฺ ตฺวํ, อหํ อฺตฺถ คจฺฉิสฺสามีติ อคมาสิ.

อถสฺส ลุทฺทโก อฏฺฏเก นิสินฺโนว สตฺตึ ขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิมฺหิ ต’’นฺติ อาห. โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ิโต อาห ‘‘อมฺโภ ปุริส, อิทานีสิ กิฺจาปิ มํ วิรทฺโธ, อฏฺ ปน มหานิรเย โสฬสอุสฺสทนิรเย ปฺจวิธพนฺธนาทีนิ จ กมฺมการณานิ อวิรทฺโธเยวาสี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ปลายิตฺวา ยถารุจึ คโต, ลุทฺโทปิ โอตริตฺวา ยถารุจึ คโต.

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มม วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ ปน มํ วธิตุํ อสกฺขี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อฏฺฏกลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ปมา.

[๒๒] ๒. กุกฺกุรชาตกวณฺณนา

เย กุกฺกุราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต าตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. สา ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก อาวิภวิสฺสติ. อิทํ ปน วตฺถุํ ปติฏฺเปตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตถารูปํ กมฺมํ ปฏิจฺจ กุกฺกุรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุรปริวุโต มหาสุสาเน วสติ. อเถกทิวสํ ราชา เสตสินฺธวยุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถํ อารุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย นครํ ปาวิสิ. ตสฺส ตํ รถวรตฺตํ ยถานทฺธเมว ราชงฺคเณ ปยึสุ, โส รตฺติภาเค เทเว วสฺสนฺเต ตินฺโต. อุปริปาสาทโต โกเลยฺยกสุนขา โอตริตฺวา ตสฺส จมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสุ. ปุนทิวเส รฺโ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, นิทฺธมนมุเขน สุนขา ปวิสิตฺวา รถสฺส จมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสู’’ติ. ราชา สุนขานํ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ทิฏฺทิฏฺฏฺาเน สุนเข ฆาเตถา’’ติ อาห. ตโต ปฏฺาย สุนขานํ มหาพฺยสนํ อุทปาทิ. เต ทิฏฺิทิฏฺฏฺาเน ฆาติยมานา ปลายิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมํสุ.

โพธิสตฺโต ‘ตุมฺเห พหู สนฺนิปติตา, กึ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิ. เต ‘‘อนฺเตปุเร กิร รถสฺส จมฺมฺจ นทฺธิ จ สุนเขหิ ขาทิตา’ติ กุทฺโธ ราชา สุนขวธํ อาณาเปสิ, พหู สุนขา วินสฺสนฺติ, มหาภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อารกฺขฏฺาเน พหิ สุนขานํ โอกาโส นตฺถิ, อนฺโตราชนิเวสเน โกเลยฺยกสุนขานเมว ตํ กมฺมํ ภวิสฺสติ. อิทานิ ปน โจรานํ กิฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ, ยํนูนาหํ โจเร รฺโ ทสฺเสตฺวา าติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺย’’นฺติ. โส าตเก สมสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อหํ โว อภยํ อาหริสฺสามิ, ยาว ราชานํ ปสฺสามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ‘‘มยฺหํ อุปริ เลฑฺฑุํ วา มุคฺครํ วา มา โกจิ ขิปิตุํ อุสฺสหี’’ติ อธิฏฺาย เอกโกว อนฺโตนครํ ปาวิสิ. อถ นํ ทิสฺวา เอกสตฺโตปิ กุชฺฌิตฺวา โอโลเกนฺโต นาม นาโหสิ. ราชาปิ สุนขวธํ อาณาเปตฺวา สยํ วินิจฺฉเย นิสินฺโน โหติ. โพธิสตฺโต ตตฺเถว คนฺตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา รฺโ อาสนสฺส เหฏฺา ปาวิสิ. อถ นํ ราชปุริสา นีหริตุํ อารทฺธา, ราชา ปน วาเรสิ.

โส โถกํ วิสฺสมิตฺวา เหฏฺาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห กุกฺกุเร มาราเปถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, มาราเปมห’’นฺติ. ‘‘โก เนสํ อปราโธ นรินฺทา’’ติ? ‘‘รถสฺส เม ปริวารจมฺมฺจ นทฺธิฺจ ขาทึสู’’ติ. ‘‘เย ขาทึสุ, เต ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. ‘‘‘อิเม นาม จมฺมขาทกโจรา’ติ ตถโต อชานิตฺวา ทิฏฺทิฏฺฏฺาเนเยว มาราปนํ น ยุตฺตํ, เทวา’’ติ. ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺทิฏฺเ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ. ‘‘กึ ปน โว มนุสฺสา สพฺเพว กุกฺกุเร มาเรนฺติ, อุทาหุ มรณํ อลภนฺตาปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ. มหาราช อิทาเนว ตุมฺเห ‘‘รถจมฺมสฺส กุกฺกุเรหิ ขาทิตตฺตา ‘ทิฏฺทิฏฺเ สพฺเพว มาเรถา’ติ สุนขวธํ อาณาเปสิ’’นฺติ อโวจุตฺถ, อิทานิ ปน ‘‘อมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺตี’’ติ วเทถ. ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตุมฺเห ฉนฺทาทิวเสน อคติคมนํ คจฺฉถ, อคติคมนฺจ นาม น ยุตฺตํ, น จ ราชธมฺโม, รฺา นาม การณคเวสเกน ตุลาสทิเสน ภวิตุํ วฏฺฏติ, อิทานิ จ โกเลยฺยกา มรณํ น ลภนฺติ, ทุพฺพลสุนขาว ลภนฺติ, เอวํ สนฺเต นายํ สพฺพสุนขฆจฺจา, ทุพฺพลฆาติกา นาเมสา’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘มหาราช, ยํ ตุมฺเห กโรถ, นายํ ธมฺโม’’ติ รฺโ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

๒๒.

‘‘เย กุกฺกุรา ราชกุลมฺหิ วทฺธา, โกเลยฺยกา วณฺณพลูปปนฺนา;

เตเม น วชฺฌา มยมสฺม วชฺฌา, นายํ สฆจฺจา ทุพฺพลฆาติกาย’’นฺติ.

ตตฺถ เย กุกฺกุราติ เย สุนขา. ยถา หิ ธารุณฺโหปิ ปสฺสาโว ‘‘ปูติมุตฺต’’นฺติ, ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ‘‘ชรสิงฺคาโล’’ติ, โกมลาปิ คโลจิลตา ‘‘ปูติลตา’’ติ, สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ‘‘ปูติกาโย’’ติ วุจฺจติ, เอวเมวํ วสฺสสติโกปิ สุนโข ‘‘กุกฺกุโร’’ติ วุจฺจติ. ตสฺมา มหลฺลกา กายพลูปปนฺนาปิ เต ‘‘กุกฺกุรา’’ตฺเวว วุตฺตา. วทฺธาติ วฑฺฒิตา. โกเลยฺยกาติ ราชกุเล ชาตา สมฺภูตา สํวฑฺฒา. วณฺณพลูปปนฺนาติ สรีรวณฺเณน เจว กายพเลน จ สมฺปนฺนา. เตเม น วชฺฌาติ เต อิเม สสฺสามิกา สารกฺขา น วชฺฌา. มยมสฺม วชฺฌาติ อสฺสามิกา อนารกฺขา มยํ วชฺฌา นาม ชาตา. นายํ สฆจฺจาติ เอวํ สนฺเต อยํ อวิเสเสน สฆจฺจา นาม น โหติ. ทุพฺพลฆาติกายนฺติ อยํ ปน ทุพฺพลานํเยว ฆาตนโต ทุพฺพลฆาติกา นาม โหติ. ราชูหิ นาม โจรา นิคฺคณฺหิตพฺพา, โน อโจรา. อิธ ปน โจรานํ กิฺจิ ภยํ นตฺถิ, อโจรา มรณํ ลภนฺติ. อโห อิมสฺมึ โลเก อยุตฺตํ วตฺตติ, อโห อธมฺโม วตฺตตีติ.

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจรํ สุตฺวา อาห – ‘‘ชานาสิ ตฺวํ, ปณฺฑิต, อสุเกหิ นาม รถจมฺมํ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติ. ‘‘เกหิ ขาทิต’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ เคเห วสนเกหิ โกเลยฺยกสุนเขหี’’ติ. ‘‘กถํ เตหิ ขาทิตภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ? ‘‘อหํ เตหิ ขาทิตภาวํ ทสฺเสสามี’’ติ. ‘‘ทสฺเสหิ ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ฆเร โกเลยฺยกสุนเข อาหราเปตฺวา โถกํ ตกฺกฺจ ทพฺพติณานิ จ อาหราเปถา’’ติ. ราชา ตถา อกาสิ. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘อิมานิ ติณานิ ตกฺเกน มทฺทาเปตฺวา เอเต สุนเข ปาเยถา’’ติ อาห. ราชา ตถา กตฺวา ปายาเปสิ, ปีตา ปีตา สุนขา สทฺธึ จมฺเมหิ วมึสุ. ราชา ‘‘สพฺพฺุพุทฺธสฺส พฺยากรณํ วิยา’’ติ ตุฏฺโ โพธิสตฺตสฺส เสตจฺฉตฺเตน ปูชํ อกาสิ. โพธิสตฺโต ‘‘ธมฺมํ จร, มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติยา’’ติอาทีหิ (ชา. ๒.๑๗.๓๙) เตสกุณชาตเก อาคตาหิ ทสหิ ธมฺมจริยคาถาหิ รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺาย อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ รฺโว ปฏิอทาสิ.

ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา สพฺพสุนขานํ อตฺตโน โภชนสทิสเมว นิจฺจภตฺตํ ปฏฺเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ิโต ยาวตายุกํ ทานาทีนิ ปุฺานิ กตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิ. กุกฺกุโรวาโท ทส วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติ. โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว าตกานํ อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อวเสสา ปริสา พุทฺธปริสา, กุกฺกุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

กุกฺกุรชาตกวณฺณนา ทุติยา.

[๒๓] ๓. โภชาชานียชาตกวณฺณนา

อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, ปหารํ ลทฺธาปิ เนว โอสฺสชึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โภชาชานียสินฺธวกุเล นิพฺพตฺโต สพฺพาลงฺการสมฺปนฺโน พาราณสิรฺโ มงฺคลสฺโส อโหสิ. โส สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยํเยว นานคฺครสสมฺปนฺนํ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ภุฺชติ, จาตุชฺชาติกคนฺธูปลิตฺตายเมว ภูมิยํ ติฏฺติ, ตํ านํ รตฺตกมฺพลสาณิปริกฺขิตฺตํ อุปริ สุวณฺณตารกขจิตเจลวิตานํ สโมสริตคนฺธทามมาลาทามํ อวิชหิตคนฺธเตลปทีปํ โหติ. พาราณสิรชฺชํ ปน อปตฺเถนฺตา ราชาโน นาม นตฺถิ. เอกํ สมยํ สตฺต ราชาโน พาราณสึ ปริกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ พาราณสิรฺโ ปณฺณํ เปเสสุํ. ราชา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กโรม, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ ตาว อาทิโตว ยุทฺธาย น คนฺตพฺพํ, อสุกํ นาม อสฺสาโรหํ เปเสตฺวา ยุทฺธํ กาเรถ, ตสฺมึ อสกฺโกนฺเต ปจฺฉา ชานิสฺสามา’’ติ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, สตฺตหิ ราชูหิ สทฺธึ ยุทฺธํ กาตุ’’นฺติ อาห. ‘‘เทว, สเจ โภชาชานียสินฺธวํ ลภามิ, ติฏฺนฺตุ สตฺต ราชาโน, สกลชมฺพุทีเป ราชูหิปิ สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, โภชาชานียสินฺธโว วา โหตุ อฺโ วา, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คเหตฺวา ยุทฺธํ กโรหี’’ติ.

โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห โภชาชานียสินฺธวํ อาหราเปตฺวา สุวมฺมิตํ กตฺวา อตฺตนาปิ สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ขคฺคํ พนฺธิตฺวา สินฺธวปิฏฺิวรคโต นครา นิกฺขมฺม วิชฺชุลตา วิย จรมาโน ปมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา เอกํ ราชานํ ชีวคฺคาหเมว คเหตฺวา อาคนฺตฺวา นคเร พลสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทุติยํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา ตถา ตติยนฺติ เอวํ ปฺจ ราชาโน ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ฉฏฺํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา ฉฏฺสฺส รฺโ คหิตกาเล โภชาชานีโย ปหารํ ลภติ, โลหิตํ ปคฺฆรติ, เวทนา พลวติโย วตฺตนฺติ. อสฺสาโรโห ตสฺส ปหฏภาวํ ตฺวา โภชาชานียสินฺธวํ ราชทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธ. โพธิสตฺโต มหาผาสุกปสฺเสน นิปนฺโนว อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา อสฺสาโรหํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหติ, อยฺจ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, มยา กตกมฺมฺจ นสฺสิสฺสติ, อปฺปฏิสโม อสฺสาโรโหปิ นสฺสิสฺสติ, ราชาปิ ปรหตฺถํ คมิสฺสติ, เปตฺวา มํ อฺโ อสฺโส สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ นิปนฺนโกว อสฺสาโรหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม อสฺสาโรห, สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ คเหตุํ สมตฺโถ เปตฺวา มํ อฺโ อสฺโส นาม นตฺถิ, นาหํ มยา กตกมฺมํ นาเสสฺสามิ, มมฺเว อุฏฺาเปตฺวา สนฺนยฺหาหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๓.

‘‘อปิ ปสฺเสน เสมาโน, สลฺเลภิ สลฺลลีกโต;

เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌ, ยุฺช มฺเว สารถี’’ติ.

ตตฺถ อปิ ปสฺเสน เสมาโนติ เอเกน ปสฺเสน สยมานโกปิ. สลฺเลภิ สลฺลลีกโตติ สลฺเลหิ วิทฺโธปิ สมาโน. เสยฺโยว วฬวา โภชฺโฌติ วฬวาติ สินฺธวกุเลสุ อชาโต ขลุงฺกสฺโส. โภชฺโฌติ โภชาชานียสินฺธโว. อิติ เอตสฺมา วฬวา สลฺเลหิ วิทฺโธปิ โภชาชานียสินฺธโวว เสยฺโย วโร อุตฺตโม. ยุฺช มฺเว สารถีติ ยสฺมา เอว คโตปิ อหเมว เสยฺโย, ตสฺมา มมฺเว โยเชหิ, มํ วมฺเมหีติ วทติ.

อสฺสาโรโห โพธิสตฺตํ อุฏฺาเปตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สุสนฺนทฺธํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส ปิฏฺิยํ นิสีทิตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา ราชพลสฺส นิยฺยาเทสิ, โพธิสตฺตมฺปิ ราชทฺวารํ อานยึสุ. ราชา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิ. มหาสตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สตฺต ราชาโน มา ฆาตยิตฺถ, สปถํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺเชถ, มยฺหฺจ อสฺสาโรหสฺส จ ทาตพฺพํ ยสํ อสฺสาโรหสฺเสว เทถ, สตฺต ราชาโน คเหตฺวา ทินฺนโยธํ นาม นาเสตุํ น วฏฺฏติ. ตุมฺเหปิ ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรถา’’ติ. เอวํ โพธิสตฺเตน รฺโ โอวาเท ทินฺเน โพธิสตฺตสฺส สนฺนาหํ โมจยึสุ, โส สนฺนาเห มุตฺตมตฺเตเยว นิรุชฺฌิ. ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อสฺสาโรหสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา สตฺต ราชาโน ปุน อตฺตนฺโน อทุพฺภาย สปถํ กาเรตฺวา สกสกฏฺานานิ เปเสตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ วีริยํ อกํสุ, เอวรูปํ ปหารํ ลทฺธาปิ น โอสฺสชึสุ, ตฺวํ ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กสฺมา วีริยํ โอสฺสชสี’’ติ วตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺาสิ.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อสฺสาโรโห สาริปุตฺโต, โภชาชานียสินฺธโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

โภชาชานียชาตกวณฺณนา ตติยา.

[๒๔] ๔. อาชฺชาตกวณฺณนา

ยทา ยทาติ อิทมฺปิ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺวีริยเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนายตเนปิ ลทฺธปฺปหาราปิ หุตฺวา วีริยํ อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปุริมนเยเนว สตฺต ราชาโน นครํ ปริวารยึสุ. อเถโก รถิกโยโธ ทฺเว ภาติกสินฺธเว รเถ โยเชตฺวา นครา นิกฺขมฺม ฉ พลโกฏฺเก ภินฺทิตฺวา ฉ ราชาโน อคฺคเหสิ. ตสฺมึ ขเณ เชฏฺกอสฺโส ปหารํ ลภิ. รถิโก รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา เชฏฺภาติกํ รถา โมเจตฺวา สนฺนาหํ สิถิลํ กตฺวา เอเกเนว ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา อฺํ อสฺสํ สนฺนยฺหิตุํ อารทฺโธ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว จินฺเตตฺวา รถิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปนฺนโกว อิมํ คาถมาห –

๒๔.

‘‘ยทา ยทา ยตฺถ ยทา, ยตฺถ ยตฺถ ยทา ยทา;

อาชฺโ กุรุเต เวคํ, หายนฺติ ตตฺถ วาฬวา’’ติ.

ตตฺถ ยทา ยทาติ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน มคฺเค วา สงฺคามสีเส วา. ยทาติ ยสฺมึ ขเณ. ยตฺถ ยตฺถาติ สตฺตนฺนํ พลโกฏฺกานํ วเสน พหูสุ ยุทฺธมณฺฑเลสุ. ยทา ยทาติ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล ปหารํ ลทฺธกาเล วา อลทฺธกาเล วา. อาชฺโ กุรุเต เวคนฺติ สารถิสฺส จิตฺตรุจิตํ การณํ อาชานนสภาโว อาชฺโ วรสินฺธโว เวคํ กโรติ วายมติ วีริยํ อารภติ. หายนฺติ ตตฺถ วาฬวาติ ตสฺมึ เวเค กริยมาเน อิตเร วฬวสงฺขาตา ขฬุงฺกสฺสา หายนฺติ ปริหายนฺติ, ตสฺมา อิมสฺมึ รเถ มํเยว โยเชหีติ อาห.

สารถิ โพธิสตฺตํ อุฏฺาเปตฺวา รเถ โยเชตฺวา สตฺตมํ พลโกฏฺกํ ภินฺทิตฺวา สตฺตมํ ราชานํ อาทาย รถํ เปเสนฺโต ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา สินฺธวํ โมเจสิ. โพธิสตฺโต เอเกน ปสฺเสน นิปนฺโน ปุริมนเยเนว รฺโ โอวาทํ ทตฺวา นิรุชฺฌิ. ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา สารถิสฺส สมฺมานํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, อสฺโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ.

อาชฺชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.

[๒๕] ๕. ติตฺถชาตกวณฺณนา

อฺมฺเหิ ติตฺเถหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสฺส สทฺธิวิหาริกํ เอกํ สุวณฺณการปุพฺพกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. อาสยานุสยาณฺหิ พุทฺธานํเยว โหติ, น อฺเสํ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน อาสยานุสยาณสฺส นตฺถิตาย สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยํ อชานนฺโต อสุภกมฺมฏฺานเมว กเถสิ, ตสฺส ตํ น สปฺปายมโหสิ. กสฺมา? โส กิร ปฏิปาฏิยา ปฺจ ชาติสตานิ สุวณฺณการเคเหเยว ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อถสฺส ทีฆรตฺตํ ปริสุทฺธสุวณฺณทสฺสนวเสน ปริจิตตฺตา อสุภํ น สปฺปายมโหสิ. โส ตตฺถ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต จตฺตาโร มาเส เขเปสิ.

ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อรหตฺตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อทฺธา อยํ พุทฺธเวเนยฺโย ภวิสฺสติ, ตถาคตสฺส สนฺติกํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปาโตว ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ‘‘กึ นุ โข, สาริปุตฺต, เอกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิมสฺส กมฺมฏฺานํ อทาสึ, อยํ ปน จตูหิ มาเสหิ นิมิตฺตมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทสิ, สฺวาหํ ‘พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาทาย อาคโต’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, กตรํ ปน เต กมฺมฏฺานํ สทฺธิวิหาริกสฺส ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อสุภกมฺมฏฺานํ ภควา’’ติ. ‘‘สาริปุตฺต, นตฺถิ ตว สนฺตาเน อาสยานุสยาณํ, คจฺฉ, ตฺวํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ตว สทฺธิวิหาริกํ อาทาย คจฺเฉยฺยาสี’’ติ. เอวํ สตฺถา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺส ภิกฺขุสฺส มนาปํ จีวรฺจ นิวาสนฺจ ทาเปตฺวา ตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณีตํ ขาทนียโภชนียํ ทาเปตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวา คนฺธกุฏิยํ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย ตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา วิหารจาริกํ จรมาโน อมฺพวเน เอกํ โปกฺขรณึ มาเปตฺวา ตตฺถ มหนฺตํ ปทุมินิคจฺฉํ, ตตฺราปิ จ มหนฺตํ เอกํ ปทุมปุปฺผํ มาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ปุปฺผํ โอโลเกนฺโต นิสีทา’’ติ นิสีทาเปตฺวา คนฺธกุฏึ ปาวิสิ.

โส ภิกฺขุ ตํ ปุปฺผํ ปุนปฺปุนํ โอโลเกติ. ภควา ตํ ปุปฺผํ ชรํ ปาเปสิ, ตํ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ชรํ ปตฺวา วิวณฺณํ อโหสิ. อถสฺส ปริยนฺตโต ปฏฺาย ปตฺตานิ ปตนฺตานิ มุหุตฺเตน สพฺพานิ ปตึสุ. ตโต กิฺชกฺขํ ปติ, กณฺณิกาว อวสิสฺสิ. โส ภิกฺขุ ตํ ปสฺสนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ ปทุมปุปฺผํ อิทาเนว อภิรูปํ อโหสิ ทสฺสนียํ, อถสฺส วณฺโณ ปริณโต, ปตฺตานิ จ กิฺจกฺขฺจ ปติตํ, กณฺณิกามตฺตเมว อวสิฏฺํ, เอวรูปสฺส นาม ปทุมสฺส ชรา ปตฺตา, มยฺหํ สรีรสฺส กึ น ปาปุณิสฺสติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิปสฺสนํ ปฏฺเปสิ. สตฺถา ‘‘ตสฺส จิตฺตํ วิปสฺสนํ อารุฬฺห’’นฺติ ตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;

สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ. (ธ. ป. ๒๘๕);

โส ภิกฺขุ คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มุตฺโต วตมฺหิ สพฺพภเวหี’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘โส วุตฺถวาโส ปริปุณฺณมานโส, ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี;

วิสุทฺธสีโล สุสมาหิตินฺทฺริโย, จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโต.

‘‘สโมตตํ โมหมหนฺธการํ, วิโนทยึ สพฺพมลํ อเสสํ;

อาโลกปชฺโชตกโร ปภงฺกโร, สหสฺสรํสี วิย ภาณุมา นเภ’’ติ. –

อาทีหิ คาถาหิ อุทานํ อุทาเนสิ. อุทาเนตฺวา จ ปน คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ. เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ คเหตฺวา อคมาสิ. อยํ ปวตฺติ ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ทสพลสฺส คุเณ วณฺณยมานา นิสีทึสุ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร อาสยานุสยาณสฺส อภาเวน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยํ น ชานาติ, สตฺถา ปน ตฺวา เอกทิวเสเนว ตสฺส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, อโห พุทฺธา นาม มหานุภาวา’’ติ.

สตฺถา อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ภควา อฺาย กถาย, ตุมฺหากฺเว ปน ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส อาสยานุสยาณกถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ อจฺฉริยํ, สฺวาหํ เอตรหิ พุทฺโธ หุตฺวา ตสฺส อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปาหํ ตสฺส อาสยํ ชานามิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตํ ราชานํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ อนุสาสติ. ตทา รฺโ มงฺคลอสฺสนฺหานติตฺเถ อฺตรํ วฬวํ ขฬุงฺกสฺสํ นฺหาเปสุํ. มงฺคลสฺโส วฬเวน นฺหานติตฺถํ โอตาริยมาโน ชิคุจฺฉิตฺวา โอตริตุํ น อิจฺฉิ. อสฺสโคปโก คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, มงฺคลสฺโส ติตฺถํ โอตริตุํ น อิจฺฉตี’’ติ. ราชา โพธิสตฺตํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน อสฺโส ติตฺถํ โอตาริยมาโน น โอตรตี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา อสฺสํ โอโลเกตฺวา นิโรคภาวมสฺส ตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน อยํ อิมํ ติตฺถํ น โอตรตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปมตรํ เอตฺถ อฺโ นฺหาปิโต ภวิสฺสติ, เตเนส ชิคุจฺฉมาโน ติตฺถํ น โอตรติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อสฺสโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมึ ติตฺเถ กํ ปมํ นฺหาปยิตฺถา’’ติ? ‘‘อฺตรํ วฬวสฺสํ, สามี’’ติ.

โพธิสตฺโต ‘‘เอส อตฺตโน สินฺธวตาย ชิคุจฺฉนฺโต เอตฺถ นฺหายิตุํ น อิจฺฉติ, อิมํ อฺติตฺเถ นฺหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส อาสยํ ตฺวา ‘‘โภ อสฺสโคปก, สปฺปิมธุผาณิตาทิภิสงฺขตปายาสมฺปิ ตาว ปุนปฺปุนํ ภุฺชนฺตสฺส ติตฺติ โหติ. อยํ อสฺโส พหู วาเร อิธ ติตฺเถ นฺหาโต, อฺมฺปิ ตาว นํ ติตฺถํ โอตาเรตฺวา นฺหาเปถ จ ปาเยถ จา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๕.

‘‘อฺมฺเหิ ติตฺเถหิ, อสฺสํ ปาเยหิ สารถิ;

อจฺจาสนสฺส ปุริโส, ปายาสสฺสปิ ตปฺปตี’’ติ.

ตตฺถ อฺมฺเหีติ อฺเหิ อฺเหิ. ปาเยหีติ เทสนาสีสเมตํ, นฺหาเปหิ จ ปาเยหิ จาติ อตฺโถ. อจฺจาสนสฺสาติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, อติอสเนน อติภุตฺเตนาติ อตฺโถ. ปายาสสฺสปิ ตปฺปตีติ สปฺปิอาทีหิ อภิสงฺขเตน มธุรปายาเสน ตปฺปติ ติตฺโต โหติ, ธาโต สุหิโต น ปุน ภุฺชิตุกามตํ อาปชฺชติ. ตสฺมา อยมฺปิ อสฺโส อิมสฺมึ ติตฺเถ นิพทฺธํ นฺหาเนน ปริยตฺตึ อาปนฺโน ภวิสฺสติ, อฺตฺถ นํ นฺหาเปถาติ.

เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสํ อฺติตฺถํ โอตาเรตฺวา ปายึสุ เจว นฺหาปยึสุ จ. โพธิสตฺโต อสฺสสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหานกาเล รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ราชา ‘‘กึ, ตาต, อสฺโส นฺหาโต จ ปีโต จา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘ปมํ กึ การณา น อิจฺฉตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ สพฺพํ อาจิกฺขิ. ราชา ‘‘เอวรูปสฺส ติรจฺฉานสฺสาปิ นาม อาสยํ ชานาติ, อโห ปณฺฑิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโต. โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมเมว คโต.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อหํ เอตสฺส อิทาเนว อาสยํ ชานามิ, ปุพฺเพปิ ชานามิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มงฺคลอสฺโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

ติตฺถชาตกวณฺณนา ปฺจมา.

[๒๖] ๖. มหิฬามุขชาตกวณฺณนา

ปุราณโจราน วโจ นิสมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺโต อชาตสตฺตุกุมารํ ปสาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นิปฺผาเทสิ. อชาตสตฺตุกุมาโร เทวทตฺตสฺส คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา นานคฺครเสหิ ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนสฺส ทิวเส ทิวเส ปฺจ ถาลิปากสตานิ อภิหริ. ลาภสกฺการํ นิสฺสาย เทวทตฺตสฺส ปริวาโร มหนฺโต ชาโต, เทวทตฺโต ปริวาเรน สทฺธึ วิหาเรเยว โหติ. เตน สมเยน ราชคหวาสิกา ทฺเว สหายา. เตสุ เอโก สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิโต, เอโก เทวทตฺตสฺส. เต อฺมฺํ ตสฺมึ ตสฺมึ าเนปิ ปสฺสนฺติ, วิหารํ คนฺตฺวาปิ ปสฺสนฺติเยว.

อเถกทิวสํ เทวทตฺตสฺส นิสฺสิตโก อิตรํ อาห – ‘‘อาวุโส, กึ ตฺวํ เทวสิกํ เสเทหิ มุจฺจมาเนหิ ปิณฺฑาย จรสิ, เทวทตฺโต คยาสีสวิหาเร นิสีทิตฺวาว นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุฺชติ, เอวรูโป อุปาโย นตฺถิ, กึ ตฺวํ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กึ เต ปาโตว คยาสีสํ อาคนฺตฺวา สอุตฺตริภงฺคํ ยาคุํ ปิวิตฺวา อฏฺารสวิธํ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นานคฺครเสหิ สุโภชนํ ภุฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? โส ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน คนฺตุกาโม หุตฺวา ตโต ปฏฺาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุฺชิตฺวา กาลสฺเสว เวฬุวนํ อาคจฺฉติ. โส สพฺพกาลํ ปฏิจฺฉาเทตุํ นาสกฺขิ, ‘‘คยาสีสํ คนฺตฺวา เทวทตฺตสฺส ปฏฺปิตํ ภตฺตํ ภุฺชตี’’ติ น จิรสฺเสว ปากโฏ ชาโต. อถ นํ สหายา ปุจฺฉึสุ ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ อาวุโส, เทวทตฺตสฺส ปฏฺปิตํ ภตฺตํ ภุฺชสี’’ติ. ‘‘โก เอวมาหา’’ติ? ‘‘อสุโก จ อสุโก จา’’ติ. ‘‘สจฺจํ อหํ อาวุโส คยาสีสํ คนฺตฺวา ภุฺชามิ, น ปน เม เทวทตฺโต ภตฺตํ เทติ, อฺเ มนุสฺสา เทนฺตี’’ติ. ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏโก ทุสฺสีโล อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อธมฺเมน อตฺตโน ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสิ, ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุฺชสิ, เอหิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อาทาย ธมฺมสภํ อาคมึสุ.

สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กึ, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อนิจฺฉนฺตฺเว อาทาย อาคตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุฺชตี’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ เทวทตฺตสฺส อธมฺเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุฺชสี’’ติ? ‘‘น ภนฺเต, เทวทตฺโต มยฺหํ เทติ, อฺเ มนุสฺสา เทนฺติ, ตมหํ ภุฺชามี’’ติ. สตฺถา ‘‘มา ภิกฺขุ เอตฺถ ปริหารํ กริ, เทวทตฺโต อนาจาโร ทุสฺสีโล, กถฺหิ นาม ตฺวํ อิธ ปพฺพชิตฺวา มม สาสนํ ภชนฺโตเยว เทวทตฺตสฺส ภตฺตํ ภุฺชสิ, นิจฺจกาลมฺปิ ภชนสีลโกว ตฺวํ ทิฏฺทิฏฺเเยว ภชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. ตทา รฺโ มหิฬามุโข นาม มงฺคลหตฺถี อโหสิ สีลวา อาจารสมฺปนฺโน, น กฺจิ วิเหเติ. อเถกทิวสํ ตสฺส สาลาย สมีเป รตฺติภาคสมนนฺตเร โจรา อาคนฺตฺวา ตสฺส อวิทูเร นิสินฺนา โจรมนฺตํ มนฺตยึสุ ‘‘เอวํ อุมฺมงฺโค ภินฺทิตพฺโพ, เอวํ สนฺธิจฺเฉทกมฺมํ กตฺตพฺพํ, อุมฺมงฺคฺจ สนฺธิจฺเฉทฺจ มคฺคสทิสํ ติตฺถสทิสํ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ภณฺฑํ หริตุํ วฏฺฏติ, หรนฺเตน มาเรตฺวาว หริตพฺพํ, เอวํ อุฏฺาตุํ สมตฺโถ นาม น ภวิสฺสติ, โจเรน จ นาม สีลาจารยุตฺเตน น ภวิตพฺพํ, กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ. เอวํ มนฺเตตฺวา อฺมฺํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อคมํสุ. เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเสปิ ปุนทิวเสปีติ พหู ทิวเส ตตฺถ อาคนฺตฺวา มนฺตยึสุ. โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘เต มํ สิกฺขาเปนฺตี’’ติ สฺาย ‘‘อิทานิ มยา กกฺขเฬน ผรุเสน สาหสิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูโปว อโหสิ. ปาโตว อาคตํ หตฺถิโคปกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ภูมิยํ โปเถตฺวา มาเรสิ. อปรมฺปิ ตถา อปรมฺปิ ตถาติ อาคตาคตํ มาเรติเยว.

‘‘มหิฬามุโข อุมฺมตฺตโก ชาโต ทิฏฺทิฏฺเ มาเรตี’’ติ รฺโ อาโรจยึสุ. ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ เกน การเณน โส ทุฏฺโ ชาโต’’ติ. โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ตสฺส สรีเร อโรคภาวํ ตฺวา ‘‘เกน นุ โข การเณน เอส ทุฏฺโ ชาโต’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อทฺธา อวิทูเร เกสฺจิ วจนํ สุตฺวา ‘มํ เอเต สิกฺขาเปนฺตี’ติ สฺาย ทุฏฺโ ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข หตฺถิสาลาย สมีเป รตฺติภาเค เกหิจิ กิฺจิ กถิตปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม, สามิ, โจรา อาคนฺตฺวา กถยึสู’’ติ. โพธิสตฺโต คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, อฺโ หตฺถิสฺส สรีเร วิกาโร นตฺถิ, โจรานํ กถํ สุตฺวา ทุฏฺโ ชาโต’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา สีลาจารกถํ กถาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘เอวํ กาเรหิ, ตาตา’’ติ.

โพธิสตฺโต คนฺตฺวา สีลวนฺเต สมณพฺราหฺมเณ หตฺถิสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ‘‘สีลกถํ กเถถ, ภนฺเต’’ติ อาห. เต หตฺถิสฺส อวิทูเร นิสินฺนา ‘‘น โกจิ ปรามสิตพฺโพ น มาเรตพฺโพ, สีลาจารสมฺปนฺเนน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยยุตฺเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สีลกถํ กถยึสุ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘มํ อิเม สิกฺขาเปนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย สีลวนฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ สีลวา อโหสิ. ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ, ตาต, สีลวา ชาโต’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เอวรูโป ทุฏฺหตฺถี ปณฺฑิเต นิสฺสาย โปราณกธมฺเมเยว ปติฏฺิโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๖.

‘‘ปุราณโจราน วโจ นิสมฺม, มหิฬามุโข โปถยมนฺวจารี;

สุสฺตานฺหิ วโจ นิสมฺม, คชุตฺตโม สพฺพคุเณสุ อฏฺา’’ติ.

ตตฺถ ปุราณโจรานนฺติ โปราณโจรานํ. นิสมฺมาติ สุตฺวา, ปมํ โจรานํ วจนํ สุตฺวาติ อตฺโถ. มหิฬามุโขติ หตฺถินิมุเขน สทิสมุโข. ยถา มหิฬา ปุรโต โอโลกิยมานา โสภติ, น ปจฺฉโต, ตถา โสปิ ปุรโต โอโลกิยมาโน โสภติ. ตสฺมา ‘‘มหิฬามุโข’’ติสฺส นามํ อกํสุ. โปถยมนฺวจารีติ โปถยนฺโต มาเรนฺโต อนุจารี. อยเมว วา ปาโ. สุสฺตานนฺติ สุฏฺุ สฺตานํ สีลวนฺตานํ. คชุตฺตโมติ อุตฺตมคโช มงฺคลหตฺถี. สพฺพคุเณสุ อฏฺาติ สพฺเพสุ โปราณคุเณสุ ปติฏฺิโต. ราชา ‘‘ติรจฺฉานคตสฺสาปิ อาสยํ ชานาตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา สทฺธึ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ ทิฏฺทิฏฺเเยว ภชิ, โจรานํ วจนํ สุตฺวา โจเร ภชิ, ธมฺมิกานํ วจนํ สุตฺวา ธมฺมิเก ภชี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหิฬามุโข วิปกฺขเสวกภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

มหิฬามุขชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.

[๒๗] ๗. อภิณฺหชาตกวณฺณนา

นาลํ กพฬํ ปทาตเวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกฺจ มหลฺลกตฺเถรฺจ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกา. เตสุ เอโก ปพฺพชิตฺวา เทวสิกํ อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉติ. โส ตสฺส ภิกฺขํ ทตฺวา สยมฺปิ ภุฺชิตฺวา เตเนว สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา ยาว สูริยตฺถงฺคมนา อาลาปสลฺลาเปน นิสีทิตฺวา นครํ ปวิสติ, อิตโรปิ นํ ยาว นครทฺวารา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตติ. โส เตสํ วิสฺสาโส ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโต. อเถกทิวสํ ภิกฺขู เตสํ วิสฺสาสกถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ, เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ กถยึสุ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อิเม วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิ. ตทา เอโก กุกฺกุโร มงฺคลหตฺถิสาลํ คนฺตฺวา มงฺคลหตฺถิสฺส ภุฺชนฏฺาเน ปติตานิ ภตฺตสิตฺถานิ ขาทติ. โส เตเนว โภชเนน สํวทฺธมาโน มงฺคลหตฺถิสฺส วิสฺสาสิโก ชาโต หตฺถิสฺเสว สนฺติเก ภุฺชติ, อุโภปิ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกนฺติ. โส หตฺถี นํ โสณฺฑาย คเหตฺวา อปราปรํ กโรนฺโต กีฬติ, อุกฺขิปิตฺวา กุมฺเภ ปติฏฺาเปติ. อเถกทิวสํ เอโก คามิกมนุสฺโส หตฺถิโคปกสฺส มูลํ ทตฺวา ตํ กุกฺกุรํ อาทาย อตฺตโน คามํ อคมาสิ. ตโต ปฏฺาย โส หตฺถี กุกฺกุรํ อปสฺสนฺโต เนว ขาทติ น ปิวติ น นฺหายติ. ตมตฺถํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา โพธิสตฺตํ ปหิณิ ‘‘คจฺฉ ปณฺฑิต, ชานาหิ กึการณา หตฺถี เอวํ กโรตี’’ติ.

โพธิสตฺโต หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิสฺส ทุมฺมนภาวํ ตฺวา ‘‘อิมสฺส สรีเร โรโค น ปฺายติ, เกนจิ ปนสฺส สทฺธึ มิตฺตสนฺถเวน ภวิตพฺพํ, ตํ อปสฺสนฺโต เอส มฺเ โสกาภิภูโต’’ติ หตฺถิโคปเก ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ นุ โข อิมสฺส เกนจิ สทฺธึ วิสฺสาโส’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถิ สามิ เอเกน สุนเขน สทฺธึ พลวา เมตฺตี’’ติ. ‘‘กหํ โส เอตรหี’’ติ? ‘‘เอเกน มนุสฺเสน นีโต’’ติ. ‘‘ชานาถ ปนสฺส นิวาสนฏฺาน’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, สามี’’ติ. โพธิสตฺโต รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, เทว, หตฺถิสฺส โกจิ อาพาโธ, เอเกน ปนสฺส สุนเขน สทฺธึ พลววิสฺสาโส, ตํ อปสฺสนฺโต น ภุฺชติ มฺเ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๗.

‘‘นาลํ กพฬํ ปทาตเว, น จ ปิณฺฑํ น กุเส น ฆํสิตุํ;

มฺามิ อภิณฺหทสฺสนา, นาโค สฺเนหมกาสิ กุกฺกุเร’’ติ.

ตตฺถ นาลนฺติ น สมตฺโถ. กพฬนฺติ โภชนกาเล ปมเมว ทินฺนํ กฏุกกพฬํ. ปทาตเวติ ปอาทาตเว, สนฺธิวเสน อาการโลโป เวทิตพฺโพ, คเหตุนฺติ อตฺโถ. น จ ปิณฺฑนฺติ วฑฺเฒตฺวา ทียมานํ ภตฺตปิณฺฑมฺปิ นาลํ คเหตุํ. น กุเสติ ขาทนตฺถาย ทินฺนานิ ติณานิปิ นาลํ คเหตุํ. น ฆํสิตุนฺติ นฺหาปิยมาโน สรีรมฺปิ ฆํสิตุํ นาลํ. เอวํ ยํ ยํ โส หตฺถี กาตุํ น สมตฺโถ, ตํ ตํ สพฺพํ รฺโ อาโรเจตฺวา ตสฺส อสมตฺถภาเว อตฺตนา สลฺลกฺขิตการณํ อาโรเจนฺโต ‘‘มฺามี’’ติอาทิมาห.

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพํ ปณฺฑิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘‘อมฺหากํ กิร มงฺคลหตฺถิสฺส สหายํ สุนขํ เอโก มนุสฺโส คเหตฺวา คโต, ยสฺส ฆเร ตํ สุนขํ ปสฺสนฺติ, ตสฺส อยํ นาม ทณฺโฑ’ติ เภรึ จราเปถ เทวา’’ติ. ราชา ตถา กาเรสิ. ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา โส ปุริโส สุนขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุนโข เวเคนาคนฺตฺวา หตฺถิสฺส สนฺติกเมว อคมาสิ. หตฺถี ตํ โสณฺฑาย คเหตฺวา กุมฺเภ เปตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา กุมฺภา โอตาเรตฺวา เตน ภุตฺเต ปจฺฉา อตฺตนาปิ ภุฺชิ. ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส อาสยํ ชานาตี’’ติ ราชา โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิ.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม อิทาเนว วิสฺสาสิกา, ปุพฺเพปิ วิสฺสาสิกาเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺเฏตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. อิทํ จตุสจฺจกถาย วินิวฏฺฏนํ นาม สพฺพชาตเกสุปิ อตฺถิเยว. มยํ ปน ยตฺถสฺส อานิสํโส ปฺายติ, ตตฺเถว ทสฺสยิสฺสาม.

ตทา สุนโข อุปาสโก อโหสิ, หตฺถี มหลฺลกตฺเถโร, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.

อภิณฺหชาตกวณฺณนา สตฺตมา.

[๒๘] ๘. นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา

มนุฺเมว ภาเสยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ โอมสวาทํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย ฉพฺพคฺคิยา กลหํ กโรนฺตา เปสเล ภิกฺขู ขุํเสนฺติ วมฺเภนฺติ โอวิชฺฌนฺติ, ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ. ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขโว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต วิครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ผรุสวาจา นาม ติรจฺฉานคตานมฺปิ อมนาปา, ปุพฺเพปิ เอโก ติรจฺฉานคโต อตฺตานํ ผรุเสน สมุทาจรนฺตํ สหสฺสํ ปราเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลายํ คนฺธารราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ. อถ นํ ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอโก พฺราหฺมโณ โคทกฺขิณาทายกานํ สนฺติกา ลภิตฺวา ‘‘นนฺทิวิสาโล’’ติ นามํ กตฺวา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา สมฺปิยายมาโน ยาคุภตฺตาทีนิ ทตฺวา โปเสสิ. โพธิสตฺโต วยปฺปตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมินา พฺราหฺมเณน กิจฺเฉน ปฏิชคฺคิโต, มยา จ สทฺธึ สกลชมฺพุทีเป อฺโ สมธุโร โคโณ นาม นตฺถิ, ยํนูนาหํ อตฺตโน พลํ ทสฺเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส โปสาวนิยํ ทเทยฺย’’นฺติ โส เอกทิวสํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, เอกํ โควิตฺตกเสฏฺึ อุปสงฺกมิตฺวา ‘มยฺหํ พลิพทฺโท อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตี’ติ วตฺวา สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหี’’ติ. โส พฺราหฺมโณ เสฏฺิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสิ ‘‘อิมสฺมึ นคเร กสฺส โคโณ ถามสมฺปนฺโน’’ติ. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘อสุกสฺส จ อสุกสฺส จา’’ติ วตฺวา ‘‘สกลนคเร ปน อมฺหากํ โคเณหิ สทิโส นาม นตฺถี’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เอโก โคโณ อติพทฺธํ สกฏสตํ ปวฏฺเฏตุํ สมตฺโถ อตฺถี’’ติ อาห. เสฏฺิ คหปติ ‘‘กุโต เอวรูโป โคโณ’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ‘‘มยฺหํ เคเห อตฺถี’’ติ. ‘‘เตน หิ อพฺภุตํ กโรหี’’ติ. ‘‘สาธุ กโรมี’’ติ สหสฺเสน อพฺภุตํ อกาสิ.

โส สกฏสตํ วาลุกาสกฺขรปาสาณานํเยว ปูเรตฺวา ปฏิปาฏิยา เปตฺวา สพฺพานิ อกฺขพนฺธนโยตฺเตน เอกโต พนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ นฺหาเปตฺวา คนฺธปฺจงฺคุลิกํ กตฺวา กณฺเ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ปุริมสกฏธุเร เอกกเมว โยเชตฺวา สยํ ธุเร นิสีทิตฺวา ปโตทํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘คจฺฉ กูฏ, วหสฺสุ กูฏา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน สมุทาจรตี’’ติ จตฺตาโร ปาเท ถมฺเภ วิย นิจฺจเล กตฺวา อฏฺาสิ. เสฏฺิ ตงฺขณฺเว พฺราหฺมณํ สหสฺสํ อาหราเปสิ. พฺราหฺมโณ สหสฺสปราชิโต โคณํ มุฺจิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา โสกาภิภูโต นิปชฺชิ. นนฺทิวิสาโล จริตฺวา อาคโต พฺราหฺมณํ โสกาภิภูตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, นิทฺทายสี’’ติ อาห. ‘‘กุโต เม, นิทฺทา, สหสฺสปราชิตสฺสาติ, พฺราหฺมณ, มยา เอตฺตกํ กาลํ ตว เคเห วสนฺเตน อตฺถิ กิฺจิ ภาชนํ วา ภินฺทิตปุพฺพํ, โกจิ วา มทฺทิตปุพฺโพ, อฏฺาเน วา ปน อุจฺจารปสฺสาโว กตปุพฺโพ’’ติ? ‘‘นตฺถิ ตาตา’’ติ. อถ ตฺวํ มํ กสฺมา กูฏวาเทน สมุทาจรสิ, ตเวเวโส โทโส, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, คจฺฉ, เตน สทฺธึ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กโรหิ, เกวลํ มํ อกูฏํ กูฏวาเทน มา สมุทาจรสีติ.

พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตฺวา ทฺวีหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ กตฺวา ปุริมนเยเนว สกฏสตํ อติพนฺธิตฺวา นนฺทิวิสาลํ มณฺเฑตฺวา ปุริมสกฏธุเร โยเชสิ. กถํ โยเชสีติ? ยุคํ ธุเร นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เอกาย โกฏิยา นนฺทิวิสาลํ โยเชตฺวา เอกํ โกฏึ ธุรโยตฺเตน ปลิเวเตฺวา ยุคโกฏิฺจ อกฺขปาทฺจ นิสฺสาย มุณฺฑรุกฺขทณฺฑกํ ทตฺวา เตน โยตฺเตน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา เปสิ. เอวฺหิ กเต ยุคํ เอตฺโต วา อิโต วา น คจฺฉติ, สกฺกา โหติ เอเกเนว โคเณน อากฑฺฒิตุํ. อถสฺส พฺราหฺมโณ ธุเร นิสีทิตฺวา นนฺทิวิสาลสฺส ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘คจฺฉ ภทฺร, วหสฺสุ, ภนฺทฺรา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต อติพทฺธํ สกฏสตํ เอกเวเคเนว อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา ิตํ สกฏํ ปุรโต ิตสฺส สกฏสฺส าเน เปสิ. โควิตฺตกเสฏฺิ ปราชิโต พฺราหฺมณสฺส ทฺเว สหสฺสานิ อทาสิ. อฺเปิ มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทํสุ, สพฺพํ พฺราหฺมณสฺเสว อโหสิ. เอวํ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย พหุํ ธนํ ลภิ.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ผรุสวจนํ นาม กสฺสจิ มนาป’’นฺติ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๘.

‘‘มนุฺเมว ภาเสยฺย, นามนุฺํ กุทาจนํ;

มนุฺํ ภาสมานสฺส, ครุํ ภารํ อุททฺธริ;

ธนฺจ นํ อลาเภสิ, เตน จตฺตมโน อหู’’ติ.

ตตฺถ มนุฺเมว ภาเสยฺยาติ ปเรน สทฺธึ ภาสมาโน จตุโทสวิรหิตํ มธุรํ มนาปํ สณฺหํ มุทุกํ ปิยวจนเมว ภาเสยฺย. ครุํ ภารํ อุททฺธรีติ นนฺทิวิสาโล พลิพทฺโท อมนาปํ ภาสมานสฺส ภารํ อนุทฺธริตฺวา ปจฺฉา มนาปํ ปิยวจนํ ภาสมานสฺส พฺราหฺมณสฺส ครุํ ภารํ อุทฺธริ, อุทฺธริตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปวฏฺเฏสีติ อตฺโถ, ท-กาโร ปเนตฺถ พฺยฺชนสนฺธิวเสน ปทสนฺธิกโร.

อิติ สตฺถา ‘‘มนุฺเมว ภาเสยฺยา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, นนฺทิวิสาโล ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

นนฺทิวิสาลชาตกวณฺณนา อฏฺมา.

[๒๙] ๙. กณฺหชาตกวณฺณนา

ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ สทฺธึ เทโวโรหเณน เตรสกนิปาเต สรภมิคชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๑๓๔ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวโลเก เตมาสํ วสิตฺวา มหาปวารณาย สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน เชตวนํ ปวิฏฺเ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ตถาคโต นาม อสมธุโร, ตถาคเตน วุฬฺหธุรํ อฺโ วหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ฉ สตฺถาโร ‘มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสาม, มยเมว ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา เอกมฺปิ ปาฏิหาริยํ น อกํสุ, อโห สตฺถา อสมธุโร’’ติ สตฺถุ คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยํ, ภนฺเต, น อฺาย กถาย, เอวรูปาย นาม ตุมฺหากเมว คุณกถายา’’ติ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิ มยา วุฬฺหธุรํ โก วหิสฺสติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ อหํ อตฺตนา สมธุรํ กฺจิ นาลตฺถ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถ นํ สามิกา ตรุณวจฺฉกกาเลเยว เอกิสฺสา มหลฺลิกาย ฆเร วสิตฺวา ตสฺสา นิวาสเวตนโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา อทํสุ. สา ตํ ยาคุภตฺตาทีหิ ปฏิชคฺคมานา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา วฑฺเฒสิ. โส ‘‘อยฺยิกากาฬโก’’ ตฺเวว นามํ ปฺายิตฺถ. วยปฺปตฺโต จ อฺชนวณฺโณ หุตฺวา คามโคเณหิ สทฺธึ จรติ, สีลาจารสมฺปนฺโน อโหสิ. คามทารกา สิงฺเคสุปิ กณฺเณสุปิ คเลปิ คเหตฺวา โอลมฺพนฺติ, นงฺคุฏฺเปิ คเหตฺวา กีฬนฺติ, ปิฏฺิยมฺปิ นิสีทนฺติ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา ทุคฺคตา, มํ ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา ทุกฺเขน โปเสสิ, ยํนูนาหํ ภตึ กตฺวา อิมํ ทุคฺคตภาวโต โมเจยฺย’’นฺติ. โส ตโต ปฏฺาย ภตึ อุปธาเรนฺโต จรติ.

อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาหปุตฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ วิสมติตฺถํ สมฺปตฺโต, ตสฺส โคณา สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปฺจสุ สกฏสเตสุ โคณา ยุคปรมฺปราย โยชิตา เอกมฺปิ สกฏํ อุตฺตาเรตุํ นาสกฺขึสุ. โพธิสตฺโตปิ คามโคเณหิ สทฺธึ ตตฺถ สมีเป จรติ. สตฺถวาหปุตฺโตปิ โคสุตฺตวิตฺตโก, โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ คุนฺนํ อนฺตเร อิมานิ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ สมตฺโถ อุสภาชานีโย’’ติ อุปธารยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาชานีโย สกฺขิสฺสติ มยฺหํ สกฏานิ อุตฺตาเรตุํ, โก นุ โข อสฺส สามิโก’’ติ โคปาลเก ปุจฺฉิ ‘‘โก นุ โข โภ อิมสฺส สามิโก, อหํ อิมํ สกเฏ โยเชตฺวา สกเฏสุ อุตฺตาริเตสุ เวตนํ ทสฺสามี’’ติ. เต อาหํสุ ‘‘คเหตฺวา นํ โยเชถ, นตฺถิ อิมสฺส อิมสฺมึ าเน สามิโก’’ติ. โส นํ นาสาย รชฺชุเกน พนฺธิตฺวา อากฑฺเฒนฺโต จาเลตุมฺปิ นาสกฺขิ. โพธิสตฺโต กิร ‘‘ภติยา กถิตาย คมิสฺสามี’’ติ น อคมาสิ. สตฺถวาหปุตฺโต ตสฺสาธิปฺปายํ ตฺวา ‘‘สามิ, ตยา ปฺจสุ สกฏสเตสุ อุตฺตาริเตสุ เอเกกสฺส สกฏสฺส ทฺเว ทฺเว กหาปเณ ภตึ กตฺวา สหสฺสํ ทสฺสามี’’ติ อาห. ตทา โพธิสตฺโต สยเมว อคมาสิ. อถ นํ ปุริสา ปุริมสกเฏสุ โยเชสุํ. อถ นํ เอกเวเคเนว อุกฺขิปิตฺวา ถเล ปติฏฺาเปสิ. เอเตนุปาเยน สพฺพสกฏานิ อุตฺตาเรสิ.

สตฺถวาหปุตฺโต เอเกกสฺส สกฏสฺส เอเกกํ กตฺวา ปฺจสตานิ ภณฺฑิกํ กตฺวา ตสฺส คเล พนฺธิ. โส ‘‘อยํ มยฺหํ ยถาปริจฺฉินฺนํ ภตึ น เทติ, น ทานิสฺส คนฺตุํ ทสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สพฺพปุริมสกฏสฺส ปุรโต มคฺคํ นิวาเรตฺวา อฏฺาสิ. อปเนตุํ วายมนฺตาปิ นํ อปเนตุํ นาสกฺขึสุ. สตฺถวาหปุตฺโต ‘‘ชานาติ มฺเ เอส อตฺตโน ภติยา อูนภาว’’นฺติ เอเกกสฺมึ สกเฏ ทฺเว ทฺเว กตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ เต สกฏุตฺตรณภตี’’ติ คีวายํ ลคฺเคสิ. โส สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย มาตุ สนฺติกํ อคมาสิ. คามทารกา ‘‘กึ นาเมตํ อยฺยิกากาฬกสฺส คเล’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ. โส เต อนุพนฺธิตฺวา ทูรโตว ปลาเปนฺโต มาตุ สนฺติกํ คโต. ปฺจนฺนํ ปน สกฏสตานํ อุตฺตาริตตฺตา รตฺเตหิ อกฺขีหิ กิลนฺตรูโป ปฺายิตฺถ. อยฺยิกา ตสฺส คีวาย สหสฺสตฺถวิกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อยํ เต กหํ ลทฺธา’’ติ โคปาลกทารเก ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ตาต, กึ อหํ ตยา ลทฺธภติยา ชีวิตุกามา, กึการณา เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุณฺโหทเกน นฺหาเปตฺวา สกลสรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สปฺปายํ โภชนํ โภเชตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สทฺธึ โพธิสตฺเตน ยถากมฺมํ คตา.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว อสมธุโร, ปุพฺเพปิ อสมธุโรเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

๒๙.

‘‘ยโต ยโต ครุ ธุรํ, ยโต คมฺภีรวตฺตนี;

ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุฺชนฺติ, สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุร’’นฺติ.

ตตฺถ ยโต ยโต ครุ ธุรนฺติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ธุรํ ครุ ภาริยํ โหติ, อฺเ พลิพทฺทา อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ. ยโต คมฺภีรวตฺตนีติ วตฺตนฺติ เอตฺถาติ วตฺตนี, มคฺคสฺเสตํ นามํ, ยสฺมึ าเน อุทกจิกฺขลฺลมหนฺตตาย วา วิสมจฺฉินฺนตฏภาเวน วา มคฺโค คมฺภีโร โหตีติ อตฺโถ. ตทาสฺสุ กณฺหํ ยุฺชนฺตีติ เอตฺถ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, ตทา กณฺหํ ยุฺชนฺตีติ อตฺโถ. ยทา ธุรฺจ ครุ โหติ มคฺโค จ คมฺภีโร, ตทา อฺเ พลิพทฺเท อปเนตฺวา กณฺหเมว โยเชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สฺวาสฺสุ ตํ วหเต ธุรนฺติ เอตฺถาปิ อสฺสูติ นิปาตมตฺตเมว, โส ตํ ธุรํ วหตีติ อตฺโถ.

เอวํ ภควา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, กณฺโหว ตํ ธุรํ วหตี’’ติ ทสฺเสตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหลฺลิกา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, อยฺยิกากาฬโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

กณฺหชาตกวณฺณนา นวมา.

[๓๐] ๑๐. มุนิกชาตกวณฺณนา

มา มุนิกสฺส ปิหยีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ นิสฺสายา’’ติ? ‘‘ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ ภนฺเต’’ติ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมิสฺสา วิวาหทิวเส ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ คามเก เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส เคเห โคโยนิยํ นิพฺพตฺติ ‘‘มหาโลหิโต’’ติ นาเมน, กนิฏฺภาตาปิสฺส จูฬโลหิโต นาม อโหสิ. เตเยว ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย ตสฺมึ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตติ. ตสฺมึ ปน กุเล เอกา กุมาริกา อตฺถิ, ตํ เอโก นครวาสี กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรสิ. ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตี’’ติ ยาคุภตฺตํ ทตฺวา มุนิกํ นาม สูกรํ โปเสสุํ. ตํ ทิสฺวา จูฬโลหิโต ภาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อิมสฺมึ กุเล กมฺมธุรํ วตฺตมานํ อมฺเห ทฺเว ภาติเก นิสฺสาย วตฺตติ, อิเม ปน อมฺหากํ ติณปลาลาทีเนว เทนฺติ, สูกรํ ยาคุภตฺเตน โปเสนฺติ, เกน นุ โข การเณน เอส เอตํ ลภตี’’ติ. อถสฺส ภาตา ‘‘ตาต จูฬโลหิต, มา ตฺวํ เอตสฺส โภชนํ ปิหยิ, อยํ สูกโร มรณภตฺตํ ภุฺชติ. เอติสฺสา หิ กุมาริกาย วิวาหกาเล อาคตานํ ปาหุนกานํ อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตีติ อิเม เอตํ สูกรํ โปเสนฺติ, อิโต กติปาหจฺจเยน เต มนุสฺสา อาคมิสฺสนฺติ, อถ นํ สูกรํ ปาเทสุ คเหตฺวา กฑฺเฒนฺตา เหฏฺามฺจโต นีหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาหุนกานํ สูปพฺยฺชนํ กริยมานํ ปสฺสิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๓๐.

‘‘มา มุนิกสฺส ปิหยิ, อาตุรนฺนานิ ภุฺชติ;

อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุลกฺขณ’’นฺติ.

ตตฺถ มา มุนิกสฺส ปิหยีติ มุนิกสฺส โภชเน ปิหํ มา อุปฺปาทยิ, ‘‘เอส มุนิโก สุโภชนํ ภุฺชตี’’ติ มา มุนิกสฺส ปิหยิ, ‘‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ สุขิโต ภเวยฺย’’นฺติ มา มุนิกภาวํ ปตฺถยิ. อยฺหิ อาตุรนฺนานิ ภุฺชติ. อาตุรนฺนานีติ มรณโภชนานิ. อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาทาติ ตสฺส โภชเน นิรุสฺสุกฺโก หุตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ ภุสํ ขาท. เอตํ ทีฆายุลกฺขณนฺติ เอตํ ทีฆายุภาวสฺส การณํ. ตโต น จิรสฺเสว เต มนุสฺสา อาคมึสุ, มุนิกํ ฆาเตตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปจึสุ. โพธิสตฺโต จูฬโลหิตํ อาห ‘‘ทิฏฺโ เต, ตาต, มุนิโก’’ติ. ทิฏฺํ เม, ภาติก, มุนิกสฺส โภชนผลํ, เอตสฺส โภชนโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน อมฺหากํ ติณปลาลภุสมตฺตเมว อุตฺตมฺจ อนวชฺชฺจ ทีฆายุลกฺขณฺจาติ.

สตฺถา ‘‘เอวํ โข ตฺวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพปิ อิมํ กุมาริกํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา มหาชนสฺส อุตฺตริภงฺคภาวํ คโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุนิกสูกโร อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, ถุลฺลกุมาริกา เอสา เอว, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

มุนิกชาตกวณฺณนา ทสมา.

กุรุงฺควคฺโค ตติโย.

ตสฺสุทฺทานํ –

กุรุงฺคํ กุกฺกุรฺเจว, โภชาชานียฺจ อาชฺํ;

ติตฺถํ มหิฬามุขาภิณฺหํ, นนฺทิกณฺหฺจ มุนิกนฺติ.

๔. กุลาวกวคฺโค

[๓๑] ๑. กุลาวกชาตกวณฺณนา

กุลาวกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปีตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิโต กิร ทฺเว สหายกา ทหรภิกฺขู ชนปทํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ผาสุกฏฺาเน ยถาชฺฌาสยํ วสิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปุน ตโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขา ปายึสุ. เอกสฺส หตฺเถ ปริสฺสาวนํ อตฺถิ, เอกสฺส นตฺถิ. ทฺเวปิ เอกโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนฺติ. เต เอกทิวสํ วิวาทํ อกํสุ. ปริสฺสาวนสามิโก อิตรสฺส ปริสฺสาวนํ อทตฺวา สยเมว ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิ, อิตโร ปน ปริสฺสาวนํ อลภิตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปิวิ. เต อุโภปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา สมฺโมทนียํ กถํ กเถตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, มยํ โกสลชนปเท เอกสฺมึ คามเก วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา’’ติ. ‘‘กจฺจิ ปน โว สมคฺคา อาคตตฺถา’’ติ? อปริสฺสาวนโก อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อนฺตรามคฺเค มยา สทฺธึ วิวาทํ กตฺวา ปริสฺสาวนํ นาทาสี’’ติ. อิตโรปิ อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อปริสฺสาเวตฺวาว ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปริสฺสาวิตํ อุทกํ ปิวินฺติ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ กาเรนฺตา ยุทฺธปราชิตา สมุทฺทปิฏฺเน ปลายนฺตา ‘อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธํ น กริสฺสามา’ติ ตาว มหนฺตํ ยสํ ปริจฺจชิตฺวา สุปณฺณโปตกานํ ชีวิตํ ทตฺวา รถํ นิวตฺตยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต มคธรฏฺเ ราชคเห เอโก มาคธราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ยถา เอตรหิ สกฺโก ปุริมตฺตภาเว มคธรฏฺเ มจลคามเก นิพฺพตฺติ, เอวํ ตสฺมึเยว มจลคามเก มหากุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘มฆกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ‘‘มฆมาณโว’’ติ ปฺายิตฺถ. อถสฺส มาตาปิตโร สมานชาติกกุลโต ทาริกํ อานยึสุ. โส ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมาโน ทานปติ อโหสิ, ปฺจ สีลานิ รกฺขติ. ตสฺมิฺจ คาเม เตตฺตึเสว กุลานิ โหนฺติ, เตปิ เตตฺตึส กุลา มนุสฺสา เอกทิวสํ คามมชฺเฌ ตฺวา คามกมฺมํ กโรนฺติ. โพธิสตฺโต ิตฏฺาเน ปาเทหิ ปํสุํ วิยูหิตฺวา ตํ ปเทสํ รมณียํ กตฺวา อฏฺาสิ, อถฺโ เอโก อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ิโต. โพธิสตฺโต อปรํ านํ รมณียํ กตฺวา อฏฺาสิ, ตตฺราปิ อฺโ ิโต. โพธิสตฺโต อปรมฺปิ อปรมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ ิตฏฺานํ รมณียํ กตฺวา อปเรน สมเยน ตสฺมึ าเน มณฺฑปํ กาเรสิ, มณฺฑปมฺปิ อปเนตฺวา สาลํ กาเรสิ, ตตฺถ ผลกาสนานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏึ เปสิ.

อปเรน สมเยน เตปิ เตตฺตึสชนา โพธิสตฺเตน สมานจฺฉนฺทา อเหสุํ. เต โพธิสตฺโต ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตโต ปฏฺาย เตหิ สทฺธึ ปุฺานิ กโรนฺโต วิจรติ. เตปิ เตเนว สทฺธึ ปุฺานิ กโรนฺตา กาลสฺเสว วุฏฺาย วาสิผรสุมุสลหตฺถา จตุมหาปถาทีสุ มุสเลน ปาสาเณ อุพฺพตฺเตตฺวา ปวฏฺเฏนฺติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, เสตุํ อตฺถรนฺติ, โปกฺขรณิโย ขณนฺติ, สาลํ กโรนฺติ, ทานานิ เทนฺติ, สีลานิ รกฺขนฺติ. เอวํ เยภุยฺเยน สกลคามวาสิโน โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา สีลานิ รกฺขึสุ.

อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จาฏิกหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิ, อิทานิ ปน มโฆ มาณโว สีลํ รกฺขาเปติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนิ กาตุํ น เทติ, อิทานิ ปน เต ปฺจ สีลานิ น รกฺขาเปสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, พหู โจรา คามฆาตาทีนิ กโรนฺตา วิจรนฺตี’’ติ อาห. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, เต อาเนหี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา สพฺเพปิ เต พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา ‘‘อานีตา, เทว, โจรา’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา เตสํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘หตฺถินา เน มทฺทาเปถา’’ติ อาห. ตโต สพฺเพปิ เต ราชงฺคเณ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถึ อานยึสุ. โพธิสตฺโต เตสํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห สีลานิ อาวชฺเชถ, เปสุฺการเก จ รฺเ จ หตฺถิมฺหิ จ อตฺตโน สรีเร จ เอกสทิสเมว เมตฺตํ ภาเวถา’’ติ. เต ตถา อกํสุ. อถ เนสํ มทฺทนตฺถาย หตฺถึ อุปเนสุํ. โส อุปนียมาโนปิ น อุปคจฺฉติ, มหาวิรวํ วิรวิตฺวา ปลายติ. อฺํ อฺํ หตฺถึ อานยึสุ, เตปิ ตเถว ปลายึสุ.

ราชา ‘‘เอเตสํ หตฺเถ กิฺจิ โอสธํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิจินถา’’ติ อาห. วิจินนฺตา อทิสฺวา ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ อาหํสุ. เตน หิ กิฺจิ มนฺตํ ปริวตฺเตสฺสนฺติ, ปุจฺฉถ เน ‘‘อตฺถิ โว ปริวตฺตนมนฺโต’’ติ? ราชปุริสา ปุจฺฉึสุ, โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถี’’ติ อาห. ราชปุริสา ‘‘อตฺถิ กิร, เทวา’’ติ อาโรจยึสุ, ราชา สพฺเพปิ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ กเถถา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต อโวจ ‘‘เทว, อฺโ อมฺหากํ มนฺโต นาม นตฺถิ, อมฺเห ปน เตตฺตึสมตฺตา ชนา ปาณํ น หนาม, อทินฺนํ นาทิยาม, มิจฺฉาจารํ น จราม, มุสาวาทํ น ภณาม, มชฺชํ น ปิวาม, เมตฺตํ ภาเวม, ทานํ เทม, มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณิโย ขณาม, สาลํ กโรม, อยํ อมฺหากํ มนฺโต จ ปริตฺตฺจ วุฑฺฒิ จา’’ติ. ราชา เตสํ ปสนฺโน เปสุฺการกสฺส สพฺพํ เคหวิภวํ ตฺจ เตสํเยว ทาสํ กตฺวา อทาสิ, ตํ หตฺถิฺจ คามฺจ เตสํเยว อทาสิ.

เต ตโต ปฏฺาย ยถารุจิยา ปุฺานิ กโรนฺตา ‘‘จตุมหาปเถ มหนฺตํ สาลํ กาเรสฺสามา’’ติ วฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา สาลํ ปฏฺเปสุํ. มาตุคาเมสุ ปน วิคตจฺฉนฺทตาย ตสฺสา สาลาย มาตุคามานํ ปตฺตึ นาทํสุ. เตน จ สมเยน โพธิสตฺตสฺส เคเห สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทา, สุชาติ จตสฺโส อิตฺถิโย โหนฺติ. ตาสุ สุธมฺมา วฑฺฒกินา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ‘‘ภาติก, อิมิสฺสา สาลาย มํ เชฏฺิกํ กโรหี’’ติ วตฺวา ลฺชํ อทาสิ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปมเมว กณฺณิการุกฺขํ สุกฺขาเปตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา กณฺณิกํ นิฏฺาเปตฺวา วตฺเถน ปลิเวเตฺวา เปสิ. อถ สาลํ นิฏฺาเปตฺวา กณฺณิกาโรปนกาเล ‘‘อโห, อยฺยา, เอกํ น สริมฺหา’’ติ อาห. ‘‘กึ นาม, โภ’’ติ. ‘‘กณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘โหตุ อาหริสฺสามา’’ติ? ‘‘อิทานิ ฉินฺนรุกฺเขน กาตุํ น สกฺกา, ปุพฺเพเยว ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา ปิตกณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ กสฺสจิ เคเห นิฏฺาเปตฺวา ปิตา วิกฺกายิกกณฺณิกา อตฺถิ, สา ปริเยสิตพฺพา’’ติ. เต ปริเยสนฺตา สุธมฺมาย เคเห ทิสฺวา มูเลน น ลภึสุ. ‘‘สเจ มํ สาลาย ปตฺติกํ กโรถ, ทสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยํ มาตุคามานํ ปตฺตึ ทมฺหา’’ติ อาหํสุ.

อถ เน วฑฺฒกี อาห ‘‘อยฺยา, ตุมฺเห กึ กเถถ, เปตฺวา พฺรหฺมโลกํ อฺํ มาตุคามรหิตฏฺานํ นาม นตฺถิ, คณฺหถ กณฺณิกํ, เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กมฺมํ นิฏฺํ คมิสฺสตี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ กณฺณิกํ คเหตฺวา สาลํ นิฏฺาเปตฺวา อาสนผลกานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิโย เปตฺวา ยาคุภตฺตํ นิพนฺธึสุ. สาลํ ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อนฺโตปากาเร วาลุกํ อากิริตฺวา พหิปากาเร ตาลปนฺติโย โรเปสุํ. จิตฺตาปิ ตสฺมึ าเน อุยฺยานํ กาเรสิ, ‘‘ปุปฺผูปคผลูปครุกฺโข อสุโก นาม ตสฺมึ นตฺถี’’ติ นาโหสิ. นนฺทาปิ ตสฺมึเยว าเน โปกฺขรณึ กาเรสิ ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนํ รมณียํ. สุชา น กิฺจิ อกาสิ.

โพธิสตฺโต มาตุ อุปฏฺานํ ปิตุ อุปฏฺานํ กุเล เชฏฺาปจายิกกมฺมํ สจฺจวาจํ อผรุสวาจํ อปิสุณวาจํ มจฺเฉรวินยนฺติ อิมานิ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา –

‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺาปจายินํ;

สณฺหํ สขิลสมฺภาสํ, เปสุเณยฺยปฺปหายินํ.

‘‘มจฺเฉรวินเย ยุตฺตํ, สจฺจํ โกธาภิภุํ นรํ;

ตํ เว เทวา ตาวตึสา, อาหุ สปฺปุริโส อิตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๕๗) –

เอวํ ปสํสิยภาวํ อาปชฺชิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ตาวตึสภวเน สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิสฺส สหายา ตตฺเถว นิพฺพตฺตึสุ. ตสฺมึ กาเล ตาวตึสภวเน อสุรา ปฏิวสนฺติ. สกฺโก เทวราชา ‘‘กึ โน สาธารเณน รชฺเชนา’’ติ อสุเร ทิพฺพปานํ ปาเยตฺวา มตฺเต สมาเน ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปพฺพตปาเท ขิปาเปสิ. เต อสุรภวนเมว สมฺปาปุณึสุ.

อสุรภวนํ นาม สิเนรุสฺส เหฏฺิมตเล ตาวตึสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก วิย จิตฺตปาฏลิ นาม กปฺปฏฺิยรุกฺโข โหติ. เต จิตฺตปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ชานนฺติ ‘‘นายํ อมฺหากํ เทวโลโก, เทวโลกสฺมิฺหิ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผตี’’ติ. อถ เต ‘‘ชรสกฺโก อมฺเห มตฺเต กตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเ ขิปิตฺวา อมฺหากํ เทวนครํ คณฺหิ, เต มยํ เตน สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ เทวนครเมว คณฺหิสฺสามา’’ติ กิปิลฺลิกา วิย ถมฺภํ สิเนรุํ อนุสฺจรมานา อุฏฺหึสุ. สกฺโก ‘‘อสุรา กิร อุฏฺิตา’’ติ สุตฺวา สมุทฺทปิฏฺเเยว อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌมาโน เตหิ ปราชิโต ทิยฑฺฒโยชนสติเกน เวชยนฺตรเถน ทกฺขิณสมุทฺทสฺส มตฺถเกน ปลายิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส รโถ สมุทฺทปิฏฺเน เวเคน คจฺฉนฺโต สิมฺพลิวนํ ปกฺขนฺโต, ตสฺส คมนมคฺเค สิมฺพลิวนํ นฬวนํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเ ปตติ. สุปณฺณโปตกา สมุทฺทปิฏฺเ ปริปตนฺตา มหาวิรวํ รวึสุ. สกฺโก มาตลึ ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม มาตลิ, กึ สทฺโท นาเมส, อติการุฺรโว วตฺตตี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รถเวเคน วิจุณฺณิเต สิมฺพลิวเน ปตนฺเต สุปณฺณโปตกา มรณภยตชฺชิตา เอกวิรวํ วิรวนฺตี’’ติ.

มหาสตฺโต ‘‘สมฺม มาตลิ, มา อมฺเห นิสฺสาย เอเต กิลมนฺตุ, น มยํ อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธกมฺมํ กโรม, เอเตสํ ปน อตฺถาย มยํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อสุรานํ ทสฺสาม, นิวตฺตเยตํ รถ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

๓๑.

‘‘กุลาวกา มาตลิ สิมฺพลิสฺมึ, อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสุ;

กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ, มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุ’’นฺติ.

ตตฺถ กุลาวกาติ สุปณฺณโปตกา. มาตลีติ สารถึ อามนฺเตสิ. สิมฺพลิสฺมินฺติ ปสฺส เอเต สิมฺพลิรุกฺเข โอลมฺพนฺตา ิตาติ ทสฺเสติ. อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสูติ เอเต เอตสฺส รถสฺส อีสามุเขน ยถา น หฺนฺติ, เอวํ เต ปริวชฺชยสฺสุ. กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณนฺติ ยทิ อมฺเหสุ อสุรานํ ปาณํ จชนฺเตสุ เอเตสํ โสตฺถิ โหติ, กามํ จชาม เอกํเสเนว มยํ อสุเรสุ อมฺหากํ ปาณํ จชาม. มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุนฺติ อิเม ปน ทิชา อิเม ครุฬโปตกา วิทฺธสฺตวิจุณฺณิตกุลาวกตาย วิกุลาวา มา อเหสุํ, มา อมฺหากํ ทุกฺขํ เอเตสํ อุปริ ขิป, นิวตฺตย นิวตฺตย รถนฺติ. มาตลิสงฺคาหโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา อฺเน มคฺเคน เทวโลกาภิมุขํ อกาสิ. อสุรา ปน ตํ นิวตฺตยมานเมว ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อฺเหิปิ จกฺกวาเฬหิ สกฺกา อาคจฺฉนฺติ, พลํ ลภิตฺวา รโถ นิวตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยภีตา ปลายิตฺวา อสุรภวนเมว ปวิสึสุ.

สกฺโกปิ เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวคเณน ปริวุโต นครมชฺเฌ อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ปถวึ ภินฺทิตฺวา โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺตปาสาโท อุฏฺหิ. วิชยนฺเต อุฏฺิตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ ตฺเวว นามํ อกํสุ. อถ สกฺโก ปุน อสุรานํ อนาคมนตฺถาย ปฺจสุ าเนสุ อารกฺขํ เปสิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ, ปฺจวิธา ปิตา อภิรกฺขา;

อุรคกโรฏิปยสฺส จ หารี, มทนยุตา จตุโร จ มหนฺตา’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๔๗);

ทฺเว นครานิปิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครฺจ อสุรนครฺจ. ยทา หิ อสุรา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. ยทา เทวา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ อสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นาม. เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ปิตา. ตตฺถ อุรค-สทฺเทน นาคา คหิตา. เต อุทเก พลวนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. กโรฏิ-สทฺเทน สุปณฺณา คหิตา. เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภึสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ปยสฺสหาริ-สทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตา. ทานวรกฺขสา กิเรเต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. มทนยุต-สทฺเทน ยกฺขา คหิตา. วิสมจาริโน กิร เต ยุทฺธโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา, ปฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตา อาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ, ปฺจวิเธสุ ยํ คิริโน ปมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปริพาหิย ติฏฺนฺติ. เอวํ เสเสสุ เสสา.

อิเมสุ ปน ปฺจสุ าเนสุ อารกฺขํ เปตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน สุธมฺมา จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กณฺณิกาย ทินฺนนิสฺสนฺเทน จสฺสา ปฺจโยชนสติกา สุธมฺมา นาม เทวสภา อุทปาทิ, ยตฺถ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา โยชนปฺปมาเณ กฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน สกฺโก เทวานมินฺโท เทวมนุสฺสานํ กตฺตพฺพกิจฺจานิ กโรติ. จิตฺตาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุยฺยานสฺส กรณนิสฺสนฺเทน จสฺสา จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ อุทปาทิ. นนฺทาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน จสฺสา นนฺทา นาม โปกฺขรณี อุทปาทิ.

สุชา ปน กุสลกมฺมสฺส อกตตฺตา เอกสฺมึ อรฺเ กนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา. สกฺโก ‘‘สุชา น ปฺายติ, กตฺถ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ อาทาย เทวโลกํ อาคนฺตฺวา ตสฺสา รมณียํ เทวนครํ สุธมฺมํ เทวสภํ จิตฺตลตาวนํ นนฺทาโปกฺขรณิฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตา กุสลํ กตฺวา มยฺหํ ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา, ตฺวํ ปน กุสลํ อกตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตา, อิโต ปฏฺาย สีลํ รกฺขาหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตตฺเถว เนตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. สาปิ ตโต ปฏฺาย สีลํ รกฺขติ. สกฺโก กติปาหจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตาโน หุตฺวา ปุรโต นิปชฺชิ, สา ‘‘มตมจฺฉโก’’ติ สฺาย สีเส อคฺคเหสิ, มจฺโฉ นงฺคุฏฺํ จาเลสิ, อถ นํ ‘‘ชีวติ มฺเ’’ติ วิสฺสชฺเชสิ. สกฺโก ‘‘สาธุ สาธุ, สกฺขิสฺสสิ สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ อคมาสิ. สา ตโต จุตา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติ.

สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถ, เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถา’’ติ? ‘‘มยํ สีลํ นาม น ชานาม, มูเลน เทหี’’ติ. ‘‘น มยฺหํ มูเลน อตฺโถ, สีลรกฺขกานฺเวาหํ ทมฺมี’’ติ. มนุสฺสา ‘‘โก จายํ เอฬาลุโก’’ติ ปกฺกมึสุ. สุชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตํ ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘สีลํ รกฺขสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, รกฺขามี’’ติ. ‘‘อิทํ มยา ตุยฺหเมว อตฺถาย อาภต’’นฺติ สทฺธึ ยานเกน เคหทฺวาเร เปตฺวา ปกฺกามิ.

สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุตา เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลานิสํเสน อภิรูปา อโหสิ. โส ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล ‘‘มยฺหํ ธีตา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหตู’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ. สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข สา นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ตฺวา ‘‘สุชา จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหนฺตี มํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อสุรวณฺณํ มาเปตฺวา ตตฺถ อคมาสิ. สุชํ อลงฺกริตฺวา สนฺนิปาตฏฺานํ อาเนตฺวา ‘‘จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหา’’ติ อาหํสุ. สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺเพปิ สิเนหวเสน อุปฺปนฺนเปเมน มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถฏหทยา หุตฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ วตฺวา ตสฺส อุปริ ปุปฺผทามํ ขิปิตฺวา อคฺคเหสิ. อสุรา ‘‘อมฺหากํ ราชา เอตฺตกํ กาลํ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ อลภิตฺวา อิทานิ ลภติ, อยเมวสฺสา ธีตุ ปิตามหโต มหลฺลโก อนุจฺฉวิโก’’ติ ลชฺชมานา ปกฺกมึสุ. โส ตํ เทวนครํ อาเนตฺวา อฑฺฒเตยฺยานํ นาฏิกาโกฏีนํ เชฏฺิกํ กตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ยถากมฺมํ คโต.

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ การยมานา อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺตาปิ ปาณาติปาตํ น กรึสุ, ตฺวํ นาม เอวรูเป นิยฺยานิเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปริสฺสาวิตํ สปาณกํ อุทกํ ปิวิสฺสสี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตลิสงฺคาหโก อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

กุลาวกชาตกวณฺณนา ปมา.

[๓๒] ๒. นจฺจชาตกวณฺณนา

รุทํ มนุฺนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา เทวธมฺมชาตเก (ชา. ๑.๑.๖) วุตฺตสทิสเมว. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึการณา ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโตสี’’ติ? โส เอตฺตกํ สุตฺวาว กุทฺโธ นิวาสนปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน วิจรามี’’ติ สตฺถุ ปุรโต นคฺโค อฏฺาสิ. มนุสฺสา ‘‘ธี ธี’’ติ อาหํสุ. โส ตโต ปลายิตฺวา หีนายาวตฺโต. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘สตฺถุ นาม ปุรโต เอวรูปํ กริสฺสตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ภิกฺขู ปุจฺฉิ. ภนฺเต, ‘‘โส หิ นาม ภิกฺขุ ตุมฺหากํ ปุรโต จตุปริสมชฺเฌ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย คามทารโก วิย นคฺโค ตฺวา มนุสฺเสหิ ชิคุจฺฉิยมาโน หีนายาวตฺติตฺวา สาสนา ปริหีโน’’ติ ตสฺส อคุณกถาย นิสินฺนามฺหาติ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส ภิกฺขุ หิโรตฺตปฺปาภาเวน รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพ อิตฺถิรตนปฏิลาภโตปิ ปริหีโนเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต ปมกปฺเป จตุปฺปทา สีหํ ราชานํ อกํสุ, มจฺฉา อานนฺทมจฺฉํ, สกุณา สุวณฺณหํสํ. ตสฺส ปน สุวณฺณหํสราชสฺส ธีตา หํสโปติกา อภิรูปา อโหสิ. โส ตสฺสา วรํ อทาสิ, สา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ วาเรสิ. หํสราชา ตสฺสา วรํ ทตฺวา หิมวนฺเต สพฺเพ สกุเณ สนฺนิปาตาเปสิ, นานปฺปการา หํสโมราทโย สกุณคณา สมาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มหนฺเต ปาสาณตเล สนฺนิปตึสุ. หํสราชา ‘‘อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ อาคนฺตฺวา คณฺหาตู’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปสิ. สา สกุณสงฺฆํ โอโลเกนฺตี มณิวณฺณคีวํ จิตฺรเปขุณํ โมรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก โหตู’’ติ อาโรเจสิ. สกุณสงฺฆา โมรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ ‘‘สมฺม โมร, อยํ ราชธีตา เอตฺตกานํ สกุณานํ มชฺเฌ สามิกํ โรเจนฺตี ตยิ รุจึ อุปฺปาเทสี’’ติ. โมโร ‘‘อชฺชาปิ ตาว เม พลํ น ปสฺสตี’’ติ อติตุฏฺิยา หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา ตาว มหโต สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ ปกฺเข ปสาเรตฺวา นจฺจิตุํ อารภิ, นจฺจนฺโต อปฺปฏิจฺฉนฺโน อโหสิ.

สุวณฺณหํสราชา ลชฺชิโต ‘‘อิมสฺส เนว อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี อตฺถิ, น พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ, นาสฺส ภินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส มม ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ สกุณสงฺฆมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –

๓๒.

‘‘รุทํ มนุฺํ รุจิรา จ ปิฏฺิ, เวฬุริยวณฺณูปนิภา จ คีวา;

พฺยามมตฺตานิ จ เปขุณานิ, นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามี’’ติ.

ตตฺถ รุทํ มนุฺนฺติ ต-การสฺส ท-กาโร กโต, รุตํ มนาปํ, วสฺสิตสทฺโท มธุโรติ อตฺโถ. รุจิรา จ ปิฏฺีติ ปิฏฺิปิ เต จิตฺรา เจว โสภนา จ. เวฬุริยวณฺณูปนิภาติ เวฬุริยมณิวณฺณสทิสา. พฺยามมตฺตานีติ เอกพฺยามปฺปมาณานิ. เปขุณานีติ ปิฺฉานิ. นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามีติ หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา นจฺจิตภาเวเนว เต เอวรูปสฺส นิลฺลชฺชสฺส ธีตรํ โน ททามีติ วตฺวา หํสราชา ตสฺมึเยว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส หํสโปตกสฺส ธีตรํ อทาสิ. โมโร หํสโปติกํ อลภิตฺวา ลชฺชิตฺวา ตโตว อุปฺปติตฺวา ปลายิ. หํสราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺานเมว คโต.

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอส หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ อิตฺถิรตนปฏิลาภโต ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โมโร พหุภณฺฑิโก อโหสิ, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

นจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยา.

[๓๓] ๓. สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา

สมฺโมทมานาติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต จุมฺพฏกกลหํ อารพฺภ กเถสิ. โส กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา าตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา าตกานํ อฺมฺํ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต, ติรจฺฉานคตาปิ หิ ปุพฺเพ สมคฺคกาเล ปจฺจามิตฺเต อภิภวิตฺวา โสตฺถึ ปตฺตา ยทา วิวาทมาปนฺนา, ตทา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา าติราชกุเลหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกวฏฺฏกสหสฺสปริวาโร อรฺเ ปฏิวสติ. ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก เตสํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ กตฺวา เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ตฺวา เตสํ อุปริ ชาลํ ขิปิตฺวา ปริยนฺเตสุ มทฺทนฺโต สพฺเพ เอกโต กตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา เต วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิกํ กปฺเปติ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต เต วฏฺฏเก อาห – ‘‘อยํ สากุณิโก อมฺหากํ าตเก วินาสํ ปาเปติ, อหํ เอกํ อุปายํ ชานามิ, เอเนส อมฺเห คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย เอเตน ตุมฺหากํ อุปริ ชาเล ขิตฺตมตฺเต เอเกโก เอเกกสฺมึ ชาลกฺขิเก สีสํ เปตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา อิจฺฉิตฏฺานํ หริตฺวา เอกสฺมึ กณฺฏกคุมฺเพ ปกฺขิปถ, เอวํ สนฺเต เหฏฺา เตน เตน าเนน ปลายิสฺสามา’’ติ. เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณึสุ. ทุติยทิวเส อุปริ ชาเล ขิตฺเต เต โพธิสตฺเตน วุตฺตนเยเนว ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา เอกสฺมึ กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา สยํ เหฏฺาภาเคน ตโต ตโต ปลายึสุ. สากุณิกสฺส คุมฺพโต ชาลํ โมเจนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต, โส ตุจฺฉหตฺโถว อคมาสิ.

ปุนทิวสโต ปฏฺายปิ วฏฺฏกา ตเถว กโรนฺติ. โสปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา ชาลเมว โมเจนฺโต กิฺจิ อลภิตฺวา ตุจฺฉหตฺโถว เคหํ คจฺฉติ. อถสฺส ภริยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ ทิวเส ทิวเส ตุจฺฉหตฺโถ อาคจฺฉสิ, อฺมฺปิ เต พหิ โปสิตพฺพฏฺานํ อตฺถิ มฺเ’’ติ อาห. สากุณิโก ‘‘ภทฺเท, มม อฺํ โปสิตพฺพฏฺานํ นตฺถิ, อปิจ โข ปน เต วฏฺฏกา สมคฺคา หุตฺวา จรนฺติ, มยา ขิตฺตมตฺเต ชาลํ อาทาย กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา คจฺฉนฺติ, น โข ปเนเต สพฺพกาลเมว สมฺโมทมานา วิหริสฺสนฺติ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, ยทา เต วิวาทมาปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา เต สพฺเพว อาทาย ตว มุขํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ วตฺวา ภริยาย อิมํ คาถมาห –

๓๓.

‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติ.

ตตฺถ ยทา เต วิวทิสฺสนฺตีติ ยสฺมึ กาเล เต วฏฺฏกา นานาลทฺธิกา นานาคาหา หุตฺวา วิวทิสฺสนฺติ, กลหํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ตทา เอหินฺติ เม วสนฺติ ตสฺมึ กาเล สพฺเพปิ เต มม วสํ อาคจฺฉิสฺสนฺติ. อถาหํ เต คเหตฺวา ตว มุขํ หาเสนฺโต อาคจฺฉิสฺสามีติ ภริยํ สมสฺสาเสสิ.

กติปาหสฺเสว ปน อจฺจเยน เอโก วฏฺฏโก โคจรภูมึ โอตรนฺโต อสลฺลกฺเขตฺวา อฺสฺส สีสํ อกฺกมิ, อิตโร ‘‘โก มํ สีเส อกฺกมี’’ติ กุชฺฌึ. ‘‘อหํ อสลฺลกฺเขตฺวา อกฺกมึ, มา กุชฺฌี’’ติ วุตฺเตปิ กุชฺฌิเยว. เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตา ‘‘ตฺวเมว มฺเ ชาลํ อุกฺขิปสี’’ติ อฺมฺํ วิวาทํ กรึสุ. เตสุ วิวทนฺเตสุ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิวาทเก โสตฺถิภาโว นาม นตฺถิ, อิทาเนว เต ชาลํ น อุกฺขิปิสฺสนฺติ, ตโต มหนฺตํ วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ, สากุณิโก โอกาสํ ลภิสฺสติ, มยา อิมสฺมึ าเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติ. โส อตฺตโน ปริสํ อาทาย อฺตฺถ คโต. สากุณิโกปิ โข กติปาหจฺจเยน อาคนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา เตสํ สนฺนิปติตานํ อุปริ ชาลํ ขิปิ. อเถโก วฏฺฏโก ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว มตฺถเก โลมานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาห. อปโร ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปตฺตานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาห. อิติ เตสํ ‘‘ตฺวํ อุกฺขิป, ตฺวํ อุกฺขิปา’’ติ วทนฺตานฺเว สากุณิโก ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺเพว เต เอกโต กตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ภริยํ หาสยมาโน เคหํ อคมาสิ.

สตฺถา ‘‘เอวํ มหาราชา าตกานํ กลโห นาม น ยุตฺโต, กลโห วินาสมูลเมว โหตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อปณฺฑิตวฏฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.

สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา ตติยา.

[๓๔] ๔. มจฺฉชาตกวณฺณนา

น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ. ‘‘เกนาสิ อุกฺกณฺาปิโต’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา เม, ภนฺเต มธุรหตฺถรสา, ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มรณํ ปาปุณนฺโต มํ อาคมฺม มรณา มุตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ. ตทา เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปึสุ. อเถโก มหามจฺโฉ รติวเสน อตฺตโน มจฺฉิยา สทฺธึ กีฬมาโน อาคจฺฉติ. ตสฺส สา มจฺฉี ปุรโต คจฺฉมานา ชาลคนฺธํ ฆายิตฺวา ชาลํ ปริหรมานา คตา. โส ปน กามคิทฺโธ โลลมจฺโฉ ชาลกุจฺฉิเมว ปวิฏฺโ. เกวฏฺฏา ตสฺส ชาลํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา มจฺฉํ คเหตฺวา อมาเรตฺวาว วาลิกาปิฏฺเ ขิปิตฺวา ‘‘อิมํ องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ องฺคาเร กโรนฺติ, สูลํ ตจฺเฉนฺติ. มจฺโฉ ‘‘เอตํ องฺคารตาปนํ วา สูลวิชฺฌนํ วา อฺํ วา ปน ทุกฺขํ น มํ กิลเมติ, ยํ ปเนสา มจฺฉี ‘อฺํ โส นูน รติยา คโต’ติ มยิ โทมนสฺสํ อาปชฺชติ, ตเมว มํ พาธตี’’ติ ปริเทวมาโน อิมํ คาถมาห –

๓๔.

‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ, น มํ ชาลสฺมิ พาธนํ;

ยฺจ มํ มฺเต มจฺฉี, อฺํ โส รติยา คโต’’ติ.

ตตฺถ น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ มจฺฉานํ อุทกา นีหฏกาเล สีตํ โหติ, ตสฺมึ วิคเต อุณฺหํ โหติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ พาธตี’’ติ ปริเทวติ. ยมฺปิ องฺคาเรสุ ปจฺจนมูลกํ ทุกฺขํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ อุณฺห’’นฺติ ปริเทวเตว. น มํ ชาลสฺมิ พาธนนฺติ ยมฺปิ เม ชาลสฺมึ พาธนํ อโหสิ, ตมฺปิ มํ น พาเธตีติ ปริเทวติ. ‘‘ยฺจ ม’’นฺติอาทีสุ อยํ ปิณฺฑตฺโถ – สา มจฺฉี มม ชาเล ปติตสฺส อิเมหิ เกวฏฺเฏหิ คหิตภาวํ อชานนฺตี มํ อปสฺสมานา ‘‘โส มจฺโฉ อิทานิ อฺํ มจฺฉึ กามรติยา คโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตติ, ตํ ตสฺสา โทมนสฺสปฺปตฺตาย จินฺตนํ มํ พาธตีติ วาลิกาปิฏฺเ นิปนฺโน ปริเทวติ.

ตสฺมึ สมเย ปุโรหิโต ทาสปริวุโต นฺหานตฺถาย นทีตีรํ อาคโต. โส ปน สพฺพรุตฺู โหติ. เตนสฺส มจฺฉปริเทวนํ สุตฺวา เอตทโหสิ ‘‘อยํ มจฺโฉ กิเลสวเสน ปริเทวติ, เอวํ อาตุรจิตฺโต โข ปเนส มียมาโน นิรเยเยว นิพฺพตฺติสฺสติ, อหมสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ เกวฏฺฏานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ตุมฺเห อมฺหากํ เอกทิวสมฺปิ พฺยฺชนตฺถาย มจฺฉํ น เทถา’’ติ อาห. เกวฏฺฏา ‘‘กึ วเทถ, สามิ, ตุมฺหากํ รุจฺจนกมจฺฉํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อมฺหากํ อฺเน กมฺมํ นตฺถิ, อิมฺเว เทถา’’ติ. ‘‘คณฺหถ สามี’’ติ. โพธิสตฺโต ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา นทีตีเร นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺโภ มจฺฉ, สเจ ตาหํ อชฺช น ปสฺเสยฺยํ, ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยาสิ, อิทานิ อิโต ปฏฺาย มา กิเลสวสิโก อโหสี’’ติ โอวทิตฺวา อุทเก วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา นครํ ปาวิสิ.

สตฺถา อิมํ ธม