📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
๑๗. จตฺตาลีสนิปาโต
[๕๒๑] ๑. เตสกุณชาตกวณฺณนา
เวสฺสนฺตรํ ¶ ¶ ¶ ตํ ปุจฺฉามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ โอวาทวเสน กเถสิ. ตฺหิ ราชานํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาคตํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, รฺา นาม ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตพฺพํ, ยสฺมิฺหิ สมเย ราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, ราชยุตฺตาปิ ตสฺมึ สมเย อธมฺมิกา โหนฺตี’’ติ จตุกฺกนิปาเต (อ. นิ. ๔.๗๐) อาคตสุตฺตนเยน โอวทิตฺวา อคติคมเน อคติอคมเน จ อาทีนวฺจ อานิสํสฺจ กเถตฺวา ‘‘สุปินกูปมา กามา’’ติอาทินา นเยน กาเมสุ อาทีนวํ วิตฺถาเรตฺวา, ‘‘มหาราช, อิเมสฺหิ สตฺตานํ –
‘มจฺจุนา สงฺคโร นตฺถิ, ลฺชคฺคาโห น วิชฺชติ;
ยุทฺธํ นตฺถิ ชโย นตฺถิ, สพฺเพ มจฺจุปรายณา’.
เตสํ ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํ เปตฺวา อตฺตนา กตํ กลฺยาณกมฺมํ อฺา ปติฏฺา นาม นตฺถิ. เอวํ อิตฺตรปจฺจุปฏฺานํ อวสฺสํ ปหาตพฺพํ, น ยสํ นิสฺสาย ปมาทํ กาตุํ วฏฺฏติ, อปฺปมตฺเตเนว หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏติ. โปราณกราชาโน อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา เทวนครํ ปูรยมานา คมึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรนฺโต อปุตฺตโก อโหสิ, ปตฺเถนฺโตปิ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา น ลภิ. โส เอกทิวสํ มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ทิวสภาคํ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา มงฺคลสาลรุกฺขมูเล ¶ สยนํ อตฺถราเปตฺวา โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ สาลรุกฺขํ โอโลเกตฺวา ตตฺถ สกุณกุลาวกํ ปสฺสิ, สห ทสฺสเนเนวสฺส สิเนโห อุปฺปชฺชิ. โส เอกํ ปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา เอตสฺมึ กุลาวเก กสฺสจิ อตฺถิตํ วา นตฺถิตํ วา ชานาหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วตฺวา อภิรุหิตฺวา ตตฺถ ¶ ตีณิ อณฺฑกานิ ¶ ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘เตน หิ เอเตสํ อุปริ นาสวาตํ มา วิสฺสชฺเชสี’’ติ วตฺวา ‘‘จงฺโกฏเก กปฺปาสปิจุํ อตฺถริตฺวา ตตฺเถว ตานิ อณฺฑกานิ เปตฺวา สณิกํ โอตราหี’’ติ โอตาราเปตฺวา จงฺโกฏกํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘กตรสกุณณฺฑกานิ นาเมตานี’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. เต ‘‘มยํ น ชานาม, เนสาทา ชานิสฺสนฺตี’’ติ วทึสุ. ราชา เนสาเท ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ. เนสาทา, ‘‘มหาราช, เตสุ เอกํ อุลูกอณฺฑํ, เอกํ สาลิกาอณฺฑํ, เอกํ สุวกอณฺฑ’’นฺติ กถยึสุ. กึ ปน เอกสฺมึ กุลาวเก ติณฺณํ สกุณิกานํ อณฺฑานิ โหนฺตีติ. อาม, เทว, ปริปนฺเถ อสติ สุนิกฺขิตฺตานิ น นสฺสนฺตีติ. ราชา ตุสฺสิตฺวา ‘‘อิเม มม ปุตฺตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ตานิ ตีณิ อณฺฑานิ ตโย อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘อิเม มยฺหํ ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, ตุมฺเห สาธุกํ ปฏิชคฺคิตฺวา อณฺฑโกสโต นิกฺขนฺตกาเล มมาโรเจยฺยาถา’’ติ อาห. เต ตานิ สาธุกํ รกฺขึสุ.
เตสุ ปมํ อุลูกอณฺฑํ ภิชฺชิ. อมจฺโจ เอกํ เนสาทํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิตฺถิภาวํ วา ปุริสภาวํ วา ชานาหี’’ติ วตฺวา เตน ตํ วีมํสิตฺวา ‘‘ปุริโส’’ติ วุตฺเต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต, เทว, ชาโต’’ติ อาห. ราชา ตุฏฺโ ตสฺส พหุํ ธนํ ทตฺวา ‘‘ปุตฺตกํ เม สาธุกํ ปฏิชคฺค, ‘เวสฺสนฺตโร’ติ จสฺส นามํ กโรหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส ตถา อกาสิ. ตโต กติปาหจฺจเยน สาลิกาอณฺฑํ ภิชฺชิ. โสปิ อมจฺโจ ตํ เนสาเทน วีมํสาเปตฺวา ‘‘อิตฺถี’’ติ สุตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ธีตา เต, เทว, ชาตา’’ติ อาห. ราชา ตุฏฺโ ตสฺสปิ พหุํ ธนํ ทตฺวา ‘‘ธีตรํ ¶ เม สาธุกํ ปฏิชคฺค, ‘กุณฺฑลินี’ติ จสฺสา นามํ กโรหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โสปิ ตถา อกาสิ. ปุน กติปาหจฺจเยน สุวกอณฺฑํ ภิชฺชิ. โสปิ อมจฺโจ เนสาเทน ตํ วีมํสิตฺวา ‘‘ปุริโส’’ติ วุตฺเต รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต, เทว, ชาโต’’ติ อาห. ราชา ตุฏฺโ ตสฺสปิ พหุํ ธนํ ทตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม มหนฺเตน ปริวาเรน มงฺคลํ กตฺวา ‘ชมฺพุโก’ติสฺส นามํ กโรหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โสปิ ตถา อกาสิ. เต ตโยปิ สกุณา ติณฺณํ อมจฺจานํ เคเหสุ ราชกุมารปริหาเรเนว วฑฺฒนฺติ. ราชา ‘‘มม ปุตฺโต, มม ธีตา’’ติ โวหรติ. อถสฺส อมจฺจา อฺมฺํ อวหสนฺติ ‘‘ปสฺสถ, โภ, รฺโ ¶ กิริยํ, ติรจฺฉานคเตปิ ‘ปุตฺโต เม, ธีตา เม’ติ วทนฺโต วิจรตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม อมจฺจา เอเตสํ มม ปุตฺตานํ ปฺาสมฺปทํ น ชานนฺติ, ปากฏํ เนสํ กริสฺสามี’’ติ. อเถกํ อมจฺจํ เวสฺสนฺตรสฺส สนฺติกํ เปเสสิ – ‘‘ตุมฺหากํ ปิตา ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม, กทา กิร อาคนฺตฺวา ปุจฺฉตู’’ติ. โส อมจฺโจ คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ ¶ วนฺทิตฺวา ตํ สาสนํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา เวสฺสนฺตโร อตฺตโน ปฏิชคฺคกํ อมจฺจํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘มยฺหํ กิร ปิตา มํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม, ตสฺส อิธาคตสฺส สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ, กทา อาคจฺฉตู’’ติ ปุจฺฉิ. อมจฺโจ ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส ตว ปิตา อาคจฺฉตู’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา เวสฺสนฺตโร ‘‘ปิตา เม อิโต สตฺตเม ทิวเส อาคจฺฉตู’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส อาคนฺตฺวา รฺโ อาจิกฺขิ. ราชา สตฺตเม ทิวเส นคเร เภรึ จราเปตฺวา ปุตฺตสฺส นิเวสนํ อคมาสิ. เวสฺสนฺตโร รฺโ มหนฺตํ สกฺการํ กาเรสิ, อนฺตมโส ทาสกมฺมการานมฺปิ สกฺการํ กาเรสิ. ราชา เวสฺสนฺตรสกุณสฺส เคเห ภฺุชิตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิตฺวา สกํ นิเวสนํ อาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ มหนฺตํ มณฺฑปํ การาเปตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑปมชฺเฌ มหาชนปริวาโร นิสีทิตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรํ ¶ อาเนตู’’ติ อมจฺจสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. อมจฺโจ เวสฺสนฺตรํ สุวณฺณปีเ นิสีทาเปตฺวา อาเนสิ. เวสฺสนฺตรสกุโณ ปิตุ องฺเก นิสีทิตฺวา ปิตรา สห กีฬิตฺวา คนฺตฺวา ตตฺเถว สุวณฺณปีเ นิสีทิ. อถ นํ ราชา มหาชนมชฺเฌ ราชธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เวสฺสนฺตรํ ตํ ปุจฺฉามิ, สกุณ ภทฺทมตฺถุ เต;
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วร’’นฺติ.
ตตฺถ สกุณาติ ตํ อาลปติ. กึ สูติ กตรํ กิจฺจํ กตํ วรํ อุตฺตมํ โหติ, กเถหิ เม, ตาต, สกลํ ราชธมฺมนฺติ เอวํ กิร ตํ โส ปุจฺฉิ.
ตํ สุตฺวา เวสฺสนฺตโร ปฺหํ อกเถตฺวาว ราชานํ ตาว ปมาเทน โจเทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘จิรสฺสํ วต มํ ตาโต, กํโส พาราณสิคฺคโห;
ปมตฺโต อปฺปมตฺตํ มํ, ปิตา ปุตฺตํ อโจทยี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตาโตติ ปิตา. กํโสติ อิทํ ตสฺส นามํ. พาราณสิคฺคโหติ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ พาราณสึ สงฺคเหตฺวา วตฺตนฺโต. ปมตฺโตติ เอวรูปานํ ปณฺฑิตานํ สนฺติเก วสนฺโต ปฺหสฺส อปุจฺฉเนน ปมตฺโต. อปฺปมตฺตํ มนฺติ สีลาทิคุณโยเคน มํ อปฺปมตฺตํ. ปิตาติ โปสกปิตา. อโจทยีติ อมจฺเจหิ ‘‘ติรจฺฉานคเต ปุตฺเต กตฺวา โวหรตี’’ติ อวหสิยมาโน ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา จิรสฺสํ อชฺช โจเทสิ, ปฺหํ ปุจฺฉีติ วทติ.
เอวํ ¶ โส อิมาย คาถาย โจเทตฺวา ‘‘มหาราช, รฺา นาม ตีสุ ธมฺเมสุ ตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ราชธมฺมํ กเถนฺโต อิมา คาถาโย อาห –
‘‘ปเมเนว วิตถํ, โกธํ หาสํ นิวารเย;
ตโต กิจฺจานิ กาเรยฺย, ตํ วตํ อาหุ ขตฺติย.
‘‘ยํ ตฺวํ ตาต ตโปกมฺมํ, ปุพฺเพ กตมสํสยํ;
รตฺโต ทุฏฺโ จ ยํ กยิรา, น ตํ กยิรา ตโต ปุน.
‘‘ขตฺติยสฺส ปมตฺตสฺส, รฏฺสฺมึ รฏฺวฑฺฒน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘สิรี ตาต อลกฺขี จ, ปุจฺฉิตา เอตทพฺรวุํ;
อุฏฺานวีริเย โปเส, รมาหํ อนุสูยเก.
‘‘อุสูยเก ¶ ทุหทเย, ปุริเส กมฺมทุสฺสเก;
กาฬกณฺณี มหาราช, รมติ จกฺกภฺชนี.
‘‘โส ตฺวํ สพฺเพ สุหทโย, สพฺเพสํ รกฺขิโต ภว;
อลกฺขึ นุท มหาราช, ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํ.
‘‘ส ลกฺขีธิติสมฺปนฺโน, ปุริโส หิ มหคฺคโต;
อมิตฺตานํ กาสิปติ, มูลํ อคฺคฺจ ฉินฺทติ.
‘‘สกฺโกปิ หิ ภูตปติ, อุฏฺาเน นปฺปมชฺชติ;
ส กลฺยาเณ ธิตึ กตฺวา, อุฏฺาเน กุรุเต มโน.
‘‘คนฺธพฺพา ¶ ปิตโร เทวา, สาชีวา โหนฺติ ตาทิโน;
อุฏฺาหโต อปฺปมชฺชโต, อนุติฏฺนฺติ เทวตา.
‘‘โส ¶ อปฺปมตฺโต อกฺกุทฺโธ, ตาต กิจฺจานิ การย;
วายมสฺสุ จ กิจฺเจสุ, นาลโส วินฺทเต สุขํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว อนุสาสนี;
อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จา’’ติ.
ตตฺถ ปเมเนว วิตถนฺติ, ตาต, ราชา นาม อาทิโตว มุสาวาทํ นิวารเย. มุสาวาทิโน หิ รฺโ รฏฺํ นิโรชํ โหติ, ปถวิยา โอชา กมฺมกรณฏฺานโต สตฺตรตนมตฺตํ เหฏฺา ภสฺสติ, ตโต อาหาเร วา เตลมธุผาณิตาทีสุ วา โอสเธสุ โอชา น โหติ. นิโรชาหารโภชนา มนุสฺสา พหฺวาพาธา โหนฺติ, รฏฺเ ถลชลปเถสุ อาโย นุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ อนุปฺปชฺชนฺเต ราชาโน ทุคฺคตา โหนฺติ. เต เสวเก สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกนฺติ, อสงฺคหิตา เสวกา ราชานํ ครุจิตฺเตน น โอโลเกนฺติ. เอวํ, ตาต, มุสาวาโท นาเมส นิโรโช, น โส ชีวิตเหตุปิ กาตพฺโพ, สจฺจํ ปน สาทุตรํ รสานนฺติ ตเทว ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อปิจ มุสาวาโท นาม คุณปริธํสโก วิปตฺติปริโยสาโน, ทุติยจิตฺตวาเร อวีจิปรายณํ กโรติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘‘ธมฺโม หเว หโต หนฺตี’’ติ เจติยชาตกํ (ชา. ๑.๘.๔๕ อาทโย) กเถตพฺพํ.
โกธนฺติ, ตาต, ราชา นาม ปมเมว กุชฺฌนลกฺขณํ โกธมฺปิ นิวาเรยฺย. ตาต, อฺเสฺหิ โกโธ ขิปฺปํ มตฺถกํ น ปาปุณาติ, ราชูนํ ปาปุณาติ. ราชาโน นาม วาจาวุธา กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตมตฺเตนาปิ ปรํ วินาเสนฺติ, ตสฺมา รฺา อฺเหิ มนุสฺเสหิ อติเรกตรํ นิกฺโกเธน ภวิตพฺพํ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยาสมฺปนฺเนน อตฺตโน ปิยปุตฺตํ วิย โลกํ โวโลเกนฺเตน ภวิตพฺพํ. ตาต, อติโกธโน นาม ราชา อุปฺปนฺนํ ยสํ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส ทีปนตฺถํ ขนฺติวาทิชาตก- (ชา. ๑.๔.๔๙ อาทโย) จูฬธมฺมปาลชาตกานิ (ชา. ๑.๕.๔๔ อาทโย) กเถตพฺพานิ. จูฬธมฺมปาลชาตกสฺมิฺหิ มหาปตาปโน นาม ราชา ปุตฺตํ ฆาเตตฺวา ¶ ปุตฺตโสเกน หทเยน ผลิเตน มตาย เทวิยา สยมฺปิ เทวึ อนุโสจนฺโต ¶ หทเยน ผลิเตเนว มริ. อถ เต ตโยปิ เอกอาฬาหเนว ฌาเปสุํ. ตสฺมา รฺา ปมเมว มุสาวาทํ วชฺเชตฺวา ทุติยํ โกโธ วชฺเชตพฺโพ.
หาสนฺติ หสฺสํ, อยเมว วา ปาโ. เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อุปฺปิลาวิตจิตฺตตาย เกฬิสีลตํ ปริหาสํ นิวาเรยฺย. ตาต, รฺา นาม เกฬิสีเลน น ภวิตพฺพํ, อปรปตฺติเยน หุตฺวา สพฺพานิ กิจฺจานิ อตฺตปจฺจกฺเขเนว กาตพฺพานิ. อุปฺปิลาวิตจิตฺโต หิ ราชา อตุเลตฺวา ¶ กมฺมานิ กโรนฺโต ลทฺธํ ยสํ วินาเสติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สรภงฺคชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๕๐ อาทโย) ปุโรหิตสฺส วจนํ คเหตฺวา ทณฺฑกิรฺโ กิสวจฺเฉ อปรชฺฌิตฺวา สห รฏฺเน อุจฺฉิชฺชิตฺวา กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตภาโว จ มาตงฺคชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑ อาทโย) มชฺฌรฺโ พฺราหฺมณานํ กถํ คเหตฺวา มาตงฺคตาปเส อปรชฺฌิตฺวา สห รฏฺเน อุจฺฉิชฺชิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตภาโว จ ฆฏปณฺฑิตชาตเก (ชา. ๑.๑๐.๑๖๕ อาทโย) ทสภาติกราชทารกานํ โมหมูฬฺหานํ วจนํ คเหตฺวา กณฺหทีปายเน อปรชฺฌิตฺวา วาสุเทวกุลสฺส นาสิตภาโว จ กเถตพฺโพ.
ตโต กิจฺจานิ กาเรยฺยาติ เอวํ, ตาต, ปมํ มุสาวาทํ ทุติยํ โกธํ ตติยํ อธมฺมหาสํ วชฺเชตฺวา ตโต ปจฺฉา ราชา รฏฺวาสีนํ กตฺตพฺพกิจฺจานิ กาเรยฺย. ตํ วตํ อาหุ ขตฺติยาติ, ขตฺติยมหาราช, ยํ มยา วุตฺตํ, เอตํ รฺโ วตสมาทานนฺติ โปราณกปณฺฑิตา กถยึสุ.
น ตํ กยิราติ ยํ ตยา ราคาทิวเสน ปจฺฉา ตาปกรํ กมฺมํ กตํ โหติ, ตโต ปุพฺเพ กตโต ปุน ตาทิสํ กมฺมํ น กยิรา, มา กเรยฺยาสิ, ตาตาติ. วุจฺจเตติ ตํ รฺโ อฆนฺติ วุจฺจติ, เอวํ โปราณกปณฺฑิตา กถยึสุ. สิรีติ อิทํ เวสฺสนฺตรสกุโณ ปุพฺเพ พาราณสิยํ ปวตฺติตการณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห. ตตฺถ อพฺรวุนฺติ สุจิปริวารเสฏฺินา ปุจฺฉิตา กถยึสุ. อุฏฺานวีริเยติ โย โปโส อุฏฺาเน วีริเย จ ปติฏฺิโต, น จ ปเรสํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา อุสูยติ, ตสฺมึ อหํ อภิรมามีติ อาห. เอวํ ตาว ตาต สิรี กเถสิ. อุสูยเกติ อลกฺขี ปน, ตาต, ปุจฺฉิตา อหํ ปรสมฺปตฺติอุสูยเก ทุหทเย ทุจิตฺเต กลฺยาณกมฺมทูสเก โย กลฺยาณกมฺมํ ทุสฺสนฺโต ¶ อปฺปิยายนฺโต อฏฺฏียนฺโต น กโรติ, ตสฺมึ อภิรมามีติ อาห. เอวํ สา กาฬกณฺณี, มหาราช, รมติ ปติรูปเทสวาสาทิโน กุสลจกฺกสฺส ภฺชนี.
สุหทโยติ สุนฺทรจิตฺโต หิตจิตฺตโก. นุทาติ นีหร. นิเวสนนฺติ ลกฺขิยา ปน นิเวสนํ ภว ปติฏฺา โหหิ. ส ลกฺขีธิติสมฺปนฺโนติ, มหาราช, กาสิปติ โส ปุริโส ปฺาย เจว วีริเยน จ สมฺปนฺโน. มหคฺคโตติ มหชฺฌาสโย โจรานํ ปจฺจยภูเต คณฺหนฺโต อมิตฺตานํ มูลํ โจเร คณฺหนฺโต อมิตฺตานํ อคฺคํ ฉินฺทตีติ วทติ. สกฺโกติ ¶ อินฺโท. ภูตปตีติ ราชานํ อาลปติ. อุฏฺาเนติ อุฏฺานวีริเย. นปฺปมชฺชตีติ น ปมชฺชติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. ส กลฺยาเณติ โส เทวราชา อุฏฺานวีริเย มนํ กโรนฺโต ปาปกมฺมํ อกตฺวา ¶ กลฺยาเณ ปฺุกมฺมสฺมิฺเว ธิตึ กตฺวา อปฺปมตฺโต อุฏฺาเน มนํ กโรติ, ตสฺส ปน กลฺยาณกมฺเม วีริยกรณภาวทสฺสนตฺถํ สรภงฺคชาตเก ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธึ กปิฏฺารามํ อาคนฺตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมสฺส สุตภาโว, มหากณฺหชาตเก (ชา. ๑.๑๒.๖๑ อาทโย) อตฺตโน อานุภาเวน ชนํ ตาเสตฺวา โอสกฺกนฺตสฺส สาสนสฺส ปวตฺติตภาโว จาติ เอวมาทีนิ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ.
คนฺธพฺพาติ จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺา จตุโยนิกา เทวา, จตุโยนิกตฺตาเยว กิร เต คนฺธพฺพา นาม ชาตา. ปิตโรติ พฺรหฺมาโน. เทวาติ อุปปตฺติเทววเสน ฉ กามาวจรเทวา. ตาทิโนติ ตถาวิธสฺส กุสลาภิรตสฺส รฺโ. สาชีวา โหนฺตีติ สมานชีวิกา อุปชีวิตพฺพา. ตาทิสา หิ ราชาโน ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรนฺตา เทวตานํ ปตฺตึ เทนฺติ, ตา ตํ ปตฺตึ อนุโมทิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิพฺพยเสน วฑฺฒนฺติ. อนุติฏฺนฺตีติ ตาทิสสฺส รฺโ วีริยํ กโรนฺตสฺส อปฺปมาทํ อาปชฺชนฺตสฺส เทวตา อนุติฏฺนฺติ อนุคจฺฉนฺติ, ธมฺมิกํ รกฺขํ สํวิทหนฺตีติ อตฺโถ.
โสติ โส ตฺวํ. วายมสฺสูติ ตานิ รฏฺกิจฺจานิ กโรนฺโต ตุลนวเสน ตีรณวเสน ปจฺจกฺขกมฺมวเสน เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ วีริยํ กรสฺสุ. ตตฺเถว เต วตฺตปทาติ, ตาต, ยํ มํ ตฺวํ กึสุ กิจฺจํ กตํ วรนฺติ ¶ ปุจฺฉิ, ตตฺถ ตว ปฺเหเยว เอเต มยา ‘‘ปเมเนว วิตถ’’นฺติอาทโย วุตฺตา, เอเต วตฺตปทา วตฺตโกฏฺาสา, เอวํ ตตฺถ วตฺตสฺสุ. เอสาติ ยา เต มยา กถิตา, เอสาว ตว อนุสาสนี. อลนฺติ เอวํ วตฺตมาโน หิ ราชา อตฺตโน มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานฺจ ทุกฺขาย อลํ ปริยตฺโต สมตฺโถติ.
เอวํ เวสฺสนฺตรสกุเณน เอกาย คาถาย รฺโ ปมาทํ โจเทตฺวา เอกาทสหิ คาถาหิ ธมฺเม กถิเต ‘‘พุทฺธลีฬาย ปฺโห กถิโต’’ติ มหาชโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต สาธุการสตานิ ปวตฺเตสิ. ราชา โสมนสฺสปฺปตฺโต อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โภนฺโต! อมจฺจา มม ปุตฺเตน เวสฺสนฺตเรน เอวํ กเถนฺเตน เกน กตฺตพฺพํ กิจฺจํ กต’’นฺติ. มหาเสนคุตฺเตน, เทวาติ. ‘‘เตน หิสฺส มหาเสนคุตฺตฏฺานํ ทมฺมี’’ติ เวสฺสนฺตรํ านนฺตเร เปสิ. โส ตโต ปฏฺาย มหาเสนคุตฺตฏฺาเน ิโต ปิตุ กมฺมํ อกาสีติ.
เวสฺสนฺตรปฺโห นิฏฺิโต.
ปุน ¶ ¶ ราชา กติปาหจฺจเยน ปุริมนเยเนว กุณฺฑลินิยา สนฺติกํ ทูตํ เปเสตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา ตตฺเถว มณฺฑปมชฺเฌ นิสีทิตฺวา กุณฺฑลินึ อาหราเปตฺวา สุวณฺณปีเ นิสินฺนํ ราชธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘สกฺขิสิ ตฺวํ กุณฺฑลินิ, มฺสิ ขตฺตพนฺธุนิ;
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วร’’นฺติ.
ตตฺถ สกฺขิสีติ มยา ปุฏฺปฺหํ กเถตุํ สกฺขิสฺสสีติ ปุจฺฉติ. กุณฺฑลินีติ ตสฺสา สลิงฺคโต อาคตนาเมนาลปติ. ตสฺสา กิร ทฺวีสุ กณฺณปิฏฺเสุ กุณฺฑลสณฺานา ทฺเว เลขา อเหสุํ, เตนสฺสา ‘‘กุณฺฑลินี’’ติ นามํ กาเรสิ. มฺสีติ ชานิสฺสสิ มยา ปุฏฺปฺหสฺส อตฺถนฺติ. ขตฺตพนฺธุนีติ ขตฺตสฺส มหาเสนคุตฺตสฺส ภคินิภาเวน นํ เอวํ อาลปติ. กสฺมา ปเนส เวสฺสนฺตรสกุณํ เอวํ อปุจฺฉิตฺวา อิมเมว ปุจฺฉตีติ? อิตฺถิภาเวน. อิตฺถิโย หิ ปริตฺตปฺา, ตสฺมา ‘‘สเจ สกฺโกติ, ปุจฺฉิสฺสามิ, โน เจ, น ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ วีมํสนวเสน เอวํ ปุจฺฉิตฺวา ตฺเว ปฺหํ ปุจฺฉิ.
สา ¶ เอวํ รฺา ราชธมฺเม ปุจฺฉิเต, ‘‘ตาต, ตฺวํ มํ ‘อิตฺถิกา นาม กึ กเถสฺสตี’ติ วีมํสสิ มฺเ, สกลํ เต ราชธมฺมํ ทฺวีสุเยว ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘ทฺเวว ตาต ปทกานิ, ยตฺถ สพฺพํ ปติฏฺิตํ;
อลทฺธสฺส จ โย ลาโภ, ลทฺธสฺส จานุรกฺขณา.
‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท;
อนกฺขากิตเว ตาต, อโสณฺเฑ อวินาสเก.
‘‘โย จ ตํ ตาต รกฺเขยฺย, ธนํ ยฺเจว เต สิยา;
สูโตว รถํ สงฺคณฺเห, โส เต กิจฺจานิ การเย.
‘‘สุสงฺคหิตนฺตชโน, สยํ วิตฺตํ อเวกฺขิย;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, น กเร ปรปตฺติยา.
‘‘สยํ ¶ อายํ วยํ ชฺา, สยํ ชฺา กตากตํ;
นิคฺคณฺเห นิคฺคหารหํ, ปคฺคณฺเห ปคฺคหารหํ.
‘‘สยํ ¶ ชานปทํ อตฺถํ, อนุสาส รเถสภ;
มา เต อธมฺมิกา ยุตฺตา, ธนํ รฏฺฺจ นาสยุํ.
‘‘มา จ เวเคน กิจฺจานิ, กโรสิ การเยสิ วา;
เวคสา หิ กตํ กมฺมํ, มนฺโท ปจฺฉานุตปฺปติ.
‘‘มา เต อธิสเร มฺุจ, สุพาฬฺหมธิโกปิตํ;
โกธสา หิ พหู ผีตา, กุลา อกุลตํ คตา.
‘‘‘มา ตาต อิสฺสโรมฺหี’ติ, อนตฺถาย ปตารยิ;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, มา เต อาสิ ทุขุทฺรโย.
‘‘อเปตโลมหํสสฺส, รฺโ กามานุสาริโน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว อนุสาสนี;
ทกฺขสฺสุทานิ ปฺุกโร, อโสณฺโฑ อวินาสโก;
สีลวาสฺสุ มหาราช, ทุสฺสีโล วินิปาติโก’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปทกานีติ การณปทานิ. ยตฺถาติ เยสุ ทฺวีสุ ปเทสุ สพฺพํ อตฺถชาตํ หิตสุขํ ปติฏฺิตํ. อลทฺธสฺสาติ โย จ ปุพฺเพ อลทฺธสฺส ลาภสฺส ลาโภ, ยา จ ลทฺธสฺส อนุรกฺขณา. ตาต, อนุปฺปนฺนสฺส หิ ลาภสฺส อุปฺปาทนํ นาม น ภาโร, อุปฺปนฺนสฺส ปน อนุรกฺขณเมว ภาโร. เอกจฺโจ หิ ยสํ อุปฺปาเทตฺวาปิ ยเส ปมตฺโต ปมาทํ อุปฺปาเทตฺวา ปาณาติปาตาทีนิ กโรติ, มหาโจโร หุตฺวา รฏฺํ วิลุมฺปมาโน จรติ. อถ นํ ราชาโน คาหาเปตฺวา มหาวินาสํ ปาเปนฺติ. อถ วา อุปฺปนฺนรูปาทีสุ กามคุเณสุ ปมตฺโต อโยนิโส ธนํ นาเสนฺโต สพฺพสาปเตยฺเย ขีเณ กปโณ หุตฺวา จีรกวสโน กปาลมาทาย จรติ. ปพฺพชิโต วา ปน คนฺถธุราทิวเสน ลาภสกฺการํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปมตฺโต หีนายาวตฺตติ. อปโร ปมฌานาทีนิ ¶ นิพฺพตฺเตตฺวาปิ มุฏฺสฺสติตาย ตถารูเป อารมฺมเณ พชฺฌิตฺวา ฌานา ปริหายติ. เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ยสสฺส วา ฌานาทิลาภสฺส วา รกฺขณเมว ทุกฺกรํ. ตทตฺถทีปนตฺถํ ปน เทวทตฺตสฺส วตฺถุ จ, มุทุลกฺขณ- (ชา. ๑.๑.๖๖) โลมสกสฺสป- (ชา. ๑.๙.๖๐ อาทโย) หริตจชาตก- (ชา. ๑.๙.๔๐ อาทโย) สงฺกปฺปชาตกาทีนิ (ชา. ๑.๓.๑ อาทโย) จ กเถตพฺพานิ. เอโก ปน ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทตฺวา อปฺปมาเท ตฺวา กลฺยาณกมฺมํ กโรติ, ตสฺส โส ยโส สุกฺกปกฺเข จนฺโท วิย วฑฺฒติ, ตสฺมา ตฺวํ, มหาราช, อปฺปมตฺโต ปโยคสมฺปตฺติยา ตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ตว อุปฺปนฺนํ ยสํ อนุรกฺขาหีติ.
ชานาหีติ ภณฺฑาคาริกกมฺมาทีนํ กรณตฺถํ อุปธาเรหิ. อนกฺขากิตเวติ อนกฺเข อกิตเว อชุตกเร เจว อเกราฏิเก จ ¶ . อโสณฺเฑติ ปูวสุราคนฺธมาลาโสณฺฑภาวรหิเต. อวินาสเกติ ตว สนฺตกานํ ธนธฺาทีนํ อวินาสเก. โยติ โย อมจฺโจ. ยฺเจวาติ ยฺจ เต ฆเร ธนํ สิยา, ตํ รกฺเขยฺย. สูโตวาติ รถสารถิ วิย. ยถา สารถิ วิสมมคฺคนิวารณตฺถํ อสฺเส สงฺคณฺหนฺโต รถํ สงฺคณฺเหยฺย, เอวํ โย สห โภเคหิ ตํ รกฺขิตุํ สกฺโกติ, โส เต อมจฺโจ นาม ตาทิสํ สงฺคเหตฺวา ภณฺฑาคาริกาทิกิจฺจานิ การเย.
สุสงฺคหิตนฺตชโนติ, ตาต, ยสฺส หิ รฺโ อตฺตโน อนฺโตชโน อตฺตโน วลฺชนกปริชโน จ ทานาทีหิ อสงฺคหิโต โหติ, ตสฺส อนฺโตนิเวสเน สุวณฺณหิรฺาทีนิ เตสํ อสงฺคหิตมนุสฺสานํ วเสน ¶ นสฺสนฺติ, อนฺโตชนา พหิ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ สุฏฺุสงฺคหิตอนฺโตชโน หุตฺวา ‘‘เอตฺตกํ นาม เม วิตฺต’’นฺติ สยํ อตฺตโน ธนํ อเวกฺขิตฺวา ‘‘อสุกฏฺาเน นาม นิธึ นิเธม, อสุกสฺส อิณํ เทมา’’ติ อิทํ อุภยมฺปิ น กเร ปรปตฺติยา, ปรปตฺติยาปิ ตฺวํ มา กริ, สพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขเมว กเรยฺยาสีติ วทติ.
อายํ วยนฺติ ตโต อุปฺปชฺชนกํ อายฺจ เตสํ เตสํ ทาตพฺพํ วยฺจ สยเมว ชาเนยฺยาสีติ. กตากตนฺติ สงฺคาเม วา นวกมฺเม วา อฺเสุ วา กิจฺเจสุ ‘‘อิมินา อิทํ นาม มยฺหํ กตํ, อิมินา น กต’’นฺติ เอตมฺปิ สยเมว ชาเนยฺยาสิ, มา ปรปตฺติโย โหหิ. นิคฺคณฺเหติ, ตาต, ราชา นาม สนฺธิจฺเฉทาทิการกํ นิคฺคหารหํ อาเนตฺวา ทสฺสิตํ อุปปริกฺขิตฺวา โสเธตฺวา โปราณกราชูหิ ปิตทณฺฑํ โอโลเกตฺวา โทสานุรูปํ นิคฺคณฺเหยฺย. ปคฺคณฺเหติ โย ปน ปคฺคหารโห โหติ, อภินฺนสฺส วา ปรพลสฺส เภเทตา, ภินฺนสฺส วา สกพลสฺส อาราธโก, อลทฺธสฺส วา รชฺชสฺส อาหรโก, ลทฺธสฺส วา ถาวรการโก, เยน วา ¶ ปน ชีวิตํ ทินฺนํ โหติ, เอวรูปํ ปคฺคหารหํ ปคฺคเหตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ กเรยฺย. เอวํ หิสฺส กิจฺเจสุ อฺเปิ อุรํ ทตฺวา กตฺตพฺพํ กริสฺสนฺติ.
ชานปทนฺติ ชนปทวาสีนํ อตฺถํ สยํ อตฺตปจฺจกฺเขเนว อนุสาส. อธมฺมิกา ยุตฺตาติ อธมฺมิกา ตตฺถ ตตฺถ นิยุตฺตา อายุตฺตกา ลฺชํ คเหตฺวา วินิจฺฉยํ ภินฺทนฺตา ตว ธนฺจ รฏฺฺจ มา นาสยุํ. อิมินา การเณน อปฺปมตฺโต หุตฺวา สยเมว อนุสาส. เวเคนาติ สหสา อตุเลตฺวา อตีเรตฺวา. เวคสาติ อตุเลตฺวา อตีเรตฺวา ฉนฺทาทิวเสน สหสา กตํ กมฺมฺหิ น สาธุ น สุนฺทรํ. กึการณา? ตาทิสฺหิ กตฺวา มนฺโท ปจฺฉา วิปฺปฏิสารวเสน อิธ โลเก อปายทุกฺขํ อนุภวนฺโต ปรโลเก จ อนุตปฺปติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ ‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุต’’นฺติ ภรุชาตเกน (ชา. ๑.๒.๑๒๕-๑๒๖) ทีเปตพฺโพ ¶ .
มา เต อธิสเร มฺุจ, สุพาฬฺหมธิโกปิตนฺติ, ตาต, ตว หทยํ กุสลํ อธิสริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ปวตฺเต ปเรสํ อกุสลกมฺเม สุฏฺุ พาฬฺหํ อธิโกปิตํ กุชฺฌาปิตํ หุตฺวา มา มฺุจ, มา ปติฏฺายตูติ อตฺโถ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยทา เต วินิจฺฉเย ิตสฺส อิมินา ปุริโส วา หโต สนฺธิ วา ฉินฺโนติ โจรํ ทสฺเสนฺติ, ตทา เต ปเรสํ วจเนหิ สุฏฺุ โกปิตมฺปิ หทยํ โกธวเสน มา มฺุจ, อปริคฺคเหตฺวา มา ทณฺฑํ ปเณหิ. กึการณา? อโจรมฺปิ หิ ‘‘โจโร’’ติ คเหตฺวา อาเนนฺติ, ตสฺมา อกุชฺฌิตฺวา อุภินฺนํ อตฺตปจฺจตฺถิกานํ กถํ สุตฺวา สุฏฺุ โสเธตฺวา อตฺตปจฺจกฺเขน ตสฺส โจรภาวํ ตฺวา ปเวณิยา ปิตทณฺฑวเสน กตฺตพฺพํ กโรหิ. รฺา หิ อุปฺปนฺเนปิ โกเธ หทยํ สีตลํ อกตฺวา กมฺมํ น กาตพฺพํ. ยทา ปนสฺส หทยํ นิพฺพุตํ โหติ มุทุกํ, ตทา วินิจฺฉยกมฺมํ กาตพฺพํ. ผรุเส หิ จิตฺเต ปกฺกุถิเต อุทเก มุขนิมิตฺตํ วิย การณํ น ปฺายติ. โกธสา หีติ, ตาต, โกเธน หิ พหูนิ ผีตานิ ราชกุลานิ อกุลภาวํ คตานิ มหาวินาสเมว ปตฺตานีติ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส ทีปนตฺถํ ขนฺติวาทิชาตก- (ชา. ๑.๔.๔๙ อาทโย) นาฬิเกรราชวตฺถุสหสฺสพาหุอชฺชุนวตฺถุอาทีนิ กเถตพฺพานิ.
มา, ตาต, อิสฺสโรมฺหีติ, อนตฺถาย ปตารยีติ, ตาต, ‘‘อหํ ปถวิสฺสโร’’ติ มา มหาชนํ กายทุจฺจริตาทิอนตฺถาย ปตารยิ มา โอตารยิ, ยถา ตํ อนตฺถํ สมาทาย วตฺตติ, มา เอวมกาสีติ อตฺโถ. มา เต อาสีติ, ตาต, ตว วิชิเต มนุสฺสชาติกานํ วา ติรจฺฉานชาติกานํ วา อิตฺถิปุริสานํ ทุขุทฺรโย ทุกฺขุปฺปตฺติ มา อาสิ. ยถา หิ อธมฺมิกราชูนํ ¶ วิชิเต มนุสฺสา กายทุจฺจริตาทีนิ กตฺวา นิรเย อุปฺปชฺชนฺติ, ตว รฏฺวาสีนํ ตํ ทุกฺขํ ยถา น โหติ, ตถา กโรหีติ อตฺโถ.
อเปตโลมหํสสฺสาติ อตฺตานุวาทาทิภเยหิ นิพฺภยสฺส. อิมินา อิมํ ทสฺเสติ – ตาต, โย ราชา กิสฺมิฺจิ อาสงฺกํ อกตฺวา อตฺตโน กามเมว อนุสฺสรติ, ฉนฺทวเสน ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ กโรติ, วิสฺสฏฺยฏฺิ วิย อนฺโธ นิรงฺกุโส วิย จ จณฺฑหตฺถี โหติ, ตสฺส สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, ตสฺส ตํ โภคพฺยสนํ อฆํ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺเถว เต วตฺตปทาติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. ทกฺขสฺสุทานีติ, ตาต, ตฺวํ อิมํ อนุสาสนึ สุตฺวา อิทานิ ทกฺโข อนลโส ปฺุานํ กรเณน ¶ ปฺุกโร สุราทิปริหรเณน. อโสณฺโฑ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส อวินาสเนน อวินาสโก ภเวยฺยาสีติ. สีลวาสฺสูติ สีลวา อาจารสมฺปนฺโน ภว, ทสสุ ราชธมฺเมสุ ปติฏฺาย รชฺชํ กาเรหิ. ทุสฺสีโล วินิปาติโกติ ทุสฺสีโล หิ, มหาราช, อตฺตานํ นิรเย วินิปาเตนฺโต วินิปาติโก นาม โหตีติ.
เอวํ ¶ กุณฺฑลินีปิ เอกาทสหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ. ราชา ตุฏฺโ อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โภนฺโต! อมจฺจา มม ธีตาย กุณฺฑลินิยา เอวํ กถยมานาย เกน กตฺตพฺพํ กิจฺจํ กต’’นฺติ. ภณฺฑาคาริเกน, เทวาติ. ‘‘เตน หิสฺสา ภณฺฑาคาริกฏฺานํ ทมฺมี’’ติ กุณฺฑลินึ านนฺตเร เปสิ. สา ตโต ปฏฺาย ภณฺฑาคาริกฏฺาเน ตฺวา ปิตุ กมฺมํ อกาสีติ.
กุณฺฑลินิปฺโห นิฏฺิโต.
ปุน ราชา กติปาหจฺจเยน ปุริมนเยเนว ชมฺพุกปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ ทูตํ เปเสตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ คนฺตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ปจฺจาคโต ตตฺเถว มณฺฑปมชฺเฌ นิสีทิ. อมจฺโจ ชมฺพุกปณฺฑิตํ กฺจนภทฺทปีเ นิสีทาเปตฺวา ปีํ สีเสนาทาย อาคจฺฉิ. ปณฺฑิโต ปิตุ องฺเก นิสีทิตฺวา กีฬิตฺวา คนฺตฺวา กฺจนปีเเยว นิสีทิ. อถ นํ ราชา ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘อปุจฺฉิมฺห โกสิยโคตฺตํ, กุณฺฑลินึ ตเถว จ;
ตฺวํ ทานิ วเทหิ ชมฺพุก, พลานํ พลมุตฺตม’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ตาต, ชมฺพุก, อหํ ตว ภาตรํ โกสิยโคตฺตํ เวสฺสนฺตรํ ภคินิฺจ เต กุณฺฑลินึ ราชธมฺมํ อปุจฺฉึ, เต อตฺตโน พเลน กเถสุํ, ยถา ปน เต ปุจฺฉึ, ตเถว อิทานิ, ปุตฺต ชมฺพุก, ตํ ปุจฺฉามิ, ตฺวํ เม ราชธมฺมฺจ พลานํ อุตฺตมํ พลฺจ กเถหีติ.
เอวํ ราชา มหาสตฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต อฺเสํ ปุจฺฉิตนิยาเมน อปุจฺฉิตฺวา วิเสเสตฺวา ปุจฺฉิ. อถสฺส ปณฺฑิโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, โอหิตโสโต สุณาหิ, สพฺพํ เต กเถสฺสามี’’ติ ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ เปนฺโต วิย ธมฺมเทสนํ อารภิ –
‘‘พลํ ¶ ปฺจวิธํ โลเก, ปุริสสฺมึ มหคฺคเต;
ตตฺถ พาหุพลํ นาม, จริมํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘โภคพลฺจ ทีฆาวุ, ทุติยํ วุจฺจเต พลํ;
อมจฺจพลฺจ ทีฆาวุ, ตติยํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘อภิชจฺจพลฺเจว, ตํ จตุตฺถํ อสํสยํ;
ยานิ เจตานิ สพฺพานิ, อธิคณฺหาติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตํ ¶ พลานํ พลํ เสฏฺํ, อคฺคํ ปฺาพลํ พลํ;
ปฺาพเลนุปตฺถทฺโธ, อตฺถํ วินฺทติ ปณฺฑิโต.
‘‘อปิ เจ ลภติ มนฺโท, ผีตํ ธรณิมุตฺตมํ;
อกามสฺส ปสยฺหํ วา, อฺโ ตํ ปฏิปชฺชติ.
‘‘อภิชาโตปิ เจ โหติ, รชฺชํ ลทฺธาน ขตฺติโย;
ทุปฺปฺโ หิ กาสิปติ, สพฺเพนปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺาว สุตํ วินิจฺฉินี, ปฺา กิตฺติสิโลกวฑฺฒนี;
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเข สุขานิ วินฺทติ.
‘‘ปฺฺจ ¶ โข อสุสฺสูสํ, น โกจิ อธิคจฺฉติ;
พหุสฺสุตํ อนาคมฺม, ธมฺมฏฺํ อวินิพฺภุชํ.
‘‘โย จ ธมฺมวิภงฺคฺู, กาลุฏฺายี อตนฺทิโต;
อนุฏฺหติ กาเลน, กมฺมผลํ ตสฺสิชฺฌติ.
‘‘อนายตนสีลสฺส, อนายตนเสวิโน;
น นิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ปยุตฺตสฺส, ตถายตนเสวิโน;
อนิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘โยคปฺปโยคสงฺขาตํ, สมฺภตสฺสานุรกฺขณํ;
ตานิ ตฺวํ ตาต เสวสฺสุ, มา อกมฺมาย รนฺธยิ;
อกมฺมุนา หิ ทุมฺเมโธ, นฬาคารํว สีทตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มหคฺคเตติ, มหาราช, อิมสฺมึ สตฺตโลเก มหชฺฌาสเย ปุริเส ปฺจวิธํ พลํ โหติ. พาหุพลนฺติ กายพลํ. จริมนฺติ ตํ อติมหนฺตมฺปิ สมานํ ลามกเมว. กึการณา? อนฺธพาลภาเวน. สเจ หิ กายพลํ มหนฺตํ นาม ภเวยฺย, วารณพลโต ลฏุกิกาย พลํ ขุทฺทกํ ภเวยฺย, วารณพลํ ปน อนฺธพาลภาเวน มรณสฺส ปจฺจยํ ชาตํ, ลฏุกิกา อตฺตโน าณกุสลตาย วารณํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ ‘‘น เหว สพฺพตฺถ พเลน กิจฺจํ, พลฺหิ พาลสฺส วธาย โหตี’’ติ สุตฺตํ (ชา. ๑.๕.๔๒) อาหริตพฺพํ.
โภคพลนฺติ อุปตฺถมฺภนวเสน สพฺพํ หิรฺสุวณฺณาทิ อุปโภคชาตํ โภคพลํ นาม, ตํ กายพลโต มหนฺตตรํ. อมจฺจพลนฺติ อเภชฺชมนฺตสฺส สูรสฺส สุหทยสฺส อมจฺจมณฺฑลสฺส อตฺถิตา, ตํ พลํ สงฺคามสูรตาย ปุริเมหิ พเลหิ มหนฺตตรํ. อภิชจฺจพลนฺติ ตีณิ กุลานิ อติกฺกมิตฺวา ขตฺติยกุลวเสน ชาติสมฺปตฺติ ¶ , ตํ อิตเรหิ พเลหิ มหนฺตตรํ. ชาติสมฺปนฺนา เอว หิ สุชฺฌนฺติ, น อิตเรติ. ยานิ เจตานีติ ยานิ จ เอตานิ จตฺตาริปิ พลานิ ปณฺฑิโต ปฺานุภาเวน อธิคณฺหาติ อภิภวติ, ตํ สพฺพพลานํ ปฺาพลํ เสฏฺนฺติ จ อคฺคนฺติ จ วุจฺจติ. กึการณา? เตน หิ พเลน อุปตฺถทฺโธ ปณฺฑิโต อตฺถํ วินฺทติ, วุฑฺฒึ ปาปุณาติ ¶ . ตทตฺถโชตนตฺถํ ‘‘ปุณฺณํ นทึ เยน จ เปยฺยมาหู’’ติ ปุณฺณนทีชาตกฺจ (ชา. ๑.๒.๑๒๗ อาทโย) สิรีกาฬกณฺณิปฺหํ ปฺจปณฺฑิตปฺหฺจ สตฺตุภสฺตชาตก- (ชา. ๑.๗.๔๖ อาทโย) สมฺภวชาตก- (ชา. ๑.๑๖.๑๓๘ อาทโย) สรภงฺคชาตกาทีนิ (ชา. ๒.๑๗.๕๐ อาทโย) จ กเถตพฺพานิ.
มนฺโทติ มนฺทปฺโ พาโล. ผีตนฺติ, ตาต, มนฺทปฺโ ปุคฺคโล สตฺตรตนปุณฺณํ เจปิ อุตฺตมํ ธรณึ ลภติ, ตสฺส อนิจฺฉมานสฺเสว ปสยฺหการํ วา ปน กตฺวา อฺโ ปฺาสมฺปนฺโน ตํ ปฏิปชฺชติ. มนฺโท หิ ลทฺธํ ยสํ รกฺขิตุํ กุลสนฺตกํ วา ปน ปเวณิอาคตมฺปิ รชฺชํ อธิคนฺตุํ น สกฺโกติ. ตทตฺถโชตนตฺถํ ‘‘อทฺธา ปาทฺชลี สพฺเพ, ปฺาย อติโรจตี’’ติ ปาทฺชลีชาตกํ (ชา. ๑.๒.๑๙๔-๑๙๕) กเถตพฺพํ. ลทฺธานาติ ชาติสมฺปตฺตึ นิสฺสาย กุลสนฺตกํ รชฺชํ ลภิตฺวาปิ. สพฺเพนปีติ เตน สกเลนปิ รชฺเชน น ชีวติ, อนุปายกุสลตาย ทุคฺคโตว โหตีติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต เอตฺตเกน าเนน อปณฺฑิตสฺส อคุณํ กเถตฺวา อิทานิ ปฺํ ปสํสนฺโต ‘‘ปฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุตนฺติ สุตปริยตฺติ. ตฺหิ ปฺาว วินิจฺฉินติ. กิตฺติสิโลกวฑฺฒนีติ กิตฺติโฆสสฺส จ ลาภสกฺการสฺส จ วฑฺฒนี. ทุกฺเข สุขานิ วินฺทตีติ ทุกฺเข อุปฺปนฺเนปิ นิพฺภโย หุตฺวา อุปายกุสลตาย สุขํ ปฏิลภติ. ตทตฺถทีปนตฺถํ –
‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว’’. (ชา. ๑.๑.๕๗);
อลเมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จา’’ติ. (ชา. ๑.๒.๑๑๕) –
อาทีนิ ชาตกานิ กเถตพฺพานิ.
อสุสฺสูสนฺติ ปณฺฑิตปุคฺคเล อปยิรุปาสนฺโต อสฺสุณนฺโต. ธมฺมฏฺนฺติ สภาวการเณ ิตํ พหุสฺสุตํ อนาคมฺม ตํ อสทฺทหนฺโต. อวินิพฺภุชนฺติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ อโนคาหนฺโต อตีเรนฺโต น โกจิ ปฺํ อธิคจฺฉติ, ตาตาติ.
ธมฺมวิภงฺคฺูติ ทสกุสลกมฺมปถวิภงฺคกุสโล. กาลุฏฺายีติ วีริยํ กาตุํ ยุตฺตกาเล วีริยสฺส การโก. อนุฏฺหตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ตํ ตํ กิจฺจํ กโรติ. ตสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ กมฺมผลํ สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อนายตนสีลสฺสาติ อนายตนํ วุจฺจติ ลาภยสสุขานํ อนากโร ทุสฺสีลฺยกมฺมํ, ตํสีลสฺส เตน ทุสฺสีลฺยกมฺเมน สมนฺนาคตสฺส, อนายตนภูตเมว ทุสฺสีลปุคฺคลํ เสวนฺตสฺส, กุสลสฺส กมฺมสฺส กรณกาเล นิพฺพินฺทิยการิสฺส นิพฺพินฺทิตฺวา อุกฺกณฺิตฺวา กโรนฺตสฺส เอวรูปสฺส, ตาต, ปุคฺคลสฺส กมฺมานํ อตฺโถ สมฺมา น วิปจฺจติ น สมฺปชฺชติ, ตีณิ กุลคฺคานิ จ ฉ กามสคฺคานิ จ น อุปเนตีติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตฺจาติ ¶ อตฺตโน นิยกชฺฌตฺตํ อนิจฺจภาวนาทิวเสน ปยุตฺตสฺส. ตถายตนเสวิโนติ ตเถว สีลวนฺเต ปุคฺคเล เสวมานสฺส. วิปจฺจตีติ สมฺปชฺชติ มหนฺตํ ยสํ เทติ.
โยคปฺปโยคสงฺขาตนฺติ โยเค ยฺุชิตพฺพยุตฺตเก การเณ ปโยคโกฏฺาสภูตํ ปฺํ. สมฺภตสฺสาติ ราสิกตสฺส ธนสฺส อนุรกฺขณํ. ตานิ ตฺวนฺติ เอตานิ จ ทฺเว ปุริมานิ จ มยา วุตฺตการณานิ สพฺพานิ, ตาต, ตฺวํ เสวสฺสุ, มยา วุตฺตํ โอวาทํ หทเย กตฺวา อตฺตโน ฆเร ¶ ธนํ รกฺข. มา อกมฺมาย รนฺธยีติ อยุตฺเตน อการเณน มา รนฺธยิ, ตํ ธนํ มา ฌาปยิ มา นาสยิ. กึการณา? อกมฺมุนา หีติ อยุตฺตกมฺมกรเณน ทุมฺเมโธ ปุคฺคโล สกํ ธนํ นาเสตฺวา ปจฺฉา ทุคฺคโต. นฬาคารํว สีทตีติ ยถา นฬาคารํ มูลโต ปฏฺาย ชีรมานํ อปฺปติฏฺํ ปตติ, เอวํ อการเณน ธนํ นาเสตฺวา อปาเยสุ นิพฺพตฺตตีติ.
เอวมฺปิ โพธิสตฺโต เอตฺตเกน าเนน ปฺจ พลานิ วณฺเณตฺวา ปฺาพลํ อุกฺขิปิตฺวา จนฺทมณฺฑลํ นีหรนฺโต วิย กเถตฺวา อิทานิ ทสหิ คาถาหิ รฺโ โอวาทํ เทนฺโต อาห –
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเ ชนปเทสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมเณ พฺราหฺมเณสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
ตตฺถ ปมคาถาย ตาว อิธ ธมฺมนฺติ มาตาปิตุปฏฺานธมฺมํ. ตํ กาลสฺเสว วุฏฺาย มาตาปิตูนํ มุโขทกทนฺตกฏฺทานมาทึ กตฺวา สพฺพสรีรกิจฺจปริหรณํ กโรนฺโตว ปูเรหีติ วทติ. ปุตฺตทาเรสูติ ปุตฺตธีตโร ตาว ปาปา นิวาเรตฺวา กลฺยาเณ นิเวเสนฺโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ¶ วยปฺปตฺตกาเล ปติรูปกุลวํเสน อาวาหวิวาหํ กโรนฺโต สมเย ธนํ เทนฺโต ปุตฺเตสุ ธมฺมํ จรติ นาม, ภริยํ สมฺมาเนนฺโต อนวมาเนนฺโต อนติจรนฺโต อิสฺสริยํ โวสฺสชฺเชนฺโต อลงฺการํ อนุปฺปเทนฺโต ทาเรสุ ธมฺมํ จรติ นาม. มิตฺตามจฺเจสูติ มิตฺตามจฺเจ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหนฺโต อวิสํวาเทนฺโต เอเตสุ ธมฺมํ จรติ นาม. วาหเนสุ พเลสุ จาติ หตฺถิอสฺสาทีนํ วาหนานํ พลกายสฺส จ ทาตพฺพยุตฺตกํ เทนฺโต สกฺการํ กโรนฺโต หตฺถิอสฺสาทโย มหลฺลกกาเล กมฺเมสุ อโยเชนฺโต เตสุ ธมฺมํ จรติ นาม.
คาเมสุ นิคเมสุ จาติ คามนิคมวาสิโน ทณฺฑพลีหิ อปีเฬนฺโตว เตสุ ธมฺมํ จรติ นาม. รฏฺเ ชนปเทสุ จาติ รฏฺฺจ ชนปทฺจ อการเณน กิลเมนฺโต หิตจิตฺตํ อปจฺจุปฏฺเปนฺโต ¶ ตตฺถ อธมฺมํ จรติ นาม, อปีเฬนฺโต ปน หิตจิตฺเตน ผรนฺโต ตตฺถ ธมฺมํ จรติ นาม. สมเณ พฺราหฺมเณสุ จาติ เตสํ จตฺตาโร ปจฺจเย เทนฺโตว เตสุ ธมฺมํ จรติ นาม. มิคปกฺขีสูติ สพฺพจตุปฺปทสกุณานํ อภยํ เทนฺโต เตสุ ธมฺมํ จรติ นาม. ธมฺโม จิณฺโณติ สุจริตธมฺโม จิณฺโณ. สุขาวโหติ ตีสุ กุลสมฺปทาสุ ฉสุ กามสคฺเคสุ สุขํ อาวหติ. สุจิณฺเณนาติ อิธ จิณฺเณน กายสุจริตาทินา สุจิณฺเณน. ทิวํ ปตฺตาติ เทวโลกพฺรหฺมโลกสงฺขาตํ ทิวํ คตา, ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติลาภิโน ชาตา. มา ธมฺมํ ราช ปามโทติ ตสฺมา ตฺวํ, มหาราช, ชีวิตํ ชหนฺโตปิ ธมฺมํ มา ปมชฺชีติ.
เอวํ ¶ ทส ธมฺมจริยคาถาโย วตฺวา อุตฺตริปิ โอวทนฺโต โอสานคาถมาห –
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว อนุสาสนี;
สปฺปฺเสวี กลฺยาณี, สมตฺตํ สาม ตํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ ตตฺเถว เต วตฺตปทาติ อิทํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. สปฺปฺเสวี กลฺยาณี, สมตฺตํ สาม ตํ วิทูติ, มหาราช, ตํ มยา วุตฺตํ โอวาทํ ตฺวํ นิจฺจกาลํ สปฺปฺปุคฺคลเสวี กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต หุตฺวา สมตฺตํ ปริปุณฺณํ สามํ วิทู อตฺตปจฺจกฺขโตว ชานิตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชาติ.
เอวํ มหาสตฺโต อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน มหาสกฺการํ อกาสิ, สาธุการสหสฺสานิ อทาสิ. ราชา ตุฏฺโ อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โภนฺโต! อมจฺจา มม ปุตฺเตน ¶ ตรุณชมฺพุผลสมานตุณฺเฑน ชมฺพุกปณฺฑิเตน เอวํ กเถนฺเตน เกน กตฺตพฺพํ กิจฺจํ กต’’นฺติ. เสนาปตินา, เทวาติ. ‘‘เตน หิสฺส เสนาปติฏฺานํ ทมฺมี’’ติ ชมฺพุกํ านนฺตเร เปสิ. โส ตโต ปฏฺาย เสนาปติฏฺาเน ตฺวา ปิตุ กมฺมานิ อกาสิ. ติณฺณํ สกุณานํ มหนฺโต สกฺกาโร อโหสิ. ตโยปิ ชนา รฺโ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ อนุสาสึสุ. มหาสตฺตสฺโสวาเท ตฺวา ราชา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. อมจฺจา รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา สกุณานํ อาโรเจตฺวา ‘‘สามิ, ชมฺพุกสกุณ ราชา ตุมฺหากํ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตพฺพํ อกาสี’’ติ วทึสุ. มหาสตฺโต ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา รชฺชํ กาเรถา’’ติ มหาชนํ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘เอวํ วินิจฺฉยํ ปวตฺเตยฺยาถา’’ติ วินิจฺฉยธมฺมํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา อรฺํ ปาวิสิ. ตสฺโสวาโท จตฺตาลีส วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺตติ.
สตฺถา ¶ รฺโ โอวาทวเสน อิมํ ธมฺมเทสนํ เทเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, กุณฺฑลินี อุปฺปลวณฺณา, เวสฺสนฺตโร สาริปุตฺโต, ชมฺพุกสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เตสกุณชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๒๒] ๒. สรภงฺคชาตกวณฺณนา
อลงฺกตา ¶ กุณฺฑลิโน สุวตฺถาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ปรินิพฺพานํ อารพฺภ กเถสิ. สาริปุตฺตตฺเถโร ตถาคตํ เชตวเน วิหรนฺตํ อตฺตโน ปรินิพฺพานํ อนุชานาเปตฺวา คนฺตฺวา นาฬกคามเก ชาโตวรเก ปรินิพฺพายิ. ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา สตฺถา ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิ. ตทา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร อิสิคิลิปสฺเส กาฬสิลายํ วิหรติ. โส ปน อิทฺธิพเลน โกฏิปฺปตฺตภาเวน เทวโลกจาริกฺจ อุสฺสทนิรยจาริกฺจ คจฺฉติ. เทวโลเก พุทฺธสาวกานํ มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทิสฺวา อุสฺสทนิรเยสุ จ ติตฺถิยสาวกานํ มหนฺตํ ทุกฺขํ ทิสฺวา มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ‘‘อสุโก อุปาสโก อสุกา จ อุปาสิกา อสุกสฺมึ นาม เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ติตฺถิยสาวเกสุ อสุโก จ อสุกา จ นิรยาทีสุ อสุกอปาเย ¶ นาม นิพฺพตฺตา’’ติ มนุสฺสานํ กเถสิ. มนุสฺสา สาสเน ปสีทนฺติ, ติตฺถิเย ปริวชฺเชนฺติ. พุทฺธสาวกานํ สกฺกาโร มหนฺโต อโหสิ, ติตฺถิยานํ ปริหายติ.
เต เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ชีวนฺเต อมฺหากํ อุปฏฺากา ภิชฺชนฺติ, สกฺกาโร จ ปริหายติ, มาราเปสฺสาม น’’นฺติ เถรสฺส มารณตฺถํ สมณคุตฺตกสฺส นาม โจรสฺส สหสฺสํ อทํสุ. โส ‘‘เถรํ มาเรสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน สทฺธึ กาฬสิลํ อคมาสิ. เถโร ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อิทฺธิยา อุปฺปติตฺวา ปกฺกามิ. โจโร ตํ ทิวสํ เถรํ อทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ปุนทิวเสปีติ ฉ ทิวเส อคมาสิ. เถโรปิ ตเถว อิทฺธิยา ปกฺกามิ. สตฺตเม ปน ทิวเส เถรสฺส ปุพฺเพ กตํ อปราปริยเวทนียกมฺมํ โอกาสํ ลภิ. โส กิร ปุพฺเพ ภริยาย วจนํ คเหตฺวา มาตาปิตโร มาเรตุกาโม ยานเกน อรฺํ เนตฺวา โจรานํ อุฏฺิตาการํ กตฺวา มาตาปิตโร โปเถสิ ปหริ. เต จกฺขุทุพฺพลตาย รูปทสฺสนรหิตา ตํ อตฺตโน ปุตฺตํ อสฺชานนฺตา ‘‘โจรา เอว เอเต’’ติ สฺาย, ‘‘ตาต, อสุกา นาม โจรา โน ฆาเตนฺติ, ตฺวํ ปฏิกฺกมาหี’’ติ ตสฺเสวตฺถาย ปริเทวึสุ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยา โปถิยมานาปิ มยฺหํ เยวตฺถาย ปริเทวนฺติ, อยุตฺตํ กมฺมํ กโรมี’’ติ. อถ เน อสฺสาเสตฺวา โจรานํ ปลายนาการํ ¶ ทสฺเสตฺวา เตสํ หตฺถปาเท สมฺพาหิตฺวา ‘‘อมฺม ¶ , ตาตา, มา ภายิตฺถ, โจรา ปลาตา’’ติ วตฺวา ปุน อตฺตโน เคหเมว อาเนสิ. ตํ กมฺมํ เอตฺตกํ กาลํ โอกาสํ อลภิตฺวา ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน องฺคารราสิ วิย ตฺวา อิมํ อนฺติมสรีรํ อุปธาวิตฺวา คณฺหิ. ยถา หิ ปน สุนขลุทฺทเกน มิคํ ทิสฺวา สุนโข วิสฺสชฺชิโต มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ยสฺมึ าเน ปาปุณาติ, ตสฺมึเยว คณฺหาติ, เอวํ อิทํ กมฺมํ ยสฺมึ าเน โอกาสํ ลภติ, ตสฺมึ วิปากํ เทติ, เตน มุตฺโต นาม นตฺถิ.
เถโร อตฺตนา กตกมฺมสฺส อากฑฺฒิตภาวํ ตฺวา น อปคจฺฉิ. เถโร ตสฺส นิสฺสนฺเทน อากาเส อุปฺปติตุํ นาสกฺขิ. นนฺโทปนนฺททมนสมตฺถเวชยนฺตกมฺปนสมตฺถาปิสฺส อิทฺธิ กมฺมพเลน ทุพฺพลตํ ปตฺตา. โจโร เถรํ คเหตฺวา เถรสฺส อฏฺีนิ ตณฺฑุลกณมตฺตานิ กโรนฺโต ภินฺทิตฺวา สฺจุณฺเณตฺวา ปลาลปิฏฺิกกรณํ นาม กตฺวา ‘‘มโต’’ติ สฺาย เอกสฺมึ คุมฺพปิฏฺเ ขิปิตฺวา สปริวาโร ปกฺกามิ. เถโร สตึ ปฏิลภิตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สรีรํ ฌานเวเนน เวเตฺวา ถิรํ กตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา อากาเสน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อายุสงฺขาโร เม โอสฺสฏฺโ, ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ปรินิพฺพายิสฺสสิ, โมคฺคลฺลาน’’อาติ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘กตฺถ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสสี’’ติ. ‘‘กาฬสิลาปฏฺเฏ, ภนฺเต’’ติ. เตน หิ, โมคฺคลฺลาน, ธมฺมํ มยฺหํ กเถตฺวา ยาหิ, ตาทิสสฺส สาวกสฺส อิทานิ ทสฺสนํ นตฺถีติ. โส ‘‘เอวํ กริสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อากาเส อุปฺปติตฺวา ปรินิพฺพานทิวเส สาริปุตฺตตฺเถโร วิย นานปฺปการา อิทฺธิโย กตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กาฬสิลายํ อฏวิยํ ปรินิพฺพายิ.
ตงฺขณฺเว ฉ เทวโลกา เอกโกลาหลา อเหสุํ, ‘‘อมฺหากํ กิร อาจริโย ปรินิพฺพุโต’’ติ ทิพฺพคนฺธมาลาวาสธูมจนฺทนจุณฺณานิ เจว นานาทารูนิ จ คเหตฺวา อาคมึสุ, เอกูนสตรตนจนฺทนจิตกา ¶ อโหสิ. สตฺถา เถรสฺส สนฺติเก ตฺวา สรีรนิกฺเขปํ กาเรสิ. อาฬาหนสฺส สมนฺตโต โยชนมตฺเต ปเทเส ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ. เทวานํ อนฺตเร มนุสฺสา, มนุสฺสานํ อนฺตเร เทวา อเหสุํ. ยถากฺกเมน เทวานํ อนฺตเร ยกฺขา ติฏฺนฺติ, ยกฺขานํ อนฺตเร คนฺธพฺพา ติฏฺนฺติ, คนฺธพฺพานํ อนฺตเร นาคา ติฏฺนฺติ, นาคานํ อนฺตเร เวนเตยฺยา ติฏฺนฺติ, เวนเตยฺยานํ อนฺตเร กินฺนรา ติฏฺนฺติ, กินฺนรานํ อนฺตเร ฉตฺตา ติฏฺนฺติ, ฉตฺตานํ อนฺตเร สุวณฺณจามรา ¶ ติฏฺนฺติ, เตสํ อนฺตเร ธชา ติฏฺนฺติ, เตสํ อนฺตเร ปฏากา ติฏฺนฺติ. สตฺต ทิวสานิ สาธุกีฬํ กีฬึสุ. สตฺถา เถรสฺส ธาตุํ คาหาเปตฺวา เวฬุวนทฺวารโกฏฺเก เจติยํ การาเปสิ. ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร ตถาคตสฺส สนฺติเก ¶ อปรินิพฺพุตตฺตา พุทฺธานํ สนฺติกา มหนฺตํ สมฺมานํ น ลภิ, โมคฺคลฺลานตฺเถโร ปน พุทฺธานํ สมีเป ปรินิพฺพุตตฺตา มหาสมฺมานํ ลภี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาโน มม สนฺติกา สมฺมานํ ลภติ, ปุพฺเพปิ ลภิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา ทสมาสจฺจเยน ปจฺจูสสมเย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺมึ ขเณ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร สพฺพาวุธานิ ปชฺชลึสุ. ปุโรหิโต ปุตฺตสฺส ชาตกฺขเณ พหิ นิกฺขมิตฺวา อากาสํ โอโลเกนฺโต นกฺขตฺตโยคํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา นกฺขตฺเตน ชาตตฺตา เอโส กุมาโร สกลชมฺพุทีเป ธนุคฺคหานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา กาลสฺเสว ราชกุลํ คนฺตฺวา ราชานํ สุขสยิตภาวํ ปุจฺฉิ. ‘‘กุโต เม, อาจริย, สุขํ, อชฺช สกลนิเวสเน อาวุธานิ ปชฺชลิตานี’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ภายิ, เทว, น ตุมฺหากํ นิเวสเนเยว, สกลนคเรปิ ปชฺชลึสุเยว, อชฺช อมฺหากํ เคเห กุมารสฺส ชาตตฺตา เอวํ อโหสี’’ติ. ‘‘อาจริย, เอวํ ชาตกุมารสฺส ปน กึ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘น กิฺจิ, มหาราช, โส ปน สกลชมฺพุทีเป ธนุคฺคหานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘สาธุ, อาจริย, เตน หิ นํ ปฏิชคฺคิตฺวา วยปฺปตฺตกาเล อมฺหากํ ทสฺเสยฺยาสี’’ติ วตฺวา ขีรมูลํ ตาว สหสฺสํ ทาเปสิ. ปุโรหิโต ตํ คเหตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ทตฺวา ปุตฺตสฺส นามคฺคหณทิวเส ชาตกฺขเณ อาวุธานํ ปชฺชลิตตฺตา ‘‘โชติปาโล’’ติสฺส นามํ อกาสิ.
โส มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒมาโน โสฬสวสฺสกาเล อุตฺตมรูปธโร อโหสิ. อถสฺส ปิตา สรีรสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา, ‘‘ตาต, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ¶ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุปฺปณฺหาหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อาจริยภาคํ คเหตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ¶ สิปฺปํ ปฏฺเปตฺวา สตฺตาเหเนว นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ. อถสฺส อาจริโย ตุสฺสิตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ ขคฺครตนํ สนฺธิยุตฺตํ เมณฺฑกสิงฺคธนุํ สนฺธิยุตฺตํ ตูณีรํ อตฺตโน สนฺนาหกฺจุกํ อุณฺหีสฺจ ทตฺวา ‘‘ตาต โชติโปล, อหํ มหลฺลโก, อิทานิ ตฺวํ อิเม มาณวเก สิกฺขาเปหี’’ติ ปฺจสตมาณวเกปิ ตสฺเสว นิยฺยาเทสิ. โพธิสตฺโต สพฺพํ อุปกรณํ คเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิเมว อาคนฺตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ วนฺทิตฺวา ิตํ ปิตา อโวจ ‘‘อุคฺคหิตํ เต, ตาต, สิปฺป’’นฺติ. ‘‘อาม, ตาตา’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ¶ , เทว, สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาคโต, กึ กโรตู’’ติ อาห. ‘‘อาจริย, อมฺเห อุปฏฺหตู’’ติ. ‘‘ปริพฺพยมสฺส ชานาถ, เทวา’’ติ. ‘‘โส เทวสิกํ สหสฺสํ ลภตู’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ราชานํ อุปฏฺหา’’ติ อาห. โส ตโต ปฏฺาย เทวสิกํ สหสฺสํ ลภิตฺวา ราชานํ อุปฏฺหิ.
ราชปาทมูลิกา อุชฺฌายึสุ – ‘‘มยํ โชติปาเลน กตกมฺมํ น ปสฺสาม, เทวสิกํ สหสฺสํ คณฺหาติ, มยมสฺส สิปฺปํ ปสฺสิตุกามา’’ติ. ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา ปุโรหิตสฺส กเถสิ. ปุโรหิโต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ปุตฺตสฺสาโรเจสิ. โส ‘‘สาธุ, ตาต, อิโต สตฺตเม ทิวเส ทสฺเสสฺสามิ สิปฺปํ, อปิจ ราชา อตฺตโน วิชิเต ธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตู’’ติ อาห. ปุโรหิโต คนฺตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา ธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปสิ. สฏฺิสหสฺสา ธนุคฺคหา สนฺนิปตึสุ. ราชา เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ตฺวา ‘‘นครวาสิโน โชติปาลสฺส สิปฺปํ ปสฺสนฺตู’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา ราชงฺคณํ สชฺชาเปตฺวา มหาชนปริวุโต ปลฺลงฺกวเร ¶ นิสีทิตฺวา ธนุคฺคเห ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โชติปาโล อาคจฺฉตู’’ติ เปเสสิ. โส อาจริเยน ทินฺนานิ ธนุตูณีรสนฺนาหกฺจุกอุณฺหีสานิ นิวาสนนฺตเร เปตฺวา ขคฺคํ คาหาเปตฺวา ปกติเวเสน รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ.
ธนุคฺคหา ‘‘โชติปาโล กิร ธนุสิปฺปํ ทสฺเสตุํ อาคโต, ธนุํ อคฺคเหตฺวา ปน อาคตตฺตา อมฺหากํ หตฺถโต ธนุํ คเหตุกาโม ภวิสฺสติ ¶ , นาสฺส ทสฺสามา’’ติ กติกํ กรึสุ. ราชา โชติปาลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สิปฺปํ ทสฺเสหี’’ติ อาห. โส สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ิโต สาฏกํ อปเนตฺวา สนฺนาหกฺจุกํ ปเวเสตฺวา อุณฺหีสํ สีเส ปฏิมฺุจิตฺวา เมณฺฑกสิงฺคธนุมฺหิ ปวาลวณฺณํ ชิยํ อาโรเปตฺวา ตูณีรํ ปิฏฺเ พนฺธิตฺวา ขคฺคํ วามโต กตฺวา วชิรคฺคํ นาราจํ นขปิฏฺเน ปริวตฺเตตฺวา สาณึ วิวริตฺวา ปถวึ ภินฺทิตฺวา อลงฺกตนาคกุมาโร วิย นิกฺขมิตฺวา คนฺตฺวา รฺโ อปจิตึ ทสฺเสตฺวา อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชนา วคฺคนฺติ นทนฺติ อปฺโผเฏนฺติ เสเฬนฺติ. ราชา ‘‘ทสฺเสหิ, โชติปาล, สิปฺป’’นฺติ อาห. เทว, ตุมฺหากํ ธนุคฺคเหสุ อกฺขณเวธิวาลเวธิสรเวธิสทฺทเวธิโน จตฺตาโร ธนุคฺคเห ปกฺโกสาเปหีติ. อถ ราชา ปกฺโกสาเปสิ.
มหาสตฺโต ราชงฺคเณ จตุรสฺสปริจฺเฉทพฺภนฺตเร มณฺฑลํ กตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ จตฺตาโร ธนุคฺคเห เปตฺวา เอเกกสฺส ตึส ตึส กณฺฑสหสฺสานิ ทาเปตฺวา เอเกกสฺส สนฺติเก เอเกกํ กณฺฑทายกํ เปตฺวา สยํ วชิรคฺคํ นาราจํ คเหตฺวา มณฺฑลมชฺเฌ ตฺวา ‘‘มหาราช, อิเม จตฺตาโร ¶ ธนุคฺคหา เอกปฺปหาเรเนว สเร ขิปิตฺวา มํ วิชฺฌนฺตุ, อหํ เอเตหิ ขิตฺตกณฺฑานิ นิวาเรสฺสามี’’ติ อาห. ราชา ‘‘เอวํ กโรถา’’ติ อาณาเปสิ. ธนุคฺคหา อาหํสุ, ‘‘มหาราช, มยํ อกฺขณเวธิวาลเวธิสรเวธิสทฺทเวธิโน, โชติปาโล ตรุณทารโก, น มยํ วิชฺฌิสฺสามา’’ติ. มหาสตฺโต ‘‘สเจ สกฺโกถ, วิชฺฌถ ม’’นฺติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกปฺปหาเรเนว กณฺฑานิ ขิปึสุ. มหาสตฺโต ตานิ นาราเจน ปหริตฺวา ยถา วา ตถา ¶ วา น ปาเตสิ, โพธิโกฏฺกํ ปน ปริกฺขิปนฺโต วิย ตาเลน ตาลํ, วาเลน วาลํ, ทณฺฑเกน ทณฺฑกํ, วาเชน วาชํ อนติกฺกมนฺโต ขิปิตฺวา สรคพฺภํ อกาสิ. ธนุคฺคหานํ กณฺฑานิ ขีณานิ. โส เตสํ กณฺฑขีณภาวํ ตฺวา สรคพฺภํ อวินาเสนฺโตว อุปฺปติตฺวา คนฺตฺวา รฺโ สนฺติเก อฏฺาสิ. มหาชโน อุนฺนาเทนฺโต วคฺคนฺโต อปฺโผเฏนฺโต เสเฬนฺโต อจฺฉรํ ปหรนฺโต มหาโกลาหลํ กตฺวา วตฺถาภรณาทีนิ ขิปิ. เอวํ เอกราสิภูตํ อฏฺารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ อโหสิ.
อถ ¶ นํ ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กึ สิปฺปํ นาเมตํ โชติปาลา’’ติ? สรปฏิพาหนํ นาม, เทวาติ. อฺเ เอตํ ชานนฺตา อตฺถีติ. สกลชมฺพุทีเป มํ เปตฺวา อฺโ นตฺถิ, เทวาติ. อปรํ ทสฺเสหิ, ตาตาติ. เทว, เอเต ตาว จตูสุ กณฺเณสุ ตฺวา จตฺตาโรปิ ชนา มํ วิชฺฌิตุํ น สกฺขึสุ, อหํ ปเนเต จตูสุ กณฺเณสุ ิเต เอเกเนว สเรน วิชฺฌิสฺสามีติ. ธนุคฺคหา าตุํ น อุสฺสหึสุ. มหาสตฺโต จตูสุ กณฺเณสุ จตสฺโส กทลิโย ปาเปตฺวา นาราจปุงฺเข รตฺตสุตฺตกํ พนฺธิตฺวา เอกํ กทลึ สนฺธาย ขิปิ. นาราโจ ตํ กทลึ วิชฺฌิตฺวา ตโต ทุติยํ, ตโต ตติยํ, ตโต จตุตฺถํ, ตโต ปมํ วิทฺธเมว วิชฺฌิตฺวา ปุน ตสฺส หตฺเถเยว ปติฏฺหิ. กทลิโย สุตฺตปริกฺขิตฺตา อฏฺํสุ. มหาชโน อุนฺนาทสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ. ราชา ‘‘กึ สิปฺปํ นาเมตํ, ตาตา’’ติ? จกฺกวิทฺธํ นาม, เทวาติ. อปรมฺปิ ทสฺเสหิ, ตาตาติ. มหาสตฺโต สรลฏฺึ นาม, สรรชฺชุํ นาม, สรเวธึ นาม ทสฺเสสิ, สรปาสาทํ นาม, สรโสปานํ นาม, สรมณฺฑปํ นาม, สรปาการํ นาม, สรโปกฺขรณึ นาม อกาสิ, สรปทุมํ นาม ปุปฺผาเปสิ, สรวสฺสํ นาม วสฺสาเปสิ. อิติ อฺเหิ อสาธารณานิ ¶ อิมานิ ทฺวาทส สิปฺปานิ ทสฺเสตฺวา ปุน อฺเหิ อสาธารเณเยว สตฺต มหากาเย ปทาเลสิ, อฏฺงฺคุลพหลํ อุทุมฺพรปทรํ วิชฺฌิ, จตุรงฺคุลพหลํ อสนปทรํ, ทฺวงฺคุลพหลํ ตมฺพปฏฺฏํ, เอกงฺคุลพหลํ อยปฏฺฏํ, เอกาพทฺธํ ผลกสตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปลาลสกฏวาลุกสกฏปทรสกฏานํ ปุริมภาเคน สรํ ขิปิตฺวา ปจฺฉาภาเคน นิกฺขมาเปสิ, ปจฺฉาภาเคน สรํ ขิปิตฺวา ปุริมภาเคน นิกฺขมาเปสิ, อุทเก จตุอุสภํ, ถเล อฏฺอุสภฏฺานํ กณฺฑํ เปเสสิ. วาติงฺคณสฺาย อุสภมตฺตเก วาลํ วิชฺฌิ. โพธิสตฺโต สเร ขิปิตฺวา อากาเส สรปาสาทาทีนิ กตฺวา ปุน เอเกน สเรน เต สเร ¶ ปาเตนฺโต ภงฺควิภงฺเค อกาสีติ ‘‘สรภงฺโค’’ติ นาม ปฺาโต. ตสฺส เอตฺตกานิ สิปฺปานิ ทสฺเสนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคโต.
อถสฺส ราชา เสนาปติฏฺานํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘โชติปาล, อชฺช วิกาโล, สฺเว ตฺวํ เสนาปติฏฺานํ สกฺการํ คณฺหิสฺสสิ, เกสมสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหตฺวา เอหี’’ติ ตํ ทิวสํ ปริพฺพยตฺถาย สตสหสฺสํ อทาสิ. มหาสตฺโต ¶ ‘‘อิมินา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถี’’ติ อฏฺารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ สามิกานฺเว ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นฺหายิตุํ นทึ คนฺตฺวา เกสมสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต อโนปมาย สิริยา นิเวสนํ ปวิสิตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา สิริสยนํ อภิรุยฺห นิปนฺโน ทฺเว ยาเม สยิตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปพุทฺโธ อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สยนปิฏฺเ นิสินฺโนว อตฺตโน สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานํ โอโลเกนฺโต ‘‘มม สิปฺปสฺส อาทิโตว ปรมารณํ ปฺายติ, มชฺเฌ กิเลสปริโภโค, ปริโยสาเน นิรยมฺหิ ปฏิสนฺธิ, ปาณาติปาโต กิเลสปริโภเคสุ จ อธิมตฺตปฺปมาโท นิรเย ปฏิสนฺธึ เทติ, รฺา มยฺหํ มหนฺตํ เสนาปติฏฺานํ ทินฺนํ, มหนฺตํ เม อิสฺสริยํ ภวิสฺสติ, ภริยา จ ปุตฺตธีตโร จ พหู ภวิสฺสนฺติ. กิเลสวตฺถุ โข ปน เวปุลฺลคตํ ทุจฺจชํ โหติ, อิทาเนว นิกฺขมิตฺวา เอกโกว อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตุํ ยุตฺตํ มยฺห’’นฺติ มหาสยนโต อุฏฺาย กฺจิ อชานาเปนฺโต ปาสาทา โอรุยฺห อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เอกโกว อรฺํ ปวิสิตฺวา โคธาวรินทีตีเร ติโยชนิกํ กปิฏฺวนํ สนฺธาย ปายาสิ.
ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ตฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ชาติปาโล อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, โคธาวรินทีตีเร กปิฏฺวเน อสฺสมํ มาเปตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาเทหี’’ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. มหาสตฺโต ตํ านํ ปตฺวา เอกปทิกมคฺคํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตานํ วสนฏฺาเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ เตน มคฺเคน ตตฺถ คนฺตฺวา กฺจิ อปสฺสนฺโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทิสฺวา ‘‘สกฺโก เทวราชา มม นิกฺขนฺตภาวํ อฺาสิ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา สาฏกํ อปเนตฺวา รตฺตวากจิรํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ อชินจมฺมํ เอกํสคตํ อกาสิ, ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ขาริกาชํ อํเส กตฺวา กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา จงฺกมํ อารุยฺห กติปยวาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชาสิริยา วนํ อุปโสภยมาโน กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปพฺพชิตโต สตฺตเม ทิวเส อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อฺุฉาจริยาย วนมูลผลาหาโร เอกโกว วิหาสิ. มาตาปิตโร มิตฺตสุหชฺชาทโย าติวคฺคาปิสฺส ตํ อปสฺสนฺตา โรทนฺตา ปริเทวนฺตา วิจรนฺติ.
อเถโก ¶ ¶ วนจรโก อรฺํ ปวิสิตฺวา กปิฏฺกอสฺสมปเท นิสินฺนํ มหาสตฺตํ ทิสฺวา สฺชานิตฺวา คนฺตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นครํ คนฺตฺวา ตสฺส มาตาปิตูนํ อาโรเจสิ. เต รฺโ อาโรจยึสุ. ราชา ‘‘เอถ นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ตสฺส มาตาปิตโร คเหตฺวา มหาชนปริวุโต วนจรเกน เทสิเตน มคฺเคน โคธาวรินทีตีรํ ปาปุณิ. โพธิสตฺโต นทีตีรํ อาคนฺตฺวา อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสตฺวา เต สพฺเพ อสฺสมปทํ ¶ ปเวเสตฺวา ตตฺรปิ เตสํ อากาเส นิสินฺโนว กาเมสุ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. ราชานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพว ปพฺพชึสุ. โพธิสตฺโต อิสิคณปริวุโต ตตฺเถว วสิ. อถสฺส ตตฺถ วสนภาโว สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ. อฺเปิ ราชาโน รฏฺวาสีหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ, สมาคโม มหา อโหสิ. อนุปุพฺเพน อเนกสตสหสฺสปริสา อเหสุํ. โย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา วิตกฺเกติ, มหาสตฺโต คนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสติ, กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขติ. ตสฺโสวาเท ตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย อุปฺปาเทตฺวา ฌานนิปฺผตฺตึ ปตฺตา สาลิสฺสโร เมณฺฑิสฺสโร ปพฺพโต กาฬเทวิโล กิสวจฺโฉ อนุสิสฺโส นารโทติ สตฺต เชฏฺนฺเตวาสิโน อเหสุํ. อปรภาเค กปิฏฺกอสฺสโม ปริปูริ. อิสิคณสฺส วสโนกาโส นปฺปโหติ.
อถ มหาสตฺโต สาลิสฺสรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สาลิสฺสร, อยํ อสฺสโม อิสิคณสฺส นปฺปโหติ, ตฺวํ อิมํ อิสิคณํ คเหตฺวา มชฺฌรฺโ วิชิเต กลปฺปจุลฺลกนิคมํ อุปนิสฺสาย วสาหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกสหสฺสํ อิสิคณํ คเหตฺวา คนฺตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ. มนุสฺเสสุ อาคนฺตฺวา ปพฺพชนฺเตสุ ปุน อสฺสโม ปริปูริ. โพธิสตฺโต เมณฺฑิสฺสรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘เมณฺฑิสฺสร, ตฺวํ อิมํ อิสิคณํ อาทาย สุรฏฺชนปทสฺส สีมนฺตเร สาโตทิกา นาม นที อตฺถิ, ตสฺสา ตีเร วสาหี’’ติ อุยฺโยเชสิ, ปุน กปิฏฺกอสฺสโม ปริปูริ. เอเตนุปาเยน ตติยวาเร ปพฺพตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปพฺพต, ตฺวํ มหาอฏวิยํ อฺชนปพฺพโต นาม อตฺถิ, ตํ อุปนิสฺสาย วสาหี’’ติ เปเสสิ. จตุตฺถวาเร กาฬเทวิลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘กาฬเทวิล, ตฺวํ ทกฺขิณปเถ อวนฺติรฏฺเ ฆนเสลปพฺพโต นาม อตฺถิ, ตํ อุปนิสฺสาย วสาหี’’ติ ¶ เปเสสิ. ปุน กปิฏฺกอสฺสโม ปริปูริ, ปฺจสุ าเนสุ อเนกสตสหสฺสอิสิคโณ อโหสิ. กิสวจฺโฉ ปน มหาสตฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา ทณฺฑกิรฺโ ¶ วิชิเต กุมฺภวตินครํ นาม อตฺถิ, ตํ อุปนิสฺสาย อุยฺยาเน วิหาสิ. นารโท มชฺฌิมเทเส อฺชนคิรินามเก ปพฺพตชาลนฺตเร วิหาสิ. อนุสิสฺโส ปน มหาสตฺตสฺส สนฺติเกว อโหสิ.
ตสฺมึ กาเล ทณฺฑกิราชา เอกํ ลทฺธสกฺการํ คณิกํ านา จาเวสิ. สา อตฺตโน ธมฺมตาย ¶ วิจรนฺตี อุยฺยานํ คนฺตฺวา กิสวจฺฉตาปสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กาฬกณฺณี ภวิสฺสติ, อิมสฺส สรีเร กลึ ปวาเหตฺวา นฺหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา สพฺพปมํ ตสฺสูปริ พหลเขฬํ นิฏฺุภนฺตี กิสวจฺฉตาปสสฺส ชฏนฺตเร นิฏฺุภิตฺวา ทนฺตกฏฺมฺปิสฺส สีเสเยว ขิปิตฺวา สยํ สีสํ นฺหายิตฺวา คตา. ราชาปิ ตํ สริตฺวา ปุน ปากติกเมว อกาสิ. สา โมหมูฬฺหา หุตฺวา ‘‘กาฬกณฺณิสรีเร กลึ ปวาเหตฺวา มมฺปิ ราชา ปุน าเน เปติ มยา ยโส ลทฺโธ’’ติ สฺมกาสิ. ตโต นจิรสฺเสว ราชา ปุโรหิตํ านโต จาเวสิ. โส ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตฺวํ เกน การเณน ปุน านํ ลภสี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สา ‘‘ราชุยฺยาเน กาฬกณฺณิสรีเร กลิสฺส ปวาหิตตฺตา’’ติ อาโรเจสิ. ปุโรหิโต คนฺตฺวา ตเถว ตสฺส สรีเร กลึ ปวาเหสิ, ตมฺปิ ราชา ปุน าเน เปสิ. อถสฺส อปรภาเค ปจฺจนฺโต กุปฺปิ. โส เสนงฺคปริวุโต ยุทฺธาย นิกฺขมิ. อถ นํ โมหมูฬฺโห ปุโรหิโต, ‘‘มหาราช, กึ ตุมฺเห ชยํ อิจฺฉถ, อุทาหุ ปราชย’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ชย’’นฺติ วุตฺเต – ‘‘เตน หิ ราชุยฺยาเน กาฬกณฺณี วสติ, ตสฺส สรีเร กลึ ปวาเหตฺวา ยาหี’’ติ อาห. โส ตสฺส กถํ คเหตฺวา ‘‘เย มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺติ, เต อุยฺยาเน กาฬกณฺณิสรีเร กลึ ปวาเหนฺตู’’ติ วตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา สพฺพปมํ สยเมว ตสฺส ชฏนฺตเร เขฬํ นิฏฺุภิตฺวา ทนฺตกฏฺฺจ ขิปิตฺวา สีสํ นฺหายิ. พลกาโยปิสฺส ตถา อกาสิ.
ตสฺมึ ปกฺกนฺเต เสนาปติ คนฺตฺวา ตาปสํ ทิสฺวา ทนฺตกฏฺาทีนิ นีหริตฺวา สาธุกํ นฺหาเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, รฺโ กึ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. อาวุสา ¶ มยฺหํ มโนปโทโส นตฺถิ, เทวตา ปน กุปิตา ¶ อิโต สตฺตเม ทิวเส สกลรฏฺํ อรฏฺํ กริสฺสนฺติ, ตฺวํ ปุตฺตทารํ คเหตฺวา สีฆํ ปลายิตฺวา อฺตฺถ ยาหีติ. โส ภีตตสิโต คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ, ราชา ตสฺส วจนํ น คณฺหิ. โส นิวตฺติตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ปุตฺตทารํ อาทาย ปลายิตฺวา อฺํ รฏฺํ อคมาสิ. สรภงฺคสตฺถา ตํ การณํ ตฺวา ทฺเว ตรุณตาปเส เปเสตฺวา ‘‘กิสวจฺฉํ มฺจสิวิกาย อาเนถา’’ติ อากาเสน อาณาเปสิ. ราชา ยุชฺฌิตฺวา โจเร คเหตฺวา นครเมว ปจฺจาคมิ. ตสฺมึ อาคเต เทวตา ปมํ เทวํ วสฺสาเปสุํ, วสฺโสเฆน สพฺพกุณเปสุ อวหเฏสุ สุทฺธวาลุกวสฺสํ วสฺสิ, สุทฺธวาลุกมตฺถเก ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, ทิพฺพปุปฺผมตฺถเก มาสกวสฺสํ, มาสกมตฺถเก กหาปณวสฺสํ, กหาปณมตฺถเก ทิพฺพาภรณวสฺสํ วสฺสิ, มนุสฺสา โสมนสฺสปฺปตฺตา หิรฺสุวณฺณาภรณานิ คณฺหิตุํ อารภึสุ. อถ เนสํ สรีเร สมฺปชฺชลิตํ นานปฺปการํ อาวุธวสฺสํ วสฺสิ, มนุสฺสา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉิชฺชึสุ. อถ เนสํ อุปริ มหนฺตมหนฺตา วีตจฺจิตงฺคารา ปตึสุ ¶ , เตสํ อุปริ มหนฺตมหนฺตานิ ปชฺชลิตปพฺพตกูฏานิ ปตึสุ, เตสํ อุปริ สฏฺิหตฺถฏฺานํ ปูรยนฺตํ สุขุมวาลุกวสฺสํ วสฺสิ. เอวํ สฏฺิโยชนฏฺานํ อรฏฺํ อโหสิ, ตสฺส เอวํ อรฏฺภาโว สกลชมฺพุทีเป ปฺายิ.
อถ ตสฺส รฏฺสฺส อนนฺตรรฏฺาธิปติโน กาลิงฺโค, อฏฺโก, ภีมรโถติ ตโย ราชาโน จินฺตยึสุ – ‘‘ปุพฺเพ พาราณสิยํ กลาพุกาสิกราชา ขนฺติวาทิตาปเส อปรชฺฌิตฺวา ปถวึ ปวิฏฺโติ สูยติ, ตถา ‘‘นาฬิเกรราชา ตาปเส สุนเขหิ ขาทาเปตฺวา, สหสฺสพาหุ อชฺชุโน จ องฺคีรเส อปรชฺฌิตฺวา, อิทานิ ทณฺฑกิราชา กิสวจฺเฉ อปรชฺฌิตฺวา สห รฏฺเน วินาสํ ปตฺโต’’ติ สูยติ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ ราชูนํ นิพฺพตฺตฏฺานํ มยํ น ชานาม, ตํ โน เปตฺวา สรภงฺคสตฺถารํ อฺโ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อิเม ปฺเห ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ¶ . เต ตโยปิ มหนฺเตน ปริวาเรน ปฺหปุจฺฉนตฺถาย นิกฺขมึสุ. เต ปน ‘‘อสุโกปิ นิกฺขนฺโต’’ติ น ชานนฺติ, เอเกโก ‘‘อหเมว คจฺฉามี’’ติ มฺติ, เตสํ โคธาวรินทิโต อวิทูเร สมาคโม ¶ อโหสิ. เต รเถหิ โอตริตฺวา ตโยปิ เอกเมว รถํ อภิรุยฺห โคธาวรินทีตีรํ สมฺปาปุณึสุ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสินฺโน สตฺต ปฺเห จินฺเตตฺวา ‘‘อิเม ปฺเห เปตฺวา สรภงฺคสตฺถารํ อฺโ สเทวเก โลเก กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ตํ อิเม ปฺเห ปุจฺฉิสฺสามิ, อิเมปิ ตโย ราชาโน สรภงฺคสตฺถารํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ โคธาวรินทีตีรํ ปตฺตา, เอเตสํ ปฺเหปิ อหเมว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ ปริวุโต เทวโลกโต โอตริ. ตํ ทิวสเมว กิสวจฺโฉ กาลมกาสิ. ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตุํ จตูสุ าเนสุ อเนกสหสฺสา อิสโย ตตฺเถว คนฺตฺวา ปฺจสุ าเนสุ มณฺฑปฺจ กาเรตฺวา อเนกสหสฺสา อิสิคณา กิสวจฺฉสฺส ตาปสสฺส จนฺทนจิตกํ กตฺวา สรีรํ ฌาเปสุํ. อาฬาหนสฺส สมนฺตา อฑฺฒโยชนมตฺเต าเน ทิพฺพกุสุมวสฺสํ วสฺสิ. มหาสตฺโต ตสฺส สรีรนิกฺเขปํ การาเปตฺวา อสฺสมํ ปวิสิตฺวา เตหิ อิสิคเณหิ ปริวุโต นิสีทิ. เตสมฺปิ ราชูนํ นทีตีรํ อาคตกาเล มหาเสนาวาหนตูริยสทฺโท อโหสิ. มหาสตฺโต ตํ สุตฺวา อนุสิสฺสํ ตาปสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ คนฺตฺวา ตาว ชานาหิ, กึ สทฺโท นาเมโส’’ติ อาห. โส ปานียฆฏํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา เต ราชาโน ทิสฺวา ปุจฺฉนวเสน ปมํ คาถมาห –
‘‘อลงฺกตา กุณฺฑลิโน สุวตฺถา, เวฬุริยมุตฺตาถรุขคฺคพนฺธา;
รเถสภา ติฏฺถ เก นุ ตุมฺเห, กถํ โว ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’ติ.
ตตฺถ เวฬุริยมุตฺตาถรุขคฺคพนฺธาติ ¶ เวฬุริยมณีหิ เจว มุตฺตาลมฺพเกหิ จ อลงฺกตถรูหิ ขคฺครตเนหิ สมนฺนาคตา. ติฏฺถาติ เอกสฺมึ รเถ ติฏฺถ. เก นูติ เก นาม ตุมฺเห, กถํ โว สฺชานนฺตีติ?
เต ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา รถา โอตริตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ. เตสุ อฏฺกราชา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อหมฏฺโก ¶ ภีมรโถ ปนายํ, กาลิงฺคราชา ปน อุคฺคโตยํ;
สุสฺตานํ อิสีนํ ทสฺสนาย, อิธาคตา ปุจฺฉิตาเยมฺห ปฺเห’’ติ.
ตตฺถ อุคฺคโตติ จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากโฏ ปฺาโต. สุสฺตานํ อิสีนนฺติ, ภนฺเต, น มยํ วนกีฬาทีนํ อตฺถาย อาคตา, อถ โข กายาทีหิ สุสฺตานํ สีลสมฺปนฺนานํ อิสีนํ ทสฺสนตฺถาย อิธาคตา. ปุจฺฉิตาเยมฺห ปฺเหติ สรภงฺคสตฺถารํ ปฺเห ปุจฺฉิตุํ เอมฺห, อาคตามฺหาติ อตฺโถ. ย-กาโร พฺยฺชนสนฺธิกโรติ เวทิตพฺโพ.
อถ เน ตาปโส ‘‘สาธุ มหาราชา, อาคนฺตพฺพฏฺานฺเว อาคตาตฺถ, เตน หิ นฺหตฺวา วิสฺสมิตฺวา อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อิสิคณํ วนฺทิตฺวา สรภงฺคสตฺถารเมว ปฺหํ ปุจฺฉถา’’ติ เตหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปานียฆฏํ อุกฺขิปิตฺวา อุทกเถเว ปฺุฉนฺโต อากาสํ โอโลเกนฺโต สกฺกํ เทวราชานํ เทวคณปริวุตํ เอราวณกฺขนฺธวรคตํ โอตรนฺตํ ทิสฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘เวหายสํ ติฏฺสิ อนฺตลิกฺเข, ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;
ปุจฺฉามิ ตํ ยกฺข มหานุภาว, กตํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’ติ.
ตตฺถ เวหายสนฺติ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนฺตลิกฺเข อากาเส ติฏฺสิ. ปถทฺธุโนติ ปถทฺธคโต, อทฺธปเถ คคนมชฺเฌ ิโตติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยมาหุ ¶ เทเวสุ ‘สุชมฺปตี’ติ, ‘มฆวา’ติ ตํ อาหุ มนุสฺสโลเก;
ส เทวราชา อิทมชฺช ปตฺโต, สุสฺตานํ อิสีนํ ทสฺสนายา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ส เทวราชาติ โส อหํ สกฺโก เทวราชา. อิทมชฺช ปตฺโตติ อิทํ านํ อชฺช อาคโต. ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถาย วนฺทนตฺถาย สรภงฺคสตฺถารฺจ ปฺหํ ปุจฺฉนตฺถายาติ อาห.
อถ ¶ นํ อนุสิสฺโส ‘‘สาธุ, มหาราช, ตุมฺเห ปจฺฉา อาคจฺฉถา’’ติ วตฺวา ปานียฆฏํ อาทาย อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา ปานียฆฏํ ปฏิสาเมตฺวา ติณฺณํ ราชูนํ เทวราชสฺส จ ปฺหปุจฺฉนตฺถาย อาคตภาวํ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิ. โส อิสิคณปริวุโต มหาวิสาลมาฬเก นิสีทิ. ตโย ราชาโน อาคนฺตฺวา อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สกฺโกปิ โอตริตฺวา อิสิคณํ อุปสงฺกมิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต อิสิคณํ วณฺเณตฺวา วนฺทมาโน ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ทูเร สุตา โน อิสโย สมาคตา, มหิทฺธิกา อิทฺธิคุณูปปนฺนา;
วนฺทามิ เต อยิเร ปสนฺนจิตฺโต, เย ชีวโลเกตฺถ มนุสฺสเสฏฺา’’ติ.
ตตฺถ ทูเร สุตา โนติ, ภนฺเต, อมฺเหหิ ตุมฺเห ทูเร เทวโลเก ิเตหิเยว สุตาติ มมายนฺโต เอวมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม อิธ สมาคตา อมฺหากํ อิสโย ทูเร สุตา ยาว พฺรหฺมโลกา วิสฺสุตา ปากฏาติ. มหิทฺธิกาติ มหานุภาวา. อิทฺธิคุณูปปนฺนาติ ปฺจวิเธน อิทฺธิคุเณน สมนฺนาคตา. อยิเรติ, อยฺเย. เยติ เย ตุมฺเห อิมสฺมึ ชีวโลเก มนุสฺเสสุ เสฏฺาติ.
เอวํ อิสิคณํ วณฺเณตฺวา สกฺโก ฉ นิสชฺชโทเส ปริหรนฺโต เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ อิสีนํ อโธวาเต นิสินฺนํ ทิสฺวา อนุสิสฺโส ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตน;
อิโต ปฏิกฺกมฺม สหสฺสเนตฺต, คนฺโธ อิสีนํ อสุจิ เทวราชา’’ติ.
ตตฺถ จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรปพฺพชิตานํ. ปฏิกฺกมฺมาติ ปฏิกฺกม อเปหิ. สหสฺสเนตฺตาติ อาลปนเมตํ. สกฺโก หิ อมจฺจสหสฺเสหิ จินฺติตํ อตฺถํ เอกโกว ปสฺสติ, ตสฺมา ‘‘สหสฺสเนตฺโต’’ติ วุจฺจติ ¶ . อถ วา สหสฺสเนตฺตานํ ปน เทวานํ ทสฺสนูปจาราติกฺกมนสมตฺโถติ ¶ สหสฺสเนตฺตา ¶ . อสุจีติ เสทมลาทีหิ ปริภาวิตตฺตา ทุคฺคนฺโธ, ตุมฺเห จ สุจิกามา, เตน โว เอส คนฺโธ พาธตีติ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก อิตรํ คาถมาห –
‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉตุ มาลุเตน;
วิจิตฺตปุปฺผํ สุรภึว มาลํ, คนฺธฺจ เอตํ ปาฏิกงฺขาม ภนฺเต;
น เหตฺถ เทวา ปฏิกฺกูลสฺิโน’’ติ.
ตตฺถ คจฺฉตูติ ยถาสุขํ ปวตฺตตุ, นาสปุฏํ โน ปหรตูติ อตฺโถ. ปาฏิกงฺขามาติ อิจฺฉาม ปตฺเถม. เอตฺถาติ เอตสฺมึ คนฺเธ เทวา ชิคุจฺฉสฺิโน น โหนฺติ. ทุสฺสีเลเยว หิ เทวา ชิคุจฺฉนฺติ, น สีลวนฺเตติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ภนฺเต, อนุสิสฺส อหํ มหนฺเตน อุสฺสาเหน ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อาคโต, โอกาสํ เม กโรหี’’ติ อาห. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺายาสนา อิสิคณํ โอกาสํ กโรนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ปุรินฺทโท ภูตปตี ยสสฺสี, เทวานมินฺโท สกฺโก มฆวา สุชมฺปติ;
ส เทวราชา อสุรคณปฺปมทฺทโน, โอกาสมากงฺขติ ปฺห ปุจฺฉิตุํ.
‘‘โก เนวิเมสํ อิธ ปณฺฑิตานํ, ปฺเห ปุฏฺโ นิปุเณ พฺยากริสฺสติ;
ติณฺจ รฺํ มนุชาธิปานํ, เทวานมินฺทสฺส จ วาสวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ‘‘ปุรินฺทโท’’ติอาทีนิ สกฺกสฺเสว คุณนามานิ. โส หิ ปุเร ทานํ ทินฺนตฺตา ปุรินฺทโท, ภูเตสุ เชฏฺกตฺตา ภูตปติ, ปริวารสมฺปทาย ยสสฺสี, ปรมิสฺสรตาย เทวานมินฺโท, สตฺตนฺนํ วตฺตปทานํ สุฏฺุ กตตฺตา สกฺโก, ปุริมชาติวเสน มฆวา, สุชาย อสุรกฺาย ปติภาเวน ¶ สุชมฺปติ, เทวานํ รฺชนตาย เทวราชา. โก เนวาติ โก นุ เอว. นิปุเณติ สณฺหสุขุเม ปฺเห. รฺนฺติ ราชูนํ. อิเมสํ จตุนฺนํ ราชูนํ มนํ คเหตฺวา โก อิเมสํ ปณฺฑิตานํ อิสีนํ ปฺเห กเถสฺสติ, ปฺหํ เนสํ กเถตุํ สมตฺถํ ชานาถาติ วทติ.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา อิสิคโณ, ‘‘มาริส, อนุสิสฺส ตฺวํ ปถวิยํ ตฺวา ปถวึ อปสฺสนฺโต วิย กเถสิ, เปตฺวา สรภงฺคสตฺถารํ โก อฺโ เอเตสํ ปฺหํ กเถตุํ สมตฺโถ’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อยํ อิสิ สรภงฺโค ตปสฺสี, ยโต ชาโต วิรโต เมถุนสฺมา;
อาเจรปุตฺโต สุวินีตรูโป, โส เนสํ ปฺหานิ วิยากริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ สรภงฺโคติ สเร ขิปิตฺวา อากาเส สรปาสาทาทีนิ กตฺวา ปุน เอเกน สเรน เต สเร ปาเตนฺโต ภงฺควิภงฺเค อกาสีติ สรภงฺโค. เมถุนสฺมาติ เมถุนธมฺมโต. โส กิร เมถุนํ อเสวิตฺวา ปพฺพชิโต. อาเจรปุตฺโตติ รฺโ อาจริยสฺส ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต.
เอวฺจ ปน วตฺวา อิสิคโณ อนุสิสฺสํ อาห – ‘‘มาริส, ตฺวเมว สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อิสิคณสฺส วจเนน สกฺเกน ปุจฺฉิตปฺหกถนาย โอกาสํ กาเรหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา โอกาสํ กาเรนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘โกณฺฑฺ ปฺหานิ วิยากโรหิ, ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา;
โกณฺฑฺ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม, ยํ วุทฺธมาคจฺฉติ เอส ภาโร’’ติ.
ตตฺถ โกณฺฑฺาติ ตํ โคตฺเตนาลปติ. ธมฺโมติ สภาโว. ยํ วุทฺธนฺติ ยํ ปฺาย วุทฺธํ ปุริสํ เอส ปฺหานํ วิสฺสชฺชนภาโร นาม อาคจฺฉติ, เอโส มนุเชสุ สภาโว, ตสฺมา จนฺทิมสูริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ปากฏํ กตฺวา เทวรฺโ ปฺเห กเถหีติ.
ตโต ¶ มหาปุริโส โอกาสํ กโรนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต, ยํ กิฺจิ ปฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;
อหฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ, ตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรฺจา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยํ กิฺจีติ น เกวลํ ตุมฺหากํเยว, อถ โข สเทวกสฺสปิ โลกสฺส ยํ มนสาภิปตฺถิตํ, ตํ มํ ภวนฺโต ปุจฺฉนฺตุ. อหฺหิ โว อิธโลกนิสฺสิตํ วา ปรโลกนิสฺสิตํ วา สพฺพํ ปฺหํ อิมฺจ ปรฺจ โลกํ สยํ ปฺาย สจฺฉิกตฺวา กเถสฺสามีติ สพฺพฺุปวารณํ สมฺปวาเรสิ.
เอวํ ¶ เตน โอกาเส กเต สกฺโก อตฺตนา อภิสงฺขตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต จ มฆวา สกฺโก, อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท;
อปุจฺฉิ ปมํ ปฺหํ, ยฺจาสิ อภิปตฺถิตํ.
‘‘กึ สู วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, กิสฺสปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
กสฺสีธ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ ยฺจาสีติ ยํ ตสฺส มนสา อภิปตฺถิตํ อาสิ, ตํ ปุจฺฉีติ อตฺโถ. เอตนฺติ เอตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ อกฺขาหิ เมติ เอกคาถาย ตโย ปฺเห ปุจฺฉิ.
ตโต ปรํ พฺยากโรนฺโต อาห –
‘‘โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’ติ.
ตตฺถ โกธํ วธิตฺวาติ โกธํ มาเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา. โสจนฺโต หิ ปฏิฆจิตฺเตเนว โสจติ, โกธาภาวา กุโต โสโก. เตน วุตฺตํ ¶ ‘‘น กทาจิ โสจตี’’ติ. มกฺขปฺปหานนฺติ ปเรหิ อตฺตโน กตคุณมกฺขนลกฺขณสฺส อกตฺุภาวสงฺขาตสฺส มกฺขสฺส ปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ. สพฺเพสนฺติ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺานํ สพฺเพสมฺปิ ผรุสํ วจนํ ขเมถ. สนฺโตติ โปราณกา ปณฺฑิตา เอวํ กเถนฺติ.
สกฺโก อาห –
‘‘สกฺกา อุภินฺนํ วจนํ ติติกฺขิตุํ, สทิสสฺส วา เสฏฺตรสฺส วาปิ;
กถํ นุ หีนสฺส วโจ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถ’’นฺติ.
สรภงฺโค อาห –
‘‘ภยา ¶ หิ เสฏฺสฺส วโจ ขเมถ, สารมฺภเหตู ปน สาทิสสฺส;
โย ¶ จีธ หีนสฺส วโจ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’ติ. –
เอวมาทีนํ คาถานํ วจนปฺปฏิวจนวเสน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อกฺขาหิ เมติ, ภนฺเต โกณฺฑฺ, ตุมฺเหหิ ทฺเว ปฺหา สุกถิตา, เอโก เม จิตฺตํ น คณฺหาติ, กถํ สกฺกา อตฺตโน หีนตรสฺส วจนํ อธิวาเสตุํ, ตํ มม อกฺขาหีติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. เอตํ ขนฺตินฺติ ยเทตํ ชาติโคตฺตาทิหีนสฺส วจนํ ขมนํ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมนฺติ โปราณกปณฺฑิตา วทนฺติ. ยํ ปเนตํ ชาติอาทีหิ เสฏฺสฺส ภเยน, สทิสสฺส กรณุตฺตริยลกฺขเณ สารมฺเภ อาทีนวทสฺสเนน ขมนํ, เนสา อธิวาสนขนฺติ นามาติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเต สกฺโก มหาสตฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, ปมํ ตุมฺเห ‘สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’ติ วตฺวา อิทานิ ‘โย จีธ หีนสฺส วโจ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’ติ วทถ, น โว ปุริเมน ปจฺฉิมํ สเมตี’’ติ. อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สกฺก, ปจฺฉิมํ มยา ‘อยํ หีโน’ติ ตฺวา ผรุสวจนํ อธิวาเสนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, ยสฺมา ปน น สกฺกา รูปทสฺสนมตฺเตน สตฺตานํ เสฏฺาทิภาโว าตุํ, ตสฺมา ¶ ปุริมํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา สตฺตานํ อฺตฺร สํวาสา รูปทสฺสนมตฺเตน เสฏฺาทิภาวสฺส ทุวิฺเยฺยตํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –
‘‘กถํ วิชฺา จตุปตฺถรูปํ, เสฏฺํ สริกฺขํ อถวาปิ หีนํ;
วิรูปรูเปน จรนฺติ สนฺโต, ตสฺมา หิ สพฺเพสํ วโจ ขเมถา’’ติ.
ตตฺถ จตุปตฺถรูปนฺติ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนสภาวํ. วิรูปรูเปนาติ วิรูปานํ ลามกปุคฺคลานํ รูเปน อุตฺตมคุณา สนฺโตปิ วิจรนฺติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ มชฺฌนฺติกตฺเถรสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก นิกฺกงฺโข หุตฺวา, ‘‘ภนฺเต, เอตาย โน ขนฺติยา อานิสํสํ กเถหี’’ติ ยาจิ. อถสฺส มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘น ¶ เหตมตฺถํ มหตีปิ เสนา, สราชิกา ยุชฺฌมานา ลเภถ;
ยํ ¶ ขนฺติมา สปฺปุริโส ลเภถ, ขนฺตีพลสฺสูปสมนฺติ เวรา’’ติ.
ตตฺถ เอตมตฺถนฺติ เอตํ เวรวูปสมนิปฺปฏิฆสภาวสงฺขาตํ อตฺถํ.
เอวํ มหาสตฺเตน ขนฺติคุเณ กถิเต เต ราชาโน จินฺตยึสุ – ‘‘สกฺโก อตฺตโนว ปฺเห ปุจฺฉติ, อมฺหากํ ปุจฺฉโนกาสํ น ทสฺสตี’’ติ. อถ เนสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา สกฺโก อตฺตนา อภิสงฺขเต จตฺตาโร ปฺเห เปตฺวาว เตสํ กงฺขํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
ยถา อหุํ ทณฺฑกี นาฬิเกโร, อถชฺชุโน กลาพุ จาปิ ราชา;
เตสํ คตึ พฺรูหิ สุปาปกมฺมินํ, กตฺถูปปนฺนา อิสีนํ วิเหกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุโมทิยานาติ อิทํ มยา ปุฏฺานํ ติณฺณํ ปฺหานํ วิสฺสชฺชนสงฺขาตํ ตว สุภาสิตํ อนุโมทิตฺวา. ยถา อหุนฺติ ยถา จตฺตาโร ชนา อเหสุํ. กลาพุ จาติ กลาพุราชา จ. อถชฺชุโนติ อถ อชฺชุนราชา.
อถสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต มหาสตฺโต ปฺจ คาถาโย อภาสิ –
‘‘กิสฺหิ วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี, อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโ;
กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ, ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเย.
‘‘โย สฺเต ปพฺพชิเต อเหยิ, ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;
ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ, สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานํ.
‘‘อถชฺชุโน นิรเย สตฺติสูเล, อวํสิโร ปติโต อุทฺธํปาโท;
องฺคีรสํ ¶ โคตมํ เหยิตฺวา, ขนฺตึ ตปสฺสึ จิรพฺรหฺมจารึ.
‘‘โย ขณฺฑโส ปพฺพชิตํ อเฉทยิ, ขนฺตึ วทนฺตํ สมณํ อทูสกํ;
กลาพุวีจึ อุปปชฺช ปจฺจติ, มหาปตาปํ กฏุกํ ภยานกํ.
‘‘เอตานิ ¶ สุตฺวา นิรยานิ ปณฺฑิโต, อฺานิ ปาปิฏฺตรานิ เจตฺถ;
ธมฺมํ จเร สมณพฺราหฺมเณสุ, เอวํกโร สคฺคมุเปติ าน’’นฺติ.
ตตฺถ กิสนฺติ อปฺปมํสโลหิตตฺตา กิสสรีรํ. อวกิริยาติ อวกิริตฺวา นิฏฺุภนทนฺตกฏฺปาตเนน ตสฺส สรีเร กลึ ปวาเหตฺวา. อุจฺฉินฺนมูโลติ ¶ อุจฺฉินฺนมูโล หุตฺวา. สชโนติ สปริโส. กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหีติ โยชนสตปฺปมาเณ กปฺปสณฺิเต อุณฺหฉาริกนิรเย. ผุลิงฺคานีติ วีตจฺจิตงฺคารา. ตสฺส กิร ตตฺถ อุณฺหกุกฺกุเฬ นิมุคฺคสฺส นวหิ วณมุเขหิ อุณฺหา ฉาริกา ปวิสนฺติ, สีเส มหนฺตมหนฺตา องฺคารา ปตนฺติ. เตสํ ปน ปตนกาเล สกลสรีรํ ทีปรุกฺโข วิย ชลติ, พลวเวทนา วตฺตนฺติ. โส อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต มหาวิรวํ รวติ. สรภงฺคสตฺถา ปถวึ ภินฺทิตฺวา ตํ ตตฺถ ตถาปจฺจมานํ ทสฺเสสิ, มหาชโน ภยสนฺตาสมาปชฺชิ. ตสฺส อติวิย ภีตภาวํ ตฺวา มหาสตฺโต ตํ นิรยํ อนฺตรธาเปสิ.
ธมฺมํ ภณนฺเตติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ ภาสนฺเต. สมเณติ สมิตปาเป. อทูสเกติ นิรปราเธ. นาฬิเกรนฺติ เอวํนามกํ ราชานํ. ปรตฺถาติ ปรโลเก นิรเย นิพฺพตฺตํ. สงฺคมฺมาติ อิโต จิโต จ สมาคนฺตฺวา ฉินฺทิตฺวา มหนฺตมหนฺตา สุนขา ขาทนฺติ. ตสฺมึ กิร กลิงฺครฏฺเ ทนฺตปุรนคเร นาฬิเกเร นาม รฺเ รชฺชํ การยมาเน เอโก มหาตาปโส ปฺจสตตาปสปริวุโต หิมวนฺตา อาคมฺม ราชุยฺยาเน วาสํ กปฺเปตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. ‘‘ธมฺมิกตาปโส อุยฺยาเน วสตี’’ติ รฺโปิ อาโรจยึสุ. ราชา ปน อธมฺมิโก อธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. โส อมจฺเจสุ ตาปสํ ปสํสนฺเตสุ ‘‘อหมฺปิ ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ตาปโส รฺา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘กึ, มหาราช, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ชนํ น ปีเฬสี’’ติ อาห. โส ตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล เอตฺตกํ กาลํ นาครานํ สนฺติเก มมฺเว อคุณํ กเถสิ มฺเ, โหตุ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ฆรทฺวารํ อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ปุราณคูถสฺส จาฏิโย ปริปูราเปตฺวา ตาปเสสุ อาคเตสุ เตสํ ภิกฺขาภาชนานิ คูถสฺส ปูราเปตฺวา ทฺวารํ ปิทหาเปตฺวา มุสลานิ จ โลหทณฺเฑ จ คาหาเปตฺวา ¶ อิสีนํ สีสานิ ภินฺทาเปตฺวา ชฏาสุ คาหาเปตฺวา กฑฺฒาเปตฺวา สุนเขหิ ขาทาเปตฺวา ตตฺเถว ภินฺนํ ปถวึ ปวิสิตฺวา สุนขมหานิรเย นิพฺพตฺตติ, ตตฺรสฺส ติคาวุตปฺปมาณสรีรํ ¶ อโหสิ. อถ นํ มหนฺตมหนฺตา มหาหตฺถิปฺปมาณา ปฺจวณฺณา สุนขา อนุพนฺธิตฺวา ฑํสิตฺวา นวโยชนาย ชลิตอยปถวิยา ปาเตตฺวา มุขปูรํ ลฺุจนฺตา วิปฺผนฺทมานํ ขาทึสุ. มหาสตฺโต ปถวึ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ตํ นิรยํ ทสฺเสตฺวา มหาชนสฺส ภีตภาวํ ตฺวา อนฺตรธาเปสิ.
อถชฺชุโนติ ¶ สหสฺสพาหุราชา. องฺคีรสนฺติ องฺเคหิ รํสีนํ นิจฺฉรณโต เอวํลทฺธนามํ. เหยิตฺวาติ วิเหเตฺวา วิสปีตกณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา. โส กิร อชฺชุโน นาม ราชา มหิสกรฏฺเ เกตกราชธานิยํ รชฺชํ กาเรนฺโต มิควํ คนฺตฺวา มิเค วธิตฺวา องฺคารปกฺกมํสํ ขาทนฺโต วิจริ. อเถกทิวสํ มิคานํ อาคมนฏฺาเน โกฏฺกํ กตฺวา มิเค โอโลกยมาโน อฏฺาสิ. ตทา โส ตาปโส ตสฺส รฺโ อวิทูเร เอกํ การรุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ผลานิ โอจินนฺโต โอจินิตผลสาขํ มฺุจิ. ตสฺสา วิสฺสฏฺาย สทฺเทน ตํานํ ปตฺตา มิคา ปลายึสุ. ราชา กุชฺฌิตฺวา ตาปสํ วิสมิสฺสิเตน สลฺเลน วิชฺฌิ. โส ปริคลิตฺวา ปตนฺโต มตฺถเกน ขทิรขาณุกํ อาสาเทตฺวา สูลคฺเคเยว กาลมกาสิ. ราชา ตงฺขเณเยว ทฺวิธา ภินฺนํ ปถวึ ปวิสิตฺวา สตฺติสูลนิรเย นิพฺพตฺติ, ติคาวุตปฺปมาณํ สรีรํ อโหสิ. ตตฺร ตํ นิรยปาลา ชลิเตหิ อาวุเธหิ โกฏฺเฏตฺวา ชลิตํ อยปพฺพตํ อาโรเปนฺติ. ปพฺพตมตฺถเก ิตกาเล วาโต ปหรติ, โส วาตปฺปหาเรน ปริคลิตฺวา ปตติ. ตสฺมึ ขเณ เหฏฺา นวโยชนาย ชลิตอยปถวิยา มหาตาลกฺขนฺธปฺปมาณํ ชลิตํ อยสูลํ อุฏฺหติ. โส สูลคฺคมตฺถเกเยว อาสาเทตฺวา สูลาวุโต ติฏฺติ. ตสฺมึ ขเณ ปถวี ชลติ, สูลํ ชลติ, ตสฺส สรีรํ ชลติ. โส ตตฺถ มหารวํ รวนฺโต ปจฺจติ. มหาสตฺโต ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา ตํ นิรยํ ทสฺเสตฺวา มหาชนสฺส ภีตภาวํ ตฺวา อนฺตรธาเปสิ.
ขณฺฑโสติ จตฺตาโร หตฺถปาเท กณฺณนาสฺจ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา. อทูสกนฺติ นิรปราธํ. ตถา เฉทาเปตฺวา ทฺวีหิ กสาหิ ปหารสหสฺเสหิ ตาฬาเปตฺวา ชฏาสุ คเหตฺวา อากฑฺฒาเปตฺวา ปฏิกุชฺชํ นิปชฺชาเปตฺวา ¶ ปิฏฺิยํ ปณฺหิยา ปหริตฺวา มหาทุกฺขสมปฺปิตํ อกาสิ. กลาพุวีจินฺติ กลาพุ อวีจึ. กฏุกนฺติ ติขิณเวทนํ, เอวรูปํ นิรยํ อุปปชฺชิตฺวา ฉนฺนํ ชาลานํ อนฺตเร ปจฺจติ. วิตฺถารโต ปน กลาพุรฺโ วตฺถุ ขนฺติวาทิชาตเก (ชา. ๑.๔.๔๙-๕๒) กถิตเมว. อฺานิ ปาปิฏฺตรานิ เจตฺถาติ เอเตหิ นิรเยหิ ปาปิฏฺตรานิ จ อฺานิ นิรยานิ สุตฺวา. ธมฺมํ จเรติ, สกฺก เทวราช, ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต น เกวลํ เอเตเยว จตฺตาโร นิรยา, เอเตเยว จ ราชาโน เนรยิกา, อถ โข อฺเปิ นิรยา, อฺเปิ จ ราชาโน นิรเยสุ อุปฺปนฺนาติ วิทิตฺวา จตุปจฺจยทานธมฺมิการกฺขาวรณสํวิธานสงฺขาตํ สมณพฺราหฺมเณสุ ธมฺมํ จเรยฺยาติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺเตน จตุนฺนํ ราชูนํ นิพฺพตฺตฏฺาเน ทสฺสิเต ตโย ราชาโน นิกฺกงฺขา อเหสุํ. ตโต สกฺโก อวเสเส จตฺตาโร ปฺเห ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘สุภาสิตํ ¶ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ;
กถํวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ, กถํวิธํ โน สิริ โน ชหาตี’’ติ.
ตตฺถ กถํวิธํ โน สิริ โน ชหาตีติ กถํวิธํ นุ ปุริสํ ปฏิลทฺธสิรี น ชหาตีติ.
อถสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต มหาสตฺโต จตสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘กาเยน วาจาย จ โยธ สฺโต, มนสา จ กิฺจิ น กโรติ ปาปํ;
น อตฺตเหตู อลิกํ ภเณติ, ตถาวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘คมฺภีรปฺหํ ¶ มนสาภิจินฺตยํ, นาจฺจาหิตํ กมฺม กโรติ ลุทฺทํ;
กาลาคตํ อตฺถปทํ น ริฺจติ, ตถาวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘โย เว กตฺู กตเวทิ ธีโร, กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ, ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ.
‘‘เอเตหิ สพฺเพหิ คุเณหุเปโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทฺู;
สงฺคาหกํ สขิลํ สณฺหวาจํ, ตถาวิธํ โน สิริ โน ชหาตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ‘‘กาเยนา’’ติอาทีนิ ปทานิ ติวิธสุจริตทฺวารวเสน วุตฺตานิ. น อตฺตเหตูติ เทสนาสีสเมเวตํ, อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา ยสเหตุ วา ธนเหตุ วา ลาภเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา อลิกํ น กเถตีติ อตฺโถ. กามฺเจส อตฺโถ ‘‘วาจาย สฺโต’’ติ อิมินาว สิทฺโธ, มุสาวาทิโน ปน อกตฺตพฺพํ ปาปํ นาม นตฺถีติ ครุภาวทีปนตฺถํ ปุน เอวมาหาติ เวทิตพฺโพ. ตํ ปุคฺคลํ สีลวนฺตํ วทนฺติ.
คมฺภีรปฺหนฺติ อตฺถโต จ ปาฬิโต จ คมฺภีรํ คุฬฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ สตฺตุภสฺตชาตก- (ชา. ๑.๗.๔๖ อาทโย) สมฺภวชาตก- (ชา. ๑.๑๖.๑๓๘ อาทโย) มหาอุมงฺคชาตเกสุ (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาคตสทิสํ ปฺหํ. มนสาภิจินฺตยนฺติ มนสา อภิจินฺเตนฺโต อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา จนฺทสหสฺสํ สูริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ปากฏํ กตฺวา โย กเถตุํ สกฺโกตีติ ¶ อตฺโถ. นาจฺจาหิตนฺติ น อติอหิตํ, หิตาติกฺกนฺตํ ลุทฺทํ ผรุสํ สาหสิกกมฺมฺจ โย น กโรตีติ อตฺโถ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ –
‘‘น ¶ ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ, ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ;
ทุกฺเขน ผุฏฺา ปิฬิตาปิ สนฺตา, ฉนฺทา โทสา จ น ชหนฺติ ธมฺม’’นฺติ. –
ภูริปฺโห กเถตพฺโพ.
กาลาคตนฺติ เอตฺถ ทานํ ทาตพฺพกาเล, สีลํ รกฺขณกาเล, อุโปสถํ อุปวาสกาเล, สรเณสุ ปติฏฺานกาเล, ปพฺพชิตกาเล, สมณธมฺมกรณกาเล, วิปสฺสนาจารสฺมึ ยฺุชนกาเล จาติ อิมานิ ทานาทีนิ สมฺปาเทนฺโต กาลาคตํ อตฺถปทํ น ริฺจติ น หาเปติ น คฬาเปติ นาม. ตถาวิธนฺติ สกฺก สพฺพฺุพุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ โพธิสตฺตา จ ปฺวนฺตํ กเถนฺตา เอวรูปํ ปุคฺคลํ กเถนฺติ.
‘‘โย เว’’ติ คาถาย ปเรน อตฺตโน กตคุณํ ชานาตีติ กตฺู. เอวํ ตฺวา ปน เยนสฺส คุโณ กโต, ตสฺส คุณํ ปฏิกโรนฺโต กตเวที นาม. ทุขิตสฺสาติ อตฺตโน สหายสฺส ทุกฺขปฺปตฺตสฺส ทุกฺขํ อตฺตนิ อาโรเปตฺวา โย ตสฺส อุปฺปนฺนกิจฺจํ สหตฺเถน สกฺกจฺจํ กโรติ, พุทฺธาทโย เอวรูปํ สปฺปุริสํ นาม กเถนฺติ. อปิจ สปฺปุริสา นาม กตฺู กตเวทิโน โหนฺตีติ สตปตฺตชาตก- (ชา. ๑.๓.๘๕-๘๗) จูฬหํสชาตก- (ชา. ๑.๑๕.๑๓๓ อาทโย) มหาหํสชาตกาทีนิ (ชา. ๒.๒๑.๘๙ อาทโย) กเถตพฺพานิ. เอเตหิ สพฺเพหีติ สกฺก โย เอเตหิ เหฏฺา วุตฺเตหิ สีลาทีหิ สพฺเพหิปิ คุเณหิ อุเปโต. สทฺโธติ โอกปฺปนสทฺธาย สมนฺนาคโต. มุทูติ ปิยภาณี. สํวิภาคีติ สีลสํวิภาคทานสํวิภาคาภิรตตฺตา สํวิภาคี. ยาจกานํ วจนํ ตฺวา ทานวเสน วทฺู. จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ เตสํ เตสํ สงฺคณฺหนโต สงฺคาหกํ, มธุรวจนตาย สขิลํ, มฏฺวจนตาย สณฺหวาจํ ตถาวิธํ นุ ปุคฺคลํ อธิคตยสโสภคฺคสงฺขาตา สิรี โน ชหาติ, นาสฺส สิรี วินสฺสตีติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย จตฺตาโร ปฺเห วิสฺสชฺเชสิ. ตโต ปรํ เสสปฺหานํ ปุจฺฉา จ วิสฺสชฺชนฺจ โหติ –
‘‘สุภาสิตํ ¶ ¶ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
สีลํ สิริฺจาปิ สตฺจ ธมฺมํ, ปฺฺจ กํ เสฏฺตรํ วทนฺติ.
‘‘ปฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สิรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม, อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺติ.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํกโร กินฺติกโร กิมาจรํ, กึ เสวมาโน ลภตีธ ปฺํ;
ปฺาย ทานิปฺปฏิปทํ วเทหิ, กถํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ.
‘‘เสเวถ วุทฺเธ นิปุเณ พหุสฺสุเต, อุคฺคาหโก จ ปริปุจฺฉโก สิยา;
สุเณยฺย สกฺกจฺจ สุภาสิตานิ, เอวํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ.
‘‘ส ปฺวา กามคุเณ อเวกฺขติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต จ;
เอวํ วิปสฺสี ปชหาติ ฉนฺทํ, ทุกฺเขสุ กาเมสุ มหพฺภเยสุ.
‘‘ส วีตราโค ปวิเนยฺย โทสํ, เมตฺตํ จิตฺตํ ภาวเย อปฺปมาณํ;
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อนินฺทิโต พฺรหฺมมุเปติ าน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สีลนฺติ อาจารสีลํ. สิรินฺติ อิสฺสริยสิรึ. สตฺจ ธมฺมนฺติ สปฺปุริสธมฺมํ. ปฺนฺติ สุปฺํ. เอวํ อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ กตรํ ธมฺมํ เสฏฺตรํ วทนฺตีติ ปุจฺฉติ. ปฺา หีติ, สกฺก, เอเตสุ จตูสุ ธมฺเมสุ ยา เอสา ปฺา ¶ นาม, สาว เสฏฺา, อิติ พุทฺธาทโย กุสลา วทนฺติ. ยถา หิ ตารกคณา จนฺทํ ปริวาเรนฺติ, จนฺโทว เตสํ อุตฺตโม. เอวํ สีลฺจ สิรี จาปิ สตฺจ ธมฺโมติ เอเต ตโยปิ อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺติ ปฺวนฺตเมว อนุคจฺฉนฺติ, ปฺาย เอว ปริวารา โหนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘กถํกโร’’ติอาทีนิ อฺมฺเววจนาเนว. กถํกโรติ กึ นาม กมฺมํ กโรนฺโต กึ อาจรนฺโต กึ เสวมาโน ภชมาโน ปยิรุปาสมาโน อิธโลเก ปฺํ ลภติ, ปฺายเมว ปฏิปทํ วเทหิ, ชานิตุกาโมมฺหิ, กถํกโร มจฺโจ ปฺวา นาม โหตีติ ปุจฺฉติ. วุทฺเธติ ปฺาวุทฺธิปฺปตฺเต ปณฺฑิเต. นิปุเณติ สุขุมการณชานนสมตฺเถ. เอวํกโรติ โย ปุคฺคโล เอวํ วุตฺตปฺปกาเร ¶ ปุคฺคเล เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ, ปาฬึ อุคฺคณฺหาติ, ปุนปฺปุนํ อตฺถํ ปุจฺฉติ, ปาสาเณ เลขํ ขณนฺโต วิย กฺจนนาฬิยา สีหวสํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต วิย โอหิตโสโต สกฺกจฺจํ สุภาสิตานิ สุณาติ, อยํ เอวํกโร มจฺโจ ปฺวา โหตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ปาจีนโลกธาตุโต สูริยํ อุฏฺาเปนฺโต วิย ปฺาย ปฏิปทํ กเถตฺวา อิทานิ ตสฺสา ปฺาย คุณํ กเถนฺโต ‘‘ส ปฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กามคุเณติ กามโกฏฺาเส หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจโต, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกานํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺขโต, อฏฺนวุติยา โรคมุขานํ กาเม นิสฺสาย อุปฺปตฺติสมฺภเวน โรคโต จ อเวกฺขติ โอโลเกติ, โส เอวํ วิปสฺสี เอเตหิ การเณหิ กามานํ อนิจฺจาทิตํ ปสฺสนฺโต ‘‘กาเม นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกทุกฺขานํ อนฺโต นตฺถิ, กามานํ ปหานเมว สุข’’นฺติ วิทิตฺวา ทุกฺเขสุ กาเมสุ มหพฺภเยสุ ฉนฺทํ ปชหาติ. ส วีตราโคติ, ‘‘สกฺก, โส ปุคฺคโล เอวํ วีตราโค นวาฆาตวตฺถุวเสน อุปฺปชฺชนกสภาวโทสํ วิเนตฺวา เมตฺตจิตฺตํ ภาเวยฺย, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณตฺตา อปฺปมาณํ ตํ ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาโน อครหิโต พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ.
เอวํ มหาสตฺเต กามานํ โทสํ กเถนฺเตเยว เตสํ ติณฺณมฺปิ ราชูนํ สพลกายานํ ตทงฺคปฺปหาเนน ปฺจกามคุณราโค ปหีโน. ตํ ตฺวา มหาสตฺโต เตสํ ปหํสนวเสน คาถมาห –
‘‘มหตฺถิยํ ¶ อาคมนํ อโหสิ, ตวมฏฺกา ภีมรถสฺส จาปิ;
กาลิงฺคราชสฺส จ อุคฺคตสฺส, สพฺเพส โว กามราโค ปหีโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ มหตฺถิยนฺติ มหตฺถํ มหาวิปฺผารํ มหาชุติกํ. ตวมฏฺกาติ ตว อฏฺกา. ปหีโนติ ตทงฺคปฺปหาเนน ปหีโน.
ตํ สุตฺวา ราชาโน มหาสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺตา คาถมาหํสุ –
‘‘เอวเมตํ ปรจิตฺตเวทิ, สพฺเพส โน กามราโค ปหีโน;
กโรหิ โอกาสมนุคฺคหาย, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวมา’’ติ.
ตตฺถ อนุคฺคหายาติ ปพฺพชฺชตฺถาย โอกาสํ โน กโรหิ. ยถา มยํ ปพฺพชิตฺวา ตว คตึ นิปฺผตฺตึ อภิสมฺภเวม ปาปุเณยฺยาม, ตยา ปฏิวิทฺธคุณํ ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ วทึสุ.
อถ ¶ เนสํ โอกาสํ กโรนฺโต มหาสตฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘กโรมิ โอกาสมนุคฺคหาย, ตถา หิ โว กามราโค ปหีโน;
ผราถ กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เม อภิสมฺภเวถา’’ติ.
ตตฺถ ผราถ กายนฺติ ฌานปีติยา วิปุลาย กายํ ผรถาติ.
ตํ สุตฺวา เต สมฺปฏิจฺฉนฺตา คาถมาหํสุ –
‘‘สพฺพํ กริสฺสาม ตวานุสาสนึ, ยํ ยํ ตุวํ วกฺขสิ ภูริปฺ;
ผราม กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวมา’’ติ.
อถ เนสํ สพลกายานํ มหาสตฺโต ปพฺพชฺชํ ทาเปตฺวา อิสิคณํ อุยฺโยเชนฺโต คาถมาห –
‘‘กตาย ¶ วจฺฉสฺส กิสสฺส ปูชา, คจฺฉนฺตุ โภนฺโต อิสโย สาธุรูปา;
ฌาเน รตา โหถ สทา สมาหิตา, เอสา รตี ปพฺพชิตสฺส เสฏฺา’’ติ.
ตตฺถ คจฺฉนฺตูติ อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ คจฺฉนฺตุ.
อิสโย ¶ ตสฺส สรภงฺคสตฺถุโน วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา สกานิ วสนฏฺานานิ คมึสุ. สกฺโกปิ อุฏฺายาสนา มหาสตฺตสฺส ถุตึ กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สูริยํ นมสฺสนฺโต วิย มหาสตฺตํ นมสฺสมาโน สปริโส ปกฺกามิ. เอตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘สุตฺวาน คาถา ปรมตฺถสํหิตา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
เต เวทชาตา อนุโมทมานา, ปกฺกามุ เทวา เทวปุรํ ยสสฺสิโน.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
โย โกจิมา อฏฺิกตฺวา สุเณยฺย, ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ;
ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปรมตฺถสํหิตาติ อนิจฺจาทิทีปเนน นิพฺพานนิสฺสิตา. คาถา อิมาติ อิทํ สตฺถา สรภงฺคสตฺถุโน นิพฺพานทายกํ สุภาสิตํ วณฺเณนฺโต อาห. ตตฺถ อตฺถวตีติ นิพฺพานทายกฏฺเน ปรมตฺถนิสฺสิตา. สุพฺยฺชนาติ ปริสุทฺธพฺยฺชนา. สุภาสิตาติ สุกถิตา. อฏฺิกตฺวาติ อตฺตโน อตฺถิกภาวํ กตฺวา อตฺถิโก หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุเณยฺย. ปุพฺพาปริยนฺติ ปมชฺฌานํ ปุพฺพวิเสโส, ทุติยชฺฌานํ อปรวิเสโส. ทุติยชฺฌานํ ปุพฺพวิเสโส, ตติยชฺฌานํ อปรวิเสโสติ เอวํ อฏฺสมาปตฺติจตุมคฺควเสน ปุพฺพาปรภาเวน ิตํ วิเสสํ. อทสฺสนนฺติ ปริโยสาเน อปรวิเสสํ ¶ อรหตฺตํ ลภิตฺวา นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย. นิพฺพานปฺปตฺโต หิ ปุคฺคโล มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ คโต นาม โหตีติ.
เอวํ สตฺถา อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โมคฺคลฺลานสฺส อาฬาหเน ปุปฺผวสฺสํ วสฺสี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต อาห –
‘‘สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร จ กสฺสโป;
ปพฺพโต อนุรุทฺโธ จ, กจฺจายโน จ เทวโล;
‘‘อนุสิสฺโส จ อานนฺโท, กิสวจฺโฉ จ โกลิโต;
นารโท อุทายิตฺเถโร, ปริสา พุทฺธปริสา;
สรภงฺโค โลกนาโถ, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
สรภงฺคชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๕๒๓] ๓. อลมฺพุสาชาตกวณฺณนา
อถพฺรวีติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. ๑.๘.๖๐ อาทโย) วิตฺถาริตเมว. สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย ฌานํ นาเสตฺวา ตีณิ สํวจฺฉรานิ มูฬฺโห วิสฺี นิปชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนาย สฺาย มหาปริเทวํ ปริเทวี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน วนมูลผลาหาโร ยาเปสิ. อเถกา มิคี ตสฺส ปสฺสาวฏฺาเน สมฺภวมิสฺสกํ ติณํ ขาทิตฺวา อุทกํ ปิวิ. เอตฺตเกเนว จ ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ตโต ปฏฺาย กตฺถจิ อคนฺตฺวา ตตฺเถว ติณํ ขาทิตฺวา อสฺสมสฺส สามนฺเตเยว วิจรติ ¶ . มหาสตฺโต ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ การณํ อฺาสิ. สา อปรภาเค มนุสฺสทารกํ วิชายิ. มหาสตฺโต ตํ ปุตฺตสิเนเหน ปฏิชคฺคิ, ‘‘อิสิสิงฺโค’’ติสฺส นามํ อกาสิ. อถ นํ มหาสตฺโต วิฺุตปฺปตฺตํ ปพฺพาเชตฺวา อตฺตโน มหลฺลกกาเล ตํ อาทาย นาริวนํ นาม คนฺตฺวา, ‘‘ตาต, อิมสฺมึ หิมวนฺเต อิเมหิ ปุปฺเผหิ สทิสา อิตฺถิโย นาม โหนฺติ, ตา อตฺตโน วสํ คเต มหาวินาสํ ปาเปนฺติ, น ตาสํ วสํ นาม คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอวทิตฺวา อปรภาเค พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
อิสิสิงฺโคปิ ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วาสํ กปฺเปสิ. โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโย อโหสิ. อถสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ, สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อยํ มํ สกฺกตฺตา จาเวยฺย, เอกํ อจฺฉรํ เปเสตฺวา สีลมสฺส ภินฺทาเปสฺสามี’’ติ สกลเทวโลกํ อุปปริกฺขนฺโต อตฺตโน อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขานํ ปริจาริกานํ มชฺเฌ เอกํ อลมฺพุสํ นาม อจฺฉรํ เปตฺวา อฺํ ตสฺส สีลํ ภินฺทิตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สีลเภทํ กาตุํ อาณาเปสิ. ตมตฺถํ ¶ อาวิกโรนฺโต สตฺถา ปมํ คาถมาห –
‘‘อถพฺรวิ พฺรหา อินฺโท, วตฺรภู ชยตํ ปิตา;
เทวกฺํ ปราเภตฺวา, สุธมฺมายํ อลมฺพุส’’นฺติ.
ตตฺถ พฺรหาติ มหา. วตฺรภูติ วตฺรสฺส นาม อสุรสฺส อภิภวิตา. ชยตํ ปิตาติ ชยนฺตานํ ชยปฺปตฺตานํ เสสานํ เตตฺตึสาย เทวปุตฺตานํ ปิตุกิจฺจสาธเนน ปิตา. ปราเภตฺวาติ หทยํ ภินฺทิตฺวา โอโลเกนฺโต วิย ตํ ‘‘ปฏิพลา อย’’นฺติ ตฺวาติ อตฺโถ. สุธมฺมายนฺติ สุธมฺมายํ เทวสภายํ.
ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสินฺโน ตํ อลมฺพุสํ ปกฺโกสาเปตฺวา อิทมาห –
‘‘มิสฺเส ¶ เทวา ตํ ยาจนฺติ, ตาวตึสา สอินฺทกา;
อิสิปฺปโลภเน คจฺฉ, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ มิสฺเสติ ตํ อาลปติ, อิทฺจ ตสฺสา นามํ, สพฺพา ปนิตฺถิโย ปุริเส กิเลสมิสฺสเนน มิสฺสนโต ‘‘มิสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตน สาธารเณน คุณนาเมนาลปนฺโต เอวมาห. อิสิปฺปโลภเนติ อิสีนํ ปโลภนสมตฺเถ. อิสิสิงฺคนฺติ ตสฺส กิร มตฺถเก มิคสิงฺคากาเรน ทฺเว จูฬา อุฏฺหึสุ, ตสฺมา เอวํ วุจฺจติ.
อิติ สกฺโก ‘‘คจฺฉ อิสิสิงฺคํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน วสํ อาเนตฺวา สีลมสฺส ภินฺทา’’ติ อลมฺพุสํ อาณาเปสิ.
‘‘ปุรายํ อมฺเห อจฺเจติ, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;
นิพฺพานาภิรโต วุทฺโธ, ตสฺส มคฺคานิ อาวรา’’ติ. – วจนํ อาห;
ตตฺถ ปุรายนฺติ อยํ ตาปโส วตฺตสมฺปนฺโน จ พฺรหฺมจริยวา จ, โส ปเนส ทีฆายุกตาย นิพฺพานสงฺขาเต มคฺเค อภิรโต คุณวุทฺธิยา จ วุทฺโธ. ตสฺมา ยาว เอส อมฺเห นาติกฺกมติ, น อภิภวิตฺวา อิมมฺหา านา จาเวติ, ตาวเทว ตฺวํ คนฺตฺวา ตสฺส เทวโลกคมนานิ มคฺคานิ อาวร, ยถา อิธ นาคจฺฉติ, เอวํ กโรหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา อลมฺพุสา คาถาทฺวยมาห –
‘‘เทวราช กิเมว ตฺวํ, มเมว ตุวํ สิกฺขสิ;
อิสิปฺปโลภเน คจฺฉ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา.
‘‘มาทิสิโย ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน;
ตาสมฺปิ โหตุ ปริยาโย, ตาปิ ยนฺตุ ปโลภนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กิเมว ตฺวนฺติ กึ นาเมตํ ตฺวํ กโรสีติ ทีเปติ. มเมว ตุวํ สิกฺขสีติ อิมสฺมึ สกลเทวโลเก มเมว ตุวํ อิกฺขสิ, อฺํ น ปสฺสสีติ อธิปฺปาเยน วทติ. ส-กาโร ปเนตฺถ พฺยฺชนสนฺธิกโร. อิสิปฺปโลภเน คจฺฉาติ กึการณา มฺเว เอวํ วเทสีติ อธิปฺปาโย ¶ . ปวรา เจวาติ มยา อุตฺตริตรา เจว. อโสเกติ โสกรหิเต. นนฺทเนติ นนฺทิชนเก. ปริยาโยติ คมนวาโร.
ตโต ¶ สกฺโก ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ ภณสิ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา;
ตาทิสิโย ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน.
‘‘น ตา เอวํ ปชานนฺติ, ปาริจริยํ ปุมํ คตา;
ยาทิสํ ตฺวํ ปชานาสิ, นาริ สพฺพงฺคโสภเน.
‘‘ตฺวเมว คจฺฉ กลฺยาณิ, อิตฺถีนํ ปวรา จสิ;
ตเวว วณฺณรูเปน, สวสมานยิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ปุมํ คตาติ ปุริสํ อุปสงฺกมนฺตา สมานา ปุริสปโลภินิปาริจริยํ น ชานนฺติ. วณฺณรูเปนาติ สรีรวณฺเณน เจว รูปสมฺปตฺติยา จ. สวสมานยิสฺสสีติ ตํ ตาปสํ อตฺตโน วสํ อาเนสฺสสีติ.
ตํ สุตฺวา อลมฺพุสา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘น วาหํ น คมิสฺสามิ, เทวราเชน เปสิตา;
วิเภมิ เจตํ อาสาทุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ.
‘‘อเนเก นิรยํ ปตฺตา, อิสิมาสาทิยา ชนา;
อาปนฺนา โมหสํสารํ, ตสฺมา โลมานิ หํสเย’’ติ.
ตตฺถ น วาหนฺติ น เว อหํ. วิเภมีติ ภายามิ. อาสาทุนฺติ อาสาทิตุํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นาหํ, เทว, ตยา เปสิตา น คมิสฺสามิ, อปิจาหํ ตํ อิสึ สีลเภทนตฺถาย อลฺลียิตุํ ภายามิ, อุคฺคเตโช หิ โสติ. อาสาทิยาติ อาสาเทตฺวา. โมหสํสารนฺติ โมเหน สํสารํ, โมเหน อิสึ ปโลเภตฺวา สํสารํ อาปนฺนา วฏฺฏทุกฺเข ปติฏฺิตา สตฺตา คณนปถํ อติกฺกนฺตา ¶ . ตสฺมาติ เตน การเณน. โลมานิ หํสเยติ อหํ โลมานิ อุฏฺเปมิ, ‘‘ตสฺส กิราหํ สีลํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ จินฺตยมานาย เม โลมานิ ปหํสนฺตีติ วทติ.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุมิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘สา ¶ ¶ จ ตํ วนโมคยฺห, อิสิสิงฺเคน รกฺขิตํ;
พิมฺพิชาลกสฺฉนฺนํ, สมนฺตา อทฺธโยชนํ.
‘‘ปาโตว ปาตราสมฺหิ, อุทณฺหสมยํ ปติ;
อคฺคิฏฺํ ปริมชฺชนฺตํ, อิสิสิงฺคํ อุปาคมี’’ติ. – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ ปกฺกามีติ เตน หิ, เทวราช, อาวชฺเชยฺยาสิ มนฺติ อตฺตโน สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา อลงฺกริตฺวา อิสิสิงฺคํ กิเลเสน มิสฺสิตุํ อิจฺฉนฺตี ปกฺกามิ, ภิกฺขเว, สา อจฺฉรา ตสฺส อสฺสมํ คตาติ. พิมฺพิชาลกสฺฉนฺนนฺติ รตฺตงฺกุรวเนน สฺฉนฺนํ. ปาโตว ปาตราสมฺหีติ, ภิกฺขเว, ปาตราสเวลาย ปาโตว ปเคเยว อติปเคว. อุทณฺหสมยํ ปตีติ สูริยุคฺคมนเวลายเมว. อคฺคิฏฺนฺติ อคฺคิสาลํ. รตฺตึ ปธานมนุยฺุชิตฺวา ปาโตว นฺหตฺวา อุทกกิจฺจํ กตฺวา ปณฺณสาลายํ โถกํ ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา นิกฺขมิตฺวา อคฺคิสาลํ สมฺมชฺชนฺตํ ตํ อิสิสิงฺคํ สา อุปาคมิ, อิตฺถิวิลาสํ ทสฺเสนฺตี ตสฺส ปุรโต อฏฺาสิ.
อถ นํ ตาปโส ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘กา นุ วิชฺชุริวาภาสิ, โอสธี วิย ตารกา;
วิจิตฺตหตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘อาทิจฺจวณฺณสงฺกาสา, เหมจนฺทนคนฺธินี;
สฺตูรู มหามายา, กุมารี จารุทสฺสนา.
‘‘วิลคฺคา มุทุกา สุทฺธา, ปาทา เต สุปฺปติฏฺิตา;
คมนา กามนียา เต, หรนฺติเยว เม มโน.
‘‘อนุปุพฺพา ¶ จ เต อูรู, นาคนาสสมูปมา;
วิมฏฺา ตุยฺหํ สุสฺโสณี, อกฺขสฺส ผลกํ ยถา.
‘‘อุปฺปลสฺเสว กิฺชกฺขา, นาภิ เต สาธุสณฺิตา;
ปุรา กณฺหฺชนสฺเสว, ทูรโต ปติทิสฺสติ.
‘‘ทุวิธา ¶ ชาตา อุรชา, อวณฺฏา สาธุปจฺจุทา;
ปโยธรา อปติตา, อฑฺฒลาพุสมา ถนา.
‘‘ทีฆา กมฺพุตลาภาสา, คีวา เอเณยฺยกา ยถา;
ปณฺฑราวรณา วคฺคุ, จตุตฺถมนสนฺนิภา.
‘‘อุทฺธคฺคา ¶ จ อธคฺคา จ, ทุมคฺคปริมชฺชิตา;
ทุวิชา เนลสมฺภูตา, ทนฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘อปณฺฑรา โลหิตนฺตา, ชิฺชูกผลสนฺนิภา;
อายตา จ วิสาลา จ, เนตฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘นาติทีฆา สุสมฺมฏฺา, กนกพฺยาสโมจิตา;
อุตฺตมงฺครุหา ตุยฺหํ, เกสา จนฺทนคนฺธิกา.
‘‘ยาวตา กสิโครกฺขา, วาณิชานฺจ ยา คติ;
อิสีนฺจ ปรกฺกนฺตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘น เต สมสมํ ปสฺเส, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ วิจิตฺตหตฺถาภรณาติ วิจิตฺเตหิ หตฺถาภรเณหิ สมนฺนาคตา. เหมจนฺทนคนฺธินีติ สุวณฺณวณฺณจนฺทนคนฺธวิเลปนา. สฺตูรูติ สุวฏฺฏิตฆนอูรุ สมฺปนฺนอูรุลกฺขณา. วิลคฺคาติ สํขิตฺตมชฺฌา. มุทุกาติ มุทุ สุขุมาลา. สุทฺธาติ นิมฺมลา. สุปฺปติฏฺิตาติ สมํ ปถวึ ผุสนฺตา ¶ สุฏฺุ ปติฏฺิตา. คมนาติ คจฺฉมานา. กามนียาติ กนฺตา กามิตพฺพยุตฺตกา. หรนฺติเยว เม มโนติ เอเต เอวรูเปน ปรเมน อิตฺถิวิลาเสน จงฺกมนฺติยา ตว ปาทา มม จิตฺตํ หรนฺติเยว. วิมฏฺาติ วิสาลา. สุสฺโสณีติ สุนฺทรโสณี. อกฺขสฺสาติ สุนฺทรวณฺณสฺส อกฺขสฺส สุวณฺณผลกํ วิย วิสาลา เต โสณีติ วทติ. อุปฺปลสฺเสว กิฺชกฺขาติ นีลุปฺปลกณฺณิกา วิย. กณฺหฺชนสฺเสวาติ สุขุมกณฺหโลมจิตฺตตฺตา เอวมาห.
‘‘ทุวิธา’’ติคาถํ ถเน วณฺณยนฺโต อาห. เต หิ ทฺเว หุตฺวา อุเร ชาตา วณฺฏสฺส อภาวา อวณฺฏา, อุเร ลคฺคา เอว หุตฺวา สุฏฺุ นิกฺขนฺตตฺตา ¶ สาธุปจฺจุทา, ปยสฺส ธารณโต ปโยธรา, อปติตาติ น ปติตา, อมิลาตตาย วา อลมฺพนตาย วา น อนฺโต ปวิฏฺาติ อปติตา, สุวณฺณผลเก ปิตสุวณฺณมยวฏฺฏอลาพุโน อฑฺเฒน สทิสตาย อฑฺฒลาพุสมา ถนา. เอเณยฺยกา ยถาติ เอณีมิคสฺส หิ ทีฆา จ วฏฺฏา จ คีวา โสภติ ยถา, เอวํ ตว คีวา โถกํ ทีฆา. กมฺพุตลาภาสาติ สุวณฺณาลิงฺคตลสนฺนิภา คีวาติ อตฺโถ. ปณฺฑราวรณาติ ทนฺตาวรณา. จตุตฺถมนสนฺนิภาติ จตุตฺถมโน วุจฺจติ จตุตฺถมนวตฺถุภูตา ชิวฺหา. อภิรตฺตภาเวน ชิวฺหาสทิสํ เต โอฏฺปริโยสานนฺติ วทติ. อุทฺธคฺคาติ เหฏฺิมทนฺตา. อธคฺคาติ อุปริมทนฺตา. ทุมคฺคปริมชฺชิตาติ ¶ ทนฺตกฏฺปริมชฺชิตา ปริสุทฺธา. ทุวิชาติ ทฺวิชา. เนลสมฺภูตาติ นิทฺโทเสสุ หนุมํสปริโยสาเนสุ สมฺภูตา.
อปณฺฑราติ กณฺหา. โลหิตนฺตาติ รตฺตปริยนฺตา. ชิฺชูกผลสนฺนิภาติ รตฺตฏฺาเน ชิฺชุกผลสทิสา. สุทสฺสนาติ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรา ปฺจปสาทสมนฺนาคตา. นาติทีฆาติ ปมาณยุตฺตา. สุสมฺมฏฺาติ สุฏฺุ สมฺมฏฺา. กนกพฺยาสโมจิตาติ กนกพฺยา วุจฺจติ สุวณฺณผณิกา, ตาย คนฺธเตลํ อาทาย ปหริตา สุรจิตา. กสิโครกฺขาติ อิมินา กสิฺจ โครกฺขฺจ นิสฺสาย ชีวนกสตฺเต ทสฺเสติ. ยา คตีติ ยตฺตกา นิปฺผตฺติ. ปรกฺกนฺตนฺติ ยตฺตกํ อิสีนํ ปรกฺกนฺตํ, วิตฺถารีกตา อิมสฺมึ หิมวนฺเต ยตฺตกา อิสโย วสนฺตีติ อตฺโถ. น เต สมสมนฺติ เตสุ สพฺเพสุ เอกมฺปิ รูปลีฬาวิลาสาทิสมตาย ตยา สมานํ น ปสฺสามิ. โก วา ตฺวนฺติ อิทํ ตสฺสา อิตฺถิภาวํ ชานนฺโต ปุริสโวหารวเสน ปุจฺฉติ.
เอวํ ปาทโต ปฏฺาย ยาว เกสา อตฺตโน วณฺณํ ภาสนฺเต ตาปเส อลมฺพุสา ตุณฺหี หุตฺวา ตสฺสา กถาย ยถานุสนฺธึ คตาย ตสฺส สมฺมูฬฺหภาวํ ตฺวา คาถมาห –
‘‘น ¶ ปฺหกาโล ภทฺทนฺเต, กสฺสเปวํ คเต สติ;
เอหิ สมฺม รมิสฺสาม, อุโภ อสฺมากมสฺสเม;
เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, รตีนํ กุสโล ภวา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กสฺสเปวํ คเต สตีติ กสฺสปโคตฺต เอวํ ตว จิตฺเต ปวตฺเต สติ ปฺหกาโล น โหติ. สมฺมาติ วยสฺส, ปิยวจนาลปนเมตํ. รตีนนฺติ ปฺจกามคุณรตีนํ.
เอวํ วตฺวา อลมฺพุสา จินฺเตสิ – ‘‘นายํ มยิ ิตาย หตฺถปาสํ อาคมิสฺสติ, คจฺฉนฺตี วิย ภวิสฺสามี’’ติ. สา อิตฺถิมายากุสลตาย ตาปสํ อนุปสงฺกมิตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขี ปายาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุมิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา’’ติ.
อถ ¶ นํ ตาปโส คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘‘อยํ คจฺฉตี’’ติ อตฺตโน ทนฺธปรกฺกมํ มนฺทคมนํ ฉินฺทิตฺวา เวเคน ธาวิตฺวา เกเสสุ หตฺเถน ปรามสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส จ เวเคน นิกฺขมฺม, เฉตฺวา ทนฺธปรกฺกมํ;
ตมุตฺตมาสุ เวณีสุ, อชฺฌปฺปตฺโต ปรามสิ.
‘‘ตมุทาวตฺต กลฺยาณี, ปลิสฺสชิ สุโสภนา;
จวิตมฺหิ พฺรหฺมจริยา, ยถา ตํ อถ โตสิตา.
‘‘มนสา อคมา อินฺทํ, วสนฺตํ นนฺทเน วเน;
ตสฺสา สงฺกปฺปมฺาย, มฆวา เทวกฺุชโร.
‘‘ปลฺลงฺกํ ปหิณี ขิปฺปํ, โสวณฺณํ โสปวาหนํ;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาสํ, สหสฺสปฏิยตฺถตํ.
‘‘ตเมนํ ¶ ตตฺถ ธาเรสิ, อุเร กตฺวาน โสภนา;
ยถา เอกมุหุตฺตํว, ตีณิ วสฺสานิ ธารยิ.
‘‘วิมโท ตีหิ วสฺเสหิ, ปพุชฺฌิตฺวาน พฺราหฺมโณ;
อทฺทสาสิ หริตรุกฺเข, สมนฺตา อคฺคิยายนํ.
‘‘นวปตฺตวนํ ผุลฺลํ, โกกิลคฺคณโฆสิตํ;
สมนฺตา ปวิโลเกตฺวา, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘‘น ¶ ชุเห น ชเป มนฺเต, อคฺคิหุตฺตํ ปหาปิตํ;
โก นุ เม ปาริจริยาย, ปุพฺเพ จิตฺตํ ปโลภยิ.
‘‘อรฺเ เม วิหรโต, โย เม เตชา ห สมฺภุตํ;
นานารตนปริปูรํ, นาวํว คณฺหิ อณฺณเว’’ติ.
ตตฺถ อชฺฌปฺปตฺโตติ สมฺปตฺโต. ตมุทาวตฺต กลฺยาณีติ ตํ เกเส ปรามสิตฺวา ิตํ อิสึ อุทาวตฺติตฺวา นิวตฺติตฺวา กลฺยาณทสฺสนา สา สุฏฺุ โสภนา. ปลิสฺสชีติ อาลิงฺคิ. จวิตมฺหิ พฺรหฺมจริยา, ยถา ตํ อถ โตสิตาติ, ภิกฺขเว, ตสฺส อิสิโน ตาวเทว ฌานํ อนฺตรธายิ. ตสฺมึ ตมฺหา ฌานา พฺรหฺมจริยา จวิเต ยถา ตํ สกฺเกน ปตฺถิตํ, ตเถว อโหสิ. อถ สกฺกสฺส ปตฺถนาย สมิทฺธภาวํ วิทิตฺวา สา เทวกฺา โตสิตา, ตสฺส เตน พฺรหฺมจริยวินาเสน สฺชนิตปีติปาโมชฺชาติ อตฺโถ.
มนสา อคมาติ สา ตํ อาลิงฺคิตฺวา ิตา ‘‘อโห วต สกฺโก ปลฺลงฺกํ เม เปเสยฺยา’’ติ เอวํ ปวตฺเตน มนสา อินฺทํ อคมา. นนฺทเน วเนติ นนฺทิชนนสมตฺถตาย นนฺทนวนสงฺขาเต ตาวตึสภวเน วสนฺตํ. เทวกฺุชโรติ เทวเสฏฺโ ¶ . ปหิณีติ เปเสสิ. ‘‘ปาหิณี’’ติปิ ปาโ. โสปวาหนนฺติ สปริวารํ. สอุตฺตรจฺฉทปฺาสนฺติ ปฺาสาย อุตฺตรจฺฉเทหิ ปฏิจฺฉาทิตํ. สหสฺสปฏิยตฺถตนฺติ สหสฺสทิพฺพโกชวตฺถตํ. ตเมนํ ตตฺถาติ ตํ อิสิสิงฺคํ ตตฺถ ทิพฺพปลฺลงฺเก นิสินฺนา สา อุเร กตฺวา ธาเรสิ. ตีณิ วสฺสานีติ เอกมุหุตฺตํ วิย มนุสฺสคณนาย ตีณิ วสฺสานิ ตํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนา ธาเรสิ.
วิมโทติ ¶ นิมฺมโท วิคตสฺภาโว. โส หิ ตีณิ สํวจฺฉรานิ วิสฺโ สยิตฺวา ปจฺฉา ปฏิลทฺธสฺโ ปพุชฺฌิ. ตสฺมึ ปพุชฺฌมาเน หตฺถาทิผนฺทนํ ทิสฺวาว อลมฺพุสา ตสฺส ปพุชฺฌนภาวํ ตฺวา ปลฺลงฺกํ อนฺตรธาเปตฺวา สยมฺปิ อนฺตรหิตา อฏฺาสิ. อทฺทสาสีติ โส อสฺสมปทํ โอโลเกนฺโต ‘‘เกน นุ โขมฺหิ สีลวินาสํ ปาปิโต’’ติ จินฺเตตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวมาโน อทฺทสาสิ. หริตรุกฺเขติ อคฺคิยายนสงฺขาตํ อคฺคิสาลํ สมนฺตา ปริวาเรตฺวา ิเต หริตปตฺตรุกฺเข. นวปตฺตวนนฺติ ตรุเณหิ นวปตฺเตหิ สฺฉนฺนํ วนํ. รุทนฺติ ปริเทวนฺโต.
น ¶ ชุเห น ชเป มนฺเตติ อยมสฺส ปริเทวนคาถา. ปหาปิตนฺติ หาปิตํ, ป-กาโร อุปสคฺคมตฺตํ. ปาริจริยายาติ โก นุ กิเลสปาริจริยาย อิโต ปุพฺเพ มม จิตฺตํ ปโลภยีติ ปริเทวติ. โย เม เตชา ห สมฺภุตนฺติ ห-กาโร นิปาตมตฺตํ. โย มม สมณเตเชน สมฺภูตํ ฌานคุณํ นานารตนปริปุณฺณํ มหนฺตํ มหณฺณเว นาวํ วิย คณฺหิ, วินาสํ ปาเปสิ, โก นาเมโสติ ปริเทวตีติ.
ตํ สุตฺวา อลมฺพุสา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ น กเถสฺสามิ, อยํ เม อภิสปิสฺสติ, หนฺทสฺส กเถสฺสามี’’ติ. สา ทิสฺสมาเนน กาเยน ตฺวา คาถมาห –
‘‘อหํ เต ปาริจริยาย, เทวราเชน เปสิตา;
อวธึ จิตฺตํ จิตฺเตน, ปมาโท ตฺวํ น พุชฺฌสี’’ติ.
โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา ปิตรา ทินฺนโอวาทํ สริตฺวา ‘‘ปิตุ วจนํ อกตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตมฺหี’’ติ ปริเทวนฺโต จตสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘อิมานิ กิร มํ ตาโต, กสฺสโป อนุสาสติ;
กมลาสทิสิตฺถิโย, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว.
‘‘อุเรคณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว;
อิจฺจานุสาสิ มํ ตาโต, ยถา มํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตสฺสาหํ ¶ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส สาสนํ;
อรฺเ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, สฺวชฺช ฌายามิ เอกโก.
‘‘โสหํ ¶ ตถา กริสฺสามิ, ธิรตฺถุ ชีวิเตน เม;
ปุน วา ตาทิโส เหสฺสํ, มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อิมานีติ อิมานิ วจนานิ. กมลาสทิสิตฺถิโยติ กมลา วุจฺจติ นาริปุปฺผลตา, ตาสํ ปุปฺผสทิสา อิตฺถิโย. ตาโย พุชฺเฌสิ มาณวาติ มาณว ตฺวํ ตาโย ชาเนยฺยาสิ, ตฺวา ทสฺสนปถํ อคนฺตฺวา ปลาเปยฺยาสีติ ยานิ เอวรูปานิ วจนานิ ตทา มํ ตาโต อนุสาสติ, อิมานิ กิร ตานีติ. อุเรคณฺฑาโยติ อุรมฺหิ ทฺวีหิ คณฺเฑหิ สมนฺนาคตา. ตาโย พุชฺเฌสิ, มาณวาติ, มาณว, ตาโย อตฺตโน ¶ วสํ คเต วินาสํ ปาเปนฺตีติ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิ. นากนฺติ นากรึ. ฌายามีติ ปชฺฌายามิ ปริเทวามิ. ธิรตฺถุ ชีวิเตน เมติ ธิรตฺถุ ครหิตํ มม ชีวิตํ, ชีวิเตน เม โก อตฺโถ. ปุน วาติ ตถา กริสฺสามิ, ยถา ปุน วา ตาทิโส ภวิสฺสามิ, นฏฺํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา วีตราโค ภวิสฺสามิ, มรณํ วา เม ภวิสฺสตีติ.
โส กามราคํ ปหาย ปุน ฌานํ อุปฺปาเทสิ. อถสฺส สมณเตชํ ทิสฺวา ฌานสฺส จ อุปฺปาทิตภาวํ ตฺวา อลมฺพุสา ภีตา ขมาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถาโย อภาสิ –
‘‘ตสฺส เตชํ วีริยฺจ, ธิตึ ตฺวา อวฏฺิตํ;
สิรสา อคฺคหี ปาเท, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘มา เม กุชฺฌ มหาวีร, มา เม กุชฺฌ มหาอิเส;
มหา อตฺโถ มยา จิณฺโณ, ติทสานํ ยสสฺสินํ;
ตยา ปกมฺปิตํ อาสิ, สพฺพํ เทวปุรํ ตทา’’ติ.
อถ นํ โส ‘‘ขมามิ เต, ภทฺเท, ยถาสุขํ คจฺฉา’’ติ วิสฺสชฺเชนฺโต คาถมาห –
‘‘ตาวตึสา จ เย เทวา, ติทสานฺจ วาสโว;
ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, คจฺฉ กฺเ ยถาสุข’’นฺติ.
สา ตํ วนฺทิตฺวา เตเนว สุวณฺณปลฺลงฺเกน เทวปุรํ คตา. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ตสฺส ¶ ปาเท คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตมฺหา านา อปกฺกมิ.
‘‘โย จ ตสฺสาสิ ปลฺลงฺโก, โสวณฺโณ โสปวาหโน;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาโส, สหสฺสปฏิยตฺถโต;
ตเมว ปลฺลงฺกมารุยฺห, อคา เทวาน สนฺติเก.
‘‘ตโมกฺกมิว อายนฺตึ, ชลนฺตึ วิชฺชุตํ ยถา;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, เทวินฺโท อททา วร’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ โอกฺกมิวาติ ทีปกํ วิย. ‘‘ปตีโต’’ติอาทีหิ ตุฏฺากาโรว ทสฺสิโต อททา วรนฺติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ิตาย ตุฏฺโ วรํ อทาสิ.
สา ตสฺส สนฺติเก วรํ คณฺหนฺตี โอสานคาถมาห –
‘‘วรฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
นิสิปฺปโลภิกา คจฺเฉ, เอตํ สกฺก วรํ วเร’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ‘‘สกฺก เทวราช, สเจ เม ตฺวํ วรํ อโท, ปุน อิสิปโลภิกาย น คจฺเฉยฺยํ, มา มํ เอตทตฺถาย ปหิเณยฺยาสิ, เอตํ วรํ วเร ยาจามี’’ติ.
สตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา อลมฺพุสา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, อิสิสิงฺโค อุกฺกณฺิตภิกฺขุ, ปิตา มหาอิสิ ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อลมฺพุสาชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๕๒๔] ๔. สงฺขปาลชาตกวณฺณนา
อริยาวกาโสสีติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ สตฺถา อุโปสถิเก อุปาสเก สมฺปหํเสตฺวา ‘‘โปราณกปณฺฑิตา มหตึ นาคสมฺปตฺตึ ปหาย อุโปสถวาสํ อุปวสึสุเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ราชคเห มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส รฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ทุยฺโยธโน’’ติสฺส นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. อถ นํ ปิตา รชฺเช อภิสิฺจิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา อุยฺยาเน วสิ. โพธิสตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ. ตสฺส มหาลาภสกฺกาโร อุทปาทิ. โส เตเนว ปลิโพเธน กสิณปริกมฺมมตฺตมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มหา เม ¶ ลาภสกฺกาโร, น สกฺกา มยา อิธ วสนฺเตน อิมํ ชฏํ ฉินฺทิตุํ, ปุตฺตสฺส เม อนาโรเจตฺวาว อฺตฺถ คมิสฺสามี’’ติ. โส กฺจิ อชานาเปตฺวา อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา มคธรฏฺํ อติกฺกมิตฺวา มหิสกรฏฺเ สงฺขปาลทหโต นาม นิกฺขนฺตาย กณฺณเวณฺณาย นทิยา นิวตฺตเน จนฺทกปพฺพตํ อุปนิสฺสาย ปณฺณสาลํ กตฺวา ตตฺถ วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา อฺุฉาจริยาย ยาเปสิ. ตเมนํ สงฺขปาโล นาม นาคราชา มหนฺเตน ปริวาเรน กณฺณเวณฺณนทิโต นิกฺขมิตฺวา อนฺตรนฺตรา อุปสงฺกมติ. โส ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. อถสฺส ปุตฺโต ปิตรํ ทฏฺุกาโม คตฏฺานํ อชานนฺโต อนุวิจาราเปตฺวา ‘‘อสุกฏฺาเน นาม วสตี’’ติ ตฺวา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย มหนฺเตน ปริวาเรน ตตฺถ คนฺตฺวา เอกมนฺเต ขนฺธวารํ นิวาเสตฺวา กติปเยหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ อสฺสมปทาภิมุโข ปายาสิ.
ตสฺมึ ขเณ สงฺขปาโล มหนฺเตน ปริวาเรน ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิ. โส ตํ ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิสึ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ราชา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสีทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, กตรราชา นาเมส ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโต’’ติ. ตาต, สงฺขปาลนาคราชา นาเมโสติ. โส ตสฺส สมฺปตฺตึ นิสฺสาย นาคภวเน โลภํ กตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา ปิตุ ภิกฺขาหารํ นิพทฺธํ ทาเปตฺวา อตฺตโน นครเมว คนฺตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา สกลชมฺพุทีปํ สงฺโขเภนฺโต ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา นาคภวนํ ปตฺเถตฺวา อายุปริโยสาเน นาคภวเน นิพฺพตฺติตฺวา สงฺขปาลนาคราชา อโหสิ ¶ . โส คจฺฉนฺเต กาเล ตาย สมฺปตฺติยา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตโต ปฏฺาย มนุสฺสโยนึ ปตฺเถนฺโต ¶ อุโปสถวาสํ วสิ. อถสฺส นาคภวเน วสนฺตสฺส อุโปสถวาโส น สมฺปชฺชติ, สีลวินาสํ ปาปุณาติ. โส ตโต ปฏฺาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา กณฺณเวณฺณาย นทิยา อวิทูเร มหามคฺคสฺส จ เอกปทิกมคฺคสฺส จ อนฺตเร เอกํ วมฺมิกํ ปริกฺขิปิตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺาย สมาทินฺนสีโล ‘‘มม จมฺมมํสาทีหิ อตฺถิกา จมฺมมํสาทีนิ หรนฺตู’’ติ อตฺตานํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา วมฺมิกมตฺถเก นิปนฺโน สมณธมฺมํ กโรนฺโต จาตุทฺทเส ปนฺนรเส วสิตฺวา ปาฏิปเท นาคภวนํ คจฺฉติ.
ตสฺมึ ¶ เอกทิวสํ เอวํ สีลํ สมาทิยิตฺวา นิปนฺเน ปจฺจนฺตคามวาสิโน โสฬส ชนา ‘‘มํสํ อาหริสฺสามา’’ติ อาวุธหตฺถา อรฺเ วิจรนฺตา กิฺจิ อลภิตฺวา นิกฺขนฺตา ตํ วมฺมิกมตฺถเก นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มยํ อชฺช โคธาโปตกมฺปิ น ลภิมฺหา, อิมํ นาคราชานํ วธิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหา โข ปเนส คยฺหมาโน ปลาเยยฺย, ยถานิปนฺนเมว ตํ โภเคสุ สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ สูลานิ อาทาย อุปสงฺกมึสุ. โพธิสตฺตสฺส สรีรํ มหนฺตํ เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ วฏฺเฏตฺวา ปิตสุมนปุปฺผทามํ วิย ชิฺชุกผลสนฺนิเภหิ อกฺขีหิ ชยสุมนปุปฺผสทิเสน จ สีเสน สมนฺนาคตํ อติวิย โสภติ. โส เตสํ โสฬสนฺนํ ชนานํ ปทสทฺเทน โภคนฺตรโต สีสํ นีหริตฺวา รตฺตกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เต สูลหตฺเถ อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อหํ อตฺตานํ ทานมุเข นิยฺยาเทตฺวา วีริยํ อธิฏฺหิตฺวา นิปนฺโน, อิเม มม สรีรํ สตฺตีหิ โกฏฺเฏตฺวา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺเต โกธวเสน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกสฺสามี’’ติ อตฺตโน สีลเภทภเยน ทฬฺหํ อธิฏฺาย ¶ สีสํ โภคนฺตเรเยว ปเวเสตฺวา นิปชฺชิ. อถ นํ เต อุปคนฺตฺวา นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา ภูมิยํ โปเถตฺวา ติขิณสูเลหิ อฏฺสุ าเนสุ วิชฺฌิตฺวา สกณฺฏกกาฬเวตฺตยฏฺิโย ปหารมุเขหิ ปเวเสตฺวา อฏฺสุ าเนสุ กาเชนาทาย มหามคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ, มหาสตฺโต สูเลหิ วิชฺฌนโต ปฏฺาย เอกฏฺาเนปิ โกธวเสน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เต น โอโลเกสิ. ตสฺส อฏฺหิ กาเชหิ อาทาย นียมานสฺส สีสํ โอลมฺเพตฺวา ภูมิยํ ปหริ. อถ นํ ‘‘สีสมสฺส โอลมฺพตี’’ติ มหามคฺเค นิปชฺชาเปตฺวา ตรุณสูเลน นาสาปุฏํ วิชฺฌิตฺวา รชฺชุกํ ปเวเสตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา กาชโกฏิยํ ลคฺคิตฺวา ปุนปิ อุกฺขิปิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชึสุ.
ตสฺมึ ขเณ วิเทหรฏฺเ มิถิลนครวาสี อาฬาโร นาม กุฏุมฺพิโก ปฺจ สกฏสตานิ อาทาย สุขยานเก นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต เต โภชปุตฺเต โพธิสตฺตํ ตถา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา เตสํ โสฬสนฺนมฺปิ โสฬสหิ วาหโคเณหิ สทฺธึ ปสตํ ปสตํ สุวณฺณมาสเก สพฺเพสํ นิวาสนปารุปนานิ ¶ ภริยานมฺปิ เนสํ วตฺถาภรณานิ ทตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิ. อถ โส นาคภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปปฺจํ อกตฺวา มหนฺเตน ¶ ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา อาฬารํ อุปสงฺกมิตฺวา นาคภวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา ตํ อาทาย นาคภวนํ คนฺตฺวา ตีหิ นาคกฺาสเตหิ สทฺธึ มหนฺตมสฺส ยสํ ทตฺวา ทิพฺเพหิ กาเมหิ สนฺตปฺเปสิ. อาฬาโร นาคภวเน เอกวสฺสํ วสิตฺวา ทิพฺพกาเม ปริภฺุชิตฺวา ‘‘อิจฺฉามหํ, สมฺม, ปพฺพชิตุ’’นฺติ นาคราชสฺส กเถตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร คเหตฺวา นาคภวนโต หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา อปรภาเค จาริกํ จรนฺโต พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย นครํ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิ. อถ นํ พาราณสิราชา ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา ¶ อฺตรสฺมึ นีเจ อาสเน นิสินฺโน วนฺทิตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อริยาวกาโสสิ ปสนฺนเนตฺโต, มฺเ ภวํ ปพฺพชิโต กุลมฺหา;
กถํ นุ วิตฺตานิ ปหาย โภเค, ปพฺพชิ นิกฺขมฺม ฆรา สปฺา’’ติ.
ตตฺถ อริยาวกาโสสีติ นิทฺโทสสุนฺทรสรีราวกาโสสิ, อภิรูโปสีติ อตฺโถ. ปสนฺนเนตฺโตติ ปฺจหิ ปสาเทหิ ยุตฺตเนตฺโต. กุลมฺหาติ ขตฺติยกุลา วา พฺราหฺมณกุลา วา เสฏฺิกุลา วา ปพฺพชิโตสีติ มฺามิ. กถํ นูติ เกน การเณน กึ อารมฺมณํ กตฺวา ธนฺจ อุปโภเค จ ปหาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโตสิ สปฺ ปณฺฑิตปุริสาติ ปุจฺฉติ.
ตโต ปรํ ตาปสสฺส จ รฺโ จ วจนปฺปฏิวจนวเสน คาถานํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ –
‘‘สยํ วิมานํ นรเทว ทิสฺวา, มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส;
ทิสฺวาน ปฺุาน มหาวิปากํ, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘น ¶ กามกามา น ภยา น โทสา, วาจํ มุสา ปพฺพชิตา ภณนฺติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, สุตฺวาน เม ชายิหิติปฺปสาโท.
‘‘วาณิชฺช รฏฺาธิป คจฺฉมาโน, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต;
ปวฑฺฒกายํ อุรคํ มหนฺตํ, อาทาย คจฺฉนฺเต ปโมทมาเน.
‘‘โสหํ ¶ สมาคมฺม ชนินฺท เตหิ, ปหฏฺโลโม อวจมฺหิ ภีโต;
กุหึ อยํ นียติ ภีมกาโย, นาเคน กึ กาหถ โภชปุตฺตา.
‘‘นาโค ¶ อยํ นียติ โภชนตฺถา, ปวฑฺฒกาโย อุรโค มหนฺโต;
สาทฺุจ ถูลฺจ มุทฺุจ มํสํ, น ตฺวํ รสฺาสิ วิเทหปุตฺต.
‘‘อิโต มยํ คนฺตฺวา สกํ นิเกตํ, อาทาย สตฺถานิ วิโกปยิตฺวา;
มํสานิ โภกฺขาม ปโมทมานา, มยฺหิ เว สตฺตโว ปนฺนคานํ.
‘‘สเจ อยํ นียติ โภชนตฺถา, ปวฑฺฒกาโย อุรโค มหนฺโต;
ททามิ โว พลิพทฺทานิ โสฬส, นาคํ อิมํ มฺุจถ พนฺธนสฺมา.
‘‘อทฺธา หิ โน ภกฺโข อยํ มนาโป, พหู จ โน อุรคา ภุตฺตปุพฺพา;
กโรม เต ตํ วจนํ อฬาร, มิตฺตฺจ โน โหหิ วิเทหปุตฺต.
‘‘ตทาสฺสุ ¶ เต พนฺธนา โมจยึสุ, ยํ นตฺถุโต ปฏิโมกฺกสฺส ปาเส;
มุตฺโต จ โส พนฺธนา นาคราชา, ปกฺกามิ ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ.
‘‘คนฺตฺวาน ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ, ปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ปโลกยี มํ;
ตทาสฺสหํ ปิฏฺิโต อนฺวคจฺฉึ, ทสงฺคุลึ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา.
‘‘คจฺเฉว โข ตฺวํ ตรมานรูโป, มา ตํ อมิตฺตา ปุนรคฺคเหสุํ;
ทุกฺโข หิ ลุทฺเทหิ ปุนา สมาคโม, อทสฺสนํ โภชปุตฺตาน คจฺฉ.
‘‘อคมาสิ โส รหทํ วิปฺปสนฺนํ, นีโลภาสํ รมณียํ สุติตฺถํ;
สโมตตํ ¶ ชมฺพุหิ เวตสาหิ, ปาเวกฺขิ นิตฺติณฺณภโย ปตีโต.
‘‘โส ตํ ปวิสฺส นจิรสฺส นาโค, ทิพฺเพน เม ปาตุรหู ชนินฺท;
อุปฏฺหี มํ ปิตรํว ปุตฺโต, หทยงฺคมํ กณฺณสุขํ ภณนฺโต.
‘‘ตฺวํ ¶ เมสิ มาตา จ ปิตา อฬาร, อพฺภนฺตโร ปาณทโท สหาโย;
สกฺจ อิทฺธึ ปฏิลาภโกสฺมิ, อฬาร ปสฺส เม นิเวสนานิ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ วิมานนฺติ สงฺขปาลนาครฺโ อเนกสตนาฏกสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ กฺจนมณิวิมานํ. ปฺุานนฺติ เตน กตปฺุานํ มหนฺตํ วิปากํ ทิสฺวา กมฺมฺจ ¶ ผลฺจ ปรโลกฺจ สทฺทหิตฺวา ปวตฺตาย สทฺธาย อหํ ปพฺพชิโต. น กามกามาติ น วตฺถุกาเมนปิ ภเยนปิ โทเสนปิ มุสา ภณนฺติ. ชายิหิตีติ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวา มยฺหมฺปิ ปสาโท โสมนสฺสํ ชายิสฺสติ. วาณิชฺชนฺติ วาณิชฺชกมฺมํ กริสฺสามีติ คจฺฉนฺโต. ปเถ อทฺทสาสิมฺหีติ ปฺจนฺนํ สกฏสตานํ ปุรโต สุขยานเก นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต มหามคฺเค ชนปทมนุสฺเส อทฺทสํ. ปวฑฺฒกายนฺติ วฑฺฒิตกายํ. อาทายาติ อฏฺหิ กาเชหิ คเหตฺวา. อวจมฺหีติ อภาสึ. ภีมกาโยติ ภยชนกกาโย. โภชปุตฺตาติ ลุทฺทปุตฺตเก ปิยสมุทาจาเรนาลปติ. วิเทหปุตฺตาติ วิเทหรฏฺวาสิตาย อาฬารํ อาลปึสุ. วิโกปยิตฺวาติ ฉินฺทิตฺวา. มยฺหิ โว สตฺตโวติ มยํ ปน นาคานํ เวริโน นาม. โภชนตฺถาติ โภชนตฺถาย. มิตฺตฺจ โน โหหีติ ตฺวํ อมฺหากํ มิตฺโต โหหิ, กตคุณํ ชาน.
ตทาสฺสุ เตติ, มหาราช, เตหิ โภชปุตฺเตหิ เอวํ วุตฺเต อหํ เตสํ โสฬส วาหโคเณ นิวาสนปารุปนานิ ปสตํ ปสตํ สุวณฺณมาสเก ภริยานฺจ เนสํ วตฺถาลงฺการํ อทาสึ, อถ เต สงฺขปาลนาคราชานํ ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตโน กกฺขฬตาย สกณฺฏกกาฬเวตฺตลตาย โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิตุํ อารภึสุ. อถาหํ นาคราชานํ กิลมนฺตํ ทิสฺวา อกิลเมนฺโตว อสินา ตา ลตา ฉินฺทิตฺวา ทารกานํ กณฺณเวธโต วฏฺฏินีหรณนิยาเมน อทุกฺขาเปนฺโต สณิกํ นีหรึ, ตสฺมึ กาเล เต โภชปุตฺตา ยํ พนฺธนํ อสฺส นตฺถุโต ปเวเสตฺวา ปาเส ปฏิโมกฺกํ, ตสฺมา พนฺธนา ตํ ¶ อุรคํ โมจยึสุ. ตสฺส นาสโต สห ปาเสน ตํ รชฺชุกํ นีหรึสูติ ทีเปติ. อิติ เต อุรคํ วิสฺสชฺเชตฺวา โถกํ คนฺตฺวา ‘‘อยํ อุรโค ทุพฺพโล, มตกาเล นํ คเหตฺวา คมิสฺสามา’’ติ นิลียึสุ.
ปุณฺเณหีติ โสปิ มุหุตฺตํ ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ มํ ปโลกยิ. ตทาสฺสหนฺติ ตทา อสฺส อหํ. คจฺเฉวาติ เอวํ ตํ อวจนฺติ วทติ. รหทนฺติ กณฺณเวณฺณทหํ. สโมตตนฺติ อุภยตีเรสุ ชมฺพุรุกฺขเวตสรุกฺเขหิ โอตตํ วิตตํ. นิตฺติณฺณภโย ปตีโตติ โส ¶ กิร ตํ ทหํ ปวิสนฺโต อาฬารสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ยาว นงฺคุฏฺา โอตริ, อุทเก ¶ ปวิฏฺฏฺานเมวสฺส นิพฺภยํ อโหสิ, ตสฺมา นิตฺติณฺณภโย ปตีโต หฏฺตุฏฺโ ปาเวกฺขีติ. ปวิสฺสาติ ปวิสิตฺวา. ทิพฺเพน เมติ นาคภวเน ปมาทํ อนาปชฺชิตฺวา มยิ กณฺณเวณฺณตีรํ อนติกฺกนฺเตเยว ทิพฺเพน ปริวาเรน มม ปุรโต ปาตุรโหสิ. อุปฏฺหีติ อุปาคมิ. อพฺภนฺตโรติ หทยมํสสทิโส. ตฺวํ มม พหุปกาโร, สกฺการํ เต กริสฺสามิ. ปสฺส เม นิเวสนานีติ มม นาคภวนํ ปสฺส. มสกฺกสารํ วิยาติ มสกฺกสาโร วุจฺจติ โอสกฺกนปริสกฺกนาภาเวน ฆนสารตาย จ สิเนรุปพฺพตราชา. อยํ ตตฺถ มาปิตํ ตาวตึสภวนํ สนฺธาเยวมาห.
มหาราช! เอวํ วตฺวา โส นาคราชา อุตฺตริ อตฺตโน นาคภวนํ วณฺเณนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อสกฺขรา เจว มุทู สุภา จ;
นีจตฺติณา อปฺปรชา จ ภูมิ, ปาสาทิกา ยตฺถ ชหนฺติ โสกํ.
‘‘อนาวกุลา เวฬุริยูปนีลา, จตุทฺทิสํ อมฺพวนํ สุรมฺมํ;
ปกฺกา จ เปสี จ ผลา สุผุลฺลา, นิจฺโจตุกา ธารยนฺตี ผลานี’’ติ.
ตตฺถ อสกฺขราติ ยา ตตฺถ ภูมิ ปาสาณสกฺขรรหิตา มุทุ สุภา กฺจนรชตมณิมยา สตฺตรตนวาลุกากิณฺณา. นีจตฺติณาติ อินฺทโคปกปิฏฺิสทิสวณฺเณหิ นีจติเณหิ สมนฺนาคตา. อปฺปรชาติ ปํสุรหิตา. ยตฺถ ชหนฺติ โสกนฺติ ยตฺถ ปวิฏฺมตฺตาว นิสฺโสกา โหนฺติ. อนาวกุลาติ ¶ น อวกุลา อขาณุมา อุปริ อุกฺกุลวิกุลภาวรหิตา วา สมสณฺิตา. เวฬุริยูปนีลาติ เวฬุริเยน อุปนีลา, ตสฺมึ นาคภวเน เวฬุริยมยา ปสนฺนสลิลา นีโลภาสา อเนกวณฺณกมลุปฺปลสฺฉนฺนา โปกฺขรณีติ อตฺโถ. จตุทฺทิสนฺติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา จตูสุ ทิสาสุ. ปกฺกา จาติ ตสฺมึ อมฺพวเน อมฺพรุกฺขา ปกฺกผลา จ ¶ อฑฺฒปกฺกผลา จ ตรุณผลา จ ผุลฺลิตาเยวาติ อตฺโถ. นิจฺโจตุกาติ ฉนฺนมฺปิ อุตูนํ อนุรูเปหิ ปุปฺผผเลหิ สมนฺนาคตาติ.
เตสํ วนานํ นรเทว มชฺเฌ, นิเวสนํ ภสฺสรสนฺนิกาสํ;
รชตคฺคฬํ โสวณฺณมยํ อุฬารํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘มณีมยา ¶ โสณฺณมยา อุฬารา, อเนกจิตฺตา สตตํ สุนิมฺมิตา;
ปริปูรา กฺาหิ อลงฺกตาหิ, สุวณฺณกายูรธราหิ ราช.
‘‘โส สงฺขปาโล ตรมานรูโป, ปาสาทมารุยฺห อโนมวณฺโณ;
สหสฺสถมฺภํ อตุลานุภาวํ, ยตฺถสฺส ภริยา มเหสี อโหสิ.
‘‘เอกา จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย เวฬุริยมยํ มหคฺฆํ;
สุภํ มณึ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อโจทิตา อาสนมพฺภิหาสิ.
‘‘ตโต มํ อุรโค หตฺเถ คเหตฺวา, นิสีทยี ปามุขอาสนสฺมึ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวฺหิ เม อฺตโร ครูนํ.
‘‘อฺา จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย วารึ อุปสงฺกมิตฺวา;
ปาทานิ ปกฺขาลยี เม ชนินฺท, ภริยาว ภตฺตู ปติโน ปิยสฺส.
‘‘อปรา ¶ ¶ จ นารี ตรมานรูปา, ปคฺคยฺห โสวณฺณมยาย ปาติยา;
อเนกสูปํ วิวิธํ วิยฺชนํ, อุปนามยี ภตฺต มนฺุรูปํ.
‘‘ตุริเยหิ มํ ภารต ภุตฺตวนฺตํ, อุปฏฺหุํ ภตฺตุ มโน วิทิตฺวา;
ตตุตฺตรึ มํ นิปตี มหนฺตํ, ทิพฺเพหิ กาเมหิ อนปฺปเกหี’’ติ.
ตตฺถ นิเวสนนฺติ ปาสาโท. ภสฺสรสนฺนิกาสนฺติ ปภสฺสรทสฺสนํ. รชตคฺคฬนฺติ รชตทฺวารกวาฏํ. มณีมยาติ เอวรูปา ตตฺถ กูฏาคารา จ คพฺภา จ. ปริปูราติ สมฺปุณฺณา. โส สงฺขปาโลติ, มหาราช, อหํ เอวํ ตสฺมึ นาคภวนํ วณฺเณนฺเต ตํ ทฏฺุกาโม อโหสึ, อถ มํ ตตฺถ เนตฺวา โส สงฺขปาโล หตฺเถ คเหตฺวา ตรมาโน เวฬุริยถมฺเภหิ สหสฺสถมฺภํ ปาสาทํ อารุยฺห ยสฺมึ าเน อสฺส มเหสี อโหสิ, ตํ านํ เนตีติ ทีเปติ. เอกา จาติ มยิ ปาสาทํ อภิรุฬฺเห เอกา อิตฺถี อฺเหิ มณีหิ ชาติมหนฺเตหิ อุเปตํ สุภํ เวฬุริยาสนํ เตน นาคราเชน อวุตฺตาว. อพฺภิหาสีติ อภิหริ, อตฺถรีติ วุตฺตํ โหติ.
ปามุขอาสนสฺมินฺติ ปมุขาสนสฺมึ, อุตฺตมาสเน นิสีทาเปสีติ อตฺโถ. ครูนนฺติ มาตาปิตูนํ ¶ เม ตฺวํ อฺตโรติ เอวํ วตฺวา นิสีทาเปสิ. วิวิธํ วิยฺชนนฺติ วิวิธํ พฺยฺชนํ. ภตฺต มนฺุรูปนฺติ ภตฺตํ มนฺุรูปํ. ภารตาติ ราชานํ อาลปติ. ภุตฺตวนฺตนฺติ ภุตฺตาวึ กตภตฺตกิจฺจํ. อุปฏฺหุนฺติ อเนกสเตหิ ตุริเยหิ คนฺธพฺพํ กุรุมานา อุปฏฺหึสุ. ภตฺตุ มโน วิทิตฺวาติ อตฺตโน ปติโน จิตฺตํ ชานิตฺวา. ตตุตฺตรินฺติ ตโต คนฺธพฺพกรณโต อุตฺตรึ. มํ นิปตีติ โส นาคราชา มํ อุปสงฺกมิ. มหนฺตํ ทิพฺเพหีติ มหนฺเตหิ อุฬาเรหิ ทิพฺเพหิ กาเมหิ เตหิ จ อนปฺปเกหิ.
เอวํ อุปสงฺกมิตฺวา จ ปน คาถมาห –
‘‘ภริยา มเมตา ติสตา อฬาร, สพฺพตฺตมชฺฌา ปทุมุตฺตราภา;
อฬาร เอตาสฺสุ เต กามการา, ททามิ เต ตา ปริจารยสฺสู’’ติ.
ตตฺถ ¶ สพฺพตฺตมชฺฌาติ สพฺพา อตฺตมชฺฌา, ปาณินา คหิตปฺปมาณมชฺฌาติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สุมชฺฌา’’ติ ปาโ. ปทุมุตฺตราภาติ ¶ ปทุมวณฺณอุตฺตราภา, ปทุมวณฺณอุตฺตรจฺฉวิโยติ อตฺโถ. ปริจารยสฺสูติ ตา อตฺตโน ปาทปริจาริกา กโรหีติ วตฺวา ตีหิ อิตฺถิสเตหิ สทฺธึ มหาสมฺปตฺตึ มยฺหํ อทาสิ.
โส อาห –
‘‘สํวจฺฉรํ ทิพฺพรสานุภุตฺวา, ตทาสฺสุหํ อุตฺตริมชฺฌภาสึ;
นาคสฺสิทํ กินฺติ กถฺจ ลทฺธํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ ทิพฺพรสานุภุตฺวาติ ทิพฺเพ กามคุณรเส อนุภวิตฺวา. ตทาสฺสุหนฺติ ตทา อสฺสุ อหํ. นาคสฺสิทนฺติ ภทฺรมุขสฺส สงฺขปาลนาคราชสฺส อิทํ สมฺปตฺติชาตํ กินฺติ กึ นาม กมฺมํ กตฺวา กถฺจ กตฺวา ลทฺธํ, กถเมตํ วิมานเสฏฺํ ตฺวํ อชฺฌคมาสิ, อิติ นํ อหํ ปุจฺฉึ. อธิจฺจลทฺธนฺติ อเหตุนา ลทฺธํ. ปริณามชํ เตติ เกนจิ ตว อตฺถาย ปริณามิตตฺตา ปริณามโต ชาตํ. สยํกตนฺติ การเก ปกฺโกสาเปตฺวา รตนานิ ทตฺวา การิตนฺติ.
ตโต ¶ ปรา ทฺวินฺนมฺปิ วจนปฺปฏิวจนคาถาว –
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘กึ ¶ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘ราชา อโหสึ มคธานมิสฺสโร, ทุยฺโยธโน นาม มหานุภาโว;
โส ¶ อิตฺตรํ ชีวิตํ สํวิทิตฺวา, อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ.
‘‘อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ ยานมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สยนมถนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เตเนว เม ลทฺธมิทํ วิมานํ, ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ;
นจฺเจหิ คีเตหิ จุเปตรูปํ, จิรฏฺิติกํ น จ สสฺสตายํ.
‘‘อปฺปานุภาวา ตํ มหานุภาวํ, เตชสฺสินํ หนฺติ อเตชวนฺโต;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, หตฺถตฺตมาคจฺฉิ วนิพฺพกานํ.
‘‘ภยํ นุ เต อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช นุ เต นานฺวคํ ทนฺตมูลํ;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, กิเลสมาปชฺชิ วนิพฺพกานํ.
‘‘น ¶ เม ภยํ อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช น สกฺกา มม เตหิ หนฺตุํ;
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ อฬาร, อุโปสถํ นิจฺจมุปาวสามิ;
อถาคมุํ โสฬส โภชปุตฺตา, รชฺชุํ คเหตฺวาน ทฬฺหฺจ ปาสํ.
‘‘เภตฺวาน ¶ นาสํ อติกสฺส รชฺชุํ, นยึสุ มํ สมฺปริคยฺห ลุทฺทา;
เอตาทิสํ ทุกฺขมหํ ติติกฺขํ, อุโปสถํ อปฺปฏิโกปยนฺโต.
‘‘เอกายเน ตํ ปเถ อทฺทสํสุ, พเลน วณฺเณน จุเปตรูปํ;
สิริยา ปฺาย จ ภาวิโตสิ, กึ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิ.
‘‘น ปุตฺตเหตู น ธนสฺส เหตู, น อายุโน จาปิ อฬาร เหตุ;
มนุสฺสโยนึ อภิปตฺถยาโน, ตสฺมา ปรกฺกม ตโป กโรมิ.
‘‘ตฺวํ โลหิตกฺโข วิหตนฺตรํโส, อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ;
สุโรสิโต โลหิตจนฺทเนน, คนฺธพฺพราชาว ทิสา ปภาสสิ.
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, เสยฺโย อิโต เกน มนุสฺสโลโก.
‘‘อฬาร ¶ นาฺตฺร มนุสฺสโลกา, สุทฺธีว สํวิชฺชติ สํยโม วา;
อหฺจ ลทฺธาน มนุสฺสโยนึ, กาหามิ ชาติมรณสฺส อนฺตํ.
‘‘สํวจฺฉโร เม วสโต ตวนฺติเก, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
อามนฺตยิตฺวาน ปเลมิ นาค, จิรปฺปวุฏฺโสฺมิ อหํ ชนินฺท.
‘‘ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ, นิจฺจานุสิฏฺา อุปติฏฺเถตํ;
กจฺจินฺนุ ¶ ตํ นาภิสปิตฺถ โกจิ, ปิยฺหิ เม ทสฺสนํ ตุยฺหํ อฬาร.
‘‘ยถาปิ มาตู จ ปิตู อคาเร, ปุตฺโต ปิโย ปฏิวิหิโต วเสยฺย;
ตโตปิ มยฺหํ อิธเมว เสยฺโย, จิตฺตฺหิ เต นาค มยี ปสนฺนํ.
‘‘มณี ¶ มมํ วิชฺชติ โลหิตงฺโก, ธนาหโร มณิรตนํ อุฬารํ;
อาทาย ตฺวํ คจฺฉ สกํ นิเกตํ, ลทฺธา ธนํ ตํ มณิโมสฺสชสฺสู’’ติ.
ตตฺถ กึ เต วตนฺติ กึ ตว วตสมาทานํ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺจริยํ. โอปานภูตนฺติ จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ ยถาสุขํ ปริภฺุชิตพฺพวิภวํ. น จ สสฺสตายนฺติ จิรฏฺิติกํ สมานมฺปิ เจ ตํ มยฺหํ สสฺสตํ น โหตีติ เม กเถติ.
อปฺปานุภาวาติ โภชปุตฺเต สนฺธายาห. หนฺตีติ อฏฺสุ าเนสุ สูเลหิ วิชฺฌนฺตา กึการณา หนึสุ. กึ ปฏิจฺจาติ กึ สนฺธาย ตฺวํ ตทา เตสํ หตฺถตฺตํ อาคจฺฉิ วสํ อุปคโต. วนิพฺพกานนฺติ โภชปุตฺตา อิธ ‘‘วนิพฺพกา’’ติ วุตฺตา. เตโช นุ เต นานฺวคํ ทนฺตมูลนฺติ กึ นุ ตว เตโช ¶ โภชปุตฺเต ทิสฺวา ตทา ภยํ มหนฺตํ อนฺวคตํ, อุทาหุ วิสํ ทนฺตมูลํ น อนฺวคตํ. กิเลสนฺติ ทุกฺขํ. วนิพฺพกานนฺติ โภชปุตฺตานํ สนฺติเก, โภชปุตฺเต นิสฺสายาติ อตฺโถ.
เตโช น สกฺกา มม เตหิ หนฺตุนฺติ มม วิสเตโช อฺสฺส เตเชน อภิหนฺตุมฺปิ น สกฺกา. สตนฺติ พุทฺธาทีนํ. ธมฺมานีติ สีลสมาธิปฺาขนฺติอนุทฺทยเมตฺตาภาวนาสงฺขาตานิ ธมฺมานิ. สุกิตฺติตานีติ สุวณฺณิตานิ สุกถิตานิ. กินฺติ กตฺวา? สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานีติ เตหิ สมุทฺทเวลา วิย สปฺปุริเสหิ ชีวิตตฺถมฺปิ ทุรจฺจยานีติ วณฺณิตานิ, ตสฺมา อหํ สีลเภทภเยน ขนฺติเมตฺตาทิสมนฺนาคโต หุตฺวา มม โกปสฺส สีลเวลนฺตํ อติกฺกมิตุํ น อทาสินฺติ อาห.
‘‘อิมิสฺสา ปน สงฺขปาลธมฺมเทสนาย ทสปิ ปารมิโย ลพฺภนฺติ. ตทา หิ มหาสตฺเตน สรีรสฺส ปริจฺจตฺตภาโว ทานปารมี นาม โหติ, ตถารูเปนาปิ วิสเตเชน สีลสฺส อภินฺนตา สีลปารมี, นาคภวนโต นิกฺขมิตฺวา สมณธมฺมกรณํ เนกฺขมฺมปารมี, ‘อิทฺจิทฺจ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ สํวิทหนํ ปฺาปารมี, อธิวาสนวีริยํ วีริยปารมี, อธิวาสนขนฺติ ขนฺติปารมี, สจฺจสมาทานํ สจฺจปารมี, ‘มม สีลํ น ภินฺทิสฺสามี’ติ อธิฏฺานํ อธิฏฺานปารมี, อนุทฺทยภาโว ¶ เมตฺตาปารมี, เวทนาย มชฺฌตฺตภาโว อุเปกฺขาปารมี’’ติ.
อถาคมุนฺติ อเถกทิวสํ วมฺมิกมตฺถเก นิปนฺนํ ทิสฺวา โสฬส โภชปุตฺตา ขรรชฺชฺุจ ทฬฺหปาสฺจ ¶ สูลานิ จ คเหตฺวา มม สนฺติกํ อาคตา. เภตฺวานาติ มม สรีรํ อฏฺสุ าเนสุ ภินฺทิตฺวา สกณฺฏกกาฬเวตฺตลตา ปเวเสตฺวา. นาสํ อติกสฺส รชฺชุนฺติ โถกํ คนฺตฺวา สีสํ เม โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา มหามคฺเค นิปชฺชาเปตฺวา ปุน นาสมฺปิ เม ภินฺทิตฺวา วฏฺฏรชฺชุํ อติกสฺส อาวุนิตฺวา กาชโกฏิยํ ลคฺเคตฺวา สมนฺตโต ปริคฺคเหตฺวา มํ นยึสุ.
อทฺทสํสูติ, สมฺม สงฺขปาล, เต โภชปุตฺตา เอกายเน เอกคมเน ชงฺฆปทิกมคฺเค ตํ พเลน จ วณฺเณน จ อุเปตรูปํ ปสฺสึสุ, ตฺวํ ปน อิสฺสริยโสภคฺคสิริยา จ ปฺาย จ ภาวิโต วฑฺฒิโต, โส ตฺวํ เอวรูโป สมาโนปิ ¶ กิมตฺถํ ตปํ กโรสิ, กิมิจฺฉนฺโต อุโปสถวาสํ วสสิ, สีลํ รกฺขสิ. ‘‘อทฺทสาสิ’’นฺติปิ ปาโ, อหํ เอกายเน มหามคฺเค ตํ อทฺทสินฺติ อตฺโถ. อภิปตฺถยาโนติ ปตฺเถนฺโต. ตสฺมาติ ยสฺมา มนุสฺสโยนึ ปตฺเถมิ, ตสฺมา วีริเยน ปรกฺกมิตฺวา ตโปกมฺมํ กโรมิ.
สุโรสิโตติ สุฏฺุ มนุลิตฺโต. อิโตติ อิมมฺหา นาคภวนา มนุสฺสโลโก เกน อุตฺตริตโร. สุทฺธีติ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตา วิสุทฺธิ. สํยโมติ สีลํ. อิทํ โส มนุสฺสโลเกเยว พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานํ อุปฺปตฺตึ สนฺธายาห. กาหามีติ อตฺตโน อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ กโรนฺโต ชาติชรามรณสฺสนฺตํ กริสฺสามีติ. เอวํ, มหาราช, โส สงฺขปาโล มนุสฺสโลกํ วณฺเณสิ. สํวจฺฉโร เมติ เอวํ, มหาราช, ตสฺมึ มนุสฺสโลกํ วณฺเณนฺเต อหํ ปพฺพชฺชาย สิเนหํ กตฺวา เอตทโวจํ. ตตฺถ อุปฏฺิโตสฺมีติ อนฺนปาเนน เจว ทิพฺเพหิ จ กามคุเณหิ ปริจิณฺโณ มานิโต อสฺมิ. ปเลมีติ ปเรมิ คจฺฉามิ. จิรปฺปวุฏฺโสฺมีติ อหํ มนุสฺสโลกโต จิรปฺปวุฏฺโ อสฺมิ.
นาภิสปิตฺถาติ กจฺจิ นุ โข มม ปุตฺตาทีสุ โกจิ ตํ น อกฺโกสิ น ปริภาสีติ ปุจฺฉติ. ‘‘นาภิสชฺเชถา’’ติปิ ปาโ, น โกเปสีติ อตฺโถ. ปฏิวิหิโตติ ปฏิชคฺคิโต. มณี มมนฺติ สเจ, สมฺม อาฬาร, คจฺฉสิเยว, เอวํ สนฺเต มม โลหิตงฺโก ธนหารโก สพฺพกามทโท มณิ สํวิชฺชติ, ตํ อุฬารํ มณิรตนํ อาทาย ตว เคหํ คจฺฉ, ตตฺถ อิมสฺสานุภาเวน ยาวทิจฺฉกํ ธนํ ลทฺธา ปุน อิมํ มณึ โอสฺสชสฺสุ, โอสฺสชนฺโต จ อฺตฺถ อโนสฺสชิตฺวา อตฺตโน อุทกจาฏิยํ โอสฺสเชยฺยาสีติ วตฺวา มยฺหํ มณิรตนํ อุปเนสีติ วทติ.
เอวํ วตฺวา อาฬาโร ‘‘อถาหํ, มหาราช, นาคราชานํ เอตทโวจํ – ‘สมฺม, นาหํ ธเนนตฺถิโก, ปพฺพชิตุํ ปน อิจฺฉามี’ติ ¶ ปพฺพชิตปริกฺขารํ ยาจิตฺวา เตเนว สทฺธึ นาคภวนา ¶ นิกฺขมิตฺวา ตํ นิวตฺเตตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิโตมฺหี’’ติ วตฺวา รฺโ ธมฺมกถํ กเถนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ทิฏฺา มยา มานุสกาปิ กามา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ¶ ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุทฺธา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย’’ติ.
ตตฺถ สทฺธายาติ กมฺมฺจ ผลฺจ นิพฺพานฺจ สทฺทหิตฺวา. ทุมปฺผลานีว ปตนฺตีติ ยถา รุกฺขผลานิ ปกฺกานิปิ อปกฺกานิปิ ปตนฺติ, ตถา มาณวา ทหรา จ วุทฺธา จ ปตนฺติ. อปณฺณกนฺติ อวิรทฺธํ นิยฺยานิกํ. สามฺเมว เสยฺโยติ ปพฺพชฺชาว อุตฺตมาติ ปพฺพชฺชาย คุณํ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ, มหาราชาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน ตวฺจฬาร, กาหามิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
ตตฺถ เย พหุานจินฺติโนติ เย พหูนิ การณานิ ชานนฺติ. นาคฺจาติ ตถา อปฺปมาทวิหารินํ นาคราชานฺจ ตว จ วจนํ สุตฺวา.
อถสฺส อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ตาปโส โอสานคาถมาห –
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน มมฺจ ราช, กโรหิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
เอวํ ¶ โส รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ตตฺเถว จตฺตาโร วสฺสานมาเส วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ยาวชีวํ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. สงฺขปาโลปิ ยาวชีวํ อุโปสถวาสํ วสิตฺวา ราชา จ ทานาทีนิ ปฺุานิ กริตฺวา ยถากมฺมํ คตา.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ตาปโส กสฺสโป อโหสิ, พาราณสิราชา อานนฺโท, อาฬาโร สาริปุตฺโต, สงฺขปาลนาคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สงฺขปาลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๕๒๕] ๕. จูฬสุตโสมชาตกวณฺณนา
อามนฺตยามิ ¶ นิคมนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เนกฺขมฺมปารมึ อารพฺภ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ มหานารทกสฺสปชาตกสทิสเมว (ชา. ๒.๒๒.๑๑๕๓ อาทโย). อตีเต ปน พาราณสี สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, ตตฺถ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อชฺฌาวสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ทสมาสจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺส ปน ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ อโหสิ, เตนสฺส ‘‘โสมกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สุตวิตฺตโก สวนสีโล อโหสิ, เตน นํ ‘‘สุตโสโม’’ติ สฺชานึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา อาคโต ปิตุ สนฺตกํ เสตจฺฉตฺตํ ลภิตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, มหนฺตํ อิสฺสริยํ อโหสิ. ตสฺส จนฺทาเทวิปฺปมุขานิ โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ. โส อปรภาเค ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒนฺโต ฆราวาเส อนภิรโต อรฺํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตุกาโม อโหสิ.
โส เอกทิวสํ กปฺปกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ยทา เม, สมฺม, สิรสฺมึ ปลิตํ ปสฺเสยฺยาสิ, ตทา เม อาโรเจยฺยาสี’’ติ อาห. กปฺปโก ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปรภาเค ปลิตํ ทิสฺวา อาโรเจตฺวา ‘‘เตน หิ นํ, สมฺม กปฺปก, อุทฺธริตฺวา มม หตฺเถ ปติฏฺเปหี’’ติ วุตฺเต สุวณฺณสณฺฑาเสน อุทฺธริตฺวา รฺโ หตฺเถ เปสิ. ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต ‘‘ชราย เม สรีรํ อภิภูต’’นฺติ ภีโต ตํ ปลิตํ คเหตฺวาว ปาสาทา โอตริตฺวา มหาชนสฺส ¶ ทสฺสนฏฺาเน ปฺตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา เสนาปติปฺปมุขานิ อสีติอมจฺจสหสฺสานิ ปุโรหิตปฺปมุขานิ สฏฺิพฺราหฺมณสหสฺสานิ อฺเ จ รฏฺิกชานปทเนคมาทโย พหู ชเน ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สิรสฺมึ เม ปลิตํ ชาตํ, อหํ มหลฺลโกสฺมิ, มม ปพฺพชิตภาวํ ชานาถา’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อามนฺตยามิ นิคมํ, มิตฺตามจฺเจ ปริสฺสเช;
สิรสฺมึ ปลิตํ ชาตํ, ปพฺพชฺชํ ทานิ โรจห’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อามนฺตยามีติ ชานาเปมิ. โรจหนฺติ ‘‘โรเจมิ อหํ, ตสฺส เม, โภนฺโต! ปพฺพชิตภาวํ ชานาถา’’ติ.
ตํ ¶ สุตฺวา เตสุ เอโก วิสารทปฺปตฺโต หุตฺวา คาถมาห –
‘‘อภุํ เม กถํ นุ ภณสิ, สลฺลํ เม เทว อุรสิ กปฺเปสิ;
สตฺตสตา เต ภริยา, กถํ นุ เต ตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ.
ตตฺถ อภุนฺติ อวฑฺฒึ. อุรสิ กปฺเปสีติ อุรสฺมึ สุนิสิตโธตสตฺตึ จาเรสิ. สตฺตสตาติ สมชาติกา ขตฺติยกฺา สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. กถํ นุ เต ตา ภวิสฺสนฺตีติ ตา ตว ภริยา ตยิ ปพฺพชิเต อนาถา นิปฺปจฺจยา กถํ ภวิสฺสนฺติ, เอตา อนาถา กตฺวา ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา นาม น ยุตฺตาติ.
ตโต มหาสตฺโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ปฺายิหินฺติ เอตา, ทหรา อฺมฺปิ ตา คมิสฺสนฺติ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ ปฺายิหินฺตีติ อตฺตโน กมฺเมน ปฺายิสฺสนฺติ. อหํ เอตาสํ กึ โหมิ, สพฺพาเปตา ทหรา, โย อฺโ ราชา ภวิสฺสติ, ตํ เอตา คมิสฺสนฺตีติ.
อมจฺจาทโย โพธิสตฺตสฺส ปฏิวจนํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา ตสฺส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สา ตุริตตุริตา อาคนฺตฺวา ¶ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ตาต, ปพฺพชิตุกาโมสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถาโย อภาสิ –
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยสฺส เต โหมหํ มาตา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยํ ตํ อหํ วิชายิสฺสํ;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทวา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ทุลฺลทฺธนฺติ ยํ เอตํ มยา ลภนฺติยา ปุตฺตํ ชมฺมํ ลทฺธํ ทุลฺลทฺธํ. ยํ เมติ เยน การเณน มยิ นานปฺปการกํ วิปลนฺติยา ตฺวํ ปพฺพชิตุํ อิจฺฉสิ, เตน การเณน ตาทิสสฺส ปุตฺตสฺส ลภนํ มม ทุลฺลทฺธํ นามาติ.
โพธิสตฺโต เอวํ ปริเทวมานายปิ มาตรา สทฺธึ กิฺจิ น กเถสิ. สา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา สยเมว เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถสฺส ปิตุ อาโรเจสุํ. โส อาคนฺตฺวา เอกํ ตาว คาถมาห –
‘‘โก นาเมโส ธมฺโม, สุตโสม กา จ นาม ปพฺพชฺชา;
ยํ โน อมฺเห ชิณฺเณ, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทวา’’ติ.
ตตฺถ ยํ โน อมฺเหติ ยํ ตฺวํ อมฺหากํ ปุตฺโต สมาโน อมฺเห ชิณฺเณ ปฏิชคฺคิตพฺพกาเล อปฺปฏิชคฺคิตฺวา ปปาเต สิลํ ปวฏฺเฏนฺโต วิย ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข ปพฺพชสิ, เตน ตํ วทามิ โก นาเมโส ตว ธมฺโมติ อธิปฺปาโย.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตุณฺหี อโหสิ. อถ นํ ปิตา, ‘‘ตาต สุตโสม, สเจปิ เต มาตาปิตูสุ สิเนโห นตฺถิ, ปุตฺตธีตโร เต พหู ตรุณา, ตยา วินา วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, เตสํ วุฑฺฒิปฺปตฺตกาเล ปพฺพชิสฺสสี’’ติ วตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘ปุตฺตาปิ ¶ ตุยฺหํ พหโว, ทหรา อปฺปตฺตโยพฺพนา;
มฺชู เตปิตํ อปสฺสนฺตา, มฺเ ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺตี’’ติ.
ตตฺถ มฺชูติ มธุรวจนา. นิคจฺฉนฺตีติ นิคจฺฉิสฺสนฺติ กายิกเจตสิกทุกฺขํ ปฏิลภิสฺสนฺตีติ มฺามิ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘ปุตฺเตหิ จ เม เอเตหิ, ทหเรหิ อปฺปตฺตโยพฺพเนหิ;
มฺชูหิ สพฺเพหิปิ ตุมฺเหหิ, จิรมฺปิ ตฺวา วินาสภาโว’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สพฺเพหิปิ ตุมฺเหหีติ, ตาต, น เกวลํ ปุตฺเตเหว, อถ โข ตุมฺเหหิปิ อฺเหิปิ สพฺพสงฺขาเรหิ จิรํ ตฺวาปิ ทีฆมทฺธานํ ตฺวาปิ วินาสภาโวว นิยโต. สกลสฺมิมฺปิ หิ โลกสนฺนิวาเส เอกสงฺขาโรปิ นิจฺโจ นาม นตฺถีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ปิตุ ธมฺมกถํ กเถสิ. โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. อถสฺส สตฺตสตานํ ภริยานํ อาโรจยึสุ. ตา จ ปาสาทา โอรุยฺห ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปริเทวมานา คาถมาหํสุ –
‘‘ฉินฺนํ นุ ตุยฺหํ หทยํ, อทุ เต กรุณา จ นตฺถิ อมฺเหสุ;
ยํ โน วิกนฺทนฺติโย, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทวา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – สามิ สุตโสม, อมฺเห วิธวา กตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อปฺปมตฺตกสฺสปิ สิเนหสฺส อภาเวน ตว หทยํ อมฺเหสุ ฉินฺนํ นุ, อุทาหุ กรุณาย อภาเวน การฺุํ วา นตฺถิ, ยํ โน เอวํ วิกนฺทนฺติโย ปหาย ปพฺพชสีติ.
มหาสตฺโต ตาสํ ปาทมูเล ปริวตฺติตฺวา ปริเทวมานานํ ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘น ¶ จ มยฺหํ ฉินฺนํ หทยํ, อตฺถิ กรุณาปิ มยฺหํ ตุมฺเหสุ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ สคฺคฺจาติ อหํ สคฺคฺจ ปตฺถยนฺโต ยสฺมา อยํ ปพฺพชฺชา นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตา, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามิ, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ ตา อสฺสาเสสิ.
อถสฺส อคฺคมเหสิยา อาโรเจสุํ. สา ครุภารา ปริปุณฺณคพฺภาปิ สมานา อาคนฺตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ทุลฺลทฺธํ ¶ เม อาสิ สุตโสม, ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ ¶ เม อาสิ สุตโสม, ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม กุจฺฉิปฏิสนฺธึ, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ปริปกฺโก เม คพฺโภ, กุจฺฉิคโต ยาว นํ วิชายามิ;
มาหํ เอกา วิธวา, ปจฺฉา ทุกฺขานิ อทฺทกฺขิ’’นฺติ.
ตตฺถ ยํ เมติ ยสฺมา มม วิลปนฺติยา ตฺวํ อนเปกฺโข ปพฺพชสิ, ตสฺมา ยํ มยา ตว สนฺติกา อคฺคมเหสิฏฺานํ ลทฺธํ, ตํ ทุลฺลทฺธเมว อาสิ. ทุติยคาถาย ยสฺมา มํ ตฺวํ กุจฺฉิปฏิสนฺธึ ปหาย อนเปกฺโข ปพฺพชสิ, ตสฺมา ยํ มยา ตว ภริยตฺตํ ลทฺธํ, ตํ ทุลฺลทฺธํ เมติ อตฺโถ. ยาว นนฺติ ยาวาหํ ตํ คพฺภํ วิชายามิ, ตาว อธิวาเสหีติ.
ตโต มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘ปริปกฺโก เต คพฺโภ, กุจฺฉิคโต อิงฺฆ ตฺวํ วิชายสฺสุ;
ปุตฺตํ ¶ อโนมวณฺณํ, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตนฺติ, ภทฺเท, ตว คพฺโภ ปริปกฺโกติ ชานามิ, ตฺวํ ปน วิชายมานา ปุตฺตํ วิชายิสฺสสิ, น ธีตรํ, สา ตฺวํ โสตฺถินา วิชายสฺสุ ปุตฺตํ, อหํ ปน สทฺธึ ตยา ตํ ปุตฺตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิเยวาติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺาย, เทว, อมฺหากํ สิรี นาม นตฺถี’’ติ อุโภหิ หตฺเถหิ หทยํ ธารยมานา อสฺสูนิ มฺุจนฺตี มหาสทฺเทน ปริเทวิ. อถ นํ สมสฺสาเสนฺโต มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘มา ¶ ตฺวํ จนฺเท รุทิ, มา โสจิ วนติมิรมตฺตกฺขิ;
อาโรห วรปาสาทํ, อนเปกฺโข อหํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ มา ตฺวํ จนฺเท รุทีติ, ภทฺเท จนฺทาเทวิ, ตฺวํ มา โรทิ มา โสจิ. วนติมิรมตฺตกฺขีติ คิริกณฺณิกปุปฺผสมานเนตฺเต. ปาฬิยํ ปน ‘‘โกวิฬารตมฺพกฺขี’’ติ ลิขิตํ, ตสฺสา โกวิฬารปุปฺผํ วิย ตมฺพเนตฺเตติ อตฺโถ.
สา ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา าตุํ อสกฺโกนฺตี ปาสาทํ อารุยฺห โรทมานา นิสีทิ. อถ นํ โพธิสตฺตสฺส เชฏฺปุตฺโต ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เม มาตา โรทนฺตี นิสินฺนา’’ติ ตํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘โก ตํ อมฺม โกเปสิ, กึ โรทสิ เปกฺขสิ จ มํ พาฬฺหํ;
กํ อวชฺฌํ ฆาเตมิ, าตีนํ อุทิกฺขมานาน’’นฺติ.
ตตฺถ โกเปสีติ, อมฺม! โก นาม ตํ โกเปสิ, โก เต อปฺปิยํ อกาสิ. เปกฺขสิ จาติ มํ พาฬฺหํ เปกฺขนฺตี กึการณา โรทสีติ อธิปฺปาโย. กํ อวชฺฌํ ฆาเตมีติ อฆาเตตพฺพมฺปิ กํ ฆาเตมิ อตฺตโน าตีนํ อุทิกฺขมานานฺเว, อกฺขาหิ เมติ ปุจฺฉติ.
ตโต เทวี คาถมาห –
‘‘น หิ โส สกฺกา หนฺตุํ, วิชิตาวี โย มํ ตาต โกเปสิ;
ปิตา ¶ เต มํ ตาต อวจ, อนเปกฺโข อหํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ วิชิตาวีติ, ตาต, โย มํ อิมิสฺสา ปถวิยา วิชิตาวี โกเปสิ, อปฺปิยสมุทาจาเรน เม หทเย โกปฺจ โสกฺจ ปเวเสสิ, โส ตยา หนฺตุํ น สกฺกา, มฺหิ, ตาต, ตว ปิตา ‘‘อหํ รชฺชสิริฺจ ตฺจ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อวจ, อิทํ เม โรทนการณนฺติ.
โส ¶ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘อมฺม! กึ นาม ตฺวํ กเถสิ, นนุ เอวํ สนฺเต มยํ อนาถา นาม ภวิสฺสามา’’ติ ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘โยหํ ปุพฺเพ นิยฺยามิ, อุยฺยานํ มตฺตกฺุชเร จ โยเธมิ;
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสามี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – โย อหํ ปุพฺเพ จตุอาชฺยุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ รถํ อภิรุยฺห อุยฺยานํ คจฺฉามิ, มตฺตกฺุชเร จ โยเธมิ, อฺเหิ จ อสฺสกีฬาทีหิ กีฬามิ, สฺวาหํ อิทานิ สุตโสเม ปพฺพชิเต กถํ กริสฺสามีติ?
อถสฺส ¶ กนิฏฺภาตา สตฺตวสฺสิโก เต อุโภปิ โรทนฺเต ทิสฺวา มาตรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อมฺม! กึการณา ตุมฺเห โรทถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ มา โรทถ, อหํ ตาตสฺส ปพฺพชิตุํ น ทสฺสามี’’ติ อุโภปิ เต อสฺสาเสตฺวา ธาติยา สทฺธึ ปาสาทา โอรุยฺห ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ กิร อมฺเห อกามเก ปหาย ‘ปพฺพชามี’ติ วทสิ, อหํ เต ปพฺพชิตุํ น ทสฺสามี’’ติ ปิตรํ คีวาย ทฬฺหํ คเหตฺวา คาถมาห –
‘‘มาตุจฺจ เม รุทนฺตฺยา, เชฏฺสฺส จ ภาตุโน อกามสฺส;
หตฺเถปิ เต คเหสฺสํ, น หิ คจฺฉสิ โน อกามาน’’นฺติ.
มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เม ปริปนฺถํ กโรติ, เกน นุ โข นํ อุปาเยน ปฏิกฺกมาเปยฺย’’นฺติ. ตโต ธาตึ โอโลเกตฺวา, ‘‘อมฺม! ธาติ หนฺทิมํ มณิกฺขนฺธปิฬนฺธนํ, ตเวโส โหตุ ¶ หตฺเถ, ปุตฺตํ อปเนหิ, มา เม อนฺตรายํ กรี’’ติ สยํ ปุตฺตํ หตฺเถ คเหตฺวา อปเนตุํ อสกฺโกนฺโต ตสฺสา ลฺชํ ปฏิชาเนตฺวา คาถมาห –
‘‘อุฏฺเหิ ตฺวํ ธาติ, อิมํ กุมารํ รเมหิ อฺตฺถ;
มา เม ปริปนฺถมกาสิ, สคฺคํ มม ปตฺถยานสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อิมํ กุมารนฺติ, อมฺม! ธาติ ตฺวํ อุฏฺเหิ, อิมํ กุมารํ อปเนตฺวา อาคนฺตฺวา อิมํ มณึ คเหตฺวา อฺตฺถ นํ อภิรเมหีติ.
สา ลฺชํ ลภิตฺวา กุมารํ สฺาเปตฺวา อาทาย อฺตฺถ คนฺตฺวา ปริเทวมานา คาถมาห –
‘‘ยํ นูนิมํ ทเทยฺยํ ปภงฺกรํ, โก นุ เม อิมินาตฺโถ;
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กึ นุ เมนํ กริสฺสามี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยํ นูน อหํ อิมํ ลฺชตฺถาย คหิตํ ปภงฺกรํ สุปฺปภาสํ มณึ ทเทยฺยํ, โก นุ มยฺหํ สุตโสมนรินฺเท ปพฺพชิเต อิมินา อตฺโถ, กึ นุ เมนํ กริสฺสามิ, อหํ ตสฺมึ ปพฺพชิเต อิมํ ลภิสฺสามิ, ลภนฺตีปิ จ กึ นุ โข เอตํ กริสฺสามิ, ปสฺสถ เม กมฺมนฺติ.
ตโต ¶ มหาเสนคุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา ‘‘เคเห เม ธนํ มนฺท’นฺติ สฺํ กโรติ มฺเ, พหุภาวมสฺส กเถสฺสามี’’ติ. โส อุฏฺาย วนฺทิตฺวา คาถมาห –
‘‘โกโส จ ตุยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ ตุยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ ตุยฺหํ วิชิตา, รมสฺสุ มา ปพฺพชิ เทวา’’ติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘โกโส จ มยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ มยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ มยฺหํ วิชิตา, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ตสฺมึ อปคเต กุลวฑฺฒนเสฏฺิ นาม อุฏฺาย วนฺทิตฺวา คาถมาห –
‘‘มยฺหมฺปิ ¶ ธนํ ปหูตํ, สงฺขฺยาตุํ โนปิ เทว สกฺโกมิ;
ตํ เต ททามิ สพฺพมฺปิ, รมสฺสุ มา ปพฺพชิ เทวา’’ติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต คาถมาห –
‘‘ชานามิ ธนํ ปหูตํ, กุลวฑฺฒน ปูชิโต ตยา จสฺมิ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตํ สุตฺวา กุลวฑฺฒเน อปคเต มหาสตฺโต โสมทตฺตํ กนิฏฺภาตรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ตาต, อหํ ปฺชรปกฺขิตฺโต วนกุกฺกุโฏ วิย อุกฺกณฺิโต, มํ ฆราวาเส อนภิรติ อภิภวติ, อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, ตฺวํ อิมํ รชฺชํ ปฏิปชฺชา’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘อุกฺกณฺิโตสฺมิ พาฬฺหํ, อรติ มํ โสมทตฺต อาวิสติ;
พหุกาปิ เม อนฺตรายา, อชฺเชวาหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ.
ตํ สุตฺวา โสปิ ปพฺพชิตุกาโม ตํ ทีเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘อิทฺจ ¶ ตุยฺหํ รุจิตํ, สุตโสม อชฺเชว ทานิ ตฺวํ ปพฺพช;
อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น อุสฺสเห ตยา วินา อหํ าตุ’’นฺติ.
อถ นํ โส ปฏิกฺขิปิตฺวา อุปฑฺฒํ คาถมาห –
‘‘น หิ สกฺกา ปพฺพชิตุํ, นคเร น หิ ปจฺจติ ชนปเท จา’’ติ.
ตตฺถ ¶ น หิ ปจฺจตีติ อิทาเนว ตาว มม ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ สุตฺวาว อิมสฺมึ ทฺวาทสโยชนิเก สุทสฺสนนคเร จ สกลชนปเท จ น ปจฺจติ, โกจิ อุทฺธเน อคฺคึ น ชาเลติ, อมฺเหสุ ปน ทฺวีสุ ปพฺพชิเตสุ อนาถาว รฏฺวาสิโน ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา น หิ สกฺกา ตยา ปพฺพชิตุํ, อหเมว ปพฺพชิสฺสามีติ.
ตํ สุตฺวา มหาชโน มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ปริวตฺติตฺวา ปริเทวนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสามา’’ติ.
ตโต มหาสตฺโต ‘‘อลํ มา โสจยิตฺถ, อหํ จิรมฺปิ ตฺวา ตุมฺเหหิ วินา ภวิสฺสามิ, อุปฺปนฺนสงฺขาโร หิ นิจฺโจ นาม นตฺถี’’ติ มหาชนสฺส ธมฺมํ กเถนฺโต อาห –
‘‘อุปนียติทํ ¶ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, น จ ปมชฺชิตุํ กาโล.
‘‘อุปนียติทํ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, อนฺธพาลา ปมชฺชนฺติ.
‘‘เต วฑฺฒยนฺติ นิรยํ, ติรจฺฉานโยนิฺจ เปตฺติวิสยฺจ;
ตณฺหาย พนฺธนพทฺธา, วฑฺเฒนฺติ อสุรกาย’’นฺติ.
ตตฺถ อุปนียติทํ มฺเติ, ตาต, ‘‘อิทํ ชีวิตํ อุปนียตี’’ติ อหํ มฺามิ. อฺเสุ สุตฺเตสุ อุปสํหรณตฺโถ อุปนิยฺยนตฺโถ, อิธ ปน ปริยาทานตฺโถ. ตสฺมา ยถา ปริตฺตํ อุทกํ ¶ รชกานํ ขารจงฺกวาเร ปกฺขิตฺตํ สีฆํ ปริยาทิยติ, ตถา ชีวิตมฺปิ. เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต ตํ ปริตฺตกํ อายุสงฺขารํ คเหตฺวา วิจรนฺตานํ สตฺตานํ น ปฺุกิริยาย ปมชฺชิตุํ กาโล, อปฺปมาโทว กาตุํ วฏฺฏตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อนฺธพาลา ปมชฺชนฺตีติ อชรามรา วิย หุตฺวา คูถกลเล สูกรา วิย หุตฺวา กามปงฺเก นิมุชฺชนฺตา ¶ ปมชฺชนฺติ. อสุรกายนฺติ กาฬกฺชิกอสุรโยนิฺจ วฑฺเฒนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ มหาสตฺโต มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ปุพฺพกํ นาม ปาสาทํ อารุยฺห สตฺตมาย ภูมิยา ิโต ขคฺเคน จูฬํ ฉินฺทิตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ กิฺจิ น โหมิ, อตฺตโน ราชานํ คณฺหถา’’ติ สเวนํ จูฬํ มหาชนสฺส อนฺตเร ขิปิ. ตํ คเหตฺวา มหาชโน ภูมิยํ ปริวฏฺเฏนฺโต ปริวฏฺเฏนฺโต ปริเทวิ. ตสฺมึ าเน มหนฺตํ รชคฺคํ อุฏฺหิ. ปฏิกฺกมิตฺวา ิตชโน ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘รฺา จูฬํ ฉินฺทิตฺวา สเวนา จูฬา มหาชนสฺส อนฺตเร ขิตฺตา ภวิสฺสติ, เตนายํ ปาสาทสฺส อวิทูเร รชวฏฺฏิ อุคฺคตา’’ติ ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘อูหฺเต รชคฺคํ อวิทูเร, ปุพฺพกมฺหิ จ ปาสาเท;
มฺเ โน เกสา ฉินฺนา, ยสสฺสิโน ธมฺมราชสฺสา’’ติ.
ตตฺถ อูหฺเตติ อุฏฺหติ. รชคฺคนฺติ รชกฺขนฺโธ. อวิทูเรติ อิโต อมฺหากํ ิตฏฺานโต อวิทูเร. ปุพฺพกมฺหีติ ปุพฺพกปาสาทสฺส สมีเป. มฺเ โนติ อมฺหากํ ธมฺมราชสฺส เกสา ฉินฺนา ภวิสฺสนฺตีติ มฺาม.
มหาสตฺโต ¶ ปริจาริกํ เปเสตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร อาหราเปตฺวา กปฺปเกน เกสมสฺสุํ โอหาราเปตฺวา อลงฺการํ สยนปิฏฺเ ปาเตตฺวา รตฺตปฏานํ ทสานิ ฉินฺทิตฺวา ตานิ กาสายานิ นิวาเสตฺวา มตฺติกาปตฺตํ วามอํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย มหาตเล อปราปรํ จงฺกมิตฺวา ปาสาทา โอตริตฺวา อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิ. คจฺฉนฺตํ ปน นํ น โกจิ สฺชานิ. อถสฺส สตฺตสตา ขตฺติยกฺา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ตํ อทิสฺวา อาภรณภณฺฑเมว ทิสฺวา โอตริตฺวา อวเสสานํ โสฬสสหสฺสานํ อิตฺถีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปิยสามิโก สุตโสมมหิสฺสโร ปพฺพชิโต’’ติ มหาสทฺเทน ปริเทวมานาว พหิ นิกฺขมึสุ. ตสฺมึ ขเณ มหาชโน ¶ ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ อฺาสิ, สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘ราชา กิร โน ปพฺพชิโต’’ติ ราชทฺวาเร สนฺนิปติ, มหาชโน ‘‘อิธ ราชา ภวิสฺสติ, เอตฺถ ภวิสฺสตี’’ติ ปาสาทาทีนิ รฺโ ปริโภคฏฺานานิ คนฺตฺวา ราชานํ อทิสฺวา –
‘‘อยมสฺส ¶ ปาสาโท, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ¶ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส ¶ อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส ¶ ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ¶ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆนา’’ติ. –
อิมาหิ คาถาหิ ปริเทวนฺโต วิจริ.
ตตฺถ วีติกิณฺโณติ โสวณฺณปุปฺเผหิ จ นานามาลฺเยหิ จ สโมกิณฺโณ. ปริกิณฺโณติ ปริวาริโต. อิตฺถาคาเรหีติ ทาสิโย อุปาทาย อิตฺถิโย อิตฺถาคารา นาม. าติสงฺเฆนาติ อมจฺจาปิ อิธ าตโย เอว. กูฏาคารนฺติ สตฺตรตนวิจิตฺโต สยนกูฏาคารคพฺโภ. อโสกวนิกาติ อโสกวนภูมิ. สพฺพกาลิกาติ สพฺพกาลปริโภคกฺขมา นิจฺจปุปฺผิตา วา. อุยฺยานนฺติ นนฺทนวนจิตฺตลตาวนสทิสํ อุยฺยานํ ¶ . สพฺพกาลิกนฺติ ฉสุปิ อุตูสุ อุปฺปชฺชนกปุปฺผผลสฺฉนฺนํ. กณิการวนาทีสุ สพฺพกาลิกนฺติ สพฺพกาเล สุปุปฺผิตผลิตเมว. สฺฉนฺนาติ นานาวิเธหิ ชลชถลชกุสุเมหิ สุฏฺุ สฺฉนฺนา. อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณาติ สกุณสงฺเฆหิ โอกิณฺณา.
เอวํ เตสุ เตสุ าเนสุ ปริเทวิตฺวา มหาชโน ปุน ราชงฺคณํ อาคนฺตฺวา –
‘‘ราชา ¶ โว โข ปพฺพชิโต, สุตโสโม รชฺชํ อิมํ ปหตฺวาน;
กาสายวตฺถวสโน, นาโคว เอกโก จรตี’’ติ. –
คาถํ วตฺวา อตฺตโน ฆเร วิภวํ ปหาย ปุตฺตธีตโร หตฺเถสุ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺเสว สนฺติกํ อคมาสิ, ตถา มาตาปิตโร ปุตฺตทารา โสฬสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย. สกลนครํ ตุจฺฉํ วิย อโหสิ, ชนปทวาสิโนปิ เตสํ ปจฺฉโต ปจฺฉโต คมึสุ. โพธิสตฺโต ทฺวาทสโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปายาสิ. อถสฺส อภินิกฺขมนํ ตฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘ตาต วิสฺสกมฺม, สุตโสมมหาราชา อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, วสนฏฺานํ ¶ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สมาคโม จ มหา ภวิสฺสติ, คจฺฉ หิมวนฺตปเทเส คงฺคาตีเร ตึสโยชนายามํ ปฺจทสโยชนวิตฺถตํ อสฺสมปทํ มาเปหี’’ติ เปเสสิ. โส ตถา กตฺวา ตสฺมึ อสฺสมปเท ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาเทตฺวา เอกปทิกมคฺคํ มาเปตฺวา เทวโลกเมว คโต.
มหาสตฺโต เตน มคฺเคน คนฺตฺวา ตํ อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา ปมํ สยํ ปพฺพชิตฺวา ปจฺฉา เสเส ปพฺพาเชสิ, อปรภาเค พหู ปพฺพชึสุ. ตึสโยชนิกํ านํ ปริปูริ. วิสฺสกมฺเมน ปน อสฺสมมาปิตนิยาโม จ พหูนํ ปพฺพชิตนิยาโม จ โพธิสตฺตสฺส อสฺสมปทสํวิทหิตนิยาโม จ หตฺถิปาลชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๓๓๗ อาทโย) อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ มหาสตฺโต ยสฺส ยสฺเสว กามวิตกฺกาทิ มิจฺฉาวิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, ตํ ตํ อากาเสน อุปสงฺกมิตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา โอวทนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘มาสฺสุ ¶ ปุพฺเพ รติกีฬิตานิ, หสิตานิ จ อนุสฺสริตฺถ;
มา โว กามา หนึสุ, รมฺมฺหิ สุทสฺสนํ นครํ.
‘‘เมตฺตจิตฺตฺจ ภาเวถ, อปฺปมาณํ ทิวา จ รตฺโต จ;
อคจฺฉิตฺถ เทวปุรํ, อาวาสํ ปฺุกมฺมิน’’นฺติ.
ตตฺถ รติกีฬิตานีติ กามรติโย จ กายวาจาขิฑฺฑาวเสน ปวตฺตกีฬิตานิ จ. มา โว กามา หนึสูติ มา ตุมฺเห วตฺถุกามกิเลสกามา หนึสุ. รมฺมํ หีติ สุทสฺสนนครํ นาม รมณียํ, ตํ มา อนุสฺสริตฺถ. เมตฺตจิตฺตนฺติ อิทํ เทสนามตฺตเมว, โส ปน จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร ¶ อาจิกฺขิ. อปฺปมาณนฺติ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณํ. อคจฺฉิตฺถาติ คมิสฺสถ. เทวปุรนฺติ พฺรหฺมโลกํ.
โสปิ ¶ อิสิคโณ ตสฺโสวาเท ตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสีติ สพฺพํ หตฺถิปาลชาตเก อาคตนเยเนว กเถตพฺพํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, จนฺทาเทวี ราหุลมาตา, เชฏฺปุตฺโต สาริปุตฺโต, กนิฏฺปุตฺโต ราหุโล, ธาติ ขุชฺชุตฺตรา, กุลวฑฺฒนเสฏฺิ กสฺสโป, มหาเสนคุตฺโต โมคฺคลฺลาโน, โสมทตฺตกุมาโร อานนฺโท, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สุตโสมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬสุตโสมชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
ชาตกุทฺทานํ –
สุวปณฺฑิตชมฺพุกกุณฺฑลิโน, วรกฺมลมฺพุสชาตกฺจ;
ปวรุตฺตมสงฺขสิรีวฺหยโก, สุตโสมอรินฺทมราชวโร.
จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. ปณฺณาสนิปาโต
[๕๒๖] ๑. นิฬินิกาชาตกวณฺณนา
อุทฺทยฺหเต ¶ ¶ ¶ ชนปโทติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺพ กเถสิ. กเถนฺโต จ ตํ ภิกฺขุํ ‘‘เกน อุกฺกณฺาปิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘น เอสา โข, ภิกฺขุ, อิทาเนว ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย ฌานา ปริหายิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพิชิตฺวา ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิ. อลมฺพุสาชาตเก วุตฺตนเยเนว ตํ ปฏิจฺจ เอกา มิคี คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อิสิสิงฺโค’’ตฺเววสฺส นามํ อโหสิ. อถ นํ ปิตา วยปฺปตฺตํ ปพฺพาเชตฺวา กสิณปริกมฺมํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส นจิรสฺเสว ฌานาภิฺา อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน กีฬิ, โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโย อโหสิ. ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา ‘‘อุปาเยนสฺส สีลํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตีณิ สํวจฺฉรานิ สกลกาสิรฏฺเ วุฏฺึ นิวาเรสิ, รฏฺํ อคฺคิทฑฺฒํ วิย อโหสิ. สสฺเส อสมฺปชฺชมาเน ทุพฺภิกฺขปีฬิตา มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ราชงฺคเณ อุปกฺโกสึสุ. อถ เน ราชา วาตปาเน ิโต ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, ตีณิ ¶ สํวจฺฉรานิ เทวสฺส อวสฺสนฺตตฺตา สกลรฏฺํ อุทฺทยฺหติ, มนุสฺสา ทุกฺขิตา, เทวํ วสฺสาเปหิ, เทวา’’ติ. ราชา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถํ อุปวสนฺโตปิ วสฺสํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขิ.
ตสฺมึ กาเล สกฺโก อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา เอโกภาสํ กตฺวา เวหาเส อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติ. ‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ‘‘วสฺสติ เต, มหาราช ¶ , รฏฺเ เทโว’’ติ? ‘‘น วสฺสตี’’ติ. ‘‘ชานาสิ ปนสฺส อวสฺสนการณ’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, สกฺกา’’ติ. ‘‘มหาราช, หิมวนฺตปเทเส ¶ อิสิสิงฺโค นาม ตาปโส ปฏิวสติ โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโย. โส นิพทฺธํ เทเว วสฺสนฺเต กุชฺฌิตฺวา อากาสํ โอโลเกสิ, ตสฺมา เทโว น วสฺสตี’’ติ. ‘‘อิทานิ ปเนตฺถ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ตสฺส ตเป ภินฺเน เทโว วสฺสิสฺสตี’’ติ. ‘‘โก ปนสฺส ตปํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ’’ติ? ‘‘ธีตา เต, มหาราช, นิฬินิกา สมตฺถา, ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘อสุกฏฺานํ นาม คนฺตฺวา ตาปสสฺส ตปํ ภินฺทาหี’ติ เปเสหี’’ติ. เอวํ โส ราชานํ อนุสาสิตฺวา สกฏฺานเมว อคมาสิ. ราชา ปุนทิวเส อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อุทฺทยฺหเต ชนปโท, รฏฺฺจาปิ วินสฺสติ;
เอหิ นิฬินิเก คจฺฉ, ตํ เม พฺราหฺมณมานยา’’ติ.
ตตฺถ ตํ เมติ ตํ มม อนตฺถการึ พฺราหฺมณํ อตฺตโน วสํ อาเนหิ, กิเลสรติวเสนสฺส สีลํ ภินฺทาหีติ.
ตํ สุตฺวา สา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘นาหํ ทุกฺขกฺขมา ราช, นาหํ อทฺธานโกวิทา;
กถํ อหํ คมิสฺสามิ, วนํ กฺุชรเสวิต’’นฺติ.
ตตฺถ ทุกฺขกฺขมาติ อหํ, มหาราช, ทุกฺขสฺส ขมา น โหมิ, อทฺธานมฺปิ น ชานามิ, สาหํ กถํ คมิสฺสามีติ.
ตโต ราชา ทฺเว คาถาโย อภาสิ –
‘‘ผีตํ ชนปทํ คนฺตฺวา, หตฺถินา จ รเถน จ;
ทารุสงฺฆาฏยาเนน, เอวํ คจฺฉ นิฬินิเก.
‘‘หตฺถิอสฺสรเถ ¶ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ขตฺติเย;
ตเวว วณฺณรูเปน, วสํ ตมานยิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทารุสงฺฆาฏยาเนนาติ, อมฺม, นิฬินิเก น ตฺวํ ปทสา คมิสฺสสิ, ผีตํ ปน สุภิกฺขํ เขมํ อตฺตโน ชนปทํ หตฺถิวาหเนหิ จ รถวาหเนหิ จ ¶ คนฺตฺวา ตโต ปรมฺปิ อชฺโฌกาเส ปฏิจฺฉนฺเนน วยฺหาทินา อุทกฏฺาเน นาวาสงฺขาเตน ทารุสงฺฆาฏยาเนน คจฺฉ. วณฺณรูเปนาติ เอวํ อกิลมมานา คนฺตฺวา ตว วณฺเณน เจว รูปสมฺปทาย จ ตํ พฺราหฺมณํ อตฺตโน วสํ อานยิสฺสสีติ.
เอวํ โส ธีตรา สทฺธึ อกเถตพฺพมฺปิ รฏฺปริปาลนํ นิสฺสาย กเถสิ. สาปิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถสฺสา สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธึ อุยฺโยเชสิ. อมจฺจา ตํ อาทาย ปจฺจนฺตํ ปตฺวา ตตฺถ ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา ราชธีตรํ อุกฺขิปาเปตฺวา วนจรเกน เทสิเตน มคฺเคน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ตสฺส อสฺสมปทสฺส สมีปํ ปาปุณึสุ. ตสฺมึ ขเณ โพธิสตฺโต ปุตฺตํ อสฺสมปเท นิวาสาเปตฺวา สยํ ผลาผลตฺถาย อรฺํ ปวิฏฺโ โหติ. วนจรโก สยํ อสฺสมํ อคนฺตฺวา ตสฺส ปน ทสฺสนฏฺาเน ตฺวา นิฬินิกาย ตํ ทสฺเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘กทลีธชปฺาโณ, อาภุชีปริวาริโต;
เอโส ปทิสฺสติ รมฺโม, อิสิสิงฺคสฺส อสฺสโม.
‘‘เอโส อคฺคิสฺส สงฺขาโต, เอโส ธูโม ปทิสฺสติ;
มฺเ โน อคฺคึ หาเปติ, อิสิสิงฺโค มหิทฺธิโก’’ติ.
ตตฺถ กทลีสงฺขาตา ธชา ปฺาณํ อสฺสาติ กทลีธชปฺาโณ. อาภุชีปริวาริโตติ ภุชปตฺตวนปริกฺขิตฺโต. สงฺขาโตติ เอโส อคฺคิ อสฺส อิสิสิงฺคสฺส ฌาเนน สงฺขาโต ปจฺจกฺขคโต ชลติ. มฺเ โน อคฺคินฺติ อคฺคึ โน หาเปติ ชุหติ ปริจรตีติ มฺามิ.
อมจฺจาปิ โพธิสตฺตสฺส อรฺํ ปวิฏฺเวลาย อสฺสมํ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ เปตฺวา ราชธีตรํ อิสิเวสํ คาหาเปตฺวา ¶ สุวณฺณจีรเกน นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ตนฺตุพทฺธํ จิตฺตเคณฺฑุกํ คาหาเปตฺวา อสฺสมปทํ เปเสตฺวา สยํ พหิ รกฺขนฺตา อฏฺํสุ. สา เตน เคณฺฑุเกน กีฬนฺตี จงฺกมโกฏิยํ โอตริ. ตสฺมึ ขเณ อิสิสิงฺโค ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก นิสินฺโน โหติ. โส ตํ อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ภีตตสิโต อุฏฺาย ปณฺณสาลํ ¶ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ ¶ . สาปิสฺส ปณฺณสาลทฺวารํ คนฺตฺวา กีฬิเยว. สตฺถา ตฺจ ตโต อุตฺตริ จ อตฺถํ ปกาเสนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
อิสิสิงฺโค ปาวิสิ ภีโต, อสฺสมํ ปณฺณฉาทนํ.
‘‘อสฺสมสฺส จ สา ทฺวาเร, เคณฺฑุเกนสฺส กีฬติ;
วิทํสยนฺตี องฺคานิ, คุยฺหํ ปกาสิตานิ จ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน กีฬนฺตึ, ปณฺณสาลคโต ชฏี;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติ.
ตตฺถ เคณฺฑุเกนสฺสาติ อสฺส อิสิสิงฺคสฺส อสฺสมทฺวาเร เคณฺฑุเกน กีฬติ. วิทํสยนฺตีติ ทสฺเสนฺตี. คุยฺหํ ปกาสิตานิ จาติ คุยฺหฺจ รหสฺสงฺคํ ปกาสิตานิ จ ปากฏานิ มุขหตฺถาทีนิ. อพฺรวีติ โส กิร ปณฺณสาลาย ตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สจายํ ยกฺโข ภเวยฺย, ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มํ มุรุมุราเปตฺวา ขาเทยฺย, นายํ ยกฺโข, ตาปโส ภวิสฺสตี’’ติ อสฺสมา นิกฺขมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘อมฺโภ โก นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น ตํ โอหาย คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ยสฺส เตวํคตํ ผลนฺติ ยสฺส ตว รุกฺขสฺส เอวํคติกํ มโนรมํ ผลํ. โก นาม โส รุกฺโขติ จิตฺรเคณฺฑุกสฺส อทิฏฺปุพฺพตฺตา ‘‘รุกฺขผเลน เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ มฺมาโน เอวํ ปุจฺฉติ.
อถสฺส สา รุกฺขํ อาจิกฺขนฺตี คาถมาห –
‘‘อสฺสมสฺส มม พฺรหฺเม, สมีเป คนฺธมาทเน;
พหโว ตาทิสา รุกฺขา, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น มํ โอหาย คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สมีเป คนฺธมาทเนติ คนฺธมาทนปพฺพเต มม อสฺสมสฺส สมีเป. ยสฺส เตวํคตนฺติ ยสฺส เอวํคตํ, ต-กาโร พฺยฺชนสนฺธิกโรติ.
อิติ ¶ สา มุสาวาทํ อภาสิ. อิตโรปิ สทฺทหิตฺวา ‘‘ตาปโส เอโส’’ติ สฺาย ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘เอตู ภวํ อสฺสมิมํ อเทตุ, ปชฺชฺจ ภกฺขฺจ ปฏิจฺฉ ทมฺมิ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, อิโต ภวํ มูลผลานิ ภฺุชตู’’ติ.
ตตฺถ อสฺสมิมนฺติ อสฺสมํ อิมํ ภวํ ปวิสตุ. อเทตูติ ยถาสนฺนิหิตํ อาหารํ ปริภฺุชตุ. ปชฺชนฺติ ปาทพฺภฺชนํ. ภกฺขนฺติ มธุรผลาผลํ. ปฏิจฺฉาติ ปฏิคฺคณฺห. อิทมาสนนฺติ ปวิฏฺกาเล เอวมาห.
ตสฺสา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺตฺถรเณ นิสีทนฺติยา สุวณฺณจีรเก ทฺวิธา คเต สรีรํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ อโหสิ. ตาปโส มาตุคามสรีรสฺส อทิฏฺปุพฺพตฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘วณฺโณ เอโส’’ติ สฺาย เอวมาห –
‘‘กึ เต อิทํ อูรูนมนฺตรสฺมึ, สุปิจฺฉิตํ กณฺหริวปฺปกาสติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ สุปิจฺฉิตนฺติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ สมาคมกาเล สุผุสิตํ สิปฺปิปุฏมุขสณฺานํ. สุภลกฺขเณน หิ อสมนฺนาคตาย ตํ านํ อาวาฏธาตุกํ โหติ, สมนฺนาคตาย อพฺภุนฺนตํ สิปฺปิปุฏมุขสณฺานํ. กณฺหริวปฺปกาสตีติ อุโภสุ ปสฺเสสุ กาฬกํ วิย ขายติ. โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺนฺติ ตว อุตฺตมงฺคํ ลิงฺคสณฺานํ น ปฺายติ, กึ นุ ตํ ตว สรีรสงฺขาเต โกเส ปวิฏฺนฺติ ปุจฺฉติ.
อถ นํ สา วฺจยนฺตี คาถาทฺวยมาห –
‘‘อหํ วเน มูลผเลสนํ จรํ, อาสาทยึ อจฺฉํ สุโฆรรูปํ;
โส ¶ มํ ปติตฺวา สหสาชฺฌปตฺโต, ปนุชฺช มํ อพฺพหิ อุตฺตมงฺคํ.
‘‘สฺวายํ ¶ ¶ วโณ ขชฺชติ กณฺฑุวายติ, สพฺพฺจ กาลํ น ลภามิ สาตํ;
ปโห ภวํ กณฺฑุมิมํ วิเนตุํ, กุรุตํ ภวํ ยาจิโต พฺราหฺมณตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ อาสาทยินฺติ ฆฏฺเฏสึ, อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เลฑฺฑุนา ปหรินฺติ อตฺโถ. ปติตฺวาติ อุปธาวิตฺวา. สหสาชฺฌปฺปตฺโตติ มมํ สหสา อชฺฌปฺปตฺโต สมฺปตฺโต. ปนุชฺชาติ อถ มํ โปเตตฺวา. อพฺพหีติ มุเขน มม อุตฺตมงฺคํ ลฺุจิตฺวา ปกฺกามิ, ตโต ปฏฺาย อิมสฺมึ าเน วโณ ชาโต. สฺวายนฺติ โส อยํ ตโต ปฏฺาย มยฺหํ วโณ ขชฺชติ เจว กณฺฑุวฺจ กโรติ, ตปฺปจฺจยา สาหํ สพฺพกาลํ กายิกเจตสิกสุขํ น ลภามิ. ปโหติ ปหุ สมตฺโถ. พฺราหฺมณตฺถนฺติ ภวํ มยา ยาจิโต อิมํ พฺราหฺมณสฺส อตฺถํ กโรตุ, อิทํ เม ทุกฺขํ หราหีติ วทติ.
โส ตสฺสา มุสาวาทํ ‘‘สภาโว’’ติ สทฺทหิตฺวา ‘‘สเจ เต เอวํ สุขํ โหติ, กริสฺสามี’’ติ ตํ ปเทสํ โอโลเกตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘คมฺภีรรูโป เต วโณ สโลหิโต, อปูติโก วณคนฺโธ มหา จ;
กโรมิ เต กิฺจิ กสายโยคํ, ยถา ภวํ ปรมสุขี ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ สโลหิโตติ รตฺโตภาโส. อปูติโกติ ปูติมํสรหิโต. วณคนฺโธติ โถกํ ทุคฺคนฺโธ. กสายโยคนฺติ อหํ เกจิ รุกฺขกสาเย คเหตฺวา ตว เอกํ กสายโยคํ กโรมีติ.
ตโต นิฬินิกา คาถมาห
‘‘น มนฺตโยคา น กสายโยคา, น โอสธา พฺรหฺมจาริ กมนฺติ;
ยํ เต มุทุ เตน วิเนหิ กณฺฑุํ, ยถา อหํ ปรมสุขี ภเวยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กมนฺตีติ, โภ พฺรหฺมจาริ, อิมสฺมึ มม วเณ เนว มนฺตโยคา, น กสายโยคา, น ปุปฺผผลาทีนิ โอสธานิ กมนฺติ, อเนกวารํ กเตหิปิ เตหิ เอตสฺส ผาสุกภาโว น ภูตปุพฺโพ. ยํ ปน เต เอตํ มุทุ องฺคชาตํ, เตน ฆฏฺฏิยมานสฺเสว ตสฺส กณฺฑุ น โหติ, ตสฺมา เตน วิเนหิ กณฺฑุนฺติ.
โส ¶ ‘‘สจฺจํ เอโส ภณตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เมถุนสํสคฺเคน สีลํ ภิชฺชติ, ฌานํ อนฺตรธายตี’’ติ อชานนฺโต มาตุคามสฺส อทิฏฺปุพฺพตฺตา เมถุนธมฺมสฺส จ อชานนภาเวน ‘‘เภสชฺช’’นฺติ วทนฺติยา ตาย เมถุนํ ปฏิเสวิ. ตาวเทวสฺส สีลํ ภิชฺชิ, ฌานํ ปริหายิ. โส ทฺเว ตโย วาเร สํสคฺคํ กตฺวา กิลนฺโต หุตฺวา นิกฺขมิตฺวา สรํ โอรุยฺห นฺหตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลายํ นิสีทิตฺวา ปุนปิ ตํ ‘‘ตาปโส’’ติ มฺมาโน วสนฏฺานํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘อิโต นุ โภโต กตเมน อสฺสโม, กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรฺเ;
กจฺจิ นุ เต มูลผลํ ปหูตํ, กจฺจิ ภวนฺตํ น วิหึสนฺติ วาฬา’’ติ.
ตตฺถ กตเมนาติ อิโต กตเมน ทิสาภาเคน โภโต อสฺสโม. ภวนฺติ อาลปนเมตํ.
ตโต นิฬินิกา จตสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘อิโต อุชุํ อุตฺตรายํ ทิสายํ, เขมา นที หิมวตา ปภาวี;
ตสฺสา ตีเร อสฺสโม มยฺห รมฺโม, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา;
สมนฺตโต กิมฺปุริสาภิคีตํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ตาลา ¶ จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปํ;
ตํ ¶ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ผลา จ มูลา จ ปหูตเมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน รเสนุเปตา;
อายนฺติ จ ลุทฺทกา ตํ ปเทสํ, มา เม ตโต มูลผลํ อหาสุ’’นฺติ.
ตตฺถ อุตฺตรายนฺติ อุตฺตราย. เขมาติ เอวํนามิกา นที. หิมวตา ปภาวีติ หิมวนฺตโต ปวตฺตติ. อโหติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต. อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกา. กิมฺปุริสาภิคีตนฺติ สมนฺตโต ปริวาเรตฺวา มธุรสทฺเทน คายนฺเตหิ กิมฺปุริเสหิ อภิคีตํ. ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถาติ เอตฺถ มม อสฺสเม ปาสาทิกา ตาลรุกฺขา จ เตสฺเว วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนา กนฺทสงฺขาตา ¶ มูลา จ ผลา จ. ปหูตเมตฺถาติ นานารุกฺขผลา จ รุกฺขวลฺลิมูลา จ ปหูตา เอตฺถ. มา เม ตโตติ ตํ มม อสฺสมปทํ สมฺพหุลา ลุทฺทกา อาคจฺฉนฺติ, มยา เจตฺถ อาหริตฺวา ปิตํ พหุ มธุรสมูลผลาผลํ อตฺถิ, เต มยิ จิรายนฺเต มูลผลาผลํ หเรยฺยุํ. เต ตโต มม มูลผลาผลํ มา หรึสุ, ตสฺมา สเจปิ มยา สทฺธึ อาคนฺตุกาโม, เอหิ, โน เจ, อหํ คมิสฺสามีติ อาห.
ตํ สุตฺวา ตาปโส ยาว ปิตุ อาคมนา อธิวาสาเปตุํ คาถมาห –
‘‘ปิตา มมํ มูลผเลสนํ คโต, อิทานิ อาคจฺฉติ สายกาเล;
อุโภว คจฺฉามเส อสฺสมํ ตํ, ยาว ปิตา มูลผลโต เอตู’’ติ.
ตตฺถ อุโภว คจฺฉามเสติ มม ปิตุ อาโรเจตฺวา อุโภว คมิสฺสาม.
ตโต ¶ สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ตาว อรฺเว วฑฺฒิตภาเวน มม อิตฺถิภาวํ น ชานาติ, ปิตา ปนสฺส มํ ทิสฺวาว ชานิตฺวา ‘ตฺวํ อิธ กึ กโรสี’ติ กาชโกฏิยา ปหริตฺวา สีสมฺปิ เม ภินฺเทยฺย, ตสฺมึ อนาคเตเยว มยา คนฺตุํ วฏฺฏติ, อาคมนกมฺมมฺปิ เม นิฏฺิต’’นฺติ. สา ตสฺส อาคมนูปายํ อาจิกฺขนฺตี อิตรํ คาถมาห –
‘‘อฺเ ¶ พหู อิสโย สาธุรูปา, ราชีสโย อนุมคฺเค วสนฺติ;
เตเยว ปุจฺเฉสิ มมสฺสมํ ตํ, เต ตํ นยิสฺสนฺติ มมํ สกาเส’’ติ.
ตตฺถ ราชีสโยติ, สมฺม, มยา น สกฺกา จิรายิตุํ, อฺเ ปน สาธุสภาวา ราชิสโย จ พฺราหฺมณิสโย จ อนุมคฺเค มม อสฺสมมคฺคปสฺเส วสนฺติ, อหํ เตสํ อาจิกฺขิตฺวา คมิสฺสามิ, ตฺวํ เต ปุจฺเฉยฺยาสิ, เต ตํ มม สนฺติกํ นยิสฺสนฺตีติ.
เอวํ สา อตฺตโน ปลายนูปายํ กตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ตํ โอโลเกนฺตเมว ‘‘ตฺวํ นิวตฺตา’’ติ วตฺวา อาคมนมคฺเคเนว อมจฺจานํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ คเหตฺวา ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปาปุณึสุ. สกฺโกปิ ตํ ทิวสเมว ตุสฺสิตฺวา สกลรฏฺเ เทวํ วสฺสาเปสิ, ตโต สุภิกฺขํ ชนปทํ อโหสิ. อิสิสิงฺคตาปสสฺสปิ ตาย ปกฺกนฺตมตฺตาย เอว กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิ. โส กมฺปนฺโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วากจีรํ ปารุปิตฺวา ¶ โสจนฺโต นิปชฺชิ. โพธิสตฺโต สายํ อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข คโต’’ติ กาชํ โอตาเรตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, กึ กโรสี’’ติ ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาภตํ;
อคฺคีปิ เต น หาปิโต, กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ.
‘‘ภินฺนานิ กฏฺานิ หุโต จ อคฺคิ, ตปนีปิ เต สมิตา พฺรหฺมจารี;
ปีฺจ มยฺหํ อุทกฺจ โหติ, รมสิ ตุวํ พฺรหฺมภูโต ปุรตฺถา.
‘‘อภินฺนกฏฺโสิ ¶ อนาภโตทโก, อหาปิตคฺคีสิ อสิทฺธโภชโน;
น เม ตุวํ อาลปสี มมชฺช, นฏฺํ นุ กึ เจตสิกฺจ ทุกฺข’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ภินฺนานีติ อรฺโต อุทฺธฏานิ. น หาปิโตติ น ชลิโต. ภินฺนานีติ ปุพฺเพ ตยา มมาคมนเวลาย กฏฺานิ อุทฺธฏาเนว โหนฺติ. หุโต จ อคฺคีติ อคฺคิ จ หุโต โหติ. ตปนีติ วิสิพฺพนอคฺคิสงฺขาตา ตปนีปิ เต สมิตาว สยเมว สํวิทหิตาว โหติ. ปีนฺติ มม อาสนตฺถาย ปีฺจ ปฺตฺตเมว โหติ. อุทกฺจาติ ปาทโธวนอุทกมฺปิ อุปฏฺาปิตเมว โหติ. พฺรหฺมภูโตติ ตุวมฺปิ อิโต ปุรตฺถา เสฏฺภูโต อิมสฺมึ อสฺสเม อภิรมสิ. อภินฺนกฏฺโสีติ โส ทานิ อชฺช อนุทฺธฏกฏฺโสิ. อสิทฺธโภชโนติ น เต กิฺจิ อมฺหากํ กนฺทมูลํ วา ปณฺณํ วา เสทิตํ. มมชฺชาติ, มม ปุตฺต, อชฺช น เม ตฺวํ อาลปสิ. นฏฺํ นุ กินฺติ กึ นุ เต นฏฺํ วา, กึ เจตสิกํ วา ทุกฺขํ, อกฺขาหิ เม นิปนฺนการณนฺติ ปุจฺฉติ.
โส ปิตุ วจนํ สุตฺวา ตํ การณํ กเถนฺโต อาห –
‘‘อิธาคมา ชฏิโล พฺรหฺมจารี, สุทสฺสเนยฺโย สุตนู วิเนติ;
เนวาติทีโฆ น ปนาติรสฺโส, สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโต.
‘‘อมสฺสุชาโต อปุราณวณฺณี, อาธารรูปฺจ ปนสฺส กณฺเ;
ทฺเว ยมา คณฺฑา อุเร สุชาตา, สุวณฺณตินฺทุกนิภา ปภสฺสรา.
‘‘มุขฺจ ¶ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยํ, กณฺเณสุ ลมฺพนฺติ จ กฺุจิตคฺคา;
เต โชตเร จรโต มาณวสฺส, สุตฺตฺจ ยํ สํยมนํ ชฏานํ.
‘‘อฺา ¶ จ ตสฺส สํยมานิ จตสฺโส, นีลา ปีตา โลหิติกา จ เสตา;
ตา ปึสเร จรโต มาณวสฺส, ติริฏิสงฺฆาริว ปาวุสมฺหิ.
‘‘น มิขลํ มฺุชมยํ ธาเรติ, น สนฺถเร โน ปน ปพฺพชสฺส;
ตา ¶ โชตเร ชฆนนฺตเร วิลคฺคา, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อขีลกานิ จ อวณฺฏกานิ, เหฏฺา นภฺยา กฏิสโมหิตานิ;
อฆฏฺฏิตา นิจฺจกีฬํ กโรนฺติ, หํ ตาต กึรุกฺขผลานิ ตานิ.
‘‘ชฏา จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, ปโรสตํ เวลฺลิตคฺคา สุคนฺธา;
ทฺเวธา สิโร สาธุ วิภตฺตรูโป, อโห นุ โข มยฺห ตถา ชฏาสฺสุ.
‘‘ยทา จ โส ปกิรติ ตา ชฏาโย, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปา;
นีลุปฺปลํ วาตสเมริตํว, ตเถว สํวาติ ปนสฺสโม อยํ.
‘‘ปงฺโก จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺโย, เนตาทิโส ยาทิโส มยฺหํ กาเย;
โส วายติ เอริโต มาลุเตน, วนํ ยถา อคฺคคิมฺเห สุผุลฺลํ.
‘‘นิหนฺติ โส รุกฺขผลํ ปถพฺยา, สุจิตฺตรูปํ รุจิรํ ทสฺสเนยฺยํ;
ขิตฺตฺจ ตสฺส ปุนเรหิ หตฺถํ, หํ ตาต กึรุกฺขผลํ นุ โข ตํ.
‘‘ทนฺตา ¶ จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, สุทฺธา สมา สงฺขวรูปปนฺนา;
มโน ปสาเทนฺติ วิวริยมานา, น หิ นูน โส สากมขาทิ เตหิ.
‘‘อกกฺกสํ อคฺคฬิตํ มุหุํ มุทุํ, อุชุํ อนุทฺธตํ อจปลมสฺส ภาสิตํ;
รุทํ ¶ มนฺุํ กรวีกสุสฺสรํ, หทยงฺคมํ รฺชยเตว เม มโน.
‘‘พินฺทุสฺสโร ¶ นาติวิสฏฺวากฺโย, น นูน สชฺฌายมติปฺปยุตฺโต;
อิจฺฉามิ โภ ตํ ปุนเทว ทฏฺุํ, มิตฺโต หิ เม มาณโวหุ ปุรตฺถา.
‘‘สุสนฺธิ สพฺพตฺถ วิมฏฺิมํ วณํ, ปุถู สุชาตํ ขรปตฺตสนฺนิภํ;
เตเนว มํ อุตฺตริยาน มาณโว, วิวริตํ อูรุํ ชฆเนน ปิฬยิ.
‘‘ตปนฺติ อาภนฺติ วิโรจเร จ, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข;
พาหา มุทู อฺชนโลมสาทิสา, วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเร.
‘‘อกกฺกสงฺโค น จ ทีฆโลโม, นขาสฺส ทีฆา อปิ โลหิตคฺคา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชนฺโต, กลฺยาณรูโป รมยํ อุปฏฺหิ.
‘‘ทุมสฺส ตูลูปนิภา ปภสฺสรา, สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวิ;
หตฺถา มุทู เตหิ มํ สมฺผุสิตฺวา, อิโต คโต เตน มํ ทหนฺติ ตาต.
‘‘น ¶ นูน โส ขาริวิธํ อหาสิ, น นูน โส กฏฺานิ สยํ อภฺชิ;
น นูน โส หนฺติ ทุเม กุาริยา, น หิสฺส หตฺเถสุ ขิลานิ อตฺถิ.
‘‘อจฺโฉ จ โข ตสฺส วณํ อกาสิ, โส มํพฺรวิ ‘สุขิตํ มํ กโรหิ’;
ตาหํ ¶ กรึ เตน มมาสิ โสขฺยํ, โส จพฺรวิ ‘สุขิโตสฺมี’ติ พฺรหฺเม.
‘‘อยฺจ เต มาลุวปณฺณสนฺถตา, วิกิณฺณรูปาว มยา จ เตน จ;
กิลนฺตรูปา อุทเก รมิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏึ วชาม.
‘‘น มชฺช มนฺตา ปฏิภนฺติ ตาต, น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยฺตนฺตํ;
น จาปิ เต มูลผลานิ ภฺุเช, ยาว น ปสฺสามิ ตํ พฺรหฺมจารึ.
‘‘อทฺธา ปชานาสิ ตุวมฺปิ ตาต, ยสฺสํ ทิสํ วสเต พฺรหฺมจารี;
ตํ มํ ทิสํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, มา เต อหํ อมริมสฺสมมฺหิ.
‘‘วิจิตฺรผุลฺลฺหิ ¶ วนํ สุตํ มยา, ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
ตํ มํ วนํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, ปุรา เต ปาณํ วิชหามิ อสฺสเม’’ติ.
ตตฺถ อิธาคมาติ, ตาต, อิมํ อสฺสมปทํ อาคโต. สุทสฺสเนยฺโยติ สุฏฺุ ทสฺสเนยฺโย. สุตนูติ สุฏฺุ ตนุโก นาติกิโส นาติถูโล ¶ . วิเนตีติ อตฺตโน สรีรปฺปภาย อสฺสมปทํ เอโกภาสํ วิย วิเนติ ปูเรติ. สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโตติ, ตาต, ตสฺส โภโต สุกณฺเหหิ กณฺหจฺฉทเนหิ ภมรวณฺเณหิ เกเสหิ สุกณฺหสีสํ สุมชฺชิตมณิมยํ วิย ขายติ. อมสฺสูชาโตติ น ตาวสฺส มสฺสุ ชายติ, ตรุโณเยว. อปุราณวณฺณีติ อจิรปพฺพชิโต. อาธารรูปฺจ ปนสฺส กณฺเติ กณฺเ จ ปนสฺส อมฺหากํ ภิกฺขาภาชนฏฺปนํ ปตฺตาธารสทิสํ ปิฬนฺธนํ อตฺถีติ มุตฺตาหารํ สนฺธาย วทติ. คณฺฑาติ ถเน สนฺธายาห. อุเร สุชาตาติ อุรมฺหิ สุชาตา. ‘‘อุรโต’’ติปิ ปาโ. ปภสฺสราติ ปภาสมฺปนฺนา. ‘‘ปภาสเร’’ติปิ ปาโ, โอภาสนฺตีติ อตฺโถ.
ภุสทสฺสเนยฺยนฺติ อติวิย ทสฺสนียํ. กฺุจิตคฺคาติ สีหกุณฺฑลํ สนฺธาย วทติ. สุตฺตฺจาติ ยํ ตสฺส ชฏาพนฺธนสุตฺตํ, ตมฺปิ โชตติ ปภํ มฺุจติ. ‘‘สํยมานิ จตสฺโส’’ติ อิมินา มณิสุวณฺณปวาฬรชตมยานิ จตฺตาริ ปิฬนฺธนานิ ทสฺเสติ ¶ . ตา ปึสเรติ ตานิ ปิฬนฺธนานิ ปาวุสมฺหิ ปวุฏฺเ เทเว ติริฏิสงฺฆา วิย วิรวนฺติ. มิขลนฺติ เมขลํ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ นิวตฺถกฺจนจีรกํ สนฺธายาห. น สนฺถเรติ น วาเก. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยถา มยํ ติณมยํ วา วากมยํ วา จีรกํ ธาเรม, น ตถา โส, โส ปน สุวณฺณจีรกํ ธาเรตีติ. อขีลกานีติ อตจานิ นิปฺปณฺณานิ. กฏิสโมหิตานีติ กฏิยํ พทฺธานิ. นิจฺจกีฬํ กโรนฺตีติ อฆฏฺฏิตานิปิ นิจฺจกาลํ กีฬายนฺติ. หํ, ตาตาติ หมฺโภ, ตาต. กึ รุกฺขผลานิ ตานีติ ตานิ ตสฺส มาณวสฺส สุตฺตารุฬฺหานิ กฏิยํ พทฺธานิ กตรรุกฺขผลานิ นามาติ มณิสงฺฆาฏึ สนฺธายาห.
ชฏาติ ชฏามณฺฑลากาเรน พทฺธรตนมิสฺสกเกสวฏฺฏิโย สนฺธายาห. เวลฺลิตคฺคาติ กฺุจิตคฺคา. ทฺเวธาสิโรติ ตสฺส สีสํ ทฺเวธา กตฺวา พทฺธานํ ชฏานํ วเสน สุฏฺุ วิภตฺตรูปํ. ตถาติ ยถา ตสฺส มาณวสฺส ชฏา, ตถา ตุมฺเหหิ มม น พทฺธา, อโห วต มมปิ ตถา อสฺสูติ ปตฺเถนฺโต อาห. อุเปตรูปาติ อุเปตสภาวา. วาตสเมริตํวาติ ¶ ยถา นาม นีลุปฺปลํ วาเตน สมีริตํ, ตเถว อยํ อิมสฺมึ วนสณฺเฑ อสฺสโม สํวาติ. เนตาทิโสติ, ตาต, ยาทิโส ¶ มม กาเย ปงฺโก, เนตาทิโส ตสฺส สรีเร. โส หิ ทสฺสนีโย เจว สุคนฺโธ จ. อคฺคคิมฺเหติ วสนฺตสมเย.
นิหนฺตีติ ปหรติ. กึ รุกฺขผลํ นุ โข ตนฺติ กตรรุกฺขสฺส นุ โข ตํ ผลํ. สงฺขวรูปปนฺนาติ สุโธตสงฺขปฏิภาคา. น หิ นูน โส สากมขาทิ เตหีติ น นูน โส มาณโว มยํ วิย เตหิ ทนฺเตหิ รุกฺขปณฺณานิ เจว มูลผลาผลานิ จ ขาทิ. อมฺหากฺหิ ตานิ ขาทนฺตานํ สพลา ปณฺณวณฺณา ทนฺตาติ ทีเปติ.
อกกฺกสนฺติ, ตาต, ตสฺส ภาสิตํ อผรุสํ อคฬิตํ, ปุนปฺปุนํ วทนฺตสฺสาปิ มธุรตาย มุหุํ มุทุํ, อปมุสฺสตาย อุชุํ, อวิกฺขิตฺตตาย อนุทฺธฏํ, ปติฏฺิตตาย อจปลํ. รุทนฺติ ภาสมานสฺส สรสงฺขาตํ รุทมฺปิ มโนหรํ กรวีกสฺส วิย สุสฺสรํ สุมธุรํ. รฺชยเตวาติ มม มโน รฺชติเยว. พินฺทุสฺสโรติ ปิณฺฑิตสฺสโร. มาณโวหูติ โส หิ มาณโว ปุรตฺถา มม มิตฺโต อหุ.
สุสนฺธิ สพฺพตฺถ วิมฏฺิมํ วณนฺติ ตาต ตสฺส มาณวสฺส อูรูนํ อนฺตเร เอกํ วณํ อตฺถิ, ตํ สุสนฺธิ สุผุสิตํ สิปฺปิปุฏมุขสทิสํ, สพฺพตฺถ วิมฏฺํ สมนฺตโต มฏฺํ. ปุถูติ มหนฺตํ. สุชาตนฺติ สุสณฺิตํ. ขรปตฺตสนฺนิภนฺติ ¶ สุปุปฺผิตปทุมมกุฬสนฺนิภํ. อุตฺตริยานาติ อุตฺตริตฺวา อวตฺถริตฺวา. ปิฬยีติ ปีเฬสิ. ตปนฺตีติ ตสฺส มาณวสฺส สรีรโต นิจฺฉรนฺตา สุวณฺณวณฺณรํสิโย ชลนฺติ โอภาสนฺติ วิโรจนฺติ จ. พาหาติ พาหาปิสฺส มุทู. อฺชนโลมสาทิสาติ อฺชนสทิเสหิ โลเมหิ สมนฺนาคตา. วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเรติ หตฺถาปิสฺส วรลกฺขณวิจิตฺราหิ ปวาลงฺกุรสทิสาหิ วฏฺฏงฺคุลีหิ สมนฺนาคตา โสภนฺติ.
อกกฺกสงฺโคติ กจฺฉุปีฬกาทิรหิตองฺคปจฺจงฺโค. รมยํ อุปฏฺหีติ มํ รมยนฺโต อุปฏฺหิ ปริจริ. ตูลูปนิภาติ มุทุภาวสฺส อุปมา. สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวีติ สุวณฺณมยํ อาทาสตลํ วิย วฏฺฏา จ สุจฺฉวิ จ, ปริมณฺฑลตลา เจว สุนฺทรจฺฉวิ จาติ อตฺโถ. สมฺผุสิตฺวาติ สุฏฺุ ผุสิตฺวา อตฺตโน หตฺถสมฺผสฺสํ มม สรีเร ผราเปตฺวา. อิโต คโตติ มม ¶ โอโลเกนฺตสฺเสว อิโต คโต. เตน มํ ทหนฺตีติ เตน ตสฺส หตฺถสมฺผสฺเสน อิทานิ มํ ทหนฺติ. ตถา หิ ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย มม สรีเร ฑาโห อุฏฺิโต, เตนมฺหิ โทมนสฺสปฺปตฺโต นิปนฺโนติ.
น ¶ นูน โส ขาริวิธนฺติ, ตาต, นูน โส มาณโว น ขาริภารํ อุกฺขิปิตฺวา วิจริ. ขิลานีติ กิลานิ, ‘‘อยเมว วา ปาโ. โสขฺยนฺติ สุขํ. มาลุวปณฺณสนฺถตา วิกิณฺณรูปาวาติ, ตาต, อยํ ตว มาลุวปณฺณสนฺถตา อชฺช มยา จ เตน จ อฺมฺํ ปรามสนาลิงฺคนวเสน ปริวตฺตนฺเตหิ วิกิณฺณา วิย อากุลพฺยากุลา ชาตา. ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏึ วชามาติ, ตาต, อหฺจ โส จ อภิรมิตฺวา กิลนฺตรูปา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา อุทกํ ปวิสิตฺวา รมิตฺวา วิคตทรถา ปุนปฺปุนํ อิมเมว กุฏึ ปวิสามาติ วทติ.
น มชฺช มนฺตาติ อชฺช มม ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย เนว มนฺตา ปฏิภนฺติ น อุปฏฺหนฺติ น รุจฺจนฺติ. น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยฺตนฺตนฺติ มหาพฺรหฺมุโน อาราธนตฺถาย กตฺตพฺพโหมวิธูปนาทิยฺกิริยาปิ เม น ปฏิภาติ น อุปฏฺาติ น รุจฺจติ. น จาปิ เตติ ตยา อาภตมูลผลาผลานิปิ น ภฺุชามิ. ยสฺสํ ทิสนฺติ ยสฺสํ ทิสายํ. วนนฺติ ตสฺส มาณวสฺส อสฺสมํ ปริวาเรตฺวา ิตวนนฺติ.
ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส ตํ วิลาปํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เอกาย อิตฺถิยา อิมสฺส สีลํ ภินฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ โอวทนฺโต ฉ คาถาโย อภาสิ –
‘‘อิมสฺมาหํ โชติรเส วนมฺหิ, คนฺธพฺพเทวจฺฉรสงฺฆเสวิเต;
อิสีนมาวาเส ¶ สนนฺตนมฺหิ, เนตาทิสํ อรตึ ปาปุเณถ.
‘‘ภวนฺติ มิตฺตานิ อโถ น โหนฺติ, าตีสุ มิตฺเตสุ กโรนฺติ เปมํ;
อยฺจ ชมฺโม กิสฺส วา นิวิฏฺโ, โย เนว ชานาติ ‘กุโตมฺหิ อาคโต’.
‘‘สํวาเสน ¶ หิ มิตฺตานิ, สนฺธียนฺติ ปุนปฺปุนํ;
สฺเวว มิตฺโต อสํคนฺตุ, อสํวาเสน ชีรติ.
‘‘สเจ ตุวํ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, สเจ ตุวํ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, ตโปคุณํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ.
‘‘ปุนปิ เจ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, ปุนปิ เจ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, อุสฺมาคตํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ.
‘‘ภูตานิ ¶ เหตานิ จรนฺติ ตาต, วิรูปรูเปน มนุสฺสโลเก;
น ตานิ เสเวถ นโร สปฺโ, อาสชฺช นํ นสฺสติ พฺรหฺมจารี’’ติ.
ตตฺถ อิมสฺมาติ อิมสฺมึ. หนฺติ นิปาตมตฺตํ. โชติรเสติ หูยมานสฺส โชติโน รํสิโอภาสิเต. สนนฺตนมฺหีติ โปราณเก. ปาปุเณถาติ ปาปุเณยฺย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, เอวรูเป วเน วสนฺโต ยํ อรตึ ตฺวํ ปตฺโต, เอตาทิสํ น ปาปุเณยฺย ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต, ปตฺตุํ นารหตีติ อตฺโถ.
‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมํ คาถํ มหาสตฺโต อนฺโตคตเมว ภาสติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – โลเก สตฺตานํ มิตฺตานิ นาม โหนฺติปิ น โหนฺติปิ ตตฺถ เยสํ โหนฺติ, เต อตฺตโน าตีสุ จ มิตฺเตสุ จ เปมํ กโรนฺติ. อยฺจ ชมฺโมติ มิคสิงฺโค ลามโก. กิสฺส วา นิวิฏฺโติ เกน นาม การเณน ตสฺมึ มาตุคาเม มิตฺตสฺาย นิวิฏฺโ, โส มิคิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา อรฺเ วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุโตมฺหิ อาคโต’’ติ อตฺตโน อาคตฏฺานมตฺตมฺปิ ¶ น ชานาติ, ปเคว าติมิตฺเตติ.
ปุนปฺปุนนฺติ, ตาต, มิตฺตานิ นาม ปุนปฺปุนํ สํวาเสน สํเสวเนน สนฺธียนฺติ ฆฏียนฺติ. สฺเวว มิตฺโตติ โส เอว มิตฺโต อสํคนฺตุ อสมาคจฺฉนฺตสฺส ปุริสสฺส เตน อสมาคมสงฺขาเตน อสํวาเสน ชีรติ วินสฺสติ ¶ . สเจติ ตสฺมา, ตาต, สเจ ตฺวํ ปุนปิ ตํ ทกฺขสิ, เตน วา สลฺลปิสฺสสิ, อถ ยถา นาม นิปฺผนฺนสสฺสํ มโหเฆน หรียติ, เอวํ อิมํ อตฺตโน ตโปคุณํ ปหิสฺสสิ หาเรสฺสสีติ อตฺโถ. อุสฺมาคตนฺติ สมณเตชํ.
วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, มนุสฺสโลกสฺมิฺหิ เอตานิ ยกฺขินิสงฺขาตานิ ภูตานิ วิวิธรูปปฏิจฺฉนฺเนน อตฺตโน รูเปน อตฺตโน วสํ คเต ขาทิตุํ จรนฺติ, ตานิ สปฺโ นโร น เสเวถ. ตาทิสฺหิ ภูตํ อาสชฺช นํ ปตฺวา นสฺสติ พฺรหฺมจารี, ทิฏฺโสิ ตาย ยกฺขินิยา น ขาทิโตติ ปุตฺตํ โอวทิ.
โส ปิตุ กถํ สุตฺวา ‘‘ยกฺขินี กิร สา’’ติ ภีโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เอตฺโต น คมิสฺสามิ, ขมถ เม’’ติ ขมาเปสิ. โสปิ นํ สมสฺสาเสตฺวา ‘‘เอหิ ตฺวํ, มาณว, เมตฺตํ ภาเวหิ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺข’’นฺติ พฺรหฺมวิหารภาวนํ อาจิกฺขิ. โส ตถา ปฏิปชฺชิตฺวา ปุน ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา นิฬินิกา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, อิสิสิงฺโค อุกฺกณฺิตภิกฺขุ, ปิตา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
นิฬินิกาชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๒๗] ๒. อุมฺมาทนฺตีชาตกวณฺณนา
นิเวสนํ กสฺสนุทํ สุนนฺทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิเรกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อุตฺตมรูปธรํ อิตฺถึ โอโลเกตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา จิตฺตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว อาคนฺตฺวา ตโต ปฏฺาย สลฺลวิทฺโธ วิย ราคาตุโร ภนฺตมิคปฏิภาโค กิโส ธมนีสนฺถตคตฺโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อนภิรโต เอกิริยาปเถปิ ¶ จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต อาจริยวตฺตาทีนิ ปหาย อุทฺเทสปริปุจฺฉากมฺมฏฺานานุโยครหิโต วิหาสิ. โส สหายภิกฺขูหิ ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ, อาวุโส, สนฺตินฺทฺริโย วิปฺปสนฺนมุขวณฺโณ, อิทานิ โน ตถา, กึ ¶ นุ โข การณ’’นฺติ ปุฏฺโ, ‘‘อาวุโส, อนภิรโตมฺหี’’ติ อาห. อถ นํ เต ‘‘อภิรมาวุโส, สาสเน, พุทฺธุปฺปาโท นาม ทุลฺลโภ, ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ มนุสฺสปฏิลาโภ จ, โส ตฺวํ มนุสฺสปฏิลาภํ ปฏิลภิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยํ ปตฺถยมาโน อสฺสุมุขํ าติชนํ ปหาย สทฺธาย ปพฺพชิตฺวา กึการณา กิเลสวสํ ยาสิ, กิเลสา นาเมเต คณฺฑุปฺปาทกปาณกํ อุปาทาย สพฺพพาลชนสาธารณา, เย เตสํ วตฺถุภูตา, เตปิ อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย. อฏฺิกงฺกลูปมา กามา, มํสเปสูปมา กามา, ติณุกฺกูปมา กามา, องฺคารกาสูปมา กามา, สุปินกูปมา กามา, ยาจิตกูปมา กามา, รุกฺขผลูปมา กามา, อสิสูนูปมา กามา, สตฺติสูลูปมา กามา, สปฺปสิรูปมา กามา, อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา, ตฺวํ นาม เอวรูเป พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ อนตฺถการกานํ กิเลสานํ วสํ คโตสี’’ติ โอวทิตฺวา อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสภํ เนตฺวา ‘‘กึ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานกํ ภิกฺขุํ อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภนฺเต, อยํ กิร ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโต’’ติ อาหํสุ. สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิรา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา รชฺชํ อนุสาสนฺตาปิ กิเลเส อุปฺปนฺเน ตสฺส วสํ อคนฺตฺวา จิตฺตํ นิวาเรตฺวา น อยุตฺตกํ กรึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ สิวิรฏฺเ อริฏฺปุรนคเร สิวิ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, ‘‘สิวิกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ กรึสุ. เสนาปติสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘อภิปารโก’’ติสฺส นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ สหายา หุตฺวา อภิวฑฺฒนฺตา โสฬสวสฺสิกา หุตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคมึสุ. ราชา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทาสิ. โสปิ อภิปารกํ เสนาปติฏฺาเน เปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺมึเยว นคเร ติริฏิวจฺฉสฺส นาม อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺิโน ธีตา นิพฺพตฺติ อุตฺตมรูปธรา โสภคฺคปฺปตฺตา สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตา, ตสฺสา นามคฺคหณทิวเส ‘‘อุมฺมาทนฺตี’’ติ ¶ นามํ กรึสุ. สา โสฬสวสฺสิกกาเล อติกฺกนฺตมานุสวณฺณา เทวจฺฉรา วิย อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา อโหสิ. เย เย ปุถุชฺชนา ตํ ปสฺสนฺติ, เต เต สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ¶ สุราปานมทมตฺตา วิย กิเลสมเทน มตฺตา หุตฺวา สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ สมตฺถา นาม นาเหสุํ.
อถสฺสา ปิตา ติริฏิวจฺโฉ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, มม เคเห อิตฺถิรตนํ อุปฺปนฺนํ, รฺโว อนุจฺฉวิกํ, ลกฺขณปาเก พฺราหฺมเณ เปเสตฺวา ตํ วีมํสาเปตฺวา ยถารุจิ กโรหี’’ติ อาห. ราชา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา พฺราหฺมเณ เปเสสิ. เต เสฏฺิเคหํ คนฺตฺวา กตสกฺการสมฺมานา ปายาสํ ปริภฺุชึสุ. ตสฺมึ ขเณ อุมฺมาทนฺตี สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ ทิสฺวา สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา กิเลสมทมตฺตา หุตฺวา อตฺตโน วิปฺปกตโภชนภาวํ น ชานึสุ. เอกจฺเจ อาโลปํ คเหตฺวา ‘‘ภฺุชิสฺสามา’’ติ สฺาย สีเส เปสุํ, เอกจฺเจ อุปกจฺฉนฺตเร ขิปึสุ, เอกจฺเจ ภิตฺตึ ปหรึสุ, สพฺเพว อุมฺมตฺตกา อเหสุํ. สา เต ทิสฺวา ‘‘อิเม กิร มม ลกฺขณํ วีมํสิสฺสนฺติ, คีวายํ เน คเหตฺวา นีหรถา’’ติ นีหราเปสิ. เต มงฺกุภูตา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา อุมฺมาทนฺติยา กุทฺธา ‘‘เทว, สา อิตฺถี กาฬกณฺณี, น ตุมฺหากํ อนุจฺฉวิกา’’ติ วทึสุ. ราชา ‘‘กาฬกณฺณี กิรา’’ติ น ตํ อาณาเปสิ. สา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร กาฬกณฺณีติ รฺา น คหิตา, กาฬกณฺณิโย นาม น เอวรูปา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ, สเจ ปน ตํ ราชานํ ปสฺสิสฺสามิ, ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺมึ อาฆาตํ พนฺธิ. อถ นํ ปิตา อภิปารกสฺส อทาสิ, สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา.
กสฺส ปน กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สา เอวํ อภิรูปา อโหสีติ? รตฺตวตฺถทานสฺส นิสฺสนฺเทนาติ. สา กิร อตีเต พาราณสิยํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุสฺสวทิวเส ปฺุสมฺปนฺนา อิตฺถิโย กุสุมฺภรตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา อลงฺกตา กีฬนฺติโย ทิสฺวา ตาทิสํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา ¶ กีฬิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา เตหิ, ‘‘อมฺม, มยํ ทลิทฺทา, กุโต โน เอวรูปํ วตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มํ เอกสฺมึ อฑฺฒกุเล ภตึ กาตุํ อนุชานาถ ¶ , เต มม คุณํ ตฺวา ทสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา เตหิ ¶ อนฺุาตา เอกํ กุลํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กุสุมฺภรตฺตวตฺเถน ภตึ กโรมี’’ติ อาห. อถ นํ เต ‘‘ตีณิ สํวจฺฉรานิ กมฺเม กเต ตว คุณํ ตฺวา ทสฺสามา’’ติ วทึสุ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา กมฺมํ ปฏิปชฺชิ. เต ตสฺสา คุณํ ตฺวา อปริปุณฺเณสุเยว ตีสุ สํวจฺฉเรสุ ตสฺสา ฆนกุสุมฺภรตฺตวตฺเถน สทฺธึ อฺมฺปิ วตฺถํ ทตฺวา ‘‘ตว สหายิกาหิ สทฺธึ คนฺตฺวา นฺหตฺวา นิวาเสหี’’ติ ตํ เปสยึสุ. สา สหายิกา อาทาย คนฺตฺวา รตฺตวตฺถํ นทีตีเร เปตฺวา นฺหายิ.
ตสฺมึ ขเณ เอโก กสฺสปทสพลสฺส สาวโก อจฺฉินฺนจีวโร สาขาภงฺคํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ ตํ ปเทสํ ปาปุณิ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภทนฺโต อจฺฉินฺนจีวโร ภวิสฺสติ, ปุพฺเพปิ อทินฺนภาเวน เม นิวาสนํ ทุลฺลภํ ชาต’’นฺติ ตํ วตฺถํ ทฺวิธา ผาเลตฺวา ‘‘เอกํ โกฏฺาสํ อยฺยสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุตฺตริตฺวา อตฺตโน นิวาสนํ นิวาเสตฺวา ‘‘ติฏฺถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา รตฺตวตฺถํ มชฺเฌ ผาเลตฺวา ตสฺเสกํ โกฏฺาสํ อทาสิ. โส เอกมนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน ตฺวา สาขาภงฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา ตสฺเสกํ กณฺณํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา นิกฺขมิ. อถสฺส วตฺโถภาเสน สกลสรีรํ ตรุณสูริโย วิย เอโกภาสํ อโหสิ. สา ตํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ อยฺโย ปมํ น โสภติ, อิทานิ ตรุณสูริโย วิย วิโรจติ, อิทมฺปิ เอตสฺเสว ทสฺสามี’’ติ ทุติยมฺปิ โกฏฺาสํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ภเว ภเว วิจรนฺตี อุตฺตมรูปธรา ภเวยฺยํ, มํ ทิสฺวา โกจิ ปุริโส สกภาเวน สณฺาตุํ มา อสกฺขิ, มยา อภิรูปตรา นาม อฺา มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ. เถโรปิ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ.
สา เทวโลเก สํสรนฺตี ตสฺมึ กาเล อริฏฺปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตถา อภิรูปา อโหสิ. อถ ตสฺมึ นคเร กตฺติกฉณํ โฆสยึสุ, กตฺติกปุณฺณมายํ นครํ สชฺชยึสุ. อภิปารโก อตฺตโน อารกฺขฏฺานํ คจฺฉนฺโต ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อุมฺมาทนฺติ ¶ อชฺช กตฺติกรตฺติวาโร ฉโณ, ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปมํ อิมํ เคหทฺวารํ อาคมิสฺสติ, มา โข ตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ, โสปิ ตํ ทิสฺวา สตึ อุปฏฺาเปตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ อาห. สา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, สามิ, อหํ ชานิสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ¶ ตสฺมึ คเต ทาสึ อาณาเปสิ ‘‘รฺโ อิมํ เคหทฺวารํ อาคตกาเล มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ. อถ สูริเย อตฺถงฺคเต อุคฺคเห ปุณฺณจนฺเท เทวนคเร วิย นคเร อลงฺกเต สพฺพทิสาสุ ทีเปสุ ชลิเตสุ ราชา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อาชฺรถวรคโต ¶ อมจฺจคณปริวุโต มหนฺเตน ยเสน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปมเมว อภิปารกสฺส เคหทฺวารํ อคมาสิ. ตํ ปน เคหํ มโนสิลาวณฺณปาการปริกฺขิตฺตํ อลงฺกตทฺวารฏฺฏาลกํ โสภคฺคปฺปตฺตํ ปาสาทิกํ. ตสฺมึ ขเณ ทาสี อุมฺมาทนฺติยา อาโรเจสิ. สา ปุปฺผสมุคฺคํ คาหาเปตฺวา กินฺนริลีฬาย วาตปานํ นิสฺสาย ิตา รฺโ ปุปฺผานิ ขิปิ. โส ตํ อุลฺโลเกตฺวา กิเลสมทมตฺโต สตึ อุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อภิปารกสฺเสตํ เคห’’นฺติ สฺชานิตุมฺปิ นาสกฺขิ, อถ สารถึ อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘นิเวสนํ กสฺส นุทํ สุนนฺท, ปากาเรน ปณฺฑุมเยน คุตฺตํ;
กา ทิสฺสติ อคฺคิสิขาว ทูเร, เวหายสํ ปพฺพตคฺเคว อจฺจิ.
‘‘ธีตา นฺวยํ กสฺส สุนนฺท โหติ, สุณิสา นฺวยํ กสฺส อโถปิ ภริยา;
อกฺขาหิ เม ขิปฺปมิเธว ปุฏฺโ, อวาวฏา ยทิ วา อตฺถิ ภตฺตา’’ติ.
ตตฺถ กสฺส นุทนฺติ กสฺส นุ อิทํ. ปณฺฑุมเยนาติ รตฺติฏฺกมเยน. ทิสฺสตีติ วาตปาเน ิตา ปฺายติ. อจฺจีติ อนลชาลกฺขนฺโธ. ธีตา ¶ นฺวยนฺติ ธีตา นุ อยํ. อวาวฏาติ อเปตาวรณา อปริคฺคหา. ภตฺตาติ ยทิ วา อสฺสา สามิโก อตฺถิ, เอตํ เม อกฺขาหีติ.
อถสฺส โส อาจิกฺขนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อหฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ อโถปิ อสฺสา;
ตเวว โส ปุริโส ภูมิปาล, รตฺตินฺทิวํ อปฺปมตฺโต ตวตฺเถ.
‘‘อิทฺโธ ¶ จ ผีโต จ สุวฑฺฒิโต จ, อมจฺโจ จ เต อฺตโร ชนินฺท;
ตสฺเสสา ภริยาภิปารกสฺส, อุมฺมาทนฺตี นามเธยฺเยน ราชา’’ติ.
ตตฺถ มตฺยา จ เปตฺยา จาติ มาติโต จ ปิติโต เจตํ ชานามิ. อโถปิ อสฺสาติ อถ สามิกมฺปิ อสฺสา ชานามีติ วทติ. อิทฺโธติ สมิทฺโธ. ผีโตติ วตฺถาลงฺกาเรหิ สุปุปฺผิโต. สุวฑฺฒิโตติ สุฏฺุ วุทฺโธ. นามเธยฺเยนาติ นาเมน. อยฺหิ โย นํ ปสฺสติ, ตํ อุมฺมาเทติ, สติมสฺส ปจฺจุปฏฺาเปตุํ น เทติ, ตสฺมา อุมฺมาทนฺตีติ วุจฺจติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา นามมสฺสา โถเมนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อมฺโภ อมฺโภ นามมิทํ อิมิสฺสา, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ;
ตทา หิ มยฺหํ อวโลกยนฺตี, อุมฺมตฺตกํ อุมฺมทนฺตี อกาสี’’ติ.
ตตฺถ มตฺยา จ เปตฺยา จาติ มาตรา จ ปิตรา จ. มยฺหนฺติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ. อวโลกยนฺตีติ มยา อวโลกิตา สยมฺปิ มํ อวโลกยนฺตี มํ อุมฺมตฺตกํ อกาสีติ อตฺโถ.
สา ตสฺส กมฺปิตภาวํ ตฺวา วาตปานํ ถเกตฺวา สิริคพฺภเมว อคมาสิ. รฺโปิ ตสฺสา ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย นครํ ปทกฺขิณกรเณ จิตฺตเมว นาโหสิ. โส สารถึ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สมฺม สุนนฺท, รถํ นิวตฺเตหิ, อยํ ฉโณ ¶ อมฺหากํ นานุจฺฉวิโก, อภิปารกสฺส เสนาปติสฺเสวานุจฺฉวิโก, รชฺชมฺปิ ตสฺเสวานุจฺฉวิก’’นฺติ รถํ นิวตฺตาเปตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห สิริสยเน นิปชฺชิตฺวา วิปฺปลปนฺโต อาห –
‘‘ยา ปุณฺณมาเส มิคมนฺทโลจนา, อุปาวิสิ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
ทฺเว ปุณฺณมาโย ตทหู อมฺหํ, ทิสฺวาน ปาราวตรตฺตวาสินึ.
‘‘อฬารปมฺเหหิ ¶ สุเภหิ วคฺคุภิ, ปโลภยนฺตี มํ ยทา อุทิกฺขติ;
วิชมฺภมานา หรเตว เม มโน, ชาตา วเน กิมฺปุริสีว ปพฺพเต.
‘‘ตทา หิ พฺรหตี สามา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
เอกจฺจวสนา นารี, มิคี ภนฺตาวุทิกฺขติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
วฏฺฏงฺคุลี สนฺนตธีรกุตฺติยา, นารี อุปฺิสฺสติ สีสโต สุภา.
‘‘กทาสฺสุ มํ กฺจนชาลุรจฺฉทา, ธีตา ติรีฏิสฺส วิลคฺคมชฺฌา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชิสฺสติ, พฺรหาวเน ชาตทุมํว มาลุวา.
‘‘กทาสฺสุ ¶ ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี, พินฺทุตฺถนี ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
มุขํ มุเขน อุปนามยิสฺสติ, โสณฺโฑว โสณฺฑสฺส สุราย ถาลํ.
‘‘ยทาทฺทสํ ตํ ติฏฺนฺตึ, สพฺพภทฺทํ มโนรมํ;
ตโต สกสฺส จิตฺตสฺส, นาวโพธามิ กฺจินํ.
‘‘อุมฺมาทนฺติมหํ ทฏฺา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สหสฺสํว ปราชิโต.
‘‘สกฺโก ¶ เจ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;
อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติ.
ตตฺถ ปุณฺณมาเสติ ปุณฺณจนฺทาย รตฺติยา. มิคมนฺทโลจนาติ กณฺฑสนฺตาเสน ปลายิตฺวา วนนฺตเร ตฺวา ลุทฺทํ โอโลเกนฺติยา มิคิยา วิย มนฺทานิ ¶ โลจนานิ อสฺสาติ มิคมนฺทโลจนา. อุปาวิสีติ ปทุมวณฺเณน กรตเลน ปุปฺผานิ ขิปิตฺวา มํ โอโลเกนฺตี วาตปาเน นิสีทิ. ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคีติ รตฺตปทุมวณฺณสรีรา. ทฺเว ปุณฺณมาโยติ อหํ ตทหุ ตสฺมึ ฉณทิวเส ตํ ปาราวตปาทสมานวณฺณรตฺตวตฺถนิวตฺถํ ทิสฺวา ตสฺสา มุขโสภํ โอโลเกนฺโต เอกสฺส ปาจีนโลกธาตุโต เอกสฺส อภิปารกสฺส เสนาปติโน นิเวสเนติ ทฺวินฺนํ ปุณฺณจนฺทานํ อุคฺคตตฺตา ทฺเว ปุณฺณมาโย อมฺึ. อฬารปมฺเหหีติ วิสาลปขุเมหิ. สุเภหีติ ปริสุทฺเธหิ. วคฺคุภีติ มธุรากาเรหิ. อุทิกฺขตีติ เอวรูเปหิ เนตฺเตหิ ยสฺมึ ขเณ โอโลเกติ. ปพฺพเตติ ยถา หิมวนฺตปพฺพเต สุปุปฺผิตวเน วีณํ อาทาย ตนฺติสฺสเรน อตฺตโน สรํ สํสนฺทนฺตี กิมฺปุริสี กิมฺปุริสสฺส มนํ หรติ, เอวํ หรเตว เม มโนติ วิปฺปลปติ.
พฺรหตีติ อุฬารา. สามาติ สุวณฺณวณฺณสามา. เอกจฺจวสนาติ เอกจฺจิกวสนา, เอกวตฺถนิวตฺถาติ อตฺโถ. ภนฺตาวุทิกฺขตีติ สณฺหเกสา ปุถุนลาฏา อายตภมู วิสาลกฺขี ตุงฺคนาสา รตฺโตฏฺา เสตทนฺตา ติขิณทาา สุวฏฺฏิตคีวา สุตนุพาหุ สุสณฺิตปโยธรา กรมิตมชฺฌา วิสาลโสณี สุวณฺณกทลิสมาโนรุ สา อุตฺตมิตฺถี ตสฺมึ ขเณ มํ อุทิกฺขนฺตี ภเยน วนํ ปวิสิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา ลุทฺทํ อุทิกฺขนฺตี ภนฺตา มิคีว มํ อุทิกฺขตีติ วทติ. พาหามุทูติ มุทุพาหา. สนฺนตธีรกุตฺติยาติ สุผุสิตเฉกกรณา. อุปฺิสฺสติ ¶ มนฺติ สา สุภา นารี กทา นุ มํ เตหิ ตมฺพนเขหิ สีสโต ปฏฺาย สนฺนเตน ธีเรน กรเณน ปริโตเสสฺสตีติ ปตฺเถนฺโต วิลปติ.
กฺจนชาลุรจฺฉทาติ กฺจนมยอุรจฺฉทาลงฺการา. วิลคฺคมชฺฌาติ วิลคฺคสรีรา ตนุมชฺฌิมา. พฺรหาวเนติ มหาวเน. ลาขารสรตฺตสุจฺฉวีติ หตฺถปาทตลอคฺคนขโอฏฺมํเสสุ ลาขารสรตฺตมณิปวาลวณฺณา. พินฺทุตฺถนีติ อุทกปุปฺผุฬปริมณฺฑลตฺถนี. ตโตติ ยทา ตํ ติฏฺนฺตึ อทฺทสํ, ตโต ปฏฺาย. สกสฺส จิตฺตสฺสาติ อตฺตโน จิตฺตสฺส อนิสฺสโร ชาโตมฺหีติ อธิปฺปาโย. กฺจินนฺติ กฺจิ ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ น ชานามิ, อุมฺมตฺตโก ชาโตมฺหีติ วทติ. ทฏฺาติ ทิสฺวา. น สุปามีติ เนว รตฺตึ, น ทิวา นิทฺทํ ลภามิ. โส จ ลพฺเภถาติ ยํ เม สกฺโก วรํ ทเทยฺย, โส จ เม วโร ลพฺเภถ, ลเภยฺยาหํ ตํ วรนฺติ อตฺโถ.
อถ ¶ เต อมจฺจา อภิปารกสฺสปิ อาโรจยึสุ – ‘‘สามิ ราชา, นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ ฆรทฺวารํ ปตฺวา นิวตฺติตฺวา ¶ ปาสาทํ อภิรุหี’’ติ. โส อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา อุมฺมาทนฺตึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, กจฺจิ รฺโ อตฺตานํ ทสฺเสสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, เอโก มโหทโร มหาทาิโก รเถ ตฺวา อาคโต ปุริโส อตฺถิ, อหํ ตํ ราชา วา อราชา วาติ น ชานามิ, เอโก อิสฺสโรติ ปน วุตฺเต วาตปาเน ตฺวา ปุปฺผานิ ขิปึ, โส ตาวเทว นิวตฺติตฺวา คโต’’ติ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘นาสิโตมฺหิ ตยา’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว ราชนิเวสนํ อารุยฺห สิริคพฺภทฺวาเร ตฺวา รฺโ อุมฺมาทนฺตึ นิสฺสาย วิปฺปลาปํ สุตฺวา ‘‘อยํ อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต, ตํ อลภนฺโต มริสฺสติ, รฺโ จ มม จ อคุณํ โมเจตฺวา อิมสฺส มยา ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน นิเวสนํ คนฺตฺวา เอกํ ทฬฺหมนฺตํ อุปฏฺากํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, อสุกฏฺาเน สุสิรเจติยรุกฺโข อตฺถิ, ตฺวํ กฺจิ อชานาเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ตตฺถ คนฺตฺวา อนฺโตรุกฺเข นิสีท, อหํ ตตฺถ พลิกมฺมํ กโรนฺโต ตํ านํ ปตฺวา เทวตา นมสฺสนฺโต, ‘สามิ เทวราช, อมฺหากํ ราชา นครมฺหิ ฉเณ วตฺตมาเน อกีฬิตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา วิปฺปลปนฺโตว นิปนฺโน, มยํ ตตฺถ การณํ น ชานาม, ราชา เทวตานํ พหูปกาโร, อนุสํวจฺฉรํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา พลิกมฺมํ กโรติ, อิทํ นาม นิสฺสาย ราชา วิปฺปลปตีติ อาจิกฺขถ, รฺโ โน ชีวิตทานํ เทถา’ติ ยาจิสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺมึ ขเณ สทฺทํ ปริวตฺติตฺวา, ‘เสนาปติ, ตุมฺหากํ รฺโ พฺยาธิ นาม นตฺถิ, โส ปน ตว ภริยาย อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺโต. สเจ นํ ลภิสฺสติ, ชีวิสฺสติ, โน เจ, มริสฺสติ. สเจ ¶ ตสฺส ชีวิตํ อิจฺฉสิ, อุมฺมาทนฺติมสฺส เทหี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ เอวํ ตํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อุยฺโยเชสิ.
โส คนฺตฺวา ตสฺมึ รุกฺเข นิสีทิตฺวา ปุนทิวเส เสนาปตินา อมจฺจคณปริวุเตน ตํ านํ คนฺตฺวา ยาจิโต ตถา อภาสิ. เสนาปติ ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เทวตํ วนฺทิตฺวา อมจฺเจ ชานาเปตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ราชนิเวสนํ อารุยฺห สิริคพฺภทฺวารํ อาโกเฏสิ. ราชา สตึ อุปฏฺเปตฺวา ¶ ‘‘โก เอโส’’ติ ปุจฺฉิ. อหํ, เทว, อภิปารโกติ. อถสฺส ราชา ทฺวารํ วิวริ. โส ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา คาถมาห –
‘‘ภูตานิ ¶ เม ภูตปตี นมสฺสโต, อาคมฺม ยกฺโข อิทเมตทพฺรวิ;
รฺโ มโน อุมฺมทนฺตฺยา นิวิฏฺโ, ททามิ เต ตํ ปริจารยสฺสู’’ติ.
ตตฺถ นมสฺสโตติ ตุมฺหากํ วิปฺปลาปการณชานนตฺถํ พลิกมฺมํ กตฺวา นมสฺสนฺตสฺส. ตนฺติ อหํ ตํ อุมฺมาทนฺตึ ตุมฺหากํ ปริจาริกํ กตฺวา ททามีติ.
อถ นํ ราชา, ‘‘สมฺม อภิปารก, มม อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย วิปฺปลปิตภาวํ ยกฺขาปิ ชานนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. อาม, เทวาติ. โส ‘‘สพฺพโลเกน กิร เม ลามกภาโว าโต’’ติ ลชฺชิธมฺเม ปติฏฺาย อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ปฺุา จ ธํเส อมโร น จมฺหิ, ชโน จ เม ปาปมิทฺจ ชฺา;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’ติ.
ตตฺถ ธํเสติ, สมฺม อภิปารก, อหํ ตาย สทฺธึ กิเลสวเสน ปริจาเรนฺโต ปฺุโต จ ธํเสยฺยํ, ตาย สทฺธึ ปริจาริตมตฺเตน อมโร จ น โหมิ, มหาชโน จ เม อิมํ ลามกภาวํ ชาเนยฺย, ตโต ‘‘อยุตฺตํ รฺา กต’’นฺติ ครเหยฺย, ตฺจ มม ทตฺวา ปจฺฉา ปิยภริยํ อทฏฺา ตว มนโส วิฆาโต จสฺสาติ อตฺโถ.
เสสา อุภินฺนมฺปิ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ –
‘‘ชนินฺท ¶ นาฺตฺร ตยา มยา วา, สพฺพาปิ กมฺมสฺส กตสฺส ชฺา;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ.
‘‘โย ปาปกํ กมฺมกรํ มนุสฺโส, โส มฺติ มายิท มฺึสุ อฺเ;
ปสฺสนฺติ ¶ ภูตานิ กโรนฺตเมตํ, ยุตฺตา จ เย โหนฺติ นรา ปถพฺยา.
‘‘อฺโ ¶ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนุโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา.
‘‘อทฺธา ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
คจฺเฉว ตฺวํ อุมฺมทนฺตึ ภทนฺเต, สีโหว เสลสฺส คุหํ อุเปติ.
‘‘น ปีฬิตา อตฺตทุเขน ธีรา, สุขปฺผลํ กมฺม ปริจฺจชนฺติ;
สมฺโมหิตา วาปิ สุเขน มตฺตา, น ปาปกมฺมฺจ สมาจรนฺติ.
‘‘ตุวฺหิ มาตา จ ปิตา จ มยฺหํ, ภตฺตา ปตี โปสโก เทวตา จ;
ทาโส อหํ ตุยฺห สปุตฺตทาโร, ยถาสุขํ สามิ กโรหิ กามํ.
‘‘โย ‘อิสฺสโรมฺหี’ติ กโรติ ปาปํ, กตฺวา จ โส นุตฺตสเต ปเรสํ;
น เตน โส ชีวติ ทีฆมายุ, เทวาปิ ปาเปน สเมกฺขเร นํ.
‘‘อฺาตกํ สามิเกหี ปทินฺนํ, ธมฺเม ิตา เย ปฏิจฺฉนฺติ ทานํ;
ปฏิจฺฉกา ทายกา จาปิ ตตฺถ, สุขปฺผลฺเว กโรนฺติ กมฺมํ.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส ¶ จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา.
‘‘อทฺธา ¶ ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ.
‘‘โย ¶ อตฺตทุกฺเขน ปรสฺส ทุกฺขํ, สุเขน วา อตฺตสุขํ ทหาติ;
ยเถวิทํ มยฺห ตถา ปเรสํ, โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา.
‘‘ชนินฺท ชานาสิ ปิยา มเมสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ปิเยน เต ทมฺมิ ปิยํ ชนินฺท, ปิยทายิโน เทว ปิยํ ลภนฺติ.
‘‘โส นูนาหํ วธิสฺสามิ, อตฺตานํ กามเหตุกํ;
น หิ ธมฺมํ อธมฺเมน, อหํ วธิตุมุสฺสเห.
‘‘สเจ ตุวํ มยฺห สตึ ชนินฺท, น กามยาสิ นรวีร เสฏฺ;
จชามิ นํ สพฺพชนสฺส สิพฺยา, มยา ปมุตฺตํ ตโต อวฺหเยสิ นํ.
‘‘อทูสิยํ เจ อภิปารก ตฺวํ, จชาสิ กตฺเต อหิตาย ตฺยสฺส;
มหา จ เต อุปวาโทปิ อสฺส, น จาปิ ตฺยสฺส นครมฺหิ ปกฺโข.
‘‘อหํ ¶ สหิสฺสํ อุปวาทเมตํ, นินฺทํ ปสํสํ ครหฺจ สพฺพํ;
มเมตมาคจฺฉตุ ภูมิปาล, ยถาสุขํ สิวิ กโรหิ กามํ.
‘‘โย ¶ เนว นินฺทํ น ปนปฺปสํสํ, อาทิยติ ครหํ โนปิ ปูชํ;
สิรี จ ลกฺขี จ อเปติ ตมฺหา, อาโป สุวุฏฺีว ยถา ถลมฺหา.
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขฺจ สุขฺจ เอตฺโต, ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ;
อุรสา อหํ ปจฺจุตฺตริสฺสามิ สพฺพํ, ปถวี ยถา ถาวรานํ ตสานํ.
‘‘ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ, ทุกฺขฺจ นิจฺฉามิ อหํ ปเรสํ;
เอโกวิมํ หารยิสฺสามิ ภารํ, ธมฺเม ิโต กิฺจิ อหาปยนฺโต.
‘‘สคฺคูปคํ ¶ ปฺุกมฺมํ ชนินฺท, มา เม ตุวํ อนฺตรายํ อกาสิ;
ททามิ เต อุมฺมทนฺตึ ปสนฺโน, ราชาว ยฺเ ธนํ พฺราหฺมณานํ.
‘‘อทฺธา ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
นินฺเทยฺยุ เทวา ปิตโร จ สพฺเพ, ปาปฺจ ปสฺสํ อภิสมฺปรายํ.
‘‘น เหตธมฺมํ สิวิราช วชฺชุํ, สเนคมา ชานปทา จ สพฺเพ;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ.
‘‘อทฺธา ¶ ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ.
‘‘อาหุเนยฺโย เมสิ หิตานุกมฺปี, ธาตา วิธาตา จสิ กามปาโล;
ตยี ¶ หุตา ราช มหปฺผลา หิ, กาเมน เม อุมฺมทนฺตึ ปฏิจฺฉ.
‘‘อทฺธา หิ สพฺพํ อภิปารก ตฺวํ, ธมฺมํ อจารี มม กตฺตุปุตฺต;
อฺโ นุ เต โก อิธ โสตฺถิกตฺตา, ทฺวิปโท นโร อรุเณ ชีวโลเก.
‘‘ตุวํ นุ เสฏฺโ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคุตฺโต ธมฺมวิทู สุเมโธ;
โส ธมฺมคุตฺโต จิรเมว ชีว, ธมฺมฺจ เม เทสย ธมฺมปาล.
‘‘ตทิงฺฆ อภิปารก, สุโณหิ วจนํ มม;
ธมฺมํ เต เทสยิสฺสามิ, สตํ อาเสวิตํ อหํ.
‘‘สาธุ ธมฺมรุจี ราชา, สาธุ ปฺาณวา นโร;
สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุขํ.
‘‘อกฺโกธนสฺส วิชิเต, ิตธมฺมสฺส ราชิโน;
สุขํ มนุสฺสา อาเสถ, สีตจฺฉายาย สงฺฆเร.
‘‘น ¶ จาหเมตํ อภิโรจยามิ, กมฺมํ อสเมกฺขกตํ อสาธุ;
เย วาปิ ตฺวาน สยํ กโรนฺติ, อุปมา อิมา มยฺหํ ตุวํ สุโณหิ.
‘‘ควํ ¶ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘น ¶ จาปาหํ อธมฺเมน, อมรตฺตมภิปตฺถเย;
อิมํ วา ปถวึ สพฺพํ, วิเชตุํ อภิปารก.
‘‘ยฺหิ กิฺจิ มนุสฺเสสุ, รตนํ อิธ วิชฺชติ;
คาโว ทาโส หิรฺฺจ, วตฺถิยํ หริจนฺทนํ.
‘‘อสฺสิตฺถิโย รตนํ มณิกฺจ, ยฺจาปิ เม จนฺทิมสูริยา อภิปาลยนฺติ;
น ตสฺส เหตุ วิสมํ จเรยฺยํ, มชฺเฌ สิวีนํ อุสโภมฺหิ ชาโต.
‘‘เนตา หิตา อุคฺคโต รฏฺปาโล, ธมฺมํ สิวีนํ อปจายมาโน;
โส ธมฺมเมวานุวิจินฺตยนฺโต, ตสฺมา สเก จิตฺตวเส น วตฺโต.
‘‘อทฺธา ¶ ตุวํ มหาราช, นิจฺจํ อพฺยสนํ สิวํ;
กริสฺสสิ จิรํ รชฺชํ, ปฺา หิ ตว ตาทิสี.
‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ธมฺมํ นปฺปมชฺชสิ;
ธมฺมํ ปมชฺช ขตฺติโย, รฏฺา จวติ อิสฺสโร.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเสุ ชนปเทสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
ตตฺถ ¶ สพฺพาปีติ, ชนินฺท, อหเมตํ เอกโกว ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาเนสฺสามิ, ตสฺมา เปตฺวา มมฺจ ตุวฺจ อฺา สพฺพาปิ ปชา อิมสฺส กตสฺส อาการมตฺตมฺปิ น ชฺา น ชานิสฺสนฺติ. ภุเสหีติ ตาย สทฺธึ อภิรมนฺโต อตฺตโน ตณฺหาวนถํ ภุสํ กโรหิ วฑฺเฒหิ มโนรถํ ปูเรหิ. สชาหีติ มโนรถํ ปน ปูเรตฺวา สเจ เต น รุจฺจติ, อถ นํ สชาหิ มยฺหเมว ปฏิเทหิ. กมฺมกรนฺติ, สมฺม อภิปารก, โย มนุสฺโส ปาปกํ กมฺมํ ¶ กโรนฺโต, โส ปจฺฉา มา อิธ อฺเ อิทํ ปาปกมฺมํ มฺึสุ มา ชานนฺตูติ มฺติ จินฺเตติ, ทุจินฺติตเมตํ ตสฺส. กึการณา? ปสฺสนฺติ ภูตานิ กโรนฺตเมตนฺติ เย จ พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธปุตฺตา อิทฺธิยา ยุตฺตา, เต จ นํ ปสฺสนฺติเยว. น เม ปิยาติ, สมฺม อภิปารก, อฺโ นุ เต โกจิ ‘‘อิธ โลกสฺมึ สกลายปิ ปถวิยา น เม อุมฺมาทนฺตี ปิยา’’ติ เอวํ สทฺทเหยฺย.
สีโหว เสลสฺส คุหนฺติ, มหาราช, สเจ ตฺวํ ตํ อิธ น อาเนสิ, อถ ยถา สีโห กิเลสปริฬาเห อุปฺปนฺเน สีหโปติกาย วสนฏฺานํ มณิคุหํ อุเปติ, เอวํ ตสฺสา วสนฏฺานํ คจฺฉ, ตตฺถ อตฺตโน ปตฺถนํ ปูเรหีติ. สุขปฺผลนฺติ, สมฺม อภิปารก, ปณฺฑิตา อตฺตโน ทุกฺเขน ผุฏฺา สมานา น สุขวิปากทายกกมฺมํ ปริจฺจชนฺติ, สมฺโมหิตา วาปิ หุตฺวา โมเหน มูฬฺหา สุเขน มตฺตา ปาปกมฺมํ นาม น สมาจรนฺติ. ยถาสุขํ, สามิ, กโรหิ กามนฺติ, สามิ สิวิราช, อตฺตโน ทาสึ ปริจาเรนฺตสฺส ครหา นาม นตฺถิ, ตฺวํ ยถาสุขํ ยถาชฺฌาสยํ กามํ กโรหิ, อตฺตโน อิจฺฉํ ปูเรหีติ. น เตน โส ชีวตีติ, สมฺม อภิปารก, โย ‘‘อิสฺสโรมฺหี’’ติ ปาปํ กโรติ, กตฺวา จ กึ มํ เทวมนุสฺสา วกฺขนฺตีติ น อุตฺตสติ น โอตฺตปฺปติ, โส เตน กมฺเมน น จ ทีฆกาลํ ชีวติ, ขิปฺปเมว มรติ, เทวตาปิ ปน ‘‘กึ อิมสฺส ปาปรฺโ รชฺเชน, วรมสฺส วาฬุกฆฏํ คเล พนฺธิตฺวา มรณ’’นฺติ ลามเกน จกฺขุนา โอโลเกนฺติ.
อฺาตกนฺติ, มหาราช, อฺเสํ สนฺตกํ เตหิ สามิเกหิ ปทินฺนํ ทานํ เย อตฺตโน ธมฺเม ¶ ิตา ปฏิจฺฉนฺติ, เต ตตฺถ ปฏิจฺฉกา จ ทายกา จ สพฺเพปิ สุขปฺผลเมว กมฺมํ กโรนฺติ. ปฏิคฺคาหเก หิ ปฏิคฺคณฺหนฺเต ตํ ทานํ ทายกสฺส มหนฺตํ วิปากํ เทตีติ. โย อตฺตทุกฺเขนาติ, สมฺม อภิปารก, โย อตฺตโน ทุกฺเขน ปีฬิโต ตํ ปรสฺส ทหติ, อตฺตโน สรีรโต อปเนตฺวา ปรสฺส สรีเร ขิปติ, ปรสฺส วา สุเขน อตฺตโน สุขํ ทหติ, ปรสฺส สุขํ คเหตฺวา อตฺตนิ ปกฺขิปติ, ‘‘อตฺตโน ทุกฺขํ หริสฺสามี’’ติ ปรํ ทุกฺขิตํ กโรติ, ‘‘อตฺตานํ สุเขสฺสามี’’ติ ปรํ ทุกฺขิตํ กโรติ, ‘‘อตฺตานํ สุเขสฺสามี’’ติ ปรสฺส สุขํ นาเสติ, น โส ธมฺมํ ชานาติ. โย ปน เอวํ ชานาติ ‘‘ยเถวิทํ มยฺหํ ¶ สุขทุกฺขํ, ตถา ปเรส’’นฺติ, ส เวทิ ธมฺมํ ชานาติ นามาติ อยเมติสฺสา คาถาย อตฺโถ.
ปิเยน เต ทมฺมีติ ปิเยน การณภูเตน ปิยํ ผลํ ปตฺเถนฺโต ทมฺมีติ อตฺโถ. ปิยํ ลภนฺตีติ สํสาเร สํสรนฺตา ปิยเมว ลภนฺติ. กามเหตุกนฺติ, สมฺม อภิปารก ¶ , กามเหตุกํ อยุตฺตํ กตฺวา ‘‘อตฺตานํ วธิสฺสามี’’ติ เม ปริวิตกฺโก อุปฺปชฺชติ. มยฺห สตินฺติ มม สนฺตกํ. ‘‘มยฺห สตี’’ติปิ ปาโ, มม สนฺตกาติ เอวํ มฺมาโน สเจ ตฺวํ ตํ น กาเมสีติ อตฺโถ. สพฺพชนสฺสาติ สพฺพา เสนิโย สนฺนิปาตาเปตฺวา ตสฺส สพฺพชนสฺส อยํ มยฺหํ อหิตาติ ปริจฺจชิสฺสามิ. ตโต อวฺหเยสีติ ตโต ตํ อปริคฺคหิตตฺตา อาเนยฺยาสิ. อทูสิยนฺติ อนปราธํ. กตฺเตติ ตเมว อปเรน นาเมน อาลปติ. โส หิ รฺโ หิตํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตา’’ติ วุจฺจติ. น จาปิ ตฺยสฺสาติ เอวํ อกิจฺจการีติ นคเร ตว โกจิ ปกฺโขปิ น ภเวยฺย.
นินฺทนฺติ น เกวลํ อุปวาทเมว, สเจปิ มํ โกจิ สมฺมุขา นินฺทิสฺสติ วา ปสํสิสฺสติ วา, โทสํ วา ปน อาโรเปนฺโต ครหิสฺสติ, ตมฺปาหํ นินฺทํ ปสํสํ ครหฺจ สพฺพํ สหิสฺสามิ, สพฺพเมตํ มม อาคจฺฉตูติ วทติ. ตมฺหาติ โย เอเต นินฺทาทโย น คณฺหาติ, ตมฺหา ปุริสา อิสฺสริยสงฺขาตา สิรี จ ปฺาสงฺขาตา ลกฺขี จ ถลฏฺานโต สุวุฏฺิสงฺขาโต อาโป วิย อเปติ น ปติฏฺาตีติ. เอตฺโตติ อิโต มม ตสฺสา ปริจฺจตฺตการณา. ธมฺมาติสารฺจาติ ธมฺมํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ อกุสลํ วา ยํ กิฺจิ โหติ. ปจฺจุตฺตริสฺสามีติ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามิ ธารยิสฺสามิ. ถาวรานํ ตสานนฺติ ยถา มหาปถวี ขีณาสวานฺจ ปุถุชฺชนานฺจ กิฺจิ สมฺปฏิจฺฉติ สพฺพํ อธิวาเสติ, ตเถวาหมฺปิ สพฺพเมตํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามิ อธิวาเสสฺสามีติ ทีเปติ. เอโกวิมนฺติ อหํ เอโกว อิมมฺปิ อตฺตโน ทุกฺขภารํ หารยิสฺสามิ ธารยิสฺสามิ วหิสฺสามิ. ธมฺเม ิโตติ วินิจฺฉยธมฺเม ปเวณิธมฺเม ติวิธสุจริตธมฺเม จ ิโต หุตฺวา.
สคฺคูปคนฺติ ¶ , เทว, ปฺุกมฺมํ นาเมตํ สคฺคูปคํ โหติ. ยฺเ ธนนฺติ ยฺธนํ, อยเมว วา ปาโ. สขาติ อุมฺมาทนฺตีปิ มม สหายิกา, ตฺวมฺปิ ¶ สหายโก. ปิตโรติ พฺรหฺมาโน. สพฺเพติ น เกวลํ เทวพฺรหฺมาโนว, สพฺเพ รฏฺวาสิโนปิ มํ ปสฺสถ, ‘‘โภ, สหายกสฺส ภริยา สหายิกา อิมินา เคเห กตา’’ติ นินฺเทยฺยุํ. น เหตธมฺมนฺติ น หิ เอตํ อธมฺมิกํ. ยํ เต มยาติ ยสฺมา มยา สา ตุยฺหํ ทินฺนา, ตสฺมา เอตํ อธมฺโมติ น วทิสฺสนฺติ. สตนฺติ สนฺตานํ พุทฺธาทีนํ ขนฺติเมตฺตาภาวนาสีลาจารสงฺขาตานิ ธมฺมานิ สุวณฺณิตานิ สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ, ตสฺมา ยถา สมุทฺโท เวลํ นาติกฺกมติ, เอวมหมฺปิ สีลเวลํ นาติกฺกมิสฺสามีติ วทติ.
อาหุเนยฺโย เมสีติ, มหาราช, ตฺวํ มม อาหุนปาหุนสกฺการสฺสานุจฺฉวิโก. ธาตา วิธาตา จสิ กามปาโลติ ตฺวํ มม, เทว, ธารณโต ธาตา อิสฺสริยสุขสฺส วิทหนโต วิธาตา อิจฺฉิตปตฺถิตานํ ¶ กามานํ ปาลนโต กามปาโล. ตยี หุตาติ ตุยฺหํ ทินฺนา. กาเมน เมติ มม กาเมน มม ปตฺถนาย อุมฺมาทนฺตึ ปฏิจฺฉาติ เอวํ อภิปารโก รฺโ เทติ. ราชา ‘‘น มยฺหํ อตฺโถ’’ติ ปฏิกฺขิปติ. ภูมิยํ ปติตํ สากุณิกปจฺฉึ ปิฏฺิปาเทน ปหริตฺวา อฏวิยํ ขิปนฺตา วิย อุโภปิ นํ ชหนฺเตว. อิทานิ ราชา ปุน อกถนตฺถาย ตํ สนฺตชฺเชนฺโต ‘‘อทฺธา หี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ กตฺตุปุตฺตาติ ปิตาปิสฺส กตฺตาว, เตน นํ เอวํ อาลปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อทฺธา ตฺวํ อิโต ปุพฺเพ มยฺหํ สพฺพธมฺมํ อจริ, หิตเมว วุฑฺฒิเมว อกาสิ, อิทานิ ปน ปฏิปกฺโข หุตฺวา พหุํ กเถสิ, ‘‘มา เอวํ วิปฺปลปสิ, อฺโ นุ เต ทฺวิปโท นโร, โก อิธ ชีวโลเก อรุเณเยว โสตฺถิกตฺตา, สเจ หิ อหํ วิย อฺโ ราชา ตว ภริยาย ปฏิพทฺธจิตฺโต อภวิสฺส, อนฺโตอรุเณเยว ตว สีสํ ฉินฺทาเปตฺวา ตํ อตฺตโน ฆเร กเรยฺย, อหํ ปน อกุสลภเยเนว น กโรมิ, ตุณฺหี โหหิ, น เม เอตาย อตฺโถ’’ติ ตํ สนฺตชฺเชสิ.
โส ตํ สุตฺวา ปุน กิฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต รฺโ ถุติวเสน ‘‘ตุวํ นู’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตฺวฺเว สกลชมฺพุทีเป สพฺเพสํ นรินฺทานํ เสฏฺโ, ตฺวํ อนุตฺตโร, ตฺวํ วินิจฺฉยธมฺมปเวณิธมฺมสุจริตธมฺมานํ โคปายเนน ธมฺมคุตฺโต, เตสํ วิทิตตฺตา ธมฺมวิทู ตฺวํ สุเมโธ, โส ตฺวํ ยํ ธมฺมํ โคเปสิ, เตเนว คุตฺโต จีรํ ชีว, ธมฺมฺจ เม เทเสหิ ธมฺมปาลก, ธมฺมโคปก, ราชวราติ.
อถ ¶ ราชา ธมฺมํ เทเสนฺโต ‘‘ตทิงฺฆา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต, ยสฺมา ¶ มํ ตฺวํ โจเทสิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. สตนฺติ พุทฺธาทีหิ สปฺปุริเสหิ อาเสวิตํ. สาธูติ สุนฺทโร ปสตฺโถ. วินิจฺฉยปเวณิสุจริตธมฺเม โรเจตีติ ธมฺมรุจิ. ตาทิโส หิ ชีวิตํ ชหนฺโตปิ อกิจฺจํ น กโรติ, ตสฺมา สาธุ. ปฺาณวาติ าณสมฺปนฺโน. มิตฺตานมทฺทุพฺโภติ มิตฺตสฺส อทุสฺสนภาโว. ิตธมฺมสฺสาติ ปติฏฺิตติวิธธมฺมสฺส. อาเสถาติ อาเสยฺยุํ นิสีเทยฺยุํ. เทสนาสีสเมว เจตํ, จตฺตาโรปิ อิริยาปเถ สุขํ กปฺเปยฺยุนฺติ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ. สีตจฺฉายายาติ ปุตฺตทาราติมิตฺตานํ สีตลาย ฉายาย. สงฺฆเรติ สกฆเร, อตฺตโน เคเหติ อตฺโถ. อธมฺมพลิทณฺฑาทีหิ อนุปทฺทุตา สุขํ วเสยฺยุนฺติ ทสฺเสติ. น จาหเมตนฺติ, สมฺม อภิปารก, ยเมตํ อสเมกฺขิตฺวา กตํ อสาธุกมฺมํ, เอตํ อหํ น โรจยามิ. เย วาปิ ตฺวานาติ เย วา ปน ราชาโน ตฺวา ตุเลตฺวา ตีเรตฺวา สยํ กโรนฺติ, เตสาหํ กมฺมํ โรเจมีติ อธิปฺปาโย. อุปมา อิมาติ อิมสฺมึ ปนตฺเถ ตฺวํ มยฺหํ อิมา ทฺเว อุปมา สุโณหิ.
ชิมฺหนฺติ วงฺกํ. เนตฺเตติ โย คาวิโย เนติ, ตสฺมึ เชฏฺกอุสเภ. ปเควาติ ตสฺมึ อธมฺมํ จรนฺเต อิตรา ปชา ปเคว จรติ, อติวิย กโรตีติ อตฺโถ. ธมฺมิโกติ จตฺตาริ อคติคมนานิ ปหาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต. อมรตฺตนฺติ เทวตฺตํ. รตนนฺติ สวิฺาณกาวิฺาณกรตนํ. วตฺถิยนฺติ กาสิกวตฺถเมว. อสฺสิตฺถิโยติ วาตสมคติอสฺเสปิ อุตฺตมรูปธรา อิตฺถิโยปิ. รตนํ มณิกฺจาติ สตฺตวิธรตนฺจ มหคฺฆภณฺฑกฺจ. อภิปาลยนฺตีติ ¶ อาโลกํ กโรนฺตา รกฺขนฺติ. น ตสฺสาติ ตสฺส จกฺกวตฺติรชฺชสฺสปิ เหตุ น วิสมํ จเรยฺยํ. อุสโภมฺหีติ ยสฺมา อหํ สิวีนํ มชฺเฌ เชฏฺกราชา หุตฺวา ชาโต, ตสฺมา จกฺกวตฺติรชฺชการณมฺปิ น วิสมํ จรามีติ อตฺโถ. เนตาติ มหาชนํ กุสเล ปติฏฺาเปตฺวา เทวนครํ เนตา, หิตกรเณน ตสฺส หิตา, ‘‘สิวิราชา กิร ธมฺมจารี’’ติ สกลชมฺพุทีเป าตตฺตา อุคฺคโต, สเมน รฏฺปาลนโต รฏฺปาโล. อปจายมาโนติ สิวีนํ โปราณกราชูนํ ปเวณิธมฺมํ อปจายมาโน. โสติ โส อหํ ตเมว ธมฺมํ อนุวิจินฺตยนฺโต ตสฺมา เตน การเณน อตฺตโน จิตฺตสฺส วเส น วตฺตามิ.
เอวํ ¶ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา อภิปารโก ถุตึ กโรนฺโต ‘‘อทฺธา’’ติอาทิมาห. นปฺปมชฺชสีติ อตฺตนา กถิตธมฺมํ นปฺปมชฺชสิ ตตฺเถว วตฺเตสิ. ธมฺมํ ปมชฺชาติ ธมฺมํ ปมุสฺสิตฺวา อคติวเสน คนฺตฺวา. เอวํ โส ตสฺส ถุตึ กตฺวา ‘‘ธมฺมํ จรา’’ติ ธมฺมจริยาย นิยฺโยเชนฺโต อุตฺตริปิ ทส โอวาทคาถา อภาสิ. ตาสมตฺโถ เหฏฺา เตสกุณชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๑ อาทโย) วณฺณิโตว.
เอวํ ¶ อภิปารกเสนาปตินา รฺโ ธมฺเม เทสิเต ราชา อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺตํ วิโนเทสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. ตทา สุนนฺทสารถิ อานนฺโท อโหสิ, อภิปารโก สาริปุตฺโต, อุมฺมาทนฺตี อุปฺปลวณฺณา, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สิวิราชา อหเมว อโหสินฺติ.
อุมฺมาทนฺตีชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๕๒๘] ๓. มหาโพธิชาตกวณฺณนา
กึ นุ ทณฺฑํ กิมชินนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๕๙๐ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ. ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปฺวา ปรปฺปวาทปฺปมทฺทโนเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเ อสีติโกฏิวิภวสฺส อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลสฺส กุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘โพธิกุมาโร’’ติสฺส นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ปจฺจาคนฺตฺวา อคารมชฺเฌ วสนฺโต อปรภาเค กาเม ปหาย หิมวนฺตปเทสํ ปวิสิตฺวา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ¶ ตตฺเถว วนมูลผลาหาโร จิรํ วสิตฺวา วสฺสารตฺตสมเย หิมวนฺตา โอรุยฺห จาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ปริพฺพาชกสารุปฺเปน นคเร ภิกฺขาย จรนฺโต ราชทฺวารํ ปาปุณิ ¶ ตเมนํ สีหปฺชเร ิโต ราชา ทิสฺวา ตสฺส อุปสเม ปสีทิตฺวา ตํ อตฺตโน ภวนํ ปเวเสตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา กตปฏิสนฺถาโร โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา นานคฺครสโภชนํ ทาเปสิ. มหาสตฺโต ภตฺตํ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ราชกุลํ นาม พหุโทสํ พหุปจฺจามิตฺตํ โหติ, โก นุ โข มม อุปฺปนฺนํ ภยํ นิตฺถริสฺสตี’’ติ. โส อวิทูเร ิตํ ราชวลฺลภํ เอกํ ปิงฺคลสุนขํ ทิสฺวา มหนฺตํ ภตฺตปิณฺฑํ คเหตฺวา ตสฺส ทาตุกามตาการํ ทสฺเสสิ. ราชา ตฺวา สุนขสฺส ภาชนํ อาหราเปตฺวา ภตฺตํ คาหาเปตฺวา ทาเปสิ. มหาสตฺโตปิ ตสฺส ทตฺวา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺเปสิ. ราชาปิสฺส ปฏิฺํ คเหตฺวา อนฺโตนคเร ราชุยฺยาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ¶ ทตฺวา ตํ ตตฺถ วาสาเปสิ, เทวสิกฺจสฺส ทฺเว ตโย วาเร อุปฏฺานํ อคมาสิ. โภชนกาเล ปน มหาสตฺโต นิจฺจํ ราชปลฺลงฺเกเยว นิสีทิตฺวา ราชโภชนเมว ภฺุชติ. เอวํ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ อตีตานิ.
ตสฺส ปน รฺโ ปฺจ อมจฺจา อตฺถฺจ ธมฺมฺจ อนุสาสนฺติ. เตสุ เอโก อเหตุกวาที, เอโก อิสฺสรกตวาที, เอโก ปุพฺเพกตวาที, เอโก อุจฺเฉทวาที, เอโก ขตฺตวิชฺชวาที. เตสุ อเหตุกวาที ‘‘อิเม สตฺตา สํสารสุทฺธิกา’’ติ มหาชนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. อิสฺสรกตวาที ‘‘อยํ โลโก อิสฺสรนิมฺมิโต’’ติ มหาชนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. ปุพฺเพกตวาที ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพกเตเนว อุปฺปชฺชตี’’ติ มหาชนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. อุจฺเฉทวาที ‘‘อิโต ปรโลกํ คโต นาม นตฺถิ, อยํ โลโก อุจฺฉิชฺชตี’’ติ มหาชนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. ขตฺตวิชฺชวาที ‘‘มาตาปิตโรปิ มาเรตฺวา อตฺตโนว อตฺโถ กาตพฺโพ’’ติ มหาชนํ อุคฺคณฺหาเปสิ. เต รฺโ วินิจฺฉเย นิยุตฺตา ลฺชขาทกา ¶ หุตฺวา อสฺสามิกํ สามิกํ, สามิกํ อสฺสามิกํ กโรนฺติ.
อเถกทิวสํ เอโก ปุริโส กูฏฏฺฏปราชิโต มหาสตฺตํ ภิกฺขาย จรนฺตํ ราชเคหํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ราชเคเห ภฺุชมานา วินิจฺฉยามจฺเจ ลฺชํ คเหตฺวา โลกํ วินาเสนฺเต กสฺมา อชฺฌุเปกฺขถ, อิทานิ ปฺจหิ อมจฺเจหิ กูฏฏฺฏการกสฺส หตฺถโต ลฺชํ คเหตฺวา สามิโกว สมาโน อสฺสามิโก กโต’’ติ ปริเทวิ. โส ¶ ตสฺมึ การฺุวเสน วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา ธมฺเมน วินิจฺฉินิตฺวา สามิกฺเว สามิกํ อกาสิ. มหาชโน เอกปฺปหาเรเนว มหาสทฺเทน สาธุการํ อทาสิ. ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึสทฺโท นามาย’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ มหาสตฺตํ อุปนิสีทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อชฺช กิร โว อฏฺโฏ วินิจฺฉิโต’’ติ. ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหสุ วินิจฺฉินนฺเตสุ มหาชนสฺส วุฑฺฒิ ภวิสฺสติ, อิโต ปฏฺาย ตุมฺเหว วินิจฺฉินถา’’ติ. ‘‘มหาราช, มยํ ปพฺพชิตา นาม, เนตํ กมฺมํ อมฺหากํ กมฺม’’นฺติ. ‘‘ภนฺเต, มหาชเน การฺุเน กาตุํ วฏฺฏติ, ตุมฺเห สกลทิวสํ มา วินิจฺฉินถ, อุยฺยานโต ปน อิธาคจฺฉนฺตา วินิจฺฉยฏฺานํ คนฺตฺวา ปาโตว จตฺตาโร อฏฺเฏ วินิจฺฉินถ, ภุตฺวา อุยฺยานํ คจฺฉนฺตา จตฺตาโร, เอวํ มหาชนสฺส วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี’’ติ. โส เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย ตถา อกาสิ.
กูฏฏฺฏการกา โอกาสํ น ลภึสุ. เตปิ อมจฺจา ลฺชํ อลภนฺตา ทุคฺคตา หุตฺวา จินฺตยึสุ ¶ – ‘‘โพธิปริพฺพาชกสฺส วินิจฺฉินนกาลโต ปฏฺาย มยํ กิฺจิ น ลภาม, หนฺท นํ ‘ราชเวริโก’ติ วตฺวา รฺโ อนฺตเร ปริภินฺทิตฺวา มาราเปสฺสามา’’ติ. เต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘มหาราช, โพธิปริพฺพาชโก ตุมฺหากํ อนตฺถกาโม’’ติ วตฺวา อสทฺทหนฺเตน รฺา ‘‘สีลวา เอส าณสมฺปนฺโน, น เอวํ กริสฺสตี’’ติ วุตฺเต, ‘‘มหาราช, เตน สกลนครวาสิโน อตฺตโน หตฺเถ กตฺวา เกวลํ อมฺเหเยว ปฺจ ¶ ชเน กาตุํ น สกฺกา, สเจ อมฺหากํ วจนํ น สทฺทหถ, ตสฺส อิธาคมนกาเล ปริสํ โอโลเกถา’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สีหปฺชเร ิโต ตํ อาคจฺฉนฺตํ โอโลเกนฺโต ปริวารํ ทิสฺวา อตฺตโน อฺาเณน อฏฺฏการกมนุสฺเส ‘‘ตสฺส ปริวารา’’ติ มฺมาโน ภิชฺชิตฺวา เต อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กินฺติ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘คณฺหาเปถ นํ, เทวา’’ติ. ‘‘โอฬาริกํ อปราธํ อปสฺสนฺตา กถํ คณฺหามา’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, ปกติปริหารมสฺส หาเปถ, ตํ ปริหายนฺตํ ทิสฺวา ปณฺฑิโต ปริพฺพาชโก กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา สยเมว ปลายิสฺสตี’’ติ.
ราชา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา อนุปุพฺเพน ตสฺส ปริหารํ ปริหาเปสิ. ปมทิวสํ ตาว นํ ตุจฺฉปลฺลงฺเกเยว นิสีทาเปสุํ. โส ตุจฺฉปลฺลงฺกํ ทิสฺวาว ¶ รฺโ ปริภินฺนภาวํ ตฺวา สยเมว อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสเมว ปกฺกมิตุกาโม หุตฺวาปิ ‘‘เอกนฺเตน ตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติ น ปกฺกามิ. อถสฺส ปุนทิวเส ตุจฺฉปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส รฺโปกติภตฺตฺจ อฺฺจ คเหตฺวา มิสฺสกภตฺตํ อทํสุ. ตติยทิวเส มหาตลํ ปวิสิตุํ อทตฺวา โสปานสีเสเยว เปตฺวา มิสฺสกภตฺตํ อทํสุ. โส ตมฺปิ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. จตุตฺถทิวเส เหฏฺาปาสาเท เปตฺวา กณาชกภตฺตํ อทํสุ. โส ตมฺปิ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ. ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘โพธิปริพฺพาชโก สกฺกาเร ปริหาปิเตปิ น ปกฺกมติ, กินฺติ นํ กโรมา’’ติ? ‘‘เทว, น โส ภตฺตตฺถาย จรติ, ฉตฺตตฺถาย ปน จรติ. สเจ ภตฺตตฺถาย จเรยฺย, ปมทิวสํเยว ปลาเยยฺยา’’ติ. ‘‘อิทานิ กึ กโรมา’’ติ? ‘‘สฺเว ฆาตาเปถ นํ, มหาราชา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ เตสฺเว หตฺเถ ขคฺเค เปตฺวา ‘‘สฺเว อนฺตรทฺวาเร ตฺวา ปวิสนฺตสฺเสวสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา กฺจิ อชานาเปตฺวา วจฺจกุฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา นฺหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สฺเว อาคนฺตฺวา เอวํ กริสฺสามา’’ติ อฺมฺํ ¶ วิจาเรตฺวา เอวํ อตฺตโน นิเวสนํ อคมํสุ.
ราชาปิ สายํ ภุตฺตโภชโน สิริสยเน นิปชฺชิตฺวา มหาสตฺตสฺส คุเณ อนุสฺสริ. อถสฺส ตาวเทว โสโก อุปฺปชฺชิ, สรีรโต เสทา มุจฺจึสุ, สยเน อสฺสาสํ อลภนฺโต อปราปรํ ¶ ปริวตฺติ. อถสฺส อคฺคมเหสี อุปนิปชฺชิ, โส ตาย สทฺธึ สลฺลาปมตฺตมฺปิ น กริ. อถ นํ สา ‘‘กึ นุ โข, มหาราช, สลฺลาปมตฺตมฺปิ น กโรถ, อปิ นุ โข เม โกจิ อปราโธ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นตฺถิ เทวิ, อปิจ โข โพธิปริพฺพาชโก กิร อมฺหากํ ปจฺจตฺถิโก ชาโตติ ตสฺส สฺเว ฆาตนตฺถาย ปฺจ อมจฺเจ อาณาเปสึ, เต ปน นํ มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา วจฺจกูเป ปกฺขิปิสฺสนฺติ, โส ปน อมฺหากํ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ พหุํ ธมฺมํ เทเสสิ, เอกาปราโธปิสฺส มยา ปจฺจกฺขโต น ทิฏฺปุพฺโพ, ปรปตฺติเยน หุตฺวา ตสฺส มยา วโธ อาณตฺโต, เตน การเณน โสจามี’’ติ. อถ นํ สา ‘‘สเจ เต เทว โส ปจฺจตฺถิโก ชาโต, ตํ ฆาเตนฺโต กึ โสจสิ, ปจฺจตฺถิกํ นาม ปุตฺตมฺปิ ฆาเตตฺวา อตฺตโน โสตฺถิภาโว กาตพฺโพว, มา โสจิตฺถา’’ติ อสฺสาเสสิ. โส ตสฺสา วจเนน ปฏิลทฺธสฺสาโส นิทฺทํ โอกฺกมิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ โกเลยฺยโก ปิงฺคลสุนโข ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘สฺเว มยา อตฺตโน พเลนสฺส ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว ปาสาทา โอรุยฺห มหาทฺวารํ อาคนฺตฺวา อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา มหาสตฺตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโตว นิปชฺชิ. เตปิ อมจฺจา ปาโตว ขคฺคหตฺถา อาคนฺตฺวา ทฺวารนฺตเร อฏฺํสุ. โพธิสตฺโตปิ เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา อุยฺยานา นิกฺขมฺม ราชทฺวารํ อาคฺฉิ. อถ นํ สุนโข ทิสฺวา มุขํ วิวริตฺวา จตสฺโส ทาา ทสฺเสตฺวา ‘‘กึ ตฺวํ, ภนฺเต, ชมฺพุทีปตเล อฺตฺถ ภิกฺขํ น ลภสิ, อมฺหากํ ราชา ตว มารณตฺถาย ปฺจ อมจฺเจ ขคฺคหตฺเถ ทฺวารนฺตเร เปสิ, มา ตฺวํ นลาเฏน มจฺจุํ คเหตฺวา อาคมิ, สีฆํ ปกฺกมา’’ติ มหาสทฺเทน วิรวิ. โส สพฺพรุตฺุตาย ตมตฺถํ ตฺวา ตโตว นิวตฺติตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ¶ ปกฺกมนตฺถาย ปริกฺขาเร อาทิยิ. ราชา สีหปฺชเร ิโต ตํ อาคจฺฉนฺตํ คจฺฉนฺตฺจ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ มม ปจฺจตฺถิโก ภเวยฺย, อุยฺยานํ คนฺตฺวา พลํ สนฺนิปาตาเปตฺวา กมฺมสชฺโช ภวิสฺสติ. โน เจ, อตฺตโน ปริกฺขาเร คเหตฺวา คมนสชฺโช ภวิสฺสติ, ชานิสฺสามิ ตาวสฺส กิริย’’นฺติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ อตฺตโน ปริกฺขาเร อาทาย ‘‘คมิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลโต นิกฺขนฺตํ จงฺกมนโกฏิยํ ทิสฺวาว วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กึ นุ ทณฺฑํ กิมชินํ, กึ ฉตฺตํ กิมุปาหนํ;
กิมงฺกุสฺจ ปตฺตฺจ, สงฺฆาฏิฺจาปิ พฺราหฺมณ;
ตรมานรูโปหาสิ, กึ นุ ปตฺถยเส ทิส’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภนฺเต, ปุพฺเพ ตฺวํ อมฺหากํ ฆรํ อาคจฺฉนฺโต ทณฺฑาทีนิ น คณฺหาสิ, อชฺช ปน เกน การเณน ทณฺฑฺจ อชินฺจ ฉตฺตูปาหนฺจ มตฺติกปสิพฺพโกลมฺพนองฺกุสฺจ มตฺติกปตฺตฺจ สงฺฆาฏิฺจาติ สพฺเพปิเม ปริกฺขาเร ตรมานรูโป คณฺหาสิ, กตรํ นุ ทิสํ ปตฺเถสิ, กตฺถ คนฺตุกาโมสีติ ปุจฺฉิ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ อตฺตนา กตกมฺมํ น ชานาตีติ มฺติ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ทฺวาทเสตานิ วสฺสานิ, วุสิตานิ ตวนฺติเก;
นาภิชานามิ โสเณน, ปิงฺคเลนาภิกูชิตํ.
‘‘สฺวายํ ¶ ทิตฺโตว นทติ, สุกฺกทาํ วิทํสยํ;
ตว สุตฺวา สภริยสฺส, วีตสทฺธสฺส มํ ปตี’’ติ.
ตตฺถ อภิกูชิตนฺติ เอเตน ตว สุนเขน เอวํ มหาวิรเวน วิรวิตํ น ชานามิ. ทิตฺโต วาติ ทปฺปิโต วิย. สภริยสฺสาติ ตว สภริยสฺส มม มารณตฺถาย ปฺจนฺนํ อมจฺจานํ อาณตฺตภาวํ กเถนฺตสฺส สุตฺวา ‘‘กึ ตฺวํ อฺตฺถ ภิกฺขํ น ลภสิ, รฺา เต วโธ อาณตฺโต, อิธ มาคจฺฉี’’ติ ทิตฺโตว นทติ. วีตสทฺธสฺส มํ ปตีติ มมนฺตเร วิคตสทฺธสฺส ตว วจนํ สุตฺวา เอว นทตีติ อาห.
ตโต ราชา อตฺตโน โทสํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ขมาเปนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อหุ ¶ เอส กโต โทโส, ยถา ภาสสิ พฺราหฺมณ;
เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, วส พฺราหฺมณ มาคมา’’ติ.
ตตฺถ ภิยฺโยติ สจฺจํ มยา เอวํ อาณตฺตํ, อยํ เม โทโส, เอส ปนาหํ อิทานิ อธิกตรํ ตยิ ปสีทามิ, อิเธว วส, มา อฺตฺถ คมีติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต, ‘‘มหาราช, ปณฺฑิตา นาม ตาทิเสน ปรปตฺติเยน อปจฺจกฺขการินา สทฺธึ น วสนฺตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อนาจารํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘สพฺพเสโต ¶ ปุเร อาสิ, ตโตปิ สพโล อหุ;
สพฺพโลหิตโก ทานิ, กาโล ปกฺกมิตุํ มม.
‘‘อพฺภนฺตรํ ปุเร อาสิ, ตโต มชฺเฌ ตโต พหิ;
ปุรา นิทฺธมนา โหติ, สยเมว วชามหํ.
‘‘วีตสทฺธํ น เสเวยฺย, อุปทานํวโนทกํ;
สเจปิ นํ อนุขเณ, วาริ กทฺทมคนฺธิกํ.
‘‘ปสนฺนเมว เสเวยฺย, อปฺปสนฺนํ วิวชฺชเย;
ปสนฺนํ ปยิรุปาเสยฺย, รหทํวุทกตฺถิโก.
‘‘ภเช ภชนฺตํ ปุริสํ, อภชนฺตํ น ภชฺชเย;
อสปฺปุริสธมฺโม โส, โย ภชนฺตํ น ภชฺชติ.
‘‘โย ¶ ภชนฺตํ น ภชติ, เสวมานํ น เสวติ;
ส เว มนุสฺสปาปิฏฺโ, มิโค สาขสฺสิโต ยถา.
‘‘อจฺจาภิกฺขณสํสคฺคา, อสโมสรเณน จ;
เอเตน มิตฺตา ชีรนฺติ, อกาเล ยาจนาย จ.
‘‘ตสฺมา นาภิกฺขณํ คจฺเฉ, น จ คจฺเฉ จิราจิรํ;
กาเลน ยาจํ ยาเจยฺย, เอวํ มิตฺตา น ชียเร.
‘‘อติจิรํ นิวาเสน, ปิโย ภวติ อปฺปิโย;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, ปุรา เต โหม อปฺปิยา’’ติ.
ตตฺถ สพฺพเสโตติ, มหาราช, ปมเมว ตว นิเวสเน มม โอทโน สพฺพเสโต อโหสิ, ยํ ตฺวํ ภฺุชสิ, ตเมว ทาเปสีติ อตฺโถ. ตโตติ ตโต ปจฺฉา ปริเภทกานํ วจนํ คเหตฺวา ตว มยิ วิรตฺตกาเล สพโล มิสฺสโกทโน ชาโต. ทานีติ อิทานิ สพฺพโลหิตโก ชาโต. กาโลติ อคุณฺุสฺส ¶ ตว สนฺติกา อิทานิ มม ปกฺกมิตุํ กาโล. อพฺภนฺตรนฺติ ปมํ มม อพฺภนฺตรํ ¶ อาสนํ อาสิ, อลงฺกตมหาตลมฺหิ อุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเกเยว มํ นิสีทาเปสุํ. มชฺเฌติ โสปานมตฺถเก. ปุรา นิทฺธมนา โหตีติ ยาว คีวายํ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒนา น โหติ.
อนุขเณติ สเจปิ อนุทกํ อุทปานํ ปตฺโต ปุริโส อุทกํ อปสฺสนฺโต กลลํ วิยูหิตฺวา อนุขเณยฺย, ตถาปิ ตํ วาริ กทฺทมคนฺธิกํ ภเวยฺย, อมนฺุตาย น ปิเวยฺย, ตเถว วีตสทฺธํ ปยิรุปาสนฺเตน ลทฺธปจฺจยาปิ ปริตฺตา เจว ลูขา จ, อมนฺุา อปริโภคารหาติ อตฺโถ. ปสนฺนนฺติ ปติฏฺิตสทฺธํ. รหทนฺติ คมฺภีรํ มหารหทํ. ภชนฺตนฺติ อตฺตานํ ภชนฺตเมว ภเชยฺย. อภชนฺตนฺติ ปจฺจตฺถิกํ. น ภชฺชเยติ น ภเชยฺย. น ภชฺชตีติ โย ปุริโส อตฺตานํ ภชนฺตํ หิตจิตฺตํ ปุคฺคลํ น ภชติ, โส อสปฺปุริสธมฺโม นามาติ. มนุสฺสปาปิฏฺโติ มนุสฺสลามโก ปติกุฏฺโ สพฺพปจฺฉิมโก. สาขสฺสิโตติ มกฺกโฏ.
อจฺจาภิกฺขณสํสคฺคาติ ¶ อติวิย อภิณฺหสํสคฺเคน. อกาเลติ อยุตฺตปฺปตฺตกาเล ปรสฺส ปิยภณฺฑํ ยาจนาย มิตฺตา ชีรนฺติ นาม, ตฺวมฺปิ อติจิรํ นิวาเสน มยิ มิตฺตึ ภินฺทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อจฺจาภิกฺขณสํสคฺเคน อสโมสรเณน จ มิตฺตา ชีรนฺติ, ตสฺมา. จิราจิรนฺติ จิรกาลํ วีตินาเมตฺวา จิรํ น คจฺเฉ น อุปสงฺกเมยฺย. ยาจนฺติ ยาจิตพฺพํ ภณฺฑกํ ยุตฺตกาเล ยาเจยฺย. น ชียเรติ เอวํ มิตฺตา น ชีรนฺติ. ปุรา เต โหม อปฺปิยาติ ยาว ตว อปฺปิยา น โหม, ตาว อามนฺเตตฺวาว ตํ คจฺฉามาติ.
ราชา อาห –
‘‘เอวํ เจ ยาจมานานํ, อฺชลึ นาวพุชฺฌสิ;
ปริจารกานํ สตํ, วจนํ น กโรสิ โน;
เอวํ ตํ อภิยาจาม, ปุน กยิราสิ ปริยาย’’นฺติ.
ตตฺถ นาวพุชฺฌสีติ สเจ, ภนฺเต, เอวํ ยาจนฺเตน มยา กตํ อฺชลึ น ชานาสิ, น ปฏิคฺคณฺหสีติ อตฺโถ. ปริยายนฺติ ปุน อิธาคมนาย เอกวารํ กเรยฺยาสีติ ยาจติ.
โพธิสตฺโต อาห –
‘‘เอวํ ¶ เจ โน วิหรตํ, อนฺตราโย น เหสฺสติ;
ตุยฺหํ วาปิ มหาราช, มยฺหํ วา รฏฺวทฺธน;
อปฺเปว นาม ปสฺเสม, อโหรตฺตานมจฺจเย’’ติ.
ตตฺถ เอวํ เจ โนติ สเจ, มหาราช, เอวํ นานา หุตฺวา วิหรนฺตานํ อมฺหากํ อนฺตราโย น เหสฺสติ, ตุยฺหํ วา มยฺหํ วา ชีวิตํ ปวตฺติสฺสตีติ ทีเปติ. ปสฺเสมาติ อปิ นาม ปสฺเสยฺยาม.
เอวํ ¶ วตฺวา มหาสตฺโต รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺมึ สภาคฏฺาเน ภิกฺขาย จริตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน หิมวนฺโตกาสเมว คนฺตฺวา กิฺจิ กาลํ วสิตฺวา ปุน โอตริตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรฺเ วสิ. ตสฺส ปน คตกาลโต ปฏฺาย เต อมจฺจา ปุน วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา วิโลปํ กโรนฺตา จินฺตยึสุ – ‘‘สเจ มหาโพธิปริพฺพาชโก ปุนาคมิสฺสติ, ชีวิตํ โน นตฺถิ, กึ นุ ขฺวสฺส อนาคมนการณํ กเรยฺยามา’’ติ. อถ ¶ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘อิเม สตฺตา ปฏิพทฺธฏฺานํ นาม ชหิตุํ น สกฺโกนฺติ, กึ นุ ขฺวสฺส อิธ ปฏิพทฺธฏฺาน’’นฺติ. ตโต ‘‘รฺโ อคฺคมเหสี’’ติ ตฺวา ‘‘านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โส อิมํ นิสฺสาย อาคจฺเฉยฺย, ปฏิกจฺเจว นํ มาราเปสฺสามา’’ติ เต ราชานํ เอตทโวจุํ – ‘‘เทว, อิมสฺมึ ทิวเส นคเร เอกา กถา สูยตี’’ติ. ‘‘กึ กถา นามา’’ติ? ‘‘มหาโพธิปริพฺพาชโก จ กิร เทวี จ อฺมฺํ สาสนปฏิสาสนํ เปเสนฺตี’’ติ. ‘‘กินฺติ กตฺวา’’ติ? เตน กิร เทวิยา เปสิตํ ‘‘สกฺกา นุ โข อตฺตโน พเลน ราชานํ มาราเปตฺวา มม เสตจฺฉตฺตํ ทาตุ’’นฺติ. ตายปิสฺส เปสิตํ ‘‘รฺโ มารณํ นาม มม ภาโร, มหาโพธิปริพฺพาชโก ขิปฺปํ อาคจฺฉตู’’ติ ราชา เตสํ ปุนปฺปุนํ กเถนฺตานํ สทฺทหิตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เทวึ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต อนุปปริกฺขิตฺวาว ‘‘เตน หิ นํ ตุมฺเหว มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา วจฺจกูเป ขิปถา’’ติ อาห. เต ตถา กรึสุ. ตสฺสา มาริตภาโว สกลนคเร ปากโฏ อโหสิ.
อถสฺสา จตฺตาโร ปุตฺตา ‘‘อิมินา โน นิรปราธา มาตา มาริตา’’ติ รฺโ ปจฺจตฺถิกา อเหสุํ. ราชา มหาภยปฺปตฺโต อโหสิ. มหาสตฺโต ปรมฺปราย ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ เต กุมาเร สฺาเปตฺวา ปิตรํ ขมาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, รฺโ จ ชีวิตํ ทสฺสามิ, กุมาเร จ ปาปโต โมเจสฺสามี’’ติ. โส ปุนทิวเส ปจฺจนฺตคามํ ปวิสิตฺวา ¶ มนุสฺเสหิ ทินฺนํ มกฺกฏมํสํ ขาทิตฺวา ตสฺส ¶ จมฺมํ ยาจิตฺวา คเหตฺวา อสฺสมปเท สุกฺขาเปตฺวา นิคฺคนฺธํ กตฺวา นิวาเสสิปิ ปารุเปสิปิ อํเสปิ เปสิ. กึการณา? ‘‘พหูปกาโร เม’’ติ วจนตฺถาย. โส ตํ จมฺมํ อาทาย อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา กุมาเร อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปิตุฆาตกกมฺมํ นาม ทารุณํ, ตํ โว น กาตพฺพํ, อชรามโร สตฺโต นาม นตฺถิ, อหํ ตุมฺเห อฺมฺํ สมคฺเค กริสฺสามิจฺเจว อาคโต, ตุมฺเห มยา ปหิเต สาสเน อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ กุมาเร โอวทิตฺวา อนฺโตนคเร อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มกฺกฏจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ.
อถ นํ อุยฺยานปาลโก ทิสฺวา เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สุตฺวาว สฺชาตโสมนสฺโส หุตฺวา เต อมจฺเจ อาทาย ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กาตุํ อารภิ. มหาสตฺโต เตน สทฺธึ อสมฺโมทิตฺวา มกฺกฏจมฺมเมว ปริมชฺชิ. อถ นํ เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มํ อกเถตฺวา มกฺกฏจมฺมเมว ปริมชฺชถ, กึ โว อิทํ มยา พหูปการตร’’นฺติ? ‘‘อาม มหาราช, พหูปกาโร เม เอส วานโร, อหมสฺส ปิฏฺเ นิสีทิตฺวา วิจรึ, อยํ เม ปานียฆฏํ อาหริ, วสนฏฺานํ สมฺมชฺชิ, อาภิสมาจาริกวตฺตปฏิวตฺตํ มม อกาสิ, อหํ ปน อตฺตโน ทุพฺพลจิตฺตตาย อสฺส มํสํ ขาทิตฺวา จมฺมํ สุกฺขาเปตฺวา อตฺถริตฺวา นิสีทามิ เจว นิปชฺชามิ จ, เอวํ พหูปกาโร เอส มยฺห’’นฺติ. อิติ โส เตสํ วาเท ภินฺทนตฺถาย วานรจมฺเม วานรโวหารํ อาโรเปตฺวา ตํ ตํ ปริยายํ สนฺธาย อิมํ กถํ กเถสิ. โส หิ ตสฺส นิวุตฺถปุพฺพตฺตา ‘‘ปิฏฺเ นิสีทิตฺวา วิจริ’’นฺติ อาห; ตํ อํเส กตฺวา ปานียฆฏสฺส อาหฏปุพฺพตฺตา ‘‘ปานียฆฏํ อาหรี’’ติ อาห; เตน จมฺเมน ภูมิยํ สมฺมฏฺปุพฺพตฺตา ‘‘วสนฏฺานํ สมฺมชฺชี’’ติ อาห; นิปนฺนกาเล เตน จมฺเมน ปิฏฺิยา, อกฺกนฺตกาเล ปาทานํ ผุฏฺปุพฺพตฺตา ‘‘วตฺตปฏิวตฺตํ เม อกาสี’’ติ อาห. ฉาตกาเล ปน ตสฺส มํสํ ลภิตฺวา ขาทิตตฺตา ‘‘อหํ ปน ¶ อตฺตโน ทุพฺพลจิตฺตตาย ตสฺส มํสํ ขาทิ’’นฺติ อาห.
ตํ สุตฺวา เต อมจฺจา ‘‘ปาณาติปาโต เตน กโต’’ติ สฺาย ‘‘ปสฺสถ, โภ, ปพฺพชิตสฺส กมฺมํ, มกฺกฏํ กิร มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา จมฺมํ คเหตฺวา วิจรตี’’ติ ปาณึ ปหริตฺวา ปริหาสมกํสุ. มหาสตฺโต เต ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อตฺตโน วาทเภทนตฺถาย มม จมฺมํ อาทาย อาคตภาวํ น ชานนฺติ, ชานาเปสฺสามิ เน’’ติ อเหตุกวาทึ ตาว อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อาวุโส, ตฺวํ กสฺมา มํ ปริหสสี’’ติ? ‘‘มิตฺตทุพฺภิกมฺมสฺส เจว ปาณาติปาตสฺส ¶ จ กตตฺตา’’ติ. ตโต มหาสตฺโต ‘‘โย ปน คติยา เจว ทิฏฺิยา จ เต สทฺทหิตฺวา เอวํ กเรยฺย, เตน กึ ทุกฺกฏ’’นฺติ ตสฺส วาทํ ภินฺทนฺโต อาห –
‘‘อุทีรณา เจ สํคตฺยา, ภาวายมนุวตฺตติ;
อกามา อกรณียํ วา, กรณียํ วาปิ กุพฺพติ;
อกามกรณียมฺหิ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส ¶ เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’ติ.
ตตฺถ อุทีรณาติ กถา. สํคตฺยาติ สํคติยา ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตํ ตํ อภิชาตึ อุปคมเนน. ภาวายมนุวตฺตตีติ ภาเวน อนุวตฺตติ, กรณตฺเถ สมฺปทานํ. อกามาติ อกาเมน อนิจฺฉาย. อกรณียํ วา กรณียํ วาปีติ อกตฺตพฺพํ ปาปํ วา กตฺตพฺพํ กุสลํ วา. กุพฺพตีติ กโรติ. กฺวิธาติ โก อิธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตฺวํ อเหตุกวาที ‘‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทิทิฏฺิโก, อยํ โลโก สํคติยา เจว สภาเวน จ อนุวตฺตติ ปริณมติ, ตตฺถ ตตฺถ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. อกามโกว ปาปํ วา ปฺุํ วา กโรตีติ วทสิ, อยํ ตว อุทีรณา สเจ ตถา, เอวํ สนฺเต อกามกรณียสฺมึ อตฺตโน ธมฺมตาย ปวตฺตมาเน ปาเป โก อิธ สตฺโต ปาเปน ลิปฺปติ, สเจ หิ อตฺตนา อกเตน ปาเปน ลิปฺปติ, น โกจิ น ลิปฺเปยฺยาติ.
โส เจติ โส อเหตุกวาทสงฺขาโต ตว ภาสิตตฺโถ จ อตฺถโชตโก ธมฺโม จ กลฺยาโณ น จ ปาปโก. ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทิยนฺตี’’ติ อิทํ โภโต วจนํ ¶ สจฺจํ เจ, สุหโต วานโร มยา, โก เอตฺถ มม โทโสติ อตฺโถ. วิชานิยาติ, สมฺม, สเจ หิ ตฺวํ อตฺตโน วาทสฺส อปราธํ ชาเนยฺยาสิ, น มํ ครเหยฺยาสิ. กึการณา? โภโต วาโท หิ ตาทิโส, ตสฺมา อยํ มม วาทํ กโรตีติ มํ ปสํเสยฺยาสิ, อตฺตโน ปน วาทํ อชานนฺโต มํ ครหสีติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต ตํ นิคฺคณฺหิตฺวา อปฺปฏิภาณํ อกาสิ. โสปิ ราชปริสติ มงฺกุภูโต ปตฺตกฺขนฺโธ นิสีทิ. มหาสตฺโตปิ ตสฺส วาทํ ภินฺทิตฺวา อิสฺสรกตวาทึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, มํ กสฺมา ปริหสสิ, ยทิ อิสฺสรนิมฺมิตวาทํ สารโต ปจฺเจสี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘อิสฺสโร สพฺพโลกสฺส, สเจ กปฺเปติ ชีวิตํ;
อิทฺธึ พฺยสนภาวฺจ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
นิทฺเทสการี ปุริโส, อิสฺสโร เตน ลิปฺปติ.
‘‘โส ¶ เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’ติ.
ตตฺถ กปฺเปติ ชีวิตนฺติ สเจ พฺรหฺมา วา อฺโ วา โกจิ อิสฺสโร ‘‘ตฺวํ กสิยา ชีว, ตฺวํ โครกฺเขนา’’ติ เอวํ สพฺพโลกสฺส ชีวิตํ สํวิทหติ วิจาเรติ. อิทฺธึ พฺยสนภาวฺจาติ อิสฺสริยาทิเภทา อิทฺธิโย จ าติวินาสาทิกํ พฺยสนภาวฺจ เสสฺจ กลฺยาณปาปกํ กมฺมํ สพฺพํ ยทิ อิสฺสโรว กปฺเปติ กโรติ. นิทฺเทสการีติ ยทิ ตสฺส นิทฺเทสํ อาณตฺติเมว เสโส โย โกจิ ปุริโส กโรติ, เอวํ สนฺเต โย โกจิ ปุริโส ปาปํ กโรติ, ตสฺส อิสฺสเรน กตตฺตา อิสฺสโรว เตน ปาเปน ลิปฺปติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ.
อิติ โส อมฺพโตว มุคฺครํ คเหตฺวา อมฺพํ ปาเตนฺโต วิย อิสฺสรกรเณเนว อิสฺสรกตวาทํ ภินฺทิตฺวา ปุพฺเพกตวาทึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, มํ กึ ปริหสสิ, ยทิ ปุพฺเพกตวาทํ สจฺจํ มฺสี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘สเจ ปุพฺเพกตเหตุ, สุขทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
โปราณกํ กตํ ปาปํ, ตเมโส มุจฺจเต อิณํ;
โปราณก อิณโมกฺโข, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส ¶ ¶ เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพกตเหตูติ ปุพฺพกตเหตุ ปุริมภเว กตกมฺมการเณเนว. ตเมโส มุจฺจเต อิณนฺติ โย วธพนฺธาทีหิ ทุกฺขํ ปาปุณาติ, ยทิ โส ยํ เตน โปราณกํ กตํ ปาปํ, ตํ อิทานิ อิณํ มุจฺจติ, เอวํ สนฺเต มมปิ เอส โปราณกอิณโต โมกฺโข, อเนน หิ มกฺกเฏน ปุพฺเพ ¶ ปริพฺพาชเกน หุตฺวา อหํ มกฺกโฏ สมาโน มาเรตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสามิ, สฺวายํ อิธ มกฺกฏตฺตํ ปตฺโต มยา ปริพฺพาชกตฺตํ ปตฺเตน มาเรตฺวา ขาทิโต ภวิสฺสติ, โก อิธ ปาเปน ลิปฺปตีติ.
อิติ โส ตสฺสปิ วาทํ ภินฺทิตฺวา อุจฺเฉทวาทึ อภิมุขํ กตฺวา ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, ‘อิตฺถิ ทินฺน’นฺติอาทีนิ วตฺวา ‘อิเธว สตฺตา อุจฺฉิชฺชนฺติ, ปรโลกํ คตา นาม นตฺถี’ติ มฺมาโน กสฺมา มํ ปริหสสี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา อาห –
‘‘จตุนฺนํเยวุปาทาย, รูปํ สมฺโภติ ปาณินํ;
ยโต จ รูปํ สมฺโภติ, ตตฺเถวานุปคจฺฉติ;
อิเธว ชีวติ ชีโว, เปจฺจ เปจฺจ วินสฺสติ.
‘‘อุจฺฉิชฺชติ อยํ โลโก, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
อุจฺฉิชฺชมาเน โลกมฺหิ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’ติ.
ตตฺถ ¶ จตุนฺนนฺติ ปถวีอาทีนํ ภูตานํ. รูปนฺติ รูปกฺขนฺโธ. ตตฺเถวาติ ยโต ตํ รูปํ สมฺโภติ, นิรุชฺฌนกาเลปิ ตตฺเถว อนุปคจฺฉติ. อิมินา ตสฺส ‘‘จาตุมหาภูติโก อยํ ปุริโส ยทา กาลํ กโรติ, ตทา ปถวี ปถวีกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อาโป… เตโช… วาโย วาโยกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อากาสํ อินฺทฺริยานิ สงฺกมนฺติ, อาสนฺธิปฺจมา ปุริสา มตํ อาทาย คจฺฉนฺติ, ยาว อาฬาหนา ปทานิ ปฺายนฺติ, กาโปตกานิ อฏฺีนิ ภวนฺติ, ภสฺมนฺตา อาหุติโย ¶ , ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทานํ, เตสํ ตุจฺฉา มุสา วิลาโป, เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ, พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ, น โหนฺติ ปรํ มรณา’’ติ อิมํ ทิฏฺึ ปติฏฺาเปสิ. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว โลเก ชีโว ชีวติ. เปจฺจ เปจฺจ วินสฺสตีติ ปรโลเก นิพฺพตฺโต สตฺโต คติวเสน อิธ อนาคนฺตฺวา ตตฺเถว ปรโลเก วินสฺสติ ¶ อุจฺฉิชฺชติ. เอวํ อุจฺฉิชฺชมาเน โลกสฺมึ โก อิธ ปาเปน ลิปฺปตีติ.
อิติ โส ตสฺสปิ วาทํ ภินฺทิตฺวา ขตฺตวิชฺชวาทึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, ‘มาตาปิตโรปิ มาเรตฺวา อตฺตโน อตฺโถ กาตพฺโพ’ติ อิมํ ลทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา วิจรนฺโต กสฺมา มํ ปริหสสี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘อาหุ ขตฺตวิทา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
มาตรํ ปิตรํ หฺเ, อโถ เชฏฺมฺปิ ภาตรํ;
หเนยฺย ปุตฺตทาเร จ, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติ.
ตตฺถ ขตฺตวิทาติ ขตฺตวิชฺชา, อยเมว วา ปาโ. ขตฺตวิชฺชาจริยานํ เอตํ นามํ. พาลา ปณฺฑิตมานิโนติ พาลา สมานาปิ ‘‘ปณฺฑิตา มยํ อตฺตโน ปณฺฑิตภาวํ ปกาเสมา’’ติ มฺมานา ปณฺฑิตมานิโน หุตฺวา เอวมาหุ. อตฺโถ เจติ สเจ อตฺตโน ยถารูโป โกจิ อตฺโถ สิยา, น กิฺจิ ปริวชฺเชยฺย, สพฺพํ หเนยฺเยวาติ วทนฺติ, ตฺวมฺปิ เนสํ อฺตโรติ.
เอวํ ตสฺส ลทฺธึ ปติฏฺเปตฺวา อตฺตโน ลทฺธึ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก.
‘‘อถ ¶ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สมูลมปิ อพฺพเห;
อตฺโถ เม สมฺพเลนาปิ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’ติ.
ตตฺถ อมฺโภ ขตฺตวิท อมฺหากํ ปน อาจริยา เอวํ วณฺณยนฺติ. อตฺตนา ปริภุตฺตจฺฉายสฺส รุกฺขสฺสปิ สาขํ วา ปณฺณํ วา น ภฺเชยฺย. กึการณา ¶ ? มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก. ตฺวํ ปน เอวํ วเทสิ – ‘‘อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน สมูลมปิ ¶ อพฺพเห’’ติ, มม จ ปาเถยฺเยน อตฺโถ อโหสิ, ตสฺมา สเจเปส มยา หโต, ตถาปิ อตฺโถ เม สมฺพเลนาปิ, สุหโต วานโร มยา.
เอวํ โส ตสฺสปิ วาทํ ภินฺทิตฺวา ปฺจสุ เตสุ อปฏิภาเนสุ นิสินฺเนสุ ราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, ตฺวํ อิเม ปฺจ รฏฺวิโลปเก มหาโจเร คเหตฺวา วิจรสิ, อโห พาโล, เอวรูปานฺหิ สํสคฺเคน ปุริโส ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ มหาทุกฺขํ ปาปุเณยฺยา’’ติ วตฺวา รฺโ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –
‘‘อเหตุวาโท ปุริโส, โย จ อิสฺสรกุตฺติโก;
ปุพฺเพกตี จ อุจฺเฉที, โย จ ขตฺตวิโท นโร.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย’’ติ.
ตตฺถ ตาทิโสติ, มหาราช, ยาทิสา เอเต ปฺจ ทิฏฺิคติกา, ตาทิโส ปุริโส สยมฺปิ ปาปํ กเรยฺย. ยฺวาสฺส วจนํ สุณาติ, ตํ อฺมฺปิ การเย. ทุกฺขนฺโตติ เอวรูเปหิ อสปฺปุริเสหิ สทฺธึ สํสคฺโค อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโยว โหติ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส ¶ ปกาสนตฺถํ ‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต’’ติ สุตฺตํ (อ. นิ. ๓.๑) อาหริตพฺพํ. โคธชาตก- (ชา. ๑.๑.๑๓๘) สฺชีวชาตก- (ชา. ๑.๑.๑๕๐) อกิตฺติชาตกาทีหิ (ชา. ๑.๑๓.๘๓ อาทโย) จายมตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
อิทานี โอปมฺมทสฺสนวเสน ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒนฺโต อาห –
‘‘อุรพฺภรูเปน วกสฺสุ ปุพฺเพ, อสํกิโต อชยูถํ อุเปติ;
หนฺตฺวา อุรณึ อชิกํ อชฺจ, อุตฺราสยิตฺวา เยนกามํ ปเลติ.
‘‘ตถาวิเธเก ¶ สมณพฺราหฺมณาเส, ฉทนํ กตฺวา วฺจยนฺติ มนุสฺเส;
อนาสกา ถณฺฑิลเสยฺยกา จ, รโชชลฺลํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ;
ปริยายภตฺตฺจ ¶ อปานกตฺตา, ปาปาจารา อรหนฺโต วทานา.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ, อเหตฺุจ ปวทนฺติ เย;
ปรการํ อตฺตการฺจ, เย ตุจฺฉํ สมวณฺณยุํ.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘สเจ หิ วีริยํ นาสฺส, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
น ภเร วฑฺฒกึ ราชา, นปิ ยนฺตานิ การเย.
‘‘ยสฺมา จ วีริยํ อตฺถิ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
ตสฺมา ยนฺตานิ กาเรติ, ราชา ภรติ วฑฺฒกึ.
‘‘ยทิ ¶ วสฺสสตํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต;
อุจฺฉิชฺเชยฺย อยํ โลโก, วินสฺเสยฺย อยํ ปชา.
‘‘ยสฺมา จ วสฺสตี เทโว, หิมฺจานุผุสายติ;
ตสฺมา สสฺสานิ ปจฺจนฺติ, รฏฺฺจ ปาลิเต จิรํ.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว ¶ มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘มหารุกฺขสฺส ผลิโน, อามํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, พีชฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ รฏฺํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, รฏฺฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขสฺส ผลิโน, ปกฺกํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, พีชฺจสฺส น นสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ ¶ ¶ รฏฺํ, ธมฺเมน โย ปสาสติ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, รฏฺฺชสฺส น นสฺสติ.
‘‘โย จ ราชา ชนปทํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
สพฺโพสธีหิ โส ราชา, วิรุทฺโธ โหติ ขตฺติโย.
‘‘ตเถว เนคเม หึสํ, เย ยุตฺตา กยวิกฺกเย;
โอชทานพลีกาเร, ส โกเสน วิรุชฺฌติ.
‘‘ปหารวรเขตฺตฺู, สงฺคาเม กตนิสฺสเม;
อุสฺสิเต หึสยํ ราชา, ส พเลน วิรุชฺฌติ.
‘‘ตเถว อิสโย หึสํ, สฺเต พฺรหฺมจาริโน;
อธมฺมจารี ขตฺติโย, โส สคฺเคน วิรุชฺฌติ.
‘‘โย ¶ จ ราชา อธมฺมฏฺโ, ภริยํ หนฺติ อทูสิกํ;
ลุทฺธํ ปสวเต านํ, ปุตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘ธมฺมํ จเร ชานปเท, เนคเมสุ พเลสุ จ;
อิสโย จ น หึเสยฺย, ปุตฺตทาเร สมํ จเร.
‘‘ส ตาทิโส ภูมิปติ, รฏฺปาโล อโกธโน;
สปตฺเต สมฺปกมฺเปติ, อินฺโทว อสุราธิโป’’ติ.
ตตฺถ วกสฺสูติ วโก อสฺสุ, อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ปุพฺเพ เอโก อุรพฺภรูโป วโก อโหสิ, ตสฺส นงฺคุฏฺมตฺตเมว ทีฆํ, ตํ ปน โส อนฺตรสตฺติมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา อุรพฺภรูเปน อสํกิโต อชยูถํ อุเปติ. ตตฺถ อุรณิกฺจ อชิกฺจ อชฺจ หนฺตฺวา เยนกามํ ปเลติ. ตถาวิเธเกติ ตถาวิธา เอเก สมณพฺราหฺมณา ปพฺพชฺชาลิงฺเคน ฉทนํ กตฺวา อตฺตานํ ฉาเทตฺวา มธุรวจนาทีหิ หิตกามา วิย หุตฺวา โลกํ วฺเจนฺติ. ‘‘อนาสกา’’ติอาทิ เตสํ ฉทนสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอกจฺเจ หิ ‘‘มยํ อนาสกา น กิฺจิ ¶ อาหาเรมา’’ติ มนุสฺเส วฺเจนฺติ, อปเร ‘‘มยํ ถณฺฑิลเสยฺยกา’’ติ. อฺเสํ ปน รโชชลฺลํ ฉทนํ, อฺเสํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ, เต คจฺฉนฺตาปิ อุปฺปติตฺวา อุกฺกุฏิกาว คจฺฉนฺติ. อฺเสํ สตฺตาหทสาหาทิวารโภชนสงฺขาตํ ¶ ปริยายภตฺตฉทนํ, อปเร อปานกตฺตา โหนฺติ, ‘‘มยํ ปานียํ น ปิวามา’’ติ วทนฺติ. อรหนฺโต วทานาติ ปาปาจารา หุตฺวาปิ ‘‘มยํ อรหนฺโต’’ติ วทนฺตา วิจรนฺติ. เอเตติ, มหาราช, อิเม วา ปฺจ ชนา โหนฺตุ อฺเ วา, ยาวนฺโต ทิฏฺิคติกา นาม, สพฺเพปิ เอเต อสปฺปุริสา. ยมาหูติ เย อาหุ, เย วทนฺติ.
สเจ หิ วีริยํ นาสฺสาติ, มหาราช, สเจ าณสมฺปยุตฺตํ กายิกเจตสิกวีริยํ น ภเวยฺย. กมฺมนฺติ กลฺยาณปาปกํ กมฺมมฺปิ ยทิ น ภเวยฺย. น ภเรติ เอวํ สนฺเต วฑฺฒกึ วา อฺเ วา การเก ราชา น โปเสยฺย, นปิ ยนฺตานีติ นปิ เตหิ สตฺตภูมิกปาสาทาทีนิ ยนฺตานิ กาเรยฺย. กึการณา? วีริยสฺส เจว กมฺมสฺส จ อภาวา. อุจฺฉิชฺเชยฺยาติ, มหาราช, ยทิ เอตฺตกํ กาลํ เนว เทโว วสฺเสยฺย, น หิมํ ปเตยฺย ¶ , อถ กปฺปุฏฺานกาโล วิย อยํ โลโก อุจฺฉิชฺเชยฺย. อุจฺเฉทวาทินา กถิตนิยาเมน ปน อุจฺเฉโท นาม นตฺถิ. ปาลิเตติ ปาลยติ.
‘‘ควํ เจ’’ติ จตสฺโส คาถา รฺโ ธมฺมเทสนายเมว วุตฺตา, ตถา ‘‘มหารุกฺขสฺสา’’ติอาทิกา. ตตฺถ มหารุกฺขสฺสาติ มธุรอมฺพรุกฺขสฺส. อธมฺเมนาติ อคติคมเนน. รสฺจสฺส น ชานาตีติ อธมฺมิโก ราชา รฏฺสฺส รสํ โอชํ น ชานาติ, อายสมฺปตฺตึ น ลภติ. วินสฺสตีติ สฺุํ โหติ, มนุสฺสา คามนิคเม ฉฑฺเฑตฺวา ปจฺจนฺตํ ปพฺพตวิสมํ ภชนฺติ, สพฺพานิ อายมุขานิ ปจฺฉิชฺชนฺติ. สพฺโพสธีหีติ สพฺเพหิ มูลตจปตฺตปุปฺผผลาทีหิ เจว สปฺปินวนีตาทีหิ จ โอสเธหิ วิรุชฺฌติ, ตานิ น สมฺปชฺชนฺติ. อธมฺมิกรฺโ หิ ปถวี นิโรชา โหติ, ตสฺสา นิโรชตาย โอสธานํ โอชา น โหติ, ตานิ โรคฺจ วูปสเมตุํ น สกฺโกนฺติ. อิติ โส เตหิ วิรุทฺโธ นาม โหติ.
เนคเมติ นิคมวาสิกุฏุมฺพิเก. หึสนฺติ หึสนฺโต ปีเฬนฺโต. เย ยุตฺตาติ เย กยวิกฺกเย ยุตฺตา อายานํ มุขา ถลชลปถวาณิชา, เต จ หึสนฺโต. โอชทานพลีกาเรติ ตโต ตโต ภณฺฑาหรณสุงฺกทานวเสน โอชทานฺเจว ฉภาคทสภาคาทิเภทํ พลิฺจ กโรนฺเต. ส โกเสนาติ โส เอเต หึสนฺโต อธมฺมิกราชา ธนธฺเหิ ปริหายนฺโต โกเสน วิรุชฺฌติ นาม. ปหารวรเขตฺตฺูติ ‘‘อิมสฺมึ าเน วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ ปหารวรานํ เขตฺตํ ชานนฺเต ธนุคฺคเห. สงฺคาเม กตนิสฺสเมติ ยุทฺเธ สุกตกมฺเม มหาโยเธ. อุสฺสิเตติ อุคฺคเต ปฺาเต มหามตฺเต ¶ . หิ สยนฺติ เอวรูเป สยํ วา หึสนฺโต ปเรหิ วา หึสาเปนฺโต. พเลนาติ พลกาเยน. ตถาวิธฺหิ ราชานํ ‘‘อยํ พหุกาเร อตฺตโน รชฺชทายเกปิ หึสติ, กิมงฺคํ ปน อมฺเห’’ติ อวเสสาปิ โยธา วิชหนฺติเยว. อิติ โส พเลน วิรุทฺโธ นาม โหติ.
ตเถว อิสโย หึสนฺติ ยถา จ เนคมาทโย, ตเถว เอสิตคุเณ ปพฺพชิเต อกฺโกสนปหรณาทีหิ ¶ หึสนฺโต อธมฺมจารี ราชา กายสฺส เภทา อปายเมว อุเปติ, สคฺเค นิพฺพตฺติตุํ น สกฺโกตีติ ¶ สคฺเคน วิรุทฺโธ นาม โหติ. ภริยํ หนฺติ อทูสิกนฺติ อตฺตโน พาหุจฺฉายาย วฑฺฒิตํ ปุตฺตธีตาหิ สํวฑฺฒํ สีลวตึ ภริยํ มิตฺตปติรูปกานํ โจรานํ วจนํ คเหตฺวา มาเรติ. ลุทฺธํ ปสวเต านนฺติ โส อตฺตโน นิรยูปปตฺตึ ปสวติ นิปฺผาเทติ. ปุตฺเตหิ จาติ อิมสฺมิฺเว อตฺตภาเว อตฺตโน ปุตฺเตหิ สทฺธึ วิรุชฺฌตีติ.
เอวมสฺส โส เตสํ ปฺจนฺนํ ชนานํ กถํ คเหตฺวา เทวิยา มาริตภาวฺจ ปุตฺตานํ วิรุทฺธภาวฺจ สนฺธิมุเข โจรํ จูฬายํ คณฺหนฺโต วิย กเถสิ. มหาสตฺโต หิ เตสํ อมจฺจานํ นิคฺคณฺหนฺจ ธมฺมเทสนฺจ เทวิยา เตหิ มาริตภาวสฺส อาวิกรณตฺถฺจ ตตฺถ อนุปุพฺเพน กถํ อาหริตฺวา โอกาสํ กตฺวา เอตมตฺถํ กเถสิ. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน อปราธํ ชานิ. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘อิโต ปฏฺาย, มหาราช, เอวรูปานํ ปาปานํ กถํ คเหตฺวา มา ปุน เอวมกาสี’’ติ วตฺวา โอวทนฺโต ‘‘ธมฺมํ จเร’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ธมฺมํ จเรติ, มหาราช, ราชา นาม ชนปทํ อธมฺมิเกน พลินา อปีเฬนฺโต ชนปเท ธมฺมํ จเรยฺย, สามิเก อสามิเก อกโรนฺโต เนคเมสุ ธมฺมํ จเรยฺย, อฏฺาเน อกิลเมนฺโต พเลสุ ธมฺมํ จเรยฺย. วธพนฺธอกฺโกสปริภาเส ปริหรนฺโต ปจฺจเย จ เนสํ ททนฺโต อิสโย น วิหึเสยฺย, ธีตโร ยุตฺตฏฺาเน ปติฏฺาเปนฺโต ปุตฺเต จ สิปฺปานิ สิกฺขาเปตฺวา สมฺมา ปริหรนฺโต ภริยํ อิสฺสริยโวสฺสคฺคอลงฺการทานสมฺมานนาทีหิ อนุคฺคณฺหนฺโต ปุตฺตทาเร สมํ จเรยฺย. ส ตาทิโสติ โส ตาทิโส ราชา ปเวณึ อภินฺทิตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ราชาณาย ราชเตเชน สปตฺเต สมฺปกมฺเปติ ตาเสติ จาเลติ. ‘‘อินฺโทวา’’ติ อิทํ อุปมตฺถํ วุตฺตํ. ยถา อสุเร เชตฺวา อภิภวิตฺวา ิตกาลโต ปฏฺาย อสุราธิโปติ สงฺขฺยํ คโต อินฺโท อตฺตโน สปตฺตภูเต อสุเร กมฺเปสิ, ตถา กมฺเปตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา จตฺตาโรปิ กุมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา โอวทิตฺวา รฺโ กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา ราชานํ ขมาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺาย อตุเลตฺวา ปริเภทกานํ กถํ คเหตฺวา ¶ มา เอวรูปํ สาหสิกกมฺมํ อกาสิ, ตุมฺเหปิ กุมารา มา รฺโ ¶ ทุพฺภิตฺถา’’ติ สพฺเพสํ โอวาทํ อทาสิ. อถ นํ ราชา อาห – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเหสุ จ เทวิยา จ อปรชฺฌนฺโต อิเม นิสฺสาย เอเตสํ กถํ คเหตฺวา เอตํ ปาปกมฺมํ กรึ, อิเม ปฺจปิ มาเรมี’’ติ ¶ . น ลพฺภา, มหาราช, เอวํ กาตุนฺติ. เตน หิ เตสํ หตฺถปาเท เฉทาเปมีติ. อิทมฺปิ น ลพฺภา กาตุนฺติ. ราชา ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เต สพฺพสํหรเณ กตฺวา ปฺจจูฬากรณคทฺทูลพนฺธนโคมยาสิฺจเนหิ อวมาเนตฺวา รฏฺา ปพฺพาเชสิ. โพธิสตฺโต ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา หิมวนฺตํเยว คนฺตฺวา ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา ยาวชีวํ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา อิมํ เทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปฺวาเยว ปรปฺปวาทปฺปมทฺทโนเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปฺจ ทิฏฺิคติกา ปูรณกสฺสปมกฺขลิโคสาลปกุธกจฺจานอชิตเกสกมฺพลนิคณฺนาฏปุตฺตา อเหสุํ, ปิงฺคลสุนโข อานนฺโท, มหาโพธิปริพฺพาชโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาโพธิชาตกวณฺณนา ตติยา.
ชาตกุทฺทานํ –
สนิฬีนิกมวฺหยโน ปโม, ทุติโย ปน สอุมฺมทนฺติวโร;
ตติโย ปน โพธิสิรีวฺหยโน, กถิตา ปน ตีณิ ชิเนน สุภาติ.
ปณฺณาสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙. สฏฺินิปาโต
[๕๒๙] ๑. โสณกชาตกวณฺณนา
กสฺส ¶ ¶ ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เนกฺขมฺมปารมึ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ ภควา ธมฺมสภายํ เนกฺขมฺมปารมึ วณฺณยนฺตานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ราชคเห มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘อรินฺทมกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘โสณกกุมาโร’’ติสฺส นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ เอกโตว วฑฺฒิตฺวา วยปฺปตฺตา อุตฺตมรูปธรา รูเปน นิพฺพิเสสา หุตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺปา ตโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปฺจ เทสจาริตฺตฺจ ชานิสฺสามา’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสึสุ. ตํ ทิวสฺจ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ ปายาสํ ปฏิยาเทตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา อาคจฺฉนฺเต เต กุมาเร ทิสฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปสุํ. ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส ปฺตฺตาสเน สุทฺธวตฺถํ อตฺถตํ อโหสิ, โสณกสฺส รตฺตกมฺพลํ. โส ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อชฺช เม ปิยสหาโย อรินฺทมกุมาโร ¶ พาราณสิราชา ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน เสนาปติฏฺานํ ทสฺสตี’’ติ อฺาสิ. เต อุโภปิ กตภตฺตกิจฺจา อุยฺยานเมว อคมํสุ.
ตทา พาราณสิรฺโ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ, อปุตฺตกํ ราชกุลํ. อมจฺจาทโย ปาโตว สสีสํ นฺหาตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘รชฺชารหสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ ผุสฺสรถํ โยเชตฺวา วิสฺสชฺเชสุํ. โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร นิวตฺติตฺวา อาโรหณสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏสสีสํ ปารุปิตฺวา ¶ นิปชฺชิ, โสณกกุมาโร ตสฺส สนฺติเก นิสีทิ. โส ตูริยสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อรินฺทมสฺส ผุสฺสรโถ อาคจฺฉติ, อชฺเชส ราชา ¶ หุตฺวา มม เสนาปติฏฺานํ ทสฺสติ, น โข ปน มยฺหํ อิสฺสริเยนตฺโถ, เอตสฺมึ คเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกมนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน อฏฺาสิ. ปุโรหิโต อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มหาสตฺตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ. มหาสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา ปริวตฺติตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺาย สิลาปฏฺเฏ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. อถ นํ ปุโรหิโต อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา อาห – ‘‘รชฺชํ เต, เทว, ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘กึ อปุตฺตกํ ราชกุล’’นฺติ? ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ. อถ นํ เต ตตฺเถว อภิสิฺจิตฺวา รถํ อาโรเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปเวเสสุํ. โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรูหิ. โส ยสมหนฺตตาย โสณกกุมารํ น สริ.
โสปิ ตสฺมึ นครํ ปวิฏฺเ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อถสฺส ปุรโต พนฺธนา ปวุตฺตํ สาลรุกฺขโต ปณฺฑุปลาสํ ปติ. โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘ยเถเวตํ, ตถา มมปิ สรีรํ ชรํ ปตฺวา ปติสฺสตี’’ติ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณิ. ตํขณฺเวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตลิงฺคํ ปาตุรโหสิ. โส ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ อุทานํ อุทาเนนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. มหาสตฺโตปิ จตฺตาลีสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน สริตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เม สหาโย โสณโก’’ติ โสณกํ ปุนปฺปุนํ สรนฺโตปิ ‘‘มยา สุโต ¶ วา ทิฏฺโ วา’’ติ วตฺตารํ อลภิตฺวา อลงฺกตมหาตเล ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน คนฺธพฺพนาฏกนจฺจคีตาทีหิ ปริวุโต สมฺปตฺติมนุภวนฺโต ‘‘โย เม กสฺสจิ สนฺติเก สุตฺวา ‘อสุกฏฺาเน นาม โสณโก วสตี’ติ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส สตํ ทสฺสามิ, โย เม สามํ ทิสฺวา อาโรเจสฺสติ, ตสฺส สหสฺส’’นฺติ เอกํ อุทานํ อภิสงฺขริตฺวา คีตวเสน อุทาเนนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กสฺส สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
โก เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
อถสฺส มุขโต ลฺุจนฺตี วิย คเหตฺวา เอกา นาฏกีตฺถี ตํ คายิ. อถฺา อถฺาติ ‘‘อมฺหากํ รฺโ ปิยคีต’’นฺติ สพฺพา โอโรธา คายึสุ. อนุกฺกเมน นครวาสิโนปิ ชานปทาปิ ตเมว คีตํ คายึสุ. ราชาปิ ¶ ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายติ. ปณฺณาสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน ปนสฺส พหู ปุตฺตธีตโร อเหสุํ, เชฏฺปุตฺโต ทีฆาวุกุมาโร นาม อโหสิ. ตทา ¶ โสณกปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อรินฺทมราชา มํ ทฏฺุกาโม, อหํ ตตฺถ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชนาการํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา อิทฺธิยา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสีทิ. ตทา เอโก สตฺตวสฺสิโก ปฺจจูฬกกุมารโก มาตรา ปหิโต คนฺตฺวา อุยฺยานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายิ. อถ นํ โส ปกฺโกสิตฺวา ‘‘กุมารก, ตฺวํ อฺํ อคายิตฺวา เอกเมว คีตํ คายสิ, กึ อฺํ น ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชานามิ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปน รฺโ อิทเมว ปิยํ, เตน นํ ปุนฺนปฺปุนํ คายามี’’ติ. ‘‘เอตสฺส ปน เต คีตสฺส ปฏิคีตํ คายนฺโต โกจิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘น ทิฏฺปุพฺโพ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อหํ ตํ สิกฺขาเปสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิคีตํ คายิตุ’’นฺติ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. อถสฺส โส ปฏิคีตํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘มยฺหํ สุตฺวา’’ติอาทิมาห. อุคฺคณฺหาเปตฺวา จ ปน ¶ ตํ อุยฺโยเชสิ – ‘‘คจฺฉ, กุมารก, อิมํ ปฏิคีตํ รฺา สทฺธึ คายาหิ, ราชา เต มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสติ, กึ เต ทารูหิ, เวเคน ยาหี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ ปฏิคีตํ อุคฺคณฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ วตฺวา เวเคน มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, ขิปฺปํ มํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกโรถ, อชฺช ตํ ทลิทฺทภาวโต โมเจสฺสามี’’ติ วตฺวา นฺหาตมณฺฑิโต ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺย โทวาริก, ‘เอโก ทารโก ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฏิคีตํ คายิสฺสามีติ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ิโต’ติ รฺโ อโรเจหี’’ติ อาห. โส เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ มยา สทฺธึ ปฏิคีตํ คายิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ คายสฺสู’’ติ. ‘‘เทว, อิมสฺมึ าเน น คายามิ, นคเร ปน เภรึ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปถ, มหาชนมชฺเฌ คายิสฺสามี’’ติ. ราชา ตถา กาเรตฺวา อลงฺกตมณฺฑเป ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ตสฺสานุรูปํ อาสนํ ทาเปตฺวา ‘‘อิทานิ ตว คีตํ คายสฺสู’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺเห ตาว คายถ, อถาหํ ปฏิคีตํ คายิสฺสามี’’ติ. ตโต ราชา ปมํ คายนฺโต คาถมาห –
‘‘กสฺส ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
โส เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
ตตฺถ สุตฺวาติ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม เต ปิยสหาโย โสณโก วสตี’’ติ ตสฺส วสนฏฺานํ สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สตํ ทมฺมิ. ทิฏฺาติ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม มยา ทิฏฺโ’’ติ ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สหสฺสํ ทมฺมีติ.
เอวํ ¶ รฺา ปมํ อุทานคาถาย คีตาย ปฺจจูฬกทารเกน ปฏิคีตภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทียฑฺฒคาถา อภาสิ –
‘‘อถพฺรวี มาณวโก, ทหโร ปฺจจูฬโก;
มยฺหํ สุตฺวา สตํ เทหิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
อหํ เต โสณกกฺขิสฺสํ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
เตน วุตฺตคาถาย ปน อยมตฺโถ – มหาราช, ยํ ตฺวํ ‘‘สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส สตํ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มเมว เทหิ, ยํ ‘‘ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส สหสฺสํ ¶ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มยฺหเมว เทหิ, อหํ เต ปิยสหายํ อิทาเนว ปจฺจกฺขโตว ‘‘อยํ โสณโก’’ติ อาจิกฺขิสฺสนฺติ.
อิโต ปรํ สุวิฺเยฺยา สมฺพุทฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –
‘‘กตมสฺมึ โส ชนปเท, รฏฺเสุ นิคเมสุ จ;
กตฺถ โสณกมทฺทกฺขิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต.
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยํ;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา.
‘‘ติฏฺนฺติ เมฆสมานา, รมฺมา อฺโฺนิสฺสิตา;
เตสํ มูลมฺหิ โสณโก, ฌายตี อนุปาทโน;
อุปาทาเนสุ โลเกสุ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ตโต ¶ จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา;
การาเปตฺวา สมํ มคฺคํ, อคมา เยน โสณโก.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, วิจรนฺโต พฺรหาวเน;
อาสีนํ โสณกํ ทกฺขิ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อุชุวํสาติ อุชุกฺขนฺธา. มหาสาลาติ มหารุกฺขา. เมฆสมานาติ นีลเมฆสทิสา. รมฺมาติ รมณียา. อฺโฺนิสฺสิตาติ สาขาหิ สาขํ, มูเลน มูลํ สํสิพฺพิตฺวา ิตา. เตสนฺติ เตสํ เอวรูปานํ ตว อุยฺยานวเน สาลานํ เหฏฺา. ฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌานสงฺขาเตหิ ฌาเนหิ ฌายติ. อนุปาทโนติ กามุปาทานาทิวิรหิโต. ฑยฺหมาเนสูติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาเนสุ สตฺเตสุ. นิพฺพุโตติ เต อคฺคี นิพฺพาเปตฺวา สีตเลน หทเยน ฌายมาโน ตว อุยฺยาเน มงฺคลสาลรุกฺขมูเล สิลาปฏฺเฏ นิสินฺโน เอส เต สหาโย กฺจนปฏิมา วิย โสภมาโน ปฏิมาเนตีติ. ตโต จาติ, ภิกฺขเว, ตโต โส อรินฺทโม ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘โสณกปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ปายาสิ นิกฺขมิ. วิจรนฺโตติ อุชุกเมว อคนฺตฺวา ตสฺมึ มหนฺเต วนสณฺเฑ วิจรนฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาสีนํ อทฺทกฺขิ.
โส ตํ อวนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อตฺตโน กิเลสาภิรตตฺตา ตํ ‘‘กปโณ’’ติ มฺมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘กปโณ วตยํ ภิกฺขุ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
อมาติโก อปิติโก, รุกฺขมูลสฺมิ ฌายตี’’ติ.
ตตฺถ ฌายตีติ นิมฺมาติโก นิปฺปิติโก การฺุปฺปตฺโต ฌายติ.
‘‘อิมํ วากฺยํ นิสาเมตฺวา, โสณโก เอตทพฺรวิ;
น ราช กปโณ โหติ, ธมฺมํ กาเยน ผสฺสยํ.
‘‘โย ¶ จ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตติ;
ส ราช กปโณ โหติ, ปาโป ปาปปรายโณ’’ติ.
ตตฺถ ¶ อิมนฺติ ตสฺส กิเลสาภิรตสฺส ปพฺพชฺชํ อโรเจนฺตสฺส อิมํ ปพฺพชฺชาครหวจนํ สุตฺวา. เอตทพฺรวีติ ปพฺพชฺชาย คุณํ ปกาเสนฺโต เอตํ อพฺรวิ. ผสฺสยนฺติ ผสฺสยนฺโต เยน อริยมคฺคธมฺโม นามกาเยน ผสฺสิโต, โส กปโณ นาม น โหตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. นิรํกตฺวาติ อตฺตภาวโต นีหริตฺวา. ปาโป ปาปปรายโณติ สยํ ปาปานํ กรเณน ปาโป, อฺเสมฺปิ กโรนฺตานํ ปติฏฺาภาเวน ปาปปรายโณติ.
เอวํ ¶ โส โพธิสตฺตํ ครหิ. โส อตฺตโน ครหิตภาวํ อชานนฺโต วิย หุตฺวา นามโคตฺตํ กเถตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘อรินฺทโมติ เม นามํ, กาสิราชาติ มํ วิทู;
กจฺจิ โภโต สุขสฺเสยฺยา, อิธ ปตฺตสฺส โสณกา’’ติ.
ตตฺถ กจฺจีติ อมฺหากํ ตาว น กิฺจิ อผาสุกํ, โภโต ปน กจฺจิ อิธ ปตฺตสฺส อิมสฺมึ อุยฺยาเน วสโต สุขวิหาโรติ ปุจฺฉติ.
อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ, ‘‘มหาราช, น เกวลํ อิธ, อฺตฺราปิ วสนฺตสฺส เม อสุขํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส สมณภทฺรคาถาโย นาม อารภิ –
‘‘สทาปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ, น กุมฺภึ น กโฬปิยํ;
ปรนิฏฺิตเมสานา, เตน ยาเปนฺติ สุพฺพตา.
‘‘ทุติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘ตติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นิพฺพุโต ปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘จตุตฺถมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโต, สงฺโค ยสฺส น วิชฺชติ.
‘‘ปฺจมมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นครมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อฑยฺหถ.
‘‘ฉฏฺมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อหีรถ.
‘‘สตฺตมมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
โจเรหิ รกฺขิตํ มคฺคํ, เย จฺเ ปริปนฺถิกา;
ปตฺตจีวรมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉติ สุพฺพโต.
‘‘อฏฺมมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมติ, อนเปกฺโขว คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ อนาคารสฺสาติ, มหาราช, ฆราวาสํ ปหาย อนาคาริยภาวํ ปตฺตสฺส อธนสฺส อกิฺจนสฺส ภิกฺขุโน สพฺพกาลํ ภทฺรเมว. น เตสนฺติ, มหาราช, เตสํ อธนานํ ภิกฺขูนํ น โกฏฺาคาเร ธนธฺานิ โอเปนฺติ, น กุมฺภิยํ, น ปจฺฉิยํ, เต ปน สุพฺพตา ปรนิฏฺิตํ ปเรสํ ฆเร ปกฺกํ อาหารํ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา กปาลมาทาย ฆรปฏิปาฏิยา เอสานา ปริเยสนฺตา เตน ตโต ลทฺเธน ปิณฺเฑน ตํ อาหารํ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา ชีวิตวุตฺตึ ยาเปนฺติ.
อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพติ เวชฺชกมฺมาทิกาย อเนสนาย วา กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอวรูเปน มิจฺฉาชีเวน วา อุปฺปาทิตา จตฺตาโร ปจฺจยา, ธมฺเมน อุปฺปาทิตาปิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา สาวชฺชปิณฺโฑ นาม. อเนสนํ ปน ปหาย มิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปาทิตา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติ วุตฺตนเยเนว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา อนวชฺชปิณฺโฑ นาม. เยน เอวรูโป อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ ปริภฺุชิตพฺโพ, ยฺจ เอวรูปํ อนวชฺชํ ปิณฺฑํ ภฺุชมานานํ ปจฺจเย นิสฺสาย โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส น อุปโรธติ น ปีเฬติ, ตสฺส ทุติยมฺปิ ภทฺรํ อธนสฺส อนาคารสฺส ภิกฺขุโน.
นิพฺพุโตติ ปุถุชฺชนภิกฺขุโน ธมฺเมน อุปฺปนฺนปิณฺโฑปิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิยมาโน นิพฺพุตปิณฺโฑ นาม, เอกนฺตโต ปน ขีณาสวสฺส ปิณฺโฑว นิพฺพุตปิณฺโฑ นาม. กึการณา? โส หิ เถยฺยปริโภโค, อิณปริโภโค ¶ , ทายชฺชปริโภโค, สามิปริโภโคติ อิเมสุ จตูสุ ปริโภเคสุ สามิปริโภควเสน ตํ ภฺุชติ, ตณฺหาทาสพฺยํ อตีโต สามี หุตฺวา ปริภฺุชติ, น ตํ ตปฺปจฺจยา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปโรธติ.
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโตติ อุปฏฺากกุลาทีสุ อลคฺคมานสสฺส ฉินฺนวลาหกสฺส วิย ราหุมุขา ¶ ปมุตฺตสฺส วิมลจนฺทมณฺฑลสฺส วิย จ ยสฺส คามนิคมาทีสุ จรนฺตสฺส ราคสงฺคาทีสุ เอโกปิ สงฺโค นตฺถิ. เอกจฺโจ หิ กุเลหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหโสกี สหนนฺที, เอกจฺโจ มาตาปิตูสุปิ อลคฺคมานโส วิจรติ โกรุนครคามวาสี ทหโร วิย, เอวรูปสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ ภทฺรเมว ¶ .
นาสฺส กิฺจีติ โย หิ พหุปริกฺขาโร โหติ, โส ‘‘มา เม โจรา ปริกฺขาเร หรึสู’’ติ อติเรกานิ จ จีวราทีนิ อนฺโตนคเร อุปฏฺากกุเล นิกฺขิปติ, อถ นครมฺหิ ฑยฺหมาเน ‘‘อสุกกุเล นาม อคฺคิ อุฏฺิโต’’ติ สุตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวรูปสฺส ภทฺรํ นาม นตฺถิ. โย ปน, มหาราช, สกุณวตฺตํ ปูเรติ, กายปฏิพทฺธปริกฺขาโรว โหติ, ตสฺส ตาทิสสฺส น กิฺจิ อฑยฺหถ, เตนสฺส ปฺจมมฺปิ ภทฺรเมว.
วิลุมฺปมานมฺหีติ วิลุปฺปมานมฺหิ, อยเมว วา ปาโ. อหีรถาติ ยถา ปพฺพตคหนาทีหิ นิกฺขมิตฺวา รฏฺํ วิลุมฺปมาเนสุ โจเรสุ พหุปริกฺขารสฺส อนฺโตคาเม ปิตํ วิลุมฺปติ หรติ, ตถา ยสฺส อธนสฺส กายปฏิพทฺธปริกฺขารสฺส น กิฺจิ อหีรถ ตสฺส ฉฏฺมฺปิ ภทฺรเมว.
เย จฺเ ปริปนฺถิกาติ เย จ อฺเปิ เตสุ เตสุ าเนสุ สุงฺกคหณตฺถาย ปิตา ปริปนฺถิกา, เตหิ จ รกฺขิตํ. ปตฺตจีวรนฺติ โจรานํ อนุปการํ สุงฺกิกานํ อสุงฺการหํ มตฺติกาปตฺตฺเจว กตทฬฺหีกมฺมปริภณฺฑํ ปํสุกูลจีวรฺจ อปฺปคฺฆานิ กายพนฺธนปริสฺสาวนสูจิวาสิปตฺตตฺถวิกานิ จาติ สพฺเพปิ อฏฺ ปริกฺขาเร กายปฏิพทฺเธ กตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺโน เกนจิ อวิเหิยมาโน โสตฺถึ คจฺฉติ. สุพฺพโตติ โลภนียานิ หิ จีวราทีนิ ทิสฺวา โจรา หรนฺติ, สุงฺกิกาปิ ‘‘กึ นุ โข เอตสฺส หตฺเถ’’ติ ¶ ปตฺตตฺถวิกาทีนิ โสเธนฺติ, สุพฺพโต ปน สลฺลหุกวุตฺติ เตสํ ปสฺสนฺตานฺเว โสตฺถึ คจฺฉติ, เตนสฺส สตฺตมมฺปิ ภทฺรเมว.
อนเปกฺโขว คจฺฉตีติ กายปฏิพทฺธโต อติเรกสฺส วิหาเร ปฏิสามิตสฺส กสฺสจิ ปริกฺขารสฺส อภาวา วสนฏฺานํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกติ. ยํ ยํ ทิสํ คนฺตุกาโม โหติ, ตํ ตํ คจฺฉนฺโต อนเปกฺโขว คจฺฉติ อนุราธปุรา นิกฺขมิตฺวา ถูปาราเม ปพฺพชิตานํ ทฺวินฺนํ กุลปุตฺตานํ วุฑฺฒตโร วิย.
อิติ โสณกปจฺเจกพุทฺโธ อฏฺ สมณภทฺรกานิ กเถสิ. ตโต อุตฺตรึ ปน สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ¶ อปริมาณานิ สมณภทฺรกานิ เอส กเถตุํ สมตฺโถเยว. ราชา ปน กามาภิรตตฺตา ตสฺส กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ สมณภทฺรเกหิ อตฺโถ นตฺถี’’ติ อตฺตโน กามาธิมุตฺตตํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘พหูนิ สมณภทฺรานิ, เย ตฺวํ ภิกฺขุ ปสํสสิ;
อหฺจ คิทฺโธ กาเมสุ, กถํ กาหามิ โสณก.
‘‘ปิยา เม มานุสา กามา, อโถ ทิพฺยาปิ เม ปิยา;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุโภ โลเก ลภามเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ วณฺเณนาติ การเณน.
อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห –
‘‘กาเม คิทฺธา กามรตา, กาเมสุ อธิมุจฺจิตา;
นรา ปาปานิ กตฺวาน, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘เย จ กาเม ปหนฺตฺวาน, นิกฺขนฺตา อกุโตภยา;
เอโกทิภาวาธิคตา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;
อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘คงฺคาย กุณปํ ทิสฺวา, วุยฺหมานํ มหณฺณเว;
วายโส สมจินฺเตสิ, อปฺปปฺโ อเจตโส.
‘‘ยานฺจ ¶ วติทํ ลทฺธํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;
ตตฺถ รตฺตึ ตตฺถ ทิวา, ตตฺเถว นิรโต มโน.
‘‘ขาทํ ¶ นาคสฺส มํสานิ, ปิวํ ภาคีรโถทกํ;
สมฺปสฺสํ วนเจตฺยานิ, น ปเลตฺถ วิหงฺคโม.
‘‘ตฺจ โอตรณี คงฺคา, ปมตฺตํ กุณเป รตํ;
สมุทฺทํ อชฺฌคาหาสิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘โส จ ภกฺขปริกฺขีโณ, อุทปตฺวา วิหงฺคโม;
น ปจฺฉโต น ปุรโต, นุตฺตรํ โนปิ ทกฺขิณํ.
‘‘ทีปํ โส นชฺฌคาคฺฉิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ;
โส จ ตตฺเถว ปาปตฺถ, ยถา ทุพฺพลโก ตถา.
‘‘ตฺจ สามุทฺทิกา มจฺฉา, กุมฺภีลา มกรา สุสู;
ปสยฺหการา ขาทึสุ, ผนฺทมานํ วิปกฺขกํ.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, เย จฺเ กามโภคิโน;
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺติ, กากปฺาว เต วิทู.
‘‘เอสา เต อุปมา ราช, อตฺถสนฺทสฺสนี กตา;
ตฺวฺจ ปฺายเส เตน, ยทิ กาหสิ วา น วา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาปานีติ, มหาราช, ตฺวํ กามคิทฺโธ, นรา จ กาเม นิสฺสาย กายทุจฺจริตาทีนิ ปาปานิ กตฺวา ยตฺถ สุปินนฺเตปิ ทิพฺพา จ มานุสิกา จ กามา น ลพฺภนฺติ, ตํ ทุคฺคตึ อุปปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ปหนฺตฺวานาติ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย. อกุโตภยาติ ราคาทีสุ กุโตจิ อนาคตภยา. เอโกทิภาวาธิคตาติ เอโกทิภาวํ เอกวิหาริกตํ อธิคตา. น เตติ เต เอวรูปา ปพฺพชิตา ทุคฺคตึ น คจฺฉนฺติ.
อุปมํ เตติ, มหาราช, ทิพฺพมานุสเก กาเม ปตฺเถนฺตสฺส หตฺถิกุณเป ปฏิพทฺธกากสทิสสฺส ตว เอกํ อุปมํ กริสฺสามิ, ตํ สุโณหีติ อตฺโถ. กุณปนฺติ หตฺถิกเฬวรํ. มหณฺณเวติ คมฺภีรปุถุเล อุทเก ¶ . เอโก กิร มหาวารโณ คงฺคาตีเร จรนฺโต คงฺคายํ ¶ ปติตฺวา อุตฺตริตุํ อสกฺเกนฺโต ตตฺเถว มโต คงฺคาย วุยฺหิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. วายโสติ อากาเสน คจฺฉนฺโต เอโก กาโก. ยานฺจ วติทนฺติ โส เอวํ จินฺเตตฺวา ตตฺถ นิลียิตฺวา ‘‘อิทํ มยา หตฺถิยานํ ลทฺธํ, เอตฺถ นิลีโน สุขํ จริสฺสามิ, อยเมว จ เม อนปฺปโก ภกฺโข ภวิสฺสติ, อิทานิ มยา อฺตฺถ คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺานมกาสิ. ตตฺถ รตฺตินฺติ ตตฺถ รตฺติฺจ ทิวา จ ตตฺเถว มโน อภิรโต อโหสิ. น ปเลตฺถาติ น อุปฺปติตฺวา ปกฺกามิ.
โอตรณีติ สมุทฺทาภิมุขี โอตรมานา. ‘‘โอหาริณี’’ติปิ ปาโ, สา สมุทฺทาภิมุขี อวหาริณีติ อตฺโถ. อคตี ยตฺถาติ สมุทฺทมชฺฌํ สนฺธายาห. ภกฺขปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณภกฺโข. อุทปตฺวาติ ขีเณ จมฺเม จ มํเส จ อฏฺิสงฺฆาโต อูมิเวเคน ภินฺโน อุทเก นิมุชฺชิ. อถ โส กาโก อุทเก ปติฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปติ, เอวํ อุปฺปติตฺวาติ อตฺโถ. อคตี ยตฺถ ปกฺขินนฺติ ยสฺมึ สมุทฺทมชฺเฌ ปกฺขีนํ อคติ, ตตฺถ โส เอวํ อุปฺปติโต ปจฺฉิมํ ทิสํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปติฏฺํ อลภิตฺวา ปุรตฺถิมํ, ตโต อุตฺตรํ, ตโต ทกฺขิณนฺติ จตสฺโสปิ ทิสา คนฺตฺวา อตฺตโน ปติฏฺานํ น อชฺฌคา นาคฺฉีติ อตฺโถ. อถ วา วายโส เอวํ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ เอเกกํ ทิสํ อาคฺฉิ, ทีปํ ปน นชฺฌาคมาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปาปตฺถาติ ปปติโต. ยถา ทุพฺพลโกติ ยถา ทุพฺพลโก ปเตยฺย, ตเถว ปติโต. สุสูติ สุสุนามกา จณฺฑมจฺฉา. ปสยฺหการาติ อนิจฺฉมานกํเยว พลกฺกาเรน. วิปกฺขกนฺติ วิทฺธสฺตปกฺขกํ.
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺตีติ ยทิ คิทฺธา หุตฺวา กาเม น วมิสฺสนฺติ, น ฉฑฺเฑสฺสนฺติ. กากปฺาว เตติ กากสฺส สมานปฺา อิติ เต พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา วิทู วิทนฺติ, ชานนฺตีติ อตฺโถ. อตฺถสนฺทสฺสนีติ อตฺถปฺปกาสิกา. ตฺวฺจ ปฺายเสติ ตฺวฺจ ปฺายิสฺสสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, มยา หิตกาเมน ตว โอวาโท ทินฺโน, ตํ ปน ตฺวํ ยทิ กาหสิ, เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสสิ, ยทิ น กาหสิ, กามปงฺเก นิมุคฺโค ชีวิตปริโยสาเน นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสีติ เอวํ ตฺวเมว เตน ¶ การเณน วา อการเณน ¶ วา สคฺเค วา นิรเย วา ปฺายิสฺสสิ. อหํ ปน สพฺพภเวหิ มุตฺโต อปฺปฏิสนฺธิโกติ.
อิมํ ปน โอวาทํ เทนฺเตน ปจฺเจกพุทฺเธน นที ทสฺสิตา, ตาย วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ ทสฺสิตํ, กุณปขาทโก กาโก ทสฺสิโต, ตสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล ทสฺสิโต, รมณียวนสณฺฑทสฺสนกาโล ทสฺสิโต, กุณปสฺส นทิยา วุยฺหมานสฺส สมุทฺทปเวโส ทสฺสิโต, สมุทฺทมชฺเฌ ¶ กากสฺส หตฺถิกุณเป ปติฏฺํ อลภิตฺวา วินาสํ ปตฺตกาโล ทสฺสิโต. ตตฺถ นที วิย อนมตคฺโค สํสาโร ทฏฺพฺโพ, นทิยา วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ วิย สํสาเร ปฺจ กามคุณา, กาโก วิย พาลปุถุชฺชโน, กากสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณ ปริภฺุชิตฺวา โสมนสฺสิกกาโล, กากสฺส กุณเป ลคฺคสฺเสว รมณียวนสณฺฑทสฺสนํ วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณสุ ลคฺคสฺเสว สวนวเสน อฏฺตึสารมฺมณทสฺสนํ, กุณเป สมุทฺทํ ปวิฏฺเ กากสฺส ปติฏฺํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วินาสํ ปตฺตกาโล วิย พาลปุถุชฺชนสฺส กามคุณคิทฺธสฺส ปาปปรายณสฺส กุสลธมฺเม ปติฏฺํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส มหานิรเย มหาวินาสปตฺติ ทฏฺพฺพาติ.
เอวมสฺส โส อิมาย อุปมาย โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ ตเมว โอวาทํ ถิรํ กตฺวา ปติฏฺเปตุํ คาถมาห –
‘‘เอกวาจมฺปิ ทฺวิวาจํ, ภเณยฺย อนุกมฺปโก;
ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺย, ทาโสวยฺยสฺส สนฺติเก’’ติ.
ตตฺถ น ภาเสยฺยาติ วจนํ อคฺคณฺหนฺตสฺส หิ ตโต อุตฺตรึ ภาสมาโน สามิกสฺส สนฺติเก ทาโส วิย โหติ. ทาโส หิ สามิเก กถํ คณฺหนฺเตปิ อคฺคณฺหนฺเตปิ กเถติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺยา’’ติ.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, โสณโก อมิตพุทฺธิมา;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติย’’นฺติ. –
อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ ¶ อิทํ วตฺวานาติ, ภิกฺขเว, โส ปจฺเจกพุทฺโธ อมิตาย โลกุตฺตรพุทฺธิยา อมิตพุทฺธิมา อิทํ วตฺวา อิทฺธิยา อุปฺปติตฺวา ‘‘สเจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, โน เจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, ทินฺโน เต มยา โอวาโท, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ เอวํ อนุสาสิตฺวาน ขตฺติยํ ปกฺกามิ.
โพธิสตฺโตปิ ตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ยาว ทสฺสนปถา โอโลเกนฺโต ตฺวา ตสฺมึ จกฺขุปเถ ¶ อติกฺกนฺเต สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ หีนชจฺโจ สมาโน อสมฺภินฺเน ขตฺติยวํเส ชาตสฺส มม มตฺถเก อตฺตโน ปาทรชํ ¶ โอกิรนฺโต อากาสํ อุปฺปติตฺวา คโต, มยาปิ อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิตุกาโม คาถาทฺวยมาห –
‘‘โก นุเม ราชกตฺตาโร, สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตา;
รชฺชํ นิยฺยาทยิสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวค’’นฺติ.
ตตฺถ โก นุเมติ กุหึ นุ อิเม. ราชกตฺตาโรติ เย ราชารหํ อภิสิฺจิตฺวา ราชานํ กโรนฺติ. สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตาติ สุทฺทา จ เย จ อฺเ พฺยตฺตภาวํ อาคตา มุขมงฺคลิกา. รชฺเชน มตฺถิโกติ รชฺเชน อตฺถิโก. โก ชฺา มรณํ สุเวติ มรณํ อชฺช วา สุเว วาติ อิทํ โก ชานิตุํ สมตฺโถ.
เอวํ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺตสฺส สุตฺวา อมจฺจา อาหํสุ –
‘‘อตฺถิ เต ทหโร ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจสฺสุ, โส โน ราชา ภวิสฺสตี’’ติ.
ตโต ปรํ รฺา วุตฺตคาถมาทึ กตฺวา อุทานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –
‘‘ขิปฺปํ กุมารมาเนถ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจิสฺสํ, โส โว ราชา ภวิสฺสติ.
‘‘ตโต ¶ กุมารมาเนสุํ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อาลปี ราชา, เอกปุตฺตํ มโนรมํ.
‘‘สฏฺิ ¶ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโก ว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ เธนุสหสฺสานิ, โรหฺา ปุงฺควูสภา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘ทหรสฺเสว เม ตาต, มาตา มตาติ เม สุตํ;
ตยา วินา อหํ ตาต, ชีวิตุมฺปิ น อุสฺสเห.
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, โปโต อนฺเวติ ปจฺฉโต;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปตฺตมาทาย ปจฺฉโต;
สุภโร เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภโร.
‘‘ยถา สามุทฺทิกํ นาวํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย, วาณิชา พฺยสนี สิยา.
‘‘เอวเมวายํ ปุตฺตกลิ, อนฺตรายกโร มม;
อิมํ กุมารํ ปาเปถ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ กมฺพุสหตฺถาโย, ยถา สกฺกํว อจฺฉรา;
ตา นํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ, ตาหิ เจโส รมิสฺสติ.
‘‘ตโต กุมารํ ปาเปสุํ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ.
‘‘เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.
‘‘นมฺหิ ¶ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
มมํ ภรถ ภทฺทํ โว, อหํ ภตฺตา ภวามิ โว.
‘‘ตํ ตตฺถ อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
กุหึ ราชา อนุปฺปตฺโต, อิโต ราชา กุหึ คโต.
‘‘ปงฺกํ ราชา อติกฺกนฺโต, ถเล ราชา ปติฏฺิโต;
อกณฺฑกํ อคหนํ, ปฏิปนฺโน มหาปถํ.
‘‘อหฺจ ปฏิปนฺโนสฺมิ, มคฺคํ ทุคฺคติคามินํ;
สกณฺฏกํ สคหนํ, เยน คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘ตสฺส เต สฺวาคตํ ราช, สีหสฺเสว คิริพฺพชํ;
อนุสาส มหาราช, ตฺวํ โน สพฺพาสมิสฺสโร’’ติ.
ตตฺถ ขิปฺปนฺติ เตน หิ นํ สีฆํ อาเนถ. อาลปีติ ‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อาลปิ. สพฺพาลงฺการภูสิตาติ เต นาคา สพฺเพหิ สีสูปคาทีหิ อลงฺกาเรหิ ภูสิตา. เหมกปฺปนวาสสาติ สุวณฺณขจิเตน กปฺปเนน ปฏิจฺฉนฺนสรีรา. คามณีเยภีติ หตฺถาจริเยหิ. อาชานียาวาติ การณาการณวิชานนกา ว. ชาติยาติ สินฺธวชาติยา สินฺธุรฏฺเ สินฺธุนทีตีเร ชาตา. คามณีเยภีติ อสฺสาจริเยหิ. อิลฺลิยา จาปธาริภีติ อิลฺลิยาวุธฺจ จาปาวุธฺจ ¶ ธาเรนฺเตหิ. ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆาติ ทีปิจมฺมพฺยคฺฆจมฺมปริวารา. คามณีเยภีติ รถิเกหิ. วมฺมิภีติ สนฺนทฺธวมฺเมหิ. โรหฺาติ รตฺตวณฺณา. ปุงฺควูสภาติ อุสภสงฺขาเตน เชฏฺกปุงฺคเวน สมนฺนาคตา.
ทหรสฺเสว เม, ตาตาติ อถ นํ กุมาโร, ตาต, มม ทหรสฺเสว สโต มาตา มตา อิติ มยา สุตํ, โสหํ ตยา วินา ชีวิตุํ น สกฺขิสฺสามีติ อาห. โปโตติ ตรุณโปตโก. เชสฺสนฺตนฺติ วิจรนฺตํ. สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺเท วิจรนฺตํ. ธเนสินนฺติ ธนํ ปริเยสนฺตานํ. โวหาโรติ วิจิตฺรโวหาโร เหฏฺากฑฺฒนโก วาฬมจฺโฉ วา ¶ อุทกรกฺขโส วา อาวฏฺโฏ วา. ตตฺถาติ ตสฺมึ สมุทฺเท. วาณิชา พฺยสนี สิยาติ อถ เต วาณิชา พฺยสนปฺปตฺตา ภเวยฺยุํ. ‘‘สิยฺยุนฺติ’’ปิ ปาโ ¶ . ปุตฺตกลีติ ปุตฺตลามโก ปุตฺตกาฬกณฺณี. กุมาโร ปุน กิฺจิ วตฺตุํ น วิสหิ. อถ ราชา อมจฺเจ อาณาเปนฺโต ‘‘อิม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโยติ กมฺพุสํ วุจฺจติ สุวณฺณํ, สุวณฺณาภรณภูสิตหตฺถาโยติ อตฺโถ. ยถาติ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา กโรนฺติ.
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ตตฺเถว ตํ อภิสิฺจาเปตฺวา นครํ ปาเหสิ. สยํ ปน เอกโกว อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา รมณีเย ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ยาเปสิ. มหาชโนปิ กุมารํ พาราณสึ ปเวเสสิ. โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตโต’’ติอาทิมาห. ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺาติ ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน สิริโสภคฺเคน อาคตํ ทิสฺวา ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺติโยว ตา นาฏกิตฺถิโย คนฺตฺวา อโวจุํ. มมํ ภรถาติ มมํ อิจฺฉถ. ปงฺกนฺติ ราคาทิกิเลสปงฺกํ. ถเลติ ปพฺพชฺชาย. อกณฺฏกนฺติ ราคกณฺฏกาทิวิรหิตํ. เตเหว คหเนหิ อคหนํ. มหาปถนฺติ สคฺคโมกฺขคามินํ มหามคฺคํ ปฏิปนฺโน. เยนาติ เยน มิจฺฉามคฺเคน ทุคฺคตึ คจฺฉนฺติ, ตํ อหํ ปฏิปนฺโนติ วทติ. ตโต ตา จินฺเตสุํ – ‘‘ราชา ตาว อมฺเห ปหาย ปพฺพชิโต, อยมฺปิ กาเมสุ วิรตฺตจิตฺตรูโป, สเจ นํ นาภิรเมสฺสาม, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺย, อภิรมนาการมสฺส กริสฺสามา’’ติ. อถ นํ อภินนฺทนฺติโย โอสานคาถมาหํสุ. ตตฺถ คิริพฺพชนฺติ สีหโปตกานํ วสนฏฺานํ กฺจนคุหํ เกสรสีหสฺส อาคตํ วิย ตสฺส ตว อาคตํ สุอาคตํ. ตฺวํ โนติ ตฺวํ สพฺพาสมฺปิ อมฺหากํ อิสฺสโร, สามีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สพฺพา ตูริยานิ ปคฺคณฺหึสุ, นานปฺปการานิ นจฺจคีตานิ ปวตฺตึสุ ¶ . ยโส มหา อโหสิ, โส ยสมทมตฺโต ปิตรํ น สริ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต. โพธิสตฺโตปิ ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, ปุตฺโต ราหุลกุมาโร อโหสิ ¶ , เสสปริสา พุทฺธปริสา, อรินฺทมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โสณกชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๐] ๒. สํกิจฺจชาตกวณฺณนา
ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานนฺติ อิทํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส ปิตุฆาตกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ตสฺส ¶ วจเนน ปิตรํ ฆาตาเปตฺวา เทวทตฺตสฺส สงฺฆเภทาวสาเน ภินฺนปริสสฺส โรเค อุปฺปนฺเน ‘‘ตถาคตํ ขมาเปสฺสามี’’ติ มฺจสิวิกาย สาวตฺถึ คจฺฉนฺตสฺส เชตวนทฺวาเร ปถวึ ปวิฏฺภาวํ สุตฺวา ‘‘เทวทตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปกฺโข หุตฺวา ปถวึ ปวิสิตฺวา อวีจิปรายโณ ชาโต, มยาปิ ตํ นิสฺสาย ปิตา ธมฺมิโก ธมฺมราชา ฆาติโต, อหมฺปิ นุ โข ปถวึ ปวิสิสฺสามี’’ติ ภีโต รชฺชสิริยา จิตฺตสฺสาทํ น ลภิ, ‘‘โถกํ นิทฺทายิสฺสามี’’ติ นิทฺทํ อุปคตมตฺโตว นวโยชนพหลายํ อยมหาปถวิยํ ปาเตตฺวา อยสูเลหิ โกฏฺฏิยมาโน วิย สุนเขหิ ลฺุชิตฺวา ขชฺชมาโน วิย เภรวรเวน วิรวนฺโต อุฏฺาติ.
อเถกทิวสํ โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อมจฺจคณปริวุโต อตฺตโน ยสํ โอโลเกตฺวา ‘‘มม ปิตุ ยโส อิโต มหนฺตตโร, ตถารูปํ นาม อหํ ธมฺมราชานํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ฆาเตสิ’’นฺติ จินฺเตสิ. ตสฺเสวํ จินฺเตนฺตสฺเสว กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิ, สกลสรีรํ เสทตินฺตํ อโหสิ. ตโต ‘‘โก นุ โข เม อิมํ ภยํ วิโนเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เปตฺวา ทสพลํ อฺโ นตฺถี’’ติ ตฺวา ‘‘อหํ ตถาคตสฺส มหาปราโธ, โก นุ โข มํ เนตฺวา ทสฺเสสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘น อฺโ โกจิ อฺตฺร ชีวกา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺส คเหตฺวา คมนูปายํ กโรนฺโต ‘‘รมณียา วต, โภ, โทสินา รตฺตี’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘กํ นุ ¶ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยามี’’ติ วตฺวา ปูรณสาวกาทีหิ ปูรณาทีนํ คุเณ กถิเต เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา ชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา เตน ตถาคตสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘ตํ เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตู’’ติ วุตฺโต หตฺถิยานานิ ¶ กปฺปาเปตฺวา ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตถาคเตน กตปฏิสนฺถาโร สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุจฺฉิตฺวา ตถาคตสฺส มธุรํ สามฺผลธมฺมเทสนํ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) สุตฺวา สุตฺตปริโยสาเน อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทิตฺวา ตถาคตํ ขมาเปตฺวา ปกฺกามิ. โส ตโต ปฏฺาย ทานํ เทนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต ตถาคเตน สทฺธึ สํสคฺคํ กตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุณนฺโต กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน ปหีนภโย วิคตโลมหํโส หุตฺวา จิตฺตสฺสาทํ ปฏิลภิตฺวา สุเขน จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปสิ.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา ภยปฺปตฺโต อโหสิ, รชฺชสิรึ นิสฺสาย จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต สพฺพอิริยาปเถสุ ทุกฺขํ อนุโภติ, โส ทานิ ตถาคตํ อาคมฺม กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน วิคตภโย อิสฺสริยสุขํ อนุโภตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย ¶ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา มํ นิสฺสาย สุขํ สยี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรนฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นาม ปุตฺตํ ปฏิลภิ. ตทา โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตสฺเสวสฺส ‘‘สํกิจฺจกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ ราชนิเวสเน เอกโตว วฑฺฒึสุ. อฺมฺํ สหายกา หุตฺวา วยปฺปตฺตา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมึสุ. อถ ราชา ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ อทาสิ. โพธิสตฺโตปิ อุปราชสฺเสว สนฺติเก อโหสิ. อเถกทิวสํ อุปราชา ปิตุ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ตสฺมึ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยฺหํ ปิตา มม ภาติกสทิโส, สเจ เอตสฺส มรณํ โอโลเกสฺสามิ, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ลภิสฺสามิ, ตทา ลทฺเธนปิ รชฺเชน โก อตฺโถ, ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โพธิสตฺโต, ‘‘สมฺม, ปิตุฆาตกมฺมํ นาม ภาริยํ, นิรยมคฺโค, น สกฺกา เอตํ กาตุํ, มา กรี’’ติ ปฏิพาหิ. โส ปุนปฺปุนมฺปิ กเถตฺวา ยาวตติยํ เตน ปฏิพาหิโต ปาทมูลิเกหิ สทฺธึ มนฺเตสิ. เตปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รฺโ ¶ มารณูปายํ วีมํสึสุ. โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘นาหํ เอเตหิ สทฺธึ เอกโต ภวิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อนาปุจฺฉิตฺวาว อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร วิหาสิ.
ราชกุมาโรปิ ¶ ตสฺมึ คเต ปิตรํ มาราเปตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิ. ‘‘สํกิจฺจกุมาโร กิร อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา พหู กุลปุตฺตา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. โส มหตา อิสิคเณน ปริวุโต ตตฺถ วสิ. สพฺเพปิ สมาปตฺติลาภิโนเยว. ราชาปิ ปิตรํ มาเรตฺวา อปฺปมตฺตกํเยว กาลํ รชฺชสุขํ อนุภวิตฺวา ตโต ปฏฺาย ภีโต จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต นิรเย กมฺมกรณปฺปตฺโต วิย อโหสิ. โส โพธิสตฺตํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สหาโย เม ‘ปิตุฆาตกมฺมํ ภาริยํ, มา กรี’ติ ปฏิเสเธตฺวา มํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตานํ นิทฺโทสํ กตฺวา ปลายิ. สเจ โส อิธ อภวิสฺส ¶ , น เม ปิตุฆาตกมฺมํ กาตุํ อทสฺส, อิทมฺปิ เม ภยํ หเรยฺย, กหํ นุ โข โส เอตรหิ วิหรติ. สเจ ตสฺส วสนฏฺานํ ชาเนยฺยํ, ปกฺโกสาเปยฺยํ, โก นุ โข เม ตสฺส วสนฏฺานํ อาโรเจยฺยา’’ติ จินฺเตสิ. โส ตโต ปฏฺาย อนฺเตปุเร จ ราชสภายฺจ โพธิสตฺตสฺเสว วณฺณํ ภาสติ.
เอวํ อทฺธาเน คเต โพธิสตฺโต ‘‘ราชา มํ สรติ, มยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ นิพฺภยํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณาส วสฺสานิ หิมวนฺเต วสิตฺวา ปฺจสตตาปสปริวุโต อากาเสนาคนฺตฺวา ทายปสฺเส นาม อุยฺยาเน โอตริตฺวา อิสิคณปริวุโต สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, คณสตฺถา โกนาโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สํกิจฺจปณฺฑิโต นามา’’ติ จ สุตฺวา สยมฺปิ สฺชานิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถ, อมฺหากํ ราชา ตุมฺเห ทฏฺุกาโม’’ติ วตฺวา เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ตสฺส อาคตภาวํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อุปหารํ กตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, พฺรหฺมทตฺตํ รเถสภํ;
อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ยสฺสาสิ อนุกมฺปโก.
‘‘สํกิจฺจายํ ¶ อนุปฺปตฺโต, อิสีนํ สาธุสมฺมโต;
ตรมานรูโป นิยฺยาหิ, ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ.
‘‘ตโต จ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห, อคมาสิ รเถสโภ.
‘‘นิกฺขิปฺป ¶ ปฺจ กกุธานิ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจุปาหนํ.
‘‘โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, สํกิจฺจมุปสงฺกมิ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา โส ราชา, สมฺโมทิ อิสินา สห;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโนว, อถ กาลํ อมฺถ;
ตโต ปาปานิ กมฺมานิ, ปุจฺฉิตุํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘อิสึ ปุจฺฉาม สํกิจฺจํ, อิสีนํ สาธุสมฺมตํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, อิสิสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘กํ ¶ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นรา ธมฺมาติจาริโน;
อติจิณฺโณ มยา ธมฺโม, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, โส อุยฺยานปาโล ราชานํ ราชสภายํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ‘‘ยสฺสาสี’’ติ วทนฺโต อาโรเจสีติ อตฺโถ. ยสฺสาสีติ, มหาราช, ยสฺส ตฺวํ อนุกมฺปโก มุทุจิตฺโต อโหสิ, ยสฺส อภิณฺหํ วณฺณํ ปยิรุทาหาสิ, โส อยํ สํกิจฺโจ อิสีนํ อนฺตเร สาธุ ลทฺธโกติ สมฺมโต อนุปฺปตฺโต ตว อุยฺยาเน สิลาปฏฺเฏ อิสิคณปริวุโต กฺจนปฏิมา วิย นิสินฺโน. ตรมานรูโปติ, มหาราช, ปพฺพชิตา นาม กุเล วา คเณ วา อลคฺคา ตุมฺหากํ คจฺฉนฺตานฺเว ปกฺกเมยฺยุํ, ตสฺมา ตรมานรูโป ขิปฺปํ นิยฺยาหิ, มหนฺตานํ สีลาทิคุณานํ เอสิตตฺตา ปสฺส มเหสินํ.
ตโตติ, ภิกฺขเว, โส ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ตสฺส วจนโต อนนฺตรเมว. นิกฺขิปฺปาติ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กิร อุยฺยานทฺวารํ ¶ ปตฺวาว เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ครุฏฺานิยา, สํกิจฺจตาปสสฺส สนฺติกํ อุทฺธตเวเสน คนฺตุํ อยุตฺต’’นฺติ. โส มณิจิตฺตสุวณฺณทณฺฑํ วาลพีชนึ, กฺจนมยํ อุณฺหีสปฏฺฏํ, สุปริกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ, เสตจฺฉตฺตํ ¶ , โสวณฺณปาทุกาติ อิมานิ ปฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ อปเนสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิปฺปา’’ติ. ปฏิจฺฉทนฺติ ตเมว ราชกกุธภณฺฑํ ปยิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา. ทายปสฺสสฺมินฺติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. อถ กาลํ อมฺถาติ อถ โส อิทานิ เม ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ กาโลติ ชานิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ยถากาล’’นฺติ อาคตํ, ตสฺส กาลานุรูเปน ปฺหปุจฺฉนํ อมฺถาติ อตฺโถ. ปฏิปชฺชถาติ ปฏิปชฺชิ. เปจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา, ปรโลกสฺส วา นาเมตํ, ตสฺมา ปรโลเกติ อตฺโถ. มยาติ, ภนฺเต, มยา สุจริตธมฺโม อติจิณฺโณ ปิตุฆาตกมฺมํ กตํ, ตํ เม อกฺขาหิ, กํ คตึ ปิตุฆาตกา คจฺฉนฺติ, กตรสฺมึ นิรเย ปจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุโณหี’’ติ วตฺวา โอวาทํ ตาว อทาสิ. สตฺถา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อิสี อวจ สํกิจฺโจ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, มหาราช สุโณหิ เม.
‘‘อุปฺปเถน วชนฺตสฺส, โย มคฺคมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโก.
‘‘อธมฺมํ ปฏิปนฺนสฺส, โย ธมฺมมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, น โส คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ อุปฺปเถนาติ โจเรหิ ปริยุฏฺิตมคฺเคน. มคฺคมนุสาสตีติ เขมมคฺคํ อกฺขาติ. นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโกติ ตสฺส โอวาทกรสฺส ปุริสสฺส ¶ มุขํ โจรกณฺฏโก น ปสฺเสยฺย. โย ธมฺมนฺติ โย สุจริตธมฺมํ. น โสติ โส ปุริโส นิรยาทิเภทํ ทุคฺคตึ น คจฺเฉยฺย. อุปฺปถสทิโส หิ, มหาราช, อธมฺโม, เขมมคฺคสทิโส สุจริตธมฺโม, ตฺวํ ปน ปุพฺเพ ‘‘ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหมี’’ติ มยฺหํ กเถตฺวา มยา ปฏิพาหิโต มม วจนํ อกตฺวา ปิตรํ ฆาเตตฺวา อิทานิ ¶ โสจสิ, ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต นาม โจรมคฺคปฏิปนฺโน วิย มหาพฺยสนํ ปาปุณาตีติ.
เอวมสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –
‘‘ธมฺโม ¶ ปโถ มหาราช, อธมฺโม ปน อุปฺปโถ;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘อธมฺมจาริโน ราช, นรา วิสมชีวิโน;
ยํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นิรเย เต สุโณหิ เม.
‘‘สฺชีโว กาฬสุตฺโต จ, สงฺฆาโต ทฺเว จ โรรุวา;
อถาปโร มหาวีจิ, ตาปโน จ ปตาปโน.
‘‘อิจฺเจเต อฏฺ นิรยา, อกฺขาตา ทุรติกฺกมา;
อากิณฺณา ลุทฺทกมฺเมหิ, ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทา.
‘‘กทริยตาปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต มหพฺภยา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
‘‘จตุกฺกณฺณา จตุทฺวารา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
อโยปาการปริยนฺตา, อยสา ปฏิกุชฺชิตา.
‘‘เตสํ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผุฏา ติฏฺนฺติ สพฺพทา.
‘‘เอเต ปตนฺติ นิรเย, อุทฺธํปาทา อวํสิรา;
อิสีนํ อติวตฺตาโร, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘เต ภูนหุโน ปจฺจนฺติ, มจฺฉา พิลกตา ยถา;
สํวจฺฉเร อสงฺเขยฺเย, นรา กิพฺพิสการิโน.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
นิรยา นาธิคจฺฉนฺติ, ทฺวารํ นิกฺขมเนสิโน.
‘‘ปุรตฺถิเมน ¶ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉโต;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ;
ยํ ยฺหิ ทฺวารํ คจฺฉนฺติ, ตํ ตเทว ปิธียเร.
‘‘พหูนิ ¶ ¶ วสฺสสหสฺสานิ, ชนา นิรยคามิโน;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ปตฺวา ทุกฺขํ อนปฺปกํ.
‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
น สาธุรูเป อาสีเท, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘อติกาโย มหิสฺสาโส, อชฺชุโน เกกกาธิโป;
สหสฺสพาหุ อุจฺฉินฺโน, อิสิมาสชฺช โคตมํ.
‘‘อรชํ รชสา วจฺฉํ, กิสํ อวกิริย ทณฺฑกี;
ตาโลว มูลโต ฉินฺโน, ส ราชา วิภวงฺคโต.
‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.
‘‘กณฺหทีปายนาสชฺช, อิสึ อนฺธกเวณฺฑโย;
อฺโฺํ มุสลา หนฺตฺวา, สมฺปตฺตา ยมสาธนํ.
‘‘อถายํ อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺตปริยายํ.
‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิตํ.
‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเน, โย นโร เปกฺขเต มุนึ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, คนฺตา โส นิรยํ อโธ.
‘‘เย ¶ วุฑฺเฒ ปริภาสนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
อนปจฺจา อทายาทา, ตาลวตฺถุ ภวนฺติ เต.
‘‘โย จ ปพฺพชิตํ หนฺติ, กตกิจฺจํ มเหสินํ;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘โย จ ราชา อธมฺมฏฺโ, รฏฺวิทฺธํสโน มโค;
ตาปยิตฺวา ชนปทํ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โส จ วสฺสสหสฺสานิ, สตํ ทิพฺพานิ ปจฺจติ;
อจฺจิสงฺฆปเรโต โส, ทุกฺขํ เวเทติ เวทนํ.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ อคฺคิสิขา กายา, นิจฺฉรนฺติ ปภสฺสรา;
เตโชภกฺขสฺส คตฺตานิ, โลเมหิ จ นเขหิ จ.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
ทุกฺขาภิตุนฺโน นทติ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถา.
‘‘โย โลภา ปิตรํ หนฺติ, โทสา วา ปุริสาธโม;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘ส ตาทิโส ปจฺจติ โลหกุมฺภิยํ, ปกฺกฺจ สตฺตีหิ หนนฺติ นิตฺตจํ;
อนฺธํ กริตฺวา มุตฺตกรีสภกฺขํ, ขาเร นิมุชฺชนฺติ ตถาวิธํ นรํ.
‘‘ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจ, ทีเฆ จ ผาเล จิรรตฺตตาปิเต;
วิกฺขมฺภมาทาย วิพนฺธรชฺชุภิ, วิวเฏ มุเข สมฺปวิสนฺติ รกฺขสา.
‘‘สามา จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกลสงฺฆา จ ทิชา อโยมุขา;
สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ, ชิวฺหํ วิภชฺช วิฆาสํ สโลหิตํ.
‘‘ตํ ¶ ทฑฺฒตาลํ ปริภินฺนคตฺตํ, นิปฺโปถยนฺตา อนุวิจรนฺติ รกฺขสา;
รตี หิ เตสํ ทุขิโน ปนีตเร, เอตาทิสสฺมึ นิรเย วสนฺติ;
เย เกจิ โลเก อิธ เปตฺติฆาติโน.
‘‘ปุตฺโต จ มาตรํ หนฺตฺวา, อิโต คนฺตฺวา ยมกฺขยํ;
ภุสมาปชฺชเต ทุกฺขํ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อมนุสฺสา อติพลา, หนฺตารํ ชนยนฺติยา;
อโยมเยหิ วาเลหิ, ปีฬยนฺติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ตมสฺสวํ ¶ ¶ สกา คตฺตา, รุธิรํ อตฺตสมฺภวํ;
ตมฺพโลหวิลีนํว, ตตฺตํ ปาเยนฺติ มตฺติฆํ.
‘‘ชิคุจฺฉํ กุณปํ ปูตึ, ทุคฺคนฺธํ คูถกทฺทมํ;
ปุพฺพโลหิตสงฺกาสํ, รหทโมคยฺห ติฏฺติ.
‘‘ตเมนํ กิมโย ตตฺถ, อติกายา อโยมุขา;
ฉวึ เภตฺวาน ขาทนฺติ, สํคิทฺธา มํสโลหิเต.
‘‘โส จ ตํ นิรยํ ปตฺโต, นิมุคฺโค สตโปริสํ;
ปูติกํ กุณปํ วาติ, สมนฺตา สตโยชนํ.
‘‘จกฺขุมาปิ หิ จกฺขูหิ, เตน คนฺเธน ชียติ;
เอตาทิสํ พฺรหฺมทตฺต, มาตุโฆ ลภเต ทุขํ.
‘‘ขุรธารมนุกฺกมฺม, ติกฺขํ ทุรภิสมฺภวํ;
ปตนฺติ คพฺภปาติโย, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ.
‘‘อโยมยา สิมฺพลิโย, โสฬสงฺคุลกณฺฏกา;
อุภโต อภิลมฺพนฺติ, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ.
‘‘เต ¶ อจฺจิมนฺโต ติฏฺนฺติ, อคฺคิกฺขนฺธาว อารกา;
อาทิตฺตา ชาตเวเทน, อุทฺธํ โยชนมุคฺคตา.
‘‘เอเต วชนฺติ นิรเย, ตตฺเต ติขิณกณฺฏเก;
นาริโย จ อติจารา, นรา จ ปรทารคู.
‘‘เต ปตนฺติ อโธกฺขนฺธา, วิวตฺตา วิหตา ปุถู;
สยนฺติ วินิวิทฺธงฺคา, ทีฆํ ชคฺคนฺติ สพฺพทา.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, มหตึ ปพฺพตูปมํ;
โลหกุมฺภึ ปวชฺชนฺติ, ตตฺตํ อคฺคิสมูทกํ.
‘‘เอวํ ทิวา จ รตฺโต จ, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;
อนุโภนฺติ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน.
‘‘ยา จ ภริยา ธนกฺกีตา, สามิกํ อติมฺติ;
สสฺสุํ วา สสุรํ วาปิ, เชฏฺํ วาปิ นนนฺทรํ.
‘‘ตสฺสา ¶ วงฺเกน ชิวฺหคฺคํ, นิพฺพหนฺติ สพนฺธนํ;
ส ¶ พฺยามมตฺตํ กิมินํ, ชิวฺหํ ปสฺสติ อตฺตนิ;
วิฺาเปตุํ น สกฺโกติ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา, มจฺฉิกา มิคพนฺธกา;
โจรา โคฆาตกา ลุทฺทา, อวณฺเณ วณฺณการกา.
‘‘สตฺตีหิ โลหกูเฏหิ, เนตฺตึเสหิ อุสูหิ จ;
หฺมานา ขารนทึ, ปปตนฺติ อวํสิรา.
‘‘สายํ ปาโต กูฏการี, อโยกูเฏหิ หฺติ;
ตโต วนฺตํ ทุรตฺตานํ, ปเรสํ ภฺุชเร สทา.
‘‘ธงฺกา ¶ เภรณฺฑกา คิชฺฌา, กาโกลา จ อโยมุขา;
วิปฺผนฺทมานํ ขาทนฺติ, นรํ กิพฺพิสการกํ.
‘‘เย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
อสนฺโต รชสา ฉนฺนา, คนฺตา เต นิรยุสฺสท’’นฺติ.
ตตฺถ ธมฺโม ปโถติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม เขโม อปฺปฏิภโย สุคติมคฺโค. วิสมชีวิโนติ อธมฺเมน กปฺปิตชีวิกา. นิรเย เตติ เต เอเตสํ นิพฺพตฺตนิรเย กเถมิ. สุโณหิ เมติ มหาสตฺโต รฺา ปิตุฆาตกานํ นิพฺพตฺตนิรยํ ปุจฺฉิโตปิ ปถมํ ตํ อทสฺเสตฺวา อฏฺ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย ทสฺเสตุํ เอวมาห. กึการณา? ปมฺหิ ตสฺมึ ทสฺสิยมาเน ราชา ผลิเตน หทเยน ตตฺเถว มเรยฺย, อิเมสุ ปน นิรเยสุ ปจฺจมานสตฺเต ทิสฺวา ทิฏฺานุคติโก หุตฺวา ‘‘อหํ วิย อฺเปิ พหู ปาปกมฺมิโน อตฺถิ, อหํ เอเตสํ อนฺตเร ปจฺจิสฺสามี’’ติ สฺชาตุปตฺถมฺโภ อโรโค ภวิสฺสตีติ เต ปน นิรเย ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ปมํ อิทฺธิพเลน ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา ปจฺฉา ทสฺเสสิ.
เตสํ วจนตฺโถ – นิรยปาเลหิ ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺนา หีรํ หีรํ กตา เนรยิกสตฺตา ปุนปฺปุนํ สฺชีวนฺติ เอตฺถาติ สฺชีโว. นิรยปาลา ปุนปฺปุนํ นทนฺตา วคฺคนฺตา ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ เนรยิเก สตฺเต อปราปรํ อนุพนฺธิตฺวา ปหริตฺวา ชลิตปถวิยํ ปติเต ชลิตกาฬสุตฺตํ ปาเตตฺวา ชลิตผรสุํ ¶ คเหตฺวา สยํ อุนฺนทนฺตา มหนฺเตน อฏฺฏสฺสเรน วิรวนฺเต อฏฺํเส โสฬสํเส กโรนฺตา เอตฺถ ตจฺฉนฺตีติ กาฬสุตฺโต. มหนฺตา ชลิตอยปพฺพตา ฆาเตนฺติ เอตฺถาติ สงฺฆาโต. ตตฺถ กิร สตฺเต นวโยชนาย ชลิตาย อยปถวิยา ยาว กฏิโต ¶ ปเวเสตฺวา นิจฺจเล กโรนฺติ. อถ ปุรตฺถิมโต ชลิโต อยปพฺพโต สมุฏฺาย อสนิ วิย วิรวนฺโต อาคนฺตฺวา เต สตฺเต สณฺหกรณิยํ ติเล ปิสนฺโต วิย คนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสาย ติฏฺติ, ปจฺฉิมทิสโต สมุฏฺิโตปิ ตเถว คนฺตฺวา ปุรตฺถิมทิสาย ติฏฺติ. ทฺเว ปน เอกโต สมาคนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุขณฺฑานิ วิย ปีเฬนฺติ. เอวํ ตตฺถ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ ทุกฺขํ อนุโภนฺติ.
ทฺเว จ โรรุวาติ ชาลโรรุโว, ธูมโรรุโว จาติ ทฺเว. ตตฺถ ชาลโรรุโว กปฺเปน สณฺิตาหิ รตฺตโลหชาลาหิ ปุณฺโณ, ธูมโรรุโว ขารธูเมน ปุณฺโณ. เตสุ ชาลโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณฺณมุเขหิ ชาลา ปวิสิตฺวา สรีรํ ทหนฺติ, ธูมโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณมุเขหิ ขารธูโม ¶ ปวิสิตฺวา ปิฏฺํ วิย สรีรํ เสเทติ. อุภยตฺถปิ ปจฺจนฺตา สตฺตา มหาวิรวํ วิรวนฺตีติ ทฺเวปิ ‘‘โรรุวา’’ติ วุตฺตา. ชาลานํ วา ปจฺจนสตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ เอตฺถาติ อวีจิ, มหนฺโต อวีจิ มหาวีจิ. ตตฺถ หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลา อุฏฺหิตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ ปฏิหฺติ, ตา จ ภิตฺติโย วินิวิชฺฌิตฺวา ปุรโต โยชนสตํ คณฺหาติ. เหฏฺา อุฏฺิตา ชาลา อุปริ ปฏิหฺติ, อุปริ อุฏฺิตา เหฏฺา ปฏิหฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ตสฺส ปน อนฺโต โยชนสตํ านํ ขีรวลฺลิปิฏฺสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ, สกฏฺาเนเยว ปจฺจนฺติ. เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ อนุทหนพลวตาย เสสา ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปฺายติ. เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม นตฺถิ. สฺวายํ สห ภิตฺตีหิ วิกฺขมฺภโต อฏฺารสาธิกติโยชนสโต, อาวฏฺฏโต ปน จตุปณฺณาสาธิกนวโยชนสโต, สห อุสฺสเทหิ ทส โยชนสหสฺสานิ. เอวมสฺส มหนฺตตา เวทิตพฺพา.
นิจฺจเล ¶ สตฺเต ตปตีติ ตาปโน. อติวิย ตาเปตีติ ปตาปโน. ตตฺถ ตาปนสฺมึ ตาว สตฺเต ตาลกฺขนฺธปฺปมาเณ ชลิตอยสูเล นิสีทาเปนฺติ. ตโต เหฏฺา ปถวี ชลติ, สูลานิ ชลนฺติ, สตฺตา ชลนฺติ. เอวํ โส นิรโย นิจฺจเล สตฺเต ตปติ. อิตรสฺมึ ปน นิพฺพตฺตสตฺเต ชลนฺเตหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา ชลิตํ อยปพฺพตํ อาโรเปนฺติ. เตสํ ปพฺพตมตฺถเก ิตกาเล กมฺมปจฺจโย วาโต ปหรติ. เต ตตฺถ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา อุทฺธํปาทา อโธสิรา ปตนฺติ. อถ เหฏฺา อยปถวิโต ชลิตานิ อยสูลานิ อุฏฺหนฺติ. เต ตานิ มตฺถเกเนว ปหริตฺวา เตสุ วินิวิทฺธสรีรา ¶ ชลนฺตา ปจฺจนฺติ. เอวเมส อติวิย ตาเปตีติ.
โพธิสตฺโต ปน เอเต นิรเย ทสฺเสนฺโต ปมํ สฺชีวํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปจฺจนฺเต เนรยิกสตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตํ อนฺตรธาเปตฺวา ปุน ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา กาฬสุตฺตํ ทสฺเสสิ, ตตฺถปิ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตมฺปิ อนฺตรธาเปสีติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ทสฺเสสิ. ตโต ราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, ตยา อิเมสุ อฏฺสุ มหานิรเยสุ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปุน เตสฺเว มหานิรยานํ กิจฺจํ กเถตุํ ‘‘อิจฺเจเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อกฺขาตาติ มยา จ ตุยฺหํ กถิตา, โปราณเกหิ จ กถิตาเยว. อากิณฺณาติ ปริปุณฺณา. ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทาติ เอเตสํ ¶ นิรยานํ เอเกกสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส โสฬส อุสฺสทนิรยาติ สพฺเพปิ สตํ อฏฺวีสติ จ อุสฺสทนิรยา อฏฺ จ มหานิรยาติ ฉตฺตึสนิรยสตํ. กทริยตาปนาติ สพฺเพเต กทริยานํ ตาปนา. พลวทุกฺขตาย โฆรา. กมฺมนิพฺพตฺตานํ อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโต. ภยสฺส มหนฺตตาย มหพฺภยา. ทิฏฺมตฺตา วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํสนฺตีติ โลมหํสนรูปา จ. ภีสนตาย เภสฺมา. ภยชนนตาย ปฏิภยา. สุขาภาเวน ทุขา. จตุกฺกณฺณาติ สพฺเพปิ จตุรสฺสมฺชูสสทิสา. วิภตฺตาติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺตา. ภาคโส มิตาติ ทฺวารวีถีนํ วเสน โกฏฺาเส เปตฺวา มิตา. อยสา ปฏิกุชฺชิตาติ สพฺเพปิ ¶ นวโยชนิเกน อยกปาเลน ปฏิจฺฉนฺนา. ผุฏา ติฏฺนฺตีติ สพฺเพปิ เอตฺตกํ านํ อนุผริตฺวา ติฏฺนฺติ.
อุทฺธํปาทา อวํสิราติ เอวํ เตสุ เตสุ นิรเยสุ สมฺปริวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ ปตมาเน สนฺธายาห. อติวตฺตาโรติ ผรุสวาจาหิ อติกฺกมิตฺวา วตฺตาโร. มหานิรเยสุ กิร เยภุยฺเยน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ กตาปราธาว ปจฺจนฺติ, ตสฺมา เอวมาห. เต ภูนหุโนติ เต อิสีนํ อติวตฺตาโร อตฺตโน วุฑฺฒิยา หตตฺตา ภูนหุโน โกฏฺาสกตา มจฺฉา วิย ปจฺจนฺติ. อสงฺเขยฺเยติ คเณตุํ อสกฺกุเณยฺเย. กิพฺพิสการิโนติ ทารุณกมฺมการิโน. นิกฺขมเนสิโนติ นิรยา นิกฺขมนํ เอสนฺตาปิ คเวสนฺตาปิ นิกฺขมนทฺวารํ นาธิคจฺฉนฺติ. ปุรตฺถิเมนาติ ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ ฌายนฺติ. ทฺวารสมีปํ ปตฺตานฺจ เตสํ ตํ ปิธียติ, ปจฺฉิมทฺวารํ อปารุตํ วิย ขายติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. น สาธุรูเปติ วุตฺตปฺปการํ สปฺปํ วิย สาธุรูเป อิสโย น อาสีเท, น ผรุสวจเนน กายกมฺเมน วา ฆฏฺเฏนฺโต อุปคจฺเฉยฺย. กึการณา? สฺตานํ ตปสฺสีนํ อาสาทิตตฺตา อฏฺสุ มหานิรเยสุ มหาทุกฺขสฺส อนุภวิตพฺพตฺตา.
อิทานิ เย ราชาโน ตถารูเป อาสาเทตฺวา ตํ ทุกฺขํ ปตฺตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อติกาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อติกาโยติ พลสมฺปนฺโน มหากาโย. มหิสฺสาโสติ ¶ มหาธนุคฺคโห. เกกกาธิโปติ เกกกรฏฺาธิปติ. สหสฺสพาหูติ ปฺจหิ ธนุคฺคหสเตหิ พาหุสหสฺเสน อาโรเปตพฺพํ ธนุํ อาโรปนสมตฺถตาย สหสฺสพาหุ. วิภวงฺคโตติ วินาสํ ปตฺโต. วตฺถูนิ ปน สรภงฺคชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๕๐ อาทโย) วิตฺถาริตานิ. อุปหจฺจ มนนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ปทูเสตฺวา. มาตงฺคสฺมินฺติ มาตงฺคปณฺฑิเต. วตฺถุ มาตงฺคชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑ อาทโย) วณฺณิตํ. กณฺหทีปายนาสชฺชาติ กณฺหทีปายนํ อาสชฺช. ยมสาธนนฺติ นิรยปาลกรฺโ อาณาปวตฺตฏฺานํ. วตฺถุ ฆฏปณฺฑิตชาตเก (ชา. ๑.๑๐.๑๖๕ อาทโย) วิตฺถาริตํ ¶ . อิสินาติ กปิลตาปเสน. ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโ. เจจฺโจติ เจติยราชา. หีนตฺโตติ ปริหีนตฺตภาโว อนฺตรหิตอิทฺธิ. ปตฺตปริยายนฺติ ปริยายํ มรณกาลํ ปตฺวา. วตฺถุ เจติยชาตเก (ชา. ๑.๘.๔๕ อาทโย) กถิตํ.
ตสฺมา ¶ หีติ ยสฺมา จิตฺตวสิโก หุตฺวา อิสีสุ อปรชฺฌิตฺวา อฏฺสุ มหานิรเยสุ ปจฺจติ, ตสฺมา หิ. ฉนฺทาคมนนฺติ ฉนฺทาทิจตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ. ปทุฏฺเนาติ กุทฺเธน. คนฺตา โส นิรยํ อโธติ โส เตน อโธคมนิเยน กมฺเมน อโธนิรยเมว คจฺฉติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยุสฺสท’’นฺติ ลิขิตํ, ตสฺส อุสฺสทนิรยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. วุฑฺเฒติ วโยวุฑฺเฒ จ คุณวุฑฺเฒ จ. อนปจฺจาติ ภวนฺตเรปิ อปจฺจํ วา ทายาทํ วา น ลภนฺตีติ อตฺโถ. ตาลวตฺถูติ ทิฏฺธมฺเมปิ ฉินฺนมูลตาโล วิย มหาวินาสํ ปตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ. โย จ ปพฺพชิตํ หนฺตีติ โย พาลชโน สมณํ หนติ. จิรรตฺตายาติ จิรํ กาลํ.
เอวํ มหาสตฺโต อิสิวิเหกานํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อุปริ อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โย จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รฏฺวิทฺธํสโนติ ฉนฺทาทิวเสน คนฺตฺวา รฏฺสฺส วิทฺธํสโน. อจฺจิสงฺฆปเรโตติ อจฺจิสมูหปริกฺขิตฺโต. เตโชภกฺขสฺสาติ อคฺคิเมว ขาทนฺตสฺส. คตฺตานีติ ติคาวุเต สรีเร สพฺพงฺคปจฺจงฺคานิ. โลเมหิ จ นเขหิ จาติ เอเตหิ สทฺธึ สพฺพานิ เอกชาลานิ โหนฺติ. ตุตฺตฏฺฏีโตติ อาเนฺชการณํ การิยมาโน ตุตฺเตหิ วิทฺโธ นาโค ยถา นทติ.
เอวํ มหาสตฺโต อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปิตุฆาตกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตุํ ‘‘โย โลภา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โลภาติ ยสธนโลเภน. โทสา วาติ ทุฏฺจิตฺตตาย วา. นิตฺตจนฺติ โลหกุมฺภิยํ พหูนิ วสสหสฺสานิ ปกฺกํ นีหริตฺวา ติคาวุตมสฺส สรีรํ นิตฺตจํ กตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ ปาเตตฺวา ติณฺเหหิ อยสูเลหิ โกฏฺเฏตฺวา จุณวิจุณฺณํ กโรนฺติ. อนฺธํ กริตฺวาติ, มหาราช, ตํ ปิตุฆาตกํ นิรยปาลา ชลิตโลหปถวิยํ อุตฺตานํ ปาเตตฺวา ชลิเตหิ อยสูเลหิ อกฺขีนิ ภินฺทิตฺวา อนฺธํ กริตฺวา มุเข อุณฺหํ มุตฺตกรีสํ ปกฺขิปิตฺวา ปลาลปีํ วิย นํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺเปน สณฺิเต ขาเร โลหอุทเก นิมุชฺชาเปนฺติ. ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจาติ ปุน ปกฺกุถิตํ คูถกลลฺเจว ชลิตอโยคุฬฺจ ขาทาเปนฺติ. โส ปน ตํ อาหริยมานํ ทิสฺวา มุขํ ปิเธติ. อถสฺส ทีเฆ จิรตาปิเต ชลมาเน ผาเล อาทาย มุขํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิวริตฺวา รชฺชุพทฺธํ อยพลิสํ ¶ ขิปิตฺวา ¶ ชิวฺหํ นีหริตฺวา ¶ ตสฺมึ วิวเฏ มุเข ตํ อโยคุฬํ สมฺปวิสนฺติ ปกฺขิปนฺติ. รกฺขสาติ นิรยปาลา.
สามา จาติ, มหาราช, ตสฺส ปิตุฆาตกสฺส ชิวฺหํ พลิเสน นิกฺกฑฺฒิตฺวา อยสงฺกูหิ ปถวิยํ นีหตํ ชิวฺหํ สามา โสณา สพลวณฺณา สุนขา จ โลหตุณฺฑา คิชฺฌา จ กาโกลสงฺฆา จ อฺเ จ นานปฺปการา สกุณา สมาคนฺตฺวา อาวุเธหิ ฉินฺทนฺตา วิย วิภชฺช กากปทากาเรน โกฏฺาเส กตฺวา วิปฺผนฺทมานํ สโลหิตํ วิฆาสํ ขาทนฺตา วิย สตฺเต ภกฺขยนฺตีติ อตฺโถ. ตํ ทฑฺฒตาลนฺติ ตํ ปิตุฆาตกํ ฌายมานตาลํ วิย ชลิตสรีรํ. ปริภินฺนคตฺตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปริภินฺนคตฺตํ. นิปฺโปถยนฺตาติ ชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ ปหรนฺตา. รตี หิ เตสนฺติ เตสํ นิรยปาลานํ สา รติ กีฬา โหติ. ทุขิโน ปนีตเรติ อิตเร ปน เนรยิกสตฺตา ทุกฺขิตา โหนฺติ. เปตฺติฆาติโนติ ปิตุฆาตกา. อิติ อิมํ ปิตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทิสฺวา ราชา ภีตตสิโต อโหสิ.
อถ นํ มหาสตฺโต สมสฺสาเสตฺวา มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสสิ. ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ, นิรยนฺติ อตฺโถ. อตฺตกมฺมผลูปโคติ อตฺตโน กมฺมผเลน อุปคโต. อมนุสฺสาติ นิรยปาลา. หนฺตารํ ชนยนฺติยาติ มาตุฆาตกํ. วาเลหีติ อยมกจิวาเลหิ เวเตฺวา อยยนฺเตน ปีฬยนฺติ. ตนฺติ ตํ มาตุฆาตกํ. ปาเยนฺตีติ ตสฺส ปีฬิยมานสฺส รุหิรํ คฬิตฺวา อยกปลฺลํ ปูเรติ. อถ นํ ยนฺตโต นีหรนฺติ, ตาวเทวสฺส สรีรํ ปากติกํ โหติ. ตํ ปถวิยํ อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา วิลีนํ ตมฺพโลหํ วิย ปกฺกุถิตํ โลหิตํ ปาเยนฺติ. โอคยฺห ติฏฺตีติ ตํ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ อยยนฺเตหิ ปีเฬตฺวา เชคุจฺเฉ ทุคฺคนฺเธ ปฏิกูเล มหนฺเต คูถกลลอาวาเฏ ขิปนฺติ, โส ตํ รหทํ โอคยฺห โอคาหิตฺวา ติฏฺติ. อติกายาติ เอกโทณิกนาวปฺปมาณสรีรา. อโยมุขาติ อยสูจิมุขา. ฉวึ เภตฺวานาติ ฉวิมาทึ กตฺวา ยาว อฏฺิมฺปิ เภตฺวา อฏฺิมิฺชมฺปิ ขาทนฺติ. สํคิทฺธาติ คธิตา มุจฺฉิตา. น เกวลฺจ ขาทนฺเตว, อโธมคฺคาทีหิ ปน ปวิสิตฺวา มุขาทีหิ ¶ นิกฺขมนฺติ, วามปสฺสาทีหิ ปวิสิตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ นิกฺขมนฺติ, สกลมฺปิ สรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺติ, โส ตตฺถ อติทุกฺขปเรโต วิรวนฺโต ปจฺจติ. โส จาติ โส มาตุฆาตโก จ ตํ สตโปริสํ นิรยํ ปตฺโต สสีสโก นิมุคฺโคว โหติ, ตฺจ กุณปํ สมนฺตา โยชนสตํ ปูติกํ หุตฺวา วายติ. มาตุโฆติ มาตุฆาตโก.
เอวํ มหาสตฺโต มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา ปุน คพฺภปาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสนฺโต ¶ คาถมาห. ขุรธารมนุกฺกมฺมาติ ขุรธารนิรยํ อติกฺกมิตฺวา. ตตฺถ กิร นิรยปาลา มหนฺตมหนฺเต ขุเร อุปริ ธาเร กตฺวา สนฺถรนฺติ, ตโต ยาหิ คพฺภปาตนขรเภสชฺชานิ ¶ ปิวิตฺวา คพฺภา ปาติตา, ตา คพฺภปาตินิโย อิตฺถิโย ชลิเตหิ อาวุเธหิ โปเถนฺตา อนุพนฺธนฺติ, ตา ติขิณขุรธาราสุ ขณฺฑาขณฺฑิกา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ อุฏฺาย ตํ ทุรภิสมฺภวํ ขุรธารนิรยํ อกฺกมนฺติโย อติกฺกมิตฺวา นิรยปาเลหิ อนุพทฺธา ทุคฺคํ ทุรติกฺกมํ วิสมํ เวตรณึ นทึ ปตนฺติ. ตตฺถ กมฺมการณํ นิมิชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๔๒๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
เอวํ คพฺภปาตินีนํ นิรยํ ทสฺเสตฺวา มหาสตฺโต ยตฺถ ปรทาริกา จ อติจารินิโย จ ปตนฺตา ปจฺจนฺติ, ตํ กณฺฏกสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อโยมยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุภโต อภิลมฺพนฺตีติ เวตรณิยา อุโภสุ ตีเรสุ ตาสํ สิมฺพลีนํ สาขา โอลมฺพนฺติ. เต อจฺจิมนฺโตติ เต ปชฺชลิตสรีรา สตฺตา อจฺจิมนฺโต หุตฺวา ติฏฺนฺติ. โยชนนฺติ ติคาวุตํ เตสํ สรีรํ, ตโต อุฏฺิตชาลาย ปน สทฺธึ โยชนอุพฺเพธา โหนฺติ. เอเต วชนฺตีติ เต ปรทาริกา สตฺตา นานาวิเธหิ อาวุเธหิ โกฏฺฏิยมานา เอเต สิมฺพลินิรเย อภิรุหนฺติ. เต ปตนฺตีติ เต พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ รุกฺขวิฏเปสุ ลคฺคา ฌายิตฺวา ปุน นิรยปาเลหิ อาวุเธหิ วิหตา วิวตฺตา หุตฺวา ปริวตฺติตฺวา อโธสีสกา ปตนฺติ. ปุถูติ พหู. วินิวิทฺธงฺคาติ เตสํ ตโต ปตนกาเล เหฏฺา อยปถวิโต สูลานิ อุฏฺหิตฺวา เตสํ มตฺถกํ ปฏิจฺฉนฺติ, ตานิ เตสํ อโธมคฺเคน นิกฺขมนฺติ, เต เอวํ สูเลสุ วิทฺธสรีรา จิรรตฺตา สยนฺติ. ทีฆนฺติ สุปิเนปิ นิทฺทํ อลภนฺตา ทีฆรตฺตํ ชคฺคนฺตีติ อตฺโถ. รตฺยา วิวสาเนติ รตฺตีนํ อจฺจเยน, จิรกาลาติกฺกเมนาติ อตฺโถ ¶ . ปวชฺชนฺตีติ สฏฺิโยชนิกํ ชลิตํ โลหกุมฺภึ กปฺเปน สณฺิตํ ชลิตตมฺพโลหรสปุณฺณํ โลหกุมฺภึ นิรยปาเลหิ ขิตฺตา ปจฺจนฺติ. ทุสฺสีลาติ ปรทาริกา.
เอวํ มหาสตฺโต ปรทาริกอติจาริกานํ ปจฺจนสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปรํ สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนฏฺานํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยา จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อติมฺตีติ ภิสชาตเก (ชา. ๑.๑๔.๗๘ อาทโย) วุตฺตํ สามิกวตฺตํ อกโรนฺตี อติกฺกมิตฺวา มฺติ. เชฏฺํ วาติ สามิกสฺส เชฏฺภาตรํ. นนนฺทรนฺติ สามิกสฺส ภคินึ. เอเตสมฺปิ หิ อฺตรสฺส หตฺถปาทปิฏฺิปริกมฺมนฺหาปนโภชนาทิเภทํ วตฺตํ อปูเรนฺตี เตสุ หิโรตฺตปฺปํ อนุปฏฺเปนฺตี เต อติมฺติ นาม, สาปิ นิรเย นิพฺพตฺติ. วงฺเกนาติ ตสฺสา สามิกวตฺตาทีนํ อปริปูริกาย สามิกาทโย อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตาย โลหปถวิยํ ¶ นิปชฺชาเปตฺวา อยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา พลิเสน ชิวฺหคฺคํ นิพฺพหนฺติ, รชฺชุพนฺธเนน สพนฺธนํ กฑฺฒนฺติ. กิมินนฺติ กิมิภริตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, โส เนรยิกสตฺโต เอวํ นิกฺกฑฺฒิตํ อตฺตโน พฺยาเมน พฺยามมตฺตํ ชิวฺหํ อาวุเธหิ โกฏฺฏิตโกฏฺฏิตฏฺาเน สฺชาเตหิ มหาโทณิปฺปมาเณหิ กิมีหิ ภริตํ ปสฺสติ. วิฺาเปตุํ น สกฺโกตีติ นิรยปาเล ยาจิตุกาโมปิ กิฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกติ. ตาปเนติ เอวํ สา ตตฺถ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา ปุน ตาปนมหานิรเย ปจฺจติ.
เอวํ มหาสตฺโต สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สูกริกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โอรพฺภิกา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อวณฺเณ วณฺณการกาติ เปสฺุการกา. ขารนทินฺติ เอเต โอรพฺภิกาทโย เอเตหิ สตฺติอาทีหิ หฺมานา เวตรณึ นทึ ปตนฺตีติ อตฺโถ. เสสานิ โอรพฺภิกาทีนํ ปจฺจนฏฺานานิ นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติ. กุฏการีติ กูฏวินิจฺฉยสฺส เจว ตุลากูฏาทีนฺจ การเก สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตตฺถ กูฏวินิจฺฉยกูฏฏฺฏการกกูฏอคฺฆาปนิกานํ ปจฺจนนิรยา นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติ. วนฺตนฺติ วมิตกํ. ทุรตฺตานนฺติ ทุคฺคตตฺตภาวานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, เต ทุรตฺตภาวา สตฺตา อยกูเฏหิ มตฺถเก ภิชฺชมาเน วมนฺติ, ตโต ตํ วนฺตํ ชลิตอยกปลฺเลหิ เตสุ เอกจฺจานํ มุเข ขิปนฺติ ¶ , อิติ เต ปเรสํ วนฺตํ ภฺุชนฺติ นาม. เภรณฺฑกาติ สิงฺคาลา. วิปฺผนฺทมานนฺติ อโธมุขํ นิปชฺชาปิตํ นิกฺกฑฺฒิตชิวฺหํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทมานํ. มิเคนาติ โอกจารกมิเคน. ปกฺขินาติ ตถารูเปเนว. คนฺตา เตติ คนฺตาโร เต. นิรยุสฺสทนฺติ อุสฺสทนิรยํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยํ อโธ’’ติ ลิขิตํ. อยํ ปน นิรโย นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติ.
อิติ มหาสตฺโต เอตฺตเก นิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ เทวโลกวิวรณํ กตฺวา รฺโ เทวโลเก ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สนฺโต จ อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, สุจิณฺเณนิธ กมฺมุนา;
สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา.
‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, ธมฺมํ รฏฺปตี จร;
ตถา ราช จราหิ ธมฺมํ, ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺย ปจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สนฺโตติ กายาทีหิ อุปสนฺตา. อุทฺธนฺติ เทวโลกํ. สอินฺทาติ ตตฺถ ตตฺถ อินฺเทหิ สทฺธึ. มหาสตฺโต หิสฺส จาตุมหาราชาทิเก เทเว ทสฺเสนฺโต, ‘‘มหาราช, จาตุมหาราชิเก เทเว ปสฺส, จตฺตาโร มหาราชาโน ปสฺส, ตาวตึเส ปสฺส, สกฺกํ ปสฺสา’’ติ เอวํ สพฺเพปิ สอินฺทเก สพฺรหฺมเก จ เทเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมฺปิ สุจิณฺณสฺส ผลํ อิทมฺปิ ผล’’นฺติ ทสฺเสสิ. ตํ ตํ พฺรูมีติ ตสฺมา ตํ ภณามิ. ธมฺมนฺติ อิโต ปฏฺาย ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ เวรานิ ปหาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรหีติ. ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺยาติ ยถา ตํ ทานาทิปฺุกมฺมํ สุจิณฺณํ ปิตุฆาตกมฺมปจฺจยํ วิปฺปฏิสารํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สมตฺถตาย ตํ นานุตปฺเปยฺย, ตถา ตํ สุจิณฺณํ จร, พหุํ ปฺุํ กโรหีติ อตฺโถ.
โส ¶ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย อสฺสาสํ ปฏิลภิ. โพธิสตฺโต ปน กิฺจิ กาลํ ตตฺถ วสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานฺเว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยา อสฺสาสิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อชาตสตฺตุ อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, สํกิจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สํกิจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยา.
ชาตกุทฺทานํ –
อถ สฏฺินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;
ชาตกสวฺหยโน ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;
ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติ.
สฏฺินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๐. สตฺตตินิปาโต
[๕๓๑] ๑. กุสชาตกวณฺณนา
อิทํ ¶ ¶ เต รฏฺนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถึ ทิสฺวา สุภนิมิตฺตคฺคาหวเสน โอโลเกตฺวา กิเลสาภิภูโต อนภิรโต วิหาสิ ทีฆเกสนโข กิลิฏฺจีวโร อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนีสนฺถตคตฺโต. ยถา หิ เทวโลกา จวนธมฺมานํ เทวปุตฺตานํ ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, อุโภหิ กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมติ, เอวเมว สาสนา จวนธมฺมานํ อุกฺกณฺิตภิกฺขูนํ ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, สทฺธาปุปฺผานิ มิลายนฺติ, สีลวตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร มงฺกุตาย เจว อยสวเสน จ ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, กิเลสเสทา มุจฺจนฺติ, อรฺรุกฺขมูลสฺุาคาเรสุ นาภิรมนฺติ. ตสฺสปิ ตานิ ปฺายึสุ. อถ นํ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺิโต’’ติ ทสฺเสสุํ. สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ตํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘มา, ภิกฺขุ, กิเลสวสิโก โหหิ, มาตุคาโม นาเมส ปาโป, ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตตํ วิโนเทหิ, สาสเน อภิรม, มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย หิ เตชวนฺโตปิ โปราณกปณฺฑิตา นิตฺเตชา หุตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต มลฺลรฏฺเ กุสาวตีราชธานิยํ โอกฺกาโก นาม ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกา ¶ ¶ สีลวตี นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, สา เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิ. อถสฺส นาครา เจว รฏฺวาสิโน จ ราชนิเวสนทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา ‘‘รฏฺํ นสฺสิสฺสติ, รฏฺํ นสฺสิสฺสตี’’ติ อุปกฺโกสึสุ. ราชา สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘มยิ รชฺชํ กาเรนฺเต อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, กสฺมา อุปกฺโกสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, เทว, อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, อปิจ วํสานุรกฺขโก ¶ ปน โว ปุตฺโต นตฺถิ, อฺโ ¶ รชฺชํ คเหตฺวา รฏฺํ นาเสสฺสติ, ตสฺมา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺถํ ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ. ‘‘ปุตฺตํ ปตฺเถนฺโต กึ กโรมี’’ติ? ‘‘ปมํ ตาว เอกํ สตฺตาหํ จุลฺลนาฏกํ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชถ, สเจ สา ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, สาธุ, โน เจ, อถ มชฺฌิมนาฏกํ วิสฺสชฺเชถ, ตโต เชฏฺนาฏกํ, อวสฺสํ เอตฺตกาสุ อิตฺถีสุ เอกา ปฺุวตี ปุตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติ. ราชา เตสํ วจเนน ตถา กตฺวา สตฺต ทิวเส ยถาสุขํ อภิรมิตฺวา อาคตาคตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กจฺจิ โว ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ? สพฺพา ‘‘น ลภาม, เทวา’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘น เม ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อนตฺตมโน อโหสิ. นาครา ปุน ตเถว อุปกฺโกสึสุ. ราชา ‘‘กึ อุปกฺโกสถ, มยา ตุมฺหากํ วจเนน นาฏกานิ วิสฺสฏฺานิ, เอกาปิ ปุตฺตํ น ลภติ, อิทานิ กึ กโรมา’’ติ อาห. ‘‘เทว, เอตา ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ นิปฺปฺุา, นตฺถิ เอตาสํ ปุตฺตลาภาย ปฺุํ, ตุมฺเห เอตาสุ ปุตฺตํ อลภนฺตีสุปิ มา อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชถ, อคฺคมเหสี โว สีลวตี เทวี สีลสมฺปนฺนา, ตํ วิสฺสชฺเชถ, ตสฺสา ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส ราชา สีลวตึ เทวึ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสติ, ปุริสา สนฺนิปตนฺตู’’ติ เภรึ จราเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส เทวึ อลงฺการาเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก ‘‘กึ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต เทวิยา ปุตฺตปตฺถนภาวํ ตฺวา ‘‘เอติสฺสา มยา ปุตฺตํ ¶ ทาตุํ วฏฺฏติ, อตฺถิ นุ โข เทวโลเก เอติสฺสา อนุจฺฉวิโก ปุตฺโต’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตํ อทฺทส. โส กิร ตทา ตาวตึสภวเน อายุํ เขเปตฺวา อุปริเทวโลเก นิพฺพตฺติตุกาโม อโหสิ. สกฺโก ตสฺส วิมานทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา โอกฺกากรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อปรมฺปิ เทวปุตฺตํ ‘‘ตฺวมฺปิ เอติสฺสา เอว ปุตฺโต ภวิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘มา โข ปนสฺสา โกจิ สีลํ ภินฺทตู’’ติ มหลฺลกพฺราหฺมณเวเสน รฺโ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิ.
มหาชโนปิ นฺหาโต อลงฺกโต ‘‘อหํ เทวึ คณฺหิสฺสามิ, อหํ เทวึ คณฺหิสฺสามี’’ติ ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา สกฺกฺจ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ กสฺมา อาคโตสี’’ติ ¶ ปริหาสมกาสิ. สกฺโก ‘‘กึ มํ ตุมฺเห ครหถ, สเจปิ เม สรีรํ ชิณฺณํ, ราโค ปน น ชีรติ, สเจ สีลวตึ ลภิสฺสามิ, อาทาย นํ คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน สพฺเพสํ ปุรโตว อฏฺาสิ. อฺโ โกจิ ตสฺส เตเชน ปุรโต ภวิตุํ นาสกฺขิ. โส ตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นิเวสนา นิกฺขมนฺติฺเว หตฺเถ คเหตฺวา ปกฺกามิ. อถ นํ ตตฺถ ตตฺถ ิตา ¶ ครหึสุ ‘‘ปสฺสถ, โภ, มหลฺลกพฺราหฺมโณ เอวํ อุตฺตมรูปธรํ เทวึ อาทาย คจฺฉติ, อตฺตโน ยุตฺตํ น ชานาตี’’ติ. เทวีปิ ‘‘มหลฺลโก มํ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ น อฏฺฏียติ น หรายติ. ราชาปิ วาตปาเน ตฺวา ‘‘โก นุ โข เทวึ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อนตฺตมโน อโหสิ.
สกฺโก ตํ อาทาย นครทฺวารโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป เอกํ ฆรํ มาเปสิ วิวฏทฺวารํ ปฺตฺตกฏฺตฺถริกํ. อถ นํ สา ‘‘อิทํ เต นิเวสน’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘อาม, ภทฺเท, ปุพฺเพ ปนาหํ เอโก, อิทานิมฺหา มยํ ทฺเว ชนา, อหํ ภิกฺขาย จริตฺวา ตณฺฑุลาทีนิ อาหริสฺสามิ, ตฺวํ อิมิสฺสา กฏฺตฺถริกาย นิปชฺชาหี’’ติ วตฺวา ตํ มุทุนา หตฺเถน ปรามสนฺโต ¶ ทิพฺพสมฺผสฺสํ ผราเปตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปสิ. สา ทิพฺพสมฺผสฺสผรเณน สฺํ วิสฺสชฺเชสิ. อถ นํ อตฺตโน อานุภาเวน ตาวตึสภวนํ เนตฺวา อลงฺกตวิมาเน ทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสิ. สา สตฺตเม ทิวเส ปพุชฺฌิตฺวา ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘น โส พฺราหฺมโณ มนุสฺโส, สกฺโก ภวิสฺสตี’’ติ อฺาสิ. สกฺโกปิ ตสฺมึ สมเย ปาริจฺฉตฺตกมูเล ทิพฺพนาฏกปริวุโต นิสินฺโน อโหสิ. สา สยนา อุฏฺาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ สกฺโก ‘‘วรํ เต, เทวิ, ททามิ, คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ, เทว, เอกํ ปุตฺตํ เม เทหี’’ติ. ‘‘เทวิ, ติฏฺตุ เอโก ปุตฺโต, อหํ เต ทฺเว ปุตฺเต ทสฺสามิ. เตสุ ปน เอโก ปฺวา ภวิสฺสติ วิรูปวา, เอโก รูปวา น ปฺวา. เตสุ กตรํ ปมํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘ปฺวนฺตํ, เทวา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตสฺสา กุสติณํ ทิพฺพวตฺถํ ทิพฺพจนฺทนํ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ โกกนุทฺจ นาม วีณํ ทตฺวา ตํ อาทาย รฺโ สยนฆรํ ปวิสิตฺวา รฺา สทฺธึ เอกสยเน นิปชฺชาเปตฺวา องฺคุฏฺเกน ตสฺสา นาภึ ปรามสิ. ตสฺมึ ขเณ ¶ โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สกฺโกปิ สกฏฺานเมว คโต. ปณฺฑิตา เทวี คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ ชานิ.
อถ นํ ปพุทฺโธ ราชา ทิสฺวา, ‘‘เทวิ, เกน นีตาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สกฺเกน, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ปจฺจกฺขโต เอกํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ ตํ อาทาย คจฺฉนฺตํ อทฺทสํ, กสฺมา มํ วฺเจสี’’ติ? ‘‘สทฺทหถ, เทว, สกฺโก มํ คเหตฺวา เทวโลกํ เนสี’’ติ. ‘‘น สทฺทหามิ, เทวี’’ติ. อถสฺส สา สกฺกทตฺติยํ กุสติณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สทฺทหถา’’ติ อาห. ราชา ‘‘กุสติณํ นาม ยโต กุโตจิ ลพฺภตี’’ติ น สทฺทหิ. อถสฺส สา ทิพฺพวตฺถาทีนิ ทสฺเสสิ. ราชา ตานิ ทิสฺวา สทฺทหิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, สกฺโก ตาว ตํ เนตุ, ปุตฺโต ปน เต ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ลทฺโธ มหาราช, คพฺโภ เม ปติฏฺิโต’’ติ. โส ตุฏฺโ ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ ¶ . สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส อฺํ นามํ อกตฺวา กุสติณนามเมว ¶ อกํสุ. กุสกุมารสฺส ปทสา คมนกาเล อิตโร เทวปุตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ทสมาเส ปริปุณฺเณ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘ชยมฺปตี’’ติ นามํ กรึสุ. เต มหนฺเตน ยเสน วฑฺฒึสุ. โพธิสตฺโต ปฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก กิฺจิ สิปฺปํ อนุคฺคเหตฺวา อตฺตโนว ปฺาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ.
อถสฺส โสฬสวสฺสกาเล ราชา รชฺชํ ทาตุกาโม เทวึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต รชฺชํ ทตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺเปสฺสาม, มยํ ชีวนฺตาเยว นํ รชฺเช ปติฏฺิตํ ปสฺสิสฺสาม, สกลชมฺพุทีเป โข ปน ยสฺส รฺโ ธีตรํ อิจฺฉติ, ตมสฺส อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ กริสฺสาม, จิตฺตมสฺส ชานาหิ, กตรํ ราชธีตรํ โรเจสี’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘กุมารสฺส อิมํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา จิตฺตํ ชานาหี’’ติ เอกํ ปริจาริกํ เปเสสิ. สา คนฺตฺวา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ น รูปวา, รูปสมฺปนฺนา ราชธีตา อานีตาปิ มํ ทิสฺวา ‘กึ เม อิมินา วิรูเปนา’ติ ปลายิสฺสติ อิติ โน ลชฺชิตพฺพกํ ภวิสฺสติ, กึ เม ฆราวาเสน, ธรมาเน มาตาปิตโร อุปฏฺหิตฺวา เตสํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘มยฺหํ เนว รชฺเชนตฺโถ, น นาฏเกหิ, อหํ มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. สา คนฺตฺวา ตสฺส กถํ เทวิยา อาโรเจสิ, เทวีปิ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน สาสนํ เปเสสิ. โสปิ ¶ ปฏิพาหติเยว. เอวํ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา จตุตฺถวาเร จินฺเตสิ – ‘‘มาตาปิตูหิ สทฺธึ เอกนฺเตน ปฏิปกฺขภาโว นาม น ยุตฺโต, เอกํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติ.
โส กมฺมารเชฏฺกํ ปกฺโกสาเปตฺวา พหุํ สุวณฺณํ ทตฺวา ‘‘เอกํ อิตฺถิรูปกํ กโรหี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมึ ปกฺกนฺเต อฺํ สุวณฺณํ คเหตฺวา สยมฺปิ อิตฺถิรูปกํ อกาสิ. โพธิสตฺตานฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติ. ตํ สุวณฺณรูปกํ ชิวฺหาย อวณฺณนียโสภํ อโหสิ. อถ นํ มหาสตฺโต โขมํ นิวาสาเปตฺวา สิริคพฺเภ ปาเปสิ. โส กมฺมารเชฏฺเกน อาภตรูปกํ ทิสฺวา ตํ ครหิตฺวา ‘‘คจฺฉ อมฺหากํ สิริคพฺเภ ปิตรูปกํ อาหรา’’ติ อาห. โส สิริคพฺภํ ปวิฏฺโ ¶ ตํ ทิสฺวา ‘‘กุมาเรน สทฺธึ อภิรมิตุํ เอกา เทวจฺฉรา, อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตุํ อวิสหนฺโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘เทว, สิริคพฺเภ อยฺยา เอกิกาว ิตา, อุปคนฺตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, คจฺฉ, สุวณฺณรูปกํ เอตํ, อาหรา’’ติ ปุน เปสิโต อาหริ. กุมาโร กมฺมาเรน กตํ รูปกํ สุวณฺณคพฺเภ นิกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา ¶ กตํ อลงฺการาเปตฺวา รเถ ปาเปตฺวา ‘‘เอวรูปํ ลภนฺโต คณฺหามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ ปหิณิ.
สา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาตา, มยฺหํ ปุตฺโต มหาปฺุโ สกฺกทตฺติโย อนุจฺฉวิกํ กุมาริกํ ลภิสฺสติ, ตุมฺเห เอวรูปํ ลภนฺตา คณฺหิสฺสถ, อิมํ รูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน เปตฺวา สกลชมฺพุทีปํ จรนฺตา ยสฺส รฺโ เอวรูปํ ธีตรํ ปสฺสถ, ตสฺเสตํ ทตฺวา ‘โอกฺกากราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ อาวาหํ กริสฺสตี’ติ ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ ตํ อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา วิจรนฺตา ยํ ราชธานึ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ สายนฺหสมเย มหาชนสฺส สโมสรณฏฺาเน ตํ รูปกํ วตฺถปุปฺผาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา สุวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา ติตฺถมคฺเค เปตฺวา อมจฺจา สยํ ปฏิกฺกมิตฺวา อาคตาคตานํ กถาสวนตฺถํ เอกมนฺเต ติฏฺนฺติ. มหาชโน ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ สฺํ อกตฺวา ‘‘อยํ มนุสฺสิตฺถี สมานาปิ เทวจฺฉรปฏิภาคา อติวิย โสภติ, กึ นุ โข เอตฺถ ิตา, กุโต วา อาคตา, อมฺหากํ นคเร เอวรูปา นตฺถี’’ติ วณฺเณนฺโต ปกฺกมติ. ตํ สุตฺวา อมจฺจา ‘‘สเจ อิธ เอวรูปา ทาริกา ภเวยฺย, ‘อสุกา ราชธีตา วิย ¶ อสุกา อมจฺจธีตา วิยา’ติ วเทยฺยุํ, อทฺธา อิธ เอวรูปา นตฺถี’’ติ ตํ อาทาย อฺํ นครํ คจฺฉนฺติ.
เต เอวํ วิจรนฺตา อนุปุพฺเพน มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ สมฺปาปุณึสุ. ตตฺถ มทฺทรฺโ อฏฺ ธีตโร อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉรปฏิภาคา, ตาสํ สพฺพเชฏฺิกา ปภาวตี นาม. ตสฺสา สรีรโต ¶ พาลสูริยสฺส ปภา วิย ปภา นิจฺฉรนฺติ, อนฺธกาเรปิ จตุหตฺเถ อนฺโตคพฺเภ ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สพฺโพ คพฺโภ เอโกภาโสว โหติ. ธาตี ปนสฺสา ขุชฺชา, สา ปภาวตึ โภเชตฺวา ตสฺสา สีสนฺหาปนตฺถํ อฏฺหิ วณฺณทาสีหิ อฏฺ ฆเฏ คาหาเปตฺวา สายนฺหสมเย อุทกตฺถาย คจฺฉนฺตี ติตฺถมคฺเค ิตํ ตํ รูปกํ ทิสฺวา ‘‘ปภาวตี’’ติ สฺาย ‘‘อยํ ทุพฺพินีตา ‘สีสํ นฺหายิสฺสามี’ติ อมฺเห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา ติตฺถมคฺเค ิตา’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อเร กุลลชฺชาปนิเก อมฺเหหิ ปุริมตรํ อาคนฺตฺวา กสฺมา อิธ ิตาสิ, สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสติ โน’’ติ วตฺวา หตฺเถน คณฺฑปสฺเส ปหริ, หตฺถตลํ ภิชฺชมานํ วิย ชาตํ. ตโต ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ตฺวา หสมานา ตาสํ วณฺณทาสีนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตี ‘‘ปสฺสเถตํ เม กมฺมํ, มม ธีตาติสฺาย ปหารํ อทาสึ, อยํ มม ธีตุ สนฺติเก กิมคฺฆติ, เกวลํ เม หตฺโถ ทุกฺขาปิโต’’ติ อาห.
อถ นํ ราชทูตา คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มม ธีตา อิโต อภิรูปตรา’ติ วทนฺตี กํ นาม กเถสี’’ติ ¶ อาหํสุ. ‘‘มทฺทรฺโ ธีตรํ ปภาวตึ, อิทํ รูปกํ ตสฺสา โสฬสิมฺปิ กลํ น อคฺฆตี’’ติ. เต ตุฏฺมานสา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘โอกฺกากรฺโ ทูตา ทฺวาเร ิตา’’ติ ปฏิหาเรสุํ. ราชา อาสนา วุฏฺาย ิตโกว ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ อาห. เต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺหากํ ราชา ตุมฺหากํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺวา กตสกฺการสมฺมานา ‘‘กิมตฺถํ อาคตตฺถา’’ติ ปุฏฺา ‘‘อมฺหากํ รฺโ สีหสฺสโร ปุตฺโต กุสกุมาโร นาม, ราชา ตสฺส รชฺชํ ทาตุกาโม อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณิ, ตุมฺหากํ กิร ธีตา ปภาวตี, ตํ ตสฺส เทถ, อิมฺจ สุวณฺณรูปกํ เทยฺยธมฺมํ คณฺหถา’’ติ ตํ รูปกํ ตสฺส อทํสุ. โสปิ ‘‘เอวรูเปน มหาราเชน สทฺธึ วิวาหมงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ ตุฏฺจิตฺโต สมฺปฏิจฺฉิ ¶ . อถ นํ ทูตา อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ ¶ น สกฺกา ปปฺจํ กาตุํ, กุมาริกาย ลทฺธภาวํ รฺโ อาโรเจสฺสาม, อถ นํ โส อาคนฺตฺวา อาทาย คมิสฺสตี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต คนฺตฺวา รฺโ จ เทวิยา จ อาโรเจสุํ. ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน กุสาวติโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาคลนครํ ปาปุณิ. มทฺทราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตํ นครํ ปเวเสตฺวา มหนฺตํ สกฺการมกาสิ.
สีลวตี เทวี ปณฺฑิตตฺตา ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ เอกาหทฺวีหจฺจเยน มทฺทราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สุณิสํ ทฏฺุกามามฺหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ. ปภาวตี สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ธาติคณปริวุตา อาคนฺตฺวา สสฺสุํ วนฺทิ. สา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กุมาริกา อภิรูปา, มยฺหํ ปุตฺโต วิรูโป. สเจ เอสา ตํ ปสฺสิสฺสติ, เอกาหมฺปิ อวสิตฺวา ปลายิสฺสติ, อุปายํ กริสฺสามี’’ติ. สา มทฺทราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, สุณิสา เม ปุตฺตสฺส อนุจฺฉวิกา, อปิจ โข ปน อมฺหากํ กุลปเวณิยา อาคตํ จาริตฺตํ อตฺถิ, สเจ อยํ ตสฺมึ จาริตฺเต วตฺติสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติ อาห. ‘‘กึ ปน โว จาริตฺต’’นฺติ. ‘‘อมฺหากํ วํเส ยาว เอกสฺส คพฺภสฺส ปติฏฺานํ โหติ, ตาว ทิวา สามิกํ ปสฺสิตุํ น ลภติ. สเจ เอสา ตถา กริสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติ. ราชา ‘‘กึ, อมฺม, สกฺขิสฺสสิ เอวํ วตฺติตุ’’นฺติ ธีตรํ ปุจฺฉิ. สา ‘‘อาม ตาตา’’ติ อาห. ตโต โอกฺกากราชา มทฺทรฺโ พหุํ ธนํ ทตฺวา ตํ อาทาย ปกฺกามิ. มทฺทราชาปิ มหนฺเตน ปริวาเรน ธีตรํ อุยฺโยเชสิ.
โอกฺกาโก กุสาวตึ คนฺตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพพนฺธนานิ โมเจตฺวา ปุตฺตสฺส อภิเสกํ กตฺวา รชฺชํ ทตฺวา ปภาวตึ อคฺคมเหสึ กาเรตฺวา นคเร ‘‘กุสราชสฺส อาณา’’ติ เภรึ จราเปสิ. สกลชมฺพุทีปตเล ราชาโน เยสํ ธีตโร อตฺถิ, เต กุสรฺโ ธีตโร ปหิณึสุ ¶ . เยสํ ปุตฺตา ¶ อตฺถิ, เต เตน สทฺธึ มิตฺตภาวํ อากงฺขนฺตา ปุตฺเต อุปฏฺาเก กตฺวา ปหิณึสุ. โพธิสตฺตสฺส นาฏกปริวาโร มหา อโหสิ, มหนฺเตน ยเสน รชฺชํ กาเรสิ. โส ปภาวตึ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, สาปิ ตํ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, อุภินฺนํ รตฺติทสฺสนเมว โหติ. ตตฺถ ปภาวติยา สรีรปฺปภาปิ อพฺโพหาริกา อโหสิ. โพธิสตฺโต สิริคพฺภโต รตฺตึเยว นิกฺขมติ.
โส ¶ กติปาหจฺจเยน ปภาวตึ ทิวา ทฏฺุกาโม มาตุยา อาโรเจสิ. สา ‘‘มา เต ตาต, รุจฺจิ, ยาว เอกํ ปุตฺตํ ลภสิ, ตาว อาคเมหี’’ติ, ปฏิกฺขิปิ. โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยว. อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิเมณฺฑเวเสน ติฏฺ, อหํ ตํ ตตฺถ อาเนสฺสามิ, อถ นํ อกฺขีนิ ปูเรตฺวา โอโลเกยฺยาสิ, มา จ อตฺตานํ ชานาเปหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถิสาลํ อคมาสิ. อถสฺส มาตา หตฺถิสาลํ อลงฺการาเปตฺวา ปภาวตึ ‘‘เอหิ สามิกสฺส หตฺถิโน ปสฺสามา’’ติ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยํ หตฺถี อสุโก นาม, อยํ หตฺถี อสุโก นามา’’ติ ตสฺสา ทสฺเสสิ. ตตฺถ ตํ ราชา มาตุ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา หตฺถิโคปกเวเสน หตฺถิฉกณปิณฺเฑน ปิฏฺิยํ ปหริ. สา กุทฺธา ‘‘รฺโ กเถตฺวา เต หตฺถํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา เทวึ อุชฺฌาเปสิ. ราชมาตา ‘‘มา อมฺม กุชฺฌี’’ติ สุณิสํ สฺาเปตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชิ. ปุนปิ ราชา ตํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา อสฺสสาลาย อสฺสโคปกเวเสน ตํ ทิสฺวา ตเถว อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหริ. ตทาปิ ตํ กุทฺธํ สสฺสุ สฺาเปสิ.
ปุเนกทิวเส ปภาวตี มหาสตฺตํ ปสฺสิตุกามา หุตฺวา สสฺสุยา อาโรเจตฺวา ‘‘อลํ มา เต รุจฺจี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ สฺเว มม ปุตฺโต นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสติ, ตฺวํ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ตํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ปุนทิวเส นครํ อลงฺการาเปตฺวา ชยมฺปติกุมารํ ราชเวสํ คาหาเปตฺวา หตฺถิปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ การาเปสิ. สา ปภาวตึ อาทาย สีหปฺชเร ตฺวา ‘‘ปสฺส ตว สามิกสฺส สิริโสภคฺค’’นฺติ อาห. สา ‘‘อนุจฺฉวิโก ¶ เม สามิโก ลทฺโธ’’ติ อตฺตมนา อโหสิ. ตํ ทิวสํ ปน มหาสตฺโต หตฺถิเมณฺฑเวเสน ชยมฺปติสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา ยถาธิปฺปาเยน ปภาวตึ โอโลเกนฺโต หตฺถวิการาทิวเสน จิตฺตรุจิยา เกฬึ ทสฺเสสิ. หตฺถิมฺหิ อติกฺกนฺเต ราชมาตา ปภาวตึ ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺโ เต, อมฺม, สามิโก’’ติ. ‘‘อาม อยฺเย, ปจฺฉิมาสเน ปนสฺส นิสินฺโน หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย ทุพฺพินีโต, มยฺหํ หตฺถวิการาทีนิ ทสฺเสสิ, กสฺมา เอวรูปํ ¶ อลกฺขิกํ ¶ รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปสุํ, นีหราเปหิ น’’นฺติ? ‘‘อมฺม, รฺโ ปจฺฉิมาสเน รกฺขา นาม อิจฺฉิตพฺพา’’ติ.
สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย นิพฺภโย, ราชานํ ‘ราชา’ติปิ น มฺติ, กึ นุ โข เอโสว กุสราชา, อทฺธา หิ เอโส อติวิย วิรูโป เอว ภวิสฺสติ, เตเนว มํ น ทสฺเสนฺตี’’ติ. สา ขุชฺชํ กณฺณมูเล อาห – ‘‘อมฺม, คจฺฉ ตาว ชานาหิ, กึ ปุริมาสเน นิสินฺนโก ราชา, อุทาหุ ปจฺฉิมาสเน’’ติ? ‘‘กถํ ปนาหํ ชานิสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ หิ โส ราชา ภวิสฺสติ, ปมตรํ หตฺถิปิฏฺิโต โอตริสฺสติ, อิมาย สฺาย ชานาหี’’ติ. สา คนฺตฺวา เอกมนฺเต ิตา ปมํ มหาสตฺตํ โอตรนฺตํ อทฺทส, ปจฺฉา ชยมฺปติกุมารํ. มหาสตฺโตปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ขุชฺชํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณน เอสา อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ อนฺตรํ ปภาวติยา มา กเถหี’’ติ ทฬฺหํ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. สา คนฺตฺวา ‘‘ปุริมาสเน นิสินฺโน ปมํ โอตรี’’ติ อาห. ปภาวตี ตสฺสา วจนํ สทฺทหิ.
มหาสตฺโตปิ ปุน ทฏฺุกาโม หุตฺวา มาตรํ ยาจิ. สา ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เตน หิ อฺาตกเวเสน อุยฺยานํ คจฺฉาหี’’ติ อาห. โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา โปกฺขรณิยํ คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ปทุมินิปตฺเตน สีสํ ฉาเทตฺวา ปุปฺผิตปทุเมน มุขํ อาวริตฺวา อฏฺาสิ. มาตาปิสฺส ปภาวตึ อุยฺยานํ เนตฺวา สายนฺหสมเย ‘‘อิเม รุกฺเข ปสฺส, สกุเณ ปสฺส, มิเค ปสฺสา’’ติ ปโลภยมานา โปกฺขรณีตีรํ ปายาสิ. สา ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนํ โปกฺขรณึ ¶ ทิสฺวา นฺหายิตุกามา ปริจาริกาหิ สทฺธึ โปกฺขรณึ โอตริตฺวา กีฬนฺตี ตํ ปทุมํ ทิสฺวา วิจินิตุกามา หตฺถํ ปสาเรสิ. อถ นํ ราชา ปทุมินิปตฺตํ อปเนตฺวา ‘‘อหํ กุสราชา’’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺหิ. สา ตสฺส มุขํ ทิสฺวา ‘‘ยกฺโข มํ คณฺหี’’ติ วิรวิตฺวา ตตฺเถว วิสฺิตํ ปตฺตา. อถสฺสา ราชา หตฺถํ มฺุจิ. สา สฺํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘กุสราชา กิร มํ หตฺเถ คณฺหิ, อิมินาวาหํ หตฺถิสาลาย หตฺถิฉกณปิณฺเฑน, อสฺสสาลาย อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหฏา, อยเมว มํ หตฺถิสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา อุปฺปณฺเฑสิ, กึ เม เอวรูเปน ทุมฺมุเขน ปตินา, อิมํ ชหิตฺวา อหํ ชีวนฺตี อฺํ ปตึ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตนา สทฺธึ อาคเต อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มม ยานวาหนํ สชฺชํ กโรถ, อชฺเชว คมิสฺสามี’’ติ อาหํ ¶ . เต รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ คนฺตุํ น ลภิสฺสติ, หทยมสฺสา ผลิสฺสติ, คจฺฉตุ ปุน ตํ อตฺตโน พเลน อาเนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อถสฺสา คมนํ อนุชานิ. สา ปิตุนครเมว อคมาสิ.
มหาสตฺโตปิ ¶ อุยฺยานโต นครํ ปวิสิตฺวา อลงฺกตปาสาทํ อภิรุหิ. โพธิสตฺตฺหิ สา ปุพฺพปตฺถนาวเสน น อิจฺฉิ, โสปิ ปุพฺพกมฺมวเสเนว วิรูโป อโหสิ. อตีเต กิร พาราณสิยํ ทฺวารคาเม อุปริมวีถิยา จ เหฏฺิมวีถิยา จ ทฺเว กุลานิ วสึสุ. เอกสฺส กุลสฺส ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. เอกสฺส เอกาว ธีตา อโหสิ. ทฺวีสุ ปุตฺเตสุ โพธิสตฺโต กนิฏฺโ. ตํ กุมาริกํ เชฏฺกสฺส อทํสุ. กนิฏฺโ อทารภรโณ ภาตุ สนฺติเกเยว วสิ. อเถกทิวสํ ตสฺมึ ฆเร อติรสกปูเว ปจึสุ. โพธิสตฺโต อรฺํ คโต โหติ. ตสฺส ปูวํ เปตฺวา อวเสเส ภาเชตฺวา ขาทึสุ. ตสฺมึ ขเณ ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาย ฆรทฺวารํ อคมาสิ. โพธิสตฺตสฺส ภาตุชายา ‘‘จูฬปติโน อฺํ ปูวํ ปจิสฺสามี’’ติ ตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิ. โสปิ ตํ ขณฺเว อรฺโต อาคจฺฉิ. อถ นํ สา อาห – ‘‘สามิ, จิตฺตํ ปสาเทหิ, ตว โกฏฺาโส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺโน’’ติ. โส ¶ ‘‘ตว โกฏฺาสํ ขาทิตฺวา มม โกฏฺาสํ เทสิ, อหํ กึ ขาทิสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ปตฺตโต ปูวํ คณฺหิ. สา มาตุ ฆรํ คนฺตฺวา นววิลีนํ จมฺปกปุปฺผวณฺณํ สปฺปึ อาหริตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ปูเรสิ, ตํ โอภาสํ มฺุจิ. สา ตํ ทิสฺวา ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมินา ทานพเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม สรีรํ โอภาสชาตํ โหตุ, อุตฺตมรูปธรา จ ภเวยฺยํ, อิมินา จ เม อสปฺปุริเสน สทฺธึ เอกฏฺาเน วาโส มา อโหสี’’ติ. อิติ สา อิมิสฺสา ปุพฺพปตฺถนาย วเสน ตํ น อิจฺฉิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ปูว ตสฺมึ สปฺปิปตฺเต โอสีทาเปตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมํ โยชนสเต วสนฺติมฺปิ อาเนตฺวา มม ปาทปริจาริกํ กาตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ. ตตฺถ ยํ โส กุทฺโธ คนฺตฺวา ปูวํ คณฺหิ, ตสฺส ปุพฺพกมฺมสฺส วเสน วิรูโป อโหสิ, ปุพฺพปตฺถนาย สา จ ตํ น อิจฺฉีติ.
โส ปภาวติยา คตาย โสกปฺปตฺโต อโหสิ, นานากาเรหิ ปริจารยมานาปิ นํ เสสิตฺถิโย โอโลกาเปตุมฺปิ นาสกฺขึสุ, ¶ , ปภาวติรหิตมสฺส สกลมฺปิ นิเวสนํ ตุจฺฉํ วิย ขายิ. โส ‘‘อิทานิ สาคลนครํ ปตฺตา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, อหํ ปภาวตึ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห รชฺชํ อนุสาสถา’’ติ วทนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
อิทํ เต รชฺชํ อนุสาส อมฺม, คจฺฉามหํ ยตฺถ ปิยา ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ สโยคฺคนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิสหิตํ. สกายุรนฺติ สปฺจราชกกุธภณฺฑํ. อนุสาส, อมฺมาติ ¶ โส กิร ปุริสสฺส รชฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหนํ นาม น ยุตฺตนฺติ ปิตุ วา ภาตุ วา อนิยฺยาเทตฺวา มาตุ นิยฺยาเทนฺโต เอวมาห.
สา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, อปฺปมตฺโต ภเวยฺยาสิ, มาตุคาโม นาม อปริสุทฺธหทโย’’ติ วตฺวา นานคฺครสโภชนสฺส สุวณฺณกโรฏึ ปูเรตฺวา ‘‘อิทํ อนฺตรามคฺเค ภฺุเชยฺยาสี’’ติ ¶ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส ตํ อาทาย มาตรํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘ชีวนฺโต ปุน ตุมฺเห ปสฺสิสฺสามี’’ติ วตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปฺจาวุธํ สนฺนยฺหิตฺวา ภตฺตกโรฏิยา สทฺธึ กหาปณสหสฺสํ ปสิพฺพเก กตฺวา โกกนุทฺจ วีณํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา มหพฺพโล มหาถาโม ยาว มชฺฌนฺหิกา ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา เสสทิวสภาเคน ปุน ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา เอกาเหเนว โยชนสติกํ มคฺคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย นฺหตฺวา สาคลนครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ ปวิฏฺมตฺเตเยว ตสฺส เตเชน ปภาวตี สยนปิฏฺเ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตี โอตริตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชิ. โพธิสตฺตํ กิลนฺตินฺทฺริยํ วีถิยา คจฺฉนฺตํ อฺตรา อิตฺถี ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวาเปตฺวา สยนํ ทาเปสิ. โส กิลนฺตกาโย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
อถ สา ตสฺมึ นิทฺทมุปคเต ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ภตฺตํ โภเชสิ. โส ตุฏฺโ ตสฺสา สทฺธึ ภตฺตกโรฏิยา กหาปณสหสฺสํ ¶ อทาสิ. โส ปฺจาวุธํ ตตฺเถว เปตฺวา ‘‘คนฺตพฺพฏฺานํ เม อตฺถี’’ติ วตฺวา วีณํ อาทาย หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา ‘‘อชฺช เม อิธ วสิตุํ เทถ, คนฺธพฺพํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา หตฺถิโคปเกหิ อนฺุาโต เอกมนฺเต นิปชฺชิตฺวา โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ อุฏฺาย วีณํ มฺุจิตฺวา ‘‘สาคลนครวาสิโน อิมํ สทฺทํ สุณนฺตู’’ติ วีณํ วาเทนฺโต คายิ. ปภาวตี ภูมิยํ นิปนฺนา ตํ สทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยํ น อฺสฺส วีณาสทฺโท, นิสฺสํสยํ กุสราชา มมตฺถาย อาคโต’’ติ อฺาสิ. มทฺทราชาปิ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อติวิย มธุรํ วาเทติ, สฺเว เอตํ ปกฺโกสาเปตฺวา มม คนฺธพฺพํ กาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ.
โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา อิธ วสมาเนน ปภาวตี ทฏฺุํ, อฏฺานเมต’’นฺติ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ ภุตฺตเคเหเยว ปาตราสํ ภฺุชิตฺวา วีณํ เปตฺวา ราชกุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา เอกทิวเสเนว ฆรํ มตฺติกาย ปูเรตฺวา ¶ ‘‘ภาชนานิ กโรมิ อาจริยา’’ติ วตฺวา, ‘‘อาม, กาโรหี’’ติ วุตฺเต เอกํ มตฺติกาปิณฺฑํ จกฺเก เปตฺวา จกฺกํ ¶ อาวิฺฉิ, สกึ อาวิทฺธเมว ยาว มชฺฌนฺหิกาติกฺกมา ภมิเยว. โส นานาวณฺณานิ ขุทฺทกมหนฺตานิ ภาชนานิ กตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ภาชนํ กโรนฺโต นานารูปานิ สมุฏฺาเปสิ. โพธิสตฺตานฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติ, ‘‘ตานิ รูปานิ ปภาวตีเยว ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาสิ. โส สพฺพภาชนานิ สุกฺขาเปตฺวา ปจิตฺวา เคหํ ปูเรสิ. กุมฺภกาโร นานาภาชนานิ คเหตฺวา ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยา, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ตยา กตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน กตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม เทวา’’ติ. ‘‘น เต โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺาย จ โส มม ธีตานํ ภาชนานิ กโรตุ, อิมฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘นานาวณฺณานิ อิมานิ ขุทฺทกภาชนานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห.
โส ตานิ ตาสํ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อิมานิ โว กีฬนตฺถาย ขุทฺทกภาชนานี’’ติ อาห. ตา สพฺพา อาคมึสุ. กุมฺภกาโร มหาสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตภาชนเมว ตสฺสา อทาสิ. สา จ ภาชนํ คเหตฺวา ¶ ตตฺถ อตฺตโน จ มหาสตฺตสฺส จ ขุชฺชาย จ รูปํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ น อฺเน กตํ, กุสราเชเนว กต’’นฺติ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา ‘‘อิมินา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, อิจฺฉนฺตานํ เทหี’’ติ อาห. อถสฺสา ภคินิโย กุทฺธภาวํ ตฺวา ‘‘ขุทฺทกภาชนํ กุสรฺา กตนฺติ มฺสิ, อิทํ เตน น กตํ, กุมฺภกาเรเนว กตํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ อวหสึสุ. สา เตน กตภาวํ ตสฺส จ อาคตภาวํ ตาสํ น กเถสิ. กุมฺภกาโร สหสฺสํ โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ‘‘ตาต, ราชา เต ตุฏฺโ, อิโต กิร ปฏฺาย ราชธีตานํ ภาชนานิ กเรยฺยาสิ, อหํ ตาสํ หริสฺสามี’’ติ อาห.
โส ‘‘อิธาปิ วสนฺเตน น สกฺกา ปภาวตี ทฏฺุ’’นฺติ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชุปฏฺากสฺส นฬการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิโก หุตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ตาลวณฺฏํ กตฺวา ตตฺเถว เสตจฺฉตฺตฺจ อาปานภูมิฺจ ¶ วตฺถํ คเหตฺวา ิตํ ปภาวติฺจาติ นานารูปานิ ทสฺเสสิ. นฬกาโร ตฺจ อฺฺจ เตน กตภณฺฑกํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุริมนเยเนว สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ นฬการภณฺฑานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห. โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ ตาลวณฺฏํ ตสฺสาเยว อทาสิ. ตตฺรปิ รูปานิ อฺโ ชโน น ปสฺสติ, ปภาวตี ปน ทิสฺวา กุสรฺา กตภาวํ ตฺวา ‘‘คณฺหิตุกามา คณฺหนฺตู’’ติ กุทฺธา ภูมิยํ ขิปิ ¶ . อถ นํ เสสา อวหสึสุ. นฬกาโร สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ.
โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชมาลาการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา นานาวิธํ มาลาวิกตึ คนฺถิตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย นานารูปวิจิตฺรํ เอกํ จุมฺพฏกํ อกาสิ. มาลากาโร ตํ สพฺพํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ คนฺถิตานี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยา, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ตยา คนฺถิตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน คนฺถิตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม ¶ , เทวา’’ติ. ‘‘น โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺาย จ โส มม ธีตานํ ปุปฺผานิ คนฺถตุ, อิมฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห. โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ จุมฺพฏกํ ตสฺสาเยว อทาสิ. สา ตตฺถ อตฺตโน จ รฺโ จ รูเปหิ สทฺธึ นานารูปานิ ทิสฺวา เตน กตภาวํ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิ. เสสา ภคินิโย ตํ ตเถว อวหสึสุ. มาลากาโรปิ สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ.
โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา รฺโ สูทสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคจฺฉิ. อเถกทิวสํ สูโท รฺโ โภชนวิกตึ หรนฺโต อตฺตโน อตฺถาย ปจิตุํ โพธิสตฺตสฺส อฏฺิมํสํ อทาสิ. โส ตํ ตถา สมฺปาเทสิ, ยถาสฺส คนฺโธ สกลนครํ อวตฺถริ. ราชา ¶ ตํ ฆายิตฺวา ‘‘กึ เต มหานเส อฺมฺปิ มํสํ ปจสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นตฺถิ, เทว, อปิจ โข ปน เม อนฺเตวาสิกสฺส อฏฺิมํสํ ปจนตฺถาย ทินฺนํ, ตสฺเสว โส คนฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. ราชา อาหราเปตฺวา ตโต โถกํ ชิวฺหคฺเค เปสิ, ตาวเทว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ โขเภนฺตํ ผริ. ราชา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตว อนฺเตวาสินา มม จ ธีตานฺจ เม ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ตฺวํ มยฺหํ อาหร, โส เม ธีตานํ หรตู’’ติ อาห. สูโท คนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจสิ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ปนาหํ ปภาวตึ ทฏฺุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺโ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ปุนทิวเส ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา รฺโ ภตฺตภาชนานิ เปเสตฺวา ราชธีตานํ ภตฺตกาชํ สยํ คเหตฺวา ปภาวติยา วสนปาสาทํ อภิรุหิ. สา ตํ ภตฺตกาชํ อาทาย ปาสาทํ อภิรุหนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ ทาสกมฺมกเรหิ กตฺตพฺพํ กโรติ. สเจ ปนาหํ กติปาหํ ตุณฺหี ภวิสฺสามิ, ‘อิทานิ มํ เอสา โรจตี’ติ สฺี หุตฺวา กตฺถจิ อคนฺตฺวา มํ โอโลเกนฺโต อิเธว วสิสฺสติ, อิทาเนว ตํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อิธ วสิตุํ ¶ อทตฺวา ปลาเปสฺสามี’’ติ. สา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ กตฺวา เอกํ หตฺถํ กวาเฏ ลคฺเคตฺวา เอเกน หตฺเถน อคฺคฬํ อุปฺปีเฬตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อนุชฺชุภูเตน ¶ หรํ มหนฺตํ, ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล;
ปฏิคจฺฉ ตฺวํ ขิปฺปํ กุสาวตึ กุส, นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตฺวํ ภตฺตการโก หุตฺวา อุชุเกน จิตฺเตน โยปิ เต สีสํ ภินฺเทยฺย, ตสฺสเปตํ กมฺมํ น กโรสิ, อนุชุภูเตน ปน จิตฺเตน มมตฺถาย เอตํ มหนฺตํ กาชํ หรนฺโต ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล จ มหนฺตํ ¶ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสิ, กึ เต เตน อนุภูเตน ทุกฺเขน, ตฺวํ อตฺตโน นครํ กุสาวติเมว ปฏิคจฺฉ, อฺํ อตฺตนา สทิสึ อติรสกปูวสณฺานมุขึ ยกฺขินึ อคฺคมเหสึ กตฺวา รชฺชํ กาเรหีติ. นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺตนฺติ อหํ ปน ตํ ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺิตํ อิธ วสนฺตํ น อิจฺฉามีติ.
โส ‘‘ปภาวติยา เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘นาหํ คมิสฺสามิ อิโต กุสาวตึ, ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว;
รมามิ มทฺทสฺส นิเกตรมฺเม, หิตฺวาน รฏฺํ ตว ทสฺสเน รโต.
‘‘ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว, สมฺมูฬฺหรูโป วิจรามิ เมทินึ;
ทิสํ น ชานามิ กุโตมฺหิ อาคโต, ตยมฺหิ มตฺโต มิคมนฺทโลจเน.
‘‘สุวณฺณจีรวสเน, ชาตรูปสุเมขเล;
สุสฺโสณิ ตว กามา หิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’ติ.
ตตฺถ รมามีติ อภิรมามิ น อุกฺกณฺามิ. สมฺมูฬฺหรูโปติ กิเลสสมฺมูฬฺโห หุตฺวา. ตยมฺหิ มตฺโตติ ตยิ มตฺโตมฺหิ, ตยา วา มตฺโตมฺหิ. สุวณฺณจีรวสเนติ สุวณฺณขจิตวตฺถวสเน. นาหํ รชฺเชน มตฺถิโกติ น อหํ รชฺเชน อตฺถิโก.
เอวํ ¶ วุตฺเต สา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตํ ‘วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสตี’ติ ปริภาสามิ, อยํ ปน รชฺชิตฺวาว กเถติ, สเจ โข ปน มํ ‘อหํ กุสราชา’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺเหยฺย, โก ¶ ตํ นิวาเรยฺย, โกจิ โน อิมํ กถํ สุเณยฺยา’’ติ ทฺวารํ ถเกตฺวา สูจึ ทตฺวา อนฺโต อฏฺาสิ. โสปิ ภตฺตกาชํ อาหริตฺวา ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ราชธีตโร โภเชสิ. ปภาวตี ‘‘คจฺฉ กุสราเชน ปกฺกภตฺตํ อาหรา’’ติ ขุชฺชํ เปเสสิ. สา อาหริตฺวา ‘‘ภฺุชาหี’’ติ อาห. นาหํ เตน ปกฺกภตฺตํ ภฺุชามิ, ตฺวํ ภฺุชิตฺวา อตฺตโน ลทฺธนิวาปํ คเหตฺวา ภตฺตํ ปจิตฺวา อาหร, กุสรฺโ อาคตภาวฺจ มา กสฺสจิ อาโรเจสีติ. ขุชฺชา ตโต ปฏฺาย ตสฺสา โกฏฺาสํ อาหริตฺวา สยํ ภฺุชติ, อตฺตโน โกฏฺาสํ ตสฺสา อุปเนติ. กุสราชาปิ ¶ ตโต ปฏฺาย ตํ ปสฺสิตุํ อลภนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ปภาวติยา มยิ สิเนโห, อุทาหุ นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ. โส ปน ราชธีตโร โภเชตฺวา ภตฺตกาชํ อาทาย นิกฺขนฺโต ตสฺสา คพฺภทฺวาเร ปาสาทตลํ ปาเทน ปหริตฺวา ภาชนานิ ฆฏฺเฏตฺวา นิตฺถุนิตฺวา วิสฺี หุตฺวา วิย อวกุชฺโช ปติ. สา ตสฺส นิตฺถุนิตสทฺเทน ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ ภตฺตกาเชน โอตฺถตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย รตฺตินฺทิวํ ทุกฺขํ อนุโภติ, สุขุมาลตาย ภตฺตกาเชน อวตฺถโต ปตติ, ชีวติ นุ โข, โน วา’’ติ. สา คพฺภโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส นาสวาตํ อุปธาเรตุํ คีวํ ปสาเรตฺวา มุขํ โอโลเกสิ. โส มุขปูรํ เขฬํ คเหตฺวา ตสฺสา สรีเร ปาเตสิ. สา ตํ ปริภาสิตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ ถเกตฺวา ิตา คาถมาห –
‘‘อพฺภูติ ตสฺส โภ โหติ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉติ;
อกามํ ราช กาเมสิ, อกนฺตํ กนฺตุมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ อพฺภูตีติ อภูติ, อวุฑฺฒีติ อตฺโถ.
โส ปน ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อกฺโกสิยมาโนปิ ปริภาสิยมาโนปิ วิปฺปฏิสารํ อนุปฺปาเทตฺวาว อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อกามํ วา สกามํ วา, โย นโร ลภเต ปิยํ;
ลาภเมตฺถ ปสํสาม, อลาโภ ตตฺถ ปาปโก’’ติ.
สาปิ ¶ ตสฺมึ เอวํ กเถนฺเตปิ อโนสกฺกิตฺวา ถทฺธตรวจนํ วตฺวา ปลาเปตุกามา อิตรํ คาถมาห –
‘‘ปาสาณสารํ ¶ ขณสิ, กณิการสฺส ทารุนา;
วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ กณิการสฺส ทารุนาติ กณิการกฏฺเน. พาเธสีติ พนฺธสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ปาสาโณ นูน เต หทเย, โอหิโต มุทุลกฺขเณ;
โย เต สาตํ น วินฺทามิ, ติโรชนปทาคโต.
‘‘ยทา ¶ มํ ภกุฏึ กตฺวา, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;
อาฬาริโก ตทา โหมิ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร.
‘‘ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;
นาฬาริโก ตทา โหมิ, ราชา โหมิ ตทา กุโส’’ติ.
ตตฺถ มุทุลกฺขเณติ มุทุนา อิตฺถิลกฺขเณน สมนฺนาคเต. โยติ โย อหํ ติโรรฏฺา อาคโต ตว สนฺติเก วสนฺโต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ สาตํ น ลภามิ, โส เอวํ มฺามิ, มยิ สิเนหุปฺปตฺตินิวารณาย นูน ตว หทเย ปาสาโณ ปิโต. ภกุฏึ กตฺวาติ โกธวเสน วลิวิสมํ นลาฏํ กตฺวา. อาฬาริโกติ ภตฺตการโก. ตสฺมึ ขเณ อหํ มทฺทรฺโ อนฺเตปุเร ภตฺตการกทาโส วิย โหมีติ วทติ. อุมฺหยมานาติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานา. ราชา โหมีติ ตสฺมึ ขเณ อหํ กุสาวตีนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต ราชา วิย โหมิ, กสฺมาสิ เอวํ ผรุสา, อิโต ปฏฺาย มา เอวรูปํ กริ, ภทฺเทติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อติวิย อลฺลียิตฺวา กเถติ, มุสาวาทํ กตฺวา อุปาเยน นํ อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ คาถมาห –
‘‘สเจ ¶ หิ วจนํ สจฺจํ, เนมิตฺตานํ ภวิสฺสติ;
เนว เม ตฺวํ ปตี อสฺส, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – มหาราช, มยา ‘‘อยํ กุสราชา มยฺหํ ปติ ภวิสฺสติ, น ภวิสฺสตี’’ติ พหู นิมิตฺตปากา ปุจฺฉิตา, เต ‘‘กามํ กิร มํ สตฺตธา ฉินฺทนฺตุ, เนว เม ตฺวํ ปติ ภวิสฺสสี’’ติ วทึสูติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตํ ปฏิพาหนฺโต ‘‘ภทฺเท, มยาปิ อตฺตโน รฏฺเ เนมิตฺตกา ปุจฺฉิตา, เต ‘อฺตฺร สีหสฺสรกุสราชโต ตว ปติ นาม อฺโ นตฺถี’ติ พฺยากรึสุ, อหมฺปิ อตฺตโน าณพลนิมิตฺเตน เอวเมว กเถสิ’’นฺติ วตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, อฺเสํ ยทิ วา มม;
เนว ตุยฺหํ ปตี อตฺถิ, อฺโ สีหสฺสรา กุสา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยทิ หิ อฺเสํ เนมิตฺตานํ วจนํ สจฺจํ, ยทิ วา มม วจนํ สจฺจํ, ตว อฺโ ปติ นาม นตฺถีติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อิมํ ลชฺชาเปตุํ วา ปลาเปตุํ วา, กึ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย อตฺตานํ น ทสฺเสสิ. โสปิ กาชํ คเหตฺวา โอตริ, ตโต ปฏฺาย ตํ ทฏฺุํ น ลภติ, ภตฺตการกกมฺมํ กโรนฺโต อติวิย กิลมติ ¶ , ภุตฺตปาตราโส ทารูนิ ผาเลติ, ภาชนานิ โธวติ, กาเชน อุทกํ อาหรติ, สยนฺโต อมฺพณปิฏฺเ สยติ, ปาโต วุฏฺาย ยาคุอาทีนิ ปจติ หรติ โภเชติ, นนฺทิราคํ นิสฺสาย อติทุกฺขํ อนุโภติ. โส เอกทิวสํ ภตฺตเคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตึ ขุชฺชํ ทิสฺวา ปกฺโกสิ. สา ปภาวติยา ภเยน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ อวิสหนฺตี ตุริตตุริตา วิย คจฺฉติ. อถ นํ เวเคน อุปคนฺตฺวา ‘‘ขุชฺเช’’ติ อาห.
สา นิวตฺติตฺวา ิตา ‘‘โก เอโส’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สทฺทํ น สุณามี’’ติ อาห. อถ นํ ‘‘ขุชฺเช ตฺวมฺปิ สามินีปิ เต อุโภปิ อติวิย ถทฺธา, เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺหากํ สนฺติเก วสนฺโต อาโรคฺยสาสนมตฺตมฺปิ น ลภามิ, เทยฺยธมฺมํ ปน กึ ทสฺสถ, ติฏฺตุ ตาเวตํ, อปิ เม ปภาวตึ มุทุกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ อาห ¶ . สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ ‘‘สเจ เม ตํ ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, ขุชฺชภาวํ เต อุชุกํ กตฺวา คีเวยฺยกํ ทสฺสามี’’ติ ปโลเภนฺโต ปฺจ คาถาโย อภาสิ –
‘‘เนกฺขํ ¶ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อาลเปยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปาณีหิ อุปสมฺผุเส’’ติ.
ตตฺถ เนกฺขํ คีวํ เตติ ตว คีเวยฺยํ สพฺพสุวณฺณมยเมว กาเรสฺสามีติ อตฺโถ. ‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กริสฺสามี’’ติปิ ปาโ, ตว คีวาย เนกฺขมยํ ปิฬนฺธนํ ปิฬนฺเธสฺสามีติ อตฺโถ. โอโลเกยฺยาติ สเจ ตว วจเนน มํ ปภาวตี โอโลเกยฺย, สเจ มํ ตาย โอโลกาเปตุํ สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ. ‘‘อาลเปยฺยา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน อุมฺหาเยยฺยาติ มนฺทหสิตวเสน ปริหาเสยฺย. ปมฺหาเยยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺย.
สา ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, เทว, กติปาหจฺจเยน นํ ตุมฺหากํ วเส กริสฺสามิ, ปสฺสถ เม ปรกฺกม’’นฺติ วตฺวา ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปภาวติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺสา วสนคพฺภํ โสเธนฺตี วิย ปหรณโยคฺคํ เลฑฺฑุขณฺฑมฺปิ อเสเสตฺวา อนฺตมโส ปาทุกาปิ นีหริตฺวา สกลคพฺภํ สมฺมชฺชิตฺวา คพฺภทฺวาเร อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา อุจฺจาสนํ ปฺเปตฺวา ปภาวติยา เอกํ นีจปีกํ อตฺถริตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เต ¶ อูกา วิจินิสฺสามี’’ติ ตํ ตตฺถ ปีเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน อูรุอนฺตเร ตสฺสา สีสํ เปตฺวา โถกํ กณฺฑุยิตฺวา ‘‘อโห อิมิสฺสา สีเส พหู อูกา’’ติ สกสีสโต อูกา คเหตฺวา ตสฺสา หตฺเถ เปตฺวา ‘‘ปสฺส กิตฺตกา เต สีเส อูกา’’ติ ปิยกถํ กเถตฺวา มหาสตฺตสฺส คุณํ กเถนฺตี คาถมาห –
‘‘น ¶ หิ นูนายํ ราชปุตฺตี, กุเส สาตมฺปิ วินฺทติ;
อาฬาริเก ภเต โปเส, เวตเนน อนตฺถิเก’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – เอกํเสน อยํ ราชปุตฺตี ปุพฺเพ กุสาวตีนคเร กุสนรินฺทสฺส สนฺติเก มาลาคนฺธวิเลปนวตฺถาลงฺการวเสน อปฺปมตฺตกมฺปิ สาตํ น วินฺทติ น ลภติ, ตมฺพูลมตฺตมฺปิ เอเตน เอติสฺสา ทินฺนปุพฺพํ น ภวิสฺสติ. กึการณา? อิตฺถิโย นาม เอกทิวสมฺปิ องฺกํ อวตฺถริตฺวา นิปนฺนสามิกมฺหิ หทยํ ภินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ ปน อาฬาริเก ภเต โปเส อาฬาริกตฺตฺจ ภตกตฺตฺจ อุปคเต เอตสฺมึ ปุริเส มูเลนปิ อนตฺถิเก เกวลํ ตํเยว นิสฺสาย รชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา เอวํ ทุกฺขํ อนุภวนฺเต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น กโรติ, สเจปิ เต, อมฺม, ตสฺมึ สิเนโห นตฺถิ, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย กิลมตีติ ตสฺส กิฺจิเทว ทาตุํ อรหสีติ.
สา ตํ สุตฺวา ขุชฺชาย กุชฺฌิ. อถ นํ ขุชฺชา คีวายํ คเหตฺวา อนฺโตคพฺเภ ขิปิตฺวา สยํ พหิ หุตฺวา ทฺวารํ ปิธาย อาวิฺฉนรชฺชุมฺหิ โอลมฺพนฺตี อฏฺาสิ. ปภาวตี ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตี ทฺวารมูเล ตฺวา อกฺโกสนฺตี อิตรํ คาถมาห –
‘‘น ¶ หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณ’’นฺติ.
ตตฺถ สุนิสิเตนาติ สุฏฺุ นิสิเตน ติขิณสตฺเถน. เอวํ ทุพฺภาสิตนฺติ เอวํ อโสตพฺพยุตฺตกํ ทุพฺภาสิตํ ภณนฺตี.
อถ ขุชฺชา อาวิฺจนรชฺชุํ คเหตฺวา ิตาว ‘‘นิปฺปฺเ ทุพฺพินีเต ตว รูปํ กึ กริสฺสติ, กึ มยํ ตว รูปํ ขาทิตฺวา ยาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา เตรสหิ ¶ คาถาหิ โพธิสตฺตสฺส คุณํ ปกาเสนฺตี ขุชฺชาคชฺชิตํ นาม คชฺชิ –
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหายโสติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหทฺธโนติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหพฺพโลติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหารฏฺโติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหาราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สีหสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
วคฺคุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
พินฺทุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มฺชุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มธุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สตสิปฺโปติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
ขตฺติโยติปิ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
กุสราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิย’’นฺติ.
ตตฺถ มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน, ปภาวตีติ อเร ปภาวติ, มา ตฺวํ เอตํ กุสนรินฺทํ อตฺตโน รูเปน อาโรหปริณาเหน ปมินิ, เอวํ ปมาณํ คณฺหิ. มหายโสติ มหานุภาโว โสติ เอวํ หทเย กตฺวาน รุจิเร ปิยทสฺสเน กรสฺสุ ตสฺส ปิยํ. อานุภาโวเยว หิสฺส รูปนฺติ วทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปิ จ มหายโสติ มหาปริวาโร. มหทฺธโนติ มหาโภโค. มหพฺพโลติ ¶ มหาถาโม. มหารฏฺโติ วิปุลรฏฺโ. มหาราชาติ สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา. สีหสฺสโรติ สีหสทฺทสมานสทฺโท. วคฺคุสฺสโรติ ลีลายุตฺตสฺสโร. พินฺทุสฺสโรติ สมฺปิณฺฑิตฆนสฺสโร. มฺชุสฺสโรติ สุนฺทรสฺสโร. มธุสฺสโรติ มธุรยุตฺตสฺสโร. สตสิปฺโปติ ปเรสํ สนฺติเก อสิกฺขิตฺวา อตฺตโน พเลเนว นิปฺผนฺนอเนกสตสิปฺโป. ขตฺติโยติ โอกฺกากปเวณิยํ ชาโต อสมฺภินฺนขตฺติโย. กุสราชาติ สกฺกทตฺติยกุสติณสมานนาโม ราชา. เอวรูโป หิ อฺโ ราชา นาม นตฺถีติ ชานิตฺวา เอตสฺส ปิยํ กโรหีติ ขุชฺชา เอตฺตกาหิ คาถาหิ ตสฺส คุณํ กเถสิ.
ปภาวตี ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ขุชฺเช อติวิย คชฺชสิ, หตฺเถน ปาปุณนฺตี สสามิกภาวํ เต ชานาเปสฺสามี’’ติ ขุชฺชํ ตชฺเชสิ. สาปิ ตํ ‘‘อหํ ตํ รกฺขมานา ปิตุโน เต กุสราชสฺส อาคตภาวํ นาโรเจสึ, โหตุ, อชฺช รฺโ อาโรเจสฺสามี’’ติ มหนฺเตน สทฺเทน ภายาเปสิ. สาปิ ‘‘โกจิเทว สุเณยฺยา’’ติ ขุชฺชํ สฺาเปสิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ปสฺสิตุํ อลภนฺโต สตฺต มาเส ทุพฺโภชเนน ทุกฺขเสยฺยาย กิลมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘โก เม เอตาย อตฺโถ, สตฺต มาเส วสนฺโต เอตํ ปสฺสิตุมฺปิ น ลภามิ, อติวิย กกฺขฬา สาหสิกา, คนฺตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิสฺสามี’’ติ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตสฺส อุกฺกณฺิตภาวํ ตฺวา ‘‘ราชา สตฺต มาเส ปภาวตึ ทฏฺุมฺปิ น ลภิ, ลภนาการมสฺส กริสฺสามี’’ติ มทฺทรฺโ ทูเต กตฺวา สตฺตนฺนํ ¶ ราชูนํ ทูตํ ปาเหนฺโต ‘‘ปภาวตี, กุสราชํ ฉฑฺเฑตฺวา อาคตา, อาคจฺฉนฺตุ ปภาวตึ คณฺหนฺตู’’ติ เอเกกสฺส วิสุํ วิสุํ สาสนํ ปหิณิ. เต มหาปริวาเรน คนฺตฺวา นครํ ปตฺวา อฺมฺสฺส อาคตการณํ น ชานนฺติ. เต ‘‘ตฺวํ กสฺมา อาคโต, ตฺวํ กสฺมา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอกํ กิร ธีตรํ สตฺตนฺนํ ทสฺสติ, ปสฺสถสฺส อนาจารํ, อุปฺปณฺเฑติ โน, คณฺหถ น’’นฺติ ‘‘สพฺเพสมฺปิ อมฺหากํ ปภาวตึ เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ สาสนานิ ปหิณิตฺวา นครํ ปริวารยึสุ. มทฺทราชา สาสนํ สุตฺวา ภีตตสิโต อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ อมจฺจา ‘‘เทว ¶ ¶ , สตฺตปิ ราชาโน ปภาวตึ นิสฺสาย อาคตา, ‘สเจ น ทสฺสติ, ปาการํ ภินฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ตํ คณฺหิสฺสามา’ติ วทนฺติ, ปากาเร อภินฺเนเยว เตสํ ปภาวตึ เปเสสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาหํสุ –
‘‘เอเต นาคา อุปตฺถทฺธา, สพฺเพ ติฏฺนฺติ วมฺมิตา;
ปุรา มทฺทนฺติ ปาการํ, อาเนนฺเตตํ ปภาวติ’’นฺติ.
ตตฺถ อุปตฺถทฺธาติ อติถทฺธา ทปฺปิตา. อาเนนฺเตตํ ปภาวตินฺติ อาเนนฺตุ เอตํ ปภาวตินฺติ สาสนานิ ปหิณึสุ. ตสฺมา ยาว เอเต นาคา ปาการํ น มทฺทนฺติ, ตาว เนสํ ปภาวตึ เปเสหิ, มหาราชาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สจาหํ เอกสฺส ปภาวตึ เปเสสฺสามิ, เสสา ยุทฺธํ กริสฺสนฺติ, น สกฺกา เอกสฺส ทาตุํ, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชานํ ‘วิรูโป’ติ ฉฑฺเฑตฺวา อาคตา อาคมนสฺส ผลํ ลภตุ, วธิตฺวาน นํ สตฺต ขณฺฑานิ กตฺวา สตฺตนฺนํ ขตฺติยานํ เปเสสฺสามี’’ติ วทนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘สตฺต พิเล กริตฺวาน, อหเมตํ ปภาวตึ;
ขตฺติยานํ ปทสฺสามิ, เย มํ หนฺตุํ อิธาคตา’’ติ.
ตสฺส สา กถา สกลนิเวสเน ปากฏา อโหสิ. ปริจาริกา คนฺตฺวา ‘‘ราชา กิร ตํ สตฺต ขณฺฑานิ กตฺวา สตฺตนฺนํ ราชูนํ เปเสสฺสตี’’ติ ปภาวติยา อาโรเจสุํ. สา มรณภยภีตา อาสนา วุฏฺาย ภคินีหิ ปริวุตา มาตุ สิริคพฺภํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อวุฏฺหิ ¶ ราชปุตฺตี, สามา โกเสยฺยวาสินี;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ทาสีคณปุรกฺขตา’’ติ.
ตตฺถ สามาติ สุวณฺณวณฺณา. โกเสยฺยวาสินีติ สุวณฺณขจิตโกเสยฺยนิวสนา.
สา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘ตํ ¶ ¶ นูน กกฺกูปนิเสวิตํ มุขํ, อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตํ;
สุภํ สุเนตฺตํ วิรชํ อนงฺคณํ, ฉุทฺธํ วเน สฺสติ ขตฺติเยหิ.
‘‘เต นูน เม อสิเต เวลฺลิตคฺเค, เกเส มุทู จนฺทนสารลิตฺเต;
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ, ปาเทหิ คิชฺฌา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ.
‘‘ตา นูน เม ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
ฉินฺนา วเน อุชฺฌิตา ขตฺติเยหิ, คยฺห ธงฺโก คจฺฉติ เยนกามํ.
‘‘เต นูน ตาลูปนิเภ อลมฺเพ, นิเสวิเต กาสิกจนฺทเนน;
ถเนสุ เม ลมฺพิสฺสติ สิงฺคาโล, มาตูว ปุตฺโต ตรุโณ ตนูโช.
‘‘ตํ นูน โสณึ ปุถุลํ สุโกฏฺฏิตํ, นิเสวิตํ กฺจนเมขลาหิ;
ฉินฺนํ วเน ขตฺติเยหี อวตฺถํ, สิงฺคาลสงฺฆา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ.
‘‘โสณา ธงฺกา สิงฺคาลา จ, เย จฺเ สนฺติ ทาิโน;
อชรา นูน เหสฺสนฺติ, ภกฺขยิตฺวา ปภาวตึ.
‘‘สเจ ¶ มํสานิ หรึสุ, ขตฺติยา ทูรคามิโน;
อฏฺีนิ อมฺม ยาจิตฺวา, อนุปเถ ทหาถ นํ.
‘‘เขตฺตานิ อมฺม กาเรตฺวา, กณิกาเรตฺถ โรปย;
ยทา เต ปุปฺผิตา อสฺสุ, เหมนฺตานํ หิมจฺจเย;
สเรยฺยาถ มมํ อมฺม, เอวํวณฺณา ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ กกฺกูปนิเสวิตนฺติล กกฺกูปนิเสวิตนฺติ สาสปกกฺกโลณกกฺกมตฺติกกกฺกติลกกฺกหลิทฺทิกกฺกมุขจุณฺณเกหิ อิเมหิ ปฺจหิ กกฺเกหิ อุปนิเสวิตํ. อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตนฺติ ¶ ทนฺตมยถรุมฺหิ อาทาเส ปจฺจเวกฺขิตํ ตตฺถ โอโลเกตฺวา มณฺฑิตํ. สุภนฺติ สุภมุขํ. วิรชนฺติ วิคตรชํ นิมฺมลํ. อนงฺคณนฺติ คณฺฑปิฬกาทิโทสรหิตํ. ฉุทฺธนฺติ อมฺม เอวรูปํ มม มุขํ อทฺธา อิทานิ ขตฺติเยหิ ฉฑฺฑิตํ วเน ¶ อรฺเ สฺสตีติ ปริเทวติ. อสิเตติ กาฬเก. เวลฺลิตคฺเคติ อุนฺนตคฺเค. สีวถิกายาติ สุสานมฺหิ. ปริกฑฺฒิสฺสนฺตีติ เอวรูเป มม เกเส มนุสฺสมํสขาทกา คิชฺฌา ปาเทหิ ปหริตฺวา นูน ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ. คยฺห ธงฺโก คจฺฉติ เยนกามนฺติ อมฺม มม เอวรูปํ พาหํ นูน ธงฺโก คเหตฺวา ลฺุชิตฺวา ขาทนฺโต เยนกามํ คจฺฉิสฺสติ.
ตาลูปนิเภติ สุวณฺณตาลผลสทิเส. กาสิกจนฺทเนนาติ สุขุมจนฺทเนน นิเสวิเต. ถเนสุ เมติ อมฺม มม สุสาเน ปติตาย เอวรูเป ถเน ทิสฺวา มุเขน ฑํสิตฺวา เตสุ เม ถเนสุ อตฺตโน ตนุโช มาตุ ตรุณปุตฺโต วิย นูน สิงฺคาโล ลมฺพิสฺสติ. โสณินฺติ กฏึ. สุโกฏฺฏิตนฺติ โคหนุเกน ปหริตฺวา สุวฑฺฒิตํ. อวตฺถนฺติ ฉฑฺฑิตํ. ภกฺขยิตฺวาติ อมฺม เอเต เอตฺตกา นูน มม มํสํ ขาทิตฺวา อชรา ภวิสฺสนฺติ.
สเจ มํสานิ หรึสูติ อมฺม สเจ เต ขตฺติยา มยึ ปฏิพทฺธจิตฺตา มม มํสานิ หเรยฺยุํ, อถ ตุมฺเห อฏฺีนิ ยาจิตฺวา อนุปเถ ทหาถนํ, ชงฺฆมคฺคมหามคฺคานํ อนฺตเร ทเหยฺยาถาติ วทติ. เขตฺตานีติ อมฺม มม ฌาปิตฏฺาเน มาลาทิวตฺถูนิ กาเรตฺวา เอตฺถ เอเตสุ เขตฺเตสุ กณิการรุกฺเข โรปย. หิมจฺจเยติ หิมปาตาติกฺกเม ผคฺคุณมาเส. สเรยฺยาถาติ เตสํ ปุปฺผานํ สุวณฺณจงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา อูรูสุ เปตฺวา มม ธีตา ปภาวตี เอวํวณฺณาติ สเรยฺยาถ.
อิติ ¶ สา มรณภยตชฺชิตา มาตุ สนฺติเก วิลปิ. มทฺทราชาปิ ‘‘ผรสฺุจ คณฺฑิกฺจ คเหตฺวา โจรฆาตโก อิเธว อาคจฺฉตู’’ติ อาณาเปสิ. ตสฺส อาคมนํ สกลราชเคเห ปากฏํ อโหสิ. อถสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ปภาวติยา มาตา อุฏฺายาสนา โสกสมปฺปิตา รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺสา มาตา อุทฏฺาสิ, ขตฺติยา เทววณฺณินี;
ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุทฏฺาสีติ อาสนา อุฏฺาย รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา อฏฺาสิ. ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจาติ อนฺเตปุรมฺหิ อลงฺกตมหาตเล รฺโ ปุรโต นิกฺขิตฺตํ ผรสฺุจ คณฺฑิกฺจ ทิสฺวา วิลปนฺตี คาถมาห –
‘‘อิมินา ¶ นูน อสินา, สุสฺํ ตนุมชฺฌิมํ;
ธีตรํ มทฺท หนฺตฺวาน, ขตฺติยานํ ปทสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ อสินาติ ผรสุํ สนฺธายาห. โส หิ อิมสฺมึ าเน อสิ นาม ชาโต. สุสฺํ ตนุมชฺฌิมนฺติ สุฏฺุ สฺาตํ ตนุมชฺฌิมํ.
อถ นํ ราชา สฺาเปนฺโต อาห – ‘‘เทวิ, กึ กเถสิ, ตว ธีตา สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชานํ ‘วิรูโป’ติ ฉฑฺเฑตฺวา คตมคฺเค ปทวลฺเช อวินฏฺเเยว มจฺจุํ นลาเฏนาทาย อาคตา, อิทานิ อตฺตโน รูปํ นิสฺสาย อีทิสํ ผลํ ลภตู’’ติ. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ธีตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วิลปนฺตี อาห –
‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก;
สาชฺช โลหิตสฺฉนฺนา, คจฺฉสิ ยมสาธนํ.
‘‘เอวมาปชฺชตี โปโส, ปาปิยฺจ นิคจฺฉติ;
โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ อตฺถทสฺสินํ.
‘‘สเจ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ชาตํ ขตฺติยํ, สุวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตํ าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขยํ.
‘‘ยตฺถสฺสุ ¶ เภรี นทติ, กฺุชโร จ นิกูชติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต.
‘‘อสฺโส จ สิสติ ทฺวาเร, กุมาโร อุปโรทติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, โกกิลาภินิกูชิเต;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปุตฺติเกติ ตํ อาลปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺม, อิธ กึ กริสฺสสิ, สามิกสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, มา รูปมเทน มชฺชีติ เอวํ ยาจนฺติยาปิ เม วจนํ น อกาสิ, สา ตฺวํ อชฺช โลหิตสฺฉนฺนา คจฺฉสิ ยมสาธนํ, มจฺจุราชสฺส ภวนํ ¶ คมิสฺสสีติ. ปาปิยฺจาติ อิโต ปาปตรฺจ นิคจฺฉติ. สเจ จ อชฺช ธาเรสีติ, อมฺม, สเจ ตฺวํ จิตฺตสฺส วสํ อคนฺตฺวา กุสนรินฺทํ ปฏิจฺจ ลทฺธํ อตฺตโน รูเปน สทิสํ จารุทสฺสนํ กุมารํ อชฺช ธารยิสฺสสิ. ยมกฺขยนฺติ เอวํ สนฺเต ยมนิเวสนํ น คจฺเฉยฺยาสิ. ตโต ยมฺหิ ขตฺติยกุเล อยํ วิภูติ, ตมฺหา นานาเภริสทฺเทน เจว มตฺตวารณโกฺจนาเทน จ นินฺนาทิตา กุสาวตีราชกุลา กึ นุ สุขตรํ ทิสฺวา อิธาคตาสีติ อตฺโถ. สิสตีติ หสติ. กุมาโรติ สุสิกฺขิโต คนฺธพฺพกุมาโร. อุปโรทตีติ นานาตูริยานิ คเหตฺวา อุปหารํ กโรติ. โกกิลาภินิกูชิเตติ กุสราชกุเล สายํ ปาโต ปวตฺตนจฺจคีตวาทิตูปหารํ ปฏิปฺผรนฺตี วิย โกกิเลหิ อภินิกูชิเต.
อิติ สาปิ เอตฺตกาหิ คาถาหิ ตาย สทฺธึ สลฺลปิตฺวา ‘‘สเจ อชฺช กุสนรินฺโท อิธ อสฺส, อิเม สตฺต ราชาโน ปลาเปตฺวา มม ธีตรํ ทุกฺขา ปโมเจตฺวา อาทาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘กหํ นุ โข สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย โน ทุกฺขา ปโมจเย’’ติ.
ตตฺถ โสฬารปฺาโณติ อุฬารปฺโ.
ตโต ¶ ปภาวตี ‘‘มม มาตุ กุสสฺส วณฺณํ ภณนฺติยา มุขํ นปฺปโหติ, อาจิกฺขิสฺสามิ ตาวสฺสา ตสฺส อิเธว อาฬาริกกมฺมํ กตฺวา วสนภาว’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อิเธว โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย เต สพฺเพ วธิสฺสตี’’ติ.
อถสฺสา มาตา ‘‘อยํ มรณภยภีตา วิปฺปลปตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อุมฺมตฺติกา ¶ นุ ภณสิ, อนฺธพาลา ปภาสสิ;
กุโส เจ อาคโต อสฺส, กึ น ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ อนฺธพาลาติ สมฺมูฬฺหา อฺาณา หุตฺวา. กึ น ชาเนมูติ เกน การเณน ตํ น ชาเนยฺยาม. โส หิ อนฺตรามคฺเค ิโตว อมฺหากํ สาสนํ เปเสยฺย, สมุสฺสิตทฺธชา จตุรงฺคินีเสนา ปฺาเยถ, ตฺวํ ปน มรณภเยน กเถสีติ.
สา ¶ เอวํ วุตฺเต ‘‘น เม มาตา สทฺทหติ, ตสฺส อิธาคนฺตฺวา สตฺต มาเส วสนภาวํ น ชานาติ, ทสฺเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา มาตรํ หตฺเถ คเหตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสนฺตี คาถมาห –
‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารีปุรมนฺตเร;
ทฬฺหํ กตฺวาน สํเวลฺลึ, กุมฺภึ โธวติ โอณโต’’ติ.
ตตฺถ กุมารีปุรมนฺตเรติ วาตปาเน ิตา ตว ธีตานํ กุมารีนํ วสนฏฺานนฺตเร นํ โอโลเกหิ. สํเวลฺลินฺติ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา กุมฺภึ โธวติ.
โส กิร ตทา ‘‘อชฺช เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อทฺธา มรณภยตชฺชิตา, ปภาวตี, มม อาคตภาวํ กเถสฺสติ, ภาชนานิ โธวิตฺวา ปฏิสาเมสฺสามี’’ติ อุทกํ อาหริตฺวา ภาชนานิ โธวิตุํ อารภิ. อถ นํ มาตา ปริภาสนฺตี คาถมาห –
‘‘เวณี ตฺวมสิ จณฺฑาลี, อทูสิ กุลคนฺธินี;
กถํ มทฺทกุเล ชาตา, ทาสํ กยิราสิ กามุก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวณีติ ตจฺฉิกา. อทูสิ กุลคนฺธินีติ อุทาหุ ตฺวํ กุลทูสิกา. กามุกนฺติ กถํ นาม ตฺวํ เอวรูเป กุเล ชาตา อตฺตโน สามิกํ ทาสํ กเรยฺยาสีติ.
ตโต ปภาวตี ‘‘มม มาตา อิมสฺส มํ นิสฺสาย เอวํ วสนภาวํ น ชานาติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อิตรํ คาถมาห –
‘‘นมฺหิ ¶ เวณี น จณฺฑาลี, น จมฺหิ กุลคนฺธินี;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสี’’ติ.
ตตฺถ โอกฺกากปุตฺโตติ, อมฺม, เอส โอกฺกากปุตฺโต, ตฺวํ ปน ‘‘ทาโส’’ติ มฺสิ, กสฺมา นํ อหํ ‘‘ทาโส’’ติ กเถสฺสามีติ.
อิทานิสฺส ยสํ วณฺเณนฺตี อาห –
‘‘โย พฺราหฺมณสหสฺสานิ, สทา โภเชติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
ยสฺส ¶ นาคสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส อสฺสสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส รถสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ;
ยสฺส อุสภสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส เธนุสหสฺสานิ, สทา ทุหนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสี’’ติ.
เอวํ ตาย ปฺจหิ คาถาหิ มหาสตฺตสฺส ยโส วณฺณิโต. อถสฺสา มาตา ‘‘อยํ อสมฺภิตา กถํ กเถติ, อทฺธา เอวเมต’’นฺติ สทฺทหิตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส เวเคน ปภาวติยา สนฺติกํ ¶ คนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, อมฺม, กุสราชา อิธาคโต’’ติ. ‘‘อาม ตาต, อชฺชสฺส สตฺต มาสา อติกฺกนฺตา ตว ธีตานํ อาฬาริกตฺตํ กโรนฺตสฺสา’’ติ. โส ตสฺสา อสทฺทหนฺโต ขุชฺชํ ปุจฺฉิตฺวา ยถาภูตํ สุตฺวา ธีตรํ ครหนฺโต คาถมาห –
‘‘ตคฺฆ ¶ เต ทุกฺกฏํ พาเล, ยํ ขตฺติยํ มหพฺพลํ;
นาคํ มณฺฑูกวณฺเณน, น ตํ อกฺขาสิธาคต’’นฺติ.
ตตฺถ ตคฺฆาติ เอกํเสเนว.
โส ธีตรํ ครหิตฺวา เวเคน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถาโร อฺชลึ ปคฺคยฺห อตฺตโน อจฺจยํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘อปราธํ มหาราช, ตฺวํ โน ขม รเถสภ;
ยํ ตํ อฺาตเวเสน, นาฺาสิมฺหา อิธาคต’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ ผรุสํ วกฺขามิ, อิเธวสฺส หทยํ ผลิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภาชนนฺตเร ิโตว อิตรํ คาถมาห –
‘‘มาทิสสฺส น ตํ ฉนฺนํ, โยหํ อาฬาริโก ภเว;
ตฺวฺเว เม ปสีทสฺสุ, นตฺถิ เต เทว ทุกฺกฏ’’นฺติ.
ราชา ตสฺส สนฺติกา ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปภาวตึ ปกฺโกสาเปตฺวา ขมาปนตฺถาย เปเสตุํ คาถมาห –
‘‘คจฺฉ ¶ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ;
ขมาปิโต กุโส ราชา, โส เต ทสฺสติ ชีวิต’’นฺติ.
สา ปิตุ วจนํ สุตฺวา ภคินีหิ เจว ปริจาริกาหิ จ ปริวุตา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โสปิ กมฺมการเวเสน ิโตว ตสฺสา อตฺตโน สนฺติกํ อาคมนํ ตฺวา ‘‘อชฺช ปภาวติยา มานํ ภินฺทิตฺวา ปาทมูเล นํ กลเล นิปชฺชาเปสฺสามี’’ติ สพฺพํ อตฺตนา อาภตํ อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา ขลมณฺฑลมตฺตํ านํ มทฺทิตฺวา เอกกลลํ อกาสิ. สา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนา ตํ ขมาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปิตุสฺส ¶ ¶ วจนํ สุตฺวา, เทววณฺณี ปภาวตี;
สิรสา อคฺคหี ปาเท, กุสราชํ มหพฺพล’’นฺติ.
ตตฺถ สิรสาติ สิรสา นิปติตฺวา กุสราชานํ ปาเท อคฺคเหสีติ.
คเหตฺวา จ ปน นํ ขมาเปนฺตี ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ยามา รตฺโย อติกฺกนฺตา, ตามา เทว ตยา วินา;
วนฺเท เต สิรสา ปาเท, มา เม กุชฺฌ รเถสภ.
‘‘สพฺพํ เต ปฏิชานามิ, มหาราช สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานาย, วจนํ เม น กาหสิ;
อิทานิ มํ ตาโต หนฺตฺวา, ขตฺติยานํ ปทสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ รตฺโยติ รตฺติโย. ตามาติ ตา อิมา สพฺพาปิ ตยา วินา อติกฺกนฺตา. สพฺพํ เต ปฏิชานามีติ, มหาราช, เอตฺตกํ กาลํ มยา ตว อปฺปิยเมว กตํ, อิทํ เต อหํ สพฺพํ ปฏิชานามิ, อปรมฺปิ สุโณหิ เม, อิโต ปฏฺายาหํ ปุน ตุยฺหํ อปฺปิยํ น กริสฺสามิ. เอวํ เจติ สเจ เอวํ ยาจมานาย มม ตฺวํ วจนํ น กริสฺสสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สจาหํ ‘อิมํ ตฺวฺเจว ชานิสฺสสี’ติ วกฺขามิ, หทยมสฺสา ผลิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘เอวํ เต ยาจมานาย, กึ น กาหามิ เต วโจ;
วิกุทฺโธ ตฺยสฺมิ กลฺยาณิ, มา ตฺวํ ภายิ ปภาวติ.
‘‘สพฺพํ ¶ เต ปฏิชานามิ, ราชปุตฺติ สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘ตว ¶ กามา หิ สุสฺโสณิ, ปหุ ทุกฺขํ ติติกฺขิสํ;
พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา, นยิตุํ ตํ ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ กึ น กาหามีติ กึการณา ตว วจนํ น กริสฺสามิ. วิกุทฺโธ ตฺยสฺมีติ วิกุทฺโธ นิกฺโกโป เต อสฺมึ. สพฺพํ เตติ วิกุทฺธภาวฺจ อิทานิ อปฺปิยกรณฺจ อุภยํ เต อิทํ สพฺพเมว ปฏิชานามิ. ตว กามาติ ตว ¶ กาเมน ตํ อิจฺฉมาโน. ติติกฺขิสนฺติ อธิวาเสมิ. พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา นยิตุํ ตนฺติ พหุมทฺทราชกุลํ หนิตฺวา พลกฺกาเรน ตํ เนตุํ สมตฺโถติ.
อถ โส สกฺกสฺส เทวรฺโ ปริจาริกํ วิย ตํ อตฺตโน ปริจาริกํ ทิสฺวา ขตฺติยมานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยิ กิร ธรมาเนเยว มม ภริยํ อฺเ คเหตฺวา คมิสฺสนฺตี’’ติ สีโห วิย ราชงฺคเณ วิชมฺภมาโน ‘‘สกลนครวาสิโน เม อาคตภาวํ ชานนฺตู’’ติ วคฺคนฺโต นทนฺโต เสเฬนฺโต อปฺโผเฏนฺโต ‘‘อิทานิ เต ชีวคฺคาหํ คเหสฺสามิ, รถาทโย เม โยเชนฺตู’’ติ อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, นานาจิตฺเต สมาหิเต;
อถ ทกฺขถ เม เวคํ, วิธมนฺตสฺส สตฺตโว’’ติ.
ตตฺถ นานาจิตฺเตติ นานาลงฺการวิจิตฺเต. สมาหิเตติ อสฺเส สนฺธาย วุตฺตํ, สุสิกฺขิเต นิพฺพิเสวเนติ อตฺโถ. อถ ทกฺขถ เม เวคนฺติ อถ เม ปรกฺกมํ ปสฺสิสฺสถาติ.
สตฺตูนํ คณฺหนํ นาม มยฺหํ ภาโร, คจฺฉ ตฺวํ นฺหตฺวา อลงฺกริตฺวา ปาสาทํ อารุหาติ ตํ อุยฺโยเชสิ. มทฺทราชาปิสฺส ปริหารกรณตฺถํ อมจฺเจ ปหิณิ. เต ตสฺส มหานสทฺวาเรเยว สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา กปฺปเก อุปฏฺเปสุํ. โส กตมสฺสุกมฺโม สีสํนฺหาโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อมจฺจาทีหิ ปริวุโต ‘‘ปาสาทํ อภิรุหิสฺสามี’’ติ ทิสา วิโลเกตฺวา อปฺโผเฏสิ. โอโลกิตโอโลกิตฏฺานํ วิกมฺปิ. โส ‘‘อิทานิ เม ปรกฺกมํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ อาห. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ตฺจ ตตฺถ อุทิกฺขึสุ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร;
วิชมฺภมานํ สีหํว, โผเฏนฺตํ ทิคุณํ ภุช’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ ¶ – ตฺจ ตตฺถ วิชมฺภนฺตํ อปฺโผเฏนฺตํ รฺโ อนฺเตปุเร วาตปานานิ วิวริตฺวา อิตฺถิโย อุทิกฺขึสูติ.
อถสฺส มทฺทราชา กตอาเนฺชการณํ อลงฺกตวรวารณํ เปเสสิ. โส สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ หตฺถิกฺขนฺธํ อารุยฺห ‘‘ปภาวตึ อาเนถา’’ติ ตมฺปิ ปจฺฉโต นิสีทาเปตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ปาจีนทฺวาเรน ¶ นิกฺขมิตฺวา ปรเสนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อหํ กุสราชา, ชีวิตตฺถิกา อุเรน นิปชฺชนฺตู’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตุมทฺทนํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘หตฺถิกฺขนฺธฺจ อารุยฺห, อาโรเปตฺวา ปภาวตึ;
สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นที กุโส.
‘‘ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, สีหสฺเสวิตเร มิคา;
ขตฺติยา วิปลายึสุ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺติ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘ตสฺมึ สงฺคามสีสสฺมึ, ปสฺสิตฺวา หฏฺมานโส;
กุสสฺส รฺโ เทวินฺโท, อทา เวโรจนํ มณึ.
‘‘โส ตํ วิชฺฌิตฺวา สงฺคามํ, ลทฺธา เวโรจนํ มณึ;
หตฺถิกฺขนฺธคโต ราชา, ปาเวกฺขิ นครํ ปุรํ.
‘‘ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาน, พนฺธิตฺวา สตฺต ขตฺติเย;
สสุรสฺสูปนาเมสิ, อิเม เต เทว สตฺตโว.
‘‘สพฺเพว เต วสํ คตา, อมิตฺตา วิหตา ตว;
กามํ กโรหิ เต ตยา, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’ติ.
ตตฺถ ¶ วิปลายึสูติ สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา วิปลฺลตฺถจิตฺตา ภิชฺชึสุ. กุสสทฺทภยฏฺฏิตาติ กุสรฺโ สทฺทํ นิสฺสาย ชาเตน ภเยน อุปทฺทุตา มูฬฺหจิตฺตา. อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺตีติ อฺมฺํ ฉินฺทนฺติ มทฺทนฺติ. ‘‘ภินฺทึสู’’ติปิ ปาโ. ตสฺมินฺติ เอวํ โพธิสตฺตสฺส สทฺทสวเนเนว สงฺคาเม ภินฺเน ตสฺมึ สงฺคามสีเส ตํ มหาสตฺตสฺส ปรกฺกมํ ปสฺสิตฺวา ตุฏฺหทโย สกฺโก เวโรจนํ นาม มณิกฺขนฺธํ ตสฺส อทาสิ. นครํ ปุรนฺติ นครสงฺขาตํ ปุรํ. พนฺธิตฺวาติ เตสฺเว อุตฺตริ สาฏเกน ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา. กามํ กโรหิ เต ตยาติ ตฺวํ อตฺตโน กามํ อิจฺฉํ รุจึ กโรหิ, เอเต หิ ตยา ทาสา กตาเยวาติ.
‘‘ตุยฺเหว สตฺตโว เอเต, น หิ เต มยฺห สตฺตโว;
ตฺวฺเว โน มหาราช, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’ติ.
ตตฺถ ตฺวฺเว โนติ, มหาราช, ตฺวํเยว อมฺหากํ อิสฺสโรติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘กึ อิเมหิ มาริเตหิ, มา เตสํ อาคมนํ นิรตฺถกํ โหตุ, ปภาวติยา กนิฏฺา สตฺต มทฺทราชธีตโร อตฺถิ, ตา เนสํ ทาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อิมา เต ธีตโร สตฺต, เทวกฺูปมา สุภา;
ททาหิ เนสํ เอเกกํ, โหนฺตุ ชามาตโร ตวา’’ติ.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘อมฺหากฺเจว ตาสฺจ, ตฺวํ โน สพฺเพสมิสฺสโร;
ตฺวฺเว โน มหาราช, เทหิ เนสํ ยทิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ตฺวํ โน สพฺเพสนฺติ, มหาราช กุสนรินฺท, กึ วเทสิ, ตฺวฺเว เอเตสฺจ สตฺตนฺนํ ราชูนํ มมฺจ อิมาสฺจ สพฺเพสํ โน อิสฺสโร. ยทิจฺฉสีติ ยทิ อิจฺฉสิ, ยสฺส วา ยํ ทาตุํ อิจฺฉสิ, ตสฺส ตํ เทหีติ.
เอวํ วุตฺเต โส ตา สพฺพาปิ อลงฺการาเปตฺวา เอเกกสฺส รฺโ เอเกกํ อทาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปฺจ คาถาโย อภาสิ –
‘‘เอกเมกสฺส เอเกกํ, อทา สีหสฺสโร กุโส;
ขตฺติยานํ ตทา เตสํ, รฺโ มทฺทสฺส ธีตโร.
‘‘ปีณิตา เตน ลาเภน, ตุฏฺา สีหสฺสเร กุเส;
สกรฏฺานิ ปายึสุ, ขตฺติยา สตฺต ตาวเท.
‘‘ปภาวติฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ สุภํ;
กุสาวตึ กุโส ราชา, อคมาสิ มหพฺพโล.
‘‘ตฺยสฺสุ เอกรเถ ยนฺตา, ปวิสนฺตา กุสาวตึ;
สมานา วณฺณรูเปน, นาฺมฺาติโรจิสุํ.
‘‘มาตา ¶ ปุตฺเตน สํคจฺฉิ, อุภโย จ ชยมฺปตี;
สมคฺคา เต ตทา อาสุํ, ผีตํ ธรณิมาวสุ’’นฺติ.
ตตฺถ ปีณิตาติ สนฺตปฺปิตา. ปายึสูติ อิทานิ อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถาติ กุสนรินฺเทน โอวทิตา อคมํสุ. อคมาสีติ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รฏฺํ ¶ คมิสฺสามา’’ติ สสุรํ อาปุจฺฉิตฺวา คโต. เอกรเถ ยนฺตาติ ทฺเวปิ เอกรถํ อภิรุยฺห คจฺฉนฺตา. สมานา วณฺณรูเปนาติ วณฺเณน จ รูเปน จ สมานา หุตฺวา. นาฺมฺาติโรจิสุนฺติ เอโก เอกํ นาติกฺกมิ. มณิรตนานุภาเวน กิร มหาสตฺโต อภิรูโป อโหสิ สุวณฺณวณฺโณ โสภคฺคปฺปตฺโต, โส กิร ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตนิสฺสนฺเทน พุทฺธปฏิมากรณนิสฺสนฺเทน จ เอวํ เตชวนฺโต อโหสิ. สํคจฺฉีติ อถสฺส มาตา มหาสตฺตสฺส อาคมนํ สุตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาสตฺตสฺส พหุํ ปณฺณาการํ อาทาย ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สมาคจฺฉิ. โสปิ มาตรา สทฺธึเยว นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สตฺตาหํ ฉณกีฬํ กีฬิตฺวา อลงฺกตปาสาทตลํ อภิรุหิ. เตปิ อุโภ ชยมฺปติกา สมคฺคา อเหสุํ, ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ สมคฺคา สมฺโมทมานา ผีตํ ธรณึ อชฺฌาวสึสูติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, กนิฏฺโ อานนฺโท, ขุชฺชา ขุชฺชุตฺตรา, ปภาวตี ราหุลมาตา, ปริสา พุทฺธปริสา, กุสราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กุสชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๒] ๒. โสณนนฺทชาตกวณฺณนา
เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สามชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๒๙๖ อาทโย) วตฺถุสทิสํ. ตทา ปน สตฺถา ‘‘มา, ภิกฺขเว, อิมํ ภิกฺขุํ อุชฺฌายิตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ ลภมานาปิ ตํ อคฺคเหตฺวา มาตาปิตโร โปสึสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสี พฺรหฺมวฑฺฒนํ นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ มโนโช นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตตฺถ อฺตโร อสีติโกฏิวิภโว พฺราหฺมณมหาสาโล อปุตฺตโก อโหสิ. ตสฺส พฺราหฺมณี เตเนว ‘‘โภติ ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติ วุตฺตา ปตฺเถสิ. อถ โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตสฺส จสฺส ‘‘โสณกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล อฺโปิ สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺสาเยว กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ตสฺส ชาตสฺส ‘‘นนฺทกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. เตสํ อุคฺคหิตเวทานํ สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺตานํ วยปฺปตฺตานํ รูปสมฺปทํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ อามนฺเตตฺวา ‘‘โภติ ปุตฺตํ โสณกุมารํ ฆรพนฺธเนน พนฺธิสฺสามา’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุตฺตสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขิ ¶ . โส ‘‘อลํ, อมฺม, มยฺหํ ฆราวาเสน, อหํ ยาวชีวํ ตุมฺเห ปฏิชคฺคิตฺวา ตุมฺหากํ อจฺจเยน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. สา พฺราหฺมณสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตาปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา นนฺทกุมารํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เตน หิ ตฺวํ กุฏุมฺพํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ วตฺวา ‘‘นาหํ ภาตรา ฉฑฺฑิตเขฬํ สีเสน อุกฺขิปามิ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ภาตราว สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วุตฺเต เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิเม ทฺเว เอวํ ตรุณาว กาเม ปชหนฺติ, กิมงฺคํ ปน มยํ, สพฺเพเยว ปพฺพชิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ตาตา ¶ , กึ โว อมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชฺชาย, อิทาเนว สพฺเพ มยํ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ รฺโ อาโรเจตฺวา สพฺพํ ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา ทาสชนํ ภุชิสฺสํ กตฺวา าตีนํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา จตฺตาโรปิ ชนา พฺรหฺมวฑฺฒนนครา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตปเทเส ปฺจปทุมสฺฉนฺนํ สรํ นิสฺสาย รมณีเย วนสณฺเฑ อสฺสมํ มาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วสึสุ. อุโภปิ ภาตโร มาตาปิตโร ปฏิชคฺคึสุ, เตสํ ปาโตว ทนฺตกฏฺฺจ มุขโธวนฺจ ทตฺวา ปณฺณสาลฺจ ปริเวณฺจ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตฺวา อรฺโต มธุรผลาผลานิ อาหริตฺวา มาตาปิตโร ขาทาเปนฺติ, อุณฺเหน วา สีเตน วา วารินา นฺหาเปนฺติ, ชฏา โสเธนฺติ, ปาทปริกมฺมาทีนิ เตสํ กโรนฺติ.
เอวํ ¶ อทฺธาเน คเต นนฺทปณฺฑิโต ‘‘มยา อาภตผลาผลาเนว ปมํ มาตาปิตโร ขาทาเปสฺสามี’’ติ ปุรโต คนฺตฺวา หิยฺโย จ ปรหิยฺโย จ คหิตฏฺานโต ยานิ วา ตานิ วา ปาโตว อาหริตฺวา มาตาปิตโร ขาทาเปสิ. เต ตานิ ขาทิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถิกา ภวนฺติ. โสณปณฺฑิโต ปน ทูรํ คนฺตฺวา มธุรมธุรานิ สุปกฺกสุปกฺกานิ อาหริตฺวา อุปนาเมสิ. อถ นํ, ‘‘ตาต, กนิฏฺเน เต อาภตานิ มยํ ปาโตว ขาทิตฺวา อุโปสถิกา ชาตา, น อิทานิ โน อตฺโถ’’ติ วทนฺติ. อิติ ตสฺส ผลาผลานิ ปริโภคํ น ลภนฺติ วินสฺสนฺติ, ปุนทิวเสสุปิ ตเถวาติ ¶ . เอวํ โส ปฺจาภิฺตาย ทูรํ คนฺตฺวาปิ อาหรติ, เต ปน น ขาทนฺติ.
อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มาตาปิตโร เม สุขุมาลา, นนฺโท จ ยานิ วา ตานิ วา อปกฺกทุปฺปกฺกานิ ผลาผลานิ อาหริตฺวา ขาทาเปติ, เอวํ สนฺเต อิเม น จีรํ ปวตฺติสฺสนฺติ, วาเรสฺสามิ น’’นฺติ. อถ นํ โส อามนฺเตตฺวา ‘‘นนฺท, อิโต ปฏฺาย ผลาผลํ อาหริตฺวา มมาคมนํ ปฏิมาเนหิ, อุโภปิ เอกโตว ขาทาเปสฺสามา’’ติ อาห. โส เอวํ วุตฺเตปิ อตฺตโน ปฺุํ ปจฺจาสีสนฺโต น ตสฺส วจนมกาสิ. มหาสตฺโต ‘‘นนฺโท มม วจนํ อกโรนฺโต อยุตฺตํ กโรติ, ปลาเปสฺสามิ นํ, ตโต เอกโกว มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นนฺท, ตฺวํ อโนวาทโก ปณฺฑิตานํ วจนํ น กโรสิ, อหํ เชฏฺโ, มาตาปิตโร มเมว ภาโร, อหเมว เนสํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตฺวํ อิธ วสิตุํ น ลจฺฉสิ, อฺตฺถ ยาหี’’ติ ตสฺส อจฺฉรํ ปหริ.
โส เตน ปลาปิโต ตสฺส สนฺติเก าตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ วนฺทิตฺวา มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กสิณํ โอโลเกตฺวา ตํ ทิวสเมว ¶ ปฺจ อภิฺาโย อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สีเนรุปาทโต รตนวาลุกา อาหริตฺวา มม ภาตุ ปณฺณสาลาย ปริเวเณ โอกิริตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ, อโนตตฺตโต อุทกํ อาหริตฺวา มม ภาตุ ปณฺณสาลาย ปริเวเณ โอสิฺจิตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ, สเจ เม ภาตรํ เทวตานํ วเสน ขมาเปยฺยํ, จตฺตาโร จ มหาราชาโน สกฺกฺจ อาเนตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ ¶ , สกลชมฺพุทีเป มโนชํ อคฺคราชานํ อาทึ กตฺวา ราชาโน อาเนตฺวา ขมาเปสฺสามิ, เอวํ สนฺเต มม ภาตุ คุโณ สกลชมฺพุทีเป อวตฺถริตฺวา คมิสฺสติ, จนฺทิมสูริโย วิย ปฺายิสฺสตี’’ติ. โส ตาวเทว อิทฺธิยา คนฺตฺวา พฺรหฺมวฑฺฒนนคเร ตสฺส รฺโ นิเวสนทฺวาเร โอตริตฺวา ิโต ‘‘เอโก กิร ¶ โว ตาปโส ทฏฺุกาโม’’ติ รฺโ อาโรจาเปสิ. ราชา ‘‘กึ ปพฺพชิตสฺส มยา ทิฏฺเน, อาหารตฺถาย อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ภตฺตํ ปหิณิ, โส ภตฺตํ น อิจฺฉิ. ตณฺฑุลํ ปหิณิ, ตณฺฑุลํ น อิจฺฉิ. วตฺถานิ ปหิณิ, วตฺถานิ น อิจฺฉิ. ตมฺพูลํ ปหิณิ, ตมฺพูลํ น อิจฺฉิ. อถสฺส สนฺติเก ทูตํ เปเสสิ, ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ. โส ทูเตน ปุฏฺโ ‘‘ราชานํ อุปฏฺหิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘พหู มม อุปฏฺากา, อตฺตโนว ตาปสธมฺมํ กโรตู’’ติ เปเสสิ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อตฺตโน พเลน สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามี’’ติ อาห.
ตํ สุตฺวา ราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ปณฺฑิตา, กิฺจิ อุปายํ ชานิสฺสนฺตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห กิร มยฺหํ สกลชมฺพุทีปรชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม มหาราชา’’ติ. ‘‘กถํ คณฺหิสฺสถา’’ติ? ‘‘มหาราช, อนฺตมโส ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ตว ธนจฺเฉทํ อกตฺวา อตฺตโน อิทฺธิยาว คเหตฺวา ทสฺสามิ, อปิจ เกวลํ ปปฺจํ อกตฺวา อชฺเชว นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา เสนงฺคปริวุโต นครา นิกฺขมิ. สเจ เสนาย อุณฺหํ โหติ, นนฺทปณฺฑิโต อตฺตโน อิทฺธิยา ฉายํ กตฺวา สีตํ กโรติ, เทเว วสฺสนฺเต เสนาย อุปริ วสฺสิตุํ น เทติ, สีตํ วา อุณฺหํ วา วาเรติ, มคฺเค ขาณุกณฺฏกาทโย สพฺพปริสฺสเย อนฺตรธาเปติ, มคฺคํ กสิณมณฺฑลํ วิย สมํ กตฺวา สยํ อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน เสนาย ปริวุโต คจฺฉติ.
เอวํ เสนํ อาทาย ปมํ โกสลรฏฺํ คนฺตฺวา นครสฺสาวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา ‘‘ยุทฺธํ วา โน เทตุ เสตจฺฉตฺตํ วา’’ติ โกสลรฺโ ทูตํ ปาเหสิ. โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘กึ อหํ น ราชา’’ติ ‘‘ยุทฺธํ ทมฺมี’’ติ เสนาย ปุรกฺขโต นิกฺขมิ. ทฺเว ¶ เสนา ยุชฺฌิตุํ อารภึสุ ¶ . นนฺทปณฺฑิโต ทฺวินฺนมฺปิ อนฺตเร อตฺตโน นิสีทนํ อชินจมฺมํ มหนฺตํ กตฺวา ปสาเรตฺวา ทฺวีหิปิ ¶ เสนาหิ ขิตฺตสเร จมฺเมเนว สมฺปฏิจฺฉิ. เอกเสนายปิ โกจิ กณฺเฑน วิทฺโธ นาม นตฺถิ, หตฺถคตานํ ปน กณฺฑานํ ขเยน ทฺเวปิ เสนา นิรุสฺสาหา อฏฺํสุ. นนฺทปณฺฑิโต มโนชราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ อสฺสาเสตฺวา โกสลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, มา ภายิ, นตฺถิ เต ปริปนฺโถ, ตว รชฺชํ ตเวว ภวิสฺสติ, เกวลํ มโนชรฺโ วสวตฺตี โหหี’’ติ อาห. โส ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ มโนชสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘มหาราช, โกสลราชา เต วเส วตฺตติ, อิมสฺส รชฺชํ อิมสฺเสว โหตู’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ทฺเว เสนา อาทาย องฺครฏฺํ คนฺตฺวา องฺคํ คเหตฺวา ตโต มคธรฏฺนฺติ เอเตนุปาเยน สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ตโต เตหิ ปริวุโต พฺรหฺมวฑฺฒนนครเมว คโต. รชฺชํ คณฺหนฺโต ปเนส สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ อุปริ สตฺตทิวสาธิเกหิ สตฺตมาเสหิ คณฺหิ. โส เอเกกราชธานิโต นานปฺปการํ ขชฺชโภชนํ อาหราเปตฺวา เอกสตราชาโน คเหตฺวา เตหิ สทฺธึ สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิ.
นนฺทปณฺฑิโต ‘‘ยาว ราชา สตฺตาหํ อิสฺสริยสุขํ อนุโภติ, ตาวสฺส อตฺตานํ น ทสฺเสสฺสามี’’ติ อุตฺตรกุรุมฺหิ ปิณฺฑาย จริตฺวา หิมวนฺเต กฺจนคุหาทฺวาเร สตฺตาหํ วสิ. มโนโชปิ สตฺตเม ทิวเส อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ยโส น มยฺหํ มาตาปิตูหิ, น อฺเหิ ทินฺโน, นนฺทตาปสํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน, ตํ โข ปน เม อปสฺสนฺตสฺส อชฺช สตฺตโม ทิวโส, กหํ นุ โข เม ยสทายโก’’ติ นนฺทปณฺฑิตํ สริ. โส ตสฺส อนุสฺสรณภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา ปุรโต อากาเส อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมสฺส ตาปสสฺส เทวตาภาวํ วา มนุสฺสภาวํ วา น ชานามิ, สเจ เอส ¶ มนุสฺโส ภเวยฺย, สกลชมฺพุทีปรชฺชํ เอตสฺเสว ทสฺสามิ. อถ เทโว, สกฺการมสฺส กริสฺสามี’’ติ. โส ตํ วีมํสนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เทวตา นุติ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สภาวเมว กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘นาปิ ¶ ¶ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, เอวํ ชานาหิ ภารธา’’ติ.
ตตฺถ ภารธาติ รฏฺภารธาริตาย นํ เอวํ อาลปติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘มนุสฺสภูโต กิรายํ มยฺหํ เอวํ พหุปกาโร, มหนฺเตน ยเสน นํ สนฺตปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘กตรูปมิทํ โภโต, เวยฺยาวจฺจํ อนปฺปกํ;
เทวมฺหิ วสฺสมานมฺหิ, อโนวสฺสํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต วาตาตเป โฆเร, สีตจฺฉายํ ภวํ อกา;
ตโต อมิตฺตมชฺเฌสุ, สรตาณํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต ผีตานิ รฏฺานิ, วสิโน เต ภวํ อกา;
ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต ภวํ อกา.
‘‘ปตีตาสฺสุ มยํ โภโต, วท ตํ ภฺชมิจฺฉสิ;
หตฺถิยานํ อสฺสรถํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, มยํ โภโต ททามเส.
‘‘อถ วงฺเค วา มคเธ, มยํ โภโต ททามเส;
อถ วา อสฺสกาวนฺตี, สุมนา ทมฺม เต มยํ.
‘‘อุปฑฺฒํ วาปิ รชฺชสฺส, มยํ โภโต ททามเส;
สเจ เต อตฺโถ รชฺเชน, อนุสาส ยทิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ กตรูปมิทนฺติ กตสภาวํ. เวยฺยาวจฺจนฺติ กายเวยฺยาวติกกมฺมํ. อโนวสฺสนฺติ อวสฺสํ, ยถา เทโว น วสฺสติ ¶ , ตถา กตนฺติ อตฺโถ. สีตจฺฉายนฺติ สีตลํ ฉายํ. วสิโน เตติ เต รฏฺวาสิโน อมฺหากํ วสวตฺติโน. ขตฺเยติ ขตฺติเย, อฏฺกถายํ ปน อยเมว ปาโ. ปตีตาสฺสุ ¶ มยนฺติ ตุฏฺา มยํ. วท ตํ ภฺชมิจฺฉสีติ ภฺชนฺติ รตนสฺเสตํ นามํ, วรํ เต ททามิ, ยํ รตนํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทหีติ อตฺโถ. ‘‘หตฺถิยาน’’นฺติอาทีหิ สรูปโต ตํ ตํ รตนํ ทสฺเสติ ¶ . อสฺสกาวนฺตีอสฺสกรฏฺํ วา อวนฺติรฏฺํ วา. รชฺเชนาติ สเจปิ เต สกลชมฺพุทีปรชฺเชน อตฺโถ, ตมฺปิ เต ทตฺวา อหํ ผลกาวุธหตฺโถ ตุมฺหากํ รถสฺส ปุรโต คมิสฺสามีติ ทีเปติ. ยทิจฺฉสีติ เอเตสุ มยา วุตฺตปฺปกาเรสุ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ อนุสาส อาณาเปหีติ.
ตํ สุตฺวา นนฺทปณฺฑิโต อตฺตโน อธิปฺปายํ อาวิกโรนฺโต อาห –
‘‘น เม อตฺโถปิ รชฺเชน, นคเรน ธเนน วา;
อโถปิ ชนปเทน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ.
‘‘สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, เอกํ เม วจนํ กโรหี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘โภโตว รฏฺเ วิชิเต, อรฺเ อตฺถิ อสฺสโม;
ปิตา มยฺหํ ชเนตฺตี จ, อุโภ สมฺมนฺติ อสฺสเม.
‘‘เตสาหํ ปุพฺพาจริเยสุ, ปฺุํ น ลภามิ กาตเว;
ภวนฺตํ อชฺฌาวรํ กตฺวา, โสณํ ยาเจมุ สํวร’’นฺติ.
ตตฺถ รฏฺเติ รชฺเช. วิชิเตติ อาณาปวตฺติฏฺาเน. อสฺสโมติ หิมวนฺตารฺเ เอโก อสฺสโม อตฺถิ. สมฺมนฺตีติ ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺติ. เตสาหนฺติ เตสุ อหํ. กาตเวติ วตฺตปฏิวตฺตผลาผลาหรณสงฺขาตํ ปฺุํ กาตุํ น ลภามิ, ภาตา เม โสณปณฺฑิโต นาม มเมกสฺมึ อปราเธ มา อิธ วสีติ มํ ปลาเปสิ. อชฺฌาวรนฺติ อธิอาวรํ เต มยํ ภวนฺตํ สปริวารํ กตฺวา โสณปณฺฑิตํ สํวรํ ยาเจมุ, อายตึ สํวรํ ยาจามาติ อตฺโถ. ‘‘ยาเจมิมํ วร’’นฺติปิ ปาโ, มยํ ตยา สทฺธึ โสณํ ยาเจยฺยาม ขมาเปยฺยาม, อิมํ วรํ ตว สนฺติกา คณฺหามีติ อตฺโถ.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘กโรมิ ¶ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ พฺราหฺมณ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กโรมีติ อหํ สกลชมฺพุทีปรชฺชํ ททมาโน เอตฺตกํ กึ น กริสฺสามิ, กโรมีติ วทติ. กีวนฺโตติ กิตฺตกา.
นนฺทปณฺฑิโต อาห –
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อลํ เหสฺสนฺติ ยาจกา’’ติ.
ตตฺถ ชานปทาติ คหปตี. มหาสาลา จ พฺราหฺมณาติ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณา จ ปโรสตาเยว. อลํ เหสฺสนฺตีติ ปริยตฺตา ภวิสฺสนฺติ. ยาจกาติ มมตฺถาย โสณปณฺฑิตสฺส ขมาปกา.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘หตฺถี อสฺเส จ โยเชนฺตุ, รถํ สนฺนยฺห สารถิ;
อาพนฺธนานิ คณฺหาถ, ปาทาสุสฺสารยทฺธเช;
อสฺสมํ ตํ คมิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ.
ตตฺถ โยเชนฺตูติ หตฺถาโรหา หตฺถี, อสฺสาโรหา จ อสฺเส กปฺเปนฺตุ. รถํ สนฺนยฺห สารถีติ สมฺมสารถิ ตฺวมฺปิ รถํ สนฺนยฺห. อาพนฺธนานีติ หตฺถิอสฺสรเถสุ อาพนฺธิตพฺพานิ ภณฺฑานิ จ คณฺหถ. ปาทาสุสฺสารยทฺธเชติ รเถ ปิตธชปาทาสุ ธเช อุสฺสารยนฺตุ อุสฺสาเปนฺตุ. โกสิโยติ ยสฺมึ อสฺสเม โกสิยโคตฺโต วสตีติ.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคินี;
อคมา อสฺสมํ รมฺมํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ. – อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ ¶ ตโต จาติ, ภิกฺขเว, เอวํ วตฺวา ตโต โส ราชา เอกสตขตฺติเย คเหตฺวา มหติยา เสนาย ปริวุโต นนฺทปณฺฑิตํ ปุรโต กตฺวา นครา นิกฺขมิ. จตุรงฺคีนีติ จตุรงฺคินิยา เสนาย อคมาสิ, อนฺตรมคฺเค วตฺตมาโนปิ อวสฺสํ คามิตาย เอวํ วุตฺโต. จตุวีสติอกฺโขภณิสงฺขาเตน พลกาเยน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส นนฺทปณฺฑิโต อิทฺธานุภาเวน อฏฺุสภวิตฺถตํ มคฺคํ สมํ มาเปตฺวา ¶ อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เสนาย ปริวุโต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺเตน รฺา สทฺธึ ธมฺมยุตฺตกถํ กเถนฺโต สีตอุณฺหาทิปริสฺสเย วาเรนฺโต อคมาสิ.
อถสฺส อสฺสมํ ปาปุณนทิวเส โสณปณฺฑิโต ‘‘มม กนิฏฺสฺส อติเรกสตฺตมาสสตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ ¶ นิกฺขนฺตสฺสา’’ติ อาวชฺเชตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส เอตรหี’’ติ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ‘‘จตุวีสติอกฺโขภณิปริวาเรน สทฺธึ เอกสตราชาโน คเหตฺวา มมฺเว ขมาเปตุํ อาคจฺฉตี’’ติ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ ราชูหิ เจว ปริสาหิ จ มม กนิฏฺสฺส พหูนิ ปาฏิหาริยานิ ทิฏฺานิ, มมานุภาวํ อชานิตฺวา ‘อยํ กูฏชฏิโล อตฺตโน ปมาณํ น ชานาติ, อมฺหากํ อยฺเยน สทฺธึ ปโยเชสี’ติ มํ วมฺเภนฺตา กเถนฺตา อวีจิปรายณา ภเวยฺยุํ, อิทฺธิปาฏิหาริยํ เนสํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ. โส จตุรงฺคุลมตฺเตน อํสํ อผุสนฺตํ อากาเส กาชํ เปตฺวา อโนตตฺตโต อุทกํ อาหริตุํ รฺโ อวิทูเร อากาเสน ปายาสิ. นนฺทปณฺฑิโต ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตานํ ทสฺเสตุํ อวิสหนฺโต นิสินฺนฏฺาเนเยว อนฺตรธายิตฺวา ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิ. มโนชราชา ปน ตํ รมณีเยน อิสิเวเสน ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘กสฺส กาทมฺพโย กาโช, เวหาสํ จตุรงฺคุลํ;
อํสํ อสมฺผุสํ เอติ, อุทหาราย คจฺฉโต’’ติ.
ตตฺถ กาทมฺพโยติ กทมฺพรุกฺขมโย. อํสํ อสมฺผุสํ เอตีติ อํสํ อสมฺผุสนฺโต สยเมว อาคจฺฉติ. อุทหารายาติ อุทกํ อาหริตุํ คจฺฉนฺตสฺส กสฺส เอส กาโช เอวํ เอติ, โก นาม ตฺวํ, กุโต วา อาคจฺฉสีติ.
เอวํ วุตฺเต มหาสตฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘อหํ ¶ โสโณ มหาราช, ตาปโส สหิตพฺพโต;
ภรามิ มาตาปิตโร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘วเน ผลฺจ มูลฺจ, อาหริตฺวา ทิสมฺปติ;
โปเสมิ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สหิตพฺพโตติ สหิตวโต สีลาจารสมฺปนฺโน เอโก ตาปโส อหนฺติ วทติ. ภรามีติ โปเสมิ. อตนฺทิโตติ อนลโส หุตฺวา. ปุพฺเพ กตมนุสฺสรนฺติ เตหิ ปุพฺเพ กตํ มยฺหํ คุณํ อนุสฺสรนฺโตติ.
ตํ สุตฺวา ราชา เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ กตฺตุกาโม อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อิจฺฉาม ¶ อสฺสมํ คนฺตุํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย;
มคฺคํ โน โสณ อกฺขาหิ, เยน คจฺเฉมุ อสฺสม’’นฺติ.
ตตฺถ อสฺสมนฺติ ตุมฺหากํ อสฺสมปทํ.
อถ มหาสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน อสฺสมปทคามิมคฺคํ มาเปตฺวา คาถมาห –
‘‘อยํ เอกปที ราช, เยเนตํ เมฆสนฺนิภํ;
โกวิฬาเรหิ สฺฉนฺนํ, เอตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, อยํ เอกปทิโก ชงฺฆมคฺโค, อิมินา คจฺฉถ, เยน ทิสาภาเคน เอตํ เมฆวณฺณํ สุปุปฺผิตโกวิฬารสฺฉนฺนํ วนํ ทิสฺสติ, เอตฺถ มม ปิตา โกสิยโคตฺโต วสติ, เอตสฺส โส อสฺสโมติ.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, ตรมาโน มหาอิสิ;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติเย.
‘‘อสฺสมํ ¶ ปริมชฺชิตฺวา, ปฺาเปตฺวาน อาสนํ;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, ปิตรํ ปติโพธยิ.
‘‘อิเม อายนฺติ ราชาโน, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, นิสีท ตฺวํ มหาอิเส.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ตรมาโน มหาอิสิ;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, สทฺวารมฺหิ อุปาวิสี’’ติ. – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ ¶ ปกฺกามีติ อโนตตฺตํ อคมาสิ. อสฺสมํ ปริมชฺชิตฺวาติ, ภิกฺขเว, โส อิสิ เวเคน อโนตตฺตํ คนฺตฺวา ปานียํ อาทาย เตสุ ราชูสุ อสฺสมํ อสมฺปตฺเตสุเยว อาคนฺตฺวา ปานียฆเฏ ปานียมาฬเก เปตฺวา ‘‘มหาชโน ปิวิสฺสตี’’ติ วนกุสุเมหิ วาเสตฺวา สมฺมชฺชนึ อาทาย อสฺสมํ สมฺมชฺชิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปิตุ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปวิสิตฺวา ปิตรํ ชานาเปสีติ อตฺโถ. อุปาวิสีติ อุจฺจาสเน นิสีทิ.
โพธิสตฺตสฺส มาตา ปน ตสฺส ปจฺฉโต นีจฏฺาเน เอกมนฺตํ นิสีทิ. มหาสตฺโต นีจาสเน นิสีทิ. นนฺทปณฺฑิโตปิ โพธิสตฺตสฺส อโนตตฺตโต ปานียํ อาทาย อสฺสมํ อาคตกาเล รฺโ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อสฺสมสฺส อวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาเสสิ. อถ ราชา นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต เอกสตราชปริวุโต นนฺทปณฺฑิตํ คเหตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน โพธิสตฺตํ ขมาเปตุํ อสฺสมํ ปาวิสิ. อถ นํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ โพธิสตฺตสฺส ปิตา ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ, โสปิสฺส อาจิกฺขิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตํริว เตชสา;
ขตฺยสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ, โกสิโย เอตทพฺรวิ.
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว ¶ , ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ปคฺคหิตํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาลพีชนิมุตฺตมํ;
จรนฺติ วรปฺุสฺส, หตฺถิกฺขนฺเธน อายโต.
‘‘กสฺส ¶ เสตานิ ฉตฺตานิ, อาชานียา จ วมฺมิตา;
สมนฺตา ปริกีเรนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส เอกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘หตฺถิอสฺสรถปตฺติ, เสนา จ จตุรงฺคินี;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย.
‘‘ราชาภิราชา มโนโช, อินฺโทว ชยตํ ปติ;
นนฺทสฺสชฺฌาวรํ เอติ, อสฺสมํ พฺรหฺมจารินํ.
‘‘ตสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’ติ.
ตตฺถ ชลนฺตํริวาติ ชลนฺตํ วิย. ปฏิปนฺนานีติ เอตานิ ตูริยานิ กสฺส ปุรโต อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. หาสยนฺตาติ โตเสนฺตา. กฺจนปฏฺเฏนาติ, ตาต, กสฺส กฺจนมเยน วิชฺชุวณฺเณน อุณฺหีสปฏฺเฏน นลาฏนฺโต ปริกฺขิตฺโตติ ปุจฺฉติ. ยุวาติ ตรุโณ. กลาปสนฺนทฺโธติ ¶ สนฺนทฺธสรตูณีโร. อุกฺกามุขปหฏฺํ วาติ กมฺมารานํ อุทฺธเน ปหฏฺํ สุวณฺณํ วิย. ขทิรงฺคารสนฺนิภนฺติ วีตจฺจิตขทิรงฺคารวณฺณํ. อาทิจฺจรํสาวรณนฺติอาทิจฺจรํสีนํ อาวรณํ. องฺคํ ปริคฺคยฺหาติ องฺคํ ปริคฺคเหตฺวา, สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. วาลพีชนิมุตฺตมนฺติ วาลพีชนึ อุตฺตมํ ¶ . จรนฺตีติ สฺจรนฺติ. ฉตฺตานีติ อาชานียปิฏฺเ นิสินฺนานํ ธาริตฉตฺตานิ. ปริกีเรนฺตีติ ตสฺส สมนฺตา สพฺพทิสาภาเคสุ ปริกีรยนฺติ. จตุรงฺคินีติ เอเตหิ หตฺถิอาทีหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา. อกฺโขภณีติ โขเภตุํ น สกฺกา. สาครสฺเสวาติ สาครสฺส อูมิโย วิย อปริยนฺตา. ราชาภิราชาติ เอกสตราชูนํ ปูชิโต, เตสํ วา อธิโก ราชาติ ราชาภิราชา. ชยตํ ปตีติ ชยปฺปตฺตานํ ตาวตึสานํ เชฏฺโก. อชฺฌาวรนฺติ มมํ ขมาปนตฺถาย นนฺทสฺส ปริสภาวํ อุปคนฺตฺวา เอติ.
สตฺถา ¶ อาห –
‘‘อนุลิตฺตา จนฺทเนน, กาสิกุตฺตมธาริโน;
สพฺเพ ปฺชลิกา หุตฺวา, อิสีนํ อชฺฌุปาคมุ’’นฺติ.
ตตฺถ อิสีนํ อชฺฌุปาคมุนฺติ, ภิกฺขเว, สพฺเพปิ เต ราชาโน สุรภิจนฺทเนน อนุลิตฺตา อุตฺตมกาสิกวตฺถธาริโน สิรสิ ปติฏฺาปิตอฺชลี หุตฺวา อิสีนํ สนฺติกํ อุปคตา.
ตโต มโนโช ราชา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
ตโต ปรํ อุภินฺนํ เตสํ วจนปฏิวจนวเสน กถิตคาถา โหนฺติ –
‘‘กุสลฺเจว ¶ โน ราช, อโถ ราช อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม สมฺมตํ อิธ;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ¶ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
นนฺทสฺสาปิ นิสาเมถ, วจนํ โส ปวกฺขติ.
‘‘อชฺฌาวรมฺหา นนฺทสฺส, โภโต สนฺติกมาคตา;
สุณาตุ ภวํ วจนํ, นนฺทสฺส ปริสาย จา’’ติ.
อิมา เยภุยฺเยน ปากฏสมฺพนฺธาเยว, ยํ ปเนตฺถ อปากฏํ, ตเทว วกฺขาม. ปเวทยาติ ยํ อิมสฺมึ าเน ตว อภิรุจิตํ อตฺถิ, ตํ โน กเถหีติ วทติ. ขุทฺทกปฺปานีติ เอตานิ นานารุกฺขผลานิ ขุทฺทกมธุปฏิภาคานิ มธุรานิ. วรํ วรนฺติ อิโต อุตฺตมุตฺตมํ คเหตฺวา ภฺุช. คิริคพฺภราติ อโนตตฺตโต. สพฺพสฺส อคฺฆิยนฺติ เยน มยํ อาปุจฺฉิตา, ตํ อมฺเหหิ ปฏิคฺคหิตํ นาม ตุมฺเหหิ จ ทินฺนเมว นาม, เอตฺตาวตา อิมสฺส ชนสฺส สพฺพสฺส อคฺฆิยํ ตุมฺเหหิ กตํ. นนฺทสฺสาปีติ อมฺหากํ ตาว สพฺพํ กตํ, อิทานิ ปน นนฺทปณฺฑิโต กิฺจิ วตฺตุกาโม ¶ , ตสฺสปิ ตาว วจนํ สุณาถ. อชฺฌาวรมฺหาติ มยฺหิ น อฺเน กมฺเมน อาคตา, นนฺทสฺส ปน ปริสา หุตฺวา ตุมฺหากํ ขมาปนตฺถาย อาคตาติ วทติ. ภวนฺติ ภวํ โสณปณฺฑิโต สุณาตุ.
เอวํ วุตฺเต นนฺทปณฺฑิโต อุฏฺายาสนา มาตาปิตโร จ ภาตรฺจ วนฺทิตฺวา สกปริสาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อนุมฺนฺตุ เม วโจ.
‘‘เย จ สนฺติ สมีตาโร, ยกฺขานิ อิธ มสฺสเม;
อรฺเ ภูตภพฺยานิ, สุณนฺตุ วจนํ มม.
‘‘นโม กตฺวาน ภูตานํ, อิสึ วกฺขามิ สุพฺพตํ;
โส ตฺยาหํ ทกฺขิณา พาหุ, ตว โกสิย สมฺมโต.
‘‘ปิตรํ เม ชเนตฺติฺจ, ภตฺตุกามสฺส เม สโต;
วีร ปฺุมิทํ านํ, มา มํ โกสิย วารย.
‘‘สพฺภิ ¶ ¶ เหตํ อุปฺาตํ, มเมตํ อุปนิสฺสช;
อุฏฺานปาริจริยาย, ทีฆรตฺตํ ตยา กตํ;
ธาตาปิตูสุ ปฺุานิ, มม โลกทโท ภว.
‘‘ตเถว สนฺติ มนุชา, ธมฺเม ธมฺมปทํ วิทู;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, ยถา ชานาสิ ตฺวํ อิเส.
‘‘อุฏฺานปาริจริยาย, มาตาปิตุสุขาวหํ;
ตํ มํ ปฺุา นิวาเรติ, อริยมคฺคาวโร นโร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุมฺนฺตูติ อนุพุชฺฌนฺตุ, สาธุกํ สุตฺวา ปจฺจกฺขํ กโรนฺตูติ อตฺโถ. สมีตาโรติ สมาคตา. อรฺเ ภูตภพฺยานีติ อสฺมึ หิมวนฺตารฺเ ยานิ ภูตานิ เจว วุฑฺฒิมริยาทปฺปตฺตานิ ภพฺยานิ จ ตรุณเทวตานิ, ตานิปิ สพฺพานิ มม วจนํ สุณนฺตูติ อตฺโถ. ‘‘นโม กตฺวานา’’ติ อิทํ โส ปริสาย สฺํ ทตฺวา ตสฺมึ วนสณฺเฑ นิพฺพตฺตเทวตานํ นมกฺการํ กตฺวา อาห. ตสฺสตฺโถ – อชฺช พหูหิ เทวตาหิ มม ภาติกสฺส ธมฺมกถาสวนตฺถํ อาคตาหิ ภวิตพฺพํ, อหํ โว นมกฺกาโร, ตุมฺเหปิ มยฺหํ สหายา โหถาติ. โส เทวตานํ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ปริสํ ชานาเปตฺวา ‘‘อิสึ วกฺขามี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิสินฺติ โสณปณฺฑิตํ สนฺธาย วทติ. สมฺมโตติ ภาตโร นาม องฺคสมา โหนฺติ, ตสฺมา โส เต อหํ ทกฺขิณา พาหูติ สมฺมโต. เตน เม ขมิตุํ อรหถาติ ทีเปติ.
วีราติ วีริยวนฺต มหาปรกฺกม. ปฺุมิทํ านนฺติ อิทํ มาตาปิตุอุปฏฺานํ นาม ปฺุํ สคฺคสํวตฺตนิกการณํ, ตํ กโรนฺตํ มํ มา วารยาติ วทติ. สพฺภิ เหตนฺติ เอตฺหิ มาตาปิตุอุปฏฺานํ นาม ปณฺฑิเตหิ อุปฺาตํ อุปคนฺตฺวา าตฺเจว วณฺณิตฺจ. มเมตํ อุปนิสฺสชาติ อิทํ ตฺวํ มยฺหํ นิสฺสช วิสฺสชฺเชหิ เทหิ. อุฏฺานปาริจริยายาติ อุฏฺาเนน จ ปาริจริยาย จ. กตนฺติ ทีฆรตฺตํ ตยา กุสลํ กตํ. ปฺุานีติ อิทานิ อหํ มาตาปิตูสุ ปฺุานิ กตฺตุกาโม. มม โลกทโทติ ตสฺส มม ตฺวํ สคฺคโลกทโท โหติ, อหฺหิ เตสํ วตฺตํ อุปฏฺานํ กตฺวา เทวโลเก อปริมาณํ ยสํ ลภิสฺสามิ, ตสฺส เม ตฺวํ ทายโก โหหีติ วทติ.
ตเถวาติ ¶ ยถา ตฺวํ ชานาสิ, ตเถว อฺเปิ มนุชา อิมิสฺสํ ปริสายํ สนฺติ, เต นานปฺปกาเร ธมฺเม อิทํ เชฏฺาปจายิกภาวสงฺขาตํ ธมฺมโกฏฺาสํ วทนฺติ. กินฺติ? มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺสาติ. สุขาวหนฺติ อุฏฺาเนน จ ปาริจริยาย จ มาตาปิตูนํ สุขาวหํ. ตํ มนฺติ ตํ มํ เอวํ สมฺมาปฏิปนฺนมฺปิ ภาตา โสณปณฺฑิโต ตมฺหา ปฺุา อภิวาเรติ. อริยมคฺคาวโรติ โส เอวํ วาเรนฺโต อยํ นโร มม ปิยทสฺสนตาย อริยสงฺขาตสฺส เวทโลกสฺส มคฺคาวรโณ นาม โหตีติ.
เอวํ ¶ นนฺทปณฺฑิเตน วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘อิมสฺส ตาว ตุมฺเหหิ วจนํ สุตํ, อิทานิ มมปิ สุณาถา’’ติ สาเวนฺโต อาห –
‘‘สุณนฺตุ ¶ โภนฺโต วจนํ, ภาตุรชฺฌาวรา มม;
กุลวํสํ มหาราช, โปราณํ ปริหาปยํ;
อธมฺมจารี เชฏฺเสุ, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เย จ ธมฺมสฺส กุสลา, โปราณสฺส ทิสมฺปติ;
จาริตฺเตน จ สมฺปนฺนา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘มาตา ปิตา จ ภาตา จ, ภคินี าติ พนฺธวา;
สพฺเพ เชฏฺสฺส เต ภารา, เอวํ ชานาหิ ภารธ.
‘‘อาทิยิตฺวา ครุํ ภารํ, นาวิโก วิย อุสฺสเห;
ธมฺมฺจ นปฺปมชฺชามิ, เชฏฺโ จสฺมิ รเถสภา’’ติ.
ตตฺถ ภาตุรชฺฌาวราติ มม ภาตุ ปริสา หุตฺวา อาคตา โภนฺโต สพฺเพปิ ราชาโน มมปิ ตาว วจนํ สุณนฺตุ. ปริหาปยนฺติ ปริหาเปนฺโต. ธมฺมสฺสาติ เชฏฺาปจายนธมฺมสฺส ปเวณีธมฺมสฺส. กุสลาติ เฉกา. จาริตฺเตน จาติ อาจารสีเลน สมฺปนฺนา. ภาราติ สพฺเพ เอเต เชฏฺเน วหิตพฺพา ปฏิชคฺคิตพฺพาติ ตสฺส ภารา นาม. นาวิโก วิยาติ ยถา นาวาย ครุํ ภารํ อาทิยิตฺวา สมุทฺทมชฺเฌ นาวํ โสตฺถินา เนตุํ นาวิโก อุสฺสเหติ วายมติ, สห นาวาย สพฺพภณฺฑฺจ ชโน จ ตสฺเสว ภาโร โหติ, ตถา มเมว สพฺเพ าตกา ภาโรติ ¶ , อหฺจ เต อุสฺสหามิ ปฏิชคฺคิตุํ สกฺโกมิ, ตฺจ เชฏฺาปจายนธมฺมํ นปฺปมชฺชามิ, น เกวลฺจ เอเตสฺเว, สกลสฺสปิ โลกสฺส เชฏฺโ จ อสฺมิ, ตสฺมา อหเมว สทฺธึ นนฺเทน ปฏิชคฺคิตุํ ยุตฺโตติ.
ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตมนา หุตฺวา ‘‘เชฏฺภาติกสฺส กิร อวเสสา ภาราติ อชฺช อมฺเหหิ าต’’นฺติ นนฺทปณฺฑิตํ ปหาย มหาสตฺตํ สนฺนิสฺสิตา หุตฺวา ตสฺส ถุตึ กโรนฺตา ทฺเว คาถา อภาสึสุ –
‘‘อธิคมา ตเม าณํ, ชาลํว ชาตเวทโต;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ.
‘‘ยถา ¶ อุทยมาทิจฺโจ, วาสุเทโว ปภงฺกโร;
ปาณีนํ ปวิทํเสติ, รูปํ กลฺยาณปาปกํ;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อธิคมาติ มยํ อิโต ปุพฺเพ เชฏฺาปจายนธมฺมปฏิจฺฉาทเก ตเม วตฺตมานา น ชานาม, อชฺช ชาตเวทโต ชาลํว าณํ อธิคตา. เอวเมว โนติ ยถา มหนฺธกาเร ปพฺพตมตฺถเก ชลิโต ชาตเวโท สมนฺตา อาโลกํ ผรนฺโต รูปานิ ทสฺเสติ, ตถา โน ภวํ โกสิยโคตฺโต ธมฺมํ ปวิทํสยีติ อตฺโถ. วาสุเทโวติ วสุเทโว วสุโชตโน, ธนปกาสโนติ อตฺโถ.
อิติ มหาสตฺโต เอตฺตกํ กาลํ นนฺทปณฺฑิตสฺส ปาฏิหาริยานิ ทิสฺวา ตสฺมึ ปสนฺนจิตฺเต เต ราชาโน าณพเลน ตสฺมึ ปสาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา สพฺเพว อตฺตโน มุขํ อุลฺโลกิเต อกาสิ. อถ นนฺทปณฺฑิโต ‘‘ภาตา เม ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ธมฺมกถิโก สพฺเพปิเม ราชาโน ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ปกฺเข กริ, เปตฺวา อิมํ อฺโ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อิมเมว ยาจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ เม ยาจมานสฺส, อฺชลึ นาวพุชฺฌถ;
ตว พทฺธจโร เหสฺสํ, วุฏฺิโต ปริจารโก’’ติ.
ตสฺสตฺถา ¶ – สเจ ตุมฺเห มม เอวํ ยาจมานสฺส ขมาปนตฺถาย ปคฺคหิตํ อฺชลึ นาวพุชฺฌถ น ปฏิคฺคณฺหถ, ตุมฺเหว มาตาปิตโร อุปฏฺหถ, อหํ ปน ตุมฺหากํ พทฺธจโร เวยฺยาวจฺจกโร เหสฺสํ, รตฺตินฺทิวํ อนลสภาเวน วุฏฺิโต ปริจารโก อหํ ตุมฺเห ปฏิชคฺคิสฺสามีติ.
มหาสตฺตสฺส ปกติยาปิ นนฺทปณฺฑิเต โทโส วา เวรํ วา นตฺถิ, อติถทฺธํ วจนํ กเถนฺตสฺส ปนสฺส มานหาปนตฺถํ นิคฺคหวเสน ตถา กตฺวา อิทานิสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺจิตฺโต ตสฺมึ ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ เต ขมามิ, มาตาปิตโร จ ปฏิชคฺคิตุํ ลภิสฺสสี’’ติ ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ นนฺท วิชานาสิ, สทฺธมฺมํ สพฺภิ เทสิตํ;
อริโย อริยสมาจาโร, พาฬฺหํ ตฺวํ มม รุจฺจสิ.
‘‘ภวนฺตํ วทามิ โภติฺจ, สุณาถ วจนํ มม;
นายํ ภาโร ภารมโต, อหุ มยฺหํ กุทาจนํ.
‘‘ตํ มํ อุปฏฺิตํ สนฺตํ, มาตาปิตุ สุขาวหํ;
นนฺโท อชฺฌาวรํ กตฺวา, อุปฏฺานาย ยาจติ.
‘‘โย ¶ เว อิจฺฉติ กาเมน, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ;
นนฺทํ โว วรถ เอโก, กํ นนฺโท อุปติฏฺตู’’ติ.
ตตฺถ อริโยติ สุนฺทโร. อริยสมาจาโรติ สุนฺทรสมาจาโรปิ ชาโต. พาฬฺหนฺติ อิทานิ ตฺวํ มม อติวิย รุจฺจสิ. สุณาถาติ อมฺม ตาตา ตุมฺเห มม วจนํ สุณาถ. นายํ ภาโรติ อยํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนภาโร น กทาจิ มม ภารมโต อหุ. ตํ มนฺติ ตํ ภาโรติ อมฺิตฺวาว มํ ตุมฺเห อุปฏฺิตํ สมานํ. อุปฏฺานาย ยาจตีติ ตุมฺเห อุปฏฺาตุํ มํ ยาจติ. โย เว อิจฺฉตีติ มยฺหฺหิ ตฺวํ เม มาตรํ วา ปิตรํ วา อุปฏฺหาติ วตฺตุํ น ยุตฺตํ, ตุมฺหากํ ปน สนฺตานํ พฺรหฺมจารีนํ โย เอโก อิจฺฉติ, ตํ วทามิ กาเมน นนฺทํ โว วรถ, ตํ มม กนิฏฺํ นนฺทํ โรเจถ, ตุมฺเหสุ กํ เอส อุปฏฺาตุ, อุโภปิ หิ มยํ ตุมฺหากํ ปุตฺตาเยวาติ.
อถสฺส ¶ มาตา อาสนา วุฏฺาย, ‘‘ตาต โสณปณฺฑิต, จิรปฺปวุตฺโถ เต กนิฏฺโ, เอวํ จิราคตมฺปิ ตํ ยาจิตุํ น วิสหามิ, มยฺหิ ตํ นิสฺสิตา, อิทานิ ปน ตยา อนฺุาตา อหํ เอตํ พฺรหฺมจารินํ พาหาหิ อุปคูหิตฺวา สีเส อุปสิงฺฆายิตุํ ลเภยฺย’’นฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี คาถมาห –
‘‘ตยา ตาต อนฺุาตา, โสณ ตํ นิสฺสิตา มยํ;
อุปฆาตุํ ลเภ นนฺทํ, มุทฺธนิ พฺรหฺมจาริน’’นฺติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ, อมฺม, อนุชานามิ, ตฺวํ คจฺฉ, ปุตฺตํ นนฺทํ อาลิงฺคิตฺวา สีเส ฆายิตฺวา จุมฺพิตฺวา ตว หทเย โสกํ นิพฺพาเปหี’’ติ อาห. สา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นนฺทปณฺฑิตํ ¶ ปริสมชฺเฌเยว อาลิงฺคิตฺวา สีสํ ฆายิตฺวา จุมฺพิตฺวา หทเย โสกํ นิพฺพาเปตฺวา มหาสตฺเตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี อาห –
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘ยทา สุตฺตาปิ สุปิเน, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
อุทคฺคา สุมนา โหมิ, นนฺโท โน อาคโต อยํ.
‘‘ยทา จ ปฏิพุชฺฌิตฺวา, นนฺทํ ปสฺสามิ นาคตํ;
ภิยฺโย อาวิสตี โสโก, โทมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สาหํ ¶ อชฺช จิรสฺสมฺปิ, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
ภตฺตุจฺจ มยฺหฺจ ปิโย, นนฺโท โน ปาวิสี ฆรํ.
‘‘ปิตุปิ นนฺโท สุปฺปิโย, ยํ นนฺโท นปฺปวเส ฆรา;
ลภตู ตาต นนฺโท ตํ, มํ นนฺโท อุปติฏฺตู’’ติ.
ตตฺถ มาลุเตริตนฺติ ยถา วาตาหตํ อสฺสตฺถสฺส ปลฺลวํ กมฺปติ, เอวํ จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวา อชฺช มม หทยํ กมฺปตีติ วทติ. สุตฺตาติ, ตาต โสณ, ยทาหํ สุตฺตาปิ สุปิเน นนฺทํ อาคตํ ปสฺสามิ, ตทาปิ อุทคฺคา โหมิ. ภตฺตุจฺจาติ สามิกสฺส จ เม มยฺหฺจ ปิโย. นนฺโท โน ปาวิสี ฆรนฺติ, ตาต, ปุตฺโต โน นนฺโท ปณฺณสาลํ ปวิสตุ. ยนฺติ ยสฺมา ปิตุปิ สุฏฺุ ปิโย, ตสฺมา ปุน อิมมฺหา ฆรา น วิปฺปวเสยฺย. นนฺโท ¶ ตนฺติ, ตาต, นนฺโท ยํ อิจฺฉติ, ตํ ลภตุ. มํ นนฺโทติ, ตาต โสณ, ตว ปิตรํ ตฺวํ อุปฏฺห, มํ นนฺโท อุปฏฺาตุ.
มหาสตฺโต ‘‘เอวํ โหตู’’ติ มาตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘นนฺท, ตยา เชฏฺกโกฏฺาโส ลทฺโธ, มาตา นาม อติคุณการิกา, อปฺปมตฺโต หุตฺวา ปฏิชคฺเคยฺยาสี’’ติ โอวทิตฺวา มาตุ คุณํ ปกาเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อนุกมฺปิกา ¶ ปติฏฺา จ, ปุพฺเพ รสทที จ โน;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส.
‘‘ปุพฺเพ รสทที โคตฺตี, มาตา ปฺุูปสํหิตา;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส’’ติ.
ตตฺถ อนุกมฺปิกาติ มุทุหทยา. ปุพฺเพ รสททีติ ปมเมว อตฺตโน ขีรสงฺขาตสฺส รสสฺส ทายิกา. มาตา ตนฺติ มม มาตา มํ น อิจฺฉติ, ตํ วรติ อิจฺฉติ. โคตฺตีติ โคปายิกา. ปฺุูปสํหิตาติ ปฺุูปนิสฺสิตา ปฺุทายิกา.
เอวํ มหาสตฺโต ทฺวีหิ คาถาหิ มาตุ คุณํ กเถตฺวา ปุนาคนฺตฺวา ตสฺสา อาสเน นิสินฺนกาเล ‘‘นนฺท, ตฺวํ ทุกฺกรการิกํ มาตรํ ลภสิ, อุโภปิ มยํ มาตรา ทุกฺเขน สํวฑฺฒิตา, ตํ อิทานิ ตฺวํ อปฺปมตฺโต ปฏิชคฺคาหิ, อมธุรานิ ผลาผลานิ มา ขาทาเปหี’’ติ วตฺวา ปริสมชฺเฌเยว มาตุ ทุกฺกรการิกตํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อากงฺขมานา ¶ ปุตฺตผลํ, เทวตาย นมสฺสติ;
นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ.
‘‘ตสฺสา อุตุมฺหิ นฺหาตาย, โหติ คพฺภสฺส โวกฺกโม;
เตน โทหฬินี โหติ, สุหทา เตน วุจฺจติ.
‘‘สํวจฺฉรํ วา อูนํ วา, ปริหริตฺวา วิชายติ;
เตน สา ชนยนฺตีติ, ชเนตฺติ เตน วุจฺจติ.
‘‘ถนขีเรน คีเตน, องฺคปาวุรเณน จ;
โรทนฺตํ ปุตฺตํ โตเสติ, โตเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ตโต ¶ วาตาตเป โฆเร, มมํ กตฺวา อุทิกฺขติ;
ทารกํ อปฺปชานนฺตํ, โปเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ ¶ มาตุธนํ โหติ, ยฺจ โหติ ปิตุทฺธนํ;
อุภยมฺเปตสฺส โคเปติ, อปิ ปุตฺตสฺส โน สิยา.
‘‘เอวํ ปุตฺต อทุํ ปุตฺต, อิติ มาตา วิหฺติ;
ปมตฺตํ ปรทาเรสุ, นิสีเถ ปตฺตโยพฺพเน;
สายํ ปุตฺตํ อนายนฺตํ, อิติ มาตา วิหฺติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, มาตุ อปริจารโก;
มาตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, ปิตุ อปริจารโก;
ปิตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
มาตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
ปิตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
มาตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
ปิตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘ทานฺจ ปิยวาจา จ, อตฺถจริยา จ ยา อิธ;
สมานตฺตตา จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต.
‘‘เอเต ¶ จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;
ลเภถ ¶ มานํ ปูชํ วา, ปิตา วา ปุตฺตการณา.
‘‘ยสฺมา จ สงฺคหา เอเต, สมฺมเปกฺขนฺติ ปณฺฑิตา;
ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต.
‘‘พฺรหฺมาติ ¶ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน อโถ ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน, ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย, มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตผลนฺติ ปุตฺตสงฺขาตํ ผลํ. เทวตาย นมสฺสตีติ ‘‘ปุตฺโต เม อุปฺปชฺชตู’’ติ เทวตาย นมกฺการํ กโรติ อายาจติ. ปุจฺฉตีติ ‘‘กตเรน นกฺขตฺเตน ชาโต ปุตฺโต ทีฆายุโก โหติ, กตเรน อปฺปายุโก’’ติ เอวํ นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ. อุตุสํวจฺฉรานิ จาติ ‘‘ฉนฺนํ อุตูนํ กตรสฺมึ อุตุมฺหิ ชาโต ทีฆายุโก โหติ, กตรสฺมึ อุตุมฺหิ อปฺปายุโก, กติวสฺสาย วา มาตุยา ชาโต ปุตฺโต ทีฆายุโก โหติ, กติวสฺสาย อปฺปายุโก’’ติ เอวํ อุตุสํวจฺฉรานิ จ ปุจฺฉติ. อุตุมฺหิ นฺหาตายาติ ปุปฺเผ อุปฺปนฺเน อุตุมฺหิ นฺหาตาย. โวกฺกโมติ ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภาวกฺกนฺติ โหติ, กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺาติ. เตนาติ เตน คพฺเภน สา โทหฬินี โหติ. เตนาติ ตทา ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตปชาย สิเนโห อุปฺปชฺชติ, เตน การเณน ‘‘สุหทา’’ติ วุจฺจติ. เตนาติ เตน การเณน สา ‘‘ชนยนฺตี’’ติ จ ‘‘ชเนตฺตี’’ติ จ วุจฺจติ.
องฺคปาวุรเณน จาติ ถนนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา สรีรสมฺผสฺสํ ผราเปนฺตี องฺคสงฺขาเตเนว ปาวุรเณน. โตเสนฺตีติ สฺาเปนฺตี หาเสนฺตี. มมํ กตฺวา อุทิกฺขตีติ ‘‘ปุตฺตสฺส เม อุปริ วาโต ปหรติ, อาตโป ผรตี’’ติ เอวํ มมํการํ กตฺวา สินิทฺเธน หทเยน อุทิกฺขติ. อุภยมฺเปตสฺสาติ ¶ อุภยมฺปิ เอตํ ธนํ เอตสฺส ปุตฺตสฺส อตฺถาย อฺเสํ อทสฺเสตฺวา สารคพฺภาทีสุ มาตา โคเปติ. เอวํ ปุตฺต, อทุํ ปุตฺตาติ ‘‘อนฺธพาล ปุตฺต, เอวํ ราชกุลาทีสุ อปฺปมตฺโต โหหิ, อทฺุจ กมฺมํ มา กโรหี’’ติ สิกฺขาเปนฺตี อิติ มาตา วิหฺติ กิลมติ. ปตฺตโยพฺพเนติ ¶ ปุตฺเต ปตฺตโยพฺพเน ตํ ปุตฺตํ นิสีเถ ปรทาเรสุ ปมตฺตํ สายํ อนาคจฺฉนฺตํ ตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ มคฺคํ โอโลเกนฺตี วิหฺติ กิลมติ.
กิจฺฉา ภโตติ กิจฺเฉน ภโต ปฏิชคฺคิโต. มิจฺฉา จริตฺวานาติ มาตรํ อปฏิชคฺคิตฺวา. ธนาปีติ ธนมฺปิ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ธนกามานํ ¶ อุปฺปนฺนํ ธนมฺปิ มาตรํ อปฏิชคฺคนฺตานํ นสฺสตีติ เม สุตนฺติ. กิจฺฉํ วา โสติ อิติ ธนํ วา ตสฺส นสฺสติ, ทุกฺขํ วาโส ปุริโส นิคจฺฉติ. ลพฺภเมตนฺติ เอตํ อิธโลเก จ ปรโลเก จ อานนฺทาทิสุขํ มาตรํ ปริจริตฺวา วิชานโต ปณฺฑิตสฺส ลพฺภํ, สกฺกา ลทฺธุํ ตาทิเสนาติ อตฺโถ.
ทานฺจาติ มาตาปิตูนํ ทานํ ทาตพฺพํ, ปิยวจนํ ภณิตพฺพํ, อุปฺปนฺนกิจฺจสาธนวเสน อตฺโถ จริตพฺโพ. ธมฺเมสูติ เชฏฺาปจายนธมฺเมสุ ตตฺถ ตตฺถ ปริสมชฺเฌ วา รโหคตานํ วา อภิวาทนาทิวเสน สมานตฺตตา กาตพฺพา, น รโห อภิวาทนาทีนิ กตฺวา ปริสติ น กาตพฺพานิ, สพฺพตฺถ สมาเนเนว ภวิตพฺพํ. เอเต จ สงฺคหา นาสฺสูติ สเจ เอเต จตฺตาโร สงฺคหา น ภเวยฺยุํ. สมฺมเปกฺขนฺตีติ สมฺมา นเยน การเณน เปกฺขนฺติ. มหตฺตนฺติ เสฏฺตฺตํ. พฺรหฺมาติ ปุตฺตานํ พฺรหฺมสมา อุตฺตมา เสฏฺา. ปุพฺพาจริยาติ ปมาจริยา. อาหุเนยฺยาติ อาหุนปฏิคฺคาหกา ยสฺส กสฺสจิ สกฺการสฺส อนุจฺฉวิกา. อนฺเนน อโถติ อนฺเนน เจว อตฺโถ ปาเนน จ. เปจฺจาติ กาลกิริยาย ปริโยสาเน อิโต คนฺตฺวา สคฺเค ปโมทตีติ.
เอวํ มหสตฺโต สิเนรุํ ปวฏฺเฏนฺโต วิย ธมฺมเทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ เต ราชาโน พลกายา จ ปสีทึสุ. อถ เน ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘ทานาทีสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. สพฺเพปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวนครํ ปูรยึสุ. โสณปณฺฑิตนนฺทปณฺฑิตาปิ ยาวตายุกํ มาตาปิตโร ปริจริตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตาปิตโร มาหาราชกุลานิ ¶ อเหสุํ, นนฺทปณฺฑิโต อานนฺโท ¶ , มโนชราชา สาริปุตฺโต, เอกสตราชาโน อสีติมหาเถรา เจว อฺตรเถรา จ, จตุวีสติ อกฺโขภณิโย พุทฺธปริสา, โสณปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
โสณนนฺทชาตกวณฺณนา ทุติยา.
ชาตกุทฺทานํ –
อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;
อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติ.
สตฺตตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. อสีตินิปาโต
[๕๓๓] ๑. จูฬหํสชาตกวณฺณนา
สุมุขาติ ¶ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺเตน หิ ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ ปโยชิเตสุ ธนุคฺคเหสุ สพฺพปมํ เปสิเตน อาคนฺตฺวา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, สกฺโกมิ ตํ ภควนฺตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ วุตฺเต เทวทตฺโต ‘‘อลํ, อาวุโส, มา ตฺวํ สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปหิ, อหเมว สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติ วตฺวา ตถาคเต คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺส ปจฺฉิมฉายาย จงฺกมนฺเต สยํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ยนฺตเวเคน มหตึ สิลํ ปวิชฺฌิ, ‘‘อิมาย สิลาย สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติ. ตทา ทฺเว ปพฺพตกูฏา สมาคนฺตฺวา ตํ สิลํ สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตโต ปปฏิกา อุปฺปติตฺวา ภควโต ปาทํ ปหริตฺวา รุหิรํ อุปฺปาเทสิ, พลวเวทนา ปวตฺตึสุ. ชีวโก ตถาคตสฺส ปาทํ สตฺถเกน ผาเลตฺวา ทุฏฺโลหิตํ วเมตฺวา ปูติมํสํ อปเนตฺวา โธวิตฺวา เภสชฺชํ อาลิมฺปิตฺวา นิโรคมกาสิ. สตฺถา ปุริมสทิสเมว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหติยา พุทฺธลีลาย วิจริ.
อถ นํ ทิสฺวา เทวทตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา โกจิ มนุสฺสภูโต อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติ, รฺโ โข ปน นาฬาคิริ นาม หตฺถี จณฺโฑ ผรุโส ¶ มนุสฺสฆาตโก พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ น ชานาติ, โส ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสตี’’ติ. โส คนฺตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, สฺเว นาฬาคิรึ มตฺตํ กตฺวา ปาโตว สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ อาห. เทวทตฺโตปิ นํ ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ หตฺถี กิตฺตกํ สุรํ ปิวตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อฏฺ ฆเฏ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ สฺเว ตฺวํ ตํ โสฬส ฆเฏ ¶ ปาเยตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กเรยฺยาสี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปสิ – ‘‘สฺเว นาฬาคิรึ มตฺตํ กตฺวา นคเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, นาครา ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อนฺตรวีถึ มา ปฏิปชฺชึสู’’ติ. เทวทตฺโตปิ ¶ ราชนิเวสนา โอรุยฺห หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิโคปเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ภเณ อุจฺจฏฺานิยํ นีจฏฺาเน, นีจฏฺานิยํ วา อุจฺจฏฺาเน กาตุํ สมตฺถา, สเจ โว ยเสน อตฺโถ, สฺเว ปาโตว นาฬาคิรึ ติขิณสุราย โสฬส ฆเฏ ปาเยตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อาคมนเวลาย ตุตฺตโตมเรหิ วิชฺฌิตฺวา กุชฺฌาเปตฺวา หตฺถิสาลํ ภินฺทาเปตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กตฺวา สมณํ โคตมํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ.
สา ปวตฺติ สกลนคเร วิตฺถาริกา อโหสิ. พุทฺธธมฺมสงฺฆมามกา อุปาสกา ตํ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺโต รฺา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา สฺเว ตุมฺเหหิ ปฏิปนฺนวีถิยํ นาฬาคิรึ วิสฺสชฺชาเปสฺสติ, สฺเว ปิณฺฑาย อปวิสิตฺวา อิเธว โหถ, มยํ วิหาเรเยว พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ วทึสุ. สตฺถาปิ ‘‘สฺเว ปิณฺฑาย น ปวิสิสฺสามี’’ติ อวตฺวาว ‘‘อหํ สฺเว นาฬาคิรึ ทเมตฺวา ปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ราชคเห ปิณฺฑาย อจริตฺวาว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสามิ, ราชคหวาสิโนปิ พหูนิ ภตฺตภาชนานิ คเหตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสนฺติ, สฺเว วิหาเรเยว ภตฺตคฺคํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา การเณน เตสํ อธิวาเสสิ. เต ตถาคตสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภตฺตภาชนานิ อาหริตฺวา ‘‘วิหาเรเยว ทานํ ทสฺสามา’’ติ ปกฺกมึสุ.
สตฺถาปิ ปมยาเม ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม เทวตานํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉิมยามสฺส ปมโกฏฺาเส สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ทุติยโกฏฺาเส ผลสมาปตฺติยา ¶ วีตินาเมตฺวา ตติยโกฏฺาเส มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต นาฬาคิริทมเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา กตสรีรปฏิชคฺคโน หุตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตตฺวา ¶ , ‘‘อานนฺท, อชฺช ราชคหปริวตฺตเกสุ อฏฺารสสุ มหาวิหาเรสุ สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ มยาสทฺธึ ราชคหํ ปวิสิตุํ อาโรเจหี’’ติ อาห. เถโร ตถา อกาสิ. สพฺเพปิ ภิกฺขู เวฬุวเน สนฺนิปตึสุ. สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิ. อถ หตฺถิเมณฺฑา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชึสุ, มหนฺโต สมาคโม อโหสิ. สทฺธาสมฺปนฺนา มนุสฺสา ‘‘อชฺช กิร พุทฺธนาคสฺส ติรจฺฉานนาเคน สงฺคาโม ภวิสฺสติ, อนูปมาย พุทฺธลีลาย นาฬาคิริทมนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทหมฺมิยเคหจฺฉทนาทีนิ อภิรุหิตฺวา อฏฺํสุ. อสทฺธา ปน มิจฺฉาทิฏฺิกา ‘‘อยํ นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก พุทฺธาทีนํ คุณํ น ชานาติ, โส อชฺช สมณสฺส โคตมสฺส ¶ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ วิทฺธํเสตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺึ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทาทีสุ อฏฺํสุ.
หตฺถีปิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺเส ตาเสนฺโต เคหานิ วิทฺธํเสนฺโต สกฏานิ สํจุณฺเณนฺโต โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา ปหฏฺกณฺณวาโล ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต เยน ภควา เตนาภิธาวิ. ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก อิมํ รจฺฉํ ปฏิปนฺโน, น โข ปนายํ พุทฺธาทิคุณํ ชานาติ, ปฏิกฺกมตุ, ภนฺเต, ภควา, ปฏิกฺกมตุ สุคโต’’ติ. มา, ภิกฺขเว, ภายิตฺถ, ปฏิพโล อหํ นาฬาคิรึ ทเมตุนฺติ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารํ ยาจิ – ‘‘ภนฺเต, ปิตุ อุปฺปนฺนกิจฺจํ นาม เชฏฺปุตฺตสฺส ภาโร, อหเมว ตํ ทเมมี’’ติ. อถ นํ สตฺถา, ‘‘สาริปุตฺต, พุทฺธพลํ นาม อฺํ, สาวกพลํ อฺํ, ติฏฺ ตฺว’’นฺติ ปฏิพาหิ. เอวํ เยภุยฺเยน อสีติ มหาเถรา ยาจึสุ. สตฺถา สพฺเพปิ ปฏิพาหิ. อถ อายสฺมา อานนฺโท สตฺถริ พลวสิเนเหน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อยํ หตฺถี ปมํ มํ มาเรตู’’ติ ตถาคตสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา คนฺตฺวา สตฺถุ ปุรโต อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อเปหิ, อานนฺท, มา เม ปุรโต อฏฺาสี’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อยํ หตฺถี จณฺโฑ ¶ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก กปฺปุฏฺานคฺคิสทิโส ปมํ มํ มาเรตฺวา ปจฺฉา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉตู’’ติ เถโร อวจ. ยาวตติยํ วุจฺจมาโนปิ ตเถว อฏฺาสิ น ปฏิกฺกมิ. อถ นํ ภควา อิทฺธิพเลน ปฏิกฺกมาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อนฺตเร เปสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ เอกา อิตฺถี นาฬาคิรึ ทิสฺวา มรณภยภีตา ปลายมานา องฺเกน คหิตํ ทารกํ หตฺถิโน จ ตถาคตสฺส จ อนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิ. หตฺถี ตํ อนุพนฺธิตฺวา นิวตฺติตฺวา ทารกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตทา ทารโก มหารวํ รวิ. สตฺถา นาฬาคิรึ โอทิสฺสกเมตฺตาย ผริตฺวา สุมธุรํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘อมฺโภ นาฬาคิริ ตํ โสฬส สุราฆเฏ ปาเยตฺวา มตฺตํ กโรนฺตา น ‘อฺํ คณฺหิสฺสตี’ติ กรึสุ, ‘มํ คณฺหิสฺสตี’ติ ปน กรึสุ, มา อการเณน ชงฺฆาโย กิลเมนฺโต วิจริ, อิโต เอหี’’ติ ปกฺโกสิ. โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ภควโต รูปสิรึ โอโลเกตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค พุทฺธเตเชน ปจฺฉินฺนสุรามโท โสณฺฑํ โอลมฺเพนฺโต กณฺเณ จาเลนฺโต อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ปาเทสุ ปติ. อถ นํ สตฺถา, ‘‘นาฬาคิริ, ตฺวํ ติรจฺฉานหตฺถี, อหํ พุทฺธวารโณ, อิโต ปฏฺาย มา จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก ภว, สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภา’’ติ วตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา กุมฺเภ ปรามสิตฺวา –
‘‘มา ¶ กฺุชร นาคมาสโท, ทุกฺโข หิ กฺุชร นาคมาสโท;
น หิ นาคหตสฺส กฺุชร, สุคติ โหติ อิโต ปรํ ยโต.
‘‘มา จ มโท มา จ ปมาโท, น หิ ปมตฺตา สุคตึ วชนฺติ เต;
ตฺวฺเว ตถา กริสฺสสิ, เยน ตฺวํ สุคตึ คมิสฺสสี’’ติ. (จูฬว. ๓๔๒) –
ธมฺมํ เทเสสิ.
ตสฺส สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. สเจ กิร ติรจฺฉานคโต นาภวิสฺสา, โสตาปตฺติผลํ อธิคมิสฺสา. มนุสฺสา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อุนฺนทึสุ อปฺโผฏึสุ, สฺชาตโสมนสฺสา นานาภรณานิ ขิปึสุ, ตานิ หตฺถิสฺส สรีรํ ปฏิจฺฉาทยึสุ. ตโต ปฏฺาย ¶ นาฬาคิริ ธนปาลโก นาม ชาโต. ตสฺมึ โข ปน ธนปาลกสมาคเม จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตํ ปิวึสุ. สตฺถา ธนปาลกํ ปฺจสุ ¶ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. โส โสณฺฑาย ภควโต ปาเท ปํสูนิ คเหตฺวา อุปริ มุทฺธนิ อากิริตฺวา ปฏิกุฏิโตว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนูปจาเร ิโต ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา หตฺถิสาลํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาย ทนฺตสุทนฺโต หุตฺวา น กฺจิ วิเหเติ. สตฺถา นิปฺผนฺนมโนรโถ ‘‘เยหิ ยํ ธนํ ขิตฺตํ, เตสฺเว ตํ โหตู’’ติ อธิฏฺาย ‘‘อชฺช มยา มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ กตํ, อิมสฺมึ นคเร ปิณฺฑาย จรณํ อปฺปฏิรูป’’นฺติ ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชยปฺปตฺโต วิย ขตฺติโย นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว คโต. นครวาสิโน พหุํ อนฺนปานขาทนียํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปวตฺตยึสุ.
ตํ ทิวสํ สายนฺหสมเย ธมฺมสภํ ปูเรตฺวา สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อายสฺมตา อานนฺเทน ตถาคตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, นาฬาคิรึ ทิสฺวา สตฺถารา ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิยมาโนปิ นาปคโต, อโห ทุกฺกรการโก, อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท’’ติ. สตฺถา ‘‘อานนฺทสฺส คุณกถา ปวตฺตติ, คนฺตพฺพํ มยา เอตฺถา’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มหึสกรฏฺเ สาคลนคเร สาคโล นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา นครโต อวิทูเร เอกสฺมึ เนสาทคามเก อฺตโร เนสาโท ปาเสหิ สกุเณ พนฺธิตฺวา นคเร วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ. นครโต จ อวิทูเร อาวฏฺฏโต ทฺวาทสโยชโน มานุสิโย นาม ปทุมสโร อโหสิ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺโน. ตตฺถ นานปฺปกาโร สกุณสงฺโฆ โอตริ. โส เนสาโท ตตฺถ อนิยาเมน ปาเส โอฑฺเฑสิ. ตสฺมึ กาเล ธตรฏฺโ หํสราชา ฉนฺนวุติหํสสหสฺสปริวาโร จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณคุหายํ วสติ, สุมุโข นามสฺส เสนาปติ อโหสิ. อเถกทิวสํ ตโต หํสยูถา กติปยา ¶ สุวณฺณหํสา มานุสิยํ สรํ คนฺตฺวา ปหูตโคจเร ตสฺมึ ยถาสุขํ วิจริตฺวา สุหิตา จิตฺตกูฏํ อาคนฺตฺวา ธตรฏฺสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มหาราช, มนุสฺสปเถ ¶ มานุสิโย นาม ปทุมสโร สมฺปนฺนโคจโร, ตตฺถ โคจรํ คณฺหิตุํ คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา โว รุจฺจิตฺถา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ เตหิ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน ‘‘สเจ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, คจฺฉามา’’ติ สปริวาโร ตํ สรํ อคมาสิ. โส อากาสา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวเสนฺโตเยว โอตริ. อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิ. อถสฺส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อากฑฺฒนฺตสฺส ปมวาเร จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, ปาโส อฏฺึ อาหจฺจ อฏฺาสิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, พลวเวทนา ปวตฺตึสุ.
โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, าตกา เม อุตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคณฺหิตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตาย มหาสมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติ. โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา าตีนํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสานํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิ. ตํ สุตฺวา เต หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา หุตฺวา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปกฺกมึสุ. เตสุ ปกฺกนฺเตสุ สุมุโข หํสเสนาปติ ‘‘กจฺจิ นุ โข อิทํ ภยํ มหาราชสฺส อุปฺปนฺนํ, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หํสคณสฺส อนฺตเร มหาสตฺตํ อทิสฺวา มชฺฌิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ปจฺฉิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา ¶ อาคจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ปาเส พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห ปาสโต โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโตว ปงฺกปิฏฺเ นิสีทิ. อถ นํ วีมํสนฺโต มหาสตฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สุมุข อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;
คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุปจินนฺตาติ สิเนเหน อาลยวเสน อโนโลเกนฺตา. ปกฺกมนฺตีติ เอเต ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา าติวิหงฺคมา มํ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, ตฺวมฺปิ คจฺฉ, มา อิธ วาสํ อากงฺขิ, เอวฺหิ ปาเสน พทฺเธ มยิ สหายตา นาม นตฺถิ, น หิ เต อหํ อิทานิ กิฺจิ สหายกิจฺจํ กาตุํ ¶ สกฺขิสฺสามิ, กึ เต มยา นิรูปกาเรน, ปปฺจํ อกตฺวา คจฺเฉวาติ วทติ.
อิโต ปรํ –
‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;
สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเห.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;
ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิป.
‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส, คติ อฺา มหานสา;
สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติ.
‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหฺจ ปกฺขิม;
าตีนํ วาวสิฏฺานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเย.
‘‘ยํ น กฺจนเทปิฺฉ, อนฺเธน ตมสา คตํ;
ตาทิเส สฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย.
‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ;
ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํ.
‘‘โสหํ ¶ ¶ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺิตํ;
ภตฺติฺจ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ.
๑๐. ‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท.
น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํ.
‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;
กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา.
‘‘อปิ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ าตินํ มยา;
ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ, อสฺส ปรมสํวุตํ.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโก.
‘‘เต สตฺตุมภิสฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;
ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สฺจเลสุมาสนา.
‘‘ธตรฏฺเ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;
อภิกฺขมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเป.
‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;
ปจฺจกมิตฺถ เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํ.
‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธฺจ ปุนาปรํ;
อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํ.
‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;
ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเป.
‘‘ยํ ¶ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;
อถ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิ.
‘‘กึ นุ ตฺยายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;
เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํ.
‘‘กถํ ¶ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;
ปทฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํ.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติ.
‘‘อปิ ตฺเวว มหาปฺ, ปาสา พหุวิธา ตตา;
คุยฺหมาสชฺช พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’ติ. –
อิมาสํ คาถานํ สมฺพนฺโธ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ¶ คจฺเฉ วาติ, มหาราช, อหํ อิโต คจฺเฉยฺยํ วา น วา, นาหํ เตน คมเนน วา อคมเนน วา อมโร สิยํ, อหฺหิ อิโต คโตปิ อคโตปิ มรณโต อมุตฺโตว, อิโต ปุพฺเพ ปน สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา อิทานิ ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเหยฺยนฺติ วทติ. มรณํ วาติ มม อคจฺฉนฺตสฺส วา ตยา สทฺธึ มรณํ ภเวยฺย, คจฺฉนฺตสฺส วา ตยา วินา ชีวิตํ. เตสุ ทฺวีสุ ยํ ตยา สทฺธึ มรณํ, ตเทว เม วรํ, ยํ ตยา วินา ชีเวยฺยํ, น เม ตํ วรนฺติ อตฺโถ. รุจฺจเตติ ยา ตว คติ นิปฺผตฺติ, สาว มยฺหํ รุจฺจติ. สา กถนฺติ สมฺม สุมุข มม ตาว ทฬฺเหน วาลปาเสน พทฺธสฺส ปรหตฺถํ คตสฺส สา คติ รุจฺจตุ, ตว ปน เจตยานสฺส สเจตนสฺส ปฺวโต มุตฺตสฺส กถํ รุจฺจติ.
ปกฺขิมาติ ปกฺขสมฺปนฺน. อุภินฺนนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ชีวิตกฺขเย สติ ตฺวํ มม วา ตว ¶ วา อวสิฏฺาตีนํ วา กํ อตฺถํ ปสฺสสิ. ยํ นาติ เอตฺถ น-กาโร อุปมาเน. กฺจนเทปิฺฉาติ กฺจนทฺเวปิฺฉ, อยเมว วา ปาโ, กฺจนสทิสอุภยปกฺขาติ อตฺโถ. ตมสาติ ตมสิ. คตนฺติ กตํ, อยเมว วา ปาโ. ปุริมสฺส น-การสฺส อิมินา สมฺพนฺโธ, ‘‘น กต’’นฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยิ ปาณํ จชนฺเตปิ อจชนฺเตปิ มม ชีวิตสฺส อภาวา ยํ ตว ปาณสฺจชนํ, ตํ อนฺเธน ตมสิ กตํ วิย กิฺจิเทว รูปกมฺมํ อปจฺจกฺขคุณํ, ตาทิเส ตว อปจฺจกฺขคุเณ ปาณสฺจชเน ตฺวํ ปาณํ สฺจชนฺโต กมตฺถํ โชเตยฺยาสีติ.
ธมฺโม อปจิโต สนฺโตติ ธมฺโม ปูชิโต มานิโต สมาโน. อตฺถํ ทสฺเสตีติ วุทฺธึ ทสฺเสติ. อเปกฺขาโนติ อเปกฺขนฺโต. ธมฺมา จตฺถนฺติ ธมฺมโต จ อตฺถํ สมุฏฺิตํ ปสฺสนฺโต ¶ . ภตฺตินฺติ สิเนหํ. สตํ ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ สภาโว. โย มิตฺโตติ โย มิตฺโต อาปทาสุ มิตฺตํ น จเช, ตสฺส อจชนฺตสฺส มิตฺตสฺส เอส สภาโว นาม อทฺธา สตํ ธมฺโม. วิทิตาติ ปากฏา ชาตา. กามํ กรสฺสูติ เอตํ มม กามํ มยา อิจฺฉิตํ มม วจนํ กรสฺสุ. อปิ ตฺเววํ คเต กาเลติ อปิ ตุ เอวํ คเต กาเล มยิ อิมสฺมึ าเน ปาเสน พทฺเธ. ปรมสํวุตนฺติ ปรมปริปุณฺณํ.
อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานนฺติ ‘‘คจฺฉ, น คจฺฉามี’’ติ เอวํ กเถนฺตานํ อริยานนฺติ อาจารอริยานํ. ปจฺจทิสฺสถาติ กาสายานิ นิวาเสตฺวา รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ¶ มุคฺครํ อาทาย อาคจฺฉนฺโต อทิสฺสถ. อาตุรานนฺติ คิลานานํ มจฺจุ วิย. อภิสฺจิกฺขาติ, ภิกฺขเว, เต อุโภปิ สตฺตุํ อายนฺตํ ปสฺสิตฺวา. หิตาติ ทีฆรตฺตํ อฺมฺสฺส หิตา มุทุจิตฺตา. น สฺจเลสุมาสนาติ อาสนโต น จลึสุ, ยถานิสินฺนาว อเหสุํ. สุมุโข ปน ‘‘อยํ เนสาโท อาคนฺตฺวา ปหรนฺโต มํ ปมํ ปหรตู’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ ปจฺฉโต กตฺวา นิสีทิ.
ธตรฏฺเติ หํเส. สมุฑฺเฑนฺเตติ มรณภเยน อิโต จิโต จ อุปฺปตนฺเต ทิสฺวา. อาสชฺชาติ อิตเร ทฺเว ชเน อุปคนฺตฺวา. ปจฺจกมิตฺถาติ ‘‘พทฺธา, น พทฺธา’’ติ จินฺเตนฺโต อุปธาเรนฺโต อกมิตฺถ, เวคํ หาเปตฺวา สณิกํ อคมาสิ. อาสชฺช พทฺธมาสีนนฺติ พทฺธํ มหาสตฺตํ อุปคนฺตฺวา นิสินฺนํ สุมุขํ. อทีนวนฺติอาทีนวเมว หุตฺวา มหาสตฺตํ โอโลเกนฺตํ ทิสฺวา. วิมโตติ กึ นุ โข อพทฺโธ พทฺธสฺส สนฺติเก นิสินฺโน, การณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ วิมติชาโต หุตฺวาติ อตฺโถ. ปณฺฑเรติ หํเส, อถ วา ปริสุทฺเธ นิมฺมเล, สมฺปหฏฺกฺจนวณฺเณติ อตฺโถ. ปวฑฺฒกาเยติ วฑฺฒิตกาเย ¶ มหาสรีเร. ยํ นูติ ยํ ตาว เอโส มหาปาเสน พทฺโธ. น กุรุเต ทิสนฺติ ปลายนตฺถาย เอกํ ทิสํ น ภชติ, ตํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. พลีติ พลสมฺปนฺโน หุตฺวาปิ. ปกฺขีติ ตํ อาลปติ. โอหายาติ ฉฑฺเฑตฺวา. ยนฺตีติ เสสสกุณา คจฺฉนฺติ. อวหียสีติ โอหียสิ.
ทิชามิตฺตาติ ทิชานํ อมิตฺต. ยาว กาลสฺส ปริยายนฺติ ยาว มรณสฺส วาโร อาคจฺฉติ. กถํ ปนายนฺติ ตฺวํ ราชา เม โสติ วทสิ, ราชาโน จ นาม ปณฺฑิตา โหนฺติ, อิติปิ ปณฺฑิโต สมาโน เกน การเณน โอฑฺฑิตํ ปาสํ น อทฺทส. ปทํ เหตนฺติ ยสมหตฺตํ วา าณมหตฺตํ วา ปตฺตานํ อตฺตโน อาปทพุชฺฌนํ นาม ปทํ การณํ, ตสฺมา เต อาปทํ โพทฺธุมรหนฺติ. ปราภโวติ อวฑฺฒิ. อาสชฺชาปีติ อุปคนฺตฺวาปิ น พุชฺฌติ. ตตาติ วิตตา โอฑฺฑิตา. คุยฺหมาสชฺชาติ เตสุ ปาเสสุ โย คุฬฺโห ปฏิจฺฉนฺโน ปาโส, ตํ อาสชฺช พชฺฌนฺติ. อเถวนฺติ อถ เอวํ ชีวิตกฺขเย พชฺฌนฺเตวาติ อตฺโถ.
อิติ ¶ นํ โส กถาสลฺลาเปน มุทุหทยํ กตฺวา มหาสตฺตสฺส ชีวิตํ ยาจนฺโต คาถมาห –
‘‘อปิ ¶ นายํ ตยา สทฺธึ, สํวาสสฺส สุขุทฺรโย;
อปิ โน อนุมฺาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’ติ.
ตตฺถ อปิ นายนฺติ อปิ นุ อยํ. สุขุทฺรโยติ สุขผโล. อปิ โน อนุมฺาสีติ จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา าตเก ปสฺสิตุํ ตฺวํ อปิ โน อนุชาเนยฺยาสิ. อปิ โน ชีวิตํ ทเทติ อปิ โน อิมาย กถาย อุปฺปนฺนวิสฺสาโส น มาเรยฺยาสีติ.
โส ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา คาถมาห –
‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิร’’นฺติ.
ตโต สุมุโข จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ ¶ , อฺตฺเรตสฺส ชีวิตา;
สเจ เอเกน ตุฏฺโสิ, มฺุเจตํ มฺจ ภกฺขย.
‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา วยสา อุโภ;
น เต ลาเภน ชีวตฺถิ, เอเตน นิมินา ตุวํ.
‘‘ตทิงฺฆ สมเปกฺขสฺสุ, โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ;
มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มฺุจ ทิชาธิปํ.
‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส ยาจนาย จ;
มิตฺติ จ ธตรฏฺเหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’ติ.
ตตฺถ เอตนฺติ ยํ อฺตฺร เอตสฺส ชีวิตา มม ชีวิตํ, เอตํ อหํ เนว อิจฺฉามิ. ตุลฺยาสฺมาติ สมานา โหม. นิมินา ตุวนฺติ ปริวตฺเตหิ ตฺวํ. ตวมฺหสูติ ตว อมฺเหสุ คิทฺธิ โหตุ, กึ เต เอเตน, มยิ โลภํ อุปฺปาเทหีติ วทติ. ตาวเทวาติ ตตฺตโกเยว. ยาจนาย จาติ ยา มม ยาจนา, สาว กตา อสฺสาติ อตฺโถ.
อิติ ¶ โส ตาย ธมฺมเทสนาย เตเล ปกฺขิตฺตกปฺปาสปิจุ วิย มุทุคตหทโย มหาสตฺตํ ตสฺส ทายํ กตฺวา ททนฺโต อาห –
‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;
มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา.
‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ อิธ วิชฺชติ;
ยถา ตฺวํ ธตรฏฺสฺส, ปาณสาธารโณ สขา.
‘‘โส เต สหายํ มฺุจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, าติมชฺเฌ วิโรจถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โนติ นิปาตมตฺตํ. ตยา มุตฺตนฺติ อิมฺหิ ตฺวฺเว มฺุจสิ นาม, ตสฺมา อิมํ ตยา ¶ มุตฺตํ อิโต จิตฺตกูฏปพฺพตํ คตํ มหนฺตา าติสงฺฆา เอเต จ มิตฺตาทโย ปสฺสนฺตุ. เอตฺถ จ พนฺธวาติ เอกโลหิตสมฺพนฺธา. วิชฺชตีติ วิชฺชนฺติ. ปาณสาธารโณติ สาธารณปาโณ อวิภตฺตชีวิโก, ยถา ตฺวํ เอตสฺส สขา, เอตาทิสา อฺเสํ พหูนํ มิตฺตา นาม น วิชฺชนฺติ. ตวานุโคติ เอตํ ทุกฺขิตํ อาทาย ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ตว อยํ อนุโค โหตูติ.
เอวํ วตฺวา ปน เนสาทปุตฺโต เมตฺตจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อาลิงฺคิตฺวา สรโต นิกฺขาเมตฺวา สรตีเร ตรุณทพฺพติณปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พนฺธนปาสํ มุทุจิตฺเตน สณิกํ โมเจตฺวา ทูเร ขิปิตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ. ตสฺส เมตฺตจิตฺตานุภาเวน โพธิสตฺตสฺส ปาเท สิรา สิราหิ, มํสํ มํเสน, จมฺมํ จมฺเมน ฆฏิตํ, ตาวเทว ปาโท สํรุฬฺโห สฺชาตฉวิสฺชาตโลโม อโหสิ อพทฺธปาเทน นิพฺพิเสโส. โพธิสตฺโต สุขิโต ปกติภาเวเนว นิสีทิ. อถ สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย มหาสตฺตสฺส สุขิตภาวํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส เนสาทสฺส ถุติมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิป’’นฺติ.
ตตฺถ วกฺกงฺโคติ วงฺกคีโว.
เอวํ ลุทฺทสฺส ถุตึ กตฺวา สุมุโข โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อยฺหิ อมฺหากํ วจนํ อกตฺวา กีฬาหํเส โน กตฺวา อิสฺสรานํ เทนฺโต พหุํ ธนํ ลเภยฺย, มาเรตฺวา มํสํ วิกฺกิณนฺโต มูลมฺปิ ลเภถ, อตฺตโน ปน ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา อมฺหากํ วจนํ อกริ ¶ , อิมํ รฺโ สนฺติกํ เนตฺวา สุขชีวิตํ กโรมา’’ติ. มหาสตฺโต สมฺปฏิจฺฉิ. สุมุโข อตฺตโน ภาสาย มหาสตฺเตน สทฺธึ กเถตฺวา ปุน มนุสฺสภาสาย ลุทฺทปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิมตฺถํ ปาเส โอฑฺเฑสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธนตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺเห อาทาย นครํ ปวิสิตฺวา รฺโ ทสฺเสหิ, พหุํ เต ธนํ ทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘เอหิ ¶ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา, รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
๓๙. ‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป.
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ อนุสิกฺขามีติ อนุสาสามิ. ปาปนฺติ ลามกํ. รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภติ อมฺเห อุโภปิ รฺโ ทสฺเสหิ. อยํ โพธิสตฺตสฺส ปฺาปภาวทสฺสนตฺถํ, อตฺตโน มิตฺตธมฺมสฺส อาวิภาวนตฺถํ, ลุทฺทสฺส ธนลาภตฺถํ, รฺโ สีเลสุ ปติฏฺาปนตฺถฺจาติ จตูหิ การเณหิ ¶ เอวมาห. ธตรฏฺาติ เนตฺวา จ ปน รฺโ เอวํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, ‘‘มหาราช, อิเม ธตรฏฺกุเล ชาตา ทฺเว หํสาธิปติโน, เอเตสุ อยํ ราชา, อิตโร เสนาปตี’’ติ. อิติ นํ สิกฺขาเปสิ. ‘‘ปตีโต’’ติอาทีนิ ตีณิปิ ตุฏฺาการเววจนาเนว.
เอวํ วุตฺเต ลุทฺโท, ‘‘สามิ, มา โว ราชทสฺสนํ รุจฺจิ, ราชาโน นาม จลจิตฺตา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาราเปยฺยุํ วา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม, มา ภายิ, อหํ ตาทิสํ กกฺขฬํ ลุทฺทํ โลหิตปาณึ ธมฺมกถาย มุทุกํ กตฺวา มม ปาเทสุ ปาเตสึ, ราชาโน นาม ปฺุวนฺโต ปฺวนฺโต จ สุภาสิตทุพฺภาสิตฺู จ, ขิปฺปํ อมฺเห รฺโ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มา มยฺหํ กุชฺฌิตฺถ, อหํ อวสฺสํ ตุมฺหากํ ¶ รุจิยา เนมี’’ติ วตฺวา อุโภปิ กาชํ อาโรเปตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา รฺโ ทสฺเสตฺวา รฺา ปุฏฺโ ยถาภูตํ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;
ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รฺโ หํเส อทสฺสยิ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา ¶ มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร;
‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา, ตว หตฺถตฺตมาคตา;
กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา.
‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;
ยํ ยทายตนํ มฺเ, ทิชานํ ปาณโรธนํ.
‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;
ตํ อพทฺโธ อุปาสิโน, มมายํ อชฺฌภาสถ.
‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยภิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;
ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต วิหงฺคโม.
‘‘อตฺตนายํ จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;
อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;
ตโต นํ ปามุจึ ปาสา, อนฺุาสึ สุเขน จ.
‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ ¶ เนตฺวา, รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ.
‘‘เอวเมตสฺส ¶ วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;
เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ, อุโภ อนุมตา มยา.
‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํ.
‘‘อุปายนฺจ เต เทว, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ;
สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิปา’’ติ.
ตตฺถ กมฺมุนา อุปปาทยีติ ยํ โส อวจ, ตํ กโรนฺโต กายกมฺเมน สมฺปาเทสิ. คนฺตฺวาติ หํสราเชน นิสินฺนกาชโกฏึ อุจฺจตรํ, เสนาปตินา นิสินฺนกาชโกฏึ โถกํ นีจํ กตฺวา อุโภปิ เต อุกฺขิปิตฺวา ‘‘หํสราชา จ เสนาปติ จ ราชานํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺติ, อุสฺสรถ อุสฺสรถา’’ติ ชนํ อุสฺสาเรนฺโต ‘‘เอวรูปา นาม โสภคฺคปฺปตฺตา สุวณฺณวณฺณา หํสราชาโน น ทิฏฺปุพฺพา’’ติ มุทุหทเยสุ มนุสฺเสสุ ปสํสนฺเตสุ ¶ ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา. อทสฺสยีติ ‘‘หํสราชาโน ตุมฺเห ทฏฺุํ อาคตา’’ติ รฺโ อาโรจาเปตฺวา เตน ตุฏฺจิตฺเตน ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ ปกฺโกสาปิโต อภิหริตฺวา ทสฺเสสิ. หตฺถตฺตนฺติ หตฺเถสุ อาคตํ, ปตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺตานนฺติ ยสมหนฺตปฺปตฺตานํ สุวณฺณวณฺณานํ ธตรฏฺหํสานํ อิสฺสเร สามิโน กถํ ตฺวํ ลุทฺโท หุตฺวา อธิคโตติ ปุจฺฉติ. ‘‘อิสฺสรมิธมชฺฌคา’’ติปิ ปาโ, เอเตสํ อิสฺสริยํ ตฺวํ กถํ อชฺฌคาติ อตฺโถ.
วิหิตาติ โยชิตา. ยํ ยทายตนํ มฺเติ, มหาราช, ยํ ยํ สโมสรณฏฺานํ ทิชานํ ปาณโรธนํ ¶ ชีวิตกฺขยกรํ มฺามิ, ตตฺถ ตตฺถ มยา ปลฺลเลสุ ปาสา วิหิตา. ตาทิสนฺติ มานุสิยสเร ตถาวิธํ ปาณโรธนํ มยา วิหิตํ ปาสํ. ตนฺติ ตํ เอตํ ตตฺถ พทฺธํ. อุปาสิโนติ อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อุปคนฺตฺวา นิสินฺโน. มมายนฺติ มํ อยํ เสนาปติ อชฺฌภาสถ, มยา สทฺธึ กเถสิ. สุทุกฺกรนฺติ ตสฺมึ ขเณ เอส อมฺหาทิเสหิ อนริเยหิ สุทุกฺกรํ อกาสิ. กึ ตนฺติ? ทหเต ภาวมุตฺตมํ, อตฺตโน อุตฺตมํ อชฺฌาสยํ ทหติ วิทหติ ปกาเสติ. อตฺตนายนฺติ อตฺตโน อยํ. อนุตฺถุนนฺโตติ ภตฺตุคุเณ วณฺเณนฺโต ตสฺส ชีวิตํ มฺุจาติ มํ ยาจิ.
ตสฺสาติ ตสฺส ตถา ยาจนฺตสฺส. สุเขน จาติ ยถาสุเขน จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา าติสงฺฆํ ปสฺสถาติ จ อนุชานึ. เอตฺเถว หีติ มยา ปน อิเม ทฺเว เอตฺถ มานุสิยสเรเยว จิตฺตกูฏคมนาย อนุมตา อเหสุํ. เอวํ คโตติ เอวํ สตฺตุ หตฺถคโต. ชนเยยฺยาถ มทฺทวนฺติ อตฺตนิ เมตฺตจิตฺตํ ชเนสิ. อุปายนนฺติ ปณฺณาการํ. สพฺพสากุณิกาคาเมติ ¶ สพฺพสฺมิมฺปิ สากุณิกคาเม นาหํ อฺํ ตว เอวรูปํ เกนจิ สากุณิเกน อาภตปุพฺพํ อุปายนํ ปสฺสามิ. ตํ ปสฺสาติ ตํ มยา อาภตํ อุปายนํ ปสฺส มนุชาธิปาติ.
เอวํ โส ิตโกว สุมุขสฺส คุณํ กเถสิ. ตโต ราชา หํสรฺโ มหารหํ อาสนํ, สุมุขสฺส จ สุวณฺณภทฺทปีกํ ทาเปตฺวา เตสํ ตตฺถ นิสินฺนานํ สุวณฺณภาชเนหิ ลาชมธุผาณิตาทีนิ ทาเปตฺวา นิฏฺิเต ปานโภชนกิจฺเจ อฺชลึ ปคฺคยฺห มหาสตฺตํ ธมฺมกถํ ยาจิตฺวา ¶ สุวณฺณปีเก นิสีทิ. โส เตน ยาจิโต ปฏิสนฺถารํ ตาว อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเ โสวณฺณเย สุเภ;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ ¶ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’ติ.
ตตฺถ ราชานนฺติ สาคลราชานํ. วกฺกงฺโคติ หํสราชา. ธมฺเมน มนุสาสสีติ ธมฺเมน อนุสาสสิ. โทโสติ อปราโธ. ตวตฺเถสูติ อุปฺปนฺเนสุ ตว ยุทฺธาทีสุ อตฺเถสุ. นาวกงฺขนฺตีติ อุรํ ทตฺวา ปริจฺจชนฺตา กิจฺจิ อตฺตโน ชีวิตํ น ปตฺเถนฺติ, ชีวิตฺจ จชิตฺวา ตเววตฺถํ กโรนฺติ. สาทิสีติ สมานชาติกา. อสฺสวาติ วจนสมฺปฏิจฺฉิกา. ปุตฺตรูปยสูเปตาติ ¶ ปุตฺเตหิ จ รูเปน จ ยเสน จ อุเปตา. ตว ฉนฺทวสานุคาติ กจฺจิ ตว อชฺฌาสยํ ตว วสํ อนุวตฺตติ, น อตฺตโน จิตฺตวเสน วตฺตตีติ ปุจฺฉติ.
เอวํ โพธิสตฺเตน ปฏิสนฺถาเร กเต ปุน ราชา เตน สทฺธึ กเถนฺโต อาห –
‘‘ภวนฺตํ ¶ กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ คโต;
ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมึ ปมมาปเท.
‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;
เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ ภวติ ตาวเท.
‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ;
น จายํ กิฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถ.
‘‘ปจฺจคมิตฺถ ¶ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;
ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;
ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนฺุาสิ สุเขน จ.
‘‘อิทฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;
โภโต สกาเสคมนํ, เอตสฺส ธนมิจฺฉตา.
‘‘สฺวาคตฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ มหาสตฺตุหตฺถตฺตตํ คโตติ มหนฺตสฺส สตฺตุโน หตฺถตฺตํ คโต. อาปติตฺวานาติ อุปธาวิตฺวา. ปาติกนฺติ ปากติกํ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอเตสฺหิ ชมฺมานํ ตาวเทว เอวํ ปากติกํ โหติ, สกุเณ ทณฺเฑน โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต ธนเวตนํ ลภตีติ. กิฺจิ รสฺมาสูติ กิฺจิ อมฺเหสุ. สตฺตูวาติ สตฺตุ วิย. ปจฺจคมิตฺถาติ, มหาราช, เอส อมฺเห ทิสฺวา พทฺธาติ สฺาย โถกํ โอสกฺกิตฺถ. ปุพฺเพวาติ อยเมว ปมํ อชฺฌภาสิ. ตทาติ ตสฺมึ กาเล. เอตทตฺถายาติ เอตสฺส เนสาทปุตฺตสฺส อตฺถาย จินฺติตํ. ธนมิจฺฉตาติ เอตสฺส ธนํ อิจฺฉนฺเตน ¶ ตว สนฺติกํ อมฺหากํ อาคมนํ จินฺติตํ. สฺวาคตฺเจวิทนฺติ มา โภนฺโต จินฺตยนฺตุ, ภวตํ อิทํ อิธาคมนํ สฺวาคตเมว. ลภตนฺติ ลภตุ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ราชา อฺตรํ อมจฺจํ โอโลเกตฺวา ‘‘กึ กโรมิ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมํ เนสาทํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กาเรตฺวา อาเนหี’’ติ วตฺวา เตน ตถา กตฺวา อานีตสฺส ตสฺส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺานกํ คามํ, ทฺเว วีถิโย คเหตฺวา ิตํ มหนฺตํ เคหํ, รถวรฺจ, อฺฺจ พหุํ หิรฺสุวณฺณํ อทาสิ. ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณ’’นฺติ.
อถ ¶ มหาสตฺโต รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ. โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตุฏฺหทโย ‘‘ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ เสตจฺฉตฺตํ ทตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต อาห –
‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิฺจนํ;
สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ, ปสาสถ ยทิจฺฉถ.
‘‘ทานตฺถํ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จฺํ อุปกปฺปติ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ วิสฺสชามิ โว’’ติ.
ตตฺถ วโส วตฺตตีติ ยตฺถ มม วโส วตฺตติ. กิฺจนนฺติ ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ. สพฺพตฺถิสฺสริยนฺติ สพฺพํ ภวตํเยว อิสฺสริยํ อตฺถุ. ยํ จฺํ อุปกปฺปตีติ ปฺุกามตาย ทานตฺถํ วา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชเมว อุปโภตฺตุํ วา ยํ วา อฺํ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, ตํ กโรถ, เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, สทฺธึเยว เสตจฺฉตฺเตน มม สนฺตกํ อิสฺสริยํ วิสฺสชฺชามิ โวติ.
อถ มหาสตฺโต รฺา ทินฺนํ เสตจฺฉตฺตํ ปุน ตสฺเสว อทาสิ. ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘หํสรฺโ ตาว เม ธมฺมกถา สุตา, ลุทฺทปุตฺเตน ปน ‘อยํ สุมุโข มุธุรกโถ’ติ อติวิย ¶ วณฺณิโต, อิมสฺสปิ ธมฺมกถํ โสสฺสามี’’ติ. โส เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;
กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ยถาติ ยทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ จ เม อยํ สุมุโข ปณฺฑิโต พุทฺธิสมฺปนฺโน กามสา อตฺตโน รุจิยา อชฺฌภาเสยฺย, ตํ เม ปรมปฺปิยํ อสฺสาติ.
ตโต สุมุโข อาห –
‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;
ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยา.
‘‘อมฺหากฺเจว ¶ โส เสฏฺโ, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว;
ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุภิ.
‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;
นนฺตรํ ปติวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน มนุชาธิปา’’ติ.
ตตฺถ นาคราชาริวนฺตรนฺติ เปฬาย อพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโ นาคราชา วิย. ปฏิวตฺตุนฺติ ตุมฺหากํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร วตฺตุํ น สกฺโกมิ. น เม โสติ สเจ วเทยฺยํ, น เม โส วินโย ภเวยฺย. อมฺหากฺเจวาติ ฉนฺนวุติยา หํสสหสฺสานํ. อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโต. ปูชาติ อุโภ ตุมฺเห มยฺหํ พหูหิ การเณหิ ปูชารหา เจว ปสํสารหา จ. เปสฺเสนาติ เวยฺยาวจฺจกเรน เสวเกน.
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺหทโย ‘‘เนสาทปุตฺโต ตํ วณฺเณติ, น อฺเน ตุมฺหาทิเสน มธุรธมฺมกถิเกน นาม ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อาห –
‘‘ธมฺเมน กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;
นเหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยา.
‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;
ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺา, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ.
‘‘ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;
เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ธมฺเมนาติ สภาเวน การเณน. อกตตฺตสฺสาติ อสมฺปาทิตอตฺตภาวสฺส มิตฺตทุพฺภิสฺส. นโยติ ปฺา. อคฺคปกติมาติ อคฺคสภาโว. อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโต. ยาวตตฺถีติ ยาวตา มยา ทิฏฺา นาม อตฺถิ. นาฺนฺติ ตสฺมึ มยา ทิฏฺฏฺาเน อฺํ เอวรูปํ น ปสฺสามิ. ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยาติ สมฺม หํสราช อหํ ปกติยา ปมเมว ตุมฺหากํ ทสฺสเนน ตุฏฺโ. วากฺเยนาติ อิทานิ ปน โว มธุรวจเนน ตุฏฺโสฺมิ. จิรํ ปสฺเสยฺย โวติ อิเธว วสาเปตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อวิปฺปวาสนฺโต จิรํ ตุมฺเห ปสฺเสยฺยนฺติ เอส เม ฉนฺโทติ วทติ.
ตโต ¶ มหาสตฺโต ราชานํ ปสํสนฺโต อาห –
‘‘ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยา;
ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว.
‘‘อทฺุจ นูน สุมหา, าติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;
อทสฺสเนน อสฺมากํ, ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุ.
‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ ปสฺเสมุรินฺทม.
‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีตึ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, าติวิสฺสาสนา สิยา’’ติ.
ตตฺถ กตมสฺมาสูติ กตํ อมฺเหสุ. ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหาติ มยํ นิสฺสํสเยน ตยา ปตฺตาเยว. ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตวาติ ยา ตว อมฺเหสุ ภตฺติ, ตาย ภตฺติยา มยํ ตยา อสํสเยน ปตฺตาเยว, น จ วิปฺปยุตฺตา, วิปฺปวุฏฺาปิ สหวาสิโนเยว นาม มยนฺติ ทีเปติ. อทฺุจ นูน สุมหาติ เอตฺจ เอกํเสเนว สุมหนฺตํ. าติสงฺฆสฺส มนฺตรนฺติ อมฺเหหิ ทฺวีหิ ชเนหิ วิรหิตสฺส มม าติสงฺฆสฺส อนฺตรํ ฉิทฺทํ. อสฺมากนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ อทสฺสเนน พหูสุ ปกฺขีสุ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ. ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสยฺยาม อรินฺทม. ภวตนฺติ โภโต ทสฺสเนน. เอโส จาปิ มหา อตฺโถติ ยา เอสา าติสงฺฆสงฺขาตา าติวิสฺสาสนา สิยา, เอโส จาปิ มหนฺโต อตฺโถปิ.
เอวํ วุตฺเต ราชา เตสํ คมนํ อนุชานิ. มหาสตฺโตปิ รฺโ ปฺจวิเธ ทุสฺสีลฺเย อาทีนวํ, สีเล จ อานิสํสํ กเถตฺวา ‘‘อิมํ สีลํ รกฺข, ธมฺเมน ¶ รชฺชํ กาเรหิ, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาหี’’ติ โอวทิตฺวา จิตฺตกูฏํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ วตฺวา ธตรฏฺโ, หํสราชา นราธิปํ;
อุตฺตมํ ชวมนฺวาย, าติสงฺฆํ อุปาคมุํ.
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติ.
ตตฺถ อุปาคมุนฺติ อรุณุคฺคมนเวลายเมว ลาชมธุผาณิตาทีนิ ปริภฺุชิตฺวา รฺา จ เทวิยา จ ทฺวีหิ สุวณฺณตาลวณฺเฏหิ อุกฺขิปิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ กตสกฺการา ตาลวณฺเฏหิ โอตริตฺวา ราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา รฺา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วุตฺเต สีหปฺชเรน นิกฺขนฺตา อุตฺตเมน ชเวน คนฺตฺวา าติคณํ อุปาคมึสุ. ปรเมติ อุตฺตเม. เกกาติ อตฺตโน สภาเวน ‘‘เกกา’’ติ สทฺทมกํสุ. ภตฺตุคารวาติ ภตฺตริ สคารวา. ปริกิรึสูติ ภตฺตุโน มุตฺตภาเวน ตุฏฺา ตํ ภตฺตารํ สมนฺตา ปริวารยึสุ. ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺา.
เอวํ ปริวาเรตฺวา ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ, สาคลราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตุฏฺโ หํสคโณ ‘‘สุมุขเสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ ถุติมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
ตตฺถ มิตฺตวตนฺติ กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนานํ. ปทกฺขิณาติ สุขนิปฺผตฺติโน วุฑฺฒิยุตฺตา. ธตรฏฺาติ หํสราชา สุมุโข รฺา เจว ลุทฺทปุตฺเตน จาติ ทฺวีหิ เอวํ อุโภปิ เต ธตรฏฺา กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนา ยถา าติสงฺฆํ อุปาคมุํ ¶ , าติสงฺฆอุปคมนสงฺขาโต เนสํ อตฺโถ ปทกฺขิโณ ชาโต, เอวํ อฺเสมฺปิ มิตฺตวตํ อตฺถา ปทกฺขิณา โหนฺตีติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปานนฺโท มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เนสาโท ฉนฺโน อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต ¶ , สุมุโข อานนฺโท, ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา พุทฺธปริสา, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬหํสชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๔] ๒. มหาหํสชาตกวณฺณนา
เอเต หํสา ปกฺกมนฺตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทเถรสฺส ชีวิตปริจฺจาคเมว อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว, อิธ ปน สตฺถา อตีตํ อาหรนฺโต อิทมาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ สํยมสฺส นาม พาราณสิรฺโ เขมา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปริวุโต จิตฺตกูเฏ วิหาสิ. อเถกทิวสํ เขมา เทวี ปจฺจูสสมเย สุปินํ อทฺทส. สุวณฺณวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา มธุรสฺสเรน ธมฺมกถํ กเถสุํ. เทวิยา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติยา ธมฺมสฺสวเนน อติตฺตาย เอว รตฺติ วิภายิ. หํสา ธมฺมํ กเถตฺวา สีหปฺชเรน นิกฺขมิตฺวา อคมํสุ. สา เวเคนุฏฺาย ‘‘ปลายมาเน หํเส คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วตฺวา หตฺถํ ปสาเรนฺตีเยว ปพุชฺฌิ. ตสฺสา กถํ สุตฺวา ปริจาริกาโย ‘‘กุหึ หํสา’’ติ โถกํ อวหสึสุ. สา ตสฺมึ ขเณ สุปินภาวํ ตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อภูตํ น ปสฺสามิ, อทฺธา อิมสฺมึ โลเก สุวณฺณวณฺณา หํสา ภวิสฺสนฺติ, สเจ โข ปน ‘สุวณฺณหํสานํ ธมฺมํ โสตุกามามฺหี’ติ ราชานํ วกฺขามิ, ‘อมฺเหหิ สุวณฺณหํสา นาม น ทิฏฺปุพฺพา, หํสานฺจ กถา นาม อภูตาเยวา’ติ วตฺวา นิรุสฺสุกฺโก ภวิสฺสติ, ‘โทหโฬ’ติ วุตฺเต ปน เยน เกนจิ อุปาเยน ปริเยสิสฺสติ, เอวํ เม มโนรโถ สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ. สา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา ปริจาริกานํ ¶ สฺํ ทตฺวา นิปชฺชิ.
ราชา ¶ ราชาสเน นิสินฺโน ตสฺสา ทสฺสนเวลาย ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ, เขมา เทวี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยเนกเทเส นิสีทิตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กึ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว อฺํ อผาสุกํ นตฺถิ, โทหโฬ ปน เม อุปฺปนฺโน’’ติ. เตน หิ ‘‘ภณ, เทวิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สีฆํ เต อุปนาเมสฺสามี’’ติ. ‘‘มหาราช, อหเมกสฺส สุวณฺณหํสสฺส สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สาธุการํ ททมานา ธมฺมกถํ โสตุมิจฺฉามิ, สเจ ลภามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ. อถ นํ ราชา ‘‘สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสิ ¶ , มา จินฺตยี’’ติ อสฺสาเสตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตสิ – ‘‘อมฺโภ, เขมา เทวี, ‘สุวณฺณหํสสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ ลภนฺตี ชีวิสฺสามิ, อลภนฺติยา เม ชีวิตํ นตฺถี’ติ วทติ, อตฺถิ นุ โข สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติ. ‘‘เทว อมฺเหหิ เนว ทิฏฺปุพฺพา น สุตปุพฺพา’’ติ. ‘‘เก ปน ชาเนยฺยุ’’นฺติ? ‘‘พฺราหฺมณา, เทวา’’ติ. ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โหนฺติ นุ โข อาจริยา สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช อมฺหากํ มนฺเตสุมจฺฉา, กกฺกฏกา, กจฺฉปา, มิคา, โมรา, หํสาติ ฉ เอเต ติรจฺฉานคตา สุวณฺณวณฺณา โหนฺตีติ อาคตา, ตตฺถ ธตรฏฺกุลหํสา นาม ปณฺฑิตา าณสมฺปนฺนา, อิติ มนุสฺเสหิ สทฺธึ สตฺต สุวณฺณวณฺณา โหนฺตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘กหํ นุ โข อาจริยา ธตรฏฺหํสา วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ชานาม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ลุทฺทปุตฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ อตฺตโน วิชิเต ลุทฺทเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา, สุวณฺณวณฺณา ธตรฏฺกุลหํสา นาม กหํ วสนฺตี’’ติ? อเถโก ลุทฺโท ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, จิตฺตกูฏปพฺพเตติ โน กุลปรมฺปราย กเถนฺตี’’ติ อาห. ‘‘ชานาสิ ปน เนสํ คหณูปาย’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, เทวา’’ติ. ‘‘เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ? พฺราหฺมณาติ. โส พฺราหฺมณปณฺฑิเต ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณวณฺณานํ หํสานํ อตฺถิภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘ชานาถ นุ โข เตสํ คหณูปาย’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, กึ เตหิ คนฺตฺวา คหิเตหิ, อุปาเยน เต นครสมีปํ อาเนตฺวา คเหสฺสามา’’ติ. ‘‘โก ปน อุปาโย’’ติ? ‘‘มหาราช, นครโต อวิทูเร อุตฺตเรน ติคาวุตมตฺเต ติคาวุตปฺปมาณํ เขมํ นาม สรํ ¶ การาเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นานาธฺานิ โรเปตฺวา ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ การาเปตฺวา เอกํ ปณฺฑิตํ เนสาทํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มนุสฺสานํ อุปคนฺตุํ อทตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ ิเตหิ อภยํ โฆสาเปถ, ตํ สุตฺวา นานาสกุณา ทส ทิสา โอตริสฺสนฺติ, เตปิ หํสา ปรมฺปราย ตสฺส สรสฺส เขมภาวํ สุตฺวา อาคจฺฉิสฺสนฺติ, อถ เน วาลปาเสหิ พนฺธาเปตฺวา คณฺหาเปยฺยาถา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา เตหิ วุตฺตปเทเส วุตฺตปฺปการํ สรํ การาเปตฺวา เฉกํ เนสาทํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อตฺตโน กมฺมํ มา กริ, ปุตฺตทารํ เต อหํ โปเสสฺสามิ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต เขมํ สรํ รกฺขนฺโต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ อภยํ โฆสาเปตฺวา อาคตาคเต สกุเณ มม อาจิกฺเขยฺยาสิ, สุวณฺณหํเสสุ อาคเตสุ มหนฺตํ สกฺการํ ลภิสฺสสี’’ติ ตมสฺสาเสตฺวา เขมํ สรํ ปฏิจฺฉาเปสิ. โส ตโต ปฏฺาย รฺา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ ปฏิปชฺชิ, ‘‘เขมํ สรํ รกฺขตี’’ติ จสฺส ‘‘เขมเนสาโท’’ตฺเวว นามํ อุทปาทิ ¶ . ตโต ปฏฺาย จ นานปฺปการา สกุณา โอตรึสุ, ‘‘เขมํ นิพฺภยํ สร’’นฺติ ปรมฺปราโฆเสน นานาหํสา อาคมึสุ. ปมํ ตาว ติณหํสา อาคมึสุ, เตสํ โฆเสน ปณฺฑุหํสา, เตสํ โฆเสน มโนสิลาวณฺณา หํสา, เตสํ โฆเสน เสตหํสา, เตสํ โฆเสน ปากหํสา อาคมึสุ. เตสุ อาคเตสุ เขมโก รฺโ อาโรเจสิ – ‘‘เทว, ปฺจวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา สเร โคจรํ คณฺหนฺติ, ปากหํสานํ อาคตตฺตา อิทานิ กติปาเหเนว สุวณฺณหํสา อาคมิสฺสนฺติ, มา ¶ จินฺตยิตฺถ, เทวา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อฺเน ตตฺถ น คนฺตพฺพํ, โย คจฺฉิสฺสติ, หตฺถปาทเฉทนฺจ ฆรวิโลปฺจ ปาปุณิสฺสตี’’ติ นคร เภรึ จราเปสิ. ตโต ปฏฺาย ตตฺถ โกจิ น คจฺฉติ. จิตฺตกูฏสฺส ปนาวิทูเร กฺจนคุหายํปากหํสา วสนฺติ, เตปิ มหพฺพลา. ธตรฏฺกุเลน สทฺธึ เตสํ สรีรวณฺโณว วิเสโส. ปากหํสรฺโ ปน ธีตา สุวณฺณวณฺณา อโหสิ. โส ตํ ธตรฏฺมหิสฺสรสฺส อนุรูปาติ ตสฺส ปาทปริจาริกํ กตฺวา เปเสสิ. สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, เตเนว จ การเณน ตานิ ทฺเว หํสกุลานิ อฺมฺํ วิสฺสาสิกานิ ชาตานิ.
อเถกทิวสํ ¶ โพธิสตฺตสฺส ปริวารหํสา ปากหํเส ปุจฺฉึสุ – ‘‘ตุมฺเห อิเมสุ ทิวเสสุ กหํ โคจรํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘มยํ พาราณสิโต อวิทูเร เขมสเร โคจรํ คณฺหาม, ตุมฺเห ปน กุหึ อาหิณฺฑถา’’ติ. ‘‘อสุกํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา เขมสรํ น คจฺฉถ, โส หิ สโร รมณีโย นานาสกุณสมากิณฺโณ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺโน นานาธฺผลสมฺปนฺโน นานปฺปการภมรคณนิกูชิโต จตูสุ กณฺเณสุ นิจฺจํ ปวตฺตอภยโฆสโน, โกจิ นํ อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ปเคว อฺํ อุปทฺทวํ กาตุํ, เอวรูโป โส สโร’’ติ เขมสรํ วณฺณยึสุ. เต เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิยา สมีเป กิร เอวรูโป เขโม นาม สโร อตฺถิ, ปากหํสา ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติ, ตุมฺเหปิ ธตรฏฺมหิสฺสรสฺส อาโรเจถ, สเจ อนุชานาติ, มยมฺปิ ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺเหยฺยามา’’ติ สุมุขสฺส กเถสุํ. สุมุโข รฺโ อาโรเจสิ. โส จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, เอตฺตกํ กาลํ เอโส สโร นตฺถิ, อิทานิ อมฺหากํ คหณตฺถาย กโต ภวิสฺสตี’’ติ. โส สุมุขํ อาห – ‘‘มา โว ตตฺถ คมนํ รุจฺจถ, น โส สโร เตหิ สุธมฺมตาย กโต, อมฺหากํ คหณตฺถาเยว กโต, มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ตุมฺเห สเกเยว โคจเร จรถา’’ติ ¶ .
สุวณฺณหํสา ‘‘เขมํ สรํ คนฺตุกามมฺหา’’ติ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ สุมุขสฺส อาโรเจสุํ. โส ¶ เตสํ ตตฺถ คนฺตุกามตํ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิ. อถ มหาสตฺโต ‘‘มม าตกา มํ นิสฺสาย มา กิลมนฺตุ, เตน หิ คจฺฉามา’’ติ นวุติหํสสหสฺสปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คเหตฺวา หํสกีฬํ กีฬิตฺวา จิตฺตกูฏเมว ปจฺจาคมิ. เขมโก เตสํ โคจรํ จริตฺวา คตกาเล คนฺตฺวา เตสํ อาคตภาวํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตุฏฺจิตฺโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา จาฏิปฺชเร นิสีทิตฺวา หํสานํ จรณฏฺานํ วีมํสิ. โพธิสตฺตา นาม นิลฺโลลุปฺปจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา มหาสตฺโต โอติณฺณฏฺานโต ปฏฺาย สปทานํ สาลึ ขาทนฺโต อคมาสิ. เสสา อิโต จิโต จ ขาทนฺตา วิจรึสุ.
อถ ¶ ลุทฺทปุตฺโต ‘‘อยํ หํโส นิลฺโลลุปฺปจารี, อิมํ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส หํเสสุ สรํ อโนติณฺเณสุเยว จาฏิปฺชเร นิสินฺโน ตํ านํ คนฺตฺวา อวิทูเร ปฺชเร อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต อจฺฉิ. ตสฺมึ ขเณ มหาสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปุรกฺขโต หิยฺโย โอติณฺณฏฺาเนเยว โอตริตฺวา โอธิยํ นิสีทิตฺวา สาลึ ขาทนฺโต ปายาสิ. เนสาโท ปฺชรฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต ตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ หํโส สกฏนาภิปฺปมาณสรีโร สุวณฺณวณฺโณ, ตีหิ รตฺตราชีหิ คีวายํ ปริกฺขิตฺโต, ติสฺโส ราชิโย คเลน โอตริตฺวา อุรนฺตเรน คตา, ติสฺโส ปจฺฉาภาเคน นิพฺพิชฺฌิตฺวา คตา, รตฺตกมฺพลสุตฺตสิกฺกาย ปิตกฺจนกฺขนฺโธ วิย อติโรจติ, อิมินา เอเตสํ รฺา ภวิตพฺพํ, อิมเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. หํสราชาปิ พหุํ โคจรํ จริตฺวา ชลกีฬํ กีฬิตฺวา หํสคณปริวุโต จิตฺตกูฏเมว อคมาสิ. อิมินา นิยาเมเนว ปฺจ ทิวเส โคจรํ คณฺหิ. ฉฏฺเ ทิวเส เขมโก กาฬอสฺสวาลมยํ ทฬฺหํ มหารชฺชุํ วฏฺฏิตฺวา ยฏฺิยา ปาสํ กตฺวา ‘‘สฺเว หํสราชา อิมสฺมึ โอกาเส ¶ โอตริสฺสตี’’ติ ตถโต ตฺวา อนฺโตอุทเก ยฏฺิปาสํ โอฑฺฑิ.
ปุนทิวเส หํสราชา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวสนฺโตเยว โอตริ. อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิ. โส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ เวคํ ชเนตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปาเตสิ. ปมวาเร สุวณฺณวณฺณํ จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร กมฺพลวณฺณํ มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, จตุตฺถวาเร ปน ‘‘ปาทา ฉิชฺเชยฺยุํ, รฺโ ปน หีนงฺคตา นาม อนนุจฺฉวิกา’’ติ น วายามํ อกาสิ, พลวเวทนา จ ปวตฺตึสุ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, าตกา เม ตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคเหตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตฺตา สมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติ. โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา ปาสวเส วตฺเตตฺวา สาลึ ขาทนฺโต ¶ วิย หุตฺวา เตสํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสกีฬํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิ. ตํ สุตฺวา หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปุริมนเยเนว ปกฺกมึสุ.
สุมุโขปิ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว จินฺเตตฺวา วิจินิตฺวา ตีสุปิ โกฏฺาเสสุ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ‘‘อทฺธา ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา อาคโต มหาสตฺตํ ปาเสน พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโต ปงฺกปิฏฺเ นิสีทิ. มหาสตฺโต ‘‘นวุติหํสสหสฺเสสุ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุ อยํ สุมุโข เอกโกว อาคโต, กึ นุ โข ลุทฺทปุตฺตสฺส อาคตกาเล มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิสฺสติ, อุทาหุ โน’’ติ วีมํสนวเสน โลหิตมกฺขิโต ปาสยฏฺิยํ โอลมฺพนฺโตเยว ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;
หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกม.
‘‘โอหาย มํ าติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;
อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;
มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ภยเมริตาติ ภเยน เอริตา ภยฏฺฏิตา ภยจลิตา. ตติยปเท ‘‘หรี’’ติปิ ‘‘เหม’’นฺติปิ สุวณฺณสฺเสว นามํ. โส จ หริตฺตจตาย เหมวณฺโณ, เตน ตํ เอวํ อาลปติ. สุมุขาติ สุนฺทรมุข. อนเปกฺขมานาติ ตว าตกา มํ อโนโลเกนฺตา นิราลยา หุตฺวา. ปเตวาติ อุปฺปตาหิเยว. มา อนีฆายาติ อิโต คนฺตฺวา ปตฺตพฺพาย นิทุกฺขภาวาย วีริยํ มา หาเปสิ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา มม ปิยมิตฺตภาวํ น ชานาติ, อนุปฺปิยภาณี มิตฺโตติ มํ สลฺลกฺเขติ, สิเนหภาวมสฺส ทสฺเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘นาหํ ¶ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธึ ภวิสฺสติ.
‘‘นาหํ ¶ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิ.
‘‘สกุมาโร สขาตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต ิโต;
าโต เสนาปตี ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตม.
‘‘กถํ อหํ วิกตฺติสฺสํ, าติมชฺเฌ อิโต คโต;
ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺ, กึ เต วกฺขามิโต คโต;
อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ กตฺตุมุสฺสเห’’ติ.
ตตฺถ นาหนฺติ อหํ, มหาราช, กายิกเจตสิเกน ทุกฺเขน ผุฏฺโปิ ตํ น ชหามิ. อนริยสํยุตฺเตติ มิตฺตทุพฺภีหิ อหิริเกหิ กตฺตพฺพตาย อนริยภาเวน สํยุตฺเต. กมฺเมติ ตํ ชหิตฺวา ปกฺกมนกมฺเม. สกุมาโรติ สมานกุมาโร, เอกทิวเสเนว ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวเส อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เอกโต วฑฺฒิตกุมาโรติ อตฺโถ. สขาตฺยสฺมีติ อหํ เต ทกฺขิณกฺขิสโม ปิยสหาโย. สจิตฺเตติ ตว สเก จิตฺเต อหํ ิโต ตว วเส วตฺตามิ, ตยิ ชีวนฺเต ชีวามิ, น ชีวนฺเต น ชีวามีติ อตฺโถ. ‘‘สํจิตฺเต’’ติปิ ปาโ, ตว จิตฺเต อหํ สณฺิโต สุฏฺุ ิโตติ อตฺโถ. าโตติ สพฺพหํสานํ อนฺตเร ปฺาโต. วิกตฺติสฺสนฺติ ‘‘กุหึ หํสราชา’’ติ ปุจฺฉิโต อหํ กินฺติ กเถสฺสามิ. กึ เต วกฺขามีติ เต ตว ปวตฺตึ ปุจฺฉนฺเต หํสคเณ กึ วกฺขามิ.
เอวํ สุมุเขน จตูหิ คาถาหิ สีหนาเท นทิเต ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต อาห –
‘‘เอโส หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ิโต;
โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห.
‘‘ตฺหิ ¶ ¶ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ น ตฺเวว ชายติ;
อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํภูตสฺส ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ เอโส ธมฺโมติ เอส โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโว. ภตฺตารํ สขารํ มนฺติ สามิกฺจ สหายฺจ มํ. ภยนฺติ จิตฺตุตฺราโส มยฺหํ น ชายติ, จิตฺตกูฏปพฺพเต หํสคณมชฺเฌ ิโต วิย โหมิ. มยฺหนฺติ มม ชีวิตํ ตฺวํ ลภาเปสฺสสิ.
เอวํ ¶ เตสํ กเถนฺตานฺเว ลุทฺทปุตฺโต สรปริยนฺเต ิโต หํเส ตีหิ ขนฺเธหิ ปลายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข’’ติ ปาสฏฺานํ โอโลเกนฺโต โพธิสตฺตํ ปาสยฏฺิยํ โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส กจฺฉํ ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อวตฺถรมาโน ปณฺหิยา อกฺกนฺตกลเล อุปริสีเสน คนฺตฺวา ปุรโต ปตนฺเต เวเคน อุปสงฺกมิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี ตุริโต ภุสํ.
‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ;
อฏฺาสิ ปุรโต รฺโ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยถํ.
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสฺหิตํ;
เตน ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ อริยวุตฺตินนฺติ อริยาจาเร วตฺตมานานํ. ภุสนฺติ ทฬฺหํ พลวํ. อติพฺรูหยีติ อนนฺตรคาถาย อาคตํ ‘‘มา ภายี’’ติ วจนํ วทนฺโต อติพฺรูเหสิ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. อฏฺาสีติ สเจ เนสาโท ราชานํ ปหริสฺสติ, อหํ ปหารํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามีติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปุรโต อฏฺาสิ. วิสฺสาสยนฺติ วิสฺสาเสนฺโต อสฺสาเสนฺโต. พฺยถนฺติ พฺยถิตํ ภีตํ ราชานํ ‘‘มา ภายี’’ติ อิมินา วจเนน วิสฺสาเสนฺโต. ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา าณวีริยสมฺปนฺนา. โยคนฺติ าณวีริยโยคํ. ยุตฺตนฺติ อนุจฺฉวิกํ. ธมฺมูปสฺหิตนฺติ การณนิสฺสิตํ. เตน ปริยาปทาเนนาติ เตน มยา ปยุตฺเตน โยเคน ปริสุทฺเธน. ปโมกฺขสีติ มุจฺจิสฺสสิ.
เอวํ ¶ สุมุโข มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรํ มานุสึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต, ‘‘สมฺม, ตฺวํ โกนาโมสี’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณหํสราช, อหํ เขมโก นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘สมฺม เขมก, ‘ตยา โอฑฺฑิตวาลปาเส โย วา โส วา หํโส พทฺโธ’ติ สฺํ มา กริ, นวุติยา หํสสหสฺสานํ ปวโร ธตรฏฺหํสราชา เต ปาเส ¶ พทฺโธ, าณสีลาจารสมฺปนฺโน สงฺคาหกปกฺเข ิโต, น ตํ มาเรตุํ ยุตฺโต, อหํ ตว อิมินา กตฺตพฺพกิจฺจํ กริสฺสามิ, อยมฺปิ สุวณฺณวณฺโณ, อหมฺปิ ตเถว, อหํ เอตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิสฺสามิ, สเจ ตฺวํ เอตสฺส ปตฺตานิ คณฺหิตุกาโมสิ, มม ปตฺตานิ คณฺห, อโถปิ จมฺมมํสนฺหารุอฏฺีนมฺตรํ คณฺหิตุกาโมสิ, มเมว สรีรโต คณฺห, อถ นํ กีฬาหํสํ กาตุกาโมสิ, มฺเว กร, ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา สเจ ธนํ อุปฺปาเทตุกาโมสิ, มํ ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา ธนํ อุปฺปาเทหิ, มา เอตํ าณาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ อวธิ, สเจ หิ นํ วธิสฺสสิ, นิรยาทีหิ น มุจฺจิสฺสสี’’ติ ตํ นิรยาทิภเยน สนฺตชฺเชตฺวา อตฺตโน มธุรกถํ คณฺหาเปตฺวา ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺาสิ. เนสาโท ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อยํ ติรจฺฉานคโต สมาโน มนุสฺเสหิปิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ เอวรูปํ มิตฺตธมฺมํ กโรติ, มนุสฺสาปิ เอวํ มิตฺตธมฺเม าตุํ น สกฺโกนฺติ, อโห เอส าณสมฺปนฺโน มธุรกโถ ธมฺมิโก’’ติ สกลสรีรํ ปีติโสมนสฺสปริปุณฺณํ กตฺวา ปหฏฺโลโม ทณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา สิรสิ อฺชลึ ปติฏฺเปตฺวา สูริยํ นมสฺสนฺโต วิย สุมุขสฺส คุณํ กิตฺเตนฺโต อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;
ปหฏฺโลโม เนสาโท, อฺชลิสฺส ปณามยิ.
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช;
อริยํ พฺรุวาโน วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสึ คิรํ.
‘‘กึ นุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฺชลิสฺส ปณามยีติ อฺชลึ อสฺส อุปนามยิ, ‘‘น เม’’ติ คาถายสฺส ถุตึ กโรติ. ตตฺถ มานุสินฺติ มนุสฺสวาจํ. อริยนฺติ สุนฺทรํ นิทฺโทสํ. จชนฺโตติ วิสฺสชฺเชนฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม, ตฺวํ ทิโช สมาโน อชฺช มยา สทฺธึ มานุสึ วาจํ ภาสนฺโต นิทฺโทสํ ¶ พฺรุวาโน มานุสึ คิรํ จชนฺโต ปจฺจกฺขโต ทิฏฺโ, อิโต ปุพฺเพ ปน อิทํ อจฺฉริยํ มยา ¶ เนว สุตํ น ทิฏฺนฺติ. กึ นุ ตายนฺติ ยํ เอตํ ตฺวํ อุปาสสิ, กึ นุ เต อยํ โหติ.
เอวํ ตุฏฺจิตฺเตน เนสาเทน ปุฏฺโ สุมุโข ‘‘อยํ มุทุโก ชาโต, อิทานิสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย มุทุภาวตฺถํ มม คุณํ ทสฺเสสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยึ;
ตมาปเท ปริจฺจตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํ.
‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’ติ.
ตตฺถ นุสฺสเหติ น สมตฺโถมฺหิ. มหาคณายาติ มหโต หํสคณสฺส. มา เอโกติ มาทิเส เสวเก วิชฺชมาเน มา เอกโก พฺยสนํ อคา. ตถา ตนฺติ ยถา อหํ วทามิ, ตเถว ตํ. สมฺมาติ วยสฺส. ภตฺตายํ อภิโต รเมติ ภตฺตา อยํ มม, อหมสฺส อภิโต รเม สนฺติเก รมามิ น อุกฺกณฺามีติ.
เนสาโท ตํ ตสฺส ธมฺมนิสฺสิตํ มธุรกถํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปหฏฺโลโม ‘‘สจาหํ เอตํ สีลาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ วธิสฺสามิ, จตูหิ อปาเยหิ น มุจฺจิสฺสามิ, ราชา มํ ยทิจฺฉติ, ตํ กโรตุ, อหเมตํ สุมุขสฺส ทายํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อริยวตฺตสิ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;
จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ ยถาสุข’’นฺติ.
ตตฺถ อริยวตฺตสีติ มิตฺตธมฺมรกฺขณสงฺขาเตน อาจารอริยานํ วตฺเตน สมนฺนาคโตสิ. ปิณฺฑมปจายสีติ ภตฺตุ สนฺติกา ลทฺธํ ปิณฺฑํ เสนาปติฏฺานํ ปูเชสิ. คจฺฉถูโภติ ทฺเวปิ ชนา อสฺสุมุเข าติสงฺเฆ หาสยมานา ยถาสุขํ คจฺฉถาติ.
เอวํ ¶ ¶ วตฺวา เนสาโท มุทุจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยฏฺึ โอนาเมตฺวา ปงฺกปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาสยฏฺิยา โมเจตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา สรโต นีหริตฺวา ตรุณทพฺพติณปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พทฺธปาสํ ¶ สณิกํ โมเจตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ, อถสฺส เมตฺตานุภาเวน สิราย สิรา, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ ฆฏิตํ, ปาโท ปากติโก อโหสิ, อิตเรน นิพฺพิเสโส. โพธิสตฺโต สุขปฺปตฺโต หุตฺวา ปกติภาเวน นิสีทิ. สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย รฺโ สุขิตภาวํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส จินฺเตสิ – ‘‘อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อมฺเหหิ เอตสฺส กโต อุปกาโร นาม นตฺถิ, สเจ เอส ราชราชมหามตฺตานํ อตฺถาย อมฺเห คณฺหิ, เตสํ สนฺติกํ เนตฺวา พหุํ ธนํ ลภิสฺสติ, สเจ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหิ, อมฺเห วิกฺกิณิตฺวา ธนํ ลภิสฺสเตว, ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ. อถ นํ อุปการํ กาตุกามตาย ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
ปฏิคฺคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํ.
‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
อนิสฺสโร มฺุจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทกา’’ติ.
ตตฺถ สเจติ, สมฺม เนสาท, สเจ ตยา อตฺตโน ปโยเคน อตฺตโน อตฺถาย หํสานฺเจว เสสปกฺขีนฺจ ปาโส โอหิโต. อนิสฺสโรติ อนิสฺสโร หุตฺวา อมฺเห มฺุจนฺโต เยนาสิ อาณตฺโต, ตสฺสสนฺตกํ คณฺหนฺโต เถยฺยํ กยิราสิ.
ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘นาหํ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺถาย คณฺหึ, พาราณสิรฺา ปน สํยเมน คณฺหาปิโตมฺหี’’ติ วตฺวา เทวิยา ทิฏฺสุปินกาลโต ปฏฺาย ยาว รฺา เตสํ อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยชิตภาโว, ตาว สพฺพํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อิมินา เนสาเทน อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺเห วิสฺสชฺเชนฺเตน ¶ ทุกฺกรํ กตํ, สเจ มยํ อิโต จิตฺตกูฏํ คมิสฺสาม, เนว ธตรฏฺรฺโ ปฺานุภาโว, น มยฺหํ มิตฺตธมฺโม ปากโฏ ภวิสฺสติ, น ลุทฺทปุตฺโต มหนฺตํ ยสํ ลจฺฉติ, น ราชา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺหิสฺสติ, น เทวิยา มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ , ‘‘สมฺม, เอวํ สนฺเต อมฺเห วิสฺสชฺเชตุํ น ¶ ลภสิ, รฺโ โน ทสฺเสหิ, โส อมฺเห ยถารุจึ กริสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก รฺโ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;
ตตฺถ สํยมโน ราชา, ยถาภิฺํ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ตสฺเสวาติ ตสฺเสว สนฺติกํ เนหิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ราชนิเวสเน. ยถาภิฺนฺติ ยถาธิปฺปายํ ยถารุจึ.
ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘มา โว ภทฺทนฺเต ราชทสฺสนํ รุจฺจิตฺถ, ราชาโน นาม สปฺปฏิภยา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาเรยฺยุํ วา’’ติ อาห. อถ นํ สุมุโข, ‘‘สมฺม ลุทฺทก มา อมฺหากํ จินฺตยิ, อหํ ตาทิสสฺส กกฺขฬสฺส ธมฺมกถาย มทฺทวํ ชเนสึ, รฺโ กึ น ชเนสฺสามิ, ราชาโน หิ ปณฺฑิตา สุภาสิตทุพฺภาสิตฺุ, ขิปฺปํ โน รฺโ สนฺติกํ เนหิ, นยนฺโต จ มา พนฺธเนน นยิ, ปุปฺผปฺชเร ปน นิสีทาเปตฺวา เนหิ, ปุปฺผปฺชรํ กโรนฺโต ธตรฏฺสฺส มหนฺตํ เสตปทุมสฺฉนฺนํ, มม ขุทฺทกํ รตฺตปทุมสฺฉนฺนํ กตฺวา ธตรฏฺํ ปุรโต, มมํ ปจฺฉโต นีจตรํ กตฺวา อาทาย ขิปฺปํ เนตฺวา รฺโ ทสฺเสหี’’ติ อาห. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุมุโข ราชานํ ทิสฺวา มม มหนฺตํ ยสํ ทาตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สฺชาตโสมนสฺโส มุทูหิ ลตาหิ ปฺชเร กตฺวา ปทุเมหิ ฉาเทตฺวา วุตฺตนเยเนว เต คเหตฺวา อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;
อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห, ปฺชเร อชฺฌโวทหิ.
‘‘เต ¶ ปฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;
สุมุขํ ธตรฏฺฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมี’’ติ.
ตตฺถ อชฺฌโวทหีติ โอทหิ เปสิ. ภสฺสรวณฺณิเนติ ปภาสมฺปนฺนวณฺเณ.
เอวํ ¶ ลุทฺทสฺส เต อาทาย ปกฺกมนกาเล ธตรฏฺโ ปากหํสราชธีตรํ อตฺตโน ภริยํ สริตฺวา สุมุขํ อามนฺเตตฺวา กิเลสวเสน วิลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘หรียมาโน ¶ ธตรฏฺโ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;
พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;
อสฺมากํ วธมฺาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติ.
‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;
โกฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ภายามีติ มรณโต ภายามิ. สามายาติ สุวณฺณวณฺณาย. ลกฺขณูรุยาติ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุยา. วจมฺายาติ วธํ ชานิตฺวา ‘‘มม ปิยสามิโก มาริโต’’ติ สฺี หุตฺวา. วธิสฺสตีติ กึ เม ปิยสามิเก มเต ชีวิเตนาติ มริสฺสติ. ปากหํสาติ ปากหํสราชธีตา. สุเหมาติ เอวํนามิกา. เหมสุตฺตจาติ เหมสทิสสุนฺทรตจา. รุจฺฉตีติ ยถา โลณิสงฺขาตํ สมุทฺทํ โอตริตฺวา มเต ปติมฺหิ โกฺจี สกุณิกา กปณา โรทติ, เอวํ นูน สา โรทิสฺสตีติ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา อฺเ โอวทิตุํ ยุตฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กิเลสวเสน วิลปติ, อุทกสฺส อาทิตฺตกาโล วิย วติยา อุฏฺาย เกทารขาทนกาโล วิย จ ชาโต, ยํนูนาหํ อตฺตโน พเลน มาตุคามสฺส โทสํ ปกาเสตฺวา เอตํ สฺาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;
เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘วาโตว คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;
พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํ.
‘‘อวินิจฺฉยฺุ ¶ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ มํ;
กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํ.
‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต ¶ อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มฺสิตฺถิโย;
พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํ.
‘‘มายา ¶ เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติ.
ตตฺถ มหนฺโตติ มหนฺโต สมาโน. โลกสฺสาติ หํสโลกสฺส. อปฺปเมยฺโยติ คุเณหิ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺโย. มหาคณีติ มหนฺเตน คเณน สมนฺนาคโต คณสตฺถา. เอกิตฺถินฺติ ยํ เอวรูโป ภวํ เอกํ อิตฺถึ อนุโสเจยฺย, อิทํ อนุโสจนํ น ปฺวตํ อิว, เตนาหํ อชฺช ตํ พาโลติ มฺามีติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
อาเทตีติ คณฺหาติ. เฉกปาปกนฺติ สุนฺทราสุนฺทรํ. อามกปกฺกติ อามกฺจ ปกฺกฺจ. โลโลติ รสโลโล. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยถา นาม วาโต ปทุมสราทีนิ ปหริตฺวา สุคนฺธมฺปิ สงฺการฏฺานาทีนิ ปหริตฺวา ทุคฺคนฺธมฺปีติ อุภยํ เฉกปาปกํ คนฺธํ อาทิยติ, ยถา จ พาโล กุมารโก อมฺพชมฺพูนํ เหฏฺา นิสินฺโน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปติตปติตํ อามกมฺปิ ปกฺกมฺปิ ผลํ คเหตฺวา ขาทติ, ยถา จ รสโลโล อนฺโธ ภตฺเต อุปนีเต ยํกิฺจิ สมกฺขิกมฺปิ นิมฺมกฺขิกมฺปิ อามิสํ อาทิยติ, เอวํ อิตฺถิโย นาม กิเลสวเสน อฑฺฒมฺปิ ทุคฺคตมฺปิ กุลีนมฺปิ อกุลีนมฺปิ อภิรูปมฺปิ วิรูปมฺปิ คณฺหนฺติ ภชนฺติ, ตาทิสานํ ปาปธมฺมานํ อิตฺถีนํ กึการณา วิปฺปลปสิ, มหาราชาติ.
อตฺเถสูติ การณาการเณสุ. มนฺโทติ อนฺธพาโล. ปฏิภาสิ มนฺติ มม อุปฏฺาสิ. กาลปริยายนฺติ เอวรูปํ มรณกาลํ ปตฺโต ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิทํ กตฺตพฺพํ, อิทํ นกตฺตพฺพํ, อิทํ วตฺตพฺพํ, อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ น ชานาสิ เทวาติ. อฑฺฒุมฺมตฺโตติ อฑฺฒุมฺมตฺตโก มฺเ หุตฺวา. อุทีเรสีติ ยถา สุรํ ปิวิตฺวา นาติมตฺโต ปุริโส ยํ วา ตํ วา ปลปติ, เอวํ ปลปสีติ อตฺโถ. เสยฺยาติ วรา อุตฺตมา.
‘‘มายา จา’’ติอาทีสุ, เทว, อิตฺถิโย นาเมตา วฺจนฏฺเน มายา, อคยฺหุปคฏฺเน มรีจี, โสกาทีนํ ปจฺจยตฺตา โสกา, โรคา, อเนกปฺปการา อุปทฺทวา, โกธาทีหิ ถทฺธภาเวเนว ขรา. ตา หิ นิสฺสาย ¶ อนฺทุพนฺธนาทีหิ พนฺธนโต พนฺธนา เจตา, อิตฺถิโย นาม สรีรคุหาสยวเสเนว มจฺจุ นาม เอตา, เทวาติ. ‘‘กามเหตุ, กามนิทานํ, กามาธิกรณํ, กามานเมว เหตุ ราชาโน โจรํ คเหตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๘-๑๖๙) สุตฺเตนเปส อตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
ตโต ¶ ¶ ธตรฏฺโ มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ‘‘ตฺวํ มาตุคามสฺส คุณํ น ชานาสิ, ปณฺฑิตา เอว เอตํ ชานนฺติ, น เหตา ครหิตพฺพา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปฺาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ.
‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;
ตาสุ โก นิพฺพิเท โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ.
‘‘ตฺวเมว นฺโ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ;
ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเต น ชายเต มติ.
‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรู ติติกฺขติ;
ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน, อตฺเถ ยฺุชนฺติ ทุยฺยุเช.
‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;
ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํ.
‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส;
ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ.
‘‘มุตฺโตปิ น อิจฺฉิ อุฑฺเฑตุํ, สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;
โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุข’’นฺติ.
ตตฺถ ยนฺติ ยํ มาตุคามสงฺขาตํ วตฺถุ ปฺาวุทฺเธหิ าตํ, เตสเมว ปากฏํ, น พาลานํ. มหาภูตาติ มหาคุณา มหานิสํสา. อุทปชฺชิสุนฺติ ปมกปฺปิกกาเล ¶ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว ปมํ ปาตุภูตตฺตา ปมํ นิพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ตฺยาสูติ สุมุข ตาสุ อิตฺถีสุ กายวจีขิฑฺฑา จ ปณิหิตา โอหิตา ปิตา, กามคุณรติ จ ปติฏฺิตา. พีชานีติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกจกฺกวตฺติอาทิพีชานิ ¶ ตาสุ รุหนฺติ. ยทิทนฺติ เย เอเต สพฺเพปิ สตฺตา. ปชายเรติ สพฺเพ ตาสฺเว กุจฺฉิมฺหิ สํวทฺธาติ ทีเปติ. นิพฺพิเทติ นิพฺพินฺเทยฺย. ปาณมาสชฺช ปาณิภีติ อตฺตโน ปาเณหิปิ ตาสํ ปาณํ อาสาเทตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ จชนฺโตปิ ตา ลภิตฺวา โก นิพฺพินฺเทยฺยาติ อตฺโถ.
นฺโติ น อฺโ, สุมุข, มยา จิตฺตกูฏตเล หํสคณมชฺเฌ นิสินฺเนน ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ นุ สุมุโข’’ติ วุตฺเต ‘‘เอส มาตุคามํ คเหตฺวา กฺจนคุหายํ อุตฺตมรตึ อนุโภตี’’ติ วทนฺติ, เอวํ ตฺวเมว ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ ยุตฺตปยุตฺโต โหสิ, น ¶ อฺโติ อตฺโถ. ตสฺส ตฺยชฺชาติ ตสฺส เต อชฺช มรณภเย ชาเต อิมินา ภีเตน มรณภเยน ภีโต มฺเ, อยํ มาตุคามสฺส โทสทสฺสเน นิปุณา มติ ชายเตติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
สพฺโพ หีติ โย หิ โกจิ. สํสยํ ปตฺโตติ ชีวิตสํสยปฺปตฺโต. ภีรูติ ภีรู หุตฺวาปิ ภยํ อธิวาเสติ. มหนฺตาโนติ เย ปน ปณฺฑิตา จ โหนฺติ มหนฺเต จ าเน ิตา มหนฺตาโน, เต ทุยฺยุเช อตฺเถ ยฺุชนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, ตสฺมา ‘‘มา ภายิ, ธีโร โหหี’’ติ ตํ อุสฺสาเหนฺโต เอวมาห. อาปทนฺติ สามิโน อาคตํ อาปทํ เอส สูโร ปฏิพาหติ, เอตทตฺถาย สูรํ มนฺตินํ อิจฺฉนฺติ. อตฺตปริยายนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณมฺปิ จ กาตุํ สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย.
วิกนฺตึสูติ ฉินฺทึสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม สุมุข, ตฺวํ มยา อตฺตโน อนนฺตเร าเน ปิโต, ตสฺมา ยถา อชฺช รฺโ สูทา อมฺเห มํสตฺถาย น วิกนฺตึสุ, ตถา กโรหิ, ตาทิโส หิ อมฺหากํ ปตฺตวณฺโณ. ตํ วธีติ สฺวายํ วณฺโณ ยถา นาม เวฬุํ นิสฺสาย ชาตํ ผลํ เวฬุเมว วธติ, ตถา มา ตํ วธิ, ตฺจ มฺจ มา วธีติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
มุตฺโตปีติ ¶ ยถาสุขํ จิตฺตกูฏปพฺพตํ คจฺฉาติ เอวํ ลุทฺทปุตฺเตน มยา สทฺธึ มุตฺโต วิสฺสชฺชิโต สมาโนปิ อุฑฺฑิตุํ น อิจฺฉิ. สยนฺติ ราชานํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา สยเมว พนฺธํ อุปคโตติ เอวมิทํ อมฺหากํ ภยํ ตํ นิสฺสาย อาคตํ. โสปชฺชาติ โสปิ อชฺช ชีวิตสํสยํ ปตฺโต. อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขนฺติ อิทานิ อมฺหากํ มฺุจนการณํ คณฺห, ยถา มุจฺจาม, ตถา วายม, ‘‘วาโตว คนฺธมาเทตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อิตฺถิครหตฺถาย มุขํ มา ปสารยิ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต มาตุคามํ วณฺเณตฺวา สุมุขํ อปฺปฏิภาณํ กตฺวา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ วิทิตฺวา อิทานิ นํ ปคฺคณฺหนฺโต คาถมาห –
‘‘โส ตํ โยคํ ปยฺุชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จรา’’ติ.
ตตฺถ โสติ, สมฺม สุมุข, โส ตฺวํ. ตํ โยคนฺติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิต’’นฺติ อวจาสิ, ตํ อิทานิ ปยฺุชสฺสุ. ตว ปริยาปทาเนนาติ ตว เตน โยเคน ปริสุทฺเธน. ‘‘ปริโยทาเตนา’’ติปิ ปาโ, ปริตฺตาเณนาติ อตฺโถ, ตยา กตตฺตา ตว สนฺตเกน ปริตฺตาเณน มม ชีวิตปริเยสนํ จราติ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ สุมุโข ‘‘อยํ อติวิย มรณภยภีโต มม าณพลํ น ชานาติ, ราชานํ ทิสฺวา โถกํ กถํ ลภิตฺวา ชานิสฺสามิ, อสฺสาเสสฺสามิ ตาว น’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ ปาสาติ ทุกฺขปาสโต.
อิติ เตสํ สกุณภาสาย กเถนฺตานํ ลุทฺทปุตฺโต น กิฺจิ อฺาสิ, เกวลํ ปน เต กาเชนาทาย พาราณสึ ปาวิสิ. อจฺฉริยพฺภุตชาเตน อฺชลินา มหาชเนน อนุคฺคจฺฉมาโน โส ราชทฺวารํ ปตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รฺโ อาโรจาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ ลุทฺโท หํสกาเชน, ราชทฺวารํ อุปาคมิ;
ปฏิเวเทถ มํ รฺโ, ธตรฏฺายมาคโต’’ติ.
ตตฺถ ปฏิเวเทถ มนฺติ เขมโก อาคโตติ เอวํ มํ รฺโ นิเวเทถ. ธตรฏฺายนฺติ อยํ ธตรฏฺโ อาคโตติ ปฏิเวเทถ.
โทวาริโก ¶ คนฺตฺวา ปฏิเวเทสิ. ราชา สฺชาตโสมนสฺโส ‘‘ขิปฺปํ อาคจฺฉตู’’ติ วตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน เขมกํ หํสกาชํ อาทาย มหาตลํ อภิรุฬฺหํ ทิสฺวา สุวณฺณวณฺเณ หํเส โอโลเกตฺวา ‘‘สมฺปุณฺโณ เม มโนรโถ’’ติ ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อมจฺเจ อาณาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ทิสฺวา ปฺุสงฺกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต;
ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถ.
‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
กามํกโร หิรฺสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ปฺุสงฺกาเสติ อตฺตโน ปฺุสทิเส. ลกฺขณสมฺมเตติ เสฏฺสมฺมเต อภิฺาเต. ขลูติ นิปาโต, ตสฺส ‘‘เต ขลุ ทิสฺวา’’ติ ปุริมปเทน สมฺพนฺโธ. ‘‘เทถา’’ติอาทีนิ ราชา ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อาห. ตตฺถ กามํกโร หิรฺสฺสาติ ¶ หิรฺํ อสฺส กามกิริยา อตฺถุ. ยาวนฺโตติ ยตฺตกํ เอส อิจฺฉติ, ตตฺตกํ หิรฺมสฺส เทถาติ อตฺโถ.
เอวํ ปสนฺนาการํ กาเรตฺวา ปีติโสมนสฺสาสมุสฺสหิโต ‘‘คจฺฉถ นํ อลงฺกริตฺวา อาเนถา’’ติ อาห. อถ นํ อมจฺจา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. อถสฺส ราชา สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺานเก ทฺวาทส คาเม อาชฺยุตฺตํ รถํ อลงฺกตมหาเคหฺจาติ มหนฺตํ ยสํ ทาเปสิ. โส มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปกาเสตุํ ‘‘น เต, เทว, มยา โย วา โส วา หํโส อานีโต, อยํ ปน นวุติยา หํสสหสฺสานํ ราชา ธตรฏฺโ นาม, อยํ เสนาปติ สุมุโข นามา’’ติ อาห ¶ . อถ นํ ราชา ‘‘กถํ เต, สมฺม, เอเต คหิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;
ยทฺยายํ สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;
โอกิณฺณํ าติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ กถํ คหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปสนฺนตฺตนฺติ ปสนฺนภาวํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ. ยทฺยายนฺติ, สมฺม เขมก, ยทิ อยํ อมฺหากํ โปกฺขรณี นวุติหํสสหสฺเสหิ ปุณฺณา ติฏฺติ. กถํ รุจิมชฺฌคตนฺติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ เตสํ รุจีนํ ปิยทสฺสนานํ หํสานํ มชฺฌคตํ เอตํ าติสงฺเฆหิ โอกิณฺณํ. นิมฺมชฺฌิมนฺติ เนว มชฺฌิมํ เนว กนิฏฺํ อุตฺตมํ หํสราชานํ กถํ ปาสหตฺโถ อุปาคมิ กถํ คณฺหีติ.
โส ตสฺส กเถนฺโต อาห –
‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ อุปาสโต;
ปทเมตสฺส อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต.
‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ, จรโต อทเนสนํ;
ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ, เอวํ ตํ ทิชมคฺคหิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อทนานีติ อาทานานิ, โคจรคฺคหณฏฺานานีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ. อุปาสโตติ อุปคจฺฉนฺตสฺส. ปทนฺติ โคจรภูมิยํ อกฺกนฺตปทํ. ฆฏสฺสิโตติ จาฏิปฺชเร นิสฺสิโต หุตฺวา. อถสฺสาติ อถ ฉฏฺเ ทิวเส เอตสฺส อทเนสนํ จรนฺตสฺส ปทํ อทฺทกฺขึ. เอวํ ตนฺติ เอวํ ตํ ทิชํ อคฺคหินฺติ สพฺพํ คหิโตปายํ อาจิกฺขิ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ ทฺวาเร ตฺวา ปฏิเวเทนฺโตปิ ธตรฏฺสฺเสวาคมนํ ปฏิเวเทสิ, อิทานิปิ เอตํ เอกเมว คณฺหินฺติ วทติ, กึ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;
จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ, อทุ กึ นุ ชิคีสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ วิปริยตฺตนฺติ วิปลฺลตฺถํ. อทุ กึ นุ ชิคีสสีติ อุทาหุ กึ นุ จินฺเตสิ, กึ อิตรํ คเหตฺวา อฺสฺส ทาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสีติ ปุจฺฉติ.
ตโต ลุทฺโท ‘‘น เม, เทว, จิตฺตํ วิปลฺลตฺถํ, นาปิ อหํ อิตรํ อฺสฺส ทาตุกาโม, อปิจ โข ปน มยา โอหิเต ปาเส เอโกว พทฺโธ’’ติ อาวิ กโรนฺโต อาห –
‘‘ยสฺส ¶ โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;
อุรํ สํหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิ.
‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;
อริยํ พฺรุวาโน อฏฺาสิ, จชนฺโต มานุสึ คิร’’นฺติ.
ตตฺถ โลหิตกาติ รตฺตวณฺณา. ลาตาติ ราชิโย. อุรํ สํหจฺจาติ อุรํ อาหจฺจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยสฺเสตา รตฺตสุวณฺณสปฺปฏิภาคา ติสฺโส โลหิตกา ราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุรํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เอโกว มม ปาเส พนฺธํ อุปาคโตติ. ภสฺสโรติ ปริสุทฺโธ ปภาสมฺปนฺโน. อาตุรนฺติ คิลานํ ทุกฺขิตํ อฏฺาสีติ.
อถ ธตรฏฺสฺส พทฺธภาวํ ตฺวา นิวตฺติตฺวา เอตํ สมสฺสาเสตฺวา มมาคมนกาเล จ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อากาเสเยว มยา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มนุสฺสภาสาย ธตรฏฺสฺส คุณํ กเถนฺโต อฏฺาสิ, มม หทยํ มุทุกํ ¶ กตฺวา ปุน เอตสฺเสว ปุรโต อฏฺาสิ. อถาหํ, เทว, สุมุขสฺส สุภาสิตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ธตรฏฺํ วิสฺสชฺเชสึ, อิติ ธตรฏฺสฺส ปาสโต โมกฺโข, อิเม หํเส อาทาย มม อิธาคมนฺจ สุมุเขเนว กตนฺติ. เอวํ โส สุมุขสฺส คุณกถํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา สุมุขสฺส ธมฺมกถํ โสตุกาโม อโหสิ. ลุทฺทปุตฺตสฺส สกฺการํ กโรนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคโต, ทีปา ปชฺชลิตา, พหู ขตฺติยาทโย สนฺนิปติตา, เขมา เทวีปิ วิวิธนาฏกปริวารา รฺโ ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ราชา สุมุขํ กถาเปตุกาโม คาถมาห –
‘‘อถ กึ ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺสิ;
อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ หนุํ สํหจฺจาติ มธุรกโถ กิร ตฺวํ, อถ กสฺมา อิทานิ มุขํ ปิธาย ติฏฺสิ. อทูติ กจฺจิ. ภยา ภีโตติ ปริสสารชฺชภเยน ภีโต หุตฺวา.
ตํ สุตฺวา สุมุโข อภีตภาวํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘นาหํ ¶ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;
นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถสฺมึ ตาทิเส’’ติ.
ตตฺถ ตาทิเสติ อปิจ โข ปน ตถารูเป อตฺเถ อุปฺปนฺเน วากฺยํ ภาสิสฺสามีติ วจโนกาสํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนมฺหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กถํ วฑฺเฒตุกามตาย ปริหาสํ กโรนฺโต อาห –
‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;
นาสฺส จมฺมํว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเห.
‘‘น หิรฺํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;
โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ยตฺถ ปวิฏฺโ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อภิสรนฺติ รกฺขณตฺถาย ปริวาเรตฺวา ิตํ อาวุธหตฺถํ ปริสํ เต น ปสฺสามิ. นาสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํ. จมฺมนฺติ สรปริตฺตาณจมฺมํ. กีฏนฺติ กีฏํ จาฏิกปาลาทิ วุจฺจติ. จาฏิกปาลหตฺถาปิ เต สนฺติเก นตฺถีติ ทีเปติ. วมฺมิเตติ จมฺมสนฺนทฺเธ. น หิรฺนฺติ ยํ นิสฺสาย น ภายสิ, ตํ หิรฺมฺปิ เต น ปสฺสามิ.
เอวํ ¶ รฺา ‘‘กึ เต อภายนการณ’’นฺติ วุตฺเต ตํ กเถนฺโต อาห –
‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;
อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํ.
‘‘สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา จตฺถจินฺตกา;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺิโต.
‘‘กิฺจ ¶ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;
มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิต’’นฺติ.
ตตฺถ อภิสเรนาติ อารกฺขปริวาเรน. อตฺโถติ เอเตน มม กิจฺจํ นตฺถิ. กสฺมา? ยสฺมา อปเถน ตุมฺหาทิสานํ อมคฺเคน ปถํ มาเปตฺวา ยาม, อากาสจาริโน มยนฺติ. ปณฺฑิตา ตฺยมฺหาติ ปณฺฑิตาติ ตยา สุตามฺหา, เตเนว การเณน อมฺหากํ สนฺติกา ธมฺมํ โสตุกาโม กิร โน คาหาเปสิ. สจฺเจ จสฺสาติ สเจ ปน ตฺวํ สจฺเจ ปติฏฺิโต อสฺส, อตฺถวตึ การณนิสฺสิตํ วาจํ ภาเสยฺยาม. อสจฺจสฺสาติ วจีสจฺจรหิตสฺส ตว สุภาสิตํ มุณฺฑสฺส ทนฺตสูจิ วิย กึ กริสฺสติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘กสฺมา มํ มุสาวาที อนริโยติ วทสิ, กึ มยา กต’’นฺติ อาห. อถ นํ สุมุโข ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุณาหี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ;
อภยฺจ ตยา ฆุฏฺํ, อิมาโย ทสธา ทิสา.
‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณึ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ;
ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;
เต เต พทฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสา.
‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภฺจ ปาปกํ;
อุโภสนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ตนฺติ ตฺวํ. เขมนฺติ เอวํนามิกํ โปกฺขรณึ. ฆุฏฺนฺติ จตูสุ กณฺเณสุ ตฺวา โฆสาปิตํ. ทสธาติ อิมาสุ ทสธา ิตาสุ ทิสาสุ ตยา อภยํ ฆุฏฺํ. โอคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกา. ปหูตํ จาทนนฺติ ปหูตฺจ ปทุมปุปฺผสาลิอาทิกํ อทนํ. อิทํ สุตฺวานาติ ¶ เตสํ ตํ โปกฺขรณึ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกา อิทํ อภยํ สุตฺวา ตวนฺติเก ตว สมีเป ตยา การิตโปกฺขรณึ อาคตามฺหาติ อตฺโถ. เต เตติ เต มยํ ตว ปาเสน พทฺธา. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา ¶ . อิจฺฉาโลภนฺติ อิจฺฉาสงฺขาตํ ปาปกํ โลภํ. อุโภสนฺธินฺติ อุภยํ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ ปฏิสนฺธึ อิเม ปาปธมฺเม ปุรโต กตฺวา จรนฺโต ปุคฺคโล สุคติปฏิสนฺธึ อติกฺกมิตฺวา อสาตํ นิรยํ อุปปชฺชตีติ.
เอวํ ¶ ปริสมชฺเฌเยว ราชานํ ลชฺชาเปสิ. อถ นํ ราชา ‘‘นาหํ, สุมุข, ตุมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม คณฺหาเปสึ, ปณฺฑิตภาวํ ปน โว สุตฺวา สุภาสิตํ โสตุกาโม คณฺหาเปสิ’’นฺติ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหึ;
สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกา.
‘‘อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ อิธาคตา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหี’’ติ.
ตตฺถ นาปรชฺฌามาติ มาเรนฺโต อปรชฺฌติ นาม, มยํ น มาเรม. โลภาว มคฺคหินฺติ มํสํ ขาทิตุกาโม หุตฺวา โลภาว ตุมฺเห นาหํ อคฺคหึ. ปณฺฑิตาตฺยตฺถาติ ปณฺฑิตาติ สุตา อตฺถ. อตฺถจินฺตกาติ ปฏิจฺฉนฺนานํ อตฺถานํ จินฺตกา. อตฺถวตินฺติ การณนิสฺสิตํ. ตถาติ เตน การเณน. วุตฺโตติ มยา วุตฺโต หุตฺวา. สุมุข, มคฺคหีติ, สุมุขาติ อาลปติ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อคฺคหีติ ธมฺมํ เทเสตุํ ตุมฺเห คณฺหิ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘สุภาสิตํ โสตุกาเมน อยุตฺตํ เต กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘เนว ภีตา กาสิปติ, อุปนีตสฺมึ ชีวิเต;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ.
‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
สุเตน วา สุตํ กิณฺยา, กึ อนริยตรํ ตโต.
‘‘โย จาริยรุทํ ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต;
อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘น ¶ มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ ปตฺตสํสยํ;
วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จ.
¶ ‘‘เย ¶ วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต ติทิวํ คตา.
‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;
ธตรฏฺฺจ มฺุจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ อุปนีตสฺมินฺติ มรณสนฺติกํ อุปนีเต. กาลปริยายนฺติ มรณกาลวารํ สมฺปตฺตา สมานา น ภาสิสฺสาม. น หิ ธมฺมกถิกํ พนฺธิตฺวา มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, อยุตฺตํ เต กตนฺติ. มิเคนาติ สุฏฺุ สิกฺขาปิเตน ทีปกมิเคน. หนฺตีติ หนติ. ปกฺขินาติ ทีปกปกฺขินา. สุเตนาติ เขมํ นิพฺภยนฺติ วิสฺสุเตน ทีปกมิคปกฺขิสทิเสน ปทุมสเรน. สุตนฺติ ‘‘ปณฺฑิโต จิตฺรกถี’’ติ เอวํ สุตํ ธมฺมกถิกํ. กิณฺยาติ ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ ปาสพนฺธเนน โย กิเณยฺย หึเสยฺย พาเธยฺย. ตโตติ เตสํ กิริยโต อุตฺตริ อฺํ อนริยตรํ นาม กิมตฺถิ.
อริยรุทนฺติ มุเขน อริยวจนํ สุนฺทรวจนํ ภาสติ. อนริยธมฺมวสฺสิโตติ กมฺเมน อนริยธมฺมํ อวสฺสิโต. อุโภติ เทวโลกา จ มนุสฺสโลกา จาติ อุภยมฺหา. อิธ เจวาติ อิธ อุปฺปนฺโนปิ ปรตฺถ อุปฺปนฺโนปิ เอวรูโป ทฺวีหิ สุคติโลเกหิ ธํสิตฺวา นิรยเมว อุปปชฺชติ. ปตฺตสํสยนฺติ ชีวิตสํสยมาปนฺนมฺปิ ทุกฺขํ ปตฺวา น กิลเมยฺย. สํวเร วิวรานิ จาติ อตฺตโน ฉิทฺทานิ ทฺวารานิ สํวเรยฺย ปิทเหยฺย. วุทฺธาติ คุณวุทฺธา ปณฺฑิตา. อพฺภติกฺกนฺตาติ อิมํ มนุสฺสโลกํ อติกฺกนฺตา. กาลปริยายนฺติ มรณกาลปริยายํ ปตฺตา หุตฺวา. เอวํเตติ เอวํ เอเต. อิทนฺติ อิทํ มยา วุตฺตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ. ธมฺมนฺติ ปเวณิยธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิ.
ตํ สุตฺวา ราชา อาห –
‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนฺจ มหารหํ;
ปฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘ตฺจ ¶ เสนาปตึ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;
โย สุเข สุขิโต รฺโ, ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต.
‘‘เอทิโส ¶ โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;
ยถายํ สุมุโข รฺโ, ปาณสาธารโณ สขา’’ติ.
ตตฺถ อุทกนฺติ ปาทโธวนํ. ปชฺชนฺติ ปาทพฺภฺชนํ. สุเขติ สุขมฺหิ สติ.
รฺโ วจนํ สุตฺวา เตสํ อาสนานิ อาหริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ คนฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา สตปาเกน เตเลน อพฺภฺชึสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปีฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺปาทํ มโนรมํ;
มฏฺํ กาสิกมตฺถนฺนํ, ธตรฏฺโ อุปาวิสิ.
‘‘โกจฺฉฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;
สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺสฺสนนฺตรา.
‘‘เตสํ กฺจนปตฺตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;
หํสานํ อภิหาเรสุ, อคฺครฺโ ปวาสิต’’นฺติ.
ตตฺถ มฏฺนฺติ กรณปรินิฏฺิตํ. กาสิกมตฺถนฺนนฺติ กาสิกวตฺเถน อตฺถตํ. โกจฺฉนฺติ มชฺเฌ สํขิตฺตํ. เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตนฺติ พฺยคฺฆจมฺมปริสิพฺพิตํ มงฺคลทิวเส อคฺคมเหสิยา นิสินฺนปีํ. กฺจนปตฺเตหีติ สุวณฺณภาชเนหิ. ปุถูติ พหู ชนา. กาสิโยติ กาสิรฏฺวาสิโน. อภิหาเรสุนฺติ อุปนาเมสุํ. อคฺครฺโ ปวาสิตนฺติ อฏฺสตปลสุวณฺณปาติปริกฺขิตฺตํ หํสรฺโ ปณฺณาการตฺถาย กาสิรฺา เปสิตํ นานคฺครสโภชนํ.
เอวํ อุปนีเต ปน ตสฺมึ กาสิราชา เตสํ สมฺปคฺคหตฺถํ สยํ สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา อุปนาเมสิ. เต ตโต มธุลาเช ขาทิตฺวา มธุโรทกฺจ ปิวึสุ. อถ มหาสตฺโต รฺโ อภิหารฺจ ปสาทฺจ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;
กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา.
‘‘กจฺจินฺนุ ¶ ¶ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา.
‘‘กจฺจิ ¶ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ.
‘‘อโถ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
โน เจ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ.
‘‘สนฺโต จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรํกโต.
‘‘กจฺจิ ¶ นานาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;
กจฺจิมตฺโต มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ.
‘‘นาหํ อนาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;
ิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส.
‘‘ทานํ ¶ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, สามนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ ผรุสํ คิรํ;
ภาวโทสมนฺาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโม.
‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;
ยานสฺเมสุ น วิชฺชนฺติ, นยิทํ ปฺวตามิวา’’ติ.
ตตฺถ ทิสฺวาติ ตํ พหุํ อคฺคปานโภชนํ ทิสฺวา. เปสิตนฺติ อาหราเปตฺวา อุปนีตํ. ขตฺตธมฺมานนฺติ ปมการเณสุ ปฏิสนฺถารธมฺมานํ. ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราติ ตสฺมึ กาเล ‘‘กจฺจิ นุ, โภโต’’ติ อนุปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. ตา ปเนตา ฉ คาถา เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. อนุปฺปีฬนฺติ กจฺจิ รฏฺวาสิโน ยนฺเต อุจฺฉุํ วิย น ปีเฬสีติ ปุจฺฉติ. อกุโตจิอุปทฺทวนฺติ กุโตจิ อนุปทฺทวํ. ธมฺเมน สเมน มนุสาสสีติ กจฺจิ ตว รฏฺํ ธมฺเมน สเมน อนุสาสสิ. สนฺโตติ สีลาทิคุณสํยุตฺตา สปฺปุริสา. นิรํกตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. นานาคตํ ทีฆนฺติ อนาคตํ อตฺตโน ชีวิตปวตฺตึ ‘‘กจฺจิ ทีฆ’’นฺติ น สมเวกฺขสิ, อายุสงฺขารานํ ปริตฺตภาวํ ชานาสีติ ปุจฺฉติ. มทนีเยติ มทารเห รูปาทิอารมฺมเณ. น สนฺตสีติ น ภายสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ รูปาทีสุ กามคุเณสุ อมตฺโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนํ กุสลานํ กตตฺตา ปรโลกํ น ภายสีติ.
ทสสูติ ทสสุ ราชธมฺเมสุ. ทานาทีสุ ทสวตฺถุกา เจตนา ทานํ, ปฺจสีลทสสีลานิ สีลํ ¶ , เทยฺยธมฺมจาโค ¶ ปริจฺจาโค, อุชุภาโว อชฺชวํ, มุทุภาโว มทฺทวํ, อุโปสถกมฺมํ ตโป, เมตฺตาปุพฺพภาโค อกฺโกโธ, กรุณาปุพฺพภาโค อวิหึสา, อธิวาสนา ขนฺติ, อวิโรโธ อวิโรธนํ. อจินฺเตตฺวาติ มม อิมํ คุณสมฺปตฺตึ อจินฺเตตฺวา. ภาวโทสนฺติ จิตฺตโทสํ. อนฺายาติ อชานิตฺวา. อสฺมากฺหิ จิตฺตโทโส ¶ นาม นตฺถิ, ยเมส ชาเนยฺย, ตํ อชานิตฺวาว ผรุสํ กกฺขฬํ คิรํ วิสฺสชฺเชสิ. อโยนิโสติ อนุปาเยน. ยานสฺเมสูติ ยานิ วชฺชานิ อมฺเหสุ น วิชฺชนฺติ, ตานิ วทติ. นยิทนฺติ ตสฺมาสฺส อิทํ วจนํ ปฺวตํ อิว น โหติ, เตเนส มม น ปณฺฑิโต วิย อุปฏฺาติ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘มยา คุณสมฺปนฺโนว ราชา อปสาทิโต, โส เม กุทฺโธ, ขมาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;
ธตรฏฺเ จ พทฺธสฺมึ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ.
‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;
อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชรา’’ติ.
ตตฺถ อติสารนฺติ ปกฺขลิตํ. เวเคนาติ อหํ เอตํ กถํ กเถนฺโต เวเคน สหสา กเถสึ. ทุกฺขนฺติ เจตสิกํ ทุกฺขํ มม วิปุลํ อโหสิ, ตสฺมา โกธวเสน ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ เม ขมถ, มหาราชาติ. ปุตฺตานนฺติ ตฺวํ อมฺหากํ ปุตฺตานํ ปิตา วิย. ธรณีริวาติ ปาณภูตานํ ปติฏฺา ปถวี วิย ตฺวํ อมฺหากํ อวสฺสโย. อธิปนฺนานนฺติ โทเสน อปราเธน อชฺโฌตฺถฏานํ ขมสฺสูติ อิทํ โส อาสนา โอรุยฺห ปกฺเขหิ อฺชลึ กตฺวา อาห.
อถ นํ ราชา อาลิงฺคิตฺวา อาทาย สุวณฺณปีเ นิสีทาเปตฺวา อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาห –
‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;
ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุโมทามาติ เอตํ เต โทสํ ขมาม. ยนฺติ ยสฺมา ตฺวํ อตฺตโน จิตฺตปฏิจฺฉนฺนภาวํ น นิคูหสิ. ขิลนฺติ จิตฺตขิลํ จิตฺตขาณุกํ.
อิทฺจ ปน วตฺวา ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถาย สุมุขสฺส จ อุชุภาเว ปสีทิตฺวา ‘‘ปสนฺเนน นาม ปสนฺนากาโร กาตพฺโพ’’ติ อุภินฺนมฺปิ เตสํ อตฺตโน รชฺชสิรึ นิยฺยาเทนฺโต อาห –
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราชนิเวสเน;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย ¶ ¶ สงฺขมุตฺตา จ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทนฺตภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสรํ วิสฺสชามิ โว’’ติ.
ตตฺถ มุตฺตาติ วิทฺธาวิทฺธมุตฺตา. มณโยติ มณิภณฺฑกานิ. สงฺขมุตฺตา จาติ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขรตนฺจ อามลกวฏฺฏมุตฺตรตนฺจ. วตฺถกนฺติ สุขุมกาสิกวตฺถานิ. อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํ. โลหํ กาฬายสนฺติ ตมฺพโลหฺจ กาฬโลหฺจ. อิสฺสรนฺติ กฺจนมาเลน เสตจฺฉตฺเตน สทฺธึ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร รชฺชํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิ. อถ มหาสตฺโต รฺา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;
ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภว.
‘‘อาจริย มนฺุาตา, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ ปสฺเสมุรินฺทมา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺเมสูติ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ. อาจริโยติ ตฺวํ อมฺเหหิ พฺยตฺตตโร, ตสฺมา โน อาจริโย โหติ, อปิจ ทสนฺนํ ราชธมฺมานํ กถิตตฺตา สุมุขสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา อจฺจยปฏิคฺคหณสฺส ¶ กตตฺตาปิ ตฺวํ อมฺหากํ อาจริโยว, ตสฺมา อิทานิปิ โน อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย ภวาติ อาห. ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสมุ อรินฺทม.
โส เตสํ คมนํ อนุชานิ, โพธิสตฺตสฺสปิ ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถากถํ;
กาสิราชา อนฺุาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ ยถากถนฺติ ยํกิฺจิ อตฺถํ เตหิ สทฺธึ จินฺเตตพฺพํ มนฺเตตพฺพฺจ, สพฺพํ ตํ จินฺเตตฺวา จ มนฺเตตฺวา จาติ อตฺโถ. อนฺุาสีติ คจฺฉถาติ อนฺุาสิ.
เอวํ ¶ เตน อนฺุาโต โพธิสตฺโต ราชานํ ‘‘อปฺปมตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหี’’ติ โอวทิตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. ราชา เตสํ กฺจนภาชเนหิ ¶ มธุลาชฺจ มธุโรทกฺจ อุปนาเมตฺวา นิฏฺิตาหารกิจฺเจ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตํ สุวณฺณจงฺโกฏเกน สยํ อุกฺขิปิ, เขมา เทวี สุมุขํ อุกฺขิปิ. อถ เน สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา สูริยุคฺคมนเวลาย ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วิสฺสชฺเชสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต วิคาหิสุ’’นฺติ.
ตตฺถ วิคาหิสุนฺติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ.
เตสุ มหาสตฺโต สุวณฺณจงฺโกฏกโต อุปฺปติตฺวา อากาเส ตฺวา ‘‘มา จินฺทยิ, มหาราช, อปฺปมตฺโต อมฺหากํ โอวาเท วตฺเตยฺยาสี’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา สุมุขํ อาทาย จิตฺตกูฏเมว คโต. ตานิปิ โข นวุติ หํสสหสฺสานิ กฺจนคุหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล นิสินฺนานิ เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสุํ. เต าติคณปริวุตา จิตฺตกูฏตลํ ปวิสึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติ.
เอวํ ปริวาเรตฺวา จ ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ สํยมราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตุฏฺา หํสคณา ‘‘สุมุโข เสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ อาหํสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆมุปาคมุ’’นฺติ.
ตํ จูฬหํสชาตเก วุตฺตตฺถเมว.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มมตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ลุทฺทปุตฺโต ฉนฺโน อโหสิ, เขมา เทวี, เขมา ภิกฺขุนี, ราชา สาริปุตฺโต, สุมุโข อานนฺโท, เสสปริสา พุทฺธปริสา, ธตรฏฺหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาหํสชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๕๓๕] ๓. สุธาโภชนชาตกวณฺณนา
เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทานชฺฌาสยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลปุตฺโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปพฺพชิตฺวา สีเลสุ ปริปูรการี ธุตงฺคคุณสมนฺนาคโต สพฺรหฺมจารีสุ ปวตฺตเมตฺตจิตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ พุทฺธธมฺมสงฺฆุปฏฺาเน อปฺปมตฺโต อาจารสมฺปนฺโน ทานชฺฌาสโย อโหสิ. สารณียธมฺมปูรโก อตฺตนา ลทฺธํ ปฏิคฺคาหเกสุ วิชฺชมาเนสุ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวาปิ เทติเยว, ตสฺมา ¶ ตสฺส ทานชฺฌาสยทานาภิรตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ อโหสิ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อตฺตนา ลทฺธํ ปสตมตฺตปานียมฺปิ โลภํ ฉินฺทิตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ เทติ, โพธิสตฺตสฺเสวสฺส อชฺฌาสโย’’ติ. สตฺถา ตํ กถํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺเพ อทานสีโล มจฺฉรี ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ อทาตา อโหสิ, อถ นํ อหํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ วณฺเณตฺวา ทาเน ปติฏฺาเปสึ, โส ‘ปสตมตฺตํ อุทกมฺปิ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามี’ติ มม สนฺติเก วรํ อคฺคเหสิ, ตสฺส ผเลน ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต ชาโต’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก คหปติ อฑฺโฒ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว. อถสฺส ราชา เสฏฺิฏฺานํ อทาสิ ¶ . โส ราชปูชิโต นาครชานปทปูชิโต หุตฺวา เอกทิวสํ อตฺตโน สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ยโส มยา อตีตภเว เนว นิทฺทายนฺเตน, น กายทุจฺจริตาทีนิ กโรนฺเตน ลทฺโธ, สุจริตานิ ปน ¶ ปูเรตฺวา ลทฺโธ, อนาคเตปิ มยา มม ปติฏฺํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม ฆเร อสีติโกฏิธนํ อตฺถิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น มยฺหํ ตว ธเนนตฺโถ, พหุํ เม ธนํ, อิโตปิ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ นุ, เทว, มม ธนํ ทาตุํ ลภามี’’ติ อาห. อถ รฺา ‘‘ยถารุจิ กโรหี’’ติ วุตฺเต จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาคํ กโรนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิ. โส ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อิมํ มม ทานวํสํ มา อุปจฺฉินฺทถา’’ติ ปุตฺเต อนุสาสิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ปุตฺโตปิสฺส ตเถว ทานํ ทตฺวา จนฺโท หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต มาตลิ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต ปฺจสิโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปน ปุตฺโต ฉฏฺโ เสฏฺิฏฺานํ ลทฺธา มจฺฉริยโกสิโย นาม อโหสิ อสีติโกฏิวิภโวเยว. โส ‘‘มม ปิตุปิตามหา พาลา อเหสุํ, ทุกฺเขน สมฺภตํ ธนํ ฉฑฺเฑสุํ, อหํ ปน ธนํ รกฺขิสฺสามิ, กสฺสจิ กิฺจิ น ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทานสาลา วิทฺธํเสตฺวา อคฺคินา ฌาเปตฺวา ถทฺธมจฺฉรี อโหสิ.
อถสฺส เคหทฺวาเร ยาจกา สนฺนิปติตฺวา พาหา ปคฺคยฺห, ‘‘มหาเสฏฺิ, มา อตฺตโน ปิตุปิตามหานํ ทานวํสํ นาสยิ, ทานํ เทหี’’ติ มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ. ตํ สุตฺวา มหาชโน ‘‘มจฺฉริยโกสิเยน ¶ อตฺตโน ทานวํโส อุปจฺฉินฺโน’’ติ ตํ ครหิ. โส ลชฺชิโต นิเวสนทฺวาเร ยาจกานํ อาคตาคตฏฺานํ นิวาเรตุํ อารกฺขํ เปสิ. เต นิปฺปจฺจยา หุตฺวา ปุน ตสฺส เคหทฺวารํ น โอโลเกสุํ. โส ตโต ปฏฺาย ธนเมว สํหรติ, เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ, น ปุตฺตทาราทีนํ เทติ, กฺชิกพิลงฺคทุติยํ สกุณฺฑกภตฺตํ ภฺุชติ, มูลผลมตฺตตนฺตานิ ถูลวตฺถานิ นิวาเสติ, ปณฺณฉตฺตํ มตฺถเก ธาเรตฺวา ชรคฺโคณยุตฺเตน ชชฺชรรถเกน ยาติ. อิติ ตสฺส อสปฺปุริสสฺส ตตฺตกํ ¶ ธนํ สุนเขน ลทฺธํ นาฬิเกรํ วิย อโหสิ.
โส ¶ เอกทิวสํ ราชูปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ‘‘อนุเสฏฺึ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ อนุเสฏฺิ ปุตฺตธีตาทีหิ ปริวุโต นวสปฺปิปกฺกมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ปายาสํ ภฺุชมาโน นิสินฺโน โหติ. โส มจฺฉริยโกสิยํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺาย ‘‘เอหิ, มหาเสฏฺิ, อิมสฺมึ ปลฺลงฺเก นิสีท, ปายาสํ ภฺุชิสฺสามา’’ติ อาห. ตสฺส ปายาสํ ทิสฺวาว มุเข เขฬา อุปฺปชฺชิ, ภฺุชิตุกาโม อโหสิ, เอวํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ภฺุชิสฺสามิ, อนุเสฏฺิโน มม เคหํ อาคตกาเล ปฏิสกฺกาโร กาตพฺโพ ภวิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ นสฺสิสฺสติ, น ภฺุชิสฺสามี’’ติ. อถ ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ‘‘อิทานิ เม ภุตฺตํ, สุหิโตสฺมี’’ติ น อิจฺฉิ. อนุเสฏฺิมฺหิ ภฺุชนฺเต ปน โอโลเกนฺโต มุเข สฺชายมาเนน เขเฬน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภตฺตกิจฺจาวสาเน เตน สทฺธึ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิตฺวา ราชนิเวสนโต โอตริตฺวา อตฺตโน เคหํ อนุปฺปตฺโต ปายาสตณฺหาย ปีฬิยมาโน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ‘ปายาสํ ภฺุชิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, มหาชโน ภฺุชิตุกาโม ภวิสฺสติ, พหู ตณฺฑุลาทโย นสฺสิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติ. โส รตฺตินฺทิวํ ปายาสเมว จินฺเตนฺโต วีตินาเมตฺวาปิ ธนนาสนภเยน กสฺสจิ อกเถตฺวาว ปิปาสํ อธิวาเสสิ, อนุกฺกเมน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อโหสิ. เอวํ สนฺเตปิ ธนนาสนภเยน อกเถนฺโต อปรภาเค ทุพฺพโล หุตฺวา สยนํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิ.
อถ นํ ภริยา อุปคนฺตฺวา หตฺเถน ปิฏฺึ ปริมชฺชมานา ‘‘กึ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตเวว สรีเร อผาสุกํ กโรหิ, มม อผาสุกํ นตฺถี’’ติ. ‘‘สามิ, อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตสิ, กึ นุ เต กาจิ จินฺตา อตฺถิ, อุทาหุ ราชา เต กุปิโต, อทุ ปุตฺเตหิ อวมาโน กโต, อถ วา ปน กาจิ ตณฺหา อุปฺปนฺนา’’ติ? ‘‘อาม, ตณฺหา เม อุปฺปนฺนา’’ติ. ‘‘กเถหิ, สามี’’ติ? ‘‘กเถสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ นํ รกฺขิตุ’’นฺติ. ‘‘รกฺขิตพฺพยุตฺตกา เจ, รกฺขิสฺสามี’’ติ. เอวมฺปิ ¶ ธนนาสนภเยน กเถตุํ น อุสฺสหิ. ตาย ปุนปฺปุนํ ปีฬิยมาโน กเถสิ – ‘‘ภทฺเท, อหํ เอกทิวสํ อนุเสฏฺึ นวสปฺปิมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ¶ ปายาสํ ภฺุชนฺตํ ทิสฺวา ตโต ปฏฺาย ตาทิสํ ปายาสํ ภฺุชิตุกาโม ชาโต’’ติ. ‘‘อสปฺปุริส, กึ ตฺวํ ทุคฺคโต, สกลมาราณสิวาสีนํ ปโหนกํ ปายาสํ ปจิสฺสามี’’ติ. อถสฺส สีเส ทณฺเฑน ปหรณกาโล ¶ วิย อโหสิ. โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวํ, สเจ เต กุลฆรา อาภตํ อตฺถิ, ปายาสํ ปจิตฺวา นาครานํ เทหี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ เอกวีถิวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตหิ, อตฺตโน ปน สนฺตกํ ขาทนฺตู’’ติ? ‘‘เตน หิ อิโต จิโต จ สตฺตสตฺตฆรวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตหี’’ติ. ‘‘เตน หิ อิมสฺมึ เคเห ปริชนสฺสา’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ พนฺธุชนสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหฺจ มยฺหฺจ ปจามิ สามี’’ติ. ‘‘กาสิ ตฺวํ, น ตุยฺหํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘มยฺหฺจ ตฺวํ มา ปจิ, เคเห ปน ปจนฺเต พหู ปจฺจาสีสนฺติ, มยฺหํ ปน ปตฺถํ ตณฺฑุลานํ จตุภาคํ ขีรสฺส อจฺฉรํ สกฺขราย กรณฺฑกํ สปฺปิสฺส กรณฺฑกํ มธุสฺส เอกฺจ ปจนภาชนํ เทหิ, อหํ อรฺํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปจิตฺวา ภฺุชามี’’ติ. สา ตถา อกาสิ. โส ตํ สพฺพํ เจฏเกน คาหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ อสุกฏฺาเน ติฏฺาหี’’ติ ตํ ปุรโต เปเสตฺวา เอกโกว โอคุณฺิกํ กตฺวา อฺาตกเวเสน ตตฺถ คนฺตฺวา นทีตีเร เอกสฺมึ คจฺฉมูเล อุทฺธนํ กาเรตฺวา ทารุทกํ อาหราเปตฺวา ‘‘ตฺวํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ มคฺเค ตฺวา กฺจิเทว ทิสฺวา มม สฺํ ทเทยฺยาสิ, มยา ปกฺโกสิตกาเลว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ ตํ เปเสตฺวา อคฺคึ กตฺวา ปายาสํ ปจิ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา ทสสหสฺสโยชนํ อลงฺกตเทวนครํ, สฏฺิโยชนํ ¶ สุวณฺณวีถึ, โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ปฺจโยชนสติกํ สุธมฺมสภํ, สฏฺิโยชนํ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ, ปฺจโยชนาวฏฺฏํ กฺจนมาลเสตจฺฉตฺตํ, อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขา เทวจฺฉรา, อลงฺกตปฏิยตฺตํ อตฺตภาวนฺติ อิมํ อตฺตโน สิรึ โอโลเกตฺวา ‘‘กึ นุ โข กตฺวา มยา อยํ ยโส ลทฺโธ’’ติ จินฺเตตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺิภูเตน ปวตฺติตํ ทานํ อทฺทส. ตโต ‘‘มม ปุตฺตาทโย กุหึ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘ปุตฺโต เม จนฺโท เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย, ตสฺส ปุตฺโต, มาตลิ, ตสฺส ปุตฺโต, ปฺจสิโข’’ติ สพฺเพสํ นิพฺพตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ปฺจสิขสฺส ปุตฺโต กีทิโส’’ติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน วํสสฺส อุปจฺฉินฺนภาวํ ปสฺสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มจฺฉรี หุตฺวา เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ ¶ , น ปเรสํ เทติ, มม วํโส เตน อุปจฺฉินฺโน, กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, โอวาทมสฺส ทตฺวา มม วํสํ ปติฏฺาเปตฺวา เอตสฺส อิมสฺมึ เทวนคเร นิพฺพตฺตนาการํ กริสฺสามี’’ติ. โส จนฺทาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอถ มนุสฺสปถํ คมิสฺสาม, มจฺฉริยโกสิเยน อมฺหากํ วํโส อุปจฺฉินฺโน ¶ , ทานสาลา ฌาปิตา, เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ, น ปเรสํ เทติ, อิทานิ ปน ปายาสํ ภฺุชิตุกาโม หุตฺวา ‘ฆเร ปจฺจนฺเต อฺสฺสปิ ปายาโส ทาตพฺโพ ภวิสฺสตี’ติ อรฺํ ปวิสิตฺวา เอกโกว ปจติ, เอตํ ทเมตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา อาคมิสฺสาม, อปิจ โข ปน อมฺเหหิ สพฺเพหิ เอกโต ยาจิยมาโน ตตฺเถว มเรยฺย. มม ปมํ คนฺตฺวา ปายาสํ ยาจิตฺวา นิสินฺนกาเล ตุมฺเห พฺราหฺมณวณฺเณน ปฏิปาฏิยา อาคนฺตฺวา ยาเจยฺยาถา’’ติ วตฺวา สยํ ตาว พฺราหฺมณวณฺเณน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘โภ, กตโร พาราณสิคมนมคฺโค’’ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ มจฺฉริยโกสิโย ‘‘กึ อุมฺมตฺตโกสิ, พาราณสิมคฺคมฺปิ น ชานาสิ, กึ อิโต เอสิ, เอตฺโต ยาหี’’ติ อาห.
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘กึ กเถสี’’ติ ตํ อุปคจฺฉเตว. โสปิ, ‘‘อเร ¶ , พธิร พฺราหฺมณ, กึ อิโต เอสิ, ปุรโต ยาหี’’ติ วิรวิ. อถ นํ สกฺโก, ‘‘โภ, กสฺมา วิรวสิ, ธูโม ปฺายติ, อคฺคิ ปฺายติ, ปายาโส ปจฺจติ, พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนฏฺาเนน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ พฺราหฺมณานํ โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามิ, กึ มํ นิจฺฉุภสี’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺเถตฺถ พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนํ, ปุรโต ยาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ กสฺมา กุชฺฌสิ, ตว โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘อหํ เต เอกสิตฺถมฺปิ น ทสฺสามิ, โถกํ อิทํ มม ยาปนมตฺตเมว, มยาปิ เจตํ ยาจิตฺวาว ลทฺธํ, ตฺวํ อฺโต อาหารํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺวา ภริยํ ยาจิตฺวา ลทฺธภาวํ สนฺธาเยว วตฺวา คาถมาห –
‘‘เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ;
สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺน’’นฺติ.
ตํ ¶ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อหมฺปิ เต มธุรสทฺเทน เอกํ สิโลกํ กเถสฺสามิ, ตํ สุณาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น เม ตว สิโลเกน อตฺโถ’’ติ ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;
พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นูปปชฺชติ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อนุมชฺฌโต มชฺฌกนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ มชฺเฌ เฉตฺวา ทฺเว โกฏฺาเส กริตฺวา เอกํ โกฏฺาสํ ทตฺวา ตโต อวเสสโต อนุมชฺฌโตปิ ปุน มชฺเฌ เฉตฺวา เอโก โกฏฺาโส ทาตพฺโพเยว. อทานํ นูปปชฺชตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ทินฺนํ โหตุ, อทานํ นาม น โหติ, ตมฺปิ ทานเมว มหปฺผลเมว.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มนาปํ เต, พฺราหฺมณ, กถิตํ, ปายาเส ปกฺเก โถกํ ลภิสฺสสิ, นิสีทาหี’’ติ อาห. สกฺโก เอกมนฺเต นิสีทิ. ตสฺมึ นิสินฺเน จนฺโท เตเนว นิยาเมน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘โมฆฺจสฺส หุตํ โหติ, โมฆฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตตฺถ สมีหิตนฺติ ธนุปฺปาทนวีริยํ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก นิสีทิ. ตโต สูริโย เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘สจฺจฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ¶ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา จนฺทสฺส สนฺติเก นิสีทิ. อถ นํ มาตลิ เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘สรฺจ ¶ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;
โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมึ, สีฆโสเต มหาวเห.
‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตาสํ อตฺโถ – โย ปุริโส ‘‘นาคยกฺขาทีนํ พลิกมฺมํ กโรมี’’ติ สมุทฺทโสณฺฑิโปกฺขรณีอาทีสุ ยํ กิฺจิ สรฺจ อุปคนฺตฺวา ชุหติ, ตตฺถ พลิกมฺมํ กโรติ ¶ , ตถา พหุกาย นทิยา คยาย โปกฺขรณิยา โทณนามเก จ ติมฺพรุนามเก จ ติตฺเถ สีฆโสเต มหนฺเต วาริวเห. อตฺร จสฺสาติ ยทิ อตฺราปิ เอเตสุ สราทีสุ อสฺส ปุริสสฺส หุตฺเจว สมีหิตฺจ โหติ, สผลํ สุขุทฺรยํ สมฺปชฺชติ. อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ เนโก ภฺุชติ โภชนํ, เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, เตน ตํ วทามิ – โกสิย, ทานานิ จ เทหิ, สยฺจ ภฺุช, อริยานํ ทานาภิรตานํ พุทฺธาทีนํ มคฺคํ อภิรุห. น หิ เอกาสี เอโกว ภฺุชมาโน สุขํ นาม ลภตีติ.
โส ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา ปพฺพตกูเฏน โอตฺถโฏ วิย กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. มาตลิ คนฺตฺวา สูริยสฺส สนฺติเก นิสีทิ. ตโต ปฺจสิโข เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘พฬิสฺหิ ¶ โส นิคิลติ, ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
มจฺฉริยโกสิโย ตํ สุตฺวา ทุกฺขเวทโน นิตฺถุนนฺโต ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. ปฺจสิโข คนฺตฺวา มาตลิสฺส สนฺติเก นิสีทิ. อิติ เตสุ ปฺจสุ พฺราหฺมเณสุ ¶ นิสินฺนมตฺเตสฺเวว ปายาโส ปจฺจิ. อถ นํ โกสิโย อุทฺธนา โอตาเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาห. เต อนุฏฺาย ยถานิสินฺนาว หตฺเถ ปสาเรตฺวา หิมวนฺตโต มาลุวปตฺตานิ อาหรึสุ. โกสิโย ตานิ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอเตสุ ปตฺเตสุ ทาตพฺพปายาโส นตฺถิ, ขทิราทีนํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาห. เต ตานิปิ อาหรึสุ. เอเกกํ ปตฺตํ โยธผลกปฺปมาณํ อโหสิ. โส สพฺเพสํ ทพฺพิยา ปายาสํ อทาสิ, สพฺพนฺติมสฺส ทานกาเลปิ อุกฺขลิยา อูนํ น ปฺายิ, ปฺจนฺนมฺปิ ทตฺวา สยํ อุกฺขลึ คเหตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ปฺจสิโข อุฏฺาย อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุนโข หุตฺวา เตสํ ปุรโต ปสฺสาวํ กโรนฺโต อคมาสิ. พฺราหฺมณา อตฺตโน ปายาสํ ปตฺเตน ปิทหึสุ. โกสิยสฺส หตฺถปิฏฺเ ปสฺสาวพินฺทุ ปติ. พฺราหฺมณา ¶ กุณฺฑิกาหิ อุทกํ คเหตฺวา ปายาสํ อพฺภุกิริตฺวา ภฺุชมานา วิย อเหสุํ. โกสิโย ‘‘มยฺหมฺปิ อุทกํ เทถ, หตฺถํ โธวิตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ตว อุทกํ อาหริตฺวา หตฺถํ โธวา’’ติ. ‘‘มยา ตุมฺหากํ ปายาโส ทินฺโน, มยฺหํ โถกํ อุทกํ เทถา’’ติ. ‘‘มยํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ นาม น กโรมา’’ติ. ‘‘เตน หิ อิมํ อุกฺขลึ โอโลเกถ, หตฺถํ โธวิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ นทึ โอตริ. ตสฺมึ ขเณ สุนโข อุกฺขลึ ปสฺสาวสฺส ปูเรสิ. โส ตํ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มหนฺตํ ทณฺฑมาทาย ตํ ตชฺเชนฺโต อาคจฺฉิ. โส อสฺสาชานียมตฺโต หุตฺวา ตํ อนุพนฺธนฺโต นานาวณฺโณ อโหสิ, กาโฬปิ โหติ เสโตปิ สุวณฺณวณฺโณปิ กพโรปิ อุจฺโจปิ นีโจปิ, เอวํ นานาวณฺโณ หุตฺวา มจฺฉริยโกสิยํ อนุพนฺธิ. โส มรณภยภีโต พฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิ. เตปิ อุปฺปติตฺวา อากาเส ิตา. โส เตสํ ตํ อิทฺธึ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘อุฬารวณฺณา ¶ วต พฺราหฺมณา อิเม, อยฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;
อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’ติ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา –
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;
สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท; เอโส จ โข ปฺจสิโขติ วุจฺจตี’’ติ.
คาถํ วตฺวา ตสฺส ยสํ วณฺเณนฺโต คาถมาห –
‘‘ปาณิสฺสรา ¶ มุทิงฺคา จ, มุรชาลมฺพรานิ จ;
สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทตี’’ติ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สกฺก, เอวรูปํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ กินฺติ กตฺวา ลภสี’’ติ ปุจฺฉิ. สกฺโก ‘‘อทานสีลา ตาว ปาปธมฺมา มจฺฉริโน เทวโลกํ น คจฺฉนฺติ, นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘เย ¶ เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺตี’’ติ. –
อิมํ คาถํ วตฺวา ธมฺเม ิตานํ เทวโลกปฏิลาภํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา, ธมฺเม ิตา สํยเม สํวิภาเค;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺตี’’ติ.
ตตฺถ อาสมานาติ อาสีสนฺตา. เย เกจิ สุคตึ อาสีสนฺติ, สพฺเพ เต สํยมสงฺขาเต ทสสีลธมฺเม สํวิภาคสงฺขาเต ทานธมฺเม จ ิตา ¶ หุตฺวา อิธ สรีรสงฺขาตํ เทหํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ วตฺวา จ ปน, ‘‘โกสิย, น มยํ ตว สนฺติเก ปายาสตฺถาย อาคตา, การฺุเน ปน ตํ อนุกมฺปมานา อาคตามฺหา’’ติ ตสฺส ปกาเสตุํ อาห –
‘‘ตฺวํ โนสิ าติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก ปาปธมฺโม;
ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถา’’ติ.
ตตฺถ โสติ โส ตฺวํ. มา ปาปธมฺโมติ อยํ อมฺหากํ าติ ปาปธมฺโม มา นิรยํ อคมาติ เอตทตฺถํ อาคตมฺหาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โกสิโย ‘‘อตฺถกามา กิร เม, เอเต มํ นิรยา อุทฺธริตฺวา สคฺเค ปติฏฺาเปตุกามา’’ติ ตุฏฺจิตฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;
โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิ.
‘‘เอสาหมชฺเชว อุปรมามิ, น จาหํ กิฺจิ กเรยฺย ปาปํ;
น ¶ จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ.
‘‘เอวฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ, โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;
ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี’’ติ.
ตตฺถ มนฺติ มม. โวติ ตุมฺเห. ยํ มนฺติ เยน มํ สมนุสาสถ, เตน เม ตุมฺเห หิตกามา. ตถาติ ยถา วทถ, ตเถว กริสฺสามิ. อุปรมามีติ มจฺฉริภาวโต อุปรมามิ. อเทยฺยมตฺถีติ อิโต ปฏฺาย จ มม อาโลปโต อุปฑฺฒมฺปิ อเทยฺยํ นาม นตฺถิ, น จาปิทตฺวาติ อุทกปสตมฺปิ ¶ จาหํ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามิ. ขียิสฺสนฺตีติ วิกฺขียิสฺสนฺติ. ยโถธิกานีติ วตฺถุกามกิเลสกามวเสน ยถาิตโกฏฺาสานิเยว.
สกฺโก มจฺฉริยโกสิยํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา ธมฺมเทสนาย ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สทฺธึ เตหิ เทวนครเมว คโต. มจฺฉริยโกสิโยปิ นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ‘‘คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ ยาจกานํ ธนํ ทตฺวา ตสฺมึ ขีเณ นิกฺขมฺม หิมวนฺตโต ทกฺขิณปสฺเส คงฺคาย เจว เอกสฺส จ ชาตสฺสรสฺส อนฺตเร ปณฺณสาลํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ จิรํ วิหาสิ, ชรํ ปาปุณิ. ตทา สกฺกสฺส อาสา สทฺธา สิรี หิรีติ จตสฺโส ธีตโร โหนฺติ. ตา พหุํ ทิพฺพคนฺธมาลํ อาทาย อุทกกีฬนตฺถาย อโนตตฺตทหํ คนฺตฺวา ตตฺถ กีฬิตฺวา มโนสิลาตเล นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ นารโท นาม พฺราหฺมณตาปโส ตาวตึสภวนํ ทิวาวิหารตฺถาย คนฺตฺวา นนฺทนวนจิตฺตลตาวเนสุ ทิวาวิหารํ กตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ ฉตฺตํ วิย ฉายตฺถาย ธารยมาโน มโนสิลาตลมตฺถเกน อตฺตโน วสนฏฺานํ กฺจนคุหํ คจฺฉติ. อถ ตา ตสฺส หตฺเถ ตํ ปุปฺผํ ทิสฺวา ยาจึสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ตา เทววราภิปาลิตา;
อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิย.
‘‘สุจึ ¶ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;
อลทฺธ มจฺเจหิว ทานเวหิ วา, อฺตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ.
‘‘ตโต ¶ จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺาย นาริโย ปมทาธิปา มุนึ;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํ.
‘‘สเจ อนุทฺทิฏฺํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรมฺเห;
ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโว.
‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;
น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถา’’ติ.
ตตฺถ คิริวเรติ ปุริมสฺส เววจนํ. เทววราภิปาลิตาติ สกฺเกน รกฺขิตา. สพฺพโลกคูติ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สพฺพตฺถ คมนสมตฺโถ. ทุมวรสาขมาทิยาติ สาขาย ชาตตฺตา ทุมวรสาขนฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ คเหตฺวา. สกฺกตนฺติ กตสกฺการํ. อมรวเรหีติ สกฺกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺตฺร เทเวหีติ เปตฺวา เทเว จ อิทฺธิมนฺเต จ อฺเหิ มนุสฺเสหิ วา ยกฺขาทีหิ วา อลทฺธํ. ตทารหํ หิทนฺติ เตสํเยว หิ ตํ อรหํ อนุจฺฉวิกํ. กนกตฺตจูปมาติ กนกูปมา ตจา. อุฏฺายาติ อยฺโย มาลาคนฺธวิเลปนาทิปฏิวิรโต ปุปฺผํ น ปิฬนฺธิสฺสติ, เอกสฺมึ ปเทเส ฉฑฺเฑสฺสติ, เอถ ตํ ยาจิตฺวา ปุปฺผํ ปิฬนฺธิสฺสามาติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา ยาจมานา เอกปฺปหาเรเนว อุฏฺหิตฺวา. ปมทาธิปาติ ปมทานํ อุตฺตมา. มุนินฺติ อิสึ.
อนุทฺทิฏฺนฺติ ‘‘อสุกสฺส นาม ทสฺสามี’’ติ น อุทฺทิฏฺํ. สพฺพา คติ เต อิชฺฌตูติ สพฺพา เต จิตฺตคติ อิชฺฌตุ, ปตฺถิตปตฺถิตสฺส ¶ ลาภี โหหีติ ตสฺส ถุลิมงฺคลํ วทนฺติ. ยเถว วาสโวติ ยถา อมฺหากํ ปิตา วาสโว อิจฺฉิติจฺฉิตํ เทติ, ตเถว โน ตฺวมฺปิ โหหีติ. ตนฺติ ตํ ปุปฺผํ. อภิสเมกฺขาติ ทิสฺวา. สํกลหนฺติ นานาคาหํ กลหวฑฺฒนํ กถํ อุทีรยิ. อิเมหีติ อิเมหิ ปุปฺเผหิ นาม มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, ปฏิวิรโต อหํ ¶ มาลาธารณโตติ ทีเปติ. ยาเยว โว เสยฺยสีติ ยา ตุมฺหากํ อนฺตเร เชฏฺิกา. สา ปิฬนฺธถาติ สา เอตํ ปิฬนฺธตูติ อตฺโถ.
ตา ¶ จตสฺโสปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาหํสุ –
‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;
ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺสมฺมตา’’ติ.
ตตฺถ ตฺวํ โนตฺตเมวาติ อุตฺตมมหามุนิ ตฺวเมว โน อุปธาเรหิ. ตาสํ วจนํ สุตฺวา นารโท ตา อาลปนฺโต คาถมาห –
‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;
คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธเม’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท สุคตฺเต, อิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ วจนํ มม อยุตฺตํ, เอวฺหิ สติ มยา ตุมฺเหสุ เอกํ เสฏฺํ, เสสา หีนา กโรนฺเตน กลโห วฑฺฒิโต ภวิสฺสติ, โก พาหิตปาโป พฺราหฺมโณ กลหํ อุทีรเย วฑฺเฒยฺย. เอวรูปสฺส หิ กลหวฑฺฒนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา อิโต คตฺวา อตฺตโน ปิตรํ ภูตาธิปํ สกฺกเมว ปุจฺฉถ, สเจ อตฺตโน อุตฺตมํ อธมฺจ น ชานาถาติ.
ตโต สตฺถา คาถมาห –
‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉึสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปรมปฺปโกปิตาติ ปุปฺผํ อททนฺเตน อติวิย โกปิตา ตสฺส กุปิตา หุตฺวา. อุทีริตาติ ‘‘ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถา’’ติ วุตฺตา. สหสฺสจกฺขุโนติ สกฺกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา. กา นูติ อมฺหากํ อนฺตเร กตมา อุตฺตมาติ ปุจฺฉึสุ.
เอวํ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ิตา –
‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตฺชลี;
สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โกเนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตา ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, จตสฺโสปิ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตา ทิสฺวา. อายตฺตมนาติ อุสฺสุกฺกมนา พฺยาวฏจิตฺตา. กตฺชลีติ นมสฺสมานาหิ เทวตาหิ ปคฺคหิตฺชลี. สาทิสีติ สพฺพาว ตุมฺเห สาทิสิโย. โก เนวาติ โก นุ เอวํ. กลหํ อุทีรยีติ อิทํ นานาคาหํ วิคฺคหํ กเถสิ วฑฺเฒสิ.
อถสฺส ตา กถยมานา คาถมาหํสุ –
‘‘โย สพฺพโลกจฺจริโต มหามุนิ, ธมฺเม ิโต นารโท สจฺจนิกฺกโม;
โส โนพฺรวิ คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;
สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธม’’นฺติ.
ตตฺถ สจฺจนิกฺกโมติ ตถปรกฺกโม.
ตํ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อิมา จตสฺโสปิ มยฺหํ ธีตโรว, สจาหํ ‘เอตาสุ เอกา คุณสมฺปนฺนา อุตฺตมา’ติ วกฺขามิ, เสสา กุชฺฌิสฺสนฺติ, น สกฺกา อยํ อฑฺโฑ วินิจฺฉินิตุํ, อิมา หิมวนฺเต โกสิยตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสสามิ, โส เอตาสํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อฑฺฑํ น วินิจฺฉินิสฺสามิ, หิมวนฺเต โกสิโย นาม ตาปโส อตฺถิ, ตสฺสาหํ อตฺตโน สุธาโภชนํ เปเสสฺสามิ, โส ปรสฺส อทตฺวา น ภฺุชติ, ททนฺโต ¶ จ วิจินิตฺวา คุณวนฺตานํ เทติ, ยา ตุมฺเหสุ ตสฺส หตฺถโต ภตฺตํ ลภิสฺสติ, สา อุตฺตมา ภวิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –
‘‘อสุ พฺรหารฺจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภฺุชติ;
วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย,
ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ พฺรหารฺธโรติ มหาอรฺวาสี.
อิติ โส ตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา มาตลึ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติกํ เปเสนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อสู ¶ หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ;
ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถี’’ติ.
ตตฺถ สมฺมตีติ วสติ. ทกฺขิณนฺติ หิมวนฺตสฺส ทกฺขิณาย ทิสาย. ปสฺสนีติ ปสฺเส.
ตโต สตฺถา อาห –
‘‘ส มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;
สุขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’ติ.
ตตฺถ อทิสฺสมาโนติ, ภิกฺขเว, โส มาตลิ เทวราชสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา อทิสฺสมานกาโย หุตฺวา ตสฺส สุธํ อทาสิ, ททมาโน จ รตฺตึ ปธานมนุยฺุชิตฺวา ปจฺจูสสมเย อคฺคึ ปริจริตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อุเทนฺตํ สูริยํ นมสฺสมานสฺส ิตสฺส ตสฺส หตฺเถ สุธาโภชนปาตึ เปสิ.
โกสิโย ¶ ตํ คเหตฺวา ิตโกว คาถาทฺวยมาห –
‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;
สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ วาสโว;
โก เนว เม ปาณิสุ กึ สุโธทหิ.
‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจึ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;
อทิฏฺปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ, กา เทวตา ปาณิสุ กึ สุโธทหี’’ติ.
ตตฺถ อุทคฺคิหุตฺตนฺติ อุทกอคฺคิหุตฺตํ ปริจริตฺวา อคฺคิสาลโต นิกฺขมฺม ปณฺณสาลทฺวาเร ตฺวา ปภงฺกรํ โลกตโมนุทํ อุตฺตมํ อาทิจฺจํ อุปติฏฺโต มม สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ อติกฺกมิตฺวา วตฺตมาโน วาสโว นุ โข เอวํ มม ปาณีสุ กึ สุธํ กึ นาเมตํ โอทหิ. ‘‘สงฺขูปม’’นฺติอาทีหิ ิตโกว สุธํ วณฺเณติ.
ตโต ¶ มาตลิ อาห –
‘‘อหํ ¶ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสึ ตุริโต มหามุนิ;
ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภฺุชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ.
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ทรกฺลมํ;
โกธูปนาหฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺห ตนฺทิฺจ รสุตฺตมํ อิท’’นฺติ.
ตตฺถ สุธาภิหาสินฺติ อิมํ สุธาโภชนํ ตุยฺหํ อภิหรึ. ชานาสีติ ชานาหิ มํ ตฺวํ, อหํ มาตลิ นาม เทวสารถีติ อตฺโถ. มาภิวารยีติ น ภฺุชามีติ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ภฺุช มา ปปฺจ กริ. ปาปเกติ อยฺหิ ¶ สุธา ภุตฺตา ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติ. ขุทนฺติ ปมํ ตาว ฉาตภาวํ หนติ, ทุติยํ ปานียปิปาสํ, ตติยํ อุกฺกณฺิตํ, จตุตฺถํ กายทรถํ, ปฺจมํ กิลนฺตภาวํ, ฉฏฺํ โกธํ, สตฺตมํ อุปนาหํ, อฏฺมํ วิวาทํ, นวมํ เปสุณํ, ทสมํ สีตํ, เอกาทสมํ อุณฺหํ, ทฺวาทสมํ ตนฺทึ อาลสิยภาวํ, อิทํ รสุตฺตมํ อุตฺตมรสํ สุธาโภชนํ อิเม ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติ.
ตํ สุตฺวา โกสิโย อตฺตโน วตสมาทานํ อาวิกโรนฺโต –
‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภฺุชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;
น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตํ, อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทตี’’ติ. –
คาถํ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ ปรสฺส อทตฺวา โภชเน กํ โทสํ ทิสฺวา อิทํ วตํ สมาทินฺน’’นฺติ มาตลินา ปุฏฺโ อาห –
‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;
สพฺเพ จ เต มจฺฉริปฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย.
‘‘โสหิตฺถิยา ¶ วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;
สทฺธา วทฺู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพติ ปมํ อทตฺวา, อถ วา อิติ เม ปุพฺเพ วตุตฺตมํ อิทํ ปุพฺเพว มยา วตํ สมาทินฺนนฺติ ทสฺเสติ. น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตนฺติ เอกกสฺส อสนํ น อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ¶ ปูชิตํ. สุขนฺติ ทิพฺพมานุสิกํ สุขํ น ลภติ. ถีฆาตกาติ อิตฺถิฆาตกา. เย จิเมติ เย จ อิเม. สปนฺตีติ อกฺโกสนฺติ. สุพฺพเตติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ. มจฺฉริปฺจมาติ มจฺฉรี ปฺจโม เอเตสนฺติ มจฺฉริปฺจมา. อธมาติ อิเม ปฺจ อธมา นาม. ตสฺมาติ ยสฺมา อหํ ปฺจมอธมภาวภเยน อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย น ¶ ปริภฺุชิสฺสามีติ อิมํ วตํ สมาทิยึ. โสหิตฺถิยา วาติ โส อหํ อิตฺถิยา วา. วิทุสมฺปวณฺณิตนฺติ วิทูหิ ปณฺฑิเตหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ. สุจิสจฺจสมฺมตาติ เอเต โอกปฺปนิยสทฺธาย สมนฺนาคตา วทฺู วีตมจฺฉรา ปุริสา สุจี เจว อุตฺตมสมฺมตา จ โหนฺตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มาตลิ ทิสฺสมานกาเยน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ตา จตสฺโส เทวกฺาโย จตุทฺทิสํ อฏฺํสุ, สิรี ปาจีนทิสาย อฏฺาสิ, อาสา ทกฺขิณทิสาย, สทฺธา ปจฺฉิมทิสาย, หิรี อุตฺตรทิสาย. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อโต มตา เทววเรน เปสิตา, กฺา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, ตํ อสฺสมํ อาคมุ ยตฺถ โกสิโย.
‘‘ตา ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต, สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;
กฺา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขา.
‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา.
‘‘สิราห ¶ เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย.
‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ มหามุนิ, โส สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;
สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อโตติ ตโต. มตาติ อนุมตา, อถ เทววเรน อนุมตา เจว เปสิตา จาติ อตฺโถ. สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโตติ อนวเสโส หุตฺวา อติปโมทิโต. ‘‘สาม’’นฺติปิ ปาโ, ตา เทวตา ¶ สามํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. จตุโรติ จตุรา. อยเมว วา ปาโ, จาตุริเยน สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. ตารวราติ ตารกานํ วรา. กฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กฺจนรูปสทิสสรีเร. สิราหาติ สิรี อหํ. ตวนฺติมาคตาติ ตว สนฺติกํ อาคตา. ภาชยาติ ยถา มํ สุธา ภชติ, ตถา กโรหิ, สุธํ เม เทหีติ อตฺโถ. ชานหีติ ชาน. ชูหตุตฺตมาติ อคฺคึ ชุหนฺตานํ อุตฺตม.
ตํ สุตฺวา โกสิโย อาห –
‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา;
ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิฺจนํ, ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํ.
‘‘ปสฺสามิ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;
ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ, เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขี.
‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินึ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินึ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ สิปฺเปนาติ หตฺถิอสฺสรถธนุสิปฺปาทินา. วิชฺชาจรเณนาติ เวทตฺตยสงฺขาตาย วิชฺชาย เจว สีเลน จ. ปคุณา สกมฺมุนาติ อตฺตโน ปุริสกาเรน ปธานคุณสมนฺนาคตา. กิฺจนนฺติ กิฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ ยสํ วา สุขํ วา น ลภนฺติ. ยทิทนฺติ ยํ เอตํ อิสฺสริยตฺถาย สิปฺปานิ ¶ อุคฺคณฺหิตฺวา จรนฺตานํ ¶ ตยา เวกลฺลํ กตํ, ตํ เต น สาธุ. อรูปิมนฺติ วิรูปํ. ตยานุคุตฺโตติ ตยา อนุรกฺขิโต. ชาติมามปีติ ชาติสมฺปนฺนมฺปิ สิปฺปวิชฺชาจรณพุทฺธิกมฺเมหิ สมฺปนฺนมฺปิ. เปเสตีติ เปสนการกํ กโรติ. ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํ. อสจฺจนฺติ สภาวสงฺขาเต สจฺเจ อวตฺตนตาย อสจฺจํ อุตฺตมภาวรหิตํ. อวิภชฺชเสวินินฺติ อวิภชิตฺวา ยุตฺตายุตฺตํ อชานิตฺวา สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อิตเรปิ เสวมานํ. วิทุรานุปาตินินฺติ ปณฺฑิตานุปาตินึ ปณฺฑิเต ปาเตตฺวา โปเถตฺวา วิเหเตฺวา จรมานํ. กุโต สุธาติ ตาทิสาย นิคฺคุณาย กุโต สุธาโภชนํ, น เม รุจฺจสิ, คจฺฉ มา อิธ ติฏฺาติ.
สา เตน ปฏิกฺขิตฺตา ตตฺเถวนฺตรธายิ. ตโต โส อาสาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘กา ¶ สุกฺกทาา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺธารินี;
โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มฺชรึ.
‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;
โก เต ทุตีโย อิท มนฺทโลจเน, น ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’ติ.
ตตฺถ จิตฺตงฺคทาติ จิตฺเรหิ องฺคเทหิ สมนฺนาคตา. กมฺพุวิมฏฺธารินีติ กรณปรินิฏฺิเตน วิมฏฺสุวณฺณาลงฺการธารินี. โอสิตฺตวณฺณนฺติ อวสิตฺตอุทกธารวณฺณํ ทิพฺพทุกูลํ. ปริทยฺหาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. กุสคฺคิรตฺตนฺติ กุสติณคฺคิสิขาวณฺณํ. อปิฬยฺห มฺชรินฺติ สปลฺลวํ อโสกกณฺณิกํ กณฺเณ ปิฬนฺธิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สรจาปธารินาติ ลุทฺเทน. วิราธิตาติ วิรทฺธปหารา. มนฺทมิวาติ ยถา สา มิคี ภีตา วนนฺตเร ตฺวา ตํ มนฺทํ มนฺทํ โอโลเกติ, เอวํ โอโลเกสิ.
ตโต ¶ อาสา อาห –
‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;
อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ มสกฺกสารปฺปภวาติ ตาวตึสภวเน สมฺภวา.
ตํ ¶ สุตฺวา โกสิโย ‘‘ตฺวํ กิร โย เต รุจฺจติ, ตสฺส อาสาผลนิปฺผาทเนน อาสํ เทสิ, โย เต น รุจฺจติ, ตสฺส น เทสิ, นตฺถิ ตยา สมา ปตฺถิตตฺถวินาสิกา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;
เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺปาภตา.
‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;
อีตีนิปาเตน อวุฏฺิตาย วา, น กิฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํ.
‘‘อถตฺตการานิ ¶ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;
เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิฺจนํ.
‘‘หิตฺวาน ธฺฺจ ธนฺจ าตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;
ตปนฺติ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห ปเรนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อาสา ¶ วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ วินยสฺสุ อตฺตนิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ ปเรนฺตีติ ปกฺขนฺทนฺติ. ชีนาธนาติ ชีนธนา. อิติ ตว วเสน เอเก สมฺปชฺชนฺติ เอเก วิปชฺชนฺติ, นตฺถิ ตยา สทิสา ปาปธมฺมาติ วทติ. กโรนฺตุปายโสติ ตํ ตํ กิจฺจํ อุปาเยน กโรนฺติ. อีตีนิปาเตนาติ วิสมวาตมูสิกสลภสุกปาณกเสตฏฺิกโรคาทีนํ สสฺสุปทฺทวานํ อฺตรนิปาเตน วา. ตโตติ ตโต สสฺสโต เต กิฺจิ ผลํ น วินฺทนฺติ, เตสมฺปิ อาสจฺเฉทนกมฺมํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติ. อถตฺตการานีติ ยุทฺธภูมีสุ ปุริสกาเร. อาสํ ปุรกฺขตฺวาติ อิสฺสริยาสํ ปุรโต กตฺวา. ภตฺตุรตฺถาติ สามิโน อตฺถาย. อติคาฬิตาติ ปจฺจตฺถิเกหิ อติปีฬิตา วิลุตฺตสาปเตยฺยา ทฺธสฺตเสนวาหนา หุตฺวา. ปนสฺสนฺตีติ ปลายนฺติ. อลทฺธ กิฺจนนฺติ กิฺจิ อิสฺสริยํ อลภิตฺวา ¶ . อิติ เอเตสมฺปิ อิสฺสริยาลาภํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติ. สคฺคาธิมนาติ สคฺคํ อธิคนฺตุมนา. ลูขนฺติ นิโรชํ ปฺจตปาทิกํ กายกิลมถํ. จิรนฺตรนฺติ จิรกาลํ. อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา อิเมติ เอวํ อิเม สตฺตา สคฺคาสาย ทุคฺคตึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ อาสา นาม วิสํวาทิกสมฺมตา วิสํวาทิกาติ สงฺขํ คตา. อาเสติ ตํ อาลปติ.
สาปิ เตน ปฏิกฺขิตฺตา อนฺตรธายิ. ตโต สทฺธาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต คาถมาห –
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆฺนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวเต’’ติ.
ตตฺถ ททฺทลฺลมานาติ ชลมานา. ชิฆฺนามวฺหยนนฺติ อปราติ จ ปจฺฉิมาติ จ เอวํ ชิฆฺเน ลามเกน นาเมน วุจฺจมานํ ทิสํ ปติ ททฺทลฺลมานา ติฏฺสิ.
‘‘สทฺธาห เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติ มาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ สทฺธาติ ยสฺส กสฺสจิ วจนปตฺติยายนา สาวชฺชาปิ โหติ อนวชฺชาปิ. ปูชิตาติ อนวชฺชโกฏฺาสวเสน ปูชิตา. อปาปสตฺตูปนิเสวินีติ อนวชฺชสทฺธาย จ เอกนฺตปตฺติยายนุสภาวาร ปเรสุปิ ปตฺติยายนวิทหนสมตฺถาย เทวตาเยตํ นามํ.
อถํ นํ โกสิโย ‘‘อิเม สตฺตา ยสฺส กสฺสจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา ตํ ตํ กโรนฺตา กตฺตพฺพโต อกตฺตพฺพเมว พหุตรํ กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ตยา การิตํ นาม โหตี’’ติ วตฺวา เอวมาห –
‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;
เถยฺยํ ¶ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยา.
‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา, สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;
วิเนตฺวาน ฉนฺทํ กุลิตฺถิราสุปิ, กโรติ สทฺธํ ปุน กุมฺภทาสิยา.
‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริฺจสิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ ทานนฺติ ทสวตฺถุกํ ปฺุเจตนํ. ทมนฺติ อินฺทฺริยทมนํ. จาคนฺติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคํ. สํยมนฺติ สีลํ. อาทาย สทฺธายาติ ‘‘เอตานิ ทานาทีนิ มหานิสํสานิ กตฺตพฺพานี’’ติ วทตํ วจนํ สทฺธาย อาทิยิตฺวาปิ ¶ กโรนฺติ เอกทา. กูฏนฺติ ตุลากูฏาทิกํ วา คามกูฏาทิกํ กมฺมํ วา. กโรนฺติ เหเกติ เอเก มนุสฺสา เอวรูเปสุ นาม กาเลสุ อิเมสฺจ อตฺถาย เถยฺยาทีนิ กตฺตพฺพานีติ เกสฺจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา เอตานิปิ กโรนฺติ. ปุน วิจฺจุตา ตยาติ ปุน ตยา วิสุตฺตา สาวชฺชทุกฺขวิปากาเนตานิ น กตฺตพฺพานีติ วทตํ วจนํ อปตฺติยายิตฺวาปิ กโรนฺติ. อิติ ตว วเสน สาวชฺชมฺปิ อนวชฺชมฺปิ กเรยฺยาสิ วทติ.
สทิสีสูติ ¶ ชาติโคตฺตสีลาทีหิ สทิสีสุ. เปกฺขวาติ เปกฺขา วุจฺจติ ตณฺหา, สตณฺโหติ อตฺโถ. ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ. กโรติ สทฺธนฺติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กโรติ, ตสฺสา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อิทํ นาม อุปการํ กริสฺสามี’’ติ วทนฺติยา ปตฺติยายิตฺวา กุลิตฺถิโยปิ ฉฑฺเฑตฺวา ตเมว ปฏิเสวติ, อสุกา นาม ตุมฺเหสุ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กตฺวาว ปรทารํ เสวติ. ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินีติ ยสฺมา ตํ ตํ ปตฺติยายิตฺวา ตว วเสน ปรทารํ เสวนฺติ ปาปํ กโรนฺติ กุสลํ ชหนฺติ, ตสฺมา ตฺวเมว ปรทารเสวินี ตฺวํ ปาปานิ กโรสิ, กุสลมฺปิ ริฺจสิ, นตฺถิ ตยา สมา โลกวินาสิกา ปาปธมฺมา, คจฺฉ น เม รุจฺจสีติ.
สา ตตฺเถว อนฺตรธายิ. โกสิโยปิ อุตฺตรโต ิตาย หิริยา สทฺธึ สลฺลปนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ชิฆฺรตฺตึ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;
ตถูปมา ¶ มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉรา.
‘‘กาฬา นิทาเฆริว อคฺคิชาริว, อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;
กา ติฏฺสิ มนฺทมิคาวโลกยํ, ภาเสสมานาว คิรํ น มฺุจสี’’ติ.
ตตฺถ ชิฆฺรตฺตินฺติ ปจฺฉิมรตฺตึ, รตฺติปริโยสาเนติ อตฺโถ. อูหเตติ อรุเณ อุคฺคเต. ยาติ ยา ปุรตฺถิมา ทิสา รตฺตสุวณฺณตาย อุปฺปมรูปธรา ¶ หุตฺวา ทิสฺสติ. กาฬา นิทาเฆริวาติ นิทาฆสมเย กาฬวลฺลิ วิย. อคฺคิชาริวาติ อคฺคิชาลา อิว, สาปิ นิชฺฌามเขตฺเตสุ ตรุณอุฏฺิตกาฬวลฺลิ วิยาติ อตฺโถ. โลหิตปตฺตมาลินีติ โลหิตวณฺเณหิ ปตฺเตหิ ปริวุตา. กา ติฏฺสีติ ยถา สา ตรุณกาฬวลฺลิ วาเตริตา วิลาสมานา โสภมานา ติฏฺติ, เอวํ กา นาม ตฺวํ ติฏฺสิ. ภาเสสมานาวาติ มยา สทฺธึ ภาสิตุกามา วิย โหสิ, น จ คิรํ มฺุจสิ.
ตโต สา คาถมาห –
‘‘หิราห ¶ เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;
โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’ติ.
ตตฺถ หิราหนฺติ หิรี อหํ. สุธมฺปีติ สา อหํ สุธาโภชนํ ตํ ยาจิตุมฺปิ น สกฺโกมิ. กึการณา? โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา, ยสฺมา อิตฺถิยา ยาจนา นาม โกปีนรูปา วิย รหสฺสงฺควิวรณสทิสา โหติ, นิลฺลชฺชา วิย โหตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา ตาปโส ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ธมฺเมน าเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา.
ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เต.
‘‘สา ¶ ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;
ตุวฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’ติ.
ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวน. าเยนาติ การเณน. น หิ ยาจนา สุธาติ น หิ ยาจนาย สุธา ลพฺภติ, เตเนว การเณน อิตรา ติสฺโส ¶ นลภึสุ. ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํ. ยฺจิจฺฉสีติ น เกวลํ นิมนฺเตมิเยว, ยฺจ สุธํ อิจฺฉสิ, ตมฺปิ ทมฺมิ เต. กฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กฺจนราสิสสฺสิริกสรีเร. ปูชิยาติ น เกวลํ สุธาย, อฺเหิปิ สพฺพรเสหิ ตฺวํ มยา ปูเชตพฺพยุตฺตกาว. อสฺนิเยติ ตํ ปูเชตฺวา สเจ สุธาย อวเสสํ ภวิสฺสติ, อหมฺปิ ภฺุชิสฺสามิ.
ตโต อปรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;
อุทกวนฺตํ ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทา.
‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กึสุกา;
โสภฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺธกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตา.
‘‘สาลา ¶ กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา;
อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา, มนฺุคนฺธา มุจลินฺทเกตกา.
‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ จีนกา;
โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ ตณฺฑุลา.
‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน, ชาตา โปกฺขรณี สิวา;
อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกา.
‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา, สตวงฺกา จ โรหิตา;
อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาีนา กากมจฺฉกา.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;
กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา.
‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหึสา โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;
กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา.
‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺา ทิชสงฺฆเสวิตา’’ติ.
ตตฺถ ชุตีมตาติ อานุภาวสมฺปนฺเนน. ปาวิสิ ยสฺสมนฺติ ปาวิสิ อสฺสมํ, ย-กาโร พฺยฺชนสนฺธิกโร. อุทกวนฺตนฺติ เตสุ เตสุ าเนสุ อุทกสมฺปนฺนํ. ผลนฺติ อเนกผลสมฺปนฺนํ. อริยปูชิตนฺติ นีวรณโทสรหิเตหิ ฌานลาภีหิ อริเยหิ ปูชิตํ ปสตฺถํ. รุกฺขคฺคหานาติ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขคหนา. โสภฺชนาติ สิคฺคุรุกฺขา. โลทฺทมโถปิ ปทฺธกาติ โลทฺทรุกฺขา จ ปทุมรุกฺขา ¶ จ. เกกา จ ภงฺคาติ เอวํนามกา รุกฺขา เอว. กเรรีติ กเรริรุกฺขา. อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกา. มุจลินฺทเกตกาติ มุจลินฺทา จ ปฺจวิธเกตกา จ. หเรณุกาติ อปรณฺณชาติ. เวฬุกาติ วํสเภทกา. เกณูติ อรฺมาสา. ตินฺทุกาติ ติมฺพรุรุกฺขา. จีนกาติ ขุทฺทกราชมาสา. โมจาติ อฏฺิกกทลิโย. สาลิโยติ นานปฺปการา ชาตสฺสรํ อุปนิสฺสาย ชาตา สาลิโย. ปวีหโยติ นานปฺปการา วีหโย. อาภูชิโนติ ภุชปตฺตา. ตณฺฑุลาติ นิกฺกุณฺฑกถุสานิ สยํชาตตณฺฑุลสีสานิ.
ตสฺเสวาติ, ภิกฺขเว, ตสฺเสว อสฺสมสฺส อุตฺตรทิสาภาเค. โปกฺขรณีติ ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนา ชาตสฺสรโปกฺขรณี. อกกฺกสาติ มจฺฉสิปฺปิกเสวาลาทิกกฺกสรหิตา. อปพฺภาราติ อจฺฉินฺนตฏา สมติตฺถา. อปฺปฏิคนฺธิกาติ อปฏิกฺกูลคนฺเธน อุทเกน สมนฺนาคตา. ตตฺถาติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา. เขมิโนติ อภยา. ‘‘สิงฺคู’’ติอาทีนิ เตสํ มจฺฉานํ ¶ นามานิ. กุณาลกาติ โกกิลา. จิตฺราติ จิตฺรปตฺตา. สิขณฺฑีติ อุฏฺิตสิขา โมรา, อฺเปิ วา มตฺถเก ชาตสิขา ปกฺขิโน. ปานาย มายนฺตีติ ปานาย อายนฺติ. ปลาสาทาติ ขคฺคา. ควชาติ ควยา. คณิโนติ โคกณฺณา. กณฺณิกาติ กณฺณิกมิคา. ฉมาคิรีติ ภูมิสมปตฺถฏา ปิฏฺิปาสาณา. ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตาติ วิจิตฺรปุปฺผสนฺถตา. ทิชาภิฆุฏฺาติ มธุรสฺสเรหิ ทิเชหิ อภิฆุฏฺา. เอวรูปา ตตฺถ ภูมิปพฺพตาติ เอวํ ภควา โกสิยสฺส อสฺสมํ วณฺเณติ.
อิทานิ หิริเทวิยา ตตฺถ ปวิสนาทีนิ ทสฺเสตุํ อาห –
‘‘สา ¶ สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชู มหาเมฆริวานุปชฺชถ;
ตสฺสา สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจึ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;
อตฺริจฺจ โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ.
‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร;
นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิ.
‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;
หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี.
‘‘สา ¶ โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํ.
‘‘ตเมน ¶ สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา สุรกฺมุตฺตมํ;
สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสี’’ติ.
ตตฺถ สุตฺตจาติ สุจฺฉวี. นีลทุมาภิลมฺพิตาติ นีเลสุ ทุเมสุ อภิลมฺพิตา หุตฺวา, ตํ ตํ นีลทุมสาขํ ปรามสนฺตีติ อตฺโถ. มหาเมฆริวาติ เตน นิมนฺติตา มหาเมฆวิชฺชุ วิย ตสฺส ตํ อสฺสมํ ปาวิสิ. ตสฺสาติ ตสฺสา หิริยา. สุสมฺพนฺธสิรนฺติ สุฏฺุ สมฺพนฺธสีสํ. กุสามยนฺติ อุสีราทิมิสฺสกกุสติณมยํ. สุคนฺธนฺติ อุสีเรน เจว อฺเน สุคนฺธติเณน จ มิสฺสกตฺตา สุคนฺธํ. อชินูปเสวิตนฺติ อุปริอตฺถเตน อชินจมฺเมน อุปเสวิตํ. อตฺริจฺจ โกจฺฉนฺติ เอวรูปํ โกจฺฉาสนํ ปณฺณสาลทฺวาเร อตฺถริตฺวา. สุขยิทมาสนนฺติ สุขํ นิสีท อิทมาสนํ.
ยนฺติ ยาวทตฺถํ. อิจฺฉมานายาติ สุธํ อิจฺฉนฺติยา. นเวหิ ปตฺเตหีติ ตงฺขณฺเว โปกฺขรณิโต อาภเตหิ อลฺลปทุมินิปตฺเตหิ. สยนฺติ สหตฺเถน. สหูทกนฺติ ¶ ทกฺขิโณทกสหิตํ. สุธาภิหาสีติ สุธํ อภิหริ. ตุริโตติ โสมนสฺสเวเคน ตุริโต. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. ชิตาวินีติ วิชยปฺปตฺตา หุตฺวา.
อนุมตาติ อิทานิ ยถารุจึ คจฺฉาติ อนฺุาตา. อุทีริตาติ ติทสปุรํ คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก อยํ สุธาติ อุทีรยิ. สุรกฺนฺติ เทวธีตรํ. อุตฺตมนฺติ ปวรํ. สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตาติ ปฺชลี เทเวหิ จ มนุสฺเสหิ จ ปูชิตา. ยทาติ ยทา นิสีทนตฺถาย สกฺเกน ทาปิเต นเว กฺจนปีสงฺขาเต โกจฺเฉ สา อุปาวิสิ, ตทา นํ ตตฺถ นิสินฺนํ สกฺโก จ เสสเทวตา จ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ.
เอวํ สกฺโก ตํ ปูเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เกน นุ โข การเณน โกสิโย เสสานํ อทตฺวา อิมิสฺสาว สุธํ อทาสี’’ติ. โส ตสฺส การณสฺส ชานนตฺถาย ปุน มาตลึ เปเสสิ. ตมตฺถํ อาวิ กโรนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตเมว ¶ ¶ สํสี ปุนเทว มาตลึ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;
คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย;
หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติ.
ตตฺถ สํสีติ อภาสิ. วากฺยํ มมาติ มม วากฺยํ โกสิยํ พฺรูหิ. อาสาย สทฺธา สิริยา จาติ อาสาโต จ สทฺธาโต จ สิริโต จ หิรีเยว เกน เหตุนา สุธมลตฺถาติ.
โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เวชยนฺตรถมารุยฺห อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ สุปฺลวตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ;
ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ, อลงฺกตํ กฺจนจิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควาสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย;
เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน, มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตา.
‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;
อลงฺกเต ¶ กฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเต.
‘‘ตํ ยานเสฏฺํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย อภินาทยิตฺถ;
นภฺจ เสลฺจ วนปฺปตินิฺจ, สสาครํ ปพฺยถยิตฺถ เมทินึ.
‘‘ส ¶ ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตฺชลี;
พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวิ มาตลิ เทวพฺราหฺมณํ.
‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;
อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติ.
ตตฺถ ตํ สุปฺลวตฺถนฺติ ตํ เวชยนฺตรถํ สุเขน ปฺลวนตฺถํ. อุทตารยีติ อุตฺตาเรสิ อุกฺขิปิตฺวา คมนสชฺชมกาสิ. อุปการิยสาทิสนฺติ อุปกรณภณฺเฑหิ สทิสํ, ยถา ตสฺส อคฺคิสิขาย ¶ สมานวณฺณานิ อุปกรณานิ ชลนฺติ, ตเถว ชลิตนฺติ อตฺโถ. ชมฺโพนทีสนฺติ ชมฺพุนทสงฺขาตํ รตฺตสุวณฺณมยํ อีสํ. กฺจนจิตฺตสนฺนิภนฺติ, กฺจนมเยน สตฺตรตนวิจิตฺเตน อฏฺมงฺคเลน สมนฺนาคตํ. สุวณฺณจนฺเทตฺถาติ สุวณฺณมยา จนฺทกา เอตฺถ รเถ. หตฺถีติ สุวณฺณรชตมณิมยา หตฺถี. ควาทีสุปิ เอเสว นโย. ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโนติ เอตฺถ รเถ ลงฺฆมยา นานารตนมยา ปกฺขิคณาปิ ปฏิปาฏิยา ิตา. ยุธา ยุตาติ อตฺตโน อตฺตโน ยุเธน สทฺธึ ยุตฺตา หุตฺวา ทสฺสิตา.
อสฺสราชหรโยติ หริวณฺณมโนมยอสฺสราชาโน. สุสุนาคสาทิเสติ พลสมฺปตฺติยา ตรุณนาคสทิเส. กฺจนชาลุรจฺฉเทติ กฺจนชาลมเยน อุรจฺฉทาลงฺกาเรน สมนฺนาคเต. อาเวฬิเนติ อาเวฬสงฺขาเตหิ กณฺณาลงฺกาเรหิ ยุตฺเต. สทฺทคเมติ ปโตทปฺปหารํ วินา สทฺทมตฺเตเนว คมนสีเล. อสงฺคีเตติ นิสฺสงฺเค สีฆชเว เอวรูเป อสฺสราเช ตตฺถ โยเชสุนฺติ อตฺโถ.
อภินาทยิตฺถาติ ยานสทฺเทน เอกนินฺนาทํ อกาสิ. วนปฺปตินิฺจาติ วนปฺปตินี จ วนสณฺเฑ จาติ อตฺโถ. ปพฺยถยิตฺถาติ กมฺปยิตฺถ. ตตฺถ อากาสฏฺกวิมานกมฺปเนน นภกมฺปนํ เวทิตพฺพํ. ปาวารเมกํสกโตติ เอกํสกตปาวารทิพฺพวตฺโถ. วุทฺธนฺติ คุณวุทฺธํ. วินีตวนฺตนฺติ วินีเตน ¶ อาจารวตฺเตน สมนฺนาคตํ. อิจฺจพฺรวีติ รถํ อากาเส เปตฺวา โอตริตฺวา เอวํ อพฺรวิ. เทวพฺราหฺมณนฺติ เทวสมํ พฺราหฺมณํ.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาห –
‘‘อนฺธา สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ.
อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺิตา’’ติ.
ตตฺถ อนฺธาติ สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อสมฺปนฺเนปิ ภชนโต ‘‘อนฺธา’’ติ มํ ปฏิภาติ. อนิจฺจาติ สทฺธา ปน ตํ ตํ วตฺถุํ ปหาย อฺสฺมึ อฺสฺมึ อุปฺปชฺชนโต หุตฺวา อภาวากาเรน ‘‘อนิจฺจา’’ติ มํ ปฏิภาติ. วิสํวาทิกสมฺมตาติ อาสา ปน ยสฺมา ธนตฺถิกา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตฺวา วินฏฺปาภตา เอนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิสํวาทิกา’’ติ มํ ปฏิภาติ. อริยมฺหิ คุเณติ หิรี ปน หิโรตฺตปฺปสภาวสงฺขาเต ปริสุทฺเธ อริยคุเณ ปติฏฺิตาติ.
อิทานิ ¶ ตสฺสา คุณํ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;
ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโน.
‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;
หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว ชีวิตํ, เต สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนา.
‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;
ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ชิณฺณาติ วิธวา. สภตฺตูติ สสามิกา ตรุณิตฺถิโย. อตฺตโนติ ตา สพฺพาปิ ปรปุริเสสุ อตฺตโน ฉนฺทราคํ อุคฺคตํ วิทิตฺวา ‘‘อยุตฺตเมตํ อมฺหาก’’นฺติ หิริยา สจิตฺตํ นิวาเรนฺติ, ปาปกมฺมํ น กโรนฺติ. ปตตํ ปลายินนฺติ ปตนฺตานฺจ ปลายนฺตานฺจ อนฺตเร. ชหิตฺว ชีวิตนฺติ เย หิริมนฺโต โหนฺติ, เต อตฺตโน ชีวิตํ จชิตฺวา หิริยา นิวตฺตนฺติ, เอวํ นิวตฺตา จ ปน เต หิรีมนา ปุน อตฺตโน สามิกํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, อมิตฺตหตฺถโต โมเจตฺวา คณฺหนฺติ. ปาปชนํ นิวารินีติ ปาปโต ชนํ นิวารินี, อยเมว วา ปาโ ¶ . ตนฺติ ตํ หิรึ. อริยปูชิตนฺติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปูชิตํ. อินฺทสฺส ตํ เวทยาติ ยสฺมา เอวํ มหาคุณา อริยปูชิตาเวสา, ตสฺมา ตํ เอวํ อุตฺตมา นาเมสาติ อินฺทสฺส กเถหีติ.
ตํ สุตฺวา มาตลิ คาถมาห –
‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;
หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถา’’ติ.
ตตฺถ ทิฏฺินฺติ ‘‘หิรี นาม มหาคุณา อริยปูชิตา’’ติ ลทฺธึ. โอทหีติ หทเย ปเวเสสิ. เสฏฺสมฺมตาติ ตว สนฺติเก สุธาย ลทฺธกาลโต ปฏฺาย อินฺทสฺส สนฺติเก กฺจนาสนํ ลภิตฺวา สพฺพเทวตาหิ ปูชิยมานา อุตฺตมสมฺมตา ชายถ.
เอวํ ตสฺมึ กเถนฺเตเยว โกสิยสฺส ตงฺขณฺเว จวนธมฺโม ชาโต. อถ นํ, มาตลิ, ‘‘โกสิย ¶ อายุสงฺขาโร เต โอสฺสฏฺโ, จวนธมฺโมปิ เต สมฺปตฺโต, กึ เต มนุสฺสโลเกน, เทวโลกํ คจฺฉามา’’ติ ตตฺถ เนตุกาโม หุตฺวา คาถมาห –
‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม, รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ;
อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วชา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มมายิตนฺติ ปิยํ มนาปํ. อินฺทสโคตฺตาติ ปุริมภเว อินฺเทน สมานโคตฺต. กงฺขตีติ ตวาคมนํ อิจฺฉนฺโต กงฺขติ.
อิติ ตสฺมึ โกสิเยน สทฺธึ กเถนฺเตเยว โกสิโย จวิตฺวา โอปปาติโก เทวปุตฺโต หุตฺวา อารุยฺห ทิพฺพรเถ อฏฺาสิ. อถ นํ, มาตลิ, สกฺกสฺส สนฺติกํ เนสิ. สกฺโก ตํ ทิสฺวาว ตุฏฺมานโส อตฺตโน ธีตรํ หิริเทวึ ตสฺส อคฺคมเหสึ กตฺวา อทาสิ, อปริมาณมสฺส อิสฺสริยํ อโหสิ. ตมตฺถํ วิทิตฺวา ‘‘อโนมสตฺตานํ กมฺมํ นาม เอวํ วิสุชฺฌตี’’ติ สตฺถา โอสานคาถมาห –
‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;
เย ¶ เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’ติ.
ตตฺถ อปาปกมฺมิโนติ อปาปกมฺมา สตฺตา เอวํ วิสุชฺฌนฺติ เย เกจิ มทฺทกฺขูติ เย เกจิ สตฺตา ตสฺมึ หิมวนฺตปเทเส ตทา โกสิเยน หิริยา ทียมานํ สุธาโภชนํ อทฺทสํสุ. สพฺเพว เตติ เต สพฺเพปิ ตํ ทานํ อนุโมทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อินฺทสหพฺยตํ คตาติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปตํ อทานาภิรตํ ถทฺธมจฺฉริยํ สมานํ อหํ ทเมสึเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา หิรี เทวตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ, ปฺจสิโข อนุรุทฺโธ, มาตลิ อานนฺโท, สูริโย กสฺสโป, จนฺโท โมคฺคลฺลาโน, นารโท สาริปุตฺโต, สกฺโก อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุธาโภชนชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๕๓๖] ๔. กุณาลชาตกวณฺณนา
เอวมกฺขายตีติ ¶ อิทํ สตฺถา กุณาลทเห วิหรนฺโต อนภิรติปีฬิเต ปฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สากิยโกลิยา ¶ กิร กปิลวตฺถุนครสฺส จ โกลิยนครสฺส จ อนฺตเร โรหิณึ นาม นทึ เอเกเนวาวรเณน พนฺธาเปตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติ. อถ เชฏฺมูลมาเส สสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ อุภยนครวาสีนมฺปิ กมฺมการา สนฺนิปตึสุ. ตตฺถ โกลิยนครวาสิโน วทึสุ – ‘‘อิทํ อุทกํ อุภยโต นีหริยมานํ เนว ตุมฺหากํ, น อมฺหากํ ปโหสฺสติ, อมฺหากํ ปน สสฺสํ เอกอุทเกเนว นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติ. กปิลวตฺถุวาสิโน วทึสุ – ‘‘ตุมฺเหสุ โกฏฺเ ปูเรตฺวา ิเตสุ มยํ รตฺตสุวณฺณนีลมณิกาฬกหาปเณ คเหตฺวา น สกฺขิสฺสาม ปจฺฉิปสิพฺพกาทิหตฺถา ตุมฺหากํ ฆรทฺวาเร วิจริตุํ, อมฺหากมฺปิ สสฺสํ เอเกเนว อุทเกน นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติ. ‘‘น มยํ ทสฺสามา’’ติ? ‘‘มยมฺปิ น ทสฺสามา’’ติ. เอวํ กลหํ วฑฺเฒตฺวา เอโก อุฏฺาย เอกสฺส ปหารํ อทาสิ, โสปิ อฺสฺสาติ เอวํ อฺมฺํ ปหริตฺวา ราชกุลานํ ชาตึ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ ปวตฺเตสุํ.
โกลิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห กปิลวตฺถุวาสิเก สากิยทารเก คเหตฺวา คชฺชถ ¶ , เย โสณสิงฺคาลาทโย วิย อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธึ วสึสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? สากิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห ทานิ กุฏฺิโน ทารเก คเหตฺวา คชฺชถ, เย อนาถา นิคฺคติกา ติรจฺฉานา วิย โกลรุกฺเข วสึสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? เต คนฺตฺวา ตสฺมึ กมฺเม นิยุตฺตอมจฺจานํ กเถสุํ, อมจฺจา ราชกุลานํ กเถสุํ. ตโต สากิยา ‘‘ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสิกานํ ถามฺจ พลฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสุ. โกลิยาปิ ‘‘โกลรุกฺขวาสีนํ ถามฺจ พลฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสุ. อปเร ปนาจริยา ‘‘สากิยโกลิยานํ ทาสีสุ อุทกตฺถาย นทึ คนฺตฺวา จุมฺพฏานิ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา สุขกถาย สนฺนิสินฺนาสุ เอกิสฺสา จุมฺพฏํ เอกา สกสฺาย คณฺหิ, ตํ นิสฺสาย ‘มม จุมฺพฏํ, ตว จุมฺพฏ’นฺติ กลเห ปวตฺเต กเมน อุภยนครวาสิโน ทาสกมฺมการา เจว เสวกคามโภชกามจฺจอุปราชาโน จาติ สพฺเพ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสู’’ติ วทนฺติ. อิมมฺหา ปน นยา ปุริมนโยว พหูสุ อฏฺกถาสุ อาคโต, ยุตฺตรูโป จาติ สฺเวว คเหตพฺโพ.
เต ¶ ¶ ปน สายนฺหสมเย ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิสฺสนฺตีติ ตสฺมึ สมเย ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต อิเม เอวํ ยุทฺธสชฺเช นิกฺขนฺเต อทฺทส, ทิสฺวา จ ‘‘มยิ คเต เอส กลโห วูปสมิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อหเมตฺถ คนฺตฺวา กลหวูปสมตฺถํ ตีณิ ชาตกานิ กเถสฺสามิ, ตโต กลโห วูปสมิสฺสติ, อถ สามคฺคิทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๔๑ อาทโย) เทเสสฺสามิ, เทสนํ สุตฺวา อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ ทสฺสนฺติ, อหํ เต ปพฺพาเชสฺสามิ, มหนฺโต สมาคโม ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สายนฺหสมเย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ทฺวินฺนํ เสนานํ อนฺตเร อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา เตสํ สํเวคชนนตฺถํ ทิวา อนฺธการํ กาตุํ เกสรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อถ เนสํ สํวิคฺคมานสานํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชสิ. กปิลวตฺถุวาสิโนปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ าติเสฏฺโ สตฺถา อาคโต, ทิฏฺโ นุ โข เตน อมฺหากํ กลหกรณภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น โข ปน สกฺกา สตฺถริ อาคเต อมฺเหหิ ปรสฺส สรีเร สตฺถํ ปาเตตุํ, โกลิยนครวาสิโน อมฺเห หนนฺตุ ¶ วา พชฺฌนฺตุ วา’’ติ อาวุธานิ ฉฑฺเฑสุํ. โกลิยนครวาสิโนปิ ตเถว อกํสุ.
อถ ภควา โอตริตฺวา รมณีเย ปเทเส วาลุกปุลิเน ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมาโน. เตปิ ราชาโน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. อถ เน สตฺถา ชานนฺโตว ‘‘กสฺมา อาคตตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เนว, ภนฺเต, นทิทสฺสนตฺถาย, น กีฬนตฺถาย, อปิจ โข ปน อิมสฺมึ าเน สงฺคามํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา อาคตมฺหา’’ติ. ‘‘กึ นิสฺสาย โว กลโห, มหาราชา’’ติ? ‘‘อุทกํ นิสฺสาย ภนฺเต’’ติ. ‘‘อุทกํ กึ อคฺฆติ มหาราชา’’ติ? ‘‘อปฺปคฺฆํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ปถวี นาม กึ อคฺฆติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ขตฺติยา กึ อคฺฆนฺติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ขตฺติยา นาม อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อปฺปคฺฆํ อุทกํ นิสฺสาย กสฺมา อนคฺเฆ ขตฺติเย นาเสถ, มหาราช, กลหสฺมิฺหิ อสฺสาโท ¶ นาม นตฺถิ, กลหวเสน หิ มหาราชา เอกาย รุกฺขเทวตาย กาฬสีเหน สทฺธึ พทฺธาฆาโต สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อนุปฺปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ผนฺทนชาตกํ (ชา. ๑.๑๓.๑๔ อาทโย) กเถสิ. ตโต ‘‘ปรปตฺติเยน นาม มหาราชา น ภวิตพฺพํ, ปรปตฺติยา หิ หุตฺวา เอกสฺส สสสฺส กถาย ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต หิมวนฺเต จตุปฺปทคณา มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทิโน อเหสุํ, ตสฺมา ปรปตฺติเยน น ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ททฺทรชาตกํ (ชา. ๑.๒๔๓-๔๔; ๑.๔.๑๓-๑๖; ๑.๙.๑๐๕ อาทโย) กเถสิ. ตโต ‘‘กทาจิ มหาราชา ทุพฺพโลปิ ¶ มหพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, กทาจิ มหพฺพโลปิ ทุพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, ลฏุกิกาปิ หิ สกุณิกา หตฺถินาคํ ฆาเตสี’’ติ วตฺวา ลฏุกิกชาตกํ (ชา. ๑.๕.๓๙ อาทโย) กเถสิ. เอวํ กลหวูปสมนตฺถาย ตีณิ ชาตกานิ กเถตฺวา สามคฺคิปริทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถสิ. ‘‘สมคฺคานฺหิ มหาราชา โกจิ โอตารํ นาม ปสฺสิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วตฺวา รุกฺขธมฺมชาตกํ (ชา. ๑.๑.๗๔) กเถสิ. ตโต ‘‘สมคฺคานํ มหาราชา โกจิ วิวรํ ปสฺสิตุํ นาสกฺขิ, ยทา ปน อฺมฺํ วิวาทมกํสุ, อถ เน เอโก เนสาทปุตฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อาทาย คโต, วิวาเท อสฺสาโท นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา วฏฺฏกชาตกํ (ชา. ๑.๑.๓๕, ๑๑๘; ๑.๖.๑๒๘-๑๓๓) กเถสิ. เอวํ อิมานิ ปฺจ ชาตกานิ กเถตฺวา อวสาเน อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๔๑ อาทโย) กเถสิ.
อถ ราชาโน ปสนฺนา ‘‘สเจ สตฺถา นาคมิสฺส, มยํ อฺมฺํ วธิตฺวา โลหิตนทึ ปวตฺตยิสฺสาม, สตฺถารํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํ. สเจ ปน สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, ทฺวิสหสฺสทีปปริวารํ จตุมหาทีปรชฺชํ หตฺถคตํ อภวิสฺส, อติเรกสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา อภวิสฺสํสุ, ตโต ขตฺติยปริวาโรว อวิจริสฺส, ตํ โข ปเนส สมฺปตฺตึ ปหาย นิกฺขมิตฺวา ¶ สมฺโพธึ ปตฺโต, อิทานิปิ ขตฺติยปริวาโรว วิจรตู’’ติ อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ อทํสุ. ภควา เต ปพฺพาเชตฺวา มหาวนํ อคมาสิ. ปุนทิวสโต ปฏฺาย เตหิ ปริวุโต เอกทา กปิลวตฺถุนคเร เอกทา โกลิยนคเรติ ทฺวีสุ นคเรสุ ปิณฺฑาย จรติ. อุภยนครวาสิโน มหาสกฺการํ กรึสุ. เตสํ ครุคารเวน น อตฺตโน รุจิยา ปพฺพชิตานํ อนภิรติ อุปฺปชฺชิ. ปุราณทุติยิกาโยปิ เนสํ อนภิรติชนนตฺถาย ¶ ตํ ตํ วตฺวา สาสนํ เปเสสุํ. เต อติเรกตรํ อุกฺกณฺึสุ. ภควา อาวชฺเชนฺโต เตสํ อนภิรตภาวํ ตฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู มาทิเสน พุทฺเธน สทฺธึ เอกโต วสนฺตา อุกฺกณฺนฺติ, กถํ รูปา นุ โข เตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ อุปธาเรนฺโต กุณาลธมฺมเทสนํ ปสฺสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ อิเม ภิกฺขู หิมวนฺตํ เนตฺวา กุณาลกถาย เนสํ มาตุคามโทสํ ปกาเสตฺวา อนภิรตึ หริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ทสฺสามี’’ติ.
โส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภตฺตกิจฺจเวลายเมว เต ปฺจสเต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ทิฏฺปุพฺโพ โว, ภิกฺขเว, รมณีโย หิมวนฺตปเทโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โนเหตํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘คจฺฉิสฺสถ ปน หิมวนฺตจาริก’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อนิทฺธิมนฺโต มยํ กถํ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘สเจ ปน โว โกจิ คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยาถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. สตฺถา สพฺเพปิ เต อตฺตโน อิทฺธิยา ¶ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา คคนตเล ิโตว รมณีเย หิมวนฺตปเทเส กฺจนปพฺพตํ รชตปพฺพตํ มณิปพฺพตํ หิงฺคุลิกปพฺพตํ อฺชนปพฺพตํ สานุปพฺพตํ ผลิกปพฺพตนฺติ นานาวิเธ ปพฺพเต, ปฺจ มหานทิโย, กณฺณมุณฺฑกํ รถการํ สีหปปาตํ ฉทฺทนฺตํ ติยคฺคฬํ อโนตตฺตํ กุณาลทหนฺติ สตฺต ทเห ทสฺเสสิ. หิมวนฺโต จ นาม มหา ปฺจโยชนสตุพฺเพโธ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต, ตสฺส อิมํ รมณียํ เอกเทสํ อตฺตโน อานุภาเวน ทสฺเสสิ. ตตฺถ กตนิวาสานิ สีหพฺยคฺฆหตฺถิกุลาทีนิ จตุปฺปทานิปิ เอกเทสโต ทสฺเสสิ. ตตฺถ อารามรามเณยฺยกาทีนิ ปุปฺผูปคผลูปเค รุกฺเข นานาวิเธ สกุณสงฺเฆ ชลชถลชปุปฺผานิ หิมวนฺตสฺส ปุรตฺถิมปสฺเส สุวณฺณตลํ, ปุจฺฉิมปสฺเส หิงฺคุลตลํ ทสฺเสสิ. อิเมสํ รามเณยฺยกานํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย เตสํ ภิกฺขูนํ ปุราณทุติยิกาสุ ฉนฺทราโค ปหีโน.
อถ สตฺถา เต ภิกฺขู คเหตฺวา อากาสโต ¶ โอตริตฺวา หิมวนฺตปจฺฉิมปสฺเส สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส กปฺปฏฺิกสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา ติโยชนิกาย มโนสิลาตลาย เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉึ โขเภตฺวา ชลมาโน สูริโย วิย นิสีทิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ¶ เต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมึ หิมวนฺเต ตุมฺเหหิ อทิฏฺปุพฺพํ ปุจฺฉถา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ ทฺเว จิตฺรโกกิลา อุโภสุ โกฏีสุ ทณฺฑกํ มุเขน ฑํสิตฺวา มชฺเฌ อตฺตโน สามิกํ นิสีทาเปตฺวา อฏฺ จิตฺรโกกิลา ปุรโต, อฏฺ ปจฺฉโต, อฏฺ วามโต, อฏฺ ทกฺขิณโต, อฏฺ เหฏฺา, อฏฺ อุปริ ฉายํ กตฺวา เอวํ จิตฺรโกกิลํ ปริวาเรตฺวา อากาเสนาคจฺฉนฺติ. อถ เต ภิกฺขู ตํ สกุณสงฺฆํ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘เก นาเมเต, ภนฺเต สกุณา’’ติ? ‘‘ภิกฺขเว, เอส มม โปราณโก วํโส, มยา ปิตา ปเวณี, มํ ตาว ปุพฺเพ เอวํ ปริจรึสุ, ตทา ปเนส สกุณคโณ มหา อโหสิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ ทิชกฺาสหสฺสานิ มํ ปริจรึสุ. อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา อิทานิ เอตฺตโก ชาโต’’ติ. ‘‘กถํ เอวรูเป ปน, ภนฺเต, วนสณฺเฑ เอตา ทิชกฺาโย ตุมฺเห ปริจรึสู’’ติ? อถ เนสํ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ สตึ อุปฏฺาเปตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘เอวมกฺขายติ เอวมนุสูยติ, สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คชควชมหึสรุรุจมรปสทขคฺคโคกณฺณสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉโกกตรจฺฉอุทฺทารกทลิ- มิคพิฬารสสกณฺณิกานุจริเต อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุสงฺฆาธิวุฏฺเ อิสฺสมิคสาขมิคสรภมิคเอณีมิควาตมิคปสทมิคปุริสาลุกิมฺปุริสยกฺขรกฺข- สนิเสวิเต อมชฺชวมฺชรีธรปหฏฺปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเก ¶ กุรรจโกรวารณมยูรปรภตชีวฺชีวกเจลาวกภิงฺการกรวีกมตฺตวิหงฺคคณสตตสมฺปฆุฏฺเ อฺชนมโนสิลาหริตาลหิงฺคุลกเหมรชตกนกาเนกธาตุ- สตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย ¶ จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน’’.
‘‘ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย, อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติมา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ.
‘‘ปฺจสตา ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ กุณาโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กเลน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ, มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ¶ ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
‘‘อถ ¶ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ ¶ ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสิลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’’ ติ.
ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา – ภิกฺขเว, โส วนสณฺโฑ เอวํ อกฺขายติ เอวฺจ อนุสูยติ. กินฺติ? สพฺโพสธธรณิธเรติ วิตฺถาโร. ตตฺถ สพฺโพสธธรณิธเรติ มูลตจปตฺตปุปฺผาทิสพฺโพสธธราย ธรณิยา สมนฺนาคเตติ อตฺโถ, สพฺโพสธยุตฺโต วา ธรณิธโร. โส หิ ปเทโส สพฺโพสธธรณิธโรติ เอวมกฺขายติ เอวฺจ อนุสูยติ, ตสฺมึ วนสณฺเฑติ วุตฺตํ โหติ. เสสปทโยชนายปิ เอเสว นโย. เนกปุปฺผมาลฺยวิตเตติ อเนเกหิ ผลตฺถาย อุปฺปนฺนปุปฺเผหิ เจว ปิฬนฺธนมาลฺเยหิ จ วิตเต. รุรูติ สุวณฺณวณฺณา มิคา. อุทฺทาราติ อุทฺทา. พิฬาราติ มหาพิฬารา. เนลมณฺฑลํ วุจฺจติ ตรุณภิงฺกจฺฉาปมณฺฑลํ. มหาวราหาติ มหาหตฺถิโน, อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราเหน โคจริยาทิเภเทน ทสวิเธน นาคกุเลน เจว กเรณุสงฺเฆน จ อธิวุฏฺเติ อตฺโถ. อิสฺสมิคาติ กาฬสีหา. วาตมิคาติ มหาวาตมิคา. ปสทมิคาติ จิตฺรมิคา. ปุริสาลูติ วฬวามุขยกฺขินิโย. กิมฺปุริสาติ เทวกินฺนรจนฺทกินฺนรทุมกินฺนรทณฺฑมาณวกโกนฺติ- สกุณกณฺณปาวุรณาทิเภทา กินฺนรา. อมชฺชวมฺชรีธรปหฏฺปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเตติ มกุลธเรหิ เจว มฺชรีธเรหิ จ สุปุปฺผิเตหิ จ อคฺคมตฺตปุปฺผิเตหิ จ อเนเกหิ ปาทปคเณหิ วิตเต. วารณา นาม หตฺถิลิงฺคสกุณา. เจลาวกาติปิ เอเต สกุณาเยว. เหมฺจ กนกฺจาติ ทฺเว สุวณฺณชาติโย. เอเตหิ อฺชนาทีหิ อเนกธาตุสเตหิ อเนเกหิ วณฺณธาตุราสีหิ วินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเส. โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํ. จิตฺโตติ มุขตุณฺฑเกปิ เหฏฺาอุทรภาเคปิ จิตฺโรว.
อฑฺฒุฑฺฒานีติ ¶ อฑฺฒจตุตฺถานิ, ตีณิ สหสฺสานิ ปฺเจว สตานีติ อตฺโถ. อทฺธานปริยายปเถติ อทฺธานสงฺขาเต คมนมคฺเค. อุพฺพาเหตฺถาติ ¶ พาธยิตฺถ. อุปปฺผุสีติ อุปคนฺตฺวา ผุสิ. ปหารํ อทํสูติ เอตฺถ ‘‘มา น’’นฺติ ปทสฺส สามิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สงฺคเมสีติ สมาคจฺฉิ. สณฺหาหีติ มฏฺาหิ. สขิลาหีติ ปิยาหิ. มฺชูหีติ สขิลาหิ. มธุราหีติ มธุรสฺสราหิ. สมุทาจรนฺติโยติ คนฺธพฺพกรณวเสน ปริจรนฺติโย. อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลนฺติ อเนเกหิ รุกฺเขหิ วิวิธวิกติผลํ. อาราเมเนว อารามนฺติ ปุปฺผารามาทีสุ อฺตเรน อาราเมเนว อฺตรํ อารามํ เนนฺตีติ อตฺโถ. อุยฺยานาทีสุปิ เอเสว นโย. นาฬิเกรสฺจาริเยเนวาติ นาฬิเกรวเนเนว อฺํ นาฬิเกรวนํ. อติสมฺโภนฺตีติ เอวํ เนตฺวา ตตฺถ นํ ขิปฺปฺเว ¶ รติตฺถาย ปาปุณนฺติ.
ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโหติ สกลทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห. อปสาเทตีติ ตา กิร ตํ เอวํ ทิวสํ ปริจริตฺวา นิวาสรุกฺเข โอตาเรตฺวา ปริวาเรตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิสีทิตฺวา ‘‘อปฺเปว นาม มธุรวจนํ ลเภยฺยามา’’ติ ปตฺถยนฺติโย อิมินา อุยฺโยชิตกาเล อตฺตโน วสนฏฺานํ คมิสฺสามาติ วสนฺติ. กุณาลราชา ปน ตา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘นสฺสถา’’ติอาทิวจเนหิ อปสาเทติ. ตตฺถ นสฺสถาติ คจฺฉถ. วินสฺสถาติ สพฺพโตภาเคน นสฺสถ. เคเห ธนธฺาทีนํ นาสเนน โจริโย, พหุมายตาย ธุตฺติโย, นฏฺสฺสติตาย อสติโย, อนวฏฺิตจิตฺตตาย ลหุจิตฺตาโย, กตวินาสเนน มิตฺตทุพฺภิตาย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโยติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อหํ ติรจฺฉานคโตปิ อิตฺถีนํ อกตฺุตํ พหุมายตํ อนาจารตํ ทุสฺสีลตฺจ ชานามิ, ตทาปาหํ ตาสํ วเส อวตฺติตฺวา ตา เอว อตฺตโน วเส วตฺเตมี’’ติ อิมาย กถาย เตสํ ภิกฺขูนํ อนภิรตึ หริตฺวา สตฺถา ตุณฺหี อโหสิ. ตสฺมึ ขเณ ทฺเว กาฬโกกิลา สามิกํ ทณฺฑเกน อุกฺขิปิตฺวา เหฏฺาภาคาทีสุ จตสฺโส จตสฺโส หุตฺวา ตํ ปเทสํ อาคมึสุ. เต ภิกฺขู ตาปิ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, มม สหาโย ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล อโหสิ, ตสฺสายํ วํโส’’ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิโต อาห –
‘‘ตสฺเสว ¶ ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย’’ติ.
ตตฺถ สุฏฺุ สุขุมสณฺหสลิลตาย สุสุขุมสุนิปุณา, คิริ เอตาสํ ปภโวติ คิริปฺปภวา ¶ , หิมวนฺตโต สนฺทมานหริตติณมิสฺสโอฆตาย หริตา, กุณาลทหํ อุปคมเนน อุปยนฺติโยติ สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย, เอวรูปา นทิโย ยสฺมึ สนฺทนฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยํ กุณาลทหํ ตา อุปยนฺติ, ตตฺถ ปุปฺผานิ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘อุปฺปลปทุมกุมุทนลินสตปตฺตโสคนฺธิกมนฺทาลกสมฺปติวิรุฬฺหสุจิคนฺธมนฺุมาวกปฺปเทเส’’ติ.
ตตฺถ อุปฺปลนฺติ นีลุปฺปลํ. นลินนฺติ เสตปทุมํ. สตปตฺตนฺติ ปริปุณฺณสตปตฺตปทุมํ. สมฺปตีติ เอเตหิ สมฺปติวิรุฬฺเหหิ อภินวชาเตหิ สุจิคนฺเธน เจว มนฺุเน จ หทยพนฺธนสมตฺถตาย มาวเกน จ ปเทเสน สมนฺนาคเตติ อตฺโถ.
อิทานิ ตสฺมึ ทเห รุกฺขาทโย วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘กุรวกมุจลินฺทเกตกเวทิสวฺชุลปุนฺนาคพกุลติลกปิยกหสนสาลสฬล- จมฺปกอโสกนาครุกฺขติรีฏิภุชปตฺตโลทฺทจนฺทโนฆวเน ¶ กาฬาครุปทฺมกปิยงฺคุเทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกลกจฺจิการกณิการกณฺณิการ- กนเวรโกรณฺฑกโกวิฬารกึสุกโยธิกวนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิร- ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิกธนุตกฺการิตาลีสตครมุสีรโกฏฺกจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํสปิลวกาทมฺพการณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธรสิทฺธสมณตาปสคณาธิวุฏฺเ วรเทวยกฺขรกฺขสทานวคนฺธพฺพกินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส – เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปติวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข.
‘‘ตสฺเสว ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’ติ.
‘‘ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’ติ.
‘‘ปฺาส ปฺาส ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มานํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารมทํสุ, มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ ¶ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว ¶ นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห ¶ เอวํ ปสํสติ ‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข ภคินิโย ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปว นาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’ติ. ‘อปฺเปว นาม ภคินิโย’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน สกุเณน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโนสิ, อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มนาปภาณีน’นฺติ.
‘‘เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’ติ. เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว ¶ ปฏินิวตฺติ.
‘‘อถ ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกฺานํ เอตทโหสิ – ‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปว นาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกฺาโย เอตทโวจ – ‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’ติ. ‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปว นาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’ติ. เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย ¶ อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’ติ วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’ติ. ‘หํ, สมฺม, กุณาลา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิ. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภี’’ติ.
ตตฺถ ปิยกาติ เสตปุปฺผา. หสนาติ ห-กาโร สนฺธิกโร, อสนาเยว. ติรีฏีติ เอกา รุกฺขชาติ. จนฺทนาติ รตฺตสุรภิจนฺทนา. โอฆวเนติ เอเตสํ โอเฆน ฆฏาย สมนฺนาคตวเน. เทวทารุกโจจคหเนติ เทวทารุรุกฺเขหิ เจว กทลีหิ จ คหเน. กจฺจิการาติ เอกา รุกฺขชาติ. กณิการาติ มหาปุปฺผา. กณฺณิการาติ ขุทฺทกปุปฺผา. กึสุกาติ วาตฆาตกา. โยธิกาติ ยูถิกา. วนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิรภคินิมาลามลฺยธเรติ มลฺลิกานฺจ อนงฺคณานํ ¶ อนวชฺชานฺจ ภณฺฑีนํ สุรุจิรานฺจ ภคินีนํ ปุปฺเผหิ มาลฺยธารยมาเน. ธนุตกฺการีติ ธนุปาฏลิ. ตาลีสาติ ตาลีสปตฺตรุกฺขา. กจฺฉวิตเตติ เอเตหิ ชาติสุมนาทีหิ วิตเต นทิกจฺฉปพฺพตกจฺเฉ. สํกุสุมิตลตาติ เตสุ เตสุ าเนสุ สุฏฺุ กุสุมิตอติมุตฺตเกหิ เจว นานาวิธลตาหิ จ วิตตปฏิมณฺฑิตปเทเส. คณาธิวุฏฺเติ เอเตสํ วิชฺชาธราทีนํ คเณหิ อธิวุฏฺเ. ปุณฺณมุโขติ มุขปริปุณฺณตาย ปุณฺณมุโข. ปเรหิ ¶ ผุฏฺตาย ผุสฺสโกกิโล. วิลาสิตนยโนติ วิลาสิตเนตฺโต. มตฺตกฺโขติ ยถา มตฺตานํ อกฺขีนิ รตฺตานิ โหนฺติ, เอวํ รตฺตกฺโข, ปมาณยุตฺตเนตฺโต วา.
ภคินิโยติ อริยโวหาเรน อาลปนํ. ปริจเรยฺยาถาติ สกลทิวสํ คเหตฺวา วิจเรยฺยาถ. อิติ โส ปิยกถํ กเถตฺวา อุยฺโยเชติ. กทาจิ ปน กุณาโล สปริวาโร ปุณฺณมุขํ ทสฺสนาย คจฺฉติ, กทาจิ ปุณฺณมุโข กุณาลสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ. เตนาห ‘‘อถ ขลุ, โภ’’ติ. สมฺมาติ วยสฺส. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อุปนิสฺสาย. ลเภยฺยามาติ กุณาลสฺส สนฺติกา ปิยวจนํ ลเภยฺยาม. อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถ, วกฺขามิ นนฺติ. สุชาตานนฺติ สมชาติกานํ.
นสฺสาติ ปลาย. ชมฺมาติ ลามก. วิยตฺโตติ โก นุ ตยา สทิโส อฺโ พฺยตฺโต นาม อตฺถิ. ชายาชิเนนาติ ชายาชิเตน, อยเมว วา ปาโ. เอวํ อิตฺถิปราชิเตน ตยา สทิโส ¶ โก นาม พฺยตฺโต อตฺถีติ ตํ ปุน เอวรูปสฺส วจนสฺส อภณนตฺถาย อปสาเทติ. ตโตเยวาติ ‘‘กุทฺโธ เม กุณาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ตโตเยว ปฏินิวตฺติ, โส นิวตฺติตฺวา สปริวาโร อตฺตโน นิวาสฏฺานเมว อคมาสิ.
อปฺเปว นามาติ สํสยปริวิตกฺโก, อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺย วา โน วาติ เอวํ จินฺเตตฺวา ตํ โอหาย ปกฺกมึสุ. ตุมฺหนฺติ ตุมฺหากํ. อปฺเปว นามาติ ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺย วา โน วา, อมฺหากํ อาคตกาเล มโต ภวิสฺสติ. มยฺหิ อิทาเนว โส มริสฺสตีติ ตฺวา ตุมฺหากํ ปาทปริจาริกา ภวิตุํ อาคตา. เตนุปสงฺกมีติ อิมา อิตฺถิโย สามิกสฺส ¶ มตกาเล อาคตา ปฏิกฺกูลา ภวิสฺสามาติ ตํ ปหาย อาคตา, อหํ คนฺตฺวา มม สหายกํ ปุปฺผผลาทีนิ นานาเภสชฺชานิ สํหริตฺวา อโรคํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นาคพโล มหาสตฺโต อากาเส อุปฺปติตฺวา เยน โส เตนุปสงฺกมิ. หนฺติ นิปาโต, ‘‘ชีวสิ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. อิตโรปิสฺส ‘‘ชีวามี’’ติ วทนฺโต ‘‘หํ สมฺมา’’ติ อาห. ปายาเปสีติ ปาเยสิ. ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ วูปสมีติ.
ตาปิ ทิชกฺาโย อสฺมึ อโรเค ชาเต อาคตา. กุณาโลปิ ปุณฺณมุขํ กติปาหํ ผลาผลานิ ขาทาเปตฺวา ตสฺส พลปฺปตฺตกาเล, ‘‘สมฺม, อิทานิ ตฺวํ อโรโค, อตฺตโน ปริจาริกาหิ สทฺธึ วส, อหมฺปิ อตฺตโน วสนฏฺานํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘อิมา, สมฺม, มํ พาฬฺหคิลานํ ปหาย ปลายนฺติ, น เม เอตาหิ ธุตฺตีหิ อตฺโถ’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ เต, สมฺม, อิตฺถีนํ ปาปภาวํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ ปุณฺณมุขํ คเหตฺวา หิมวนฺตปสฺเส มโนสิลาตลํ เนตฺวา สตฺตโยชนิกสาลรุกฺขมูเล มโนสิลาสเน นิสีทิ. เอกสฺมึ ปสฺเส ปุณฺณมุโข สปริวาโร นิสีทิ. สกลหิมวนฺเต เทวโฆสนา จริ – ‘‘อชฺช กุณาโล สกุณราชา หิมวนฺเต มโนสิลาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ตํ สุณาถา’’ติ. ปรมฺปรโฆเสน ¶ ฉ กามาวจรเทวา สุตฺวา เยภุยฺเยน ตตฺถ สนฺนิปตึสุ. พหุนาคสุปณฺณกินฺนรวิชฺชาธราทีนมฺปิ เทวตา ตมตฺถํ อุคฺโฆเสสุํ. ตทา อานนฺโท นาม คิชฺฌราชา ทสสหสฺสคิชฺฌปริวาโร คิชฺฌปพฺพเต ปฏิวสติ. โสปิ ตํ โกลาหลํ สุตฺวา ‘‘ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ สปริวาโร อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. นารโทปิ ปฺจาภิฺโ ตาปโส ทสสหสฺสตาปสปริวุโต หิมวนฺตปเทเส วิหรนฺโต ตํ เทวโฆสนํ สุตฺวา ‘‘สหาโย กิร เม กุณาโล อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสติ, มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, มยาปิ ตํ เทสนํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตาปสทสสหสฺเสน สทฺธึ อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. พุทฺธานํ เทสนาสนฺนิปาตสทิโส มหาสมาคโม อโหสิ. อถ มหาสตฺโต ชาติสฺสราเณน อิตฺถิโทสปฏิสํยุตฺตํ ¶ อตีตภเว ทิฏฺการณํ ¶ ปุณฺณมุขํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺิตํ อจิรวุฏฺิตํ เคลฺา เอตทโวจ –
‘‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปฺจปติกาย ฉฏฺเ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ ปีสปฺปิมฺหี’’’ติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน, ยุธิฏฺิโล สหเทโว จ ราชา;
เอเต ปตี ปฺจ มติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน ปาป’นฺติ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี นาม โลมสุทฺทรี เอฬิกกุมารํ ¶ กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิ.
‘‘เอวฺเหตํ มยา าตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ;
โอหาย โกสลราชํ, ปฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิ.
‘‘เอตา จ อฺา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;
มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา;
สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘สีโห ¶ ¶ ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปฺจาวุโธ สุรุทฺโธ;
ปสยฺหขาที ปรหึสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘น ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติ.
‘‘โจโร วิย เวณิกตา มทิราว ทิทฺธา วาณิโช วิย วาจาสนฺถุติโย อิสฺสสิงฺคมิว วิปริวตฺตาโย อุรคมิว ทุชิวฺหาโย. โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา ยโมเวกนฺตหาริโย. สิขีริว สพฺพภกฺขา นทีริว สพฺพวาหี อนิโล วิย เยนกามํจรา เนรุ วิย อวิเสสกรา วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘‘ยถา โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;
อิสฺสสิงฺคมิว ปริวตฺตา, ทุชิวฺหา อุรโค วิย.
‘‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;
รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย.
‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา;
วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;
รตนนฺตกริตฺถิโย’’’ติ.
ตตฺถ คิลานวุฏฺิตนฺติ ปมํ คิลานํ ปจฺฉา วุฏฺิตํ. ทิฏฺา มยาติ อตีเต กิร พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา สมฺปนฺนพลวาหนตาย โกสลรชฺชํ คเหตฺวา โกสลราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ สคพฺภํ คเหตฺวา พาราณสึ ¶ คนฺตฺวา ตํ อตฺตโน อคฺคมเหสึ อกาสิ. สา อปรภาเค ธีตรํ วิชายิ. รฺโ ปน ปกติยา ธีตา วา ปุตฺโต วา นตฺถิ, โส ตุสฺสิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. สา คหิตกํ กตฺวา ¶ เปสิ. ตสฺสา ปน กุมาริกาย ‘‘กณฺหา’’ติ นามํ กรึสุ. อถสฺสา วยปฺปตฺตาย มาตา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, ปิตรา ตว วโร ทินฺโน, ตมหํ คเหตฺวา เปสึ, ตว รุจฺจนกํ วรํ คณฺหา’’ติ. สา ‘‘อมฺม, มยฺหํ อฺํ อวิชฺชมานํ นตฺถิ, ปติคฺคหณตฺถาย เม สยํ วรํ กาเรหี’’ติ กิเลสพหุลตาย หิโรตฺตปฺปํ ¶ ภินฺทิตฺวา มาตรํ อาห. สา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘ยถารุจิตํ ปตึ คณฺหตู’’ติ วตฺวา สยํ วรํ โฆสาเปสิ. ราชงฺคเณ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา พหู ปุริสา สนฺนิปตึสุ. กณฺหา ปุปฺผสมุคฺคํ อาทาย อุตฺตรสีหปฺชเร ิตา โอโลเกนฺตี เอกมฺปิ น โรเจสิ.
ตทา ปณฺฑุราชโคตฺตโต อชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน ยุธิฏฺิโล สหเทโวติ อิเม ปฺจ ปณฺฑุราชปุตฺตา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘เทสจาริตฺตํ ชานิสฺสามา’’ติ วิจรนฺตา พาราณสึ ปตฺวา อนฺโตนคเร โกลาหลํ สุตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ตฺวา ‘‘มยมฺปิ คมิสฺสามา’’ติ กฺจนรูปสมานรูปา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิปาฏิยา อฏฺํสุ. กณฺหา เต ทิสฺวา ปฺจสุปิ เตสุ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปฺจนฺนมฺปิ สีเสสุ มาลาจุมฺพฏกานิ ขิปิตฺวา, ‘‘อมฺม, อิเม ปฺจ ชเน วเรมี’’ติ อาห. สาปิ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา วรสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘น ลภิสฺสตี’’ติ อวตฺวา อนตฺตมโนว ‘‘กึชาติกา กสฺส ปุตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปณฺฑุราชปุตฺตภาวํ ตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา ตํ ปาทปริจาริกํ อทาสิ.
สา สตฺตภูมิกปาสาเท เต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิ. เอโก ปนสฺสา ปริจารโก ขุชฺโช ปีสปฺปี อตฺถิ. สา ปฺจ ราชปุตฺเต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิตฺวา เตสํ พหิ นิกฺขนฺตกาเล โอกาสํ ลภิตฺวา กิเลเสน อนุฑยฺหมานา ขุชฺเชน สทฺธึ ปาปํ กโรติ, เตน จ สทฺธึ กเถนฺตี – ‘‘มยฺหํ ตยา สทิโส ปิโย นตฺถิ, ราชปุตฺเต มาราเปตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ตว ปาเท มกฺขาเปสฺสามี’’ติ วทติ. อิตเรสุปิ เชฏฺภาติเกน มิสฺสีภูตกาเล – ‘‘อิเมหิ จตูหิ ตฺวเมว มยฺหํ ปิยตโร, มยา ชีวิตมฺปิ ตวตฺถาย ปริจฺจตฺตํ, มม ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหฺเว รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ วทติ. อิตเรหิ สทฺธึ มิสฺสีภูตกาเลปิ เอเสว ¶ นโย. เต ‘‘อยํ อมฺเห ปิยายติ, อิสฺสริยฺจ โน เอตํ นิสฺสาย ชาต’’นฺติ ตสฺสา อติวิย ตุสฺสนฺติ.
สา เอกทิวสํ อาพาธิกา อโหสิ. อถ นํ เต ปริวาเรตฺวา เอโก สีสํ สมฺพาหนฺโต นิสีทิ, เสสา เอเกกํ หตฺถฺจ ปาทฺจ. ขุชฺโช ปน ปาทมูเล นิสีทิ. สา สีสํ สมฺพาหมานสฺส เชฏฺภาติกสฺส อชฺชุนกุมารสฺส – ‘‘มยฺหํ ตยา ปิยตโร นตฺถิ, ชีวมานา ตุยฺหํ ชีวิสฺสามิ, ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหํ รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ สีเสน สฺํ ททมานา ตํ สงฺคณฺหิ, อิตเรสมฺปิ หตฺถปาเทหิ ตเถว สฺํ อทาสิ. ขุชฺชสฺส ปน – ‘‘ตฺวฺเว มม ปิโย, ตวตฺถาย อหํ ชีวิสฺสามี’’ติ ชิวฺหาย สฺํ อทาสิ. เต สพฺเพปิ ปุพฺเพ กถิตภาเวน ¶ ตาย สฺาย ตมตฺถํ ชานึสุ. เตสุ เสสา อตฺตโน ทินฺนสฺาเยว ชานึสุ. อชฺชุนกุมาโร ปน ตสฺสา หตฺถปาทชิวฺหาวิกาเร ¶ ทิสฺวา – ‘‘ยถา มยฺหํ, เอวํ เสสานมฺปิ อิมาย สฺา ทินฺนา ภวิสฺสติ, ขุชฺเชน จาปิ สทฺธึ เอติสฺสาย สนฺถเวน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภาตโร คเหตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺา โว ปฺจปติกา มม สีสวิการํ ทสฺเสนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺา’’ติ. ‘‘กึการณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณํ, ตุมฺหากํ ปน หตฺถปาเทหิ ทินฺนสฺาย การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานามา’’ติ. ‘‘อมฺหากมฺปิ เตเนว การเณน อทาสิ, ขุชฺชสฺส ชิวฺหาวิกาเรน สฺาทานสฺส การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. อถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินาปิ สทฺธึ เอตาย ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา เตสุ อสทฺทหนฺเตสุ ขุชฺชํ ปกฺโกสิตฺวา ปุจฺฉิ. โส สพฺพํ ปวตฺตึ กเถสิ.
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺสา วิคตจฺฉนฺทราคา หุตฺวา – ‘‘อโห มาตุคาโม นาม ปาโป ทุสฺสีโล, มาทิเส นาม ชาติสมฺปนฺเน โสภคฺคปฺปตฺเต ปหาย เอวรูเปน เชคุจฺฉปฏิกูเลน ขุชฺเชน สทฺธึ ปาปกมฺมํ กโรติ, โก นาม ปณฺฑิตชาติโก เอวํ นิลฺลชฺชาหิ ปาปธมฺมาหิ อิตฺถีหิ สทฺธึ รมิสฺสตี’’ติ อเนกปริยาเยน มาตุคามํ ครหิตฺวา ‘‘อลํ โน ฆราวาเสนา’’ติ ปฺจ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คตา. กุณาโล ปน สกุณราชา ตทา อชฺชุนกุมาโร อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ ทฺเวปิติกาติ โกสลรฺโ จ กาสิรฺโ จ วเสเนตํ วุตฺตํ. ปฺจปติกายาติ ปฺจปติกา, ย-กาโร นิปาตมตฺโต. ปฏิพนฺธนฺติยาติ ปฏิพนฺธมานา. กพนฺเธติ ตสฺส กิร คีวา โอนมิตฺวา อุรํ อลฺลีนา, ตสฺมา ฉินฺนสีโส วิย ขายติ. ปฺจ มติจฺจาติ เอเต ปฺจ อติกฺกมิตฺวา. ขุชฺชวามนเกนาติ ขุชฺเชน วามนเกน.
อิทํ วตฺวา อปรานิปิ ทิฏฺปุพฺพานิ ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘ทิฏฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุติยวตฺถุสฺมึ ตาว อยํ วิภาวนา – อตีเต กิร พาราณสึ นิสฺสาย สจฺจตปาปี นาม เสตสมณี สุสาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ วสมานา จตฺตาริ ภตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ภฺุชติ, สกลนคเร จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากฏา อโหสิ. พาราณสิวาสิโน ขิปิตฺวาปิ ขลิตฺวาปิ ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วทนฺติ. อเถกสฺมึ ฉณกาเล ปมทิวเส ตาว สุวณฺณการา คณพนฺเธน เอกสฺมึ ปเทเส มณฺฑปํ กตฺวา มจฺฉมํสสุราคนฺธมาลาทีนิ อาหริตฺวา ¶ สุราปานํ อารภึสุ. อเถโก สุวณฺณกาโร สุราปิฏฺกํ ฉฑฺเฑนฺโต – ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วตฺวา เอเกน ปณฺฑิเตน – ‘‘อมฺโภ อนฺธพาล, จลจิตฺตาย อิตฺถิยา นโม กโรสิ, อโห พาโล’’ติ วุตฺเต – ‘‘สมฺม, มา เอวํ อวจ, มา นิรยสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กรี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘ทุพฺพุทฺธิ ตุณฺหี โหหิ, สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหิ, อหํ เต สจฺจตปาปึ อิโต สตฺตเม ทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิมสฺมึเยว าเน นิสินฺโน สุราปิฏฺกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิสฺสามิ ¶ , มาตุคาโม ธุวสีโล นาม นตฺถี’’ติ อาห. โส ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธึ สหสฺเสน อพฺภุตมกาสิ. โส ตํ อฺเสํ สุวณฺณการานํ อาโรเจตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว ตาปสเวเสน สุสานํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา วสนฏฺานสฺส อวิทูเร สูริยํ นมสฺสนฺโต อฏฺาสิ.
สา ภิกฺขาย คจฺฉมานา นํ ทิสฺวา – ‘‘มหิทฺธิโก ตาปโส ภวิสฺสติ, อหํ ตาว สุสานปสฺเส วสามิ, อยํ มชฺเฌ สุสานสฺส วสติ, ภวิตพฺพมสฺสพฺภนฺตเร สนฺตธมฺเมน, วนฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิ. โส เนว โอโลเกสิ น อาลปิ. ทุติยทิวเสปิ ตเถว อกาสิ. ตติยทิวเส ปน วนฺทิตกาเล อโธมุโขว ‘‘คจฺฉาหี’’ติ อาห. จตุตฺถทิวเส ¶ ‘‘กจฺจิ ภิกฺขาย น กิลมสี’’ติ ปฏิสนฺถารมกาสิ. สา ‘‘ปฏิสนฺถาโร เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺา ปกฺกามิ. ปฺจมทิวเส พหุตรํ ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา โถกํ นิสีทิตฺวา คตา. ฉฏฺเ ทิวเส ปน ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ – ‘‘ภคินิ, กึ นุ โข อชฺช พาราณสิยํ มหาคีตวาทิตสทฺโท’’ติ วตฺวา – ‘‘อยฺย, ตุมฺเห น ชานาถ, นคเร ฉโณ ฆุฏฺโ, ตตฺถ กีฬนฺตานํ เอส สทฺโท’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺถ นาเมโส สทฺโท’’ติ อชานนฺโต วิย หุตฺวา – ‘‘ภคินิ, กติ ภตฺตานิ อติกฺกเมสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จตฺตาริ, อยฺย, ตุมฺเห ปน กติ อติกฺกเมถา’’ติ? ‘‘สตฺต ภคินี’’ติ. อิทํ โส มุสา อภาสิ. เทวสิกํ เหส รตฺตึ ภฺุชติ. โส ตํ ‘‘กติ เต ภคินิ วสฺสานิ ปพฺพชิตายา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตาย ‘‘ทฺวาทส วสฺสานี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ กติ วสฺสานี’’ติ วุตฺโต ‘‘อิทํ เม ฉฏฺํ วสฺส’’นฺติ อาห. อถ นํ ‘‘อตฺถิ ปน เต ภคินิ สนฺตธมฺมาธิคโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นตฺถิ, อยฺย, ตุมฺหากํ ปน อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหมฺปิ นตฺถี’’ติ วตฺวา – ‘‘ภคินิ, มยํ เนว กามสุขํ ลภาม, น เนกฺขมฺมสุขํ, กึ อมฺหากํเยว อุณฺโห นิรโย, มหาชนสฺส กิริยํ กโรม, อหํ คิหี ภวิสฺสามิ, อตฺถิ เม มาตุ สนฺตกํ ธนํ, น สกฺโกมิ ทุกฺขํ อนุภวิตุ’’นฺติ อาห. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน จลจิตฺตตาย ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา – ‘‘อยฺย, อหมฺปิ อุกฺกณฺิตา, สเจ ปน มํ น ฉฑฺเฑสฺสถ, อหมฺปิ คิหินี ภวิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘เอหิ ตํ น ฉฑฺเฑสฺสามิ, ภริยา เม ภวิสฺสสี’’ติ ตํ นครํ ปเวเสตฺวา สํวสิตฺวา สุราปานมณฺฑปํ ¶ คนฺตฺวา ตาย สุราปิฏฺกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิ. อิตโร สหสฺสํ ชิโต. สา ตํ ปฏิจฺจ ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิ. ตทา กุณาโล สุราธุตฺตโก อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตติยวตฺถุสฺมึ อตีตกถา จตุกฺกนิปาเต กากวตีชาตกวณฺณนายํ (ชา. อฏฺ. ๓.๔.กากวตีชาตกวณฺณนา) วิตฺถาริตา. ตทา ปน กุณาโล ครุโฬ อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
จตุตฺถวตฺถุสฺมึ อตีเต พฺรหฺมทตฺโต โกสลราชานํ วธิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ คพฺภินึ อาทาย พาราณสึ ปจฺจาคนฺตฺวา ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ชานนฺโตปิ ตํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. สา ปริปกฺกคพฺภา สุวณฺณรูปกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา – ‘‘วุทฺธิปฺปตฺตมฺปิ นํ พาราณสิราชา ‘เอส ¶ เม ¶ ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต, กึ อิมินา’ติ มาราเปสฺสติ, มา เม ปุตฺโต ปรหตฺเถ มรตู’’ติ จินฺเตตฺวา ธาตึ อาห – ‘‘อมฺม, อิมํ ทารกํ ปิโลติกํ อตฺถริตฺวา อามกสุสาเน นิปชฺชาเปตฺวา เอหี’’ติ. ธาตี ตถา กตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจาคมิ. โกสลราชาปิ มริตฺวา ปุตฺตสฺส อารกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสานุภาเวน เอกสฺส เอฬกปาลกสฺส ตสฺมึ ปเทเส เอฬเก จาเรนฺตสฺส เอกา เอฬิกา ตํ กุมารํ ทิสฺวา สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ขีรํ ปาเยตฺวา โถกํ จริตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทฺเว ตโย จตฺตาโร วาเร ปาเยสิ. เอฬกปาลโก ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา เนตฺวา อตฺตโน ภริยาย อทาสิ. สา ปน อปุตฺติกา, เตนสฺสา ถฺํ นตฺถิ, อถ นํ เอฬิกขีรเมว ปาเยสิ. ตโต ปฏฺาย ปน เทวสิกํ ทฺเว ติสฺโส เอฬิกา มรนฺติ. เอฬกปาโล – ‘‘อิมสฺมึ ปฏิชคฺคิยมาเน สพฺพา เอฬิกา มริสฺสนฺติ, กึ โน อิมินา’’ติ ตํ เอกสฺมึ มตฺติกาภาชเน นิปชฺชาเปตฺวา อปเรน ปิทหิตฺวา มาสจุณฺเณน มุขํ นิพฺพิวรํ วิลิมฺปิตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิ. ตเมนํ วุยฺหมานํ เหฏฺาติตฺเถ ราชนิเวสเน ชิณฺณปฏิสงฺขารโก เอโก จณฺฑาโล สปชาปติโก มกจึ โธวนฺโต ทิสฺวาว เวเคน คนฺตฺวา อาหริตฺวา ตีเร เปตฺวา ‘‘กิเมตฺถา’’ติ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ทารกํ ปสฺสิ. ภริยาปิสฺส อปุตฺติกา, ตสฺสา ตสฺมึ ปุตฺตสิเนโห นิพฺพตฺติ, อถ นํ เคหํ เนตฺวา ปฏิชคฺคิ. ตํ สตฺตฏฺวสฺสกาลโต ปฏฺาย มาตาปิตโร ราชกุลํ คจฺฉนฺตา อาทาย คจฺฉนฺติ. โสฬสวสฺสกาลโต ปน ปฏฺาย สฺเวว พหุลํ คนฺตฺวา ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ กโรติ.
รฺโ จ อคฺคมเหสิยา กุรุงฺคเทวี นาม ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา. สา ตสฺส ทิฏฺกาลโต ¶ ปฏฺาย ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา อฺตฺถ อนภิรตา ตสฺส กมฺมกรณฏฺานเมว อาคจฺฉติ. เตสํ อภิณฺหทสฺสเนน อฺมฺํ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อนฺโตราชกุเลเยว ปฏิจฺฉนฺโนกาเส อชฺฌาจาโร ปวตฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ปริจาริกาโย ตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา กุชฺฌิตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา – ‘‘อิมินา จณฺฑาลปุตฺเตน อิทํ นาม กตํ, อิมสฺส กตฺตพฺพํ ชานาถา’’ติ อาห. อมจฺจา ‘‘มหาปราโธ เอส, นานาวิธกมฺมการณา กาเรตฺวา ปจฺฉา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. ตสฺมึ ขเณ กุมารสฺส ปิตา อารกฺขเทวตา ¶ ตสฺเสว กุมารสฺส มาตุ สรีเร อธิมุจฺจิ. สา เทวตานุภาเวน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, นายํ กุมาโร จณฺฑาโล, เอส กุมาโร มม กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต โกสลรฺโ ปุตฺโต, อหํ ‘ปุตฺโต เม มโต’ติ ตุมฺหากํ มุสา อวจํ, อหเมตํ ‘ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต’ติ ธาติยา ทตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑาเปสึ, อถ นํ เอโก เอฬกปาลโก ปฏิชคฺคิ, โส อตฺตโน เอฬิกาสุ มรนฺตีสุ นทิยา ปวาเหสิ, อถ นํ วุยฺหมานํ ตุมฺหากํ เคเห ชิณฺณปฏิสงฺขารโก จณฺฑาโล ทิสฺวา โปเสสิ, สเจ น สทฺทหถ, เต สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉถา’’ติ.
ราชา ธาตึ อาทึ กตฺวา สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตเถว ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘ชาติสมฺปนฺโนยํ กุมาโร’’ติ ตุฏฺโ ตํ นฺหาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา ตสฺเสว ธีตรํ อทาสิ. ตสฺส ปน เอฬิกานํ มาริตตฺตา ¶ ‘‘เอฬิกกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. อถสฺส ราชา สเสนวาหนํ ทตฺวา – ‘‘คจฺฉ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ ตํ อุยฺโยเชสิ. โสปิ กุรุงฺคเทวึ อาทาย คนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺาสิ. อถสฺส พาราณสิราชา ‘‘อนุคฺคหิตสิปฺโป อย’’นฺติ สิปฺปสิกฺขาปนตฺถํ ฉฬงฺคกุมารํ นาม อาจริยํ เปเสสิ. โส ตสฺส ‘‘อาจริโย เม’’ติ เสนาปติฏฺานํ อทาสิ. อปรภาเค กุรุงฺคเทวี เตน สทฺธึ อนาจารมกาสิ. เสนาปติโนปิ ปริจารโก ธนนฺเตวาสี นาม อตฺถิ. โส ตสฺส หตฺเถ กุรุงฺคเทวิยา วตฺถาลงฺการาทีนิ เปเสสิ. สา เตนปิ สทฺธึ ปาปมกาสิ. กุณาโล ตํ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ โลมสุทฺทรีติ โลมราชิยา มณฺฑิตอุทรา. ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินาติ เอฬิกกุมารกํ ปตฺถยมานาปิ ฉฬงฺคกุมารเสนาปตินา จ ตสฺเสว ปริจารเกน ธนนฺเตวาสินา จ สทฺธึ ปาปมกาสิ. เอวํ อนาจารา อิตฺถิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตนาหํ ตา นปฺปสํสามีติ อิทํ มหาสตฺโต อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ. โส หิ ตทา ฉฬงฺคกุมาโร อโหสิ, ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺการณํ อาหริ.
ปฺจมวตฺถุสฺมิมฺปิ ¶ อตีเต โกสลราชา พาราณสิรชฺชํ คเหตฺวา พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสึ คพฺภินิมฺปิ อคฺคมเหสึ กตฺวา สกนครเมว คโต ¶ . สา อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา อปุตฺตกตฺตา ตํ ปุตฺตสิเนเหน โปเสตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปตฺวา วยปฺปตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ เปเสสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสิ. อถสฺส มาตา ‘‘ปุตฺตํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติ โกสลราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหาปริวารา พาราณสึ คจฺฉนฺตี ทฺวินฺนํ รฏฺานํ อนฺตเร เอกสฺมึ นิคเม นิวาสํ คณฺหิ. ตตฺเถเวโก ปฺจาลจณฺโฑ นาม พฺราหฺมณกุมาโร อตฺถิ อภิรูโป. โส ตสฺสา ปณฺณาการํ อุปนาเมสิ. สา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เตน สทฺธึ ปาปกมฺมํ กตฺวา กติปาหํ ตตฺเถว วีตินาเมตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ทิสฺวา ขิปฺปํ นิวตฺติตฺวา ปุน ตสฺมึเยว นิคเม นิวาสํ คเหตฺวา กติปาหํ เตน สทฺธึ อนาจารํ จริตฺวา โกสลนครํ คตา. สา ตโต ปฏฺาย นจิรสฺเสว ตํ ตํ การณํ วตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺตี จ อาคจฺฉนฺตี จ ตสฺมึ นิคเม อฑฺฒมาสมตฺตํ เตน สทฺธึ อนาจารํ จริ. สมฺม ปุณฺณมุข, อิตฺถิโย นาเมตา ทุสฺสีลา มุสาวาทินิโยติ อิทมฺปิ อตีตํ ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ‘‘เอวฺเหต’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรนฺติ พาราณสิรชฺชํ กาเรนฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมารสฺส มาตรํ. ตทา กิร กุณาโล ปฺจาลจณฺโฑ อโหสิ, ตสฺมา ตํ อตฺตนา าตการณํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
เอตา จาติ, สมฺม ปุณฺณมุข, เอตาว ปฺจ อิตฺถิโย ปาปมกํสุ, น อฺาติ สฺํ มา กริ, อถ โข เอตา จ อฺา จ พหู ปาปกมฺมการิกาติ. อิมสฺมึ าเน ตฺวา โลเก อติจารินีนํ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ชคตีติ ยถา ชคติสงฺขาตา มหี สมานรตฺตา ปฏิฆาภาเวน สพฺเพสุ สมานรตฺตา หุตฺวา สา วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา ¶ อุตฺตมานฺจ อธมานฺจ ปติฏฺา โหติ, ตถา อิตฺถิโยปิ กิเลสวเสน สพฺเพสมฺปิ อุตฺตมาธมานํ ปติฏฺา โหนฺติ. อิตฺถิโย หิ โอกาสํ ลภมานา เกนจิ สทฺธึ ปาปกํ กโรนฺติ นาม. สพฺพสหาติ ยถา จ สา สพฺพเมว สหติ น ผนฺทติ น กุปฺปติ น จลติ, ตถา อิตฺถิโย สพฺเพปิ ปุริเส โลกสฺสาทวเสน สหนฺติ. สเจ ตาสํ โกจิ ปุริโส จิตฺเต ปติฏฺิโต โหติ, ตสฺส รกฺขณตฺถํ น ผนฺทนฺติ น จลนฺติ น โกลาหลํ กโรนฺติ ¶ . ยถา จ สา น กุปฺปติ น จลติ, เอวํ อิตฺถิโยปิ เมถุนธมฺเมน น กุปฺปนฺติ น จลนฺติ, น สกฺกา เตน ปูเรตุํ.
วาฬมิโคติ ทุฏฺมิโค. ปฺจาวุโธติ มุขสฺส เจว จตุนฺนฺจ จรณานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. สุรุทฺโธติ สุลุทฺโธ สุผรุโส. ตถิตฺถิโยติ ยถา หิ สีหสฺส มุขฺเจว จตฺตาโร จ หตฺถปาทาติ ¶ ปฺจาวุธานิ, ตถา อิตฺถีนมฺปิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพานิ ปฺจาวุธานิ. ยถา โส อตฺตโน ภกฺขํ คณฺหนฺโต เตหิปิ ปฺจหิ คณฺหาติ, ตถา ตาปิ กิเลสภกฺขํ คณฺหมานา รูปาทีหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา คณฺหนฺติ. ยถา โส กกฺขโฬ ปสยฺห ขาทติ, เอวํ เอตาปิ กกฺขฬา ปสยฺห ขาทิกา. ตถา เหตา ถิรสีเลปิ ปุริเส อตฺตโน พเลน ปสยฺหการํ กตฺวา สีลวินาสํ ปาเปนฺติ. ยถา โส ปรหึสเน รโต, เอวเมตาปิ กิเลสวเสน ปรหึสเน รตา. ตาโยติ ตา เอวํ อคุณสมฺมนฺนาคตา น วิสฺสเส นโร.
คมนิโยติ คณิกาโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม ปุณฺณมุข, ยาเนตานิ อิตฺถีนํ ‘‘เวสิโย’’ติอาทีนิ นามานิ, น เอตานิ ตาสํ สภาวนามานิ. น เหตา เวสิโย นาม คมนิโย นาม พนฺธกิโย นาม, สภาวนามโต ปน วธิกาโย นาม เอตาโย, ยา เอตา เวสิโย นาริโย คมนิโยติ วุจฺจนฺติ. วธิกาโยติ สามิกฆาติกาโย. สฺวายมตฺโถ มหาหํสชาตเกน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๑๑๘);
เวณิกตาติ กตเวณิโย. ยถา หิ โมฬึ พนฺธิตฺวา อฏวิยํ ิตโจโร ธนํ วิลุมฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสวสํ เนตฺวา ธนํ วิลุมฺปนฺติ. มทิราว ทิทฺธาติ วิสมิสฺสกา สุรา วิย. ยถา สา วิการํ ทสฺเสติ, เอวเมตาปิ อฺเสุ ปุริเสสุ สารตฺตา กิจฺจากิจฺจํ อชานนฺติโย อฺสฺมึ กตฺตพฺเพ อฺเมว กโรนฺติโย วิการํ ทสฺเสนฺติ. วาจาสนฺถุติโยติ ยถา วาณิโช อตฺตโน ภณฺฑสฺส วณฺณเมว ภณติ, เอวเมตาปิ ¶ อตฺตโน อคุณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา คุณเมว ปกาเสนฺติ. วิปริวตฺตาโยติ ยถา อิสฺสมิคสฺส สิงฺคํ ปริวตฺติตฺวา ิตํ, เอวํ ลหุจิตฺตตาย วิปริวตฺตาโยว โหนฺติ. อุรคมิวาติ อุรโค วิย ¶ มุสาวาทิตาย ทุชิวฺหา นาม. โสพฺภมิวาติ ยถา ปทรปฏิจฺฉนฺโน คูถกูโป, เอวํ วตฺถาลงฺการปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา วิจรนฺติ. ยถา จ กจวเรหิ ปฏิจฺฉนฺโน อาวาโฏ อกฺกนฺโต ปาททุกฺขํ ชเนติ, เอวเมตาปิ วิสฺสาเสน อุปเสวิยมานา. ปาตาลมิวาติ ยถา มหาสมุทฺเท ปาตาลํ ทุปฺปูรํ, เอวเมตาปิ เมถุเนน วิชายเนน อลงฺกาเรนาติ ตีหิ ทุปฺปูรา. เตเนวาห – ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อติตฺโต มาตุคาโม’’ติอาทิ.
รกฺขสี ¶ วิยาติ ยถา รกฺขสี นาม มํสคิทฺธตาย ธเนน น สกฺกา โตเสตุํ, พหุมฺปิ ธนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มํสเมว ปตฺเถติ, เอวเมตาปิ เมถุนคิทฺธตาย พหุนาปิ ธเนน น ตุสฺสนฺติ, ธนํ อคเณตฺวา เมถุนเมว ปตฺเถนฺติ. ยโมวาติ ยถา ยโม เอกนฺตหโร น กิฺจิ ปริหรติ, เอวเมตาปิ ชาติสมฺปนฺนาทีสุ น กฺจิ ปริหรนฺติ, สพฺพํ กิเลสวเสน สีลาทิวินาสํ ปาเปตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยํ อุปเนนฺติ. สิขีริวาติ ยถา สิขี สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ สพฺพํ ภกฺขยติ, ตเถตาปิ หีนุตฺตเม สพฺเพ เสวนฺติ. นทีอุปมายมฺปิ เอเสว นโย. เยนกา มํจราติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยตฺถ เอตาสํ กาโม โหติ, ตตฺเถว ธาวนฺติ. เนรูติ หิมวติ เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตํ อุปคตา กากาปิ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติ. ยถา โส, เอวํ เอตาปิ นิพฺพิเสสกรา อตฺตานํ อุปคตํ เอกสทิสํ กตฺวา ปสฺสนฺติ.
วิสรุกฺโขติ อมฺพสทิโส กึปกฺกรุกฺโข. โส นิจฺจเมว ผลติ, วณฺณาทิสมฺปนฺโน จ โหติ, เตน นํ นิราสงฺกา ปริภฺุชิตฺวา มรนฺติ, เอวเมว ตาปิ รูปาทิวเสน นิจฺจผลิตา รมณียา วิย ขายนฺติ. เสวิยมานา ปน ปมาทํ อุปฺปาเทตฺวา อปาเยสุ ปาเตนฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อายตึ โทสํ นฺาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;
วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติ. (ชา. ๑.๑.๘๕);
ยถา วา วิสรุกฺโข นิจฺจผลิโต สทา อนตฺถาวโห โหติ, เอวเมตาปิ สีลาทิวินาสนวเสน. ยถา วิสรุกฺขสฺส มูลมฺปิ ตโจปิ ปตฺตมฺปิ ปุปฺผมฺปิ ¶ ผลมฺปิ วิสเมวาติ นิจฺจผโล, ตเถว ตาสํ รูปมฺปิ…เป… โผฏฺพฺพมฺปิ วิสเมวาติ วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติ.
‘‘ปนุตฺตเรตฺถา’’ติ คาถาพนฺเธน ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ เอวมาห. ตตฺถ รตนนฺตกริตฺถิโยติ สามิเกหิ ทุกฺขสมฺภตานํ รตนานํ อนฺตรายกรา อิตฺถิโย เอตานิ ปเรสํ ทตฺวา อนาจารํ จรนฺติ.
อิโต ปรํ นานปฺปกาเรน อตฺตโน ธมฺมกถาวิลาสํ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ ¶ , ตานิ ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ, โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยา. จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ ฆรา น วิปฺปวาสเย. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘โคณํ ¶ เธนฺุจ ยานฺจ, ภริยํ าติกุเล น วาสเย;
ภฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;
โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา าติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติ.
‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –
‘อคุณํ ธนุ าติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคฺจ ยานํ;
ทูเร มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺตี’’’ติ.
‘‘อฏฺหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ – ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺหิ าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘‘ทลิทฺทํ ¶ อาตุรฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;
ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ หาปนํ;
สพฺพกามปฺปทาเนน, อวชานาติ สามิก’’’นฺติ.
‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ – อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, าติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารฏฺายินี จ โหติ. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘อารามสีลา ¶ จ อุยฺยานํ, นที าติ ปรกุลํ;
อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา จิตฺถี มชฺชปายินี.
‘‘‘ยา จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารายินี;
นวเหเตหิ าเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติ.
‘‘จตฺตาลีสาย ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ – วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเน ปถวึ วิลิขติ, ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ ¶ , กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภฺุชติ ภฺุชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏึ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภึ ทสฺเสติ, อกฺขึ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺํ อุปลิขติ, ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มฺุจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มฺุจติ, สิรสํ พนฺธติ. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ.
‘‘ปฺจวีสาย ¶ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ – สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺํ น สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ, นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ วิสิขานุจารินี, อติจารินี โข ปน โหติ นิจฺจํ สามิเก อคารวา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ. อิเมหิ ขลุ สมฺม ปุณฺณมุข, ปฺจวีสาย าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ปวาสํ ¶ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ;
ทิสฺวาน ปติมาคตํ นาภินนฺทติ, ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ;
เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสฺตา, อตฺถฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;
ปริทหิตฺวา สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘ปริวตฺตชาตา ¶ จ ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;
อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘วิโลมมาจรติ ¶ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;
นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;
ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจฺจ สามิมฺหิ ปทุฏฺมานสา;
อติจารินี โหติ อเปตคารวา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อภิกฺขณํ ติฏฺติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;
ทิโสทิสํ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก.
‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;
สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ ปาปํ, อฺํ อลตฺถ ปีสปฺปินาปิ สทฺธึ.
‘นรานมารามกราสุ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;
สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ เจ สิยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’’ติ.
ตตฺถ ¶ โคณํ เธนุนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. าติกุเล ปทุสฺสตีติ ตตฺถ สา นิพฺภยา หุตฺวา ตรุณกาลโต ปฏฺาย วิสฺสาสเกหิ ทาสาทีหิปิ ¶ สทฺธึ อนาจารํ จรติ, าตกา ตฺวาปิ นิคฺคหํ น กโรนฺติ, อตฺตโน อกิตฺตึ ปริหรมานา อชานนฺตา วิย โหนฺติ. อนตฺถจรานีติ อจริตพฺพานิ อตฺถานิ, อกิจฺจการานีติ อตฺโถ. อคุณนฺติ ชิยารหิตํ. ปาปสหายโกติ ทุมฺมิตฺโต.
ทลิทฺทตาติ ทลิทฺทตาย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ทลิทฺโท อลงฺการาทีนํ อภาวโต กิเลเสน สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกตีติ ตํ อวชานาติ. คิลาโน วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติ. ชราชิณฺโณ กายิกวาจสิกขิฑฺฑารติสมตฺโถ น โหติ. สุราโสณฺโฑ ¶ ตสฺสา หตฺถปิฬนฺธนาทีนิปิ สุราฆรฺเว ปเวเสติ. มุทฺโธ อนฺธพาโล รติกุสโล น โหติ. ปมตฺโต ทาสิโสณฺโฑ หุตฺวา ฆรทาสีหิ สทฺธึ สํวสติ, ภริยํ ปน อกฺโกสติ ปริภาสติ, เตน นํ อวชานาติ. สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนฺตํ ‘‘อยํ นิตฺเตโช, มเมว อนุวตฺตตี’’ติ ตํ อกฺโกสติ ปริภาสติ. โย ปน สพฺพํ ธนํ อนุปฺปเทติ กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺส ภริยา สพฺพํ ธนสารํ หตฺเถ กตฺวา ตํ ทาสํ วิย อวชานาติ, อิจฺฉมานา ‘‘โก ตยา อตฺโถ’’ติ ฆรโตปิ นํ นิกฺกฑฺฒติ. มุทฺธปตฺตนฺติ มุทฺธภาวปฺปตฺตํ.
ปโทสมาหรตีติ สามิเก ปโทสํ อาหรติ ทุสฺสติ, ปาปกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถ. อารามคมนสีลาติ สามิกํ อาปุจฺฉา วา อนาปุจฺฉา วา อภิณฺหํ ปุปฺผารามาทีสุ อฺตรํ คนฺตฺวา ตตฺถ อนาจารํ จริตฺวา ‘‘อชฺช มยา อาราเม รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา พาลสามิกํ สฺาเปติ. ปณฺฑิโต ปน ‘‘อทฺธา เอสา ตตฺถ อนาจารํ จรตี’’ติ ปุน ตสฺสา คนฺตุํ น เทติ. เอวํ สพฺพปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรกุลนฺติ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตาทีนํ เคหํ. ตํ สา ‘‘อสุกกุเล เม วฑฺฒิ ปโยชิตา อตฺถิ, ตาวกาลิกํ ทินฺนกํ อตฺถิ, ตํ สาเธมี’’ติอาทีนิ วตฺวา คจฺฉติ. นิลฺโลกนสีลาติ วาตปานนฺตราทีหิ โอโลกนสีลา. สทฺวารฏฺายินีติ อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิ ทสฺเสนฺตี สทฺวาเร ติฏฺติ.
อจฺจาจรตีติ อติกฺกมฺม จรติ, สามิกสฺส สนฺติเก ิตาว อฺสฺส นิมิตฺตํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ. วิชมฺภตีติ ‘‘อหํ ตํ ทิสฺวา วิชมฺภิสฺสามิ, ตาย ¶ สฺาย โอกาสสฺส อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชาเนยฺยาสี’’ติ ปมเมว กตสงฺเกตา วา หุตฺวา อกตสงฺเกตา วาปิ ‘‘เอวํ เอส มยิ พชฺฌิสฺสตี’’ติ สามิกสฺส ปสฺเส ิตาว วิชมฺภติ วิชมฺภนํ ¶ ทสฺเสติ. วินมตีติ กิฺจิเทว ภูมิยํ ปาเตตฺวา ตํ อุกฺขิปนฺตี วิย โอนมิตฺวา ปิฏฺึ ทสฺเสติ. วิลสตีติ คมนาทีหิ วา อิริยาปเถหิ อลงฺกาเรน วา วิลาสํ ทสฺเสติ. วิลชฺชตีติ ลชฺชนฺตี วิย วตฺเถน สรีรํ ฉาเทติ, กวาฏํ วา ภิตฺตึ วา อลฺลียติ. นเขนาติ ปาทนเขน ปาทนขํ, หตฺถนเขน หตฺถนขํ ฆฏฺเฏติ. กฏฺเนาติ ทณฺฑเกน. ทารกนฺติ อตฺตโน วา ปุตฺตํ อฺสฺส วา ปุตฺตํ คเหตฺวา อุกฺขิปติ วา อุกฺขิปาเปติ วา. กีฬตีติ สยํ วา กีฬติ, ทารกํ วา กีฬาเปติ. จุมฺพนาทีสุปิ เอเสว นโย. ททาตีติ ตสฺส กิฺจิเทว ผลํ วา ปุปฺผํ วา เทติ. ยาจตีติ ตเมว ปฏิยาจติ. อนุกโรตีติ ทารเกน กตํ กตํ อนุกโรติ. อุจฺจนฺติ มหาสทฺทวเสน วา โถมนวเสน วา อุจฺจํ. นีจนฺติ มนฺทสทฺทวเสน วา อมนาปวจเนน วา ปริภววจเนน วา นีจํ. อวิจฺจนฺติ พหุชนมชฺเฌ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ. วิวิจฺจนฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนํ. นจฺเจนาติ เอเตหิ นจฺจาทีหิ นิมิตฺตํ กโรติ. ตตฺถ โรทิเตน นิมิตฺตกรเณน รตฺตึ เทเว วสฺสนฺเต วาตปาเนน หตฺถึ อาโรเปตฺวา เสฏฺิปุตฺเตน นีตาย ปุโรหิตพฺราหฺมณิยา วตฺถุ กเถตพฺพํ. ชคฺฆตีติ มหาหสิตํ หสติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ กโรติ ¶ . กจฺฉนฺติ อุปกจฺฉกํ. อุปลิขตีติ ทนฺเตหิ อุปลิขติ. สิรสนฺติ เกสวฏฺฏึ. เอวํ เกสานํ โมจนพนฺธเนหิปิ ปรปุริสานํ นิมิตฺตํ กโรติ, นิยาเมตฺวา วา อนิยาเมตฺวา วา โกจิเทว สารชฺชิสฺสตีติปิ กโรติเยว.
ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวตีติ อยํ มยิ ปทุฏฺา กุทฺธา, กุชฺฌิตฺวา จ ปน มิจฺฉาจารํ จรตีติ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพา ภวติ. ปวาสนฺติ ‘‘อสุกคาเม ปยุตฺตํ ธนํ นสฺสติ, คจฺฉ ตํ สาเธหิ, โวหารํ กโรหี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตสฺมึ คเต อนาจารํ จริตุกามา ปวาสํ วณฺเณติ. อนตฺถนฺติ อวฑฺฒึ. อกิจฺจนฺติ อกตฺตพฺพยุตฺตกํ. ปริทหิตฺวาติ คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา. ปริวตฺตกชาตาติ อิโต จิโต จ ปริวตฺตมานา. กุงฺกุมิยชาตาติ โกลาหลชาตา ปาทมูเล นิปนฺนา ปริจาริกา อุฏฺาเปติ, ทีปํ ชาลาเปติ, นานปฺปการํ โกลาหลํ กโรติ, ตสฺส กิเลสรตึ นาเสติ. ทุกฺขํ เวทยตีติ สีสํ เม รุชฺชตีติอาทีนิ วทติ. วิโลมมาจรตีติ อาหารํ ¶ สีตลํ อิจฺฉนฺตสฺส อุณฺหํ เทตีติอาทีนํ วเสน ปจฺจนีกวุตฺติ โหติ. นิหตโภคาติ สามิเกน ทุกฺขสมฺภตานํ โภคานํ สุราโลลตาทีหิ วินาสิกา. สนฺถวนฺติ กิเลสวเสน สนฺถวํ กโรติ. นิกฺขนฺตปาทาติ ชารสฺส อุปธารณตฺถาย นิกฺขนฺตปาทา. สามิเกติ ปติมฺหิ อคารเวน จ ปทุฏฺมานสาย จ อติจารินี โหติ.
สพฺพิตฺถิโยติ เปตฺวา วิปสฺสนาย ตนุกตกิเลสา เสสา สพฺพา อิตฺถิโย ปาปํ กเรยฺยุํ. ลภมาเนติ ลพฺภมาเน, สํวิชฺชมาเนติ อตฺโถ. นิวาตเกติ รโหมนฺตนเก ปริเภทเก. ขณํ วา รโห ¶ วาติ ปาปกรณตฺถาย โอกาสํ วา ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ วา. กยิรุํ นูติ เอตฺถ นู-ติ นิปาตมตฺตํ. อลตฺถาติ อลทฺธา. อยเมว วา ปาโ, อฺํ สมฺปนฺนปุริสํ อลภิตฺวา ปีสปฺปินาปิ ตโต ปฏิกฺกูลตเรนาปิ ปาปํ กเรยฺยุํ. อารามกราสูติ อภิรติการิกาสุ. อนิคฺคหาสูติ นิคฺคเหน วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยาสุ. ติตฺถสมาติ ยถา ติตฺถํ อุตฺตมาธเมสุ น กฺจิ นฺหายนฺตํ วาเรติ, ตถา เอตาปิ รโห วา ขเณ วา นิวาตเก วา สติ น กฺจิ ปฏิกฺขิปนฺติ.
ตถา หิ อตีเต พาราณสิยํ กณฺฑรี นาม ราชา อโหสิ อุตฺตมรูปธโร. ตสฺส เทวสิกํ อมจฺจา คนฺธกรณฺฑกสหสฺสํ อาหรนฺติ. เตนสฺส นิเวสเน ปริภณฺฑํ กตฺวา คนฺธกรณฺฑเก ผาเลตฺวา คนฺธทารูนิ กตฺวา อาหารํ ปจนฺติ. ภริยาปิสฺส อภิรูปา อโหสิ นาเมน กินฺนรา นาม. ปุโรหิโตปิสฺส สมวโย ปฺจาลจณฺโฑ นาม พุทฺธิสมฺปนฺโน อโหสิ. รฺโ ปน ปาสาทํ นิสฺสาย อนฺโตปากาเร ชมฺพุรุกฺโข นิพฺพตฺติ, ตสฺส สาขา ปาการมตฺถเก โอลมฺพติ. ตสฺส ฉายาย เชคุจฺโฉ ทุสฺสณฺาโน ปีสปฺปี วสติ. อเถกทิวสํ กินฺนรา เทวี วาตปาเนน โอโลเกนฺตี ตํ ทิตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา ¶ หุตฺวา รตฺตึ ราชานํ รติยา สงฺคณฺหิตฺวา ตสฺมึ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต สณิกํ อุฏฺายาสนา นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณสรเก ปกฺขิปิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา สาฏกรชฺชุยา วาตปาเนน โอตริตฺวา ชมฺพุํ อารุยฺห สาขาย โอรุยฺห ปีสปฺปึ โภเชตฺวา ปาปํ กตฺวา อาคตมคฺเคเนว ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ ¶ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิ. เอเตนุปาเยน นิพทฺธํ เตน สทฺธึ ปาปํ กโรติ. ราชา ปน น ชานาติ.
โส เอกทิวสํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ ปเวสนฺโต ชมฺพุฉายาย สยิตํ ปรมการฺุปฺปตฺตํ ปีสปฺปึ ทิสฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘ปสฺเสตํ มนุสฺสเปต’’นฺติ. ‘‘อาม, ปสฺสามิ เทวา’’ติ. ‘‘อปิ นุ โข, สมฺม, เอวรูปํ ปฏิกฺกูลํ กาจิ อิตฺถี ฉนฺทราควเสน อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ. ตํ กถํ สุตฺวา ปีสปฺปี มานํ ชเนตฺวา ‘‘อยํ ราชา กึ กเถติ, อตฺตโน เทวิยา มม สนฺติกํ อาคมนํ น ชานาติ มฺเ’’ติ ชมฺพุรุกฺขสฺส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สุณ สามิ, ชมฺพุรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวเต, เปตฺวา ตํ อฺโ เอตํ การณํ น ชานาตี’’ติ อาห. ปุโรหิโต ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา รฺโ อคฺคมเหสี ชมฺพุรุกฺเขน คนฺตฺวา อิมินา สทฺธึ ปาปํ กโรตี’’ติ. โส ราชานํ ปุจฺฉิ – ‘‘มหาราช, เทวิยา เต รตฺติภาเค สรีรสมฺผสฺโส กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘สมฺม, อฺํ น ปสฺสามิ, มชฺฌิมยาเม ปนสฺสา สรีรํ สีตลํ โหตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, เทว, ติฏฺตุ อฺา อิตฺถี, อคฺคมเหสี เต กินฺนราเทวี ¶ อิมินา สทฺธึ ปาปํ กโรตี’’ติ. ‘‘สมฺม, กึ วเทสิ, เอวรูปา ปรมวิลาสสมฺปนฺนา กึ อิมินา ปรมเชคุจฺเฉน สทฺธึ อภิรมิสฺสตี’’ติ? ‘‘เตน หิ นํ, เทว, ปริคฺคณฺหาหี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ รตฺตึ ภุตฺตสายมาโส ตาย สทฺธึ นิปฺปชฺชิตฺวา ‘‘ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ ปกติยา นิทฺทุปคมนเวลาย นิทฺทุปคโต วิย อโหสิ. สาปิ อุฏฺาย ตเถว อกาสิ. ราชา ตสฺสา อนุปทฺเว คนฺตฺวา ชมฺพุฉายํ นิสฺสาย อฏฺาสิ. ปีสปฺปี เทวิยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช อติจิรายิตฺวา อาคตา’’ติ หตฺเถน กณฺณสงฺขลิกํ ปหริ. อถ นํ ‘‘มา มํ กุชฺฌิ, สามิ, รฺโ นิทฺทุปคมนํ โอโลเกสิ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เคเห ปาทปริจาริกา วิย อโหสิ. เตน ปนสฺสา ปหาเรน สีหมุขกุณฺฑลํ กณฺณโต คฬิตฺวา รฺโ ปาทมูเล ปติ. ราชา ‘‘วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตก’’นฺติ ตํ คเหตฺวา คโต. สาปิ เตน สทฺธึ อติจริตฺวา ปุริมนิยาเมเนว คนฺตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิตุํ อารภิ. ราชา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ‘‘กินฺนราเทวี มยา ทินฺนํ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา เอตู’’ติ อาณาเปสิ. สา ‘‘สีหมุขกุณฺฑลํ เม สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ วตฺวา นาคมิ, ปุน เปสิเต จ ปน เอกกุณฺฑลาว อาคมาสิ ¶ . ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กหํ เต กุณฺฑล’’นฺติ? ‘‘สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ ¶ . สุวณฺณการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กึการณา อิมิสฺสา กุณฺฑลํ น เทสี’’ติ อาห. ‘‘นาหํ คณฺหามิ เทวา’’ติ. ราชา ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ปาเป จณฺฑาลิ มาทิเสน เต สุวณฺณกาเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ กุณฺฑลํ ตสฺสา ปุรโถ ขิปิตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘สมฺม, สจฺจํ ตยา วุตฺตํ, คจฺฉ สีสมสฺสา เฉทาเปหี’’ติ. โส ตํ ราชเคเหเยว เอกสฺมึ ปเทเส เปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘เทว, มา กินฺนราเทวิยา กุชฺฌิตฺถ, สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาเยว. สเจปิ อิตฺถีนํ ทุสฺสีลภาวํ าตุกาโมสิ, ทสฺเสสฺสามิ เต เอตาสํ ปาปกฺเจว พหุมายาภาวฺจ, เอหิ อฺาตกเวเสน ชนปทํ จรามา’’ติ อาห.
ราชา ‘‘สาธู’’ติ มาตรํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เตน สทฺธึ จาริกํ ปกฺกามิ. เตสํ โยชนํ มคฺคํ คนฺตฺวา มหามคฺเค นิสินฺนานํเยว เอโก กุฏุมฺพิโก ปุตฺตสฺสตฺถาย มงฺคลํ กตฺวา เอกํ กุมาริกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน คจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา ปุโรหิโต ราชานํ อาห – ‘‘สเจ อิจฺฉสิ, อิมํ กุมาริกํ ตยา สทฺธึ ปาปํ กาเรตุํ สกฺกา เทวา’’ติ. ‘‘กึ กเถสิ, มหาปริวารา เอสา, น สกฺกา สมฺมา’’ติ? ปุโรหิโต ‘‘เตน หิ ปสฺส, เทวา’’ติ ปุรโต คนฺตฺวา มคฺคโต อวิทูเร สาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ราชานํ อนฺโตสาณิยํ กตฺวา สยํ มคฺคปสฺเส โรทนฺโต นิสีทิ. อถ นํ โส กุฏุมฺพิโก ทิสฺวา ‘‘ตาต, กสฺมา โรทสี’’ติ ¶ ปุจฺฉิ. ‘‘ภริยา เม ครุภารา, ตํ กุลฆรํ เนตุํ มคฺคปฏิปนฺโนสฺมิ, ตสฺสา อนฺตรามคฺเคเยว คพฺโภ จลิ, เอสา อนฺโตสาณิยํ กิลมติ, กาจิสฺสา อิตฺถี สนฺติเก นตฺถิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตุํ น สกฺกา, น ชานามิ ‘กึ ภวิสฺสตี’ติ, เอกํ อิตฺถึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘มา โรทิ, พหู เม อิตฺถิโย, เอกา คมิสฺสตี’’ติ. ‘‘เตน หิ อยเมว กุมาริกา คจฺฉตุ, เอติสฺสาปิ มงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สจฺจํ วทติ, สุณิสายปิ เม มงฺคลเมว, อิมินา หิ นิมิตฺเตน สา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตเมว เปเสสิ. สา ตตฺถ ปวิสิตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปาปมกาสิ. ราชาปิสฺสา องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิ. อถ นํ กตกิจฺจํ นิกฺขมิตฺวา อาคตํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘กึ วิชาตา’’ติ? ‘‘สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺต’’นฺติ. กุฏุมฺพิโก ตํ อาทาย ปายาสิ ¶ . ปุโรหิโตปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทิฏฺา เต, เทว, กุมาริกาปิ เอวํ ปาปา, กิมงฺคํ ปน อฺา, อปิ ปน เต กิฺจิ ทินฺน’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, องฺคุลิมุทฺทิกา ทินฺนา’’ติ. ‘‘นาสฺสา ตํ ทสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา ยานกํ คณฺหิตฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อยํ เม พฺราหฺมณิยา อุสฺสีสเก ปิตํ มุทฺทิกํ คเหตฺวา อาคตา, เทหิ, อมฺม, มุทฺทิก’’นฺติ อาห. สา ตํ ททมานา ¶ พฺราหฺมณํ หตฺเถ นเขน วิชฺฌิตฺวา ‘‘คณฺห โจรา’’ติ อทาสิ.
เอวํ พฺราหฺมโณ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อฺาปิ พหู อติจารินิโย รฺโ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิธ ตาว เอตฺตกํ โหตุ, อฺตฺถ คมิสฺสาม, เทวา’’ติ อาห. ราชา ‘‘สกลชมฺพุทีเป จริเตปิ สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาว ภวิสฺสนฺติ, กึ โน เอตาหิ, นิวตฺตามา’’ติ พาราณสิเมว ปจฺจาคนฺตฺวา – ‘‘มหาราช, อิตฺถิโย นาม เอวํ ปาปธมฺมา, ปกติ เอสา เอตาสํ, ขมถ, เทว, กินฺนราเทวิยา’’ติ ปุโรหิเตน ยาจิโต ขมิตฺวา ราชนิเวสนโต นํ นิกฺกฑฺฒาเปสิ, านโต ปน ตํ อปเนตฺวา อฺํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตฺจ ปีสปฺปึ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ชมฺพุสาขํ เฉทาเปสิ. ตทา กุณาโล ปฺจาลจณฺโฑ อโหสิ. อิติ อตฺตนา ทิฏฺการณเมว อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยํ เว ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ, สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;
ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อฺํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีสปฺปิ’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ยํ เว กณฺฑริสฺส รฺโ กินฺนราย เทวิยา จาติ อิเมสํ กณฺฑริกินฺนรานํ วิราคการณํ อโหสิ, ตํ ทิสฺวา ชานิตพฺพํ – สพฺพิตฺถิโย อตฺตโน สามิกานํ น รมนฺติ อคาเร ¶ . ตถา หิ อฺํ ปีสปฺปึ ปุริสํ ทิสฺวา ตํ ราชานํ ตาทิสํ รติกุสลํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา เตน มนุสฺสเปเตน สทฺธึ ปาปมกาสีติ.
อปโรปิ อตีเต พาราณสิยํ พโก นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา พาราณสิยา ปาจีนทฺวารวาสิโน เอกสฺส ทลิทฺทสฺส ปฺจปาปี นาม ธีตา อโหสิ. สา กิร ปุพฺเพปิ เอกา ทลิทฺทธีตา มตฺติกํ มทฺทิตฺวา เคเห ภิตฺตึ วิลิมฺปติ. อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน ปพฺภารปริภณฺฑกรณตฺถํ ¶ ‘‘กหํ มตฺติกํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พาราณสิยํ ลทฺธุํ สกฺกา’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตหตฺโถ นครํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา อวิทูเร อฏฺาสิ. สา กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลเกนฺตี ปทุฏฺเน มนสา ‘‘มตฺติกมฺปิ ภิกฺขตี’’ติ อโวจ. ปจฺเจกพุทฺโธ นิจฺจโลว อโหสิ. อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ นิจฺจลิตํ ทิสฺวา ปุน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ‘‘สมณ, มตฺติกมฺปิ น ลภสี’’ติ วตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑํ อาหริตฺวา ปตฺเต เปสิ. โส ตาย มตฺติกาย ปพฺภาเร ปริภณฺฑมกาสิ. สา นจิรสฺเสว ตโต จวิตฺวา ตสฺมึเยว นคเร พหิทฺวารคาเม ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ทสมาสจฺจเยน มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺสา มตฺติกาปิณฺฑผเลน ¶ สรีรํ ผสฺสสมฺปนฺนํ อโหสิ, กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลกิตตฺตา ปน หตฺถปาทมุขอกฺขินาสานิ ปาปานิ วิรูปานิ อเหสุํ. เตน ตํ ‘‘ปฺจปาปี’’ตฺเวว สฺชานึสุ.
อเถกทิวสํ พาราณสิราชา รตฺตึ อฺาตกเวเสน นครํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปเทสํ คโต. สาปิ คามทาริกาหิ สทฺธึ กีฬนฺตี อชานิตฺวาว ราชานํ หตฺเถ คณฺหิ. โส ตสฺสา หตฺถสมฺผสฺเสน สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ, ทิพฺพสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ วิย อโหสิ. โส ผสฺสราครตฺโต ตถาวิรูปมฺปิ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘กสฺส ธีตาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทฺวารวาสิโน’’ติ วุตฺเต อสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, คจฺฉ มาตาปิตโร อนุชานาเปหี’’ติ อาห. สา มาตาปิตโร อุปคนฺตฺวา ‘‘เอโก, อมฺม, ปุริโส มํ อิจฺฉตี’’ติ วตฺวา ‘‘โสปิ ทุคฺคโต ภวิสฺสติ, สเจ ตาทิสมฺปิ อิจฺฉติ, สาธู’’ติ วุตฺเต คนฺตฺวา มาตาปิตูหิ อนฺุาตภาวํ อาโรเจสิ. โส ตสฺมึเยว เคเห ตาย สทฺธึ วสิตฺวา ปาโตว ราชนิเวสนํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาเยว อฺาตกเวเสน นิพทฺธํ ตตฺถ คจฺฉติ, อฺํ อิตฺถึ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉติ.
อเถกทิวสํ ตสฺสา ปิตุ โลหิตปกฺขนฺทิกา อุปฺปชฺชิ. อสมฺภินฺนขีรสปฺปิมธุสกฺขรยุตฺตปายาโสว เอตสฺส เภสชฺชํ, ตํ เต ทลิทฺทตาย อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกนฺติ ¶ . ตโต ปฺจปาปิมาตา ธีตรํ อาห – ‘‘กึ, อมฺม, ตว สามิโก ปายาสํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ‘‘อมฺม, มม สามิเกน อมฺเหหิปิ ทุคฺคตตเรน ภวิตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ปุจฺฉิสฺสามิ นํ, มา ¶ จินฺตยี’’ติ วตฺวา ตสฺสาคมนเวลายํ ทุมฺมนา หุตฺวา นิสีทิ. อถ นํ ราชา อาคนฺตฺวา ‘‘กึ ทุมฺมนาสี’’ติ ปุจฺฉิ. สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ภทฺเท อิทํ อติรสเภสชฺชํ, กุโต ลภิสฺสามี’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น สกฺกา มยา นิจฺจกาลํ เอวํ จริตุํ, อนฺตรามคฺเค ปริสฺสโยปิ ทฏฺพฺโพ, สเจ โข ปน เอตํ อนฺเตปุรํ เนสฺสามิ, เอติสฺสา ผสฺสสมฺปทํ อชานนฺตา ‘อมฺหากํ ราชา ยกฺขินึ คเหตฺวา อาคโต’ติ เกฬึ กริสฺสนฺติ, สกลนครวาสิโน เอติสฺสา สมฺผสฺสํ ชานาเปตฺวา ครหํ โมเจสฺสามี’’ติ. อถ นํ ราชา – ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ เต ปิตุ ปายาส’’นฺติ วตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส ตาทิสํ ปายาสํ ปจาเปตฺวา ปณฺณานิ อาหราเปตฺวา ทฺเว ปุเฏ กตฺวา เอกสฺมึ ปายาสํ ปกฺขิปิตฺวา เอกสฺมึ จูฬามณึ เปตฺวา พนฺธิตฺวา รตฺติภาเค คนฺตฺวา, ‘‘ภทฺเท, มยํ ทลิทฺทา, กิจฺเฉน สมฺปาทิตํ, ตว ปิตรํ ‘อชฺช อิมมฺหา ปุฏา ปายาสํ ภฺุช, สฺเว อิมมฺหา’ติ วเทยฺยาสี’’ติ อาห. สา ตถา อกาสิ. อถสฺสา ปิตา โอชสมฺปนฺนตฺตา ปายาสสฺส โถกเมว ภฺุชิตฺวา สุหิโต ชาโต. เสสํ มาตุ ทตฺวา สยมฺปิ ¶ ภฺุชิ. ตโยปิ สุหิตา อเหสุํ. จูฬามณิปุฏํ ปน ปุนทิวสตฺถาย เปสุํ.
ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มุขํ โธวิตฺวาว ‘‘จูฬามณึ เม อาหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘น ปสฺสาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สกลนครํ วิจินถา’’ติ อาห. เต วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสึสุ. เตน หิ พหินคเร ทลิทฺทเคเหสุ ภตฺตปณฺณปุเฏ อุปาทาย วิจินถาติ. วิจินนฺตา ตสฺมึ ฆเฏ จูฬามณึ ทิสฺวา ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘โจรา’’ติ พนฺธิตฺวา นยึสุ. อถสฺสา ปิตา, ‘‘สามิ, น มยํ โจรา, อฺเนายํ มณิ อาภโต’’ติ วตฺวา ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ชามาตรา เม’’ติ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘กหํ โส’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ธีตา เม ชานาตี’’ติ อาห. ตโต ธีตาย สทฺธึ กเถสิ – ‘‘อมฺม, สามิกํ เต ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติ. ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ. ‘‘ตาต, โส อนฺธกาเร อาคนฺตฺวา อนฺธกาเร เอว ยาติ, เตนสฺส รูปํ น ชานามิ, หตฺถสมฺผสฺเสน ปน นํ ชานิตุํ สกฺโกมี’’ติ. โส ราชปุริสานํ อาโรเจสิ. เตปิ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ¶ อชานนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘เตน หิ ตํ อิตฺถึ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ เปตฺวา สาณิยา หตฺถปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวา นครวาสิโน สนฺนิปาเตตฺวา หตฺถสมฺผสฺเสน โจรํ คณฺหถา’’ติ อาห. ราชปุริสา ตถา กาตุํ ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปํ ทิสฺวาว วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา – ‘‘ธี, ธี ปิสาจี’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ผุสิตุํ น อุสฺสหึสุ, อาเนตฺวา ปน ¶ นํ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ เปตฺวา สกลนครวาสิโน สนฺนิปาเตสุํ. สา อาคตาคตสฺส ฉิทฺเทน ปสาริตหตฺถํ คเหตฺวาว ‘‘โน เอโส’’ติ วทติ. ปุริสา ตสฺสา ทิพฺพผสฺสสทิเส ผสฺเส พชฺฌิตฺวา อปคนฺตุํ น สกฺขึสุ, ‘‘สจายํ ทณฺฑารหา, ทณฺฑํ ทตฺวาปิ ทาสกมฺมการภาวํ อุปคนฺตฺวาปิ เอตํ ฆเร กริสฺสามา’’ติ จินฺตยึสุ. อถ เน ราชปุริสา ทณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา ปลาเปสุํ. อุปราชานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ อุมฺมตฺตกา วิย อเหสุํ.
อถ ราชา – ‘‘กจฺจิ อหํ ภเวยฺย’’นฺติ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตํ หตฺเถ คเหตฺวาว ‘‘โจโร เม คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กริ. ราชา เตปิ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห เอตาย หตฺเถ คหิตา กึ จินฺตยิตฺถา’’ติ. เต ยถาภูตํ อาโรเจสุํ. อถ เน ราชา อาห – ‘‘อหํ เอตํ อตฺตโน เคหํ อาเนตุํ เอวํ กาเรสึ ‘เอติสฺสา ผสฺสํ อชานนฺตา มํ ปริภเวยฺยุ’นฺติ จินฺเตตฺวา, ตสฺมา มยา สพฺเพ ตุมฺเห ชานาปิตา, วทถ, โภ ทานิ, สา กสฺส เคเห ภวิตุํ ยุตฺตา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, เทวา’’ติ. อถ นํ อภิสิฺจิตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ. มาตาปิตูนมฺปิสฺสา ¶ อิสฺสริยํ ทาเปสิ. ตโต ปฏฺาย จ ปน ตาย สมฺมตฺโต เนว วินิจฺฉยํ ปฏฺเปสิ, น อฺํ อิตฺถึ โอโลเกสิ. ตา ตสฺสา อนฺตรํ ปริเยสึสุ. สา เอกทิวสํ ทฺวินฺนํ ราชูนํ อคฺคมเหสิภาวสฺส สุปิเน นิมิตฺตํ ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สุปินปาเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอวรูเป สุปิเน ทิฏฺเ กึ โหตี’’ติ ปุจฺฉิ. เต อิตราสํ อิตฺถีนํ สนฺติกา ลฺชํ คเหตฺวา – ‘‘มหาราช, เทวิยา สพฺพเสตสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺนภาโว ตุมฺหากํ มรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, หตฺถิขนฺธคตาย ปน จนฺทปรามสนํ ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตราชานยนสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เทว อิมํ มาเรตุํ น สกฺกา, นาวาย ปน นํ เปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. ราชา อาหารวตฺถาลงฺกาเรหิ สทฺธึ รตฺติภาเค นํ นาวาย เปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิ.
สา ¶ นทิยา วุยฺหมานา เหฏฺานทิยา นาวาย อุทกํ กีฬนฺตสฺส พาวริกรฺโ อภิมุขฏฺานํ ปตฺตา. ตสฺส เสนาปติ นาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ นาวา มยฺห’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘นาวาย ภณฺฑํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา อาคตาย นาวาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กา นาม ตฺวํ ปิสาจีสทิสา’’ติ ปุจฺฉิ. สา สิตํ กตฺวา พกสฺส รฺโ อคฺคมเหสิภาวํ กเถตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ ตสฺส กเถสิ. สา ปน ปฺจปาปีติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา. อถ นํ ราชา หตฺเถ คเหตฺวา อุกฺขิปิ, สห คหเณเนว ผสฺสราครตฺโต อฺาสุ อิตฺถีสุ อิตฺถิสฺํ อกตฺวา ตํ ¶ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. สา ตสฺส ปาณสมา อโหสิ. พโก ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘นาหํ ตสฺส อคฺคมเหสึ กาตุํ ทสฺสามี’’ติ เสนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตสฺส ปฏิติตฺเถ นิเวสนํ กตฺวา ปณฺณํ เปเสสิ – ‘‘ภริยํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. โส ‘‘ยุทฺธํ ทสฺสามิ, น ภริย’’นฺติ วตฺวา ยุทฺธสชฺโช อโหสิ. อุภินฺนํ อมจฺจา ‘‘มาตุคามํ นิสฺสาย มรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปุริมสามิกตฺตา เอสา พกสฺส ปาปุณาติ, นาวาย ลทฺธตฺตา พาวริกสฺส, ตสฺมา เอเกกสฺส เคเห สตฺต สตฺต ทิวสานิ โหตู’’ติ มนฺเตตฺวา ทฺเวปิ ราชาโน สฺาเปสุํ. เต อุโภปิ อตฺตมนา หุตฺวา ติตฺถปฏิติตฺเถ นครานิ มาเปตฺวา วสึสุ. สา ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อคฺคมเหสิตฺตํ กาเรสิ. ทฺเวปิ ตสฺสา สมฺมตฺตา อเหสุํ. สา ปน เอกสฺส ฆเร สตฺตาหํ วสิตฺวา นาวาย อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตี นาวํ ปาเชตฺวา เนนฺเตน เอเกน มหลฺลกขุชฺชเกวฏฺเฏน สทฺธึ นทีมชฺเฌ ปาปํ กโรติ. ตทา กุณาโล สกุณราชา ¶ พโก อโหสิ, ตสฺมา อิทํ อตฺตนา ทิฏฺการณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘พกสฺส จ พาวริกสฺส จ รฺโ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทฺ’’นฺติ.
ตตฺถ อจฺจนฺตกามานุคตสฺสาติ อจฺจนฺตํ กามํ อนุคตสฺส. อวาจรีติ อนาจารํ จริ. ปฏฺวสานุคสฺสาติ ปฏฺสฺส อตฺตโน วสานุคตสฺส, อตฺตโน เปสนการสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ. กรณตฺเถ วา สามิวจนํ ¶ , เตน สทฺธึ ปาปมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. ตทฺนฺติ กตรํ ตํ อฺํ ปุริสํ นาติจเรยฺยาติ อตฺโถ.
อปราปิ อตีเต พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา ปิงฺคิยานี นาม อคฺคมเหสี สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตี มงฺคลอสฺสโคปกํ ทิสฺวา รฺโ นิทฺทุปคมนกาเล วาตปาเนน โอรุยฺห เตน สทฺธึ อติจริตฺวา ปุน ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิ. อเถกทิวสํ ราชา ‘‘กึ นุ โข เทวิยา อฑฺฒรตฺตสมเย นิจฺจํ สรีรํ สีตํ โหติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ นิทฺทุปคโต วิย หุตฺวา ตํ อุฏฺาย คจฺฉนฺตึ อนุคนฺตฺวา อสฺสพนฺเธน สทฺธึ อติจรนฺตึ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา สยนํ อภิรุหิ. สาปิ อติจริตฺวา อาคนฺตฺวา จูฬสยนเก นิปชฺชิ. ปุนทิวเส ราชา อมจฺจคณมชฺเฌเยว ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ กิจฺจํ อาวิกตฺวา ‘‘สพฺพาว อิตฺถิโย ปาปธมฺมา’’ติ ตสฺสา วธพนฺธเฉชฺชเภชฺชารหํ โทสํ ขมิตฺวา านา จาเวตฺวา อฺํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตทา กุณาโล ราชา พฺรหฺมทตฺโต อโหสิ, เตน ตํ อตฺตนา ทิฏฺํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ปิงฺคิยานี ¶ สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รฺโ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี’’ติ.
ตตฺถ ตํ วาติ สา เอวํ อติจรนฺตี ตํ วา อสฺสพนฺธํ ตํ วา อคฺคมเหสิฏฺานนฺติ อุภยมฺปิ นาชฺฌคา, อุภโต ภฏฺา อโหสิ. กามกามินีติ กาเม ปตฺถยมานา.
เอวํ ปาปธมฺมา อิตฺถิโยติ อตีตวตฺถูหิ ¶ อิตฺถีนํ โทสํ กเถตฺวา อปเรนปิ ปริยาเยน ตาสํ โทสเมว กเถนฺโต อาห –
‘‘ลุทฺธานํ ลหุจิตฺตานํ, อกตฺูน ทุพฺภินํ;
นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติ.
‘‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;
อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติ.
‘‘จิรานุวุฏฺมฺปิ ¶ ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘‘ถีนฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;
จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติ.
‘‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สณฺหาหิ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํ.
‘‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํ.
‘‘สิเลสูปมา สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกุลํ ปรฺจ.
‘‘น ¶ ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;
โย ตา มยฺหนฺติ มฺเยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย.
‘‘ยถา ¶ นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ.
‘‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘ฆตาสนํ ¶ กฺุชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;
เอเต นโร นิจฺจยโต ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว.
‘‘นจฺจนฺตวณฺณา น พหูน กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;
น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปฺจ น เสวิตพฺพา’’ติ.
ตตฺถ ลุทฺธานนฺติ ลุพฺภานํ. กณเวรชาตเก (ชา. ๑.๔.๖๙-๗๒) วิย พทฺธโจเรปิ สารชฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ลหุจิตฺตานนฺติ มุหุตฺตเมว ปริวตฺตนจิตฺตานํ. จูฬธนุคฺคหชาตเกน (ชา. ๑.๕.๑๒๘ อาทโย) เอตํ ทีเปตพฺพํ. อกตฺุตา ปน เอตาสํ เอกกนิปาเต ตกฺการิยชาตเกน (ชา. ๑.๑๓.๑๐๔ อาทโย) ทีเปตพฺพา. นาเทวสตฺโตติ น อเทวสตฺโต เทเวน อนาสตฺโต อยกฺขคหิตโก อภูตวิฏฺโ ปุริโส ถีนํ สีลวนฺตตํ สทฺธาตุํ นารหติ, ภูตวิฏฺโ ปน สทฺทเหยฺย. กตนฺติ อตฺตโน กตํ อุปการํ. กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ. น มาตรนฺติ สพฺเพปิ าตเก ฉฑฺเฑตฺวา ยสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, ตฺเว อนุพนฺธนโต เอเต มาตาทโย น ชานนฺติ นาม มหาปนฺถกมาตา วิย. อนริยาติ นิลฺลชฺชา. สสฺเสวาติ สกสฺส. อาวาสูติ อาปทาสุ. กิจฺเจสูติ เตสุ เตสุ กรณีเยสุ.
กนฺนปฺปกนฺนนฺติ โอติณฺโณติณฺณํ. ยถา หิ วิสเม ปเทเส รุกฺขฉายา นินฺนมฺปิโอโรหติ, ถลมฺปิ อภิรุหติ, ตถา เอตาสมฺปิ จิตฺตํ น กฺจิ อุตฺตมาธมํ วชฺเชติ. จลาจลนฺติ เอกสฺมึเยว อปติฏฺิตํ. เนมิ วิยาติ สกฏสฺส คจฺฉโต จกฺกเนมิ วิย. อาเทยฺยรูปนฺติ คเหตพฺพชาติกํ. วิตฺตนฺติ ธนํ. นยนฺตีติ อตฺตโน วสํ เนนฺติ. ชลเชนาติ ชลชาตเสวาเลน. กมฺโพชรฏฺวาสิโน กิร ยทา อฏวิโต อสฺเส คณฺหิตุกามา โหนฺติ, ตทา เอกสฺมึ ¶ าเน วตึ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อสฺสานํ อุทกปานติตฺเถ เสวาลํ มธุนา มกฺเขตฺวา เสวาลสมฺพนฺธานิ ตีเร ติณานิ อาทึ กตฺวา ยาว ปริกฺเขปทฺวารา มกฺเขนฺติ, อสฺสา ปานียํ ปิวิตฺวา ¶ รสคิทฺเธน มธุนา มกฺขิตานิ ตานิ ติณานิ ขาทนฺตา อนุกฺกเมน ตํ านํ ปวิสนฺติ. อิติ ยถา เต ชลเชน ปโลเภตฺวา ¶ อสฺเส วสํ เนนฺติ, ตถา เอตาปิ ธนํ ทิสฺวา ตสฺส คหณตฺถาย สณฺหาหิ วาจาหิปิ ปุริสํ วสํ เนนฺตีติ อตฺโถ. กุลฺลนฺติ ตรณตฺถาย คหิตํ ยํ กิฺจิ.
สิเลสูปมาติ ปุริสานํ จิตฺตพนฺธเนน สิเลสสทิสา. ติกฺขมายาติ ติขิณมายา สีฆมายา. นทีริวาติ ยถา ปพฺพเตยฺยา นที สีฆโสตา, เอวํ สีฆมายาติ อตฺโถ. อาปโณวาติ ยถา จ ปสาริตาปโณ เยสํ มูลํ อตฺถิ, เตสฺเว อุปกาโร, ตเถว ตาปิ. โย ตาติ โย ปุริโส ตา อิตฺถิโย. พาธเยติ โส วาตํ ชาเลน พาเธยฺย. เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ ยถา เอเตสํ นทีอาทีนํ ‘‘อสุกเวลายเมว เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ เวลา นตฺถิ, รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปคนฺตพฺพาเนว, อสุเกเนวาติปิ มริยาทา นตฺถิ, อตฺถิเกน อุปคนฺตพฺพาเนว, ตถา ตาสมฺปีติ อตฺโถ.
ฆตาสนสมา เอตาติ ยถา อคฺคิ อินฺธเนน น ตปฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสรติยา. กณฺหสปฺปสิรูปมาติ โกธนตาย อุปนาหิตาย โฆรวิสตาย ทุชิวฺหตาย มิตฺตทุพฺภิตายาติ ปฺจหิ การเณหิ กณฺหสปฺปสิรสทิสา. ตตฺถ พหุลราคตาย โฆรวิสตา, ปิสุณตาย ทุชิวฺหตา, อติจาริตาย มิตฺตทุพฺภิตา เวทิตพฺพา. คาโว พหิ ติณสฺเสวาติ ยถา คาโว ขาทิตฏฺานํ ฉฑฺเฑตฺวา พหิ มนาปมนาปสฺส ติณสฺส วรํ วรํ โอมสนฺติ ขาทนฺติ, เอวเมตาปิ นิทฺธนํ ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ สธนเมว ภชนฺตีติ อตฺโถ. มุทฺธาภิสิตฺตนฺติ ราชานํ. ปมทา จ สพฺพาติ สพฺพา จ อิตฺถิโย. เอเตติ เอเต ปฺจ ชเน. นิจฺจยโตติ นิจฺจสฺโต, อุปฏฺิตสฺสติ อปฺปมตฺโตว หุตฺวาติ อตฺโถ. ทุพฺพิทูติ ทุชฺชาโน. สพฺพภาโวติ อชฺฌาสโย. จิรปริจิณฺโณปิ หิ อคฺคิ ทหติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ กฺุชโร ฆาเตติ, จิรปริจิโตปิ สปฺโป ฑํสติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ ราชา อนตฺถกโร โหติ, เอวํ จิราจิณฺณาปิ อิตฺถิโย วิการํ ทสฺเสนฺตีติ.
นจฺจนฺตวณฺณาติ อภิรูปวตี. น พหูน กนฺตาติ อฑฺฒกาสิคณิกา วิย พหูนํ ปิยา มนาปา. น ทกฺขิณาติ นจฺจคีตกุสลา. ตถารูปา หิ ¶ พหุปตฺถิตา พหุมิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา น ¶ เสวิตพฺพา. น ธนสฺส เหตูติ ยา ธนเหตุเยว ภชติ, สา อปริคฺคหาปิ น เสวิตพฺพา. สา หิ ธนํ อลภมานา กุชฺฌตีติ.
เอวํ วุตฺเต มหาชโน มหาสตฺตสฺส ‘‘อโห สุกถิต’’นฺติ สาธุการมทาสิ. โสปิ เอตฺตเกหิ การเณหิ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ตํ สุตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา, ‘‘สมฺม กุณาล, อหมฺปิ อตฺตโน าณพเลน อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา อคุณกถํ อารภิ. ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ปุณฺณมฺปิ ¶ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘อุฏฺาหกํ เจปิ อลีนวุตฺตึ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘‘น วิสฺสเส ‘อิจฺฉติ ม’นฺติ โปโส, น วิสฺสเส ‘โรทติ เม สกาเส’;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;
น วิสฺสเส ราชานํ ‘สขา มม’นฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํ.
‘‘น ¶ วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสฺตาสุ;
อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย.
‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ, กณฺเปิ เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;
มา ทีนกามาสุ อสฺตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุ.
‘‘มุสา ¶ ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;
อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มฺชุนา ภณิเตน จ.
‘‘โจริโย กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจนํ.
‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ¶ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
ธนตฺตา ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตา.
‘‘หตฺถิพนฺธํ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสฺจ มณฺฑลํ;
ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโย.
‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ;
อนุคจฺฉนฺติ อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาทิมชฺฌกถาปริโยสานนฺติ กถาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ. ลทฺธา ขณนฺติ โอกาสํ ลภิตฺวา. อิจฺฉติ มนฺติ มํ เอสา อิจฺฉตีติ ปุริโส อิตฺถึ น วิสฺสเสยฺย. สาขปุราณสนฺถตนฺติ หิยฺโย วา ปเร วา สนฺถตํ ปุราณสาขาสนฺถตํ น วิสฺสเส, อปปฺโผเฏตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา น ปริภฺุเชยฺย. ตตฺร หิ ทีฆชาติโก วา ปวิสิตฺวา ติฏฺเยฺเย, ปจฺจามิตฺโต วา สตฺถํ นิกฺขิเปยฺย. มิตฺตปุราณโจรนฺติ ปนฺถทูหนฏฺาเน ิตํ โจรํ ‘‘ปุราณมิตฺโต เม’’ติ น วิสฺสเสยฺย. โจรา หิ เย สฺชานนฺติ เตเยว มาเรนฺติ. สขา มมนฺติ โส หิ ขิปฺปเมว ¶ กุชฺฌติ, ตสฺมา ราชานํ ‘‘สขา เม’’ติ น วิสฺสเส. ทสนฺนมาตรนฺติ ‘‘อยํ มหลฺลิกา อิทานิ มํ น อติจริสฺสติ, อตฺตานํ รกฺขิสฺสตี’’ติ น วิสฺสเสตพฺพา. รามกราสูติ พาลานํ รติกราสุ. อจฺจนฺตสีลาสูติ อติกฺกนฺตสีลาสุ. อจฺจนฺตเปมานุคตสฺสาติ สเจปิ อจฺจนฺตํ อนุคตเปมา อสฺส, ตถาปิ ตํ น วิสฺสเส. กึการณา? ติตฺถสมา หิ นาริโยติ สมฺพนฺโธ, ติตฺถํ วิย สพฺพสาธารณาติ อตฺโถ.
หเนยฺยุนฺติ กุทฺธา วา อฺปุริสสารตฺตา วา หุตฺวา สพฺพเมตํ หนนาทึ กเรยฺยุํ. มา ทีนกามาสูติ หีนชฺฌาสยาสุ สํกิลิฏฺอาสยาสุ. ภาวนฺติ เอวรูปาสุ สิเนหํ มา กเร. คงฺคติตฺถูปมาสูติ สพฺพสาธารณฏฺเน คงฺคาติตฺถสทิสาสุ. มุสาติ มุสาวาโท ตาสํ สจฺจสทิโสว. คเตนาติอาทีสุ เปกฺขิเตน ปโลภเน อุมฺมาทนฺตีชาตกํ, (ชา. ๒.๑๘.๕๗ อาทโย) ทุนฺนิวตฺเถน นิฬินิกาชาตกํ, (ชา. ๒.๑๘.๑ อาทโย) มฺชุนา ภณิเตน ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ นนฺทตฺเถรสฺส วตฺถุ (อุทา. ๒๒) กเถตพฺพํ. โจริโยติ สมฺภตสฺส ธนสฺส วินาสเนน โจริโย. กถินาติ ถทฺธหทยา. วาฬาติ ทุฏฺา อปฺปเกเนว กุชฺฌนสีลา. ลปสกฺขราติ นิรตฺถกลปเนน สกฺขรา วิย มธุรา. อสาติ อสติโย ลามกา. สารตฺตาติ สพฺพทา สารตฺตา. ปคพฺภาติ กายปาคพฺภิยาทีหิ ปคพฺภา. ยถาติ ยถา สิขี สพฺพฆโส, เอวเมตาปิ สพฺพฆสา. ปฏิวลฺลนฺตีติ ปริสฺสชนฺติ อุปคูหนฺติ เวเนฺติ. ลตาวาติ ยถา ลตา รุกฺขนิสฺสิตา รุกฺขํ เวเนฺติ, เอวเมตา ปุริสํ ปริสฺสชนฺติ นาม.
หตฺถิพนฺธนฺติอาทีสุ ¶ โคปุริโส วุจฺจติ โคปาลโก. ฉวฑาหกนฺติ ฉวานํ ฑาหกํ, สุสานปาลนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปุปฺผฉฑฺฑกนฺติ วจฺจฏฺานโสธกํ. สธนนฺติ เอเตสุปิ สธนํ อนุคจฺฉนฺติเยว ¶ . อกิฺจนนฺติ อธนํ. ฉวกสมสทิสนฺติ สุนขมํสขาทจณฺฑาเลน สมํ สทิสํ, เตน นิพฺพิเสสมฺปิ ปุริสํ คจฺฉนฺติ ภชนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา อนุปตนฺติ ธนเหตุ นาริโยติ.
เอวํ อตฺตโน าเณ ตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ตสฺส วจนํ สุตฺวา นารโทปิ อตฺตโน าเณ ตฺวา ตาสํ อคุณํ กเถสิ. ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘‘จตฺตาโรเม ¶ น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;
สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติ.
‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;
ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปฺจมํ;
ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘ราชา จ ปถวึ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;
อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;
ปารํ สมุทฺทํ ปตฺเถติ อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยา;
สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;
กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘สพฺพิตฺถิโย สิขีริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;
สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติ.
‘‘วาตฺจ ¶ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิฺจเย สาครเมกปาณินา;
สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ, โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสฺสเช.
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ.
‘‘อนลา ¶ มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘อาวฏฺฏนี ¶ มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;
ชาตเวโทว สํานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’’นฺติ.
ตตฺถ ทิชมฺปตีติ ทิชเชฏฺกํ กุณาลํ อาลปติ. ‘‘สริตา’’ติอาทิ ปิตมาติกาย ภาชนตฺถํ วุตฺตํ. อูนตฺตาติ อุทกปติฏฺานสฺส มหนฺตตาย อูนา เอว. อธียานาติ สชฺฌายิตฺวา. เวทมกฺขานปฺจมนฺติ อิติหาสปฺจมํ เวทจตุกฺกํ. อูนตฺตาติ โส หิ อชฺฌาสยมหนฺตตาย สิกฺขิตพฺพสฺส น ปูรติ. อนนฺตรตโนจิตนฺติ นานารตเนหิ โอจิตํ ปริปุณฺณํ. อูนตฺตาติ โส หิ ตณฺหามหนฺตตาย น ปูรติ. สิยาติ สิยุํ, อยเมว วา ปาโ. สพฺพกามรสาหราติ สพฺเพสํ กามรสานํ อาหรกา. ‘‘นวเม’’ติ อฏฺหิ อติตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สา ปน ทสเมปิ วีสติเมปิ ตโต อุตฺตริตเรปิ ฉนฺทํ กโรเตว. อูนตฺตาติ สา หิ กามตณฺหาย มหนฺตตาย น ปูรติ. กณฺฑกานํว สาขาติ สมฺพาธมคฺเค กณฺฏกสาขสทิสา. ยถา หิ สาขา ลคฺคิตฺวา อากฑฺฒติ, เอวํ เอตาปิ รูปาทีหิ กฑฺฒนฺติ. ยถา สาขา หตฺถาทีสุ วิชฺฌิตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, เอวํ เอตาปิ ผุฏฺมตฺตา สรีรสมฺผสฺเสน วิชฺฌิตฺวา มหาวินาสํ ปาเปนฺติ. วชนฺตีติ ปรปุริสํ วชนฺติ.
ปรามเสติ คณฺเหยฺย. โอสิฺจเยติ นฺหายิตุํ โอติณฺโณ เอเกน ปาณินา สกลสมุทฺทอุทกํ โอสิฺเจยฺย คเหตฺวา ฉฑฺเฑยฺย. สเกนาติ เอเกน ¶ อตฺตโน หตฺเถน ตเมว หตฺถํ หริตฺวา โฆสํ อุปฺปาเทยฺย. สพฺพภาวนฺติ ‘‘ตฺวเมว อิฏฺโ กนฺโต ปิโย มนาโป’’ติ วุจฺจมาโน โย ปุริโส ‘‘เอวเมต’’นฺติ สทฺทหนฺโต สพฺพํ อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปมทาสุ โอสฺสเชยฺย, โส ชาลาทีหิ วาตคฺคหณาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถ. คตนฺติ คมนํ. อนลาติ ตีหิ ธมฺเมหิ อลนฺติ วจนวิรหิตา. ทุปฺปุรา ตาติ ยถา มหานที อุทเกน, เอวํ กิเลสรติยา ตา ทุปฺปูรา. สีทนฺติ นํ วิทิตฺวานาติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิตฺถิโย อลฺลีนา จตูสุ อปาเยสุ สีทนฺตีติ วิทิตฺวา. อาวฏฺฏนีติ ยถา อาวฏฺฏนี มหาชนสฺส หทยํ โมเหตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวเมตาปีติ อตฺโถ. วิโกปนาติ นาสนตฺเถน จ ครหตฺเถน จ พฺรหฺมจริยสฺส โกปิกา. ฉนฺทสา วาติ ปิยสํวาเสน วา. ธเนน วาติ ธนเหตุ วา. สํานนฺติ ยถา ชาตเวโท อตฺตโน านํ ยํ ยํ ปเทสํ อลฺลียติ, ตํ ตํ ทหติ, ตถา เอตาปิ ยํ ยํ ปุริสํ กิเลสวเสน อลฺลียนฺติ, ตํ ตํ อนุทหนฺติ มหาวินาสํ ปาเปนฺติ.
เอวํ ¶ นารเทน อิตฺถีนํ อคุเณ ปกาสิเต ปุน มหาสตฺโต วิเสเสตฺวา ตาสํ อคุณํ ปกาเสติ. ตํ ¶ ทสฺเสตุํ สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อชฺฌภาสิ –
‘‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;
อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป.
‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;
พาธยนฺติ อนุปฏฺิตสฺสตึ, ทีเป รกฺขสิคโณว วาณิเช.
‘‘นตฺถิ ¶ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา อสฺตา;
ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล.
‘‘ปฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสฺตา;
โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกา.
‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ นาริโย, ฉนฺทสา วา รติยา ธเนน วา;
ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย ทหนฺติ นํ.
‘‘อฑฺฒํ ตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนํ สหตฺตนา;
รตฺตจิตฺตมติเวยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเน.
‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;
อุหสนฺติ ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว สตมายโกวิทา.
‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;
รกฺขิตา ¶ อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา.
‘‘เตชวาปิ ¶ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;
นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมา.
‘‘ยํ ¶ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺจิตฺโต วสมาคตํ อรึ;
เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวา.
‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;
หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกา.
‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน;
โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ, จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโก.
‘‘โอสฺสชิตฺว กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;
เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโช.
‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต สกมฺมุนา;
คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถ.
‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนฺจ อายสํ;
อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มฺุจติ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย ¶ ¶ น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
โสณฺณพฺยมฺหนิลยา จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว น ทุลฺลโภ;
วีตราควิสยูปปตฺติ ยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘สพฺพทุกฺขสมตฺติกฺกมํ ¶ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;
นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’’ติ.
ตตฺถ สลฺลเปติ ‘‘สเจ มยา สทฺธึ สลฺลเปสฺสสิ, สีสํ เต ปาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ขคฺคํ อาทาย ิเตนาปิ, ‘‘สลฺลปิตมตฺเตเยว ตํ ขาทิตฺวา ชีวิตวินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ โทสินา หุตฺวา ิเตนาปิ ปิสาเจน สทฺธึ สลฺลเป. ‘‘อุปคตํ ฑํสิตฺวา นาเสสฺสามี’’ติ ิตํ อุคฺคเตชํ อุรคมฺปิ อาสิเท. เอโก ปน หุตฺวา รโห เอกาย ปมทาย น หิ อาลเป. โลกจิตฺตมถนาติ โลกสฺส จิตฺตฆาติกา. ทีเป รกฺขสิคโณติ ยถา ทีเป รกฺขสิคโณ มนุสฺสเวเสน วาณิเช อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วเส คเต กตฺวา ขาทติ, เอวํ อิมาปิ ปฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน วเส กตฺวา สตฺเต มหาวินาสํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถ. วินโยติ อาจาโร. สํวโรติ มริยาโท. ปุริสสฺส ปาภตนฺติ ทุกฺขสมฺภตํ ธนํ คิลนฺติ นาเสนฺติ.
อนิยตาติ อนิยตจิตฺตา. โลณโตยวติยนฺติ โลณโตยวนฺตํ สมุทฺทนฺติ อตฺโถ. อาปกาติ อาปคา, อยเมว วา ปาโ. ยถา สมุทฺทํ นทิโย โอสรนฺติ, เอวํ ปมาทินํ ปมทาติ อตฺโถ. ฉนฺทสาติ เปเมน. รติยาติ ปฺจกามคุณรติยา. ธเนน วาติ ธนเหตุ วา. ชาตเวทสทิสนฺติ คุณสมฺปตฺติยา อคฺคิมิว ชลิตมฺปิ. ราคโทสวธิโยติ ¶ กามราคโทเสหิ วธิกา. ราคโทสคติโยติปิ ปาโ. โอสรนฺตีติ ธนคหณตฺถาย มธุรวจเนน ตํ พนฺธนฺติโย อุปคจฺฉนฺติ. สธนนฺติ สธนา. อยเมว วา ปาโ, วตฺถาลงฺการตฺถาย กิฺจิ อตฺตโน ธนํ ทตฺวาปิ โอสรนฺตีติ อตฺโถ. สหตฺตนาติ อตฺตภาเวน สทฺธึ อตฺตภาวมฺปิ ตสฺเสว ปริจฺจชนฺติโย วิย โหนฺติ. อติเวยนฺตีติ ธนคหณตฺถาย อติวิย เวเนฺติ ปีเฬนฺติ.
วิวิเธน ฉนฺทสาติ นานาวิเธน อากาเรน. จิตฺรพิมฺพมุขิโยติ อลงฺการวเสน จิตฺรสรีรา จิตฺรมุขิโย หุตฺวา. อุหสนฺตีติ มหาหสิตํ หสนฺติ. ปหสนฺตีติ มนฺทหสิตํ หสนฺติ. สมฺพโรวาติ มายาการปุริโส วิย อสุรินฺโท วิย จ ¶ . ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตาติ ยถา ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ, โภ, ตโย ชนา’’ติ กรณฺฑกชาตเก (ชา. ๑.๙.๘๗ อาทโย) หทยนฺตรนิสฺสิตา อนฺโตอุทรคตาปิ ทานวํ อติจริ, เอวํ อติจรนฺติ. อรกฺขิตา เหตาติ ทีเปติ. น ภาสตีติ น วิโรจติ หริตจโลมสกสฺสปกุสราชาโน วิย. เตนาติ ตมฺหา อมิตฺเตน กตา พฺยสนา อติเรกตรํ พฺยสนนฺติ อตฺโถ. อเปกฺขวาติ สตณฺโห.
เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตาติ อากฑฺฒิตฺวา ลูนเกสา นเขหิ ฉินฺนคตฺตา ตชฺชิตา ปาทาทีหิ จ ¶ ตาฬิตาว หุตฺวา. โย กิเลสวเสน เอเตปิ วิปฺปกาเร กโรติ, ตาทิสํ หีนเมว อุปคตา นาริโย รมนฺติ, น เอเต วิปฺปกาเร ปริหรนฺติ, มธุรสมาจาเร กึการณา ตา น รมนฺติ. กุณเปว มกฺขิกาติ ยสฺมา เชคุจฺฉหตฺถิกุณปาทิมฺหิ มกฺขิกา วิย ตา หีเนเยว รมนฺตีติ อตฺโถ. โอฑฺฑิตนฺติ น เอตา อิตฺถิโย นาม, อถ โข อิเมสุ าเนสุ นมุจิโน กิเลสมารสฺส มิคปกฺขิคหณตฺถํ ลุทฺทเกหิ โอฑฺฑิตํ ปาสฺจ วากรฺจาติ มฺมาโน ปฺาจกฺขุมา ปุริโส ทิพฺพมานุสิเกน สุเขน อตฺถิโก ปริวชฺเชยฺย.
โอสฺสชิตฺวาติ เทวมนุสฺเสสุ มหาสมฺปตฺติทายกํ ตโปคุณํ ฉฑฺเฑตฺวา. โยติ โย ปุริโส อนริเยสุ อปริสุทฺเธสุ กามคุเณสุ กามรติจริตานิ อาจรติ. เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสตีติ โส เทวโลเกน ปริวตฺติตฺวา นิรยํ คณฺหิสฺสติ. เฉทคามิมณิยํว วาณิโชติ ¶ ยถา พาลวาณิโช สตสหสฺสคฺฆภณฺฑํ ทตฺวา เฉทคามิมณิกํ คณฺหาติ, ตถารูโป อยํ โหตีติ อตฺโถ. โสติ โส อิตฺถีนํ วสํ คโต. อนิยโตติ เอตฺตกํ นาม กาลํ อปาเยสุ ปจฺจิสฺสตีติ อนิยโต. คฬาคฬนฺติ เทวโลกา วา มนุสฺสโลกา วา คฬิตฺวา อปายเมว คจฺฉตีติ อตฺโถ. ยถา กึ? ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถติ, ยถา กูฏคทฺรภยุตฺตรโถ มคฺคา โอกฺกมิตฺวา อุปฺปเถเยว คจฺฉติ, ตถา. สตฺติสิมฺพลิวนนฺติ สตฺติสทิเสหิ กณฺฏเกหิ ยุตฺตํ อายสํ สิมฺพลิวนํ. เปตราชวิสยนฺติ เปตวิสยฺจ กาลกฺจิกอสุรวิสยฺจ.
ปมาทินนฺติ ปมตฺตานํ. เต หิ ปมทาสุ ปมตฺตา ตาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลภูตํ กุสลํ น กโรนฺติ, อิติ เตสํ ปมทา สพฺพา ตา นาเสนฺติ นาม. ปฏิปาทยนฺตีติ ตถาวิธํ ปุริสํ ตา ปมาทวเสเนว อกุสลํ กาเรตฺวา ทุคฺคตึ ปฏิปาเทนฺติ นาม. โสณฺณพฺยมฺหนิลยาติ สุวณฺณมยวิมานวาสินิโย. ปมทาหนตฺถิกาติ เย ปุริสา ปมทาหิ อนตฺถิกา หุตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ. กามธาตุสมติกฺกมาติ กามธาตุสมติกฺกมา ยา คติ. รูปธาตุยา ภาโวติ โย กามธาตุสมติกฺกมคติสงฺขาโต รูปธาตุยา ภาโว, โส เตสํ น ทุลฺลโภ. วีตราควิสยูปปตฺติ ยาติ ยา วีตราควิสเย สุทฺธาวาสโลเก อุปปตฺติ, สาปิ เตสํ น ทุลฺลภาติ อตฺโถ. อจฺจนฺตนฺติ อนฺตาตีตํ อวินาสธมฺมํ. อจลิตนฺติ กิเลเสหิ อกมฺปิตํ. นิพฺพุเตหีติ นิพฺพุตกิเลเสหิ. สุจิหีติ สุจีหิ ปริสุทฺเธหิ เอวรูปํ นิพฺพานํ น ทุลฺลภนฺติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต อมตมหานิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนํ นิฏฺาเปสิ. หิมวนฺเต กินฺนรมโหรคาทโย อากาเส ิตา เทวตา จ ‘‘อโห พุทฺธลีลาย กถิตา’’ติ สาธุการํ อทํสุ ¶ . อานนฺโท คิชฺฌราชา นารโท เทวพฺราหฺมโณ ปุณฺณมุโข จ ผุสฺสโกกิโล อตฺตโน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ยถาานเมว คมึสุ. มหาสตฺโตปิ สกฏฺานเมว คโต. อิตเร ปน อนฺตรนฺตรา คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก โอวาทํ คเหตฺวา ตสฺมึ โอวาเท ตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถา อภาสิ –
‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสึ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;
อานนฺโท คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;
ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
เต ปน ภิกฺขู คมนกาเล สตฺถานุภาเวน คนฺตฺวา อาคมนกาเล อตฺตโน อตฺตโนว อานุภาเวน อาคตา. เตสํ สตฺถา มหาวเนเยว กมฺมฏฺานํ กเถสิ. สพฺเพปิ เต ตํ ทิวสเมว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. มหาเทวตาสมาคโม อโหสิ. อถสฺส ภควา มหาสมยสุตฺตํ (ที. นิ. ๒.๓๓๑ อาทโย) กเถสิ.
กุณาลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๕๓๗] ๕. มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา
กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต องฺคุลิมาลตฺเถรทมนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส อุปฺปตฺติ จ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔ อาทโย) วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. โส ปน สจฺจกิริยาย มูฬฺหคพฺภาย อิตฺถิยา โสตฺถิภาวํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย สุลภปิณฺโฑ หุตฺวา วิเวกมนุพฺรูหนฺโต อปรภาเค อรหตฺตํ ปตฺวา อภิฺาโตว อสีติยา มหาเถรานํ อพฺภนฺตโร อโหสิ. ตสฺมึ กาเล ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อโห วต ภควตา ตถารูปํ ลุทฺทํ โลหิตปาณึ มหาโจรํ องฺคุลิมาลํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, อโห พุทฺธา นาม ทุกฺกรการิโน’’ติ. สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ิโตว ทิพฺพโสเตน ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘อชฺช มม คมนํ พหุปการํ ภวิสฺสติ, มหาธมฺมเทสนา ปวตฺติสฺสตี’’ติ ตฺวา อโนปมาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา วรปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย ¶ นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปรมาภิสมฺโพธึ ¶ ปตฺเตน มยา เอตสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺพจริยํ ¶ จรนฺโต ปเทสาเณ ิโตปิ เอตํ ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺโย นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ทสมาเส อติกฺกนฺเต สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิ, สุตวิตฺตตาย ปน นํ ‘‘สุตโสโม’’ติ สฺชานึสุ. ตเมนํ ราชา วยปฺปตฺตํ นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย ตกฺกสิลํ เปเสสิ. โส อาจริยภาคํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตทา พาราณสิยํ กาสิรฺโ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ ตเถว วตฺวา ปิตรา เปสิโต นครา นิกฺขมิตฺวา ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อถ สุตโสโม มคฺคํ คนฺตฺวา นครทฺวาเร สาลาย ผลเก วิสฺสมตฺถาย นิสีทิ. พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ เอกผลเก นิสีทิ. อถ นํ สุตโสโม ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘สมฺม, มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พาราณสิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘กาสิรฺโ ปุตฺโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นาโมสี’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน อิธาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘สิปฺปุคฺคหณตฺถายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ เตเนว นเยน อิตรํ ปุจฺฉิ. โสปิ ตสฺส สพฺพํ อาจิกฺขิ. เต อุโภปิ ‘‘มยํ ขตฺติยา, เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย คจฺฉามา’’ติ อฺมฺํ มิตฺตภาวํ กตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อาจริยกุลํ คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชาติอาทึ กเถตฺวา สิปฺปุคฺคหณตฺถาย อาคตภาวํ กเถสุํ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. เต อาจริยภาคํ ทตฺวา สิปฺปํ ปฏฺเปสุํ.
น เกวลฺจ เต ทฺเวว, อฺเปิ ตทา ชมฺพุทีเป เอกสตมตฺตา ราชปุตฺตา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. สุตโสโม เตสํ เชฏฺนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุปทิสนฺโต นจิรสฺเสว นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ. โส อฺสฺส สนฺติกํ อคนฺตฺวา ‘‘สหาโย ¶ เม’’ติ พฺรหฺมทตฺตสฺส กุมารสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิฏฺิอาจริโย หุตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปสิ. อิตเรสมฺปิ อนุกฺกเมน สิปฺปํ นิฏฺิตํ. เต อนุโยคํ ทตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา สุตโสมํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขมึสุ. อถ เน สุตโสโม มคฺคนฺตเร ตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ¶ ปติฏฺหิสฺสถ, ปติฏฺิตา จ ปน มโมวาทํ กเรยฺยาถา’’ติ อาห. ‘‘กึ ¶ , อาจริยา’’ติ? ‘‘ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถิกา หุตฺวา มา ฆาตํ กเรยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. โพธิสตฺโตปิ องฺควิชฺชาปากตฺตา ‘‘อนาคเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นิสฺสาย มหาภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ตฺวา เต เอวํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ คนฺตฺวา ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ปติฏฺาย ปติฏฺิตภาวฺเจว โอวาเท วตฺตนภาวฺจ ชานาเปตุํ ปณฺณากาเรน สทฺธึ ปณฺณานิ ปหิณึสุ. มหาสตฺโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตาว โหถา’’ติ ปณฺณานิ ปฏิเปเสสิ.
เตสุ พาราณสิราชา วินา มํเสน ภตฺตํ น ภฺุชติ. อุโปสถทิวสตฺถายปิสฺส มํสํ คเหตฺวา เปสิ. อเถกทิวสํ เอวํ ปิตมํสํ ภตฺตการกสฺส ปมาเทน ราชเคเห โกเลยฺยกสุนขา ขาทึสุ. ภตฺตการโก ตํ มํสํ อทิตฺวา กหาปณมุฏฺึ อาทาย จรนฺโตปิ มํสํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สเจ อมํสกภตฺตํ อุปนาเมสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, กึ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ วิกาเล อามกสุสานํ คนฺตฺวา มุหุตฺตมตสฺส ปุริสสฺส อูรุมํสํ อาหริตฺวา สุปกฺกํ ปจิตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมสิ. รฺโ มํสขณฺฑํ ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตเมว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ ผริ, สกลสรีรํ โขเภตฺวา อฏฺาสิ. กึการณา? ปุพฺเพ จสฺส เสวนตาย. โส กิร อตีตานนฺตเร อตฺตภาเว ยกฺโข หุตฺวา พหุํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตปุพฺโพ, เตนสฺส ตํ ปิยํ อโหสิ ¶ . โส ‘‘สจาหํ ตุณฺหีเยว ภฺุชิสฺสามิ, น เม อยํ อิมํ มํสํ กเถสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สห เขเฬน ภูมิยํ ปาเตสิ. ‘‘นิทฺโทสํ, เทว, ขาทาหี’’ติ วุตฺเต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา ‘‘อหเมตสฺส นิทฺโทสภาวํ ชานามิ, กึ นาเมตํ มํส’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปุริมทิวเสสุ ปริโภคมํสเมว, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ อฺสฺมึ กาเล อยํ รโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อชฺช สุปกฺกํ, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ ปุพฺเพปิ เอวเมว ปจสี’’ติ. อถ นํ ตุณฺหีภูตํ ตฺวา ‘‘สภาวํ กเถหิ, โน เจ กเถสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาห. โส อภยํ ยาจิตฺวา ยถาภูตํ กเถสิ. ราชา ‘‘มา สทฺทมกาสิ, ปกติยา ปจนกมํสํ ตฺวํ ขาทิตฺวา มยฺหํ มนุสฺสมํสเมว ปจาหี’’ติ อาห. ‘‘นนุ ทุกฺกรํ, เทวา’’ติ? ‘‘มา ภายิ, น ทุกฺกร’’นฺติ. ‘‘นิพทฺธํ กุโต ลภิสฺสามิ, เทวา’’ติ? ‘‘นนุ พนฺธนาคาเร พหู มนุสฺสา’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถา อกาสิ.
อปรภาเค ¶ พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามิ, เทวา’’ติ อาห. ‘‘อนฺตรามคฺเค สหสฺสภณฺฑิกํ ขิปิตฺวา โย ตํ คณฺหาติ, ตํ ‘โจโร’ติ คเหตฺวา มาเรหี’’ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. อปรภาเค ราชภเยน สหสฺสภณฺฑิกํ โอโลเกนฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ยทา เภริเวลาย นครํ อากุลํ โหติ, ตทา ตฺวํ ปน เอกสฺมึ ¶ ฆรสนฺธิมฺหิ วา วีถิยํ วา จตุกฺเก วา ตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา มํสํ คณฺหาหี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถา กตฺวา ถูลมํสํ อาทาย คจฺฉติ. เตสุ เตสุ าเนสุ กเฬวรานิ ทิสฺสนฺติ. มม มาตา น ปฺายติ, มม ปิตา น ปฺายติ, มม ภาตา ภคินี จ น ปฺายติ, มนุสฺสานํ ปริเทวนสทฺโท สูยติ. นาครา ภีตตสิตา ‘‘อิเม มนุสฺเส สีโห นุ โข ขาทติ, พฺยคฺโฆ นุ โข ขาทติ, ยกฺโข นุ โข ขาทตี’’ติ โอโลเกนฺตา ปหารมุขํ ทิสฺวา ‘‘เอโก มนุสฺสขาทโก โจโร อิเม ขาทตี’’ติ มฺนฺติ. มหาชนา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุปกฺโกสึสุ. ราชา ‘‘กึ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว อิมสฺมึ นคเร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ กถํ ตํ ชานิสฺสามิ, กึ อหํ นครํ รกฺขนฺโตปิ จรามี’’ติ.
มหาชนา ‘‘ราชา นคเรน ¶ อนตฺถิโก, กาฬหตฺถิเสนาปติสฺส อาจิกฺขิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส ตํ กเถตฺวา ‘‘โจรํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. โส ‘‘สาธุ สตฺตาหํ อาคเมถ, ปริเยสิตฺวา โจรํ ทสฺสามี’’ติ มหาชเน อุยฺโยเชตฺวา ปุริเส อาณาเปสิ, ‘‘ตาตา, นคเร กิร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตุมฺเห เตสุ เตสุ าเนสุ นิลียิตฺวา ตํ คณฺหถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย นครํ ปริคฺคณฺหนฺติ. ภตฺตการโกปิ เอกสฺมึ ฆรสนฺธิมฺหิ สมฺปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา เอกํ อิตฺถึ มาเรตฺวา ฆนฆนมํสํ อาทาย ปจฺฉิยํ ปูเรตุํ อารภิ. อถ นํ เต ปุริสา คเหตฺวา โปเถตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘คหิโต มนุสฺสขาทโก โจโร’’ติ มหาสทฺทํ กรึสุ. มหาชโน ตํ ปริวาเรสิ. อถ นํ สุฏฺุ พนฺธิตฺวา มํสปจฺฉึ คีวาย พนฺธิตฺวา อาทาย เสนาปติสฺส ทสฺเสสุํ. เสนาปติ ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอส อิมํ มํสํ ขาทติ, อุทาหุ อฺเน มํเสน มิสฺเสตฺวา วิกฺกิณาติ, อุทาหุ ¶ อฺสฺส วจเนน มาเรตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ ธนสฺส การณา’’ติ.
ตตฺถ รสกาติ ภตฺตการณํ อาลปติ.
อิโต ปรํ อุตฺตานสมฺพนฺธานิ วจนปฏิวจนานิ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพานิ –
‘‘น ¶ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายาตินํ;
ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ.
‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
ปาโตว ¶ อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ.
‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ ภาสสิ กาฬหตฺถิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ เต ราชิโน สมฺมุเข ต’’นฺติ.
ตตฺถ ภควาติ คารวาธิวจนํ. สเจ ตุวนฺติ ‘‘สจฺจํ นุ โข ภณติ, อุทาหุ มรณภเยน มุสา ภณตี’’ติ วีมํสนฺโต เอวมาห. ตตฺถ สุทารุณานีติ มนุสฺสฆาตกมฺมานิ. สมฺมุเข ตนฺติ สมฺมุเข ตฺวา เอวํ วเทยฺยาสีติ. โส สมฺปฏิจฺฉนฺโต คาถมาห.
อถ นํ เสนาปติ คาฬฺหพนฺธนเมว สยาเปตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อมจฺเจหิ จ นาคเรหิ จ สทฺธึ มนฺเตตฺวา สพฺเพสุ เอกจฺฉนฺเทสุ ชาเตสุ สพฺพฏฺาเนสุ อารกฺขํ เปตฺวา นครํ หตฺถคตํ กตฺวา รสกสฺส คีวายํ มํสปจฺฉึ ¶ พนฺธิตฺวา อาทาย ราชนิเวสนํ ปายาสิ. สกลนครํ วิรวิ. ราชา หิยฺโย ภุตฺตปาตราโส สายมาสมฺปิ อลภิตฺวา ‘‘รสโก อิทานิ อาคจฺฉิสฺสติ, อิทานิ อาคจฺฉสฺสตี’’ติ นิสินฺโนว ตํ รตฺตึ วีตินาเมตฺวา ‘‘อชฺชปิ รสโก นาคจฺฉติ, นาครานฺจ มหาสทฺโท สูยติ, กึ นู โข เอต’’นฺติ วาตปาเนน โอโลเกนฺโต ตํ ตถา อานียมานํ ทิสฺวา ‘‘ปากฏํ อิทํ การณํ ชาต’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตึ อุปฏฺเปตฺวา ปลฺลงฺเกเยว นิสีทิ. กาฬหตฺถิปิ นํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุยฺุชิ, โสปิสฺส กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;
อุปสงฺกมฺม ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา.
หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ.
‘‘เอวเมว ¶ ¶ ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;
มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสี’’ติ.
ตตฺถ กาฬาติ กาฬหตฺถิ. เอวเมวาติ เตน เสนาปตินา เตชวนฺเตน อนุยุตฺโต ราชา มุสา วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาห. ตตฺถ ตถาติ อิทํ ปุริมสฺส เววจนํ. มม อตฺถนฺติ มม วุฑฺฒึ. กโรนฺตสฺสาติ กโรนฺตํ. กิเมตนฺติ กสฺมา เอตํ. ปริภาสสีติ อโห ทุกฺกรํ กโรสิ, กาฬหตฺถิ ตฺวํ นาม อฺํ โจรํ อคฺคเหตฺวา มม เปสนการกํ คณฺหาสีติ ตสฺส ภยํ ชเนนฺโต กเถสิ.
ตํ สุตฺวา เสนาปติ ‘‘อยํ สเกเนว มุเขน ปฏิชานาติ, อโห สาหสิโก, เอตฺตกํ นาม กาลํ อิเม มนุสฺสา เอเตน ขาทิตา, วาเรสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, มา เอวํ กริ, มา มนุสฺสมํสํ ขาทสี’’ติ. ‘‘กาฬหตฺถิ กึ กเถสิ, นาหํ วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติ. ‘‘มหาราช, สเจ น วิรมิสฺสสิ, อตฺตานฺจ รฏฺฺจ นาเสสฺสสี’’ติ. ‘‘เอวํ นสฺสนฺเตปิ อหํ เนว ตโต วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติ. ตโต เสนาปติ ตสฺส สฺาปนตฺถาย วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ – อตีตสฺมิฺหิ กาเล มหาสมุทฺเท ฉ มหามจฺฉา อเหสุํ. เตสุ อานนฺโท ติมินนฺโท อชฺฌาโรโหติ ¶ อิเม ตโย มจฺฉา ปฺจโยชนสติกา, ติมิงฺคโล ติมิรปิงฺคโล มหาติมิรปิงฺคโลติ อิเม ตโย มจฺฉา สหสฺสโยชนิกา โหนฺติ. เต สพฺเพปิ ปาสาณเสวาลภกฺขา อเหสุํ. เตสุ อานนฺโท มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส วสติ. ตํ พหู มจฺฉา ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺติ, เอกทิวสํ ‘‘สพฺเพสํ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ สตฺตานํ ราชา ปฺายติ, อมฺหากํ ราชา นตฺถิ, มยมฺเปตํ ราชานํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อานนฺทํ ราชานํ กรึสุ. เต มจฺฉา ตโต ปฏฺาย ตสฺส สายํ ปาโตว อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ.
อเถกทิวสํ อานนฺโท เอกสฺมึ ปพฺพเต ปาสาณเสวาลํ ขาทนฺโต อชานิตฺวา ‘‘เสวาโล’’ติ สฺาย เอกํ มจฺฉํ ¶ ขาทิ. ตสฺส ตํ มํสํ ขาทนฺตสฺส สกลสรีรํ สงฺโขเภสิ. โส ‘‘กึ นุ โข อิทํ อติวิย มธุร’’นฺติ นีหริตฺวา โอโลเกนฺโต มจฺฉมํสขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อชานิตฺวา น ขาทามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สายํ ปาโตปิ มจฺฉานํ อาคนฺตฺวา คมนกาเล เอกํ ทฺเว มจฺเฉ ขาทิสฺสามิ, ปากฏํ กตฺวา ขาทิยมาเน เอโกปิ มํ น อุปสงฺกมิสฺสติ, สพฺเพ ปลายิสฺสนฺติ, ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ปจฺฉา โอสกฺกิโตสกฺกิตํ ปหริตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา กตฺวา ขาทิ. มจฺฉา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตา จินฺตยึสุ. ‘‘กุโต นุ โข าตีนํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. อเถโก ปณฺฑิโต มจฺโฉ ‘‘มยฺหํ อานนฺทสฺส กิริยา ¶ น รุจฺจติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ มจฺเฉสุ อุปฏฺานํ คเตสุ อานนฺทสฺส กณฺณปตฺเต ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺาสิ. อานนฺโท มจฺเฉ อุยฺโยเชตฺวา สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ มจฺฉํ ขาทิ. โส ปณฺฑิตมจฺโฉ ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา อิตเรสํ อาโรเจสิ. เต สพฺเพปิ ภีตตสิตา ปลายึสุ.
อานนฺโท ตโต ปฏฺาย มจฺฉมํสคิทฺเธน อฺํ โคจรํ น คณฺหิ. โส ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต กิลนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิเม คตา’’ติ เต มจฺเฉ ปริเยสนฺโต เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘มม ภเยน อิมํ ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺติ มฺเ, ปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปธาเรสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเน จ สีเสน จ อุโภ ปสฺเส ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ. ตโต ‘‘สเจ อิธ วสนฺติ, ปลายิสฺสนฺตี’’ติ ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มจฺโฉ มํ วฺเจตฺวา ปพฺพตํ นิสฺสาย วสตี’’ติ กุทฺโธ ปณฺณาสโยชนมตฺตํ สกนงฺคุฏฺขณฺฑํ อฺมจฺฉสฺาย ทฬฺหํ คเหตฺวา มุรุมุรายนฺโต ¶ ขาทิ, ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชิ. โลหิตคนฺเธน มจฺฉา สนฺนิปติตฺวา ลฺุชิตฺวา ขาทนฺตา ยาว สีสา อาคมํสุ. มหาสรีรตาย ¶ ปริวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ, ปพฺพตราสิ วิย อฏฺิราสิ อโหสิ. อากาสจาริโน ตาปสปริพฺพาชกา มนุสฺสานํ กถยึสุ. สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสา ชานึสุ. ตํ วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต กาฬหตฺถิ อาห –
‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;
ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโต.
‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต, พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;
วิธมฺม ปุตฺเต จชิ าตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานฺเว ขาทติ.
‘‘อิทํ เต สุตฺวาน วิเคตุ ฉนฺโท, มา ภกฺขยี ราช มนุสฺสมํสํ;
มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป สฺุมกาสิ รฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ อานนฺโทติ, มหาราช, อตีตสฺมึ กาเล มหาสมุทฺเท ปฺจสตโยชนิโก อานนฺโท นาม มหามจฺโฉ สพฺเพสํ มจฺฉานํ ราชา มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส ิโต. ขาทิตฺวาติ สกชาติกานํ มจฺฉานํ รสคิทฺธิมา มจฺเฉ ขาทิตฺวา. ปริกฺขีณายาติ มจฺฉปริสาย ขยปฺปตฺตาย. อตฺตานนฺติ อฺํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺโต ปณฺณาสโยชนมตฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺขณฺฑํ อฺมจฺฉสฺาย ขาทิตฺวา มโต มรณปฺปตฺโต หุตฺวา อิทานิ มหาสมุทฺเท ปพฺพตมตฺโต ¶ อฏฺิราสิ อโหสิ. เอวํ ปมตฺโตติ ยถา มหามจฺโฉ อานนฺโท, เอวมฺปิ ตถา ตฺวํ ตณฺหารสคิทฺธิโก หุตฺวา ปมตฺโต ปมาทภาวปฺปตฺโต.
รสคารเว รตฺโตติ มนุสฺสมํสสฺส รสคารเว รตฺโต อติรตฺตจิตฺโต โหติ. พาโลติ ยทิ พาโล ทุปฺปฺโ อายตึ อนาคเต กาเล อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ นาวพุชฺฌติ น ชานาติ. วิธมฺมาติ วิธเมตฺวา วินาเสตฺวา ¶ . ปุตฺเตติ ปุตฺตธีตโร จ. าตเก จาติ เสสาตเก จ สหาเย จ, วิธมฺม ปุตฺเต จ จชิตฺวา าตเก จาติ อตฺโถ. ปริวตฺติยาติ อฺํ อาหารํ อลภิตฺวา ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต สกลนครํ ปริวตฺติย วิจริตฺวา มนุสฺสมํสํ อลภิตฺวา อตฺตานํ ขาทนฺโต อานนฺโท มจฺโฉ วิย อตฺตานฺเว ขาทติ.
อิทํ เต สุตฺวานาติ, มหาราช, เต ตุยฺหํ มยา อานีตํ อิทํ อุทาหรณํ สุตฺวา ฉนฺโท มนุสฺสมํสขาทนจฺฉนฺโท วิเคตุ วิคจฺฉตุ วิรมตุ. มา ภกฺขยีติ ราช มนุสฺสมํสํ มา ภกฺขยิ มา ขาทิ. มา ตฺวํ อิมํ เกวลนฺติ มหาสมุทฺทํ สฺุํ กโรนฺโต วาริโช อานนฺโท มจฺโฉ อิว, โภ ทฺวิปทาธิป, ทฺวิปทานํ มนุสฺสานํ, อิสฺสร มหาราช, ตฺวํ เกวลํ สจฺจโต อิมํ ตว กาสิรฏฺํ นครํ สฺุํ มา อกาสีติ อตฺโถ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา, ‘‘โภ กาฬหตฺถิ, น ตฺวเมว อุปมํ ชานาสิ, อหมฺปิ ชานามี’’ติ มนุสฺสมํสคิทฺธตาย โปราณกวตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช;
ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเย.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ สุชาโต นามาติ กาฬหตฺถิ กุฏุมฺพิโก นาเมน สุชาโต นาม, ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต โอรโส ชมฺพุเปสึ อลทฺธาน อลภิตฺวาน. มโตติ ยถา ตสฺสา ชมฺพุเปสิยา สงฺขเย โส กุฏุมฺพิกปุตฺโต มโต, เอวเมว อหํ รสุตฺตมํ อฺรสานํ อุตฺตมํ มนุสฺสานํ มํสํ ภุตฺวา ภฺุชิตฺวา อลทฺธา มนุสฺสมํสํ ชีวิตํ หิสฺสามีติ มฺเ มฺามิ.
อตีเต ¶ ¶ กิร พาราณสิยํ สุชาโต นาม กุฏุมฺพิโก โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต อาคตานิ ปฺจ อิสิสตานิ อตฺตโน อุยฺยาเน วสาเปตฺวา อุปฏฺาสิ. ฆเร จสฺส นิพทฺธํ ปฺจสตมตฺตา ภิกฺขา อโหสิ. เต ปน ตาปสา กทาจิ ชนปเทปิ ภิกฺขาย จรนฺติ, กทาจิ มหาชมฺพุเปสึ อาหริตฺวา ขาทนฺติ. เตสํ ชมฺพุเปสึ อาหริตฺวา ขาทนกาเล สุชาโต จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช ภทฺทนฺตานํ ตโย จตฺตาโร ทิวสา อนาคจฺฉนฺตานํ, กหํ นุ โข คตา’’ติ. โส อตฺตโน ปุตฺตกํ องฺคุลิยํ คาหาเปตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจกาเล ตตฺถ อคมาสิ. ตสฺมึ สมเย มหลฺลกานํ มุขวิกฺขาลนกาเล อุทกํ ทตฺวา สพฺพนวโก ชมฺพุเปสึ ขาทติ. สุชาโต ตาปเส วนฺทิตฺวา นิสินฺโน – ‘‘กึ, ภนฺเต, ขาทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาชมฺพุเปสึ, อาวุโส’’ติ. ตํ สุตฺวา กุมาโร ปิปาสํ อุปฺปาเทสิ. อถสฺส คณเชฏฺโก ตาปโส โถกํ ทาเปสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา มธุรรเส พชฺฌิตฺวา – ‘‘ชมฺพุเปสึ เม เทถา’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. กุฏุมฺพิโก ธมฺมํ สุณนฺโต, ‘‘ปุตฺตก, มา วิรวิ, เคหํ คนฺตฺวา ขาทิสฺสสี’’ติ ตํ วฺเจตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย ภทนฺตา อุกฺกณฺเยฺยุ’’นฺติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อิสิคณํ อนาปุจฺฉิตฺวา เคหํ คโต. คตกาลโต ปฏฺาย จสฺส ปุตฺโต ‘‘ชมฺพุเปสึ เม เทถา’’ติ ปริเทวิ. สุชาโต ‘‘อิสโยปิ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คโต. เต อิสโยปิ ‘‘อิธ จิรํ วสิมฺหา’’ติ หิมวนฺตเมว คตา. อาราเม อิสโย อปสฺสนฺโต ตสฺส ชมฺพุอมฺพปนสโมจาทีนํ เปสิโย มธุสกฺขรจุณฺณสํยุตฺตา อทาสิ. ตา ตสฺส ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตา หลาหลวิสสทิสา โหนฺติ. โส สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. ราชา อิทํ การณํ ¶ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
ตโต กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ อาหริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, วิรมาหี’’ติ อาห. ‘‘อหํ วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติ. เทว, สเจ น วิรมิสฺสสิ, ตุวํ าติมณฺฑลโต เจว รชฺชสิริโต จ ปริหายิสฺสสิ. อตีตสฺมิฺหิ, มหาราช, อิเธว พาราณสิยํ ปฺจสีลรกฺขกํ โสตฺถิยกุลํ อโหสิ ¶ . ตสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ. โส มาตาปิตูนํ ปิโย มนาโป อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู. โส สมวเยหิ ตรุเณหิ สทฺธึ คณพนฺธเนน วิจริ. เสสา คณพนฺธา มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตา สุรํ ปิวนฺติ. มาณโว มํสาทีนิ น ขาทติ, สุรํ น ปิวติ. เต มนฺตยึสุ – ‘‘อยํ สุราย อปิวนโต อมฺหากํ มูลํ น เทติ, อุปาเยน นํ สุรํ ปาเยสฺสามา’’ติ. เต สนฺนิปติตฺวา, ‘‘สมฺม, ฉณกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุ. ‘‘สมฺม, ตุมฺเห สุรํ ปิวถ, อหํ สุรํ น ปิวามิ, ตุมฺเหว คจฺฉถา’’ติ. ‘‘สมฺม, ตว ปิวนตฺถาย ขีรํ คณฺหาเปสฺสามา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ธุตฺตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปทุมินิปตฺเตสุ ติขิณสุรํ ¶ พนฺธาเปตฺวา ปยึสุ. อถ เนสํ ปานกาเล มาณวสฺส ขีรํ อุปนยึสุ. อถ เอโก ธุตฺโต ‘‘โปกฺขรมธุํ, โภ, อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา ปทุมินิปตฺตปุฏํ เหฏฺา ฉิทฺทํ กตฺวา องฺคุลีหิ มุเข เปตฺวา อากฑฺฒิ. เอวํ อิตเรปิ อาหราเปตฺวา ปิวึสุ. มาณโว ‘‘กึ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘โปกฺขรมธุนามา’’ติ. ‘‘อหมฺปิ โถกํ ลภิสฺสามิ, เทถ โภนฺโต’’ติ. ตสฺสปิ ทาปยึสุ. โส โปกฺขรมธุสฺาย สุรํ ปิวิ. อถสฺส องฺคารปกฺกมํสํ อทํสุ, ตมฺปิ ขาทิ.
เอวมสฺส ปุนปฺปุนํ ปิวนฺตสฺส มตฺตกาเล ‘‘น เอตํ โปกฺขรมธุ, สุรา เอสา’’ติ วทึสุ. โส ‘‘เอตฺตกํ กาลํ เอวํ มธุรรสํ น ชานึ, อาหรถ, โภ, สุร’’นฺติ อาห. เต อาหริตฺวา ปุนปิ อทํสุ. ปิปาสา มหตี อโหสิ. อถสฺส ¶ ปุนปิ ยาจนฺตสฺส ‘‘ขีณา’’ติ วทึสุ. โส ‘‘หนฺท ตํ, โภ, อาหราเปถา’’ติ องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิ, โส สกลทิวสํ เตหิ สทฺธึ ปิวิตฺวา มตฺโต รตฺตกฺโข กมฺปนฺโต วิลปนฺโต เคหํ คนฺตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺส ปิตา สุราย ปิวิตภาวํ ตฺวา วิคเต มตฺเต, ‘‘ตาต, อยุตฺตํ เต กตํ โสตฺติยกุเล ชาเตน สุรํ ปิวนฺเตน, มา ปุน เอวํ อกาสี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, โก มยฺหํ โทโส’’ติ. ‘‘สุราย ปิวิตภาโว’’ติ. ‘‘ตาต, กึ กเถสิ, มยา เอวรูปํ มธุรรสํ เอตฺตกํ กาลํ อลทฺธปุพฺพ’’นฺติ. พฺราหฺมโณ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. โสปิ ‘‘น สกฺโกมิ วิรมิตุ’’นฺติ อาห. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กุลวํโส จ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, ธนฺจ วินสฺสิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;
น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’ติ.
ตตฺถ ¶ , มาณวาติ, มาณว, ตฺวํ อภิรูโป อสิ, โสตฺถิเย กุเล ชาโตปิ อสิ. อภกฺขํ ภกฺขเยตเวติ, ตาต, ตฺวํ อภกฺขิตพฺพยุตฺตกํ ภกฺขยิตุํ น อรหสิ.
เอวฺจ ปน วตฺวา, ‘‘ตาต, วิรม, สเจ น วิรมสิ, อหํ ตํ อิโต เคหา นิกฺขาเมสฺสามิ, ตว รฏฺา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาห. มาณโว ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อหํ สุรํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘รสานํ ¶ อฺตรํ เอตํ, กสฺมา มํ ตฺวํ นิวารเย;
โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํ.
‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, นเต วจฺฉามิ สนฺติเก;
ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ รสานนฺติ โลณมฺพิลติตฺตกกฏุกขาริกมธุรกสาวสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ รสานํ อฺตรํ อุตฺตมรสเมตํ มชฺชํ นาม. โสวาหนฺติ โส อหํ เอว. นิปฺปติสฺสามีติ นิกฺขมิสฺสามิ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘นาหํ สุราปานา วิรมิสฺสามิ, ยํ เต รุจฺจติ, ตํ กโรหี’’ติ อาห. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘ตยิ อมฺเห ปริจฺจชนฺเต มยมฺปิ ตํ ปริจฺจชิสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา ¶ อฺเปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;
ตฺวฺจ ชมฺม วินสฺสสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’ติ.
ตตฺถ ยตฺถ ปตฺตนฺติ ยตฺถ คตํ ตํ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม วสตี’’ติ น สุโณม, ตตฺถ คจฺฉาหีติ อตฺโถ.
อถ นํ วินิจฺฉยํ เนตฺวา อปุตฺตภาวํ กตฺวา นีหราเปสิ. โส อปรภาเค นิปฺปจฺจโย กปโณ ชิณฺณปิโลติกํ นิวาเสตฺวา กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรนฺโต อฺตรํ กุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิ. อิทํ การณํ อาหริตฺวา กาฬหตฺถิ รฺโ ทสฺเสตฺวา, ‘‘มหาราช, สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนํ น กริสฺสสิ, ปพฺพาชนียกมฺมํ เต กริสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’ติ.
ตตฺถ ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ อินฺท, โภ มหาราช, เม มม วจนํ สุโณหิ ตุวํ, เอวเมว โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา ตํ ภวนฺตํ รฏฺโต ปพฺพาเชสฺสนฺติ.
เอวํ ¶ กาฬหตฺถินา อุปมาย อาหฏายปิ ราชา ตโต วิรมิตุํ อสกฺโกนฺโต อปรมฺปิ อุทาหรณํ ทสฺเสตุํ อาห –
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;
อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวิ.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
วตฺถุ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว.
ตตฺถ ภาวิตตฺตานาติ ภาวิตจิตฺตานํ เตสํ ปฺจนฺนํ อิสิสตานํ. อจฺฉรํ กามยนฺโตวาติ โส กิร เตสํ อิสีนํ มหาชมฺพุเปสิยา ขาทนกาเล อนาคมนํ วิทิตฺวา ‘‘กึ นุ โข การณา น อาคจฺฉนฺติ, สเจ กตฺถจิ คตา, ชานิสฺสามิ, โน เจ, อถ เนสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา อิสิคเณ วนฺทิตฺวา คณเชฏฺกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโนว สูริเย อตฺถงฺคเต อุยฺโยชิยมาโนปิ ‘‘อชฺช อิเธว วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. รตฺติภาเค สกฺโก เทวราชา เทวจฺฉราสงฺฆปริวุโต สทฺธึ อตฺตโน ปริจาริกาหิ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคโต, สกลาราโม เอโกภาโส อโหสิ. สุชาโต ‘‘กึ นุ โข เอต’’นฺติ อุฏฺาย ปณฺณสาลฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต สกฺกํ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคตํ เทวจฺฉราปริวุตํ ¶ ทิสฺวา อจฺฉรานํ สห ทสฺสเนน ราครตฺโต อโหสิ. สกฺโก นิสีทิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา สกฏฺานเมว คโต. กุฏุมฺพิโกปิ ปุนทิวเส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ¶ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, โก นาเมส รตฺติภาเค ตุมฺหากํ วนฺทนตฺถาย อาคโต’’ติ? ‘‘สกฺโก, อาวุโส’’ติ. ‘‘ตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา กา นาเมตา’’ติ? ‘‘เทวจฺฉรา นาเมตา’’ติ. โส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา คตกาลโต ปฏฺาย ‘‘อจฺฉรํ เม เทถ, อจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปิ. าตกา ปริวาเรตฺวา ‘‘ภูตาวิฏฺโ นุ โข’’ติ อจฺฉรํ ปหรึสุ. โส ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉรํ กเถมิ, เทวจฺฉรํ กเถมี’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ อจฺฉรา’’ติ อลงฺกริตฺวา อานีตํ ภริยมฺปิ ¶ คณิกมฺปิ โอโลเกนฺโต ‘‘นายํ อจฺฉรา, ยกฺขินี เอสา, เทวจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปนฺโต นิราหาโร หุตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวี’’ติ.
กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเนติ, สมฺม กาฬหตฺถิ, โย กุสคฺเคเนว อุทกํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ สิยา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ เตน สทฺธึ อุปมาย มิเนยฺย, โส เกวลํ มิเนยฺเยว, กุสคฺเค ปน อุทกํ อติปริตฺตกเมว. ยถา ตํ, เอวํ มานุสกา กามา ทิพฺพกามานํ สนฺติเก, ตสฺมา โส สุชาโต อฺํ อิตฺถึ น โอโลเกสิ, อจฺฉรเมว ปตฺเถนฺโต มโต. เอวเมวาติ ยถา โส ทิพฺพกามํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิ, เอวํ อหมฺปิ อุตฺตมรสํ มนุสฺสมํสํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ วทติ.
ตํ สุตฺวา กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, สฺาเปสฺสามิ น’’นฺติ สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อากาสจรา สุวณฺณหํสาปิ ตาว วินฏฺาติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘ยถาปิ เต ธตรฏฺา, หํสา เวหายสงฺคมา;
อภุตฺตปริโภเคน, สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตา.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติ.
ตตฺถ อภุตฺตปริโภเคนาติ อตฺตโน สมานชาติกานํ ปริโภเคน. อพฺภตฺถตํ คตาติ สพฺเพ มรณเมว ปตฺตา. อตีเต กิร จิตฺตกูเฏ สุวณฺณคุหายํ นวุติ หํสสหสฺสานิ วสนฺติ. เต วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส น นิกฺขมนฺติ, สเจ นิกฺขเมยฺยุํ, อุทกปุณฺเณหิ ปตฺเตหิ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺตา ¶ มหาสมุทฺเทเยว ปเตยฺยุํ, ตสฺมา น จ นิกฺขมนฺติ. อุปกฏฺเ ปน วสฺสกาเล ชาตสฺสรโต สยํชาตสาลิโย อาหริตฺวา คุหํ ปูเรตฺวา สาลึ ขาทนฺตา วสนฺติ. เตสํ ปน คุหํ ปวิฏฺกาเล คุหทฺวาเร เอโก รถจกฺกปฺปมาโณ อุณฺณนาภิ นาม มกฺกฏโก เอเกกสฺมึ มาเส เอเกกํ ชาลํ วินนฺธติ. ตสฺส เอเกกํ สุตฺตํ โครชฺชุปฺปมาณํ โหติ. หํสา ‘‘ตํ ชาลํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ เอกสฺส ตรุณหํสสฺส ทฺเว โกฏฺาเส ¶ เทนฺติ. โส วิคเต เทเว ปุรโต คนฺตฺวา ตํ ¶ ชาลํ ภินฺทติ. เตน มคฺเคน เสสา คจฺฉนฺติ. อเถกสฺมึ กาเล ปฺจ มาเส วสฺโส วุฏฺโ อโหสิ. หํสา ขีณโคจรา ‘‘กึ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ มนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ชีวนฺตา อณฺฑานิ ลภิสฺสามา’’ติ ปมํ อณฺฑานิ ขาทึสุ, ตโต โปตเก, ตโต ชิณฺณหํเส. ปฺจมาสจฺจเยน วสฺสํ อปคตํ. มกฺกฏโก ปฺจ ชาลานิ วินนฺธิ. หํสา สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อปฺปถามา ชาตา. ทฺวิคุณโกฏฺาสลาภี หํสตรุโณ ชาเล ปหริตฺวา จตฺตาริ ภินฺทิ, ปฺจมํ ฉินฺทิตุํ นาสกฺขิ, ตตฺเถว ลคฺคิ. อถสฺส สีสํ วิชฺฌิตฺวา มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิ. อฺโปิ อาคนฺตฺวา ชาลํ ปหริ, โสปิ ตตฺเถว ลคฺคีติ เอวํ สพฺเพสํ มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิ. ตทา ธตรฏฺกุลํ อุจฺฉินฺนนฺติ วทนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อพฺภตฺถตํคตา’’ติ.
เอวเมว ตุวนฺติ ยถา เอเต หํสา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ขาทึสุ, ตถา ตฺวมฺปิ ขาทสิ, สกลนครํ ภยปฺปตฺตํ, วิรม, มหาราชาติ. ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตนฺติ ยสฺมา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ภกฺเขสิ, ตสฺมา อิเม นครวาสิโน ตํ รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ.
ราชา อฺมฺปิ อุปมํ วตฺตุกาโม อโหสิ. นาครา ปน อุฏฺาย, ‘‘สามิ เสนาปติ, กึ กโรสิ, กึ มนุสฺสมํสขาทกํ โจรํ คเหตฺวา วิจรสิ, สเจ น วิรมิสฺสติ, รฏฺโต นํ ปพฺพาเชหี’’ติ วตฺวา นาสฺส กเถตุํ อทํสุ. ราชา พหูนํ กถํ สุตฺวา ภีโต ปุน วตฺตุํ นาสกฺขิ. ปุนปิ นํ เสนาปติ ‘‘กึ มหาราช วิรมิตุํ สกฺขิสฺสสิ, อุทาหุ น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต สพฺพํ โอโรธคณฺจ ปุตฺตธีตโร จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ปสฺเส เปตฺวา, ‘‘มหาราช, อิเม าติมณฺฑเล เจว อมจฺจคณฺจ รชฺชสิริฺจ โอโลเกหิ, มา วินสฺสิ, วิรม มนุสฺสมํสโต’’ติ อาห. ราชา ‘‘น ¶ มยฺหํ เอเต มนุสฺสมํสโต ปิยตรา’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมมฺหา นครา จ รฏฺา จ นิกฺขมถา’’ติ วุตฺเต, ‘‘กาฬหตฺถิ, น เม รชฺเชนตฺโถ, นครา นิกฺขมามิ, เอกํ ปน เม ขคฺคฺจ รสกฺจ ภาชนฺจ เทหี’’ติ อาห. อถสฺส ขคฺคฺจ มํสปจนภาชนฺจ ปจฺฉิฺจ อุกฺขิปาเปตฺวา รสกฺจ ทตฺวา รฏฺา ปพฺพาชนียกมฺมํ กรึสุ.
โส ขคฺคฺจ รสกฺจ ¶ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา เอกสฺมึ นิคฺโรธมูเล วสนฏฺานํ กตฺวา ตตฺถ วสนฺโต อฏวิมคฺเค ตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติ. โสปิสฺส มํสํ ปจิตฺวา อุปนาเมติ. เอวํ อุโภปิ ชีวนฺติ. มนุสฺสคหณกาเล ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ วตฺวา ตสฺมึ ปกฺขนฺเต โกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ น สกฺโกติ, สพฺเพ ภูมิยํ ปตนฺติ. เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อุทฺธํปาทํ อโธสีสํ ¶ กตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติ. โส เอกทิวสํ อรฺเ กฺจิ มนุสฺสํ อลภิตฺวา อาคโต รสเกน ‘‘กึ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อุทฺธเน อุกฺขลึ อาโรเปหี’’ติ อาห. ‘‘มํสํ กหํ, เทวา’’ติ? ‘‘ลภิสฺสามหํ มํส’’นฺติ. โส ‘‘นตฺถิ เม ทานิ ชีวิต’’นฺติ กมฺปมาโน อุทฺธเน อคฺคึ กตฺวา อุกฺขลึ อาโรเปสิ. อถ นํ โปริสาโท อสินา มาเรตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิ. ตโต ปฏฺาย เอกโกว ชาโต สยเมว ปจิตฺวา ขาทติ. ‘‘โปริสาโท มคฺเค มคฺคปฏิปนฺเน หนตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ.
ตทา เอโก สมฺปนฺนวิภโว พฺราหฺมโณ ปฺจหิ สกฏสเตหิ โวหารํ กโรนฺโต ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ สฺจรติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘โปริสาโท นาม กิร โจโร อนฺตรามคฺเค มนุสฺเส มาเรสิ, ธนํ ทตฺวา ตํ อฏวึ อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. โส อฏวิมุขวาสีนํ มนุสฺสานํ ‘‘ตุมฺเห มํ อฏวิโต อติกฺกาเมถา’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา เตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. คจฺฉนฺโต จ พฺราหฺมโณ สพฺพสตฺถํ ปุรโต กตฺวา สยํ นฺหาตานุลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต เสตโคณยุตฺเต สุขยานเก นิสินฺโน เตหิ อฏวิวาสิกปุริเสหิ ปริวุโต สพฺพปจฺฉโต อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ โปริสาโท รุกฺขํ อารุยฺห ปุริเส อุปธาเรนฺโต เสสมนุสฺเสสุ ‘‘กึ อิเมสุ มยา ขาทิตพฺพํ อตฺถี’’ติ วิคตจฺฉนฺโท หุตฺวา พฺราหฺมณํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ตํ ขาทิตุกามตาย ปคฺฆริตเขโฬ อโหสิ. โส ตสฺมึ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต รุกฺขโต ¶ โอรุยฺห ‘‘อหํ ¶ อเร โปริสาโท’’ติ นามํ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา ขคฺคํ ปริวตฺเตนฺโต วาลุกาย เตสํ อกฺขีนิ ปูเรนฺโต วิย ปกฺขนฺทิ. เอโกปิ าตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ ภูมิยํ อุเรน นิปชฺชึสุ. โส สุขยานเก นิสินฺนํ พฺราหฺมณํ ปาเท คเหตฺวา ปิฏฺิยํ อโธสีสกํ โอลมฺเพตฺวา สีสํ โคปฺผเกหิ ปหรนฺโต อุกฺขิปิตฺวา ปายาสิ.
ตทา เต ปุริสา อุฏฺาย, ‘‘โภ, ปุริสา มยํ พฺราหฺมณสฺส หตฺถโต กหาปณสหสฺสํ คณฺหิมฺหา, โก นาม อมฺหากํ ปุริสกาโร, สกฺโกนฺตา วา อสกฺโกนฺตา วา โถกํ อนุพนฺธามา’’ติ วตฺวา อนุพนฺธึสุ. โปริสาโทปิ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิตฺวา สณิกํ ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ ถามสมฺปนฺโน เอโก สูรปุริโส เวเคน ตํ ปาปุณิ. โส ตํ ทิสฺวา เอกํ วตึ ลงฺฆนฺโต ขทิรขาณุกํ อกฺกมิ, ขาณุโก ปิฏฺิปาเทน นิกฺขมิ. โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ลงฺฆมาโน ยาติ. อถ นํ โส ทิสฺวา, ‘‘โภ, มยา เอส วิทฺโธ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺฉโต เอถ, คณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. เต ทุพฺพลภาวํ ตฺวา ตํ อนุพนฺธึสุ. โส เตหิ อนุพทฺธภาวํ ตฺวา พฺราหฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตานํ โสตฺถิมกาสิ. อถ อฏวิวาสิกปุริสา พฺราหฺมณสฺส ลทฺธกาลโต ปฏฺาย ‘‘กึ อมฺหากํ โจเรนา’’ติ ตโต นิวตฺตึสุ.
โปริสาโทปิ ¶ อตฺตโน นิคฺโรธมูลํ คนฺตฺวา ปาโรหนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน, ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, สเจ เม สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว วณํ ผาสุกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสิ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตขตฺติยานํ คลโลหิเตน ตว ขนฺธํ โธวิตฺวา อนฺเตหิ ปริกฺขิปิตฺวา ปฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจนํ กริ. ตสฺส อนฺนปานมํสํ อลภนฺตสฺส สรีรํ สุสฺสิตฺวา อนฺโตสตฺตาเหเยว วโณ ผาสุโก อโหสิ. โส เทวตานุภาเวน ตสฺส ผาสุกภาวํ สลฺลกฺเขสิ. โส กติปาหํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา พลํ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พหุปการา เม เทวตา, อายาจนา อสฺสา มุจฺจิสฺสามี’’ติ. โส ขคฺคํ อาทาย รุกฺขมูลโต นิกฺขมิตฺวา ¶ ‘‘ราชาโน อาเนสฺสามี’’ติ ปายาสิ. อถ นํ ปุริมภเว ยกฺขกาเล เอกโต มนุสฺสมํสขาทโก สหายกยกฺโข อนุวิจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มม อตีตภเว สหาโย’’ติ ตฺวา, ‘‘สมฺม, มํ สฺชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น สฺชานามี’’ติ. อถสฺส ปุริมภเว กตการณํ ¶ กเถสิ. โส ตํ สฺชานิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ‘‘กหํ นิพฺพตฺโตสี’’ติ ปุฏฺโ นิพฺพตฺตฏฺานฺจ รฏฺา ปพฺพาชิตการณฺจ อิทานิ วสนฏฺานฺจ ขาณุนา วิทฺธการณฺจ เทวตาย อายาจนาโมจนตฺถํ คมนการณฺจ สพฺพํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตยาปิ มเมตํ กิจฺจํ นิตฺถริตพฺพํ, อุโภปิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติ อาห. ‘‘สมฺม น คจฺเฉยฺยาหํ, เอกํ ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, อหํ โข ปน อนคฺฆํ ปทลกฺขณํ นาม เอกํ มนฺตํ ชานามิ, โส พลฺจ ชวฺจ สทฺทฺจ กโรติ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ยกฺโขปิสฺส ตํ ทตฺวา ปกฺกามิ.
โปริสาโท มนฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตโต ปฏฺาย วาตชโว อติสูโร อโหสิ. โส สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว เอกสตราชาโน อุยฺยานาทีนิ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา วคฺคนฺโต นทนฺโต ภยปฺปตฺเต กตฺวา ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต วาตเวเคน เนตฺวา หตฺถตเลสุ ฉิทฺทานิ กตฺวา รชฺชุยา อาวุนิตฺวา นิคฺโรธรุกฺเข โอลมฺเพสิ อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมิยํ ผุสมานาหิ. เต สพฺเพ ราชาโน วาเต ปหรนฺเต มิลาตกุรณฺฑกทามานิ วิย ปริวตฺตนฺตา โอลมฺพึสุ. ‘‘สุตโสโม ปน เม ปิฏฺิอาจริโย โหติ, สเจ คณฺหิสฺสามิ, สกลชมฺพุทีโป ตุจฺโฉ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ น เนสิ. โส ‘‘พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อคฺคึ กตฺวา สูเล ตจฺฉนฺโต นิสีทิ. รุกฺขเทวตา ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ กิเรส พลิกมฺมํ กโรติ, วณมฺปิสฺส มยา กิฺจิ ผาสุกํ กตํ นตฺถิ, อิทานิ อิเมสํ มหาวินาสํ ¶ กริสฺสติ, กึ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ เอตํ วาเรตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ จาตุมหาราชิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาห. เตหิปิ ‘‘น มยํ โปริสาทสฺส กมฺมํ นิวาเรตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘โก สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สกฺโก, เทวราชา’’ติ สุตฺวา ¶ สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาห. โสปิ ‘‘นาหํ สกฺโกมิ นิวาเรตุํ, สมตฺถํ ปน อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘โกนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘สเทวเก โลเก อฺโ นตฺถิ, กุรุรฏฺเ ปน อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺยราชปุตฺโต สุตโสโม นาม ตํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทเมสฺสติ, ราชูนฺจ ชีวิตํ ทสฺสติ, ตฺจ มนุสฺสมํสา โอรมาเปสฺสติ, สกลชมฺพุทีเป อมตํ วิย ธมฺมํ อภิสิฺจิสฺสติ, สเจปิ ราชูนํ ¶ ชีวิตํ ทาตุกาโม, ‘สุตโสมํ อาเนตฺวา พลิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ วเทหี’’ติ อาห.
สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขิปฺปํ อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตเวเสน ตสฺส อวิทูเร ปายาสิ. โส ปทสทฺเทน ‘‘ราชา นุ โข โกจิ ปลาโต ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตา นาม ขตฺติยาว, อิมํ คเหตฺวา เอกสตํ ปูเรตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺาย อสิหตฺโถ อนุพนฺธิ, ติโยชนํ อนุพนฺธิตฺวาปิ ตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจึสุ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ หตฺถิมฺปิ อสฺสมฺปิ รถมฺปิ ธาวนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามิ, อชฺช อิมํ ปพฺพชิตํ สกาย คติยา คจฺฉนฺตํ สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ คณฺหิตุํ น สกฺโกมิ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ. ตโต โส ‘‘ปพฺพชิตา นาม วจนกรา โหนฺติ, ‘ติฏฺา’ติ นํ วตฺวา ิตํ คเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ติฏฺ, สมณา’’ติ อาห. ‘‘อหํ ตาว ิโต, ตฺวํ ปน ธาวิตุํ วายามมกาสี’’ติ. อถ นํ, ‘‘โภ, ปพฺพชิตา นาม ชีวิตเหตุปิ อลิกํ น ภณนฺติ, ตฺวํ ปน มุสาวาทํ กเถสี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘ติฏฺาหีติ ¶ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข;
อฏฺิโต ตฺวํ ิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;
อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิฺจ เม มฺสิ กงฺกปตฺต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมณ, ติฏฺาหิ อิติ วจนํ มยา วุตฺโต โส ตฺวํ ปมฺมุโข ปรมฺมุโข หุตฺวา คจฺฉสิ, พฺรหฺมจารินิ อฏฺิโต สมาโน ตฺวํ ิโต อมฺหิ อิติ ลปสิ, อสิฺจ เม กงฺกปตฺตํ มฺสีติ.
ตโต เทวตา คาถาทฺวยมาห –
‘‘ิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;
โจรฺจ โลเก อิตํ วทนฺติ;
อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํ.
‘‘สเจ ¶ ตฺวํ สทฺทหสิ ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย;
เตน ยฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สธมฺเมสูติ, มหาราช, อหํ สเกสุ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ิโต อสฺมิ ภวามิ. น นามโคตฺตนฺติ ตฺวํ ปุพฺเพ ทหรกาเล พฺรหฺมทตฺโต หุตฺวา ปิตริ กาลกเต พาราณสึ รชฺชํ ลภิตฺวา พาราณสิราชา ชาโต, ตํ นามํ ชหิตฺวา โปริสาโท หุตฺวา อิทานิ กมฺมาสปาโท ชาโต, ขตฺติยกุเล ชาโตปิ อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ยสฺมา ภกฺเขสิ, ตสฺมา อตฺตโน นามโคตฺตํ ยถา ปริวตฺเตสิ, ตถา อหํ อตฺตโน นามโคตฺตํ น ปริวตฺตยามิ. โจรฺจาติ โลเก โจรฺจ ทสกุสลกมฺมปเถสุ อิตํ นาม วทนฺติ. อิโต จุตนฺติ อิโต จุตํ หุตฺวา อปาเย นิรเย ปติฏฺิตํ. ขตฺติย, ภูมิปาล มหาราช, ตฺวํ มม วจนํ สเจ สทฺทหสิ, สุตโสมํ คณฺหาหิ, เตน สุตโสเมน ยฺํ ยชิตฺวาน เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ. โภ, โปริสาท มุสาวาทิ ตยา มยฺหํ ‘‘สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อาเนตฺวา พหิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ ปฏิสฺสุตํ, อิทานิ เย วา เต วา ทุพฺพลราชาโน อาเนสิ, ชมฺพุทีปตเล เชฏฺกํ สุตโสมราชานํ สเจ ตฺวํ น อาเนสฺสสิ, วจนํ เต มุสา นาม โหติ, ตสฺมา สุตโสมํ คณฺหาหีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา เทวตา ปพฺพชิตเวสํ อนฺตรธาเปตฺวา สเกน วณฺเณน อากาเส ตรุณสูริโย วิย ชลมานา อฏฺาสิ. โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูปฺจ โอโลเกตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ อาห. อิมสฺมึ ‘‘รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา’’ติ. โส ‘‘ทิฏฺา เม อตฺตโน, เทวตา’’ติ ตุสฺสิตฺวา, ‘‘สามิ เทวราช, มา สุตโสมสฺส การณา จินฺตยิ, อตฺตโน รุกฺขํ ¶ ปวิสา’’ติ อาห. เทวตา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว รุกฺขํ ปาวิสิ. ตสฺมึ ขเณ สูริโย อตฺถงฺคโต, จนฺโท อุคฺคโต. โปริสาโท เวทงฺคกุสโล นกฺขตฺตจารํ ชานาติ. โส นภํ โอโลเกตฺวา ‘‘สฺเว ผุสฺสนกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, สุตโสโม นฺหายิตุํ อุยฺยานํ คมิสฺสติ, ตตฺถ คณฺหิสฺสามิ, อารกฺโข ปนสฺส มหา ภวิสฺสติ, สมนฺตา ติโยชนํ สกลนครวาสิโน รกฺขนฺตา จริสฺสนฺติ, อสํวิหิเต อารกฺเข ปมยาเมเยว ¶ มิคาชินํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลโปกฺขรณึ โอตริตฺวา สฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โปกฺขรณึ โอรุยฺห ปทุมปตฺเตน สีสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺส เตเชน มจฺฉกจฺฉปาทโย โอสกฺกิตฺวา อุทกปริยนฺเต วคฺควคฺคา หุตฺวา วิจรึสุ.
กุโต ปน ลทฺโธยํ เตโชติ? ปุพฺพโยควเสน. โส หิ กสปทสพลสฺส กาเล ขีรสลากภตฺตํ ปฏฺเปสิ, เตน มหาถาโม อโหสิ. อคฺคิสาลฺจ กาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สีตวิโนทนตฺถํ ¶ อคฺคิฺจ ทารูนิ จ ทารุจฺเฉทนวาสิฺจ ผรสฺุจ อทาสิ, เตน เตชวา อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ อนฺโตอุยฺยานํ คเตเยว พลวปจฺจูสสมเย สมนฺตา ติโยชนํ อารกฺขํ คณฺหึสุ. ราชาปิ ปาโตว ภุตฺตปาตราโส อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต นครโต นิกฺขมิ. ตทา ตกฺกสิลโต นนฺโท นาม พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย วีสติโยนชสตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา ตํ นครํ ปตฺวา ทฺวารคาเม วสิตฺวา สูริเย อุคฺคเต นครํ ปวิสนฺโต ราชานํ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ชยาเปสิ. ราชา ทิสาจกฺขุโก หุตฺวา คจฺฉนฺโต อุนฺนตปฺปเทเส ิตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปสาริตหตฺถํ ทิสฺวา หตฺถินา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ –
‘‘กิสฺมึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ, อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
อกฺขาหิ ¶ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – โภ พฺราหฺมณ, ตว ชาติภูมิ กิสฺมึ รฏฺเ อตฺถิ นุ, เกน อตฺเถน ปโยชเนน เหตุภูเตน อิท อิมสฺมึ นคเร อนุปฺปตฺโต, โภ พฺราหฺมณ, มยา ปุจฺฉิโต โส ตฺวํ เอตมตฺถํ เอตํ ปโยชนํ เม มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหิ, ตยา ปตฺถิตวตฺถุํ เต ตุยฺหํ อชฺช อิทานิ ททามิ, กึ วตฺถุํ อิจฺฉสีติ.
อถ ¶ นํ โส คาถมาห –
‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา;
ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’ติ.
ตตฺถ ธรณีมหิสฺสราติ ภูมิปาล จตสฺโส คาถา กึ ภูตา?. สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา, ตเวว ตว เอว อตฺถาย อิธ านํ อนุปฺปตฺโต อสฺมิ ภวามิ. สุโณหีติ กสฺสปทสพเลน เทสิตา ปรมตฺถสํหิตา อิมา สตารหา คาถาโย สุโณหีติ อตฺโถ.
อิติ วตฺวา, ‘‘มหาราช, อิมา กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย ‘‘ตุมฺเห สุตวิตฺตกา’ติ สุตฺวา ตุมฺหากํ เทเสตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ราชา ตุฏฺมานโส หุตฺวา, ‘‘อาจริย ¶ , สุฏฺุ เต อาคตํ, มยา ปน นิวตฺติตุํ น สกฺกา, อชฺช ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน สีสํ นฺหายิตุํ อาคโตมฺหิ, อหํ ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา โสสฺสามิ, ตฺวํ มา อุกฺกณฺี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ พฺราหฺมณสฺส อสุกเคเห สยนํ ปฺาเปตฺวา ฆาสจฺฉาทนํ สํวิทหถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิ. ตํ อฏฺารสหตฺเถน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ. ตํ อฺมฺํ สงฺฆฏฺเฏนฺตา สมนฺตา หตฺถิโน ปริกฺขิปึสุ, ตโต อสฺสา, ตโต รถา, ตโต ธนุคฺคหา, ตโต ปตฺตีติ, สงฺขุภิตมหาสมุทฺโท วิย อุนฺนาเทนฺโต พลกาโย อโหสิ. อถ ราชา โอฬาริกานิ อาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา อุพฺพฏฺฏิตสรีโร โปกฺขรณิยา อนฺโต ราชวิภเวน นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อุทกคฺคหณสาฏเกน นิวาเสตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ทุสฺสคนฺธมาลาลงฺกาเร อุปนยึสุ. โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘ราชา อลงฺกตกาเล ภาริโก ภวิสฺสติ, สลฺลหุกกาเลเยว นํ คณฺหิสฺสามี’’ติ. โส ¶ นทนฺโต วคฺคนฺโต อุทเก มจฺฉํ อาลุเฬนฺโต วิชฺชุลตา วิย มตฺถเก ขคฺคํ ปริพฺภเมนฺโต ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา องฺคุลึ นลาเฏ เปตฺวา อุทกา อุตฺตริ. ตสฺส สทฺทํ สุตฺวาว หตฺถาโรหา หตฺถีหิ, อสฺสาโรหา ¶ อสฺเสหิ, รถาโรหา รเถหิ ภสฺสึสุ. พลกาโย คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อุเรน ภูมิยํ นิปชฺชิ.
โปริสาโท สุตโสมํ อุกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, เสสราชาโน ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต คจฺฉติ. โพธิสตฺตํ ปน อุปคนฺตฺวา โอนโต อุกฺขิปิตฺวา ขนฺเธ นิสีทาเปสิ. โส ‘‘ทฺวาเรน คมนํ ปปฺโจ ภวิสฺสตี’’ติ สมฺมุขฏฺาเนเยว อฏฺารสหตฺถํ ปาการํ ลงฺฆิตฺวา ปุรโต คลิตมทมตฺตวารณกุมฺเภ อกฺกมิตฺวา ปพฺพตกูฏานิ ปาเตนฺโต วิย วาตชวานํ อสฺสตรานํ ปิฏฺเ อกฺกมนฺโต ปาเตตฺวา รถธุรรถสีเสสุ อกฺกมิตฺวา ภมิกํ ภมนฺโต วิย นีลผลกานิ นิคฺโรธปตฺตานิ มทฺทนฺโต วิย เอกเวเคเนว ติโยชนมตฺตํ มคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สุตโสมสฺสตฺถาย ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต’’ติ โอโลเกตฺวา กฺจิ อทิตฺวา สณิกํ คจฺฉนฺโต สุตโสมสฺส เกเสหิ อุทกพินฺทูนิ อตฺตโน อุเร ปติตานิ ทิสฺวา ‘‘มรณสฺส อภายนฺโต นาม นตฺถิ, สุตโสโมปิ มรณภเยน โรทติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
ทีปฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติ.
‘‘อตฺตานํ ¶ าตี อุทาหุ ปุตฺตทารํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
กิเมว ¶ ตฺวํ สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺ วจนํ สุโณม เตต’’นฺติ.
ตตฺถ, โภ สุตโสม มหาราช, เย ปณฺฑิตา กึ ภูตา? มติมนฺโต อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานนปฺาย สมนฺนาคตา, สปฺปฺา วิจรณปฺาย สมนฺนาคตา, พหุสฺสุตา พหุสฺสุตธรา พหุฏฺานจินฺติโน พหุการณจินฺตนสีลา, เต ปณฺฑิตา มรณภเย อุปฺปนฺเน สติ ภีตา หุตฺวา เว เอกนฺเตน น รุทนฺติ น ปริเทวนฺติ. ทีปํ หีติ, โภ สุตโสม ¶ มหาราช หิ กสฺมา ปน วทามิ, มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ วาณิชกานํ ชนานํ ปติฏฺาภูตํ มหาทีปํ อิว, เอวมฺปิ ตถา เอตํ ปณฺฑิตํ อปฺปฏิสรณานํ นรานํ ปรมํ. ยํ เยน การเณน เย ปณฺฑิตา โสกีนํ ชนานํ โสกนุทา ภวนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, ตฺวํ มรณภเยน ปริเทวีติ มฺเ มฺามิ. อตฺตานนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, อตฺตเหตุ อุทาหุ าติเหตุ ปุตฺตทารเหตุ อุทาหุ ธฺธนรชตชาตรูปเหตุ กิเมว ตฺวํ กิเมว ธมฺมชาตํ ตฺวํ อนุตปฺเป อนุตปฺเปยฺยาสิ. โกรพฺยเสฏฺ กุรุรฏฺวาสีนํ เสฏฺ อุตฺตม, โภ มหาราช, เอตํ ตว วจนํ สุโณมาติ.
สุตโสโม อาห –
‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺํ;
สตฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเป.
‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามีติ อหํ ตาว อตฺตตฺถาย เนว โรทามิ น โสจามิ, อิเมสมฺปิ ปุตฺตาทีนํ อตฺถาย น โรทามิ น โสจามิ, อปิจ โข ปน สตํ ปณฺฑิตานํ จริโต ปุราณธมฺโม อตฺถิ, ยํ สงฺครํ กตฺวา ปจฺฉา อนุตปฺปนํ นาม, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺส อหํ อนุโสจามีติ อตฺโถ ¶ . สจฺจานุรกฺขีติ สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต. โส หิ พฺราหฺมโณ ตกฺกสิลโต กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย อาคโต, ตสฺสาหํ อาคนฺตุกวตฺตํ กาเรตฺวา ‘‘นฺหตฺวา อาคโต สุณิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา อาคเมหี’’ติ สงฺครํ กตฺวา อาคโต, ตฺวํ ตา คาถาโย โสตุํ อทตฺวาว มํ คณฺหิ. สเจ มํ วิสฺสชฺเชสิ, ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสามีติ วทติ.
อถ ¶ นํ โปริสาโท อาห –
‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺ น หิ มํ อุเปสิ.
‘‘มุตฺโต ¶ ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาส’’นฺติ.
ตตฺถ สุขีติ สุขปฺปตฺโต หุตฺวา. มจฺจุมุขา ปมุตฺโตติ มาทิสสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺตตาย มรณมุขา มุตฺโต นาม หุตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย อาคจฺเฉยฺย, อหํ เอตํ วจนํ เนว อภิสทฺทหามิ, โกรพฺยเสฏฺ ตฺวํ มม สนฺติกํ น หิ อุเปสิ. มุตฺโตติ สุตโสม ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถโต มุตฺโต. สกํ มนฺทิรนฺติ ราชธานิเคหํ คนฺตฺวา. กามกามีติ กามํ กามยมาโน. ลทฺธาติ อติวิย ปิยํ ชีวิตํ ลภิตฺวา ตุวํ เม มม สนฺติเก กุโต เกน นาม การเณน เอหิสิ.
ตํ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต สีโห วิย อสมฺภิโต อาห –
‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ ครหิโต ปาปธมฺโม;
น หิ ตํ นรํ ตายติ ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺย.
‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;
สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ.
‘‘นภํ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวตฺตเย ภูตธรา วสุนฺธรา;
สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ มตํ วเรยฺยาติ โปริสาท โย นโร ปริสุทฺธสีโล ชีวิตเหตุ อณุมตฺตมฺปิ ปาปํ น กโรติ, สีลสมฺปนฺโน หุตฺวา วเรยฺย ตํ มรณํ อิจฺเฉยฺย, ครหิโต ปาปธมฺโม ตํ ชีวิตํ น เสยฺโย, ทุสฺสีโล ปุคฺคโล ยสฺสาปิ เหตุ อตฺตาทิโนปิ เหตุ อลิกํ วจนํ ภเณยฺย, ตํ นรํ เอวรูปํ ทุคฺคตีหิ ตํ อลิกํ น ตายเต. สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺยาติ, สมฺม โปริสาท, ตยา สทฺธึ เอกาจริยกุเล ¶ สิกฺขิโต เอวรูโป สหายโก หุตฺวา อหํ ชีวิตเหตุ มุสา น กเถมิ, กึ น สทฺทหสิ. สเจ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต อุฏฺาย มหนฺตํ คิรึ ตูลปิจุํ วิย อากาเส อาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ อตฺตโน อตฺตโน วิมาเนน สทฺธึ ฉมา ปถวิยํ ปเตยฺยุํ, สพฺพาปิ นชฺโช ปติโสตํ วเชยฺยุํ, โภ โปริสาท ¶ , เอวรูปํ วจนํ สเจ ภเณยฺย, ตํ สทฺทหิตพฺพํ, อหํ มุสา ภเณยฺยํ อิติ วจนํ ตุยฺหํ ชเนหิ วุตฺตํ, น ตฺเวว ตํ สทฺทหิตพฺพํ.
เอวํ วุตฺเตปิ โส น สทฺทหิเยว. อถ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มยฺหํ น สทฺทหติ, สปเถนปิ นํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ขนฺธโต ตาว มํ โอตาเรหิ, สปถํ กตฺวา ตํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ วุตฺเต เตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ปิโต สปถํ กโรนฺโต อาห –
‘‘อสิฺจ ¶ สตฺติฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;
ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, สเจ อิจฺฉสิ, เอวรูเปหิ อาวุเธหิ สํวิหิตารกฺเข ขตฺติยกุเล เม นิพฺพตฺติ นาม มา โหตูติ อสิฺจ สตฺติฺจ ปรามสามิ. สเจ อฺเหิ ราชูหิ อกตฺตพฺพํ อฺํ วา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สปถมฺปิ เต, สมฺม, อหํ กโรมิ. ยถาหํ ตยา ปมุตฺโต คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส อนโณ หุตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺโต ปุนราคมิสฺสามีติ.
ตโต โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กโรติ, กึ เม อิมินา, เอส เอตุ วา มา วา, อหมฺปิ ขตฺติยราชา, มเมว พาหุโลหิตํ คเหตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, อยํ อติวิย กิลมตี’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘โย เต กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสู’’ติ.
ตตฺถ ปุนราวชสฺสูติ ปุน อาคจฺเฉยฺยาสิ.
อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, มา จินฺตยิ, จตสฺโส สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส ปูชํ กตฺวา ปาโตวาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘โย ¶ ¶ เม กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
อถ นํ โปริสาโท, ‘‘มหาราช, ตุมฺเห ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กริตฺถ, ตํ อนุสฺสเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ตฺวํ มํ ทหรกาลโต ปฏฺาย ชานาสิ, หาเสนปิ เม มุสา น กถิตปุพฺพา, โสหํ อิทานิ รชฺเช ปติฏฺิโต ธมฺมาธมฺมํ ชานนฺโต กึ มุสา กเถสฺสามิ, สทฺทหสิ มยฺหํ ¶ , อหํ เต สฺเว พลิกมฺมํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ สทฺทหาปิโต ‘‘เตน หิ คจฺฉ, มหาราช, ตุมฺเหสุ อนาคเตสุ พลิกมฺมํ น ภวิสฺสติ, เทวตาปิ ตุมฺเหหิ วินา น สมฺปฏิจฺฉติ, มา เม พลิกมฺมสฺส อนฺตรายํ กริตฺถา’’ติ มหาสตฺตํ อุยฺโยเชสิ. โส ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน ขิปฺปเมว นครํ สมฺปาปุณิ. เสนาปิสฺส ‘‘สุตโสโม ราชา ปณฺฑิโต มธุรธมฺมกถิโก เอกํ ทฺเว กถา กเถตุํ ลภนฺโต โปริสาทํ ทเมตฺวา สีหมุขา มุตฺตมตฺตวารโณ วิย อาคมิสฺสติ, ‘อิเม ราชานํ โปริสาทสฺส ทตฺวา อาคตา’ติ มหาชโน ครหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา พหินคเรเยว ขนฺธาวารํ กตฺวา ิตา ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กจฺจิ, มหาราช, โปริสาเทน กิลมิโต’’ติ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โปริสาเทน มยฺหํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ กตํ, ตถารูโป นาม จณฺโฑ สาหสิโก โปริสาโท มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ วุตฺเต ราชานํ อลงฺกริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา ปริวาเรตฺวา นครํ ปาวิสิ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ นาครา ตุสฺสึสุ.
โสปิ ธมฺมครุตาย ธมฺมโสณฺฑตาย มาตาปิตโร อทิสฺวาว ‘‘ปจฺฉาปิ เน ปสฺสิสฺสามี’’ติ ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา มสฺสุกมฺมาทีนิสฺส อาณาเปตฺวา ตํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ วตฺถาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อาเนตฺวา ทสฺสิตกาเล สยํ ปจฺฉา นฺหตฺวา ตสฺส อตฺตโน โภชนํ ทาเปตฺวา ตสฺมึ ภุตฺเต สยํ ภฺุชิตฺวา ตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ธมฺมครุกตาย อสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สยํ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ¶ ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ อาภตา สตารหา คาถา สุโณม อาจริยา’’ติ ยาจิ. ตมตฺถํ ทีเปนฺโต สตฺถา คาถมาห –
‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;
สุโณมิ ¶ คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’ติ.
ตตฺถ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ.
อถ ¶ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺเตน ยาจิตกาเล คนฺเธหิ หตฺเถ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปสิพฺพกา มโนรมํ โปตฺถกํ นีหริตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา ราคมทาทินิมฺมทนา อมตมหานิพฺพานสมฺปาปิกา จตสฺโส สตารหา คาถาโย สุโณหี’’ติ วตฺวา โปตฺถกํ โอโลเกนฺโต อาห –
‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.
ตตฺถ สกิเทวาติ เอกวารเมว. สพฺภีติ สปฺปุริเสหิ. สา นนฺติ สา สพฺภิ สปฺปุริเสหิ สงฺคติ สมาคโม เอกวารํ ปวตฺโตปิ ตํ ¶ ปุคฺคลํ ปาเลติ รกฺขติ. นาสพฺภีติ อสปฺปุริเสหิ ปน พหุ สุจิรมฺปิ กโต สงฺคโม เอกฏฺาเน นิวาโส น ปาเลติ, น ถาวโร โหตีติ อตฺโถ. สมาเสถาติ สทฺธึ นิสีเทยฺย, สพฺเพปิ อิริยาปเถ ปณฺฑิเตเหว สทฺธึ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํ. สตํ สทฺธมฺมนฺติ ปณฺฑิตานํ พุทฺธาทีนํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ สทฺธมฺมํ. เสยฺโยติ เอตํ ธมฺมํ ตฺวา วฑฺฒิเยว โหติ, หานิ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ราชรถาติ ราชูนํ ¶ อาโรหนียรถา. สุจิตฺตาติ สุปริกมฺมกตา. สพฺภิ ปเวทยนฺตีติ พุทฺธาทโย สนฺโต ‘‘สพฺภี’’ติ สงฺขํ คตํ โสภนํ อุตฺตมํ นิพฺพานํ ปเวเทนฺติ โถเมนฺติ, โส นิพฺพานสงฺขาโต สตํ ธมฺโม ชรํ น อุเปติ น ชีรติ. นภนฺติ อากาโส. ทูเรติ ปถวี หิ สปฺปติฏฺา สคหณา, อากาโส นิราลมฺโพ อปฺปติฏฺโ, อิติ อุโภ เอเต เอกาพทฺธาปิ วิสํโยคฏฺเน อนุปลิตฺตฏฺเน จ ทูเร นาม โหนฺติ. ปารนฺติ โอริมตีรโต ปรตีรํ. ตทาหูติ ตํ อาหุ.
อิติ พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถา กสฺสปทสพเลน เทสิตนิยาเมน เทเสตฺวา ตุณฺหี อโหสิ ¶ . ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สปฺผลํ วต เม อาคมน’’นฺติ ตุฏฺจิตฺโต หุตฺวา ‘‘อิมา คาถา เนว สาวกภาสิตา, น อิสิภาสิตา, น เกนจิ ภาสิตา, สพฺพฺุนาว ภาสิตา, กึ นุ โข อคฺฆนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมาสํ สกลมฺปิ จกฺกวาฬํ ยาว พฺรหฺมโลกา สตฺตรตนปุณฺณํ กตฺวา ททมาโนปิ เนว อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺโกติ, อหํ โข ปนสฺส ติโยชนสเต กุรุรฏฺเ สตฺตโยชนิเก อินฺทปตฺถนคเร รชฺชํ ทาตุํ ปโหมิ, อตฺถิ นุ ขฺวสฺส รชฺชํ กาเรตุํ ภาคฺย’’นฺติ องฺควิชฺชานุภาเวน โอโลเกนฺโต นาทฺทส. ตโต เสนาปติฏฺานาทีนิ โอโลเกนฺโต เอกคามโภชกมตฺตสฺสปิ ภาคฺยํ อทิสฺวา ธนลาภสฺส โอโลเกนฺโต โกฏิธนโต ปฏฺาย โอโลเกตฺวา จตุนฺนํเยว กหาปณสหสฺสานํ ภาคฺยํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตเกน นํ ปูเชสฺสามี’’ติ จตสฺโส สหสฺสตฺถวิกา ทาเปตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อฺเสํ ขตฺติยานํ อิมา คาถา เทเสตฺวา กิตฺตกํ ธนํ ลภถา’’ติ ปุจฺฉติ. ‘‘เอเกกาย คาถาย สตํ สตํ, มหาราช, เตเนว ตา สตารหา นาม ชาตา’’ติ. อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘อาจริย, ตฺวํ อตฺตนา คเหตฺวา วิกฺเกยฺยภณฺฑสฺส อคฺฆมฺปิ น ชานาสิ ¶ , อิโต ปฏฺาย เอเกกา คาถา สหสฺสารหา นาม โหนฺตู’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สหสฺสิยา อิมา คาถา, นหิมา คาถา สตารหา;
จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณ, อิมา คาถา สหสฺสิยา สหสฺสารหา, อิมา คาถา สตารหา น หิ โหนฺตุ, พฺราหฺมณ, ตฺวํ จตฺตาริ สหสฺสานิ ขิปฺปํ คณฺหาติ.
อถสฺส เอกํ สุขยานกํ ทตฺวา ‘‘พฺราหฺมณํ โสตฺถินา เคหํ ¶ สมฺปาเปถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ. ตสฺมึ ขเณ ‘‘สุตโสมรฺา สตารหา คาถา สหสฺสารหา กตฺวา ปูชิตา สาธุ สาธู’’ติ มหาสาธุการสทฺโท อโหสิ. ตสฺส มาตาปิตโร ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ สทฺโท นาเมสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ยถาภูตํ สุตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย มหาสตฺตสฺส กุชฺฌึสุ. โสปิ พฺราหฺมณํ อุยฺโยเชตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ปิตา ‘‘กถํ, ตาต, เอวรูปสฺส สาหสิกสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺโตสี’’ติ ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ อกตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, ตยา จตสฺโส คาถา สุตฺวา จตฺตาริ สหสฺสานิ ทินฺนานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต คาถมาห –
‘‘อาสีติยา นาวุติยา จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย คาถา;
ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ คาถา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – คาถา นาม, ตาต, อาสีติยา จ นาวุติยา จ สตารหา จาปิ ภเวยฺย, ปจฺจตฺตเมว อตฺตนาว ชานาหิ, สหสฺสารหา นาม คาถา กา กสฺส สนฺติเก อตฺถีติ.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นาหํ, ตาต, ธเนน วุทฺธึ อิจฺฉามิ, สุเตน ปน อิจฺฉามี’’ติ สฺาเปนฺโต อาห –
‘‘อิจฺฉามิ ¶ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตน.
‘‘อคฺคิ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น กปฺปตี สาคโรว นทีภิ;
เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตน.
‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวตึ ชนินฺท;
ตเมว ¶ สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺตี’’ติ.
ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘สนฺโต’’ติ เอเต จ มํ ภเชยฺยุํ อิติ อิจฺฉามิ. สวนฺตีหีติ นทีหิ. สกสฺสาติ ติฏฺตุ, นนฺท, พฺราหฺมโณ, ยทา อหํ อตฺตโน ทาสสฺสปิ สนฺติเก สุโณมิ, ตาต, ธมฺเมสุ มม ติตฺติ น หิ อตฺถีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘มา มํ, ตาต, ธนเหตุ ปริภาสสิ, อหํ ธมฺมํ สุตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ สปถํ กตฺวา อาคโต, อิทานาหํ โปริสาทสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, อิทํ เต รชฺชํ คณฺหถา’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘อิทํ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
กึ กามเหตุ ปริภาสสิ มํ, คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ตฺเต’’ติ.
ตตฺถ ตฺเตติ สนฺติเก.
ตสฺมึ สมเย ปิตุรฺโ หทยํ อุณฺหํ อโหสิ. โส, ‘‘ตาต สุตโสม, กึ นาเมตํ กเถสิ, มยํ จตุรงฺคินิยา เสนาย โจรํ คเหสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อตฺตานุรกฺขาย ¶ ¶ ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;
อสฺสาโรหา เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยฺุชาม หนาม สตฺตุ’’นฺติ.
ตตฺถ หนามาติ สเจ เอวํ ปโยชิตา เสนา ตํ คเหตุํ น สกฺโกนฺติ, อถ นํ สกลรฏฺวาสิโน คเหตฺวา คนฺตฺวา หนาม สตฺตุํ, มาเรม ตํ อมฺหากํ ปจฺจามิตฺตนฺติ อตฺโถ.
อถ นํ มาตาปิตโร อสฺสุปุณฺณมุขา โรทมานา วิลปนฺตา, ‘‘ตาต, มา คจฺฉ, คนฺตุํ น ลพฺภา’’ติ ยาจึสุ. โสฬสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโยปิ เสสปริชโนปิ ‘‘อมฺเห อนาเถ กตฺวา กุหึ คจฺฉสิ, เทวา’’ติ ปริเทวึสุ. สกลนคเร โกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สุตโสโม โปริสาทสฺส กิร ปฏิฺํ ทตฺวา อาคโต, อิทานิ จตสฺโส ¶ สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปุนปิ กิร โจรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. โสปิ มาตาปิตูนํ วจนํ สุตฺวา คาถมาห –
‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;
ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺทา’’ติ.
ตตฺถ ชีวํ คเหตฺวานาติ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา. ตํ ตาทิสนฺติ ตํ เตน กตํ ตถารูปํ. ปุพฺพกิจฺจนฺติ ปุริมํ อุปการํ. ชนินฺทาติ ปิตรํ อาลปติ.
โส มาตาปิตโร อสฺสาเสตฺวา, ‘‘อมฺม ตาตา, ตุมฺเห มยฺหํ มา จินฺตยิตฺถ, กตกลฺยาโณ อหํ, มม ฉกามสฺสคฺคิสฺสริยํ น ทุลฺลภ’’นฺติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ โส ปิตรํ มาตรฺจ, อนุสาสิตฺวา เนคมฺจ พลฺจ;
สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติ.
ตตฺถ สจฺจานุรกฺขมาโนติ สจฺจํ อนุรกฺขมาโน. อคมาสีติ ตํ รตฺตึ นิเวสเนเยว วสิตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา อสฺสุมุเขน นานปฺปการํ ปริเทวนฺเตน อิตฺถาคาราทินา มหาชเนน อนุคโต นครา นิกฺขมฺม ¶ ตํ ชนํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต มหามคฺเค ทณฺฑเกน ติริยํ เลขํ กฑฺฒิตฺวา ‘‘สเจ มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ มา อติกฺกมึสู’’ติ อาห. มหาชโน สีลวโต เตชวนฺตสฺส อาณํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต มหาสทฺเทน ปริเทวมาโน ตํ สีหวิชมฺภิเตน คจฺฉนฺตํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ทสฺสนูปจารํ อติกฺกนฺเต เอกรวํ รวนฺโต นครํ ปาวิสิ. โสปิ อาคตมคฺเคเนว ตสฺส สนฺติกํ คโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติ.
ตโต โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘สเจ มม สหาโย สุตโสโม อาคนฺตุกาโม, อาคจฺฉตุ, อนาคนฺตุกาโม, อนาคจฺฉตุ, รุกฺขเทวตา ยํ มยฺหํ อิจฺฉติ ¶ , ตํ กโรตุ, อิเม ราชาโน มาเรตฺวา ปฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จิตกํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ‘‘องฺคารราสิ ตาว โหตู’’ติ ตสฺส สูเล ตจฺฉนฺตสฺส นิสินฺนกาเล สุตโสโม อาคโต. อถ นํ โปริสาโท ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต, ‘‘สมฺม, คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉิ. มหาสตฺโต, ‘‘อาม มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา, ธมฺมกถิกสฺส จ สกฺกาโร กโต, ตสฺมา คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ กตํ นาม โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยชสฺสูติ มํ มาเรตฺวา เทวตาย วา ยฺํ ยชสฺสุ, มํสํ วา เม ขาทาหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ ราชา น ภายติ, วิคตมรณภโย หุตฺวา กเถติ, กิสฺส นุ โข เอส อานุภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อฺํ นตฺถิ, อยํ ‘กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา’ติ วทติ, ตาสํ เอเตน อาสุภาเวน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ ตํ กถาเปตฺวา ตา คาถาโย โสสฺสามิ, เอวํ อหมฺปิ นิพฺภโย ภวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา คาถมาห –
‘‘น หายเต ขาทิตํ มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว;
นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณมิ คาถาโย สตารหาโย’’ติ.
ตตฺถ ขาทิตนฺติ ขาทนํ. ตํ ขาทนํ มยฺหํ ปจฺฉา วา ปุเร วา น ปริหายติ, ปจฺฉาปิ หิ ¶ ตฺวํ มยา ขาทิตพฺโพว. นิทฺธูมเก ปจิตนฺติ นิทฺธูเม นิชฺฌาเล อคฺคิมฺหิ ปกฺกมํสํ สาธุปกฺกํ นาม โหติ.
ตํ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โปริสาโท ปาปธมฺโม, อิมํ โถกํ นิคฺคเหตฺวา ลชฺชาเปตฺวา กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อธมฺมิโก ตฺวํ โปริสาทกาสิ, รฏฺา จ ภฏฺโ อุทรสฺส เหตุ;
ธมฺมฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหึ สเมติ.
‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;
นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กึ สุเตน กริสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมฺจิมาติ อิมา จ คาถา นวโลกุตฺตรธมฺมํ อภิวทนฺติ. กุหึ สเมตีติ กตฺถ สมาคจฺฉติ. ธมฺโม หิ สุคตึ ปาเปติ นิพฺพานํ วา, อธมฺโม ทุคฺคตึ. กุโต ธมฺโมติ วจีสจฺจมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต ธมฺโม. กึ สุเตนาติ ตฺวํ เอเตน สุเตน กึ กริสฺสสิ, มตฺติกาภาชนํ วิย หิ สีหวสาย อภาชนํ ตฺวํ ธมฺมสฺส.
โส ¶ เอวํ กถิเตปิ เนว กุชฺฌิ. กสฺมา? มหาสตฺตสฺส เมตฺตาภาวนาย มหตฺเตน. อถ นํ ‘‘กึ ปน สมฺม สุตโสม อหเมว อธมฺมิโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺว’’นฺติ.
ตตฺถ กสฺมา โนติ เย ชมฺพุทีปตเล ราชาโน อลงฺกตปฏิยตฺตา มหาพลปริวารา รถวรคตา มิควํ จรนฺตา ติขิเณหิ สเรหิ มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติ, เต อวตฺวา กสฺมา ตฺวํ มฺเว อธมฺมิกนฺติ วทติ. ยทิ เต นิทฺโทสา, อหมฺปิ นิทฺโทโส เอวาติ ทีเปติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตสฺส ลทฺธึ ภินฺทนฺโต คาถมาห –
‘‘ปฺจ ¶ ปฺจ น ขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุว’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, ขตฺติเยน นาม ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปฺจ ปฺจ หตฺถิอาทโย ทเสว สตฺตา มํสวเสน น ขา ภกฺขา น โข ขาทิตพฺพยุตฺตกา. ‘‘น โข’’ตฺเวว วา ปาโ. อปโร นโย ขตฺติเยน ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปฺจนเขสุ สตฺเตสุ สสโก, สลฺลโก, โคธา, กปิ กุมฺโมติ ¶ อิเม ปฺเจว สตฺตา ภกฺขิตพฺพยุตฺตกา, น อฺเ, ตฺวํ ปน อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ภกฺเขสิ, เตน อธมฺมิโกติ.
อิติ โส นิคฺคหํ ปตฺวา อฺํ นิสฺสรณํ อทิสฺวา อตฺตโน ปาปํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราชา’’ติ.
ตตฺถ ¶ น ขตฺตธมฺเมติ ตฺวํ ขตฺติยธมฺมสงฺขาเต นีติสตฺเถ น กุสโลสิ, อตฺตโน อตฺถานตฺถํ น ชานาสิ, อการเณเนว เต โลเก ปณฺฑิโตติ กิตฺติ ปตฺถฏา, อหํ ปน เต ปณฺฑิตภาวํ น ปสฺสามิ น ชานามิ, อติพาโลสีหิ วทติ.
อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, ขตฺติยธมฺเม กุสเลน นาม มาทิเสเนว ภวิตพฺพํ. อหฺหิ ตํ ชานามิ, น ปน ตทตฺถาย ปฏิปชฺชามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เย ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;
ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ กุสลาติ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนกุสลา. ปาเยนาติ เยภุยฺเยน เนรยิกา. เย ปน ตตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ, เต เสสาปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ.
โปริสาโท อาห –
‘‘ปาสาทวาสา ¶ ปถวีควาสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนฺจ;
สพฺพํ ตหึ ลภสิ สามิตาย, สจฺเจน กึ ปสฺสสิ อานิสํส’’นฺติ.
ตตฺถ ปาสาทวาสาติ, สมฺม สุตโสม, ตว ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ทิพฺพวิมานกปฺปา ตโย นิวาสปาสาทา. ปถวีควาสฺสาติ ปถวี จ คาโว จ อสฺสา จ พหู. กามิตฺถิโยติ กามวตฺถุภูตา อิตฺถิโย. กาสิกจนฺทนฺจาติ ¶ กาสิกวตฺถฺจ โลหิตจนฺทนฺจ. สพฺพํ ตหินฺติ เอตฺจ อฺฺจ อุปโภคปริโภคํ สพฺพํ ตฺวํ ตหึ อตฺตโน นคเร สามิตาย ลภสิ, สามี หุตฺวา ยถา อิจฺฉสิ, ตถา ปริภฺุชิตุํ ลภติ, โส ตฺวํ สพฺพเมตํ ปหาย สจฺจานุรกฺขี อิธาคจฺฉนฺโต สจฺเจน กึ อานิสํสํ ปสฺสสีติ.
โพธิสตฺโต ¶ อาห –
‘‘เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ;
สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปาร’’นฺติ.
ตตฺถ สาทุตรนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ รสา สตฺตานํ สจฺจกาเลเยว ปณีตา มธุรา โหนฺติ, ตสฺมา สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ, ยสฺมา วา วิรติสจฺจวจีสจฺเจ ิตา ชาติมรณสงฺขาตสฺส เตภูมกวฏฺฏสฺส ปารํ อมตมหานิพฺพานํ ตรนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมาปิ ตํ สาทุตรนฺติ.
เอวมสฺส มหาสตฺโต สจฺเจ อานิสํสํ กเถสิ. ตโต โปริสาโท วิกสิตปทุมปุณฺณจนฺทสสฺสิริกเมวสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุตโสโม องฺคารจิตกํ มฺจ สูลํ ตจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, จิตฺตุตฺราสมตฺตมฺปิสฺส นตฺถิ, กึ นุ โข เอส สตารหคาถานํ อานุภาโว, อุทาหุ สจฺจสฺส, อฺสฺเสว วา กสฺสจี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;
อลีนจิตฺโต อสิ สจฺจวาที’’ติ.
มหาสตฺโตปิสฺส อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
อนานุตปฺปํ ¶ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘าตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘าตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กลฺยาณาติ กลฺยาณกมฺมา. อเนกรูปาติ ทานาทิวเสน อเนกวิธา. ยฺาติ ทสวิธทานวตฺถุปริจฺจาควเสน อติวิปุลา ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถา ยฺาปิ ยิฏฺา ปวตฺติตา. ธมฺเม ิโตติ เอวํ ธมฺเม ปติฏฺิโต มาทิโส โก นาม มรณสฺส ภาเยยฺย. อนานุตปฺปนฺติ อนานุตปฺปมาโน. ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถนฺติ ทสวิธํ ราชธมฺมํ อโกเปตฺวา ธมฺเมเนว มยา รชฺชํ ปสาสิตํ. การาติ าตีสุ าติกิจฺจานิ, มิตฺเตสุ จ มิตฺตกิจฺจานิ. ทานนฺติ สวตฺถุกเจตนา. พหุธาติ พหูหิ อากาเรหิ. พหูนนฺติ น ปฺจนฺนํ, น ทสนฺนํ, สตสฺสปิ สหสฺสสฺสปิ ¶ สตสหสฺสสฺสปิ ทินฺนเมว. สนฺตปฺปิตาติ คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา สุฏฺุ ตปฺปิตา.
ตํ ¶ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสมมหาราชา สปฺปุริโส าณสมฺปนฺโน มธุรธมฺมกถิโก, สจาหํ เอตํ ขาเทยฺยํ, มุทฺธา เม สตฺตธา ผเลยฺย, ปถวี วา ปน เม วิวรํ ทเทยฺยา’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม, น ตฺวํ มยา ขาทิตพฺพรูโป’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;
มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทึ อเทยฺยา’’ติ.
ตตฺถ วิสนฺติ ตตฺเถว มารณสมตฺถํ หลาหลวิสํ. ชลิตนฺติ อตฺตโน วิสเตเชน ชลิตํ เตเนว อุคฺคเตชํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จรนฺตํ อาสีวิสํ วา ปน โส คีวาย คณฺเหยฺย.
อิติ โส มหาสตฺตํ ‘‘หลาหลวิสสทิโส ตฺวํ, โก ตํ ขาทิสฺสตี’’ติ วตฺวา คาถา โสตุกาโม ตํ ยาจิตฺวา เตน ธมฺมคารวชนนตฺถํ ‘‘เอวรูปานํ อนวชฺชคาถานํ ตฺวํ อภาชน’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺโตปิ ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส ปณฺฑิโต นตฺถิ, อยํ มม หตฺถา มุจฺจิตฺวา คนฺตฺวา ตา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา นลาเฏน มจฺจุํ อาทาย ปุนาคโต, อติวิย สาธุรูปา คาถา ภวิสฺสนฺตี’’ติ สุฏฺุตรํ สฺชาตธมฺมสฺสวนาทโร หุตฺวา ตํ ยาจนฺโต คาถมาห –
‘‘สุตฺวา ¶ ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;
อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต มโน’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ‘‘สมฺม สุตโสม, นรา นาม ธมฺมํ สุตฺวา กลฺยาณมฺปิ ปาปกมฺปิ ชานนฺติ, อปฺเปว นาม ตา คาถา สุตฺวา มมปิ กุสลกมฺมปถธมฺเม มโน รเมยฺยา’’ติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘โสตุกาโม ทานิ โปริสาโท, กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม, สาธุกํ สุณาหี’’ติ ตํ โอหิตโสตํ กตฺวา นนฺทพฺราหฺมเณน กถิตนิยาเมเนว คาถานํ ถุตึ กตฺวา ฉสุ กามาวจรเทเวสุ เอกโกลาหลํ กตฺวา ¶ เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ โปริสาทสฺส ธมฺมํ กเถสิ –
‘‘สกิเทว ¶ มหาราช, สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สนฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.
ตสฺส เตน สุกถิตตฺตา เจว อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน จ ตา คาถา สพฺพฺุพุทฺธกถิตา วิยาติ จินฺเตนฺตสฺส สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปูริ, โพธิสตฺเต มุทุจิตฺตํ อโหสิ, เสตจฺฉตฺตทายกํ ปิตรํ วิย นํ อมฺิ. โส ‘‘อหํ สุตโสมสฺส ทาตพฺพํ กิฺจิ หิรฺสุวณฺณํ น ปสฺสามิ, เอเกกาย ปนสฺส คาถาย เอเกกํ วรํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘คาถา ¶ อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามี’’ติ.
ตตฺถ อานนฺทีติ อานนฺทชาโต. เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิ. จตฺตาโรปิ เหเต ตุฏฺาการา เอว.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘กึ นาม ตฺวํ วรํ ทสฺสสี’’ติ อปสาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘โย ¶ นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ, หิตาหิตํ วินิปาตฺจ สคฺคํ;
คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโ, กึ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺม.
‘‘อหฺจ ตํ ‘เทหิ วร’นฺติ วชฺชํ, ตฺวํ จาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
สนฺทิฏฺิกํ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โยติ โย ตฺวํ ‘‘มรณธมฺโมหมสฺมี’’ติ อตฺตโนปิ มรณํ น พุชฺฌสิ น ชานาสิ, ปาปกมฺมเมว กโรสิ. หิตาหิตนฺติ ‘‘อิทํ เม กมฺมํ หิตํ, อิทํ อหิตํ, อิทํ วินิปาตํ เนสฺสติ, อิทํ สคฺค’’นฺติ น ชานาสิ. รเสติ มนุสฺสมํสรเส. วชฺชนฺติ วเทยฺยํ. น อวากเรยฺยาติ วาจาย ทตฺวา ‘‘เทหิ เม วร’’นฺติ วุจฺจมาโน น อวากเรยฺยาสิ น ทเทยฺยาสิ. อุปพฺพเชยฺยาติ โก อิมํ กลหํ ปณฺฑิโต อุปคจฺเฉยฺย.
ตโต โปริสาโท ‘‘นายํ มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาเปสฺสามิ น’’นฺติ คาถมาห –
‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติ.
ตตฺถ อวิกมฺปมาโนติ อโนลียมาโน.
อถ ¶ มหาสตฺโต ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา กเถติ, กริสฺสติ เม วจนํ, วรํ คณฺหิสฺสามิ, สเจ ปน ‘‘มนุสฺสมํสํ น ขาทิตพฺพ’นฺติ ปมเมว วรํ วารยิสฺสํ, อติวิย กิลมิสฺสติ, ปมํ อฺเ ตโย วเร คเหตฺวา ปจฺฉา เอตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อริยสฺสาติ อาจารอริยสฺส. สขฺยนฺติ สขิธมฺโม มิตฺตธมฺโม. ปฺาณวตาติ าณสมฺปนฺเนน. สเมตีติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สํสนฺทติ. ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติ. ปสฺเสยฺย ตนฺติ สุตโสโม โปริสาทสฺส จิรํ ชีวิตํ อิจฺฉนฺโต วิย ปมํ อตฺตโน ชีวิตวรํ ยาจติ. ปณฺฑิตสฺส หิ ‘‘มม ชีวิตํ เทหี’’ติ วตฺตุํ อยุตฺตํ, อปิจ โส ‘มยฺหเมว เอส อาโรคฺยํ อิจฺฉตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุสฺสิสฺสตีติ เอวมาห.
โสปิ ตํ สุตฺวาว ‘‘อยํ อิสฺสริยา ธํเสตฺวา อิทานิ มํสํ ขาทิตุกามสฺส เอวํ มหาอนตฺถกรสฺส มหาโจรสฺส มยฺหเมว ชีวิตํ อิจฺฉติ, อโห มม หิตกาโม’’ติ ตุฏฺมานโส วฺเจตฺวา วรสฺส คหิตภาวํ อชานิตฺวา ตํ วรํ ททมาโน คาถมาห –
‘‘อริยสฺส ¶ อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ ททามี’’ติ.
ตตฺถ วรานนฺติ จตุนฺนํ วรานํ ปมํ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กตนามเธยฺยาติ มุทฺธนิ อภิสิตฺตตฺตาว ‘‘มุทฺธาภิสิตฺตา’’ติ กตนามเธยฺยา. น ตาทิเสติ ตาทิเส ขตฺติเย น อเทสิ มา ขาทิ.
อิติ โส ทุติยํ วรํ คณฺหนฺโต ปโรสตานํ ขตฺติยานํ ชีวิตวรํ คณฺหิ. โปริสาโทปิสฺส ททมาโน อาห –
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามี’’ติ.
กึ ¶ ปน เต เตสํ สทฺทํ สุณนฺติ, น สุณนฺตีติ? น สพฺพํ สุณนฺติ. โปริสาเทน หิ รุกฺขสฺส ธูมชาลอุปทฺทวภเยน ปฏิกฺกมิตฺวา อคฺคิ กโต, อคฺคิโน จ รุกฺขสฺส จ อนฺตเร นิสีทิตฺวา มหาสตฺโต เตน สทฺธึ กเถสิ, ตสฺมา สพฺพํ อสุตฺวา อุปฑฺฒุปฑฺฒํ สุณึสุ. เต ‘‘อิทานิ สุตโสโม โปริสาทํ ทเมสฺสติ, มา ภายถา’’ติ อฺมฺํ สมสฺสาเสสุํ. ตสฺมึ ขเณ มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ปโรสตนฺติ อติเรกสตํ. เต คหีตาติ ตยา คหิตา. ตลาวุตาติ หตฺถตเลสุ อาวุตา.
อิติ ¶ มหาสตฺโต ตติยํ วรํ คณฺหนฺโต เตสํ ขตฺติยานํ สกรฏฺนิยฺยาตนวรํ คณฺหิ. กึการณา? โส อขาทนฺโตปิ เวรภเยน สพฺเพ เต ทาเส กตฺวา อรฺเเยว วาเสยฺย, มาเรตฺวา วา ฉฑฺเฑยฺย, ปจฺจนฺตํ เนตฺวา วา วิกฺกิเณยฺย, ตสฺมา เตสํ สกรฏฺนิยฺยาตนวรํ คณฺหิ. อิตโรปิสฺส ททมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยามิ, เอตํ วรานํ ตติยํ ททามี’’ติ.
จตุตฺถํ ¶ ปน วรํ คณฺหนฺโต โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺํ พฺยถิตา ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺา;
มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ฉิทฺทนฺติ น ฆนวาสํ ตตฺถ ตตฺถ คามาทีนํ อุฏฺิตตฺตา สวิวรํ. พฺยถิตา ภยาหีติ ‘‘โปริสาโท อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตว ภเยน กมฺปิตา. เลณมนุปฺปวิฏฺาติ ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา ติณคหนาทินิลียนฏฺานํ ปวิฏฺา. มนุสฺสมํสนฺติ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ มนุสฺสมํสํ ปชห. นิสฺสกฺกตฺเถ วา อุปโยคํ, มนุสฺสมํสโต วิรมาหีติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ปาณึ ปหริตฺวา หสนฺโต ‘‘สมฺม สุตโสม กึ นาเมตํ กเถสิ, กถาหํ ตุมฺหากํ เอตํ วรํ ทสฺสามิ, สเจ คณฺหิตุกาโม, อฺํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อฺํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสู’’ติ.
ตตฺถ วนนฺติ รชฺชํ ปหาย อิมํ วนํ ปวิฏฺโ.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘ตฺวํ ‘มนุสฺสมํสสฺส ปิยตรตฺตา ตโต วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทสิ. โย หิ ปิยํ นิสฺสาย ปาปํ กโรติ, อยํ พาโล’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘น ¶ เว ‘ปิยํ เม’ติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตาทิโสติ ชนินฺท ตาทิโส ยุวา อภิรูโป มหายโส ‘‘อิทํ นาม เม ปิย’’นฺติ ปิยวตฺถุโลเภน ตตฺถ อตฺตานํ นิรํกตฺวา สพฺพสุคตีหิ เจว สุขวิเสเสหิ จ จวิตฺวา นิรเย ปาเตตฺวา น เว ปิยานิ เสวติ. ปรมา จ เสยฺโยติ ปุริสสฺส หิ ปรมา ปิยวตฺถุมฺหา อตฺตาว วรตโร. กึการณา? ลพฺภา ปิยาติ, ปิยา นาม วิสยวเสน เจว ปฺุเน จ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ทิฏฺธมฺเม เจว ปรตฺถ จ เทวมนุสฺสสมฺปตฺตึ ปตฺวา สกฺกา ลทฺธุํ.
เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ภยปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อหํ สุตโสเมน คหิตํ วรํ วิสฺสชฺชาเปตุมฺปิ มนุสฺสมํสโต วิรมิตุมฺปิ ¶ น สกฺโกมิ, กึ นุ โข กริสฺสามี’’ติ อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ คาถมาห –
‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;
นมฺหิ สกฺกา นิวาเรตุํ, อฺํ วรํ สมฺม วรสฺสู’’ติ.
ตตฺถ วิชานหีติ ตฺวมฺปิ ชานาหิ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘โย เว ‘ปิยํ เม’ติ ปิยานุรกฺขี, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ, เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถ.
‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม;
ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถา’’ติ.
ตตฺถ โย เวติ, สมฺม โปริสาท, โย ปุริโส ‘‘อิทํ เม ปิย’’นฺติ ปาปกิริยาย อตฺตานํ นิรํกตฺวา ปิยานิ วตฺถูนิ เสวติ, โส สุราเปเมน วิสมิสฺสํ สุรํ ปิตฺวา โสณฺโฑ วิย ¶ เตน ปาปกมฺเมน ปรตฺถ นิรยาทีสุ ทุกฺขี โหติ. สงฺขายาติ ชานิตฺวา ตุเลตฺวา. ปิยานิ หิตฺวาติ อธมฺมปฏิสํยุตฺตานิ ปิยานิ ฉฑฺเฑตฺวา.
เอวํ ¶ วุตฺเต โปริสาโท กลูนํ ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ ปฺจ;
เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามี’’ติ.
ตตฺถ เอตสฺสาติ มนุสฺสมํสสฺส. กินฺติ มหนฺติ กินฺติ กตฺวา อหํ ตํ วรํ เทมิ.
ตโต มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
‘วรสฺสุ ¶ สมฺม’ อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมตี’’ติ.
ตตฺถ ทิคุณนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิตา นาม เอกํ วตฺวา ปุน ตํ วิสํวาเทนฺตา ทุติยํ วจนํ น กเถนฺติ. อิติ มํ อโวจาติ, ‘‘สมฺม สุตโสม วรสฺสุ วร’’นฺติ เอวํ มํ อภาสสิ. อิจฺจพฺรวีติ ตสฺมา ยํ ตฺวํ อิติ อพฺรวิ, ตํ เต อิทานิ น สเมติ.
โส ปุน โรทนฺโต เอว คาถมาห –
‘‘อปฺุลาภํ อยสํ อกิตฺตึ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;
มนุสฺสมํสสฺส กเต อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ปาปนฺติ กมฺมปถํ อปฺปตฺตํ. ทุจฺจริตนฺติ กมฺมปถปฺปตฺตํ. กิเลสนฺติ ทุกฺขํ. มนุสฺสมํสสฺส กเตติ มนุสฺสมํสสฺส เหตุ. อุปาคาติ อุปคโตมฺหิ. ตํ เตติ ตํ ตุยฺหํ กถาหํ วรํ เทมิ, มา มํ วารยิ, อนุกมฺปํ การฺุํ มยิ กโรหิ, อฺํ วรํ คณฺหาหีติ อาห.
อถ ¶ มหาสตฺโต อาห –
‘‘น ¶ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติ.
เอวํ เตน ปมํ วุตฺตคาถํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา วรทาเน อุสฺสาเหนฺโต คาถา อาห –
‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺ.
‘‘จเช ธนํ องฺควรสฺส เหตุ, องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ¶ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ติ.
ตตฺถ ปาณนฺติ ชีวิตํ. สนฺโต นาม อปิ ชีวิตํ จชนฺติ, น ธมฺมํ. ขิปฺปมวากโรหีติ อิธ ขิปฺปํ มยฺหํ เทหีติ อตฺโถ. เอเตนาติ เอเตน ธมฺเมน เจว สจฺเจน จ สมฺปชฺช สมฺปนฺโน อุปปนฺโน โหหิ. สุราชเสฏฺาติ ตํ ปคฺคณฺหนฺโต อาลปติ. จเช ธนนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิโต ปุริโส หตฺถปาทาทิมฺหิ องฺเค ฉิชฺชมาเน ตสฺส รกฺขณตฺถาย พหุมฺปิ ธนํ จเชยฺย. ธมฺมมนุสฺสรนฺโตติ องฺคธนชีวิตานิ ปริจฺจชนฺโตปิ ‘‘สตํ ธมฺมํ น วีติกฺกมิสฺสามี’’ติ เอวํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต.
เอวํ มหาสตฺโต อิเมหิ การเณหิ ตํ สจฺเจ ปติฏฺาเปตฺวา อิทานิ อตฺตโน คุรุภาวํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;
ตํ หิสฺส ทีปฺจ ปรายณฺจ, น เตน มิตฺตึ ชิรเยถ ปฺโ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมาติ ยมฺหา ปุริสา. ธมฺมนฺติ กุสลากุสลโชตกํ การณํ. วิชฺาติ วิชาเนยฺย. ตํ หิสฺสาติ ตํ อาจริยกุลํ เอตสฺส ปุคฺคลสฺส ปติฏฺานฏฺเน ทีปํ, อุปฺปนฺเน ภเย คนฺตพฺพฏฺานฏฺเน ปรายณฺจ. น เตน มิตฺตินฺติ เตน อาจริยปุคฺคเลน สห โส ปณฺฑิโต เกนจิปิ การเณน มิตฺตึ น ชีรเยถ น วินาเสยฺย.
เอวฺจ ปน วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, คุณวนฺตสฺส อาจริยสฺส วจนํ นาม ภินฺทิตุํ น ¶ วฏฺฏติ, อหฺจ ตรุณกาเลปิ ตว ปิฏฺิอาจริโย หุตฺวา พหุํ สิกฺขํ สิกฺขาเปสึ, อิทานิปิ พุทฺธลีลาย สตารหา คาถา เต กเถสึ, เตน เม วจนํ กาตุํ อรหสี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม มยฺหํ อาจริโย เจว ปณฺฑิโต จ, วโร จสฺส มยา ทินฺโน, กึ สกฺกา กาตุํ, เอกสฺมึ อตฺตภาเว มรณํ นาม ธุวํ, มนุสฺสมํสํ น ขาทิสฺสามิ, ทสฺสามิสฺส วร’’นฺติ อสฺสุธาราหิ ปวตฺตมานาหิ อุฏฺาย สุตโสมนรินฺทสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา วรํ ททมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามี’’ติ.
อถ นํ มหาสตฺโต เอวมาห – ‘‘สมฺม, สีเล ิตสฺส มรณมฺปิ วรํ, คณฺหามิ, มหาราช, ตยา ทินฺนํ วรํ, อชฺช ปฏฺาย อริยปเถ ปติฏฺิโตสิ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ยาจามิ, สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, ปฺจ สีลานิ คณฺห, มหาราชา’’ติ. ‘‘สาธุ, สมฺม, เทหิ เม สีลานี’’ติ. ‘‘คณฺห มหาราชา’’ติ. โส มหาสตฺตํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. มหาสตฺโตปิ นํ ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ สนฺนิปติตา ภุมฺมา เทวา มหาสตฺเต ปีตึ ชเนตฺวา ‘‘อวีจิโต ยาว ภวคฺคา อฺโ โปริสาทํ มนุสฺสมํสโต นิวาเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อโห สุตโสเมน ทุกฺกรตรํ กต’’นฺติ มหนฺเตน สทฺเทน วนํ อุนฺนาเทนฺตา สาธุการํ อทํสุ. เตสํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกาติ เอวํ ยาว ¶ พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิ. รุกฺเข ลคฺคิตราชาโนปิ ตํ เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุณึสุ. รุกฺขเทวตาปิ สกวิมาเน ิตาว สาธุการมทาสิ. อิติ เทวตานํ สทฺโทว สูยติ, รูปํ น ทิสฺสติ. เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุตฺวา ราชาโน จินฺตยึสุ – ‘‘สุตโสมํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํ, ทุกฺกรํ กตํ สุตโสเมน โปริสาทํ ทเมนฺเตนา’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กรึสุ. โปริสาโท มหาสตฺตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ โพธิสตฺโต – ‘‘สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาห. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอเตสํ ปจฺจามิตฺโต, เอเต มยา โมจิตา ‘คณฺหถ โน ปจฺจามิตฺต’นฺติ มํ หึเสยฺยุํ, มยา ชีวิตํ จชนฺเตนปิ น สกฺกา สุตโสมสฺส สนฺติกา คหิตํ สีลํ ภินฺทิตุํ, อิมินา สทฺธิเยว คนฺตฺวา โมเจสฺสามิ, เอวํ เม ภยํ น ภวิสฺสตี’’ติ. อถ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา, ‘‘สุตโสม, อุโภปิ คนฺตฺวา ขตฺติเย โมเจสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สตฺถา ¶ ¶ จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสึ;
ตุวมฺปิ เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ.
ตตฺถ สตฺถาติ สคฺคมคฺคสฺส เทสิตตฺตา สตฺถา จ, ตรุณกาลโต ปฏฺาย สขา จ.
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห –
‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;
อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ.
เอวํ วตฺวา เต อุปสงฺกมิตฺวา อาห –
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตตฺถ, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เม ปฏิสฺสุณาถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กมฺมาสปาเทนาติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘ขตฺติยา นาม มานถทฺธา โหนฺติ, มุตฺตมตฺตาว ‘อิมินา มยํ วิเหิตมฺหา’ติ โปริสาทํ โปเถยฺยุมฺปิ หเนยฺยุมฺปิ, น โข ปเนส เตสุ ทุพฺภิสฺสติ, อหํ เอกโกว คนฺตฺวา ปฏิฺํ ตาว เนสํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เต หตฺถตเล อาวุนิตฺวา อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมึ ผุสมานาหิ รุกฺขสาขาสุ โอลคฺคิเต วาตปฺปหรณกาเล นาคทนฺเตสุ โอลคฺคิตกุรณฺฑกทามานิ วิย สมฺปริวตฺตนฺเต อทฺทส. เตปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิมฺหา มยํ อโรคา’’ติ เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ รวึสุ. อถ เน มหาสตฺโต ‘‘มา ภายิตฺถา’’ติ อสฺสาเสตฺวา ‘‘มยา โปริสาโท ทมิโต, ตุมฺหากํ อภยํ คหิตํ, ตุมฺเห ปน เม วจนํ กโรถา’’ติ วตฺวา เอวมาห. ตตฺถ น ชาตูติ เอกํเสเนว น ทุพฺเภถ.
เต อาหํสุ –
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เต ปฏิสฺสุณามา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปฏิสฺสุณามาติ ‘‘เอวํ ปฏิฺํ อธิวาเสม สมฺปฏิจฺฉาม, อปิจ โข ปน มยํ กิลนฺตา กเถตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห สพฺพสตฺตานํ สรณํ, ตุมฺเหว กเถถ, มยํ โว วจนํ สุตฺวา ปฏิฺํ ทสฺสามา’’ติ.
อถ เน โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ ปฏิฺํ เทถา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ,.
เอวเมว โว โหตุ อยฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’ติ.
อถ ¶ นํ เตปิ สมฺปฏิจฺฉมานา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โน โหตุ อยฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว ปุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ตุมฺเห จ โวติ โว-กาโร นิปาตมตฺตํ.
อิติ มหาสตฺโต เตสํ ปฏิฺํ คเหตฺวา โปริสาทํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาห. โส ขคฺคํ คเหตฺวา เอกสฺส รฺโ พนฺธนํ ฉินฺทิ. ราชา สตฺตาหํ นิราหาโร เวทนปฺปตฺโต สห พนฺธนเฉทา มุจฺฉิโต ภูมิยํ ปติ. ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต การฺุํ กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา เอวํ ฉินฺที’’ติ เอกํ ราชานํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา อุเร กตฺวา ‘‘อิทานิ พนฺธนํ ฉินฺทาหี’’ติ อาห. โปริสาโท ขคฺเคน ฉินฺทิ. มหาสตฺโต ถามสมฺปนฺนตาย นํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา โอรสปุตฺตํ วิย มุทุจิตฺเตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปสิ. เอวํ สพฺเพปิ เต ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา วเณ โธวิตฺวา ทารกานํ กณฺณโต สุตฺตกํ วิย สณิกํ รชฺชุโย นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปุพฺพโลหิตํ โธวิตฺวา วเณ นิทฺโทเส กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, เอกํ รุกฺขตจํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา เตสํ หตฺถตลานิ มกฺเขสิ. ตงฺขณฺเว วโณ ผาสุกํ อโหสิ. โปริสาโท ตณฺฑุลํ คเหตฺวา ตรลํ ปจิ ¶ , อุโภ ชนา ปโรสตํ ขตฺติเย ปาเยสุํ. อิติ เต สพฺเพว สนฺตปฺปิตา, สูริโย อตฺถงฺคโต. ปุนทิวเส ปาโต จ มชฺฌนฺหิเก จ สายฺจ ตรลเมว ปาเยตฺวา ตติยทิวเส สสิตฺถกยาคุํ ปาเยสุํ, ตาวตา เต อโรคา อเหสุํ.
อถ ¶ เน มหาสตฺโต ‘‘คนฺตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอหิ, สมฺม โปริสาท, สกํ รฏฺํ คจฺฉามา’’ติ อาห. โส โรทมาโน ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตฺวํ, สมฺม, ราชาโน คเหตฺวา คจฺฉ, อหํ อิเธว วนมูลผลานิ ขาทนฺโต วสิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘สมฺม, อิธ กึ กริสฺสสิ, รมณียํ เต รฏฺํ, พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรหี’’ติ. ‘‘สมฺม กึ กเถสิ, น สกฺกา มยา ตตฺถ คนฺตุํ, สกลนครวาสิโน หิ ¶ เม เวริโน, เต ‘อิมินา มยฺหํ มาตา ขาทิตา, มยฺหํ ปิตา, มยฺหํ ภาตา’ติ มํ ปริภาสิสฺสนฺติ, ‘คณฺหถ อิมํ โจร’นฺติ เอเกกทณฺเฑน วา เอเกกเลฑฺฑุนา วา มํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, อหฺจ ตุมฺหากํ สนฺติเก สีเลสุ ปติฏฺิโต, ชีวิตเหตุปิ น สกฺกา มยา ปรํ มาเรตุํ, ตสฺมา นาหํ คจฺฉามิ, อหํ มนุสฺสมํสโต วิรตตฺตา กิตฺตกํ ชีวิสฺสามิ, อิทานิ มม ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี’’ติ โรทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อาห. อถ มหาสตฺโต ตสฺส ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา จินฺตยิ, สุตโสโม นามาหํ, มยา ตาทิโส กกฺขโฬ ผรุโส วินีโต, พาราณสิวาสิเกสุ กึ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, อหํ ตํ ตตฺถ ปติฏฺาเปสฺสามิ, อสกฺโกนฺโต อตฺตโน รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากมฺปิ นคเร มม เวริโน อตฺถิเยวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมินา มม วจนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, เยน เกนจิ อุปาเยน โปราณกยเส ปติฏฺเปตพฺโพ เอส มยา’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปโลภนตฺถาย นครสมฺปตฺตึ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘จตุปฺปทํ สกุณฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺิตํ;
สุธํว อินฺโท ปริภฺุชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตา ¶ ขตฺติยา เวลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;
อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยึสุ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค;
เสยฺยสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา
หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ปาณิสฺสรํ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;
พหุํ สุคีตฺจ สุวาทิตฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ¶ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมํ;
หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ’’ติ.
ตตฺถ ¶ สุกตนฺติ นานปฺปกาเรหิ สุฏฺุ กตํ. สุนิฏฺิตนฺติ นานาสมฺภารโยชเนน สุฏฺุ นิฏฺิตํ. กเถโกติ กถํ เอโก. รมสีติ มูลผลาทีนิ ขาทนฺโต กถํ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ, มหาราช, คมิสฺสามา’’ติ. เวลฺลิวิลากมชฺฌาติ เอตฺถ เวลฺลีติ ราสิ, วิลากมชฺฌาติ วิลคฺคมชฺฌา. อุตฺตตฺตฆนสุวณฺณราสิปภา เจว ตนุทีฆมชฺฌา จาติ ทสฺเสติ. เทเวสูติ เทวโลเกสุ อจฺฉรา อินฺทํ วิย รมณีเย พาราณสินคเร ปุพฺเพ ตํ ปโมทยึสุ, ตา หิตฺวา อิธ กึ กริสฺสสิ, ‘‘เอหิ, สมฺม, คจฺฉามา’’ติ. ตมฺพูปธาเนติ รตฺตูปธาเน. สพฺพสฺสยนมฺหีติ สพฺพตฺถรณตฺถเต สยเน. สงฺเคติ อเนกภูมิเก ทสฺเสตฺวา อทฺธรตฺตองฺคยุตฺเต ตตฺถ ตฺวํ ปุพฺเพ สยีติ อตฺโถ. สุขนฺติ ตาทิสสฺส สยนสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวาน อิทานิ กถํ อรฺเ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติ. นิสีเถติ รตฺติภาเค. หิตฺวาติ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ฉฑฺเฑตฺวา. อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยนฺติ, มหาราช, ตว อุยฺยานสมฺปนฺนํ นานาวิธปุปฺผํ. มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมนฺติ ¶ ตํ อุยฺยานํ มิคาชินํ นาม นาเมน, เตน อุเปตํ ปุรมฺปิ เต สุฏฺุ รมฺมํ. หิตฺวาติ เอวรูปํ มโนรมํ นครํ ฉฑฺเฑตฺวา.
อิติ มหาสตฺโต ‘‘อปฺเปว นาเมส ปุพฺเพ อุปภุตฺตปริโภครสํ สริตฺวา คนฺตุกาโม ภเวยฺยา’’ติ ปมํ โภชเนน ปโลเภสิ, ทุติยํ กิเลเสน, ตติยํ สยเนน, จตุตฺถํ นจฺจคีตวาทิเตน, ปฺจมํ อุยฺยาเนน เจว นคเรน จาติ อิเมหิ เอตฺตเกหิ ปโลเภตฺวา ‘‘เอหิ, มหาราช, อหํ ตํ อาทาย คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปติฏฺาเปตฺวา ปจฺฉา สกรฏฺํ คมิสฺสามิ, สเจ พาราณสิรชฺชํ น ลภิสฺสสิ, อุปฑฺฒรชฺชํ เต ทสฺสามิ, กึ เต อรฺวาเสน, มม วจนํ กโรหี’’ติ อาห. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘สุตโสโม มยฺหํ อตฺถกาโม อนุกมฺปโก, ปมํ มํ กลฺยาเณ ปติฏฺาเปตฺวา ‘อิทานิ โปราณกยเสว ปติฏฺาเปสฺสามี’ติ วทติ, สกฺขิสฺสติ เจส ปติฏฺาเปตุํ, อิมินา สทฺธึเยว คนฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เม อรฺวาเสนา’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ ตุฏฺจิตฺโต ตสฺส คุณํ นิสฺสาย วณฺณํ กเถตุกาโม ‘‘สมฺม, สุตโสม, กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต สาธุตรํ, ปาปมิตฺตสํสคฺคโต วา ปาปตรํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;
กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ;
อกาสึ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคตึ.
‘‘สุกฺกปกฺเข ¶ ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;
สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;
กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ.
‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺิตีกํ;
เอวมฺปิ ¶ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลว.
‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, จิรฏฺิตีกํ นรวีรเสฏฺ;
เอวมฺปิ เว โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺิตีโก อุทกํ สเรว.
‘‘อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ.
ตตฺถ สุเว สุเวติ ทิวเส ทิวเส. อนทฺธเนยฺยนฺติ น อทฺธานกฺขมํ. สเรติ สมุทฺเท. นรวีรเสฏฺาติ นเรสุ วีริเยน เสฏฺ. อุทกํ สเรวาติ สมุทฺเท วุฏฺอุทกํ วิย. อพฺยายิโกติ อวิคจฺฉนโก. ยาวมฺปิ ¶ ติฏฺเยฺยาติ ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตํ ติฏฺเยฺย, ตตฺตกํ กาลํ ตเถว โหติ, น ชีรติ สปฺปุริเสหิ มิตฺตภาโวติ.
อิติ โปริสาโท สตฺตหิ คาถาหิ มหาสตฺตสฺเสว วณฺณํ กเถสิ. มหาสตฺโตปิ โปริสาทฺจ เต จ ราชาโน คเหตฺวา อตฺตโน ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิ. ปจฺจนฺตคามวาสิโน มหาสตฺตํ ทิสฺวา นครํ คนฺตฺวา อมจฺจานํ อาจิกฺขึสุ. อมจฺจา พลกายํ อาทาย คนฺตฺวา ปริวารยึสุ. มหาสตฺโต เตน ปริวาเรน พาราณสิรชฺชํ อคมาสิ. อนฺตรามคฺเค ชนปทวาสิโน โพธิสตฺตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา อนุคจฺฉึสุ, มหนฺโต ปริวาโร อโหสิ, เตน สทฺธึ พาราณสึ ปาปุณิ. ตทา โปริสาทสฺส ปุตฺโต ราชา โหติ, เสนาปติ กาฬหตฺถิเยว. นาครา รฺโ อาโรจยึสุ – ‘‘มหาราช, สุตโสโม กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา อาทาย อิธาคจฺฉติ, นครมสฺส ปวิสิตุํ น ทสฺสามา’’ติ สีฆํ นครทฺวารานิ ปิทหิตฺวา อาวุธหตฺถา อฏฺํสุ. มหาสตฺโต ทฺวารานํ ปิหิตภาวํ ตฺวา โปริสาทฺจ ปโรสตฺจ ราชาโน โอหาย กติปเยหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ สุตโสมราชา, ทฺวารํ วิวรถา’’ติ อาห. ปุริสา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. โส ‘‘ขิปฺปํ ¶ วิวรถา’’ติ วิวราเปสิ. มหาสตฺโต นครํ ปาวิสิ. ราชา จ กาฬหตฺถิ จสฺส ปจฺจุคฺคมนํ ¶ กตฺวา อาทาย ปาสาทํ อาโรปยึสุ.
โส ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา โปริสาทสฺส อคฺคมเหสึ เสสามจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา กาฬหตฺถึ อาห – ‘‘กาฬหตฺถิ, กสฺมา รฺโ นครํ ปวิสิตุํ น เทถา’’ติ? ‘‘โส รชฺชํ กาเรนฺโต อิมสฺมึ นคเร พหู มนุสฺเส ขาทิ, ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ กริ, สกลชมฺพุทีปํ ฉิทฺทมกาสิ, เอวรูโป ปาปธมฺโม, เตน การเณนา’’ติ. ‘‘อิทานิ ‘โส เอวรูปํ กริสฺสตี’ติ มา จินฺตยิตฺถ, อหํ ตํ ทเมตฺวา สีเลสุ ปติฏฺาเปสึ, ชีวิตเหตุปิ กฺจิ น วิเหเสฺสติ, นตฺถิ โว ตโต ภยํ, เอวํ มา กริตฺถ, ปุตฺเตหิ นาม มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, มาตาปิตุโปสกา หิ สคฺคํ คจฺฉนฺติ, อิตเร นิรย’’นฺติ เอวํ โส นิจาสเน นิสินฺนสฺส ปุตฺตราชสฺส โอวาทํ ทตฺวา, ‘‘กาฬหตฺถิ, ตฺวํ รฺโ สหาโย เจว เสวโก จ, รฺาปิ มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺาปิโต, ตยาปิ รฺโ อตฺถํ จริตุํ วฏฺฏตี’’ติ เสนาปติมฺปิ อนุสาสิตฺวา, ‘‘เทวิ, ตฺวมฺปิ กุลเคหา อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก อคฺคมเหสิฏฺานํ ปตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิปฺปตฺตา, ตยาปิ ตสฺส อตฺถํ จริตุํ ¶ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยาปิ โอวาทํ ทตฺวา ตเมวตฺถํ มตฺถกํ ปาเปตุํ ธมฺมํ เทเสนฺโต คาถา อาห –
‘‘น โส ราชา โย อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;
น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา เย น ภรนฺติ ชิณฺณํ.
‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโต.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ.
ตตฺถ ¶ อเชยฺยนฺติ อเชยฺยา นาม มาตาปิตโร, เต ชินนฺโต ราชา นาม น โหติ. สเจ ตฺวมฺปิ ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ ลภิตฺวา ตสฺส ปฏิสตฺตุ โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิ ¶ . สขารํ ชินาตีติ กูฏฑฺเฑน ชินาติ. สเจ ตฺวํ, กาฬหตฺถิ, รฺา สทฺธึ มิตฺตธมฺมํ น ปูเรสิ, อธมฺมฏฺโ หุตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ. น วิเภตีติ น ภายติ. สเจ ตฺวํ รฺโ น ภายสิ, ภริยาธมฺเม ิตา นาม น โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิ. ชิณฺณนฺติ มหลฺลกํ. ตสฺมิฺหิ กาเล อภรนฺตา ปุตฺตา ปุตฺตา นาม น โหนฺติ.
สนฺโตติ ปณฺฑิตา. เย น ภณนฺติ ธมฺมนฺติ เย ปุจฺฉิตา สจฺจสภาวํ น วทนฺติ, น เต ปณฺฑิตา นาม. ธมฺมํ ภณนฺตาวาติ เอเต ราคาทโย ปหาย ปรสฺส หิตานุกมฺปกา หุตฺวา สภาวํ ภณนฺตาว ปณฺฑิตา นาม โหนฺติ. นาภาสมานนฺติ น อภาสมานํ. อมตํ ปทนฺติ อมตมหานิพฺพานํ เทเสนฺตํ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ ชานนฺติ, เตเนว โปริสาโท มํ ตฺวา ปสนฺนจิตฺโต จตฺตาโร วเร ทตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต. ภาสเยติ ¶ ปณฺฑิโต ปุริโส ธมฺมํ ภาเสยฺย โชเตยฺย, พุทฺธาทโย อิสโย ยสฺมา ธมฺโม เอเตสํ ธโช, ตสฺมา สุภาสิตทฺธชา นาม สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺติ, พาลา ปน สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺตา นาม นตฺถีติ.
อิมสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ราชา จ เสนาปติ จ เทวี จ ตุฏฺา ‘‘คจฺฉาม, มหาราช, อาเนมา’’ติ วตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, ราชา กิร ธมฺเม ปติฏฺิโต, เอถ นํ อาเนมา’’ติ มหาชนํ อาทาย มหาสตฺตํ ปุรโต กตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กปฺปเก อุปฏฺาเปตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตปสาธิตํ ราชานํ รตนราสิมฺหิ เปตฺวา อภิสิฺจิตฺวา นครํ ปเวเสสุํ. โปริสาโท ราชา หุตฺวา ปโรสตานํ ขตฺติยานํ มหาสตฺตสฺส จ มหาสกฺการํ กาเรสิ. ‘‘สุตโสมนรินฺเทน กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา รชฺเช ปติฏฺาปิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป มหาโกลาหลํ อุทปาทิ. อินฺทปตฺถนครวาสิโนปิ ‘‘ราชา โน อาคจฺฉตู’’ติ ทูตํ ปหิณึสุ. โส ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา, ‘‘สมฺม, คจฺฉามหํ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหิ, นครทฺวาเรสุ จ มชฺเฌ จาติ ปฺจ ทานสาลาโย กาเรหิ, ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา อคติคมนํ ปริหรา’’ติ โปริสาทํ โอวทิ. ปโรสตาหิ ราชธานีหิ พลกาโย เยภุยฺเยน สนฺนิปติ ¶ . โส เตน พลกาเยน ปริวุโต พาราณสิโต นิกฺขมิ. โปริสาโทปิ นิกฺขมิตฺวา อุปฑฺฒปถา นิวตฺติ. มหาสตฺโต อวาหนานํ ราชูนํ วาหนานิ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. เตปิ ราชาโน เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทนาทีนิ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ อคมึสุ.
มหาสตฺโตปิ นครํ ปตฺวา อินฺทปตฺถนครวาสีหิ เทวนครํ วิย อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มหาตลํ อภิรุหิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ ¶ – ‘‘รุกฺขเทวตา มยฺหํ พหูปการา, พลิกมฺมลาภมสฺสา กริสฺสามี’’ติ. โส ตสฺส นิคฺโรธสฺส อวิทูเร มหนฺตํ ตฬากํ กาเรตฺวา พหูนิ กุลานิ เปเสตฺวา ¶ คามํ นิเวเสสิ. คาโม มหา อโหสิ อสีติมตฺตอาปณสหสฺสปฏิมณฺฑิโต. ตมฺปิ รุกฺขมูลํ สาขนฺตโต ปฏฺาย สมตลํ กาเรตฺวา ปริกฺขิตฺตเวทิกโตรณทฺวารยุตฺตํ อกาสิ, เทวตา อภิปฺปสีทิ. กมฺมาสปาทสฺส ทมิตฏฺาเน นิวุฏฺตฺตา ปน โส คาโม กมฺมาสทมฺมนิคโม นาม ชาโต. เตปิ สพฺเพ ราชาโน มหาสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคํ ปูรยึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ องฺคุลิมาลํ ทเมมิ, ปุพฺเพเปส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา โปริสาโท ราชา องฺคุลิมาโล อโหสิ, กาฬหตฺถิ สาริปุตฺโต, นนฺทพฺราหฺมโณ อานนฺโท, รุกฺขเทวตา กสฺสโป, สกฺโก อนุรุทฺโธ, เสสราชาโน พุทฺธปริสา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตโสมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
ชาตกุทฺทานํ –
สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;
สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติ.
อสีตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ภาโค นิฏฺิโต.