📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตก-อฏฺกถา
(ตติโย ภาโค)
๔. จตุกฺกนิปาโต
๑. กาลิงฺควคฺโค
[๓๐๑] ๑. จูฬกาลิงฺคชาตกวณฺณนา
วิวรถิมาสํ ¶ ¶ ¶ ทฺวารนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จตุนฺนํ ปริพฺพาชิกานํ ปพฺพชฺชํ อารพฺภ กเถสิ. เวสาลิยํ กิร ลิจฺฉวิราชูนํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ลิจฺฉวี วสึสุ. เต สพฺเพปิ ปุจฺฉาปฏิปุจฺฉาจิตฺตกา อเหสุํ. อเถโก ปฺจสุ วาทสเตสุ พฺยตฺโต นิคณฺโ เวสาลิยํ สมฺปาปุณิ, เต ตสฺส สงฺคหํ อกํสุ. อปราปิ เอวรูปา นิคณฺี สมฺปาปุณิ ¶ . ราชาโน ทฺเวปิ ชเน วาทํ กาเรสุํ, อุโภปิ สทิสาว อเหสุํ. ตโต ลิจฺฉวีนํ เอตทโหสิ ‘‘อิเม ทฺเวปิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปุตฺโต พฺยตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ. เตสํ วิวาหํ กาเรตฺวา ทฺเวปิ เอกโต วาเสสุํ. อถ เนสํ สํวาสมนฺวาย ปฏิปาฏิยา จตสฺโส ทาริกาโย เอโก จ ทารโก ชายิ. ทาริกานํ ‘‘สจฺจา, โลลา, อวธาริกา, ปฏิจฺฉาทา’’ติ นามํ อกํสุ, ทารกสฺส ‘‘สจฺจโก’’ติ. เต ¶ ปฺจปิ ชนา วิฺุตํ ปตฺตา มาติโต ปฺจ วาทสตานิ, ปิติโต ปฺจ วาทสตานีติ วาทสหสฺสํ อุคฺคณฺหึสุ. มาตาปิตโร ทาริกานํ เอวํ โอวทึสุ ‘‘สเจ โกจิ คิหี ตุมฺหากํ วาทํ ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส ปาทปริจาริกา ภเวยฺยาถ. สเจ ปพฺพชิโต ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาถา’’ติ.
อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุ. เตสุ กาลกเตสุ สจฺจกนิคณฺโ ตตฺเถว เวสาลิยํ ลิจฺฉวีนํ สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺโต วสิ. ภคินิโย ชมฺพุสาขํ คเหตฺวา วาทตฺถาย ¶ นครา นครํ จรมานา สาวตฺถึ ปตฺวา นครทฺวาเร สาขํ นิขณิตฺวา ‘‘โย อมฺหากํ วาทํ อาโรเปตุํ สกฺโกติ คิหี วา ปพฺพชิโต วา, โส เอตํ ปํสุปฺุชํ ปาเทหิ วิกิริตฺวา ปาเทเหว สาขํ มทฺทตู’’ติ ทารกานํ วตฺวา ภิกฺขาย นครํ ปวิสึสุ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อสมฺมฏฺฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา ริตฺตฆเฏสุ ปานียํ อุปฏฺเปตฺวา คิลาเน จ ปฏิชคฺคิตฺวา ทิวาตรํ สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ตํ สาขํ ทิสฺวา ทารเก ปุจฺฉิ, ทารกา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. เถโร ทารเกเหว ปาตาเปตฺวา มทฺทาเปตฺวา ‘‘เยหิ อยํ สาขา ปิตา, เต กตภตฺตกิจฺจาว อาคนฺตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺเก มํ ปสฺสนฺตู’’ติ ทารกานํ วตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ วิหารทฺวารโกฏฺเก อฏฺาสิ. ตาปิ ปริพฺพาชิกา ภิกฺขาย จริตฺวา อาคตา สาขํ มทฺทิตํ ทิสฺวา ‘‘เกนายํ มทฺทิตา’’ติ วตฺวา ‘‘สาริปุตฺตตฺเถเรน, สเจ ตุมฺเห วาทตฺถิกา, เชตวนทฺวารโกฏฺกํ คจฺฉถา’’ติ ทารเกหิ วุตฺตา ปุน นครํ ปวิสิตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺกํ คนฺตฺวา เถรํ วาทสหสฺสํ ปุจฺฉึสุ. เถโร ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อฺํ กิฺจิ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ชานาม, สามี’’ติ. ‘‘อหํ ปน โว กิฺจิ ปุจฺฉามี’’ติ. ‘‘ปุจฺฉ, สามิ, ชานนฺติโย กเถสฺสามา’’ติ.
เถโร ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ตา น ชานึสุ. เถโร วิสฺสชฺเชสิ. ตา ‘‘อมฺหากํ, สามิ, ปราชโย, ตุมฺหากํ ชโย’’ติ อาหํสุ. ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อมฺหากํ มาตาปิตูหิ อยํ โอวาโท ทินฺโน ‘สเจ โว คิหี วาทํ ภินฺทิสฺสติ, ตสฺส ปชาปติโย ภเวยฺยาถ. สเจ ปพฺพชิโต, ตสฺส สนฺติเก ปพฺพเชยฺยาถา’ติ, ปพฺพชฺชํ โน เทถา’’ติ. เถโร ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตา อุปฺปลวณฺณาย เถริยา สนฺติเก ปพฺพาเชสิ. ตา สพฺพาปิ น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ¶ ปาปุณึสุ. อเถกทิวสํ ¶ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร จตุนฺนํ ปริพฺพาชิกานํ อวสฺสโย หุตฺวา สพฺพา อรหตฺตํ ปาเปสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอตาสํ อวสฺสโย ¶ อโหสิ, อิทานิ ปน ปพฺพชฺชาภิเสกํ ทาเปสิ, ปุพฺเพ ราชมเหสิฏฺาเน เปสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต กาลิงฺครฏฺเ ทนฺตปุรนคเร กาลิงฺคราเช รชฺชํ กาเรนฺเต อสฺสกรฏฺเ ปาฏลินคเร อสฺสโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. กาลิงฺโค สมฺปนฺนพลวาหโน สยมฺปิ นาคพโล ปฏิโยธํ น ปสฺสติ. โส ยุชฺฌิตุกาโม หุตฺวา อมจฺจานํ อาโรเจสิ ‘‘อหํ ยุทฺธตฺถิโก, ปฏิโยธํ ปน น ปสฺสามิ, กึ กโรมา’’ติ. อมจฺจา ‘‘อตฺเถโก, มหาราช, อุปาโย, ธีตโร เต จตสฺโส อุตฺตมรูปธรา, ตา ปสาเธตฺวา ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา พลปริวุตา คามนิคมราชธานิโย จราเปถ. โย ราชา ตา อตฺตโน เคเห กาตุกาโม ภวิสฺสติ, เตน สทฺธึ ยุทฺธํ กริสฺสามา’’ติ วทึสุ. ราชา ตถา กาเรสิ. ตาหิ คตคตฏฺาเน ราชาโน ภเยน ตาสํ นครํ ปวิสิตุํ น เทนฺติ, ปณฺณาการํ เปเสตฺวา พหินคเรเยว วสาเปนฺติ. เอวํ สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา อสฺสกรฏฺเ ปาฏลินครํ ปาปุณึสุ. อสฺสโกปิ นครทฺวารานิ ปิทหาเปตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสิ. ตสฺส นนฺทิเสโน นาม อมจฺโจ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อุปายกุสโล. โส จินฺเตสิ ‘‘อิมา กิร ราชธีตโร สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา ปฏิโยธํ น ลภึสุ, เอวํ สนฺเต ชมฺพุทีโป ตุจฺโฉ นาม อโหสิ, อหํ กาลิงฺเคน สทฺธึ ยุชฺฌิสฺสามี’’ติ. โส นครทฺวารํ คนฺตฺวา โทวาริเก อามนฺเตตฺวา ตาสํ ทฺวารํ วิวราเปตุํ ปมํ คาถมาห –
‘‘วิวรถิมาสํ ทฺวารํ, นครํ ปวิสนฺตุ อรุณราชสฺส;
สีเหน สุสิฏฺเน, สุรกฺขิตํ นนฺทิเสเนนา’’ติ.
ตตฺถ อรุณราชสฺสาติ โส หิ รชฺเช ปติฏฺิตกาเล รฏฺนามวเสน อสฺสโก นาม ชาโต, กุลทตฺติยํ ปนสฺส นามํ อรุโณติ ¶ ¶ . เตนาห ‘‘อรุณราชสฺสา’’ติ. สีเหนาติ ปุริสสีเหน. สุสิฏฺเนาติ อาจริเยหิ สุฏฺุ อนุสาสิเตน. นนฺทิเสเนนาติ มยา นนฺทิเสเนน นาม.
โส เอวํ วตฺวา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา ตา คเหตฺวา อสฺสกรฺโ ทตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, ยุทฺเธ สติ อหํ ชินิสฺสามิ, อิมา อุตฺตมรูปธรา ราชธีตโร มเหสิโย กโรถา’’ติ ตาสํ อภิเสกํ ทาเปตฺวา ตาหิ สทฺธึ อาคเต ปุริเส ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห ราชธีตูนํ อสฺสกราเชน มเหสิฏฺาเน ¶ ปิตภาวํ ตุมฺหากํ รฺโ อาจิกฺขถา’’ติ อุยฺโยเชสิ. เต คนฺตฺวา อาโรเจสุํ. กาลิงฺโค ‘‘น หิ นูน โส มยฺหํ พลํ ชานาตี’’ติ วตฺวา ตาวเทว มหติยา เสนาย นิกฺขมิ. นนฺทิเสโน ตสฺส อาคมนํ ตฺวา ‘‘อตฺตโน กิร รชฺชสีมายเมว โหตุ, มา อมฺหากํ รฺโ รชฺชสีมํ โอกฺกมตุ, อุภินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร ยุทฺธํ ภวิสฺสตี’’ติ สาสนํ เปเสสิ. โส สาสนํ สุตฺวา อตฺตโน รชฺชปริยนฺเตเยว อฏฺาสิ. อสฺสโกปิ อตฺตโน รชฺชปริยนฺเต อฏฺาสิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เตสํ ทฺวินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร ปณฺณสาลายํ วสติ. กาลิงฺโค จินฺเตสิ ‘‘สมณา นาม กิฺจิ ชานิสฺสนฺติ, โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสติ, กสฺส ชโย วา ปราชโย วา ภวิสฺสติ, ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อฺาตกเวเสน โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ภนฺเต, กาลิงฺโค จ อสฺสโก จ ยุชฺฌิตุกามา อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสีมายเมว ิตา, เอเตสุ กสฺส ชโย ภวิสฺสติ, กสฺส ปราชโย’’ติ ปุจฺฉิ. มหาปฺุ, อหํ ‘‘อสุกสฺส ชโย, อสุกสฺส ปราชโย’’ติ น ชานามิ, สกฺโก ปน เทวราชา อิธาคจฺฉติ, ตมหํ ปุจฺฉิตฺวา กเถสฺสามิ, สฺเว อาคจฺเฉยฺยาสีติ. สกฺโก โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ¶ นิสีทิ, อถ นํ โพธิสตฺโต ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, กาลิงฺโค ชินิสฺสติ, อสฺสโก ปราชิสฺสติ, อิทฺจิทฺจ ปุพฺพนิมิตฺตํ ปฺายิสฺสตีติ.
กาลิงฺโค ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ, โพธิสตฺโตปิสฺส อาจิกฺขิ. โส ‘‘กึ นาม ปุพฺพนิมิตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ อปุจฺฉิตฺวาว ‘‘อหํ กิร ชินิสฺสามี’’ติ อุฏฺาย ตุฏฺิยา ปกฺกามิ. สา กถา วิตฺถาริกา อโหสิ. ตํ สุตฺวา อสฺสโก นนฺทิเสนํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กาลิงฺโค กิร ชินิสฺสตึ ¶ , มยํ ปราชิสฺสาม, กึ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ อาห. โส ‘‘โก เอตํ ชานาติ มหาราช, กสฺส ชโย วา ปราชโย วา, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ราชานํ อสฺสาเสตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, โก ชินิสฺสติ, โก ปราชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กาลิงฺโค ชินิสฺสติ, อสฺสโก ปราชิสฺสตี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ชินนฺตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ กึ ภวิสฺสติ, กึ ปราชินนฺตสฺสา’’ติ? ‘‘มหาปฺุ, ชินนฺตสฺส อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ ภวิสฺสติ, อิตรสฺส สพฺพกาฬโก, อุภินฺนมฺปิ อารกฺขเทวตา ยุชฺฌิตฺวา ชยปราชยํ กริสฺสนฺตี’’ติ. นนฺทิเสโน ตํ สุตฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา รฺโ สหาเย สหสฺสมตฺเต มหาโยเธ คเหตฺวา อวิทูเร ปพฺพตํ อภิรุยฺห ‘‘อมฺโภ, อมฺหากํ รฺโ ชีวิตํ ทาตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, สกฺขิสฺสามา’’ติ. ‘‘เตน หิ อิมสฺมึ ปปาเต ปตถา’’ติ. เต ปติตุํ อารภึสุ. อถ เน วาเรตฺวา ‘‘อลํ เอตฺถ ปตเนน, อมฺหากํ รฺโ ชีวิตํ ทาตุํ สุหทยา อนิวตฺติโน หุตฺวา ยุชฺฌถา’’ติ อาห. เต สมฺปฏิจฺฉึสุํ.
อถ ¶ สงฺคาเม อุปฏฺิเต กาลิงฺโค ‘‘อหํ กิร ชินิสฺสามี’’ติ โวสานํ อาปชฺชิ, พลกายาปิสฺส ‘‘อมฺหากํ กิร ชโย’’ติ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา สนฺนาหํ อกตฺวา วคฺควคฺคา ¶ หุตฺวา ยถารุจิ ปกฺกมึสุ, วีริยกรณกาเล วีริยํ น กรึสุ. อุโภปิ ราชาโน อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ อฺมฺํ อุปสงฺกมนฺติ. อุภินฺนํ อารกฺขเทวตา ปุรโต คนฺตฺวา กาลิงฺครฺโ อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ อโหสิ, อิตรสฺส สพฺพกาฬโก. ตา เทวตาปิ อฺมฺํ ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสนฺตา อุปสงฺกมึสุ. เต ปน อุสภา อุภินฺนํ ราชูนํเยว ปฺายนฺติ, น อฺเสํ. นนฺทิเสโน อสฺสกํ ปุจฺฉิ ‘‘ปฺายติ เต, มหาราช, อารกฺขเทวตา’’ติ. ‘‘อาม, ปฺายตี’’ติ. ‘‘เกนากาเรนา’’ติ. ‘‘กาลิงฺครฺโ อารกฺขเทวตา สพฺพเสโต อุสโภ หุตฺวา ปฺายติ, อมฺหากํ อารกฺขเทวตา สพฺพกาฬโก กิลมนฺโต หุตฺวา ติฏฺตี’’ติ. ‘‘มหาราช, ตุมฺเห มา ภายถ, มยํ ชินิสฺสาม, กาลิงฺโค ปราชิสฺสติ, ตุมฺเห อสฺสปิฏฺิโต โอตริตฺวา อิมํ สตฺตึ คเหตฺวา สุสิกฺขิตสินฺธวํ อุทรปสฺเส วามหตฺเถน อุปฺปีเฬตฺวา อิมินา ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ เวเคน คนฺตฺวา กาลิงฺครฺโ อารกฺขเทวตํ สตฺติปฺปหาเรน ปาเตถ, ตโต มยํ สหสฺสมตฺตา สตฺติสหสฺเสน ปหริสฺสาม ¶ , เอวํ กาลิงฺคสฺส อารกฺขเทวตา นสฺสิสฺสติ, ตโต กาลิงฺโค ปราชิสฺสติ, มยํ ชินิสฺสามา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ นนฺทิเสเนน ทินฺนสฺาย คนฺตฺวา สตฺติยา ปหริ, สูรโยธสหสฺสาปิ อมจฺจา สตฺติสหสฺเสน ปหรึสุ. อารกฺขเทวตา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ, ตาวเทว กาลิงฺโค ปราชิตฺวา ปลายิ. ตํ ปลายมานํ ทิสฺวา สหสฺสมตฺตา อมจฺจา ‘‘กาลิงฺโค ปลายตี’’ติ อุนฺนทึสุ. กาลิงฺโค มรณภยภีโต ปลายมาโน ตํ ตาปสํ อกฺโกสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ชโย กลิงฺคานมสยฺหสาหินํ, ปราชโย อนโย อสฺสกานํ;
อิจฺเจว ¶ เต ภาสิตํ พฺรหฺมจาริ, น อุชฺชุภูตา วิตถํ ภณนฺตี’’ติ.
ตตฺถ อสยฺหสาหินนฺติ อสยฺหํ ทุสฺสหํ สหิตุํ สมตฺถานํ. อิจฺเจว เต ภาสิตนฺติ เอวํ ตยา กูฏตาปส ลฺชํ คเหตฺวา ปราชินกราชานํ ชินิสฺสติ, ชินนราชานฺจ ปราชิสฺสตีติ ภาสิตํ. น อุชฺชุภูตาติ เย กาเยน วาจาย มนสา จ อุชุภูตา, น เต มุสา ภณนฺตีติ.
เอวํ โส ตาปสํ อกฺโกสนฺโต ปลายนฺโต อตฺตโน นครเมว คโต, นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุมฺปิ นาสกฺขิ. ตโต กติปาหจฺจเยน สกฺโก ตาปสสฺส อุปฏฺานํ อคมาสิ. ตาปโส เตน สทฺธึ กเถนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘เทวา ¶ มุสาวาทมุปาติวตฺตา, สจฺจํ ธนํ ปรมํ เตสุ สกฺก;
ตํ เต มุสา ภาสิตํ เทวราช, กึ วา ปฏิจฺจ มฆวา มหินฺทา’’ติ.
ตตฺถ ตํ เต มุสา ภาสิตนฺติ ยํ ตยา มยฺหํ ภาสิตํ, ตํ อตฺถภฺชนกมุสาวาทํ กเถนฺเตน ตยา มุสา ภาสิตํ, ตยา กึ การณํ ปฏิจฺจ เอวํ ภาสิตนฺติ?
ตํ ¶ สุตฺวา สกฺโก จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘นนุ เต สุตํ พฺราหฺมณ ภฺมาเน, เทวา น อิสฺสนฺติ ปุริสปรกฺกมสฺส;
ทโม สมาธิ มนโส อเภชฺโช, อพฺยคฺคตา นิกฺกมนฺจ กาเล;
ทฬฺหฺจ วิริยํ ปุริสปรกฺกโม จ, เตเนว อาสิ วิชโย อสฺสกาน’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – กึ ตยา, พฺราหฺมณ, ตตฺถ ตตฺถ วจเน ภฺมาเน อิทํ น สุตปุพฺพํ, ยํ เทวา ปุริสปรกฺกมสฺส น อิสฺสนฺติ น อุสูยนฺติ, อสฺสกรฺโ ¶ วีริยกรณวเสน อตฺตทมนสงฺขาโต ทโม, สมคฺคภาเวน มนโส อเภชฺโช, อเภชฺชสมาธิ, อสฺสกรฺโ สหายานํ วีริยกรณกาเล อพฺยคฺคตา ยถา กาลิงฺคสฺส มนุสฺสา วคฺควคฺคา หุตฺวา โอสกฺกึสุ, เอวํ อโนสกฺกนํ สมคฺคภาเวน อเภชฺชจิตฺตานํ วีริยฺจ ปุริสปรกฺกโม จ ถิโร อโหสิ, เตเนว การเณน อสฺสกานํ ชโย อโหสีติ.
ปลาเต จ ปน กาลิงฺเค อสฺสกราชา วิโลปํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน นครํ คโต. นนฺทิเสโน กาลิงฺคสฺส สาสนํ เปเสสิ ‘‘อิมาสํ จตุนฺนํ ราชกฺานํ ทายชฺชโกฏฺาสํ เปเสตุ, สเจ น เปเสติ, กาตพฺพเมตฺถ ชานิสฺสามี’’ติ. โส ตํ สาสนํ สุตฺวา ภีตตสิโต ตาหิ ลทฺธพฺพทายชฺชํ เปเสสิ, ตโต ปฏฺาย สมคฺควาสํ วสึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กาลิงฺครฺโ ธีตโร อิมา ทหรภิกฺขุนิโย อเหสุํ, นนฺทิเสโน สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬกาลิงฺคชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๐๒] ๒. มหาอสฺสาโรหชาตกวณฺณนา
อเทยฺเยสุํ ¶ ¶ ททํ ทานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา กถิตเมว. สตฺถา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน อุปการวเสเนว กิรึสู’’ติ วตฺวา อิธาปิ อตีตํ อาหริ.
อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิราชา หุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ. โส ‘‘ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมสฺสามี’’ติ พลวาหนปริวุโต คนฺตฺวา ปราชิโต อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ปลายมาโน เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปาปุณิ. ตตฺถ ตึส ชนา ราชเสวกา วสนฺติ. เต ปาโตว คามมชฺเฌ สนฺนิปติตฺวา คามกิจฺจํ กโรนฺติ. ตสฺมึ ขเณ ราชา วมฺมิตํ อสฺสํ อภิรุหิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต คามทฺวาเรน ¶ อนฺโตคามํ ปาวิสิ. เต ‘‘กึ นุ โข อิท’’นฺติ ภีตา ปลายิตฺวา สกสกเคหานิ ปวิสึสุ. เอโก ปเนตฺถ อตฺตโน เคหํ อคนฺตฺวา รฺโ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘ราชา กิร ปจฺจนฺตํ คโต’’ติ สุยฺยติ, โกสิ ตฺวํ ราชปุริโส โจรปุริโสติ? ‘‘ราชปุริโส, สมฺมา’’ติ. ‘‘เตน หิ เอถา’’ติ ราชานํ เคหํ เนตฺวา อตฺตโน ปีเก นิสีทาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ภทฺเท, สหายกสฺส ปาเท โธวา’’ติ ภริยํ ตสฺส ปาเท โธวาเปตฺวา อตฺตโน พลานุรูเปน อาหารํ ทตฺวา ‘‘มุหุตฺตํ วิสฺสมถา’’ติ สยนํ ปฺาเปสิ, ราชา นิปชฺชิ. อิตโร อสฺสสฺส สนฺนาหํ โมเจตฺวา จงฺกมาเปตฺวา อุทกํ ปาเยตฺวา ปิฏฺึ เตเลน มกฺเขตฺวา ติณํ อทาสิ. เอวํ ตโย จตฺตาโร ทิวเส ราชานํ ปฏิชคฺคิตฺวา ‘‘คจฺฉามหํ, สมฺมา’’ติ วุตฺเต ปุน รฺโ จ อสฺสสฺส จ กตฺตพฺพยุตฺตกํ สพฺพมกาสิ. ราชา ตุสฺสิตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘อหํ, สมฺม, มหาอสฺสาโรโห นาม, นครมชฺเฌ อมฺหากํ เคหํ, สเจ เกนจิ กิจฺเจน นครํ อาคจฺฉสิ, ทกฺขิณทฺวาเร ตฺวา โทวาริกํ ‘มหาอสฺสาโรโห กตรเคเห วสตี’ติ ปุจฺฉิตฺวา โทวาริกํ คเหตฺวา อมฺหากํ เคหํ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
พลกาโยปิ ราชานํ อทิสฺวา พหินคเร ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ิโต ราชานํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสิ. ราชา นครํ ปวิสนฺโต ทฺวารนฺตเร ตฺวา ¶ โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา มหาชนํ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ‘‘ตาต, เอโก ปจฺจนฺตคามวาสี มํ ทฏฺุกาโม อาคนฺตฺวา ‘มหาอสฺสาโรหสฺส เคหํ กห’นฺติ ตํ ปุจฺฉิสฺสติ, ตํ ตฺวํ หตฺเถ คเหตฺวา อาเนตฺวา มํ ทสฺเสยฺยาสิ, ตทา ตฺวํ สหสฺสํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส นาคจฺฉติ, ตสฺมึ อนาคจฺฉนฺเต ราชา ตสฺส วสนคาเม พลึ วฑฺฒาเปสิ, พลิมฺหิ วฑฺฒิเต นาคจฺฉติ. เอวํ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ¶ พลึ วฑฺฒาเปสิ, เนว อาคจฺฉติ. อถ นํ คามวาสิโน สนฺนิปติตฺวา อาหํสุ ‘‘อยฺย, ตว สหายสฺส มหาอสฺสาโรหสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย ¶ มยํ พลินา ปีฬิยมานา สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกม, คจฺฉ ตว สหายสฺส มหาอสฺสาโรหสฺส วตฺวา อมฺหากํ พลึ วิสฺสชฺชาเปหี’’ติ. สาธุ คจฺฉิสฺสามิ, น ปน สกฺกา ตุจฺฉหตฺเถน คนฺตุํ, มยฺหํ สหายสฺส ทฺเว ทารกา อตฺถิ, เตสฺจ ภริยาย จสฺส สหายกสฺส จ เม นิวาสนปารุปนปิฬนฺธนาทีนิ สชฺเชถาติ. ‘‘สาธุ สชฺชิสฺสามา’’ติ เต สพฺพํ ปณฺณาการํ สชฺชยึสุ.
โส ตฺจ อตฺตโน ฆเร ปกฺกปูวฺจ อาทาย คนฺตฺวา ทกฺขิณทฺวารํ ปตฺวา โทวาริกํ ปุจฺฉิ ‘‘กหํ, สมฺม, มหาอสฺสาโรหสฺส เคห’’นฺติ. โส ‘‘เอหิ ทสฺเสมิ เต’’ติ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘โทวาริโก เอกํ ปจฺจนฺตคามวาสึ คเหตฺวา อาคโต’’ติ ปฏิเวเทสิ. ราชา ตํ สุตฺวา อาสนา อุฏฺาย ‘‘มยฺหํ สหาโย จ เตน สทฺธึ อาคตา จ ปวิสนฺตู’’ติ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ทิสฺวาว นํ ปริสฺสชิตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายิกา จ ทารกา จ อโรคา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา มหาตลํ อภิรุหิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา อคฺคมเหสึ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, สหายสฺส เม ปาเท โธวา’’ติ อาห. สา ตสฺส ปาเท โธวิ, ราชา สุวณฺณภิงฺกาเรน อุทกํ อาสิฺจิ. เทวีปิ ปาเท โธวิตฺวา คนฺธเตเลน มกฺเขสิ. ราชา ‘‘กึ, สมฺม, อตฺถิ, กิฺจิ อมฺหากํ ขาทนีย’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘อตฺถี’’ติ ปสิพฺพกโต ปูเว นีหราเปสิ. ราชา สุวณฺณตฏฺฏเกน คเหตฺวา ตสฺส สงฺคหํ กโรนฺโต ‘‘มม สหาเยน อานีตํ ขาทถา’’ติ เทวิยา จ อมจฺจานฺจ ขาทาเปตฺวา สยมฺปิ ขาทิ. อิตโร อิตรมฺปิ ปณฺณาการํ ทสฺเสสิ. ราชา ตสฺส สงฺคหตฺถํ กาสิกวตฺถานิ อปเนตฺวา เตน อาภตวตฺถยุคํ นิวาเสสึ ¶ . เทวีปิ ¶ กาสิกวตฺถฺเจว อาภรณานิ จ อปเนตฺวา เตน อาภตวตฺถํ นิวาเสตฺวา อาภรณานิ ปิฬนฺธิ.
อถ นํ ราชา ราชารหํ โภชนํ โภชาเปตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ อิมสฺส มม กรณนิยาเมเนว มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ กาสิกวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา ราชาลงฺกาเรน อลงฺการาเปตฺวา อาเนหี’’ติ. โส ตถา อกาสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส มชฺเฌ ชาติหิงฺคุลกสุตฺตํ ปาเตตฺวา อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิ. เต ตโต ปฏฺาย เอกโต ภฺุชนฺติ ปิวนฺติ สยนฺติ, วิสฺสาโส ถิโร อโหสิ เกนจิ อเภชฺโช. อถสฺส ราชา ปุตฺตทาเรปิ ปกฺโกสาเปตฺวา อนฺโตนคเร นิเวสนํ มาเปตฺวา อทาสิ. เต สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺติ.
อถ ¶ อมจฺจา กุชฺฌิตฺวา ราชปุตฺตํ อาหํสุ ‘‘กุมาร, ราชา เอกสฺส คหปติกสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ ทตฺวา เตน สทฺธึ เอกโต ภฺุชติ ปิวติ สยติ, ทารเก จ วนฺทาเปติ, อิมินา รฺา กตกมฺมํ น ชานาม, กึ กโรติ ราชา, มยํ ลชฺชาม, ตฺวํ รฺโ กเถหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ตํ กถํ รฺโ อาโรเจตฺวา ‘‘มา เอวํ กโรหิ, มหาราชา’’ติ อาห. ‘‘ตาต, อหํ ยุทฺธปราชิโต กหํ วสึ, อปิ นุ ชานาถา’’ติ. ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ เอตสฺส ฆเร วสนฺโต อโรโค หุตฺวา อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสึ, เอวํ มม อุปการิโน กสฺมา สมฺปตฺตึ น ทสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา จ ปน โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, โย หิ อทาตพฺพยุตฺตกสฺส เทติ, ทาตพฺพยุตฺตกสฺส น เทติ, โส อาปทํ ปตฺวา กิฺจิ อุปการํ น ลภตี’’ติ ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘อเทยฺเยสุ ¶ ททํ ทานํ, เทยฺเยสุ นปฺปเวจฺฉติ;
อาปาสุ พฺยสนํ ปตฺโต, สหายํ นาธิคจฺฉติ.
‘‘นาเทยฺเยสุ ททํ ทานํ, เทยฺเยสุ โย ปเวจฺฉติ;
อาปาสุ พฺยสนํ ปตฺโต, สหายมธิคจฺฉติ.
‘‘สฺโคสมฺโภควิเสสทสฺสนํ ¶ , อนริยธมฺเมสุ สเสุ นสฺสติ;
กตฺจ อริเยสุ จ อชฺชเวสุ, มหปฺผลํ โหติ อณุมฺปิ ตาทิสุ.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, อกา โลเก สุทุกฺกรํ;
ปจฺฉา กยิรา น วา กยิรา, อจฺจนฺตํ ปูชนารโห’’ติ.
ตตฺถ อเทยฺเยสูติ ปุพฺเพ อกตูปกาเรสุ. เทยฺเยสูติ ปุพฺเพ กตูปกาเรสุ. นปฺปเวจฺฉตีติ น ปเวเสติ น เทติ. อาปาสูติ อาปทาสุ. พฺยสนนฺติ ทุกฺขํ. สฺโคสมฺโภควิเสสทสฺสนนฺติ โย มิตฺเตน กโต สฺโโค เจว สมฺโภโค จ, ตสฺส วิเสสทสฺสนํ คุณทสฺสนํ สุกตํ มยฺหํ อิมินาติ เอตํ สพฺพํ อสุทฺธธมฺมตฺตา อนริยธมฺเมสุ เกราฏิกตฺตา สเสุ นสฺสติ. อริเยสูติ อตฺตโน กตคุณชานเนน อริเยสุ ปริสุทฺเธสุ. อชฺชเวสูติ เตเนว การเณน อุชุเกสุ อกุฏิเลสุ. อณุมฺปีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. ตาทิสูติ เย ตาทิสา ปุคฺคลา โหนฺติ อริยา อุชุภูตา, เตสุ อปฺปมฺปิ กตํ มหปฺผลํ โหติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารํ, สุเขตฺเต วุตฺตพีชมิว น นสฺสติ ¶ , อิตรสฺมึ ปน ปาเป พหุมฺปิ กตํ อคฺคิมฺหิ ขิตฺตพีชมิว นสฺสตีติ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ยถาปิ พีชมคฺคิมฺหิ, ฑยฺหติ น วิรูหติ;
เอวํ กตํ อสปฺปุริเส, นสฺสติ น วิรูหติ.
‘‘กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน;
สุเขตฺเต วิย พีชานิ, กตํ ตมฺหิ น นสฺสตี’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๗๗-๗๘);
ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ ปมตรํ อุปการํ กตฺวา ิโต. อกาติ อกริ, อยํ โลเก สุทุกฺกรํ นาม อกาสีติ อตฺโถ. ปจฺฉา กยิราติ โส ปจฺฉา อฺํ ¶ กิฺจิ คุณํ กโรตุ วา มา วา, เตเนว ปมกเตน คุเณน อจฺจนฺตํ ปูชนารโห โหติ, สพฺพํ สกฺการสมฺมานํ อรหตีติ.
อิทํ ปน สุตฺวา เนว อมจฺจา, น ราชปุตฺโต ปุน กิฺจิ กเถสีติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตคามวาสี อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาอสฺสาโรหชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๐๓] ๓. เอกราชชาตกวณฺณนา
อนุตฺตเร กามคุเณ สมิทฺเธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ โกสลราชเสวกํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา เสยฺยชาตเก (ชา. ๑.๓.๙๔ อาทโย) กถิตเมว. อิธ ปน สตฺถา ‘‘น ตฺวฺเว อนตฺเถน อตฺถํ อาหริ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน อนตฺเถน อตฺถํ อาหรึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิรฺโ อุปฏฺาโก อมจฺโจ ราชนฺเตปุเร ทุพฺภิ. ราชา ปจฺจกฺขโตว ตสฺส ¶ โทสํ ทิสฺวา ตํ รฏฺา ปพฺพาเชสิ. โส ทุพฺภิเสนํ นาม โกสลราชานํ อุปฏฺหนฺโตติ สพฺพํ มหาสีลวชาตเก (ชา. ๑.๑.๕๑) กถิตเมว. อิธ ปน ทุพฺภิเสโน มหาตเล อมจฺจมชฺเฌ นิสินฺนํ พาราณสิราชานํ คณฺหาเปตฺวา สิกฺกาย ปกฺขิปาเปตฺวา อุตฺตรุมฺมาเร เหฏฺาสีสกํ โอลมฺพาเปสิ. ราชา โจรราชานํ อารพฺภ เมตฺตํ ภาเวตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตสิ, พนฺธนํ ฉิชฺชิ, ตโต ราชา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. โจรราชสฺส สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชิ, ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ ภูมิยํ อปราปรํ ปริวตฺตติ. ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ตุมฺเห เอวรูปํ ธมฺมิกราชานํ นิรปราธํ ทฺวารสฺส อุตฺตรุมฺมาเร เหฏฺาสีสกํ โอลมฺพาเปถา’’ติ วทึสุ. เตน หิ เวเคน คนฺตฺวา โมเจถ นนฺติ. ปุริสา คนฺตฺวา ราชานํ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ¶ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ทุพฺภิเสนสฺส อาโรเจสุํ. โส เวเคน คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตุํ ปมํ คาถมาห –
‘‘อนุตฺตเร กามคุเณ สมิทฺเธ, ภุตฺวาน ปุพฺเพ วสิ เอกราช;
โสทานิ ทุคฺเค นรกมฺหิ ขิตฺโต, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วสีติ วุตฺโถ. เอกราชาติ โพธิสตฺตํ นาเมนาลปติ. โสทานีติ โส ตฺวํ อิทานิ. ทุคฺเคติ วิสเม. นรกมฺหีติ อาวาเฏ. โอลมฺพิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณนฺติ เอวรูเป วิสมฏฺาเน ขิตฺโตปิ โปราณกวณฺณฺจ พลฺจ นปฺปชหสีติ ปุจฺฉติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต เสสคาถา อโวจ –
‘‘ปุพฺเพว ขนฺตี จ ตโป จ มยฺหํ, สมฺปตฺถิตา ทุพฺภิเสน อโหสิ;
ตํทานิ ลทฺธาน กถํ นุ ราช, ชเห อหํ วณฺณพลํ ปุราณํ.
‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺิตานิ, ยสสฺสินํ ปฺวนฺตํ วิสยฺห;
ยโส จ ลทฺธา ปุริมํ อุฬารํ, นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ.
‘‘ปนุชฺช ทุกฺเขน สุขํ ชนินฺท, สุเขน วา ทุกฺขมสยฺหสาหิ;
อุภยตฺถ สนฺโต อภินิพฺพุตตฺตา, สุเข จ ทุกฺเข จ ภวนฺติ ตุลฺยา’’ติ.
ตตฺถ ขนฺตีติ อธิวาสนขนฺติ. ตโปติ ตปจรณํ. สมฺปตฺถิตาติ อิจฺฉิตา อภิกงฺขิตา ¶ . ทุพฺภิเสนาติ ตํ นาเมนาลปติ. ตํทานิ ลทฺธานาติ ตํ ปตฺถนํ อิทานาหํ ลภิตฺวา. ชเหติ เกน การเณน อหํ ชเหยฺยํ. ยสฺส หิ ทุกฺขํ วา โทมนสฺสํ วา โหติ, โส ตํ ชเหยฺยาติ ทีเปติ.
‘‘สพฺพา กิเรวํ ปรินิฏฺิตานี’’ติ อนุสฺสววเสน อตฺตโน สมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ . อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺพาเนว มม กตฺตพฺพกิจฺจานิ ทานสีลภาวนาอุโปสถกมฺมานิ ปุพฺเพว นิฏฺิตานีติ. ยสสฺสินํ ปฺวนฺตํ วิสยฺหาติ ปริวารสมฺปตฺติยา ยสสฺสิ, ปฺาสมฺปทาย ปฺวนฺต, อสยฺหสาหิตาย วิสยฺห. เอวํ ตีณิเปตานิ อาลปนาเนว. นนฺติ ปเนตฺถ นิปาโต ¶ . พฺยฺชนสิลิฏฺตาวเสนนฺตการสฺส สานุนาสิกตา กตาติ ปจฺเจตพฺพา. ยโส จาติ ยสฺจ, อยเมว วา ปาโ. ลทฺธา ปุริมนฺติ ลภิตฺวา ปุริมํ ปุพฺเพ อลทฺธปุพฺพํ. อุฬารนฺติ มหนฺตํ. กิเลสวิกฺขมฺภนเมตฺตาภาวนาฌานุปฺปตฺติโย สนฺธาเยวมาห. นปฺปชฺชเหติ เอวรูปํ ยสํ ลทฺธา กึการณา ปุราณวณฺณพลํ ชหิสฺสามีติ อตฺโถ.
ทุกฺเขนาติ ตยา อุปฺปาทิเตน นรกมฺหิ ขิปนทุกฺเขน มม รชฺชสุขํ ปนุทิตฺวา. สุเขน วา ทุกฺขนฺติ ฌานสุเขน วา ตํ ทุกฺขํ ปนุทิตฺวา. อุภยตฺถ สนฺโตติ เย สนฺโต โหนฺติ มาทิสา, เต ทฺวีสุปิ เอเตสุ โกฏฺาเสสุ อภินิพฺพุตสภาวา มชฺฌตฺตา สุเข จ ทุกฺเข จ ภวนฺติ ตุลฺยา, เอกสทิสา นิพฺพิการาว โหนฺตีติ.
อิทํ สุตฺวา ทุพฺภิเสโน โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺเหว กาเรถ, อหํ โว โจเร ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตสฺส ทุฏฺามจฺจสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา ปกฺกามิ. โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺภิเสโน อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เอกราชชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๐๔] ๔. ททฺทรชาตกวณฺณนา
อิมานิ มนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โกธนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ¶ เหฏฺา กถิตเมว. ตทา หิ ธมฺมสภายํ ตสฺส โกธนภาวกถาย สมุฏฺิตาย สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โกธโนสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว ¶ , อิทาเนว, ปุพฺเพเปส โกธโนเยว, โกธนภาเวเนวสฺส โปราณกปณฺฑิตา ปริสุทฺธา นาคราชภาเว ¶ ิตาปิ ตีณิ วสฺสานิ คูถปูริตาย อุกฺการภูมิยํ วสึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส ททฺทรปพฺพตปาเท ททฺทรนาคภวนํ นาม อตฺถิ, ตตฺถ รชฺชํ กาเรนฺตสฺส ททฺทรรฺโ ปุตฺโต มหาททฺทโร นาม อโหสิ, กนิฏฺภาตา ปนสฺส จูฬททฺทโร นาม. โส โกธโน ผรุโส นาคมาณวเก อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต ปหรนฺโต วิจรติ. นาคราชา ตสฺส ผรุสภาวํ ตฺวา นาคภวนโต ตํ นีหราเปตุํ อาณาเปสิ. มหาททฺทโร ปน ปิตรํ ขมาเปตฺวา นิวาเรสิ. ทุติยมฺปิ ราชา ตสฺส กุชฺฌิ, ทุติยมฺปิ ขมาเปสิ. ตติยวาเร ปน ‘‘ตฺวํ มํ อิมํ อนาจารํ นีหราเปนฺตํ นิวาเรสิ, คจฺฉถ ทฺเวปิ ชนา อิมมฺหา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา พาราณสิยํ อุกฺการภูมิยํ ตีณิ วสฺสานิ วสถา’’ติ นาคภวนา นิกฺกฑฺฒาเปสิ. เต ตตฺถ คนฺตฺวา วสึสุ. อถ เน อุกฺการภูมิยํ อุทกปริยนฺเต โคจรํ ปริเยสมาเน คามทารกา ทิสฺวา ปหรนฺตา เลฑฺฑุทณฺฑาทโย ขิปนฺตา ‘‘เก อิเม ปุถุลสีสา สูจินงฺคุฏฺา อุทกเทฑฺฑุภา มณฺฑูกภกฺขา’’ติอาทีนิ วตฺวา อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ.
จูฬททฺทโร จณฺฑผรุสตาย เตสํ ตํ อวมานํ อสหนฺโต ‘‘ภาติก, อิเม ทารกา อมฺเห ปริภวนฺติ, อาสีวิสภาวํ โน น ชานนฺติ, อหํ เตสํ อวมานํ สหิตุํ น สกฺโกมิ, นาสาวาเตน เต นาเสสฺสามี’’ติ ภาตรา สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อิมานิ มํ ททฺทร ตาปยนฺติ, วาจาทุรุตฺตานิ มนุสฺสโลเก;
มณฺฑูกภกฺขา อุทกนฺตเสวี, อาสีวิสํ มํ อวิสา สปนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตาปยนฺตีติ ทุกฺขาเปนฺติ. มณฺฑูกภกฺขา อุทกนฺตเสวีติ ‘‘มณฺฑูกภกฺขา’’ติ จ ‘‘อุทกนฺตเสวี’’ติ จ วทนฺตา เอเต อวิสา คามทารกา มํ อาสีวิสํ สมานํ สปนฺติ อกฺโกสนฺตีติ.
ตสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา มหาททฺทโร เสสคาถา อภาสิ –
‘‘สกา รฏฺา ปพฺพาชิโต, อฺํ ชนปทํ คโต;
มหนฺตํ โกฏฺํ กยิราถ, ทุรุตฺตานํ นิเธตเว.
‘‘ยตฺถ ¶ โปสํ น ชานนฺติ, ชาติยา วินเยน วา;
น ตตฺถ มานํ กยิราถ, วสมฺาตเก ชเน.
‘‘วิเทสวาสํ วสโต, ชาตเวทสเมนปิ;
ขมิตพฺพํ สปฺเน, อปิ ทาสสฺส ตชฺชิต’’นฺติ.
ตตฺถ ทุรุตฺตานํ นิเธตเวติ ยถา ธฺนิธานตฺถาย มหนฺตํ โกฏฺํ กตฺวา ปูเรตฺวา กิจฺเจ อุปฺปนฺเน ธฺํ วฬฺเชนฺติ, เอวเมวํ วิเทสํ คโต อนฺโตหทเย ปณฺฑิโต โปโส ทุรุตฺตานํ นิธานตฺถาย มหนฺตํ โกฏฺํ กยิราถ. ตตฺถ ตานิ ทุรุตฺตานิ นิทหิตฺวา ปุน อตฺตโน ปโหนกกาเล กาตพฺพํ กริสฺสติ. ชาติยา วินเยน วาติ ‘‘อยํ ขตฺติโย พฺราหฺมโณ’’ติ วา ‘‘สีลวา พหุสฺสุโต คุณสมฺปนฺโน’’ติ วา เอวํ ยตฺถ ชาติยา วินเยน วา น ชานนฺตีติ อตฺโถ. มานนฺติ เอวรูปํ มํ ลามกโวหาเรน โวหรนฺติ, น สกฺกโรนฺติ น ครุํ กโรนฺตีติ มานํ น กเรยฺย. วสมฺาตเก ชเนติ อตฺตโน ชาติโคตฺตาทีนิ อชานนฺตสฺส ชนสฺส สนฺติเก วสนฺโต. วสโตติ วสตา, อยเมว วา ปาโ.
เอวํ เต ตตฺถ ตีณิ วสฺสานิ วสึสุ. อถ เน ปิตา ปกฺโกสาเปสิ. เต ตโต ปฏฺาย นิหตมานา ชาตา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โกธโน ภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. ‘‘ตทา จูฬททฺทโร โกธโน ภิกฺขุ อโหสิ, มหาททฺทโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ททฺทรชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๐๕] ๕. สีลวีมํสนชาตกวณฺณนา
นตฺถิ ¶ ¶ โลเก รโห นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เอกาทสกนิปาเต ปานียชาตเก (ชา. ๑.๑๑.๕๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – ปฺจสตา ภิกฺขู อนฺโตเชตวเน วสนฺตา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร กามวิตกฺกํ วิตกฺกยึสุ. สตฺถา ¶ ฉสุปิ รตฺติทิวาโกฏฺาเสสุ ยถา เอกจกฺขุโก จกฺขุํ, เอกปุตฺโต ปุตฺตํ, จามรี วาลํ อปฺปมาเทน รกฺขติ, เอวํ นิจฺจกาลํ ภิกฺขู โอโลเกติ. โส รตฺติภาเค ทิพฺพจกฺขุนา เชตวนํ โอโลเกนฺโต จกฺกวตฺติรฺโ อตฺตโน นิเวสเน อุปฺปนฺนโจเร วิย เต ภิกฺขู ทิสฺวา คนฺธกุฏึ วิวริตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อานนฺท, อนฺโตเชตวเน โกฏิสนฺถาเร วสนกภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา คนฺธกุฏิทฺวาเร อาสนํ ปฺาเปหี’’ติ อาห. โส ตถา กตฺวา สตฺถุ ปฏิเวเทสิ. สตฺถา ปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสน อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ‘ปาปกรเณ รโห นาม นตฺถี’ติ ปาปํ น กรึสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตตฺเถว พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ปฺจนฺนํ มาณวกสตานํ เชฏฺโก หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติ. อาจริยสฺส ปน วยปฺปตฺตา ธีตา อตฺถิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อิเมสํ มาณวกานํ สีลํ วีมํสิตฺวา สีลสมฺปนฺนสฺเสว ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ. โส เอกทิวสํ มาณวเก อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, มยฺหํ ธีตา วยปฺปตฺตา, วิวาหมสฺสา กาเรสฺสามิ, วตฺถาลงฺการํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉถ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน าตกานํ อปสฺสนฺตานฺเว เถเนตฺวา วตฺถาลงฺกาเร อาหรถ, เกนจิ อทิฏฺเมว คณฺหามิ, ทสฺเสตฺวา อาภตํ น คณฺหามี’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย าตกานํ อปสฺสนฺตานํ เถเนตฺวา วตฺถปิฬนฺธนาทีนิ อาหรนฺติ. อาจริโย อาภตาภตํ วิสุํ วิสุํ เปสิ. โพธิสตฺโต ปน น กิฺจิ อาหริ. อถ นํ อาจริโย อาห ‘‘ตฺวํ ¶ ปน, ตาต, น กิฺจิ อาหรสี’’ติ. ‘‘อาม, อาจริยา’’ติ. ‘‘กสฺมา, ตาตา’’ติ. ‘‘ตุมฺเห น กสฺสจิ ปสฺสฺสนฺตสฺส อาภตํ คณฺหถ, อหํ ปน ปาปกรเณ รโห นาม น ปสฺสามี’’ติ ทีเปนฺโต อิมา ทฺเว คาถา อาห –
‘‘นตฺถิ โลเก รโห นาม, ปาปกมฺมํ ปกุพฺพโต;
ปสฺสนฺติ วนภูตานิ, ตํ พาโล มฺตี รโห.
‘‘อหํ ¶ รโห น ปสฺสามิ, สฺุํ วาปิ น วิชฺชติ;
ยตฺถ อฺํ น ปสฺสามิ, อสฺุํ โหติ ตํ มยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ รโหติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ. วนภูตานีติ วเน นิพฺพตฺตภูตานิ. ตํ พาโลติ ตํ ปาปกมฺมํ รโห มยา กตนฺติ พาโล มฺติ. สฺุํ วาปีติ ยํ วา านํ สตฺเตหิ สฺุํ ตุจฺฉํ ภเวยฺย, ตมฺปิ นตฺถีติ อาห.
อาจริโย ตสฺส ปสีทิตฺวา ‘‘ตาต, น มยฺหํ เคเห ธนํ นตฺถิ, อหํ ปน สีลสมฺปนฺนสฺส ธีตรํ ทาตุกาโม อิเม มาณวเก วีมํสนฺโต เอวมกาสึ, มม ธีตา ตุยฺหเมว อนุจฺฉวิกา’’ติ ธีตรํ อลงฺกริตฺวา โพธิสตฺตสฺส อทาสิ. เสสมาณวเก ‘‘ตุมฺเหหิ อาภตาภตํ ตุมฺหากํ เคหเมว เนถา’’ติ อาห.
สตฺถา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, เต ทุสฺสีลมาณวกา อตฺตโน ทุสฺสีลตาย ตํ อิตฺถึ น ลภึสุ, อิตโร ปณฺฑิตมาณโว สีลสมฺปนฺนตาย ลภี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ทุชฺชจฺโจ จ สุชจฺโจ จ, นนฺโท จ สุขวฑฺฒิโต;
วชฺโช จ อทฺธุวสีโล จ, เต ธมฺมํ ชหุมตฺถิกา.
‘‘พฺราหฺมโณ จ กถํ ชเห, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
โย ธมฺมมนุปาเลติ, ธิติมา สจฺจนิกฺกโม’’ติ.
ตตฺถ ทุชฺชจฺโจติอาทโย ฉ เชฏฺกมาณวา, เตสํ นามํ คณฺหิ, อวเสสานํ นามํ อคฺคเหตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสเนว ‘‘เต ธมฺมํ ชหุมตฺถิกา’’ติ อาห. ตตฺถ เตติ สพฺเพปิ เต มาณวา. ธมฺมนฺติ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ¶ . ชหุมตฺถิกาติ ชหุํ อตฺถิกา, อยเมว วา ปาโ. มกาโร ปทพฺยฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สพฺเพปิ เต มาณวา ตาย อิตฺถิยา อตฺถิกาว หุตฺวา อตฺตโน ทุสฺสีลตาย ตํ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ชหึสุ.
พฺราหฺมโณ จาติ อิตโร ปน สีลสมฺปนฺโน พฺราหฺมโณ. กถํ ชเหติ เกน การเณน ตํ อิตฺถิปฏิลาภสภาวํ ชหิสฺสติ. สพฺพธมฺมานนฺติ อิมสฺมึ าเน โลกิยานิ ปฺจ สีลานิ, ทส ¶ สีลานิ, ตีณิ สุจริตานิ จ, สพฺพธมฺมา นาม, เตสํ โส ปารํ คโตติ ปารคู. ธมฺมนฺติ วุตฺตปฺปการเมว ¶ ธมฺมํ โย อนุปาเลติ รกฺขติ. ธิติมาติ สีลรกฺขนธิติยา สมนฺนาคโต. สจฺจนิกฺกโมติ สจฺเจ สภาวภูเต ยถาวุตฺเต สีลธมฺเม นิกฺกเมน สมนฺนาคโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ตานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ.
ตทา อาจริโย สาริปุตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตมาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สีลวีมํสนชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๐๖] ๖. สุชาตาชาตกวณฺณนา
กิมณฺฑกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวึ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสํ กิร รฺโ ตาย สทฺธึ สิริวิวาโท อโหสิ, ‘‘สยนกลโห’’ติปิ วทนฺติเยว. ราชา กุชฺฌิตฺวา ตสฺสา อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ. มลฺลิกา เทวีปิ ‘‘สตฺถา รฺโ มยิ กุทฺธภาวํ น ชานาติ มฺเ’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถาปิ ตฺวา ‘‘อิเมสํ สมคฺคภาวํ กริสฺสามี’’ติ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ปฺจภิกฺขุสตปริวาโร สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิ. ราชา ตถาคตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา นิเวสนํ ปเวเสตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ยาคุขชฺชกํ อาหริ. สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิตฺวา ‘‘มหาราช, กหํ เทวี’’ติ อาห. ‘‘กึ, ภนฺเต, ตาย อตฺตโน ยเสน มตฺตายา’’ติ? ‘‘มหาราช, สยเมว ยสํ ทตฺวา มาตุคามํ อุกฺขิปิตฺวา ตาย กตสฺส อปราธสฺส อสหนํ นาม น ยุตฺต’’นฺติ. ราชา สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ, สา สตฺถารํ ¶ ปริวิสิ. สตฺถา ‘‘อฺมฺํ สมคฺเคหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สามคฺคิรสวณฺณํ กเถตฺวา ปกฺกามิ. ตโต ปฏฺาย อุโภ สมคฺควาสํ วสึสุ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา เอกวจเนเนว อุโภ สมคฺเค อกาสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ ¶ เอเต เอกวาเทเนว สมคฺเค อกาสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิ. อเถกทิวสํ ราชา วาตปานํ วิวริตฺวา ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เอกา ปณฺณิกธีตา อภิรูปา ปมวเย ิตา สุชาตา นาม พทรปจฺฉึ สีเส กตฺวา ‘‘พทรานิ คณฺหถ, พทรานิ คณฺหถา’’ติ วทมานา ราชงฺคเณน คจฺฉติ. ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อสามิกภาวํ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน เปตฺวา มหนฺตํ ยสํ อทาสิ. สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา. อเถกทิวสํ ราชา สุวณฺณตฏฺฏเก พทรานิ ขาทนฺโต นิสีทิ. ตทา สุชาตา เทวี ราชานํ พทรานิ ขาทนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มหาราช, กึ นาม ตุมฺเห ขาทถา’’ติ ปุจฺฉนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘กิมณฺฑกา อิเม เทว, นิกฺขิตฺตา กํสมลฺลเก;
อุปโลหิตกา วคฺคู, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ กิมณฺฑกาติ กึผลานิ นาเมตานิ, ปริมณฺฑลวเสน ปน อณฺฑกาติ อาห. กํสมลฺลเกติ สุวณฺณตฏฺฏเก. อุปโลหิตกาติ รตฺตวณฺณา. วคฺคูติ โจกฺขา นิมฺมลา.
ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘พทรวาณิชเก ปณฺณิกคหปติกสฺส ธีเต อตฺตโน กุลสนฺตกานิ พทรานิปิ น ชานาสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ยานิ ¶ ปุเร ตุวํ เทวิ, ภณฺฑุ นนฺตกวาสินี;
อุจฺฉงฺคหตฺถา ปจินาสิ, ตสฺสา เต โกลิยํ ผลํ.
‘‘อุฑฺฑยฺหเต น รมติ, โภคา วิปฺปชหนฺติ ตํ;
ตตฺเถวิมํ ปฏิเนถ, ยตฺถ โกลํ ปจิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ภณฺฑูติ มุณฺฑสีสา หุตฺวา. นนฺตกวาสินีติ ชิณฺณปิโลติกนิวตฺถา. อุจฺฉงฺคหตฺถา ปจินาสีติ อฏวึ ปวิสิตฺวา องฺกุสเกน สาขํ โอนาเมตฺวา โอจิโตจิตํ หตฺเถน คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค ปกฺขิปนวเสน อุจฺฉงฺคหตฺถา ¶ หุตฺวา ปจินาสิ โอจินาสิ. ตสฺสา เต โกลิยํ ผลนฺติ ตสฺสา ตว เอวํ ปจินนฺติยา โอจินนฺติยา ยมหํ อิทานิ ขาทามิ, อิทํ โกลิยํ กุลทตฺติยํ ผลนฺติ อตฺโถ.
อุฑฺฑยฺหเต ¶ น รมตีติ อยํ ชมฺมี อิมสฺมึ ราชกุเล วสมานา โลหกุมฺภิยํ ปกฺขิตฺตา วิย ฑยฺหติ นาภิรมติ. โภคาติ ราชโภคา อิมํ อลกฺขิกํ วิปฺปชหนฺติ. ยตฺถ โกลํ ปจิสฺสตีติ ยตฺถ คนฺตฺวา ปุน พทรเมว ปจินิตฺวา วิกฺกิณนฺตี ชีวิกํ กปฺเปสฺสติ, ตตฺเถว นํ เนถาติ วทติ.
โพธิสตฺโต ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ อิเม สมคฺเค กาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ราชานํ สฺาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อนิกฺกฑฺฒนํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘โหนฺติ เหเต มหาราช, อิทฺธิปฺปตฺตาย นาริยา;
ขม เทว สุชาตาย, มาสฺสา กุชฺฌ รเถสภา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, เอเต เอวรูปา ปมาทโทสา ยสํ ปตฺตาย นาริยา โหนฺติเยว, เอตํ เอวรูเป อุจฺเจ าเน เปตฺวา อิทานิ ‘‘เอตฺตกสฺส อปราธสฺส อสหนํ นาม น ยุตฺตํ ตุมฺหากํ, ตสฺมา ขม, เทว, สุชาตาย, เอติสฺสา มา กุชฺฌ รเถสภ รถเชฏฺกาติ.
ราชา ตสฺส วจเนน เทวิยา ตํ อปราธํ สหิตฺวา ยถาาเนเยว นํ เปสิ. ตโต ปฏฺาย อุโภ สมคฺควาสํ วสึสูติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา โกสลราชา อโหสิ, สุชาตา มลฺลิกา, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุชาตาชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๐๗] ๗. ปลาสชาตกวณฺณนา
อเจตนํ ¶ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโน อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. โสหายสฺมา ‘‘อชฺช รตฺติยา ปจฺจูสสมเย สตฺถา ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘อหฺจมฺหิ เสกฺโข สกรณีโย, สตฺถุ จ เม ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ, ปฺจวีสติ วสฺสานิ สตฺถุ กตํ ¶ อุปฏฺานํ นิปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ โสกาภิภูโต อุยฺยานโอวรเก กปิสีสํ อาลมฺพิตฺวา ปโรทิ. สตฺถา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ, ภิกฺขเว, อานนฺโท’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ¶ ตมตฺถํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กตปฺุโสิ ตฺวํ, อานนฺท, ปธานมนุยฺุช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว, มา จินฺตยิ, อิทานิ ตยา มม กตํ อุปฏฺานํ กึการณา นิปฺผลํ ภวิสฺสติ, ยสฺส เต ปุพฺเพ สราคาทิกาเลปิ มม กตํ อุปฏฺานํ นิปฺผลํ นาโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิโต อวิทูเร ปลาสรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตทา พาราณสิวาสิโน มนุสฺสา เทวตามงฺคลิกา อเหสุํ นิจฺจํ พลิกรณาทีสุ ปยุตฺตา. อเถโก ทุคฺคตพฺราหฺมโณ ‘‘อหมฺปิ เอกํ เทวตํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ เอกสฺมึ อุนฺนตปฺปเทเส ิตสฺส มหโต ปลาสรุกฺขสฺส มูลํ สมํ นิตฺติณํ กตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา วาลุกํ โอกิริตฺวาว สมฺมชฺชิตฺวา รุกฺเข คนฺธปฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา มาลาคนฺธธูเมหิ ปูเชตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ‘‘สุขํ สยา’’ติ วตฺวา รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมติ. ทุติยทิวเส ปาโตว คนฺตฺวา สุขเสยฺยํ ปุจฺฉติ. อเถกทิวสํ รุกฺขเทวตา จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ อติวิย มํ ปฏิชคฺคติ, อิมํ พฺราหฺมณํ วีมํสิตฺวา เยน การเณน มํ ปฏิชคฺคติ, ตํ ทสฺสามี’’ติ. สา ตสฺมึ ขเณ พฺราหฺมเณ อาคนฺตฺวา รุกฺขมูเล สมฺมชฺชนฺเต มหลฺลกพฺราหฺมณเวเสน สมีเป ตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อเจตนํ ¶ พฺราหฺมณ อสฺสุณนฺตํ, ชาโน อชานนฺตมิมํ ปลาสํ;
อารทฺธวิริโย ธุวํ อปฺปมตฺโต, สุขเสยฺยํ ปุจฺฉสิ กิสฺส เหตู’’ติ.
ตตฺถ อสฺสุณนฺตนฺติ อเจตนตฺตาว อสุณนฺตํ. ชาโนติ ตุวํ ชานมาโน หุตฺวา ธุวํ อปฺปมตฺโตติ นิจฺจํ อปฺปมตฺโต.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ทูเร สุโต เจว พฺรหา จ รุกฺโข, เทเส ิโต ภูตนิวาสรูโป;
ตสฺมา นมสฺสามิ อิมํ ปลาสํ, เย เจตฺถ ภูตา เต ธนสฺส เหตู’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทูเร สุโตติ พฺราหฺมณ อยํ รุกฺโข ทูเร สุโต วิสฺสุโต, น อาสนฺนฏฺาเนเยว ปากโฏ. พฺรหา จาติ มหนฺโต จ. เทเส ิโตติ อุนฺนเต สเม ภูมิปฺปเทเส ิโต. ภูตนิวาสรูโปติ ¶ เทวตานิวาสสภาโว, อทฺธา เอตฺถ มเหสกฺขา เทวตา นิวุตฺถา ภวิสฺสติ. เต ธนสฺส เหตูติ อิมฺจ รุกฺขํ เย เจตฺถ นิวุตฺถา ภูตา, เต ธนสฺส เหตุ นมสฺสามิ, น นิกฺการณาติ.
ตํ สุตฺวา รุกฺขเทวตา พฺราหฺมณสฺส ปสนฺนา ‘‘อหํ, พฺราหฺมณ, อิมสฺมึ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา, มา ภายิ, ธนํ เต ทสฺสามี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน วิมานทฺวาเร มหนฺเตน เทวตานุภาเวน อากาเส ตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘โส เต กริสฺสามิ ยถานุภาวํ, กตฺุตํ พฺราหฺมณ เปกฺขมาโน;
กถฺหิ อาคมฺม สตํ สกาเส, โมฆานิ เต อสฺสุ ปริผนฺทิตานิ.
‘‘โย ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปโร ปิลกฺโข, ปริวาริโต ปุพฺพยฺโ อุฬาโร;
ตสฺเสส มูลสฺมึ นิธิ นิขาโต, อทายาโท คจฺฉ ตํ อุทฺธราหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยถานุภาวนฺติ ยถาสตฺติ ยถาพลํ. กตฺุตนฺติ ตยา มยฺหํ กตคุณํ ชานนฺโต ตํ อตฺตนิ วิชฺชมานํ กตฺุตํ เปกฺขมาโน. อาคมฺมาติ อาคนฺตฺวา. สตํ สกาเสติ สปฺปุริสานํ สนฺติเก. โมฆานิ เต อสฺสุ ปริผนฺทิตานีติ สุขเสยฺยปุจฺฉนวเสน วาจาผนฺทิตานิ สมฺมชฺชนาทิกรเณน กายผนฺทิตานิ จ ตว กถํ อผลานิ ภวิสฺสนฺติ.
โย ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปโร ปิลกฺโขติ โย เอส ตินฺทุกรุกฺขสฺส ปรโต ปิลกฺขรุกฺโข ิโตติ วิมานทฺวาเร ิตาว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสติ. ปริวาริโตติอาทีสุ ตสฺส ปิลกฺขรุกฺขสฺส มูเล เอส ตํ รุกฺขมูลํ ปริกฺขิปิตฺวา นิหิตตาย ปริวาริโต, ปุพฺเพ ยิฏฺยฺวเสน ปุริมสามิกานํ อุปฺปนฺนตาย ปุพฺพยฺโ, อเนกนิธิกุมฺภิ ภาเวน มหนฺตตฺตา ¶ อุฬาโร, ภูมึ ขณิตฺวา ปิตตฺตา นิขาโต, อิทานิ ทายาทานํ อภาวโต อทายาโท. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอส ตํ รุกฺขมูลํ ปริกฺขิปิตฺวา คีวาย คีวํ ปหรนฺตีนํ นิธิกุมฺภีนํ วเสน มหานิธิ นิขาโต อสามิโก, คจฺฉ ตํ อุทฺธริตฺวา คณฺหาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สา เทวตา ‘‘พฺราหฺมณ, ตฺวํ เอตํ อุทฺธริตฺวา คณฺหนฺโต กิลมิสฺสสิ, คจฺฉ ตฺวํ, อหเมว ตํ ตว ฆรํ เนตฺวา อสุกสฺมึ อสุกสฺมิฺจ าเน นิทหิสฺสามิ, ตฺวํ เอตํ ธนํ ยาวชีวํ ปริภฺุชนฺโต ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺขาหี’’ติ พฺราหฺมณสฺส โอวาทํ ทตฺวา ตํ ธนํ อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ฆเร ปติฏฺาเปสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปลาสชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๐๘] ๘. สกุณชาตกวณฺณนา
อกรมฺหส เต กิจฺจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส อกตฺุตํ อารพฺภ กเถสิ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต อกตฺูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส รุกฺขโกฏฺฏกสกุโณ หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺติ. อเถกสฺส สีหสฺส มํสํ ขาทนฺตสฺส อฏฺิ คเล ลคฺคิ, คโล อุทฺธุมายิ, โคจรํ คณฺหิตุํ น สกฺโกติ, ขรา เวทนา ปวตฺตติ. อถ นํ โส สกุโณ โคจรปฺปสุโต ทิสฺวา สาขาย นิลีโน ‘‘กึ เต, สมฺม, ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ตมตฺถํ อาจิกฺขิ. ‘‘อหํ เต, สมฺม, เอตํ อฏฺึ อปเนยฺยํ, ภเยน ปน เต มุขํ ปวิสิตุํ น วิสหามิ, ขาเทยฺยาสิปิ ม’’นฺติ. ‘‘มา ภายิ, สมฺม, นาหํ ตํ ขาทามิ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ วามปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘โก ชานาติ, กิมฺเปส กริสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา มุขํ ปิทหิตุํ น สกฺโกติ, ตถา ตสฺส อธโรฏฺเ จ ¶ อุตฺตโรฏฺเ จ ทณฺฑกํ เปตฺวา มุขํ ปวิสิตฺวา อฏฺิโกฏึ ตุณฺเฑน ปหริ, อฏฺิ ปติตฺวา คตํ. โส อฏฺึ ปาเตตฺวา สีหสฺส มุขโต นิกฺขมนฺโต ทณฺฑกํ ตุณฺเฑน ปหริตฺวา ปาเตนฺโตว นิกฺขมิตฺวา สาขคฺเค นิลียิ. สีโห นิโรโค หุตฺวา เอกทิวสํ เอกํ วนมหึสํ วธิตฺวา ขาทติ. สกุโณ ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส อุปริภาเค สาขาย นิลียิตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส;
มิคราช นโม ตฺยตฺถุ, อปิ กิฺจิ ลภามเส’’ติ.
ตตฺถ อกรมฺหส เต กิจฺจนฺติ โภ, สีห, มยมฺปิ ตว เอกํ กิจฺจํ อกริมฺห. ยํ พลํ อหุวมฺหเสติ ยํ อมฺหากํ พลํ อโหสิ, เตน พเลน ตโต กิฺจิ อหาเปตฺวา อกริมฺหเยว.
ตํ ¶ สุตฺวา สีโห ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มม โลหิตภกฺขสฺส, นิจฺจํ ลุทฺทานิ กุพฺพโต;
ทนฺตนฺตรคโต สนฺโต, ตํ พหุํ ยมฺปิ ชีวสี’’ติ.
ตํ สุตฺวา สกุโณ อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อกตฺุมกตฺตารํ, กตสฺส อปฺปฏิการกํ;
ยสฺมึ กตฺุตา นตฺถิ, นิรตฺถา ตสฺส เสวนา.
‘‘ยสฺส ¶ สมฺมุขจิณฺเณน, มิตฺตธมฺโม น ลพฺภติ;
อนุสูยมนกฺโกสํ, สณิกํ ตมฺหา อปกฺกเม’’นฺติ.
ตตฺถ อกตฺุนฺติ กตคุณํ อชานนฺตํ. อกตฺตารนฺติ ยํกิฺจิ อกโรนฺตํ. สมฺมุขจิณฺเณนาติ สมฺมุเข กเตน คุเณน. อนุสูยมนกฺโกสนฺติ ตํ ปุคฺคลํ น อุสูยนฺโต น อกฺโกสนฺโต สณิกํ ตมฺหา ปาปปุคฺคลา อปคจฺเฉยฺยาติ. เอวํ วตฺวา โส สกุโณ ปกฺกามิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีโห เทวทตฺโต อโหสิ, สกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สกุณชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๐๙] ๙. ฉวชาตกวณฺณนา
สพฺพมิทํ ¶ จริมํ กตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ วินเย (ปาจิ. ๖๔๖) วิตฺถารโต อาคตเมว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – สตฺถา ฉพฺพคฺคิเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ มม ธมฺเม อคารวกรณํ, โปราณกปณฺฑิตา หิ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา พาหิรกมนฺเตปิ วาเจนฺเต ครหึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จณฺฑาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺเปสิ. ตสฺส ภริยา อมฺพโทหฬินี หุตฺวา ตํ อาห ‘‘สามิ, อิจฺฉามหํ อมฺพํ ขาทิตุ’’นฺติ. ‘‘ภทฺเท, อิมสฺมึ กาเล อมฺพํ นตฺถิ, อฺํ กิฺจิ อมฺพิลผลํ อาหริสฺสามี’’ติ. ‘‘สามิ, อมฺพผลํ ลภมานาว ชีวิสฺสามิ, อลภมานาย เม ชีวิตํ นตฺถี’’ติ. โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺโต ¶ ‘‘กหํ นุ โข อมฺพผลํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. เตน โข ปน สมเยน พาราณสิรฺโ อุยฺยาเน อมฺโพ ธุวผโล โหติ. โส ‘‘ตโต อมฺพปกฺกํ อาหริตฺวา อิมิสฺสา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมฺพํ อภิรุหิตฺวา นิลีโน สาขาย สาขํ อมฺพํ โอโลเกนฺโต วิจริ. ตสฺส ตถา กโรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิ. โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทานิ โอตริตฺวา คมิสฺสามิ, ทิสฺวา มํ ‘โจโร’ติ คณฺหิสฺสนฺติ, รตฺติภาเค คมิสฺสามี’’ติ. อเถกํ วิฏปํ อภิรุหิตฺวา นิลีโน อจฺฉิ.
ตทา พาราณสิราชา ‘‘ปุโรหิตสฺส สนฺติเก มนฺเต อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อมฺพรุกฺขมูเล อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อาจริยํ นีเจ อาสเน นิสีทาเปตฺวา มนฺเต อุคฺคณฺหิ. โพธิสตฺโต อุปริ นิลีโน จินฺเตสิ – ‘‘ยาว อธมฺมิโก อยํ ราชา, โย อุจฺจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต อุคฺคณฺหาติ. อยํ พฺราหฺมโณปิ อธมฺมิโก, โย นีจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต วาเจติ. อหมฺปิ อธมฺมิโก, โย มาตุคามสฺส วสํ คนฺตฺวา มม ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺพํ อาหรามี’’ติ. โส รุกฺขโต โอตรนฺโต เอกํ ¶ โอลมฺพนสาขํ คเหตฺวา เตสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตเร ปติฏฺาย ‘‘มหาราช, อหํ นฏฺโ, ตฺวํ มูฬฺโห, ปุโรหิโต มโต’’ติ อาห. โส รฺา ‘‘กึการณา’’ติ ปุฏฺโ ปมํ คาถมาห –
‘‘สพฺพมิทํ จริมํ กตํ, อุโภ ธมฺมํ น ปสฺสเร;
อุโภ ปกติยา จุตา, โย จายํ มนฺเตชฺฌาเปติ;
โย จ มนฺตํ อธียตี’’ติ.
ตตฺถ สพฺพมิทํ จริมํ กตนฺติ ยํ อมฺเหหิ ตีหิ ชเนหิ กตํ, สพฺพํ อิทํ กิจฺจํ ลามกํ นิมฺมริยาทํ อธมฺมิกํ. เอวํ อตฺตโน โจรภาวํ เตสฺจ มนฺเตสุ อคารวํ ครหิตฺวา ปุน อิตเร ทฺเวเยว ครหนฺโต ‘‘อุโภ ¶ ธมฺมํ น ปสฺสเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุโภติ อิเม ทฺเวปิ ชนา ครุการารหํ โปราณกธมฺมํ น ปสฺสนฺติ, ตโต ธมฺมปกติโต จุตา. ธมฺโม หิ ปมุปฺปตฺติวเสน ปกติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ธมฺโม ¶ หเว ปาตุรโหสิ ปุพฺเพ;
ปจฺฉา อธมฺโม อุทปาทิ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๑.๒๘);
โย จายนฺติ โย จ อยํ นีจาสเน นิสีทิตฺวา มนฺเต อชฺฌาเปติ, โย จ อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อธียตีติ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สาลีนํ โอทนํ ภฺุเช, สุจึ มํสูปเสจนํ;
ตสฺมา เอตํ น เสวามิ, ธมฺมํ อิสีหิ เสวิต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – อหฺหิ โภ อิมสฺส รฺโ สนฺตกํ สาลีนํ โอทนํ สุจึ ปณฺฑรํ นานปฺปการาย มํสวิกติยา สิตฺตํ มํสูปเสจนํ ภฺุชามิ, ตสฺมา อุทเร พทฺโธ หุตฺวา เอตํ เอสิตคุเณหิ อิสีหิ เสวิตํ ธมฺมํ น เสวามีติ.
ตํ สุตฺวา อิตโร ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปริพฺพช มหา โลโก, ปจนฺตฺเปิ ปาณิโน;
มา ตํ อธมฺโม อาจริโต, อสฺมา กุมฺภมิวาภิทา.
‘‘ธิรตฺถุ ¶ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภฺจ พฺราหฺมณ;
ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติ.
ตตฺถ ปริพฺพชาติ อิโต อฺตฺถ คจฺฉ. มหาติ อยํ โลโก นาม มหา. ปจนฺตฺเปิ ปาณิโนติ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป อฺเปิ ปาณิโน ปจนฺติ, นายเมเวโก ราชา. อสฺมา กุมฺภมิวาภิทาติ ปาสาโณ ฆฏํ วิย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตฺวํ อฺตฺถ อคนฺตฺวา อิธ วสนฺโต อธมฺมํ อาจรสิ, โส อธมฺโม เอวํ อาจริโต ปาสาโณ ฆฏํ วิย มา ตํ ภินฺทิ.
‘‘ธิรตฺถู’’ติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – พฺราหฺมณ โย เอส เอวํ ตว ยสลาโภ จ ธนลาโภ จ ธิรตฺถุ, ตํ ครหาม มยํ. กสฺมา? ยสฺมา อยํ ตยา ¶ ลทฺธลาโภ อายตึ อปาเยสุ ¶ วินิปาตนเหตุนา สมฺปติ จ อธมฺมจรเณน ชีวิตวุตฺติ นาม โหติ, ยา เจสา วุตฺติ อิมินา อายตึ วินิปาเตน อิธ อธมฺมจรเณน วา นิปฺปชฺชติ, กึ ตาย, เตน ตํ เอวํ วทามีติ.
อถสฺส ธมฺมกถาย ราชา ปสีทิตฺวา ‘‘โภ, ปุริส, กึชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จณฺฑาโล อหํ, เทวา’’ติ. โภ ‘‘สเจ ตฺวํ ชาติสมฺปนฺโน อภวิสฺส, รชฺชํ เต อหํ อทสฺสํ, อิโต ปฏฺาย ปน อหํ ทิวา ราชา ภวิสฺสามิ, ตฺวํ รตฺตึ ราชา โหหี’’ติ อตฺตโน กณฺเ ปิฬนฺธนํ ปุปฺผทามํ ตสฺส คีวายํ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตํ นครคุตฺติกํ อกาสิ. อยํ นครคุตฺติกานํ กณฺเ รตฺตปุปฺผทามปิฬนฺธนวํโส. ตโต ปฏฺาย ปน ราชา ตสฺโสวาเท ตฺวา อาจริเย คารวํ กริตฺวา นีเจ อาสเน นิสินฺโน มนฺเต อุคฺคณฺหีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, จณฺฑาลปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ฉวชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๑๐] ๑๐. เสยฺยชาตกวณฺณนา
สสมุทฺทปริยายนฺติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อภิรูปํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อุกฺกณฺิโต สาสเน นาภิรมิ. อถ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. โส ภควตา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺาเปสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุกฺกณฺิโตสิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา ปุโรหิตฏฺานํ ลภนฺตาปิ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปพฺพชึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ¶ รฺโ ปุตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส วิชายิ. ราชา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ เม ปุตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, มหาราช, ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต’’ติ. ราชา ตํ อาหราเปตฺวา ธาตีนํ ทตฺวา ปุตฺเตน สทฺธึ เอกโตว ปฏิชคฺคาเปสิ. อุภินฺนํ อาภรณานิ เจว ปานโภชนาทีนิ จ เอกสทิสาเนว อเหสุํ. เต วยปฺปตฺตา ¶ เอกโตว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคมํสุ. ราชา ปุตฺตสฺส โอปรชฺชํ อทาสิ, มหายโส อโหสิ. ตโต ปฏฺาย โพธิสตฺโต ราชปุตฺเตน สทฺธึ เอกโตว ขาทติ ปิวติ สยติ, อฺมฺํ วิสฺสาโส ถิโร อโหสิ.
อปรภาเค ราชปุตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ. โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สหาโย รชฺชมนุสาสติ, สลฺลกฺขิตกฺขเณเยว โข ปน มยฺหํ ปุโรหิตฏฺานํ ทสฺสติ, กึ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิตฺวา วิเวกมนุพฺรูเหสฺสามี’’ติ? โส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา มหาสมฺปตฺตึ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มโนรเม ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหาสิ. ตทา ราชา ตํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย น ปฺายติ, กหํ โส’’ติ ปุจฺฉิ. อมจฺจา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘รมณีเย กิร วนสณฺเฑ วสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ตสฺส วสโนกาสํ ¶ ปุจฺฉิตฺวา เสยฺยํ นาม อมจฺจํ ‘‘คจฺฉ สหายํ เม คเหตฺวา เอหิ, ปุโรหิตฏฺานมสฺส ทสฺสามี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตตฺถ ขนฺธาวารํ เปตฺวา วนจรเกหิ สทฺธึ โพธิสตฺตสฺส วสโนกาสํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปณฺณสาลทฺวาเร สุวณฺณปฏิมํ วิย นิสินฺนํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘ภนฺเต, ราชา ตุยฺหํ ปุโรหิตฏฺานํ ทาตุกาโม, อาคมนํ ¶ เต อิจฺฉตี’’ติ อาห.
โพธิสตฺโต ‘‘ติฏฺตุ ปุโรหิตฏฺานํ, อหํ สกลํ กาสิโกสลชมฺพุทีปรชฺชํ จกฺกวตฺติสิริเมว วา ลภนฺโตปิ น คจฺฉิสฺสามิ, น หิ ปณฺฑิตา สกึ ชหิตกิเลเส ปุน คณฺหนฺติ, สกึ ชหิตฺหิ นิฏฺุภเขฬสทิสํ โหตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘สสมุทฺทปริยายํ, มหึ สาครกุณฺฑลํ;
น อิจฺเฉ สห นินฺทาย, เอวํ เสยฺย วิชานหิ.
‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภฺจ พฺราหฺมณ;
ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา.
‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
สาเยว ชีวิกา เสยฺโย, ยา จาธมฺเมน เอสนา.
‘‘อปิ ¶ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
อฺํ อหึสยํ โลเก, อปิ รชฺเชน ตํ วร’’นฺติ.
ตตฺถ สสมุทฺทปริยายนฺติ ปริยาโย วุจฺจติ ปริวาโร, สมุทฺทํ ปริวาเรตฺวา ิเตน จกฺกวาฬปพฺพเตน สทฺธึ, สมุทฺทสงฺขาเตน วา ปริวาเรน สทฺธินฺติ อตฺโถ. สาครกุณฺฑลนฺติ สาครมชฺเฌ ทีปวเสน ิตตฺตา ตสฺส กุณฺฑลภูตนฺติ อตฺโถ. นินฺทายาติ ฌานสุขสมฺปนฺนํ ปพฺพชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา อิสฺสริยํ คณฺหีติ อิมาย นินฺทาย. เสยฺยาติ ตํ นาเมนาลปติ. วิชานหีติ ธมฺมํ วิชานาหิ. ยา วุตฺติ วินิปาเตนาติ ยา ปุโรหิตฏฺานวเสน ลทฺธา ยสลาภธนลาภวุตฺติ ฌานสุขโต อตฺตวินิปาตนสงฺขาเตน วินิปาเตน อิโต คนฺตฺวา อิสฺสริยมทมตฺตสฺส อธมฺมจรเณน วา โหติ, ตํ วุตฺตึ ธิรตฺถุ.
ปตฺตมาทายาติ ¶ ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา. อนคาโรติ อปิ อหํ อคารวิรหิโต ปรกุเลสุ จเรยฺยํ. สาเยว ชีวิกาติ สา เอว เม ชีวิกา เสยฺโย วรตรา. ยา จาธมฺเมน เอสนาติ ยา จ อธมฺเมน เอสนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อธมฺเมน เอสนา, ตโต เอสาว ชีวิกา สุนฺทรตราติ. อหึสยนฺติ อวิเหเนฺโต. อปิ รชฺเชนาติ เอวํ ปรํ อวิเหเนฺโต กปาลหตฺถสฺส มม ชีวิกกปฺปนํ รชฺเชนาปิ วรํ อุตฺตมนฺติ.
อิติ โส ปุนปฺปุนํ ยาจนฺตมฺปิ ตํ ปฏิกฺขิปิ. เสยฺโยปิ ตสฺส มนํ อลภิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส อนาคมนภาวํ รฺโ อาโรเจสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, อปเรปิ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ สจฺฉิกรึสุ.
ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, เสยฺโย สาริปุตฺโต, ปุโรหิตปุตฺโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
เสยฺยชาตกวณฺณนา ทสมา.
กาลิงฺควคฺโค ปโม.
๒. ปุจิมนฺทวคฺโค
[๓๑๑] ๑. ปุจิมนฺทชาตกวณฺณนา
อุฏฺเหิ ¶ โจราติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อารพฺภ กเถสิ. เถเร กิร ราชคหํ อุปนิสฺสาย อรฺกุฏิกาย วิหรนฺเต เอโก โจโร นครทฺวารคาเม เอกสฺมึ เคเห สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา หตฺถสารํ อาทาย ปลายิตฺวา เถรสฺส กุฏิปริเวณํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิธ มยฺหํ อารกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺส ปณฺณสาลาย ปมุเข นิปชฺชิ. เถโร ตสฺส ปมุเข สยิตภาวํ ตฺวา ตสฺมึ อาสงฺกํ กตฺวา ‘‘โจรสํสคฺโค นาม น วฏฺฏตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ‘‘มา อิธ สยี’’ติ นีหริ. โส โจโร ตโต นิกฺขมิตฺวา ปทํ โมเหตฺวา ¶ ปลายิ. มนุสฺสา อุกฺกํ อาทาย โจรสฺส ปทานุสาเรน ตตฺถ อาคนฺตฺวา ตสฺส อาคตฏฺานิตฏฺานนิสินฺนฏฺานสยิตฏฺานาทีนิ ทิสฺวา ‘‘โจโร อิโต อาคโต, อิธ ิโต, อิธ นิสินฺโน, อิมินา าเนน อปคโต, น ทิฏฺโ โน’’ติ อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา อทิสฺวาว ปฏิคตา. ปุนทิวเส เถโร ปุพฺพณฺหสมยํ ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เวฬุวนํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ สตฺถุ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, โมคฺคลฺลาน, ตฺวฺเว อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ อาสงฺกิ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาสงฺกึสู’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นครสฺส สุสานวเน นิมฺพรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถกทิวสํ นครทฺวารคาเม กตกมฺมโจโร ตํ สุสานวนํ ปาวิสิ. ตทา จ ปน ตตฺถ นิมฺโพ จ อสฺสตฺโถ จาติ ทฺเว เชฏฺกรุกฺขา. โจโร นิมฺพรุกฺขมูเล ภณฺฑิกํ เปตฺวา นิปชฺชิ. ตสฺมึ ปน กาเล โจเร คเหตฺวา นิมฺพสูเล อุตฺตาเสนฺติ. อถ สา เทวตา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา อิมํ โจรํ คณฺหิสฺสนฺติ, อิมสฺเสว นิมฺพรุกฺขสฺส สาขํ ฉินฺทิตฺวา สูลํ กตฺวา เอตํ อุตฺตาเสสฺสนฺติ, เอวํ สนฺเต รุกฺโข นสฺสิสฺสติ, หนฺท นํ อิโต นีหริสฺสามี’’ติ. สา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘อุฏฺเหิ โจร กึ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;
มา ตํ คเหสุํ ราชาโน, คาเม กิพฺพิสการก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ราชาโนติ ราชปุริเส สนฺธาย วุตฺตํ. กิพฺพิสการกนฺติ ทารุณสาหสิกโจรกมฺมการกํ.
อิติ นํ วตฺวา ‘‘ยาว ตํ ราชปุริสา น คณฺหนฺติ, ตาว อฺตฺถ คจฺฉา’’ติ ภายาเปตฺวา ปลาเปสิ. ตสฺมึ ปลาเต อสฺสตฺถเทวตา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ยํ นุ โจรํ คเหสฺสนฺติ, คาเม กิพฺพิสการกํ;
กึ ตตฺถ ปุจิมนฺทสฺส, วเน ชาตสฺส ติฏฺโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ วเน ชาตสฺส ติฏฺโตติ นิมฺโพ วเน ชาโต เจว ิโต จ. เทวตา ปน ตตฺถ นิพฺพตฺตตฺตา รุกฺขสมุทาจาเรเนว สมุทาจริ.
ตํ สุตฺวา นิมฺพเทวตา ตติยํ คาถมาห –
‘‘น ตฺวํ อสฺสตฺถ ชานาสิ, มม โจรสฺส จนฺตรํ;
โจรํ คเหตฺวา ราชาโน, คาเม กิพฺพิสการกํ;
อปฺเปนฺติ นิมฺพสูลสฺมึ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ อสฺสตฺถาติ ปุริมนเยเนว ตสฺมึ นิพฺพตฺตเทวตํ สมุทาจรติ. มม โจรสฺส จนฺตรนฺติ มม จ โจรสฺส จ เอกโต อวสนการณํ. อปฺเปนฺติ นิมฺพสูลสฺมินฺติ อิมสฺมึ กาเล ราชาโน โจรํ นิมฺพสูเล อาวุณนฺติ. ตสฺมึ เม สงฺกเต มโนติ ตสฺมึ การเณ มม จิตฺตํ สงฺกติ. สเจ หิ อิมํ สูเล อาวุณิสฺสนฺติ, วิมานํ เม นสฺสิสฺสติ, อถ สาขาย โอลมฺเพสฺสนฺติ, วิมาเน เม กุณปคนฺโธ ภวิสฺสติ, เตนาหํ เอตํ ปลาเปสินฺติ อตฺโถ.
เอวํ ตาสํ เทวตานํ อฺมฺํ สลฺลปนฺตานฺเว ภณฺฑสามิกา อุกฺกาหตฺถา ปทานุสาเรน อาคนฺตฺวา โจรสฺส สยิตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ อิทาเนว โจโร อุฏฺาย ปลาโต, น ลทฺโธ โน โจโร, สเจ ลภิสฺสาม, อิมสฺเสว นํ นิมฺพสฺส สูเล วา อาวุณิตฺวา สาขาย วา โอลมฺเพตฺวา คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา โจรํ อทิสฺวาว คตา.
เตสํ วจนํ สุตฺวา อสฺสตฺถเทวตา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สงฺเกยฺย ¶ สงฺกิตพฺพานิ, รกฺเขยฺยานาคตํ ภยํ;
อนาคตภยา ธีโร, อุโภ โลเก อเวกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ รกฺเขยฺยานาคตํ ภยนฺติ ทฺเว อนาคตภยานิ ทิฏฺธมฺมิกฺเจว สมฺปรายิกฺจาติ. เตสุ ปาปมิตฺเต ปริวชฺเชนฺโต ทิฏฺธมฺมิกํ รกฺขติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชนฺโต สมฺปรายิกํ รกฺขติ. อนาคตภยาติ อนาคตภยเหตุตํ ภยํ ภายมาโน ธีโร ปณฺฑิโต ปุริโส ปาปมิตฺตสํสคฺคํ น กโรติ, ตีหิปิ ทฺวาเรหิ ทุจฺจริตํ น จรติ. อุโภ โลเกติ ¶ เอวํ ภายนฺโต เหส อิธโลกปรโลกสงฺขาเต อุโภ โลเก อเวกฺขติ โอโลเกติ, โอโลกยมาโน อิธโลกภเยน ปาปมิตฺเต วิวชฺเชติ, ปรโลกภเยน ปาปํ น กโรตีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อสฺสตฺถเทวตา อานนฺโท อโหสิ, นิมฺพเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปุจิมนฺทชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๑๒] ๒. กสฺสปมนฺทิยชาตกวณฺณนา
อปิ ¶ กสฺสป มนฺทิยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺาเน อนุยุตฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตสฺส อปรภาเค มาตา กาลมกาสิ. โส มาตุ อจฺจเยน ปิตรฺจ กนิฏฺภาตรฺจ ปพฺพาเชตฺวา เชตวเน วสิตฺวา วสฺสูปนายิกสมเย จีวรปจฺจยสฺส สุลภตํ สุตฺวา เอกํ คามกาวาสํ คนฺตฺวา ตโยปิ ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วุตฺถวสฺสา เชตวนเมว อาคมํสุ. ทหรภิกฺขุ เชตวนสฺส อาสนฺนฏฺาเน ‘‘สามเณร ตฺวํ เถรํ วิสฺสาเมตฺวา อาเนยฺยาสิ, อหํ ปุเรตรํ คนฺตฺวา ปริเวณํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ เชตวนํ ปาวิสิ. มหลฺลกตฺเถโร สณิกํ อาคจฺฉติ. สามเณโร ปุนปฺปุนํ สีเสน อุปฺปีเฬนฺโต วิย ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, คจฺฉ, ภนฺเต’’ติ ตํ พลกฺกาเรน เนติ. เถโร ‘‘ตฺวํ มํ อตฺตโน วสํ อาเนสี’’ติ ปุน นิวตฺติตฺวา โกฏิโต ปฏฺาย อาคจฺฉติ. เตสํ เอวํ อฺมฺํ กลหํ กโรนฺตานฺเว สูริโย อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโต.
อิตโรปิ ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา อุทกํ อุปฏฺเปตฺวา เตสํ อาคมนํ อปสฺสนฺโต อุกฺกํ คเหตฺวา ¶ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ จิรายิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. มหลฺลโก ตํ การณํ กเถสิ. โส เต ทฺเวปิ วิสฺสาเมตฺวา สณิกํ อาเนสิ. ตํ ทิวสํ พุทฺธุปฏฺานสฺส โอกาสํ น ลภิ. อถ นํ ทุติยทิวเส พุทฺธุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘หิยฺโย, ภนฺเต’’ติ. ‘‘หิยฺโย อาคนฺตฺวา อชฺช พุทฺธุปฏฺานํ ¶ กโรสี’’ติ? โส ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ตํ การณํ อาจิกฺขิ. สตฺถา มหลฺลกํ ครหิตฺวา ‘‘น เอส อิทาเนว เอวรูปํ กมฺมํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิ. อิทานิ ปน เตน ตฺวํ กิลมิโต, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิเต กิลเมสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสินิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ¶ มาตา กาลมกาสิ. โส มาตุ สรีรกิจฺจํ กตฺวา มาสทฺธมาสจฺจเยน ฆเร วิชฺชมานํ ธนํ ทานํ ทตฺวา ปิตรฺจ กนิฏฺภาตรฺจ คเหตฺวา หิมวนฺตปเทเส เทวทตฺติยํ วกฺกลํ คเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฺุฉาจริยาย วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต รมณีเย วนสณฺเฑ วสิ. หิมวนฺเต ปน วสฺสกาเล อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต น สกฺกา โหติ กนฺทมูลํ ขณิตุํ, ผลานิ จ ปณฺณานิ จ ปตนฺติ. ตาปสา เยภุยฺเยน หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา มนุสฺสปเถ วสนฺติ. ตทา โพธิสตฺโต ปิตรฺจ กนิฏฺภาตรฺจ คเหตฺวา มนุสฺสปเถ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺเต ปุปฺผิตผลิเต เต อุโภปิ คเหตฺวา หิมวนฺเต อตฺตโน อสฺสมปทํ อาคจฺฉนฺโต อสฺสมสฺสาวิทูเร สูริเย อตฺถงฺคเต ‘‘ตุมฺเห สณิกํ อาคจฺเฉยฺยาถ, อหํ ปุรโต คนฺตฺวา อสฺสมํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วตฺวา เต โอหาย คโต. ขุทฺทกตาปโส ปิตรา สทฺธึ สณิกํ คจฺฉนฺโต ตํ กฏิปฺปเทเส สีเสน อุปฺปีเฬนฺโต วิย คจฺฉ คจฺฉาติ ตํ พลกฺกาเรน เนติ. มหลฺลโก ‘‘ตฺวํ มํ อตฺตโน รุจิยา อาเนสี’’ติ ปฏินิวตฺติตฺวา โกฏิโต ปฏฺาย อาคจฺฉติ. เอวํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานฺเว อนฺธกาโร อโหสิ.
โพธิสตฺโตปิ ปณฺณสาลํ สมฺมชฺชิตฺวา อุทกํ อุปฏฺเปตฺวา อุกฺกมาทาย ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ กึ กริตฺถา’’ติ อาห. ขุทฺทกตาปโส ปิตรา กตการณํ กเถสิ. โพธิสตฺโต อุโภปิ เต สณิกํ เนตฺวา ปริกฺขารํ ปฏิสาเมตฺวา ปิตรํ นฺหาเปตฺวา ปาทโธวนปิฏฺิสมฺพาหนาทีนิ กตฺวา องฺคารกปลฺลํ อุปฏฺเปตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธกิลมถํ ปิตรํ อุปนิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, ตรุณทารกา นาม มตฺติกาภาชนสทิสา มุหุตฺตเนว ภิชฺชนฺติ ¶ , สกึ ภินฺนกาลโต ปฏฺาย ปุน น สกฺกา โหนฺติ ฆเฏตุํ, เต อกฺโกสนฺตาปิ ปริภาสนฺตาปิ มหลฺลเกหิ อธิวาเสตพฺพา’’ติ วตฺวา ปิตรํ โอวทนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อปิ ¶ ¶ กสฺสป มนฺทิยา, ยุวา สปติ หนฺติ วา;
สพฺพํ ตํ ขมเต ธีโร, ปณฺฑิโต ตํ ติติกฺขติ.
‘‘สเจปิ สนฺโต วิวทนฺติ, ขิปฺปํ สนฺตียเร ปุน;
พาลา ปตฺตาว ภิชฺชนฺติ, น เต สมถมชฺฌคู.
‘‘เอเต ภิยฺโย สมายนฺติ, สนฺธิ เตสํ น ชีรติ;
โย จาธิปนฺนํ ชานาติ, โย จ ชานาติ เทสนํ.
‘‘เอโส หิ อุตฺตริตโร, ภารวโห ธุรทฺธโร;
โย ปเรสาธิปนฺนานํ, สยํ สนฺธาตุมรหตี’’ติ.
ตตฺถ กสฺสปาติ ปิตรํ นาเมนาลปติ. มนฺทิยาติ มนฺทีภาเวน ตรุณตาย. ยุวา สปติ หนฺติ วาติ ตรุณทารโก อกฺโกสติปิ ปหรติปิ. ธีโรติ ธิกฺกตปาโป, ธี วา วุจฺจติ ปฺา, ตาย สมนฺนาคโตติปิ อตฺโถ. อิตรํ ปน อิมสฺเสว เววจนํ. อุภเยนาปิ สพฺพํ ตํ พาลทารเกหิ กตํ อปราธํ มหลฺลโก ธีโร ปณฺฑิโต สหติ ติติกฺขตีติ ทสฺเสติ.
สนฺธียเรติ ปุน มิตฺตภาเวน สนฺธียนฺติ ฆฏียนฺติ. พาลา ปตฺตาวาติ พาลกา ปน มตฺติกาปตฺตาว ภิชฺชนฺติ. น เต สมถมชฺฌคูติ เต พาลกา อปฺปมตฺตกมฺปิ วิวาทํ กตฺวา เวรูปสมนํ น วินฺทนฺติ นาธิคจฺฉนฺติ. เอเต ภิยฺโยติ เอเต ทฺเว ชนา ภินฺนาปิ ปุน สมาคจฺฉนฺติ. สนฺธีติ มิตฺตสนฺธิ. เตสนฺติ เตสฺเว ทฺวินฺนํ สนฺธิ น ชีรติ. โย จาธิปนฺนนฺติ โย จ อตฺตนา อธิปนฺนํ อติกฺกนฺตํ อฺสฺมึ กตโทสํ ชานาติ. เทสนนฺติ โย จ เตน อตฺตโน โทสํ ชานนฺเตน เทสิตํ อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ ชานาติ.
โย ปเรสาธิปนฺนานนฺติ โย ปเรสํ อธิปนฺนานํ โทเสน อภิภูตานํ อปราธการกานํ. สยํ สนฺธาตุมรหตีติ เตสุ อขมาเปนฺเตสุปิ ‘‘เอหิ, ภทฺรมุข, อุทฺเทสํ คณฺห, อฏฺกถํ สุณ, ภาวนมนุยฺุช, กสฺมา ปริพาหิโร โหสี’’ติ เอวํ สยํ สนฺธาตุํ อรหติ มิตฺตภาวํ ฆเฏติ, เอโส เอวรูโป เมตฺตาวิหารี อุตฺตริตโร มิตฺตภารสฺส มิตฺตธุรสฺส จ วหนโต ‘‘ภารวโห’’ติ ‘‘ธุรทฺธโร’’ติ จ สงฺขํ คจฺฉตีติ.
เอวํ ¶ ¶ ¶ โพธิสตฺโต ปิตุ โอวาทํ อทาสิ, โสปิ ตโต ปภุติ ทนฺโต อโหสิ สุทนฺโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ตาปโส มหลฺลโก อโหสิ, ขุทฺทกตาปโส สามเณโร, ปิตุ โอวาททายโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กสฺสปมนฺทิยชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๑๓] ๓. ขนฺติวาทีชาตกวณฺณนา
โย เต หตฺเถ จ ปาเท จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โกธนภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา กถิตเมว. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘กสฺมา, ตฺวํ ภิกฺขุ, อกฺโกธนสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา โกธํ กโรสิ, โปราณกปณฺฑิตา สรีเร ปหารสหสฺเส ปตนฺเต หตฺถปาทกณฺณนาสาสุ ฉิชฺชมานาสุ ปรสฺส โกธํ น กรึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ กลาพุ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุณฺฑลกุมาโร นาม มาณโว หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ธนราสึ โอโลเกตฺวา ‘‘อิมํ ธนํ อุปฺปาเทตฺวา มม าตกา อคฺคเหตฺวาว คตา, มยา ปเนตํ คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ สพฺพํ ธนํ วิเจยฺยทานวเสน โย ยํ อาหรติ, ตสฺส ตํ ทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อาคนฺตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นคเร ภิกฺขาย จรนฺโต เสนาปติสฺส นิวาสนทฺวารํ สมฺปาปุณิ. เสนาปติ ตสฺส อิริยาปเถสุ ปสีทิตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตโภชนํ ¶ โภเชตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา ตตฺเถว ราชุยฺยาเน วสาเปสิ.
อเถกทิวสํ ¶ กลาพุราชา สุรามทมตฺโต เฉกนาฏกปริวุโต มหนฺเตน ยเสน อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สยนํ อตฺถราเปตฺวา เอกิสฺสา ปิยมนาปาย อิตฺถิยา องฺเก สยิ. คีตวาทิตนจฺเจสุ เฉกา นาฏกิตฺถิโย คีตาทีนิ ปโยเชสุํ, สกฺกสฺส เทวรฺโ วิย มหาสมฺปตฺติ อโหสิ, ราชา นิทฺทํ โอกฺกมิ. อถ ตา อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ คีตาทีนิ ปโยชยาม, โส นิทฺทํ อุปคโต, กึ โน คีตาทีหี’’ติ วีณาทีนิ ตูริยานิ ตตฺถ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา ¶ อุยฺยานํ ปกฺกนฺตา ปุปฺผผลปลฺลวาทีหิ ปโลภิยมานา อุยฺยาเน อภิรมึสุ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมึ อุยฺยาเน สุปุปฺผิตสาลมูเล ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมนฺโต มตฺตวรวารโณ วิย นิสินฺโน โหติ. อถ ตา อิตฺถิโย อุยฺยาเน จรมานา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอถ, อยฺยาโย, เอตสฺมึ รุกฺขมูเล ปพฺพชิโต นิสินฺโน, ยาว ราชา น ปพุชฺฌติ, ตาวสฺส สนฺติเก กิฺจิ สุณมานา นิสีทิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ‘‘อมฺหากํ กเถตพฺพยุตฺตกํ กิฺจิ กเถถา’’ติ วทึสุ. โพธิสตฺโต ตาสํ ธมฺมํ กเถสิ. อถ สา อิตฺถี องฺกํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิ. ราชา ปพุทฺโธ ตา อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ คตา วสลิโย’’ติ อาห. เอตา, มหาราช, คนฺตฺวา เอกํ ตาปสํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสูติ. ราชา กุปิโต ขคฺคํ คเหตฺวา ‘‘สิกฺขาเปสฺสามิ นํ กูฏชฏิล’’นฺติ เวเคน อคมาสิ.
อถ ตา อิตฺถิโย ราชานํ กุทฺธํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตาสุ วลฺลภตรา คนฺตฺวา รฺโ หตฺถา อสึ คเหตฺวา ราชานํ วูปสเมสุํ. โส อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตฺวา ‘‘กึวาที ตฺวํ, สมณา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ขนฺติวาที, มหาราชา’’ติ. ‘‘กา เอสา ขนฺติ นามา’’ติ? ‘‘อกฺโกสนฺเตสุ ปริภาสนฺเตสุ ปหรนฺเตสุ อกุชฺฌนภาโว’’ติ. ราชา ‘‘ปสฺสิสฺสามิ ทานิ เต ขนฺติยา อตฺถิภาว’’นฺติ ¶ โจรฆาตกํ ปกฺโกสาเปสิ. โส อตฺตโน จาริตฺเตน ผรสฺุจ กณฺฏกกสฺจ อาทาย กาสายนิวสโน รตฺตมาลาธโร อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ อาห. อิมํ โจรํ ทุฏฺตาปสํ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา กณฺฏกกสํ คเหตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ปสฺเสสุ จาติ จตูสุปิ ปสฺเสสุ ทฺเวปหารสหสฺสมสฺส เทหีติ. โส ตถา อกาสิ ¶ . โพธิสตฺตสฺส ฉวิ ภิชฺชิ. จมฺมํ ภิชฺชิ, มํสํ ฉิชฺชิ, โลหิตํ ปคฺฆรติ.
ปุน ราชา ‘‘กึวาที ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ อาห. ‘‘ขนฺติวาที, มหาราช’’. ‘‘ตฺวํ ปน มยฺหํ จมฺมนฺตเร ขนฺตี’’ติ มฺสิ, นตฺถิ มยฺหํ จมฺมนฺตเร ขนฺติ, ตยา ปน ทฏฺุํ อสกฺกุเณยฺเย หทยพฺภนฺตเร มม ขนฺติ ปติฏฺิตา. ‘‘มหาราชา’’ติ. ปุน โจรฆาตโก ‘‘กึ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อิมสฺส กูฏชฏิลสฺส อุโภ หตฺเถ ฉินฺทา’’ติ. โส ผรสุํ คเหตฺวา คณฺฑิยํ เปตฺวา หตฺเถ ฉินฺทิ. อถ นํ ‘‘ปาเท ฉินฺทา’’ติ อาห, ปาเทปิ ฉินฺทิ. หตฺถปาทโกฏีหิ ฆฏฉิทฺเทหิ ลาขารโส วิย โลหิตํ ปคฺฆรติ. ปุน ราชา ‘‘กึวาทีสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ขนฺติวาที, มหาราช’’. ‘‘ตฺวํ ปน มยฺหํ หตฺถปาทโกฏีสุ ‘ขนฺติ อตฺถี’ติ มฺสิ, นตฺเถสา เอตฺถ, มยฺหํ ขนฺติ คมฺภีรฏฺาเน ปติฏฺิตา’’ติ. โส ‘‘กณฺณนาสมสฺส ฉินฺทา’’ติ อาห. อิตโร กณฺณนาสํ ฉินฺทิ, สกลสรีเร โลหิตํ อโหสิ. ปุน นํ ‘‘กึวาที ¶ นาม ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, ขนฺติวาที นาม’’. ‘‘มา โข ปน ตฺวํ ‘กณฺณนาสิกโกฏีสุ ปติฏฺิตา ขนฺตี’ติ มฺสิ, มม ขนฺติ คมฺภีเร หทยพฺภนฺตเร ปติฏฺิตา’’ติ. ราชา ‘‘กูฏชฏิล ตว ขนฺตึ ตฺวเมว อุกฺขิปิตฺวา นิสีทา’’ติ โพธิสตฺตสฺส หทยํ ปาเทน ปหริตฺวา ปกฺกามิ.
ตสฺมึ คเต เสนาปติ โพธิสตฺตสฺส สรีรโต โลหิตํ ปฺุฉิตฺวา ¶ หตฺถปาทกณฺณนาสโกฏิโย สาฏกกณฺเณ กตฺวา โพธิสตฺตํ สณิกํ นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, ตุมฺเห กุชฺฌิตุกามา, ตุมฺเหสุ กตาปราธสฺส รฺโว กุชฺเฌยฺยาถ, มา อฺเส’’นฺติ ยาจนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘โย เต หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺํ วินสา อิท’’นฺติ.
ตตฺถ มหาวีราติ มหาวีริย. มา รฏฺํ วินสา อิทนฺติ อิทํ นิรปราธํ กาสิรฏฺํ มา วินาเสหิ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘โย เม หตฺเถ จ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ;
จิรํ ชีวตุ โส ราชา, น หิ กุชฺฌนฺติ มาทิสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มาทิสาติ มม สทิสา ขนฺติพเลน สมนฺนาคตา ปณฺฑิตา ‘‘อยํ มํ อกฺโกสิ ปริภาสิ ปหริ, ฉินฺทิ ภินฺที’’ติ ตํ น กุชฺฌนฺติ.
รฺโ อุยฺยานา นิกฺขมนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส จกฺขุปถํ วิชหนกาเลเยว อยํ จตุนหุตาธิกา ทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปถวี ขลิพทฺธสาฏโก วิย ผลิตา, อวีจิโต ชาลา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ กุลทตฺติเยน รตฺตกมฺพเลน ปารุปนฺตี วิย คณฺหิ. โส อุยฺยานทฺวาเรเยว ปถวึ ปวิสิตฺวา อวีจิมหานิรเย ปติฏฺหิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ทิวสเมว กาลมกาสิ. ราชปริสา จ นาครา จ คนฺธมาลาธูมหตฺถา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ อกํสุ. เกจิ ปนาหุ ‘‘โพธิสตฺโต ปุน หิมวนฺตเมว คโต’’ติ, ตํ อภูตํ.
‘‘อหู ¶ ¶ อตีตมทฺธานํ, สมโณ ขนฺติทีปโน;
ตํ ขนฺติยาเยว ิตํ, กาสิราชา อเฉทยิ.
‘‘ตสฺส กมฺมผรุสสฺส, วิปาโก กฏุโก อหุ;
ยํ กาสิราชา เวเทสิ, นิรยมฺหิ สมปฺปิโต’’ติ. –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ อตีตมทฺธานนฺติ อตีเต อทฺธาเน. ขนฺติทีปโนติ อธิวาสนขนฺติสํวณฺณโน. อเฉทยีติ มาราเปสิ. เอกจฺเจ ปน ‘‘โพธิสตฺตสฺส ปุน หตฺถปาทกณฺณนาสา ฆฏิตา’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ อภูตเมว. สมปฺปิโตติ ปติฏฺิโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โกธโน ภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺหิ, อฺเ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
ตทา กลาพุราชา เทวทตฺโต อโหสิ, เสนาปติ สาริปุตฺโต, ขนฺติวาที ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ขนฺติวาทีชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๑๔] ๔. โลหกุมฺภิชาตกวณฺณนา
ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร โกสลราชา รตฺติภาเค จตุนฺนํ เนรยิกสตฺตานํ สทฺทํ สุณิ. เอโก ทุ-การเมว ภณิ, เอโก ส-การํ, เอโก น-การํ, เอโก โส-การเมวาติ. เต กิร อตีตภเว สาวตฺถิยํเยว ปารทาริกา ราชปุตฺตา อเหสุํ. เต ปเรสํ รกฺขิตโคปิตมาตุคาเมสุ อปรชฺฌิตฺวา จิตฺตเกฬึ กีฬนฺตา พหุํ ปาปกมฺมํ กตฺวา มรณจกฺเกน ฉินฺนา สาวตฺถิสามนฺเต จตูสุ โลหกุมฺภีสุ นิพฺพตฺตา สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา อุคฺคตา โลหกุมฺภิมุขวฏฺฏึ ทิสฺวา ‘‘กทา นุ โข อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’’ติ จตฺตาโรปิ มหนฺเตน สทฺเทน อนุปฏิปาฏิยา วิรวึสุ. ราชา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต นิสินฺนโกว อรุณํ อุฏฺาเปสิ.
อรุณุคฺคมนเวลาย ¶ พฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา ราชานํ สุขสยิตํ ปุจฺฉึสุ. ราชา ‘‘กุโต เม อาจริยา สุขสยิตํ, อชฺชาหํ เอวรูเป ¶ จตฺตาโร ภึสนกสทฺเท สุณิ’’นฺติ. พฺราหฺมณา หตฺเถ วิธุนึสุ. ‘‘กึ อาจริยา’’ติ? ‘‘สาหสิกสทฺทา, มหาราชา’’ติ. ‘‘สปฏิกมฺมา อปฺปฏิกมฺมา’’ติ? ‘‘กามํ อปฺปฏิกมฺมา, มยํ ปน สุสิกฺขิตา, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึ กตฺวา ปฏิพาหิสฺสถา’’ติ? ‘‘มหาราช, ปฏิกมฺมํ มหนฺตํ น สกฺกา กาตุํ, มยํ ปน สพฺพจตุกฺกํ ยฺํ ยชิตฺวา หาเรสฺสามา’’ติ. ‘‘เตน หิ ขิปฺปํ จตฺตาโร หตฺถี จตฺตาโร อสฺเส จตฺตาโร อุสเภ จตฺตาโร มนุสฺเสติ ลฏุกิกสกุณิกา อาทึ กตฺวา จตฺตาโร จตฺตาโร ปาเณ คเหตฺวา สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิตฺวา มม โสตฺถิภาวํ กโรถา’’ติ. ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เยนตฺโถ, ตํ คเหตฺวา ยฺาวาฏํ ปจฺจุปฏฺเปสุํ, พหุปาเณ ถูณูปนีเต กตฺวา เปสุํ. ‘‘พหุํ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสาม, พหุํ ธนํ ลภิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘อิทํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, เทวา’’ติ อปราปรํ จรนฺติ.
มลฺลิกา เทวี ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ นุ โข, มหาราช, พฺราหฺมณา อติวิย อุสฺสาหยนฺตา วิจรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทวิ กึ ตุยฺหิมินา, ตฺวํ อตฺตโน ยเสเนว มตฺตา ปมตฺตา, ทุกฺขํ ปน อมฺหากเมว น ชานาสี’’ติ? ‘‘กึ ¶ , มหาราชา’’ติ. ‘‘เทวิ, อหํ เอวรูปํ นาม อโสตพฺพํ สุณึ, ตโต อิเมสํ สทฺทานํ สุตตฺตา ‘‘กึ ภวิสฺสตี’’ติ พฺราหฺมเณ ปุจฺฉึ, พฺราหฺมณา ‘‘ตุมฺหากํ มหาราช รชฺชสฺส วา โภคานํ วา ชีวิตสฺส วา อนฺตราโย ปฺายติ, สพฺพจตุกฺเกน ยฺํ ยชิตฺวา โสตฺถิภาวํ กริสฺสามา’’ติ วทึสุ, เต มยฺหํ วจนํ คเหตฺวา ยฺาวาฏํ กตฺวา เยน เยนตฺโถ, ตสฺส ตสฺส การณา อาคจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘กึ ปน เทว, อิเมสํ สทฺทานํ นิปฺผตฺตึ สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมณํ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ? ‘‘โก เอส เทวิ, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ นามา’’ติ? ‘‘มหาโคตโม สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘เทวิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ เม น ปุจฺฉิโต’’ติ? ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา ปุจฺฉถา’’ติ.
ราชา ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราโส รถวรมารุยฺห เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, รตฺติภาเค จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉึ, เต ‘สพฺพจตุกฺกยฺํ ¶ ยชิตฺวา โสตฺถึ กริสฺสามา’ติ วตฺวา ยฺาวาเฏ กมฺมํ กโรนฺติ, เตสํ สทฺทานํ สุตตฺตา มยฺหํ กึ ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘น กิฺจิ, มหาราช, เนรยิกสตฺตา ทุกฺขมนุภวนฺตา เอวํ วิรวึสุ, น อิเม สทฺทา อิทานิ ตยา เอว สุตา, โปราณกราชูหิปิ สุตาเยว, เตปิ พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิตฺวา ปสุฆาตยฺํ กตฺตุกามา หุตฺวา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา น กรึสุ, ปณฺฑิตา เตสํ สทฺทานํ อนฺตรํ กเถตฺวา มหาชนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา โสตฺถิมกํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อฺตรสฺมึ กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺเต รมณีเย วนสณฺเฑ วสติ. ตทา พาราณสิราชา จตุนฺนํ เนรยิกานํ อิเมว จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา ภีตตสิโต อิมินาว นิยาเมน พฺราหฺมเณหิ ‘‘ติณฺณํ อนฺตรายานํ อฺตโร ภวิสฺสติ, สพฺพจตุกฺกยฺเน ตํ วูปสเมสฺสามา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิ. ปุโรหิโต พฺราหฺมเณหิ สทฺธึ ยฺาวาฏํ ปจฺจุปฏฺาเปสิ, มหาชโน ถูณูปนีโต อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต เมตฺตาภาวนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช, มยา คนฺตุํ วฏฺฏติ, มหาชนสฺส โสตฺถิ ¶ ภวิสฺสตี’’ติ อิทฺธิพเลน เวหาสํ อุปฺปติตฺวา พาราณสิรฺโ อุยฺยาเน โอตริตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ กฺจนรูปกํ วิย นิสีทิ. ตทา ปุโรหิตสฺส เชฏฺนฺเตวาสิโก อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘นนุ, อาจริย, อมฺหากํ เวเทสุ ปรํ มาเรตฺวา โสตฺถิกรณํ นาม นตฺถี’’ติ อาห. ปุโรหิโต ‘‘ตฺวํ ราชธนํ รกฺขสิ, พหุํ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสาม, ธนํ ลภิสฺสาม, ตุณฺหี โหหี’’ติ ตํ ปฏิพาหิ.
โส ‘‘นาหํ ¶ เอตฺถ สหาโย ภวิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิ. โพธิสตฺโต ‘‘กึ, มาณว, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภนฺเต, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติ, รตฺติภาเค ปน จตฺตาโร สทฺเท สุตฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา ‘สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิตฺวา โสตฺถึ กริสฺสามา’’’ติ วทึสุ. ราชา ปสุฆาตกมฺมํ กตฺวา อตฺตโน โสตฺถึ กาตุกาโม มหาชโน ถูณูปนีโต, ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, ตุมฺหาทิสานํ สีลวนฺตานํ เตสํ สทฺทานํ นิปฺผตฺตึ วตฺวา มหาชนํ มรณมุขา โมเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘มาณว, ราชา อมฺเห น ชานาติ, มยมฺปิ ตํ น ชานาม, อิเมสํ ปน สทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานาม, สเจ ราชา อมฺเห อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺย, ราชานํ นิกฺกงฺขํ กตฺวา กเถสฺสามา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, มุหุตฺตํ อิเธว โหถ, อหํ ราชานํ อาเนสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, มาณวา’’ติ. โส คนฺตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ราชานํ อาเนสิ.
อถ ราชา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห มยา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘กเถถ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, เอเต ปุริมภเว ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสุ ทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตฺวา พาราณสิสามนฺเต จตูสุ โลหกุมฺภีสุ นิพฺพตฺตา ปกฺกุถิเต ขารโลโหทเก เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมานา ตึส วสฺสสหสฺสานิ อโธ คนฺตฺวา กุมฺภิตลํ อาหจฺจ อุทฺธํ อาโรหนฺตา ตึสวสฺสสหสฺเสเนว กาเลน กุมฺภิมุขํ ทิสฺวา ¶ พหิ โอโลเกตฺวา จตฺตาโร ชนา จตสฺโส คาถา ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุกามาปิ ตถา กาตุํ อสกฺโกนฺตา เอเกกเมว อกฺขรํ วตฺวา ปุน โลหกุมฺภีสุเยว ¶ นิมุคฺคา. เตสุ ทุ-การํ วตฺวา นิมุคฺคสตฺโต เอวํ วตฺตุกาโม อโหสิ –
‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺห ¶ , เย สนฺเต น ททมฺหเส;
วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน’ติ. –
ตํ คาถํ ปริปุณฺณํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน าเณน ตํ คาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา กเถสิ. เสสาสุปิ เอเสว นโย.
เตสุ ส-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
‘‘สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ.
น-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;
ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, มม ตุยฺหฺจ มาริสา’’ติ.
โส-การํ วตฺวา วตฺตุกามสฺส อยํ คาถา –
‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนึ ลทฺธาน มานุสึ;
วทฺู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติ.
ตตฺถ ทุชฺชีวิตนฺติ ตีณิ ทุจฺจริตานิ จรนฺโต ทุชฺชีวิตํ ลามกชีวิตํ ชีวติ นาม, โสปิ ตเทว สนฺธายาห ‘‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺหา’’ติ. เย สนฺเต น ททมฺหเสติ เย มยํ เทยฺยธมฺเม จ ปฏิคฺคาหเก จ สํวิชฺชมาเนเยว น ทานํ ททิมฺห. ทีปํ นากมฺห อตฺตโนติ อตฺตโน ปติฏฺํ น กริมฺห. ปริปุณฺณานีติ อนูนานิ อนธิกานิ. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน. ปจฺจมานานนฺติ อมฺหากํ อิมสฺมึ นิรเย ปจฺจมานานํ.
นตฺถิ ¶ อนฺโตติ ‘‘อมฺหากํ อสุกกาเล นาม โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ กาลปริจฺเฉโท นตฺถิ. กุโต อนฺโตติ เกน การเณน อนฺโต ปฺายิสฺสติ. น อนฺโตติ อนฺตํ ทฏฺุกามานมฺปิ โน ทุกฺขสฺส อนฺโต น ปฏิทิสฺสติ. ตทา หิ ปกตนฺติ ตสฺมึ กาเล มาริสา มม จ ตุยฺหฺจ ปกตํ ปาปํ ปกฏฺํ กตํ อติพหุเมว กตํ. ‘‘ตถา หิ ปกต’’นฺติปิ ปาโ, เตน การเณน กตํ, เยนสฺส ¶ อนฺโต ทฏฺุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. มาริสาติ มยา สทิสา, ปิยาลปนเมตํ เอเตสํ. นูนาติ ¶ เอกํสตฺเถ นิปาโต, โส อหํ อิโต คนฺตฺวา โยนึ มานุสึ ลทฺธาน วทฺู สีลสมฺปนฺโน หุตฺวา เอกํเสเนว พหุํ กุสลํ กริสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
อิติ โพธิสตฺโต เอกเมกํ คาถํ วตฺวา ‘‘มหาราช, โส เนรยิกสตฺโต อิมํ คาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุกาโม อตฺตโน ปาปสฺส มหนฺตตาย ตถา กเถตุํ นาสกฺขิ, อิติ โส อตฺตโน กมฺมวิปากํ อนุภวนฺโต วิรวิ. ตุมฺหากํ เอตสฺส สทฺทสฺส สวนปจฺจยา อนฺตราโย นาม นตฺถิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถา’’ติ ราชานํ สฺาเปสิ. ราชา มหาชนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา สุวณฺณเภรึ จราเปตฺวา ยฺาวาฏํ วิทฺธํสาเปสิ. โพธิสตฺโต มหาชนสฺส โสตฺถึ กตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิตสฺส เชฏฺนฺเตวาสิกมาณโว สาริปุตฺโต อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โลหกุมฺภิชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๑๕] ๕. สพฺพมํสลาภชาตกวณฺณนา
ผรุสา วต เต วาจาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถเรน ปีตวิเรจนานํ ทินฺนรสปิณฺฑปาตํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา กิร เชตวเน เอกจฺเจ ภิกฺขู สฺเนหวิเรจนํ ปิวึสุ. เตสํ รสปิณฺฑปาเตน อตฺโถ โหติ, คิลานุปฏฺากา ‘‘รสภตฺตํ อาหริสฺสามา’’ติ สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา โอทนิกฆรวีถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวาปิ รสภตฺตํ อลภิตฺวา นิวตฺตึสุ. เถโร ทิวาตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโน เต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กึ, อาวุโส, อติปเคว นิวตฺตถา’’ติ ปุจฺฉิ. เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. เถโร ‘‘เตน หิ เอถา’’ติ เต คเหตฺวา ¶ ตเมว วีถึ อคมาสิ, มนุสฺสา ปูเรตฺวา รสภตฺตํ อทํสุ. คิลานุปฏฺากา รสภตฺตํ อาหริตฺวา คิลานานํ อทํสุ, เต ปริภฺุชึสุ ¶ . อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เถโร กิร ปีตวิเรจนานํ อุปฏฺาเก รสภตฺตํ อลภิตฺวา นิกฺขมนฺเต คเหตฺวา โอทนิกฆรวีถิยํ จริตฺวา พหุํ รสปิณฺฑปาตํ เปเสสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ¶ ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ สาริปุตฺโตว มํสํ ลภิ, ปุพฺเพปิ มุทุวาจา ปิยวจนา วตฺตุํ เฉกา ปณฺฑิตา ลภึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺิปุตฺโต อโหสิ. อเถกทิวสํ เอโก มิคลุทฺทโก พหุํ มํสํ ลภิตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา ‘‘วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ นครํ อาคจฺฉติ. ตทา พาราณสิวาสิกา จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา นครา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺมึ มคฺคสภาคฏฺาเน กิฺจิ ทิฏฺํ สุตํ สลฺลปนฺตา นิสีทึสุ. เอเตสุ เอโก เสฏฺิปุตฺโต ตํ มํสยานกํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ ลุทฺทกํ มํสขณฺฑํ อาหราเปมี’’ติ อาห. ‘‘คจฺฉ อาหราเปหี’’ติ. โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อเร, ลุทฺทก, เทหิ เม มํสขณฺฑ’’นฺติ อาห. ลุทฺทโก ‘‘มาริส, ปรํ กิฺจิ ยาจนฺเตน นาม ปิยวจเนน ภวิตพฺพํ, ตยา กถิตวาจาย อนุจฺฉวิกํ มํสขณฺฑํ ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ผรุสา วต เต วาจา, มํสํ ยาจนโก อสิ;
กิโลมสทิสี วาจา, กิโลมํ สมฺม ทมฺมิ เต’’ติ.
ตตฺถ กิโลมสทิสีติ ผรุสตาย กิโลมสทิสี. กิโลมํ สมฺม ทมฺมิ เตติ หนฺท คณฺห, อิทํ เต วาจาย สทิสํ กิโลมํ ทมฺมีติ นิรสํ นิมํสโลหิตํ กิโลมกขณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิ.
อถ นํ อปโร เสฏฺิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อเร’’ติ วตฺวาติ. โส ‘‘อหมฺปิ นํ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ¶ ‘‘เชฏฺภาติก, มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘ตว วจนสฺส อนุจฺฉวิกํ มํสขณฺฑํ ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘องฺคเมตํ มนุสฺสานํ, ภาตา โลเก ปวุจฺจติ;
องฺคสฺส สทิสี วาจา, องฺคํ สมฺม ททามิ เต’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อิมสฺมึ โลเก มนุสฺสานํ องฺคสทิสตฺตา องฺคเมตํ ยทิทํ ภาตา ภคินีติ, ตสฺมา ตเวสา องฺคสทิสี วาจาติ เอติสฺสา อนุจฺฉวิกํ องฺคเมว ททามิ เตติ. เอวฺจ ปน วตฺวา องฺคมํสํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิ.
ตมฺปิ ¶ อปโร เสฏฺิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภาติกา’’ติ วตฺวาติ. โส ‘‘อหมฺปิ นํ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ‘‘ตาต, มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาห. ลุทฺทโก ตว วจนานูรูปํ ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ตาตาติ ปุตฺโต วทมาโน, กมฺเปติ หทยํ ปิตุ;
หทยสฺส สทิสี วาจา, หทยํ สมฺม ทมฺมิ เต’’ติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา หทยมํเสน สทฺธึ มธุรมํสํ อุกฺขิปิตฺวา อทาสิ.
ตํ จตุตฺโถ เสฏฺิปุตฺโต ‘‘กินฺติ วตฺวา ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘ตาตา’’ติ วตฺวาติ. โส ‘‘อหมฺปิ ยาจิสฺสามี’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา ‘‘สหาย มํสขณฺฑํ เม เทหี’’ติ อาห. ลุทฺทโก ‘‘ตว วจนานุรูปํ ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยสฺส คาเม สขา นตฺถิ, ยถารฺํ ตเถว ตํ;
สพฺพสฺส สทิสี วาจา, สพฺพํ สมฺม ททามิ เต’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุริสสฺส คาเม สุขทุกฺเขสุ สห อยนโต สหายสงฺขาโต สขา นตฺถิ, ตสฺส ตํ านํ ยถา อมนุสฺสํ อรฺํ ตเถว โหติ, อิติ อยํ ตว วาจา สพฺพสฺส สทิสี, สพฺเพน อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน สทิสี, ตสฺมา สพฺพเมว อิมํ มม สนฺตกํ มํสยานกํ ททามิ เตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, สพฺพเมว อิทํ มํสยานกํ ตว เคหํ อาหริสฺสามี’’ติ อาห. เสฏฺิปุตฺโต เตน ยานกํ ¶ ปาชาเปนฺโต อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา มํสํ โอตาราเปตฺวา ลุทฺทกสฺส สกฺการสมฺมานํ กตฺวา ปุตฺตทารมฺปิสฺส ปกฺโกสาเปตฺวา ลุทฺทกมฺมโต อปเนตฺวา อตฺตโน กุฏุมฺพมชฺเฌ วสาเปนฺโต เตน สทฺธึ อเภชฺชสหาโย หุตฺวา ยาวชีวํ สมคฺควาสํ วสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก สาริปุตฺโต อโหสิ, สพฺพมํสลาภี เสฏฺิปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สพฺพมํสลาภชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๑๖] ๖. สสปณฺฑิตชาตกวณฺณนา
สตฺต ¶ เม โรหิตา มจฺฉาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สพฺพปริกฺขารทานํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร เอโก กุฏุมฺพิโก พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา ฆรทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สุสชฺชิตมณฺฑเป ปฺตฺตวราสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครสํ ปณีตทานํ ทตฺวา ปุน สฺวาตนายาติ สตฺตาหํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ สพฺพปริกฺขาเร อทาสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อุปาสก, ตยา ปีติโสมนสฺสํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทฺหิ ทานํ นาม โปราณกปณฺฑิตานํ วํโส, โปราณกปณฺฑิตา หิ สมฺปตฺตยาจกานํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อตฺตโน มํสมฺปิ อทํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรฺเ วสิ. ตสฺส ปน อรฺสฺส เอกโต ปพฺพตปาโท เอกโต นที เอกโต ปจฺจนฺตคามโก อโหสิ. อปเรปิสฺส ตโย สหายา อเหสุํ มกฺกโฏ จ สิงฺคาโล จ อุทฺโท จาติ. เต จตฺตาโรปิ ปณฺฑิตา เอกโตว วสนฺตา อตฺตโน อตฺตโน ¶ โคจรฏฺาเน โคจรํ คเหตฺวา สายนฺหสมเย เอกโต สนฺนิปตนฺติ. สสปณฺฑิโต ‘‘ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, อุโปสถกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ ติณฺณํ ชนานํ โอวาทวเสน ธมฺมํ เทเสติ. เต ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นิวาสคุมฺพํ ปวิสิตฺวา วสนฺติ. เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ โพธิสตฺโต อากาสํ โอโลเกตฺวา จนฺทํ ทิสฺวา ‘‘สฺเว อุโปสถทิวโส’’ติ ตฺวา อิตเร ตโย อาห ‘‘สฺเว อุโปสโถ, ตุมฺเหปิ ตโย ชนา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถิกา โหถ, สีเล ปติฏฺาย ทินฺนทานํ มหปฺผลํ โหติ, ตสฺมา ยาจเก สมฺปตฺเต ตุมฺเหหิ ขาทิตพฺพาหารโต ทานํ ทตฺวา ขาเทยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺาเนสุ วสึสุ.
ปุนทิวเส เตสุ อุทฺโท ปาโตว ‘‘โคจรํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีรํ คโต. อเถโก พาลิสิโก สตฺต โรหิตมจฺเฉ อุทฺธริตฺวา วลฺลิยา อาวุณิตฺวา เนตฺวา คงฺคาตีเร วาลุกํ ¶ วิยูหิตฺวา วาลิกาย ¶ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุน มจฺเฉ คณฺหนฺโต อโธคงฺคํ คจฺฉิ. อุทฺโท มจฺฉคนฺธํ ฆายิตฺวา วาลุกํ วิยูหิตฺวา มจฺเฉ ทิสฺวา นีหริตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อปสฺสนฺโต วลฺลิโกฏึ ฑํสิตฺวา เนตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ เปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ. สิงฺคาโลปิ วสนฏฺานโต นิกฺขมิตฺวา โคจรํ ปริเยสนฺโต เอกสฺส เขตฺตโคปกสฺส กุฏิยํ ทฺเว มํสสูลานิ เอกํ โคธํ เอกฺจ ทธิวารกํ ทิสฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เอเตสํ สามิโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสตฺวา สามิกํ อทิสฺวา ทธิวารกสฺส อุคฺคหณรชฺชุกํ คีวาย ปเวเสตฺวา ทฺเว มํสสูเล จ โคธฺจ มุเขน ฑํสิตฺวา เนตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ เปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ ¶ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ. มกฺกโฏปิ วสนฏฺานโต นิกฺขมิตฺวา วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา อมฺพปิณฺฑํ อาหริตฺวา อตฺตโน วสนคุมฺเพ เปตฺวา ‘‘เวลายเมว ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ.
โพธิสตฺโต ปน ‘‘เวลายเมว วสนฏฺานโต นิกฺขมิตฺวา ทพฺพติณานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วสนคุมฺเพเยว นิปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘มม สนฺติกํ อาคตานํ ยาจกานํ ติณานิ ทาตุํ น สกฺกา, ติลตณฺฑุลาทโยปิ มยฺหํ นตฺถิ, สเจ เม สนฺติกํ ยาจโก อาคจฺฉิสฺสติ, อตฺตโน สรีรมํสํ ทสฺสามี’’ติ. ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘สสราชานํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ปมํ อุทฺทสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณเวเสน อฏฺาสิ. ‘‘พฺราหฺมณ, กิมตฺถํ ิโตสี’’ติ วุตฺเต ปณฺฑิต สเจ กิฺจิ อาหารํ ลเภยฺยํ, อุโปสถิโก หุตฺวา วเสยฺยนฺติ. โส ‘‘สาธุ ทสฺสามิ เต อาหาร’’นฺติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สตฺต เม โรหิตา มจฺฉา, อุทกา ถลมุพฺภตา;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติ.
ตตฺถ ถลมุพฺภตาติ อุทกโต ถเล ปิตา, เกวฏฺเฏน วา อุทฺธฏา. เอตํ ภุตฺวาติ เอตํ มม สนฺตกํ มจฺฉาหารํ ปจิตฺวา ภฺุชิตฺวา สมณธมฺมํ ¶ กโรนฺโต รมณีเย รุกฺขมูเล นิสินฺโน อิมสฺมึ วเน วสาติ.
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ สิงฺคาลสฺส สนฺติกํ คโต. เตนาปิ ¶ ‘‘กิมตฺถํ ิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาห. สิงฺคาโล ‘‘สาธุ ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ทุสฺส ¶ เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺติภตฺตํ อปาภตํ;
มํสสูลา จ ทฺเว โคธา, เอกฺจ ทธิวารกํ;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติ.
ตตฺถ ทุสฺส เมติ โย เอส มม อวิทูเร เขตฺตปาโล วสติ, ทุสฺส อมุสฺสาติ อตฺโถ. อปาภตนฺติ อาภตํ อานีตํ. มํสสูลา จ ทฺเว โคธาติ องฺคารปกฺกานิ ทฺเว มํสสูลานิ จ เอกา จ โคธา. ทธิวารกนฺติ ทธิวารโก. อิทนฺติ อิทํ เอตฺตกํ มม อตฺถิ, เอตํ สพฺพมฺปิ ยถาภิรุจิเตน ปาเกน ปจิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา อุโปสถิโก หุตฺวา รมณีเย รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อิมสฺมึ วนสณฺเฑ วสาติ อตฺโถ.
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ มกฺกฏสฺส สนฺติกํ คโต. เตนาปิ ‘‘กิมตฺถํ ิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาห. มกฺกโฏ ‘‘สาธุ ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ สีตํ, สีตจฺฉายา มโนรมา;
อิทํ พฺราหฺมณ เม อตฺถิ, เอตํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติ.
ตตฺถ อมฺพปกฺกนฺติ มธุรอมฺพผลํ. ทกํ สีตนฺติ คงฺคาย อุทกํ สีตลํ. เอตํ ภุตฺวา วเน วสาติ พฺราหฺมณ เอตํ อมฺพปกฺกํ ปริภฺุชิตฺวา สีตลํ อุทกํ ปิวิตฺวา ยถาภิรุจิเต รมณีเย รุกฺขมูเล นิสินฺโน สมณธมฺมํ กโรนฺโต อิมสฺมึ วนสณฺเฑ วสาติ.
พฺราหฺมโณ ‘‘ปเคว ตาว โหตุ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ สสปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คโต. เตนาปิ ‘‘กิมตฺถํ ิโตสี’’ติ วุตฺโต ตเถวาห. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต โสมนสฺสปฺปตฺโต ‘‘พฺราหฺมณ, สุฏฺุ เต กตํ อาหารตฺถาย มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺเตน, อชฺชาหํ อทินฺนปุพฺพํ ทานํ ทสฺสามิ ¶ . ตฺวํ ปน สีลวา ปาณาติปาตํ น กริสฺสสิ, คจฺฉ, พฺราหฺมณ, นานาทารูนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา องฺคาเร กตฺวา มยฺหํ อาโรเจหิ, อหํ อตฺตานํ ¶ ปริจฺจชิตฺวา องฺคารมชฺเฌ ปติสฺสามิ ¶ . มม สรีเร ปกฺเก ตฺวํ มํสํ ขาทิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาสี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น สสสฺส ติลา อตฺถิ, น มุคฺคา นปิ ตณฺฑุลา;
อิมินา อคฺคินา ปกฺกํ, มมํ ภุตฺวา วเน วสา’’ติ.
ตตฺถ มมํ ภุตฺวาติ ยํ ตํ อหํ อคฺคึ กโรหีติ วทามิ, อิมินา อคฺคินา ปกฺกํ มํ ภฺุชิตฺวา อิมสฺมึ วเน วส, เอกสฺส สสสฺส สรีรํ นาม เอกสฺส ปุริสสฺส ยาปนมตฺตํ โหตีติ.
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน เอกํ องฺคารราสึ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โส ทพฺพติณสยนโต อุฏฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘สเจ เม โลมนฺตเรสุ ปาณกา อตฺถิ, เต มา มรึสู’’ติ ติกฺขตฺตุํ สรีรํ วิธุนิตฺวา สกลสรีรํ ทานมุเข เปตฺวา ลงฺฆิตฺวา ปทุมสเร ราชหํโส วิย ปมุทิตจิตฺโต องฺคารราสิมฺหิ ปติ. โส ปน อคฺคิ โพธิสตฺตสฺส สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหํ กาตุํ นาสกฺขิ, หิมคพฺภํ ปวิฏฺโ วิย อโหสิ. อถ สกฺกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตยา กโต อคฺคิ อติสีตโล, มม สรีเร โลมกูปมตฺตมฺปิ อุณฺหํ กาตุํ น สกฺโกติ, กึ นาเมต’’นฺติ อาห. ‘‘สสปณฺฑิต, นาหํ พฺราหฺมโณ, สกฺโกหมสฺมิ, ตว วีมํสนตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ. ‘‘สกฺก, ตฺวํ ตาว ติฏฺ, สกโลปิ เจ โลกสนฺนิวาโส มํ ทาเนน วีมํเสยฺย, เนว เม อทาตุกามตํ ปสฺเสยฺยา’’ติ โพธิสตฺโต สีหนาทํ นทิ. อถ นํ สกฺโก ‘‘สสปณฺฑิต, ตว คุโณ สกลกปฺปํ ปากโฏ โหตู’’ติ ปพฺพตํ ปีเฬตฺวา ปพฺพตรสํ อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสลกฺขณํ ลิขิตฺวา โพธิสตฺตํ อาเนตฺวา ตสฺมึ วนสณฺเฑ ตสฺมึเยว วนคุมฺเพ ตรุณทพฺพติณปิฏฺเ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว ¶ คโต. เตปิ จตฺตาโร ปณฺฑิตา สมคฺคา สมฺโมทมานา สีลํ ปูเรตฺวา ทานํ ทตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน สพฺพปริกฺขารทานทายโก คหปติ โสตาปตฺติผเล ¶ ปติฏฺหิ.
ตทา อุทฺโท อานนฺโท อโหสิ, สิงฺคาโล โมคฺคลฺลาโน, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สสปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สสปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๑๗] ๗. มตโรทนชาตกวณฺณนา
มตํ ¶ มตํ เอว โรทถาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ สาวตฺถิวาสึ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส กิร ภาตา กาลมกาสิ. โส ตสฺส กาลกิริยาย โสกาภิภูโต น นฺหายติ น ภฺุชติ น วิลิมฺปติ, ปาโตว สุสานํ คนฺตฺวา โสกสมปฺปิโต โรทติ. สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส อตีตการณํ อาหริตฺวา โสกํ วูปสเมตฺวา โสตาปตฺติผลํ ทาตุํ เปตฺวา มํ อฺโ โกจิ สมตฺโถ นตฺถิ, อิมสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนทิวเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา อาสนํ ปฺเปตฺวา ‘‘ปเวเสถา’’ติ กุฏุมฺพิเกน วุตฺโต ปวิสิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. กุฏุมฺพิโกปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ กุฏุมฺพิก จินฺเตสี’’ติ อาห. ‘‘อาม, ภนฺเต, มม ภาตุ มตกาลโต ปฏฺาย จินฺเตมี’’ติ. ‘‘อาวุโส, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ภิชฺชิตพฺพยุตฺตกํ ภิชฺชติ, น ตตฺถ จินฺเตตพฺพํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ภาตริ มเตปิ ‘ภิชฺชิตพฺพยุตฺตกํ ภิชฺชตี’ติ น จินฺตยึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. เตสุ กาลกเตสุ โพธิสตฺตสฺส ภาตา กุฏุมฺพํ วิจาเรติ, โพธิสตฺโต ตํ นิสฺสาย ¶ ชีวติ. โส อปรภาเค ตถารูเปน พฺยาธินา กาลมกาสิ. าติมิตฺตา สุหชฺชา สนฺนิปติตฺวา พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ โรทนฺติ, เอโกปิ สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ, โพธิสตฺโต ปน เนว กนฺทติ น โรทติ. มนุสฺสา ‘‘ปสฺสถ โภ, อิมสฺส ภาตริ ¶ มเต มุขสงฺโกจนมตฺตมฺปิ นตฺถิ, อติวิย ถทฺธหทโย, ‘ทฺเวปิ โกฏฺาเส อหเมว ปริภฺุชิสฺสามี’ติ ภาตุ มรณํ อิจฺฉติ มฺเ’’ติ โพธิสตฺตํ ครหึสุ. าตกาปิ นํ ‘‘ตฺวํ ภาตริ มเต น โรทสี’’ติ ครหึสุเยว. โส เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน อนฺธพาลภาเวน อฏฺ โลกธมฺเม อชานนฺตา ‘มม ภาตา มโต’ติ โรทถ, อหมฺปิ มริสฺสามิ, ตุมฺเหปิ มริสฺสถ, อตฺตานมฺปิ ‘มยมฺปิ มริสฺสามา’ติ กสฺมา น โรทถ. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา หุตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตเนว สภาเวน สณฺาตุํ สมตฺโถ เอกสงฺขาโรปิ นตฺถิ. ตุมฺเห อนฺธพาลา อฺาณตาย อฏฺ โลกธมฺเม อชานิตฺวา โรทถ, อหํ กิมตฺถํ โรทิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘มตํ ¶ มตํ เอว โรทถ, น หิ ตํ โรทถ โย มริสฺสติ;
สพฺเพปิ สรีรธาริโน, อนุปุพฺเพน ชหนฺติ ชีวิตํ.
‘‘เทวมนุสฺสา จตุปฺปทา, ปกฺขิคณา อุรคา จ โภคิโน;
สมฺหิ สรีเร อนิสฺสรา, รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตํ.
‘‘เอวํ จลิตํ อสณฺิตํ, สุขทุกฺขํ มนุเชสฺวเปกฺขิย;
กนฺทิตรุทิตํ นิรตฺถกํ, กึ โว โสกคณาภิกีรเร.
‘‘ธุตฺตา จ โสณฺฑา อกตา, พาลา สูรา อโยคิโน;
ธีรํ มฺนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มตํ มตํ เอวาติ มตํ มตํเยว. อนุปุพฺเพนาติ อตฺตโน อตฺตโน มรณวาเร สมฺปตฺเต ปฏิปาฏิยา ชหนฺติ ชีวิตํ, น เอกโตว สพฺเพ มรนฺติ, ยทิ เอวํ มเรยฺยุํ, โลกปฺปวตฺติ อุจฺฉิชฺเชยฺย. โภคิโนติ มหนฺเตน สรีรโภเคน สมนฺนาคตา. รมมานาวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตา สพฺเพปิ เอเต เทวาทโย สตฺตา อตฺตโน อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺาเน อภิรมมานาว อนุกฺกณฺิตาว ชีวิตํ ชหนฺติ. เอวํ จลิตนฺติ เอวํ ตีสุ ภเวสุ นิจฺจลภาวสฺส จ สณฺิตภาวสฺส จ อภาวา จลิตํ อสณฺิตํ. กึ โว โสกคณาภิกีรเรติ กึการณา ตุมฺเห โสกราสี อภิกิรนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ.
ธุตฺตา ¶ จ โสณฺฑา อกตาติ อิตฺถิธุตฺตา สุราธุตฺตา อกฺขธุตฺตา จ สุราโสณฺฑาทโย โสณฺฑา จ อกตพุทฺธิโน อสิกฺขิตกา จ. พาลาติ พาลฺเยน สมนฺนาคตา อวิทฺทสุโน. สูรา อโยคิโนติ อโยนิโสมนสิกาเรน สูรา, โยเคสุ อยุตฺตตาย อโยคิโน. ‘‘อโยธิโน’’ติปิ ปาโ, กิเลสมาเรน สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถาติ อตฺโถ. ธีรํ มฺนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทาติ เย เอวรูปา ธุตฺตาทโย อฏฺวิธสฺส โลกธมฺมสฺส อโกวิทา, เต อปฺปมตฺตเกปิ ทุกฺขธมฺเม อุปฺปนฺเน อตฺตนา กนฺทมานา โรทมานา อฏฺ โลกธมฺเม กถโต ชานิตฺวา าติมรณาทีสุ อกนฺทนฺตํ อโรทนฺตํ มาทิสํ ธีรํ ปณฺฑิตํ ‘‘พาโล อยํ น โรทตี’’ติ มฺนฺตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพปิ เต นิสฺโสเก อกาสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นิสฺโสกภาวกรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
มตโรทนชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๑๘] ๘. กณเวรชาตกวณฺณนา
ยํ ตํ วสนฺต สมเยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ ภิกฺขุ เอตํ นิสฺสาย อสินา สีสจฺเฉทํ ปฏิลภี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคามเก เอกสฺส คหปติกสฺส ฆเร โจรนกฺขตฺเตน ชาโต วยปฺปตฺโต โจรกมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต โลเก ปากโฏ อโหสิ สูโร นาคพโล, โกจิ นํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิ. โส เอกทิวสํ เอกสฺมึ เสฏฺิฆเร สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา พหุํ ธนํ อวหริ. นาครา ราชานํ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, เอโก มหาโจโร นครํ วิลุมฺปติ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ วทึสุ. ราชา ตสฺส คหณตฺถาย นครคุตฺติกํ อาณาเปสิ. โส รตฺติภาเค ตตฺถ ตตฺถ วคฺคพนฺธเนน มนุสฺเส เปตฺวา ตํ สโหฑฺฒํ คาหาเปตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติ นครคุตฺติกฺเว อาณาเปสิ. นครคุตฺติโก ตํ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธาเปตฺวา คีวายสฺส รตฺตกณวีรมาลํ ลคฺเคตฺวา สีเส อิฏฺกจุณฺณํ โอกิริตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาฬาเปนฺโต ขรสฺสเรน ปณเวน อาฆาตนํ เนติ. ‘‘อิมสฺมึ กิร นคเร วิโลปการโก โจโร คหิโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ.
ตทา จ พาราณสิยํ สหสฺสํ คณฺหนฺตี สามา นาม คณิกา โหติ ราชวลฺลภา ปฺจสตวณฺณทาสีปริวารา. สา ปาสาทตเล วาตปานํ วิวริตฺวา ิตา ตํ นียมานํ ปสฺสิ. โส ปน อภิรูโป ปาสาทิโก อติวิย โสภคฺคปฺปตฺโต เทววณฺโณ สพฺเพสํ มตฺถกมตฺถเกน ปฺายติ. สามา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ‘‘เกน นุ โข อุปาเยนาหํ อิมํ ปุริสํ อตฺตโน สามิกํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺตยนฺตี ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ อตฺตโน อตฺถจริกาย เอกิสฺสา หตฺเถ นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ เปเสสิ ‘‘อยํ โจโร สามาย ภาตา, อฺตฺร สามาย อฺโ ¶ เอตสฺส อวสฺสโย นตฺถิ, ตุมฺเห กิร อิทํ สหสฺสํ คเหตฺวา เอตํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ ¶ . สา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. นครคุตฺติโก ‘‘อยํ โจโร ปากโฏ, น สกฺกา เอตํ วิสฺสชฺเชตุํ, อฺํ ปน มนุสฺสํ ลภิตฺวา อิมํ ปฏิจฺฉนฺนยานเก นิสีทาเปตฺวา เปเสตุํ สกฺกา’’ติ อาห. สา คนฺตฺวา ตสฺสา อาโรเจสิ.
ตทา ปเนโก เสฏฺิปุตฺโต สามาย ปฏิพทฺธจิตฺโต เทวสิกํ สหสฺสํ เทติ. โส ตํ ทิวสมฺปิ สูริยตฺถงฺคมนเวลาย สหสฺสํ คณฺหิตฺวา ตํ ฆรํ อคมาสิ. สามาปิ สหสฺสภณฺฑิกํ คเหตฺวา อูรูสุ เปตฺวา ปโรทนฺตี นิสินฺนา โหติ. ‘‘กึ เอต’’นฺติ จ วุตฺตา ‘‘สามิ, อยํ โจโร มม ภาตา, ‘อหํ นีจกมฺมํ กโรมี’ติ มยฺหํ สนฺติกํ น เอติ, นครคุตฺติกสฺส ปหิตํ ‘สหสฺสํ ลภมาโน วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’นฺติ สาสนํ เปเสสิ. อิทานิ อิมํ สหสฺสํ อาทาย นครคุตฺติกสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตํ น ลภามี’’ติ อาห. โส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ‘‘อหํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ ตยา ¶ อาภตเมว คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ. โส ตํ คเหตฺวา นครคุตฺติกสฺส เคหํ คฺฉิ. โส ตํ เสฏฺิปุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน เปตฺวา โจรํ ปฏิจฺฉนฺนยานเก นิสีทาเปตฺวา สามาย ปหิณิตฺวา ‘‘อยํ โจโร รฏฺเ ปากโฏ, ตมนฺธการํ ตาว โหตุ, อถ นํ มนุสฺสานํ ปฏิสลฺลีนเวลาย ฆาตาเปสฺสามี’’ติ อปเทสํ กตฺวา มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา มนุสฺเสสุ ปฏิสลฺลีเนสุ เสฏฺิปุตฺตํ มหนฺเตนารกฺเขน อาฆาตนํ เนตฺวา อสินา สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรํ สูเล อาโรเปตฺวา นครํ ปาวิสิ.
ตโต ปฏฺาย สามา อฺเสํ หตฺถโต กิฺจิ น คณฺหาติ, เตเนว สทฺธึ อภิรมมานา วิจรติ. โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ อฺสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา ภวิสฺสติ, มมฺปิ มาราเปตฺวา เตน สทฺธึ อภิรมิสฺสติ, อจฺจนฺตํ มิตฺตทุพฺภินี เอสา, มยา อิธ อวสิตฺวา ขิปฺปํ ปลายิตุํ วฏฺฏติ, คจฺฉนฺโต จ ปน ตุจฺฉหตฺโถ ¶ อคนฺตฺวา เอติสฺสา อาภรณภณฺฑํ คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกสฺมึ ทิวเส ตํ อาห – ‘‘ภทฺเท, มยํ ปฺชเร ปกฺขิตฺตกุกฺกุฏา วิย นิจฺจํ ฆเรเยว โหม, เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ กริสฺสามา’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขาทนียโภชนียาทึ สพฺพํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา เตน สทฺธึ ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิ. โส ตตฺถ ตาย สทฺธึ กีฬนฺโต ‘‘อิทานิ มยฺหํ ปลายิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตาย สทฺธึ กิเลสรติยา รมิตุกาโม วิย เอกํ กณวีรคจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ อาลิงฺคนฺโต วิย นิปฺปีเฬตฺวา วิสฺํ กตฺวา ปาเตตฺวา สพฺพาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา ตสฺสาเยว อุตฺตราสงฺเคน พนฺธิตฺวา ภณฺฑิกํ ขนฺเธ เปตฺวา อุยฺยานวตึ ลงฺฆิตฺวา ปกฺกามิ.
สาปิ ¶ ปฏิลทฺธสฺา อุฏฺาย ปริจาริกานํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺโต กห’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ชานาม, อยฺเย’’ติ. ‘‘มํ มตาติ สฺาย ภายิตฺวา ปลาโต ภวิสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา หุตฺวา ตโตเยว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘มม ปิยสามิกสฺส อทิฏฺกาลโต ปฏฺาเยว อลงฺกตสยเน น สยิสฺสามี’’ติ ภูมิยํ นิปชฺชิ. ตโต ปฏฺาย มนาปํ สาฏกํ น นิวาเสติ, ทฺเว ภตฺตานิ น ภฺุชติ, คนฺธมาลาทีนิ น ปฏิเสวติ, ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน อยฺยปุตฺตํ ปริเยสิตฺวา ปกฺโกสาเปสฺสามี’’ติ นเฏ ปกฺโกสาเปตฺวา สหสฺสํ อทาสิ. ‘‘กึ กโรม, อยฺเย’’ติ วุตฺเต ¶ ‘‘ตุมฺหากํ อคมนฏฺานํ นาม นตฺถิ, ตุมฺเห คามนิคมราชธานิโย จรนฺตา สมชฺชํ กตฺวา สมชฺชมณฺฑเล ปมเมว อิมํ คีตํ คาเยยฺยาถา’’ติ นเฏ สิกฺขาเปนฺตี ปมํ คาถํ วตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ อิมสฺมึ คีตเก คีเต สเจ อยฺยปุตฺโต ตสฺมึ ปริสนฺตเร ภวิสฺสติ, ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถสฺสติ, อถสฺส ¶ มม อโรคภาวํ กเถตฺวา ตํ อาทาย อาคจฺเฉยฺยาถ, โน เจ อาคจฺฉติ, สาสนํ เปเสยฺยาถา’’ติ ปริพฺพยํ ทตฺวา นเฏ อุยฺโยเชสิ. เต พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สมชฺชํ กโรนฺตา เอกํ ปจฺจนฺตคามกํ อคมึสุ. โสปิ โจโร ปลายิตฺวา ตตฺถ วสติ. เต ตตฺถ สมชฺชํ กโรนฺตา ปมเมว อิมํ คีตกํ คายึสุ –
‘‘ยํ ตํ วสนฺตสมเย, กณเวเรสุ ภาณุสุ;
สามํ พาหาย ปีเฬสิ, สา ตํ อาโรคฺยมพฺรวี’’ติ.
ตตฺถ กณเวเรสูติ กรวีเรสุ. ภาณุสูติ รตฺตวณฺณานํ ปุปฺผานํ ปภาย สมฺปนฺเนสุ. สามนฺติ เอวํนามิกํ. ปีเฬสีติ กิเลสรติยา รมิตุกาโม วิย อาลิงฺคนฺโต ปีเฬสิ. สา ตนฺติ สา สามา อโรคา, ตฺวํ ปน ‘‘สา มตา’’ติ สฺาย ภีโต ปลายสิ, สา อตฺตโน อาโรคฺยํ อพฺรวิ กเถสิ, อาโรเจสีติ อตฺโถ.
โจโร ตํ สุตฺวา นฏํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘สามา ชีวตี’ติ วทสิ, อหํ ปน น สทฺทหามี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อมฺโภ น กิร สทฺเธยฺยํ, ยํ วาโต ปพฺพตํ วเห;
ปพฺพตฺเจ วเห วาโต, สพฺพมฺปิ ปถวึ วเห;
ยตฺถ สามา กาลกตา, สา มํ อาโรคฺยมพฺรวี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อมฺโภ นฏ, อิทํ กิร น สทฺทเหยฺยํ น สทฺทหิตพฺพํ. ยํ วาโต ติณปณฺณานิ วิย ปพฺพตํ วเหยฺย, สเจปิ โส ปพฺพตํ วเหยฺย, สพฺพมฺปิ ปถวึ วเหยฺย, ยถา เจตํ อสทฺทเหยฺยํ, ตถา อิทนฺติ. ยตฺถ สามา กาลกตาติ ยา นาม สามา กาลกตา, สา มํ อาโรคฺยํ อพฺรวีติ กึการณา สทฺทเหยฺยํ. มตา นาม น กสฺสจิ สาสนํ เปเสนฺตีติ.
ตสฺส ¶ ¶ วจนํ สุตฺวา นโฏ ตติยํ คาถมาห –
‘‘น เจว สา กาลกตา, น จ สา อฺมิจฺฉติ;
เอกภตฺติกินี สามา, ตเมว อภิกงฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ตเมว อภิกงฺขตีติ อฺํ ปุริสํ น อิจฺฉติ, ตฺเว กงฺขติ อิจฺฉติ ปตฺเถตีติ.
ตํ สุตฺวา โจโร ‘‘สา ชีวตุ วา มา วา, น ตาย มยฺหํ อตฺโถ’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อสนฺถุตํ มํ จิรสนฺถุเตน, นิมีนิ สามา อธุวํ ธุเวน;
มยาปิ สามา นิมิเนยฺย อฺํ, อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ อสนฺถุตนฺติ อกตสํสคฺคํ. จิรสนฺถุเตนาติ จิรกตสํสคฺเคน. นิมีนีติ ปริวตฺเตสิ. อธุวํ ธุเวนาติ มํ อธุวํ เตน ธุวสามิเกน ปริวตฺเตตุํ นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา มํ คณฺหีติ อตฺโถ. มยาปิ สามา นิมิเนยฺย อฺนฺติ สามา มยาปิ อฺํ สามิกํ ปริวตฺเตตฺวา คณฺเหยฺย. อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺสนฺติ ยตฺถ น สกฺกา ตสฺสา สาสนํ วา ปวตฺตึ วา โสตุํ, ตาทิสํ ทูรตรํ านํ คมิสฺสํ, ตสฺมา มม อิโต อฺตฺถ คตภาวํ ตสฺสา อาโรเจถาติ วตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานฺเว คาฬฺหตรํ นิวาเสตฺวา เวเคน ปลายิ.
นฏา คนฺตฺวา เตน กตกิริยํ ตสฺสา กถยึสุ. สา วิปฺปฏิสารินี หุตฺวา อตฺตโน ปกติยา เอว วีตินาเมสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา เสฏฺิปุตฺโต อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, สามา ปุราณทุติยิกา, โจโร ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กณเวรชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๑๙] ๙. ติตฺติรชาตกวณฺณนา
สุสุขํ ¶ ¶ วต ชีวามีติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิยํ นิสฺสาย พทริการาเม วิหรนฺโต ราหุลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา ติปลฺลตฺถชาตเก (ชา. ๑.๑.๑๖) วิตฺถาริตเมว. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ราหุโล สิกฺขากาโม กุกฺกุจฺจโก โอวาทกฺขโม’’ติ. ตสฺสายสฺมโต คุณกถาย สมุฏฺาปิตาย สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ราหุโล สิกฺขากาโม กุกฺกุจฺจโก โอวาทกฺขโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา นิกฺขมฺม หิมวนฺตปเทเส อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต รมณีเย วนสณฺเฑ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย อฺตรํ ปจฺจนฺตคามกํ อคมาสิ. ตตฺถ นํ มนุสฺสา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺตา อฺตรสฺมึ อรฺเ ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺตา วาสาเปสุํ. ตทา ตสฺมึ คามเก เอโก สากุณิโก เอกํ ทีปกติตฺติรํ คเหตฺวา สุฏฺุ สิกฺขาเปตฺวา ปฺชเร ปกฺขิปิตฺวา ปฏิชคฺคติ. โส ตํ อรฺํ เนตฺวา ตสฺส สทฺเทน อาคตาคเต ติตฺติเร คเหตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ. ติตฺติโร ‘‘มํ เอกํ นิสฺสาย พหู มม าตกา นสฺสนฺติ, มยฺหเมตํ ปาป’’นฺติ นิสฺสทฺโท อโหสิ. โส ตสฺส นิสฺสทฺทภาวํ ตฺวา เวฬุเปสิกาย นํ สีเส ปหรติ. ติตฺติโร ทุกฺขาตุรตาย สทฺทํ กโรติ. เอวํ โส สากุณิโก ตํ นิสฺสาย ติตฺติเร คเหตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ.
อถ โส ติตฺติโร จินฺเตสิ ‘‘อิเม มรนฺตูติ มยฺหํ เจตนา นตฺถิ, ปฏิจฺจกมฺมํ ปน มํ ผุสติ, มยิ สทฺทํ อกโรนฺเต เอเต นาคจฺฉนฺติ, กโรนฺเตเยว อาคจฺฉนฺติ, อาคตาคเต อยํ คเหตฺวา ¶ ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, อตฺถิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ ปาปํ, นตฺถี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ‘‘โก นุ โข เม อิมํ กงฺขํ ¶ ฉินฺเทยฺยา’’ติ ตถารูปํ ปณฺฑิตํ อุปธาเรนฺโต จรติ. อเถกทิวสํ โส สากุณิโก พหู ติตฺติเร คเหตฺวา ปจฺฉึ ¶ ปูเรตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อสฺสมํ คนฺตฺวา ตํ ปฺชรํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก เปตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา วาลุกาตเล นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิ. ติตฺติโร ตสฺส นิทฺโทกฺกนฺตภาวํ ตฺวา ‘‘มม กงฺขํ อิมํ ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ชานนฺโต เม กเถสฺสตี’’ติ ปฺชเร นิสินฺโนเยว ตํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สุสุขํ วต ชีวามิ, ลภามิ เจว ภฺุชิตุํ;
ปริปนฺเถ จ ติฏฺามิ, กา นุ ภนฺเต คตี มมา’’ติ.
ตตฺถ สุสุขํ วต ชีวามีติ อหํ, ภนฺเต, อิมํ สากุณิกํ นิสฺสาย สุฏฺุ สุขํ ชีวามิ. ลภามีติ ยถารุจิตํ ขาทนียํ โภชนียํ ภฺุชิตุมฺปิ ลภามิ. ปริปนฺเถ จ ติฏฺามีติ อปิจ โข ยตฺถ มม าตกา มม สทฺเทน อาคตาคตา วินสฺสนฺติ, ตสฺมึ ปริปนฺเถ ติฏฺามิ. กา นุ, ภนฺเต, คตี มมาติ กา นุ โข, ภนฺเต, มม คติ, กา นิปฺผตฺติ ภวิสฺสตีติ ปุจฺฉิ.
ตสฺส ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มโน เจ เต นปฺปณมติ, ปกฺขิ ปาปสฺส กมฺมุโน;
อพฺยาวฏสฺส ภทฺรสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติ.
ตตฺถ ปาปสฺส กมฺมุโนติ ยทิ ตว มโน ปาปกมฺมสฺสตฺถาย น ปณมติ, ปาปกรเณ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร น โหติ. อพฺยาวฏสฺสาติ เอวํ สนฺเต ปาปกมฺมกรณตฺถาย อพฺยาวฏสฺส อุสฺสุกฺกํ อนาปนฺนสฺส ตว ภทฺรสฺส สุทฺธสฺเสว สโต ปาปํ น อุปลิมฺปติ น อลฺลียตีติ.
ตํ สุตฺวา ติตฺติโร ตติยํ คาถมาห –
‘‘าตโก ¶ โน นิสินฺโนติ, พหุ อาคจฺฉเต ชโน;
ปฏิจฺจกมฺมํ ผุสติ, ตสฺมึ เม สงฺกเต มโน’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภนฺเต, สจาหํ สทฺทํ น กเรยฺยํ, อยํ ติตฺติรชโน น อาคจฺเฉยฺย, มยิ ปน สทฺทํ กโรนฺเต ‘‘าตโก โน นิสินฺโน’’ติ อยํ พหุ ชโน อาคจฺฉติ ¶ , ตํ อาคตาคตํ ลุทฺโท คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต มํ ปฏิจฺจ นิสฺสาย เอตํ ปาณาติปาตกมฺมํ ผุสติ ปฏิลภติ วินฺทติ ¶ , ตสฺมึ มํ ปฏิจฺจ กเต ปาเป มม นุ โข เอตํ ปาปนฺติ เอวํ เม มโน สงฺกเต ปริสงฺกติ กุกฺกุจฺจํ อาปชฺชตีติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น ปฏิจฺจกมฺมํ ผุสติ, มโน เจ นปฺปทุสฺสติ;
อปฺโปสฺสุกฺกสฺส ภทฺรสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน น ปทุสฺสติ, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโน ตปฺปพฺภาโร น โหติ, เอวํ สนฺเต ลุทฺเทน อายสฺมนฺตํ ปฏิจฺจ กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ น อลฺลียติ, ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส ปริสุทฺธสฺเสว สโต ตว ปาณาติปาตเจตนาย อภาวา ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ติตฺติรํ สฺาเปสิ, โสปิ ตํ นิสฺสาย นิกฺกุกฺกุจฺโจ อโหสิ. ลุทฺโท ปพุทฺโธ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปฺชรํ อาทาย ปกฺกามิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ติตฺติโร ราหุโล อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ติตฺติรชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๒๐] ๑๐. สุจฺจชชาตกวณฺณนา
สุจฺจชํ วต นจฺจชีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. โส ¶ กิร ‘‘คามเก อุทฺธารํ สาเธสฺสามี’’ติ ภริยาย สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา สาเธตฺวา ธนํ อาหริตฺวา ‘‘ปจฺฉา เนสฺสามี’’ติ เอกสฺมึ กุเล เปตฺวา ปุน สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปพฺพตํ อทฺทส. อถ นํ ภริยา อาห ‘‘สเจ, สามิ, อยํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย ภเวยฺย, ทเทยฺยาสิ ปน เม กิฺจี’’ติ. ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิฺจิ ทสฺสามี’’ติ. สา ‘‘ยาว ถทฺธหทโย วตายํ, ปพฺพเต สุวณฺณมเย ชาเตปิ ¶ มยฺหํ กิฺจิ น ทสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา อโหสิ. เต เชตวนสมีปํ อาคนฺตฺวา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ วิหารํ ปวิสิตฺวา ปานียํ ปิวึสุ. สตฺถาปิ ¶ ปจฺจูสกาเลเยว เตสํ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา อาคมนํ โอโลกยมาโน คนฺธกุฏิปริเวเณ นิสีทิ ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. เตปิ ปานียํ ปิวิตฺวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กหํ คตาตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อมฺหากํ คามเก อุทฺธารํ สาธนตฺถาย, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กึ, อุปาสิเก ตว สามิโก ตุยฺหํ หิตํ ปฏิกงฺขติ, อุปการํ เต กโรตี’’ติ. ภนฺเต, อหํ อิมสฺมึ สสิเนหา, อยํ ปน มยิ นิสฺสิเนโห, อชฺช มยา ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, กิฺจิ เม ทเทยฺยาสี’’ติ วุตฺโต ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิฺจิ ทสฺสามี’’ติ อาห, เอวํ ถทฺธหทโย อยนฺติ. ‘‘อุปาสิเก, เอวํ นาเมส วทติ, ยทา ปน ตว คุณํ สรติ, ตทา สพฺพิสฺสริยํ เต เทตี’’ติ วตฺวา ‘‘กเถถ, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส สพฺพกิจฺจการโก อมจฺโจ อโหสิ. อเถกทิวสํ ราชา ปุตฺตํ อุปราชานํ อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มม อนฺเตปุเร ทุพฺเภยฺยา’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ยาวาหํ ชีวามิ, ตาว นคเร วสิตุํ น ลจฺฉสิ, อฺตฺถ วสิตฺวา มมจฺจเยน รชฺชํ กาเรหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา เชฏฺภริยาย สทฺธึ นครา นิกฺขมิตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต วสิ. อปรภาเค ราชา กาลมกาสิ. อุปราชา นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต ตสฺส กาลกตภาวํ ตฺวา พาราณสึ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ปพฺพตํ อทฺทส. อถ นํ ภริยา อาห ‘‘สเจ, เทว, อยํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, ทเทยฺยาสิ เม กิฺจี’’ติ. ‘‘กาสิ ตฺวํ, น กิฺจิ ทสฺสามี’’ติ. สา ‘‘อหํ อิมสฺมึ สิเนหํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตี อรฺํ ปาวิสึ, อยฺจ เอวํ วทติ, อติวิย ถทฺธหทโย ¶ , ราชา หุตฺวาปิ เอส มยฺหํ กึ กลฺยาณํ กริสฺสตี’’ติ อนตฺตมนา อโหสิ. โส อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺิโต ตํ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ ¶ , อิทํ ยสมตฺตกเมว อทาสิ. อุตฺตริ ปน สกฺการสมฺมาโน นตฺถิ, ตสฺสา อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ.
โพธิสตฺโต ¶ ‘‘อยํ เทวี อิมสฺส รฺโ อุปการิกา ทุกฺขํ อคเณตฺวา อรฺวาสํ วสิ. อยํ ปเนตํ อคเณตฺวา อฺาหิ สทฺธึ อภิรมนฺโต วิจรติ, ยถา เอสา สพฺพิสฺสริยํ ลภติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาเทวิ มยํ ตุมฺหากํ สนฺติกา ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปิ น ลภาม, กสฺมา อมฺเหสุ ปมชฺชิตฺถ, อติวิย ถทฺธหทยา อตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ตาต, สจาหํ อตฺตนา ลเภยฺยํ, ตุยฺหมฺปิ ทเทยฺยํ, อลภมานา ปน กึ ทสฺสามิ, ราชาปิ มยฺหํ อิทานิ กึ นาม ทสฺสติ, โส อนฺตรามคฺเค ‘อิมสฺมึ ปพฺพเต สุวณฺณมเย ชาเต มยฺหํ กิฺจิ ทสฺสสี’ติ วุตฺโต ‘กาสิ ตฺวํ, น กิฺจิ ทสฺสามี’ติ อาห, สุปริจฺจชมฺปิ น ปริจฺจชี’’ติ. ‘‘กึ ปน รฺโ สนฺติเก อิมํ กถํ กเถตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติ. ‘‘เตน หิ อหํ รฺโ สนฺติเก ิโต ปุจฺฉิสฺสามิ, ตุมฺเห กเถยฺยาถา’’ติ. ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ. โพธิสตฺโต เทวิยา รฺโ อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ิตกาเล อาห ‘‘นนุ, อยฺเย, มยํ ตุมฺหากํ สนฺติกา กิฺจิ น ลภามา’’ติ? ‘‘ตาต, อหํ ลภมานา ตุยฺหํ ทเทยฺยํ, อหเมว กิฺจิ น ลภามิ, อลภมานา ตุยฺหํ กึ ทสฺสามิ, ราชาปิ อิทานิ มยฺหํ กึ นาม ทสฺสติ, โส อรฺโต อาคมนกาเล เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘สจายํ ปพฺพโต สุวณฺณมโย อสฺส, กิฺจิ เม ทเทยฺยาสี’ติ วุตฺโต ‘กาสิ ตฺวํ, น กิฺจิ ทสฺสามี’ติ วทติ, สุปริจฺจชมฺปิ น ปริจฺจชี’’ติ เอตมตฺถํ ¶ ทีเปนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘สุจฺจชํ วต นจฺจชิ, วาจาย อททํ คิรึ;
กิฺหิ ตสฺสจชนฺตสฺส, วาจาย อทท ปพฺพต’’นฺติ.
ตตฺถ สุจฺจชํ วตาติ สุเขน จชิตุํ สกฺกุเณยฺยมฺปิ น จชิ. อททนฺติ วจนมตฺเตนาปิ ปพฺพตํ อททมาโน. กิฺหิ ตสฺสจชนฺตสฺสาติ ตสฺส นาเมตสฺส มยา ยาจิตสฺส น จชนฺตสฺส กิฺหิ จเชยฺย. วาจาย อทท ปพฺพตนฺติ สจายํ มยา ยาจิโต มม วจเนน สุวณฺณมยมฺปิ โหนฺตํ ตํ ปพฺพตํ วาจาย อทท, วจนมตฺเตน อทสฺสาติ อตฺโถ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ยเทว หิ ปณฺฑิโต ปุริโส กาเยน กเรยฺย, ตํ วาจาย วเทยฺย. ยํ น กยิรา, น ตํ วเทยฺย, ทาตุกาโมว ทมฺมีติ วเทยฺย, น อทาตุกาโมติ อธิปฺปาโย. กึการณา? โย หิ ‘‘ทสฺสามี’’ติ วตฺวาปิ ปจฺฉา น ททาติ, ตํ อกโรนฺตํ เกวลํ มุสา ภาสมานํ ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา. อยํ ‘‘ทสฺสามี’’ติ วจนมตฺตเมว ภาสติ, น ปน เทติ, ยฺหิ โข ปน อทินฺนมฺปิ วจนมตฺเตเนว ทินฺนํ โหติ, ตํ ปุเรตรเมว ลทฺธํ นาม ภวิสฺสตีติ เอวํ ตสฺส มุสาวาทิภาวํ ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา, พาลา ปน วจนมตฺเตเนว ตุสฺสนฺตีติ.
ตํ สุตฺวา เทวี รฺโ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ราชปุตฺต นโม ตฺยตฺถุ, สจฺเจ ธมฺเม ิโต จสิ;
ยสฺส เต พฺยสนํ ปตฺโต, สจฺจสฺมึ รมเต มโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ สจฺเจ ธมฺเมติ วจีสจฺเจ จ สภาวธมฺเม จ. พฺยสนํ ปตฺโตติ ยสฺส ตว รฏฺา ปพฺพาชนียสงฺขาตํ พฺยสนํ ปตฺโตปิ มโน สจฺจสฺมึเยว รมติ.
เอวํ รฺโ คุณกถํ กถยมานาย เทวิยา ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตสฺสา คุณกถํ กเถนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยา ทลิทฺที ทลิทฺทสฺส, อฑฺฒา อฑฺฒสฺส กิตฺติม;
สา หิสฺส ปรมา ภริยา, สหิรฺสฺส อิตฺถิโย’’ติ.
ตตฺถ กิตฺติมาติ กิตฺติสมฺปนฺนาติ อตฺโถ. สา หิสฺส ปรมาติ ยา ทลิทฺทสฺส สามิกสฺส ทลิทฺทกาเล สยมฺปิ ทลิทฺที หุตฺวา ตํ น ปริจฺจชติ. อฑฺฒสฺสาติ อฑฺฒกาเล อฑฺฒา หุตฺวา สามิกเมว อนุวตฺตติ, สมานสุขทุกฺขาว โหติ, สา หิ ตสฺส ปรมา อุตฺตมา ภริยา นาม. สหิรฺสฺส ปน อิสฺสริเย ิตสฺส อิตฺถิโย นาม โหนฺติเยว, อนจฺฉริยเมว เอตนฺติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยํ, มหาราช, ตุมฺหากํ ทุกฺขิตกาเล อรฺเ สมานทุกฺขา หุตฺวา วสิ, อิมิสฺสา สมฺมานํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยา คุณํ กเถสิ. ราชา ตสฺส วจเนน เทวิยา คุณํ สริตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ตว กถายาหํ เทวิยา คุณํ อนุสฺสริ’’นฺติ วตฺวา ¶ ตสฺสา สพฺพิสฺสริยมทาสิ. ‘‘ตยาหํ เทวิยา คุณํ สราปิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺสปิ มหนฺตํ สกฺการํ อกาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ.
ตทา พาราณสิราชา อยํ กุฏุมฺพิโก อโหสิ, เทวี อยํ อุปาสิกา, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สุจฺจชชาตกวณฺณนา ทสมา.
ปุจิมนฺทวคฺโค ทุติโย.
๓. กุฏิทูสกวคฺโค
[๓๒๑] ๑. กุฏิทูสกชาตกวณฺณนา
มนุสฺสสฺเสว ¶ ¶ เต สีสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปณฺณสาลฌาปกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺิตํ. ตทา กิร เถโร ราชคหํ นิสฺสาย อรฺกุฏิยํ วิหรติ, ตสฺส ทฺเว ทหรา อุปฏฺานํ กโรนฺติ. เตสุ เอโก เถรสฺส อุปการโก, เอโก ทุพฺพโจ อิตเรน กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติ. เตน มุโขทกาทีสุ อุปฏฺาปิเตสุ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อุทกํ ปิตํ, มุขํ โธวถา’’ติอาทีนิ วทติ. เตน กาลสฺเสว วุฏฺาย เถรสฺส ปริเวเณ สมฺมฏฺเ เถรสฺส นิกฺขมนเวลาย อิโต จิโต จ ปหรนฺโต สกลปริเวณํ อตฺตนา สมฺมฏฺํ วิย กโรติ. วตฺตสมฺปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘อยํ ทุพฺพโจ มยา กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติ, เอตสฺส สกมฺมํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ.
ตสฺมึ ¶ อนฺโตคาเม ภุตฺวา อาคนฺตฺวา นิทฺทายนฺเตว นฺหาโนทกํ ตาเปตฺวา ปิฏฺิโกฏฺเก เปตฺวา อฺํ อฑฺฒนาฬิมตฺตํ อุทกํ อุทฺธเน เปสิ. อิตโร ปพุชฺฌิตฺวาว คนฺตฺวา อุสุมํ อุฏฺหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อุทกํ ตาเปตฺวา โกฏฺเก ปิตํ ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, นฺหานโกฏฺเก อุทกํ ปิตํ, นฺหายถา’’ติ อาห. เถโร ‘นฺหายิสฺสามี’’ติ เตน สทฺธึเยว อาคนฺตฺวา โกฏฺเก อุทกํ อทิตฺวา ‘‘กหํ อุทก’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส เวเคน อคฺคิสาลํ คนฺตฺวา ตุจฺฉภาชเน อุฬุงฺกํ โอตาเรสิ, อุฬุงฺโก ตุจฺฉภาชนสฺส ตเล ปฏิหโต ‘‘ตตา’’ติ สทฺทมกาสิ. ตโต ปฏฺาย ตสฺส ‘‘อุฬุงฺกสทฺทโก’’ตฺเวว นามํ ชาตํ.
ตสฺมึ ขเณ อิตโร ปิฏฺิโกฏฺกโต อุทกํ อาหริตฺวา ‘‘นฺหายถ, ภนฺเต’’ติ อาห. เถโร นฺหตฺวา อาวชฺเชนฺโต อุฬุงฺกสทฺทกสฺส ทุพฺพจภาวํ ¶ ตฺวา ตํ สายํ เถรุปฏฺานํ อาคตํ โอวทิ ‘‘อาวุโส, สมเณน นาม อตฺตนา กตเมว ‘กตํ เม’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, อฺถา สมฺปชานมุสาวาโท โหติ, อิโต ปฏฺาย เอวรูปํ มา อกาสี’’ติ. โส เถรสฺส กุชฺฌิตฺวา ปุนทิวเส เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย คามํ น ปาวิสิ. เถโร อิตเรเนว สทฺธึ ปาวิสิ. อุฬุงฺกสทฺทโกปิ ¶ เถรสฺส อุปฏฺากกุลํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, เถโร กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อผาสุเกน วิหาเรเยว นิสินฺโน’’ติ วตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทฺจิทฺจ เทถา’’ติ คเหตฺวา อตฺตโน รุจิตฏฺานํ คนฺตฺวา ภฺุชิตฺวา วิหารํ อคมาสิ.
ปุนทิวเส เถโร ตํ กุลํ คนฺตฺวา นิสีทิ. มนุสฺเสหิ ‘‘กึ, ภนฺเต, อยฺยสฺส อผาสุกํ, หิยฺโย กิรตฺถ วิหาเรเยว นิสินฺนา, อสุกทหรสฺส หตฺเถ อาหารํ เปสยิมฺห, ปริภุตฺโต อยฺเยนา’’ติ วุตฺเต เถโร ตุณฺหีภูโตว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สายํ เถรุปฏฺานกาเล อาคตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส, อสุกคาเม นาม อสุกกุเล ‘เถรสฺส อิทฺจิทฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’ติ วิฺาเปตฺวา กิร เต ภุตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘วิฺตฺติ นาม น วฏฺฏติ, มา ปุน เอวรูปํ อนาจารํ จรา’’ติ อาห. โส เอตฺตเกน เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ หิยฺโยปิ อุทกมตฺตํ นิสฺสาย มยา สทฺธึ กลหํ กริ, อิทานิ ปนสฺส อุปฏฺากานํ เคเห มยา ภตฺตมุฏฺิ ภุตฺตาติ อสหนฺโต ปุน กลหํ กโรติ, ชานิสฺสามิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ¶ ปุนทิวเส เถเร ปิณฺฑาย ปวิฏฺเ มุคฺครํ คเหตฺวา ปริโภคภาชนานิ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ปลายิ. โส ชีวมาโนว มนุสฺสเปโต หุตฺวา สุสฺสิตฺวา กาลํ กตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติ. โส เตน กโต อนาจาโร มหาชนสฺส มชฺเฌ ปากโฏ ชาโต.
อเถกจฺเจ ภิกฺขู ราชคหา สาวตฺถึ คนฺตฺวา สภาคฏฺาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ราชคหา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘โก ตตฺถ โอวาททายโก อาจริโย’’ติ. ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร, ภนฺเต’’ติ. ‘‘สุขํ, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺสา’’ติ. ‘‘อาม, ภนฺเต, เถรสฺส สุขํ, สทฺธิวิหาริโก ปนสฺส โอวาเท ทินฺเน กุชฺฌิตฺวา เถรสฺส ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ¶ ปลายีติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส เอวรูเปน พาเลน สทฺธึ จรณโต เอกจริยาว เสยฺโย’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมปเท คาถมาห –
‘‘จรฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย, เสยฺยํ สทิสมตฺตโน;
เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, นตฺถิ พาเล สหายตา’’ติ. (ธ. ป. ๖๑);
อิทฺจ ปน วตฺวา ปุน เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส กุฏิทูสโก, ปุพฺเพปิ กุฏิทูสโกเยว, น จ อิทาเนว โอวาททายกสฺส กุชฺฌติ, ปุพฺเพปิ กุชฺฌิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคิลสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อตฺตโน มนาปํ อโนวสฺสกํ กุลาวกํ กตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสติ. อเถโก มกฺกโฏ วสฺสกาเล อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต สีตปีฬิโต ทนฺเต ขาทนฺโต โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร นิสีทิ. โพธิสตฺโต ตํ ตถา กิลมนฺตํ ทิสฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, หตฺถปาทา จ วานร;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อคารํ เต น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ วณฺเณนาติ การเณน. อคารนฺติ ตว นิวาสเคหํ เกน การเณน นตฺถีติ ปุจฺฉิ.
ตํ สุตฺวา วานโร ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มนุสฺสสฺเสว เม สีสํ, หตฺถปาทา จ สิงฺคิล;
ยาหุ เสฏฺา มนุสฺเสสุ, สา เม ปฺา น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ สิงฺคิลาติ ตํ สกุณํ นาเมนาลปติ. ยาหุ เสฏฺา มนุสฺเสสูติ ยา มนุสฺเสสุ เสฏฺาติ กเถนฺติ, สา มม วิจารณปฺา นตฺถิ. สีสหตฺถปาทกายพลานิ หิ โลเก อปฺปมาณํ, วิจารณปฺาว เสฏฺา, สา มม นตฺถิ, ตสฺมา เม อคารํ น วิชฺชตีติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘อนวฏฺิตจิตฺตสฺส, ลหุจิตฺตสฺส ทุพฺภิโน;
นิจฺจํ อทฺธุวสีลสฺส, สุขภาโว น วิชฺชติ.
‘‘โส ¶ กรสฺสุ อานุภาวํ, วีติวตฺตสฺสุ สีลิยํ;
สีตวาตปริตฺตาณํ, กรสฺสุ กุฏวํ กปี’’ติ.
ตตฺถ อนวฏฺิตจิตฺตสฺสาติ อปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส. ทุพฺภิโนติ มิตฺตทุพฺภิสฺส. อทฺธุวสีลสฺสาติ น สพฺพกาลํ สีลรกฺขกสฺส. โส กรสฺสุ อานุภาวนฺติ โส ตฺวํ สมฺม มกฺกฏ ปฺาย อุปฺปาทนตฺถํ อานุภาวํ พลํ อุปายํ กโรหิ. วีติวตฺตสฺสุ สีลิยนฺติ อตฺตโน ทุสฺสีลภาวสงฺขาตํ ¶ สีลิยํ อติกฺกมิตฺวา สีลวา โหติ. กุฏวํ กปีติ สีตวาตสฺส ปริตฺตาณสมตฺถํ อตฺตโน กุฏวํ กุลาวกํ เอกํ วสนาคารกํ กโรหีติ.
มกฺกโฏ จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาว อตฺตโน อโนวสฺสกฏฺาเน นิสินฺนภาเวน มํ ปริภาสติ, น นิสีทาเปสฺสามิ นํ อิมสฺมึ กุลาวเก’’ติ. ตโต โพธิสตฺตํ คณฺหิตุกาโม ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ คโต. มกฺกโฏ กุลาวกํ วิทฺธํเสตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุฏิฌาปโก อโหสิ, สิงฺคิลสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุฏิทูสกชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๒๒] ๒. ทุทฺทุภชาตกวณฺณนา
ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิ. ติตฺถิยา กิร เชตวนสฺส สมีเป ตสฺมึ ตสฺมึ าเน กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปนฺติ, ปฺจาตปํ ตเปนฺติ, นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติ. อถ สมฺพหุลา ภิกฺขู สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เต ทิสฺวา คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อฺติตฺถิยานํ ¶ วตสมาทาเน สาโร’’ติ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตสํ วตสมาทาเน สาโร วา วิเสโส วา อตฺถิ, ตฺหิ นิฆํสิยมานํ อุปปริกฺขิยมานํ อุกฺการภูมิมคฺคสทิสํ สสกสฺส ทุทฺทุภสทิสํ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ทุทฺทุภสทิสภาวมสฺส มยํ น ชานาม, กเถถ โน, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อรฺเ ปฏิวสติ. ตทา ปน ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวนํ โหติ. ตตฺเรโก สสโก เพลุวรุกฺขมูเล เอกสฺส ตาลคจฺฉสฺส เหฏฺา วสติ. โส เอกทิวสํ โคจรํ อาทาย อาคนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺา นิปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ ปถวี สํวฏฺเฏยฺย, กหํ นุ โข คมิสฺสามี’’ติ. ตสฺมึ ขเณ เอกํ เพลุวปกฺกํ ตาลปณฺณสฺส อุปริ ปติ. โส ตสฺส สทฺเทน ‘‘อทฺธา ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉโต อโนโลเกนฺโตว ปลายิ. ตํ มรณภยภีตํ ¶ เวเคน ปลายนฺตํ อฺโ สสโก ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ โภ, อติวิย ภีโต ปลายสี’’ติ. ‘‘มา ปุจฺฉิ, โภ’’ติ. โส ‘‘กึ โภ, กึ โภ’’ติ ปจฺฉโต ธาวเตว. อิตโร นิวตฺติตฺวา อโนโลเกนฺโตว ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อาห. โสปิ ตสฺส ปจฺฉโต ปลายิ. เอวํ ตมฺโ อทฺทส, ตมฺโติ ¶ เอวํ สสกสหสฺสํ เอกโต หุตฺวา ปลายิ. เต เอโกปิ มิโค ทิสฺวา เอกโต หุตฺวา ปลายิ. เอโก สูกโร, เอโก โคกณฺโณ, เอโก มหึโส, เอโก ควโย, เอโก ขคฺโค, เอโก พฺยคฺโฆ, เอโก สีโห, เอโก หตฺถี ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ¶ ปลายิ. เอวํ อนุกฺกเมน โยชนมตฺตํ ติรจฺฉานพลํ อโหสิ.
ตทา โพธิสตฺโต ตํ พลํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ปถวีสํวฏฺฏนํ นาม น กทาจิ อตฺถิ, อทฺธา เอเตสํ กิฺจิ ทุสฺสุตํ ภวิสฺสติ, มยิ โข ปน อุสฺสุกฺกํ อนาปชฺชนฺเต สพฺเพ นสฺสิสฺสนฺติ, ชีวิตํ เนสํ ทสฺสามี’’ติ สีหเวเคน ปุรโต ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ. เต สีหภยตชฺชิตา นิวตฺติตฺวา ปิณฺฑิตา อฏฺํสุ. สีโห เตสํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ปลายถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ. ‘‘เกน สํวฏฺฏมานา ทิฏฺา’’ติ? ‘‘หตฺถี ชานนฺตี’’ติ. หตฺถี ปุจฺฉิ. เต ‘‘มยํ น ชานาม, สีหา ชานนฺตี’’ติ วทึสุ, สีหาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, พฺยคฺฆา ชานนฺตี’’ติ, พฺยคฺฆาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, ขคฺคา ชานนฺตี’’ติ, ขคฺคาปิ ‘‘ควยา ชานนฺตี’’ติ, ควยาปิ ‘‘มหึสา ชานนฺตี’’ติ, มหึสาปิ ‘‘โคกณฺณา ชานนฺตี’’ติ, โคกณฺณาปิ ‘‘สูกรา ชานนฺตี’’ติ, สูกราปิ ‘‘มิคา ชานนฺตี’’ติ, มิคาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, สสกา ชานนฺตี’’ติ, สสเกสุ ปุจฺฉิยมาเนสุ ‘‘อยํ กเถตี’’ติ ตํ สสกํ ทสฺเสสุํ. อถ นํ ‘‘เอวํ กิร, สมฺม, ปสฺสสิ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, สามิ มยา ทิฏฺา’’ติ. ‘‘กตฺถ วสนฺโต ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวเน วสามิ. อหฺหิ ตตฺถ เพลุวรุกฺขมูเล ตาลคจฺเฉ ตาลปณฺณสฺส เหฏฺา นิปนฺโน จินฺเตสึ ‘‘สเจ ปถวี สํวฏฺฏติ, กหํ คมิสฺสามี’’ติ, อถ ตงฺขณฺเว ปถวิยา สํวฏฺฏนสทฺทํ สุตฺวา ปลาโตมฺหี’’ติ.
สีโห จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา ตสฺส ตาลปณฺณสฺส อุปริ เพลุวปกฺกํ ปติตฺวา ทุทฺทุภายนสทฺทมกาสิ, สฺวายํ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘ปถวี สํวฏฺฏตี’ติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา ปลายิ, ตถโต ¶ ชานิสฺสามี’’ติ. โส ตํ สสกํ คเหตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘อหํ อิมินา ทิฏฺฏฺาเน ปถวิยา สํวฏฺฏนภาวํ วา อสํวฏฺฏนภาวํ วา ตถโต ชานิตฺวา อาคมิสฺสามิ, ยาว ¶ ¶ มมาคมนา ตุมฺเห เอตฺเถว โหถา’’ติ สสกํ ปิฏฺิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ตาลวเน สสกํ โอตาเรตฺวา ‘‘เอหิ ตยา ทิฏฺฏฺานํ ทสฺเสหี’’ติ อาห. ‘‘น วิสหามิ สามี’’ติ. ‘‘เอหิ มา ภายี’’ติ. โส เพลุวรุกฺขํ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต อวิทูเร ตฺวา ‘‘อิทํ สามิ ทุทฺทุภายนฏฺาน’’นฺติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต, ยสฺมึ เทเส วสามหํ;
อหมฺเปตํ น ชานามิ, กิเมตํ ทุทฺทุภายตี’’ติ.
ตตฺถ ทุทฺทุภายตีติ ทุทฺทุภสทฺทํ กโรติ. ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถุ. กิเมตนฺติ ยสฺมึ ปเทเส อหํ วสามิ, ตตฺถ ทุทฺทุภายติ, อหมฺปิ น ชานามิ ‘‘กึ วา เอตํ ทุทฺทุภายติ, เกน วา การเณน ทุทฺทุภายติ, เกวลํ ทุทฺทุภายนสทฺทํ อสฺโสสิ’’นฺติ.
เอวํ วุตฺเต สีโห เพลุวรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺา สสเกน นิปนฺนฏฺานฺเจว ตาลปณฺณมตฺถเก ปติตํ เพลุวปกฺกฺจ ทิสฺวา ปถวิยา อสํวฏฺฏนภาวํ ตถโต ชานิตฺวา สสกํ ปิฏฺิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ขิปฺปํ มิคสงฺฆานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายถา’’ติ มิคคณํ อสฺสาเสตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. สเจ หิ ตทา โพธิสตฺโต น ภเวยฺย, สพฺเพ สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา นสฺเสยฺยุํ. โพธิสตฺตํ ปน นิสฺสาย สพฺเพ ชีวิตํ ลภึสูติ.
‘‘เพลุวํ ปติตํ สุตฺวา, ทุทฺทุภนฺติ สโส ชวิ;
สสสฺส วจนํ สุตฺวา, สนฺตตฺตา มิควาหินี.
‘‘อปฺปตฺวา ปทวิฺาณํ, ปรโฆสานุสาริโน;
ปนาทปรมา พาลา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยา.
‘‘เย ¶ จ สีเลน สมฺปนฺนา, ปฺายูปสเม รตา;
อารกา วิรตา ธีรา, น โหนฺติ ปรปตฺติยา’’ติ. –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ เพลุวนฺติ เพลุวปกฺกํ. ทุทฺทุภนฺตีติ เอวํ สทฺทํ กุรุมานํ. สนฺตตฺตาติ อุตฺรสฺตา. มิควาหินีติ ¶ อเนกสหสฺสสงฺขา มิคเสนา. ปทวิฺาณนฺติ วิฺาณปทํ ¶ , โสตวิฺาณโกฏฺาสํ อปาปุณิตฺวาติ อตฺโถ. เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ เต ปรโฆสานุสาริโน ตเมว ปรโฆสสงฺขาตํ ปนาทํ ‘‘ปรม’’นฺติ มฺมานา พาลา อนฺธปุถุชฺชนา วิฺาณปทสฺส อปฺปตฺตตาย ปรปตฺติยาว โหนฺติ, ปเรสํ วจนํ สทฺทหิตฺวา ยํ วา ตํ วา กโรนฺติ.
สีเลนาติ อริยมคฺเคน อาคตสีเลน สมนฺนาคตา. ปฺายูปสเม รตาติ มคฺเคเนว อาคตปฺาย กิเลสูปสเม รตา, ยถา วา สีเลน, เอวํ ปฺายปิ สมฺปนฺนา, กิเลสูปสเม รตาติปิ อตฺโถ. อารกา วิรตา ธีราติ ปาปกิริยโต อารกา วิรตา ปณฺฑิตา. น โหนฺตีติ เต เอวรูปา โสตาปนฺนา ปาปโต โอรตภาเวน กิเลสูปสเม อภิรตภาเวน จ เอกวารํ มคฺคาเณน ปฏิวิทฺธธมฺมา อฺเสํ กเถนฺตานมฺปิ น สทฺทหนฺติ น คณฺหนฺติ. กสฺมา? อตฺตโน ปจฺจกฺขตฺตาติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ. (ธ. ป. ๙๗);
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีโห อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทุทฺทุภชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๒๓] ๓. พฺรหฺมทตฺตชาตกวณฺณนา
ทฺวยํ ยาจนโกติ อิทํ สตฺถา อาฬวึ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน เหฏฺา มณิกณฺชาตเก (ชา. ๑.๓.๗ อาทโย) อาคตเมว. อิธ ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ยาจนพหุลา วิฺตฺติพหุลา วิหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ปถวิสฺสเรน รฺา ปวาริตาปิ ปณฺณจฺฉตฺตฺจ เอกปฏลิกํ อุปาหนยุคฺจ ยาจิตุกามา หิโรตฺตปฺปเภทนภเยน มหาชนมชฺเฌ อกเถตฺวา รโห กถยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ กปิลรฏฺเ อุตฺตรปฺจาลนคเร อุตฺตรปฺจาลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ นิคมคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ¶ อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต อฺุฉาจริยาย วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ วิจรนฺโต อุตฺตรปฺจาลนครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ ปริเยสมาโน นครํ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิ. ราชา ตสฺสาจาเร จ วิหาเร จ ปสีทิตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ราชารหํ ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา อุยฺยาเนเยว วสาเปสิ. โส นิพทฺธํ ราชฆเรเยว ภฺุชนฺโต วสฺสานสฺส อจฺจเยน หิมวนฺตเมว คนฺตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา เจว ปณฺณจฺฉตฺตฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ราชานํ ยาจิสฺสามี’’ติ. โส เอกทิวสํ ราชานํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อุปาหนฺจ ฉตฺตฺจ ยาจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘ปรํ ‘อิมํ นาม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ปโรปิ ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ปฏิโรทติ นาม, ‘มา โข ปน มํ โรทนฺตํ มหาชโน อทฺทส, มา ราชาน’’นฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน อุโภปิ โรทิตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติ. อถ นํ ‘‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ อาห. ราชา ตํ สุตฺวา ราชปุริเส อปสกฺกิ. โพธิสตฺโต ‘‘สเจ มยิ ยาจนฺเต ราชา น ทสฺสติ, เมตฺติ โน ภิชฺชิสฺสติ, ตสฺมา น ยาจิสฺสามี’’ติ ตํ ทิวสํ นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘คจฺฉ, ตาว, มหาราช, ปุเนกทิวสํ ชานิสฺสามี’’ติ อาห.
ปุเนกทิวสํ รฺโ อุยฺยานํ อาคตกาเล ตเถว ปุน ตเถวาติ เอวํ ยาจิตุํ อสกฺโกนฺตสฺเสว ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ. ตโต ราชา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ¶ อยฺโย ‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา ปริสาย อปคตาย กิฺจิ วตฺตุํ น วิสหติ, วตฺตุกามสฺเสวสฺส ทฺวาทส วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, จิรํ โข ปนสฺส พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุกฺกณฺิตฺวา โภเค ภฺุชิตุกาโม รชฺชํ ปจฺจาสีสติ มฺเ, รชฺชสฺส ปน นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ตุณฺหี โหติ, อชฺช ทานิสฺสาหํ รชฺชํ อาทึ กตฺวา ยํ อิจฺฉติ, ตํ ทสฺสามี’’ติ. โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺโน โพธิสตฺเตน ‘‘รโห ¶ ปจฺจาสีสามี’’ติ วุตฺเต ปริสาย อปคตาย ตํ กิฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตํ อาห ‘‘ตุมฺเห ทฺวาทส วสฺสานิ ‘รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา รโห ลทฺธาปิ กิฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกถ, อหํ โว รชฺชํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ ปวาเรมิ, นิพฺภยา หุตฺวา ยํ โว รุจฺจติ, ตํ ยาจถา’’ติ. ‘‘มหาราช, ยมหํ ยาจามิ, ตํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘ทสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘เอตฺตกํ, ภนฺเต, ตุมฺเห ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ ยาจิตุํ น สกฺโกถา’’ติ. ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึการณา, ภนฺเต, เอวมกตฺถา’’ติ. ‘‘มหาราช, ‘อิมํ นาม เม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ¶ ปฏิโรทติ นาม. ‘สเจ ตฺวํ มยา ยาจิโต น ทเทยฺยาสิ, ตํ โน โรทิตปฏิโรทิตํ นาม มหาชโน มา ปสฺสตู’ติ เอตทตฺถํ รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา อาทิโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘ทฺวยํ ยาจนโก ราช, พฺรหฺมทตฺต นิคจฺฉติ;
อลาภํ ธนลาภํ วา, เอวํธมฺมา หิ ยาจนา.
‘‘ยาจนํ โรทนํ อาหุ, ปฺจาลานํ รเถสภ;
โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาติ, ตมาหุ ปฏิโรทนํ.
‘‘มา มทฺทสํสุ โรทนฺตํ, ปฺจาลา สุสมาคตา;
ตุวํ วา ปฏิโรทนฺตํ, ตสฺมา อิจฺฉามหํ รโห’’ติ.
ตตฺถ ¶ ราช พฺรหฺมทตฺตาติ ทฺวีหิปิ ราชานํ อาลปติ. นิคจฺฉตีติ ลภติ วินฺทติ. เอวํธมฺมาติ เอวํสภาวา. อาหูติ ปณฺฑิตา กเถนฺติ. ปฺจาลานํ รเถสภาติ ปฺจาลรฏฺสฺส อิสฺสร รถปวร. โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาตีติ โย ปน ยํ ยาจนกํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติ. ตมาหูติ ตํ ปฏิกฺขิปนํ ‘‘ปฏิโรทน’’นฺติ วทนฺติ. มา มทฺทสํสูติ ตว รฏฺวาสิโน ปฺจาลา สุสมาคตา มํ โรทนฺตํ มา อทฺทสํสูติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส คารวลกฺขเณ ปสีทิตฺวา วรํ ททมาโน จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ททามิ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;
อริโย หิ อริยสฺส กถํ น ทชฺชา, สุตฺวาน คาถา ตว ธมฺมยุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํ. อริโยติ อาจารสมฺปนฺโน. อริยสฺสาติ อาจารสมฺปนฺนสฺส. กถํ น ทชฺชาติ เกน การเณน น ทเทยฺย. ธมฺมยุตฺตาติ การณยุตฺตา.
โพธิสตฺโต ปน ‘‘นาหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ อตฺถิโก, ยํ อหํ ยาจามิ, ตเทว เม เทหี’’ติ เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตฺจ คเหตฺวา ‘‘มหาราช, อปฺปมตฺโต โหหิ, ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺขาหิ, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา ตสฺส ยาจนฺตสฺเสว หิมวนฺตเมว ¶ คโต. ตตฺถ อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พฺรหฺมทตฺตชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๒๔] ๔. จมฺมสาฏกชาตกวณฺณนา
กลฺยาณรูโป ¶ วตยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จมฺมสาฏกํ นาม ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส กิร จมฺมเมว นิวาสนฺจ ปารุปนฺจ โหติ. โส เอกทิวสํ ปริพฺพาชการามา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺานํ สมฺปาปุณิ. เอฬโก ตํ ทิสฺวา ปหริตุกาโม โอสกฺกิ. ปริพฺพาชโก ‘‘เอส มยฺหํ อปจิตึ ทสฺเสตี’’ติ น ปฏิกฺกมิ. เอฬโก เวเคนาคนฺตฺวา ตํ อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ปาเตสิ. ตสฺส ตํ อสนฺตปคฺคหณการณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโต’’ติ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วณิชฺชํ กโรติ. ตทา เอโก ¶ จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺานํ ปตฺวา เอฬกํ โอสกฺกนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อปจิตึ เม กโรตี’’ติ สฺาย อปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสํ เอตฺตกานํ มนุสฺสานํ อนฺตเร อยํ เอโก เอฬโก อมฺหากํ คุณํ ชานาตี’’ติ ตสฺส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ิโตว ปมํ คาถมาห –
‘‘กลฺยาณรูโป วตยํ จตุปฺปโท, สุภทฺทโก เจว สุเปสโล จ;
โย พฺราหฺมณํ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อปจายติ เมณฺฑวโร ยสสฺสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กลฺยาณรูโปติ กลฺยาณชาติโก. สุเปสโลติ สุฏฺุ ปิยสีโล. ชาติมนฺตูปปนฺนนฺติ ชาติยา จ มนฺเตหิ จ สมฺปนฺนํ. ยสสฺสีติ วณฺณภณนเมตํ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ อาปเณ นิสินฺโน ปณฺฑิตวาณิโช ตํ ปริพฺพาชกํ นิเสเธนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มา พฺราหฺมณ อิตฺตรทสฺสเนน, วิสฺสาสมาปชฺชิ จตุปฺปทสฺส;
ทฬฺหปฺปหารํ อภิกงฺขมาโน, อวสกฺกตี ทสฺสติ สุปฺปหาร’’นฺติ.
ตตฺถ อิตฺตรทสฺสเนนาติ ขณิกทสฺสเนน.
ตสฺส ปณฺฑิตวาณิชสฺส กเถนฺตสฺเสว โส เมณฺฑโก เวเคนาคนฺตฺวา อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ตํ ตตฺเถว เวทนาปฺปตฺตํ กตฺวา ปาเตสิ. โส ปริเทวมาโน นิปชฺชิ. สตฺถา ตํ การณํ ปกาเสนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘อูรุฏฺิ ภคฺคํ วฏฺฏิโต ขาริภาโร, สพฺพฺจ ภณฺฑํ พฺราหฺมณสฺส ภินฺนํ;
อุโภปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทติ, อติธาวถ หฺเต พฺรหฺมจารี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภิกฺขเว, ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส อูรุฏฺิกํ ภคฺคํ, ขาริภาโร วฏฺฏิโต ปวฏฺฏิโต, ตสฺมึ ปวฏฺฏมาเน ยํ ตตฺถ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อุปกรณภณฺฑํ, ตมฺปิ สพฺพํ ภินฺนํ, โสปิ อุโภ พาหา อุกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ิตปริสํ สนฺธาย ‘‘อภิธาวถ, หฺเต พฺรหฺมจารี’’ติ วทนฺโต กนฺทติ โรทติ ปริเทวตีติ.
ปริพฺพาชโก จตุตฺถํ คาถํ อาห –
‘‘เอวํ โส นิหโต เสติ, โย อปูชํ ปสํสติ;
ยถาหมชฺช ปหโต, หโต เมณฺเฑน ทุมฺมตี’’ติ.
ตตฺถ อปูชนฺติ อปูชนียํ. ยถาหมชฺชาติ ยถา อหํ อชฺช อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ิโต เมณฺเฑน ทฬฺหปฺปหาเรน ปหโต เอตฺเถว มาริโต ¶ . ทุมฺมตีติ ทุปฺปฺโ. เอวํ โย อฺโปิ ¶ อสนฺตปคฺคหํ กริสฺสติ, โสปิ อหํ วิย ทุกฺขํ อนุภวิสฺสตีติ โส ปริเทวนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จมฺมสาฏโก เอตรหิ จมฺมสาฏโก อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จมฺมสาฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๒๕] ๕. โคธราชชาตกวณฺณนา
สมณํ ตํ มฺมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วิตฺถาริตเมว. อิธาปิ ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ กุหโก’’ติ สตฺถุ ทสฺเสสุํ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กายพเลน สมฺปนฺโน อรฺเ วสติ ¶ . เอโก ทุสีลตาปโสปิ ตสฺส อวิทูเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวนฺตตาปสสฺส ปณฺณสาลา ภวิสฺสตี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คจฺฉติ. อเถกทิวสํ โส กูฏตาปโส อุปฏฺากกุเล สมฺปาทิตํ มธุรมํสํ ลภิตฺวา ‘‘กึ มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธมํส’’นฺติ สุตฺวา รสตณฺหาย อภิภูโต ‘‘มยฺหํ อสฺสมปทํ นิพทฺธํ อาคจฺฉมานํ โคธํ มาเรตฺวา ยถารุจิ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ สปฺปิทธิกฏุกภณฺฑาทีนิ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ปณฺณสาลทฺวาเร อุปสนฺตูปสนฺโต วิย นิสีทิ.
โส อาคนฺตฺวา ตํ ปทุฏฺินฺทฺริยํ ทิสฺวา ¶ ‘‘อิมินา อมฺหากํ สชาติกมํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อโธวาเต ตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา สชาติมํสสฺส ขาทิตภาวํ ตฺวา ตาปสํ อนุปคมฺม ปฏิกฺกมิตฺวา จริ. ตาปโสปิ ตสฺส อนาคมนภาวํ ตฺวา มุคฺครํ ขิปิ, มุคฺคโร สรีเร อปติตฺวา นงฺคุฏฺโกฏึ ปาปุณิ. ตาปโส ‘‘คจฺฉ วิรทฺโธสฺมี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘มํ ตาว วิรทฺโธสิ, จตฺตาโร ปน อปาเย น วิรทฺโธสี’’ติ ¶ วตฺวา ปลายิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ิตํ วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อฺเน ฉิทฺเทน สีสํ นีหริตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘สมณํ ตํ มฺมาโน, อุปคจฺฉิมสฺตํ;
โส มํ ทณฺเฑน ปาหาสิ, ยถา อสฺสมโณ ตถา.
‘‘กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา;
อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติ.
ตตฺถ อสฺตนฺติ อหํ กายาทีหิ อสฺตํ อสฺสมณเมว สมานํ ตํ ‘‘สมโณ เอโส’’ติ สมิตปาปตาย สมณํ มฺมาโน อุปคจฺฉึ. ปาหาสีติ ปหริ. อชินสาฏิยาติ เอกํสํ กตฺวา ปารุเตน อชินจมฺเมน ตุยฺหํ โก อตฺโถ. อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว สรีรพฺภนฺตรํ วิสปูรา วิย อลาพุ, คูถปูโร วิย อาวาโฏ, อาสีวิสปูโร วิย วมฺมิโก กิเลสคหนํ. พาหิรนฺติ เกวลํ พหิสรีรํ ปริมชฺชสิ ¶ , ตํ อนฺโตผรุสตาย พหิมฏฺตาย หตฺถิลณฺฑํ วิย อสฺสลณฺฑํ วิย จ โหตีติ.
ตํ สุตฺวา ตาปโส ตติยํ คาถมาห –
‘‘เอหิ โคธ นิวตฺตสฺสุ, ภฺุช สาลีนโมทนํ;
เตลํ โลณฺจ เม อตฺถิ, ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลีติ น เกวลํ สาลีนโมทนํ เตลโลณเมว, หิงฺคุชีรกสิงฺคิเวรลสุณมริจปิปฺผลิปฺปเภทํ กฏุกภณฺฑมฺปิ มยฺหํ พหุ อตฺถิ, เตนาภิสงฺขตํ สาลีนโมทนํ ภฺุชาหีติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ;
เตลํ โลณฺจ กิตฺเตสิ, อหิตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปเวกฺขามีติ ปวิสิสฺสามิ. อหิตนฺติ ยํ เอตํ ตว กฏุกภณฺฑสงฺขาตํ ปิปฺผลิ, เอตํ มยฺหํ อหิตํ อสปฺปายนฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อเร, กูฏชฏิล, สเจ อิธ วสิสฺสสิ, โคจรคาเม มนุสฺเสเหว ตํ ‘อยํ โจโร’ติ คาหาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปสฺสามิ, สีฆํ ปลายสฺสู’’ติ สนฺตชฺเชสิ. กูฏชฏิโล ตโต ปลายิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, โคธราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โคธราชชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๒๖] ๖. กกฺการุชาตกวณฺณนา
กาเยน โย นาวหเรติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส หิ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา คตสฺส อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ ปริสาย ปกฺกนฺตาย อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ. อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ ¶ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา อิทานิ คิลาโน หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มุสาวาทีเยว, น เจส อิทาเนว มุสาวาทํ กตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพปิ อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตาวตึสภวเน อฺตโร เทวปุตฺโต อโหสิ. เตน โข ปน สมเยน พาราณสิยํ มหาอุสฺสโว อโหสิ. พหู นาคา จ สุปณฺณา จ ภูมฏฺกา จ เทวา อาคนฺตฺวา อุสฺสวํ โอโลกยึสุ. ตาวตึสภวนโตปิ จตฺตาโร เทวปุตฺตา กกฺการูนิ นาม ทิพฺพปุปฺผานิ เตหิ กตจุมฺพฏกํ ปิฬนฺธิตฺวา อุสฺสวทสฺสนํ อาคมึสุ. ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครํ เตสํ ปุปฺผานํ คนฺเธน เอกคนฺธํ อโหสิ. มนุสฺสา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ เกน ปิฬนฺธิตานี’’ติ อุปธาเรนฺตา วิจรนฺติ. เต เทวปุตฺตา ‘‘อมฺเห เอเต อุปธาเรนฺตี’’ติ ตฺวา ราชงฺคเณ อุปฺปติตฺวา มหนฺเตน เทวานุภาเวน อากาเส อฏฺํสุ. มหาชโน สนฺนิปติ, ราชาปิ สทฺธึ อุปราชาทีหิ อคมาสิ. อถ เน ‘‘กตรเทวโลกโต, สามิ, อาคจฺฉถา’’ติ ¶ ปุจฺฉึสุ. ‘‘ตาวตึสเทวโลกโต อาคจฺฉามา’’ติ. ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติ. ‘‘อุสฺสวทสฺสนตฺถายา’’ติ. ‘‘กึปุปฺผานิ นาเมตานี’’ติ? ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ นามา’’ติ. ‘‘สามิ, ตุมฺเห เทวโลเก อฺานิ ปิฬนฺเธยฺยาถ, อิมานิ อมฺหากํ เทถา’’ติ. เทวปุตฺตา ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ มหานุภาวานิ เทวานฺเว อนุจฺฉวิกานิ, มนุสฺสโลเก ลามกานํ ทุปฺปฺานํ หีนาธิมุตฺติกานํ ทุสฺสีลานํ นานุจฺฉวิกานิ. เย ปน มนุสฺสา อิเมหิ จ อิเมหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคตา, เตสํ เอตานิ อนุจฺฉวิกานี’’ติ อาหํสุ.
เอวฺจ ปน วตฺวา เตสุ เชฏฺกเทวปุตฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กาเยน โย นาวหเร, วาจาย น มุสา ภเณ;
ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – โย กาเยน ปรสฺส สนฺตกํ ติณสลากมฺปิ นาวหรติ, วาจาย ชีวิตํ ปริจฺจชมาโนปิ มุสาวาทํ น ภณติ. เทสนาสีสเมเวตํ ¶ , กายทฺวารวจีทฺวารมโนทฺวาเรหิ ปน โย ทสปิ อกุสลกมฺมปเถ น กโรตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ยโส ลทฺธาติ อิสฺสริยฺจ ลภิตฺวา โย อิสฺสริยมทมตฺโต สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ, ส เว เอวรูโป อิเมหิ คุเณหิ ยุตฺโต ปุคฺคโล อิมํ ทิพฺพปุปฺผํ อรหติ. ตสฺมา โย อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต, โส อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจิตุํ อรหติ, ตสฺส ทสฺสามีติ.
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อิเมสุ คุเณสุ เอโกปิ นตฺถิ, มุสาวาทํ ปน วตฺวา เอตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปิฬนฺธิสฺสามิ, เอวํ มํ มหาชโน ‘คุณสมฺปนฺโน อย’นฺติ ชานิสฺสตี’’ติ. โส ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ทุติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิ. โส ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ธมฺเมน วิตฺตเมเสยฺย, น นิกตฺยา ธนํ หเร;
โภเค ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ธมฺเมน ปริสุทฺธาชีเวน สุวณฺณรชตาทิวิตฺตํ ปริเยเสยฺย. น นิกตฺยาติ น วฺจนาย ธนํ หเรยฺย, วตฺถาภรณาทิเก โภเค ลภิตฺวา ปมาทํ นาปชฺเชยฺย, เอวรูโป อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติ.
ปุโรหิโต ¶ ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ตติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิ. โส ตติยํ คาถมาห –
‘‘ยสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ, สทฺธา จ อวิราคินี;
เอโก สาทุํ น ภฺุเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ หลิทฺทิราโค วิย ขิปฺปํ น วิรชฺชติ, ถิรเมว โหติ. สทฺธา จ อวิราคินีติ กมฺมํ วา วิปากํ วา โอกปฺปนียสฺส วา ปุคฺคลสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว น วิรชฺชติ น ภิชฺชติ. โย ยาจเก วา อฺเ วา สํวิภาคารเห ปุคฺคเล พหิ กตฺวา ¶ เอกโกว สาทุรสโภชนํ น ภฺุชติ, เนสํ สํวิภชิตฺวา ภฺุชติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติ.
ปุโรหิโต ¶ ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา จตุตฺถํ เทวปุตฺตํ ยาจิ. โส จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สมฺมุขา วา ติโรกฺขา วา, โย สนฺเต น ปริภาสติ;
ยถาวาที ตถาการี, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา สีลาทิคุณยุตฺเต สนฺเต อุตฺตมปณฺฑิตปุริเส น อกฺโกสติ น ปริภาสติ, ยํ วาจาย วทติ, ตเทว กาเยน กโรติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติ.
ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิปิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิ. จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตฺตาริ ปุปฺผจุมฺพฏกานิ ปุโรหิตสฺส ทตฺวา เทวโลกเมว คตา. เตสํ คตกาเล ปุโรหิตสฺส สีเส มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ, ติขิณสิขเรน นิมฺมถิตํ วิย จ อยปฏฺเฏน ปีฬิตํ วิย จ สีสํ อโหสิ. โส เวทนาปฺปตฺโต อปราปรํ ปริวตฺตมาโน มหาสทฺเทน วิรวิ, ‘‘กิเมต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ มมพฺภนฺตเร อวิชฺชมาเนเยว คุเณ ‘อตฺถี’ติ มุสาวาทํ กตฺวา เต เทวปุตฺเต อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจึ, หรเถตานิ มม สีสโต’’ติ อาห. ตานิ หรนฺตาปิ หริตุํ นาสกฺขึสุ, อยปฏฺเฏน พทฺธานิ วิย อเหสุํ. อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา เคหํ นยึสุ. ตตฺถ ตสฺส วิรวนฺตสฺส สตฺต ทิวสา วีติวตฺตา.
ราชา ¶ อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘ทุสฺสีลพฺราหฺมโณ มริสฺสติ, กึ กโรมา’’ติ อาห. ‘‘เทว, ปุน อุสฺสวํ กาเรม, เทวปุตฺตา ปุน อาคจฺฉิสฺสนฺตี’’ติ. ราชา ปุน อุสฺสวํ ¶ กาเรสิ. เทวปุตฺตา ปุน อาคนฺตฺวา สกลนครํ ปุปฺผคนฺเธน เอกคนฺธํ กตฺวา ตเถว ราชงฺคเณ อฏฺํสุ, มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ อาเนตฺวา เตสํ ปุรโต อุตฺตานํ นิปชฺชาเปสิ. โส ‘‘ชีวิตํ เม เทถ, สามี’’ติ เทวปุตฺเต ยาจิ. เทวปุตฺตา ‘‘ตุยฺหํ ทุสฺสีลสฺส ปาปธมฺมสฺส อนนุจฺฉวิกาเนเวตานิ ปุปฺผานิ, ตฺวํ ปน ‘อมฺเห วฺเจสฺสามี’ติ สฺี อโหสิ, อตฺตโน มุสาวาทผลํ ลทฺธ’’นฺติ มหาชนมชฺเฌ ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ ครหิตฺวา สีสโต ปุปฺผจุมฺพฏกํ อปเนตฺวา มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺานเมว อคมํสุ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เทวทตฺโต อโหสิ, เตสุ เทวปุตฺเตสุ เอโก กสฺสโป, เอโก โมคฺคลฺลาโน, เอโก สาริปุตฺโต, เชฏฺกเทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กกฺการุชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๒๗] ๗. กากวตีชาตกวณฺณนา
วาติ จายํ ตโต คนฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺิโตสี’’ติ? ‘‘กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, น สกฺกา รกฺขิตุํ, โปราณกปณฺฑิตา ปน มาตุคามํ มหาสมุทฺทมชฺเฌ สิมฺพลิรุกฺขวิมาเน วสาเปนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ. กากวตี นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ อภิรูปา เทวจฺฉรา วิย. อยเมตฺถ สงฺเขโป ¶ , วิตฺถารโต ปน อตีตวตฺถุ กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปเนโก สุปณฺณราชา มนุสฺสเวเสน อาคนฺตฺวา รฺา สห ชูตํ กีฬนฺโต กากวติยา อคฺคมเหสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตํ อาทาย สุปณฺณภวนํ เนตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิ. ราชา เทวึ อปสฺสนฺโต นฏกุเวรํ นาม ¶ คนฺธพฺพํ ‘‘ตฺวํ วิจินาหิ น’’นฺติ อาห. โส ตํ สุปณฺณราชานํ ปริคฺคเหตฺวา เอกสฺมึ สเร เอรกวเน นิปชฺชิตฺวา ตโต สุปณฺณสฺส คมนกาเล ปตฺตนฺตเร นิสีทิตฺวา สุปณฺณภวนํ ปตฺวา ปตฺตนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา ตาย สทฺธึ กิเลสสํสคฺคํ กตฺวา ปุน ตสฺเสว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อาคนฺตฺวา สุปณฺณสฺส รฺา สทฺธึ ชูตกีฬนกาเล อตฺตโน วีณํ คเหตฺวา ชูตมณฺฑลํ คนฺตฺวา รฺโ สนฺติเก ิโต คีตวเสน ปมํ คาถมาห –
‘‘วาติ ¶ จายํ ตโต คนฺโธ, ยตฺถ เม วสตี ปิยา;
ทูเร อิโต หิ กากวตี, ยตฺถ เม นิรโต มโน’’ติ.
ตตฺถ คนฺโธติ ตสฺสา ทิพฺพคนฺธวิลิตฺตาย สรีรคนฺโธ. ยตฺถ เมติ ยตฺถ สุปณฺณภวเน มม ปิยา วสติ, ตโต อิมินา สทฺธึ กตกายสํสคฺคาย ตสฺสา อิมสฺส กาเยน สทฺธึ อาคโต คนฺโธ วายตีติ อธิปฺปาโย. ทูเร อิโตติ อิมมฺหา านา ทูเร. หิ-กาโร นิปาตมตฺโต. กากวตีติ กากวตี เทวี. ยตฺถ เมติ ยสฺสา อุปริ มม มโน นิรโต.
ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘กถํ สมุทฺทมตรี, กถํ อตริ เกปุกํ;
กถํ สตฺต สมุทฺทานิ, กถํ สิมฺพลิมารุหี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ อิมํ ชมฺพุทีปสมุทฺทํ ตสฺส ปรโต เกปุกํ นาม นทึ ปพฺพตนฺตเรสุ ิตานิ สตฺต สมุทฺทานิ จ กถํ อตริ, เกนุปาเยน ติณฺโณ สตฺต สมุทฺทานิ อติกฺกมิตฺวา ิตํ อมฺหากํ ภวนํ สิมฺพลิรุกฺขฺจ กถํ อารุหีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา นฏกุเวโร ตติยํ คาถมาห –
‘‘ตยา สมุทฺทมตรึ, ตยา อตริ เกปุกํ;
ตยา สตฺต สมุทฺทานิ, ตยา สิมฺพลิมารุหิ’’นฺติ.
ตตฺถ ตยาติ ตยา กรณภูเตน ตว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อหํ สพฺพเมตํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
ตโต ¶ สุปณฺณราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ธิรตฺถุ มํ มหากายํ, ธิรตฺถุ มํ อเจตนํ;
ยตฺถ ชายายหํ ชารํ, อาวหามิ วหามิ จา’’ติ.
ตตฺถ ธิรตฺถุ มนฺติ อตฺตานํ ครหนฺโต อาห. อเจตนนฺติ มหาสรีรตาย ลหุภาวครุภาวสฺส อชานนตาย อเจตนํ. ยตฺถาติ ยสฺมา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อหํ อตฺตโน ชายาย ชารํ อิมํ คนฺธพฺพํ ¶ ปตฺตนฺตเร นิสินฺนํ อาเนนฺโต อาวหามิ เนนฺโต จ วหามิ, ตสฺมา ธิรตฺถุ มนฺติ. โส ตํ อาเนตฺวา พาราณสิรฺโ ทตฺวา ปุน นครํ นาคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา นฏกุเวโร อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กากวตีชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๒๘] ๘. อนนุโสจิยชาตกวณฺณนา
พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มตภริยํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ภริยาย มตาย น นฺหายิ น ปิวิ น ลิมฺปิ น ภฺุชิ, น กมฺมนฺเต ปโยเชสิ, อฺทตฺถุ โสกาภิภูโต อาฬาหนํ คนฺตฺวา ปริเทวมาโน วิจริ. อพฺภนฺตเร ปนสฺส กุเฏ ปทีโป วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย ชลติ. สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส มํ เปตฺวา อฺโ โกจิ โสกํ นีหริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทายโก นตฺถิ, ภวิสฺสามิสฺส อวสฺสโย’’ติ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส เคหทฺวารํ คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน สุตาคมโน ¶ กตปจฺจุคฺคมนาทิสกฺกาโร ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน กุฏุมฺพิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ‘‘กึ, อุปาสก, จินฺเตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, ภริยา เม กาลกตา, ตมหํ อนุโสจนฺโต จินฺเตมี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, ภิชฺชนธมฺมํ นาม ภิชฺชติ, ตสฺมึ ภินฺเน น ยุตฺตํ จินฺเตตุํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ภริยาย มตาย ‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชตี’ติ น จินฺตยึสู’’ติ ¶ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ. อตีตวตฺถุ ทสกนิปาเต จูฬโพธิชาตเก (ชา. ๑.๑๐.๔๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา มาตาปิตูนํ ¶ สนฺติกํ อคมาสิ. อิมสฺมึ ชาตเก โพธิสตฺโต โกมารพฺรหฺมจารี อโหสิ. อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ตว ทาริกปริเยสนํ กโรมา’’ติ อาโรจยึสุ. โพธิสตฺโต ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสนตฺโถ, อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตหิ ปุนปฺปุนํ ยาจิโต เอกํ กฺจนรูปกํ กาเรตฺวา ‘‘เอวรูปํ กุมาริกํ ลภมาโน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ตสฺส มาตาปิตโร ตํ กฺจนรูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ ชมฺพุทีปตลํ วิจรนฺตา ยตฺถ เอวรูปํ พฺราหฺมณกุมาริกํ ปสฺสถ, ตตฺถ อิมํ กฺจนรูปกํ ทตฺวา ตํ อาเนถา’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน มนุสฺเส เปเสสุํ.
ตสฺมึ ปน กาเล เอโก ปฺุวา สตฺโต พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา กาสิรฏฺเเยว นิคมคาเม อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห กุมาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘สมฺมิลฺลหาสินี’’ติสฺสา นามํ อกํสุ. สา โสฬสวสฺสกาเล อภิรูปา อโหสิ ปาสาทิกา เทวจฺฉรปฺปฏิภาคา สพฺพงฺคสมฺปนฺนา. ตสฺสาปิ กิเลสวเสน จิตฺตํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อจฺจนฺตพฺรหฺมจารินี อโหสิ. กฺจนรูปกํ ¶ อาทาย วิจรนฺตา มนุสฺสา ตํ คามํ ปาปุณึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อสุกพฺราหฺมณสฺส ธีตา สมฺมิลฺลหาสินี กึการณา อิธ ิตา’’ติ อาหํสุ. มนุสฺสา ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณกุลํ คนฺตฺวา สมฺมิลฺลหาสินึ วาเรสุํ. สา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามิ, น เม ฆราวาเสนตฺโถ’’ติ มาตาปิตูนํ สาสนํ เปเสสิ. เต ‘‘กึ กโรสิ กุมาริเก’’ติ วตฺวา กฺจนรูปกํ คเหตฺวา ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน เปสยึสุ. โพธิสตฺตสฺส จ สมฺมิลฺลหาสินิยา จ อุภินฺนมฺปิ อนิจฺฉนฺตานฺเว มงฺคลํ กรึสุ. เต เอกคพฺเภ วสมานา เอกสฺมึ สยเน สยนฺตาปิ น อฺมฺํ กิเลสวเสน โอโลกยึสุ, ทฺเว ภิกฺขู ทฺเว พฺราหฺมาโน วิย จ เอกสฺมึ าเน วสึสุ.
อปรภาเค โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โส เตสํ สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมฺมิลฺลหาสินึ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, มม กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโย, ตว กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโยติ อิมํ เอตฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อิมํ กุฏุมฺพํ ปฏิปชฺชาหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘อยฺยปุตฺต, ตยิ ปพฺพชนฺเต อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น สกฺโกมิ ตํ ชหิตุ’’นฺติ ¶ . ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สพฺพํ ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา เขฬปิณฺฑํ วิย สมฺปตฺตึ ¶ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อุโภปิ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสึสุ.
เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ สุขุมาลาย ปริพฺพาชิกาย นิโรชํ มิสฺสกภตฺตํ ปริภฺุชนฺติยา โลหิตปกฺขนฺทิกาพาโธ อุปฺปชฺชิ. สา สปฺปายเภสชฺชํ อลภมานา ทุพฺพลา อโหสิ. โพธิสตฺโต ภิกฺขาจารเวลาย ตํ ปริคฺคเหตฺวา นครทฺวารํ เนตฺวา เอกิสฺสา สาลาย ผลเก นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ภิกฺขาย ปาวิสิ. สา ตสฺมึ อนิกฺขนฺเตเยว กาลมกาสิ. มหาชโน ปริพฺพาชิกาย รูปสมฺปตฺตึ ¶ ทิสฺวา ปริวาเรตฺวา โรทติ ปริเทวติ. โพธิสตฺโต ภิกฺขํ จริตฺวา อาคโต ตสฺสา มตภาวํ ตฺวา ‘‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา เอวํคติกาเยวา’’ติ วตฺวา ตาย นิปนฺนผลเกเยว นิสีทิตฺวา มิสฺสกโภชนํ ภฺุชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลสิ. ปริวาเรตฺวา ิตมหาชโน ‘‘อยํ เต, ภนฺเต, ปริพฺพาชิกา กึ โหตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คิหิกาเล เม ปาทปริจาริกา อโหสี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, มยํ ตาว น สณฺาม โรทาม ปริเทวาม, ตุมฺเห กสฺมา น โรทถา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘ชีวมานา ตาว เอสา มม กิฺจิ โหติ, อิทานิ ปรโลกสมงฺคิตาย น กิฺจิ โหติ, มรณวสํ คตา, อหํ กิสฺส โรทามี’’ติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘พหูนํ วิชฺชตี โภตี, เตหิ เม กึ ภวิสฺสติ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, ปิยํ สมฺมิลฺลหาสินึ.
‘‘ตํ ตํ เจ อนุโสเจยฺย, ยํ ยํ ตสฺส น วิชฺชติ;
อตฺตานมนุโสเจยฺย, สทา มจฺจุวสํ ปตํ.
‘‘น เหว ิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;
ยาว พฺยาติ นิมิสติ, ตตฺราปิ รสตี วโย.
‘‘ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธ, วินาภาเว อสํสเย;
ภูตํ เสสํ ทยิตพฺพํ, วีตํ อนนุโสจิย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อยํ โภตี อมฺเห ฉฑฺเฑตฺวา อิทานิ อฺเสํ พหูนํ มตกสตฺตานํ ¶ อนฺตเร วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภติ. เตหิ เม กึ ภวิสฺสตีติ เตหิ มตกสตฺเตหิ สทฺธึ วตฺตมานา อิทาเนเวสา มยฺหํ กึ ภวิสฺสติ ¶ , เตหิ วา มตกสตฺเตหิ อติเรกสมฺพนฺธวเสเนสา มยฺหํ กึ ภวิสฺสติ, กา นาม ภวิสฺสติ, กึ ภริยา, อุทาหุ ภคินีติ? ‘‘เตหิ เมก’’นฺติปิ ปาโ, เตหิ มตเกหิ สทฺธึ อิทมฺปิ เม กเฬวรํ เอกํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอสา มตเกสุ สงฺขํ คตา, มยฺหํ สา น กิฺจิ โหติ, ตสฺมา เอตํ น โสจามิ.
ยํ ยํ ตสฺสาติ ยํ ยํ ตสฺส อนุโสจนกสฺส สตฺตสฺส น วิชฺชติ นตฺถิ, มตํ นิรุทฺธํ, ตํ ตํ สเจ อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘ยสฺสา’’ติปิ ปาโ, ยํ ยํ ยสฺส น วิชฺชติ, ตํ ตํ โส อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถ. มจฺจุวสํ ปตนฺติ เอวํ สนฺเต นิจฺจํ มจฺจุวสํ ปตนฺตํ คจฺฉนฺตํ อตฺตานเมว อนุโสเจยฺย, เตนสฺส อโสจนกาโลเยว น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
ตติยคาถาย น เหว ิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุนฺติ กฺจิ สตฺตํ อายุสงฺขาโร อนุคจฺฉตีติ ปาเสโส. ตตฺถ ปทฺธคุนฺติ ปริวตฺเตตฺวา จรมานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม สตฺตา จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ปมตฺตา วิหรนฺติ, อายุสงฺขารา ปน รตฺติฺจ ทิวา จ สพฺพิริยาปเถสุ อปฺปมตฺตา อตฺตโน ขยคมนกมฺมเมว กโรนฺตีติ. ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมิสติ. อยฺหิ ตสฺมึ กาเล โวหาโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อุมฺมิสติ จ นิมิสติ จ, ตตฺราปิ เอวํ อปฺปมตฺตเก กาเล อิเมสํ สตฺตานํ รสตี วโย, ตีสุ วเยสุ โส โส วโย หายเตว น วฑฺฒตีติ.
ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธติ ตตฺถ วต อตฺตนิ ปทฺเธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ตสฺมึ วต เอวํ รสมาเน วเย อยํ ‘‘อตฺตา’’ติ สงฺขฺยํ คโต อตฺตภาโว ปทฺโธ โหติ, วเยน อฑฺโฒ อุปฑฺโฒ อปริปุณฺโณว โหติ ¶ . เอวํ ตตฺถ อิมสฺมึ อตฺตนิ ปทฺเธ โย เจส ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ สตฺตานํ วินาภาโว อสํสโย, ตสฺมึ วินาภาเวปิ อสํสเย นิสฺสํสเย ยํ ภูตํ เสสํ อมตํ ชีวมานํ, ตํ ชีวมานเมว ทยิตพฺพํ ปิยายิตพฺพํ เมตฺตายิตพฺพํ, ‘‘อยํ สตฺโต อโรโค โหตุ อพฺยาปชฺโช’’ติ เอวํ ตสฺมึ เมตฺตาภาวนา ¶ กาตพฺพา. ยํ ปเนตํ วีตํ วิคตํ มตํ, ตํ อนนุโสจิยํ น อนุโสจิตพฺพนฺติ.
เอวํ มหาสตฺโต จตูหิ คาถาหิ อนิจฺจาการํ ทีเปนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน ปริพฺพาชิกาย สรีรกิจฺจํ อกาสิ. โพธิสตฺโต หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา ฌานาภิฺาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา สมฺมิลฺลหาสินี ราหุลมาตา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อนนุโสจิยชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๒๙] ๙. กาฬพาหุชาตกวณฺณนา
ยํ อนฺนปานสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺการํ เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺเตน หิ ตถาคเต อฏฺานโกปํ พนฺธิตฺวา ธนุคฺคเหสุ ปโยชิเตสุ นาฬาคิริวิสฺสชฺชเนน ตสฺส โทโส ปากโฏ ชาโต. อถสฺส ปฏฺปิตานิ ธุวภตฺตาทีนิ มนุสฺสา น กรึสุ, ราชาปิ นํ น โอโลเกสิ. โส หตลาภสกฺกาโร กุเลสุ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺโต วิจริ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ‘ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสฺสามี’ติ อุปฺปนฺนมฺปิ ถิรํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส หตลาภสกฺกาโร อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ ธนฺชเย รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ราโธ นาม สุโก อโหสิ มหาสรีโร ปริปุณฺณคตฺโต, กนิฏฺโ ปนสฺส โปฏฺปาโท นาม. เอโก ลุทฺทโก เต ทฺเวปิ ชเน พนฺธิตฺวา เนตฺวา พาราณสิรฺโ อทาสิ. ราชา อุโภปิ เต สุวณฺณปฺชเร ปกฺขิปิตฺวา สุวณฺณตฏฺฏเกน มธุลาเช ขาทาเปนฺโต ¶ สกฺขโรทกํ ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคิ. สกฺกาโร จ มหา อโหสิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํ. อเถโก วนจรโก กาฬพาหุํ นาเมกํ มหากาฬมกฺกฏํ อาเนตฺวา พาราณสิรฺโ อทาสิ. ตสฺส ปจฺฉา อาคตตฺตา มหนฺตตโร ลาภสกฺกาโร อโหสิ, สุกานํ ปริหายิ. โพธิสตฺโต ตาทิลกฺขณโยคโต น กิฺจิ อาห, กนิฏฺโ ปนสฺส ตาทิลกฺขณาภาวา ตํ มกฺกฏสฺส สกฺการํ อสหนฺโต ‘‘ภาติก, ปุพฺเพ อิมสฺมึ ราชกุเล สาธุรสขาทนียาทีนิ อมฺหากเมว เทนฺติ, อิทานิ ปน มยํ น ลภาม, กาฬพาหุมกฺกฏสฺเสว เทนฺติ. มยํ ธนฺชยรฺโ สนฺติกา ลาภสกฺการํ อลภนฺตา อิมสฺมึ าเน กึ กริสฺสาม, เอหิ อรฺเมว คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ยํ ¶ อนฺนปานสฺส ปุเร ลภาม, ตํ ทานิ สาขมิคเมว คจฺฉติ;
คจฺฉาม ทานิ วนเมว ราธ, อสกฺกตา จสฺม ธนฺชยายา’’ติ.
ตตฺถ ยํ อนฺนปานสฺสาติ ยํ อนฺนปานํ อสฺส รฺโ สนฺติกา. อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํ. ธนฺชยายาติ กรณตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ธนฺชเยน. อสกฺกตา จสฺมาติ อนฺนปานํ น ลภาม, อิมินา จ น สกฺกตมฺหาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา ราโธ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขฺจ ทุกฺขํ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, มา โสจิ กึ โสจสิ โปฏฺปาทา’’ติ.
ตตฺถ ยโสติ อิสฺสริยปริวาโร. อยโสติ ตสฺสาภาโว. เอเตติ เอเต อฏฺ โลกธมฺมา มนุเชสุ อนิจฺจา, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา หุตฺวาปิ ¶ อปเรน สมเยน อปฺปลาภา ¶ อปฺปสกฺการา โหนฺติ, นิจฺจลาภิโน นาม น โหนฺติ. ยสาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตํ สุตฺวา โปฏฺปาโท มกฺกเฏ อุสูยํ อปเนตุํ อสกฺโกนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา ตุวํ ปณฺฑิตโกสิ ราธ, ชานาสิ อตฺถานิ อนาคตานิ;
กถํ นุ สาขามิคํ ทกฺขิสาม, นิทฺธาวิตํ ราชกุลโตว ชมฺม’’นฺติ.
ตตฺถ กถํ นูติ เกน นุ โข อุปาเยน. ทกฺขิสามาติ ทกฺขิสฺสาม. นิทฺธาวิตนฺติ นิวุฏฺาปิตํ นิกฺกฑฺฒาปิตํ. ชมฺมนฺติ ลามกํ.
ตํ สุตฺวา ราโธ จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘จาเลติ กณฺณํ ภกุฏึ กโรติ, มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร;
สยเมว ตํ กาหติ กาฬพาหุ, เยนารกา สฺสติ อนฺนปานา’’ติ.
ตตฺถ ภายยเต กุมาเรติ ราชกุมาเร อุตฺราเสติ. เยนารกา สฺสติ อนฺนปานาติ เยน การเณน ¶ อิมมฺหา อนฺนปานา ทูเร สฺสติ, สยเมว ตํ การณํ กริสฺสติ, มา ตฺวํ เอตสฺส จินฺตยีติ อตฺโถ.
กาฬพาหุปิ กติปาเหเนว ราชกุมารานํ ปุรโต ตฺวา กณฺณจลนาทีนิ กโรนฺโต กุมาเร ภายาเปสิ. เต ภีตตสิตา วิสฺสรมกํสุ. ราชา ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นิกฺกฑฺฒถ น’’นฺติ มกฺกฏํ นิกฺกฑฺฒาเปสิ. สุกานํ ลาภสกฺกาโร ปุน ปากติโก อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬพาหุ เทวทตฺโต อโหสิ, โปฏฺปาโท อานนฺโท, ราโธ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กาฬพาหุชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๓๐] ๑๐. สีลวีมํสชาตกวณฺณนา
สีลํ ¶ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺา กถิตาเนว. อิธ ปน โพธิสตฺโต พาราณสิรฺโ ปุโรหิโต อโหสิ. โส อตฺตโน สีลํ วีมํสนฺโต ตีณิ ทิวสานิ เหรฺิกผลกโต กหาปณํ คณฺหิ. ตํ ‘‘โจโร’’ติ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. โส รฺโ สนฺติเก ิโต –
‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;
ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หฺตี’’ติ. –
อิมาย ปมคาถาย สีลํ วณฺเณตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตุํ คจฺฉติ.
อเถกสฺมึ ทิวเส สูนาปณโต เสโน มํสเปสึ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตมฺเ สกุณา ปริวาเรตฺวา ปาทนขตุณฺฑกาทีหิ ปหรนฺติ. โส ตํ ทุกฺขํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต มํสเปสึ ฉฑฺเฑสิ, อปโร คณฺหิ. โสปิ ตเถว วิเหิยมาโน ฉฑฺเฑสิ, อถฺโ คณฺหิ. เอวํ โย โย คณฺหิ, ตํ ตํ สกุณา อนุพนฺธึสุ. โย โย ฉฑฺเฑสิ, โส โส สุขิโต อโหสิ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม กามา นาม มํสเปสูปมา, เอเต คณฺหนฺตานํเยว ทุกฺขํ, วิสฺสชฺเชนฺตานํ สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ยาวเทวสฺสหู ¶ กิฺจิ, ตาวเทว อขาทิสุํ;
สงฺคมฺม กุลลา โลเก, น หึสนฺติ อกิฺจน’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ยาวเทว อสฺส เสนสฺส อหุ กิฺจิ มุเขน คหิตํ มํสขณฺฑํ, ตาวเทว นํ อิมสฺมึ โลเก กุลลา สมาคนฺตฺวา อขาทึสุ. ตสฺมึ ปน วิสฺสฏฺเ ตเมนํ อกิฺจนํ นิปฺปลิโพธํ ปกฺขึ เสสปกฺขิโน น หึสนฺตีติ.
โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมึ คาเม สายํ เอกสฺส เคเห นิปชฺชิ. ตตฺถ ปน ปิงฺคลา นาม ทาสี ‘‘อสุกเวลาย อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ เอเกน ปุริเสน สทฺธึ สงฺเกตมกาสิ. สา สามิกานํ ปาเท ¶ โธวิตฺวา เตสุ นิปนฺเนสุ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺตี อุมฺมาเร นิสีทิตฺวา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ปมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ วีตินาเมสิ. ปจฺจูสสมเย ปน ‘‘น โส อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ฉินฺนาสา หุตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. โพธิสตฺโต อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทาสี ‘โส ปุริโส อาคมิสฺสตี’ติ อาสาย เอตฺตกํ กาลํ นิสินฺนา, อิทานิสฺส อนาคมนภาวํ ตฺวา ฉินฺนาสา หุตฺวา สุขํ สุปติ. กิเลเสสุ หิ อาสา นาม ทุกฺขํ, นิราสภาโวว สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘สุขํ นิราสา สุปติ, อาสา ผลวตี สุขา;
อาสํ นิราสํ กตฺวาน, สุขํ สุปติ ปิงฺคลา’’ติ.
ตตฺถ ผลวตีติ ยสฺสา อาสาย ผลํ ลทฺธํ โหติ, สา ตสฺส ผลสฺส สุขตาย สุขา นาม. นิราสํ กตฺวานาติ อนาสํ กตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. ปิงฺคลาติ เอสา ปิงฺคลทาสี อิทานิ สุขํ สุปตีติ.
โส ปุนทิวเส ตโต คามา อรฺํ ปวิสนฺโต อรฺเ เอกํ ตาปสํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิธโลเก จ ปรโลเก จ ฌานสุขโต อุตฺตริตรํ สุขํ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น สมาธิปโร อตฺถิ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ;
น ปรํ นาปิ อตฺตานํ, วิหึสติ สมาหิโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ น สมาธิปโรติ สมาธิโต ปโร อฺโ สุขธมฺโม นาม นตฺถีติ.
โส อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺา อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทสมา.
กุฏิทูสกวคฺโค ตติโย.
๔. โกกิลวคฺโค
[๓๓๑] ๑. โกกิลชาตกวณฺณนา
โย ¶ ¶ เว กาเล อสมฺปตฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ตกฺการิยชาตเก วิตฺถาริตเมว.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ โอวาทโก อโหสิ, ราชา พหุภาณี อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘ตสฺส พหุภาณิตํ นิเสเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ. อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, ตสฺสุปริ อมฺพรุกฺโข อตฺถิ. ตตฺเรกสฺมึ กากกุลาวเก กาฬโกกิลา อตฺตโน อณฺฑกํ นิกฺขิปิตฺวา อคมาสิ. กากี ตํ โกกิลอณฺฑกํ ปฏิชคฺคิ, อปรภาเค ตโต โกกิลโปตโก นิกฺขมิ. กากี ‘‘ปุตฺโต เม’’ติ สฺาย มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา ตํ ปฏิชคฺคิ. โส อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิ. กากี ‘‘อยํ อิทาเนว ตาว อฺํ รวํ รวติ ¶ , วฑฺฒนฺโต กึ กริสฺสตี’’ติ ตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิ. โส รฺโ ปาทมูเล ปติ.
ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิเมตํ สหายา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อหํ ราชานํ นิวาเรตุํ เอกํ อุปมํ ปริเยสามิ, ลทฺธา ทานิ เม สา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, อติมุขรา อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ลภนฺติ. อยํ มหาราช, โกกิลโปตโก กากิยา ปุฏฺโ อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิ. อถ นํ กากี ‘นายํ มม ปุตฺตโก’ติ ตฺวา มุขตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิ. มนุสฺสา วา โหนฺตุ ติรจฺฉานา วา, อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ทุกฺขํ ลภนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘โย เว กาเล อสมฺปตฺเต, อติเวลํ ปภาสติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลายิว อตฺรโช.
‘‘น ¶ ¶ หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลามิว;
เอวํ นิกฏฺเ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถา.
‘‘ตสฺมา กาเล อกาเล วา, วาจํ รกฺเขยฺย ปณฺฑิโต;
นาติเวลํ ปภาเสยฺย, อปิ อตฺตสมมฺหิ วา.
‘‘โย จ กาเล มิตํ ภาเส, มติปุพฺโพ วิจกฺขโณ;
สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ, สุปณฺโณ อุรคามิวา’’ติ.
ตตฺถ กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเต. อติเวลนฺติ เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติ. หลาหลามิวาติ หลาหลํ อิว. นิกฏฺเติ ตสฺมึเยว ขเณ อปฺปมตฺตเก กาเล. ตสฺมาติ ยสฺมา สุนิสิตสตฺถหลาหลวิสโตปิ ขิปฺปตรํ ทุพฺภาสิตวจนเมว ¶ ปาเตสิ, ตสฺมา. กาเล อกาเล วาติ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล จ อกาเล จ วาจํ รกฺเขยฺย, อติเวลํ น ภาเสยฺย อปิ อตฺตนา สเม นินฺนานากรเณปิ ปุคฺคเลติ อตฺโถ.
มติปุพฺโพติ มตึ ปุเรจาริกํ กตฺวา กถเนน มติปุพฺโพ. วิจกฺขโณติ าเณน วิจาเรตฺวา อตฺถวินฺทนปุคฺคโล วิจกฺขโณ นาม. อุรคามิวาติ อุรคํ อิว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สุปณฺโณ สมุทฺทํ โขเภตฺวา มหาโภคํ อุรคํ อาเทติ คณฺหาติ, อาทิยิตฺวา จ ตงฺขณฺเว นํ สิมฺพลึ อาโรเปตฺวา มํสํ ขาทติ, เอวเมว โย มติปุพฺพงฺคโม วิจกฺขโณ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล มิตํ ภาสติ, โส สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ คณฺหาติ, อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย มิตภาณี อโหสิ, ยสฺจสฺส วฑฺเฒตฺวา มหนฺตตรํ อทาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกกิลโปตโก โกกาลิโก อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โกกิลชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๓๒] ๒. รถลฏฺิชาตกวณฺณนา
อปิ ¶ ¶ หนฺตฺวา หโต พฺรูตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ ปุโรหิตํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต สมฺพาเธ มคฺเค รถํ ปาเชนฺโต เอกํ สกฏสตฺถํ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สกฏํ อปเนถา’’ติ คจฺฉนฺโต สกเฏ อนปนียมาเน กุชฺฌิตฺวา ปโตทลฏฺิยา ปุริมสกเฏ สากฏิกสฺส รถธุเร ปหริ. สา รถธุเร ปฏิหตา นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว นลาฏํ ปหริ. ตาวเทวสฺส นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺหิ. โส นิวตฺติตฺวา ‘‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา วินิจฺฉินนฺตา ตสฺเสว โทสํ อทฺทสํสุ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รฺโ กิร ¶ ปุโรหิโต ‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’ติ อฑฺฑํ กโรนฺโต สยเมว ปรชฺชี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอวรูปํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว วินิจฺฉยามจฺโจ อโหสิ. อถ รฺโ ปุโรหิโต รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. อิธ ปน เตน รฺโ อาโรจิเต ราชา สยํ วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘ตุมฺเหหิ มม ปุโรหิตํ โกฏฺเฏตฺวา นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺาปิโต’’ติ วตฺวา ‘‘สพฺพสฺสหรณํ เตสํ กโรถา’’ติ อาห. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, กมฺมํ อโสเธตฺวาว เอเตสํ สพฺพสฺสํ หราเปถ, เอกจฺเจ ปน อตฺตนาว อตฺตานํ ปหริตฺวาปิ ‘ปเรน ปหฏมฺหา’ติ วทนฺติ, ตสฺมา อวิจินิตฺวา กาตุํ น ยุตฺตํ, รชฺชํ กาเรนฺเตน นาม นิสาเมตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ.
‘‘อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติ, เชตฺวา ชิโตติ ภาสติ;
ปุพฺพมกฺขายิโน ราช, อฺทตฺถุ น สทฺทเห.
‘‘ตสฺมา ปณฺฑิตชาติโย, สุเณยฺย อิตรสฺสปิ;
อุภินฺนํ วจนํ สุตฺวา, ยถา ธมฺโม ตถา กเร.
‘‘อลโส ¶ คิหี กามโภคี น สาธุ, อสฺโต ปพฺพชิโต น สาธุ;
ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุ.
‘‘นิสมฺม ¶ ¶ ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;
นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒตี’’ติ.
ตตฺถ อปิ หนฺตฺวาติ อปิ เอโก อตฺตนาว อตฺตานํ หนฺตฺวา ‘‘ปเรน ปหโฏมฺหี’’ติ พฺรูติ กเถติ. เชตฺวา ชิโตติ สยํ วา ปน ปรํ ชิตฺวา ‘‘อหํ ชิโตมฺหี’’ติ ภาสติ. อฺทตฺถูติ มหาราช, ปุพฺพเมว ราชกุลํ คนฺตฺวา อกฺขายนฺตสฺส ปุพฺพมกฺขายิโน อฺทตฺถุ น สทฺทเห, เอกํเสน วจนํ น สทฺทเหยฺย. ตสฺมาติ ยสฺมา ปมตรํ อาคนฺตฺวา กเถนฺตสฺส เอกํเสน วจนํ น สทฺทหาตพฺพํ, ตสฺมา. ยถา ธมฺโมติ ยถา วินิจฺฉยสภาโว ิโต, ตถา กเรยฺย.
อสฺโตติ กายาทีหิ อสฺโต ทุสฺสีโล. ตํ น สาธูติ ยํ ตสฺส ปณฺฑิตสฺส าณวโต ปุคฺคลสฺส อาธานคฺคาหิวเสน ทฬฺหโกปสงฺขาตํ โกธนํ, ตํ น สาธุ. นานิสมฺมาติ น อนิสาเมตฺวา. ทิสมฺปตีติ ทิสานํ ปติ, มหาราช. ยโส กิตฺติ จาติ อิสฺสริยปริวาโร เจว กิตฺติสทฺโท จ วฑฺฒตีติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ธมฺเมน วินิจฺฉินิ, ธมฺเมน วินิจฺฉิยมาเน พฺราหฺมณสฺเสว โทโส ชาโตติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เอตรหิ พฺราหฺมโณว อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
รถลฏฺิชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๓๓] ๓. ปกฺกโคธชาตกวณฺณนา
ตเทว ¶ เม ตฺวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วิตฺถาริตเมว. อิธ ปน เตสํ อุทฺธารํ สาเธตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก ‘‘อุโภปิ ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิ. โส ปุริโส ภริยํ ปานียตฺถาย เปเสตฺวา สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา ตสฺสา อาคตกาเล ‘‘ภทฺเท, โคธา ปลาตา’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, สามิ, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กึ สกฺกา กาตุ’’นฺติ? สา เชตวเน ปานียํ ¶ ปิวิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ¶ นิสินฺนา สตฺถารา ‘‘กึ อุปาสิเก, อยํ เต หิตกาโม สสิเนโห อุปการโก’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘ภนฺเต, อหํ เอตสฺส หิตกามา สสิเนหา, อยํ ปน มยิ นิสฺสิเนโห’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘โหตุ มา จินฺตยิ, เอวํ นาเมส กโรติ. ยทา ปน เต คุณํ สรติ, ตทา ตุยฺหเมว สพฺพิสฺสริยํ เทตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีตมฺปิ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว. อิธ ปน เตสํ นิวตฺตนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก กิลนฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘ทฺเวปิ ชนา ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิ. ราชธีตา ตํ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เต เอกํ สรํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อสฺสตฺถมูเล นิสีทึสุ. ราชปุตฺโต ‘‘คจฺฉ ภทฺเท, สรโต ปทุมินิปตฺเตน อุทกํ อาหร, มํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ อาห. สา โคธํ สาขาย ลคฺเคตฺวา ปานียตฺถาย คตา. อิตโร สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺํ คเหตฺวา ปรมฺมุโข นิสีทิ. โส ตาย ปานียํ คเหตฺวา อาคตาย ‘‘ภทฺเท, โคธา สาขาย โอตริตฺวา วมฺมิกํ ปาวิสิ, อหํ ธาวิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺํ อคฺคเหสึ, คหิตฏฺานํ หตฺเถเยว กตฺวา ฉิชฺชิตฺวา พิลํ ปวิฏฺา’’ติ อาห. ‘‘โหตุ, เทว, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กึ กริสฺสาม, เอหิ คจฺฉามา’’ติ. เต ปานียํ ปิวิตฺวา พาราณสึ อคมํสุ.
ราชปุตฺโต รชฺชํ ปตฺวา ตํ อคฺคมเหสิฏฺานมตฺเต เปสิ, สกฺการสมฺมาโน ปนสฺสา นตฺถิ. โพธิสตฺโต ตสฺสา สกฺการํ กาเรตุกาโม รฺโ สนฺติเก ตฺวา ‘‘นนุ มยํ อยฺเย ตุมฺหากํ สนฺติกา กิฺจิ น ลภาม, กึ โน น โอโลเกถา’’ติ อาห. ‘‘ตาต, อหเมว รฺโ ¶ สนฺติกา กิฺจิ น ลภามิ, ตุยฺหํ กึ ทสฺสามิ, ราชาปิ มยฺหํ อิทานิ กึ ทสฺสติ, โส อรฺโต อาคมนกาเล ปกฺกโคธํ เอกโกว ขาที’’ติ ¶ . ‘‘อยฺเย, น เทโว เอวรูปํ กริสฺสติ, มา เอวํ อวจุตฺถา’’ติ. อถ นํ เทวี ‘‘ตุยฺหํ ตํ, ตาต, น ปากฏํ, รฺโเยว มยฺหฺจ ปากฏ’’นฺติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ตเทว เม ตฺวํ วิทิโต, วนมชฺเฌ รเถสภ;
ยสฺส เต ขคฺคพทฺธสฺส, สนฺนทฺธสฺส ติรีฏิโน;
อสฺสตฺถทุมสาขาย, ปกฺกโคธา ปลายถา’’ติ.
ตตฺถ ตเทวาติ ตสฺมึเยว กาเล ‘‘อยํ มยฺหํ อทายโก’’ติ เอวํ ตฺวํ วิทิโต. อฺเ ปน ตว สภาวํ น ชานนฺตีติ อตฺโถ. ขคฺคพทฺธสฺสาติ พทฺธขคฺคสฺส. ติรีฏิโนติ ติรีฏวตฺถนิวตฺถสฺส มคฺคาคมนกาเล. ปกฺกโคธาติ องฺคารปกฺกา โคธา ปลายถาติ.
เอวํ ¶ รฺา กตโทสํ ปริสมชฺเฌ ปากฏํ กตฺวา กเถสิ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยฺเย, เทวสฺส อปฺปิยกาลโต ปภุติ อุภินฺนมฺปิ อผาสุกํ กตฺวา กสฺมา อิธ วสถา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตํ, กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ;
นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ, อสมฺภชนฺตมฺปิ น สมฺภเชยฺย.
‘‘จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิรา, อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย;
ทิโช ทุมํ ขีณผลนฺติ ตฺวา, อฺํ สเมกฺเขยฺย มหา หิ โลโก’’ติ.
ตตฺถ นเม นมนฺตสฺสาติ โย อตฺตนิ มุทุจิตฺเตน นมติ, ตสฺเสว ปฏินเมยฺย. กิจฺจานุกุพฺพสฺสาติ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ อนุกุพฺพนฺตสฺเสว. อนตฺถกามสฺสาติ อวฑฺฒิกามสฺส. วนถํ น กยิราติ ¶ ตสฺมึ จชนฺเต ตณฺหาสฺเนหํ น กเรยฺย. อเปตจิตฺเตนาติ อปคตจิตฺเตน วิรตฺตจิตฺเตน. น สมฺภเชยฺยาติ น สมาคจฺเฉยฺย. อฺํ สเมกฺเขยฺยาติ อฺํ ¶ โอโลเกยฺย, ยถา ทิโช ขีณผลํ ทุมํ รุกฺขํ ตฺวา อฺํ ผลภริตํ รุกฺขํ คจฺฉติ, ตถา ขีณราคํ ปุริสํ ตฺวา อฺํ สสิเนหํ อุปคจฺเฉยฺยาติ อธิปฺปาโย.
ราชา โพธิสตฺเต กเถนฺเต เอว ตสฺสา คุณํ สริตฺวา ‘‘ภทฺเท, เอตฺตกํ กาลํ ตว คุณํ น สลฺลกฺเขสึ, ปณฺฑิตสฺสเยว กถาย สลฺลกฺเขสึ, มม อปราธํ สหนฺติยา อิทํ สกลรชฺชํ ตุยฺหเมว ทมฺมี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘โส เต กริสฺสามิ ยถานุภาวํ, กตฺุตํ ขตฺติเย เปกฺขมาโน;
สพฺพฺจ เต อิสฺสริยํ ททามิ, ยสฺสิจฺฉสี ตสฺส ตุวํ ททามี’’ติ.
ตตฺถ โสติ โส อหํ. ยถานุภาวนฺติ ยถาสตฺติ ยถาพลํ. ยสฺสิจฺฉสีติ ยสฺส อิจฺฉสิ, ตสฺส อิทํ รชฺชํ อาทึ กตฺวา ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตํ ททามีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ราชา เทวิยา สพฺพิสฺสริยํ อทาสิ, ‘‘อิมินาหํ เอติสฺสา คุณํ สราปิโต’’ติ ปณฺฑิตสฺสปิ มหนฺตํ อิสฺสริยํ อทาสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ.
ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิ ชยมฺปติกาว อเหสุํ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ปกฺกโคธชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๓๔] ๔. ราโชวาทชาตกวณฺณนา
ควํ ¶ เจ ตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เตสกุณชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อิธ ปน สตฺถา ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโนปิ ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺตา สคฺคปุรํ ปูรยมานา คมึสู’’ติ วตฺวา รฺา ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สิกฺขิตสพฺพสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา รมณีเย หิมวนฺตปเทเส วนมูลผลาหาโร วิหาสิ. อถ ราชา อคุณปริเยสโก หุตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เม โกจิ อคุณํ กเถนฺโต’’ติ ปริเยสนฺโต อนฺโตชเน จ พหิชเน จ อนฺโตนคเร จ พหินคเร จ กฺจิ อตฺตโน อวณฺณวาทึ อทิสฺวา ‘‘ชนปเท นุ โข กถ’’นฺติ อฺาตกเวเสน ชนปทํ จริ. ตตฺราปิ อวณฺณวาทึ อปสฺสนฺโต อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘หิมวนฺตปเทเส นุ โข กถ’’นฺติ อรฺํ ปวิสิตฺวา วิจรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อสฺสมํ ปตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตทา โพธิสตฺโต อรฺโต ปริปกฺกานิ นิคฺโรธผลานิ อาหริตฺวา ปริภฺุชิ, ตานิ โหนฺติ มธุรานิ โอชวนฺตานิ สกฺขรจุณฺณสมรสานิ. โส ราชานมฺปิ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิมํ มหาปฺุ, นิคฺโรธปกฺกผลํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวา’’ติ อาห. ราชา ตถา กตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ นิคฺโรธปกฺกํ อติ วิย มธุร’’นฺติ? ‘‘มหาปฺุ, นูน ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, เตเนตํ มธุรนฺติ. รฺโ อธมฺมิกกาเล ¶ อมธุรํ นุ โข, ภนฺเต, โหตี’’ติ. ‘‘อาม, มหาปฺุ, ราชูสุ อธมฺมิเกสุ เตลมธุผาณิตาทีนิปิ วนมูลผลานิปิ อมธุรานิ โหนฺติ นิโรชานิ, น เกวลํ เอตานิ, สกลมฺปิ รฏฺํ นิโรชํ กสฏํ ¶ โหติ. เตสุ ปน ธมฺมิเกสุ สพฺพานิ ตานิ มธุรานิ โหนฺติ โอชวนฺตานิ, สกลมฺปิ รฏฺํ โอชวนฺตเมว โหตี’’ติ. ราชา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, ภนฺเต’’ติ อตฺตโน ราชภาวํ อชานาเปตฺวาว โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ‘‘ตาปสสฺส วจนํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ‘‘อิทานิ ชานิสฺสามี’’ติ กิฺจิ กาลํ วีตินาเมตฺวา ปุน ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
โพธิสตฺโตปิสฺส ตเถว วตฺวา นิคฺโรธปกฺกํ อทาสิ, ตํ ตสฺส ติตฺตกรสํ อโหสิ. ราชา ‘‘อมธุรํ นิรส’’นฺติ สห เขเฬน ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ติตฺตกํ, ภนฺเต’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ‘‘มหาปฺุ, นูน ราชา อธมฺมิโก ภวิสฺสติ. ราชูนฺหิ อธมฺมิกกาเล อรฺเ ผลาผลํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ อมธุรํ นิโรชํ ชาต’’นฺติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘คเว ¶ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติ.
ตตฺถ ¶ ควนฺติ คุนฺนํ. ตรมานานนฺติ นทึ โอตรนฺตานํ. ชิมฺหนฺติ กุฏิลํ วงฺกํ. เนตฺเตติ นายเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ควเชฏฺเก อุสเภ ปุงฺคเว. ปเคว อิตรา ปชาติ อิตเร สตฺตา ปุเรตรเมว อธมฺมํ จรนฺตีติ อตฺโถ. ทุขํ เสตีติ น เกวลํ เสติ, จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ทุกฺขเมว วินฺทติ. อธมฺมิโกติ ยทิ ราชา ฉนฺทาทิอคติคมนวเสน อธมฺมิโก โหติ. สุขํ เสตีติ สเจ ¶ ราชา อคติคมนํ ปหาย ธมฺมิโก โหติ, สพฺพํ รฏฺํ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺตเมว โหตีติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน ราชภาวํ ชานาเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปุพฺเพ นิคฺโรธปกฺกํ อหเมว มธุรํ กตฺวา ติตฺตกํ อกาสึ, อิทานิ ปุน มธุรํ กริสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ คนฺตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สพฺพํ ปฏิปากติกํ อกาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ราโชวาทชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๓๕] ๕. ชมฺพุกชาตกวณฺณนา
พฺรหา ¶ ปวฑฺฒกาโย โสติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส สุคตาลยกรณํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วิตฺถาริตเมว, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป. สตฺถารา ‘‘สาริปุตฺต, เทวทตฺโต ตุมฺเห ทิสฺวา กึ อกาสี’’ติ วุตฺโต เถโร อาห ‘‘ภนฺเต, โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต มม หตฺเถ พีชนึ ทตฺวา นิปชฺชิ. อถ นํ โกกาลิโก อุเร ชณฺณุนา ปหริ, อิติ โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุภวี’’ติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข, สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพเปส อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺเต คุหายํ วสนฺโต ¶ เอกทิวสํ มหึสํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คุหํ อาคจฺฉติ. เอโก สิงฺคาโล ตํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต อุเรน นิปชฺชิ, ‘‘กึ ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อุปฏฺหิสฺสามิ ตํ, ภทฺทนฺเต’’ติ อาห. สีโห ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ ตํ อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา ทิวเส ทิวเส มํสํ อาหริตฺวา โปเสสิ. ตสฺส สีหวิฆาเสน ถูลสรีรตํ ปตฺตสฺส เอกทิวสํ มาโน อุปฺปชฺชิ. โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘อหํ, สามิ, นิจฺจกาลํ ตุมฺหากํ ปลิโพโธ, ตุมฺเห นิจฺจํ มํสํ อาหริตฺวา มํ โปเสถ, อชฺช ตุมฺเห อิเธว โหถ, อหํ เอกํ วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ตุมฺหากมฺปิ อาหริสฺสามี’’ติ. สีโห ‘‘มา เต ¶ , ชมฺพุก, เอตํ รุจฺจิ, น ตฺวํ วารณํ วธิตฺวา มํสขาทกโยนิยํ นิพฺพตฺโต, อหํ เต วารณํ วธิตฺวา ทสฺสามิ, วารโณ นาม มหากาโย ปวฑฺฒกาโย, มา วารณํ คณฺหิ, มม วจนํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห.
‘‘พฺรหา ปวฑฺฒกาโย โส, ทีฆทาโ จ ชมฺพุก;
น ตฺวํ ตตฺถ กุเล ชาโต, ยตฺถ คณฺหนฺติ กฺุชร’’นฺติ.
ตตฺถ พฺรหาติ มหนฺโต. ปวฑฺฒกาโยติ อุทฺธํ อุคฺคตกาโย. ทีฆทาโติ ทีฆทนฺโต เตหิ ทนฺเตหิ ตุมฺหาทิเส ปหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ¶ ปาเปติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ สีหกุเล ชาตา มตฺตวารณํ คณฺหนฺติ, ตฺวํ น ตตฺถ ชาโต, สิงฺคาลกุเล ปน ชาโตสีติ อตฺโถ.
สิงฺคาโล สีเหน วาริโตเยว คุหา นิกฺขมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ‘‘พุกฺก พุกฺกา’’ติ สิงฺคาลิกํ นทํ นทิตฺวา ปพฺพตกูเฏ ิโต ปพฺพตปาทํ โอโลเกนฺโต เอกํ กาฬวารณํ ปพฺพตปาเทน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปริวตฺติตฺวา ปาทมูเล ปติ. วารโณ ปุริมปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส มตฺถเก ปติฏฺาเปสิ, สีสํ ภิชฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ ชาตํ ¶ . โส ตตฺเถว อนุตฺถุนนฺโต สยิ, วารโณ โกฺจนาทํ กโรนฺโต ปกฺกามิ. โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ิโต ตํ วินาสปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตโน มานํ นิสฺสาย นฏฺโ สิงฺคาโล’’ติ ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อสีโห สีหมาเนน, โย อตฺตานํ วิกุพฺพติ;
โกตฺถูว คชมาสชฺช, เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํ.
‘‘ยสสฺสิโน อุตฺตมปุคฺคลสฺส, สฺชาตขนฺธสฺส มหพฺพลสฺส;
อสเมกฺขิย ถามพลูปปตฺตึ, ส เสติ นาเคน หโตยํ ชมฺพุโก.
‘‘โย จีธ กมฺมํ กุรุเต ปมาย, ถามพฺพลํ อตฺตนิ สํวิทิตฺวา;
ชปฺเปน มนฺเตน สุภาสิเตน, ปริกฺขวา โส วิปุลํ ชินาตี’’ติ.
ตตฺถ วิกุพฺพตีติ ปริวตฺเตติ. โกตฺถูวาติ สิงฺคาโล วิย. อนุตฺถุนนฺติ อนุตฺถุนนฺโต. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ยถา อยํ โกตฺถุ มหนฺตํ คชํ ปตฺวา อนุตฺถุนนฺโต ภูมิยํ เสติ, เอวํ โย อฺโ ทุพฺพโล พลวตา วิคฺคหํ กโรติ, โสปิ เอวรูโปว โหตีติ.
ยสสฺสิโนติ อิสฺสริยวโต. อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ กายพเลน จ าณพเลน จ อุตฺตมปุคฺคลสฺส. สฺชาตขนฺธสฺสาติ สุสณฺิตมหาขนฺธสฺส. มหพฺพลสฺสาติ ¶ มหาถามสฺส. ถามพลูปปตฺตินฺติ เอวรูปสฺส สีหสฺส ถามสงฺขาตํ พลฺเจว สีหชาติสงฺขาตํ อุปปตฺติฺจ อชานิตฺวา, กายถามฺจ าณพลฺจ สีหอุปปตฺติฺจ อชานิตฺวาติ อตฺโถ. ส เสตีติ อตฺตานมฺปิ สีเหน สทิสํ มฺมาโน, โส อยํ ชมฺพุโก นาเคน หโต มตสยนํ เสติ.
ปมายาติ ปมินิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา. ‘‘ปมาณา’’ติปิ ปาโ, อตฺตโน ปมาณํ คเหตฺวา โย อตฺตโน ปมาเณน กมฺมํ กุรุเตติ อตฺโถ. ถามพฺพลนฺติ ถามสงฺขาตํ พลํ, กายถามฺจ าณพลฺจาติปิ อตฺโถ. ชปฺเปนาติ ชเปน, อชฺเฌเนนาติ อตฺโถ. มนฺเตนาติ อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา กรเณน. สุภาสิเตนาติ สจฺจาทิคุณยุตฺเตน อนวชฺชวจเนน. ปริกฺขวาติ ¶ ปริกฺขาสมฺปนฺโน. โส วิปุลํ ชินาตีติ โย เอวรูโป โหติ, ยํ กิฺจิ กมฺมํ กุรุมาโน อตฺตโน ถามฺจ พลฺจ ตฺวา ชปฺปมนฺตวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สุภาสิตํ ภาสนฺโต กโรติ, โส วิปุลํ มหนฺตํ อตฺถํ ชินาติ น ปริหายตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ อิมสฺมึ โลเก กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ กเถสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ชมฺพุกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๓๖] ๖. พฺรหาฉตฺตชาตกวณฺณนา
ติณํ ติณนฺติ ลปสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ กถิตเมว.
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ ¶ อโหสิ. พาราณสิราชา มหติยา เสนาย โกสลราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา สาวตฺถึ ปตฺวา ยุทฺเธน นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ คณฺหิ. โกสลรฺโ ปน ปุตฺโต ฉตฺโต นาม ¶ กุมาโร อตฺถิ. โส อฺาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ อฏฺารส สิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ตกฺกสิลโต นิกฺขมฺม สพฺพสมยสิปฺปานิ สิกฺขนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปาปุณิ. ตํ นิสฺสาย ปฺจสตตาปสา อรฺเ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติ. กุมาโร เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสมฺปิ สนฺติเก กิฺจิ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตฺวา ยํ เต ชานนฺติ, ตํ สพฺพํ อุคฺคณฺหิ. โส อปรภาเค คณสตฺถา ชาโต.
อเถกทิวสํ อิสิคณํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, กสฺมา มชฺฌิมเทสํ น คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มาริส, มชฺฌิมเทเส มนุสฺสา นาม ¶ ปณฺฑิตา, เต ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, อนุโมทนํ การาเปนฺติ, มงฺคลํ ภณาเปนฺติ, อสกฺโกนฺเต ครหนฺติ, มยํ เตน ภเยน น คจฺฉามา’’ติ. ‘‘มา ตุมฺเห ภายถ, อหเมตํ สพฺพํ กริสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน ขาริวิวิธมาทาย อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺตา. พาราณสิราชาปิ โกสลรชฺชํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา ตตฺถ ราชยุตฺเต เปตฺวา สยํ ตตฺถ วิชฺชมานํ ธนํ คเหตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน โลหจาฏิโย ปูราเปตฺวา นิทหิตฺวา ตสฺมึ สมเย พาราณสิยเมว วสติ. อถ เต อิสโย ราชุยฺยาเน รตฺตึ วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุ. ราชา เตสํ อิริยาปเถสฺสุ ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ยาว ภตฺตกาลา ตํ ตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ. ฉตฺโต รฺโ จิตฺตํ อาราเธนฺโต สพฺพปฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน วิจิตฺรํ อนุโมทนํ อกาสิ. ราชา สุฏฺุตรํ ปสนฺโน ปฏิฺํ คเหตฺวา สพฺเพปิ เต อุยฺยาเน วาสาเปสิ.
ฉตฺโต นิธิอุทฺธรณมนฺตํ ชานาติ. โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิมินา มม ปิตุ สนฺตกํ ธนํ นิทหิต’’นฺติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต อุยฺยาเน นิทหิตภาวํ ตฺวา ‘‘อิทํ ธนํ คเหตฺวา มม รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, อหํ โกสลรฺโ ปุตฺโต, พาราณสิรฺา อมฺหากํ รชฺเช คหิเต อฺาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ กาลํ อตฺตโน ชีวิตํ อนุรกฺขึ, อิทานิ กุลสนฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, อหํ เอตํ อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน รชฺชํ คณฺหิสฺสามิ, ตุมฺเห กึ กริสฺสถา’’ติ อาห. ‘‘มยมฺปิ ตยาว สทฺธึ คมิสฺสามา’’ติ ¶ . โส ‘‘สาธู’’ติ มหนฺเต มหนฺเต จมฺมปสิพฺพเก กาเรตฺวา รตฺติภาเค ภูมึ ขณิตฺวา ธนจาฏิโย อุทฺธริตฺวา ปสิพฺพเกสุ ¶ ธนํ ปกฺขิปิตฺวา จาฏิโย ติณสฺส ปูราเปตฺวา ปฺจ จ อิสิสตานิ อฺเ จ มนุสฺเส ธนํ คาหาเปตฺวา ปลายิตฺวา สาวตฺถึ คนฺตฺวา สพฺเพ ราชยุตฺเต ¶ คาหาเปตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ปาการอฏฺฏาลกาทิปฏิสงฺขรณํ การาเปตฺวา ปุน สปตฺตรฺา ยุทฺเธน อคฺคเหตพฺพํ กตฺวา นครํ อชฺฌาวสติ. พาราณสิรฺโปิ ‘‘ตาปสา อุยฺยานโต ธนํ คเหตฺวา ปลาตา’’ติ อาโรจยึสุ. โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา จาฏิโย วิวราเปตฺวา ติณเมว ปสฺสิ, ตสฺส ธนํ นิสฺสาย มหนฺโต โสโก อุปฺปชฺชิ. โส นครํ คนฺตฺวา ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ วิปฺปลปนฺโต จรติ, นาสฺส โกจิ โสกํ นิพฺพาเปตุํ สกฺโกติ.
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘รฺโ มหนฺโต โสโก, วิปฺปลปนฺโต จรติ, เปตฺวา โข ปน มํ นาสฺส อฺโ โกจิ โสกํ วิโนเทตุํ สมตฺโถ, นิสฺโสกํ นํ กริสฺสามี’’ติ. โส เอกทิวสํ เตน สทฺธึ สุขนิสินฺโน ตสฺส วิปฺปลปนกาเล ปมํ คาถมาห –
‘‘ติณํ ติณนฺติ ลปสิ, โก นุ เต ติณมาหริ;
กึ นุ เต ติณกิจฺจตฺถิ, ติณเมว ปภาสสี’’ติ.
ตตฺถ กึ นุ เต ติณกิจฺจตฺถีติ กึ นุ ตว ติเณน กิจฺจํ กาตพฺพํ อตฺถิ. ติณเมว ปภาสสีติ ตฺวฺหิ เกวลํ ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ ติณเมว ปภาสสิ, ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ น กเถสิ, ติณนามํ ตาวสฺส กเถหิ ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ, มยํ เต อาหริสฺสาม, อถ ปน เต ติเณนตฺโถ นตฺถิ, นิกฺการณา มา วิปฺปลปีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อิธาคมา พฺรหฺมจารี, พฺรหา ฉตฺโต พหุสฺสุโต;
โส เม สพฺพํ สมาทาย, ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ พฺรหาติ ทีโฆ. ฉตฺโตติ ตสฺส นามํ. สพฺพํ สมาทายาติ สพฺพํ ธนํ คเหตฺวา. ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตีติ จาฏีสุ ติณํ นิกฺขิปิตฺวา คโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘เอเวตํ โหติ กตฺตพฺพํ, อปฺเปน พหุมิจฺฉตา;
สพฺพํ สกสฺส อาทานํ, อนาทานํ ติณสฺส จา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อปฺเปน ติเณน พหุธนํ อิจฺฉตา เอวํ เอตํ กตฺตพฺพํ โหติ, ยทิทํ ปิตุ สนฺตกตฺตา สกสฺส ธนสฺส สพฺพํ อาทานํ อคยฺหูปคสฺส ติณสฺส จ อนาทานํ. อิติ, มหาราช, โส พฺรหา ฉตฺโต คเหตพฺพยุตฺตกํ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อคฺคเหตพฺพยุตฺตกํ ติณํ จาฏีสุ ปกฺขิปิตฺวา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพติ;
อนิจฺจสีลํ ทุสฺสีลฺยํ, กึ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ สีลวนฺโตติ เย สีลสมฺปนฺนา พฺรหฺมจารโย, เต เอวรูปํ น กุพฺพนฺติ. พาโล สีลานิ กุพฺพตีติ พาโล ปน ทุราจาโร เอวรูปานิ อตฺตโน อนาจารสงฺขาตานิ สีลานิ กโรติ. อนิจฺจสีลนฺติ อทฺธุเวน ทีฆรตฺตํ อปฺปวตฺเตน สีเลน สมนฺนาคตํ. ทุสฺสีลฺยนฺติ ทุสฺสีลํ. กึ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตีติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ พาหุสจฺจปริภาวิตํ ปณฺฑิจฺจํ กึ กริสฺสติ กึ สมฺปาเทสฺสติ, วิปตฺติเมวสฺส กริสฺสตีติ. ตํ ครหนฺโต วตฺวา โส ตาย โพธิสตฺตสฺส กถาย นิสฺโสโก หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺรหาฉตฺโต กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พฺรหาฉตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๓๗] ๗. ปีชาตกวณฺณนา
น ¶ เต ปีมทายิมฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ชนปทโต เชตวนํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สามเณรทหเร ปุจฺฉิ ‘‘อาวุโส, สาวตฺถิยํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ เก อุปการกา’’ติ ¶ . ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก นาม มหาเสฏฺิ, วิสาขา นาม มหาอุปาสิกา เอเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปการกา มาตาปิตุฏฺานิยา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว เอกภิกฺขุสฺสปิ อปวิฏฺกาเล อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิ. ตํ อเวลาย คตตฺตา โกจิ น โอโลเกสิ ¶ . โส ตโต กิฺจิ อลภิตฺวา วิสาขาย ฆรทฺวารํ คโต. ตตฺราปิ อติปาโตว คตตฺตา กิฺจิ น ลภิ. โส ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ปุนาคจฺฉนฺโต ยาคุยา นิฏฺิตาย คโต, ปุนปิ ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ภตฺเต นิฏฺิเต คโต. โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ทฺเวปิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ เอว, อิเม ภิกฺขู ปน ‘สทฺธานิ ปสนฺนานี’ติ กเถนฺตี’’ติ ตานิ กุลานิ ปริภวนฺโต จรติ.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ชานปโท ภิกฺขุ อติกาลสฺเสว กุลทฺวารํ คโต ภิกฺขํ อลภิตฺวา กุลานิ ปริภวนฺโต จรตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ กุชฺฌสิ, ปุพฺเพ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตาปสาปิ ตาว กุลทฺวารํ คนฺตฺวา ภิกฺขํ อลภิตฺวา น กุชฺฌึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสึ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิ. ตทา พาราณสิเสฏฺิ สทฺโธ โหติ ปสนฺโน. โพธิสตฺโต ‘‘กตรํ กุลฆรํ สทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เสฏฺิฆร’’นฺติ สุตฺวา ¶ เสฏฺิโน ฆรทฺวารํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ เสฏฺิ ราชุปฏฺานํ คโต, มนุสฺสาปิ นํ น ปสฺสึสุ, โส นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ. อถ นํ เสฏฺิ ราชกุลโต นิวตฺตนฺโต ¶ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาทโธวนเตลมกฺขนยาคุขชฺชกาทีหิ สนฺตปฺเปตฺวา อนฺตราภตฺเต กิฺจิ การณํ อปุจฺฉิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ฆรทฺวารํ อาคตา นาม ยาจกา วา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา วา สกฺการสมฺมานํ อลภิตฺวา คตปุพฺพา นาม นตฺถิ, ตุมฺเห ปน อชฺช อมฺหากํ ทารเกหิ อทิฏฺตฺตา อาสนํ วา ปานียํ วา ปาทโธวนํ วา ยาคุภตฺตํ วา อลภิตฺวาว คตา, อยํ อมฺหากํ โทโส, ตํ โน ขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘น เต ปีมทายิมฺหา, น ปานํ นปิ โภชนํ;
พฺรหฺมจาริ ขมสฺสุ เม, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติ.
ตตฺถ น เต ปีมทายิมฺหาติ ปีมฺปิ เต น ทาปยิมฺห.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘เนวาภิสชฺชามิ น จาปิ กุปฺเป, น จาปิ เม อปฺปิยมาสิ กิฺจิ;
อโถปิ เม อาสิ มโนวิตกฺโก, เอตาทิโส นูน กุลสฺส ธมฺโม’’ติ.
ตตฺถ เนวาภิสชฺชามีติ เนว ลคฺคามิ. เอตาทิโสติ ‘‘อิมสฺส กุลสฺส เอตาทิโส นูน สภาโว, อทายกวํโส เอส ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ เม มโนวิตกฺโก อุปฺปนฺโน.
ตํ สุตฺวา เสฏฺิ อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;
อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, สพฺเพตํ นิปทามเส.
‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;
สกฺกจฺจํ อุปติฏฺาม, อุตฺตมํ วิย าตก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ธมฺโมติ สภาโว. ปิตุปิตามโหติ ปิตูนฺจ ปิตามหานฺจ สนฺตโก. อุทกนฺติ ปาทโธวนอุทกํ. ปชฺชนฺติ ปาทมกฺขนเตลํ. สพฺเพตนฺติ สพฺพํ เอตํ. นิปทามเสติ นิการปการา อุปสคฺคา, ทามเสติ อตฺโถ, ททามาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกวํโส อมฺหากํ วํโสติ ทสฺเสติ. อุตฺตมํ วิย าตกนฺติ มาตรํ วิย ปิตรํ วิย จ มยํ ธมฺมิกํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ทิสฺวา สกฺกจฺจํ สหตฺเถน อุปฏฺหามาติ อตฺโถ.
โพธิสตฺโต ปน กติปาหํ พาราณสิเสฏฺิโน ธมฺมํ เทเสนฺโต ตตฺถ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา พาราณสิเสฏฺิ อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ปีชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๓๘] ๘. ถุสชาตกวณฺณนา
วิทิตํ ¶ ถุสนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมึ กิร มาตุกุจฺฉิคเต ตสฺส มาตุ โกสลราชธีตาย พิมฺพิสารรฺโ ทกฺขิณชาณุโลหิตปิวนโทหโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา ปณฺฑุ อโหสิ. สา ปริจาริกาหิ ปุจฺฉิตา ตาสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชาปิ สุตฺวา เนมิตฺตเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เทวิยา กิร เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตสฺส กา นิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. เนมิตฺตกา ‘‘เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกสตฺโต ตุมฺเห มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘สเจ มม ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, โก เอตฺถ โทโส’’ติ ทกฺขิณชาณุํ สตฺเถน ผาลาเปตฺวา โลหิตํ สุวณฺณตฏฺฏเกน คาหาเปตฺวา เทวิยา ปาเยสิ. สา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มม กุจฺฉิยํ ¶ นิพฺพตฺโต ปุตฺโต ปิตรํ มาเรสฺสติ, กึ เม เตนา’’ติ. สา คพฺภปาตนตฺถํ กุจฺฉึ มทฺทาเปสิ ¶ .
ราชา ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท มยฺหํ กิร ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, น โข ปนาหํ อชโร อมโร, ปุตฺตมุขํ ปสฺสิตุํ เม เทหิ, มา อิโต ปภุติ เอวรูปํ กมฺมํ อกาสี’’ติ อาห. สา ตโต ปฏฺาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุจฺฉึ มทฺทาเปสิ. ราชา ตฺวา ตโต ปฏฺาย อุยฺยานคมนํ นิวาเรสิ. สา ปริปุณฺณคพฺภา ปุตฺตํ วิชายิ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส อชาตสฺเสว ปิตุ สตฺตุภาวโต ‘‘อชาตสตฺตุ’’ตฺเวว นามมกํสุ. ตสฺมึ กุมารปริหาเรน วฑฺฒนฺเต สตฺถา เอกทิวสํ ปฺจสตภิกฺขุปริวุโต รฺโ นิเวสนํ คนฺตฺวา นิสีทิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ กุมารํ มณฺเฑตฺวา รฺโ อทํสุ. ราชา พลวสิเนเหน ปุตฺตํ คเหตฺวา อูรุมฺหิ นิสีทาเปตฺวา ปุตฺตคเตน เปเมน ปุตฺตเมว มมายนฺโต น ธมฺมํ สุณาติ. สตฺถา ตสฺส ปมาทภาวํ ตฺวา ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ราชาโน ปุตฺเต อาสงฺกมานา ปฏิจฺฉนฺเน กาเรตฺวา ‘อมฺหากํ อจฺจเยน นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺาเปยฺยาถา’ติ อาณาเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขอาจริโย หุตฺวา พหู ราชกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ สิปฺปํ วาเจสิ. พาราณสิรฺโปิ ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณสิปฺโป อาจริยํ อาปุจฺฉิ. อาจริโย องฺควิชฺชาวเสน ตํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิมสฺส ปุตฺตํ นิสฺสาย อนฺตราโย ปฺายติ, ตมหํ อตฺตโน อานุภาเวน หริสฺสามี’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา พนฺธิตฺวา ราชกุมารสฺส อทาสิ, เอวฺจ ปน ตํ วเทสิ ‘‘ตาต, ปมํ คาถํ รชฺเช ปติฏฺาย ตว ปุตฺตสฺส โสฬสวสฺสกาเล ภตฺตํ ภฺุชนฺโต วเทยฺยาสิ, ทุติยํ มหาอุปฏฺานกาเล, ตติยํ ปาสาทํ อภิรุหมาโน โสปานสีเส ตฺวา, จตุตฺถํ สยนสิริคพฺภํ ¶ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ตฺวา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ¶ อาจริยํ วนฺทิตฺวา คโต โอปรชฺเช ปติฏฺาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาสิ. ตสฺส ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล รฺโ อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส สิริวิภวํ ทิสฺวา ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คเหตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากานํ กเถสิ. เต ‘‘สาธุ เทว, มหลฺลกกาเล ลทฺเธน อิสฺสริเยน โก อตฺโถ, เยน เกนจิ อุปาเยน ราชานํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. กุมาโร ‘‘วิสํ ขาทาเปตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ ปิตรา สทฺธึ สายมาสํ ภฺุชนฺโต วิสํ คเหตฺวา นิสีทิ. ราชา ภตฺตปาติยํ ภตฺเต อจฺฉุปนฺเตเยว ปมํ คาถมาห –
‘‘วิทิตํ ถุสํ อุนฺทุรานํ, วิทิตํ ปน ตณฺฑุลํ;
ถุสํ ถุสํ วิวชฺเชตฺวา, ตณฺฑุลํ ปน ขาทเร’’ติ.
ตตฺถ วิทิตนฺติ กาฬวทฺทเลปิ อนฺธกาเร อุนฺทุรานํ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน วิทิโต ปากโฏเยว. อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ‘‘ถุสํ ตณฺฑุล’’นฺติ วุตฺตํ. ขาทเรติ ถุสํ ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยถา อุนฺทุรานํ อนฺธกาเรปิ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน ปากโฏ, เต ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติ, เอวเมว มมปิ ตว วิสํ คเหตฺวา นิสินฺนภาโว ปากโฏติ.
กุมาโร ‘‘าโตมฺหี’’ติ ภีโต ภตฺตปาติยํ วิสํ ปาเตตุํ อวิสหิตฺวา อุฏฺาย ราชานํ วนฺทิตฺวา คโต. โส ตมตฺถํ อตฺตโน อุปฏฺากานํ อาโรเจตฺวา ‘‘อชฺช ตาวมฺหิ าโต, อิทานิ กถํ มาเรสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิ. เต ตโต ปฏฺาย อุยฺยาเน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา นิกณฺณิกวเสน มนฺตยมานา ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา มหาอุปฏฺานํ คตกาเล อมจฺจานํ อนฺตเร ตฺวา รฺโ ปมตฺตภาวํ ตฺวา ขคฺเคน ปหริตฺวา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ววตฺถเปสุํ. กุมาโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาอุปฏฺานกาเล สนฺนทฺธขคฺโค ¶ หุตฺวา คนฺตฺวา อิโต จิโต จ รฺโ ปหรโณกาสํ อุปธาเรติ. ตสฺมึ ขเณ ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ยา ¶ มนฺตนา อรฺสฺมึ, ยา จ คาเม นิกณฺณิกา;
ยฺเจตํ อิติ จีติ จ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อรฺสฺมินฺติ อุยฺยาเน. นิกณฺณิกาติ กณฺณมูเล มนฺตนา. ยฺเจตํ อิติ จีติ จาติ ยฺจ เอตํ อิทานิ มม ปหรโณกาสปริเยสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยา เอสา ตว อตฺตโน อุปฏฺาเกหิ สทฺธึ อุยฺยาเน จ คาเม จ นิกณฺณิกา มนฺตนา, ยฺเจตํ อิทานิ มม มารณตฺถาย อิติ จีติ จ กรณํ, เอตมฺปิ สพฺพํ มยา าตนฺติ.
กุมาโร ‘‘ชานาติ เม เวริภาวํ ปิตา’’ติ ตโต ปลายิตฺวา อุปฏฺากานํ อาโรเจสิ. เต สตฺตฏฺ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา ‘‘กุมาร, น เต ปิตา, เวริภาวํ ชานาติ, ตกฺกมตฺเตน ตฺวํ เอวํสฺี อโหสิ, มาเรหิ น’’นฺติ วทึสุ. โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา โสปานมตฺถเก คพฺภทฺวาเร อฏฺาสิ. ราชา โสปานมตฺถเก ิโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ธมฺเมน กิร ชาตสฺส, ปิตา ปุตฺตสฺส มกฺกโฏ;
ทหรสฺเสว สนฺตสฺส, ทนฺเตหิ ผลมจฺฉิทา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวน. ปิตา ปุตฺตสฺส มกฺกโฏติ ปิตา มกฺกโฏ ปุตฺตสฺส มกฺกฏโปตกสฺส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อรฺเ ชาโต มกฺกโฏ อตฺตโน ยูถปริหรณํ อาสงฺกนฺโต ตรุณสฺส มกฺกฏโปตกสฺส ทนฺเตหิ ผลํ ฉินฺทิตฺวา ปุริสภาวํ นาเสติ, ตถา ตว อติรชฺชกามสฺส ผลานิ อุปฺปาฏาเปตฺวา ปุริสภาวํ นาเสสฺสามีติ.
กุมาโร ‘‘คณฺหาเปตุกาโม มํ ปิตา’’ติ ภีโต ปลายิตฺวา ‘‘ปิตรามฺหิ สนฺตชฺชิโต’’ติ อุปฏฺากานํ อาโรเจสิ. เต อฑฺฒมาสมตฺเต วีติวตฺเต ‘‘กุมาร, สเจ ราชา ชาเนยฺย, เอตฺตกํ กาลํ นาธิวาเสยฺย, ตกฺกมตฺเตน ตยา กถิตํ, มาเรหิ ¶ น’’นฺติ วทึสุ. โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา อุปริปาสาเท สิริสยนํ ปวิสิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺาปลฺลงฺเก นิสีทิ. ราชา ภุตฺตสายมาโส ปริชนํ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ สิริคพฺภํ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยเมตํ ¶ ปริสปฺปสิ, อชกาโณว สาสเป;
โยปายํ เหฏฺโต เสติ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติ.
ตตฺถ ปริสปฺปสีติ ภเยน อิโต จิโต จ สปฺปสิ. สาสเปติ สาสปเขตฺเต. โยปายนฺติ โยปิ อยํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยมฺปิ เอตํ ตฺวํ สาสปวนํ ปวิฏฺกาณเอฬโก วิย ภเยน อิโต ¶ จิโต จ สํสปฺปสิ, ปมํ วิสํ คเหตฺวา อาคโตสิ, ทุติยํ ขคฺเคน ปหริตุกาโม หุตฺวา อาคโตสิ, ตติยํ ขคฺคํ อาทาย โสปานมตฺถเก อฏฺาสิ, อิทานิ มํ ‘‘มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺาสยเน นิปนฺโนสิ, สพฺพเมตํ ชานามิ, น ตํ อิทานิ วิสฺสชฺเชมิ, คเหตฺวา ราชาณํ การาเปสฺสามีติ. เอวํ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว สา สา คาถา ตํ ตํ อตฺถํ ทีเปติ.
กุมาโร ‘‘าโตมฺหิ ปิตรา, อิทานิ มํ นาสฺเสสฺสตี’’ติ ภยปฺปตฺโต เหฏฺาสยนา นิกฺขมิตฺวา ขคฺคํ รฺโ ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิ. ราชา ‘‘น มยฺหํ โกจิ กมฺมํ ชานาตีติ ตฺวํ จินฺเตสี’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวสาเปตฺวา อารกฺขํ เปสิ. ตทา ราชา โพธิสตฺตสฺส คุณํ สลฺลกฺเขสิ. โส อปรภาเค กาลมกาสิ, ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา กุมารํ พนฺธนาคารา นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺาเปสุํ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ถุสชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๓๙] ๙. พาเวรุชาตกวณฺณนา
อทสฺสเนน โมรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺกาเร ติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิ. ติตฺถิยา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ลาภิโน อเหสุํ, อุปฺปนฺเน ปน พุทฺเธ หตลาภสกฺการา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย ชาตา. เตสํ ตํ ปวตฺตึ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ ¶ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ยาว คุณวนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว นิคฺคุณา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํ, คุณวนฺเตสุ ปน อุปฺปนฺเนสุ นิคฺคุณา หตลาภสกฺการา ชาตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โมรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย โสภคฺคปฺปตฺโต อรฺเ วิจริ. ตทา เอกจฺเจ วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย พาเวรุรฏฺํ อคมํสุ. ตสฺมึ กิร กาเล พาเวรุรฏฺเ สกุณา นาม นตฺถิ. อาคตาคตา รฏฺวาสิโน ¶ ตํ ปฺชเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘ปสฺสถิมสฺส ฉวิวณฺณํ คลปริโยสานํ มุขตุณฺฑกํ มณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนี’’ติ กากเมว ปสํสิตฺวา เต วาณิชเก อาหํสุ ‘‘อิมํ, อยฺยา, สกุณํ อมฺหากํ เทถ, อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเห อตฺตโน รฏฺเ อฺํ ลภิสฺสถา’’ติ. ‘‘เตน หิ มูเลน คณฺหถา’’ติ. ‘‘กหาปเณน โน เทถา’’ติ. ‘‘น เทมา’’ติ ¶ . อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ‘‘สเตน เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อมฺหากํ เอส พหูปกาโร, ตุมฺเหหิ สทฺธึ เมตฺติ โหตู’’ติ กหาปณสตํ คเหตฺวา อทํสุ. เต ตํ เนตฺวา สุวณฺณปฺชเร ปกฺขิปิตฺวา นานปฺปกาเรน มจฺฉมํเสน เจว ผลาผเลน จ ปฏิชคฺคึสุ. อฺเสํ สกุณานํ อวิชฺชมานฏฺาเน ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต กาโก ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ.
ปุนวาเร เต วาณิชา เอกํ โมรราชานํ คเหตฺวา ยถา อจฺฉรสทฺเทน วสฺสติ, ปาณิปฺปหรณสทฺเทน นจฺจติ, เอวํ สิกฺขาเปตฺวา พาเวรุรฏฺํ อคมํสุ. โส มหาชเน สนฺนิปติเต นาวาย ธุเร ตฺวา ปกฺเข วิธุนิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา นจฺจิ. มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ‘‘เอตํ, อยฺยา, โสภคฺคปฺปตฺตํ สุสิกฺขิตํ สกุณราชานํ อมฺหากํ เทถา’’ติ อาหํสุ. อมฺเหหิ ปมํ กาโก อานีโต, ตํ คณฺหิตฺถ, อิทานิ เอกํ โมรราชานํ อานยิมฺหา, เอตมฺปิ ยาจถ, ตุมฺหากํ รฏฺเ สกุณํ นาม คเหตฺวา อาคนฺตุํ น สกฺกาติ. ‘‘โหตุ, อยฺยา, อตฺตโน รฏฺเ อฺํ ลภิสฺสถ, อิมํ โน เทถา’’ติ มูลํ วฑฺเฒตฺวา สหสฺเสน คณฺหึสุ. อถ นํ สตฺตรตนวิจิตฺเต ปฺชเร เปตฺวา มจฺฉมํสผลาผเลหิ เจว มธุลาชสกฺกรปานกาทีหิ จ ปฏิชคฺคึสุ, มยูรราชา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺาย กากสฺส ลาภสกฺกาโร ปริหายิ, โกจิ ¶ นํ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิ. กาโก ขาทนียโภชนียํ อลภมาโน ‘‘กากา’’ติ วสฺสนฺโต คนฺตฺวา อุกฺการภูมิยํ โอตริตฺวา โคจรํ คณฺหิ.
สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา สมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อทสฺสเนน ¶ โมรสฺส, สิขิโน มฺชุภาณิโน;
กากํ ตตฺถ อปูเชสุํ, มํเสน จ ผเลน จ.
‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, โมโร พาเวรุมาคมา;
อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, วายสสฺส อหายถ.
‘‘ยาว ¶ นุปฺปชฺชตี พุทฺโธ, ธมฺมราชา ปภงฺกโร;
ตาว อฺเ อปูเชสุํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, พุทฺโธ ธมฺมํ อเทสยิ;
อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, ติตฺถิยานํ อหายถา’’ติ.
ตตฺถ สิขิโนติ สิขาย สมนฺนาคตสฺส. มฺชุภาณิโนติ มธุรสฺสรสฺส. อปูเชสุนฺติ อปูชยึสุ. มํเสน จ ผเลน จาติ นานปฺปกาเรน มํเสน ผลาผเลน จ. พาเวรุมาคมาติ พาเวรุรฏฺํ อาคโต. ‘‘ภาเวรู’’ติปิ ปาโ. อหายถาติ ปริหีโน. ธมฺมราชาติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ปริสํ รฺเชตีติ ธมฺมราชา. ปภงฺกโรติ สตฺตโลกโอกาสโลกสงฺขารโลเกสุ อาโลกสฺส กตตฺตา ปภงฺกโร. สรสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมสฺสเรน สมนฺนาคโต. ธมฺมํ อเทสยีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปกาเสสีติ.
อิติ อิมา จตสฺโส คาถา ภาสิตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก นิคณฺโ นาฏปุตฺโต อโหสิ, โมรราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พาเวรุชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๔๐] ๑๐. วิสยฺหชาตกวณฺณนา
อทาสิ ¶ ทานานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา ขทิรงฺคารชาตเก (ชา. ๑.๑.๔๐) วิตฺถาริตเมว. อิธ ปน สตฺถา อนาถปิณฺฑิกํ. อามนฺเตตฺวา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ คหปติ ‘ทานํ มา ททาสี’ติ อากาเส ตฺวา วาเรนฺตํ สกฺกํ เทวานมินฺทํ ปฏิพาหิตฺวา ทานํ อทํสุเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภโว วิสยฺโห นาม เสฏฺิ หุตฺวา ¶ ปฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อโหสิ. โส จตูสุ นครทฺวาเรสุ, นครมชฺเฌ, อตฺตโน ฆรทฺวาเรติ ฉสุ าเนสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา ทานํ ปวตฺเตสิ, ทิวเส ทิวเส ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชติ. โพธิสตฺตสฺส จ วนิพฺพกยาจกานฺจ เอกสทิสเมว ภตฺตํ โหติ. ตสฺส ชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ ททโต ¶ ทานานุภาเวน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ, สกฺกสฺส เทวรฺโ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ านา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต มหาเสฏฺึ ทิสฺวา ‘‘อยํ วิสยฺโห อติวิย ปตฺถริตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กโรนฺโต ทานํ เทติ, อิมินา ทาเนน มํ จาเวตฺวา สยํ สกฺโก ภวิสฺสติ มฺเ, ธนมสฺส นาเสตฺวา เอตํ ทลิทฺทํ กตฺวา ยถา ทานํ น เทติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ธนธฺํ เตลมธุผาณิตสกฺกราทีนิ อนฺตมโส ทาสกมฺมกรโปริสมฺปิ อนฺตรธาเปสิ.
ตทา ทานพฺยาวฏา อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ ทานคฺคํ ปจฺฉินฺนํ, ปิตปิตฏฺาเน น กิฺจิ ปสฺสามา’’ติ อาโรจยึสุ. ‘‘อิโต ปริพฺพยํ หรถ, มา ทานํ ปจฺฉินฺทถา’’ติ ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ ปวตฺตาเปหี’’ติ อาห. สา สกลเคหํ วิจินิตฺวา อฑฺฒมาสกมตฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อยฺย, อมฺหากํ นิวตฺถวตฺถํ เปตฺวา อฺํ กิฺจิ น ปสฺสามิ, สกลเคหํ ตุจฺฉ’’นฺติ อาห. สตฺตรตนคพฺเภสุ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา น กิฺจิ อทฺทส, เสฏฺิฺจ ภริยฺจ เปตฺวา อฺเ ทาสกมฺมกราปิ น ปฺายึสุ. ปุน มหาสตฺโต. ภริยํ ¶ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, น สกฺกา ทานํ ปจฺฉินฺทิตุํ, สกลนิเวสนํ วิจินิตฺวา กิฺจิ อุปธาเรหี’’ติ อาห. ตสฺมึ ขเณ เอโก ติณหารโก อสิตฺจ กาชฺจ ติณพนฺธนรชฺชฺุจ ทฺวารนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิ. เสฏฺิภริยา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อิทํ เปตฺวา อฺํ น ปสฺสามี’’ติ ¶ อาหริตฺวา อทาสิ. มหาสตฺโต ‘‘ภทฺเท, มยา เอตฺตกํ กาลํ ติณํ นาม น ลายิตปุพฺพํ, อชฺช ปน ติณํ ลายิตฺวา อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ยถานุจฺฉวิกํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทานุปจฺเฉทภเยน อสิตฺเจว กาชฺจ รชฺชฺุจ คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา ติณวตฺถุํ คนฺตฺวา ติณํ ลายิตฺวา ‘‘เอโก อมฺหากํ ภวิสฺสติ, เอเกน ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทฺเว ติณกลาเป พนฺธิตฺวา กาเช ลคฺเคตฺวา อาทาย คนฺตฺวา นครทฺวาเร วิกฺกิณิตฺวา มาสเก คเหตฺวา เอกํ โกฏฺาสํ ยาจกานํ อทาสิ. ยาจกา พหู, เตสํ ‘‘มยฺหมฺปิ เทหิ, มยฺหมฺปิ เทหี’’ติ วทนฺตานํ อิตรมฺปิ โกฏฺาสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ สทฺธึ ภริยาย อนาหาโร วีตินาเมสิ. อิมินา นิยาเมน ฉ ทิวสา วีติวตฺตา.
อถสฺส สตฺตเม ทิวเส ติณํ อาหรมานสฺส สตฺตาหํ นิราหารสฺส อติสุขุมาลสฺส นลาเฏ สูริยาตเปน ปหฏมตฺเต อกฺขีนิ ภมึสุ. โส สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ติณํ อวตฺถริตฺวา ปติ. สกฺโก ตสฺส กิริยํ อุปธารยมาโน วิจรติ. โส ตงฺขณฺเว อาคนฺตฺวา อากาเส ตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อทาสิ ¶ ทานานิ ปุเร วิสยฺห, ททโต จ เต ขยธมฺโม อโหสิ;
อิโต ปรํ เจ น ทเทยฺย ทานํ, ติฏฺเยฺยุํ เต สํยมนฺตสฺส โภคา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ วิสยฺห ตฺวํ อิโต ปุพฺเพ ตว เคเห ธเน วิชฺชมาเน สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กริตฺวา ทานานิ อทาสิ. ตสฺส จ เต เอวํ ททโต โภคานํ ขยธมฺโม ขยสภาโว อโหสิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ขีณํ, อิโต ปรํ เจปิ ตฺวํ ทานํ น ทเทยฺย, กสฺสจิ กิฺจิ น ทเทยฺยาสิ, ตว สํยมนฺตสฺส อททนฺตสฺส โภคา ตเถว ¶ ติฏฺเยฺยุํ, ‘‘อิโต ปฏฺาย น ทสฺสามี’’ติ ตฺวํ มยฺหํ ปฏิฺํ เทหิ, อหํ เต โภเค ทสฺเสสฺสามีติ.
มหาสตฺโต ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาห. ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘สกฺโก นาม สยํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา สตฺต วตฺตปทานิ ปูเรตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยการณํ ทานํ วาเรสิ, อนริยํ วต กโรสี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อนริยมริเยน สหสฺสเนตฺต, สุทุคฺคเตนาปิ อกิจฺจมาหุ;
มา โว ธนํ ตํ อหุ เทวราช, ยํ โภคเหตุ วิชเหมุ สทฺธํ.
‘‘เยน เอโก รโถ ยาติ, ยาติ เตนปโร รโถ;
โปราณํ นิหิตํ วตฺตํ, วตฺตตฺเว วาสว.
‘‘ยทิ เหสฺสติ ทสฺสาม, อสนฺเต กึ ททามเส;
เอวํภูตาปิ ทสฺสาม, มา ทานํ ปมทมฺหเส’’ติ.
ตตฺถ อนริยนฺติ ลามกํ ปาปกมฺมํ. อริเยนาติ ปริสุทฺธาจาเรน อริเยน. สุทุคฺคเตนาปีติ สุทลิทฺเทนาปิ. อกิจฺจมาหูติ อกตฺตพฺพนฺติ พุทฺธาทโย อริยา วทนฺติ, ตฺวํ ปน มํ อนริยํ มคฺคํ อาโรเจสีติ อธิปฺปาโย. โวติ นิปาตมตฺตํ. ยํ โภคเหตูติ ยสฺส ธนสฺส ปริภฺุชนเหตุ มยํ ทานสทฺธํ วิชเหมุ ปริจฺจเชยฺยาม, ตํ ธนเมว มา อหุ, น โน เตน ธเนน อตฺโถติ ทีเปติ.
รโถติ ยํกิฺจิ ยานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน เอโก รโถ ยาติ, อฺโปิ รโถ ¶ ‘‘รถสฺส คตมคฺโค เอโส’’ติ เตเนว มคฺเคน ยาติ. โปราณํ นิหิตํ วตฺตนฺติ ยํ มยา ปุพฺเพ นิหิตํ วตฺตํ, ตํ มยิ ธรนฺเต วตฺตตุเยว, มา ติฏฺตูติ อตฺโถ. เอวํภูตาติ เอวํ ติณหารกภูตาปิ มยํ ยาว ¶ ชีวาม, ตาว ทสฺสามเยว. กึการณา? มา ทานํ ปมทมฺหเสติ. อททนฺโต หิ ทานํ ปมชฺชติ นาม น สรติ น สลฺลกฺเขติ, อหํ ปน ชีวมาโน ทานํ ปมุสฺสิตุํ น อิจฺฉามิ, ตสฺมา ทานํ ทสฺสามิเยวาติ ทีเปติ.
สกฺโก ตํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิมตฺถาย ทานํ ททาสี’’ติ ปุจฺฉิ. โพธิสตฺโต ‘‘เนว สกฺกตฺตํ, น พฺรหฺมตฺตํ ปตฺถยมาโน, สพฺพฺุตํ ปตฺเถนฺโต ¶ ปนาหํ ททามี’’ติ อาห. สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโ หตฺเถน ปิฏฺึ ปริมชฺชิ. โพธิสตฺตสฺส ตงฺขณฺเว ปริมชฺชิตมตฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปริปูริ. สกฺกานุภาเวน จสฺส สพฺโพ วิภวปริจฺเฉโท ปฏิปากติโกว อโหสิ. สกฺโก ‘‘มหาเสฏฺิ, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ทิวเส ทิวเส ทฺวาทส สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต ทานํ ททาหี’’ติ ตสฺส เคเห อปริมาณํ ธนํ กตฺวา ตํ อุยฺโยเชตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสฏฺิภริยา ราหุลมาตา อโหสิ, วิสยฺโห ปน เสฏฺิ อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิสยฺหชาตกวณฺณนา ทสมา.
โกกิลวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. จูฬกุณาลวคฺโค
[๓๔๑] ๑. กณฺฑรีชาตกวณฺณนา
นรานมารามกราสูติ ¶ อิมสฺส ชาตกสฺส วิตฺถารกถา กุณาลชาตเก (ชา. ๒.๒๑.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ.
กณฺฑรีชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๔๒] ๒. วานรชาตกวณฺณนา
อสกฺขึ ¶ วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ (ชา. อฏฺ. ๒.๒.สุสุมารชาตกวณฺณนา) เหฏฺา วิตฺถาริตเมว.
อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต คงฺคาตีเร วสิ. อเถกา อนฺโตคงฺคายํ สํสุมารี โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา ¶ สํสุมารสฺส กเถสิ. โส ‘‘ตํ กปึ อุทเก นิมุชฺชาเปตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา สํสุมาริยา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อาห – ‘‘เอหิ, สมฺม, อนฺตรทีปเก ผลาผเล ขาทิตุํ คจฺฉามา’’ติ. ‘‘กถํ, สมฺม, อหํ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘อหํ ตํ มม ปิฏฺิยํ นิสีทาเปตฺวา เนสฺสามี’’ติ. โส ตสฺส จิตฺตํ อชานนฺโต ลงฺฆิตฺวา ปิฏฺิยํ นิสีทิ. สํสุมาโร โถกํ คนฺตฺวา นิมุชฺชิตุํ อารภิ. อถ นํ วานโร ‘‘กึการณา, โภ, มํ อุทเก นิมุชฺชาเปสี’’ติ อาห. ‘‘อหํ ตํ มาเรตฺวา ตว หทยมํสํ มม ภริยาย ทสฺสามี’’ติ. ‘‘ทนฺธ ตฺวํ มม หทยมํสํ อุเร อตฺถีติ มฺสี’’ติ? ‘‘อถ กหํ เต ปิต’’นฺติ? ‘‘เอตํ อุทุมฺพเร โอลมฺพนฺตํ น ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปสฺสามิ, ทสฺสสิ ปน เม’’ติ. ‘‘อาม, ทสฺสามี’’ติ. สํสุมาโร ทนฺธตาย ตํ คเหตฺวา นทีตีเร อุทุมฺพรมูลํ คโต. โพธิสตฺโต ตสฺส ปิฏฺิโต ลงฺฆิตฺวา อุทุมฺพรรุกฺเข นิสินฺโน อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อสกฺขึ ¶ วต อตฺตานํ, อุทฺธาตุํ อุทกา ถลํ;
น ทานาหํ ปุน ตุยฺหํ, วสํ คจฺฉามิ วาริช.
‘‘อลเมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จ;
ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺส, วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโร.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติ.
‘‘โย ¶ จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, น จ ปจฺฉานุตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ อสกฺขึ วตาติ สมตฺโถ วต อโหสึ. อุทฺธาตุนฺติ อุทฺธริตุํ. วาริชาติ สํสุมารํ อาลปติ. ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺสาติ คงฺคํ สมุทฺทนาเมนาลปนฺโต ‘‘ยานิ สมุทฺทสฺส ปารํ คนฺตฺวา ขาทิตพฺพานิ, อลํ เตหี’’ติ วทติ. ปจฺฉา จ อนุตปฺปตีติ อุปฺปนฺนํ อตฺถํ ขิปฺปํ อชานนฺโต อมิตฺตวสํ คจฺฉติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติ.
อิติ โส จตูหิ คาถาหิ โลกิยกิจฺจานํ นิปฺผตฺติการณํ กเถตฺวา วนสณฺฑเมว ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สํสุมาโร เทวทตฺโต อโหสิ, วานโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วานรชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๔๓] ๓. กุนฺตินีชาตกวณฺณนา
อวสิมฺห ตวาคาเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ เคเห นิวุตฺถํ กุนฺตินีสกุณิกํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร รฺโ ทูเตยฺยหาริกา อโหสิ. ทฺเว โปตกาปิสฺสา อตฺถิ, ราชา ตํ สกุณิกํ เอกสฺส รฺโ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสสิ. ตสฺสา คตกาเล ¶ ราชกุเล ทารกา เต สกุณโปตเก หตฺเถหิ ปริมทฺทนฺตา มาเรสุํ. สา อาคนฺตฺวา เต โปตเก มเต ปสฺสนฺตี ‘‘เกน เม ปุตฺตกา มาริตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อสุเกน จ อสุเกน จา’’ติ. ตสฺมิฺจ กาเล ราชกุเล โปสาวนิกพฺยคฺโฆ อตฺถิ กกฺขโฬ ผรุโส, พนฺธนพเลน ติฏฺติ. อถ เต ทารกา ตํ พฺยคฺฆํ ทสฺสนาย อคมํสุ. สาปิ สกุณิกา เตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ‘‘ยถา อิเมหิ มม ปุตฺตกา มาริตา, ตเถว เน กริสฺสามี’’ติ เต ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิ, พฺยคฺโฆ มุรามุราเปตฺวา ขาทิ. สา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ ปริปุณฺโณ’’ติ อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตา. ตํ การณํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ราชกุเล กิร อสุกา นาม กุนฺตินี ¶ สกุณิกา เย หิสฺสา โปตกา มาริตา, เต ทารเก พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อตฺตโน โปตกฆาตเก ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ โพธิสตฺโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส นิเวสเน เอกา กุนฺตินี สกุณิกา ทูเตยฺยหาริกาติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส. อยํ กุนฺตินี พฺยคฺเฆน ทารเก มาราเปตฺวา ¶ จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ, คมิสฺสามิ, คจฺฉนฺตี จ ปน รฺโ อนาโรเจตฺวา น คมิสฺสามิ, อาโรเจตฺวาว คมิสฺสามี’’ติ. สา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ปมาเทน มม ปุตฺตเก ทารกา มาเรสุํ, อหํ โกธวสิกา หุตฺวา เต ทารเก ปฏิมาเรสึ, อิทานิ มยา อิธ วสิตุํ น สกฺกา’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อวสิมฺห ตวาคาเร, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา,
ตฺวเมว ทานิมกริ, หนฺท ราช วชามห’’นฺติ.
ตตฺถ ตฺวเมว ทานิมกรีติ มํ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสตฺวา อตฺตโน ปมาเทน มม ปิยปุตฺตเก อรกฺขนฺโต ตฺวฺเว อิทานิ เอตํ มม โทมนสฺสการณํ อกริ. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. ราชาติ โพธิสตฺตํ อาลปติ. วชามหนฺติ อหํ หิมวนฺตํ คจฺฉามีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ เว กเต ปฏิกเต, กิพฺพิเส ปฏิกิพฺพิเส;
เอวํ ตํ สมฺมตี เวรํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล ปเรน กเต กิพฺพิเส อตฺตโน ปุตฺตมารณาทิเก ทารุเณ กมฺเม กเต ปุน อตฺตโน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิกเต ปฏิกิพฺพิเส ‘‘ปฏิกตํ ¶ มยา ตสฺสา’’ติ ชานาติ. เอวํ ตํ สมฺมตี เวรนฺติ เอตฺตเกน ตํ เวรํ สมฺมติ วูปสนฺตํ โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติ.
ตํ สุตฺวา กุนฺตินี ตติยํ คาถมาห –
‘‘น กตสฺส จ กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;
หทยํ นานุชานาติ, คจฺฉฺเว รเถสภา’’ติ.
ตตฺถ น กตสฺส จ กตฺตา จาติ กตสฺส จ อภิภูตสฺส อุปปีฬิตสฺส ปุคฺคลสฺส, อิทานิ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โย กตฺตา ตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปุน มิตฺตภาโว นาม น สนฺธียติ น ฆฏียตีติ อตฺโถ. หทยํ นานุชานาตีติ เตน การเณน มม หทยํ ¶ อิธ วาสํ นานุชานาติ. คจฺฉฺเว รเถสภาติ ตสฺมา อหํ มหาราช คมิสฺสามิเยวาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘กตสฺส เจว กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;
ธีรานํ โน จ พาลานํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – กตสฺส เจว ปุคฺคลสฺส, โย จ กตฺตา ตสฺส เมตฺติ สนฺธียเต ปุน, สา ปน ธีรานํ, โน จ พาลานํ. ธีรานฺหิ เมตฺติ ภินฺนาปิ ปุน ฆฏียติ, พาลานํ ปน สกึ ภินฺนา ภินฺนาว โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติ.
สกุณิกา ‘‘เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ สามี’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตา.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุนฺตินีเยว เอตรหิ กุนฺตินี อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุนฺตินีชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๔๔] ๔. อมฺพชาตกวณฺณนา
โย ¶ นีลิยํ มณฺฑยตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อมฺพโคปกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตฺวา เชตวนปจฺจนฺเต อมฺพวเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต วิจรติ, อตฺตโน สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทติ. ตสฺมึ ภิกฺขาจารํ ปวิฏฺเ อมฺพโจรกา อมฺพานิ ปาเตตฺวา ขาทิตฺวา จ คเหตฺวา จ คจฺฉนฺติ. ตสฺมึ ขเณ จตสฺโส เสฏฺิธีตโร อจิรวติยํ นฺหายิตฺวา วิจรนฺติโย ตํ อมฺพวนํ ปวิสึสุ. มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น ตุมฺหากํ อมฺพานิ ขาทามา’’ติ. ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กโรม, ภนฺเต’’ติ สปถํ กรึสุ. มหลฺลโก ตา สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺส ตํ กิริยํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ ¶ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร มหลฺลโก อตฺตโน วสนกํ อมฺพวนํ ปวิฏฺา เสฏฺิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อมฺพโคปโก หุตฺวา จตสฺโส เสฏฺิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิ. ตทา เอโก กูฏชฏิโล พาราณสึ อุปนิสฺสาย นทีตีเร อมฺพวเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทนฺโต นานปฺปกาเรน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วิจรติ. ตทา สกฺโก เทวราชา ‘‘เก นุ โข โลเก มาตาปิตโร อุปฏฺหนฺติ, กุเล เชฏฺาปจยนกมฺมํ กโรนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติ, เก ปพฺพชิตา สมณธมฺเม ยุตฺตปยุตฺตา วิหรนฺติ, เก อนาจารํ จรนฺตี’’ติ โลกํ โวโลเกนฺโต อิมํ อมฺพโคปกํ ¶ อนาจารํ กูฏชฏิลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล กสิณปริกมฺมาทึ อตฺตโน สมณธมฺมํ ปหาย อมฺพวนํ ¶ รกฺขนฺโต วิจรติ, สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส คามํ ภิกฺขาย ปวิฏฺกาเล อตฺตโน อานุภาเวน อมฺเพ ปาเตตฺวา โจเรหิ วิลุมฺพิเต วิย อกาสิ.
ตทา พาราณสิโต จตสฺโส เสฏฺิธีตโร ตํ อมฺพวนํ ปวิสึสุ. กูฏชฏิโล ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ ปลิพุทฺธิ. ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น เต อมฺพานิ ขาทามา’’ติ. ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กตฺวา จ ปน คนฺตุํ ลภิสฺสามา’’ติ? ‘‘อาม, ลภิสฺสถา’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตาสุ เชฏฺิกา สปถํ กโรนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘โย นีลิยํ มณฺฑยติ, สณฺฑาเสน วิหฺติ;
ตสฺส สา วสมนฺเวตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส ปลิตานํ กาฬวณฺณกรณตฺถาย นีลผลาทีนิ โยเชตฺวา กตํ นีลิยํ มณฺฑยติ, นีลเกสนฺตเร จ อุฏฺิตํ ¶ ปลิตํ อุทฺธรนฺโต สณฺฑาเสน วิหฺติ กิลมติ, ตสฺส เอวรูปสฺส มหลฺลกสฺส สา วสํ อนฺเวตุ, ตถารูปํ ปตึ ลภตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรีติ.
ตาปโส ‘‘ตฺวํ เอกมนฺตํ ติฏฺาหี’’ติ วตฺวา ทุติยํ เสฏฺิธีตรํ สปถํ กาเรสิ. สา สปถํ กโรนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘วีสํ วา ปฺจวีสํ วา, อูนตึสํว ชาติยา;
ตาทิสา ปติ มา ลทฺธา, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – นาริโย นาม ปนฺนรสโสฬสวสฺสิกกาเล ปุริสานํ ปิยา โหนฺติ. ยา ปน ตว อมฺพานิ อวาหริ, สา เอวรูเป โยพฺพเน ปตึ อลภิตฺวา ชาติยา วีสํ วา ปฺจวีสํ วา เอเกน ทฺวีหิ อูนตาย อูนตึสํ วา วสฺสานิ ปตฺวา ตาทิสา ปริปกฺกวยา หุตฺวาปิ ปตึ มา ลทฺธาติ.
ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ิตาย ตติยา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ทีฆํ ¶ ¶ คจฺฉตุ อทฺธานํ, เอกิกา อภิสาริกา;
สงฺเกเต ปติ มา อทฺท, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยา เต อมฺเพ อวาหริ, สา ปตึ ปตฺถยมานา ตสฺส สนฺติกํ อภิสรณตาย อภิสาริกา นาม หุตฺวา เอกิกา อทุติยา คาวุตทฺวิคาวุตมตฺตํ ทีฆํ อทฺธานํ คจฺฉตุ, คนฺตฺวาปิ จ ตสฺมึ อสุกฏฺานํ นาม อาคจฺเฉยฺยาสีติ กเต สงฺเกเต ตํ ปตึ มา อทฺทสาติ.
ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ิตาย จตุตฺถา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติ. – สา อุตฺตานตฺถาเยว;
ตาปโส ‘‘ตุมฺเหหิ อติภาริยา สปถา กตา, อฺเหิ อมฺพานิ ขาทิตานิ ภวิสฺสนฺติ, คจฺฉถ ทานิ ตุมฺเห’’ติ ตา อุยฺโยเชสิ. สกฺโก เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา กูฏตาปสํ ตโต ปลาเปสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ อมฺพโคปโก มหลฺลโก อโหสิ, จตสฺโส เสฏฺิธีตโร เอตาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๔๕] ๕. ราชกุมฺภชาตกวณฺณนา
วนํ ยทคฺคิ ทหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อลสภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวาปิ อลโส อโหสิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิการวตฺตปฏิวตฺตาทีหิ ปริพาหิโร นีวรณาภิภูโต. นิสินฺนฏฺานาทีสุ อิริยาปเถสุ ตถา เอว โหติ. ตสฺส ตํ อาลสิยภาวํ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ¶ อาลสิโย กุสีโต นีวรณาภิภูโต วิหรตี’’ติ ¶ . สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อาลสิโยเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺจรตนํ อโหสิ, พาราณสิราชา อาลสิยชาติโก อโหสิ. โพธิสตฺโต ‘‘ราชานํ ปโพเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ. อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโต เอกํ ราชกุมฺภํ นาม อาลสิยํ ปสฺสิ. ตถารูปา กิร อาลสิยา สกลทิวสํ คจฺฉนฺตาปิ เอกทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉนฺติ. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘วยสฺส โก นาม โส’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ. มหาสตฺโต ‘‘ราชกุมฺโภ นาเมส, มหาราช, อาลสิโย. เอวรูโป หิ สกลทิวสํ คจฺฉนฺโตปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉตี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ‘‘อมฺโภ, ราชกุมฺภ, ตุมฺหากํ ทนฺธคมนํ อิมสฺมึ อรฺเ ทาวคฺคิมฺหิ อุฏฺิเต กึ กโรถา’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘วนํ ¶ ยทคฺคิ ทหติ, ปาวโก กณฺหวตฺตนี;
กถํ กโรสิ ปจลก, เอวํ ทนฺธปรกฺกโม’’ติ.
ตตฺถ ยทคฺคีติ ยทา อคฺคิ. ปาวโก กณฺหวตฺตนีติ อคฺคิโน เววจนํ. ปจลกาติ ตํ อาลปติ. โส หิ จลนฺโต จลนฺโต คจฺฉติ, นิจฺจํ วา ปจลายติ, ตสฺมา ‘‘ปจลโก’’ติ วุจฺจติ. ทนฺธปรกฺกโมติ ครุวีริโย.
ตํ สุตฺวา ราชกุมฺโภ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘พหูนิ รุกฺขฉิทฺทานิ, ปถพฺยา วิวรานิ จ;
ตานิ เจ นาภิสมฺโภม, โหติ โน กาลปริยาโย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, อมฺหากํ อิโต อุตฺตริคมนํ นาม นตฺถิ. อิมสฺมึ ปน อรฺเ รุกฺขฉิทฺทานิ ปถวิยํ วิวรานิ จ พหูนิ. ยทิ ตานิ น ปาปุณาม, โหติ โน กาลปริยาโยติ มรณเมว โน โหตีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘โย ¶ ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติ;
สุกฺขปณฺณํว อกฺกมฺม, อตฺถํ ภฺชติ อตฺตโน.
‘‘โย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารยิ;
สสีว รตฺตึ วิภชํ, ตสฺสตฺโถ ปริปูรตี’’ติ.
ตตฺถ ทนฺธกาเลติ เตสํ เตสํ กมฺมานํ สณิกํ กตฺตพฺพกาเล. ตรตีติ ตุริตตุริโต เวเคน ตานิ กมฺมานิ กโรติ. สุกฺขปณฺณํวาติ ยถา วาตาตปสุกฺขํ ตาลปณฺณํ พลวา ปุริโส อกฺกมิตฺวา ภฺเชยฺย, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ กเรยฺย, เอวํ โส อตฺตโน อตฺถํ วุทฺธึ ภฺชติ. ทนฺเธตีติ ทนฺธยติ ทนฺธกาตพฺพานิ กมฺมานิ ทนฺธเมว กโรติ. ตารยีติ ตุริตกาตพฺพานิ กมฺมานิ ตุริโตว กโรติ. สสีว รตฺตึ วิภชนฺติ ยถา จนฺโท ชุณฺหปกฺขํ รตฺตึ โชตยมาโน กาฬปกฺขรตฺติโต รตฺตึ วิภชนฺโต ทิวเส ทิวเส ปริปูรติ, เอวํ ตสฺส ปุริสสฺส อตฺโถ ปริปูรตีติ วุตฺตํ โหติ.
ราชา ¶ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย อนลโส ชาโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชกุมฺโภ อาลสิยภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ราชกุมฺภชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๔๖] ๖. เกสวชาตกวณฺณนา
มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เคเห ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธภตฺตํ โหติ, เคหํ นิจฺจกาลํ ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอปานภูตํ กาสาวปชฺโชตํ อิสิวาตปฏิวาตํ. อเถกทิวสํ ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต เสฏฺิโน นิเวสเน ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ อริยสงฺฆสฺส นิพทฺธํ ภิกฺขํ ทสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ ปฏฺเปสิ. ตโต ปฏฺาย ราชนิเวสเน นิพทฺธํ ภิกฺขา ทิยฺยติ, ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ปณีตํ. วิสฺสาเสนปิ สิเนเหนปิ สหตฺถา ทายกา นตฺถิ, ราชยุตฺเต ทาเปสิ. ภิกฺขู นิสีทิตฺวา ¶ ภฺุชิตุํ น อิจฺฉนฺติ, นานคฺครสภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺากกุลํ คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภฺุชนฺติ.
อเถกทิวสํ รฺโ พหุํ ผลาผลํ อาหรึสุ. ราชา ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ อาห. มนุสฺสา ภตฺตคฺคํ คนฺตฺวา เอกภิกฺขุมฺปิ อทิสฺวา ‘‘เอโก ภิกฺขุปิ นตฺถี’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ‘‘นนุ เวลาเยว ตาวา’’ติ? ‘‘อาม, เวลา, ภิกฺขู ปน ตุมฺหากํ เคเห ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกานํ อุปฏฺากานํ เคหํ คนฺตฺวา เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภฺุชนฺตี’’ติ. ราชา ‘‘อมฺหากํ ภตฺตํ ปณีตํ, เกน นุ โข การเณน อภุตฺวา อฺํ ภฺุชนฺติ, สตฺถารํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม วิสฺสาสปรมํ, ตุมฺหากํ ¶ เคเห วิสฺสาสํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา สิเนเหน ทายกานํ อภาวา ภิกฺขู ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกฏฺาเน ปริภฺุชนฺติ. มหาราช, วิสฺสาสสทิโส อฺโ รโส นาม นตฺถิ, อวิสฺสาสิเกน ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ หิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ สามากภตฺตํ น อคฺฆติ. โปราณกปณฺฑิตาปิ โรเค อุปฺปนฺเน รฺา ปฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา เภสชฺเช การิเตปิ โรเค อวูปสนฺเต วิสฺสาสิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อโลณกํ สามากนีวารยาคฺุเจว อุทกมตฺตสิตฺตํ อโลณกปณฺณฺจ ปริภฺุชิตฺวา นิโรคา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ พฺรามฺหณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘กปฺปกุมาโร’’ติสฺส ¶ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตทา เกสโว นาม ตาปโส ปฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺเต วสติ. โพธิสตฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฺจนฺนํ อนฺเตวาสิกสตานํ เชฏฺนฺเตวาสิโก หุตฺวา วิหาสิ, เกสวตาปสสฺส หิตชฺฌาสโย สสิเนโห อโหสิ. เต อฺมฺํ อติวิย วิสฺสาสิกา อเหสุํ. อปรภาเค เกสโว เต ตาปเส อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิ. ราชา อิสิคณํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อนฺโตนิเวสเน โภเชตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วสาเปสิ. อถ วสฺสารตฺเต อติกฺกนฺเต เกสโว ราชานํ อาปุจฺฉิ. ราชา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มหลฺลกา, อมฺเห ตาว อุปนิสฺสาย วสถ, ทหรตาปเส หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ เชฏฺนฺเตวาสิเกน สทฺธึ เต หิมวนฺตํ เปเสตฺวา สยํ เอกโกว โอหิยิ. กปฺโป หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธึ วสิ.
เกสโว ¶ กปฺเปน วินา วสนฺโต อุกฺกณฺิตฺวา ตํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา นิทฺทํ น ลภติ, ตสฺส นิทฺทํ อลภนฺตสฺส สมฺมา อาหาโร น ปริณามํ คจฺฉติ, โลหิตปกฺขนฺทิกา อโหสิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ. ราชา ปฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ตาปสํ ปฏิชคฺคิ, โรโค น วูปสมฺมติ. เกสโว ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, กึ มยฺหํ มรณํ อิจฺฉถ, อุทาหุ อโรคภาว’’นฺติ ¶ ? ‘‘อโรคภาวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เตน หิ มํ หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา นารทํ นาม อมจฺจํ ปกฺกาสาเปตฺวา ‘‘นารท, อมฺหากํ ภทนฺตํ คเหตฺวา วนจรเกหิ สทฺธึ หิมวนฺตํ ยาหี’’ติ เปเสสิ. นารโท ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปจฺจาคมาสิ. เกสวสฺสปิ กปฺเป ทิฏฺมตฺเตเยว เจตสิกโรโค วูปสนฺโต, อุกฺกณฺา ปฏิปฺปสฺสมฺภิ. อถสฺส กปฺโป อโลณเกน อธูปเนน ¶ อุทกมตฺตสิตฺตปณฺเณน สทฺธึ สามากนีวารยาคุํ อทาสิ, ตสฺส ตงฺขณฺเว โลหิตปกฺขนฺทิกา ปฏิปฺปสฺสมฺภิ.
ปุน ราชา นารทํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ เกสวสฺส ตาปสสฺส ปวตฺตึ ชานาหี’’ติ. โส คนฺตฺวา ตํ อโรคํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, พาราณสิราชา ปฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ปฏิชคฺคนฺโต ตุมฺเห อโรเค กาตุํ นาสกฺขิ, กถํ เต กปฺโป ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
กถํ นุ ภควา เกสี, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเม’’ติ.
ตตฺถ มนุสฺสินฺทนฺติ มนุสฺสานํ อินฺทํ พาราณสิราชานํ. กถํ นุ ภควา เกสีติ เกน นุ โข อุปาเยน อยํ อมฺหากํ ภควา เกสวตาปโส กปฺปสฺส อสฺสเม รมตีติ.
เอวํ อฺเหิ สทฺธึ สลฺลปนฺโต วิย เกสวสฺส อภิรติการณํ ปุจฺฉิ. ตํ สุตฺวา เกสโว ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;
สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ ม’’นฺติ.
ตตฺถ วกฺขาติ รุกฺขา. ปาฬิยํ ปน ‘‘รุกฺขา’’ตฺเวว ลิขิตํ. สุภาสิตานีติ กปฺเปน กถิตานิ สุภาสิตานิ มํ รมยนฺตีติ อตฺโถ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ‘‘เอวํ มํ อภิรมาเปนฺโต กปฺโป อโลณกํ อธูปนํ อุทกสิตฺตปณฺณมิสฺสํ สามากนีวารยาคุํ ปาเยสิ, ตาย เม สรีเร พฺยาธิ วูปสมิโต, อโรโค ชาโตมฺหี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา นารโท ตติยํ คาถมาห –
‘‘สาลีนํ ¶ โอทนํ ภฺุเช, สุจึ มํสูปเสจนํ;
กถํ สามากนีวารํ, อโลณํ ฉาทยนฺติ ต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ภฺุเชติ ภฺุชสิ, อยเมว วา ปาโ. ฉาทยนฺตีติ ฉาทยติ ปีเณติ โตเสติ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อนุนาสิโก กโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ตฺวํ สุจึ มํสูปเสจนํ ราชกุเล ราชารหํ สาลิภตฺตํ ภฺุชสิ, ตํ กถมิทํ สามากนีวารํ อโลณํ ปีเณติ โตเสติ, กถํ เต เอตํ รุจฺจตีติ.
ตํ สุตฺวา เกสโว จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สาทุํ วา ยทิ วาสาทุํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
วิสฺสตฺโถ ยตฺถ ภฺุเชยฺย, วิสฺสาสปรมา รสา’’ติ.
ตตฺถ ยทิ วาสาทุนฺติ ยทิ วา อสาทุํ. วิสฺสตฺโถติ นิราสงฺโก วิสฺสาสปตฺโต หุตฺวา. ยตฺถ ภฺุเชยฺยาติ ยสฺมึ นิเวสเน เอวํ ภฺุเชยฺย, ตตฺถ เอวํ ภุตฺตํ ยํกิฺจิ โภชนํ สาทุเมว. กสฺมา? ยสฺมา วิสฺสาสปรมา รสา, วิสฺสาโส ปรโม อุตฺตโม เอเตสนฺติ วิสฺสาสปรมา รสา. วิสฺสาสสทิโส หิ อฺโ รโส นาม นตฺถิ. อวิสฺสาสิเกน หิ ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ อมฺพิลกฺชิยํ น อคฺฆตีติ.
นารโท ตสฺส วจนํ สุตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เกสโว อิทํ นาม กเถสี’’ติ อาจิกฺขิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, นารโท สาริปุตฺโต, เกสโว พกพฺรหฺมา, กปฺโป ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เกสวชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๔๗] ๗. อยกูฏชาตกวณฺณนา
สพฺพายสนฺติ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสพฺพสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา มนุสฺสา เทวมงฺคลิกา หุตฺวา พหู อเชฬกาทโย ¶ มาเรตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กโรนฺติ. โพธิสตฺโต ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติ เภรึ จราเปสิ. ยกฺขา พลิกมฺมํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส มารณตฺถาย เอกํ กกฺขฬํ ยกฺขํ เปเสสุํ. โส กณฺณิกมตฺตํ มหนฺตํ อาทิตฺตํ อยกูฏํ คเหตฺวา ‘‘อิมินา นํ ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร โพธิสตฺตสฺส สยนมตฺถเก อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ตฺวา อินฺทวชิรํ อาทาย คนฺตฺวา ยกฺขสฺส อุปริ อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต ยกฺขํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอส มํ รกฺขมาโน ิโต, อุทาหุ มาเรตุกาโม’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โย ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข;
รกฺขาย เม ตฺวํ วิหิโต นุสชฺช, อุทาหุ เม เจตยเส วธายา’’ติ.
ตตฺถ วิหิโต นุสชฺชาติ วิหิโต นุ อสิ อชฺช.
โพธิสตฺโต ปน ยกฺขเมว ปสฺสติ, น สกฺกํ. ยกฺโข สกฺกสฺส ภเยน โพธิสตฺตํ ปหริตุํ น สกฺโกติ. โส โพธิสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, นาหํ ตว รกฺขณตฺถาย ิโต, อิมินา ปน ชลิเตน อยกูเฏน ปหริตฺวา ตํ มาเรสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, สกฺกสฺส ภเยน ตํ ปหริตุํ น สกฺโกมี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ทูโต ¶ อหํ ราชิธ รกฺขสานํ, วธาย ตุยฺหํ ปหิโตหมสฺมิ;
อินฺโท จ ตํ รกฺขติ เทวราชา, เตนุตฺตมงฺคํ น เต ผาลยามี’’ติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘สเจ ¶ จ มํ รกฺขติ เทวราชา, เทวานมินฺโท มฆวา สุชมฺปติ;
กามํ ¶ ปิสาจา วินทนฺตุ สพฺเพ, น สนฺตเส รกฺขสิยา ปชาย.
‘‘กามํ กนฺทนฺตุ กุมฺภณฺฑา, สพฺเพ ปํสุปิสาจกา;
นาลํ ปิสาจา ยุทฺธาย, มหตี สา วิภึสิกา’’ติ.
ตตฺถ รกฺขสิยา ปชายาติ รกฺขสิสงฺขาตาย ปชาย, รกฺขสสตฺตานนฺติ อตฺโถ. กุมฺภณฺฑาติ กุมฺภมตฺตรหสฺสงฺคา มโหทรา ยกฺขา. ปํสุปิสาจกาติ สงฺการฏฺาเน ปิสาจา. นาลนฺติ ปิสาจา นาม มยา สทฺธึ ยุทฺธาย น สมตฺถา. มหตี สา วิภึสิกาติ ยํ ปเนเต ยกฺขา สนฺนิปติตฺวา วิภึสิกํ ทสฺเสนฺติ, สา มหตี วิภึสิกา ภยการณทสฺสนมตฺตเมว มยฺหํ, น ปนาหํ ภายามีติ อตฺโถ.
สกฺโก ยกฺขํ ปลาเปตฺวา มหาสตฺตํ โอวทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อิโต ปฏฺาย ตว รกฺขา มมายตฺตา’’ติ วตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อยกูฏชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๔๘] ๘. อรฺชาตกวณฺณนา
อรฺา ¶ คามมาคมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ภริยาย กาลกตาย ปุตฺตํ คเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปุตฺตํ อสฺสมปเท เปตฺวา ผลาผลตฺถาย คจฺฉติ. ตทา โจเรสุ ปจฺจนฺตคามํ ปหริตฺวา กรมเร คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา กุมาริกา ปลายิตฺวา ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสกุมารํ ¶ ปโลเภตฺวา สีลวินาสํ ปาเปตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ อาห. ‘‘ปิตา ตาว ¶ เม อาคจฺฉตุ, ตํ ปสฺสิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ทิสฺวา อาคจฺฉา’’ติ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค นิสีทิ. ตาปสกุมาโร ปิตริ อาคเต ปมํ คาถมาห –
‘‘อรฺา คามมาคมฺม, กึสีลํ กึวตํ อหํ;
ปุริสํ ตาต เสเวยฺยํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ อรฺา คามมาคมฺมาติ ตาต อหํ อิโต อรฺโต มนุสฺสปถํ วสนตฺถาย คโต วสนคามํ ปตฺวา กึ กโรมีติ.
อถสฺส ปิตา โอวาทํ ททนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘โย ตํ วิสฺสาสเย ตาต, วิสฺสาสฺจ ขเมยฺย เต;
สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จ, ตํ ภเชหิ อิโต คโต.
‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
อุรสีว ปติฏฺาย, ตํ ภเชหิ อิโต คโต.
‘‘หลิทฺทิราคํ กปิจิตฺตํ, ปุริสํ ราควิราคินํ;
ตาทิสํ ตาต มา เสวิ, นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โย ตํ วิสฺสาสเยติ โย ปุริโส ตํ วิสฺสาเสยฺย น ปริสงฺเกยฺย. วิสฺสาสฺจ ขเมยฺย เตติ โย จ อตฺตนิ กยิรมานํ ตว วิสฺสาสํ ปตฺโต นิราสงฺโก ตํ ขเมยฺย. สุสฺสูสีติ โย จ ตว วิสฺสาสวจนํ โสตุมิจฺฉติ. ติติกฺขีติ โย จ ตยา กตํ อปราธํ ขมติ. ตํ ภเชหีติ ตํ ปุริสํ ภเชยฺยาสิ ปยิรุปาเสยฺยาสิ. อุรสีว ปติฏฺายาติ ยถา ตสฺส อุรสิ ปติฏฺาย วฑฺฒิโต โอรสปุตฺโต ตฺวมฺปิ ตาทิโส อุรสิ ปติฏฺิตปุตฺโต วิย หุตฺวา เอวรูปํ ปุริสํ ภเชยฺยาสีติ อตฺโถ.
หลิทฺทิราคนฺติ หลิทฺทิราคสทิสํ อถิรจิตฺตํ. กปิจิตฺตนฺติ ลหุปริวตฺติตาย มกฺกฏจิตฺตํ. ราควิราคินนฺติ มุหุตฺเตเนว รชฺชนวิรชฺชนสภาวํ. นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาติ สเจปิ สกลํ ชมฺพุทีปตลํ กายทุจฺจริตาทิวิรหิตสฺส มนุสฺสสฺส อภาเวน นิมฺมนุสฺสํ สิยา ¶ , ตถาปิ, ตาต, ตาทิสํ ลหุจิตฺตํ มา เสวิ, สพฺพมฺปิ มนุสฺสปถํ วิจินิตฺวา เหฏฺา วุตฺตคุณสมฺปนฺนเมว ภเชยฺยาสีติ อตฺโถ.
ตํ ¶ สุตฺวา ตาปสกุมาโร ‘‘อหํ, ตาต, อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคตํ ปุริสํ กตฺถ ลภิสฺสามิ, น คจฺฉามิ, ตุมฺหากฺเว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิวตฺติ. อถสฺส ปิตา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต จ กุมาริกา จ เอเตเยว อเหสุํ, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อรฺชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๔๙] ๙. สนฺธิเภทชาตกวณฺณนา
เนว อิตฺถีสุ สามฺนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เปสฺุสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมึ กิร สมเย สตฺถา ‘‘ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เปสฺุํ อุปสํหรนฺตี’’ติ สุตฺวา เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ เปสฺุํ อุปสํหรถ, เตน อนุปฺปนฺนานิ เจว ภณฺฑนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนานิ จ ¶ ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ปิสุณา วาจา นาม ติขิณสตฺติปหารสทิสา, ทฬฺโห วิสฺสาโสปิ ตาย ขิปฺปํ ภิชฺชติ, ตฺจ ปน คเหตฺวา อตฺตโน เมตฺติภินฺทนกชโน สีหอุสภสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา เอโก โคปาลโก อรฺเ โคกุเลสุ คาโว ปฏิชคฺคิตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ คพฺภินึ อสลฺลกฺเขตฺวา ปหาย อาคโต. ตสฺสา เอกาย สีหิยา สทฺธึ วิสฺสาโส อุปฺปชฺชิ. ตา อุโภปิ ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติ. อปรภาเค คาวี วจฺฉกํ, สีหี สีหโปตกํ วิชายิ. เต อุโภปิ ชนา กุเลน อาคตเมตฺติยา ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติ ¶ . อเถโก วนจรโก อรฺํ ปวิสิตฺวา เตสํ วิสฺสาสํ ทิสฺวา อรฺเ อุปฺปชฺชนกภณฺฑํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา รฺโ ทตฺวา ¶ ‘‘อปิ เต, สมฺม, กิฺจิ อรฺเ อจฺฉริยํ ทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ รฺา ปุฏฺโ ‘‘เทว, อฺํ กิฺจิ น ปสฺสามิ, เอกํ ปน สีหฺจ อุสภฺจ อฺมฺํ วิสฺสาสิเก เอกโต วิจรนฺเต อทฺทส’’นฺติ อาห. ‘‘เอเตสํ ตติเย อุปฺปนฺเน ภยํ ภวิสฺสติ, ยทา เตสํ ตติยํ ปสฺสติ, อถ เม อาจิกฺเขยฺยาสี’’ติ. ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ.
วนจรเก ปน พาราณสึ คเต เอโก สิงฺคาโล สีหฺจ อุสภฺจ อุปฏฺหิ. วนจรโก อรฺํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตติยสฺส อุปฺปนฺนภาวํ รฺโ กเถสฺสามี’’ติ นครํ คโต. สิงฺคาโล จินฺเตสิ ‘‘มยา เปตฺวา สีหมํสฺจ อุสภมํสฺจ อฺํ อขาทิตปุพฺพํ นาม นตฺถิ, อิเม ภินฺทิตฺวา อิเมสํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘อยํ ตํ เอวํ วทติ, อยํ ตํ เอวํ วทตี’’ติ อุโภปิ เต อฺมฺํ ภินฺทิตฺวา น จิรสฺเสว กลหํ กาเรตฺวา มรณาการปฺปตฺเต อกาสิ. วนจรโกปิ คนฺตฺวา รฺโ ‘‘เตสํ, เทว, ตติโย อุปฺปนฺโน’’ติ อาห. ‘‘โก โส’’ติ? ‘‘สิงฺคาโล, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘โส อุโภ มิตฺเต ภินฺทิตฺวา มาราเปสฺสติ, มยํ เตสํ มตกาเล สมฺปาปุณิสฺสามา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุยฺห วนจรเกน มคฺคเทสเกน คจฺฉนฺโต เตสุ อฺมฺํ กลหํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺเตสุ สมฺปาปุณิ. สิงฺคาโล ปน หฏฺตุฏฺโ เอกวารํ ¶ สีหสฺส มํสํ ขาทติ, เอกวารํ อุสภสฺส มํสํ ขาทติ. ราชา เต อุโภปิ ชีวิตกฺขยปฺปตฺเต ทิสฺวา รเถ ิโตว สารถินา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘เนว ¶ อิตฺถีสุ สามฺํ, นาปิ ภกฺเขสุ สารถิ;
อถสฺส สนฺธิเภทสฺส, ปสฺส ยาว สุจินฺติตํ.
‘‘อสิ ติกฺโขว มํสมฺหิ, เปสฺุํ ปริวตฺตติ;
ยตฺถูสภฺจ สีหฺจ, ภกฺขยนฺติ มิคาธมา.
‘‘อิมํ โส สยนํ เสติ, ยมิมํ ปสฺสสิ สารถิ;
โย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, ปิสุณสฺส นิโพธติ.
‘‘เต ชนา สุขเมธนฺติ, นรา สคฺคคตาริว;
เย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, นาวโพธนฺติ สารถี’’ติ.
ตตฺถ เนว อิตฺถีสูติ สมฺม สารถิ, อิเมสํ ทฺวินฺนํ ชนานํ เนว อิตฺถีสุ สามฺํ อตฺถิ น ¶ , ภกฺเขสุปิ. อฺเมว หิ อิตฺถึ สีโห เสวติ, อฺํ อุสโภ, อฺํ ภกฺขํ สีโห ขาทติ, อฺํ อุสโภติ อตฺโถ. อถสฺสาติ เอวํ กลหการเณ อวิชฺชมาเนปิ อถ อิมสฺส มิตฺตสนฺธิเภทกสฺส ทุฏฺสิงฺคาลสฺส ‘‘อุภินฺนํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิเม มาเรนฺตสฺส ปสฺส ยาว สุจินฺติตํ, สุจินฺติตํ ชาตนฺติ อธิปฺปาโย. ยตฺถาติ ยสฺมึ เปสฺุเ ปริวตฺตมาเน. อุสภฺจ สีหฺจ มิคาธมา สิงฺคาลา ขาทนฺติ, ตํ เปสฺุํ มํสมฺหิ ติขิโณ อสิ วิย มิตฺตภาวํ ฉินฺทนฺตเมว ปริวตฺตตีติ ทีเปติ.
ยมิมํ ปสฺสสีติ สมฺม สารถิ, ยํ อิมํ ปสฺสสิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มตสยนํ, อฺโปิ โย ปุคฺคโล สนฺธิเภทสฺส ปิสุณสฺส ปิสุณวาจํ นิโพธติ คณฺหาติ, โส อิมํ สยนํ เสติ, เอวเมวํ มรตีติ ทสฺเสติ. สุขเมธนฺตีติ สุขํ วินฺทนฺติ ลภนฺติ. นรา สคฺคคตาริวาติ สคฺคคตา ทิพฺพโภคสมงฺคิโน นรา วิย เต สุขํ วินฺทนฺติ. นาวโพธนฺตีติ ¶ น สารโต ปจฺเจนฺติ, ตาทิสํ ปน วจนํ สุตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา เมตฺตึ อภินฺทิตฺวา ปากติกาว โหนฺตีติ.
ราชา ¶ อิมา คาถา ภาสิตฺวา สีหสฺส เกสรจมฺมนขทาา คาหาเปตฺวา นครเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สนฺธิเภทชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๕๐] ๑๐. เทวตาปฺหชาตกวณฺณนา
หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหีติ อยํ เทวตาปุจฺฉา อุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
เทวตาปฺหชาตกวณฺณนา ทสมา.
จูฬกุณาลวคฺโค ปฺจโม.
ชาตกุทฺทานํ ¶ –
กาลิงฺโค อสฺสาโรโห จ, เอกราชา จ ททฺทโร;
สีลวีมํสสุชาตา, ปลาโส สกุโณ ฉโว;
เสยฺโยติ ทส ชาตกา.
ปุจิมนฺโท กสฺสโป จ, ขนฺติวาที โลหกุมฺภี;
สพฺพมํสลาภี สโส, มตาโรทกณเวรา;
ติตฺติโร สุจฺจโช ทส.
กุฏิทูโส ทุทฺทภาโย, พฺรหฺมทตฺตจมฺมสาฏโก;
โคธราชา จ กกฺการุ, กากวตี นนุ โสจิโย;
กาฬพาหุ สีลวีมํโส ทส.
โกกาลิโก ¶ รถลฏฺิ, ปกฺกโคธราโชวาทา;
ชมฺพุกพฺรหาฉตฺโต จ, ปีถุสา จ พาเวรุ;
วิสยฺหเสฏฺิ ทสธา.
กินฺนรีวานรกุนฺตินี, อมฺพหารี คชกุมฺโภ;
เกสวายกูฏารฺํ, สนฺธิเภโท เทวตาปฺหา.
วคฺคุทฺทานํ –
กาลิงฺโค ปุจิมนฺโท จ, กุฏิทูสกโกกิลา;
จูฬกุณาลวคฺโคติ, ปฺจวคฺคา จตุกฺกมฺหิ;
โหนฺติ ปฺาส ชาตกา.
จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจกนิปาโต
๑. มณิกุณฺฑลวคฺโค
[๓๕๑] ๑. มณิกุณฺฑลชาตกวณฺณนา
ชีโน ¶ ¶ ¶ รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ อนฺเตปุเร สพฺพตฺถสาธกํ ปทุฏฺามจฺจํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วิตฺถาริตเมว. อิธ ปน โพธิสตฺโต พาราณสิราชา อโหสิ. ปทุฏฺามจฺโจ โกสลราชานํ อาเนตฺวา กาสิรชฺชํ คาหาเปตฺวา พาราณสิราชานํ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปกฺขิปาเปสิ. ราชา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิ, โจรรฺโ สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ. โส พาราณสิราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;
สพฺเพสุ โภเคสุ อเสสเกสุ, กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเล’’ติ.
ตตฺถ ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จาติ มหาราช, ตฺวํ รถฺจ อสฺสฺจ มณิกุณฺฑลานิ จ ชีโน, ‘‘ชีโน รถสฺเส จ มณิกุณฺฑเล จา’’ติปิ ปาโ. อเสสเกสูติ นิสฺเสสเกสุ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ วา เต ปุพฺพตรํ ชหาติ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามิ, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
‘‘อุเทติ ¶ ¶ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อตฺถํ ตเปตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพว มจฺจนฺติ มจฺจํ วา โภคา ปุพฺเพว ปมตรฺเว วิชหนฺติ, มจฺโจ วา เต โภเค ปุพฺพตรํ ชหาติ. กามกามีติ โจรราชานํ อาลปติ. อมฺโภ, กาเม กามยมาน กามกามิ โภคิโน นาม โลเก อสสฺสตา, โภเคสุ วา นฏฺเสุ ชีวมานาว อโภคิโน โหนฺติ, โภเค วา ปหาย สยํ นสฺสนฺติ, ตสฺมา อหํ มหาชนสฺส โสกกาเลปิ น โสจามีติ อตฺโถ. วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมาติ โจรราชานํ อาลปติ. อมฺโภ, สตฺตุก, มยา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโสติอาทโย โลกธมฺมา วิทิตา. ยเถว หิ จนฺโท อุเทติ จ ปูรติ จ ปุน จ ขียติ, ยถา จ สูริโย อนฺธการํ วิธมนฺโต มหนฺตํ อาโลกํ ตเปตฺวาน ปุน สายํ อตฺถํ ปเลติ อตฺถํ คจฺฉติ น ทิสฺสติ, เอวเมว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ จ นสฺสนฺติ จ, ตตฺถ กึ โสเกน, ตสฺมา น โสจามีติ อตฺโถ.
เอวํ มหาสตฺโต โจรรฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา อิทานิ ตเมว โจรํ ครหนฺโต อาห –
‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสฺโต ปพฺพชิโต น สาธุ;
ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุ.
‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;
นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒตี’’ติ.
อิมา ¶ ปน ทฺเว คาถา เหฏฺา วิตฺถาริตาเยว. โจรราชา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตโน ชนปทเมว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกสลราชา อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มณิกุณฺฑลชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๕๒] ๒. สุชาตชาตกวณฺณนา
กึ ¶ นุ สนฺตรมาโนวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตปิติกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร ปิตริ มเต ปริเทวมาโน วิจรติ, โสกํ วิโนเทตุํ น สกฺโกติ. อถ สตฺถา ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา สาวตฺถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ตํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ‘‘กึ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ปิตริ กาลกเต น โสจึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติ, ‘‘สุชาตกุมาโร’’ติสฺส นามํ กรึสุ. ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตามโห กาลมกาสิ. อถสฺส ปิตา ปิตุ กาลกิริยโต ปฏฺาย โสกสมปฺปิโต อาฬาหนํ คนฺตฺวา อาฬาหนโต อฏฺีนิ อาหริตฺวา อตฺตโน อาราเม มตฺติกาถูปํ กตฺวา ตานิ ตตฺถ นิทหิตฺวา คตคตเวลาย ถูปํ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา เจติยํ อาวิชฺฌนฺโต ปริเทวติ, เนว นฺหายติ น ลิมฺปติ น ภฺุชติ น กมฺมนฺเต วิจาเรติ. ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ปิตา เม อยฺยกสฺส มตกาลโต ปฏฺาย โสกาภิภูโต จรติ, เปตฺวา ปน มํ อฺโ เอตํ สฺาเปตุํ น สกฺโกติ, เอเกน นํ อุปาเยน นิสฺโสกํ กริสฺสามี’’ติ พหิคาเม ¶ เอกํ มตโคณํ ทิสฺวา ติณฺจ ปานียฺจ อาหริตฺวา ตสฺส ปุรโต เปตฺวา ‘‘ขาท, ขาท, ปิว, ปิวา’’ติ อาห. อาคตาคตา นํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม สุชาต, กึ อุมฺมตฺตโกสิ, มตโคณสฺส ติโณทกํ เทสี’’ติ วทนฺติ. โส น กิฺจิ ปฏิวทติ. อถสฺส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต อุมฺมตฺตโก ชาโต, มตโคณสฺส ติโณทกํ เทตี’’ติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา กุฏุมฺพิกสฺส ¶ ปิตุโสโก อปคโต, ปุตฺตโสโก ปติฏฺิโต. โส เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘นนุ ตฺวํ, ตาต สุชาต, ปณฺฑิโตสิ, กึการณา มตโคณสฺส ติโณทกํ เทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;
ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺควํ.
‘‘น หิ อนฺเนน ปาเนน, มโต โคโณ สมุฏฺเห;
ตฺวฺจ ตุจฺฉํ วิลปสิ, ยถา ตํ ทุมฺมตี ตถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สนฺตรมาโนวาติ ตุริโต วิย หุตฺวา. ลายิตฺวาติ ลุนิตฺวา. ลปสีติ วิลปสิ. คตสตฺตํ ชรคฺควนฺติ วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณํ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา ทุมฺมติ อปฺปปฺโ วิลเปยฺย, ตถา ตฺวํ ตุจฺฉํ วิลปสีติ.
ตโต โพธิสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ตเถว ติฏฺติ สีสํ, หตฺถปาทา จ วาลธิ;
โสตา ตเถว ติฏฺนฺติ, มฺเ โคโณ สมุฏฺเห.
‘‘เนวยฺยกสฺส สีสฺจ, หตฺถปาทา จ ทิสฺสเร;
รุทํ มตฺติกถูปสฺมึ, นนุ ตฺวฺเว ทุมฺมตี’’ติ.
ตตฺถ ตเถวาติ ยถา ปุพฺเพ ิตํ, ตเถว ติฏฺติ. มฺเติ เอเตสํ สีสาทีนํ ตเถว ิตตฺตา อยํ โคโณ สมุฏฺเหยฺยาติ มฺามิ. เนวยฺยกสฺส สีสฺจาติ อยฺยกสฺส ปน สีสฺจ หตฺถปาทา จ น ทิสฺสนฺติ. ‘‘ปิฏฺิปาทา น ทิสฺสเร’’ติปิ ปาโ. นนุ ตฺวฺเว ทุมฺมตีติ อหํ ตาว สีสาทีนิ ปสฺสนฺโต เอวํ กโรมิ, ตฺวํ ปน น กิฺจิ ปสฺสสิ, ฌาปิตฏฺานโต อฏฺีนิ อาหริตฺวา มตฺติกาถูปํ กตฺวา ปริเทวสิ. อิติ มํ ปฏิจฺจ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน นนุ ตฺวฺเว ทุมฺมติ. ภิชฺชนธมฺมา นาม สงฺขารา ภิชฺชนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนาติ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปิตา ‘‘มม ปุตฺโต ปณฺฑิโต อิธโลกปรโลกกิจฺจํ ชานาติ, มม สฺาปนตฺถาย เอตํ กมฺมํ อกาสี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตาต สุชาตปณฺฑิต, ‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’ติ เม าตา, อิโต ¶ ปฏฺาย น โสจิสฺสามิ, ปิตุโสกหรณกปุตฺเตน นาม ตาทิเสน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปุตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต อาห –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปิตุโสกํ อปานุทิ.
‘‘โสหํ ¶ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณว.
‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปฺา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
วินิวตฺเตนฺติ โสกมฺหา, สุชาโต ปิตรํ ยถา’’ติ.
ตตฺถ นิพฺพาปเยติ นิพฺพาปยิ. ทรนฺติ โสกทรถํ. สุชาโต ปิตรํ ยถาติ ยถา มม ปุตฺโต สุชาโต มํ ปิตรํ สมานํ อตฺตโน สปฺปฺตาย โสกมฺหา วินิวตฺตยิ, เอวํ อฺเปิ สปฺปฺา โสกมฺหา วินิวตฺตยนฺตีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา สุชาโต อหเมว อโหสินฺติ.
สุชาตชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๕๓] ๓. เวนสาขชาตกวณฺณนา
นยิทํ นิจฺจํ ภวิตพฺพนฺติ อิทํ สตฺถา ภคฺเคสุ สํสุมารคิรํ นิสฺสาย เภสกฬาวเน วิหรนฺโต โพธิราชกุมารํ อารพฺภ กเถสิ. โพธิราชกุมาโร นาม อุเทนสฺส รฺโ ปุตฺโต ตสฺมึ กาเล สํสุมารคิเร วสนฺโต เอกํ ปริโยทาตสิปฺปํ วฑฺฒกึ ปกฺโกสาเปตฺวา อฺเหิ ราชูหิ อสทิสํ กตฺวา โกกนทํ นาม ปาสาทํ ¶ การาเปสิ. การาเปตฺวา ¶ จ ปน ‘‘อยํ วฑฺฒกี อฺสฺสปิ รฺโ เอวรูปํ ปาสาทํ กเรยฺยา’’ติ มจฺฉรายนฺโต ตสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปสิ. เตนสฺส อกฺขีนํ อุปฺปาฏิตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโต. ตสฺมา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โพธิราชกุมาโร กิร ตถารูปสฺส วฑฺฒกิโน อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปสิ, อโห กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโกว. น เกวลฺจ อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ขตฺติยสหสฺสานํ อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปตฺวา มาเรตฺวา เตสํ มํเสน พลิกมฺมํ กาเรสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ¶ อโหสิ. ชมฺพุทีปตเล ขตฺติยมาณวา พฺราหฺมณมาณวา จ ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหึสุ. พาราณสิรฺโ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม ตสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อุคฺคณฺหิ. โส ปน ปกติยาปิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก อโหสิ. โพธิสตฺโต องฺควิชฺชาวเสน ตสฺส กกฺขฬผรุสสาหสิกภาวํ ตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, ผรุเสน นาม ลทฺธํ อิสฺสริยํ อจิรฏฺิติกํ โหติ, โส อิสฺสริเย วินฏฺเ ภินฺนนาโว วิย สมุทฺเท ปติฏฺํ น ลภติ, ตสฺมา มา เอวรูโป อโหสี’’ติ ตํ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘นยิทํ นิจฺจํ ภวิตพฺพํ พฺรหฺมทตฺต, เขมํ สุภิกฺขํ สุขตา จ กาเย;
อตฺถจฺจเย มา อหุ สมฺปมูฬฺโห, ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌ.
‘‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;
ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผล’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สุขตา จ กาเยติ ตาต พฺรหฺมทตฺต, ยเทตํ เขมํ วา สุภิกฺขํ วา ยา วา เอสา สุขตา กาเย, อิทํ สพฺพํ อิเมสํ สตฺตานํ นิจฺจํ สพฺพกาลเมว น ภวติ, อิทํ ปน อนิจฺจํ หุตฺวา อภาวธมฺมํ. อตฺถจฺจเยติ โส ¶ ตฺวํ อนิจฺจตาวเสน อิสฺสริเย วิคเต อตฺตโน อตฺถสฺส อจฺจเย ยถา นาม ภินฺนปฺลโว ภินฺนนาโว มนุสฺโส สาครมชฺเฌ ปติฏฺํ อลภนฺโต สมฺปมูฬฺโห โหติ, เอวํ มา อหุ สมฺปมูฬฺโห. ตานิ อตฺตนิ ปสฺสตีติ เตสํ กมฺมานํ วิปากํ วินฺทนฺโต ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ นาม.
โส อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา โอปรชฺเช ปติฏฺาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิ. ตสฺส ปิงฺคิโย นาม ปุโรหิโต อโหสิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก. โส ยสโลเภน จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิมินา รฺา สกลชมฺพุทีเป สพฺเพ ราชาโน คาหาเปยฺยํ, เอวเมส เอกราชา ภวิสฺสติ, อหมฺปิ เอกปุโรหิโต ภวิสฺสามี’’ติ. โส ตํ ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปสิ. ราชา มหติยา เสนาย นครา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺส รฺโ นครํ รุนฺธิตฺวา ตํ ราชานํ คณฺหิ. เอเตนุปาเยน สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตฺวา ราชสหสฺสปริวุโต ‘‘ตกฺกสิลายํ รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อคมาสิ. โพธิสตฺโต นครํ ปฏิสงฺขริตฺวา ปเรหิ อปฺปธํสิยํ อกาสิ.
พาราณสิราชา ¶ คงฺคานทีตีเร มหโต นิคฺโรธรุกฺขสฺส มูเล สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา อุปริ วิตานํ การาเปตฺวา สยนํ ปฺเปตฺวา นิวาสํ คณฺหิ. โส ชมฺพุทีปตเล สหสฺสราชาโน คเหตฺวา ยุชฺฌมาโนปิ ตกฺกสิลํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ ‘‘อาจริย, มยํ เอตฺตเกหิ ราชูหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวาปิ ตกฺกสิลํ คเหตุํ น สกฺโกม, กึ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ. ‘‘มหาราช, สหสฺสราชูนํ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา มาเรตฺวา กุจฺฉึ ¶ ผาเลตฺวา ปฺจมธุรมํสํ อาทาย อิมสฺมึ นิคฺโรเธ อธิวตฺถาย เทวตาย พลิกมฺมํ กตฺวา อนฺตวฏฺฏีหิ รุกฺขํ ปริกฺขิปิตฺวา โลหิตปฺจงฺคุลิกานิ กโรม, เอวํ โน ขิปฺปเมว ชโย ภวิสฺสตี’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อนฺโตสาณิยํ มหาพเล มลฺเล เปตฺวา เอกเมกํ ราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปฺปีฬเนน วิสฺํ กาเรตฺวา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา มาเรตฺวา มํสํ อาทาย กเฬวรานิ คงฺคายํ ปวาเหตฺวา วุตฺตปฺปการํ พลิกมฺมํ กาเรตฺวา พลิเภรึ อาโกฏาเปตฺวา ยุทฺธาย คโต.
อถสฺส ¶ อฏฺฏาลกโต เอโก ยกฺโข อาคนฺตฺวา ทกฺขิณกฺขึ อุปฺปาเฏตฺวา อคมาสิ, อถสฺส มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ. โส เวทนาปฺปตฺโต อาคนฺตฺวา นิคฺโรธรุกฺขมูเล ปฺตฺตาสเน อุตฺตานโก นิปชฺชิ. ตสฺมึ ขเณ เอโก คิชฺโฌ เอกํ ติขิณโกฏิกํ อฏฺึ คเหตฺวา รุกฺขคฺเค นิสินฺโน มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺึ วิสฺสชฺเชสิ, อฏฺิโกฏิ อาคนฺตฺวา รฺโ วามกฺขิมฺหิ อยสูลํ วิย ปติตฺวา อกฺขึ ภินฺทิ. ตสฺมึ ขเณ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สลฺลกฺเขสิ. โส ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ‘อิเม สตฺตา พีชานุรูปํ ผลํ วิย กมฺมานุรูปํ วิปากํ อนุโภนฺตี’ติ กเถนฺโต อิทํ ทิสฺวา กเถสิ มฺเ’’ติ วตฺวา วิลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อิทํ ตทาจริยวโจ, ปาราสริโย ยทพฺรวิ;
‘มา สุ ตฺวํ อกริ ปาปํ, ยํ ตฺวํ ปจฺฉา กตํ ตเป’.
‘‘อยเมว โส ปิงฺคิย เวนสาโข, ยมฺหิ ฆาตยึ ขตฺติยานํ สหสฺสํ;
อลงฺกเต จนฺทนสารานุลิตฺเต, ตเมว ทุกฺขํ ปจฺจาคตํ มม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อิทํ ตทาจริยวโจติ อิทํ ตํ อาจริยสฺส วจนํ. ปาราสริโยติ ตํ โคตฺเตน กิตฺเตติ. ปจฺฉา กตนฺติ ยํ ปาปํ ตยา กตํ, ปจฺฉา ตํ ตเปยฺย กิลเมยฺย, ตํ มา กรีติ โอวาทํ อทาสิ, อหํ ปนสฺส วจนํ น กรินฺติ. อยเมวาติ นิคฺโรธรุกฺขํ ทสฺเสนฺโต วิลปติ. เวนสาโขติ ปตฺถฏสาโข. ยมฺหิ ฆาตยินฺติ ยมฺหิ รุกฺเข ขตฺติยสหสฺสํ มาเรสึ. อลงฺกเต จนฺทนสารานุลิตฺเตติ ราชาลงฺกาเรหิ อลงฺกเต โลหิตจนฺทนสารานุลิตฺเต เต ขตฺติเย ยตฺถาหํ ฆาเตสึ ¶ , อยเมว โส รุกฺโข อิทานิ มยฺหํ กิฺจิ ปริตฺตาณํ กาตุํ น สกฺโกตีติ ทีเปติ. ตเมว ทุกฺขนฺติ ยํ มยา ปเรสํ อกฺขิอุปฺปาฏนทุกฺขํ กตํ, อิทํ เม ตเถว ปฏิอาคตํ, อิทานิ โน อาจริยสฺส วจนํ มตฺถกํ ปตฺตนฺติ ปริเทวติ.
โส ¶ เอวํ ปริเทวมาโน อคฺคมเหสึ อนุสฺสริตฺวา –
‘‘สามา จ โข จนฺทนลิตฺตคตฺตา, ลฏฺีว โสภฺชนกสฺส อุคฺคตา;
อทิสฺวา กาลํ กริสฺสามิ อุพฺพรึ, ตํ เม อิโต ทุกฺขตรํ ภวิสฺสตี’’ติ. –
คาถมาห –
ตสฺสตฺโถ – มม ภริยา สุวณฺณสามา อุพฺพรี ยถา นาม สิคฺคุรุกฺขสฺส อุชุ อุคฺคตา สาขา มนฺทมาลุเตริตา กมฺปมานา โสภติ, เอวํ อิตฺถิวิลาสํ กุรุมานา โสภติ, ตมหํ อิทานิ อกฺขีนํ ภินฺนตฺตา อุพฺพรึ อทิสฺวาว กาลํ กริสฺสามิ, ตํ เม ตสฺสา อทสฺสนํ อิโต มรณทุกฺขโตปิ ทุกฺขตรํ ภวิสฺสตีติ.
โส เอวํ วิลปนฺโตว มริตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติ. น นํ อิสฺสริยลุทฺโธ ปุโรหิโต ปริตฺตาณํ กาตุํ สกฺขิ, น อตฺตโน อิสฺสริยํ. ตสฺมึ มตมตฺเตเยว พลกาโย ภิชฺชิตฺวา ปลายิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา โพธิราชกุมาโร อโหสิ, ปิงฺคิโย เทวทตฺโต, ทิสาปาโมกฺขาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เวนสาขชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๕๔] ๔. อุรคชาตกวณฺณนา
อุรโคว ¶ ตจํ ชิณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตปุตฺตกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน มตภริยมตปิติกวตฺถุสทิสเมว. อิธาปิ ตเถว สตฺถา ตสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ‘‘กึ, อาวุโส, โสจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต ¶ , ปุตฺตสฺส เม มตกาลโต ปฏฺาย โสจามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, ภิชฺชนธมฺมํ นาม ภิชฺชติ, นสฺสนธมฺมํ นาม นสฺสติ, ตฺจ โข น เอกสฺมึเยว กุเล, นาปิ เอกสฺมิฺเว คาเม, อถ โข อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ ตีสุ ภเวสุ อมรณธมฺโม ¶ นาม นตฺถิ, ตพฺภาเวเนว าตุํ สมตฺโถ เอกสงฺขาโรปิ สสฺสโต นาม นตฺถิ, สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา, สพฺเพ สงฺขารา ภิชฺชนธมฺมา, โปราณกปณฺฑิตาปิ ปุตฺเต มเต ‘มรณธมฺมํ มตํ, นสฺสนธมฺมํ นฏฺ’นฺติ น โสจึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทฺวารคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา กสิกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิ. ตสฺส ปุตฺโต จ ธีตา จาติ ทฺเว ทารกา อเหสุํ. โส ปุตฺตสฺส วยปฺปตฺตสฺส สมานกุลโต กุมาริกํ อาหริตฺวา อทาสิ, อิติ เต ทาสิยา สทฺธึ ฉ ชนา อเหสุํ – โพธิสตฺโต, ภริยา, ปุตฺโต, ธีตา, สุณิสา, ทาสีติ. เต สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสา อเหสุํ. โพธิสตฺโต เสสานํ ปฺจนฺนํ เอวํ โอวาทํ เทติ ‘‘ตุมฺเห ยถาลทฺธนิยาเมเนว ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถ, มรณสฺสตึ ภาเวถ, ตุมฺหากํ มรณภาวํ สลฺลกฺเขถ, อิเมสฺหิ สตฺตานํ มรณํ ธุวํ, ชีวิตํ อทฺธุวํ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ขยวยธมฺมิโนว, รตฺติฺจ ทิวา จ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปฺปมตฺตา มรณสฺสตึ ภาเวนฺติ.
อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ปุตฺเตน สทฺธึ เขตฺตํ ¶ คนฺตฺวา กสติ. ปุตฺโต กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ฌาเปติ. ตสฺสาวิทูเร เอกสฺมึ วมฺมิเก อาสีวิโส อตฺถิ. ธูโม ตสฺส อกฺขีนิ ปหริ. โส กุทฺโธ นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย มยฺหํ ภย’’นฺติ จตสฺโส ทาา นิมุชฺชาเปนฺโต ตํ ฑํสิ, โส ปริวตฺติตฺวา ปติโต. โพธิสตฺโต ปริวตฺติตฺวา ตํ ปติตํ ทิสฺวา โคเณ เปตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส มตภาวํ ตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา เอกสฺมึ รุกฺขมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ปารุปิตฺวา เนว โรทิ น ปริเทวิ – ‘‘ภิชฺชนธมฺมํ ปน ภินฺนํ, มรณธมฺมํ มตํ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา มรณนิปฺผตฺติกา’’ติ อนิจฺจภาวเมว สลฺลกฺเขตฺวา กสิ. โส เขตฺตสมีเปน คจฺฉนฺตํ เอกํ ปฏิวิสฺสกํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, เคหํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อามา’’ติ วุตฺเต เตน หิ อมฺหากมฺปิ ฆรํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณึ วเทยฺยาสิ ‘‘อชฺช กิร ปุพฺเพ วิย ทฺวินฺนํ ภตฺตํ อนาหริตฺวา เอกสฺเสวาหารํ อาหเรยฺยาถ, ปุพฺเพ จ เอกิกาว ทาสี อาหารํ อาหรติ, อชฺช ปน จตฺตาโรปิ ชนา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา คนฺธปุปฺผหตฺถา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ตเถว กเถสิ. เกน เต, ตาต, อิมํ สาสนํ ทินฺนนฺติ. พฺราหฺมเณน ¶ , อยฺเยติ. สา ‘‘ปุตฺโต เม มโต’’ติ อฺาสิ, กมฺปนมตฺตมฺปิสฺสา นาโหสิ. เอวํ สุภาวิตจิตฺตา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา ¶ คนฺธปุปฺผหตฺถา ทาสึ ปน อาหารํ อาหราเปตฺวา เสเสหิ สทฺธึ เขตฺตํ อคมาสิ. เอกสฺสปิ โรทิตํ วา ปริเทวิตํ วา นาโหสิ.
โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส นิปนฺนฉายายเมว นิสีทิตฺวา ภฺุชิ. ภุตฺตาวสาเน สพฺเพปิ ทารูนิ อุทฺธริตฺวา ตํ จิตกํ อาโรเปตฺวา คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ฌาเปสุํ. เอกสฺส จ เอกพินฺทุปิ อสฺสุ นาโหสิ, สพฺเพปิ สุภาวิตมรณสฺสติโน โหนฺติ. เตสํ สีลเตเชน สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส ‘‘โก นุ โข มํ านา ¶ จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต เตสํ คุณเตเชน อุณฺหภาวํ ตฺวา ปสนฺนมานโส หุตฺวา ‘‘มยา เอเตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา สีหนาทปริโยสาเน เอเตสํ นิเวสนํ สตฺตรตนปริปุณฺณํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ เวเคน ตตฺถ คนฺตฺวา อาฬาหนปสฺเส ิโต ‘‘ตาต, กึ กโรถา’’ติ อาห. ‘‘เอกํ มนุสฺสํ ฌาเปม, สามี’’ติ. ‘‘น ตุมฺเห มนุสฺสํ ฌาเปสฺสถ, เอกํ ปน มิคํ มาเรตฺวา ปจถ มฺเ’’ติ. ‘‘นตฺเถตํ สามิ, มนุสฺสเมว ฌาเปมา’’ติ. ‘‘เตน หิ เวริมนุสฺโส โว ภวิสฺสตี’’ติ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โอรสปุตฺโต โน สามิ, น เวริโก’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ โว อปฺปิยปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘อติวิย ปิยปุตฺโต, สามี’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา น โรทสี’’ติ? โส อโรทนการณํ กเถนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุํ;
เอวํ สรีเร นิพฺโภเค, เปเต กาลกเต สติ.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ.
ตตฺถ สํ ตนุนฺติ อตฺตโน สรีรํ. นิพฺโภเคติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาเวน โภครหิเต. เปเตติ ปรโลกํ ปฏิคเต. กาลกเตติ กตกาเล, มเตติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สามิ, มม ปุตฺโต ยถา นาม อุรโค ชิณฺณตจํ นิจฺฉินฺทิตฺวา อโนโลเกตฺวา อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา ¶ คจฺเฉยฺย, เอวํ อตฺตโน สรีรํ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ, ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยรหิเต สรีเร เอวํ นิพฺโภเค ตสฺมิฺจ เม ปุตฺเต เปเต ปุน ปฏิคเต มรณกาลํ กตฺวา ิเต สติ โก การฺุเน วา ปริเทเวน วา อตฺโถ. อยฺหิ ยถา สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฑยฺหมาโน สุขทุกฺขํ น ชานาติ, เอวํ าตีนํ ปริเทวิตมฺปิ น ชานาติ, เตน การเณนาหํ เอตํ น โสจามิ. ยา ตสฺส อตฺตโน คติ, ตํ โส คโตติ.
สกฺโก ¶ ¶ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา พฺราหฺมณึ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ถฺํ ปาเยตฺวา หตฺถปาเท สณฺเปตฺวา วฑฺฒิตปุตฺโต เม, สามี’’ติ. ‘‘อมฺม, ปิตา ตาว ปุริสภาเวน มา โรทตุ, มาตุ หทยํ ปน มุทุกํ โหติ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘อนวฺหิโต ตโต อาคา, อนนฺุาโต อิโต คโต;
ยถาคโต ตถา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห –
ตตฺถ อนวฺหิโตติ อยํ ตาต มยา ปรโลกโต อนวฺหิโต อยาจิโต. อาคาติ อมฺหากํ เคหํ อาคโต. อิโตติ อิโต มนุสฺสโลกโต คจฺฉนฺโตปิ มยา อนนฺุาโตว คโต. ยถาคโตติ อาคจฺฉนฺโตปิ ยถา อตฺตโนว รุจิยา อาคโต, คจฺฉนฺโตปิ ตเถว คโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺส อิโต คมเน กา ปริเทวนา. ฑยฺหมาโนติ คาถา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
สกฺโก พฺราหฺมณิยา กถํ สุตฺวา ตสฺส ภคินึ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘ภาตา เม, สามี’’ติ. ‘‘อมฺม, ภคินิโย นาม ภาตูสุ สิเนหา โหนฺติ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘สเจ โรเท กิสา อสฺสํ, ตสฺสา เม กึ ผลํ สิยา;
าติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยา.
ฑยฺหมาโน ¶ ¶ น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห –
ตตฺถ สเจติ ยทิ อหํ ภาตริ มเต โรเทยฺยํ, กิสสรีรา อสฺสํ. ภาตุ ปน เม ตปฺปจฺจยา วุฑฺฒิ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. ตสฺสา เมติ ตสฺสา มยฺหํ โรทนฺติยา กึ ผลํ โก อานิสํโส ภเวยฺย. มยฺหํ อวุทฺธิ ปน ปฺายตีติ ทีเปติ. าติมิตฺตสุหชฺชานนฺติ าติมิตฺตสุหทานํ ¶ . อยเมว วา ปาโ. ภิยฺโย โนติ เย อมฺหากํ าตี จ มิตฺตา จ สุหทยา จ, เตสํ อธิกตรา อรติ สิยา.
สกฺโก ภคินิยา กถํ สุตฺวา ภริยํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘ปติ เม, สามี’’ติ. ‘‘อิตฺถิโย นาม ปติมฺหิ มเต วิธวา โหนฺติ อนาถา, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ. สาปิสฺส อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘ยถาปิ ทารโก จนฺทํ, คจฺฉนฺตมนุโรทติ;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติ.
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห –
ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม ยตฺถ กตฺถจิ ยุตฺตายุตฺตํ ลพฺภนียาลพฺภนียํ อชานนฺโต พาลทารโก มาตุ อุจฺฉงฺเค นิสินฺโน ปุณฺณมาสิยํ ปุณฺณํ จนฺทํ อากาเส คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, จนฺทํ เม เทหิ, อมฺม, จนฺทํ เม เทหี’’ติ ปุนปฺปุนํ โรทติ, เอวํสมฺปทเมเวตํ, เอวํนิปฺผตฺติกเมว เอตํ ตสฺส รุณฺณํ โหติ, โย เปตํ กาลกตํ อนุโสจติ. อิโตปิ จ พาลตรํ. กึการณา? โส หิ วิชฺชมานจนฺทํ อนุโรทติ, มยฺหํ ปน ปติ มโต เอตรหิ อวิชฺชมาโน สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฑยฺหมาโนปิ น กิฺจิ ชานาตีติ.
สกฺโก ¶ ภริยาย วจนํ สุตฺวา ทาสึ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กึ โหตี’’ติ? ‘‘อยฺโย เม, สามี’’ติ. ‘‘นนุ ตฺวํ อิมินา ปีเฬตฺวา โปเถตฺวา ปริภุตฺตา ¶ ภวิสฺสสิ, ตสฺมา ‘‘สุมุตฺตา อห’’นฺติ น โรทสี’’ติ. ‘สามิ, มา เอวํ อวจ, น เอตํ เอตสฺส อนุจฺฉวิกํ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน เม อยฺยปุตฺโต, อุเร สํวฑฺฒิตปุตฺโต วิย อโหสี’ติ. ‘‘อถ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิสฺส อโรทนการณํ กเถนฺตี –
‘‘ยถาปิ อุทกกุมฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติ.
‘‘ฑยฺหมาโน ¶ น ชานาติ, าตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห –
ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม อุทกกุมฺโภ อุกฺขิปิยมาโน ปติตฺวา สตฺตธา ภินฺโน ปุน ตานิ กปาลานิ ปฏิปาฏิยา เปตฺวา สํวิทหิตฺวา ปฏิปากติกํ กาตุํ น สกฺโกติ, โย เปตมนุโสจติ, ตสฺสปิ เอตมนุโสจนํ เอวํนิปฺผตฺติกเมว โหติ, มตสฺส ปุน ชีวาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อิทฺธิมโต วา อิทฺธานุภาเวน ภินฺนํ กุมฺภํ สํวิทหิตฺวา อุทกสฺส ปูเรตุํ สกฺกา ภเวยฺย, กาลกโต ปน อิทฺธิพเลนาปิ น สกฺกา ปฏิปากติตํ กาตุนฺติ. อิตรา คาถา วุตฺตตฺถาเยว.
สกฺโก สพฺเพสํ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ มรณสฺสติ ภาวิตา, ตุมฺเห อิโต ปฏฺาย สหตฺเถน กมฺมํ มา กริตฺถ, อหํ, สกฺโก เทวราชา, อหํ โว เคเห สตฺต รตนานิ อปริมาณานิ กริสฺสามิ, ตุมฺเห ทานํ เทถ ¶ , สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถ, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา เคหํ อปริมิตธนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ทาสี ขุชฺชุตฺตรา อโหสิ, ธีตา อุปฺปลวณฺณา, ปุตฺโต ราหุโล, มาตา เขมา, พฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อุรคชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๕๕] ๕. ฆฏชาตกวณฺณนา
อฺเ ¶ โสจนฺติ โรทนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ เอกํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา กถิตสทิสเมว. อิธ ปน ราชา อตฺตโน อุปการสฺส อมจฺจสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ปริเภทกานํ กถํ คเหตฺวา ตํ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปเวเสสิ. โส ตตฺถ นิสินฺโนว โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตสิ. ราชา ตสฺส คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา โมจาเปสิ. โส คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อนตฺโถ กิร เต อุปฺปนฺโน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, อนตฺเถน ปน เม อตฺโถ อาคโต, โสตาปตฺติมคฺโค นิพฺพตฺโต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข, อุปาสก, ตฺวฺเว อนตฺเถน อตฺถํ อาหริ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาหรึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ฆฏกุมาโร’’ติสฺส นามํ กรึสุ. โส อปเรน สมเยน ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ทุพฺภิ. โส ตํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา รฏฺา ปพฺพาเชสิ. ตทา สาวตฺถิยํ ธงฺกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อุปฏฺหิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยน อตฺตโน วจนํ คาหาเปตฺวา พาราณสิรชฺชํ คณฺหาเปสิ. โสปิ รชฺชํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ สงฺขลิกาหิ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวเสสิ. โพธิสตฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ¶ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิ, ธงฺกสฺส สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ. โส คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สุวณฺณาทาสผุลฺลปทุมสสฺสิริกํ มุขํ ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อฺเ โสจนฺติ โรทนฺติ, อฺเ อสฺสุมุขา ชนา;
ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, กสฺมา ฆฏ น โสจสี’’ติ.
ตตฺถ อฺเติ ตํ เปตฺวา เสสมนุสฺสา.
อถสฺส โพธิสตฺโต อโสจนการณํ กเถนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘นาพฺภตีตหโร ¶ โสโก, นานาคตสุขาวโห;
ตสฺมา ธงฺก น โสจามิ, นตฺถิ โสเก ทุตียตา.
‘‘โสจํ ปณฺฑุ กิโส โหติ, ภตฺตฺจสฺส น รุจฺจติ;
อมิตฺตา สุมนา โหนฺติ, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโต.
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ิตํ มํ นาคมิสฺสติ, เอวํ ทิฏฺปโท อหํ.
‘‘ยสฺสตฺตา นาลเมโกว, สพฺพกามรสาหโร;
สพฺพาปิ ปถวี ตสฺส, น สุขํ อาวหิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ นาพฺภตีตหโรติ นาพฺภตีตาหาโร, อยเมว วา ปาโ. โสโก นาม อพฺภตีตํ อติกฺกนฺตํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ ปุน นาหรติ. ทุตียตาติ สหายตา. อตีตาหรเณน วา อนาคตาหรเณน ¶ วา โสโก นาม กสฺสจิ สหาโย น โหติ, เตนาปิ การเณนาหํ น โสจามีติ วทติ. โสจนฺติ โสจนฺโต. สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโตติ โสกสลฺเลน วิทฺธสฺส เตเนว ฆฏฺฏิยมานสฺส ‘‘ทิฏฺา วต โน ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺี’’ติ อมิตฺตา สุมนา โหนฺตีติ อตฺโถ.
ิตํ มํ นาคมิสฺสตีติ สมฺม ธงฺกราช, เอเตสุ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ มํ ปณฺฑุกิสภาวาทิกํ โสกมูลกํ พฺยสนํ น อาคมิสฺสติ. เอวํ ทิฏฺปโทติ ยถา ตํ พฺยสนํ นาคจฺฉติ, เอวํ มยา ฌานปทํ ทิฏฺํ. ‘‘อฏฺโลกธมฺมปท’’นฺติปิ วทนฺติเยว ¶ . ปาฬิยํ ปน ‘‘น มตฺตํ นาคมิสฺสตี’’ติ ลิขิตํ, ตํ อฏฺกถายํ นตฺถิ. ปริโยสานคาถาย อิจฺฉิตปตฺถิตตฺเถน ฌานสุขสงฺขาตํ สพฺพกามรสํ อาหรตีติ สพฺพกามรสาหโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺส รฺโ ปหาย อฺสหาเย อตฺตาว เอโก สพฺพกามรสาหโร นาลํ, สพฺพํ ฌานสุขสงฺขาตํ กามรสํ อาหริตุํ อสมตฺโถ, ตสฺส รฺโ สพฺพาปิ ปถวี น สุขํ อาวหิสฺสติ. กามาตุรสฺส หิ สุขํ นาม นตฺถิ, โย ปน กิเลสทรถรหิตํ ฌานสุขํ อาหริตุํ สมตฺโถ, โส ราชา สุขี โหตีติ. โย ปเนตาย คาถาย ‘‘ยสฺสตฺถา นาลเมโก’’ติปิ ปาโ, ตสฺสตฺโถ น ทิสฺสติ.
อิติ ¶ ธงฺโก อิมา จตสฺโส คาถา สุตฺวา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปกฺกามิ. โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ อมจฺจานํ ปฏินิยฺยาเทตฺวา หิมวนฺตปเทสํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธงฺกราชา อานนฺโท อโหสิ, ฆฏราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ฆฏชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๕๖] ๖. โกรณฺฑิยชาตกวณฺณนา
เอโก อรฺเติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปตึ อารพฺภ กเถสิ. เถโร กิร อาคตาคตานํ ทุสฺสีลานํ มิคลุทฺทกมจฺฉพนฺธาทีนํ ทิฏฺทิฏฺานฺเว ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ สีลํ เทติ. เต เถเร ครุภาเวน ตสฺส กถํ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สีลํ คณฺหนฺติ, คเหตฺวา จ ปน น รกฺขนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน กมฺมเมว กโรนฺติ. เถโร สทฺธิวิหาริเก อามนฺเตตฺวา ¶ ‘‘อาวุโส, อิเม มนุสฺสา มม สนฺติเก สีลํ คณฺหึสุ, คณฺหิตฺวา จ ปน น รกฺขนฺตี’’ติ ¶ อาห. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เอเตสํ อรุจิยา สีลํ เทถ, เอเต ตุมฺหากํ กถํ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา คณฺหนฺติ, ตุมฺเห อิโต ปฏฺาย เอวรูปานํ สีลํ มา อทตฺถา’’ติ. เถโร อนตฺตมโน อโหสิ. ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ทิฏฺทิฏฺานฺเว สีลํ เทตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ทิฏฺทิฏฺานํ อยาจนฺตานฺเว สีลํ เทตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส เชฏฺนฺเตวาสิโก โกรณฺฑิโย นาม อโหสิ. ตทา โส อาจริโย ทิฏฺทิฏฺานํ เกวฏฺฏาทีนํ อยาจนฺตานฺเว ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ สีลํ เทติ. เต คเหตฺวาปิ น รกฺขนฺติ ¶ อาจริโย ตมตฺถํ อนฺเตวาสิกานํ อาโรเจสิ. อนฺเตวาสิกา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เอเตสํ อรุจิยา สีลํ เทถ, ตสฺมา ภินฺทนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย ยาจนฺตานฺเว ทเทยฺยาถ, มา อยาจนฺตาน’’นฺติ วทึสุ. โส วิปฺปฏิสารี อโหสิ, เอวํ สนฺเตปิ ทิฏฺทิฏฺานํ สีลํ เทติเยว.
อเถกทิวสํ เอกสฺมา คามา มนุสฺสา อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณวาจนกตฺถาย อาจริยํ นิมนฺตยึสุ. โส โกรณฺฑิยมาณวํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ตาต, อหํ น คจฺฉามิ, ตฺวํ อิเม ปฺจสเต มาณเว คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วาจนกานิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมฺหากํ ทินฺนโกฏฺาสํ อาหรา’’ติ เปเสสิ. โส คนฺตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ กนฺทรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ทิฏฺทิฏฺานํ อยาจนฺตานฺเว สีลํ เทติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย ยถา ยาจนฺตานฺเว เทติ, ตถา นํ กริสฺสามี’’ติ. โส เตสุ มาณเวสุ ¶ สุขนิสินฺเนสุ อุฏฺาย มหนฺตํ มหนฺตํ เสลํ อุกฺขิปิตฺวา กนฺทรายํ ขิปิ, ปุนปฺปุนํ ขิปิเยว. อถ นํ เต มาณวา อุฏฺาย ‘‘อาจริย, กึ กโรสี’’ติ อาหํสุ. โส น กิฺจิ กเถสิ, เต เวเคน คนฺตฺวา อาจริยสฺส อาโรเจสุํ. อาจริโย อาคนฺตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เอโก อรฺเ คิริกนฺทรายํ, ปคฺคยฺห ปคฺคยฺห สิลํ ปเวจฺฉสิ;
ปุนปฺปุนํ สนฺตรมานรูโป, โกรณฺฑิย โก นุ ตว ยิธตฺโถ’’ติ.
ตตฺถ โก นุ ตว ยิธตฺโถติ โก นุ ตว อิธ กนฺทรายํ สิลาขิปเนน อตฺโถ.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา อาจริยํ ปโพเธตุกาโม ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อหฺหิมํ สาครเสวิตนฺตํ, สมํ กริสฺสามิ ยถาปิ ปาณิ;
วิกิริย สานูนิ จ ปพฺพตานิ จ, ตสฺมา สิลํ ทริยา ปกฺขิปามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อหฺหิมนฺติ อหฺหิ อิมํ มหาปถวึ. สาครเสวิตนฺตนฺติ สาคเรหิ เสวิตํ จาตุรนฺตํ. ยถาปิ ปาณีติ หตฺถตลํ วิย สมํ กริสฺสามิ. วิกิริยาติ วิกิริตฺวา. สานูนิ จ ปพฺพตานิ จาติ ปํสุปพฺพเต จ สิลาปพฺพเต จ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ตติยํ คาถมาห –
‘‘นยิมํ มหึ อรหติ ปาณิกปฺปํ, สมํ มนุสฺโส กรณาย เมโก;
มฺามิมฺเว ทรึ ชิคีสํ, โกรณฺฑิย หาหสิ ชีวโลก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กรณาย เมโกติ กรณาย เอโก กาตุํ น สกฺโกตีติ ทีเปติ. มฺามิมฺเว ทรึ ชิคีสนฺติ อหํ มฺามิ ติฏฺตุ ปถวี, อิมฺเว เอกํ ทรึ ชิคีสํ ปูรณตฺถาย วายมนฺโต สิลา ปริเยสนฺโต อุปายํ วิจินนฺโตว ตฺวํ อิมํ ชีวโลกํ หาหสิ ชหิสฺสสิ, มริสฺสสีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มาณโว จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สเจ อยํ ภูตธรํ น สกฺกา, สมํ มนุสฺโส กรณาย เมโก;
เอวเมว ตฺวํ พฺรหฺเม อิเม มนุสฺเส, นานาทิฏฺิเก นานยิสฺสสิ เต’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – สเจ อยํ เอโก มนุสฺโส อิมํ ภูตธรํ ปถวึ สมํ กาตุํ น สกฺกา น สมตฺโถ, เอวเมว ตฺวํ อิเม ทุสฺสีลมนุสฺเส นานาทิฏฺิเก นานยิสฺสสิ, เต เอวํ ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ วทนฺโต อตฺตโน วสํ น อานยิสฺสสิ, ปณฺฑิตปุริสาเยว หิ ปาณาติปาตํ ‘‘อกุสล’’นฺติ ครหนฺติ. สํสารโมจกาทโย ปเนตฺถ กุสลสฺิโน, เต ตฺวํ กถํ อานยิสฺสสิ, ตสฺมา ทิฏฺทิฏฺานํ สีลํ อทตฺวา ยาจนฺตานฺเว เทหีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา อาจริโย ‘‘ยุตฺตํ วทติ โกรณฺฑิโย, อิทานิ น เอวรูปํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน วิรทฺธภาวํ ตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สํขิตฺตรูเปน ¶ ภวํ มมตฺถํ, อกฺขาสิ โกรณฺฑิย เอวเมตํ;
ยถา น สกฺกา ปถวี สมายํ, กตฺตุํ มนุสฺเสน ตถา มนุสฺสา’’ติ.
ตตฺถ สมายนฺติ สมํ อยํ. เอวํ อาจริโย มาณวสฺส ถุตึ อกาสิ, โสปิ นํ โพเธตฺวา สยํ ฆรํ เนสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต อโหสิ, โกรณฺฑิยมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โกรณฺฑิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๕๗] ๗. ลฏุกิกชาตกวณฺณนา
วนฺทามิ ตํ กฺุชร สฏฺิหายนนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, สตฺเตสุ กรุณามตฺตมฺปิสฺส นตฺถี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส นิกฺกรุโณเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปาสาทิโก มหากาโย อสีติสหสฺสวารณปริวาโร ยูถปติ หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วิหาสิ. ตทา เอกา ลฏุกิกา สกุณิกา หตฺถีนํ วิจรณฏฺาเน อณฺฑานิ นิกฺขิปิ, ตานิ ปริณตานิ ภินฺทิตฺวา สกุณโปตกา นิกฺขมึสุ. เตสุ อวิรุฬฺหปกฺเขสุ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺเตสุเยว มหาสตฺโต อสีติสหสฺสวารณปริวุโต โคจราย จรนฺโต ตํ ปเทสํ ปตฺโต. ตํ ทิสฺวา ลฏุกิกา จินฺเตสิ ‘‘อยํ หตฺถิราชา มม โปตเก มทฺทิตฺวา มาเรสฺสติ, หนฺท นํ ปุตฺตกานํ ปริตฺตาณตฺถาย ธมฺมิการกฺขํ ยาจามี’’ติ. สา ¶ อุโภ ปกฺเข เอกโต กตฺวา ตสฺส ปุรโต ตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘วนฺทามิ ¶ ตํ กฺุชร สฏฺิหายนํ, อารฺกํ ยูถปตึ ยสสฺสึ;
ปกฺเขหิ ตํ ปฺชลิกํ กโรมิ, มา เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สฏฺิหายนนฺติ สฏฺิวสฺสกาเล หายนพลํ. ยสสฺสินฺติ ปริวารสมฺปนฺนํ. ปกฺเขหิ ตํ ปฺจลิกํ กโรมีติ อหํ ปกฺเขหิ ตํ อฺชลิกํ กโรมีติ อตฺโถ.
มหาสตฺโต ‘‘มา จินฺตยิ ลฏุกิเก, อหํ เต ปุตฺตเก รกฺขิสฺสามี’’ติ สกุณโปตกานํ อุปริ ตฺวา อสีติยา หตฺถิสหสฺเสสุ คเตสุ ลฏุกิกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ลฏุกิเก อมฺหากํ ปจฺฉโต เอโก เอกจาริโก หตฺถี อาคจฺฉติ, โส อมฺหากํ วจนํ น กริสฺสติ, ตสฺมึ อาคเต ตมฺปิ ยาจิตฺวา ปุตฺตกานํ โสตฺถิภาวํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อุโภหิ ปกฺเขหิ อฺชลึ กตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘วนฺทามิ ตํ กฺุชร เอกจารึ, อารฺกํ ปพฺพตสานุโคจรํ;
ปกฺเขหิ ตํ ปฺชลิกํ กโรมิ, มา เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติ.
ตตฺถ ปพฺพตสานุโคจรนฺติ ฆนเสลปพฺพเตสุ จ ปํสุปพฺพเตสุ จ โคจรํ คณฺหนฺตํ.
โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘วธิสฺสามิ เต ลฏุกิเก ปุตฺตกานิ, กึ เม ตุวํ กาหสิ ทุพฺพลาสิ;
สตํ สหสฺสานิปิ ตาทิสีนํ, วาเมน ปาเทน ปโปถเยยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วธิสฺสามิ เตติ ตฺวํ กสฺมา มม วิจรณมคฺเค ปุตฺตกานิ เปสิ, ยสฺมา เปสิ, ตสฺมา วธิสฺสามิ เต ปุตฺตกานีติ วทติ. กึ เม ตุวํ กาหสีติ มยฺหํ มหาถามสฺส ตฺวํ ทุพฺพลา กึ กริสฺสสิ. ปโปถเยยฺยนฺติ อหํ ตาทิสานํ ลฏุกิกานํ สตสหสฺสมฺปิ วาเมน ปาเทน สฺจุณฺเณยฺยํ, ทกฺขิณปาเทน ปน กถาว นตฺถีติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา โส ตสฺสา ปุตฺตเก ปาเทน สฺจุณฺเณตฺวา มุตฺเตน ปวาเหตฺวา นทนฺโตว ปกฺกามิ. ลฏุกิกา รุกฺขสาขาย นิลียิตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว วารณ นทนฺโต คจฺฉสิ, กติปาเหเนว ¶ เม กิริยํ ปสฺสิสฺสสิ, กายพลโต าณพลสฺส มหนฺตภาวํ น ชานาสิ, โหตุ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ ตํ สนฺตชฺชยมานาว จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น เหว สพฺพตฺถ พเลน กิจฺจํ, พลฺหิ พาลสฺส วธาย โหติ;
กริสฺสามิ เต นาคราชา อนตฺถํ, โย เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติ.
ตตฺถ พเลนาติ กายพเลน. อนตฺถนฺติ อวุฑฺฒึ. โย เมติ โย ตฺวํ มม ทุพฺพลาย ปุตฺตเก วธี ฆาเตสิ.
สา เอวํ วตฺวา กติปาหํ เอกํ กากํ อุปฏฺหิตฺวา เตน ตุฏฺเน ‘‘กึ เต กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘สามิ, อฺํ เม กาตพฺพํ นตฺถิ, เอกสฺส ปน เอกจาริกวารณสฺส ตุณฺเฑน ปหริตฺวา ตุมฺเหหิ อกฺขีนิ ภินฺนานิ ปจฺจาสีสามี’’ติ อาห. สา เตน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตา เอกํ นีลมกฺขิกํ อุปฏฺหิ. ตายปิ ‘‘กึ เต, กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘อิมินา กาเกน เอกจาริกวารณสฺส อกฺขีสุ ภินฺเนสุ ตุมฺเหหิ ตตฺถ อาสาฏิกํ ปาเตตุํ อิจฺฉามี’’ติ วตฺวา ตายปิ ‘‘สาธู’’ติ วุตฺเต เอกํ มณฺฑูกํ อุปฏฺหิตฺวา เตน ‘‘กึ เต, กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘ยทา เอกจาริกวารโณ อนฺโธ หุตฺวา ปานียํ ปริเยสติ, ตทา ปพฺพตมตฺถเก ิโต สทฺทํ กตฺวา ตสฺมึ ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหนฺเต โอตริตฺวา ปปาเต สทฺทํ กเรยฺยาถ, อหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา เอตฺตกํ ปจฺจาสีสามี’’ติ อาห. โสปิ ตสฺสา วจนํ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
อเถกทิวสํ ¶ กาโก วารณสฺส ทฺเวปิ ¶ อกฺขีนิ ตุณฺเฑน ภินฺทิ, นีลมกฺขิกา อาสาฏิกํ ปาเตสิ. โส ปุฬเวหิ ขชฺชนฺโต เวทนาปฺปตฺโต ปิปาสาภิภูโต ปานียํ ปริเยสมาโน วิจริ. ตสฺมึ กาเล มณฺฑูโก ปพฺพตมตฺถเก ตฺวา สทฺทมกาสิ. วารโณ ‘‘เอตฺถ ปานียํ ภวิสฺสตี’’ติ ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิ. อถ มณฺฑูโก โอตริตฺวา ปปาเต ตฺวา สทฺทมกาสิ. วารโณ ‘‘เอตฺถ ปานียํ ภวิสฺสตี’’ติ ปปาตาภิมุโข คจฺฉนฺโต ปริคฬิตฺวา ปพฺพตปาเท ปติตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. ลฏุกิกา ตสฺส มตภาวํ ตฺวา ‘‘ทิฏฺา เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺี’’ติ หฏฺตุฏฺา ตสฺส ขนฺเธ จงฺกมิตฺวา ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เกนจิ สทฺธึ เวรํ นาม กาตพฺพํ, เอวํ พลสมฺปนฺนมฺปิ วารณํ อิเม จตฺตาโร ชนา เอกโต หุตฺวา วารณสฺส ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุ’’นฺติ –
‘‘กากฺจ ¶ ปสฺส ลฏุกิกํ, มณฺฑูกํ นีลมกฺขิกํ;
เอเต นาคํ อฆาเตสุํ, ปสฺส เวรสฺส เวรินํ;
ตสฺมา หิ เวรํ น กยิราถ, อปฺปิเยนปิ เกนจี’’ติ. –
อิมํ อภิสมฺพุทฺธคาถํ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ.
ตตฺถ ปสฺสาติ อนิยามิตาลปนเมตํ, ภิกฺขู ปน สนฺธาย วุตฺตตฺตา ปสฺสถ ภิกฺขเวติ วุตฺตํ โหติ. เอเตติ เอเต จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา. อฆาเตสุนฺติ ตํ วธึสุ. ปสฺส เวรสฺส เวรินนฺติ ปสฺสถ เวริกานํ เวรสฺส คตินฺติ อตฺโถ.
ตทา เอกจาริกหตฺถี เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติ ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ลฏุกิกชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๕๘] ๘. จูฬธมฺมปาลชาตกวณฺณนา
อหเมว ¶ ทูสิยา ภูนหตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. อฺเสุ ชาตเกสุ เทวทตฺโต โพธิสตฺตสฺส ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ นาสกฺขิ, อิมสฺมึ ¶ ปน จูฬธมฺมปาลชาตเก โพธิสตฺตสฺส สตฺตมาสิกกาเล หตฺถปาเท จ สีสฺจ เฉทาเปตฺวา อสิมาลกํ นาม กาเรสิ. ททฺทรชาตเก (ชา. ๑.๒.๔๓-๔๔) คีวํ คเหตฺวา มาเรตฺวา อุทฺธเน มํสํ ปจิตฺวา ขาทิ. ขนฺตีวาทีชาตเก (ชา. ๑.๔.๔๙ อาทโย) ทฺวีหิปิ กสาหิ ปหารสหสฺเสหิ ตาฬาเปตฺวา หตฺถปาเท จ กณฺณนาสฺจ เฉทาเปตฺวา ชฏาสุ คเหตฺวา กฑฺฒาเปตฺวา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา อุเร ปาเทน ปหริตฺวา คโต. โพธิสตฺโต ตํ ทิวสํเยว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. จูฬนนฺทิยชาตเกปิ (ชา. ๑.๒.๑๔๓-๑๔๔) มหากปิชาตเกปิ (ชา. ๑.๗.๘๓ อาทโย) มาเรสิเยว. เอวเมว โส ทีฆรตฺตํ วธาย ปริสกฺกนฺโต พุทฺธกาเลปิ ปริสกฺกิเยว. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ มารณตฺถเมว อุปายํ กโรติ, ‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ มาราเปสฺสามี’ติ ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิรึ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิเยว, อิทานิ ปน ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ ¶ , ปุพฺเพ มํ จูฬธมฺมปาลกุมารกาเล อตฺตโน ปุตฺตํ สมานํ ชีวตกฺขยํ ปาเปตฺวา อสิมาลกํ กาเรสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ มหาปตาเป นาม รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา จนฺทาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ธมฺมปาโล’’ติสฺส นามํ กรึสุ. ตเมนํ สตฺตมาสิกกาเล มาตา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา กีฬาปยมานา นิสีทิ. ราชา ตสฺสา วสนฏฺานํ อคมาสิ. สา ปุตฺตํ กีฬาปยมานา ปุตฺตสิเนเหน สมปฺปิตา หุตฺวา ราชานํ ปสฺสิตฺวาปิ น อุฏฺหิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิทาเนว ตาว ปุตฺตํ นิสฺสาย มานํ กโรติ, มํ กิสฺมิฺจิ น มฺติ, ปุตฺเต ปน วฑฺฒนฺเต มยิ ‘มนุสฺโส’ติปิ สฺํ น กริสฺสติ, อิทาเนว นํ ฆาเตสฺสามี’’ติ. โส นิวตฺติตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อตฺตโน วิธาเนน ¶ อาคจฺฉตู’’ติ โจรฆาตกํ ปกฺโกสาเปสิ. โส กาสายวตฺถนิวตฺโถ ¶ รตฺตมาลาธโร ผรสุํ อํเส เปตฺวา อุปธานฆฏิกํ หตฺถปาทปนทณฺฑกฺจ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ อฏฺาสิ. เทวิยา สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ธมฺมปาลํ อาเนหีติ. เทวีปิ รฺโ กุชฺฌิตฺวา นิวตฺตนภาวํ ตฺวา โพธิสตฺตํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา โรทมานา นิสีทิ. โจรฆาตโก คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺิยํ หตฺเถน ปหริตฺวา หตฺถโต กุมารํ อจฺฉินฺทิตฺวา อาทาย รฺโ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ อาห. ราชา เอกํ ผลกํ อาหราเปตฺวา ปุรโต นิกฺขิปาเปตฺวา ‘‘อิธ นํ นิปชฺชาเปหี’’ติ อาห. โส ตถา อกาสิ.
จนฺทาเทวี ปุตฺตสฺส ปจฺฉโตว ปริเทวมานา อาคจฺฉิ. ปุน โจรฆาตโก ‘‘กึ กโรมี, เทวา’’ติ อาห. ธมฺมปาลสฺส หตฺเถ ฉินฺทาติ. จนฺทาเทวี ‘‘มหาราช, มม ปุตฺโต สตฺตมาสิโก พาลโก น กิฺจิ ชานาติ, นตฺเถตสฺส โทโส, โทโส ปน โหนฺโต มยิ ภเวยฺย, ตสฺมา มยฺหํ หตฺเถ เฉทาเปหี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺส;
เอตํ มฺุจตุ ธมฺมปาลํ, หตฺเถ เม เทว เฉเทหี’’ติ.
ตตฺถ ทูสิยาติ ทูสิกา, ตุมฺเห ทิสฺวา อนุฏฺหมานา โทสการิกาติ อตฺโถ. ‘‘ทูสิกา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ภูนหตาติ หตภูนา, หตวุฑฺฒีติ อตฺโถ. รฺโติ อิทํ ‘‘ทูสิยา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพํ. อหํ รฺโ มหาปตาปสฺส อปราธการิกา, นายํ กุมาโร, ตสฺมา ¶ นิรปราธํ เอตํ พาลกํ มฺุจตุ ธมฺมปาลํ, สเจปิ หตฺเถ เฉทาเปตุกาโม, โทสการิกาย หตฺเถ เม, เทว, เฉเทหีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
ราชา โจรฆาตกํ โอโลเกสิ. ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘ปปฺจํ อกตฺวา หตฺเถ เฉทา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ โจรฆาตโก ติขิณผรสุํ คเหตฺวา กุมารสฺส ตรุณวํสกฬีเร วิย ¶ ทฺเว หตฺเถ ฉินฺทิ. โส ทฺวีสุ หตฺเถสุ ฉิชฺชมาเนสุ เนว โรทิ น ปริเทวิ, ขนฺติฺจ เมตฺตฺจ ปุเรจาริกํ กตฺวา อธิวาเสสิ. จนฺทา ปน เทวี ฉินฺนหตฺถโกฏึ คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ¶ โลหิตลิตฺตา ปริเทวมานา วิจริ. ปุน โจรฆาตโก ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ทฺเวปิ ปาเท ฉินฺทา’’ติ. ตํ สุตฺวา จนฺทาเทวี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺส;
เอตํ มฺุจตุ ธมฺมปาลํ, ปาเท เม เทว เฉเทหี’’ติ.
ตตฺถ อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ราชาปิ ปุน โจรฆาตกํ อาณาเปสิ. โส อุโภปิ ปาเท ฉินฺทิ. จนฺทาเทวี ปาทโกฏิมฺปิ คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา โลหิตลิตฺตา ปริเทวมานา ‘‘สามิ มหาปตาป, ฉินฺนหตฺถปาทา นาม ทารกา มาตรา โปเสตพฺพา โหนฺติ, อหํ ภตึ กตฺวา มม ปุตฺตกํ โปเสสฺสามิ, เทหิ เม เอต’’นฺติ อาห. โจรฆาตโก ‘‘กึ เทว กตา ราชาณา, นิฏฺิตํ มม กิจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ตาว นิฏฺิต’’นฺติ. ‘‘อถ กึ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติ. ตํ สุตฺวา จนฺทาเทวี ตติยํ คาถมาห –
‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รฺโ มหาปตาปสฺส;
เอตํ มฺุจตุ ธมฺมปาลํ, สีสํ เม เทว เฉเทหี’’ติ.
วตฺวา จ ปน อตฺตโน สีสํ อุปเนสิ.
ปุน โจรฆาตโก ‘‘กึ กโรมิ, เทวา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติ. โส สีสํ ฉินฺทิตฺวา ‘‘กตา, เทว, ราชาณา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ตาว กตา’’ติ. ‘‘อถ กึ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘อสิตุณฺเฑน นํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อสิมาลกํ นาม กโรหี’’ติ. โส ตสฺส กเฬวรํ ¶ อากาเส ขิปิตฺวา อสิตุณฺเฑน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อสิมาลกํ นาม กตฺวา มหาตเล วิปฺปกิริ. จนฺทาเทวี โพธิสตฺตสฺส มํเส อุจฺฉงฺเค กตฺวา มหาตเล โรทมานา ปริเทวมานา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘น ¶ หิ นูนิมสฺส รฺโ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํ.
‘‘น หิ นูนิมสฺส รฺโ, าตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทาติ นูน อิมสฺส รฺโ ทฬฺหมิตฺตา วา สพฺพกิจฺเจสุ สหภาวิโน อมจฺจา วา มุทุหทยตาย สุหทา วา เกจิ น วิชฺชนฺติ. เย น วทนฺตีติ เย อธุนา อาคนฺตฺวา ‘‘อตฺตโน ปิยปุตฺตํ มา ฆาตยี’’ติ น วทนฺติ, อิมํ ราชานํ ปฏิเสเธนฺติ, เต นตฺถิเยวาติ มฺเ. ทุติยคาถายํ าตีติ าตกา.
อิมา ปน ทฺเว คาถา วตฺวา จนฺทาเทวี อุโภหิ หตฺเถหิ หทยมํสํ ธารยมานา ตติยํ คาถมาห –
‘‘จนฺทนสารานุลิตฺตา, พาหา ฉิชฺชนฺติ ธมฺมปาลสฺส;
ทายาทสฺส ปถพฺยา, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ทายาทสฺส ปถพฺยาติ ปิตุสนฺตกาย จาตุรนฺตาย ปถวิยา ทายาทสฺส โลหิตจนฺทนสารานุลิตฺตา หตฺถา ฉิชฺชนฺติ, ปาทา ฉิชฺชนฺติ, สีสฺจ ฉิชฺชติ, อสิมาลโกปิ กโต, ตว วํสํ ปจฺฉินฺทิตฺวา คโตสิ ทานีติ เอวมาทีนิ วิลปนฺติ เอวมาห. ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตีติ เทว, มยฺหมฺปิ อิมํ โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺติยา ชีวิตํ รุชฺฌตีติ.
ตสฺสา เอวํ ปริเทวมานาย เอว ฑยฺหมาเน เวฬุวเน เวฬุ วิย หทยํ ผลิ, สา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา. ราชาปิ ปลฺลงฺเก าตุํ อสกฺโกนฺโต มหาตเล ปติ, ปทรตลํ ทฺวิธา ภิชฺชิ, โส ตโตปิ ภูมิยํ ปติ. ตโต จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลาปิ ฆนปถวี ตสฺส ¶ อคุณํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ภิชฺชิตฺวา วิวรมทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺาย กุลทตฺติเกน กมฺพเลน ปริกฺขิปนฺตี วิย ¶ ตํ คเหตฺวา อวีจิมฺหิ ขิปิ. จนฺทาย จ โพธิสตฺตสฺส จ อมจฺจา สรีรกิจฺจํ กรึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา เทวทตฺโต อโหสิ, จนฺทาเทวี มหาปชาปติโคตมี, ธมฺมปาลกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬธมฺมปาลชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๕๙] ๙. สุวณฺณมิคชาตกวณฺณนา
วิกฺกม ¶ เร หริปาทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาวตฺถิยํ เอกํ กุลธีตรํ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร สาวตฺถิยํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฏฺากกุลสฺส ธีตา สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา อาจารสมฺปนฺนา ปณฺฑิตา ทานาทิปฺุาภิรตา. ตํ อฺํ สาวตฺถิยเมว สมานชาติกํ มิจฺฉาทิฏฺิกกุลํ วาเรสิ. อถสฺสา มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ธีตา สทฺธา ปสนฺนา ตีณิ รตนานิ มมายติ ทานาทิปฺุาภิรตา, ตุมฺเห มิจฺฉาทิฏฺิกา อิมิสฺสาปิ ยถารุจิยา ทานํ วา ทาตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ วิหารํ วา คนฺตุํ สีลํ วา รกฺขิตุํ อุโปสถกมฺมํ วา กาตุํ น ทสฺสถ, น มยํ ตุมฺหากํ เทม, อตฺตนา สทิสํ มิจฺฉาทิฏฺิกกุลาว กุมาริกํ คณฺหถา’’ติ อาหํสุ. เต เตหิ ปฏิกฺขิตฺตา ‘‘ตุมฺหากํ ธีตา อมฺหากํ ฆรํ คนฺตฺวา ยถาธิปฺปาเยน สพฺพเมตํ กโรตุ, มยํ น วาเรสฺสาม, เทถ โน เอต’’นฺติ วตฺวา ‘‘เตน หิ คณฺหถา’’ติ วุตฺตา ภทฺทเกน นกฺขตฺเตน มงฺคลํ กตฺวา ตํ อตฺตโน ฆรํ นยึสุ. สา วตฺตาจารสมฺปนฺนา ปติเทวตา อโหสิ, สสฺสุสสุรสามิกวตฺตานิ กตาเนว โหนฺติ.
สา เอกทิวสํ สามิกํ อาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, อยฺยปุตฺต, อมฺหากํ กุลูปกตฺเถรานํ ทานํ ทาตุ’’นฺติ. สาธุ, ภทฺเท, ยถาชฺฌาสเยน ทานํ เทหีติ. สา เถเร นิมนฺตาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ กุลํ มิจฺฉาทิฏฺิกํ อสฺสทฺธํ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ น ชานาติ, สาธุ, อยฺยา, ยาว อิมํ กุลํ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ ชานาติ, ตาว อิเธว ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาห. เถรา อธิวาเสตฺวา ตตฺถ นิพทฺธํ ภฺุชนฺติ. ปุน สามิกํ อาห ‘‘อยฺยปุตฺต, เถรา ¶ อิธ นิพทฺธํ อาคจฺฉนฺติ, กึการณา ตุมฺเห น ปสฺสถา’’ติ. ‘‘สาธุ, ปสฺสิสฺสามี’’ติ. สา ปุนทิวเส เถรานํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตสฺส อาโรเจสิ ¶ . โส อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถสฺส ธมฺมเสนาปติ ธมฺมกถํ กเถสิ. โส เถรสฺส ธมฺมกถาย จ อิริยาปเถสุ จ ปสีทิตฺวา ตโต ปฏฺาย เถรานํ อาสนํ ปฺเปติ, ปานียํ ปริสฺสาเวติ, อนฺตราภตฺเต ธมฺมกถํ สุณาติ, ตสฺส อปรภาเค มิจฺฉาทิฏฺิ ภิชฺชิ.
อเถกทิวสํ ¶ เถโร ทฺวินฺนมฺปิ ธมฺมกถํ กเถนฺโต สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภปิ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. ตโต ปฏฺาย ตสฺส มาตาปิตโร อาทึ กตฺวา อนฺตมโส ทาสกมฺมกราปิ สพฺเพ มิจฺฉาทิฏฺึ ภินฺทิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆมามกาเยว ชาตา. อเถกทิวสํ ทาริกา สามิกํ อาห – ‘‘อยฺยปุตฺต, กึ เม ฆราวาเสน, อิจฺฉามหํ ปพฺพชิตุ’’นฺติ. โส ‘‘สาธุ ภทฺเท, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา สยมฺปิ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตํ สตฺถา ปพฺพาเชสิ. อุโภปิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกา นาม ทหรภิกฺขุนี อตฺตโน เจว ปจฺจยา ชาตา สามิกสฺส จ, อตฺตนาปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตมฺปิ ปาเปสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตาว เอสา สามิกํ ราคปาสา โมเจสิ, ปุพฺเพเปสา โปราณกปณฺฑิเต ปน มรณปาสา โมเจสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อภิรูโป อโหสิ ปาสาทิโก ทสฺสนีโย สุวณฺณวณฺโณ ลาขารสปริกมฺมกเตหิ ¶ วิย หตฺถปาเทหิ รชตทามสทิเสหิ วิสาเณหิ มณิคุฬิกปฏิภาเคหิ อกฺขีหิ รตฺตกมฺพลเคณฺฑุสทิเสน มุเขน สมนฺนาคโต. ภริยาปิสฺส ตรุณมิคี อภิรูปา อโหสิ ทสฺสนียา. เต สมคฺควาสํ วสึสุ, อสีติสหสฺสจิตฺรมิคา โพธิสตฺตํ อุปฏฺหึสุ. ตทา ลุทฺทกา มิควีถีสุ ปาเส โอฑฺเฑสุํ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต มิคานํ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปาเท ปาเสน พชฺฌิตฺวา ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อากฑฺฒิ, จมฺมํ ฉิชฺชิ, ปุน อากฑฺฒนฺตสฺส มํสํ ฉิชฺชิ, ปุน นฺหารุ ฉิชฺชิ, ปาโส อฏฺิมาหจฺจ อฏฺาสิ. โส ปาสํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต มรณภยตชฺชิโต พทฺธรวํ รวิ. ตํ สุตฺวา ภีโต มิคคโณ ปลายิ. ภริยา ปนสฺส ปลายิตฺวา มิคานํ อนฺตเร โอโลเกนฺตี ตํ อทิสฺวา ‘‘อิทํ ภยํ มยฺหํ ปิยสามิกสฺส อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ เวเคน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อสฺสุมุขี โรทมานา ‘‘สามิ ¶ , ตฺวํ มหพฺพโล, กึ ¶ เอตํ ปาสํ สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสสิ, เวคํ ชเนตฺวา ฉินฺทาหิ น’’นฺติ ตสฺส อุสฺสาหํ ชเนนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘วิกฺกม เร หริปาท, วิกฺกม เร มหามิค;
ฉินฺท วารตฺติกํ ปาสํ, นาหํ เอกา วเน รเม’’ติ.
ตตฺถ วิกฺกมาติ ปรกฺกม, อากฑฺฒาติ อตฺโถ. เรติ อามนฺตเน นิปาโต. หริปาทาติ สุวณฺณปาท. สกลสรีรมฺปิ ตสฺส สุวณฺณวณฺณํ, อยํ ปน คารเวเนวมาห. นาหํ เอกาติ อหํ ตยา วินา เอกิกา วเน น รมิสฺสามิ, ติโณทกํ ปน อคฺคเหตฺวา สุสฺสิตฺวา มริสฺสามีติ ทสฺเสติ.
ตํ ¶ สุตฺวา มิโค ทุติยํ คาถมาห –
‘‘วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา;
ทฬฺโห วารตฺติโก ปาโส, ปาทํ เม ปริกนฺตตี’’ติ.
ตตฺถ วิกฺกมามีติ ภทฺเท, อหํ วีริยํ กโรมิ. น ปาเรมีติ ปาสํ ฉินฺทิตุํ ปน น สกฺโกมีติ อตฺโถ. ภูมึ สุมฺภามีติ อปิ นาม ฉิชฺเชยฺยาติ ปาเทนาปิ ภูมึ ปหรามิ. เวคสาติ เวเคน. ปริกนฺตตีติ จมฺมาทีนิ ฉินฺทนฺโต สมนฺตา กนฺตตีติ.
อถ นํ มิคี ‘‘มา ภายิ, สามิ, อหํ อตฺตโน พเลน ลุทฺทกํ ยาจิตฺวา ตว ชีวิตํ อาหริสฺสามิ. สเจ ยาจนาย น สกฺขิสฺสามิ, มม ชีวิตมฺปิ ทตฺวา ตว ชีวิตํ อาหริสฺสามี’’ติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา โลหิตลิตฺตํ โพธิสตฺตํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ลุทฺทโกปิ อสิฺจ สตฺติฺจ คเหตฺวา กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อาคจฺฉติ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, ลุทฺทโก อาคจฺฉติ, อหํ อตฺตโน พลํ กริสฺสามิ, ตฺวํ มา ภายี’’ติ มิคํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ปฏิกฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา ตํ วนฺทิตฺวา ‘‘สามิ, มม สามิโก สุวณฺณวณฺโณ สีลาจารสมฺปนฺโน, อสีติสหสฺสานํ มิคานํ ราชา’’ติ โพธิสตฺตสฺส คุณํ กเถตฺวา มิคราเช ิเตเยว อตฺตโน วธํ ยาจนฺตี ตติยํ คาถมาห –
‘‘อตฺถรสฺสุ ¶ ปลาสานิ, อสึ นิพฺพาห ลุทฺทก;
ปมํ มํ วธิตฺวาน, หน ปจฺฉา มหามิค’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ปลาสานีติ มํสฏฺปนตฺถํ ปลาสปณฺณานิ อตฺถรสฺสุ. อสึ นิพฺพาหาติ อสึ โกสโต นีหร.
ตํ สุตฺวา ลุทฺทโก ‘‘มนุสฺสภูตา ตาว สามิกสฺส อตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ น ปริจฺจชนฺติ, อยํ ติรจฺฉานคตา ชีวิตํ ปริจฺจชติ, มนุสฺสภาสาย จ มธุเรน สเรน ¶ กเถติ, อชฺช อิมิสฺสา จ ปติโน จสฺสา ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺตึ มานุสึ มิคึ;
ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’ติ.
ตตฺถ สุตํ วา ทิฏฺํ วาติ มยา อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ทิฏฺํ วา สุตํ วา นตฺถิ. ภาสนฺตึ มานุสึ มิคินฺติ อหฺหิ อิโต ปุพฺเพ มานุสึ วาจํ ภาสนฺตึ มิคึ เนว อทฺทสํ น อสฺโสสึ. เยสํ ปน ‘‘น เม สุตา วา ทิฏฺา วา, ภาสนฺตี มานุสี มิคี’’ติ ปาฬิ, เตสํ ยถาปาฬิเมว อตฺโถ ทิสฺสติ. ภทฺเทติ ภทฺทเก ปณฺฑิเก อุปายกุสเล. อิติ ตํ อาลปิตฺวา ปุน ‘‘ตฺวฺจ เอโส จาปิ มหามิโคติ ทฺเวปิ ชนา สุขี นิทฺทุกฺขา โหถา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา ลุทฺทโก โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วาสิยา จมฺมปาสํ ฉินฺทิตฺวา ปาเท ลคฺคปาสกํ สณิกํ นีหริตฺวา นฺหารุนา นฺหารุํ, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ ปฏิปาเฏตฺวา ปาทํ หตฺเถน ปริมชฺชิ. ตงฺขณฺเว มหาสตฺตสฺส ปูริตปารมิตานุภาเวน ลุทฺทกสฺส จ เมตฺตจิตฺตานุภาเวน มิคิยา จ เมตฺตธมฺมานุภาเวน นฺหารุมํสจมฺมานิ นฺหารุมํสจมฺเมหิ ฆฏยึสุ. โพธิสตฺโต ปน สุขี นิทฺทุกฺโข อฏฺาสิ.
มิคี โพธิสตฺตํ สุขิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ลุทฺทกสฺส อนุโมทนํ กโรนฺตี ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา มหามิค’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ลุทฺทกาติ ทารุณกมฺมกิริยาย ลทฺธนามวเสน อาลปติ.
โพธิสตฺโต ‘‘อยํ ลุทฺโท มยฺหํ อวสฺสโย ชาโต, มยาปิสฺส อวสฺสเยเนว ภวิตุํ วฏตี’’ติ ¶ โคจรภูมิยํ ทิฏฺํ เอกํ มณิกฺขนฺธํ ตสฺส ทตฺวา ¶ ‘‘สมฺม, อิโต ปฏฺาย ปาณาติปาตาทีนิ มา กริ, อิมินา กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา ทารเก โปเสนฺโต ทานสีลาทีนิ ปฺุานิ กโรหี’’ติ ตสฺโสวาทํ ทตฺวา อรฺํ ปาวิสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก ฉนฺโน อโหสิ, มิคี ทหรภิกฺขุนี, มิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุวณฺณมิคชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๖๐] ๑๐. สุโยนนฺทีชาตกวณฺณนา
วาติ คนฺโธ ติมิรานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กึ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคาม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มาตุคาโม นาเมส ภิกฺขุ น สกฺกา รกฺขิตุํ, โปราณกปณฺฑิตา สุปณฺณภวเน กตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ ตมฺพราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส สุโยนนฺที นาม อคฺคมเหสี อโหสิ อุตฺตมรูปธรา. ตทา โพธิสตฺโต สุปณฺณโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ตสฺมึ กาเล นาคทีโป เสทุมทีโป นาม อโหสิ. โพธิสตฺโต ตสฺมึ ทีเป สุปณฺณภวเน วสติ. โส พาราณสึ คนฺตฺวา ตมฺพราเชน สทฺธึ มาณวกเวเสน ชูตํ กีฬติ. ตสฺส รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปริจาริกา ‘‘อมฺหากํ รฺา สทฺธึ เอวรูโป นาม มาณวโก ชูตํ กีฬตี’’ติ สุโยนนฺทิยา อาโรเจสุํ. สา สุตฺวา ตํ ทฏฺุกามา หุตฺวา เอกทิวสํ อลงฺกริตฺวา ชูตมณฺฑลํ อาคนฺตฺวา ปริจาริกานํ ¶ อนฺตเร ิตา นํ โอโลเกสิ. โสปิ เทวึ โอโลเกสิ. ทฺเวปิ อฺมฺํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํ. สุปณฺณราชา อตฺตโน อานุภาเวน นคเร วาตํ สมุฏฺาเปสิ, เคหปตนภเยน ราชนิเวสนา มนุสฺสา นิกฺขมึสุ. โส อตฺตโน อานุภาเวน อนฺธการํ กตฺวา เทวึ ¶ คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา นาคทีเป อตฺตโน ภวนํ ปาวิสิ ¶ สุโยนนฺทิยา คตฏฺานํ ชานนฺตา นาม นาเหสุํ. โส ตาย สทฺธึ อภิรมมาโน คนฺตฺวา รฺา สทฺธึ ชูตํ กีฬติ.
รฺโ ปน สคฺโค นาม คนฺธพฺโพ อตฺถิ, โส เทวิยา คตฏฺานํ อชานนฺโต ตํ คนฺธพฺพํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, คนฺธพฺพ สพฺพํ ถลชลปถํ อนุวิจริตฺวา เทวิยา คตฏฺานํ ปสฺสา’’ติ อุยฺโยเชสิ. โส ปริพฺพยํ คเหตฺวา ทฺวารคามโต ปฏฺาย วิจินนฺโต กุรุกจฺฉํ ปาปุณิ. ตทา กุรุกจฺฉวาณิชา นาวาย สุวณฺณภูมึ คจฺฉนฺติ. โส เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ คนฺธพฺโพ นาวาย เวตนํ ขณฺเฑตฺวา ตุมฺหากํ คนฺธพฺพํ กริสฺสามิ, มมฺปิ เนถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ ตมฺปิ อาโรเปตฺวา นาวํ วิสฺสชฺเชสุํ. เต สุขปยาตาย นาวาย ตํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘คนฺธพฺพํ โน กโรหี’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ เจ คนฺธพฺพํ กเรยฺยํ, มยิ ปน คนฺธพฺพํ กโรนฺเต มจฺฉา จลิสฺสนฺติ, อถ โว นาโว ภิชฺชิสฺสตี’’ติ. ‘‘มนุสฺสมตฺเต คนฺธพฺพํ กโรนฺเต มจฺฉานํ จลนํ นาม นตฺถิ, กโรหี’’ติ. ‘‘เตน หิ มา มยฺหํ กุชฺฌิตฺถา’’ติ วีณํ มุจฺฉิตฺวา ตนฺติสฺสเรน คีตสฺสรํ, คีตสฺสเรน ตนฺติสฺสรํ อนติกฺกมิตฺวา คนฺธพฺพํ อกาสิ. เตน สทฺเทน สมฺมตฺตา หุตฺวา มจฺฉา จลึสุ.
อเถโก มกโร อุปฺปติตฺวา นาวาย ปตนฺโต นาวํ ภินฺทิ. สคฺโค ผลเก นิปชฺชิตฺวา ยถาวาตํ คจฺฉนฺโต นาคทีเป สุปณฺณภวนสฺส นิคฺโรธรุกฺขสฺส สนฺติกํ ปาปุณิ. สุโยนนฺทีปิ เทวี สุปณฺณราชสฺส ชูตํ กีฬิตุํ คตกาเล วิมานา โอตริตฺวา ¶ เวลนฺเต วิจรนฺตี สคฺคํ คนฺธพฺพํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา ‘‘กถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส สพฺพํ กเถสิ. ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา พาหาหิ ปริคฺคเหตฺวา วิมานํ อาโรเปตฺวา สยนปิฏฺเ นิปชฺชาเปตฺวา สมสฺสตฺถกาเล ทิพฺพโภชนํ ทตฺวา ทิพฺพคนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ อลงฺกริตฺวา ปุน ทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสิ. เอวํ ทิวสํ ปริคฺคหมานา สุปณฺณรฺโ อาคมนเวลาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา คตกาเล เตน สทฺธึ กิเลสวเสน อภิรมิ. ตโต มาสทฺธมาสจฺจเยน พาราณสิวาสิโน วาณิชา ทารุทกคหณตฺถาย ตสฺมึ ทีเป นิคฺโรธรุกฺขมูลํ สมฺปตฺตา. โส เตหิ สทฺธึ นาวํ อภิรุยฺห พาราณสึ ¶ คนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว ตสฺส ชูตกีฬนเวลาย วีณํ คเหตฺวา รฺโ คนฺธพฺพํ กโรนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘วาติ คนฺโธ ติมิรานํ, กุสมุทฺโท จ โฆสวา;
ทูเร อิโต สุโยนนฺที, ตมฺพ กามา ตุทนฺติ ม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ติมิรานนฺติ ติมิรรุกฺขปุปฺผานํ. ตํ กิร นิคฺโรธํ ปริวาเรตฺวา ติมิรรุกฺขา อตฺถิ, เต สนฺธาเยวํ วทติ. กุสมุทฺโทติ ขุทฺทกสมุทฺโท. โฆสวาติ มหารโว. ตสฺเสว นิคฺโรธสฺส สนฺติเก สมุทฺทํ สนฺธาเยวมาห. อิโตติ อิมมฺหา นครา. ตมฺพาติ ราชานํ อาลปติ. อถ วา ตมฺพกามาติ ตมฺเพน กามิตกามา ตมฺพกามา นาม. เต มํ หทเย วิชฺฌนฺตีติ ทีเปติ.
ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘กถํ สมุทฺทมตริ, กถํ อทฺทกฺขิ เสทุมํ;
กถํ ตสฺสา จ ตุยฺหฺจ, อหุ สคฺค สมาคโม’’ติ.
ตตฺถ เสทุมนฺติ เสทุมทีปํ.
ตโต ¶ สคฺโค ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
มกเรหิ อภิทา นาวา, ผลเกนาหมปฺลวึ.
‘‘สา มํ สณฺเหน มุทุนา, นิจฺจํ จนฺทนคนฺธินี;
องฺเคน อุทฺธรี ภทฺทา, มาตา ปุตฺตํว โอรสํ.
‘‘สา มํ อนฺเนน ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อตฺตนาปิ จ มนฺทกฺขี, เอวํ ตมฺพ วิชานหี’’ติ.
ตตฺถ สา มํ สณฺเหน มุทุนาติ เอวํ ผลเกน ตีรํ อุตฺติณฺณํ มํ สมุทฺทตีเร วิจรนฺตี สา ทิสฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สณฺเหน มุทุนา วจเนน สมสฺสาเสตฺวาติ อตฺโถ. องฺเคนาติ พาหุยุคฬํ อิธ ‘‘องฺเคนา’’ติ วุตฺตํ. ภทฺทาติ ทสฺสนียา ปาสาทิกา. สา มํ อนฺเนนาติ สา มํ เอเตน อนฺนาทินา ¶ สนฺตปฺเปสีติ อตฺโถ. อตฺตนาปิ จาติ น เกวลํ อนฺนาทีเหว, อตฺตนาปิ มํ อภิรเมนฺตี สนฺตปฺเปสีติ ทีเปติ. มนฺทกฺขีติ มนฺททสฺสนี, มุทุนา อากาเรน โอโลกนสีลาติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ‘‘มตฺตกฺขี’’ติปิ ปาโ, มทมตฺเตหิ วิย อกฺขีหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. เอวํ ตมฺพาติ เอวํ ตมฺพราช ชานาหีติ.
สุปณฺโณ คนฺธพฺพสฺส กเถนฺตสฺเสว วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อหํ สุปณฺณภวเน วสนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขึ, กึ เม ตาย ทุสฺสีลายา’’ติ ตํ อาเนตฺวา รฺโ ปฏิทตฺวา ปกฺกามิ, ตโต ปฏฺาย ปุน นาคจฺฉีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สุปณฺณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สุโยนนฺทีชาตกวณฺณนา ทสมา.
มณิกุณฺฑลวคฺโค ปโม.
๒. วณฺณาโรหวคฺโค
[๓๖๑] ๑. วณฺณาโรหชาตกวณฺณนา
วณฺณาโรเหนาติ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว อคฺคสาวเก อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย อุโภปิ มหาเถรา ‘‘อิมํ อนฺโตวสฺสํ สฺุาคารํ อนุพฺรูเหสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา คณํ ปหาย สยเมว ปตฺตจีวรํ อาทาย เชตวนา นิกฺขมิตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรฺเ วิหรึสุ. อฺตโรปิ วิฆาสาทปุริโส เถรานํ อุปฏฺานํ กโรนฺโต ตตฺเถว เอกมนฺเต วสิ. โส เถรานํ สมคฺควาสํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย สมคฺคา วสนฺติ, สกฺกา นุ โข เอเต อฺมฺํ ภินฺทิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, อยฺเยน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธึ ตุมฺหากํ กิฺจิ เวรํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กึ ปนาวุโส’’ติ. เอส, ภนฺเต, มม อาคตกาเล ‘‘สาริปุตฺโต ¶ นาม ชาติโคตฺตกุลปเทเสหิ วา สุตคนฺถปฏิเวธอิทฺธีหิ วา มยา สทฺธึ กึ ปโหตี’’ติ ตุมฺหากํ อคุณเมว กเถสีติ. เถโร สิตํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ อาวุโส’’ติ อาห.
โส อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กเถสิ. โสปิ นํ สิตํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ, อาวุโส’’ติ วตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, เอโส วิฆาสาโท ตุมฺหากํ สนฺติเก กิฺจิ กเถสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อามาวุโส, มยฺหมฺปิ สนฺติเก กเถสิ, อิมํ นีหริตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘สาธุ, อาวุโส, นีหรา’’ติ วุตฺเต เถโร ‘‘มา อิธ วสี’’ติ อจฺฉรํ ปหริตฺวา ตํ นีหริ. เต อุโภปิ สมคฺควาสํ วสิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สุเขน วสฺสํ วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอโก วิฆาสาโท อมฺเห ภินฺทิตุกาโม หุตฺวา ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต ปลายี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข โส, สาริปุตฺต, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ตุมฺเห ‘ภินฺทิสฺสามี’ติ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต ปลายี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรฺเ รุกฺขเทวตา อโหสิ. ตทา สีโห จ พฺยคฺโฆ ¶ จ อรฺเ ปพฺพตคุหายํ วสนฺติ. เอโก สิงฺคาโล เต อุปฏฺหนฺโต เตสํ ¶ วิฆาสํ ขาทิตฺวา มหากาโย หุตฺวา เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยา สีหพฺยคฺฆานํ มํสํ น ขาทิตปุพฺพํ, มยา อิเม ทฺเว ชเน ภินฺทิตุํ วฏฺฏติ, ตโต เนสํ กลหํ กตฺวา มตานํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ. โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, สามิ, ตุมฺหากํ พฺยคฺเฆน สทฺธึ กิฺจิ เวรํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กึ ปน, สมฺมา’’ติ? เอส, ภนฺเต, มมาคตกาเล ‘‘สีโห นาม สรีรวณฺเณน วา อาโรหปริณาเหน วา ชาติพลวีริเยหิ วา มม กลภาคมฺปิ น ปาปุณาตี’’ติ ตุมฺหากํ อคุณเมว กเถสีติ. อถ นํ สีโห ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, น โส เอวํ กเถสฺสตี’’ติ อาห. พฺยคฺฆมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา เอเตเนว อุปาเยน กเถสิ. ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆปิ สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิร อิทฺจิทฺจ วเทสี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘วณฺณาโรเหน ชาติยา, พลนิกฺกมเนน จ;
สุพาหุ น มยา เสยฺโย, สุทา อิติ ภาสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ พลนิกฺกมเนน จาติ กายพเลน เจว วีริยพเลน จ. สุพาหุ น มยา เสยฺโยติ อยํ สุพาหุ นาม พฺยคฺโฆ เอเตหิ การเณหิ มยา เนว สทิโส น อุตฺตริตโรติ สจฺจํ กิร ตฺวํ โสภนาหิ ทาาหิ สมนฺนาคต สุทา มิคราช, เอวํ วเทสีติ.
ตํ สุตฺวา สุทาโ เสสา จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘วณฺณาโรเหน ชาติยา, พลนิกฺกมเนน จ;
สุทาโ น มยา เสยฺโย, สุพาหุ อิติ ภาสสิ.
‘‘เอวํ เจ มํ วิหรนฺตํ, สุพาหุ สมฺม ทุพฺภสิ;
น ทานาหํ ตยา สทฺธึ, สํวาสมภิโรจเย.
‘‘โย ปเรสํ วจนานิ, สทฺทเหยฺย ยถาตถํ;
ขิปฺปํ ภิชฺเชถ มิตฺตสฺมึ, เวรฺจ ปสเว พหุํ.
‘‘น โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;
ยสฺมิฺจ ¶ เสตี อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย อเภชฺโช ปเรหี’’ติ.
ตตฺถ สมฺมาติ ¶ วยสฺส. ทุพฺภสีติ ยทิ เอวํ ตยา สทฺธึ สมคฺควาสํ วสนฺตํ มํ สิงฺคาลสฺส กถํ คเหตฺวา ตฺวํ ทุพฺภสิ หนิตุํ อิจฺฉสิ, อิโต ทานิ ปฏฺาย อหํ ตยา สทฺธึ สํวาสํ น อภิโรจเย. ยถาตถนฺติ ตถโต ยถาตถํ ยถาตจฺฉํ อวิสํวาทเกน อริเยน วุตฺตวจนํ สทฺธาตพฺพํ. เอวํ โย เยสํ เกสฺจิ ปเรสํ วจนานิ สทฺทเหถาติ อตฺโถ. โย สทา อปฺปมตฺโตติ โย นิจฺจํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา มิตฺตสฺส วิสฺสาสํ น เทติ, โส มิตฺโต นาม น โหตีติ อตฺโถ. เภทาสงฺกีติ ‘‘อชฺช ภิชฺชิสฺสติ, สฺเว ภิชฺชิสฺสตี’’ติ เอวํ มิตฺตสฺส เภทเมว อาสงฺกติ. รนฺธเมวานุปสฺสีติ ฉิทฺทํ วิวรเมว ปสฺสนฺโต. อุรสีว ปุตฺโตติ ยสฺมึ มิตฺเต มาตุ หทเย ปุตฺโต วิย นิราสงฺโก นิพฺภโย เสติ.
อิติ ¶ อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ สีเหน มิตฺตคุเณ กถิเต พฺยคฺโฆ ‘‘มยฺหํ โทโส’’ติ สีหํ ขมาเปสิ. เต ตตฺเถว สมคฺควาสํ วสึสุ. สิงฺคาโล ปน ปลายิตฺวา อฺตฺถ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล วิฆาสาโท อโหสิ, สีโห สาริปุตฺโต, พฺยคฺโฆ โมคฺคลฺลาโน, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺา ตสฺมึ วเน นิวุตฺถรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วณฺณาโรหชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๖๒] ๒. สีลวีมํสชาตกวณฺณนา
สีลํ เสยฺโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ กิร ราชา ‘‘เอส สีลสมฺปนฺโน’’ติ อฺเหิ พฺราหฺมเณหิ อติเรกํ กตฺวา ปสฺสติ. โส จินฺเตสิ ‘‘กึ นุ โข มํ ราชา ‘สีลสมฺปนฺโน’ติ อฺเหิ อติเรกํ กตฺวา ปสฺสติ, อุทาหุ ‘สุตธรยุตฺโต’ติ, วีมํสิสฺสามิ ตาว สีลสฺส วา สุตสฺส วา มหนฺตภาว’’นฺติ. โส เอกทิวสํ เหรฺิกผลกโต กหาปณํ คณฺหิ. เหรฺิโก ครุภาเวน น กิฺจิ อาห, ทุติยวาเรปิ น กิฺจิ อาห. ตติยวาเร ปน ตํ ‘‘วิโลปขาทโก’’ติ คาหาเปตฺวา รฺโ ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ อิมินา กต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กุฏุมฺพํ วิลุมฺปตี’’ติ อาห. ‘‘สจฺจํ กิร ¶ , พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘น, มหาราช, กุฏุมฺพํ วิลุมฺปามิ, มยฺหํ ปน ‘สีลํ นุ โข มหนฺตํ, สุตํ นุ โข’ติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ, สฺวาหํ ‘เอเตสุ กตรํ นุ โข มหนฺต’นฺติ วีมํสนฺโต ตโย วาเร กหาปณํ คณฺหึ, ตํ มํ เอส พนฺธาเปตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺเสติ. อิทานิ เม สุตโต ¶ สีลสฺส มหนฺตภาโว าโต, น เม ฆราวาเสนตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ฆรทฺวารํ อโนโลเกตฺวาว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตสฺส สตฺถา ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ทาเปสิ. โส อจิรูปสมฺปนฺโน วิปสฺสนํ วิปสฺสิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺหิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกพฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิโต ¶ วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺํ กรึสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ. ราชา ตสฺส ปุโรหิตฏฺานํ อทาสิ. โส ปฺจ สีลานิ รกฺขติ. ราชาปิ นํ ‘‘สีลวา’’ติ ครุํ กตฺวา ปสฺสิ. โส จินฺเตสิ ‘‘กึ นุ โข ราชา ‘สีลวา’ติ มํ ครุํ กตฺวา ปสฺสติ, อุทาหุ ‘สุตธรยุตฺโต’’’ติ. สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว. อิธ ปน โส พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ เม สุตโต สีลสฺส มหนฺตภาโว าโต’’ติ วตฺวา อิมา ปฺจ คาถา อภาสิ –
‘‘สีลํ เสยฺโย สุตํ เสยฺโย, อิติ เม สํสโย อหุ;
สีลเมว สุตา เสยฺโย, อิติ เม นตฺถิ สํสโย.
‘‘โมฆา ชาติ จ วณฺโณ จ, สีลเมว กิรุตฺตมํ;
สีเลน อนุเปตสฺส, สุเตนตฺโถ น วิชฺชติ.
‘‘ขตฺติโย จ อธมฺมฏฺโ, เวสฺโส จาธมฺมนิสฺสิโต;
เต ปริจฺจชฺชุโภ โลเก, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ภวนฺติ ติทิเว สมา.
‘‘น ¶ เวทา สมฺปรายาย, น ชาติ นาปิ พนฺธวา;
สกฺจ สีลํ สํสุทฺธํ, สมฺปรายาย สุขาย จา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สีลเมว สุตา เสยฺโยติ สุตปริยตฺติโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สีลเมว อุตฺตริตรนฺติ. เอวฺจ ปน วตฺวา สีลํ นาเมตํ ¶ เอกวิธํ สํวรวเสน, ทุวิธํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน, ติวิธํ กายิกวาจสิกมานสิกวเสน, จตุพฺพิธํ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรนฺโต สีลสฺส วณฺณํ อภาสิ.
โมฆาติ อผลา ตุจฺฉา. ชาตีติ ขตฺติยกุลาทีสุ นิพฺพตฺติ. วณฺโณติ สรีรวณฺโณ อภิรูปภาโว. ยา หิ ยสฺมา สีลรหิตสฺส ชาติสมฺปทา วา วณฺณสมฺปทา วา สคฺคสุขํ ทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อุภยมฺปิ ตํ ‘‘โมฆ’’นฺติ อาห. สีลเมว กิราติ อนุสฺสววเสน วทติ, น ปน สยํ ชานาติ. อนุเปตสฺสาติ อนุปคตสฺส. สุเตนตฺโถ น วิชฺชตีติ สีลรหิตสฺส สุตปริยตฺติมตฺเตน อิธโลเก วา ปรโลเก วา กาจิ วฑฺฒิ นาม นตฺถิ.
ตโต ปรา ทฺเว คาถา ชาติยา โมฆภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ตตฺถ เต ปริจฺจชฺชุโภ โลเกติ เต ทุสฺสีลา เทวโลกฺจ มนุสฺสโลกฺจาติ อุโภปิ โลเก ปริจฺจชิตฺวา ทุคฺคตึ อุปปชฺชนฺติ. จณฺฑาลปุกฺกุสาติ ฉวฉฑฺฑกจณฺฑาลา จ ปุปฺผฉฑฺฑกปุกฺกุสา จ. ภวนฺติ ติทิเว สมาติ เอเต สพฺเพปิ สีลานุภาเวน เทวโลเก นิพฺพตฺตา สมา โหนฺติ นิพฺพิเสสา, เทวาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ.
ปฺจมคาถา สพฺเพสมฺปิ สุตาทีนํ โมฆภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ – มหาราช, เอเต เวทาทโย เปตฺวา อิธโลเก ยสมตฺตทานํ สมฺปราเย ทุติเย วา ตติเย วา ภเว ยสํ วา สุขํ วา ทาตุํ นาม น สกฺโกนฺติ, ปริสุทฺธํ ปน อตฺตโน สีลเมว ตํ ทาตุํ สกฺโกตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต สีลคุเณ โถเมตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีลํ วีมํสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๖๓] ๓. หิริชาตกวณฺณนา
หิรึ ¶ ¶ ตรนฺตนฺติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส สหายํ ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ. ทฺเวปิ วตฺถูนิ เอกกนิปาเต นวมวคฺคสฺส ปริโยสานชาตเก วิตฺถาริตาเนว. อิธ ปน ‘‘ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺิโน มนุสฺสา อจฺฉินฺนสพฺพสาปเตยฺยา อตฺตโน สนฺตกสฺส อสฺสามิโน หุตฺวา ปลาตา’’ติ พาราณสิเสฏฺิสฺส อาโรจิเต พาราณสิเสฏฺิ ‘‘อตฺตโน สนฺติกํ อาคตานํ กตฺตพฺพํ อกโรนฺตา นาม ปฏิการเก น ลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘หิรึ ตรนฺตํ วิชิคุจฺฉมานํ, ตวาหมสฺมี อิติ ภาสมานํ;
เสยฺยานิ กมฺมานิ อนาทิยนฺตํ, เนโส มมนฺติ อิติ นํ วิชฺา.
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘น โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;
ยสฺมิฺจ เสตี อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย อเภชฺโช ปเรหิ.
‘‘ปาโมชฺชกรณํ านํ, ปสํสาวหนํ สุขํ;
ผลานิสํโส ภาเวติ, วหนฺโต โปริสํ ธุรํ.
‘‘ปวิเวกรสํ ปิตฺวา, รสํ อุปสมสฺส จ;
นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปฺปีติรสํ ปิว’’นฺติ.
ตตฺถ หิรึ ตรนฺตนฺติ ลชฺชํ อติกฺกนฺตํ. วิชิคุจฺฉมานนฺติ มิตฺตภาเวน ชิคุจฺฉยมานํ. ตวาหมสฺมีติ ‘‘ตว อหํ มิตฺโต’’ติ เกวลํ วจนมตฺเตเนว ภาสมานํ. เสยฺยานิ กมฺมานิติ ‘‘ทสฺสามิ กริสฺสามี’’ติ วจนสฺส อนุรูปานิ อุตฺตมกมฺมานิ. อนาทิยนฺตนฺติ อกโรนฺตํ. เนโส มมนฺติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘น เอโส มม มิตฺโต’’ติ วิชฺา.
ปาโมชฺชกรณํ ¶ ¶ ¶ านนฺติ ทานมฺปิ สีลมฺปิ ภาวนาปิ ปณฺฑิเตหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ สทฺธึ มิตฺตภาโวปิ. อิธ ปน วุตฺตปฺปการํ มิตฺตภาวเมว สนฺธาเยวมาห. ปณฺฑิเตน หิ กลฺยาณมิตฺเตน สทฺธึ มิตฺตภาโว ปาโมชฺชมฺปิ กโรติ, ปสํสมฺปิ วหติ. อิธโลกปรโลเกสุ กายิกเจตสิกสุขเหตุโต ‘‘สุข’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา เอตํ ผลฺจ อานิสํสฺจ สมฺปสฺสมาโน ผลานิสํโส กุลปุตฺโต ปุริเสหิ วหิตพฺพํ ทานสีลภาวนามิตฺตภาวสงฺขาตํ จตุพฺพิธมฺปิ โปริสํ ธุรํ วหนฺโต เอตํ มิตฺตภาวสงฺขาตํ ปาโมชฺชกรณํ านํ ปสํสาวหนํ สุขํ ภาเวติ วฑฺเฒติ, น ปณฺฑิเตหิ มิตฺตภาวํ ภินฺทตีติ ทีเปติ.
ปวิเวกรสนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ รสํ เต วิเวเก นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสรสํ. อุปสมสฺส จาติ กิเลสูปสเมน ลทฺธโสมนสฺสสฺส. นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโปติ สพฺพกิเลสทรถาภาเวน นิทฺทโร, กิเลสาภาเวน นิปฺปาโป โหติ. ธมฺมปฺปีติรสนฺติ ธมฺมปีติสงฺขาตํ รสํ, วิมุตฺติปีตึ ปิวนฺโตติ อตฺโถ.
อิติ มหาสตฺโต ปาปมิตฺตสํสคฺคโต อุพฺพิคฺโค ปวิเวกรเสน อมตมหานิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนาย กูฏํ คณฺหิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, ตทา พาราณสิเสฏฺิ อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
หิริชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๖๔] ๔. ขชฺโชปนกชาตกวณฺณนา
โก นุ สนฺตมฺหิ ปชฺโชเตติ อยํ ขชฺโชปนกปฺโห มหาอุมงฺเค วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสติ.
ขชฺโชปนกชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๖๕] ๕. อหิตุณฺฑิกชาตกวณฺณนา
ธุตฺโตมฺหีติ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา สาลูกชาตเก (ชา. ๑.๓.๑๐๖ อาทโย) วิตฺถาริตํ. อิธาปิ โส มหลฺลโก เอกํ คามทารกํ ปพฺพาเชตฺวา อกฺโกสติ ปหรติ. ทารโก ปลายิตฺวา วิพฺภมิ. ทุติยมฺปิ นํ ปพฺพาเชตฺวา ¶ ตเถวากาสิ. ทุติยมฺปิ วิพฺภมิตฺวา ปุน ยาจิยมาโน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม มหลฺลโก อตฺตโน สามเณเรน สหาปิ วินาปิ วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อิตโร ตสฺส โทสํ ทิสฺวา ปุน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิ, สุหทโย กุมารโก’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส สามเณโร สุหทโยว, สกึ โทสํ ทิสฺวา ปุน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ธฺวาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ธฺวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปสิ. อเถโก อหิตุณฺฑิโก มกฺกฏํ คเหตฺวา สิกฺขาเปตฺวา อหึ กีฬาเปนฺโต พาราณสิยํ อุสฺสเว ฆุฏฺเ ตํ มกฺกฏํ ธฺวาณิชกสฺส สนฺติเก เปตฺวา อหึ กีฬาเปนฺโต สตฺต ทิวสานิ วิจริ. โสปิ วาณิโช มกฺกฏสฺส ขาทนียํ โภชนียํ อทาสิ. อหิตุณฺฑิโก สตฺตเม ทิวเส อุสฺสวกีฬนโต อาคนฺตฺวา ตํ มกฺกฏํ เวฬุเปสิกาย ติกฺขตฺตุํ ปหริตฺวา ตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา พนฺธิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. มกฺกโฏ พนฺธนํ โมเจตฺวา อมฺพรุกฺขํ อารุยฺห อมฺพานิ ขาทนฺโต นิสีทิ. โส ปพุทฺโธ รุกฺเข มกฺกฏํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มยา อุปลาเปตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ธุตฺโตมฺหิ สมฺม สุมุข, ชูเต อกฺขปราชิโต;
หเรหิ อมฺพปกฺกานิ, วีริยํ เต ภกฺขยามเส’’ติ.
ตตฺถ อกฺขปราชิโตติ อกฺเขหิ ปราชิโต. หเรหีติ ปาเตหิ. อยเมว วา ปาโ.
ตํ ¶ สุตฺวา มกฺกโฏ เสสคาถา อภาสิ –
‘‘อลิกํ ¶ วต มํ สมฺม, อภูเตน ปสํสสิ;
โก เต สุโต วา ทิฏฺโ วา, สุมุโข นาม มกฺกโฏ.
‘‘อชฺชาปิ ¶ เม ตํ มนสิ, ยํ มํ ตฺวํ อหิตุณฺฑิก;
ธฺาปณํ ปวิสิตฺวา, มตฺโต ฉาตํ หนาสิ มํ.
‘‘ตาหํ สรํ ทุกฺขเสยฺยํ, อปิ รชฺชมฺปิ การเย;
เนวาหํ ยาจิโต ทชฺชํ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต.
‘‘ยฺจ ชฺา กุเล ชาตํ, คพฺเภ ติตฺตํ อมจฺฉรึ;
เตน สขิฺจ มิตฺตฺจ, ธีโร สนฺธาตุมรหตี’’ติ.
ตตฺถ อลิกํ วตาติ มุสา วต. อภูเตนาติ อวิชฺชมาเนน. โก เตติ กฺว ตยา. สุมุโขติ สุนฺทรมุโข. อหิตุณฺฑิกาติ ตํ อาลปติ. ‘‘อหิโกณฺฑิกา’’ติปิ ปาโ. ฉาตนฺติ ชิฆจฺฉาภิภูตํ ทุพฺพลํ กปณํ. หนาสีติ เวฬุเปสิกาย ติกฺขตฺตุํ ปหรสิ. ตาหนฺติ ตํ อหํ. สรนฺติ สรนฺโต. ทุกฺขเสยฺยนฺติ ตสฺมึ อาปเณ ทุกฺขสยนํ. อปิ รชฺชมฺปิ การเยติ สเจปิ พาราณสิรชฺชํ คเหตฺวา มยฺหํ ทตฺวา มํ รชฺชํ กาเรยฺยาสิ, เอวมฺปิ ตํ เนวาหํ ยาจิโต ทชฺชํ, ตํ เอกมฺปิ อมฺพปกฺกํ อหํ ตยา ยาจิโต น ทเทยฺยํ. กึการณา? ตถา หิ ภยตชฺชิโตติ, ตถา หิ อหํ ตยา ภเยน ตชฺชิโตติ อตฺโถ.
คพฺเภ ติตฺตนฺติ สุโภชนรเสน มาตุกุจฺฉิยํเยว อลงฺกตปฏิยตฺเต สยนคพฺเภเยว วา ติตฺตํ โภคาสาย อกปณํ. สขิฺจ มิตฺตฺจาติ สขิภาวฺจ มิตฺตภาวฺจ ตถารูเปน กุลชาเตน ติตฺเตน อกปเณน อมจฺฉรินา สทฺธึ ปณฺฑิโต สนฺธาตุํ ปุน ฆเฏตุํ อรหติ, ตยา ปน กปเณน อหิตุณฺฑิเกน สทฺธึ โก มิตฺตภาวํ ปุน ฆเฏตุนฺติ อตฺโถ. เอวฺจ ปน วตฺวา วานโร วนํ สหสา ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหิตุณฺฑิโก มหลฺลโก อโหสิ, มกฺกโฏ สามเณโร, ธฺวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อหิตุณฺฑิกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๖๖] ๖. คุมฺพิยชาตกวณฺณนา
มธุวณฺณํ ¶ ¶ มธุรสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคาม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิเม ปฺจ กามคุณา นาม เอเกน คุมฺพิเยน ยกฺเขน หลาหลวิสํ ปกฺขิปิตฺวา มคฺเค ปิตมธุสทิสา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พาราณสิโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต มหาวตฺตนิอฏวิทฺวารํ ปตฺวา สตฺถเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมึ มคฺเค วิสปณฺณปุปฺผผลาทีนิ อตฺถิ, ตุมฺเห กิฺจิ อขาทิตปุพฺพํ ขาทนฺตา มํ อปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถ, อมนุสฺสาปิ วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ภตฺตปุฏมธุกผลานิ มคฺเค เปนฺติ, ตานิปิ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อเถโก คุมฺพิโย นาม ยกฺโข อฏวิยา มชฺฌฏฺาเน มคฺเค ปณฺณานิ อตฺถริตฺวา หลาหลวิสสํยุตฺตานิ มธุปิณฺฑานิ เปตฺวา สยํ มคฺคสามนฺเต มธุํ คณฺหนฺโต วิย รุกฺเข โกฏฺเฏนฺโต วิจรติ. อชานนฺตา ‘‘ปฺุตฺถาย ปิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติ. อมนุสฺสา อาคนฺตฺวา เต ขาทนฺติ. โพธิสตฺตสฺส สตฺถกมนุสฺสาปิ ตานิ ทิสฺวา เอกจฺเจ โลลชาติกา อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ขาทึสุ, ปณฺฑิตชาติกา ‘‘ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ คเหตฺวา อฏฺํสุ. โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา หตฺถคตานิ ฉฑฺฑาเปสิ, เยหิ ปมตรํ ขาทิตานิ, เต มรึสุ. เยหิ อฑฺฒขาทิตานิ, เตสํ วมนวิเรจนํ ทตฺวา วนฺตกาเล จตุมธุรํ ¶ ¶ อทาสิ. อิติ เต ตสฺส อานุภาเวน ชีวิตํ ปฏิลภึสุ. โพธิสตฺโต โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน เคหเมว อคมาสิ. ตมตฺถํ กเถนฺโต สตฺถา อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา อภาสิ –
‘‘มธุวณฺณํ มธุรสํ, มธุคนฺธํ วิสํ อหุ;
คุมฺพิโย ฆาสเมสาโน, อรฺเ โอทหี วิสํ.
‘‘มธุ อิติ มฺมานา, เย ตํ วิสมขาทิสุํ;
เตสํ ตํ กฏุกํ อาสิ, มรณํ เตนุปาคมุํ.
‘‘เย ¶ จ โข ปฏิสงฺขาย, วิสํ ตํ ปริวชฺชยุํ;
เต อาตุเรสุ สุขิตา, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุตา.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, วิสํ กามา สโมหิตา;
อามิสํ พนฺธนฺเจตํ, มจฺจุเวโส คุหาสโย.
‘‘เอวเมว อิเม กาเม, อาตุรา ปริจาริเก;
เย สทา ปริวชฺเชนฺติ, สงฺคํ โลเก อุปจฺจคุ’’นฺติ.
ตตฺถ คุมฺพิโยติ ตสฺมึ วนคุมฺเพ วิจรเณน เอวํลทฺธนาโม ยกฺโข. ฆาสเมสาโนติ ‘‘ตํ วิสํ ขาทิตฺวา มเต ขาทิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน ฆาสํ ปริเยสนฺโต. โอทหีติ ตํ มธุนา สมานวณฺณคนฺธรสํ วิสํ นิกฺขิปิ. กฏุกํ อาสีติ ติขิณํ อโหสิ. มรณํ เตนุปาคมุนฺติ เตน วิเสน เต สตฺตา มรณํ อุปคตา.
อาตุเรสูติ วิสเวเคน อาสนฺนมรเณสุ. ฑยฺหมาเนสูติ วิสเตเชเนว ฑยฺหมาเนสุ. วิสํ กามา สโมหิตาติ ยถา ตสฺมึ วตฺตนิมหามคฺเค วิสํ สโมหิตํ นิกฺขิตฺตํ, เอวํ มนุสฺเสสุปิ เย เอเต รูปาทโย ปฺจ วตฺถุกามา ตตฺถ ตตฺถ สโมหิตา นิกฺขิตฺตา, เต ‘‘วิส’’นฺติ เวทิตพฺพา. อามิสํ พนฺธนฺเจตนฺติ เอเต ปฺจ กามคุณา นาม เอวํ อิมสฺส มจฺฉภูตสฺส โลกสฺส มารพาลิสิเกน ปกฺขิตฺตํ อามิสฺเจว ¶ , ภวาภวโต นิกฺขมิตุํ อปฺปทาเนน อนฺทุอาทิปฺปเภทํ นานปฺปการํ พนฺธนฺจ. มจฺจุเวโส คุหาสโยติ ¶ สรีรคุหาย วสนโก มรณมจฺจุเวโส.
เอวเมว อิเม กาเมติ ยถา วตฺตนิมหามคฺเค วิสํ นิกฺขิตฺตํ, เอวํ ตตฺถ ตตฺถ นิกฺขิตฺเต อิเม กาเม. อาตุราติ เอกนฺตมรณธมฺมตาย อาตุรา อาสนฺนมรณา ปณฺฑิตมนุสฺสา. ปริจาริเกติ กิเลสปริจาริเก กิเลสพนฺธเก. เย สทา ปริวชฺเชนฺตีติ เย วุตฺตปฺปการา ปณฺฑิตปุริสา นิจฺจํ เอวรูเป กาเม วชฺเชนฺติ. สงฺคํ โลเกติ โลเก สงฺคนฏฺเน ‘‘สงฺค’’นฺติ ลทฺธนามํ ราคาทิเภทํ กิเลสชาตํ. อุปจฺจคุนฺติ อตีตา นามาติ เวทิตพฺพา, อติกฺกมนฺตีติ วา อตฺโถ.
สตฺถา ¶ สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา สตฺถวาโห อหเมว อโหสินฺติ.
คุมฺพิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๖๗] ๗. สาฬิยชาตกวณฺณนา
ยฺวายํ สาฬิยฉาโปตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ตาสการโกปิ ภวิตุํ นาสกฺขี’’ติ วจนํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม ตาสการโกปิ ภวิตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คามเก กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตรุณกาเล ปํสุกีฬเกหิ ทารเกหิ สทฺธึ คามทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล กีฬติ. ตทา เอโก ทุพฺพลเวชฺโช คาเม กิฺจิ อลภิตฺวา นิกฺขมนฺโต ตํ านํ ปตฺวา เอกํ สปฺปํ วิฏปพฺภนฺตเรน สีสํ นีหริตฺวา นิทฺทายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยา คาเม กิฺจิ น ลทฺธํ, อิเม ทารเก วฺเจตฺวา สปฺเปน ฑํสาเปตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา กิฺจิเทว คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ อาห ‘‘สเจ สาฬิยฉาปํ ปสฺเสยฺยาสิ, คณฺเหยฺยาสี’’ติ. ‘‘อาม, คณฺเหยฺย’’นฺติ ¶ . ‘‘ปสฺเสโส วิฏปพฺภนฺตเร สยิโต’’ติ. โส ¶ ตสฺส สปฺปภาวํ อชานนฺโต รุกฺขํ อารุยฺห ตํ คีวายํ คเหตฺวา ‘‘สปฺโป’’ติ ตฺวา นิวตฺติตุํ อเทนฺโต สุคฺคหิตํ คเหตฺวา เวเคน ขิปิ. โส คนฺตฺวา เวชฺชสฺส คีวายํ ปติโต คีวํ ปลิเวเตฺวา ‘‘กร กรา’’ติ ฑํสิตฺวา ตตฺเถว นํ ปาเตตฺวา ปลายิ. มนุสฺสา ปริวารยึสุ.
มหาสตฺโต สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ยฺวายํ สาฬิยฉาโปติ, กณฺหสปฺปํ อคาหยิ;
เตน สปฺเปนยํ ทฏฺโ, หโต ปาปานุสาสโก.
‘‘อหนฺตารมหนฺตารํ, โย นโร หนฺตุมิจฺฉติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, ยถายํ ปุริโส หโต.
‘‘อหนฺตารมฆาเตนฺตํ ¶ , โย นโร หนฺตุมิจฺฉติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, ยถายํ ปุริโส หโต.
‘‘ยถา ปํสุมุฏฺึ ปุริโส, ปฏิวาตํ ปฏิกฺขิเป;
ตเมว โส รโช หนฺติ, ตถายํ ปุริโส หโต.
‘‘โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติ.
ตตฺถ ยฺวายนฺติ โย อยํ, อยเมว วา ปาโ. สปฺเปนยนฺติ โส อยํ เตน สปฺเปน ทฏฺโ. ปาปานุสาสโกติ ปาปกํ อนุสาสโก.
อหนฺตารนฺติ อปหรนฺตํ. อหนฺตารนฺติ อมาเรนฺตํ. เสตีติ มตสยนํ สยติ. อฆาเตนฺตนฺติ อมาเรนฺตํ. สุทฺธสฺสาติ นิรปราธสฺส. โปสสฺสาติ สตฺตสฺส. อนงฺคณสฺสาติ อิทมฺปิ นิรปราธภาวฺเว สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺเจตีติ กมฺมสริกฺขกํ หุตฺวา ปติเอติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพลเวชฺโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตทารโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สาฬิยชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๖๘] ๘. ตจสารชาตกวณฺณนา
อมิตฺตหตฺถตฺถคตาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปฺวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คามเก กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวาติ สพฺพํ ปุริมชาตกนิยาเมเนว กเถตพฺพํ. อิธ ปน เวชฺเช มเต คามวาสิโน มนุสฺสา ‘‘มนุสฺสมารกา’’ติ เต ทารเก กุทณฺฑเกหิ พนฺธิตฺวา ‘‘รฺโ ทสฺเสสฺสามา’’ติ พาราณสึ ¶ นยึสุ. โพธิสตฺโต อนฺตรามคฺเคเยว เสสทารกานํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห มา ภายถ, ราชานํ ทิสฺวาปิ อภีตา ตุฏฺินฺทฺริยา ภเวยฺยาถ, ราชา อมฺเหหิ สทฺธึ ปมตรํ กเถสฺสติ, ตโต ปฏฺาย อหํ ชานิสฺสามี’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา กรึสุ. ราชา เต อภีเต ตุฏฺินฺทฺริเย ทิสฺวา ‘‘อิเม ‘มนุสฺสมารกา’ติ กุทณฺฑกพทฺธา อานีตา, เอวรูปํ ทุกฺขํ ปตฺตาปิ น ภายนฺติ, ตุฏฺินฺทฺริยาเยว, กึ นุ โข เอเตสํ อโสจนการณํ, ปุจฺฉิสฺสามิ เน’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อมิตฺตหตฺถตฺถคตา, ตจสารสมปฺปิตา;
ปสนฺนมุขวณฺณาตฺถ, กสฺมา ตุมฺเห น โสจถา’’ติ.
ตตฺถ อมิตฺตหตฺถตฺถคตาติ กุทณฺฑเกหิ คีวายํ พนฺธิตฺวา อาเนนฺตานํ อมิตฺตานํ หตฺถคตา. ตจสารสมปฺปิตาติ เวฬุทณฺฑเกหิ พทฺธตฺตา เอวมาห. กสฺมาติ ‘‘เอวรูปํ พฺยสนํ ปตฺตาปิ ตุมฺเห กึการณา น โสจถา’’ติ ปุจฺฉติ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต เสสคาถา อภาสิ –
‘‘น โสจนาย ปริเทวนาย, อตฺโถว ลพฺโภ อปิ อปฺปโกปิ;
โสจนฺตเมนํ ทุขิตํ วิทิตฺวา, ปจฺจตฺถิกา อตฺตมนา ภวนฺติ.
‘‘ยโต ¶ จ โข ปณฺฑิโต อาปทาสุ, น เวธตี อตฺถวินิจฺฉยฺู;
ปจฺจตฺถิกาสฺส ทุขิตา ภวนฺติ, ทิสฺวา มุขํ อวิการํ ปุราณํ.
‘‘ชปฺเปน มนฺเตน สุภาสิเตน, อนุปฺปทาเนน ปเวณิยา วา;
ยถา ยถา ยตฺถ ลเภถ อตฺถํ, ตถา ตถา ตตฺถ ปรกฺกเมยฺย.
‘‘ยโต จ ชาเนยฺย อลพฺภเนยฺโย, มยาว อฺเน วา เอส อตฺโถ;
อโสจมาโน อธิวาสเยยฺย, กมฺมํ ทฬฺหํ กินฺติ กโรมิ ทานี’’ติ.
ตตฺถ อตฺโถติ วุฑฺฒิ. ปจฺจตฺถิกา อตฺตมนาติ เอตํ ปุริสํ โสจนฺตํ ทุกฺขิตํ วิทิตฺวา ปจฺจามิตฺตา ตุฏฺจิตฺตา โหนฺติ. เตสํ ตุสฺสนการณํ นาม ปณฺฑิเตน กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ ¶ . ยโตติ ยทา. น เวธตีติ จิตฺตุตฺราสภเยน น กมฺปติ. อตฺถวินิจฺฉยฺูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วินิจฺฉยกุสโล.
ชปฺเปนาติ มนฺตปริชปฺปเนน. มนฺเตนาติ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ มนฺตคฺคหเณน. สุภาสิเตนาติ ปิยวจเนน. อนุปฺปทาเนนาติ ลฺชทาเนน. ปเวณิยาติ กุลวํเสน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ปณฺฑิเตน นาม อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ น โสจิตพฺพํ น กิลมิตพฺพํ, อิเมสุ ปน ปฺจสุ การเณสุ อฺตรวเสน ปจฺจามิตฺตา ชินิตพฺพา. สเจ หิ สกฺโกติ, มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา มุขพนฺธนํ กตฺวาปิ เต ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน ปณฺฑิเตหิ ¶ สทฺธึ มนฺเตตฺวา เอกํ อุปายํ สลฺลกฺเขตฺวา ชินิตพฺพา, ปิยวจนํ วตฺตุํ สกฺโกนฺเตน ปิยํ วตฺวาปิ เต ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน วินิจฺฉยามจฺจานํ ลฺชํ ทตฺวาปิ ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน กุลวํสํ กเถตฺวา ‘‘มยํ อสุกปเวณิยา อาคตา, ตุมฺหากฺจ อมฺหากฺจ เอโกว ปุพฺพปุริโส’’ติ เอวํ วิชฺชมานาติโกฏึ ฆเฏตฺวาปิ ชินิตพฺพา เอวาติ. ยถา ยถาติ เอเตสุ ปฺจสุ การเณสุ เยน เยน การเณน ยตฺถ ยตฺถ อตฺตโน วุฑฺฒึ ลเภยฺย. ตถา ตถาติ เตน เตน การเณน ตตฺถ ตตฺถ ปรกฺกเมยฺย, ปรกฺกมํ กตฺวา ปจฺจตฺถิเก ชิเนยฺยาติ อธิปฺปาโย.
ยโต จ ชาเนยฺยาติ ยทา ปน ชาเนยฺย, มยา วา อฺเน วา เอส อตฺโถ อลพฺภเนยฺโย นานปฺปกาเรน วายมิตฺวาปิ ¶ น สกฺกา ลทฺธุํ, ตทา ปณฺฑิโต ปุริโส อโสจมาโน อกิลมมาโน ‘‘มยา ปุพฺเพ กตกมฺมํ ทฬฺหํ ถิรํ น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, อิทานิ กึ สกฺกา กาตุ’’นฺติ อธิวาสเยยฺยาติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา กมฺมํ โสเธตฺวา นิทฺโทสภาวํ ตฺวา กุทณฺฑเก หราเปตฺวา มหาสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อตฺตโน อตฺถธมฺมอนุสาสกํ อมจฺจรตนํ อกาสิ, เสสทารกานมฺปิ ยสํ ทตฺวา านนฺตรานิ อทาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, ทารกา เถรานุเถรา, ปณฺฑิตทารโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ตจสารชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๖๙] ๙. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา
กฺยาหํ ¶ เทวานมกรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ มหามิตฺตวินฺทกชาตเก (ชา. ๑.๕.๑๐๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อยํ ปน มิตฺตวินฺทโก สมุทฺเท ขิตฺโต อตฺริจฺโฉ หุตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา เนรยิกสตฺตานํ ปจฺจนฏฺานํ อุสฺสทนิรยํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ นคร’’นฺติ ¶ สฺาย ปวิสิตฺวา ขุรจกฺกํ อสฺสาเทสิ. ตทา โพธิสตฺโต เทวปุตฺโต หุตฺวา อุสฺสทนิรยจาริกํ จรติ. โส ตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กฺยาหํ เทวานมกรํ, กึ ปาปํ ปกตํ มยา;
ยํ เม สิรสฺมึ โอหจฺจ, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ.
ตตฺถ กฺยาหํ เทวานมกรนฺติ สามิ เทวปุตฺต, กึ นาม อหํ เทวานํ อกรึ, กึ มํ เทวา โปเถนฺตีติ. กึ ปาปํ ปกตํ มยาติ ทุกฺขมหนฺตตาย เวทนาปฺปตฺโต อตฺตนา กตํ ปาปํ อสลฺลกฺเขนฺโต เอวมาห. ยํ เมติ เยน ปาเปน มม สิรสฺมึ โอหจฺจ โอหนิตฺวา อิทํ ขุรจกฺกํ มม มตฺถเก ภมติ, ตํ กึ นามาติ?
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อติกฺกมฺม รมณกํ, สทามตฺตฺจ ทูภกํ;
พฺรหฺมตฺตรฺจ ปาสาทํ, เกนตฺเถน อิธาคโต’’ติ.
ตตฺถ รมณกนฺติ ผลิกปาสาทํ. สทามตฺตนฺติ รชตปาสาทํ. ทูภกนฺติ มณิปาสาทํ. พฺรหฺมตฺตรฺจ ปาสาทนฺติ สุวณฺณปาสาทฺจ. เกนตฺเถนาติ ตฺวํ เอเตสุ รมณกาทีสุ จตสฺโส อฏฺ โสฬส ทฺวตฺตึสาติ เอตา เทวธีตโร ปหาย เต ปาสาเท อติกฺกมิตฺวา เกน การเณน อิธ อาคโตติ.
ตโต มิตฺตวินฺทโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘อิโต ¶ พหุตรา โภคา, อตฺร มฺเ ภวิสฺสเร;
อิติ เอตาย สฺาย, ปสฺส มํ พฺยสนํ คต’’นฺติ.
ตตฺถ อิโต พหุตราติ อิเมสุ จตูสุ ปาสาเทสุ โภเคหิ อติเรกตรา ภวิสฺสนฺติ.
ตโต โพธิสตฺโต เสสคาถา อภาสิ –
‘‘จตุพฺภิ อฏฺชฺฌคมา, อฏฺาหิปิ จ โสฬส;
โสฬสาหิ จ พาตฺตึส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;
อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก.
‘‘อุปริวิสาลา ¶ ทุปฺปูรา, อิจฺฉา วิสฏคามินี;
เย จ ตํ อนุคิชฺฌนฺติ, เต โหนฺติ จกฺกธาริโน’’ติ.
ตตฺถ อุปริวิสาลาติ มิตฺตวินฺทก ตณฺหา นาเมสา อาเสวิยมานา อุปริวิสาลา โหติ ปตฺถฏา, มหาสมุทฺโท วิย ทุปฺปูรา, รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ตํ ตํ อารมฺมณํ อิจฺฉมานาย อิจฺฉาย ปตฺถฏาย วิสฏคามินี, ตสฺมา เย ปุริสา ตํ เอวรูปํ ตณฺหํ อนุคิชฺฌนฺติ, ปุนปฺปุนํ คิทฺธา หุตฺวา คณฺหนฺติ. เต โหนฺติ จกฺกธาริโนติ เต เอตํ ขุรจกฺกํ ธาเรนฺตีติ วทติ.
มิตฺตวินฺทกํ ปน กเถนฺตเมว นิปิสมานํ ตํ ขุรจกฺกํ ภสฺสิ, เตน โส ปุน กเถตุํ นาสกฺขิ. เทวปุตฺโต อตฺตโน เทวฏฺานเมว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๗๐] ๑๐. ปลาสชาตกวณฺณนา
หํโส ปลาสมวจาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปฺาสชาตเก ¶ อาวิ ภวิสฺสติ. อิธ ปน สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, กิเลโส นาม อาสงฺกิตพฺโพว, อปฺปมตฺตโก สมาโนปิ นิคฺโรธคจฺโฉ วิย วินาสํ ปาเปติ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาสงฺกิตพฺพํ อาสงฺกึสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณคุหายํ วสนฺโต หิมวนฺตปเทเส ชาตสฺสเร สยํชาตสาลึ ขาทิตฺวา อาคจฺฉติ. ตสฺส คมนาคมนมคฺเค มหาปลาสรุกฺโข อโหสิ. โส คจฺฉนฺโตปิ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉติ, อาคจฺฉนฺโตปิ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา อาคจฺฉติ ¶ . อถสฺส ตสฺมึ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาย สทฺธึ วิสฺสาโส อโหสิ. อปรภาเค เอกา สกุณิกา เอกสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข นิคฺโรธปกฺกํ ขาทิตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ ปลาสรุกฺเข นิสีทิตฺวา วิฏปนฺตเร วจฺจํ ปาเตสิ. ตตฺถ นิคฺโรธคจฺโฉ ชาโต, โส จตุรงฺคุลมตฺตกาเล รตฺตงฺกุรปลาสตาย โสภติ. หํสราชา ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม ปลาส, นิคฺโรโธ นาม ยมฺหิ รุกฺเข ชายติ, วฑฺฒนฺโต ตํ นาเสติ, อิมสฺส วฑฺฒิตุํ มา เทติ, วิมานํ เต นาเสสฺสติ, ปฏิกจฺเจว นํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑหิ, อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ นาม อาสงฺกิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปลาสเทวตาย สทฺธึ มนฺเตนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘หํโส ¶ ปลาสมวจ, นิคฺโรโธ สมฺม ชายติ;
องฺกสฺมึ เต นิสินฺโนว, โส เต มมฺมานิ เฉจฺฉตี’’ติ.
ปมปาโท ปเนตฺถ อภิสมฺพุทฺเธน หุตฺวา สตฺถารา วุตฺโต. ปลาสนฺติ ปลาสเทวตํ. สมฺมาติ วยสฺส. องฺกสฺมินฺติ วิฏภิยํ. โส เต มมฺมานิ เฉจฺฉตีติ โส เต องฺเก สํวฑฺโฒ สปตฺโต วิย ชีวิตํ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. ชีวิตสงฺขารา หิ อิธ ‘‘มมฺมานี’’ติ วุตฺตา.
ตํ สุตฺวา ตสฺส วจนํ อคณฺหนฺตี ปลาสเทวตา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘วฑฺฒตาเมว นิคฺโรโธ, ปติฏฺสฺส ภวามหํ;
ยถา ปิตา จ มาตา จ, เอวํ เม โส ภวิสฺสตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – สมฺม, น ตฺวํ ชานาสิ วฑฺฒตเมว เอส, อหมสฺส ยถา พาลกาเล ปุตฺตานํ มาตาปิตโร ¶ ปติฏฺา โหนฺติ, ตถา ภวิสฺสามิ, ยถา ปน สํวฑฺฒา ปุตฺตา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล มาตาปิตูนํ ปติฏฺา โหนฺติ, มยฺหมฺปิ ปจฺฉา มหลฺลกกาเล เอวเมว โส ปติฏฺโ ภวิสฺสตีติ.
ตโต หํโส ตติยํ คาถมาห –
‘‘ยํ ตฺวํ องฺกสฺมึ วฑฺเฒสิ, ขีรรุกฺขํ ภยานกํ;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, วุฑฺฒิ มสฺส น รุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ ยํ ตฺวนฺติ ยสฺมา ตฺวํ เอตฺจ ภยทายกตฺเตน ภยานกํ ขีรรุกฺขํ สปตฺตํ วิย องฺเก วฑฺเฒสิ. อามนฺต โข ตนฺติ ตสฺมา มยํ ตํ อามนฺเตตฺวา ¶ ชานาเปตฺวา คจฺฉาม. วุฑฺฒิ มสฺสาติ อสฺส วุฑฺฒิ มยฺหํ น รุจฺจตีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา หํสราชา ปกฺเข ปสาเรตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพตเมว คโต. ตโต ปฏฺาย ปุน นาคจฺฉิ. อปรภาเค นิคฺโรโธ วฑฺฒึ, ตสฺมึ เอกา รุกฺขเทวตาปิ นิพฺพตฺติ. โส วฑฺฒนฺโต ปลาสํ ภฺชิ, สาขาหิ สทฺธึเยว เทวตาย วิมานํ ปติ. สา ตสฺมึ กาเล หํสรฺโ วจนํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิทํ อนาคตภยํ ทิสฺวา หํสราชา กเถสิ ¶ , อหํ ปนสฺส วจนํ นากาสิ’’นฺติ ปริเทวมานา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อิทานิ โข มํ ภาเยติ, มหาเนรุนิทสฺสนํ;
หํสสฺส อนภิฺาย, มหา เม ภยมาคต’’นฺติ.
ตตฺถ อิทานิ โข มํ ภาเยตีติ อยํ นิคฺโรโธ ตรุณกาเล โตเสตฺวา อิทานิ มํ ภายาเปติ สนฺตาเสติ. มหาเนรุนิทสฺสนนฺติ สิเนรุปพฺพตสทิสํ มหนฺตํ หํสราชสฺส วจนํ สุตฺวา อชานิตฺวา ตรุณกาเลเยว เอตสฺส อนุทฺธฏตฺตา. มหา เม ภยมาคตนฺติ อิทานิ มยฺหํ มหนฺตํ ภยํ อาคตนฺติ ปริเทวิ.
นิคฺโรโธปิ วฑฺฒนฺโต สพฺพํ ปลาสํ ภฺชิตฺวา ขาณุกมตฺตเมว อกาสิ. เทวตาย วิมานํ สพฺพํ อนฺตรธายิ.
‘‘น ¶ ตสฺส วุฑฺฒิ กุสลปฺปสตฺถา, โย วฑฺฒมาโน ฆสเต ปติฏฺํ;
ตสฺสูปโรธํ ปริสงฺกมาโน, ปตารยี มูลวธาย ธีโร’’ติ. –
ปฺจมา อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ กุสลปฺปสตฺถาติ กุสเลหิ ปสตฺถา. ฆสเตติ ขาทติ, วินาเสตีติ อตฺโถ. ปตารยีติ ปตรติ วายมติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, โย วฑฺฒมาโน อตฺตโน ปติฏฺํ นาเสติ, ตสฺส วุฑฺฒิ ปณฺฑิเตหิ น ปสตฺถา, ตสฺส ปน อพฺภนฺตรสฺส วา พาหิรสฺส วา ปริสฺสยสฺส ‘‘อิโต เม อุปโรโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปโรธํ วินาสํ ปริสงฺกมาโน วีโร าณสมฺปนฺโน มูลวธาย ปรกฺกมตีติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตทา สุวณฺณหํโส อหเมว อโหสินฺติ.
ปลาสชาตกวณฺณนา ทสมา.
วณฺณาโรหวคฺโค ทุติโย.
๓. อฑฺฒวคฺโค
[๓๗๑] ๑. ทีฆีติโกสลชาตกวณฺณนา
เอวํภูตสฺส ¶ ¶ เต ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสมฺพเก ภณฺฑนการเก อารพฺภ กเถสิ. เตสฺหิ เชตวนํ อาคนฺตฺวา ขมาปนกาเล สตฺถา เต อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห มยฺหํ โอรสา มุขโต ชาตา ปุตฺตา นาม, ปุตฺเตหิ จ ปิตรา ทินฺนํ โอวาทํ ภินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเห ปน มม โอวาทํ น กริตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา อตฺตโน มาตาปิตโร ฆาเตตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ิตโจเรปิ อรฺเ หตฺถปถํ อาคเต มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามาติ น มารยึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อิมสฺมึ ปน ชาตเก ทฺเวปิ วตฺถูนิ. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. โส ปน ทีฆาวุกุมาโร อรฺเ อตฺตโน องฺเก นิปนฺนํ พาราณสิราชานํ จูฬาย คเหตฺวา ‘‘อิทานิ มยฺหํ มาตาปิตุฆาตกํ โจรํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสึ อุกฺขิปนฺโต ตสฺมึ ขเณ มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ สริตฺวา ‘‘ชีวิตํ จชนฺโตปิ เตสํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามิ, เกวลํ อิมํ ตชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘เอวํภูตสฺส เต ราช, อาคตสฺส วเส มม;
อตฺถิ นุ โกจิ ปริยาโย, โย ตํ ทุกฺขา ปโมจเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ วเส มมาติ มม วสํ อาคตสฺส. ปริยาโยติ การณํ.
ตโต ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘เอวํภูตสฺส เม ตาต, อาคตสฺส วเส ตว;
นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย, โย มํ ทุกฺขา ปโมจเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ โนติ นิปาตมตฺถํ, นตฺถิ โกจิ ปริยาโย, โย มํ เอตสฺมา ทุกฺขา ปโมจเยติ อตฺโถ.
ตโต โพธิสตฺโต อวเสสคาถา อภาสิ –
‘‘นาฺํ สุจริตํ ราช, นาฺํ ราช สุภาสิตํ;
ตายเต มรณกาเล, เอวเมวิตรํ ธนํ.
‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติ.
‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติ.
‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;
อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’นฺติ.
ตตฺถ นาฺํ สุจริตนฺติ นาฺํ สุจริตา, อยเมว วา ปาโ, เปตฺวา สุจริตํ อฺํ น ปสฺสามีติ อตฺโถ. อิธ ‘‘สุจริต’’นฺติปิ ‘‘สุภาสิต’’นฺติปิ มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํเยว สนฺธายาห. เอวเมวาติ นิรตฺถกเมว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อฺตฺร โอวาทานุสิฏฺิสงฺขาตา สุจริตสุภาสิตา มรณกาเล ตายิตุํ รกฺขิตุํ สมตฺโถ นาม อฺโ นตฺถิ, ยํ เอตํ อิตรํ ธนํ, ตํ เอวเมว นิรตฺถกเมว โหติ, ตฺวฺหิ อิทานิ มยฺหํ โกฏิสตสหสฺสมตฺตมฺปิ ธนํ ททนฺโต ชีวิตํ น ลเภยฺยาสิ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมตํ ‘‘ธนโต สุจริตสุภาสิตเมว อุตฺตริตร’’นฺติ.
เสสคาถาสุปิ อยํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, เย ปุริสา ‘‘อยํ มํ อกฺโกสิ, อยํ มํ ปหริ, อยํ มํ อชินิ, อยํ มม สนฺตกํ อหาสี’’ติ ¶ เอวํ เวรํ อุปนยฺหนฺติ พนฺธิตฺวา วิย หทเย เปนฺติ, เตสํ เวรํ น อุปสมฺมติ. เย จ ปเนตํ น อุปนยฺหนฺติ หทเย น เปนฺติ, เตสํ วูปสมฺมติ. เวรานิ หิ น กทาจิ เวเรน สมฺมนฺติ, อเวเรเนว ปน สมฺมนฺติ. เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ เอโส โปราณโก ธมฺโม จิรกาลปฺปวตฺโต สภาโวติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อหํ, มหาราช, ตยิ น ทุพฺภามิ, ตฺวํ ปน มํ มาเรหี’’ติ ตสฺส หตฺเถ อสึ เปสิ. ราชาปิ ‘‘นาหํ ตยิ ทุพฺภามี’’ติ สปถํ กตฺวา เตน สทฺธึ นครํ คนฺตฺวา ตํ อมจฺจานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ, ภเณ, โกสลรฺโ ปุตฺโต ทีฆาวุกุมาโร นาม, อิมินา มยฺหํ ชีวิตํ ¶ ทินฺนํ, น ลพฺภา อิมํ กิฺจิ กาตุ’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา ปิตุ สนฺตเก รชฺเช ปติฏฺาเปสิ. ตโต ปฏฺาย อุโภปิ สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ทีฆาวุกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทีฆีติโกสลชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๗๒] ๒. มิคโปตกชาตกวณฺณนา
อคารา ปจฺจุเปตสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิเรกํ ทารกํ ปพฺพาเชสิ. สามเณโร ตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิตฺวา อปรภาเค อผาสุเกน กาลมกาสิ. ตสฺส กาลกิริยาย มหลฺลโก โสกาภิภูโต มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวนฺโต วิจริ. ภิกฺขู สฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม มหลฺลโก สามเณรสฺส กาลกิริยาย ปริเทวนฺโต วิจรติ, มรณสฺสติภาวนาย ปริพาหิโร เอโส ภวิสฺสตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอตสฺมึ มเต ปริเทวนฺโต วิจรี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิ. ตทา เอโก กาสิรฏฺวาสี พฺราหฺมโณ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ผลาผเลหิ ยาเปสิ. โส เอกทิวสํ อรฺเ เอกํ มตมาติกํ มิคโปตกํ ทิสฺวา อสฺสมํ อาเนตฺวา โคจรํ ทตฺวา โปเสสิ. มิคโปตโก วฑฺฒนฺโต อภิรูโป อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺโต. ตาปโส ตํ อตฺตโน ปุตฺตกํ กตฺวา ปริหรติ. เอกทิวสํ มิคโปตโก พหุํ ติณํ ขาทิตฺวา อชีรเกน กาลมกาสิ. ตาปโส ‘‘ปุตฺโต เม มโต’’ติ ปริเทวนฺโต วิจรติ. ตทา สกฺโก เทวราชา โลกํ ปริคฺคณฺหนฺโต ¶ ตํ ตาปสํ ทิสฺวา ‘‘สํเวเชสฺสามิ ¶ น’’นฺติ อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อคารา ปจฺจุเปตสฺส, อนคารสฺส เต สโต;
สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ตาปโส ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สํวาเสน หเว สกฺก, มนุสฺสสฺส มิคสฺส วา;
หทเย ชายเต เปมํ, น ตํ สกฺกา อโสจิตุ’’นฺติ.
ตตฺถ น ตํ สกฺกาติ ตํ มนุสฺสํ วา ติรจฺฉานํ วา น สกฺกา อโสจิตุํ, โสจามิเยวาหนฺติ.
ตโต สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มตํ มริสฺสํ โรทนฺติ, เย รุทนฺติ ลปนฺติ จ;
ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ, โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโต.
‘‘โรทิเตน หเว พฺรหฺเม, มโต เปโต สมุฏฺเห;
สพฺเพ สงฺคมฺม โรทาม, อฺมฺสฺส าตเก’’ติ.
ตตฺถ มริสฺสนฺติ โย อิทานิ มริสฺสติ, ตํ. ลปนฺติ จาติ วิลปนฺติ จ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย โลเก มตฺจ มริสฺสนฺตฺจ โรทนฺติ, เต รุทนฺติ เจว วิลปนฺติ จ, เตสํ อสฺสุปจฺฉิชฺชนทิวโส นาม นตฺถิ. กึการณา? สทาปิ มตานฺจ มริสฺสนฺตานฺจ อตฺถิตาย. ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ. กึการณา ¶ ? โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโตติ, พุทฺธาทโย ปน ปณฺฑิตา โรทิตํ ‘‘โมฆ’’นฺติ วทนฺติ. มโต เปโตติ โย เอส มโต เปโตติ วุจฺจติ, ยทิ โส โรทิเตน สมุฏฺเหยฺย, เอวํ สนฺเต กึ นิกฺกมฺมา อจฺฉาม, สพฺเพว สมาคมฺม อฺมฺสฺส าตเก โรทาม. ยสฺมา ปน เต โรทิตการณา น อุฏฺหนฺติ, ตสฺมา โรทิตสฺส โมฆภาวํ สาเธติ.
เอวํ ¶ สกฺกสฺส กเถนฺตสฺส ตาปโส ‘‘นิรตฺถกํ โรทิต’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สกฺกสฺส ถุตึ กโรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อาทิตฺตํ ¶ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหิ วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิ.
‘‘โสหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน วาสวา’’ติ.
ตตฺถ ยมาสีติ ยํ เม อาสิ. หทยสฺสิตนฺติ หทเย นิสฺสิตํ. อปานุทีติ นีหริ. สกฺโก ตาปสสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
สตฺถา อิธํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตาปโส มหลฺลโก อโหสิ, มิโค สามเณโร, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มิคโปตกชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๗๓] ๓. มูสิกชาตกวณฺณนา
กุหึ คตา กตฺถ คตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา ถุสชาตเก (ชา. ๑.๔.๑๔๙ อาทโย) วิตฺถาริตเมว. อิธาปิ สตฺถา ตเถว ราชานํ สกึ ปุตฺเตน สทฺธึ กีฬมานํ สกึ ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตํ นิสฺสาย รฺโ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ตฺวา ¶ ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโน อาสงฺกิตพฺพํ อาสงฺกิตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ ‘อมฺหากํ ธูมกาเล รชฺชํ กาเรตู’ติ เอกมนฺเต อกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ทิสาปาโมกฺขาจริโย อโหสิ. ตสฺส สนฺติเก พาราณสิรฺโ ปุตฺโต ยวกุมาโร นาม ¶ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อนุโยคํ ทตฺวา คนฺตุกาโม ตํ อาปุจฺฉิ. อาจริโย ‘‘ปุตฺตํ นิสฺสาย ตสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ องฺควิชฺชาวเสน ตฺวา ‘‘เอตมสฺส หริสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรตุํ อารภิ. ตทา ปนสฺส เอโก ¶ อสฺโส อโหสิ, ตสฺส ปาเท วโณ อุฏฺหิ, ตํ วณานุรกฺขณตฺถํ เคเหเยว กรึสุ. ตสฺสาวิทูเร เอโก อุทปาโน อตฺถิ. อเถกา มูสิกา เคหา นิกฺขมิตฺวา อสฺสสฺส ปาเท วณํ ขาทติ, อสฺโส วาเรตุํ น สกฺโกติ. โส เอกทิวสํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต มูสิกํ ขาทิตุํ อาคตํ ปาเทน ปหริตฺวา มาเรตฺวา อุทปาเน ปาเตสิ. อสฺสโคปกา มูสิกํ อปสฺสนฺตา ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ มูสิกา อาคนฺตฺวา วณํ ขาทติ, อิทานิ น ปฺายติ, กหํ นุ โข คตา’’ติ วทึสุ.
โพธิสตฺโต ตํ การณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ‘‘อฺเ อชานนฺตา ‘กหํ มูสิกา คตา’ติ วทนฺติ, มูสิกาย ปน มาเรตฺวา อุทปาเน ขิตฺตภาวํ อหเมว ชานามี’’ติ อิทเมว การณํ อุปมํ กตฺวา ปมํ คาถํ พนฺธิตฺวา ราชกุมารสฺส อทาสิ. โส อปรํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต ตเมว อสฺสํ ปรุฬฺหวณํ นิกฺขมิตฺวา เอกํ ยววตฺถุํ คนฺตฺวา ‘‘ยวํ ขาทิสฺสามี’’ติ วติจฺฉิทฺเทน มุขํ ปเวเสนฺตํ ทิสฺวา ตเมว การณํ อุปมํ กตฺวา ทุติยํ คาถํ พนฺธิตฺวา ตสฺส อทาสิ. ตติยคาถํ ปน อตฺตโน ปฺาพเลเนว พนฺธิตฺวา ตมฺปิ ตสฺส ทตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ รชฺเช ปติฏฺาย สายํ นฺหานโปกฺขรณึ คจฺฉนฺโต ยาว ธุรโสปานา ปมํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสิ, ตว นิวสนปาสาทํ ปวิสนฺโต ยาว โสปานปาทมูลา ทุติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสิ, ตโต ยาว โสปานมตฺถกา ตติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต คจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา เปเสสิ.
โส ¶ กุมาโร คนฺตฺวา อุปราชา หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺเสโก ปุตฺโต ชายิ. โส โสฬสวสฺสกาเล รชฺชโลเภน ‘‘ปิตรํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปฏฺาเก อาห ‘‘มยฺหํ ปิตา ตรุโณ, อหํ เอตสฺส ธูมกาลํ โอโลเกนฺโต มหลฺลโก ภวิสฺสามิ ชราชิณฺโณ, ตาทิเส กาเล ลทฺเธนปิ รชฺเชน โก อตฺโถ’’ติ. เต อาหํสุ ‘‘เทว, น สกฺกา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา โจรตฺตํ กาตุํ, ตว ปิตรํ เกนจิ อุปาเยน มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหา’’ติ ¶ . โส ‘‘สาธู’’ติ อนฺโตนิเวสเน รฺโ สายํ นฺหานโปกฺขรณีสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘เอตฺถ นํ มาเรสฺสามี’’ติ ขคฺคํ คเหตฺวา อฏฺาสิ. ราชา สายํ มูสิกํ นาม ทาสึ ‘‘คนฺตฺวา โปกฺขรณีปิฏฺึ โสเธตฺวา เอหิ, นฺหายิสฺสามี’’ติ เปเสสิ. สา คนฺตฺวา โปกฺขรณีปิฏฺึ โสเธนฺตี กุมารํ ปสฺสิ. กุมาโร อตฺตโน กมฺมสฺส ปากฏภาวภเยน ตํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา โปกฺขรณิยํ ปาเตสิ. ราชา นฺหายิตุํ อคมาสิ ¶ . เสสชโน ‘‘อชฺชาปิ มูสิกา ทาสี น ปุนาคจฺฉติ, กุหึ คตา กตฺถ คตา’’ติ อาห. ราชา –
‘‘กุหึ คตา กตฺถ คตา, อิติ ลาลปฺปตี ชโน;
อหเมเวโก ชานามิ, อุทปาเน มูสิกา หตา’’ติ. –
ปมํ คาถํ ภณนฺโต โปกฺขรณีตีรํ อคมาสิ.
ตตฺถ กุหึ คตา กตฺถ คตาติ อฺมฺเววจนานิ. อิติ ลาลปฺปตีติ เอวํ วิปฺปลปติ. อิติ อยํ คาถา ‘‘อชานนฺโต ชโน มูสิกา ทาสี กุหึ คตาติ วิปฺปลปติ, ราชกุมาเรน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา มูสิกาย โปกฺขรณิยํ ปาติตภาวํ อหเมว เอโก ชานามี’’ติ รฺโ อชานนฺตสฺเสว อิมมตฺถํ ทีเปติ.
กุมาโร ‘‘มยา กตกมฺมํ มยฺหํ ปิตรา าต’’นฺติ ภีโต ปลายิตฺวา ตมตฺถํ อุปฏฺากานํ อาโรเจสิ. เต สตฺตฏฺทิวสจฺจเยน ปุน ตํ อาหํสุ ‘‘เทว, สเจ ราชา ชาเนยฺย, น ตุณฺหี ภเวยฺย, ตกฺกคาเหน ปน เตน ตํ วุตฺตํ ภวิสฺสติ, มาเรหิ น’’นฺติ. โส ปุเนกทิวสํ ขคฺคหตฺโถ โสปานปาทมูเล ตฺวา รฺโ อาคมนกาเล อิโต จิโต จ ปหรโณกาสํ โอโลเกสิ. ราชา –
‘‘ยฺเจตํ อิติ จีติ จ, คทฺรโภว นิวตฺตสิ;
อุทปาเน มูสิกํ หนฺตฺวา, ยวํ ภกฺเขตุมิจฺฉสี’’ติ. –
ทุติยํ ¶ คาถํ สชฺฌายนฺโต อคมาสิ. อยมฺปิ ¶ คาถา ‘‘ยสฺมา ตฺวํ อิติ จีติ จ อิโต จิโต จ ปหรโณกาสํ โอโลเกนฺโต คทฺรโภว นิวตฺตสิ, ตสฺมา ตํ ชานามิ ‘ปุริมทิวเส โปกฺขรณิยํ มูสิกํ ทาสึ หนฺตฺวา อชฺช มํ ยวราชานํ ภกฺเขตุํ มาเรตุํ อิจฺฉสี’’’ติ รฺโ อชานนฺตสฺเสว อิมมตฺถํ ทีเปติ.
กุมาโร ‘‘ทิฏฺโมฺหิ ปิตรา’’ติ อุตฺรสฺโต ปลายิ. โส ปุน อฑฺฒมาสมตฺตํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘ราชานํ ทพฺพิยา ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ เอกํ ทีฆทณฺฑกํ ทพฺพิปหรณํ คเหตฺวา โอลุมฺพิตฺวา อฏฺาสิ. ราชา –
‘‘ทหโร ¶ จาสิ ทุมฺเมธ, ปมุปฺปตฺติโก สุสุ;
ทีฆฺเจตํ สมาสชฺช, น เต ทสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ. –
ตติยํ คาถํ สชฺฌายนฺโต โสปานปาทมตฺถกํ อภิรุหิ.
ตตฺถ ปมุปฺปตฺติโกติ ปมวเยน อุปฺปตฺติโต อุเปโต, ปมวเย ิโตติ อตฺโถ. สุสูติ ตรุโณ. ทีฆนฺติ ทีฆทณฺฑกํ ทพฺพิปหรณํ. สมาสชฺชาติ คเหตฺวา, โอลุมฺพิตฺวา ิโตสีติ อตฺโถ. อยมฺปิ คาถา ‘‘ทุมฺเมธ, อตฺตโน วยํ ปริภฺุชิตุํ น ลภิสฺสสิ, น เต ทานิ นิลฺลชฺชสฺส ชีวิตํ ทสฺสามิ, มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา สูเลเยว อาวุณาเปสฺสามี’’ติ รฺโ อชานนฺตสฺเสว กุมารํ สนฺตชฺชยมานา อิมมตฺถํ ทีเปติ.
โส ตํ ทิวสํ ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ชีวิตํ เม เทหิ, เทวา’’ติ รฺโ ปาทมูเล นิปชฺชิ. ราชา ตํ ตชฺเชตฺวา สงฺขลิกาหิ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร กาเรตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา อลงฺกตราชาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ อิมํ มยฺหํ อนฺตรายํ ทิสฺวา อิมา ติสฺโส คาถา อภาสี’’ติ หฏฺตุฏฺโ อุทานํ อุทาเนนฺโต เสสคาถา อภาสิ –
‘‘นานฺตลิกฺขภวเนน, นางฺคปุตฺตปิเนน วา;
ปุตฺเตน หิ ปตฺถยิโต, สิโลเกหิ ปโมจิโต.
‘‘สพฺพํ ¶ สุตมธีเยถ, หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิมํ;
สพฺพสฺส อตฺถํ ชาเนยฺย, น จ สพฺพํ ปโยชเย;
โหติ ตาทิสโก กาโล, ยตฺถ อตฺถาวหํ สุต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ นานฺตลิกฺขภวเนนาติ อนฺตลิกฺขภวนํ วุจฺจติ ทิพฺพวิมานํ, อหํ อชฺช อนฺตลิกฺขภวนมฺปิ น อารุฬฺโห, ตสฺมา อนฺตลิกฺขภวเนนาปิ อชฺช มรณโต น ปโมจิโตมฺหิ. นางฺคปุตฺตปิเนน วาติ องฺคสริกฺขเกน วา ปุตฺตปิเนนปิ น ปโมจิโต. ปุตฺเตน หิ ปตฺถยิโตติ อหํ ปน อตฺตโน ปุตฺเตเนว อชฺช มาเรตุํ ปตฺถิโต. สิโลเกหิ ปโมจิโตติ โสหํ อาจริเยน พนฺธิตฺวา ทินฺนาหิ คาถาหิ ปโมจิโต.
สุตนฺติ ¶ ปริยตฺตึ. อธีเยถาติ คณฺเหยฺย สิกฺเขยฺย. หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิมนฺติ หีนํ วา โหตุ อุตฺตมํ วา มชฺฌิมํ วา, สพฺพํ อธียิตพฺพเมวาติ ทีเปติ. น จ สพฺพํ ปโยชเยติ หีนํ มนฺตํ วา สิปฺปํ วา มชฺฌิมํ วา น ปโยชเย, อุตฺตมเมว ปโยชเยยฺยาติ อตฺโถ. ยตฺถ อตฺถาวหํ สุตนฺติ ยสฺมึ กาเล มโหสธปณฺฑิตสฺส กุมฺภการกมฺมกรณํ วิย ยํกิฺจิ สิกฺขิตสิปฺปํ อตฺถาวหํ โหติ, ตาทิโสปิ กาโล โหติเยวาติ อตฺโถ. อปรภาเค รฺโ อจฺจเยน กุมาโร รชฺเช ปติฏฺาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มูสิกชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๗๔] ๔. จูฬธนุคฺคหชาตกวณฺณนา
สพฺพํ ภณฺฑนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. เตน ภิกฺขุนา ‘‘ปุราณทุติยิกา มํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺาเปตี’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘เอสา ภิกฺขุ, อิตฺถี น อิทาเนว ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ เต เอตํ นิสฺสาย อสินา สีสํ ฉินฺน’’นฺติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิ. ตทา เอโก พาราณสิวาสี พฺราหฺมณมาณโว ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ธนุกมฺเม นิปฺผตฺตึ ปตฺโต จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต นาม อโหสิ. อถสฺส อาจริโย ‘‘อยํ มยา สทิสํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหี’’ติ อตฺตโน ธีตรํ อทาสิ. โส ตํ คเหตฺวา ‘‘พาราณสึ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อนฺตรามคฺเค เอโก วารโณ เอกํ ปเทสํ สฺุมกาสิ, ตํ านํ อภิรุหิตุํ น โกจิ อุสฺสหิ. จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต มนุสฺสานํ วาเรนฺตานฺเว ¶ ภริยํ คเหตฺวา อฏวิมุขํ อภิรุหิ. อถสฺส อฏวิมชฺเฌ วารโณ อุฏฺหิ, โส ตํ กุมฺเภ สเรน วิชฺฌิ. สโร วินิวิชฺฌิตฺวา ปจฺฉาภาเคน นิกฺขมิ. วารโณ ตตฺเถว ปติ, ธนุคฺคหปณฺฑิโต ตํ านํ เขมํ กตฺวา ปุรโต อฺํ อฏวึ ปาปุณิ. ตตฺถาปิ ปฺาส โจรา มคฺคํ หนนฺติ. ตมฺปิ โส มนุสฺเสหิ วาริยมาโน อภิรุยฺห เตสํ โจรานํ มิเค วธิตฺวา มคฺคสมีเป มํสํ ปจิตฺวา ขาทนฺตานํ ิตฏฺานํ ปาปุณิ.
ตทา ¶ ตํ โจรา อลงฺกตปฏิยตฺตาย ภริยาย สทฺธึ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ อุสฺสาหํ กรึสุ. โจรเชฏฺโก ปุริสลกฺขณกุสโล, โส ตํ โอโลเกตฺวาว ‘‘อุตฺตมปุริโส อย’’นฺติ ตฺวา เอกสฺสปิ อุฏฺหิตุํ นาทาสิ. ธนุคฺคหปณฺฑิโต ‘‘คจฺฉ ‘อมฺหากมฺปิ เอกํ มํสสูลํ เทถา’ติ วตฺวา มํสํ อาหรา’’ติ เตสํ สนฺติกํ ภริยํ เปเสสิ. สา คนฺตฺวา ‘‘เอกํ กิร มํสสูลํ เทถา’’ติ อาห. โจรเชฏฺโก ‘‘อนคฺโฆ ปุริโส’’ติ มํสสูลํ ทาเปสิ. โจรา ‘‘อมฺเหหิ กิร ปกฺกํ ขาทิต’’นฺติ อปกฺกมํสสูลํ อทํสุ. ธนุคฺคโห อตฺตานํ สมฺภาเวตฺวา ‘‘มยฺหํ อปกฺกมํสสูลํ ททนฺตี’’ติ โจรานํ กุชฺฌิ. โจรา ‘‘กึ อยเมเวโก ปุริโส, มยํ อิตฺถิโย’’ติ กุชฺฌิตฺวา อุฏฺหึสุ. ธนุคฺคโห เอกูนปฺาส ชเน เอกูนปฺาสกณฺเฑหิ วิชฺฌิตฺวา ปาเตสิ. โจรเชฏฺกํ วิชฺฌิตุํ กณฺฑํ นาโหสิ. ตสฺส กิร กณฺฑนาฬิยํ สมปณฺณาสเยว กณฺฑานิ. เตสุ เอเกน วารณํ วิชฺฌิ, เอกูนปฺาสกณฺเฑหิ โจเร วิชฺฌิตฺวา โจรเชฏฺกํ ปาเตตฺวา ตสฺส อุเร นิสินฺโน ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ภริยาย หตฺถโต อสึ อาหราเปสิ. สา ตงฺขณฺเว โจรเชฏฺเก โลภํ กตฺวา โจรสฺส ¶ หตฺเถ ถรุํ, สามิกสฺส หตฺเถ ธารํ ¶ เปสิ. โจโร ถรุทณฺฑํ ปรามสิตฺวา อสึ นีหริตฺวา ธนุคฺคหสฺส สีสํ ฉินฺทิ.
โส ตํ ฆาเตตฺวา อิตฺถึ อาทาย คจฺฉนฺโต ชาติโคตฺตํ ปุจฺฉิ. สา ‘‘ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส ธีตามฺหี’’ติ อาห. ‘‘กถํ ตฺวํ อิมินา ลทฺธา’’ติ. มยฺหํ ปิตา ‘‘อยํ มยา สทิสํ กตฺวา สิปฺปํ สิกฺขี’’ติ ตุสฺสิตฺวา อิมสฺส มํ อทาสิ, สาหํ ตยิ สิเนหํ กตฺวา อตฺตโน กุลทตฺติยํ สามิกํ มาราเปสินฺติ. โจรเชฏฺโก ‘‘กุลทตฺติยํ ตาเวสา สามิกํ มาเรสิ, อฺํ ปเนกํ ทิสฺวา มมฺปิ เอวเมวํ กริสฺสติ, อิมํ ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ กุนฺนทึ อุตฺตานตลํ ตงฺขโณทกปูรํ ทิสฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมิสฺสํ นทิยํ สุสุมารา กกฺขฬา, กึ กโรมา’’ติ อาห. ‘‘สามิ, สพฺพํ อาภรณภณฺฑํ มม อุตฺตราสงฺเคน ภณฺฑิกํ กตฺวา ปรตีรํ เนตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สพฺพํ อาภรณภณฺฑํ อาทาย นทึ โอตริตฺวา ตรนฺโต วิย ปรตีรํ ปตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปายาสิ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, กึ มํ ฉฑฺเฑตฺวา วิย คจฺฉสิ, กสฺมา เอวํ กโรสิ, เอหิ มมฺปิ อาทาย คจฺฉา’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘สพฺพํ ภณฺฑํ สมาทาย, ปารํ ติณฺโณสิ พฺราหฺมณ;
ปจฺจาคจฺฉ ลหุํ ขิปฺปํ, มมฺปิ ตาเรหิ ทานิโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ลหุํ ขิปฺปนฺติ ลหุํ ปจฺจาคจฺฉ, ขิปฺปํ มมฺปิ ตาเรหิ ทานิ อิโตติ อตฺโถ.
โจโร ตํ สุตฺวา ปรตีเร ิโตเยว ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อสนฺถุตํ มํ จิรสนฺถุเตน, นิมีนิ โภตี อธุวํ ธุเวน;
มยาปิ ¶ โภตี นิมิเนยฺย อฺํ, อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺส’’นฺติ.
สา เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว –
โจโร ปน ‘‘อิโต อหํ ทูรตรํ คมิสฺสํ, ติฏฺ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา วิรวนฺติยาว อาภรณภณฺฑิกํ อาทาย ปลาโต. ตโต สา ¶ พาลา อตฺริจฺฉตาย เอวรูปํ พฺยสนํ ปตฺตา อนาถา หุตฺวา อวิทูเร เอกํ เอฬคลาคุมฺพํ อุปคนฺตฺวา โรทมานา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ อตฺริจฺฉตาหตํ สามิกา จ ชารา จ ปริหีนํ โรทมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ นิคฺคณฺหิตฺวา ลชฺชาเปตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ มาตลิฺจ ปฺจสิขฺจ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา นทีตีเร ตฺวา ‘‘มาตลิ, ตฺวํ มจฺโฉ ภว, ปฺจสิข ตฺวํ สกุโณ ภว, อหํ ปน สิงฺคาโล หุตฺวา มุเขน มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา เอติสฺสา สมฺมุขฏฺานํ คมิสฺสามิ, ตฺวํ มยิ ตตฺถ คเต อุทกโต อุลฺลงฺฆิตฺวา มม ปุรโต ปต, อถาหํ มุเขน คหิตมํสปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา มจฺฉํ คเหตุํ ปกฺขนฺทิสฺสามิ, ตสฺมึ ขเณ ตฺวํ, ปฺจสิข, ตํ มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปต, ตฺวํ มาตลิ, อุทเก ปตา’’ติ อาณาเปสิ. ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ, มาตลิ, มจฺโฉ อโหสิ, ปฺจสิโข สกุโณ อโหสิ. สกฺโก สิงฺคาโล หุตฺวา มํสปิณฺฑํ มุเขนาทาย ตสฺสา สมฺมุขฏฺานํ อคมาสิ. มจฺโฉ อุทกา อุปฺปติตฺวา สิงฺคาลสฺส ปุรโต ปติ. โส มุเขน คหิตมํสปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา มจฺฉสฺสตฺถาย ปกฺขนฺทิ. มจฺโฉ อุปฺปติตฺวา อุทเก ปติ, สกุโณ มํสปิณฺฑํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, สิงฺคาโล อุโภปิ อลภิตฺวา เอฬคลาคุมฺพํ โอโลเกนฺโต ทุมฺมุโข นิสีทิ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อตฺริจฺฉตาหโต เนว มํสํ, น มจฺฉํ ลภี’’ติ กุฏํ ภินฺทนฺตี ¶ วิย มหาหสิตํ หสิ. ตํ สุตฺวา สิงฺคาโล ตติยํ คาถมาห –
‘‘กายํ เอฬคลาคุมฺเพ, กโรติ อหุหาสิยํ;
นยีธ นจฺจคีตํ วา, ตาฬํ วา สุสมาหิตํ;
อนมฺหิกาเล สุโสณิ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติ.
ตตฺถ ¶ กายนฺติ กา อยํ. เอฬคลาคุมฺเพติ กมฺโพชิคุมฺเพ. อหุหาสิยนฺติ ทนฺตวิทํสกํ มหาหสิตํ วุจฺจติ, ตํ กา เอสา เอตสฺมึ คุมฺเพ กโรตีติ ปุจฺฉติ. นยีธ นจฺจคีตํ วาติ อิมสฺมึ าเน กสฺสจิ นจฺจนฺตสฺส นจฺจํ วา คายนฺตสฺส คีตํ วา หตฺเถ สุสมาหิเต กตฺวา วาเทนฺตสฺส สุสมาหิตํ หตฺถตาฬํ วา นตฺถิ, กํ ทิสฺวา ตฺวํ หเสยฺยาสีติ ทีเปติ. อนมฺหิกาเลติ โรทนกาเล. สุโสณีติ สุนฺทรโสณิ. กึ นุ ชคฺฆสีติ ¶ เกน การเณน ตฺวํ โรทิตุํ ยุตฺตกาเล อโรทมานาว มหาหสิตํ หสสิ. โสภเนติ ตํ ปสํสนฺโต อาลปติ.
ตํ สุตฺวา สา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สิงฺคาล พาล ทุมฺเมธ, อปฺปปฺโสิ ชมฺพุก;
ชีโน มจฺฉฺจ เปสิฺจ, กปโณ วิย ฌายสี’’ติ.
ตตฺถ ชีโนติ ชานิปฺปตฺโต หุตฺวา. เปสินฺติ มํสเปสึ. กปโณ วิย ฌายสีติ สหสฺสภณฺฑิกํ ปราชิโต กปโณ วิย ฌายสิ โสจสิ จินฺเตสิ.
ตโต สิงฺคาโล ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ, อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ;
ชีนา ปติฺจ ชารฺจ, มฺเ ตฺวฺเว ฌายสี’’ติ.
ตตฺถ ตฺวฺเว ฌายสีติ ปาปธมฺเม ทุสฺสีเล อหํ ตาว มม โคจรํ น ลภิสฺสามิ, ตฺวํ ปน อตฺริจฺฉตาย หตา ตํมุหุตฺตทิฏฺเก โจเร ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตฺจ ชารํ กุลทตฺติยฺจ ปตึ ชีนา, มํ อุปาทาย สตคุเณน สหสฺสคุเณน กปณตรา หุตฺวา ฌายสิ โรทสิ ปริเทวสีติ ลชฺชาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปนฺโต มหาสตฺโต เอวมาห.
สา ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวเมตํ มิคราช, ยถา ภาสสิ ชมฺพุก;
สา นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, ภตฺตุ เหสฺสํ วสานุคา’’ติ.
ตตฺถ ¶ นูนาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. สา อหํ อิโต คนฺตฺวา ปุน อฺํ ภตฺตารํ ลภิตฺวา เอกํเสเนว ตสฺส ภตฺตุ วสานุคา วสวตฺตินี ภวิสฺสามีติ.
อถสฺสา อนาจาราย ทุสฺสีลาย วจนํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา โอสานคาถมาห –
‘‘โย หเร มตฺติกํ ถาลํ, กํสถาลมฺปิ โส หเร;
กตํเยว ตยา ปาปํ, ปุนเปวํ กริสฺสสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อนาจาเร กึ กเถสิ, โย มตฺติกํ ถาลํ หรติ, สุวณฺณถาลรชตถาลาทิปฺปเภทํ กํสถาลมฺปิ โส หรเตว, อิทฺจ ตยา ปาปํ กตเมว, น สกฺกา ตว สทฺธาตุํ, สา ตฺวํ ปุนปิ เอวํ กริสฺสสิเยวาติ. เอวํ โส ตํ ลชฺชาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา ธนุคฺคโห อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, สา อิตฺถี ปุราณทุติยิกา, สกฺโก เทวราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
จูฬธนุคฺคหชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๗๕] ๕. กโปตชาตกวณฺณนา
อิทานิ โขมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โลลวตฺถุ อเนกโส วิตฺถาริตเมว. ตํ ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ, โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโลสิ, โลลตาย ปน ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิเสฏฺิโน มหานเส นีฬปจฺฉิยํ วสติ. อเถโก กาโก มจฺฉมํสลุทฺโธ เตน สทฺธึ เมตฺตึ ¶ กตฺวา ตตฺเถว วสิ. โส เอกทิวสํ พหุํ มจฺฉมํสํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ขาทิสฺสามี’’ติ นิตฺถุนนฺโต นีฬปจฺฉิยํเยว นิปชฺชิตฺวา ปาราวเตน ‘‘เอหิ, สมฺม, โคจราย คมิสฺสามา’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘อชีรเกน นิปนฺโนมฺหิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ตสฺมึ คเต ‘‘คโต เม ปจฺจามิตฺตกณฺฏโก, อิทานิ ยถารุจิ มจฺฉมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทานิ ¶ โขมฺหิ สุขิโต อโรโค, นิกฺกณฺฏโก นิปฺปติโต กโปโต;
กาหามิ ทานี หทยสฺส ตุฏฺึ, ตถา หิ มํ มํสสากํ พเลตี’’ติ.
ตตฺถ นิปฺปติโตติ นิคฺคโต. กโปโตติ ปาราวโต. กาหามิ ทานีติ กริสฺสามิ ทานิ. ตถา หิ มํ มํสสากํ พเลตีติ ตถา หิ มํสฺจ อวเสสํ สากฺจ มยฺหํ พลํ กโรติ, อุฏฺเหิ ขาทาติ วทมานํ วิย อุสฺสาหํ มมํ กโรตีติ อตฺโถ.
โส ภตฺตการเก มจฺฉมํสํ ปจิตฺวา มหานสา นิกฺขมฺม สรีรโต เสทํ ปวาเหนฺเต ปจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา รสกโรฏิยํ นิลียิตฺวา ‘‘กิริ กิรี’’ติ สทฺทมกาสิ. ภตฺตการโก เวเคนาคนฺตฺวา กากํ คเหตฺวา สพฺพปตฺตานิ ลฺุชิตฺวา อลฺลสิงฺคีเวรฺจ สิทฺธตฺถเก จ ปิสิตฺวา ลสุณํ ปูติตกฺเกน มทฺทิตฺวา สกลสรีรํ มกฺเขตฺวา เอกํ กลํ ฆํสิตฺวา ¶ วิชฺฌิตฺวา สุตฺตเกน ตสฺส คีวายํ พนฺธิตฺวา นีฬปจฺฉิยํเยว ตํ ปกฺขิปิตฺวา อคมาสิ. ปาราวโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘กา เอสา พลากา มม สหายสฺส ปจฺฉิยํ นิปนฺนา, จณฺโฑ หิ โส อาคนฺตฺวา ฆาเตยฺยาปิ น’’นฺติ ปริหาสํ กโรนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘กายํ พลากา สิขินี, โจรี ลงฺฆิปิตามหา;
โอรํ พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา’’ติ.
สา เหฏฺา (ชา. อฏฺ. ๒.๓.๗๐) วุตฺตตฺถาเยว.
ตํ สุตฺวา กาโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘อลฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ;
วิลูนํ สูทปุตฺเตน, ปิฏฺมณฺเฑน มกฺขิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อลนฺติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโต. ชคฺฆิตาเยติ หสิตุํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทานิ มํ เอทิสํ เอวํ ทุกฺขปฺปตฺตํ ทิสฺวา ตว อลํ หสิตุํ, มา เอทิเส กาเล ปริหาสเกฬึ กโรหีติ.
โส ¶ ปริหาสเกฬึ กโรนฺโตว ปุน จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สุนฺหาโต สุวิลิตฺโตสิ, อนฺนปาเนน ตปฺปิโต;
กณฺเ จ เต เวฬุริโย, อคมา นุ กชงฺคล’’นฺติ.
ตตฺถ กณฺเ จ เต เวฬุริโยติ อยํ เต เวฬุริยมณิปิ กณฺเ ปิฬนฺโธ, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ เอตํ น ทสฺเสสีติ กปาลํ สนฺธาเยวมาห. กชงฺคลนฺติ อิธ พาราณสีเยว ‘‘กชงฺคลา’’ติ อธิปฺเปตา. อิโต นิกฺขมิตฺวา กจฺจิ อนฺโตนครํ คโตสีติ ปุจฺฉติ.
ตโต กาโก ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘มา เต มิตฺโต อมิตฺโต วา, อคมาสิ กชงฺคลํ;
ปิฺฉานิ ตตฺถ ลายิตฺวา, กณฺเ พนฺธนฺติ วฏฺฏน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ปิฺฉานีติ ปตฺตานิ. ตตฺถ ลายิตฺวาติ ตสฺมึ พาราณสินคเร ลฺุจิตฺวา. วฏฺฏนนฺติ กลิกํ.
ตํ สุตฺวา ปาราวโต โอสานคาถมาห –
‘‘ปุนปาปชฺชสี สมฺม, สีลฺหิ ตว ตาทิสํ;
น หิ มานุสกา โภคา, สุภฺุชา โหนฺติ ปกฺขินา’’ติ.
ตตฺถ ปุนปาปชฺชสีติ ปุนปิ เอวรูปํ อาปชฺชิสฺสสิ. เอวรูปฺหิ เต สีลนฺติ.
อิติ นํ โส โอวทิตฺวา ตตฺถ อวสิตฺวา ปกฺเข ปสาเรตฺวา อฺตฺถ อคมาสิ. กาโกปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, กโปโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กโปตชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
อฑฺฒวคฺโค ตติโย.
ชาตกุทฺทานํ –
มณิกุณฺฑล ¶ สุชาตา, เวนสาขฺจ โอรคํ;
ฆฏํ โกรณฺฑิ ลฏุกิ, ธมฺมปาลํ มิคํ ตถา.
สุโยนนฺที วณฺณาโรห, สีลํ หิรี ขชฺโชปนํ;
อหิ คุมฺพิย สาฬิยํ, ตจสารํ มิตฺตวินฺทํ.
ปลาสฺเจว ทีฆิติ, มิคโปตก มูสิกํ;
ธนุคฺคโห กโปตฺจ, ชาตกา ปฺจวีสติ.
ปฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉกฺกนิปาโต
๑. อวาริยวคฺโค
[๓๗๖] ๑. อวาริยชาตกวณฺณนา
มาสุ ¶ ¶ ¶ กุชฺฌ ภูมิปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ติตฺถนาวิกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร พาโล อโหสิ อฺาโณ, เนว โส พุทฺธาทีนํ รตนานํ, น อฺเสํ ปุคฺคลานํ คุณํ ชานาติ, จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก. อเถโก ชานปโท ภิกฺขุ ‘‘พุทฺธุปฏฺานํ กริสฺสามี’’ติ อาคจฺฉนฺโต สายํ อจิรวตีติตฺถํ ปตฺวา ตํ เอวมาห ‘‘อุปาสก, ปรตีรํ คมิสฺสามิ, นาวํ เม เทหี’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อกาโล, เอกสฺมึ าเน วสสฺสู’’ติ. ‘‘อุปาสก, อิธ กุหึ วสิสฺสามิ, มํ คณฺหิตฺวา คจฺฉา’’ติ. โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอหิ เร สมณ, วหามี’’ติ เถรํ นาวํ อาโรเปตฺวา อุชุกํ อคนฺตฺวา เหฏฺา นาวํ เนตฺวา อุลฺโลฬํ กตฺวา ตสฺส ปตฺตจีวรํ เตเมตฺวา กิลเมตฺวา ตีรํ ปตฺวา อนฺธการเวลายํ อุยฺโยเชสิ. อถ โส วิหารํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ พุทฺธุปฏฺานสฺส โอกาสํ อลภิตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘อถ กสฺมา อชฺช พุทฺธุปฏฺานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพเปส จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, อิทานิ ปน เตน ตฺวํ กิลมิโต, ปุพฺเพเปส ปณฺฑิเต กิลเมสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ¶ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทีฆมทฺธานํ หิมวนฺเต ผลาผเลน ยาเปตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิ. อถ นํ ราชงฺคณปฺปตฺตํ ราชา ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา อนฺเตปุรํ อาเนตฺวา โภเชตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา ¶ ราชุยฺยาเน วสาเปสิ, เทวสิกํ อุปฏฺานํ ¶ อคมาสิ. ตเมนํ โพธิสตฺโต ‘‘รฺา นาม, มหาราช, จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา อปฺปมตฺเตน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเนน หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เทวสิกํ โอวทนฺโต –
‘‘มาสุ กุชฺฌ ภูมิปติ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภ;
กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, ราชา รฏฺสฺส ปูชิโต.
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภา’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ รฏฺสฺส ปูชิโตติ เอวรูโป ราชา รฏฺสฺส ปูชนีโย โหตีติ อตฺโถ. สพฺพตฺถ อนุสาสามีติ เอเตสุ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปาหํ มหาราช, อิมาย เอว อนุสิฏฺิยา ตมนุสาสามิ, เอเตสุ วา คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอกสฺมิมฺปิ เอกสตฺเตปิ อนุสาสามิ. มาสุ กุชฺฌ รเถสภาติ เอวเมวาหํ ตํ อนุสาสามิ, รฺา นาม กุชฺฌตุํ น วฏฺฏติ. กึการณา? ราชาโน นาม วาจาวุธา, เตสํ กุทฺธานํ วจนมตฺเตเนว พหู ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺตีติ.
เอวํ โพธิสตฺโต รฺโ อาคตาคตทิวเส อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ. ราชา อนุสิฏฺิยา ปสนฺนจิตฺโต มหาสตฺตสฺส สตสหสฺสุฏฺานกํ เอกํ คามวรํ อทาสิ, โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปิ. อิติ โส ตตฺเถว ทฺวาทสสํวจฺฉรํ วสิตฺวา ‘‘อติจิรํ นิวุตฺโถมฺหิ, ชนปทจาริกํ ตาว จริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ รฺโ อกเถตฺวาว อุยฺยานปาลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, อุกฺกณฺิตรูโปสฺมิ, ชนปทํ จริตฺวา อาคมิสฺสามิ, ตฺวํ รฺโ กเถยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต ¶ คงฺคาย นาวาติตฺถํ ปาปุณิ. ตตฺถ อวาริยปิตา นาม นาวิโก อโหสิ. โส พาโล เนว คุณวนฺตานํ คุณํ ชานาติ, น อตฺตโน อายาปายํ ชานาติ, โส คงฺคํ ตริตุกามํ ชนํ ปมํ ตาเรตฺวา ปจฺฉา เวตนํ ยาจติ, เวตนํ อเทนฺเตหิ สทฺธึ กลหํ กโรนฺโต อกฺโกสปฺปหาเรเยว พหู ลภติ, อปฺปํ ลาภํ, เอวรูโป อนฺธพาโล. ตํ สนฺธาย สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘อวาริยปิตา ¶ นาม, อหุ คงฺคาย นาวิโก;
ปุพฺเพ ชนํ ตาเรตฺวาน, ปจฺฉา ยาจติ เวตนํ;
เตนสฺส ภณฺฑนํ โหติ, น จ โภเคหิ วฑฺฒตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อวาริยปิตา นามาติ อวาริยา นาม ตสฺส ธีตา, ตสฺสา วเสน อวาริยปิตา นาม ชาโต. เตนสฺส ภณฺฑนนฺติ เตน การเณน, เตน วา ปจฺฉา ยาจิยมาเนน ชเนน สทฺธึ ตสฺส ภณฺฑนํ โหติ.
โพธิสตฺโต ตํ นาวิกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, ปรตีรํ มํ เนหี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา โส อาห ‘‘สมณ, กึ เม นาวาเวตนํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘อาวุโส, อหํ โภควฑฺฒึ อตฺถวฑฺฒึ ธมฺมวฑฺฒึ นาม เต กเถสฺสามี’’ติ. ตํ สุตฺวา นาวิโก ‘‘ธุวํ เอส มยฺหํ กิฺจิ ทสฺสตี’’ติ ตํ ปรตีรํ เนตฺวา ‘‘เทหิ เม นาวาย เวตน’’นฺติ อาห. โส ตสฺส ‘‘สาธุ, อาวุโส’’ติ ปมํ โภควฑฺฒึ กเถนฺโต –
‘‘อติณฺณํเยว ยาจสฺสุ, อปารํ ตาต นาวิก;
อฺโ หิ ติณฺณสฺส มโน, อฺโ โหติ ปาเรสิโน’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ อปารนฺติ ตาต, นาวิก ปรตีรํ อติณฺณเมว ชนํ โอริมตีเร ิตฺเว เวตนํ ยาจสฺสุ, ตโต ลทฺธฺจ คเหตฺวา คุตฺตฏฺาเน เปตฺวา ปจฺฉา มนุสฺเส ปรตีรํ เนยฺยาสิ, เอวํ เต โภควฑฺฒิ ภวิสฺสติ. อฺโ หิ ติณฺณสฺส มโนติ ตาต นาวิก, ปรตีรํ คตสฺส อฺโ มโน ภวติ, อทตฺวาว คนฺตุกาโม โหติ. โย ปเนส ปาเรสี นาม ปรตีรํ เอสติ, ปรตีรํ คนฺตุกาโม โหติ, โส อติเรกมฺปิ ทตฺวา คนฺตุกาโม โหติ, อิติ ปาเรสิโน อฺโ มโน โหติ, ตสฺมา ตฺวํ อติณฺณเมว ยาเจยฺยาสิ, อยํ ตาว เต โภคานํ วฑฺฒิ นามาติ.
ตํ สุตฺวา นาวิโก ¶ จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาว เม โอวาโท ภวิสฺสติ, อิทานิ ปเนส อฺํ กิฺจิ มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ ตาว เต, อาวุโส, โภควฑฺฒิ, อิทานิ อตฺถธมฺมวฑฺฒึ สุณาหี’’ติ วตฺวา โอวทนฺโต –
‘‘คาเม ¶ วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิกา’’ติ. – คาถมาห;
อิติสฺส อิมาย คาถาย อตฺถธมฺมวฑฺฒึ กเถตฺวา ‘‘อยํ เต อตฺถวฑฺฒิ จ ธมฺมวฑฺฒิ จา’’ติ อาห. โส ปน ทนฺธปุริโส ตํ โอวาทํ น กิฺจิ มฺมาโน ‘‘อิทํ, สมณ, ตยา มยฺหํ ทินฺนํ ¶ นาวาเวตน’’นฺติ อาห. ‘‘อามาวุโส’’ติ. ‘‘มยฺหํ อิมินา กมฺมํ นตฺถิ, อฺํ เม เทหี’’ติ. ‘‘อาวุโส, อิทํ เปตฺวา มยฺหํ อฺํ นตฺถี’’ติ. ‘‘อถ ตฺวํ กสฺมา มม นาวํ อารุฬฺโหสี’’ติ ตาปสํ คงฺคาตีเร ปาเตตฺวา อุเร นิสีทิตฺวา มุขเมวสฺส โปเถสิ.
สตฺถา ‘‘อิติ โส, ภิกฺขเว, ตาปโส ยํ โอวาทํ ทตฺวา รฺโ สนฺติกา คามวรํ ลภิ, ตเมว โอวาทํ อนฺธพาลสฺส นาวิกสฺส กเถตฺวา มุขโปถนํ ปาปุณิ, ตสฺมา โอวาทํ เทนฺเตน ยุตฺตชนสฺเสว ทาตพฺโพ, น อยุตฺตชนสฺสา’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตทนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ยาเยวานุสาสนิยา, ราชา คามวรํ อทา;
ตาเยวานุสาสนิยา, นาวิโก ปหรี มุข’’นฺติ.
ตสฺส ตํ ปหรนฺตสฺเสว ภริยา ภตฺตํ คเหตฺวา อาคตา ปาปปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อยํ ตาปโส นาม ราชกุลูปโก, มา ปหรี’’ติ อาห. โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ เม อิมํ กูฏตาปสํ ปหริตุํ น เทสี’’ติ อุฏฺาย ตํ ปหริตฺวา ปาเตสิ. อถ ภตฺตปาติ ปติตฺวา ภิชฺชิ, ตสฺสา จ ปน ครุคพฺภาย คพฺโภ ภูมิยํ ปติ. อถ นํ มนุสฺสา สมฺปริวาเรตฺวา ‘‘ปุริสฆาตกโจโร’’ติ ¶ คเหตฺวา พนฺธิตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา วินิจฺฉินิตฺวา ตสฺส ราชาณํ กาเรสิ. สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘ภตฺตํ ภินฺนํ หตา ภริยา, คพฺโภ จ ปติโต ฉมา;
มิโคว ชาตรูเปน, น เตนตฺถํ อพนฺธิ สู’’ติ.
ตตฺถ ¶ ภตฺตํ ภินฺนนฺติ ภตฺตปาติ ภินฺนา. หตาติ ปหตา. ฉมาติ ภูมิยํ. มิโคว ชาตรูเปนาติ ยถา มิโค สุวณฺณํ วา หิรฺํ วา มุตฺตามณิอาทีนิ วา มทฺทิตฺวา คจฺฉนฺโตปิ อตฺถริตฺวา นิปชฺชนฺโตปิ เตน ชาตรูเปน อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, เอวเมว โส อนฺธพาโล ปณฺฑิเตหิ ทินฺนํ โอวาทํ สุตฺวาปิ อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขีติ วุตฺตํ โหติ. อพนฺธิ สูติ เอตฺถ อพนฺธิ โสติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ส-โออิติ อิเมสํ ปทานฺหิ สูติ สนฺธิ โหติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ¶ โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา นาวิโก อิทานิ นาวิโกว อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อวาริยชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๗๗] ๒. เสตเกตุชาตกวณฺณนา
มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ, ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุทฺทาลชาตเก (ชา. ๑.๑๔.๖๒ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปฺจสเต มาณเว มนฺเต วาเจสิ. เตสํ เชฏฺโก เสตเกตุ นาม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตมาณโว, ตสฺส ชาตึ นิสฺสาย มหนฺโต มาโน อโหสิ. โส เอกทิวสํ อฺเหิ มาณเวหิ สทฺธึ นครา นิกฺขมนฺโต นครํ ปวิสนฺตํ เอกํ จณฺฑาลํ ¶ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จณฺฑาโลหมสฺมี’’ติ วุตฺเต ตสฺส สรีรํ ปหริตฺวา อาคตวาตสฺส อตฺตโน สรีเร ผุสนภเยน ‘‘นสฺส, จณฺฑาล, กาฬกณฺณี, อโธวาตํ ยาหี’’ติ วตฺวา เวเคน ตสฺส อุปริวาตํ อคมาสิ. จณฺฑาโล สีฆตรํ คนฺตฺวา ตสฺส อุปริวาเต อฏฺาสิ. อถ นํ โส ‘‘นสฺส กาฬกณฺณี’’ติ สุฏฺุตรํ อกฺโกสิ ปริภาสิ. ตํ สุตฺวา จณฺฑาโล ‘‘ตฺวํ โกสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พฺราหฺมณมาณโวหมสฺมี’’ติ ¶ . ‘‘พฺราหฺมโณ โหตุ, มยา ปน ปุฏฺปฺหํ กเถตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ. ‘‘อาม, สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ น สกฺโกสิ, ปาทนฺตเรน ตํ คเมมี’’ติ. โส อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา ‘‘คเมหี’’ติ อาห.
จณฺฑาลปุตฺโต ตสฺส กถํ ปริสํ คาหาเปตฺวา ‘‘มาณว, ทิสา นาม กตรา’’ติ ปฺหํ ปุจฺฉิ. ‘‘ทิสา นาม ปุรตฺถิมาทโย จตสฺโส ทิสา’’ติ. จณฺฑาโล ‘‘นาหํ ตํ เอตํ ทิสํ ปุจฺฉามิ, ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อชานนฺโต มม สรีเร ปหฏวาตํ ชิคุจฺฉสี’’ติ ตํ ขนฺธฏฺิเก คเหตฺวา โอนเมตฺวา อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิ. มาณวา ตํ ปวตฺตึ อาจริยสฺส อาจิกฺขึสุ. ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, เสตเกตุ จณฺฑาเลนาสิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย, โส มํ จณฺฑาลทาสิปุตฺโต ทิสามตฺตมฺปิ น ชานาสี’’ติ อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิ, อิทานิ ทิสฺวา กตฺตพฺพํ อสฺส ชานิสฺสามีติ กุทฺโธ จณฺฑาลปุตฺตํ อกฺโกสิ ปริภาสิ. อถ นํ อาจริโย ‘ตาต, เสตเกตุ มา ตสฺส กุชฺฌิ, ปณฺฑิโต จณฺฑาลทาสิปุตฺโต ¶ , น โส ตํ เอตํ ทิสํ ปุจฺฉติ, อฺํ ทิสํ ปุจฺฉิ, ตยา ปน ทิฏฺสุตวิฺาตโต อทิฏฺาสุตาวิฺาตเมว พหุตร’’นฺติ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธ, พหุมฺปิ เต อทิฏฺมสฺสุตฺจ;
มาตา ปิตา ¶ ทิสตา เสตเกตุ, อาจริยมาหุ ทิสตํ ปสตฺถา.
‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;
เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติ.
ตตฺถ น หิ สาธุ โกโธติ โกโธ นาม อุปฺปชฺชมาโน สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อตฺถานตฺถํ หิตาหิตํ ชานิตุํ น เทตีติ น สาธุ น ลทฺธโก. พหุมฺปิ เต อทิฏฺนฺติ ตยา จกฺขุนา อทิฏฺํ โสเตน จ อสฺสุตเมว พหุตรํ. ทิสตาติ ทิสา. มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุริมตรํ ¶ อุปฺปนฺนตฺตา ปุรตฺถิมทิสา นาม ชาตาติ วทติ. อาจริยมาหุ ทิสตํ ปสตฺถาติ อาจริยา ปน ทกฺขิเณยฺยตฺตา ทิสตํ ปสตฺถา ทกฺขิณา ทิสาติ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ กเถนฺติ ทีเปนฺติ.
อคาริโนติ คหฏฺา. อนฺนทปานวตฺถทาติ อนฺนทา, ปานทา, วตฺถทา จ. อวฺหายิกาติ ‘‘เอถ เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ ปกฺโกสนกา. ตมฺปิ ทิสํ วทนฺตีติ ตมฺปิ พุทฺธาทโย อริยา เอกํ ทิสํ วทนฺติ. อิมินา จตุปจฺจยทายกา คหฏฺา ปจฺจเย อปทิสิตฺวา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ อุปคนฺตพฺพตฺตา เอกา ทิสา นามาติ ทีเปติ. อปโร นโย – เย เอเต อคาริโน อนฺนปานวตฺถทา, เตสํ ฉกามสคฺคสมฺปตฺติทายกฏฺเน อุปรูปริ อวฺหายนโต เย อวฺหายิกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา, ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ, พุทฺธาทโย อริยา อุปริมทิสํ นาม วทนฺตีติ ทีเปติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘มาตา ปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;
ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา.
‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;
เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๗๓);
เอสา ทิสาติ อิทํ ปน นิพฺพานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ชาติอาทินา หิ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน ¶ ทุกฺขิตา สตฺตา ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺติ, เอสา เอว จ สตฺเตหิ อคตปุพฺพา ทิสา นาม. เตเนว จ นิพฺพานํ ‘‘ปรมา’’ติ อาห. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สมติตฺติกํ ¶ อนวเสสกํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติ. (ชา. ๑.๑.๙๖);
เอวํ มหาสตฺโต มาณวสฺส ทิสา กเถสิ. โส ปน ‘‘จณฺฑาเลนมฺหิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ ตสฺมึ าเน อวสิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ¶ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาจริเยน อนฺุาโต ตกฺกสิลโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสมยสิปฺปํ สิกฺขนฺโต วิจริ. โส เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตํ นิสฺสาย วสนฺเต ปฺจสเต ตาปเส ทิสฺวา เตสํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ยํ เต ชานนฺติ สิปฺปมนฺตจรณํ, ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา คณสตฺถา หุตฺวา เตหิ ปริวาริโต พาราณสึ คนฺตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ จรนฺโต ราชงฺคณํ อคมาสิ. ราชา ตาปสานํ อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน โภเชตฺวา เต อตฺตโน อุยฺยาเน วสาเปสิ. โส เอกทิวสํ ตาปเส ปริวิสิตฺวา ‘‘อชฺช สายนฺเห อุยฺยานํ คนฺตฺวา อยฺเย วนฺทิสฺสามี’’ติ อาห.
เสตเกตุ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘มาริสา, อชฺช ราชา อาคมิสฺสติ, ราชาโน จ นาม สกึ อาราเธตฺวา ยาวตายุกํ สุขํ ชีวิตุํ สกฺกา, อชฺช เอกจฺเจ วคฺคุลิวตํ จรถ, เอกจฺเจ กณฺฏกเสยฺยํ กปฺเปถ, เอกจฺเจ ปฺจาตปํ ตปฺเปถ, เอกจฺเจ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยฺุชถ, เอกจฺเจ อุทโกโรหณกมฺมํ กโรถ, เอกจฺเจ มนฺเต สชฺฌายถา’’ติ วิจาเรตฺวา สยํ ปกฺกสาลทฺวาเร อปสฺสยปีเก นิสีทิตฺวา ปฺจวณฺณรงฺคสมุชฺชลวาสนํ เอกํ โปตฺถกํ วิจิตฺรวณฺเณ อาธารเก เปตฺวา สุสิกฺขิเตหิ จตูหิ ปฺจหิ มาณเวหิ ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต ปฺเห กเถสิ. ตสฺมึ ขเณ ราชา อาคนฺตฺวา ¶ เต มิจฺฉาตปํ กโรนฺเต ทิสฺวา ตุฏฺโ เสตเกตุํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุโรหิเตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ขราชินา ชฏิลา ปงฺกทนฺตา, ทุมฺมกฺขรูปา เยเม ชปฺปนฺติ มนฺเต;
กจฺจิ นุ เต มานุสเก ปโยเค, อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายา’’ติ.
ตตฺถ ขราชินาติ สขุเรหิ อชินจมฺเมหิ สมนฺนาคตา. ปงฺกทนฺตาติ ทนฺตกฏฺสฺส อขาทเนน มลคฺคหิตทนฺตา. ทุมฺมกฺขรูปาติ อนฺชิตามณฺฑิตลูขนิวาสนปารุปนา มาลาคนฺธวิเลปนวชฺชิตา ¶ , กิลิฏฺรูปาติ วุตฺตํ โหติ. เยเม ชปฺปนฺตีติ เย อิเม มนฺเต สชฺฌายนฺติ. มานุสเก ปโยเคติ มนุสฺเสหิ กตฺตพฺพปโยเค ิตา. อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายาติ อิมสฺมึ ¶ ปโยเค ตฺวา อิมํ โลกํ วิทิตฺวา ปากฏํ กตฺวา ‘‘กจฺจิ เอเต อิสโย จตูหิ อปาเยหิ มุตฺตา’’ติ ปุจฺฉติ.
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺว ราช, พหุสฺสุโต เจ น จเรยฺย ธมฺมํ;
สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมฺุเจ จรณํ อปตฺวา’’ติ.
ตตฺถ กริตฺวาติ กตฺวา. จรณนฺติ สห สีเลน อฏฺ สมาปตฺติโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ. มหาราช, ‘‘อหํ พหุสฺสุโตมฺหี’’ติ สหสฺสเวโทปิ เจ ติวิธํ สุจริตธมฺมํ น จเรยฺย, ปาปาเนว กเรยฺย, โส ตานิ ปาปานิ กมฺมานิ กตฺวา ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ สีลสมาปตฺติสงฺขาตํ จรณํ อปฺปตฺวา ทุกฺขา น ปมฺุเจ, อปายทุกฺขโต น มุจฺจเตวาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตาปเสสุ ปสาทํ หริ. ตโต เสตเกตุ จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส รฺโ ตาปเสสุ ปสาโท อุทปาทิ, ตํ ปเนส ปุโรหิโต วาสิยา ปหริตฺวา วิย ฉินฺทิ, มยา เอเตน สทฺธึ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เตน สทฺธึ กเถนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สหสฺสเวโทปิ ¶ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมฺุเจ จรณํ อปตฺวา;
มฺามิ เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจ’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ ¶ – สเจ สหสฺสเวโทปิ ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ จรณํ อปฺปตฺวา อตฺตานํ ทุกฺขา น ปมฺุเจ, เอวํ สนฺเต อหํ มฺามิ ‘‘ตโย เวทา อผลา โหนฺติ, สสีลํ สมาปตฺติจรณเมว สจฺจํ โหตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘น เหว เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ;
กิตฺติฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเท, สนฺตึ ปุเณติ จรเณน ทนฺโต’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ตโย เวทา อผลา น ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ เสยฺยํ อุตฺตมํ ปวรํ น เหว โหติ. กึการณา? กิตฺติฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเทติ ตโย เวเท อธิจฺจ ทิฏฺธมฺเม กิตฺติมตฺตํ ยสมตฺตํ ลาภมตฺตํ ลภติ, อิโต ปรํ อฺํ นตฺถิ, ตสฺมา น เต อผลา. สนฺตึ ปุเณติ จรเณน ทนฺโตติ สีเล ปติฏฺาย สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อจฺจนฺตํ สนฺตํ นิพฺพานํ นาม ตํ เอติ ปาปุณาติ.
อิติ ปุโรหิโต เสตเกตุโน วาทํ ภินฺทิตฺวา เต สพฺเพ คิหี กาเรตฺวา ผลกาวุธานิ คาหาเปตฺวา มหนฺตตรเก กตฺวา รฺโ อุปฏฺาเก กาเรสิ. อยํ กิร มหนฺตตรกานํ วํโส.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสตเกตุ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, จณฺฑาโล สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เสตเกตุชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๗๘] ๓. ทรีมุขชาตกวณฺณนา
ปงฺโก ¶ จ กามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา กถิตเมว.
อตีเต ราชคหนคเร มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ตสฺส มุขํ อติวิย โสภติ, เตนสฺส ทรีมุโขติ นามํ อกํสุ. เต อุโภปิ ราชกุเลเยว สํวฑฺฒา อฺมฺํ ปิยสหายา หุตฺวา โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปฺจ สิกฺขิสฺสาม, เทสจาริตฺตฺจ ชานิสฺสามา’’ติ คามนิคมาทีสุ จรนฺตา พาราณสึ ปตฺวา เทวกุเล วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสึ ภิกฺขาย ปวิสึสุ. ตตฺถ เอกสฺมึ กุเล ‘‘พฺราหฺมเณ โภเชตฺวา ¶ วาจนกํ ทสฺสามา’’ติ ปายาสํ ปจิตฺวา อาสนานิ ปฺตฺตานิ โหนฺติ. มนุสฺสา เต อุโภปิ ภิกฺขาย จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา’’ติ เคหํ ปเวเสตฺวา มหาสตฺตสฺส อาสเน สุทฺธวตฺถํ ปฺาเปสุํ, ทรีมุขสฺส อาสเน รตฺตกมฺพลํ. ทรีมุโข ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ สหาโย พาราณสิราชา ภวิสฺสติ, อหํ เสนาปตี’’ติ อฺาสิ. เต ตตฺถ ภฺุชิตฺวา วาจนกํ คเหตฺวา ¶ มงฺคลํ วตฺวา นิกฺขมฺม ตํ ราชุยฺยานํ อคมํสุ. ตตฺถ มหาสตฺโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิปชฺชิ, ทรีมุโข ปนสฺส ปาเท ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ.
ตทา พาราณสิรฺโ มตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ. ปุโรหิโต รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา อปุตฺตเก รชฺเช สตฺตเม ทิวเส ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสิ. ผุสฺสรถวิสฺสชฺชนกิจฺจํ มหาชนกชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๑๒๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ผุสฺสรโถ นครา นิกฺขมิตฺวา จตุรงฺคินิยา ¶ เสนาย ปริวุโต อเนกสเตหิ ตูริเยหิ วชฺชมาเนหิ อุยฺยานทฺวารํ ปาปุณิ. ทรีมุโข ตูริยสทฺทํ สุตฺวา ‘‘สหายสฺส เม ผุสฺสรโถ อาคจฺฉติ, อชฺเชเวส ราชา หุตฺวา มยฺหํ เสนาปติฏฺานํ ทสฺสติ, โก เม ฆราวาเสนตฺโถ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ อนามนฺเตตฺวาว เอกมนฺตํ คนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺเน อฏฺาสิ. ปุโรหิโต อุยฺยานทฺวาเร รถํ เปตฺวา อุยฺยานํ ปวิฏฺโ โพธิสตฺตํ มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิปนฺนํ ทิสฺวา ปาเทสุ ลกฺขณานิ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปฺุวา สตฺโต ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺโถ, ธิติ ปนสฺส กีทิสา’’ติ สพฺพตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา มุขโต สาฏกํ อปเนตฺวา มหาชนํ โอโลเกตฺวา ปุน สาฏเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา ปสฺสทฺธทรโถ อุฏฺาย สิลาปฏฺเฏ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. ปุโรหิโต ชาณุเกน ปติฏฺาย ‘‘เทว, รชฺชํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ อาห. ‘‘อปุตฺตกํ ภเณ รชฺช’’นฺติ. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. เต ตสฺส อุยฺยาเนเยว อภิเสกํ อกํสุ. โส ยสมหนฺตตาย ทรีมุขํ อสริตฺวาว รถํ อภิรุยฺห มหาชนปริวุโต นครํ ปวิสิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชทฺวาเร ิโตว อมจฺจานํ านนฺตรานิ วิจาเรตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ ทรีมุโข ‘‘สฺุํ ทานิ อุยฺยาน’’นฺติ อาคนฺตฺวา มงฺคลสิลาย นิสีทิ, อถสฺส ปุรโต ปณฺฑุปลาสํ ปติ. โส ตสฺมึเยว ปณฺฑุปลาเส ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ติลกฺขณํ สมฺมสิตฺวา ปถวึ อุนฺนาเทนฺโต ปจฺเจกโพธึ นิพฺพตฺเตสิ. ตสฺส ตงฺขณฺเว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อากาสโต โอตริตฺวา สรีเร ปฏิมฺุจิ. ตาวเทว อฏฺปริกฺขารธโร อิริยาปถสมฺปนฺโน วสฺสสฏฺิกตฺเถโร วิย หุตฺวา ¶ อิทฺธิยา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตปเทเส นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ยสมหนฺตตาย ปน ยเสน ปมตฺโต หุตฺวา จตฺตาลีส วสฺสานิ ทรีมุขํ น สริ, จตฺตาลีเส ปน สํวจฺฉเร อตีเต ตํ สริตฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย ทรีมุโข นาม อตฺถิ, กหํ นุ โข โส’’ติ ตํ ทฏฺุกาโม อโหสิ. โส ตโต ปฏฺาย อนฺเตปุเรปิ ปริสมชฺเฌปิ ‘‘กหํ นุ โข มยฺหํ สหาโย ทรีมุโข ¶ , โย เม ตสฺส วสนฏฺานํ กเถติ, มหนฺตมสฺส ยสํ ทสฺสามี’’ติ วทติ. เอวํ ตสฺส ปุนปฺปุนํ ตํ สรนฺตสฺเสว อฺานิ ทส สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ.
ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธปิ ปฺาสวสฺสจฺจเยน อาวชฺเชนฺโต ‘‘มํ โข สหาโย สรตี’’ติ ตฺวา ‘‘อิทานิ โส มหลฺลโก ปุตฺตธีตาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺโต, คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา ปพฺพาเชสฺสามิ น’’นฺติ อิทฺธิยา อากาเสน อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กุโต ตุมฺเห เอถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นนฺทมูลกปพฺภารโต’’ติ. ‘‘เก นาม ตุมฺเห’’ติ? ‘‘ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ นามาหํ, อาวุโส’’ติ. ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ราชานํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม ชานามิ, คิหิกาเล โน สหาโย’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ราชา ตุมฺเห ทฏฺุกาโม, กเถสฺสามิ ตสฺส ตุมฺหากํ อาคตภาว’’นฺติ. ‘‘คจฺฉ กเถหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตุริตตุริโตว คนฺตฺวา ตสฺส สิลาปฏฺเฏ นิสินฺนภาวํ รฺโ กเถสิ. ราชา ‘‘อาคโต กิร เม สหาโย, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘กึ, พฺรหฺมทตฺต, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, อคติคมนํ น คจฺฉสิ, ธนตฺถาย ¶ โลกํ น ปีเฬสิ, ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรสี’’ติอาทีนิ ¶ วทนฺโต ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺต, มหลฺลโกสิ, เอตรหิ กาเม ปหาย ปพฺพชิตุํ เต สมโย’’ติ วตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา, ภยฺจ เมตํ ติมูลํ ปวุตฺตํ;
รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตา, หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ปงฺโกติ อุทเก ชาตานิ ติณเสวาลกุมุทคจฺฉาทีนิ อธิปฺเปตานิ. ยถา หิ อุทกํ ตรนฺตํ ตานิ ลคฺคาเปนฺติ สชฺชาเปนฺติ, ตถา สํสารสาครํ ตรนฺตสฺส โยคาวจรสฺส ปฺจ กามคุณา สพฺเพ วา ปน วตฺถุกามกิเลสกามา ลคฺคาปนวเสน ปงฺโก นาม. อิมสฺมิฺหิ ปงฺเก อาสตฺตา วิสตฺตา เทวาปิ มนุสฺสาปิ ติรจฺฉานาปิ กิลมนฺติ โรทนฺติ ปริเทวนฺติ. ปลิโป จ กามาติ ปลิโป วุจฺจติ มหากทฺทโม, ยมฺหิ ลคฺคา สูกรมิคาทโยปิ สีหาปิ วารณาปิ อตฺตานํ อุทฺธริตฺวา คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, วตฺถุกามกิเลสกามาปิ ตํสริกฺขตาย ‘‘ปลิปา’’ติ วุตฺตา. ปฺวนฺโตปิ หิ สตฺตา เตสุ กาเมสุ สกึ ลคฺคกาลโต ปฏฺาย เต กาเม ปทาเลตฺวา สีฆํ อุฏฺาย อกิฺจนํ อปลิโพธํ รมณียํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตุํ น สกฺโกนฺติ. ภยฺจ เมตนฺติ ภยฺจ เอตํ, ม-กาโร พฺยฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโต. ติมูลนฺติ ตีหิ มูเลหิ ปติฏฺิตํ วิย ¶ อจลํ. พลวภยสฺเสตํ นามํ. ปวุตฺตนฺติ มหาราช, เอเต กามา นาม ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺตานุวาทภยาทิกสฺส เจว ทฺวตฺตึสกมฺมกรณฉนวุติโรควสปฺปวตฺตสฺส จ ภยสฺส ปจฺจยฏฺเน พลวภยนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิ เจว สพฺพฺุโพธิสตฺเตหิ จ ปวุตฺตํ กถิตํ, ทีปิตนฺติ อตฺโถ. อถ วา ภยฺจ เมตนฺติ ภยฺจ มยา เอตํ ติมูลํ ปวุตฺตนฺติ เอวฺเจตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพเยว.
รโช จ ธูโม จาติ รชธูมสทิสตฺตา ‘‘รโช’’ติ จ ‘‘ธูโม’’ติ จ มยา ปกาสิตา. ยถา หิ สุนฺหาตสฺส สุวิลิตฺตาลงฺกตสฺส ปุริสสฺส สรีเร สุขุมรชํ ปติตํ, ตํ สรีรํ ทุพฺพณฺณํ โสภารหิตํ กิลิฏฺํ กโรติ, เอวเมว อิทฺธิพเลน อากาเสน อาคนฺตฺวา จนฺโท วิย จ สูริโย วิย ¶ จ โลเก ปฺาตาปิ สกึ กามรชสฺส อนฺโต ปติตกาลโต ปฏฺาย คุณวณฺณคุณโสภาคุณสุทฺธีนํ อุปหตตฺตา ทุพฺพณฺณา โสภารหิตา กิลิฏฺาเยว โหนฺติ. ยถา จ ธูเมน ปหฏกาลโต ปฏฺาย สุปริสุทฺธาปิ ภิตฺติ กาฬวณฺณา โหติ, เอวํ อติปริสุทฺธฺาณาปิ ¶ กามธูเมน ปหฏกาลโต ปฏฺาย คุณวินาสปฺปตฺติยา มหาชนมชฺเฌ กาฬกาว หุตฺวา ปฺายนฺติ. อิติ รชธูมสริกฺขตาย เอเต กามา ‘‘รโช จ ธูโม จา’’ติ มยา ตุยฺหํ ปกาสิตา, ตสฺมา อิเม กาเม หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตาติ ราชานํ ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหํ ชเนติ.
ตํ สุตฺวา ราชา กิเลเสหิ อตฺตโน พทฺธภาวํ กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘คธิโต จ รตฺโต จ อธิมุจฺฉิโต จ, กาเมสฺวหํ พฺราหฺมณ ภึสรูปํ;
ตํ นุสฺสเห ชีวิกตฺโถ ปหาตุํ, กาหามิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
ตตฺถ คธิโตติ อภิชฺฌากายคนฺเถน พทฺโธ. รตฺโตติ ปกติชหาปเนน ราเคน รตฺโต. อธิมุจฺฉิโตติ อติวิย มุจฺฉิโต. กาเมสฺวหนฺติ ทุวิเธสุปิ กาเมสุ อหํ. พฺราหฺมณาติ ทรีมุขปจฺเจกพุทฺธํ อาลปติ. ภึสรูปนฺติ พลวรูปํ. ตํ นุสฺสเหติ ตํ ทุวิธมฺปิ กามํ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ. ชีวิกตฺโถ ปหาตุนฺติ อิมาย ชีวิกาย อตฺถิโก อหํ ตํ กามํ ปหาตุํ น สกฺโกมีติ วทติ. กาหามิ ปฺุานีติ อิทานิ ทานสีลอุโปสถกมฺมสงฺขาตานิ ปฺุานิ อนปฺปกานิ พหูนิ กริสฺสามีติ.
เอวํ กิเลสกาโม นาเมส สกึ อลฺลีนกาลโต ปฏฺาย อปเนตุํ น สกฺโกติ, เยน สํกิลิฏฺจิตฺโต ¶ มหาปุริโส ปจฺเจกพุทฺเธน ปพฺพชฺชาย คุเณ กถิเตปิ ‘‘ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาห. โยยํ ทีปงฺกรปาทมูเล อตฺตนิ สมฺภเวน าเณน พุทฺธกรธมฺเม วิจินนฺโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา –
‘‘อิมํ ¶ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;
เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;
น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺตึเยว คเวสติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;
เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี’’ติ. –
เอวํ เนกฺขมฺเม คุณํ ปริกิตฺเตสิ, โส ปจฺเจกพุทฺเธน ปพฺพชฺชาย วณฺณํ วตฺวา ‘‘กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ โหหี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘นาหํ กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ ภวิตุํ สกฺโกมี’’ติ วทติ.
อิมสฺมึ กิร โลเก อฏฺ อุมฺมตฺตกา นาม. เตนาหุ โปราณา ‘‘อฏฺ ปุคฺคลา อุมฺมตฺตกสฺํ ปฏิลภนฺติ, กามุมฺมตฺตโก โลภวสํ คโต ¶ , โกธุมฺมตฺตโก โทสวสํ คโต, ทิฏฺุมฺมตฺตโก วิปลฺลาสวสํ คโต, โมหุมฺมตฺตโก อฺาณวสํ คโต, ยกฺขุมฺมตฺตโก ยกฺขวสํ คโต, ปิตฺตุมฺมตฺตโก ปิตฺตวสํ คโต, สุรุมฺมตฺตโก ปานวสํ คโต, พฺยสนุมฺมตฺตโก โสกวสํ คโต’’ติ. อิเมสุ อฏฺสุ อุมฺมตฺตเกสุ มหาสตฺโต อิมสฺมึ ชาตเก กามุมฺมตฺตโก หุตฺวา โลภวสํ คโต ปพฺพชฺชาย คุณํ น อฺาสิ.
เอวํ อนตฺถการกํ ปน อิมํ คุณปริธํสกํ โลภชาตํ กสฺมา สตฺตา ปริมฺุจิตุํ น สกฺโกนฺตีติ? อนมตคฺเค สํสาเร อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ เอกโต พนฺธิตภาเวน. เอวํ สนฺเตปิ ตํ ปณฺฑิตา ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทีนํ อเนเกสํ ปจฺจเวกฺขณานํ วเสน ปชหนฺติ. เตเนว ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ มหาสตฺเตน ‘‘ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อาห.
‘‘โย ¶ อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;
อิทเมว เสยฺโย อิติ มฺมาโน, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท.
‘‘โส ¶ โฆรรูปํ นิรยํ อุเปติ, สุภาสุภํ มุตฺตกรีสปูรํ;
สตฺตา สกาเย น ชหนฺติ คิทฺธา, เย โหนฺติ กาเมสุ อวีตราคา’’ติ.
ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒิกามสฺส. หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน มุทุจิตฺเตน อนุกมฺปนฺตสฺส. โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโน. อิทเมว เสยฺโยติ ยํ อตฺตนา คหิตํ อเสยฺยํ อนุตฺตมมฺปิ สมานํ, ตํ อิทเมว เสยฺโย อิติ มฺมาโน. มนฺโทติ โส อฺาณปุคฺคโล มาตุกุจฺฉิยํ วาสํ นาติกฺกมติ, ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปติเยวาติ อตฺโถ.
โส โฆรรูปนฺติ มหาราช, โส มนฺโท ตํ มาตุกุจฺฉึ อุเปนฺโต โฆรรูปํ ทารุณชาติกํ นิรยํ อุเปติ นาม. มาตุกุจฺฉิ หิ นิรสฺสาทฏฺเน อิธ ‘‘นิรโย’’ติ วุตฺโต, ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วุจฺจติ. ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย นาม กตโร’’ติ วุตฺเต มาตุกุจฺฉิเมว วตฺตุํ วฏฺฏติ. อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺตสตฺตสฺส หิ อปราปรํ อาธาวนปริธาวนํ โหติเยว, ตสฺมา ตํ ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ, มาตุกุจฺฉิยํ ปน นว ¶ วา ทส วา มาเส จตูหิปิ ปสฺเสหิ อิโต จิโต จ ธาวิตุํ นาม น สกฺกา, อติสมฺพาเธ โอกาเส จตุโกเฏน จตุสงฺกุฏิเตเนว หุตฺวา อจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา เอส ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วุจฺจติ.
สุภาสุภนฺติ สุภานํ อสุภํ. สุภานฺหิ สํสารภีรุกานํ โยคาวจรกุลปุตฺตานํ มาตุกุจฺฉิ เอกนฺตํ อสุภสมฺมโต. เตน วุตฺตํ –
‘‘อชฺํ ชฺสงฺขาตํ, อสุจึ สุจิสมฺมตํ;
นานากุณปปริปูรํ, ชฺรูปํ อปสฺสโต.
‘‘ธิรตฺถุมํ อาตุรํ ปูติกายํ, เชคุจฺฉิยํ อสฺสุจึ พฺยาธิธมฺมํ;
ยตฺถปฺปมตฺตา อธิมุจฺฉิตา ปชา, หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยา’’ติ. (ชา. ๑.๓.๑๒๘-๑๒๙);
สตฺตาติ อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา สกาเย น ชหนฺตีติ ตํ มาตุกุจฺฉึ น ปริจฺจชนฺติ ¶ . คิทฺธาติ คธิตา. เย โหนฺตีติ เย กาเมสุ อวีตราคา โหนฺติ, เต เอตํ คพฺภวาสํ น ชหนฺตีติ.
เอวํ ¶ ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ คพฺภโอกฺกนฺติมูลกฺจ, ปริหารมูลกฺจ ทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทสฺเสตุํ ทิยฑฺฒคาถมาห.
‘‘มีฬฺเหน ลิตฺตา รุหิเรน มกฺขิตา, เสมฺเหน ลิตฺตา อุปนิกฺขมนฺติ;
ยํ ยฺหิ กาเยน ผุสนฺติ ตาวเท, สพฺพํ อสาตํ ทุขเมว เกวลํ.
‘‘ทิสฺวา วทามิ น หิ อฺโต สวํ, ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามี’’ติ.
ตตฺถ มีฬฺเหน ลิตฺตาติ มหาราช, อิเม สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา น จตุชฺชาติคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา สุรภิมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺติ, ปุราณคูเถน ปน มกฺขิตา ปลิพุทฺธา หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. รุหิเรน มกฺขิตาติ รตฺตโลหิตจนฺทนานุลิตฺตาปิ จ หุตฺวา น นิกฺขมนฺติ, รตฺตโลหิตมกฺขิตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. เสมฺเหน ลิตฺตาติ น จาปิ เสตจนฺทนวิลิตฺตา นิกฺขมนฺติ, พหลปิจฺฉิลเสมฺหลิตฺตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. อิตฺถีนฺหิ ¶ คพฺภวุฏฺานกาเล เอตา อสุจิโย นิกฺขมนฺติ. ตาวเทติ ตสฺมึ สมเย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิเม สตฺตา ตสฺมึ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสมเย เอวํ มีฬฺหาทิลิตฺตา นิกฺขมนฺตา ยํ ยํ นิกฺขมนมคฺคปเทสํ วา หตฺถํ วา ปาทํ วา ผุสนฺติ, ตํ สพฺพํ อสาตํ อมธุรํ เกวลํ อสมฺมิสฺสํ ทุกฺขเมว ผุสนฺติ, สุขํ นาม เตสํ ตสฺมึ สมเย นตฺถีติ.
ทิสฺวา วทามิ น หิ อฺโต สวนฺติ มหาราช, อหํ อิมํ เอตฺตกํ วทนฺโต น อฺโต สวํ, อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ตํ สุตฺวา น วทามิ, อตฺตโน ปน ปจฺเจกโพธิาเณน ทิสฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วทามีติ อตฺโถ. ปุพฺเพนิวาสํ พหุกนฺติ อิทํ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อหฺหิ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ สรามีติ.
อิทานิ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ‘‘เอวํ โส ปจฺเจกพุทฺโธ ราชานํ สุภาสิตกถาย สงฺคณฺหี’’ติ วตฺวา โอสาเน อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘จิตฺราหิ ¶ ¶ คาถาหิ สุภาสิตาหิ, ทรีมุโข นิชฺฌาปยิ สุเมธ’’นฺติ.
ตตฺถ จิตฺราหีติ อเนกตฺถสนฺนิสฺสิตาหิ. สุภาสิตาหีติ สุกถิตาหิ. ทรีมุโข นิชฺฌาปยิ สุเมธนฺติ ภิกฺขเว, โส ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ ตํ สุเมธํ สุนฺทรปฺํ การณาการณชานนสมตฺถํ ราชานํ นิชฺฌาเปสิ สฺาเปสิ, อตฺตโน วจนํ คณฺหาเปสีติ อตฺโถ.
เอวํ ปจฺเจกพุทฺโธ กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิทานิ ปพฺพช วา มา วา, มยา ปน ตุยฺหํ กาเมสุ อาทีนโว ปพฺพชฺชาย จ อานิสํโส กถิโต, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ วตฺวา สุวณฺณราชหํโส วิย อากาเส อุปฺปติตฺวา วลาหกคพฺภํ มทฺทนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโต. มหาสตฺโต ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ สิรสฺมึ เปตฺวา นมสฺสมาโน ตสฺมึ ทสฺสนวิสเย ¶ อตีเต เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มหาชนสฺส โรทนฺตสฺส ปริเทวนฺตสฺส กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํ. ตทา ราชา อหเมว อโหสินฺติ.
ทรีมุขชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๗๙] ๔. เนรุชาตกวณฺณนา
กาโกลา กากสงฺฆา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิ. มนุสฺสา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ตํ โภเชตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา อรฺเ ปณฺณสาลํ กตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ, อติวิย จสฺส สกฺการํ กรึสุ. อเถเก สสฺสตวาทา อาคมํสุ. เต เตสํ วจนํ สุตฺวา เถรสฺส วาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา สสฺสตวาทํ คเหตฺวา เตสฺเว สกฺการํ กรึสุ. ตโต อุจฺเฉทวาทา อาคมํสุ ¶ เต สสฺสตวาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อุจฺเฉทวาทเมว คณฺหึสุ. อถฺเ อเจลกา อาคมึสุ. เต อุจฺเฉทวาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อเจลกวาทํ คณฺหึสุ. โส เตสํ คุณาคุณํ อชานนฺตานํ ¶ มนุสฺสานํ สนฺติเก ทุกฺเขน วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กหํ วสฺสํวุตฺโถสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปจฺจนฺตํ นิสฺสาย, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สุขํ วุตฺโถสี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘ภนฺเต, คุณาคุณํ อชานนฺตานํ สนฺติเก ทุกฺขํ วุตฺโถสฺมี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ คุณาคุณํ อชานนฺเตหิ สทฺธึ เอกทิวสมฺปิ น วสึสุ, ตฺวํ อตฺตโน คุณาคุณํ อชานนฏฺาเน กสฺมา วสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, กนิฏฺภาตาปิสฺส ¶ อตฺถิ. เต จิตฺตกูฏปพฺพเต วสนฺตา หิมวนฺตปเทเส สยํชาตสาลึ ขาทนฺติ. เต เอกทิวสํ ตตฺถ จริตฺวา จิตฺตกูฏํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เอกํ เนรุํ นาม กฺจนปพฺพตํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก นิสีทึสุ. ตํ ปน ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺตา สกุณสงฺฆา จตุปฺปทา จ โคจรภูมิยํ นานาวณฺณา โหนฺติ, ปพฺพตํ ปวิฏฺกาลโต ปฏฺาย เต สพฺเพ ตสฺโสภาเสน สุวณฺณวณฺณา โหนฺติ. ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส กนิฏฺโ ตํ การณํ อชานิตฺวา ‘‘กึ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ ภาตรา สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘กาโกลา กากสงฺฆา จ, มยฺจ ปตตํ วรา;
สพฺเพว สทิสา โหม, อิมํ อาคมฺม ปพฺพตํ.
‘‘อิธ สีหา จ พฺยคฺฆา จ, สิงฺคาลา จ มิคาธมา;
สพฺเพว สทิสา โหนฺติ, อยํ โก นาม ปพฺพโต’’ติ.
ตตฺถ กาโกลาติ วนกากา. กากสงฺฆาติ ปกติกากสงฺฆา จ. ปตตํ วราติ ปกฺขีนํ เสฏฺา. สทิสา โหมาติ สทิสวณฺณา โหม.
ตสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘อิมํ เนรูติ ชานนฺติ, มนุสฺสา ปพฺพตุตฺตมํ;
อิธ วณฺเณน สมฺปนฺนา, วสนฺติ สพฺพปาณิโน’’ติ.
ตตฺถ อิธ วณฺเณนาติ อิมสฺมึ เนรุปพฺพเต โอภาเสน วณฺณสมฺปนฺนา หุตฺวา.
ตํ ¶ สุตฺวา กนิฏฺโ เสสคาถา อภาสิ –
‘‘อมานนา ยตฺถ สิยา, อนฺตานํ วา วิมานนา;
หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วิสตึวเส.
‘‘ยตฺถาลโส จ ทกฺโข จ, สูโร ภีรุ จ ปูชิยา;
น ตตฺถ สนฺโต วสนฺติ, อวิเสสกเร นเร.
‘‘นายํ ¶ เนรุ วิภชติ, หีนอุกฺกฏฺมชฺฌิเม;
อวิเสสกโร เนรุ, หนฺท เนรุํ ชหามเส’’ติ.
ตตฺถ ปมคาถาย อยมตฺโถ – ยตฺถ สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ สีลสมฺปนฺนานํ มานนสฺส อภาเวน อมานนา อวมฺนา จ อวมานวเสน วิมานนา วา หีนานํ วา ทุสฺสีลานํ สมฺมานนา สิยา, ตตฺถ นิวาเส น วเสยฺย. ปูชิยาติ เอเต เอตฺถ เอกสทิสาย ปูชาย ปูชนียา โหนฺติ, สมกํ สกฺการํ ลภนฺติ. หีนอุกฺกฏฺมชฺฌิเมติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจาราณาทีหิ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเ จ อยํ น วิภชติ. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. ชหามเสติ ปริจฺจชาม. เอวฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต หํสา อุปฺปติตฺวา จิตฺตกูฏเมว คตา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา กนิฏฺหํโส อานนฺโท อโหสิ, เชฏฺกหํโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
เนรุชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๘๐] ๕. อาสงฺกชาตกวณฺณนา
อาสาวตี ¶ นาม ลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อิธ ปน สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน ¶ อุกฺกณฺาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกาย, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย จตุรงฺคินิเสนํ ชหิตฺวา หิมวนฺตปเทเส มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต ตีณิ สํวจฺฉรานิ วสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ¶ อุคฺคหิตสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสิ. ตสฺมึ กาเล เอโก ปฺุสมฺปนฺโน สตฺโต ตาวตึสภวนโต จวิตฺวา ตสฺมึ าเน ปทุมสเร เอกสฺมึ ปทุมคพฺเภ ทาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เสสปทุเมสุ ปุราณภาวํ ปตฺวา ปตนฺเตสุปิ ตํ มหากุจฺฉิกํ หุตฺวา ติฏฺเตว. ตาปโส นหายิตุํ ปทุมสรํ คโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อฺเสุ ปทุเมสุ ปตนฺเตสุปิ อิทํ มหากุจฺฉิกํ หุตฺวา ติฏฺติ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุทกสาฏกํ นิวาเสตฺวา โอตรนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปทุมํ วิวริตฺวา ตํ ทาริกํ ทิสฺวา ธีตุสฺํ อุปฺปาเทตฺวา ปณฺณสาลํ อาเนตฺวา ปฏิชคฺคิ. สา อปรภาเค โสฬสวสฺสิกา หุตฺวา อภิรูปา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ, อปตฺตา เทววณฺณํ. ตทา สกฺโก โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ อาคจฺฉติ, โส ตํ ทาริกํ ทิสฺวา ‘‘กุโต เอสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺธนิยามํ สุตฺวา ‘‘อิมิสฺสา กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นิวาสฏฺานํ วตฺถาลงฺการโภชนวิธานํ, มาริสา’’ติ. โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตสฺสา วสนฏฺานสฺส อาสนฺเน ผลิกปาสาทํ มาเปตฺวา ทิพฺพสยนทิพฺพวตฺถาลงฺการทิพฺพนฺนปานานิ มาเปสิ.
โส ปาสาโท ตสฺสา อภิรุหนกาเล โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺาติ, อภิรุฬฺหกาเล ลงฺฆิตฺวา อากาเส ติฏฺติ. สา โพธิสตฺตสฺส ¶ วตฺตปฏิวตฺตํ กุรุมานา ปาสาเท วสติ. ตเมโก วนจรโก ทิสฺวา ‘‘อยํ, โว ภนฺเต, กึ โหตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธีตา เม’’ติ สุตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มยา หิมวนฺตปเทเส เอวรูปา นาม เอกสฺส ตาปสสฺส ธีตา ทิฏฺา’’ติ รฺโ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา โส สวนสํสคฺเคน พชฺฌิตฺวา วนจรกํ มคฺคเทสกํ กตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ตํ านํ คนฺตฺวา ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา วนจรกํ อาทาย อมจฺจคณปริวุโต อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา ¶ มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, อิตฺถิโย นาม พฺรหฺมจริยสฺส มลํ, ตุมฺหากํ ธีตรํ อหํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต ปน ‘‘กึ นุ โข เอตสฺมึ ปทุเม’’ติ อาสงฺกํ กตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา อานีตภาเวน ตสฺสา กุมาริกาย อาสงฺกาติ นามํ อกาสิ. โส ตํ ราชานํ ‘‘อิมํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ อุชุกํ อวตฺวา ‘‘มหาราช, อิมาย กุมาริกาย นามํ ชานนฺโต คณฺหิตฺวา คจฺฉา’’ติ อาห. ‘‘ตุมฺเหหิ ¶ กถิเต สฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อหํ เต น กเถมิ, ตฺวํ อตฺตโน ปฺาพเลน นามํ ชานนฺโตว คเหตฺวา ยาหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย อมจฺเจหิ สทฺธึ ‘‘กินฺนามา นุ โข เอสา’’ติ นามํ อุปธาเรติ. โส ยานิ ทุชฺชานานิ นามานิ, ตานิ กิตฺเตตฺวา ‘‘อสุกา นาม ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺเตน สทฺธึ กเถติ. โพธิสตฺโต ‘‘น เอวํนามา’’ติ ปฏิกฺขิปติ.
รฺโ จ นามํ อุปธาเรนฺตสฺส สํวจฺฉโร อตีโต. ตทา หตฺถิอสฺสมนุสฺเส สีหาทโย วาฬา คณฺหนฺติ, ทีฆชาติกปริปนฺโถ โหติ, มกฺขิกปริปนฺโถ โหติ, สีเตน กิลมิตฺวา พหู มนุสฺสา มรนฺติ. อถ ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กึ เม เอตายา’’ติ โพธิสตฺตสฺส กเถตฺวา ปายาสิ. อาสงฺกา กุมาริกา ตํ ทิวสํ ผลิกวาตปานํ วิวริตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ตว นามํ ชานิตุํ น สกฺโกม, ตฺวํ หิมวนฺเตเยว วส, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาห. ‘‘กหํ, มหาราช, คจฺฉนฺโต มาทิสํ อิตฺถึ ลภิสฺสสิ, มม วจนํ สุณาหิ, ตาวตึสเทวโลเก จิตฺตลตาวเน อาสาวตี นาม ลตา อตฺถิ, ตสฺสา ผลสฺส อพฺภนฺตเร ทิพฺพปานํ นิพฺพตฺตํ, ตํ เอกวารํ ปิวิตฺวา จตฺตาโร มาเส มตฺตา หุตฺวา ทิพฺพสยเน สยนฺติ, สา ปน วสฺสสหสฺเสน ¶ ผลติ, สุราโสณฺฑา เทวปุตฺตา ‘อิโต ผลํ ลภิสฺสามา’ติ ทิพฺพปานปิปาสํ อธิวาเสตฺวา วสฺสสหสฺสํ ¶ นิพทฺธํ คนฺตฺวา ตํ ลตํ ‘อโรคา นุ โข’ติ โอโลเกนฺติ, ตฺวํ ปน เอกสํวจฺฉเรเนว อุกฺกณฺิโต, อาสาผลวตี นาม สุขา, มา อุกฺกณฺี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํ.
‘‘ตํ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาว ทูรผลํ สตึ;
อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขา.
‘‘อาสีสเตว โส ปกฺขี, อาสีสเตว โส ทิโช;
ตสฺส จาสา สมิชฺฌติ, ตาว ทูรคตา สตี;
อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขา’’ติ.
ตตฺถ อาสาวตีติ เอวํนามิกา. สา หิ ยสฺมา ตสฺสา ผเล อาสา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอตํ ¶ นามํ ลภติ. จิตฺตลตาวเนติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. ตสฺมึ กิร อุยฺยาเน ติณรุกฺขลตาทีนํ ปภา ตตฺถ ปวิฏฺปวิฏฺานํ เทวตานํ สรีรวณฺณํ จิตฺตํ กโรติ, เตนสฺส ‘‘จิตฺตลตาวน’’นฺติ นามํ ชาตํ. ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุเปนฺติ. อาสีเสวาติ อาสีสาหิเยว ปตฺเถหิเยว, มา อาสจฺเฉทํ กโรหีติ.
ราชา ตสฺสา กถาย พชฺฌิตฺวา ปุน อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ทสนามกํ กาเรตฺวา นามํ คเวสนฺโต อปรมฺปิ สํวจฺฉรํ วสิ. ตสฺสา ทสนามกมฺปิ นามํ นาโหสิ, ‘‘อสุกา นามา’’ติ วุตฺเต โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปเตว. ปุน ราชา ‘‘กึ เม อิมายา’’ติ ตุรงฺคํ อารุยฺห ปายาสิ. สาปิ ปุน วาตปาเน ตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ราชา ‘‘ติฏฺ ตฺวํ, มยํ คมิสฺสามา’’ติ ¶ อาห. ‘‘กสฺมา ยาสิ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ตว นามํ ชานิตุํ น สกฺโกมี’’ติ. ‘‘มหาราช, กสฺมา นามํ น ชานิสฺสสิ, อาสา นาม อสมิชฺฌนกา นาม นตฺถิ, เอโก กิร พโก ปพฺพตมุทฺธนิ ิโต อตฺตนา ปตฺถิตํ ลภิ, ตฺวํ กสฺมา น ลภิสฺสสิ, อธิวาเสหิ, มหาราชา’’ติ. เอโก กิร พโก เอกสฺมึ ปทุมสเร โคจรํ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา ปพฺพตมตฺถเก นิลียิ. โส ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิตฺวา ปุนทิวเส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมึ ปพฺพตมตฺถเก สุขํ ¶ นิสินฺโน, สเจ อิโต อโนตริตฺวา เอตฺเถว นิสินฺโน โคจรํ คเหตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อิมํ ทิวสํ วเสยฺยํ, ภทฺรกํ วต อสฺสา’’ติ. อถ ตํ ทิวสเมว สกฺโก เทวราชา อสุรนิมฺมถนํ กตฺวา ตาวตึสภวเน เทวิสฺสริยํ ลทฺธา จินฺเตสิ ‘มม ตาว มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อตฺถิ นุ โข อฺโ โกจิ อปริปุณฺณมโนรโถ’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘อิมสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’ติ พกสฺส นิสินฺนฏฺานโต อวิทูเร เอกา นที อตฺถิ, ตํ นทึ โอฆปุณฺณํ กตฺวา ปพฺพตมตฺถเกน เปเสสิ. โสปิ พโก ตตฺเถว นิสินฺโน มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิ, อุทกมฺปิ ภสฺสิตฺวา คตํ. ‘‘เอวํ, มหาราช, พโกปิ ตาว อตฺตโน อาสาผลํ ลภิ, กึ ตฺวํ น ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาสีสเตวา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ อาสีสเตวาติ อาสีสติเยว ปตฺเถติเยว. ปกฺขีติ ปกฺเขหิ ยุตฺตตาย ปกฺขี. ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตาย ทิโช. ตาว ทูรคตา สตีติ ปพฺพตมตฺถกโต มจฺฉานฺจ อุทกสฺส จ ทูรภาวํ ปสฺส, เอวํ ทูรคตา สมานา สกฺกสฺส อานุภาเวน พกสฺส อาสา ปูริเยวาติ.
อถ ราชา ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูเป พชฺฌิตฺวา กถาย อลฺลีโน คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา สตนามํ กาเรสิ, สตนามวเสน ¶ นามํ คเวสโตปิสฺส อฺํ สํวจฺฉรํ อตีตํ ¶ . โส ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สตนามวเสน ‘‘อสุกา นาม ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ชานาสิ, มหาราชา’’ติ. โส ‘‘คมิสฺสาม ทานิ มย’’นฺติ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปายาสิ. อาสงฺกา กุมาริกา จ ปุน ผลิกวาตปานํ นิสฺสาย ิตาว. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ อจฺฉ, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาห. ‘‘กสฺมา, มหาราชา’’ติ. ‘‘ตฺวํ มํ วจเนเนว สนฺตปฺเปสิ, น จ กามรติยา, ตว มธุรวจเนน พชฺฌิตฺวา วสนฺตสฺส มม ตีณิ สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, อิทานิ คมิสฺสามี’’ติ อิมา คาถา อาห –
‘‘สมฺเปสิ โข มํ วาจาย, น จ สมฺเปสิ กมฺมุนา;
มาลา เสเรยฺยกสฺเสว, วณฺณวนฺตา อคนฺธิกา.
‘‘อผลํ ¶ มธุรํ วาจํ, โย มิตฺเตสุ ปกุพฺพติ;
อททํ อวิสฺสชํ โภคํ, สนฺธิ เตนสฺส ชีรติ.
‘‘ยฺหิ กยิรา ตฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;
อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘พลฺจ วต เม ขีณํ, ปาเถยฺยฺจ น วิชฺชติ;
สงฺเก ปาณูปโรธาย, หนฺท ทานิ วชามห’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺเปสีติ สนฺตปฺเปสิ ปีเณสิ. เสเรยฺยกสฺสาติ สุวณฺณกุรณฺฑกสฺส. เทสนาสีสเมเวตํ, ยํกิฺจิ ปน สุวณฺณกุรณฺฑกชยสุมนาทิกํ อฺมฺปิ ปุปฺผํ วณฺณสมฺปนฺนํ อคนฺธกํ, สพฺพํ ตํ สนฺธาเยวมาห. วณฺณวนฺตา อคนฺธิกาติ ยถา เสเรยฺยกาทีนํ มาลา วณฺณวนฺตตาย ทสฺสเนน ตปฺเปติ, อคนฺธตาย คนฺเธน น ตปฺเปติ, เอวํ ตฺวมฺปิ ทสฺสเนน ปิยวจเนน จ สนฺตปฺเปสิ, น กมฺมุนาติ ทีเปติ. อททนฺติ ภทฺเท, โย ‘‘อิมํ นาม โว โภคํ ทสฺสามี’’ติ มธุรวจเนน วตฺวา ตํ โภคํ อททนฺโต อวิสฺสชฺเชนฺโต เกวลํ มธุรวจนเมว กโรติ, เตน สทฺธึ อสฺส มิตฺตสฺส ¶ สนฺธิ ชีรติ, มิตฺตสนฺถโว น ฆฏียติ. ปาเถยฺยฺจาติ ภทฺเท, มยฺหํ ตว มธุรวจเนน พชฺฌิตฺวา ตีณิ สํวจฺฉรานิ วสนฺตสฺเสว หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตํ พลฺจ ขีณํ, มนุสฺสานํ ภตฺตเวตนสงฺขาตํ ปาเถยฺยฺจ นตฺถิ. สงฺเก ปาณูปโรธายาติ สฺวาหํ อิเธว อตฺตโน ชีวิตวินาสํ อาสงฺกามิ, หนฺท ทานาหํ คจฺฉามีติ.
อาสงฺกา ¶ กุมาริกา รฺโ วจนํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, ตฺวํ มยฺหํ นามํ ชานาสิ, ตยา วุตฺตเมว มม นามํ, อิทํ เม ปิตุ กเถตฺวา มํ คณฺหิตฺวา ยาหี’’ติ รฺา สทฺธึ สลฺลปนฺตี อาห –
‘‘เอตเทว หิ เม นามํ, ยํนามสฺมิ รเถสภ;
อาคเมหิ มหาราช, ปิตรํ อามนฺตยามห’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ยํนามา อหํ อสฺมิ, ตํ เอตํ อาสงฺกาตฺเวว มม นามนฺติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ธีตา อาสงฺกา นามา’’ติ อาห. ‘‘นามํ าตกาลโต ปฏฺาย ตํ คเหตฺวา คจฺฉ, มหาราชา’’ติ. โส มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ผลิกวิมานทฺวารํ อาคนฺตฺวา อาห – ‘‘ภทฺเท, ปิตราปิ เต มยฺหํ ทินฺนา, เอหิ ทานิ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘อาคเมหิ, มหาราช, ปิตรํ อามนฺตยามห’’นฺติ ปาสาทา โอตริตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ขมาเปตฺวา รฺโ สนฺติกํ อาคตา. ราชา ตํ คเหตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒนฺโต ปิยสํวาสํ วสิ. โพธิสตฺโต อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา อาสงฺกา กุมาริกา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, ราชา อุกฺกณฺิตภิกฺขุ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อาสงฺกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๘๑] ๖. มิคาโลปชาตกวณฺณนา
น ¶ เม รุจฺจีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาวฺจ ปน นิสฺสาย ปณฺฑิตานํ วจนํ อกโรนฺโต เวรมฺภวาตมุเข พฺยสนํ คโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อปนนฺทคิชฺโฌ นาม อโหสิ. โส คิชฺฌคณปริวุโต คิชฺฌกูฏปพฺพเต วสิ. ปุตฺโต ปนสฺส มิคาโลโป นาม ถามพลสมฺปนฺโน อโหสิ, โส อฺเสํ คิชฺฌานํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา อติอุจฺจํ อุปฺปติ. คิชฺฌา ‘‘ปุตฺโต เต อติทูรํ อุปฺปตตี’’ติ คิชฺฌรฺโ อาจิกฺขึสุ. โส ตํ ปกฺโกเสตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร, ตาต, อติอุจฺจํ ¶ คจฺฉสิ, อติอุจฺจํ คจฺฉนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘น เม รุจฺจิ มิคาโลป, ยสฺส เต ตาทิสี คตี;
อตุจฺจํ ตาต ปตสิ, อภูมึ ตาต เสวสิ.
‘‘จตุกฺกณฺณํว เกทารํ, ยทา เต ปถวี สิยา;
ตโต ตาต นิวตฺตสฺสุ, มาสฺสุ เอตฺโต ปรํ คมิ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ สกุณา, ปตฺตยานา วิหงฺคมา;
อกฺขิตฺตา วาตเวเคน, นฏฺา เต สสฺสตีสมา’’ติ.
ตตฺถ มิคาโลปาติ ปุตฺตํ นาเมน อาลปติ. อตุจฺจํ ตาต ปตสีติ ตาต, ตฺวํ อฺเสํ คิชฺฌานํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา อติอุจฺจํ คจฺฉสิ. จตุกฺกณฺณํว เกทารนฺติ อิมินาสฺส สีมํ อาจิกฺขติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยทา เต อยํ มหาปถวี จตุกฺกณฺณํ เกทารํ วิย สิยา, เอวํ ขุทฺทิกา ¶ วิย หุตฺวา ปฺาเยถ, อถ ตฺวํ เอตฺตกา านา นิวตฺเตยฺยาสิ, เอตฺโต ปรํ มา คมีติ. สนฺติ อฺเปีติ น เกวลํ ตฺวเมว, อฺเปิ คิชฺฌา เอวํ กรึสูติ ทีเปติ. อกฺขิตฺตาติ เตปิ คิชฺฌา อมฺหากํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา คตา วาตเวเคน อากฑฺฒิตา นสฺสึสุ. สสฺสตีสมาติ สสฺสตีหิ ปถวีปพฺพตาทีหิ สมํ อตฺตานํ มฺมานา อตฺตโน วสฺสสหสฺสปริมาณํ อายุํ อปูเรตฺวาปิ อนฺตรา นฏฺาติ อตฺโถ.
มิคาโลโป อโนวาทกตฺตา ปิตุ วจนํ อกตฺวา ลงฺฆนฺโต ปิตรา อกฺขาตํ สีมํ ทิสฺวา ตํ อติกฺกมฺม กาลวาเต ปตฺวา เตปิ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปติโต เวรมฺภวาตมุขํ ปกฺขนฺทิ, อถ นํ เวรมฺภวาตา ปหรึสุ. โส เตหิ ปหฏมตฺโตว ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายิ.
‘‘อกตฺวา ¶ อปนนฺทสฺส, ปิตุ วุทฺธสฺส สาสนํ;
กาลวาเต อติกฺกมฺม, เวรมฺภานํ วสํ อคา.
‘‘ตสฺส ปุตฺตา จ ทารา จ, เย จฺเ อนุชีวิโน;
สพฺเพ พฺยสนมาปาทุํ, อโนวาทกเร ทิเช.
‘‘เอวมฺปิ ¶ อิธ วุทฺธานํ, โย วากฺยํ นาวพุชฺฌติ;
อติสีมจโร ทิตฺโต, คิชฺโฌวาตีตสาสโน;
สพฺเพ พฺยสนํ ปปฺโปนฺติ, อกตฺวา วุทฺธสาสน’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ อนุชีวิโนติ ตํ นิสฺสาย ชีวนกา. อโนวาทกเร ทิเชติ ตสฺมึ มิคาโลเป คิชฺเฌ โอวาทํ อคณฺหนฺเต สพฺเพปิ เต เตน สทฺธึ อติสีมํ คนฺตฺวา วินาสํ ปาปุณึสุ. เอวมฺปีติ, ภิกฺขเว, ยถา โส คิชฺโฌ, เอวํ โย อฺโปิ คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา หิตานุกมฺปกานํ วุทฺธานํ วจนํ น คณฺหาติ, โสปิ อยํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโต ทิตฺโต คพฺพิโต คิชฺโฌว พฺยสนํ ปาปุณาตีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิคาโลโป ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อปนนฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มิคาโลปชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๘๒] ๗. สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา
กา ¶ นุ กาเฬน วณฺเณนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตกาลโต ปฏฺาย อขณฺฑานิ ปฺจ สีลานิ รกฺขิ, ภริยาปิสฺส ปุตฺตธีตโรปิ ทาสาปิ ภตึ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺตา กมฺมกราปิ สพฺเพ รกฺขึสุเยว. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก สุจิเยว สุจิปริวาโร หุตฺวา จรตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย ¶ สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพ โปราณกปณฺฑิตาปิ สุจีเยว สุจิปริวารา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺิ หุตฺวา ทานํ อทาสิ, สีลํ รกฺขิ, อุโปสถกมฺมํ กริ, ภริยาปิสฺส ปฺจ สีลานิ รกฺขิ, ปุตฺตธีตโรปิ ทาสกมฺมกรโปริสาปิ ปฺจ สีลานิ รกฺขึสุ. โส สุจิปริวารเสฏฺิตฺเวว ปฺายิตฺถ. อเถกทิวสํ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ มยา สุจิปริวารสีโล โกจิ อาคมิสฺสติ, ตสฺส มม นิสีทนปลฺลงฺกํ วา นิปชฺชนสยนํ วา ทาตุํ น ยุตฺตํ, อนุจฺฉิฏฺํ อปริภุตฺตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺาเนเยว เอกปสฺเส อปริภุตฺตปลฺลงฺกฺจ เสนาสนฺจ ปฺาเปสิ. ตสฺมึ สมเย จาตุมหาราชิกเทวโลกโต วิรูปกฺขมหาราชสฺส ธีตา กาฬกณฺณี จ นาม ธตรฏฺมหาราชสฺส ธีตา สิรี จ นามาติ อิมา ทฺเว พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย ‘‘อโนตตฺเต กีฬิสฺสามา’’ติ อโนตตฺตติตฺถํ อาคจฺฉึสุ. ตสฺมึ ปน ทเห พหูนิ ติตฺถานิ, เตสุ พุทฺธานํ ติตฺเถ พุทฺธาเยว นฺหายนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ติตฺเถ ปจฺเจกพุทฺธาว นฺหายนฺติ, ภิกฺขูนํ ¶ ติตฺเถ ภิกฺขูว นฺหายนฺติ, ตาปสานํ ติตฺเถ ตาปสาว นฺหายนฺติ, จาตุมหาราชิกาทีสุ ฉสุ กามสคฺเคสุ เทวปุตฺตานํ ติตฺเถ เทวปุตฺตาว นฺหายนฺติ, เทวธีตานํ ติตฺเถ เทวธีตาว นฺหายนฺติ.
ตตฺริมา ทฺเว อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ ปมํ นฺหายิสฺสามิ, อหํ ปม’’นฺติ ติตฺถาย กลหํ กรึสุ. กาฬกณฺณี ‘‘อหํ โลกํ ปาเลมิ วิจาเรมิ, ตสฺมา ปมํ นายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติ. สิรี ‘‘อหํ มหาชนสฺส อิสฺสริยทายิกาย ปฏิปทาย ิตา, ตสฺมา ปมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติ. ตา ‘‘อมฺเหสุ ปมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปํ วา อยุตฺตรูปํ วา จตฺตาโร มหาราชาโน ชานิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺเหสุ กา ปมํ อโนตตฺตทเห นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ธตรฏฺวิรูปกฺขา ‘‘น สกฺกา อมฺเหหิ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติ วิรูฬฺหกเวสฺสวณานํ ภารมกํสุ. เต ‘‘อมฺเหปิ น สกฺขิสฺสาม, สกฺกสฺส ปาทมูเล เปเสสฺสามา’’ติ ตา สกฺกสฺส สนฺติกํ เปเสสุํ. สกฺโก ตาสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเวปิ มม ปุริสานฺเว ธีตโร, น สกฺกา มยา อิมํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติ. อถ ตา สกฺโก อาห ‘‘พาราณสิยํ สุจิปริวาโร นาม เสฏฺิ อตฺถิ, ตสฺส ฆเร อนุจฺฉิฏฺสยนฺจ ปฺตฺตํ, ยา ตตฺถ นิสีทิตุํ วา สยิตุํ วา ลภติ, สา ปมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติ. ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ตสฺมึ ขเณเยว ¶ นีลวตฺถํ นิวาเสตฺวา นีลวิเลปนํ วิลิมฺปิตฺวา นีลมณิปิฬนฺธนํ ปิฬนฺธิตฺวา ยนฺตปาสาโณ วิย เทวโลกโต โอตริตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร เสฏฺิโน ¶ ปาสาทสฺส อุปฏฺานทฺวาเร สยนสฺส อวิทูเร าเน นีลรสฺมึ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. เสฏฺิ โอโลเกตฺวา ¶ ตํ อทฺทส, สหทสฺสเนเนวสฺส สา อปฺปิยา อโหสิ อมนาปา. โส ตาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กา นุ กาเฬน วณฺเณน, น จาปิ ปิยทสฺสนา;
กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ กาเฬนาติ นีเลน. วณฺเณนาติ สรีรวตฺถาภรณวณฺเณน. น จาปิ ปิยทสฺสนาติ ธาตุโส, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺตีติ วุตฺตํ, อยฺจ เทวธีตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตสฺมา สา สหทสฺสเนเนวสฺส อปฺปิยา ชาตา, เตเนวมาห. กา วา ตฺวนฺติ ‘‘กา จ ตฺวํ, อยเมว วา ปาโ.
ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, วิรูปกฺขสฺส จณฺฑิยา;
อหํ กาฬี อลกฺขิกา, กาฬกณฺณีติ มํ วิทู;
โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติ.
ตตฺถ จณฺฑิยาติ โกธนา. โกธภาเวน หิ มยฺหํ จณฺฑีติ นามํ กรึสุ. อลกฺขิกาติ นิปฺปฺา. มํ วิทูติ เอวํ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ชานนฺติ. วเสมูติ มยํ อชฺช เอกรตฺตํ ตว สนฺติเก วเสยฺยาม, เอตสฺมึ เม อนุจฺฉิฏฺาสนสยเน โอกาสํ เทหีติ.
ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘กึสีเล กึสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;
ปุฏฺา เม กาฬิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ นิวิสเสติ ตว จิตฺเตน นิวิสสิ ปติฏฺหสีติ.
ตโต ¶ สา อตฺตโน คุณํ กเถนฺตี จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘มกฺขี ¶ ปฬาสี สารมฺภี, อิสฺสุกี มจฺฉรี สโ;
โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ลทฺธํ ยสฺส วินสฺสตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส อตฺตโน กตคุณํ น ชานาติ, คุณมกฺขี โหติ, อตฺตโน กิสฺมิฺจิ การเณ กถิเต ‘‘กึ อหํ เอตํ น ชานามี’’ติ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ ¶ , อฺเหิ กิฺจิ กตํ ทิสฺวา สารมฺภวเสน กรณุตฺตริกํ กโรติ, ปเร ลาภํ ลภนฺเต น ตุสฺสติ, ‘‘มยฺหํ อิสฺสริยํ ปเรสํ มา โหตุ, มยฺหเมว โหตู’’ติ สกสมฺปตฺตึ โคเปตฺวา ปรสฺส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ น เทติ, เกราฏิกลกฺขเณน สมนฺนาคโต หุตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ ปรสฺส อทตฺวา เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปรสนฺตกเมว ขาทติ, ยสฺส ลทฺธํ ธฺํ วา ธนํ วา วินสฺสติ น ติฏฺติ, สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต วา หุตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสติเยว, อยํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ปุริโส มยฺหํ กนฺโต ปิโย มนาโป, เอวรูเป อหํ จิตฺเตน ปติฏฺหามีติ.
สาเยว ปฺจมฉฏฺสตฺตมคาถา อภาสิ –
‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปิสุโณ จ วิเภทโก;
กณฺฑกวาโจ ผรุโส, โส เม กนฺตตโร ตโต.
‘‘อชฺช สุเวติ ปุริโส, สทตฺถํ นาวพุชฺฌติ;
โอวชฺชมาโน กุปฺปติ, เสยฺยํ โส อติมฺติ.
‘‘ทวปฺปลุทฺโธ ปุริโส, สพฺพมิตฺเตหิ ธํสติ;
โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ตสฺมึ โหมิ อนามยา’’ติ.
ตาปิ อิมินาว นเยน วิตฺถาเรตพฺพา. สงฺเขปตฺโถ ปเนตฺถ – โกธโนติ อปฺปมตฺตเกนาปิ กุชฺฌนโก. อุปนาหีติ ปรสฺส อปราธํ หทเย เปตฺวา สุจิเรนปิ ตสฺส อนตฺถการโก. ปิสุโณติ ปิสุณวาโจ. วิเภทโกติ อปฺปมตฺตเกนปิ มิตฺตภินฺทนโก. กณฺฑกวาโจติ สโทสวาโจ. ผรุโสติ ถทฺธวาโจ. กนฺตตโรติ โส ปุริโส มยฺหํ ปุริมาปิ กนฺตตโร ปิยตโร. อชฺช สุเวติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อชฺช กาตพฺพํ, อิทํ สฺเว ¶ , อิทํ ตติยทิวสาทีสู’’ติ เอวํ โส สทตฺถํ อตฺตโน กิจฺจํ นาวพุชฺฌติ น ชานาติ. โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโน. เสยฺยํ โส อติมฺตีติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจารคุเณหิ อุตฺตริตรํ อุตฺตมปุคฺคลํ ‘‘ตฺวํ มยฺหํ ¶ กึ ปโหสี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มฺติ. ทวปฺปลุทฺโธติ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิรนฺตรทเวน ปลุทฺโธ อภิภูโต วสํ คโต. ธํสตีติ ‘‘ตยา มยฺหํ กึ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สพฺเพเหว มิตฺเตหิ ธํสติ ปริหายติ. อนามยาติ อยํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคเต ปุคฺคเล นิทฺทุกฺขา นิสฺโสกา โหมิ, ตํ ลภิตฺวา อฺตฺถ อนาลยา หุตฺวา วสามี’’ติ.
อถ ¶ นํ ครหนฺโต มหาสตฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘อเปหิ เอตฺโต ตฺวํ กาฬิ, เนตํ อมฺเหสุ วิชฺชติ;
อฺํ ชนปทํ คจฺฉ, นิคเม ราชธานิโย’’ติ.
ตตฺถ อเปหีติ อปคจฺฉ. เนตํ อมฺเหสูติ เอตํ มกฺขาทิกํ ตว ปิยภาวกรณํ อมฺเหสุปิ น วิชฺชติ นตฺถิ. นิคเม ราชธานิโยติ อฺเ นิคเมปิ อฺา ราชธานิโยปิ คจฺฉ, ยตฺถ มยํ ตํ น ปสฺสาม, ตตฺถ คจฺฉาติ ทีเปติ.
ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี อทฺทิตา หุตฺวา อนนฺตรคาถมาห –
‘‘อหมฺปิ โข ตํ ชานามิ, เนตํ ตุมฺเหสุ วิชฺชติ;
สนฺติ โลเก อลกฺขิกา, สงฺฆรนฺติ พหุํ ธนํ;
อหํ เทโว จ เม ภาตา, อุโภ นํ วิธมามเส’’ติ.
ตตฺถ เนตํ ตุมฺเหสูติ ยํ มม ปิยภาวกรณํ มกฺขาทิกํ เยน อหํ อตฺตนาปิ สมนฺนาคตา, ตํ ตุมฺเหสุ นตฺถีติ อหมฺปิ เอตํ ชานามิ. สนฺติ โลเก อลกฺขิกาติ อฺเ ปน โลเก นิสฺสีลา นิปฺปฺา สนฺติ. สงฺฆรนฺตีติ เต นิสฺสีลา นิปฺปฺาปิ สมานา เอเตหิ มกฺขาทีหิ พหุํ ธนํ สงฺฆรนฺติ ปิณฺฑํ กโรนฺติ. อุโภ นนฺติ ตํ ปน เอเตหิ สงฺฆริตฺวา ปิตํ ธนํ อหฺจ มยฺหเมว ภาตา เทโว จ นาม เทวปุตฺโตติ อุโภ เอกโต หุตฺวา วิธมามเส นาเสม, อมฺหากํ ปน เทวโลเก พหู ทิพฺพปริโภคา ¶ อตฺถิ ทิพฺพานิ สยนานิ, ตฺวํ ทเทยฺยาสิ วา โน วา, โก เม ตยา อตฺโถติ วตฺวา ปกฺกามิ.
ตสฺสา ปกฺกนฺตกาเล สิรี เทวธีตา สุวณฺณวณฺเณหิ วตฺถวิเลปเนหิ สุวณฺณาลงฺกาเรน อาคนฺตฺวา ¶ อุปฏฺานทฺวาเร ปีตรสฺมึ วิสฺสชฺเชตฺวา สเมหิ ปาเทหิ สมํ ปถวิยํ ปติฏฺาย สคารวา อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กา นุ ทิพฺเพน วณฺเณน, ปถพฺยา สุปติฏฺิตา;
กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ทิพฺเพนาติ วิสิฏฺเน อุตฺตเมน.
ตํ สุตฺวา สิรี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, ธตรฏฺสฺส สิรีมโต;
อหํ สิรี จ ลกฺขี จ, ภูริปฺาติ มํ วิทู;
โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติ.
ตตฺถ สิรี จ ลกฺขี จาติ สิรีติ จ ลกฺขีติ จ อหเมวํนามา, น อฺา. ภูริปฺาติ มํ วิทูติ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ปถวีสมาย วิปุลาย ปฺาย สมนฺนาคตาติ ชานนฺติ. วเสมุ ตว สนฺติเกติ ตว อนุจฺฉิฏฺาสเน เจว อนุจฺฉิฏฺสยเน จ เอกรตฺตึ วเสยฺยาม, โอกาสํ เม เทหีติ.
ตโต ปรํ โพธิสตฺโต อาห –
‘‘กึสีเล กึสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;
ปุฏฺา เม ลกฺขิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.
‘‘โย จาปิ สีเต อถ วาปิ อุณฺเห, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
ขุธํ ปิปาสํ อภิภุยฺย สพฺพํ, รตฺตินฺทิวํ โย สตตํ นิยุตฺโต.
‘‘กาลาคตฺจ ¶ น หาเปติ อตฺถํ, โส เม มนาโป นิวิเส จ ตมฺหิ;
อกฺโกธโน มิตฺตวา จาควา จ, สีลูปปนฺโน อสโชุภูโต.
‘‘สงฺคาหโก ¶ สขิโล สณฺหวาโจ, มหตฺตปตฺโตปิ นิวาตวุตฺติ;
ตสฺมึหํ โปเส วิปุลา ภวามิ, อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณํ.
‘‘โย จาปิ มิตฺเต อถ วา อมิตฺเต, เสฏฺเ สริกฺเข อถ วาปิ หีเน;
อตฺถํ จรนฺตํ อถ วา อนตฺถํ, อาวี รโห สงฺคหเมว วตฺเต.
‘‘วาจํ ¶ น วชฺชา ผรุสํ กทาจิ, มตสฺส ชีวสฺส จ ตสฺส โหมิ;
เอเตสํ โย อฺตรํ ลภิตฺวา, กนฺตา สิรี มชฺชติ อปฺปปฺโ;
ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตํ, กรีสานํว วิวชฺชยามิ.
‘‘อตฺตนา กุรุเต ลกฺขึ, อลกฺขึ กุรุตตฺตนา;
น หิ ลกฺขึ อลกฺขึ วา, อฺโ อฺสฺส การโก’’ติ.
เสฏฺิสฺส ปุจฺฉา โหติ, สิริยา วิสฺสชฺชนา.
ตตฺถ ฑํสสรีสเป จาติ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา, สพฺพาปิ วา มกฺขิกาชาติกา อิธ ‘‘ฑํสา’’ติ อธิปฺเปตา. สรีสปาติ ทีฆชาติกา. ฑํสา จ สรีสปา จ ฑํสสรีสปา, ตสฺมึ ฑํสสรีสเป สติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย มหาเสฏฺิ สีเต วา อุณฺเห วา วาตาตเป วา ฑํสสรีสเป วา สติ เอเตหิ สีตาทีหิ ปีฬิยมาโนปิ เอตานิ เจว สีตาทีนิ ขุธฺจ ปิปาสฺจาติ สพฺพมฺเปตํ ปริสฺสยํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา ติณํ วิย อคเณตฺวา รตฺตินฺทิวํ กสิวณิชฺชาทีสุ เจว ทานสีลาทีสุ จ สตตํ อตฺตโน กมฺเมสุ นิยุตฺโต อตฺตานํ โยเชตฺวา วตฺตติ.
กาลาคตฺจาติ ¶ กสิกาลาทีสุ กสิอาทีนิ ธนปริจฺจาคสีลรกฺขณธมฺมสฺสวนาทิกาเลสุ จ ธนปริจฺจชนาทิปฺปเภทํ ทิฏฺธมฺมสมฺปราเย สุขาวหํ อตฺถํ น หาเปติ, ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล กโรติเยว, โส มยฺหํ มนาโป ตสฺมิฺจ ปุริเส อหํ นิวิสามีติ. อกฺโกธโนติ อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคโต. มิตฺตวาติ กลฺยาณมิตฺเตน สมนฺนาคโต. จาควาติ ธนปริจฺจาคยุตฺโต.
สงฺคาหโกติ มิตฺตสงฺคหอามิสสงฺคหธมฺมสงฺคหานํ การโก. สขิโลติ มุทุวาโจ. สณฺหวาโจติ ¶ มธุรวจโน. มหตฺตปตฺโตปิ นิวาตวุตฺตีติ มหนฺตํ านํ วิปุลํ อิสฺสริยํ ปตฺโตปิ ยเสน อนุทฺธโต นีจวุตฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาทกโร โหติ. ตสฺมึหํ โปเสติ ตสฺมึ อหํ ปุริเส. วิปุลา ภวามีติ อขุทฺทกา โหมิ. โส หิ มหติยา สิริยา ปทฏฺานํ. อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณนฺติ ยถา นาม สมุทฺทสฺส วณฺณํ โอโลเกนฺตานํ อุปรูปริ อาคจฺฉมานา อูมิ วิปุลา วิย ขายติ, เอวมหํ ตสฺมึ ปุคฺคเล วิปุลา โหมีติ ทีเปติ.
อาวี รโหติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ. สงฺคหเมว วตฺเตติ เอตสฺมึ มิตฺตาทิเภเท ปุคฺคเล จตุพฺพิธํ สงฺคหเมว วตฺเตติ ปวตฺเตติ.
น วชฺชาติ โย กทาจิ กิสฺมิฺจิ กาเล ผรุสวจนํ น วเทยฺย, มธุรวจโนว โหติ. มตสฺส ชีวสฺส จาติ ¶ ตสฺสาหํ ปุคฺคลสฺส มตสฺสปิ ชีวนฺตสฺสปิ ภตฺติกา โหมิ, อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ ตาทิสเมว ภชามีติ ทสฺเสติ. เอเตสํ โยติ เอเตสํ สีตาภิภวนาทีนํ เหฏฺา วุตฺตคุณานํ โย ปุคฺคโล เอกมฺปิ คุณํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ ปมุสฺสติ, ปุน นานุยฺุชตีติ อตฺโถ. กนฺตา สิรี, กนฺตสิรึ, กนฺตํ สิรินฺติ ตโยปิ ปาา, เตสํ วเสน อยํ อตฺถโยชนา – โย ปุคฺคโล สิรึ ลภิตฺวา ‘‘กนฺตา เม สิริ ยถาาเน ิตา’’ติ เอเตสํ อฺตรํ คุณํ ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล กนฺตสิรึ ปิยสิรึ อิจฺฉนฺโต เอเตสํ คุณานํ อฺตรํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล สิรึ ลภิตฺวา กนฺตํ มนาปํ สิรึ เอเตสํ คุณานํ อฺตรํ ปมชฺชติ. อปฺปปฺโติ นิปฺปฺโ. ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตนฺติ ตํ อหํ ทิตฺตสภาวํ คพฺพิตสภาวํ ¶ กายทุจฺจริตาทิเภทํ วิสมํ จรนฺตํ สุจิชาติโก มนุสฺโส คูถกูปํ วิย ทูรโต วิวชฺชยามีติ.
อฺโ อฺสฺส การโกติ เอวํ สนฺเต ลกฺขึ วา อลกฺขึ วา อฺโ ปุริโส อฺสฺส การโก นาม นตฺถิ, โย โกจิ อตฺตนา อตฺตโน ลกฺขึ วา อลกฺขึ วา กโรตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต เทวิยา วจนํ อภินนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ อนุจฺฉิฏฺํ อาสนฺจ สยนฺจ ตุยฺหํเยว อนุจฺฉวิกํ, ปลฺลงฺเก จ สยเน จ นิสีท เจว นิปชฺช จา’’ติ อาห. สา ตตฺถ วสิตฺวา ปจฺจูสกาเล นิกฺขมิตฺวา จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา อโนตตฺตทเห ปมํ นหายิ. ตมฺปิ สยนํ สิริเทวตาย ปริภุตฺตภาวา สิริสยนํ นาม ชาตํ. สิริสยนสฺส อยํ วํโส, อิมินา การเณน ยาวชฺชตนา ‘‘สิริสยน’’นฺติ วุจฺจติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิริเทวี อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, สุจิปริวารเสฏฺิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๘๓] ๘. กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา
สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถึ ทิสฺวา กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม วฺเจตฺวา อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วสํ คตกาเล วินาสํ ปาเปนฺติ, โลลพิฬารี วิย โหนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรฺเ กุกฺกุฏโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุฏปริวาโร อรฺเ ¶ วสติ. ตสฺส อวิทูเร เอกา พิฬาริกาปิ วสติ. สา เปตฺวา โพธิสตฺตํ อวเสเส กุกฺกุเฏ อุปาเยน วฺเจตฺวา ขาทิ. โพธิสตฺโต ตสฺสา คหณํ น คจฺฉติ. สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ กุกฺกุโฏ อติวิย สโ อมฺหากฺจ สภาวํ อุปายกุสลภาวฺจ น ชานาติ, อิมํ มยา ‘อหํ ภริยา เต ภวิสฺสามี’ติ อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วสํ อาคตกาเล ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. สา เตน นิสินฺนรุกฺขสฺส มูลํ คนฺตฺวา วณฺณสมฺภาสนปุพฺพงฺคมาย วาจาย ตํ ยาจมานา ปมํ คาถมาห –
‘‘สุจิตฺตปตฺตฉทน, ตมฺพจูฬ วิหงฺคม;
โอโรห ทุมสาขาย, มุธา ภริยา ภวามิ เต’’ติ.
ตตฺถ สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ สุจิตฺเตหิ ปตฺเตหิ กตจฺฉทน. มุธาติ วินา มูเลน น กิฺจิ คเหตฺวา อหํ ภริยา เต ภวามิ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อิมาย มม สพฺเพ าตกา ขาทิตา, อิทานิ มํ อุปลาเปตฺวา ขาทิตุกามา อโหสิ, อุยฺโยเชสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘จตุปฺปที ¶ ตฺวํ กลฺยาณิ, ทฺวิปทาหํ มโนรเม;
มิคี ปกฺขี อสฺุตฺตา, อฺํ ปริเยส สามิก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ มิคีติ พิฬารึ สนฺธายาห. อสฺุตฺตาติ ชยมฺปติกา ภวิตุํ อยุตฺตา อสมฺพนฺธา, นตฺถิ เตสํ อีทิโส สมฺพนฺโธติ ทีเปติ.
ตํ สุตฺวา ตโต สา ‘‘อยํ อติวิย สโ, เยน เกนจิ อุปาเยน วฺเจตฺวา นํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘โกมาริกา เต เหสฺสามิ, มฺชุกา ปิยภาณินี;
วินฺท มํ อริเยน เวเทน, สาวย มํ ยทิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ โกมาริกาติ อหํ เอตฺตกํ กาลํ อฺํ ปุริสํ น ชานามิ, ตว โกมาริกา ภริยา ภวิสฺสามีติ วทติ. มฺชุกา ปิยภาณินีติ ตว มธุรกถา ปิยภาณินีเยว ภวิสฺสามิ. วินฺท มนฺติ ปฏิลภ มํ. อริเยน เวเทนาติ สุนฺทเรน ปฏิลาเภน. อหมฺปิ หิ อิโต ปุพฺเพ ปุริสสมฺผสฺสํ น ชานามิ, ตฺวมฺปิ อิตฺถิสมฺผสฺสํ น ชานาสิ, อิติ ปกติยา พฺรหฺมจารี ¶ พฺรหฺมจารินึ มํ นิทฺโทเสน ลาเภน ลภ. ยทิ มํ อิจฺฉสิ, อถ เม วจนํ น สทฺทหสิ, ทฺวาทสโยชนาย พาราณสิยา เภรึ จราเปตฺวา ‘‘อยํ เม ทาสี’’ติ สาวย, มํ อตฺตโน ทาสํ กตฺวา คณฺหาหีติ วทติ.
ตโต โพธิสตฺโต ‘‘อิมํ ตชฺเชตฺวา ปลาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘กุณปาทินิ โลหิตเป, โจริ กุกฺกุฏโปถินิ;
น ตฺวํ อริเยน เวเทน, มมํ ภตฺตารมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ น ตฺวํ อริเยนาติ ตฺวํ อริเยน พฺรหฺมจริยวาสลาเภน มํ ภตฺตารํ น อิจฺฉสิ, วฺเจตฺวา ปน มํ ขาทิตุกามาสิ, นสฺส ปาเปติ ตํ ปลาเปสิ. สา ปน ปลายิตฺวาว คตา, น ปุน โอโลเกตุมฺปิ วิสหิ.
‘‘เอวมฺปิ ¶ จตุรา นารี, ทิสฺวาน สธนํ นรํ;
เนนฺติ สณฺหาหิ วาจาหิ, พิฬารี วิย กุกฺกุฏํ.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติ.
‘‘โย ¶ จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, กุกฺกุโฏว พิฬาริยา’’ติ. – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ จตุราติ จาตุริเยน สมนฺนาคตา. นารีติ อิตฺถิโย. เนนฺตีติ อตฺตโน วสํ อุปเนนฺติ. พิฬารี วิยาติ ยถา สา พิฬารี ตํ กุกฺกุฏํ เนตุํ วายมติ, เอวํ อฺาปิ นาริโย เนนฺติเยว. อุปฺปติตํ อตฺถนฺติ อุปฺปนฺนํ กิฺจิเทว อตฺถํ. น อนุพุชฺฌตีติ ยถาสภาเวน น ชานาติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติ. กุกฺกุโฏวาติ ยถา โส าณสมฺปนฺโน กุกฺกุโฏ พิฬาริโต มุตฺโต, เอวํ สตฺตุสมฺพาธโต มุจฺจตีติ อตฺโถ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา กุกฺกุฏราชา อหเมว อโหสินฺติ.
กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๘๔] ๙. ธมฺมธชชาตกวณฺณนา
ธมฺมํ จรถ าตโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ อิทาเนว กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณสงฺฆปริวุโต สมุทฺทมชฺเฌ ทีปเก วสิ. อเถกจฺเจ กาสิรฏฺวาสิโน วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทึสุ, สมุทฺทมชฺเฌ นาวา ภิชฺชิ. โส ทิสากาโก ตํ ทีปกํ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ มหาสกุณสงฺโฆ, มยา กุหกกมฺมํ กตฺวา เอเตสํ อณฺฑกานิ ¶ เจว ฉาปเก จ วรํ วรํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส โอตริตฺวา สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน ปถวิยํ อฏฺาสิ. ‘‘โก นาม ตฺวํ, สามี’’ติ สกุเณหิ ปุฏฺโ ‘‘อหํ ธมฺมิโก นามา’’ติ อาห. ‘‘กสฺมา ปน เอเกน ปาเทน ิโตสี’’ติ? ‘‘มยา ทุติเย ปาเท นิกฺขิตฺเต ¶ ปถวี ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา มุขํ วิวริตฺวา ติฏฺสี’’ติ? ‘‘อหํ อฺํ อาหารํ น ขาทามิ, วาตเมว ขาทามี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา เต สกุเณ อามนฺเตตฺวา ‘‘โอวาทํ โว ทสฺสามิ, ตํ สุณาถา’’ติ เตสํ โอวาทวเสน ปมํ คาถมาห –
‘‘ธมฺมํ จรถ าตโย, ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โว;
ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมํ จรถาติ กายสุจริตาทิเภทํ ธมฺมํ กโรถ. าตโยติ เต อาลปติ. ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โวติ เอกวารํ จริตฺวา มา โอสกฺกถ, ปุนปฺปุนํ จรถ, เอวํ ภทฺทํ โว ภวิสฺสติ. สุขํ เสตีติ เทสนาสีสเมตํ, ธมฺมจารี ปน สุขํ ติฏฺติ คจฺฉติ นิสีทติ เสติ, สพฺพิริยาปเถสุ สุขิโต โหตีติ ทีเปติ.
สกุณา ¶ ‘‘อยํ กาโก โกหฺเน อณฺฑกานิ ขาทิตุํ เอวํ วทตี’’ติ อชานิตฺวา ตํ ทุสฺสีลํ วณฺเณนฺตา ทุติยํ คาถมาหํสุ –
‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
เอกปาเทน ติฏฺนฺโต, ธมฺมเมวานุสาสตี’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมเมวาติ สภาวเมว. อนุสาสตีติ กเถสิ.
สกุณา ตสฺส ทุสฺสีลสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิ อฺํ โคจรํ น คณฺหสิ, วาตเมว ภกฺขสิ, เตน หิ อมฺหากํ อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ โอโลเกยฺยาสี’’ติ วตฺวา โคจราย คจฺฉนฺติ. โส ปาโป เตสํ คตกาเล อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา เตสํ อาคมนกาเล อุปสนฺตูปสนฺโต หุตฺวา มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน ติฏฺติ. สกุณา อาคนฺตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตา ‘‘โก นุ โข ขาทตี’’ติ มหาสทฺเทน วิรวนฺติ, ‘‘อยํ กาโก ธมฺมิโก’’ติ ตสฺมึ อาสงฺกามตฺตมฺปิ น กโรนฺติ. อเถกทิวสํ มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิธ ปุพฺเพ โกจิ ¶ ปริปนฺโถ นตฺถิ, อิมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย ชาโต, อิมํ ปริคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส สกุเณหิ สทฺธึ โคจราย คจฺฉนฺโต วิย หุตฺวา นิวตฺติตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน อฏฺาสิ. กาโกปิ ¶ ‘‘คตา สกุณา’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ ขาทิตฺวา ปุนาคนฺตฺวา มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน อฏฺาสิ.
สกุณราชา สกุเณสุ อาคเตสุ สพฺเพ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อหํ โว อชฺช ปุตฺตกานํ ปริปนฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต อิมํ ปาปกากํ ขาทนฺตํ อทฺทสํ, เอถ นํ คณฺหามา’’ติ สกุณสงฺฆํ อามนฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา ‘‘สเจ ปลายติ, คณฺเหยฺยาถ น’’นฺติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –
‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนฺาย ปสํสถ;
ภุตฺวา อณฺฑฺจ โปตฺจ, ธมฺโม ธมฺโมติ ภาสติ.
‘‘อฺํ ภณติ วาจาย, อฺํ กาเยน กุพฺพติ;
วาจาย โน จ กาเยน, น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺิโต.
‘‘วาจาย ¶ สขิโล มโนวิทุคฺโค, ฉนฺโน กูปสโยว กณฺหสปฺโป;
ธมฺมธโช คามนิคมาสุ สาธุ, ทุชฺชาโน ปุริเสน พาลิเสน.
‘‘อิมํ ตุณฺเฑหิ ปกฺเขหิ, ปาทา จิมํ วิเหถ;
ฉวฺหิมํ วินาเสถ, นายํ สํวาสนารโห’’ติ.
ตตฺถ นาสฺส สีลนฺติ น อสฺส สีลํ. อนฺายาติ อชานิตฺวา. ภุตฺวาติ ขาทิตฺวา. วาจาย โน จ กาเยนาติ อยฺหิ วจเนเนว ธมฺมํ จรติ, กาเยน ปน น กโรติ. น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺิโตติ ตสฺมา ชานิตพฺโพ ยถายํ ธมฺมํ ภณติ, น ตํ อธิฏฺิโต, ตสฺมึ ธมฺเม น อธิฏฺิโต. วาจาย สขิโลติ วจเนน มุทุ. มโนวิทุคฺโคติ มนสา วิทุคฺโค ทุปฺปเวโส วิสโม. ฉนฺโนติ ยสฺมึ พิเล สยติ, เตน ฉนฺโน. กูปสโยติ พิลาสโย. ธมฺมธโชติ สุจริตธมฺมํ ธชํ กตฺวา วิจรเณน ธมฺมทฺธโช. คามนิคมาสุ สาธูติ คาเมสุ จ นิคเมสุ จ สาธุ ภทฺทโก สมฺภาวิโต. ทุชฺชาโนติ อยํ เอวรูโป ทุสฺสีโล ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต พาลิเสน อฺาเณน ปุริเสน น สกฺกา ชานิตุํ. ปาทา จิมนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ปาเทน จ อิมํ. วิเหถาติ ปหรถ หนถ. ฉวนฺติ ลามกํ. นายนฺติ อยํ อมฺเหหิ สทฺธึ เอกสฺมึ าเน สํวาสํ น อรหตีติ.
เอวฺจ ¶ ¶ ปน วตฺวา สกุณเชฏฺโก สยเมว ลงฺฆิตฺวา ตสฺส สีสํ ตุณฺเฑน ปหริ, อวเสสา สกุณา ตุณฺฑนขปาทปกฺเขหิ ปหรึสุ. โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุหกกาโก อิทานิ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ธมฺมธชชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๘๕] ๑๐. นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา
สเจ ¶ พฺราหฺมณ คจฺเฉสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ คิหี โปเสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ เต โหนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตาปิตโร เม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สาธุ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตานํ วํสํ ปาเลสิ, โปราณกปณฺฑิตา หิ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มาตาปิตูนํ ชีวิตํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต โกสลรฏฺเ สาเกเต โกสลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นนฺทิยมิโค นาม หุตฺวา สีลาจารสมฺปนฺโน มาตาปิตโร โปเสสิ. ตทา โกสลราชา มิควิตฺตโกว อโหสิ. โส ปน มนุสฺสานํ กสิกมฺมาทีนิ กาตุํ อทตฺวา มหาปริวาโร เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติ. มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยฺยา, อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ฆราวาโสปิ นสฺสติ, ยํนูน มยํ อชฺชุนวนํ อุยฺยานํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา โปรกฺขณึ ขณิตฺวา ติณานิ อาโรเปตฺวา ทณฺฑมุคฺคราทิหตฺถา อรฺํ ปวิสิตฺวา คุมฺเพ ปหรนฺตา มิเค นีหริตฺวา ปริวาเรตฺวา โครูปานิ วิย วชํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รฺโ อาโรเจตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กเรยฺยามา’’ติ มนฺตยึสุ. ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อุยฺยานํ สชฺเชตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา โยชนมตฺตฏฺานํ ¶ ปริกฺขิปึสุ.
ตสฺมึ ขเณ นนฺทิโย เอกสฺมึ ขุทฺทกคุมฺเพ มาตาปิตโร คเหตฺวา ภูมิยํ นิปนฺโน โหติ. มนุสฺสา นานาผลกาวุธหตฺถา พาหุนา พาหุํ ปีเฬตฺวา ตํ คุมฺพํ ปริกฺขิปึสุ. อเถกจฺเจ มิเค โอโลเกนฺตา ตํ คุมฺพํ ปวิสึสุ. นนฺทิโย เต ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มาตาปิตูนํ ¶ ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุฏฺาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘อมฺมตาต, อิเม มนุสฺสา อิมํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อมฺเห ตโยปิ ปสฺสิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เอเกน อุปาเยน ชีเวยฺยาถ, ชีวิตํ โว เสยฺโย, อหํ ตุมฺหากํ ชีวิตทานํ ทตฺวา มนุสฺเสหิ คุมฺพปริยนฺเต ตฺวา คุมฺเพ ปหฏมตฺเตเยว นิกฺขมิสฺสามิ, อถ เต ‘อิมสฺมึ ขุทฺทกคุมฺเพ เอโกเยว มิโค ภวิสฺสตี’ติ มฺมานา คุมฺพํ น ปวิสิสฺสนฺติ, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ ¶ มาตาปิตโร ขมาเปตฺวา คมนสชฺโช อฏฺาสิ. โส มนุสฺเสหิ คุมฺพปริยนฺเต ตฺวา อุนฺนาเทตฺวา คุมฺเพ ปหฏมตฺเตเยว ตโต นิกฺขมิ. เต ‘‘เอโกเวตฺถ มิโค ภวิสฺสตี’’ติ คุมฺพํ น ปวิสึสุ. อถ นนฺทิโย คนฺตฺวา มิคานํ อนฺตรํ ปาวิสิ. มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา สพฺเพ มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ถเกตฺวา รฺโ อาโรเจตฺวา สกสกฏฺานานิ อคมํสุ.
ตโต ปฏฺาย ราชา สยเมว คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ตํ คเหตฺวา เอหีติ เอกํ เปเสตฺวา อาหราเปสิ. มิคา วารํ ปยึสุ, ปตฺตวาโร มิโค เอกมนฺเต ติฏฺติ, ตํ วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺติ. นนฺทิโย โปกฺขรณิยํ ปานียํ ปิวติ, ติณานิ ขาทติ, วาโร ปนสฺส น ตาว ปาปุณาติ. อถ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน ตสฺส มาตาปิตโร ตํ ทฏฺุกามา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิยมิคราชา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, สเจ ชีวติ, อวสฺสํ วตึ ลงฺฆิตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคมิสฺสติ, สาสนมสฺส เปเสสฺสามา’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา มคฺคสมีเป ตฺวา เอกํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘อยฺย, กหํ คจฺฉสี’’ติ มานุสิกาย วาจาย ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาเกต’’นฺติ วุตฺเต ปุตฺตสฺส สาสนํ ปหิณนฺตา ปมํ คาถมาหํสุ –
‘‘สเจ พฺราหฺมณ คจฺเฉสิ, สาเกเต อชฺชุนํ วนํ;
วชฺชาสิ นนฺทิยํ นาม, ปุตฺตํ อสฺมากโมรสํ;
มาตา ปิตา จ เต วุทฺธา, เต ตํ อิจฺฉนฺติ ปสฺสิตุ’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สเจ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, สาเกตํ คจฺฉสิ, สาเกเต อชฺชุนวนํ นาม อุยฺยานํ อตฺถิ, ตตฺถ อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิโย นาม มิโค อตฺถิ, ตํ วเทยฺยาสิ ‘‘มาตาปิตโร เต วุฑฺฒา ยาว น มรนฺติ, ตาว ตํ ปสฺสิตุํ อิจฺฉนฺตี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาเกตํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ‘‘นนฺทิยมิโค นาม กตโร’’ติ ปุจฺฉิ. มิโค อาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป ตฺวา ‘‘อห’’นฺติ อาห. พฺราหฺมโณ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. นนฺทิโย ตํ สุตฺวา ‘‘คจฺเฉยฺยามหํ, พฺราหฺมณ, วตึ ลงฺฆิตฺวา ¶ โน น คจฺเฉยฺยํ, มยา ปน รฺโ สนฺตกํ นิวาปปานโภชนํ ภุตฺตํ, ตํ เม อิณฏฺาเน ิตํ, อิเมสฺจ มิคานํ มชฺเฌ จิรวุตฺโถสฺมิ, ตสฺส เม รฺโ เจว ¶ เอเตสฺจ โสตฺถิภาวํ อกตฺวา อตฺตโน พลํ อทสฺเสตฺวา คมนํ นาม น ยุตฺตํ, อตฺตโน วาเร ปน สมฺปตฺเต อหํ เอเตสํ โสตฺถิภาวํ กตฺวา สุขิโต อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ภุตฺตา มยา นิวาปานิ, ราชิโน ปานโภชนํ;
ตํ ราชปิณฺฑํ อวโภตฺตุํ, นาหํ พฺราหฺมณ มุสฺสเห.
‘‘โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;
ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, อปิ ปสฺเสยฺย มาตร’’นฺติ.
ตตฺถ นิวาปานีติ เตสุ เตสุ าเนสุ นิวุตานิ นิวาปานิ. ปานโภชนนฺติ ปานียฺจ อวเสสติณฺจ. ตํ ราชปิณฺฑนฺติ ตํ รฺโ สนฺตกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สโมธานกฏฺเน ปิณฺฑํ. อวโภตฺตุนฺติ ทุพฺภุตฺตํ ภฺุชิตุํ ¶ . รฺโ หิ กิจฺจํ อนิปฺผาเทนฺโต ตํ อวภุตฺตํ ภฺุชติ นาม, สฺวาหํ เอวํ อวโภตฺตุํ น อุสฺสหามีติ วทติ. พฺราหฺมณ มุสฺสเหติ เจตฺถ พฺราหฺมณาติ อาลปนํ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโนติ อหํ, พฺราหฺมณ, อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อาคตสฺส รฺโ มิคยูถโต นิกฺขมิตฺวา เอกมนฺเต ตฺวา ‘‘มํ วิชฺฌ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อตฺตโน มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิสฺสามิ โอฑฺเฑสฺสามิ. สุขิโต มุตฺโตติ ตทา อหํ มรณภยา มุตฺโต สุขิโต นิทฺทุกฺโข รฺา อนฺุาโต อปิ นาม มาตรํ ปสฺเสยฺยนฺติ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ปกฺกามิ. อปรภาเค ตสฺส วารทิวเส ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ อาคจฺฉิ. มหาสตฺโต เอกมนฺเต อฏฺาสิ. ราชา ‘‘มิคํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิ. มหาสตฺโต ยถา อฺเ มรณภยตชฺชิตา ปลายนฺติ, เอวํ อปลายิตฺวา นิพฺภโย หุตฺวา เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิตฺวา นิจฺจโลว อฏฺาสิ. ราชา ตสฺส เมตฺตานุภาเวน สรํ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิ. มหาสตฺโต ‘‘กึ, มหาราช, สรํ น มุจฺเจสิ, มฺุจาหี’’ติ อาห. ‘‘น สกฺโกมิ, มิคราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ คุณวนฺตานํ คุณํ ชาน, มหาราชา’’ติ. ตทา ¶ ราชา โพธิสตฺเต ปสีทิตฺวา ธนุํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมํ อจิตฺตกํ กลิงฺครกณฺฑมฺปิ ¶ ตาว ตว คุณํ ชานาติ, อหํ สจิตฺตโก มนุสฺสภูโตปิ ตว คุณํ น ชานามิ, มิคราช, มยฺหํ ขม, อภยํ เต ทมฺมี’’ติ อาห. ‘‘มหาราช, มยฺหํ ตาว อภยํ เทสิ, อยํ ปน อุยฺยาเน มิคคโณ กึ กริสฺสตี’’ติ? ‘‘เอตสฺสปิ อภยํ ทมฺมี’’ติ. เอวํ มหาสตฺโต นิคฺโรธชาตเก (ชา. ๑.๑.๑๒) วุตฺตนเยเนว สพฺเพสํ อรฺเ มิคานํ อากาสคตสกุณานํ ชลจรมจฺฉานฺจ อภยํ ทาเปตฺวา ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘มหาราช, รฺา นาม อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺเตน ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
‘‘ทานํ ¶ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสฺจนปฺปก’’นฺติ. (ชา. ๒.๒๑.๑๗๖-๑๗๗) –
เอวํ วุตฺเต ราชธมฺเม คาถาพนฺเธเนว เทเสตฺวา กติปาหํ รฺโ สนฺติเก วสิตฺวา นคเร สพฺพสตฺตานํ อภยทานปกาสนตฺถํ สุวณฺณเภรึ จราเปตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย คโต.
‘‘มิคราชา ปุเร อาสึ, โกสลสฺส นิเกตเน;
นนฺทิโย นาม นาเมน, อภิรูโป จตุปฺปโท.
‘‘ตํ มํ วธิตุมาคจฺฉิ, ทายสฺมึ อชฺชุเน วเน;
ธนุํ อารชฺชํ กตฺวาน, อุสุํ สนฺนยฺห โกสโล.
‘‘ตสฺสาหํ โอทหึ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;
ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, มาตรํ ทฏฺุมาคโต’’ติ. –
อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ.
ตตฺถ ¶ โกสลสฺส นิเกตเนติ โกสลสฺส รฺโ นิเกตเน วสนฏฺาเน, ตสฺส สนฺติเก อรฺสฺมินฺติ อตฺโถ. ทายสฺมินฺติ มิคานํ วสนตฺถาย ทินฺนอุยฺยาเน. อารชฺชํ กตฺวานาติ ชิยาย สทฺธึ เอกโต กตฺวา ¶ , อาโรเปตฺวาติ อตฺโถ. สนฺนยฺหาติ สนฺนยฺหิตฺวา โยเชตฺวา. โอทหินฺติ โอฑฺเฑสึ. มาตรํ ทฏฺุมาคโตติ เทสนาสีสเมตํ, รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยตฺถาย สุวณฺณเภรึ จราเปตฺวา มาตาปิตโร ทฏฺุํ อาคโตสฺมีติ อตฺโถ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, นนฺทิยมิคราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา ทสมา.
อวาริยวคฺโค ปโม.
๒. ขรปุตฺตวคฺโค
[๓๘๖] ๑. ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา
สจฺจํ ¶ ¶ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย อคฺคึ ปวิสิตฺวา มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ เสนเก นาม รฺเ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิ. ตทา เสนกสฺส รฺโ เอเกน นาคราเชน สทฺธึ มิตฺตภาโว โหติ. โส กิร นาคราชา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ถเล โคจรํ คณฺหนฺโต จรติ. อถ นํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘สปฺโป อย’’นฺติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหรึสุ. อถ ราชา อุยฺยานํ กีฬิตุํ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา ‘‘กึ เอเต ทารกา กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ สปฺปํ ปหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ปหริตุํ มา เทถ, ปลาเปถ เน’’ติ ปลาเปสิ. นาคราชา ชีวิตํ ¶ ลภิตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา พหูนิ รตนานิ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเย รฺโ สยนฆรํ ปวิสิตฺวา ตานิ รตนานิ ทตฺวา ‘‘มหาราช, มยา ตุมฺเห นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ รฺา สทฺธึ มิตฺตภาวํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสติ. โส อตฺตโน นาคมาณวิกาสุ เอกํ กาเมสุ อติตฺตํ นาคมาณวิกํ รกฺขณตฺถาย รฺโ สนฺติเก เปตฺวา ‘‘ยทา เอตํ น ปสฺสสิ, ตทา อิมํ มนฺตํ ปริวตฺเตยฺยาสี’’ติ ตสฺส เอกํ มนฺตํ อทาสิ.
โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา นาคมาณวิกาย สทฺธึ โปกฺขรณิยํ อุทกกีฬํ กีฬิ. นาคมาณวิกา เอกํ อุทกสปฺปํ ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา เตน สทฺธึ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวิ. ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ นุ ¶ โข คตา’’ติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อนาจารํ กโรนฺตึ ทิสฺวา เวฬุเปสิกาย ปหริ. สา กุชฺฌิตฺวา ตโต นาคภวนํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา อาคตาสี’’ติ ปุฏฺา ‘‘ตุมฺหากํ สหาโย มํ อตฺตโน วจนํ อคณฺหนฺตึ ปิฏฺิยํ ปหรี’’ติ ปหารํ ทสฺเสสิ. นาคราชา ตถโต ¶ อชานิตฺวาว จตฺตาโร นาคมาณวเก อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เสนกสฺส สยนฆรํ ปวิสิตฺวา นาสวาเตน ตํ ภุสํ วิย วิทฺธํเสถา’’ติ เปเสสิ. เต คนฺตฺวา รฺโ สิริสยเน นิปนฺนกาเล คพฺภํ ปวิสึสุ. เตสํ ปวิสนเวลายเมว ราชา เทวึ อาห – ‘‘ชานาสิ นุ โข ภทฺเท, นาคมาณวิกาย คตฏฺาน’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, เทวา’’ติ. ‘‘อชฺช สา อมฺหากํ โปกฺขรณิยํ กีฬนกาเล อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา เอเกน อุทกสปฺเปน สทฺธึ อนาจารํ อกาสิ, อถ นํ อหํ ‘เอวํ มา กรี’ติ สิกฺขาปนตฺถาย เวฬุเปสิกาย ปหรึ, สา ‘นาคภวนํ คนฺตฺวา สหายสฺส เม อฺํ กิฺจิ กเถตฺวา เมตฺตึ ภินฺเทยฺยา’ติ เม ภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. ตํ สุตฺวา นาคมาณวกา ตโตว นิวตฺติตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา นาคราชสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. โส สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ตงฺขณฺเว รฺโ สยนฆรํ อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘อิทํ เม ทณฺฑกมฺม’’นฺติ สพฺพรุตชานนํ นาม มนฺตํ ทตฺวา ‘‘อยํ, มหาราช, อนคฺโฆ มนฺโต, สเจ อิมํ มนฺตํ อฺสฺส ทเทยฺยาสิ, ทตฺวาว อคฺคึ ปวิสิตฺวา มเรยฺยาสี’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. โส ตโต ปฏฺาย กิปิลฺลิกานมฺปิ สทฺทํ ชานาติ.
ตสฺเสกทิวสํ ¶ มหาตเล นิสีทิตฺวา มธุผาณิเตหิ ขาทนียํ ขาทนฺตสฺส เอกํ มธุพินฺทุ จ ผาณิตพินฺทุ จ ปูวขณฺฑฺจ ภูมิยํ ปติ. เอกา กิปิลฺลิกา ตํ ทิสฺวา ‘‘รฺโ มหาตเล มธุจาฏิ ภินฺนา, ผาณิตสกฏํ ปูวสกฏํ ¶ นิกฺกุชฺชิตํ, มธุผาณิตฺจ ปูวฺจ ขาทถา’’ติ วิรวนฺตี วิจรติ. อถ ราชา ตสฺสา รวํ สุตฺวา หสิ. รฺโ สมีเป ิตา เทวี ‘‘กึ นุ โข ทิสฺวา ราชา หสี’’ติ จินฺเตสิ. ตสฺมึ ขาทนียํ ขาทิตฺวา นฺหตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺเน เอกํ มกฺขิกํ สามิโก ‘‘เอหิ ภทฺเท, กิเลสรติยา รมิสฺสามา’’ติ อาห. อถ นํ สา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว สามิ, อิทานิ รฺโ คนฺเธ อาหริสฺสนฺติ, ตสฺส วิลิมฺปนฺตสฺส ปาทมูเล คนฺธจุณฺณํ ปติสฺสติ, อหํ ตตฺถ วฏฺเฏตฺวา สุคนฺธา ภวิสฺสามิ, ตโต รฺโ ปิฏฺิยํ นิปชฺชิตฺวา รมิสฺสามา’’ติ อาห. ราชา ตมฺปิ สทฺทํ สุตฺวา หสิ. เทวีปิ ‘‘กึ นุ โข ทิสฺวา หสี’’ติ ปุน จินฺเตสิ. ปุน รฺโ สายมาสํ ภฺุชนฺตสฺส เอกํ ภตฺตสิตฺถํ ภูมิยํ ปติ. กิปิลฺลิกา ‘‘ราชกุเล ภตฺตสกฏํ ภคฺคํ, ภตฺตํ ภฺุชถา’’ติ วิรวิ. ตํ สุตฺวา ราชา ปุนปิ หสิ. เทวี สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ราชานํ ปริวิสนฺตี ‘‘มํ นุ โข ทิสฺวา ราชา หสตี’’ติ วิตกฺเกสิ.
สา รฺา สทฺธึ สยนํ อารุยฺห นิปชฺชนกาเล ‘‘กึการณา เทว, หสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘กึ เต มม หสิตการเณนา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ นิพทฺโธ กเถสิ. อถ นํ สา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิ ¶ . ราชา ‘‘สจาหํ อิมํ มนฺตํ ตุยฺหํ ทสฺสามิ, มริสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘มรนฺโตปิ มยฺหํ เทหิ, เทวา’’ติ. ราชา มาตุคามวสิโก หุตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิมิสฺสา มนฺตํ ทตฺวา อคฺคึ ปวิสิสฺสามี’’ติ รเถน อุยฺยานํ ปายาสิ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ พาลราชา มาตุคามํ นิสฺสาย ‘อคฺคึ ปวิสิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ สุชํ อสุรกฺํ อาทาย พาราณสึ อาคนฺตฺวา ตํ อชิกํ ¶ กตฺวา อตฺตนา อโช หุตฺวา ‘‘มหาชโน มา ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาย รฺโ รถสฺส ปุรโต อโหสิ. ตํ ราชา เจว รเถ ยุตฺตสินฺธวา จ ปสฺสนฺติ, อฺโ โกจิ น ปสฺสติ. อโช กถาสมุฏฺาปนตฺถํ รถปุรโต อชิกาย สทฺธึ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต วิย ¶ อโหสิ. ตเมโก รเถ ยุตฺตสินฺธโว ทิสฺวา ‘‘สมฺม อชราช, มยํ ปุพฺเพ ‘อชา กิร พาลา อหิริกา’ติ อสฺสุมฺห, น จ ตํ ปสฺสิมฺห, ตฺวํ ปน รโห ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน กตฺตพฺพํ อนาจารํ อมฺหากํ เอตฺตกานํ ปสฺสนฺตานฺเว กโรสิ, น ลชฺชสิ, ตํ โน ปุพฺเพ สุตํ อิมินา ทิฏฺเน สเมตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, วสฺตํ พาโลติ ปณฺฑิตา;
ปสฺส พาโล รโหกมฺมํ, อาวิกุพฺพํ น พุชฺฌตี’’ติ.
ตตฺถ วสฺตนฺติ อชํ. ปณฺฑิตาติ าณสมฺปนฺนา ตํ พาโลติ วทนฺติ, สจฺจํ กิร วทนฺติ. ปสฺสาติ อาลปนํ, ปสฺสถาหิ อตฺโถ. น พุชฺฌตีติ เอวํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ น ชานาติ.
ตํ สุตฺวา อโช ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ตฺวํ โขปิ สมฺม พาโลสิ, ขรปุตฺต วิชานหิ;
รชฺชุยา หิ ปริกฺขิตฺโต, วงฺโกฏฺโ โอหิโตมุโข.
‘‘อปรมฺปิ สมฺม เต พาลฺยํ, โย มุตฺโต น ปลายสิ;
โส จ พาลตโร สมฺม, ยํ ตฺวํ วหติ เสนก’’นฺติ.
ตตฺถ ตฺวํ โขปิ สมฺมาติ สมฺม สินฺธว มยาปิ โข ตฺวํ พาลตโร. ขรปุตฺตาติ โส กิร คทฺรภสฺส ชาตโก, เตน ตํ เอวมาห. วิชานหีติ อหเมว พาโลติ เอวํ ชานาหิ. ปริกฺขิตฺโตติ ¶ ยุเคน สทฺธึ คีวาย ปริกฺขิตฺโต. วงฺโกฏฺโติ วงฺกโอฏฺโ. โอหิโตมุโขติ มุขพนฺธเนน ปิหิตมุโข. โย มุตฺโต น ปลายสีติ โย ตฺวํ รถโต มุตฺโต สมาโน มุตฺตกาเล ปลายิตฺวา อรฺํ น ปวิสสิ, ตํ เต อปลายนํ อปรมฺปิ พาลฺยํ ¶ , โส จ พาลตโรติ ยํ ตฺวํ เสนกํ วหสิ, โส เสนโก ตยาปิ พาลตโร.
ราชา เตสํ อุภินฺนมฺปิ กถํ ชานาติ, ตสฺมา ตํ สุณนฺโต สณิกํ รถํ เปเสสิ. สินฺธโวปิ ตสฺส กถํ สุตฺวา ปุน จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยํ นุ สมฺม อหํ พาโล, อชราช วิชานหิ;
อถ เกน เสนโก พาโล, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. นูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม อชราช, เยน ตาว ติรจฺฉานคตตฺเตน การเณน อหํ พาโล, ตํ ตฺวํ การณํ ชานาหิ, สกฺกา เอตํ ตยา าตุํ, อหฺหิ ติรจฺฉานคตตฺตาว พาโล, ตสฺมา มํ ขรปุตฺตาติอาทีนิ วทนฺโต สุฏฺุ วทสิ, อยํ ปน เสนโก ราชา เกน การเณน พาโล, ตํ เม การณํ ปุจฺฉิโต อกฺขาหีติ.
ตํ สุตฺวา อโช อาจิกฺขนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘อุตฺตมตฺถํ ลภิตฺวาน, ภริยาย โย ปทสฺสติ;
เตน ชหิสฺสตตฺตานํ, สา เจวสฺส น เหสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺพรุตชานนมนฺตํ. เตนาติ ตสฺสา มนฺตปฺปทานสงฺขาเตน การเณน ตํ ทตฺวา อคฺคึ ปวิสนฺโต อตฺตานฺจ ชหิสฺสติ, สา จสฺส ภริยา น ภวิสฺสติ, ตสฺมา เอส ตยาปิ พาลตโร, โย ลทฺธํ ยสํ รกฺขิตุํ น สกฺโกตีติ.
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อชราช, อมฺหากํ โสตฺถึ กโรนฺโตปิ ตฺวฺเว กริสฺสสิ, กเถหิ ตาว โน กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ อาห. อถ นํ อชราชา ‘‘มหาราช, อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตนา อฺโ ปิยตโร นาม นตฺถิ, เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย ¶ อตฺตานํ นาเสตุํ ลทฺธยสํ ปหาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘น ¶ เว ปิยมฺเมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกตฺวา ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ ปิยมฺเมติ ปิยํ เม, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชนินฺท, ตาทิโส ตุมฺหาทิโส ยสมหตฺเต ิโต ปุคฺคโล เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย ‘‘อิทํ ปิยํ เม’’ติ อตฺตํ นิรํกตฺวา อตฺตานํ ฉฑฺเฑตฺวา ตานิ ปิยานิ น เสวเตว. กึการณา? อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโยติ, ยสฺมา สตคุเณน สหสฺสคุเณน อตฺตาว เสยฺโย วโร ¶ อุตฺตโม, ปรมา จ เสยฺโย, ปรมา อุตฺตมาปิ อฺสฺมา ปิยภณฺฑาติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ จ-กาโร ปิ-การตฺเถ นิปาโตติ ทฏฺพฺโพ. ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉาติ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ยสสมฺปนฺเนน ปุริเสน ปจฺฉา ปิยา นาม สกฺกา ลทฺธุํ, น ตสฺสา การณา อตฺตา นาเสตพฺโพติ.
เอวํ มหาสตฺโต รฺโ โอวาทํ อทาสิ. ราชา ตุสฺสิตฺวา ‘‘อชราช, กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. สกฺโก อหํ, มหาราช, ตว อนุกมฺปาย ตํ มรณา โมเจตุํ อาคโตมฺหีติ. เทวราช, อหํ เอติสฺสา ‘‘มนฺตํ ทสฺสามี’’ติ อวจํ, อิทานิ ‘‘กึ กโรมี’’ติ? ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ อุภินฺนมฺปิ วินาเสน กิจฺจํ นตฺถิ, ‘สิปฺปสฺส อุปจาโร’ติ วตฺวา เอตํ กติปเย ปหาเร ปหราเปหิ, อิมินา อุปาเยน น คณฺหิสฺสตี’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. มหาสตฺโต รฺโ โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺานเมว คโต. ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา เทวึ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห ‘‘คณฺหิสฺสสิ ภทฺเท, มนฺต’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ อุปจารํ กโรมี’’ติ. ‘‘โก อุปจาโร’’ติ? ‘‘ปิฏฺิยํ ปหารสเต ¶ ปวตฺตมาเน สทฺทํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. สา มนฺตโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา โจรฆาตเก ปกฺโกสาเปตฺวา กสา คาหาเปตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ ปหราเปสิ. สา ทฺเว ตโย ปหาเร อธิวาเสตฺวา ตโต ปรํ ‘‘น เม มนฺเตน อตฺโถ’’ติ รวิ. อถ นํ ราชา ‘‘ตฺวํ มํ มาเรตฺวา มนฺตํ คณฺหิตุกามาสี’’ติ ปิฏฺิยํ นิจฺจมฺมํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิ. สา ตโต ปฏฺาย ปุน กเถตุํ นาสกฺขิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ราชา อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, เทวี ปุราณทุติยิกา, อสฺโส สาริปุตฺโต, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๘๗] ๒. สูจิชาตกวณฺณนา
อกกฺกสํ ¶ ¶ อผรุสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปฺวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ กมฺมารกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิ. มาตาปิตโร ปนสฺส ทลิทฺทา, เตสํ คามโต อวิทูเร อฺโ สหสฺสกุฏิโก กมฺมารคาโม. ตตฺถ กมฺมารสหสฺสเชฏฺโก กมฺมาโร ราชวลฺลโภ อฑฺโฒ มหทฺธโน, ตสฺเสกา ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉราปฏิภาคา ชนปทกลฺยาณิลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา. สามนฺตคาเมสุ มนุสฺสา วาสิผรสุผาลปาจนาทิการาปนตฺถาย ตํ คามํ คนฺตฺวา เยภุยฺเยน ตํ กุมาริกํ ปสฺสนฺติ, เต อตฺตโน อตฺตโน คามํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺานาทีสุ ตสฺสา รูปํ ¶ วณฺเณนฺติ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา สวนสํสคฺเคน พชฺฌิตฺวา ‘‘ปาทปริจาริกํ นํ กริสฺสามี’’ติ อุตฺตมชาติกํ อยํ คเหตฺวา เอกํ สุขุมํ ฆนํ สูจึ กตฺวา ปาเส วิชฺฌิตฺวา อุทเก อุปฺปิลาเปตฺวา อปรมฺปิ ตถารูปเมว ตสฺสา โกสกํ กตฺวา ปาเส วิชฺฌิ. อิมินา นิยาเมน ตสฺสา สตฺต โกสเก อกาสิ, ‘‘กถํ อกาสี’’ติ น วตฺตพฺพํ. โพธิสตฺตานฺหิ าณมหนฺตตาย กรณํ สมิชฺฌติเยว. โส ตํ สูจึ นาฬิกาย ปกฺขิปิตฺวา โอวฏฺฏิกาย กตฺวา ตํ คามํ คนฺตฺวา กมฺมารเชฏฺกสฺส วสนวีถึ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวาเร ตฺวา ‘‘โก มม หตฺถโต เอวรูปํ นาม สูจึ มูเลน กิณิตุํ อิจฺฉตี’’ติ สูจึ วณฺเณนฺโต เชฏฺกกมฺมารสฺส ฆรทฺวารสมีเป ตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อกกฺกสํ อผรุสํ, ขรโธตํ สุปาสิยํ;
สุขุมํ ติขิณคฺคฺจ, โก สูจึ เกตุมิจฺฉตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มม ปฏลสฺส วา ติลกสฺส วา โอธิโน วา อภาเวน อกกฺกสํ, สุมฏฺตาย อผรุสํ, ขเรน ปาสาเณน โธตตฺตา ขรโธตํ, สุนฺทเรน สุวิทฺเธน ปาเสน สมนฺนาคตตฺตา สุปาสิยํ ¶ , สณฺหตาย สุขุมํ, อคฺคสฺส ติขิณตาย ติขิณคฺคํ สูจึ มม หตฺถโต มูลํ ทตฺวา โก กิณิตุํ อิจฺฉตีติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ปุนปิ ตํ วณฺเณนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สุมชฺชฺจ สุปาสฺจ, อนุปุพฺพํ สุวฏฺฏิตํ;
ฆนฆาติมํ ปฏิถทฺธํ, โก สูจึ เกตุมิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ สุมชฺชฺจาติ กุรุวินฺทกจุณฺเณน สุฏฺุ มชฺชิตํ. สุปาสฺจาติ สณฺเหน ปาสเวธเกน วิทฺธตฺตา สุนฺทรปาสํ. ฆนฆาติมนฺติ ยา ฆาติยมานา อธิกรณึ อนุปวิสติ, อยํ ‘‘ฆนฆาติมา’’ติ วุจฺจติ, ตาทิสินฺติ อตฺโถ. ปฏิถทฺธนฺติ ถทฺธํ อมุทุกํ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ สา กุมาริกา ภุตฺตปาตราสํ ปิตรํ ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถํ จูฬสยเน นิปนฺนํ ตาลวณฺเฏน พีชยมานา โพธิสตฺตสฺส มธุรสทฺทํ สุตฺวา อลฺลมํสปิณฺเฑน หทเย ปหฏา วิย ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตทรถา วิย หุตฺวา ‘‘โก นุ โข เอส อติมธุเรน สทฺเทน กมฺมารานํ วสนคาเม สูจึ วิกฺกิณาติ, เกน นุ โข กมฺเมน อาคโต, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ ตาลวณฺฏํ เปตฺวา เคหา นิกฺขมฺม พหิอาฬินฺทเก ตฺวา เตน สทฺธึ กเถสิ. โพธิสตฺตานฺหิ ปตฺถิตํ นาม สมิชฺฌติ, โส หิ ตสฺสาเยวตฺถาย ตํ คามํ อาคโต. สา จ เตน สทฺธึ กเถนฺตี ‘‘มาณว, สกลรฏฺวาสิโน สูจิอาทีนํ อตฺถาย อิมํ คามํ อาคจฺฉนฺติ, ตฺวํ พาลตาย กมฺมารคาเม สูจึ วิกฺกิณิตุํ อิจฺฉสิ, สเจปิ ทิวสํ สูจิยา วณฺณํ ภาสิสฺสสิ, น เต โกจิ หตฺถโต สูจึ คณฺหิสฺสติ, สเจ ตฺวํ มูลํ ลทฺธุํ อิจฺฉสิ, อฺํ คามํ ยาหี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อิโตทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พฬิสานิ จ;
โกยํ กมฺมารคามสฺมึ, สูจึ วิกฺเกตุมิจฺฉติ.
‘‘อิโต สตฺถานิ คจฺฉนฺติ, กมฺมนฺตา วิวิธา ปุถู;
โกยํ กมฺมารคามสฺมึ, สูจึ วิกฺเกตุมิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ อิโตทานีติ อิมสฺมึ รฏฺเ อิทานิ สูจิโย จ พฬิสานิ จ อฺานิ จ อุปกรณานิ อิมมฺหา กมฺมารคามา ปตายนฺติ นิกฺขมนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ ปตฺถรนฺตา นิคฺคจฺฉนฺติ. โกยนฺติ เอวํ สนฺเต โก อยํ อิมสฺมึ กมฺมารคาเม ¶ สูจึ วิกฺกิณิตุํ อิจฺฉติ. สตฺถานีติ พาราณสึ ¶ คจฺฉนฺตานิ นานปฺปการานิ สตฺถานิ อิโตว คจฺฉนฺติ. วิวิธา ปุถูติ นานปฺปการา พหู กมฺมนฺตาปิ สกลรฏฺวาสีนํ อิโต คหิตอุปกรเณเหว ปวตฺตนฺติ.
โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อชานนฺตี อฺาเณน เอวํ วเทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘สูจึ ¶ กมฺมารคามสฺมึ, วิกฺเกตพฺพา ปชานตา;
อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏํ.
‘‘อิมฺเจ เต ปิตา ภทฺเท, สูจึ ชฺา มยา กตํ;
ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺย, ยฺจตฺถฺํ ฆเร ธน’’นฺติ.
ตตฺถ สูจินฺติ วิภตฺติวิปลฺลาโส กโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สูจิ นาม ปชานตา ปณฺฑิเตน ปุริเสน กมฺมารคามสฺมึเยว วิกฺเกตพฺพา. กึการณา? อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏนฺติ, ตสฺส ตสฺส สิปฺปสฺส อาจริยาว ตสฺมึ ตสฺมึ สิปฺเป สุกตทุกฺกฏกมฺมํ ชานนฺติ, สฺวาหํ กมฺมารกมฺมํ อชานนฺตานํ คหปติกานํ คามํ คนฺตฺวา มม สูจิยา สุกตทุกฺกฏภาวํ กถํ ชานาเปสฺสามิ, อิมสฺมึ ปน คาเม มม พลํ ชานาเปสฺสามีติ. เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย อตฺตโน พลํ วณฺเณสิ.
ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺยาติ ภทฺเท สเจ ตว ปิตา อิมํ มยา กตํ สูจึ ‘‘อีทิสา วา เอสา, เอวํ วา กตา’’ติ ชาเนยฺย, ‘‘อิมํ เม ธีตรํ ตว ปาทปริจาริกํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ เอวํ ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺย. ยฺจตฺถฺํ ฆเร ธนนฺติ ยฺจ อฺํ สวิฺาณกํ วา อวิฺาณกํ วา ฆเร ธนํ อตฺถิ, เตน มํ นิมนฺเตยฺย. ‘‘ยฺจสฺสฺ’’นฺติปิ ปาโ, ยฺจ อสฺส ฆเร อฺํ ธนํ อตฺถีติ อตฺโถ.
กมฺมารเชฏฺโก สพฺพํ เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘อมฺมา’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เกน สทฺธึ สลฺลปสี’’ติ ปุจฺฉิ. ตาต, เอโก ปุริโส สูจึ วิกฺกิณาติ, เตน สทฺธึ สลฺลเปมีติ. ‘‘เตน หิ ปกฺโกสาหิ น’’นฺติ. สา คนฺตฺวา ปกฺโกสิ. โพธิสตฺโต เคหํ ปวิสิตฺวา กมฺมารเชฏฺกํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ¶ อฏฺาสิ. อถ นํ โส ‘‘กตรคามวาสิโกสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ อสุกคามวาสิโกมฺหิ อสุกกมฺมารสฺส ปุตฺโต’’ติ. ‘‘กสฺมา อิธาคโตสี’’ติ. ‘‘สูจิวิกฺกยตฺถายา’’ติ ¶ . ‘‘อาหร, สูจึ เต ปสฺสามา’’ติ ¶ . โพธิสตฺโต อตฺตโน คุณํ สพฺเพสํ มชฺเฌ ปกาเสตุกาโม ‘‘นนุ เอกกานํ โอโลกิตโต สพฺเพสํ มชฺเฌ โอโลเกตุํ วรตร’’นฺติ อาห. โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สพฺเพ กมฺมาเร สนฺนิปาตาเปตฺวา เตหิ ปริวุโต ‘‘อาหร, ตาต, มยํ ปสฺสาม เต สูจิ’’นฺติ อาห. ‘‘อาจริย, เอกํ อธิกรณิฺจ อุทกปูรฺจ กํสถาลํ อาหราเปถา’’ติ. โส อาหราเปสิ. โพธิสตฺโต โอวฏฺฏิกโต สูจินาฬิกํ นีหริตฺวา อทาสิ. กมฺมารเชฏฺโก ตโต สูจึ นีหริตฺวา ‘‘ตาต, อยํ สูจี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นายํ สูจิ, โกสโก เอโส’’ติ. โส อุปธาเรนฺโต เนว อนฺตํ, น โกฏึ อทฺทส. โพธิสตฺโต อาหราเปตฺวา นเขน โกสกํ อปเนตฺวา ‘‘อยํ สูจิ, อยํ โกสโก’’ติ มหาชนสฺส ทสฺเสตฺวา สูจึ อาจริยสฺส หตฺเถ, โกสกํ ปาทมูเล เปสิ. ปุน เตน ‘‘อยํ มฺเ สูจี’’ติ วุตฺโต ‘‘อยมฺปิ สูจิโกสโกเยวา’’ติ วตฺวา นเขน ปหรนฺโต ปฏิปาฏิยา ฉ สูจิโกสเก กมฺมารเชฏฺกสฺส ปาทมูเล เปตฺวา ‘‘อยํ สูจี’’ติ ตสฺส หตฺเถ เปสิ. กมฺมารสหสฺสานิ องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา ปวตฺตึสุ.
อถ นํ กมฺมารเชฏฺโก ‘‘ตาต, อิมาย สูจิยา กึ พล’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาจริย พลวตา ปุริเสน อธิกรณึ อุกฺขิปาเปตฺวา อธิกรณิยา เหฏฺา อุทกปาตึ ปาเปตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ อิมํ สูจึ ปหรถา’’ติ. โส ตถา กาเรตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ สูจึ อคฺเคน ปหริ. สา อธิกรณึ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทกปิฏฺเ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทฺธํ วา อโธ วา อหุตฺวา ติริยํ ปติฏฺาสิ. สพฺเพ กมฺมารา ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตกํ กาลํ ‘กมฺมารา นาม เอทิสา โหนฺตี’ติ สุติวเสนปิ น สุตปุพฺพ’’นฺติ องฺคุลิโย โผเฏตฺวา เจลุกฺเขปสหสฺสํ ปวตฺตยึสุ ¶ . กมฺมารเชฏฺโก ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิฺเว ปริสมชฺเฌ ‘‘อยํ กุมาริกา ตุยฺหเมว อนุจฺฉวิกา’’ติ อุทกํ ปาเตตฺวา อทาสิ. โส อปรภาเค กมฺมารเชฏฺกสฺส อจฺจเยน ตสฺมึ คาเม กมฺมารเชฏฺโก อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กมฺมารเชฏฺกสฺส ธีตา ราหุลมาตา อโหสิ, ปณฺฑิตกมฺมารปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สูจิชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๘๘] ๓. ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา
นวฉนฺนเกติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มรณภีรุกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา มรณภีรุโก อโหสิ, อปฺปมตฺตกมฺปิ สาขาจลนํ ทณฺฑกปตนํ สกุณจตุปฺปทสทฺทํ วา อฺํ วา ตถารูปํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กุจฺฉิยํ วิทฺธสโส วิย กมฺปนฺโต วิจริ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ มรณภีรุโก อปฺปมตฺตกมฺปิ สทฺทํ สุตฺวา วิกมฺปมาโน ปลายติ, อิเมสฺจ สตฺตานํ มรณเมว ธุวํ, ชีวิตํ อทฺธุวํ, นนุ ตเทว โยนิโส มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ มรณภีรุโก’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ เตน ปฏิฺาโต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มรณภีรุโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สูกริยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สูกรี ปริณตคพฺภา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิ. สา เอกทิวสํ เต คเหตฺวา เอกสฺมึ อาวาเฏ นิปชฺชิ. อเถกา พาราณสิทฺวารคามวาสินี มหลฺลิกา กปฺปาสเขตฺตโต ปจฺฉิปุณฺณํ กปฺปาสํ อาทาย ¶ ยฏฺิยา ภูมึ อาโกเฏนฺตี อาคจฺฉิ. สูกรี ตํ สทฺทํ สุตฺวา มรณภเยน ปุตฺตเก ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิ. มหลฺลิกา สูกรโปตเก ทิสฺวา ปุตฺตสฺํ ปฏิลภิตฺวา ปจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา ฆรํ เนตฺวา เชฏฺกสฺส มหาตุณฺฑิโล, กนิฏฺสฺส จูฬตุณฺฑิโลติ นามํ กริตฺวา เต ปุตฺตเก วิย โปเสสิ. เต อปรภาเค วฑฺฒิตฺวา ถูลสรีรา ¶ อเหสุํ. มหลฺลิกา ‘‘อิเม โน มูเลน เทหี’’ติ วุจฺจมานาปิ ‘‘ปุตฺตา เม’’ติ วตฺวา กสฺสจิ น เทติ. อเถกสฺมึ ฉณกาเล ธุตฺตา สุรํ ปิวนฺตา มํเส ขีเณ ‘‘กุโต นุ โข มํสํ ลภิสฺสามา’’ติ วีมํสนฺตา มหลฺลิกาย เคเห สูกรานํ อตฺถิภาวํ ตฺวา มูลํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, มูลํ คเหตฺวา เอกํ โน สูกรํ เทหี’’ติ อาหํสุ. สา ‘‘อลํ, ตาตา, ปุตฺตา เม เอเต, ปุตฺตํ นาม มํสํ ขาทนตฺถาย กิณนฺตานํ ททนฺตา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. ธุตฺตา ‘‘อมฺม, มนุสฺสานํ สูกรา นาม ปุตฺตา น โหนฺติ, เทหิ โน’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจนฺตาปิ อลภิตฺวา มหลฺลิกํ สุรํ ปาเยตฺวา มตฺตกาเล ‘‘อมฺม, สูกเรหิ กึ กริสฺสสิ, มูลํ คเหตฺวา ปริพฺพยํ กโรหี’’ติ ตสฺสา หตฺเถ กหาปเณ ปยึสุ.
สา กหาปเณ คเหตฺวา ‘‘ตาตา, มหาตุณฺฑิลํ ทาตุํ น สกฺโกมิ. จูฬตุณฺฑิลํ ปน คณฺหถา’’ติ ¶ อาห. ‘‘กหํ โส’’ติ? ‘‘อยํ เอตสฺมึ คจฺเฉติ, สทฺทมสฺส เทหี’’ติ. ‘‘อาหารํ น ปสฺสามี’’ติ. ธุตฺตา มูเลน เอกํ ภตฺตปาตึ อาหราเปสุํ. มหลฺลิกา ตํ คเหตฺวา ทฺวาเร ปิตํ สูกรโทณึ ปูเรตฺวา โทณิสมีเป อฏฺาสิ. ตึสมตฺตาปิ ธุตฺตา ปาสหตฺถา ตตฺเถว อฏฺํสุ. มหลฺลิกา ‘‘ตาต, จูฬตุณฺฑิล, เอหี’’ติ ตสฺส สทฺทมกาสิ. ตํ สุตฺวา ¶ มหาตุณฺฑิโล ‘‘เอตฺตกํ กาลํ มม มาตรา จูฬตุณฺฑิลสฺส สทฺโท น ทินฺนปุพฺโพ, มํเยว ปมํ สทฺทายติ, อวสฺสํ อชฺช อมฺหากํ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ อฺาสิ. โส กนิฏฺํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต, มม มาตา ตํ ปกฺโกสติ, คจฺฉ ตาว ชานาหี’’ติ. โส คจฺฉา นิกฺขมิตฺวา ภตฺตโทณิสมีเป เตสํ ิตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช เม มรณํ อุปฺปนฺน’’นฺติ มรณภยตชฺชิโต นิวตฺติตฺวา กมฺปมาโน ภาตุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ถมฺภิตุํ นาสกฺขิ, กมฺปมาโน ปริพฺภมิ. มหาตุณฺฑิโล ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อชฺช ปน ปเวธสิ ปริพฺภมสิ, ปวิสนฏฺานํ โอโลเกสิ, กึ นาเมตํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส อตฺตนา ทิฏฺการณํ กเถนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยติ, ปุณฺณายํ โทณิ สุวามินี ิตา;
พหุเก ชเน ปาสปาณิเก, โน จ โข เม ปฏิภาติ ภฺุชิตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยตีติ ภาติก, ปุพฺเพ อมฺหากํ กุณฺฑกยาคุ วา ฌามภตฺตํ วา ทิยฺยติ, อชฺช ปน นวฉนฺนกํ นวาการํ ทานํ ทิยฺยติ. ปุณฺณายํ โทณีติ อยํ อมฺหากํ ภตฺตโทณิ สุทฺธภตฺตสฺส ปุณฺณา. สุวามินี ิตาติ อยฺยาปิ โน ตสฺสา สนฺติเก ิตา. พหุเก ชเนติ น เกวลฺจ อยฺยาว, อฺโปิ พหุโก ชโน ปาสปาณิโก ิโต. โน จ โข เม ปฏิภาตีติ อยํ เอวํ เอเตสํ ิตภาโวปิ อิทํ ภตฺตํ ภฺุชิตุมฺปิ มยฺหํ น ปฏิภาติ, น รุจฺจตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘ตาต จูฬตุณฺฑิล, มม กิร มาตา เอตฺเถว สูกเร โปเสนฺตี นาม ยทตฺถํ โปเสติ, สฺวาสฺสา อตฺโถ ¶ อชฺช มตฺถกํ ปตฺโต, ตฺวํ มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา มธุเรน สเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ตสสิ ภมสิ เลณมิจฺฉสิ, อตฺตาโณสิ กุหึ คมิสฺสสิ;
อปฺโปสฺสุกฺโก ภฺุช ตุณฺฑิล, มํสตฺถาย หิ โปสิตามฺหเส.
‘‘โอคห ¶ รหทํ อกทฺทมํ, สพฺพํ เสทมลํ ปวาหย;
คณฺหาหิ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ตสสิ ภมสีติ มรณภเยน อุตฺตสสิ, เตเนว กิลมนฺโต ภมสิ. เลณมิจฺฉสีติ ปติฏฺํ โอโลเกสิ. อตฺตาโณสีติ ตาต, ปุพฺเพ อมฺหากํ มาตา ปฏิสรณํ อโหสิ, สา อชฺช ปน นิรเปกฺขา อมฺเห ฉฑฺเฑสิ, อิทานิ กุหึ คมิสฺสสิ. โอคหาติ โอคาห, อยเมว วา ปาโ. ปวาหยาติ ปวาเหหิ, หาเรหีติ อตฺโถ. น ฉิชฺชตีติ น นสฺสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สเจ มรณโต ตสสิ, อกทฺทมํ โปกฺขรณึ โอตริตฺวา ตว สรีเร สพฺพํ เสทฺจ มลฺจ ปวาเหตฺวา สุรภิคนฺธวิเลปนํ วิลิมฺปาติ.
ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปมํ ปทํ อุทาหรนฺตสฺเสว สทฺโท สกลํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสึ อชฺโฌตฺถริตฺวา คโต. สุตสุตกฺขเณเยว ราชอุปราชาทโย อาทึ ¶ กตฺวา พาราณสิวาสิโน อาคมํสุ. อนาคตาปิ เคเห ิตาว สุณึสุ. ราชปุริสา คจฺเฉ ฉินฺทิตฺวา ภูมึ สมํ กตฺวา วาลุกํ โอกิรึสุ. ธุตฺตานํ สุรามโท ฉิชฺชิ. ปาเส ฉฑฺเฑตฺวา ธมฺมํ สุณมานา อฏฺํสุ. มหลฺลิกายปิ สุรามโท ฉิชฺชิ. มหาสตฺโต มหาชนมชฺเฌ จูฬตุณฺฑิลสฺส ธมฺมเทสนํ อารภิ. ตํ ¶ สุตฺวา จูฬตุณฺฑิโล ‘‘มยฺหํ ภาตา เอวํ วเทติ, อมฺหากฺจ วํเส โปกฺขรณึ โอตริตฺวา นหานํ, สรีรโต เสทมลปวาหนํ, ปุราณวิเลปนํ หาเรตฺวา นววิเลปนคหณฺจ กิสฺมิฺจิ กาเล นตฺถิ, กึ นุ โข สนฺธาย ภาตา มํ เอว มาหา’’ติ ปุจฺฉนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘กตโม รหโท อกทฺทโม, กึสุ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;
กตมฺจ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ กนิฏฺ โอหิตโสโต สุณาหี’’ติ พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ธมฺโม รหโท อกทฺทโม, ปาปํ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;
สีลฺจ นวํ วิเลปนํ, ตสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชติ.
‘‘นนฺทนฺติ ¶ สรีรฆาติโน, น จ นนฺทนฺติ สรีรธาริโน;
ปุณฺณาย จ ปุณฺณมาสิยา, รมมานาว ชหนฺติ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ ธมฺโมติ ปฺจสีลอฏฺสีลทสสีลานิ ตีณิ สุจริตานิ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมา อมตมหานิพฺพานนฺติ สพฺโพเปส ธมฺโม นาม. อกทฺทโมติ ราคโทสโมหมานทิฏฺิกิเลสกทฺทมานํ อภาเวน อกทฺทโม. อิมินา เสสธมฺมโต วินิวตฺเตตฺวา นิพฺพานเมว ทสฺเสติ. ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) หิ วุตฺตํ, ตเทว ทสฺเสนฺโต, ตาต จูฬตุณฺฑิล, อหํ นิพฺพานตฬากํ ‘‘รหโท’’ติ กเถมิ. ชาติชราพฺยาธิมรณาทีนิ หิ ตตฺถ นตฺถิ, สเจ มรณโต มฺุจิตุกาโม, นิพฺพานคามินึ ปฏิปทํ คณฺหาติ. อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน กิร โพธิสตฺโต เอวํ กเถสิ.
ปาปํ ¶ เสทมลนฺติ ¶ ตาต จูฬตุณฺฑิล, ปาปํ เสทมลสทิสตฺตา ‘‘เสทมล’’นฺติ โปราณกปณฺฑิเตหิ กถิตํ. ตํ ปเนตํ เอกวิเธน ปาปํ ยทิทํ มโนปโทโส, ทุวิเธน ปาปํ ปาปกฺจ สีลํ, ปาปิกา จ ทิฏฺิ, ติวิเธน ปาปํ ตีณิ ทุจฺจริตานิ, จตุพฺพิเธน ปาปํ จตฺตาริ อคติคมนานิ, ปฺจวิเธน ปาปํ ปฺจ เจโตขิลา, ฉพฺพิเธน ปาปํ ฉ อคารวา, สตฺตวิเธน ปาปํ สตฺต อสทฺธมฺมา, อฏฺวิเธน ปาปํ อฏฺ มิจฺฉตฺตา, นววิเธน ปาปํ นว อาฆาตวตฺถูนิ, ทสวิเธน ปาปํ ทส อกุสลกมฺมปถา, พหุวิเธน ปาปํ ราโค โทโส โมโหติ เอกกทุกติกาทิวเสน วิภตฺตา อกุสลา ธมฺมา, อิติ สพฺพมฺเปตํ ปาปํ ‘‘สรีรนิสฺสิตเสทมลสทิส’’นฺติ ปณฺฑิเตหิ กถิตํ.
สีลนฺติ ปฺจสีลํ ทสสีลํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ‘‘อิทํ, ตาต, สีลํ จตุชฺชาติคนฺธวิเลปนสทิส’’นฺติ วทติ. ตสฺสาติ ตสฺส สิลสฺส คนฺโธ ตีสุ วเยสุ กทาจิ น ฉิชฺชติ, สกลโลกํ ปตฺถริตฺวา คจฺฉติ.
‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตคฺครมลฺลิกา วา;
สตฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ.
‘‘จนฺทนํ ¶ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;
เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโร.
‘‘อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ;
โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม’’ติ. (ธ. ป. ๕๔-๕๖);
นนฺทนฺติ สรีรฆาติโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, อิเม อฺาณมนุสฺสา ‘‘มธุรมํสํ ขาทิสฺสาม, ปุตฺตทารมฺปิ ขาทาเปสฺสามา’’ติ ปาณาติปาตํ กโรนฺตา นนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติ, ปาณาติปาโต อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหติ, ติรจฺฉานโยนิ…เป… เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก โหติ, โย สพฺพลหุโก ปาณาติปาตสฺส วิปาโก, โส มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตีติ อิมํ ปาณาติปาเต อาทีนวํ น ชานนฺติ. อชานนฺตา –
‘‘มธุวา ¶ มฺติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;
ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติ. (ธ. ป. ๖๙) –
มธุรสฺิโน หุตฺวา –
‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;
กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติ. (ธ. ป. ๖๖) –
เอตฺตกมฺปิ น ชานนฺติ.
‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;
ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติ. (ธ. ป. ๖๗);
น จ นนฺทนฺติ สรีรธาริโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, เย ปเนเต สรีรธาริโน สตฺตา, เต อตฺตโน มรเณ ¶ อาคจฺฉนฺเต เปตฺวา สีหมิคราชหตฺถาชานียอสฺสาชานียขีณาสเว อวเสสา โพธิสตฺตํ อาทึ กตฺวา อภายนฺตา นาม นตฺถิ.
‘‘สพฺเพ ¶ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน;
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๙);
ปุณฺณายาติ คุณปุณฺณาย. ปุณฺณมาสิยาติ ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย, มาสํ วา ปูเรตฺวา ิตาย. ตทา กิร ปุณฺณมาสี อุโปสถทิวโส โหติ. รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, มา โสจิ มา ปริเทวิ, มรณสฺส นาม เต ภายนฺติ, เยสํ อพฺภนฺตเร สีลาทิคุณา นตฺถิ. มยํ ปน สีลาจารสมฺปนฺนา ปฺุวนฺโต, ตสฺมา อมฺหาทิสา สตฺตา รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติ.
เอวํ มหาสตฺโต มธุเรน สเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชนกายา องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา จ ปวตฺตึสุ, สาธุการสทฺทปุณฺณํ อนฺตลิกฺขํ อโหสิ. พาราณสิราชา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชตฺวา มหลฺลิกาย ยสํ ทตฺวา อุโภปิ เต คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา คนฺธาทีหิ วิลิมฺปาเปตฺวา คีวาสุ มณิรตนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ฆรํ เนตฺวา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ปฏิชคฺคิ. โพธิสตฺโต รฺโ ¶ ปฺจ สีลานิ อทาสิ. สพฺเพ พาราณสิวาสิโน จ กาสิรฏฺวาสิโน จ ปฺจ สีลานิ รกฺขึสุ. มหาสตฺโต เนสํ ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมํ เทเสสิ, วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา อฑฺเฑ ตีเรสิ. ตสฺมึ ธรมาเน กูฏฑฺฑการกา นาม นาเหสุํ. อปรภาเค ราชา กาลมกาสิ. มหาสตฺโต ตสฺส สรีรปริหารํ กาเรตฺวา วินิจฺฉเย โปตฺถเก ลิขาเปตฺวา ‘‘อิมํ โปตฺถกํ โอโลเกตฺวา อฑฺฑํ ตีเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อปฺปมาเทน โอวาทํ ทตฺวา สพฺเพสํ โรทนฺตานํ ปริเทวนฺตานฺเว สทฺธึ จูฬตุณฺฑิเลน อรฺํ ปาวิสิ. ตทา โพธิสตฺตสฺส โอวาโท สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส มรณภีรุโก ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, จูฬตุณฺฑิโล มรณภีรุโก ภิกฺขุ, ปริสา พุทฺธปริสา, มหาตุณฺฑิโล ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๘๙] ๔. สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา
สิงฺคีมิโคติ ¶ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส อตฺตโน อตฺถาย ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ยาว ธนุคฺคหปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๙๘๒ อาทโย) ธนปาลวิสฺสชฺชนํ จูฬหํสมหาหํสชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑๓๓ อาทโย) กถิตํ. ตทา หิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถโร เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หุตฺวา ธนปาลเก อาคจฺฉนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ราชคหสฺส ปุพฺพปสฺเส สาลินฺทิโย นาม พฺราหฺมณคาโม โหติ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมึ คาเม กสฺสกพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา ตสฺส คามสฺส ปุพฺพุตฺตราย ทิสาย เอกสฺมึ คามเขตฺเต กรีสสหสฺสมตฺตํ กสึ กาเรสิ. โส เอกทิวสํ มนุสฺเสหิ สทฺธึ เขตฺตํ คนฺตฺวา กมฺมกาเร ‘‘กสถา’’ติ อาณาเปตฺวา มุขโธวนตฺถาย เขตฺตโกฏิยํ มหนฺตํ โสพฺภํ อุปสงฺกมิ. ตสฺมึ โข ปน โสพฺเภ เอโก สุวณฺณวณฺโณ กกฺกฏโก ปฏิวสติ อภิรูโป ปาสาทิโก. โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา ตํ โสพฺภํ โอตริ. ตสฺส มุขโธวนกาเล ¶ กกฺกฏโก สนฺติกํ อาคมาสิ. อถ นํ โส อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา คเหตฺวา เขตฺเต กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉนฺโต ตตฺเถว นํ โสพฺเภ ปกฺขิปิตฺวา เคหํ อคมาสิ. ตโต ปฏฺาย เขตฺตํ อาคจฺฉนฺโต ปมํ ตํ โสพฺภํ คนฺตฺวา กกฺกฏกํ อุกฺขิปิตฺวา อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา ปจฺฉา กมฺมนฺตํ วิจาเรสิ. อิติ เตสํ อฺมฺํ วิสฺสาโส ทฬฺโห อโหสิ.
โพธิสตฺโต นิพทฺธํ เขตฺตํ อาคจฺฉติ, อกฺขีสุ จ ปนสฺส ปฺจ ปสาทา ตีณิ มณฺฑลานิ วิสุทฺธานิ หุตฺวา ปฺายนฺติ. อถสฺส เขตฺตโกฏิยํ เอกสฺมึ ตาเล กากกุลาวเก กากี อกฺขีนิ ทิสฺวา ขาทิตุกามา หุตฺวา กากํ อาห – ‘‘สามิ, โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติ. ‘‘กึ โทหโฬ นามา’’ติ? ‘‘เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส อกฺขีนิ ขาทิตุกามามฺหี’’ติ. ‘‘ทุทฺโทหโฬ เต อุปฺปนฺโน, โก เอตานิ อาหริตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ. ‘‘ตฺวํ น สกฺโกสี’’ติ อหมฺเปตํ ชานามิ, โย ปเนส ตาลสฺส อวิทูเร วมฺมิโก, เอตฺถ กณฺหสปฺโป วสติ. ‘‘ตํ อุปฏฺห, โส เอตํ ฑํสิตฺวา มาเรสฺสติ, อถสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตฺวํ อาหริสฺสสี’’ติ ¶ . โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย กณฺหสปฺปํ อุปฏฺหิ. โพธิสตฺเตนปิ วาปิตสสฺสานํ คพฺภคฺคหณกาเล กกฺกฏโก มหา อโหสิ. อเถกทิวสํ สปฺโป กากมาห ‘‘สมฺม, ตฺวํ นิพทฺธํ มํ อุปฏฺหสิ, กึ เต กโรมี’’ติ. ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ทาสิยา เอตสฺส เขตฺตสามิกสฺส อกฺขีสุ โทหโฬ อุปฺปชฺชิ, สฺวาหํ ตุมฺหากํ อานุภาเวน ตสฺส อกฺขีนิ ลภิสฺสามีติ ตุมฺเห อุปฏฺหามี’’ติ. สปฺโป ‘‘โหตุ, นยิทํ ครุกํ, ลภิสฺสสี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา ปุน ทิวเส พฺราหฺมณสฺส อาคมนมคฺเค เกทารมริยาทํ ¶ ¶ นิสฺสาย ติเณหิ ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺโต นิปชฺชิ.
โพธิสตฺโต อาคจฺฉนฺโต ปมํ โสพฺภํ โอตริตฺวา มุขํ โธวิตฺวา สิเนหํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา สุวณฺณกกฺกฏกํ อาลิงฺเคตฺวา อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา เขตฺตํ ปาวิสิ. สปฺโป ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปิณฺฑิกมํเส ฑํสิตฺวา ตตฺเถว ปาเตตฺวา วมฺมิกํ สนฺธาย ปลายิ. โพธิสตฺตสฺส ปตนฺจ กกฺกฏกสฺส สาฏกนฺตรโต ลงฺฆนฺจ กากสฺส อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุเร นิลียนฺจ อปจฺฉาอปุริมํ อโหสิ. กาโก นิลียิตฺวา อกฺขีนิ ตุณฺเฑน ปหริ. กกฺกฏโก ‘‘อิมํ กากํ นิสฺสาย มม สหายสฺส ภยํ อุปฺปนฺนํ, เอตสฺมึ คหิเต สปฺโป อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย กากํ คีวายํ อเฬน ทฬฺหํ คเหตฺวา กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิ. กาโก ‘‘กิสฺส มํ สมฺม, ฉฑฺเฑตฺวา ปลายสิ, เอส มํ กกฺกฏโก ภิยฺโย วิเหเติ, ยาว น มรามิ, ตาว เอหี’’ติ สปฺปํ ปกฺโกสนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สิงฺคีมิโค อายตจกฺขุเนตฺโต, อฏฺิตฺตโจ วาริสโย อโลโม;
เตนาภิภูโต กปณํ รุทามิ, หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติ.
ตตฺถ สิงฺคีมิโคติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณตาย วา อฬสงฺขาตานํ วา สิงฺคานํ อตฺถิตาย กกฺกฏโก วุตฺโต. อายตจกฺขุเนตฺโตติ ทีเฆหิ จกฺขุสงฺขาเตหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโต. อฏฺิเมว ตโจ อสฺสาติ อฏฺิตฺตโจ. หเร สขาติ อาลปนเมตํ, อมฺโภ สหายาติ อตฺโถ.
สปฺโป ตํ สุตฺวา มหนฺตํ ผณํ กตฺวา กากํ อสฺสาเสนฺโต อคมาสิ. สตฺถา อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘โส ¶ ¶ ¶ ปสฺสสนฺโต มหตา ผเณน, ภุชงฺคโม กกฺกฏมชฺฌปตฺโต;
สขา สขารํ ปริตายมาโน, ภุชงฺคมํ กกฺกฏโก คเหสี’’ติ.
ตตฺถ กกฺกฏมชฺฌปตฺโตติ กกฺกฏกํ สมฺปตฺโต. สขา สขารนฺติ สหาโย สหายํ. ‘‘สกํ สขาร’’นฺติปิ ปาโ, อตฺตโน สหายนฺติ อตฺโถ. ปริตายมาโนติ รกฺขมาโน. คเหสีติ ทุติเยน อเฬน คีวายํ ทฬฺหํ คเหสิ.
อถ นํ กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิ. อถ สปฺโป ‘‘กกฺกฏกา นาม เนว กากมํสํ ขาทนฺติ, น สปฺปมํสํ, อถ เกน นุ โข การเณน อยํ อมฺเห คณฺหี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘น วายสํ โน ปน กณฺหสปฺปํ, ฆาสตฺถิโก กกฺกฏโก อเทยฺย;
ปุจฺฉามิ ตํ อายตจกฺขุเนตฺต, อถ กิสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา’’ติ.
ตตฺถ ฆาสตฺถิโกติ อาหารตฺถิโก หุตฺวา. อเทยฺยาติอาทิเยยฺย, น-กาเรน โยเชตฺวา น คณฺหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก คหณการณํ กเถนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนติ;
ตสฺมึ มเต ทุกฺขมนปฺปกํ เม, อหฺจ เอโส จ อุโภ น โหม.
‘‘มมฺจ ทิสฺวาน ปวทฺธกายํ, สพฺโพ ชโน หึสิตุเมว มิจฺเฉ;
สาทฺุจ ถูลฺจ มุทฺุจ มํสํ, กากาปิ มํ ทิสฺว วิเหเยยฺยุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อยนฺติ โพธิสตฺตํ นิทฺทิสติ. อตฺถกาโมติ หิตกาโม. ทกาย เนตีติ โย มํ สมฺปิยายมาโน อุตฺตริสาฏเกน คเหตฺวาน อุทกาย เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปติ. ตสฺมึ มเตติ สเจ โส อิมสฺมึ าเน มริสฺสติ, เอตสฺมึ มเต มม กายิกํ เจตสิกํ มหนฺตํ ทุกฺขํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติ. อุโภ น โหมาติ ทฺเวปิ ชนา น ภวิสฺสาม. มมฺจ ทิสฺวานาติ คาถาย อยมตฺโถ – อิทฺจ อปรํ การณํ, อิมสฺมึ มเต อนาถํ นิปฺปจฺจยํ มํ ปวฑฺฒิตกายํ ¶ ทิสฺวา สพฺโพ ชโน ‘‘อิมสฺส กกฺกฏกสฺส สาทฺุจ ถูลฺจ มุทฺุจ มํส’’นฺติ มํ มาเรตุํ อิจฺเฉยฺย, น เกวลฺจ ชโน มนุสฺโส, ติรจฺฉานภูตา กากาปิ มํ ทิสฺวา วิเหเยยฺยุํ วิเหเสยฺยุํ มาเรยฺยุํ.
ตํ สุตฺวา สปฺโป จินฺเตสิ ‘‘เอเกนุปาเยน อิมํ วฺเจตฺวา กากฺจ อตฺตานฺจ โมเจสฺสามี’’ติ. อถ นํ วฺเจตุกาโม ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘สเจตสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา, อุฏฺาตุ โปเส วิสมาวมามิ;
มมฺจ กากฺจ ปมฺุจ ขิปฺปํ, ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจ’’นฺติ.
ตตฺถ สเจตสฺส เหตูติ สเจ เอตสฺส การณา. อุฏฺาตูติ นิพฺพิโส โหตุ. วิสมาวมามีติ อหมสฺส วิสํ อากฑฺฒามิ, นิพฺพิสํ นํ กโรมิ. ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจนฺติ อิมฺหิ มจฺจํ มยา อนาวมิยมานํ วิสํ คาฬฺหํ พลวํ หุตฺวา อุปคจฺเฉยฺย, ตํ ยาว น อุปคจฺฉติ, ตาวเทว อมฺเห ทฺเวปิ ชเน ขิปฺปํ มฺุจาติ.
ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอเกนุปาเยน มํ ทฺเวปิ ชเน วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปลายิตุกาโม, มยฺหํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ, อหํ ทานิ ยถา สปฺโป สฺจริตุํ สกฺโกติ, เอวํ อฬํ สิถิลํ กริสฺสามิ, กากํ ปน เนว วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘สปฺปํ ¶ ปโมกฺขามิ น ตาว กากํ, ปฏิพนฺธโก โหหิติ ตาว กาโก;
ปุริสฺจ ทิสฺวาน สุขึ อโรคํ, กากํ ปโมกฺขามิ ยเถว สปฺป’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ปฏิพนฺธโกติ ปาฏิโภโค. ยเถว สปฺปนฺติ ยถา ภวนฺตํ สปฺปํ มฺุจามิ, ตถา กากํ ปโมกฺขามิ, เกวลํ ตฺวํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีรโต สีฆํ วิสํ อาวมาหีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ตสฺส สุขสฺจารณตฺถํ อฬํ สิถิลมกาสิ. สปฺโป วิสํ อาวมิตฺวา มหาสตฺตสฺส สรีรํ นิพฺพิสํ อกาสิ. โส นิทฺทุกฺโข อุฏฺาย ปกติวณฺเณเนว อฏฺาสิ. กกฺกฏโก ‘‘สเจ อิเม ทฺเวปิ ชนา อโรคา ภวิสฺสนฺติ, มยฺหํ สหายสฺส วฑฺฒิ นาม น ภวิสฺสติ, วินาเสสฺสามิ เน’’ติ จินฺเตตฺวา กตฺตริกาย อุปฺปลมกุฬํ วิย อเฬหิ อุภินฺนมฺปิ ¶ สีสํ กปฺเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. กากีปิ ตมฺหา านา ปลายิ. โพธิสตฺโต สปฺปสฺส สรีรํ ทณฺฑเก เวเตฺวา คุมฺพปิฏฺเ ขิปิ. สุวณฺณกกฺกฏกํ โสพฺเภ วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา สาลินฺทิยคามเมว คโต. ตโต ปฏฺาย กกฺกฏเกน สทฺธึ อธิกตโร วิสฺสาโส อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘กาโก ตทา เทวทตฺโต อโหสิ, มาโร ปน กณฺหสปฺโป อโหสิ;
อานนฺทภทฺโท กกฺกฏโก อโหสิ, อหํ ตทา พฺราหฺมโณ โหมิ สตฺถา’’ติ.
สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํ. กากี ปน คาถาย น วุตฺตา, สา จิฺจมาณวิกา อโหสีติ.
สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๓๙๐] ๕. มยฺหกชาตกวณฺณนา
สกุโณ ¶ มยฺหโก นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาคนฺตุกเสฏฺึ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยฺหิ อาคนฺตุกเสฏฺิ นาม อฑฺโฒ อโหสิ มหทฺธโน. โส เนว อตฺตนา โภเค ภฺุชิ, น ปเรสํ อทาสิ, นานคฺครเส ปณีเต โภชเน อุปนีเต ตํ น ภฺุชติ, พิลงฺคทุติยํ ¶ กณาชกํ เอว ภฺุชติ, ธูปิตวาสิเตสุ กาสิกวตฺเถสุ อุปนีเตสุ ตานิ หาเรตฺวา ถูลถูลสาฏเก นิวาเสติ, อาชานียยุตฺเต มณิกนกวิจิตฺเต รเถ อุปนีเต ตมฺปิ หราเปตฺวา กตฺตรรถเกน คจฺฉติ, สุวณฺณจฺฉตฺเต ธาริยมาเน ตํ อปเนตฺวา ปณฺณจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน. โส ยาวชีวํ ทานาทีสุ ปฺุเสุ เอกมฺปิ อกตฺวา กาลํ กตฺวา โรรุวนิรเย นิพฺพตฺติ. ตสฺส อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชพลํ สตฺตหิ รตฺติทิวเสหิ ราชกุลํ ปเวเสสิ. ตสฺมึ ปเวสิเต ราชา ภุตฺตปาตราโส เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กึ, มหาราช, พุทฺธุปฏฺานํ น กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, สาวตฺถิยํ อาคนฺตุกเสฏฺิโน นาม กาลกตสฺส อสฺสามิกธเน อมฺหากํ ฆเร อาหริยมาเนเยว สตฺต รตฺติทิวสา คตา, โส ปน เอตํ ธนํ ลภิตฺวาปิ เนว อตฺตนา ปริภฺุชิ, น ปเรสํ อทาสิ, รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิยสฺส ¶ ธนํ อโหสิ, โส เอกทิวสมฺปิ ปณีตโภชนาทีนํ รสํ อนนุภวิตฺวาว มรณมุขํ ปวิฏฺโ, เอวํ มจฺฉรี อปฺุสตฺโต กึ กตฺวา เอตฺตกํ ธนํ ลภิ, เกน จสฺส โภเคสุ จิตฺตํ น รมี’’ติ สตฺถารํ ปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘มหาราช, ธนลาโภ จ, ธนํ ลทฺธา อปริภฺุชนการณฺจ เตเนว กต’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิเสฏฺิ อสฺสทฺโธ อโหสิ มจฺฉรี, น กสฺสจิ กิฺจิ เทติ, น กฺจิ สงฺคณฺหาติ. โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ตครสิขึ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ลทฺธา, ภนฺเต, ภิกฺขา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นนุ จราม มหาเสฏฺี’’ติ วุตฺเต ปุริสํ ¶ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ, อิมํ อมฺหากํ ฆรํ อาเนตฺวา มม ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อมฺหากํ ปฏิยตฺตภตฺตสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทาเปหี’’ติ. โส ปจฺเจกพุทฺธํ ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปตฺวา เสฏฺิภริยาย อาจิกฺขิ. สา นานคฺครสภตฺตสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ตสฺส อทาสิ. โส ภตฺตํ คเหตฺวา เสฏฺินิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถิยํ ปฏิปชฺชิ. เสฏฺิ ราชกุลโต ปจฺจาคจฺฉนฺโต ตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ลทฺธํ, ภนฺเต, ภตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ลทฺธํ มหาเสฏฺี’’ติ. โส ปตฺตํ โอโลเกตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ ¶ , ‘‘อิมํ เม ภตฺตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภฺุชิตฺวา ทุกฺกรมฺปิ กมฺมํ กเรยฺยุํ, อโห วต เม ชานี’’ติ อปรเจตนํ ปริปุณฺณํ กาตุํ นาสกฺขิ. ทานฺหิ นาม ติสฺโส เจตนา ปริปุณฺณํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺเสว มหปฺผลํ โหติ.
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมนา ภวาม, ททมฺปิ เว อตฺตมนา ภวาม;
ทตฺวาปิ เว นานุตปฺปาม ปจฺฉา, ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา นมิยฺยเร. (ชา. ๑.๑๐.๙๕);
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา’’. (อ. นิ. ๖.๓๗; เป. ว. ๓๐๕);
อิติ, มหาราช, อาคนฺตุกเสฏฺิ ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปจฺจเยน พหุํ ธนํ ลภิ, ทตฺวา อปรเจตนํ ปณีตํ กาตุํ อสมตฺถตาย โภเค ภฺุชิตุํ นาสกฺขีติ. ‘‘ปุตฺตํ ปน กสฺมา น ลภิ, ภนฺเต’’ติ? สตฺถา ‘‘ปุตฺตสฺส อลภนการณมฺปิ เตเนว กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต มาตาปิตูนํ อจฺจเยน กนิฏฺํ สงฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ วิจาเรนฺโต ฆรทฺวาเร ทานสาลํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต อคารํ อชฺฌาวสิ. อถสฺส เอโก ปุตฺโต ชายิ. โส ตสฺส ปทสา คมนกาเล กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา สทฺธึ ปุตฺตทาเรน สพฺพํ ฆรวิภวํ ¶ กนิฏฺสฺส นิยฺยาเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต ทานํ ปวตฺเตหี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วิหาสิ. กนิฏฺโปิสฺส เอกํ ปุตฺตํ ปฏิลภิ. โส ตํ วฑฺฒนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘มม ภาตุ ปุตฺเต ชีวนฺเต กุฏุมฺพํ ภินฺทิตฺวา ทฺวิธา ภวิสฺสติ, ภาตุ ปุตฺตํ มาเรสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอกทิวสํ นทิยํ โอปิลาเปตฺวา มาเรสิ. ตเมนํ นฺหตฺวา อาคตํ ภาตุ ชายา ‘‘กุหึ มม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นทิยํ อุทกํ กีฬิ, อถ นํ อุทเก วิจินนฺโต นาทฺทส’’นฺติ. สา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิ.
โพธิสตฺโต ¶ ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘อิทํ กิจฺจํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสิยํ โอตริตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ตสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา ทานสาลํ อทิสฺวา ‘‘ทานสาลาปิ อิมินา อสปฺปุริเสน นาสิตา’’ติ จินฺเตสิ. กนิฏฺโ ตสฺส อาคตภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา สุโภชนํ โภเชสิ. โส ภตฺตกิจฺจาวสาเน สุขกถาย นิสินฺโน ‘‘ทารโก น ปฺายติ, กหํ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มโต, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เกน การเณนา’’ติ? ‘‘อุทกกีฬนฏฺาเน อสุกการเณนาติ น ชานามี’’ติ. ‘‘กึ ตฺวํ อสปฺปุริส น ชานิสฺสสิ, ตยา กตกิจฺจํ มยฺหํ ปากฏํ, นนุ ตฺวํ อิมินา นาม การเณน ตํ มาเรสิ, กึ นุ ตฺวํ ราชาทีนํ วเสน นสฺสมานํ ธนํ รกฺขิตุํ สกฺกุเณยฺยาสิ, มยฺหกสกุณสฺส จ ตุยฺหฺจ กึ นานากรณ’’นฺติ? อถสฺส มหาสตฺโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;
ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทติ.
‘‘ตสฺเสวํ ¶ วิลปนฺตสฺส, ทิชสงฺฆา สมาคตา;
ภุตฺวาน ปิปฺผลึ ยนฺติ, วิลปตฺเวว โส ทิโช.
‘‘เอวเมว ¶ อิเธกจฺโจ, สงฺฆริตฺวา พหุํ ธนํ;
เนวตฺตโน น าตีนํ, ยโถธึ ปฏิปชฺชติ.
‘‘น โส อจฺฉาทนํ ภตฺตํ, น มาลํ น วิเลปนํ;
อนุโภติ สกึ กิฺจิ, น สงฺคณฺหาติ าตเก.
‘‘ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส, มยฺหํ มยฺหนฺติ รกฺขโต;
ราชาโน อถ วา โจรา, ทายาทา เยว อปฺปิยา;
ธนมาทาย คจฺฉนฺติ, วิลปตฺเวว โส นโร.
‘‘ธีโร โภเค อธิคมฺม, สงฺคณฺหาติ จ าตเก;
เตน โส กิตฺตึ ปปฺโปติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มยฺหโกติ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ วิรวนวเสน เอวํลทฺธนาโม. คิริสานุทรีสุ จรตีติ คิริสานุทรีจโร. ปกฺกํ ปิปฺผลินฺติ หิมวนฺตปเทเส เอกํ ผลภริตํ ปิปฺผลิรุกฺขํ. กนฺทตีติ ทิชคเณ ตํ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา ปกฺกานิ ขาทนฺเต วาเรตุํ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ ปริเทวนฺโต วิจรติ. ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺสาติ ตสฺส วิลปนฺตสฺเสว. ภุตฺวาน วิปฺผลึ ยนฺตีติ ตํ ปิปฺผลิรุกฺขํ ปริภฺุชิตฺวา อฺํ ผลสมฺปนฺนํ รุกฺขํ คจฺฉนฺติ. วิลปตฺเววาติ โส ปน ทิโช วิลปติเยว. ยโถธินฺติ ยถาโกฏฺาสํ, มาตาปิตาภาตุภคินีปุตฺตธีตาทีนํ อุปโภคปริโภควเสน โย โย โกฏฺาโส ทาตพฺโพ, ตํ ตํ น เทตีติ อตฺโถ.
สกินฺติ เอกวารมฺปิ นานุโภติ. ‘‘สก’’นฺติปิ ปาโ, อตฺตโน สนฺตกมฺปีติ อตฺโถ. น สงฺคณฺหาตีติ ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทานวเสน น สงฺคณฺหาติ. วิลปตฺเวว โส นโรติ เอเตสุ ราชาทีสุ ธนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เกวลํ โส ปุริโส วิลปติเยว. ธีโรติ ปณฺฑิโต. สงฺคณฺหาตีติ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทุพฺพลาตเก ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทาเนน สงฺคณฺหาติ. เตนาติ โส ปุริโส เตน าติสงฺคเหน จตุปริสมชฺเฌ กิตฺติฺจ อตฺตโน วณฺณภณนฺจ ปาปุณาติ, เปจฺจ สคฺเค เทวนคเร ปโมทติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานํ ปากติกํ กาเรตฺวา หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อิติ โข, มหาราช, อาคนฺตุกเสฏฺิ ภาตุ ปุตฺตสฺส มาริตตฺตา เอตฺตกํ กาลํ เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ อลภี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนิฏฺโ อาคนฺตุกเสฏฺิ อโหสิ, เชฏฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มยฺหกชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๓๙๑] ๖. วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา
ทุพฺพณฺณรูปนฺติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต โลกตฺถจริยํ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิ. ตทา เอโก วิชฺชาธโร วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย อาคนฺตฺวา พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสิยา สทฺธึ อติจรติ, ตสฺสา ปริจาริกาโย สฺชานึสุ. สา สยเมว ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, เอโก ปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา มํ ทูเสตี’’ติ อาห. ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปน กิฺจิ สฺาณํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติ สา ชาติหิงฺคุลิกปาตึ อาหราเปตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส รตฺตึ อาคนฺตฺวา อภิรมิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปิฏฺิยํ ปฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา ปาโตว รฺโ อาโรเจสิ. ราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ, สพฺพทิสาสุ โอโลเกตฺวา ปิฏฺิยํ กตชาติหิงฺคุลปฺจงฺคุลิกปุริสํ คณฺหถา’’ติ. วิชฺชาธโรปิ รตฺตึ อนาจารํ กตฺวา ทิวา สุสาเน สูริยํ นมสฺสนฺโต เอกปาเทน ติฏฺติ. ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา ปริวารยึสุ. โส ‘‘ปากฏํ เม กมฺมํ ชาต’’นฺติ ¶ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อากาเสน อุปฺปติตฺวา คโต.
ราชา ตํ ทิสฺวา อาคตปุริเส ‘‘อทฺทสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, อทฺทสามา’’ติ. ‘‘โก นาเมโส’’ติ? ‘‘ปพฺพชิโต, เทวา’’ติ. ‘‘โส หิ รตฺตึ อนาจารํ กตฺวา ทิวา ปพฺพชิตเวเสน วสติ’’. ราชา ‘‘อิเม ทิวา สมณเวเสน จริตฺวา รตฺตึ อนาจารํ กโรนฺตี’’ติ ปพฺพชิตานํ กุชฺฌิตฺวา มิจฺฉาคหณํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ วิชิตา อิเม สพฺเพ ปพฺพชิตา ปลายนฺตุ, ทิฏฺทิฏฺฏฺาเน ราชาณํ กริสฺสนฺตู’’ติ เภรึ จราเปสิ. ติโยชนสติกา กาสิรฏฺา ปลายิตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตา อฺราชธานิโย อคมึสุ. สกลกาสิรฏฺเ มนุสฺสานํ โอวาททายโก ¶ เอโกปิ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมโณ นาโหสิ. อโนวาทกา มนุสฺสา ผรุสา อเหสุํ, ทานสีลวิมุขา มตมตา เยภุยฺเยน อปาเย นิพฺพตฺตึสุ, สคฺเค นิพฺพตฺตนกา นาม นาเหสุํ.
สกฺโก ¶ นเว เทวปุตฺเต อปสฺสนฺโต ‘‘กึ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชตฺวา วิชฺชาธรํ นิสฺสาย พาราณสิรฺา กุทฺเธน มิจฺฉาคหณํ คเหตฺวา ปพฺพชิตานํ รฏฺา ปพฺพาชิตภาวํ ตฺวา ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ อิมสฺส รฺโ มิจฺฉาคหณํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, รฺโ จ รฏฺวาสีนฺจ อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นนฺทมูลปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เอกํ มหลฺลกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เทถ, กาสิรฏฺํ ปสาเทสฺสามี’’ติ อาห. โส สงฺฆตฺเถรเมว ลภิ, อถสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ตํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต หุตฺวา สิรสฺมึ อฺชลึ เปตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ นมสฺสนฺโต อุตฺตมรูปธโร มาณวโก หุตฺวา สกลนครสฺส มตฺถเกน ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา อากาเส อฏฺาสิ. อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, อภิรูโป มาณวโก เอกํ สมณํ อาเนตฺวา ราชทฺวาเร ¶ อากาเส ิโต’’ติ. ราชา อาสนา อุฏฺาย สีหปฺชเร ตฺวา ‘‘มาณวก, กสฺมา ตฺวํ อภิรูโป สมาโน เอตสฺส วิรูปสฺส สมณสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา นมสฺสมาโน ิโต’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ทุพฺพณฺณรูปํ ตุวมริยวณฺณี, ปุรกฺขตฺวา ปฺชลิโก นมสฺสสิ;
เสยฺโย นุ เตโส อุทวา สริกฺโข, นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปิ พฺรูหี’’ติ.
ตตฺถ อริยวณฺณีติ สุนฺทรรูโป. เสยฺโย นุ เตโสติ เอโส วิรูโป ปพฺพชิโต กึ นุ ตยา อุตฺตริตโร, อุทาหุ สริกฺโข. นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปีติ เอตสฺส ปรสฺส จ อตฺตโน จ นามํ พฺรูหีติ ปุจฺฉติ.
อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, สมณา นาม ครุฏฺานิยา, เตน เม นามํ ลปิตุํ น ลพฺภติ, มยฺหํ ปน เต นามํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น นามโคตฺตํ คณฺหนฺติ ราช, สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวา;
อหฺจ เต นามเธยฺยํ วทามิ, สกฺโกหมสฺมี ติทสานมินฺโท’’ติ.
ตตฺถ ¶ สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวาติ มหาราช, สพฺพสงฺขาเร ยถา สภาวสรสวเสน สมฺมสิตฺวา ¶ อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตา สมฺมคฺคตานํ, อุชุนา จ อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน นิพฺพานํ คตตฺตา อุชุคตานํ มหาขีณาสวานํ อุปปตฺติเทเวหิ อุตฺตริตรานํ วิสุทฺธิเทวานํ อุปปตฺติเทวา นามโคตฺตํ น คณฺหนฺติ. อหฺจ เต นามเธยฺยนฺติ อปิจ อหํ อตฺตโน นามเธยฺยํ ตุยฺหํ กเถมิ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตติยคาถาย ภิกฺขุนมสฺสเน อานิสํสํ ปุจฺฉิ –
‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปฺชลิโก นมสฺสติ;
ปุจฺฉามิ ¶ ตํ เทวราเชตมตฺถํ, อิโต จุโต กึ ลภเต สุขํ โส’’ติ.
สกฺโก จตุตฺถคาถาย กเถสิ –
‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปฺชลิโก นมสฺสติ;
ทิฏฺเว ธมฺเม ลภเต ปสํสํ, สคฺคฺจ โส ยาติ สรีรเภทา’’ติ.
ตตฺถ ภิกฺขุนฺติ ภินฺนกิเลสํ ปริสุทฺธปุคฺคลํ. จรณูปปนฺนนฺติ สีลจรเณน อุเปตํ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ น เกวลํ อิโต จุโตเยว, อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว โส ปสํสํ ลภติ, ปสํสาสุขํ วินฺทตีติ.
ราชา สกฺกสฺส กถํ สุตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาคหณํ ภินฺทิตฺวา ตุฏฺมานโส ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ลกฺขี วต เม อุทปาทิ อชฺช, ยํ วาสวํ ภูตปติทฺทสาม;
ภิกฺขฺุจ ทิสฺวาน ตุวฺจ สกฺก, กาหามิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
ตตฺถ ลกฺขีติ สิรี, ปฺาติปิ วทนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อชฺช มม ตว วจนํ สุณนฺตสฺเสว กุสลากุสลวิปากชานนปฺา อุทปาทีติ. ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. ภูตปติทฺทสามาติ ภูตปตึ อทฺทสาม.
ตํ ¶ สุตฺวา สกฺโก ปณฺฑิตสฺส ถุตึ กโรนฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา ¶ หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
ภิกฺขฺุจ ทิสฺวาน มมฺจ ราช, กโรหิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
ตตฺถ พหุานจินฺติโนติ พหูนิ การณานิ จินฺตนสมตฺถา.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา โอสานคาถมาห –
‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวา;
นิหจฺจ มานํ อภิวาทยิสฺสํ, สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานี’’ติ.
ตตฺถ สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวาติ สพฺเพสํ อติถีนํ อาคตานํ อาคนฺตุกานํ ยํ ยํ เต ยาจนฺติ, ตสฺส ตสฺส ยุตฺโต อนุจฺฉวิโก ภวิตฺวา, สพฺพํ เตหิ ยาจิตยาจิตํ ททมาโนติ อตฺโถ. สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานีติ ตว สุภาสิตานิ สุตฺวา อหํ เอวรูโป ภวิสฺสามีติ วทติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, วิชฺชาธโร น สมโณ, ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ‘อตุจฺโฉ โลโก, อตฺถิ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา’ติ ตฺวา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิ. สกฺโกปิ สกฺกานุภาเวน อากาเส ตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ นาครานํ โอวาทํ ทตฺวา ‘‘ปลาตา สมณพฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺตู’’ติ เภรึ จราเปสิ. อถ เต อุโภปิ สกฏฺานเมว อคมํสุ. ราชา ตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ อกาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, ราชา อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๓๙๒] ๗. สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา
ยเมตนฺติ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร เชตวนา นิกฺขมิตฺวา โกสลรฏฺเ อฺตรํ อรฺํ นิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปทุมสรํ ¶ โอตริตฺวา สุปุปฺผิตปทุมํ ทิสฺวา อโธวาเต ตฺวา อุปสิงฺฆิ. อถ นํ ตสฺมึ วเน อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มาริส, ตฺวํ คนฺธเถโน นาม, อิทํ เต เอกํ เถยฺยงฺค’’นฺติ สํเวเชสิ. โส ตาย สํเวชิโต ปุน เชตวนํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กหํ ภิกฺขุ นิวุตฺโถสี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘อสุกวนสณฺเฑ นาม, ตตฺถ จ มํ เทวตา เอวํ นาม สํเวเชสี’’ติ อาห. อถ นํ สตฺถา ‘‘น โข ภิกฺขุ ปุปฺผํ อุปสิงฺฆนฺโต ตฺวเมว เทวตาย สํเวชิโต, โปราณกปณฺฑิตาปิ สํเวชิตปุพฺพา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ กาสิกคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกํ ปทุมสรํ นิสฺสาย อุปวสนฺโต เอกทิวสํ สรํ โอตริตฺวา สุปุปฺผิตปทุมํ อุปสิงฺฆมาโน อฏฺาสิ. อถ นํ เอกา เทวธีตา รุกฺขกฺขนฺธวิวเร ตฺวา สํเวชยมานา ปมํ คาถมาห –
‘‘ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ;
เอกงฺคเมตํ เถยฺยานํ, คนฺธเถโนสิ มาริสา’’ติ.
ตตฺถ เอกงฺคเมตนฺติ เอกโกฏฺาโส เอส.
ตโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น หรามิ น ภฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ อารา สิงฺฆามีติ ทูเร ิโต ฆายามิ. วณฺเณนาติ การเณน.
ตสฺมึ ¶ ขเณ เอโก ปุริโส ตสฺมึ สเร ภิสานิ เจว ขณติ, ปุณฺฑรีกานิ จ ภฺชติ ¶ . โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘มํ อารา ตฺวา อุปสิงฺฆนฺตํ ‘โจโร’ติ วทสิ, เอตํ ปุริสํ ¶ กสฺมา น ภณสี’’ติ ตาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘โยยํ ภิสานิ ขณติ, ปุณฺฑรีกานิ ภฺชติ;
เอวํ อากิณฺณกมฺมนฺโต, กสฺมา เอโส น วุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ อากิณฺณกมฺมนฺโตติ กกฺขฬกมฺมนฺโต ทารุณกมฺมนฺโต.
อถสฺส อวจนการณํ อาจิกฺขนฺตี เทวตา จตุตฺถปฺจมคาถา อภาสิ –
‘‘อากิณฺณลุทฺโท ปุริโส, ธาติเจลํว มกฺขิโต;
ตสฺมึ เม วจนํ นตฺถิ, ตฺจารหามิ วตฺตเว.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภามตฺตํว ขายตี’’ติ.
ตตฺถ ธาติเจลํวาติ เขฬสิงฺฆาณิกมุตฺตคูถมกฺขิตํ ธาติทาสิยา นิวตฺถเจลํ วิย อยํ ปาปมกฺขิโตเยว, เตน การเณน ตสฺมึ มม วจนํ นตฺถิ. ตฺจารหามีติ สมณา ปน โอวาทกฺขมา โหนฺติ ปิยสีลา, ตสฺมา ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อยุตฺตํ กโรนฺตํ วตฺตุํ อรหามิ สมณาติ. อนงฺคณสฺสาติ นิทฺโทสสฺส ตุมฺหาทิสสฺส. อพฺภามตฺตํว ขายตีติ มหาเมฆปฺปมาณํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, อิทานิ กสฺมา เอวรูปํ โทสํ อพฺโพหาริกํ กโรสีติ.
ตาย ปน สํเวชิโต โพธิสตฺโต สํเวคปฺปตฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา มํ ยกฺข ชานาสิ, อโถ มํ อนุกมฺปสิ;
ปุนปิ ยกฺข วชฺชาสิ, ยทา ปสฺสสิ เอทิส’’นฺติ.
ตตฺถ ยกฺขาติ เทวตํ อาลปติ. วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิ. ยทา ปสฺสสิ เอทิสนฺติ ยทา มม เอวรูปํ โทสํ ปสฺสสิ, ตทา เอวํ มม วเทยฺยาสีติ วทติ.
อถสฺส ¶ ¶ สา เทวธีตา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘เนว ตํ อุปชีวามิ, นปิ เต ภตกามฺหเส;
ตฺวเมว ภิกฺขุ ชาเนยฺย, เยน คจฺเฉยฺย สุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ภตกามฺหเสติ ตว ภติหตา กมฺมกราปิ น โหม. กึการณา ตํ สพฺพกาลํ รกฺขมานา วิจริสฺสามาติ ทีเปติ. เยน คจฺเฉยฺยาติ ภิกฺขุ เยน กมฺเมน ตฺวํ สุคตึ คจฺเฉยฺยาสิ, ตฺวเมว ตํ ชาเนยฺยาสีติ.
เอวํ สา ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน วิมานเมว ปวิฏฺา. โพธิสตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๓๙๓] ๘. วิฆาสาทชาตกวณฺณนา
สุสุขํ วต ชีวนฺตีติ อิทํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต เกฬิสีลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. เตสุ หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ปาสาทํ กมฺเปตฺวา สํเวชิเตสุ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เตสํ อคุณํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปเต เกฬิสีลกาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิ. อถ อฺตรสฺมึ กาสิกคาเม สตฺต ภาตโร กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มชฺฌารฺเ วสนฺตา โยเค โยคํ อกตฺวา กายทฬฺหีพหุลา หุตฺวา นานปฺปการํ กีฬํ ¶ กีฬนฺตา ¶ จรึสุ. สกฺโก เทวราชา ‘‘อิเม สํเวเชสฺสามี’’ติ สุโก หุตฺวา เตสํ วสนฏฺานํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมึ รุกฺเข นิลียิตฺวา เต สํเวเชนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สุสุขํ ¶ วต ชีวนฺติ, เย ชนา วิฆาสาทิโน;
ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติ.
ตตฺถ วิฆาสาทิโนติ ภุตฺตาติเรกํ ภฺุชนฺเต สนฺธายาห. ทิฏฺเว ธมฺเมติ เย เอวรูปา, เต ทิฏฺเว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ เตสํ สุคติ โหติ, สคฺเค อุปฺปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาเยน วทติ.
อถ เตสุ เอโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อวเสเส อามนฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สุกสฺส ภาสมานสฺส, น นิสาเมถ ปณฺฑิตา;
อิทํ สุณาถ โสทริยา, อมฺเหวายํ ปสํสตี’’ติ.
ตตฺถ ภาสมานสฺสาติ มานุสิกาย วาจาย ภณนฺตสฺส. น นิสาเมถาติ น สุณาถ. อิทํ สุณาถาติ อิทมสฺส วจนํ สุณาถ. โสทริยาติ สมาเน อุทเร วุตฺถภาเวน เต อาลปนฺโต อาห.
อถ เน ปฏิกฺขิปนฺโต สุโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘นาหํ ตุมฺเห ปสํสามิ, กุณปาทา สุณาถ เม;
อุจฺฉิฏฺโภชิโน ตุมฺเห, น ตุมฺเห วิฆาสาทิโน’’ติ.
ตตฺถ กุณปาทาติ กุณปขาทกาติ เต อาลปติ.
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา สพฺเพปิ จตุตฺถํ คาถมาหํสุ –
‘‘สตฺตวสฺสา ปพฺพชิตา, มชฺฌารฺเ สิขณฺฑิโน;
วิฆาเสเนว ยาเปนฺตา, มยฺเจ โภโต คารยฺหา;
เก นุ โภโต ปสํสิยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สิขณฺฑิโนติ จูฬาย สมนฺนาคตา. วิฆาเสเนวาติ เอตฺตกํ กาลํ สตฺต วสฺสานิ สีหพฺยคฺฆวิฆาเสเนว ยาเปนฺตา ยทิ โภโต คารยฺหา, อถ เก นุ เต ปสํสิยาติ.
เต ¶ ลชฺชาเปนฺโต มหาสตฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ตุมฺเห สีหานํ พฺยคฺฆานํ, วาฬานฺจาวสิฏฺกํ;
อุจฺฉิฏฺเเนว ยาเปนฺตา, มฺิวฺโห วิฆาสาทิโน’’ติ.
ตตฺถ วาฬานฺจาวสิฏฺกนฺติ เสสวาฬมิคานฺจ อวสิฏฺกํ อุจฺฉิฏฺโภชนํ.
ตํ ¶ สุตฺวา ตาปสา ‘‘สเจ มยํ น วิฆาสาทา, อถ เก จรหิ เต วิฆาสาทา’’ติ? อถ เตสํ โส ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘เย พฺราหฺมณสฺส สมณสฺส, อฺสฺส วา วนิพฺพิโน;
ทตฺวาว เสสํ ภฺุชนฺติ, เต ชนา วิฆาสาทิโน’’ติ.
ตตฺถ วนิพฺพิโนติ ตํ ตํ ภณฺฑํ ยาจนกสฺส. เอวํ เต ลชฺชาเปตฺวา มหาสตฺโต สกฏฺานเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺต ภาตโร อิเม เกฬิสีลกา ภิกฺขู อเหสุํ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
วิฆาสาทชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๓๙๔] ๙. วฏฺฏกชาตกวณฺณนา
ปณีตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโลเยว, โลลตาย ปน พาราณสิยํ หตฺถิควาสฺสปุริสกุณเปหิ ¶ อติตฺโต ‘อิโต อุตฺตริตรํ ลภิสฺสามี’ติ อรฺํ ปวิฏฺโสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรฺเ ลูขติณพีชาหาโร วสิ. ตทา พาราณสิยํ เอโก โลลกาโก หตฺถิกุณปาทีหิ อติตฺโต ‘‘อิโต อุตฺตริตรํ ลภิสฺสามี’’ติ อรฺํ ปวิสิตฺวา ผลาผลํ ขาทนฺโต โพธิสตฺตํ ¶ ทิสฺวา ‘‘อยํ วฏฺฏโก อติวิย ถูลสรีโร, มธุรํ โคจรํ ขาทติ มฺเ, เอตสฺส โคจรํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ขาทิตฺวา อหมฺปิ ถูโล ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปริภาเค สาขาย นิลียิตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โภ วฏฺฏก, กึ นาม ปณีตาหารํ ภฺุชสิ, ถูลสรีโร อโหสี’’ติ? โพธิสตฺโต ¶ เตน ปุจฺฉิโต เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ปณีตํ ภฺุชเส ภตฺตํ, สปฺปิเตลฺจ มาตุล;
อถ เกน นุ วณฺเณน, กิโส ตฺวมสิ วายสา’’ติ.
ตตฺถ ภตฺตนฺติ มนุสฺสานํ โภชนนิยาเมน ปฏิยาทิตภตฺตํ. มาตุลาติ ตํ ปิยสมุทาจาเรน อาลปติ. กิโสติ อปฺปมํสโลหิโต.
ตสฺส วจนํ สุตฺวา กาโก ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อมิตฺตมชฺเฌ วสโต, เตสุ อามิสเมสโต;
นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยสฺส, กุโต กากสฺส ทฬฺหิยํ.
‘‘นิจฺจํ อุพฺเพคิโน กากา, ธงฺกา ปาเปน กมฺมุนา;
ลทฺโธ ปิณฺโฑ น ปีเณติ, กิโส เตนสฺมิ วฏฺฏก.
‘‘ลูขานิ ติณพีชานิ, อปฺปสฺเนหานิ ภฺุชสิ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, ถูโล ตฺวมสิ วฏฺฏกา’’ติ.
ตตฺถ ทฬฺหิยนฺติ เอวรูปสฺส มยฺหํ กากสฺส กุโต ทฬฺหีภาโว, กุโต ถูลนฺติ อตฺโถ. อุพฺเพคิโนติ ¶ อุพฺเพควนฺโต. ธงฺกาติ กากานเมว นามํ. ปาเปน กมฺมุนา ลทฺโธติ กาเกน มนุสฺสสนฺตกวิลุมฺปนสงฺขาเตน ปาเปน กมฺเมน ลทฺโธ ปิณฺโฑ. น ปีเณตีติ น ตปฺเปติ. เตนสฺมีติ เตน การเณนาหํ กิโส อสฺมิ. อปฺปสฺเนหานีติ มนฺโทชานิ. อิทํ กาโก โพธิสตฺตํ ‘‘ปณีตโภชนํ ขาทตี’’ติ สฺี หุตฺวาปิ วฏฺฏกานํ คหิตโคจรํ ปุจฺฉนฺโต อาห.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน ถูลภาวการณํ กเถนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อปฺปิจฺฉา ¶ อปฺปจินฺตาย, อทูรคมเนน จ;
ลทฺธาลทฺเธน ยาเปนฺโต, ถูโล เตนสฺมิ วายส.
‘‘อปฺปิจฺฉสฺส หิ โปสสฺส, อปฺปจินฺตสุขสฺส จ;
สุสงฺคหิตมานสฺส, วุตฺตี สุสมุทานยา’’ติ.
ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อาหาเรสุ อปฺปิจฺฉตาย นิตฺตณฺหตาย, เกวลํ สรีรยาปนวเสเนว อาหาราหรณตายาติ อตฺโถ. อปฺปจินฺตายาติ ‘‘อชฺช กหํ อาหารํ ¶ ลภิสฺสามิ, สฺเว กห’’นฺติ เอวํ อาหารจินฺตาย อภาเวน. อทูรคมเนน จาติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน มธุรํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อวิทูรคมเนน จ. ลทฺธาลทฺเธนาติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, ยํ ลทฺธํ, เตเนว. ถูโล เตนสฺมีติ เตน จตุพฺพิเธน การเณน ถูโล อสฺมิ. วายสาติ กากํ อาลปติ. อปฺปจินฺตสุขสฺสาติ อาหารจินฺตารหิตานํ อปฺปจินฺตานมริยานํ สุขํ อสฺสตฺถีติ อปฺปจินฺตสุโข, ตสฺส ตาทิเสน สุเขน สมนฺนาคตสฺส. สุสงฺคหิตมานสฺสาติ ‘‘เอตฺตกํ ภฺุชิตฺวา ชีราเปตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ เอวํ สุฏฺุ สงฺคหิตาหารมานสฺส. วุตฺตี สุสมุทานยาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวิตวุตฺติ สุเขน สกฺกา สมุทาเนตุํ สุสมุทานยา สุนิพฺพตฺติยา.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, วฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
วฏฺฏกชาตกวณฺณนา นวมา.
[๓๙๕] ๑๐. ปาราวตชาตกวณฺณนา
จิรสฺสํ ¶ วต ปสฺสามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลลภิกฺขุํเยว อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวโต หุตฺวา พาราณสิเสฏฺิโน มหานเส นีฬปจฺฉิยํ วสติ. กาโกปิ ¶ เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ กตฺวา ตตฺเถว วสตีติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ภตฺตการโก กากปตฺตานิ ลฺุจิตฺวา ปิฏฺเน ตํ มกฺเขตฺวา เอกํ กปาลขณฺฑํ วิชฺฌิตฺวา กณฺเ ปิฬนฺธิตฺวา ปจฺฉิยํ ปกฺขิปิ. โพธิสตฺโต อรฺโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปริหาสํ กโรนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ, สหายํ มณิธารินํ;
สุกตา มสฺสุกุตฺติยา, โสภเต วต เม สขา’’ติ.
ตตฺถ มสฺสุกุตฺติยาติ อิมาย มสฺสุกิริยาย.
ตํ ¶ สุตฺวา กาโก ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม, อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏ;
จิรสฺสํ นฺหาปิตํ ลทฺธา, โลมํ ตํ อชฺช หารยิ’’นฺติ.
ตตฺถ อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏติ อหํ สมฺม ปาราวต, ราชกมฺเมสุ พฺยาวโฏ โอกาสํ อลภนฺโต ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม อโหสินฺติ วทติ. อชฺช หารยินฺติ อชฺช หาเรสึ.
ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ยํ นุ โลมํ อหาเรสิ, ทุลฺลภํ ลทฺธ กปฺปกํ;
อถ กิฺจรหิ เต สมฺม, กณฺเ กิณิกิณายตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ยํ ตาว ทุลฺลภํ กปฺปกํ ลภิตฺวา โลมํ หราเปสิ, ตํ หราปย, อถ กิฺจรหิ เต วยสฺส อิทํ กณฺเ กิณิกิณายตีติ.
ตโต กาโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มนุสฺสสุขุมาลานํ, มณิ กณฺเสุ ลมฺพติ;
เตสาหํ อนุสิกฺขามิ, มา ตฺวํ มฺิ ทวา กตํ.
‘‘สเจปิมํ ปิหยสิ, มสฺสุกุตฺตึ สุการิตํ;
การยิสฺสามิ เต สมฺม, มณิฺจาปิ ททามิ เต’’ติ.
ตตฺถ มณีติ เอวรูปานํ มนุสฺสานํ เอกํ มณิรตนํ กณฺเสุ ลมฺพติ. เตสาหนฺติ เตสํ อหํ. มา ตฺวํ มฺีติ ตฺวํ ปน ‘‘เอตํ มยา ทวา กต’’นฺติ ¶ มา มฺิ. สเจปิมํ ปิหยสีติ สเจ อิมํ มม กตํ มสฺสุกุตฺตึ ตฺวํ อิจฺฉสิ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ตฺวฺเว มณินา ฉนฺโน, สุกตาย จ มสฺสุยา;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉามิ, ปิยํ เม ตวทสฺสน’’นฺติ.
ตตฺถ มณินาติ มณิโน, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม วายส, ตฺวฺเว อิมสฺส มณิโน อนุจฺฉวิโก อิมิสฺสา จ สุกตาย มสฺสุยา ¶ , มม ปน ตว อทสฺสนเมว ปิยํ, ตสฺมา ตํ อามนฺตยิตฺวา คจฺฉามีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อฺตฺถ คโต. กาโก ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ปาราวตชาตกวณฺณนา ทสมา.
ขรปุตฺตวคฺโค ทุติโย นิฏฺิโต.
ชาตกุทฺทานํ –
อวาริยํ เสตเกตุ, ทรีมุขฺจ เนรุ จ;
อาสงฺกมิคาโลปฺจ, กาฬกณฺณี จ กุกฺกุฏํ.
ธมฺมธชฺจ นนฺทิยํ, ขรปุตฺตํ สูจิ เจว;
ตุณฺฑิลํ โสณฺณกกฺกฏํ, มยฺหกํ วิชฺชาธรฺเจว.
สิงฺฆปุปฺผํ วิฆาสาทํ, วฏฺฏกฺจ ปาราวตํ;
สงฺคายึสุ มหาเถรา, ฉกฺเก วีสติ ชาตเก.
ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. กุกฺกุวคฺโค
[๓๙๖] ๑. กุกฺกุชาตกวณฺณนา
ทิยฑฺฒกุกฺกูติ ¶ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เตสกุณชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิ. ราชา อคติคมเน ปติฏฺาย อธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ชนปทํ ปีเฬตฺวา ธนเมว สํหริ. โพธิสตฺโต ราชานํ โอวทิตุกาโม เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ, รฺโ อุยฺยาเน วาสาคารํ วิปฺปกตํ โหติ อนิฏฺิตจฺฉทนํ, ทารุกณฺณิกํ อาโรเปตฺวา โคปานสิโย ปเวสิตมตฺตา โหนฺติ. ราชา กีฬนตฺถาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิจริตฺวา ตํ เคหํ ปวิสิตฺวา อุลฺโลเกนฺโต กณฺณิกมณฺฑลํ ทิสฺวา อตฺตโน อุปริปตนภเยน นิกฺขมิตฺวา พหิ ิโต ปุน โอโลเกตฺวา ‘‘กึ นุ โข นิสฺสาย กณฺณิกา ิตา, กึ นิสฺสาย โคปานสิโย’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ทิยฑฺฒกุกฺกู ¶ อุทเยน กณฺณิกา, วิทตฺถิโย อฏฺ ปริกฺขิปนฺติ นํ;
สา สึสปา, สารมยา อเผคฺคุกา, กุหึ ิตา อุปฺปริโต น ธํสตี’’ติ.
ตตฺถ ทิยฑฺฒกุกฺกูติ ทิยฑฺฒรตนา. อุทเยนาติ อุจฺจตฺเตน. ปริกฺขิปนฺติ นนฺติ ตํ ปเนตํ อฏฺ วิทตฺถิโย ปริกฺขิปนฺติ, ปริกฺเขปโต อฏฺวิทตฺถิปมาณาติ วุตฺตํ โหติ. กุหึ ิตาติ กตฺถ ปติฏฺิตา หุตฺวา. น ธํสตีติ น ปตติ.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ลทฺธา ทานิ เม รฺโ โอวาทตฺถาย อุปมา’’ติ จินฺเตตฺวา อิมา คาถา อาห –
‘‘ยา ตึสติ สารมยา อนุชฺชุกา, ปริกิริย โคปานสิโย สมํ ิตา;
ตาหิ สุสงฺคหิตา พลสา ปีฬิตา, สมํ ิตา อุปฺปริโต น ธํสติ.
‘‘เอวมฺปิ มิตฺเตหิ ทฬฺเหหิ ปณฺฑิโต, อเภชฺชรูเปหิ สุจีหิ มนฺติภิ;
สุสงฺคหีโต สิริยา น ธํสติ, โคปานสีภารวหาว กณฺณิกา’’ติ.
ตตฺถ ยา ตึสติ สารมยาติ ยา เอตา สารรุกฺขมยา ตึสติ โคปานสิโย. ปริกิริยาติ ปริวาเรตฺวา. สมํ ิตาติ สมภาเคน ิตา. พลสา ปีฬิตาติ ตาหิ ตาหิ โคปานสีหิ พเลน ปีฬิตา สุฏฺุ สงฺคหิตา เอกาพทฺธา หุตฺวา. ปณฺฑิโตติ าณสมฺปนฺโน ราชา. สุจีหีติ สุจิสมาจาเรหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ. มนฺติภีติ มนฺตกุสเลหิ. โคปานสีภารวหาว กณฺณิกาติ ยถา โคปานสีนํ ภารํ วหมานา กณฺณิกา น ธํสติ น ปตติ, เอวํ ราชาปิ วุตฺตปฺปกาเรหิ มนฺตีหิ อภิชฺชหทเยหิ สุสงฺคหิโต สิริโต น ธํสติ น ปตติ น ปริหายติ.
ราชา ¶ โพธิสตฺเต กเถนฺเตเยว อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา กณฺณิกาย อสติ โคปานสิโย น ติฏฺนฺติ, โคปานสีหิ อสงฺคหิตา กณฺณิกา น ติฏฺติ, โคปานสีสุ ภิชฺชนฺตีสุ กณฺณิกา ปตติ, เอวเมว อธมฺมิโก ราชา อตฺตโน มิตฺตามจฺเจ จ พลกาเย จ พฺราหฺมณคหปติเก จ อสงฺคณฺหนฺโต เตสุ ภิชฺชนฺเตสุ เตหิ อสงฺคหิโต อิสฺสริยา ธํสติ, รฺา นาม ธมฺมิเกน ภวิตพฺพนฺติ. อถสฺส ตสฺมึ ขเณ ปณฺณาการตฺถาย มาตุลุงฺคํ อาหรึสุ. ราชา ‘‘สหาย, อิมํ มาตุลุงฺคํ ขาทา’’ติ โพธิสตฺตํ อาห. โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา ‘‘มหาราช, อิมํ ขาทิตุํ อชานนฺตา ติตฺตกํ วา กโรนฺติ อมฺพิลํ วา, ชานนฺตา ¶ ปน ปณฺฑิตา ติตฺตกํ หาเรตฺวา อมฺพิลํ อนีหริตฺวา มาตุลุงฺครสํ อนาเสตฺวาว ขาทนฺตี’’ติ รฺโ อิมาย อุปมาย ธนสงฺฆรณูปายํ ทสฺเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ขรตฺตจํ เพลฺลํ ยถาปิ สตฺถวา, อนามสนฺโตปิ กโรติ ติตฺตกํ;
สมาหรํ สาทุํ กโรติ ปตฺถิว, อสาทุํ กยิรา ตนุพนฺธมุทฺธรํ.
‘‘เอวมฺปิ ¶ คามนิคเมสุ ปณฺฑิโต, อสาหสํ ราชธนานิ สงฺฆรํ;
ธมฺมานุวตฺตี ปฏิปชฺชมาโน, ส ผาติ กยิรา อวิเหยํ ปร’’นฺติ.
ตตฺถ ขรตฺตจนฺติ ถทฺธตจํ. เพลฺลนฺติ มาตุลุงฺคํ. ‘เพล’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. สตฺถวาติ สตฺถกหตฺโถ. อนามสนฺโตติ พหิตจํ ตนุกมฺปิ อตจฺฉนฺโต อิทํ ผลํ ติตฺตกํ กโรติ. สมาหรนฺติ สมาหรนฺโต พหิตจํ ตจฺฉนฺโต อนฺโต จ อมฺพิลํ อนีหรนฺโต ตํ สาทุํ กโรติ. ปตฺถิวาติ ราชานํ อาลปติ. ตนุพนฺธมุทฺธรนฺติ ¶ ตนุกํ ปน ตจํ อุทฺธรนฺโต สพฺพโส ติตฺตกสฺส อนปนีตตฺตา ตํ อสาทุเมว กยิรา. เอวนฺติ เอวํ ปณฺฑิโต ราชาปิ อสาหสํ สาหสิยา ตณฺหาย วสํ อคจฺฉนฺโต อคติคมนํ ปหาย รฏฺํ อปีเฬตฺวา อุปจิกานํ วมฺมิกวฑฺฒนนิยาเมน มธุกรานํ เรณุํ คเหตฺวา มธุกรณนิยาเมน จ ธนํ สงฺฆรนฺโต –
‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ อวิโรธน’’นฺติ. –
อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ ราชธมฺมานํ อนุวตฺตเนน ธมฺมานุวตฺตี หุตฺวา ปฏิปชฺชมาโน โส อตฺตโน จ ปเรสฺจ ผาตึ วฑฺฒึ กเรยฺย ปรํ อวิเหเนฺโตเยวาติ.
ราชา โพธิสตฺเตน สทฺธึ มนฺเตนฺโต โปกฺขรณีตีรํ คนฺตฺวา สุปุปฺผิตํ พาลสูริยวณฺณํ อุทเกน อนุปลิตฺตํ ปทุมํ ทิสฺวา อาห – ‘‘สหาย, อิมํ ¶ ปทุมํ อุทเก สฺชาตเมว อุทเกน อลิมฺปมานํ ิต’’นฺติ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, รฺา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอวทนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘โอทาตมูลํ สุจิวาริสมฺภวํ, ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุชํ;
ปทุมํ ยถา อคฺคินิกาสิผาลิมํ, น กทฺทโม น รโช น วาริ ลิมฺปติ.
‘‘เอวมฺปิ โวหารสุจึ อสาหสํ, วิสุทฺธกมฺมนฺตมเปตปาปกํ;
น ลิมฺปติ กมฺมกิเลส ตาทิโส, ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุช’’นฺติ.
ตตฺถ โอทาตมูลนฺติ ปณฺฑรมูลํ. อมฺพุชนฺติ ปทุมสฺเสว เววจนํ. อคฺคินิกาสิผาลิมนฺติ อคฺคินิกาสินา สูริเยน ผาลิตํ วิกสิตนฺติ อตฺโถ. น กทฺทโม น ¶ รโช น วาริ ลิมฺปตีติ เนว กทฺทโม น รโช น อุทกํ ลิมฺปติ, น มกฺเขตีติ อตฺโถ. ‘‘ลิปฺปติ’’จฺเจว วา ปาโ, ภุมฺมตฺเถ วา เอตานิ ปจฺจตฺตวจนานิ, เอเตสุ กทฺทมาทีสุ น ลิปฺปติ, น อลฺลียตีติ อตฺโถ. โวหารสุจินฺติ ¶ โปราณเกหิ ธมฺมิกราชูหิ ลิขาเปตฺวา ปิตวินิจฺฉยโวหาเร สุจึ, อคติคมนํ ปหาย ธมฺเมน วินิจฺฉยการกนฺติ อตฺโถ. อสาหสนฺติ ธมฺมิกวินิจฺฉเย ิตตฺตาเยว สาหสิกกิริยาย วิรหิตํ. วิสุทฺธกมฺมนฺตนฺติ เตเนว อสาหสิกฏฺเน วิสุทฺธกมฺมนฺตํ สจฺจวาทึ นิกฺโกธํ มชฺฌตฺตํ ตุลาภูตํ โลกสฺส. อเปตปาปกนฺติ อปคตปาปกมฺมํ. น ลิมฺปติ กมฺมกิเลส ตาทิโสติ ตํ ราชานํ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโทติ อยํ กมฺมกิเลโส น อลฺลียติ. กึการณา? ตาทิโส ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุชํ. ตาทิโส หิ ราชา ยถา โปกฺขรณีสุ ชาตํ ปทุมํ อนุปลิตฺตํ, เอวํ อนุปลิตฺโต นาม โหติ.
ราชา โพธิสตฺตสฺส โอวาทํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุกฺกุชาตกวณฺณนา ปมา.
[๓๙๗] ๒. มโนชชาตกวณฺณนา
ยถา จาโป นินฺนมตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วิปกฺขเสวกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน เหฏฺา มหิฬามุขชาตเก (ชา. ๑.๑.๒๖) วิตฺถาริตเมว. ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส วิปกฺขเสวโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สีหิยา สทฺธึ สํวสนฺโต ทฺเว โปตเก ลภิ – ปุตฺตฺจ ธีตรฺจ. ปุตฺตสฺส มโนโชติ นามํ อโหสิ, โส วยปฺปตฺโต เอกํ สีหโปติกํ คณฺหิ. อิติ เต ปฺจ ชนา อเหสุํ. มโนโช วนมหึสาทโย วธิตฺวา มํสํ อาหริตฺวา มาตาปิตโร จ ภคินิฺจ ปชาปติฺจ โปเสติ. โส ¶ เอกทิวสํ โคจรภูมิยํ คิริยํ นาม สิงฺคาลํ ปลายิตุํ อปฺปโหนฺตํ อุเรน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘กึ, สมฺมา’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุปฏฺาตุกาโมมฺหิ, สามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อุปฏฺหสฺสู’’ติ ตํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนคุหํ อาเนสิ. โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต มโนช, สิงฺคาลา นาม ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา อกิจฺเจ นิโยเชนฺติ, มา เอตํ อตฺตโน สนฺติเก กรี’’ติ วาเรตุํ นาสกฺขิ.
อเถกทิวสํ สิงฺคาโล อสฺสมํสํ ขาทิตุกาโม มโนชํ อาห – ‘‘สามิ, อมฺเหหิ เปตฺวา อสฺสมํสํ อฺํ อขาทิตปุพฺพํ นาม นตฺถิ, อสฺสํ คณฺหิสฺสามา’’ติ. ‘‘กหํ ปน, สมฺม, อสฺสา โหนฺตี’’ติ? ‘‘พาราณสิยํ นทีตีเร’’ติ. โส ตสฺส วจนํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ อสฺสานํ นทิยา นฺหานเวลายํ คนฺตฺวา เอกํ อสฺสํ คเหตฺวา ปิฏฺิยํ อาโรเปตฺวา เวเคน อตฺตโน คุหาทฺวารเมว อาคโต. อถสฺส ปิตา อสฺสมํสํ ขาทิตฺวา ‘‘ตาต, อสฺสา นาม ราชโภคา, ราชาโน จ นาม อเนกมายา กุสเลหิ ¶ ธนุคฺคเหหิ วิชฺฌาเปนฺติ, อสฺสมํสขาทนสีหา นาม ทีฆายุกา น โหนฺติ, อิโต ปฏฺาย มา อสฺสํ คณฺหี’’ติ อาห. โส ปิตุ วจนํ อกตฺวา คณฺหเตว. ‘‘สีโห อสฺเส คณฺหาตี’’ติ สุตฺวา ราชา อนฺโตนคเรเยว อสฺสานํ โปกฺขรณึ การาเปสิ. ตโตปิ อาคนฺตฺวา คณฺหิเยว. ราชา อสฺสสาลํ กาเรตฺวา อนฺโตสาลายเมว ติโณทกํ ทาเปสิ. สีโห ปาการมตฺถเกน คนฺตฺวา อนฺโตสาลาโตปิ คณฺหิเยว.
ราชา เอกํ อกฺขณเวธึ ธนุคฺคหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ ตาต, สีหํ วิชฺฌิตุ’’นฺติ อาห. โส ‘‘สกฺโกมี’’ติ วตฺวา ปาการํ นิสฺสาย สีหสฺส อาคมนมคฺเค อฏฺฏกํ กาเรตฺวา อฏฺาสิ. สีโห อาคนฺตฺวา พหิสุสาเน สิงฺคาลํ เปตฺวา อสฺสคหณตฺถาย นครํ ปกฺขนฺทิ. ธนุคฺคโห อาคมนกาเล ‘‘อติติขิโณ เวโค’’ติ สีหํ อวิชฺฌิตฺวา อสฺสํ คเหตฺวา คมนกาเล ครุภารตาย โอลีนเวคํ สีหํ ติขิเณน นาราเจน ปจฺฉาภาเค วิชฺฌิ. นาราโจ ปุริมกาเยน นิกฺขมิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. สีโห ¶ ‘‘วิทฺโธสฺมี’’ติ วิรวิ. ธนุคฺคโห ตํ วิชฺฌิตฺวา อสนิ วิย ชิยํ โปเถสิ. สิงฺคาโล สีหสฺส จ ชิยาย จ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘สหาโย เม ธนุคฺคเหน วิชฺฌิตฺวา มาริโต ภวิสฺสติ, มตเกน หิ สทฺธึ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, อิทานิ มม ปกติยา วสนวนเมว คมิสฺสามี’’ติ อตฺตนาว สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ยถา จาโป นินฺนมติ, ชิยา จาปิ นิกูชติ;
หฺเต นูน มโนโช, มิคราชา สขา มม.
‘‘หนฺท ¶ ทานิ วนนฺตานิ, ปกฺกมามิ ยถาสุขํ;
เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ.
ตตฺถ ยถาติ เยนากาเรเนว จาโป นินฺนมติ. หฺเต นูนาติ นูน หฺติ. เนตาทิสาติ เอวรูปา มตกา สหายา นาม น โหนฺติ. ลพฺภา เมติ ชีวโต มม สหาโย นาม สกฺกา ลทฺธุํ.
สีโหปิ เอกเวเคน คนฺตฺวา อสฺสํ คุหาทฺวาเร ปาเตตฺวา สยมฺปิ มริตฺวา ปติ. อถสฺส าตกา นิกฺขมิตฺวา ตํ โลหิตมกฺขิตํ ปหารมุเขหิ ¶ ปคฺฆริตโลหิตํ ปาปชนเสวิตาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺตํ อทฺทสํสุ, ทิสฺวา จสฺส มาตา ปิตา ภคินี ปชาปตีติ ปฏิปาฏิยา จตสฺโส คาถา ภาสึสุ –
‘‘น ปาปชนสํเสวี, อจฺจนฺตํ สุขเมธติ;
มโนชํ ปสฺส เสมานํ, คิริยสฺสานุสาสนี.
‘‘น ปาปสมฺปวงฺเกน, มาตา ปุตฺเตน นนฺทติ;
มโนชํ ปสฺส เสมานํ, อจฺฉนฺนํ สมฺหิ โลหิเต.
‘‘เอวมาปชฺชเต โปโส, ปาปิโย จ นิคจฺฉติ;
โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ อตฺถทสฺสินํ.
‘‘เอวฺจ โส โหติ ตโต จ ปาปิโย, โย อุตฺตโม อธมชนูปเสวี;
ปสฺสุตฺตมํ ¶ อธมชนูปเสวิตํ, มิคาธิปํ สรวรเวคนิทฺธุต’’นฺติ.
ตตฺถ อจฺจนฺตํ สุขเมธตีติ น จิรํ สุขํ ลภติ. คิริยสฺสานุสาสนีติ อยํ เอวรูปา คิริยสฺสานุสาสนีติ ครหนฺโต อาห. ปาปสมฺปวงฺเกนาติ ปาเปสุ สมฺปวงฺเกน ปาปสหาเยน. อจฺฉนฺนนฺติ นิมุคฺคํ. ปาปิโย จ นิคจฺฉตีติ ปาปฺจ วินฺทติ. หิตานนฺติ อตฺถกามานํ. อตฺถทสฺสินนฺติ อนาคตอตฺถํ ปสฺสนฺตานํ. ปาปิโยติ ปาปตโร. อธมชนูปเสวีติ อธมชนํ อุปเสวี. อุตฺตมนฺติ สรีรพเลน เชฏฺกํ.
ปจฺฉิมา ¶ อภิสมฺพุทฺธคาถา –
‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี, น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;
เสฏฺมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ, ตสฺมาตฺตนา อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติ.
ตตฺถ นิหียตีติ ภิกฺขเว, นิหีนเสวี นาม มโนโช สีโห วิย นิหียติ ปริหายติ วินาสํ ปาปุณาติ. ตุลฺยเสวีติ สีลาทีหิ อตฺตนา ¶ สทิสํ เสวมาโน น หายติ, วฑฺฒิเยว ปนสฺส โหติ. เสฏฺมุปคมนฺติ สีลาทีหิ อุตฺตริตรํเยว อุปคจฺฉนฺโต. อุเทติ ขิปฺปนฺติ สีฆเมว สีลาทีหิ คุเณหิ อุเทติ, วุทฺธึ อุปคจฺฉตีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน วิปกฺขเสวโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, มโนโช วิปกฺขเสวโก, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, ภริยา เขมา ภิกฺขุนี, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา สีหราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
มโนชชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๓๙๘] ๓. สุตนุชาตกวณฺณนา
ราชา เต ภตฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สามชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๒๙๖ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ, สุตนูติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ภตึ กตฺวา มาตาปิตโร โปเสตฺวา ปิตริ กาลกเต มาตรํ โปเสติ. ตสฺมึ ปน กาเล พาราณสิราชา มิควิตฺตโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ มหนฺเตน ปริวาเรน โยชนทฺวิโยชนมตฺตํ อรฺํ ปวิสิตฺวา ‘‘ยสฺส ิตฏฺาเนน มิโค ปลายติ, โส อิมํ นาม ชิโต’’ติ สพฺเพสํ อาโรจาเปสิ. อมจฺจา รฺโ ธุวมคฺคฏฺาเน โกฏฺกํ ฉาเทตฺวา อทํสุ. มนุสฺเสหิ มิคานํ วสนฏฺานานิ ปริวาเรตฺวา อุนฺนาเทนฺเตหิ อุฏฺาปิเตสุ มิเคสุ เอโก เอณิมิโค รฺโ ิตฏฺานํ ปฏิปชฺชิ. ราชา ‘‘ตํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ สรํ ขิปิ ¶ . อุคฺคหิตมาโย มิโค สรํ มหาผาสุกาภิมุขํ อาคจฺฉนฺตํ ตฺวา ปริวตฺติตฺวา สเรน วิทฺโธ วิย หุตฺวา ปติ. ราชา ‘‘มิโค เม วิทฺโธ’’ติ คหณตฺถาย ธาวิ. มิโค อุฏฺาย วาตเวเคน ปลายิ, อมจฺจาทโย ราชานํ อวหสึสุ. โส มิคํ อนุพนฺธิตฺวา กิลนฺตกาเล ขคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา เอกสฺมึ ทณฺฑเก ลคฺคิตฺวา ¶ กาชํ วหนฺโต วิย อาคจฺฉนฺโต ‘‘โถกํ วิสฺสมิสฺสามี’’ติ มคฺคสมีเป ิตํ วฏรุกฺขํ อุปคนฺตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
ตสฺมึ ปน วฏรุกฺเข นิพฺพตฺโต มฆเทโว นาม ยกฺโข ตตฺถ ปวิฏฺเ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา ขาทิตุํ ลภิ. โส ราชานํ อุฏฺาย คจฺฉนฺตํ ‘‘ติฏฺ ภกฺโขสิ เม’’ติ หตฺเถ คณฺหิ. ‘‘ตฺวํ โกนาโมสี’’ติ? ‘‘อหํ อิธ นิพฺพตฺตยกฺโข, อิมํ านํ ปวิฏฺเก ขาทิตุํ ลภามี’’ติ. ราชา สตึ อุปฏฺเปตฺวา ‘‘กึ อชฺเชว มํ ขาทิสฺสสิ, อุทาหุ นิพทฺธํ ขาทิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ลภนฺโต นิพทฺธํ ขาทิสฺสามี’’ติ. ราชา ‘‘อิมํ อชฺช มิคํ ขาทิตฺวา มํ วิสฺสชฺเชหิ, อหํ เต สฺเว ปฏฺาย เอกาย ภตฺตปาติยา สทฺธึ เอกํ มนุสฺสํ เปเสสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺโต โหหิ, อเปสิตทิวเส ตฺเว ¶ ขาทิสฺสามี’’ติ. ‘‘อหํ พาราณสิราชา, มยฺหํ อวิชฺชมานํ นาม นตฺถี’’ติ. ยกฺโข ปฏิฺํ คเหตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ. โส นครํ ปวิสิตฺวา ตมตฺถํ เอกสฺส อตฺถจรกสฺส อมจฺจสฺส กเถตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ทิวสปริจฺเฉโท กโต, เทวา’’ติ? ‘‘น กโต’’ติ. ‘‘อยุตฺตํ โว กตํ, เอวํ สนฺเตปิ มา จินฺตยิตฺถ, พหู พนฺธนาคาเร มนุสฺสา’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ เอตํ กมฺมํ กร, มยฺหํ ชีวิตํ เทหี’’ติ.
อมจฺโจ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เทวสิกํ พนฺธนาคารโต มนุสฺสํ นีหริตฺวา ภตฺตปาตึ คเหตฺวา กฺจิ อชานาเปตฺวาว ยกฺขสฺส เปเสสิ. ยกฺโข ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา มนุสฺสํ ขาทติ. อปรภาเค พนฺธนาคารานิ นิมฺมนุสฺสานิ ชาตานิ. ราชา ภตฺตหารกํ อลภนฺโต มรณภเยน กมฺปิ. อถ นํ อมจฺโจ อสฺสาเสตฺวา ‘‘เทว, ชีวิตาสาโต ธนาสาว พลวตรา, หตฺถิกฺขนฺเธ สหสฺสภณฺฑิกํ เปตฺวา ‘โก อิมํ ธนํ คเหตฺวา ยกฺขสฺส ภตฺตํ อาทาย คมิสฺสตี’ติ เภรึ จราเปมา’’ติ วตฺวา ตถา กาเรสิ. อถ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ ภติยา มาสกฑฺฒมาสกํ สงฺฆริตฺวา กิจฺเฉน มาตรํ โปเสมิ, อิมํ ธนํ คเหตฺวา มาตุ ทตฺวา ยกฺขสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, สเจ ยกฺขํ ทเมตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ สกฺขิสฺสามิ, มาตา เม สุขํ ชีวิสฺสตี’’ติ. โส ตมตฺถํ มาตุ อาโรเจตฺวา ‘‘อลํ ตาต, น มม อตฺโถ ธเนนา’’ติ ทฺเว วาเร ปฏิกฺขิปิตฺวา ตติยวาเร ตํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ‘‘อาหรถ, อยฺย, สหสฺสํ, อหํ ภตฺตํ หริสฺสามี’’ติ สหสฺสํ คเหตฺวา มาตุ ทตฺวา ‘‘อมฺม ¶ , มา จินฺตยิ ¶ , อหํ ยกฺขํ ทเมตฺวา มหาชนสฺส โสตฺถึ กริสฺสามิ, อชฺเชว ตว อสฺสุกิลินฺนมุขํ หาสาเปนฺโตว อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ราชปุริเสหิ สทฺธึ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ.
ตโต รฺา ‘‘ตาต, ตฺวํ ภตฺตํ หริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, เทวา’’ติ อาห. ‘‘กึ เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ¶ สุวณฺณปาทุกา, เทวา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘เทว, โส ยกฺโข อตฺตโน รุกฺขมูเล ภูมิยํ ิตเก ขาทิตุํ ลภติ, อหํ เอตสฺส สนฺตกภูมิยํ อฏฺตฺวา ปาทุกาสุ สฺสามี’’ติ. ‘‘อฺํ กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ฉตฺตํ, เทวา’’ติ. ‘‘อิทํ กิมตฺถายา’’ติ? ‘‘เทว, ยกฺโข อตฺตโน รุกฺขจฺฉายาย ิตเก ขาทิตุํ ลภติ, อหํ ตสฺส รุกฺขจฺฉายาย อฏฺตฺวา ฉตฺตจฺฉายาย สฺสามี’’ติ. ‘‘อฺํ กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ขคฺคํ, เทวา’’ติ. ‘‘อิมินา โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘เทว, อมนุสฺสาปิ อาวุธหตฺถานํ ภายนฺติเยวา’’ติ. ‘‘อฺํ กึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สุวณฺณปาตึ ปูเรตฺวา ตุมฺหากํ ภฺุชนกภตฺตํ เทถ, เทวา’’ติ. ‘‘กึการณา, ตาตา’’ติ? ‘‘เทว, มาทิสสฺส นาม ปณฺฑิตสฺส ปุริสสฺส มตฺติกปาติยา ลูขโภชนํ หริตุํ อนนุจฺฉวิก’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ราชา สพฺพํ ทาเปตฺวา ตสฺส เวยฺยาวจฺจกเร ปฏิปาเทสิ.
โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, มา ภายิตฺถ, อชฺชาหํ ยกฺขํ ทเมตฺวา ตุมฺหากํ โสตฺถึ กตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปกรณานิ คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มนุสฺเส รุกฺขสฺสาวิทูเร เปตฺวา สุวณฺณปาทุกํ อารุยฺห ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา เสตจฺฉตฺตํ มตฺถเก กตฺวา กฺจนปาติยา ภตฺตํ คเหตฺวา ยกฺขสฺส สนฺติกํ ปายาสิ. ยกฺโข มคฺคํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส น อฺเสุ ทิวเสสุ อาคมนนิยาเมน เอติ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิ. โพธิสตฺโตปิ รุกฺขสมีปํ คนฺตฺวา อสิตุณฺเฑน ภตฺตปาตึ อนฺโตฉายาย กริตฺวา ฉายาย ปริยนฺเต ิโต ปมํ คาถมาห.
‘‘ราชา เต ภตฺตํ ปาเหสิ, สุจึ มํสูปเสจนํ;
มฆเทวสฺมึ อธิวตฺเถ, เอหิ นิกฺขมฺม ภฺุชสู’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาเหสีติ ปหิณิ. มฆเทวสฺมึ อธิวตฺเถติ มฆเทโวติ วฏรุกฺโข วุจฺจติ, ตสฺมึ อธิวตฺเถติ เทวตํ อาลปติ.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา ยกฺโข ‘‘อิมํ ปุริสํ วฺเจตฺวา อนฺโตฉายาย ปวิฏฺํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘เอหิ มาณว โอเรน, ภิกฺขมาทาย สูปิตํ;
ตฺวฺจ มาณว ภิกฺขา จ, อุโภ ภกฺขา ภวิสฺสถา’’ติ.
ตตฺถ ภิกฺขนฺติ มม นิพทฺธภิกฺขํ. สูปิตนฺติ สูปสมฺปนฺนํ.
ตโต โพธิสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อปฺปเกน ตุวํ ยกฺข, ถุลฺลมตฺถํ ชหิสฺสสิ;
ภิกฺขํ เต นาหริสฺสนฺติ, ชนา มรณสฺิโน.
‘‘ลทฺธาย ยกฺขา ตว นิจฺจภิกฺขํ, สุจึ ปณีตํ รสสา อุเปตํ;
ภิกฺขฺจ เต อาหริโย นโร อิธ, สุทุลฺลโภ เหหิติ ภกฺขิเต มยี’’ติ.
ตตฺถ ถุลฺลมตฺถนฺติ อปฺปเกน การเณน มหนฺตํ อตฺถํ ชหิสฺสสีติ ทสฺเสติ. นาหริสฺสนฺตีติ อิโต ปฏฺาย มรณสฺิโน หุตฺวา น อาหริสฺสนฺติ, อถ ตฺวํ มิลาตสาโข วิย รุกฺโข นิราหาโร ทุพฺพโล ภวิสฺสสีติ. ลทฺธายนฺติ ลทฺธอยํ ลทฺธาคมนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม ยกฺข, ยํ อหํ อชฺช อาหรึ, อิทํ ตว นิจฺจภิกฺขํ สุจึ ปณีตํ อุตฺตมํ รเสน อุเปตํ ลทฺธาคมนํ เทวสิกํ เต อาคจฺฉิสฺสติ. อาหริโยติ อาหรณโก. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สเจ ตฺวํ อิมํ ภิกฺขํ คเหตฺวา อาคตํ มํ ภกฺขสิ, อเถวํ มยิ ภกฺขิเต ภิกฺขฺจ เต อาหรณโก อฺโ นโร อิธ สุทุลฺลโภ ภวิสฺสติ. กึการณา? มาทิโส หิ พาราณสิยํ อฺโ ปณฺฑิตมนุสฺโส นาม นตฺถิ, มยิ ปน ขาทิเต สุตนุปิ นาม ยกฺเขน ขาทิโต, อฺสฺส กสฺส โส ลชฺชิสฺสตี’’ติ ภตฺตาหรณกํ น ลภิสฺสสิ, อถ เต อิโต ปฏฺาย โภชนํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ, อมฺหากมฺปิ ราชานํ คณฺหิตุํ น ลภิสฺสสิ. กสฺมา? รุกฺขโต พหิภาเวน. สเจ ปนิทํ ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา มํ ปหิณิสฺสสิ, อหํ เต รฺโ กเถตฺวา นิพทฺธํ ภตฺตํ เปเสสฺสามิ, อตฺตานมฺปิ จ เต ¶ ขาทิตุํ ¶ น ทสฺสามิ, อหมฺปิ ตว สนฺติเก าเน น สฺสามิ, ปาทุกาสุ สฺสามิ, รุกฺขจฺฉายายมฺปิ เต น สฺสามิ, อตฺตโน ฉตฺตจฺฉายายเมว สฺสามิ, สเจ ปน มยา สทฺธึ วิรุชฺฌิสฺสสิ, ขคฺเคน ตํ ทฺวิธา ภินฺทิสฺสามิ ¶ , อหฺหิ อชฺช เอตทตฺถเมว สชฺโช หุตฺวา อาคโตติ. เอวํ กิร นํ มหาสตฺโต ตชฺเชสิ.
ยกฺโข ‘‘ยุตฺตรูปํ มาณโว วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มเมว สุตโน อตฺโถ, ยถา ภาสสิ มาณว;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ มาตรํ.
‘‘ขคฺคํ ฉตฺตฺจ ปาติฺจ, คจฺฉมาทาย มาณว;
โสตฺถึ ปสฺสตุ เต มาตา, ตฺวฺจ ปสฺสาหิ มาตร’’นฺติ.
ตตฺถ สุตโนติ โพธิสตฺตํ อาลปติ. ยถา ภาสสีติ ยถา ตฺวํ ภาสสิ, ตถา โย เอส ตยา ภาสิโต อตฺโถ, เอโส มเมวตฺโถ, มยฺหเมว วฑฺฒีติ.
ยกฺขสฺส กถํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มม กมฺมํ นิปฺผนฺนํ, ทมิโต เม ยกฺโข, พหฺุจ ธนํ ลทฺธํ, รฺโ จ วจนํ กต’’นฺติ ตุฏฺจิตฺโต ยกฺขสฺส อนุโมทนํ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘เอวํ ยกฺข สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ธนฺจ เม อธิคตํ, รฺโ จ วจนํ กต’’นฺติ. –
วตฺวา จ ปน ยกฺขํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อกุสลกมฺมํ กตฺวา กกฺขโฬ ผรุโส ปเรสํ โลหิตมํสภกฺโข ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิโต ปฏฺาย ปาณาติปาตาทีนิ มา กรี’’ติ สีเล จ อานิสํสํ, ทุสฺสีลฺเย จ อาทีนวํ กเถตฺวา ยกฺขํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘กึ เต อรฺวาเสน, เอหิ นครทฺวาเร ตํ นิสีทาเปตฺวา อคฺคภตฺตลาภึ กโรมี’’ติ ยกฺเขน สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ขคฺคาทีนิ ยกฺขํ คาหาเปตฺวา พาราณสึ อคมาสิ. ‘‘สุตนุ มาณโว ยกฺขํ คเหตฺวา เอตี’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา อมจฺจปริวุโต โพธิสตฺตสฺส ¶ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ยกฺขํ นครทฺวาเร ¶ นิสีทาเปตฺวา อคฺคภตฺตลาภินํ กตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา เภรึ จราเปตฺวา นาคเร สนฺนิปาตาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส คุณํ กเถตฺวา เสนาปติฏฺานํ อทาสิ. อยฺจ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ราชา อานนฺโท, มาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สุตนุชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๓๙๙] ๔. มาตุโปสกคิชฺฌชาตกวณฺณนา
เต กถํ นุ กริสฺสนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สามชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๒๙๖ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วุทฺเธ ปริหีนจกฺขุเก มาตาปิตโร คิชฺฌคุหายํ เปตฺวา โคมํสาทีนิ อาหริตฺวา โปเสสิ. ตสฺมึ กาเล พาราณสิยํ สุสาเน เอโก เนสาโท อนิยเมตฺวา คิชฺฌานํ ปาเส โอฑฺเฑสิ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต โคมํสาทึ ปริเยสนฺโต สุสานํ ปวิฏฺโ ปาเทน ปาเส พชฺฌิตฺวา อตฺตโน น จินฺเตสิ, วุทฺเธ ปริหีนจกฺขุเก มาตาปิตโร อนุสฺสริตฺวา ‘‘กถํ นุ โข เม มาตาปิตโร ยาเปสฺสนฺติ, มม พทฺธภาวมฺปิ อชานนฺตา อนาถา นิปฺปจฺจยา ปพฺพตคุหายเมว สุสฺสิตฺวา มริสฺสนฺติ มฺเ’’ติ วิลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เต กถํ นุ กริสฺสนฺติ, วุทฺธา คิริทรีสยา;
อหํ พทฺโธสฺมิ ปาเสน, นิลียสฺส วสํ คโต’’ติ.
ตตฺถ นิลียสฺสาติ เอวํนามกสฺส เนสาทปุตฺตสฺส.
อถ ¶ เนสาทปุตฺโต คิชฺฌราชสฺส ¶ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘กึ คิชฺฌ ปริเทวสิ, กา นุ เต ปริเทวนา;
น เม สุโต วา ทิฏฺโ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช’’ติ.
คิชฺโฌ อาห –
‘‘ภรามิ ¶ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย;
เต กถํ นุ กริสฺสนฺติ, อหํ วสํ คโต ตวา’’ติ.
เนสาโท อาห –
‘‘ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ, กุณปานิ อเวกฺขติ;
กสฺมา ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌสี’’ติ.
คิชฺฌราชา อาห –
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌตี’’ติ.
‘‘ภรสฺสุ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ าตเก.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ภริสฺสํ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย’’ติ. –
เนสาทปุตฺเตน ทุติยา, คิชฺเฌน ตติยาติ อิมา คาถา ปฏิปาฏิยา วุตฺตา.
ตตฺถ ยํ นูติ ยํ นุ เอตํ โลเก กถียติ. คิชฺโฌ โยชนสตํ, กุณปานิ อเวกฺขตีติ โยชนสตํ อติกฺกมฺม ิตานิปิ กุณปานิ ปสฺสติ, ตํ ยทิ ตถํ, อถ กสฺมา ตฺวํ อิมํ ชาลฺจ ปาสฺจ อาสชฺชาปิ น พุชฺฌสิ, สนฺติกํ อาคนฺตฺวาปิ น ชานาสีติ.
ปราภโวติ วินาโส. ภรสฺสูติ อิทํ โส โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต คิชฺฌราชา ปริเทวนฺโต น อตฺตโน ปริเทวติ, มาตาปิตูนํ ¶ ปริเทวติ, นายํ มาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ ตุสฺสิตฺวา อาห, วตฺวา จ ปน ปิยจิตฺเตน มุทุจิตฺเตน ปาสํ โมเจสิ.
อถสฺส ¶ โพธิสตฺโต มรณมุขา ปมุตฺโต สุขิโต อนุโมทนํ กโรนฺโต โอสานคาถํ วตฺวา มุขปูรํ มํสํ อาทาย มาตาปิตูนํ อทาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ ¶ .
ตทา เนสาทปุตฺโต ฉนฺโน อโหสิ, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, คิชฺฌราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
มาตุโปสกคิชฺฌชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๐๐] ๕. ทพฺภปุปฺผชาตกวณฺณนา
อนุตีรจารี ภทฺทนฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปนนฺทํ สกฺยปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปฺปิจฺฉตาทิคุเณ ปหาย มหาตณฺโห อโหสิ. วสฺสูปนายิกาย ทฺเว ตโย วิหาเร ปริคฺคเหตฺวา เอกสฺมึ ฉตฺตํ วา อุปาหนํ วา เอกสฺมึ กตฺตรยฏฺึ วา อุทกตุมฺพํ วา เปตฺวา เอกสฺมึ สยํ วสติ. โส เอกสฺมึ ชนปทวิหาเร วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขูหิ นาม อปฺปิจฺเฉหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อากาเส จนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ภิกฺขูนํ ปจฺจยสนฺโตสทีปกํ อริยวํสปฏิปทํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู มนาปานิ ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา มตฺติกาปตฺตานิ เจว ปํสุกูลจีวรานิ จ คณฺหึสุ. โส ตานิ อตฺตโน วสนฏฺาเน เปตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺส อรฺวิหารสฺส ปิฏฺิภาเค ปาเท วลฺลิยา ปลิพุทฺโธ ‘‘อทฺธา เอตฺถ กิฺจิ ลทฺธพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ วิหารํ ปาวิสิ. ตตฺถ ปน ทฺเว มหลฺลกา ภิกฺขู วสฺสํ อุปคจฺฉึสุ. เต ทฺเว จ ถูลสาฏเก เอกฺจ สุขุมกมฺพลํ ลภิตฺวา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘เถโร โน ภาเชตฺวา ทสฺสตี’’ติ ตุฏฺจิตฺตา ‘‘มยํ, ภนฺเต, อิมํ วสฺสาวาสิกํ ภาเชตุํ น สกฺโกม, อิมํ โน นิสฺสาย วิวาโท โหติ, อิทํ อมฺหากํ ภาเชตฺวา เทถา’’ติ อาหํสุ. โส ¶ ‘‘สาธุ ภาเชสฺสามี’’ติ ทฺเว ถูลสาฏเก ทฺวินฺนมฺปิ ภาเชตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วินยธรานํ ปาปุณาตี’’ติ กมฺพลํ คเหตฺวา ปกฺกามิ.
เตปิ เถรา กมฺพเล สาลยา เตเนว สทฺธึ เชตวนํ คนฺตฺวา วินยธรานํ ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ¶ ‘‘ลพฺภติ นุ โข, ภนฺเต, วินยธรานํ เอวํ วิโลปํ ขาทิตุ’’นฺติ อาหํสุ. ภิกฺขู อุปนนฺทตฺเถเรน อาภตํ ปตฺตจีวรราสึ ทิสฺวา ‘‘มหาปฺุโสิ ตฺวํ อาวุโส, พหุํ เต ปตฺตจีวรํ ลทฺธ’’นฺติ วทึสุ. โส ‘‘กุโต เม อาวุโส, ปฺุํ, อิมินา เม อุปาเยน อิทํ ลทฺธ’’นฺติ สพฺพํ กเถสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต มหาตณฺโห มหาโลโภ’’ติ. สตฺถา ¶ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อุปนนฺเทน ปฏิปทาย อนุจฺฉวิกํ กตํ, ปรสฺส ปฏิปทํ กเถนฺเตน นาม ภิกฺขุนา ปมํ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปจฺฉา ปโร โอวทิตพฺโพ’’ติ.
‘‘อตฺตานเมว ปมํ, ปติรูเป นิเวสเย;
อถฺมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติ. (ธ. ป. ๑๕๘) –
อิมาย ธมฺมปเท คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อุปนนฺโท อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มหาตณฺโห มหาโลโภว, น จ ปน อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อิเมสํ สนฺตกํ วิลุมฺปิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นทีตีเร รุกฺขเทวตา อโหสิ. ตทา เอโก สิงฺคาโล มายาวึ นาม ภริยํ คเหตฺวา นทีตีเร เอกสฺมึ าเน วสิ. อเถกทิวสํ สิงฺคาลี สิงฺคาลํ อาห ‘‘โทหโฬ เม สามิ, อุปฺปนฺโน, อลฺลโรหิตมจฺฉํ ขาทิตุํ อิจฺฉามี’’ติ. สิงฺคาโล ‘‘อปฺโปสฺสุกฺกา โหหิ, อาหริสฺสามิ เต’’ติ นทีตีเร จรนฺโต วลฺลิยา ปาเท ปลิพุชฺฌิตฺวา อนุตีรเมว อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ คมฺภีรจารี จ อนุตีรจารี จาติ ทฺเว อุทฺทา มจฺเฉ ปริเยสนฺตา ตีเร อฏฺํสุ. เตสุ คมฺภีรจารี มหนฺตํ โรหิตมจฺฉํ ทิสฺวา เวเคน อุทเก ปวิสิตฺวา ตํ นงฺคุฏฺเ คณฺหิ. พลวา มจฺโฉ ปริกฑฺฒนฺโต ยาสิ. โส คมฺภีรจารี อุทฺโท ‘‘มหามจฺโฉ อุภินฺนมฺปิ โน ปโหสฺสติ, เอหิ เม สหาโย โหหี’’ติ อิตเรน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อนุตีรจารี ¶ ภทฺทนฺเต, สหายมนุธาว มํ;
มหา เม คหิโต มจฺโฉ, โส มํ หรติ เวคสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สหายมนุธาว มนฺติ สหาย อนุธาว มํ, สนฺธิวเสน ม-กาโร วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาหํ อิมินา มจฺเฉน น สํหีรามิ, เอวํ มํ นงฺคุฏฺขณฺเฑ คเหตฺวา ตฺวํ อนุธาวาติ.
ตํ ¶ สุตฺวา อิตโร ทุติยํ คาถมาห –
‘‘คมฺภีรจารี ภทฺทนฺเต, ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา;
อหํ ตํ อุทฺธริสฺสามิ, สุปณฺโณ อุรคามิวา’’ติ.
ตตฺถ ถามสาติ ถาเมน. อุทฺธริสฺสามีติ นีหริสฺสามิ. สุปณฺโณ อุรคามิวาติ ครุโฬ สปฺปํ วิย.
อถ ทฺเวปิ เต เอกโต หุตฺวา โรหิตมจฺฉํ นีหริตฺวา ถเล เปตฺวา มาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ ภาเชหิ, ตฺวํ ภาเชหี’’ติ กลหํ กตฺวา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา เปตฺวา นิสีทึสุ. ตสฺมึ กาเล สิงฺคาโล ตํ านํ อนุปฺปตฺโต. เต ตํ ทิสฺวา อุโภปิ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘อยํ, สมฺม, ทพฺภปุปฺผมจฺโฉ อมฺเหหิ เอกโต หุตฺวา คหิโต, ตํ โน ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตานํ วิวาโท อุปฺปนฺโน, สมภาคํ โน ภาเชตฺวา เทหี’’ติ ตติยํ คาถมาหํสุ –
‘‘วิวาโท โน สมุปฺปนฺโน, ทพฺภปุปฺผ สุโณหิ เม;
สเมหิ เมธคํ สมฺมา, วิวาโท วูปสมฺมต’’นฺติ.
ตตฺถ ทพฺภปุปฺผาติ ทพฺภปุปฺผสมานวณฺณตาย ตํ อาลปนฺติ. เมธคนฺติ กลหํ.
เตสํ วจนํ สุตฺวา สิงฺคาโล อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต –
‘‘ธมฺมฏฺโหํ ปุเร อาสึ, พหู อฑฺฑา เม ตีริตา;
สเมมิ เมธคํ สมฺมา, วิวาโท วูปสมฺมต’’นฺติ. –
อิทํ คาถํ วตฺวา ภาเชนฺโต –
‘‘อนุตีรจาริ ¶ ¶ นงฺคุฏฺํ, สีสํ คมฺภีรจาริโน;
อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ, ธมฺมฏฺสฺส ภวิสฺสตี’’ติ. –
อิมํ คาถมาห –
ตตฺถ ปมคาถาย อยมตฺโถ – อหํ ปุพฺเพ ราชูนํ วินิจฺฉยามจฺโจ อาสึ, เตน มยา วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา พหู อฑฺฑา ตีริตา, เตสํ เตสํ พฺราหฺมณคหปติกาทีนํ พหู อฑฺฑา ตีริตา วินิจฺฉิตา, สฺวาหํ ตุมฺหาทิสานํ สมชาติกานํ จตุปฺปทานํ อฑฺฑํ ตีเรตุํ กึ น สกฺขิสฺสามิ, อหํ โว สเมมิ เมธคํ, สมฺมา มํ นิสฺสาย ตุมฺหากํ วิวาโท วูปสมฺมตูติ ¶ .
เอวฺจ ปน วตฺวา มจฺฉํ ตโย โกฏฺาเส กตฺวา อนุตีรจาริ ตฺวํ นงฺคุฏฺํ คณฺห, สีสํ คมฺภีรจาริโน โหตุ. อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑติ อปิจ อยํ มชฺฌิโม โกฏฺาโส. อถ วา อจฺจาติ อติจฺจ, อิเม ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมิตฺวา ิโต อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ ธมฺมฏฺสฺส วินิจฺฉยสามิกสฺส มยฺหํ ภวิสฺสตีติ.
เอวํ ตํ มจฺฉํ วิภชิตฺวา ‘‘ตุมฺเห กลหํ อกตฺวา นงฺคุฏฺฺจ สีสฺจ ขาทถา’’ติ วตฺวา มชฺฌิมขณฺฑํ มุเขน ฑํสิตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปลายิ. เต สหสฺสํ ปราชิตา วิย ทุมฺมุขา นิสีทิตฺวา คาถมาหํสุ –
‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺส, สเจ น วิวเทมเส;
อสีสกํ อนงฺคุฏฺํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิต’’นฺติ.
ตตฺถ จิรมฺปีติ ทฺเว ตโย ทิวเส สนฺธาย วุตฺตํ.
สิงฺคาโลปิ ‘‘อชฺช ภริยํ โรหิตมจฺฉํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ตสฺสา สนฺติกํ อคมาสิ. สา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อภินนฺทมานา –
‘‘ยถาปิ ราชา นนฺเทยฺย, รชฺชํ ลทฺธาน ขตฺติโย;
เอวาหมชฺช นนฺทามิ, ทิสฺวา ปุณฺณมุขํ ปติ’’นฺติ. –
อิมํ ¶ คาถํ วตฺวา อธิคมูปายํ ปุจฺฉนฺตี –
‘‘กถํ นุ ถลโช สนฺโต, อุทเก มจฺฉํ ปรามสิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กถํ อธิคตํ ตยา’’ติ. –
อิมํ คาถมาห –
ตตฺถ ¶ กถํ นูติ ‘‘ขาท, ภทฺเท’’ติ มจฺฉขณฺเฑ ปุรโต ปิเต ‘‘กถํ นุ ตฺวํ ถลโช สมาโน อุทเก มจฺฉํ คณฺหี’’ติ ปุจฺฉิ.
สิงฺคาโล ตสฺสา อธิคมูปายํ อาจิกฺขนฺโต อนนฺตรคาถมาห –
‘‘วิวาเทน กิสา โหนฺติ, วิวาเทน ธนกฺขยา;
ชีนา อุทฺทา วิวาเทน, ภฺุช มายาวิ โรหิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วิวาเทน กิสา โหนฺตีติ ภทฺเท, อิเม สตฺตา วิวาทํ กโรนฺตา วิวาทํ นิสฺสาย กิสา อปฺปมํสโลหิตา โหนฺติ. วิวาเทน ธนกฺขยาติ หิรฺสุวณฺณาทีนํ ธนานํ ขยา วิวาเทเนว โหนฺติ. ทฺวีสุปิ วิวทนฺเตสุ เอโก ปราชิโต ปราชิตตฺตา ธนกฺขยํ ปาปุณาติ, อิตโร ชยภาคทาเนน. ชีนา อุทฺทาติ ทฺเว อุทฺทาปิ วิวาเทเนว อิมํ มจฺฉํ ชีนา, ตสฺมา ตฺวํ มยา อาภตสฺส อุปฺปตฺตึ มา ปุจฺฉ, เกวลํ อิมํ ภฺุช มายาวิ โรหิตนฺติ.
อิตรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, วิวาโท ยตฺถ ชายติ;
ธมฺมฏฺํ ปฏิธาวติ, โส หิ เนสํ วินายโก;
ธนาปิ ตตฺถ ชียนฺติ, ราชโกโส ปวฑฺฒตี’’ติ.
ตตฺถ เอวเมวาติ ภิกฺขเว, ยถา เอเต อุทฺทา ชีนา, เอวเมว มนุสฺเสสุปิ ยสฺมึ าเน วิวาโท ชายติ, ตตฺถ เต มนุสฺสา ธมฺมฏฺํ ปติธาวนฺติ, วินิจฺฉยสามิกํ อุปสงฺกมนฺติ. กึการณา? โส หิ เนสํ วินายโก, โส เตสํ วิวาทาปนฺนานํ วิวาทวูปสมโกติ อตฺโถ. ธนาปิ ¶ ตตฺถาติ ตตฺถ เต วิวาทาปนฺนา ธนโตปิ ชียนฺติ, อตฺตโน สนฺตกา ปริหายนฺติ, ทณฺเฑน เจว ชยภาคคฺคหเณน จ ราชโกโส ปวฑฺฒตีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล อุปนนฺโท อโหสิ, อุทฺทา ทฺเว มหลฺลกา, ตสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทพฺภปุปฺผชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๐๑] ๖. ปณฺณกชาตกวณฺณนา
ปณฺณกํ ¶ ติขิณธารนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺาปิโต’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย เจตสิกโรเคน มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ อลตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ มทฺทวมหาราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, เสนกกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคนฺตฺวา มทฺทวรฺโ อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิ, ‘‘เสนกปณฺฑิโต’’ติ วุตฺเต สกลนคเร จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปฺายิ. ตทา รฺโ ปุโรหิตปุตฺโต ราชุปฏฺานํ อาคโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ อุตฺตมรูปธรํ รฺโ อคฺคมเหสึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา นิราหาโร นิปชฺชิตฺวา สหายเกหิ ปุฏฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชาปิ ‘‘ปุโรหิตปุตฺโต น ทิสฺสติ, กหํ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อหํ เต อิมํ สตฺต ทิวสานิ ทมฺมิ, สตฺตาหํ ฆเร กตฺวา อฏฺเม ทิวเส อาเนยฺยาสี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ เคหํ เนตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิ. เต อฺมฺํ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา กฺจิ อชานาเปตฺวา อคฺคทฺวาเรน ปลายิตฺวา อฺสฺส รฺโ วิชิตํ อคมสุํ, โกจิ คตฏฺานํ น ชานิ, นาวาย คตมคฺโค วิย อโหสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา นานปฺปกาเรน วิจินนฺโตปิ ตสฺส คตฏฺานํ น อฺาสิ. อถสฺส ตํ นิสฺสาย พลวโสโก ¶ อุปฺปชฺชิ, หทยํ อุณฺหํ หุตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริ. ตโต ปฏฺาย จสฺส กุจฺฉิโต โลหิตํ นิกฺขมิ, พฺยาธิ มหนฺโต อโหสิ. มหนฺตาปิ ราชเวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขึสุ.
โพธิสตฺโต ‘‘อิมสฺส รฺโ พฺยาธิ นตฺถิ, ภริยํ ปน อปสฺสนฺโต เจตสิกโรเคน ผุฏฺโ, อุปาเยน ตํ ติกิจฺฉิสฺสามี’’ติ อายุรฺจ ปุกฺกุสฺจาติ ทฺเว รฺโ ปณฺฑิตามจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘รฺโ เทวิยา อทสฺสเนน ¶ เจตสิกํ โรคํ เปตฺวา อฺโ โรโค นตฺถิ, พหูปกาโร จ โข ปน อมฺหากํ ราชา, ตสฺมา อุปาเยน นํ ติกิจฺฉาม, ราชงฺคเณ ¶ สมชฺชํ กาเรตฺวา อสึ คิลิตุํ ชานนฺเตน อสึ คิลาเปตฺวา ราชานํ สีหปฺชเร กตฺวา สมชฺชํ โอโลกาเปสฺสาม, ราชา อสึ คิลนฺตํ ทิสฺวา ‘อตฺถิ นุ โข อิโต อฺํ ทุกฺกรตร’นฺติ ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ. ตํ สมฺม อายุร, ตฺวํ ‘อสุกํ นาม ททามีติ วจนํ อิโต ทุกฺกรตร’นฺติ พฺยากเรยฺยาสิ, ตโต สมฺม ปุกฺกุส, ตํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺส ตฺวํ ‘มหาราช, ททามีติ วตฺวา อททโต สา วาจา อผลา โหติ, ตถารูปํ วาจํ น เกจิ อุปชีวนฺติ น ขาทนฺติ น ปิวนฺติ, เย ปน ตสฺส วจนสฺสานุจฺฉวิกํ กโรนฺติ, ยถาปฏิฺาตมตฺถํ เทนฺติเยว, อิทํ ตโต ทุกฺกรตร’นฺติ เอวํ พฺยากเรยฺยาสิ, อิโต ปรํ กตฺตพฺพํ อหํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ.
อถ เต ตโยปิ ปณฺฑิตา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, ราชงฺคเณ สมชฺโช วตฺตติ, ตํ โอโลเกนฺตานํ ทุกฺขมฺปิ น ทุกฺขํ โหติ, เอหิ คจฺฉามา’’ติ ราชานํ เนตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา สมชฺชํ โอโลกาเปสุํ. พหู ชนา อตฺตโน อตฺตโน ชานนกสิปฺปํ ทสฺเสสุํ. เอโก ปน ปุริโส เตตฺตึสงฺคุลํ ติขิณธารํ อสิรตนํ คิลติ. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส เอตํ อสึ คิลติ, ‘อตฺถิ นุ โข อิโต อฺํ ทุกฺกรตร’นฺติ อิเม ปณฺฑิเต ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อายุรํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ปณฺณกํ ติขิณธารํ, อสึ สมฺปนฺนปายินํ;
ปริสายํ ปุริโส คิลติ, กึ ทุกฺกรตรํ ตโต;
ยทฺํ ทุกฺกรํ านํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ปณฺณกนฺติ ปณฺณกรฏฺเ อุปฺปนฺนํ. สมฺปนฺนปายินนฺติ สมฺปนฺนํ ปรโลหิตปายินํ. ปริสายนฺติ ปริสมชฺเฌ ธนโลเภน อยํ ปุริโส คิลติ. ยทฺนฺติ อิโต อสิคิลนโต ยํ อฺํ ทุกฺกรตรํ การณํ, ตํ มยา ปุจฺฉิโต กเถหีติ.
อถสฺส ¶ ¶ ¶ โส ตํ กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘คิเลยฺย ปุริโส โลภา, อสึ สมฺปนฺนปายินํ;
โย จ วชฺชา ททามีติ, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;
สพฺพฺํ สุกรํ านํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติ.
ตตฺถ วชฺชาติ วเทยฺย. ตํ ทุกฺกรตรนฺติ ‘‘ททามี’’ติ วจนํ ตโต อสิคิลนโต ทุกฺกรตรํ. สพฺพฺนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ตว ทสฺสามี’’ติ วจนํ เปตฺวา อฺํ สพฺพมฺปิ การณํ สุกรํ. มทฺทวาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติ.
รฺโ อายุรปณฺฑิตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อสิคิลนโต กิร ‘อิทํ นาม ทมฺมี’ติ วจนํ ทุกฺกรํ, อหฺจ ‘ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวึ ทมฺมี’ติ อวจํ, อติทุกฺกรํ วต เม กต’’นฺติ วีมํสนฺตสฺเสว หทยโสโก โถกํ ตนุตฺตํ คโต. โส ตโต ‘‘ปรสฺส อิมํ ทมฺมีติ วจนโต ปน อฺํ ทุกฺกรตรํ อตฺถิ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา ปุกฺกุสปณฺฑิเตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘พฺยากาสิ อายุโร ปฺหํ, อตฺถํ ธมฺมสฺส โกวิโท;
ปุกฺกุสํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ ทุกฺกรตรํ ตโต;
ยทฺํ ทุกฺกรํ านํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ปฺหํ อตฺถนฺติ ปฺหสฺส อตฺถํ พฺยากาสีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมสฺส โกวิโทติ ตทตฺถโชตเก คนฺเถ กุสโล. ตโตติ ตโต วจนโต กึ ทุกฺกรตรนฺติ.
อถสฺส พฺยากโรนฺโต ปุกฺกุสปณฺฑิโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น วาจมุปชีวนฺติ, อผลํ คิรมุทีริตํ;
โย จ ทตฺวา อวากยิรา, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;
สพฺพฺํ สุกรํ านํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติ.
ตตฺถ ทตฺวาติ ‘‘อสุกํ นาม ทมฺมี’’ติ ปฏิฺํ ทตฺวา. อวากยิราติ ตํ ปฏิฺาตมตฺถํ ¶ ททนฺโต ตสฺมึ โลภํ อวากเรยฺย ฉินฺเทยฺย, ตํ ภณฺฑํ ¶ ทเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตโตติ ตโต อสิคิลนโต ‘‘อสุกํ นาม เต ทมฺมี’’ติ วจนโต จ ตเทว ทุกฺกรตรํ.
รฺโ ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อหํ ‘ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวึ ทมฺมี’ติ ปมํ วตฺวา วาจาย อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ตํ อทาสึ, ทุกฺกรํ วต เม กต’’นฺติ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส โสโก ตนุกตโร ชาโต. อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘เสนกปณฺฑิตโต อฺโ ปณฺฑิตตโร นาม นตฺถิ, อิมํ ปฺหํ เอตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ. ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘พฺยากาสิ ปุกฺกุโส ปฺหํ, อตฺถํ ธมฺมสฺส โกวิโท;
เสนกํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ ทุกฺกรตรํ ตโต;
ยทฺํ ทุกฺกรํ านํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
อถสฺส พฺยากโรนฺโต เสนโก ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ทเทยฺย ปุริโส ทานํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
โย จ ทตฺวา นานุตปฺเป, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;
สพฺพฺํ สุกรํ านํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติ.
ตตฺถ นานุตปฺเปติ อตฺตโน อติกนฺตํ อติมนาปํ ปิยภณฺฑํ ปรสฺส ทตฺวา ‘‘กิมตฺถํ มยา อิทํ ทินฺน’’นฺติ เอวํ ตํ ปิยภณฺฑํ อารพฺภ โย ปจฺฉา น ตปฺปติ น โสจติ, ตํ อสิคิลนโต จ ‘‘อสุกํ นาม เต ทมฺมี’’ติ วจนโต จ ตสฺส ทานโต จ ทุกฺกรตรํ.
อิติ มหาสตฺโต ราชานํ สฺาเปนฺตา กเถสิ. ทานฺหิ ทตฺวา อปรเจตนาว ทุสฺสนฺธาริยา, ตสฺสา สนฺธารณทุกฺกรตา เวสฺสนฺตรชาตเกน ทีปิตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อทุ จาปํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ พนฺธิย วามโต;
อาเนสฺสามิ สเก ปุตฺเต, ปุตฺตานฺหิ วโธ ทุโข.
‘‘อฏฺานเมตํ ¶ ทุกฺขรูปํ, ยํ กุมารา วิหฺเร;
สตฺจ ธมฺมมฺาย, โก ทตฺวา อนุตปฺปตี’’ติ. (ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๘-๒๑๕๙);
ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา สลฺลกฺเขสิ ‘‘อหํ อตฺตโน มเนเนว ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวึ ทตฺวา สกมนํ สนฺธาเรตุํ ¶ น สกฺโกมิ, โสจามิ กิลมามิ, น เม อิทํ อนุจฺฉวิกํ, สเจ สา มยิ สสิเนหา ภเวยฺย ¶ , อิมํ อิสฺสริยํ ฉฑฺเฑตฺวา น ปลาเยยฺย, มยิ ปน สิเนหํ อกตฺวา ปลาตาย กึ ตาย มยฺห’’นฺติ. ตสฺเสวํ จินฺเตนฺตสฺส ปทุมปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย สพฺพโสโก นิวตฺติตฺวา คโต, ตงฺขณฺเวสฺส กุจฺฉิ ปริสณฺาสิ. โส นิโรโค สุขิโต หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘พฺยากาสิ อายุโร ปฺหํ, อโถ ปุกฺกุสโปริโส;
สพฺเพ ปฺเห อติโภติ, ยถา ภาสติ เสนโก’’ติ.
ตตฺถ ยถา ภาสตีติ ยถา ปณฺฑิโต ภาสติ, ตเถเวตํ ทานํ นาม ทตฺวา เนว อนุตปฺปิตพฺพนฺติ. อิมํ ปนสฺส ถุตึ กตฺวา ตุฏฺโ พหุํ ธนมทาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ราชมเหสี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, ราชา อุกฺกณฺิตภิกฺขุ, อายุรปณฺฑิโต โมคฺคลฺลาโน, ปุกฺกุสปณฺฑิโต สาริปุตฺโต, เสนกปณฺฑิโต อหเมว อโหสินฺติ.
ปณฺณกชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๐๒] ๗. สตฺตุภสฺตชาตกวณฺณนา
วิพฺภนฺตจิตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
อตีเต พาราณสิยํ ชนโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ ¶ , เสนกกุมาโรติสฺส นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ, ราชา ตํ อมจฺจฏฺาเน เปสิ, มหนฺตฺจสฺส ยสํ อนุปฺปทาสิ ¶ . โส รฺโ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ อนุสาสิ, มธุรกโถ ธมฺมกถิโก หุตฺวา ราชานํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ทาเน อุโปสถกมฺเม ทสสุ กุสลกมฺมปเถสูติ อิมาย กลฺยาณปฏิปทาย ปติฏฺาเปสิ ¶ , สกลรฏฺเ พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกาโล วิย อโหสิ. ปกฺขทิวเสสุ ราชา จ อุปราชาทโย จ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมสภํ สชฺเชนฺติ. มหาสตฺโต สชฺชิตธมฺมสภายํ รตนปลฺลงฺกวรคโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสติ, พุทฺธานํ ธมฺมกถาสทิสาวสฺส กถา โหติ.
อถ อฺตโร มหลฺลกพฺราหฺมโณ ธนภิกฺขํ จริตฺวา กหาปณสหสฺสํ ลภิตฺวา เอกสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิกฺขิปิตฺวา ปุน ‘‘ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ คโต. ตสฺส คตกาเล ตํ กุลํ กหาปเณ วฬฺเชสิ. โส อาคนฺตฺวา กหาปเณ อาหราเปสิ. พฺราหฺมโณ กหาปเณ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน ธีตรํ ตสฺส ปาทปริจาริกํ กตฺวา อทาสิ. พฺราหฺมโณ ตํ คเหตฺวา พาราณสิโต อวิทูเร เอกสฺมึ พฺราหฺมณคาเม วาสํ กปฺเปสิ. อถสฺส ภริยา ทหรตาย กาเมสุ อติตฺตา อฺเน ตรุณพฺราหฺมเณน สทฺธึ มิจฺฉาจารํ จริ. โสฬส หิ อตปฺปนียวตฺถูนิ นาม. กตมานิ โสฬส? สาคโร สพฺพสวนฺตีหิ น ตปฺปติ, อคฺคิ อุปาทาเนน น ตปฺปติ, ราชา รฏฺเน น ตปฺปติ, พาโล ปาเปหิ น ตปฺปติ, อิตฺถี เมถุนธมฺเมน อลงฺกาเรน วิชายเนนาติ อิเมหิ ตีหิ น ตปฺปติ, พฺราหฺมโณ มนฺเตหิ น ตปฺปติ, ฌายี วิหารสมาปตฺติยา น ตปฺปติ, เสกฺโข อปจเยน น ตปฺปติ, อปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคคุเณน น ตปฺปติ, อารทฺธวีริโย วีริยารมฺเภน น ตปฺปติ, ธมฺมกถิโก สากจฺฉาย น ตปฺปติ, วิสารโท ปริสาย น ตปฺปติ, สทฺโธ สงฺฆุปฏฺาเนน น ตปฺปติ, ทายโก ปริจฺจาเคน น ตปฺปติ, ปณฺฑิโต ธมฺมสฺสวเนน น ตปฺปติ, จตสฺโส ปริสา ตถาคตทสฺสเนน น ตปฺปนฺตีติ.
สาปิ พฺราหฺมณี เมถุนธมฺเมน, อติตฺตา ¶ ตํ พฺราหฺมณํ นีหริตฺวา วิสฺสตฺถา ปาปกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา เอกทิวสํ ทุมฺมนา นิปชฺชิตฺวา ‘‘กึ โภตี’’ติ วุตฺตา ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ ตว เคเห กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกมิ, ทาสิทาสํ อาเนหี’’ติ อาห. ‘‘โภติ ธนํ เม นตฺถิ, กึ ทตฺวา อาเนมี’’ติ. ‘‘ภิกฺขํ จริตฺวา ธนํ ปริเยสิตฺวา อาเนหี’’ติ. ‘‘เตน หิ โภติ ปาเถยฺยํ เม สชฺเชหี’’ติ. ‘‘สา ตสฺส พทฺธสตฺตูนฺจ อพทฺธสตฺตูนฺจ จมฺมปสิพฺพกํ ปูเรตฺวา อทาสิ’’. พฺราหฺมโณ คามนิคมราชธานีสุ ¶ จรนฺโต สตฺต กหาปณสตานิ ลภิตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ธนํ ทาสิทาสมูลายา’’ติ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน คามํ อาคจฺฉนฺโต เอกสฺมึ อุทกผาสุกฏฺาเน ¶ ปสิพฺพกํ มฺุจิตฺวา สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปสิพฺพกมุขํ อพนฺธิตฺวาว ปานียํ ปิวิตุํ โอติณฺโณ. อเถกสฺมึ รุกฺขสุสิเร เอโก กณฺหสปฺโป สตฺตุคนฺธํ ฆายิตฺวา ปสิพฺพกํ ปวิสิตฺวา โภคํ อาภุชิตฺวา สตฺตุํ ขาทนฺโต นิปชฺชิ. พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา ปสิพฺพกสฺส อพฺภนฺตรํ อโนโลเกตฺวา ปสิพฺพกํ พนฺธิตฺวา อํเส กตฺวา ปายาสิ. อนฺตรามคฺเค เอกสฺมึ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา ขนฺธวิฏเป ตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, สเจ อนฺตรามคฺเค วสิสฺสสิ, สยํ มริสฺสสิ, สเจ อชฺช ฆรํ คมิสฺสสิ, ภริยา เต มริสฺสตี’’ติ วตฺวา อนฺตรธายิ. โส โอโลเกนฺโต เทวตํ อทิสฺวา ภีโต มรณภยตชฺชิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต พาราณสินครทฺวารํ สมฺปาปุณิ.
ตทา จ ปนฺนรสุโปสโถ โหติ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถนทิวโส. มหาชโน นานาคนฺธปุปฺผาทิหตฺโถ วคฺควคฺโค หุตฺวา ธมฺมึ กถํ โสตุํ คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, อชฺช เสนกปณฺฑิโต มธุรสฺสเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสติ, กึ ตฺวมฺปิ น ชานาสี’’ติ วุตฺเต จินฺเตสิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร ธมฺมกถิโก, อหฺจมฺหิ มรณภยตชฺชิโต, ปณฺฑิตา โข ปน มหนฺตมฺปิ ¶ โสกํ หริตุํ สกฺโกนฺติ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เตหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนาย สราชิกาย ปริสาย ปริยนฺเต สตฺตุปสิพฺพเกน ขนฺธคเตน ธมฺมาสนโต อวิทูเร มรณภยตชฺชิโต โรทมาโน อฏฺาสิ. มหาสตฺโต อากาสคงฺคํ โอตรนฺโต วิย อมตวสฺสํ วสฺเสนฺโต วิย จ ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน สฺชาตโสมนสฺโส สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ อสฺโสสิ.
ปณฺฑิตา จ นาม ทิสาจกฺขุกา โหนฺติ. ตสฺมึ ขเณ มหาสตฺโต ปสนฺนปฺจปสาทานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา สมนฺตโต ปริสํ โอโลเกนฺโต ตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกา ปริสา โสมนสฺสชาตา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, อยํ ปเนโก พฺราหฺมโณ โทมนสฺสปฺปตฺโต โรทติ, เอตสฺส อพฺภนฺตเร อสฺสุชนนสมตฺเถน โสเกน ภวิตพฺพํ, ตมสฺส อมฺพิเลน ¶ ปหริตฺวา ตมฺพมลํ วิย ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุํ วิย วินิวตฺเตตฺวา เอตฺเถว นํ นิสฺโสกํ ตุฏฺมานสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ. โส ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, เสนกปณฺฑิโต นามาหํ, อิทาเนว ตํ นิสฺโสกํ กริสฺสามิ, วิสฺสตฺโถ กเถหี’’ติ เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘วิพฺภนฺตจิตฺโต กุปิตินฺทฺริโยสิ, เนตฺเตหิ เต วาริคณา สวนฺติ;
กึ เต นฏฺํ กึ ปน ปตฺถยาโน, อิธาคมา พฺรหฺเม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กุปิตินฺทฺริโยสีติ จกฺขุนฺทฺริยเมว สนฺธาย ‘‘กุปิตินฺทฺริโยสี’’ติ อาห. วาริคณาติ อสฺสุพินฺทูนิ. อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. ตฺหิ มหาสตฺโต โจเทนฺโต เอวมาห ‘‘พฺราหฺมณ, สตฺตา นาม ทฺวีหิ การเณหิ โสจนฺติ ปริเทวนฺติ สตฺตสงฺขาเรสุ กิสฺมิฺจิเทว ปิยชาติเก นฏฺเ วา, กิฺจิเทว ปิยชาติกํ ปตฺเถตฺวา อลภนฺตา วา. ตตฺถ กึ เต นฏฺํ, กึ วา ปน ปตฺถยนฺโต ตฺวํ อิธ อาคโต, อิทํ เม ขิปฺปํ พฺรูหี’’ติ.
อถสฺส ¶ อตฺตโน โสกการณํ กเถนฺโต พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘มิยฺเยถ ภริยา วชโต มมชฺช, อคจฺฉโต มรณมาห ยกฺโข;
เอเตน ทุกฺเขน ปเวธิโตสฺมิ, อกฺขาหิ เม เสนก เอตมตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ วชโตติ เคหํ คจฺฉนฺตสฺส. อคจฺฉโตติ อคจฺฉนฺตสฺส. ยกฺโขติ อนฺตรามคฺเค เอกา รุกฺขเทวตา เอวมาหาติ วทติ. สา กิร เทวตา ‘‘ปสิพฺพเก เต พฺราหฺมณ, กณฺหสปฺโป’’ติ อนาจิกฺขนฺตี โพธิสตฺตสฺส าณานุภาวปฺปกาสนตฺถํ นาจิกฺขิ. เอเตน ทุกฺเขนาติ คจฺฉโต ภริยาย มรณทุกฺเขน, อคจฺฉโต อตฺตโน มรณทุกฺเขน, เตนสฺมิ ปเวธิโต ฆฏฺฏิโต กมฺปิโต. เอตมตฺถนฺติ เอตํ การณํ. เยน เม การเณน ¶ คจฺฉโต ภริยาย มรณํ, อคจฺฉโต อตฺตโน มรณํ โหติ, เอตํ เม การณํ อาจิกฺขาหีติ อตฺโถ.
มหาสตฺโต พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา สมุทฺทมตฺถเก ชาลํ ขิปนฺโต วิย าณชาลํ ปตฺถริตฺวา ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ พหูนิ มรณการณานิ. สมุทฺเท นิมุคฺคาปิ มรนฺติ, ตตฺถ วาฬมจฺเฉหิ คหิตาปิ, คงฺคาย ปติตาปิ, ตตฺถ สุสุมาเรหิ คหิตาปิ, รุกฺขโต ปติตาปิ, กณฺฏเกน วิทฺธาปิ, นานปฺปกาเรหิ อาวุเธหิ ปหฏาปิ, วิสํ ขาทิตฺวาปิ, อุพฺพนฺธิตฺวาปิ, ปปาเต ปติตาปิ, อติสีตาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ วา โรเคหิ อุปทฺทุตาปิ มรนฺติเยว, เอวํ พหูสุ มรณการเณสุ กตเรน นุ โข การเณน อชฺเชส พฺราหฺมโณ อนฺตรามคฺเค วสนฺโต สยํ มริสฺสติ, เคหมสฺส วชโต ภริยา มริสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ. จินฺเตนฺโต เอว พฺราหฺมณสฺส ขนฺเธ ปสิพฺพกํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺมึ ปสิพฺพเก เอเกน สปฺเปน ปวิฏฺเน ภวิตพฺพํ, ปวิสนฺโต จ ปเนโส อิมสฺมึ พฺราหฺมเณ ปาตราสสมเย สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปสิพฺพกมุขํ อพนฺธิตฺวา ปานียํ ปาตุํ คเต สตฺตุคนฺเธน สปฺโป ปวิฏฺโ ภวิสฺสติ. พฺราหฺมโณปิ ปานียํ ปิวิตฺวา อาคโต สปฺปสฺส ปวิฏฺภาวํ อชานิตฺวา ปสิพฺพกํ พนฺธิตฺวา อาทาย ปกฺกนฺโต ¶ ภวิสฺสติ, สจายํ อนฺตรามคฺเค วสนฺโต สายํ วสนฏฺาเน ‘‘สตฺตุํ ขาทิสฺสามี’’ติ ปสิพฺพกํ มฺุจิตฺวา หตฺถํ ปเวเสสฺสติ ¶ , อถ นํ สปฺโป หตฺเถ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อิทมสฺส อนฺตรามคฺเค วสนฺตสฺส มรณการณํ. สเจ ปน เคหํ คจฺเฉยฺย, ปสิพฺพโก ภริยาย หตฺถคโต ภวิสฺสติ, สา ‘อนฺโตภณฺฑํ โอโลเกสฺสามี’’ติ ปสิพฺพกํ มฺุจิตฺวา หตฺถํ ปเวเสสฺสติ, อถ นํ สปฺโป ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อิทมสฺส อชฺช เคหํ คตสฺส ภริยาย มรณการณ’’นฺติ อุปายโกสลฺลาเณเนว อฺาสิ.
อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมินา กณฺหสปฺเปน สูเรน นิพฺภเยน ภวิตพฺพํ. อยฺหิ พฺราหฺมณสฺส มหาผาสุกํ ปหรนฺโตปิ ปสิพฺพเก อตฺตโน จลนํ วา ผนฺทนํ วา น ทสฺเสติ, เอวรูปาย ปริสาย มชฺเฌปิ อตฺตโน อตฺถิภาวํ น ทสฺเสติ, ตสฺมา อิมินา กณฺหสปฺเปน สูเรน นิพฺภเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ. อิทมฺปิ โส อุปายโกสลฺลาเณเนว ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสนฺโต วิย อฺาสิ. เอวํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ สปฺปํ ปสิพฺพกํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ิตปุริโส วิย มหาสตฺโต อุปายโกสลฺลาเณเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปฺหํ กเถนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘พหูนิ ¶ านานิ วิจินฺตยิตฺวา, ยเมตฺถ วกฺขามิ ตเทว สจฺจํ;
มฺามิ เต พฺราหฺมณ สตฺตุภสฺตํ, อชานโต กณฺหสปฺโป ปวิฏฺโ’’ติ.
ตตฺถ พหูนิ านานีติ พหูนิ การณานิ. วิจินฺตยิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา จินฺตาวเสน ปวตฺตปฏิเวโธ หุตฺวา. ยเมตฺถ วกฺขามีติ ยํ เต อหํ เอเตสุ การเณสุ เอตํ การณํ วกฺขามิ. ตเทว สจฺจนฺติ ตเทว ตถํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา กถิตสทิสํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติ. มฺามีติ สลฺลกฺเขมิ. สตฺตุภสฺตนฺติ สตฺตุปสิพฺพกํ. อชานโตติ อชานนฺตสฺเสว เอโก กณฺหสปฺโป ปวิฏฺโติ มฺามีติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ‘‘อตฺถิ เต พฺราหฺมณ, เอตสฺมึ ปสิพฺพเก สตฺตู’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘อชฺช ปาตราสเวลาย สตฺตุํ ขาที’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘กตฺถ นิสีทิตฺวา’’ติ? ‘‘อรฺเ รุกฺขมูลสฺมึ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปาตุํ คจฺฉนฺโต ปสิพฺพกมุขํ พนฺธิ, น พนฺธี’’ติ? ‘‘น พนฺธึ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ปานียํ ปิวิตฺวา อาคโต ปสิพฺพกํ โอโลเกตฺวา พนฺธี’’ติ. ‘‘อโนโลเกตฺวาว พนฺธึ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘พฺราหฺมณ, ตว ปานียํ ปาตุํ คตกาเล อชานนฺตสฺเสว เต สตฺตุคนฺเธน ปสิพฺพกํ สปฺโป ปวิฏฺโติ มฺามิ, เอวเมตฺถ อาคโต ตฺวํ, ตสฺมา ปสิพฺพกํ โอตาเรตฺวา ปริสมชฺเฌ เปตฺวา ปสิพฺพกมุขํ ¶ โมเจตฺวา ปฏิกฺกมฺม ิโต เอกํ ทณฺฑกํ คเหตฺวา ปสิพฺพกํ ตาว ปหร, ตโต ปตฺถฏผณํ สุสูติสทฺทํ กตฺวา นิกฺขมนฺตํ กณฺหสปฺปํ ทิสฺวา นิกฺกงฺโข ภวิสฺสตี’’ติ จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อาทาย ทณฺฑํ ปริสุมฺภ ภสฺตํ, ปสฺเสฬมูคํ อุรคํ ทุชิวฺหํ;
ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, ภุชงฺคมํ ปสฺส ปมฺุจ ภสฺต’’นฺติ.
ตตฺถ ปริสุมฺภาติ ปหร. ปสฺเสฬมูคนฺติ เอฬํ ปคฺฆรนฺเตน มุเขน เอฬมูคํ ปสิพฺพกโต นิกฺขมนฺตํ ทุชิวฺหํ อุรคํ ปสฺส. ฉนฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานีติ ‘‘อตฺถิ นุ โข เม ปสิพฺพเก สปฺโป, อุทาหุ นตฺถี’’ติ กงฺขเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานานิ วิจิกิจฺฉิตานิ จ อชฺช ฉินฺท, มยฺหํ สทฺทห, อวิตถฺหิ เม เวยฺยากรณํ, อิทาเนว นิกฺขมนฺตํ ภุชงฺคมํ ปสฺส ปมฺุจ ภสฺตนฺติ.
พฺราหฺมโณ ¶ มหาสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา สํวิคฺโค ภยปฺปตฺโต ตถา อกาสิ. สปฺโปปิ สตฺตุภสฺเต ทณฺเฑน ปหเฏ ปสิพฺพกมุขา นิกฺขมิตฺวา มหาชนํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สํวิคฺครูโป ปริสาย มชฺเฌ, โส พฺราหฺมโณ สตฺตุภสฺตํ ปมฺุจิ;
อถ นิกฺขมิ อุรโค อุคฺคเตโช, อาสีวิโส สปฺโป ผณํ กริตฺวา’’ติ.
สปฺปสฺส ผณํ กตฺวา นิกฺขนฺตกาเล ‘‘มหาสตฺตสฺส สพฺพฺุพุทฺธสฺเสว พฺยากรณํ อโหสี’’ติ มหาชโน เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ, องฺคุลิโผฏนสหสฺสานิ ปริพฺภมึสุ, ฆนเมฆวสฺสํ วิย สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสิ, สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺตึสุ, มหาปถวีภิชฺชนสทฺโท วิย อโหสิ. อิทํ ปน พุทฺธลีฬาย เอวรูปสฺส ปฺหสฺส กถนํ นาม เนว ชาติยา พลํ, น โคตฺตกุลปฺปเทสานํ พลํ, กสฺส ปเนตํ พลนฺติ? ปฺาย พลํ. ปฺวา หิ ปุคฺคโล วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคทฺวารํ วิวริตฺวา อมตมหานิพฺพานํ ปวิสติ, สาวกปารมิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สมฺมาสมฺโพธิมฺปิ ปฏิวิชฺฌติ. อมตมหานิพฺพานสมฺปาปเกสุ หิ ธมฺเมสุ ปฺาว เสฏฺา, อวเสสา ตสฺสา ปริวารา โหนฺติ. เตเนตํ วุตฺตํ –
‘‘ปฺา ¶ หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สิรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม, อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺตี’’ติ. (ชา. ๒.๑๗.๘๑);
เอวํ กถิเต จ ปน มหาสตฺเตน ปฺเห เอโก อหิตุณฺฑิโก สปฺปสฺส มุขพนฺธนํ กตฺวา สปฺปํ คเหตฺวา อรฺเ วิสฺสชฺเชสิ. พฺราหฺมโณ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ชยาเปตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห รฺโ ถุตึ กโรนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘สุลทฺธลาภา ชนกสฺส รฺโ;
โย ปสฺสตี เสนกํ สาธุปฺ’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – โย สาธุปฺํ อุตฺตมปฺํ เสนกปณฺฑิตํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปิยจกฺขูหิ ปสฺสิตุํ ลภติ, ตสฺส รฺโ ชนกสฺส เอเต อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ทสฺสนลาภา สุลทฺธลาภา วต, เอเตน ลทฺเธสุ สพฺพลาเภสุ เอเตว ลาภา สุลทฺธลาภา นามาติ.
พฺราหฺมโณปิ รฺโ ¶ ถุตึ กตฺวา ปุน ปสิพฺพกโต สตฺต กหาปณสตานิ คเหตฺวา มหาสตฺตสฺส ถุตึ กตฺวา ตุฏฺิทายํ ทาตุกาโม ทิยฑฺฒคาถมาห –
‘‘วิวฏฺฏฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสี, าณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภึสรูปํ.
‘‘อิมานิ เม สตฺตสตานิ อตฺถิ, คณฺหาหิ สพฺพานิ ททามิ ตุยฺหํ;
ตยา หิ เม ชีวิตมชฺช ลทฺธํ, อโถปิ ภริยาย มกาสิ โสตฺถิ’’นฺติ.
ตตฺถ วิวฏฺฏฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสีติ กึ นุ โข ตฺวํ สพฺเพสุ ธมฺมากาเรสุ วิวฏฺฏฉทโน วิวฏฺฏเนยฺยธมฺโม สพฺพฺุพุทฺโธติ ถุติวเสน ปุจฺฉติ. าณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภึสรูปนฺติ อุทาหุ อสพฺพฺุสฺสปิ สโต ตว าณํ อติวิย ภึสรูปํ สพฺพฺุตฺาณํ วิย พลวนฺติ. ตยา หิ เมติ ตยา หิ ทินฺนตฺตา อชฺช มยา ชีวิตํ ลทฺธํ. อโถปิ ภริยาย มกาสิ โสตฺถินฺติ อโถปิ เม ภริยาย ตฺวเมว โสตฺถึ อกาสิ.
อิติ ¶ โส วตฺวา ‘‘สเจปิ สตสหสฺสํ ภเวยฺย, ทเทยฺยเมวาหํ, เอตฺตกเมว เม ธนํ, อิมานิ เม สตฺต สตานิ คณฺหา’’ติ ปุนปฺปุนํ โพธิสตฺตํ ยาจิ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘น ปณฺฑิตา เวตนมาทิยนฺติ, จิตฺราหิ คาถาหิ สุภาสิตาหิ;
อิโตปิ เต พฺรหฺเม ททนฺตุ วิตฺตํ, อาทาย ตฺวํ คจฺฉ สกํ นิเกต’’นฺติ.
ตตฺถ เวตนนฺติ เวตฺตนํ, อยเมว วา ปาโ. อิโตปิ เต พฺรหฺเมติ พฺราหฺมณ, อิโต มม ปาทมูลโตปิ ตุยฺหํ ธนํ ททนฺตุ. วิตฺตํ อาทาย ตฺวํ คจฺฉาติ ¶ อิโต อฺานิ ตีณิ สตานิ คเหตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย สกนิเวสนํ คจฺฉ.
เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต พฺราหฺมณสฺส สหสฺสํ ปูราเปนฺโต กหาปเณ ทาเปตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, เกน ตฺวํ ธนภิกฺขาย เปสิโต’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ภริยาย เม ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ภริยา ¶ ปน เต มหลฺลิกา, ทหรา’’ติ. ‘‘ทหรา, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘เตน หิ สา อฺเน สทฺธึ อนาจารํ กโรนฺตี ‘นิพฺภยา หุตฺวา กริสฺสามี’ติ ตํ เปเสสิ, สเจ อิเม กหาปเณ ฆรํ เนสฺสสิ, สา เต ทุกฺเขน ลทฺธกหาปเณ อตฺตโน ชารสฺส ทสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อุชุกเมว เคหํ อคนฺตฺวา พหิคาเม รุกฺขมูเล วา ยตฺถ กตฺถจิ วา กหาปเณ เปตฺวา ปวิเสยฺยาสี’’ติ วตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ. โส คามสมีปํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ รุกฺขมูเล กหาปเณ เปตฺวา สายํ เคหํ อคมาสิ. ภริยาปิสฺส ตสฺมึ ขเณ ชาเรน สทฺธึ นิสินฺนา อโหสิ. พฺราหฺมโณ ทฺวาเร ตฺวา ‘‘โภตี’’ติ อาห. สา ตสฺส สทฺทํ สลฺลกฺเขตฺวา ทีปํ นิพฺพาเปตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา พฺราหฺมเณ อนฺโต ปวิฏฺเ อิตรํ นีหริตฺวา ทฺวารมูเล เปตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา ปสิพฺพเก กิฺจิ อทิสฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กึ เต ภิกฺขํ จริตฺวา ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘สหสฺสํ เม ลทฺธ’’นฺติ. ‘‘กหํ ปน ต’’นฺติ. ‘‘อสุกฏฺาเน นาม ปิตํ, ปาโตว อาหริสฺสามิ, มา จินฺตยี’’ติ. สา คนฺตฺวา ชารสฺส อาจิกฺขิ. โส นิกฺขมิตฺวา อตฺตนา ปิตํ วิย คณฺหิ.
พฺราหฺมโณ ปุนทิวเส คนฺตฺวา กหาปเณ อปสฺสนฺโต โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺเต ‘‘กหาปเณ น ปสฺสามิ, ปณฺฑิตา’’ติ อาห. ‘‘ภริยาย เต อาจิกฺขี’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติ. มหาสตฺโต ตาย ชารสฺส อาจิกฺขิตภาวํ ตฺวา ‘‘อตฺถิ ปน เต พฺราหฺมณ, ภริยาย กุลูปกพฺราหฺมโณ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ตุยฺหมฺปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติ. อถสฺส มหาสตฺโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ ปริพฺพยํ ทาเปตฺวา ¶ ‘‘คจฺฉ ปมทิวเส ตว สตฺต, ภริยาย เต สตฺตาติ จุทฺทส พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา โภเชถ, ปุนทิวสโต ปฏฺาย เอเกกํ หาเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตว เอกํ, ภริยาย เต เอกนฺติ ทฺเว พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ภริยาย เต สตฺต ทิวเส นิมนฺติตพฺราหฺมณสฺส นิพทฺธํ อาคมนภาวํ ตฺวา มยฺหํ อาโรเจหี’’ติ ¶ อาห. พฺราหฺมโณ ตถา ¶ กตฺวา ‘‘สลฺลกฺขิโต เม ปณฺฑิต, นิพทฺธํ ภฺุชนกพฺราหฺมโณ’’ติ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิ.
โพธิสตฺโต เตน สทฺธึ ปุริเส เปเสตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ อาหราเปตฺวา ‘‘อสุกรุกฺขมูลโต เต อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺตกํ กหาปณสหสฺสํ คหิต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น คณฺหามิ, ปณฺฑิตา’’ติ. ‘‘ตฺวํ มม เสนกปณฺฑิตภาวํ น ชานาสิ, อาหราเปสฺสามิ เต กหาปเณ’’ติ. โส ภีโต ‘‘คหิตา เม’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ‘‘กุหึ เต ปิตา’’ติ? ‘‘ตตฺเถว, ปณฺฑิต, ปิตา’’ติ. โพธิสตฺโต พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิ ‘‘พฺราหฺมณ, กึ เต สาเยว ภริยา โหตุ, อุทาหุ อฺํ คณฺหิสฺสสี’’ติ. ‘‘สาเยว เม โหตุ, ปณฺฑิตา’’ติ. โพธิสตฺโต มนุสฺเส เปเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส กหาปเณ จ พฺราหฺมณิฺจ อาหราเปตฺวา โจรพฺราหฺมณสฺส หตฺถโต กหาปเณ พฺราหฺมณสฺส ทาเปตฺวา อิตรสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา นครา นีหราเปตฺวา พฺราหฺมณิยาปิ ราชาณํ กาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อตฺตโนเยว สนฺติเก วสาเปสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ สจฺฉิกรึสุ. ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, รุกฺขเทวตา สาริปุตฺโต, ปริสา พุทฺธปริสา, เสนกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
สตฺตุภสฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๐๓] ๘. อฏฺิเสนชาตกวณฺณนา
เยเม อหํ น ชานามีติ อิทํ สตฺถา อาฬวึ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺา มณิกณฺชาตเก (ชา. ๑.๓.๗ อาทโย) กถิตเมว. สตฺถา ปน เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ปุพฺเพ อนุปฺปนฺเน ¶ พุทฺเธ พาหิรกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา ราชูหิ ปวาริตาปิ ‘ยาจนา นาม ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา’ติ น ยาจึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ นิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, อฏฺิเสนกุมาโรติสฺส นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสโต นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย จรนฺโต ราชงฺคณํ อคมาสิ. ราชา ตสฺสาจารวิหาเร ปสีทิตฺวา ตํ นิมนฺตาเปตฺวา ปาสาทตเล ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภเชตฺวา โภชนาวสาเน อนุโมทนํ สุตฺวา ปสนฺโน ปฏิฺํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ ราชุยฺยาเน วสาเปสิ, ทิวสสฺส จ ทฺเว ตโย วาเร อุปฏฺานํ อคมาสิ. โส เอกทิวสํ ธมฺมกถาย ปสนฺโน รชฺชํ อาทึ กตฺวา ‘‘เยน โว อตฺโถ, ตํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ นาม เม เทหี’’ติ น วทติ. อฺเ ยาจกา ‘‘อิทํ เทหิ, อิทํ เทหี’’ติ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ยาจนฺติ, ราชา อสชฺชมาโน เทติเยว. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘อฺเ ยาจนกวนิพฺพกา ‘อิทฺจิทฺจ อมฺหากํ เทหี’ติ มํ ยาจนฺติ, อยฺโย ปน อฏฺิเสโน ปวาริตกาลโต ปฏฺาย น กิฺจิ ยาจติ, ปฺวา โข ปเนส อุปายกุสโล, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ. โส เอกทิวสํ ภุตฺตปาตราโส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อฺเสํ ยาจนการณํ ตสฺส จ อยาจนการณํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เยเม อหํ น ชานามิ, อฏฺิเสน วนิพฺพเก;
เต มํ สงฺคมฺม ยาจนฺติ, กสฺมา มํ ตฺวํ น ยาจสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ วนิพฺพเกติ ยาจนเก. สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยฺย, อฏฺิเสน, เยเม วนิพฺพเก อหํ นามโคตฺตชาติกุลปฺปเทเสน ‘‘อิเม นาเมเต’’ติปิ น ชานามิ, เต มํ สมาคนฺตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ยาจนฺติ, ตฺวํ ปน กสฺมา มํ กิฺจิ น ยาจสีติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ยาจโก อปฺปิโย โหติ, ยาจํ อททมปฺปิโย;
ตสฺมาหํ ตํ น ยาจามิ, มา เม วิเทสฺสนา อหู’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยาจโก อปฺปิโย โหตีติ โย หิ, มหาราช, ปุคฺคโล ‘‘อิทํ เม เทหี’’ติ ยาจโก, โส มาตาปิตูนมฺปิ มิตฺตามจฺจาทีนมฺปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป. ตสฺส อปฺปิยภาโว ¶ มณิกณฺชาตเกน ทีเปตพฺโพ. ยาจนฺติ ยาจิตภณฺฑํ. อททนฺติ อททมาโน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โยปิ ยาจิตํ น เทติ, โส มาตาปิตโร อาทึ กตฺวา อททมาโน ปุคฺคโล ยาจกสฺส อปฺปิโย โหตีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ยาจโกปิ ทายกสฺส, ยาจิตํ ภณฺฑํ อททนฺโตปิ ยาจกสฺส อปฺปิโย โหติ, ตสฺมา อหํ ตํ น ยาจามิ. มา เม วิเทสฺสนา อหูติ สเจ หิ อหํ ยาเจยฺยเมว, ตว วิเทสฺโส ภเวยฺย, สา เม ตว สนฺติกา อุปฺปนฺนา วิเทสฺสนา, สเจ ปน ตฺวํ น ทเทยฺยาสิ, มม วิเทสฺโส ภเวยฺยาสิ, สา จ มม ตยิ วิเทสฺสนา, เอวํ สพฺพถาปิ มา เม วิเทสฺสนา อหุ, มา โน อุภินฺนมฺปิ เมตฺตา ภิชฺชีติ เอตมตฺถํ สมฺปสฺสนฺโต อหํ ตํ น กิฺจิ ยาจามีติ.
อถสฺส วจนํ สุตฺวา ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘โย เว ยาจนชีวาโน, กาเล ยาจํ น ยาจติ;
ปรฺจ ปฺุา ธํเสติ, อตฺตนาปิ น ชีวติ.
‘‘โย จ ยาจนชีวาโน, กาเล ยาจฺหิ ยาจติ;
ปรฺจ ปฺุํ ลพฺเภติ, อตฺตนาปิ จ ชีวติ.
‘‘น เวเทสฺสนฺติ สปฺปฺา, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;
พฺรหฺมจาริ ปิโย เมสิ, วท ตฺวํ ภฺมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ยาจนชีวาโนติ ยาจนชีวมาโน, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยฺย, อฏฺิเสน โย ยาจเนน ชีวมาโน ธมฺมิโก สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ยาจิตพฺพยุตฺตปตฺตกาเล กิฺจิเทว ยาจิตพฺพํ น ยาจติ, โส ปรฺจ ทายกํ ปฺุา ธํเสติ ปริหาเปติ, อตฺตนาปิ จ สุขํ น ชีวติ. ปฺุํ ลพฺเภตีติ ¶ กาเล ปน ยาจิตพฺพํ ยาจนฺโต ปรฺจ ปฺุํ อธิคเมติ, อตฺตนาปิ จ สุขํ ชีวติ. น เวเทสฺสนฺตีติ ยํ ตฺวํ วเทสิ ‘‘มา เม วิเทสฺสนา อหู’’ติ, ตํ กสฺมา วทสิ. สปฺปฺา หิ ทานฺจ ¶ ทานผลฺจ ชานนฺตา ปณฺฑิตา ยาจเก อาคเต ทิสฺวา น เทสฺสนฺติ น กุชฺฌนฺติ, อฺทตฺถุ ปน ปมุทิตาว โหนฺตีติ ทีเปติ. ยาจกมาคเตติ ม-กาโร พฺยฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโต, ยาจเก อาคเตติ อตฺโถ. พฺรหฺมจาริ ปิโย เมสีติ อยฺย อฏฺิเสน, ปริสุทฺธจาริ มหาปฺุ, ตฺวํ มยฺหํ อติวิย ปิโย, ตสฺมา วรํ ตฺวํ มํ วเทหิ ยาจาหิเยว. ภฺมิจฺฉสีติ ยํกิฺจิ วตฺตพฺพํ อิจฺฉสิ, สพฺพํ วท, รชฺชมฺปิ เต ทสฺสามิเยวาติ.
เอวํ ¶ โพธิสตฺโต รฺา รชฺเชนาปิ ปวาริโต เนว กิฺจิ ยาจิ. รฺโ ปน เอวํ อตฺตโน อชฺฌาสเย กถิเต มหาสตฺโตปิ ปพฺพชิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาราช, ยาจนา หิ นาเมสา กามโภคีนํ คิหีนํ อาจิณฺณา, น ปพฺพชิตานํ, ปพฺพชิเตน ปน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย คิหีหิ อสมานปริสุทฺธาชีเวน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปพฺพชิตปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘น เว ยาจนฺติ สปฺปฺา, ธีโร จ เวทิตุมรหติ;
อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ.
ตตฺถ สปฺปฺาติ พุทฺธา จ พุทฺทสาวกา จ โพธิยา ปฏิปนฺนา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา โพธิสตฺตา จ สพฺเพปิ สปฺปฺา จ สุสีลา จ, เอเต เอวรูปา สปฺปฺา ‘‘อมฺหากํ อิทฺจิทฺจ เทถา’’ติ น ยาจนฺติ. ธีโร จ เวทิตุมรหตีติ อุปฏฺาโก ปน ธีโร ปณฺฑิโต คิลานกาเล จ อคิลานกาเล จ เยน เยนตฺโถ, ตํ สพฺพํ สยเมว เวทิตุํ ชานิตุํ อรหติ. อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺตีติ อริยา ปน วาจํ อภินฺทิตฺวา เยนตฺถิกา โหนฺติ, ตํ อุทฺทิสฺส เกวลํ ภิกฺขาจารวตฺเตน ติฏฺนฺติ, เนว กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา โกเปนฺติ. กายวิการํ ทสฺเสตฺวา นิมิตฺตํ กโรนฺโต หิ กายงฺคํ โกเปติ นาม, วจีเภทํ กโรนฺโต วาจงฺคํ โกเปติ นาม, ตทุภยํ อกตฺวา พุทฺธาทโย อริยา ติฏฺนฺติ. เอสา อริยาน ยาจนาติ เอสา กายงฺควาจงฺคํ อโกเปตฺวา ภิกฺขาย ติฏฺมานา อริยานํ ยาจนา นาม.
ราชา ¶ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยทิ สปฺปฺโ อุปฏฺาโก อตฺตนาว ตฺวา กุลูปกสฺส ทาตพฺพํ เทติ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ อิทฺจิทฺจ ทมฺมี’’ติ วทนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘ททามิ ¶ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;
อริโย หิ อริยสฺส กถํ น ทชฺชา, สุตฺวาน คาถา ตว ธมฺมยุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํ. ควํ สหสฺสนฺติ ขีรทธิอาทิมธุรรสปริโภคตฺถาย เอวรูปานํ คุนฺนํ สหสฺสํ ตุยฺหํ ทมฺมิ, ตํ เม ปฏิคฺคณฺห. อริโยติ อาจารอริโย. อริยสฺสาติ อาจารอริยสฺส. กถํ น ทชฺชาติ เกน การเณน น ทเทยฺย.
เอวํ วุตฺเต โพธิสตฺโต ‘‘อหํ มหาราช, อกิฺจโน ปพฺพชิโต, น เม คาวีหิ อตฺโถ’’ติ ¶ ปฏิกฺขิปิ. ราชา ตสฺโสวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. โสปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺิตา. ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อฏฺิเสโน ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อฏฺิเสนชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๐๔] ๙. กปิชาตกวณฺณนา
ยตฺถ เวรี นิวสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ ปถวึ ปวิฏฺเ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สห ปริสาย นฏฺโ’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต สห ปริสาย นฏฺโ, ปุพฺเพปิ นสฺสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปฺจสตกปิปริวาโร ราชุยฺยาเน ¶ วสิ. เทวทตฺโตปิ กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปฺจสตกปิปริวาโร ตตฺเถว วสิ. อเถกทิวสํ ปุโรหิเต อุยฺยานํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา อลงฺกริตฺวา นิกฺขมนฺเต เอโก ¶ โลลกปิ ปุเรตรํ คนฺตฺวา ราชุยฺยานทฺวาเร โตรณมตฺถเก นิสีทิตฺวา ตสฺส มตฺถเก วจฺจปิณฺฑํ ปาเตตฺวา ปุน อุทฺธํ โอโลเกนฺตสฺส มุเข ปาเตสิ. โส นิวตฺติตฺวา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามิ ตุมฺหากํ กตฺตพฺพ’’นฺติ มกฺกเฏ สนฺตชฺเชตฺวา ปุน นฺหตฺวา ปกฺกามิ. เตน เวรํ คเหตฺวา มกฺกฏานํ สนฺตชฺชิตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํ. โส ‘‘เวรีนํ นิวสนฏฺาเน นาม วสิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺโพปิ กปิคโณ ปลายิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉตู’’ติ กปิสหสฺสสฺสปิ อาโรจาเปสิ. ทุพฺพจกปิ อตฺตโน ปริวารมกฺกเฏ คเหตฺวา ‘‘ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ ตตฺเถว นิสีทิ. โพธิสตฺโต อตฺตโน ปริวารํ คเหตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. อเถกทิวสํ เอกิสฺสา วีหิโกฏฺฏิกาย ทาสิยา อาตเป ปสาริตวีหึ ขาทนฺโต เอโก เอฬโก อุมฺมุกฺเกน ปหารํ ลภิตฺวา อาทิตฺตสรีโร ปลายนฺโต เอกิสฺสา หตฺถิสาลํ นิสฺสาย ติณกุฏิยา กุฏฺเฏ สรีรํ ฆํสิ ¶ . โส อคฺคิ ติณกุฏิกํ คณฺหิ, ตโต อุฏฺาย หตฺถิสาลํ คณฺหิ, หตฺถิสาลาย หตฺถีนํ ปิฏฺิ ฌายิ, หตฺถิเวชฺชา หตฺถีนํ ปฏิชคฺคนฺติ.
ปุโรหิโตปิ มกฺกฏานํ คหณูปายํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ. อถ นํ ราชุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชา อาห ‘‘อาจริย, พหู โน หตฺถี วณิตา ชาตา, หตฺถิเวชฺชา ปฏิชคฺคิตุํ น ชานนฺติ, ชานาสิ นุ โข กิฺจิ เภสชฺช’’นฺติ? ‘‘ชานามิ, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึ นามา’’ติ? ‘‘มกฺกฏวสา, มหาราชา’’ติ. ‘‘กหํ ลภิสฺสามา’’ติ? ‘‘นนุ อุยฺยาเน พหู มกฺกฏา’’ติ? ราชา ‘‘อุยฺยาเน มกฺกเฏ มาเรตฺวา วสํ อาเนถา’’ติ อาห. ธนุคฺคหา คนฺตฺวา ปฺจสเตปิ มกฺกเฏ วิชฺฌิตฺวา มาเรสุํ. เอโก ปน เชฏฺกมกฺกโฏ ปลายนฺโต สรปหารํ ลภิตฺวาปิ ตตฺเถว อปติตฺวา ¶ โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺานํ ปตฺวา ปติ. วานรา ‘‘อมฺหากํ วสนฏฺานํ ปตฺวา มโต’’ติ ตสฺส ปหารํ ลทฺธา มตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํ. โส คนฺตฺวา กปิคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกตฺวา เวริฏฺาเน วสนฺตา นาม เอวํ วินสฺสนฺตี’’ติ กปิคณสฺส โอวาทวเสน อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ยตฺถ เวรี นิวสติ, น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต;
เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสุ.
‘‘ทิโส ¶ เว ลหุจิตฺตสฺส, โปสสฺสานุวิธียโต;
เอกสฺส กปิโน เหตุ, ยูถสฺส อนโย กโต.
‘‘พาโลว ปณฺฑิตมานี, ยูถสฺส ปริหารโก;
สจิตฺตสฺส วสํ คนฺตฺวา, สเยถายํ ยถา กปิ.
‘‘น สาธุ พลวา พาโล, ยูถสฺส ปริหารโก;
อหิโต ภวติ าตีนํ, สกุณานํว เจตโก.
‘‘ธีโรว พลวา สาธุ, ยูถสฺส ปริหารโก;
หิโต ภวติ าตีนํ, ติทสานํว วาสโว.
‘‘โย ¶ จ สีลฺจ ปฺฺจ, สุตฺจตฺตนิ ปสฺสติ;
อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ.
‘‘ตสฺมา ตุเลยฺย มตฺตานํ, สีลปฺาสุตามิว;
คณํ วา ปริหเร ธีโร, เอโก วาปิ ปริพฺพเช’’ติ.
ตตฺถ ลหุจิตฺตสฺสาติ ลหุจิตฺโต อสฺส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย โปโส ลหุจิตฺตสฺส มิตฺตสฺส วา าติโน วา อนุวิธียติ อนุวตฺตติ, ตสฺส โปสสฺส อนุวิธียโต โส ลหุจิตฺโต ทิโส โหติ, เวริกิจฺจํ กโรติ. เอกสฺส กปิโนติ ปสฺสถ เอกสฺส ลหุจิตฺตสฺส อนฺธพาลสฺส กปิโน เหตุ อยํ สกลสฺส ยูถสฺส อนโย อวุฑฺฒิ มหาวินาโส กโตติ. ปณฺฑิตมานีติ โย สยํ พาโล หุตฺวา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อตฺตานํ มฺมาโน ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกตฺวา สกสฺส จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉติ, โส สจิตฺตสฺส วสํ คนฺตฺวา ยถายํ ทุพฺพจกปิ มตสยนํ สยิโต, เอวํ สเยถาติ อตฺโถ.
น สาธูติ พาโล นาม พลสมฺปนฺโน ยูถสฺส ปริหารโก น สาธุ น ลทฺธโก. กึการณา? โส หิ อหิโต ภวติ าตีนํ, วินาสเมว วหติ. สกุณานํว เจตโกติ ยถา หิ ติตฺติรสกุณานํ ¶ ทีปกติตฺติโร ทิวสมฺปิ วสฺสนฺโต อฺเ สกุเณ น มาเรติ, าตเกว มาเรติ, เตสฺเว อหิโต โหติ, เอวนฺติ อตฺโถ. หิโต ภวตีติ กาเยนปิ วาจายปิ มนสาปิ หิตการโกเยว. อุภินฺนมตฺถํ จรตีติ โย อิธ ปุคฺคโล เอเต สีลาทโย คุเณ อตฺตนิ ¶ ปสฺสติ, โส ‘‘มยฺหํ อาจารสีลมฺปิ อตฺถิ, ปฺาปิ สุตปริยตฺติปิ อตฺถี’’ติ ตถโต ชานิตฺวา คณํ ปริหรนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตฺตานํ ปริวาเรตฺวา จรนฺตานนฺติ อุภินฺนมฺปิ อตฺถเมว จรติ.
ตุเลยฺย มตฺตานนฺติ ตุเลยฺย อตฺตานํ. ตุเลยฺยาติ ตุเลตฺวา. สีลปฺาสุตามิวาติ เอตานิ สีลาทีนิ วิย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สีลาทีนิ อตฺตนิ สมนุปสฺสนฺโต อุภินฺนมตฺถํ จรติ, ตสฺมา ปณฺฑิโต เอตานิ สีลาทีนิ วิย อตฺตานมฺปิ เตสุ ตุเลตฺวา ‘‘ปติฏฺิโต นุ โขมฺหิ สีเล ปฺาย สุเต’’ติ ตีเรตฺวา ปติฏฺิตภาวํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ธีโร คณํ วา ปริหเรยฺย, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอโก วา หุตฺวา ปริพฺพเชยฺย วตฺเตยฺย, ปริสุปฏฺาเกนปิ วิเวกจารินาปิ อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคเตเนว ภวิตพฺพนฺติ. เอวํ มหาสตฺโต กปิราชา หุตฺวาปิ วินยปริยตฺติกิจฺจํ กเถสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพจกปิ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสา, ปณฺฑิตกปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กปิชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๐๕] ๑๐. พกชาตกวณฺณนา
ทฺวาสตฺตตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พกพฺรหฺมานํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส หิ ‘‘อิทํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อจวนธมฺมํ, อิโต อฺํ โลกนิสฺสรณํ นิพฺพานํ นาม นตฺถี’’ติ เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชิ. เหฏฺูปปตฺติโก กิเรส พฺรหฺมา ปุพฺเพ ฌานํ ภาเวตฺวา เวหปฺผเลสุ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ ปฺจกปฺปสตปริมาณํ อายุํ เขเปตฺวา สุภกิณฺเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา จตุสฏฺิกปฺปํ เขเปตฺวา ตโต จุโต อฏฺกปฺปายุเกสุ อาภสฺสเรสุ นิพฺพตฺติ, ตตฺรสฺส เอสา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชิ. โส หิ เนว อุปริพฺรหฺมโลกโต จุตึ, น ตตฺถ อุปปตฺตึ อนุสฺสริ, ตทุภยมฺปิ อปสฺสนฺโต เอวํ ทิฏฺึ คณฺหิ. ภควา ตสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เสยฺยถาปิ ¶ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ ¶ พฺรหฺมา ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ โข, มาริส, สฺวาคตํ มาริส, จิรสฺสํ โข, มาริส, อิมํ ปริยายมกาสิ, ยทิทํ อิธาคมนาย. อิทฺหิ มาริส, นิจฺจํ อิทํ ธุวํ อิทํ สสฺสตํ อิทํ เกวลํ อิทํ อจวนธมฺมํ, อิทฺหิ น จ ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, อิโต จ ปนฺํ อุตฺตริ นิสฺสรณํ นตฺถี’’ติ อาห.
เอวํ วุตฺเต ภควา พกํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ ‘‘อวิชฺชาคโต วต โภ พโก พฺรหฺมา, อวิชฺชาคโต วต โภ พโก พฺรหฺมา, ยตฺร หิ นาม อนิจฺจฺเว สมานํ นิจฺจนฺติ วกฺขติ…เป… สนฺตฺจ ปนฺํ อุตฺตริ นิสฺสรณํ, นตฺถฺํ อุตฺตริ นิสฺสรณนฺติ วกฺขตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๕). ตํ สุตฺวา พฺรหฺมา ‘‘ตฺวํ เอวํ กเถสิ, ตฺวํ เอวํ กเถสิ, อิติ มํ เอส อนุยฺุชนฺโต อนุพนฺธตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา นาม ทุพฺพโล โจโร กติปเย ปหาเร ลภิตฺวา ‘‘กึ อหเมว โจโร, อสุโกปิ โจโร อสุโกปิ โจโร’’ติ สพฺเพปิ สหายเก อาจิกฺขติ, ตเถว ภควโต อนุโยคภเยน ภีโต อฺเปิ อตฺตโน สหายเก อาจิกฺขนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ทฺวาสตฺตติ ¶ โคตม ปฺุกมฺมา, วสวตฺติโน ชาติชรํ อตีตา;
อยมนฺติมา เวทคู พฺรหฺมปตฺติ, อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๕);
ตตฺถ ทฺวาสตฺตตีติ น เกวลํ โภ โคตม, อหเมว, อถ โข อิมสฺมึ พฺรหฺมโลเก มยํ ทฺวาสตฺตติ ชนา ปฺุกมฺมา อฺเสํ อุปริ อตฺถโน วสํ วตฺตเนน วสวตฺติโน ชาติฺจ ชรฺจ อตีตา, อยํ โน เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, อยํ โภ โคตม อนฺติมา พฺรหฺมปตฺติ, ปจฺฉิมโกฏิปฺปตฺติ เสฏฺภาวปฺปตฺติ. อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกาติ อมฺเห อฺเ พหู ชนา ปฺชลิกา หุตฺวา – ‘‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา’’ติอาทีนิ วทนฺตา นมสฺสนฺติ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ‘‘อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา ภเวยฺยามา’’ติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ตสฺส ¶ ¶ วจนํ สุตฺวา สตฺถา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อปฺปํ หิ เอตํ น หิ ทีฆมายุ, ยํ ตฺวํ พก มฺสิ ทีฆมายุํ;
สตํ สหสฺสานิ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาห พฺรหฺเม’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๕);
ตตฺถ สตํ สหสฺสานิ นิรพฺพุทานนฺติ นิรพฺพุทสงฺขาตานํ คณนานํ สตสหสฺสานิ. วสฺสานฺหิ ทสทสกํ สตํ, ทส สตานํ สหสฺสํ, สตํ สหสฺสานํ สตสหสฺสํ, สตํ สตสหสฺสานํ โกฏิ นาม, สตํ โกฏิสตสหสฺสานํ ปโกฏิ นาม, สตํ ปโกฏิสตสหสฺสานํ โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ เอกํ นหุตํ นาม, สตํ นหุตสตสหสฺสานํ เอกํ นินฺนหุตํ นาม. เฉโก คณโก เอตฺตกํ คเณตุํ สกฺโกติ, ตโต ปรํ คณนา นาม พุทฺธานเมว วิสโย. ตตฺถ สตํ นินฺนหุตสตสหสฺสานํ เอกํ อพฺพุทํ, วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ, เตสํ นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมึ ภเว อวสิฏฺํ อายุ, ตํ สนฺธาย ภควา เอวมาห.
ตํ สุตฺวา พโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘อนนฺตทสฺสี ¶ ภควาหมสฺมิ, ชาติชฺชรํ โสกมุปาติวตฺโต;
กึ เม ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, อาจิกฺข เม ตํ ยมหํ วิชฺ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๕);
ตตฺถ ภควาติ ภควา ตุมฺเห ‘‘อายุํ ปชานามิ ตวาห’’นฺติ วทนฺตา ‘‘อหํ อนนฺตทสฺสี ชาติชรฺจ โสกฺจ อุปาติวตฺโตสฺมี’’ติ วทถ. วตสีลวตฺตนฺติ วตสมาทานฺจ สีลวตฺตฺจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตุมฺเห สพฺพฺุพุทฺธา, เอวํ สนฺเต กึ มยฺหํ ปุราณํ วตฺจ สีลวตฺตฺจ, อาจิกฺข เม ตํ, ยมหํ ตยา อาจิกฺขิตํ ยาถาวสรสโต วิชาเนยฺยนฺติ.
อถสฺส ¶ ภควา อตีตานิ วตฺถูนิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘ยํ ตฺวํ อปาเยสิ พหู มนุสฺเส, ปิปาสิเต ฆมฺมนิ สมฺปเรเต;
ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิ.
‘‘ยํ ¶ เอณิกูลสฺมิ ชนํ คหีตํ, อโมจยี คยฺหก นียมานํ;
ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิ.
‘‘คงฺคาย โสตสฺมึ คหีตนาวํ, ลุทฺเทน นาเคน มนุสฺสกปฺปา;
อโมจยิ ตฺวํ พลสา ปสยฺห, ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ;
สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิ.
‘‘กปฺโป จ เต พทฺธจโร อโหสึ, สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมฺํ;
ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๕);
ตตฺถ อปาเยสีติ ปาเยสิ. ฆมฺมนิ สมฺปเรเตติ ฆมฺเมน สมฺปเรเต อติวิย ผุฏฺเ ฆมฺมกิลนฺเต. สุตฺตปฺปพุทฺโธวาติ ปจฺจูสกาเล สุปนฺโต สุปินํ ปสฺสิตฺวา ตํ สุปินกํ วิย อนุสฺสรามิ. โส กิร พกพฺรหฺมา เอกสฺมึ กปฺเป ตาปโส หุตฺวา มรุกนฺตาเร วสนฺโต พหูนํ กนฺตารปฏิปนฺนานํ ¶ ปานียํ อาหริตฺวา อทาสิ. อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาโห ปฺจหิ สกฏสเตหิ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิ. มนุสฺสา ทิสา ววตฺถเปตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺต ทิวสานิ อาหิณฺฑิตฺวา ขีณทารุทกา นิราหารา อุณฺหาภิภูตา ‘‘อิทานิ โน ชีวิตํ นตฺถี’’ติ สกเฏ ปริวตฺเตตฺวา โคเณ ¶ โมเจตฺวา เหฏฺาสกเฏสุ นิปชฺชึสุ. ตทา ตาปโส อาวชฺเชนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสึสู’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน คงฺคาโสตํ อุพฺพตฺเตตฺวา สตฺถวาหาภิมุขํ อกาสิ, อวิทูเร จ เอกํ วนสณฺฑํ มาเปสิ. มนุสฺสา ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหตฺวา โคเณ สนฺตปฺเปตฺวา วนสณฺฑโต ติณํ ลายิตฺวา ทารูนิ คเหตฺวา ทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา อโรคา กนฺตารํ อติกฺกมึสุ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
เอณิกูลสฺมินฺติ เอณิยา นาม นทิยา กูเล. คยฺหก นียมานนฺติ กรมรคาหํ คเหตฺวา นียมานํ. โส กิร ตาปโส อปรสฺมึ กาเล เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย นทีตีเร วนสณฺเฑ วิหาสิ. อเถกสฺมึ ทิวเส ปพฺพตโต โจรา โอตริตฺวา ตํ คามํ ปหริตฺวา มหาชนํ คเหตฺวา ปพฺพตํ อาโรเปตฺวา อนฺตรามคฺเค จารกมนุสฺเส เปตฺวา ปพฺพตพิลํ ปวิสิตฺวา อาหารํ ปจาเปนฺตา นิสีทึสุ. ตาปโส โคมหึสาทีนฺเจว ทารกทาริกาทีนฺจ มหนฺตํ อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสึสู’’ติ อิทฺธานุภาเวน อตฺตภาวํ ชหิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ราชา หุตฺวา ยุทฺธเภรึ อาโกฏาเปนฺโต ตํ านํ อคมาสิ. จารกมนุสฺสา ¶ ตํ ทิสฺวา โจรานํ อาโรเจสุํ. โจรา ‘‘รฺา สทฺธึ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต’’ติ สพฺพํ คหิตคหิตํ ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ภตฺตํ อภฺุชิตฺวาว ปลายึสุ. ตาปโส เต สพฺเพ อาเนตฺวา สกคาเมเยว ปติฏฺาเปสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
คหีตนาวนฺติ นิคฺคหิตนาวํ. ลุทฺเทนาติ กกฺขเฬน. มนุสฺสกปฺปาติ มนุสฺเส วินาเสตุกามตาย. พลสาติ พเลน. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา. อปรสฺมึ กาเล โส ตาปโส คงฺคาตีเร วิหาสิ. ตทา มนุสฺสา ทฺเว ตโย นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธิตฺวา สงฺฆาฏมตฺถเก ปุปฺผมณฺฑปํ กาเรตฺวา สงฺฆาเฏ นิสีทิตฺวา ขาทนฺตา ปิวนฺตา สมฺพนฺธกุลํ คจฺฉนฺติ. เต ปีตาวเสสํ สุรํ ภุตฺตขาทิตาวเสสานิ ภตฺตมจฺฉมํสตมฺพุลาทีนิ คงฺคายเมว ปาเตนฺติ. คงฺเคยฺโย นาคราชา ‘‘อิเม อุจฺฉิฏฺกํ มม อุปริ ขิปนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘สพฺเพ เต ชเน คเหตฺวา คงฺคาย โอสีทาเปสฺสามี’’ติ มหนฺตํ เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อุทกํ ภินฺทิตฺวา ¶ ผณํ ธารยมาโน เตสํ อภิมุโข ปายาสิ. เต นาคราชานํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิตา เอกปฺปหาเรเนว มหาสทฺทํ กรึสุ. ตาปโส เตสํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา นาคราชสฺส จ กุทฺธภาวํ ตฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสึสู’’ติ ขิปฺปนิสนฺติยา อตฺตโน อานุภาเวน ขิปฺปํ สุปณฺณวณฺณํ อตฺตานํ มาเปตฺวา อคมาสิ ¶ . นาคราชา ตํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต อุทเก นิมุชฺชิ. มนุสฺสา โสตฺถิภาวํ ปตฺวา อคมํสุ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
พทฺธจโรติ อนฺเตวาสิโก. สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมฺนฺติ พุทฺธิสมฺปนฺโน เจว วตสมฺปนฺโน จ ตาปโสติ ตํ มฺมาโน. อิมินา กึ ทสฺเสติ? มหาพฺรหฺเม อหํ อตีเต ตว เกสวตาปสกาเล กปฺโป นาม อนฺเตวาสิโก เวยฺยาวจฺจกโร หุตฺวา ตุยฺหํ นารเทน นาม อมจฺเจน พาราณสิโต หิมวนฺตํ อานีตสฺส โรคํ วูปสเมสึ. อถ นํ นารโท ทุติยวาเร อาคนฺตฺวา นิโรคํ ทิสฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
กถํ นุ ภควา เกสิ, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเม’’ติ. (ชา. ๑.๔.๑๘๑);
ตเมนํ ตฺวํ เอตทโวจ –
‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;
สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ ม’’นฺติ. (ชา. ๑.๔.๑๘๒);
อิติสฺส ภควา อิมํ อตฺตนา อนฺเตวาสิเกน หุตฺวา โรคสฺส วูปสมิตภาวํ ทีเปนฺโต เอวมาห. ตฺจ ปน พฺรหฺมุนา มนุสฺสโลเก กตกมฺมํ สพฺพํ มหาพฺรหฺมานํ สลฺลกฺขาเปนฺโตว กเถสิ.
โส ¶ สตฺถุ วจเนน อตฺตนา กตกมฺมํ สริตฺวา ตถาคตสฺส ถุตึ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘อทฺธา ปชานาสิ มเมตมายุํ, อฺมฺปิ ชานาสิ ตถา หิ พุทฺโธ;
ตถา หิ ตายํ ชลิตานุภาโว, โอภาสยํ ติฏฺติ พฺรหฺมโลก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ตถา หิ พุทฺโธติ ตถา หิ ตฺวํ พุทฺโธ. พุทฺธานฺหิ อฺาตํ นาม นตฺถิ, สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตาเยว หิ เต พุทฺธา นามาติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ตายนฺติ พุทฺธตฺตาเยว จ ปน ตว อยํ ชลิโต สรีรปฺปภานุภาโว. โอภาสยํ ติฏฺตีติ อิมํ สกลมฺปิ พฺรหฺมโลกํ โอภาเสนฺโต ติฏฺติ.
เอวํ ¶ สตฺถา อตฺตโน พุทฺธคุณํ ชานาเปนฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน สมฺปตฺตานํ ทสมตฺตานํ พฺรหฺมสหสฺสานํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ. อิติ ภควา พหูนํ พฺรหฺมานํ อวสฺสโย หุตฺวา พฺรหฺมโลกา เชตวนํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ กถิตนิยาเมเนว ตํ ธมฺมเทสนํ ภิกฺขูนํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เกสวตาปโส พกพฺรหฺมา อโหสิ, กปฺปมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
พกชาตกวณฺณนา ทสมา.
กุกฺกุวคฺโค ปโม.
๒. คนฺธารวคฺโค
[๔๐๖] ๑. คนฺธารชาตกวณฺณนา
หิตฺวา ¶ คามสหสฺสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เภสชฺชสนฺนิธิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺิตํ. อายสฺมตา หิ ปิลินฺทวจฺเฉน อารามิกกุลํ โมเจตุํ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา รฺโ ปาสาเท อิทฺธิพเลน โสวณฺณมเย กเต มนุสฺสา ปสีทิตฺวา เถรสฺส ปฺจ เภสชฺชานิ ปหิณึสุ. โส ตานิ ปริสาย วิสฺสชฺเชสิ. ปริสา ปนสฺส พาหุลฺลิกา อโหสิ, ลทฺธํ ¶ ลทฺธํ โกฬมฺเพปิ ฆเฏปิ ปตฺตตฺถวิกาโยปิ ปูเรตฺวา ปฏิสาเมสิ. มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มหิจฺฉา อิเม สมณา อนฺโตโกฏฺาคาริกา’’ติ อุชฺฌายึสุ. สตฺถา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูน’’นฺติ (ปารา. ๖๒๒-๖๒๓) สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาหิรกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจสีลมตฺตกํ รกฺขนฺตาปิ โลณสกฺขรมตฺตกํ ปุนทิวสตฺถาย นิทหนฺเต ¶ ครหึสุ, ตุมฺเห ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุติยตติยทิวสตฺถาย สนฺนิธึ กโรนฺตา อยุตฺตํ กโรถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต คนฺธารรฏฺเ โพธิสตฺโต คนฺธารรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. มชฺฌิมปเทเสปิ วิเทหรฏฺเ วิเทโห นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. เต ทฺเวปิ ราชาโน อทิฏฺสหายา หุตฺวา อฺมฺํ ถิรวิสฺสาสา อเหสุํ. ตทา มนุสฺสา ทีฆายุกา โหนฺติ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ ชีวนฺติ. อเถกทา คนฺธารราชา ปุณฺณมุโปสถทิวเส สมาทินฺนสีโล มหาตเล ปฺตฺตวรปลฺลงฺกมชฺฌคโต วิวเฏน สีหปฺชเรน ปาจีนโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อมจฺจานํ ธมฺมตฺถยุตฺตกถํ กเถนฺโต นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ คคนตลํ อติลงฺฆนฺตมิว ปริปุณฺณํ จนฺทมณฺฑลํ ราหุ อวตฺถริ, จนฺทปฺปภา อนฺตรธายิ. อมจฺจา จนฺทาโลกํ อปสฺสนฺตา จนฺทสฺส ราหุนา คหิตภาวํ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา จนฺทํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ จนฺโท อาคนฺตุกอุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺโ นิปฺปโภ ชาโต, มยฺหมฺเปส ราชปริวาโร อุปกฺกิเลโส, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยาหํ ราหุนา คหิตจนฺโท วิย นิปฺปโภ ภเวยฺยํ, วิสุทฺเธ คคนตเร วิโรจนฺตํ จนฺทมณฺฑลํ วิย รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, กึ เม ปเรน โอวทิเตน ¶ , กุเล จ คเณ จ อลคฺโค หุตฺวา อตฺตานเมว โอวทนฺโต วิจริสฺสามิ, อิทํ เม ปติรูป’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยํ อิจฺฉถ, ตํ ¶ ราชานํ กโรถา’’ติ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเทสิ. โส รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานรติสมปฺปิโต หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิ.
วิเทหราชาปิ ‘‘สุขํ เม สหายสฺสา’’ติ วาณิเช ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มม สหาเย ปพฺพชิเต อหํ รชฺเชน กึ กริสฺสามี’’ติ สตฺตโยชนิเก มิถิลนคเร ติโยชนสติเก วิเทหรฏฺเ โสฬสสุ คามสหสฺเสสุ ปูริตานิ โกฏฺาคารานิ, โสฬสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย ฉฑฺเฑตฺวา ปุตฺตธีตโร อมนสิกตฺวา หิมวนฺตปเทสํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา สมปฺปวตฺตวาสํ วสนฺโต วิจริ. เต อุโภปิ สมวตฺตจารํ จรนฺตา อปรภาเค สมาคจฺฉึสุ, น ปน อฺมฺํ สฺชานึสุ, สมฺโมทมานา เอกโตว สมปฺปวตฺตวาสํ วสึสุ. ตทา วิเทหตาปโส คนฺธารตาปสสฺส อุปฏฺานํ กโรติ. เตสํ ¶ เอกสฺมึ ปุณฺณมทิวเส อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ธมฺมตฺถยุตฺตกถํ กเถนฺตานํ คคนตเล วิโรจมานํ จนฺทมณฺฑลํ ราหุ อวตฺถริ. วิเทหตาปโส ‘‘กึ นุ โข จนฺทสฺส ปภา นฏฺา’’ติ โอโลเกตฺวา ราหุนา คหิตํ จนฺทํ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข เอส อาจริย, จนฺทํ อวตฺถริตฺวา นิปฺปภมกาสี’’ติ ปุจฺฉิ. อนฺเตวาสิก อยํ ราหุ นาม จนฺทสฺเสโก อุปกฺกิเลโส, วิโรจิตุํ น เทติ, อหมฺปิ ราหุคหิตํ จนฺทมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ปริสุทฺธสฺส จนฺทมณฺฑลสฺส อาคนฺตุเกน อุปกฺกิเลเสน นิปฺปภํ ชาตํ, มยฺหมฺปิ อิทํ รชฺชํ อุปกฺกิเลโส, ยาว จนฺทมณฺฑลํ ราหุ วิย อิทํ นิปฺปภํ น กโรติ, ตาว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตเทว ราหุคหิตํ จนฺทมณฺฑลํ อารมฺมณํ กตฺวา มหารชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโตติ. ‘‘อาจริย, ตฺวํ คนฺธารราชา’’ติ ¶ ? ‘‘อาม, อห’’นฺติ. ‘‘อาจริย, อหมฺปิ วิเทหรฏฺเ มิถิลนคเร วิเทหราชา นาม, นนุ มยํ อฺมฺํ อทิฏฺสหายา’’ติ. ‘‘กึ ปน เต อารมฺมณํ อโหสี’’ติ? อหํ ‘‘ตุมฺเห ปพฺพชิตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อทฺธา ปพฺพชฺชาย มหนฺตํ คุณํ อทฺทสา’’ติ ตุมฺเหเยว อารมฺมณํ กตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโตติ. เต ตโต ปฏฺาย อติวิย สมคฺคา สมฺโมทมานา ปวตฺตผลโภชนา หุตฺวา วิหรึสุ. ตตฺถ ทีฆรตฺตํ วสิตฺวา จ ปน โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต โอตริตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ สมฺปาปุณึสุ.
มนุสฺสา เตสํ อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ปฏิฺํ คเหตฺวา อรฺเ รตฺติทิวฏฺานาทีนิ มาเปตฺวา วสาเปสุํ. อนฺตรามคฺเคปิ เนสํ ภตฺตกิจฺจกรณตฺถาย อุทกผาสุกฏฺาเน ปณฺณสาลํ กาเรสุํ. เต ปจฺจนฺตคาเม ภิกฺขํ จริตฺวา ตาย ปณฺณสาลาย นิสีทิตฺวา ¶ ปริภฺุชิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ คจฺฉนฺติ. เตปิ มนุสฺสา เตสํ อาหารํ ททมานา เอกทา โลณํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เทนฺติ, เอกทา ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา เทนฺติ, เอกทา อโลณกาหารเมว เทนฺติ. เต เอกทิวสํ ปณฺณปุเฏ พหุตรํ โลณํ อทํสุ. วิเทหตาปโส โลณํ อาทาย คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ภตฺตกิจฺจกาเล ปโหนกํ ทตฺวา อตฺตโนปิ ปมาณยุตฺตํ คเหตฺวา อติเรกํ ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา ‘‘อโลณกทิวเส ภวิสฺสตี’’ติ ติณวฏฺฏิกอนฺตเร เปสิ. อเถกทิวสํ อโลณเก อาหาเร ลทฺเธ วิเทโห คนฺธารสฺส ภิกฺขาภาชนํ ทตฺวา ติณวฏฺฏิกอนฺตรโต โลณํ อาหริตฺวา ‘‘อาจริย, โลณํ คณฺหถา’’ติ อาห. ‘‘อชฺช มนุสฺเสหิ ¶ โลณํ น ทินฺนํ, ตฺวํ กุโต ลภสี’’ติ? ‘‘อาจริย, ปุริมทิวเส มนุสฺสา พหุํ โลณมทํสุ, อถาหํ ‘อโลณกทิวเส ภวิสฺสตี’ติ อติเรกํ โลณํ เปสิ’’นฺติ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โมฆปุริส, ติโยชนสติกํ วิเทหรฏฺํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ ปตฺวา อิทานิ โลณสกฺขราย ตณฺหํ ชเนสี’’ติ ตชฺเชตฺวา โอวทนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘หิตฺวา ¶ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ โสฬส;
โกฏฺาคารานิ ผีตานิ, สนฺนิธึ ทานิ กุพฺพสี’’ติ.
ตตฺถ โกฏฺาคารานีติ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนโกฏฺาคารานิ เจว ทุสฺสโกฏฺาคารานิ จ ธฺโกฏฺาคารานิ จ. ผีตานีติ ปูรานิ. สนฺนิธึ ทานิ กุพฺพสีติ อิทานิ ‘‘สฺเว ภวิสฺสติ, ตติยทิวเส ภวิสฺสตี’’ติ โลณมตฺตํ สนฺนิธึ กโรสีติ.
วิเทโห เอวํ ครหิยมาโน ครหํ อสหนฺโต ปฏิปกฺโข หุตฺวา ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อตฺตโน โทสํ อทิสฺวา มยฺหเมว โทสํ ปสฺสถ, นนุ ตุมฺเห ‘กึ เม ปเรน โอวทิเตน, อตฺตานเมว โอวทิสฺสามี’ติ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิตา, ตุมฺเห อิทานิ มํ กสฺมา โอวทถา’’ติ โจเทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘หิตฺวา คนฺธารวิสยํ, ปหูตธนธาริยํ;
ปสาสนโต นิกฺขนฺโต, อิธ ทานิ ปสาสสี’’ติ.
ตตฺถ ปสาสนโตติ โอวาทานุสาสนีทานโต. อิธ ทานีติ อิทานิ อิธ อรฺเ กสฺมา มํ โอวทถาติ.
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ธมฺมํ ภณามิ เวเทห, อธมฺโม เม น รุจฺจติ;
ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมนฺติ สภาวํ, พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ ปสตฺถํ การณเมว. อธมฺโม เม น รุจฺจตีติ อธมฺโม นาม อสภาโว มยฺหํ กทาจิปิ น รุจฺจติ. น ปาปมุปลิมฺปตีติ มม สภาวเมว การณเมว ภณนฺตสฺส ปาปํ นาม หทเย ¶ น ลิมฺปติ น อลฺลียติ. โอวาททานํ นาเมตํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกโพธิสตฺตานํ ปเวณี. เตหิ ทินฺโนวาทํ พาลา น คณฺหนฺติ, โอวาททายกสฺส ปน ปาปํ นาม นตฺถิ.
‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;
ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติ. (ธ. ป. ๗๖-๗๗);
วิเทหตาปโส โพธิสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อาจริย, อตฺถนิสฺสิตํ กเถนฺเตนปิ ปรํ ฆฏฺเฏตฺวา โรเสตฺวา กเถตุํ น ¶ วฏฺฏติ, ตฺวํ มํ กุณฺสตฺถเกน มุณฺเฑนฺโต วิย อติผรุสํ กเถสี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, ปโร ลภติ รุปฺปนํ;
มหตฺถิยมฺปิ เจ วาจํ, น ตํ ภาเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติ.
ตตฺถ เยน เกนจีติ ธมฺมยุตฺเตนาปิ การเณน. ลภติ รุปฺปนนฺติ ฆฏฺฏนํ ทุสฺสนํ กุปฺปนํ ลภติเยว. น ตํ ภาเสยฺยาติ ตสฺมา ตํ ปรปุคฺคลํ ยาย โส วาจาย ทุสฺสติ, ตํ มหตฺถิยํ มหนฺตํ อตฺถนิสฺสิตมฺปิ วาจํ น ภาเสยฺยาติ อตฺโถ.
อถสฺส โพธิสตฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘กามํ ¶ รุปฺปตุ วา มา วา, ภุสํว วิกิรียตุ;
ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติ.
ตตฺถ กามนฺติ เอกํเสน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยุตฺตการโก ปุคฺคโล ‘‘อยุตฺตํ เต กต’’นฺติ โอวทิยมาโน เอกํเสเนว กุชฺฌตุ วา มา วา กุชฺฌตุ, อถ วา ภุสมุฏฺิ วิย วิกิรียตุ, มยฺหํ ปน ธมฺมํ ภณนฺตสฺส ปาปํ นาม นตฺถีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘น โว อหํ, อานนฺท, ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ, ยถา กุมฺภกาโร อามเก อามกมตฺเต. นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท, วกฺขามิ, โย ¶ สาโร โส สฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๙๖) อิมสฺส สุคโตวาทสฺส อนุรูปาย ปฏิปตฺติยา ตฺวา ‘‘ยถา กุมฺภกาโร ภาชเนสุ ปุนปฺปุนํ อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา อามกํ อคฺคเหตฺวา สุปกฺกเมว ภาชนํ คณฺหาติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ โอวทิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปกฺกภาชนสทิโส ปุคฺคโล คเหตพฺโพ’’ติ ทสฺเสตุํ ปุน ตํ โอวทนฺโต –
‘‘โน เจ อสฺส สกา พุทฺธิ, วินโย วา สุสิกฺขิโต;
วเน อนฺธมหึโสว, จเรยฺย พหุโก ชโน.
‘‘ยสฺมา จ ปนิเธกจฺเจ, อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา;
ตสฺมา วินีตวินยา, จรนฺติ สุสมาหิตา’’ติ. – อิทํ คาถาทฺวยมาห;
ตสฺสตฺโถ ¶ – สมฺม เวเทห, อิเมสฺหิ สตฺตานํ สเจ อตฺตโน พุทฺธิ วา ปณฺฑิเต โอวาททายเก นิสฺสาย อาจารปณฺณตฺติวินโย วา สุสิกฺขิโต น ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต ยถา ติณลตาทิคหเน วเน อนฺธมหึโส โคจราโคจรํ สาสงฺกนิราสงฺกฺจ านํ อชานนฺโต จรติ, ตถา ตุมฺหาทิโส พหุโก ชโน จเรยฺย. ยสฺมา ปน อิธ เอกจฺเจ สกาย พุทฺธิยา รหิตา สตฺตา อาจริยสนฺติเก อาจารปณฺณตฺติสุสิกฺขิตา, ตสฺมา อาจริเยหิ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูเปน วินเยน วินีตตฺตา วินีตวินยา สุสมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา จรนฺตีติ.
อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – อิมินา หิ สตฺเตน คิหินา หุตฺวา อตฺตโน กุลานุรูปา, ปพฺพชิเตน ปพฺพชิตานุรูปา สิกฺขา สิกฺขิตพฺพา. คิหิโนปิ หิ อตฺตโน กุลานุรูเปสุ กสิโครกฺขาทีสุ สิกฺขิตาว สมฺปนฺนาชีวา หุตฺวา สุสมาหิตา จรนฺติ, ปพฺพชิตาปิ ปพฺพชิตานุรูเปสุ ¶ ปาสาทิเกสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขาสุ สิกฺขิตาว วิคตวิกฺเขปา สุสมาหิตา จรนฺติ. โลกสฺมิฺหิ –
‘‘พาหุสจฺจฺจ สิปฺปฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต;
สุภาสิตา จ ยา วาจา, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติ. (ขุ. ปา. ๕.๕; สุ. นิ. ๒๖๔);
ตํ สุตฺวา เวเทหตาปโส ‘‘อาจริย, อิโต ปฏฺาย มํ โอวทถ อนุสาสถ, อหํ อนธิวาสนชาติกตาย ตุมฺเหหิ สทฺธึ กเถสึ, ตํ ¶ เม ขมถา’’ติ วนฺทิตฺวา มหาสตฺตํ ขมาเปสิ. เต สมคฺควาสํ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตเมว อคมํสุ. ตตฺร โพธิสตฺโต เวเทหตาปสสฺส กสิณปริกมฺมํ กเถสิ. โส ตํ กตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตสิ. อิติ เต อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวเทโห อานนฺโท อโหสิ, คนฺธารราชา ปน อหเมว อโหสี’’นฺติ.
คนฺธารชาตกวณฺณนา ปมา.
[๔๐๗] ๒. มหากปิชาตกวณฺณนา
อตฺตานํ สงฺกมํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต าตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ภทฺทสาลชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๑๓ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ าตกานํ อตฺถํ จรตี’’ติ. สตฺถา ¶ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต าตีนํ อตฺถํ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน ถามพลูเปโต ปฺจหตฺถิพลปริมาโณ อสีติสหสฺสกปิคณปริวุโต หิมวนฺตปเทเส วสติ. ตตฺถ คงฺคาตีรํ นิสฺสาย สาขาวิฏปสมฺปนฺโน สนฺทจฺฉาโย พหลปตฺโต ¶ ปพฺพตกูฏํ วิย สมุคฺคโต อมฺพรุกฺโข อโหสิ ‘‘นิคฺโรธรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติ. ตสฺส มธุรานิ ผลานิ ทิพฺพคนฺธรสานิ มหนฺตานิ มหนฺตกุมฺภปฺปมาณานิ. ตสฺส เอกิสฺสา สาขาย ผลานิ ถเล ปตนฺติ, เอกิสฺสา สาขาย คงฺคาชเล, ทฺวินฺนํ สาขานํ ผลานิ มชฺเฌ รุกฺขมูเล ปตนฺติ. โพธิสตฺโต กปิคณํ อาทาย ตตฺถ ผลานิ ขาทนฺโต ‘‘เอกสฺมึ กาเล อิมสฺส รุกฺขสฺส อุทเก ปติตํ ผลํ นิสฺสาย อมฺหากํ ¶ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุทกมตฺถเก สาขาย เอกผลมฺปิ อนวเสเสตฺวา ปุปฺผกาเล กฬายมตฺตกาลโต ปฏฺาย ขาทาเปติ เจว ปาตาเปติ จ. เอวํ สนฺเตปิ อสีติวานรสหสฺเสหิ อทิฏฺํ กิปิลฺลิกปุฏปฏิจฺฉนฺนํ เอกํ ปกฺกผลํ นทิยํ ปติตฺวา อุทฺธฺจ อโธ จ ชาลํ พนฺธาเปตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺตสฺส พาราณสิรฺโ อุทฺธํชาเล ลคฺคิ. รฺโ ทิวสํ กีฬิตฺวา สายํ คมนสมเย เกวฏฺฏา ชาลํ อุกฺขิปนฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘อสุกผลํ นามา’’ติ อชานนฺตา รฺโ ทสฺเสสุํ.
ราชา ‘‘กึผลํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติ. ‘‘เก ชานิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘วนจรกา, เทวา’’ติ. โส วนจรเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สนฺติกา ‘‘อมฺพปกฺก’’นฺติ สุตฺวา ฉุริกาย ฉินฺทิตฺวา ปมํ วนจรเก ขาทาเปตฺวา ปจฺฉา อตฺตนาปิ ขาทิ, อิตฺถาคารสฺสาปิ ¶ อมจฺจานมฺปิ ทาเปสิ. รฺโ อมฺพปกฺกรโส สกลสรีรํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. โส รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺส รุกฺขสฺส ิตฏฺานํ วนจรเก ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘หิมวนฺตปเทเส นทีตีเร’’ติ วุตฺเต พหู นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธาเปตฺวา วนจรเกหิ เทสิตมคฺเคน อุทฺธํโสตํ อคมาสิ. ‘‘เอตฺตกานิ ทิวสานี’’ติ ปริจฺเฉโท น กถิโต, อนุปุพฺเพน ปน ตํ านํ ปตฺวา ‘‘เอโส เทว, รุกฺโข’’ติ วนจรกา รฺโ อาจิกฺขึสุ. ราชา นาวํ เปตฺวา มหาชนปริวุโต ปทสา ตตฺถ คนฺตฺวา รุกฺขมูเล สยนํ ปฺปาเปตฺวา อมฺพปกฺกานิ ขาทิตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา นิปชฺชิ, สพฺพทิสาสุ อารกฺขํ เปตฺวา อคฺคึ กรึสุ.
มหาสตฺโต มนุสฺเสสุ นิทฺทํ โอกฺกนฺเตสุ อฑฺฒรตฺตสมเย ปริสาย สทฺธึ อคมาสิ. อสีติสหสฺสวานรา สาขาย สาขํ จรนฺตา อมฺพานิ ขาทนฺติ. ราชา ปพุชฺฌิตฺวา กปิคณํ ทิสฺวา มนุสฺเส อุฏฺาเปตฺวา ธนุคฺคเห ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ยถา เอเต ผลขาทกา วานรา น ปลายนฺติ, ตถา เต ปริกฺขิปิตฺวา วิชฺฌถ, สฺเว อมฺพานิ เจว วานรมํสฺจ ขาทิสฺสามี’’ติ อาห. ธนุคฺคหา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา สเร สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺํสุ. เต ทิสฺวา วานรา มรณภยภีตา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ‘ปลายนมกฺกเฏ วิชฺฌิสฺสามา’ติ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา ธนุคฺคหา ิตา, กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา กมฺปมานา อฏฺํสุ. โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายิตฺถ, อหํ โว ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ วานรคณํ ¶ สมสฺสาเสตฺวา อุชุกํ อุคฺคตสาขํ อารุยฺห คงฺคาภิมุขํ ¶ คตสาขํ คนฺตฺวา ตสฺสา ปริยนฺตโต ปกฺขนฺทิตฺวา ธนุสตมตฺตํ านํ อติกฺกมฺม คงฺคาตีเร เอกสฺมึ คุมฺพมตฺถเก ปติตฺวา ตโต โอรุยฺห ‘‘มมาคตฏฺานํ เอตฺตกํ ภวิสฺสตี’’ติ อากาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ¶ เอกํ เวตฺตลตํ มูเล ฉินฺทิตฺวา โสเธตฺวา ‘‘เอตฺตกํ านํ รุกฺเข พชฺฌิสฺสติ, เอตฺตกํ อากาสฏฺํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมานิ ทฺเว านานิ ววตฺถเปตฺวา อตฺตโน กฏิยํ พนฺธนฏฺานํ น สลฺลกฺเขสิ.
โส ตํ ลตํ อาทาย เอกํ โกฏึ คงฺคาตีเร ปติฏฺิตรุกฺเข พนฺธิตฺวา เอกํ อตฺตโน กฏิยํ พนฺธิตฺวา วาตจฺฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน ธนุสตมตฺตํ านํ ลงฺฆิตฺวา กฏิยํ พนฺธนฏฺานสฺส อสลฺลกฺขิตตฺตา รุกฺขํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต อุโภหิ หตฺเถหิ อมฺพสาขํ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา วานรคณสฺส สฺมทาสิ ‘‘สีฆํ มม ปิฏฺึ มทฺทมานา เวตฺตลตาย โสตฺถิคมนํ คจฺฉถา’’ติ. อสีติสหสฺสวานรา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา ตถา อคมํสุ. ตทา เทวทตฺโตปิ มกฺกโฏ หุตฺวา เตสํ อพฺภนฺตเร โหติ. โส ‘‘อยํ เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺึ ปสฺสิตุํ กาโล’’ติ อุจฺจํ สาขํ อารุยฺห เวคํ ชเนตฺวา ตสฺส ปิฏฺิยํ ปติ. มหาสตฺตสฺส หทยํ ภิชฺชิ, พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ. โสปิ ตํ เวทนาปฺปตฺตํ กตฺวา ปกฺกามิ. มหาสตฺโต เอกโกว อโหสิ. ราชา อนิทฺทายนฺโต วานเรหิ จ มหาสตฺเตน จ กตกิริยํ สพฺพํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ติรจฺฉาโน หุตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา ปริสาย โสตฺถิภาวเมว อกาสี’’ติ จินฺเตนฺโต นิปชฺชิ.
โส ปภาตาย รตฺติยา มหาสตฺตสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘น ยุตฺตํ อิมํ กปิราชานํ นาเสตุํ, อุปาเยน นํ โอตาเรตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อนฺโตคงฺคาย นาวาสงฺฆาฏํ เปตฺวา ตตฺถ อฏฺฏกํ พนฺธาเปตฺวา สณิกํ มหาสตฺตํ โอตาราเปตฺวา ปิฏฺิยํ กาสาววตฺถํ ปตฺถราเปตฺวา คงฺโคทเกน นฺหาเปตฺวา ผาณิโตทกํ ปาเยตฺวา ปริสุทฺธสรีรํ สหสฺสปากเตเลน อพฺภฺชาเปตฺวา สยนปิฏฺเ เอฬกจมฺมํ สนฺถราเปตฺวา สณิกํ ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตนา นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อตฺตานํ ¶ สงฺกมํ กตฺวา, โย โสตฺถึ สมตารยิ;
กึ ตฺวํ เตสํ กิเม ตุยฺหํ, โหนฺติ เอเต มหากปี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อมฺโภ มหากปิ, โย ตฺวํ อตฺตานํ สงฺกมํ กตฺวา ตุลํ อาโรเปตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อิเม วานเร โสตฺถึ สมตารยิ, เขเมน สนฺตาเรสิ; กึ ตฺวํ เตสํ โหสิ, กิเม ตุยฺหํ วา กึสุ เอเต โหนฺตีติ?
ตํ ¶ สุตฺวา โพธิสตฺโต ราชานํ โอวทนฺโต เสสคาถา อภาสิ –
‘‘ราชาหํ อิสฺสโร เตสํ, ยูถสฺส ปริหารโก;
เตสํ โสกปเรตานํ, ภีตานํ เต อรินฺทม.
‘‘อุลฺลงฺฆยิตฺวา อตฺตานํ, วิสฺสฏฺธนุโน สตํ;
ตโต อปรปาเทสุ, ทฬฺหํ พนฺธํ ลตาคุณํ.
‘‘ฉินฺนพฺภมิว วาเตน, นุณฺโณ รุกฺขํ อุปาคมึ;
โสหํ อปฺปภวํ ตตฺถ, สาขํ หตฺเถหิ อคฺคหึ.
‘‘ตํ มํ วิยายตํ สนฺตํ, สาขาย จ ลตาย จ;
สมนุกฺกมนฺตา ปาเทหิ, โสตฺถึ สาขามิคา คตา.
‘‘ตํ มํ น ตปเต พนฺโธ, มโต เม น ตเปสฺสติ;
สุขมาหริตํ เตสํ, เยสํ รชฺชมการยึ.
‘‘เอสา เต อุปมา ราช, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;
รฺา รฏฺสฺส โยคฺคสฺส, พลสฺส นิคมสฺส จ;
สพฺเพสํ สุขเมฏฺพฺพํ, ขตฺติเยน ปชานตา’’ติ.
ตตฺถ เตสนฺติ เตสํ อสีติสหสฺสานํ วานรานํ. ภีตานํ เตติ ตว วิชฺฌนตฺถาย อาณาเปตฺวา ิตสฺส ภีตานํ. อรินฺทมาติ ราชานํ อาลปติ. ราชา หิ โจราทีนํ อรีนํ ทมนโต ‘‘อรินฺทโม’’ติ วุจฺจติ. วิสฺสฏฺธนุโน สตนฺติ อนาโรปิตธนุสตปฺปมาณํ านํ อตฺตานํ อากาเส อุลฺลงฺฆยิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต อิมมฺหา รุกฺขา ลงฺฆยิตฺวา คตฏฺานโต. อปรปาเทสูติ ปจฺฉาปาเทสุ. อิทํ กฏิภาคํ สนฺธาย วุตฺตํ. โพธิสตฺโต หิ กฏิภาเค ตํ ลตาคุณํ ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ ภูมิยํ อกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วาตเวเคน อากาสํ ปกฺขนฺทิ. นุณฺโณ ¶ รุกฺขํ อุปาคมินฺติ วาตจฺฉินฺนํ อพฺภมิว อตฺตโน ¶ เวคชนิเตน วาเตน นุณฺโณ. ยถา วาตจฺฉินฺนพฺภํ วาเตน, เอวํ อตฺตโน เวเคน นุณฺโณ หุตฺวา อิมํ อมฺพรุกฺขํ อุปาคมึ ¶ . อปฺปภวนฺติ โส อหํ ตตฺถ อากาสปฺปเทเส รุกฺขํ ปาปุณิตุํ อปฺปโหนฺโต ตสฺส รุกฺขสฺส สาขํ หตฺเถหิ อคฺคเหสินฺติ อตฺโถ.
วิยายตนฺติ รุกฺขสาขาย จ เวตฺตลตาย จ วีณาย ภมรตนฺติ วิย วิตตํ อากฑฺฒิตสรีรํ. สมนุกฺกมนฺตาติ มยา อนฺุาตา มํ วนฺทิตฺวา ปาเทหิ อนุกฺกมนฺตา นิรนฺตรเมว อกฺกมนฺตา โสตฺถึ คตา. ตํ มํ น ตปเต พนฺโธติ ตํ มํ นาปิ โส วลฺลิยา พนฺโธ ตปติ, นาปิ อิทานิ มรณํ ตเปสฺสติ. กึการณา? สุขมาหริตํ เตสนฺติ ยสฺมา เยสํ อหํ รชฺชมการยึ, เตสํ มยา สุขมาหริตํ. เอเต หิ ‘‘มหาราช, อยํ โน อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ หริตฺวา สุขํ อาหริสฺสตี’’ติ มํ ราชานํ อกํสุ. อหมฺปิ ‘‘ตุมฺหากํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ หริสฺสามิ’’จฺเจว เอเตสํ ราชา ชาโต. ตํ อชฺช มยา เอเตสํ มรณทุกฺขํ หริตฺวา ชีวิตสุขํ อาหฏํ, เตน มํ นาปิ พนฺโธ ตปติ, น มรณวโธ ตเปสฺสติ.
เอสา เต อุปมาติ เอสา เต มหาราช, มยา กตกิริยาย อุปมา. ตํ สุโณหีติ ตสฺมา อิมาย อุปมาย สํสนฺเทตฺวา อตฺตโน ทิยฺยมานํ โอวาทํ สุณาหิ. รฺา รฏฺสฺสาติ มหาราช, รฺา นาม อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุํ วิย รฏฺํ อปีเฬตฺวา จตุพฺพิธํ อคติคมนํ ปหาย จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหนฺเตน ทสสุ ราชธมฺเมสุ ปติฏฺาย มยา วิย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘กินฺติเม รฏฺวาสิโน วิคตภยา คิมฺหกาเล วิวฏทฺวาเร าตีหิ จ ปริวารเกหิ จ ปริวาริตา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา สีเตน วาเตน พีชิยมานา ยถารุจิ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกํ ปริภฺุชนฺตา กายิกเจตสิกสุขสมงฺคิโน ภเวยฺยุ’’นฺติ สกลรฏฺสฺส จ รถสกฏาทิยุตฺตวาหนสฺส โยคฺคสฺส จ ปตฺติสงฺขาตสฺส พลสฺส จ นิคมชนปทสงฺขาตสฺส นิคมสฺส จ สพฺเพสํ สุขเมว เอสิตพฺพํ คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ขตฺติเยน ปชานตาติ เขตฺตานํ อธิปติภาเวน ‘‘ขตฺติโย’’ติ ลทฺธนาเมน ปน เอเตน อวเสสสตฺเต อติกฺกมฺม ปชานตา าณสมฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต ราชานํ โอวทนฺโต อนุสาสนฺโตว กาลมกาสิ. ราชา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมสฺส กปิราชสฺส ราชูนํ วิย สรีรกิจฺจํ กโรถา’’ติ วตฺวา อิตฺถาคารมฺปิ อาณาเปสิ ‘‘ตุมฺเห รตฺตวตฺถนิวตฺถา วิกิณฺณเกสา ทณฺฑทีปิกหตฺถา กปิราชานํ ปริวาเรตฺวา อาฬาหนํ คจฺฉถา’’ติ. อมจฺจา ¶ ทารูนํ สกฏสตมตฺเตน จิตกํ กริตฺวา ราชูนํ กรณนิยาเมเนว มหาสตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สีสกปาลํ คเหตฺวา รฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา มหาสตฺตสฺส อาฬาหเน เจติยํ กาเรตฺวา ทีเป ชาลาเปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ¶ สีสกปาลํ สุวณฺณขจิตํ กาเรตฺวา กุนฺตคฺเค เปตฺวา ปุรโต กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต พาราณสึ คนฺตฺวา อนฺโตราชทฺวาเร เปตฺวา สกลนครํ สชฺชาเปตฺวา สตฺตาหํ ธาตุปูชํ กาเรสิ. อถ นํ ธาตุํ คเหตฺวา เจติยํ กาเรตฺวา ยาวชีวํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ปติฏฺาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ทุฏฺกปิ เทวทตฺโต, ปริสา พุทฺธปริสา, กปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหากปิชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๔๐๘] ๓. กุมฺภการชาตกวณฺณนา
อมฺพาหมทฺทํ วนมนฺตรสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปานียชาตเก (ชา. ๑.๑๑.๕๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สาวตฺถิยํ ปฺจสตา สหายกา ปพฺพชิตฺวา อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วสมานา อฑฺฒรตฺตสมเย กามวิตกฺกํ วิตกฺกยึสุ. สตฺถา อตฺตโน สาวเก รตฺติยา ตโย วาเร, ทิวสสฺส ตโย วาเรติ รตฺตินฺทิวํ ฉ วาเร โอโลเกนฺโต กิกี อณฺฑํ วิย, จมรี วาลธึ วิย, มาตา ปิยปุตฺตํ วิย, เอกจกฺขุโก ปุริโส จกฺขุํ วิย รกฺขติ, ตสฺมึ ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปนฺนกิเลสํ นิคฺคณฺหาติ. โส ตํ ทิวสํ อฑฺฒรตฺตสมเย เชตวนํ ¶ ปริคฺคณฺหนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ วิตกฺกสมุทาจารํ ตฺวา ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร อยํ กิเลโส วฑฺฒนฺโต อรหตฺตสฺส เหตุํ ภินฺทิสฺสติ, อิทาเนว เนสํ กิเลสํ นิคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ทสฺสามี’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อานนฺทตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อานนฺท, อนฺโตโกฏิสนฺถาเร ¶ วสนกภิกฺขู สพฺเพ สนฺนิปาเตหี’’ติ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อนฺโตปวตฺตกิเลสานํ วเส วตฺติตุํ วฏฺฏติ, กิเลโส หิ วฑฺฒมาโน ปจฺจามิตฺโต วิย มหาวินาสํ ปาเปติ, ภิกฺขุนา นาม อปฺปมตฺตกมฺปิ กิเลสํ นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏติ, โปราณกปณฺฑิตา อปฺปมตฺตกํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อพฺภนฺตเร ปวตฺตกิเลสํ นิคฺคณฺหิตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสินครสฺส ทฺวารคาเม กุมฺภการกุเล ¶ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา เอกํ ปุตฺตฺจ ธีตรฺจ ลภิตฺวา กุมฺภการกมฺมํ นิสฺสาย ปุตฺตทารํ โปเสสิ. ตทา กลิงฺครฏฺเ ทนฺตปุรนคเร กรณฺฑโก นาม ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ผลภารภริตํ มธุรผลํ อมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโตเยว หตฺถํ ปสาเรตฺวา เอกํ อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มงฺคลสิลาย นิสินฺโน ทาตพฺพยุตฺตกานํ ทตฺวา อมฺพํ ปริภฺุชิ. ‘‘รฺา คหิตกาลโต ปฏฺาย เสเสหิ นาม คเหตพฺพเมวา’’ติ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปิ อมฺพานิ ปาเตตฺวา ขาทึสุ. ปจฺฉา อาคตา รุกฺขํ อารุยฺห มุคฺคเรหิ โปเถตฺวา โอภคฺควิภคฺคสาขํ กตฺวา อามกผลมฺปิ อเสเสตฺวา ขาทึสุ.
ราชา ทิวสํ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมเย อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวเร นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต ตํ รุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถิโต โอตริตฺวา รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา รุกฺขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปาโตว ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกโร ผลภารภริโต โสภมาโน อฏฺาสิ, อิทานิ คหิตผโล โอภคฺควิภคฺโค อโสภมาโน ิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน อฺโต โอโลเกนฺโต อปรํ นิปฺผลํ อมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘เอส รุกฺโข อตฺตโน นิปฺผลภาเวน มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย โสภมาโน ิโต, อยํ ¶ ปน สผลภาเวน อิมํ พฺยสนํ ¶ ปตฺโต, อิทํ อคารมชฺฌมฺปิ ผลิตรุกฺขสทิสํ, ปพฺพชฺชา นิปฺผลรุกฺขสทิสา, สธนสฺเสว ภยํ อตฺถิ, นิทฺธนสฺส ภยํ นตฺถิ, มยาปิ นิปฺผลรุกฺเขน วิย ภวิตพฺพ’’นฺติ ผลรุกฺขํ อารมฺมณํ กตฺวา รุกฺขมูเล ิตโกว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘วิทฺธํสิตา ทานิ เม มาตุกุจฺฉิกุฏิกา, ฉินฺนา ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิ, โสธิตา สํสารอุกฺการภูมิ, โสสิโต มยา อสฺสุสมุทฺโท, ภินฺโน อฏฺิปากาโร, นตฺถิ เม ปุน ปฏิสนฺธี’’ติ อาวชฺเชนฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโตว อฏฺาสิ.
อถ นํ อมจฺจา อาหํสุ ‘‘อติพหุํ ิตตฺถ, มหาราชา’’ติ. ‘‘น มยํ มหาราชาโน, ปจฺเจกพุทฺธา นาม มย’’นฺติ. ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม ตุมฺหาทิสา น โหนฺติ, เทวา’’ติ. ‘‘อถ กีทิสา โหนฺตี’’ติ? ‘‘โอโรปิตเกสมสฺสุกาสาววตฺถปฏิจฺฉนฺนา กุเล วา คเณ วา อลคฺคา วาตจฺฉินฺนวลาหกราหุมุตฺตจนฺทมณฺฑลปฏิภาคา หิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺติ, เอวรูปา เทว, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ ราชา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ปรามสิ, ตาวเทวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, สมณลิงฺคํ ปาตุรโหสิ.
‘‘ติจีวรฺจ ¶ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;
ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. –
เอวํ วุตฺตา สมณปริกฺขารา กายปฏิพทฺธาว อเหสุํ. โส อากาเส ตฺวา มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา อนิลปเถน อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภารเมว อคมาสิ.
คนฺธารรฏฺเปิ ตกฺกสิลนคเร นคฺคชิ นาม ราชา อุปริปาสาเท ปลฺลงฺกมชฺฌคโต เอกํ อิตฺถึ เอเกกหตฺเถ เอเกกํ มณิวลยํ ปิฬนฺธิตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา คนฺธํ ปิสมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตานิ วลยานิ เอเกกภาเวน น ฆฏฺเฏนฺติ น วิรวนฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต นิสีทิ. อถ สา ทกฺขิณหตฺถโต วลยํ ¶ วามหตฺเถเยว ปิฬนฺธิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน คนฺธํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปิสิตุํ อารภิ, วามหตฺเถ วลยํ ทุติยํ อาคมฺม ฆฏฺฏิยมานํ สทฺทมกาสิ. ราชา ตานิ ทฺเว วลยานิ อฺมฺํ ฆฏฺเฏนฺตานิ วิรวนฺตานิ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทํ วลยํ เอเกกกาเล น ฆฏฺเฏสิ, ทุติยํ อาคมฺม ฆฏฺเฏติ, สทฺทํ กโรติ, เอวเมว อิเม สตฺตาปิ เอเกกา ¶ น ฆฏฺเฏนฺติ น วิวทนฺติ, ทฺเว ตโย หุตฺวา อฺมฺํ ฆฏฺเฏนฺติ, กลหํ กโรนฺติ. อหํ ปน กสฺมีรคนฺธาเรสุ ทฺวีสุ รชฺเชสุ รฏฺวาสิโน วิจาเรมิ, มยาปิ เอกวลยสทิเสน หุตฺวา ปรํ อวิจาเรตฺวา อตฺตานเมว วิจาเรนฺเตน วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สงฺฆฏฺฏนวลยํ อารมฺมณํ กตฺวา ยถานิสินฺโนว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตสิ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
วิเทหรฏฺเ มิถิลนคเร นิมิ นาม ราชา ภุตฺตปาตราโส อมจฺจคณปริวุโต วิวฏสีหปฺชเรน อนฺตรวีถึ เปกฺขมาโน อฏฺาสิ. อเถโก เสโน สูนาปณโต มํสเปสึ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตเมนํ อิโต จิโต จ คิชฺฌาทโย สกุณา สมฺปริวาเรตฺวา อาหารเหตุ ตุณฺเฑน วิชฺฌนฺตา ปกฺเขหิ ปหรนฺตา ปาเทหิ มทฺทนฺตา อคมํสุ. โส อตฺตโน วธํ อสหมาโน ตํ มํสํ ฉฑฺเฑสิ. อฺโ คณฺหิ, สกุณา อิมํ มฺุจิตฺวา ตํ อนุพนฺธึสุ. เตนปิ วิสฺสฏฺํ อฺโ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว วิเหเสุํ. ราชา เต สกุเณ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘โย โย มํสเปสึ คณฺหิ, ตสฺส ตสฺเสว ทุกฺขํ, โย โย ตํ วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ตสฺเสว สุขํ, อิเมปิ ปฺจ กามคุเณ โย โย คณฺหาติ, ตสฺส ตสฺเสว ทุกฺขํ, อิตรสฺส สุขํ, อิเม หิ พหูนํ สาธารณา, มยฺหํ โข ปน โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ, มยา วิสฺสฏฺมํสปิณฺเฑน วิย เสเนน ปฺจ กามคุเณ ปหาย สุขิเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส โยนิโส มนสิ กโรนฺโต ยถาิโตว ¶ ¶ ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตสิ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อุตฺตรปฺจาลรฏฺเ กปิลนคเร ทุมฺมุโข นาม ราชา ภุตฺตปาตราโส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อมจฺจคณปริวุโต วิวฏสีหปฺชเร ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ โคปาลกา วชทฺวารํ วิวรึสุ, อุสภา วชโต นิกฺขมิตฺวา กิเลสวเสน เอกํ คาวึ อนุพนฺธึสุ. ตตฺเถโก ติขิณสิงฺโค มหาอุสโภ อฺํ อุสภํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา กิเลสมจฺเฉราภิภูโต ติขิเณน สิงฺเคน อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปหริ. ตสฺส ปหารมุเขน อนฺตานิ นิกฺขมึสุ, โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. ราชา ตํ ¶ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม สตฺตา ติรจฺฉานคเต อาทึ กตฺวา กิเลสวเสน ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, อยํ อุสโภ กิเลสํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อฺเปิ สตฺตา กิเลเสเหว กมฺปนฺติ, มยา อิเมสํ สตฺตานํ กมฺปนกิเลเส ปหาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ิตโกว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตสิ. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
อเถกทิวสํ จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารา นิกฺขมฺม อโนตตฺตทเห นาคลตาทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา กตสรีรปฏิชคฺคนา มโนสิลาตเล ตฺวา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อิทฺธิยา อากาเส อุปฺปติตฺวา ปฺจวณฺณวลาหเก มทฺทมานา คนฺตฺวา พาราณสินครทฺวารคามกสฺส อวิทูเร โอตริตฺวา เอกสฺมึ ผาสุกฏฺาเน จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ทฺวารคามํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺตา โพธิสตฺตสฺส เคหทฺวารํ สมฺปาปุณึสุ. โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต หุตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สงฺฆตฺเถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา อติวิย โสภติ, วิปฺปสนฺนานิ โว อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, กึ นุ โข อารมฺมณํ ทิสฺวา ¶ ตุมฺเห อิมํ ภิกฺขาจริยปพฺพชฺชํ อุปคตา’’ติ ปุจฺฉิ. ยถา จ สงฺฆตฺเถรํ, เอวํ เสเสปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ. อถสฺส เต จตฺตาโรปิ ชนา ‘‘อหํ อสุกนคเร อสุกรฏฺเ อสุกราชา นาม หุตฺวา’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน อตฺตโน อภินิกฺขมนวตฺถูนิ กเถตฺวา ปฏิปาฏิยา เอเกกํ คาถมาหํสุ –
‘‘อมฺพาหมทฺทํ วนมนฺตรสฺมึ, นิโลภาสํ ผลิตํ สํวิรูฬฺหํ;
ตมทฺทสํ ผลเหตุ วิภคฺคํ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิ.
‘‘เสลํ ¶ สุมฏฺํ นรวีรนิฏฺิตํ, นารี ยุคํ ธารยิ อปฺปสทฺทํ;
ทุติยฺจ อาคมฺม อโหสิ สทฺโท, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิ.
‘‘ทิชา ¶ ทิชํ กุณปมาหรนฺตํ, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;
อาหารเหตู ปริปาตยึสุ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิ.
‘‘อุสภาหมทฺทํ ยูถสฺส มชฺเฌ, จลกฺกกุํ วณฺณพลูปปนฺนํ;
ตมทฺทสํ กามเหตุ วิตุนฺนํ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามี’’ติ.
ตตฺถ อมฺพาหมทฺทนฺติ อมฺพรุกฺขํ อหํ อทฺทสํ. วนมนฺตรสฺมินฺติ วนอนฺตเร, อมฺพวนมชฺเฌติ อตฺโถ. สํวิรูฬฺหนฺติ สุวฑฺฒิตํ. ตมทฺทสนฺติ ตํ อุยฺยานโต นิกฺขนฺโต ผลเหตุ วิภคฺคํ ปุน อทฺทสํ. ตํ ทิสฺวาติ ตํ ผลเหตุ วิภคฺคํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อิมํ ภิกฺขาจริยปพฺพชฺชํ อุปคโตสฺมิ, ตสฺมา ภิกฺขาจริยํ จรามีติ. อิทํ โส ผลเหตุ วิภคฺคํ อมฺพรุกฺขํ ทสฺสนโต ปฏฺาย สพฺพํ จิตฺตาจารํ กเถสิ. เสสานํ วิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนา – เสลนฺติ มณิวลยํ. นรวีรนิฏฺิตนฺติ วีรนเรหิ นิฏฺิตํ, ปณฺฑิตปุริเสหิ ¶ กตนฺติ อตฺโถ. ยุคนฺติ เอเกกสฺมึ เอเกกํ กตฺวา เอกํ วลยยุคฬํ. ทิชา ทิชนฺติ คหิตมํสปิณฺฑํ ทิชํ อวเสสทิชา. กุณปมาหรนฺตนฺติ มํสปิณฺฑํ อาทาย อาหรนฺตํ. สเมจฺจาติ สมาคนฺตฺวา สนฺนิปติตฺวา. ปริปาตยึสูติ โกฏฺเฏนฺตา อนุพนฺธึสุ. อุสภาหมทฺทนฺติ อุสภํ อหํ อทฺทสํ. จลกฺกกุนฺติ จลกฺกกุธํ.
โพธิสตฺโต เอเกกํ คาถํ สุตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ตุมฺหากเมว ตํ อารมฺมณํ อนุรูป’’นฺติ เอเกกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ถุตึ อกาสิ. ตฺจ ปน จตูหิ ชเนหิ เทสิตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา ฆราวาเส อนเปกฺโข หุตฺวา ปกฺกนฺเตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ภุตฺตปาตราโส สุขนิสินฺโน ภริยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, เอเต จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺธา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนา อปลิโพธา ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมนฺติ, อหํ ปน ภติยา ชีวิกํ กปฺเปมิ, กึ เม ฆราวาเสน, ตฺวํ ปุตฺตเก สงฺคณฺหนฺตี เคเห วสา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘กรณฺฑโก ¶ ¶ กลิงฺคานํ, คนฺธารานฺจ นคฺคชิ;
นิมิราชา วิเทหานํ, ปฺจาลานฺจ ทุมฺมุโข;
เอเต รฏฺานิ หิตฺวาน, ปพฺพชึสุ อกิฺจนา.
‘‘สพฺเพปิเม เทวสมา สมาคตา, อคฺคี ยถา ปชฺชลิโต ตเถวิเม;
อหมฺปิ เอโก จริสฺสามิ ภคฺควิ, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี’’ติ.
ตาสํ อตฺโถ – ภทฺเท, เอส สงฺฆตฺเถโร ปจฺเจกพุทฺโธ ทนฺตปุเร นาม นคเร กรณฺฑโก นาม กลิงฺคานํ ชนปทสฺส ราชา, ทุติโย ตกฺกสิลนคเร นคฺคชิ นาม คนฺธารานํ ชนปทสฺส ราชา, ตติโย มิถิลนคเร นิมิ นาม วิเทหานํ ชนปทสฺส ราชา, จตุตฺโถ กปิลนคเร ทุมฺมุโข นาม อุตฺตรปฺจาลานํ ชนปทสฺส ราชา, เอเต เอวรูปานิ รฏฺานิ หิตฺวา อกิฺจนา หุตฺวา ปพฺพชึสุ. สพฺเพปิเมติ อิเม ปน สพฺเพปิ วิสุทฺธิเทเวหิ ปุริมปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานา เอกโต สมาคตา. อคฺคี ยถาติ ยถา หิ อคฺคิ ปชฺชลิโต โอภาสติ. ตเถวิเมติ อิเมปิ ตเถว ¶ สีลาทีหิ ปฺจหิ คุเณหิ โอภาสนฺติ. ยถา เอเต, ตถา อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา เอโก จริสฺสามีติ อตฺโถ. ภคฺควีติ ภริยํ อาลปติ. หิตฺวาน กามานีติ รูปาทโย วตฺถุกาเม หิตฺวา. ยโถธิกานีติ อตฺตโน โอธิวเสน ิตานิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปาทิโอธิวเสน ยถาิเต กาเม ปหาย อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา เอโก จริสฺสามีติ. ‘‘ยโตธิกานี’’ติปิ ปาโ, ตสฺสตฺโถ – ยโต อุปรโต โอธิ เอเตสนฺติ ยโตธิกานิ, อุปรตโกฏฺาสานิ. ปพฺพชิสฺสามีติ จินฺติตกาลโต ปฏฺาย หิ กิเลสกามานํ เอโก โกฏฺาโส อุปรโต นาม โหติ นิรุทฺโธ, ตสฺส วตฺถุภูโต กามโกฏฺาโสปิ อุปรโตว โหตีติ.
สา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘มยฺหมฺปิ โข สามิ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ธมฺมกถํ สุตกาลโต ปฏฺาย อคาเร จิตฺตํ น สณฺาตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อยเมว ¶ กาโล น หิ อฺโ อตฺถิ, อนุสาสิตา เม น ภเวยฺย ปจฺฉา;
อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ ภคฺคว, สกุณีว มุตฺตา ปุริสสฺส หตฺถา’’ติ.
ตตฺถ อนุสาสิตา เม น ภเวยฺย ปจฺฉาติ อนุสาสโก โอวาทโก น ภเวยฺย ทุลฺลภตฺตา โอวาทกานํ, ตสฺมา อยเมว ปพฺพชิตุํ กาโล, น หิ อฺโ อตฺถีติ ทสฺเสติ. สกุณีว มุตฺตาติ ยถา สากุณิเกน คเหตฺวา สกุณปจฺฉิยํ ขิตฺตาสุ สกุณีสุ ตสฺส หตฺถโต มุตฺตา เอกา สกุณี ¶ อนิลปถํ ลงฺฆยิตฺวา ยถารุจิตฏฺานํ คนฺตฺวา เอกิกาว จเรยฺย, ตถา อหมฺปิ ตว หตฺถโต มุตฺตา เอกิกา จริสฺสามีติ สยมฺปิ ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา เอวมาห.
โพธิสตฺโต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. สา ปน โพธิสตฺตํ วฺเจตฺวา ปุเรตรํ ปพฺพชิตุกามา ‘‘สามิ, ปานียติตฺถํ คมิสฺสามิ, ทารเก โอโลเกหี’’ติ ฆฏํ อาทาย คจฺฉนฺตี วิย ปลายิตฺวา นครสามนฺเต ตาปสานํ สนฺติเก คนฺตฺวา ปพฺพชิ. โพธิสตฺโต ตสฺสา อนาคมนํ ตฺวา สยํ ทารเก โปเสสิ. อปรภาเค เตสุ โถกํ วฑฺฒิตฺวา อตฺตโน อยานยชานนสมตฺถตํ สมฺปตฺเตสุ เตสํ วีมํสนตฺถํ เอกทิวสํ ¶ ภตฺตํ ปจนฺโต โถกํ อุตฺตณฺฑุลํ ปจิ, เอกทิวสํ โถกํ กิลินฺนํ, เอกทิวสํ สุปกฺกํ, เอกทิวสํ อติกิลินฺนํ, เอกทิวสํ อโลณกํ, เอกทิวสํ อติโลณกํ. ทารกา ‘‘ตาต, อชฺช ภตฺตํ อุตฺตณฺฑุลํ, อชฺช กิลินฺนํ, อชฺช สุปกฺกํ, อชฺช อติกิลินฺนํ, อชฺช อโลณกํ, อชฺช อติโลณก’’นฺติ อาหํสุ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อาม, ตาตา’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม ทารกา อิทานิ อามปกฺกโลณิกอติโลณิกานิ ชานนฺติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ชีวิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, มยา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อถ เต ทารเก าตกานํ ทตฺวา ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘อมฺมตาตา, อิเม ทารเก สาธุกํ โปเสถา’’ติ วตฺวา โส าตกานํ ปริเทวนฺตานฺเว นครา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา นครสฺส สามนฺเตเยว วสิ.
อถ นํ เอกทิวสํ พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺตํ ปริพฺพาชิกา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย, ทารกา เต นาสิตา มฺเ’’ติ อาห. มหาสตฺโต ‘‘นาหํ ทารเก นาเสมิ, เตสํ อตฺตโน อยานยชานนกาเล ปพฺพชิโตมฺหิ ¶ , ตฺวํ เตสํ อจินฺเตตฺวา ปพฺพชฺชาย อภิรมา’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –
‘‘อามํ ปกฺกฺจ ชานนฺติ, อโถ โลณํ อโลณกํ;
ตมหํ ทิสฺวาน ปพฺพชึ, จเรว ตฺวํ จรามห’’นฺติ.
ตตฺถ ตมหนฺติ ตํ อหํ ทารกานํ กิริยํ ทิสฺวา ปพฺพชิโต. จเรว ตฺวํ จรามหนฺติ ตฺวมฺปิ ภิกฺขาจริยเมว จร, อหมฺปิ ภิกฺขาจริยเมว จริสฺสามีติ.
อิติ โส ปริพฺพาชิกํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. สาปิ โอวาทํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ¶ ยถารุจิตํ านํ คตา. เปตฺวา กิร ตํ ทิวสํ น เต ปุน อฺมฺํ อทฺทสํสุ. โพธิสตฺโต จ ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เต ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. ตทา ธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ปุตฺโต ราหุลกุมาโร, ปริพฺพาชิกา ราหุลมาตา, ปริพฺพาชโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กุมฺภการชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๔๐๙] ๔. ทฬฺหธมฺมชาตกวณฺณนา
อหํ เจ ¶ ทฬฺหธมฺมสฺสาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพึ นิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต อุเทนสฺส รฺโ ภทฺทวติกํ หตฺถินึ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺสา ปน หตฺถินิยา ลทฺธวิธานฺจ อุเทนสฺส ราชวํโส จ มาตงฺคชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. เอกทิวสํ ปน สา หตฺถินี นครา นิกฺขมนฺตี ภควนฺตํ ปาโตว อริยคณปริวุตํ อโนมาย พุทฺธสิริยา นครํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ตถาคตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘ภควา สพฺพฺุ สพฺพโลกนิตฺถรณ อุเทโน วํสราชา มํ ตรุณกาเล กมฺมํ นิตฺถริตุํ สมตฺถกาเล ‘อิมํ นิสฺสาย มยา ชีวิตฺจ รชฺชฺจ เทวี จ ลทฺธา’ติ ปิยายิตฺวา มหนฺตํ ปริหารํ อทาสิ, สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ิตฏฺานํ ¶ คนฺเธน ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา มตฺถเก สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สมนฺตา จิตฺรสาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา คนฺธเตเลน ทีปํ ชาลาเปตฺวา ธูมตฏฺฏกํ ปาเปตฺวา กรีสฉฑฺฑนฏฺาเน สุวณฺณกฏาหํ ปติฏฺปาเปตฺวา มํ จิตฺตตฺถรณปิฏฺเ เปสิ, ราชารหฺจ เม นานคฺครสโภชนํ ทาเปสิ. อิทานิ ปน เม มหลฺลกกาเล กมฺมํ นิตฺถริตุํ อสมตฺถกาเล สพฺพํ ตํ ปริหารํ อจฺฉินฺทิ, อนาถา นิปฺปจฺจยา หุตฺวา อรฺเ เกตกานิ ขาทนฺตี ชีวามิ, อฺํ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อุเทนํ มม คุณํ สลฺลกฺขาเปตฺวา โปราณกปริหารํ เม ปฏิปากติกํ กาเรถ ภควา’’ติ ปริเทวมานา ตถาคตํ ยาจิ.
สตฺถา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต รฺโ กเถตฺวา ยสํ ปฏิปากติกํ กาเรสฺสามี’’ติ วตฺวา รฺโ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิ. ราชา ตถาคตํ อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘มหาราช, ภทฺทวติกา กห’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, อุปการกานํ ยสํ ทตฺวา มหลฺลกกาเล ¶ คเหตุํ นาม น วฏฺฏติ, กตฺุนา กตเวทินา ภวิตุํ วฏฺฏติ. ภทฺทวติกา อิทานิ มหลฺลิกา ชราชิณฺณา อนาถา หุตฺวา อรฺเ เกตกานิ ขาทนฺตี ชีวติ, ตํ ชิณฺณกาเล อนาถํ กาตุํ ตุมฺหากํ อยุตฺต’’นฺติ ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา ‘‘สพฺพํ โปราณกปริหารํ ปฏิปากติกํ กโรหี’’ติ ¶ วตฺวา ปกฺกามิ. ราชา ตถา อกาสิ. ‘‘ตถาคเตน กิร ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา โปราณกยโส ปฏิปากติโก การิโต’’ติ สกลนครํ ปตฺถริ, ภิกฺขุสงฺเฆปิ สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตา. อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถารา กิร ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา โปราณกยโส ปฏิปากติโก การิโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต เอติสฺสา คุณํ กเถตฺวา นฏฺยสํ ปฏิปากติกํ กาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตํ ราชานํ อุปฏฺหิ. โส ¶ ตสฺส สนฺติกา มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อมจฺจรตนฏฺาเน อฏฺาสิ. ตทา ตสฺส รฺโ เอกา โอฏฺิพฺยาธิ หตฺถินี ถามพลสมฺปนฺนา มหพฺพลา อโหสิ. สา เอกทิวสํ โยชนสตํ คจฺฉติ, รฺโ ทูเตยฺยหรณกิจฺจํ กโรติ, สงฺคาเม ยุทฺธํ กตฺวา สตฺตุ มทฺทนํ กโรติ. ราชา ‘‘อยํ เม พหูปการา’’ติ ตสฺสา สพฺพาลงฺการํ ทตฺวา อุเทเนน ภทฺทวติกาย ทินฺนสทิสํ สพฺพํ ปริหารํ ทาเปสิ. อถสฺสา ชิณฺณทุพฺพลกาเล ราชา สพฺพํ ยสํ คณฺหิ. สา ตโต ปฏฺาย อนาถา หุตฺวา อรฺเ ติณปณฺณานิ ขาทนฺตี ชีวติ. อเถกทิวสํ ราชกุเล ภาชเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ราชา กุมฺภการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภาชนานิ กิร นปฺปโหนฺตี’’ติ อาห. ‘‘โคมยาหรณยานเก โยเชตุํ โคเณ น ลภามิ, เทวา’’ติ. ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ โอฏฺิพฺยาธิ กห’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺตโน ธมฺมตาย จรติ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตํ โยเชตฺวา โคมยํ อาหรา’’ติ ตํ กุมฺภการสฺส อทาสิ. กุมฺภกาโร ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตถา อกาสิ.
อเถกทิวสํ สา นครา นิกฺขมมานา นครํ ปวิสนฺตํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ปริเทวมานา ‘‘สามิ, ราชา มํ ‘ตรุณกาเล พหูปการา’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ¶ อิทานิ มหลฺลกกาเล สพฺพํ อจฺฉินฺทิตฺวา มยิ จิตฺตมฺปิ น กโรติ, อหํ ปน อนาถา อรฺเ ติณปณฺณานิ ขาทนฺตี ชีวามิ, เอวํ ทุกฺขปฺปตฺตํ มํ อิทานิ ยานเก โยเชตุํ กุมฺภการสฺส อทาสิ, เปตฺวา ตุมฺเห อฺํ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, มยา รฺโ ¶ กตูปการํ ตุมฺเห ชานาถ, สาธุ อิทานิ เม นฏฺํ ยสํ ปฏิปากติกํ กโรถา’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อหํ เจ ทฬฺหธมฺมสฺส, วหนฺตี นาภิราธยึ;
ธรนฺตี อุรสิ สลฺลํ, ยุทฺเธ วิกฺกนฺตจารินี.
‘‘นูน ราชา น ชานาติ, มม วิกฺกมโปริสํ;
สงฺคาเม สุกตนฺตานิ, ทูตวิปฺปหิตานิ จ.
‘‘สา นูนาหํ มริสฺสามิ, อพนฺธุ อปรายินี;
ตทา หิ กุมฺภการสฺส, ทินฺนา ฉกณหาริกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ วหนฺตีติ ทูเตยฺยหรณํ สงฺคาเม พลโกฏฺกภินฺทนํ ตํ ตํ กิจฺจํ วหนฺตี นิตฺถรนฺตี. ธรนฺตี อุรสิ สลฺลนฺติ อุรสฺมึ พทฺธํ กณฺฑํ วา อสึ วา สตฺตึ วา ยุทฺธกาเล สตฺตูนํ อุปริ อภิหรนฺตี. วิกฺกนฺตจารินีติ วิกฺกมํ ปรกฺกมํ กตฺวา ปรพลวิชเยน ยุทฺเธ วิกฺกนฺตคามินี. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ สามิ, อหํ อิมานิ กิจฺจานิ กโรนฺตี รฺโ ทฬฺหธมฺมสฺส จิตฺตํ นาราธยึ น ปริโตเสสึ, โก ทานิ อฺโ ตสฺส จิตฺตํ อาราธยิสฺสตีติ.
มม วิกฺกมโปริสนฺติ มยา กตํ ปุริสปรกฺกมํ. สุกตนฺตานีติ สุกตานิ. ยถา หิ กมฺมาเนว กมฺมนฺตานิ, วนาเนว วนนฺตานิ, เอวมิธ สุกตาเนว ‘‘สุกตนฺตานี’’ติ วุตฺตานิ. ทูตวิปฺปหิตานิ จาติ คเล ปณฺณํ พนฺธิตฺวา ‘‘อสุกรฺโ นาม เทหี’’ติ ปหิตาย มยา เอกทิวเสเนว โยชนสตํ คนฺตฺวา กตานิ ทูตเปสนานิ จ. นูน ราชา น ชานาตีติ นูน ตุมฺหากํ เอส ราชา เอตานิ มยา กตานิ กิจฺจานิ น ชานาติ. อปรายินีติ อปฺปติฏฺา ¶ อปฺปฏิสรณา. ตทา หีติ ตถา หิ, อยเมว วา ปาโ. ทินฺนาติ อหํ รฺา ฉกณหาริกา กตฺวา กุมฺภการสฺส ทินฺนาติ.
โพธิสตฺโต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา โสจิ, อหํ รฺโ กเถตฺวา ตว ยสํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ภุตฺตปาตราโส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺาเปตฺวา ‘‘มหาราช, นนุ ตุมฺหากํ อสุกา นาม โอฏฺิพฺยาธิ อสุกฏฺาเน จ อสุกฏฺาเน ¶ จ อุเร สลฺลํ พนฺธิตฺวา สงฺคามํ นิตฺถริ, อสุกทิวสํ นาม คีวาย ปณฺณํ พนฺธิตฺวา เปสิตา โยชนสตํ อคมาสิ, ตุมฺเหปิสฺสา มหนฺตํ ยสํ อทตฺถ, สา อิทานิ กห’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตมหํ กุมฺภการสฺส โคมยหรณตฺถาย อทาสิ’’นฺติ. อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อยุตฺตํ โข, มหาราช, ตุมฺหากํ ตํ กุมฺภการสฺส ยานเก โยชนตฺถาย ทาตุ’’นฺติ วตฺวา รฺโ โอวาทวเสน จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘ยาวตาสีสตี โปโส, ตาวเทว ปวีณติ;
อตฺถาปาเย ชหนฺติ นํ, โอฏฺิพฺยาธึว ขตฺติโย.
‘‘โย ¶ ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ;
อตฺถา ตสฺส ปลุชฺชนฺติ, เย โหนฺติ อภิปตฺถิตา.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ มนุพุชฺฌติ;
อตฺถา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, เย โหนฺติ อภิปตฺถิกา.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
สพฺเพ กตฺุโน โหถ, จิรํ สคฺคมฺหิ สฺสถา’’ติ.
ตตฺถ ปมคาถาย ตาว อตฺโถ – อิเธกจฺโจ อฺาณชาติโก โปโส ยาวตาสีสตี, ยาว ‘‘อิทํ นาม เม อยํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปจฺจาสีสติ, ตาวเทว ตํ ปุริสํ ปวีณติ ภชติ เสวติ, ตสฺส ปน อตฺถาปาเย วฑฺฒิยา อปคมเน ปริหีนกาเล ตํ นานากิจฺเจสุ ปตฺถิตํ โปสํ เอกจฺเจ พาลา อิมํ โอฏฺิพฺยาธึ อยํ ขตฺติโย วิย ชหนฺติ.
กตกลฺยาโณติ ปเรน อตฺตโน กตกลฺยาณกมฺโม. กตตฺโถติ นิปฺผาทิตกิจฺโจ. นาวพุชฺฌตีติ ปจฺฉาปิ ตํ ปเรน ¶ กตํ อุปการํ ตสฺส ชราชิณฺณกาเล อสมตฺถกาเล น สรติ, อตฺตนา ทินฺนมฺปิ ยสํ ปุน คณฺหาติ. ปลุชฺชนฺตีติ ภิชฺชนฺติ นสฺสนฺติ. เย โหนฺติ อภิปตฺถิตาติ เย เกจิ อตฺถา อิจฺฉิตา นาม โหนฺติ, สพฺเพ นสฺสนฺตีติ ทีเปติ. มิตฺตทุพฺภิปุคฺคลสฺส หิ ปตฺถิตปตฺถิตํ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตพีชํ วิย นสฺสติ. กตตฺโถ มนุพุชฺฌตีติ กตตฺโถ อนุพุชฺฌติ, ม-กาโร พฺยฺชนสนฺธิวเสน คหิโต. ตํ โว วทามีติ เตน การเณน ตุมฺเห วทามิ. สฺสถาติ กตฺุโน หุตฺวา จิรกาลํ สคฺคมฺหิ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตา ปติฏฺหิสฺสถ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต ราชานํ อาทึ กตฺวา สนฺนิปติตานํ สพฺเพสํ โอวาทํ อทาสิ. ตํ สุตฺวา ราชา โอฏฺิพฺยาธิยา ยสํ ปฏิปากติกํ อกาสิ. โพธิสตฺตสฺส จ โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โอฏฺิพฺยาธิ ภทฺทวติกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทฬฺหธมฺมชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๑๐] ๕. โสมทตฺตชาตกวณฺณนา
โย ¶ มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มหลฺลกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิเรกํ สามเณรํ ปพฺพาเชสิ, สามเณโร ตสฺส อุปการโก หุตฺวา ตถารูเปน โรเคน กาลมกาสิ. มหลฺลโก ตสฺมึ กาลกเต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต วิจรติ. ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกมหลฺลโก สามเณรสฺส กาลกิริยาย โรทนฺโต ปริเทวนฺโต วิจรติ, มรณสฺสติกมฺมฏฺานรหิโต มฺเ’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อิมสฺมึ มเต โรทิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตาวตึสภวเน สกฺกตฺตํ กาเรสิ. อเถโก กาสิคามวาสี พฺราหฺมณมหาสาโล กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา อฺุฉาจริยาย วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. เอกทิวสํ ผลาผลตฺถาย คโต เอกํ หตฺถิฉาปํ ทิสฺวา อตฺตโน อสฺสมํ อาเนตฺวา ปุตฺตฏฺาเน เปตฺวา โสมทตฺโตติสฺส นามํ กตฺวา ติณปณฺณานิ ขาทาเปนฺโต ปฏิชคฺคิ. โส วยปฺปตฺโต มหาสรีโร หุตฺวา เอกทิวสํ พหุํ โภชนํ คเหตฺวา อชีรเกน ทุพฺพโล อโหสิ. ตาปโส ตํ อสฺสมปเท กตฺวา ผลาผลตฺถาย คโต, ตสฺมึ อนาคเตเยว หตฺถิโปตโก กาลมกาสิ. ตาปโส ผลาผลํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ เม ปุตฺโต ปจฺจุคฺคมนํ กโรติ, อชฺช น ทิสฺสติ, กหํ นุ โข คโต’’ติ ปริเทวนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑติ, อรฺเ ทูรมายโต;
โส น ทิสฺสติ มาตงฺโค, โสมทตฺโต กุหึ คโต’’ติ.
ตตฺถ ปุเรติ อิโต ปุเร. ปจฺจุฑฺเฑตีติ ปจฺจุคฺคจฺฉติ. อรฺเ ทูรนฺติ อิมสฺมึ นิมฺมนุสฺเส อรฺเ มํ ทูรํ ปจฺจุฑฺเฑติ. อายโตติ อายามสมฺปนฺโน.
เอวํ ¶ ปริเทวมาโน อาคนฺตฺวา ตํ จงฺกมนโกฏิยํ ปติตํ ทิสฺวา คเล คเหตฺวา ปริเทวมาโน ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อยํ วา โส มโต เสติ, อลฺลสิงฺคํว วจฺฉิโต;
ภูมฺยา นิปติโต เสติ, อมรา วต กฺุชโร’’ติ.
ตตฺถ อยํ วาติ วิภาวนตฺเถ วา-สทฺโท. อยเมว โส, น อฺโติ ตํ วิภาเวนฺโต เอวมาห. อลฺลสิงฺคนฺติ มาลุวลตาย อคฺคปวาลํ. วจฺฉิโตติ ฉินฺโน, คิมฺหกาเล มชฺฌนฺหิกสมเย ตตฺตวาลิกาปุลิเน นเขน ฉินฺทิตฺวา ปาติโต มาลุวลตาย องฺกุโร วิยาติ วุตฺตํ โหติ. ภูมฺยาติ ภูมิยํ. อมรา วตาติ มโต วต, ‘‘อมรี’’ติปิ ปาโ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาปโส ปุตฺตทารํ ปหาย ปพฺพชิโต, อิทานิ หตฺถิโปตเก ปุตฺตสฺํ กตฺวา ปริเทวติ, สํเวเชตฺวา นํ สตึ ปฏิลภาเปสฺสามี’’ติ ตสฺส อสฺสมปทํ อาคนฺตฺวา อากาเส ิโตว ตติยํ คาถมาห –
‘‘อนคาริยุเปตสฺส ¶ , วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต;
สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติ.
อถสฺส วจนํ สุตฺวา ตาปโส จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สํวาเสน หเว สกฺก, มนุสฺสสฺส มิคสฺส วา;
หทเย ชายเต เปมํ, ตํ น สกฺกา อโสจิตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ มิคสฺส วาติ อิมสฺมึ าเน สพฺเพปิ ติรจฺฉานา ‘‘มิคา’’ติ วุตฺตา. ตนฺติ ปิยายิตํ สตฺตํ.
อถ นํ โอวทนฺโต สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มตํ มริสฺสํ โรทนฺติ, เย รุทนฺติ ลปนฺติ จ;
ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ, โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโต.
‘‘กนฺทิเตน หเว พฺรหฺเม, มโต เปโต สมุฏฺเห;
สพฺเพ สงฺคมฺม โรทาม, อฺมฺสฺส าตเก’’ติ.
ตตฺถ ¶ เย รุทนฺติ ลปนฺติ จาติ พฺรหฺเม เย สตฺตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ จ, สพฺเพ เต มตํ, โย จ มริสฺสติ, ตํ โรทนฺติ, เตสํเยว เอวํ โรทนฺตานํ อสฺสุสุกฺขนกาโล นตฺถิ, ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ. กึการณา? โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโต, ปณฺฑิตา หิ ‘‘โรทิตํ นิปฺผล’’นฺติ วทนฺติ. มโต เปโตติ ยทิ เอส เปโตติ สงฺขฺยํ คโต มโต โรทิเตน สมุฏฺเหยฺย, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ มยํ สมาคนฺตฺวา อฺมฺสฺส าตเก โรทาม, กึ นิกฺกมฺมา อจฺฉามาติ.
ตาปโส สกฺกสฺส วจนํ สุตฺวา สตึ ปฏิลภิตฺวา วิคตโสโก อสฺสูนิ ปฺุฉิตฺวา สกฺกสฺส ถุติวเสน เสสคาถา อาห –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิ.
‘‘โสหํ ¶ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน วาสวา’’ติ.
ตา ¶ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. เอวํ สกฺโก ตาปสสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิโปตโก สามเณโร อโหสิ, ตาปโส มหลฺลโก, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โสมทตฺตชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๑๑] ๖. สุสีมชาตกวณฺณนา
กาฬานิ เกสานิ ปุเร อเหสุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ทสพลสฺส นิกฺขมนํ วณฺณยึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ¶ ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, มยา ทานิ อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ ปูริตปารมินา มหาภินิกฺขมนํ, ปุพฺเพปาหํ ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ชาตทิวเสเยว พาราณสิรฺโปิ ปุตฺโต ชายิ. เตสํ นามคฺคหณทิวเส มหาสตฺตสฺส สุสีมกุมาโรติ นามํ อกํสุ, ราชปุตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติ. พาราณสิราชา ‘‘ปุตฺเตน เม สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต’’ติ โพธิสตฺตํ อาณาเปตฺวา ธาติโย ทตฺวา เตน สทฺธึ เอกโต วฑฺเฒสิ. เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา อภิรูปา เทวกุมารวณฺณิโน หุตฺวา ตกฺกสิลายํ ¶ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมึสุ. ราชปุตฺโต อุปราชา หุตฺวา โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกโต ขาทนฺโต ปิวนฺโต นิสีทนฺโต สยนฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา มหาสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺาเน ตํ เปตฺวา เอกทิวสํ นครํ สชฺชาเปตฺวา สกฺโก เทวราชา วิย อลงฺกโต อลงฺกตเอราวณปฏิภาคสฺส มตฺตวรวารณสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตํ ปจฺฉาสเน หตฺถิปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. มาตาปิสฺส ‘‘ปุตฺตํ โอโลเกสฺสามี’’ติ สีหปฺชเร ตฺวา ตสฺส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต นิสินฺนํ ปุโรหิตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมํ อลภนฺตี เอตฺเถว มริสฺสามี’’ติ อาหารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นิปชฺชิ.
ราชา ¶ มาตรํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหึ เม มาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ อมฺม, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. สา ลชฺชาย น กเถสิ. โส คนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อตฺตโน อคฺคมเหสึ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘คจฺฉ อมฺมาย อผาสุกํ ชานาหี’’ติ เปเสสิ. สา คนฺตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺตี ปุจฺฉิ, อิตฺถิโย นาม อิตฺถีนํ รหสฺสํ น นิคุหนฺติ, สา ตสฺสา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อิตราปิ ตํ สุตฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘โหตุ, คจฺฉ นํ สมสฺสาเสหิ, ปุโรหิตํ ราชานํ กตฺวา ตสฺส ตํ อคฺคมเหสึ กริสฺสามี’’ติ อาห. สา อาคนฺตฺวา ตํ สมสฺสาเสสิ. ราชาปิ ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘สมฺม, มาตุ เม ชีวิตํ เทหิ, ตฺวํ ราชา ภวิสฺสสิ, สา อคฺคมเหสี, อหํ อุปราชา’’ติ ¶ อาห. โส ‘‘น สกฺกา เอวํ กาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโน สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ปุโรหิตํ ราชานํ, มาตรํ อคฺคมเหสึ กาเรตฺวา สยํ อุปราชา อโหสิ.
เตสํ สมคฺควาสํ วสนฺตานํ อปรภาเค โพธิสตฺโต อคารมชฺเฌ อุกฺกณฺิโต กาเม ปหาย ปพฺพชฺชาย นินฺนจิตฺโต กิเลสรตึ อนลฺลียนฺโต เอกโกว ติฏฺติ, เอกโกว นิสีทติ, เอกโกว สยติ, พนฺธนาคาเร พทฺโธ วิย ปฺชเร ปกฺขิตฺตกุกฺกุโฏ ¶ วิย จ อโหสิ. อถสฺส อคฺคมเหสี ‘‘อยํ ราชา มยา สทฺธึ นาภิรมติ, เอกโกว ติฏฺติ นิสีทติ เสยฺยํ กปฺเปติ, อยํ โข ปน ทหโร ตรุโณ, อหํ มหลฺลิกา, สีเส เม ปลิตานิ ปฺายนฺติ, ยํนูนาหํ ‘สีเส เต เทว, เอกํ ปลิตํ ปฺายตี’ติ มุสาวาทํ กตฺวา เอเกนุปาเยน ราชานํ ปตฺติยาเปตฺวา มยา สทฺธึ อภิรมาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ รฺโ สีเส อูกา วิจินนฺตี วิย หุตฺวา ‘‘เทว, มหลฺลโกสิ ชาโต, สีเส เต เอกํ ปลิตํ ปฺายตี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ ภทฺเท, เอตํ ปลิตํ ลฺุชิตฺวา มยฺหํ หตฺเถ เปหี’’ติ. สา ตสฺส สีสโต เอกํ เกสํ ลฺุชิตฺวา อตฺตโน สีเส ปลิตํ คเหตฺวา ‘‘อิทํ เต, เทว, ปลิต’’นฺติ ตสฺส หตฺเถ เปสิ. โพธิสตฺตสฺส ตํ ทิสฺวาว ภีตตสิตสฺส กฺจนปฏฺฏสทิสา นลาฏา เสทา มุจฺจึสุ.
โส อตฺตานํ โอวทนฺโต ‘‘สุสีม, ตฺวํ ทหโร หุตฺวา มหลฺลโก ชาโต, เอตฺตกํ กาลํ คูถกลเล นิมุคฺโค คามสูกโร วิย กามกลเล นิมุชฺชิตฺวา ตํ กลลํ ชหิตุํ น สกฺโกสิ, นนุ กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมจริยวาสสฺส เต กาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘กาฬานิ ¶ เกสานิ ปุเร อเหสุํ, ชาตานิ สีสมฺหิ ยถาปเทเส;
ตานชฺช เสตานิ สุสีม ทิสฺวา, ธมฺมํ จร พฺรหฺมจริยสฺส กาโล’’ติ.
ตตฺถ ยถาปเทเสติ ตว สีเส ตสฺมึ ตสฺมึ เกสานํ อนุรูเป ปเทเส อิโต ปุพฺเพ กาฬานิ ภมรปตฺตวณฺณานิ เกสานิ ชาตานิ อเหสุนฺติ ¶ วทติ. ธมฺมํ จราติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ จราติ อตฺตานเมว อาณาเปติ. พฺรหฺมจริยสฺสาติ เมถุนวิรติยา เต กาโลติ อตฺโถ.
เอวํ โพธิสตฺเตน พฺรหฺมจริยวาสสฺส คุเณ วณฺณิเต อิตรา ‘‘อหํ ‘อิมสฺส ลคฺคนํ กริสฺสามี’ติ วิสฺสชฺชนเมว กริ’’นฺติ ภีตตสิตา ‘‘อิทานิสฺส อปพฺพชฺชนตฺถาย สรีรวณฺณํ วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘มเมว ¶ เทว ปลิตํ น ตุยฺหํ, มเมว สีสํ มม อุตฺตมงฺคํ;
‘อตฺถํ กริสฺส’นฺติ มุสา อภาณึ, เอกาปราธํ ขม ราชเสฏฺ.
‘‘ทหโร ตุวํ ทสฺสนิโยสิ ราช, ปมุคฺคโต โหติ ยถา กฬีโร;
รชฺชฺจ กาเรหิ มมฺจ ปสฺส, มา กาลิกํ อนุธาวี ชนินฺทา’’ติ.
ตตฺถ มเมว สีสนฺติ มเมว สีเส สฺชาตํ ปลิตนฺติ ทีเปติ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. อตฺถนฺติ อตฺตโน วุฑฺฒึ กริสฺสามีติ มุสา กเถสึ. เอกาปราธนฺติ. อิมํ มยฺหํ เอกํ อปราธํ. ปมุคฺคโตติ ปมวเยน อุคฺคโต. โหหีติ โหสิ, ปมวเย ปติฏฺิโตสีติ อตฺโถ. ‘‘โหสี’’ติเยว วา ปาโ. ยถา กฬีโรติ ยถา สินิทฺธฉวิตรุณกฬีโร มนฺทวาเตริโต อติวิย โสภติ, เอวรูโปสิ ตฺวนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ปมุคฺคโต โหตี’’ติปิ ปาโ, ตสฺสตฺโถ – ยถา ปมุคฺคโต ตรุณกฬีโร ทสฺสนีโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ ทสฺสนีโยติ. มมฺจ ปสฺสาติ มมฺจ โอโลเกหิ, มา มํ อนาถํ วิธวํ กโรหีติ อตฺโถ. กาลิกนฺติ พฺรหฺมจริยจรณํ นาม ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว วิปากทานโต กาลิกํ นาม, รชฺชํ ปน อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว กามคุณสุขุปฺปาทนโต อกาลิกํ, โส ตฺวํ อิมํ อกาลิกํ ปหาย มา กาลิกํ อนุธาวีติ วทติ.
โพธิสตฺโต ¶ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ภวิตพฺพเมเวตํ กถํ กเถสิ, ปริณมนฺเต หิ มม วเย อิเมหิ กาฬเกเสหิ ปริวตฺเตตฺวา สาณวากสทิเสหิ ปณฺฑเรหิ ภวิตพฺพํ. อหฺหิ ¶ นีลุปฺปลาทิกุสุมทามสทิสกุมารานํ กฺจนรูปปฏิภาคานํ อุตฺตมโยพฺพนวิลาสสมฺปตฺตานํ ขตฺติยกฺาทีนํ วเย ปริณมนฺเต ชรํ ปตฺตานํ เววณฺณิยฺเจว สรีรภงฺคฺจ ปสฺสามิ. เอวํ วิปตฺติปริโยสาโนเวส ภทฺเท, ชีวโลโก’’ติ วตฺวา อุปริ พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ปสฺสามิ ¶ โวหํ ทหรึ กุมารึ, สามฏฺปสฺสํ สุตนุํ สุมชฺฌํ;
กาฬปฺปวาฬาว ปเวลฺลมานา, ปโลภยนฺตีว นเรสุ คจฺฉติ.
‘‘ตเมน ปสฺสามิปเรน นารึ, อาสีติกํ นาวุติกํว ชจฺจา;
ทณฺฑํ คเหตฺวาน ปเวธมานํ, โคปานสีโภคฺคสมํ จรนฺติ’’นฺติ.
ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ. สามฏฺปสฺสนฺติ สมฺมฏฺปสฺสํ. อยเมว วา ปาโ, สพฺพปสฺเสสุ มฏฺฉวิวณฺณนฺติ อตฺโถ. สุตนุนฺติ สุนฺทรสรีรํ. สุมชฺฌนฺติ สุสณฺิตมชฺฌํ. กาฬปฺปวาฬาว ปเวลฺลมานาติ ยถา นาม ตรุณกาเล สุสมุคฺคตา กาฬวลฺลี ปวาฬา วา หุตฺวา มนฺทวาเตริตา อิโต จิโต จ ปเวลฺลติ, เอวํ ปเวลฺลมานา อิตฺถิวิลาสํ ทสฺสยมานา กุมาริกา ปโลภยนฺตีว นเรสุ คจฺฉติ. สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ปุริสานํ สนฺติเก เต ปุริเส กิเลสวเสน ปโลภยนฺตี วิย คจฺฉติ.
ตเมน ปสฺสามิปเรน นารินฺติ ตเมนํ นารึ อปเรน สมเยน ชรํ ปตฺตํ อนฺตรหิตรูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ปสฺสามิ. โพธิสตฺโต หิ ปมคาถาย รูเป อสฺสาทํ กเถตฺวา อิทานิ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. อาสีติกํ นาวุติกํว ชจฺจาติ อสีติสํวจฺฉรํ วา นวุติสํวจฺฉรํ วา ชาติยา. โคปานสีโภคฺคสมนฺติ โคปานสีสมํ โภคฺคํ, โคปานสีอากาเรน ภคฺคสรีรํ โอนมิตฺวา นฏฺกากณิกํ ปริเยสนฺตึ วิย จรมานนฺติ อตฺโถ. กามฺจ ¶ โพธิสตฺเตน ทหรกาเล ทิสฺวา ปุน นาวุติกกาเล ทิฏฺปุพฺพา นาม นตฺถิ, าเณน ทิฏฺภาวํ สนฺธาย ปเนตํ วุตฺตํ.
อิติ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รูปสฺส อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อคารมชฺเฌ อตฺตโน อนภิรตึ ปกาเสนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘โสหํ ¶ ¶ ตเมวานุวิจินฺตยนฺโต, เอโก สยามิ สยนสฺส มชฺเฌ;
‘อหมฺปิ เอวํ’ อิติ เปกฺขมาโน, น คเห รเม พฺรหฺมจริยสฺส กาโล.
‘‘รชฺชุวาลมฺพนี เจสา, ยา เคเห วสโต รติ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติ.
ตตฺถ โสหนฺติ โส อหํ. ตเมวานุวิจินฺตยนฺโตติ ตเมว รูปานํ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ จินฺเตนฺโต. เอวํ อิติ เปกฺขมาโนติ ‘‘ยถา เอสา ปริณตา, อหมฺปิ ชรํ ปตฺโต ภคฺคสรีโร ภวิสฺสามี’’ติ เปกฺขมาโน. น คเห รเมติ เคเห น รมามิ. พฺรหฺมจริยสฺส กาโลติ ภทฺเท, พฺรหฺมจริยสฺส เม กาโล, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ทีเปติ.
รชฺชุวาลมฺพนี เจสาติ จ-กาโร นิปาตมตฺโต, อาลมฺพนรชฺชุ วิย เอสาติ อตฺโถ. กตรา? ยา เคเห วสโต รติ, ยา เคเห วสนฺตสฺส รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ กามรตีติ อตฺโถ. อิมินา กามานํ อปฺปสฺสาทตํ ทสฺเสติ. อยํ เอตฺถาธิปฺปาโย – ยถา คิลานสฺส มนุสฺสสฺส อตฺตโน พเลน ปริวตฺติตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมํ อาลมฺพิตฺวา ปริวตฺเตยฺยาสี’’ติ อาลมฺพนรชฺชุํ พนฺเธยฺยุํ, ตสฺส ตํ อาลมฺพิตฺวา ปริวตฺตนฺตสฺส อปฺปมตฺตกํ กายิกเจตสิกสุขํ ภเวยฺย, เอวํ กิเลสาตุรานํ สตฺตานํ วิเวกสุขวเสน ปริวตฺติตุํ อสกฺโกนฺตานํ อคารมชฺเฌ ปิตานิ กามรติทายกานิ รูปาทีนิ อารมฺมณานิ เตสํ กิเลสปริฬาหกาเล เมถุนธมฺมปฏิเสวนวเสน ตานิ อารพฺภ ปริวตฺตมานานํ กายิกเจตสิกสุขสงฺขาตา กามรติ นาม ตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชมานา ¶ อปฺปมตฺติกา โหติ, เอวํ อปฺปสฺสาทา กามาติ. เอตมฺปิ เฉตฺวานาติ ยสฺมา ปน พหุทุกฺขา กามา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย, ตสฺมา ตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมานา ปณฺฑิตา เอตมฺปิ รชฺชุํ เฉตฺวา คูถกูเป นิมุคฺคปุริโส ตํ ปชหนฺโต วิย อนเปกฺขิโน เอตํ อปฺปมตฺตกํ พหุทุกฺขํ กามสุขํ ปหาย วชนฺติ, นิกฺขมิตฺวา มโนรมํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต กาเมสุ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ ทสฺเสนฺโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสตฺวา สหายํ ปกฺโกสาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา าติมิตฺตสุหชฺชานํ โรทนฺตานํ ปริเทวนฺตานเมว สิริวิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา พหู ชเน อมตปานํ ปาเยตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อคฺคมเหสี ราหุลมาตา อโหสิ, สหายราชา อานนฺโท, สุสีมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุสีมชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๑๒] ๗. โกฏสิมฺพลิชาตกวณฺณนา
อหํ ทสสตํพฺยามนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ ปน ปานียชาตเก (ชา. ๑.๑๑.๕๙ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อิธาปิ สตฺถา อนฺโตโกฏิสนฺถาเร กามวิตกฺกาภิภูเต ปฺจสเต ภิกฺขู ทิสฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ นาม อาสงฺกิตุํ วฏฺฏติ, กิเลสา นาม วฑฺฒนฺตา วเน นิคฺโรธาทโย วิย รุกฺขํ, ปุริสํ ภฺชนฺติ, เตเนว ปุพฺเพปิ โกฏสิมฺพลิยํ นิพฺพตฺตเทวตา เอกํ สกุณํ นิคฺโรธพีชานิ ขาทิตฺวา อตฺตโน รุกฺขสฺส สาขนฺตเร วจฺจํ ปาเตนฺตํ ทิสฺวา ‘อิโต เม วิมานสฺส วินาโส ภวิสฺสตี’ติ ภยปฺปตฺตา อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โกฏสิมฺพลิยํ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อเถโก สุปณฺณราชา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ ¶ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปกฺขวาเตหิ มหาสมุทฺเท อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา เอกํ พฺยามสหสฺสายามํ นาคราชานํ นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา มุเขนสฺส คหิตโคจรํ ฉฑฺฑาเปตฺวา โกฏสิมฺพลึ สนฺธาย วนมตฺถเกน ปายาสิ. นาคราชา ‘‘โอลมฺเพนฺโต อตฺตานํ โมเจสฺสามี’’ติ นิคฺโรธรุกฺเข โภคํ ปเวเสตฺวา นิคฺโรธํ เวเตฺวา คณฺหิ. สุปณฺณรฺโ มหาพลตาย นาคราชสฺส จ มหาสรีรตาย นิคฺโรธรุกฺโข สมุคฺฆาฏํ อคมาสิ. นาคราชา เนว รุกฺขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุปณฺณราชา สทฺธึ นิคฺโรธรุกฺเขน นาคราชานํ คเหตฺวา โกฏสิมฺพลึ ปตฺวา นาคราชานํ ขนฺธปิฏฺเ นิปชฺชาเปตฺวา อุทรมสฺส ผาเลตฺวา ¶ นาคเมทํ ขาทิตฺวา เสสกเฬวรํ สมุทฺเท วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺมึ ปน นิคฺโรเธ เอกา สกุณิกา อตฺถิ, สา นิคฺโรธรุกฺเข วิสฺสฏฺเ อุปฺปติตฺวา โกฏสิมฺพลิยา สาขนฺตเร นิสีทิ. รุกฺขเทวตา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สกุณิกา มม รุกฺขกฺขนฺเธ วจฺจํ ปาเตสฺสติ, ตโต นิคฺโรธคจฺโฉ วา ปิลกฺขคจฺโฉ วา อุฏฺหิตฺวา สกลรุกฺขํ โอตฺถริตฺวา คจฺฉิสฺสติ, อถ เม วิมานํ นสฺสิสฺสตี’’ติ ภีตตสิตา ปเวธิ. ตสฺสา ปเวธนฺติยา โกฏสิมฺพลีปิ ยาว มูลา ปเวธิ. สุปณฺณราชา ตํ ปเวธมานํ ทิสฺวา การณํ ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อหํ ¶ ทสสตํพฺยามํ, อุรคมาทาย อาคโต;
ตฺจ มฺจ มหากายํ, ธารยํ นปฺปเวธสิ.
‘‘อถิมํ ขุทฺทกํ ปกฺขึ, อปฺปมํสตรํ มยา;
ธารยํ พฺยถสิ ภีตา, กมตฺถํ โกฏสิมฺพลี’’ติ.
ตตฺถ ทสสตํพฺยามนฺติ สหสฺสพฺยามมตฺตายามํ. อุรคมาทาย อาคโตติ เอวํ มหนฺตํ อุรคํ อาทาย อิธ อาคโต. ตฺจ มฺจาติ ตฺจ อุรคํ มฺจ. ธารยนฺติ ธารยมานา. พฺยถสีติ กมฺปสิ. กมตฺถนฺติ กึ อตฺถํ, เกน การเณนาติ ปุจฺฉติ, กํ วา อตฺถํ สมฺปสฺสมานาติปิ อตฺโถ. โกฏสิมฺพลีติ รุกฺขนาเมน เทวปุตฺตํ อาลปติ. โส หิ สิมฺพลิรุกฺโข ขนฺธสาขมหนฺตตาย โกฏสิมฺพลินามํ ลภติ, ตสฺมึ อธิวตฺถเทวปุตฺตสฺสปิ ตเทว นามํ.
อถสฺส ¶ การณํ กเถนฺโต เทวปุตฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘มํสภกฺโข ตุวํ ราช, ผลภกฺโข อยํ ทิโช;
อยํ นิคฺโรธพีชานิ, ปิลกฺขุทุมฺพรานิ จ;
อสฺสตฺถานิ จ ภกฺขิตฺวา, ขนฺเธ เม โอหทิสฺสติ.
‘‘เต รุกฺขา สํวิรูหนฺติ, มม ปสฺเส นิวาตชา;
เต มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺติ, อรุกฺขํ มํ กริสฺสเร.
‘‘สนฺติ ¶ อฺเปิ รุกฺขา เส, มูลิโน ขนฺธิโน ทุมา;
อิมินา สกุณชาเตน, พีชมาหริตา หตา.
‘‘อชฺฌารูหาภิวฑฺฒนฺติ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปตึ;
ตสฺมา ราช ปเวธามิ, สมฺปสฺสํนาคตํ ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โอหทิสฺสตีติ วจฺจํ ปาเตสฺสติ. เต รุกฺขาติ เตหิ พีเชหิ ชาตา นิคฺโรธาทโย รุกฺขา. สํวิรูหนฺตีติ สํวิรุหิสฺสนฺติ วฑฺฒิสฺสนฺติ. มม ปสฺเสติ มม สาขนฺตราทีสุ. นิวาตชาติ มม สาขาหิ วาตสฺส นิวาริตตฺตา นิวาเต ชาตา. เต มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺตีติ เอเต ¶ เอวํ วฑฺฒิตา มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถาธิปฺปาโย. กริสฺสเรติ อเถวํ ปริโยนนฺธิตฺวา มํ อรุกฺขเมว กริสฺสนฺติ สพฺพโส ภฺชิสฺสนฺติ. รุกฺขา เสติ รุกฺขา. มูลิโน ขนฺธิโนติ มูลสมฺปนฺนา เจว ขนฺธสมฺปนฺนา จ. ทุมาติ รุกฺขเววจนเมว. พีชมาหริตาติ พีชํ อาหริตฺวา. หตาติ อฺเปิ อิมสฺมึ วเน รุกฺขา วินาสิตา สนฺติ. อชฺฌารูหาภิวฑฺฒนฺตีติ นิคฺโรธาทโย รุกฺขา อชฺฌารูหา หุตฺวา มหนฺตมฺปิ อฺํ วนปฺปตึ อติกฺกมฺม วฑฺฒนฺตีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ ปน วเน ปติ, วนสฺส ปติ, วนปฺปตีติ ตโยปิ ปาาเยว. ราชาติ สุปณฺณํ อาลปติ.
รุกฺขเทวตาย วจนํ สุตฺวา สุปณฺโณ โอสานคาถมาห –
‘‘สงฺเกยฺย สงฺกิตพฺพานิ, รกฺเขยฺยานาคตํ ภยํ;
อนาคตภยา ธีโร, อุโภ โลเก อเวกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนาคตํ ภยนฺติ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺโต ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ อนาคตํ ภยํ รกฺขติ นาม, ปาปมิตฺเต เวริปุคฺคเล จ อนุปสงฺกมนฺโต อนาคตภยํ รกฺขติ นาม. เอวํ อนาคตํ ภยํ รกฺเขยฺย. อนาคตภยาติ อนาคตภยการณา ตํ ภยํ ปสฺสนฺโต ธีโร อิธโลกฺจ ปรโลกฺจ อเวกฺขติ โอโลเกติ นาม.
เอวฺจ ปน วตฺวา สุปณฺโณ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ ปกฺขึ ตมฺหา รุกฺขา ปลาเปสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ อาสงฺกิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ¶ ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ.
ตทา สุปณฺณราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
โกฏสิมฺพลิชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๑๓] ๘. ธูมการิชาตกวณฺณนา
ราชา ¶ อปุจฺฉิ วิธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ อาคนฺตุกสงฺคหํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร เอกสฺมึ สมเย ปเวณิอาคตานํ โปราณกโยธานํ สงฺคหํ อกตฺวา อภินวาคตานํ อาคนฺตุกานฺเว สกฺการสมฺมานํ อกาสิ. อถสฺส ปจฺจนฺเต กุปิเต ยุชฺฌนตฺถาย คตสฺส ‘‘อาคนฺตุกา ลทฺธสกฺการา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ โปราณกโยธา น ยุชฺฌึสุ, ‘‘โปราณกโยธา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ อาคนฺตุกาปิ น ยุชฺฌึสุ. โจรา ราชานํ ชินึสุ. ราชา ปราชิโต อาคนฺตุกสงฺคหโทเสน อตฺตโน ปราชิตภาวํ ตฺวา สาวตฺถึ ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘กึ นุ โข อหเมว เอวํ กโรนฺโต ปราชิโต, อุทาหุ อฺเปิ ราชาโน ปราชิตปุพฺพาติ ทสพลํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส เชตวนํ คนฺตฺวา สกฺการํ กตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘น โข, มหาราช, ตฺวเมเวโก, โปราณกราชาโนปิ อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ปราชิตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺถนคเร ยุธิฏฺิลโคตฺโต ธนฺจโย นาม โกรพฺยราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อินฺทปตฺถํ ปจฺจาคนฺตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺานํ ลภิตฺวา รฺโ อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิ, วิธุรปณฺฑิโตติสฺส นามํ กรึสุ. ตทา ธนฺจยราชา โปราณกโยเธ อคเณตฺวา อาคนฺตุกานฺเว สงฺคหํ อกาสิ. ตสฺส ปจฺจนฺเต กุปิเต ยุชฺฌนตฺถาย คตสฺส ‘‘อาคนฺตุกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ เนว โปราณกา ยุชฺฌึสุ, ‘‘โปราณกา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ น อาคนฺตุกา ยุชฺฌึสุ. ราชา ปราชิโต อินฺทปตฺถเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘อาคนฺตุกสงฺคหสฺส กตภาเวน ปราชิโตมฺหี’’ติ ¶ จินฺเตสิ. โส เอกทิวสํ ‘‘กึ นุ โข อหเมว อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ปราชิโต, อุทาหุ อฺเปิ ราชาโน ปราชิตปุพฺพา อตฺถีติ วิธุรปณฺฑิตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ราชุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ตํ ปุจฺฉนาการํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อุปฑฺฒํ คาถมาห –
‘‘ราชา อปุจฺฉิ วิธุรํ, ธมฺมกาโม ยุธิฏฺิโล’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมกาโมติ สุจริตธมฺมปฺปิโย.
‘‘อปิ พฺราหฺมณ ชานาสิ, โก เอโก พหุ โสจตี’’ติ –
เสสอุปฑฺฒคาถาย ปน อยมตฺโถ – อปิ นาม, พฺราหฺมณ, ตฺวํ ชานาสิ ‘‘โก อิมสฺมึ โลเก
เอโก ¶ พหุ โสจติ, นานาการเณน โสจตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, กึ โสโก นาม ตุมฺหากํ โสโก, ปุพฺเพ ธูมการี นาเมโก อชปาลพฺราหฺมโณ มหนฺตํ อชยูถํ คเหตฺวา อรฺเ วชํ กตฺวา ตตฺถ อชา เปตฺวา อคฺคิฺจ ธูมฺจ กตฺวา อชยูถํ ปฏิชคฺคนฺโต ขีราทีนิ ปริภฺุชนฺโต วสิ. โส ตตฺถ อาคเต สุวณฺณวณฺเณ สรเภ ทิสฺวา เตสุ สิเนหํ กตฺวา อชา อคเณตฺวา อชานํ สกฺการํ สรภานํ กตฺวา สรทกาเล สรเภสุ ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ คเตสุ อชาสุปิ นฏฺาสุ สรเภ อปสฺสนฺโต โสเกน ปณฺฑุโรคี หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อยํ อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ตุมฺเหหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน โสจิตฺวา กิลมิตฺวา ¶ วินาสํ ปตฺโต’’ติ อิทํ อุทาหรณํ อาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘พฺราหฺมโณ อชยูเถน, ปหูเตโช วเน วสํ;
ธูมํ อกาสิ วาเสฏฺโ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘ตสฺส ตํธูมคนฺเธน, สรภา มกสฑฺฑิตา;
วสฺสาวาสํ อุปคจฺฉุํ, ธูมการิสฺส สนฺติเก.
‘‘สรเภสุ มนํ กตฺวา, อชา โส นาวพุชฺฌถ;
อาคจฺฉนฺตี วชนฺตี วา, ตสฺส ตา วินสุํ อชา.
‘‘สรภา ¶ สรเท กาเล, ปหีนมกเส วเน;
ปาวิสุํ คิริทุคฺคานิ, นทีนํ ปภวานิ จ.
‘‘สรเภ จ คเต ทิสฺวา, อชา จ วิภวํ คตา;
กิโส จ วิวณฺโณ จาสิ, ปณฺฑุโรคี จ พฺราหฺมโณ.
‘‘เอวํ โย สํ นิรํกตฺวา, อาคนฺตุํ กุรุเต ปิยํ;
โส เอโก พหุ โสจติ, ธูมการีว พฺราหฺมโณ’’ติ.
ตตฺถ ปหูเตโชติ ปหูตอินฺธโน. ธูมํ อกาสีติ มกฺขิกปริปนฺถหรณตฺถาย อคฺคิฺจ ธูมฺจ อกาสิ. วาเสฏฺโติ ตสฺส โคตฺตํ. อตนฺทิโตติ อนลโส หุตฺวา. ตํธูมคนฺเธนาติ เตน ธูมคนฺเธน. สรภาติ สรภมิคา. มกสฑฺฑิตาติ มกเสหิ อุปทฺทุตา ปีฬิตา. เสสมกฺขิกาปิ มกสคฺคหเณเนว ¶ คหิตา. วสฺสาวาสนฺติ วสฺสารตฺตวาสํ วสึสุ. มนํ กตฺวาติ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา. นาวพุชฺฌถาติ อรฺโต จริตฺวา วชํ อาคจฺฉนฺตี เจว วชโต อรฺํ คจฺฉนฺตี จ ‘‘เอตฺตกา อาคตา, เอตฺตกา อนาคตา’’ติ น ชานาติ. ตสฺส ตา วินสุนฺติ ตสฺส ตา เอวํ อปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สีหปริปนฺถาทิโต อรกฺขิยมานา อชา สีหปริปนฺถาทีหิ วินสฺสึสุ, สพฺพาว วินฏฺา.
นทีนํ ปภวานิ จาติ ปพฺพเตยฺยานํ นทีนํ ปภวฏฺานานิ จ ปวิฏฺา. วิภวนฺติ อภาวํ. อชา จ วินาสํ ปตฺตา ทิสฺวา ชานิตฺวา. กิโส จ วิวณฺโณติ ขีราทิทายิกา อชา ปหาย สรเภ สงฺคณฺหิตฺวา เตปิ อปสฺสนฺโต อุภโต ¶ ปริหีโน โสกาภิภูโต กิโส เจว ทุพฺพณฺโณ จ อโหสิ. เอวํ โย สํ นิรํกตฺวาติ เอวํ มหาราช, โย สกํ โปราณํ อชฺฌตฺติกํ ชนํ นีหริตฺวา ปหาย กิสฺมิฺจิ อคเณตฺวา อาคนฺตุกํ ปิยํ กโรติ, โส ตุมฺหาทิโส เอโก พหุ โสจติ, อยํ เต มยา ทสฺสิโต ธูมการี พฺราหฺมโณ วิย พหุ โสจตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สฺาเปนฺโต กเถสิ. โสปิ สฺตฺตํ คนฺตฺวา ตสฺส ปสีทิตฺวา พหุํ ธนํ อทาสิ. ตโต ปฏฺาย จ อชฺฌตฺติกสงฺคหเมว กโรนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกรพฺยราชา อานนฺโท อโหสิ, ธูมการี ปเสนทิโกสโล, วิธุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ธูมการิชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๑๔] ๙. ชาครชาตกวณฺณนา
โกธ ¶ ชาครตํ สุตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ โสตาปนฺโน อริยสาวโก สาวตฺถิโต สกฏสตฺเถน สทฺธึ กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สตฺถวาโห ตตฺถ เอกสฺมึ อุทกผาสุกฏฺาเน ปฺจ สกฏสตานิ โมเจตฺวา ขาทนียโภชนียํ สํวิทหิตฺวา วาสํ อุปคจฺฉิ. เต มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สุปึสุ, อุปาสโก ปน สตฺถวาหสฺส สนฺติเก เอกสฺมึ รุกฺขมูเล จงฺกมํ อธิฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถํ วิลุมฺปิตุกามา ¶ ปฺจสตา โจรา นานาวุธานิ คเหตฺวา สตฺถํ ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ. เต ตํ อุปาสกํ จงฺกมนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส นิทฺทายนกาเล วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อฏฺํสุ, โสปิ ติยามรตฺตึ จงฺกมิเยว. โจรา ปจฺจูสสมเย คหิตคหิตา ปาสาณมุคฺคราทโย ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘โภ สตฺถวาห, อิมํ อปฺปมาเทน ชคฺคนฺตํ ปุริสํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิตฺวา ตว สนฺตกสฺส สามิโก ชาโต, เอตสฺส สกฺการํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกมึสุ. มนุสฺสา ¶ กาลสฺเสว วุฏฺาย เตหิ ฉฑฺฑิตปาสาณมุคฺคราทโย ทิสฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ อุปาสกสฺส สกฺการํ อกํสุ. อุปาสโกปิ อิจฺฉิตฏฺานํ คนฺตฺวา กตกิจฺโจ ปุน สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ตถาคตํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กึ, อุปาสก, น ปฺายสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, ตฺวํเยว อนิทฺทายิตฺวา ชคฺคนฺโต วิเสสํ ลภิ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ชคฺคนฺตา วิเสสํ คุณํ ลภึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อคารมชฺเฌ วสนฺโต อปรภาเค นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว ฌานาภิฺํ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส านจงฺกมิริยาปโถ หุตฺวา วสนฺโต นิทฺทํ อนุปคนฺตฺวา สพฺพรตฺตึ จงฺกมติ. อถสฺส จงฺกมนโกฏิยํ นิพฺพตฺตรุกฺขเทวตา ¶ ตุสฺสิตฺวา รุกฺขวิฏเป ตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘โกธ ชาครตํ สุตฺโต, โกธ สุตฺเตสุ ชาคโร;
โก มเมตํ วิชานาติ, โก ตํ ปฏิภณาติ เม’’ติ.
ตตฺถ โกธาติ โก อิธ. โก มเมตนฺติ โก มม เอตํ ปฺหํ วิชานาติ. โก ตํ ปฏิภณาติ เมติ เอตํ มยา ปุฏฺํ ปฺหํ มยฺหํ โก ปฏิภณาติ, โก พฺยากริตุํ สกฺขิสฺสตีติ ปุจฺฉติ.
โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา –
‘‘อหํ ชาครตํ สุตฺโต, อหํ สุตฺเตสุ ชาคโร;
อหเมตํ วิชานามิ, อหํ ปฏิภณามิ เต’’ติ. –
อิมํ คาถํ วตฺวา ปุน ตาย –
‘‘กถํ ¶ ชาครตํ สุตฺโต, กถํ สุตฺเตสุ ชาคโร;
กถํ เอตํ วิชานาสิ, กถํ ปฏิภณาสิ เม’’ติ. –
อิมํ คาถํ ปุฏฺโ ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เย ธมฺมํ นปฺปชานนฺติ, สํยโมติ ทโมติ จ;
เตสุ สุปฺปมาเนสุ, อหํ ชคฺคามิ เทวเต.
‘‘เยสํ ¶ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;
เตสุ ชาครมาเนสุ, อหํ สุตฺโตสฺมิ เทวเต.
‘‘เอวํ ชาครตํ สุตฺโต, เอวํ สุตฺเตสุ ชาคโร;
เอวเมตํ วิชานามิ, เอวํ ปฏิภณามิ เต’’ติ. – อิมา คาถา อาห;
ตตฺถ กถํ ชาครตํ สุตฺโตติ กถํ ตฺวํ ชาครตํ สตฺตานํ อนฺตเร สุตฺโต นาม โหสิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เย ธมฺมนฺติ เย สตฺตา นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ น ปชานนฺติ. สํยโมติ ทโมติ จาติ ‘‘อยํ สํยโม, อยํ ทโม’’ติ เอวฺจ เย มคฺเคน อาคตํ สีลฺเจว อินฺทฺริยสํวรฺจ น ชานนฺติ. อินฺทฺริยสํวโร หิ มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ ทมนโต ‘‘ทโม’’ติ วุจฺจติ. เตสุ สุปฺปมาเนสูติ เตสุ กิเลสนิทฺทาวเสน สุปนฺเตสุ สตฺเตสุ อหํ อปฺปมาทวเสน ชคฺคามิ.
‘‘เยสํ ราโค จา’’ติ คาถาย เยสํ มหาขีณาสวานํ ปทสเตน นิทฺทิฏฺทิยฑฺฒสหสฺสตณฺหาโลภสงฺขาโต ราโค จ นวอาฆาตวตฺถุสมุฏฺาโน โทโส จ ทุกฺขาทีสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ ¶ อฺาณภูตา อวิชฺชา จาติ อิเม กิเลสา วิราชิตา ปหีนา, เตสุ อริเยสุ สพฺพากาเรน ชาครมาเนสุ เต อุปาทาย อหํ สุตฺโต นาม เทวเตติ อตฺโถ. เอวํ ชาครตนฺติ เอวํ เทวเต อหํ อิมินา การเณน ชาครตํ สุตฺโต นามาติ. เอส นโย สพฺพปเทสุ.
เอวํ มหาสตฺเตน ปฺเห กถิเต ตุฏฺา เทวตา ตสฺส ถุตึ กโรนฺตี โอสานคาถมาห –
‘‘สาธุ ¶ ชาครตํ สุตฺโต, สาธุ สุตฺเตสุ ชาคโร;
สาธุ เมตํ วิชานาสิ, สาธุ ปฏิภณาสิ เม’’ติ.
ตตฺถ สาธูติ ภทฺทกํ กตฺวา ตฺวํ อิมํ ปฺหํ กเถสิ, มยมฺปิ นํ เอวเมว กเถมาติ. เอวํ สา โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กตฺวา อตฺตโน วิมานเมว ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ชาครชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๑๕] ๑๐. กุมฺมาสปิณฺฑิชาตกวณฺณนา
น กิรตฺถีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวึ อารพฺภ กเถสิ. สา หิ สาวตฺถิยํ เอกสฺส มาลาการเชฏฺกสฺส ธีตา อุตฺตมรูปธรา มหาปฺุา โสฬสวสฺสิกกาเล เอกทิวสํ กุมาริกาหิ สทฺธึ ปุปฺผารามํ คจฺฉนฺตี ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ คเหตฺวา ปุปฺผปจฺฉิยํ เปตฺวา คจฺฉติ. สา นครโต นิกฺขมนกาเล ภควนฺตํ สรีรปฺปภํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ อุปนาเมสิ. สตฺถา จตุมหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ อุปเนตฺวา ปฏิคฺคเหสิ. สาปิ ตถาคตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สตฺถา ตํ โอโลเกตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ. อายสฺมา อานนฺโท ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย ตถาคตสฺส สิตกรเณ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา ‘‘อานนฺท, อยํ กุมาริกา อิเมสํ กุมฺมาสปิณฺฑานํ ผเลน อชฺเชว โกสลรฺโ อคฺคมเหสี ภวิสฺสตี’’ติ สิตการณํ กเถสิ.
กุมาริกาปิ ปุปฺผารามํ คตา ¶ . ตํ ทิวสเมว โกสลราชา อชาตสตฺตุนา สทฺธึ ยุชฺฌนฺโต ยุทฺธปราชิโต ปลายิตฺวา อสฺสํ อภิรุยฺห อาคจฺฉนฺโต ตสฺสา คีตสทฺทํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต อสฺสํ ตํ อารามาภิมุขํ เปเสสิ. ปฺุสมฺปนฺนา กุมาริกา ราชานํ ทิสฺวา อปลายิตฺวาว อาคนฺตฺวา อสฺสสฺส นาสรชฺชุยา คณฺหิ, ราชา อสฺสปิฏฺิยํ นิสินฺโนว ‘‘สสามิกาสิ, อสามิกาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อสามิกภาวํ ตฺวา อสฺสา โอรุยฺห วาตาตปกิลนฺโต ตสฺสา องฺเก นิปนฺโน มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ตํ อสฺสปิฏฺิยํ นิสีทาเปตฺวา พลกายปริวุโต ¶ นครํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ เปเสตฺวา สายนฺหสมเย ยานํ ปหิณิตฺวา ¶ มหนฺเตน สกฺการสมฺมาเนน กุลฆรโต อาหราเปตฺวา รตนราสิมฺหิ เปตฺวา อภิเสกํ ทตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตโต ปฏฺาย จ สา รฺโ ปิยา อโหสิ มนาปา, ปุพฺพุฏฺายิกาทีหิ ปฺจหิ กลฺยาณธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปติเทวตา, พุทฺธานมฺปิ วลฺลภา อโหสิ. ตสฺสา สตฺถุ ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา ตํ สมฺปตฺตึ อธิคตภาโว สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คโต.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, มลฺลิกา เทวี พุทฺธานํ ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา เตสํ ผเลน ตํ ทิวสฺเว อภิเสกํ ปตฺตา, อโห พุทฺธานํ มหาคุณตา’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, มลฺลิกาย เอกสฺส สพฺพฺุพุทฺธสฺส ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา โกสลรฺโ อคฺคมเหสิภาวาธิคโม. กสฺมา? พุทฺธานํ คุณมหนฺตตาย. โปราณกปณฺฑิตา ปน ปจฺเจกพุทฺธานํ อโลณกํ อสฺเนหํ อผาณิตํ กุมฺมาสํ ทตฺวา ตสฺส ผเลน ทุติเย อตฺตภาเว ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเ รชฺชสิรึ ปาปุณึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เอกํ เสฏฺึ นิสฺสาย ภติยา กมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ ‘‘ปาตราสตฺถาย เม ภวิสฺสตี’’ติ อนฺตราปณโต จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ คเหตฺวา กมฺมนฺตํ คจฺฉนฺโต จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺเธ ภิกฺขาจารตฺถาย พาราณสินคราภิมุเข อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขํ สนฺธาย พาราณสึ คจฺฉนฺติ ¶ , มยฺหมฺปิเม จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺฑา อตฺถิ, ยํนูนาหํ อิเม อิเมสํ ทเทยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เต อุปสํกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิเม เม หตฺเถ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺฑา, อหํ อิเม ตุมฺหากํ ททามิ, สาธุ เม, ภนฺเต, ปฏิคฺคณฺหถ, เอวมิทํ ปฺุํ มยฺหํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วตฺวา เตสํ อธิวาสนํ วิทิตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา จตฺตาริ อาสนานิ ปฺเปตฺวา เตสํ อุปริ สาขาภงฺคํ อตฺถริตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปฏิปาฏิยา นิสีทาเปตฺวา ปณฺณปุเฏน อุทกํ อาหริตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา จตูสุ ปตฺเตสุ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอเตสํ นิสฺสนฺเทน ทลิทฺทเคเห นิพฺพตฺติ นาม มา โหตุ, สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตู’’ติ ¶ อาห. ปจฺเจกพุทฺธา ปริภฺุชึสุ, ปริโภคาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว อคมํสุ.
โพธิสตฺโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ปจฺเจกพุทฺธคตํ ปีตึ คเหตฺวา เตสุ จกฺขุปถํ อตีเตสุ อตฺตโน ¶ กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา ยาวตายุกํ ทานํ อนุสฺสริตฺวา กาลํ กตฺวา ตสฺส ผเลน พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส อตฺตโน ปทสา คมนกาลโต ปฏฺาย ‘‘อหํ อิมสฺมึเยว นคเร ภตโก หุตฺวา กมฺมนฺตํ คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา ตสฺส ทานสฺส ผเลน อิธ นิพฺพตฺโต’’ติ ปสนฺนาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย สพฺพํ ปุริมชาติกิริยํ ชาติสฺสราเณน ปากฏํ กตฺวา ปสฺสิ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา สิกฺขิตสิปฺปํ ปิตุ ทสฺเสตฺวา ตุฏฺเน ปิตรา โอปรชฺเช ปติฏฺาปิโต, อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาสิ. อถสฺส อุตฺตมรูปธรํ โกสลรฺโ ธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ อกํสุ, ฉตฺตมงฺคลทิวเส ปนสฺส สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกรึสุ.
โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อลงฺกตปาสาทํ ¶ อภิรุหิตฺวา มหาตลมชฺเฌ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห นิสินฺโน ปริวาเรตฺวา ิเต เอกโต อมจฺเจ, เอกโต พฺราหฺมณคหปติอาทโย นานาวิภเว สิริวิลาสสมุชฺชเล, เอกโต นานาวิธปณฺณาการหตฺเถ นาครมนุสฺเส, เอกโต อลงฺกตเทวจฺฉรสงฺฆํ วิย โสฬสสหสฺสสงฺขํ นาฏกิตฺถิคณนฺติ อิมํ อติมโนรมํ สิริวิภวํ โอโลเกนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘อิทํ สุวณฺณปิณฺฑิกํ กฺจนมาลํ เสตจฺฉตฺตํ, อิมานิ จ อเนกสหสฺสานิ หตฺถิวาหนอสฺสวาหนรถวาหนานิ, มณิมุตฺตาทิปูริตา สารคพฺภา, นานาวิธธฺปูริตา มหาปถวี, เทวจฺฉรปฏิภาคา นาริโย จาติ สพฺโพเปส มยฺหํ สิริวิภโว น อฺสฺส สนฺตโก, จตุนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทินฺนสฺส จตุกุมฺมาสปิณฺฑทานสฺเสว สนฺตโก, เต นิสฺสาย มยา เอส ลทฺโธ’’ติ ปจฺเจกพุทฺธานํ คุณํ อนุสฺสริตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปากฏํ อกาสิ. ตสฺส ตํ อนุสฺสรนฺตสฺส สกลสรีรํ ปีติยา ปูริ. โส ปีติยา เตมิตหทโย มหาชนสฺส มชฺเฌ อุทานคีตํ คายนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘น ¶ กิรตฺถิ อโนมทสฺสิสุ, ปาริจริยา พุทฺเธสุ อปฺปิกา;
สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา.
‘‘หตฺถิควาสฺสา จิเม พหู, ธนธฺํ ปถวี จ เกวลา;
นาริโย จิมา อจฺฉรูปมา, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา’’ติ.
ตตฺถ อโนมทสฺสิสูติ อโนมสฺส อลามกสฺส ปจฺเจกโพธิาณสฺส ทิฏฺตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา อโนมทสฺสิโน นาม. ปาริจริยาติ อภิวาทนปจฺจุฏฺานฺชลิกมฺมาทิเภทา สามีจิกิริยาปิ, สมฺปตฺเต ¶ ทิสฺวา อตฺตโน สนฺตกํ อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา เทยฺยธมฺมํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา ติสฺโส เจตนา วิโสเธตฺวา ผลํ สทฺทหิตฺวา ปริจฺจชนกิริยาปิ ¶ . พุทฺเธสูติ ปจฺเจกพุทฺเธสุ. อปฺปิกาติ มนฺทา ปริตฺตา นาม นตฺถิ กิร. สุกฺขายาติ นิสฺเนหาย. อโลณิกายาติ ผาณิตวิรหิตาย. นิปฺผาณิตตฺตา หิ สา ‘‘อโลณิกา’’ติ วุตฺตา. กุมฺมาสปิณฺฑิยาติ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ เอกโต กตฺวา คหิตํ กุมฺมาสํ สนฺธาย เอวมาห. คุณวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ผลุปฺปตฺตึ ปาฏิกงฺขมานานํ ติสฺโส เจตนา วิโสเธตฺวา ทินฺนปทกฺขิณา อปฺปิกา นาม นตฺถิ, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน มหาสมฺปตฺติเมว เทตีติ วุตฺตํ โหติ. โหติ เจตฺถ –
‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา;
ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก.
‘‘ติฏฺนฺเต นิพฺพุเต จาปิ, สเม จิตฺเต สมํ ผลํ;
เจโตปณิธิเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ. (วิ. ว. ๘๐๔, ๘๐๖);
อิมสฺส ปนตฺถสฺส ทีปนตฺถาย –
‘‘ขีโรทนํ อหมทาสึ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส; (วิ. ว. ๔๑๓);
ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมิ. (วิ. ว. ๓๓๔);
‘‘อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ ¶ , ปวรา ปสฺส ปฺุานํ วิปากํ;
เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ.
‘‘อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา;
เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. (วิ. ว. ๓๓๔-๓๓๖) –
เอวมาทีนิ วิมานวตฺถูนิ อาหริตพฺพานิ.
ธนธฺนฺติ ¶ มุตฺตาทิธนฺจ สตฺต ธฺานิ จ. ปถวี จ เกวลาติ สกลา เจสา มหาปถวีติ สกลปถวึ หตฺถคตํ มฺมาโน วทติ. ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยาติ อตฺตโน ทานผลํ อตฺตนาว ทสฺเสนฺโต เอวมาห. ทานผลํ กิร โพธิสตฺตา จ สพฺพฺุพุทฺธาเยว จ ชานนฺติ. เตเนว สตฺถา อิติวุตฺตเก สุตฺตนฺตํ กเถนฺโต –
‘‘เอวฺเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ชาเนยฺยุํ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, น อทตฺวา ภฺุเชยฺยุํ, น จ เนสํ มจฺเฉรมลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเยฺย. โยปิ เนสํ อสฺส จริโม อาโลโป จริมํ กพฬํ, ตโตปิ น อสํวิภชิตฺวา ภฺุเชยฺยุํ, สเจ เนสํ ปฏิคฺคาหกา อสฺสุ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา น เอวํ ชานนฺติ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, ตสฺมา อทตฺวา ภฺุชนฺติ, มจฺเฉรมลฺจ เนสํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’’ติ (อิติวุ. ๒๖).
โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ฉตฺตมงฺคลทิวเส สฺชาตปีติปาโมชฺโช อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ อุทานคีตํ คายิ. ตโต ปฏฺาย ‘‘รฺโ ปิยคีต’’นฺติ โพธิสตฺตสฺส นาฏกิตฺถิโย จ เสสนาฏกคนฺธพฺพาทโยปิ จ อนฺเตปุรชโนปิ อนฺโตนครวาสิโนปิ พหินครวาสิโนปิ ปานาคาเรสุปิ อมจฺจมณฺฑเลสุปิ ‘‘อมฺหากํ รฺโ ปิยคีต’’นฺติ ตเทว ¶ คีตํ คายนฺติ. เอวํ อทฺธาเน คเต อคฺคมเหสี ตสฺส คีตสฺส อตฺถํ ชานิตุกามา อโหสิ, มหาสตฺตํ ปน ปุจฺฉิตุํ น วิสหติ. อถสฺสา เอกสฺมึ คุเณ ปสีทิตฺวา เอกทิวสํ ราชา ‘‘ภทฺเท, วรํ เต ทสฺสามิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, เทว, คณฺหามี’’ติ. ‘‘หตฺถิอสฺสาทีสุ เต กึ ทมฺมี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺเห นิสฺสาย มยฺหํ น กิฺจิ นตฺถิ, น เม เอเตหิ อตฺโถ, สเจ ปน ทาตุกามาตฺถ, ตุมฺหากํ คีตสฺส อตฺถํ กเถตฺวา เทถา’’ติ. ‘‘ภทฺเท, โก เต ¶ อิมินา วเรน อตฺโถ, อฺํ คณฺหาหี’’ติ. ‘‘เทว, อฺเน เม อตฺโถ นตฺถิ, เอตเทว คณฺหามี’’ติ. ‘‘สาธุ ภทฺเท, กเถสฺสามิ, ตุยฺหํ ปน เอกิกาย รโห น กเถสฺสามิ, ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา เภรึ จราเปตฺวา ราชทฺวาเร รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา รตนปลฺลงฺกํ ปฺาเปตฺวา อมจฺจพฺราหฺมณาทีหิ จ นาคเรหิ เจว โสฬสหิ อิตฺถิสหสฺเสหิ จ ปริวุโต เตสํ มชฺเฌ รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา กเถสฺสามี’’ติ. สา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
ราชา ตถา กาเรตฺวา อมรคณปริวุโต สกฺโก เทวราชา วิย มหาชนกายปริวุโต รตนปลฺลงฺเก นิสีทิ. เทวีปิ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา กฺจนภทฺทปีํ อตฺถริตฺวา เอกมนฺเต อกฺขิโกฏิยา โอโลเกตฺวา ตถารูเป าเน นิสีทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺหากํ ตุสฺสิตฺวา คายนมงฺคลคีตสฺส ¶ ตาว เม อตฺถํ คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ปากฏํ กตฺวา กเถถา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘อภิกฺขณํ ราชกฺุชร, คาถา ภาสสิ โกสลาธิป;
ปุจฺฉามิ ตํ รฏฺวฑฺฒน, พาฬฺหํ ปีติมโน ปภาสสี’’ติ.
ตตฺถ โกสลาธิปาติ น โส โกสลรฏฺาธิโป, กุสเล ปน ธมฺเม อธิปตึ กตฺวา วิหรติ, เตน นํ อาลปนฺตี เอวมาห, กุสลาธิป กุสลชฺฌาสยาติ ¶ อตฺโถ. พาฬฺหํ ปีติมโน ปภาสสีติ อติวิย ปีติยุตฺตจิตฺโต หุตฺวา ภาสสิ, ตสฺมา กเถถ ตาว เม เอตาสํ คาถานํ อตฺถนฺติ.
อถสฺส คาถานมตฺถํ อาวิ กโรนฺโต มหาสตฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อิมสฺมึเยว นคเร, กุเล อฺตเร อหุํ;
ปรกมฺมกโร อาสึ, ภตโก สีลสํวุโต.
‘‘กมฺมาย นิกฺขมนฺโตหํ, จตุโร สมเณทฺทสํ;
อาจารสีลสมฺปนฺเน, สีติภูเต อนาสเว.
‘‘เตสุ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิสีเทตฺวา ปณฺณสนฺถเต;
อทํ พุทฺธานํ กุมฺมาสํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส กุสลสฺส, อิทํ เม เอทิสํ ผลํ;
อนุโภมิ อิทํ รชฺชํ, ผีตํ ธรณิมุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ กุเล อฺตเรติ นาเมน วา โคตฺเตน วา อปากเฏ เอกสฺมึเยว กุเล. อหุนฺติ นิพฺพตฺตึ. ปรกมฺมกโร อาสินฺติ ตสฺมึ กุเล ชาโตวาหํ ทลิทฺทตาย ปรสฺส กมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปรกมฺมกโร อาสึ. ภตโกติ ปรเวตนภโต. สีลสํวุโตติ ปฺจสีลสํวเร ิโต, ภติยา ชีวนฺโตปิ ทุสฺสีลฺยํ ปหาย สีลสมฺปนฺโนว อโหสินฺติ ทีเปติ. กมฺมาย นิกฺขมนฺโตหนฺติ ตํ ทิวสํ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณตฺถาย นิกฺขนฺโต อหํ. จตุโร สมเณทฺทสนฺติ ¶ ภทฺเท, อหํ นครา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ อารุยฺห อตฺตโน กมฺมภูมึ คจฺฉนฺโต ภิกฺขาย พาราณสินครํ ปวิสนฺเต สมิตปาเป จตฺตาโร ปพฺพชิเต อทฺทสํ. อาจารสีลสมฺปนฺเนติ เอกวีสติยา อเนสนาหิ ชีวิกกปฺปนํ อนาจาโร นาม, ตสฺส ปฏิปกฺเขน อาจาเรน เจว มคฺคผเลหิ อาคเตน สีเลน จ สมนฺนาคเต. สีติภูเตติ ราคาทิปริฬาหวูปสเมน เจว เอกาทสอคฺคินิพฺพาปเนน จ สีติภาวปฺปตฺเต. อนาสเวติ กามาสวาทิวิรหิเต. นิสีเทตฺวาติ วาลิกาสนานํ อุปริ สนฺถเต ปณฺณสนฺถเร นิสีทาเปตฺวา. สนฺถโร หิ อิธ สนฺถโตติ วุตฺโต. อทนฺติ เนสํ อุทกํ ทตฺวา สกฺกจฺจํ สเกหิ หตฺเถหิ กุมฺมาสํ อทาสึ. กุสลสฺสาติ อาโรคฺยานวชฺชฏฺเน กุสลสฺส. ผลนฺติ ตสฺส นิสฺสนฺทผลํ. ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติผุลฺลิตํ.
เอวฺจ ¶ มหาสตฺตสฺส อตฺตโน กมฺมผลํ วิตฺถาเรตฺวา กเถนฺตสฺส สุตฺวา เทวี ปสนฺนมนา ‘‘สเจ, มหาราช, เอวํ ปจฺจกฺขโต ทานผลํ ชานาถ, อิโต ทานิ ปฏฺาย เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ ลภิตฺวา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวาว ปริภฺุเชยฺยาถา’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺตี –
‘‘ททํ ภฺุช มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิป;
มา ราช อธมฺมิโก อหุ, ธมฺมํ ปาลย โกสลาธิปา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺถ ¶ ททํ ภฺุชาติ อฺเสํ ทตฺวาว อตฺตนา ภฺุช. มา จ ปมาโทติ ทานาทีสุ ปฺุเสุ มา ปมชฺชิ. จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิปาติ กุสลชฺฌาสย, มหาราช, ปติรูปเทสวาสาทิกํ จตุพฺพิธํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตหิ. ปกติรโถ หิ ทฺวีหิ จกฺเกหิ คจฺฉติ, อยํ ปน กาโย อิเมหิ จตูหิ จกฺเกหิ เทวโลกํ คจฺฉติ, เตน เต ‘‘ธมฺมจกฺก’’นฺติ สงฺขฺยํ คตา, ตํ ตฺวํ จกฺกํ ปวตฺเตหิ. อธมฺมิโกติ ยถา อฺเ ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺตา โลกํ อุจฺฉุยนฺเต ปีเฬตฺวา วิย ธนเมว สํกฑฺฒนฺตา อธมฺมิกา โหนฺติ, ตถา ตฺวํ มา อธมฺมิโก อหุ. ธมฺมํ ปาลยาติ –
‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ อวิโรธน’’นฺติ. (ชา. ๒.๒๑.๑๗๖) –
อิมํ ปน ทสวิธํ ราชธมฺมเมว ปาลย รกฺข, มา ปริจฺจชิ.
มหาสตฺโต ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต –
‘‘โสหํ ตเทว ปุนปฺปุนํ, วฏุมํ อาจริสฺสามิ โสภเน;
อริยาจริตํ สุโกสเล, อรหนฺโต เม มนาปาว ปสฺสิตุ’’นฺติ. – คาถมาห;
ตตฺถ ¶ วฏุมนฺติ มคฺคํ. อริยาจริตนฺติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ อาจิณฺณํ. สุโกสเลติ โสภเน โกสลรฺโ ธีเตติ อตฺโถ. อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรานฺจ อรีนฺจ หตตฺตา, ปจฺจยานํ อรหตฺตา เอวํลทฺธนามา ปจฺเจกพุทฺธา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภทฺเท, โกสลราชธีเต โส อหํ ‘‘ทานํ ¶ เม ทินฺน’’นฺติ ติตฺตึ อกตฺวา ปุนปฺปุนํ ตเทว อริยาจริตํ ทานมคฺคํ อาจริสฺสามิ. มยฺหฺหิ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา อรหนฺโต มนาปทสฺสนา, จีวราทีนิ ทาตุกามตาย เตเยว ปสฺสิตุํ อิจฺฉามีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ราชา เทวิยา สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา ‘‘ภทฺเท, มยา ตาว ปุริมภเว อตฺตโน กุสลกมฺมํ วิตฺถาเรตฺวา กถิตํ, อิมาสํ ปน นารีนํ มชฺเฌ รูเปน วา ลีฬาวิลาเสน วา ตยา สทิสี เอกาปิ ¶ นตฺถิ, สา ตฺวํ กึ กมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ปฏิลภี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปุน คาถมาห –
‘‘เทวี วิย อจฺฉรูปมา, มชฺเฌ นาริคณสฺส โสภสิ;
กึ กมฺมมกาสิ ภทฺทกํ, เกนาสิ วณฺณวตี สุโกสเล’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท สุโกสเล โกสลรฺโ สุธีเต ตฺวํ รูปสมฺปตฺติยา อจฺฉรูปมา ติทสปุเร สกฺกสฺส เทวรฺโ อฺตรา เทวธีตา วิย อิมสฺส นารีคณสฺส มชฺเฌ โสภสิ, ปุพฺเพ กึ นาม ภทฺทกํ กลฺยาณกมฺมํ อกาสิ, เกนาสิ การเณน เอวํ วณฺณวตี ชาตาติ.
อถสฺส สา ปุริมภเว กลฺยาณกมฺมํ กเถนฺตี เสสคาถาทฺวยมาห –
‘‘อมฺพฏฺกุลสฺส ขตฺติย, ทาสฺยาหํ ปรเปสิยา อหุํ;
สฺตา จ ธมฺมชีวินี, สีลวตี จ อปาปทสฺสนา.
‘‘อุทฺธฏภตฺตํ อหํ ตทา, จรมานสฺส อทาสึ ภิกฺขุโน;
วิตฺตา สุมนา สยํ อหํ, ตสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทิส’’นฺติ.
สาปิ กิร ชาติสฺสราว อโหสิ, ตสฺมา อตฺตโน ชาติสฺสราเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาว กเถสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ อมฺพฏฺกุลสฺสาติ กุฏุมฺพิยกุลสฺส. ทาสฺยาหนฺติ ทาสี อหํ, ‘‘ทาสาห’’นฺติปิ ปาโ. ปรเปสิยาติ ปเรหิ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กรณตฺถาย เปสิตพฺพา เปสนการิกา. สฺตาติ ทาสิโย นาม ทุสฺสีลา โหนฺติ, อหํ ปน ตีหิ ทฺวาเรหิ สฺตา สีลสมฺปนฺนา. ธมฺมชีวินีติ ปรวฺจนาทีนิ อกตฺวา ธมฺเมน สเมน ปวตฺติตชีวิกา. สีลวตีติ อาจารสมฺปนฺนา คุณวตี. อปาปทสฺสนาติ กลฺยาณทสฺสนา ปิยธมฺมา.
อุทฺธฏภตฺตนฺติ ¶ อตฺตโน ปตฺตโกฏฺาสวเสน อุทฺธริตฺวา ลทฺธภาคภตฺตํ. ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส. วิตฺตา สุมนาติ ตุฏฺา โสมนสฺสชาตา กมฺมผลํ สทฺทหนฺตี. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส เอกภิกฺขาทานกมฺมสฺส. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, มหาราช, ปุพฺเพ สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส กุฏุมฺพิยกุลสฺส ทาสี หุตฺวา อตฺตโน ลทฺธภาคภตฺตํ อาทาย นิกฺขมนฺตี เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ตณฺหํ มิลาเปตฺวา สฺตาทิคุณสมฺปนฺนา กมฺมผลํ สทฺทหนฺตี ตสฺส ตํ ภตฺตํ อทาสึ, สาหํ ยาวตายุกํ ตฺวา กาลํ กตฺวา ตตฺถ สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา อิทานิ ตว ปาเท ปริจรมานา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ อนุภวามิ, ตสฺส มม กมฺมสฺส อิทมีทิสํ ผลนฺติ. ตตฺถ คุณสมฺปนฺนานํ ทินฺนทานสฺส มหปฺผลภาวทสฺสนตฺถํ –
‘‘อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติ (อิติวุ. ๙๐) จ.
‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธี’’ติ (ขุ. ปา. ๘.๑๐) จ. –
อาทิคาถา วิตฺถาเรตพฺพา.
อิติ เต อุโภปิ อตฺตโน ปุริมกมฺมํ วิตฺถารโต กเถตฺวา ตโต ปฏฺาย จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
กุมฺมาสปิณฺฑิชาตกวณฺณนา ทสมา.
[๔๑๖] ๑๑. ปรนฺตปชาตกวณฺณนา
อาคมิสฺสติ ¶ เม ปาปนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ตถาคตสฺส ¶ มารณตฺถเมว ปริสกฺกติ, ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิรึ วิสฺสชฺชาเปสิ, ตถาคตสฺส ¶ วินาสตฺถเมว อุปายํ กโรตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม วธาย ปริสกฺกิ, ตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิ, สพฺพรุตชานนมนฺตํ อุคฺคณฺหิ. โส อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคจฺฉิ, ปิตา ตํ โอปรชฺเช เปสิ. กิฺจาปิ โอปรชฺเช เปติ, มาราเปตุกาโม ปน นํ หุตฺวา ทฏฺุมฺปิ น อิจฺฉิ. อเถกา สิงฺคาลี ทฺเว โปตเก คเหตฺวา รตฺตึ มนุสฺเสสุ ปฏิสลฺลีเนสุ นิทฺธมเนน นครํ ปาวิสิ. โพธิสตฺตสฺส จ ปาสาเท สยนคพฺภสฺส อวิทูเร เอกา สาลา อตฺถิ, ตตฺเถโก อทฺธิกมนุสฺโส อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา ปาทมูเล ภูมิยํ เปตฺวา เอกสฺมึ ผลเก นิปชฺชิ, น ตาว นิทฺทายติ. ตทา สิงฺคาลิยา โปตกา ฉาตา วิรวึสุ. อถ เตสํ มาตา ‘‘ตาตา, มา สทฺทํ กริตฺถ, เอติสฺสา สาลาย เอโก มนุสฺโส อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา ภูมิยํ เปตฺวา ผลเก นิปนฺโน น ตาว นิทฺทายติ, เอตสฺส นิทฺทายนกาเล เอตา อุปาหนา อาหริตฺวา ตุมฺเห ขาทาเปสฺสามี’’ติ อตฺตโน ภาสาย อาห. โพธิสตฺโต มนฺตานุภาเวน ตสฺสา ภาสํ ชานิตฺวา สยนคพฺภา นิกฺขมฺม วาตปานํ วิวริตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาห. ‘‘อหํ, เทว, อทฺธิกมนุสฺโส’’ติ. ‘‘อุปาหนา เต กุหิ’’นฺติ? ‘‘ภูมิยํ, เทวา’’ติ. ‘‘อุกฺขิตฺวา โอลมฺเพตฺวา เปหี’’ติ. ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี โพธิสตฺตสฺส กุชฺฌิ.
ปุน เอกทิวสํ สา ตเถว นครํ ปาวิสิ. ตทา เจโก มตฺตมนุสฺโส ‘‘ปานียํ ¶ ปิวิสฺสามี’’ติ โปกฺขรณึ โอตรนฺโต ปติตฺวา นิมุคฺโค นิรสฺสาโส มริ. นิวตฺถา ปนสฺส ทฺเว สาฏกา นิวาสนนฺตเร กหาปณสหสฺสํ องฺคุลิยา จ มุทฺทิกา อตฺถิ. ตทาปิ สา ปุตฺตเก ‘‘ฉาตมฺหา, อมฺมา’’ติ วิรวนฺเต ‘‘ตาตา, มา สทฺทํ กริตฺถ, เอติสฺสา โปกฺขรณิยา มนุสฺโส มโต, ตสฺส อิทฺจิทฺจ อตฺถิ, โส ปน มริตฺวา โสปาเนเยว นิปนฺโน, ตุมฺเห เอตํ มนุสฺสํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ ¶ อาห. โพธิสตฺโต ¶ ตํ สุตฺวา วาตปานํ วิวริตฺวา ‘‘สาลาย โก อตฺถี’’ติ วตฺวา เอเกนุฏฺาย ‘‘อหํ, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉ เอติสฺสา โปกฺขรณิยา มตมนุสฺสสฺส สาฏเก จ กหาปณสหสฺสฺจ องฺคุลิมุทฺทิกฺจ คเหตฺวา สรีรมสฺส ยถา น อุฏฺหติ, เอวํ อุทเก โอสีทาเปหี’’ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. สา ปุนปิ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ปุริมทิวเส ตาว เม ปุตฺตกานํ อุปาหนา ขาทิตุํ น อทาสิ, อชฺช มตมนุสฺสํ ขาทิตุํ น เทติ, โหตุ, อิโต ทานิ ตติยทิวเส เอโก สปตฺตราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปริกฺขิปิสฺสติ. อถ นํ ปิตา ยุทฺธตฺถาย เปเสสฺสติ, ตตฺร เต สีสํ ฉินฺทิสฺสนฺติ, อถ เต คลโลหิตํ ปิวิตฺวา เวรํ มฺุจิสฺสามิ. ตฺวํ มยา สทฺธึ เวรํ พนฺธสิ, ชานิสฺสามี’’ติ วิรวิตฺวา โพธิสตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุตฺตเก คเหตฺวา นิกฺขมติ.
ตติยทิวเส เอโก สปตฺตราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปริวาเรสิ. ราชา โพธิสตฺตํ ‘‘คจฺฉ, ตาต, เตน สทฺธึ ยุชฺฌา’’ติ อาห. ‘‘มยา, เทว, เอกํ ทิฏฺํ อตฺถิ, คนฺตุํ น วิสหามิ, ชีวิตนฺตรายํ ภายามี’’ติ. ‘‘มยฺหํ ตยิ มเต วา อมเต วา กึ, คจฺฉาเหว ตฺว’’นฺติ? โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ มหาสตฺโต ปริสํ คเหตฺวา สปตฺตรฺโ ิตทฺวาเรน อนิกฺขมิตฺวา อฺํ ทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิ. ตสฺมึ คจฺฉนฺเต สกลนครํ ตุจฺฉํ วิย อโหสิ. สพฺเพ เตเนว สทฺธึ นิกฺขมึสุ. โส เอกสฺมึ สภาคฏฺาเน ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา อจฺฉิ. ราชา จินฺเตสิ ‘‘อุปราชา นครํ ตุจฺฉํ กตฺวา พลํ คเหตฺวา ปลายิ, สปตฺตราชาปิ นครํ ปริวาเรตฺวา ¶ ิโต, อิทานิ มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ. โส ‘‘ชีวิตํ รกฺขิสฺสามี’’ติ เทวิฺจ ปุโรหิตฺจ ปรนฺตปํ นาเมกํ ปาทมูลิกฺจ ทาสํ คเหตฺวา รตฺติภาเค อฺาตกเวเสน ปลายิตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส ปลาตภาวํ ตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ยุทฺธํ กตฺวา สปตฺตํ ปลาเปตฺวา รชฺชํ คณฺหิ. ปิตาปิสฺส เอกสฺมึ นทีตีเร ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต วสิ. ราชา จ ปุโรหิโต จ ผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺติ. ปรนฺตปทาโส เทวิยา สทฺธึ ปณฺณสาลายเมว โหติ. ตตฺราปิ ราชานํ ปฏิจฺจ เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ คพฺโภ ปติฏฺาสิ. สา อภิณฺหสํสคฺควเสน ปรนฺตเปน สทฺธึ อติจริ. สา เอกทิวสํ ปรนฺตปํ อาห ‘‘รฺา าเต เนว ตว, น มยฺหํ ชีวิตํ อตฺถิ, ตสฺมา มาเรหิ น’’นฺติ. ‘‘กถํ มาเรมี’’ติ? เอส ตํ ขคฺคฺจ นฺหานสาฏกฺจ ¶ คาหาเปตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉติ, ตตฺรสฺส นฺหานฏฺาเน ปมาทํ ตฺวา ขคฺเคน สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ภูมิยํ นิขณาหีติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
อเถกทิวสํ ปุโรหิโตเยว ผลาผลตฺถาย คนฺตฺวา อวิทูเร รฺโ นฺหานติตฺถสามนฺเต เอกํ รุกฺขํ ¶ อารุยฺห ผลาผลํ คณฺหาติ. ราชา ‘‘นฺหายิสฺสามี’’ติ ปรนฺตปํ ขคฺคฺจ นฺหานสาฏกฺจ คาหาเปตฺวา นทีตีรํ อคมาสิ. ตตฺถ นํ นฺหานกาเล ปมาทมาปนฺนํ ‘‘มาเรสฺสามี’’ติ ปรนฺตโป คีวาย คเหตฺวา ขคฺคํ อุกฺขิปิ. โส มรณภเยน วิรวิ. ปุโรหิโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา โอโลเกนฺโต ปรนฺตปํ ราชานํ มาเรนฺตํ ทิสฺวา ภีตตสิโต สาขํ วิสฺสชฺเชตฺวา รุกฺขโต โอรุยฺห เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิลียิ. ปรนฺตโป ตสฺส สาขาวิสฺสชฺชนสทฺทํ สุตฺวา ราชานํ มาเรตฺวา ภูมิยํ ขณิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ าเน สาขาวิสฺสชฺชนสทฺโท อโหสิ, โก นุ โข เอตฺถา’’ติ วิจินนฺโต กฺจิ อทิสฺวา นฺหตฺวา คโต. ตสฺส คตกาเล ปุโรหิโต นิสินฺนฏฺานา นิกฺขมิตฺวา รฺโ สรีรํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ¶ ฉินฺทิตฺวา อาวาเฏ นิขาตภาวํ ตฺวา นฺหตฺวา อตฺตโน วธภเยน อนฺธเวสํ คเหตฺวา ปณฺณสาลํ อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา ปรนฺตโป ‘‘กึ เต, พฺราหฺมณ, กต’’นฺติ อาห. โส อชานนฺโต วิย ‘‘เทว, อกฺขีนิ เม นาเสตฺวา อาคโตมฺหิ, อุสฺสนฺนาสีวิเส อรฺเ เอกสฺมึ วมฺมิกปสฺเส อฏฺาสึ, ตตฺเรเกน อาสีวิเสน นาสวาโต วิสฺสฏฺโ เม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ปรนฺตโป ‘‘น มํ สฺชานาติ, ‘เทวา’ติ วทติ, สมสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, มา จินฺตยิ, อหํ ตํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อสฺสาเสตฺวา ผลาผลํ ทตฺวา สนฺตปฺเปสิ. ตโต ปฏฺาย ปรนฺตปทาโส ผลาผลํ อาหริ, เทวีปิ ปุตฺตํ วิชายิ. สา ปุตฺเต วฑฺฒนฺเต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย สุขนิสินฺนา สณิกํ ปรนฺตปทาสํ เอตทโวจ ‘‘ตฺวํ ราชานํ มาเรนฺโต เกนจิ ทิฏฺโ’’ติ. ‘‘น มํ โกจิ อทฺทส, สาขาวิสฺสชฺชนสทฺทํ ปน อสฺโสสึ, ตสฺสา สาขาย มนุสฺเสน วา ติรจฺฉาเนน วา วิสฺสฏฺภาวํ น ชานามิ, ยทา กทาจิ ปน เม ภยํ อาคจฺฉนฺตํ สาขาวิสฺสฏฺฏฺานโต อาคมิสฺสตี’’ติ ตาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อาคมิสฺสติ ¶ เม ปาปํ, อาคมิสฺสติ เม ภยํ;
ตทา หิ จลิตา สาขา, มนุสฺเสน มิเคน วา’’ติ.
ตตฺถ ปาปนฺติ ลามกํ อนิฏฺํ อกนฺตํ. ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ เม อาคมิสฺสติ, น สกฺกา นาคนฺตุํ. กึการณา? ตทา หิ จลิตา สาขา มนุสฺเสน มิเคน วาติ น ปฺายติ, ตสฺมา ตโต มํ ภยํ อาคมิสฺสติ.
เต ‘‘ปุโรหิโต นิทฺทายตี’’ติ มฺึสุ. โส ปน อนิทฺทายมาโนว เตสํ กถํ อสฺโสสิ. อเถกทิวสํ ปุโรหิโต ปรนฺตปทาเส ผลาผลตฺถาย คเต อตฺตโน พฺราหฺมณึ สริตฺวา วิลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ภีรุยา ¶ ¶ นูน เม กาโม, อวิทูเร วสนฺติยา;
กริสฺสติ กิสํ ปณฺฑุํ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติ.
ตตฺถ ภีรุยาติ อิตฺถี จ นาม อปฺปมตฺตเกนาปิ ภายติ, ตสฺมา ‘‘ภีรู’’ติ วุจฺจติ. อวิทูเรติ นาติทูเร อิโต กติปยโยชนมตฺถเก วสนฺติยา ภีรุยา มยฺหํ พฺราหฺมณิยา โย มม กาโม อุปฺปนฺโน, โส นูน มํ กิสฺจ ปณฺฑฺุจ กริสฺสตีติ ทสฺเสติ. ‘‘สาว สาขา’’ติ อิมินา ปน โอปมฺมํ ทสฺเสติ, ยถา สาขา ปรนฺตปํ กิสํ ปณฺฑุํ กโรติ, เอวนฺติ อตฺโถ.
อิติ พฺราหฺมโณ คาถเมว วทติ, อตฺถํ ปน น กเถติ, ตสฺมา อิมาย คาถาย กิจฺจํ เทวิยา อปากฏํ. อถ นํ ‘‘กึ กเถสิ พฺราหฺมณา’’ติ อาห. โสปิ ‘‘สลฺลกฺขิตํ เม’’ติ วตฺวา ปุน เอกทิวสํ ตติยํ คาถมาห –
‘‘โสจยิสฺสติ มํ กนฺตา, คาเม วสมนินฺทิตา;
กริสฺสติ กิสํ ปณฺฑุํ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติ.
ตตฺถ โสจยิสฺสตีติ โสกุปฺปาทเนน สุกฺขาเปสฺสติ. กนฺตาติ อิฏฺภริยา. คาเม วสนฺติ พาราณสิยํ วสนฺตีติ อธิปฺปาโย. อนินฺทิตาติ อครหิตา อุตฺตมรูปธรา.
ปุเนกทิวสํ ¶ จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ตยา มํ อสิตาปงฺคิ, สิตานิ ภณิตานิ จ;
กิสํ ปณฺฑุํ กริสฺสนฺติ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติ.
ตตฺถ ตยา มํ อสิตาปงฺคีติ ตยา มํ อสิตา อปงฺคิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภทฺเท, อกฺขิโกฏิโต อฺชนสลากาย นีหริตฺวา อภิสงฺขตอสิตาปงฺคิ ตยา ปวตฺติตานิ มนฺทหสิตานิ จ มธุรภาสิตานิ จ มํ สา วิสฺสฏฺสาขา วิรวมานา ปรนฺตปํ วิย กิสํ ปณฺฑุํ กริสฺสตีติ. ป-การสฺส ว-การํ กตฺวา ‘‘วงฺคี’’ติปิ ปาโเยว.
อปรภาเค กุมาโร วยปฺปตฺโต อโหสิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก. อถ นํ พฺราหฺมโณ ยฏฺิโกฏึ คาหาเปตฺวา นฺหานติตฺถํ คนฺตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ. กุมาโร ‘‘นนุ ตฺวํ พฺราหฺมณ, อนฺโธ’’ติ ¶ ¶ อาห. โส ‘‘นาหํ อนฺโธ, อิมินา เม อุปาเยน ชีวิตํ รกฺขามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตว ปิตรํ ชานาสี’’ติ อาห. ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ วุตฺเต ‘‘นายํ ตว ปิตา, ปิตา ปน เต พาราณสิราชา, อยํ ตุมฺหากํ ทาโส, โส มาตริ เต วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา อิมสฺมึ าเน ตว ปิตรํ มาเรตฺวา นิขณี’’ติ อฏฺีนิ นีหริตฺวา ทสฺเสสิ. กุมารสฺส พลวโกโธ อุปฺปชฺชิ. อถ นํ ‘‘อิทานิ กึ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ยํ เต อิสฺมึเยว ติตฺเถ ปิตุ เตน กตํ, ตํ กโรหี’’ติ สพฺพํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา กุมารํ กติปาหํ ถรุคณฺหนํ สิกฺขาเปสิ. อเถกทิวสํ กุมาโร ขคฺคฺจ นฺหานสาฏกฺจ คเหตฺวา ‘‘นฺหายิตุํ คจฺฉาม, ตาตา’’ติ อาห. ปรนฺตโป ‘‘สาธู’’ติ เตน สทฺธึ คโต. อถสฺส นฺหายิตุํ โอติณฺณกาเล ทกฺขิณหตฺเถน อสึ, วามหตฺเถน จูฬํ คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร อิมสฺมึเยว ติตฺเถ มม ปิตรํ จูฬาย คเหตฺวา วิรวนฺตํ มาเรสิ, อหมฺปิ ตํ ตเถว กริสฺสามี’’ติ อาห. โส มรณภยภีโต ปริเทวมาโน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อาคมา นูน โส สทฺโท, อสํสิ นูน โส ตว;
อกฺขาตํ นูน ตํ เตน, โย ตํ สาขมกมฺปยิ.
‘‘อิทํ ¶ โข ตํ สมาคมฺม, มม พาลสฺส จินฺติตํ;
ตทา หิ จลิตา สาขา, มนุสฺเสน มิเคน วา’’ติ.
ตตฺถ อาคมาติ โส สาขสทฺโท นูน ตํ อาคโต สมฺปตฺโต. อสํสิ นูน โส ตวาติ โส สทฺโท ตว อาโรเจสิ มฺเ. อกฺขาตํ นูน ตํ เตนาติ โย สตฺโต ตทา ตํ สาขํ อกมฺปยิ, เตน ‘‘เอวํ เต ปิตา มาริโต’’ติ นูน ตํ การณํ อกฺขาตํ. สมาคมฺมาติ สงฺคมฺม, สมาคตนฺติ อตฺโถ. ยํ มม พาลสฺส ‘‘ตทา จลิตา สาขา มนุสฺเสน มิเคน วา, ตโต เม ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จินฺติตํ ปริวิตกฺกิตํ อโหสิ, อิทํ ตยา สทฺธึ สมาคตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ตโต กุมาโร โอสานคาถมาห –
‘‘ตเถว ตฺวํ อเวเทสิ, อวฺจิ ปิตรํ มม;
หนฺตฺวา สาขาหิ ฉาเทนฺโต, อาคมิสฺสติ เม ภย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ตเถว ตฺวํ อเวเทสีติ ตเถว ตฺวํ อฺาสิ. อวฺจิ ปิตรํ มมาติ ตฺวํ มม ปิตรํ ¶ ‘‘นฺหายิตุํ คจฺฉามา’’ติ วิสฺสาเสตฺวา นฺหายนฺตํ มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา นิขณิตฺวา ‘‘สเจ โกจิ ชานิสฺสติ, มยฺหมฺปิ เอวรูปํ ภยํ อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วฺเจสิ, อิทํ โข ปน มรณภยํ อิทานิ ตวาคตนฺติ.
อิติ ตํ วตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา นิขณิตฺวา สาขาหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ขคฺคํ โธวิตฺวา นฺหตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตสฺส มาริตภาวํ ปุโรหิตสฺส กเถตฺวา มาตรํ ปริภาสิตฺวา ‘‘อิธ กึ กริสฺสามา’’ติ ตโย ชนา พาราณสิเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโต กนิฏฺสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปทํ ปูเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตุราชา เทวทตฺโต อโหสิ, ปุโรหิโต อานนฺโท, ปุตฺตราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ปรนฺตปชาตกวณฺณนา เอกาทสมา.
คนฺธารวคฺโค ทุติโย.
ชาตกุทฺทานํ –
กุกฺกุ ¶ มโนช สุตโน, คิชฺฌ ทพฺภปุปฺผ ปณฺณโก;
สตฺตุภสฺต อฏฺิเสโน, กปิ พกพฺรหฺมา ทส.
คนฺธาโร มหากปิ จ, กุมฺภกาโร ทฬฺหธมฺโม;
โสมทตฺโต สุสีโม จ, โกฏสิมฺพลิ ธูมการี;
ชาคโร กุมฺมาสปิณฺโฑ, ปรนฺตปา เอกาทส.
สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺกนิปาโต
[๔๑๗] ๑. กจฺจานิชาตกวณฺณนา
โอทาตวตฺถา ¶ ¶ ¶ สุจิ อลฺลเกสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มาตุโปสกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ กุลทารโก อาจารสมฺปนฺโน ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา มุขโธวนทนฺตกฏฺทานนฺหาปนปาทโธวนาทิเวยฺยาวจฺจกมฺเมน เจว ยาคุภตฺตาทีหิ จ มาตรํ ปฏิชคฺคิ. อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, ตว อฺานิปิ ฆราวาสกิจฺจานิ อตฺถิ, เอกํ สมชาติกํ กุลกุมาริกํ คณฺหาหิ, สา มํ โปเสสฺสติ, ตฺวมฺปิ อตฺตโน กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อมฺม, อหํ อตฺตโน หิตสุขํ อปจฺจาสีสมาโน ตุมฺเห อุปฏฺหามิ, โก อฺโ เอวํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ? ‘‘กุลวฑฺฒนกมฺมํ นาม ตาต, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสน อตฺโถ, อหํ ตุมฺเห อุปฏฺหิตฺวา ตุมฺหากํ ธูมกาเล ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. อถสฺส มาตา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มนํ อลภมานา ตสฺส ฉนฺทํ อคฺคเหตฺวา สมชาติกํ กุลกุมาริกํ อาเนสิ. โส มาตรํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สาปิ ‘‘มยฺหํ สามิโก มหนฺเตน อุสฺสาเหน มาตรํ อุปฏฺหติ, อหมฺปิ นํ อุปฏฺหิสฺสามิ, เอวมสฺส ปิยา ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. โส ‘‘อยํ เม มาตรํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหี’’ติ ตโต ปฏฺาย ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ ตสฺสาเยว เทติ. สา อปรภาเค จินฺเตสิ ‘‘อยํ ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ มยฺหฺเว เทติ, อทฺธา มาตรํ นีหริตุกาโม ¶ ภวิสฺสติ, นีหรณูปายมสฺสา กริสฺสามี’’ติ เอวํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา เอกํ ทิวสํ อาห – ‘‘สามิ, ตยิ พหิ นิกฺขมนฺเต ตว มาตา มํ อกฺโกสตี’’ติ. โส ตุณฺหี อโหสิ.
สา จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มหลฺลิกํ อุชฺฌาเปตฺวา ปุตฺตสฺส ปฏิกูลํ กาเรสฺสามี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ยาคุํ ททมานา อจฺจุณฺหํ วา อติสีตลํ วา อติโลณํ วา อโลณํ วา เทติ. ‘‘อมฺม, อจฺจุณฺหา’’ติ วา ‘‘อติโลณา’’ติ วา วุตฺเต ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติ. ปุน ‘‘อติสีตลา ¶ , อโลณาเยวา’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺหา, อติโลณา’ติ วตฺวา ปุน ‘อติสีตลา, อโลณา’ติ วทสิ, กา ตํ โตเสตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ มหาสทฺทํ กโรติ. นฺหาโนทกมฺปิ อจฺจุณฺหํ กตฺวา ปิฏฺิยํ อาสิฺจติ. ‘‘อมฺม, ปิฏฺิ เม ทหตี’’ติ จ วุตฺเต ปุน ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติ. ‘‘อติสีตํ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺห’นฺติ วตฺวา ปุน ‘อติสีต’นฺติ วทติ, กา เอติสฺสา อวมานํ สหิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปฏิวิสฺสกานํ กเถสิ. ‘‘อมฺม, มฺจเก เม พหู มงฺคุลา’’ติ จ วุตฺตา มฺจกํ นีหริตฺวา ตสฺส อุปริ อตฺตโน มฺจกํ โปเถตฺวา ‘‘โปถิโต เม’’ติ อติหริตฺวา ปฺเปติ. มหาอุปาสิกา ทิคุเณหิ มงฺคุเลหิ ขชฺชมานา สพฺพรตฺตึ นิสินฺนาว วีตินาเมตฺวา ‘‘อมฺม, สพฺพรตฺตึ มงฺคุเลหิ ขาทิตามฺหี’’ติ วทติ. อิตรา ‘‘หิยฺโย เต มฺจโก โปถิโต, กา อิมิสฺสา กิจฺจํ นิตฺถริตุํ สกฺโกตี’’ติ ปฏิวตฺวา ‘‘อิทานิ นํ ปุตฺเตน อุชฺฌาเปสฺสามี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘กา อิมํ สกลเคหํ อสุจึ กโรตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตา เต เอวรูปํ กโรติ, ‘มา กรี’ติ วุจฺจมานา กลหํ กโรติ, อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธึ เอกเคเห วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ อาห.
โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ตรุณา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวิตุํ สกฺกา, มาตา ปน เม ชราทุพฺพลา, อหเมวสฺสา ปฏิสรณํ, ตฺวํ นิกฺขมิตฺวา อตฺตโน กุลเคหํ คจฺฉาหี’’ติ อาห. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภีตา จินฺเตสิ ‘‘น สกฺกา อิมํ มาตุ อนฺตเร ภินฺทิตุํ, เอกํเสนสฺส มาตา ปิยา, สเจ ปนาหํ กุลฆรํ คมิสฺสํ, วิธววาสํ วสนฺตี ทุกฺขิตา ภวิสฺสามิ, ปุริมนเยเนว สสฺสุํ อาราเธตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ ¶ . สา ตโต ปฏฺาย ปุริมสทิสเมว ตํ ปฏิชคฺคิ. อเถกทิวสํ โส อุโปสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ‘‘กึ, อุปาสก, ตฺวํ ปฺุกมฺเมสุ น ปมชฺชสิ, มาตุอุปฏฺานกมฺมํ ปูเรสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘อาม, ภนฺเต, สา ปน มม มาตา มยฺหํ อรุจิยาเยว เอกํ กุลทาริกํ อาเนสิ, สา อิทฺจิทฺจ อนาจารกมฺมํ อกาสี’’ติ สพฺพํ สตฺถุ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ ภควา สา อิตฺถี เนว มํ มาตุ ¶ อนฺตเร ภินฺทิตุํ สกฺขิ, อิทานิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหตี’’ติ อาห. สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว ตฺวํ อุปาสก, ตสฺสา วจนํ น อกาสิ, ปุพฺเพ ปเนติสฺสา วจเนน ตว มาตรํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา มํ นิสฺสาย ปุน เคหํ อาเนตฺวา ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต อฺตรสฺส กุลสฺส ปุตฺโต ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว มาตรํ ปฏิชคฺคีติ สพฺพํ เหฏฺา กถิตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ ¶ . ‘‘อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธึ วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ วุตฺเต ตสฺสา กถํ คเหตฺวา ‘‘มาตุเยว เม โทโส’’ติ มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, ตฺวํ นิจฺจํ อิมสฺมึ ฆเร กลหํ กโรสิ, อิโต นิกฺขมิตฺวา อฺสฺมึ ยถารุจิเต าเน วสาหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ โรทมานา นิกฺขมิตฺวา เอกํ สมิทฺธกุลํ นิสฺสาย ภตึ กตฺวา ทุกฺเขน ชีวิกํ กปฺเปสิ. สสฺสุยา ฆรา นิกฺขนฺตกาเล สุณิสาย คพฺโภ ปติฏฺหิ. สา ‘‘ตาย กาฬกณฺณิยา เคเห วสมานาย คพฺภมฺปิ น ปฏิลภึ, อิทานิ เม คพฺโภ ลทฺโธ’’ติ ปติโน จ ปฏิวิสฺสกานฺจ กเถนฺตี วิจรติ.
อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามิกํ อาห ‘‘ตว มาตริ เคเห วสมานาย ปุตฺตํ น ลภึ, อิทานิ เม ลทฺโธ, อิมินาปิ การเณน ตสฺสา กาฬกณฺณิภาวํ ชานาหี’’ติ. อิตรา ‘‘มม กิร นิกฺกฑฺฒิตกาเล ปุตฺตํ ลภี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา อิมสฺมึ โลเก ธมฺโม มโต ภวิสฺสติ, สเจ หิ ธมฺโม ¶ มโต น ภเวยฺย, มาตรํ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตา ปุตฺตํ น ลเภยฺยุํ, สุขํ น ชีเวยฺยุํ, ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ. สา เอกทิวสํ ติลปิฏฺฺจ ตณฺฑุลฺจ ปจนถาลิฺจ ทพฺพิฺจ อาทาย อามกสุสานํ คนฺตฺวา ตีหิ มนุสฺสสีเสหิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา อุทกํ โอรุยฺห สสีสํ นฺหตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทฺธนฏฺานํ คนฺตฺวา เกเส โมเจตฺวา ตณฺฑุเล โธวิตุํ อารภิ. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิ. โพธิสตฺตา จ นาม อปฺปมตฺตา โหนฺติ, โส ตสฺมึ ขเณ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ ‘‘ธมฺโม มโต’’ติ สฺาย ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทาตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช ¶ มยฺหํ พลํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณเวเสน มหามคฺคํ ปฏิปนฺโน วิย หุตฺวา ตํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม ตสฺสา สนฺติเก ตฺวา ‘‘อมฺม, สุสาเน อาหารํ ปจนฺตา นาม นตฺถิ, ตฺวํ อิมินา อิธ ปกฺเกน ติโลทเนน กึ กริสฺสสี’’ติ กถํ สมุฏฺาเปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘โอทาตวตฺถา สุจิ อลฺลเกสา, กจฺจานิ กึ กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวา;
ปิฏฺา ติลา โธวสิ ตณฺฑุลานิ, ติโลทโน เหหิติ กิสฺสเหตู’’ติ.
ตตฺถ กจฺจานีติ ตํ โคตฺเตน อาลปติ. กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวาติ ปจนถาลิกํ มนุสฺสสีสุทฺธนํ อาโรเปตฺวา. เหหิตีติ อยํ ติโลทโน กิสฺส เหตุ ภวิสฺสติ, กึ อตฺตนา ภฺุชิสฺสสิ, อุทาหุ อฺํ การณมตฺถีติ.
อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น ¶ โข อยํ พฺราหฺมณ โภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก;
ธมฺโม มโต ตสฺส ปหุตฺตมชฺช, อหํ กริสฺสามิ สุสานมชฺเฌ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ เชฏฺาปจายนธมฺโม เจว ติวิธสุจริตธมฺโม จ. ตสฺส ปหุตฺตมชฺชาติ ตสฺสาหํ ธมฺมสฺส อิทํ มตกภตฺตํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
ตโต สกฺโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘อนุวิจฺจ กจฺจานิ กโรหิ กิจฺจํ, ธมฺโม มโต โก นุ ตเวว สํสิ;
สหสฺสเนตฺโต อตุลานุภาโว, น มิยฺยตี ธมฺมวโร กทาจี’’ติ.
ตตฺถ อนุวิจฺจาติ อุปปริกฺขิตฺวา ชานิตฺวา. โก นุ ตเวว สํสีติ โก นุ ตว เอวํ อาจิกฺขิ. สหสฺสเนตฺโตติ อตฺตานํ ธมฺมวรํ อุตฺตมธมฺมํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
ตํ ¶ วจนํ สุตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ทฬฺหปฺปมาณํ มม เอตฺถ พฺรหฺเม, ธมฺโม มโต นตฺถิ มเมตฺถ กงฺขา;
เย เยว ทานิ ปาปา ภวนฺติ, เต เตว ทานิ สุขิตา ภวนฺติ.
‘‘สุณิสา หิ มยฺหํ วฺฌา อโหสิ, สา มํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ;
สา ทานิ สพฺพสฺส กุลสฺส อิสฺสรา, อหํ ปนมฺหิ อปวิทฺธา เอกิกา’’ติ.
ตตฺถ ทฬฺหปฺปมาณนฺติ ทฬฺหํ ถิรํ นิสฺสํสยํ พฺราหฺมณ เอตฺถ มม ปมาณนฺติ วทติ. เย เยติ ตสฺส มตภาเว การณํ ทสฺเสนฺตี เอวมาห. วธิตฺวานาติ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา. อปวิทฺธาติ ฉฑฺฑิตา อนาถา หุตฺวา เอกิกา วสามิ.
ตโต สกฺโก ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ชีวามิ โวหํ น มโตหมสฺมิ, ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ;
ยา ตํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ, สหาว ปุตฺเตน กโรมิ ภสฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ โวติ นิปาตมตฺตํ.
อิตรา ¶ ตํ สุตฺวา ‘‘ธี อหํ กึ กเถสึ, มม นตฺตุ อมรณการณํ กริสฺสามี’’ติ สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘เอวฺจ เต รุจฺจติ เทวราช, มเมว อตฺถาย อิธาคโตสิ;
อหฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสมา’’ติ.
อถสฺสา ¶ สกฺโก อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘เอวฺจ เต รุจฺจติ กาติยานิ, หตาปิ สนฺตา น ชหาสิ ธมฺมํ;
ตุวฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถา’’ติ.
ตตฺถ หตาปิ สนฺตาติ ยทิ ตฺวํ โปถิตาปิ นิกฺกฑฺฒิตาปิ สมานา ตว ทารเกสุ เมตฺตธมฺมํ น ชหาสิ, เอวํ สนฺเต ยถา ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตถา โหตุ, อหํ เต อิมสฺมึ คุเณ ปสนฺโนติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต สกฺโก อตฺตโน อานุภาเวน อากาเส ตฺวา ‘‘กจฺจานิ ตฺวํ มา ภายิ, ปุตฺโต จ เต สุณิสา จ มมานุภาเวน อาคนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค ตํ ขมาเปตฺวา อาทาย คมิสฺสนฺติ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน านเมว คโต. เตปิ สกฺกานุภาเวน ตสฺสา คุณํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘กหํ โน มาตา’’ติ อนฺโตคาเม มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุสานาภิมุขํ คตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺมา’’ติ สุสานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ทิสฺวาว ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺหากํ โทสํ ขมาหี’’ติ ตํ ขมาเปสุํ. สาปิ นตฺตารํ คณฺหิ. อิติ เต สมฺโมทมานา เคหํ คนฺตฺวา ตโต ปฏฺาย สมคฺควาสํ วสึสุ.
‘‘สา กาติยานี สุณิสาย สทฺธึ, สมฺโมทมานา ฆรมาวสิตฺถ;
ปุตฺโต จ นตฺตา จ อุปฏฺหึสุ, เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตา’’ติ. –
อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ ¶ ¶ สา กาติยานีติ ภิกฺขเว, สา กจฺจานโคตฺตา. เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตาติ เทวินฺเทน สกฺเกน อนุคฺคหิตา หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน สมคฺควาสํ วสึสูติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตุโปสโก เอตรหิ มาตุโปสโก อโหสิ ¶ , ภริยาปิสฺส ตทา ภริยาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กจฺจานิชาตกวณฺณนา ปมา.
[๔๑๘] ๒. อฏฺสทฺทชาตกวณฺณนา
อิทํ ปุเร นินฺนมาหูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ อฑฺฒรตฺตสมเย สุตํ ภึสนกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา โลหกุมฺภิชาตเก (ชา. ๑.๔.๕๓ อาทโย) กถิตสทิสเมว. อิธ ปน สตฺถา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสํ สทฺทานํ สุตตฺตา กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, น เต เอเตสํ สุตปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, น หิ, มหาราช, เอวรูปํ ภยานกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ ตฺวเมเวโก สุณิ, ปุพฺเพปิ ราชาโน เอวรูปํ สทฺทํ สุตฺวา พฺราหฺมณานํ กถํ คเหตฺวา สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิตุกามา ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ยฺหรณตฺถาย คหิตสตฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา นคเร มาฆาตเภรึ จราเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป มาตาปิตูนํ อจฺจเยน รตนวิโลกนํ กตฺวา สพฺพํ วิภวชาตํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปรภาเค โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ จรนฺโต พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิ. ตทา พาราณสิราชา สิริสยเน นิสินฺโน อฑฺฒรตฺตสมเย อฏฺ สทฺเท อสฺโสสิ – ปมํ ราชนิเวสนสามนฺตา อุยฺยาเน เอโก พโก สทฺทมกาสิ, ทุติยํ ตสฺมึ สทฺเท อนุปจฺฉินฺเนเยว หตฺถิสาลาย โตรณนิวาสินี กากี สทฺทมกาสิ, ตติยํ ¶ ราชเคเห กณฺณิกายํ นิวุตฺถฆุณปาณโก สทฺทมกาสิ, จตุตฺถํ ราชเคเห โปสาวนิยโกกิโล สทฺทมกาสิ, ปฺจมํ ตตฺเถว โปสาวนิยมิโค สทฺทมกาสิ, ฉฏฺํ ตตฺเถว โปสาวนิยวานโร สทฺทมกาสิ, สตฺตมํ ตตฺเถว โปสาวนิยกินฺนโร ¶ สทฺทมกาสิ, อฏฺมํ ตสฺมึ สทฺเท ¶ อนุปจฺฉินฺเนเยว ราชนิเวสนมตฺถเกน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ เอกํ อุทานํ อุทาเนนฺโต สทฺทมกาสิ.
พาราณสิราชา อิเม อฏฺ สทฺเท สุตฺวา ภีตตสิโต ปุนทิวเส พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา ‘‘อนฺตราโย เต, มหาราช, ภวิสฺสติ, สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ วตฺวา รฺา ‘‘ยถารุจิตํ กโรถา’’ติ อนฺุาตา หฏฺปหฏฺา ราชกุลโต นิกฺขมิตฺวา ยฺกมฺมํ อารภึสุ. อถ เนสํ เชฏฺกสฺส ยฺการพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสี มาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, เอวรูปํ กกฺขฬํ ผรุสํ อสาตํ พหูนํ สตฺตานํ วินาสกมฺมํ มา กรี’’ติ. ‘‘ตาต, ตฺวํ กึ ชานาสิ, สเจปิ อฺํ กิฺจิ น ภวิสฺสติ, มจฺฉมํสํ ตาว พหุํ ขาทิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ. ‘‘อาจริย, กุจฺฉึ นิสฺสาย นิรเย นิพฺพตฺตนกมฺมํ มา กโรถา’’ติ. ตํ สุตฺวา เสสพฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ลาภนฺตรายํ กโรตี’’ติ ตสฺส กุชฺฌึสุ. มาณโว เตสํ ภเยน ‘‘เตน หิ ตุมฺเหว มจฺฉมํสขาทนูปายํ กโรถา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ราชานํ นิวาเรตุํ สมตฺถํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณํ อุปธาเรนฺโต ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กึ ตุมฺหากํ สตฺเตสุ อนุกมฺปา นตฺถิ, ราชา พหู สตฺเต มาเรตฺวา ยฺํ ยชาเปติ, กึ โว มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาห. ‘‘มาณว, เอตฺถ เนว ราชา อมฺเห ชานาติ, น มยํ ราชานํ ชานามา’’ติ. ‘‘ชานาถ ปน, ภนฺเต, รฺา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติ’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติ. ‘‘ชานนฺตา รฺโ ¶ กสฺมา น กเถถา’’ติ? ‘‘มาณว กึ สกฺกา ‘อหํ ชานามี’ติ นลาเฏ สิงฺคํ พนฺธิตฺวา จริตุํ, สเจ อิธาคนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’’ติ.
มาณโว เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ตุมฺเหหิ สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานนโก เอโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสินฺโน ‘สเจ มํ ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’ติ วทติ, คนฺตฺวา ตํ ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห. ราชา เวเคน ตตฺถ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, ภนฺเต, ตุมฺเห มยา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถถ ตํ เม’’ติ. ‘‘มหาราช, เตสํ สุตปจฺจยา ตว โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ ¶ , โปราณุยฺยาเน ปน เต เอโก พโก อตฺถิ, โส โคจรํ อลภนฺโต ชิฆจฺฉาย ปเรโต ปมํ สทฺทมกาสี’’ติ ตสฺส กิริยํ อตฺตโน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ ¶ ปุเร นินฺนมาหุ, พหุมจฺฉํ มโหทกํ;
อาวาโส พกราชสฺส, เปตฺติกํ ภวนํ มม;
ตฺยชฺช เภเกน ยาเปม, โอกํ น วิชหามเส’’ติ.
ตตฺถ อิทนฺติ มงฺคลโปกฺขรณึ สนฺธาย วทติ. สา หิ ปุพฺเพ อุทกตุมฺเพน อุทเก ปวิสนฺเต มโหทกา พหุมจฺฉา, อิทานิ ปน อุทกสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา น มโหทกา ชาตา. ตฺยชฺช เภเกนาติ เต มยํ อชฺช มจฺเฉ อลภนฺตา มณฺฑูกมตฺเตน ยาเปม. โอกนฺติ เอวํ ชิฆจฺฉาย ปีฬิตาปิ วสนฏฺานํ น วิชหาม.
อิติ, มหาราช, โส พโก ชิฆจฺฉาปีฬิโต สทฺทมกาสิ. สเจปิ ตํ ชิฆจฺฉาโต โมเจตุกาโม, ตํ อุยฺยานํ โสธาเปตฺวา โปกฺขรณึ อุทกสฺส ปูเรหีติ. ราชา ตถา กาเรตุํ เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ.
‘‘หตฺถิสาลโตรเณ ปน เต, มหาราช, เอกา กากี วสมานา อตฺตโน ปุตฺตโสเกน ทุติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘โก ทุติยํ อสีลิสฺส, พนฺธรสฺสกฺขิ เภจฺฉติ;
โก เม ปุตฺเต กุลาวกํ, มฺจ โสตฺถึ กริสฺสตี’’ติ.
วตฺวา ¶ จ ปน ‘‘โก นาม เต, มหาราช, หตฺถิสาลาย หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พนฺธโร นาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เอกกฺขิกาโณ โส, มหาราชา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. มหาราช, หตฺถิสาลาย เต ทฺวารโตรเณ เอกา กากี กุลาวกํ กตฺวา อณฺฑกานิ นิกฺขิปิ. ตานิ ปริณตานิ กากโปตกา นิกฺขนฺตา, หตฺถิเมณฺโฑ หตฺถึ อารุยฺห สาลโต นิกฺขมนฺโต จ ปวิสนฺโต จ องฺกุสเกน กากิมฺปิ ปุตฺตเกปิสฺสา ปหรติ, กุลาวกมฺปิ วิทฺธํเสติ. สา เตน ทุกฺเขน ปีฬิตา ตสฺส อกฺขิเภทนํ อายาจนฺตี เอวมาห, สเจ เต กากิยา เมตฺตจิตฺตํ อตฺถิ, เอตํ พนฺธรํ ปกฺโกสาเปตฺวา กุลาวกวิทฺธํสนโต วาเรหีติ ¶ . ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริภาสิตฺวา หาเรตฺวา อฺสฺส ตํ หตฺถึ อทาสิ.
‘‘ปาสาทกณฺณิกาย ¶ ปน เต, มหาราช, เอโก ฆุณปาณโก วสติ. โส ตตฺถ เผคฺคุํ ขาทิตฺวา ตสฺมึ ขีเณ สารํ ขาทิตุํ นาสกฺขิ, โส ภกฺขํ อลภิตฺวา นิกฺขมิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ปริเทวมาโน ตติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส กิริยํ อตฺตโน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘สพฺพา ปริกฺขตา เผคฺคุ, ยาว ตสฺสา คตี อหุ;
ขีณภกฺโข มหาราช, สาเร น รมตี ฆุโณ’’ติ.
ตตฺถ ยาว ตสฺสา คตี อหูติ ยาว ตสฺสา เผคฺคุยา นิปฺผตฺติ อโหสิ, สา สพฺพา ขาทิตา. น รมตีติ ‘‘มหาราช, โส ปาณโก ตโต นิกฺขมิตฺวา คมนฏฺานมฺปิ อปสฺสนฺโต ปริเทวติ, นีหราเปหิ น’’นฺติ อาห. ราชา เอกํ ปุริสํ อาณาเปตฺวา อุปาเยน นํ นีหราเปสิ.
‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอกา โปสาวนิยา โกกิลา อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, สา อตฺตนา นิวุตฺถปุพฺพํ วนสณฺฑํ สริตฺวา อุกฺกณฺิตฺวา ‘กทา นุ โข อิมมฺหา ปฺชรา มุจฺจิตฺวา รมณียํ วนสณฺฑํ คจฺฉิสฺสามี’ติ จตุตฺถํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สา ¶ นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รฺโ มุตฺตา นิเวสนา;
อตฺตานํ รมยิสฺสามิ, ทุมสาขนิเกตินี’’ติ.
ตตฺถ ทุมสาขนิเกตินีติ สุปุปฺผิตาสุ รุกฺขสาขาสุ สกนิเกตา หุตฺวา. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อุกฺกณฺิตา, มหาราช, สา โกกิลา, วิสฺสชฺเชหิ น’’นฺติ อาห. ราชา ตถา กาเรสิ.
‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอโก โปสาวนิโย มิโค อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, โส เอโก ยูถปติ อตฺตโน มิคึ อนุสฺสริตฺวา กิเลสวเสน อุกฺกณฺิโต ปฺจมํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘โส ¶ ¶ นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รฺโ มุตฺโต นิเวสนา;
อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วช’’นฺติ.
ตตฺถ อคฺโคทกานีติ อคฺคอุทกานิ, อฺเหิ มิเคหิ ปมตรํ อปีตานิ อนุจฺฉิฏฺโทกานิ ยูถสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต กทา นุ โข ปิวิสฺสามีติ.
มหาสตฺโต ตมฺปิ มิคํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย มกฺกโฏ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘โสปิ, มหาราช, หิมวนฺตปเทเส ยูถปติ มกฺกฏีหิ สทฺธึ กามคิทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ภรเตน นาม ลุทฺเทน อิธ อานีโต, อิทานิ อุกฺกณฺิตฺวา ตตฺเถว คนฺตุกาโม ฉฏฺํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ตํ มํ กาเมหิ สมฺมตฺตํ, รตฺตํ กาเมสุ มุจฺฉิตํ;
อานยี ภรโต ลุทฺโท, พาหิโก ภทฺทมตฺถุ เต’’ติ.
ตตฺถ พาหิโกติ พาหิกรฏฺวาสี. ภทฺทมตฺถุ เตติ อิมมตฺถํ โส วานโร อาห, ตุยฺหํ ปน ภทฺทมตฺถุ, วิสฺสชฺเชหิ นนฺติ.
มหาสตฺโต ตํ วานรํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย กินฺนโร อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘โส, มหาราช, อตฺตโน กินฺนริยา กตคุณํ อนุสฺสริตฺวา ¶ กิเลสาตุโร สทฺทมกาสิ. โส หิ ตาย สทฺธึ เอกทิวสํ ตุงฺคปพฺพตสิขรํ อารุหิ. เต ตตฺถ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ โอจินนฺตา ปิฬนฺธนฺตา สูริยํ อตฺถงฺคตํ น สลฺลกฺเขสุํ, อตฺถงฺคเต สูริเย โอตรนฺตานํ อนฺธกาโร อโหสิ. ตตฺร นํ กินฺนรี ‘สามิ, อนฺธกาโร วตฺตติ, อปกฺขลนฺโต อปฺปมาเทน โอตราหี’ติ วตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา โอตาเรสิ, โส ตาย ตํ วจนํ อนุสฺสริตฺวา สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ ตํ การณํ อตฺตโน าณพเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปากฏํ กโรนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘อนฺธการติมิสายํ, ตุงฺเค อุปริปพฺพเต;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนฺธการติมิสายนฺติ อนฺธภาวการเก ตเม. ตุงฺเคติ ติขิเณ. สณฺเหน มุทุนาติ มฏฺเน มุทุเกน วจเนน. มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนีติ ย-กาโร พฺยฺชนสนฺธิวเสน คหิโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สา มํ กินฺนรี สณฺเหน มุทเกน วจเนน ‘‘สามิ, อปฺปมตฺโต โหหิ, มา ปาทํ ขลิ อสฺมนิ, ยถา เต อุปกฺขลิตฺวา ปาโท ปาสาณสฺมึ น ขลติ, ตถา โอตรา’’ติ วตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา โอตาเรสีติ.
อิติ มหาสตฺโต กินฺนเรน กตสทฺทการณํ กเถตฺวา ตํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อฏฺโม อุทานสทฺโท อโหสิ. นนฺทมูลกปพฺภารสฺมึ กิร เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน อายุสงฺขารปริกฺขยํ ตฺวา ‘มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสิรฺโ อุยฺยาเน ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ตสฺส เม มนุสฺสา สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา สคฺคปถํ ปูเรสฺสนฺตี’ติ อิทฺธานุภาเวน อาคจฺฉนฺโต ตว ปาสาทสฺส มตฺถกํ ปตฺตกาเล ขนฺธภารํ โอตาเรตฺวา นิพฺพานปุรปเวสนทีปนํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธน วุตฺตํ คาถมาห –
‘‘อสํสยํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, น คพฺภเสยฺยํ ปุนราวชิสฺสํ;
อยมนฺติมา ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม สํสาโร ปุนพฺภวายา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ชาติยา ขยนฺตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทิฏฺตฺตา ชาติขยนฺตทสฺสี อหํ อสํสยํ ปุน คพฺภเสยฺยํ น อาวชิสฺสํ, อยํ เม อนฺติมา ชาติ, ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม ปุนพฺภวาย ขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาโต สํสาโรติ.
‘‘อิทฺจ ปน โส อุทานํ วตฺวา อิมํ อุยฺยานวนํ อาคมฺม เอกสฺส สุปุปฺผิตสฺส สาลสฺส มูเล ปรินิพฺพุโต, เอหิ, มหาราช, สรีรกิจฺจมสฺส กริสฺสามา’’ติ มหาสตฺโต ราชานํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตฏฺานํ คนฺตฺวา สรีรํ ทสฺเสสิ. ราชา ตสฺส สรีรํ ทิสฺวา สทฺธึ พลกาเยน คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส วจนํ นิสฺสาย ยฺํ หาเรตฺวา สพฺพสตฺตานํ ชีวิตทานํ ทตฺวา นคเร มาฆาตเภรึ จราเปตฺวา สตฺตาหํ สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา สพฺพคนฺธจิตเก มหนฺเตน สกฺกาเรน ปจฺเจกพุทฺธสฺส ¶ สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย จตุมหาปเถ ถูปํ กาเรสิ. โพธิสตฺโตปิ รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา พฺรหฺมวิหาเรสุ ปริกมฺมํ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘มหาราช, ตสฺส สทฺทสฺส สุตการณา ตว โกจิ อนฺตราโย ¶ นตฺถี’’ติ ยฺํ หราเปตฺวา ‘‘มหาชนสฺส ชีวิตํ เทหี’’ติ ชีวิตทานํ ทาเปตฺวา นคเร ธมฺมเภรึ จราเปตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อฏฺสทฺทชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๔๑๙] ๓. สุลสาชาตกวณฺณนา
อิทํ ¶ สุวณฺณกายูรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส ทาสึ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร เอกสฺมึ อุสฺสวทิวเส ทาสิคเณน สทฺธึ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตี อตฺตโน สามินึ ปฺุลกฺขณเทวึ อาภรณํ ยาจิ. สา ตสฺสา สตสหสฺสมูลํ อตฺตโน อาภรณํ อทาสิ. สา ตํ ปิฬนฺธิตฺวา ทาสิคเณน สทฺธึ อุยฺยานํ ปาวิสิ. อเถโก โจโร ตสฺสา อาภรเณ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิมํ มาเรตฺวา อาภรณํ หริสฺสามี’’ติ ตาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตสฺสา มจฺฉมํสสุราทีนิ อทาสิ. สา ‘‘กิเลสวเสน เทติ มฺเ’’ติ คเหตฺวา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตฺวา วีมํสนตฺถาย สายนฺหสมเย นิปนฺเน ทาสิคเณ อุฏฺาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ‘‘ภทฺเท, อิมํ านํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ, โถกํ ปุรโต คจฺฉามา’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘อิมสฺมึ าเน สกฺกา รหสฺสกมฺมํ กาตุํ, อยํ ปน นิสฺสํสยํ มํ มาเรตฺวา ปิฬนฺธนภณฺฑํ หริตุกาโม ภวิสฺสติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘สามิ, สุรามเทน เม สุกฺขํ สรีรํ, ปานียํ ตาว มํ ปาเยหี’’ติ เอกํ กูปํ เนตฺวา ‘‘อิโต เม ปานียํ โอสิฺจา’’ติ รชฺชฺุจ ฆฏฺจ ¶ ทสฺเสสิ. โจโร รชฺชุํ กูเป โอตาเรสิ, อถ นํ โอนมิตฺวา อุทกํ โอสิฺจนฺตํ มหพฺพลทาสี อุโภหิ หตฺเถหิ อาณิสทํ ปหริตฺวา กูเป ขิปิตฺวา ‘‘น ตฺวํ เอตฺตเกน มริสฺสสี’’ติ เอกํ มหนฺตํ อิฏฺกํ มตฺถเก อาสุมฺภิ. โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต. สาปิ นครํ ปวิสิตฺวา สามินิยา อาภรณํ ททมานา ‘‘มนมฺหิ อชฺช อิมํ อาภรณํ นิสฺสาย มตา’’ติ สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ, สาปิ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิ, อนาถปิณฺฑิโก ตถาคตสฺส อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว สา ทาสี านุปฺปตฺติกาย ปฺาย สมนฺนาคตา, ปุพฺเพปิ สมนฺนาคตาว, น จ อิทาเนว ตาย โส มาริโต, ปุพฺเพปิ นํ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต สุลสา นาม นครโสภินี ปฺจสตวณฺณทาสิปริวารา อโหสิ, สหสฺเสน รตฺตึ คจฺฉติ. ตสฺมึเยว นคเร สตฺตุโก นาม ¶ ¶ โจโร อโหสิ นาคพโล, รตฺติภาเค อิสฺสรฆรานิ ปวิสิตฺวา ยถารุจึ วิลุมฺปติ. นาครา สนฺนิปติตฺวา รฺโ อุปกฺโกสึสุ. ราชา นครคุตฺติกํ อาณาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คุมฺพํ ปาเปตฺวา โจรํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาห. ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเฬตฺวา อาฆาตนํ เนนฺติ. ‘‘โจโร กิร คหิโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ. ตทา สุลสา วาตปาเน ตฺวา อนฺตรวีถึ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อิมํ โจโรติ คหิตปุริสํ โมเจตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิทํ กิลิฏฺกมฺมํ อกตฺวา อิมินาว สทฺธึ สมคฺควาสํ กปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺา กณเวรชาตเก (ชา. ๑.๔.๖๙ อาทโย) วุตฺตนเยเนว นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ เปเสตฺวา ตํ โมเจตฺวา เตน สทฺธึ สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสิ. โจโร ติณฺณํ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมึเยว าเน วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตุจฺฉหตฺเถน ปลายิตุมฺปิ น สกฺกา, สุลสาย ปิฬนฺธนภณฺฑํ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สุลสํ มาเรตฺวา อิทํ คณฺหิสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอกทิวสํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อหํ ตทา ราชปุริเสหิ นียมาโน อสุกปพฺพตมตฺถเก รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิสฺสุณึ, สา มํ พลิกมฺมํ อลภมานา ¶ ภายาเปติ, พลิกมฺมมสฺสา กโรมา’’ติ. ‘‘สาธุ, สามิ, สชฺเชตฺวา เปเสหี’’ติ. ‘‘ภทฺเท, เปเสตุํ น วฏฺฏติ, มยํ อุโภปิ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา ทสฺสามา’’ติ. ‘‘สาธุ, สามิ, ตถา กโรมา’’ติ.
อถ นํ ตถา กาเรตฺวา ปพฺพตปาทํ คตกาเล อาห – ‘‘ภทฺเท, มหาชนํ ทิสฺวา เทวตา พลิกมฺมํ น สมฺปฏิจฺฉิสฺสติ, มยํ อุโภว อภิรุหิตฺวา เทมา’’ติ. โส ตาย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิโต ตํ พลิปาตึ อุกฺขิปาเปตฺวา สยํ สนฺนทฺธปฺจาวุโธ หุตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา เอกํ สตโปริสปปาตํ ¶ นิสฺสาย ชาตรุกฺขมูเล พลิภาชนํ ปาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, นาหํ พลิกมฺมตฺถาย อาคโต, ตํ ปน มาเรตฺวา ปิฬนฺธนํ เต คเหตฺวา คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, ตว ปิฬนฺธนํ โอมฺุจิตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ภณฺฑิกํ กโรหี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, มํ กสฺมา มาเรสี’’ติ? ‘‘ธนการณา’’ติ. ‘‘สามิ, มยา กตคุณํ อนุสฺสร, อหํ ตํ พนฺธิตฺวา นียมานํ เสฏฺิปุตฺเตน ปริวตฺเตตฺวา พหุํ ธนํ ทตฺวา ชีวิตํ ลภาเปสึ, เทวสิกํ สหสฺสํ ลภมานาปิ อฺํ ปุริสํ น โอโลเกมิ, เอวฺหิ ตว อุปการิกํ มา มํ มาเรหิ, พหฺุจ เต ธนํ ทสฺสามิ, ตว ทาสี จ ภวิสฺสามี’’ติ ยาจนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ สุวณฺณกายูรํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ หรสฺสุ ภทฺทนฺเต, มฺจ ทาสีติ สาวยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กายูรนฺติ คีวายํ ปิฬนฺธนปสาธนํ กายูรํ. สาวยาติ มหาชนมชฺเฌ สาเวตฺวา ทาสึ กตฺวา คณฺหาติ.
ตโต สตฺตุเกน –
‘‘โอโรปยสฺสุ กลฺยาณิ, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
น จาหํ อภิชานามิ, อหนฺตฺวา ธนมาภต’’นฺติ. –
อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ ทุติยคาถาย วุตฺตาย สุลสา านุปฺปตฺติการณํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อยํ โจโร มยฺหํ ชีวิตํ น ทสฺสติ, อุปาเยน นํ ปมตรํ ปปาเต ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘ยโต ¶ สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺตาสฺมิ วิฺุตํ;
น จาหํ อภิชานามิ, อฺํ ปิยตรํ ตยา.
‘‘เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, กริสฺสฺจ ปทกฺขิณํ;
น หิ ทานิ ปุน อตฺถิ, มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม’’ติ.
สตฺตุโก ตสฺสาธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, เอหิ อุปคูหสฺสุ ม’’นฺติ อาห. สุลสา ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อุปคูหิตฺวา ‘‘อิทานิ ตํ, สามิ, จตูสุ ปสฺเสสุ วนฺทิสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา พาหุปสฺเส วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมปสฺสํ คนฺตฺวา วนฺทมานา วิย หุตฺวา นาคพลา คณิกา โจรํ ทฺวีสุ ปจฺฉาปาเทสุ คเหตฺวา เหฏฺา สีสํ กตฺวา สตโปริเส นรเก ขิปิ. โส ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ ปตฺวา มริ. ตํ กิริยํ ทิสฺวา ปพฺพตมตฺถเก นิพฺพตฺตเทวตา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา.
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกา.
‘‘ลหฺุจ ¶ วต ขิปฺปฺจ, นิกฏฺเ สมเจตยิ;
มิคํ ปุณฺณายเตเนว, สุลสา สตฺตุกํ วธิ.
‘‘โยธ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
โส หฺติ มนฺทมติ, โจโรว คิริคพฺภเร.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, สุลสา สตฺตุกามิวา’’ติ.
ตตฺถ ปณฺฑิตา โหตีติ อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา โหติ, อถ วา อิตฺถี ปณฺฑิตา เจว ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา จ โหติ. ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกาติ ลหุํ ขิปฺปํ อตฺถํ วิจินฺติกา. ลหฺุจ วตาติ อทนฺธฺจ วต. ขิปฺปฺจาติ อจิเรเนว. นิกฏฺเ สมเจตยีติ สนฺติเก ิตาว ตสฺส มรณูปายํ จินฺเตสิ. ปุณฺณายเตเนวาติ ปูริตธนุสฺมึ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ยถา เฉโก มิคลุทฺทโก สกณฺฑปุณฺณธนุสฺมึ ขิปฺปํ มิคํ วธติ, เอวํ สุลสา สตฺตุกํ วธีติ. โยธาติ โย อิมสฺมึ สตฺตโลเก. นิโพธตีติ ชานาติ. สตฺตุกามิวาติ สตฺตุกา อิว, ยถา สุลสา มุตฺตา, เอวํ มุจฺจตีติ อตฺโถ.
อิติ สุลสา โจรํ วธิตฺวา ปพฺพตา โอรุยฺห อตฺตโน ปริชนสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺโต กห’’นฺติ ปุฏฺา ‘‘มา ตํ ปุจฺฉถา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุหิตฺวา นครเมว ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เต อุโภปิ อิเมเยว อเหสุํ, เทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุลสาชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๔๒๐] ๔. สุมงฺคลชาตกวณฺณนา
ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา ปน สตฺถา รฺา ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ, มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตสฺส สุมงฺคโล นาม อุยฺยานปาโล อโหสิ. อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภารา นิกฺขมิตฺวา จาริกํ จรมาโน พาราณสึ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตเมนํ ราชา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครเสหิ ขาทนียโภชนีเยหิ ปริวิสิตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา ปสนฺโน อตฺตโน อุยฺยาเน วสนตฺถาย ปฏิฺํ คาหาเปตฺวา อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา สยมฺปิ ภุตฺตปาตราโส ตตฺถ คนฺตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีนิ สํวิทหิตฺวา สุมงฺคลํ นาม อุยฺยานปาลํ เวยฺยาวจฺจกรํ กตฺวา นครํ ปาวิสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตโต ปฏฺาย นิพทฺธํ ราชเคเห ภฺุชนฺโต ตตฺถ จิรํ วสิ, สุมงฺคโลปิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ.
อเถกทิวสํ ¶ ปจฺเจกพุทฺโธ สุมงฺคลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อหํ กติปาหํ อสุกคามํ นิสฺสาย วสิตฺวา อาคจฺฉิสฺสามิ, รฺโ อาโรเจหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. สุมงฺคโลปิ รฺโ อาโรเจสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา สายํ สูริเย อตฺถงฺคเต ตํ อุยฺยานํ ¶ ปจฺจาคมิ. สุมงฺคโล ตสฺส อาคตภาวํ อชานนฺโต อตฺตโน เคหํ อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา โถกํ จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิ. ตํ ทิวสํ ปน อุยฺยานปาลสฺส ฆรํ ปาหุนกา อาคมึสุ. โส เตสํ สูปพฺยฺชนตฺถาย ‘‘อุยฺยาเน อภยลทฺธํ มิคํ มาเรสฺสามี’’ติ ธนุํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิคํ อุปธาเรนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘มหามิโค ภวิสฺสตี’’ติ สฺาย สรํ สนฺนยฺหิตฺวา วิชฺฌิ. ปจฺเจกพุทฺโธ สีสํ วิวริตฺวา ‘‘สุมงฺคลา’’ติ อาห. โส สํเวคปฺปตฺโต วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ตุมฺหากํ อาคตภาวํ อชานนฺโต ‘มิโค’ติ สฺาย วิชฺฌึ, ขมถ เม’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ ทานิ กึ กริสฺสสิ, เอหิ สรํ ลฺุจิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต วนฺทิตฺวา สรํ ลฺุจิ, มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. อุยฺยานปาโล ‘‘สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสตี’’ติ ปุตฺตทารํ คเหตฺวา ตโตว ปลายิ. ตาวเทว ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ เทวตานุภาเวน สกลนครํ เอกโกลาหลํ ชาตํ.
ปุนทิวเส มนุสฺสา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อุยฺยานปาโล ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรตฺวา ปลาโต’’ติ รฺโ กถยึสุ. ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ สรีรปูชํ กตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ กตฺวา ตํ ปูเชนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. สุมงฺคโลปิ เอกสํวจฺฉรํ วีตินาเมตฺวา ‘‘รฺโ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา ¶ เอกํ อมจฺจํ ปสฺสิตฺวา ‘‘มยิ รฺโ จิตฺตํ ชานาหี’’ติ อาห. อมจฺโจปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส คุณํ กเถสิ. ราชา อสุณนฺโต วิย อโหสิ. ปุน กิฺจิ อวตฺวา รฺโ อนตฺตมนภาวํ สุมงฺคลสฺส กเถสิ. โส ทุติยสํวจฺฉเรปิ อาคนฺตฺวา ตเถว ราชา ตุณฺหี อโหสิ. ตติยสํวจฺฉเร อาคนฺตฺวา ปุตฺตทารํ คเหตฺวาว อาคมิ. อมจฺโจ รฺโ จิตฺตมุทุภาวํ ตฺวา ตํ ราชทฺวาเร ¶ เปตฺวา ตสฺสาคตภาวํ รฺโ กเถสิ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ ¶ กตฺวา ‘‘สุมงฺคล, กสฺมา ตยา มม ปฺุกฺเขตฺตํ ปจฺเจกพุทฺโธ มาริโต’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘นาหํ, เทว, ‘ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรมี’ติ มาเรสึ, อปิจ โข อิมินา นาม การเณน อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. อถ นํ ราชา ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อุยฺยานปาลเมว อกาสิ.
อถ นํ โส อมจฺโจ ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กสฺมา ตุมฺเห ทฺเว วาเร สุมงฺคลสฺส คุณํ สุตฺวาปิ กิฺจิ น กถยิตฺถ, กสฺมา ปน ตติยวาเร สุตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา อนุกมฺปิตฺถา’’ติ? ราชา ‘‘ตาต, รฺา นาม กุทฺเธน สหสา กิฺจิ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตนาหํ ปุพฺเพ ตุณฺหี หุตฺวา ตติยวาเร สุมงฺคเล มม จิตฺตสฺส มุทุภาวํ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ’’นฺติ ราชวตฺตํ กเถนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อเวกฺขิยาน, น ตาว ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร;
อฏฺานโส อปฺปติรูปมตฺตโน, ปรสฺส ทุกฺขานิ ภุสํ อุทีรเย.
‘‘ยโต จ ชาเนยฺย ปสาทมตฺตโน, อตฺถํ นิยฺุเชยฺย ปรสฺส ทุกฺกฏํ;
ตทายมตฺโถติ สยํ อเวกฺขิย, อถสฺส ทณฺฑํ สทิสํ นิเวสเย.
‘‘น จาปิ ฌาเปติ ปรํ น อตฺตนํ, อมุจฺฉิโต โย นยเต นยานยํ;
โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโร, ส วณฺณคุตฺโต สิริยา น ธํสติ.
‘‘เย ขตฺติยา เส อนิสมฺมการิโน, ปเณนฺติ ทณฺฑํ สหสา ปมุจฺฉิตา;
อวณฺณสํยุตา ชหนฺติ ชีวิตํ, อิโต วิมุตฺตาปิ จ ยนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘ธมฺเม ¶ ¶ จ เย อริยปฺปเวทิเต รตา, อนุตฺตรา เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;
เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตา, วชนฺติ โลกํ ทุภยํ ตถาวิธา.
‘‘ราชาหมสฺมิ ¶ นรปมทานมิสฺสโร, สเจปิ กุชฺฌามิ เปมิ อตฺตนํ;
นิเสธยนฺโต ชนตํ ตถาวิธํ, ปเณมิ ทณฺฑํ อนุกมฺป โยนิโส’’ติ.
ตตฺถ อเวกฺขิยานาติ อเวกฺขิตฺวา ชานิตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ปถวิสฺสโร ราชา นาม ‘‘อหํ ภุสํ กุทฺโธ พลวโกธาภิภูโต’’ติ ตฺวา อฏฺวตฺถุกาทิเภทํ ทณฺฑํ ปรสฺส น ปณเยยฺย น วตฺเตยฺย. กึการณา? กุทฺโธ หิ อฏฺวตฺถุกํ โสฬสวตฺถุกํ กตฺวา อฏฺาเนน อการเณน อตฺตโน ราชภาวสฺส อนนุรูปํ ‘‘อิมํ เอตฺตกํ นาม อาหรถ, อิทฺจ ตสฺส กโรถา’’ติ ปรสฺส ภุสํ ทุกฺขานิ พลวทุกฺขานิ อุทีรเย.
ยโตติ ยทา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา ปน ราชา ปรสฺมึ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน ปสาทํ ชาเนยฺย, อถ ปรสฺส ทุกฺกฏํ อตฺถํ นิยฺุเชยฺย อุปปริกฺเขยฺย, ตทา เอวํ นิยฺุชนฺโต ‘‘อยํ นาเมตฺถ อตฺโถ, อยํ เอตสฺส โทโส’’ติ สยํ อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อถสฺส อปราธการกสฺส อฏฺวตฺถุกเหตุ อฏฺเว, โสฬสวตฺถุกเหตุ โสฬเสว กหาปเณ คณฺหมาโน ทณฺฑํ สทิสํ กตโทสานุรูปํ นิเวสเย เปยฺย ปวตฺเตยฺยาติ.
อมุจฺฉิโตติ ฉนฺทาทีหิ อคติกิเลเสหิ อมุจฺฉิโต อนภิภูโต หุตฺวา โย นยานยํ นยเต อุปปริกฺขติ, โส เนว ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํ. ฉนฺทาทิวเสน หิ อเหตุกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ปรมฺปิ เตน ทณฺเฑน ฌาเปติ ทหติ ปีเฬติ, อตฺตานมฺปิ ตโตนิทาเนน ปาเปน. อยํ ปน น ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํ. โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโรติ โย อิธ ปถวิสฺสโร ราชา อิธ สตฺตโลเก โทสานุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ทณฺฑธาโร โหติ. ส วณฺณคุตฺโตติ คุณวณฺเณน เจว ยสวณฺเณน จ คุตฺโต รกฺขิโต สิริยา น ธํสติ น ปริหายติ ¶ . อวณฺณสํยุตา ชหนฺตีติ อธมฺมิกา โลลราชาโน อวณฺเณน ยุตฺตา หุตฺวา ชีวิตํ ชหนฺติ.
ธมฺเม จ เย อริยปฺปเวทิเตติ เย ราชาโน อาจารอริเยหิ ธมฺมิกราชูหิ ปเวทิเต ทสวิเธ ราชธมฺเม รตา. อนุตฺตรา เตติ เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ ตีหิปิ เอเตหิ อนุตฺตรา ¶ เชฏฺกา. เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตาติ เต อคติปหาเนน กิเลสสนฺติยฺจ สุสีลฺยสงฺขาเต โสรจฺเจ จ เอกคฺคตาสมาธิมฺหิ จ สณฺิตา ปติฏฺิตา ธมฺมิกราชาโน. วชนฺติ โลกํ ทุภยนฺติ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ, เทวโลกโต มนุสฺสโลกนฺติ อุภยโลกเมว วชนฺติ, นิรยาทีสุ น นิพฺพตฺตนฺติ. นรปมทานนฺติ นรานฺจ นารีนฺจ. เปมิ อตฺตนนฺติ กุทฺโธปิ โกธวเสน อคนฺตฺวา อตฺตานํ โปราณกราชูหิ ปิตนยสฺมึเยว ธมฺเม เปมิ, วินิจฺฉยธมฺมํ น ภินฺทามีติ.
เอวํ ¶ ฉหิ คาถาหิ รฺา อตฺตโน คุเณ กถิเต สพฺพาปิ ราชปริสา ตุฏฺา ‘‘อยํ สีลาจารคุณสมฺปตฺติ ตุมฺหากฺเว อนุรูปา’’ติ รฺโ คุเณ กเถสุํ. สุมงฺคโล ปน ปริสาย กถิตาวสาเน อุฏฺาย ราชานํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห รฺโ ถุตึ กโรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘สิรี จ ลกฺขี จ ตเวว ขตฺติย, ชนาธิป มา วิชหิ กุทาจนํ;
อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, อนีโฆ ตุวํ วสฺสสตานิ ปาลย.
‘‘คุเณหิ เอเตหิ อุเปต ขตฺติย, ิตมริยวตฺตี สุวโจ อโกธโน;
สุขี อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินึ, อิโต วิมุตฺโตปิ จ ยาหิ สุคฺคตึ.
‘‘เอวํ สุนีเตน สุภาสิเตน, ธมฺเมน าเยน อุปายโส นยํ;
นิพฺพาปเย สงฺขุภิตํ มหาชนํ, มหาว เมโฆ สลิเลน เมทินิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สิรี จ ลกฺขี จาติ ปริวารสมฺปตฺติ จ ปฺา จ. อนีโฆติ นิทฺทุกฺโข หุตฺวา. อุเปต ขตฺติยาติ อุเปโต ขตฺติย, อยเมว วา ปาโ. ิตมริยวตฺตีติ ิตอริยวตฺติ, อริยวตฺติ นาม ทสราชธมฺมสงฺขาตํ โปราณราชวตฺตํ, ตตฺถ ปติฏฺิตตฺตา ิตราชธมฺโม หุตฺวาติ อตฺโถ. อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินินฺติ อนุปฺปีฬํ ปสาส เมทินิฺจ, อยเมว ¶ วา ปาโ. สุนีเตนาติ สุนเยน สุฏฺุ การเณน. ธมฺเมนาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมน. าเยนาติ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. อุปายโสติ อุปายโกสลฺเลน. นยนฺติ นยนฺโต รชฺชํ อนุสาสนฺโต ธมฺมิกราชา. นิพฺพาปเยติ อิมาย ปฏิปตฺติยา กายิกเจตสิกทุกฺขํ ทรถํ อปเนนฺโต กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขุภิตมฺปิ มหาชนํ มหาเมโฆ สลิเลน เมทินึ วิย นิพฺพาเปยฺย, ตฺวมฺปิ ตเถว นิพฺพาเปหีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
สตฺถา โกสลรฺโ โอวาทวเสน อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, สุมงฺคโล อานนฺโท อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุมงฺคลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๒๑] ๕. คงฺคมาลชาตกวณฺณนา
องฺคารชาตาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสฺหิ สตฺถา อุโปสถิเก อุปาสเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อุปาสกา สาธุรูปํ โว กตํ อุโปสถํ อุปวสนฺเตหิ, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, โกโธ น กาตพฺโพ, เมตฺตา ภาเวตพฺพา, อุโปสถวาโส วสิตพฺโพ, โปราณกปณฺฑิตา หิ เอกํ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย มหายสํ ลภึสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺมึ นคเร สุจิปริวาโร นาม เสฏฺิ อโหสิ อสีติโกฏิธนวิภโว ทานาทิปฺุาภิรโต. ตสฺส ปุตฺตทาราปิ ปริชโนปิ อนฺตมโส ตสฺมึ ฆเร วจฺฉปาลกาปิ ¶ สพฺเพ มาสสฺส ฉ ทิวเส อุโปสถํ อุปวสนฺติ. ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมึ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภตึ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวติ. โส ‘‘ภตึ กริสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ‘‘กึ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺหากํ เคเห ภติยา กมฺมกรณตฺถ’’นฺติ อาห. เสฏฺิ อฺเสํ ภติกานํ อาคตทิวเสเยว ‘‘อิมสฺมึ เคเห กมฺมํ กโรนฺตา สีลํ รกฺขนฺติ, สีลํ รกฺขิตุํ สกฺโกนฺตา กมฺมํ กโรถา’’ติ วทติ, โพธิสตฺตสฺส ปน สีลรกฺขณอาจิกฺขเณ สฺํ อกตฺวา ‘‘สาธุ ¶ , ตาต, อตฺตโน ภตึ ชานิตฺวา กมฺมํ กโรหี’’ติ อาห. โส ตโต ปฏฺาย สุวโจ หุตฺวา อุรํ ทตฺวา อตฺตโน กิลมถํ อคเณตฺวา ตสฺส สพฺพกิจฺจานิ กโรติ, ปาโตว กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา สายํ อาคจฺฉติ.
อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ โฆเสสุํ. มหาเสฏฺิ ทาสึ อามนฺเตตฺวา ‘‘อชฺชุโปสถทิวโส, เคเห กมฺมกรานํ ปาโตว ภตฺตํ ปจิตฺวา เทหิ, กาลสฺเสว ภฺุชิตฺวา อุโปสถิกา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต กาลสฺเสว อุฏฺาย กมฺมนฺตํ อคมาสิ, ‘‘อชฺชุโปสถิโก ภเวยฺยาสี’’ติ ตสฺส โกจิ นาโรเจสิ. เสสกมฺมกรา ปาโตว ภฺุชิตฺวา อุโปสถิกาว อเหสุํ. เสฏฺิปิ สปุตฺตทาโร สปริชโน อุโปสถํ อธิฏฺหิ, สพฺเพปิ อุโปสถิกา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺตา นิสีทึสุ. โพธิสตฺโต สกลทิวสํ กมฺมํ กตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย อาคโต. อถสฺส ภตฺตการิกา หตฺถโธวนํ ทตฺวา ปาติยํ ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อุปนาเมสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ อิมาย เวลาย มหาสทฺโท โหติ, อชฺช กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สพฺเพ อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ คตา’’ติ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกานํ สีลวนฺตานํ อนฺตเร อหํ เอโก ทุสฺสีโล หุตฺวา น วสิสฺสามิ, อิทานิ อุโปสถงฺเคสุ อธิฏฺิเตสุ โหติ นุ โข อุโปสถกมฺมํ, โน’’ติ. โส คนฺตฺวา เสฏฺึ ¶ ปุจฺฉิ. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘ตาต ปาโตว อนธิฏฺิตตฺตา สกลํ อุโปสถกมฺมํ น โหติ, อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ ปน โหตี’’ติ อาห.
โส ‘‘เอตฺตกมฺปิ โหตู’’ติ เสฏฺิสฺส สนฺติเก สมาทินฺนสีโล หุตฺวา อุโปสถกมฺมํ อธิฏฺาย อตฺตโน วสโนกาสํ ปวิสิตฺวา สีลํ ¶ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ. อถสฺส สกลทิวสํ นิราหารตาย ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร สตฺถกวาตา สมุฏฺหึสุ. เสฏฺินา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ อาหริตฺวา ‘‘ภฺุชา’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘อุโปสถํ น ภินฺทิสฺสามิ, ชีวิตปริยนฺติกํ กตฺวา สมาทิยิ’’นฺติ ¶ อาห. พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ, อรุณุคฺคมนเวลาย สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ ‘‘อิทานิ มริสฺสตี’’ติ นีหริตฺวา ‘‘โอสารเก นิปชฺชาเปสุํ. ตสฺมึ ขเณ พาราณสิราชา รถวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ านํ สมฺปาปุณิ. โพธิสตฺโต ตสฺส สิรึ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา รชฺชํ ปตฺเถสิ. โส จวิตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมนิสฺสนฺเทน ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ลทฺธคพฺภปริหารา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อุทยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ, ชาติสฺสราเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘อปฺปกสฺส กมฺมสฺส ผลํ มม อิท’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิ. โส ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวาปิ อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ตเทว อุทานํ อุทาเนสิ.
อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ สชฺชยึสุ, มหาชโน กีฬาปสุโต อโหสิ. ตทา พาราณสิยา อุตฺตรทฺวารวาสี เอโก ภติโก อุทกภตึ กตฺวา ลทฺธํ อฑฺฒมาสกํ ปาการิฏฺกาย อนฺตเร เปตฺวา ภตึ กโรนฺโต ทกฺขิณทฺวารํ ปตฺวา ตตฺถ อุทกภติเมว กตฺวา ชีวมานาย เอกาย กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ตํ อาห – ‘‘สามิ, นคเร ฉโณ วตฺตติ, สเจ เต กิฺจิ อตฺถิ, มยมฺปิ กีเฬยฺยามา’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘กิตฺตกํ, สามี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติ. ‘‘กหํ โส’’ติ? ‘‘อุตฺตรทฺวาเร อิฏฺกพฺภนฺตเร ปิโตติ อิโต เม ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิธานํ, ตว ปน หตฺเถ กิฺจิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘กิตฺตก’’นฺติ? ‘‘อฑฺฒมาสโกวา’’ติ. ‘‘อิติ ตว อฑฺฒมาสโก, มม อฑฺฒมาสโกติ มาสโกว โหติ, ตโต เอเกน โกฏฺาเสน มาลํ, เอเกน โกฏฺาเสน คนฺธํ, เอเกน โกฏฺาเสน สุรํ คเหตฺวา กีฬิสฺสาม, คจฺฉ ตยา ปิตํ อฑฺฒมาสกํ ¶ อาหรา’’ติ. โส ‘‘ภริยาย เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ หฏฺตุฏฺโ ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ น’’นฺติ วตฺวา ปกฺกามิ. นาคพโล ภติโก ฉ โยชนานิ อติกฺกมฺม ¶ มชฺฌนฺหิกสมเย วีตจฺจิกงฺคารสนฺถตํ วิย อุณฺหํ วาลุกํ มทฺทนฺโต ธนโลเภน หฏฺปหฏฺโ กสาวรตฺตนิวาสโน กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอเกน อาโยควตฺเตน คีตํ คายนฺโต ราชงฺคเณน ปายาสิ.
อุทยราชา ¶ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ิโต ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอส เอวรูปํ วาตาตปํ อคเณตฺวา หฏฺตุฏฺโ คายนฺโต คจฺฉติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปกฺโกสนตฺถาย เอกํ ปุริสํ ปหิณิ. เตน คนฺตฺวา ‘‘ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชา มยฺหํ กึ โหติ, นาหํ ราชานํ ชานามี’’ติ วตฺวา พลกฺกาเรน นีโต เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ ราชา ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘องฺคารชาตา ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;
อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโป.
‘‘อุทฺธํ ตปติ อาทิจฺโจ, อโธ ตปติ วาลุกา;
อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโป’’ติ.
ตตฺถ องฺคารชาตาติ โภ ปุริส, อยํ ปถวี วีตจฺจิกงฺคารา วิย อุณฺหชาตา. กุกฺกุฬานุคตาติ อาทิตฺตฉาริกสงฺขาเตน กุกฺกุเฬน วิย อุณฺหวาลุกาย อนุคตา. วตฺตานีติ อาโยควตฺตานิ อาโรเปตฺวา คีตํ คายสีติ.
โส รฺโ กถํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘น มํ ตปติ อาตโป, อาตปา ตปยนฺติ มํ;
อตฺถา หิ วิวิธา ราช, เต ตปนฺติ น อาตโป’’ติ.
ตตฺถ อาตปาติ วตฺถุกามกิเลสกามา. ปุริสฺหิ เต อภิตปนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาตปา’’ติ วุตฺตา. อตฺถา หิ วิวิธาติ, มหาราช, มยฺหํ วตฺถุกามกิเลสกาเม นิสฺสาย กตฺตพฺพา นานากิจฺจสงฺขาตา วิวิธา อตฺถา อตฺถิ, เต มํ ตปนฺติ, น อาตโปติ.
อถ ¶ นํ ราชา ‘‘โก นาม เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิ. โส อาห ‘‘อหํ, เทว, ทกฺขิณทฺวาเร กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสึ, สา มํ ‘ฉณํ กีฬิสฺสาม, อตฺถิ เต กิฺจิ หตฺเถ’ติ ปุจฺฉิ, อถ นํ อหํ ‘มม นิธานํ อุตฺตรทฺวาเร ¶ ปาการนฺตเร ปิต’นฺติ อวจํ, สา ‘คจฺฉ ตํ อาหร, อุโภปิ กีฬิสฺสามา’ติ มํ ปหิณิ, สา เม ตสฺสา กถา หทยํ น วิชหติ, ตํ มํ อนุสฺสรนฺตํ กามตโป ตปติ, อยํ เม, เทว, อตฺโถ’’ติ. อถ ‘‘เอวรูปํ ¶ วาตาตปํ อคเณตฺวา กึ เต ตุสฺสนการณํ, เยน คายนฺโต คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เทว, ตํ นิธานํ อาหริตฺวา ‘ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามี’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺโ คายามี’’ติ. ‘‘กึ ปน เต, โภ ปุริส, อุตฺตรทฺวาเร ปิตนิธานํ สตสหสฺสมตฺตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘เตน หิ ปฺาส สหสฺสานิ, จตฺตาลีส, ตึส, วีส, ทส, สหสฺสํ, ปฺจ สตานิ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ, สตํ, ปฺาสํ, จตฺตาลีสํ, ตึสํ, วีสํ, ทส, ปฺจ, จตฺตาริ, ตโย, ทฺเว, เอโก กหาปโณ, อฑฺโฒ, ปาโท, จตฺตาโร มาสกา, ตโย, ทฺเว, เอโก มาสโก’’ติ ปุจฺฉิ. สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติ วุตฺโต ‘‘อาม, เทว, เอตฺตกํ มยฺหํ ธนํ, ตํ อาหริตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามีติ คจฺฉามิ, ตาย ปีติยา เตน โสมนสฺเสน น มํ เอส วาตาตโป ตปตี’’ติ อาห.
อถ นํ ราชา ‘‘โภ ปุริส, เอวรูเป อาตเป ตตฺถ มา คมิ, อหํ เต อฑฺฒมาสกํ ทสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ กถาย ตฺวา ตฺจ คณฺหิสฺสามิ, อิตรฺจ ธนํ น นาเสสฺสามิ, มม คมนํ อหาเปตฺวา ตมฺปิ คเหสฺสามี’’ติ. ‘‘โภ ปุริส, นิวตฺต, มาสกํ เต ทสฺสามิ, ทฺเว มาสเกหิ เอวํ วฑฺเฒตฺวา โกฏึ โกฏิสตํ อปริมิตํ ธนํ ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เทว, ตํ คเหตฺวา อิตรมฺปิ คณฺหิสฺสามิ’’อิจฺเจว อาห. ตโต เสฏฺิฏฺานาทีหิ านนฺตเรหิ ปโลภิโต ยาว อุปรชฺชา ตเถว วตฺวา ‘‘อุปฑฺฒรชฺชํ ¶ เต ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ‘‘คจฺฉถ มม สหายสฺส เกสมสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา อาเนถ น’’นฺติ อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ตถา อกํสุ. ราชา รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ตสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิ. ‘‘โส ปน ตํ คเหตฺวาปิ อฑฺฒมาสกเปเมน อุตฺตรปสฺสํ คโตเยวา’’ติ วทนฺติ. โส อฑฺฒมาสกราชา นาม อโหสิ. เต สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺตา เอกทิวสํ อุยฺยานํ คมึสุ. ตตฺถ กีฬิตฺวา อุทยราชา อฑฺฒมาสกรฺโ องฺเก สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ. ตสฺมึ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต ปริวารมนุสฺสา กีฬานุภวนวเสน ตตฺถ ตตฺถ อคมํสุ.
อฑฺฒมาสกราชา ¶ ‘‘กึ เม นิจฺจกาลํ อุปฑฺฒรชฺเชน, อิมํ มาเรตฺวา อหเมว สกลรชฺชํ กาเรสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อพฺพาหิตฺวา ‘‘ปหริสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘อยํ ราชา มํ ทลิทฺทกปณํ มนุสฺสํ อตฺตนา สมานํ กตฺวา มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺเปสิ, เอวรูปํ นาม ยสทายกํ มาเรตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามีติ มม อิจฺฉา อุปฺปนฺนา, อยุตฺตํ วต เม กมฺม’’นฺติ สตึ ปฏิลภิตฺวา อสึ ปเวเสสิ. อถสฺส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ จิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานํ มํ ปาปกมฺเม นิโยเชยฺยา’’ติ. โส อสึ ภูมิยํ ขิปิตฺวา ราชานํ อุฏฺาเปตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาเทสุ ปติ. ‘‘นนุ สมฺม, ตว มมนฺตเร ¶ โทโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, อหํ อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ สมฺม, ขมามิ เต, อิจฺฉนฺโต ปน รชฺชํ กาเรหิ, อหํ อุปราชา หุตฺวา ตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘น เม, เทว, รชฺเชน อตฺโถ, อยฺหิ ตณฺหา มํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปสฺสติ, ตว รชฺชํ ตฺวเมว คณฺห, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ทิฏฺํ เม กามสฺส มูลํ, อยฺหิ สงฺกปฺเปน วฑฺฒติ, น ทานิ ¶ นํ ตโต ปฏฺาย สงฺกปฺเปสฺสามี’’ติ อุทาเนนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสี’’ติ.
ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มมนฺตเร. น เหหิสีติ น อุปฺปชฺชิสฺสสีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปุน กาเมสุ อนุยฺุชนฺตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘อปฺปาปิ กามา น อลํ, พหูหิปิ น ตปฺปติ;
อหหา พาลลปนา, ปริวชฺเชถ ชคฺคโต’’ติ.
ตตฺถ อหหาติ สํเวคทีปนํ. ชคฺคโตติ ชคฺคนฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิมสฺส มหาชนสฺส อปฺปกาปิ วตฺถุกามกิเลสกามา น อลํ ปริยตฺตาว, พหูหิปิ จ เตหิ น ตปฺปเตว, ‘‘อโห อิเม มม รูปา มม สทฺทา’’ติ ลปนโต พาลลปนา กามา, อิเม วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ชคฺคนฺโต กุลปุตฺโต ปริวชฺเชถ, ปริฺาปหานาภิสมเยหิ อภิสเมตฺวา ปชเหยฺยาติ.
เอวํ ¶ โส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทยราชานํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มหาชนํ อสฺสุมุขํ โรทมานํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิหาสิ. ตสฺส ปพฺพชิตกาเล ราชา ตํ อุทานํ สกลํ กตฺวา อุทาเนนฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘อปฺปสฺส ¶ กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, อุทโย อชฺฌาคมา มหตฺตปตฺตํ;
สุลทฺธลาโภ วต มาณวสฺส, โย ปพฺพชี กามราคํ ปหายา’’ติ.
ตตฺถ อุทโยติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. มหตฺตปตฺตนฺติ มหนฺตภาวปฺปตฺตํ วิปุลํ อิสฺสริยํ อชฺฌาคมา. มาณวสฺสาติ สตฺตสฺส มยฺหํ สหายสฺส สุลทฺธลาโภ, โย กามราคํ ปหาย ปพฺพชิโตติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
อิมิสฺสา ¶ ปน คาถาย น โกจิ อตฺถํ ชานาติ. อถ นํ เอกทิวสํ อคฺคมเหสี คาถาย อตฺถํ ปุจฺฉิ, ราชา น กเถสิ. เอโก ปนสฺส คงฺคมาโล นาม มงฺคลนฺหาปิโต, โส รฺโ มสฺสุํ กโรนฺโต ปมํ ขุรปริกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา สณฺฑาเสน โลมานิ คณฺหาติ, รฺโ จ ขุรปริกมฺมกาเล สุขํ โหติ, โลมหรณกาเล ทุกฺขํ. โส ปมํ ตสฺส วรํ ทาตุกาโม โหติ, ปจฺฉา สีสจฺเฉทนมากงฺขติ. อเถกทิวสํ ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ คงฺคมาลกปฺปโก พาโล’’ติ เทวิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิ ปน, เทว, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปมํ สณฺฑาเสน โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺม’’นฺติ อาห. สา ตํ กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, อิทานิ รฺโ มสฺสุกรณทิวเส ปมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ กเรยฺยาสิ, รฺา จ ‘วรํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต ‘อฺเน, เทว, เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ อาจิกฺขถา’ติ วเทยฺยาสิ, อหํ เต พหุํ ธนํ ทสฺสามี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มสฺสุกรณทิวเส ปมํ สณฺฑาสํ คณฺหิ. ‘‘กึ, ภเณ คงฺคมาล, อปุพฺพํ เต กรณ’’นฺติ รฺา วุตฺเต ‘‘เทว, กปฺปกา นาม อปุพฺพมฺปิ กโรนฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ อกาสิ. ราชา ‘‘วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เทว, อฺเน เม ¶ อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ กเถถา’’ติ. ราชา อตฺตโน ทลิทฺทกาเล กตํ กเถตุํ ลชฺชนฺโต ‘‘ตาต, อิมินา เต วเรน โก อตฺโถ, อฺํ คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เอตเมว เทหิ, เทวา’’ติ. โส มุสาวาทภเยน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมฺมาสปิณฺฑิชาตเก วุตฺตนเยเนว สพฺพํ สํวิทหาเปตฺวา รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ คงฺคมาล, ปุริมภเว อิมสฺมึเยว นคเร’’ติ สพฺพํ ปุริมกิริยํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา การเณน อุปฑฺฒคาถํ, ‘สหาโย ปน เม ปพฺพชิโต, อหํ ปมตฺโต หุตฺวา รชฺชเมว กาเรมี’ติ อิมินา การเณน ¶ ปจฺฉา อุปฑฺฒคาถํ วทามี’’ติ อุทานสฺส อตฺถํ กเถสิ.
ตํ สุตฺวา กปฺปโก ‘‘อุปฑฺฒุโปสถกมฺเมน กิร รฺา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา, กุสลํ นาม กาตพฺพเมว, ยํนูนาหํ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา าติโภคปริวฏฺฏํ ปหาย ¶ ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา อิทฺธิยา นิพฺพตฺตปตฺตจีวรธโร คนฺธมาทนปพฺพเต ปฺจฉพฺพสฺสานิ วสิตฺวา ‘‘พาราณสิราชานํ โอโลเกสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสีทิ. อุยฺยานปาโล สฺชานิตฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, คงฺคมาโล ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสินฺโน’’ติ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เวเคน นิกฺขมิ. ราชมาตา จ ปุตฺเตน สทฺธึเยว นิกฺขมิ. ราชา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย. โส รฺา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘กึ, พฺรหฺมทตฺต, อปฺปมตฺโตสิ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรสี’’ติ ราชานํ กุลนาเมน อาลปิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรติ. ตํ สุตฺวา รฺโ มาตา ‘‘อยํ หีนชจฺโจ มลมชฺชโก นฺหาปิตปุตฺโต อตฺตานํ น ชานาติ, มม ปุตฺตํ ปถวิสฺสรํ ชาติขตฺติยํ ‘พฺรหฺมทตฺตา’ติ นาเมนาลปตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘ตปสา ปชหนฺติ ปาปกมฺมํ, ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวํ;
ตปสา อภิภุยฺย คงฺคมาล, นาเมนาลปสชฺช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อิเม ตาว สตฺตา ตปสา อตฺตนา กเตน ตโปคุเณน ปาปกมฺมํ ชหนฺติ, กึ ปเนเต ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวมฺปิ ชหนฺติ, ยํ ตฺวํ คงฺคมาล, อตฺตโน ตปสา อภิภุยฺย มม ปุตฺตํ พฺรหฺมทตฺตํ นาเมนาลปสิ, ปติรูปํ นุ เต เอตนฺติ?
ราชา ¶ มาตรํ วาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘สนฺทิฏฺิกเมว อมฺม ปสฺสถ, ขนฺตีโสรจฺจสฺส อยํ วิปาโก;
โย สพฺพชนสฺส วนฺทิโตหุ, ตํ วนฺทาม สราชิกา สมจฺจา’’ติ.
ตตฺถ ขนฺตีโสรจฺจสฺสาติ อธิวาสนขนฺติยา จ โสรจฺจสฺส จ. ตํ วนฺทามาติ ตํ อิทานิ มยํ สราชิกา สมจฺจา สพฺเพ วนฺทาม, ปสฺสถ อมฺม, ขนฺตีโสรจฺจานํ วิปากนฺติ.
รฺา มาตริ วาริตาย เสสมหาชโน อุฏฺหิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ วต, เทว, เอวรูปสฺส หีนชจฺจสฺส ตุมฺเห นาเมนาลปน’’นฺติ อาห. ราชา มหาชนมฺปิ ปฏิพาหิตฺวา ตสฺส คุณกถํ กเถตุํ โอสานคาถมาห –
‘‘มา ¶ กิฺจิ อวจุตฺถ คงฺคมาลํ, มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ;
เอโส หิ อตริ อณฺณวํ, ยํ ตริตฺวา จรนฺติ วีตโสกา’’ติ.
ตตฺถ มุนินนฺติ อคาริกานคาริกเสกฺขาเสกฺขปจฺเจกมุนีสุ ปจฺเจกมุนึ. โมนปเถสุ สิกฺขมานนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปทาโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเตสุ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ. อณฺณวนฺติ สํสารมหาสมุทฺทํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ราชา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ มาตุ ขมถา’’ติ อาห. ‘‘ขมามิ, มหาราชา’’ติ. ราชปริสาปิ นํ ขมาเปสิ. ราชา อตฺตานํ นิสฺสาย วสนตฺถาย ปฏิฺํ ยาจิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ปน ปฏิฺํ อทตฺวา สราชิกาย ¶ ปริสาย ปสฺสนฺติยาว อากาเส ตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธมาทนเมว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวฺจ อุปาสกา อุโปสถวาโส นาม วสิตพฺพยุตฺตโก’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, อฑฺฒมาสกราชา อานนฺโท อโหสิ, รฺโ มาตา มหามายา, อคฺคมเหสี ราหุลมาตา, อุทยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
คงฺคมาลชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๒๒] ๖. เจติยชาตกวณฺณนา
ธมฺโม หเว หโต หนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวึ ปวิฏฺโ อวีจิปรายโณ ชาโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ปถวึ ปวิฏฺโเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ปมกปฺเป มหาสมฺมโต นาม ราชา อสงฺขฺเยยฺยายุโก อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, กลฺยาณสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม, วรกลฺยาณสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม, อุโปสถสฺส ¶ ปุตฺโต วรอุโปสโถ นาม, วรอุโปสถสฺส ปุตฺโต มนฺธาตา นาม, มนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วรมนฺธาตา นาม, วรมนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วโร นาม, วรสฺส ปุตฺโต อุปวโร นาม อโหสิ, อุปริวโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส เจติยรฏฺเ โสตฺถิยนคเร รชฺชํ กาเรสิ, จตูหิ ราชิทฺธีหิ สมนฺนาคโต อโหสิ อุปริจโร อากาสคามี, จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา จตูสุ ทิสาสุ ขคฺคหตฺถา รกฺขนฺติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ. ตสฺส กปิโล นาม พฺราหฺมโณ ¶ ปุโรหิโต อโหสิ. กปิลพฺราหฺมณสฺส ปน กนิฏฺโ โกรกลมฺโพ นาม รฺา สทฺธึ เอกาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป พาลสหาโย. โส ตสฺส กุมารกาเลเยว ‘‘อหํ รชฺชํ ปตฺวา ตุยฺหํ ¶ ปุโรหิตฏฺานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานิ. โส รชฺชํ ปตฺวา ปิตุ ปุโรหิตํ กปิลพฺราหฺมณํ ปุโรหิตฏฺานโต จาเวตุํ นาสกฺขิ. ปุโรหิเต ปน อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺเต ตสฺมึ คารเวน อปจิตาการํ ทสฺเสสิ. พฺราหฺมโณ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘รชฺชํ นาม สมวเยหิ สทฺธึ สุปริหารํ โหติ, อหํ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เทว, อหํ มหลฺลโก, เคเห กุมารโก อตฺถิ, ตํ ปุโรหิตํ กโรหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ปุตฺตํ ปุโรหิตฏฺาเน ปาเปตฺวา ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ปุตฺตํ นิสฺสาย ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.
โกรกลมฺโพ ‘‘อยํ ปพฺพชนฺโตปิ น มยฺหํ านนฺตรํ ทาเปสี’’ติ ภาตริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เอกทิวสํ สุขกถาย นิสินฺนสมเย รฺา ‘‘โกรกลมฺพ กึ ตฺวํ ปุโรหิตฏฺานํ น กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, เทว, น กโรมิ, ภาตา เม กโรตี’’ติ อาห. ‘‘นนุ เต ภาตา ปพฺพชิโต’’ติ? ‘‘อาม ปพฺพชิโต, านนฺตรํ ปน ปุตฺตสฺส ทาเปสี’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ กโรหี’’ติ? ‘‘เทว, ปเวณิยา อาคตํ านนฺตรํ มม ภาตรํ อปเนตฺวา น สกฺกา มยา กาตุ’’นฺติ. ‘‘เอวํ สนฺเต อหํ ตํ มหลฺลกํ กตฺวา ภาตรํ เต กนิฏฺํ กริสฺสามี’’ติ. ‘‘กถํ, เทวา’’ติ? ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา’’ติ. ‘‘กึ เทว, น ชานาถ, ยทา มม ภาตา มหนฺเตน อพฺภุตธมฺเมน สมนฺนาคโต วิชฺชาธโร, โส อพฺภุตธมฺเมน ตุมฺเห วฺเจสฺสติ, จตฺตาโร เทวปุตฺเต อนฺตรหิเต วิย กริสฺสติ, กายโต จ มุขโต จ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห อากาสา โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ิเต วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห ปถวึ ปวิสนฺตา วิย ภวิสฺสถ, ตทา ตุมฺหากํ กถาย ปติฏฺาตุํ น สกฺขิสฺสถา’’ติ. ‘‘ตฺวํ เอวํ สฺํ มา กริ, อหํ กาตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘กทา กริสฺสถ, เทวา’’ติ? ‘‘อิโต ¶ สตฺตเม ทิวเส’’ติ. สา กถา สกลนคเร ปากฏา อโหสิ. ‘‘ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา มหลฺลกํ ขุทฺทกํ, ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กริสฺสติ, านนฺตรํ ขุทฺทกสฺส ทาเปสฺสติ, กีทิโส นุ โข มุสาวาโท นาม, กึ นีลโก, อุทาหุ ¶ ปีตกาทีสุ อฺตรวณฺโณ’’ติ เอวํ มหาชนสฺส วิตกฺโก อุทปาทิ ¶ . ตทา กิร โลกสฺส สจฺจวาทีกาโล, ‘‘มุสาวาโท นาม เอวรูโป’’ติ น ชานนฺติ.
ปุโรหิตปุตฺโตปิ ตํ กถํ สุตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กเถสิ ‘‘ตาต, ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา ตุมฺเห ขุทฺทเก กตฺวา อมฺหากํ านนฺตรํ มม จูฬปิตุสฺส ทสฺสตี’’ติ. ‘‘ตาต, ราชา มุสาวาทํ กตฺวาปิ อมฺหากํ านนฺตรํ หริตุํ น สกฺขิสฺสติ. กตรทิวเส ปน กริสฺสตี’’ติ? ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส’’ติ. ‘‘เตน หิ ตทา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ. สตฺตเม ทิวเส มหาชนา ‘‘มุสาวาทํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา มฺจาติมฺเจ พนฺธิตฺวา อฏฺํสุ. กุมาโร คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺโต นิกฺขมฺม มหาชนมชฺเฌ ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺาสิ. ตาปโส อากาเสนาคนฺตฺวา รฺโ ปุรโต นิสีทนจมฺมํ อตฺถริตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มหาราช, มุสาวาทํ กตฺวา ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กตฺวา ตสฺส านนฺตรํ ทาตุกาโมสี’’ติ? ‘‘อาม อาจริย, เอวํ เม กถิต’’นฺติ. อถ นํ โส โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, มุสาวาโท นาม ภาริโย คุณปริธํสโก จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปติ. ราชา นาม มุสาวาทํ กโรนฺโต ธมฺมํ หนติ, โส ธมฺมํ หนิตฺวา สยเมว หฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ธมฺโม หเว หโต หนฺติ, นาหโต หนฺติ กิฺจนํ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ น หเน, มา ตฺวํ ธมฺโม หโต หนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ เชฏฺาปจายนธมฺโม อิธาธิปฺเปโต.
อถ นํ อุตฺตริปิ โอวทนฺโต ‘‘สเจ, มหาราช, มุสาวาทํ กริสฺสสิ, จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรธายิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อลิกํ ภาสมานสฺส, อปกฺกมนฺติ เทวตา;
ปูติกฺจ มุขํ วาติ, สกฏฺานา จ ธํสติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อปกฺกมนฺติ เทวตาติ มหาราช, สเจ อลิกํ ภณิสฺสสิ, จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาเยเนตํ วทติ. ปูติกฺจ มุขํ วาตีติ มุขฺจ เต กาโย จ อุโภ ปูติคนฺธํ วายิสฺสนฺตีติ สนฺธายาห. สกฏฺานา จ ธํสตีติ อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวึ ปวิสิสฺสสีติ ทีเปนฺโต เอวมาห.
ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต โกรกลมฺพํ โอโลเกสิ. อถ นํ โส ‘‘มา ภายิ, มหาราช, นนุ มยา ปมเมว ตุมฺหากํ เอตํ กถิต’’นฺติ อาห. ราชา กปิลสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา อตฺตนา กถิตเมว ปุรโต กโรนฺโต ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, โกรกลมฺโพ เชฏฺโ’’ติ อาห. อถสฺส สห มุสาวาเทน จตฺตาโร เทวปุตฺตา ‘‘ตาทิสสฺส มุสาวาทิโน อารกฺขํ น คณฺหิสฺสามา’’ติ ขคฺเค ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายึสุ, มุขํ ภินฺนกุกฺกุฏณฺฑปูติ วิย, กาโย วิวฏวจฺจกุฏี วิย ทุคฺคนฺธํ วายิ, อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺหิ, จตสฺโสปิ อิทฺธิโย ปริหายึสุ. อถ นํ มหาปุโรหิโต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, สเจ สจฺจํ ภณิสฺสสิ, สพฺพํ เต ปากติกํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมิยํ ติฏฺ เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ภูมิยํ ติฏฺาติ ภูมิยํเยว ปติฏฺ, ปุน อากาสํ ลงฺฆิตุํ น สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ.
โส ‘‘ปสฺส, มหาราช, ปมํ มุสาวาเทเนว เต จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรหิตา, สลฺลกฺเขหิ, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วุตฺโตปิ ‘‘เอวํ วตฺวา ตุมฺเห มํ วฺเจตุกามา’’ติ ทุติยมฺปิ มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว โคปฺผกา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราช, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตสฺสาติ โย ชานนฺโต ปุจฺฉิตํ ปฺหํ มุสาวาทํ กตฺวา อฺถา พฺยากโรติ, ตสฺส รฺโ วิชิเต เทโว ยุตฺตกาเล อวสฺสิตฺวา อกาเล วสฺสตีติ อตฺโถ.
อถ ¶ นํ ปุนปิ มุสาวาทผเลน ยาว ชงฺฆา ปถวึ ปวิฏฺํ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมึ ปวิส เจติยา’’ติ.
โส ตติยมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทเมว กตฺวา ยาว ชาณุกา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ชิวฺหา ตสฺส ทฺวิธา โหติ, อุรคสฺเสว ทิสมฺปติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ‘‘อิทานิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ อาห. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ จตุตฺถมฺปิ มุสาวาทํ กตฺวา ¶ ยาว กฏิโต ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปุน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ชิวฺหา ตสฺส น ภวติ, มจฺฉสฺเสว ทิสมฺปติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ มจฺฉสฺเสวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน มุสาวาทิโน มจฺฉสฺส วิย กถนสมตฺถา ชิวฺหา น โหติ, มูโคว โหตีติ อตฺโถ.
โส ¶ ปฺจมมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ยาว นาภิโต ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ถิโยว ¶ ตสฺส ชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ถิโยวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน มุสาวาทิสฺส ธีตโรว ชายนฺติ, ปุตฺตา น ชายนฺตีติ อตฺโถ.
ราชา ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ฉฏฺมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว ถนา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปุตฺตา ตสฺส น ภวนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ปกฺกมนฺตีติ สเจ มุสาวาทิสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ, มาตาปิตูนํ อนุปการา หุตฺวา ปลายนฺตีติ อตฺโถ.
โส ปาปมิตฺตสํสคฺคโทเสน ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺตมมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ อกาสิ. อถสฺส ปถวี วิวรํ อทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา คณฺหิ.
‘‘ส ¶ ราชา อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺว ปริยายํ.
ตสฺมา ¶ หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิต’’นฺติ. –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ.
ตตฺถ ส ราชาติ ภิกฺขเว, โส ราชา เจติโย ปุพฺเพ อนฺตลิกฺขจโร หุตฺวา ปจฺฉา อิสินา อภิสตฺโต ปริหีนสภาโว หุตฺวา. ปตฺว ปริยายนฺติ อตฺตโน กาลปริยายํ ปตฺวา ปถวึ ปาวิสีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา เจติยราชา ฉนฺทาคมเนน อวีจิปรายโณ ชาโต, ตสฺมา. อทุฏฺจิตฺโตติ ฉนฺทาทีหิ อทูสิตจิตฺโต หุตฺวา สจฺจเมว ภาเสยฺย.
มหาชโน ‘‘เจติยราชา อิสึ อกฺโกสิตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อวีจึ ปวิฏฺโ’’ติ ภยปฺปตฺโต อโหสิ. รฺโ ปฺจ ปุตฺตา อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺหากํ อวสฺสโย โหหี’’ติ วทึสุ. พฺราหฺมโณ ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ ปิตา ธมฺมํ นาเสตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อิสึ อกฺโกสิตฺวา อวีจึ อุปปนฺโน, ธมฺโม นาเมส หโต หนติ, ตุมฺเหหิ น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ วตฺวา เตสุ สพฺพเชฏฺกํ ‘‘เอหิ ตฺวํ, ตาต, ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกํ คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ สตฺตปติฏฺํ หตฺถิรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ หตฺถิปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ทุติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ อสฺสรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อสฺสปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต เกสรสีหํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ สีหปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. จตุตฺถํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพรตนมยํ จกฺกปฺชรํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ ¶ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อุตฺตรปฺจาลํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ปฺจมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ตยา อิมสฺมึ าเน วสิตุํ น สกฺกา, อิมสฺมึ นคเร มหาถูปํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปจฺฉิมุตฺตราย ทิสาย อุชุกเมว คจฺฉนฺโต ทฺเว ปพฺพเต อฺมฺํ ปหริตฺวา ปหริตฺวา ททฺทรสทฺทํ กโรนฺเต ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ ททฺทรปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. เต ปฺจปิ ชนา ตาย ตาย สฺาย คนฺตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นครานิ มาเปตฺวา วสึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ¶ ปถวึ ปวิฏฺโ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เจติยราชา เทวทตฺโต อโหสิ, กปิลพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เจติยชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๒๓] ๗. อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา
โย ¶ อินฺทฺริยานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ฆเร วิภวํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา นิกฺขมิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถาปิสฺส ปพฺพชฺชํ ทาเปสิ. ตสฺส อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย จรโต นวกตฺตา เจว ภิกฺขูนํ พหุภาเวน จ กุลฆเร วา อาสนสาลาย วา อาสนํ น ปาปุณาติ, สงฺฆนวกานํ โกฏิยํ ปีกํ วา ผลกํ วา ปาปุณาติ. อาหาโรปิ อุฬุงฺกปิฏฺเน ฆฏฺฏิตา ภินฺนสิตฺถกยาคุ วา ปูติสุกฺขขชฺชกํ วา ฌามสุกฺขกูโร วา ปาปุณาติ, ยาปนปมาณํ น โหติ. โส อตฺตนา ¶ ลทฺธํ คเหตฺวา ปุราณทุติยิกาย สนฺติกํ คจฺฉติ. อถสฺส สา ปตฺตํ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตโต ภตฺตํ นีหริตฺวา สุสมฺปาทิตานิ ยาคุภตฺตสูปพฺยฺชนานิ เทติ. มหลฺลโก รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกติ. สา จินฺเตสิ ‘‘พทฺโธ นุ โข, โนติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ.
อเถกทิวสํ ชนปทมนุสฺสํ เสตมตฺติกาย นฺหาเปตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา อฺเปิสฺส กติปเย ปริวารมนุสฺเส อาณาเปตฺวา โถกโถกํ ปานโภชนํ ทาเปสิ. เต ขาทนฺตา ภฺุชนฺตา นิสีทึสุ. เคหทฺวาเร จ จกฺเกสุ โคเณ พนฺธาเปตฺวา เอกํ สกฏมฺปิ ปาเปสิ, สยํ ปน ปิฏฺิคพฺเภ นิสีทิตฺวา ปูเว ปจิ. มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เอโก มหลฺลกปุริโส ‘‘อยฺเย, เอโก เถโร ทฺวาเร ิโต’’ติ อาห. ‘‘วนฺทิตฺวา อติจฺฉาเปหี’’ติ. โส ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ปุนปฺปุนํ กเถตฺวาปิ ตํ อคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺเย, เถโร น คจฺฉตี’’ติ อาห. สา อาคนฺตฺวา สาณึ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘อมฺโภ อยํ มม ทารกปิตา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปริวิสิตฺวา โภชนปริโยสาเน วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อิเธว ปรินิพฺพายถ, มยํ เอตฺตกํ กาลํ อฺํ กุลํ น คณฺหิมฺห, อสามิเก ปน ฆเร ฆราวาโส น สณฺาติ, มยํ อฺํ กุลํ คณฺหาม, ทูรํ ชนปทํ ¶ คจฺฉิสฺสาม, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา โหถ, สเจ เม โทโส อตฺถิ, ขมถา’’ติ อาห. มหลฺลกสฺส หทยผาลนกาโล วิย อโหสิ. อถ นํ ‘‘อหํ ¶ ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ, มา คจฺฉ, วิพฺภมิสฺสามิ, อสุกฏฺาเน เม สาฏกํ เปเสหิ, ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. มหลฺลโก วิหารํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต ‘‘กสฺมา, อาวุโส, เอวํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ วิพฺภมิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ เต อนิจฺฉนฺตฺเว สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘กึ, ภิกฺขเว, อิมํ อนิจฺฉนฺตฺเว อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อยํ อุกฺกณฺิตฺวา วิพฺภมิตุกาโม’’ติ วทึสุ. อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺาเปสี’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ น อิทาเนว สา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ตํ นิสฺสาย จตูหิ ฌาเนหิ ปริหีโน มหาทุกฺขํ ปตฺวา มํ นิสฺสาย ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา นฏฺชฺฌานํ ปฏิลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตํ ปฏิจฺจ ตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ชาตทิวเส จสฺส สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลึสุ, เตนสฺส ‘‘โชติปาลกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา รฺโ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิสฺสริยํ ปหาย กฺจิ อชานาเปตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติเย กวิฏฺกอสฺสเม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. ตํ ตตฺถ วสนฺตํ อเนกานิ อิสิสตานิ ปริวาเรสุํ, มหาสมาคโม อโหสิ. โส สรภงฺคสตฺถา นาม อโหสิ, ตสฺส สตฺต อนฺเตวาสิกเชฏฺกา อเหสุํ. เตสุ สาลิสฺสโร นาม อิสิ กวิฏฺกอสฺสมา นิกฺขมิตฺวา สุรฏฺชนปเท ปุรตฺถิมชนปเท สาโตทิกาย นาม นทิยา ตีเร อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. เมณฺฑิสฺสโร นาม อิสิ ปชฺโชตกปฺจาลรฺโ วิชิเต กลพฺพจูฬกํ นาม นิคมํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. ปพฺพโต นาม อิสิ เอกํ อฏวิชนปทํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. กาฬเทวิโล นาม อิสิ อวนฺติทกฺขิณาปเถ เอกคฺฆนเสลํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. กิสวจฺโฉ นาม อิสิ เอกโกว ทณฺฑกิรฺโ กุมฺภวตีนครํ นิสฺสาย อุยฺยาเน วสิ. อนุปิยตาปโส ปน โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺาโก ตสฺส สนฺติเก ¶ วสิ. นารโท นาม อิสิ กาฬเทวิลสฺส กนิฏฺโ มชฺฌิมเทเส อารฺชรคิริมฺหิ ปพฺพตชาลนฺตเร เอกโกว เอกสฺมึ คุหาเลเณ วสิ.
อารฺชรคิริโน นาม อวิทูเร เอโก อากิณฺณมนุสฺโส นิคโม อตฺถิ, เตสํ อนฺตเร มหตี ¶ นที อตฺถิ, ตํ นทึ พหู มนุสฺสา โอตรนฺติ. อุตฺตมรูปธรา วณฺณทาสิโยปิ ปุริเส ปโลภยมานา ตสฺสา นทิยา ตีเร นิสีทนฺติ. นารทตาปโส ตาสุ เอกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปตฺวา นิราหาโร ปริสุสฺสนฺโต ¶ กิเลสวสํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ วสิตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺส ภาตา กาฬเทวิโล อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา เลณํ ปาวิสิ. นารโท ตํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา ภวํ อาคโตสี’’ติ อาห. ‘‘ภวํ ‘อกลฺลโก’ติ ภวนฺตํ ปฏิชคฺคิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ. อถ นํ โส ‘‘อภูตํ กถํ กเถสิ, อลิกํ ตุจฺฉํ กเถสี’’ติ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิ. โส ‘‘เนตํ ปหาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สาลิสฺสรํ อาเนสิ, เมณฺฑิสฺสรํ อาเนสิ, ปพฺพตมฺปิ อาเนสิ. อิตโรปิ เต ตโย มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิ. กาฬเทวิโล ‘‘สรภงฺคสตฺถารํ อาเนสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา ตํ อาเนสิ. โส อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อินฺทฺริยวสํ คโต’’ติ ตฺวา ‘‘กจฺจิ นารท, อินฺทฺริยานํ วสํ คโต’’ติ ปุจฺฉิ. อิตเรน ตํ สุตฺวาว อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ‘‘อาม, อาจริยา’’ติ วุตฺเต ‘‘นารท, อินฺทฺริยวสํ คตา นาม อิมสฺมึ อตฺตภาเว สุสฺสนฺตา ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ทุติเย อตฺตภาเว นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘โย อินฺทฺริยานํ กาเมน, วสํ นารท คจฺฉติ;
โส ปริจฺจชฺชุโภ โลเก, ชีวนฺโตว วิสุสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ โย อินฺทฺริยานนฺติ นารท, โย ปุริโส รูปาทีสุ สุภาการํ คเหตฺวา กิเลสกามวเสน ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสํ คจฺฉติ. ปริจฺจชฺชุโภ โลเกติ โส มนุสฺสโลกฺจ เทวโลกฺจาติ อุโภโลเก ปริจฺจชิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ชีวนฺโตว วิสุสฺสตีติ ชีวนฺโตเยว อตฺตนา อิจฺฉิตํ กิเลสวตฺถุํ อลภนฺโต โสเกน วิสุสฺสติ, มหาทุกฺขํ ปาปุณาตีติ.
ตํ สุตฺวา นารโท ‘‘อาจริย, กามเสวนํ นาม สุขํ, เอวรูปํ สุขํ กึ สนฺธาย ทุกฺขนฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สรภงฺโค ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สุขสฺสานนฺตรํ ¶ ทุกฺขํ, ทุกฺขสฺสานนฺตรํ สุขํ;
โสสิ ปตฺโต สุขา ทุกฺขํ, ปาฏิกงฺข วรํ สุข’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สุขสฺสานนฺตรนฺติ กามสุขสฺส อนนฺตรํ นิรยทุกฺขํ. ทุกฺขสฺสาติ สีลรกฺขณทุกฺขสฺส ¶ อนนฺตรํ ทิพฺพมานุสกสุขฺเจว นิพฺพานสุขฺจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, อิเม หิ สตฺตา กามเสวนสมเย กาลํ กตฺวา เอกนฺตทุกฺเข นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, สีลํ รกฺขนฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา จ ปน กิลมนฺติ, เต ทุกฺเขน สีลํ รกฺขิตฺวา สีลพเลน วุตฺตปฺปการํ สุขํ ลภนฺติ, อิทํ ทุกฺขํ สนฺธายาหํ เอวํ วทามีติ. โสสิ ปตฺโตติ โส ตฺวํ นารท, อิทานิ ฌานสุขํ นาเสตฺวา ตโต สุขา มหนฺตํ กามนิสฺสิตํ เจตสิกทุกฺขํ ปตฺโต. ปาฏิกงฺขาติ อิทํ กิเลสทุกฺขํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ตเทว วรํ อุตฺตมํ ฌานสุขํ อิจฺฉ ปตฺเถหีติ.
นารโท ‘‘อิทํ อาจริย, ทุกฺขํ ทุสฺสหํ, น ตํ อธิวาเสตุํ สกฺโกมี’’ติ อาห. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ทุกฺขํ นาม อุปฺปนฺนํ อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘กิจฺฉกาเล กิจฺฉสโห, โย กิจฺฉํ นาติวตฺตติ;
ส กิจฺฉนฺตํ สุขํ ธีโร, โยคํ สมธิคจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ นาติวตฺตตีติ นานุวตฺตติ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, โย กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขาตสฺส กิจฺฉสฺส อุปฺปนฺนกาเล อปฺปมตฺโต ตสฺส กิจฺฉสฺส หรณูปายํ กโรนฺโต กิจฺฉสโห หุตฺวา ตํ กิจฺฉํ นานุวตฺตติ, ตสฺส วเส อวตฺติตฺวา เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ตํ กิจฺฉํ อภิภวติ วินาเสติ, โส ธีโร กิจฺฉสฺส อนฺติมสงฺขาตํ นิรามิสสุขสงฺขาตํ ฌานสุขํ อธิคจฺฉติ, ตํ วา กิจฺฉนฺตํ โยคสุขํ อธิคจฺฉติ, อกิลมนฺโตว ปาปุณาตีติ.
โส ‘‘อาจริย, กามสุขํ นาม อุตฺตมสุขํ, น ตํ ชหิตุํ สกฺโกมี’’ติ อาห. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ธมฺโม นาม น เกนจิ การเณน นาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น ¶ เหว กามาน กามา, นานตฺถา นาตฺถการณา;
น กตฺจ นิรงฺกตฺวา, ธมฺมา จวิตุมรหสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กามาน กามาติ กามานํ กามา, วตฺถุกามานํ ปตฺถนายาติ อตฺโถ. นานตฺถา นาตฺถการณาติ น อนตฺถโต น อตฺถการณา. น กตฺจ นิรงฺกตฺวาติ กตฺจ นิปฺผาทิตํ ฌานํ ¶ นิรํกตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, น เหว วตฺถุกามปตฺถนาย ธมฺมา จวิตุมรหสิ, เอกสฺมึ อนตฺเถ อุปฺปนฺเน ตํ ปฏิหนิตุกาโม นานตฺถา น อตฺเถนปิ การณภูเตน ธมฺมา จวิตุมรหสิ, ‘‘อสุโก นาม เม อตฺโถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมฺปิ อตฺถการณาปิ น ธมฺมา จวิตุมรหสิ, กตํ ปน นิปฺผาทิตํ ฌานสุขํ นิรํกตฺวา วินาเสตฺวา เนว ธมฺมา จวิตุมรหสีสิ.
เอวํ สรภงฺเคน จตูหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต กาฬเทวิโล อตฺตโน กนิฏฺํ โอวทนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ทกฺขํ คหปตี สาธุ, สํวิภชฺชฺจ โภชนํ;
อหาโส อตฺถลาเภสุ, อตฺถพฺยาปตฺติ อพฺยโถ’’ติ.
ตตฺถ ทกฺขํ คหปตีติ นารท ฆราวาสํ วสนฺตานํ คหปตีนํ โภคุปฺปาทนตฺถาย อนลสฺยเฉกกุสลภาวสงฺขาตํ ทกฺขํ นาม สาธุ, ทกฺขภาโว ภทฺทโก. สํวิภชฺชฺจ โภชนนฺติ ทุกฺเขน อุปฺปาทิตโภคานํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา ปริโภคกรณํ ทุติยํ สาธุ. อหาโส อตฺถลาเภสูติ มหนฺเต อิสฺสริเย อุปฺปนฺเน อปฺปมาทวเสน อหาโส อนุปฺปิลาวิตตฺตํ ตติยํ สาธุ. อตฺถพฺยาปตฺตีติ ยทา ปน อตฺตโน อตฺถพฺยาปตฺติ ยสวินาโส โหติ, ตทา อพฺยโถ อกิลมนํ จตุตฺถํ สาธุ, ตสฺมา ตฺวํ, นารท, ‘‘ฌานํ เม อนฺตรหิต’’นฺติ มา โสจิ, สเจ อินฺทฺริยานํ วสํ น คมิสฺสสิ, นฏฺมฺปิ เต ฌานํ ปุน ปากติกเมว ภวิสฺสตีติ.
ตํ ปุน กาฬเทวิเลน นารทสฺส โอวทิตภาวํ ตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘เอตฺตาวเตตํ ปณฺฑิจฺจํ, อปิ โส เทวิโล พฺรวิ;
น ยิโต กิฺจิ ปาปิโย, โย อินฺทฺริยานํ วสํ วเช’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภิกฺขเว, เอตฺตกํ เอตํ ปณฺฑิจฺจํ โสยํ เทวิโล อพฺรวิ. โย ปน กิเลสวเสน อินฺทฺริยานํ วสํ วชติ, อิโต อฺโ ปาปิโย นตฺถีติ.
อถ ¶ ¶ นํ สรภงฺโค อามนฺเตตฺวา ‘‘นารท, อิทํ ตาว สุณ, โย หิ ปมเมว กตฺตพฺพยุตฺตกํ น กโรติ, โส อรฺํ ปวิฏฺมาณวโก วิย โสจติ ปริเทวตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต เอกสฺมึ กาสินิคเม เอโก พฺราหฺมณมาณโว อภิรูโป อโหสิ ถามสมฺปนฺโน นาคพโล. โส จินฺเตสิ – ‘‘กึ เม กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา มาตาปิตูหิ ปุฏฺเหิ, กึ ปุตฺตทาเรน, กึ ทานาทีหิ ปฺุเหิ กเตหิ, กฺจิ อโปเสตฺวา กิฺจิ ปฺุํ อกตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค มาเรตฺวา อตฺตานํเยว โปเสสฺสามี’’ติ? โส ปฺจาวุธสนฺนทฺโธ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นานามิเค วธิตฺวา ขาทนฺโต อนฺโตหิมวนฺเต วิธวาย นาม นทิยา ตีเร คิริปริกฺขิตฺตํ มหนฺตํ ปพฺพตชาลํ ปตฺวา ตตฺถ มิเค วธิตฺวา องฺคาเร ปกฺกมํสํ ขาทนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ สพฺพทา ถามสมฺปนฺโน น ภวิสฺสามิ, ทุพฺพลกาเล อรฺเ จริตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อิทาเนว นานาวณฺเณ มิเค ปพฺพตชาลํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อรฺํ อนาหิณฺฑนฺโตว ยถารุจิยา มิเค วธิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา อกาสิ. อถสฺส กาเล อติกฺกนฺเต ตํ กมฺมํ มตฺถกปฺปตฺตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตํ, อตฺตโน หตฺถปาเทหิ น ลภิ คนฺตุํ, อปราปรํ ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เนว กิฺจิ ขาทนียํ โภชนียํ, น ปานียํ ปสฺสิ, สรีรํ มิลายิ, มนุสฺสเปโต อโหสิ, คิมฺหกาเล ปถวี วิย สรีรํ ภิชฺชิตฺวา ราชิโย ทสฺเสสิ, โส ทุรูโป ทุสฺสณฺิโต มหาทุกฺขํ อนุภวิ.
เอวํ อทฺธาเน คเต สิวิรฏฺเ สิวิราชา นาม ‘‘อรฺเ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปฺจาวุธสนฺนทฺโธ อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทมาโน อนุปุพฺเพน ตํ ปเทสํ ปตฺวา ตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภีโตปิ สตึ อุปฏฺเปตฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ อมฺโภ ปุริสา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, มนุสฺสเปโต อหํ, อตฺตโน กตกมฺมสฺส ผลํ อนุโภมิ, ตฺวํ ปน โกสี’’ติ? ‘‘สิวิราชาหมสฺมี’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา อิธาคโตสี’’ติ? ‘‘มิคมํสํ ¶ ขาทนตฺถายา’’ติ. อถสฺส โส ‘‘อหมฺปิ มหาราช, อิมินาว การเณน อาคนฺตฺวา มนุสฺสเปโต ชาโต’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา อตฺตโน ทุกฺขิตภาวํ รฺโ อาจิกฺขนฺโต เสสคาถา อาห –
‘‘อมิตฺตานํว ¶ หตฺถตฺถํ, สิวิ ปปฺโปติ มามิว;
กมฺมํ วิชฺชฺจ ทกฺเขยฺยํ, วิวาหํ สีลมทฺทวํ;
เอเต จ ยเส หาเปตฺวา, นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหิ.
‘‘โสหํ ¶ สหสฺสชีโนว, อพนฺธุ อปรายโณ;
อริยธมฺมา อปกฺกนฺโต, ยถา เปโต ตเถวหํ.
‘‘สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวา, อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมํ;
โส สุขํ นาธิคจฺฉามิ, ิโต ภาณุมตามิวา’’ติ.
ตตฺถ อมิตฺตานํว หตฺถตฺถนฺติ อมิตฺตานํ หตฺเถ อตฺถํ วินาสํ วิย. สิวีติ ราชานํ อาลปติ. ปปฺโปติ มามิวาติ มาทิโส ปาปกมฺเมน ปาปุณาติ, อตฺตโนว กมฺเมน วินาสํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมนฺติ กสิกมฺมาทิเภทํ อาชีวสาธกํ กิจฺจํ. วิชฺชนฺติ นานปฺปการกํ หตฺถิสิปฺปาทิกํ สิปฺปํ. ทกฺเขยฺยนฺติ นานปฺปกาเรน โภคุปฺปาทนโกสลฺลํ. วิวาหนฺติ อาวาหวิวาหสมฺพนฺธํ. สีลมทฺทวนฺติ ปฺจวิธสีลฺเจว มุทุวจนํ หิตกามํ ปาปนิวารณํ กลฺยาณมิตฺตตฺจ. โส หิ อิธ มทฺทโวติ อธิปฺเปโต. เอเต จ ยเส หาเปตฺวาติ เอเต เอตฺตเก ยสทายเก ธมฺเม หาเปตฺวา จ. นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหีติ อตฺตโน กมฺเมหิ นิพฺพตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, มหาราช, อิมสฺมึ โลเก อิสฺสริยทายกํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ อกตฺวา สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา อุปาเยน โภเค อนุปฺปาเทตฺวา อาวาหวิวาหํ อกตฺวา สีลํ อรกฺขิตฺวา มํ อกิจฺจํ กโรนฺตํ ปาปนิวารณสมตฺเถ กลฺยาณมิตฺเต อภชิตฺวา อิเม เอตฺตเก ยสทายกตฺตา ‘‘ยเส’’ติ สงฺขฺยํ คเต โลกปฺปวตฺติธมฺเม หาเปตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อิมํ อรฺํ ปวิสิตฺวา สยํ กเตหิ ปาปกมฺเมหิ อิทานิ มนุสฺสเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมีติ.
สหสฺสชีโนวาติ สหสฺสชีนปุริโส วิยาติ อตฺโถ. สฺวาหํ สมฺมา ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค อุปฺปาเทยฺยํ, เตหิ อเนกสหสฺเสหิ โภเคหิ ชิโตติปิ อตฺโถ. อปรายโณติ อสรโณ, นิปฺปติฏฺโติ อตฺโถ. อริยธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมโต. ยถา ¶ เปโตติ ยถา มโต เปโต หุตฺวา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวมาโนเยว ตถา ¶ มนุสฺสเปโต ชาโตสฺมีติ อตฺโถ. สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวาติ สุขกาเม สตฺเต ทุกฺขาเปตฺวา. ‘‘สุขกาโม’’ติปิ ปาโ, สยํ สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวาติ อตฺโถ. อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมนฺติ เอวรูปํ โกฏฺาสํ ปตฺโตสฺมิ. ปถนฺติปิ ปาโ, อิทํ ทุกฺขสฺส ปถภูตํ อตฺตภาวํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. ิโต ภาณุมตามิวาติ ภาณุมา วุจฺจติ อคฺคิ, วีตจฺจิกงฺคาเรหิ สมนฺตา ปริกิณฺโณ วิย สรีเร อุฏฺิเตน มหาทาเหน ทยฺหนฺโต กายิกเจตสิกสุขํ น วินฺทามีติ วทติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อหํ, มหาราช, สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม มนุสฺสเปโต ¶ ชาโต, ตสฺมา ตฺวํ ปาปํ มา กริ, อตฺตโน นครํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรหี’’ติ อาห. ราชา ตถา กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิ. สรภงฺคสตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ตาปสํ สฺาเปสิ. โส ตสฺส ธมฺมกถาย สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา นฏฺํ ฌานํ ปฏิปากติกํ อกาสิ. สรภงฺโค ตสฺส ตตฺถ วสิตุํ อทตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน อสฺสมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา นารโท อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, นครโสภิณี ปุราณทุติยิกา, สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร กสฺสโป, ปพฺพโต อนุรุทฺโธ, กาฬเทวิโล กจฺจายโน, อนุปิโย อานนฺโท, กิสวจฺโฉ มหาโมคฺคลฺลาโน, สรภงฺโค ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๒๔] ๘. อาทิตฺตชาตกวณฺณนา
อาทิตฺตสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสทิสทานํ อารพฺภ กเถสิ. อสทิสทานํ มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนาโต (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๖) วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํ. ตสฺส ปน ทินฺนทิวสโต ทุติยทิวเส ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โกสลราชา วิจินิตฺวาว ¶ , ปฺุกฺเขตฺตํ ตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ¶ อริยสงฺฆสฺส อสทิสทานํ อทาสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, รฺโ วิจินิตฺวา อนุตฺตเร ปฺุกฺเขตฺเต ทานปติฏฺาปนํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ วิจินิตฺวาว มหาทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต สิวิรฏฺเ โรรุวนคเร โรรุวมหาราชา นาม ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหนฺโต มหาชนสฺส มาตาปิตุฏฺาเน ตฺวา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกาทีนํ มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตสฺส สมุทฺทวิชยา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ ปณฺฑิตา าณสมฺปนฺนา. โส เอกทิวสํ ทานคฺคํ โอโลเกนฺโต ‘‘มยฺหํ ทานํ ทุสฺสีลา โลลสตฺตา ภฺุชนฺติ, ตํ มํ น หาเสติ, อหํ โข ปน สีลวนฺตานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทาตุกาโม, เต จ หิมวนฺตปเทเส ¶ วสนฺติ, โก นุ โข เต นิมนฺเตตฺวา อาเนสฺสติ, กํ เปเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ เทวิยา อาโรเจสิ. อถ นํ สา อาห ‘‘มหาราช, มา จินฺตยิตฺถ, อมฺหากํ ทาตพฺพทานพเลน สีลพเลน สจฺจพเลน ปุปฺผานิ เปเสตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ นิมนฺเตตฺวา เตสํ อาคตกาเล สพฺพปริกฺขารสมฺปนฺนทานํ ทสฺสามา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สกลนครวาสิโน สีลํ สมาทิยนฺตู’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา สยมฺปิ สปริชโน อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สุมนปุปฺผปุณฺณํ สุวณฺณสมุคฺคํ คาหาเปตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชงฺคเณ ตฺวา ปฺจงฺคานิ ปถวิยํ ปติฏฺาเปตฺวา ปาจีนทิสาภิมุโข วนฺทิตฺวา ‘‘ปาจีนทิสาย อรหนฺเต วนฺทามิ, สเจ อมฺหากํ โกจิ คุโณ อตฺถิ, อมฺเหสุ อนุกมฺปํ กตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา สตฺต ปุปฺผมุฏฺิโย ขิปิ. ปาจีนทิสาย ปจฺเจกพุทฺธานํ อภาเวน ปุนทิวเส นาคมึสุ. ทุติยทิวเส ทกฺขิณทิสํ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตา. ตติยทิวเส ปจฺฉิมทิสํ ¶ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตา. จตุตฺถทิวเส อุตฺตรทิสํ นมสฺสิ, นมสฺสิตฺวา จ ปน ‘‘อุตฺตรหิมวนฺตปเทสวาสิโน ปจฺเจกพุทฺธา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ สตฺต ปุปฺผมุฏฺิโย วิสฺสชฺเชสิ. ปุปฺผานิ คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร ปฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ อุปริ ปตึสุ.
เต ¶ อาวชฺชมานา รฺา อตฺตโน นิมนฺติตภาวํ ตฺวา ปุนทิวเส สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, ราชา โว นิมนฺเตติ, ตสฺส สงฺคหํ กโรถา’’ติ วทึสุ. สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อากาเสนาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร โอตรึสุ. เต ทิสฺวา ราชา โสมนสฺสชาโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ปุนทิวสตฺถาย ปุนทิวสตฺถายาติ เอวํ ฉ ทิวเส นิมนฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา สตฺตรตนขจิตานิ มฺจปีาทีนิ ปฺเปตฺวา ติจีวราทิเก สพฺพสมณปริโภเค สตฺตนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก เปตฺวา ‘‘มยํ อิเม ปริกฺขาเร ตุมฺหากํ เทมา’’ติ วตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ราชา จ เทวี จ อุโภปิ นมสฺสมานา อฏฺํสุ. อถ เนสํ อนุโมทนํ กโรนฺโต สงฺฆตฺเถโร ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อาทิตฺตสฺมึ อคารสฺมึ, ยํ นีหรติ ภาชนํ;
ตํ ตสฺส โหติ อตฺถาย, โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหติ.
‘‘เอวมาทีปิโต โลโก, ชราย มรเณน จ;
นีหเรเถว ทาเนน, ทินฺนํ โหติ สุนีหต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อาทิตฺตสฺมินฺติ ตงฺขเณ ปชฺชลิเต. ภาชนนฺติ อุปกรณํ. โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหตีติ ยํ ปน ตตฺถ ฑยฺหติ, อนฺตมโส ติณสนฺถาโรปิ, สพฺพํ ตสฺส อนุปกรณเมว โหติ. ชราย มรเณน จาติ เทสนาสีสเมตํ, อตฺถโต ปเนส เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทีปิโต นาม. นีหเรเถวาติ ¶ ตโต เอกาทสติ อคฺคีหิ ปชฺชลิตโลกา ทสวิธทานวตฺถุเภทํ ตํ ตํ ปริกฺขารทานํ เจตนาย นิกฺกฑฺเฒเถว. ทินฺนํ โหตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ยํ ทินฺนํ, ตเทว สุนีหตํ นาม โหตีติ.
เอวํ สงฺฆตฺเถโร อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ รฺโ โอวาทํ ทตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา ปาสาทกณฺณิกํ ทฺวิธา กตฺวา คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริ. ตสฺส ทินฺนปริกฺขาโรปิ เตเนว สทฺธึ อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริ. รฺโ จ เทวิยา จ สกลสรีรํ ปีติยา ปุณฺณํ อโหสิ. เอวํ ตสฺมึ คเต อวเสสาปิ –
‘‘โย ¶ ธมฺมลทฺธสฺส ททาติ ทานํ, อุฏฺานวีริยาธิคตสฺส ชนฺตุ;
อติกฺกมฺม โส เวตรณึ ยมสฺส, ทิพฺพานิ านานิ อุเปติ มจฺโจ.
‘‘ทานฺจ ยุทฺธฺจ สมานมาหุ, อปฺปาปิ สนฺตา พหุเก ชินนฺติ;
อปฺปมฺปิ เจ สทฺทหาโน ททาติ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ.
‘‘วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;
เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเต.
‘‘โย ปาณภูตานิ อเหยํ จรํ, ปรูปวาทา น กโรติ ปาปํ;
ภีรุํ ปสํสนฺติ น ตตฺถ สูรํ, ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาปํ.
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌติ.
‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ทานา จ โข ธมฺมปทํว เสยฺโย;
ปุพฺเพว ¶ หิ ปุพฺพตเรว สนฺโต, นิพฺพานเมวชฺฌคมุํ สปฺา’’ติ. –
เอวเมเกกาย คาถาย อนุโมทนํ กตฺวา ตเถว อคมึสุ สทฺธึ ปริกฺขาเรหิ.
ตตฺถ ¶ ธมฺมลทฺธสฺสาติ ขีณาสวํ อาทึ กตฺวา ยาว สุกฺขวิปสฺสกโยคาวจโร ปุคฺคโล ธมฺมสฺส ลทฺธตฺตา ธมฺมลทฺโธ นาม. สฺเวว อุฏฺานวีริเยน ตสฺส ธมฺมสฺส อธิคตตฺตา อุฏฺานวีริยาธิคโต นาม. ตสฺส ปุคฺคลสฺส โย ชนฺตุ ททาติ ทานนฺติ อตฺโถ, ธมฺเมน ลทฺธสฺส อุฏฺานสงฺขาเตน วีริเยน ¶ อธิคตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อคฺคํ คเหตฺวา โย ชนฺตุ สีลวนฺเตสุ ทานํ ททาตีติปิ อตฺโถ. อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํ กตฺวาเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวตรณินฺติ เทสนาสีสเมตํ, อฏฺ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสเท อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. ทิพฺพานิ านานิ อุเปตีติ เทวโลเก อุปฺปชฺชติ.
สมานมาหูติ สทิสํ วทนฺติ. ขยภีรุกสฺส หิ ทานํ นตฺถิ, ภยภีรุกสฺส ยุทฺธํ นตฺถิ. ชีวิเต อาลยํ วิชหิตฺวา ยุชฺชนฺโตว ยุชฺฌิตุํ สกฺโกติ, โภเคสุ อาลยํ วิชหิตฺวา ทายโก ทาตุํ สกฺโกติ, เตเนว ตํ อุภยํ ‘‘สมาน’’นฺติ วทนฺติ. อปฺปาปิ สนฺตาติ โถกาปิ สมานา ปริจฺจตฺตชีวิตา พหุเก ชินนฺติ, เอวเมว อปฺปาปิ มฺุจเจตนา พหุมฺปิ มจฺเฉรจิตฺตํ โลภาทึ วา กิเลสคหนํ ชินาติ. อปฺปมฺปิ เจติ โถกมฺปิ เจ เทยฺยธมฺมํ กมฺมฺจ ผลฺจ สทฺทหนฺโต เทติ. เตเนว โสติ เตน ปริตฺตเทยฺยธมฺมวตฺถุเกน ปริตฺตเกนาปิ จาเคน โส ปรตฺถ สุขี โหติ, มหาราชาติ.
วิเจยฺย ทานนฺติ ทกฺขิณฺจ ทกฺขิเณยฺยฺจ วิจินิตฺวา ทินฺนทานํ. ตตฺถ ยํ วา ตํ วา อทตฺวา อคฺคํ ปณีตํ เทยฺยธมฺมํ วิจินิตฺวา ททนฺโต ทกฺขิณํ วิจินาติ นาม, เยสํ เตสํ วา อทตฺวา สีลาทิคุณสมฺปนฺเน วิจินิตฺวา เตสํ ททนฺโต ทกฺขิเณยฺยํ วิจินาติ นาม. สุคตปฺปสตฺถนฺติ เอวรูปํ ทานํ พุทฺเธหิ ปสตฺถํ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ทกฺขิเณยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิกา พุทฺธาทโย.
ปาณภูตานีติ ปาณสงฺขาตานิ ภูตานิ. อเหยํ จรนฺติ การฺุเน อวิเหยนฺโต จรมาโน. ปรูปวาทาติ ปรูปวาทภเยน ปาปํ น กโรติ. ภีรุนฺติ อุปวาทภีรุกํ. น ตตฺถ สูรนฺติ โย ปน อโยนิโสมนสิกาเรน ตสฺมึ อุปวาเท สูโร โหติ, ตํ ปณฺฑิตา นปฺปสํสนฺติ. ภยา หีติ อุปวาทภเยน หิ ปณฺฑิตา ปาปํ น กโรนฺติ.
หีเนน พฺรหฺมจริเยนาติ พาหิรติตฺถายตเน ตาว เมถุนวิรติสีลมตฺตกํ ¶ หีนํ พฺรหฺมจริยํ นาม, เตน ขตฺติยกุเล อุปฺปชฺชติ. ฌานสฺส อุปจารมตฺตํ มชฺฌิมํ, เตน เทวโลเก อุปฺปชฺชติ. อฏฺ สมาปตฺติโย อุตฺตมํ, เตน ¶ พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺโต วิสุชฺฌติ นาม. สาสเน ปน ¶ สีลวนฺตสฺเสว เอกํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ หีนํ นาม, ปริสุทฺธสีลสฺเสว สมาปตฺตินิพฺพตฺตนํ มชฺฌิมํ นาม, ปริสุทฺธสีเล ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตุปฺปตฺติ อุตฺตมํ นาม.
โอสานคาถาย อยมตฺโถ – มหาราช, กิฺจาปิ เอกํเสเนว ทานํ พหุธา ปสตฺถํ วณฺณิตํ, ทานโต ปน สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ นิพฺพานสงฺขาตฺจ ธมฺมโกฏฺาสภูตํ ธมฺมปทเมว อุตฺตริตรํ. กึการณา? ปุพฺเพว หิ อิมสฺมึ กปฺเป กสฺสปทสพลาทโย ปุพฺพตเรว เวสฺสภูทสพลาทโย สนฺโต สปฺปุริสา สปฺา สมถวิปสฺสนํ ภาเวตฺวา นิพฺพานเมว อชฺฌคมุํ อธิคตาติ.
เอวํ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อนุโมทนาย รฺโ อมตมหานิพฺพานํ วณฺเณตฺวา ราชานํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา วุตฺตนเยเนว อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. ราชาปิ สทฺธึ อคฺคมเหสิยา ทานํ ทตฺวา ยาวชีวํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา วิเจยฺย ทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺธา ปรินิพฺพายึสุ, สมุทฺทวิชยา ราหุลมาตา อโหสิ, โรรุวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อาทิตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๒๕] ๙. อฏฺานชาตกวณฺณนา
คงฺคา กุมุทินีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึการณา’’ติ วตฺวา ‘‘กิเลสวเสนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตฺู มิตฺตทุพฺภี อวิสฺสาสนีโย. อตีเต ปณฺฑิตา เทวสิกํ สหสฺสํ เทนฺตาปิ มาตุคามํ โตเสตุํ นาสกฺขึสุ. สา เอกทิวสมตฺตํ สหสฺสํ อลภิตฺวาว ¶ เต คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสิ ¶ , เอวํ อกตฺู มาตุคาโม, มา ตสฺส การณา กิเลสวสํ คจฺฉา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส จ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร, พาราณสิเสฏฺิโน จ ปุตฺโต มหาธนกุมาโร นาม. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกา สหายกา อเหสุํ, เอกาจริยกุเลเยว สิปฺปํ คณฺหึสุ. ราชกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาสิ, เสฏฺิปุตฺโตปิสฺส สนฺติเกเยว อโหสิ. พาราณสิยฺจ เอกา นครโสภิณี วณฺณทาสี อภิรูปา อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺตา. เสฏฺิปุตฺโต เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา นิจฺจกาเล ตาเยว สทฺธึ อภิรมนฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺิฏฺานํ ลภิตฺวาปิ น ตํ วิชหิ, ตเถว เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา อภิรมิ. เสฏฺิปุตฺโต ทิวสสฺส ตโย วาเร ราชุปฏฺานํ คจฺฉติ. อถสฺส เอกทิวสํ ราชุปฏฺานํ คตสฺส รฺา สทฺธึ สมุลฺลปนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคมิ, อนฺธการํ ชาตํ. โส ราชกุลา นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิทานิ เคหํ คนฺตฺวา อาคมนเวลา นตฺถิ, นครโสภิณิยาเยว เคหํ คมิสฺสามี’’ติ อุปฏฺาเก อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ตสฺสา เคหํ ปาวิสิ. อถ นํ สา ทิสฺวา ‘‘อยฺยปุตฺต, สหสฺสํ อาภต’’นฺติ อาห. ‘‘ภทฺเท, อหํ อชฺเชว อติวิกาโล ชาโต, ตสฺมา เคหํ อคนฺตฺวา มนุสฺเส อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ปวิฏฺโสฺมิ, สฺเว ปน เต ทฺเว สหสฺสานิ ทสฺสามี’’ติ.
สา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อชฺช โอกาสํ กริสฺสามิ, อฺเสุปิ ทิวเสสุ ตุจฺฉหตฺถโกว อาคมิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ ปริหายิสฺสติ, น ทานิสฺส โอกาสํ กริสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอวมาห ‘‘สามิ, มยํ วณฺณทาสิโย นาม, อมฺหากํ สหสฺสํ อทตฺวา เกฬิ นาม นตฺถี’’ติ. ‘‘ภทฺเท, สฺเว ทิคุณํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุนปฺปุนํ ¶ ยาจิ. นครโสภิณี ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘เอตสฺส อิธ ตฺวา มํ โอโลเกตุํ มา อทตฺถ, คีวายํ ตํ คเหตฺวา นีหริตฺวา ทฺวารํ ปิทหถา’’ติ. ตํ สุตฺวา ทาสิโย ตถา กรึสุ. อถ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมาย สทฺธึ อสีติโกฏิธนํ ขาทึ, สา มํ เอกทิวสํ ตุจฺฉหตฺถํ ทิสฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหราเปสิ, อโห มาตุคาโม นาม ปาโป นิลฺลชฺโช อกตฺู มิตฺตทุพฺภี’’ติ. โส มาตุคามสฺส อคุณํ อนุสฺสรนฺโตว วิรชฺชิ, ปฏิกูลสฺํ ปฏิลภิ, ฆราวาเสปิ อุกฺกณฺิโต ¶ ‘‘กึ เม ฆราวาเสน, อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ปุน เคหํ อคนฺตฺวา ราชานมฺปิ อทิสฺวาว นครา นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย อุปฺปาเทตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ.
ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ มม สหาโย’’ติ ปุจฺฉิ. นครโสภิณิยาปิ กตกมฺมํ สกลนคเร ปากฏํ ชาตํ. อถสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ เต เทว, สหาโย ลชฺชาย ฆรมฺปิ อคนฺตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิโต ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ตํ สุตฺวา นครโสภิณึ ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ เอกทิวสํ สหสฺสํ อลภิตฺวา มม สหายํ คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติ. ‘‘ปาเป ชมฺมี, สีฆํ มม สหายสฺส คตฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ อาเนหิ, โน เจ อาเนสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ. สา รฺโ วจนํ สุตฺวา ภีตา รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นครา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส วสนฏฺานํ ปริเยสนฺตี สุตวเสน ตํ านํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย, มยา อนฺธพาลภาเวน กตํ โทสํ ขมถ, อหํ น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ ยาจิตฺวา ‘‘สาธุ, ขมามิ เต, นตฺถิ เม ตยิ อาฆาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สเจ เม ขมถ, มยา สทฺธึ รถํ อภิรุหถ, นครํ คจฺฉิสฺสาม, คตกาเล ¶ ยํ มม ฆเร ธนํ อตฺถิ, สพฺพํ ทสฺสามี’’ติ อาห. โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิทานิ ตยา สทฺธึ คนฺตุํ น สกฺกา, ยทา ปน อิมสฺมึ โลเก เยน น ภวิตพฺพํ, ตํ ภวิสฺสติ, อปิ นาม ตทา คจฺเฉยฺย’’นฺติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘คงฺคา กุมุทินี สนฺตา, สงฺขวณฺณา จ โกกิลา;
ชมฺพู ตาลผลํ ทชฺชา, อถ นูน ตทา สิยา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ยถา หิ กุมุทสรา กุมุเทหิ สฺฉนฺนา ติฏฺนฺติ, ตเถว สเจ สกลาปิ มหาคงฺคา กุมุทินี สีฆโสตํ ปหาย สนฺตา อุปสนฺตา สิยา, สพฺเพ โกกิลา จ สงฺขวณฺณา ภเวยฺยุํ, สพฺโพ ชมฺพุรุกฺโข จ ตาลผลํ ทเทยฺย. อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตาทิเส กาเล อมฺหากมฺปิ สมาคโม นูน สิยา, ภเวยฺย นามาติ วุตฺตํ โหติ.
เอวฺจ ¶ วตฺวา ปุนปิ ตาย ‘‘เอหิ, อยฺย, คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉิสฺสามา’’ติ วตฺวา ‘‘กสฺมึ กาเล’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุกสฺมิฺจ อสุกสฺมิฺจา’’ติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –
‘‘ยทา กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา;
เหมนฺติกํ ปาวุรณํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา มกสปาทานํ, อฏฺฏาโล สุกโต สิยา;
ทฬฺโห จ อวิกมฺปี จ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา;
สคฺคสฺสาโรหณตฺถาย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา ¶ นิสฺเสณิมารุยฺห, จนฺทํ ขาเทยฺยุ มูสิกา;
ราหฺุจ ปริปาเตยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สุราฆฏํ ปิตฺวา, มกฺขิกา คณจาริณี;
องฺคาเร วาสํ กปฺเปยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโน, คทฺรโภ สุมุโข สิยา;
กุสโล นจฺจคีตสฺส, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา กากา อุลูกา จ, มนฺตเยยฺยุํ รโหคตา;
อฺมฺํ ปิหยฺเยยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา ¶ มุฬาลปตฺตานํ, ฉตฺตํ ถิรตรํ สิยา;
วสฺสสฺส ปฏิฆาตาย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา กุลโก สกุโณ, ปพฺพตํ คนฺธมาทนํ;
ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สามุทฺทิกํ นาวํ, สยนฺตํ สวฏากรํ;
เจโฏ อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ติวิโธติ เอโก กจฺฉปโลมมเยน ปุปฺเผน, เอโก ตูเลน, เอโก อุภเยนาติ เอวํ ติปฺปกาโร. เหมนฺติกํ ปาวุรณนฺติ หิมปาตสมเย ปาวุรณาย ภวิตุํ สมตฺโถ. อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตสฺมึ กาเล มม ตยา สทฺธึ เอกํเสเนว สํสคฺโค สิยา. เอวํ สพฺพตฺถ ปจฺฉิมปทํ โยเชตพฺพํ. อฏฺฏาโล สุกโตติ อภิรุหิตฺวา ยุชฺฌนฺตํ ปุริสสตํ ธาเรตุํ ยถา สกฺโกติ, เอวํ สุกโต. ปริปาเตยฺยุนฺติ ปลาเปยฺยุํ. องฺคาเรติ วีตจฺจิกงฺคารสนฺถเร. วาสํ กปฺเปยฺยุนฺติ เอเกกํ สุราฆฏํ ปิวิตฺวา มตฺตา วเสยฺยุํ. พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโนติ พิมฺพผลสทิเสหิ โอฏฺเหิ สมนฺนาคโต. สุมุโขติ สุวณฺณอาทาสสทิโส มุโข. ปิหเยยฺยุนฺติ อฺมฺสฺส สมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺตา ปิหเยยฺยุํ ปตฺเถยฺยุํ. มุฬาลปตฺตานนฺติ สณฺหานํ มุฬาลคจฺฉปตฺตานํ. กุลโกติ เอโก ขุทฺทกสกุโณ. สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺทปกฺขนฺทนมหานาวํ. สยนฺตํ สวฏากรนฺติ ยนฺเตน เจว วฏากเรน ¶ จ สทฺธึ สพฺพสมฺภารยุตฺตํ. เจโฏ อาทายาติ ยทา เอวรูปํ นาวํ ขุทฺทโก คามทารโก หตฺเถน คเหตฺวา คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.
อิติ มหาสตฺโต อิมินา อฏฺานปริกปฺเปน เอกาทส คาถา อภาสิ. ตํ สุตฺวา นครโสภิณี มหาสตฺตํ ขมาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา รฺโ ตํ การณํ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจิตฺวา คณฺหิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตฺู มิตฺตทุพฺภี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อฏฺานชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๒๖] ๑๐. ทีปิชาตกวณฺณนา
ขมนียํ ¶ ¶ ยาปนียนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ เอฬิกํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร คิริปริกฺขิตฺเต เอกทฺวาเร คิริพฺพชเสนาสเน วิหาสิ. ทฺวารสมีเปเยวสฺส จงฺกโม อโหสิ. ตทา เอฬกปาลกา ‘‘เอฬกา เอตฺถ จรนฺตู’’ติ คิริพฺพชํ ปเวเสตฺวา กีฬนฺตา วิหรนฺติ. เตสุ เอกทิวสํ สายํ อาคนฺตฺวา เอฬเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา เอฬิกา ทูเร จรมานา เอฬเก นิกฺขมนฺเต อทิสฺวา โอหียิ. ตํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺตึ เอโก ทีปิโก ทิสฺวา ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ คิริพฺพชทฺวาเร อฏฺาสิ. สาปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มํ มาเรตฺวา ขาทิตุกามตาย ิโต, สเจ นิวตฺติตฺวา ปลายิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, อชฺช มยา ปุริสการํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา สิงฺคานิ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส อภิมุขํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ทีปิกสฺส ‘‘อิโต คณฺหิสฺสามิ, อิโต คณฺหิสฺสามี’’ติ วิปฺผนฺทโตว คหณํ อนุปคนฺตฺวา เวเคน ปลายิตฺวา เอฬกานํ อนฺตรํ ปาวิสิ. อถ เถโร ตํ เตสํ กิริยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอวํ ภนฺเต, สา เอฬิกา อตฺตโน อุปายกุสลตาย ปรกฺกมํ กตฺวา ทีปิกโต มุจฺจี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘โมคฺคลฺลาน, อิทานิ ตาว โส ทีปิโก ตํ คเหตุํ นาสกฺขิ, ปุพฺเพ ปน นํ วิรวนฺตึ มาเรตฺวา ขาที’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มคธรฏฺเ โพธิสตฺโต เอกสฺมึ คาเม มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา จิรํ หิมวนฺเต วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ราชคหํ คนฺตฺวา เอกสฺมึเยว คิริพฺพเช ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. ตทา อิมินาว นิยาเมน เอฬกปาลเกสุ เอฬเก จรนฺเตสุ เอกทิวสํ เอวเมว เอกํ เอฬิกํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺตึ ทิสฺวา เอโก ทีปิโก ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ ทฺวาเร อฏฺาสิ. สาปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถิ, เอเกนุปาเยน อิมินา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา หทยมสฺส มุทุกํ ชเนตฺวา ¶ ชีวิตํ รกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทูรโตว เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตี อาคจฺฉมานา ปมํ คาถมาห –
‘‘ขมนียํ ¶ ยาปนียํ, กจฺจิ มาตุล เต สุขํ;
สุขํ เต อมฺมา อวจ, สุขกามาว เต มย’’นฺติ.
ตตฺถ สุขํ เต อมฺมาติ มยฺหํ มาตาปิ ‘‘ตุมฺหากํ สุขํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อชฺช มํ อวจาติ อตฺโถ. มยนฺติ มาตุล มยมฺปิ ตุมฺหากํ สุขํ เอว อิจฺฉามาติ.
ตํ สุตฺวา ทีปิโก ‘‘อยํ ธุตฺติกา มํ มาตุลวาเทน วฺเจตุกามา, น เม กกฺขฬภาวํ ชานาตี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘นงฺคุฏฺํ เม อวกฺกมฺม, เหยิตฺวาน เอฬิเก;
สาชฺช มาตุลวาเทน, มฺุจิตพฺพา นุ มฺสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มม นงฺคุฏฺมณฺฑลํ อกฺกมิตฺวา เหยิตฺวา อาคจฺฉสิ, สา ตฺวํ ‘‘อชฺช มาตุลวาเทน มฺุจิตพฺพาหมสฺมี’’ติ มฺสิ นุ, เอวํ มฺสิ มฺเติ.
ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘มาตุล, มา เอวํ กรี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ปุรตฺถามุโข นิสินฺโนสิ, อหํ เต มุขมาคตา;
ปจฺฉโต ตุยฺหํ นงฺคุฏฺํ, กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ มุขนฺติ อภิมุขํ. กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมินฺติ ตว ปจฺฉโต ิตํ อหํ กถํ อวกฺกมินฺติ อตฺโถ.
อถ นํ โส ‘‘กึ กเถสิ เอฬิเก, มม นงฺคุฏฺสฺส อฏฺิตฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยาวตา ¶ จตุโร ทีปา, สสมุทฺทา สปพฺพตา;
ตาวตา มยฺหํ นงฺคุฏฺํ, กถํ โข ตํ วิวชฺชยี’’ติ.
ตตฺถ ตาวตาติ เอตฺตกํ านํ มม นงฺคุฏฺํ ปริกฺขิปิตฺวา คตนฺติ วทติ.
ตํ สุตฺวา เอฬิกา ‘‘อยํ ปาโป มธุรกถาย น อลฺลียติ, ปฏิสตฺตุ หุตฺวา ตสฺส กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ปุพฺเพว ¶ เมตมกฺขึสุ, มาตา ปิตา จ ภาตโร;
ทีฆํ ทุฏฺสฺส นงฺคุฏฺํ, สามฺหิ เวหายสาคตา’’ติ.
ตตฺถ อกฺขึสูติ ปุพฺเพว เม เอตํ มาตา จ ปิตา จ ภาตโร จ อาจิกฺขึสุ. สามฺหีติ สา อหํ าตกานํ สนฺติกา ตว นงฺคุฏฺสฺส ทีฆภาวํ สุตฺวา ตว นงฺคุฏฺํ ปริหรนฺตี เวหายสา อากาเสน อาคตาติ.
อถ นํ โส ‘‘ชานามิ เต อหํ อากาเสน อาคตภาวํ, เอวํ อาคจฺฉนฺตี ปน มยฺหํ ภกฺเข นาเสตฺวา อาคตาสี’’ติ วตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, อนฺตลิกฺขสฺมิ เอฬิเก;
มิคสงฺโฆ ปลายิตฺถ, ภกฺโข เม นาสิโต ตยา’’ติ.
ตํ สุตฺวา อิตรา มรณภยภีตา อฺํ การณํ อาหริตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘มาตุล, มา เอวรูปํ กกฺขฬกมฺมํ กริ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ วิลปิ. อิตโรปิ นํ วิลปนฺติฺเว ขนฺเธ คเหตฺวา มาเรตฺวา ขาทิ.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ วิลปนฺติยา, เอฬกิยา รุหคฺฆโส;
คลกํ อนฺวาวมทฺทิ, นตฺถิ ทุฏฺเ สุภาสิตํ.
‘‘เนว ทุฏฺเ นโย อตฺถิ, น ธมฺโม น สุภาสิตํ;
นิกฺกมํ ทุฏฺเ ยฺุเชถ, โส จ สพฺภึ น รฺชตี’’ติ. –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา –
ตตฺถ ¶ รุหคฺฆโสติ รุหิรภกฺโข โลหิตปายี สาหสิกทีปิโก. คลกํ อนฺวาวมทฺทีติ คีวํ มทฺทิ, ฑํสิตฺวา ผาเลสีติ อตฺโถ. นโยติ การณํ. ธมฺโมติ สภาโว. สุภาสิตนฺติ สุกถิตวจนํ, สพฺพเมตํ ทุฏฺเ นตฺถีติ อตฺโถ. นิกฺกมํ ทุฏฺเ ยฺุเชถาติ ภิกฺขเว, ทุฏฺปุคฺคเล ปรกฺกมเมว ยฺุเชยฺย. โส จ สพฺภึ น รฺชตีติ โส ปน ปุคฺคโล สพฺภึ สุนฺทรํ สุภาสิตํ น รฺชติ, น ปิยายตีติ อตฺโถ. ตาปโส เตสํ กิริยํ สพฺพํ อทฺทส.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอฬิกาว เอตรหิ เอฬิกา อโหสิ, ทีปิโกปิ เอตรหิ ทีปิโกว, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทีปิชาตกวณฺณนา ทสมา.
ชาตกุทฺทานํ –
กจฺจานี อฏฺสทฺทฺจ, สุลสา จ สุมงฺคลํ;
คงฺคมาลฺจ เจติยํ, อินฺทฺริยฺเจว อาทิตฺตํ;
อฏฺานฺเจว ทีปิ จ, ทส อฏฺนิปาตเก.
อฏฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นวกนิปาโต
[๔๒๗] ๑. คิชฺฌชาตกวณฺณนา
ปริสงฺกุปโถ ¶ ¶ ¶ นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร เอโก กุลปุตฺโต นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ อตฺถกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ เจว สพฺรหฺมจารีหิ จ ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ อาโลกิตพฺพํ, เอวํ วิโลกิตพฺพํ, เอวํ สมิฺชิตพฺพํ, เอวํ ปสาริตพฺพํ, เอวํ นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพํ, เอวํ ปตฺโต คเหตพฺโพ, ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ คเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพํ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาเรน โภชเน มตฺตฺุนา ชาคริยมนุยุตฺเตน ภวิตพฺพํ, อิทํ อาคนฺตุกวตฺตํ นาม ชานิตพฺพํ, อิทํ คมิกวตฺตํ นาม, อิมานิ จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ, อสีติ มหาวตฺตานิ. ตตฺถ เต สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อิเม เตรส ธุตงฺคคุณา นาม, เอเต สมาทาย วตฺติตพฺพ’’นฺติ โอวทิยมาโน ทุพฺพโจ อโหสิ อกฺขโม อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนึ. ‘‘อหํ ตุมฺเห น วทามิ, ตุมฺเห ปน มํ กสฺมา วทถ, อหเมว อตฺตโน อตฺถํ วา อนตฺถํ วา ชานิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิ. อถสฺส ทุพฺพจภาวํ ตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ อคุณกถํ กเถนฺตา นิสีทึสุ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ¶ อตฺถกามานํ วจนํ น กโรสิ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา เวรมฺภวาตมุเข จุณฺณวิจุณฺโณ ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติ. ปุตฺโต ปนสฺส สุปตฺโต นาม คิชฺฌราชา อเนกสหสฺสคิชฺฌปริวาโร ถามสมฺปนฺโน อโหสิ. โส มาตาปิตโร โปเสสิ, ถามสมฺปนฺนตฺตา ปน อติทูรํ อุปฺปตติ. อถ นํ ปิตา ‘‘ตาต, เอตฺตกํ นาม านํ อติกฺกมิตฺวา น คนฺตพฺพ’’นฺติ โอวทิ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวาปิ เอกทิวสํ ปน ¶ วุฏฺเ เทเว คิชฺเฌหิ ¶ สทฺธึ อุปฺปติตฺวา เสเส โอหาย อติภูมึ คนฺตฺวา เวรมฺภวาตมุขํ ปตฺวา จุณฺณวิจุณฺณภาวํ ปาปุณิ. สตฺถา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ปริสงฺกุปโถ นาม, คิชฺฌปนฺโถ สนนฺตโน;
ตตฺราสิ มาตาปิตโร, คิชฺโฌ โปเสสิ ชิณฺณเก;
เตสํ อชครเมทํ, อจฺจหาสิ พหุตฺตโส.
‘‘ปิตา จ ปุตฺตํ อวจ, ชานํ อุจฺจํ ปปาตินํ;
สุปตฺตํ ถามสมฺปนฺนํ, เตชสฺสึ ทูรคามินํ.
‘‘ปริปฺลวนฺตํ ปถวึ, ยทา ตาต วิชานหิ;
สาคเรน ปริกฺขิตฺตํ, จกฺกํว ปริมณฺฑลํ;
ตโต ตาต นิวตฺตสฺสุ, มาสฺสุ เอตฺโต ปรํ คมิ.
‘‘อุทปตฺโตสิ เวเคน, พลี ปกฺขี ทิชุตฺตโม;
โอโลกยนฺโต วกฺกงฺโค, ปพฺพตานิ วนานิ จ.
‘‘อทฺทสฺส ปถวึ คิชฺโฌ, ยถาสาสิ ปิตุสฺสุตํ;
สาคเรน ปริกฺขิตฺตํ, จกฺกํว ปริมณฺฑลํ.
‘‘ตฺจ โส สมติกฺกมฺม, ปรเมวจฺจวตฺตถ;
ตฺจ วาตสิขา ติกฺขา, อจฺจหาสิ พลึ ทิชํ.
‘‘นาสกฺขาติคโต โปโส, ปุนเทว นิวตฺติตุํ;
ทิโช พฺยสนมาปาทิ, เวรมฺภานํ วสํ คโต.
‘‘ตสฺส ¶ ปุตฺตา จ ทารา จ, เย จฺเ อนุชีวิโน;
สพฺเพ พฺยสนมาปาทุํ, อโนวาทกเร ทิเช.
‘‘เอวมฺปิ ¶ อิธ วุฑฺฒานํ, โย วากฺยํ นาวพุชฺฌติ;
อติสีมจโร ทิตฺโต, คิชฺโฌวาตีตสาสโน;
ส เว พฺยสนํ ปปฺโปติ, อกตฺวา วุฑฺฒสาสน’’นฺติ.
ตตฺถ ปริสงฺกุปโถติ สงฺกุปโถ. มนุสฺสา หิรฺสุวณฺณตฺถาย คจฺฉนฺตา ตสฺมึ ปเทเส ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตสุ รชฺชุโย พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ, เตน โส คิชฺฌปพฺพเต ชงฺฆมคฺโค ‘‘สงฺกุปโถ’’ติ วุจฺจติ. คิชฺฌปนฺโถติ ¶ คิชฺฌปพฺพตมตฺถเก มหามคฺโค. สนนฺตโนติ โปราโณ. ตตฺราสีติ ตสฺมึ คิชฺฌปพฺพตมตฺถเก สงฺกุปเถ เอโก คิชฺโฌ อาสิ, โส ชิณฺณเก มาตาปิตโร โปเสสิ. อชครเมทนฺติ อชครานํ เมทํ. อจฺจหาสีติ อติวิย อาหริ. พหุตฺตโสติ พหุโส. ชานํ อุจฺจํ ปปาตินนฺติ ‘‘ปุตฺโต เต อติอุจฺจํ านํ ลงฺฆตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อุจฺเจ ปปาตี อย’’นฺติ ชานนฺโต. เตชสฺสินฺติ ปุริสเตชสมฺปนฺนํ. ทูรคามินนฺติ เตเนว เตเชน ทูรคามึ. ปริปฺลวนฺตนฺติ อุปฺปลปตฺตํ วิย อุทเก อุปฺลวมานํ. วิชานหีติ วิชานาสิ. จกฺกํว ปริมณฺฑลนฺติ ยสฺมึ เต ปเทเส ิตสฺส สมุทฺเทน ปริจฺฉินฺโน ชมฺพุทีโป จกฺกมณฺฑลํว ปฺายติ, ตโต ตาต นิวตฺตาหีติ โอวทนฺโต เอวมาห.
อุทปตฺโตสีติ ปิตุ โอวาทํ อกตฺวา เอกทิวสํ คิชฺเฌหิ สทฺธึ อุปฺปติโต เต โอหาย ปิตรา กถิตฏฺานํ อคมาสิ. โอโลกยนฺโตติ ตํ านํ ปตฺวา เหฏฺา โอโลเกนฺโต. วกฺกงฺโคติ วงฺกคีโว. ยถาสาสิ ปิตุสฺสุตนฺติ ยถาสฺส ปิตุ สนฺติกา สุตํ อาสิ, ตเถว อทฺทส, ‘‘ยถาสฺสาสี’’ติปิ ปาโ. ปรเมวจฺจวตฺตถาติ ปิตรา อกฺขาตฏฺานโต ปรํ อติวตฺโตว. ตฺจ วาตสิขา ติกฺขาติ ตํ อโนวาทกํ พลิมฺปิ สมานํ ทิชํ ติขิณเวรมฺภวาตสิขา อจฺจหาสิ อติหริ, จุณฺณวิจุณฺณํ อกาสิ. นาสกฺขาติคโตติ นาสกฺขิ อติคโต. โปโสติ สตฺโต. อโนวาทกเรติ ตสฺมึ ทิเช ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺเต สพฺเพปิ เต มหาทุกฺขํ ปาปุณึสุ. อกตฺวา วุฑฺฒสาสนนฺติ วุฑฺฒานํ หิตกามานํ วจนํ อกตฺวา เอวเมว พฺยสนํ มหาทุกฺขํ ปาปุณาติ. ตสฺมา ¶ ตฺวํ ภิกฺขุ มา คิชฺฌสทิโส ภว, อตฺถกามานํ วจนํ กโรหีติ. โส สตฺถารา เอวํ โอวทิโต ตโต ปฏฺาย สุวโจ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพจคิชฺโฌ เอตรหิ ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, คิชฺฌปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
คิชฺฌชาตกวณฺณนา ปมา.
[๔๒๘] ๒. โกสมฺพิยชาตกวณฺณนา
ปุถุสทฺโทติ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา โกสมฺพึ นิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต โกสมฺพิยํ ภณฺฑนการเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๕๑ อาทโย) อาคตเมว, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป. ตทา กิร ทฺเว ภิกฺขู เอกสฺมึ อาวาเส วสึสุ วินยธโร จ สุตฺตนฺติโก จ. เตสุ สุตฺตนฺติโก เอกทิวสํ สรีรวลฺชํ กตฺวา อุทกโกฏฺเก อาจมนอุทกาวเสสํ ภาชเน เปตฺวา นิกฺขมิ. ปจฺฉา วินยธโร ตตฺถ ปวิฏฺโ ตํ อุทกํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อาวุโส, ตยา อุทกํ ปิต’’นฺติ. ‘‘อามาวุโส’’ติ. ‘‘กึ ปเนตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสี’’ติ? ‘‘อามาวุโส น ชานามี’’ติ. ‘‘โหติ, อาวุโส, เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ? ‘‘เตน หิ ปฏิกริสฺสามิ น’’นฺติ. ‘‘สเจ ปน เต, อาวุโส, อสฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ อาปตฺตี’’ติ. โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ อโหสิ. วินยธโรปิ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ ‘‘อยํ สุตฺตนฺติโก อาปตฺตึ อาปชฺชมาโนปิ น ชานาตี’’ติ อาโรเจสิ. เต ตสฺส นิสฺสิตเก ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาปิ อาปตฺติภาวํ น ชานาตี’’ติ อาหํสุ. เต คนฺตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อาโรเจสุํ. โส เอวมาห – ‘‘อยํ วินยธโร ปุพฺเพ ‘อนาปตฺตี’ติ วตฺวา อิทานิ ‘อาปตฺตี’ติ วทติ, มุสาวาที เอโส’’ติ. เต คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย มุสาวาที’’ติ เอวํ อฺมฺํ กลหํ วฑฺฒยึสุ. ตโต วินยธโร โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺส อาปตฺติยา อทสฺสเนน อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิ. ตโต ปฏฺาย เตสํ ปจฺจยทายกา อุปาสกาปิ ทฺเว โกฏฺาสา อเหสุํ. โอวาทปฏิคฺคาหิกา ภิกฺขุนิโยปิ อารกฺขเทวตาปิ ทฺเว โกฏฺาสา อเหสุํ. ตาสํ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตา อากาสฏฺเทวตาปิ ยาว ¶ พฺรหฺมโลกา สพฺเพ ปุถุชฺชนา ทฺเว ปกฺขา อเหสุํ. ยาว อกนิฏฺภวนา ปน อิทํ โกลาหลํ อคมาสิ.
อเถโก ภิกฺขุ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปกานํ ‘‘ธมฺมิเกเนว กมฺเมน อยํ อุกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ อธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต’’ติ ลทฺธึ, อุกฺเขปเกหิ วาริยมานานมฺปิ เตสํ ตํ อนุปริวาเรตฺวา จรณภาวฺจ สตฺถุ อาโรเจสิ. ภควา ‘‘สมคฺคา กิร โหนฺตู’’ติ ทฺเว วาเร เปเสตฺวา ‘‘น อิจฺฉนฺติ ภนฺเต สมคฺคา ภวิตุ’’นฺติ สุตฺวา ¶ ตติยวาเร ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุกฺเขปกานํ อุกฺเขปเน, อิตเรสฺจ อสฺจิจฺจ อาปตฺติยา อทสฺสเน อาทีนวํ วตฺวา ปกฺกามิ. ปุน เตสํ ตตฺเถว เอกสีมายํ อุโปสถาทีนิ กาเรตฺวา ภตฺตคฺคาทีสุ ภณฺฑนชาตานํ ‘‘อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพ’’นฺติ ภตฺตคฺเค วตฺตํ ปฺาเปตฺวา ‘‘อิทานิปิ ภณฺฑนชาตา วิหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ ¶ วตฺวา อฺตเรน ภิกฺขุนา ธมฺมวาทินา ภควโต วิเหสํ อนิจฺฉนฺเตน ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺมสามิ, อปฺโปสฺสุกฺโก ภนฺเต, ภควา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยํ เตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปฺายิสฺสามา’’ติ วุตฺเต –
ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม กาสิราชา อโหสีติ พฺรหฺมทตฺเตน ทีฆีติสฺส โกสลรฺโ รชฺชํ อจฺฉนฺทิตฺวา อฺาตกเวเสน วสนฺตสฺส มาริตภาวฺเจว ทีฆาวุกุมาเรน อตฺตโน ชีวิเต ทินฺเน ตโต ปฏฺาย เตสํ สมคฺคภาวฺจ กเถตฺวา ‘‘เตสฺหิ นาม, ภิกฺขเว, ราชูนํ อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ เอวรูปํ ขนฺติโสรจฺจํ ภวิสฺสติ. อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, โสเภถ, ยํ ตุมฺเห เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา ขมา จ ภเวยฺยาถ โสรตา จา’’ติ โอวทิตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑน’’นฺติ วาเรตฺวา อโนรมนฺเต ทิสฺวา ‘‘ปริยาทิณฺณรูปา โข อิเม โมฆปุริสา, น ยิเม สุกรา สฺาเปตุ’’นฺติ ปกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏิยา โถกํ วิสฺสมิตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย สงฺฆมชฺเฌ อากาเส ตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ปุถุสทฺโท ¶ สมชโน, น พาโล โกจิ มฺถ;
สงฺฆสฺมึ ภิชฺชมานสฺมึ, นาฺํ ภิยฺโย อมฺรุํ.
‘‘ปริมุฏฺา ปณฺฑิตาภาสา, วาจาโคจรภาณิโน;
ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, เยน นีตา น ตํ วิทู.
‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติ.
‘‘อกฺโกจฺฉิ ¶ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;
เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติ.
‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;
อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.
‘‘ปเร ¶ จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;
เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคา.
‘‘อฏฺิจฺฉินฺนา ปาณหรา, ควาสฺสธนหาริโน;
รฏฺํ วิลุมฺปมานานํ, เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ;
กสฺมา ตุมฺหาก โน สิยา.
‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึจรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึจรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
‘‘เอกสฺส จริตํ เสยฺโย, นตฺถิ พาเล สหายตา;
เอโก จเร น ปาปานิ กยิรา, อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครฺเว นาโค’’ติ.
ตตฺถ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโท. สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉารเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติ. น พาโล โกจิ มฺถาติ ตตฺถ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ ¶ น มฺิตฺถ, สพฺเพ ปณฺฑิตมานิโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการโก ชโนเยว. นาฺํ ภิยฺโย อมฺรุนฺติ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มฺิตฺถ, ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมึ ภิชฺชมาเน อฺมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มฺิตฺถาติ อตฺโถ.
ปริมุฏฺาติ มุฏฺสฺสติโน. ปณฺฑิตาภาสาติ อตฺตโน ปณฺฑิตมาเนน ¶ ปณฺฑิตสทิสา. วาจาโคจรภาณิโนติ รา-การสฺส รสฺสาเทโส กโต, วาจาโคจรา จ น สติปฏฺานาทิอริยธมฺมโคจรา, ภาณิโน จ. กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามนฺติ, ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา อคฺคปาเทหิ ตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถ. เยน นีตาติ เยน ภณฺฑเนน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตา. น ตํ วิทูติ เอวํ ‘‘อาทีนวํ อิท’’นฺติ ตํ น ชานนฺติ.
เย ¶ จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ ม’’นฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติ. สนนฺตโนติ โปราโณ. ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ ภณฺฑนการกา ปเร นาม. เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ โกลาหลํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม นสฺสาม, สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ ภิกฺขเว, เอวฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ.
อฏฺิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา พฺรหฺมทตฺตฺจ ทีฆาวุกุมารฺจ สนฺธาย วุตฺตา. เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ. กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ? เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา, น ควาสฺสธนานิ หฏานิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, เตสฺหิ นาม อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ ราชูนํ เอวรูปา สงฺคติ สมาคโม อาวาหวิวาหสมฺพนฺธํ กตฺวา เอกโต ปานโภชนํ โหติ, ตุมฺเห เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน เวรมตฺตมฺปิ ชหิตุํ น สกฺโกถ, โก ตุมฺหากํ ภิกฺขุภาโวติ.
สเจ ¶ ลเภถาติอาทิคาถาโย ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สพฺเพ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธึ อตฺตมโน สติมา จเรยฺย. ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมราชา จ ปหาย เอกโกว จรึสุ, เอวํ จเรยฺยาติ อตฺโถ. มาตงฺครฺเว นาโคติ มาตงฺโค อรฺเ นาโคว. มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ, นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํ. ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรฺเ เอกโก จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ สีลวหตฺถินาโค. ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติ.
สตฺถา เอวํ กเถตฺวาปิ เต ภิกฺขู สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต พาลกโลณกคามํ คนฺตฺวา ภคุตฺเถรสฺส เอกีภาเว อานิสํสํ กเถตฺวา ตโต ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ สามคฺคิวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา ตโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ตตฺถ ¶ เตมาสํ วสิตฺวา ปุน โกสมฺพึ อคนฺตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิ. โกสมฺพิวาสิโนปิ อุปาสกา ‘‘อิเม โข อยฺยา, โกสมฺพกา ภิกฺขู พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การกา, อิเมหิ อุพฺพาฬฺโห ภควา ปกฺกนฺโต, อิเมสํ เนว อภิวาทนาทีนิ กริสฺสาม, น อุปคตานํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสาม, เอวํ อิเม ¶ ปกฺกมิสฺสนฺติ วา เวรํ วิรมิสฺสนฺติ วา ภควนฺตํ วา ปสาเทสฺสนฺตี’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตเถว อกํสุ. เต เตน ทณฺฑกมฺเมน ปีฬิตา สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควนฺตํ ขมาเปสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา อโหสิ, มาตา มหามายา, ทีฆาวุกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โกสมฺพิยชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๔๒๙] ๓. มหาสุวชาตกวณฺณนา
ทุโม ¶ ยทา โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา โกสลชนปเท อฺตรํ ปจฺจนฺตคามํ อุปนิสฺสาย อรฺเ วิหาสิ. มนุสฺสา ตสฺส รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ สมฺปาเทตฺวา คมนาคมนสมฺปนฺเน าเน เสนาสนํ กตฺวา สกฺกจฺจํ อุปฏฺหึสุ. ตสฺส วสฺสูปคตสฺส ปมมาเสเยว โส คาโม ฌายิ, มนุสฺสานํ พีชมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นาโหสิ. เต ตสฺส ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ นาสกฺขึสุ. โส สปฺปายเสนาสเนปิ ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ เตมาสจฺจเยน สตฺถารํ วนฺทิตุํ อาคตํ สตฺถา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กจฺจิ ภิกฺขุ ปิณฺฑปาเตน น กิลมนฺโตสิ, เสนาสนสปฺปายฺจ อโหสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘ตสฺส เสนาสนํ สปฺปาย’’นฺติ ตฺวา ‘‘ภิกฺขุ สมเณน นาม เสนาสนสปฺปาเย สติ โลลุปฺปจารํ ปหาย กิฺจิเทว ยถาลทฺธํ ปริภฺุชิตฺวา สนฺตุฏฺเน สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน นิวาสสุกฺขรุกฺเข จุณฺณํ ¶ ขาทนฺตาปิ โลลุปฺปจารํ ปหาย สนฺตุฏฺา มิตฺตธมฺมํ อภินฺทิตฺวา อฺตฺถ น คมึสุ, ตฺวํ ปน กสฺมา ‘ปิณฺฑปาโต ปริตฺโต ลูโข’ติ สปฺปายเสนาสนํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต หิมวนฺเต คงฺคาตีเร เอกสฺมึ อุทุมฺพรวเน อเนกสตสหสฺสา สุกา วสึสุ. ตตฺร เอโก สุวราชา อตฺตโน นิวาสรุกฺขสฺส ผเลสุ ขีเณสุ ยเทว อวสิฏฺํ โหติ องฺกุโร วา ปตฺตํ วา ตโจ วา ปปฏิกา วา, ตํ ขาทิตฺวา คงฺคาย ปานียํ ปิวิตฺวา ปรมปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺโ หุตฺวา อฺตฺถ น คจฺฉติ. ตสฺส อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺภาวคุเณน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ. สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถํ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ รุกฺขํ สุกฺขาเปสิ. รุกฺโข ¶ ขาณุกมตฺโต หุตฺวา ฉิทฺทาวฉิทฺโท วาเต ปหรนฺเต อาโกฏิยมาโน วิย อฏฺาสิ. ตสฺส ฉิทฺเทหิ จุณฺณานิ นิกฺขมนฺติ. สุวราชา ตานิ จุณฺณานิ ขาทิตฺวา คงฺคาย ปานียํ ปิวิตฺวา อฺตฺถ อคนฺตฺวา วาตาตปํ อคเณตฺวา อุทุมฺพรขาณุเก นิสีทิ. สกฺโก ตสฺส ปรมปฺปิจฺฉภาวํ ตฺวา ‘‘มิตฺตธมฺมคุณํ กถาเปตฺวา วรมสฺส ทตฺวา อุทุมฺพรํ ¶ อมตผลํ กริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ เอโก หํสราชา หุตฺวา สุชํ อสุรกฺํ ปุรโต กตฺวา ตํ อุทุมฺพรวนํ คนฺตฺวา อวิทูเร เอกรุกฺขสฺส สาขาย นิสีทิตฺวา เตน สทฺธึ กถํ สมุฏฺาเปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ทุโม ยทา โหติ ผลูปปนฺโน, ภฺุชนฺติ นํ วิหงฺคมา สมฺปตนฺตา;
ขีณนฺติ ตฺวาน ทุมํ ผลจฺจเย, ทิโสทิสํ ยนฺติ ตโต วิหงฺคมา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – สุวราช, รุกฺโข นาม ยทา ผลสมฺปนฺโน โหติ, ตทา ตํ สาขโต สาขํ สมฺปตนฺตาว วิหงฺคมา ภฺุชนฺติ, ตํ ปน ขีณํ ตฺวา ผลานํ อจฺจเยน ตโต รุกฺขโต ทิโสทิสํ วิหงฺคมา คจฺฉนฺตีติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ตโต นํ อุยฺโยเชตุํ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘จร จาริกํ โลหิตตุณฺฑ มา มริ, กึ ตฺวํ สุว สุกฺขทุมมฺหิ ฌายสิ;
ตทิงฺฆ มํ พฺรูหิ วสนฺตสนฺนิภ, กสฺมา สุว สุกฺขทุมํ น ริฺจสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ฌายสีติ กึการณา สุกฺขขาณุมตฺถเก ฌายนฺโต ปชฺฌายนฺโต ติฏฺสิ. อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. วสนฺตสนฺนิภาติ วสนฺตกาเล วนสณฺโฑ สุวคณสโมกิณฺโณ วิย นีโลภาโส โหติ, เตน ตํ ‘‘วสนฺตสนฺนิภา’’ติ อาลปติ. น ริฺจสีติ น ฉฑฺเฑสิ.
อถ นํ สุวราชา ‘‘อหํ หํส อตฺตโน กตฺุกตเวทิตาย อิมํ รุกฺขํ น ชหามี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘เย เว สขีนํ สขาโร ภวนฺติ, ปาณจฺจเย ทุกฺขสุเขสุ หํส;
ขีณํ อขีณมฺปิ น ตํ ชหนฺติ, สนฺโต สตํ ธมฺมมนุสฺสรนฺตา.
‘‘โสหํ ¶ สตํ อฺตโรสฺมิ หํส, าตี จ เม โหติ สขา จ รุกฺโข;
ตํ นุสฺสเห ชีวิกตฺโถ ปหาตุํ, ขีณนฺติ ตฺวาน น เหส ธมฺโม’’ติ.
ตตฺถ เย เว สขีนํ สขาโร ภวนฺตีติ เย สหายานํ สหายา โหนฺติ. ขีณํ อขีณมฺปีติ ปณฺฑิตา นาม อตฺตโน สหายํ โภคปริกฺขเยน ขีณมฺปิ อขีณมฺปิ น ชหนฺติ. สตํ ธมฺมมนุสฺสรนฺตาติ ปณฺฑิตานํ ปเวณึ อนุสฺสรมานา. าตี จ เมติ หํสราช, อยํ รุกฺโข สมฺปิยายนตฺเถน มยฺหํ าติ จ สมาจิณฺณจรณตาย สขา จ. ชีวิกตฺโถติ ตมหํ ชีวิกาย อตฺถิโก หุตฺวา ปหาตุํ น สกฺโกมิ.
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโ ปสํสิตฺวา วรํ ทาตุกาโม ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘สาธุ ¶ สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโว;
สเจตํ ธมฺมํ โรเจสิ, ปาสํโสสิ วิชานตํ.
‘‘โส เต สุว วรํ ทมฺมิ, ปตฺตยาน วิหงฺคม;
วรํ วรสฺสุ วกฺกงฺค, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ สาธูติ สมฺปหํสนํ. สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโวติ สขิภาโว จ เมตฺติ จ ปริสมชฺเฌ สนฺถโว จาติ ตยา มิตฺตํ กตํ สาธุ โหติ ลทฺธกํ ภทฺทกเมว. สเจตํ ธมฺมนฺติ สเจ เอตํ มิตฺตธมฺมํ. วิชานตนฺติ เอวํ สนฺเต วิฺูนํ ปสํสิตพฺพยุตฺตโกสีติ อตฺโถ. โส เตติ โส อหํ ตุยฺหํ. วรสฺสูติ อิจฺฉสฺสุ. ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสีติ ยํ กิฺจิ มนสา อิจฺฉสิ, สพฺพํ ตํ วรํ ททามิ เตติ.
ตํ สุตฺวา สุวราชา วรํ คณฺหนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘วรฺจ เม หํส ภวํ ทเทยฺย, อยฺจ รุกฺโข ปุนรายุํ ลเภถ;
โส สาขวา ผลิมา สํวิรูฬฺโห, มธุตฺถิโก ติฏฺตุ โสภมาโน’’ติ.
ตตฺถ สาขวาติ สาขสมฺปนฺโน. ผลิมาติ ผเลน อุเปโต. สํวิรูฬฺโหติ สมนฺตโต วิรูฬฺหปตฺโต ¶ ตรุณปตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา. มธุตฺถิโกติ สํวิชฺชมานมธุรผเลสุ ปกฺขิตฺตมธุ วิย มธุรผโล หุตฺวาติ อตฺโถ.
อถสฺส ¶ สกฺโก วรํ ททมาโน อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘ตํ ปสฺส สมฺม ผลิมํ อุฬารํ, สหาว เต โหตุ อุทุมฺพเรน;
โส สาขวา ผลิมา สํวิรูฬฺโห, มธุตฺถิโก ติฏฺตุ โสภมาโน’’ติ.
ตตฺถ สหาว เต โหตุ อุทุมฺพเรนาติ ตว อุทุมฺพเรน สทฺธึ สห เอกโตว วาโส โหตุ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา สกฺโก ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อตฺตโน จ สุชาย จ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา คงฺคาโต หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา อุทุมฺพรขาณุกํ ปหริ. ตาวเทว สาขาวิฏปสจฺฉนฺโน มธุรผโล รุกฺโข อุฏฺหิตฺวา มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย วิลาสสมฺปนฺโน อฏฺาสิ. สุวราชา ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต สกฺกสฺส ถุตึ กโรนฺโต นวมํ คาถมาห –
‘‘เอวํ สกฺก สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช สุขิโต, ทิสฺวาน สผลํ ทุม’’นฺติ.
สกฺโกปิ ตสฺส วรํ ทตฺวา อุทุมฺพรํ อมตผลํ กตฺวา สทฺธึ สุชาย อตฺตโน านเมว คโต. ตมตฺถํ ทีปยมานา โอสาเน อภิสมฺพุทฺธคาถา ปิตา –
‘‘สุวสฺส จ วรํ ทตฺวา, กตฺวาน สผลํ ทุมํ;
ปกฺกามิ สห ภริยาย, เทวานํ นนฺทนํ วน’’นฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ อโลลุปฺปจารา อเหสุํ. ตฺวํ ปน กสฺมา เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิตฺวา โลลุปฺปจารํ จรสิ, คจฺฉ ตตฺเถว วสาหี’’ติ กมฺมฏฺานมสฺส กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. โส ภิกฺขุ ตตฺถ คนฺตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, สุวราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
มหาสุวชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๔๓๐] ๔. จูฬสุวชาตกวณฺณนา
สนฺติ ¶ ¶ รุกฺขาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต เวรฺชกณฺฑํ อารพฺภ กเถสิ. สตฺถริ เวรฺชายํ วสฺสํ วสิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อนุปฺปตฺเต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตถาคโต ขตฺติยสุขุมาโล พุทฺธสุขุมาโล มหนฺเตน อิทฺธานุภาเวน สมนฺนาคโตปิ เวรฺชพฺราหฺมเณน นิมนฺติโต เตมาสํ วสนฺโต มาราวฏฺฏนวเสน ตสฺส สนฺติกา เอกทิวสมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา โลลุปฺปจารํ ปหาย เตมาสํ ปตฺถปุลกปิฏฺโทเกน ยาเปนฺโต อฺตฺถ น อคมาสิ, อโห ตถาคตานํ ¶ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺภาโว’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อิทานิ โลลุปฺปจารปฺปหานํ, ปุพฺเพปิ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ โลลุปฺปจารํ ปหาสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ. สพฺพมฺปิ วตฺถุ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ.
‘‘สนฺติ รุกฺขา หริปตฺตา, ทุมา เนกผลา พหู;
กสฺมา นุ สุกฺเข โกฬาเป, สุวสฺส นิรโต มโน.
‘‘ผลสฺส อุปภฺุชิมฺหา, เนกวสฺสคเณ พหู;
อผลมฺปิ วิทิตฺวาน, สาว เมตฺติ ยถา ปุเร.
‘‘สุกฺขฺจ รุกฺขํ โกฬาปํ, โอปตฺตมผลํ ทุมํ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ โทสํ ปสฺสเส ทิช.
‘‘เย ผลตฺถา สมฺภชนฺติ, อผโลติ ชหนฺติ นํ;
อตฺตตฺถปฺา ทุมฺเมธา, เต โหนฺติ ปกฺขปาติโน.
‘‘สาธุ สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโว;
สเจตํ ธมฺมํ โรเจสิ, ปาสํโสสิ วิชานตํ.
‘‘โส เต สุว วรํ ทมฺมิ, ปตฺตยาน วิหงฺคม;
วรํ วรสฺสุ วกฺกงฺค, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ.
‘‘อปิ ¶ ¶ นาม นํ ปสฺเสยฺยํ, สปตฺตํ สผลํ ทุมํ;
ทลิทฺโทว นิธึ ลทฺธา, นนฺเทยฺยาหํ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ตโต อมตมาทาย, อภิสิฺจิ มหีรุหํ;
ตสฺส สาขา วิรูหึสุ, สีตจฺฉายา มโนรมา.
‘‘เอวํ สกฺก สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช สุขิโต, ทิสฺวาน สผลํ ทุมํ.
‘‘สุวสฺส จ วรํ ทตฺวา, กตฺวาน สผลํ ทุมํ;
ปกฺกามิ สห ภริยาย, เทวานํ นนฺทนํ วน’’นฺติ. –
ปฺหปฏิปฺหาปิ อตฺโถปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา, อนุตฺตานปทเมว ปน วณฺณยิสฺสาม.
หริปตฺตาติ นีลปตฺตสจฺฉนฺนา. โกฬาเปติ วาเต ปหรนฺเต อาโกฏิตสทฺทํ ¶ วิย มฺุจมาเน นิสฺสาเร. สุวสฺสาติ อายสฺมโต สุวราชสฺส กสฺมา เอวรูเป รุกฺเข มโน นิรโต. ผลสฺสาติ ผลํ อสฺส รุกฺขสฺส. เนกวสฺสคเณติ อเนกวสฺสคเณ. พหูติ สมาเนปิ อเนกสเต น ทฺเว ตโย, อถ โข พหูว. วิทิตฺวานาติ หํสราช อิทานิ อมฺหากํ อิมํ รุกฺขํ อผลํ วิทิตฺวาปิ ยถา ปุเร เอเตน สทฺธึ เมตฺติ, สาว เมตฺติ, ตฺหิ มยํ น ภินฺทาม, เมตฺตึ ภินฺทนฺตา หิ อนริยา อสปฺปุริสา นาม โหนฺตีติ ปกาเสนฺโต เอวมาห.
โอปตฺตนฺติ อวปตฺตํ นิปฺปตฺตํ ปติตปตฺตํ. กึ โทสํ ปสฺสเสติ อฺเ สกุณา เอตํ โอหาย อฺตฺถ คจฺฉนฺติ, ตฺวํ เอวํ คมเน กึ นาม โทสํ ปสฺสสิ. เย ผลตฺถาติ เย ปกฺขิโน ผลตฺถาย ผลการณา สมฺภชนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, อผโลติ ตฺวา เอตํ ชหนฺติ. อตฺตตฺถปฺาติ อตฺตโน อตฺถาย ปฺา, ปรํ อโนโลเกตฺวา อตฺตนิเยว วา ิตา เอเตสํ ปฺาติ อตฺตตฺถปฺา. ปกฺขปาติโนติ เต อตฺตโนเยว วุฑฺฒึ ปจฺจาสีสมานา มิตฺตปกฺขํ ปาเตนฺติ นาเสนฺตีติ ปกฺขปาติโน นาม โหนฺติ. อตฺตปกฺเขเยว วา ปตนฺตีติ ปกฺขปาติโน.
อปิ ¶ นาม นนฺติ หํสราช, สเจ เม มโนรโถ นิปฺผชฺเชยฺย, ตยา ทินฺโน วโร สมฺปชฺเชยฺย, อปิ นาม อหํ อิมํ รุกฺขํ สปตฺตํ สผลํ ปุน ปสฺเสยฺยํ, ตโต ทลิทฺโท นิธึ ¶ ลภิตฺวาว ปุนปฺปุนํ เอตํ อภินนฺเทยฺยํ, ตํ ทิสฺวาว ปโมเทยฺยํ. อมตมาทายาติ อตฺตโน อานุภาเวน ิโต คงฺโคทกํ คเหตฺวา อภิสิฺจยีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ชาตเก อิมาย สทฺธึ ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, สุวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬสุวชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๓๑] ๕. หริตจชาตกวณฺณนา
สุตํ เมตํ มหาพฺรหฺเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ เอกํ อลงฺกตมาตุคามํ ทิสฺวา อุกฺกณฺิตํ ทีฆเกสนขโลมํ วิพฺภมิตุกามํ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อรุจิยา อานีตํ. สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึการณา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคามํ ทิสฺวา กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ กิเลโส นาม คุณวิทฺธํสโก อปฺปสฺสาโท นิรเย นิพฺพตฺตาเปติ, เอส ปน กิเลโส กึการณา ตํ น กิลเมสฺสติ? น หิ สิเนรุํ ปหริตฺวา ปหรณวาโต ปุราณปณฺณสฺส ลชฺชติ, อิมฺหิ กิเลสํ นิสฺสาย โพธิาณสฺส อนุปทํ จรมานา ปฺจอภิฺอฏฺสมาปตฺติลาภิโน วิสุทฺธมหาปุริสาปิ สตึ อุปฏฺเปตุํ อสกฺโกนฺตา ฌานํ อนฺตรธาเปสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมึ นิคเม อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, กฺจนฉวิตาย ปนสฺส ‘‘หริตจกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ธนวิโลกนํ กตฺวา ‘‘ธนเมว ปฺายติ, ธนสฺส อุปฺปาทกา น ปฺายนฺติ, มยาปิ มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ มรณภยภีโต มหาทานํ ทตฺวา ¶ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ตตฺถ จิรํ วนมูลผลาหาโร ยาเปตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปพฺพตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปกฺโกสาเปตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ¶ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา อนุโมทนาวสาเน อติเรกตรํ ปสีทิตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ วตฺวา ‘‘วสฺสาวาสฏฺานํ อุปธาเรม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ภุตฺตปาตราโส ตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีนิ การาเปตฺวา อุยฺยานปาลํ ปริจารกํ กตฺวา ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ. มหาสตฺโต ตโต ปฏฺาย นิพทฺธํ รฺโ เคเห ภฺุชนฺโต ทฺวาทส วสฺสานิ ตตฺถ วสิ.
อเถกทิวสํ ราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต ¶ ‘‘อมฺหากํ ปฺุกฺเขตฺตํ มา ปมชฺชี’’ติ มหาสตฺตํ เทวิยา นิยฺยาเทตฺวา อคมาสิ. ตโต ปฏฺาย สา มหาสตฺตํ สหตฺถา ปริวิสติ. อเถกทิวสํ สา โภชนํ สมฺปาเทตฺวา ตสฺมึ จิรายมาเน คนฺโธทเกน นฺหตฺวา สณฺหํ มฏฺสาฏกํ นิวาเสตฺวา สีหปฺชรํ วิวราเปตฺวา สรีเร วาตํ ปหราเปนฺตี ขุทฺทกมฺจเก นิปชฺชิ. มหาสตฺโตปิ ทิวาตรํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต ภิกฺขาภาชนํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา สีหปฺชรํ ปาปุณิ. เทวิยา ตสฺส วากจิรสทฺทํ สุตฺวา เวเคน อุฏฺหนฺติยา มฏฺสาฏโก ภสฺสิ, มหาสตฺตสฺส วิสภาคารมฺมณํ จกฺขุํ ปฏิหฺิ. อถสฺส อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสกาเล อพฺภนฺตเร นิวุตฺถกิเลโส กรณฺฑเก สยิตอาสีวิโส วิย อุฏฺหิตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปสิ. โส สตึ อุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา เทวึ หตฺเถ คณฺหิ, ตาวเทว สาณึ ปริกฺขิปึสุ. โส ตาย สทฺธึ โลกธมฺมํ เสวิตฺวา ภฺุชิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตโต ปฏฺาย เทวสิกํ ตเถว อกาสิ. ตสฺส ตาย สทฺธึ โลกธมฺมปฏิเสวนํ สกลนคเร ปากฏํ ชาตํ. อมจฺจา ‘‘หริตจตาปโส เอวมกาสี’’ติ รฺโ ปณฺณํ ปหิณึสุ. ราชา ‘‘มํ ภินฺทิตุกามา เอวํ วทนฺตี’’ติ อสทฺทหิตฺวา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา พาราณสึ ปจฺจาคนฺตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ, กิร มม อยฺโย ¶ หริตจตาปโส ตยา สทฺธึ โลกธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติ. โส ตสฺสาปิ อสทฺทหิตฺวา ‘‘ตเมว ปฏิปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สุตํ เมตํ มหาพฺรหฺเม, กาเม ภฺุชติ หาริโต;
กจฺเจตํ วจนํ ตุจฺฉํ, กจฺจิ สุทฺโธ อิริยฺยสี’’ติ.
ตตฺถ กจฺเจตนฺติ กจฺจิ เอตํ ‘‘หาริโต กาเม ปริภฺุชตี’’ติ อมฺเหหิ สุตํ วจนํ ตุจฺฉํ อภูตํ, กจฺจิ ตฺวํ สุทฺโธ อิริยฺยสิ วิหรสีติ.
โส ¶ ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา ‘นาหํ ปริภฺุชามี’ติ วุตฺเตปิ มม สทฺทหิสฺสเตว, อิมสฺมึ โลเก สจฺจสทิสี ปติฏฺา นาม นตฺถิ. อุชฺฌิตสจฺจา หิ โพธิมูเล นิสีทิตฺวา โพธึ ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติ, มยา สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โพธิสตฺตสฺส หิ เอกจฺเจสุ าเนสุ ปาณาติปาโตปิ อทินฺนาทานมฺปิ กาเมสุมิจฺฉาจาโรปิ สุราเมรยมชฺชปานมฺปิ โหติเยว, อตฺถเภทกวิสํวาทนํ ปุรกฺขตฺวา มุสาวาโท นาม น โหติ, ตสฺมา โส สจฺจเมว กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘เอวเมตํ มหาราช, ยถา เต วจนํ สุตํ;
กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโนสฺมิ, โมหเนยฺเยสุ มุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ โมหเนยฺเยสูติ กามคุเณสุ. กามคุเณสุ หิ โลโก มุยฺหติ, เต จ โลกํ โมหยนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘โมหเนยฺยา’’ติ วุจฺจนฺตีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตติยํ คาถมาห –
‘‘อทุ ปฺา กิมตฺถิยา, นิปุณา สาธุจินฺตินี;
ยาย อุปฺปติตํ ราคํ, กึ มโน น วิโนทเย’’ติ.
ตตฺถ อทูติ นิปาโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภนฺเต, คิลานสฺส นาม เภสชฺชํ, ปิปาสิตสฺส ปานียํ ปฏิสรณํ, ตุมฺหากํ ปเนสา นิปุณา สาธูนํ อตฺถานํ จินฺตินี ปฺา กิมตฺถิยา, ยาย ปุน อุปฺปติตํ ราคํ กึ มโน น วิโนทเย, กึ จิตฺตํ วิโนเทตุํ นาสกฺขีติ.
อถสฺส ¶ กิเลสพลํ ทสฺเสนฺโต หาริโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘จตฺตาโรเม มหาราช, โลเก อติพลา ภุสา;
ราโค โทโส มโท โมโห, ยตฺถ ปฺา น คาธตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยตฺถาติ เยสุ ปริยุฏฺานํ ปตฺเตสุ มโหเฆ ปติตา วิย ปฺา คาธํ ปติฏฺํ น ลภติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘อรหา สีลสมฺปนฺโน, สุทฺโธ จรติ หาริโต;
เมธาวี ปณฺฑิโต เจว, อิติ โน สมฺมโต ภว’’นฺติ.
ตตฺถ อิติ โน สมฺมโตติ เอวํ อมฺหากํ สมฺมโต สมฺภาวิโต ภวํ.
ตโต หาริโต ฉฏฺมํ คาถมาห –
‘‘เมธาวีนมฺปิ หึสนฺติ, อิสึ ธมฺมคุเณ รตํ;
วิตกฺกา ปาปกา ราช, สุภา ราคูปสํหิตา’’ติ.
ตตฺถ สุภาติ สุภนิมิตฺตคฺคหเณน ปวตฺตาติ.
อถ นํ กิเลสปฺปหาเน อุสฺสาหํ กาเรนฺโต ราชา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘อุปฺปนฺนายํ สรีรโช, ราโค วณฺณวิทูสโน ตว;
ตํ ปชห ภทฺทมตฺถุ เต, พหุนฺนาสิ เมธาวิสมฺมโต’’ติ.
ตตฺถ วณฺณวิทูสโน ตวาติ ตว สรีรวณฺณสฺส จ คุณวณฺณสฺส จ วิทูสโน. พหุนฺนาสีติ พหูนํ อาสิ เมธาวีติ สมฺมโต.
ตโต มหาสตฺโต สตึ ลภิตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘เต อนฺธการเก กาเม, พหุทุกฺเข มหาวิเส;
เตสํ มูลํ คเวสิสฺสํ, เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อนฺธการเกติ ปฺาจกฺขุวินาสนโต อนฺธภาวกเร. พหุทุกฺเขติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทีนิ (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ปาจิ. ๔๑๗; จูฬว. ๖๕) สุตฺตานิ หริตฺวา เตสํ พหุทุกฺขตา ทสฺเสตพฺพา. มหาวิเสติ สมฺปยุตฺตกิเลสวิสสฺส เจว วิปากวิสสฺส ¶ จ มหนฺตตาย มหาวิเส. เตสํ มูลนฺติ เต วุตฺตปฺปกาเร กาเม ปหาตุํ เตสํ มูลํ ¶ คเวสิสฺสํ ปริเยสิสฺสามิ. กึ ปน เตสํ มูลนฺติ? อโยนิโสมนสิกาโร. เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธนนฺติ มหาราช, อิทาเนว ปฺาขคฺเคน ปหริตฺวา สุภนิมิตฺตพนฺธเนน สพนฺธนํ ราคํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อิทฺจ ปน วตฺวา ‘‘มหาราช, โอกาสํ ตาว เม กโรหี’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กสิณมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน นฏฺชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ อฏฺาเน วุตฺถการณา มหาชนมชฺเฌ ครหปฺปตฺโต, อปฺปมตฺโต โหหิ, ปุน ทานิ อหํ อนิตฺถิคนฺธวนสณฺฑเมว คมิสฺสามี’’ติ รฺโ โรทนฺตสฺส ปริเทวนฺตสฺส หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา ตํ การณํ ตฺวา –
‘‘อิทํ วตฺวาน หาริโต, อิสิ สจฺจปรกฺกโม;
กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปโค อหู’’ติ. –
อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถํ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺหิ.
ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, หริตจตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
หริตจชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๓๒] ๖. ปทกุสลมาณวชาตกวณฺณนา
พหุสฺสุตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทารกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกปุตฺโต สตฺตวสฺสกาเลเยว ปทกุสโล อโหสิ. อถสฺส ปิตา ‘‘อิมํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ¶ มิตฺตฆรํ อคมาสิ. โส ปิตุ คตฏฺานํ อปุจฺฉิตฺวาว ตสฺส ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ปิตุ สนฺติเก อฏฺาสิ. อถ นํ ปิตา เอกทิวสํ ปุจฺฉิ ¶ ‘‘ตาต, ตฺวํ มยิ ตํ อชานาเปตฺวา คเตปิ มม คตฏฺานํ กึ ชานาสี’’ติ? ‘‘ตาต ¶ , ปทํ เต สฺชานามิ, ปทกุสโล อห’’นฺติ. อถสฺส วีมํสนตฺถาย ปิตา ภุตฺตปาตราโส ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนนฺตรํ ปฏิวิสฺสกฆรํ คนฺตฺวา ตโต ทุติยํ, ตโต ตติยํ ฆรํ ปวิสิตฺวา ตติยฆรา นิกฺขมิตฺวา ปุน อตฺตโน ฆรํ อาคนฺตฺวา ตโต อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา นครํ วามํ กโรนฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิ. ทารโก ‘‘กหํ เม ปิตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ วุตฺเต ตสฺส ปทานุสาเรน อนนฺตรปฏิวิสฺสกสฺส ฆรํ อาทึ กตฺวา ปิตุ คตมคฺเคเนว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปิตุ สนฺติเก อฏฺาสิ. ปิตรา จ ‘‘กถํ ตาต, มม อิธาคตภาวํ อฺาสี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘ปทํ เต สฺชานิตฺวา ปทานุสาเรน อาคโตมฺหี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘กึ กเถสิ อุปาสกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ ทารโก ปทกุสโล, อหํ อิมํ วีมํสนฺโต อิมินา นาม อุปาเยน อาคโต, อยมฺปิ มํ เคเห อทิสฺวา มม ปทานุสาเรน อาคโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, อุปาสก, ภูมิยํ ปทสฺชานนํ, โปราณกปณฺฑิตา อากาเส ปทํ สฺชานึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อคฺคมเหสี อติจริตฺวา รฺา ปุจฺฉิตา ‘‘สเจ อหํ ตุมฺเห อติจรามิ, อสฺสมุขี ยกฺขินี โหมี’’ติ สปถํ กตฺวา ตโต กาลํ กตฺวา เอกสฺมึ ปพฺพตปาเท อสฺสมุขี ยกฺขินี หุตฺวา เลณคุหายํ วสมานา มหาอฏวิยํ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คมนมคฺเค อนุสฺจรนฺเต มนุสฺเส คเหตฺวา ขาทติ. สา กิร ตีณิ วสฺสานิ เวสฺสวณํ อุปฏฺหิตฺวา อายามโต ตึสโยชเน วิตฺถารโต ปฺจโยชเน าเน มนุสฺเส ขาทิตุํ ลภิ. อเถกทิวสํ เอโก อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อภิรูโป พฺราหฺมโณ พหูหิ มนุสฺเสหิ ปริวุโต ตํ มคฺคํ อภิรุหิ. ตํ ทิสฺวา ยกฺขินี ตุสฺสิตฺวา ปกฺขนฺทิ, ตํ ทิสฺวา ปริวารมนุสฺสา ปลายึสุ. สา วาตเวเคน คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ คเหตฺวา ปิฏฺิยา ¶ นิปชฺชาเปตฺวา คุหํ คจฺฉนฺตี ปุริสสมฺผสฺสํ ปฏิลภิตฺวา กิเลสวเสน ตสฺมึ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ อขาทิตฺวา อตฺตโน สามิกํ อกาสิ. เต อุโภปิ สมคฺคสํวาสํ วสึสุ ¶ ตโต ปฏฺาย ยกฺขินี มนุสฺเส คณฺหนฺตี วตฺถตณฺฑุลเตลาทีนิปิ คเหตฺวา ตสฺส นานคฺครสโภชนํ อุปเนตฺวา อตฺตนา มนุสฺสมํสํ ขาทติ. คมนกาเล ตสฺส ปลายนภเยน มหติยา สิลาย คุหาทฺวารํ ปิทหิตฺวา คจฺฉติ. เอวํ เตสุ สมฺโมทมาเนสุ วสนฺเตสุ โพธิสตฺโต นิพฺพตฺตฏฺานา จวิตฺวา พฺราหฺมณํ ปฏิจฺจ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ปุตฺเต จ พฺราหฺมเณ จ พลวสิเนหา หุตฺวา อุโภปิ โปเสสิ. สา อปรภาเค ปุตฺเต วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปุตฺตมฺปิ ปิตรา สทฺธึ อนฺโตคุหายํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิทหิ.
อเถกทิวสํ ¶ โพธิสตฺโต ตสฺสา คตกาลํ ตฺวา สิลํ อปเนตฺวา ปิตรํ พหิ อกาสิ. สา อาคนฺตฺวา ‘‘เกน สิลา อปนีตา’’ติ วตฺวา ‘‘อมฺม, มยา อปนีตา, อนฺธกาเร นิสีทิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต ปุตฺตสิเนเหน น กิฺจิ อโวจ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ปิตรํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, มยฺหํ มาตุ มุขํ อฺาทิสํ, ตุมฺหากํ มุขํ อฺาทิสํ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ตาต, ตว มาตา มนุสฺสมํสขาทิกา ยกฺขินี, มยํ อุโภ มนุสฺสา’’ติ. ‘‘ตาต, ยทิ เอวํ, อิธ กสฺมา วสาม, เอหิ มนุสฺสปถํ คจฺฉามา’’ติ. ‘‘ตาต, สเจ มยํ ปลายิสฺสาม, อุโภปิ อมฺเห ตว มาตา ขาทิสฺสตี’’ติ. โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายิ, ตาต, ตว มนุสฺสปถสมฺปาปนํ มม ภาโร’’ติ ปิตรํ สมสฺสาเสตฺวา ปุนทิวเส มาตริ คตาย ปิตรํ คเหตฺวา ปลายิ. ยกฺขินี อาคนฺตฺวา เต อทิสฺวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา เต คเหตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กึ ปลายสิ, กึ เต อิธ นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘ภทฺเท, มา มยฺหํ กุชฺฌิ, ปุตฺโต เต มํ ¶ คเหตฺวา ปลายตี’’ติ วุตฺเต ปุตฺตสิเนเหน กิฺจิ อวตฺวา เต อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานฺเว เต คเหตฺวา คนฺตฺวา เอวํ ปุนปิ กติปเย ทิวเส ปลายนฺเต อาเนสิ.
โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตุ ปริจฺฉินฺเนน โอกาเสน ภวิตพฺพํ, ยํนูนาหํ อิมิสฺสา อาณาปวตฺติฏฺานสีมํ ปุจฺเฉยฺยํ, อถ นํ อติกฺกมิตฺวา ปลายิสฺสามา’’ติ. โส เอกทิวสํ มาตรํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘อมฺม, มาตุสนฺตกํ นาม ปุตฺตานํ ปาปุณาติ, อกฺขาหิ ตาว เม อตฺตโน สนฺตกาย ภูมิยา ปริจฺเฉท’’นฺติ อาห. สา สพฺพทิสาสุ ปพฺพตนทีนิมิตฺตาทีนิ กเถตฺวา อายามโต ตึสโยชนํ, วิตฺถารโต ปฺจโยชนํ ปุตฺตสฺส กเถตฺวา ‘‘อิทํ เอตฺตกํ านํ สลฺลกฺเขหิ ปุตฺตา’’ติ อาห. โส ¶ ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกมิตฺวา มาตุ อฏวิคตกาเล ปิตรํ ขนฺธํ อาโรเปตฺวา ตสฺสา ทินฺนสฺาย วาตเวเคน ปกฺขนฺโท ปริจฺเฉทนทีตีรํ สมฺปาปุณิ. สาปิ อาคนฺตฺวา เต อปสฺสนฺตี อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโต ปิตรํ คเหตฺวา นทีมชฺฌํ อคมาสิ. สา อาคนฺตฺวา นทีตีเร ตฺวา อตฺตโน ปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตภาวํ ตฺวา ตตฺเถว ตฺวา ‘‘ตาต, ปิตรํ คเหตฺวา เอหิ, โก มยฺหํ โทโส, ตุมฺหากํ มํ นิสฺสาย กึ นาม น สมฺปชฺชติ, นิวตฺต, สามี’’ติ ปุตฺตฺจ ปติฺจ ยาจิ. อถ พฺราหฺมโณ นทึ อุตฺตริ. สา ปุตฺตเมว ยาจนฺตี ‘‘ตาต, มา เอวํ กริ, นิวตฺตาหี’’ติ อาห. ‘‘อมฺม, มยํ มนุสฺสา, ตฺวํ ยกฺขินี, น สกฺกา สพฺพกาลํ ตว สนฺติเก วสิตุ’’นฺติ. ‘‘เนว นิวตฺติสฺสสิ, ตาตา’’ติ. ‘‘อาม, อมฺมา’’ติ. ‘‘ตาต, ยทิ น นิวตฺติสฺสสิ, มนุสฺสโลเก ชีวิตํ นาม ทุกฺขํ, สิปฺปํ อชานนฺตา ชีวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อหํ เอกํ จินฺตามณึ นาม วิชฺชํ ชานามิ, ตสฺสานุภาเวน ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑมฺปิ ปทานุปทํ คนฺตฺวา ¶ สกฺกา ชานิตุํ. อยํ เต ชีวิกา ภวิสฺสติ, อุคฺคณฺห, ตาต, อนคฺฆํ มนฺต’’นฺติ ตถารูเปน ทุกฺเขน อภิภูตาปิ ปุตฺตสิเนเหน มนฺตํ ¶ อทาสิ.
โพธิสตฺโต นทิยา ิตโกว มาตรํ วนฺทิตฺวา อติสกฺกจฺจํ สุตํ กตฺวา มนฺตํ คเหตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ อาห. ‘‘ตาต, ตุมฺเหสุ อนิวตฺตนฺเตสุ มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ วตฺวา –
‘‘เอหิ ปุตฺต นิวตฺตสฺสุ, มา อนาถํ กโรหิ เม;
อชฺช ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ยกฺขินี มรณํ คตา’’ติ.
ยกฺขินี อุรํ ปหริ, ตาวเทวสฺสา ปุตฺตโสเกน หทยํ ผลิ. สา มริตฺวา ตตฺเถว ปติตา. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺสา มตภาวํ ตฺวา ปิตรํ ปกฺโกสิตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา จิตกํ กตฺวา ฌาเปตฺวา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ปิตรํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร ตฺวา ‘‘ปทกุสโล มาณโว ทฺวาเร ิโต’’ติ รฺโ ปฏิเวเทตฺวา ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตาต, กึ สิปฺปํ ชานาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑํ ปทานุปทํ คนฺตฺวา คณฺหิตุํ ¶ ชานามี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ มํ อุปฏฺาหี’’ติ. ‘‘เทว, เทวสิกํ สหสฺสํ ลภนฺโต อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ ตาต, อุปฏฺหา’’ติ. ราชา เทวสิกํ สหสฺสํ ทาเปสิ.
อเถกทิวสํ ปุโรหิโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, มยํ ตสฺส มาณวสฺส สิปฺปานุภาเวน กสฺสจิ กมฺมสฺส อกตตฺตา ‘สิปฺปํ อตฺถิ วา นตฺถิ วา’ติ น ชานาม, วีมํสิสฺสาม ตาว น’’นฺติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุโภปิ ชนา นานารตนโคปกานํ สฺํ ทตฺวา รตนสารภณฺฑิกํ คเหตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชนิเวสนนฺตเร ติกฺขตฺตุํ อาวิชฺฌิตฺวา นิสฺเสณึ อตฺถริตฺวา ปาการมตฺถเกน พหิ โอตริตฺวา วินิจฺฉยสาลํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปุน คนฺตฺวา นิสฺเสณึ อตฺถริตฺวา ปาการมตฺถเกน โอตริตฺวา อนฺเตปุเร โปกฺขรณิยา ตีรํ คนฺตฺวา โปกฺขรณึ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โอตริตฺวา อนฺโตโปกฺขรณิยํ ภณฺฑิกํ เปตฺวา ปาสาทํ อภิรุหึสุ. ปุนทิวเส ‘‘ราชนิเวสนโต ¶ กิร รตนํ หรึสู’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิ. ราชา อชานนฺโต วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ราชนิเวสนโต พหุรตนภณฺฑํ หฏํ, หนฺท นํ อนุวิจินิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห ¶ . ‘‘มหาราช, ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑํ โจรานํ ปทานุปทํ คนฺตฺวา อาหรณสมตฺถสฺส มม อนจฺฉริยํ อชฺช รตฺตึ หฏภณฺฑํ อาหริตุํ, อาหริสฺสามิ ตํ, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ. ‘‘เตน หิ อาหรา’’ติ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มหาตเล ิโตว ‘‘มหาราช, ทฺวินฺนํ โจรานํ ปทํ ปฺายตี’’ติ วตฺวา รฺโ จ ปุโรหิตสฺส จ ปทานุสาเรน สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชนิเวสนนฺตเร ติกฺขตฺตุํ ปริคนฺตฺวา ปทานุสาเรเนว ปาการสมีปํ คนฺตฺวา ปากาเร ตฺวา ‘‘มหาราช, อิมสฺมึ าเน ปาการโต มุจฺจิตฺวา อากาเส ปทํ ปฺายติ, นิสฺเสณึ อตฺถราเปตฺวา เทถา’’ติ นิสฺเสณึ ปาการมตฺถเกน โอตริตฺวา ปทานุสาเรเนว วินิจฺฉยสาลํ คนฺตฺวา ปุน ราชนิเวสนํ อาคนฺตฺวา นิสฺเสณึ อตฺถราเปตฺวา ปาการมตฺถเกน โอรุยฺห โปกฺขรณึ คนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘มหาราช, โจรา อิมํ โปกฺขรณึ โอติณฺณา’’ติ วตฺวา อตฺตนา ปิตํ วิย ภณฺฑิกํ นีหริตฺวา ¶ รฺโ ทตฺวา ‘‘มหาราช, อิเม ทฺเว โจรา อภิฺาตมหาโจรา อิมินา มคฺเคน ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหา’’ติ อาห. มหาชนา ตุฏฺปหฏฺา องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา ปวตฺตึสุ.
ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มาณโว ปทานุสาเรน คนฺตฺวา โจเรหิ ปิตภณฺฑฏฺานเมว มฺเ ชานาติ, โจเร ปน คณฺหิตุํ น สกฺโกตี’’ติ. อถ นํ อาห ‘‘โจเรหิ หฏภณฺฑํ ตาว โน ตยา อาหฏํ, โจรา ปน น อาหฏา’’ติ. ‘‘มหาราช, อิเธว โจรา, น ทูเร’’ติ. ‘‘โก ¶ จ โก จา’’ติ. ‘‘โย มหาราช, อิจฺฉติ, โสว โจโร โหติ, ตโต ตุมฺหากํ ภณฺฑิกสฺส ลทฺธกาลโต ปฏฺาย โจเรหิ โก อตฺโถ, มา ปุจฺฉิตฺถา’’ติ. ‘‘ตาต, อหํ ตุยฺหํ เทวสิกํ สหสฺสํ ทมฺมิ, โจเร เม คเหตฺวา เทหี’’ติ. ‘‘มหาราช, ธเน ลทฺเธ กึ โจเรหี’’ติ. ‘‘ธนโตปิ โน, ตาต, โจเร ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, ‘อิเม นาม โจรา’ติ ตุมฺหากํ น กเถสฺสามิ, อตีเต ปวตฺตการณํ ปน เต อาหริสฺสามิ, สเจ ตุมฺเห ปฺวนฺโต, ตํ การณํ ชานาถา’’ติ โส เอวํ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิโต อวิทูเร นทีตีรคามเก ปาฏลิ นาม เอโก นโฏ วสติ. โส เอกสฺมึ อุสฺสวทิวเส ภริยมาทาย พาราณสึ ปวิสิตฺวา นจฺจิตฺวา วีณํ วาทิตฺวา คายิตฺวา ธนํ ลภิตฺวา อุสฺสวปริโยสาเน พหุํ สุราภตฺตํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน คามํ คจฺฉนฺโต นทีตีรํ ปตฺวา นโวทกํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภตฺตํ ภฺุชนฺโต สุรํ ปิวนฺโต นิสีทิตฺวา มตฺโต หุตฺวา อตฺตโน พลํ อชานนฺโต ‘‘มหาวีณํ คีวาย พนฺธิตฺวา นทึ อุตฺตริตฺวา คมิสฺสามี’’ติ ภริยํ หตฺเถ คเหตฺวา นทึ โอตริ. วีณาฉิทฺเทหิ อุทกํ ปาวิสิ. อถ นํ สา วีณา อุทเก โอสีทาเปสิ ¶ . ภริยา ปนสฺส โอสีทนภาวํ ตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อุตฺตริตฺวา ตีเร อฏฺาสิ. นฏปาฏลิ สกึ อุมฺมุชฺชติ, สกึ นิมุชฺชติ, อุทกํ ปวิสิตฺวา อุทฺธุมาตอุทโร อโหสิ. อถสฺส ภริยา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สามิโก อิทานิ มริสฺสติ, เอกํ นํ คีตกํ ยาจิตฺวา ปริสมชฺเฌ ตํ คายนฺตี ชีวิกํ กปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สามิ, ตฺวํ อุทเก นิมุชฺชสิ, เอกํ เม คีตกํ เทหิ, เตน ชีวิกํ กปฺเปสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘พหุสฺสุตํ ¶ จิตฺตกถึ, คงฺคา วหติ ปาฏลึ;
วุยฺหมานก ภทฺทนฺเต, เอกํ เม เทหิ คาถก’’นฺติ.
ตตฺถ คาถกนฺติ ขุทฺทกํ คาถํ.
อถ ¶ นํ นฏปาฏลิ ‘‘ภทฺเท, กถํ ตว คีตกํ ทสฺสามิ, อิทานิ มหาชนสฺส ปฏิสรณภูตํ อุทกํ มํ มาเรตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เยน สิฺจนฺติ ทุกฺขิตํ, เยน สิฺจนฺติ อาตุรํ;
ตสฺส มชฺเฌ มริสฺสามิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘มหาราช, ยถา อุทกํ มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตถา ราชาโนปิ, เตสํ สนฺติกา ภเย อุปฺปนฺเน ตํ ภยํ โก ปฏิพาหิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘มหาราช, อิทํ การณํ ปฏิจฺฉนฺนํ, มยา ปน ปณฺฑิตเวทนียํ กตฺวา กถิตํ, ชานาหิ, มหาราชา’’ติ อาห. ‘‘ตาต อหํ เอวรูปํ ปฏิจฺฉนฺนกถํ น ชานามิ, โจเร เม คเหตฺวา เทหี’’ติ. อถสฺส มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิทํ สุตฺวา ชานาหี’’ติ อปรมฺปิ การณํ อาหริ. เทว, ปุพฺเพ อิมิสฺสาว พาราณสิยา ทฺวารคาเม เอโก กุมฺภกาโร ภาชนตฺถาย มตฺติกํ อาหรนฺโต เอกสฺมึเยว าเน นิพทฺธํ คณฺหิตฺวา อนฺโตปพฺภารํ มหนฺตํ อาวาฏํ ขณิ. อเถกทิวสํ ตสฺส มตฺติกํ คณฺหนฺตสฺส อกาลมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา มหาวุฏฺึ ปาเตสิ. อุทกํ อวตฺถรมานํ อาวาฏํ ปาเตสิ, เตนสฺส มตฺถโก ภิชฺชิ. โส ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘ยตฺถ พีชานิ รูหนฺติ, สตฺตา ยตฺถ ปติฏฺิตา;
สา เม สีสํ นิปีเฬติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ นิปีเฬตีติ นิปติตฺวา ปีเฬติ ภินฺทติ.
ยถา หิ เทว, มหาชนสฺส ปฏิสรณภูตา มหาปถวี กุมฺภการสฺส สีสํ ภินฺทิ, เอวเมว มหาปถวีสเม สพฺพโลกสฺส ปฏิสรเณ นรินฺเท อุฏฺาย โจรกมฺมํ กโรนฺเต โก พาหิสฺสติ, สกฺขิสฺสสิ, มหาราช, เอวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ¶ กถิตํ โจรํ ชานิตุนฺติ. ตาต, มยฺหํ ปฏิจฺฉนฺเนน การณํ นตฺถิ, อยํ โจโรติ เอวํ เม โจรํ คเหตฺวา เทหีติ. โส ราชานํ รกฺขนฺโต ‘‘ตฺวํ โจโร’’ติ อวตฺวา อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. มหาราช, ปุพฺเพ อิมสฺมึเยว นคเร เอกสฺส ปุริสสฺส เคหํ อาทิตฺตํ. โส ¶ ‘‘อนฺโต ปวิสิตฺวา ภณฺฑกํ นีหรา’’ติ อฺํ อาณาเปสิ. ตสฺมึ ปวิสิตฺวา นีหรนฺเต เคหทฺวารํ ปิทหิ. โส ธูมนฺโธ หุตฺวา นิกฺขมนมคฺคํ อลภนฺโต อุปฺปนฺนฑาหทุกฺโข หุตฺวา อนฺโต ิโตว ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘เยน ภตฺตานิ ปจฺจนฺติ, สีตํ เยน วิหฺติ;
โส มํ ฑหติ คตฺตานิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โส มํ ฑหตีติ โส เม ฑหติ, อยเมว วา ปาโ.
‘‘มหาราช, อคฺคิ วิย มหาชนสฺส ปฏิสรณภูโต เอโก มนุสฺโส รตนภณฺฑิกํ หริ, มา มํ โจรํ ปุจฺฉา’’ติ. ‘‘ตาต, มยฺหํ โจรํ เทหิเยวา’’ติ. โส ราชานํ ‘‘ตฺวํ โจโร’’ติ อวตฺวา อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมึเยว นคเร เอโก ปุริโส อติพหุํ ภฺุชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘เยน ภุตฺเตน ยาปนฺติ, ปุถู พฺราหฺมณขตฺติยา;
โส มํ ภุตฺโต พฺยาปาเทติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โส มํ ภุตฺโต พฺยาปาเทตีติ โส โอทโน ภุตฺโต มํ พฺยาปาเทติ มาเรติ.
‘‘มหาราช, ภตฺตํ วิย มหาชนสฺส ปฏิสรณภูโต เอโก ภณฺฑํ หริ, ตสฺมึ ลทฺเธ กึ โจรํ ปุจฺฉสี’’ติ? ‘‘ตาต, สกฺโกนฺโต โจรํ เม เทหี’’ติ. โส ตสฺส สฺาปนตฺถํ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. มหาราช ¶ , ปุพฺเพปิ อิมสฺมึเยว นคเร เอกสฺส วาโต อุฏฺหิตฺวา คตฺตานิ ภฺชิ. โส ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘คิมฺหานํ ¶ ปจฺฉิเม มาเส, วาตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;
โส มํ ภฺชติ คตฺตานิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
อิติ มหาราช, สรณโต ภยํ อุปฺปนฺนํ, ชานาหิ ตํ การณนฺติ. ตาต, โจรํ เม เทหีติ. โส ตสฺส สฺาปนตฺถํ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. เทว, อตีเต หิมวนฺตปเทเส สาขาวิฏปสมฺปนฺโน มหารุกฺโข อโหสิ ปุปฺผผลสมฺปนฺโน อเนกสหสฺสานํ สกุณานํ นิวาโส ¶ ตสฺส ทฺเว สาขา อฺมฺํ สงฺฆฏฺเฏสุํ, ตโต ธูโม อุปฺปชฺชิ, อคฺคิจุณฺณานิ ปตึสุ. ตํ ทิสฺวา สกุณเชฏฺโก คาถมาห –
‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคึ ปมฺุจติ;
ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ ชคติรุหนฺติ มหีรุหํ.
ยถา หิ, เทว, รุกฺโข ปกฺขีนํ ปฏิสรณํ, เอวํ ราชา มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตสฺมึ โจริกํ กโรนฺเต โก ปฏิพาหิสฺสติ, สลฺลกฺเขหิ, เทวาติ. ตาต, มยฺหํ โจรเมว เทหีติ. อถสฺส โส อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. มหาราช, เอกสฺมึ กาสิคาเม อฺตรสฺส กุลฆรสฺส ปจฺฉิมภาเค กกฺขฬา สุสุมารนที อตฺถิ, ตสฺส จ กุลสฺส เอโกว ปุตฺโต. โส ปิตริ กาลกเต มาตรํ ปฏิชคฺคิ. ตสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ อาเนสิ. สา ปุพฺพภาเค สสฺสุํ สมฺปิยายิตฺวา ปจฺฉา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมานา ตํ นีหริตุกามา อโหสิ. ตสฺสา ปน มาตาปิ ตสฺมึเยว ฆเร วสติ. สา สามิกสฺส สนฺติเก สสฺสุยา นานปฺปการํ โทสํ วตฺวา ปริภินฺทิตฺวา ‘‘อหํ เต มาตรํ โปเสตุํ น สกฺโกมิ, มาเรหิ น’’นฺติ วตฺวา ‘‘มนุสฺสมารณํ นาม ¶ ภาริยํ, กถํ นํ มาเรมี’’ติ วุตฺเต ‘‘นิทฺโทกฺกมนกาเล นํ มฺจเกเนว สทฺธึ คเหตฺวา สุสุมารนทิยํ ขิปิสฺสาม, อถ นํ สุสมารา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ อาห. ‘‘ตุยฺหํ ปน มาตา กห’’นฺติ? ‘‘ตสฺสาเยว สนฺติเก สุปตี’’ติ. ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตสฺสา นิปนฺนมฺจเก รชฺชุํ พนฺธิตฺวา สฺํ กโรหี’’ติ. สา ตถา กตฺวา ‘‘กตา เม สฺา’’ติ อาห. อิตโร ‘‘โถกํ อธิวาเสหิ, มนุสฺสา ตาว นิทฺทายนฺตู’’ติ นิทฺทายนฺโต วิย นิปชฺชิตฺวา คนฺตฺวา ตํ รชฺชุกํ ภริยาย มาตุ มฺจเก พนฺธิตฺวา ภริยํ ปโพเธตฺวา อุโภปิ คนฺตฺวา ตํ มฺจเกเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา นทิยํ ขิปึสุ. ตตฺถ นํ นิทฺทายมานํ สุสุมารา วิทฺธํเสตฺวา ขาทึสุ.
สา ¶ ปุนทิวเส มาตุ ปริวตฺติตภาวํ ตฺวา ‘‘สามิ, มม มาตาว มาริตา, อิทานิ ตว มาตรํ มาเรหี’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ วุตฺเต ‘‘สุสาเน จิตกํ กตฺวา อคฺคิมฺหิ นํ ปกฺขิปิตฺวา มาเรสฺสามา’’ติ อาห. อถ นํ นิทฺทายมานํ อุโภปิ สุสานํ เนตฺวา ปยึสุ. ตตฺถ สามิโก ¶ ภริยํ อาห ‘‘อคฺคิ เต อาภโต’’ติ? ‘‘ปมุฏฺาสฺมิ, สามี’’ติ. ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา อาเนหี’’ติ. ‘‘น สกฺโกมิ สามิ, คนฺตุํ, ตยิ คเตปิ าตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อุโภปิ มยํ คจฺฉิสฺสามา’’ติ. เตสุ คเตสุ มหลฺลิกา สีตวาเตน ปโพธิตา สุสานภาวํ ตฺวา ‘‘อิเม มํ มาเรตุกามา อคฺคิอตฺถาย คตา’’ติ จ อุปธาเรตฺวา ‘‘น เม พลํ ชานนฺตี’’ติ เอกํ มตกเฬวรํ คเหตฺวา มฺจเก นิปชฺชาเปตฺวา อุปริ ปิโลติกาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา สยํ ปลายิตฺวา ตตฺเถว เลณคุหํ ปาวิสิ. อิตเร อคฺคึ อาหริตฺวา ‘‘มหลฺลิกา’’ติ สฺาย กเฬวรํ ฌาเปตฺวา ปกฺกมึสุ. เอเกน โจเรน ตสฺมึ คุหาเลเณ ปุพฺเพ ภณฺฑิกา ปิตา, โส ‘‘ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา มหลฺลิกํ ทิสฺวา ‘‘เอกา ยกฺขินี ภวิสฺสติ, ภณฺฑิกา เม อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ เอกํ ภูตเวชฺชํ อาเนสิ. เวชฺโช มนฺตํ กโรนฺโต คุหํ ปาวิสิ.
อถ นํ สา อาห ‘‘นาหํ ยกฺขินี, เอหิ อุโภปิ อิมํ ธนํ ภาเชสฺสามา’’ติ. ‘‘กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ตว ชิวฺหํ มม ชิวฺหาย เปหี’’ติ. โส ตถา อกาสิ. อถสฺส สา ชิวฺหํ ฑํสิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปาเตสิ. ภูตเวชฺโช ‘‘อทฺธา เอสา ยกฺขินี’’ติ ชิวฺหาย โลหิตํ ปคฺฆรนฺติยา วิรวมาโน ¶ ปลายิ. มหลฺลิกา ปุนทิวเส มฏฺสาฏกํ นิวาเสตฺวา นานารตนภณฺฑิกํ คเหตฺวา ฆรํ อคมาสิ. สุณิสา ตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ เต, อมฺม, อิทํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อมฺม, เอตสฺมึ สุสาเน ทารุจิตกาย ฌาปิตา เอวรูปํ ลภนฺตี’’ติ. ‘‘อมฺม, มยาปิ สกฺกา ลทฺธุ’’นฺติ. ‘‘มาทิสี หุตฺวา ลภิสฺสสี’’ติ. สา ลทฺธภณฺฑิกโลเภน สามิกสฺส กเถตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ ฌาเปสิ. อถ นํ ปุนทิวเส สามิโก อปสฺสนฺโต ‘‘อมฺม, อิมายปิ เวลาย ตฺวํ อาคตา, สุณิสา เต นาคจฺฉตี’’ติ อาห. สา ตํ สุตฺวา ‘‘อเร ปาปปุริส, กึ มตา นาม อาคจฺฉนฺตี’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา คาถมาห –
‘‘ยมานยึ โสมนสฺสํ, มาลินึ จนฺทนุสฺสทํ;
สา มํ ฆรา นิจฺฉุภติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โสมนสฺสนฺติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา. ‘‘โสมนสฺสา’’ติปิ ปาโ, โสมนสฺสวตี หุตฺวาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยมหํ ‘‘อิมํ ¶ เม นิสฺสาย ปุตฺโต ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสติ, มฺจ ¶ มหลฺลิกกาเล โปเสสฺสตี’’ติ มาลินึ จนฺทนุสฺสทํ กตฺวา อลงฺกริตฺวา โสมนสฺสชาตา อาเนสึ. สา มํ อชฺช ฆรา นีหรติ, สรณโตเยว เม ภยํ อุปฺปนฺนนฺติ.
‘‘มหาราช, สุณิสา วิย สสฺสุยา มหาชนสฺส ราชา ปฏิสรณํ, ตโต ภเย อุปฺปนฺเน กึ สกฺกา กาตุํ, สลฺลกฺเขหิ, เทวา’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ตาต, นาหํ ตยา อานีตการณานิ ชานามิ, โจรเมว เม เทหี’’ติ อาห. โส ‘‘ราชานํ รกฺขิสฺสามี’’ติ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริ. เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมึเยว นคเร เอโก ปุริโส ปตฺถนํ กตฺวา ปุตฺตํ ลภิ. โส ปุตฺตชาตกาเล ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสชาโต ตํ โปเสตฺวา วยปฺปตฺตกาเล ทาเรน สํโยเชตฺวา อปรภาเค ชรํ ปตฺวา กมฺมํ อธิฏฺาตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ ปุตฺโต ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกสิ, อิโต นิกฺขมา’’ติ เคหโต นีหริ ¶ . โส กิจฺเฉน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปริเทวมาโน คาถมาห –
‘‘เยน ชาเตน นนฺทิสฺสํ, ยสฺส จ ภวมิจฺฉิสํ;
โส มํ ฆรา นิจฺฉุภติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โส มนฺติ โส ปุตฺโต มํ ฆรโต นิจฺฉุภติ นีหรติ. สฺวาหํ ภิกฺขํ จริตฺวา ทุกฺเขน ชีวามิ, สรณโตเยว เม ภยํ อุปฺปนฺนนฺติ.
‘‘มหาราช, ยถา ปิตา นาม มหลฺลโก ปฏิพเลน ปุตฺเตน รกฺขิตพฺโพ, เอวํ สพฺโพปิ ชนปโท รฺา รกฺขิตพฺโพ, อิทฺจ ภยํ อุปฺปชฺชมานํ สพฺพสตฺเต รกฺขนฺตสฺส รฺโ สนฺติกา อุปฺปนฺนํ, อิมินา การเณน ‘อสุโก นาม โจโร’ติ ชานาหิ, เทวา’’ติ. ‘‘ตาต, นาหํ การณํ วา อการณํ วา ชานามิ, โจรํ วา เม เทหิ, ตฺวฺเว วา โจโร โหหี’’ติ เอวํ ราชา ปุนปฺปุนํ มาณวํ อนุยฺุชิ. อถ นํ โส เอวมาห ‘‘กึ ปน, มหาราช, เอกํเสน โจรคหณํ โรเจถา’’ติ? ‘‘อาม, ตาตา’’ติ. เตน หิ ‘‘อสุโก จ อสุโก จ โจโร’’ติ ปริสมชฺเฌ ปกาเสมีติ. ‘‘เอวํ กโรหิ, ตาตา’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ ราชา อตฺตานํ รกฺขิตุํ น เทติ, คณฺหิสฺสามิ ทานิ โจร’’นฺติ สนฺนิปติเต มหาชเน อามนฺเตตฺวา อิมา คาถา อาห –
‘‘สุณนฺตุ ¶ เม ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ.
‘‘ราชา ¶ วิลุมฺปเต รฏฺํ, พฺราหฺมโณ จ ปุโรหิโต;
อตฺตคุตฺตา วิหรถ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติ.
ตตฺถ ยโตทกํ ตทาทิตฺตนฺติ ยํ อุทกํ ตเทว อาทิตฺตํ. ยโต เขมนฺติ ยโต ราชโต เขเมน ภวิตพฺพํ, ตโตว ภยํ อุปฺปนฺนํ. อตฺถคุตฺตา วิหรถาติ ตุมฺเห อิทานิ อนาถา ชาตา, อตฺตานํ มา วินาเสถ, อตฺตนาว ¶ คุตฺตา หุตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ ธนธฺํ รกฺขถ, ราชา นาม มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตโต ตุมฺหากํ ภยํ อุปฺปนฺนํ, ราชา จ ปุโรหิโต จ วิโลปขาทกโจรา, สเจ โจเร คณฺหิตุกามตฺถ, อิเม ทฺเว คเหตฺวา กมฺมกรณํ กโรถาติ.
เต ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺตยึสุ ‘‘อยํ ราชา รกฺขณารโหปิ สมาโน อิทานิ อฺสฺส อุปริ โทสํ อาโรเปตฺวา อตฺตโน ภณฺฑิกํ สยเมว โปกฺขรณิยํ เปตฺวา โจรํ ปริเยสาเปติ, อิโต ทานิ ปฏฺาย ปุน โจรกมฺมสฺส อกรณตฺถาย มาเรม นํ ปาปราชาน’’นฺติ. เต ทณฺฑมุคฺคราทิหตฺถา อุฏฺาย ตตฺเถว ราชานฺจ ปุโรหิตฺจ โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มหาสตฺตํ อภิสิฺจิตฺวา รชฺเช ปติฏฺเปสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อนจฺฉริยํ, อุปาสก, ปถวิยํ ปทสฺชานนํ, โปราณกปณฺฑิตา เอวํ อากาเส ปทํ สฺชานึสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก จ ปุตฺโต จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิตา. ตทา ปิตา กสฺสโป อโหสิ, ปทกุสลมาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติ.
ปทกุสลมาณวชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๓๓] ๗. โลมสกสฺสปชาตกวณฺณนา
อสฺส อินฺทสโม ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ สิเนรุกมฺปนวาโต กึ ¶ ปุราณปณฺณานิ น กมฺเปสฺสติ, ยสสมงฺคิโนปิ สปฺปุริสา อายสกฺยํ ปาปุณนฺติ, กิเลสา นาเมเต ปริสุทฺธสตฺเตปิ สํกิลิฏฺเ กโรนฺติ, ปเคว ตาทิส’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พฺรหฺมทตฺตสฺส ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม ปุโรหิตปุตฺโต จ กสฺสโป นาม ทฺเว สหายกา ¶ หุตฺวา เอกาจริยกุเล สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหึสุ. อปรภาเค พฺรหฺมทตฺตกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาสิ. กสฺสโป จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สหาโย ราชา ชาโต, อิทานิ เม มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสติ, กึ เม อิสฺสริเยน, อหํ มาตาปิตโร จ ราชานฺจ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โส ราชานฺจ มาตาปิตโร จ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อฺุฉาจริยาย ยาเปนฺโต วิหาสิ. ปพฺพชิตํ ปน นํ ‘‘โลมสกสฺสโป’’ติ สฺชานึสุ. โส ปรมชิตินฺทฺริโย โฆรตโป ตาปโส อโหสิ. ตสฺส เตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาปโส อติวิย อุคฺคเตโช สกฺกภาวาปิ มํ จาเวยฺย, พาราณสิรฺา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ตปมสฺส ภินฺทิสฺสามี’’ติ. โส สกฺกานุภาเวน อฑฺฒรตฺตสมเย พาราณสิรฺโ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สกลคพฺภํ สรีรปฺปภาย โอภาเสตฺวา รฺโ สนฺติเก อากาเส ิโต ‘‘อุฏฺเหิ, มหาราชา’’ติ ราชานํ ปโพเธสิ. ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติ อาห. ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ? ‘‘มหาราช, สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ อิจฺฉสิ, น อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘กิสฺส น อิจฺฉามี’’ติ? อถ นํ สกฺโก ‘‘เตน หิ โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ปสุฆาตยฺํ ยชาเปหิ, สกฺกสโม อชรามโร หุตฺวา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรสฺสสี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อสฺส อินฺทสโม ราช, อจฺจนฺตํ อชรามโร;
สเจ ตฺวํ ยฺํ ยาเชยฺย, อิสึ โลมสกสฺสป’’นฺติ.
ตตฺถ อสฺสาติ ภวิสฺสสิ. ยาเชยฺยาติ สเจ ตฺวํ อรฺายตนโต อิสึ โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ยฺํ ยเชยฺยาสีติ.
ตสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. สกฺโก ‘‘เตน หิ มา ปปฺจํ กรี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. ราชา ปุนทิวเส ¶ เสยฺยํ นาม อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, มยฺหํ ปิยสหายกสฺส โลมสกสฺสปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มม วจเนน เอวํ วเทหิ ‘ราชา กิร ตุมฺเหหิ ปสุฆาตยฺํ ยชาเปตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกราชา ภวิสฺสติ, ตุมฺหากมฺปิ ยตฺตกํ ปเทสํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ ทสฺสติ, มยา สทฺธึ ยฺํ ยชิตุํ อาคจฺฉถา’’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตาปสสฺส วสโนกาสชานนตฺถํ นคเร เภรึ จราเปตฺวา เอเกน วนจรเกน ‘‘อหํ ¶ ชานามี’’ติ วุตฺเต ตํ ปุรโต กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตตฺถ คนฺตฺวา อิสึ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตํ สาสนํ อาโรเจสิ. อถ นํ โส ‘‘เสยฺย กึ นาเมตํ กเถสี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘สสมุทฺทปริยายํ, มหึ สาครกุณฺฑลํ;
น อิจฺเฉ สห นินฺทาย, เอวํ เสยฺย วิชานหิ.
‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภฺจ พฺราหฺมณ;
ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา.
‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
สาเยว ชีวิกา เสยฺโย, ยา จาธมฺเมน เอสนา.
‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;
อฺํ อหึสยํ โลเก, อปิ รชฺเชน ตํ วร’’นฺติ.
ตตฺถ สสมุทฺทปริยายนฺติ สสมุทฺทปริกฺเขปํ. สาครกุณฺฑลนฺติ จตฺตาโร ทีเป ปริกฺขิปิตฺวา ิตสาคเรหิ กณฺณวลิยา ปิตกุณฺฑเลหิ วิย สมนฺนาคตํ. สห นินฺทายาติ ‘‘อิมินา ปสุฆาตกมฺมํ กต’’นฺติ อิมาย นินฺทาย สห จกฺกวาฬปริยนฺตํ มหาปถวึ น อิจฺฉามีติ วทติ. ยา วุตฺติ วินิปาเตนาติ นรเก วินิปาตกมฺเมน ยา จ ชีวิตวุตฺติ โหติ, ตํ ธิรตฺถุ, ครหามิ ตํ วุตฺตินฺติ ทีเปติ. สาเยว ชีวิกาติ ปพฺพชิตสฺส มตฺติกาปตฺตํ อาทาย ปรฆรานิ อุปสงฺกมิตฺวา อาหารปริเยสนชีวิกาว ยสธนลาภโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน วรตราติ อตฺโถ ¶ อปิ รชฺเชน ตํ วรนฺติ ตํ อนคารสฺส สโต อฺํ อวิหึสนฺตสฺส ปริพฺพชนํ สกลชมฺพุทีปรชฺเชนปิ วรนฺติ อตฺโถ.
อมจฺโจ ตสฺส กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อนาคจฺฉนฺเต กึ สกฺกา กาตุ’’นฺติ ตุณฺหี อโหสิ. ปุน สกฺโก อฑฺฒรตฺตสมเย ¶ อาคนฺตฺวา อากาเส ตฺวา ‘‘กึ, มหาราช, โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ยฺํ น ยชาเปสี’’ติ อาห. ‘‘มยา เปสิโตปิ นาคจฺฉตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, อตฺตโน ธีตรํ จนฺทวตึ กุมาริกํ อลงฺกริตฺวา เสยฺยํ ตเถว เปเสตฺวา ‘สเจ กิร อาคนฺตฺวา ยฺํ ยชิสฺสสิ, ราชา เต อิมํ กุมาริกํ ¶ ทสฺสตี’ติ วทาเปหิ, อทฺธา โส กุมาริกาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส เสยฺยสฺส หตฺเถ ธีตรํ อทาสิ. โส ราชธีตรํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อิสึ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เทวจฺฉรปฏิภาคํ ราชธีตรํ ตสฺส ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ อิสิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา ตํ โอโลเกสิ, สห โอโลกเนเนว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ฌานา ปริหายิ. อมจฺโจ ตสฺส ปฏิพทฺธจิตฺตภาวํ ตฺวา ‘‘ภนฺเต, สเจ กิร ยฺํ ยชิสฺสถ, ราชา เต อิมํ ทาริกํ ปาทปริจาริกํ กตฺวา ทสฺสตี’’ติ อาห. โส กิเลสวเสน กมฺปนฺโต ‘‘อิมํ กิร เม ทสฺสตี’’ติ อาห. ‘‘อาม, ยฺํ ยชนฺตสฺส เต ทสฺสตี’’ติ. โส ‘‘สาธุ อิมํ ลภนฺโต ยชิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตํ คเหตฺวา สเหว ชฏาหิ อลงฺกตรถํ อภิรุยฺห พาราณสึ อคมาสิ. ราชาปิ ‘‘อาคจฺฉติ กิรา’’ติ สุตฺวา ยฺาวาเฏ กมฺมํ ปฏฺเปสิ. อถ นํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘สฺเว ยฺํ ยชาหิ, อหํ อินฺทสโม ภวิสฺสามิ, ยฺปริโยสาเน เต ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ อาห. กสฺสโป ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ ราชา ปุนทิวเส ตํ อาทาย จนฺทวติยา สทฺธึเยว ยฺาวาฏํ คโต. ตตฺถ หตฺถิอสฺสอุสภาทิสพฺพจตุปฺปทา ปฏิปาฏิยา ปิตาว อเหสุํ. กสฺสโป เต สพฺเพ หนิตฺวาว ฆาเตตฺวา ยฺํ ยชิตุํ อารภิ. อถ นํ ตตฺถ สนฺนิปติโต มหาชโน ทิสฺวา ‘‘อิทํ เต ¶ โลมสกสฺสป อยุตฺตํ อปฺปติรูปํ, กึ นาเมตํ กโรสี’’ติ วตฺวา ปริเทวนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘พลํ ¶ จนฺโท พลํ สุริโย, พลํ สมณพฺราหฺมณา;
พลํ เวลา สมุทฺทสฺส, พลาติพลมิตฺถิโย.
‘‘ยถา อุคฺคตปํ สนฺตํ, อิสึ โลมสกสฺสปํ;
ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี, วาชเปยฺยํ อยาชยี’’ติ.
ตตฺถ พลํ จนฺโท พลํ สุริโยติ มหนฺธการวิธมเน อฺํ พลํ นาม นตฺถิ, จนฺทิมสูริยาเวตฺถ พลวนฺโตติ อตฺโถ. สมณพฺราหฺมณาติ อิฏฺานิฏฺวิสยเวคสหเน ขนฺติพลาณพเลน สมนฺนาคตา สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณา. พลํ เวลา สมุทฺทสฺสาติ มหาสมุทฺทสฺส อุตฺตริตุํ อทตฺวา อุทกํ อาวริตฺวา วินาเสตุํ สมตฺถตาย เวลา พลํ นาม. พลาติพลมิตฺถิโยติ อิตฺถิโย ปน วิสทาเณปิ อวีตราเค อตฺตโน วสํ อาเนตฺวา วินาเสตุํ สมตฺถตาย เตหิ สพฺเพหิ พเลหิปิ อติพลา นาม, สพฺพพเลหิ อิตฺถิพลเมว มหนฺตนฺติ อตฺโถ. ยถาติ ยสฺมา. ปิตุ อตฺถาติ ปิตุ วุฑฺฒิอตฺถาย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อิมํ อุคฺคตปํ สมานํ ¶ สีลาทิคุณานํ เอสิตตฺตา อิสึ อยํ จนฺทวตี นิสฺสีลํ กตฺวา ปิตุ วุฑฺฒิอตฺถาย วาชเปยฺยํ ยฺํ ยาเชติ, ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘พลาติพลมิตฺถิโย’’ติ.
ตสฺมึ สมเย กสฺสโป ยฺํ ยชนตฺถาย ‘‘มงฺคลหตฺถึ คีวายํ ปหริสฺสามี’’ติ ขคฺครตนํ อุกฺขิปิ. หตฺถี ตํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต มหารวํ รวิ. ตสฺส รวํ สุตฺวา เสสาปิ หตฺถิอสฺสอุสภาทโย มรณภยตชฺชิตา ภเยน วิรวึสุ. มหาชโนปิ วิรวิ. กสฺสโป ตํ มหาวิรวํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา อตฺตโน ชฏาทีนิ โอโลเกสิ. อถสฺส ชฏามสฺสุกจฺฉโลมานิ ปากฏานิ อเหสุํ. โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อนนุรูปํ วต เม ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ สํเวคํ ปกาเสนฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘ตํ ¶ โลภปกตํ กมฺมํ, กฏุกํ กามเหตุกํ;
ตสฺส มูลํ คเวสิสฺสํ, เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธน’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ยํ เอตํ มยา จนฺทวติยา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา เตน โลเภน ปกตํ กามเหตุกํ ปาปกํ, ตํ กฏุกํ ติขิณวิปากํ. ตสฺสาหํ อโยนิโสมนสิการสงฺขาตํ มูลํ คเวสิสฺสํ, อลํ ¶ เม อิมินา ขคฺเคน, ปฺาขคฺคํ นีหริตฺวา สุภนิมิตฺตพนฺธเนน สทฺธึ สพนฺธนํ ราคํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อถ นํ ราชา ‘‘มา ภายิ สมฺม, อิทานิ เต จนฺทวตึ กุมาริฺจ รฏฺฺจ สตฺตรตนราสิฺจ ทสฺสามิ, ยชาหิ ยฺ’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา กสฺสโป ‘‘น เม, มหาราช, อิมินา กิเลเสน อตฺโถ’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –
‘‘ธิรตฺถุ กาเม สุพหูปิ โลเก, ตโปว เสยฺโย กามคุเณหิ ราช;
ตโป กริสฺสามิ ปหาย กาเม, ตเวว รฏฺํ จนฺทวตี จ โหตู’’ติ.
ตตฺถ สุพหูปีติ อติพหุเกปิ. ตโป กริสฺสามีติ สีลสํยมตปเมว กริสฺสามิ.
โส เอวํ วตฺวา กสิณํ สมนฺนาหริตฺวา นฏฺํ วิเสสํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา ยฺาวาฏํ วิทฺธํสาเปตฺวา มหาชนสฺส ¶ อภยทานํ ทาเปตฺวา รฺโ ยาจนฺตสฺเสว อุปฺปติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คนฺตฺวา ยาวชีวํ ตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา เสยฺโย มหาอมจฺโจ สาริปุตฺโต อโหสิ, โลมสกสฺสโป ปน อหเมว อโหสินฺติ.
โลมสกสฺสปชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๓๔] ๘. จกฺกวากชาตกวณฺณนา
กาสายวตฺเถติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร โลโล อโหสิ ปจฺจยลุทฺโธ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ ฉฑฺเฑตฺวา ปาโตว สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา วิสาขาย ¶ เคเห อเนกขาทนียปริวารํ ยาคุํ ปิวิตฺวา นานคฺครสสาลิมํโสทนํ ภฺุชิตฺวาปิ เตน อติตฺโต ตโต จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส มหาอนาถปิณฺฑิกสฺส โกสลรฺโติ เตสํ เตสํ นิเวสนานิ สนฺธาย วิจริ. อเถกทิวสํ ตสฺส โลลภาวํ อารพฺภ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ กสฺมา โลโลสิ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลลภาเวน พาราณสิยํ หตฺถิกุณปาทีนิ ขาทิตฺวา วิจรนฺโต เตหิ อติตฺโต ตโต นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร วิจรนฺโต หิมวนฺตํ ปวฏฺโ’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก โลลกาโก พาราณสิยํ หตฺถิกุณปาทีนิ ขาทิตฺวา วิจรนฺโต เตหิ อติตฺโต ‘‘คงฺคากูเล มจฺฉมตํ ขาทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ตตฺถ มตมจฺเฉ ขาทนฺโต กติปาหํ วสิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา นานาผลาผลานิ ขาทนฺโต พหุมจฺฉกจฺฉปํ มหนฺตํ ปทุมสรํ ปตฺวา ตตฺถ สุวณฺณวณฺเณ ทฺเว จกฺกวาเก เสวาลํ ขาทิตฺวา วสนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย วณฺณสมฺปนฺนา โสภคฺคปฺปตฺตา, อิเมสํ โภชนํ มนาปํ ภวิสฺสติ, อิเมสํ โภชนํ ปุจฺฉิตฺวา อหมฺปิ ตเทว ภฺุชิตฺวา สุวณฺณวณฺโณ ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกสฺมึ สาขปริยนฺเต นิสีทิตฺวา เตสํ ปสํสนปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กาสายวตฺเถ ¶ สกุเณ วทามิ, ทุเว ทุเว นนฺทมเน จรนฺเต;
กํ อณฺฑชํ อณฺฑชา มานุเสสุ, ชาตึ ปสํสนฺติ ตทิงฺฆ พฺรูถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กาสายวตฺเถติ สุวณฺณวณฺเณ กาสายวตฺเถ วิย. ทุเว ทุเวติ ทฺเว ทฺเว หุตฺวา. นนฺทมเนติ ตุฏฺจิตฺเต. กํ อณฺฑชํ อณฺฑชา มานุเสสุ ชาตึ ปสํสนฺตีติ อมฺโภ อณฺฑชา ตุมฺเห มนุสฺเสสุ ปสํสนฺตา กํ อณฺฑชํ ชาตึ กตรํ นาม อณฺฑชนฺติ วตฺวา ปสํสนฺติ, กํ สกุณํ ¶ นามาติ วตฺวา ตุมฺเห มนุสฺสานํ อนฺตเร วณฺเณนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘กํ อณฺฑชํ อณฺฑชมานุเสสู’’ติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ – ตุมฺเห อณฺฑเชสุ จ มานุเสสุ จ กตรํ อณฺฑชนฺติ วตฺวา ปสํสนฺตีติ.
ตํ สุตฺวา จกฺกวาโก ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อมฺเห มนุสฺเสสุ มนุสฺสหึส, อนุพฺพเต จกฺกวาเก วทนฺติ;
กลฺยาณภาวมฺเห ทิเชสุ สมฺมตา, อภิรูปา วิจราม อณฺณเว’’ติ.
ตตฺถ มนุสฺสหึสาติ กาโก มนุสฺเส หึสติ วิเหเติ, เตน นํ เอวํ อาลปติ. อนุพฺพเตติ อฺมฺํ อนุคเต สมฺโมทมาเน วิยสํวาเส. จกฺกวาเกติ จกฺกวากา นาม สา อณฺฑชชาตีติ ปสํสนฺติ วณฺเณนฺติ กเถนฺติ. ทิเชสูติ ยตฺตกา ปกฺขิโน นาม, เตสุ มยํ ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติปิ มนุสฺเสสุ สมฺมตา. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป มนุสฺเสสุ อมฺเห ‘‘จกฺกวากา’’ติปิ วทนฺติ, ทิเชสุ ปน มยํ ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ สมฺมตา, ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ โน ทิชา วทนฺตีติ อตฺโถ. อณฺณเวติ อิมสฺมึ าเน สโร ‘‘อณฺณโว’’ติ วุตฺโต, อิมสฺมึ ปทุมสเร มยเมว ทฺเว ชนา ปเรสํ อหึสนโต อภิรูปา วิจรามาติ อตฺโถ. อิมิสฺสาย ปน คาถาย จตุตฺถปทํ ‘‘น ฆาสเหตูปิ กโรม ปาป’’นฺติ ปนฺติ. ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา มยํ ฆาสเหตูปิ ปาปํ น กโรม, ตสฺมา ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ อมฺเห มนุสฺเสสุ จ ทิเชสุ จ สมฺมตา.
ตํ สุตฺวา กาโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘กึ อณฺณเว กานิ ผลานิ ภฺุเช, มํสํ กุโต ขาทถ จกฺกวากา;
กึ โภชนํ ภฺุชถ โว อโนมา, พลฺจ วณฺโณ จ อนปฺปรูปา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กินฺติ ปุจฺฉาวเสน อาลปนํ, กึ โภ จกฺกวากาติ วุตฺตํ โหติ. อณฺณเวติ อิมสฺมึ สเร. ภฺุเชติ ภฺุชถ, กึ ภฺุชถาติ อตฺโถ ¶ มํสํ กุโต ขาทถาติ กตรปาณานํ สรีรโต มํสํ ขาทถ. ภฺุชถ โวติ ¶ โวกาโร นิปาตมตฺตํ, ปรปเทน วาสฺส สมฺพนฺโธ ‘‘พลฺจ วา วณฺโณ จ อนปฺปรูปา’’ติ.
ตโต จกฺกวาโก จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น อณฺณเว สนฺติ ผลานิ ธงฺก, มํสํ กุโต ขาทิตุํ จกฺกวาเก;
เสวาลภกฺขมฺห อปาณโภชนา, น ฆาสเหตูปิ กโรม ปาป’’นฺติ.
ตตฺถ จกฺกวาเกติ จกฺกวากสฺส. อปาณโภชนาติ ปาณกรหิตอุทกโภชนา. อมฺหากฺหิ เสวาลฺเจว อุทกฺจ โภชนนฺติ ทสฺเสติ. น ฆาสเหตูติ ตุมฺหาทิสา วิย มยํ ฆาสเหตุ ปาปํ น กโรมาติ.
ตโต กาโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘น เม อิทํ รุจฺจติ จกฺกวาก, อสฺมึ ภเว โภชนสนฺนิกาโส;
อโหสิ ปุพฺเพ ตโต เม อฺถา, อิจฺเจว เม วิมติ เอตฺถ ชาตา.
‘‘อหมฺปิ มํสานิ ผลานิ ภฺุเช, อนฺนานิ จ โลณิยเตลิยานิ;
รสํ มนุสฺเสสุ ลภามิ โภตฺตุํ, สูโรว สงฺคามมุขํ วิเชตฺวา;
น จ เม ตาทิโส วณฺโณ, จกฺกวาก ยถา ตวา’’ติ.
ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ ตุมฺหากํ ภฺุชนโภชนํ มยฺหํ น รุจฺจติ. อสฺมึ ภเว โภชนสนฺนิกาโสติ อิมสฺมึ ภเว โภชนสนฺนิกาโส ยํ อิมสฺมึ จกฺกวากภเว โภชนํ, ตฺวํ เตน สนฺนิกาโส ตํสทิโส ตทนุรูโป อโหสิ, อติวิย ปสนฺนสรีโรสีติ อตฺโถ. ตโต เม อฺถาติ ¶ ยํ มยฺหํ ปุพฺเพ ตุมฺเห ทิสฺวาว เอเต เอตฺถ นานาวิธานิ ผลานิ เจว มจฺฉมํสฺจ ขาทนฺติ, เตน เอวํ โสภคฺคปฺปตฺตาติ อโหสิ, อิทานิ เม ตโต อฺถา โหตีติ อตฺโถ. อิจฺเจว เมติ เอเตเนว เม การเณน เอตฺถ ตุมฺหากํ สรีรวณฺเณ ¶ วิมติ ชาตา ‘‘กถํ นุ โข เอเต เอวรูปํ ลูขโภชนํ ภฺุชนฺตา วณฺณวนฺโต ชาตา’’ติ. อหมฺปีติ อหฺหิ, อยเมว วา ปาโ ¶ . ภฺุเชติ ภฺุชามิ. อนฺนานิ จาติ โภชนานิ จ. โลณิยเตลิยานีติ โลณเตลยุตฺตานิ. รสนฺติ มนุสฺเสสุ ปริโภคํ ปณีตรสํ. วิเชตฺวาติ ยถา สูโร วีรโยโธ สงฺคามมุขํ วิเชตฺวา วิลุมฺปิตฺวา ปริภฺุชติ, ตถา วิลุมฺปิตฺวา ปริภฺุชามีติ อตฺโถ. ยถา ตวาติ เอวํ ปณีตํ โภชนํ ภฺุชนฺตสฺสปิ มม ตาทิโส วณฺโณ นตฺถิ, ยาทิโส ตว วณฺโณ, เตน ตว วจนํ น สทฺทหามีติ ทีเปติ.
อถสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภาวการณํ อตฺตโน จ ภาวการณํ กเถนฺโต จกฺกวาโก เสสคาถา อภาสิ –
‘‘อสุทฺธภกฺโขสิ ขณานุปาตี, กิจฺเฉน เต ลพฺภติ อนฺนปานํ;
น ตุสฺสสี รุกฺขผเลหิ ธงฺก, มํสานิ วา ยานิ สุสานมชฺเฌ.
‘‘โย สาหเสน อธิคมฺม โภเค, ปริภฺุชติ ธงฺก ขณานุปาตี;
ตโต อุปกฺโกสติ นํ สภาโว, อุปกฺกุฏฺโ วณฺณพลํ ชหาติ.
‘‘อปฺปมฺปิ เจ นิพฺพุตึ ภฺุชตี ยทิ, อสาหเสน อปรูปฆาตี;
พลฺจ วณฺโณ จ ตทสฺส โหติ, น หิ สพฺโพ อาหารมเยน วณฺโณ’’ติ.
ตตฺถ อสุทฺธภกฺโขสีติ ตฺวํ เถเนตฺวา วฺเจตฺวา ภกฺขนโต อสุทฺธภกฺโข อสิ. ขณานุปาตีติ ปมาทกฺขเณ อนุปตนสีโล. กิจฺเฉน ¶ เตติ ตยา ทุกฺเขน อนฺนปานํ ลพฺภติ. มํสานิ วา ยานีติ ยานิ วา สุสานมชฺเฌ มํสานิ, เตหิ น ตุสฺสสิ. ตโตติ ปจฺฉา. อุปกฺโกสติ นํ สภาโวติ อตฺตาว ตํ ปุคฺคลํ ครหิ. อุปกฺกุฏฺโติ อตฺตนาปิ ปเรหิปิ อุปกฺกุฏฺโ ครหิโต วิปฺปฏิสาริตาย วณฺณฺจ พลฺจ ชหาสิ. นิพฺพุตึ ภฺุชตี ยทีติ ยทิ ปน ปรํ อวิเหเตฺวา อปฺปกมฺปิ ธมฺมลทฺธํ นิพฺพุติโภชนํ ภฺุชติ. ตทสฺส โหตีติ ตทา อสฺส ปณฺฑิตสฺส สรีเร พลฺจ ¶ วณฺโณ จ โหติ. อาหารมเยนาติ นานปฺปกาเรน อาหาเรเนว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โภ กาก, วณฺโณ นาเมส จตุสมุฏฺาโน, โส น อาหารมตฺเตเนว โหติ, อุตุจิตฺตกมฺเมหิปิ โหติเยวาติ.
เอวํ จกฺกวาโก อเนกปริยาเยน กากํ ครหิ. กาโก หรายิตฺวา ‘‘น มยฺหํ ตว วณฺเณน อตฺโถ, กา กา’’ติ วสฺสนฺโต ปลายิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, จกฺกวากี ราหุลมาตา, จกฺกวาโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
จกฺกวากชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๓๕] ๙. หลิทฺทิราคชาตกวณฺณนา
สุติติกฺขนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เตรสกนิปาเต จูฬนารทชาตเก (ชา. ๑.๑๓.๔๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. อตีตวตฺถุมฺหิ ปน สา กุมาริกา ตสฺส ตาปสกุมารสฺส สีลํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วเส ิตภาวํ ตฺวา ‘‘อิมํ วฺเจตฺวา มนุสฺสปถํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘รูปาทิกามคุณวิรหิเต อรฺเ รกฺขิตสีลํ นาม น มหปฺผลํ โหติ, มนุสฺสปเถ รูปาทีนํ ปจฺจุปฏฺาเน มหปฺผลํ โหติ, เอหิ มยา สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา สีลํ รกฺขาหิ, กึ เต อรฺเนา’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘สุติติกฺขํ ¶ อรฺมฺหิ, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน;
เย จ คาเม ติติกฺขนฺติ, เต อุฬารตรา ตยา’’ติ.
ตตฺถ สุติติกฺขนฺติ สุฏฺุ อธิวาสนํ. ติติกฺขนฺตีติ สีตาทีนิ อธิวาเสนฺติ.
ตํ สุตฺวา ตาปสกุมาโร ‘‘ปิตา เม อรฺํ คโต, ตสฺมึ อาคเต ตํ อาปุจฺฉิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ อาห. สา จินฺเตสิ ‘‘ปิตา กิรสฺส ¶ อตฺถิ, สเจ มํ โส ปสฺสิสฺสติ, กาชโกฏิยา มํ โปเถตฺวา วินาสํ ปาเปสฺสติ, มยา ปมเมว คนฺตพฺพ’’นฺติ. อถ นํ สา ‘‘เตน หิ อหํ มคฺคสฺํ กุรุมานา ปมตรํ คมิสฺสามิ, ตฺวํ ปจฺฉา อาคจฺฉาหี’’ติ วตฺวา อคมาสิ. โส ตสฺสา คตกาเล เนว ทารูนิ อาหริ, น ปานียํ, น ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปสิ, เกวลํ ปชฺฌายนฺโตว นิสีทิ, ปิตุ อาคมนกาเล ปจฺจุคฺคมนํ นากาสิ. อถ นํ ปิตา ‘‘อิตฺถีนํ วสํ คโต เอโส’’ติ ตฺวาปิ ‘‘กสฺมา ตาต, เนว ทารูนิ อาหริ, น ปานียํ, น ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปสิ, ปชฺฌายนฺโตเยว ปน นิสินฺโนสี’’ติ อาห. อถ นํ ตาปสกุมาโร ‘‘ตาต, อรฺเ กิร รกฺขิตสีลํ นาม น มหปฺผลํ โหติ, มนุสฺสปเถ มหปฺผลํ ¶ , อหํ ตตฺถ คนฺตฺวา สีลํ รกฺขิสฺสามิ, สหาโย เม มํ ‘อาคจฺเฉยฺยาสี’ติ วตฺวา ปุรโต คโต, อหํ เตเนว สทฺธึ คมิสฺสามิ, ตตฺถ ปน วสนฺเตน มยา กตโร ปุริโส เสวิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อรฺา คามมาคมฺม, กึสีลํ กึวตํ อหํ;
ปุริสํ ตาต เสเวยฺยํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
อถสฺส ปิตา กเถนฺโต เสสคาถา อภาสิ –
‘‘โย เต วิสฺสาสเย ตาต, วิสฺสาสฺจ ขเมยฺย เต;
สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จ, ตํ ภเชหิ อิโต คโต.
‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
อุรสีว ปติฏฺาย, ตํ ภเชหิ อิโต คโต.
‘‘โย จ ธมฺเมน จรติ, จรนฺโตปิ น มฺติ;
วิสุทฺธการึ สปฺปฺํ, ตํ ภเชหิ อิโต คโต.
‘‘หลิทฺทิราคํ ¶ กปิจิตฺตํ, ปุริสํ ราควิราคินํ;
ตาทิสํ ตาต มา เสวิ, นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยา.
‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, มีฬฺหลิตฺตํ มหาปถํ;
อารกา ปริวชฺเชหิ, ยานีว วิสมํ ปถํ.
‘‘อนตฺถา ¶ ตาต วฑฺฒนฺติ, พาลํ อจฺจุปเสวโต;
มาสฺสุ พาเลน สํคจฺฉิ, อมิตฺเตเนว สพฺพทา.
‘‘ตํ ตาหํ ตาต ยาจามิ, กรสฺสุ วจนํ มม;
มาสฺสุ พาเลน สํคจฺฉิ, ทุกฺโข พาเลหิ สงฺคโม’’ติ.
ตตฺถ ¶ โย เต วิสฺสาสเยติ โย ตว วิสฺสาเสยฺย. ขเมยฺย เตติ โย จ ตว อตฺตนิ ตยา กตํ วิสฺสาสํ ขเมยฺย. สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จาติ ตว วจนํ สุสฺสูสาย เจว วจนาธิวาสเนน จ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อุรสีว ปติฏฺายาติ ยถา มาตุ อุรสิ ปุตฺโต ปติฏฺาติ, เอวํ ปติฏฺหิตฺวา อตฺตโน มาตรํ วิย มฺมาโน ตํ ภเชยฺยาสีติ วทติ. โย จ ธมฺเมน จรตีติ โย ติวิเธน สุจริเตน ธมฺเมน อิริยติ. น มฺตีติ ตถา จรนฺโตปิ ‘‘อหํ ธมฺมํ จรามี’’ติ มานํ น กโรติ. วิสุทฺธการินฺติ วิสุทฺธานํ ทสกุสลกมฺมปถานํ การกํ.
ราควิราคินนฺติ ราคินฺจ วิราคินฺจ รชฺชิตฺวา ตํขณฺเว วิรชฺชนสภาวํ. นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาติ สเจปิ สกลชมฺพุทีปตลํ นิมฺมนุสฺสํ โหติ, โสเยว เอโก มนุสฺโส ติฏฺติ, ตถาปิ ตาทิสํ มา เสวิ. มหาปถนฺติ คูถมกฺขิตํ มคฺคํ วิย. ยานีวาติ ยาเนน คจฺฉนฺโต วิย. วิสมนฺติ นินฺนอุนฺนตขาณุปาสาณาทิวิสมํ. พาลํ อจฺจุปเสวโตติ พาลํ อปฺปฺํ อติเสวนฺตสฺส. สพฺพทาติ ตาต, พาเลน สห สํวาโส นาม อมิตฺตสํวาโส วิย สพฺพทา นิจฺจกาลเมว ทุกฺโข. ตํ ตาหนฺติ เตน การเณน ตํ อหํ.
โส เอวํ ปิตรา โอวทิโต ‘‘ตาต, อหํ มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา ตุมฺหาทิเส ปณฺฑิเต น ลภิสฺสามิ, ตตฺถ คนฺตุํ ภายามิ, อิเธว ตุมฺหากํ สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ อาห. อถสฺส ภิยฺโยปิ โอวาทํ ทตฺวา กสิณปริกมฺมํ ¶ อาจิกฺขิ. โส น จิรสฺเสว อภิฺาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สทฺธึ ปิตรา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา ตาปสกุมาโร อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, กุมาริกา ถุลฺลกุมาริกาว, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
หลิทฺทิราคชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๓๖] ๑๐. สมุคฺคชาตกวณฺณนา
กุโต ¶ ¶ นุ อาคจฺฉถาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ภิกฺขุ มาตุคามํ ปตฺเถสิ, มาตุคาโม นาเมส อสพฺโภ อกตฺู, ปุพฺเพ ทานวรกฺขสา คิลิตฺวา กุจฺฉินา ปริหรนฺตาปิ มาตุคามํ รกฺขิตุํ เอกปุริสนิสฺสิตํ กาตุํ นาสกฺขึสุ, ตฺวํ กถํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต วิหาสิ. ตสฺส ปณฺณสาลาย อวิทูเร เอโก ทานวรกฺขโส วสติ. โส อนฺตรนฺตรา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, อฏวิยํ ปน มนุสฺสานํ สฺจรณมคฺเค ตฺวา อาคตาคเต มนุสฺเส คเหตฺวา ขาทติ. ตสฺมึ กาเล เอกา กาสิรฏฺเ กุลธีตา อุตฺตมรูปธรา อฺตรสฺมึ ปจฺจนฺตคาเม นิวุตฺถา โหติ. ตสฺสา เอกทิวสํ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย คนฺตฺวา ปจฺจาคมนกาเล ปริวารมนุสฺเส ทิสฺวา โส ทานโว เภรวรูเปน ปกฺขนฺทิ. มนุสฺสา ภีตา คหิตคหิตาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. ทานโว ยาเน นิสินฺนํ อภิรูปํ มาตุคามํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตํ อตฺตโน คุหํ เนตฺวา ภริยํ อกาสิ. ตโต ปฏฺาย สปฺปิเตลตณฺฑุลมจฺฉมํสาทีนิ เจว มธุรผลาผลานิ จ อาหริตฺวา ตํ โปเสสิ, วตฺถาลงฺกาเรหิ จ นํ อลงฺกริตฺวา รกฺขณตฺถาย เอกสฺมึ กรณฺฑเก ปกฺขิปิตฺวา ¶ กรณฺฑกํ คิลิตฺวา กุจฺฉินา ปริหรติ. โส เอกทิวสํ นฺหายิตุกามตาย เอกํ สรํ คนฺตฺวา กรณฺฑกํ อุคฺคิลิตฺวา ตํ ตโต นีหริตฺวา นฺหาเปตฺวา วิลิมฺเปตฺวา อลงฺกาเรตฺวา ‘‘โถกํ ตว สรีรํ อุตุํ คณฺหาเปหี’’ติ ตํ กรณฺฑกสมีเป เปตฺวา สยํ นฺหานติตฺถํ โอตริตฺวา ตํ อนาสงฺกมาโน โถกํ ทูรํ คนฺตฺวา ¶ นฺหายิ.
ตสฺมึ สมเย วายุสฺสปุตฺโต นาม วิชฺชาธโร สนฺนทฺธขคฺโค อากาเสน คจฺฉติ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอหี’’ติ หตฺถมุทฺทํ อกาสิ, วิชฺชาธโร ขิปฺปํ โอตริ. อถ นํ สา กรณฺฑเก ปกฺขิปิตฺวา ทานวสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺตี กรณฺฑกูปริ นิสีทิตฺวา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ กรณฺฑกสมีปํ อสมฺปตฺเตเยว กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา วิชฺชาธรสฺส อุปริ นิปชฺชิตฺวา อตฺตโน สาฏกํ ปารุปิ. ทานโว อาคนฺตฺวา กรณฺฑกํ อโสเธตฺวา ‘‘มาตุคาโมเยว เม’’ติ สฺาย กรณฺฑกํ คิลิตฺวา อตฺตโน คุหํ คจฺฉนฺโต ¶ อนฺตรามคฺเค จินฺเตสิ ‘‘ตาปโส เม จิรํ ทิฏฺโ, อชฺช ตาว นํ คนฺตฺวา วนฺทิสฺสามี’’ติ. โส ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตาปโสปิ นํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ทฺวินฺนํ ชนานํ กุจฺฉิคตภาวํ ตฺวา สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา, สฺวาคตา เอถ นิสีทถาสเน;
กจฺจิตฺถ, โภนฺโต กุสลํ อนามยํ, จิรสฺสมพฺภาคมนฺหิ โว อิธา’’ติ.
ตตฺถ โภติ อาลปนํ. กจฺจิตฺถาติ กจฺจิ โหถ ภวถ วิชฺชถ. โภนฺโตติ ปุน อาลปนฺโต อาห. กุสลํ อนามยนฺติ กจฺจิ ตุมฺหากํ กุสลํ อาโรคฺยํ. จิรสฺสมพฺภาคมนฺหิ โว อิธาติ อชฺช ตุมฺหากํ อิธ อพฺภาคมนฺจ จิรํ ชาตํ.
ตํ สุตฺวา ทานโว ‘‘อหํ อิมสฺส ตาปสสฺส สนฺติกํ เอกโกว อาคโต, อยฺจ ตาปโส ‘ตโย ชนา’ติ วทติ, กึ นาเมส กเถติ, กึ นุ โข สภาวํ ตฺวา กเถติ, อุทาหุ อุมฺมตฺตโก หุตฺวา วิลปตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อหเมว ¶ ¶ เอโก อิธ มชฺช ปตฺโต, น จาปิ เม ทุติโย โกจิ วิชฺชติ;
กิเมว สนฺธาย เต ภาสิตํ อิเส, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’’ติ.
ตตฺถ อิธ มชฺชาติ อิธ อชฺช. กิเมว สนฺธาย เต ภาสิตํ อิเสติ ภนฺเต, อิสิ กึ นาเมตํ สนฺธาย ตยา ภาสิตํ, ปากฏํ ตาว เม กตฺวา กเถหีติ.
ตาปโส ‘‘เอกํเสเนวาวุโส โสตุกาโมสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ตุวฺจ เอโก ภริยา จ เต ปิยา, สมุคฺคปกฺขิตฺตนิกิณฺณมนฺตเร;
สา รกฺขิตา กุจฺฉิคตาว เต สทา, วายุสฺสปุตฺเตน สหา ตหึ รตา’’ติ.
ตตฺถ ตุวฺจ เอโกติ ปมํ ตาว ตฺวํ เอโก ชโน. ปกฺขิตฺตนิกิณฺณมนฺตเรติ ปกฺขิตฺตานิกิณฺณอนฺตเร ตํ ตตฺถ ภริยํ รกฺขิตุกาเมน สทา ตยา สมุคฺเค ปกฺขิตฺตา สทฺธึ สมุคฺเคน ¶ นิกิณฺณา อนฺตเร, อนฺโตกุจฺฉิยํ ปิตาติ อตฺโถ. วายุสฺสปุตฺเตน สหาติ เอวํนามเกน วิชฺชาธเรน สทฺธึ. ตหึ รตาติ ตตฺถ ตว อนฺโตกุจฺฉิยฺเว กิเลสรติยา รตา. โส ทานิ ตฺวํ มาตุคามํ ‘‘เอกํ ปุริสนิสฺสิตํ กริสฺสามี’’ติ กุจฺฉินาปิ ปริหรนฺโต ตสฺสา ชารํ อุกฺขิปิตฺวา จรสีติ.
ตํ สุตฺวา ทานโว ‘‘วิชฺชาธรา นาม พหุมายา โหนฺติ, สจสฺส ขคฺโค หตฺถคโต ภวิสฺสติ, กุจฺฉึ เม ผาเลตฺวาปิ ปลายิสฺสตี’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา ขิปฺปํ กรณฺฑกํ อุคฺคิลิตฺวา ปุรโต เปสิ. สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตํ ปวตฺตึ ปกาเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สํวิคฺครูโป ¶ อิสินา วิยากโต, โส ทานโว ตตฺถ สมุคฺคมุคฺคิลิ;
อทฺทกฺขิ ¶ ภริยํ สุจิมาลธารินึ, วายุสฺสปุตฺเตน สหา ตหึ รต’’นฺติ.
ตตฺถ อทฺทกฺขีติ โส กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อทฺทส.
กรณฺฑเก ปน วิวฏมตฺเตเยว วิชฺชาธโร วิชฺชํ ชปฺปิตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ. ตํ ทิสฺวา ทานโว มหาสตฺตสฺส ตุสฺสิตฺวา ถุติปุพฺพงฺคมา เสสคาถา อภาสิ –
‘‘สุทิฏฺรูปมุคฺคตปานุวตฺตินา, หีนา นรา เย ปมทาวสํ คตา;
ยถา หเว ปาณริเวตฺถ รกฺขิตา, ทุฏฺา มยี อฺมภิปฺปโมทยิ.
‘‘ทิวา จ รตฺโต จ มยา อุปฏฺิตา, ตปสฺสินา โชติริวา วเน วสํ;
สา ธมฺมมุกฺกมฺม อธมฺมมาจริ, อกิริยรูโป ปมทาหิ สนฺถโว.
‘‘สรีรมชฺฌมฺหิ ิตาติ มฺหํ, มยฺหํ อยนฺติ อสตึ อสฺตํ;
สา ธมฺมมุกฺกมฺม อธมฺมมาจริ, อกิริยรูโป ปมทาหิ สนฺถโว.
‘‘สุรกฺขิตํ เมติ กถํ นุ วิสฺสเส, อเนกจิตฺตาสุ น หตฺถิ รกฺขณา;
เอตา หิ ปาตาลปปาตสนฺนิภา, เอตฺถปฺปมตฺโต พฺยสนํ นิคจฺฉติ.
‘‘ตสฺมา ¶ หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เย มาตุคาเมหิ จรนฺติ นิสฺสฏา;
เอตํ สิวํ อุตฺตมมาภิปตฺถยํ, น มาตุคาเมหิ กเรยฺย สนฺถว’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สุทิฏฺรูปมุคฺคตปานุวตฺตินาติ ภนฺเต, อิสิ อุคฺคตปานุวตฺตินา ตยา สุทิฏฺรูปํ อิทํ การณํ. หีนาติ นีจา. ยถา หเว ปาณริเวตฺถ รกฺขิตาติ อยํ มยา อตฺตโน ปาณา วิย เอตฺถ อนฺโตกุจฺฉิยํ ปริหรนฺเตน รกฺขิตา. ทุฏฺา มยีติ อิทานิ มยิ มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตฺวา ทุฏฺา อฺํ ปุริสํ อภิปฺปโมทติ. โชติริวา วเน วสนฺติ วเน วสนฺเตน ตปสฺสินา อคฺคิ วิย มยา อุปฏฺิตา ปริจริตา. สา ธมฺมมุกฺกมฺมาติ สา เอสา ธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา อติกฺกมิตฺวา. อกิริยรูโปติ อกตฺตพฺพรูโป. สรีรมชฺฌมฺหิ ิตาติ มฺหํ, มยฺหํ อยนฺติ อสตึ อสฺตนฺติ อิมํ อสตึ อสปฺปุริสธมฺมสมนฺนาคตํ อสฺตํ ทุสฺสีลํ ‘‘มยฺหํ สรีรมชฺฌมฺหิ ิตา’’ติ จ ‘‘มยฺหํ อย’’นฺติ จ มฺามิ.
สุรกฺขิตํ เมติ กถํ นุ วิสฺสเสติ อยํ มยา สุรกฺขิตาติ กถํ ปณฺฑิโต วิสฺสาเสยฺย, ยตฺร หิ นาม มาทิโสปิ อนฺโตกุจฺฉิยํ รกฺขนฺโต รกฺขิตุํ นาสกฺขิ. ปาตาลปปาตสนฺนิภาติ โลกสฺสาเทน ทุปฺปูรณียตฺตา มหาสมุทฺเท ปาตาลสงฺขาเตน ปปาเตน สทิสา. เอตฺถปฺปมตฺโตติ เอตาสุ เอวรูปาสุ นิคฺคุณาสุ ปมตฺโต ปุริโส มหาพฺยสนํ ปาปุณาติ. ตสฺมา หีติ ยสฺมา มาตุคามวสํ คตา มหาวินาสํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา เย มาตุคาเมหิ นิสฺสฏา หุตฺวา จรนฺติ, เต สุขิโน. เอตํ สิวนฺติ ยเทตํ มาตุคามโต นิสฺสฏานํ วิสํสฏฺานํ จรณํ, เอตํ ฌานสุขเมว สิวํ เขมํ อุตฺตมํ อภิปตฺเถตพฺพํ, เอตํ ปตฺถยมาโน มาตุคาเมหิ สทฺธึ สนฺถวํ น กเรยฺยาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ทานโว มหาสตฺตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห นิสฺสาย มยา ชีวิตํ ลทฺธํ, อหํ อิมาย ปาปธมฺมาย วิชฺชาธเรน มาราปิโต’’ติ มหาสตฺตํ อภิตฺถวิ. โสปิสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อิมิสฺสา มา กิฺจิ ปาปํ อกาสิ, สีลานิ คณฺหาหี’’ติ ตํ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. ทานโว ‘‘อหํ กุจฺฉินา ปริหรนฺโตปิ ตํ รกฺขิตุํ น สกฺโกมิ, อฺโ โก รกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน อรฺเมว อคมาสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ทิพฺพจกฺขุกตาปโส อหเมว อโหสินฺติ.
สมุคฺคชาตกวณฺณนา ทสมา.
[๔๓๗] ๑๑. ปูติมํสชาตกวณฺณนา
น ¶ ¶ โข เม รุจฺจตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อินฺทฺริยอสํวรํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย พหู ภิกฺขู อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารา อเหสุํ. สตฺถา ‘‘อิเม ภิกฺขู โอวทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วตฺวา อนิยมวเสน ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อลงฺกตปลฺลงฺกวรมชฺฌคโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม รูปาทีสุ สุภนิมิตฺตวเสน นิมิตฺตํ คเหตุํ วฏฺฏติ, สเจ หิ ตสฺมึ สมเย กาลํ กโรติ, นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา รูปาทีสุ สุภนิมิตฺตํ มา คณฺหถ. ภิกฺขุนา นาม รูปาทิโคจเรน น ภวิตพฺพํ, รูปาทิโคจรา หิ ทิฏฺเว ธมฺเม มหาวินาสํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺ’’นฺติ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รูปํ โอโลกนกาโลปิ อตฺถิ อโนโลกนกาโลปิ. โอโลกนกาเล สุภวเสน อโนโลเกตฺวา อสุภวเสเนว โอโลเกยฺยาถ, เอวํ อตฺตโน โคจรา น ปริหายิสฺสถ. โก ปน ตุมฺหากํ โคจโรติ? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, นว โลกุตฺตรธมฺมา. เอตสฺมิฺหิ โว โคจเร จรนฺตานํ น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, สเจ ปน กิเลสวสิกา หุตฺวา สุภนิมิตฺตวเสน โอโลเกสฺสถ, ปูติมํสสิงฺคาโล วิย อตฺตโน โคจรา ปริหายิสฺสถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต หิมวนฺตปเทเส อรฺายตเน ปพฺพตคุหายํ อเนกสตา เอฬกา วสนฺติ. เตสํ วสนฏฺานโต อวิทูเร เอกิสฺสา คุหาย ปูติมํโส นาม สิงฺคาโล เวณิยา นาม ภริยาย สทฺธึ วสติ. โส เอกทิวสํ ภริยาย สทฺธึ วิจรนฺโต ¶ เต เอฬเก ทิสฺวา ‘‘เอเกน อุปาเยน อิเมสํ มํสํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปาเยน เอเกกํ เอฬกํ มาเรสิ. เต อุโภปิ เอฬกมํสํ ขาทนฺตา ถามสมฺปนฺนา ถูลสรีรา อเหสุํ. อนุปุพฺเพน เอฬกา ปริกฺขยํ อคมํสุ. เตสํ อนฺตเร เมณฺฑมาตา ¶ นาม เอกา เอฬิกา พฺยตฺตา อโหสิ อุปายกุสลา. สิงฺคาโล ตํ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต เอกทิวสํ ภริยาย สทฺธึ สมฺมนฺเตนฺโต ‘‘ภทฺเท, เอฬกา ขีณา, อิมํ เอฬิกํ เอเกน อุปาเยน ขาทิตุํ วฏฺฏติ, อยํ ปเนตฺถ อุปาโย, ตฺวํ เอกิกาว คนฺตฺวา เอตาย สทฺธึ สขี โหหิ, อถ เต ตาย สทฺธึ วิสฺสาเส อุปฺปนฺเน อหํ มตาลยํ กริตฺวา นิปชฺชิสฺสามิ, ตฺวํ เอตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘เอฬิเก สามิโก เม มโต, อหฺจ อนาถา, เปตฺวา ตํ อฺโ เม าตโก นตฺถิ, เอหิ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสิ, อถ นํ อหํ อุปฺปติตฺวา คีวาย ฑํสิตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อาห.
สา ¶ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย สทฺธึ สขิภาวํ กตฺวา วิสฺสาเส อุปฺปนฺเน เอฬิกํ ตถา อโวจ. เอฬิกา ‘‘อาฬิ สิงฺคาลิ ตว สามิเกน สพฺเพ มม าตกา ขาทิตา, ภายามิ น สกฺโกมิ คนฺตุ’’นฺติ อาห. ‘‘อาฬิ, มา ภายิ, มตโก กึ กริสฺสตี’’ติ? ‘‘ขรมนฺโต เต สามิโก, ภายาเมวาห’’นฺติ สา เอวํ วตฺวาปิ ตาย ปุนปฺปุนํ ยาจิยมานา ‘‘อทฺธา มโต ภวิสฺสตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย สทฺธึ ปายาสิ. คจฺฉนฺตี ปน ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺมึ อาสงฺกาย สิงฺคาลึ ปุรโต กตฺวา สิงฺคาลํ ปริคฺคณฺหนฺตีเยว คจฺฉติ. สิงฺคาโล ตาสํ ปทสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อาคตา นุ โข เอฬิกา’’ติ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกสิ. เอฬิกา ตํ ตถา กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปาปธมฺโม มํ วฺเจตฺวา มาเรตุกาโม มตาลยํ ทสฺเสตฺวา นิปนฺโน’’ติ นิวตฺติตฺวา ปลายนฺตี สิงฺคาลิยา ‘‘กสฺมา ปลายสี’’ติ วุตฺเต ตํ การณํ กเถนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ โข เม รุจฺจติ อาฬิ, ปูติมํสสฺส เปกฺขนา;
เอตาทิสา สขารสฺมา, อารกา ปริวชฺชเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาฬีติ อาลปนํ, สขิ สหายิเกติ อตฺโถ. เอตาทิสา สขารสฺมาติ เอวรูปา สหายกา อปกฺกมิตฺวา ตํ สหายกํ อารกา ปริวชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สา นิวตฺติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. สิงฺคาลี ตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา อตฺตโน สามิกสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ปชฺฌายมานา นิสีทิ. อถ นํ สิงฺคาโล ครหนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อุมฺมตฺติกา อยํ เวณี, วณฺเณติ ปติโน สขึ;
ปชฺฌายิ ปฏิคจฺฉนฺตึ, อาคตํ เมณฺฑมาตร’’นฺติ.
ตตฺถ เวณีติ ตสฺสา นามํ. วณฺเณติ ปติโน สขินฺติ ปมเมว อตฺตโน สขึ เอฬิกํ ‘‘มยิ สิเนหา วิสฺสาสิกา อาคมิสฺสติ โน สนฺติกํ, มตาลยํ กโรหี’’ติ ปติโน สนฺติเก วณฺเณติ. อถ นํ สา อิทานิ อาคตํ มม สนฺติกํ อนาคนฺตฺวาว ปฏิคจฺฉนฺตึ เมณฺฑมาตรํ ปชฺฌายติ อนุโสจตีติ.
ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี ตติยํ คาถมาห –
‘‘ตฺวํ ¶ โขสิ สมฺม อุมฺมตฺโต, ทุมฺเมโธ อวิจกฺขโณ;
โย ตฺวํ มตาลยํ กตฺวา, อกาเลน วิเปกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ อวิจกฺขโณติ วิจารณปฺารหิโต. อกาเลน วิเปกฺขสีติ เอฬิกาย อตฺตโน สนฺติกํ อนาคตาเยว โอโลเกสีติ อตฺโถ.
‘‘น อกาเล วิเปกฺขยฺย, กาเล เปกฺเขยฺย ปณฺฑิโต;
ปูติมํโสว ปชฺฌายิ, โย อกาเล วิเปกฺขตี’’ติ. – อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ อกาเลติ กามคุเณ อารพฺภ สุภวเสน จิตฺตุปฺปาทกาเล. อยฺหิ ภิกฺขุโน รูปํ โอโลเกตุํ อกาโล นาม. กาเลติ อสุภวเสน อนุสฺสติวเสน กสิณวเสน วา รูปคฺคหณกาเล. อยฺหิ ¶ ภิกฺขุโน รูปํ โอโลเกตุํ กาโล นาม. ตตฺถ อกาเล สารตฺตกาเล รูปํ โอโลเกนฺตา มหาวินาสํ ปาปุณนฺตีติ หริตจชาตกโลมสกสฺสปชาตกาทีหิ ทีเปตพฺพํ. กาเล อสุภวเสน โอโลเกนฺตา อรหตฺเต ปติฏฺหนฺตีติ อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุนา กเถตพฺพํ. ปูติมํโสว ปชฺฌายีติ ภิกฺขเว, ยถา ปูติมํสสิงฺคาโล อกาเล เอฬิกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ¶ โคจรา ปริหีโน ปชฺฌายติ, เอวํ ภิกฺขุ อกาเล สุภวเสน รูปํ โอโลเกตฺวา สติปฏฺานาทิโคจรา ปริหีโน ทิฏฺธมฺเม สมฺปราเยปิ โสจติ ปชฺฌายติ กิลมตีติ.
เวณีปิ โข สิงฺคาลี ปูติมํสํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สามิ, มา จินฺเตสิ, อหํ ตํ ปุนปิ อุปาเยน อาเนสฺสามิ, ตฺวํ อาคตกาเล อปฺปมตฺโต คณฺเหยฺยาสี’’ติ วตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อาฬิ, ตว อาคตกาเลเยว โน อตฺโถ ชาโต, ตว อาคตกาลสฺมึเยว หิ เม สามิโก สตึ ปฏิลภิ, อิทานิ ชีวติ, เอหิ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ปิยํ โข อาฬิ เม โหตุ, ปุณฺณปตฺตํ ททาหิ เม;
ปติ สฺชีวิโต มยฺหํ, เอยฺยาสิ ปิยปุจฺฉิกา’’ติ.
ตตฺถ ปุณฺณปตฺตํ ททาหิ เมติ ปิยกฺขานํ อกฺขายิกา มยฺหํ ตุฏฺิทานํ เทหิ. ปติ สฺชีวิโต มยฺหนฺติ มม สามิโก สฺชีวิโต อุฏฺิโต อโรโคติ อตฺโถ. เอยฺยาสีติ มยา สทฺธึ อาคจฺฉ.
เอฬิกา ¶ ‘‘อยํ ปาปธมฺมา มํ วฺเจตุกามา, อยุตฺตํ โข ปน ปฏิปกฺขกรณํ, อุปาเยเนว นํ วฺเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ปิยํ โข อาฬิ เต โหตุ, ปุณฺณปตฺตํ ททามิ เต;
มหตา ปริวาเรน, เอสฺสํ กยิราหิ โภชน’’นฺติ.
ตตฺถ เอสฺสนฺติ อาคมิสฺสามิ. อาคจฺฉมานา จ อตฺตโน อารกฺขํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน อาคมิสฺสามีติ.
อถ ¶ นํ สิงฺคาลี ปริวารํ ปุจฺฉนฺตี สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘กีทิโส ตุยฺหํ ปริวาโร, เยสํ กาหามิ โภชนํ;
กึ นามกา จ เต สพฺเพ, เต เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ.
สา อาจิกฺขนฺตี อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘มาลิโย จตุรกฺโข จ, ปิงฺคิโย อถ ชมฺพุโก;
เอทิโส มยฺหํ ปริวาโร, เตสํ กยิราหิ โภชน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เต เมติ เต ปริวาเร มยฺหํ อาจิกฺขิ. มาลิโยติอาทีนิ จตุนฺนํ สุนขานํ นามานิ. ‘‘ตตฺถ เอเกกสฺส ปฺจ ปฺจ สุนขสตานิ ปริวาเรนฺติ, เอวํ ทฺวีหิ สุนขสหสฺเสหิ ปริวาริตา อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘สเจ เต โภชนํ น ลภิสฺสนฺติ, ตุมฺเห ทฺเวปิ ชเน มาเรตฺวา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ อาห.
ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี ภีตา ‘‘อลํ อิมิสฺสา ตตฺถ คมเนน, อุปาเยนสฺสา อนาคมนเมว กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นวมํ คาถมาห –
‘‘นิกฺขนฺตาย อคารสฺมา, ภณฺฑกมฺปิ วินสฺสติ;
อาโรคฺยํ อาฬิโน วชฺชํ, อิเธว วส มาคมา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อาฬิ, ตว เคเห พหุภณฺฑกํ อตฺถิ, ตํ เต นิกฺขนฺตาย อคารสฺมา อนารกฺขํ ภณฺฑกํ วินสฺสติ, อหเมว เต อาฬิโน สหายกสฺส อาโรคฺยํ วชฺชํ วทิสฺสามิ, ตฺวํ อิเธว วส มาคมาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา มรณภยภีตา เวเคน สามิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา ปลายิ. เต ปุน ตํ านํ อาคนฺตุํ นาสกฺขึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา อหํ ตสฺมึ าเน วนเชฏฺกรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา อโหสิ’’นฺติ.
ปูติมํสชาตกวณฺณนา เอกาทสมา.
[๔๓๘] ๑๒. ททฺทรชาตกวณฺณนา
โย ¶ เต ปุตฺตเกติ อิทํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อโห อาวุโส เทวทตฺโต นิลฺลชฺโช อนริโย เอวํ อุตฺตมคุณธรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อชาตสตฺตุนา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ธนุคฺคหปโยชนสิลาปวิชฺฌนนาฬาคิริวิสฺสชฺชเนหิ วธาย อุปายํ กโรตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิ, อิทานิ ปน เม ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปฺจสตานํ มาณวกานํ สิปฺปํ วาเจนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อิธ วสนฺตสฺส ปลิโพโธ โหติ, มาณวกานมฺปิ สิปฺปํ น นิฏฺาติ, หิมวนฺตปเทเส อรฺายตนํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ วสนฺโต วาเจสฺสามี’’ติ. โส มาณวกานํ กเถตฺวา ติลตณฺฑุลเตลวตฺถาทีนิ คาหาเปตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา มคฺคโต อวิทูเร าเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิ, มาณวาปิ อตฺตโน ปณฺณสาลํ กรึสุ. มาณวกานํ าตกา เตลตณฺฑุลาทีนิ เปเสนฺติ. รฏฺวาสิโนปิ ‘‘ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย กิร อรฺเ อสุกฏฺาเน นาม วสนฺโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปตี’’ติ ตสฺส ตณฺฑุลาทีนิ อภิหรนฺติ, กนฺตารปฺปฏิปนฺนาปิ เทนฺติ, อฺตโรปิ ปุริโส ขีรปานตฺถาย สวจฺฉํ ¶ เธนุํ อทาสิ. อาจริยสฺส ปณฺณสาลาย สนฺติเก ทฺวีหิ โปตเกหิ สทฺธึ เอกา โคธา วสติ, สีหพฺยคฺฆาปิสฺส อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺติ. เอโก ติตฺติโรปิ ตตฺถ นิพทฺธวาโส อโหสิ. โส อาจริยสฺส มาณวานํ มนฺเต วาเจนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตโยปิ เวเท อุคฺคณฺหิ. มาณวา เตน สทฺธึ อติวิสฺสาสิกา อเหสุํ.
อปรภาเค มาณเวสุ นิปฺผตฺตึ อปฺปตฺเตสุเยว อาจริโย กาลมกาสิ. มาณวา ตสฺส สรีรํ ฌาเปตฺวา วาลุกาย ถูปํ กตฺวา นานาปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ. อถ เน ติตฺติโร ‘‘กสฺมา ¶ โรทถา’’ติ อาห. ‘‘อาจริโย โน สิปฺเป อนิฏฺิเตเยว กาลกโต, ตสฺมา โรทามา’’ติ. ‘‘เอวํ สนฺเต มา โสจิตฺถ, อหํ โว สิปฺปํ วาเจสฺสามี’’ติ. ‘‘ตฺวํ กถํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อหํ อาจริเย ตุมฺหากํ วาเจนฺเต สทฺทํ สุตฺวา ตโย เวเท ปคุเณ อกาสินฺติ. เตน หิ อตฺตโน ปคุณภาวํ อมฺเห ชานาเปหี’’ติ. ติตฺติโร ¶ ‘‘เตน หิ สุณาถา’’ติ เตสํ คณฺิฏฺานเมว ปพฺพตมตฺถกา นทึ โอตรนฺโต วิย โอสาเรสิ. มาณวา หฏฺตุฏฺา หุตฺวา ติตฺติรปณฺฑิตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ ปฏฺเปสุํ. โสปิ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส าเน ตฺวา เตสํ สิปฺปํ วาเจสิ. มาณวา ตสฺส สุวณฺณปฺชรํ กริตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณตฏฺฏเก มธุลาชาทีนิ อุปหรนฺตา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ ปูเชนฺตา มหนฺตํ สกฺการํ กรึสุ. ‘‘ติตฺติโร กิร อรฺายตเน ปฺจสเต มาณวเก มนฺตํ วาเจตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ.
ตทา ชมฺพุทีเป คิรคฺคสมชฺชสทิสํ มหนฺตํ ฉณํ โฆสยึสุ. มาณวานํ มาตาปิตโร ‘‘ฉณทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ เปเสสุํ. มาณวา ติตฺติรสฺส อาโรเจตฺวา ติตฺติรปณฺฑิตํ สพฺพฺจ อสฺสมปทํ โคธํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นครเมว อคมึสุ. ตทา เอโก นิกฺการุณิโก ทุฏฺตาปโส ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต ตํ านํ สมฺปาปุณิ. โคธา ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อสุกฏฺาเน ตณฺฑุลา, อสุกฏฺาเน เตลาทีนิ อตฺถิ, ภตฺตํ ปจิตฺวา ภฺุชาหี’’ติ วตฺวา โคจรตฺถาย คตา. ตาปโส ปาโตว ภตฺตํ ปจิตฺวา ทฺเว โคธาปุตฺตเก มาเรตฺวา ขาทิ, ทิวา ติตฺติรปณฺฑิตฺจ วจฺฉกฺจ มาเรตฺวา ขาทิ, สายํ เธนุํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตมฺปิ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา รุกฺขมูเล นิปชฺชิตฺวา ฆุรุฆุรายนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ. โคธา สายํ อาคนฺตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตี อุปธารยมานา วิจริ. รุกฺขเทวตา โคธํ ปุตฺตเก อทิสฺวา กมฺปมานํ โอโลเกตฺวา ขนฺธวิฏปพฺภนฺตเร ทิพฺพานุภาเวน ตฺวา ‘‘โคเธ มา กมฺปิ, อิมินา ปาปปุริเสน ตว ปุตฺตกา จ ติตฺติโร จ วจฺโฉ จ เธนุ จ มาริตา, คีวาย นํ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปหี’’ติ สลฺลปนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘โย ¶ ¶ เต ปุตฺตเก อขาทิ, ทินฺนภตฺโต อทูสเก;
ตสฺมึ ทาํ นิปาเตหิ, มา เต มุจฺจิตฺถ ชีวโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทินฺนภตฺโตติ ภตฺตํ ปจิตฺวา ภฺุชาหีติ ตยา ทินฺนภตฺโต. อทูสเกติ นิทฺโทเส นิรปราเธ. ตสฺมึ ทาํ นิปาเตหีติ ตสฺมึ ปาปปุริเส จตสฺโสปิ ทาา นิปาเตหีติ อธิปฺปาโย. มา เต มุจฺจิตฺถ ชีวโตติ ชีวนฺโต สชีโว หุตฺวา ตว หตฺถโต เอโส ปาปธมฺโม มา มุจฺจิตฺถ, โมกฺขํ มา ลภตุ, ชีวิตกฺขยํ ปาเปหีติ อตฺโถ.
ตโต โคธา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อากิณฺณลุทฺโท ปุริโส, ธาติเจลํว มกฺขิโต;
ปเทสํ ตํ น ปสฺสามิ, ยตฺถ ทาํ นิปาตเย.
‘‘อกตฺุสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน;
สพฺพํ เจ ปถวึ ทชฺชา, เนว นํ อภิราธเย’’ติ.
ตตฺถ อากิณฺณลุทฺโทติ คาฬฺหลุทฺโท. วิวรทสฺสิโนติ ฉิทฺทํ โอตารํ ปริเยสนฺตสฺส. เนว นํ อภิราธเยติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สกลปถวึ เทนฺโตปิ โตเสตุํ น สกฺกุเณยฺย, กิมงฺคํ ปนาหํ ภตฺตมตฺตทายิกาติ ทสฺเสติ.
โคธา เอวํ วตฺวา ‘‘อยํ ปพุชฺฌิตฺวา มมฺปิ ขาเทยฺยา’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขมานา ปลายิ. เตปิ ปน สีหพฺยคฺฆา ติตฺติรสฺส สหายกาว, กทาจิ เต อาคนฺตฺวา ติตฺติรํ ปสฺสนฺติ, กทาจิ โส คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา อาคจฺฉติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส สีโห พฺยคฺฆํ อาห – ‘‘สมฺม, จิรํ ทิฏฺโ โน ติตฺติโร, อชฺช สตฺตฏฺทิวสา โหนฺติ, คจฺฉ, ตาวสฺส ปวตฺตึ ตฺวา เอหี’’ติ. พฺยคฺโฆ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โคธาย ปลายนกาเล ตํ านํ ปตฺวา ตํ ปาปปุริสํ นิทฺทายนฺตํ ปสฺสิ. ตสฺส ชฏนฺตเร ติตฺติรปณฺฑิตสฺส โลมานิ ¶ ปฺายนฺติ, เธนุยา จ วจฺฉกสฺส จ อฏฺีนิ ปฺายนฺติ. พฺยคฺฆราชา ตํ สพฺพํ ทิสฺวา สุวณฺณปฺชเร จ ติตฺติรปณฺฑิตํ อทิสฺวา ‘‘อิมินา ปาปปุริเสน เอเต มาริตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ตํ ปาเทน ปหริตฺวา อุฏฺาเปสิ. โสปิ ตํ ทิสฺวา ภีตตสิโต อโหสิ. อถ นํ พฺยคฺโฆ ‘‘ตฺวํ เอเต มาเรตฺวา ขาทสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เนว มาเรมิ, น ขาทามี’’ติ. ‘‘ปาปธมฺม ตยิ อมาเรนฺเต อฺโ ¶ โก มาเรสฺสติ, กเถหิ ตาว การณํ, อกเถนฺตสฺส ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ. โส มรณภยภีโต ‘‘อาม, สามิ, โคธาปุตฺตเก จ วจฺฉกฺจ เธนฺุจ มาเรตฺวา ขาทามิ, ติตฺติรํ ปน ¶ น มาเรมี’’ติอาห. โส ตสฺส พหุํ กเถนฺตสฺสปิ อสทฺทหิตฺวา ‘‘ตฺวํ กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สามิ, กลิงฺครฏฺโต วาณิชกานํ ภณฺฑํ วหนฺโต ชีวิกเหตุ อิทฺจิทฺจ กมฺมํ กตฺวา อิทานิมฺหิ อิธาคโต’’ติ เตน สพฺพสฺมึ อตฺตนา กตกมฺเม กถิเต ‘‘ปาปธมฺม ตยิ ติตฺติรํ อมาเรนฺเต อฺโ โก มาเรสฺสติ, เอหิ สีหสฺส มิครฺโ สนฺติกํ ตํ เนสฺสามี’’ติ ตํ ปุรโต กตฺวา ตาเสนฺโต อคมาสิ. สีหราชา ตํ อาเนนฺตํ พฺยคฺฆํ ปุจฺฉนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘กึ นุ สุพาหุ ตรมานรูโป, ปจฺจาคโตสิ สห มาณเวน;
กึ กิจฺจมตฺถํ อิธมตฺถิ ตุยฺหํ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ สุพาหูติ พฺยคฺฆํ นาเมนาลปติ. พฺยคฺฆสฺส หิ ปุริมกาโย มนาโป โหติ, เตน ตํ เอวมาห. กึ กิจฺจมตฺถํ อิธมตฺถิ ตุยฺหนฺติ กึ กรณียํ อตฺถสฺิตํ อิมินา มาณเวน อิธ อตฺถิ. ‘‘ตุยฺหํ กึ กิจฺจมตฺถ’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ.
ตํ ¶ สุตฺวา พฺยคฺโฆ ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘โย เต สขา ททฺทโร สาธุรูโป, ตสฺส วธํ ปริสงฺกามิ อชฺช;
ปุริสสฺส กมฺมายตนานิ สุตฺวา, นาหํ สุขึ ททฺทรํ อชฺช มฺเ’’ติ.
ตตฺถ ททฺทโรติ ติตฺติโร. ตสฺส วธนฺติ ตสฺส ติตฺติรปณฺฑิตสฺส อิมมฺหา ปุริสมฺหา อชฺช วธํ ปริสงฺกามิ. นาหํ สุขินฺติ อหํ อชฺช ททฺทรํ สุขึ อโรคํ น มฺามิ.
อถ นํ สีโห ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘กานิสฺส กมฺมายตนานิ อสฺสุ, ปุริสสฺส วุตฺติสโมธานตาย;
กํ วา ปฏิฺํ ปุริสสฺส สุตฺวา, ปริสงฺกสิ ททฺทรํ มาณเวนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อสฺสูติ อสฺโสสิ. วุตฺติสโมธานตายาติ ชีวิตวุตฺติสโมธานตาย, กานิ นาม อิมินา ¶ อตฺตโน กมฺมานิ ตุยฺหํ กถิตานีติ อตฺโถ. มาณเวนาติ กึ สุตฺวา อิมินา มาณเวน มาริตํ ปริสงฺกสิ.
อถสฺส กเถนฺโต พฺยคฺฆราชา เสสคาถา อภาสิ –
‘‘จิณฺณา กลิงฺคา จริตา วณิชฺชา, เวตฺตาจโร สงฺกุปโถปิ จิณฺโณ;
นเฏหิ จิณฺณํ สห วากุเรหิ, ทณฺเฑน ยุทฺธมฺปิ สมชฺชมชฺเฌ.
‘‘พทฺธา กุลีกา มิตมาฬเกน, อกฺขา ชิตา สํยโม อพฺภตีโต;
อพฺพาหิตํ ปุพฺพกํ อฑฺฒรตฺตํ, หตฺถา ทฑฺฒา ปิณฺฑปฏิคฺคเหน.
‘‘ตานิสฺส ¶ กมฺมายตนานิ อสฺสุ, ปุริสสฺส วุตฺติสโมธานตาย;
ยถา อยํ ทิสฺสติ โลมปิณฺโฑ, คาโว หตา กึ ปน ททฺทรสฺสา’’ติ.
ตตฺถ จิณฺณา กลิงฺคาติ วาณิชกานํ ภณฺฑํ วหนฺเตน กิร เตน กลิงฺครฏฺเ จิณฺณา. จริตา วณิชฺชาติ วณิชฺชาปิ เตน กตา. เวตฺตาจโรติ เวตฺเตหิ สฺจริตพฺโพ. สงฺกุปโถปิ จิณฺโณติ ขาณุกมคฺโคปิ วลฺชิโต. นเฏหีติ ชีวิกเหตุเยว นเฏหิปิ สทฺธึ. จิณฺณํ สห วากุเรหีติ วากุรํ วหนฺเตน วากุเรหิ สทฺธึ จริตํ. ทณฺเฑน ยุทฺธนฺติ ทณฺเฑน ยุทฺธมฺปิ กิร เตน ยุชฺฌิตํ.
พทฺธา กุลีกาติ สกุณิกาปิ กิร เตน พทฺธา. มิตมาฬเกนาติ ธฺมาปกกมฺมมฺปิ กิร เตน กตํ. อกฺขา ชิตาติ อกฺขธุตฺตานํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺเตน ¶ อกฺขา หฏา. สํยโม อพฺภตีโตติ ชีวิตวุตฺตึ นิสฺสาย ปพฺพชนฺเตเนว สีลสํยโม อติกฺกนฺโต. อพฺพาหิตนฺติ อปคฺฆรณํ กตํ. ปุพฺพกนฺติ โลหิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมินา กิร ชีวิกํ นิสฺสาย ราชาปราธิกานํ หตฺถปาเท ฉินฺทิตฺวา เต อาเนตฺวา สาลาย นิปชฺชาเปตฺวา วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ โลหิตํ อฑฺฒรตฺตสมเย ตตฺถ คนฺตฺวา กุณฺฑกธูมํ ทตฺวา ปิตนฺติ. หตฺถา ทฑฺฒาติ อาชีวิกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตกาเล อุณฺหปิณฺฑปาตปฏิคฺคหเณ หตฺถาปิ กิรสฺส ทฑฺฒา.
ตานิสฺส กมฺมายตนานีติ ตานิ อสฺส กมฺมานิ. อสฺสูติ อสฺโสสึ. ยถา อยนฺติ ยถา เอส เอตสฺส ชฏนฺตเร ติตฺติรโลมปิณฺโฑปิ ทิสฺสติ, อิมินา การเณน เวทิตพฺพเมตํ ‘‘เอเตเนว ¶ โส มาริโต’’ติ. คาโว หตา กึ ปน ททฺทรสฺสาติ คาโวปิ เอเตน หตา, ททฺทรสฺส ปน กึ น หนิตพฺพํ, กสฺมา เอส ตํ น มาเรสฺสตีติ.
สีโห ตํ ปุริสํ ปุจฺฉิ ‘‘มาริโต เต ติตฺติรปณฺฑิโต’’ติ? ‘‘อาม, สามี’’ติ. อถสฺส สจฺจวจนํ สุตฺวา สีโห ตํ วิสฺสชฺเชตุกาโม อโหสิ. พฺยคฺฆราชา ปน ‘‘มาเรตพฺพยุตฺตโก เอโส’’ติ วตฺวา ตตฺเถว นํ ทาาหิ ปหริตฺวา มาเรตฺวา อาวาฏํ ขณิตฺวา ¶ ปกฺขิปิ. มาณวา อาคนฺตฺวา ติตฺติรปณฺฑิกํ อทิสฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา นิวตฺตึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต ปุพฺเพปิ มยฺหํ วธาย ปริสกฺกี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคธา อุปฺปลวณฺณา, พฺยคฺโฆ โมคฺคลฺลาโน, สีโห สาริปุตฺโต, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย มหากสฺสโป, ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ททฺทรชาตกวณฺณนา ทฺวาทสมา.
ชาตกุทฺทานํ –
คิชฺฌโกสมฺพี ¶ สุวฺจ, จูฬสูวํ หริตฺตจํ;
กุสลํ โลมกสฺสปํ, จกฺกวากํ หลิทฺทิ จ.
สมุคฺคํ ปูติมํสฺจ, ททฺทรฺเจว ทฺวาทส;
ชาตเก นวนิปาเต, คียึสุ คีติการกา.
นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
(ตติโย ภาโค นิฏฺิโต.)