📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตก-อฏฺกถา
(สตฺตโม ภาโค)
๒๒. มหานิปาโต
[๕๔๓] ๖. ภูริทตฺตชาตกวณฺณนา
นครกณฺฑํ
ยํ ¶ ¶ ¶ กิฺจิ รตนํ อตฺถีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถิเก อุปาสเก อารพฺภ กเถสิ. เต กิร อุโปสถทิวเส ปาโตว อุโปสถํ อธิฏฺาย ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนํ คนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนเวลาย เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุอาทีสุ ¶ ปน เย ¶ อารพฺภ ธมฺมกถา สมุฏฺาติ, เตหิ สทฺธึ ตถาคตา สลฺลปนฺติ, ตสฺมา อชฺช อุปาสเก อารพฺภ ปุพฺพจริยปฺปฏิสํยุตฺตา ธมฺมกถา สมุฏฺหิสฺสตีติ ตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ สลฺลปนฺโต ‘‘อุโปสถิกตฺถ, อุปาสกา’’ติ อุปาสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อุปาสกา, กลฺยาณํ โว กตํ, อปิจ อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ยํ ตุมฺเห มาทิสํ พุทฺธํ โอวาททายกํ อาจริยํ ลภนฺตา อุโปสถํ กเรยฺยาถ. โปราณปณฺฑิตา ปน อนาจริยกาปิ มหนฺตํ ยสํ ปหาย อุโปสถํ กรึสุเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา รชฺชํ กาเรนฺโต ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ ทตฺวา ตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ‘‘รชฺชมฺปิ เม คณฺเหยฺยา’’ติ อุปฺปนฺนาสงฺโก ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ เต รุจฺจติ, ตตฺถ วสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺหาหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนํ คนฺตฺวา ยมุนาย จ สมุทฺทสฺส จ ปพฺพตสฺส จ อนฺตเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วนมูลผลาหาโร ปฏิวสติ. ตทา สมุทฺทสฺส เหฏฺิเม นาคภวเน เอกา มตปติกา นาคมาณวิกา อฺาสํ สปติกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา สมุทฺทตีเร วิจรนฺตี ราชปุตฺตสฺส ปทวลฺชํ ทิสฺวา ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ตํ ปณฺณสาลํ อทฺทส. ตทา ราชปุตฺโต ผลาผลตฺถาย คโต โหติ. สา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺตฺถรณฺเจว เสสปริกฺขาเร จ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทํ เอกสฺส ปพฺพชิตสฺส วสนฏฺานํ, วีมํสิสฺสามิ นํ ‘สทฺธาย ปพฺพชิโต นุ โข โน’ติ, สเจ หิ สทฺธาย ปพฺพชิโต ภวิสฺสติ เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต, น เม อลงฺกตสยนํ สาทิยิสฺสติ. สเจ กามาภิรโต ภวิสฺสติ, น สทฺธาปพฺพชิโต, มม สยนสฺมึเยว นิปชฺชิสฺสติ. อถ นํ คเหตฺวา อตฺตโน สามิกํ กตฺวา อิเธว วสิสฺสามี’’ติ. สา นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ เจว ทิพฺพคนฺเธ จ อาหริตฺวา ทิพฺพปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลายํ ปุปฺผูปหารํ กตฺวา คนฺธจุณฺณํ วิกิริตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา นาคภวนเมว คตา.
ราชปุตฺโต สายนฺหสมยํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโ ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิมํ สยนํ สชฺชิต’’นฺติ ¶ ผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา ‘‘อโห สุคนฺธานิ ปุปฺผานิ, มนาปํ วต กตฺวา สยนํ ปฺตฺต’’นฺติ น สทฺธาปพฺพชิตภาเวน โสมนสฺสชาโต ปุปฺผสยเน ปริวตฺติตฺวา นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส สูริยุคฺคมเน อุฏฺาย ปณฺณสาลํ อสมฺมชฺชิตฺวา ผลาผลตฺถาย อคมาสิ. นาคมาณวิกา ตสฺมึ ขเณ อาคนฺตฺวา มิลาตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา ‘‘กามาธิมุตฺโต เอส, น สทฺธาปพฺพชิโต, สกฺกา นํ คณฺหิตุ’’นฺติ ตฺวา ปุราณปุปฺผานิ นีหริตฺวา ¶ อฺานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา ตเถว นวปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา จงฺกเม ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นาคภวนเมว คตา. โส ตํ ทิวสมฺปิ ปุปฺผสยเน ¶ สยิตฺวา ปุนทิวเส จินฺเตสิ ‘‘โก นุ โข อิมํ ปณฺณสาลํ อลงฺกโรตี’’ติ? โส ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ปณฺณสาลโต อวิทูเร ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺาสิ. อิตราปิ พหู คนฺเธ เจว ปุปฺผานิ จ อาทาย อสฺสมปทํ อคมาสิ. ราชปุตฺโต อุตฺตมรูปธรํ นาคมาณวิกํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา ตสฺสา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สยนํ สชฺชนกาเล ปวิสิตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ นาคมาณวิกา, สามี’’ติ. ‘‘สสามิกา อสฺสามิกาสี’’ติ. ‘‘สามิ, อหํ ปุพฺเพ สสามิกา, อิทานิ ปน อสฺสามิกา วิธวา’’. ‘‘ตฺวํ ปน กตฺถ วาสิโกสี’’ติ? ‘‘อหํ พาราณสิรฺโ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม’’. ‘‘ตฺวํ นาคภวนํ ปหาย กสฺมา อิธ วิจรสี’’ติ? ‘‘สามิ, อหํ ตตฺถ สสามิกานํ นาคมาณวิกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย อุกฺกณฺิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา สามิกํ ปริเยสนฺตี วิจรามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ภทฺเท, สาธุ, อหมฺปิ น สทฺธาย ปพฺพชิโต, ปิตรา ปน เม นีหริตตฺตา อิธ วสามิ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, อุโภปิ อิธ สมคฺควาสํ วสิสฺสามา’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต ปฏฺาย เต อุโภปิ ตตฺเถว สมคฺควาสํ วสึสุ. สา อตฺตโน อานุภาเวน มหารหํ เคหํ มาเปตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อาหริตฺวา สยนํ ปฺเปสิ. ตโต ปฏฺาย มูลผลาผลํ น ขาทิ, ทิพฺพอนฺนปานเมว ภฺุชิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ.
อปรภาเค นาคมาณวิกา คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, สาครตีเร ชาตตฺตา ตสฺส ‘‘สาครพฺรหฺมทตฺโต’’ติ นามํ ¶ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล นาคมาณวิกา ธีตรํ วิชายิ, ตสฺสา สมุทฺทตีเร ชาตตฺตา ‘‘สมุทฺทชา’’ติ นามํ กรึสุ. อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก ตํ านํ ปตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ราชปุตฺตํ สฺชานิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ อิธ วสนภาวํ ราชกุลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ ตํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา นครํ อคมาสิ. ตทา ราชา กาลมกาสิ. อมจฺจา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส สนฺนิปติตฺวา ‘‘อราชกํ รชฺชํ นาม น สณฺาติ, ราชปุตฺตสฺส วสนฏฺานํ วา อตฺถิภาวํ วา น ชานาม, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ราชานํ คณฺหิสฺสามา’’ติ มนฺตยึสุ. ตสฺมึ ขเณ วนจรโก นครํ ปตฺวา ตํ กถํ สุตฺวา อมจฺจานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก ตโย จตฺตาโร ¶ ทิวเส วสิตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. อมจฺจา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา เตน มคฺคนายเกน สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถารา รฺโ กาลกตภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘เทว, รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหํสุ.
โส ¶ ‘‘นาคมาณวิกาย จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปิตา เม กาลกโต, อมจฺจา มยฺหํ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุํ อาคตา, คจฺฉาม, ภทฺเท, อุโภปิ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ กาเรสฺสาม, ตฺวํ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกา ภวิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘มยํ โฆรวิสา ขิปฺปโกปา อปฺปมตฺตเกนปิ กุชฺฌาม, สปตฺติโรโส จ นาม ภาริโย. สจาหํ กิฺจิ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา กุทฺธา โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมามุฏฺิ วิย วิปฺปกิริสฺสติ. อิมินา การเณน น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติ. ราชปุตฺโต ปุนทิวเสปิ ยาจเตว. อถ นํ สา เอวมาห – ‘‘อหํ ตาว เกนจิ ปริยาเยน น คมิสฺสามิ, อิเม ปน เม ปุตฺตา นาคกุมารา ตว สมฺภเวน ชาตตฺตา มนุสฺสชาติกา. สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิเมสุ อปฺปมตฺโต ภว. อิเม โข ปน อุทกพีชกา สุขุมาลา มคฺคํ คจฺฉนฺตา วาตาตเปน กิลมิตฺวา มเรยฺยุํ, ตสฺมา เอกํ นาวํ ขณาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา ตาย ทฺเว ปุตฺตเก อุทกกีฬํ กีฬาเปตฺวา นคเรปิ อนฺโตวตฺถุสฺมึเยว ¶ โปกฺขรณึกาเรยฺยาสิ, เอวํ เต น กิลมิสฺสนฺตี’’ติ.
สา เอวฺจ ปน วตฺวา ราชปุตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุตฺตเก อาลิงฺคิตฺวา ถนนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ราชปุตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตตฺเถว อนฺตรธายิตฺวา นาคภวนํ อคมาสิ. ราชปุตฺโตปิ โทมนสฺสปฺปตฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อกฺขีนิ ปฺุฉิตฺวา อมจฺเจ อุปสงฺกมิ. เต ตํ ตตฺเถว อภิสิฺจิตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ นครํ คจฺฉามา’’ติ วทึสุ. เตน หิ สีฆํ นาวํ ขณิตฺวา สกฏํ อาโรเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา อุทกปิฏฺเ วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ วิกิรถ, มม ปุตฺตา อุทกพีชกา, เต ตตฺถ กีฬนฺตา สุขํ คมิสฺสนฺตี’’ติ. อมจฺจา ตถา กรึสุ. ราชา พาราณสึ ปตฺวา อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา โสฬสสหสฺสาหิ นาฏกิตฺถีหิ อมจฺจาทีหิ ¶ จ ปริวุโต มหาตเล นิสีทิตฺวา สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา ปุตฺตานํ อตฺถาย โปกฺขรณึ กาเรสิ. เต นิพทฺธํ ตตฺถ กีฬึสุ.
อเถกทิวสํ โปกฺขรณิยํ อุทเก ปเวสิยมาเน เอโก กจฺฉโป ปวิสิตฺวา นิกฺขมนฏฺานํ อปสฺสนฺโต โปกฺขรณิตเล นิปชฺชิตฺวา ทารกานํ กีฬนกาเล อุทกโต อุฏฺาย สีสํ นีหริตฺวา เต โอโลเกตฺวา ปุน อุทเก นิมุชฺชิ. เต ตํ ทิสฺวา ภีตา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต, โปกฺขรณิยํ เอโก ยกฺโข อมฺเห ตาเสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘คจฺฉถ นํ คณฺหถา’’ติ ปุริเส อาณาเปสิ. เต ชาลํ ขิปิตฺวา กจฺฉปํ อาทาย รฺโ ทสฺเสสุํ. กุมารา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส, ตาต, ปิสาโจ’’ติ วิรวึสุ. ราชา ปุตฺตสิเนเหน กจฺฉปสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘คจฺฉถสฺส ¶ กมฺมการณํ กโรถา’’ติ อาณาเปสิ. ตตฺร เอกจฺเจ ‘‘อยํ ราชเวริโก, เอตํ อุทุกฺขเล มุสเลหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘ตีหิ ปาเกหิ ปจิตฺวา ขาทิตุํ’’, เอกจฺเจ ‘‘องฺคาเรสุ อุตฺตาเปตุํ,’’ เอกจฺเจ ‘‘อนฺโตกฏาเหเยว นํ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ. เอโก ปน อุทกภีรุโก อมจฺโจ ‘‘อิมํ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปิตุํ วฏฺฏติ, โส ตตฺถ มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสติ. เอวรูปา หิสฺส กมฺมการณา นตฺถี’’ติ อาห. กจฺฉโป ตสฺส กถํ ¶ สุตฺวา สีสํ นีหริตฺวา เอวมาห – ‘‘อมฺโภ, กึ เต มยา อปราโธ กโต, เกน มํ เอวรูปํ กมฺมการณํ วิจาเรสิ. มยา หิ สกฺกา อิตรา กมฺมการณา สหิตุํ, อยํ ปน อติกกฺขโฬ, มา เอวํ อวจา’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อิมํ เอตเทว กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปาเปสิ. ปุริโส ตถา อกาสิ. โส เอกํ นาคภวนคามึ อุทกวาหํ ปตฺวา นาคภวนํ อคมาสิ.
อถ นํ ตสฺมึ อุทกวาเห กีฬนฺตา ธตรฏฺนาครฺโ ปุตฺตา นาคมาณวกา ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ นํ ทาส’’นฺติ อาหํสุ. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ พาราณสิรฺโ หตฺถา มุจฺจิตฺวา เอวรูปานํ ผรุสานํ นาคานํ หตฺถํ ปตฺโต, เกน นุ โข อุปาเยน มุจฺเจยฺย’’นฺติ. โส ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ‘‘ตุมฺเห ธตรฏฺสฺส นาครฺโ สนฺตกา หุตฺวา กสฺมา เอวํ วเทถ, อหํ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป พาราณสิรฺโ ทูโต, ธตรฏฺสฺส สนฺติกํ อาคโต, อมฺหากํ ราชา ธตรฏฺสฺส ธีตรํ ทาตุกาโม มํ ปหิณิ, ตสฺส มํ ทสฺเสถา’’ติ อาห. เต โสมนสฺสชาตา ตํ ¶ อาทาย รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘อาเนถ น’’นฺติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทิสฺวาว อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘เอวํ ลามกสรีโร ทูตกมฺมํ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา กจฺฉโป ‘‘กึ ปน, มหาราช, ทูเตหิ นาม ตาลปฺปมาเณหิ ภวิตพฺพํ, สรีรฺหิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา อปฺปมาณํ, คตคตฏฺาเน กมฺมนิปฺผาทนเมว ปมาณํ. มหาราช, อมฺหากํ รฺโ พหู ทูตา. ถเล กมฺมํ มนุสฺสา กโรนฺติ, อากาเส ปกฺขิโน, อุทเก อหเมว. อหฺหิ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป านนฺตรปฺปตฺโต ราชวลฺลโภ, มา มํ ปริภาสถา’’ติ อตฺตโน คุณํ วณฺเณสิ. อถ นํ ธตรฏฺโ ปุจฺฉิ ‘‘เกน ปนตฺเถน รฺา เปสิโตสี’’ติ. มหาราช, ราชา มํ เอวมาห ‘‘มยา สกลชมฺพุทีเป ราชูหิ สทฺธึ มิตฺตธมฺโม กโต, อิทานิ ธตรฏฺเน นาครฺา สทฺธึ มิตฺตธมฺมํ กาตุํ มม ธีตรํ สมุทฺทชํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา มํ ปหิณิ. ‘‘ตุมฺเห ปปฺจํ อกตฺวา มยา สทฺธึเยว ปุริสํ เปเสตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ทาริกํ คณฺหถา’’ติ. โส ตุสฺสิตฺวา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา ¶ เตน สทฺธึ จตฺตาโร นาคมาณวเก เปเสสิ ‘‘คจฺฉถ, รฺโ วจนํ สุตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา เอถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา กจฺฉปํ คเหตฺวา นาคภวนา นิกฺขมึสุ.
กจฺฉโป ¶ ยมุนาย พาราณสิยา จ อนฺตเร เอกํ ปทุมสรํ ทิสฺวา เอเกนุปาเยน ปลายิตุกาโม เอวมาห – ‘‘โภ นาคมาณวกา, อมฺหากํ ราชา ปุตฺตทารา จสฺส มํ อุทเก โคจรตฺตา ราชนิเวสนํ อาคตํ ทิสฺวาว ปทุมานิ โน เทหิ, ภิสมูลานิ เทหีติ ยาจนฺติ. อหํ เตสํ อตฺถาย ตานิ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ มํ วิสฺสชฺเชตฺวา มํ อปสฺสนฺตาปิ ปุเรตรํ รฺโ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหํ โว ตตฺเถว ปสฺสิสฺสามี’’ติ. เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสุํ. โส ตตฺถ เอกมนฺเต นิลียิ. อิตเรปิ นํ อทิสฺวา ‘‘รฺโ สนฺติกํ คโต ภวิสฺสตี’’ติ มาณวกวณฺเณน ราชานํ อุปสงฺกมึสุ. ราชา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ธตรฏฺสฺส สนฺติกา, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึการณา อิธาคตา’’ติ? ‘‘มหาราช, มยํ ตสฺส ทูตา, ธตรฏฺโ โว อาโรคฺยํ ปุจฺฉติ. สเจ ยํ โว อิจฺฉถ, ตํ โน วเทถ. ตุมฺหากํ กิร ธีตรํ สมุทฺทชํ ¶ อมฺหากํ รฺโ ปาทปริจาริกํ กตฺวา เทถา’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตา ปมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฏฺนิเวสเน;
สพฺพานิ เต อุปยนฺตุ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ สพฺพานิ เต อุปยนฺตูติ ตสฺส นิเวสเน สพฺพานิ รตนานิ ตว นิเวสนํ อุปคจฺฉนฺตุ.
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ.
ตตฺถ อสํยุตฺตนฺติ อยุตฺตํ ติรจฺฉาเนหิ สทฺธึ สํสคฺคํ อนนุจฺฉวิกํ. อมฺเหติ อมฺเห มนุสฺสชาติกา สมานา กถํ ติรจฺฉานคตสมฺพนฺธํ กโรมาติ.
ตํ สุตฺวา นาคมาณวกา ‘‘สเจ เต ธตรฏฺเน สทฺธึ สมฺพนฺโธ อนนุจฺฉวิโก, อถ กสฺมา อตฺตโน อุปฏฺากํ จิตฺตจูฬํ นาม กจฺฉปํ ‘สมุทฺทชํ นาม เต ธีตรํ ทมฺมี’ติ อมฺหากํ ¶ รฺโ เปเสสิ? เอวํ เปเสตฺวา อิทานิ เต อมฺหากํ ราชานํ ปริภวํ กโรนฺตสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ¶ มยํ ชานิสฺสาม. มยฺหิ นาคมาณวกา’’ติ วตฺวา ราชานํ ตชฺเชนฺตา ทฺเว คาถา อภาสึสุ –
‘‘ชีวิตํ นูน เต จตฺตํ, รฏฺํ วา มนุชาธิป;
น หิ นาเค กุปิตมฺหิ, จิรํ ชีวนฺติ ตาทิสา.
‘‘โย ตฺวํ เทว มนุสฺโสสิ, อิทฺธิมนฺตํ อนิทฺธิมา;
วรุณสฺส นิยํ ปุตฺตํ, ยามุนํ อติมฺสี’’ติ.
ตตฺถ รฏฺํ วาติ เอกํเสน ตยา ชีวิตํ วา รฏฺํ วา จตฺตํ. ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา เอวํ มหานุภาเว นาเค กุปิเต จิรํ ชีวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนฺตราว อนฺตรธายนฺติ. โย ตฺวํ, เทว, มนุสฺโสสีติ เทว, โย ตฺวํ มนุสฺโส ¶ สมาโน. วรุณสฺสาติ วรุณนาคราชสฺส. นิยํ ปุตฺตนฺติ อชฺฌตฺติกปุตฺตํ. ยามุนนฺติ ยมุนาย เหฏฺา ชาตํ.
ตโต ราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘นาติมฺามิ ราชานํ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ;
ธตรฏฺโ หิ นาคานํ, พหูนมปิ อิสฺสโร.
‘‘อหิ มหานุภาโวปิ, น เม ธีตรมารโห;
ขตฺติโย จ วิเทหานํ, อภิชาตา สมุทฺทชา’’ติ.
ตตฺถ พหูนมปีติ ปฺจโยชนสติกสฺส นาคภวนสฺส อิสฺสรภาวํ สนฺธาเยวมาห. น เม ธีตรมารโหติ เอวํ มหานุภาโวปิ ปน โส อหิชาติกตฺตา มม ธีตรํ อรโห น โหติ. ‘‘ขตฺติโย จ วิเทหาน’’นฺติ อิทํ มาติปกฺเข าตเก ทสฺเสนฺโต อาห. สมุทฺทชาติ โส จ วิเทหราชปุตฺโต มม ธีตา สมุทฺทชา จาติ อุโภปิ อภิชาตา. เต อฺมฺํ สํวาสํ อรหนฺติ. น เหสา มณฺฑูกภกฺขสฺส สปฺปสฺส อนุจฺฉวิกาติ อาห.
นาคมาณวกา ตํ ตตฺเถว นาสาวาเตน มาเรตุกามา หุตฺวาปิ ‘‘อมฺหากํ ทิวสํ ววตฺถาปนตฺถาย เปสิตา, อิมํ มาเรตฺวา คนฺตุํ น ยุตฺตํ, คนฺตฺวา รฺโ อาจิกฺขิตฺวา ชานิสฺสามา’’ติ ¶ ตตฺเถว อนฺตรหิตา ‘‘กึ, ตาตา, ลทฺธา โว ราชธีตา’’ติ รฺา ปุจฺฉิตา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กึ, เทว, อมฺเห อการณา ยตฺถ วา ตตฺถ วา เปเสสิ. สเจปิ มาเรตุกาโม, อิเธว โน มาเรหิ. โส ตุมฺเห ¶ อกฺโกสติ ปริภาสติ, อตฺตโน ธีตรํ ชาติมาเนน อุกฺขิปตี’’ติ เตน วุตฺตฺจ อวุตฺตฺจ วตฺวา รฺโ โกธํ อุปฺปาทยึสุ. โส อตฺตโน ปริสํ สนฺนิปาเตตุํ อาณาเปนฺโต อาห –
‘‘กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตุ, สพฺเพ นาเค นิเวทย;
พาราณสึ ปวชฺชนฺตุ, มา จ กฺจิ วิเหยุ’’นฺติ.
ตตฺถ กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตูติ กมฺพลสฺสตรา นาม ตสฺส มาตุปกฺขิกา สิเนรุปาเท วสนนาคา, เต จ อุฏฺหนฺตุ. อฺเ จ จตูสุ ทิสาสุ ¶ อนุทิสาสุ ยตฺตกา วา มยฺหํ วจนกรา, เต สพฺเพ นาเค นิเวทย, คนฺตฺวา ชานาเปถ, ขิปฺปํ กิร สนฺนิปาเตถาติ อาณาเปนฺโต เอวมาห. ตโต สพฺเพเหว สีฆํ สนฺนิปติเตหิ ‘‘กึ กโรม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สพฺเพปิ เต นาคา พาราณสึ ปวชฺชนฺตู’’ติ อาห. ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กาตพฺพํ, เทว, ตํ นาสาวาตปฺปหาเรน ภสฺมํ กโรมา’’ติ จ วุตฺเต ราชธีตริ ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ตสฺสา วินาสํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘มา จ กฺจิ วิเหยุ’’นฺติ อาห, ตุมฺเหสุ โกจิ กฺจิ มา วิเหยาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ.
อถ นํ นาคา ‘‘สเจ โกจิ มนุสฺโส น วิเหเตพฺโพ, ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุ. อถ เน ‘‘อิทฺจิทฺจ กโรถ, อหมฺปิ อิทํ นาม กริสฺสามี’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพนฺตุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘อหมฺปิ สพฺพเสเตน, มหตา สุมหํ ปุรํ;
ปริกฺขิปิสฺสํ โภเคหิ, กาสีนํ ชนยํ ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โสพฺเภสูติ โปกฺขรณีสุ. รถิยาติ รถิกาย. วิตตาติ วิตตสรีรา มหาสรีรา หุตฺวา เอเตสุ เจว นิเวสนาทีสุ ทฺวารโตรเณสุ จ โอลมฺพนฺตุ, เอตฺตกํ นาคา กโรนฺตุ, กโรนฺตา จ ¶ นิเวสเน ตาว มฺจปีานํ เหฏฺา จ อุปริ จ อนฺโตคพฺภพหิคพฺภาทีสุ จ โปกฺขรณิยํ อุทกปิฏฺเ รถิกาทีนํ ปสฺเสสุ เจว ถเลสุ จ มหนฺตานิ สรีรานิ มาเปตฺวา มหนฺเต ผเณ กตฺวา กมฺมารคคฺครี วิย ธมมานา ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ กโรนฺตา โอลมฺพถ จ นิปชฺชถ จ. อตฺตานํ ปน ตรุณทารกานํ ชราชิณฺณานํ คพฺภินิตฺถีนํ สมุทฺทชาย จาติ อิเมสํ จตุนฺนํ มา ทสฺสยิตฺถ. อหมฺปิ สพฺพเสเตน มหนฺเตน สรีเรน คนฺตฺวา สุมหนฺตํ กาสิปุรํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิสฺสํ, มหนฺเตน ผเณน นํ ฉาเทตฺวา เอกนฺธการํ กตฺวา กาสีนํ ภยํ ชนยนฺโต ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ มฺุจิสฺสามีติ.
อถ สพฺเพ นาคา ตถา อกํสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, อุรคาเนกวณฺณิโน;
พาราณสึ ปวชฺชึสุ, น จ กฺจิ วิเหยุํ.
‘‘นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพึสุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘เตสุ ทิสฺวาน ลมฺพนฺเต, ปุถู กนฺทึสุ นาริโย;
นาเค โสณฺฑิกเต ทิสฺวา, ปสฺสสนฺเต มุหุํ มุหุํ.
‘‘พาราณสี ปพฺยถิตา, อาตุรา สมปชฺชถ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ อเนกวณฺณิโนติ นีลาทิวเสน อเนกวณฺณา. เอวรูปานิ หิ เต รูปานิ มาปยึสุ. ปวชฺชึสูติ อฑฺฒรตฺตสมเย ปวิสึสุ. ลมฺพึสูติ ธตรฏฺเน วุตฺตนิยาเมเนว เต สพฺเพสุ าเนสุ มนุสฺสานํ สฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา โอลมฺพึสุ. ทูตา หุตฺวา อาคตา ปน จตฺตาโร นาคมาณวกา รโ สยนสฺส จตฺตาโร ปาเท ปริกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส มหนฺเต ผเณ กตฺวา ตุณฺเฑหิ สีสํ ปหรนฺตา วิย ทาา วิวริตฺวา ปสฺสสนฺตา อฏฺํสุ. ธตรฏฺโปิ อตฺตนา วุตฺตนิยาเมน นครํ ปฏิจฺฉาเทสิ. ปพุชฺฌมานา ปุริสา ยโต ยโต หตฺถํ วา ปาทํ วา ปสาเรนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ สปฺเป ฉุปิตฺวา ‘‘สปฺโป, สปฺโป’’ติ วิรวนฺติ. ปุถู กนฺทึสูติ เยสุ เคเหสุ ทีปา ชลนฺติ, เตสุ อิตฺถิโย ปพุทฺธา ทฺวารโตรณโคปานสิโย โอโลเกตฺวา โอลมฺพนฺเต นาเค ¶ ทิสฺวา พหู เอกปฺปหาเรเนว กนฺทึสุ. เอวํ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. โสณฺฑิกเตติ กตผเณ.
ปกฺกนฺทุนฺติ วิภาตาย รตฺติยา นาคานํ อสฺสาสวาเตน สกลนคเร ราชนิเวสเน จ อุปฺปาติยมาเน วิย ภีตา มนุสฺสา ‘‘นาคราชาโน กิสฺส โน วิเหถา’’ติ วตฺวา ตุมฺหากํ ราชา ‘‘ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ ธตรฏฺสฺส ทูตํ เปเสตฺวา ปุน ตสฺส ทูเตหิ อาคนฺตฺวา ‘‘เทหี’’ติ วุตฺโต อมฺหากํ ราชานํ อกฺโกสติ ปริภาสติ. ‘‘สเจ อมฺหากํ รฺโ ธีตรํ น ทสฺสติ, สกลนครสฺส ชีวิตํ นตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ โน ¶ , สามิ, โอกาสํ เทถ, มยํ คนฺตฺวา ราชานํ ยาจิสฺสามา’’ติ ยาจนฺตา โอกาสํ ลภิตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา มหนฺเตน รเวน ปกฺกนฺตึสุ. ภริยาโยปิสฺส อตฺตโน อตฺตโน คพฺเภสุ นิปนฺนกาว ‘‘เทว, ธีตรํ ธตรฏฺรฺโ เทหี’’ติ เอกปฺปหาเรน กนฺทึสุ. เตปิ จตฺตาโร นาคมาณวกา ‘‘เทหี’’ติ ตุณฺเหหิ สีสํ ปหรนฺตา วิย ทาา วิวริตฺวา ปสฺสสนฺตา อฏฺํสุ.
โส นิปนฺนโกว นครวาสีนฺจ อตฺตโน จ ภริยานํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา จตูหิ จ นาคมาณวเกหิ ตชฺชิตตฺตา มรณภยภีโต ‘‘มม ธีตรํ สมุทฺทชํ ธตรฏฺสฺส ทมฺมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อวจ. ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ นาคราชาโน ติคาวุตมตฺตํ ปฏิกฺกมิตฺวา เทวนครํ วิย เอกํ นครํ มาเปตฺวา ตตฺถ ิตา ‘‘ธีตรํ กิร โน เปเสตู’’ติ ปณฺณาการํ ปหิณึสุ. ราชา เตหิ ¶ อาภตํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ ธีตรํ อมจฺจานํ หตฺเถ ปหิณิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อุปริปาสาทํ อาโรเปตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘อมฺม, ปสฺเสตํ อลงฺกตนครํ, ตฺวํ เอตฺถ เอตสฺส รฺโ อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ, น ทูเร อิโต ตํ นครํ, อุกฺกณฺิตกาเลเยว อิธ อาคนฺตุํ สกฺกา, เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ สฺาเปตฺวา สีสํ นฺหาเปตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ปฏิจฺฉนฺนโยคฺเค นิสีทาเปตฺวา อมจฺจานํ หตฺเถ ทตฺวา ปาเหสิ. นาคราชาโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา มหาสกฺการํ กรึสุ. อมจฺจา นครํ ปวิสิตฺวา ตํ ตสฺส ทตฺวา พหุํ ธนํ อาทาย นิวตฺตึสุ. เต ราชธีตรํ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา อลงฺกตทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสุํ. ตงฺขณฺเว นํ นาคมาณวิกา ขุชฺชาทิเวสํ คเหตฺวา มนุสฺสปริจาริกา วิย ปริวารยึสุ. สา ทิพฺพสยเน นิปนฺนมตฺตาว ทิพฺพผสฺสํ ผุสิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
ธตรฏฺโ ตํ คเหตฺวา สทฺธึ นาคปริสาย ตตฺถ อนฺตรหิโต นาคภวเนเยว ปาตุรโหสิ. ราชธีตา ปพุชฺฌิตฺวา อลงฺกตทิพฺพสยนํ อฺเ จ สุวณฺณปาสาทมณิปาสาทาทโย อุยฺยานโปกฺขรณิโย ¶ อลงฺกตเทวนครํ วิย นาคภวนํ ทิสฺวา ขุชฺชาทิปริจาริกาโย ปุจฺฉิ ‘‘อิทํ นครํ อติวิย อลงฺกตํ, น อมฺหากํ นครํ วิย, กสฺเสต’’นฺติ. ‘‘สามิกสฺส ¶ เต สนฺตกํ, เทวิ, น อปฺปปฺุา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภนฺติ, มหาปฺุตาย เต อยํ ลทฺธา’’ติ. ธตรฏฺโปิ ปฺจโยชนสติเก นาคภวเน เภรึ จราเปสิ ‘‘โย สมุทฺทชาย สปฺปวณฺณํ ทสฺเสติ, ตสฺส ราชทณฺโฑ ภวิสฺสตี’’ติ. ตสฺมา เอโกปิ ตสฺสา สปฺปวณฺณํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. สา มนุสฺสโลกสฺาย เอว ตตฺถ เตน สทฺธึ สมฺโมทมานา ปิยสํวาสํ วสิ.
นครกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อุโปสถกณฺฑํ
สา อปรภาเค ธตรฏฺํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ปิยทสฺสนตฺตา ‘‘สุทสฺสโน’’ติ นามํ กรึสุ. ปุนาปรํ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘ทตฺโต’’ติ นามํ อกํสุ. โส ¶ ปน โพธิสตฺโต. ปุเนกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘สุโภโค’’ติ นามํ กรึสุ. อปรมฺปิ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘อริฏฺโ’’ติ นามํ กรึสุ. อิติ สา จตฺตาโร ปุตฺเต วิชายิตฺวาปิ นาคภวนภาวํ น ชานาติ. อเถกทิวสํ ตรุณนาคา อริฏฺสฺส อาจิกฺขึสุ ‘‘ตว มาตา มนุสฺสิตฺถี, น นาคินี’’ติ. อริฏฺโ ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ ถนํ ปิวนฺโตว สปฺปสรีรํ มาเปตฺวา นงฺคุฏฺขณฺเฑน มาตุ ปิฏฺิปาเท ฆฏฺเฏสิ. สา ตสฺส สปฺปสรีรํ ทิสฺวา ภีตตสิตา มหารวํ รวิตฺวา ตํ ภูมิยํ ขิปนฺตี นเขน ตสฺส อกฺขึ ภินฺทิ. ตโต โลหิตํ ปคฺฆริ. ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺเสสา วิรวตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อริฏฺเน กตกิริยํ สุตฺวา ‘‘คณฺหถ, นํ ทาสํ คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปถา’’ติ ตชฺเชนฺโต อาคจฺฉิ. ราชธีตา ตสฺส กุทฺธภาวํ ตฺวา ปุตฺตสิเนเหน ‘‘เทว, ปุตฺตสฺส เม อกฺขิ ภินฺนํ, ขมเถตสฺสาปราธ’’นฺติ อาห. ราชา เอตาย เอวํ วทนฺติยา ‘‘กึ สกฺกา กาตุ’’นฺติ ขมิ. ตํ ทิวสํ สา ‘‘อิทํ นาคภวน’’นฺติ อฺาสิ. ตโต จ ปฏฺาย อริฏฺโ กาณาริฏฺโ นาม ชาโต. จตฺตาโรปิ ปุตฺตา วิฺุตํ ปาปุณึสุ.
อถ เนสํ ปิตา โยชนสติกํ โยชนสติกํ กตฺวา รชฺชมทาสิ, มหนฺโต ยโส อโหสิ. โสฬส โสฬส นาคกฺาสหสฺสานิ ปริวารยึสุ. ปิตุ เอกโยชนสติกเมว รชฺชํ อโหสิ. ตโย ปุตฺตา มาเส ¶ มาเส มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺติ, โพธิสตฺโต ปน อนฺวทฺธมาสํ อาคจฺฉติ. นาคภวเน สมุฏฺิตํ ปฺหํ โพธิสตฺโตว กเถติ. ปิตรา สทฺธึ วิรูปกฺขมหาราชสฺสปิ ¶ อุปฏฺานํ คจฺฉติ, ตสฺส สนฺติเก สมุฏฺิตํ ปฺหมฺปิ โสว กเถติ. อเถกทิวสํ วิรูปกฺเข นาคปริสาย สทฺธึ ติทสปุรํ คนฺตฺวา สกฺกํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน เทวานํ อนฺตเร ปฺโห สมุฏฺาสิ. ตํ โกจิ กเถตุํ นาสกฺขิ, ปลฺลงฺกวรคโต ปน หุตฺวา มหาสตฺโตว กเถสิ. อถ นํ เทวราชา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ‘‘ทตฺต, ตฺวํ ปถวิสมาย วิปุลาย ปฺาย สมนฺนาคโต, อิโต ปฏฺาย ภูริทตฺโต นาม โหหี’’ติ ‘‘ภูริทตฺโต’’ ติสฺส นามํ อกาสิ. โส ¶ ตโต ปฏฺาย สกฺกสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต อลงฺกตเวชยนฺตปาสาทํ เทวจฺฉราหิ อากิณฺณํ อติมโนหรํ สกฺกสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา เทวโลเก ปิยํ กตฺวา ‘‘กึ เม อิมินา มณฺฑูกภกฺเขน อตฺตภาเวน, นาคภวนํ คนฺตฺวา อุโปสถวาสํ วสิตฺวา อิมสฺมึ เทวโลเก อุปฺปตฺติการณํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร อาปุจฺฉิ ‘‘อมฺมตาตา, อหํ อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, ตาต, กโรหิ, กโรนฺโต ปน พหิ อคนฺตฺวา อิมสฺมิฺเว นาคภวเน เอกสฺมึ สฺุวิมาเน กโรหิ, พหิคตานํ ปน นาคานํ มหนฺตํ ภย’’นฺติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตตฺเถว สฺุวิมาเน ราชุยฺยาเน อุโปสถวาสํ วสติ. อถ นํ นานาตูริยหตฺถา นาคกฺา ปริวาเรนฺติ. โส ‘‘น มยฺหํ อิธ วสนฺตสฺส อุโปสถกมฺมํ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิวารณภเยน มาตาปิตูนํ อนาโรเจตฺวา อตฺตโน ภริยาโย อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา ยมุนาตีเร นิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ, ตสฺสาวิทูเร วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อธิฏฺาย นิปชฺชิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามิ. มยา สพฺพรตฺตึ นิปชฺชิตฺวา อุโปสถกมฺเม กเต อรุณุคฺคมนเวลายเมว ตุมฺเห ทส ทส อิตฺถิโย อาทาย วาเรน วาเรน ตูริยหตฺถา มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มํ คนฺเธหิ จ ปุปฺเผหิ จ ปูเชตฺวา คายิตฺวา นจฺจิตฺวา มํ อาทาย นาคภวนเมว อาคจฺฉถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา ‘‘โย มม จมฺมํ วา นฺหารุํ วา อฏฺึ วา รุหิรํ วา อิจฺฉติ, โส อาหรตู’’ติ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อธิฏฺาย นงฺคลสีสปฺปมาณํ ¶ สรีรํ มาเปตฺวา นิปนฺโน อุโปสถกมฺมมกาสิ. อรุเณ อุฏฺหนฺเตเยว ตํ นาคมาณวิกา อาคนฺตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิตฺวา นาคภวนํ อาเนนฺติ. ตสฺส อิมินา นิยาเมน อุโปสถํ กโรนฺตสฺส ¶ ทีโฆ อทฺธา วีติวตฺโต.
อุโปสถขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ครุฬขณฺฑํ
ตทา ¶ เอโก พาราณสิทฺวารคามวาสี พฺราหฺมโณ โสมทตฺเตน นาม ปุตฺเตน สทฺธึ อรฺํ คนฺตฺวา สูลยนฺตปาสวาคุราทีหิ โอฑฺเฑตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ กาเชนาหริตฺวา วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ อนฺตมโส โคธามตฺตมฺปิ อลภิตฺวา ‘‘ตาต โสมทตฺต, สเจ ตุจฺฉหตฺถา คมิสฺสาม, มาตา เต กุชฺฌิสฺสติ, ยํ กิฺจิ คเหตฺวา คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส นิปนฺนวมฺมิกฏฺานาภิมุโข คนฺตฺวา ปานียํ ปาตุํ ยมุนํ โอตรนฺตานํ มิคานํ ปทวลฺชํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, มิคมคฺโค ปฺายติ, ตฺวํ ปฏิกฺกมิตฺวา ติฏฺาหิ, อหํ ปานียตฺถาย อาคตํ มิคํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ธนุํ อาทาย มิคํ โอโลเกนฺโต เอกสฺมึ รุกฺขมูเล อฏฺาสิ. อเถโก มิโค สายนฺหสมเย ปานียํ ปาตุํ อาคโต. โส ตํ วิชฺฌิ. มิโค ตตฺถ อปติตฺวา สรเวเคน ตชฺชิโต โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ปลายิ. ปิตาปุตฺตา นํ อนุพนฺธิตฺวา ปติตฏฺาเน มํสํ คเหตฺวา อรฺา นิกฺขมิตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ตํ นิคฺโรธํ ปตฺวา ‘‘อิทานิ อกาโล, น สกฺกา คนฺตุํ, อิเธว วสิสฺสามา’’ติ มํสํ เอกมนฺเต เปตฺวา รุกฺขํ อารุยฺห วิฏปนฺตเร นิปชฺชึสุ. พฺราหฺมโณ ปจฺจูสสมเย ปพุชฺฌิตฺวา มิคสทฺทสวนาย โสตํ โอทหิ.
ตสฺมึ ขเณ นาคมาณวิกาโย อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ. โส อหิสรีรํ อนฺตรธาเปตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ทิพฺพสรีรํ มาเปตฺวา สกฺกลีลาย ปุปฺผาสเน นิสีทิ. นาคมาณวิกาปิ นํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ทิพฺพตูริยานิ วาเทตฺวา นจฺจคีตํ ปฏฺเปสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘โก นุ โข เอส, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุตฺต, ปุตฺตา’’ติ วตฺวาปิ ปุตฺตํ ปโพเธตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สยตุ เอส, กิลนฺโต ภวิสฺสติ, อหเมว คมิสฺสามี’’ติ รุกฺขา โอรุยฺห ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. นาคมาณวิกา ตํ ทิสฺวา สทฺธึ ตูริเยหิ ภูมิยํ นิมุชฺชิตฺวา อตฺตโน นาคภวนเมว คตา. โพธิสตฺโต เอกโกว ¶ ¶ อโหสิ. พฺราหฺมโณ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ปุปฺผาภิหารสฺส วนสฺส มชฺเฌ, โก โลหิตกฺโข วิตตนฺตรํโส;
กา กมฺพุกายูรธรา สุวตฺถา, ติฏฺนฺติ นาริโย ทส วนฺทมานา.
‘‘โก ¶ ตฺวํ พฺรหาพาหุ วนสฺส มชฺเฌ, วิโรจสิ ฆตสิตฺโตว อคฺคิ;
มเหสกฺโข อฺตโรสิ ยกฺโข, อุทาหุ นาโคสิ มหานุภาโว’’ติ.
ตตฺถ ปุปฺผาภิหารสฺสาติ โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาภเตน ทิพฺพปุปฺผาภิหาเรน สมนฺนาคตสฺส. โกติ โก นาม ตฺวํ. โลหิตกฺโขติ รตฺตกฺโข. วิตตนฺตรํโสติ ปุถุลอนฺตรํโส. กมฺพุกายูรธราติ สุวณฺณาลงฺการธรา. พฺรหาพาหูติ มหาพาหุ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สเจปิ ‘สกฺกาทีสุ อฺตโรหมสฺมี’ติ วกฺขามิ, สทฺทหิสฺสเตวายํ พฺราหฺมโณ, อชฺช ปน มยา สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน นาคราชภาวํ กเถนฺโต อาห –
‘‘นาโคหมสฺมิ อิทฺธิมา, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;
ฑํเสยฺยํ เตชสา กุทฺโธ, ผีตํ ชนปทํ อปิ.
‘‘สมุทฺทชา หิ เม มาตา, ธตรฏฺโ จ เม ปิตา;
สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมิ, ภูริทตฺโตติ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ เตชสฺสีติ วิสเตเชน เตชวา. ทุรติกฺกโมติ อฺเน อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺโย. ฑํเสยฺยนฺติ สจาหํ กุทฺโธ ผีตํ ชนปทํ อปิ ฑํเสยฺยํ, ปถวิยํ มม ทาาย ปติตมตฺตาย สทฺธึ ปถวิยา มม เตเชน โส สพฺโพ ชนปโท ภสฺมา ภเวยฺยาติ วทติ. สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมีติ อหํ มม ภาตุ สุทสฺสนสฺส กนิฏฺโ อสฺมิ. วิทูติ เอวํ มมํ ปฺจโยชนสติเก นาคภวเน ชานนฺตีติ.
อิทฺจ ¶ ปน วตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ จณฺโฑ ผรุโส, อหิตุณฺฑิกสฺส อาโรเจตฺวา อุโปสถกมฺมสฺส เม อนฺตรายมฺปิ กเรยฺย, ยํ นูนาหํ อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อุโปสถกมฺมํ อทฺธนิยํ กเรยฺย’’นฺติ. อถ นํ อาห ¶ ‘‘พฺราหฺมณ, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามิ, รมณียํ นาคภวนํ, เอหิ ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ. ‘‘สามิ, ปุตฺโต เม อตฺถิ, ตสฺมึ คจฺฉนฺเต อาคมิสฺสามี’’ติ. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, อาเนหิ น’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน อาวาสํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘ยํ ¶ คมฺภีรํ สทาวฏฺฏํ, รหทํ เภสฺมํ เปกฺขสิ;
เอส ทิพฺโย มมาวาโส, อเนกสตโปริโส.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุทํ, นีโลทํ วนมชฺฌโต;
ยมุนํ ปวิส มา ภีโต, เขมํ วตฺตวตํ สิว’’นฺติ.
ตตฺถ สทาวฏฺฏนฺติ สทา ปวตฺตํ อาวฏฺฏํ. เภสฺมนฺติ ภยานกํ. เปกฺขสีติ ยํ เอวรูปํ รหทํ ปสฺสสิ. มยูรโกฺจาภิรุทนฺติ อุโภสุ ตีเรสุ วนฆฏายํ วสนฺเตหิ มยูเรหิ จ โกฺเจหิ จ อภิรุทํ อุปกูชิตํ. นีโลทนฺติ นีลสลิลํ. วนมชฺฌโตติ วนมชฺเฌน สนฺทมานํ. ปวิส มา ภีโตติ เอวรูปํ ยมุนํ อภีโต หุตฺวา ปวิส. วตฺตวตนฺติ วตฺตสมฺปนฺนานํ อาจารวนฺตานํ วสนภูมึ ปวิส, คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ปุตฺตํ อาเนหีติ.
พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา ปุตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ปุตฺตํ อาเนสิ. มหาสตฺโต เต อุโภปิ อาทาย ยมุนาตีรํ คนฺตฺวา ตีเร ิโต อาห –
‘‘ตตฺถ ปตฺโต สานุจโร, สห ปุตฺเตน พฺราหฺมณ;
ปูชิโต มยฺหํ กาเมหิ, สุขํ พฺราหฺมณ วจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถ ปตฺโตติ ตฺวํ อมฺหากํ นาคภวนํ ปตฺโต หุตฺวา. มยฺหนฺติ มม สนฺตเกหิ กาเมหิ ปูชิโต. วจฺฉสีติ ตตฺถ นาคภวเน สุขํ วสิสฺสติ.
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต อุโภปิ เต ปิตาปุตฺเต อตฺตโน อานุภาเวน นาคภวนํ อาเนสิ. เตสํ ตตฺถ ทิพฺโพ อตฺตภาโว ปาตุภวิ. อถ ¶ เนสํ มหาสตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ ทตฺวา จตฺตาริ จตฺตาริ นาคกฺาสตานิ อทาสิ. เต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวึสุ. โพธิสตฺโตปิ อปฺปมตฺโต อุโปสถกมฺมํ อกาสิ. อนฺวฑฺฒมาสํ มาตาปิตูนํ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ตโต จ พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เยน เต อตฺโถ, ตํ วเทยฺยาสิ, อนุกฺกณฺมาโน อภิรมา’’ติ วตฺวา โสมทตฺเตนปิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อตฺตโน นิเวสนํ อคจฺฉิ. พฺราหฺมโณ เอกสํวจฺฉรํ นาคภวเน วสิตฺวา มนฺทปฺุตาย อุกฺกณฺิโต ¶ มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม อโหสิ. นาคภวนมสฺส โลกนฺตรนิรโย วิย อลงฺกตปาสาโท พนฺธนาคารํ วิย อลงฺกตนาคกฺา ยกฺขินิโย วิย อุปฏฺหึสุ. โส ‘‘อหํ ตาว อุกฺกณฺิโต ¶ , โสมทตฺตสฺสปิ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห ‘‘กึ, ตาต, อุกฺกณฺสี’’ติ? ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺิสฺสามิ น อุกฺกณฺามิ, ตฺวํ ปน อุกฺกณฺสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘อาม ตาตา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ. ‘‘ตว มาตุ เจว ภาตุภคินีนฺจ อทสฺสเนน อุกฺกณฺามิ, เอหิ, ตาต โสมทตฺต, คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘น คจฺฉามี’’ติ วตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ ปิตรา ยาจิยมาโน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
พฺราหฺมโณ ‘‘ปุตฺตสฺส ตาว เม มโน ลทฺโธ, สเจ ปนาหํ ภูริทตฺตสฺส ‘อุกฺกณฺิโตมฺหี’ติ วกฺขามิ, อติเรกตรํ เม ยสํ ทสฺสติ, เอวํ เม คมนํ น ภวิสฺสติ. เอเกน ปน อุปาเยน ตสฺส สมฺปตฺตึ วณฺเณตฺวา ‘ตฺวํ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ปหาย กึการณา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรสี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘สคฺคตฺถายา’ติ วุตฺเต ‘ตฺวํ ตาว เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ปหาย สคฺคตฺถาย อุโปสถกมฺมํ กโรสิ, กิมงฺคํ ปน มยํเยว ปรธเนน ชีวิกํ กปฺเปม, อหมฺปิ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา าตเก ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ นํ สฺาเปสฺสามิ. อถ เม โส คมนํ อนุชานิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ เตนาคนฺตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, อุกฺกณฺสี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติกา อมฺหากํ น กิฺจิ ปริหายตี’’ติ กิฺจิ คมนปฏิพทฺธํ อวตฺวาว อาทิโต ตาว ตสฺส สมฺปตฺตึ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘สมา สมนฺตปริโต, ปหูตตครา มหี;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, โสภติ หริตุตฺตมา.
‘‘รมฺมานิ ¶ วนเจตฺยานิ, รมฺมา หํสูปกูชิตา;
โอปุปฺผปทฺธา ติฏฺนฺติ, โปกฺขรฺโ สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
สหสฺสถมฺภา ปาสาทา, ปูรา กฺาหิ โชตเร.
‘‘วิมานํ ¶ อุปปนฺโนสิ, ทิพฺยํ ปฺุเหิ อตฺตโน;
อสมฺพาธํ สิวํ รมฺมํ, อจฺจนฺตสุขสํหิตํ.
‘‘มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส, วิมานํ นาภิกงฺขสิ;
อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลา, สกฺกสฺเสว ชุตีมโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ สมา สมนฺตปริโตติ ปริสมนฺตโต สพฺพทิสาภาเคสุ อยํ ตว นาคภวเน มหี สุวณฺณรชตมณิ มุตฺตาวาลุกาปริกิณฺณา สมตลา. ปหูตตครา มหีติ พหุเกหิ ตครคจฺเฉหิ สมนฺนาคตา. อินฺทโคปกสฺฉนฺนาติ สุวณฺณอินฺทโคปเกหิ สฺฉนฺนา. โสภติ หริตุตฺตมาติ หริตวณฺณทพฺพติณสฺฉนฺนา โสภตีติ อตฺโถ. วนเจตฺยานีติ วนฆฏา. โอปุปฺผปทฺธาติ ปุปฺผิตฺวา ปติเตหิ ปทุมปตฺเตหิ สฺฉนฺนา อุทกปิฏฺา. สุนิมฺมิตาติ ตว ปฺุสมฺปตฺติยา สุฏฺุ นิมฺมิตา. อฏฺํสาติ ตว วสนปาสาเทสุ อฏฺํสา สุกตา เวฬุริยมยา ถมฺภา. เตหิ ถมฺเภหิ สหสฺสถมฺภา ตว ปาสาทา นาคกฺาหิ ปูรา วิชฺโชตนฺติ. อุปปนฺโนสีติ เอวรูเป วิมาเน นิพฺพตฺโตสีติ อตฺโถ. สหสฺสเนตฺตสฺส วิมานนฺติ สกฺกสฺส เวชยนฺตปาสาทํ. อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลาติ ยสฺมา ตวายํ วิปุลา อิทฺธิ, ตสฺมา ตฺวํ เตน อุโปสถกมฺเมน สกฺกสฺส วิมานมฺปิ น ปตฺเถสิ, อฺํ ตโต อุตฺตริ มหนฺตํ านํ ปตฺเถสีติ มฺามิ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘มา เหวํ, พฺราหฺมณ, อวจ, สกฺกสฺส ยสํ ปฏิจฺจ อมฺหากํ ยโส สิเนรุสนฺติเก สาสโป วิย, มยํ ตสฺส ปริจารเกปิ น อคฺฆามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘มนสาปิ น ปตฺตพฺโพ, อานุภาโว ชุตีมโต;
ปริจารยมานานํ, สอินฺทานํ วสวตฺติน’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – พฺราหฺมณ, สกฺกสฺส ยโส นาม เอกํ ทฺเว ตโย จตฺตาโร วา ทิวเส ‘‘เอตฺตโก สิยา’’ติ มนสา จินฺเตนฺเตนปิ น อภิปตฺตพฺโพ. เยปิ นํ จตฺตาโร มหาราชาโน ปริจาเรนฺติ, เตสํ เทวราชานํ ปริจารยมานานํ อินฺทํ นายกํ กตฺวา จรนฺตานํ สอินฺทานํ วสวตฺตีนํ จตุนฺนํ โลกปาลานํ ยสสฺสปิ อมฺหากํ ติรจฺฉานคตานํ ยโส โสฬสึ กลํ นคฺฆตีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิทํ เต มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส วิมาน’’นฺติ วจนํ สุตฺวา อหํ ตํ อนุสฺสรึ. ‘‘อหฺหิ เวชยนฺตํ ปตฺเถนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรมี’’ติ ตสฺส อตฺตโน ปตฺถนํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘ตํ วิมานํ อภิชฺฌาย, อมรานํ สุเขสินํ;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อภิชฺฌายาติ ปตฺเถตฺวา. อมรานนฺติ ทีฆายุกานํ เทวานํ. สุเขสินนฺติ เอสิตสุขานํ สุเข ปติฏฺิตานํ.
กํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ เม โอกาโส ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘อหฺจ มิคเมสาโน, สปุตฺโต ปาวิสึ วนํ;
ตํ มํ มตํ วา ชีวํ วา, นาภิเวเทนฺติ าตกา.
‘‘อามนฺตเย ภูริทตฺตํ, กาสิปุตฺตํ ยสสฺสินํ;
ตยา โน สมนฺุาตา, อปิ ปสฺเสมุ าตเก’’ติ.
ตตฺถ นาภิเวเทนฺตีติ น ชานนฺติ, กเถนฺโตปิ เนสํ นตฺถิ. อามนฺตเยติ อามนฺตยามิ. กาสิปุตฺตนฺติ กาสิราชธีตาย ปุตฺตํ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘เอโส หิ วต เม ฉนฺโท, ยํ วเสสิ มมนฺติเก;
น หิ เอตาทิสา กามา, สุลภา โหนฺติ มานุเส.
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส วตฺถุํ, มม กาเมหิ ปูชิโต;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ าตเก’’ติ.
มหาสตฺโต ¶ คาถาทฺวยํ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มณึ นิสฺสาย สุขํ ชีวนฺโต กสฺสจิ นาจิกฺขิสฺสติ, เอตสฺส สพฺพกามททํ มณึ ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ตํ ททนฺโต อาห –
‘‘ธารยิมํ มณึ ทิพฺยํ, ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทติ;
อโรโค สุขิโต โหติ, คจฺเฉวาทาย พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทตีติ อิมํ มณึ ธารยมาโน อิมสฺสานุภาเวน ปสฺุจ ปุตฺเต จ อฺฺจ ยํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ลภติ.
ตโต พฺราหฺมโณ คาถมาห –
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปพฺพชิสฺสามิ ชิณฺโณสฺมิ, น กาเม อภิปตฺถเย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภูริทตฺต, ตว วจนํ กุสลํ อนวชฺชํ, ตํ ปฏินนฺทามิ น ปฏิกฺขิปามิ. อหํ ปน ชิณฺโณ อสฺมิ, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามิ, น กาเม อภิปตฺถยามิ, กึ เม มณินาติ.
โพธิสตฺโต อาห –
‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค, โหติ โภเคหิ การิยํ;
อวิกมฺปมาโน เอยฺยาสิ, พหุํ ทสฺสามิ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เจ ภงฺโคติ พฺรหฺมจริยวาโส นาม ทุกฺกโร, อนภิรตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค โหติ, ตทา คิหิภูตสฺส โภเคหิ การิยํ โหติ, เอวรูเป กาเล ตฺวํ นิราสงฺโก หุตฺวา มม สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยาสิ, พหุํ เต ธนํ ทสฺสามีติ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปุนปิ อาคมิสฺสามิ, สเจ อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ปุนปีติ ปุน อปิ, อยเมว วา ปาโ.
อถสฺส ¶ ตตฺถ อวสิตุกามตํ ตฺวา มหาสตฺโต นาคมาณวเก อาณาเปตฺวา พฺราหฺมณํ มนุสฺสโลกํ ปาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ วตฺวา ภูริทตฺโต, เปเสสิ จตุโร ชเน;
เอถ คจฺฉถ อุฏฺเถ, ขิปฺปํ ปาเปถ พฺราหฺมณํ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุฏฺาย จตุโร ชนา;
เปสิตา ภูริทตฺเตน, ขิปฺปํ ปาเปสุ พฺราหฺมณ’’นฺติ.
ตตฺถ ปาเปสูติ ยมุนาโต อุตฺตาเรตฺวา พาราณสิมคฺคํ ปาปยึสุ, ปาปยิตฺวา จ ปน ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วตฺวา นาคภวนเมว ปจฺจาคมึสุ.
พฺราหฺมโณปิ ‘‘ตาต โสมทตฺต, อิมสฺมึ าเน มิคํ วิชฺฌิมฺหา, อิมสฺมึ สูกร’’นฺติ ปุตฺตสฺส อาจิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค โปกฺขรณึ ทิสฺวา ‘‘ตาต โสมทตฺต, นฺหายามา’’ติ วตฺวา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ วุตฺเต อุโภปิ ทิพฺพาภรณานิ เจว ทิพฺพวตฺถานิ จ โอมฺุจิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา โปกฺขรณีตีเร เปตฺวา โอตริตฺวา นฺหายึสุ. ตสฺมึ ขเณ ตานิ อนฺตรธายิตฺวา นาคภวนเมว อคมํสุ. ปมํ นิวตฺถกาสาวปิโลติกาว เนสํ สรีเร ปฏิมฺุจึสุ, ธนุสรสตฺติโยปิ ปากติกาว อเหสุํ. โสมทตฺโต ‘‘นาสิตามฺหา ตยา, ตาตา’’ติ ปริเทวิ. อถ นํ ปิตา ‘‘มา จินฺตยิ, มิเคสุ สนฺเตสุ อรฺเ มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสามา’’ติ อสฺสาเสสิ. โสมทตฺตสฺส มาตา เตสํ อาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ฆรํ เนตฺวา อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปสิ. พฺราหฺมโณ ภฺุชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. อิตรา ปุตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต ¶ , เอตฺตกํ กาลํ กุหึ คตตฺถา’’ติ? ‘‘อมฺม, ภูริทตฺตนาคราเชน อมฺเห นาคภวนํ นีตา, ตโต อุกฺกณฺิตฺวา อิทานิ อาคตา’’ติ. ‘‘กิฺจิ ปน โว รตนํ อาภต’’นฺติ. ‘‘นาภตํ อมฺมา’’ติ. ‘‘กึ ตุมฺหากํ เตน กิฺจิ น ทินฺน’’นฺติ. ‘‘อมฺม, ภูริทตฺเตน เม ปิตุ สพฺพกามทโท มณิ ทินฺโน อโหสิ, อิมินา ปน น คหิโต’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ. ‘‘ปพฺพชิสฺสติ กิรา’’ติ. สา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ทารเก มม ภารํ กโรนฺโต นาคภวเน วสิตฺวา อิทานิ กิร ปพฺพชิสฺสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา วีหิภฺชนทพฺพิยา ปิฏฺึ โปเถนฺตี ‘‘อเร, ทุฏฺพฺราหฺมณ, ปพฺพชิสฺสามีติ กิร มณิรตนํ น คณฺหสิ, อถ กสฺมา อปพฺพชิตฺวา อิธาคโตสิ, นิกฺขม มม ฆรา สีฆ’’นฺติ สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ ‘‘ภทฺเท, มา กุชฺฌิ, อรฺเ มิเคสุ สนฺเตสุ อหํ ตํ โปเสสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ปุตฺเตน สทฺธึ อรฺํ คนฺตฺวา ปุริมนิยาเมเนว ชีวิกํ กปฺเปสิ.
ตทา ทกฺขิณมหาสมุทฺทสฺส ทิสาภาเค สิมฺพลิวาสี เอโก ครุโฬ ปกฺขวาเตหิ สมุทฺเท อุทกํ วิยูหิตฺวา เอกํ นาคราชานํ สีเส คณฺหิ. ตทาหิ สุปณฺณา นาคํ คเหตุํ อชานนกาเยว ¶ , ปจฺฉา ปณฺฑรชาตเก ชานึสุ. โส ปน ตํ สีเส คเหตฺวาปิ อุทเก อโนตฺถรนฺเตเยว อุกฺขิปิตฺวา โอลมฺพนฺตํ อาทาย หิมวนฺตมตฺถเกน ปายาสิ. ตทา เจโก กาสิรฏฺวาสี พฺราหฺมโณ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา ปฏิวสติ. ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ มหานิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ. โส ตสฺส มูเล ทิวาวิหารํ กโรติ. สุปณฺโณ นิคฺโรธมตฺถเกน นาคํ หรติ. นาโค โอลมฺพนฺโต โมกฺขตฺถาย นงฺคุฏฺเน นิคฺโรธวิฏปํ เวเสิ. สุปณฺโณ ตํ อชานนฺโตว มหพฺพลตาย อากาเส ปกฺขนฺทิเยว. นิคฺโรธรุกฺโข สมูโล อุปฺปาฏิโต. สุปณฺโณ นาคํ สิมฺพลิวนํ เนตฺวา ตุณฺเฑน ปหริตฺวา กุจฺฉึ ผาเลตฺวา นาคเมทํ ¶ ขาทิตฺวา สรีรํ สมุทฺทกุจฺฉิมฺหิ ฉฑฺเฑสิ. นิคฺโรธรุกฺโข ปตนฺโต มหาสทฺทมกาสิ. สุปณฺโณ ‘‘กิสฺส เอโส สทฺโท’’ติ อโธ โอโลเกนฺโต นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘กุโต เอส มยา อุปฺปาฏิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตาปสสฺส จงฺกมนโกฏิยา นิคฺโรโธ เอโส’’ติ ตถโต ตฺวา ‘‘อยํ ตสฺส พหูปกาโร, ‘อกุสลํ นุ โข เม ปสุตํ, อุทาหุ โน’ติ ตเมว ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ มาณวกเวเสน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ.
ตสฺมึ ขเณ ตาปโส ตํ านํ สมํ กโรติ. สุปณฺณราชา ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อชานนฺโต วิย ‘‘กิสฺส านํ, ภนฺเต, อิท’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อุปาสก, เอโก สุปณฺโณ โภชนตฺถาย นาคํ หรนฺโต นาเคน โมกฺขตฺถาย นิคฺโรธวิฏปํ นงฺคุฏฺเน เวิตายปิ อตฺตโน มหพฺพลตาย ปกฺขนฺติตฺวา คโต, อถ นิคฺโรธรุกฺโข อุปฺปาฏิโต, อิทํ ตสฺส อุปฺปาฏิตฏฺาน’’นฺติ. ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, ตสฺส สุปณฺณสฺส อกุสลํ โหติ, อุทาหุ โน’’ติ? ‘‘สเจ น ชานาติ, อเจตนกมฺมํ นาม อกุสลํ น โหตี’’ติ. ‘‘กึ นาคสฺส ปน ¶ , ภนฺเต’’ติ? ‘‘โส อิมํ นาเสตุํ น คณฺหิ, โมกฺขตฺถาย คณฺหิ, ตสฺมา ตสฺสปิ น โหติเยวา’’ติ. สุปณฺโณ ตาปสสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ โส สุปณฺณราชา, ตุมฺหากฺหิ ปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโ. ตุมฺเห อรฺเ วสถ, อหฺเจกํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, อนคฺโฆ มนฺโต. ตมหํ ตุมฺหากํ อาจริยภาคํ กตฺวา ทมฺมิ, ปฏิคฺคณฺหถ น’’นฺติ อาห. ‘‘อลํ มยฺหํ มนฺเตน, คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ. โส ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มนฺตํ ทตฺวา โอสธานิ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิ.
ครุฬกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
กีฬนกณฺฑํ
ตสฺมึ ¶ กาเล พาราณสิยํ เอโก ทลิทฺทพฺราหฺมโณ พหุํ อิณํ คเหตฺวา อิณสามิเกหิ โจทิยมาโน ‘‘กึ เม อิธ วาเสน, อรฺํ ปวิสิตฺวา มตํ เสยฺโย’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสํ วตฺตสมฺปทาย อาราเธสิ. ตาปโส ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มยฺหํ อติวิย อุปการโก, สุปณฺณราเชน ทินฺนํ ทิพฺพมนฺตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, ตํ เต ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ วตฺวา ‘‘อลํ, ภนฺเต, น มยฺหํ มนฺเตนตฺโถ’’ติ ¶ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ วตฺวา นิปฺปีเฬตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อทาสิเยว. ตสฺส จ มนฺตสฺส อนุจฺฉวิกานิ โอสธานิ เจว มนฺตุปจารฺจ สพฺพํ กเถสิ. พฺราหฺมโณ ‘‘ลทฺโธ เม ชีวิตุปาโย’’ติ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘วาตาพาโธ เม, ภนฺเต, พาธตี’’ติ อปเทสํ กตฺวา ตาปเสน วิสฺสชฺชิโต ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา อรฺา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนาย ตีรํ ปตฺวา ตํ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต มหามคฺคํ คจฺฉติ.
ตสฺมึ กาเล สหสฺสมตฺตา ภูริทตฺตสฺส ปริจาริกา นาคมาณวิกา ตํ สพฺพกามททํ มณิรตนํ อาทาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ยมุนาตีเร วาลุกราสิมฺหิ เปตฺวา ตสฺส โอภาเสน สพฺพรตฺตึ อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา มณิรตนํ ปริวาเรตฺวา สิรึ ปเวสยมานา นิสีทึสุ. พฺราหฺมโณปิ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต ตํ านํ ปาปุณิ. ตา มนฺตสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อิมินา สุปณฺเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ มรณภยตชฺชิตา มณิรตนํ อคฺคเหตฺวา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ อคมึสุ. พฺราหฺมโณปิ มณิรตนํ ทิสฺวา ‘‘อิทาเนว เม มนฺโต สมิทฺโธ’’ติ ตุฏฺมานโส ¶ มณิรตนํ อาทาย ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ เนสาทพฺราหฺมโณ โสมทตฺเตน สทฺธึ มิควธาย อรฺํ ปวิสนฺโต ตสฺส หตฺเถ ตํ มณิรตนํ ทิสฺวา ปุตฺตํ อาห ‘‘ตาต, นนุ เอโส อมฺหากํ ภูริทตฺเตน ทินฺโน มณี’’ติ? ‘‘อาม, ตาต, เอโส มณี’’ติ. ‘‘เตน หิสฺส อคุณํ กเถตฺวา อิมํ พฺราหฺมณํ วฺเจตฺวา คณฺหาเมตํ มณิรตน’’นฺติ. ‘‘ตาต, ปุพฺเพ ภูริทตฺเตน ทียมานํ น คณฺหิ, อิทานิ ปเนส พฺราหฺมโณ ตฺเว วฺเจสฺสติ, ตุณฺหี โหหี’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘โหตุ, ตาต, ปสฺสสิ เอตสฺส วา มม วา วฺจนภาว’’นฺติ อลมฺปายเนน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘มณึ ปคฺคยฺห มงฺคลฺยํ, สาธุวิตฺตํ มโนรมํ;
เสลํ พฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โก อิมํ มณิมชฺฌคา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มงฺคลฺยนฺติ มงฺคลสมฺมตํ สพฺพกามททํ. โก อิมนฺติ กุหึ อิมํ มณึ อธิคโตสิ.
ตโต ¶ อลมฺปายโน คาถมาห –
‘‘โลหิตกฺขสหสฺสาหิ, สมนฺตา ปริวาริตํ;
อชฺช กาลํ ปถํ คจฺฉํ, อชฺฌคาหํ มณึ อิม’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – อหํ อชฺช กาลํ ปาโตว ปถํ มคฺคํ คจฺฉนฺโต รตฺตกฺขิกาหิ สหสฺสมตฺตาหิ นาคมาณวิกาหิ สมนฺตา ปริวาริตํ อิมํ มณึ อชฺฌคา. มํ ทิสฺวา หิ สพฺพาว เอตา ภยตชฺชิตา อิมํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ตํ วฺเจตุกาโม มณิรตนสฺส อคุณํ ปกาเสนฺโต อตฺตนา คณฺหิตุกาโม ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘สูปจิณฺโณ อยํ เสโล, อจฺจิโต มานิโต สทา;
สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต, สพฺพตฺถมภิสาธเย.
‘‘อุปจารวิปนฺนสฺส, นิกฺเขเป ธารณาย วา;
อยํ เสโล วินาสาย, ปริจิณฺโณ อโยนิโส.
‘‘น ¶ อิมํ อกุสโล ทิพฺยํ, มณึ ธาเรตุมารโห;
ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขํ, เทหิมํ รตนํ มม’’นฺติ.
ตตฺถ สพฺพตฺถนฺติ โย อิมํ เสลํ สุฏฺุ อุปจริตุํ อจฺจิตุํ อตฺตโน ชีวิตํ วิย มมายิตุํ สุฏฺุ ธาเรตุํ สุฏฺุ นิกฺขิปิตุํ ชานาติ, ตสฺเสว สูปจิณฺโณ อจฺจิโต มานิโต สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต อยํ เสโล สพฺพํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺโถ. อุปจารวิปนฺนสฺสาติ โย ปน อุปจารวิปนฺโน โหติ, ตสฺเสโส อนุปาเยน ปริจิณฺโณ วินาสเมว วหตีติ วทติ. ธาเรตุมารโหติ ธาเรตุํ อรโห. ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขนฺติ อมฺหากํ เคเห พหู มณี, มยเมตํ คเหตุํ ชานาม. อหํ เต นิกฺขสตํ ทสฺสามิ, ตํ ปฏิปชฺช, เทหิ อิมํ มณิรตนํ มมนฺติ. ตสฺส หิ เคเห เอโกปิ สุวณฺณนิกฺโข นตฺถิ. โส ปน ตสฺส มณิโน สพฺพกามททภาวํ ชานาติ ¶ . เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อหํ สสีสํ นฺหตฺวา มณึ อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ‘นิกฺขสตํ เม เทหี’ติ วกฺขามิ, อเถส เม ทสฺสติ, ตมหํ เอตสฺส ทสฺสามี’’ติ. ตสฺมา สูโร หุตฺวา เอวมาห.
ตโต อลมฺปายโน คาถมาห –
‘‘น จ มฺยายํ มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;
เสโล พฺยฺชนสมฺปนฺโน, เนว เกยฺโย มณิ มมา’’ติ.
ตตฺถ น จ มฺยายนฺติ อยํ มณิ มม สนฺตโก เกนจิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหติ. เนว เกยฺโยติ อยฺจ มม มณิ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตสฺมา เนว เกยฺโย เกนจิ วตฺถุนาปิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหตีติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ¶ อาห –
‘‘โน เจ ตยา มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;
อถ เกน มณี เกยฺโย, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
อลมฺปายโน อาห –
‘‘โย เม สํเส มหานาคํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
ตสฺส ทชฺชํ อิมํ เสลํ, ชลนฺตมิว เตชสา’’ติ.
ตตฺถ ชลนฺตมิว เตชสาติ ปภาย ชลนฺตํ วิย.
เนสาทพฺราหฺมโณ ¶ อาห –
‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, สุปณฺโณ ปตตํ วโร;
นาคํ ชิคีสมนฺเวสิ, อนฺเวสํ ภกฺขมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ โก นูติ อิทํ เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘อตฺตโน ภกฺขํ อนฺเวสนฺเตน ครุเฬน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
อลมฺปายโน เอวมาห –
‘‘นาหํ ทิชาธิโป โหมิ, อทิฏฺโ ครุโฬ มยา;
อาสีวิเสน วิตฺโตติ, เวชฺโช พฺราหฺมณ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ มํ วิทูติ มํ ‘‘เอส อาสีวิเสน วิตฺตโก อลมฺปายโน นาม เวชฺโช’’ติ ชานนฺติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ อาห –
‘‘กึ นุ ตุยฺหํ ผลํ อตฺถิ, กึ สิปฺปํ วิชฺชเต ตว;
กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธ, อุรคํ นาปจายสี’’ติ.
ตตฺถ กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธติ ตฺวํ กิสฺมึ วา อุปตฺถทฺโธ หุตฺวา, กึ นิสฺสยํ กตฺวา อุรคํ อาสีวิสํ น อปจายสิ เชฏฺกํ อกตฺวา อวชานาสีติ ปุจฺฉติ.
โส อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘อารฺิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;
สุปณฺโณ โกสิยสฺสกฺขา, วิสวิชฺชํ อนุตฺตรํ.
‘‘ตํ ภาวิตตฺตฺตรํ, สมฺมนฺตํ ปพฺพตนฺตเร;
สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺาสึ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘โส ตทา ปริจิณฺโณ เม, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;
ทิพฺพํ ปาตุกรี มนฺตํ, กามสา ภควา มม.
‘‘ตฺยาหํ ¶ ¶ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ, นาหํ ภายามิ โภคินํ;
อาจริโย วิสฆาตานํ, อลมฺปาโนติ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ ¶ โกสิยสฺสกฺขาติ โกสิยโคตฺตสฺส อิสิโน สุปณฺโณ อาจิกฺขิ. เตน อกฺขาตการณํ ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํ. ภาวิตตฺตฺตรนฺติ ภาวิตตฺตานํ อิสีนํ อฺตรํ. สมฺมนฺตนฺติ วสนฺตํ. กามสาติ อตฺตโน อิจฺฉาย. มมาติ ตํ มนฺตํ มยฺหํ ปกาเสสิ. ตฺยาหํ มนฺเต, ปรตฺถทฺโธติ อหํ เต มนฺเต อุปตฺถทฺโธ นิสฺสิโต. โภคินนฺติ นาคานํ. วิสฆาตานนฺติ วิสฆาตกเวชฺชานํ.
ตํ สุตฺวา เนสาทพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อลมฺปายโน ยฺวาสฺส นาคํ ทสฺเสติ, ตสฺส มณิรตนํ ทสฺสติ, ภูริทตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา มณึ คณฺหิสฺสามี’’ติ. ตโต ปุตฺเตน สทฺธึ มนฺเตนฺโต คาถมาห –
‘‘คณฺหามเส มณึ ตาต, โสมทตฺต วิชานหิ;
มา ทณฺเฑน สิรึ ปตฺตํ, กามสา ปชหิมฺหเส’’ติ.
ตตฺถ คณฺหามเสติ คณฺหาม. กามสาติ อตฺตโน รุจิยา ทณฺเฑน ปหริตฺวา มา ชหาม.
โสมทตฺโต อาห –
‘‘สกํ นิเวสนํ ปตฺตํ, โย ตํ พฺราหฺมณ ปูชยิ;
เอวํ กลฺยาณการิสฺส, กึ โมหา ทุพฺภิมิจฺฉสิ.
‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
ตเมว คนฺตฺวา ยาจสฺสุ, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ปูชยีติ ทิพฺพกาเมหิ ปูชยิตฺถ. ทุพฺภิมิจฺฉสีติ กึ ตถารูปสฺส มิตฺตสฺส ทุพฺภิกมฺมํ กาตุํ อิจฺฉสิ ตาตาติ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘หตฺถคตํ ¶ ปตฺตคตํ, นิกิณฺณํ ขาทิตุํ วรํ;
มา โน สนฺทิฏฺิโก อตฺโถ, โสมทตฺต อุปจฺจคา’’ติ.
ตตฺถ หตฺถคตนฺติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ตรุณโก โลกปวตฺตึ น ชานาสิ. ยฺหิ หตฺถคตํ วา โหติ ปตฺตคตํ วา ปุรโต วา นิกิณฺณํ ปิตํ, ตเทว เม ขาทิตุํ วรํ, น ทูเร ิตํ.
‘‘ปจฺจติ นิรเย โฆเร, มหิสฺสมปิ วิวรติ;
มิตฺตทุพฺภี หิตจฺจาคี, ชีวเรวาปิ สุสฺสติ.
‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
มฺเ อตฺตกตํ เวรํ, น จิรํ เวทยิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ มหิสฺสมปิ วิวรตีติ ตาต, มิตฺตทุพฺภิโน ชีวนฺตสฺเสว ปถวี ภิชฺชิตฺวา วิวรํ เทติ. หิตจฺจาคีติ อตฺตโน หิตปริจฺจาคี. ชีวเรวาปิ สุสฺสตีติ ชีวมาโนว สุสฺสติ, มนุสฺสเปโต โหติ. อตฺตกตํ เวรนฺติ อตฺตนา กตํ ปาปํ. น จิรนฺติ น จิรสฺเสว เวทยิสฺสสีติ มฺามิ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘มหายฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สุชฺฌนฺติ พฺราหฺมณา;
มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ.
ตตฺถ สุชฺฌนฺตีติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ทหโร น กิฺจิ ชานาสิ, พฺราหฺมณา นาม ยํ กิฺจิ ปาปํ กตฺวา ยฺเน สุชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
โสมทตฺโต อาห –
‘‘หนฺท ¶ ทานิ อปายามิ, นาหํ อชฺช ตยา สห;
ปทมฺเปกํ น คจฺเฉยฺยํ, เอวํ กิพฺพิสการินา’’ติ.
ตตฺถ อปายามีติ อปคจฺฉามิ, ปลายามีติ อตฺโถ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปณฺฑิโต มาณโว ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน เทวตา อุชฺฌาเปตฺวา ‘‘เอวรูเปน ปาปการินา สทฺธึ น คมิสฺสามี’’ติ ปิตุ ปสฺสนฺตสฺเสว ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน ปิตรํ, โสมทตฺโต พหุสฺสุโต;
อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา านา อปกฺกมี’’ติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘โสมทตฺโต เปตฺวา อตฺตโน เคหํ กุหึ คมิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต อลมฺปายนํ โถกํ อนตฺตมนํ ทิสฺวา ‘‘อลมฺปายน ¶ , มา จินฺตยิ, ทสฺเสสฺสามิ เต ภูริทตฺต’’นฺติ ตํ อาทาย นาคราชสฺส อุโปสถกรณฏฺานํ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา นิปนฺนํ นาคราชานํ ทิสฺวา อวิทูเร ิโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘คณฺหาเหตํ มหานาคํ, อาหเรตํ มณึ มม;
อินฺทโคปกวณฺณาโภ, ยสฺส โลหิตโก สิโร.
‘‘กปฺปาสปิจุราสีว, เอโส กาโย ปทิสฺสติ;
วมฺมิกคฺคคโต เสติ, ตํ ตฺวํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ อินฺทโคปกวณฺณาโภติ อินฺทโคปกวณฺโณ วิย อาภาสติ. กปฺปาสปิจุราสีวาติ สุวิหิตสฺส กปฺปาสปิจุโน ราสิ วิย.
อถ มหาสตฺโต อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เนสาทพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อุโปสถสฺส เม อนฺตรายํ กเรยฺยาติ อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา มหาสมฺปตฺติยา ปติฏฺาเปสึ. มยา ทียมานํ มณึ คณฺหิตุํ น อิจฺฉิ. อิทานิ ปน อหิตุณฺฑิกํ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. สจาหํ อิมสฺส มิตฺตทุพฺภิโน ¶ กุชฺเฌยฺยํ, สีลํ เม ขณฺฑํ ภวิสฺสติ. มยา โข ปน ปมฺเว จตุรงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อธิฏฺิโต, โส ยถาธิฏฺิโตว โหตุ, อลมฺปายโน มํ ฉินฺทตุ วา ปจตุ วา, สูเลน วา วิชฺฌตุ, เนวสฺส กุชฺฌิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิเม โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมา ภเวยฺยุํ. มํ โปเถนฺเตปิ น กุชฺฌิสฺสามิ น โอโลเกสฺสามี’’ติ อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา อธิฏฺานปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา โภคนฺตเร สีสํ ปกฺขิปิตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา นิปชฺชิ. เนสาทพฺราหฺมโณปิ ‘‘โภ อลมฺปายน, อิมํ นาคํ คณฺหาหิ, เทหิ เม มณิ’’นฺติ อาห. อลมฺปายโน นาคํ ทิสฺวา ตุฏฺโ มณึ กิสฺมิฺจิ อคเณตฺวา ‘‘คณฺห, พฺราหฺมณา’’ติ ตสฺส หตฺเถ ขิปิ. โส ตสฺส หตฺถโต คฬิตฺวา ปถวิยํ ปติ. ปติตมตฺโตว ปถวึ ปวิสิตฺวา นาคภวนเมว คโต.
พฺราหฺมโณ ¶ มณิรตนโต ภูริทตฺเตน สทฺธึ มิตฺตภาวโต ปุตฺตโตติ ตีหิ ปริหายิ. โส ‘‘นิปฺปจฺจโย ชาโตมฺหิ, ปุตฺตสฺส เม วจนํ น กต’’นฺติ ปริเทวนฺโต เคหํ อคมาสิ. อลมฺปายโนปิ ¶ ทิพฺโพสเธหิ อตฺตโน สรีรํ มกฺเขตฺวา โถกํ ขาทิตฺวา อตฺตโน กายํ ปริปฺโผเสตฺวา ทิพฺพมนฺตํ ชปฺปนฺโต โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา สีสํ ทฬฺหํ คณฺหนฺโต มุขมสฺส วิวริตฺวา โอสธํ ขาทิตฺวา มุเข เขฬํ โอปิ. สุจิชาติโก นาคราชา สีลเภทภเยน อกุชฺฌิตฺวา อกฺขีนิปิ น อุมฺมีเลสิ. อถ นํ โอสธมนฺตํ กตฺวา นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา เหฏฺาสีสํ กตฺวา สฺจาเลตฺวา คหิตโภชนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ภูมิยํ ทีฆโต นิปชฺชาเปตฺวา มสูรกํ มทฺทนฺโต วิย ปาเทหิ มทฺทิตฺวา อฏฺีนิ จุณฺณิยมานานิ วิย อเหสุํ. ปุน นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา ทุสฺสํ โปเถนฺโต วิย โปเถสิ. มหาสตฺโต เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ เนว กุชฺฌิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อโถสเธหิ ทิพฺเพหิ, ชปฺปํ มนฺตปทานิ จ;
เอวํ ตํ อสกฺขิ สตฺถุํ, กตฺวา ปริตฺตมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ อสกฺขีติ สกฺขิ. สตฺถุนฺติ คณฺหิตุํ.
อิติ โส มหาสตฺตํ ทุพฺพลํ กตฺวา วลฺลีหิ เปฬํ สชฺเชตฺวา มหาสตฺตํ ตตฺถ ปกฺขิปิ, สรีรสฺส มหนฺตตาย ตตฺถ น ปวิสติ. อถ นํ ปณฺหิยา โกฏฺเฏนฺโต ปเวเสตฺวา เปฬํ อาทาย เอกํ คามํ คนฺตฺวา คามมชฺเฌ โอตาเรตฺวา ‘‘นาคสฺส นจฺจํ ทฏฺุกามา อาคจฺฉนฺตู’’ติ สทฺทมกาสิ. สกลคามวาสิโน สนฺนิปตึสุ. ตสฺมึ ขเณ อลมฺปายโน ‘‘นิกฺขม มหานาคา’’ติ ¶ อาห. มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยา ปริสํ โตเสนฺเตน กีฬิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ อลมฺปายโน พหุํ ธนํ ลภิตฺวา ตุฏฺโ มํ วิสฺสชฺเชสฺสติ. ยํ ยํ เอส มํ กาเรติ, ตํ ตํ กริสฺสามี’’ติ. อถ นํ โส เปฬโต นีหริตฺวา ‘‘มหา โหหี’’ติ อาห. โส มหา อโหสิ, ‘‘ขุทฺทโก, วฏฺโฏ, วมฺมิโต, เอกปฺผโณ, ทฺวิผโณ, ติปฺผโณ, จตุปฺผโณ, ปฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺ, นว, ทส วีสติ, ตึสติ, จตฺตาลีส, ปณฺณาสปฺผโณ, สตปฺผโณ, อุจฺโจ, นีโจ, ทิสฺสมานกาโย, อทิสฺสมานกาโย, ทิสฺสมานอุปฑฺฒกาโย ¶ , นีโล, ปีโต, โลหิโต, โอทาโต, มฺชฏฺิโก โหหิ, อคฺคิชาลํ วิสฺสชฺเชหิ, อุทกํ, ธูมํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ. มหาสตฺโต อิเมสุปิ อากาเรสุ วุตฺตวุตฺเต ¶ อตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา นจฺจํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา โกจิ อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ.
มนุสฺสา พหูนิ หิรฺสุวณฺณวตฺถาลงฺการาทีนิ อทํสุ. อิติ ตสฺมึ คาเม สหสฺสมตฺตํ ลภิ. โส กิฺจาปิ มหาสตฺตํ คณฺหนฺโต ‘‘สหสฺสํ ลภิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ อาห, ตํ ปน ธนํ ลภิตฺวา ‘‘คามเกปิ ตาว มยา เอตฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, นคเร กิร พหุํ ลภิสฺสามี’’ติ ธนโลเภน ตํ น มฺุจิ. โส ตสฺมึ คาเม กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา รตนมยํ เปฬํ กาเรตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สุขยานกํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา ตํ คามนิคมาทีสุ กีฬาเปนฺโต อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปาปุณิ. นาคราชสฺส ปน มธุลาเช เทติ, มณฺฑูเก มาเรตฺวา เทติ, โส โคจรํ น คณฺหาติ อวิสฺสชฺชนภเยน. โคจรํ อคฺคณฺหนฺตมฺปิ ปุน นํ จตฺตาโร ทฺวารคาเม อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ มาสมตฺตํ กีฬาเปสิ. ปนฺนรสอุโปสถทิวเส ปน ‘‘อชฺช ตุมฺหากํ สนฺติเก กีฬาเปสฺสามี’’ติ รฺโ อาโรจาเปสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปสิ. ราชงฺคเณ มฺจาติมฺจํ พนฺธึสุ.
กีฬนขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
นครปเวสนกณฺฑํ
อลมฺปายเนน ปน โพธิสตฺตสฺส คหิตทิวเสเยว มหาสตฺตสฺส มาตา สุปินนฺเต อทฺทส กาเฬน รตฺตกฺขินา ปุริเสน อสินา ทกฺขิณพาหุํ ฉินฺทิตฺวา โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน นียมานํ. สา ภีตตสิตา อุฏฺาย ทกฺขิณพาหุํ ปรามสิตฺวา สุปินภาวํ ชานิ. อถสฺสา เอตทโหสิ ‘‘มยา กกฺขโฬ ปาปสุปิโน ทิฏฺโ, จตุนฺนํ วา เม ปุตฺตานํ ธตรฏฺสฺส รฺโ วา มม วา ปริปนฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติ. อปิจ โข ปน มหาสตฺตเมว อารพฺภ อติเรกตรํ จินฺเตสิ. กึการณา ¶ ? เสสา อตฺตโน นาคภวเน วสนฺติ, อิตโร ปน สีลชฺฌาสยตฺตา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรติ. ตสฺมา ‘‘กจฺจิ นุ โข เม ปุตฺตํ อหิตุณฺฑิโก วา สุปณฺโณ วา คณฺเหยฺยา’’ติ ตสฺเสว อติเรกตรํ จินฺเตสิ ¶ . ตโต อฑฺฒมาเส อติกฺกนฺเต ‘‘มม ปุตฺโต อฑฺฒมาสาติกฺกเมน มํ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อทฺธาสฺส กิฺจิ ¶ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิ. มาสาติกฺกเมน ปนสฺสา โสเกน อสฺสูนํ อปคฺฆรณกาโล นาม นาโหสิ, หทยํ สุสฺสิ, อกฺขีนิ อุปจฺจึสุ. สา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตสฺสาคมนมคฺคเมว โอโลเกนฺตี นิสีทิ. อถสฺสา เชฏฺปุตฺโต สุทสฺสโน มาสจฺจเยน มหติยา ปริสาย สทฺธึ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต, ปริสํ พหิ เปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มาตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สา ภูริทตฺตํ อนุโสจนฺตี เตน สทฺธึ น กิฺจิ สลฺลปิ. โส จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา มยิ ปุพฺเพ อาคเต ตุสฺสติ, ปฏิสนฺถารํ กโรติ, อชฺช ปน โทมนสฺสปฺปตฺตา, กึ นุ โข การณ’’นฺติ? อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘มมํ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
อินฺทฺริยานิ อหฏฺานิ, สาวํ ชาตํ มุขํ ตว.
‘‘ปทฺธํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;
สาวํ ชาตํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิส’’นฺติ.
ตตฺถ อหฏฺานีติ น วิปฺปสนฺนานิ. สาวนฺติ กฺจนาทาสวณฺณํ เต มุขํ ปีตกาฬกํ ชาตํ. หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ฉินฺทิตํ. เอทิสนฺติ เอวรูปํ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตํ มํ ทิสฺวา.
สา เอวํ วุตฺเตปิ เนว กเถสิ. สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘กึ นุ โข เกนจิ กุทฺธา วา ปริพทฺธา วา ภเวยฺยา’’ติ. อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ, กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;
เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคต’’นฺติ.
ตตฺถ กจฺจิ นุ เต นาภิสสีติ กจฺจิ นุ ตํ โกจิ น อภิสสิ อกฺโกเสน วา ปริภาสาย ¶ วา วิหึสีติ ปุจฺฉติ. ตุยฺหนฺติ ตว ปุพฺเพ มมํ ทิสฺวา อาคตํ เอทิสํ มุขํ น โหติ. เยน ปน การเณน อชฺช ตว มุขํ สาวํ ชาตํ, ตํ เม อาจิกฺขาติ ปุจฺฉติ.
อถสฺส ¶ สา อาจิกฺขนฺตี อาห –
‘‘สุปินํ ตาต อทฺทกฺขึ, อิโต มาสํ อโธคตํ;
‘ทกฺขิณํ ¶ วิย เม พาหุํ, เฉตฺวา รุหิรมกฺขิตํ;
ปุริโส อาทาย ปกฺกามิ, มม โรทนฺติยา สติ’.
‘‘ยโตหํ สุปินมทฺทกฺขึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ตโต ทิวา วา รตฺตึ วา, สุขํ เม โนปลพฺภตี’’ติ.
ตตฺถ อิโต มาสํ อโธคตนฺติ อิโต เหฏฺา มาสาติกฺกนฺตํ. อชฺช เม ทิฏฺสุปินสฺส มาโส โหตีติ ทสฺเสติ. ปุริโสติ เอโก กาโฬ รตฺตกฺขิ ปุริโส. โรทนฺติยา สตีติ โรทมานาย สติยา. สุขํ เม โนปลพฺภตีติ มม สุขํ นาม น วิชฺชติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตาต, ปิยปุตฺตโก เม ตว กนิฏฺโ น ทิสฺสติ, ภเยนสฺส อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริเทวนฺตี อาห –
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ, กฺา รุจิรวิคฺคหา;
เหมชาลปฺปฏิจฺฉนฺนา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ, เนตฺตึสวรธาริโน;
กณิการาว สมฺผุลฺลา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘หนฺท ทานิ คมิสฺสาม, ภูริทตฺตนิเวสนํ;
ธมฺมฏฺํ สีลสมฺปนฺนํ, ปสฺสาม ตว ภาตร’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺผุลฺลาติ สุวณฺณวตฺถาลงฺการธาริตาย สมฺผุลฺลา กณิการา วิย. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เอหิ, ตาต, ภูริทตฺตสฺส นิเวสนํ คจฺฉามาติ วทติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ตสฺส เจว อตฺตโน จ ปริสาย สทฺธึ ตตฺถ อคมาสิ. ภูริทตฺตสฺส ภริยาโย ปน ตํ วมฺมิกมตฺถเก อทิสฺวา ‘‘มาตุ นิเวสเน วสิสฺสตี’’ติ อพฺยาวฏา อเหสุํ. ตา ‘‘สสฺสุ กิร โน ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘อยฺเย, ปุตฺตสฺส เต อทิสฺสมานสฺส อชฺช มาโส อตีโต’’ติ มหาปริเทวํ ปริเทวมานา ¶ ตสฺสา ปาทมูเล ปตึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, ภูริทตฺตสฺส มาตรํ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ภูริทตฺตสฺส นาริโย.
‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย น ชานาม, อิโต มาสํ อโธคตํ;
มตํ วา ยทิ วา ชีวํ, ภูริทตฺตํ ยสสฺสิน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย’’ติ อยํ ตาสํ ปริเทวนกถา.
ภูริทตฺตสฺส มาตา สุณฺหาหิ สทฺธึ อนฺตรวีถิยํ ปริเทวิตฺวา ตา อาทาย ตสฺส ปาสาทํ อารุยฺห ปุตฺตสฺส สยนฺจ อาสนฺจ โอโลเกตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อโนทเก;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวํ ฌายามิ โสเกน, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อปสฺสตีติ อปสฺสนฺตี. หตฉาปาวาติ หตโปตกาว.
เอวํ ¶ ภูริทตฺตมาตริ วิลปมานาย ภูริทตฺตนิเวสนํ อณฺณวกุจฺฉิ วิย เอกสทฺทํ อโหสิ. เอโกปิ สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ. สกลนิเวสนํ ยุคนฺธรวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, ภูริทตฺตนิเวสเน’’ติ.
อริฏฺโ ¶ จ สุโภโค จ อุโภปิ ภาตโร มาตาปิตูนํ อุปฏฺานํ คจฺฉนฺตา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภูริทตฺตนิเวสนํ ปวิสิตฺวา มาตรํ อสฺสาสยึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภูริทตฺตนิเวสเน;
อริฏฺโ จ สุโภโค จ, ปธาวึสุ อนนฺตรา.
‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, เอสาสฺส ปริณามิตา’’ติ.
ตตฺถ เอสาสฺส ปริณามิตาติ เอสา จุตูปปตฺติ อสฺส โลกสฺส ปริณามิตา, เอวฺหิ โส โลโก ปริณาเมติ. เอเตหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ มุตฺโต นาม นตฺถีติ วทนฺติ.
สมุทฺทชา ¶ อาห –
‘‘อหมฺปิ ตาต ชานามิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
โสเกน จ ปเรตสฺมิ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘อชฺช เจ เม อิมํ รตฺตึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ อชฺช เจ เมติ ตาต สุทสฺสน, สเจ อชฺช อิมํ รตฺตึ ภูริทตฺโต มม ทสฺสนํ นาคมิสฺสติ, อถาหํ ตํ อปสฺสนฺตี ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ มฺามิ.
ปุตฺตา ¶ อาหํสุ –
‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, อานยิสฺสาม ภาตรํ;
ทิโสทิสํ คมิสฺสาม, ภาตุปริเยสนํ จรํ.
‘‘ปพฺพเต คิริทุคฺเคสุ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
โอเรน สตฺตรตฺตสฺส, ภาตรํ ปสฺส อาคต’’นฺติ.
ตตฺถ จรนฺติ อมฺม, มยํ ตโยปิ ชนา ภาตุปริเยสนํ จรนฺตา ทิโสทิสํ คมิสฺสามาติ นํ อสฺสาเสสุํ.
ตโต ¶ สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ ตโยปิ เอกํ ทิสํ คมิสฺสาม, ปปฺโจ ภวิสฺสติ, ตีหิ ตีณิ านานิ คนฺตุํ วฏฺฏติ – เอเกน เทวโลกํ, เอเกน หิมวนฺตํ, เอเกน มนุสฺสโลกํ. สเจ โข ปน กาณาริฏฺโ มนุสฺสโลกํ คมิสฺสติ, ยตฺเถว ภูริทตฺตํ ปสฺสติ. ตํ คามํ วา นิคมํ วา ฌาเปตฺวา เอสฺสติ, เอส กกฺขโฬ ผรุโส, น สกฺกา เอตํ ตตฺถ เปเสตุ’’นฺติ. จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘ตาต อริฏฺ, ตฺวํ เทวโลกํ คจฺฉ, สเจ เทวตาหิ ธมฺมํ โสตุกามาหิ ภูริทตฺโต เทวโลกํ นีโต, ตโต นํ อาเนหี’’ติ อริฏฺํ เทวโลกํ ปหิณิ. สุโภคํ ปน ‘‘ตาต, ตฺวํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปฺจสุ มหานทีสุ ภูริทตฺตํ อุปธาเรตฺวา เอหี’’ติ หิมวนฺตํ ปหิณิ. สยํ ปน มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ มาณวกวณฺเณน คมิสฺสามิ, มนุสฺสา เนว เม ปิยายิสฺสนฺติ, มยา ตาปสเวเสน คนฺตุํ วฏฺฏติ, มนุสฺสานฺหิ ปพฺพชิตา ปิยา มนาปา’’ติ. โส ตาปสเวสํ คเหตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ.
โพธิสตฺตสฺส ปน อชมุขี นาม เวมาติกภคินี อตฺถิ. ตสฺสา โพธิสตฺเต อธิมตฺโต สิเนโห. สา สุทสฺสนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภาติก ¶ , อติวิย กิลมามิ, อหมฺปิ ตยา สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘อมฺม, น สกฺกา ตยา คนฺตุํ, อหํ ปพฺพชิตวเสน คจฺฉามี’’ติ. ‘‘อหํ ปน ขุทฺทกมณฺฑูกี หุตฺวา ตว ชฏนฺตเร นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ. สา มณฺฑูกโปติกา หุตฺวา ตสฺส ชฏนฺตเร นิปชฺชิ. สุทสฺสโน ‘‘มูลโต ปฏฺาย วิจินนฺโต คมิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ภริยาโย ตสฺส อุโปสถกรณฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา ปมํ ตตฺถ คนฺตฺวา อลมฺปายเนน มหาสตฺตสฺส คหิตฏฺาเน โลหิตฺจ วลฺลีหิ กตเปฬฏฺานฺจ ทิสฺวา ‘‘ภูริทตฺโต อหิตุณฺฑิเกน คหิโต’’ติ ตฺวา สมุปฺปนฺนโสโก อสฺสุปุณฺเณหิ ¶ เนตฺเตหิ อลมฺปายนสฺส คตมคฺเคเนว ปมํ กีฬาปิตคามํ คนฺตฺวา มนสฺเส ปุจฺฉิ ‘‘เอวรูโป นาม นาโค เกนจีธ อหิตุณฺฑิเกน กีฬาปิโต’’ติ? ‘‘อาม, อลมฺปายเนน อิโต มาสมตฺถเก กีฬาปิโต’’ติ. ‘‘กิฺจิ ธนํ เตน ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘อาม, อิเธว เตน สหสฺสมตฺตํ ลทฺธ’’นฺติ. ‘‘อิทานิ โส กุหึ คโต’’ติ? ‘‘อสุกคามํ นามา’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน ราชทฺวารํ อคมาสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ อลมฺปายโน สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต มฏฺสาฏกํ นิวาเสตฺวา รตนเปฬํ คาหาเปตฺวา ราชทฺวารเมว คโต. มหาชโน สนฺนิปติ, รฺโ อาสนํ ปฺตฺตํ. โส อนฺโตนิเวสเน ิโตว ‘‘อหํ อาคจฺฉามิ, นาคราชานํ กีฬาเปตู’’ติ เปเสสิ. อลมฺปายโน จิตฺตตฺถรเณ รตนเปฬํ เปตฺวา วิวริตฺวา ‘‘เอหิ มหานาคา’’ติ สฺมทาสิ. ตสฺมึ สมเย สุทสฺสโนปิ ปริสนฺตเร าโต. อถ มหาสตฺโต สีสํ นีหริตฺวา สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกสิ. นาคา หิ ทฺวีหิ การเณหิ ปริสํ โอโลเกนฺติ สุปณฺณปริปนฺถํ วา าตเก วา ทสฺสนตฺถาย. เต สุปณฺณํ ทิสฺวา ภีตา น นจฺจนฺติ, าตเก วา ทิสฺวา ลชฺชมานา น นจฺจนฺติ. มหาสตฺโต ปน โอโลเกนฺโต ปริสนฺตเร ภาตรํ อทฺทส. โส อกฺขิปูรานิ อสฺสูนิ คเหตฺวา เปฬโต นิกฺขมิตฺวา ภาตราภิมุโข ปายาสิ. มหาชโน ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภีโต ปฏิกฺกมิ, เอโก สุทสฺสโนว อฏฺาสิ. โส คนฺตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา โรทิ, สุทสฺสโนปิ ปริเทวิ. มหาสตฺโต โรทิตฺวา นิวตฺติตฺวา เปฬเมว ปาวิสิ. อลมฺปายโนปิ ‘‘อิมินา นาเคน ตาปโส ฑฏฺโ ภวิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา อาห –
‘‘หตฺถา ¶ ปมุตฺโต อุรโค, ปาเท เต นิปตี ภุสํ;
กจฺจิ นุ ตํ ฑํสี ตาต, มา ภายิ สุขิโต ภวา’’ติ.
ตตฺถ มา ภายีติ ตาต ตาปส, อหํ อลมฺปายโน นาม, มา ภายิ, ตว ปฏิชคฺคนํ นาม มม ภาโรติ.
สุทสฺสโน เตน สทฺธึ กเถตุกมฺยตาย คาถมาห –
‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจิ;
ยาวตตฺถิ อหิคฺคาโห, มยา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กายจีติ กสฺสจิ อปฺปมตฺตกสฺสปิ ทุกฺขสฺส อุปฺปาทเน อยํ มม อสมตฺโถ. มยา หิ สทิโส อหิตุณฺฑิโก นาม นตฺถีติ.
อลมฺปายโน ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺโต กุชฺฌิตฺวา อาห –
‘‘โก ¶ นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, ทิตฺโต ปริสมาคโต;
อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน, สุณนฺตุ ปริสา มมา’’ติ.
ตตฺถ ทิตฺโตติ คพฺพิโต พาโล อนฺธาโณ. อวฺหายนฺตูติ อวฺหายนฺโต, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ โก พาโล อุมฺมตฺตโก วิย มํ สุยุทฺเธน อวฺหายนฺโต อตฺตนา สทฺธึ สมํ กโรนฺโต ปริสมาคโต, ปริสา มม วจนํ สุณนฺตุ, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, มา โข เม กุชฺฌิตฺถาติ.
อถ นํ สุทสฺสโน คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปฺจหี’’ติ.
ตตฺถ นาเคนาติ ตฺวํ นาเคน มยา สทฺธึ ยุชฺฌ, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา ตยา สทฺธึ ยุชฺฌิสฺสามิ. อา สหสฺเสหิ ปฺจหีติ ตสฺมึ โน ยุทฺเธ ยาว ปฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติ.
อลมฺปายโน อาห –
‘‘อหฺหิ วสุมา อฑฺโฒ, ตฺวํ ทลิทฺโทสิ มาณว;
โก นุ เต ปาฏิโภคตฺถิ, อุปชูตฺจ กึ สิยา.
‘‘อุปชูตฺจ เม อสฺส, ปาฏิโภโค จ ตาทิโส;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปฺจหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ โก นุ เตติ ตว ปพฺพชิตสฺส โก นุ ปาฏิโภโค อตฺถิ. อุปชูตฺจาติ อิมสฺมึ วา ชูเต อุปนิกฺเขปภูตํ กึ นาม ตว ธนํ สิยา, ทสฺเสหิ เมติ ¶ วทติ. อุปชูตฺจ เมติ มยฺหํ ปน ทาตพฺพํ อุปนิกฺเขปธนํ วา เปตพฺพปาฏิโภโค วา ตาทิโส อตฺถิ, ตสฺมา โน ตตฺถ ยาว ปฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติ.
สุทสฺสโน ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘ปฺจหิ โน สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตู’’ติ อภีโต ราชนิเวสนํ อารุยฺห มาตุลรฺโ สนฺติเก ิโต คาถมาห –
‘‘สุโณหิ ¶ เม มหาราช, วจนํ ภทฺทมตฺถุ เต;
ปฺจนฺนํ เม สหสฺสานํ, ปาฏิโภโค หิ กิตฺติมา’’ติ.
ตตฺถ กิตฺติมาติ คุณกิตฺติสมฺปนฺน วิวิธคุณาจารกิตฺติสมฺปนฺน.
ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ อติพหุํ ธนํ ยาจติ, กึ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เปตฺติกํ วา อิณํ โหติ, ยํ วา โหติ สยํกตํ;
กึ ตฺวํ เอวํ พหุํ มยฺหํ, ธนํ ยาจสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ เปตฺติกํ วาติ ปิตรา วา คเหตฺวา ขาทิตํ, อตฺตนา วา กตํ อิณํ นาม โหติ, กึ มม ปิตรา ตว หตฺถโต คหิตํ อตฺถิ, อุทาหุ มยา, กึการณา มํ เอวํ พหุํ ธนํ ยาจสีติ?
เอวํ วุตฺเต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อลมฺปายโน หิ นาเคน, มมํ อภิชิคีสติ;
อหํ มณฺฑูกฉาปิยา, ฑํสยิสฺสามิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ตํ ตฺวํ ทฏฺุํ มหาราช, อชฺช รฏฺาภิวฑฺฒน;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, นิยฺยาหิ อหิทสฺสน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อภิชิคีสตีติ ยุทฺเธ ชินิตุํ อิจฺฉติ. ตตฺถ สเจ โส ชียิสฺสติ, มยฺหํ ปฺจสหสฺสานิ ทสฺสติ. สจาหํ ชียิสฺสามิ, อหมสฺส ทสฺสามิ, ตสฺมา ตํ พหุํ ธนํ ยาจามิ. ตนฺติ ตสฺมา ตฺวํ มหาราช, อชฺช อหิทสฺสนํ ทฏฺุํ นิยฺยาหีติ.
ราชา ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตาปเสน สทฺธึเยว นิกฺขมิ. ตํ ทิสฺวา อลมฺปายโน ‘‘อยํ ตาปโส คนฺตฺวา ราชานํ คเหตฺวา อาคโต, ราชกุลูปโก ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต ตํ อนุวตฺตนฺโต คาถมาห –
‘‘เนว ตํ อติมฺามิ, สิปฺปวาเทน มาณว;
อติมตฺโตสิ สิปฺเปน, อุรคํ นาปจายสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สิปฺปวาเทนาติ มาณว, อหํ อตฺตโน สิปฺเปน ตํ นาติมฺามิ, ตฺวํ ปน สิปฺเปน อติมตฺโต อิมํ อุรคํ น ปูเชสิ, นาคสฺส อปจิตึ น กโรสีติ.
ตโต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อหมฺปิ นาติมฺามิ, สิปฺปวาเทน พฺราหฺมณ;
อวิเสน จ นาเคน, ภุสํ วฺจยเส ชนํ.
‘‘เอวฺเจตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
น ตฺวํ ลภสิ อาลมฺป, ภุสมุฏฺึ กุโต ธน’’นฺติ.
อถสฺส อลมฺปายโน กุชฺฌิตฺวา อาห –
‘‘ขราชิโน ชฏี ทุมฺมี, ทิตฺโต ปริสมาคโต;
โย ตฺวํ เอวํ คตํ นาคํ, ‘อวิโส’ อติมฺติ.
‘‘อาสชฺช โข นํ ชฺาสิ, ปุณฺณํ อุคฺคสฺส เตชโส;
มฺเ ตํ ภสฺมราสึว, ขิปฺปเมส กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทุมฺมีติ อนฺชิตนยโน [รุมฺมีติ อนฺชิตา มณฺฑิโต (สี. ปี.)]. อวิโส อติมฺสีติ นิพฺพิโสติ อวชานาสิ. อาสชฺชาติ อุปคนฺตฺวา. ชฺาสีติ ชาเนยฺยาสิ.
อถ เตน สทฺธึ เกฬึ กโรนฺโต สุทสฺสโน คาถมาห –
‘‘สิยา วิสํ สิลุตฺตสฺส, เทฑฺฑุภสฺส สิลาภุโน;
เนว โลหิตสีสสฺส, วิสํ นาคสฺส วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ สิลุตฺตสฺสาติ ฆรสปฺปสฺส. เทฑฺฑุภสฺสาติ อุทกสปฺปสฺส. สิลาภุโนติ นีลวณฺณสปฺปสฺส. อิติ นิพฺพิเส สปฺเป ทสฺเสตฺวา เอเตสํ วิสํ สิยา, เนว โลหิตสีสสฺส สปฺปสฺสาติ อาห.
อถ นํ อลมฺปายโน ทฺวีหิ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘สุตเมตํ อรหตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ชีวนฺโต เทหิ ทานานิ, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ ¶ นาโค มหิทฺธิโก, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;
เตน ตํ ฑํสยิสฺสามิ, โส ตํ ภสฺมํ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทาตเวติ ยทิ เต กิฺจิ ทาตพฺพํ อตฺถิ, ตํ เทหีติ.
‘‘มยาเปตํ สุตํ สมฺม, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ตฺวเมว เทหิ ชีวนฺโต, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ ¶ อชมุขี นาม, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส;
ตาย ตํ ฑํสยิสฺสามิ, สา ตํ ภสฺมํ กริสฺสติ.
‘‘ยา ¶ ธีตา ธตรฏฺสฺส, เวมาตา ภคินี มม;
สา ตํ ฑํสตฺวชมุขี, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส’’ติ. –
อิมา คาถา สุทสฺสนสฺส วจนํ. ตตฺถ ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโสติ อุคฺเคน วิเสน ปุณฺณา.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อมฺม อชมุขิ, ชฏนฺตรโต เม นิกฺขมิตฺวา ปาณิมฺหิ ปติฏฺหา’’ติ มหาชนสฺส มชฺเฌเยว ภคินึ ปกฺโกสิตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิ. สา ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ชฏนฺตเร นิสินฺนาว ติกฺขตฺตุํ มณฺฑูกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺส หตฺถตเล ตีณิ วิสพินฺทูนิ ปาเตตฺวา ปุน ตสฺส ชฏนฺตรเมว ปาวิสิ. สุทสฺสโน วิสํ คเหตฺวา ิโตว ‘‘นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท, นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท’’ติ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺทํ อภาสิ. ตสฺส โส สทฺโท ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสึ ฉาเทตฺวา อฏฺาสิ. อถ ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ชนปโท นสฺสิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิสสฺส นิสิฺจนฏฺานํ น ปสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, มหนฺตา อยํ ปถวี, ปถวิยํ นิสิฺจา’’ติ. อถ นํ ‘‘น สกฺกา ปถวิยํ สิฺจิตุํ, มหาราชา’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต คาถมาห –
‘‘ฉมายํ เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ติณลตานิ โอสธฺโย, อุสฺสุสฺเสยฺยุํ อสํสย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ติณลตานีติ ปถวินิสฺสิตานิ ติณานิ จ ลตา จ สพฺโพสธิโย จ อุสฺสุสฺเสยฺยุํ, ตสฺมา น สกฺกา ปถวิยํ นิสิฺจิตุนฺติ.
เตน หิ นํ, ตาต, อุทฺธํ อากาสํ ขิปาติ. ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘อุทฺธํ เจ ปาตยิสฺสามิ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
สตฺตวสฺสานิยํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต’’ติ.
ตตฺถ น หิมํ ปเตติ สตฺตวสฺสานิ หิมพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปติสฺสติ.
เตน ¶ หิ นํ ตาต อุทเก สิฺจาติ. ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘อุทเก ¶ เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ยาวนฺโตทกชา ปาณา, มเรยฺยุํ มจฺฉกจฺฉปา’’ติ.
อถ นํ ราชา อาห – ‘‘ตาต, มยํ น กิฺจิ ชานาม, ยถา อมฺหากํ รฏฺํ น นสฺสติ, ตํ อุปายํ ตฺวเมว ชานาหี’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมสฺมึ าเน ปฏิปาฏิยา ตโย อาวาเฏ ขณาเปถา’’ติ. ราชา ขณาเปสิ. สุทสฺสโน ปมํ อาวาฏํ นานาเภสชฺชานํ ปูราเปสิ, ทุติยํ โคมยสฺส, ตติยํ ทิพฺโพสธานฺเว. ตโต ปเม อาวาเฏ วิสพินฺทูนิ ปาเตสิ. ตงฺขณฺเว ธูมายิตฺวา ชาลา อุฏฺหิ. สา คนฺตฺวา โคมเย อาวาฏํ คณฺหิ. ตโตปิ ชาลา อุฏฺาย อิตรํ ทิพฺโพสธสฺส ปุณฺณํ คเหตฺวา โอสธานิ ฌาเปตฺวา นิพฺพายิ. อลมฺปายโน ตสฺส อาวาฏสฺส อวิทูเร อฏฺาสิ. อถ นํ วิสอุสุมา ปหริ, สรีรจฺฉวิ อุปฺปาเฏตฺวา คตา, เสตกุฏฺิ อโหสิ. โส ภยตชฺชิโต ‘‘นาคราชานํ วิสฺสชฺเชมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต รตนเปฬาย นิกฺขมิตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา เทวราชลีลาย ิโต. สุทสฺสโนปิ อชมุขีปิ ตเถว อฏฺํสุ. ตโต สุทสฺสโน ราชานํ อาห – ‘‘ชานาสิ โน, มหาราช, กสฺเสเต ปุตฺตา’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติ. ‘‘ตุมฺเห ตาว น ชานาสิ, กาสิรฺโ ปน ธีตาย สมุทฺทชาย ธตรฏฺสฺส ทินฺนภาวํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามิ, มยฺหํ สา กนิฏฺภคินี’’ติ. ‘‘มยํ ตสฺสา ปุตฺตา, ตฺวํ โน มาตุโล’’ติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา กมฺปมาโน เต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา โรทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา ภูริทตฺเตน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, ตํ เอวรูปํ อุคฺคเตชํ กถํ อลมฺปายโน คณฺหี’’ติ? โส สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ราชานํ โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, รฺา นาม อิมินา นิยาเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ มาตุลสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. อถ นํ สุทสฺสโน อาห – ‘‘มาตุล, มม มาตา ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี กิลมติ, น สกฺกา อมฺเหหิ ปปฺจํ กาตุ’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ตาตา, ตุมฺเห ตาว คจฺฉถ. อหํ ปน มม ภคินึ ทฏฺุกาโมมฺหิ, กถํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ. ‘‘มาตุล, กหํ ปน โน อยฺยโก กาสิราชา’’ติ? ‘‘ตาต, มม ภคินิยา วินา ¶ วสิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อสุเก วนสณฺเฑ นาม วสตี’’ติ. ‘‘มาตุล, มม มาตา ตุมฺเห เจว อยฺยกฺจ ทฏฺุกามา, ตุมฺเห อสุกทิวเส มม อยฺยกสฺส สนฺติกํ คจฺฉถ, มยํ มาตรํ อาทาย อยฺยกสฺส อสฺสมปทํ อาคจฺฉิสฺสาม. ตตฺถ นํ ตุมฺเหปิ ปสฺสิสฺสถา’’ติ. อิติ เต มาตุลสฺส ทิวสํ ¶ ววตฺถเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตรึสุ. ราชา ภาคิเนยฺเย อุยฺโยเชตฺวา โรทิตฺวา นิวตฺติ. เตปิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ คตา.
นครปเวสนขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มหาสตฺตสฺส ปริเยสนขณฺฑํ
มหาสตฺเต สมฺปตฺเต สกลนาคภวนํ เอกปริเทวสทฺทํ อโหสิ. โสปิ มาสํ เปฬาย วสิตตฺตา กิลนฺโต คิลานเสยฺยํ สยิ. ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ นาคานํ ปมาณํ นตฺถิ. โส เตหิ สทฺธึ กเถนฺโต กิลมติ. กาณาริฏฺโ เทวโลกํ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ อทิสฺวา ปมเมวาคโต. อถ นํ ‘‘เอส จณฺโฑ ผรุโส, สกฺขิสฺสติ นาคปริสํ วาเรตุ’’นฺติ มหาสตฺตสฺส นิสินฺนฏฺาเน โทวาริกํ กรึสุ. สุโภโคปิ สกลหิมวนฺตํ วิจริตฺวา ตโต มหาสมุทฺทฺจ เสสนทิโย จ อุปธาเรตฺวา ยมุนํ อุปธาเรนฺโต อาคจฺฉติ. เนสาทพฺราหฺมโณปิ อลมฺปายนํ กุฏฺึ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ภูริทตฺตํ กิลเมตฺวา กุฏฺิ ชาโต, อหํ ปน ตํ มยฺหํ ตาว พหูปการํ มณิโลเภน อลมฺปายนสฺส ทสฺเสสึ, ตํ ปาปํ มม อาคมิสฺสติ. ยาว ตํ น อาคจฺฉติ, ตาวเทว ยมุนํ คนฺตฺวา ปยาคติตฺเถ ปาปปวาหนํ กริสฺสามี’’ติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘มยา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตํ, ตํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ วตฺวา อุทโกโรหนกมฺมํ กโรติ. ตสฺมึ ขเณ สุโภโค ¶ ตํ านํ ปตฺโต. ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา กิร ปาปเกน ตาว มหนฺตสฺส ยสสฺส ทายโก มม ภาตา มณิรตนสฺส การณา อลมฺปายนสฺส ทสฺสิโต, นาสฺส ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเน ตสฺส ปาเทสุ เวเตฺวา อากฑฺฒิตฺวา อุทเก โอสิทาเปตฺวา นิรสฺสาสกาเล โถกํ สิถิลํ อกาสิ. โส สีสํ อุกฺขิปิ. อถ นํ ปุนากฑฺฒิตฺวา ¶ โอสีทาเปสิ. เอวํ พหู วาเร เตน กิลมิยมาโน เนสาทพฺราหฺมโณ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา คาถมาห –
‘‘โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ, ปยาคสฺมึ ปติฏฺิตํ;
โก มํ อชฺโฌหรี ภูโต, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทิ’’นฺติ.
ตตฺถ โลกฺยนฺติ เอวํ ปาปวาหนสมตฺถนฺติ โลกสมฺมตํ. สชนฺตนฺติ เอวรูปํ อุทกํ อภิสิฺจนฺตํ. ปยาคสฺมินฺติ ปยาคติตฺเถ.
อถ ¶ นํ สุโภโค คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ยเทส โลกาธิปตี ยสสฺสี, พาราณสึ ปกฺริย สมนฺตโต;
ตสฺสาห ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, สุโภโคติ มํ พฺราหฺมณ เวทยนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ยเทสาติ โย เอโส. ปกฺริย สมนฺตโตติ ปจฺจตฺถิกานํ ทุปฺปหรณสมตฺถตาย ปริสมนฺตโต ปกิริย สพฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ฉาเทสิ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ ภูริทตฺตภาตา, น เม ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํนูนาหํ เอตสฺส เจว มาตาปิตูนฺจสฺส วณฺณกิตฺตเนน มุทุจิตฺตตํ กตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาเจยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘สเจ หิ ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, กาสิสฺส รฺโ อมราธิปสฺส;
มเหสกฺโข อฺตโร ปิตา เต, มจฺเจสุ มาตา ปน เต อตุลฺยา;
น ตาทิโส อรหติ พฺราหฺมณสฺส, ทาสมฺปิ โอหาริตุํ มหานุภาโว’’ติ.
ตตฺถ ¶ กาสิสฺสาติ อปเรน นาเมน เอวํนามกสฺส. ‘‘กาสิกรฺโ’’ติปิ ปนฺติเยว. กาสิราชธีตาย คหิตตฺตา กาสิรชฺชมฺปิ ตสฺเสว สนฺตกํ กตฺวา วณฺเณติ. อมราธิปสฺสาติ ทีฆายุกตาย อมรสงฺขาตานํ นาคานํ อธิปสฺส. มเหสกฺโขติ มหานุภาโว. อฺตโรติ มเหสกฺขานํ อฺตโร. ทาสมฺปีติ ¶ ตาทิโส หิ มหานุภาโว อานุภาวรหิตํ พฺราหฺมณสฺส ทาสมฺปิ อุทเก โอหริตุํ นารหติ, ปเคว มหานุภาวํ พฺราหฺมณนฺติ.
อถ นํ สุโภโค ‘‘อเร ทุฏฺพฺราหฺมณ, ตฺวํ มํ วฺเจตฺวา ‘มฺุจิสฺสามี’ติ มฺสิ, น เต ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ เตน กตกมฺมํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘รุกฺขํ นิสฺสาย วิชฺฌิตฺโถ, เอเณยฺยํ ปาตุมาคตํ;
โส วิทฺโธ ทูรมจริ, สรเวเคน สีฆวา.
‘‘ตํ ตฺวํ ปติตมทฺทกฺขิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
ส มํสกาชมาทาย, สายํ นิคฺโรธุปาคมิ.
‘‘สุกสาฬิกสงฺฆุฏฺํ ¶ , ปิงฺคลํ สนฺถตายุตํ;
โกกิลาภิรุทํ รมฺมํ, ธุวํ หริตสทฺทลํ.
‘‘ตตฺถ เต โส ปาตุรหุ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
มหานุภาโว ภาตา เม, กฺาหิ ปริวาริโต.
‘‘โส เตน ปริจิณฺโณ ตฺวํ, สพฺพกาเมหิ ตปฺปิโต;
อทุฏฺสฺส ตุวํ ทุพฺภิ, ตํ เต เวรํ อิธาคตํ.
‘‘ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;
ภาตุ ปริสรํ เวรํ, เฉทยิสฺสามิ เต สิร’’นฺติ.
ตตฺถ สายํ นิคฺโรธุปาคมีติ วิกาเล นิคฺโรธํ อุปคโต อสิ. ปิงฺคลนฺติ ปกฺกานํ วณฺเณน ปิงฺคลํ. สนฺถตายุตนฺติ ปาโรหปริกิณฺณํ. โกกิลาภิรุทนฺติ โกกิลาหิ อภิรุทํ. ธุวํ หริตสทฺทลนฺติ อุทกภูมิยํ ชาตตฺตา นิจฺจํ หริตสทฺทลํ ภูมิภาคํ. ปาตุรหูติ ตสฺมึ เต นิคฺโรเธ ิตสฺส ¶ โส มม ภาตา ปากโฏ อโหสิ. อิทฺธิยาติ ปฺุเตเชน. โส เตนาติ โส ตุวํ เตน อตฺตโน นาคภวนํ เนตฺวา ปริจิณฺโณ. ปริสรนฺติ ตยา มม ภาตุ กตํ เวรํ ปาปกมฺมํ ปริสรนฺโต อนุสฺสรนฺโต. เฉทยิสฺสามิ เต สิรนฺติ ตว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อถ พฺราหฺมโณ ‘‘น เมส ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํ กิฺจิ ปน วตฺวา โมกฺขตฺถาย วายมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อชฺฌายโก ยาจโยคี, อาหุตคฺคิ จ พฺราหฺมโณ;
เอเตหิ ตีหิ าเนหิ, อวชฺโฌ โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ.
ตตฺถ เอเตหีติ เอเตหิ อชฺฌายกตาทีหิ ตีหิ การเณหิ พฺราหฺมโณ อวชฺโฌ, น ลพฺภา พฺราหฺมณํ วธิตุํ, กึ ตฺวํ วเทสิ, โย หิ พฺราหฺมณํ วเธติ, โส นิรเย นิพฺพตฺตตีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา สุโภโค สํสยปกฺขนฺโท หุตฺวา ‘‘อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา ภาตโร ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ยํ ¶ ปุรํ ธตรฏฺสฺส, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทึ;
โชตเต สพฺพโสวณฺณํ, คิริมาหจฺจ ยามุนํ.
‘‘ตตฺถ เต ปุริสพฺยคฺฆา, โสทริยา มม ภาตโร;
ยถา เต ตตฺถ วกฺขนฺติ, ตถา เหสฺสสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ นาคปุรํ. โอคาฬฺหนฺติ อนุปวิฏฺํ. คิริมาหจฺจ ยามุนนฺติ ยมุนาโต อวิทูเร ิตํ หิมวนฺตํ อาหจฺจ โชตติ. ตตฺถ เตติ ตสฺมึ นคเร เต มม ภาตโร วสนฺติ, ตตฺถ นีเต ตยิ ยถา เต วกฺขนฺติ, ตถา ภวิสฺสสิ. สเจ หิ สจฺจํ กเถสิ, ชีวิตํ เต อตฺถิ. โน เจ, ตตฺเถว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อิติ นํ วตฺวา สุโภโค คีวายํ คเหตฺวา ขิปนฺโต อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต มหาสตฺตสฺส ปาสาททฺวารํ อคมาสิ.
มหาสตฺตสฺส ปริเยสนยกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มิจฺฉากถา
อถ ¶ นํ โทวาริโก หุตฺวา นิสินฺโน กาณาริฏฺโ ตถา กิลเมตฺวา อานียมานํ ทิสฺวา ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สุโภค, มา วิเหยิ, พฺราหฺมณา นาม มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตา. สเจ หิ มหาพฺรหฺมา ชานิสฺสติ, ‘มม ปุตฺตํ วิเหเนฺตี’ติ กุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ สกลํ นาคภวนํ วินาเสสฺสติ. โลกสฺมิฺหิ พฺราหฺมณา นาม เสฏฺา มหานุภาวา, ตฺวํ เตสํ อานุภาวํ น ชานาสิ, อหํ ปน ชานามี’’ติ อาห. กาณาริฏฺโ กิร อตีตานนฺตรภเว ยฺการพฺราหฺมโณ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาห. วตฺวา จ ปน อนุภูตปุพฺพวเสน ยชนสีโล หุตฺวา สุโภคฺจ นาคปริสฺจ อามนฺเตตฺวา ‘‘เอถ, โภ, ยฺการกานํ โว คุเณ วณฺเณสฺสามี’’ติ วตฺวา ยฺวณฺณนํ อารภนฺโต อาห –
‘‘อนิตฺตรา อิตฺตรสมฺปยุตฺตา, ยฺา จ เวทา จ สุโภค โลเก;
ตทคฺครยฺหฺหิ วินินฺทมาโน, ชหาติ วิตฺตฺจ สตฺจ ธมฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนิตฺตราติ สุโภค อิมสฺมึ โลเก ยฺา จ เวทา จ อนิตฺตรา น ลามกา มหานุภาวา, เต อิตฺตเรหิ พฺราหฺมเณหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา พฺราหฺมณาปิ อนิตฺตราว ชาตา. ตทคฺครยฺหนฺติ ตสฺมา อคารยฺหํ พฺราหฺมณํ วินินฺทมาโน ธนฺจ ปณฺฑิตานํ ธมฺมฺจ ชหาติ. อิทํ กิร โส ‘‘อิมินา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตนฺติ วตฺตุํ นาคปริสา มา ลภนฺตู’’ติ อโวจ.
อถ นํ กาณาริฏฺโ ‘‘สุโภค ชานาสิ ปน อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติ วตฺวา ‘‘น ชานามี’’ติ วุตฺเต ‘‘พฺราหฺมณานํ ปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนา นิมฺมิโต’’ติ ทสฺเสตุํ อิตรํ คาถมาห –
‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหู’’ติ.
ตตฺถ อุปาคูติ อุปคตา. พฺรหฺมา กิร พฺราหฺมณาทโย จตฺตาโร วณฺเณ นิมฺมินิตฺวา อริเย ตาว พฺราหฺมเณ อาห – ‘‘ตุมฺเห อชฺเฌนเมว อุปคจฺฉถ ¶ , มา อฺํ กิฺจิ กริตฺถา’’ติ, ชนินฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ปถวึเยว วิชินถ’’, เวสฺเส อาห – ‘‘ตุมฺเห กสึเยว อุเปถ’’, สุทฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ติณฺณํ วณฺณานํ ปาริจริยํเยว อุเปถา’’ติ. ตโต ปฏฺาย อริยา อชฺเฌนํ, ชนินฺทา ปถวึ, เวสฺสา กสึ, สุทฺทา ปาริจริยํ อุปาคตาติ วทนฺติ. ปจฺเจกํ ยถาปเทสนฺติ อุปคจฺฉนฺตา จ ปาฏิเยกฺกํ อตฺตโน กุลปเทสานุรูเปน พฺรหฺมุนา วุตฺตนิยาเมเนว อุปคตา. กตาหุ เอเต วสินาติ อาหูติ เอวํ กิร เอเต วสินา มหาพฺรหฺมุนา กตา อเหสุนฺติ กเถนฺติ.
เอวํ มหาคุณา เอเต พฺราหฺมณา นาม. โย หิ เอเตสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ทานํ เทติ, ตสฺส อฺตฺถ ปฏิสนฺธิ นตฺถิ, เทวโลกเมว คจฺฉตีติ วตฺวา อาห –
‘‘ธาตา วิธาตา วรุโณ กุเวโร, โสโม ยโม จนฺทิมา วายุ สูริโย;
เอเตปิ ยฺํ ปุถุโส ยชิตฺวา, อชฺฌายกานํ อโถ สพฺพกาเม.
‘‘วิกาสิตา จาปสตานิ ปฺจ, โย อชฺชุโน พลวา ภีมเสโน;
สหสฺสพาหุ อสโม ปถพฺยา, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวท’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ เอเตปีติ เอเต ธาตาทโย เทวราชาโน. ปุถุโสติ อเนกปฺปการํ ยฺํ ยชิตฺวา. อโถ สพฺพกาเมติ อถ อชฺฌายกานํ พฺราหฺมณานํ สพฺพกาเม ทตฺวา เอตานิ านานิ ปตฺตาติ ทสฺเสติ. วิกาสิตาติ อากฑฺฒิตา. จาปสตานิ ปฺจาติ น ธนุปฺจสตานิ, ปฺจจาปสตปฺปมาณํ ปน มหาธนุํ สยเมว อากฑฺฒติ. ภีมเสโนติ ภยานกเสโน. สหสฺสพาหูติ น ตสฺส พาหูนํ สหสฺสํ, ปฺจนฺนํ ปน ธนุคฺคหสตานํ พาหุสหสฺเสน อากฑฺฒิตพฺพสฺส ธนุโน อากฑฺฒเนเนวํ วุตฺตํ. อาทหิ ชาตเวทนฺติ โสปิ ราชา ตสฺมึ กาเล พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา อคฺคึ อาทหิ ปติฏฺาเปตฺวา ปริจริ, เตเนว การเณน ¶ เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ตสฺมา พฺราหฺมณา นาม อิมสฺมึ โลเก เชฏฺกาติ อาห.
โส อุตฺตริปิ พฺราหฺมเณ วณฺเณนฺโต คาถมาห –
‘‘โย พฺราหฺมเณ โภชยิ ทีฆรตฺตํ, อนฺเนน ปาเนน ยถานุภาวํ;
ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสี’’ติ.
ตตฺถ โยติ โย โส โปราณโก พาราณสิราชาติ ทสฺเสติ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ ยํ ตสฺส อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปริจฺจชิตฺวา โภเชสิ. เทวฺตโรติ โส อฺตโร มเหสกฺขเทวราชา อโหสิ. เอวํ พฺราหฺมณา นาม อคฺคทกฺขิเณยฺยาติ ทสฺเสติ.
อถสฺส อปรมฺปิ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘มหาสนํ เทวมโนมวณฺณํ, โย สปฺปินา อสกฺขิ โภเชตุมคฺคึ;
ส ยฺตนฺตํ วรโต ยชิตฺวา, ทิพฺพํ คตึ มุจลินฺทชฺฌคจฺฉี’’ติ.
ตตฺถ มหาสนนฺติ มหาภกฺขํ. โภเชตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ยฺตนฺตนฺติ ยฺวิธานํ. วรโตติ วรสฺส อคฺคิเทวสฺส ยชิตฺวา. มุจลินฺทชฺฌคจฺฉีติ มุจลินฺโท อธิคโตติ.
เอโก กิร ปุพฺเพ พาราณสิยํ มุจลินฺโท นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิ. อถ นํ เต ‘‘พฺราหฺมณานฺจ พฺราหฺมณเทวตาย จ สกฺการํ กโรหี’’ติ วตฺวา ‘‘กา พฺราหฺมณเทวตา’’ติ วุตฺเต ‘‘‘อคฺคิเทโวติ ตํ นวนีตสปฺปินา สนฺตปฺเปหี’’’ติ อาหํสุ. โส ตถา อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอส อิมํ คาถมาห.
อปรมฺปิ ¶ ¶ การณํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘มหานุภาโว วสฺสสหสฺสชีวี, โย ปพฺพชี ทสฺสเนยฺโย อุฬาโร;
หิตฺวา ¶ อปริยนฺต รฏฺํ สเสนํ, ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺค’’นฺติ.
ตตฺถ ปพฺพชีติ ปฺจวสฺสสตานิ รชฺชํ กาเรนฺโต พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อปริยนฺตํ รฏฺํ สเสนํ หิตฺวา ปพฺพชิ. ทุทีโปปีติ โส ทุทีโป นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปูเชตฺวาว สคฺคํ คโตติ วทติ. ‘‘ทุชีโป’’ติปิ ปาโ.
อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘โย สาครนฺตํ สาคโร วิชิตฺวา, ยูปํ สุภํ โสณฺณมยํ อุฬารํ;
อุสฺเสสิ เวสฺสานรมาทหาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสิ.
‘‘ยสฺสานุภาเวน สุโภค คงฺคา, ปวตฺตถ ทธิสนฺนิสินฺนํ สมุทฺทํ;
ส โลมปาโท ปริจริย มคฺคึ, องฺโค สหสฺสกฺขปุรชฺฌคจฺฉี’’ติ.
ตตฺถ สาครนฺตนฺติ สาครปริยนฺตํ ปถวึ. อุสฺเสสีติ พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสวณฺณยูปํ อุสฺสาเปหี’’ติ วุตฺโต ปสุฆาตนตฺถาย อุสฺสาเปสิ. เวสฺสานรมาทหาโนติ เวสฺสานรํ อคฺคึ อาทหนฺโต. ‘‘เวสานริ’’นฺติปิ ปาโ. เทวฺตโรติ สุโภค, โส หิ ราชา อคฺคึ ชุหิตฺวา อฺตโร มเหสกฺขเทโว อโหสีติ วทติ. ยสฺสานุภาเวนาติ โภ สุโภค, คงฺคา จ มหาสมุทฺโท จ เกน กโตติ ชานาสีติ. น ชานามีติ. กึ ตฺวํ ชานิสฺสสิ, พฺราหฺมเณเยว โปเถตุํ ชานาสีติ. อตีตสฺมิฺหิ องฺโค นาม โลมปาโท พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โภ, มหาราช, หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อคฺคึ ปริจราหี’’ติ วุตฺเต อปริมาณา ¶ คาวิโย จ มหึสิโย จ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตถา อกาสิ. ‘‘พฺราหฺมเณหิ ภุตฺตาติริตฺตํ ขีรทธึ กึ กาตพฺพ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘ฉฑฺเฑถา’’ติ อาห. ตตฺถ โถกสฺส ขีรสฺส ฉฑฺฑิตฏฺาเน กุนฺนทิโย อเหสุํ, พหุกสฺส ฉฑฺฑิตฏฺาเน คงฺคา ปวตฺตถ. ตํ ปน ขีรํ ยตฺถ ทธิ หุตฺวา สนฺนิสินฺนํ ิตํ, ตํ สมุทฺทํ นาม ชาตํ. อิติ โส เอวรูปํ สกฺการํ กตฺวา พฺราหฺมเณหิ วุตฺตวิธาเนน อคฺคึ ปริจริย สหสฺสกฺขสฺส ปุรํ อชฺฌคจฺฉิ.
อิติสฺส ¶ อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มหิทฺธิโก เทววโร ยสสฺสี, เสนาปติ ติทิเว วาสวสฺส;
โส ¶ โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวา, สุโภค เทวฺตโร อโหสี’’ติ.
ตตฺถ โส โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวาติ โภ สุโภค, โย อิทานิ สกฺกสฺส เสนาปติ มหายโส เทวปุตฺโต, โสปิ ปุพฺเพ เอโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โสมยาเคน อตฺตโน มลํ ปวาเหตฺวา เทวโลกํ คจฺฉาหี’’ติ วุตฺเต พฺราหฺมณานํ มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา เตหิ วุตฺตวิธาเนน โสมยาคํ กตฺวา เตน อตฺตโน มลํ วิหนฺตฺวา เทวฺตโร ชาโตติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอวมาห.
อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘อการยิ โลกมิมํ ปรฺจ, ภาคีรถึ หิมวนฺตฺจ คิชฺฌํ;
โย อิทฺธิมา เทววโร ยสสฺสี, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทํ.
‘‘มาลาคิรี หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหู’’ติ.
ตตฺถ ¶ โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทนฺติ ภาติก สุโภค, เยน มหาพฺรหฺมุนา อยฺจ โลโก ปโร จ โลโก ภาคีรถิคงฺคา จ หิมวนฺตปพฺพโต จ คิชฺฌปพฺพโต จ กโต, โสปิ ยทา พฺรหฺมุปปตฺติโต ปุพฺเพ มาณวโก อโหสิ, ตทา อคฺคิเมว อาทหิ, อคฺคึ ชุหิตฺวา มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อิทํ สพฺพมกาสิ. เอวํมหิทฺธิกา พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ.
จิตฺยา กตาติ ปุพฺเพ กิเรโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กโรหี’’ติ วุตฺเต เตสํ มหาทานํ ปฏฺเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ทาเน กึ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สพฺพํ, เทว, อตฺถิ, พฺราหฺมณานํ ปน อาสนานิ นปฺปโหนฺตี’’ติ วุตฺเต อิฏฺกาหิ จินาเปตฺวา อาสนานิ กาเรสิ. ตทา จิตฺยา อาสนปีิกา พฺราหฺมณานํ อานุภาเวน วฑฺฒิตฺวา มาลาคิริอาทโย ปพฺพตา ชาตา. เอวเมเต ยฺกาเรหิ พฺราหฺมเณหิ กตาติ กเถนฺตีติ.
อถ ¶ นํ ปุน อาห ‘‘ภาติก, ชานาสิ ปนายํ สมุทฺโท เกน การเณน อเปยฺโย โลโณทโก ชาโต’’ติ? ‘‘น ชานามิ, อริฏฺา’’ติ. อถ นํ ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมเณเยว วิหึสิตุํ ชานาสิ, สุโณหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;
ตีเร ¶ สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาคโรชฺโฌหริ เตนาเปยฺโย’’ติ.
ตตฺถ ‘ยาจโยโคติธาหูติ ตํ พฺราหฺมณํ ยาจโยโคติ อิธ โลเก อาหุ. อุทกํ สชนฺตติ โส กิเรกทิวสํ ปาปปวาหนกมฺมํ กโรนฺโต ตีเร ตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ คเหตฺวา อตฺตโน อุปริ สีเส สชนฺตํ อพฺภุกิรติ. อถ นํ เอวํ กโรนฺตํ วฑฺฒิตฺวา สาคโร อชฺโฌหริ. ตํ การณํ มหาพฺรหฺมา ตฺวา ‘‘อิมินา กิร เม ปุตฺโต หโต’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมุทฺโท อเปยฺโย โลโณทโก ภวตู’’ติ วตฺวา อภิสปิ, เตน การเณน อเปยฺโย ชาโต. เอวรูปา เอเต พฺราหฺมณา นาม มหานุภาวาติ.
ปุนปิ ¶ อาห –
‘‘อายาควตฺถูนิ ปุถู ปถพฺยา, สํวิชฺชนฺติ พฺราหฺมณา วาสวสฺส;
ปุริมํ ทิสํ ปจฺฉิมํ ทกฺขิณุตฺตรํ, สํวิชฺชมานา ชนยนฺติ เวท’’นฺติ.
ตตฺถ วาสวสฺสาติ ปุพฺเพ พฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา วาสวตฺตํ ปตฺตสฺส วาสวสฺส. อายาควตฺถูนีติ ปฺุกฺเขตฺตภูตา อคฺคทกฺขิเณยฺยา ปถพฺยา ปุถู พฺราหฺมณา สํวิชฺชนฺติ. ปุริมํ ทิสนฺติ เต อิทานิปิ จตูสุ ทิสาสุ สํวิชฺชมานา ตสฺส วาสวสฺส มหนฺตํ เวทํ ชนยนฺติ, ปีติโสมนสฺสํ อาวหนฺติ.
เอวํ อริฏฺโ จุทฺทสหิ คาถาหิ พฺราหฺมเณ จ ยฺเ จ เวเท จ วณฺเณสิ.
มิจฺฉากถา นิฏฺิตา.
ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺตสฺส คิลานุปฏฺานํ อาคตา พหู นาคา ‘‘อยํ ภูตเมว กเถตี’’ติ มิจฺฉาคาหํ คณฺหนาการปฺปตฺตา ชาตา. มหาสตฺโต คิลานเสยฺยาย นิปนฺโนว ตํ สพฺพํ อสฺโสสิ ¶ . นาคาปิสฺส อาโรเจสุํ. ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อริฏฺโ มิจฺฉามคฺคํ วณฺเณติ, วาทมสฺส ภินฺทิตฺวา ปริสํ สมฺมาทิฏฺิกํ กริสฺสามี’’ติ. โส อุฏฺาย นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา สพฺพํ นาคปริสํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อริฏฺํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อริฏฺ, ตฺวํ อภูตํ วตฺวา เวเท จ ยฺเ จ พฺราหฺมเณ จ วณฺเณสิ, พฺราหฺมณานฺหิ เวทวิธาเนน ยฺยชนํ นาม อนริยสมฺมตํ น สคฺคาวหํ, ตว วาเท อภูตํ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา ยฺเภทวาทํ นาม อารภนฺโต อาห –
‘‘กลี ¶ หิ ธีราน กฏํ มคานํ, ภวนฺติ เวทชฺฌคตานริฏฺ;
มรีจิธมฺมํ อสเมกฺขิตตฺตา, มายาคุณา นาติวหนฺติ ปฺํ.
‘‘เวทา ¶ น ตาณาย ภวนฺติ ทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺส;
น ตายเต ปริจิณฺโณ จ อคฺคิ, โทสนฺตรํ มจฺจมนริยกมฺมํ.
‘‘สพฺพฺจ มจฺจา สธนํ สโภคํ, อาทีปิตํ ทารุ ติเณน มิสฺสํ;
ทหํ น ตปฺเป อสมตฺถเตโช, โก ตํ สุภิกฺขํ ทฺวิรสฺุ กยิรา.
‘‘ยถาปิ ขีรํ วิปริณามธมฺมํ, ทธิ ภวิตฺวา นวนีตมฺปิ โหติ;
เอวมฺปิ อคฺคิ วิปริณามธมฺโม, เตโช สโมโรหตี โยคยุตฺโต.
‘‘น ทิสฺสตี อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโ, สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
นามตฺถมาโน อรณีนเรน, นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโท.
‘‘สเจ หิ อคฺคิ อนฺตรโต วเสยฺย, สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
สพฺพานิ สุสฺเสยฺยุ วนานิ โลเก, สุกฺขานิ กฏฺานิ จ ปชฺชเลยฺยุํ.
‘‘กโรติ เจ ทารุติเณน ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ;
องฺคาริกา โลณกรา จ สูทา, สรีรทาหาปิ กเรยฺยุ ปฺุํ.
‘‘อถ ¶ เจ หิ เอเต น กโรนฺติ ปฺุํ, อชฺเฌนมคฺคึ อิธ ตปฺปยิตฺวา;
น โกจิ โลกสฺมึ กโรติ ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ.
‘‘กถฺหิ ¶ ¶ โลกาปจิโต สมาโน, อมนฺุคนฺธํ พหูนํ อกนฺตํ;
ยเทว มจฺจา ปริวชฺชยนฺติ, ตทปฺปสตฺถํ ทฺวิรสฺุ ภฺุเช.
‘‘สิขิมฺปิ เทเวสุ วทนฺติ เหเก, อาปํ มิลกฺขู ปน เทวมาหุ;
สพฺเพว เอเต วิตถํ ภณนฺติ, อคฺคี น เทวฺตโร น จาโป.
‘‘อนินฺทฺริยพทฺธมสฺกายํ, เวสฺสานรํ กมฺมกรํ ปชานํ;
ปริจริย มคฺคึ สุคตึ กถํ วเช, ปาปานิ กมฺมานิ ปกุพฺพมาโน.
‘‘สพฺพาภิภู ตาหุธ ชีวิกตฺถา, อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจาริโกติ;
สพฺพานุภาวี จ วสี กิมตฺถํ, อนิมฺมิโต นิมฺมิตํ วนฺทิตสฺส.
‘‘หสฺสํ อนิชฺฌานกฺขมํ อตจฺฉํ, สกฺการเหตุ ปกิรึสุ ปุพฺเพ;
เต ลาภสกฺกาเร อปาตุโภนฺเต, สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมํ.
‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหุ.
‘‘เอตฺจ ¶ สจฺจํ วจนํ ภเวยฺย, ยถา อิทํ ภาสิตํ พฺราหฺมเณหิ;
นาขตฺติโย ชาตุ ลเภถ รชฺชํ, นาพฺราหฺมโณ มนฺตปทานิ สิกฺเข;
นาฺตฺร เวสฺเสหิ กสึ กเรยฺย, สุทฺโท น มุจฺเจ ปรเปสนาย.
‘‘ยสฺมา ¶ จ เอตํ วจนํ อภูตํ, มุสาวิเม โอทริยา ภณนฺติ;
ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ, ปสฺสนฺติ ตํ ปณฺฑิตา อตฺตนาว.
‘‘ขตฺยา หิ เวสฺสานํ พลึ หรนฺติ, อาทาย สตฺถานิ จรนฺติ พฺราหฺมณา;
ตํ ตาทิสํ สงฺขุภิตํ ปภินฺนํ, กสฺมา พฺรหฺมา นุชฺชุ กโรติ โลกํ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
กึ สพฺพโลกํ วิทหี อลกฺขึ, กึ สพฺพโลกํ น สุขึ อกาสิ.
‘‘สเจ ¶ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
มายา มุสาวชฺชมเทน จาปิ, โลกํ อธมฺเมน กิมตฺถมการิ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
อธมฺมิโก ภูตปตี อริฏฺ, ธมฺเม สติ โย วิทหี อธมฺมํ.
‘‘กีฏา ปฏงฺคา อุรคา จ เภกา, คนฺตฺวา กิมี สุชฺฌติ มกฺขิกา จ;
เอเตปิ ธมฺมา อนริยรูปา, กมฺโพชกานํ วิตถา พหูน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวทชฺฌคตานริฏฺาติ อริฏฺ, อิมานิ เวทาธิคมนานิ นาม ธีรานํ ปราชยสงฺขาโต กลิคฺคาโห, มคานํ พาลานํ ชยสงฺขาโต กฏคฺคาโห. มรีจิธมฺมนฺติ อิทฺหิ เวทตฺตยํ มรีจิธมฺมํ. ตยิทํ อสเมกฺขิตตฺตา ยุตฺตายุตฺตํ ¶ อชานนฺตา พาลา อุทกสฺาย มคา มรีจึ วิย ภูตสฺาย อนวชฺชสฺาย อตฺตโน วินาสํ อุปคจฺฉนฺติ. ปฺนฺติ เอวรูปา ปน มายาโกฏฺาสา ปฺํ าณสมฺปนฺนํ ปุริสํ นาติวหนฺติ น วฺเจนฺติ. ภวนฺติ ทสฺสาติ ท-กาโร พฺยฺชนสนฺธิมตฺตํ, อสฺส ภูนหุโน วุฑฺฒิฆาตกสฺส มิตฺตทุพฺภิโน นรสฺส เวทา น ตาณตฺถาย ภวนฺติ, ปติฏฺา โหตุํ น สกฺโกนฺตีติ อตฺโถ. ปริจิณฺโณ จ อคฺคีติ อคฺคิ จ ปริจิณฺโณ ติวิเธน ทุจฺจริตโทเสน สโทสจิตฺตํ ปาปกมฺมํ ปุริสํ น ตายติ น รกฺขติ.
สพฺพฺจ มจฺจาติ สเจปิ หิ มจฺจา ยตฺตกํ โลเก ทารุ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ สธนํ สโภคํ อตฺตโน ธเนน จ โภเคหิ จ สทฺธึ ติเณน มิสฺสํ กตฺวา อาทีเปยฺยุํ. เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ เตหิ อาทีปิตํ ทหนฺโต อยํ อสมตฺถเตโช อสทิสเตโช ตว อคฺคิ น ตปฺเปยฺย. เอวํ อตปฺปนียํ, ภาติก, ทฺวิรสฺุ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสชานนสมตฺโถ โก ตํ สปฺปิอาทีหิ สุภิกฺขํ สุหีตํ กยิรา, โก สกฺกุเณยฺย กาตุํ. เอวํ อติตฺตํ ปเนตํ มหคฺฆสํ สนฺตปฺเปตฺวา โก นาม เทวโลกํ คมิสฺสติ, ปสฺส ยาวฺเจตํ ทุกฺกถิตนฺติ. โยคยุตฺโตติ อรณิมถนโยเคน ยุตฺโต หุตฺวา ตํ ปจฺจยํ ลภิตฺวาว อคฺคิ สโมโรหติ นิพฺพตฺตติ. เอวํ ปรวายาเมน อุปฺปชฺชมานํ อเจตนํ ตํ ตฺวํ ‘‘เทโว’’ติ วเทสิ. อิทมฺปิ อภูตเมว กเถสีติ.
อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโติ อคฺคิ อนุปวิฏฺโ. นามตฺถมาโนติ นาปิ อรณิหตฺเถน นเรน อมตฺถิยมาโน นิพฺพตฺตติ. นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโทติ เอกสฺส กิริยํ วินา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว น ชายติ. สุสฺเสยฺยุนฺติ อนฺโต อคฺคินา โสสิยมานานิ วนานิ สุกฺเขยฺยุํ, อลฺลาเนว ¶ น สิยุํ. โภชนฺติ โภเชนฺโต. ธูมสิขึ ปตาปวนฺติ ธูมสิขาย ยุตฺตํ ปตาปวนฺตํ. องฺคาริกาติ องฺคารกมฺมกรา. โลณกราติ โลโณทกํ ปจิตฺวา โลณการกา. สูทาติ ภตฺตการกา. สรีรทาหาติ มตสรีรชฺฌาปกา. ปฺุนฺติ เอเตปิ สพฺเพ ปฺุเมว กเรยฺยุํ.
อชฺเฌนมคฺคินฺติ อชฺเฌนอคฺคึ. น โกจีติ มนฺตชฺฌายกา พฺราหฺมณาปิ โหนฺตุ, โกจิ นโร ธูมสิขึ ปตาปวนฺตํ อคฺคึ โภเชนฺโต ตปฺปยิตฺวาปิ ปฺุํ ¶ น กโรติ นาม. โลกาปจิโต สมาโนติ ตว เทโวโลกสฺส อปจิโต ปูชิโต สมาโน. ยเทวาติ ยํ อหิกุณปาทึ ปฏิกุลํ เชคุจฺฉํ มจฺจา ทูรโต ปริวชฺเชนฺติ. ตทปฺปสตฺถนฺติ ตํ อปฺปสตฺถํ, สมฺม, ทฺวิรสฺุ กถํ เกน การเณน ปริภฺุเชยฺย. เทเวสูติ เอเก มนุสฺสา สิขิมฺปิ เทเวสุ อฺตรํ เทวํ วทนฺติ. มิลกฺขู ปนาติ อฺาณา ปน มิลกฺขู อุทกํ ‘‘เทโว’’ติ วทนฺติ. อสฺกายนฺติ ¶ อนินฺทฺริยพทฺธํ อจิตฺตกายฺจ สมานํ เอตํ อเจตนํ ปชานํ ปจนาทิกมฺมกรํ เวสฺสานรํ อคฺคึ ปริจริตฺวา ปาปานิ กมฺมานิ กโรนฺโต โลโก กถํ สุคตึ คมิสฺสติ. อิทํ เต อติวิย ทุกฺกถิตํ.
สพฺพาภิ ภูตาหุธ ชีวิกตฺถาติ อิเม พฺราหฺมณา อตฺตโน ชีวิกตฺถํ มหาพฺรหฺมา สพฺพาภิภูติ อาหํสุ, สพฺโพ โลโก เตเนว นิมฺมิโตติ วทนฺติ. ปุน อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจารโกติปิ วทนฺติ. โสปิ กิร อคฺคึ ชุหเตว. สพฺพานุภาวี จ วสีติ โส ปน ยทิ สพฺพานุภาวี จ วสี จ, อถ กิมตฺถํ สยํ อนิมฺมิโต หุตฺวา อตฺตนาว นิมฺมิตํ วนฺทิตา ภเวยฺย. อิทมฺปิ เต ทุกฺกถิตเมว. หสฺสนฺติ อริฏฺ พฺราหฺมณานํ วจนํ นาม หสิตพฺพยุตฺตกํ ปณฺฑิตานํ น นิชฺฌานกฺขมํ. ปกิรึสูติ อิเม พฺราหฺมณา เอวรูปํ มุสาวาทํ อตฺตโน สกฺการเหตุ ปุพฺเพ ปตฺถรึสุ. สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมนฺติ เต เอตฺตเกน ลาภสกฺกาเร อปาตุภูเต ชนฺตูหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ปาณวธปฏิสํยุตฺตํ อตฺตโน ลทฺธิธมฺมสงฺขาตํ สนฺติธมฺมํ สนฺธาปิตา, ยฺสุตฺตํ นาม คนฺถยึสูติ อตฺโถ.
เอตฺจ สจฺจนฺติ ยเทตํ ตยา ‘‘อชฺเฌนมริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เอตฺจ สจฺจํ ภเวยฺย. นาขตฺติโยติ เอวํ สนฺเต อขตฺติโย รชฺชํ นาม น ลเภยฺย, อพฺราหฺมโณปิ มนฺตปทานิ น สิกฺเขยฺย. มุสาวิเมติ มุสาว อิเม. โอทริยาติ อุทรนิสฺสิตชีวิกา, อุทรปูรณเหตุ วา. ตทปฺปปฺาติ ตํ เตสํ วจนํ อปฺปปฺา. อตฺตนาวาติ ปณฺฑิตา ปน เตสํ วจนํ ‘‘สโทส’’นฺติ อตฺตนาว ปสฺสนฺติ. ตาทิสนฺติ ตถารูปํ. สงฺขุภิตนฺติ สงฺขุภิตฺวา พฺรหฺมุนา ปิตมริยาทํ ภินฺทิตฺวา ิตํ สงฺขุภิตํ วิภินฺทํ โลกํ โส ตวพฺรหฺมา กสฺมา อุชุํ น กโรติ ¶ . อลกฺขินฺติ กึการณา สพฺพโลเก ทุกฺขํ วิทหิ. สุขินฺติ กึ นุ เอกนฺตสุขิเมว สพฺพโลกํ น ¶ อกาสิ, โลกวินาสโก โจโร มฺเ ตว พฺรหฺมาติ. มายาติ มายาย. อธมฺเมน กิมตฺถมการีติ อิมินา มายาทินา อธมฺเมน กึการณา โลกํ อนตฺถกิริยายํ สํโยเชสีติ อตฺโถ. อริฏฺาติ อริฏฺ, ตว ภูตปติ อธมฺมิโก, โย ทสวิเธ กุสลธมฺเม สติ ธมฺมเมว อวิทหิตฺวา อธมฺมํ วิทหิ. กีฏาติอาทิ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ. เอเต กีฏาทโย ปาเณ หนฺตฺวา มจฺโจ สุชฺฌตีติ เอเตปิ กมฺโพชรฏฺวาสีนํ พหูนํ อนริยานํ ธมฺมา, เต ปน วิตถา, อธมฺมาว ธมฺมาติ วุตฺตา. เตหิปิ ตว พฺรหฺมุนาว นิมฺมิเตหิ ภวิตพฺพนฺติ.
อิทานิ เตสํ วิตถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ ¶ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุํ.
‘‘เนว มิคา น ปสู โนปิ คาโว, อายาจนฺติ อตฺตวธาย เกจิ;
วิปฺผนฺทมาเน อิธ ชีวิกตฺถา, ยฺเสุ ปาเณ ปสุมารภนฺติ.
‘‘ยูปุสฺสเน ปสุพนฺเธ จ พาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อยํ เต ยูโป กามทุโห ปรตฺถ, ภวิสฺสติ สสฺสโต สมฺปราเย.
‘‘สเจ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, สเจ ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม;
เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู ยเชยฺยุํ, อพฺราหฺมณํ กฺจิ น ยาชเยยฺยุํ.
‘‘กุโต ¶ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, กุโต ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม.
‘‘สา จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อาทาย อคฺคึ มม เทหิ วิตฺตํ, ตโต สุขี โหหิสิ สพฺพกาเม.
‘‘ตมคฺคิหุตฺตํ ¶ สรณํ ปวิสฺส, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
โอโรปยิตฺวา เกสมสฺสุํ นขฺจ, เวเทหิ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ.
‘‘กากา อุลูกํว รโห ลภิตฺวา, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;
อนฺนานิ ¶ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวา, มุณฺฑํ กริตฺวา ยฺปโถสฺสชนฺติ.
‘‘เอวฺหิ โส วฺจิโต พฺราหฺมเณหิ, เอโก สมาโน พหุกา สเมจฺจ;
เต โยคโยเคน วิลุมฺปมานา, ทิฏฺํ อทิฏฺเน ธนํ หรนฺติ.
‘‘อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺา, ตทสฺส อาทาย ธนํ หรนฺติ;
เต ตาทิสา โจรสมา อสนฺตา, วชฺฌา น หฺนฺติ อริฏฺ โลเก.
‘‘อินฺทสฺส พาหารสิ ทกฺขิณาติ, ยฺเสุ ฉินฺทนฺติ ปลาสยฏฺึ;
ตํ เจปิ สจฺจํ มฆวา ฉินฺนพาหุ, เกนสฺส อินฺโท อสุเร ชินาติ.
‘‘ตฺเจว ¶ ตุจฺฉํ มฆวา สมงฺคี, หนฺตา อวชฺโฌ ปรโม ส เทโว;
มนฺตา อิเม พฺราหฺมณา ตุจฺฉรูปา, สนฺทิฏฺิกา วฺจนา เอส โลเก.
‘‘มาลาคิริ หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘ยถาปการานิ หิ อิฏฺกานิ, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ;
น ปพฺพตา โหนฺติ ตถาปการา, อฺา ทิสา อจลา ติฏฺเสลา.
‘‘น อิฏฺกา โหนฺติ สิลา จิเรน, น ตตฺถ สฺชายติ อโย น โลหํ;
ยฺฺจ ¶ เอตํ ปริวณฺณยนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;
ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาครชฺโฌหริ เตนาเปยฺโย.
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ ¶ สมนฺตเวเท, มนฺตูปปนฺเน นทิโย วหนฺติ;
น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา น, กสฺมา สมุทฺโท อตุโล อเปยฺโย.
‘‘เย เกจิ กูปา อิธ ชีวโลเก, โลณูทกา กูปขเณหิ ขาตา;
น พฺราหฺมณชฺโฌหรเณน เตสุ, อาโป อเปยฺโย ทฺวิรสฺุ มาหุ.
‘‘ปุเร ¶ ปุรตฺถา กา กสฺส ภริยา, มโน มนุสฺสํ อชเนสิ ปุพฺเพ;
เตนาปิ ธมฺเมน น โกจิ หีโน, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ.
‘‘จณฺฑาลปุตฺโตปิ อธิจฺจ เวเท, ภาเสยฺย มนฺเต กุสโล มตีมา;
น ตสฺส มุทฺธาปิ ผเลยฺย สตฺตธา, มนฺตา อิเม อตฺตวธาย กตา.
‘‘วาจากตา คิทฺธิกตา คหีตา, ทุมฺโมจยา กพฺยปถานุปนฺนา;
พาลาน จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺํ, ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ.
‘‘สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส จ ทีปิโน จ, น วิชฺชตี โปริสิยํ พเลน;
มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโข, ชาตี หิ เตสํ อสมา สมานา.
‘‘สเจ ¶ จ ราชา ปถวึ วิชิตฺวา, สชีววา อสฺสวปาริสชฺโช;
สยเมว โส สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, ตสฺสปฺปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺย.
‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
เตสฺจ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา, น พุชฺฌตี โอฆปถํว ฉนฺนํ.
‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
ลาโภ อลาโภ อยโส ยโส จ, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนฺจ ธมฺมา.
‘‘ยถาปิ ¶ อิพฺภา ธนธฺเหตุ, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา;
เตวิชฺชสงฺฆา จ ตเถว อชฺช, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา.
‘‘อิพฺเภหิ ¶ เย เต สมกา ภวนฺติ, นิจฺจุสฺสุกา กามคุเณสุ ยุตฺตา;
กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา, ตทปฺปปฺา ทฺวิรสฺุรา เต’’ติ.
ตตฺถ โภวาทีติ พฺราหฺมณา. โภวาทิน มารเยยฺยุนฺติ พฺราหฺมณเมว มาเรยฺยุํ. เย จาปีติ เยปิ พฺราหฺมณานํ ตํ วจนํ สทฺทเหยฺยุํ, เต อตฺตโน อุปฏฺาเกเยว จ พฺราหฺมเณ จ มาเรยฺยุํ. พฺราหฺมณา ปน พฺราหฺมเณ จ อุปฏฺาเก จ อมาเรตฺวา นานปฺปกาเร ติรจฺฉาเนเยว มาเรนฺติ. อิติ เตสํ วจนํ มิจฺฉา. เกจีติ ยฺเสุ โน มาเรถ, มยํ สคฺคํ คมิสฺสามาติ อายาจนฺตา เกจิ นตฺถิ. ปาเณ ปสุมารภนฺตีติ มิคาทโย ปาเณ จ ปสู จ วิปฺผนฺทมาเน ชีวิกตฺถาย มาเรนฺติ. มุขํ นยนฺตีติ เอเตสุ ยูปุสฺสเนสุ ปสุพนฺเธสุ อิมสฺมึ เต ยูเป สพฺพํ มณิสงฺขมุตฺตํ ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ สนฺนิหิตํ, อยํ เต ยูโป ปรตฺถ ปรโลเก กามทุโห ภวิสฺสติ, สสฺสตภาวํ อาวหิสฺสตีติ จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติ, ตํ ตํ วตฺวา มิจฺฉาคาหํ ¶ คาเหนฺตีติ อตฺโถ.
สเจ จาติ สเจ จ ยูเป วา เสสกฏฺเสุ วา เอตํ มณิอาทิกํ ภเวยฺย, ติทิเว วา สพฺพกามทุโห อสฺส, เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู หุตฺวา ยฺํ ยเชยฺยุํ พหุธนตาย เจว สคฺคกามตาย จ, อฺํ อพฺราหฺมณํ น ยาเชยฺยุํ. ยสฺมา ปน อตฺตโน ธนํ ปจฺจาสีสนฺตา อฺมฺปิ ยชาเปนฺติ, ตสฺมา อภูตวาทิโนติ เวทิตพฺพา. กุโต จาติ เอตสฺมิฺจ ยูเป วา เสสกฏฺเสุ วา กุโต เอตํ มณิอาทิกํ อวิชฺชมานเมว, กุโต ติทิเว สพฺพกาเม ทุหิสฺสติ. สพฺพถาปิ อภูตเมว เตสํ วจนํ.
สา ¶ จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลาติ อริฏฺ, อิเม พฺราหฺมณา นาม เกราฏิกา เจว นิกฺกรุณา จ, เต พาลา โลกํ ปโลเภตฺวา อุปโลเภตฺวา จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติ. สพฺพกาเมติ อคฺคึ อาทาย ตฺวฺจ ชูห, อมฺหากฺจ วิตฺตํ เทหิ, ตโต สพฺพกาเม ลภิตฺวา สุขี โหหิสิ.
ตมคฺคิหุตฺตํ สรณํ ปวิสฺสาติ ตํ ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา อาทาย อคฺคิชุหนฏฺานํ เคหํ ปวิสิตฺวา. โอโรปยิตฺวาติ จิตฺรานิ การณานิ วทนฺตา เกสมสฺสุํ นเข จ โอโรปยิตฺวา. อติคาฬฺหยนฺตีติ วุตฺตตาย ตโย เวเท นิสฺสาย ‘‘อิทํ ทาตพฺพํ, อิทํ กตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺตา เวเทหิ ตสฺส สนฺตกํ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ วินาเสนฺติ วิทฺธํเสนฺติ.
อนฺนานิ ¶ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวาติ เต กุหกา นานปฺปการํ กุหกกมฺมํ กตฺวา สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา ยฺํ วณฺเณตฺวา วฺเจตฺวา ตสฺส สนฺตกํ นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา อถ นํ มุณฺฑกํ กตฺวา ยฺปเถ โอสฺสชนฺติ, ตํ คเหตฺวา พหิยฺาวาฏํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
โยคโยเคนาติ เต พฺราหฺมณา ตํ เอกํ พหุกา สเมจฺจ เตน เตน โยเคน ตาย ตาย ยุตฺติยา วิลุมฺปมานา ทิฏฺํ ปจฺจกฺขํ ตสฺส ธนํ อทิฏฺเน เทวโลเกน อทิฏฺํ เทวโลกํ วณฺเณตฺวา อาหรณฏฺานํ กตฺวา หรนฺติ. อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺาติ ‘‘อิทฺจิทฺจ พลึ คณฺหถา’’ติ ราชูหิ อนุสิฏฺา อกาสิยสงฺขาตา ราชปุริสา วิย. ตทสฺสาติ ตํ อสฺส ธนํ อาทาย หรนฺติ. โจรสมาติ อภูตพลิคฺคาหกา สนฺธิจฺเฉทกโจรสทิสา อสปฺปุริสา. วชฺฌาติ วธารหา เอวรูปา ปาปธมฺมา อุทานิ โลเก น หฺนฺติ.
พาหารสีติ พาหา อสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทมฺปิ อริฏฺ, พฺราหฺมณานํ มุสาวาทํ ปสฺส. เต กิร ยฺเสุ มหตึ ปลาสยฏฺึ ‘‘อินฺทสฺส พาหา อสิ ทกฺขิณา’’ติ วตฺวา ฉินฺทนฺติ. ตฺเจ เอเตสํ วจนํ สจฺจํ, อถ ฉินฺนพาหุ สมาโน เกนสฺส พาหุพเลน อินฺโท อสุเร ชินาตีติ. สมงฺคีติ พาหุสมงฺคี อจฺฉินฺนพาหุ อโรโคเยว. หนฺตาติ อสุรานํ หนฺตา. ปรโมติ อุตฺตโม ปฺุิทฺธิยา สมนฺนาคโต อฺเสํ อวชฺโฌ. พฺราหฺมณาติ พฺราหฺมณานํ. ตุจฺฉรูปาติ ตุจฺฉสภาวา นิปฺผลา ¶ . วฺจนาติ เย จ เต พฺราหฺมณานํ มนฺตา นาม, เอสา โลเก สนฺทิฏฺิกา วฺจนา.
ยถาปการานีติ ยาทิสานิ อิฏฺกานิ คเหตฺวา ยฺกเรหิ จิตฺยา กตาติ วทนฺติ. ติฏฺเสลาติ ปพฺพตา หิ อจลา ติฏฺา น อุปจิตา เอกคฺฆนา สิลามยา จ. อิฏฺกานิ จลานิ น เอกคฺฆนานิ น สิลามยานิ. ปริวณฺณยนฺตาติ เอตํ ¶ ยฺํ วณฺเณนฺตา พฺราหฺมณา.
สมนฺตเวเทติ ปริปุณฺณเวเท พฺราหฺมเณ. วหนฺตีติ โสเตสุปิ อาวฏฺเฏสุปิ ปติเต วหนฺติ, นิมุชฺชาเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ. น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นาติ เอตฺถ เอโก น-กาโร ปุจฺฉนตฺโถ โหติ. นนุ เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นทิโยติ ตํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. กสฺมาติ เกน การเณน ตาว มหาสมุทฺโทว อเปยฺโย กโต, กึ มหาพฺรหฺมา ยมุนาทีสุ นทีสุ อุทกํ อเปยฺยํ กาตุํ น สกฺโกติ, สมุทฺเทเยว สกฺโกตีติ. ทฺวิรสฺุ มาหูติ ทฺวิรสฺู อหุ, ชาโตติ อตฺโถ.
ปุเร ¶ ปุรตฺถาติ อิโต ปุเร ปุพฺเพ ปุรตฺถา ปมกปฺปิกกาเล. กา กสฺส ภริยาติ กา กสฺส ภริยา นาม. ตทา หิ อิตฺถิลิงฺคเมว นตฺถิ, ปจฺฉา เมถุนธมฺมวเสน มาตาปิตโร นาม ชาตา. มโน มนุสฺสนฺติ ตทา หิ มโนเยว มนุสฺสํ ชเนสิ, มโนมยาว สตฺตา นิพฺพตฺตึสูติ อตฺโถ. เตนาปิ ธมฺเมนาติ เตนาปิ การเณน เตน สภาเวน น โกจิ ชาติยา หีโน. น หิ ตทา ขตฺติยาทิเภโท อตฺถิ, ตสฺมา ยํ พฺราหฺมณา วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมณาว ชาติยา เสฏฺา, อิตเร หีนา’’ติ, ตํ มิจฺฉา. เอวมฺปีติ เอวํ วตฺตมาเน โลเก โปราณกวตฺตํ ชหิตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา สมฺมนฺนิตฺวา กตานํ วเสน ขตฺติยาทโย จตฺตาโร โกฏฺาสา ชาตา, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ, อตฺตนา กเตหิ กมฺมโวสฺสคฺเคหิ เตสํ สตฺตานํ เอกจฺเจ ขตฺติยา ชาตา, เอกจฺเจ พฺราหฺมณาทโยติ อิมํ วิภาคํ กเถนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณาว เสฏฺา’’ติ วจนํ มิจฺฉา.
สตฺตธาติ ยทิ มหาพฺรหฺมุนา พฺราหฺมณานฺเว ตโย เวทา ทินฺนา, น อฺเสํ, จณฺฑาลสฺส มนฺเต ภาสนฺตสฺส มุทฺธา สตฺตธา ผเลยฺย, น ¶ จ ผลติ, ตสฺมา อิเมหิ พฺราหฺมเณหิ อตฺตวธาย มนฺตา กตา, อตฺตโนเยว เนสํ มุสาวาทิตํ ปกาเสนฺตา คุณวธํ กโรนฺติ. วาจากตาติ เอเต มนฺตา นาม มุสาวาเทน จินฺเตตฺวา กตา. คิทฺธิกตา คหีตาติ ลาภคิทฺธิกตาย พฺราหฺมเณหิ คหิตา. ทุมฺโมจยาติ มจฺเฉน คิลิตพลิโส วิย ทุมฺโมจยา. กพฺยปถานุปนฺนาติ กพฺยาการกพฺราหฺมณานํ วจนปถํ อนุปนฺนา อนุคตา. เต หิ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา มุสา วตฺวา พนฺธนฺติ. พาลานนฺติ เตสฺหิ พาลานํ จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺํ, ตํ อฺเ อปฺปปฺาว อภิสทฺทหนฺติ.
โปริสิยํพเลนาติ โปริสิยสงฺขาเตน พเลน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เอเตสํ สีหาทีนํ ปุริสถามสงฺขาตํ โปริสิยพลํ, เตน พเลน สมนฺนาคโต พฺราหฺมโณ นาม นตฺถิ, สพฺเพ อิเมหิ ติรจฺฉาเนหิปิ หีนาเยวาติ. มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโขติ อปิจ โย เอเตสํ มนุสฺสภาโว, โส คุนฺนํ วิย เปกฺขิตพฺโพ. กึการณา? ชาติ หิ เตสํ อสมา สมานา. เตสฺหิ พฺราหฺมณานํ ทุปฺปฺตาย โคหิ สทฺธึ สมานชาติเยว อสมา. อฺเมว หิ คุนฺนํ สณฺานํ, อฺํ เตสนฺติ. เอเตน พฺราหฺมเณ ติรจฺฉาเนสุ สีหาทีหิ สเมปิ อกตฺวา โครูปสเมว กโรติ.
สเจ จ ราชาติ อริฏฺ, ยทิ มหาพฺรหฺมุนา ทินฺนภาเวน ขตฺติโยว ปถวึ วิชิตฺวา. สชีววาติ สหชีวีหิ อมจฺเจหิ สมนฺนาคโต. อสฺสวปาริสชฺโชติ อตฺตโน โอวาทกรปริสาวจโรว สิยา, อถสฺส ปริสาย ยุชฺฌิตฺวา ¶ รชฺชํ กาตพฺพํ นาม น ภเวยฺย ¶ . สยเมว โส เอกโกว สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, เอวํ สติ ยุทฺเธ ทุกฺขาภาเวน ตสฺส ปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺย, เอตฺจ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ วจนํ มิจฺฉา.
ขตฺติยมนฺตาติ ราชสตฺถฺจ ตโย จ เวทา อตฺตโน อาณาย รุจิยา ‘‘อิทเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ ปวตฺตตฺตา อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ. อวินิจฺฉินิตฺวาติ เตสํ ขตฺติยมนฺตานํ ขตฺติโยปิ เวทานํ พฺราหฺมโณปิ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา อาณาวเสเนว อุคฺคณฺหนฺโต ตํ อตฺถํ อุทโกเฆน ฉนฺนมคฺคํ วิย น พุชฺฌติ.
อตฺเถน ¶ เอเตติ วฺจนตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ. กึการณา? พฺราหฺมณาว เสฏฺา, อฺเ วณฺณา หีนาติ วทนฺติ. เย จ เต ลาภาทโย โลกธมฺมา, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ ธมฺมา. เอกสตฺโตปิ เอเตหิ มุตฺตโก นาม นตฺถิ. อิติ พฺราหฺมณา โลกธมฺเมหิ อปริมุตฺตาว สมานา ‘‘เสฏฺา มย’’นฺติ มุสา กเถนฺติ.
อิพฺภาติ คหปติกา. เตวิชฺชสงฺฆา จาติ พฺราหฺมณาปิ ตเถว ปุถูนิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กโรนฺติ. นิจฺจุสฺสุกาติ นิจฺจํ อุสฺสุกฺกชาตา ฉนฺทชาตา. ตทปฺปปฺา ทฺวิรสฺุรา เตติ ตสฺมา ภาติก, ทฺวิรสฺุ นิปฺปฺา พฺราหฺมณา, อารา เต ธมฺมโต. โปราณกา หิ พฺราหฺมณธมฺมา เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสนฺตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ตสฺส วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺาเปสิ. ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพา นาคปริสา โสมนสฺสชาตา อเหสุํ. มหาสตฺโต เนสาทพฺราหฺมณํ นาคภวนา นีหราเปสิ, ปริภาสมตฺตมฺปิสฺส นากาสิ. สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ปิตทิวสํ อนติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย สห ปิตุ วสนฏฺานํ อคมาสิ. มหาสตฺโตปิ ‘‘มาตุลฺจ อยฺยกฺจ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เภรึ จราเปตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ยมุนาโต อุตฺตริตฺวา ตเมว อสฺสมปทํ อารพฺภ ปายาสิ. อวเสสา ภาตโร จสฺส มาตาปิตโร จ ปจฺฉโต ปายึสุ. ตสฺมึ ขเณ สาครพฺรหฺมทตฺโต มหาสตฺตํ มหติยา ปริสาย อาคจฺฉนฺตํ อสฺชานิตฺวา ปิตรํ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส ¶ กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว, ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ ชมฺโพนทํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาลพีชนิมุตฺตมํ;
อุภโต วรปฺุสฺส, มุทฺธนิ อุปรูปริ.
‘‘กสฺส เปขุณหตฺถานิ, จิตฺรานิ จ มุทูนิ จ;
กฺจนมณิทณฺฑานิ, จรนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘ขทิรงฺคารวณฺณาภา, อุกฺกามุขปหํสิตา;
กสฺเสเต กุณฺฑลา วคฺคู, โสภนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘กสฺส วาเตน ฉุปิตา, นิทฺธนฺตา มุทุกาฬกา;
โสภยนฺติ นลาฏนฺตํ, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา.
‘‘กสฺส เอตานิ อกฺขีนิ, อายตานิ ปุถูนิ จ;
โก โสภติ วิสาลกฺโข, กสฺเสตํ อุณฺณชํ มุขํ.
‘‘กสฺเสเต ลปนชาตา, สุทฺธา สงฺขวรูปมา;
ภาสมานสฺส โสภนฺติ, ทนฺตา กุปฺปิลสาทิสา.
‘‘กสฺส ลาขารสสมา, หตฺถปาทา สุเขธิตา;
โก โส พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโน, ทิวา สูริโยว ภาสติ.
‘‘หิมจฺจเย ¶ หิมวติ, มหาสาโลว ปุปฺผิโต;
โก โส โอทาตปาวาโร, ชยํ อินฺโทว โสภติ.
‘‘สุวณฺณปีฬกากิณฺณํ, มณิทณฺฑวิจิตฺตกํ;
โก โส ปริสโมคยฺห, อีสํ ขคฺคํ ปมฺุจติ.
‘‘สุวณฺณวิกตา จิตฺตา, สุกตา จิตฺตสิพฺพนา;
โก โส โอมฺุจเต ปาทา, นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติ.
ตตฺถ ปฏิปนฺนานีติ กสฺเสตานิ ตูริยานิ ปุรโต ปฏิปนฺนานิ. หาสยนฺตาติ เอตํ ราชานํ หาสยนฺตา. กสฺส กฺจนปฏฺเฏนาติ กสฺส นลาฏนฺเต พนฺเธน อุณฺหีสปฏฺเฏน วิชฺชุยา เมฆมุขํ วิย มุขํ ปชฺโชตตีติ ปุจฺฉติ. ยุวา กลาปสนฺนทฺโธติ ตรุโณ สนฺนทฺธกลาโป. อุกฺกามุขปหฏฺํวาติ กมฺมารุทฺธเน ปหฏฺสุวณฺณํ วิย. ขทิรงฺคารสนฺนิภนฺติ อาทิตฺตขทิรงฺคารสนฺนิภํ. ชมฺโพนทนฺติ รตฺตสุวณฺณมยํ. องฺคํ ปริคฺคยฺหาติ จามริคาหเกน ¶ องฺเคน ปริคฺคหิตา หุตฺวา. วาลพีชนิมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ วาลพีชนึ. เปขุณหตฺถานีติ โมรปิฺฉหตฺถกานิ. จิตฺรานีติ สตฺตรตนจิตฺรานิ. กฺจนมณิทณฺฑานีติ ตปนียสุวณฺเณน จ มณีหิ ¶ จ ขณิตทณฺฑานิ. ทุภโต มุขนฺติ มุขสฺส อุภยปสฺเสสุ จรนฺติ.
วาเตน ฉุปิตาติ วาตปหฏา. นิทฺธนฺตาติ สินิทฺธอนฺตา. นลาฏนฺตนฺติ กสฺเสเต เอวรูปา เกสา นลาฏนฺตํ อุปโสเภนฺติ. นภา วิชฺชุริวุคฺคตาติ นภโต อุคฺคตา วิชฺชุ วิย. อุณฺณชนฺติ กฺจนาทาโส วิย ปริปุณฺณํ. ลปนชาตาติ มุขชาตา. กุปฺปิลสาทิสาติ มนฺทาลกมกุลสทิสา. สุเขธิตาติ สุขปริหฏา. ชยํ อินฺโทวาติ ชยํ ปตฺโต อินฺโท วิย. สุวณฺณปีฬกากิณฺณนฺติ สุวณฺณปีฬกาหิ อากิณฺณํ. มณิทณฺฑวิจิตฺตกนฺติ มณีหิ ถรุมฺหิ วิจิตฺตกํ. สุวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตา. จิตฺตาติ สตฺตรตนวิจิตฺตา. สุกตาติ สุฏฺุ นิฏฺิตา. จิตฺตสิพฺพนาติ จิตฺรสิพฺพินิโย. โก โส โอมฺุจเต ปาทาติ โก เอส ปาทโต เอวรูปา ปาทุกา โอมฺุจตีติ.
เอวํ ปุตฺเตน สาครพฺรหฺมทตฺเตน ปุฏฺโ อิทฺธิมา อภิฺาลาภี ตาปโส ‘‘ตาต, เอเต ธตรฏฺรฺโ ปุตฺตา ตว ภาคิเนยฺยนาคา’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –
‘‘ธตรฏฺา ¶ หิ เต นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
สมุทฺทชาย อุปฺปนฺนา, นาคา เอเต มหิทฺธิกา’’ติ.
เอวํ เตสํ กเถนฺตานฺเว นาคปริสา ปตฺวา ตาปสสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สมุทฺทชาปิ ปิตรํ วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา นาคปริสาย สทฺธึ นาคภวนเมว คตา. สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ตตฺเถว กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว คโต. สมุทฺทชา นาคภวเนเยว กาลมกาสิ. โพธิสตฺโต ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน สทฺธึ ปริสาย สคฺคปุรํ ปูเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ อุปาสกา โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ เอวรูปํ นาม สมฺปตฺตึ ปหาย อุโปสถกมฺมํ กรึสุเยวา’’ติ ¶ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. เทสนาปริโยสาเน อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เนสาทพฺราหฺมโณ เทวทตฺโต, โสมทตฺโต อานนฺโท, อชมุขี อุปฺปลวณฺณา, สุทสฺสโน สาริปุตฺโต, สุโภโค โมคฺคลฺลาโน, กาณาริฏฺโ สุนกฺขตฺโต, ภูริทตฺโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติ.
ภูริทตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺานิฏฺิตา.
[๕๔๔] ๗. จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา
ราชาสิ ¶ ¶ ลุทฺทกมฺโมติ อิทํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อาคตเมว. ตํ ตสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ยาว พิมฺพิสารรฺโ มรณา ตตฺถาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตํ ปน มาราเปตฺวา เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, มม มโนรโถ ตาว น ปาปุณาตี’’ติ อาห. ‘‘โก ปน เต, ภนฺเต, มโนรโถ’’ติ? ‘‘นนุ ทสพลํ มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ. ‘‘อมฺเหเหตฺถ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘มหาราช, ธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา อกฺขณเวธีนํ ธนุคฺคหานํ ปฺจสตานิ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตโต เอกตึส ชเน อุจฺจินิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสิ. โส เตสํ เชฏฺกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส สมโณ โคตโม คิชฺฌกูเฏ วิหรติ, อสุกสฺมึ นาม ทิวาฏฺาเน จงฺกมติ. ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วิสปีเตน สลฺเลน วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอหี’’ติ วตฺวา เปเสตฺวา ตสฺมึ มคฺเค ทฺเว ธนุคฺคเห เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน เอโก ปุริโส อาคมิสฺสติ, ตํ ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค จตฺตาโร ปุริเส เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน ทฺเว ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค อฏฺ ชเน เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน จตฺตาโร ปุริโส อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค โสฬส ปุริเส เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน อฏฺ ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ.
กสฺมา ปเนส เอวมกาสีติ? อตฺตโน กมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ. อถ โส เชฏฺกธนุคฺคโห วามโต ขคฺคํ ลคฺเคตฺวา ปิฏฺิยา ตุณีรํ พนฺธิตฺวา เมณฺฑสิงฺคมหาธนุํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘วิชฺฌิสฺสามิ น’’นฺติ สฺาย ธนุํ อาโรเปตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา ¶ อากฑฺฒิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิ. โส สรํ โอโรเปตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ผาสุกา ภิชฺชนฺติโย วิย มุขโต เขเฬน ปคฺฆรนฺเตน กิลนฺตรูโป อโหสิ, สกลสรีรํ ถทฺธํ ชาตํ, ยนฺเตน ปีฬิตาการปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โส มรณภยตชฺชิโต อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ทิสฺวา ¶ มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เอตทโวจ ‘‘มา ภายิ โภ, ปุริส, อิโต เอหี’’ติ. โส ตสฺมึ ขเณ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, สฺวาหํ ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺโต อนฺธพาลสฺส เทวทตฺตสฺส วจเนน ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตุํ อาคโตมฺหิ, ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อาจิกฺขิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อฺเน มคฺเคน ยาหี’’ติ อุยฺโยเชสิ. อุยฺโยเชตฺวา จ ปน จงฺกมา โอรุยฺห อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ.
อถ ตสฺมึ ธนุคฺคเห อนาคจฺฉนฺเต อิตเร ทฺเว ชนา ‘‘กึ นุ โข โส จิรายตี’’ติ ปฏิมคฺเคน คจฺฉนฺตา ทสพลํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา เตสมฺปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน กถิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อิมินา มคฺเคน คจฺฉถา’’ติ อุยฺโยเชสิ. อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ อาคนฺตฺวา นิสินฺเนสุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา อฺเน มคฺเคน อุยฺโยเชสิ. อถ โส ปมมาคโต เชฏฺกธนุคฺคโห เทวทตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺต อหํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชีวิตา โวโรเปตุํ นาสกฺขึ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ อาโรเจสิ. เต สพฺเพปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อยํ ปวตฺติ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา อโหสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต กิร เอกสฺมึ ตถาคเต เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามมกาสิ, เต สพฺเพปิ สตฺถารํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภึสู’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย ¶ นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกกํ นิสฺสาย มยิ เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวตี นาม อโหสิ. ตตฺถ วสวตฺติรฺโ ปุตฺโต เอกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส ปุตฺโต จนฺทกุมาโร นาม โอปรชฺชํ กาเรสิ. ขณฺฑหาโล นาม พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต อโหสิ. โส รฺโ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ อนุสาสิ. ตํ กิร ราชา ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วินิจฺฉเย นิสีทาเปสิ. โส ลฺชวิตฺตโก หุตฺวา ลฺชํ คเหตฺวา อสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสามิเก. อเถกทิวสํ เอโก อฑฺฑปราชิโต ปุริโส วินิจฺฉยฏฺานา อุปกฺโกเสนฺโต นิกฺขมิตฺวา ราชุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺตํ จนฺทกุมารํ ทิสฺวา ธาวิตฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิ. โส ‘‘กึ, โภ ปุริส, โรทสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, ขณฺฑหาโล ¶ วินิจฺฉเย วิโลปํ ขาทติ, อหํ เตน ลฺชํ คเหตฺวา ปราชยํ ปาปิโต’’ติ. จนฺทกุมาโร ‘‘มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา วินิจฺฉยํ เนตฺวา สามิกเมว สามิกํ, อสามิกเมว อสามิกํ อกาสิ. มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘กึสทฺโท เอโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จนฺทกุมาเรน กิร อฑฺโฑ สุวินิจฺฉิโต, ตตฺเถโส สาธุการสทฺโท’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิ. กุมาโร อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ ราชา ‘‘ตาต, เอโก กิร เต อฑฺโฑ วินิจฺฉิโต’’ติ อาห. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ตาต, อิโต ปฏฺาย ตฺวเมว วินิจฺฉยํ ปฏฺเปหี’’ติ วินิจฺฉยํ กุมารสฺส อทาสิ.
ตโต ปฏฺาย ขณฺฑหาลสฺส อาโย ปจฺฉิชฺชิ. โส ตโต ปฏฺาย กุมาเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา โอกาสํ คเวสนฺโต อนฺตราเปกฺโข วิจริ. โส ปน ราชา มนฺทปฺโ. โส เอกทิวสํ รตฺติภาเค สุปิตฺวา ปจฺจูสสมเย สุปินนฺเต อลงฺกตทฺวารโกฏฺกํ, สตฺตรตนมยปาการํ, สฏฺิโยชนิกสุวณฺณมยวาลุกมหาวีถึ, โยชนสหสฺสุพฺเพธเวชยนฺตปาสาทปฏิมณฺฑิตํ นนฺทนวนาทิวนรามเณยฺยกนนฺทาโปกฺขรณิอาทิโปกฺขรณิรามเณยฺยกสมนฺนาคตํ อากิณฺณเทวคณํ ตาวตึสภวนํ ทิสฺวา ¶ ปพุชฺฌิตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สฺเว อาจริยขณฺฑหาลสฺสาคมนเวลาย เทวโลกคามิมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตน เทสิตมคฺเคน เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ ขณฺฑหาโลปิ ปาโตว นฺหตฺวา ภฺุชิตฺวา ราชุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา รฺโ สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ราชา อาสนํ ทาเปตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวตียา;
โส ปุจฺฉิ พฺรหฺมพนฺธุํ, ขณฺฑหาลํ ปุโรหิตํ มูฬฺหํ.
‘‘สคฺคาน มคฺคมาจิกฺข, ตฺวํสิ พฺราหฺมณ ธมฺมวินยกุสโล;
ยถา อิโต วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวานา’’ติ.
ตตฺถ ราชาสีติ ราชา อาสิ. ลุทฺทกมฺโมติ กกฺขฬผรุสกมฺโม. สคฺคาน มคฺคนฺติ สคฺคานํ คมนมคฺคํ. ธมฺมวินยกุสโลติ สุจริตธมฺเม จ อาจารวินเย จ กุสโล. ยถาติ ยถา นรา ปฺุานิ กตฺวา อิโต สุคตึ คจฺฉนฺติ, ตํ เม สุคติมคฺคํ อาจิกฺขาหีติ ปุจฺฉิ.
อิมํ ¶ ปน ปฺหํ สพฺพฺุพุทฺธํ วา ตสฺส สาวเก วา เตสํ อลาเภน โพธิสตฺตํ วา ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ราชา ปน ยถา นาม สตฺตาหํ มคฺคมูฬฺโห ปุริโส อฺํ มาสมตฺตํ มคฺคมูฬฺหํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย, เอวํ ขณฺฑหาลํ ปุจฺฉิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺิทสฺสนกาโล, อิทานิ จนฺทกุมารํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ. อถ ราชานํ อามนฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘อติทานํ ททิตฺวาน, อวชฺเฌ เทว ฆาเตตฺวา;
เอวํ วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวานา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช สคฺคํ คจฺฉนฺตา นาม อติทานํ ททนฺติ, อวชฺเฌ ฆาเตนฺติ. สเจปิ สคฺคํ คนฺตุกาโมสิ, ตฺวมฺปิ ตเถว กโรหีติ.
อถ นํ ราชา ปฺหสฺส อตฺถํ ปุจฺฉิ –
‘‘กึ ปน ตํ อติทานํ, เก จ อวชฺฌา อิมสฺมิ โลกสฺมึ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานี’’ติ.
โสปิสฺส ¶ พฺยากาสิ –
‘‘ปุตฺเตหิ เทว ยชิตพฺพํ, มเหสีหิ เนคเมหิ จ;
อุสเภหิ อาชานิเยหิ จตูหิ, สพฺพจตุกฺเกน เทว ยชิตพฺพ’’นฺติ.
รฺโ ปฺหํ พฺยากโรนฺโต จ เทวโลกมคฺคํ ปุฏฺโ นิรยมคฺคํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ปุตฺเตหีติ อตฺตนา ชาเตหิ ปิยปุตฺเตหิ เจว ปิยธีตาหิ จ. มเหสีหีติ ปิยภริยาหิ. เนคเมหีติ เสฏฺีหิ. อุสเภหีติ สพฺพเสเตหิ อุสภราชูหิ. อาชานิเยหีติ มงฺคลอสฺเสหิ. จตูหีติ เอเตหิ สพฺเพเหว อฺเหิ จ หตฺถิอาทีหิ จตูหิ จตูหีติ เอวํ สพฺพจตุกฺเกน, เทว, ยชิตพฺพํ. เอเตสฺหิ ขคฺเคน สีสํ ฉินฺทิตฺวา สุวณฺณปาติยา คลโลหิตํ คเหตฺวา อาวาเฏ ปกฺขิปิตฺวา ยฺสฺส ยชนกราชาโน สรีเรน สห เทวโลกํ คจฺฉนฺติ. มหาราช, สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺปทานํ ทานเมว ¶ ปวตฺตติ. อิเม ปน ปุตฺตธีตาทโย มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยฺสฺส ยชนํ อติทานํ นามาติ ราชานํ สฺาเปสิ.
อิติ โส ‘‘สเจ จนฺทกุมารํ เอกฺเว คณฺหิสฺสามิ, เวรจิตฺเตน กรณํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ ตํ มหาชนสฺส อนฺตเร ปกฺขิปิ. อิทํ ปน เตสํ กเถนฺตานํ กถํ สุตฺวา สพฺเพ อนฺเตปุรชนา ภีตตสิตา สํวิคฺคมานหทยา เอกปฺปหาเรเนว มหารวํ รวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ สุตฺวา อนฺเตปุเร, กุมารา มเหสิโย จ หฺนฺตุ;
เอโก อโหสิ นิคฺโฆโส, ภิกฺขา อจฺจุคฺคโต สทฺโท’’ติ.
ตตฺถ ตนฺติ ‘‘กุมารา จ มเหสิโย จ หฺนฺตู’’ติ ตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโกติ สกลราชนิเวสเน เอโกว นิคฺโฆโส อโหสิ. ภิสฺมาติ ภยานโก. อจฺจุคฺคโตติ อติอุคฺคโต อโหสิ, สกลราชกุลํ ยุคนฺตวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิ.
พฺราหฺมโณ ราชานํ อาห – ‘‘กึ ปน, มหาราช, ยฺํ ยชิตุํ สกฺโกสิ, น สกฺโกสี’’ติ? ‘‘กึ กเถสิ, อาจริย, ยฺํ ยชิตฺวา เทวโลกํ ¶ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘มหาราช, ภีรุกา ทุพฺพลชฺฌาสยา ยฺํ ยชิตุํ สมตฺถา นาม น โหนฺติ, ตุมฺเห อิธ สพฺเพ สนฺนิปาเตถ, อหํ ยฺาวาเฏ กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปโหนกํ พลกายํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมฺม ยฺาวาฏํ สมตลํ กาเรตฺวา วติยา ปริกฺขิปิ. กสฺมา? ธมฺมิโก หิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาคนฺตฺวา นิวาเรยฺยาติ ยฺาวาเฏ วติยา ปริกฺเขปนํ นาม จาริตฺตนฺติ กตฺวา โปราณกพฺราหฺมเณหิ ปิตํ. ราชาปิ ปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, อหํ อตฺตโน ปุตฺตธีตโร จ ภริยาโย จ มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามิ, คจฺฉถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา สพฺเพ อิธาเนถา’’ติ ปุตฺตานํ ตาว อานยนตฺถาย อาห –
‘‘คจฺฉถ วเทถ กุมาเร, จนฺทํ สูริยฺจ ภทฺทเสนฺจ;
สูรฺจ วามโคตฺตฺจ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ตตฺถ คจฺฉถ วเทถ กุมาเรติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จาติ ทฺเว โคตมิเทวิยา อคฺคมเหสิยา ¶ ปุตฺตา, ภทฺทเสโน จ สูโร จ วามโคตฺโต จ เตสํ เวมาติกภาตโร. ปจุรา กิร โหถาติ เอกสฺมึ าเน ราสี โหถาติ อาจิกฺขถาติ อตฺโถ.
เต ปมํ จนฺทกุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาหํสุ ‘‘กุมาร, ตุมฺเห กิร มาเรตฺวา ตุมฺหากํ ปิตา เทวโลกํ คนฺตุกาโม, ตุมฺหากํ คณฺหนตฺถาย อมฺเห เปเสสี’’ติ. ‘‘กสฺส วจเนน มํ คณฺหาเปสี’’ติ? ‘‘ขณฺฑหาลสฺส, เทวา’’ติ. ‘‘กึ โส มฺเว คณฺหาเปติ, อุทาหุ อฺเปี’’ติ. ‘‘ราชปุตฺต, อฺเปิ คณฺหาเปติ, สพฺพจตุกฺกํ กิร ยฺํ ยชิตุกาโม’’ติ. โส จินฺเตสิ ‘‘ตสฺส อฺเหิ สทฺธึ เวรํ นตฺถิ, ‘วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ น ลภามี’ติ ปน มยิ เอกสฺมึ เวรจิตฺเตน พหู มาราเปติ, ปิตรํ ทฏฺุํ ลภนฺตสฺส สพฺเพสํ เตสํ โมจาปนํ นาม มม ภาโร’’ติ. อถ เน ราชปุริเส อาห ‘‘เตน หิ เม ปิตุ วจนํ กโรถา’’ติ. เต ตํ เนตฺวา ราชงฺคเณ เอกมนฺเต เปตฺวา อิตเรปิ ตโย อามนฺเตตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก กตฺวา รฺโ อาโรจยึสุ ‘‘อานีตา เต, เทว, ปุตฺตา’’ติ. โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘ตาตา, อิทานิ เม ธีตโร อาเนตฺวา ¶ เตสฺเว ภาติกานํ สนฺติเก กโรถา’’ติ จตสฺโส ธีตโร อาหราเปตุํ อิตรํ คาถมาห –
‘‘กุมาริโยปิ วเทถ, อุปเสนํ โกกิลฺจ มุทิตฺจ;
นนฺทฺจาปิ กุมารึ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
เต ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ ตาสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตา โรทมานา ปริเทวมานา อาเนตฺวา ภาติกานฺเว สนฺติเก กรึสุ. ตโต ราชา อตฺตโน ภริยานํ คหณตฺถาย อิตรํ คาถมาห –
‘‘วิชยมฺปิ มยฺหํ มเหสึ, เอราวตึ เกสินึสุนนฺทฺจ;
ลกฺขณวรูปปนฺนา, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ตตฺถ ลกฺขณวรูปปนฺนาติ อุตฺตเมหิ จตุสฏฺิยา อิตฺถิลกฺขเณหิ อุปปนฺนา เอตาปิ วเทถาติ อตฺโถ.
เต ตาปิ ปริเทวมานา อาเนตฺวา กุมารานํ สนฺติเก กรึสุ. อถ ราชา จตฺตาโร เสฏฺิโน คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘คหปตโย ¶ จ วเทถ, ปุณฺณมุขํ ภทฺทิยํ สิงฺคาลฺจ;
วฑฺฒฺจาปิ คหปตึ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ราชปุริสา คนฺตฺวา เตปิ อานยึสุ. รฺโ ปุตฺตทาเร คยฺหมาเน สกลนครํ น กิฺจิ อโวจ. เสฏฺิกุลานิ ปน มหาสมฺพนฺธานิ, ตสฺมา เตสํ คหิตกาเล สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘รฺโ เสฏฺิโน มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตุํ น ทสฺสามา’’ติ เสฏฺิโน ปริวาเรตฺวาว เตสํ าติวคฺเคน สทฺธึ ราชกุลํ อคมิ. อถ เต เสฏฺิโน าติคณปริวุตา ราชานํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ตตฺถ คหปตโย, อโวจิสุํ สมาคตา ปุตฺตทารปริกิณฺณา;
สพฺเพว สิขิโน เทว กโรหิ, อถ วา โน ทาเส สาเวหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สพฺเพว สิขิโนติ สพฺเพ อมฺเห มตฺถเก จูฬํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน เจฏเก กโรหิ, มยํ เต เจฏกกิจฺจํ กริสฺสาม. อถ วา โน ทาเส สาเวหีติ อถ วา โน อสทฺทหนฺโต สพฺพเสนิโย สนฺนิปาเตตฺวา ราสิมชฺเฌ อมฺเห ทาเส สาเวหิ, มยํ เต ทาสตฺตํ ปฏิสฺสุณิสฺสามาติ.
เต เอวํ ยาจนฺตาปิ ชีวิตํ ลทฺธุํ นาสกฺขึสุ. ราชปุริสา เสเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา เต คเหตฺวา กุมารานฺเว สนฺติเก นิสีทาเปสุํ. ตโต ปน ราชา หตฺถิอาทีนํ คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อาห –
‘‘อภยงฺกรมฺปิ เม หตฺถึ, นาฬาคิรึ อจฺจุคฺคตํ วรุณทนฺตํ;
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อสฺสรตนมฺปิ เกสึ, สุรามุขํ ปุณฺณกํ วินตกฺจ;
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อุสภมฺปิ ยูถปตึ อโนชํ, นิสภํ ควมฺปตึ เตปิ มยฺหํ อาเนถ;
สมูห กโรนฺตุ สพฺพํ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานิ.
‘‘สพฺพํ ¶ ปฏิยาเทถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
อาณาเปถ จ กุมาเร, อภิรมนฺตุ อิมํ รตฺตึ.
‘‘สพฺพํ อุปฏฺเปถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
วเทถ ทานิ กุมาเร, อชฺช โข ปจฺฉิมา รตฺตี’’ติ.
ตตฺถ สมูห กโรนฺตุ สพฺพนฺติ น เกวลํ เอตฺตกเมว, อวเสสมฺปิ จตุปฺปทคณฺเจว ปกฺขิคณฺจ สพฺพํ จตุกฺกํ กตฺวา ราสึ กโรนฺตุ, สพฺพจตุกฺกํ ยฺํ ยชิสฺสามิ, ยาจกพฺราหฺมณานฺจ ทานํ ทสฺสามีติ. สพฺพํ ปฏิยาเทถาติ เอวํ มยา วุตฺตํ อนวเสสํ อุปฏฺเปถ. อุคฺคตมฺหีติ อหํ ปน ยฺํ อุคฺคเต สูริเย สฺเว ปาโตว ยชิสฺสามิ. สพฺพํ อุปฏฺเปถาติ เสสมฺปิ สพฺพํ ยฺอุปกรณํ อุปฏฺเปถาติ.
รฺโ ¶ ปน มาตาปิตโร ธรนฺติเยว. อถสฺส อมจฺจา คนฺตฺวา มาตุยา อาโรเจสุํ ‘‘อยฺเย, ปุตฺโต โว ปุตฺตทารํ มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตุกาโม’’ติ. สา ‘‘กึ กเถถ, ตาตา’’ติ หตฺเถน หทยํ ปหริตฺวา โรทมานา อาคนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร เอวรูโป เต ยฺโ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํตํ มาตา อวจ, โรทนฺตี อาคนฺตฺวา วิมานโต;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติ.
ตตฺถ ตํตนฺติ ตํ เอตํ ราชานํ. วิมานโตติ อตฺตโน วสนฏฺานโต.
ราชา อาห –
‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ จตฺตาติ จนฺทกุมาเร หฺมาเนเยว สพฺเพปิ ยฺตฺถาย มยา ปริจฺจตฺตา.
อถ นํ มาตา อาห –
‘‘มา ¶ ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตตฺถ นิรยาเนโสติ นิรสฺสาทตฺเถน นิรยานํ จตุนฺนํ อปายานํ เอส มคฺโค. โกณฺฑฺาติ ราชานํ โคตฺเตนาลปติ. ภูตภพฺยานนฺติ ภูตานฺจ ภวิตพฺพสตฺตานฺจ. ปุตฺตยฺเนาติ เอวรูเปน ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา ยชกยฺเน สคฺคมคฺโค นาม นตฺถีติ.
ราชา อาห –
‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาจริยานํ วจนนฺติ อมฺม, เนสา มม อตฺตโน มติ, อาจารสิกฺขาปนกสฺส ปน เม ขณฺฑหาลาจริยสฺส เอตํ วจนํ, เอสา อนุสิฏฺิ. ตสฺมา อหํ เอเต ฆาเตสฺสํ, ทุจฺจเชหิ ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสามีติ.
อถสฺส มาตา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺตี อปคตา. ปิตา ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํตํ ปิตาปิ อวจ, วสวตฺตี โอรสํ สกํ ปุตฺตํ;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติ.
ตตฺถ วสวตฺตีติ ตสฺส นามํ.
ราชา อาห –
‘‘สพฺเพปิ ¶ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
อถ นํ ปิตา อาห –
‘‘มา ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ราชา อาห –
‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
อถ นํ ปิตา อาห –
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
ปุตฺตปริวุโต ตุวํ, รฏฺํ ชนปทฺจ ปาเลหี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตปริวุโตติ ปุตฺเตหิ ปริวุโต. รฏฺํ ชนปทฺจาติ สกลกาสิรฏฺฺจ ตสฺเสว ตํ ตํ โกฏฺาสภูตํ ชนปทฺจ.
โสปิ ¶ ตํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิ. ตโต จนฺทกุมาโร จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส เอตฺตกสฺส ชนสฺส ทุกฺขํ มํ เอกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ, มม ปิตรํ ยาจิตฺวา เอตฺตกํ ชนํ มรณทุกฺขโต โมเจสฺสามี’’ติ. โส ปิตรา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติ.
ตตฺถ อปิ นิคฬพนฺธกาปีติ อปิ นาม มยํ มหานิคเฬหิ พนฺธกาปิ หุตฺวา. ยสฺส โหนฺติ ตว กามาติ สเจปิ ขณฺฑหาลสฺส ทาตุกาโมสิ, ตสฺส โน ทาเส กตฺวา เทหิ, กริสฺสามสฺส ทาสกมฺมนฺติ วทติ. อปิ รฏฺาติ สเจ อมฺหากํ โกจิ โทโส อตฺถิ, รฏฺา โน ปพฺพาเชหิ. อปิ นาม รฏฺา ปพฺพาชิตาปิ กปณา วิย กปาลํ คเหตฺวา ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม, มา โน อวธิ, เทหิ โน ชีวิตนฺติ วิลปิ.
ตสฺส ตํ นานปฺปการํ วิลาปํ สุตฺวา ราชา หทยผลิตปฺปตฺโต วิย อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ โรทมาโน ‘‘น เม โกจิ ปุตฺเต มาเรตุํ ลจฺฉติ, น มมตฺโถ เทวโลเกนา’’ติ สพฺเพ เต โมเจตุํ อาห –
‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตํ รฺโ กถํ สุตฺวา ราชปุตฺเต อาทึ กตฺวา สพฺพํ ตํ ปกฺขิปริโยสานํ ปาณคณํ วิสฺสชฺเชสุํ. ขณฺฑหาโลปิ ยฺาวาเฏ กมฺมํ สํวิทหติ. อถ นํ เอโก ปุริโส ‘‘อเร ทุฏฺ, ขณฺฑหาล, รฺา ปุตฺตา ¶ วิสฺสชฺชิตา, ตฺวํ อตฺตโน ปุตฺเต มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยฺํ ยชสฺสู’’ติ อาห. โส ‘‘กึ นาม รฺา กต’’นฺติ กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต อุฏฺาย ตุริโต ธาวิตฺวา อาห –
‘‘ปุพฺเพว ¶ โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ.
ตตฺถ ปุพฺเพวาติ มยา ตฺวํ ปุพฺเพว วุตฺโต ‘‘น ตุมฺหาทิเสน ภีรุกชาติเกน สกฺกา ยฺํ ยชิตุํ, ยฺยชนํ นาเมตํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภว’’นฺติ, อถ โน อิทานิ อุปกฺขฏสฺส ปฏิยตฺตสฺส ยฺสฺส วิกฺเขปํ กโรสิ. ‘‘วิกฺขมฺภ’’นฺติปิ ปาโ, ปฏิเสธนฺติ อตฺโถ. มหาราช, กสฺมา เอวํ กโรสิ. ยตฺตกา หิ ยฺํ ยชนฺติ วา ยาเชนฺติ วา อนุโมทนฺติ วา, สพฺเพ สุคติเมว วชนฺตีติ ทสฺเสติ.
โส อนฺธพาโล ราชา ตสฺส โกธวสิกสฺส กถํ คเหตฺวา ธมฺมสฺี หุตฺวา ปุน ปุตฺเต คณฺหาเปสิ. ตโต จนฺทกุมาโร ปิตรํ อนุโพธยมาโน อาห –
‘‘อถ กิสฺส ชโน ปุพฺเพ, โสตฺถานํ พฺราหฺมเณ อวาเจสิ;
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘ปุพฺเพว โน ทหรกาเล, น หเนสิ น ฆาเตสิ;
ทหรมฺหา โยพฺพนํ ปตฺตา, อทูสกา ตาต หฺาม.
‘‘หตฺถิคเต อสฺสคเต, สนฺนทฺเธ ปสฺส โน มหาราช;
ยุทฺเธ วา ยุชฺฌมาเน วา, น หิ มาทิสา สูรา โหนฺติ ยฺตฺถาย.
‘‘ปจฺจนฺเต วาปิ กุปิเต, อฏวีสุ วา มาทิเส นิโยเชนฺติ;
อถ โน อการณสฺมา, อภูมิยํ ตาต หฺาม.
‘‘ยาปิ ¶ หิ ตา สกุณิโย, วสนฺติ ติณฆรานิ กตฺวาน;
ตาสมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อถ โน ตฺวํ เทว ฆาเตสิ.
‘‘มา ¶ ตสฺส สทฺทเหสิ, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาเตยฺย;
มมฺหิ โส ฆาเตตฺวาน, อนนฺตรา ตมฺปิ เทว ฆาเตยฺย.
‘‘คามวรํ นิคมวรํ ททนฺติ, โภคมฺปิสฺส มหาราช;
อถคฺคปิณฺฑิกาปิ, กุเล กุเล เหเต ภฺุชนฺติ.
‘‘เตสมฺปิ ตาทิสานํ, อิจฺฉนฺติ ทุพฺภิตุํ มหาราช;
เยภุยฺเยน เอเต, อกตฺุโน พฺราหฺมณา เทว.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพติ ตาต, ยทิ อหํ มาเรตพฺโพ, อถ กสฺมา อมฺหากํ าติชโน ปุพฺเพ มม ชาตกาเล พฺราหฺมเณ โสตฺถานํ อวาเจสิ. ตทา กิร ขณฺฑหาโลว มม ลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘อิมสฺส กุมารสฺส น โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสฺสตี’’ติ อาห. อิจฺจสฺส ปุริเมน ปจฺฉิมํ น สเมติ, มุสาวาที เอส. อถ โน เอตสฺส วจนํ คเหตฺวา อการณสฺมา นิกฺการณาเยว ยฺตฺถาย, เทว, ฆาเตสิ. มา อมฺเห ฆาเตสิ. อยฺหิ มยิ เอกสฺมึ เวเรน มหาชนํ มาเรตุกาโม, สาธุกํ สลฺลกฺเขหิ นรินฺทาติ. ปุพฺเพว โนติ มหาราช, สเจปิ อมฺเห มาเรตุกาโม, ปุพฺเพว โน กสฺมา สยํ ¶ วา น หเนสิ, อฺเหิ วา น ¶ ฆาตาเปสิ. อิทานิ ปน มยํ ทหรมฺหา ตรุณา, ปมวเย ิตา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒาม, เอวํภูตา ตว อทูสกาว กึการณา หฺามาติ?
ปสฺส โนติ อมฺเหว จตฺตาโร ภาติเก ปสฺส. ยุชฺฌมาเนติ ปจฺจตฺถิกานํ นครํ ปริวาเรตฺวา ิตกาเล อมฺหาทิเส ปุตฺเต เตหิ สทฺธึ ยุชฺฌมาเน ปสฺส. อปุตฺตกา หิ ราชาโน อนาถา นาม โหนฺติ. มาทิสาติ อมฺหาทิสา สูรา พลวนฺโต น ยฺตฺถาย มาเรตพฺพา โหนฺติ. นิโยเชนฺตีติ เตสํ ปจฺจามิตฺตานํ คณฺหนตฺถาย ปโยเชนฺติ. อถ โนติ อถ อมฺเห อการณสฺมา อการเณน อภูมิยํ อโนกาเสเยว กสฺมา, ตาต, หฺามาติ อตฺโถ. มา ตสฺส สทฺทเหสีติ มหาราช, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาตเย, มา ตสฺส สทฺทเหยฺยาสิ. โภคมฺปิสฺสาติ โภคมฺปิ อสฺส พฺราหฺมณสฺส ราชาโน เทนฺติ. อถคฺคปิณฺฑิกาปีติ อถ เต อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ ลภนฺตา อคฺคปิณฺฑิกาปิ โหนฺติ. เตสมฺปีติ เยสํ กุเล ภฺุชนฺติ, เตสมฺปิ เอวรูปานํ ปิณฺฑทายกานํ ทุพฺภิตุํ อิจฺฉนฺติ.
ราชา กุมารสฺส วิลาปํ สุตฺวา –
‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ. –
อิมํ คาถํ วตฺวา ปุนปิ โมเจสิ. ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา ปุนปิ –
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ. –
เอวํ วตฺวา ปุน คณฺหาเปสิ. อถสฺส อนุนยนตฺถํ กุมาโร อาห –
‘‘ยทิ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
พฺราหฺมโณ ตาว ยชตุ, ปจฺฉาปิ ยชสิ ตุวํ ราช.
‘‘ยทิ ¶ ¶ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
เอสฺเวว ขณฺฑหาโล, ยชตํ สเกหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘เอวํ ชานนฺโต ขณฺฑหาโล, กึ ปุตฺตเก น ฆาเตสิ;
สพฺพฺจ าติชนํ, อตฺตานฺจ น ฆาเตสิ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ นิรยํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ.
‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุ’’นฺติ.
ตตฺถ พฺราหฺมโณ ตาวาติ ปมํ ตาว ขณฺฑหาโล ยชตุ สเกหิ ปุตฺเตหิ, อถ ตสฺมึ เอวํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คเต ปจฺฉา ตฺวํ ยชิสฺสสิ. เทว, สาทุรสโภชนมฺปิ หิ ตฺวํ อฺเหิ วีมํสาเปตฺวา ภฺุชสิ, ปุตฺตทารมารณํเยว กสฺมา อวีมํสิตฺวา กโรสีติ ทีเปนฺโต เอวมาห. เอวํ ชานนฺโตติ ‘‘ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ชานนฺโต กึการณา อตฺตโน ปุตฺเต จ าตี จ อตฺตานฺจ น ฆาเตสิ. สเจ หิ ปรํ มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉนฺติ, อตฺตานํ มาเรตฺวา พฺรหฺมโลกํ คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ. เอวํ ยฺคุณํ ชานนฺเตน ปรํ อมาเรตฺวา อตฺตาว มาเรตพฺโพ สิยา. อยํ ปน ตถา อกตฺวา มํ มาราเปติ. อิมินาปิ การเณน ชานาหิ, มหาราช ‘‘ยถา เอส วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ อลภนฺโต เอวํ กโรตี’’ติ. เอทิสนฺติ เอวรูปํ ปุตฺตฆาตยฺํ.
กุมาโร เอตฺตกํ กเถนฺโตปิ ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชานํ ปริวาเรตฺวา ิตํ ปริสํ อารพฺภ อาห –
‘‘กถฺจ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํ.
‘‘กถฺจ ¶ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺตํ.
‘‘รฺโ ¶ จมฺหิ อตฺถกาโม, หิโต จ สพฺพชนปทสฺส;
น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ, มยา ชานปโท น ปเวเทตี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตกามาโยติ ฆรณิโย สนฺธาย วุตฺตํ. คหปตโย ปน ปุตฺตกามา นาม โหนฺติ. น อุปรวนฺตีติ น อุปกฺโกสนฺติ น วทนฺติ. อตฺรชนฺติ อตฺตโต ชาตํ. เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ รฺา สทฺธึ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ มยาติ อิมินา โน ลฺโช วา คหิโต, อิสฺสริยมเทน วา อิทํ นาม ทุกฺขํ กตนฺติ โกจิ เอโกปิ มยา สทฺธึ ปฏิฆํ กตฺตา นาม นาโหสิ. ชานปโท น ปเวเทตีติ เอวํ รฺโ จ ชนปทสฺส จ อตฺถกามสฺส มม ปิตรํ อยํ ชานปโท ‘‘คุณสมฺปนฺโน เต ปุตฺโต’’ติ น ปเวเทติ, น ชานาเปตีติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ กิฺจิ น กเถสิ. ตโต จนฺทกุมาโร อตฺตโน ภริยาโย ตํ ยาจนตฺถาย อุยฺโยเชนฺโต อาห –
‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตา คนฺตฺวา ยาจึสุ. ตาปิ ราชา น โอโลเกสิ. ตโต กุมาโร อนาโถ หุตฺวา วิลปนฺโต –
‘‘ยํนูนาหํ ชาเยยฺยํ, รถการกุเลสุ วา,
ปุกฺกุสกุเลสุ วา เวสฺเสสุ วา ชาเยยฺยํ,
น หชฺช มํ ราช ยฺเ ฆาเตยฺยา’’ติ. –
วตฺวา ปุน ตา ภริยาโย อุยฺโยเชนฺโต อาห –
‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, อปราธาหํ น ปสฺสามิ.
‘‘สพฺพา ¶ ¶ สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, กินฺเต ภนฺเต มยํ อทูเสมา’’ติ.
ตตฺถ อปราธาหํ น ปสฺสามีติ อหํ อาจริยขณฺฑหาเล อตฺตโน อปราธํ น ปสฺสามิ. กินฺเต ภนฺเตติ อยฺย ขณฺฑหาล, มยํ ตุยฺหํ กึ ทูสยิมฺหา, อถ จนฺทกุมารสฺส โทโส อตฺถิ, ตํ ขมถาติ วเทถาติ.
อถ จนฺทกุมารสฺส กนิฏฺภคินี เสลกุมารี นาม โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ปิตุ ปาทมูเล ปติตฺวา ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘กปณา วิลปติ เสลา, ทิสฺวาน ภาตเร อุปนีตตฺเต;
ยฺโ กิร เม อุกฺขิปิโต, ตาเตน สคฺคกาเมนา’’ติ.
ตตฺถ อุปนีตตฺเตติ อุปนีตสภาเว. อุกฺขิปิโตติ อุกฺขิตฺโต. สคฺคกาเมโนติ มม ภาตโร มาเรตฺวา สคฺคํ อิจฺฉนฺเตน. ตาต, อิเม มาเรตฺวา กึ สคฺเคน กริสฺสสีติ วิลปติ.
ราชา ตสฺสาปิ กถํ น คณฺหิ. ตโต จนฺทกุมารสฺส ปุตฺโต วสุโล นาม ปิตรํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อยฺยกํ ยาจิตฺวา มม ปิตุ ชีวิตํ ทาเปสฺสามี’’ติ รฺโ ปาทมูเล ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อาวตฺติ ปริวตฺติ จ, วสุโล สมฺมุขา รฺโ;
มา โน ปิตรํ อวธิ, ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตาติ เทว, มยํ ตรุณทารกา, น ตาว โยพฺพนปฺปตฺตา, อมฺเหสุปิ ตาว อนุกมฺปาย อมฺหากํ ปิตรํ มา อวธีติ.
ราชา ตสฺส ปริเทวิตํ สุตฺวา ภิชฺชมานหทโย วิย หุตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ กุมารํ อาลิงฺคิตฺวา ‘‘ตาต, อสฺสาสํ ปฏิลภ, วิสฺสชฺเชมิ เต ปิตร’’นฺติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอโส ¶ เต วสุล ปิตา, สเมหิ ปิตรา สห;
ทุกฺขํ โข เม ชนยสิ, วิลปนฺโต อนฺเตปุรสฺมึ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตตฺถ อนฺเตปุรสฺมินฺติ ราชนิเวสนสฺส อนฺตเร.
ปุน ¶ ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา อาห –
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ.
ราชา ปน อนฺธพาโล ปุน ตสฺส วจเนน ปุตฺเต คณฺหาเปสิ. ตโต ขณฺฑหาโล จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มุทุจิตฺโต กาเลน คณฺหาเปติ, กาเลน วิสฺสชฺเชติ, ปุนปิ ทารกานํ วจเนน ปุตฺเต วิสฺสชฺเชยฺย, ยฺาวาฏฺเว นํ เนมี’’ติ. อถสฺส ตตฺถ คมนตฺถาย คาถมาห –
‘‘สพฺพรตนสฺส ยฺโ อุปกฺขโฏ, เอกราช ตว ปฏิยตฺโต;
อภินิกฺขมสฺสุ เทว, สคฺคํ คโต ตฺวํ ปโมทิสฺสสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตว ยฺโ สพฺพรตเนหิ อุปกฺขโฏ ปฏิยตฺโต, อิทานิ เต อภินิกฺขมนกาโล, ตสฺมา อภินิกฺขม, ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคํ คโต ปโมทิสฺสสีติ.
ตโต โพธิสตฺตํ อาทาย ยฺาวาฏคมนกาเล ตสฺส โอโรธา เอกโตว นิกฺขมึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทหรา สตฺตสตา เอตา, จนฺทกุมารสฺส ภริยาโย;
เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายึสุ.
‘‘อปรา ¶ ปน โสเกน, นิกฺขนฺตา นนฺทเน วิย เทวา;
เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายิสุ’’นฺติ.
ตตฺถ นนฺทเน วิย เทวาติ นนฺทนวเน จวนเทวปุตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขนฺตเทวตา วิย คตา.
อิโต ¶ ปรํ ตาสํ วิลาปคาถา โหนฺติ –
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ หตฺถิวรธุรคเต, หตฺถีหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ¶ ปุพฺเพ อสฺสวรธุรคเต, อสฺเสหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ รถวรธุรคเต, รเถหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘เยหิสฺสุ ปุพฺเพ นิยฺยํสุ, ตปนียกปฺปเนหิ ตุรงฺเคหิ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺตี’’ติ.
ตตฺถ กาสิกสุจิวตฺถธราติ กาสิกานิ สุจิวตฺถานิ ธารยมานา. จนฺทสูริยาติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จ. นฺหาปกสุนฺหาปิตาติ จนฺทนจุณฺเณน ¶ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหาปเกหิ กตปริกมฺมตาย สุนฺหาปิตา. ยสฺสูติ เย อสฺสุ. อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, เย กุมาเรติ อตฺโถ. ปุพฺเพติ อิโต ปุพฺเพ. หตฺถิวรธุรคเตติ หตฺถิวรานํ ธุรคเต, อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคเตติ อตฺโถ. อสฺสวรธุรคเตติ อสฺสวรปิฏฺิคเต. รถวรธุรคเตติ รถวรมชฺฌคเต. นิยฺยํสูติ นิกฺขมึสุ.
เอวํ ตาสุ ปริเทวนฺตีสุเยว โพธิสตฺตํ นครา นีหรึสุ. สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา นิกฺขมิตุํ อารภิ. มหาชเน นิกฺขนฺเต ทฺวารานิ นปฺปโหนฺติ. พฺราหฺมโณ อติพหุํ ชนํ ทิสฺวา ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ นครทฺวารานิ ถกาเปสิ. มหาชโน นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต นครทฺวารสฺส อาสนฺนฏฺาเน อุยฺยานํ อตฺถิ, ตสฺส สนฺติเก มหาวิรวํ รวิ. เตน รเวน สกุณสงฺโฆ สงฺขุภิโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ. มหาชโน ตํ ตํ สกุณึ อามนฺเตตฺวา วิลปนฺโต อาห –
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีติ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ หตฺถีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อสฺเสหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อุสเภหิ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห สพฺพจตุกฺเกนา’’ติ.
ตตฺถ มํสมิจฺฉสีติ อมฺโภ สกุณิ, สเจ มํสํ อิจฺฉสิ, ปุปฺผวติยา ปุพฺเพน ปุรตฺถิมทิสายํ ยฺาวาโฏ อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉ. ยชเตตฺถาติ เอตฺถ ขณฺฑหาลสฺส วจนํ คเหตฺวา สมฺมูฬฺโห เอกราชา จตูหิ ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชติ. เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ มหาชโน ตสฺมึ าเน ปริเทวิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ปาสาทํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อนฺเตปุเร กูฏาคารอุยฺยานาทีนิ ปสฺสนฺโต คาถาหิ ปริเทวิ –
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, อิทํ อนฺเตปุรํ สุรมณียํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณํ ปุปฺผมลฺยวิกิณฺณํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ¶ อโสกวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา ปทุมปุณฺฑรีเกหิ;
นาวา จ โสวณฺณวิกตา, ปุปฺผวลฺลิยา จิตฺตา สุรมณียา;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ เตทานีติ อิทานิ เต จนฺทกุมารปฺปมุขา อมฺหากํ อยฺยปุตฺตา เอวรูปํ ปาสาทํ ฉฑฺเฑตฺวา วธาย นียนฺติ. โสวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตา.
เอตฺตเกสุ าเนสุ วิลปนฺตา ปุน หตฺถิสาลาทีนิ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ –
‘‘อิทมสฺส หตฺถิรตนํ, เอราวโณ คโช พลี ทนฺตี;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อสฺสรตนํ, เอกขุโร อสฺโส;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส อสฺสรโถ, สาฬิยนิคฺโฆโส สุโภ รตนวิจิตฺโต;
ยตฺถสฺสุ อยฺยปุตฺตา, โสภึสุ นนฺทเน วิย เทวา;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘กถํ ¶ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยถา โหนฺติ คามนิคมา, สฺุา อมนุสฺสกา พฺรหารฺา;
ตถา เหสฺสติ ปุปฺผวติยา, ยิฏฺเสุ จนฺทสูริเยสู’’ติ.
ตตฺถ เอราวโณติ ตสฺส หตฺถิโน นามํ. เอกขุโรติ อภินฺนขุโร. สาฬิยนิคฺโฆโสติ คมนกาเล สาฬิกานํ วิย มธุเรน นิคฺโฆเสน ¶ สมนฺนาคโต. กถํ นามาติ เกน นาม การเณน. สามสมสุนฺทเรหีติ สุวณฺณสาเมหิ จ อฺมฺํ ชาติยา สเมหิ จ นิทฺโทสตาย สุนฺทเรหิ. จนฺทนมุทุกคตฺเตหีติ โลหิตจนฺทนลิตฺตคตฺเตหิ. พฺรหารฺาติ ยถา เต คามนิคมา สฺุา นิมฺมนุสฺสา พฺรหารฺา โหนฺติ, ตถา ปุปฺผวติยาปิ ยฺเ ยิฏฺเสุ ราชปุตฺเตสุ สฺุา อรฺสทิสา ภวิสฺสตีติ.
อถ มหาชโน พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต อนฺโตนคเรเยว วิจรนฺโต ปริเทวิ. โพธิสตฺโตปิ ยฺาวาฏํ นีโต. อถสฺส มาตา โคตมี นาม เทวี ‘‘ปุตฺตานํ เม ชีวิตํ เทหิ, เทวา’’ติ รฺโ ปาทมูเล ปริวตฺติตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;
สเจ จนฺทวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺติ.
‘‘อุมฺมตฺติกา ¶ ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;
สเจ สูริยวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ภูนหตาติ หตวุฑฺฒิ. ปํสุนา จ ปริกิณฺณาติ ปํสุปริกิณฺณสรีรา อุมฺมตฺติกา หุตฺวา วิจริสฺสามิ.
สา เอวํ ปริเทวนฺตีปิ รฺโ สนฺติกา กิฺจิ กถํ อลภิตฺวา ‘‘มม ปุตฺโต ตุมฺหากํ กุชฺฌิตฺวา คโต ภวิสฺสติ, กิสฺส นํ ตุมฺเห น นิวตฺเตถา’’ติ กุมารสฺส จตสฺโส ภริยาโย อาลิงฺคิตฺวา ปริเทวนฺตี อาห –
‘‘กินฺนุมา น รมาเปยฺยุํ, อฺมฺํ ปิยํวทา;
ฆฏฺฏิกา อุปริกฺขี จ, โปกฺขรณี จ ภาริกา;
จนฺทสูริเยสุ นจฺจนฺติโย, สมา ตาสํ น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ กินฺนุมา น รมาเปยฺยุนฺติ เกน การเณน อิมา ฆฏฺฏิกาติอาทิกา จตสฺโส อฺมฺํ ปิยํวทา จนฺทสูริยกุมารานํ สนฺติเก ¶ นจฺจนฺติโย มม ปุตฺเต น รมาปยึสุ, อุกฺกณฺาปยึสุ. สกลชมฺพุทีปสฺมิฺหิ นจฺเจ วา คีเต วา สมา อฺา กาจิ ตาสํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.
อิติ สา สุณฺหาหิ สทฺธึ ปริเทวิตฺวา อฺํ คเหตพฺพคฺคหณํ อปสฺสนฺตี ขณฺฑหาลํ อกฺโกสมานา อฏฺ คาถา อภาสิ –
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ ¶ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตตฺถ อิมํ มยฺหนฺติ มยฺหํ อิมํ หทยโสกํ ทุกฺขํ. ปฏิมฺุจตูติ ปวิสตุ ปาปุณาตุ. โย ฆาเตสีติ โย ตฺวํ ฆาเตสิ. อเปกฺขิเตติ สพฺพโลเกน โอโลกิเต ทิสฺสมาเน มาเรสีติ อตฺโถ.
โพธิสตฺโต ¶ ยฺาวาเฏปิ ปิตรํ ยาจนฺโต อาห –
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม.
‘‘ทิพฺพํ เทว อุปยาจนฺติ, ปุตฺตตฺถิกาปิ ทลิทฺทา;
ปฏิภานานิปิ หิตฺวา, ปุตฺเต น ลภนฺติ เอกจฺจา.
‘‘อาสีสิกานิ กโรนฺติ, ปุตฺตา โน ชายนฺตุ ตโต ปปุตฺตา;
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา กิจฺฉาลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, ยชิตฺโถ อิมํ ยฺํ.
‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา กปณลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, อมฺมาย โน วิปฺปวาเสหี’’ติ.
ตตฺถ ทิพฺพนฺติ เทว, อปุตฺติกา ทลิทฺทาปิ นาริโย ปุตฺตตฺถิกา หุตฺวา พหุํ ปณฺณาการํ กริตฺวา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลภามาติ ทิพฺยํ อุปยาจนฺติ. ปฏิภานานิปิ หิตฺวาติ โทหฬานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ, อลภิตฺวาปีติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, นารีนฺหิ อุปฺปนฺนํ โทหฬํ อลภิตฺวา คพฺโภ สุสฺสิตฺวา นสฺสติ. ตตฺถ เอกจฺจา ยาจนฺตาปิ ปุตฺเต อลภมานา, กาจิ ลทฺธมฺปิ โทหฬํ ปหาย อปริภฺุชิตฺวา น ลภนฺติ, กาจิ โทหฬํ อลภมานา น ลภนฺติ. มยฺหํ ปน มาตา อุปฺปนฺนํ โทหฬํ ลภิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา อุปฺปนฺนํ คพฺภํ อนาเสตฺวา ปุตฺเต ปฏิลภิ. เอวํ ปฏิลทฺเธ มา โน อวธีติ ยาจติ.
อาสีสิกานีติ ¶ มหาราช, อิเม สตฺตา อาสีสํ กโรนฺติ. กินฺติ? ปุตฺตา โน ชายนฺตูติ. ตโต ปปุตฺตาติ ปุตฺตานมฺปิ โน ปุตฺตา ชายนฺตูติ. อถ โน อการณสฺมาติ อถ ตฺวํ อมฺเห อการเณน ยฺตฺถาย ฆาเตสิ. อุปยาจิตเกนาติ เทวตานํ อายาจเนน. กปณลทฺธเกหีติ กปณา วิย หุตฺวา ลทฺธเกหิ. ปุตฺเตหีติ อมฺเหหิ สทฺธึ อมฺหากํ อมฺมาย มา วิปฺปวาเสหิ, มา โน มาตรา สทฺธึ วิปฺปวาสํ กรีติ วทติ.
โส ¶ เอวํ วทนฺโตปิ ปิตุ สนฺติกา กิฺจิ กถํ อลภิตฺวา มาตุ ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมาโน อาห –
‘‘พหุทุกฺขา โปสิย จนฺทํ, อมฺม ตุวํ ชียเส ปุตฺตํ;
วนฺทามิ โข เต ปาเท, ลภตํ ตาโต ปรโลกํ.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติ.
ตตฺถ พหุทุกฺขา โปสิยาติ พหูหิ ทุกฺเขหิ โปสิย. จนฺทนฺติ มํ จนฺทกุมารํ เอวํ โปเสตฺวา อิทานิ, อมฺม, ตฺวํ ชียเส ปุตฺตํ. ลภตํ ตาโต ปรโลกนฺติ ปิตา เม โภคสมฺปนฺนํ ปรโลกํ ลภตุ. อุปคูหาติ อาลิงฺค ปริสฺสช. ปวาสนฺติ ปุน อนาคมนาย อจฺจนฺตํ วิปฺปวาสํ คจฺฉามิ.
อถสฺส มาตา ปริเทวนฺตี จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘หนฺท จ ปทุมปตฺตานํ, โมฬึ พนฺธสฺสุ โคตมิปุตฺต;
จมฺปกทลมิสฺสาโย, เอสา เต โปราณิกา ปกติ.
‘‘หนฺท ¶ จ วิเลปนํ เต, ปจฺฉิมกํ จนฺทนํ วิลิมฺปสฺสุ;
เยหิ จ สุวิลิตฺโต, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘หนฺท จ มุทุกานิ วตฺถานิ, ปจฺฉิมกํ กาสิกํ นิวาเสหิ;
เยหิ จ สุนิวตฺโถ, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘มุตฺตามณิกนกวิภูสิตานิ ¶ , คณฺหสฺสุ หตฺถาภรณานิ;
เยหิ จ หตฺถาภรเณหิ, โสภสิ ราชปริสาย’’นฺติ.
ตตฺถ ปทุมปตฺตานนฺติ ปทุมปตฺตเวนํ นาเมกํ ปสาธนํ, ตํ สนฺธาเยวมาห. ตว วิปฺปกิณฺณํ โมฬึ อุกฺขิปิตฺวา ปทุมปตฺตเวเนน โยเชตฺวา พนฺธาติ อตฺโถ. โคตมิปุตฺตาติ จนฺทกุมารํ อาลปติ. จมฺปกทลมิสฺสาโยติ อพฺภนฺตริเมหิ จมฺปกทเลหิ มิสฺสิตา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนา นานาปุปฺผมาลา ปิลนฺธสฺสุ. เอสา เตติ เอสา ตว โปราณิกา ปกติ, ตเมว คณฺหสฺสุ ปุตฺตาติ ปริเทวติ. เยหิ จาติ เยหิ โลหิตจนฺทนวิเลปเนหิ วิลิตฺโต ราชปริสาย โสภสิ, ตานิ วิลิมฺปสฺสูติ อตฺโถ. กาสิกนฺติ สตสหสฺสคฺฆนกํ กาสิกวตฺถํ. คณฺหสฺสูติ ปิลนฺธสฺสุ.
อิทานิสฺส จนฺทา นาม อคฺคมเหสี ตสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘น หิ นูนายํ รฏฺปาโล, ภูมิปติ ชนปทสฺส ทายาโท;
โลกิสฺสโร มหนฺโต, ปุตฺเต สฺเนหํ ชนยตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –
‘‘มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อตฺตา จ ปิโย ตุมฺเห จ ภริยาโย;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตนาหํ ฆาตยิสฺสามี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – กึการณา ปุตฺตสิเนหํ น ชเนมิ? น เกวลํ โคตมิยา เอว, อถ โข มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, ตถา อตฺตา จ ตุมฺเห จ สุณฺหาโย ภริยาโย จ ปิยาเยว. เอวํ สนฺเตปิ สคฺคฺจ ปตฺถยาโน อหํ สคฺคํ ปตฺเถนฺโต, เตน การเณน เอเต ฆาตยิสฺสามิ, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพเปเต มยา สทฺธึ เทวโลกํ เอกโต คมิสฺสนฺตีติ.
จนฺทา ¶ อาห –
‘‘มํ ปมํ ฆาเตหิ, มา เม หทยํ ทุกฺขํ ผาเลสิ;
อลงฺกโต สุนฺทรโก, ปุตฺโต เทว ตว สุขุมาโล.
‘‘หนฺทยฺย ¶ มํ หนสฺสุ, ปรโลเก จนฺทเกน เหสฺสามิ;
ปฺุํ กรสฺสุ วิปุลํ, วิจราม อุโภปิ ปรโลเก’’ติ.
ตตฺถ ปมนฺติ เทว, มม สามิกโต ปมตรํ มํ ฆาเตหิ. ทุกฺขนฺติ จนฺทสฺส มรณทุกฺขํ มม หทยํ มา ผาเลสิ. อลงฺกโตติ อยํ มม เอโกว อลํ ปริยตฺโตติ เอวํ อลงฺกโต. เอวรูปํ นาม ปุตฺตํ มา ฆาตยิ, มหาราชาติ ทีเปติ. หนฺทยฺยาติ หนฺท, อยฺย, ราชานํ อาลปนฺตี เอวมาห. ปรโลเก จนฺทเกนาติ จนฺเทน สทฺธึ ปรโลเก ภวิสฺสามิ. วิจราม อุโภปิ ปรโลเกติ ตยา เอกโต ฆาติตา อุโภปิ ปรโลเก สุขํ อนุภวนฺตา วิจราม, มา โน สคฺคนฺตรายมกาสีติ.
ราชา อาห –
‘‘มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจิ มรณํ, พหุกา ตว เทวรา วิสาลกฺขิ;
เต ตํ รมยิสฺสนฺติ, ยิฏฺสฺมึ โคตมิปุตฺเต’’ติ.
ตตฺถ มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจีติ มา ตฺวํ อตฺตโน มรณํ โรเจสิ. ‘‘มา รุทฺที’’ติปิ ปาโ, มา โรทีติ อตฺโถ. เทวราติ ปติภาตุกา.
ตโต ปรํ สตฺถา –
‘‘เอวํ วุตฺเต จนฺทา อตฺตานํ, หนฺติ หตฺถตลเกหี’’ติ. – อุปฑฺฒคาถมาห;
ตโต ปรํ ตสฺสาเยว วิลาโป โหติ –
‘‘อลเมตฺถ ชีวิเตน, ปิสฺสามิ วิสํ มริสฺสามิ.
‘‘น หิ นูนิมสฺส รฺโ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ โอรเส ปุตฺเต’.
‘‘น ¶ ¶ หิ นูนิมสฺส รฺโ, าตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ อตฺรเช ปุตฺเต’.
‘‘อิเม เตปิ มยฺหํ ปุตฺตา, คุณิโน กายูรธาริโน ราช;
เตหิปิ ยชสฺสุ ยฺํ, อถ มฺุจตุ โคตมิปุตฺเต.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อเปกฺขิตํ สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ อนฺธพาเลน เอกราเชน วุตฺเต. หนฺตีติ ‘‘กึ นาเมตํ กเถสี’’ติ วตฺวา หตฺถตเลหิ อตฺตานํ หนฺติ. ปิสฺสามีติ ปิวิสฺสามิ. อิเม เตปีติ วสุลกุมารํ อาทึ กตฺวา เสสทารเก หตฺเถ คเหตฺวา รฺโ ปาทมูเล ิตา เอวมาห. คุณิโนติ มาลาคุณอาภรเณหิ สมนฺนาคตา. กายูรธาริโนติ กายูรปสาธนธรา. พิลสตนฺติ มหาราช, มํ ฆาเตตฺวา โกฏฺาสสตํ กตฺวา สตฺตธา สตฺตสุ าเนสุ ยฺํ ยชสฺสุ.
อิติ สา รฺโ สนฺติเก อิมาหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา อสฺสาสํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริเทวมานา อฏฺาสิ. อถ นํ โส อาห – ‘‘จนฺเท, มยา ชีวมาเนน ตุยฺหํ ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สุภณิเต สุกถิเต อุจฺจาวจานิ มณิมุตฺตาทีนิ พหูนิ อาภรณานิ ทินฺนานิ, อชฺช ปน เต อิทํ ปจฺฉิมทานํ, สรีรารุฬฺหํ อาภรณํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ. อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘พหุกา ตว ทินฺนาภรณา, อุจฺจาวจา สุภณิตมฺหิ;
มุตฺตามณิเวฬุริยา, เอตํ เต ปจฺฉิมกํ ทาน’’นฺติ.
จนฺทาเทวีปิ ตํ สุตฺวา ตโต ปราหิ นวหิ คาถาหิ วิลปิ –
‘‘เยสํ ¶ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, ผุลฺลา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘เยสํ ¶ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, จิตฺตา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘อจิรํ วต เนตฺตึโส, วิวตฺติสฺสกิ ราชปุตฺตานํ ขนฺเธสุ;
อถ มม หทยํ น ผลติ, ตาว ทฬฺหพนฺธฺจ เม อาสิ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติ.
ตตฺถ มาลาคุณาติ ปุปฺผทามานิ. เตสชฺชาติ เตสํ อชฺช. เนตฺตึโสติ อสิ. วิวตฺติสฺสตีติ ปติสฺสติ. อจิรํ วตาติ อจิเรน วต. น ผลตีติ น ภิชฺชติ. ตาว ทฬฺหพนฺธฺจ ¶ เม อาสีติ อติวิย ถิรพนฺธนํ เม หทยํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. นิยฺยาถาติ คจฺฉถ.
เอวํ ตสฺสา ปริเทวนฺติยาว ยฺาวาเฏ สพฺพกมฺมํ นิฏฺาสิ. ราชปุตฺตํ เนตฺวา คีวํ โอนาเมตฺวา นิสีทาเปสุํ. ขณฺฑหาโล สุวณฺณปาตึ อุปนาเมตฺวา ขคฺคํ อาทาย ‘‘ตสฺส คีวํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา จนฺทาเทวี ‘‘อฺํ เม ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตฺตโน สจฺจพเลน สามิกสฺส ¶ โสตฺถึ กริสฺสามี’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห ปริสาย อนฺตเร วิจรนฺตี สจฺจกิริยํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺพสฺมึ อุปกฺขฏสฺมึ, นิสีทิเต จนฺทสฺมึ ยฺตฺถาย;
ปฺจาลราชธีตา ปฺชลิกา, สพฺพปริสาย สมนุปริยายิ.
‘‘เยน สจฺเจน ขณฺฑหาโล, ปาปกมฺมํ กโรติ ทุมฺเมโธ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘เย อิธตฺถิ อมนุสฺสา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
กโรนฺตุ เม เวยฺยาวฏิกํ, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘ยา เทวตา อิธาคตา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
สรเณสินึ อนาถํ ตายถ มํ, ยาจามหํ ปติ มาหํ อเชยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ อุปกฺขฏสฺมินฺติ สพฺพสฺมึ ยฺสมฺภาเร สชฺชิเต ปฏิยตฺเต. สมงฺคินีติ สมฺปยุตฺตา เอกสํวาสา. เย อิธตฺถีติ เย อิธ อตฺถิ. ยกฺขภูตภพฺยานีติ เทวสงฺขาตา ยกฺขา จ วฑฺฒิตฺวา ิตสตฺตสงฺขาตา ภูตา จ อิทานิ วฑฺฒนกสตฺตสงฺขาตานิ ภพฺยานิ จ. เวยฺยาวฏิกนฺติ มยฺหํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตุ. ตายถ มนฺติ รกฺขถ มํ. ยาจามหนฺติ อหํ โว ยาจามิ. ปติ มาหนฺติ ปตึ อหํ มา อเชยฺยํ.
อถ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ชลิตํ อยกูฏํ อาทาย คนฺตฺวา ราชานํ ตาเสตฺวา สพฺเพ วิสฺสชฺชาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ¶ สุตฺวา อมนุสฺโส, อโยกูฏํ ปริพฺภเมตฺวาน;
ภยมสฺส ชนยนฺโต, ราชานํ อิทมโวจ.
‘‘พุชฺฌสฺสุ โข ราชกลิ, มา ตาหํ มตฺถกํ นิตาเฬสึ;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘โก ¶ เต ทิฏฺโ ราชกลิ, ปุตฺตภริยาโย หฺมานาโย;
เสฏฺิ จ คหปตโย, อทูสกา สคฺคกามา หิ.
‘‘ตํ สุตฺวา ขณฺฑหาโล, ราชา จ อพฺภุตมิทํ ทิสฺวาน;
สพฺเพสํ พนฺธนานิ โมเจสุํ, ยถา ตํ อนุปฆาตํ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
สพฺเพ เอเกกเลฑฺฑุกมทํสุ, เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสา’’ติ.
ตตฺถ อมนุสฺโสติ สกฺโก เทวราชา. พุชฺฌสฺสูติ ชานสฺสุ สลฺลกฺเขหิ. ราชกลีติ ราชกาฬกณฺณิ ราชลามก. มา ตาหนฺติ ปาปราช, พุชฺฌ, มา เต อหํ มตฺถกํ นิตาเฬสึ. โก เต ทิฏฺโติ กุหึ ตยา ทิฏฺปุพฺโพ. สคฺคกามา หีติ เอตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, สคฺคกามา สคฺคํ ปตฺถยมานาติ อตฺโถ. ตํ สุตฺวาติ, ภิกฺขเว, ตํ สกฺกสฺส วจนํ ขณฺฑหาโล สุตฺวา. อพฺภุตมิทนฺติ ราชา จ อิทํ สกฺกสฺส ทสฺสนํ ปุพฺเพ อภูตํ ทิสฺวา. ยถา ตนฺติ ยถา อนุปฆาตํ ปาณํ โมเจนฺติ, เอวเมว โมเจสุํ. เอเกกเลฑฺฑุกมทํสูติ ภิกฺขเว, ยตฺตกา ตสฺมึ ยฺาวาเฏ สมาคตา, สพฺเพ เอกโกลาหลํ กตฺวา ขณฺฑหาลสฺส เอเกกเลฑฺฑุปหารํ อทํสุ. เอส วโธติ เอโสว ขณฺฑหาลสฺส วโธ อโหสิ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุนฺติ อตฺโถ.
ตํ ปน มาเรตฺวา มหาชโน ราชานํ มาเรตุํ อารภิ. โพธิสตฺโต ปิตรํ ปริสฺสชิตฺวา มาเรตุํ น อทาสิ. มหาชโน ‘‘ชีวิตํ เอตสฺส ปาปรฺโ เทม, ฉตฺตํ ปนสฺส นคเร จ วาสํ น ทสฺสาม, จณฺฑาลํ กตฺวา พหินคเร วสาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา ราชเวสํ หาเรตฺวา กาสาวํ นิวาสาเปตฺวา หลิทฺทิปิโลติกาย สีสํ เวเตฺวา จณฺฑาลํ กตฺวา จณฺฑาลวสนฏฺานํ ตํ ปหิณิ. เย ปเนตํ ปสุฆาตยฺํ ยชึสุ เจว ยชาเปสฺุจ อนุโมทึสุ จ, สพฺเพ นิรยปรายณาว อเหสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺเพ ¶ ¶ ปวิฏฺา นิรยํ, ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน;
น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา, ลพฺภา สุคตึ อิโต คนฺตุ’’นฺติ.
โสปิ โข มหาชโน ทฺเว กาฬกณฺณิโย หาเรตฺวา ตตฺเถว อภิเสกสมฺภาเร อาหริตฺวา จนฺทกุมารํ อภิสิฺจิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ ¶ วิปฺปมุตฺเตสุ, พหู อานนฺทิตา อหุํ;
นนฺทึ ปเวสิ นครํ, พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติ.
ตตฺถ ราชปริสา จาติ ราชปริสาปิ ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิฺจึสุ. ราชกฺาโย จาติ ขตฺติยธีตโรปิ นํ อภิสิฺจึสุ. เทวปริสา จาติ สกฺโก ¶ เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ คเหตฺวา เทวปริสาย สทฺธึ อภิสิฺจิ. เทวกฺาโย จาติ สุชาปิ เทวธีตราหิ สทฺธึ อภิสิฺจิ. เจลุกฺเขปมกรุนฺติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ ธเช อุสฺสาเปตฺวา อุตฺตริสาฏกานิ อากาเส ขิปนฺตา เจลุกฺเขปํ กรึสุ. ราชปริสา จ อิตเร ตโย โกฏฺาสา จาติ อภิเสกการกา จตฺตาโรปิ โกฏฺาสา กรึสุเยว. อานนฺทิตา อหุนฺติ อาโมทิตา อเหสุํ. นนฺทึ ปเวสิ นครนฺติ จนฺทกุมารสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครํ ปวิฏฺกาเล นคเร อานนฺทเภริ จริ. ‘‘กึ วตฺวา’’ติ? ยถา ‘‘อมฺหากํ จนฺทกุมาโร พนฺธนา มุตฺโต, เอวเมว สพฺเพ พนฺธนา มุจฺจนฺตู’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติ.
โพธิสตฺโต ปิตุ วตฺตํ ปฏฺเปสิ. อนฺโตนครํ ปน ปวิสิตุํ น ลภติ. ปริพฺพยสฺส ขีณกาเล โพธิสตฺโต อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปติมฺหี’’ติ น วนฺทติ, อฺชลึ ปน กตฺวา ‘‘จิรํ ชีว สามี’’ติ วทติ. ‘‘เกนตฺโถ’’ติ วุตฺเต อาโรเจสิ. อถสฺส ปริพฺพยํ ทาเปสิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลกํ ปูรยมาโน อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกํ นิสฺสาย พหู มาเรตุํ วายามมกาสี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ตทา ขณฺฑหาโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคตมีเทวี มหามายา, จนฺทาเทวี ราหุลมาตา, วสุโล ราหุโล, เสลา อุปฺปลวณฺณา, สูโร วามโคตฺโต กสฺสโป, ภทฺทเสโน โมคฺคลฺลาโน, สูริยกุมาโร สาริปุตฺโต, จนฺทราชา ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติ.
จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๕๔๕] ๘. มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา
อหุ ¶ ¶ ราชา วิเทหานนฺติ อิทํ สตฺถา ลฏฺิวนุยฺยาเน วิหรนฺโต อุรุเวลกสฺสปทมนํ อารพฺภ กเถสิ. ยทา หิ สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อุรุเวลกสฺสปาทโย ¶ ชฏิเล ทเมตฺวา มคธราชสฺส ปฏิสฺสวํ โลเจตุํ ปุราณชฏิลสหสฺสปริวุโต ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ตทา ทฺวาทสนหุตาย ปริสาย สทฺธึ อาคนฺตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนสฺส มคธรฺโ ปริสนฺตเร พฺราหฺมณคหปติกานํ วิตกฺโก อุปฺปชฺชิ ‘‘กึ นุ โข อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป’’ติ. อถ โข ภควา เตสํ ทฺวาทสนหุตานํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ‘‘กสฺสปสฺส มม สนฺติเก ปพฺพชิตภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ อิมํ คาถมาห –
‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน;
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติ. (มหาว. ๕๕);
เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –
‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยฺา;
เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรฺชิ’’นฺติ. (มหาว. ๕๕); –
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวํ ปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ เปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาโว พุทฺโธ, เอวํ ถามคตทิฏฺิโก นาม อตฺตานํ ‘อรหา’ติ มฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถฺเว กเถสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยํ อิทานิ สพฺพฺุตปฺปตฺเตน ¶ มยา อิมสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺเพ สราคกาเลปิ นารโท นาม พฺรหฺมา ¶ หุตฺวา อิมสฺส ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา อิมํ นิพฺพิเสวนมกาสิ’’นฺติ วตฺวา ตาย ปริสาย ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต วิเทหรฏฺเ มิถิลายํ องฺคติ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. ตสฺส รุจา นาม ธีตา อโหสิ อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถิตปตฺถนา มหาปฺุา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺตา. เสสา ปนสฺส โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย วฺฌา อเหสุํ. ตสฺส สา ธีตา ปิยา อโหสิ มนาปา. โส ตสฺสา นานาปุปฺผปูเร ปฺจวีสติปุปฺผสมุคฺเค อนคฺฆานิ สุขุมานิ วตฺถานิ จ ‘‘อิเมหิ อตฺตานํ อลงฺกโรตู’’ติ ¶ เทวสิกํ ปหิณิ. ขาทนียโภชนียสฺส ปน ปมาณํ นตฺถิ. อนฺวฑฺฒมาสํ ‘‘ทานํ เทตู’’ติ สหสฺสํ สหสฺสํ เปเสสิ. ตสฺส โข ปน วิชโย จ สุนาโม จ อลาโต จาติ ตโย อมจฺจา อเหสุํ. โส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ฉเณ ปวตฺตมาเน เทวนครํ วิย นคเร จ อนฺเตปุเร จ อลงฺกเต สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ภุตฺตสายมาโส วิวฏสีหปฺชเร มหาตเล อมจฺจคณปริวุโต วิสุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆมานํ จนฺทมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กาย นุ โข อชฺช รติยา อภิรเมยฺยามา’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อหุ ราชา วิเทหานํ, องฺคติ นาม ขตฺติโย;
ปหูตโยคฺโค ธนิมา, อนนฺตพลโปริโส.
‘‘โส จ ปนฺนรสึ รตฺตึ, ปุริมยาเม อนาคเต;
จาตุมาสา โกมุทิยา, อมจฺเจ สนฺนิปาตยิ.
‘‘ปณฺฑิเต สุตสมฺปนฺเน, มฺหิตปุพฺเพ วิจกฺขเณ;
วิชยฺจ สุนามฺจ, เสนาปตึ อลาตกํ.
‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจึ;
จาตุมาสา โกมุทชฺช, ชุณฺหํ พฺยปหตํ ตมํ;
กายชฺช รติยา รตฺตึ, วิหเรมุ อิมํ อุตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปหูตโยคฺโคติ พหุเกน หตฺถิโยคฺคาทินา สมนฺนาคโต. อนนฺตพลโปริโสติ อนนฺตพลกาโย. อนาคเตติ ปริโยสานํ อปฺปตฺเต, อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. จาตุมาสาติ จตุนฺนํ วสฺสิกมาสานํ ปจฺฉิมทิวสภูตาย รตฺติยา. โกมุทิยาติ ผุลฺลกุมุทาย. มฺหิตปุพฺเพติ ปมํ สิตํ กตฺวา ปจฺฉา กถนสีเล. ตมนุปุจฺฉีติ ตํ เตสุ อมจฺเจสุ เอเกกํ อมจฺจํ อนุปุจฺฉิ. ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจินฺติ สพฺเพปิ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ รุจึ ปจฺเจกํ มยฺหํ กเถถ. โกมุทชฺชาติ โกมุที อชฺช. ชุณฺหนฺติ ชุณฺหาย นิสฺสยภูตํ จนฺทมณฺฑลํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. พฺยปหตํ ตมนฺติ เตน สพฺพํ อนฺธการํ วิหตํ. อุตุนฺติ อชฺช รตฺตึ อิมํ เอวรูปํ อุตุํ กายรติยา วิหเรยฺยามาติ.
อิติ ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ. เตน เต ปุจฺฉิตา อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ กถํ กถยึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต เสนาปติ รฺโ, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘หฏฺํ โยคฺคํ พลํ สพฺพํ, เสนํ สนฺนาหยามเส.
‘นิยฺยาม ¶ เทว ยุทฺธาย, อนนฺตพลโปริสา;
เย เต วสํ น อายนฺติ, วสํ อุปนยามเส;
เอสา มยฺหํ สกา ทิฏฺิ, อชิตํ โอชินามเส’.
อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, สุนาโม เอตทพฺรวิ;
‘สพฺเพ ตุยฺหํ มหาราช, อมิตฺตา วสมาคตา.
‘นิกฺขิตฺตสตฺถา ปจฺจตฺถา, นิวาตมนุวตฺตเร;
อุตฺตโม อุสฺสโว อชฺช, น ยุทฺธํ มม รุจฺจติ.
‘อนฺนปานฺจ ขชฺชฺจ, ขิปฺปํ อภิหรนฺตุ เต;
รมสฺสุ เทว กาเมหิ, นจฺจคีเต สุวาทิเต’.
สุนามสฺส วโจ สุตฺวา, วิชโย เอตทพฺรวิ;
‘สพฺเพ กามา มหาราช, นิจฺจํ ตว มุปฏฺิตา.
‘น ¶ ¶ เหเต ทุลฺลภา เทว, ตว กาเมหิ โมทิตุํ;
สทาปิ กามา สุลภา, เนตํ จิตฺตมตํ มม.
‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’.
วิชยสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘ยถา วิชโย ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ;
‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส.
‘สพฺเพว สนฺตา กโรถ มตึ, กํ อุปาเสมุ ปณฺฑิตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’.
เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘อตฺถายํ มิคทายสฺมึ, อเจโล ธีรสมฺมโต.
‘คุโณ กสฺสปโคตฺตายํ, สุโต จิตฺรกถี คณี;
ตํ เทว ปยิรุปาเสมุ, โส โน กงฺขํ วิเนสฺสติ’.
‘‘อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา โจเทสิ สารถึ;
มิคทายํ คมิสฺสาม, ยุตฺตํ ยานํ อิธา นยา’’ติ.
ตตฺถ หฏฺนฺติ ตุฏฺปหฏฺํ. โอชินามเสติ ยํ โน อชิตํ, ตํ ชินาม. เอโส มม อชฺฌาสโยติ. ราชา ตสฺส กถํ เนว ปฏิกฺโกสิ, นาภินนฺทิ. เอตทพฺรวีติ ราชานํ อลาตสฺส วจนํ อนภินนฺทนฺตํ อปฺปฏิกฺโกสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ ยุทฺธชฺฌาสโย, อหมสฺส จิตฺตํ คณฺหนฺโต กามคุณาภิรตึ วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ ตุยฺห’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ.
วิชโย ¶ เอตทพฺรวีติ ราชา สุนามสฺสปิ วจนํ นาภินนฺทิ, น ปฏิกฺโกสิ. ตโต วิชโย ‘‘อยํ ราชา อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีเยว ิโต, ปณฺฑิตา นาม ธมฺมสฺสวนโสณฺฑา โหนฺติ, ธมฺมสฺสวนมสฺส วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ กามา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ ตว ¶ มุปฏฺิตาติ ตว อุปฏฺิตา. โมทิตุนฺติ ¶ ตว กาเมหิ โมทิตุํ อภิรมิตุํ อิจฺฉาย สติ น หิ เอเต กามา ทุลฺลภา. เนตํ จิตฺตมตํ มมาติ เอตํ ตว กาเมหิ อภิรมณํ มม จิตฺตมตํ น โหติ, น เม เอตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. โย นชฺชาติ โย โน อชฺช. อตฺถธมฺมวิทูติ ปาฬิอตฺถฺเจว ปาฬิธมฺมฺจ ชานนฺโต. อิเสติ อิสิ เอสิตคุโณ.
องฺคติ มพฺรวีติ องฺคติ อพฺรวิ. มยฺหมฺเปตํว รุจฺจตีติ มยฺหมฺปิ เอตฺเว รุจฺจติ. สพฺเพว สนฺตาติ สพฺเพว ตุมฺเห อิธ วิชฺชมานา มตึ กโรถ จินฺเตถ. อลาโต เอตทพฺรวีติ รฺโ กถํ สุตฺวา อลาโต ‘‘อยํ มม กุลูปโก คุโณ นาม อาชีวโก ราชุยฺยาเน วสติ, ตํ ปสํสิตฺวา ราชกุลูปกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘อตฺถาย’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ ธีรสมฺมโตติ ปณฺฑิโตติ สมฺมโต. กสฺสปโคตฺตายนฺติ กสฺสปโคตฺโต อยํ. สุโตติ พหุสฺสุโต. คณีติ คณสตฺถา. โจเทสีติ อาณาเปสิ.
รฺโ ตํ กถํ สุตฺวา สารถิโน ตถา กรึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ยานํ อโยเชสุํ, ทนฺตํ รูปิยปกฺขรํ;
สุกฺกมฏฺปริวารํ, ปณฺฑรํ โทสินา มุขํ.
‘‘ตตฺราสุํ กุมุทายุตฺตา, จตฺตาโร สินฺธวา หยา;
อนิลูปมสมุปฺปาตา, สุทนฺตา โสณฺณมาลิโน.
‘‘เสตจฺฉตฺตํ เสตรโถ, เสตสฺสา เสตพีชนี;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, นิยฺยํ จนฺโทว โสภติ.
‘‘ตมนุยายึสุ พหโว, อินฺทิขคฺคธรา พลี;
อสฺสปิฏฺิคตา วีรา, นรา นรวราธิปํ.
‘‘โส ¶ มุหุตฺตํว ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, ปตฺตี คุณมุปาคมิ.
‘‘เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุํ, พฺราหฺมณิพฺภา สมาคตา;
น เต อปนยี ราชา, อกตํ ภูมิมาคเต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตสฺส ยานนฺติ ตสฺส รฺโ รถํ โยชยึสุ. ทนฺตนฺติ ทนฺตมยํ. รูปิยปกฺขรนฺติ รชตมยอุปกฺขรํ. สุกฺกมฏฺปริวารนฺติ ปริสุทฺธาผรุสปริวารํ. โทสินา มุขนฺติ วิคตโทสาย รตฺติยา มุขํ วิย, จนฺทสทิสนฺติ อตฺโถ. ตตฺราสุนฺติ ตตฺร อเหสุํ. กุมุทาติ กุมุทวณฺณา. สินฺธวาติ สินฺธวชาติกา. อนิลูปมสมุปฺปาตาติ วาตสทิสเวคา. เสตจฺฉตฺตนฺติ ตสฺมึ รเถ สมุสฺสาปิตํ ฉตฺตมฺปิ เสตํ อโหสิ. เสตรโถติ โสปิ รโถ เสโตเยว. เสตสฺสาติ อสฺสาปิ เสตา. เสตพีชนีติ พีชนีปิ เสตา. นิยฺยนฺติ เตน รเถน นิคฺคจฺฉนฺโต อมจฺจคณปริวุโต เวเทหราชา จนฺโท วิย โสภติ.
นรวราธิปนฺติ นรวรานํ อธิปตึ ราชาธิราชานํ. โส มุหุตฺตํว ยายิตฺวาติ โส ราชา มุหุตฺเตเนว อุยฺยานํ คนฺตฺวา. ปตฺตี คุณมุปาคมีติ ปตฺติโกว คุณํ อาชีวกํ อุปาคมิ. เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุนฺติ เยปิ ตสฺมึ อุยฺยาเน ตทา ปุเรตรํ คนฺตฺวา ตํ อาชีวกํ ปยิรุปาสมานา นิสินฺนา อเหสุํ. น เต อปนยีติ อมฺหากเมว โทโส, เย มยํ ปจฺฉา ¶ อคมิมฺหา, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ เต พฺราหฺมเณ จ อิพฺเภ จ รฺโเยว อตฺถาย อกตํ อกโตกาสํ ภูมึ สมาคเต น อุสฺสารณํ กาเรตฺวา อปนยีติ.
ตาย ปน โอมิสฺสกปริสาย ปริวุโตว เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส มุทุกา ภิสิยา, มุทุจิตฺตกสนฺถเต;
มุทุปจฺจตฺถเต ราชา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณิยํ ตโต;
‘กจฺจิ ยาปนิยํ ภนฺเต, วาตานมวิยคฺคตา.
‘กจฺจิ ¶ อกสิรา วุตฺติ, ลภสิ ปิณฺฑยาปนํ;
อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายติ’.
ตํ คุโณ ปฏิสมฺโมทิ, เวเทหํ วินเย รตํ;
‘ยาปนียํ มหาราช, สพฺพเมตํ ตทูภยํ.
‘กจฺจิ ¶ ตุยฺหมฺปิ เวเทห, ปจฺจนฺตา น พลียเร;
กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปิยา’.
‘‘ปฏิสมฺโมทิโต ราชา, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ายฺจ, ธมฺมกาโม รเถสโภ.
‘กถํ ธมฺมํ จเร มจฺโจ, มาตาปิตูสุ กสฺสป;
กถํ จเร อาจริเย, ปุตฺตทาเร กถํ จเร.
‘กถํ จเรยฺย วุฑฺเฒสุ, กถํ สมณพฺราหฺมเณ;
กถฺจ พลกายสฺมึ, กถํ ชนปเท จเร.
‘กถํ ธมฺมํ จริตฺวาน, มจฺจา คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ;
กถฺเจเก อธมฺมฏฺา, ปตนฺติ นิรยํ อโถ’’’ติ.
ตตฺถ มุทุกา ภิสิยาติ มุทุกาย สุขสมฺผสฺสาย ภิสิยา. มุทุจิตฺตกสนฺถเตติ สุขสมฺผสฺเส จิตฺตตฺถรเณ. มุทุปจฺจตฺถเตติ มุทุนา ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถเต. สมฺโมทีติ อาชีวเกน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสิ. ตโตติ ตโต นิสชฺชนโต อนนฺตรเมว สารณียํ กถํ กเถสีติ อตฺโถ. ตตฺถ กจฺจิ ยาปนิยนฺติ กจฺจิ เต, ภนฺเต, สรีรํ ปจฺจเยหิ ยาเปตุํ สกฺกา. วาตานมวิยคฺคตาติ กจฺจิ เต สรีเร ธาตุโย สมปฺปวตฺตา, วาตานํ พฺยคฺคตา นตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ วคฺควคฺคา หุตฺวา วาตา น พาธยนฺตีติ อตฺโถ.
อกสิราติ นิทฺทุกฺขา. วุตฺตีติ ชีวิตวุตฺติ. อปฺปาพาโธติ อิริยาปถภฺชเกนาพาเธน วิรหิโต ¶ . จกฺขุนฺติ กจฺจิ เต จกฺขุอาทีนิ ¶ อินฺทฺริยานิ น ปริหายนฺตีติ ปุจฺฉติ. ปฏิสมฺโมทีติ สมฺโมทนียกถาย ปฏิกเถสิ. ตตฺถ สพฺพเมตนฺติ ยํ ตยา วุตฺตํ วาตานมวิยคฺคตาทิ, ตํ สพฺพํ ตเถว. ตทุภยนฺติ ยมฺปิ ตยา ‘‘อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อุภยํ ตเถว.
น พลียเรติ นาภิภวนฺติ น กุปฺปนฺติ. อนนฺตราติ ปฏิสนฺถารโต อนนฺตรา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตตฺถ อตฺถํ ธมฺมฺจ ายฺจาติ ปาฬิอตฺถฺจ ปาฬิฺจ การณยุตฺติฺจ ¶ . โส หิ ‘‘กถํ ธมฺมํ จเร’’ติ ปุจฺฉนฺโต มาตาปิตุอาทีสุ ปฏิปตฺติทีปกํ ปาฬิฺจ ปาฬิอตฺถฺจ การณยุตฺติฺจ เม กเถถาติ อิมํ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ ายฺจ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กถฺเจเก อธมฺมฏฺาติ เอกจฺเจ อธมฺเม ิตา กถํ นิรยฺเจว อโถ เสสอปาเย จ ปตนฺตีติ สพฺพฺุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกมหาโพธิสตฺเตสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อลาเภน ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปุจฺฉิตพฺพกํ มเหสกฺขปฺหํ ราชา กิฺจิ อชานนฺตํ นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ อนฺธพาลํ อาชีวกํ ปุจฺฉิ.
โสปิ เอวํ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉานุรูปํ พฺยากรณํ อทิสฺวา จรนฺตํ โคณํ ทณฺเฑน ปหรนฺโต วิย ภตฺตปาติยํ กจวรํ ขิปนฺโต วิย จ ‘‘สุณ, มหาราชา’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาวาทํ ปฏฺเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, กสฺสโป เอตทพฺรวิ;
‘สุโณหิ เม มหาราช, สจฺจํ อวิตถํ ปทํ.
‘นตฺถิ ธมฺมจริตสฺส, ผลํ กลฺยาณปาปกํ;
นตฺถิ เทว ปโร โลโก, โก ตโต หิ อิธาคโต.
‘นตฺถิ เทว ปิตโร วา, กุโต มาตา กุโต ปิตา;
นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติ.
‘สมตุลฺยานิ ภูตานิ, นตฺถิ เชฏฺาปจายิกา;
นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺานโปริสํ;
นิยตานิ หิ ภูตานิ, ยถา โคฏวิโส ตถา.
‘ลทฺเธยฺยํ ¶ ลภเต มจฺโจ, ตตฺถ ทานผลํ กุโต;
นตฺถิ ทานผลํ เทว, อวโส เทววีริโย.
‘พาเลหิ ทานํ ปฺตฺตํ, ปณฺฑิเตหิ ปฏิจฺฉิตํ;
อวสา เทนฺติ ธีรานํ, พาลา ปณฺฑิตมานิโน’’’ติ.
ตตฺถ อิธาคโตติ ตโต ปรโลกโต อิธาคโต นาม นตฺถิ. นตฺถิ เทว ปิตโร วาติ เทว, อยฺยกเปยฺยกาทโย วา นตฺถิ, เตสุ ¶ อสนฺเตสุ กุโต มาตา กุโต ปิตา. ยถา โคฏวิโส ¶ ตถาติ โคฏวิโส วุจฺจติ ปจฺฉาพนฺโธ, ยถา นาวาย ปจฺฉาพนฺโธ นาวเมว อนุคจฺฉติ, ตถา อิเม สตฺตา นิยตเมว อนุคจฺฉนฺตีติ วทติ. อวโส เทววีริโยติ เอวํ ทานผเล อสติ โย โกจิ พาโล ทานํ เทติ, โส อวโส อวีริโย น อตฺตโน วเสน พเลน เทติ, ทานผลํ ปน อตฺถีติ สฺาย อฺเสํ อนฺธพาลานํ สทฺทหิตฺวา เทตีติ ทีเปติ. พาเลหิ ทานํ ปฺตฺตนฺติ ‘‘ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ อนฺธพาเลหิ ปฺตฺตํ อนฺุาตํ, ตํ ทานํ พาลาเยว เทนฺติ, ปณฺฑิตา ปฏิคฺคณฺหนฺติ.
เอวํ ทานสฺส นิปฺผลตํ วณฺเณตฺวา อิทานิ ปาปสฺส นิปฺผลภาวํ วณฺเณตุํ อาห –
‘‘สตฺติเม สสฺสตา กายา, อจฺเฉชฺชา อวิโกปิโน;
เตโช ปถวี อาโป จ, วาโย สุขํ ทุขฺจิเม;
ชีเว จ สตฺติเม กายา, เยสํ เฉตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘นตฺถิ หนฺตา ว เฉตฺตา วา, หฺเ เยวาปิ โกจิ นํ;
อนฺตเรเนว กายานํ, สตฺถานิ วีติวตฺตเร.
‘‘โย จาปิ สิรมาทาย, ปเรสํ นิสิตาสินา;
น โส ฉินฺทติ เต กาเย, ตตฺถ ปาปผลํ กุโต.
‘‘จุลฺลาสีติมหากปฺเป, สพฺเพ สุชฺฌนฺติ สํสรํ;
อนาคเต ตมฺหิ กาเล, สฺโตปิ น สุชฺฌติ.
‘‘จริตฺวาปิ ¶ พหุํ ภทฺรํ, เนว สุชฺฌนฺตินาคเต;
ปาปฺเจปิ พหุํ กตฺวา, ตํ ขณํ นาติวตฺตเร.
‘‘อนุปุพฺเพน โน สุทฺธิ, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;
นิยตึ นาติวตฺตาม, เวลนฺตมิว สาคโร’’ติ.
ตตฺถ กายาติ สมูหา. อวิโกปิโนติ วิโกเปตุํ น สกฺกา. ชีเวติ ชีโว. ‘‘ชีโว’’ติปิ ปาโ, อยเมว อตฺโถ. สตฺติเม กายาติ อิเม สตฺต กายา. หฺเ เยวาปิ โกจิ นนฺติ โย หฺเยฺย, โสปิ นตฺเถว. วีติวตฺตเรติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรเยว จรนฺติ ¶ , ฉินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ. สิรมาทายาติ ปเรสํ สีสํ คเหตฺวา. นิสิตาสินาติ นิสิเตน อสินา ฉินฺทติ, น โส ฉินฺทตีติ โสปิ เต กาเย น ฉินฺทติ, ปถวี ปถวิเมว อุเปติ, อาปาทโย อาปาทิเก, สุขทุกฺขชีวา อากาสํ ปกฺขนฺทนฺตีติ ทสฺเสติ.
สํสรนฺติ มหาราช, อิเม สตฺตา อิมํ ปถวึ เอกมํสขลํ กตฺวาปิ เอตฺตเก กปฺเป สํสรนฺตา สุชฺฌนฺติ. อฺตฺร หิ สํสารา สตฺเต โสเธตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ สํสาเรเนว สุชฺฌนฺติ. อนาคเต ตมฺหิ กาเลติ ยถาวุตฺเต ปน เอตสฺมึ กาเล อนาคเต อปฺปตฺเต อนฺตรา สฺโตปิ ปริสุทฺธสีโลปิ น สุชฺฌติ. ตํ ¶ ขณนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการํ กาลํ. อนุปุพฺเพน โน สุทฺธีติ อมฺหากํ วาเท อนุปุพฺเพน สุทฺธิ, สพฺเพสํ อมฺหากํ อนุปุพฺเพน สุทฺธิ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิติ โส อุจฺเฉทวาโท อตฺตโน ถาเมน สกวาทํ นิปฺปเทสโต กเถสีติ.
‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘‘ยถา ภทนฺโต ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ.
‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาตึ, สเร สํสริตตฺตโน;
ปิงฺคโล นามหํ อาสึ, ลุทฺโท โคฆาตโก ปุเร.
‘พาราณสิยํ ผีตายํ, พหุํ ปาปํ มยา กตํ;
พหู มยา หตา ปาณา, มหึสา สูกรา อชา.
‘ตโต ¶ จุโต อิธ ชาโต, อิทฺเธ เสนาปตีกุเล;
นตฺถิ นูน ผลํ ปาปํ, โยหํ น นิรยํ คโต’’’ติ.
ตตฺถ อลาโต เอตทพฺรวีติ โส กิร กสฺสปทสพลสฺส เจติเย อโนชปุปฺผทาเมน ปูชํ กตฺวา มรณสมเย อฺเน กมฺเมน ยถานุภาวํ ขิตฺโต สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส ปาปกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน โคฆาตกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พหุํ ปาปมกาสิ. อถสฺส มรณกาเล ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย อคฺคิ เอตฺตกํ กาลํ ิตํ ตํ ปฺุกมฺมํ โอกาสมกาสิ. โส ตสฺสานุภาเวน อิธ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ วิภูตึ ปตฺโต, ชาตึ สรนฺโต ปน อตีตานนฺตรโต ปรํ ปริสริตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘โคฆาตกกมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย ตสฺส ¶ วาทํ อุปตฺถมฺเภนฺโต อิทํ ‘‘ยถา ภทนฺโต ภณตี’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ สเร สํสริตตฺตโนติ อตฺตโน สํสริตํ สรามิ. เสนาปตีกุเลติ เสนาปติกุลมฺหิ.
‘‘อเถตฺถ พีชโก นาม, ทาโส อาสิ ปฏจฺจรี;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, คุณสนฺติกุปาคมิ.
‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาตสฺส จ ภาสิตํ;
ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยี’’ติ.
ตตฺถ อเถตฺถาติ อถ เอตฺถ เอติสฺสํ มิถิลายํ. ปฏจฺจรีติ ทลิทฺโท กปโณ อโหสิ. คุณสนฺติกุปาคมีติ คุณสฺส สนฺติกํ กิฺจิเทว การณํ โสสฺสามีติ อุปคโตติ เวทิตพฺโพ.
‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ‘กิมตฺถํ สมฺม โรทสิ;
กึ เต สุตํ วา ทิฏฺํ วา, กึ มํ เวเทสิ เวทน’’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กึ มํ เวเทสิ เวทนนฺติ กึ นาม ตฺวํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา เวทนํ ปตฺโตยํ, เอวํ โรทนฺโต มํ เวเทสิ ชานาเปสิ, อุตฺตานเมว นํ กตฺวา มยฺหํ อาจิกฺขาหีติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, พีชโก เอตทพฺรวิ;
‘นตฺถิ เม เวทนา ทุกฺขา, มหาราช สุโณหิ เม.
‘อหมฺปิ ¶ ปุริมํ ชาตึ, สรามิ สุขมตฺตโน;
สาเกตาหํ ปุเร อาสึ, ภาวเสฏฺิ คุเณ รโต.
‘สมฺมโต พฺราหฺมณิพฺภานํ, สํวิภาครโต สุจิ;
น จาปิ ปาปกํ กมฺมํ, สรามิ กตมตฺตโน.
‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อิธ ชาโต ทุริตฺถิยา;
คพฺภมฺหิ กุมฺภทาสิยา, ยโต ชาโต สุทุคฺคโต.
‘เอวมฺปิ ทุคฺคโต สนฺโต, สมจริยํ อธิฏฺิโต;
อุปฑฺฒภาคํ ภตฺตสฺส, ททามิ โย เม อิจฺฉติ.
‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, สทา อุปวสามหํ;
น จาปิ ภูเต หึสามิ, เถยฺยํ จาปิ วิวชฺชยึ.
‘สพฺพเมว หิ นูเนตํ, สุจิณฺณํ ภวติ นิปฺผลํ;
นิรตฺถํ มฺิทํ สีลํ, อลาโต ภาสตี ยถา.
‘กลิเมว นูน คณฺหามิ, อสิปฺโป ธุตฺตโก ยถา;
กฏํ อลาโต คณฺหาติ, กิตโวสิกฺขิโต ยถา.
‘ทฺวารํ นปฺปฏิปสฺสามิ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ;
ตสฺมา ราช ปโรทามิ, สุตฺวา กสฺสปภาสิต’’’นฺติ.
ตตฺถ ภาวเสฏฺีติ เอวํนามโก อสีติโกฏิวิภโว เสฏฺิ. คุเณ รโตติ คุณมฺหิ รโต. สมฺมโตติ สมฺภาวิโต สํวณฺณิโต. สุจีติ สุจิกมฺโม. อิธ ชาโต ทุริตฺถิยาติ อิมสฺมึ มิถิลนคเร ทลิทฺทิยา กปณาย กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโตสฺมีติ. โส กิร ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธกาเล อรฺเ นฏฺํ พลิพทฺทํ คเวสมาโน เอเกน มคฺคมูฬฺเหน ภิกฺขุนา มคฺคํ ปุฏฺโ ตุณฺหี หุตฺวา ปุน เตน ปุจฺฉิโต กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมณ, ทาสา นาม มุขรา โหนฺติ, ทาเสน ตยา ภวิตพฺพํ, อติมุขโรสี’’ติ อาห. ตํ กมฺมํ ตทา วิปากํ อทตฺวา ภสฺมจฺฉนฺโน วิย ปาวโก ¶ ิตํ. มรณสมเย อฺํ กมฺมํ อุปฏฺาสิ. โส ยถากมฺมํ สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส กุสลกมฺมสฺส พเลน สาเกเต วุตฺตปฺปกาโร เสฏฺิ หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ อกาสิ. ตํ ปนสฺส กมฺมํ ปถวิยํ นิหิตนิธิ วิย ิตํ โอกาสํ ลภิตฺวา วิปากํ ทสฺสติ. ยํ ปน เตน ตํ ภิกฺขุํ อกฺโกสนฺเตน กตํ ปาปกมฺมํ, ตมสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว วิปากํ อทาสิ. โส อชานนฺโต ‘‘อิตรสฺส กลฺยาณกมฺมสฺส พเลน กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย เอวมาห. ยโต ชาโต สุทุคฺคโตติ โสหํ ชาตกาลโต ปฏฺาย อติทุคฺคโตติ ทีเปติ.
สมจริยมธิฏฺิโตติ สมจริยายเมว ¶ ปติฏฺิโตมฺหิ. นูเนตนฺติ เอกํเสน เอตํ. มฺิทํ สีลนฺติ เทว, อิทํ สีลํ นาม นิรตฺถกํ มฺเ. อลาโตติ ยถา อยํ อลาตเสนาปติ ‘‘มยา ปุริมภเว พหุํ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา เสนาปติฏฺานํ ลทฺธ’’นฺติ ภาสติ, เตน การเณนาหํ ¶ นิรตฺถกํ สีลนฺติ มฺามิ. กลิเมวาติ ยถา อสิปฺโป อสิกฺขิโต อกฺขธุตฺโต ปราชยคฺคาหํ คณฺหาติ, ตถา นูน คณฺหามิ, ปุริมภเว อตฺตโน สาปเตยฺยํ นาเสตฺวา อิทานิ ทุกฺขํ อนุภวามิ. กสฺสปภาสิตนฺติ กสฺสปโคตฺตสฺส อเจลกสฺส ภาสิตํ สุตฺวาติ วทติ.
‘‘พีชกสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘นตฺถิ ทฺวารํ สุคติยา, นิยตึ กงฺข พีชก.
‘สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, นิยติยา กิร ลพฺภติ;
สํสารสุทฺธิ สพฺเพสํ, มา ตุริตฺโถ อนาคเต.
‘อหมฺปิ ปุพฺเพ กลฺยาโณ, พฺราหฺมณิพฺเภสุ พฺยาวโฏ;
โวหารมนุสาสนฺโต, รติหีโน ตทนฺตรา’’’ติ.
ตตฺถ องฺคติ มพฺรวีติ ปมเมว อิตเรสํ ทฺวินฺนํ, ปจฺฉา พีชกสฺสาติ ติณฺณํ วจนํ สุตฺวา ทฬฺหํ มิจฺฉาทิฏฺึ คเหตฺวา เอตํ ‘‘นตฺถิ ทฺวาร’’นฺติอาทิวจนมพฺรวิ. นิยตึ กงฺขาติ สมฺม พีชก, นิยติเมว โอโลเกหิ. จุลฺลาสีติมหากปฺปปฺปมาโณ กาโลเยว หิ สตฺเต โสเธติ, ตฺวํ อติตุริโตติ อธิปฺปาเยเนวมาห. อนาคเตติ ตสฺมึ กาเล อสมฺปตฺเต อนฺตราว เทวโลกํ คจฺฉามีติ มา ตุริตฺโถ. พฺยาวโฏติ พฺราหฺมเณสุ จ คหปติเกสุ จ เตสํเยว กายเวยฺยาวจฺจทานาทิกมฺมกรเณน พฺยาวโฏ อโหสึ. โวหารนฺติ วินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิตฺวา ราชกิจฺจํ ¶ โวหารํ อนุสาสนฺโตว. รติหีโน ตทนฺตราติ เอตฺตกํ กาลํ กามคุณรติยา ปริหีโนติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ภนฺเต กสฺสป, มยํ เอตฺตกํ กาลํ ปมชฺชิมฺหา, อิทานิ ปน อมฺเหหิ อาจริโย ลทฺโธ, อิโต ปฏฺาย กามรติเมว อนุภวิสฺสาม, ตุมฺหากํ สนฺติเก อิโต อุตฺตริ ธมฺมสฺสวนมฺปิ โน ปปฺโจ ภวิสฺสติ, ติฏฺถ ตุมฺเห, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘ปุนปิ ภนฺเต ทกฺเขมุ, สงฺคติ เจ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ สงฺคติ เจติ เอกสฺมึ าเน เจ โน สมาคโม ภวิสฺสติ,โน เจ, อสติ ปฺุผเล กึ ตยา ทิฏฺเนาติ.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน เวเทโห, ปจฺจคา สนิเวสน’’นฺติ;
ตตฺถ สนิเวสนนฺติ ภิกฺขเว, อิทํ วจนํ เวเทหราชา วตฺวา รถํ อภิรุยฺห อตฺตโน นิเวสนํ จนฺทกปาสาทตลเมว ปฏิคโต.
ราชา ¶ ปมํ คุณสนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. อาคจฺฉนฺโต ปน อวนฺทิตฺวาว อาคโต. คุโณ อตฺตโน อคุณตาย วนฺทนมฺปิ นาลตฺถ, ปิณฺฑาทิกํ สกฺการํ กิเมว ลจฺฉติ. ราชาปิ ตํ รตฺตึ วีตินาเมตฺวา ปุนทิวเส อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กามคุเณ เม อุปฏฺาเปถ, อหํ อิโต ปฏฺาย กามคุณสุขเมว อนุภวิสฺสามิ, น เม อฺานิ กิจฺจานิ อาโรเจตพฺพานิ, วินิจฺฉยกิจฺจํ อสุโก จ อสุโก จ กโรตู’’ติ วตฺวา กามรติมตฺโต อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, อุปฏฺานมฺหิ องฺคติ;
อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘จนฺทเก เม วิมานสฺมึ, สทา กาเม วิเธนฺตุ เม;
มา อุปคจฺฉุํ อตฺเถสุ, คุยฺหปฺปกาสิเยสุ จ.
‘วิชโย ¶ จ สุนาโม จ, เสนาปติ อลาตโก;
เอเต อตฺเถ นิสีทนฺตุ, โวหารกุสลา ตโย’.
‘‘อิทํ วตฺวาน เวเทโห, กาเมว พหุมฺถ;
น จาปิ พฺราหฺมณิพฺเภสุ, อตฺเถ กิสฺมิฺจิ พฺยาวโฏ’’ติ.
ตตฺถ อุปฏฺานมฺหีติ อตฺตโน อุปฏฺานฏฺาเน. จนฺทเก เมติ มม สนฺตเก จนฺทกปาสาเท. วิเธนฺตุ เมติ นิจฺจํ มยฺหํ กาเม สํวิทหนฺตุ อุปฏฺเปนฺตุ. คุยฺหปฺปกาสิเยสูติ คุยฺเหสุปิ ปกาสิเยสุปิ อตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสุ มํ เกจิ มา อุปคจฺฉุํ. อตฺเถติ อตฺถกรเณ วินิจฺฉยฏฺาเน. นิสีทนฺตูติ มยา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณตฺถํ เสสอมจฺเจหิ สทฺธึ นิสีทนฺตูติ.
‘‘ตโต ทฺเวสตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;
ราชธีตา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวิ.
‘‘อลงฺกโรถ ¶ มํ ขิปฺปํ, สขิโย จาลงฺกโรนฺตุ เม;
สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, คจฺฉํ อิสฺสรสนฺติเก.
‘‘ตสฺสา มาลฺยํ อภิหรึสุ, จนฺทนฺจ มหารหํ;
มณิสงฺขมุตฺตารตนํ, นานารตฺเต จ อมฺพเร.
‘‘ตฺจ โสณฺณมเย ปีเ, นิสินฺนํ พหุกิตฺถิโย;
ปริกิริย อโสภึสุ, รุจํ รุจิรวณฺณินิ’’นฺติ.
ตตฺถ ตโตติ ตโต รฺโ กามปงฺเก ลคฺคิตทิวสโต ปฏฺาย. ทฺเวสตฺตรตฺตสฺสาติ จุทฺทสเม ทิวเส. ธาติมาตรมพฺรวีติ ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา ¶ หุตฺวา ธาติมาตรมาห. สา กิร จาตุทฺทเส จาตุทฺทเส ปฺจสตกุมาริกาหิ ปริวุตา ธาติคณํ อาทาย มหนฺเตน สิริวิลาเสน อตฺตโน สตฺตภูมิกา รติวฑฺฒนปาสาทา โอรุยฺห ปิตุ ทสฺสนตฺถํ จนฺทกปาสาทํ คจฺฉติ. อถ นํ ปิตา ทิสฺวา ตุฏฺมานโส หุตฺวา มหาสกฺการํ กาเรตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชติ. สา อตฺตโน นิเวสนํ อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส อุโปสถิกา หุตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติ. รฺา กิรสฺสา เอโก ชนปโทปิ ทินฺโน. ตโต อาเยน ¶ สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. ตทา ปน ‘‘รฺา กิร คุณํ อาชีวกํ นิสฺสาย มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’’นฺติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิ. ตํ ปวตฺตึ รุจาย ธาติโย สุตฺวา ราชธีตาย อาโรจยึสุ ‘‘อยฺเย, ปิตรา กิร เต อาชีวกสฺส กถํ สุตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ คหิตํ, โส กิร จตูสุ นครทฺวาเรสุ ทานสาลาโย วิทฺธํสาเปตฺวา ปรปริคฺคหิตา อิตฺถิโย จ กุมาริกาโย จ ปสยฺหกาเรน คณฺหิตุํ อาณาเปติ, รชฺชํ น วิจาเรติ, กามมตฺโตเยว กิร ชาโต’’ติ. สา ตํ กถํ สุตฺวา อนตฺตมนา หุตฺวา ‘‘กถฺหิ นาม เม ตาโต อปคตสุกฺกธมฺมํ นิลฺลชฺชํ นคฺคโภคฺคํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, นนุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ กมฺมวาทิโน อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพ สิยา, เปตฺวา โข ปน มํ อฺโ มยฺหํ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา อปเนตฺวา สมฺมาทสฺสเน ปติฏฺาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. อหฺหิ อตีตา สตฺต, อนาคตา สตฺตาติ จุทฺทส ชาติโย อนุสฺสรามิ, ตสฺมา ปุพฺเพ มยา กตํ ปาปกมฺมํ กเถตฺวา ปาปกมฺมสฺส ผลํ ทสฺเสนฺตี มม ปิตรํ ¶ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจสฺสามิ. สเจ ปน อชฺเชว คมิสฺสามิ, อถ มํ ปิตา ‘อมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อฑฺฒมาเส อาคจฺฉสิ, อชฺช กสฺมา เอวํ ลหุ อาคตาสี’ติ วกฺขติ. ตตฺร สเจ อหํ ‘ตุมฺเหหิ กิร มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’นฺติ สุตฺวา ‘อาคตมฺหี’ติ วกฺขามิ, น เม วจนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสติ, ตสฺมา อชฺช อคนฺตฺวา อิโต จุทฺทสเม ทิวเส กาฬปกฺเขเยว กิฺจิ อชานนฺตี วิย ปุพฺเพ คมนากาเรนฺเตว คนฺตฺวา อาคมนกาเล ทานวตฺตตฺถาย สหสฺสํ ยาจิสฺสามิ, ตทา เม ปิตา ทิฏฺิยา คหิตภาวํ กเถสฺสติ. อถ นํ อหํ อตฺตโน พเลน มิจฺฉาทิฏฺึ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตสฺมา จุทฺทสเม ทิวเส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา หุตฺวา เอวมาห.
ตตฺถ สขิโย จาติ สหายิกาโยปิ เม ปฺจสตา กุมาริกาโย เอกาเยกํ อสทิสํ กตฺวา นานาลงฺกาเรหิ นานาวณฺเณหิ ปุปฺผคนฺธวิเลปเนหิ อลงฺกโรนฺตูติ. ทิพฺโยติ ทิพฺพสทิโส, เทวตาสนฺนิปาตปฏิมณฺฑิโตติปิ ทิพฺโพ. คจฺฉนฺติ มม ทานวตฺตํ อาหราเปตุํ วิเทหิสฺสรสฺส ปิตุ สนฺติกํ คมิสฺสามีติ. อภิหรึสูติ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา มณฺฑนตฺถาย อภิหรึสุ. ปริกิริยาติ ปริวาเรตฺวา. อโสภึสูติ สุชํ ปริวาเรตฺวา ิตา เทวกฺา วิย ตํ ทิวสํ อติวิย อโสภึสูติ.
‘‘สา จ สขิมชฺฌคตา, สพฺพาภรณภูสิตา;
สเตรตา อพฺภมิว, จนฺทกํ ปาวิสี รุจา.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เวเทหํ, วนฺทิตฺวา วินเย รตํ;
สุวณฺณขจิเต ปีเ, เอกมนฺตํ อุปาวิสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุปาวิสีติ ปิตุ วสนฏฺานํ จนฺทกปาสาทํ ปาวิสิ. สุวณฺณขจิเตติ สตฺตรตนขจิเต สุวณฺณมเย ปีเ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน เวเทโห, อจฺฉรานํว สงฺคมํ;
รุจํ สขิมชฺฌคตํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘กจฺจิ รมสิ ปาสาเท, อนฺโตโปกฺขรณึ ปติ;
กจฺจิ พหุวิธํ ขชฺชํ, สทา อภิหรนฺติ เต.
‘กจฺจิ ¶ พหุวิธํ มาลฺยํ, โอจินิตฺวา กุมาริโย;
ฆรเก กโรถ ปจฺเจกํ, ขิฑฺฑารติรตา มุหุํ.
‘เกน วา วิกลํ ตุยฺหํ, กึ ขิปฺปํ อาหรนฺติ เต;
มโน กรสฺสุ กุฑฺฑมุขี, อปิ จนฺทสมมฺหิปี’’’ติ.
ตตฺถ สงฺคมนฺติ อจฺฉรานํ สงฺคมํ วิย สมาคมํ ทิสฺวา. ปาสาเทติ อมฺม มยา ตุยฺหํ เวชยนฺตสทิโส รติวฑฺฒนปาสาโท การิโต, กจฺจิ ตตฺถ รมสิ. อนฺโตโปกฺขรณึ ปตีติ อนฺโตวตฺถุสฺมิฺเว เต มยา นนฺทาโปกฺขรณีปฏิภาคาโปกฺขรณี การิตา, กจฺจิ ตํ โปกฺขรณึ ปฏิจฺจ อุทกกีฬํ กีฬนฺตี รมสิ. มาลฺยนฺติ อมฺม, อหํ ตุยฺหํ เทวสิกํ ปฺจวีสติ ปุปฺผสมุคฺเค ปหิณามิ, กจฺจิ ตุมฺเห สพฺพาปิ กุมาริกาโย ตํ มาลฺยํ โอจินิตฺวา คนฺถิตฺวา อภิณฺหํ ขิฑฺฑารติรตา หุตฺวา ปจฺเจกํ ฆรเก กโรถ, ‘‘อิทํ สุนฺทรํ, อิทํ สุนฺทรตร’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ สารมฺเภน วายปุปฺผฆรกานิ ปุปฺผคพฺเภ จ ปุปฺผาสนปุปฺผสยนานิ จ กจฺจิ กโรถาติ ปุจฺฉติ.
วิกลนฺติ เวกลฺลํ. มโน กรสฺสูติ จิตฺตํ อุปฺปาเทหิ. กุฑฺฑมุขีติ สาสปกกฺเกหิ ปสาทิตมุขตาย ตํ เอวมาห. อิตฺถิโย หิ มุขวณฺณํ ปสาเทนฺติโย ทุฏฺโลหิตมุขทูสิตปีฬกาหรณตฺถํ ปมํ สาสปกกฺเกน มุขํ วิลิมฺปนฺติ, ตโต โลหิตสฺส สมกรณตฺถํ ¶ มตฺติกากกฺเกน, ตโต ฉวิปสาทนตฺถํ ติลกกฺเกน. จนฺทสมมฺหิปีติ จนฺทโต ทุลฺลภตโร นาม นตฺถิ, ตาทิเสปิ รุจึ กตฺวา มมาจิกฺข, สมฺปาเทสฺสามิ เตติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา ปิตร มพฺรวิ;
‘สพฺพเมตํ มหาราช, ลพฺภติสฺสรสนฺติเก.
‘สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, สหสฺสํ อาหรนฺตุ เม;
ยถาทินฺนฺจ ทสฺสามิ, ทานํ สพฺพวณีสฺวห’’’นฺติ.
ตตฺถ สพฺพวณีสฺวหนฺติ สพฺพวณิพฺพเกสุ อหํ ทสฺสามิ.
‘‘รุจาย วจนํ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘พหุํ วินาสิตํ วิตฺตํ, นิรตฺถํ อผลํ ตยา.
‘อุโปสเถ ¶ วสํ นิจฺจํ, อนฺนปานํ น ภฺุชสิ;
นิยเตตํ อภุตฺตพฺพํ, นตฺถิ ปฺุํ อภฺุชโต’’’ติ.
ตตฺถ ¶ องฺคติ มพฺรวีติ ภิกฺขเว, โส องฺคติราชา ปุพฺเพ อยาจิโตปิ ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ ยาจิโตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา อทตฺวา อิทํ ‘‘พหุํ วินาสิต’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ. นิยเตตํ อภุตฺตพฺพนฺติ เอตํ นิยติวเสน ตยา อภฺุชิตพฺพํ ภวิสฺสติ, ภฺุชนฺตานมฺปิ อภฺุชนฺตานมฺปิ ปฺุํ นตฺถิ. สพฺเพ หิ จุลฺลาสีติมหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาว สุชฺฌนฺติ.
‘‘พีชโกปิ หิ สุตฺวาน, ตทา กสฺสปภาสิตํ;
‘ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘ยาว รุเจ ชีวมานา, มา ภตฺตมปนามยิ;
นตฺถิ ภทฺเท ปโร โลโก, กึ นิรตฺถํ วิหฺสี’’’ติ.
ตตฺถ พีชโกปีติ พีชโกปิ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺเทน ทาสิกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโตติ ¶ พีชกวตฺถุมฺปิสฺสา อุทาหรณตฺถํ อาหริ. นตฺถิ ภทฺเทติ ภทฺเท, คุณาจริโย เอวมาห ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา’’ติ. ปรโลเก หิ สติ อิธโลโกปิ นาม ภเวยฺย, โสเยว จ นตฺถิ. มาตาปิตูสุ สนฺเตสุ ปุตฺตธีตโร นาม ภเวยฺยูอุํ, เตเยว จ นตฺถิ. ธมฺเม สติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา ภเวยฺยูํ, เตเยว จ นตฺถิ. กึ ทานํ เทนฺตี สีลํ รกฺขนฺตี นิรตฺถํ วิหฺสีติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา รุจิรวณฺณินี;
ชานํ ปุพฺพาปรํ ธมฺมํ, ปิตรํ เอตทพฺรวิ.
‘สุตเมว ปุเร อาสิ, สกฺขิ ทิฏฺมิทํ มยา;
พาลูปเสวี โย โหติ, พาโลว สมปชฺชถ.
‘มูฬฺโห ¶ หิ มูฬฺหมาคมฺม, ภิยฺโย โมหํ นิคจฺฉติ;
ปติรูปํ อลาเตน, พีชเกน จ มุยฺหิตุ’’’นฺติ.
ตตฺถ ปุพฺพาปรํ ธมฺมนฺติ ภิกฺขเว, ปิตุ วจนํ สุตฺวา รุจา ราชธีตา อตีเต สตฺตชาติวเสน ปุพฺพธมฺมํ, อนาคเต สตฺตชาติวเสน อนาคตธมฺมฺจ ชานนฺตี ปิตรํ มิจฺฉาทิฏฺิโต โมเจตุกามา เอตํ ‘‘สุตเมวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สมปชฺชถาติ โย ปุคฺคโล พาลูปเสวี โหติ, โส พาโลว สมปชฺชตีติ เอตํ มยา ปุพฺเพ สุตเมว, อชฺช ปน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺํ. มูฬฺโหติ มคฺคมูฬฺหํ อาคมฺม มคฺคมูฬฺโห วิย ทิฏฺิมูฬฺหํ อาคมฺม ทิฏฺิมูฬฺโหปิ อุตฺตริ โมหํ นิคจฺฉติ, มูฬฺหตโร โหติ. อลาเตนาติ เทว, ตุมฺเหหิ ชาติโคตฺตกุลปเทสอิสฺสริยปฺุปฺาหีเนน อลาตเสนาปตินา อจฺจนฺตหีเนน ทุปฺปฺเน พีชกทาเสน จ คามทารกสทิสํ อหิริกํ พาลํ คุณํ อาชีวกํ อาคมฺม มุยฺหิตุํ ปติรูปํ อนุจฺฉวิกํ. กึ เต น มุยฺหิสฺสนฺตีติ?
เอวํ เต อุโภปิ ครหิตฺวา ทิฏฺิโต โมเจตุกามตาย ปิตรํ วณฺเณนฺตี อาห –
‘‘ตฺวฺจ ¶ เทวาสิ สปฺปฺโ, ธีโร อตฺถสฺส โกวิโท;
กถํ พาเลภิ สทิสํ, หีนทิฏฺึ อุปาคมิ.
‘‘สเจปิ ¶ สํสารปเถน สุชฺฌติ, นิรตฺถิยา ปพฺพชฺชา คุณสฺส;
กีโฏว อคฺคึ ชลิตํ อปาปตํ, อุปปชฺชติ โมหมูฬฺโห นคฺคภาวํ.
‘‘สํสารสุทฺธีติ ปุเร นิวิฏฺา, กมฺมํ วิทูเสนฺติ พหู อชานํ;
ปุพฺเพ กลี ทุคฺคหิโตวนตฺถา, ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวา’’ติ.
ตตฺถ สปฺปฺโติ ยสวยปฺุติตฺถาวาสโยนิโสมนสิการสากจฺฉาวเสน ลทฺธาย ปฺาย สปฺปฺโ, เตเนว การเณน ธีโร, ธีรตาย อตฺถานตฺถสฺส การณาการณสฺส โกวิโท. พาเลภิ สทิสนฺติ ยถา เต พาลา อุปคตา, ตถา กถํ ¶ ตฺวํ หีนทิฏฺึ อุปคโต. อปาปตนฺติ อปิ อาปตํ, ปตนฺโตติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ ลทฺธิยา สติ ยถา ปฏงฺคกีโฏ รตฺติภาเค ชลิตํ อคฺคึ ทิสฺวา ตปฺปจฺจยํ ทุกฺขํ อชานิตฺวา โมเหน ตตฺถ ปตนฺโต มหาทุกฺขํ อาปชฺชติ, ตถา คุโณปิ ปฺจ กามคุเณ ปหาย โมหมูฬฺโห นิรสฺสาทํ นคฺคภาวํ อุปปชฺชติ.
ปุเร นิวิฏฺาติ ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ กสฺสจิ วจนํ อสุตฺวา ปมเมว นิวิฏฺโ นตฺถิ, สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลนฺติ คหิตตฺตา พหู ชนา อชานนฺตา กมฺมํ วิทูเสนฺตา กมฺมผลมฺปิ วิทูเสนฺติเยว, เอวํ เตสํ ปุพฺเพ คหิโต กลิ ปราชยคาโห ทุคฺคหิโตว โหตีติ อตฺโถ. ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวาติ เต ปน เอวํ อชานนฺตา มิจฺฉาทสฺสเนน อนตฺถํ คเหตฺวา ิตา พาลา ยถา นาม พลิสํ คิลิตฺวา ิโต มจฺโฉ พลิสา ทุมฺโมจโย โหติ, เอวํ ตมฺหา อนตฺถา ทุมฺโมจยา โหนฺติ.
อุตฺตริปิ อุทาหรณํ อาหรนฺตี อาห –
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, มหาราช ตวตฺถิยา;
อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘วาณิชานํ ยถา นาวา, อปฺปมาณภรา ครุ;
อติภารํ สมาทาย, อณฺณเว อวสีทติ.
‘‘เอวเมว ¶ นโร ปาปํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
อติภารํ สมาทาย, นิรเย อวสีทติ.
‘‘น ตาว ภาโร ปริปูโร, อลาตสฺส มหีปติ;
อาจินาติ จ ตํ ปาปํ, เยน คจฺฉติ ทุคฺคตึ.
‘‘ปุพฺเพวสฺส กตํ ปฺุํ, อลาตสฺส มหีปติ;
ตสฺเสว เทว นิสฺสนฺโท, ยฺเจโส ลภเต สุขํ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปฺุํ, ตถา หิ อคุเณ รโต;
อุชุมคฺคํ อวหาย, กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘ตุลา ¶ ¶ ยถา ปคฺคหิตา, โอหิเต ตุลมณฺฑเล;
อุนฺนเมติ ตุลาสีสํ, ภาเร โอโรปิเต สติ.
‘‘เอวเมว นโร ปฺุํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
สคฺคาติมาโน ทาโสว, พีชโก สาตเว รโต’’ติ.
ตตฺถ นิรเยติ อฏฺวิเธ มหานิรเย, โสฬสวิเธ อุสฺสทนิรเย, โลกนฺตรนิรเย จ. ภาโรติ ตาต, น ตาว อลาตสฺส อกุสลภาโร ปูรติ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺเพ กตสฺส ปฺุสฺเสว นิสฺสนฺโท, ยํ โส อลาตเสนาปติ อชฺช สุขํ ลภติ. น หิ ตาต, เอตํ โคฆาตกกมฺมสฺส ผลํ. ปาปกมฺมสฺส หิ นาม วิปาโก อิฏฺโ กนฺโต ภวิสฺสตีติ อฏฺานเมตํ. อคุเณ รโตติ ตถาเหส อิทานิ อกุสลกมฺเม รโต. อุชุมคฺคนฺติ ทสกุสลกมฺมปถมคฺคํ. กุมฺมคฺคนฺติ นิรยคามิอกุสลมคฺคํ.
โอหิเต ตุลมณฺฑเลติ ภณฺฑปฏิจฺฉนตฺถาย ตุลมณฺฑเล ลคฺเคตฺวา ปิเต. อุนฺนเมตีติ อุทฺธํ อุกฺขิปติ. อาจินนฺติ โถกํ โถกมฺปิ ปฺุํ อาจินนฺโต ปาปภารํ โอตาเรตฺวา นโร กลฺยาณกมฺมสฺส สีสํ อุกฺขิปิตฺวา เทวโลกํ คจฺฉติ. สคฺคาติมาโนติ สคฺเค อติมาโน สคฺคสมฺปาปเก สาตผเล กลฺยาณกมฺเม อภิรโต. ‘‘สคฺคาธิมาโน’’ติปิ ปาโ, สคฺคํ อธิการํ กตฺวา ิตจิตฺโตติ ¶ อตฺโถ. สาตเว รโตติ เอส พีชกทาโส สาตเว มธุรวิปาเก กุสลธมฺเมเยว รโต. โส อิมสฺส ปาปกมฺมสฺส ขีณกาเล, กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลน เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ.
ยฺเจส อิทานิ ทาสตฺตํ อุปคโต, น ตํ กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลน. ทาสตฺตสํวตฺตนิกฺหิสฺส ปุพฺเพ กตํ ปาปํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘ยมชฺช พีชโก ทาโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ อตฺตนิ;
ปุพฺเพวสฺส กตํ ปาปํ, ตเมโส ปฏิเสวติ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปาปํ, ตถา หิ วินเย รโต;
กสฺสปฺจ สมาปชฺช, มา เหวุปฺปถมาคมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มา เหวุปฺปถมาคมาติ ตาต, ตฺวํ อิมํ นคฺคํ กสฺสปาชีวกํ อุปคนฺตฺวา มา เหว นิรยคามึ อุปฺปถํ อคมา, มา ปาปมกาสีติ ปิตรํ โอวทติ.
อิทานิสฺส ปาปูปเสวนาย โทสํ กลฺยาณมิตฺตูปเสวนาย จ คุณํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ;
สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ.
‘‘ยาทิสํ กุรุเต มิตฺตํ, ยาทิสํ จูปเสวติ;
โสปิ ตาทิสโก โหติ, สหวาโส หิ ตาทิโส.
‘‘เสวมาโน ¶ เสวมานํ, สมฺผุฏฺโ สมฺผุสํ ปรํ;
สโร ทิทฺโธ กลาปํว, อลิตฺตมุปลิมฺปติ;
อุปเลปภยา ธีโร, เนว ปาปสขา สิยา.
‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;
กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนา.
‘‘ตครฺจ ¶ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;
ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนา.
‘‘ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว, ตฺวา สมฺปากมตฺตโน
อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต;
อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ สนฺตํ วาติ สปฺปุริสํ วา. ยทิ วา อสนฺติ อสปฺปุริสํ วา. สโร ทิทฺโธ กลาปํวาติ มหาราช, ยถา นาม หลาหลวิสลิตฺโต สโร สรกลาเป ขิตฺโต สพฺพํ ตํ วิเสน อลิตฺตมฺปิ สรกลาปํ ลิมฺปติ, วิสทิทฺธเมว กโรติ, เอวเมว ปาปมิตฺโต ปาปํ เสวมาโน อตฺตานํ เสวมานํ ปรํ, เตน สมฺผุฏฺโ ตํ สมฺผุสํ อลิตฺตํ ปาเปน ปุริสํ อตฺตนา เอกชฺฌาสยํ กโรนฺโต อุปลิมฺปติ. ปูติ วายนฺตีติ ตสฺส เต กุสาปิ ทุคฺคนฺธา วายนฺติ. ตครฺจาติ ตครฺจ อฺฺจ คนฺธสมฺปนฺนํ คนฺธชาตํ. เอวนฺติ เอวรูปา ธีรูปเสวนา. ธีโร หิ อตฺตานํ เสวมานํ ธีรเมว กโรติ.
ตสฺมา ¶ ปตฺตปุฏสฺเสวาติ ยสฺมา ตคราทิปลิเวมานานิ ปณฺณานิปิ สุคนฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา ปลาสปตฺตปุฏสฺเสว ปณฺฑิตูปเสวเนน อหมฺปิ ปณฺฑิโต ภวิสฺสามีติ เอวํ. ตฺวา สมฺปากมตฺตโนติ อตฺตโน ปริปากํ ปณฺฑิตภาวํ ปริมาณํ ตฺวา อสนฺเต ปหาย ปณฺฑิเต สนฺเต เสเวยฺย. ‘‘นิรยํ เนนฺตี’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตาทีหิ นิรยํ, ‘‘ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ เอตฺถ สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ สุคตึ นีตานํ วเสน อุทาหรณานิ อาหริตพฺพานิ.
เอวํ ราชธีตา ฉหิ คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ กเถตฺวา อิทานิ อตีเต อตฺตนา อนุภูตํ ทุกฺขํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘อหมฺปิ ชาติโย สตฺต, สเร สํสริตตฺตโน;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ยา เม สา สตฺตมี ชาติ, อหุ ปุพฺเพ ชนาธิป;
กมฺมารปุตฺโต มคเธสุ, อหุํ ราชคเห ปุเร.
‘‘ปาปํ ¶ สหายมาคมฺม, พหุํ ปาปํ กตํ มยา;
ปรทารสฺส เหเนฺโต, จริมฺหา อมรา วิย.
‘‘ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;
อถ อฺเหิ กมฺเมหิ, อชายึ วํสภูมิยํ.
‘‘โกสมฺพิยํ ¶ เสฏฺิกุเล, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน;
เอกปุตฺโต มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิโต.
‘‘ตตฺถ มิตฺตํ อเสวิสฺสํ, สหายํ สาตเว รตํ;
ปณฺฑิตํ สุตสมฺปนฺนํ, โส มํ อตฺเถ นิเวสยิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, พหุํ รตฺตึ อุปาวสึ;
ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, นิธีว อุทกนฺติเก.
‘‘อถ ปาปาน กมฺมานํ, ยเมตํ มคเธ กตํ;
ผลํ ปริยาค มํ ปจฺฉา, ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, โรรุเว นิรเย จิรํ;
สกมฺมุนา อปจฺจิสฺสํ, ตํ สรํ น สุขํ ลเภ.
‘‘พหุวสฺสคเณ ¶ ตตฺถ, เขปยิตฺวา พหุํ ทุขํ;
ภินฺนาคเต อหุํ ราช, ฉคโล อุทฺธตปฺผโล’’ติ.
ตตฺถ สตฺตาติ มหาราช, อิธโลกปรโลกา นาม สุกตทุกฺกฏานฺจ ผลํ นาม อตฺถิ. น หิ สํสาโร สตฺเต โสเธตุํ สกฺโกติ, สกมฺมุนา เอว สตฺตา สุชฺฌนฺติ. อลาตเสนาปติ จ พีชกทาโส จ เอกเมว ชาตึ อนุสฺสรนฺติ. น เกวลํ เอเตว ชาตึ สรนฺติ, อหมฺปิ อตีเต สตฺต ชาติโย อตฺตโน สํสริตํ สรามิ, อนาคเตปิ อิโต คนฺตพฺพา สตฺเตว ชานามิ. ยา เม สาติ ยา สา มม อตีเต สตฺตมี ชาติ อาสิ. กมฺมารปุตฺโตติ ตาย ชาติยา อหํ มคเธสุ ราชคหนคเร สุวณฺณการปุตฺโต อโหสึ.
ปรทารสฺส ¶ เหเนฺโตติ ปรทารํ เหเนฺตา ปเรสํ รกฺขิตโคปิเต วรภณฺเฑ อปรชฺฌนฺตา. อฏฺาติ ตํ ตทา มยา กตํ ปาปกมฺมํ โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน อคฺคิ วิย นิหิตํ อฏฺาสิ. วํสภูมิยนฺติ วํสรฏฺเ. เอกปุตฺโตติ อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺิกุเล อหํ เอกปุตฺตโกว อโหสึ. สาตเว รตนฺติ กลฺยาณกมฺเม อภิรตํ. โส มนฺติ โส สหายโก มํ อตฺเถ กุสลกมฺเม ปติฏฺาเปสิ.
ตํ กมฺมนฺติ ตมฺปิ เม กตํ กลฺยาณกมฺมํ ตทา โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา อุทกนฺติเก นิธิ วิย นิหิตํ อฏฺาสิ. ยเมตนฺติ อถ มม สนฺตเกสุ ปาปกมฺเมสุ ยํ เอตํ มยา มคเธสุ ปรทาริกกมฺมํ กตํ, ตสฺส ผลํ ปจฺฉา มํ ปริยาคํ อุปคตนฺติ อตฺโถ. ยถา กึ? ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา, ยถา สวิสํ โภชนํ ภฺุชิตฺวา ิตสฺส ตํ ทุฏฺํ กกฺขฬํ หลาหลํ วิสํ กุปฺปติ, ตถา มํ ปริยาคตนฺติ อตฺโถ. ตโตติ ตโต โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุลโต. ตํ สรนฺติ ตํ ตสฺมึ นิรเย อนุภูตทุกฺขํ สรนฺตี จิตฺตสุขํ นาม น ลภามิ, ภยเมว เม อุปฺปชฺชติ. ภินฺนาคเตติ ภินฺนาคเต นาม รฏฺเ. อุทฺธตปฺผโลติ อุทฺธตพีโช.
โส ปน ฉคลโก พลสมฺปนฺโน อโหสิ. ปิฏฺิยํ อภิรุยฺหปิ นํ วาหยึสุ, ยานเกปิ โยชยึสุ. อิมมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘สาตปุตฺตา ¶ มยา วูฬฺหา, ปิฏฺิยา จ รเถน จ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติ.
ตตฺถ สาตปุตฺตาติ อมจฺจปุตฺตา. ตสฺส กมฺมสฺสาติ เทว, โรรุเว มหานิรเย ปจฺจนฺจ ฉคลกกาเล พีชุปฺปาฏนฺจ ปิฏฺิวาหนยานกโยชนานิ จ สพฺโพเปส ตสฺส นิสฺสนฺโท ปรทารคมนสฺส เมติ.
ตโต ปน จวิตฺวา อรฺเ กปิโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถ นํ ชาตทิวเส ยูถปติโน ทสฺเสสุํ. โส ‘‘อาเนถ เม, ปุตฺต’’นฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตสฺส วิรวนฺตสฺส ทนฺเตหิ ผลานิ อุปฺปาเฏสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘ตโต ¶ จุตาหํ เวเทห, กปิ อาสึ พฺรหาวเน;
นิลฺุจิตผโลเยว, ยูถเปน ปคพฺภินา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติ.
ตตฺถ นิลฺุจิตผโลเยวาติ ตตฺรปาหํ ปคพฺเภน ยูถปตินา ลฺุจิตฺวา อุปฺปาฏิตผโลเยว อโหสินฺติ อตฺโถ.
อถ อปราปิ ชาติโย ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, ทสฺสเนสุ ปสู อหุํ;
นิลฺุจิโต ชโว ภทฺโร, โยคฺคํ วูฬฺหํ จิรํ มยา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, วชฺชีสุ กุลมาคมา;
เนวิตฺถี น ปุมา อาสึ, มนุสฺสตฺเต สุทุลฺลเภ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อชายึ นนฺทเน วเน;
ภวเน ตาวตึสาหํ, อจฺฉรา กามวณฺณินี.
‘‘วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
กุสลา นจฺจคีตสฺส, สกฺกสฺส ปริจาริกา.
‘‘ตตฺถ ¶ ิตาหํ เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมา;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ปริยาคตํ ตํ กุสลํ, ยํ เม โกสมฺพิยํ กตํ;
เทเว เจว มนุสฺเส จ, สนฺธาวิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘สตฺต ¶ ชจฺโจ มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา;
ถีภาวาปิ น มุจฺจิสฺสํ, ฉฏฺา นิคติโย อิมา.
‘‘สตฺตมี ¶ จ คติ เทว, เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก;
ปุมา เทโว ภวิสฺสามิ, เทวกายสฺมิมุตฺตโม.
‘‘อชฺชาปิ สนฺตานมยํ, มาลํ คนฺเถนฺติ นนฺทเน;
เทวปุตฺโต ชโว นาม, โย เม มาลํ ปฏิจฺฉติ.
‘‘มุหุตฺโต วิย โส ทิพฺโย, อิธ วสฺสานิ โสฬส;
รตฺตินฺทิโว จ โส ทิพฺโย, มานุสึ สรโทสตํ.
‘‘อิติ กมฺมานิ อนฺเวนฺติ, อสงฺเขยฺยาปิ ชาติโย;
กลฺยาณํ ยทิ วา ปาปํ, น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทสฺสเนสูติ ทสฺสนรฏฺเสุ. ปสูติ โคโณ อโหสึ. นิลฺุจิโตติ วจฺฉกาเลเยว มํ เอวํ มนาโป ภวิสฺสตีติ นิพฺพีชกมกํสุ. โสหํ นิลฺุจิโต อุทฺธตพีโช ชโว ภทฺโร อโหสึ. วชฺชีสุ กุลมาคมาติ โคโยนิโต จวิตฺวา วชฺชิรฏฺเ เอกสฺมึ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺตินฺติ ทสฺเสติ. เนวิตฺถี น ปุมาติ นปุํสกตฺตํ สนฺธาย อาห. ภวเน ตาวตึสาหนฺติ ตาวตึสภวเน อหํ.
ตตฺถ ิตาหํ, เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมาติ สา กิร ตสฺมึ เทวโลเก ิตา ‘‘อหํ เอวรูปํ เทวโลกํ อาคจฺฉนฺตี กุโต นุ โข อาคตา’’ติ โอโลเกนฺตี วชฺชิรฏฺเ มหาโภคกุเล นปุํสกตฺตภาวโต จวิตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ปสฺสิ. ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูเป รมณีเย าเน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล ¶ นิพฺพตฺติตฺวา กตํ ทานาทิกุสลํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ ตฺวา ‘‘อนนฺตราตีเต นปุํสกตฺตภาเว นิพฺพตฺตมานา กุโต อาคตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี ทสฺสนรฏฺเสุ โคโยนิยํ มหาทุกฺขสฺส อนุภูตภาวํ อฺาสิ. ตโต อนนฺตรํ ชาตึ อนุสฺสรมานา วานรโยนิยํ อุทฺธตผลภาวํ อทฺทส. ตโต อนนฺตรํ อนุสฺสรนฺตี ภินฺนาคเต ฉคลกโยนิยํ อุทฺธตพีชภาวํ อนุสฺสริ. ตโต ปรํ อนุสฺสรมานา โรรุเว นิพฺพตฺตภาวํ อนุสฺสริ.
อถสฺสา ¶ นิรเย ติรจฺฉานโยนิยฺจ อนุภูตํ ทุกฺขํ อนุสฺสรนฺติยา ภยํ อุปฺปชฺชิ. ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภูตํ มยา’’ติ ฉฏฺํ ชาตึ โอโลเกนฺตี ตาย ชาติยา โกสมฺพินคเร กตํ กลฺยาณกมฺมํ ทิสฺวา สตฺตมํ โอโลเกนฺตี มคธรฏฺเ ปาปสหายํ นิสฺสาย กตํ ปรทาริกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน เม ตํ มหาทุกฺขํ อนุภูต’’นฺติ อฺาสิ. อถ ‘‘อิโต จวิตฺวา อนาคเต กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘ยาวตายุกํ ตฺวา ปุน สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ อฺาสิ. เอวํ ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา ‘‘ตติเยปิ อตฺตภาเว สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, ตถา จตุตฺเถ, ปฺจเม ปน ตสฺมึเยว เทวโลเก ชวนเทวปุตฺตสฺส อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ตฺวา ตโต อนนฺตรํ โอโลเกนฺตี ‘‘ฉฏฺเ อตฺตภาเว อิโต ตาวตึสภวนโต จวิตฺวา องฺคติรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสามิ, ‘รุจา’ติ เม นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตโต อนนฺตรา กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘สตฺตมาย ชาติยา ตโต จวิตฺวา ตาวตึสภวเน มหิทฺธิโก เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, อิตฺถิภาวโต ¶ มุจฺจิสฺสามี’’ติ อฺาสิ. ตสฺมา –
‘‘ตตฺถ ิตาหํ เวเทห, สรามิ สตฺต ชาติโย;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา’’ติ. – อาทิมาห;
ตตฺถ ปริยาคตนฺติ ปริยาเยน อตฺตโน วาเรน อาคตํ. สตฺต ชจฺโจติ วชฺชิรฏฺเ นปุํสกชาติยา สทฺธึ เทวโลเก ปฺจ, อยฺจ ฉฏฺาติ สตฺต ชาติโยติ วุจฺจนฺติ. เอตา สตฺต ชาติโย นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา ¶ อโหสินฺติ ทสฺเสติ. ฉฏฺา นิคติโยติ เทวโลเก ปน ปฺจ, อยฺจ เอกาติ อิมา ฉ คติโย อิตฺถิภาวาน มุจฺจิสฺสนฺติ วทติ. สตฺตมี จาติ อิโต จวิตฺวา อนนฺตรํ. สนฺตานมยนฺติ เอกโตวณฺฏกาทิวเสน กตสนฺตานํ. คนฺเถนฺตีติ ยถา สนฺตานมยา โหนฺติ, เอวํ อชฺชปิ มม ปริจาริกา นนฺทนวเน มาลํ คนฺเถนฺติเยว. โย เม มาลํ ปฏิจฺฉตีติ มหาราช, อนนฺตรชาติยํ มม สามิโก ชโว นาม เทวปุตฺโต โย รุกฺขโต ปติตปติตํ มาลํ ปฏิจฺฉติ.
โสฬสาติ มหาราช, มม ชาติยา อิมานิ โสฬส วสฺสานิ, เอตฺตโก ปน กาโล เทวานํ เอโก มุหุตฺโต, เตน ตา มม จุตภาวมฺปิ อชานนฺตา มมตฺถาย มาลํ คนฺเถนฺติเยว. มานุสินฺติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนํ อาคมฺม เอส สรโทสตํ วสฺสสตํ โหติ, เอวํ ทีฆายุกา เทวา ¶ . อิมินา ปน การเณน ปรโลกสฺส จ กลฺยาณปาปกานฺจ กมฺมานํ อตฺถิตํ ชานาหิ, เทวาติ.
อนฺเวนฺตีติ ยถา มํ อนุพนฺธึสุ, เอวํ อนุพนฺธนฺติ. น หิ กมฺมํ วินสฺสตีติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว, อุปปชฺชเวทนียํ อนนฺตรภเว วิปากํ เทติ, อปราปริยเวทนียํ ปน วิปากํ อทตฺวา น นสฺสติ. ตํ สนฺธาย ‘‘น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘เทว, อหํ ปรทาริกกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน นิรเย จ ติรจฺฉานโยนิยฺจ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวึ. สเจ ปน ตุมฺเหปิ อิทานิ คุณสฺส กถํ คเหตฺวา เอวํ กริสฺสถ, มยา อนุภูตสทิสเมว ทุกฺขํ อนุภวิสฺสถ, ตสฺมา เอวํ มา กริตฺถา’’ติ อาห.
อถสฺส อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตี อาห –
‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;
ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทมํ.
‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;
สามิกํ อปจาเยยฺย, อินฺทํว ปริจาริกา.
‘‘โย อิจฺเฉ ทิพฺยโภคฺจ, ทิพฺพมายุํ ยสํ สุขํ;
ปาปานิ ปริวชฺเชตฺวา, ติวิธํ ธมฺมมาจเร.
‘‘กาเยน ¶ วาจา มนสา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
อตฺตโน โหติ อตฺถาย, อิตฺถี วา ยทิ วา ปุมา.
‘‘เย เกจิเม มานุชา ชีวโลเก, ยสสฺสิโน สพฺพสมนฺตโภคา;
อสํสยํ เตหิ ปุเร สุจิณฺณํ, กมฺมสฺสกาเส ปุถุ สพฺพสตฺตา.
‘‘อิงฺฆานุจินฺเตสิ สยมฺปิ เทว, กุโตนิทานา เต อิมา ชนินฺท;
ยา เต อิมา อจฺฉราสนฺนิกาสา, อลงฺกตา กฺจนชาลฉนฺนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ โหตุนฺติ ภวิตุํ. สพฺพสมนฺตโภคาติ ปริปุณฺณสพฺพโภคา. สุจิณฺณนฺติ สุฏฺุ จิณฺณํ กลฺยาณกมฺมํ กตํ. กมฺมสฺสกาเสติ กมฺมสฺสกา อตฺตนา กตกมฺมสฺเสว วิปากปฏิสํเวทิโน. น หิ มาตาปิตูหิ กตํ กมฺมํ ปุตฺตธีตานํ วิปากํ เทติ, น ตาหิ ปุตฺตธีตาหิ กตํ กมฺมํ มาตาปิตูนํ วิปากํ เทติ. เสเสหิ กตํ เสสานํ กิเมว ทสฺสติ? อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อนุจินฺเตสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตยฺยาสิ. ยา เต อิมาติ ยา อิมา โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย ตํ อุปฏฺหนฺติ, อิมา เต กุโตนิทานา, กึ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน ลทฺธา, อุทาหุ ปนฺถทูสนสนฺธิจฺเฉทาทีนิ ปาปานิ กตฺวา, อทุ กลฺยาณกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธาติ อิทํ ตาว อตฺตนาปิ จินฺเตยฺยาสิ, เทวาติ.
เอวํ สา ปิตรํ อนุสาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ ปิตรํ กฺา, รุจา โตเสสิ องฺคตึ;
มูฬฺหสฺส มคฺคมาจิกฺขิ, ธมฺมมกฺขาสิ สุพฺพตา’’ติ.
ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ ภิกฺขเว, อิติ อิเมหิ เอวรูเปหิ มธุเรหิ วจเนหิ รุจากฺา ปิตรํ โตเสสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคํ วิย ตสฺส สุคติมคฺคํ อาจิกฺขิ, นานานเยหิ สุจริตธมฺมํ อกฺขาสิ. ธมฺมํ กเถนฺตีเยว สา สุพฺพตา สุนฺทรวตา อตฺตโน อตีตชาติโยปิ กเถสิ.
เอวํ ปุพฺพณฺหโต ปฏฺาย สพฺพรตฺตึ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มา, เทว, นคฺคสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วจนํ คณฺหิ, ‘อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปรโลโก ¶ , อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏกมฺมานํ ผล’นฺติ วทนฺตสฺส มาทิสสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส วจนํ คณฺห, มา อติตฺเถน ปกฺขนฺที’’ติ อาห. เอวํ สนฺเตปิ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตุํ นาสกฺขิ. โส หิ เกวลํ ตสฺสา มธุรวจนํ สุตฺวา ตุสฺสิ. มาตาปิตโร หิ ปิยปุตฺตานํ วจนํ ปิยายนฺติ, น ปน ตํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺเชสิ. นคเรปิ ‘‘รุจา กิร ราชธีตา ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิ. ‘‘ปณฺฑิตา ราชธีตา อชฺช ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตฺวา นครวาสีนํ โสตฺถิภาวํ กริสฺสตี’’ติ มหาชโน ตุสฺสิ. สา ปิตรํ โพเธตุํ อสกฺโกนฺตี วีริยํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน ปิตุ โสตฺถิภาวํ กริสฺสามี’’ติ สิรสฺมึ อฺชลึ ปติฏฺเปตฺวา ทสทิสา นมสฺสิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ โลเก โลกสนฺธารกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา นาม โลกปาลเทวตา นาม มหาพฺรหฺมาโน นาม อตฺถิ, เต อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน พเลน มม ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปนฺตุ ¶ , เอตสฺส คุเณ อสติปิ มม ¶ คุเณน มม สีเลน มม สจฺเจน อิธาคนฺตฺวา อิมํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา สกลโลกสฺส โสตฺถึ กโรนฺตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา นมสฺสิ.
ตทา โพธิสตฺโต นารโท นาม มหาพฺรหฺมา อโหสิ. โพธิสตฺตา จ นาม อตฺตโน เมตฺตาภาวนาย อนุทฺทยาย มหนฺตภาเวน สุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺเน สตฺเต ทสฺสนตฺถํ กาลานุกาลํ โลกํ โอโลเกนฺติ. โส ตํ ทิวสํ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ราชธีตรํ ปิตุ มิจฺฉาทิฏฺิโมจนตฺถํ โลกสนฺธารกเทวตาโย นมสฺสมานํ ทิสฺวา, ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ เอตํ ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อชฺช มยา ราชธีตุ สงฺคหํ, รฺโ จ สปริชนสฺส โสตฺถิภาวํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, เกน นุ โข เวเสน คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มนุสฺสานํ ปพฺพชิตา ปิยา เจว ครุโน จ อาเทยฺยวจนา จ, ตสฺมา ปพฺพชิตเวเสน คมิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาสาทิกํ สุวณฺณวณฺณํ มนุสฺสตฺตภาวํ มาเปตฺวา มนฺุํ ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ชฏนฺตเร กฺจนสูจึ โอทหิตฺวา อนฺโต รตฺตปฏํ อุปริ รตฺตวากจีรํ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา สุวณฺณตาราขจิตํ รชตมยํ อชินจมฺมํ เอกํเส กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย ปกฺขิตฺตํ สุวณฺณมยํ ภิกฺขาภาชนํ อาทาย ตีสุ าเนสุ โอนตํ สุวณฺณกาชํ ขนฺเธ กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย ¶ เอว ปวาฬกมณฺฑลุํ อาทาย อิมินา อิสิเวเสน คคนตเล จนฺโท วิย วิโรจมาโน อากาเสน อาคนฺตฺวา อลงฺกตจนฺทกปาสาทมหาตลํ ปวิสิตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถาคมา พฺรหฺมโลกา, นารโท มานุสึ ปชํ;
ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต, อทฺทา ราชานมงฺคตึ.
‘‘ตโต ปติฏฺา ปาสาเท, เวเทหสฺส ปุรตฺถโต;
ตฺจ ทิสฺวานานุปฺปตฺตํ, รุจา อิสิมวนฺทถา’’ติ.
ตตฺถ อทฺทาติ พฺรหฺมโลเก ิโตว ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต คุณาชีวกสฺส สนฺติเก คหิตมิจฺฉาทสฺสนํ ราชานํ องฺคตึ อทฺทส, ตสฺมา อาคโตติ อตฺโถ. ตโต ปติฏฺาติ ตโต โส พฺรหฺมา ตสฺส รฺโ อมจฺจคณปริวุตสฺส นิสินฺนสฺส ปุรโต ¶ ตสฺมึ ปาสาเท อปเท ปทํ ทสฺเสนฺโต อากาเส ปติฏฺหิ. อนุปฺปตฺตนฺติ อาคตํ. อิสินฺติ อิสิเวเสน อาคตตฺตา สตฺถา ‘‘อิสิ’’นฺติ อาห. อวนฺทถาติ ‘‘มมานุคฺคเหน มม ปิตริ การฺุํ กตฺวา เอโก เทวราชา อาคโต ¶ ภวิสฺสตี’’ติ หฏฺปหฏฺา วาตาภิหฏา สุวณฺณกทลี วิย โอนมิตฺวา นารทพฺรหฺมานํ อวนฺทิ.
ราชาปิ ตํ ทิสฺวาว พฺรหฺมเตเชน ตชฺชิโต อตฺตโน อาสเน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อาสนา โอรุยฺห ภูมิยํ ตฺวา อาคตฏฺานฺจ นามโคตฺตฺจ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถาสนมฺหา โอรุยฺห, ราชา พฺยถิตมานโส;
นารทํ ปริปุจฺฉนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ เทววณฺณิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’’ติ.
ตตฺถ พฺยถิตมานโสติ ภีตจิตฺโต. กุโต นูติ กจฺจิ นุ โข วิชฺชาธโร ภเวยฺยาติ มฺมาโน อวนฺทิตฺวาว เอวํ ปุจฺฉิ.
อถ ¶ โส ‘‘อยํ ราชา ‘ปรโลโก นตฺถี’ติ มฺติ, ปรโลกเมวสฺส ตาว อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อหฺหิ เทวโต อิทานิ เอมิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;
อกฺขามิ เต ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, ชานนฺติ มํ นารโท กสฺสโป จา’’ติ.
ตตฺถ เทวโตติ เทวโลกโต. นารโท กสฺสโป จาติ มํ นาเมน นารโท, โคตฺเตน กสฺสโปติ ชานนฺติ.
อถ ราชา ‘‘อิมํ ปจฺฉาปิ ปรโลกํ ปุจฺฉิสฺสามิ, อิทฺธิยา ลทฺธการณํ ตาว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อจฺเฉรรูปํ ตว ยาทิสฺจ, เวหายสํ คจฺฉสิ ติฏฺสี จ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, อถ เกน วณฺเณน ตวายมิทฺธี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยาทิสฺจาติ ยาทิสฺจ ตว สณฺานํ, ยฺจ ตฺวํ อากาเส คจฺฉสิ ติฏฺสิ จ, อิทํ อจฺฉริยชาตํ.
นารโท ¶ อาห –
‘‘สจฺจฺจ ธมฺโม จ ทโม จ จาโค, คุณา มเมเต ปกตา ปุราณา;
เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหิ, มโนชโล เยน กามํ คโตสฺมี’’ติ.
ตตฺถ สจฺจนฺติ มุสาวาทวิรหิตํ วจีสจฺจํ. ธมฺโมติ ติวิธสุจริตธมฺโม เจว กสิณปริกมฺมฌานธมฺโม จ. ทโมติ อินฺทฺริยทมนํ. จาโคติ กิเลสปริจฺจาโค จ เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค จ. มเมเต คุณาติ มม เอเต คุณสมฺปยุตฺตา คุณสหคตา. ปกตา ปุราณาติ มยา ปุริมภเว กตาติ ทสฺเสติ. ‘‘เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหี’’ติ เต สพฺเพ คุเณ สุเสวิเต ปริจาริเต ทสฺเสติ. มโนชโวติ อิทฺธิยา ¶ การเณน ปฏิลทฺโธ. เยน กามํ คโตสฺมีติ เยน เทวฏฺาเน จ มนุสฺสฏฺาเน จ คนฺตุํ อิจฺฉนํ, เตน คโตสฺมีติ อตฺโถ.
ราชา เอวํ ตสฺมึ กเถนฺเตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา ปรโลกํ อสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข ปฺุวิปาโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อจฺเฉรมาจิกฺขสิ ปฺุสิทฺธึ, สเจ หิ เอเตหิ ยถา วเทสิ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม สาธุ วิยากโรหี’’ติ.
ตตฺถ ปฺุสิทฺธินฺติ ปฺุานํ สิทฺธึ ผลทายกตฺตํ อาจิกฺขนฺโต อจฺฉริยํ อาจิกฺขสิ.
นารโท อาห –
‘‘ปุจฺฉสฺสุ มํ ราช ตเวส อตฺโถ, ยํ สํสยํ กุรุเส ภูมิปาล;
อหํ ตํ นิสฺสํสยตํ คเมมิ, นเยหิ าเยหิ จ เหตุภี จา’’ติ.
ตตฺถ ตเวส อตฺโถติ ปุจฺฉิตพฺพโก นาม ตว เอส อตฺโถ. ยํ สํสยนฺติ ยํ กิสฺมิฺจิเทว ¶ อตฺเถ สํสยํ กโรสิ, ตํ มํ ปุจฺฉ. นิสฺสํสยตนฺติ อหํ ตํ นิสฺสํสยภาวํ คเมมิ. นเยหีติ การณวจเนหิ. าเยหีติ าเณหิ. เหตุภีติ ปจฺจเยหิ, ปฏิฺามตฺเตเนว อวตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา การณวจเนน จ เตสํ ธมฺมานํ สมุฏฺาปกปจฺจเยหิ จ ตํ นิสฺสํสยํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
ราชา ¶ อาห –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม นารท มา มุสา ภณิ;
อตฺถิ นุ เทวา ปิตโร นุ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหู’’ติ.
ตตฺถ ชโน ยมาหูติ ยํ ชโน เอวมาห – ‘‘อตฺถิ เทวา, อตฺถิ ปิตโร, อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ, ตํ สพฺพํ อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติ.
นารโท ¶ อาห –
‘‘อตฺเถว เทวา ปิตโร จ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหุ;
กาเมสุ คิทฺธา จ นรา ปมูฬฺหา, โลกํ ปรํ น วิทู โมหยุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ อตฺเถว เทวาติ มหาราช, เทวา จ ปิตโร จ อตฺถิ, ยมฺปิ ชโน ปรโลกมาห, โสปิ อตฺเถว. น วิทูติ กามคิทฺธา ปน โมหมูฬฺหา ชนา ปรโลกํ น วิทนฺติ น ชานนฺตีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ปริหาสํ กโรนฺโต เอวมาห –
‘‘อตฺถีติ เจ นารท สทฺทหาสิ, นิเวสนํ ปรโลเก มตานํ;
อิเธว เม ปฺจ สตานิ เทหิ, ทสฺสามิ เต ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ นิเวสนนฺติ นิวาสฏฺานํ. ปฺจ สตานีติ ปฺจ กหาปณสตานิ.
อถ นํ มหาสตฺโต ปริสมชฺเฌเยว ครหนฺโต อาห –
‘‘ทชฺเชมุ ¶ โข ปฺจ สตานิ โภโต, ชฺามุ เจ สีลวนฺตํ วทฺุํ;
ลุทฺทํ ตํ โภนฺตํ นิรเย วสนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อิเธว โย โหติ อธมฺมสีโล, ปาปาจาโร อลโส ลุทฺทกมฺโม;
น ปณฺฑิตา ตสฺมึ อิณํ ททนฺติ, น หิ อาคโม โหติ ตถาวิธมฺหา.
‘‘ทกฺขฺจ ¶ โปสํ มนุชา วิทิตฺวา, อุฏฺานกํ สีลวนฺตํ วทฺุํ;
สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺติ, กมฺมํ กริตฺวา ปุน มาหเรสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ชฺามุ เจติ ยทิ มยํ ภวนฺตํ ‘‘สีลวา เอส วทฺู, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ อิมสฺมึ กาเล อิมินา นามตฺโถติ ชานิตฺวา ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส การโก วทฺู’’ติ ชาเนยฺยาม. อถ เต วฑฺฒิยา ปฺจ สตานิ ทเทยฺยาม, ตฺวํ ปน ลุทฺโท สาหสิโก มิจฺฉาทสฺสนํ คเหตฺวา ทานสาลํ วิทฺธํเสตฺวา ปรทาเรสุ อปรชฺฌสิ, อิโต จุโต นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, เอวํ ลุทฺทํ ตํ นิรเย วสนฺตํ โภนฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา โก ‘‘สหสฺสํ เม เทหี’’ติ โจเทสฺสติ. ตถาวิธมฺหาติ ตาทิสา ปุริสา ทินฺนสฺส อิณสฺส ปุน อาคโม นาม น โหติ. ทกฺขนฺติ ธนุปฺปาทนกุสลํ. ปุน มาหเรสีติ อตฺตโน กมฺมํ กริตฺวา ธนํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน อมฺหากํ สนฺตกํ อาหเรยฺยาสิ, มา นิกฺกมฺโม วสีติ สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺตีติ.
อิติ ราชา เตน นิคฺคยฺหมาโน อปฺปฏิภาโน อโหสิ. มหาชโน หฏฺตุฏฺโ หุตฺวา ‘‘มหิทฺธิโก เทโวปิ อชฺช ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. มหาสตฺตสฺสานุภาเวน ตทา สตฺตโยชนิกาย มิถิลาย ตสฺส ธมฺมเทสนํ อสฺสุณนฺโต นาม นาโหสิ. อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ ราชา อติวิย ทฬฺหํ มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหิ, นิรยภเยน นํ สนฺตชฺเชตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุน เทวโลเกน อสฺสาเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, สเจ ทิฏฺึ น วิสฺสชฺเชสฺสสิ, เอวํ อนนฺตทุกฺขํ นิรยํ คมิสฺสสี’’ติ วตฺวา นิรยกถํ ปฏฺเปสิ –
‘‘อิโต จุโต ทกฺขสิ ตตฺถ ราช, กาโกลสงฺเฆหิ วิกสฺสมานํ;
ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, กาเกหิ คิชฺเฌหิ จ เสนเกหิ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กาโกลสงฺเฆหีติ โลหตุณฺเฑหิ กากสงฺเฆหิ. วิกสฺสมานนฺติ อตฺตานํ อากฑฺฒิยมานํ ตตฺถ นิรเย ปสฺสิสฺสสิ. ตนฺติ ตํ ภวนฺตํ.
ตํ ¶ ¶ ปน กาโกลนิรยํ วณฺเณตฺวา ‘‘สเจปิ เอตฺถ น นิพฺพตฺติสฺสสิ, โลกนฺตรนิรเย นิพฺพตฺติสฺสสี’’ติ วตฺวา ตํ นิรยํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘อนฺธํตมํ ตตฺถ น จนฺทสูริยา, นิรโย สทา ตุมุโล โฆรรูโป;
สา เนว รตฺตี น ทิวา ปฺายติ, ตถาวิเธ โก วิจเร ธนตฺถิโก’’ติ.
ตตฺถ อนฺธํ ตมนฺติ มหาราช, ยมฺหิ โลกนฺตรนิรเย มิจฺฉาทิฏฺิกา นิพฺพตฺตนฺติ, ตตฺถ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปตฺตินิวารณํ อนฺธตมํ. สทา ตุมุโลติ โส นิรโย นิจฺจํ พหลนฺธกาโร. โฆรรูโปติ ภีสนกชาติโก. สา เนว รตฺตีติ ยา อิธ รตฺติ ทิวา จ, สา เนว ตตฺถ ปฺายติ. โก วิจเรติ โก อุทฺธารํ โสเธนฺโต วิจริสฺสติ.
ตมฺปิสฺส โลกนฺตรนิรยํ วิตฺถาเรน วณฺเณตฺวา ‘‘มหาราช, มิจฺฉาทิฏฺึ อวิสฺสชฺเชนฺโต น เกวลํ เอตเทว, อฺมฺปิ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสี’’ติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘สพโล จ สาโม จ ทุเว สุวานา, ปวทฺธกายา พลิโน มหนฺตา;
ขาทนฺติ ทนฺเตหิ อโยมเยหิ, อิโต ปณุนฺนํ ปรโลกปตฺต’’นฺติ.
ตตฺถ อิโต ปณุนฺนนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา จุตํ. ปรโต นิรเยสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ นิรยฏฺานานิ นิรยปาลานํ อุปกฺกเมหิ สทฺธึ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตฺวา ตาสํ ตาสํ คาถานํ อนุตฺตานานิ ปทานิ วณฺเณตพฺพานิ.
‘‘ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, ลุทฺเทหิ วาเฬหิ อฆมฺมิเคหิ จ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ลุทฺเทหีติ ทารุเณหิ. วาเฬหีติ ทุฏฺเหิ. อฆมฺมิเคหีติ อฆาวเหหิ มิเคหิ, ทุกฺขาวเหหิ สุนเขหีติ อตฺโถ.
‘‘อุสูหิ ¶ ¶ ¶ สตฺตีหิ จ สุนิสิตาหิ, หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จ ปจฺจมิตฺตา;
กาฬูปกาฬา นิรยมฺหิ โฆเร, ปุพฺเพ นรํ ทุกฺกฏกมฺมการิ’’นฺติ.
ตตฺถ หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จาติ ชลิตาย อยปถวิยํ ปาเตตฺวา สกลสรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺตา ปหรนฺติ เจว วิชฺฌนฺติ จ. กาฬูปกาฬาติ เอวํนามกา นิรยปาลา. นิรยมฺหีติ ตสฺมึ เตสฺเว วเสน กาฬูปกาฬสงฺขาเต นิรเย. ทุกฺกฏกมฺมการินฺติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ การกํ.
‘‘ตํ หฺมานํ นิรเย วชนฺตํ, กุจฺฉิสฺมึ ปสฺสสฺมึ วิปฺผาลิตูทรํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ตตฺถ นิรเย ตถา หฺมานํ. วชนฺตนฺติ อิโต จิโต จ ธาวนฺตํ. กุจฺฉิสฺมินฺติ กุจฺฉิยฺจ ปสฺเส จ หฺมานํ วิชฺฌิยมานนฺติ อตฺโถ.
‘‘สตฺตี อุสู โตมรภิณฺฑิวาลา, วิวิธาวุธา วสฺสนฺติ ตตฺถ เทวา;
ปตนฺติ องฺคารมิวจฺจิมนฺโต, สิลาสนี วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติ.
ตตฺถ องฺคารมิวจฺจิมนฺโตติ ชลิตองฺคารา วิย อจฺจิมนฺตา อาวุธวิเสสา ปตนฺติ. สิลาสนีติ ชลิตสิลาสนิ. วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติ ยถา นาม เทเว วสฺสนฺเต อสนิ ปตติ, เอวเมว อากาเส สมุฏฺาย จิจฺจิฏายมานํ ชลิตสิลาวสฺสํ เตสํ ลุทฺทกมฺมานํ อุปริ ปตติ.
‘‘อุณฺโห จ วาโต นิรยมฺหิ ทุสฺสโห, น ตมฺหิ สุขํ ลพฺภติ อิตฺตรมฺปิ;
ตํ ตํ วิธาวนฺตมเลนมาตุรํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ อิตฺตรมฺปีติ ปริตฺตกมฺปิ. วิธาวนฺตนฺติ วิวิธา ธาวนฺตํ.
‘‘สนฺธาวมานมฺปิ ¶ รเถสุ ยุตฺตํ, สโชติภูตํ ปถวึ กมนฺตํ;
ปโตทลฏฺีหิ ¶ สุโจทยนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ รเถสุ ยุตฺตนฺติ วาเรน วารํ เตสุ ชลิตโลหรเถสุ ยุตฺตํ. กมนฺตนฺติ อกฺกมมานํ. สุโจทยนฺตนฺติ สุฏฺุ โจทยนฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ขุรสฺจิตํ คิรึ, วิภึสนํ ปชฺชลิตํ ภยานกํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ชลิตาวุธปหาเร อสหิตฺวา ชลิตขุเรหิ สฺจิตํ ชลิตโลหปพฺพตํ อารุหนฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ปพฺพตสนฺนิกาสํ, องฺคารราสึ ชลิตํ ภยานกํ;
สุทฑฺฒคตฺตํ กปณํ รุทนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ สุทฑฺฒคตฺตนฺติ สุฏฺุ ทฑฺฒสรีรํ.
‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, กณฺฏกนิจิตา ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติ.
ตตฺถ กณฺฏกนิจิตาติ ชลิตกณฺฏเกหิ จิตา. ‘‘อโยมเยหี’’ติ อิทํ เยหิ กณฺฏเกหิ อาจิตา, เต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺติ นาริโย, นรา จ ปรทารคู;
โจทิตา สตฺติหตฺเถหิ, ยมนิทฺเทสการิภี’’ติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตีติ ตํ เอวรูปํ สิมฺพลิรุกฺขํ อารุหนฺติ. ยมนิทฺเทสการิภีติ ยมสฺส วจนกเรหิ, นิรยปาเลหีติ อตฺโถ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ¶ นิรยํ, สิมฺพลึ รุหิรมกฺขิตํ;
วิทฑฺฒกายํ วิตจํ, อาตุรํ คาฬฺหเวทนํ.
‘‘ปสฺสสนฺตํ ¶ มุหุํ อุณฺหํ, ปุพฺพกมฺมาปราธิกํ;
ทุมคฺเค วิตจํ คตฺตํ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ วิทฑฺฒกายนฺติ วิหึสิตกายํ. วิตจนฺติ จมฺมมํสานํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฉินฺนตาย โกวิฬารปุปฺผํ วิย กึสุกปุปฺผํ วิย จ.
‘‘อพฺภกูฏสมา ¶ อุจฺจา, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติ.
ตตฺถ อสิปตฺตาจิตาติ อสิมเยหิ ปตฺเตหิ จิตา.
‘‘ตมารุหนฺตํ อสิปตฺตปาทปํ, อสีหิ ติกฺเขหิ จ ฉิชฺชมานํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ นิรยปาลานํ อาวุธปหาเร อสหิตฺวา อารุหนฺตํ.
‘‘ตโต นิกฺขนฺตมตฺตํ ตํ, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;
สมฺปติตํ เวตรณึ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺปติตนฺติ ปติตํ.
‘‘ขรา ขาโรทิกา ตตฺตา, ทุคฺคา เวตรณี นที;
อโยโปกฺขรสฺฉนฺนา, ติกฺขา ปตฺเตหิ สนฺทติ’’.
ตตฺถ ขราติ ผรุสา. อโยโปกฺขรสฺฉนฺนาติ อโยมเยหิ ติขิณปริยนฺเตหิ โปกฺขรปตฺเตหิ สฺฉนฺนา. ปตฺเตหีติ เตหิ ปตฺเตหิ สา นที ติกฺขา หุตฺวา สนฺทติ.
‘‘ตตฺถ สฺฉินฺนคตฺตํ ตํ, วุยฺหนฺตํ รุหิรมกฺขิตํ;
เวตรฺเ อนาลมฺเพ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวตรฺเติ เวตรณีอุทเก.
อิมํ ¶ ปน มหาสตฺตสฺส นิรยกถํ สุตฺวา ราชา สํวิคฺคหทโย มหาสตฺตฺเว ตาณคเวสี หุตฺวา อาห –
‘‘เวธามิ รุกฺโข วิย ฉิชฺชมาโน, ทิสํ น ชานามิ ปมูฬฺหสฺโ;
ภยานุตปฺปามิ มหา จ เม ภยา, สุตฺวาน กถา ตว ภาสิตา อิเส.
‘‘อาทิตฺเต วาริมชฺฌํว, ทีปํโวเฆ มหณฺณเว;
อนฺธกาเรว ปชฺโชโต, ตฺวํ โนสิ สรณํ อิเส.
‘‘อตฺถฺจ ¶ ธมฺมํ อนุสาส มํ อิเส, อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยา;
อาจิกฺข เม นารท สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรยํ ปเตยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ภยานุตปฺปามีติ อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ภเยน อนุตปฺปามิ. มหา จ เม ภยาติ มหนฺตฺจ เม นิรยภยํ อุปฺปนฺนํ. ทิปํโวเฆติ ทีปํว โอเฆ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาทิตฺเต กาเล วาริมชฺฌํ วิย ภินฺนนาวานํ โอเฆ อณฺณเว ปติฏฺํ อลภมานานํ ทีปํ วิย อนฺธการคตานํ ปชฺโชโต วิย จ ตฺวํ โน อิเส สรณํ ภว. อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยาติ เอกํเสน มยา อตีตํ กมฺมํ อปราธิตํ วิราธิตํ, กุสลํ อติกฺกมิตฺวา อกุสลเมว กตนฺติ.
อถสฺส มหาสตฺโต วิสุทฺธิมคฺคํ อาจิกฺขิตุํ สมฺมาปฏิปนฺเน โปราณกราชาโน อุทาหรณวเสน ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘ยถา อหู ธตรฏฺโ, เวสฺสามิตฺโต อฏฺโก ยามตคฺคิ;
อุสินฺทโร จาปิ สิวี จ ราชา, ปริจารกา สมณพฺราหฺมณานํ.
‘‘เอเต จฺเ จ ราชาโน, เย สคฺควิสยํ คตา;
อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา, ธมฺมํ จร มหีปติ.
‘‘อนฺนหตฺถา ¶ ¶ จ เต พฺยมฺเห, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว;
‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก มาลํ โก วิเลปนํ;
นานารตฺตานํ วตฺถานํ, โก นคฺโค ปริทหิสฺสติ.
‘โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนติ, ปาทุกา จ มุทู สุภา’;
อิติ สายฺจ ปาโต จ, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว.
‘‘ชิณฺณํ โปสํ ควาสฺสฺจ, มาสฺสุ ยฺุช ยถา ปุเร;
ปริหารฺจ ทชฺชาสิ, อธิการกโต พลี’’ติ.
ตตฺถ เอเต จาติ ยถา เอเต จ ธตรฏฺโ เวสฺสามิตฺโต อฏฺโก ยามตคฺคิ อุสินฺทโร สิวีติ ฉ ราชาโน อฺเ จ ธมฺมํ จริตฺวา สคฺควิสยํ คตา, เอวํ ตฺวมฺปิ อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา ธมฺมํ จร. โก ฉาโตติ มหาราช, ตว พฺยมฺเห ปุเร ราชนิเวสเน เจว นคเร จ อนฺนหตฺถา ปุริสา ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติ เตสํ ทาตุกามตาย โฆเสนฺตุ. โก มาลนฺติ โก มาลํ อิจฺฉติ, โก ¶ วิเลปนํ อิจฺฉติ, นานารตฺตานํ วตฺถานํ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ โก นคฺโค ปริทหิสฺสตีติ โฆเสนฺตุ. โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนตีติ โก ปนฺเถ ฉตฺตํ ธารยิสฺสติ. ปาทุกา จาติ อุปาหนา จ มุทู สุภา โก อิจฺฉติ.
ชิณฺณํ โปสนฺติ โย เต อุปฏฺาเกสุ อมจฺโจ วา อฺโ วา ปุพฺเพ กตูปกาโร ชราชิณฺณกาเล ยถา โปราณกาเล กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, เยปิ เต ควาสฺสาทโย ชิณฺณตาย กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, เตสุ เอกมฺปิ ปุพฺเพ วิย กมฺเมสุ มา โยชยิ. ชิณฺณกาลสฺมิฺหิ เต ตานิ กมฺมานิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. ปริหารฺจาติ อิธ ปริวาโร ‘‘ปริหาโร’’ติ วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย จ เต พลี หุตฺวา อธิการกโต ปุพฺเพ กตูปกาโร โหติ, ตสฺส ชราชิณฺณกาเล ยถาโปราณปริวารํ ทเทยฺยาสิ. อสปฺปุริสา หิ อตฺตโน อุปการกานํ อุปการํ กาตุํ สมตฺถกาเลเยว สมฺมานํ กโรนฺติ, สมตฺถกาเล ปน น โอโลเกนฺติ. สปฺปุริสา ปน อสมตฺถกาเลปิ เตสํ ตเถว สกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา ตุวมฺปิ เอวํ กเรยฺยาสีติ.
อิติ ¶ มหาสตฺโต รฺโ ทานกถฺจ สีลกถฺจ กเถตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ ราชา อตฺตโน ¶ อตฺตภาเว รเถน อุปเมตฺวา วณฺณิยมาเน ตุสฺสิสฺสติ, ตสฺมาสฺส สพฺพกามทุหรโถปมาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –
‘‘กาโย เต รถสฺาโต, มโนสารถิโก ลหุ;
อวิหึสาสาริตกฺโข, สํวิภาคปฏิจฺฉโท.
‘‘ปาทสฺมเนมิโย, หตฺถสฺมปกฺขโร;
กุจฺฉิสฺมนพฺภนฺโต, วาจาสฺมกูชโน.
‘‘สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโค, อเปสฺุสุสฺโต;
คิราสขิลเนลงฺโค, มิตภาณิสิเลสิโต.
‘‘สทฺธาโลภสุสงฺขาโร, นิวาตฺชลิกุพฺพโร;
อถทฺธตานตีสาโก, สีลสํวรนนฺธโน.
‘‘อกฺโกธนมนุคฺฆาตี, ธมฺมปณฺฑรฉตฺตโก;
พาหุสจฺจมปาลมฺโพ, ิตจิตฺตมุปาธิโย.
‘‘กาลฺุตาจิตฺตสาโร, เวสารชฺชติทณฺฑโก;
นิวาตวุตฺติโยตฺตโก, อนติมานยุโค ลหุ.
‘‘อลีนจิตฺตสนฺถาโร, วุทฺธิเสวี รโชหโต;
สติปโตโท ธีรสฺส, ธิติ โยโค จ รสฺมิโย.
‘‘มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภิ;
อิจฺฉา โลโภ จ กุมฺมคฺโค, อุชุมคฺโค จ สํยโม.
‘‘รูเป ¶ สทฺเท รเส คนฺเธ, วาหนสฺส ปธาวโต;
ปฺา อาโกฏนี ราช, ตตฺถ อตฺตาว สารถิ.
‘‘สเจ ¶ เอเตน ยาเนน, สมจริยา ทฬฺหา ธิติ;
สพฺพกามทุโห ราช, น ชาตุ นิรยํ วเช’’ติ.
ตตฺถ ¶ รถสฺาโตติ มหาราช, ตว กาโย รโถติ สฺาโต โหตุ. มโนสารถิโกติ มนสงฺขาเตน กุสลจิตฺเตน สารถินา สมนฺนาคโต. ลหูติ วิคตถินมิทฺธตาย สลฺลหุโก. อวิหึสาสาริตกฺโขติ อวิหึสามเยน สาริเตน สุฏฺุ ปรินิฏฺิเตน อกฺเขน สมนฺนาคโต. สํวิภาคปฏิจฺฉโทติ ทานสํวิภาคมเยน ปฏิจฺฉเทน สมนฺนาคโต. ปาทสฺมเนมิโยติ ปาทสํยมมยาย เนมิยา สมนฺนาคโต. หตฺถสฺมปกฺขโรติ หตฺถสํยมมเยน ปกฺขเรน สมนฺนาคโต. กุจฺฉิสฺมนพฺภนฺโตติ กุจฺฉิสํยมสงฺขาเตน มิตโภชนมเยน เตเลน อพฺภนฺโต. ‘‘อพฺภฺชิตพฺโพ นาภิ โหตู’’ติปิ ปาโ. วาจาสฺมกูชโนติ วาจาสํยเมน อกูชโน.
สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโคติ สจฺจวากฺเยน ปริปุณฺณองฺโค อขณฺฑรถงฺโค. อเปสฺุสุสฺโตติ อเปสฺุเน สุฏฺุ สฺโต สมุสฺสิโต. คิราสขิลเนลงฺโคติ สขิลาย สณฺหวาจาย นิทฺโทสงฺโค มฏฺรถงฺโค. มิตภาณิสิเลสิโต มิตภาณสงฺขาเตน สิเลเสน สุฏฺุ สมฺพนฺโธ. สทฺธาโลภสุสงฺขาโรติ กมฺมผลสทฺทหนสทฺธามเยน จ อโลภมเยน จ สุนฺทเรน อลงฺกาเรน สมนฺนาคโต. นิวาตฺชลิกุพฺพโรติ สีลวนฺตานํ นิวาตมเยน เจว อฺชลิกมฺมมเยน จ กุพฺพเรน สมนฺนาคโต. อถทฺธตานตีสาโกติ สขิลสมฺโมทภาวสงฺขาตาย อถทฺธตาย อนตอีโส, โถกนตอีโสติ อตฺโถ. สีลสํวรนนฺธโนติ อขณฺฑปฺจสีลจกฺขุนฺทฺริยาทิสํวรสงฺขาตาย นนฺธนรชฺชุยา สมนฺนาคโต.
อกฺโกธนมนุคฺฆาตีติ อกฺโกธนภาวสงฺขาเตน อนุคฺฆาเตน สมนฺนาคโต. ธมฺมปณฺฑร-ฉตฺตโกติ ทสกุสลธมฺมสงฺขาเตน ปณฺฑรจฺฉตฺเตน สมนฺนาคโต. พาหุสจฺจมปาลมฺโพติ อตฺถสนฺนิสฺสิตพหุสฺสุตภาวมเยน อปาลมฺเพน สมนฺนาคโต. ิตจิตฺตมุปาธิโยติ โลกธมฺเมหิ อวิกมฺปนภาเวน สุฏฺุ ิตเอกคฺคภาวปฺปตฺตจิตฺตสงฺขาเตน อุปาธินา อุตฺตรตฺถรเณน วา ราชาสเนน สมนฺนาคโต. กาลฺุตาจิตฺตสาโรติ ‘‘อยํ ทานสฺส ทินฺนกาโล, อยํ สีลสฺส รกฺขนกาโล’’ติ เอวํ กาลฺุตาสงฺขาเตน กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน ¶ กุสลสาเรน สมนฺนาคโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา, มหาราช, รถสฺส นาม อาณึ อาทึ กตฺวา ทพฺพสมฺภารชาตํ ปริสุทฺธํ สารมยฺจ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวฺหิ โส รโถ อทฺธานกฺขโม โหติ, เอวํ ตวปิ กายรโถ กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ทานาทิกุสลสาเรน สมนฺนาคโต โหตูติ. เวสารชฺชติทณฺฑโกติ ปริสมชฺเฌ กเถนฺตสฺสปิ วิสารทภาวสงฺขาเตน ติทณฺเฑน ¶ สมนฺนาคโต. นิวาตวุตฺติโยตฺตโกติ โอวาเท ปวตฺตนสงฺขาเตน มุทุนา ธุรโยตฺเตน สมนฺนาคโต ¶ . มุทุนา หิ ธุรโยตฺเตน พทฺธรถํ สินฺธวา สุขํ วหนฺติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปณฺฑิตานํ โอวาทปฺปวตฺติตาย อาพทฺโธ สุขํ ยาตูติ อตฺโถ. อนติมานยุโค ลหูติ อนติมานสงฺขาเตน ลหุเกน ยุเคน สมนฺนาคโต.
อลีนจิตฺตสนฺถาโรติ ยถา รโถ นาม ทนฺตมเยน อุฬาเรน สนฺถาเรน โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ทานาทินา อลีนอสงฺกุฏิตจิตฺตสนฺถาโร โหตุ. วุทฺธิเสวี รโชหโตติ ยถา รโถ นาม วิสเมน รชุฏฺานมคฺเคน คจฺฉนฺโต รโชกิณฺโณ น โสภติ, สเมน วิรเชน มคฺเคน คจฺฉนฺโต โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปฺาวุทฺธิเสวิตาย สมตลํ อุชุมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา หตรโช โหตุ. สติปโตโท ธีรสฺสาติ ปณฺฑิตสฺส ตว ตสฺมึ กายรเถ สุปติฏฺิตสติปโตโท โหตุ. ธิติ โยโค จ รสฺมิโยติ อพฺโพจฺฉินฺนวีริยสงฺขาตา ธิติ จ หิตปฺปฏิปตฺติยํ ยฺุชนภาวสงฺขาโต โยโค จ ตว ตสฺมึ กายรเถ วฏฺฏิตา ถิรา รสฺมิโย โหนฺตุ. มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภีติ ยถา รโถ นาม วิสมทนฺเตหิ สินฺธเวหิ อุปฺปถํ ยาติ, สมทนฺเตหิ สมสิกฺขิเตหิ ยุตฺโต อุชุปถเมว อนฺเวติ, เอวํ มโนปิ ทนฺตํ นิพฺพิเสวนํ กุมฺมคฺคํ ปหาย อุชุมคฺคํ คณฺหาติ. ตสฺมา สุทนฺตํ อาจารสมฺปนฺนํ จิตฺตํ ตว กายรถสฺส สินฺธวกิจฺจํ สาเธตุ. อิจฺฉาโลโภ จาติ อปฺปตฺเตสุ วตฺถูสุ อิจฺฉา, ปตฺเตสุ โลโภติ อยํ อิจฺฉา จ โลโภ จ กุมฺมคฺโค นาม. กุฏิโล อนุชุมคฺโค อปายเมว เนติ. ทสกุสลกมฺมปถวเสน ปน อฏฺงฺคิกมคฺควเสน วา ปวตฺโต สีลสํยโม อุชุมคฺโค นาม. โส ตว กายรถสฺส มคฺโค โหตุ.
รูเปติ ¶ เอเตสุ มนาปิเยสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ธาวนฺตสฺส ตว กายรถสฺส อุปฺปถํ ปฏิปนฺนสฺส ราชรถสฺส สินฺธเว อาโกเฏตฺวา นิวารณปโตทยฏฺิ วิย ปฺา อาโกฏนี โหตุ. สา หิ ตํ อุปฺปถคมนโต นิวาเรตฺวา อุชุํ สุจริตมคฺคํ อาโรเปสฺสติ. ตตฺถ อตฺตาว สารถีติ ตสฺมึ ปน เต กายรเถ อฺโ สารถิ นาม นตฺถิ, ตว อตฺตาว สารถิ โหตุ. สเจ เอเตน ยาเนนาติ มหาราช, ยสฺเสตํ เอวรูปํ ยานํ สเจ อตฺถิ, เอเตน ยาเนน. สมจริยา ทฬฺหา ธิตีติ ยสฺส สมจริยา จ ธิติ จ ทฬฺหา โหติ ถิรา, โส เอเตน ยาเนน ยสฺมา เอส รโถ สพฺพกามทุโห ราช, ยถาธิปฺเปเต สพฺพกาเม เทติ, ตสฺมา น ชาตุ นิรยํ วเช, เอกํเสเนตํ ธาเรหิ, เอวรูเปน ยาเนน นิรยํ น คจฺฉสีติ อตฺโถ. อิติ โข, มหาราช, ยํ มํ อวจ ‘‘อาจิกฺข เม, นารท, สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรเย ปเตยฺย’’นฺติ, อยํ เต โส มยา อเนกปริยาเยน อกฺขาโตติ.
เอวมสฺส ¶ ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ ชหาเปตฺวา สีเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ปาปมิตฺเต ปหาย กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกม, นิจฺจํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ราชธีตุ คุณํ วณฺเณตฺวา ราชปริสาย ¶ จ ราโชโรธานฺจ โอวาทํ ทตฺวา มหนฺเตนานุภาเวน เตสํ ปสฺสนฺตานฺเว พฺรหฺมโลกํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มยา ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อลาโต เทวทตฺโตสิ, สุนาโม อาสิ ภทฺทชิ;
วิชโย สาริปุตฺโตสิ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก.
‘‘สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต, คุโณ อาสิ อเจลโก;
อานนฺโท สา รุจา อาสิ, ยา ราชานํ ปสาทยิ.
‘‘อุรุเวลกสฺสโป ราชา, ปาปทิฏฺิ ตทา อหุ;
มหาพฺรหฺมา โพธิสตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๕๔๖] ๙. วิธุรชาตกวณฺณนา
จตุโปสถกณฺฑํ
ปณฺฑุ ¶ ¶ กิสิยาสิ ทุพฺพลาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาปฺโ ปุถุปฺโ คมฺภีรปฺโ ชวนปฺโ หาสปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปรปฺปวาทมทฺทโน, อตฺตโน ปฺานุภาเวน ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ อภิสงฺขเต สุขุมปฺเห ภินฺทิตฺวา เต ทเมตฺวา นิพฺพิเสวเน กตฺวา ตีสุ สรเณสุ เจว สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา อมตคามิมคฺคํ ปฏิปาเทสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺโต ปรปฺปวาทํ ภินฺทิตฺวา ขตฺติยาทโย ทเมยฺย. ปุริมภวสฺมิฺหิ โพธิาณํ ปริเยสนฺโตปิ ตถาคโต ปฺวา ปรปฺปวาทมทฺทโนเยว. ตถา หิ อหํ วิธุรกาเล สฏฺิโยชนุพฺเพเธ กาฬปพฺพตมุทฺธนิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขเสนาปตึ อตฺตโน าณพเลเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปนฺโต อตฺตโน ชีวิตํ ทาเปสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺถนคเร ธนฺจยโกรพฺโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. วิธุรปณฺฑิโต นาม อมจฺโจ ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิ. โส มธุรกโถ มหาธมฺมกถิโก สกลชมฺพุทีเป ราชาโน หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธหตฺถิโน วิย ¶ อตฺตโน มธุรธมฺมเทสนาย ปโลเภตฺวา เตสํ สกสกรชฺชานิ คนฺตุํ อททมาโน พุทฺธลีลาย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต มหนฺเตน ยเสน ตสฺมึ นคเร ปฏิวสิ.
ตทา หิ พาราณสิยมฺปิ คิหิสหายกา จตฺตาโร พฺราหฺมณมหาสาลา มหลฺลกกาเล กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺเถว จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย จาริกํ ¶ จรมานา องฺครฏฺเ ¶ กาลจมฺปานครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย นครํ ปวิสึสุ. ตตฺถ จตฺตาโร สหายกา กุฏุมฺพิกา เตสํ อิริยาปเถสุ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา เอเกกํ อตฺตโน นิเวสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา ปฏิฺํ คาหาเปตฺวา อุยฺยาเนเยว วาสาเปสุํ. เต จตฺตาโร ตาปสา จตุนฺนํ กุฏุมฺพิกานํ เคเหสุ นิพทฺธํ ภฺุชิตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย เอโก ตาปโส ตาวตึสภวนํ คจฺฉติ, เอโก นาคภวนํ, เอโก สุปณฺณภวนํ, เอโก โกรพฺยรฺโ มิคาชินอุยฺยานํ คจฺฉติ. เตสุ โย เทวโลกํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สกฺกสฺส ยสํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส นาคราชสฺส สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย สุปณฺณภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สุปณฺณราชสฺส วิภูตึ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย ธนฺจยโกรพฺยราชสฺส อุยฺยานํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส ธนฺจยโกรพฺยรฺโ สิริโสภคฺคํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ.
เต จตฺตาโรปิ ชนา ตํ ตเทว านํ ปตฺเถตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน เอโก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สปุตฺตทาโร นาคภวเน นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สุปณฺณภวเน สิมฺพลิวิมาเน สุปณฺณราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เอโก ธนฺจยโกรพฺยรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. เตปิ ตาปสา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โกรพฺยกุมาโร วุฑฺฒิมนฺวาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺหิตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ. โส ปน ชูตวิตฺตโก อโหสิ. โส วิธุรปณฺฑิตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถํ อุปวสติ.
โส เอกทิวสํ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘วิเวกมนุพฺรูหิสฺสามี’’ติ ¶ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. สกฺโกปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘เทวโลเก ปลิโพโธ โหตี’’ติ มนุสฺสโลเก ตเมว อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. วรุณนาคราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘นาคภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา ¶ สมณธมฺมํ อกาสิ. สุปณฺณราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘สุปณฺณภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. เตปิ จตฺตาโร ชนา สายนฺหสมเย สกฏฺาเนหิ นิกฺขมิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิตีเร สมาคนฺตฺวา อฺมฺํ โอโลเกตฺวา ปุพฺพสิเนหวเสน สมคฺคา สมฺโมทมานา หุตฺวา อฺมฺํ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กรึสุ. เตสุ สกฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน ยุตฺตาสนํ ตฺวา นิสีทึสุ. อถ เน สกฺโก อาห ‘‘มยํ จตฺตาโรปิ ราชาโนว ¶ , อมฺเหสุ ปน กสฺส สีลํ มหนฺต’’นฺติ? อถ นํ วรุณนาคราชา อาห ‘‘ตุมฺหากํ ติณฺณํ ชนานํ สีลโต มยฺหํ สีลํ มหนฺต’’นฺติ. ‘‘กิเมตฺถ การณ’’นฺติ? ‘‘อยํ สุปณฺณราชา อมฺหากํ ชาตานมฺปิ อชาตานมฺปิ ปจฺจามิตฺโตว, อหํ เอวรูปํ อมฺหากํ ชีวิตกฺขยกรํ ปจฺจามิตฺตํ ทิสฺวาปิ โกธํ น กโรมิ, อิมินา การเณน มม สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิทํ ทสกนิปาเต จตุโปสถชาตเก ปมํ คาถมาห –
‘‘โย โกปเนยฺเย น กโรติ โกปํ, น กุชฺฌติ สปฺปุริโส กทาจิ;
กุทฺโธปิ โส นาวิกโรติ โกปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๔);
ตตฺถ โยติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ. โกปเนยฺเยติ กุชฺฌิตพฺพยุตฺตเก ปุคฺคเล ขนฺตีวาทีตาปโส วิย โกปํ น กโรติ. กทาจีติ โย กิสฺมิฺจิ กาเล น กุชฺฌเตว. กุทฺโธปีติ สเจ ปน โส สปฺปุริโส กุชฺฌติ, อถ กุทฺโธปิ ตํ โกปํ นาวิกโรติ จูฬโพธิตาปโส วิย. ตํ เว นรนฺติ มหาราชาโน ตํ เว ปุริสํ สมิตปาปตาย โลเก ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ กเถนฺติ. อิเม ¶ ปน คุณา มยิ สนฺติ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ.
ตํ สุตฺวา สุปณฺณราชา ‘‘อยํ นาโค มม อคฺคภกฺโข, ยสฺมา ปนาหํ เอวรูปํ อคฺคภกฺขํ ทิสฺวาปิ ขุทํ อธิวาเสตฺวา อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อูนูทโร ¶ โย สหเต ชิฆจฺฉํ, ทนฺโต ตปสฺสี มิตปานโภชโน;
อาหารเหตุ น กโรติ ปาปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๕);
ตตฺถ ทนฺโตติ อินฺทฺริยทมเนน สมนฺนาคโต. ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโก. อาหารเหตูติ อติชิฆจฺฉปิฬิโตปิ โย ปาปํ ลามกกมฺมํ น กโรติ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร วิย. อหํ ปนชฺช อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ.
ตโต สกฺโก เทวราชา ‘‘อหํ นานปฺปการํ สุขปทฏฺานํ เทวโลกสมฺปตฺตึ ปหาย สีลรกฺขณตฺถาย มนุสฺสโลกํ อาคโต, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ขิฑฺฑํ ¶ รตึ วิปฺปชหิตฺวาน สพฺพํ, น จาลิกํ ภาสติ กิฺจิ โลเก;
วิภูสฏฺานา วิรโต เมถุนสฺมา, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๖);
ตตฺถ ขิฑฺฑนฺติ กายิกวาจสิกขิฑฺฑํ. รตินฺติ ทิพฺพกามคุณรตึ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. วิภูสฏฺานาติ มํสวิภูสา ฉวิวิภูสาติ ทฺเว วิภูสา. ตตฺถ อชฺโฌหรณียาหาโร มํสวิภูสา นาม, มาลาคนฺธาทีนิ ฉวิวิภูสา นาม, เยน อกุสลจิตฺเตน ธารียติ, ตํ ตสฺส านํ, ตโต วิรโต เมถุนเสวนโต จ โย ปฏิวิรโต. ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเกติ อหํ อชฺช เทวจฺฉราโย ปหาย อิธาคนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ. เอวํ สกฺโกปิ อตฺตโน สีลเมว วณฺเณติ.
ตํ สุตฺวา ธนฺจยราชา ‘‘อหํ อชฺช มหนฺตํ ปริคฺคหํ โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิปริปุณฺณํ อนฺเตปุรํ จชิตฺวา อุยฺยาเน สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ปริคฺคหํ ¶ ¶ โลภธมฺมฺจ สพฺพํ, โย เว ปริฺาย ปริจฺจเชติ;
ทนฺตํ ิตตฺตํ อมมํ นิราสํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๗);
ตตฺถ ปริคฺคหนฺติ นานปฺปการํ วตฺถุกามํ. โลภธมฺมนฺติ ตสฺมึ อุปฺปชฺชนตณฺหํ. ปริฺายาติ าตปริฺา, ตีรณปริฺา, ปหานปริฺาติ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. ตตฺถ ขนฺธาทีนํ ทุกฺขาทิสภาวชานนํ าตปริฺา, เตสุ อคุณํ อุปธาเรตฺวา ตีรณํ ตีรณปริฺา, เตสุ โทสํ ทิสฺวา ฉนฺทราคสฺสาปกฑฺฒนํ ปหานปริฺา. โย อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ชานิตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริจฺจชติ, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ. ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํ. ิตตฺตนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกาภาเวน ิตสภาวํ. อมมนฺติ อหนฺติ มมายนตณฺหารหิตํ. นิราสนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ นิจฺฉนฺทราคํ. ตํ เว นรนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘สมณ’’นฺติ วทนฺติ.
อิติ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน สีลเมว มหนฺตนฺติ วณฺเณตฺวา สกฺกาทโย ธนฺจยํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อตฺถิ ปน, มหาราช, โกจิ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปณฺฑิโต, โย โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทยฺยา’’ติ ¶ . ‘‘อาม, มหาราชาโน มม อตฺถธมฺมานุสาสโก มหาปฺโ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต นาม อตฺถิ, โส โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ. อถ เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ สพฺเพปิ อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ปลฺลงฺกํ อลงฺการาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปลฺลงฺกวรมชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ‘‘ปณฺฑิต, อมฺหากํ กงฺขา อุปฺปนฺนา, ตํ โน วิโนเทหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ปุจฺฉาม กตฺตารมโนมปฺํ, กถาสุ โน วิคฺคโห อตฺถิ ชาโต;
ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, ตทชฺช กงฺขํ วิตเรมุ สพฺเพ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๘);
ตตฺถ กตฺตารนฺติ กตฺตพฺพยุตฺตกการกํ. วิคฺคโห อตฺถิ ชาโตติ เอโก สีลวิคฺคโห สีลวิวาโท อุปฺปนฺโน อตฺถิ. ฉินฺทชฺชาติ อมฺหากํ ตํ ¶ กงฺขํ ตานิ จ วิจิกิจฺฉิตานิ วชิเรน สิเนรุํ ปหรนฺโต วิย อชฺช ฉินฺท. วิตเรมูติ วิตเรยฺยาม.
ปณฺฑิโต ¶ เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราชาโน ตุมฺหากํ สีลํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ วิวาทกถํ สุกถิตทุกฺกถิตํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เย ปณฺฑิตา อตฺถทสา ภวนฺติ, ภาสนฺติ เต โยนิโส ตตฺถ กาเล;
กถํ นุ กถานํ อภาสิตานํ, อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลา ชนินฺทา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๙);
ตตฺถ อตฺถทสาติ อตฺถทสฺสนสมตฺถา. ตตฺถ กาเลติ ตสฺมึ วิคฺคเห อาโรจิเต ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เต ปณฺฑิตา ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺตา โยนิโส ภาสนฺติ. อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลาติ กุสลา เฉกาปิ สมานา อภาสิตานํ กถานํ กถํ นุ อตฺถํ าเณน นเยยฺยุํ อุปปริกฺเขยฺยุํ. ชนินฺทาติ ราชาโน อาลปติ. ตสฺมา อิทํ ตาว เม วเทถ.
‘‘กถํ หเว ภาสติ นาคราชา, ครุโฬ ปน เวนเตยฺโย กิมาห;
คนฺธพฺพราชา ปน กึ วเทติ, กถํ ปน กุรูนํ ราชเสฏฺโ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๐);
ตตฺถ ¶ คนฺธพฺพราชาติ สกฺกํ สนฺธายาห.
อถสฺส เต อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ขนฺตึ หเว ภาสติ นาคราชา, อปฺปาหารํ ครุโฬ เวนเตยฺโย;
คนฺธพฺพราชา รติวิปฺปหานํ, อกิฺจนํ กุรูนํ ราชเสฏฺโ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๑);
ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, นาคราชา ตาว โกปเนยฺเยปิ ปุคฺคเล อกุปฺปนสงฺขาตํ อธิวาสนขนฺตึ วณฺเณติ, ครุโฬ อปฺปาหารตาสงฺขาตํ อาหารเหตุ ¶ ปาปสฺส อกรณํ, สกฺโก ปฺจกามคุณรตีนํ วิปฺปหานํ, กุรุราชา นิปฺปลิโพธภาวํ วณฺเณตีติ.
อถ เตสํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺพานิ เอตานิ สุภาสิตานิ, น เหตฺถ ทุพฺภาสิตมตฺถิ กิฺจิ;
ยสฺมิฺจ เอตานิ ปติฏฺิตานิ, อราว ¶ นาภฺยา สุสโมหิตานิ;
จตุพฺภิ ธมฺเมหิ สมงฺคิภูตํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๒);
ตตฺถ เอตานีติ เอตานิ จตฺตาริปิ คุณชาตานิ ยสฺมึ ปุคฺคเล สกฏนาภิยํ สุฏฺุ สโมหิตานิ อรา วิย ปติฏฺิตานิ, จตูหิเปเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ อาหุ โลเกติ.
เอวํ มหาสตฺโต จตุนฺนมฺปิ สีลํ เอกสมเมว อกาสิ. ตํ สุตฺวา จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ตุฏฺา ถุตึ กโรนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ตุวฺหิ เสฏฺโ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคู ธมฺมวิทู สุเมโธ;
ปฺาย ปฺหํ สมธิคฺคเหตฺวา, อจฺเฉจฺฉิ ธีโร วิจิกิจฺฉิตานิ;
อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๓).
ตตฺถ ¶ ตฺวมนุตฺตโรสีติ ตฺวํ อนุตฺตโร อสิ, นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโร นาม. ธมฺมคูติ ธมฺมสฺส โคปโก เจว ธมฺมฺู จ. ธมฺมวิทูติ ปากฏธมฺโม. สุเมโธติ สุนฺทรปฺโ ปฺายาติ อตฺตโน ปฺาย อมฺหากํ ปฺหํ สุฏฺุ อธิคณฺหิตฺวา ‘‘อิทเมตฺถ การณ’’นฺติ ยถาภูตํ ตฺวา. อจฺเฉจฺฉีติ ตฺวํ ธีโร อมฺหากํ วิจิกิจฺฉิตานิ ฉินฺทิ, เอวํ ฉินฺทนฺโต จ ‘‘ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานี’’ติ อิทํ อมฺหากํ อายาจนํ สมฺปาเทนฺโต อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ ¶ . จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนาติ ยถา ทนฺตกาโร กกเจน หตฺถิทนฺตํ ฉินฺเทยฺย, เอวํ ฉินฺทีติ อตฺโถ.
เอวํ เต จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ปฺหพฺยากรเณน ตุฏฺมานสา อเหสุํ. อถ นํ สกฺโก ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, ครุโฬ สุวณฺณมาลาย, วรุโณ นาคราชา มณินา, ธนฺจยราชา ควสหสฺสาทีหิ ปูเชสิ. เตเนวาห –
‘‘นีลุปฺปลาภํ วิมลํ อนคฺฆํ, วตฺถํ อิทํ ธูมสมานวณฺณํ;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘สุวณฺณมาลํ สตปตฺตผุลฺลิตํ, สเกสรํ รตฺนสหสฺสมณฺฑิตํ;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘มณึ อนคฺฆํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, กณฺาวสตฺตํ มณิภูสิตํ เม;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘ควํ สหสฺสํ อุสภฺจ นาคํ, อาชฺยุตฺเต จ รเถ ทส อิเม;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต คามวรานิ โสฬสา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๔-๓๗);
เอวํ สกฺกาทโย ¶ มหาสตฺตํ ปูเชตฺวา สกฏฺานเมว อคมึสุ.
จตุโปสถกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
โทหฬกณฺฑํ
เตสุ ¶ ¶ นาคราชสฺส ภริยา วิมลาเทวี นาม. สา ตสฺส คีวาย ปิฬนฺธนมณึ อปสฺสนฺตี ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กหํ ปน เต มณี’’ติ? ‘‘ภทฺเท, จนฺทพฺราหฺมณปุตฺตสฺส วิธุรปณฺฑิตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต อหํ เตน มณินา ตํ ปูเชสึ. น เกวลฺจ อหเมว, สกฺโกปิ ตํ ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, สุปณฺณราชา สุวณฺณมาลาย, ธนฺจยราชา ควสฺสสหสฺสาทีหิ ปูเชสี’’ติ. ‘‘ธมฺมกถิโก โส, เทวา’’ติ. ‘‘ภทฺเท, กึ วเทสิ, ชมฺพุทีปตเล พุทฺธุปฺปาโท วิย ปวตฺตติ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตราชาโน ตสฺส มธุรธมฺมกถาย พชฺฌิตฺวา หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธมตฺตวารณา วิย อตฺตโน อตฺตโน รชฺชานิ คนฺตุํ น อิจฺฉนฺติ, เอวรูโป โส มธุรธมฺมกถิโก’’ติ ตสฺส คุณํ วณฺเณสิ. สา วิธุรปณฺฑิตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ วกฺขามิ ‘เทว, ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา, อิธ นํ อาเนหี’ติ, น เมตํ อาเนสฺสติ. ยํนูนาหํ ‘ตสฺส เม หทเย โทหโฬ อุปฺปนฺโน’ติ คิลานาลยํ กเรยฺย’’นฺติ. สา ตถา กตฺวา สิรคพฺภํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปริจาริกานํ สฺํ ทตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. นาคราชา อุปฏฺานเวลาย ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ วิมลา’’ติ ปริจาริกาโย ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา, เทวา’’ติ วุตฺเต อุฏฺายาสนา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา สรีรํ ปริมชฺชนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ปณฺฑุ กิสิยาสิ ทุพฺพลา, วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเร;
วิมเล อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา, กีทิสี ตุยฺหํ สรีรเวทนา’’ติ.
ตตฺถ ปณฺฑูติ ปณฺฑุปลาสวณฺณา. กิสิยาติ กิสา. ทุพฺพลาติ อปฺปถามา. วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเรติ ตว วณฺณสงฺขาตํ รูปํ ปุเร เอทิสํ น โหติ, นิทฺโทสํ อนวชฺชํ, ตํ อิทานิ ปริวตฺติตฺวา อมนฺุสภาวํ ชาตํ. วิมเลติ ตํ อาลปติ.
อถสฺส ¶ สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ธมฺโม ¶ มนุเชสุ มาตีนํ, โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจติ;
ธมฺมาหฏํ นาคกฺุชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ สภาโว. มาตีนนฺติ อิตฺถีนํ. ชนินฺทาติ นาคชนสฺส อินฺท. ธมฺมาหฏํ นาคกฺุชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเยติ นาคเสฏฺ, อหํ ธมฺเมน สเมน อสาหสิกกมฺเมน อาหฏํ วิธุรสฺส หทยํ อภิปตฺถยามิ, ตํ เม ลภมานาย ชีวิตํ อตฺถิ, อลภมานาย อิเธว มรณนฺติ ตสฺส ปฺํ สนฺธาเยวมาห –
ตํ สุตฺวา นาคราชา ตติยํ คาถมาห –
‘‘จนฺทํ โข ตฺวํ โทหฬายสิ, สูริยํ วา อถ วาปิ มาลุตํ;
ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนนฺติ อสมธุรสฺส วิธุรสฺส ทสฺสนเมว ทุลฺลภํ. ตสฺส หิ สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา วิจรนฺติ, ปสฺสิตุมฺปิ นํ โกจิ น ลภติ, ตํ โก อิธ อานยิสฺสตีติ วทติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อลภมานาย เม อิเธว มรณ’’นฺติ ปริวตฺติตฺวา ปิฏฺึ ทตฺวา สาฬกกณฺเณน มุขํ ปิทหิตฺวา นิปชฺชิ. นาคราชา อนตฺตมโน สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สยนปิฏฺเ นิสินฺโน ‘‘วิมลา วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหราเปตี’’ติ สฺี หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิตสฺส หทยํ อลภนฺติยา วิมลาย ชีวิตํ นตฺถิ, กถํ นุ โข ตสฺส หทยมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถสฺส ธีตา อิรนฺธตี นาม นาคกฺา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน สิริวิลาเสน ปิตุ อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา, สา ตสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อติวิย โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘กึ ¶ นุ ตาต ตุวํ ปชฺฌายสิ, ปทุมํ หตฺถคตํว เต มุขํ;
กึ นุ ทุมฺมนรูโปสิ ¶ อิสฺสร, มา ตฺวํ โสจิ อมิตฺตตาปนา’’ติ.
ตตฺถ ปชฺฌายสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตสิ. หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย เต มุขํ ชาตํ. อิสฺสราติ ปฺจโยชนสติกสฺส มนฺทิรนาคภวนสฺส, สามีติ.
ธีตุ วจนํ สุตฺวา นาคราชา ตมตฺถํ อาโรเจนฺโต อาห –
‘‘มาตา ¶ หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ธนิยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติ.
อถ นํ นาคราชา ‘‘อมฺม, มม สนฺติเก วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺโถ นตฺถิ, ตฺวํ มาตุ ชีวิตํ เทหิ, วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺถํ ภตฺตารํ ปริเยสาหี’’ติ อุยฺโยเชนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘ตสฺส ภตฺตุปริเยสนํ จร, โย วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ จราติ วิจร.
อิติ โส กิเลสาภิรตภาเวน ธีตุ อนนุจฺฉวิกํ กถํ กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปิตุโน จ สา สุตฺวาน วากฺยํ, รตฺตึ นิกฺขมฺม อวสฺสุตึ จรี’’ติ.
ตตฺถ อวสฺสุตินฺติ ภิกฺขเว, สา นาคมาณวิกา ปิตุ วจนํ สุตฺวา ปิตรํ อสฺสาเสตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมฺปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน สิริคพฺภํ คนฺตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา เอกํ กุสุมฺภรตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ เอกํเส กตฺวา ตเมว รตฺตึ อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นาคภวนโต นิกฺขมฺม ¶ หิมวนฺตปฺปเทเส สมุทฺทตีเร ิตํ สฏฺิโยชนุพฺเพธํ เอกคฺฆนํ กาฬปพฺพตํ นาม อฺชนคิรึ คนฺตฺวา อวสฺสุตึ จริ กิเลสอวสฺสุตึ ภตฺตุปริเยสนํ จรีติ อตฺโถ.
จรนฺตี ¶ จ ยานิ หิมวนฺเต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ, ตานิ อาหริตฺวา สกลปพฺพตํ มณิอคฺฆิยํ วิย อลงฺกริตฺวา อุปริตเล ปุปฺผสนฺถารํ กตฺวา มโนรเมนากาเรน นจฺจิตฺวา มธุรคีตํ คายนฺตี สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส;
เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเคติ โก คนฺธพฺโพ วา รกฺขโส วา นาโค วา. เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเทติ โก เอเตสุ คนฺธพฺพาทีสุ ปณฺฑิโต สพฺพกามํ ทาตุํ สมตฺโถ, โส วิธุรสฺส หทยมํสโทหฬินิยา มม มาตุ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา ภวิสฺสตีติ.
ตสฺมึ ขเณ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภาคิเนยฺโย ปุณฺณโก นาม ยกฺขเสนาปติ ติคาวุตปฺปมาณํ มโนมยสินฺธวํ อภิรุยฺห กาฬปพฺพตมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺโต ตํ ตาย คีตสทฺทํ อสฺโสสิ. อนนฺตเร อตฺตภาเว อนุภูตปุพฺพาย อิตฺถิยา คีตสทฺโท ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. โส ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา นิวตฺติตฺวา สินฺธวปิฏฺเ นิสินฺโนว ‘‘ภทฺเท, อหํ มม ปฺาย ธมฺเมน สเมน วิธุรสฺส หทยํ อาเนตุํ สมตฺโถมฺหิ, ตฺวํ มา จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘อสฺสาส เหสฺสามิ เต ปติ, ภตฺตา เต เหสฺสามิ อนินฺทโลจเน;
ปฺา หิ มมํ ตถาวิธา, อสฺสาส เหสฺสสิ ภริยา มมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนินฺทโลจเนติ อนินฺทิตพฺพโลจเน. ตถาวิธาติ วิธุรสฺส หทยมํสํ อาหรณสมตฺถา.
อถ นํ อิรนฺธตี ‘‘เตน หิ เอหิ, คจฺฉาม เม ปิตุ สนฺติก’’นฺติ อาเนสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อวจาสิ ปุณฺณกํ อิรนฺธตี, ปุพฺพปถานุคเตน เจตสา;
เอหิ ¶ คจฺฉาม ปิตุ มมนฺติเก, เอโสว เต เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺพปถานุคเตนาติ อนนฺตเร อตฺตภาเว ภูตปุพฺพสามิเก ตสฺมึ ปุพฺพปเถเนว อนุคเตน. เอหิ คจฺฉามาติ ภิกฺขเว, โส ยกฺขเสนาปติ เอวํ วตฺวา ‘‘อิมํ อสฺสปิฏฺึ อาโรเปตฺวา เนสฺสามี’’ติ ปพฺพตมตฺถกา โอตริตฺวา ตสฺสา คหณตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิ. สา อตฺตโน หตฺถํ คณฺหิตุํ อทตฺวา เตน ปสาริตหตฺถํ สยํ คเหตฺวา ‘‘สามิ, นาหํ อนาถา, มยฺหํ ปิตา วรุโณ นาม นาคราชา, มาตา วิมลา นาม เทวี, เอหิ มม ปิตุ สนฺติกํ คจฺฉาม, เอโส เอว เต ยถา อมฺหากํ มงฺคลกิริยาย ภวิตพฺพํ, เอวํ เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติ อวจาสิ.
เอวํ ¶ วตฺวา สา ยกฺขํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
ยกฺขํ หตฺเถ คเหตฺวาน, ปิตุสนฺติกุปาคมี’’ติ.
ตตฺถ ปิตุสนฺติกุปาคมีติ อตฺตโน ปิตุโน นาครฺโ สนฺติกํ อุปาคมิ.
ปุณฺณโกปิ ยกฺโข ปฏิหริตฺวา นาคราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิรนฺธตึ ยาจนฺโต อาห –
‘‘นาควร วโจ สุโณหิ เม, ปติรูปํ ปฏิปชฺช สุงฺกิยํ;
ปตฺเถมิ อหํ อิรนฺธตึ, ตาย สมงฺคึ กโรหิ มํ ตุวํ.
‘‘สตํ ¶ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ วลภิโย ปุณฺณา, นานารตฺนสฺส เกวลา;
เต นาค ปฏิปชฺชสฺสุ, ธีตรํ เทหิรนฺธติ’’นฺติ.
ตตฺถ สุงฺกิยนฺติ อตฺตโน กุลปเทสานุรูปํ ธิตุ สุงฺกํ ธนํ ปฏิปชฺช คณฺห. สมงฺคึ กโรหีติ มํ ตาย สทฺธึ สมงฺคิภูตํ กโรหิ. วลภิโยติ ภณฺฑสกฏิโย. นานารตฺนสฺส เกวลาติ นานารตนสฺส สกลปริปุณฺณา.
อถ นํ นาคราชา อาห –
‘‘ยาว อามนฺตเย าตี, มิตฺเต จ สุหทชฺชเน;
อนามนฺต กตํ กมฺมํ, ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ ยาว อามนฺตเย าตีติ โภ ยกฺขเสนาปติ, อหํ ตุยฺหํ ธีตรํ เทมิ, โน น เทมิ, โถกํ ปน อาคเมหิ, ยาว าตเกปิ ชานาเปมิ. ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตีติ อิตฺถิโย หิ คตคตฏฺาเน อภิรมนฺติปิ อนภิรมนฺติปิ, อนภิรติกาเล าตกาทโย อมฺเหหิ ¶ สทฺธึ อนามนฺเตตฺวา ¶ กตํ กมฺมํ นาม เอวรูปํ โหตีติ อุสฺสุกฺกํ น กโรนฺติ, เอวํ ตํ กมฺมํ ปจฺฉา อนุตาปํ อาวหตีติ.
เอวํ วตฺวา โส ภริยาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธึ สลฺลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, ปวิสิตฺวา นิเวสนํ;
ภริยํ อามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘อยํ โส ปุณฺณโก ยกฺโข, ยาจตี มํ อิรนฺธตึ;
พหุนา วิตฺตลาเภน, ตสฺส เทม ปิยํ มม’’’นฺติ.
ตตฺถ ปวิสิตฺวาติ วรุโณ ปุณฺณกํ ตตฺเถว เปตฺวา สยํ อุฏฺาย ยตฺถสฺส ภริยา นิปนฺนา, ตํ นิเวสนํ ปวิสิตฺวา. ปิยํ มมนฺติ มม ปิยํ ธีตรํ ตสฺส พหุนา วิตฺตลาเภน เทมาติ ปุจฺฉติ.
วิมลา ¶ อาห –
‘‘น ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ จ โข หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรยฺย;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’ติ.
ตตฺถ อมฺหํ อิรนฺธตีติ อมฺหากํ ธีตา อิรนฺธตี. เอเตน วิตฺเตนาติ เอเตน ตุฏฺิการเณน.
โส ตาย สทฺธึ มนฺเตตฺวา ปุนเทว ปุณฺณเกน สทฺธึ มนฺเตสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, นิกฺขมิตฺวา นิเวสนา;
ปุณฺณกามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘น ¶ ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’’ติ.
ตตฺถ ปุณฺณกามนฺตยิตฺวานาติ ปุณฺณกํ อามนฺตยิตฺวา.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยํ ปณฺฑิโตตฺเยเก วทนฺติ โลเก, ตเมว พาโลติ ปุนาหุ อฺเ;
อกฺขาหิ เม วิปฺปวทนฺติ เอตฺถ, กํ ปณฺฑิตํ นาค ตุวํ วเทสี’’ติ.
ตตฺถ ยํ ¶ ปณฺฑิโตตฺเยเกติ โส กิร ‘‘หทยํ ปณฺฑิตสฺสา’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ยํ เอเก ปณฺฑิโตติ วทนฺติ, ตเมว อฺเ พาโลติ กเถนฺติ. กิฺจาปิ เม อิรนฺธติยา วิธุโรติ อกฺขาตํ, ตถาปิ ตถโต ชานิตุํ ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ. ตสฺมา เอวมาห.
นาคราชา ¶ อาห –
‘‘โกรพฺยราชสฺส ธนฺจยสฺส, ยทิ เต สุโต วิธุโร นาม กตฺตา;
อาเนหิ ตํ ปณฺฑิตํ ธมฺมลทฺธา, อิรนฺธตี ปทจรา เต โหตู’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมลทฺธาติ ธมฺเมน ลภิตฺวา. ปทจราติ ปาทปริจาริกา.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก โสมนสฺสปฺปตฺโต สินฺธวํ นยนตฺถาย อุปฏฺากํ อาณาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทฺจ สุตฺวา วรุณสฺส วากฺยํ, อุฏฺาย ยกฺโข ปรมปฺปตีโต;
ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุริสํ อสํสีติ อตฺตโน อุปฏฺากํ อาณาเปสิ. อาชฺนฺติ การณาการณชานนกสินฺธวํ. ยุตฺตนฺติ กปฺปิตํ.
‘‘ชาตรูปมยา ¶ กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท’’ติ.
ตตฺถ ชาตรูปมยา กณฺณาติ ตเมว สินฺธวํ วณฺเณนฺโต อาห. ตสฺส หิ มโนมยสฺส สินฺธวสฺส ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา, ตสฺส ขุรา รตฺตมณิมยาติ อตฺโถ. ชมฺโพนทสฺส ปากสฺสาติ ชมฺโพนทสฺส ปกฺกสฺส รตฺตสุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท.
โส ปุริโส ตาวเทว ตํ สินฺธวํ อาเนสิ. ปุณฺณโก ตํ อภิรุยฺห อากาเสน เวสฺสวณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตสฺสตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘โส ¶ ปุณฺณโก กามราเคน คิทฺโธ, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ชิคีสํ;
คนฺตฺวาน ¶ ตํ ภูตปตึ ยสสฺสึ, อิจฺจพฺรวี เวสฺสวณํ กุเวรํ.
‘‘โภควตี นาม มนฺทิเร, วาสา หิรฺวตีติ วุจฺจติ;
นคเร นิมฺมิเต กฺจนมเย, มณฺฑลสฺส อุรคสฺส นิฏฺิตํ.
‘‘อฏฺฏาลกา โอฏฺคีวิโย, โลหิตงฺกสฺส มสารคลฺลิโน;
ปาสาเทตฺถ สิลามยา, โสวณฺณรตเนหิ ฉาทิตา.
‘‘อมฺพา ติลกา จ ชมฺพุโย, สตฺตปณฺณา มุจลินฺทเกตกา;
ปิยงฺคุ อุทฺทาลกา สหา, อุปริภทฺทกา สินฺทุวารกา.
‘‘จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกา, ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยา;
เอเต ทุมา ปริณามิตา, โสภยนฺติ อุรคสฺส มนฺทิรํ.
‘‘ขชฺชุเรตฺถ ¶ สิลามยา, โสวณฺณธุวปุปฺผิตา พหู;
ยตฺถ วสโตปปาติโก, นาคราชา วรุโณ มหิทฺธิโก.
‘‘ตสฺส โกมาริกา ภริยา, วิมลา กฺจนเวลฺลิวิคฺคหา;
กาลา ตรุณาว อุคฺคตา, ปุจิมนฺทตฺถนี จารุทสฺสนา.
‘‘ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี ¶ , กณิการาว นิวาตปุปฺผิตา;
ติทิโวกจราว อจฺฉรา, วิชฺชุวพฺภฆนา วินิสฺสฏา.
‘‘สา ¶ โทหฬินี สุวิมฺหิตา, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ตํ เตสํ เทมิ อิสฺสร, เตน เต เทนฺติ อิรนฺธตึ มม’’นฺติ.
ตตฺถ เทววาหวหํ ยานนฺติ วหิตพฺโพติ วาโห, เทวสงฺขาตํ วาหํ วหตีติ เทววาหวหํ. ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ. กปฺปิตเกสมสฺสูติ มณฺฑนวเสน สุสํวิหิตเกสมสฺสุ. เทวานํ ปน เกสมสฺสุกรณกมฺมํ นาม นตฺถิ, วิจิตฺตกถิเกน ปน กถิตํ. ชิคีสนฺติ ปตฺถยนฺโต. เวสฺสวณนฺติ วิสาณาย ราชธานิยา อิสฺสรราชานํ. กุเวรนฺติ เอวํนามกํ. โภควตี นามาติ สมฺปนฺนโภคตาย เอวํลทฺธนามํ. มนฺทิเรติ มนฺทิรํ, ภวนนฺติ อตฺโถ. วาสา หิรฺวตีติ นาคราชสฺส วสนฏฺานตฺตา วาสาติ จ, กฺจนวติยา สุวณฺณปากาเรน ปริกฺขิตฺตตฺตา หิรฺวตีติ จ วุจฺจติ. นคเร นิมฺมิเตติ นครํ นิมฺมิตํ. กฺจนมเยติ สุวณฺณมยํ. มณฺฑลสฺสาติ โภคมณฺฑเลน สมนฺนาคตสฺส. นิฏฺิตนฺติ กรณปรินิฏฺิตํ. โอฏฺคีวิโยติ โอฏฺคีวาสณฺาเนน กตา รตฺตมณิมสารคลฺลมยา อฏฺฏาลกา. ปาสาเทตฺถาติ เอตฺถ นาคภวเน ปาสาทา. สิลามยาติ มณิมยา. โสวณฺณรตเนหีติ สุวณฺณสงฺขาเตหิ รตเนหิ, สุวณฺณิฏฺกาหิ ฉาทิตาติ อตฺโถ. สหาติ สหการา. อุปริภทฺทกาติ อุทฺทาลกชาติกาเยว รุกฺขา. จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกาติ จมฺปกา จ นาคา จ มลฺลิกา จ. ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยาติ ภคินีมาลา เจว อถ เอตฺถ นาคภวเน โกลิยา นาม รุกฺขา จ. เอเต ทุมา ปริณามิตาติ เอเต ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏสาขตาย ปริณามิตา อากุลสมากุลา. ขชฺชุเรตฺถาติ ขชฺชุริรุกฺขา เอตฺถ. สิลามยาติ อินฺทนีลมณิมยา. โสวณฺณธุวปุปฺผิตาติ เต ปน สุวณฺณปุปฺเผหิ นิจฺจปุปฺผิตา. ยตฺถ วสโตปปาติโกติ ยตฺถ นาคภวเน โอปปาติโก นาคราชา วสติ. กฺจนเวลฺลิวิคฺคหาติ ¶ สุวณฺณราสิสสฺสิริกสรีรา. กาลา ตรุณาว อุคฺคตาติ วิลาสยุตฺตตาย มนฺทวาเตริตา กาลวลฺลิปลฺลวา วิย อุคฺคตา. ปุจิมนฺทตฺถนีติ นิมฺพผลสณฺานจูจุกา ¶ . ลาขารสรตฺตสุจฺฉวีติ หตฺถปาทตลฉวึ สนฺธาย วุตฺตํ. ติทิโวกจราติ ติทสภวนจรา. วิชฺชุวพฺภฆนาติ อพฺภฆนวลาหกนฺตรโต นิสฺสฏา วิชฺชุลตา วิย. ตํ เตสํ เทมีติ ตํ ตสฺส หทยํ อหํ เตสํ เทมิ, เอวํ ชานสฺสุ. อิสฺสราติ มาตุลํ อาลปติ.
อิติ โส เวสฺสวเณน อนนฺุาโต คนฺตุํ อวิสหิตฺวา ตํ อนุชานาเปตุํ เอตา เอตฺตกา คาถา กเถสิ. เวสฺสวโณ ปน ตสฺส กถํ น สุณาติ. กึการณา? ทฺวินฺนํ เทวปุตฺตานํ วิมานอฑฺฑํ ปริจฺฉินฺทตีติ. ปุณฺณโก อตฺตโน วจนสฺส อสฺสุตภาวํ ตฺวา ชินกเทวปุตฺตสฺส ¶ สนฺติเก อฏฺาสิ. เวสฺสวโณ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตฺวา ปราชิตํ อนุฏฺาเปตฺวา อิตรํ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, ตว วิมาเน วสาหี’’ติ อาห. ปุณฺณโก ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วุตฺตกฺขเณเยว ‘‘มยฺหํ มาตุเลน มม เปสิตภาวํ ชานาถา’’ติ กติปยเทวปุตฺเต สกฺขึ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สินฺธวํ อาหราเปตฺวา อภิรุยฺห ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก ภูตปตึ ยสสฺสึ, อามนฺตย เวสฺสวณํ กุเวรํ;
ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺตํ.
‘‘ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท.
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติ.
ตตฺถ อามนฺตยาติ อามนฺตยิตฺวา.
โส อากาเสน คจฺฉนฺโตเยว จินฺเตสิ ‘‘วิธุรปณฺฑิโต มหาปริวาโร, น สกฺกา ตํ คณฺหิตุํ, ธนฺจยโกรพฺโย ปน ชูตวิตฺตโก, ตํ ชูเตน ¶ ชินิตฺวา วิธุรํ คณฺหิสฺสามิ, ฆเร ปนสฺส พหูนิ รตนานิ, อปฺปคฺเฆน ลกฺเขน ชูตํ น กีฬิสฺสติ, มหคฺฆรตนํ หริตุํ วฏฺฏติ, อฺํ รตนํ ราชา น คณฺหิสฺสติ, ราชคหสฺส สามนฺตา เวปุลฺลปพฺพตพฺภนฺตเร จกฺกวตฺติรฺโ ปริโภคมณิรตนํ อตฺถิ มหานุภาวํ, ตํ คเหตฺวา เตน ราชานํ ปโลเภตฺวา ชินิสฺสามี’’ติ. โส ตถา อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ อคฺคมา ราชคหํ สุรมฺมํ, องฺคสฺส รฺโ นครํ ทุรายุตํ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺส.
‘‘มยูรโกฺจาคณสมฺปฆุฏฺํ ¶ , ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
นานาสกุนฺตาภิรุทํ สุวงฺคณํ, ปุปฺผาภิกิณฺณํ หิมวํว ปพฺพตํ.
‘‘โส ปุณฺณโก เวปุลมาภิรูหิ, สิลุจฺจยํ กิมฺปุริสานุจิณฺณํ;
อนฺเวสมาโน มณิรตนํ อุฬารํ, ตมทฺทสา ปพฺพตกูฏมชฺเฌ’’ติ.
ตตฺถ องฺคสฺส รฺโติ ตทา องฺคสฺส รฺโว มคธรชฺชํ อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘องฺคสฺส รฺโ นคร’’นฺติ. ทุรายุตนฺติ ปจฺจตฺถิเกหิ ทุรายุตฺตํ. มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสาติ มสกฺกสารสงฺขาเต สิเนรุปพฺพตมตฺถเก มาปิตตฺตา ‘‘มสกฺกสาร’’นฺติ ลทฺธนามํ วาสวสฺส ภวนํ วิย. ทิชาภิฆุฏฺนฺติ อฺเหิ จ ปกฺขีหิ อภิสงฺฆุฏฺํ นินฺนาทิตํ. นานาสกุนฺตาภิรุทนฺติ มธุรสฺสเรน คายนฺเตหิ วิย นานาวิเธหิ สกุเณหิ อภิรุทํ, อภิคีตนฺติ อตฺโถ. สุวงฺคณนฺติ สุนฺทรองฺคณํ มนฺุตลํ. หิมวํว ปพฺพตนฺติ หิมวนฺตปพฺพตํ วิย. เวปุลมาภิรูหีติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก เอวรูปํ เวปุลฺลปพฺพตํ อภิรุหิ. ปพฺพตกูฏมชฺเฌติ ปพฺพตกูฏอนฺตเร ตํ มณึ อทฺทส.
‘‘ทิสฺวา ¶ มณึ ปภสฺสรํ ชาติมนฺตํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;
ททฺทลฺลมานํ ยสสา ยสสฺสินํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘ตมคฺคหี เวฬุริยํ มหคฺฆํ, มโนหรํ นาม มหานุภาวํ;
อาชฺมารุยฺห มโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติ.
ตตฺถ มโนหรนฺติ มนสาภิปตฺถิตสฺส ธนสฺส อาหรณสมตฺถํ. ททฺทลฺลมานนฺติ อุชฺชลมานํ. ยสสาติ ปริวารมณิคเณน. โอภาสตีติ ตํ มณิรตนํ อากาเส วิชฺชุริว โอภาสติ. ตมคฺคหีติ ตํ มณิรตนํ อคฺคเหสิ. ตํ ปน มณิรตนํ กุมฺภิโร นาม ยกฺโข กุมฺภณฺฑสหสฺสปริวาโร รกฺขติ. โส ปน เตน กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตมตฺเตเนว ภีตตสิโต ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺวา กมฺปมาโน โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. อิติ ตํ ปลาเปตฺวา ปุณฺณโก มณิรตนํ อคฺคเหสิ. มโนหรํ นามาติ มนสา จินฺติตํ ธนํ อาหริตุํ สกฺโกตีติ เอวํลทฺธนามํ.
อิติ ¶ โส ตํ คเหตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต ตํ นครํ ปตฺโต. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส อคฺคมา นครมินฺทปตฺถํ, โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนํ;
สมาคเต ¶ เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน.
‘‘โก นีธ รฺํ วรมาภิเชติ, กมาภิเชยฺยาม วรทฺธเนน;
กมนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม, โก วาปิ โน เชติ วรทฺธเนนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนนฺติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห อสฺสํ อทิสฺสมานรูปํ เปตฺวา มาณวกวณฺเณน กุรูนํ สภํ อุปคโต. เอกสตนฺติ เอกสตราชาโน อฉมฺภีโต หุตฺวา ‘‘โก นีธา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ชูเตน อวฺเหตฺถ. โก นีธาติ โก นุ อิมสฺมึ ราชสมาคเม. รฺนฺติ ราชูนํ อนฺตเร. วรมาภิเชตีติ อมฺหากํ สนฺตกํ เสฏฺรตนํ อภิเชติ, ‘‘อหํ ชินามี’’ติ วตฺตุํ อุสฺสหติ. กมาภิเชยฺยามาติ กํ วา มยํ ชิเนยฺยาม. วรทฺธเนนาติ อุตฺตมธเนน. กมนุตฺตรนฺติ ชินนฺโต จ กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม. โก วาปิ โน เชตีติ อถ วา โก นาม ราชา อมฺเห วรธเนน เชติ. อิติ โส จตูหิ ปเทหิ โกรพฺยเมว ฆฏฺเฏติ.
อถ ราชา ‘‘มยา อิโต ปุพฺเพ เอวํ สูโร หุตฺวา กเถนฺโต นาม น ทิฏฺปุพฺโพ, โก นุ โข เอโส’’ติ จินฺเตตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กุหึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ, น โกรพฺยสฺเสว วโจ ตเวทํ;
อภีโตสิ โน วณฺณนิภาย สพฺเพ, อกฺขาหิ เม นามฺจ พนฺธเว จา’’ติ.
ตตฺถ น โกรพฺยสฺเสวาติ กุรุรฏฺวาสิกสฺเสว ตว วจนํ น โหติ.
ตํ สุตฺวา อิตโร ‘‘อยํ ราชา มม นามํ ปุจฺฉติ, ปุณฺณโก จ นาม ทาโส โหติ. สจาหํ ‘ปุณฺณโกสฺมี’ติ วกฺขามิ, ‘เอส ทาโส, ตสฺมา มํ ปคพฺภตาย เอวํ วเทตี’ติ อวมฺิสฺสติ, อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว นามมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘กจฺจายโน ¶ มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ;
องฺเคสุ ¶ เม าตโย พนฺธวา จ, อกฺเขน เทวสฺมิ อิธานุปตฺโต’’ติ.
ตตฺถ อนูนนาโมติ น อูนนาโม. อิมินา อตฺตโน ปุณฺณกนามเมว ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา กเถติ. อิติ มวฺหยนฺตีติ อิติ มํ อวฺหยนฺติ ปกฺโกสนฺติ ¶ . องฺเคสูติ องฺครฏฺเ กาลจมฺปานคเร วสนฺติ. อกฺเขน เทวสฺมีติ เทว, ชูตกีฬนตฺเถน อิธ อนุปฺปตฺโตสฺมิ.
อถ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ ชูเตน ชิโต กึ ทสฺสสิ, กึ เต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต;
พหูนิ รฺโ รตนานิ อตฺถิ, เต ตฺวํ ทลิทฺโท กถมวฺหเยสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – กิตฺตกานิ โภโต มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต อกฺขธุตฺโต ‘‘อาหรา’’ติ วตฺวา หเรยฺย. รฺโ ปน นิเวสเน พหูนิ รตนานิ อตฺถิ, เต ราชาโน เอวํ พหุธเน ตฺวํ ทลิทฺโท สมาโน กถํ ชูเตน อวฺหยสีติ.
ตโต ปุณฺณโก คาถมาห –
‘‘มโนหโร นาม มณี มมายํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;
อิมฺจ อาชฺมมิตฺตตาปนํ, เอตํ เม ชินิตฺวา หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ.
ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มณิ มม วิชฺชติ โลหิตงฺโก’’ติ ลิขิตํ. โส ปน มณิ เวฬุริโย, ตสฺมา อิทเมว สเมติ.
ตตฺถ อาชฺนฺติ อิมํ อาชานียสฺสฺจ มณิฺจาติ เอตํ เม อุภยํ หเรยฺย อกฺขธุตฺโตติ อสฺสํ ทสฺเสตฺวา เอวมาห.
ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –
‘‘เอโก ¶ มณี มาณว กึ กริสฺสติ, อาชานิเยโก ปน กึ กริสฺสติ;
พหูนิ รฺโ มณิรตนานิ อตฺถิ, อาชานิยา วาตชวา อนปฺปกา’’ติ.
โทหฬกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มณิกณฺฑํ
โส ¶ ¶ รฺโ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, กึ นาม เอตํ วเทถ, เอโก อสฺโส อสฺสสหสฺสํ ลกฺขํ โหติ, เอโก มณิ มณิสหสฺสํ ลกฺขํ โหติ. น หิ สพฺเพ อสฺสา เอกสทิสา, อิมสฺส ตาว ชวํ ปสฺสถา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ปาการมตฺถเกน เปเสสิ. สตฺตโยชนิกํ นครํ อสฺเสหิ คีวาย คีวํ ปหรนฺเตหิ ปริกฺขิตฺตํ วิย อโหสิ. อถานุกฺกเมน อสฺโสปิ น ปฺายิ, ยกฺโขปิ น ปฺายิ, อุทเร พทฺธรตฺตปโฏว ปฺายิ. โส อสฺสโต โอรุยฺห ‘‘ทิฏฺโ, มหาราช, อสฺสสฺส เวโค’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ทิฏฺโ’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ ปุน ปสฺส, มหาราชา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อนฺโตนคเร อุยฺยาเน โปกฺขรณิยา อุทกปิฏฺเ เปเสสิ, ขุรคฺคานิ อเตเมนฺโตว ปกฺขนฺทิ. อถ นํ ปทุมปตฺเตสุ วิจราเปตฺวา ปาณึ ปหริตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิ, อสฺโส อาคนฺตฺวา ปาณิตเล ปติฏฺาสิ. ตโต ‘‘วฏฺฏเต เอวรูปํ อสฺสรตนํ นรินฺทา’’ติ วตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, อสฺสรตนํ ตาว ติฏฺตุ, มณิรตนสฺส มหานุภาวํ ปสฺสา’’ติ วตฺวา ตสฺสานุภาวํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อิทฺจ เม มณิรตนํ, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตม;
อิตฺถีนํ วิคฺคหา เจตฺถ, ปุริสานฺจ วิคฺคหา.
‘‘มิคานํ วิคฺคหา เจตฺถ, สกุณานฺจ วิคฺคหา;
นาคราชา สุปณฺณา จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ อิตฺถีนนฺติ เอตสฺมิฺหิ มณิรตเน อลงฺกตปฏิยตฺตา อเนกา อิตฺถิวิคฺคหา ปุริสวิคฺคหา นานปฺปการา มิคปกฺขิสงฺฆา เสนงฺคาทีนิ จ ปฺายนฺติ, ตานิ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. นิมฺมิตนฺติ อิทํ เอวรูปํ อจฺเฉรกํ มณิมฺหิ นิมฺมิตํ ปสฺส.
‘‘อปรมฺปิ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา คาถา อาห –
‘‘หตฺถานีกํ ¶ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิเน;
จตุรงฺคินิมํ เสนํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘หตฺถาโรเห ¶ อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
พลคฺคานิ วิยูฬฺหานิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ พลคฺคานีติ พลาเนว. วิยูฬฺหานีติ พฺยูหวเสน ิตานิ.
‘‘ปุรํ ¶ อุทฺธาปสมฺปนฺนํ, พหุปาการโตรณํ;
สิงฺฆาฏเก สุภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘เอสิกา ปริขาโย จ, ปลิขํ อคฺคฬานิ จ;
อฏฺฏาลเก จ ทฺวาเร จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ นครํ. อุทฺธาปสมฺปนฺนนฺติ ปาการวตฺถุนา สมฺปนฺนํ. พหุปาการโตรณนฺติ อุจฺจปาการโตรณนครทฺวาเรน สมฺปนฺนํ. สิงฺฆาฏเกติ วีถิจตุกฺกานิ. สุภูมิโยติ นครูปจาเร วิจิตฺตา รมณียภูมิโย. เอสิกาติ นครทฺวาเรสุ อุฏฺาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ. ปลิขนฺติ ปลิฆํ, อยเมว วา ปาโ. อคฺคฬานีติ นครทฺวารกวาฏานิ. ทฺวาเร จาติ โคปุรานิ จ.
‘‘ปสฺส โตรณมคฺเคสุ, นานาทิชคณา พหู;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา.
‘‘กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา;
นานาทิชคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ โตรณมคฺเคสูติ เอตสฺมึ นคเร โตรณคฺเคสุ. กุณาลกาติ กาฬโกกิลา. จิตฺราติ จิตฺรปตฺตโกกิลา.
‘‘ปสฺส นครํ สุปาการํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สมุสฺสิตธชํ รมฺมํ, โสณฺณวาลุกสนฺถตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ ¶ ปณฺณสาลาโย, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
นิเวสเน นิเวเส จ, สนฺธิพฺยูเห ปถทฺธิโย’’ติ.
ตตฺถ สุปาการนฺติ กฺจนปาการปริกฺขิตฺตํ. ปณฺณสาลาโยติ นานาภณฺฑปุณฺเณ อาปเณ. นิเวสเน นิเวเส จาติ เคหานิ เจว เคหวตฺถูนิ จ. สนฺธิพฺยูเหติ ฆรสนฺธิโย จ อนิพฺพิทฺธรจฺฉา จ. ปถทฺธิโยติ นิพฺพิทฺธวีถิโย.
‘‘ปานาคาเร ¶ จ โสณฺเฑ จ, สูนา โอทนิยา ฆรา;
เวสี จ คณิกาโย จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘มาลากาเร จ รชเก, คนฺธิเก อถ ทุสฺสิเก;
สุวณฺณกาเร มณิกาเร, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาฬาริเก จ สูเท จ, นฏนาฏกคายิโน;
ปาณิสฺสเร กุมฺภถูนิเก, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ โสณฺเฑ จาติ อตฺตโน อนุรูเปหิ กณฺกณฺณปิลนฺธเนหิ สมนฺนาคเต อาปานภูมึ ¶ สชฺเชตฺวา นิสินฺเน สุราโสณฺเฑ จ. อาฬาริเกติ ปูวปาเก. สูเทติ ภตฺตการเก. ปาณิสฺสเรติ ปาณิปฺปหาเรน คายนฺเต. กุมฺภถูนิเกติ ฆฏททฺทริวาทเก.
‘‘ปสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
สพฺพฺจ ตาฬาวจรํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สมฺมตาลฺจ วีณฺจ, นจฺจคีตํ สุวาทิตํ;
ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ลงฺฆิกา มุฏฺิกา เจตฺถ, มายาการา จ โสภิยา;
เวตาลิเก จ ชลฺเล จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺมตาลฺจาติ ขทิราทิสมฺมฺเจว กํสตาลฺจ. ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺนฺติ นานาตูริยานํ ¶ ตาฬิเตหิ สงฺฆุฏฺํ. มุฏฺิกาติ มุฏฺิกมลฺลา. โสภิยาติ นครโสภนา อิตฺถี จ สมฺปนฺนรูปา ปุริสา จ. เวตาลิเกติ เวตาลอุฏฺาปเก. ชลฺเลติ มสฺสูนิ กโรนฺเต นฺหาปิเต.
‘‘สมชฺชา เจตฺถ วตฺตนฺติ, อากิณฺณา นรนาริภิ;
มฺจาติมฺเจ ภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ มฺจาติมฺเจติ มฺจานํ อุปริ พทฺธมฺเจ. ภูมิโยติ รมณียา สมชฺชภูมิโย.
‘‘ปสฺส ¶ มลฺเล สมชฺชสฺมึ, โผเฏนฺเต ทิคุณํ ภุชํ;
นิหเต นิหตมาเน จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ สมชฺชสฺมินฺติ มลฺลรงฺเค. นิหเตติ นิหนิตฺวา ชินิตฺวา ิเต. นิหตมาเนติ ปราชิเต.
‘‘ปสฺส ปพฺพตปาเทสุ, นานามิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหึสา โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา.
‘‘กทลิมิคา พหู จิตฺรา, พิฬารา สสกณฺฏกา;
นานามิคคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปลาสาทาติ ขคฺคมิคา. ‘‘ปลตา’’ติปิ ปาโ. ควชาติ ควยา. วราหาติ เอกา มิคชาติกา. ตถา คณิโน เจว นีกสูกรา จ. พหู จิตฺราติ นานปฺปการา จิตฺรา มิคา. พิฬาราติ อรฺพิฬารา. สสกณฺฏกาติ สสา จ กณฺฏกา จ.
‘‘นชฺชาโย ¶ สุปฺปติตฺถาโย, โสณฺณวาลุกสนฺถตา;
อจฺฉา สวนฺติ อมฺพูนิ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตา.
‘‘กุมฺภีลา ¶ มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุจโรหิตา’’ติ.
ตตฺถ นชฺชาโยติ นทิโย. โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สุวณฺณวาลุกาย สนฺถตตลา. กุมฺภีลาติ อิเม เอวรูปา ชลจรา อนฺโตนทิยํ วิจรนฺติ, เตปิ มณิมฺหิ ปสฺสาหีติ.
‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาทุมคณายุตา;
เวฬุริยกโรทาโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวฬุริยกโรทาโยติ เวฬุริยปาสาเณ ปหริตฺวา สทฺทํ กโรนฺติโย เอวรูปา นชฺชาโยติ.
‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, สุวิภตฺตา จตุทฺทิสา;
นานาทิชคณากิณฺณา, ปุถุโลมนิเสวิตา.
‘‘สมนฺโตทกสมฺปนฺนํ, มหึ สาครกุณฺฑลํ;
อุเปตํ วนราเชหิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุถุโลมนิเสวิตาติ มหามจฺเฉหิ นิเสวิตา. วนราเชหีติ วนราชีหิ, อยเมว วา ปาโ.
‘‘ปุรโต วิเทเห ปสฺส, โคยานิเย จ ปจฺฉโต;
กุรุโย ชมฺพุทีปฺจ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส จนฺทํ สูริยฺจ, โอภาสนฺเต จตุทฺทิสา;
สิเนรุํ อนุปริยนฺเต, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สิเนรุํ หิมวนฺตฺจ, สาครฺจ มหีตลํ;
จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาราเม ¶ วนคุมฺเพ จ, ปาฏิเย จ สิลุจฺจเย;
รมฺเม กิมฺปุริสากิณฺเณ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ผารุสกํ จิตฺตลตํ, มิสฺสกํ นนฺทนํ วนํ;
เวชยนฺตฺจ ปาสาทํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สุธมฺมํ ตาวตึสฺจ, ปาริฉตฺตฺจ ปุปฺผิตํ;
เอราวณํ นาคราชํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกฺาโย, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา;
นนฺทเน วิจรนฺติโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ ¶ ¶ เทวกฺาโย, เทวปุตฺตปโลภินี;
เทวปุตฺเต รมมาเน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ วิเทเหติ ปุพฺพวิเทหทีปํ. โคยานิเยติ อปรโคยานทีปํ. กุรุโยติ อุตฺตรกุรุ จ ทกฺขิณโต ชมฺพุทีปฺจ. อนุปริยนฺเตติ เอเต จนฺทิมสูริเย สิเนรุํ อนุปริยายนฺเต. ปาฏิเยติ ปตฺถริตฺวา ปิเต วิย ปิฏฺิปาสาเณ.
‘‘ปโรสหสฺสปาสาเท, เวฬุริยผลสนฺถเต;
ปชฺชลนฺเต จ วณฺเณน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ตาวตึเส จ ยาเม จ, ตุสิเต จาปิ นิมฺมิเต;
ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, วิปฺปสนฺโนทิกา สุจี;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จา’’ติ.
ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ ตาวตึสภวเน อติเรกสหสฺสปาสาเท.
‘‘ทเสตฺถ ¶ ราชิโย เสตา, ทส นีลา มโนรมา;
ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา จ จตุทฺทส.
‘‘วีสติ ตตฺถ โสวณฺณา, วีสติ รชตามยา;
อินฺทโคปกวณฺณาภา, ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสติ.
‘‘ทเสตฺถ กาฬิโย ฉจฺจ, มฺเชฏฺา ปนฺนวีสติ;
มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหิ, นีลุปฺปลวิจิตฺติกา.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, อจฺจิมนฺตํ ปภสฺสรํ;
โอธิสุงฺกํ มหาราช, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตมา’’ติ.
ตตฺถ ทเสตฺถ ราชิโย เสตาติ เอตสฺมึ มณิกฺขนฺเธ ทส เสตราชิโย. ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลราชิโย ¶ . หลิทฺทาติ หลิทฺทวณฺณา จตุทฺทส. ตึสตีติ อินฺทโคปกวณฺณาภา ตึส ราชิโย. ทส ฉจฺจาติ ทส จ ฉ จ โสฬส กาฬราชิโย. ปนฺนวีสตีติ ปฺจวีสติ มฺเชฏฺวณฺณา ปภสฺสรา. มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหีติ กาฬมฺเชฏฺวณฺณราชิโย เอเตหิ มิสฺสา วิจิตฺติกา ปสฺส. เอตฺถ หิ กาฬราชิโย พนฺธุชีวกปุปฺเผหิ มิสฺสา, มฺเชฏฺราชิโย นีลุปฺปเลหิ วิจิตฺติกา. โอธิสุงฺกนฺติ สุงฺกโกฏฺาสํ. โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิมํ สุงฺกโกฏฺาสํ ปสฺสาติ วทติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โหตุ สุงฺกํ, มหาราชา’’ติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ – ทฺวิปทุตฺตม ปสฺส ตฺวํ อิมํ เอวรูปํ มณิกฺขนฺธํ, อิทเมว, มหาราช, สุงฺกํ โหตุ. โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิทํ ภวิสฺสตีติ.
มณิกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อกฺขกณฺฑํ
เอวํ ¶ วตฺวา ปุณฺณโก ‘‘มหาราช, อหํ ตาว ชูเต ปราชิโต อิมํ มณิรตนํ ทสฺสามิ, ตฺวํ ปน กึ ทสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, มม สรีรฺจ เทวิฺจ เสตจฺฉตฺตฺจ เปตฺวา เสสํ มม สนฺตกํ สุงฺกํ โหตู’’ติ. ‘‘เตน หิ, เทว, มา จิรายิ, อหํ ทูราคโต, ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปหี’’ติ. ราชา อมจฺเจ อาณาเปสิ. เต ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา ¶ รฺโ วรโปตฺถกตฺถรณํ สนฺถริตฺวา เสสราชูนฺจาปิ อาสนานิ ปฺเปตฺวา ปุณฺณกสฺสปิ ปติรูปํ อาสนํ ปฺเปตฺวา รฺโ กาลํ อาโรจยึสุ. ตโต ปุณฺณโก ราชานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อุปาคตํ ราช มุเปหิ ลกฺขํ, เนตาทิสํ มณิรตนํ ตวตฺถิ;
ธมฺเมน ชิสฺสาม อสาหเสน, ชิโต จ โน ขิปฺปมวากโรหี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ชูตสาลาย กมฺมํ อุปาคตํ นิฏฺิตํ, เอตาทิสํ มณิรตนํ ตว นตฺถิ, มา ปปฺจํ กโรหิ, อุเปหิ ลกฺขํ อกฺเขหิ กีฬนฏฺานํ ¶ อุปคจฺฉ. กีฬนฺตา จ มยํ ธมฺเมน ชิสฺสาม, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชโย โหตุ. สเจ ปน ตฺวํ ชิโต ภวิสฺสสิ, อถ โน ขิปฺปมวากโรหิ, ปปฺจํ อกตฺวาว ชิโต ธนํ ทเทยฺยาสีติ วุตฺตํ โหติ.
อถ นํ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ มํ ‘ราชา’ติ มา ภายิ, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชยปราชโย ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อมฺหากํ ธมฺเมเนว ชยปราชยภาวํ ชานาถา’’ติ เตปิ ราชาโน สกฺขึ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘ปฺจาล ปจฺจุคฺคต สูรเสน, มจฺฉา จ มทฺทา สห เกกเกภิ;
ปสฺสนฺตุ โนเต อสเน ยุทฺธํ, น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจี’’ติ.
ตตฺถ ปจฺจุคฺคตาติ อุคฺคตตฺตา ปฺาตตฺตา ปากฏตฺตา ปฺจาลราชานเมวาลปติ. มจฺฉา จาติ ตฺวฺจ, สมฺม มจฺฉราช. มทฺทาติ มทฺทราช. สห เกกเกภีติ เกกเกภินาเมน ชนปเทน สห วตฺตมานเกกเกภิราช, ตฺวฺจ. อถ วา ¶ สหสทฺทํ ‘‘เกกเกภี’’ติ ปทสฺส ปจฺฉโต เปตฺวา ปจฺจุคฺคตสทฺทฺจ สูรเสนวิเสสนํ กตฺวา ปฺจาลปจฺจุคฺคตสูรเสน มจฺฉา จ มทฺทา จ เกกเกภิ สห เสสราชาโน จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปสฺสนฺตุ โนเตติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ เอเต ราชาโน อสเน อกฺขยุทฺธํ ปสฺสนฺตุ. น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจีติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, สภายํ กิฺจิ สกฺขึ น น กโรนฺติ, ขตฺติเยปิ พฺราหฺมเณปิ กโรนฺติเยว, ตสฺมา สเจ กิฺจิ อการณํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘น โน สุตํ, น โน ทิฏฺ’’นฺติ วตฺตุํ น ลภิสฺสถ, อปฺปมตฺตา โหถาติ.
เอวํ ยกฺขเสนาปติ ราชาโน สกฺขึ อกาสิ. ราชาปิ เอกสตราชปริวุโต ปุณฺณกํ คเหตฺวา ¶ ชูตสาลํ ปาวิสิ. สพฺเพปิ ปติรูปาสเนสุ นิสีทึสุ, รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ปยึสุ. ปุณฺณโก ตุริตตุริโต อาห ‘‘มหาราช, ปาสเกสุ อายา นาม มาลิกํ สาวฏฺฏํ พหุลํ สนฺติภทฺราทโย จตุวีสติ, เตสุ ตุมฺเห อตฺตโน รุจฺจนกํ อายํ คณฺหถา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ พหุลํ คณฺหิ. ปุณฺณโก ¶ สาวฏฺฏํ คณฺหิ. อถ นํ ราชา อาห ‘‘เตน หิ ตาว มาณว, ปาสเก ปาเตหี’’ติ. ‘‘มหาราช, ปมํ มม วาโร น ปาปุณาติ, ตุมฺเห ปาเตถา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตสฺส ปน ตติเย อตฺตภาเว มาตุภูตปุพฺพา อารกฺขเทวตา, ตสฺสา อานุภาเวน ราชา ชูเต ชินาติ. สา ตสฺส อวิทูเร ิตา อโหสิ. ราชา เทวธีตรํ อนุสฺสริตฺวา ชูตคีตํ คายนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก. (ชา. ๒.๒๑.๓๐๘);
‘‘อถ ปสฺสตุ มํ อมฺม, วิชยํ เม ปทิสฺสตุ;
อนุกมฺปาหิ เม อมฺม, มหนฺตํ ชยเมสฺสตุ.
‘‘เทวเต ตฺวชฺช รกฺข เทวิ, ปสฺส มา มํ วิภาเวยฺย;
อนุกมฺปกา ปติฏฺา จ, ปสฺส ภทฺรานิ รกฺขิตุํ.
‘‘ชมฺโพนทมยํ ปาสํ, จตุรํสมฏฺงฺคุลิ;
วิภาติ ปริสมชฺเฌ, สพฺพกามทโท ภว.
‘‘เทวเต เม ชยํ เทหิ, ปสฺส มํ อปฺปภาคินํ;
มาตานุกมฺปโก โปโส, สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ.
‘‘อฏฺกํ มาลิกํ วุตฺตํ, สาวฏฺฏฺจ ฉกํ มตํ;
จตุกฺกํ พหุลํ เยฺยํ, ทฺวิพินฺทุสนฺติภทฺรกํ;
จตุวีสติ อายา จ, มุนินฺเทน ปกาสิตา’’ติ.
ราชา เอวํ ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา อากาเส ขิปิ. ปุณฺณกสฺส อานุภาเวน ปาสกา รฺโ ปราชยาย ภสฺสนฺติ. ราชา ชูตสิปฺปมฺหิ อติกุสลตาย ปาสเก อตฺตโน ¶ ปราชยาย ¶ ภสฺสนฺเต ตฺวา อากาเสเยว สงฺกฑฺฒนฺโต คเหตฺวา ปุน อากาเส ขิปิ. ทุติยมฺปิ อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ตฺวา ตเถว อคฺคเหสิ. ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มาทิเสน ยกฺเขน สทฺธึ ชูตํ กีฬนฺโต ภสฺสมาเน ปาสเก สงฺกฑฺฒิตฺวา คณฺหาติ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ. โส โอโลเกนฺโต ตสฺส อารกฺขเทวตาย อานุภาวํ ตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กุทฺโธ วิย นํ โอโลเกสิ. สา ภีตตสิตา ¶ ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกํ ปตฺวา กมฺปมานา โอโลเกตฺวา อฏฺาสิ. ราชา ตติยมฺปิ ปาสเก ขิปิตฺวา อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ตฺวาปิ ปุณฺณกสฺสานุภาเวน หตฺถํ ปสาเรตฺวา คณฺหิตุํ นาสกฺขิ. เต รฺโ ปราชยาย ปตึสุ. อถสฺส ปราชิตภาวํ ตฺวา ปุณฺณโก อปฺโผเฏตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ‘‘ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ. โส สทฺโท สกลชมฺพุทีปํ ผริ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ปาวิสุํ อกฺขมเทน มตฺตา, ราชา กุรูนํ ปุณฺณโก จาปิ ยกฺโข;
ราชา กลึ วิจฺจินมคฺคเหสิ, กฏํ อคฺคหี ปุณฺณโก นาม ยกฺโข.
‘‘เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเต, รฺํ สกาเส สขีนฺจ มชฺเฌ;
อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ.
ตตฺถ ปาวิสุนฺติ ชูตสาลํ ปวิสึสุ. วิจฺจินนฺติ ราชา จตุวีสติยา อาเยสุ วิจินนฺโต กลึ ปราชยคฺคาหํ อคฺคเหสิ. กฏํ อคฺคหีติ ปุณฺณโก นาม ยกฺโข ชยคฺคาหํ คณฺหิ. เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเตติ เต ตตฺถ ชูเต สมาคตา อุโภ ชูตํ กีฬึสูติ อตฺโถ. รฺนฺติ อถ เตสํ เอกสตราชูนํ สกาเส อวเสสานฺจ สขีนํ มชฺเฌ โส ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ ราชานํ อเชสิ. ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวาติ ตสฺมึ ชูตมณฺฑเล ‘‘รฺโ ปราชิตภาวํ ชานาถ, ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ มหนฺโต สทฺโท อโหสิ.
ราชา ปราชิโต อนตฺตมโน อโหสิ. อถ นํ สมสฺสาเสนฺโต ปุณฺณโก คาถมาห –
‘‘ชโย ¶ ¶ มหาราช ปราชโย จ, อายูหตํ อฺตรสฺส โหติ;
ชนินฺท ชีโนสิ วรทฺธเนน, ชิโต จ เม ขิปฺปมวากโรหี’’ติ.
ตตฺถ อายูหตนฺติ ทฺวินฺนํ วายามมานานํ อฺตรสฺส เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปราชิโตมฺหี’’ติ ¶ มา จินฺตยิ. ชีโนสีติ ปริหีโนสิ. วรทฺธเนนาติ ปรมธเนน. ขิปฺปมวากโรหีติ ขิปฺปํ เม ชยํ ธนํ เทหีติ.
อถ นํ ราชา ‘‘คณฺห, ตาตา’’ติ วทนฺโต คาถมาห –
‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ มยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ ตุยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;
เตสํ วโร วิธุโร นาม กตฺตา, โส เม ชิโต ตํ เม อวากโรหี’’ติ.
ตตฺถ โส เม ชิโต ตํ เมติ มยา หิ ตว วิชิเต อุตฺตมํ รตนํ ชิตํ, โส จ สพฺพรตนานํ วโร วิธุโร, ตสฺมา, เทว, โส มยา ชิโต นาม โหติ, ตํ เม เทหีติ.
ราชา อาห –
‘‘อตฺตา จ เม โส สรณํ คตี จ, ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ;
อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนน, ปาเณน เม สาทิโส เอส กตฺตา’’ติ.
ตตฺถ อตฺตา จ เม โสติ โส มยฺหํ อตฺตา จ, มยา จ ‘‘อตฺตานํ เปตฺวา เสสํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ มา คณฺหิ. น เกวลฺจ อตฺตาว ¶ , อถ โข เม โส สรณฺจ คติ จ ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ. อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนนาติ สตฺตวิเธน รตเนน สทฺธึ น ตุเลตพฺโพติ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘จิรํ วิวาโท มม ตุยฺหฺจสฺส, กามฺจ ปุจฺฉาม ตเมว คนฺตฺวา;
เอโสว ¶ โน วิวรตุ เอตมตฺถํ, ยํ วกฺขตี โหตุ กถา อุภินฺน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วิวรตุ เอตมตฺถนฺติ ‘‘โส ตว อตฺตา วา น วา’’ติ เอตมตฺถํ เอโสว ปกาเสตุ. โหตุ กถา อุภินฺนนฺติ ยํ โส วกฺขติ, สาเยว โน อุภินฺนํ กถา โหตุ, ตํ ปมาณํ โหตูติ อตฺโถ.
ราชา อาห –
‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ ภณสิ, น จ มาณว สาหสํ;
ตเมว คนฺตฺวา ปุจฺฉาม, เตน ตุสฺสามุโภ ชนา’’ติ.
ตตฺถ น จ มาณว สาหสนฺติ มยฺหํ ปสยฺห สาหสิกวจนํ น จ ภณสิ.
เอวํ วตฺวา ราชา เอกสตราชาโน ปุณฺณกฺจ คเหตฺวา ตุฏฺมานโส เวเคน ธมฺมสภํ อคมาสิ. ปณฺฑิโตปิ อาสนา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ‘ตฺวํ ธมฺเม ิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ภณสี’ติ กิตฺติสทฺโท เต สกลโลเก ผุโฏ, อหํ ปน เต อชฺช ธมฺเม ิตภาวํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ิตํ วิธุรํ นามมจฺจํ;
ทาโสสิ รฺโ อุท วาสิ าติ, วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเก’’ติ.
ตตฺถ สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ิตํ วิธุรํ นามมจฺจนฺติ ‘‘กุรูนํ รฏฺเ วิธุโร นาม อมจฺโจ ธมฺเม ิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ¶ ภณตี’’ติ เอวํ เทวา วิทหู วิทหนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺติ, เอวํ วิทหมานา เต เทวา สจฺจํ นุ วิทหนฺติ, อุทาหุ อภูตวาทาเยเวเตติ. วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเกติ ยา เอสา ตว ‘‘วิธุโร’’ติ โลเก สงฺขา ปฺตฺติ, สา กตมา อาสิ, ตฺวํ ปกาเสหิ, กึ นุ รฺโ ทาโส นีจตรชาติโก, อุทาหุ สโม วา อุตฺตริตโร วา าตีติ อิทํ ตาว เม อาจิกฺข, ทาโสสิ รฺโ, อุท วาสิ าตีติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ มํ เอวํ ปุจฺฉติ, อหํ โข ปเนตํ ‘รฺโ าตี’ติปิ ‘รฺโ อุตฺตริตโร’ติปิ ‘รฺโ น กิฺจิ โหมี’ติปิ สฺาเปตุํ สกฺโกมิ, เอวํ สนฺเตปิ อิมสฺมึ โลเก ¶ สจฺจสโม อวสฺสโย ¶ นาม นตฺถิ, สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มาณว, เนวาหํ รฺโ าติ, น อุตฺตริตโร, จตุนฺนํ ปน ทาสานํ อฺตโร’’ติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘อามายทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสา, ภยา ปณุนฺนาปิ ภวนฺติ ทาสา.
‘‘เอเต นรานํ จตุโรว ทาสา, อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโต;
ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโ, ทาสาหํ เทวสฺส ปรมฺปิ คนฺตฺวา;
ธมฺเมน มํ มาณว ตุยฺห ทชฺชา’’ติ.
ตตฺถ อามายทาสาติ ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตทาสา. สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสาติ เย เกจิ อุปฏฺากชาติกา, สพฺเพ เต สยํ ทาสภาวํ อุปคตา ทาสา นาม. ภยา ปณุนฺนาติ ราชภเยน วา โจรภเยน วา อตฺตโน วสนฏฺานโต ปณุนฺนา กรมรา หุตฺวา ปรวิสยํ คตาปิ ทาสาเยว นาม. อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโตติ มาณว, เอกํเสเนว อหมฺปิ จตูสุ ทาสโยนีสุ เอกโต สยํ ทาสโยนิโต นิพฺพตฺตทาโส. ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโติ รฺโ ¶ วุฑฺฒิ วา โหตุ อวุฑฺฒิ วา, น สกฺกา มยา มุสา ภาสิตุํ. ปรมฺปีติ ทูรํ คนฺตฺวาปิ อหํ เทวสฺส ทาโสเยว. ทชฺชาติ มํ ราชา ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา ตุยฺหํ เทนฺโต ธมฺเมน สภาเวน ทเทยฺยาติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก หฏฺตุฏฺโ ปุน อปฺโผเฏตฺวา คาถมาห –
‘‘อยํ ทุตีโย วิชโย มมชฺช, ปุฏฺโ หิ กตฺตา วิวเรตฺถ ปฺหํ;
อธมฺมรูโป วต ราชเสฏฺโ, สุภาสิตํ นานุชานาสิ มยฺห’’นฺติ.
ตตฺถ ราชเสฏฺโติ อยํ ราชเสฏฺโ อธมฺมรูโป วต. สุภาสิตนฺติ วิธุรปณฺฑิเตน สุกถิตํ สุวินิจฺฉิตํ. นานุชานาสิ มยฺหนฺติ อิทาเนตํ วิธุรปณฺฑิตํ มยฺหํ กสฺมา นานุชานาสิ, กิมตฺถํ น เทสีติ วทติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต มาทิสํ ยสทายกํ อโนโลเกตฺวา อิทานิ ทิฏฺํ ¶ มาณวกํ โอโลเกตี’’ติ มหาสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘มาณว, สเจ โส ทาโส เม ภเวยฺย, ตํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ ¶ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปฺหํ, ทาโสหมสฺมิ น จ โขสฺมิ าติ;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ เอวํ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปฺหนฺติ สเจ โส อมฺหากํ ปฺหํ ‘‘ทาโสหมสฺมิ, น จ โขสฺมิ าตี’’ติ เอวํ วิวริ เอตฺถ ปริสมณฺฑเล, อถ กึ อจฺฉสิ, สกลโลเก ธนานํ วรํ เอตํ คณฺห, คเหตฺวา จ ปน เยน อิจฺฉสิ, เตน คจฺฉาติ.
อกฺขกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ฆราวาสปฺหา
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ราชา จินฺเตสิ ‘‘ปณฺฑิตํ คเหตฺวา มาณโว ยถารุจิ คมิสฺสติ, ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย มยฺหํ มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, ยํนูนาหํ อิมํ อตฺตโน าเน เปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทเปตฺวา ฆราวาสปฺหํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ นํ ราชา เอวมาห ‘‘ปณฺฑิต, ตุมฺหากํ คตกาเล มม มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน าเน ตฺวา มยฺหํ ฆราวาสปฺหํ กเถถา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา รฺา ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชสิ. ตตฺรายํ ปฺโห –
‘‘วิธุร วสมานสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ กถํ อสฺส, กถํ นุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ กถํ อสฺส, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจตี’’ติ.
ตตฺถ เขมา วุตฺติ กถํ อสฺสาติ กถํ ฆราวาสํ วสนฺตสฺส คหฏฺสฺส เขมา นิพฺภยา วุตฺติ ภเวยฺย. กถํ นุ อสฺส สงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคหวตฺถุสงฺขาโต สงฺคโห ตสฺส กถํ ภเวยฺย ¶ . อพฺยาพชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตา. สจฺจวาที จาติ กถํ นุ มาณโว สจฺจวาที นาม ภเวยฺย. เปจฺจาติ ปรโลกํ คนฺตฺวา.
ตํ สุตฺวา ปณฺฑิโต รฺโ ปฺหํ กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มติมา อตฺถทสฺสิมา;
สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘น สาธารณทารสฺส, น ภฺุเช สาทุเมกโก;
น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปฺาย วฑฺฒนํ.
‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สุรโต สขิโล มุทุ.
‘‘สงฺคเหตา ¶ ¶ จ มิตฺตานํ, สํวิภาคี วิธานวา;
ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, สทา สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘ธมฺมกาโม สุตาธาโร, ภเวยฺย ปริปุจฺฉโก;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต.
‘‘ฆรมาวสมานสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ สิยา เอวํ, เอวํ นุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ สิยา เอวํ, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ เปจฺจ น โสจตี’’ติ.
ตตฺถ ตํ ตตฺถาติ ภิกฺขเว, ตํ ราชานํ ตตฺถ ธมฺมสภายํ าณคติยา คติมา, อพฺโพจฺฉินฺนวีริเยน ธิติมา, ภูริสมาย วิปุลาย ปฺาย มติมา, สณฺหสุขุมตฺถทสฺสินา าเณน อตฺถทสฺสิมา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนาณสงฺขาตาย ปฺาย สพฺพธมฺมานํ สงฺขาตา, วิธุรปณฺฑิโต เอตํ ‘‘น สาธารณทารสฺสา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ โย ปเรสํ ทาเรสุ อปรชฺฌติ ¶ , โส สาธารณทาโร นาม, ตาทิโส น อสฺส ภเวยฺย. น ภฺุเช สาทุเมกโกติ สาทุรสํ ปณีตโภชนํ อฺเสํ อทตฺวา เอกโกว น ภฺุเชยฺย. โลกายติกนฺติ อนตฺถนิสฺสิตํ สคฺคมคฺคานํ อทายกํ อนิยฺยานิกํ วิตณฺฑสลฺลาปํ โลกายติกวาทํ น เสเวยฺย. เนตํ ปฺาย วฑฺฒนนฺติ น หิ เอตํ โลกายติกํ ปฺาย วฑฺฒนํ. สีลวาติ อขณฺเฑหิ ปฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต. วตฺตสมฺปนฺโนติ ฆราวาสวตฺเตน วา ราชวตฺเตน วา สมนฺนาคโต. อปฺปมตฺโตติ กุสลธมฺเมสุ อปฺปมตฺโต. นิวาตวุตฺตีติ อติมานํ อกตฺวา นีจวุตฺติ โอวาทานุสาสนิปฏิจฺฉโก. อตฺถทฺโธติ ถทฺธมจฺฉริยวิรหิโต. สุรโตติ โสรจฺเจน สมนฺนาคโต. สขิโลติ เปมนียวจโน. มุทูติ กายวาจาจิตฺเตหิ อผรุโส.
สงฺคเหตา จ มิตฺตานนฺติ กลฺยาณมิตฺตานํ สงฺคหกโร. ทานาทีสุ โย เยน สงฺคหํ อิจฺฉติ, ตสฺส เตเนว สงฺคาหโก. สํวิภาคีติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานฺเจว กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกาทีนฺจ สํวิภาคกโร. วิธานวาติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมึ กาเล วปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สพฺพกิจฺเจสุ วิธานสมฺปนฺโน. ตปฺเปยฺยาติ คหิตคหิตภาชนานิ ¶ ปูเรตฺวา ททมาโน ตปฺเปยฺย. ธมฺมกาโมติ ปเวณิธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิ กามยมาโน ปตฺถยมาโน. สุตาธาโรติ สุตสฺส อาธารภูโต. ปริปุจฺฉโกติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, กุสล’’นฺติอาทิวจเนหิ ปริปุจฺฉนสีโล. สกฺกจฺจนฺติ คารเวน. เอวํ นุ อสฺส สงฺคโหติ สงฺคโหปิสฺส เอวํ กโต นาม ภเวยฺย. สจฺจวาทีติ เอวํ ปฏิปนฺโนเยว สภาววาที นาม สิยา.
เอวํ มหาสตฺโต รฺโ ฆราวาสปฺหํ กเถตฺวา ปลฺลงฺกา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิ. ราชาปิสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกสตราชูหิ ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว คโต.
ฆราวาสปฺหา นิฏฺิตา.
ลกฺขณกณฺฑํ
มหาสตฺโต ¶ ปน ปฏินิวตฺโต. อถ นํ ปุณฺณโก อาห –
‘‘เอหิ ทานิ คมิสฺสาม, ทินฺโน โน อิสฺสเรน เม;
มเมวตฺถํ ปฏิปชฺช, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทินฺโน โนติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, ตฺวํ อิสฺสเรน มยฺหํ ทินฺโนติ อตฺโถ. สนนฺตโนติ มม อตฺถํ ปฏิปชฺชนฺเตน หิ ตยา อตฺตโน สามิกสฺส อตฺโถ ปฏิปนฺโน โหติ. ยฺเจตํ สามิกสฺส อตฺถกรณํ นาม, เอส ธมฺโม สนนฺตโน โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโวติ.
วิธุรปณฺฑิโต อาห –
‘‘ชานามิ มาณว ตยาหมสฺมิ, ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรน;
ตีหฺจ ตํ วาสเยมุ อคาเร, เยนทฺธุนา อนุสาเสมุ ปุตฺเต’’ติ.
ตตฺถ ตยาหมสฺมีติ ตยา ลทฺโธหมสฺมีติ ชานามิ, ลภนฺเตน จ น อฺถา ลทฺโธ. ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรนาติ มม อิสฺสเรน รฺา ¶ อหํ ตว ทินฺโน. ตีหํ จาติ มาณว, อหํ ตว พหูปกาโร, ราชานํ อโนโลเกตฺวา สจฺจเมว กเถสึ, เตนาหํ ตยา ลทฺโธ, ตฺวํ เม มหนฺตคุณภาวํ ชานาหิ, มยํ ตีณิปิ ทิวสานิ อตฺตโน อคาเร วาเสมุ, ตสฺมา เยนทฺธุนา ยตฺตเกน กาเลน มยํ ปุตฺตาทาเร อนุสาเสมุ, ตํ กาลํ อธิวาเสหีติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สจฺจํ ปณฺฑิโต อาห, พหูปกาโร เอส มม, ‘สตฺตาหมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ นิสีทาหี’ติ วุตฺเต อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘ตํ เม ตถา โหตุ วเสมุ ตีหํ, กุรุตํ ภวชฺช ฆเรสุ กิจฺจํ;
อนุสาสตํ ปุตฺตทาเร ภวชฺช, ยถา ตยี เปจฺจ สุขี ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ตํ เมติ ยํ ตฺวํ วเทสิ, สพฺพํ ตํ มม ตถา โหตุ. ภวชฺชาติ ภวํ อชฺช ปฏฺาย ตีหํ อนุสาสตุ. ตยี เปจฺจาติ ยถา ตยิ คเต ปจฺฉา ตว ปุตฺตทาโร สุขี ภเวยฺย, เอวํ อนุสาสตุ.
เอวํ วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺเตน สทฺธึเยว ตสฺส นิเวสนํ ปาวิสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม, ปกฺกามิ ยกฺโข วิธุเรน สทฺธึ;
ตํ กฺุชราชฺหยานุจิณฺณํ, ปาเวกฺขิ อนฺเตปุรมริยเสฏฺโ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปหูตกาโมติ มหาโภโค. กฺุชราชฺหยานุจิณฺณนฺติ กฺุชเรหิ จ อาชฺหเยหิ จ อนุจิณฺณํ ปริปุณฺณํ. อริยเสฏฺโติ อาจารอริเยสุ อุตฺตโม ปุณฺณโก ยกฺโข ปณฺฑิตสฺส อนฺเตปุรํ ปาวิสิ.
มหาสตฺตสฺส ปน ติณฺณํ อุตูนํ อตฺถาย ตโย ปาสาทา อเหสุํ. เตสุ เอโก โกฺโจ นาม, เอโก มยูโร นาม, เอโก ปิยเกโต นาม. เต สนฺธาย อยํ คาถา วุตฺตา –
‘‘โกฺจํ ¶ มยูรฺจ ปิยฺจ เกตํ, อุปาคมี ตตฺถ สุรมฺมรูปํ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ปาสาเทสุ ยตฺถ ตสฺมึ สมเย อตฺตนา วสติ, ตํ สุรมฺมรูปํ ปาสาทํ ปุณฺณกํ อาทาย อุปาคมิ.
โส อุปคนฺตฺวา จ ปน อลงฺกตปาสาทสฺส สตฺตมาย ภูมิยา สยนคพฺภฺเจว มหาตลฺจ สชฺชาเปตฺวา สิริสยนํ ปฺาเปตฺวา สพฺพํ อนฺนปานาทิวิธึ อุปฏฺเปตฺวา เทวกฺาโย วิย ปฺจสตา อิตฺถิโย ‘‘อิมา เต ปาทปริจาริกา โหนฺตุ, อนุกฺกณฺนฺโต อิธ วสาหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ คโต. ตสฺส คตกาเล ตา อิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา ปุณฺณกสฺส ปริจริยาย นจฺจาทีนิ ปฏฺเปสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหยนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ.
ตตฺถ อวฺหยนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจฺจ คีตฺจ กโรนฺติโย ปกฺโกสนฺติ.
‘‘สมงฺคิกตฺวา ปมทาหิ ยกฺขํ, อนฺเนน ปาเนน จ ธมฺมปาโล;
อตฺถตฺถเมวานุวิจินฺตยนฺโต ¶ , ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส’’ติ.
ตตฺถ ปมทาหีติ ปมทาหิ เจว อนฺนปาเนหิ จ สมงฺคิกตฺวา. ธมฺมปาโลติ ธมฺมสฺส ปาลโก โคปโก. อตฺถตฺถเมวาติ อตฺถภูตเมว อตฺถํ. ภริยายาติ สพฺพเชฏฺิกาย ภริยาย.
‘‘ตํ ¶ ¶ จนฺทนคนฺธรสานุลิตฺตํ, สุวณฺณชมฺโพนทนิกฺขสาทิสํ;
ภริยํวจา ‘เอหิ สุโณหิ โภติ, ปุตฺตานิ อามนฺตย ตมฺพเนตฺเต’’’ติ.
ตตฺถ ภริยํวจาติ เชฏฺภริยํ อวจ. อามนฺตยาติ ปกฺโกส.
‘‘สุตฺวาน วากฺยํ ปติโน อนุชฺชา, สุณิสํ วจ ตมฺพนขึ สุเนตฺตํ;
‘อามนฺตย วมฺมธรานิ เจเต, ปุตฺตานิ อินฺทีวรปุปฺผสาเม’’’ติ.
ตตฺถ อนุชฺชาติ เอวํนามิกา. สุณิสํวจ ตมฺพนขึ สุเนตฺตนฺติ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสุมุขี โรทมานา ‘‘สยํ คนฺตฺวา ปุตฺเต ปกฺโกสิตุํ อยุตฺตํ, สุณิสํ เปเสสฺสามี’’ติ ตสฺสา นิวาสฏฺานํ คนฺตฺวา ตมฺพนขึ สุเนตฺตํ สุณิสํ อวจ. วมฺมธรานีติ วมฺมธเร สูเร, สมตฺเถติ อตฺโถ, อาภรณภณฺฑเมว วา อิธ ‘‘วมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อาภรณธเรติปิ อตฺโถ. เจเตติ ตํ นาเมนาลปติ, ปุตฺตานีติ มม ปุตฺเต จ ธีตโร จ. อินฺทีวรปุปฺผสาเมติ ตํ อาลปติ.
สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห อนุวิจริตฺวา ‘‘ปิตา โว โอวาทํ ทาตุกาโม ปกฺโกสติ, อิทํ กิร โว ตสฺส ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ สพฺพเมวสฺส สุหทชนฺจ ปุตฺตธีตโร จ สนฺนิปาเตสิ. ธมฺมปาลกุมาโร ปน ตํ วจนํ สุตฺวาว โรทนฺโต กนิฏฺภาติกคณปริวุโต ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ. ปณฺฑิโต เต ทิสฺวาว สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ มุหุตฺตํ หทเย นิปชฺชาเปตฺวา หทยา โอตาเรตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ปุตฺตสหสฺสสฺส โอวาทํ อทาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต อาคเต มุทฺธนิ ธมฺมปาโล, จุมฺพิตฺวา ปุตฺเต อวิกมฺปมาโน;
อามนฺตยิตฺวาน อโวจ วากฺยํ, ทินฺนาหํ รฺา อิธ มาณวสฺส.
‘‘ตสฺสชฺชหํ ¶ อตฺตสุขี วิเธยฺโย, อาทาย เยนิจฺฉติ เตน คจฺฉติ;
อหฺจ โว สาสิตุมาคโตสฺมิ, กถํ อหํ อปริตฺตาย คจฺเฉ.
‘‘สเจ ¶ โว ราชา กุรุรฏฺวาสี, ชนสนฺโธ ปุจฺเฉยฺย ปหูตกาโม;
กิมาภิชานาถ ปุเร ปุราณํ, กึ โว ปิตา ปุรตฺถา.
‘‘สมาสนา โหถ มยาว สพฺเพ, โกนีธ รฺโ อพฺภติโก มนุสฺโส;
ตมฺชลึ กริย วเทถ เอวํ, มา เหวํ เทว น หิ เอส ธมฺโม;
วิยคฺฆราชสฺส นิหีนชจฺโจ, สมาสโน เทว กถํ ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมปาโลติ มหาสตฺโต. ทินฺนาหนฺติ อหํ ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา รฺา ทินฺโน. ตสฺสชฺชหํ อตฺตสุขี วิเธยฺโยติ อชฺช ปฏฺาย ตีหมตฺตํ อหํ อิมินา อตฺตโน สุเขน อตฺตสุขี, ตโต ปรํ ปน ตสฺส มาณวสฺสาหํ วิเธยฺโย โหมิ. โส หิ อิโต จตุตฺเถ ทิวเส เอกํเสน มํ อาทาย ยตฺถิจฺฉติ, ตตฺถ คจฺฉติ. อปริตฺตายาติ ตุมฺหากํ ปริตฺตํ อกตฺวา กถํ คจฺเฉยฺยนฺติ อนุสาสิตุํ อาคโตสฺมิ. ชนสนฺโธติ มิตฺตพนฺธเนน มิตฺตชนสฺส สนฺธานกโร. ปุเร ปุราณนฺติ อิโต ปุพฺเพ ตุมฺเห กึ ปุราณการณํ อภิชานาถ. อนุสาเสติ อนุสาสิ. เอวํ ตุมฺเห รฺา ปุฏฺา ‘‘อมฺหากํ ปิตา อิมฺจิมฺจ โอวาทํ อทาสี’’ติ กเถยฺยาถ. สมาสนา โหถาติ สเจ โว ราชา มยา ทินฺนสฺส โอวาทสฺส กถิตกาเล ‘‘เอถ ตุมฺเห, อชฺช มยา สทฺธึ สมาสนา โหถ, อิธ ราชกุเล ตุมฺเหหิ อฺโ โก นุ รฺโ อพฺภติโก มนุสฺโส’’ติ อตฺตโน อาสเน นิสีทาเปยฺย, อถ ตุมฺเห อฺชลึ กตฺวา ตํ ราชานํ เอวํ วเทยฺยาถ ‘‘เทว, เอวํ มา อวจ. น หิ อมฺหากํ เอสปเวณิธมฺโม. วิยคฺฆราชสฺส เกสรสีหสฺส นิหีนชจฺโจ ชรสิงฺคาโล ¶ , เทว, กถํ สมาสโน ภเวยฺย. ยถา สิงฺคาโล สีหสฺส สมาสโน น โหติ, ตเถว มยํ ตุมฺหาก’’นฺติ.
อิมํ ¶ ปนสฺส กถํ สุตฺวา ปุตฺตธีตโร จ าติสุหชฺชาทโย จ ทาสกมฺมกรโปริสา จ เต สพฺเพ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา มหาวิรวํ วิรวึสุ. เตสํ มหาสตฺโต สฺาเปสิ.
ลกฺขณกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ราชวสติกณฺฑ
อถ เน ปณฺฑิโต ปุตฺตธีตโร จ าตโย จ อุปสงฺกมิตฺวา ตุณฺหีภูเต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺหากํ ราชวสตึ ¶ นาม ยสปฏิลาภการณํ กเถสฺสามิ, ตํ เอกคฺคจิตฺตา สุณาถา’’ติ พุทฺธลีลาย ราชวสตึ นาม ปฏฺเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส จ ปุตฺเต อมจฺเจ จ, าตโย สุหทชฺชเน;
อลีนมนสงฺกปฺโป, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘เอถยฺโย ราชวสตึ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เม;
ยถา ราชกุลํ ปตฺโต, ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ สุหทชฺชเนติ สุหทยชเน. เอถยฺโยติ เอถ, อยฺโย. ปิยสมุทาจาเรน ปุตฺเต อาลปติ. ราชวสตินฺติ มยา วุจฺจมานํ ราชปาริจริยํ สุณาถ. ยถาติ เยน การเณน ราชกุลํ ปตฺโต อุปสงฺกมนฺโต รฺโ สนฺติเก จรนฺโต โปโส ยสํ นิคจฺฉติ ลภติ, ตํ การณํ สุณาถาติ อตฺโถ.
‘‘น หิ ราชกุลํ ปตฺโต, อฺาโต ลภเต ยสํ;
นาสูโร นาปิ ทุมฺเมโธ, นปฺปมตฺโต กุทาจนํ.
‘‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ, โสเจยฺยํ จาธิคจฺฉติ;
อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหฺจสฺส น รกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฺาโตติ อปากฏคุโณ อวิทิตกมฺมาวทาโน. นาสูโรติ น อสูโร ภีรุกชาติโก. ยทาสฺส สีลนฺติ ยทา อสฺส เสวกสฺส ราชา สีลฺจ ปฺฺจ โสเจยฺยฺจ อธิคจฺฉติ, อาจารสมฺปตฺติฺจ าณพลฺจ สุจิภาวฺจ ชานาติ. อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหีติ อถ ราชา ตมฺหิ วิสฺสสเต วิสฺสาสํ กโรติ, อตฺตโน คุยฺหฺจสฺส น รกฺขติ น คูหติ.
‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ตุลา ¶ ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ตุลา ¶ ยถาติ ยถา เอสา วุตฺตปฺปการา ตุลา น โอนมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ราชเสวโก กิสฺมิฺจิเทว กมฺเม รฺา ‘‘อิทํ นาม กโรหี’’ติ อชฺฌิฏฺโ อาณตฺโต ฉนฺทาทิอคติวเสน น วิกมฺเปยฺย, สพฺพกิจฺเจสุ ปคฺคหิตตุลา วิย สโม ภเวยฺย. ส ราชวสตินฺติ โส เอวรูโป เสวโก ราชกุเล วาสํ วเสยฺย, ราชานํ ปริจเรยฺย, เอวํ ปริจรนฺโต ปน ยสํ ลเภยฺยาติ อตฺโถ. สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโตติ สพฺพานิ ราชกิจฺจานิ กโรนฺโต.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘โย จสฺส สุกโต มคฺโค, รฺโ สุปฺปฏิยาทิโต;
น เตน วุตฺโต คจฺเฉยฺย, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น วิกมฺเปยฺยาติ อวิกมฺปมาโน ตานิ กิจฺจานิ กเรยฺย. โย จสฺสาติ โย จ รฺโ คมนมคฺโค สุกโต อสฺส สุปฺปฏิยาทิโต สุมณฺฑิโต, ‘‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉา’’ติ วุตฺโตปิ เตน น คจฺเฉยฺย.
‘‘น ¶ รฺโ สทิสํ ภฺุเช, กามโภเค กุทาจนํ;
สพฺพตฺถ ปจฺฉโต คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น รฺโ สทิสํ วตฺถํ, น มาลํ น วิเลปนํ;
อากปฺปํ สรกุตฺตึ วา, น รฺโ สทิสมาจเร;
อฺํ กเรยฺย อากปฺปํ, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ น รฺโติ รฺโ กามโภเคน สมํ กามโภคํ น ภฺุเชยฺย. ตาทิสสฺส หิ ราชา กุชฺฌติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ รฺโ ปจฺฉโตว คจฺเฉยฺย, หีนตรเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถ. อฺํ กเรยฺยาติ รฺโ อากปฺปโต สรกุตฺติโต จ อฺเมว อากปฺปํ กเรยฺย.
‘‘กีเฬ ราชา อมจฺเจหิ, ภริยาหิ ปริวาริโต;
นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโต.
‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
มโนปณิธิสมฺปนฺโน, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ภาวนฺติ วิสฺสาสวเสน อธิปฺปายํ. อจปโลติ อมณฺฑนสีโล. นิปโกติ ปริปกฺกาโณ. สํวุตินฺทฺริโยติ ปิหิตฉฬินฺทฺริโย รฺโ วา องฺคปจฺจงฺคานิ โอโรเธ วาสฺส น โอโลเกยฺย. มโนปณิธิสมฺปนฺโนติ อจปเลน สุฏฺุ ปิเตน จิตฺเตน สมนฺนาคโต.
‘‘นาสฺส ¶ ภริยาหิ กีเฬยฺย, น มนฺเตยฺย รโหคโต;
นาสฺส โกสา ธนํ คณฺเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น นิทฺทํ พหุ มฺเยฺย, น มทาย สุรํ ปิเว;
นาสฺส ทาเย มิเค หฺเ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาสฺส ปีํ น ปลฺลงฺกํ, น โกจฺฉํ น นาวํ รถํ;
สมฺมโตมฺหีติ อารูเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาติทูเร ภเช รฺโ, นจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;
สมฺมุขฺจสฺส ติฏฺเยฺย, สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโน.
‘‘น ¶ เว ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน;
ขิปฺปํ กุชฺฌนฺติ ราชาโน, สูเกนกฺขีว ฆฏฺฏิตํ.
‘‘น ¶ ปูชิโต มฺมาโน, เมธาวี ปณฺฑิโต นโร;
ผรุสํ ปติมนฺเตยฺย, ราชานํ ปริสํคต’’นฺติ.
ตตฺถ น มนฺเตยฺยาติ ตสฺส รฺโ ภริยาหิ สทฺธึ เนว กีเฬยฺย, น รโห มนฺเตยฺย. โกสา ธนนฺติ รฺโ โกสา ธนํ เถเนตฺวา น คณฺเหยฺย. น มทายาติ ตาตา, ราชเสวโก นาม มทตฺถาย สุรํ น ปิเวยฺย. นาสฺส ทาเย มิเคติ อสฺส รฺโ ทินฺนาภเย มิเค น หฺเยฺย. โกจฺฉนฺติ ภทฺทปีํ. สมฺมโตมฺหีติ อหํ สมฺมโต หุตฺวา เอวํ กโรมีติ น อารุเหยฺย. สมฺมุขฺจสฺส ติฏฺเยฺยาติ อสฺส รฺโ ปุรโต ขุทฺทกมหนฺตกถาสวนฏฺาเน ติฏฺเยฺย. สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโนติ โย ราชเสวโก ตสฺส ภตฺตุโน ทสฺสนฏฺาเน ติฏฺเยฺย. สูเกนาติ อกฺขิมฺหิ ปติเตน วีหิสูกาทินา ฆฏฺฏิตํ อกฺขิ ปกติสภาวํ ชหนฺตํ ยถา กุชฺฌติ นาม, เอวํ กุชฺฌนฺติ, น เตสุ วิสฺสาโส กาตพฺโพ. ปูชิโต มฺมาโนติ อหํ ราชปูชิโตมฺหีติ มฺมาโน. ผรุสํ ปติมนฺเตยฺยาติ เยน โส กุชฺฌติ, ตถารูปํ น มนฺเตยฺย.
‘‘ลทฺธทฺวาโร ลเภ ทฺวารํ, เนว ราชูสุ วิสฺสเส;
อคฺคีว สํยโต ติฏฺเ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สมฺปคฺคณฺหาติ ขตฺติโย;
คาเมหิ นิคเมหิ วา, รฏฺเหิ ชนปเทหิ วา;
ตุณฺหีภูโต อุเปกฺเขยฺย, น ภเณ เฉกปาปก’’นฺติ.
ตตฺถ ลทฺธทฺวาโร ¶ ลเภ ทฺวารนฺติ อหํ นิปฺปฏิหาโร ลทฺธทฺวาโรติ อปฺปฏิหาเรตฺวา น ปวิเสยฺย, ปุนปิ ทฺวารํ ลเภยฺย, ปฏิหาเรตฺวาว ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. สํยโตติ อปฺปมตฺโต หุตฺวา. ภาตรํ วา สนฺติ สกํ ภาตรํ วา. สมฺปคฺคณฺหาตีติ ‘‘อสุกคามํ วา อสุกนิคมํ วา อสฺส เทมา’’ติ ยทา เสวเกหิ สทฺธึ กเถติ. น ภเณ เฉกปาปกนฺติ ตทา คุณํ วา อคุณํ วา น ภเณยฺย.
‘‘หตฺถาโรเห ¶ อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
เตสํ กมฺมาวทาเนน, ราชา วฑฺเฒติ เวตนํ;
น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร ¶ ธีโร, วํโสวาปิ ปกมฺปเย;
ปฏิโลมํ น วตฺเตยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร อสฺส, มจฺโฉวสฺส อชิวฺหวา;
อปฺปาสี นิปโก สูโร, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉติ เตสํ ลาภสฺส อนฺตรา น คจฺเฉ, อนฺตรายํ น กเรยฺย. วํโสวาปีติ ยถา วํสคุมฺพโต อุคฺคตวํโส วาเตน ปหฏกาเล ปกมฺปติ, เอวํ รฺา กถิตกาเล ปกมฺเปยฺย. จาโปวูนุทโรติ ยถา จาโป มโหทโร น โหติ, เอวํ มโหทโร น สิยา. อชิวฺหวาติ ยถา มจฺโฉ อชิวฺหตาย น กเถติ, ตถา เสวโก มนฺทกถตาย อชิวฺหวา ภเวยฺย. อปฺปาสีติ โภชนมตฺตฺู.
‘‘น พาฬฺหํ อิตฺถึ คจฺเฉยฺย, สมฺปสฺสํ เตชสงฺขยํ;
กาสํ สาสํ ทรํ พาลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติ.
‘‘นาติเวลํ ปภาเสยฺย, น ตุณฺหี สพฺพทา สิยา;
อวิกิณฺณํ มิตํ วาจํ, ปตฺเต กาเล อุทีรเย.
‘‘อกฺโกธโน อสงฺฆฏฺโฏ, สจฺโจ สณฺโห อเปสุโณ;
สมฺผํ คิรํ น ภาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘มาตาเปตฺติภโร อสฺส, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
สณฺโห สขิลสมฺภาโส, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น พาฬฺหนฺติ ปุนปฺปุนํ กิเลสวเสน น คจฺเฉยฺย. เตชสงฺขยนฺติ เอวํ คจฺฉนฺโต หิ ปุริโส เตชสงฺขยํ คจฺฉติ ปาปุณาติ, ตํ สมฺปสฺสนฺโต พาฬฺหํ น คจฺเฉยฺย. ทรนฺติ กายทรถํ. พาลฺยนฺติ ทุพฺพลภาวํ. ขีณเมโธติ ปุนปฺปุนํ กิเลสรติวเสน ขีณปฺโ ปุริโส เอเต กาสาทโย นิคจฺฉติ. นาติเวลนฺติ ตาตา ราชูนํ สนฺติเก ปมาณาติกฺกนฺตํ น ภาเสยฺย ¶ . ปตฺเต กาเลติ อตฺตโน วจนกาเล สมฺปตฺเต. อสงฺฆฏฺโฏติ ปรํ อสงฺฆฏฺเฏนฺโต. สมฺผนฺติ นิรตฺถกํ. คิรนฺติ วจนํ.
‘‘วินีโต ¶ ¶ สิปฺปวา ทนฺโต, กตตฺโต นิยโต มุทุ;
อปฺปมตฺโต สุจิ ทกฺโข, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นิวาตวุตฺติ วุทฺเธสุ, สปฺปติสฺโส สคารโว;
สุรโต สุขสํวาโส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อารกา ปริวชฺเชยฺย, สหิตุํ ปหิตํ ชนํ;
ภตฺตารฺเวุทิกฺเขยฺย, น จ อฺสฺส ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ วินีโตติ อาจารสมฺปนฺโน. สิปฺปวาติ อตฺตโน กุเล สิกฺขิตพฺพสิปฺเปน สมนฺนาคโต. ทนฺโตติ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพิเสวโน. กตตฺโตติ สมฺปาทิตตฺโต. นิยโตติ ยสาทีนิ นิสฺสาย อจลสภาโว. มุทูติ อนติมานี. อปฺปมตฺโตติ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ ปมาทรหิโต. ทกฺโขติ อุปฏฺาเน เฉโก. นิวาตวุตฺตีติ นีจวุตฺติ. สุขสํวาโสติ ครุสํวาสสีโล. สหิตุํ ปติตนฺติ ปรราชูหิ สกรฺโ สนฺติกํ คุยฺหรกฺขณวเสน วา ปฏิจฺฉนฺนปากฏกรณวเสนวา เปสิตํ. ตถารูเปน หิ สทฺธึ กเถนฺโตปิ รฺโ สมฺมุขาว กเถยฺย. ภตฺตารฺเวุทิกฺเขยฺยาติ อตฺตโน สามิกเมว โอโลเกยฺย. น จ อฺสฺส ราชิโนติ อฺสฺส รฺโ สนฺตโก น ภเวยฺย.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ อนุวาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
อาสชฺช ปฺเ เสเวถ, อากงฺขํ วุทฺธิมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺยาติ คารเวน ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกเมยฺย. อนุวาเสยฺยาติ อุโปสถวาสํ วสนฺโต อนุวตฺเตยฺย. ตปฺเปยฺยาติ ยาวทตฺถํ ทาเนน ตปฺเปยฺย. อาสชฺชาติ อุปสงฺกมิตฺวา. ปฺเติ ปณฺฑิเต, อาสชฺชปฺเ วา, อสชฺชมานปฺเติ อตฺโถ.
‘‘ทินฺนปุพฺพํ น หาเปยฺย, ทานํ สมณพฺราหฺมเณ;
น จ กิฺจิ นิวาเรยฺย, ทานกาเล วณิพฺพเก.
‘‘ปฺวา พุทฺธิสมฺปนฺโน, วิธานวิธิโกวิโท;
กาลฺู สมยฺู จ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุฏฺาตา ¶ กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
สุสํวิหิตกมฺมนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ทินฺนปุพฺพนฺติ ปกติปฏิยตฺตํ ทานวตฺตํ. สมณพฺราหฺมเณติ สมเณ วา พฺราหฺมเณ วา. วณิพฺพเกติ ทานกาเล วณิพฺพเก อาคเต ทิสฺวา กิฺจิ น นิวาเรยฺย. ปฺวาติ วิจารณปฺาย ยุตฺโต. พุทฺธิสมฺปนฺโนติ อเวกลฺลพุทฺธิสมฺปนฺโน. วิธานวิธิโกวิโทติ นานปฺปกาเรสุ ทาสกมฺมกรโปริสาทีนํ สํวิทหนโกฏฺาเสสุ เฉโก. กาลฺูติ ‘‘อยํ ทานํ ทาตุํ, อยํ สีลํ รกฺขิตุํ, อยํ อุโปสถกมฺมํ กาตุํ กาโล’’ติ ชาเนยฺย. สมยฺูติ ‘‘อยํ กสนสมโย, อยํ วปนสมโย, อยํ โวหารสมโย, อยํ อุปฏฺานสมโย’’ติ ชาเนยฺย. กมฺมเธยฺเยสูติ อตฺตโน กตฺตพฺพกมฺเมสุ.
‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณํ;
มิตํ ธฺํ นิธาเปยฺย, มิตํว ปาจเย ฆเร.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สีเลสุ อสมาหิตํ;
อนงฺควา หิ เต พาลา, ยถา เปตา ตเถว เต;
โจฬฺจ เนสํ ปิณฺฑฺจ, อาสีนานํ ปทาปเย.
‘‘ทาเส กมฺมกเร เปสฺเส, สีเลสุ สุสมาหิเต;
ทกฺเข อุฏฺานสมฺปนฺเน, อาธิปจฺจมฺหิ าปเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปสุํ เขตฺตนฺติ โคกุลฺเจว สสฺสฏฺานฺจ. คนฺตาติ คมนสีโล. มิตนฺติ มินิตฺวา เอตฺตกนฺติ ตฺวา โกฏฺเสุ นิธาเปยฺย. ฆเรติ ฆเรปิ ปริชนํ คเณตฺวา มิตเมว ปจาเปยฺย. สีเลสุ อสมาหิตนฺติ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ อนาจารํ กิสฺมิฺจิ อาธิปจฺจฏฺาเน น เปยฺยาติ อตฺโถ. อนงฺควา หิ เต พาลาติ ‘‘องฺคเมตํ มนุสฺสานํ, ภาตา โลเก ปวุจฺจตี’’ติ (ชา. ๑.๔.๕๘) กิฺจาปิ เชฏฺกนิฏฺภาตโร องฺคสมานตาย ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตา, อิเม ปน ทุสฺสีลา, ตสฺมา องฺคสมานา น โหนฺติ. ยถา ปน สุสาเน ฉฑฺฑิตา เปตา มตา, ตเถว เต. ตสฺมา ตาทิสา อาธิปจฺจฏฺาเน น เปตพฺพา. กุฏุมฺพฺหิ เต วินาเสนฺติ, วินฏฺกุฏุมฺพสฺส จ ทลิทฺทสฺส ราชวสติ นาม น สมฺปชฺชติ. อาสีนานนฺติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนานํ ปุตฺตภาตานํ มตสตฺตานํ มตกภตฺตํ วิย เทนฺโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปทาเปยฺย. อุฏฺานสมฺปนฺเนติ อุฏฺานวีริเยน สมนฺนาคเต.
‘‘สีลวา จ อโลโล จ, อนุรกฺโข จ ราชิโน;
อาวี รโห หิโต ตสฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ฉนฺทฺู ราชิโน จสฺส, จิตฺตฏฺโ อสฺส ราชิโน;
อสงฺกุสกวุตฺตึสฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุจฺฉาทเย ¶ จ นฺหาปเย, โธเว ปาเท อโธสิรํ;
อาหโตปิ น กุปฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ อโลโลติ อลุทฺโธ. จิตฺตฏฺโติ จิตฺเต ิโต, ราชจิตฺตวสิโกติ อตฺโถ. อสงฺกุสกวุตฺติสฺสาติ อปฺปฏิโลมวุตฺติ อสฺส. อโธสิรนฺติ ปาเท โธวนฺโตปิ อโธสิรํ กตฺวา เหฏฺามุโขว โธเวยฺย, น รฺโ มุขํ อุลฺโลเกยฺยาติ อตฺโถ.
‘‘กุมฺภมฺปฺชลึ กริยา, จาฏฺจาปิ ปทกฺขิณํ;
กิเมว สพฺพกามานํ, ทาตารํ ธีรมุตฺตมํ.
‘‘โย เทติ สยนํ วตฺถํ, ยานํ อาวสถํ ฆรํ;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, โภเคหิ อภิวสฺสติ.
‘‘เอสยฺโย ¶ ¶ ราชวสติ, วตฺตมาโน ยถา นโร;
อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ.
ตตฺถ กุมฺภมฺปฺชลึ กริยา, จาฏฺจาปิ ปทกฺขิณนฺติ วุทฺธึ ปจฺจาสีสนฺโต ปุริโส อุทกปูริตํ กุมฺภํ ทิสฺวา ตสฺส อฺชลึ กเรยฺย, จาฏฺจ สกุณํ ปทกฺขิณํ กเรยฺย. อฺชลึ วา ปทกฺขิณํ วา กโรนฺตสฺส เต กิฺจิ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. กิเมวาติ โย ปน สพฺพกามานํ ทาตา ธีโร จ, ตํ ราชานํ กึการณา น นมสฺเสยฺย. ราชาเยว หิ นมสฺสิตพฺโพ จ อาราเธตพฺโพ จ. ปชฺชุนฺโนริวาติ เมโฆ วิย. เอสยฺโย ราชวสตีติ อยฺโย ยา อยํ มยา กถิตา, เอสา ราชวสติ นาม ราชเสวกานํ อนุสาสนี. ยถาติ ยาย ราชวสติยา วตฺตมาโน นโร ราชานํ อาราเธติ, ราชูนฺจ สนฺติกา ปูชํ ลภติ, สา เอสาติ.
เอวํ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต พุทฺธลีลาย ราชวสตึ กเถสิ;
ราชวสติกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อนฺตรเปยฺยาลํ
เอวํ ปุตฺตทาราติมิตฺตสุหชฺชาทโย อนุสาสนฺตสฺเสว ตสฺส ตโย ทิวสา ชาตา. โส ทิวสสฺส ปาริปูรึ ตฺวา ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา ‘‘ราชานํ อปโลเกตฺวา มาณเวน สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ าติคณปริวุโต ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต วตฺตพฺพยุตฺตกํ วจนํ อโวจ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, าติสงฺฆํ วิจกฺขโณ;
ปริกิณฺโณ สุหเทหิ, ราชานมุปสงฺกมิ.
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ สิรสา ปาเท, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
วิธุโร อวจ ราชานํ, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ.
‘‘อยํ ¶ ¶ มํ มาณโว เนติ, กตฺตุกาโม ยถามติ;
าตีนตฺถํ ปวกฺขามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม.
‘‘ปุตฺเต จ เม อุทิกฺเขสิ, ยฺจ มฺํ ฆเร ธนํ;
ยถา เปจฺจ น หาเยถ, าติสงฺโฆ มยี คเต.
‘‘ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺติ;
เอเวตํ ขลิตํ มยฺหํ, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติ.
ตตฺถ สุหเทหีติ สุหทเยหิ าติมิตฺตาทีหิ. ยฺจ มฺนฺติ ยฺจ เม อฺํ ตยา เจว อฺเหิ จ ราชูหิ ทินฺนํ ฆเร อปริมาณํ ธนํ, ตํ สพฺพํ ตฺวเมว โอโลเกยฺยาสิ. เปจฺจาติ ปจฺฉากาเล. ขลตีติ ปกฺขลติ. เอเวตนฺติ เอวํ เอตํ. อหฺหิ ภูมิยํ ขลิตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺิตปุริโส วิย ตุมฺเหสุ ขลิตฺวา ตุมฺเหสุเยว ปติฏฺหามิ. เอตํ ปสฺสามีติ โย เอส ‘‘กึ เต ราชา โหตี’’ติ มาณเวน ปุฏฺสฺส มม ตุมฺเห อโนโลเกตฺวา สจฺจํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ทาโสหมสฺมี’’ติ วทนฺตสฺส อจฺจโย, เอตํ อจฺจยํ ปสฺสามิ, อฺโ ปน เม โทโส นตฺถิ, ตํ เม อจฺจยํ ตุมฺเห ขมถ, เอตํ หทเย กตฺวา ปจฺฉา มม ปุตฺตทาเรสุ มา อปรชฺฌิตฺถาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ปณฺฑิต, ตว คมนํ มยฺหํ น รุจฺจติ, มาณวํ อุปาเยน ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาเตตฺวา กิลฺเชน ปฏิจฺฉาเทตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ ทีเปนฺโต คาถมาห –
‘‘สกฺกา น คนฺตุํ อิติ มยฺห โหติ, เฉตฺวา วธิตฺวา อิธ กาติยานํ;
อิเธว โหหี อิติ มยฺห รุจฺจติ, มา ตฺวํ อคา อุตฺตมภูริปฺา’’ติ.
ตตฺถ เฉตฺวาติ อิเธว ราชเคเห ตํ โปเถตฺวา มาเรตฺวา ปฏิจฺฉาเทสฺสามีติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เทว, ตุมฺหากํ อชฺฌาสโย เอวรูโป โหติ, โส ตุมฺเหสุ อยุตฺโต’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘มา ¶ เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหิ, อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยุตฺโต ภวสฺสุ;
ธิรตฺถุ กมฺมํ อกุสลํ อนริยํ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา นิรยํ วเชยฺย.
‘‘เนเวส ¶ ¶ ธมฺโม น ปุเนต กิจฺจํ, อยิโร หิ ทาสสฺส ชนินฺท อิสฺสโร;
ฆาเตตุํ ฌาเปตุํ อโถปิ หนฺตุํ, น จ มยฺห โกธตฺถิ วชามิ จาห’’นฺติ.
ตตฺถ มา เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหีติ อธมฺเมสุ อนตฺเถสุ อยุตฺเตสุ ตว จิตฺตํ มา เหว ปณิทหีติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ ยํ กมฺมํ กตฺวาปิ อชรามโร น โหติ, อถ โข ปจฺฉา นิรยเมว อุปปชฺเชยฺย. ธิรตฺถุ กมฺมนฺติ ตํ กมฺมํ ครหิตํ อตฺถุ อสฺส ภเวยฺย. เนเวสาติ เนว เอส. อยิโรติ สามิโก. ฆาเตตุนฺติ เอตานิ ฆาตาทีนิ กาตุํ อยิโร ทาสสฺส อิสฺสโร, สพฺพาเนตานิ กาตุํ ลภติ, มยฺหํ มาณเว อปฺปมตฺตโกปิ โกโธ นตฺถิ, ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ตว จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ วฏฺฏติ, วชามิ อหํ นรินฺทาติ อาห –
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ราชานํ วนฺทิตฺวา รฺโ โอโรเธ จ ปุตฺตทาเร จ ราชปริสฺจ โอวทิตฺวา เตสุ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺกุณิตฺวา มหาวิรวํ วิรวนฺเตสุเยว ราชนิเวสนา นิกฺขมิ. สกลนครวาสิโนปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร มาณเวน สทฺธึ คมิสฺสติ, เอถ, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ มนฺตยิตฺวา ราชงฺคเณเยว นํ ปสฺสึสุ. อถ เน มหาสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สรีรํ อทฺธุวํ, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺเห ทานาทีสุ ปฺุเสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา นิวตฺตาเปตฺวา อตฺตโน เคหาภิมุโข ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ ธมฺมปาลกุมาโร ภาติกคณปริวุโต ‘‘ปิตุ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโต นิเวสนทฺวาเรเยว ปิตุ สมฺมุโข อโหสิ. มหาสตฺโต ตํ ทิสฺวา สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปคุยฺห อุเร นิปชฺชาเปตฺวา นิเวสนํ ปาวิสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เชฏฺปุตฺตํ ¶ อุปคุยฺห, วิเนยฺย หทเย ทรํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปาวิสี โส มหาฆร’’นฺติ.
ฆเร ปนสฺส สหสฺสปุตฺตา, สหสฺสธีตโร, สหสฺสภริยาโย, จ สตฺตวณฺณทาสิสตานิ จ สนฺติ, เตหิ เจว อวเสสทาสิทาสกมฺมกราติมิตฺตสุหชฺชาทีหิ จ สกลนิเวสนํ ยุคนฺตวาตาภิฆาตปติเตหิ สาเลหิ สาลวนํ วิย นิรนฺตรํ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาลาว ¶ สมฺมปติตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ¶ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺตุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ เสนฺตีติ มหาตเล ฉินฺนปาทา วิย ปติตา อาวตฺตนฺตา ปริวตฺตนฺตา สยนฺติ. อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานนฺติ ภริยานเมว อิตฺถีนํ สหสฺสํ. กสฺมา โน วิชหิสฺสสีติ เกน การเณน อมฺเห วิชหิสฺสสีติ ปริเทวึสุ.
มหาสตฺโต ¶ สพฺพํ ตํ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ฆเร อวเสสกิจฺจานิ กตฺวา อนฺโตชนฺจ พหิชนฺจ โอวทิตฺวา อาจิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ปุณฺณกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิฏฺิตกิจฺจตํ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘กตฺวา ฆเรสุ กิจฺจานิ, อนุสาสิตฺวา สกํ ชนํ;
มิตฺตามจฺเจ จ ภจฺเจ จ, ปุตฺตทาเร จ พนฺธเว.
‘‘กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวาน, อาจิกฺขิตฺวา ฆเร ธนํ;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, ปุณฺณกํ เอตทพฺรวิ.
‘‘อวสี ตุวํ มยฺห ตีหํ อคาเร, กตานิ กิจฺจานิ ฆเรสุ มยฺหํ;
อนุสาสิตา ปุตฺตทารา มยา จ, กโรม กจฺจาน ยถามตึ เต’’ติ.
ตตฺถ กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวานาติ ‘‘เอวฺจ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฆเร กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ สํวิทหิตฺวา. นิธินฺติ นิทหิตฺวา ปิตธนํ. อิณทานนฺติ อิณวเสน สํโยชิตธนํ. ยถามตึ เตติ อิทานิ ตว อชฺฌาสยานุรูปํ กโรมาติ วทติ.
ปุณฺณโก ¶ อาห –
‘‘สเจ หิ กตฺเต อนุสาสิตา เต, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
หนฺเทหิ ทานี ตรมานรูโป, ทีโฆ หิ อทฺธาปิ อยํ ปุรตฺถา.
‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหิ, อาชาเนยฺยสฺส วาลธึ;
อิทํ ปจฺฉิมกํ ตุยฺหํ, ชีวโลกสฺส ทสฺสน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กตฺเตติ โสมนสฺสปฺปตฺโต ยกฺโข มหาสตฺตํ อาลปติ. ทีโฆ หิ อทฺธาปีติ คนฺตพฺพมคฺโคปิ ทีโฆ. ‘‘อฉมฺภิโตวา’’ติ อิทํ โส เหฏฺาปาสาทํ อโนตริตฺวา ตโตว คนฺตุกาโม หุตฺวา อวจ.
อถ นํ มหาสตฺโต อาห –
‘‘โสหํ ¶ กิสฺส นุ ภายิสฺสํ, ยสฺส เม นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ โสหํ กิสฺส นุ ภายิสฺสนฺติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหี’’ติ วุตฺตตฺตา เอวมาห.
เอวํ มหาสตฺโต สีหนาทํ นทิตฺวา อฉมฺภิโต เกสรสีโห วิย นิพฺภโย หุตฺวา ‘‘อยํ สาฏโก มม อรุจิยา มา มุจฺจตู’’ติ อธิฏฺานปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา อสฺสสฺส วาลธึ วิยูหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ วาลธึ คเหตฺวา ทฺวีหิ ปาเทหิ อสฺสสฺส อูรูสุ ปลิเวเตฺวา ‘‘มาณว, คหิโต เม วาลธิ, ยถารุจิ ยาหี’’ติ อาห. ตสฺมึ ขเณ ปุณฺณโก มโนมยสินฺธวสฺส สฺํ อทาสิ. โส ปณฺฑิตํ อาทาย อากาเส ปกฺขนฺทิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;
สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิรึ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติ.
ตตฺถ สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโนติ ปุณฺณโก กิร จินฺเตสิ ‘‘ทูรํ อคนฺตฺวาว อิมํ หิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเขสุ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ อาทาย กเฬวรํ ปพฺพตนฺตเร ¶ ฉฑฺเฑตฺวา นาคภวนเมว คมิสฺสามี’’ติ. โส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ อปริหริตฺวา เตสํ มชฺเฌเนว อสฺสํ เปเสสิ. มหาสตฺตสฺสานุภาเวน รุกฺขาปิ ปพฺพตาปิ สรีรโต อุโภสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ ปฏิกฺกมนฺติ. โส ‘‘มโต วา, โน วา’’ติ ปริวตฺติตฺวา มหาสตฺตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต กฺจนาทาสมิว วิปฺปสนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอวํ น มรตี’’ติ ปุนปิ สกลหิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ ติกฺขตฺตุํ โปเถนฺโต เปเสสิ ¶ . เอวํ โปเถนฺโตปิ ตเถว รุกฺขปพฺพตา ทูรเมว ปฏิกฺกมนฺติเยว. มหาสตฺโต ปน กิลนฺตกาโย อโหสิ. อถ ปุณฺณโก ‘‘อยํ เนว มรติ, อิทานิ วาตกฺขนฺเธ จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ โกธาภิภูโต สตฺตมํ วาตกฺขนฺธํ ปกฺขนฺทิ. โพธิสตฺตสฺสานุภาเวน วาตกฺขนฺโธ ทฺวิธา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อกาสิ. ตโต เวรมฺภวาเตหิ ปหราเปสิ, เวรมฺภวาตาปิ สตสหสฺสอสนิสทฺโท วิย หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อทํสุ. โส ปุณฺณโก ตสฺส อนฺตรายาภาวํ ปสฺสนฺโต ตํ อาทาย กาฬปพฺพตํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;
สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิรึ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติ.
ตตฺถ อสชฺชมาโนติ อลคฺคมาโน อปฺปฏิหฺมาโน วิธุรปณฺฑิตํ วหนฺโต กาฬปพฺพตมตฺถกํ อุปาคโต.
เอวํ ปุณฺณกสฺส มหาสตฺตํ คเหตฺวา คตกาเล ปณฺฑิตสฺส ปุตฺตทาราทโย ปุณฺณกสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ฉินฺนปาทา วิย ปติตฺวา อปราปรํ ปริวตฺตมานา มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘สมาคตา ¶ ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
‘‘โอโรธา ¶ จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’’’ติ.
เอวํ ปกฺกนฺทิตฺวา จ ปน เต สพฺเพปิ สกลนครวาสีหิ สทฺธึ โรทิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุ. ราชา มหนฺตํ ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺมา ปริเทวถา’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เต ‘‘เทว, โส กิร มาณโว น พฺราหฺมโณ, ยกฺโข ปน พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา ปณฺฑิตํ อาทาย คโต, เตน วินา ¶ อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิ. สเจ โส อิโต สตฺตเม ทิวเส นาคมิสฺสติ, สกฏสเตหิ สกฏสหสฺเสหิ จ ทารูนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺเพ มยํ อคฺคึ อุชฺชาเลตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อิมมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘สเจ โส สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉิสฺสติ ปณฺฑิโต;
สพฺเพ อคฺคึ ปเวกฺขาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน’’ติ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตกาเลปิ ‘‘มยํ อคฺคึ ปวิสิตฺวา มริสฺสามา’’ติ วตฺตาโร นาม นาเหสุํ. อโห สุภาสิตํ มหาสตฺเต นาคเรหีติ. ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, มา ¶ โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, มธุรกโถ ปณฺฑิโต มาณวํ ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา อตฺตโน ปาเทสุ ปาเตตฺวา สกลนครวาสีนํ อสฺสุมุขํ หาสยนฺโต น จิรสฺเสว อาคมิสฺสตี’’ติ อสฺสาเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ปณฺฑิโต จ วิยตฺโต จ, วิภาวี จ วิจกฺขโณ;
ขิปฺปํ โมจิย อตฺตานํ, มา ภายิตฺถาคมิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติยา วิจารณปฺาย สมนฺนาคโต. วิภาวีติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ วิภาเวตฺวา ทสฺเสตฺวา กเถตุํ สมตฺโถ. วิจกฺขโณติ ตงฺขเณเยว านุปฺปตฺติกาย การณจินฺตนปฺาย ¶ ยุตฺโต. มา ภายิตฺถาติ มา ภายถ, อตฺตานํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อาคมิสฺสตีติ อสฺสาเสติ.
นาคราปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร รฺโ กเถตฺวา คโต ภวิสฺสตี’’ติ อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปกฺกมึสุ.
อนฺตรเปยฺยาโล นิฏฺิโต.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ
ปุณฺณโกปิ มหาสตฺตํ กาฬาคิริมตฺถเก เปตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ชีวมาเน มยฺหํ วุฑฺฒิ นาม นตฺถิ, อิมํ มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา วิมลาย ทตฺวา อิรนฺธตึ คเหตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวาน วิจินฺตยนฺโต, อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺติ;
นยิมสฺส ชีเวน มมตฺถิ กิฺจิ, หนฺตฺวานิมํ หทยมานยิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ โสติ โส ปุณฺณโก. ตตฺถ คนฺตฺวานาติ คนฺตฺวา ตตฺถ กาฬาคิริมตฺถเก ิโต. อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺตีติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานา ¶ เจตนา อุจฺจาปิ อวจาปิ อุปฺปชฺชนฺติ. านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ มเมตสฺส ชีวิตทานเจตนาปิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ. อิมสฺส ¶ ปน ชีวิเตน ตหึ นาคภวเน มม อปฺปมตฺตกมฺปิ กิฺจิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิเธวิมํ มาเรตฺวา อสฺส หทยํ อานยิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานมกาสีติ อตฺโถ.
ตโต ปุน จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิมํ สหตฺเถน อมาเรตฺวา เภรวรูปทสฺสเนน ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺย’’นฺติ. โส เภรวยกฺขรูปํ นิมฺมินิตฺวา มหาสตฺตํ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ตํ ปาเตตฺวา ทาานํ อนฺตเร กตฺวา ขาทิตุกาโม วิย อโหสิ, มหาสตฺตสฺส โลมหํสนมตฺตมฺปิ นาโหสิ. ตโต สีหรูเปน มตฺตมหาหตฺถิรูเปน จ อาคนฺตฺวา ทาาหิ เจว ทนฺเตหิ จ วิชฺฌิตุกาโม วิย อโหสิ. ตถาปิ อภายนฺตสฺส เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ มหนฺตํ สปฺปวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ กโรนฺโต อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สกลสรีรํ เวเตฺวา มตฺถเก ผณํ กตฺวา อฏฺาสิ, ตสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิ. อถ ‘‘นํ ปพฺพตมตฺถเก เปตฺวา ปาเตตฺวา ¶ จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ มหาวาตํ สมุฏฺาเปสิ. โส ตสฺส เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ ตตฺเถว ปพฺพตมตฺถเก เปตฺวา หตฺถี วิย ขชฺชูริรุกฺขํ ปพฺพตํ อปราปรํ จาเลสิ, ตถาปิ นํ ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิ.
ตโต ‘‘สทฺทสนฺตาเสนสฺส หทยผาลนํ กตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ปถวิฺจ นภฺจ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต มหานาทํ นทิ, เอวมฺปิสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิ. ชานาติ หิ มหาสตฺโต ‘‘ยกฺขสีหหตฺถินาคราชเวเสหิ อาคโตปิ มหาวาตวุฏฺึ สมุฏฺาปโกปิ ปพฺพตจลนํ กโรนฺโตปิ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา นาทํ วิสฺสชฺเชนฺโตปิ มาณโวเยว, น อฺโ’’ติ. ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘นาหํ อิมํ พาหิรุปกฺกเมน มาเรตุํ สกฺโกมิ, สหตฺเถเนว นํ มาเรสฺสามี’’ติ. ตโต ยกฺโข มหาสตฺตํ ปพฺพตมุทฺธนิ เปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา มณิกฺขนฺเธ ปณฺฑุสุตฺตํ ปเวเสนฺโต วิย ปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ตาเสนฺโต วคฺคนฺโต อนฺโตปพฺพเตน อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตํ ปาเท ทฬฺหํ ¶ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อโธสิรํ กตฺวา อนาลมฺเพ อากาเส วิสฺสชฺเชสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา ปพฺพตนฺตรสฺมึ, อนฺโต ปวิสิตฺวาน ปทุฏฺจิตฺโต;
อสํวุตสฺมึ ชคติปฺปเทเส, อโธสิรํ ธารยิ กาติยาโน’’ติ.
ตตฺถ โส ตตฺถ คนฺตฺวาติ โส ปุณฺณโก ปพฺพตมตฺถกา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปพฺพตนฺตเร ตฺวา ตสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ิตสฺส เหฏฺา ปฺายมาโน อสํวุเต ภูมิปเทเส ธาเรสีติ. น อาทิโตว ธาเรสิ, ตตฺถ ปน ตํ ขิปิตฺวา ปนฺนรสโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล ปพฺพตมุทฺธนิ ิโตว หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา อโธสิรํ ภสฺสนฺตํ ปาเทสุ คเหตฺวา อโธสิรเมว อุกฺขิปิตฺวา มุขํ โอโลเกนฺโต ‘‘น มรตี’’ติ ตฺวา ทุติยมฺปิ ขิปิตฺวา ตึสโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล ตเถว อุกฺขิปิตฺวา ปุน ตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต ชีวนฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทานิ สฏฺิโยชนมตฺตํ ภสฺสิตฺวา น มริสฺสติ, ปาเทสุ นํ คเหตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ โปเถตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อถ นํ ตติยมฺปิ ขิปิตฺวา สฏฺิโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา ปาเทสุ คเหตฺวา อุกฺขิปิ. ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มํ ปมํ ปนฺนรสโยชนฏฺานํ ขิปิ, ทุติยมฺปิ ตึสโยชนํ, ตติยมฺปิ สฏฺิโยชนํ, อิทานิ ปุน มํ น ขิปิสฺสติ, อุกฺขิปนฺโตเยว ปพฺพตมุทฺธนิ ปหริตฺวา มาเรสฺสติ, ยาว มํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ น โปเถติ, ตาว นํ อโธสิโร หุตฺวา โอลมฺพนฺโตว มารณการณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ. เอวํ จินฺเตตฺวา ¶ จ ปน โส อฉมฺภิโต อสนฺตสนฺโต ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธารยิ กาติยาโน’’ติ, ติกฺขตฺตุํ ขิปิตฺวา ธารยีติ อตฺโถ.
‘‘โส ลมฺพมาโน นรเก ปปาเต, มหพฺภเย โลมหํเส วิทุคฺเค;
อสนฺตสนฺโต กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ.
‘‘อริยาวกาโสสิ ¶ อนริยรูโป, อสฺโต สฺตสนฺนิกาโส;
อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺรํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิฺจิ.
‘‘ยํ มํ ปปาตสฺมึ ปปาตุมิจฺฉสิ, โก นุ ตวตฺโถ มรเณน มยฺหํ;
อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณ, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตาติ.
ตตฺถ โส ลมฺพมาโนติ โส กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโ ตติยวาเร ลมฺพมาโน. อริยาวกาโสติ รูเปน อริยสทิโส เทววณฺโณ หุตฺวา จรสิ. อสฺโตติ กายาทีหิ อสฺโต ¶ ทุสฺสีโล. อจฺจาหิตนฺติ หิตาติกฺกนฺตํ, อติอหิตํ วา. ภาเว จ เตติ ตว จิตฺเต อปฺปมตฺตกมฺปิ กุสลํ นตฺถิ. อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณติ อชฺช ตว อิทํ การณํ อมานุสสฺเสว. กตมาสิ เทวตาติ ยกฺขานํ อนฺตเร กตรยกฺโข นาม ตฺวํ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ;
ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน.
‘‘ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยามิ, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา;
ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยึ ตุยฺห วธาย ธีรา’’ติ.
ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจ. พฺรหาติ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน อุฏฺาปิตกฺจนรูปสทิโส. วณฺณพลูปปนฺโนติ สรีรวณฺเณน จ กายพเลน จ อุปคโต. ตสฺสานุชนฺติ ตสฺส อนุชาตํ ธีตรํ. ปตารยินฺติ จิตฺตํ ปวตฺเตสึ, สนฺนิฏฺานมกาสินฺติ อตฺโถ.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โลโก ทุคฺคหิเตน นสฺสติ, นาคมาณวิกํ ปตฺเถนฺตสฺส มม มรเณน กึ ปโยชนํ, ตถโต การณํ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มา เหว ตฺวํ ยกฺข อโหสิ มูฬฺโห, นฏฺา พหู ทุคฺคหีเตน โลเก;
กึ เต สุมชฺฌาย ปิยาย กิจฺจํ, มรเณน เม อิงฺฆ สุโณมิ สพฺพ’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ปุณฺณโก อาห –
‘‘มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส, ธีตุกาโม าติภโตหมสฺมิ;
ตํ ยาจมานํ สสุโร อโวจ, ยถา มมฺึสุ สุกามนีตํ.
‘‘ทชฺเชมุ โข เต สุตนุํ สุเนตฺตํ, สุจิมฺหิตํ จนฺทนลิตฺตคตฺตํ;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน ¶ วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยาม.
‘‘เอวํ น มูฬฺโหสฺมิ สุโณหิ กตฺเต, น จาปิ เม ทุคฺคหิตตฺถิ กิฺจิ;
หทเยน เต ธมฺมลทฺเธน นาคา, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ททนฺติ.
‘‘ตสฺมา อหํ ตุยฺหํ วธาย ยุตฺโต, เอวํ มมตฺโถ มรเณน ตุยฺหํ;
อิเธว ตํ นรเก ปาตยิตฺวา, หนฺตฺวาน ตํ หทยมานยิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ธีตุกาโมติ ธีตรํ กาเมมิ ปตฺเถมิ, ธีตุ อตฺถาย วิจรามิ. าติภโตหมสฺมีติ ตสฺมา ตสฺส าติภตโก นาม อหํ อมฺหิ. ตนฺติ ¶ ตํ นาคกฺํ. ยาจมานนฺติ ยาจนฺตํ มํ. ยถา มนฺติ ยสฺมา มํ. อฺึสูติ ชานึสุ. สุกามนีตนฺติ สุฏฺุ เอส กาเมน นีโตติ สุกามนีโต, ตํ สุกามนีตํ. ตสฺมา สสุโร ‘ทชฺเชมุ โข เต’’ติอาทิมโวจ. ตตฺถ ทชฺเชมูติ ทเทยฺยาม. สุตนุนฺติ สุนฺทรสรีรํ. อิธ มาหเรสีติ อิธ นาคภวเน ธมฺเมน ลทฺธา อาหเรยฺยาสีติ.
ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิมลาย มม หทเยน กิจฺจํ นตฺถิ, วรุณนาคราเชน มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มณินา มํ ปูเชตฺวา ตตฺถ คเตน มม ธมฺมกถิกภาโว วณฺณิโต ¶ ภวิสฺสติ, ตโต วิมลาย มม ธมฺมกถาย โทหโฬ อุปฺปนฺโน ภวิสฺสติ, วรุเณน ทุคฺคหิตํ คเหตฺวา ปุณฺณโก อาณตฺโต ภวิสฺสติ, สฺวายํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน มํ มาเรตุํ เอวรูปํ ทุกฺขํ ปาเปสิ, มม ปณฺฑิตภาโว านุปฺปตฺติการณจินฺตนสมตฺถตา อิมสฺมึ มํ มาเรนฺเต กึ กริสฺสติ, หนฺทาหํ สฺาเปสฺสามิ น’’นฺติ. จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘มาณว, สาธุนรธมฺมํ นาม ชานามิ, ยาวาหํ น มรามิ, ตาว มํ ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปตฺวา สาธุนรธมฺมํ นาม สุโณหิ, ปจฺฉา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา สาธุนรธมฺมํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ อาหราเปนฺโต โส อโธสิโร โอลมฺพนฺโตว คาถมาห –
‘‘ขิปฺปํ มมํ อุทฺธร กาติยาน, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย ¶ เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อยํ ปณฺฑิเตน เทวมนุสฺสานํ อกถิตปุพฺโพ ธมฺโม ภวิสฺสติ, ขิปฺปเมว นํ อุทฺธริตฺวา สาธุนรธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นคมุทฺธนิ ขิปฺปํ ปติฏฺเปตฺวา;
อสฺสตฺถมาสีนํ สเมกฺขิยาน, ปริปุจฺฉิ กตฺตารมโนมปฺํ.
‘‘สมุทฺธโฏ ¶ เมสิ ตุวํ ปปาตา, หทเยน เต อชฺช มมตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เม ปาตุกโรหิ อชฺชา’’ติ.
ตตฺถ อสฺสตฺถมาสีนนฺติ ลทฺธสฺสาสํ หุตฺวา นิสินฺนํ. สเมกฺขิยานาติ ทิสฺวา. สาธุนรสฺส ธมฺมาติ นรสฺส สาธุธมฺมา, สุนฺทรธมฺมาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อาห –
‘‘สมุทฺธโฏ ตฺยสฺมิ อหํ ปปาตา, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติ.
ตตฺถ ตฺยสฺมีติ ตยา อสฺมิ.
อถ ¶ นํ มหาสตฺโต ‘‘กิลิฏฺคตฺโตมฺหิ, นฺหายามิ ตาวา’’ติ อาห. ยกฺโขปิ ‘‘สาธู’’ติ นฺหาโนทกํ อาหริตฺวา นฺหาตกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ อทาสิ. อถ มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน กาฬาคิริมตฺถกํ อลงฺการาเปตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย สาธุนรธมฺมํ เทเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยาตานุยายี จ ภวาหิ มาณว, อลฺลฺจ ปาณึ ปริวชฺชยสฺสุ;
มา ¶ จสฺสุ มิตฺเตสุ กทาจิ ทุพฺภี, มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติ.
ตตฺถ อลฺลฺจ ปาณึ ปริวชฺชยสฺสูติ อลฺลํ ตินฺตํ ปาณึ มา ทหิ มา ฌาเปหิ.
ยกฺโข สํขิตฺเตน ภาสิเต จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต วิตฺถาเรน ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กถํ ¶ นุ ยาตํ อนุยายิ โหติ, อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต กถํ โส;
อสตี จ กา โก ปน มิตฺตทุพฺโภ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถ’’นฺติ.
มหาสตฺโตปิสฺส กเถสิ –
‘‘อสนฺถุตํ โนปิ จ ทิฏฺปุพฺพํ, โย อาสเนนาปิ นิมนฺตเยยฺย;
ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส กเรยฺย, ยาตานุยายีติ ตมาหุ ปณฺฑิตา.
‘‘ยสฺเสกรตฺตมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภยฺย;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณึ ทหเต มิตฺตทุพฺโภ.
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก.
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘เอวํ ¶ โข ยาตํ อนุยายิ โหติ,
อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต ปุเนวํ;
อสตี จ สา โส ปน มิตฺตทุพฺโภ,
โส ธมฺมิโก โหหิ ชหสฺสุ อธมฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อสนฺถุตนฺติ เอกาหทฺวีหมฺปิ เอกโต อวุตฺถปุพฺพํ. โย อาสเนนาปีติ โย เอวรูปํ ปุคฺคลํ อาสนมตฺเตนปิ นิมนฺตเยยฺย, ปเคว อนฺนปานาทีหิ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺพการิสฺส อตฺถํ ปุริโส กโรเตว. ยาตานุยายีติ ปุพฺพการิตาย ยาตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุยายี ¶ . ปมํ กโรนฺโต หิ ยายี นาม, ปจฺฉา กโรนฺโต อนุยายี นามาติ เอวํ ปณฺฑิตา กเถนฺติ. อยํ เทวราช, ปโม สาธุนรธมฺโม. อทุพฺภปาณินฺติ อทุพฺภกํ อตฺตโน ภฺุชนหตฺถเมว ทหนฺโต หิ มิตฺตทุพฺภี นาม โหติ. อิติ อลฺลหตฺถสฺส อชฺฌาปนํ นาม อยํ ทุติโย สาธุนรธมฺโม. น ตสฺสาติ ตสฺส สาขํ วา ปตฺตํ วา น ภฺเชยฺย. กึการณา? มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก. อิติ ปริภุตฺตจฺฉายสฺส อเจตนสฺส รุกฺขสฺสปิ ปาปํ กโรนฺโต มิตฺตทุพฺภี นาม โหติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตสฺสาติ. เอวํ มิตฺเตสุ อทุพฺภนํ นาม อยํ ตติโย สาธุนรธมฺโม. ทชฺชิตฺถิยาติ ทเทยฺย อิตฺถิยา. สมฺมตายาติ ‘‘อหเมว ตสฺสา ปิโย, น อฺโ, มฺเว สา อิจฺฉตี’’ติ เอวํ สุฏฺุ มตาย. ลทฺธา ขณนฺติ อติจารสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา. อสตีนนฺติ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตานํ อิตฺถีนํ. อิติ มาตุคามํ นิสฺสาย ปาปสฺส อกรณํ นาม อยํ จตุตฺโถ สาธุนรธมฺโม. โส ธมฺมิโก โหหีติ เทวราช, โส ตฺวํ อิเมหิ จตูหิ สาธุนรธมฺเมหิ ยุตฺโต โหหีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ยกฺขสฺส จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุทฺธลีลาย กเถสิ.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
กาฬาคิริกณฺฑํ
เต ธมฺเม สุณนฺโตเยว ปุณฺณโก สลฺลกฺเขสิ ‘‘จตูสุปิ าเนสุ ปณฺฑิโต อตฺตโน ชีวิตเมว ยาจติ, อยํ โข มยฺหํ ปุพฺเพ อสนฺถุตสฺเสว สกฺการมกาสิ, อหมสฺส นิเวสเน ตีหํ มหนฺตํ ยสํ อนุภวนฺโต วสึ, อหฺจิมํ ปาปกมฺมํ กโรนฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กโรมิ, สพฺพถาปิ อหเมว มิตฺตทุพฺภี. สเจ ปณฺฑิตํ อปรชฺฌามิ, น สาธุนรธมฺเม วตฺติสฺสามิ ¶ นาม, ตสฺมา กึ เม นาคมาณวิกาย, อินฺทปตฺถนครวาสีนํ อสฺสุมุขานิ หาเสนฺโต อิมํ เวเคน ตตฺถ เนตฺวา ธมฺมสภายํ โอตาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อวสึ ¶ อหํ ตุยฺห ตีหํ อคาเร, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
มิตฺโต มมาสี วิสชฺชามหํ ตํ, กามํ ฆรํ อุตฺตมปฺ คจฺฉ.
อปิ ¶ หายตุ นาคกุลา อตฺโถ, อลมฺปิ เม นาคกฺาย โหตุ;
โส ตฺวํ สเกเนว สุภาสิเตน, มุตฺโตสิ เม อชฺช วธาย ปฺา’’ติ.
ตตฺถ อุปฏฺิโตสฺมีติ ตยา อุปฏฺิโตสฺมิ. วิสชฺชามหํ ตนฺติ วิสฺสชฺเชมิ อหํ ตํ. กามนฺติ เอกํเสน. วธายาติ วธโต. ปฺาติ ปฺวนฺต.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มาณว, ตฺวํ ตาว มํ อตฺตโน ฆรํ มา เปเสหิ, นาคภวนเมว มํ เนหี’’ติ วทนฺโต คาถมาห –
‘‘หนฺท ตุวํ ยกฺข มมมฺปิ เนหิ, สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสุ;
มยฺจ นาคาธิปตึ วิมานํ, ทกฺเขมุ นาคสฺส อทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ.
ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสูติ ตว สสุรสฺส สนฺตกํ อตฺถํ มยิ จร มา นาเสหิ. นาคาธิปตึ วิมานนฺติ อหมฺปิ นาคาธิปติฺจ วิมานฺจสฺส อทิฏฺปุพฺพํ ปสฺเสยฺยํ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยํ เว นรสฺส อหิตาย อสฺส, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
อถ เกน วณฺเณน อมิตฺตคามํ, ตุวมิจฺฉสิ อุตฺตมปฺ คนฺตุ’’นฺติ.
ตตฺถ อมิตฺตคามนฺติ อมิตฺตสฺส วสนฏฺานํ, อมิตฺตสมาคมนฺติ อตฺโถ.
อถ ¶ นํ มหาสตฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ ปชานามิ อหมฺปิ เอตํ, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
ปาปฺจ เม นตฺถิ กตํ กุหิฺจิ, ตสฺมา น สงฺเก มรณาคมายา’’ติ.
ตตฺถ มรณาคมายาติ มรณสฺส อาคมาย.
อปิจ ¶ , เทวราช, ตาทิโส ยกฺโข กกฺขโฬ มยา ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา มุทุกโต, อิทาเนว มํ ‘‘อลํ เม นาคมาณวิกาย, อตฺตโน ฆรํ ยาหี’’ติ วเทสิ, นาคราชสฺส มุทุกรณํ มม ภาโร, เนหิเยว มํ ตตฺถาติ. ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุฏฺจิตฺโต อาห –
‘‘หนฺท จ านํ อตุลานุภาวํ, มยา สห ทกฺขสิ เอหิ กตฺเต;
ยตฺถจฺฉติ นจฺจคีเตหิ นาโค, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิฺํ.
‘‘นํ นาคกฺา จริตํ คเณน, นิกีฬิตํ นิจฺจมโห จ รตฺตึ;
ปหูตมาลฺยํ พหุปุปฺผฉนฺนํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อนฺเนน ปาเนน อุเปตรูปํ, นจฺเจหิ คีเตหิ จ วาทิเตหิ;
ปริปูรํ กฺาหิ อลงฺกตาหิ, อุปโสภติ วตฺถปิลนฺธเนนา’’ติ.
ตตฺถ หนฺท จาติ นิปาตมตฺตเมว. านนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺานํ. นฬิฺนฺติ นฬินิยํ นาม ราชธานิยํ. จริตํ คเณนาติ ตํ นาคกฺานํ คเณน จริตํ. นิกีฬิตนฺติ นิจฺจํ อโห จ รตฺติฺจ นาคกฺาหิ กีฬิตานุกีฬิตํ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อสฺสปิฏฺํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เนสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปจฺฉโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี ภวนํ นาครฺโ.
‘‘ปตฺวาน ¶ านํ อตุลานุภาวํ, อฏฺาสิ กตฺตา ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺส;
สามคฺคิเปกฺขมาโน นาคราชา, ปุพฺเพว ชามาตรมชฺฌภาสถา’’ติ.
ตตฺถ โส ¶ ปุณฺณโกติ ภิกฺขเว, โส เอวํ นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ปณฺฑิตํ อตฺตโน อาชฺํ อาโรเปตฺวา นาคภวนํ เนสิ. านนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺานํ. ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสาติ ปุณฺณกสฺส กิร เอตทโหสิ ‘‘สเจ นาคราชา ปณฺฑิตํ ทิสฺวา มุทุจิตฺโต ภวิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ, ตสฺส ตํ อปสฺสนฺตสฺเสว สินฺธวํ อาโรเปตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติ. อถ นํ ปจฺฉโต เปสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสา’’ติ. สามคฺคิเปกฺขมาโนติ สามคฺคึ อเปกฺขมาโน. ‘‘สามํ อเปกฺขี’’ติปิ ปาโ, อตฺตโน ชามาตรํ ปสฺสิตฺวา ปมตรํ สยเมว อชฺฌภาสถาติ อตฺโถ.
นาคราชา อาห –
‘‘ยนฺนุ ตุวํ อคมา มจฺจโลกํ, อนฺเวสมาโน หทยํ ปณฺฑิตสฺส;
กจฺจิ สมิทฺเธน อิธานุปตฺโต, อาทาย กตฺตารมโนมปฺ’’นฺติ.
ตตฺถ กจฺจิ สมิทฺเธนาติ กจฺจิ เต มโนรเถน สมิทฺเธน นิปฺผนฺเนน อิธาคโตสีติ ปุจฺฉติ.
ปุณฺณโก ¶ อาห –
‘‘อยฺหิ โส อาคโต ยํ ตฺวมิจฺฉสิ, ธมฺเมน ลทฺโธ มม ธมฺมปาโล;
ตํ ปสฺสถ สมฺมุขา ภาสมานํ, สุโข หเว สปฺปุริเสหิ สงฺคโม’’ติ.
ตตฺถ ยํ ตฺวมิจฺฉสีติ ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิ. ‘‘ยนฺตุ มิจฺฉสี’’ติปิ ปาโ. สมฺมุขา ภาสมานนฺติ ตํ โลกสกฺกตํ ธมฺมปาลํ อิทานิ มธุเรน สเรน ธมฺมํ ภาสมานํ สมฺมุขาว ปสฺสถ, สปฺปุริเสหิ เอกฏฺาเน สมาคโม หิ นาม สุโข โหตีติ.
กาฬาคิริกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ตโต ¶ นาคราชา มหาสตฺตํ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิวา’’ติ.
ตตฺถ พฺยมฺหิโตติ ภีโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปณฺฑิต, ตฺวํ อทิฏฺปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา มรณภเยน อฏฺฏิโต ภีโต หุตฺวา ยํ มํ นาภิวาเทสิ, อิทํ การณํ ปฺวนฺตานํ น โหตีติ.
เอวํ วนฺทนํ ปจฺจาสีสนฺตํ นาคราชานํ มหาสตฺโต ‘‘น ตฺวํ มยา วนฺทิตพฺโพ’’ติ อวตฺวาว อตฺตโน าณวนฺตตาย อุปายโกสลฺเลน ‘‘อหํ วชฺฌปฺปตฺตภาเวน นํ ตํ วนฺทามี’’ติ วทนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘น ¶ จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาค, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – เนวาหํ, นาคราช, อทิฏฺปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา ภีโต, น มรณภยฏฺฏิโต. มาทิสสฺส หิ มรณภยํ นาม นตฺถิ, วชฺโฌ ปน อภิวาเทตุํ, วชฺฌํ วา อวชฺโฌปิ อภิวาทาเปตุํ น ลภติ. ยฺหิ นโร ¶ หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เว. ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชติ. ตฺวฺจ กิร มํ มาราเปตุํ อิมํ อาณาเปสิ, กถาหํ ตํ วนฺทาธีติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา มหาสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
กถํ ¶ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ.
อิทานิ มหาสตฺโต นาคราเชน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ตวยิทนฺติ อิทํ ตว ยสชาตํ, วิมานํ วา อสสฺสตํ สสฺสตสทิสํ, ‘‘มา โข ยสํ นิสฺสาย ปาปมกาสี’’ติ อิมินา ปเทน อตฺตโน ชีวิตํ ยาจติ. อิทฺธีติ นาคอิทฺธิ จ นาคชุติ จ กายพลฺจ เจตสิกวีริยฺจ นาคภวเน อุปปตฺติ จ ¶ ยฺจ เต อิทํ วิมานํ, ปุจฺฉามิ ตํ นาคราช, เอตมตฺถํ, กถํ นุ เต อิทํ สพฺพํ ลทฺธนฺติ. อธิจฺจลทฺธนฺติ กึ นุ ตยา อิทํ วิมานํ เอวํ สมฺปนฺนํ อธิจฺจ อการเณน ลทฺธํ, อุทาหุ อุตุปริณามชํ เต อิทํ, อุทาหุ สยํ สหตฺเถเนว กตํ, อุทาหุ เทเวหิ เต ทินฺนํ, ยเถว เต อิทํ ลทฺธํ, เอตํ เม อตฺถํ อกฺขาหีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ อปาปเกหีติ อลามเกหิ.
ตโต มหาสตฺโต อาห –
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาค มหาวิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กึ เต วตนฺติ นาคราช, ปุริมภเว ตว กึ วตํ อโหสิ, โก ปน พฺรหฺมจริยวาโส, กตรสฺส สุจริตสฺเสเวส อิทฺธิอาทิโก วิปาโกติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ มนุสฺสโลเกติ องฺครฏฺเ กาลจมฺปานคเร. ตํ เม วตนฺติ ตํ สกฺกจฺจํ ทินฺนทานเมว มยฺหํ วตฺตสมาทานฺจ พฺรหฺมจริยฺจ อโหสิ, ตสฺเสว สุจริตสฺส อยํ อิทฺธาทิโก วิปาโกติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘เอวํ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺโต, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสี’’ติ.
ตตฺถ ชานาสีติ สเจ ตยา ทานานุภาเวน ตํ ลทฺธํ, เอวํ สนฺเต ชานาสิ นาม ปฺุานํ ผลฺจ ปฺุผเลน นิพฺพตฺตํ อุปปตฺติฺจ. ตสฺมา หีติ ยสฺมา ปฺุเหิ ตยา อิทํ ลทฺธํ, ตสฺมา. ปุน มาวเสสีติ ปุนปิ ยถา อิมํ นาคภวนํ อชฺฌาวสสิ, เอวํ ธมฺมํ จร.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘นยิธ ¶ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสมา’’ติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺโ จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาค อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ โภคีติ โภคิโน, นาคาติ อตฺโถ. เตสูติ เตสุ ปุตฺตทาราทีสุ โภคีสุ วาจาย กมฺเมน จ นิจฺจํ อสมฺปทุฏฺโ ภว. อนุปาลยาติ เอวํ ปุตฺตาทีสุ เจว เสสสตฺเตสุ จ เมตฺตจิตฺตสงฺขาตํ อสมฺปโทสํ อนุรกฺข. อุทฺธํ อิโตติ อิโต นาคภวนโต จุโต อุปริเทวโลกํ คมิสฺสติ. เมตฺตจิตฺตฺหิ ทานโต อติเรกตรํ ปฺุนฺติ.
ตโต นาคราชา ¶ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา ปณฺฑิเตน พหิ ปปฺจํ กาตุํ, วิมลาย ทสฺเสตฺวา สุภาสิตํ สาเวตฺวา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธนฺจยราชานํ หาเสนฺโต ปณฺฑิตํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปี’’ติ.
ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจ. สเมจฺจาติ ตยา สห สมาคนฺตฺวา. อาตุโรปีติ พาฬฺหคิลาโนปิ สมาโน.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต นาคราชสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาค ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส’’ติ.
ตตฺถ ¶ อทฺธา สตนฺติ เอกํเสน สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺมํ ภาสสิ. อตฺถปทนฺติ หิตโกฏฺาสํ. เอตาทิสิยาสูติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ เอตาทิเส ภเย อุปฏฺิเต มาทิสานํ ปฺวนฺตานํ วิเสโส ปฺายติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อติเรกตรํ ตุฏฺโ ตเมว ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘อกฺขาหิ ¶ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต’’ติ.
ตตฺถ อกฺขาหิ โนติ อาจิกฺข อมฺหากํ. ตายนฺติ ตํ อยํ. มุธา นุ ลทฺโธติ กึ นุ โข มุธา อมูลเกเนว ลภิ, อุทาหุ ชูเต อเชสิ. อิติ ตายมาหาติ อยํ ปุณฺณโก ‘‘ธมฺเมน เม ปณฺฑิโต ลทฺโธ’’ติ วทติ. กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโตติ ตฺวํ กถํ อิมสฺส หตฺถํ อาคโตสิ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส ¶ มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติ.
ตตฺถ โย มิสฺสโรติ โย มํ อิสฺสโร. อิมสฺสทาสีติ อิมสฺส ปุณฺณกสฺส อทาสิ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา ตุฏฺโ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘มโหรโค อตฺตมโน อุทคฺโค, สุตฺวาน ธีรสฺส สุภาสิตานิ;
หตฺเถ คเหตฺวาน อโนมปฺํ, ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส.
‘‘เยน ตฺวํ วิมเล ปณฺฑุ, เยน ภตฺตํ น รุจฺจติ;
น จ เมตาทิโส วณฺโณ, อยเมโส ตโมนุโท.
‘‘ยสฺส ¶ เต หทเยนตฺโถ, อาคตายํ ปภงฺกโร;
ตสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ, ทุลฺลภํ ทสฺสนํ ปุนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโ. เยนาติ ภทฺเท วิมเล, เยน การเณน ตฺวํ ปณฺฑุ เจว, น จ เต ภตฺตํ รุจฺจติ. น จ เมตาทิโส วณฺโณติ ปถวิตเล วา เทวโลเก วา น จ ตาทิโส วณฺโณ อฺสฺส กสฺสจิ อตฺถิ, ยาทิโส เอตสฺส คุณวณฺโณ ปตฺถโฏ. อยเมโส ตโมนุโทติ ยํ นิสฺสาย ตว โทหโฬ อุปฺปนฺโน, อยเมว โส สพฺพโลกสฺส ตโมนุโท. ปุนาติ ปุน เอตสฺส ทสฺสนํ นาม ทุลฺลภนฺติ วทติ.
วิมลาปิ ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวาน ตํ วิมลา ภูริปฺํ, ทสงฺคุลี อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูปา, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ หฏฺเน ภาเวนาติ ปหฏฺเน จิตฺเตน. ปตีตรูปาติ โสมนสฺสชาตา.
อิโต ปรํ วิมลาย จ มหาสตฺตสฺส จ วจนปฺปฏิวจนคาถา –
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘น จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาคิ, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ.
‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ ¶ ¶ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ.
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคกฺเตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ¶ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ เม นาคกฺเตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกถํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาคิ มหาวิมานํ.
‘‘อหฺจ โข สามิโก จาปิ มยฺหํ, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เม ธีร มหาวิมานํ.
‘‘เอวํ ¶ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺตา, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสิ.
‘‘นยิธ ¶ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสม.
‘‘โภคี ¶ หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺา จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาคิ อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลกํ.
‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปิ.
‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาคิ ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส.
‘‘อกฺขาหิ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต.
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส ¶ มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติ.
อิมาสํ คาถานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
มหาสตฺตสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา อติเรกตรํ ตุฏฺา วิมลา มหาสตฺตํ คเหตฺวา สหสฺสคนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา นฺหานกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสทิพฺพคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ โภเชสิ. มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน อลงฺกตาสนํ ปฺาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ยเถว วรุโณ นาโค, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ;
ตเถว นาคกฺาปิ, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ.
‘‘ยเถว วรุณํ นาคํ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต;
ตเถว นาคกฺมฺปิ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต.
‘‘อุโภปิ ¶ เต อตฺตมเน วิทิตฺวา, มโหรคํ นาคกฺฺจ ธีโร;
อฉมฺภี อภีโต อโลมหฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ วรุณํ นาคราชานํ.
‘‘มา โรธยิ นาค อายาหมสฺมิ, เยน ตวตฺโถ อิทํ สรีรํ;
หทเยน มํเสน กโรหิ กิจฺจํ, สยํ กริสฺสามิ ยถามติ เต’’ติ.
ตตฺถ อฉมฺภีติ นิกฺกมฺโป. อโลมหฏฺโติ ภเยน อหฏฺโลโม. อิจฺจพฺรวีติ วีมํสนวเสน อิติ อพฺรวิ. มา โรธยีติ ‘‘มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กโรมี’’ติ มา ภายิ, ‘‘กถํ นุ โข อิมํ อิทานิ มาเรสฺสามี’’ติ วา มา จินฺตยิ. นาคาติ วรุณํ อาลปติ. อายาหมสฺมีติ อาโย อหํ อสฺมิ, อยเมว วา ปาโ. สยํ กริสฺสามีติ สเจ ตฺวํ ‘‘อิมสฺส สนฺติเก อิทานิ ธมฺโม เม สุโต’’ติ มํ มาเรตุํ น วิสหสิ, อหเมว ยถา ตว อชฺฌาสโย, ตถา สยํ กริสฺสามีติ.
นาคราชา ¶ อาห –
‘‘ปฺา หเว หทยํ ปณฺฑิตานํ, เต ตฺยมฺห ปฺาย มยํ สุตุฏฺา;
อนูนนาโม ลภตชฺช ทารํ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยาตู’’ติ.
ตตฺถ เต ตฺยมฺหาติ เต มยํ ตว ปฺาย สุตุฏฺา. อนูนนาโมติ สมฺปุณฺณนาโม ปุณฺณโก ยกฺขเสนาปติ. ลภตชฺช ทารนฺติ ลภตุ อชฺช ทารํ, ททามิ อสฺส ธีตรํ อิรนฺธตึ. ปาปยาตูติ อชฺเชว ตํ กุรุรฏฺํ ปุณฺณโก ปาเปตุ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา วรุโณ นาคราชา อิรนฺธตึ ปุณฺณกสฺส อทาสิ. โส ตํ ลภิตฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหาสตฺเตน สทฺธึ สลฺลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ส ปุณฺณโก อตฺตมโน อุทคฺโค, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ลภิตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูโป, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ.
‘‘ภริยาย มํ ตฺวํ อกริ สมงฺคึ, อหฺจ เต วิธุร กโรมิ กิจฺจํ;
อิทฺจ เต มณิรตนํ ททามิ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มณิรตนนฺติ ปณฺฑิต, อหํ ตว คุเณสุ ปสนฺโน อรหามิ ตว อนุจฺฉวิกํ กิจฺจํ กาตุํ, ตสฺมา อิมฺจ เต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ เทมิ, อชฺเชว ตํ อินฺทปตฺถํ ปาเปมีติ.
อถ มหาสตฺโต ตสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘อเชยฺยเมสา ตว โหตุ เมตฺติ, ภริยาย กจฺจาน ปิยาย สทฺธึ;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, ทตฺวา มณึ มฺจ นยินฺทปตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อเชยฺยเมสาติ เอสา ตว ภริยาย สทฺธึ ปิยสํวาสเมตฺติ อเชยฺยา โหตุ. ‘‘อานนฺทิ วิตฺโต’’ติอาทีหิ ปีติสมงฺคิภาวเมวสฺส วทติ. นยินฺทปตฺถนฺติ นย อินฺทปตฺถํ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปุรโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ.
‘‘มโน มนุสฺสสฺส ยถาปิ คจฺเฉ, ตโตปิสฺส ขิปฺปตรํ อโหสิ;
ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ.
‘‘เอตินฺทปตฺถํ ¶ นครํ ปทิสฺสติ, รมฺมานิ จ อมฺพวนานิ ภาคโส;
อหฺจ ภริยาย สมงฺคิภูโต, ตุวฺจ ปตฺโตสิ สกํ นิเกต’’นฺติ.
ตตฺถ ยถาปิ คจฺเฉติ มโน นาม กิฺจาปิ น คจฺฉติ, ทูเร อารมฺมณํ คณฺหนฺโต ปน คโตติ วุจฺจติ, ตสฺมา มนสฺส อารมฺมณคฺคหณโตปิ ขิปฺปตรํ ตสฺส มโนมยสินฺธวสฺส คมนํ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตินฺทปตฺถนฺติ อสฺสปิฏฺเ นิสินฺโนเยวสฺส ทสฺเสนฺโต เอวมาห. สกํ นิเกตนฺติ ตฺวฺจ อตฺตโน นิเวสนํ สมฺปตฺโตติ อาห.
ตสฺมึ ปน ทิวเส ปจฺจูสกาเล ราชา สุปินํ อทฺทส. เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – รฺโ นิเวสนทฺวาเร ปฺากฺขนฺโธ สีลมยสาโข ปฺจโครสผโล อลงฺกตหตฺถิควาสฺสปฏิจฺฉนฺโน มหารุกฺโข ¶ ิโต. มหาชโน ตสฺส สกฺการํ กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน ¶ อฏฺาสิ. อเถโก กณฺหปุริโส ผรุโส รตฺตสาฏกนิวตฺโถ รตฺตปุปฺผกณฺณธโร อาวุธหตฺโถ อาคนฺตฺวา มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ รุกฺขํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อากฑฺฒนฺโต อาทาย คนฺตฺวา ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺาเนเยว เปตฺวา ปกฺกามีติ. ราชา ตํ สุปินํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘มหารุกฺโข วิย น อฺโ โกจิ, วิธุรปณฺฑิโต. มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อาทาย คตปุริโส วิย น อฺโ โกจิ, ปณฺฑิตํ คเหตฺวา คตมาณโว. ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺาเนเยว เปตฺวา คโต วิย โส มาณโว ปุน ตํ ปณฺฑิตํ อาเนตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร เปตฺวา ปกฺกมิสฺสติ. อทฺธา อชฺช มยํ ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา โสมนสฺสปตฺโต สกลนครํ อลงฺการาเปตฺวา ธมฺมสภํ สชฺชาเปตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑเป ธมฺมาสนํ ปฺาเปตฺวา เอกสตราชอมจฺจคณนครวาสิชานปทปริวุโต ‘‘อชฺช ตุมฺเห ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสถ, มา โสจิตฺถา’’ติ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ปณฺฑิตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ธมฺมสภายํ นิสีทิ. อมจฺจาทโยปิ นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ ปุณฺณโกปิ ปณฺฑิตํ โอตาเรตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร ปริสมชฺเฌเยว เปตฺวา อิรนฺธตึ อาทาย เทวนครเมว คโต. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘น ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, โอโรปิย ธมฺมสภาย มชฺเฌ;
อาชฺมารุยฺห อโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘ตํ ทิสฺวา ราชา ปรมปฺปตีโต, อุฏฺาย พาหาหิ ปลิสฺสชิตฺวา;
อวิกมฺปยํ ธมฺมสภาย มชฺเฌ, นิสีทยี ปมุขมาสนสฺมิ’’นฺติ.
ตตฺถ อโนมวณฺโณติ อหีนวณฺโณ อุตฺตมวณฺโณ. อวิกมฺปยนฺติ ภิกฺขเว, โส ราชา ปณฺฑิตํ ปลิสฺสชิตฺวา มหาชนมชฺเฌ อวิกมฺปนฺโต อโนลียนฺโตเยว หตฺเถ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ กตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปสิ.
อถ ¶ ราชา เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘ตฺวํ โน วิเนตาสิ รถํว นทฺธํ, นนฺทนฺติ ตํ กุรุโย ทสฺสเนน;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, กถํ ปโมกฺโข อหุ มาณวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ นทฺธนฺติ ยถา นทฺธํ รถํ สารถิ วิเนติ, เอวํ ตฺวํ อมฺหากํ การเณน นเยน หิตกิริยาสุ วิเนตา. นนฺทนฺติ ตนฺติ ตํ ทิสฺวาว อิเม กุรุรฏฺวาสิโน ตว ทสฺสเนน นนฺทนฺติ. มาณวสฺสาติ มาณวสฺส สนฺติกา กถํ ตว ปโมกฺโข อโหสิ? โย วา ตํ มฺุจนฺตสฺส มาณวสฺส ปโมกฺโข, โส เกน การเณน อโหสีติ อตฺโถ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘ยํ มาณโวตฺยาภิวที ชนินฺท, น โส มนุสฺโส นรวีรเสฏฺ;
ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ.
‘‘ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน;
ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยาโน, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา.
‘‘ตสฺสา ¶ สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ;
โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, อหฺจ อนฺุาโต มณิ จ ลทฺโธ’’ติ.
ตตฺถ ยํ มาณโวตฺยาภิวทีติ ชนินฺท ยํ ตฺวํ ‘‘มาณโว’’ติ อภิวทสิ. ภูมินฺธโรติ ภูมินฺธรนาคภวนวาสี. สา นาคกฺาติ ยํ นาคกฺํ โส ปตฺถยมาโน มม มรณาย ปตารยิ จิตฺตํ ปวตฺเตสิ, สา นาคกฺา ¶ อิรนฺธตี นาม. ปิยาย เหตูติ มหาราช, โส หิ นาคราชา จตุปฺโปสถิกปฺหวิสฺสชฺชเน ปสนฺโน มํ มณินา ปูเชตฺวา นาคภวนํ คโต วิมลาย นาม เทวิยา ตํ มณึ อทิสฺวา ‘‘เทว, กุหึ มณี’’ติ ปุจฺฉิโต มม ธมฺมกถิกภาวํ วณฺเณสิ. สา มยฺหํ ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา มม หทเย โทหฬํ อุปฺปาเทสิ. นาคราชา ทุคฺคหิเตน ปน ธีตรํ อิรนฺธตึ อาห – ‘‘มาตา, เต วิธุรสฺส หทยมํเส โทหฬินี, ตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สมตฺถํ สามิกํ ปริเยสาหี’’ติ. สา ปริเยสนฺตี เวสฺสวณสฺส ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ ทิสฺวา ตํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เนสิ. อถ นํ โส ‘‘วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สกฺโกนฺโต อิรนฺธตึ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. ปุณฺณโก เวปุลฺลปพฺพตโต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ อาหริตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ชูตํ กีฬิตฺวา มํ ชินิตฺวา ลภิ. อหฺจ มม นิเวสเน ตีหํ วสาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ อกาสึ. โสปิ มํ อสฺสวาลธึ คาหาเปตฺวา หิมวนฺเต รุกฺเขสุ จ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺตเม วาตกฺขนฺเธ เวรมฺภวาตมุเข จ ปกฺขนฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน สฏฺิโยชนุพฺเพเธ ¶ กาฬาคิริมตฺถเก เปตฺวา สีหเวสาทิวเสน อิทฺจิทฺจ รูปํ กตฺวาปิ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต มยา อตฺตโน มารณการณํ ปุฏฺโ อาจิกฺขิ. อถสฺสาหํ สาธุนรธมฺเม กเถสึ. ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต มํ อิธ อาเนตุกาโม อโหสิ.
อถาหํ ตํ อาทาย นาคภวนํ คนฺตฺวา นาครฺโ จ วิมลาย จ ธมฺมํ เทเสสึ. ตโต นาคราชา จ วิมลา จ สพฺพนาคปริสา จ ปสีทึสุ. นาคราชา ตตฺถ มยา ฉาหํ วุตฺถกาเล อิรนฺธตึ ปุณฺณกสฺส ¶ อทาสิ. โส ตํ ลภิตฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา มํ มณิรตเนน ปูเชตฺวา นาคราเชน อาณตฺโต มโนมยสินฺธวํ อาโรเปตฺวา สยํ มชฺฌิมาสเน นิสีทิตฺวา อิรนฺธตึ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา มํ ปุริมาสเน นิสีทาเปตฺวา อิธาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ โอตาเรตฺวา อิรนฺธตึ อาทาย อตฺตโน นครเมว คโต. เอวํ, มหาราช, โส ปุณฺณโก ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ. อเถวํ มํ นิสฺสาย โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, มม ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺเนน นาคราเชน อหฺจ อนฺุาโต, ตสฺส ปุณฺณกสฺส สนฺติกา อยํ สพฺพกามทโท จกฺกวตฺติปริโภคมณิ จ ลทฺโธ, คณฺหถ, เทว, อิมํ มณินฺติ รฺโ รตนํ อทาสิ.
ตโต ¶ ราชา ปจฺจูสกาเล อตฺตนา ทิฏฺสุปินํ นครวาสีนํ กเถตุกาโม ‘‘โภนฺโต, นครวาสิโน อชฺช มยา ทิฏฺสุปินํ สุณาถา’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘รุกฺโข หิ มยฺหํ ปทฺวาเร สุชาโต, ปฺากฺขนฺโธ สีลมยสฺส สาขา;
อตฺเถ จ ธมฺเม จ ิโต นิปาโก, ควปฺผโล หตฺถิควาสฺสฉนฺโน.
‘‘นจฺจคีตตูริยาภินาทิเต, อุจฺฉิชฺช เสนํ ปุริโส อหาสิ;
โส โน อยํ อาคโต สนฺนิเกตํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.
‘‘เย เกจิ วิตฺตา มม ปจฺจเยน, สพฺเพว เต ปาตุกโรนฺตุ อชฺช;
ติพฺพานิ กตฺวาน อุปายนานิ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.