📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตก-อฏฺกถา
(สตฺตโม ภาโค)
๒๒. มหานิปาโต
[๕๔๓] ๖. ภูริทตฺตชาตกวณฺณนา
นครกณฺฑํ
ยํ ¶ ¶ ¶ กิฺจิ รตนํ อตฺถีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถิเก อุปาสเก อารพฺภ กเถสิ. เต กิร อุโปสถทิวเส ปาโตว อุโปสถํ อธิฏฺาย ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนํ คนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนเวลาย เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุอาทีสุ ¶ ปน เย ¶ อารพฺภ ธมฺมกถา สมุฏฺาติ, เตหิ สทฺธึ ตถาคตา สลฺลปนฺติ, ตสฺมา อชฺช อุปาสเก อารพฺภ ปุพฺพจริยปฺปฏิสํยุตฺตา ธมฺมกถา สมุฏฺหิสฺสตีติ ตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธึ สลฺลปนฺโต ‘‘อุโปสถิกตฺถ, อุปาสกา’’ติ อุปาสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อุปาสกา, กลฺยาณํ โว กตํ, อปิจ อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ยํ ตุมฺเห มาทิสํ พุทฺธํ โอวาททายกํ อาจริยํ ลภนฺตา อุโปสถํ กเรยฺยาถ. โปราณปณฺฑิตา ปน อนาจริยกาปิ มหนฺตํ ยสํ ปหาย อุโปสถํ กรึสุเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา รชฺชํ กาเรนฺโต ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ ทตฺวา ตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ‘‘รชฺชมฺปิ เม คณฺเหยฺยา’’ติ อุปฺปนฺนาสงฺโก ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ เต รุจฺจติ, ตตฺถ วสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺหาหี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนํ คนฺตฺวา ยมุนาย จ สมุทฺทสฺส จ ปพฺพตสฺส จ อนฺตเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วนมูลผลาหาโร ปฏิวสติ. ตทา สมุทฺทสฺส เหฏฺิเม นาคภวเน เอกา มตปติกา นาคมาณวิกา อฺาสํ สปติกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา สมุทฺทตีเร วิจรนฺตี ราชปุตฺตสฺส ปทวลฺชํ ทิสฺวา ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ตํ ปณฺณสาลํ อทฺทส. ตทา ราชปุตฺโต ผลาผลตฺถาย คโต โหติ. สา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺตฺถรณฺเจว เสสปริกฺขาเร จ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทํ เอกสฺส ปพฺพชิตสฺส วสนฏฺานํ, วีมํสิสฺสามิ นํ ‘สทฺธาย ปพฺพชิโต นุ โข โน’ติ, สเจ หิ สทฺธาย ปพฺพชิโต ภวิสฺสติ เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต, น เม อลงฺกตสยนํ สาทิยิสฺสติ. สเจ กามาภิรโต ภวิสฺสติ, น สทฺธาปพฺพชิโต, มม สยนสฺมึเยว นิปชฺชิสฺสติ. อถ นํ คเหตฺวา อตฺตโน สามิกํ กตฺวา อิเธว วสิสฺสามี’’ติ. สา นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ เจว ทิพฺพคนฺเธ จ อาหริตฺวา ทิพฺพปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลายํ ปุปฺผูปหารํ กตฺวา คนฺธจุณฺณํ วิกิริตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา นาคภวนเมว คตา.
ราชปุตฺโต สายนฺหสมยํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโ ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิมํ สยนํ สชฺชิต’’นฺติ ¶ ผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา ‘‘อโห สุคนฺธานิ ปุปฺผานิ, มนาปํ วต กตฺวา สยนํ ปฺตฺต’’นฺติ น สทฺธาปพฺพชิตภาเวน โสมนสฺสชาโต ปุปฺผสยเน ปริวตฺติตฺวา นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส สูริยุคฺคมเน อุฏฺาย ปณฺณสาลํ อสมฺมชฺชิตฺวา ผลาผลตฺถาย อคมาสิ. นาคมาณวิกา ตสฺมึ ขเณ อาคนฺตฺวา มิลาตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา ‘‘กามาธิมุตฺโต เอส, น สทฺธาปพฺพชิโต, สกฺกา นํ คณฺหิตุ’’นฺติ ตฺวา ปุราณปุปฺผานิ นีหริตฺวา ¶ อฺานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา ตเถว นวปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา จงฺกเม ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นาคภวนเมว คตา. โส ตํ ทิวสมฺปิ ปุปฺผสยเน ¶ สยิตฺวา ปุนทิวเส จินฺเตสิ ‘‘โก นุ โข อิมํ ปณฺณสาลํ อลงฺกโรตี’’ติ? โส ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ปณฺณสาลโต อวิทูเร ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺาสิ. อิตราปิ พหู คนฺเธ เจว ปุปฺผานิ จ อาทาย อสฺสมปทํ อคมาสิ. ราชปุตฺโต อุตฺตมรูปธรํ นาคมาณวิกํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา ตสฺสา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สยนํ สชฺชนกาเล ปวิสิตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อหํ นาคมาณวิกา, สามี’’ติ. ‘‘สสามิกา อสฺสามิกาสี’’ติ. ‘‘สามิ, อหํ ปุพฺเพ สสามิกา, อิทานิ ปน อสฺสามิกา วิธวา’’. ‘‘ตฺวํ ปน กตฺถ วาสิโกสี’’ติ? ‘‘อหํ พาราณสิรฺโ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม’’. ‘‘ตฺวํ นาคภวนํ ปหาย กสฺมา อิธ วิจรสี’’ติ? ‘‘สามิ, อหํ ตตฺถ สสามิกานํ นาคมาณวิกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย อุกฺกณฺิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา สามิกํ ปริเยสนฺตี วิจรามี’’ติ. ‘‘เตน หิ ภทฺเท, สาธุ, อหมฺปิ น สทฺธาย ปพฺพชิโต, ปิตรา ปน เม นีหริตตฺตา อิธ วสามิ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, อุโภปิ อิธ สมคฺควาสํ วสิสฺสามา’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตโต ปฏฺาย เต อุโภปิ ตตฺเถว สมคฺควาสํ วสึสุ. สา อตฺตโน อานุภาเวน มหารหํ เคหํ มาเปตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อาหริตฺวา สยนํ ปฺเปสิ. ตโต ปฏฺาย มูลผลาผลํ น ขาทิ, ทิพฺพอนฺนปานเมว ภฺุชิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิ.
อปรภาเค นาคมาณวิกา คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, สาครตีเร ชาตตฺตา ตสฺส ‘‘สาครพฺรหฺมทตฺโต’’ติ นามํ ¶ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล นาคมาณวิกา ธีตรํ วิชายิ, ตสฺสา สมุทฺทตีเร ชาตตฺตา ‘‘สมุทฺทชา’’ติ นามํ กรึสุ. อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก ตํ านํ ปตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ราชปุตฺตํ สฺชานิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ อิธ วสนภาวํ ราชกุลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ ตํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา นครํ อคมาสิ. ตทา ราชา กาลมกาสิ. อมจฺจา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส สนฺนิปติตฺวา ‘‘อราชกํ รชฺชํ นาม น สณฺาติ, ราชปุตฺตสฺส วสนฏฺานํ วา อตฺถิภาวํ วา น ชานาม, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ราชานํ คณฺหิสฺสามา’’ติ มนฺตยึสุ. ตสฺมึ ขเณ วนจรโก นครํ ปตฺวา ตํ กถํ สุตฺวา อมจฺจานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก ตโย จตฺตาโร ¶ ทิวเส วสิตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. อมจฺจา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา เตน มคฺคนายเกน สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถารา รฺโ กาลกตภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘เทว, รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหํสุ.
โส ¶ ‘‘นาคมาณวิกาย จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปิตา เม กาลกโต, อมจฺจา มยฺหํ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุํ อาคตา, คจฺฉาม, ภทฺเท, อุโภปิ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ กาเรสฺสาม, ตฺวํ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกา ภวิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติ. ‘‘กึการณา’’ติ? ‘‘มยํ โฆรวิสา ขิปฺปโกปา อปฺปมตฺตเกนปิ กุชฺฌาม, สปตฺติโรโส จ นาม ภาริโย. สจาหํ กิฺจิ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา กุทฺธา โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมามุฏฺิ วิย วิปฺปกิริสฺสติ. อิมินา การเณน น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติ. ราชปุตฺโต ปุนทิวเสปิ ยาจเตว. อถ นํ สา เอวมาห – ‘‘อหํ ตาว เกนจิ ปริยาเยน น คมิสฺสามิ, อิเม ปน เม ปุตฺตา นาคกุมารา ตว สมฺภเวน ชาตตฺตา มนุสฺสชาติกา. สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิเมสุ อปฺปมตฺโต ภว. อิเม โข ปน อุทกพีชกา สุขุมาลา มคฺคํ คจฺฉนฺตา วาตาตเปน กิลมิตฺวา มเรยฺยุํ, ตสฺมา เอกํ นาวํ ขณาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา ตาย ทฺเว ปุตฺตเก อุทกกีฬํ กีฬาเปตฺวา นคเรปิ อนฺโตวตฺถุสฺมึเยว ¶ โปกฺขรณึกาเรยฺยาสิ, เอวํ เต น กิลมิสฺสนฺตี’’ติ.
สา เอวฺจ ปน วตฺวา ราชปุตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุตฺตเก อาลิงฺคิตฺวา ถนนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ราชปุตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตตฺเถว อนฺตรธายิตฺวา นาคภวนํ อคมาสิ. ราชปุตฺโตปิ โทมนสฺสปฺปตฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อกฺขีนิ ปฺุฉิตฺวา อมจฺเจ อุปสงฺกมิ. เต ตํ ตตฺเถว อภิสิฺจิตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ นครํ คจฺฉามา’’ติ วทึสุ. เตน หิ สีฆํ นาวํ ขณิตฺวา สกฏํ อาโรเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา อุทกปิฏฺเ วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ วิกิรถ, มม ปุตฺตา อุทกพีชกา, เต ตตฺถ กีฬนฺตา สุขํ คมิสฺสนฺตี’’ติ. อมจฺจา ตถา กรึสุ. ราชา พาราณสึ ปตฺวา อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา โสฬสสหสฺสาหิ นาฏกิตฺถีหิ อมจฺจาทีหิ ¶ จ ปริวุโต มหาตเล นิสีทิตฺวา สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา ปุตฺตานํ อตฺถาย โปกฺขรณึ กาเรสิ. เต นิพทฺธํ ตตฺถ กีฬึสุ.
อเถกทิวสํ โปกฺขรณิยํ อุทเก ปเวสิยมาเน เอโก กจฺฉโป ปวิสิตฺวา นิกฺขมนฏฺานํ อปสฺสนฺโต โปกฺขรณิตเล นิปชฺชิตฺวา ทารกานํ กีฬนกาเล อุทกโต อุฏฺาย สีสํ นีหริตฺวา เต โอโลเกตฺวา ปุน อุทเก นิมุชฺชิ. เต ตํ ทิสฺวา ภีตา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต, โปกฺขรณิยํ เอโก ยกฺโข อมฺเห ตาเสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘คจฺฉถ นํ คณฺหถา’’ติ ปุริเส อาณาเปสิ. เต ชาลํ ขิปิตฺวา กจฺฉปํ อาทาย รฺโ ทสฺเสสุํ. กุมารา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส, ตาต, ปิสาโจ’’ติ วิรวึสุ. ราชา ปุตฺตสิเนเหน กจฺฉปสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘คจฺฉถสฺส ¶ กมฺมการณํ กโรถา’’ติ อาณาเปสิ. ตตฺร เอกจฺเจ ‘‘อยํ ราชเวริโก, เอตํ อุทุกฺขเล มุสเลหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘ตีหิ ปาเกหิ ปจิตฺวา ขาทิตุํ’’, เอกจฺเจ ‘‘องฺคาเรสุ อุตฺตาเปตุํ,’’ เอกจฺเจ ‘‘อนฺโตกฏาเหเยว นํ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ. เอโก ปน อุทกภีรุโก อมจฺโจ ‘‘อิมํ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปิตุํ วฏฺฏติ, โส ตตฺถ มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสติ. เอวรูปา หิสฺส กมฺมการณา นตฺถี’’ติ อาห. กจฺฉโป ตสฺส กถํ ¶ สุตฺวา สีสํ นีหริตฺวา เอวมาห – ‘‘อมฺโภ, กึ เต มยา อปราโธ กโต, เกน มํ เอวรูปํ กมฺมการณํ วิจาเรสิ. มยา หิ สกฺกา อิตรา กมฺมการณา สหิตุํ, อยํ ปน อติกกฺขโฬ, มา เอวํ อวจา’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อิมํ เอตเทว กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปาเปสิ. ปุริโส ตถา อกาสิ. โส เอกํ นาคภวนคามึ อุทกวาหํ ปตฺวา นาคภวนํ อคมาสิ.
อถ นํ ตสฺมึ อุทกวาเห กีฬนฺตา ธตรฏฺนาครฺโ ปุตฺตา นาคมาณวกา ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ นํ ทาส’’นฺติ อาหํสุ. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ พาราณสิรฺโ หตฺถา มุจฺจิตฺวา เอวรูปานํ ผรุสานํ นาคานํ หตฺถํ ปตฺโต, เกน นุ โข อุปาเยน มุจฺเจยฺย’’นฺติ. โส ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ‘‘ตุมฺเห ธตรฏฺสฺส นาครฺโ สนฺตกา หุตฺวา กสฺมา เอวํ วเทถ, อหํ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป พาราณสิรฺโ ทูโต, ธตรฏฺสฺส สนฺติกํ อาคโต, อมฺหากํ ราชา ธตรฏฺสฺส ธีตรํ ทาตุกาโม มํ ปหิณิ, ตสฺส มํ ทสฺเสถา’’ติ อาห. เต โสมนสฺสชาตา ตํ ¶ อาทาย รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘อาเนถ น’’นฺติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทิสฺวาว อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘เอวํ ลามกสรีโร ทูตกมฺมํ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา กจฺฉโป ‘‘กึ ปน, มหาราช, ทูเตหิ นาม ตาลปฺปมาเณหิ ภวิตพฺพํ, สรีรฺหิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา อปฺปมาณํ, คตคตฏฺาเน กมฺมนิปฺผาทนเมว ปมาณํ. มหาราช, อมฺหากํ รฺโ พหู ทูตา. ถเล กมฺมํ มนุสฺสา กโรนฺติ, อากาเส ปกฺขิโน, อุทเก อหเมว. อหฺหิ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป านนฺตรปฺปตฺโต ราชวลฺลโภ, มา มํ ปริภาสถา’’ติ อตฺตโน คุณํ วณฺเณสิ. อถ นํ ธตรฏฺโ ปุจฺฉิ ‘‘เกน ปนตฺเถน รฺา เปสิโตสี’’ติ. มหาราช, ราชา มํ เอวมาห ‘‘มยา สกลชมฺพุทีเป ราชูหิ สทฺธึ มิตฺตธมฺโม กโต, อิทานิ ธตรฏฺเน นาครฺา สทฺธึ มิตฺตธมฺมํ กาตุํ มม ธีตรํ สมุทฺทชํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา มํ ปหิณิ. ‘‘ตุมฺเห ปปฺจํ อกตฺวา มยา สทฺธึเยว ปุริสํ เปเสตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ทาริกํ คณฺหถา’’ติ. โส ตุสฺสิตฺวา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา ¶ เตน สทฺธึ จตฺตาโร นาคมาณวเก เปเสสิ ‘‘คจฺฉถ, รฺโ วจนํ สุตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา เอถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา กจฺฉปํ คเหตฺวา นาคภวนา นิกฺขมึสุ.
กจฺฉโป ¶ ยมุนาย พาราณสิยา จ อนฺตเร เอกํ ปทุมสรํ ทิสฺวา เอเกนุปาเยน ปลายิตุกาโม เอวมาห – ‘‘โภ นาคมาณวกา, อมฺหากํ ราชา ปุตฺตทารา จสฺส มํ อุทเก โคจรตฺตา ราชนิเวสนํ อาคตํ ทิสฺวาว ปทุมานิ โน เทหิ, ภิสมูลานิ เทหีติ ยาจนฺติ. อหํ เตสํ อตฺถาย ตานิ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ มํ วิสฺสชฺเชตฺวา มํ อปสฺสนฺตาปิ ปุเรตรํ รฺโ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหํ โว ตตฺเถว ปสฺสิสฺสามี’’ติ. เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสุํ. โส ตตฺถ เอกมนฺเต นิลียิ. อิตเรปิ นํ อทิสฺวา ‘‘รฺโ สนฺติกํ คโต ภวิสฺสตี’’ติ มาณวกวณฺเณน ราชานํ อุปสงฺกมึสุ. ราชา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ธตรฏฺสฺส สนฺติกา, มหาราชา’’ติ. ‘‘กึการณา อิธาคตา’’ติ? ‘‘มหาราช, มยํ ตสฺส ทูตา, ธตรฏฺโ โว อาโรคฺยํ ปุจฺฉติ. สเจ ยํ โว อิจฺฉถ, ตํ โน วเทถ. ตุมฺหากํ กิร ธีตรํ สมุทฺทชํ ¶ อมฺหากํ รฺโ ปาทปริจาริกํ กตฺวา เทถา’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตา ปมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฏฺนิเวสเน;
สพฺพานิ เต อุปยนฺตุ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ สพฺพานิ เต อุปยนฺตูติ ตสฺส นิเวสเน สพฺพานิ รตนานิ ตว นิเวสนํ อุปคจฺฉนฺตุ.
ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’ติ.
ตตฺถ อสํยุตฺตนฺติ อยุตฺตํ ติรจฺฉาเนหิ สทฺธึ สํสคฺคํ อนนุจฺฉวิกํ. อมฺเหติ อมฺเห มนุสฺสชาติกา สมานา กถํ ติรจฺฉานคตสมฺพนฺธํ กโรมาติ.
ตํ สุตฺวา นาคมาณวกา ‘‘สเจ เต ธตรฏฺเน สทฺธึ สมฺพนฺโธ อนนุจฺฉวิโก, อถ กสฺมา อตฺตโน อุปฏฺากํ จิตฺตจูฬํ นาม กจฺฉปํ ‘สมุทฺทชํ นาม เต ธีตรํ ทมฺมี’ติ อมฺหากํ ¶ รฺโ เปเสสิ? เอวํ เปเสตฺวา อิทานิ เต อมฺหากํ ราชานํ ปริภวํ กโรนฺตสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ¶ มยํ ชานิสฺสาม. มยฺหิ นาคมาณวกา’’ติ วตฺวา ราชานํ ตชฺเชนฺตา ทฺเว คาถา อภาสึสุ –
‘‘ชีวิตํ นูน เต จตฺตํ, รฏฺํ วา มนุชาธิป;
น หิ นาเค กุปิตมฺหิ, จิรํ ชีวนฺติ ตาทิสา.
‘‘โย ตฺวํ เทว มนุสฺโสสิ, อิทฺธิมนฺตํ อนิทฺธิมา;
วรุณสฺส นิยํ ปุตฺตํ, ยามุนํ อติมฺสี’’ติ.
ตตฺถ รฏฺํ วาติ เอกํเสน ตยา ชีวิตํ วา รฏฺํ วา จตฺตํ. ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา เอวํ มหานุภาเว นาเค กุปิเต จิรํ ชีวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อนฺตราว อนฺตรธายนฺติ. โย ตฺวํ, เทว, มนุสฺโสสีติ เทว, โย ตฺวํ มนุสฺโส ¶ สมาโน. วรุณสฺสาติ วรุณนาคราชสฺส. นิยํ ปุตฺตนฺติ อชฺฌตฺติกปุตฺตํ. ยามุนนฺติ ยมุนาย เหฏฺา ชาตํ.
ตโต ราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘นาติมฺามิ ราชานํ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ;
ธตรฏฺโ หิ นาคานํ, พหูนมปิ อิสฺสโร.
‘‘อหิ มหานุภาโวปิ, น เม ธีตรมารโห;
ขตฺติโย จ วิเทหานํ, อภิชาตา สมุทฺทชา’’ติ.
ตตฺถ พหูนมปีติ ปฺจโยชนสติกสฺส นาคภวนสฺส อิสฺสรภาวํ สนฺธาเยวมาห. น เม ธีตรมารโหติ เอวํ มหานุภาโวปิ ปน โส อหิชาติกตฺตา มม ธีตรํ อรโห น โหติ. ‘‘ขตฺติโย จ วิเทหาน’’นฺติ อิทํ มาติปกฺเข าตเก ทสฺเสนฺโต อาห. สมุทฺทชาติ โส จ วิเทหราชปุตฺโต มม ธีตา สมุทฺทชา จาติ อุโภปิ อภิชาตา. เต อฺมฺํ สํวาสํ อรหนฺติ. น เหสา มณฺฑูกภกฺขสฺส สปฺปสฺส อนุจฺฉวิกาติ อาห.
นาคมาณวกา ตํ ตตฺเถว นาสาวาเตน มาเรตุกามา หุตฺวาปิ ‘‘อมฺหากํ ทิวสํ ววตฺถาปนตฺถาย เปสิตา, อิมํ มาเรตฺวา คนฺตุํ น ยุตฺตํ, คนฺตฺวา รฺโ อาจิกฺขิตฺวา ชานิสฺสามา’’ติ ¶ ตตฺเถว อนฺตรหิตา ‘‘กึ, ตาตา, ลทฺธา โว ราชธีตา’’ติ รฺา ปุจฺฉิตา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กึ, เทว, อมฺเห อการณา ยตฺถ วา ตตฺถ วา เปเสสิ. สเจปิ มาเรตุกาโม, อิเธว โน มาเรหิ. โส ตุมฺเห ¶ อกฺโกสติ ปริภาสติ, อตฺตโน ธีตรํ ชาติมาเนน อุกฺขิปตี’’ติ เตน วุตฺตฺจ อวุตฺตฺจ วตฺวา รฺโ โกธํ อุปฺปาทยึสุ. โส อตฺตโน ปริสํ สนฺนิปาเตตุํ อาณาเปนฺโต อาห –
‘‘กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตุ, สพฺเพ นาเค นิเวทย;
พาราณสึ ปวชฺชนฺตุ, มา จ กฺจิ วิเหยุ’’นฺติ.
ตตฺถ กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตูติ กมฺพลสฺสตรา นาม ตสฺส มาตุปกฺขิกา สิเนรุปาเท วสนนาคา, เต จ อุฏฺหนฺตุ. อฺเ จ จตูสุ ทิสาสุ ¶ อนุทิสาสุ ยตฺตกา วา มยฺหํ วจนกรา, เต สพฺเพ นาเค นิเวทย, คนฺตฺวา ชานาเปถ, ขิปฺปํ กิร สนฺนิปาเตถาติ อาณาเปนฺโต เอวมาห. ตโต สพฺเพเหว สีฆํ สนฺนิปติเตหิ ‘‘กึ กโรม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สพฺเพปิ เต นาคา พาราณสึ ปวชฺชนฺตู’’ติ อาห. ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กาตพฺพํ, เทว, ตํ นาสาวาตปฺปหาเรน ภสฺมํ กโรมา’’ติ จ วุตฺเต ราชธีตริ ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ตสฺสา วินาสํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘มา จ กฺจิ วิเหยุ’’นฺติ อาห, ตุมฺเหสุ โกจิ กฺจิ มา วิเหยาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ.
อถ นํ นาคา ‘‘สเจ โกจิ มนุสฺโส น วิเหเตพฺโพ, ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุ. อถ เน ‘‘อิทฺจิทฺจ กโรถ, อหมฺปิ อิทํ นาม กริสฺสามี’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพนฺตุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘อหมฺปิ สพฺพเสเตน, มหตา สุมหํ ปุรํ;
ปริกฺขิปิสฺสํ โภเคหิ, กาสีนํ ชนยํ ภย’’นฺติ.
ตตฺถ โสพฺเภสูติ โปกฺขรณีสุ. รถิยาติ รถิกาย. วิตตาติ วิตตสรีรา มหาสรีรา หุตฺวา เอเตสุ เจว นิเวสนาทีสุ ทฺวารโตรเณสุ จ โอลมฺพนฺตุ, เอตฺตกํ นาคา กโรนฺตุ, กโรนฺตา จ ¶ นิเวสเน ตาว มฺจปีานํ เหฏฺา จ อุปริ จ อนฺโตคพฺภพหิคพฺภาทีสุ จ โปกฺขรณิยํ อุทกปิฏฺเ รถิกาทีนํ ปสฺเสสุ เจว ถเลสุ จ มหนฺตานิ สรีรานิ มาเปตฺวา มหนฺเต ผเณ กตฺวา กมฺมารคคฺครี วิย ธมมานา ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ กโรนฺตา โอลมฺพถ จ นิปชฺชถ จ. อตฺตานํ ปน ตรุณทารกานํ ชราชิณฺณานํ คพฺภินิตฺถีนํ สมุทฺทชาย จาติ อิเมสํ จตุนฺนํ มา ทสฺสยิตฺถ. อหมฺปิ สพฺพเสเตน มหนฺเตน สรีเรน คนฺตฺวา สุมหนฺตํ กาสิปุรํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิสฺสํ, มหนฺเตน ผเณน นํ ฉาเทตฺวา เอกนฺธการํ กตฺวา กาสีนํ ภยํ ชนยนฺโต ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ มฺุจิสฺสามีติ.
อถ สพฺเพ นาคา ตถา อกํสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, อุรคาเนกวณฺณิโน;
พาราณสึ ปวชฺชึสุ, น จ กฺจิ วิเหยุํ.
‘‘นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพึสุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘เตสุ ทิสฺวาน ลมฺพนฺเต, ปุถู กนฺทึสุ นาริโย;
นาเค โสณฺฑิกเต ทิสฺวา, ปสฺสสนฺเต มุหุํ มุหุํ.
‘‘พาราณสี ปพฺยถิตา, อาตุรา สมปชฺชถ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ อเนกวณฺณิโนติ นีลาทิวเสน อเนกวณฺณา. เอวรูปานิ หิ เต รูปานิ มาปยึสุ. ปวชฺชึสูติ อฑฺฒรตฺตสมเย ปวิสึสุ. ลมฺพึสูติ ธตรฏฺเน วุตฺตนิยาเมเนว เต สพฺเพสุ าเนสุ มนุสฺสานํ สฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา โอลมฺพึสุ. ทูตา หุตฺวา อาคตา ปน จตฺตาโร นาคมาณวกา รโ สยนสฺส จตฺตาโร ปาเท ปริกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส มหนฺเต ผเณ กตฺวา ตุณฺเฑหิ สีสํ ปหรนฺตา วิย ทาา วิวริตฺวา ปสฺสสนฺตา อฏฺํสุ. ธตรฏฺโปิ อตฺตนา วุตฺตนิยาเมน นครํ ปฏิจฺฉาเทสิ. ปพุชฺฌมานา ปุริสา ยโต ยโต หตฺถํ วา ปาทํ วา ปสาเรนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ สปฺเป ฉุปิตฺวา ‘‘สปฺโป, สปฺโป’’ติ วิรวนฺติ. ปุถู กนฺทึสูติ เยสุ เคเหสุ ทีปา ชลนฺติ, เตสุ อิตฺถิโย ปพุทฺธา ทฺวารโตรณโคปานสิโย โอโลเกตฺวา โอลมฺพนฺเต นาเค ¶ ทิสฺวา พหู เอกปฺปหาเรเนว กนฺทึสุ. เอวํ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. โสณฺฑิกเตติ กตผเณ.
ปกฺกนฺทุนฺติ วิภาตาย รตฺติยา นาคานํ อสฺสาสวาเตน สกลนคเร ราชนิเวสเน จ อุปฺปาติยมาเน วิย ภีตา มนุสฺสา ‘‘นาคราชาโน กิสฺส โน วิเหถา’’ติ วตฺวา ตุมฺหากํ ราชา ‘‘ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ ธตรฏฺสฺส ทูตํ เปเสตฺวา ปุน ตสฺส ทูเตหิ อาคนฺตฺวา ‘‘เทหี’’ติ วุตฺโต อมฺหากํ ราชานํ อกฺโกสติ ปริภาสติ. ‘‘สเจ อมฺหากํ รฺโ ธีตรํ น ทสฺสติ, สกลนครสฺส ชีวิตํ นตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ โน ¶ , สามิ, โอกาสํ เทถ, มยํ คนฺตฺวา ราชานํ ยาจิสฺสามา’’ติ ยาจนฺตา โอกาสํ ลภิตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา มหนฺเตน รเวน ปกฺกนฺตึสุ. ภริยาโยปิสฺส อตฺตโน อตฺตโน คพฺเภสุ นิปนฺนกาว ‘‘เทว, ธีตรํ ธตรฏฺรฺโ เทหี’’ติ เอกปฺปหาเรน กนฺทึสุ. เตปิ จตฺตาโร นาคมาณวกา ‘‘เทหี’’ติ ตุณฺเหหิ สีสํ ปหรนฺตา วิย ทาา วิวริตฺวา ปสฺสสนฺตา อฏฺํสุ.
โส นิปนฺนโกว นครวาสีนฺจ อตฺตโน จ ภริยานํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา จตูหิ จ นาคมาณวเกหิ ตชฺชิตตฺตา มรณภยภีโต ‘‘มม ธีตรํ สมุทฺทชํ ธตรฏฺสฺส ทมฺมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อวจ. ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ นาคราชาโน ติคาวุตมตฺตํ ปฏิกฺกมิตฺวา เทวนครํ วิย เอกํ นครํ มาเปตฺวา ตตฺถ ิตา ‘‘ธีตรํ กิร โน เปเสตู’’ติ ปณฺณาการํ ปหิณึสุ. ราชา เตหิ ¶ อาภตํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ ธีตรํ อมจฺจานํ หตฺเถ ปหิณิสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา อุปริปาสาทํ อาโรเปตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘อมฺม, ปสฺเสตํ อลงฺกตนครํ, ตฺวํ เอตฺถ เอตสฺส รฺโ อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ, น ทูเร อิโต ตํ นครํ, อุกฺกณฺิตกาเลเยว อิธ อาคนฺตุํ สกฺกา, เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ สฺาเปตฺวา สีสํ นฺหาเปตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ปฏิจฺฉนฺนโยคฺเค นิสีทาเปตฺวา อมจฺจานํ หตฺเถ ทตฺวา ปาเหสิ. นาคราชาโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา มหาสกฺการํ กรึสุ. อมจฺจา นครํ ปวิสิตฺวา ตํ ตสฺส ทตฺวา พหุํ ธนํ อาทาย นิวตฺตึสุ. เต ราชธีตรํ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา อลงฺกตทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสุํ. ตงฺขณฺเว นํ นาคมาณวิกา ขุชฺชาทิเวสํ คเหตฺวา มนุสฺสปริจาริกา วิย ปริวารยึสุ. สา ทิพฺพสยเน นิปนฺนมตฺตาว ทิพฺพผสฺสํ ผุสิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
ธตรฏฺโ ตํ คเหตฺวา สทฺธึ นาคปริสาย ตตฺถ อนฺตรหิโต นาคภวเนเยว ปาตุรโหสิ. ราชธีตา ปพุชฺฌิตฺวา อลงฺกตทิพฺพสยนํ อฺเ จ สุวณฺณปาสาทมณิปาสาทาทโย อุยฺยานโปกฺขรณิโย ¶ อลงฺกตเทวนครํ วิย นาคภวนํ ทิสฺวา ขุชฺชาทิปริจาริกาโย ปุจฺฉิ ‘‘อิทํ นครํ อติวิย อลงฺกตํ, น อมฺหากํ นครํ วิย, กสฺเสต’’นฺติ. ‘‘สามิกสฺส ¶ เต สนฺตกํ, เทวิ, น อปฺปปฺุา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภนฺติ, มหาปฺุตาย เต อยํ ลทฺธา’’ติ. ธตรฏฺโปิ ปฺจโยชนสติเก นาคภวเน เภรึ จราเปสิ ‘‘โย สมุทฺทชาย สปฺปวณฺณํ ทสฺเสติ, ตสฺส ราชทณฺโฑ ภวิสฺสตี’’ติ. ตสฺมา เอโกปิ ตสฺสา สปฺปวณฺณํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. สา มนุสฺสโลกสฺาย เอว ตตฺถ เตน สทฺธึ สมฺโมทมานา ปิยสํวาสํ วสิ.
นครกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อุโปสถกณฺฑํ
สา อปรภาเค ธตรฏฺํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ปิยทสฺสนตฺตา ‘‘สุทสฺสโน’’ติ นามํ กรึสุ. ปุนาปรํ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘ทตฺโต’’ติ นามํ อกํสุ. โส ¶ ปน โพธิสตฺโต. ปุเนกํ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘สุโภโค’’ติ นามํ กรึสุ. อปรมฺปิ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘อริฏฺโ’’ติ นามํ กรึสุ. อิติ สา จตฺตาโร ปุตฺเต วิชายิตฺวาปิ นาคภวนภาวํ น ชานาติ. อเถกทิวสํ ตรุณนาคา อริฏฺสฺส อาจิกฺขึสุ ‘‘ตว มาตา มนุสฺสิตฺถี, น นาคินี’’ติ. อริฏฺโ ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ ถนํ ปิวนฺโตว สปฺปสรีรํ มาเปตฺวา นงฺคุฏฺขณฺเฑน มาตุ ปิฏฺิปาเท ฆฏฺเฏสิ. สา ตสฺส สปฺปสรีรํ ทิสฺวา ภีตตสิตา มหารวํ รวิตฺวา ตํ ภูมิยํ ขิปนฺตี นเขน ตสฺส อกฺขึ ภินฺทิ. ตโต โลหิตํ ปคฺฆริ. ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิสฺเสสา วิรวตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อริฏฺเน กตกิริยํ สุตฺวา ‘‘คณฺหถ, นํ ทาสํ คเหตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปถา’’ติ ตชฺเชนฺโต อาคจฺฉิ. ราชธีตา ตสฺส กุทฺธภาวํ ตฺวา ปุตฺตสิเนเหน ‘‘เทว, ปุตฺตสฺส เม อกฺขิ ภินฺนํ, ขมเถตสฺสาปราธ’’นฺติ อาห. ราชา เอตาย เอวํ วทนฺติยา ‘‘กึ สกฺกา กาตุ’’นฺติ ขมิ. ตํ ทิวสํ สา ‘‘อิทํ นาคภวน’’นฺติ อฺาสิ. ตโต จ ปฏฺาย อริฏฺโ กาณาริฏฺโ นาม ชาโต. จตฺตาโรปิ ปุตฺตา วิฺุตํ ปาปุณึสุ.
อถ เนสํ ปิตา โยชนสติกํ โยชนสติกํ กตฺวา รชฺชมทาสิ, มหนฺโต ยโส อโหสิ. โสฬส โสฬส นาคกฺาสหสฺสานิ ปริวารยึสุ. ปิตุ เอกโยชนสติกเมว รชฺชํ อโหสิ. ตโย ปุตฺตา มาเส ¶ มาเส มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺติ, โพธิสตฺโต ปน อนฺวทฺธมาสํ อาคจฺฉติ. นาคภวเน สมุฏฺิตํ ปฺหํ โพธิสตฺโตว กเถติ. ปิตรา สทฺธึ วิรูปกฺขมหาราชสฺสปิ ¶ อุปฏฺานํ คจฺฉติ, ตสฺส สนฺติเก สมุฏฺิตํ ปฺหมฺปิ โสว กเถติ. อเถกทิวสํ วิรูปกฺเข นาคปริสาย สทฺธึ ติทสปุรํ คนฺตฺวา สกฺกํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน เทวานํ อนฺตเร ปฺโห สมุฏฺาสิ. ตํ โกจิ กเถตุํ นาสกฺขิ, ปลฺลงฺกวรคโต ปน หุตฺวา มหาสตฺโตว กเถสิ. อถ นํ เทวราชา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ‘‘ทตฺต, ตฺวํ ปถวิสมาย วิปุลาย ปฺาย สมนฺนาคโต, อิโต ปฏฺาย ภูริทตฺโต นาม โหหี’’ติ ‘‘ภูริทตฺโต’’ ติสฺส นามํ อกาสิ. โส ¶ ตโต ปฏฺาย สกฺกสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉนฺโต อลงฺกตเวชยนฺตปาสาทํ เทวจฺฉราหิ อากิณฺณํ อติมโนหรํ สกฺกสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา เทวโลเก ปิยํ กตฺวา ‘‘กึ เม อิมินา มณฺฑูกภกฺเขน อตฺตภาเวน, นาคภวนํ คนฺตฺวา อุโปสถวาสํ วสิตฺวา อิมสฺมึ เทวโลเก อุปฺปตฺติการณํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร อาปุจฺฉิ ‘‘อมฺมตาตา, อหํ อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ. ‘‘สาธุ, ตาต, กโรหิ, กโรนฺโต ปน พหิ อคนฺตฺวา อิมสฺมิฺเว นาคภวเน เอกสฺมึ สฺุวิมาเน กโรหิ, พหิคตานํ ปน นาคานํ มหนฺตํ ภย’’นฺติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตตฺเถว สฺุวิมาเน ราชุยฺยาเน อุโปสถวาสํ วสติ. อถ นํ นานาตูริยหตฺถา นาคกฺา ปริวาเรนฺติ. โส ‘‘น มยฺหํ อิธ วสนฺตสฺส อุโปสถกมฺมํ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิวารณภเยน มาตาปิตูนํ อนาโรเจตฺวา อตฺตโน ภริยาโย อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา ยมุนาตีเร นิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ, ตสฺสาวิทูเร วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อธิฏฺาย นิปชฺชิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามิ. มยา สพฺพรตฺตึ นิปชฺชิตฺวา อุโปสถกมฺเม กเต อรุณุคฺคมนเวลายเมว ตุมฺเห ทส ทส อิตฺถิโย อาทาย วาเรน วาเรน ตูริยหตฺถา มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มํ คนฺเธหิ จ ปุปฺเผหิ จ ปูเชตฺวา คายิตฺวา นจฺจิตฺวา มํ อาทาย นาคภวนเมว อาคจฺฉถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา ‘‘โย มม จมฺมํ วา นฺหารุํ วา อฏฺึ วา รุหิรํ วา อิจฺฉติ, โส อาหรตู’’ติ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อธิฏฺาย นงฺคลสีสปฺปมาณํ ¶ สรีรํ มาเปตฺวา นิปนฺโน อุโปสถกมฺมมกาสิ. อรุเณ อุฏฺหนฺเตเยว ตํ นาคมาณวิกา อาคนฺตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิตฺวา นาคภวนํ อาเนนฺติ. ตสฺส อิมินา นิยาเมน อุโปสถํ กโรนฺตสฺส ¶ ทีโฆ อทฺธา วีติวตฺโต.
อุโปสถขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ครุฬขณฺฑํ
ตทา ¶ เอโก พาราณสิทฺวารคามวาสี พฺราหฺมโณ โสมทตฺเตน นาม ปุตฺเตน สทฺธึ อรฺํ คนฺตฺวา สูลยนฺตปาสวาคุราทีหิ โอฑฺเฑตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ กาเชนาหริตฺวา วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกทิวสํ อนฺตมโส โคธามตฺตมฺปิ อลภิตฺวา ‘‘ตาต โสมทตฺต, สเจ ตุจฺฉหตฺถา คมิสฺสาม, มาตา เต กุชฺฌิสฺสติ, ยํ กิฺจิ คเหตฺวา คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส นิปนฺนวมฺมิกฏฺานาภิมุโข คนฺตฺวา ปานียํ ปาตุํ ยมุนํ โอตรนฺตานํ มิคานํ ปทวลฺชํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, มิคมคฺโค ปฺายติ, ตฺวํ ปฏิกฺกมิตฺวา ติฏฺาหิ, อหํ ปานียตฺถาย อาคตํ มิคํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ธนุํ อาทาย มิคํ โอโลเกนฺโต เอกสฺมึ รุกฺขมูเล อฏฺาสิ. อเถโก มิโค สายนฺหสมเย ปานียํ ปาตุํ อาคโต. โส ตํ วิชฺฌิ. มิโค ตตฺถ อปติตฺวา สรเวเคน ตชฺชิโต โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ปลายิ. ปิตาปุตฺตา นํ อนุพนฺธิตฺวา ปติตฏฺาเน มํสํ คเหตฺวา อรฺา นิกฺขมิตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ตํ นิคฺโรธํ ปตฺวา ‘‘อิทานิ อกาโล, น สกฺกา คนฺตุํ, อิเธว วสิสฺสามา’’ติ มํสํ เอกมนฺเต เปตฺวา รุกฺขํ อารุยฺห วิฏปนฺตเร นิปชฺชึสุ. พฺราหฺมโณ ปจฺจูสสมเย ปพุชฺฌิตฺวา มิคสทฺทสวนาย โสตํ โอทหิ.
ตสฺมึ ขเณ นาคมาณวิกาโย อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ. โส อหิสรีรํ อนฺตรธาเปตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ทิพฺพสรีรํ มาเปตฺวา สกฺกลีลาย ปุปฺผาสเน นิสีทิ. นาคมาณวิกาปิ นํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ทิพฺพตูริยานิ วาเทตฺวา นจฺจคีตํ ปฏฺเปสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘โก นุ โข เอส, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุตฺต, ปุตฺตา’’ติ วตฺวาปิ ปุตฺตํ ปโพเธตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สยตุ เอส, กิลนฺโต ภวิสฺสติ, อหเมว คมิสฺสามี’’ติ รุกฺขา โอรุยฺห ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. นาคมาณวิกา ตํ ทิสฺวา สทฺธึ ตูริเยหิ ภูมิยํ นิมุชฺชิตฺวา อตฺตโน นาคภวนเมว คตา. โพธิสตฺโต เอกโกว ¶ ¶ อโหสิ. พฺราหฺมโณ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ปุปฺผาภิหารสฺส วนสฺส มชฺเฌ, โก โลหิตกฺโข วิตตนฺตรํโส;
กา กมฺพุกายูรธรา สุวตฺถา, ติฏฺนฺติ นาริโย ทส วนฺทมานา.
‘‘โก ¶ ตฺวํ พฺรหาพาหุ วนสฺส มชฺเฌ, วิโรจสิ ฆตสิตฺโตว อคฺคิ;
มเหสกฺโข อฺตโรสิ ยกฺโข, อุทาหุ นาโคสิ มหานุภาโว’’ติ.
ตตฺถ ปุปฺผาภิหารสฺสาติ โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาภเตน ทิพฺพปุปฺผาภิหาเรน สมนฺนาคตสฺส. โกติ โก นาม ตฺวํ. โลหิตกฺโขติ รตฺตกฺโข. วิตตนฺตรํโสติ ปุถุลอนฺตรํโส. กมฺพุกายูรธราติ สุวณฺณาลงฺการธรา. พฺรหาพาหูติ มหาพาหุ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สเจปิ ‘สกฺกาทีสุ อฺตโรหมสฺมี’ติ วกฺขามิ, สทฺทหิสฺสเตวายํ พฺราหฺมโณ, อชฺช ปน มยา สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน นาคราชภาวํ กเถนฺโต อาห –
‘‘นาโคหมสฺมิ อิทฺธิมา, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;
ฑํเสยฺยํ เตชสา กุทฺโธ, ผีตํ ชนปทํ อปิ.
‘‘สมุทฺทชา หิ เม มาตา, ธตรฏฺโ จ เม ปิตา;
สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมิ, ภูริทตฺโตติ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ เตชสฺสีติ วิสเตเชน เตชวา. ทุรติกฺกโมติ อฺเน อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺโย. ฑํเสยฺยนฺติ สจาหํ กุทฺโธ ผีตํ ชนปทํ อปิ ฑํเสยฺยํ, ปถวิยํ มม ทาาย ปติตมตฺตาย สทฺธึ ปถวิยา มม เตเชน โส สพฺโพ ชนปโท ภสฺมา ภเวยฺยาติ วทติ. สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมีติ อหํ มม ภาตุ สุทสฺสนสฺส กนิฏฺโ อสฺมิ. วิทูติ เอวํ มมํ ปฺจโยชนสติเก นาคภวเน ชานนฺตีติ.
อิทฺจ ¶ ปน วตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ จณฺโฑ ผรุโส, อหิตุณฺฑิกสฺส อาโรเจตฺวา อุโปสถกมฺมสฺส เม อนฺตรายมฺปิ กเรยฺย, ยํ นูนาหํ อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อุโปสถกมฺมํ อทฺธนิยํ กเรยฺย’’นฺติ. อถ นํ อาห ¶ ‘‘พฺราหฺมณ, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามิ, รมณียํ นาคภวนํ, เอหิ ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ. ‘‘สามิ, ปุตฺโต เม อตฺถิ, ตสฺมึ คจฺฉนฺเต อาคมิสฺสามี’’ติ. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, อาเนหิ น’’นฺติ วตฺวา อตฺตโน อาวาสํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘ยํ ¶ คมฺภีรํ สทาวฏฺฏํ, รหทํ เภสฺมํ เปกฺขสิ;
เอส ทิพฺโย มมาวาโส, อเนกสตโปริโส.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุทํ, นีโลทํ วนมชฺฌโต;
ยมุนํ ปวิส มา ภีโต, เขมํ วตฺตวตํ สิว’’นฺติ.
ตตฺถ สทาวฏฺฏนฺติ สทา ปวตฺตํ อาวฏฺฏํ. เภสฺมนฺติ ภยานกํ. เปกฺขสีติ ยํ เอวรูปํ รหทํ ปสฺสสิ. มยูรโกฺจาภิรุทนฺติ อุโภสุ ตีเรสุ วนฆฏายํ วสนฺเตหิ มยูเรหิ จ โกฺเจหิ จ อภิรุทํ อุปกูชิตํ. นีโลทนฺติ นีลสลิลํ. วนมชฺฌโตติ วนมชฺเฌน สนฺทมานํ. ปวิส มา ภีโตติ เอวรูปํ ยมุนํ อภีโต หุตฺวา ปวิส. วตฺตวตนฺติ วตฺตสมฺปนฺนานํ อาจารวนฺตานํ วสนภูมึ ปวิส, คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ปุตฺตํ อาเนหีติ.
พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา ปุตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ปุตฺตํ อาเนสิ. มหาสตฺโต เต อุโภปิ อาทาย ยมุนาตีรํ คนฺตฺวา ตีเร ิโต อาห –
‘‘ตตฺถ ปตฺโต สานุจโร, สห ปุตฺเตน พฺราหฺมณ;
ปูชิโต มยฺหํ กาเมหิ, สุขํ พฺราหฺมณ วจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถ ปตฺโตติ ตฺวํ อมฺหากํ นาคภวนํ ปตฺโต หุตฺวา. มยฺหนฺติ มม สนฺตเกหิ กาเมหิ ปูชิโต. วจฺฉสีติ ตตฺถ นาคภวเน สุขํ วสิสฺสติ.
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต อุโภปิ เต ปิตาปุตฺเต อตฺตโน อานุภาเวน นาคภวนํ อาเนสิ. เตสํ ตตฺถ ทิพฺโพ อตฺตภาโว ปาตุภวิ. อถ ¶ เนสํ มหาสตฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ ทตฺวา จตฺตาริ จตฺตาริ นาคกฺาสตานิ อทาสิ. เต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวึสุ. โพธิสตฺโตปิ อปฺปมตฺโต อุโปสถกมฺมํ อกาสิ. อนฺวฑฺฒมาสํ มาตาปิตูนํ อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ตโต จ พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เยน เต อตฺโถ, ตํ วเทยฺยาสิ, อนุกฺกณฺมาโน อภิรมา’’ติ วตฺวา โสมทตฺเตนปิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อตฺตโน นิเวสนํ อคจฺฉิ. พฺราหฺมโณ เอกสํวจฺฉรํ นาคภวเน วสิตฺวา มนฺทปฺุตาย อุกฺกณฺิโต ¶ มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม อโหสิ. นาคภวนมสฺส โลกนฺตรนิรโย วิย อลงฺกตปาสาโท พนฺธนาคารํ วิย อลงฺกตนาคกฺา ยกฺขินิโย วิย อุปฏฺหึสุ. โส ‘‘อหํ ตาว อุกฺกณฺิโต ¶ , โสมทตฺตสฺสปิ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห ‘‘กึ, ตาต, อุกฺกณฺสี’’ติ? ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺิสฺสามิ น อุกฺกณฺามิ, ตฺวํ ปน อุกฺกณฺสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘อาม ตาตา’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ. ‘‘ตว มาตุ เจว ภาตุภคินีนฺจ อทสฺสเนน อุกฺกณฺามิ, เอหิ, ตาต โสมทตฺต, คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘น คจฺฉามี’’ติ วตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ ปิตรา ยาจิยมาโน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
พฺราหฺมโณ ‘‘ปุตฺตสฺส ตาว เม มโน ลทฺโธ, สเจ ปนาหํ ภูริทตฺตสฺส ‘อุกฺกณฺิโตมฺหี’ติ วกฺขามิ, อติเรกตรํ เม ยสํ ทสฺสติ, เอวํ เม คมนํ น ภวิสฺสติ. เอเกน ปน อุปาเยน ตสฺส สมฺปตฺตึ วณฺเณตฺวา ‘ตฺวํ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ปหาย กึการณา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรสี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘สคฺคตฺถายา’ติ วุตฺเต ‘ตฺวํ ตาว เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ปหาย สคฺคตฺถาย อุโปสถกมฺมํ กโรสิ, กิมงฺคํ ปน มยํเยว ปรธเนน ชีวิกํ กปฺเปม, อหมฺปิ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา าตเก ทิสฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ นํ สฺาเปสฺสามิ. อถ เม โส คมนํ อนุชานิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ เตนาคนฺตฺวา ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, อุกฺกณฺสี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติกา อมฺหากํ น กิฺจิ ปริหายตี’’ติ กิฺจิ คมนปฏิพทฺธํ อวตฺวาว อาทิโต ตาว ตสฺส สมฺปตฺตึ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘สมา สมนฺตปริโต, ปหูตตครา มหี;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, โสภติ หริตุตฺตมา.
‘‘รมฺมานิ ¶ วนเจตฺยานิ, รมฺมา หํสูปกูชิตา;
โอปุปฺผปทฺธา ติฏฺนฺติ, โปกฺขรฺโ สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
สหสฺสถมฺภา ปาสาทา, ปูรา กฺาหิ โชตเร.
‘‘วิมานํ ¶ อุปปนฺโนสิ, ทิพฺยํ ปฺุเหิ อตฺตโน;
อสมฺพาธํ สิวํ รมฺมํ, อจฺจนฺตสุขสํหิตํ.
‘‘มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส, วิมานํ นาภิกงฺขสิ;
อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลา, สกฺกสฺเสว ชุตีมโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ สมา สมนฺตปริโตติ ปริสมนฺตโต สพฺพทิสาภาเคสุ อยํ ตว นาคภวเน มหี สุวณฺณรชตมณิ มุตฺตาวาลุกาปริกิณฺณา สมตลา. ปหูตตครา มหีติ พหุเกหิ ตครคจฺเฉหิ สมนฺนาคตา. อินฺทโคปกสฺฉนฺนาติ สุวณฺณอินฺทโคปเกหิ สฺฉนฺนา. โสภติ หริตุตฺตมาติ หริตวณฺณทพฺพติณสฺฉนฺนา โสภตีติ อตฺโถ. วนเจตฺยานีติ วนฆฏา. โอปุปฺผปทฺธาติ ปุปฺผิตฺวา ปติเตหิ ปทุมปตฺเตหิ สฺฉนฺนา อุทกปิฏฺา. สุนิมฺมิตาติ ตว ปฺุสมฺปตฺติยา สุฏฺุ นิมฺมิตา. อฏฺํสาติ ตว วสนปาสาเทสุ อฏฺํสา สุกตา เวฬุริยมยา ถมฺภา. เตหิ ถมฺเภหิ สหสฺสถมฺภา ตว ปาสาทา นาคกฺาหิ ปูรา วิชฺโชตนฺติ. อุปปนฺโนสีติ เอวรูเป วิมาเน นิพฺพตฺโตสีติ อตฺโถ. สหสฺสเนตฺตสฺส วิมานนฺติ สกฺกสฺส เวชยนฺตปาสาทํ. อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลาติ ยสฺมา ตวายํ วิปุลา อิทฺธิ, ตสฺมา ตฺวํ เตน อุโปสถกมฺเมน สกฺกสฺส วิมานมฺปิ น ปตฺเถสิ, อฺํ ตโต อุตฺตริ มหนฺตํ านํ ปตฺเถสีติ มฺามิ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘มา เหวํ, พฺราหฺมณ, อวจ, สกฺกสฺส ยสํ ปฏิจฺจ อมฺหากํ ยโส สิเนรุสนฺติเก สาสโป วิย, มยํ ตสฺส ปริจารเกปิ น อคฺฆามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘มนสาปิ น ปตฺตพฺโพ, อานุภาโว ชุตีมโต;
ปริจารยมานานํ, สอินฺทานํ วสวตฺติน’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – พฺราหฺมณ, สกฺกสฺส ยโส นาม เอกํ ทฺเว ตโย จตฺตาโร วา ทิวเส ‘‘เอตฺตโก สิยา’’ติ มนสา จินฺเตนฺเตนปิ น อภิปตฺตพฺโพ. เยปิ นํ จตฺตาโร มหาราชาโน ปริจาเรนฺติ, เตสํ เทวราชานํ ปริจารยมานานํ อินฺทํ นายกํ กตฺวา จรนฺตานํ สอินฺทานํ วสวตฺตีนํ จตุนฺนํ โลกปาลานํ ยสสฺสปิ อมฺหากํ ติรจฺฉานคตานํ ยโส โสฬสึ กลํ นคฺฆตีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิทํ เต มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส วิมาน’’นฺติ วจนํ สุตฺวา อหํ ตํ อนุสฺสรึ. ‘‘อหฺหิ เวชยนฺตํ ปตฺเถนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรมี’’ติ ตสฺส อตฺตโน ปตฺถนํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘ตํ วิมานํ อภิชฺฌาย, อมรานํ สุเขสินํ;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อภิชฺฌายาติ ปตฺเถตฺวา. อมรานนฺติ ทีฆายุกานํ เทวานํ. สุเขสินนฺติ เอสิตสุขานํ สุเข ปติฏฺิตานํ.
กํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ เม โอกาโส ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘อหฺจ มิคเมสาโน, สปุตฺโต ปาวิสึ วนํ;
ตํ มํ มตํ วา ชีวํ วา, นาภิเวเทนฺติ าตกา.
‘‘อามนฺตเย ภูริทตฺตํ, กาสิปุตฺตํ ยสสฺสินํ;
ตยา โน สมนฺุาตา, อปิ ปสฺเสมุ าตเก’’ติ.
ตตฺถ นาภิเวเทนฺตีติ น ชานนฺติ, กเถนฺโตปิ เนสํ นตฺถิ. อามนฺตเยติ อามนฺตยามิ. กาสิปุตฺตนฺติ กาสิราชธีตาย ปุตฺตํ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘เอโส หิ วต เม ฉนฺโท, ยํ วเสสิ มมนฺติเก;
น หิ เอตาทิสา กามา, สุลภา โหนฺติ มานุเส.
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส วตฺถุํ, มม กาเมหิ ปูชิโต;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ าตเก’’ติ.
มหาสตฺโต ¶ คาถาทฺวยํ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มณึ นิสฺสาย สุขํ ชีวนฺโต กสฺสจิ นาจิกฺขิสฺสติ, เอตสฺส สพฺพกามททํ มณึ ทสฺสามี’’ติ. อถสฺส ตํ ททนฺโต อาห –
‘‘ธารยิมํ มณึ ทิพฺยํ, ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทติ;
อโรโค สุขิโต โหติ, คจฺเฉวาทาย พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทตีติ อิมํ มณึ ธารยมาโน อิมสฺสานุภาเวน ปสฺุจ ปุตฺเต จ อฺฺจ ยํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ลภติ.
ตโต พฺราหฺมโณ คาถมาห –
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปพฺพชิสฺสามิ ชิณฺโณสฺมิ, น กาเม อภิปตฺถเย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภูริทตฺต, ตว วจนํ กุสลํ อนวชฺชํ, ตํ ปฏินนฺทามิ น ปฏิกฺขิปามิ. อหํ ปน ชิณฺโณ อสฺมิ, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามิ, น กาเม อภิปตฺถยามิ, กึ เม มณินาติ.
โพธิสตฺโต อาห –
‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค, โหติ โภเคหิ การิยํ;
อวิกมฺปมาโน เอยฺยาสิ, พหุํ ทสฺสามิ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เจ ภงฺโคติ พฺรหฺมจริยวาโส นาม ทุกฺกโร, อนภิรตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค โหติ, ตทา คิหิภูตสฺส โภเคหิ การิยํ โหติ, เอวรูเป กาเล ตฺวํ นิราสงฺโก หุตฺวา มม สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยาสิ, พหุํ เต ธนํ ทสฺสามีติ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปุนปิ อาคมิสฺสามิ, สเจ อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ปุนปีติ ปุน อปิ, อยเมว วา ปาโ.
อถสฺส ¶ ตตฺถ อวสิตุกามตํ ตฺวา มหาสตฺโต นาคมาณวเก อาณาเปตฺวา พฺราหฺมณํ มนุสฺสโลกํ ปาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ วตฺวา ภูริทตฺโต, เปเสสิ จตุโร ชเน;
เอถ คจฺฉถ อุฏฺเถ, ขิปฺปํ ปาเปถ พฺราหฺมณํ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุฏฺาย จตุโร ชนา;
เปสิตา ภูริทตฺเตน, ขิปฺปํ ปาเปสุ พฺราหฺมณ’’นฺติ.
ตตฺถ ปาเปสูติ ยมุนาโต อุตฺตาเรตฺวา พาราณสิมคฺคํ ปาปยึสุ, ปาปยิตฺวา จ ปน ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วตฺวา นาคภวนเมว ปจฺจาคมึสุ.
พฺราหฺมโณปิ ‘‘ตาต โสมทตฺต, อิมสฺมึ าเน มิคํ วิชฺฌิมฺหา, อิมสฺมึ สูกร’’นฺติ ปุตฺตสฺส อาจิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค โปกฺขรณึ ทิสฺวา ‘‘ตาต โสมทตฺต, นฺหายามา’’ติ วตฺวา ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ วุตฺเต อุโภปิ ทิพฺพาภรณานิ เจว ทิพฺพวตฺถานิ จ โอมฺุจิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา โปกฺขรณีตีเร เปตฺวา โอตริตฺวา นฺหายึสุ. ตสฺมึ ขเณ ตานิ อนฺตรธายิตฺวา นาคภวนเมว อคมํสุ. ปมํ นิวตฺถกาสาวปิโลติกาว เนสํ สรีเร ปฏิมฺุจึสุ, ธนุสรสตฺติโยปิ ปากติกาว อเหสุํ. โสมทตฺโต ‘‘นาสิตามฺหา ตยา, ตาตา’’ติ ปริเทวิ. อถ นํ ปิตา ‘‘มา จินฺตยิ, มิเคสุ สนฺเตสุ อรฺเ มิเค วธิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสามา’’ติ อสฺสาเสสิ. โสมทตฺตสฺส มาตา เตสํ อาคมนํ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ฆรํ เนตฺวา อนฺนปาเนน สนฺตปฺเปสิ. พฺราหฺมโณ ภฺุชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. อิตรา ปุตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต ¶ , เอตฺตกํ กาลํ กุหึ คตตฺถา’’ติ? ‘‘อมฺม, ภูริทตฺตนาคราเชน อมฺเห นาคภวนํ นีตา, ตโต อุกฺกณฺิตฺวา อิทานิ อาคตา’’ติ. ‘‘กิฺจิ ปน โว รตนํ อาภต’’นฺติ. ‘‘นาภตํ อมฺมา’’ติ. ‘‘กึ ตุมฺหากํ เตน กิฺจิ น ทินฺน’’นฺติ. ‘‘อมฺม, ภูริทตฺเตน เม ปิตุ สพฺพกามทโท มณิ ทินฺโน อโหสิ, อิมินา ปน น คหิโต’’ติ. ‘‘กึการณา’’ติ. ‘‘ปพฺพชิสฺสติ กิรา’’ติ. สา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ทารเก มม ภารํ กโรนฺโต นาคภวเน วสิตฺวา อิทานิ กิร ปพฺพชิสฺสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา วีหิภฺชนทพฺพิยา ปิฏฺึ โปเถนฺตี ‘‘อเร, ทุฏฺพฺราหฺมณ, ปพฺพชิสฺสามีติ กิร มณิรตนํ น คณฺหสิ, อถ กสฺมา อปพฺพชิตฺวา อิธาคโตสิ, นิกฺขม มม ฆรา สีฆ’’นฺติ สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ ‘‘ภทฺเท, มา กุชฺฌิ, อรฺเ มิเคสุ สนฺเตสุ อหํ ตํ โปเสสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ปุตฺเตน สทฺธึ อรฺํ คนฺตฺวา ปุริมนิยาเมเนว ชีวิกํ กปฺเปสิ.
ตทา ทกฺขิณมหาสมุทฺทสฺส ทิสาภาเค สิมฺพลิวาสี เอโก ครุโฬ ปกฺขวาเตหิ สมุทฺเท อุทกํ วิยูหิตฺวา เอกํ นาคราชานํ สีเส คณฺหิ. ตทาหิ สุปณฺณา นาคํ คเหตุํ อชานนกาเยว ¶ , ปจฺฉา ปณฺฑรชาตเก ชานึสุ. โส ปน ตํ สีเส คเหตฺวาปิ อุทเก อโนตฺถรนฺเตเยว อุกฺขิปิตฺวา โอลมฺพนฺตํ อาทาย หิมวนฺตมตฺถเกน ปายาสิ. ตทา เจโก กาสิรฏฺวาสี พฺราหฺมโณ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา ปฏิวสติ. ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ มหานิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ. โส ตสฺส มูเล ทิวาวิหารํ กโรติ. สุปณฺโณ นิคฺโรธมตฺถเกน นาคํ หรติ. นาโค โอลมฺพนฺโต โมกฺขตฺถาย นงฺคุฏฺเน นิคฺโรธวิฏปํ เวเสิ. สุปณฺโณ ตํ อชานนฺโตว มหพฺพลตาย อากาเส ปกฺขนฺทิเยว. นิคฺโรธรุกฺโข สมูโล อุปฺปาฏิโต. สุปณฺโณ นาคํ สิมฺพลิวนํ เนตฺวา ตุณฺเฑน ปหริตฺวา กุจฺฉึ ผาเลตฺวา นาคเมทํ ¶ ขาทิตฺวา สรีรํ สมุทฺทกุจฺฉิมฺหิ ฉฑฺเฑสิ. นิคฺโรธรุกฺโข ปตนฺโต มหาสทฺทมกาสิ. สุปณฺโณ ‘‘กิสฺส เอโส สทฺโท’’ติ อโธ โอโลเกนฺโต นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘กุโต เอส มยา อุปฺปาฏิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตาปสสฺส จงฺกมนโกฏิยา นิคฺโรโธ เอโส’’ติ ตถโต ตฺวา ‘‘อยํ ตสฺส พหูปกาโร, ‘อกุสลํ นุ โข เม ปสุตํ, อุทาหุ โน’ติ ตเมว ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ มาณวกเวเสน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ.
ตสฺมึ ขเณ ตาปโส ตํ านํ สมํ กโรติ. สุปณฺณราชา ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อชานนฺโต วิย ‘‘กิสฺส านํ, ภนฺเต, อิท’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อุปาสก, เอโก สุปณฺโณ โภชนตฺถาย นาคํ หรนฺโต นาเคน โมกฺขตฺถาย นิคฺโรธวิฏปํ นงฺคุฏฺเน เวิตายปิ อตฺตโน มหพฺพลตาย ปกฺขนฺติตฺวา คโต, อถ นิคฺโรธรุกฺโข อุปฺปาฏิโต, อิทํ ตสฺส อุปฺปาฏิตฏฺาน’’นฺติ. ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, ตสฺส สุปณฺณสฺส อกุสลํ โหติ, อุทาหุ โน’’ติ? ‘‘สเจ น ชานาติ, อเจตนกมฺมํ นาม อกุสลํ น โหตี’’ติ. ‘‘กึ นาคสฺส ปน ¶ , ภนฺเต’’ติ? ‘‘โส อิมํ นาเสตุํ น คณฺหิ, โมกฺขตฺถาย คณฺหิ, ตสฺมา ตสฺสปิ น โหติเยวา’’ติ. สุปณฺโณ ตาปสสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ โส สุปณฺณราชา, ตุมฺหากฺหิ ปฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโ. ตุมฺเห อรฺเ วสถ, อหฺเจกํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, อนคฺโฆ มนฺโต. ตมหํ ตุมฺหากํ อาจริยภาคํ กตฺวา ทมฺมิ, ปฏิคฺคณฺหถ น’’นฺติ อาห. ‘‘อลํ มยฺหํ มนฺเตน, คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ. โส ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มนฺตํ ทตฺวา โอสธานิ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิ.
ครุฬกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
กีฬนกณฺฑํ
ตสฺมึ ¶ กาเล พาราณสิยํ เอโก ทลิทฺทพฺราหฺมโณ พหุํ อิณํ คเหตฺวา อิณสามิเกหิ โจทิยมาโน ‘‘กึ เม อิธ วาเสน, อรฺํ ปวิสิตฺวา มตํ เสยฺโย’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสํ วตฺตสมฺปทาย อาราเธสิ. ตาปโส ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มยฺหํ อติวิย อุปการโก, สุปณฺณราเชน ทินฺนํ ทิพฺพมนฺตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, ตํ เต ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ วตฺวา ‘‘อลํ, ภนฺเต, น มยฺหํ มนฺเตนตฺโถ’’ติ ¶ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ วตฺวา นิปฺปีเฬตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อทาสิเยว. ตสฺส จ มนฺตสฺส อนุจฺฉวิกานิ โอสธานิ เจว มนฺตุปจารฺจ สพฺพํ กเถสิ. พฺราหฺมโณ ‘‘ลทฺโธ เม ชีวิตุปาโย’’ติ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘วาตาพาโธ เม, ภนฺเต, พาธตี’’ติ อปเทสํ กตฺวา ตาปเสน วิสฺสชฺชิโต ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา อรฺา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนาย ตีรํ ปตฺวา ตํ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต มหามคฺคํ คจฺฉติ.
ตสฺมึ กาเล สหสฺสมตฺตา ภูริทตฺตสฺส ปริจาริกา นาคมาณวิกา ตํ สพฺพกามททํ มณิรตนํ อาทาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ยมุนาตีเร วาลุกราสิมฺหิ เปตฺวา ตสฺส โอภาเสน สพฺพรตฺตึ อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา มณิรตนํ ปริวาเรตฺวา สิรึ ปเวสยมานา นิสีทึสุ. พฺราหฺมโณปิ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต ตํ านํ ปาปุณิ. ตา มนฺตสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อิมินา สุปณฺเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ มรณภยตชฺชิตา มณิรตนํ อคฺคเหตฺวา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ อคมึสุ. พฺราหฺมโณปิ มณิรตนํ ทิสฺวา ‘‘อิทาเนว เม มนฺโต สมิทฺโธ’’ติ ตุฏฺมานโส ¶ มณิรตนํ อาทาย ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ เนสาทพฺราหฺมโณ โสมทตฺเตน สทฺธึ มิควธาย อรฺํ ปวิสนฺโต ตสฺส หตฺเถ ตํ มณิรตนํ ทิสฺวา ปุตฺตํ อาห ‘‘ตาต, นนุ เอโส อมฺหากํ ภูริทตฺเตน ทินฺโน มณี’’ติ? ‘‘อาม, ตาต, เอโส มณี’’ติ. ‘‘เตน หิสฺส อคุณํ กเถตฺวา อิมํ พฺราหฺมณํ วฺเจตฺวา คณฺหาเมตํ มณิรตน’’นฺติ. ‘‘ตาต, ปุพฺเพ ภูริทตฺเตน ทียมานํ น คณฺหิ, อิทานิ ปเนส พฺราหฺมโณ ตฺเว วฺเจสฺสติ, ตุณฺหี โหหี’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘โหตุ, ตาต, ปสฺสสิ เอตสฺส วา มม วา วฺจนภาว’’นฺติ อลมฺปายเนน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘มณึ ปคฺคยฺห มงฺคลฺยํ, สาธุวิตฺตํ มโนรมํ;
เสลํ พฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โก อิมํ มณิมชฺฌคา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มงฺคลฺยนฺติ มงฺคลสมฺมตํ สพฺพกามททํ. โก อิมนฺติ กุหึ อิมํ มณึ อธิคโตสิ.
ตโต ¶ อลมฺปายโน คาถมาห –
‘‘โลหิตกฺขสหสฺสาหิ, สมนฺตา ปริวาริตํ;
อชฺช กาลํ ปถํ คจฺฉํ, อชฺฌคาหํ มณึ อิม’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – อหํ อชฺช กาลํ ปาโตว ปถํ มคฺคํ คจฺฉนฺโต รตฺตกฺขิกาหิ สหสฺสมตฺตาหิ นาคมาณวิกาหิ สมนฺตา ปริวาริตํ อิมํ มณึ อชฺฌคา. มํ ทิสฺวา หิ สพฺพาว เอตา ภยตชฺชิตา อิมํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ตํ วฺเจตุกาโม มณิรตนสฺส อคุณํ ปกาเสนฺโต อตฺตนา คณฺหิตุกาโม ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘สูปจิณฺโณ อยํ เสโล, อจฺจิโต มานิโต สทา;
สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต, สพฺพตฺถมภิสาธเย.
‘‘อุปจารวิปนฺนสฺส, นิกฺเขเป ธารณาย วา;
อยํ เสโล วินาสาย, ปริจิณฺโณ อโยนิโส.
‘‘น ¶ อิมํ อกุสโล ทิพฺยํ, มณึ ธาเรตุมารโห;
ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขํ, เทหิมํ รตนํ มม’’นฺติ.
ตตฺถ สพฺพตฺถนฺติ โย อิมํ เสลํ สุฏฺุ อุปจริตุํ อจฺจิตุํ อตฺตโน ชีวิตํ วิย มมายิตุํ สุฏฺุ ธาเรตุํ สุฏฺุ นิกฺขิปิตุํ ชานาติ, ตสฺเสว สูปจิณฺโณ อจฺจิโต มานิโต สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต อยํ เสโล สพฺพํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺโถ. อุปจารวิปนฺนสฺสาติ โย ปน อุปจารวิปนฺโน โหติ, ตสฺเสโส อนุปาเยน ปริจิณฺโณ วินาสเมว วหตีติ วทติ. ธาเรตุมารโหติ ธาเรตุํ อรโห. ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขนฺติ อมฺหากํ เคเห พหู มณี, มยเมตํ คเหตุํ ชานาม. อหํ เต นิกฺขสตํ ทสฺสามิ, ตํ ปฏิปชฺช, เทหิ อิมํ มณิรตนํ มมนฺติ. ตสฺส หิ เคเห เอโกปิ สุวณฺณนิกฺโข นตฺถิ. โส ปน ตสฺส มณิโน สพฺพกามททภาวํ ชานาติ ¶ . เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อหํ สสีสํ นฺหตฺวา มณึ อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ‘นิกฺขสตํ เม เทหี’ติ วกฺขามิ, อเถส เม ทสฺสติ, ตมหํ เอตสฺส ทสฺสามี’’ติ. ตสฺมา สูโร หุตฺวา เอวมาห.
ตโต อลมฺปายโน คาถมาห –
‘‘น จ มฺยายํ มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;
เสโล พฺยฺชนสมฺปนฺโน, เนว เกยฺโย มณิ มมา’’ติ.
ตตฺถ น จ มฺยายนฺติ อยํ มณิ มม สนฺตโก เกนจิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหติ. เนว เกยฺโยติ อยฺจ มม มณิ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตสฺมา เนว เกยฺโย เกนจิ วตฺถุนาปิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหตีติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ¶ อาห –
‘‘โน เจ ตยา มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;
อถ เกน มณี เกยฺโย, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
อลมฺปายโน อาห –
‘‘โย เม สํเส มหานาคํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
ตสฺส ทชฺชํ อิมํ เสลํ, ชลนฺตมิว เตชสา’’ติ.
ตตฺถ ชลนฺตมิว เตชสาติ ปภาย ชลนฺตํ วิย.
เนสาทพฺราหฺมโณ ¶ อาห –
‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, สุปณฺโณ ปตตํ วโร;
นาคํ ชิคีสมนฺเวสิ, อนฺเวสํ ภกฺขมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ โก นูติ อิทํ เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘อตฺตโน ภกฺขํ อนฺเวสนฺเตน ครุเฬน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
อลมฺปายโน เอวมาห –
‘‘นาหํ ทิชาธิโป โหมิ, อทิฏฺโ ครุโฬ มยา;
อาสีวิเสน วิตฺโตติ, เวชฺโช พฺราหฺมณ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ มํ วิทูติ มํ ‘‘เอส อาสีวิเสน วิตฺตโก อลมฺปายโน นาม เวชฺโช’’ติ ชานนฺติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ อาห –
‘‘กึ นุ ตุยฺหํ ผลํ อตฺถิ, กึ สิปฺปํ วิชฺชเต ตว;
กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธ, อุรคํ นาปจายสี’’ติ.
ตตฺถ กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธติ ตฺวํ กิสฺมึ วา อุปตฺถทฺโธ หุตฺวา, กึ นิสฺสยํ กตฺวา อุรคํ อาสีวิสํ น อปจายสิ เชฏฺกํ อกตฺวา อวชานาสีติ ปุจฺฉติ.
โส อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘อารฺิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;
สุปณฺโณ โกสิยสฺสกฺขา, วิสวิชฺชํ อนุตฺตรํ.
‘‘ตํ ภาวิตตฺตฺตรํ, สมฺมนฺตํ ปพฺพตนฺตเร;
สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺาสึ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘โส ตทา ปริจิณฺโณ เม, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;
ทิพฺพํ ปาตุกรี มนฺตํ, กามสา ภควา มม.
‘‘ตฺยาหํ ¶ ¶ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ, นาหํ ภายามิ โภคินํ;
อาจริโย วิสฆาตานํ, อลมฺปาโนติ มํ วิทู’’ติ.
ตตฺถ ¶ โกสิยสฺสกฺขาติ โกสิยโคตฺตสฺส อิสิโน สุปณฺโณ อาจิกฺขิ. เตน อกฺขาตการณํ ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํ. ภาวิตตฺตฺตรนฺติ ภาวิตตฺตานํ อิสีนํ อฺตรํ. สมฺมนฺตนฺติ วสนฺตํ. กามสาติ อตฺตโน อิจฺฉาย. มมาติ ตํ มนฺตํ มยฺหํ ปกาเสสิ. ตฺยาหํ มนฺเต, ปรตฺถทฺโธติ อหํ เต มนฺเต อุปตฺถทฺโธ นิสฺสิโต. โภคินนฺติ นาคานํ. วิสฆาตานนฺติ วิสฆาตกเวชฺชานํ.
ตํ สุตฺวา เนสาทพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อลมฺปายโน ยฺวาสฺส นาคํ ทสฺเสติ, ตสฺส มณิรตนํ ทสฺสติ, ภูริทตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา มณึ คณฺหิสฺสามี’’ติ. ตโต ปุตฺเตน สทฺธึ มนฺเตนฺโต คาถมาห –
‘‘คณฺหามเส มณึ ตาต, โสมทตฺต วิชานหิ;
มา ทณฺเฑน สิรึ ปตฺตํ, กามสา ปชหิมฺหเส’’ติ.
ตตฺถ คณฺหามเสติ คณฺหาม. กามสาติ อตฺตโน รุจิยา ทณฺเฑน ปหริตฺวา มา ชหาม.
โสมทตฺโต อาห –
‘‘สกํ นิเวสนํ ปตฺตํ, โย ตํ พฺราหฺมณ ปูชยิ;
เอวํ กลฺยาณการิสฺส, กึ โมหา ทุพฺภิมิจฺฉสิ.
‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
ตเมว คนฺตฺวา ยาจสฺสุ, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ปูชยีติ ทิพฺพกาเมหิ ปูชยิตฺถ. ทุพฺภิมิจฺฉสีติ กึ ตถารูปสฺส มิตฺตสฺส ทุพฺภิกมฺมํ กาตุํ อิจฺฉสิ ตาตาติ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘หตฺถคตํ ¶ ปตฺตคตํ, นิกิณฺณํ ขาทิตุํ วรํ;
มา โน สนฺทิฏฺิโก อตฺโถ, โสมทตฺต อุปจฺจคา’’ติ.
ตตฺถ หตฺถคตนฺติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ตรุณโก โลกปวตฺตึ น ชานาสิ. ยฺหิ หตฺถคตํ วา โหติ ปตฺตคตํ วา ปุรโต วา นิกิณฺณํ ปิตํ, ตเทว เม ขาทิตุํ วรํ, น ทูเร ิตํ.
‘‘ปจฺจติ นิรเย โฆเร, มหิสฺสมปิ วิวรติ;
มิตฺตทุพฺภี หิตจฺจาคี, ชีวเรวาปิ สุสฺสติ.
‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
มฺเ อตฺตกตํ เวรํ, น จิรํ เวทยิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ มหิสฺสมปิ วิวรตีติ ตาต, มิตฺตทุพฺภิโน ชีวนฺตสฺเสว ปถวี ภิชฺชิตฺวา วิวรํ เทติ. หิตจฺจาคีติ อตฺตโน หิตปริจฺจาคี. ชีวเรวาปิ สุสฺสตีติ ชีวมาโนว สุสฺสติ, มนุสฺสเปโต โหติ. อตฺตกตํ เวรนฺติ อตฺตนา กตํ ปาปํ. น จิรนฺติ น จิรสฺเสว เวทยิสฺสสีติ มฺามิ.
พฺราหฺมโณ อาห –
‘‘มหายฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สุชฺฌนฺติ พฺราหฺมณา;
มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติ.
ตตฺถ สุชฺฌนฺตีติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ทหโร น กิฺจิ ชานาสิ, พฺราหฺมณา นาม ยํ กิฺจิ ปาปํ กตฺวา ยฺเน สุชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
โสมทตฺโต อาห –
‘‘หนฺท ¶ ทานิ อปายามิ, นาหํ อชฺช ตยา สห;
ปทมฺเปกํ น คจฺเฉยฺยํ, เอวํ กิพฺพิสการินา’’ติ.
ตตฺถ อปายามีติ อปคจฺฉามิ, ปลายามีติ อตฺโถ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปณฺฑิโต มาณโว ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน เทวตา อุชฺฌาเปตฺวา ‘‘เอวรูเปน ปาปการินา สทฺธึ น คมิสฺสามี’’ติ ปิตุ ปสฺสนฺตสฺเสว ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน ปิตรํ, โสมทตฺโต พหุสฺสุโต;
อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา านา อปกฺกมี’’ติ.
เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘โสมทตฺโต เปตฺวา อตฺตโน เคหํ กุหึ คมิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต อลมฺปายนํ โถกํ อนตฺตมนํ ทิสฺวา ‘‘อลมฺปายน ¶ , มา จินฺตยิ, ทสฺเสสฺสามิ เต ภูริทตฺต’’นฺติ ตํ อาทาย นาคราชสฺส อุโปสถกรณฏฺานํ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา นิปนฺนํ นาคราชานํ ทิสฺวา อวิทูเร ิโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘คณฺหาเหตํ มหานาคํ, อาหเรตํ มณึ มม;
อินฺทโคปกวณฺณาโภ, ยสฺส โลหิตโก สิโร.
‘‘กปฺปาสปิจุราสีว, เอโส กาโย ปทิสฺสติ;
วมฺมิกคฺคคโต เสติ, ตํ ตฺวํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ อินฺทโคปกวณฺณาโภติ อินฺทโคปกวณฺโณ วิย อาภาสติ. กปฺปาสปิจุราสีวาติ สุวิหิตสฺส กปฺปาสปิจุโน ราสิ วิย.
อถ มหาสตฺโต อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เนสาทพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อุโปสถสฺส เม อนฺตรายํ กเรยฺยาติ อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา มหาสมฺปตฺติยา ปติฏฺาเปสึ. มยา ทียมานํ มณึ คณฺหิตุํ น อิจฺฉิ. อิทานิ ปน อหิตุณฺฑิกํ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. สจาหํ อิมสฺส มิตฺตทุพฺภิโน ¶ กุชฺเฌยฺยํ, สีลํ เม ขณฺฑํ ภวิสฺสติ. มยา โข ปน ปมฺเว จตุรงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อธิฏฺิโต, โส ยถาธิฏฺิโตว โหตุ, อลมฺปายโน มํ ฉินฺทตุ วา ปจตุ วา, สูเลน วา วิชฺฌตุ, เนวสฺส กุชฺฌิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิเม โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมา ภเวยฺยุํ. มํ โปเถนฺเตปิ น กุชฺฌิสฺสามิ น โอโลเกสฺสามี’’ติ อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา อธิฏฺานปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา โภคนฺตเร สีสํ ปกฺขิปิตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา นิปชฺชิ. เนสาทพฺราหฺมโณปิ ‘‘โภ อลมฺปายน, อิมํ นาคํ คณฺหาหิ, เทหิ เม มณิ’’นฺติ อาห. อลมฺปายโน นาคํ ทิสฺวา ตุฏฺโ มณึ กิสฺมิฺจิ อคเณตฺวา ‘‘คณฺห, พฺราหฺมณา’’ติ ตสฺส หตฺเถ ขิปิ. โส ตสฺส หตฺถโต คฬิตฺวา ปถวิยํ ปติ. ปติตมตฺโตว ปถวึ ปวิสิตฺวา นาคภวนเมว คโต.
พฺราหฺมโณ ¶ มณิรตนโต ภูริทตฺเตน สทฺธึ มิตฺตภาวโต ปุตฺตโตติ ตีหิ ปริหายิ. โส ‘‘นิปฺปจฺจโย ชาโตมฺหิ, ปุตฺตสฺส เม วจนํ น กต’’นฺติ ปริเทวนฺโต เคหํ อคมาสิ. อลมฺปายโนปิ ¶ ทิพฺโพสเธหิ อตฺตโน สรีรํ มกฺเขตฺวา โถกํ ขาทิตฺวา อตฺตโน กายํ ปริปฺโผเสตฺวา ทิพฺพมนฺตํ ชปฺปนฺโต โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา สีสํ ทฬฺหํ คณฺหนฺโต มุขมสฺส วิวริตฺวา โอสธํ ขาทิตฺวา มุเข เขฬํ โอปิ. สุจิชาติโก นาคราชา สีลเภทภเยน อกุชฺฌิตฺวา อกฺขีนิปิ น อุมฺมีเลสิ. อถ นํ โอสธมนฺตํ กตฺวา นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา เหฏฺาสีสํ กตฺวา สฺจาเลตฺวา คหิตโภชนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ภูมิยํ ทีฆโต นิปชฺชาเปตฺวา มสูรกํ มทฺทนฺโต วิย ปาเทหิ มทฺทิตฺวา อฏฺีนิ จุณฺณิยมานานิ วิย อเหสุํ. ปุน นงฺคุฏฺเ คเหตฺวา ทุสฺสํ โปเถนฺโต วิย โปเถสิ. มหาสตฺโต เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ เนว กุชฺฌิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อโถสเธหิ ทิพฺเพหิ, ชปฺปํ มนฺตปทานิ จ;
เอวํ ตํ อสกฺขิ สตฺถุํ, กตฺวา ปริตฺตมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ อสกฺขีติ สกฺขิ. สตฺถุนฺติ คณฺหิตุํ.
อิติ โส มหาสตฺตํ ทุพฺพลํ กตฺวา วลฺลีหิ เปฬํ สชฺเชตฺวา มหาสตฺตํ ตตฺถ ปกฺขิปิ, สรีรสฺส มหนฺตตาย ตตฺถ น ปวิสติ. อถ นํ ปณฺหิยา โกฏฺเฏนฺโต ปเวเสตฺวา เปฬํ อาทาย เอกํ คามํ คนฺตฺวา คามมชฺเฌ โอตาเรตฺวา ‘‘นาคสฺส นจฺจํ ทฏฺุกามา อาคจฺฉนฺตู’’ติ สทฺทมกาสิ. สกลคามวาสิโน สนฺนิปตึสุ. ตสฺมึ ขเณ อลมฺปายโน ‘‘นิกฺขม มหานาคา’’ติ ¶ อาห. มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยา ปริสํ โตเสนฺเตน กีฬิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ อลมฺปายโน พหุํ ธนํ ลภิตฺวา ตุฏฺโ มํ วิสฺสชฺเชสฺสติ. ยํ ยํ เอส มํ กาเรติ, ตํ ตํ กริสฺสามี’’ติ. อถ นํ โส เปฬโต นีหริตฺวา ‘‘มหา โหหี’’ติ อาห. โส มหา อโหสิ, ‘‘ขุทฺทโก, วฏฺโฏ, วมฺมิโต, เอกปฺผโณ, ทฺวิผโณ, ติปฺผโณ, จตุปฺผโณ, ปฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺ, นว, ทส วีสติ, ตึสติ, จตฺตาลีส, ปณฺณาสปฺผโณ, สตปฺผโณ, อุจฺโจ, นีโจ, ทิสฺสมานกาโย, อทิสฺสมานกาโย, ทิสฺสมานอุปฑฺฒกาโย ¶ , นีโล, ปีโต, โลหิโต, โอทาโต, มฺชฏฺิโก โหหิ, อคฺคิชาลํ วิสฺสชฺเชหิ, อุทกํ, ธูมํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ. มหาสตฺโต อิเมสุปิ อากาเรสุ วุตฺตวุตฺเต ¶ อตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา นจฺจํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา โกจิ อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ.
มนุสฺสา พหูนิ หิรฺสุวณฺณวตฺถาลงฺการาทีนิ อทํสุ. อิติ ตสฺมึ คาเม สหสฺสมตฺตํ ลภิ. โส กิฺจาปิ มหาสตฺตํ คณฺหนฺโต ‘‘สหสฺสํ ลภิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ อาห, ตํ ปน ธนํ ลภิตฺวา ‘‘คามเกปิ ตาว มยา เอตฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, นคเร กิร พหุํ ลภิสฺสามี’’ติ ธนโลเภน ตํ น มฺุจิ. โส ตสฺมึ คาเม กุฏุมฺพํ สณฺเปตฺวา รตนมยํ เปฬํ กาเรตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สุขยานกํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา ตํ คามนิคมาทีสุ กีฬาเปนฺโต อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปาปุณิ. นาคราชสฺส ปน มธุลาเช เทติ, มณฺฑูเก มาเรตฺวา เทติ, โส โคจรํ น คณฺหาติ อวิสฺสชฺชนภเยน. โคจรํ อคฺคณฺหนฺตมฺปิ ปุน นํ จตฺตาโร ทฺวารคาเม อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ มาสมตฺตํ กีฬาเปสิ. ปนฺนรสอุโปสถทิวเส ปน ‘‘อชฺช ตุมฺหากํ สนฺติเก กีฬาเปสฺสามี’’ติ รฺโ อาโรจาเปสิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปสิ. ราชงฺคเณ มฺจาติมฺจํ พนฺธึสุ.
กีฬนขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
นครปเวสนกณฺฑํ
อลมฺปายเนน ปน โพธิสตฺตสฺส คหิตทิวเสเยว มหาสตฺตสฺส มาตา สุปินนฺเต อทฺทส กาเฬน รตฺตกฺขินา ปุริเสน อสินา ทกฺขิณพาหุํ ฉินฺทิตฺวา โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน นียมานํ. สา ภีตตสิตา อุฏฺาย ทกฺขิณพาหุํ ปรามสิตฺวา สุปินภาวํ ชานิ. อถสฺสา เอตทโหสิ ‘‘มยา กกฺขโฬ ปาปสุปิโน ทิฏฺโ, จตุนฺนํ วา เม ปุตฺตานํ ธตรฏฺสฺส รฺโ วา มม วา ปริปนฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติ. อปิจ โข ปน มหาสตฺตเมว อารพฺภ อติเรกตรํ จินฺเตสิ. กึการณา ¶ ? เสสา อตฺตโน นาคภวเน วสนฺติ, อิตโร ปน สีลชฺฌาสยตฺตา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรติ. ตสฺมา ‘‘กจฺจิ นุ โข เม ปุตฺตํ อหิตุณฺฑิโก วา สุปณฺโณ วา คณฺเหยฺยา’’ติ ตสฺเสว อติเรกตรํ จินฺเตสิ ¶ . ตโต อฑฺฒมาเส อติกฺกนฺเต ‘‘มม ปุตฺโต อฑฺฒมาสาติกฺกเมน มํ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อทฺธาสฺส กิฺจิ ¶ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิ. มาสาติกฺกเมน ปนสฺสา โสเกน อสฺสูนํ อปคฺฆรณกาโล นาม นาโหสิ, หทยํ สุสฺสิ, อกฺขีนิ อุปจฺจึสุ. สา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตสฺสาคมนมคฺคเมว โอโลเกนฺตี นิสีทิ. อถสฺสา เชฏฺปุตฺโต สุทสฺสโน มาสจฺจเยน มหติยา ปริสาย สทฺธึ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต, ปริสํ พหิ เปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มาตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สา ภูริทตฺตํ อนุโสจนฺตี เตน สทฺธึ น กิฺจิ สลฺลปิ. โส จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา มยิ ปุพฺเพ อาคเต ตุสฺสติ, ปฏิสนฺถารํ กโรติ, อชฺช ปน โทมนสฺสปฺปตฺตา, กึ นุ โข การณ’’นฺติ? อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘มมํ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
อินฺทฺริยานิ อหฏฺานิ, สาวํ ชาตํ มุขํ ตว.
‘‘ปทฺธํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;
สาวํ ชาตํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิส’’นฺติ.
ตตฺถ อหฏฺานีติ น วิปฺปสนฺนานิ. สาวนฺติ กฺจนาทาสวณฺณํ เต มุขํ ปีตกาฬกํ ชาตํ. หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ฉินฺทิตํ. เอทิสนฺติ เอวรูปํ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตํ มํ ทิสฺวา.
สา เอวํ วุตฺเตปิ เนว กเถสิ. สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘กึ นุ โข เกนจิ กุทฺธา วา ปริพทฺธา วา ภเวยฺยา’’ติ. อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ, กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;
เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคต’’นฺติ.
ตตฺถ กจฺจิ นุ เต นาภิสสีติ กจฺจิ นุ ตํ โกจิ น อภิสสิ อกฺโกเสน วา ปริภาสาย ¶ วา วิหึสีติ ปุจฺฉติ. ตุยฺหนฺติ ตว ปุพฺเพ มมํ ทิสฺวา อาคตํ เอทิสํ มุขํ น โหติ. เยน ปน การเณน อชฺช ตว มุขํ สาวํ ชาตํ, ตํ เม อาจิกฺขาติ ปุจฺฉติ.
อถสฺส ¶ สา อาจิกฺขนฺตี อาห –
‘‘สุปินํ ตาต อทฺทกฺขึ, อิโต มาสํ อโธคตํ;
‘ทกฺขิณํ ¶ วิย เม พาหุํ, เฉตฺวา รุหิรมกฺขิตํ;
ปุริโส อาทาย ปกฺกามิ, มม โรทนฺติยา สติ’.
‘‘ยโตหํ สุปินมทฺทกฺขึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ตโต ทิวา วา รตฺตึ วา, สุขํ เม โนปลพฺภตี’’ติ.
ตตฺถ อิโต มาสํ อโธคตนฺติ อิโต เหฏฺา มาสาติกฺกนฺตํ. อชฺช เม ทิฏฺสุปินสฺส มาโส โหตีติ ทสฺเสติ. ปุริโสติ เอโก กาโฬ รตฺตกฺขิ ปุริโส. โรทนฺติยา สตีติ โรทมานาย สติยา. สุขํ เม โนปลพฺภตีติ มม สุขํ นาม น วิชฺชติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ตาต, ปิยปุตฺตโก เม ตว กนิฏฺโ น ทิสฺสติ, ภเยนสฺส อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริเทวนฺตี อาห –
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ, กฺา รุจิรวิคฺคหา;
เหมชาลปฺปฏิจฺฉนฺนา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ, เนตฺตึสวรธาริโน;
กณิการาว สมฺผุลฺลา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘หนฺท ทานิ คมิสฺสาม, ภูริทตฺตนิเวสนํ;
ธมฺมฏฺํ สีลสมฺปนฺนํ, ปสฺสาม ตว ภาตร’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺผุลฺลาติ สุวณฺณวตฺถาลงฺการธาริตาย สมฺผุลฺลา กณิการา วิย. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต, เอหิ, ตาต, ภูริทตฺตสฺส นิเวสนํ คจฺฉามาติ วทติ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ตสฺส เจว อตฺตโน จ ปริสาย สทฺธึ ตตฺถ อคมาสิ. ภูริทตฺตสฺส ภริยาโย ปน ตํ วมฺมิกมตฺถเก อทิสฺวา ‘‘มาตุ นิเวสเน วสิสฺสตี’’ติ อพฺยาวฏา อเหสุํ. ตา ‘‘สสฺสุ กิร โน ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘อยฺเย, ปุตฺตสฺส เต อทิสฺสมานสฺส อชฺช มาโส อตีโต’’ติ มหาปริเทวํ ปริเทวมานา ¶ ตสฺสา ปาทมูเล ปตึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, ภูริทตฺตสฺส มาตรํ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ภูริทตฺตสฺส นาริโย.
‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย น ชานาม, อิโต มาสํ อโธคตํ;
มตํ วา ยทิ วา ชีวํ, ภูริทตฺตํ ยสสฺสิน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย’’ติ อยํ ตาสํ ปริเทวนกถา.
ภูริทตฺตสฺส มาตา สุณฺหาหิ สทฺธึ อนฺตรวีถิยํ ปริเทวิตฺวา ตา อาทาย ตสฺส ปาสาทํ อารุยฺห ปุตฺตสฺส สยนฺจ อาสนฺจ โอโลเกตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อโนทเก;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวํ ฌายามิ โสเกน, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อปสฺสตีติ อปสฺสนฺตี. หตฉาปาวาติ หตโปตกาว.
เอวํ ¶ ภูริทตฺตมาตริ วิลปมานาย ภูริทตฺตนิเวสนํ อณฺณวกุจฺฉิ วิย เอกสทฺทํ อโหสิ. เอโกปิ สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ. สกลนิเวสนํ ยุคนฺธรวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, ภูริทตฺตนิเวสเน’’ติ.
อริฏฺโ ¶ จ สุโภโค จ อุโภปิ ภาตโร มาตาปิตูนํ อุปฏฺานํ คจฺฉนฺตา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภูริทตฺตนิเวสนํ ปวิสิตฺวา มาตรํ อสฺสาสยึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภูริทตฺตนิเวสเน;
อริฏฺโ จ สุโภโค จ, ปธาวึสุ อนนฺตรา.
‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, เอสาสฺส ปริณามิตา’’ติ.
ตตฺถ เอสาสฺส ปริณามิตาติ เอสา จุตูปปตฺติ อสฺส โลกสฺส ปริณามิตา, เอวฺหิ โส โลโก ปริณาเมติ. เอเตหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ มุตฺโต นาม นตฺถีติ วทนฺติ.
สมุทฺทชา ¶ อาห –
‘‘อหมฺปิ ตาต ชานามิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
โสเกน จ ปเรตสฺมิ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘อชฺช เจ เม อิมํ รตฺตึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ อชฺช เจ เมติ ตาต สุทสฺสน, สเจ อชฺช อิมํ รตฺตึ ภูริทตฺโต มม ทสฺสนํ นาคมิสฺสติ, อถาหํ ตํ อปสฺสนฺตี ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ มฺามิ.
ปุตฺตา ¶ อาหํสุ –
‘‘อมฺม อสฺสาส มา โสจิ, อานยิสฺสาม ภาตรํ;
ทิโสทิสํ คมิสฺสาม, ภาตุปริเยสนํ จรํ.
‘‘ปพฺพเต คิริทุคฺเคสุ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
โอเรน สตฺตรตฺตสฺส, ภาตรํ ปสฺส อาคต’’นฺติ.
ตตฺถ จรนฺติ อมฺม, มยํ ตโยปิ ชนา ภาตุปริเยสนํ จรนฺตา ทิโสทิสํ คมิสฺสามาติ นํ อสฺสาเสสุํ.
ตโต ¶ สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ ตโยปิ เอกํ ทิสํ คมิสฺสาม, ปปฺโจ ภวิสฺสติ, ตีหิ ตีณิ านานิ คนฺตุํ วฏฺฏติ – เอเกน เทวโลกํ, เอเกน หิมวนฺตํ, เอเกน มนุสฺสโลกํ. สเจ โข ปน กาณาริฏฺโ มนุสฺสโลกํ คมิสฺสติ, ยตฺเถว ภูริทตฺตํ ปสฺสติ. ตํ คามํ วา นิคมํ วา ฌาเปตฺวา เอสฺสติ, เอส กกฺขโฬ ผรุโส, น สกฺกา เอตํ ตตฺถ เปเสตุ’’นฺติ. จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘ตาต อริฏฺ, ตฺวํ เทวโลกํ คจฺฉ, สเจ เทวตาหิ ธมฺมํ โสตุกามาหิ ภูริทตฺโต เทวโลกํ นีโต, ตโต นํ อาเนหี’’ติ อริฏฺํ เทวโลกํ ปหิณิ. สุโภคํ ปน ‘‘ตาต, ตฺวํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปฺจสุ มหานทีสุ ภูริทตฺตํ อุปธาเรตฺวา เอหี’’ติ หิมวนฺตํ ปหิณิ. สยํ ปน มนุสฺสโลกํ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ มาณวกวณฺเณน คมิสฺสามิ, มนุสฺสา เนว เม ปิยายิสฺสนฺติ, มยา ตาปสเวเสน คนฺตุํ วฏฺฏติ, มนุสฺสานฺหิ ปพฺพชิตา ปิยา มนาปา’’ติ. โส ตาปสเวสํ คเหตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิ.
โพธิสตฺตสฺส ปน อชมุขี นาม เวมาติกภคินี อตฺถิ. ตสฺสา โพธิสตฺเต อธิมตฺโต สิเนโห. สา สุทสฺสนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภาติก ¶ , อติวิย กิลมามิ, อหมฺปิ ตยา สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘อมฺม, น สกฺกา ตยา คนฺตุํ, อหํ ปพฺพชิตวเสน คจฺฉามี’’ติ. ‘‘อหํ ปน ขุทฺทกมณฺฑูกี หุตฺวา ตว ชฏนฺตเร นิปชฺชิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ. สา มณฺฑูกโปติกา หุตฺวา ตสฺส ชฏนฺตเร นิปชฺชิ. สุทสฺสโน ‘‘มูลโต ปฏฺาย วิจินนฺโต คมิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ภริยาโย ตสฺส อุโปสถกรณฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา ปมํ ตตฺถ คนฺตฺวา อลมฺปายเนน มหาสตฺตสฺส คหิตฏฺาเน โลหิตฺจ วลฺลีหิ กตเปฬฏฺานฺจ ทิสฺวา ‘‘ภูริทตฺโต อหิตุณฺฑิเกน คหิโต’’ติ ตฺวา สมุปฺปนฺนโสโก อสฺสุปุณฺเณหิ ¶ เนตฺเตหิ อลมฺปายนสฺส คตมคฺเคเนว ปมํ กีฬาปิตคามํ คนฺตฺวา มนสฺเส ปุจฺฉิ ‘‘เอวรูโป นาม นาโค เกนจีธ อหิตุณฺฑิเกน กีฬาปิโต’’ติ? ‘‘อาม, อลมฺปายเนน อิโต มาสมตฺถเก กีฬาปิโต’’ติ. ‘‘กิฺจิ ธนํ เตน ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘อาม, อิเธว เตน สหสฺสมตฺตํ ลทฺธ’’นฺติ. ‘‘อิทานิ โส กุหึ คโต’’ติ? ‘‘อสุกคามํ นามา’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน ราชทฺวารํ อคมาสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ อลมฺปายโน สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต มฏฺสาฏกํ นิวาเสตฺวา รตนเปฬํ คาหาเปตฺวา ราชทฺวารเมว คโต. มหาชโน สนฺนิปติ, รฺโ อาสนํ ปฺตฺตํ. โส อนฺโตนิเวสเน ิโตว ‘‘อหํ อาคจฺฉามิ, นาคราชานํ กีฬาเปตู’’ติ เปเสสิ. อลมฺปายโน จิตฺตตฺถรเณ รตนเปฬํ เปตฺวา วิวริตฺวา ‘‘เอหิ มหานาคา’’ติ สฺมทาสิ. ตสฺมึ สมเย สุทสฺสโนปิ ปริสนฺตเร าโต. อถ มหาสตฺโต สีสํ นีหริตฺวา สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกสิ. นาคา หิ ทฺวีหิ การเณหิ ปริสํ โอโลเกนฺติ สุปณฺณปริปนฺถํ วา าตเก วา ทสฺสนตฺถาย. เต สุปณฺณํ ทิสฺวา ภีตา น นจฺจนฺติ, าตเก วา ทิสฺวา ลชฺชมานา น นจฺจนฺติ. มหาสตฺโต ปน โอโลเกนฺโต ปริสนฺตเร ภาตรํ อทฺทส. โส อกฺขิปูรานิ อสฺสูนิ คเหตฺวา เปฬโต นิกฺขมิตฺวา ภาตราภิมุโข ปายาสิ. มหาชโน ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภีโต ปฏิกฺกมิ, เอโก สุทสฺสโนว อฏฺาสิ. โส คนฺตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา โรทิ, สุทสฺสโนปิ ปริเทวิ. มหาสตฺโต โรทิตฺวา นิวตฺติตฺวา เปฬเมว ปาวิสิ. อลมฺปายโนปิ ‘‘อิมินา นาเคน ตาปโส ฑฏฺโ ภวิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา อาห –
‘‘หตฺถา ¶ ปมุตฺโต อุรโค, ปาเท เต นิปตี ภุสํ;
กจฺจิ นุ ตํ ฑํสี ตาต, มา ภายิ สุขิโต ภวา’’ติ.
ตตฺถ มา ภายีติ ตาต ตาปส, อหํ อลมฺปายโน นาม, มา ภายิ, ตว ปฏิชคฺคนํ นาม มม ภาโรติ.
สุทสฺสโน เตน สทฺธึ กเถตุกมฺยตาย คาถมาห –
‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจิ;
ยาวตตฺถิ อหิคฺคาโห, มยา ภิยฺโย น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กายจีติ กสฺสจิ อปฺปมตฺตกสฺสปิ ทุกฺขสฺส อุปฺปาทเน อยํ มม อสมตฺโถ. มยา หิ สทิโส อหิตุณฺฑิโก นาม นตฺถีติ.
อลมฺปายโน ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺโต กุชฺฌิตฺวา อาห –
‘‘โก ¶ นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, ทิตฺโต ปริสมาคโต;
อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน, สุณนฺตุ ปริสา มมา’’ติ.
ตตฺถ ทิตฺโตติ คพฺพิโต พาโล อนฺธาโณ. อวฺหายนฺตูติ อวฺหายนฺโต, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ โก พาโล อุมฺมตฺตโก วิย มํ สุยุทฺเธน อวฺหายนฺโต อตฺตนา สทฺธึ สมํ กโรนฺโต ปริสมาคโต, ปริสา มม วจนํ สุณนฺตุ, มยฺหํ โทโส นตฺถิ, มา โข เม กุชฺฌิตฺถาติ.
อถ นํ สุทสฺสโน คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปฺจหี’’ติ.
ตตฺถ นาเคนาติ ตฺวํ นาเคน มยา สทฺธึ ยุชฺฌ, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา ตยา สทฺธึ ยุชฺฌิสฺสามิ. อา สหสฺเสหิ ปฺจหีติ ตสฺมึ โน ยุทฺเธ ยาว ปฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติ.
อลมฺปายโน อาห –
‘‘อหฺหิ วสุมา อฑฺโฒ, ตฺวํ ทลิทฺโทสิ มาณว;
โก นุ เต ปาฏิโภคตฺถิ, อุปชูตฺจ กึ สิยา.
‘‘อุปชูตฺจ เม อสฺส, ปาฏิโภโค จ ตาทิโส;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อา สหสฺเสหิ ปฺจหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ โก นุ เตติ ตว ปพฺพชิตสฺส โก นุ ปาฏิโภโค อตฺถิ. อุปชูตฺจาติ อิมสฺมึ วา ชูเต อุปนิกฺเขปภูตํ กึ นาม ตว ธนํ สิยา, ทสฺเสหิ เมติ ¶ วทติ. อุปชูตฺจ เมติ มยฺหํ ปน ทาตพฺพํ อุปนิกฺเขปธนํ วา เปตพฺพปาฏิโภโค วา ตาทิโส อตฺถิ, ตสฺมา โน ตตฺถ ยาว ปฺจหิ สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตูติ.
สุทสฺสโน ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘ปฺจหิ โน สหสฺเสหิ อพฺภุตํ โหตู’’ติ อภีโต ราชนิเวสนํ อารุยฺห มาตุลรฺโ สนฺติเก ิโต คาถมาห –
‘‘สุโณหิ ¶ เม มหาราช, วจนํ ภทฺทมตฺถุ เต;
ปฺจนฺนํ เม สหสฺสานํ, ปาฏิโภโค หิ กิตฺติมา’’ติ.
ตตฺถ กิตฺติมาติ คุณกิตฺติสมฺปนฺน วิวิธคุณาจารกิตฺติสมฺปนฺน.
ราชา ‘‘อยํ ตาปโส มํ อติพหุํ ธนํ ยาจติ, กึ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เปตฺติกํ วา อิณํ โหติ, ยํ วา โหติ สยํกตํ;
กึ ตฺวํ เอวํ พหุํ มยฺหํ, ธนํ ยาจสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ เปตฺติกํ วาติ ปิตรา วา คเหตฺวา ขาทิตํ, อตฺตนา วา กตํ อิณํ นาม โหติ, กึ มม ปิตรา ตว หตฺถโต คหิตํ อตฺถิ, อุทาหุ มยา, กึการณา มํ เอวํ พหุํ ธนํ ยาจสีติ?
เอวํ วุตฺเต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อลมฺปายโน หิ นาเคน, มมํ อภิชิคีสติ;
อหํ มณฺฑูกฉาปิยา, ฑํสยิสฺสามิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ตํ ตฺวํ ทฏฺุํ มหาราช, อชฺช รฏฺาภิวฑฺฒน;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, นิยฺยาหิ อหิทสฺสน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อภิชิคีสตีติ ยุทฺเธ ชินิตุํ อิจฺฉติ. ตตฺถ สเจ โส ชียิสฺสติ, มยฺหํ ปฺจสหสฺสานิ ทสฺสติ. สจาหํ ชียิสฺสามิ, อหมสฺส ทสฺสามิ, ตสฺมา ตํ พหุํ ธนํ ยาจามิ. ตนฺติ ตสฺมา ตฺวํ มหาราช, อชฺช อหิทสฺสนํ ทฏฺุํ นิยฺยาหีติ.
ราชา ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตาปเสน สทฺธึเยว นิกฺขมิ. ตํ ทิสฺวา อลมฺปายโน ‘‘อยํ ตาปโส คนฺตฺวา ราชานํ คเหตฺวา อาคโต, ราชกุลูปโก ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต ตํ อนุวตฺตนฺโต คาถมาห –
‘‘เนว ตํ อติมฺามิ, สิปฺปวาเทน มาณว;
อติมตฺโตสิ สิปฺเปน, อุรคํ นาปจายสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สิปฺปวาเทนาติ มาณว, อหํ อตฺตโน สิปฺเปน ตํ นาติมฺามิ, ตฺวํ ปน สิปฺเปน อติมตฺโต อิมํ อุรคํ น ปูเชสิ, นาคสฺส อปจิตึ น กโรสีติ.
ตโต สุทสฺสโน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อหมฺปิ นาติมฺามิ, สิปฺปวาเทน พฺราหฺมณ;
อวิเสน จ นาเคน, ภุสํ วฺจยเส ชนํ.
‘‘เอวฺเจตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
น ตฺวํ ลภสิ อาลมฺป, ภุสมุฏฺึ กุโต ธน’’นฺติ.
อถสฺส อลมฺปายโน กุชฺฌิตฺวา อาห –
‘‘ขราชิโน ชฏี ทุมฺมี, ทิตฺโต ปริสมาคโต;
โย ตฺวํ เอวํ คตํ นาคํ, ‘อวิโส’ อติมฺติ.
‘‘อาสชฺช โข นํ ชฺาสิ, ปุณฺณํ อุคฺคสฺส เตชโส;
มฺเ ตํ ภสฺมราสึว, ขิปฺปเมส กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทุมฺมีติ อนฺชิตนยโน [รุมฺมีติ อนฺชิตา มณฺฑิโต (สี. ปี.)]. อวิโส อติมฺสีติ นิพฺพิโสติ อวชานาสิ. อาสชฺชาติ อุปคนฺตฺวา. ชฺาสีติ ชาเนยฺยาสิ.
อถ เตน สทฺธึ เกฬึ กโรนฺโต สุทสฺสโน คาถมาห –
‘‘สิยา วิสํ สิลุตฺตสฺส, เทฑฺฑุภสฺส สิลาภุโน;
เนว โลหิตสีสสฺส, วิสํ นาคสฺส วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ สิลุตฺตสฺสาติ ฆรสปฺปสฺส. เทฑฺฑุภสฺสาติ อุทกสปฺปสฺส. สิลาภุโนติ นีลวณฺณสปฺปสฺส. อิติ นิพฺพิเส สปฺเป ทสฺเสตฺวา เอเตสํ วิสํ สิยา, เนว โลหิตสีสสฺส สปฺปสฺสาติ อาห.
อถ นํ อลมฺปายโน ทฺวีหิ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –
‘‘สุตเมตํ อรหตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ชีวนฺโต เทหิ ทานานิ, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ ¶ นาโค มหิทฺธิโก, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;
เตน ตํ ฑํสยิสฺสามิ, โส ตํ ภสฺมํ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทาตเวติ ยทิ เต กิฺจิ ทาตพฺพํ อตฺถิ, ตํ เทหีติ.
‘‘มยาเปตํ สุตํ สมฺม, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ตฺวเมว เทหิ ชีวนฺโต, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ ¶ อชมุขี นาม, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส;
ตาย ตํ ฑํสยิสฺสามิ, สา ตํ ภสฺมํ กริสฺสติ.
‘‘ยา ¶ ธีตา ธตรฏฺสฺส, เวมาตา ภคินี มม;
สา ตํ ฑํสตฺวชมุขี, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส’’ติ. –
อิมา คาถา สุทสฺสนสฺส วจนํ. ตตฺถ ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโสติ อุคฺเคน วิเสน ปุณฺณา.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อมฺม อชมุขิ, ชฏนฺตรโต เม นิกฺขมิตฺวา ปาณิมฺหิ ปติฏฺหา’’ติ มหาชนสฺส มชฺเฌเยว ภคินึ ปกฺโกสิตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิ. สา ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ชฏนฺตเร นิสินฺนาว ติกฺขตฺตุํ มณฺฑูกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อํสกูเฏ นิสีทิตฺวา อุปฺปติตฺวา ตสฺส หตฺถตเล ตีณิ วิสพินฺทูนิ ปาเตตฺวา ปุน ตสฺส ชฏนฺตรเมว ปาวิสิ. สุทสฺสโน วิสํ คเหตฺวา ิโตว ‘‘นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท, นสฺสิสฺสตายํ ชนปโท’’ติ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺทํ อภาสิ. ตสฺส โส สทฺโท ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสึ ฉาเทตฺวา อฏฺาสิ. อถ ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ชนปโท นสฺสิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิสสฺส นิสิฺจนฏฺานํ น ปสฺสามี’’ติ. ‘‘ตาต, มหนฺตา อยํ ปถวี, ปถวิยํ นิสิฺจา’’ติ. อถ นํ ‘‘น สกฺกา ปถวิยํ สิฺจิตุํ, มหาราชา’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต คาถมาห –
‘‘ฉมายํ เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ติณลตานิ โอสธฺโย, อุสฺสุสฺเสยฺยุํ อสํสย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ติณลตานีติ ปถวินิสฺสิตานิ ติณานิ จ ลตา จ สพฺโพสธิโย จ อุสฺสุสฺเสยฺยุํ, ตสฺมา น สกฺกา ปถวิยํ นิสิฺจิตุนฺติ.
เตน หิ นํ, ตาต, อุทฺธํ อากาสํ ขิปาติ. ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘อุทฺธํ เจ ปาตยิสฺสามิ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
สตฺตวสฺสานิยํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต’’ติ.
ตตฺถ น หิมํ ปเตติ สตฺตวสฺสานิ หิมพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปติสฺสติ.
เตน ¶ หิ นํ ตาต อุทเก สิฺจาติ. ตตฺราปิ น สกฺกาติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘อุทเก ¶ เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ยาวนฺโตทกชา ปาณา, มเรยฺยุํ มจฺฉกจฺฉปา’’ติ.
อถ นํ ราชา อาห – ‘‘ตาต, มยํ น กิฺจิ ชานาม, ยถา อมฺหากํ รฏฺํ น นสฺสติ, ตํ อุปายํ ตฺวเมว ชานาหี’’ติ. ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมสฺมึ าเน ปฏิปาฏิยา ตโย อาวาเฏ ขณาเปถา’’ติ. ราชา ขณาเปสิ. สุทสฺสโน ปมํ อาวาฏํ นานาเภสชฺชานํ ปูราเปสิ, ทุติยํ โคมยสฺส, ตติยํ ทิพฺโพสธานฺเว. ตโต ปเม อาวาเฏ วิสพินฺทูนิ ปาเตสิ. ตงฺขณฺเว ธูมายิตฺวา ชาลา อุฏฺหิ. สา คนฺตฺวา โคมเย อาวาฏํ คณฺหิ. ตโตปิ ชาลา อุฏฺาย อิตรํ ทิพฺโพสธสฺส ปุณฺณํ คเหตฺวา โอสธานิ ฌาเปตฺวา นิพฺพายิ. อลมฺปายโน ตสฺส อาวาฏสฺส อวิทูเร อฏฺาสิ. อถ นํ วิสอุสุมา ปหริ, สรีรจฺฉวิ อุปฺปาเฏตฺวา คตา, เสตกุฏฺิ อโหสิ. โส ภยตชฺชิโต ‘‘นาคราชานํ วิสฺสชฺเชมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต รตนเปฬาย นิกฺขมิตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา เทวราชลีลาย ิโต. สุทสฺสโนปิ อชมุขีปิ ตเถว อฏฺํสุ. ตโต สุทสฺสโน ราชานํ อาห – ‘‘ชานาสิ โน, มหาราช, กสฺเสเต ปุตฺตา’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติ. ‘‘ตุมฺเห ตาว น ชานาสิ, กาสิรฺโ ปน ธีตาย สมุทฺทชาย ธตรฏฺสฺส ทินฺนภาวํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามิ, มยฺหํ สา กนิฏฺภคินี’’ติ. ‘‘มยํ ตสฺสา ปุตฺตา, ตฺวํ โน มาตุโล’’ติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา กมฺปมาโน เต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา โรทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กาเรตฺวา ภูริทตฺเตน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, ตํ เอวรูปํ อุคฺคเตชํ กถํ อลมฺปายโน คณฺหี’’ติ? โส สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา ราชานํ โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, รฺา นาม อิมินา นิยาเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ มาตุลสฺส ธมฺมํ เทเสสิ. อถ นํ สุทสฺสโน อาห – ‘‘มาตุล, มม มาตา ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี กิลมติ, น สกฺกา อมฺเหหิ ปปฺจํ กาตุ’’นฺติ. ‘‘สาธุ, ตาตา, ตุมฺเห ตาว คจฺฉถ. อหํ ปน มม ภคินึ ทฏฺุกาโมมฺหิ, กถํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ. ‘‘มาตุล, กหํ ปน โน อยฺยโก กาสิราชา’’ติ? ‘‘ตาต, มม ภคินิยา วินา ¶ วสิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อสุเก วนสณฺเฑ นาม วสตี’’ติ. ‘‘มาตุล, มม มาตา ตุมฺเห เจว อยฺยกฺจ ทฏฺุกามา, ตุมฺเห อสุกทิวเส มม อยฺยกสฺส สนฺติกํ คจฺฉถ, มยํ มาตรํ อาทาย อยฺยกสฺส อสฺสมปทํ อาคจฺฉิสฺสาม. ตตฺถ นํ ตุมฺเหปิ ปสฺสิสฺสถา’’ติ. อิติ เต มาตุลสฺส ทิวสํ ¶ ววตฺถเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตรึสุ. ราชา ภาคิเนยฺเย อุยฺโยเชตฺวา โรทิตฺวา นิวตฺติ. เตปิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ คตา.
นครปเวสนขณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มหาสตฺตสฺส ปริเยสนขณฺฑํ
มหาสตฺเต สมฺปตฺเต สกลนาคภวนํ เอกปริเทวสทฺทํ อโหสิ. โสปิ มาสํ เปฬาย วสิตตฺตา กิลนฺโต คิลานเสยฺยํ สยิ. ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตานํ นาคานํ ปมาณํ นตฺถิ. โส เตหิ สทฺธึ กเถนฺโต กิลมติ. กาณาริฏฺโ เทวโลกํ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ อทิสฺวา ปมเมวาคโต. อถ นํ ‘‘เอส จณฺโฑ ผรุโส, สกฺขิสฺสติ นาคปริสํ วาเรตุ’’นฺติ มหาสตฺตสฺส นิสินฺนฏฺาเน โทวาริกํ กรึสุ. สุโภโคปิ สกลหิมวนฺตํ วิจริตฺวา ตโต มหาสมุทฺทฺจ เสสนทิโย จ อุปธาเรตฺวา ยมุนํ อุปธาเรนฺโต อาคจฺฉติ. เนสาทพฺราหฺมโณปิ อลมฺปายนํ กุฏฺึ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ภูริทตฺตํ กิลเมตฺวา กุฏฺิ ชาโต, อหํ ปน ตํ มยฺหํ ตาว พหูปการํ มณิโลเภน อลมฺปายนสฺส ทสฺเสสึ, ตํ ปาปํ มม อาคมิสฺสติ. ยาว ตํ น อาคจฺฉติ, ตาวเทว ยมุนํ คนฺตฺวา ปยาคติตฺเถ ปาปปวาหนํ กริสฺสามี’’ติ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘มยา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตํ, ตํ ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ วตฺวา อุทโกโรหนกมฺมํ กโรติ. ตสฺมึ ขเณ สุโภโค ¶ ตํ านํ ปตฺโต. ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา กิร ปาปเกน ตาว มหนฺตสฺส ยสสฺส ทายโก มม ภาตา มณิรตนสฺส การณา อลมฺปายนสฺส ทสฺสิโต, นาสฺส ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเน ตสฺส ปาเทสุ เวเตฺวา อากฑฺฒิตฺวา อุทเก โอสิทาเปตฺวา นิรสฺสาสกาเล โถกํ สิถิลํ อกาสิ. โส สีสํ อุกฺขิปิ. อถ นํ ปุนากฑฺฒิตฺวา ¶ โอสีทาเปสิ. เอวํ พหู วาเร เตน กิลมิยมาโน เนสาทพฺราหฺมโณ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา คาถมาห –
‘‘โลกฺยํ สชนฺตํ อุทกํ, ปยาคสฺมึ ปติฏฺิตํ;
โก มํ อชฺโฌหรี ภูโต, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทิ’’นฺติ.
ตตฺถ โลกฺยนฺติ เอวํ ปาปวาหนสมตฺถนฺติ โลกสมฺมตํ. สชนฺตนฺติ เอวรูปํ อุทกํ อภิสิฺจนฺตํ. ปยาคสฺมินฺติ ปยาคติตฺเถ.
อถ ¶ นํ สุโภโค คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘ยเทส โลกาธิปตี ยสสฺสี, พาราณสึ ปกฺริย สมนฺตโต;
ตสฺสาห ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, สุโภโคติ มํ พฺราหฺมณ เวทยนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ยเทสาติ โย เอโส. ปกฺริย สมนฺตโตติ ปจฺจตฺถิกานํ ทุปฺปหรณสมตฺถตาย ปริสมนฺตโต ปกิริย สพฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ฉาเทสิ.
อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ ภูริทตฺตภาตา, น เม ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํนูนาหํ เอตสฺส เจว มาตาปิตูนฺจสฺส วณฺณกิตฺตเนน มุทุจิตฺตตํ กตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาเจยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘สเจ หิ ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, กาสิสฺส รฺโ อมราธิปสฺส;
มเหสกฺโข อฺตโร ปิตา เต, มจฺเจสุ มาตา ปน เต อตุลฺยา;
น ตาทิโส อรหติ พฺราหฺมณสฺส, ทาสมฺปิ โอหาริตุํ มหานุภาโว’’ติ.
ตตฺถ ¶ กาสิสฺสาติ อปเรน นาเมน เอวํนามกสฺส. ‘‘กาสิกรฺโ’’ติปิ ปนฺติเยว. กาสิราชธีตาย คหิตตฺตา กาสิรชฺชมฺปิ ตสฺเสว สนฺตกํ กตฺวา วณฺเณติ. อมราธิปสฺสาติ ทีฆายุกตาย อมรสงฺขาตานํ นาคานํ อธิปสฺส. มเหสกฺโขติ มหานุภาโว. อฺตโรติ มเหสกฺขานํ อฺตโร. ทาสมฺปีติ ¶ ตาทิโส หิ มหานุภาโว อานุภาวรหิตํ พฺราหฺมณสฺส ทาสมฺปิ อุทเก โอหริตุํ นารหติ, ปเคว มหานุภาวํ พฺราหฺมณนฺติ.
อถ นํ สุโภโค ‘‘อเร ทุฏฺพฺราหฺมณ, ตฺวํ มํ วฺเจตฺวา ‘มฺุจิสฺสามี’ติ มฺสิ, น เต ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ เตน กตกมฺมํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘รุกฺขํ นิสฺสาย วิชฺฌิตฺโถ, เอเณยฺยํ ปาตุมาคตํ;
โส วิทฺโธ ทูรมจริ, สรเวเคน สีฆวา.
‘‘ตํ ตฺวํ ปติตมทฺทกฺขิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
ส มํสกาชมาทาย, สายํ นิคฺโรธุปาคมิ.
‘‘สุกสาฬิกสงฺฆุฏฺํ ¶ , ปิงฺคลํ สนฺถตายุตํ;
โกกิลาภิรุทํ รมฺมํ, ธุวํ หริตสทฺทลํ.
‘‘ตตฺถ เต โส ปาตุรหุ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
มหานุภาโว ภาตา เม, กฺาหิ ปริวาริโต.
‘‘โส เตน ปริจิณฺโณ ตฺวํ, สพฺพกาเมหิ ตปฺปิโต;
อทุฏฺสฺส ตุวํ ทุพฺภิ, ตํ เต เวรํ อิธาคตํ.
‘‘ขิปฺปํ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;
ภาตุ ปริสรํ เวรํ, เฉทยิสฺสามิ เต สิร’’นฺติ.
ตตฺถ สายํ นิคฺโรธุปาคมีติ วิกาเล นิคฺโรธํ อุปคโต อสิ. ปิงฺคลนฺติ ปกฺกานํ วณฺเณน ปิงฺคลํ. สนฺถตายุตนฺติ ปาโรหปริกิณฺณํ. โกกิลาภิรุทนฺติ โกกิลาหิ อภิรุทํ. ธุวํ หริตสทฺทลนฺติ อุทกภูมิยํ ชาตตฺตา นิจฺจํ หริตสทฺทลํ ภูมิภาคํ. ปาตุรหูติ ตสฺมึ เต นิคฺโรเธ ิตสฺส ¶ โส มม ภาตา ปากโฏ อโหสิ. อิทฺธิยาติ ปฺุเตเชน. โส เตนาติ โส ตุวํ เตน อตฺตโน นาคภวนํ เนตฺวา ปริจิณฺโณ. ปริสรนฺติ ตยา มม ภาตุ กตํ เวรํ ปาปกมฺมํ ปริสรนฺโต อนุสฺสรนฺโต. เฉทยิสฺสามิ เต สิรนฺติ ตว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อถ พฺราหฺมโณ ‘‘น เมส ชีวิตํ ทสฺสติ, ยํ กิฺจิ ปน วตฺวา โมกฺขตฺถาย วายมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อชฺฌายโก ยาจโยคี, อาหุตคฺคิ จ พฺราหฺมโณ;
เอเตหิ ตีหิ าเนหิ, อวชฺโฌ โหติ พฺราหฺมโณ’’ติ.
ตตฺถ เอเตหีติ เอเตหิ อชฺฌายกตาทีหิ ตีหิ การเณหิ พฺราหฺมโณ อวชฺโฌ, น ลพฺภา พฺราหฺมณํ วธิตุํ, กึ ตฺวํ วเทสิ, โย หิ พฺราหฺมณํ วเธติ, โส นิรเย นิพฺพตฺตตีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา สุโภโค สํสยปกฺขนฺโท หุตฺวา ‘‘อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา ภาตโร ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ยํ ¶ ปุรํ ธตรฏฺสฺส, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทึ;
โชตเต สพฺพโสวณฺณํ, คิริมาหจฺจ ยามุนํ.
‘‘ตตฺถ เต ปุริสพฺยคฺฆา, โสทริยา มม ภาตโร;
ยถา เต ตตฺถ วกฺขนฺติ, ตถา เหสฺสสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ นาคปุรํ. โอคาฬฺหนฺติ อนุปวิฏฺํ. คิริมาหจฺจ ยามุนนฺติ ยมุนาโต อวิทูเร ิตํ หิมวนฺตํ อาหจฺจ โชตติ. ตตฺถ เตติ ตสฺมึ นคเร เต มม ภาตโร วสนฺติ, ตตฺถ นีเต ตยิ ยถา เต วกฺขนฺติ, ตถา ภวิสฺสสิ. สเจ หิ สจฺจํ กเถสิ, ชีวิตํ เต อตฺถิ. โน เจ, ตตฺเถว สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ.
อิติ นํ วตฺวา สุโภโค คีวายํ คเหตฺวา ขิปนฺโต อกฺโกสนฺโต ปริภาสนฺโต มหาสตฺตสฺส ปาสาททฺวารํ อคมาสิ.
มหาสตฺตสฺส ปริเยสนยกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มิจฺฉากถา
อถ ¶ นํ โทวาริโก หุตฺวา นิสินฺโน กาณาริฏฺโ ตถา กิลเมตฺวา อานียมานํ ทิสฺวา ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สุโภค, มา วิเหยิ, พฺราหฺมณา นาม มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺตา. สเจ หิ มหาพฺรหฺมา ชานิสฺสติ, ‘มม ปุตฺตํ วิเหเนฺตี’ติ กุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ สกลํ นาคภวนํ วินาเสสฺสติ. โลกสฺมิฺหิ พฺราหฺมณา นาม เสฏฺา มหานุภาวา, ตฺวํ เตสํ อานุภาวํ น ชานาสิ, อหํ ปน ชานามี’’ติ อาห. กาณาริฏฺโ กิร อตีตานนฺตรภเว ยฺการพฺราหฺมโณ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาห. วตฺวา จ ปน อนุภูตปุพฺพวเสน ยชนสีโล หุตฺวา สุโภคฺจ นาคปริสฺจ อามนฺเตตฺวา ‘‘เอถ, โภ, ยฺการกานํ โว คุเณ วณฺเณสฺสามี’’ติ วตฺวา ยฺวณฺณนํ อารภนฺโต อาห –
‘‘อนิตฺตรา อิตฺตรสมฺปยุตฺตา, ยฺา จ เวทา จ สุโภค โลเก;
ตทคฺครยฺหฺหิ วินินฺทมาโน, ชหาติ วิตฺตฺจ สตฺจ ธมฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนิตฺตราติ สุโภค อิมสฺมึ โลเก ยฺา จ เวทา จ อนิตฺตรา น ลามกา มหานุภาวา, เต อิตฺตเรหิ พฺราหฺมเณหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมา พฺราหฺมณาปิ อนิตฺตราว ชาตา. ตทคฺครยฺหนฺติ ตสฺมา อคารยฺหํ พฺราหฺมณํ วินินฺทมาโน ธนฺจ ปณฺฑิตานํ ธมฺมฺจ ชหาติ. อิทํ กิร โส ‘‘อิมินา ภูริทตฺเต มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตนฺติ วตฺตุํ นาคปริสา มา ลภนฺตู’’ติ อโวจ.
อถ นํ กาณาริฏฺโ ‘‘สุโภค ชานาสิ ปน อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติ วตฺวา ‘‘น ชานามี’’ติ วุตฺเต ‘‘พฺราหฺมณานํ ปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนา นิมฺมิโต’’ติ ทสฺเสตุํ อิตรํ คาถมาห –
‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหู’’ติ.
ตตฺถ อุปาคูติ อุปคตา. พฺรหฺมา กิร พฺราหฺมณาทโย จตฺตาโร วณฺเณ นิมฺมินิตฺวา อริเย ตาว พฺราหฺมเณ อาห – ‘‘ตุมฺเห อชฺเฌนเมว อุปคจฺฉถ ¶ , มา อฺํ กิฺจิ กริตฺถา’’ติ, ชนินฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ปถวึเยว วิชินถ’’, เวสฺเส อาห – ‘‘ตุมฺเห กสึเยว อุเปถ’’, สุทฺเท อาห ‘‘ตุมฺเห ติณฺณํ วณฺณานํ ปาริจริยํเยว อุเปถา’’ติ. ตโต ปฏฺาย อริยา อชฺเฌนํ, ชนินฺทา ปถวึ, เวสฺสา กสึ, สุทฺทา ปาริจริยํ อุปาคตาติ วทนฺติ. ปจฺเจกํ ยถาปเทสนฺติ อุปคจฺฉนฺตา จ ปาฏิเยกฺกํ อตฺตโน กุลปเทสานุรูเปน พฺรหฺมุนา วุตฺตนิยาเมเนว อุปคตา. กตาหุ เอเต วสินาติ อาหูติ เอวํ กิร เอเต วสินา มหาพฺรหฺมุนา กตา อเหสุนฺติ กเถนฺติ.
เอวํ มหาคุณา เอเต พฺราหฺมณา นาม. โย หิ เอเตสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ทานํ เทติ, ตสฺส อฺตฺถ ปฏิสนฺธิ นตฺถิ, เทวโลกเมว คจฺฉตีติ วตฺวา อาห –
‘‘ธาตา วิธาตา วรุโณ กุเวโร, โสโม ยโม จนฺทิมา วายุ สูริโย;
เอเตปิ ยฺํ ปุถุโส ยชิตฺวา, อชฺฌายกานํ อโถ สพฺพกาเม.
‘‘วิกาสิตา จาปสตานิ ปฺจ, โย อชฺชุโน พลวา ภีมเสโน;
สหสฺสพาหุ อสโม ปถพฺยา, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวท’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ เอเตปีติ เอเต ธาตาทโย เทวราชาโน. ปุถุโสติ อเนกปฺปการํ ยฺํ ยชิตฺวา. อโถ สพฺพกาเมติ อถ อชฺฌายกานํ พฺราหฺมณานํ สพฺพกาเม ทตฺวา เอตานิ านานิ ปตฺตาติ ทสฺเสติ. วิกาสิตาติ อากฑฺฒิตา. จาปสตานิ ปฺจาติ น ธนุปฺจสตานิ, ปฺจจาปสตปฺปมาณํ ปน มหาธนุํ สยเมว อากฑฺฒติ. ภีมเสโนติ ภยานกเสโน. สหสฺสพาหูติ น ตสฺส พาหูนํ สหสฺสํ, ปฺจนฺนํ ปน ธนุคฺคหสตานํ พาหุสหสฺเสน อากฑฺฒิตพฺพสฺส ธนุโน อากฑฺฒเนเนวํ วุตฺตํ. อาทหิ ชาตเวทนฺติ โสปิ ราชา ตสฺมึ กาเล พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา อคฺคึ อาทหิ ปติฏฺาเปตฺวา ปริจริ, เตเนว การเณน ¶ เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ตสฺมา พฺราหฺมณา นาม อิมสฺมึ โลเก เชฏฺกาติ อาห.
โส อุตฺตริปิ พฺราหฺมเณ วณฺเณนฺโต คาถมาห –
‘‘โย พฺราหฺมเณ โภชยิ ทีฆรตฺตํ, อนฺเนน ปาเนน ยถานุภาวํ;
ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสี’’ติ.
ตตฺถ โยติ โย โส โปราณโก พาราณสิราชาติ ทสฺเสติ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ ยํ ตสฺส อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปริจฺจชิตฺวา โภเชสิ. เทวฺตโรติ โส อฺตโร มเหสกฺขเทวราชา อโหสิ. เอวํ พฺราหฺมณา นาม อคฺคทกฺขิเณยฺยาติ ทสฺเสติ.
อถสฺส อปรมฺปิ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘มหาสนํ เทวมโนมวณฺณํ, โย สปฺปินา อสกฺขิ โภเชตุมคฺคึ;
ส ยฺตนฺตํ วรโต ยชิตฺวา, ทิพฺพํ คตึ มุจลินฺทชฺฌคจฺฉี’’ติ.
ตตฺถ มหาสนนฺติ มหาภกฺขํ. โภเชตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ยฺตนฺตนฺติ ยฺวิธานํ. วรโตติ วรสฺส อคฺคิเทวสฺส ยชิตฺวา. มุจลินฺทชฺฌคจฺฉีติ มุจลินฺโท อธิคโตติ.
เอโก กิร ปุพฺเพ พาราณสิยํ มุจลินฺโท นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิ. อถ นํ เต ‘‘พฺราหฺมณานฺจ พฺราหฺมณเทวตาย จ สกฺการํ กโรหี’’ติ วตฺวา ‘‘กา พฺราหฺมณเทวตา’’ติ วุตฺเต ‘‘‘อคฺคิเทโวติ ตํ นวนีตสปฺปินา สนฺตปฺเปหี’’’ติ อาหํสุ. โส ตถา อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอส อิมํ คาถมาห.
อปรมฺปิ ¶ ¶ การณํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘มหานุภาโว วสฺสสหสฺสชีวี, โย ปพฺพชี ทสฺสเนยฺโย อุฬาโร;
หิตฺวา ¶ อปริยนฺต รฏฺํ สเสนํ, ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺค’’นฺติ.
ตตฺถ ปพฺพชีติ ปฺจวสฺสสตานิ รชฺชํ กาเรนฺโต พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อปริยนฺตํ รฏฺํ สเสนํ หิตฺวา ปพฺพชิ. ทุทีโปปีติ โส ทุทีโป นาม ราชา พฺราหฺมเณ ปูเชตฺวาว สคฺคํ คโตติ วทติ. ‘‘ทุชีโป’’ติปิ ปาโ.
อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘โย สาครนฺตํ สาคโร วิชิตฺวา, ยูปํ สุภํ โสณฺณมยํ อุฬารํ;
อุสฺเสสิ เวสฺสานรมาทหาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสิ.
‘‘ยสฺสานุภาเวน สุโภค คงฺคา, ปวตฺตถ ทธิสนฺนิสินฺนํ สมุทฺทํ;
ส โลมปาโท ปริจริย มคฺคึ, องฺโค สหสฺสกฺขปุรชฺฌคจฺฉี’’ติ.
ตตฺถ สาครนฺตนฺติ สาครปริยนฺตํ ปถวึ. อุสฺเสสีติ พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสวณฺณยูปํ อุสฺสาเปหี’’ติ วุตฺโต ปสุฆาตนตฺถาย อุสฺสาเปสิ. เวสฺสานรมาทหาโนติ เวสฺสานรํ อคฺคึ อาทหนฺโต. ‘‘เวสานริ’’นฺติปิ ปาโ. เทวฺตโรติ สุโภค, โส หิ ราชา อคฺคึ ชุหิตฺวา อฺตโร มเหสกฺขเทโว อโหสีติ วทติ. ยสฺสานุภาเวนาติ โภ สุโภค, คงฺคา จ มหาสมุทฺโท จ เกน กโตติ ชานาสีติ. น ชานามีติ. กึ ตฺวํ ชานิสฺสสิ, พฺราหฺมเณเยว โปเถตุํ ชานาสีติ. อตีตสฺมิฺหิ องฺโค นาม โลมปาโท พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โภ, มหาราช, หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กตฺวา อคฺคึ ปริจราหี’’ติ วุตฺเต อปริมาณา ¶ คาวิโย จ มหึสิโย จ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ตถา อกาสิ. ‘‘พฺราหฺมเณหิ ภุตฺตาติริตฺตํ ขีรทธึ กึ กาตพฺพ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘ฉฑฺเฑถา’’ติ อาห. ตตฺถ โถกสฺส ขีรสฺส ฉฑฺฑิตฏฺาเน กุนฺนทิโย อเหสุํ, พหุกสฺส ฉฑฺฑิตฏฺาเน คงฺคา ปวตฺตถ. ตํ ปน ขีรํ ยตฺถ ทธิ หุตฺวา สนฺนิสินฺนํ ิตํ, ตํ สมุทฺทํ นาม ชาตํ. อิติ โส เอวรูปํ สกฺการํ กตฺวา พฺราหฺมเณหิ วุตฺตวิธาเนน อคฺคึ ปริจริย สหสฺสกฺขสฺส ปุรํ อชฺฌคจฺฉิ.
อิติสฺส ¶ อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘มหิทฺธิโก เทววโร ยสสฺสี, เสนาปติ ติทิเว วาสวสฺส;
โส ¶ โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวา, สุโภค เทวฺตโร อโหสี’’ติ.
ตตฺถ โส โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวาติ โภ สุโภค, โย อิทานิ สกฺกสฺส เสนาปติ มหายโส เทวปุตฺโต, โสปิ ปุพฺเพ เอโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘โสมยาเคน อตฺตโน มลํ ปวาเหตฺวา เทวโลกํ คจฺฉาหี’’ติ วุตฺเต พฺราหฺมณานํ มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา เตหิ วุตฺตวิธาเนน โสมยาคํ กตฺวา เตน อตฺตโน มลํ วิหนฺตฺวา เทวฺตโร ชาโตติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต เอวมาห.
อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘อการยิ โลกมิมํ ปรฺจ, ภาคีรถึ หิมวนฺตฺจ คิชฺฌํ;
โย อิทฺธิมา เทววโร ยสสฺสี, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทํ.
‘‘มาลาคิรี หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหู’’ติ.
ตตฺถ ¶ โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทนฺติ ภาติก สุโภค, เยน มหาพฺรหฺมุนา อยฺจ โลโก ปโร จ โลโก ภาคีรถิคงฺคา จ หิมวนฺตปพฺพโต จ คิชฺฌปพฺพโต จ กโต, โสปิ ยทา พฺรหฺมุปปตฺติโต ปุพฺเพ มาณวโก อโหสิ, ตทา อคฺคิเมว อาทหิ, อคฺคึ ชุหิตฺวา มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อิทํ สพฺพมกาสิ. เอวํมหิทฺธิกา พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ.
จิตฺยา กตาติ ปุพฺเพ กิเรโก พาราณสิราชา พฺราหฺมเณ สคฺคมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณานํ สกฺการํ กโรหี’’ติ วุตฺเต เตสํ มหาทานํ ปฏฺเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ทาเน กึ นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สพฺพํ, เทว, อตฺถิ, พฺราหฺมณานํ ปน อาสนานิ นปฺปโหนฺตี’’ติ วุตฺเต อิฏฺกาหิ จินาเปตฺวา อาสนานิ กาเรสิ. ตทา จิตฺยา อาสนปีิกา พฺราหฺมณานํ อานุภาเวน วฑฺฒิตฺวา มาลาคิริอาทโย ปพฺพตา ชาตา. เอวเมเต ยฺกาเรหิ พฺราหฺมเณหิ กตาติ กเถนฺตีติ.
อถ ¶ นํ ปุน อาห ‘‘ภาติก, ชานาสิ ปนายํ สมุทฺโท เกน การเณน อเปยฺโย โลโณทโก ชาโต’’ติ? ‘‘น ชานามิ, อริฏฺา’’ติ. อถ นํ ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมเณเยว วิหึสิตุํ ชานาสิ, สุโณหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;
ตีเร ¶ สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาคโรชฺโฌหริ เตนาเปยฺโย’’ติ.
ตตฺถ ‘ยาจโยโคติธาหูติ ตํ พฺราหฺมณํ ยาจโยโคติ อิธ โลเก อาหุ. อุทกํ สชนฺตติ โส กิเรกทิวสํ ปาปปวาหนกมฺมํ กโรนฺโต ตีเร ตฺวา สมุทฺทโต อุทกํ คเหตฺวา อตฺตโน อุปริ สีเส สชนฺตํ อพฺภุกิรติ. อถ นํ เอวํ กโรนฺตํ วฑฺฒิตฺวา สาคโร อชฺโฌหริ. ตํ การณํ มหาพฺรหฺมา ตฺวา ‘‘อิมินา กิร เม ปุตฺโต หโต’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมุทฺโท อเปยฺโย โลโณทโก ภวตู’’ติ วตฺวา อภิสปิ, เตน การเณน อเปยฺโย ชาโต. เอวรูปา เอเต พฺราหฺมณา นาม มหานุภาวาติ.
ปุนปิ ¶ อาห –
‘‘อายาควตฺถูนิ ปุถู ปถพฺยา, สํวิชฺชนฺติ พฺราหฺมณา วาสวสฺส;
ปุริมํ ทิสํ ปจฺฉิมํ ทกฺขิณุตฺตรํ, สํวิชฺชมานา ชนยนฺติ เวท’’นฺติ.
ตตฺถ วาสวสฺสาติ ปุพฺเพ พฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา วาสวตฺตํ ปตฺตสฺส วาสวสฺส. อายาควตฺถูนีติ ปฺุกฺเขตฺตภูตา อคฺคทกฺขิเณยฺยา ปถพฺยา ปุถู พฺราหฺมณา สํวิชฺชนฺติ. ปุริมํ ทิสนฺติ เต อิทานิปิ จตูสุ ทิสาสุ สํวิชฺชมานา ตสฺส วาสวสฺส มหนฺตํ เวทํ ชนยนฺติ, ปีติโสมนสฺสํ อาวหนฺติ.
เอวํ อริฏฺโ จุทฺทสหิ คาถาหิ พฺราหฺมเณ จ ยฺเ จ เวเท จ วณฺเณสิ.
มิจฺฉากถา นิฏฺิตา.
ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺตสฺส คิลานุปฏฺานํ อาคตา พหู นาคา ‘‘อยํ ภูตเมว กเถตี’’ติ มิจฺฉาคาหํ คณฺหนาการปฺปตฺตา ชาตา. มหาสตฺโต คิลานเสยฺยาย นิปนฺโนว ตํ สพฺพํ อสฺโสสิ ¶ . นาคาปิสฺส อาโรเจสุํ. ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อริฏฺโ มิจฺฉามคฺคํ วณฺเณติ, วาทมสฺส ภินฺทิตฺวา ปริสํ สมฺมาทิฏฺิกํ กริสฺสามี’’ติ. โส อุฏฺาย นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา สพฺพํ นาคปริสํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อริฏฺํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อริฏฺ, ตฺวํ อภูตํ วตฺวา เวเท จ ยฺเ จ พฺราหฺมเณ จ วณฺเณสิ, พฺราหฺมณานฺหิ เวทวิธาเนน ยฺยชนํ นาม อนริยสมฺมตํ น สคฺคาวหํ, ตว วาเท อภูตํ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา ยฺเภทวาทํ นาม อารภนฺโต อาห –
‘‘กลี ¶ หิ ธีราน กฏํ มคานํ, ภวนฺติ เวทชฺฌคตานริฏฺ;
มรีจิธมฺมํ อสเมกฺขิตตฺตา, มายาคุณา นาติวหนฺติ ปฺํ.
‘‘เวทา ¶ น ตาณาย ภวนฺติ ทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺส;
น ตายเต ปริจิณฺโณ จ อคฺคิ, โทสนฺตรํ มจฺจมนริยกมฺมํ.
‘‘สพฺพฺจ มจฺจา สธนํ สโภคํ, อาทีปิตํ ทารุ ติเณน มิสฺสํ;
ทหํ น ตปฺเป อสมตฺถเตโช, โก ตํ สุภิกฺขํ ทฺวิรสฺุ กยิรา.
‘‘ยถาปิ ขีรํ วิปริณามธมฺมํ, ทธิ ภวิตฺวา นวนีตมฺปิ โหติ;
เอวมฺปิ อคฺคิ วิปริณามธมฺโม, เตโช สโมโรหตี โยคยุตฺโต.
‘‘น ทิสฺสตี อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโ, สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
นามตฺถมาโน อรณีนเรน, นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโท.
‘‘สเจ หิ อคฺคิ อนฺตรโต วเสยฺย, สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
สพฺพานิ สุสฺเสยฺยุ วนานิ โลเก, สุกฺขานิ กฏฺานิ จ ปชฺชเลยฺยุํ.
‘‘กโรติ เจ ทารุติเณน ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ;
องฺคาริกา โลณกรา จ สูทา, สรีรทาหาปิ กเรยฺยุ ปฺุํ.
‘‘อถ ¶ เจ หิ เอเต น กโรนฺติ ปฺุํ, อชฺเฌนมคฺคึ อิธ ตปฺปยิตฺวา;
น โกจิ โลกสฺมึ กโรติ ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ.
‘‘กถฺหิ ¶ ¶ โลกาปจิโต สมาโน, อมนฺุคนฺธํ พหูนํ อกนฺตํ;
ยเทว มจฺจา ปริวชฺชยนฺติ, ตทปฺปสตฺถํ ทฺวิรสฺุ ภฺุเช.
‘‘สิขิมฺปิ เทเวสุ วทนฺติ เหเก, อาปํ มิลกฺขู ปน เทวมาหุ;
สพฺเพว เอเต วิตถํ ภณนฺติ, อคฺคี น เทวฺตโร น จาโป.
‘‘อนินฺทฺริยพทฺธมสฺกายํ, เวสฺสานรํ กมฺมกรํ ปชานํ;
ปริจริย มคฺคึ สุคตึ กถํ วเช, ปาปานิ กมฺมานิ ปกุพฺพมาโน.
‘‘สพฺพาภิภู ตาหุธ ชีวิกตฺถา, อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจาริโกติ;
สพฺพานุภาวี จ วสี กิมตฺถํ, อนิมฺมิโต นิมฺมิตํ วนฺทิตสฺส.
‘‘หสฺสํ อนิชฺฌานกฺขมํ อตจฺฉํ, สกฺการเหตุ ปกิรึสุ ปุพฺเพ;
เต ลาภสกฺกาเร อปาตุโภนฺเต, สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมํ.
‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหุ.
‘‘เอตฺจ ¶ สจฺจํ วจนํ ภเวยฺย, ยถา อิทํ ภาสิตํ พฺราหฺมเณหิ;
นาขตฺติโย ชาตุ ลเภถ รชฺชํ, นาพฺราหฺมโณ มนฺตปทานิ สิกฺเข;
นาฺตฺร เวสฺเสหิ กสึ กเรยฺย, สุทฺโท น มุจฺเจ ปรเปสนาย.
‘‘ยสฺมา ¶ จ เอตํ วจนํ อภูตํ, มุสาวิเม โอทริยา ภณนฺติ;
ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ, ปสฺสนฺติ ตํ ปณฺฑิตา อตฺตนาว.
‘‘ขตฺยา หิ เวสฺสานํ พลึ หรนฺติ, อาทาย สตฺถานิ จรนฺติ พฺราหฺมณา;
ตํ ตาทิสํ สงฺขุภิตํ ปภินฺนํ, กสฺมา พฺรหฺมา นุชฺชุ กโรติ โลกํ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
กึ สพฺพโลกํ วิทหี อลกฺขึ, กึ สพฺพโลกํ น สุขึ อกาสิ.
‘‘สเจ ¶ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
มายา มุสาวชฺชมเทน จาปิ, โลกํ อธมฺเมน กิมตฺถมการิ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
อธมฺมิโก ภูตปตี อริฏฺ, ธมฺเม สติ โย วิทหี อธมฺมํ.
‘‘กีฏา ปฏงฺคา อุรคา จ เภกา, คนฺตฺวา กิมี สุชฺฌติ มกฺขิกา จ;
เอเตปิ ธมฺมา อนริยรูปา, กมฺโพชกานํ วิตถา พหูน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวทชฺฌคตานริฏฺาติ อริฏฺ, อิมานิ เวทาธิคมนานิ นาม ธีรานํ ปราชยสงฺขาโต กลิคฺคาโห, มคานํ พาลานํ ชยสงฺขาโต กฏคฺคาโห. มรีจิธมฺมนฺติ อิทฺหิ เวทตฺตยํ มรีจิธมฺมํ. ตยิทํ อสเมกฺขิตตฺตา ยุตฺตายุตฺตํ ¶ อชานนฺตา พาลา อุทกสฺาย มคา มรีจึ วิย ภูตสฺาย อนวชฺชสฺาย อตฺตโน วินาสํ อุปคจฺฉนฺติ. ปฺนฺติ เอวรูปา ปน มายาโกฏฺาสา ปฺํ าณสมฺปนฺนํ ปุริสํ นาติวหนฺติ น วฺเจนฺติ. ภวนฺติ ทสฺสาติ ท-กาโร พฺยฺชนสนฺธิมตฺตํ, อสฺส ภูนหุโน วุฑฺฒิฆาตกสฺส มิตฺตทุพฺภิโน นรสฺส เวทา น ตาณตฺถาย ภวนฺติ, ปติฏฺา โหตุํ น สกฺโกนฺตีติ อตฺโถ. ปริจิณฺโณ จ อคฺคีติ อคฺคิ จ ปริจิณฺโณ ติวิเธน ทุจฺจริตโทเสน สโทสจิตฺตํ ปาปกมฺมํ ปุริสํ น ตายติ น รกฺขติ.
สพฺพฺจ มจฺจาติ สเจปิ หิ มจฺจา ยตฺตกํ โลเก ทารุ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ สธนํ สโภคํ อตฺตโน ธเนน จ โภเคหิ จ สทฺธึ ติเณน มิสฺสํ กตฺวา อาทีเปยฺยุํ. เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ เตหิ อาทีปิตํ ทหนฺโต อยํ อสมตฺถเตโช อสทิสเตโช ตว อคฺคิ น ตปฺเปยฺย. เอวํ อตปฺปนียํ, ภาติก, ทฺวิรสฺุ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสชานนสมตฺโถ โก ตํ สปฺปิอาทีหิ สุภิกฺขํ สุหีตํ กยิรา, โก สกฺกุเณยฺย กาตุํ. เอวํ อติตฺตํ ปเนตํ มหคฺฆสํ สนฺตปฺเปตฺวา โก นาม เทวโลกํ คมิสฺสติ, ปสฺส ยาวฺเจตํ ทุกฺกถิตนฺติ. โยคยุตฺโตติ อรณิมถนโยเคน ยุตฺโต หุตฺวา ตํ ปจฺจยํ ลภิตฺวาว อคฺคิ สโมโรหติ นิพฺพตฺตติ. เอวํ ปรวายาเมน อุปฺปชฺชมานํ อเจตนํ ตํ ตฺวํ ‘‘เทโว’’ติ วเทสิ. อิทมฺปิ อภูตเมว กเถสีติ.
อคฺคิ มนุปฺปวิฏฺโติ อคฺคิ อนุปวิฏฺโ. นามตฺถมาโนติ นาปิ อรณิหตฺเถน นเรน อมตฺถิยมาโน นิพฺพตฺตติ. นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโทติ เอกสฺส กิริยํ วินา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว น ชายติ. สุสฺเสยฺยุนฺติ อนฺโต อคฺคินา โสสิยมานานิ วนานิ สุกฺเขยฺยุํ, อลฺลาเนว ¶ น สิยุํ. โภชนฺติ โภเชนฺโต. ธูมสิขึ ปตาปวนฺติ ธูมสิขาย ยุตฺตํ ปตาปวนฺตํ. องฺคาริกาติ องฺคารกมฺมกรา. โลณกราติ โลโณทกํ ปจิตฺวา โลณการกา. สูทาติ ภตฺตการกา. สรีรทาหาติ มตสรีรชฺฌาปกา. ปฺุนฺติ เอเตปิ สพฺเพ ปฺุเมว กเรยฺยุํ.
อชฺเฌนมคฺคินฺติ อชฺเฌนอคฺคึ. น โกจีติ มนฺตชฺฌายกา พฺราหฺมณาปิ โหนฺตุ, โกจิ นโร ธูมสิขึ ปตาปวนฺตํ อคฺคึ โภเชนฺโต ตปฺปยิตฺวาปิ ปฺุํ ¶ น กโรติ นาม. โลกาปจิโต สมาโนติ ตว เทโวโลกสฺส อปจิโต ปูชิโต สมาโน. ยเทวาติ ยํ อหิกุณปาทึ ปฏิกุลํ เชคุจฺฉํ มจฺจา ทูรโต ปริวชฺเชนฺติ. ตทปฺปสตฺถนฺติ ตํ อปฺปสตฺถํ, สมฺม, ทฺวิรสฺุ กถํ เกน การเณน ปริภฺุเชยฺย. เทเวสูติ เอเก มนุสฺสา สิขิมฺปิ เทเวสุ อฺตรํ เทวํ วทนฺติ. มิลกฺขู ปนาติ อฺาณา ปน มิลกฺขู อุทกํ ‘‘เทโว’’ติ วทนฺติ. อสฺกายนฺติ ¶ อนินฺทฺริยพทฺธํ อจิตฺตกายฺจ สมานํ เอตํ อเจตนํ ปชานํ ปจนาทิกมฺมกรํ เวสฺสานรํ อคฺคึ ปริจริตฺวา ปาปานิ กมฺมานิ กโรนฺโต โลโก กถํ สุคตึ คมิสฺสติ. อิทํ เต อติวิย ทุกฺกถิตํ.
สพฺพาภิ ภูตาหุธ ชีวิกตฺถาติ อิเม พฺราหฺมณา อตฺตโน ชีวิกตฺถํ มหาพฺรหฺมา สพฺพาภิภูติ อาหํสุ, สพฺโพ โลโก เตเนว นิมฺมิโตติ วทนฺติ. ปุน อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจารโกติปิ วทนฺติ. โสปิ กิร อคฺคึ ชุหเตว. สพฺพานุภาวี จ วสีติ โส ปน ยทิ สพฺพานุภาวี จ วสี จ, อถ กิมตฺถํ สยํ อนิมฺมิโต หุตฺวา อตฺตนาว นิมฺมิตํ วนฺทิตา ภเวยฺย. อิทมฺปิ เต ทุกฺกถิตเมว. หสฺสนฺติ อริฏฺ พฺราหฺมณานํ วจนํ นาม หสิตพฺพยุตฺตกํ ปณฺฑิตานํ น นิชฺฌานกฺขมํ. ปกิรึสูติ อิเม พฺราหฺมณา เอวรูปํ มุสาวาทํ อตฺตโน สกฺการเหตุ ปุพฺเพ ปตฺถรึสุ. สนฺธาปิตา ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมนฺติ เต เอตฺตเกน ลาภสกฺกาเร อปาตุภูเต ชนฺตูหิ สทฺธึ โยเชตฺวา ปาณวธปฏิสํยุตฺตํ อตฺตโน ลทฺธิธมฺมสงฺขาตํ สนฺติธมฺมํ สนฺธาปิตา, ยฺสุตฺตํ นาม คนฺถยึสูติ อตฺโถ.
เอตฺจ สจฺจนฺติ ยเทตํ ตยา ‘‘อชฺเฌนมริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เอตฺจ สจฺจํ ภเวยฺย. นาขตฺติโยติ เอวํ สนฺเต อขตฺติโย รชฺชํ นาม น ลเภยฺย, อพฺราหฺมโณปิ มนฺตปทานิ น สิกฺเขยฺย. มุสาวิเมติ มุสาว อิเม. โอทริยาติ อุทรนิสฺสิตชีวิกา, อุทรปูรณเหตุ วา. ตทปฺปปฺาติ ตํ เตสํ วจนํ อปฺปปฺา. อตฺตนาวาติ ปณฺฑิตา ปน เตสํ วจนํ ‘‘สโทส’’นฺติ อตฺตนาว ปสฺสนฺติ. ตาทิสนฺติ ตถารูปํ. สงฺขุภิตนฺติ สงฺขุภิตฺวา พฺรหฺมุนา ปิตมริยาทํ ภินฺทิตฺวา ิตํ สงฺขุภิตํ วิภินฺทํ โลกํ โส ตวพฺรหฺมา กสฺมา อุชุํ น กโรติ ¶ . อลกฺขินฺติ กึการณา สพฺพโลเก ทุกฺขํ วิทหิ. สุขินฺติ กึ นุ เอกนฺตสุขิเมว สพฺพโลกํ น ¶ อกาสิ, โลกวินาสโก โจโร มฺเ ตว พฺรหฺมาติ. มายาติ มายาย. อธมฺเมน กิมตฺถมการีติ อิมินา มายาทินา อธมฺเมน กึการณา โลกํ อนตฺถกิริยายํ สํโยเชสีติ อตฺโถ. อริฏฺาติ อริฏฺ, ตว ภูตปติ อธมฺมิโก, โย ทสวิเธ กุสลธมฺเม สติ ธมฺมเมว อวิทหิตฺวา อธมฺมํ วิทหิ. กีฏาติอาทิ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ. เอเต กีฏาทโย ปาเณ หนฺตฺวา มจฺโจ สุชฺฌตีติ เอเตปิ กมฺโพชรฏฺวาสีนํ พหูนํ อนริยานํ ธมฺมา, เต ปน วิตถา, อธมฺมาว ธมฺมาติ วุตฺตา. เตหิปิ ตว พฺรหฺมุนาว นิมฺมิเตหิ ภวิตพฺพนฺติ.
อิทานิ เตสํ วิตถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ ¶ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุํ.
‘‘เนว มิคา น ปสู โนปิ คาโว, อายาจนฺติ อตฺตวธาย เกจิ;
วิปฺผนฺทมาเน อิธ ชีวิกตฺถา, ยฺเสุ ปาเณ ปสุมารภนฺติ.
‘‘ยูปุสฺสเน ปสุพนฺเธ จ พาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อยํ เต ยูโป กามทุโห ปรตฺถ, ภวิสฺสติ สสฺสโต สมฺปราเย.
‘‘สเจ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, สเจ ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม;
เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู ยเชยฺยุํ, อพฺราหฺมณํ กฺจิ น ยาชเยยฺยุํ.
‘‘กุโต ¶ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, กุโต ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม.
‘‘สา จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อาทาย อคฺคึ มม เทหิ วิตฺตํ, ตโต สุขี โหหิสิ สพฺพกาเม.
‘‘ตมคฺคิหุตฺตํ ¶ สรณํ ปวิสฺส, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
โอโรปยิตฺวา เกสมสฺสุํ นขฺจ, เวเทหิ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ.
‘‘กากา อุลูกํว รโห ลภิตฺวา, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;
อนฺนานิ ¶ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวา, มุณฺฑํ กริตฺวา ยฺปโถสฺสชนฺติ.
‘‘เอวฺหิ โส วฺจิโต พฺราหฺมเณหิ, เอโก สมาโน พหุกา สเมจฺจ;
เต โยคโยเคน วิลุมฺปมานา, ทิฏฺํ อทิฏฺเน ธนํ หรนฺติ.
‘‘อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺา, ตทสฺส อาทาย ธนํ หรนฺติ;
เต ตาทิสา โจรสมา อสนฺตา, วชฺฌา น หฺนฺติ อริฏฺ โลเก.
‘‘อินฺทสฺส พาหารสิ ทกฺขิณาติ, ยฺเสุ ฉินฺทนฺติ ปลาสยฏฺึ;
ตํ เจปิ สจฺจํ มฆวา ฉินฺนพาหุ, เกนสฺส อินฺโท อสุเร ชินาติ.
‘‘ตฺเจว ¶ ตุจฺฉํ มฆวา สมงฺคี, หนฺตา อวชฺโฌ ปรโม ส เทโว;
มนฺตา อิเม พฺราหฺมณา ตุจฺฉรูปา, สนฺทิฏฺิกา วฺจนา เอส โลเก.
‘‘มาลาคิริ หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘ยถาปการานิ หิ อิฏฺกานิ, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ;
น ปพฺพตา โหนฺติ ตถาปการา, อฺา ทิสา อจลา ติฏฺเสลา.
‘‘น อิฏฺกา โหนฺติ สิลา จิเรน, น ตตฺถ สฺชายติ อโย น โลหํ;
ยฺฺจ ¶ เอตํ ปริวณฺณยนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ‘ยาจโยโค’ติธาหุ;
ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาครชฺโฌหริ เตนาเปยฺโย.
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ ¶ สมนฺตเวเท, มนฺตูปปนฺเน นทิโย วหนฺติ;
น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา น, กสฺมา สมุทฺโท อตุโล อเปยฺโย.
‘‘เย เกจิ กูปา อิธ ชีวโลเก, โลณูทกา กูปขเณหิ ขาตา;
น พฺราหฺมณชฺโฌหรเณน เตสุ, อาโป อเปยฺโย ทฺวิรสฺุ มาหุ.
‘‘ปุเร ¶ ปุรตฺถา กา กสฺส ภริยา, มโน มนุสฺสํ อชเนสิ ปุพฺเพ;
เตนาปิ ธมฺเมน น โกจิ หีโน, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ.
‘‘จณฺฑาลปุตฺโตปิ อธิจฺจ เวเท, ภาเสยฺย มนฺเต กุสโล มตีมา;
น ตสฺส มุทฺธาปิ ผเลยฺย สตฺตธา, มนฺตา อิเม อตฺตวธาย กตา.
‘‘วาจากตา คิทฺธิกตา คหีตา, ทุมฺโมจยา กพฺยปถานุปนฺนา;
พาลาน จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺํ, ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ.
‘‘สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส จ ทีปิโน จ, น วิชฺชตี โปริสิยํ พเลน;
มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโข, ชาตี หิ เตสํ อสมา สมานา.
‘‘สเจ ¶ จ ราชา ปถวึ วิชิตฺวา, สชีววา อสฺสวปาริสชฺโช;
สยเมว โส สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, ตสฺสปฺปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺย.
‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
เตสฺจ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา, น พุชฺฌตี โอฆปถํว ฉนฺนํ.
‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
ลาโภ อลาโภ อยโส ยโส จ, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนฺจ ธมฺมา.
‘‘ยถาปิ ¶ อิพฺภา ธนธฺเหตุ, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา;
เตวิชฺชสงฺฆา จ ตเถว อชฺช, กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา.
‘‘อิพฺเภหิ ¶ เย เต สมกา ภวนฺติ, นิจฺจุสฺสุกา กามคุเณสุ ยุตฺตา;
กมฺมานิ กโรนฺติ ปุถู ปถพฺยา, ตทปฺปปฺา ทฺวิรสฺุรา เต’’ติ.
ตตฺถ โภวาทีติ พฺราหฺมณา. โภวาทิน มารเยยฺยุนฺติ พฺราหฺมณเมว มาเรยฺยุํ. เย จาปีติ เยปิ พฺราหฺมณานํ ตํ วจนํ สทฺทเหยฺยุํ, เต อตฺตโน อุปฏฺาเกเยว จ พฺราหฺมเณ จ มาเรยฺยุํ. พฺราหฺมณา ปน พฺราหฺมเณ จ อุปฏฺาเก จ อมาเรตฺวา นานปฺปกาเร ติรจฺฉาเนเยว มาเรนฺติ. อิติ เตสํ วจนํ มิจฺฉา. เกจีติ ยฺเสุ โน มาเรถ, มยํ สคฺคํ คมิสฺสามาติ อายาจนฺตา เกจิ นตฺถิ. ปาเณ ปสุมารภนฺตีติ มิคาทโย ปาเณ จ ปสู จ วิปฺผนฺทมาเน ชีวิกตฺถาย มาเรนฺติ. มุขํ นยนฺตีติ เอเตสุ ยูปุสฺสเนสุ ปสุพนฺเธสุ อิมสฺมึ เต ยูเป สพฺพํ มณิสงฺขมุตฺตํ ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ สนฺนิหิตํ, อยํ เต ยูโป ปรตฺถ ปรโลเก กามทุโห ภวิสฺสติ, สสฺสตภาวํ อาวหิสฺสตีติ จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติ, ตํ ตํ วตฺวา มิจฺฉาคาหํ ¶ คาเหนฺตีติ อตฺโถ.
สเจ จาติ สเจ จ ยูเป วา เสสกฏฺเสุ วา เอตํ มณิอาทิกํ ภเวยฺย, ติทิเว วา สพฺพกามทุโห อสฺส, เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู หุตฺวา ยฺํ ยเชยฺยุํ พหุธนตาย เจว สคฺคกามตาย จ, อฺํ อพฺราหฺมณํ น ยาเชยฺยุํ. ยสฺมา ปน อตฺตโน ธนํ ปจฺจาสีสนฺตา อฺมฺปิ ยชาเปนฺติ, ตสฺมา อภูตวาทิโนติ เวทิตพฺพา. กุโต จาติ เอตสฺมิฺจ ยูเป วา เสสกฏฺเสุ วา กุโต เอตํ มณิอาทิกํ อวิชฺชมานเมว, กุโต ติทิเว สพฺพกาเม ทุหิสฺสติ. สพฺพถาปิ อภูตเมว เตสํ วจนํ.
สา ¶ จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลาติ อริฏฺ, อิเม พฺราหฺมณา นาม เกราฏิกา เจว นิกฺกรุณา จ, เต พาลา โลกํ ปโลเภตฺวา อุปโลเภตฺวา จิตฺเรหิ การเณหิ มุขํ ปสาเทนฺติ. สพฺพกาเมติ อคฺคึ อาทาย ตฺวฺจ ชูห, อมฺหากฺจ วิตฺตํ เทหิ, ตโต สพฺพกาเม ลภิตฺวา สุขี โหหิสิ.
ตมคฺคิหุตฺตํ สรณํ ปวิสฺสาติ ตํ ราชานํ วา ราชมหามตฺตํ วา อาทาย อคฺคิชุหนฏฺานํ เคหํ ปวิสิตฺวา. โอโรปยิตฺวาติ จิตฺรานิ การณานิ วทนฺตา เกสมสฺสุํ นเข จ โอโรปยิตฺวา. อติคาฬฺหยนฺตีติ วุตฺตตาย ตโย เวเท นิสฺสาย ‘‘อิทํ ทาตพฺพํ, อิทํ กตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺตา เวเทหิ ตสฺส สนฺตกํ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ วินาเสนฺติ วิทฺธํเสนฺติ.
อนฺนานิ ¶ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวาติ เต กุหกา นานปฺปการํ กุหกกมฺมํ กตฺวา สเมจฺจ สมาคนฺตฺวา ยฺํ วณฺเณตฺวา วฺเจตฺวา ตสฺส สนฺตกํ นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา อถ นํ มุณฺฑกํ กตฺวา ยฺปเถ โอสฺสชนฺติ, ตํ คเหตฺวา พหิยฺาวาฏํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
โยคโยเคนาติ เต พฺราหฺมณา ตํ เอกํ พหุกา สเมจฺจ เตน เตน โยเคน ตาย ตาย ยุตฺติยา วิลุมฺปมานา ทิฏฺํ ปจฺจกฺขํ ตสฺส ธนํ อทิฏฺเน เทวโลเกน อทิฏฺํ เทวโลกํ วณฺเณตฺวา อาหรณฏฺานํ กตฺวา หรนฺติ. อกาสิยา ราชูหิวานุสิฏฺาติ ‘‘อิทฺจิทฺจ พลึ คณฺหถา’’ติ ราชูหิ อนุสิฏฺา อกาสิยสงฺขาตา ราชปุริสา วิย. ตทสฺสาติ ตํ อสฺส ธนํ อาทาย หรนฺติ. โจรสมาติ อภูตพลิคฺคาหกา สนฺธิจฺเฉทกโจรสทิสา อสปฺปุริสา. วชฺฌาติ วธารหา เอวรูปา ปาปธมฺมา อุทานิ โลเก น หฺนฺติ.
พาหารสีติ พาหา อสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทมฺปิ อริฏฺ, พฺราหฺมณานํ มุสาวาทํ ปสฺส. เต กิร ยฺเสุ มหตึ ปลาสยฏฺึ ‘‘อินฺทสฺส พาหา อสิ ทกฺขิณา’’ติ วตฺวา ฉินฺทนฺติ. ตฺเจ เอเตสํ วจนํ สจฺจํ, อถ ฉินฺนพาหุ สมาโน เกนสฺส พาหุพเลน อินฺโท อสุเร ชินาตีติ. สมงฺคีติ พาหุสมงฺคี อจฺฉินฺนพาหุ อโรโคเยว. หนฺตาติ อสุรานํ หนฺตา. ปรโมติ อุตฺตโม ปฺุิทฺธิยา สมนฺนาคโต อฺเสํ อวชฺโฌ. พฺราหฺมณาติ พฺราหฺมณานํ. ตุจฺฉรูปาติ ตุจฺฉสภาวา นิปฺผลา ¶ . วฺจนาติ เย จ เต พฺราหฺมณานํ มนฺตา นาม, เอสา โลเก สนฺทิฏฺิกา วฺจนา.
ยถาปการานีติ ยาทิสานิ อิฏฺกานิ คเหตฺวา ยฺกเรหิ จิตฺยา กตาติ วทนฺติ. ติฏฺเสลาติ ปพฺพตา หิ อจลา ติฏฺา น อุปจิตา เอกคฺฆนา สิลามยา จ. อิฏฺกานิ จลานิ น เอกคฺฆนานิ น สิลามยานิ. ปริวณฺณยนฺตาติ เอตํ ¶ ยฺํ วณฺเณนฺตา พฺราหฺมณา.
สมนฺตเวเทติ ปริปุณฺณเวเท พฺราหฺมเณ. วหนฺตีติ โสเตสุปิ อาวฏฺเฏสุปิ ปติเต วหนฺติ, นิมุชฺชาเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติ. น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นาติ เอตฺถ เอโก น-กาโร ปุจฺฉนตฺโถ โหติ. นนุ เตน พฺยาปนฺนรสูทกา นทิโยติ ตํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. กสฺมาติ เกน การเณน ตาว มหาสมุทฺโทว อเปยฺโย กโต, กึ มหาพฺรหฺมา ยมุนาทีสุ นทีสุ อุทกํ อเปยฺยํ กาตุํ น สกฺโกติ, สมุทฺเทเยว สกฺโกตีติ. ทฺวิรสฺุ มาหูติ ทฺวิรสฺู อหุ, ชาโตติ อตฺโถ.
ปุเร ¶ ปุรตฺถาติ อิโต ปุเร ปุพฺเพ ปุรตฺถา ปมกปฺปิกกาเล. กา กสฺส ภริยาติ กา กสฺส ภริยา นาม. ตทา หิ อิตฺถิลิงฺคเมว นตฺถิ, ปจฺฉา เมถุนธมฺมวเสน มาตาปิตโร นาม ชาตา. มโน มนุสฺสนฺติ ตทา หิ มโนเยว มนุสฺสํ ชเนสิ, มโนมยาว สตฺตา นิพฺพตฺตึสูติ อตฺโถ. เตนาปิ ธมฺเมนาติ เตนาปิ การเณน เตน สภาเวน น โกจิ ชาติยา หีโน. น หิ ตทา ขตฺติยาทิเภโท อตฺถิ, ตสฺมา ยํ พฺราหฺมณา วทนฺติ ‘‘พฺราหฺมณาว ชาติยา เสฏฺา, อิตเร หีนา’’ติ, ตํ มิจฺฉา. เอวมฺปีติ เอวํ วตฺตมาเน โลเก โปราณกวตฺตํ ชหิตฺวา ปจฺฉา อตฺตนา สมฺมนฺนิตฺวา กตานํ วเสน ขตฺติยาทโย จตฺตาโร โกฏฺาสา ชาตา, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ, อตฺตนา กเตหิ กมฺมโวสฺสคฺเคหิ เตสํ สตฺตานํ เอกจฺเจ ขตฺติยา ชาตา, เอกจฺเจ พฺราหฺมณาทโยติ อิมํ วิภาคํ กเถนฺติ, ตสฺมา ‘‘พฺราหฺมณาว เสฏฺา’’ติ วจนํ มิจฺฉา.
สตฺตธาติ ยทิ มหาพฺรหฺมุนา พฺราหฺมณานฺเว ตโย เวทา ทินฺนา, น อฺเสํ, จณฺฑาลสฺส มนฺเต ภาสนฺตสฺส มุทฺธา สตฺตธา ผเลยฺย, น ¶ จ ผลติ, ตสฺมา อิเมหิ พฺราหฺมเณหิ อตฺตวธาย มนฺตา กตา, อตฺตโนเยว เนสํ มุสาวาทิตํ ปกาเสนฺตา คุณวธํ กโรนฺติ. วาจากตาติ เอเต มนฺตา นาม มุสาวาเทน จินฺเตตฺวา กตา. คิทฺธิกตา คหีตาติ ลาภคิทฺธิกตาย พฺราหฺมเณหิ คหิตา. ทุมฺโมจยาติ มจฺเฉน คิลิตพลิโส วิย ทุมฺโมจยา. กพฺยปถานุปนฺนาติ กพฺยาการกพฺราหฺมณานํ วจนปถํ อนุปนฺนา อนุคตา. เต หิ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา มุสา วตฺวา พนฺธนฺติ. พาลานนฺติ เตสฺหิ พาลานํ จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺํ, ตํ อฺเ อปฺปปฺาว อภิสทฺทหนฺติ.
โปริสิยํพเลนาติ โปริสิยสงฺขาเตน พเลน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เอเตสํ สีหาทีนํ ปุริสถามสงฺขาตํ โปริสิยพลํ, เตน พเลน สมนฺนาคโต พฺราหฺมโณ นาม นตฺถิ, สพฺเพ อิเมหิ ติรจฺฉาเนหิปิ หีนาเยวาติ. มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโขติ อปิจ โย เอเตสํ มนุสฺสภาโว, โส คุนฺนํ วิย เปกฺขิตพฺโพ. กึการณา? ชาติ หิ เตสํ อสมา สมานา. เตสฺหิ พฺราหฺมณานํ ทุปฺปฺตาย โคหิ สทฺธึ สมานชาติเยว อสมา. อฺเมว หิ คุนฺนํ สณฺานํ, อฺํ เตสนฺติ. เอเตน พฺราหฺมเณ ติรจฺฉาเนสุ สีหาทีหิ สเมปิ อกตฺวา โครูปสเมว กโรติ.
สเจ จ ราชาติ อริฏฺ, ยทิ มหาพฺรหฺมุนา ทินฺนภาเวน ขตฺติโยว ปถวึ วิชิตฺวา. สชีววาติ สหชีวีหิ อมจฺเจหิ สมนฺนาคโต. อสฺสวปาริสชฺโชติ อตฺตโน โอวาทกรปริสาวจโรว สิยา, อถสฺส ปริสาย ยุชฺฌิตฺวา ¶ รชฺชํ กาตพฺพํ นาม น ภเวยฺย ¶ . สยเมว โส เอกโกว สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, เอวํ สติ ยุทฺเธ ทุกฺขาภาเวน ตสฺส ปชา นิจฺจสุขี ภเวยฺย, เอตฺจ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ วจนํ มิจฺฉา.
ขตฺติยมนฺตาติ ราชสตฺถฺจ ตโย จ เวทา อตฺตโน อาณาย รุจิยา ‘‘อิทเมว กตฺตพฺพ’’นฺติ ปวตฺตตฺตา อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ. อวินิจฺฉินิตฺวาติ เตสํ ขตฺติยมนฺตานํ ขตฺติโยปิ เวทานํ พฺราหฺมโณปิ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา อาณาวเสเนว อุคฺคณฺหนฺโต ตํ อตฺถํ อุทโกเฆน ฉนฺนมคฺคํ วิย น พุชฺฌติ.
อตฺเถน ¶ เอเตติ วฺจนตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ. กึการณา? พฺราหฺมณาว เสฏฺา, อฺเ วณฺณา หีนาติ วทนฺติ. เย จ เต ลาภาทโย โลกธมฺมา, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ ธมฺมา. เอกสตฺโตปิ เอเตหิ มุตฺตโก นาม นตฺถิ. อิติ พฺราหฺมณา โลกธมฺเมหิ อปริมุตฺตาว สมานา ‘‘เสฏฺา มย’’นฺติ มุสา กเถนฺติ.
อิพฺภาติ คหปติกา. เตวิชฺชสงฺฆา จาติ พฺราหฺมณาปิ ตเถว ปุถูนิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กโรนฺติ. นิจฺจุสฺสุกาติ นิจฺจํ อุสฺสุกฺกชาตา ฉนฺทชาตา. ตทปฺปปฺา ทฺวิรสฺุรา เตติ ตสฺมา ภาติก, ทฺวิรสฺุ นิปฺปฺา พฺราหฺมณา, อารา เต ธมฺมโต. โปราณกา หิ พฺราหฺมณธมฺมา เอตรหิ สุนเขสุ สนฺทิสฺสนฺตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ตสฺส วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺาเปสิ. ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺพา นาคปริสา โสมนสฺสชาตา อเหสุํ. มหาสตฺโต เนสาทพฺราหฺมณํ นาคภวนา นีหราเปสิ, ปริภาสมตฺตมฺปิสฺส นากาสิ. สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ปิตทิวสํ อนติกฺกมิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย สห ปิตุ วสนฏฺานํ อคมาสิ. มหาสตฺโตปิ ‘‘มาตุลฺจ อยฺยกฺจ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เภรึ จราเปตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ยมุนาโต อุตฺตริตฺวา ตเมว อสฺสมปทํ อารพฺภ ปายาสิ. อวเสสา ภาตโร จสฺส มาตาปิตโร จ ปจฺฉโต ปายึสุ. ตสฺมึ ขเณ สาครพฺรหฺมทตฺโต มหาสตฺตํ มหติยา ปริสาย อาคจฺฉนฺตํ อสฺชานิตฺวา ปิตรํ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส ¶ กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว, ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ ชมฺโพนทํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาลพีชนิมุตฺตมํ;
อุภโต วรปฺุสฺส, มุทฺธนิ อุปรูปริ.
‘‘กสฺส เปขุณหตฺถานิ, จิตฺรานิ จ มุทูนิ จ;
กฺจนมณิทณฺฑานิ, จรนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘ขทิรงฺคารวณฺณาภา, อุกฺกามุขปหํสิตา;
กสฺเสเต กุณฺฑลา วคฺคู, โสภนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘กสฺส วาเตน ฉุปิตา, นิทฺธนฺตา มุทุกาฬกา;
โสภยนฺติ นลาฏนฺตํ, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา.
‘‘กสฺส เอตานิ อกฺขีนิ, อายตานิ ปุถูนิ จ;
โก โสภติ วิสาลกฺโข, กสฺเสตํ อุณฺณชํ มุขํ.
‘‘กสฺเสเต ลปนชาตา, สุทฺธา สงฺขวรูปมา;
ภาสมานสฺส โสภนฺติ, ทนฺตา กุปฺปิลสาทิสา.
‘‘กสฺส ลาขารสสมา, หตฺถปาทา สุเขธิตา;
โก โส พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโน, ทิวา สูริโยว ภาสติ.
‘‘หิมจฺจเย ¶ หิมวติ, มหาสาโลว ปุปฺผิโต;
โก โส โอทาตปาวาโร, ชยํ อินฺโทว โสภติ.
‘‘สุวณฺณปีฬกากิณฺณํ, มณิทณฺฑวิจิตฺตกํ;
โก โส ปริสโมคยฺห, อีสํ ขคฺคํ ปมฺุจติ.
‘‘สุวณฺณวิกตา จิตฺตา, สุกตา จิตฺตสิพฺพนา;
โก โส โอมฺุจเต ปาทา, นโม กตฺวา มเหสิโน’’ติ.
ตตฺถ ปฏิปนฺนานีติ กสฺเสตานิ ตูริยานิ ปุรโต ปฏิปนฺนานิ. หาสยนฺตาติ เอตํ ราชานํ หาสยนฺตา. กสฺส กฺจนปฏฺเฏนาติ กสฺส นลาฏนฺเต พนฺเธน อุณฺหีสปฏฺเฏน วิชฺชุยา เมฆมุขํ วิย มุขํ ปชฺโชตตีติ ปุจฺฉติ. ยุวา กลาปสนฺนทฺโธติ ตรุโณ สนฺนทฺธกลาโป. อุกฺกามุขปหฏฺํวาติ กมฺมารุทฺธเน ปหฏฺสุวณฺณํ วิย. ขทิรงฺคารสนฺนิภนฺติ อาทิตฺตขทิรงฺคารสนฺนิภํ. ชมฺโพนทนฺติ รตฺตสุวณฺณมยํ. องฺคํ ปริคฺคยฺหาติ จามริคาหเกน ¶ องฺเคน ปริคฺคหิตา หุตฺวา. วาลพีชนิมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ วาลพีชนึ. เปขุณหตฺถานีติ โมรปิฺฉหตฺถกานิ. จิตฺรานีติ สตฺตรตนจิตฺรานิ. กฺจนมณิทณฺฑานีติ ตปนียสุวณฺเณน จ มณีหิ ¶ จ ขณิตทณฺฑานิ. ทุภโต มุขนฺติ มุขสฺส อุภยปสฺเสสุ จรนฺติ.
วาเตน ฉุปิตาติ วาตปหฏา. นิทฺธนฺตาติ สินิทฺธอนฺตา. นลาฏนฺตนฺติ กสฺเสเต เอวรูปา เกสา นลาฏนฺตํ อุปโสเภนฺติ. นภา วิชฺชุริวุคฺคตาติ นภโต อุคฺคตา วิชฺชุ วิย. อุณฺณชนฺติ กฺจนาทาโส วิย ปริปุณฺณํ. ลปนชาตาติ มุขชาตา. กุปฺปิลสาทิสาติ มนฺทาลกมกุลสทิสา. สุเขธิตาติ สุขปริหฏา. ชยํ อินฺโทวาติ ชยํ ปตฺโต อินฺโท วิย. สุวณฺณปีฬกากิณฺณนฺติ สุวณฺณปีฬกาหิ อากิณฺณํ. มณิทณฺฑวิจิตฺตกนฺติ มณีหิ ถรุมฺหิ วิจิตฺตกํ. สุวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตา. จิตฺตาติ สตฺตรตนวิจิตฺตา. สุกตาติ สุฏฺุ นิฏฺิตา. จิตฺตสิพฺพนาติ จิตฺรสิพฺพินิโย. โก โส โอมฺุจเต ปาทาติ โก เอส ปาทโต เอวรูปา ปาทุกา โอมฺุจตีติ.
เอวํ ปุตฺเตน สาครพฺรหฺมทตฺเตน ปุฏฺโ อิทฺธิมา อภิฺาลาภี ตาปโส ‘‘ตาต, เอเต ธตรฏฺรฺโ ปุตฺตา ตว ภาคิเนยฺยนาคา’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –
‘‘ธตรฏฺา ¶ หิ เต นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
สมุทฺทชาย อุปฺปนฺนา, นาคา เอเต มหิทฺธิกา’’ติ.
เอวํ เตสํ กเถนฺตานฺเว นาคปริสา ปตฺวา ตาปสสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สมุทฺทชาปิ ปิตรํ วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา นาคปริสาย สทฺธึ นาคภวนเมว คตา. สาครพฺรหฺมทตฺโตปิ ตตฺเถว กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว คโต. สมุทฺทชา นาคภวเนเยว กาลมกาสิ. โพธิสตฺโต ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน สทฺธึ ปริสาย สคฺคปุรํ ปูเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ อุปาสกา โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ เอวรูปํ นาม สมฺปตฺตึ ปหาย อุโปสถกมฺมํ กรึสุเยวา’’ติ ¶ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. เทสนาปริโยสาเน อุปาสกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เนสาทพฺราหฺมโณ เทวทตฺโต, โสมทตฺโต อานนฺโท, อชมุขี อุปฺปลวณฺณา, สุทสฺสโน สาริปุตฺโต, สุโภโค โมคฺคลฺลาโน, กาณาริฏฺโ สุนกฺขตฺโต, ภูริทตฺโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติ.
ภูริทตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺานิฏฺิตา.
[๕๔๔] ๗. จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา
ราชาสิ ¶ ¶ ลุทฺทกมฺโมติ อิทํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส วตฺถุ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อาคตเมว. ตํ ตสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ยาว พิมฺพิสารรฺโ มรณา ตตฺถาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตํ ปน มาราเปตฺวา เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, มม มโนรโถ ตาว น ปาปุณาตี’’ติ อาห. ‘‘โก ปน เต, ภนฺเต, มโนรโถ’’ติ? ‘‘นนุ ทสพลํ มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ. ‘‘อมฺเหเหตฺถ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘มหาราช, ธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา อกฺขณเวธีนํ ธนุคฺคหานํ ปฺจสตานิ สนฺนิปาตาเปตฺวา ตโต เอกตึส ชเน อุจฺจินิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสิ. โส เตสํ เชฏฺกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส สมโณ โคตโม คิชฺฌกูเฏ วิหรติ, อสุกสฺมึ นาม ทิวาฏฺาเน จงฺกมติ. ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วิสปีเตน สลฺเลน วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอหี’’ติ วตฺวา เปเสตฺวา ตสฺมึ มคฺเค ทฺเว ธนุคฺคเห เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน เอโก ปุริโส อาคมิสฺสติ, ตํ ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค จตฺตาโร ปุริเส เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน ทฺเว ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค อฏฺ ชเน เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน จตฺตาโร ปุริโส อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ, ตสฺมึ มคฺเค โสฬส ปุริเส เปสิ ‘‘ตุมฺหากํ ิตมคฺเคน อฏฺ ปุริสา อาคมิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เต ชีวิตา โวโรเปตฺวา อสุเกน นาม มคฺเคน เอถา’’ติ.
กสฺมา ปเนส เอวมกาสีติ? อตฺตโน กมฺมสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ. อถ โส เชฏฺกธนุคฺคโห วามโต ขคฺคํ ลคฺเคตฺวา ปิฏฺิยา ตุณีรํ พนฺธิตฺวา เมณฺฑสิงฺคมหาธนุํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘วิชฺฌิสฺสามิ น’’นฺติ สฺาย ธนุํ อาโรเปตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา ¶ อากฑฺฒิตฺวา วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิ. โส สรํ โอโรเปตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ผาสุกา ภิชฺชนฺติโย วิย มุขโต เขเฬน ปคฺฆรนฺเตน กิลนฺตรูโป อโหสิ, สกลสรีรํ ถทฺธํ ชาตํ, ยนฺเตน ปีฬิตาการปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โส มรณภยตชฺชิโต อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ทิสฺวา ¶ มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เอตทโวจ ‘‘มา ภายิ โภ, ปุริส, อิโต เอหี’’ติ. โส ตสฺมึ ขเณ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, สฺวาหํ ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺโต อนฺธพาลสฺส เทวทตฺตสฺส วจเนน ตุมฺเห ชีวิตา โวโรเปตุํ อาคโตมฺหิ, ขมถ เม, ภนฺเต’’ติ ขมาเปตฺวา เอกมนฺเต นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสนฺโต สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน อาจิกฺขิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อฺเน มคฺเคน ยาหี’’ติ อุยฺโยเชสิ. อุยฺโยเชตฺวา จ ปน จงฺกมา โอรุยฺห อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ.
อถ ตสฺมึ ธนุคฺคเห อนาคจฺฉนฺเต อิตเร ทฺเว ชนา ‘‘กึ นุ โข โส จิรายตี’’ติ ปฏิมคฺเคน คจฺฉนฺตา ทสพลํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา เตสมฺปิ ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน กถิตมคฺคํ อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อิมินา มคฺเคน คจฺฉถา’’ติ อุยฺโยเชสิ. อิมินา อุปาเยน อิตเรสุปิ อาคนฺตฺวา นิสินฺเนสุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา อฺเน มคฺเคน อุยฺโยเชสิ. อถ โส ปมมาคโต เชฏฺกธนุคฺคโห เทวทตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺต อหํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชีวิตา โวโรเปตุํ นาสกฺขึ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ อาโรเจสิ. เต สพฺเพปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อยํ ปวตฺติ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา อโหสิ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต กิร เอกสฺมึ ตถาคเต เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามมกาสิ, เต สพฺเพปิ สตฺถารํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภึสู’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย ¶ นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกกํ นิสฺสาย มยิ เวรจิตฺเตน พหู ชเน ชีวิตา โวโรเปตุํ วายามํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต อยํ พาราณสี ปุปฺผวตี นาม อโหสิ. ตตฺถ วสวตฺติรฺโ ปุตฺโต เอกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส ปุตฺโต จนฺทกุมาโร นาม โอปรชฺชํ กาเรสิ. ขณฺฑหาโล นาม พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต อโหสิ. โส รฺโ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ อนุสาสิ. ตํ กิร ราชา ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วินิจฺฉเย นิสีทาเปสิ. โส ลฺชวิตฺตโก หุตฺวา ลฺชํ คเหตฺวา อสามิเก สามิเก กโรติ, สามิเก จ อสามิเก. อเถกทิวสํ เอโก อฑฺฑปราชิโต ปุริโส วินิจฺฉยฏฺานา อุปกฺโกเสนฺโต นิกฺขมิตฺวา ราชุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺตํ จนฺทกุมารํ ทิสฺวา ธาวิตฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิ. โส ‘‘กึ, โภ ปุริส, โรทสี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, ขณฺฑหาโล ¶ วินิจฺฉเย วิโลปํ ขาทติ, อหํ เตน ลฺชํ คเหตฺวา ปราชยํ ปาปิโต’’ติ. จนฺทกุมาโร ‘‘มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา วินิจฺฉยํ เนตฺวา สามิกเมว สามิกํ, อสามิกเมว อสามิกํ อกาสิ. มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘กึสทฺโท เอโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จนฺทกุมาเรน กิร อฑฺโฑ สุวินิจฺฉิโต, ตตฺเถโส สาธุการสทฺโท’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิ. กุมาโร อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ ราชา ‘‘ตาต, เอโก กิร เต อฑฺโฑ วินิจฺฉิโต’’ติ อาห. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ตาต, อิโต ปฏฺาย ตฺวเมว วินิจฺฉยํ ปฏฺเปหี’’ติ วินิจฺฉยํ กุมารสฺส อทาสิ.
ตโต ปฏฺาย ขณฺฑหาลสฺส อาโย ปจฺฉิชฺชิ. โส ตโต ปฏฺาย กุมาเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา โอกาสํ คเวสนฺโต อนฺตราเปกฺโข วิจริ. โส ปน ราชา มนฺทปฺโ. โส เอกทิวสํ รตฺติภาเค สุปิตฺวา ปจฺจูสสมเย สุปินนฺเต อลงฺกตทฺวารโกฏฺกํ, สตฺตรตนมยปาการํ, สฏฺิโยชนิกสุวณฺณมยวาลุกมหาวีถึ, โยชนสหสฺสุพฺเพธเวชยนฺตปาสาทปฏิมณฺฑิตํ นนฺทนวนาทิวนรามเณยฺยกนนฺทาโปกฺขรณิอาทิโปกฺขรณิรามเณยฺยกสมนฺนาคตํ อากิณฺณเทวคณํ ตาวตึสภวนํ ทิสฺวา ¶ ปพุชฺฌิตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สฺเว อาจริยขณฺฑหาลสฺสาคมนเวลาย เทวโลกคามิมคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตน เทสิตมคฺเคน เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ ขณฺฑหาโลปิ ปาโตว นฺหตฺวา ภฺุชิตฺวา ราชุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา รฺโ สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ราชา อาสนํ ทาเปตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวตียา;
โส ปุจฺฉิ พฺรหฺมพนฺธุํ, ขณฺฑหาลํ ปุโรหิตํ มูฬฺหํ.
‘‘สคฺคาน มคฺคมาจิกฺข, ตฺวํสิ พฺราหฺมณ ธมฺมวินยกุสโล;
ยถา อิโต วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวานา’’ติ.
ตตฺถ ราชาสีติ ราชา อาสิ. ลุทฺทกมฺโมติ กกฺขฬผรุสกมฺโม. สคฺคาน มคฺคนฺติ สคฺคานํ คมนมคฺคํ. ธมฺมวินยกุสโลติ สุจริตธมฺเม จ อาจารวินเย จ กุสโล. ยถาติ ยถา นรา ปฺุานิ กตฺวา อิโต สุคตึ คจฺฉนฺติ, ตํ เม สุคติมคฺคํ อาจิกฺขาหีติ ปุจฺฉิ.
อิมํ ¶ ปน ปฺหํ สพฺพฺุพุทฺธํ วา ตสฺส สาวเก วา เตสํ อลาเภน โพธิสตฺตํ วา ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ราชา ปน ยถา นาม สตฺตาหํ มคฺคมูฬฺโห ปุริโส อฺํ มาสมตฺตํ มคฺคมูฬฺหํ มคฺคํ ปุจฺเฉยฺย, เอวํ ขณฺฑหาลํ ปุจฺฉิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺิทสฺสนกาโล, อิทานิ จนฺทกุมารํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ. อถ ราชานํ อามนฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘อติทานํ ททิตฺวาน, อวชฺเฌ เทว ฆาเตตฺวา;
เอวํ วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวานา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช สคฺคํ คจฺฉนฺตา นาม อติทานํ ททนฺติ, อวชฺเฌ ฆาเตนฺติ. สเจปิ สคฺคํ คนฺตุกาโมสิ, ตฺวมฺปิ ตเถว กโรหีติ.
อถ นํ ราชา ปฺหสฺส อตฺถํ ปุจฺฉิ –
‘‘กึ ปน ตํ อติทานํ, เก จ อวชฺฌา อิมสฺมิ โลกสฺมึ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานี’’ติ.
โสปิสฺส ¶ พฺยากาสิ –
‘‘ปุตฺเตหิ เทว ยชิตพฺพํ, มเหสีหิ เนคเมหิ จ;
อุสเภหิ อาชานิเยหิ จตูหิ, สพฺพจตุกฺเกน เทว ยชิตพฺพ’’นฺติ.
รฺโ ปฺหํ พฺยากโรนฺโต จ เทวโลกมคฺคํ ปุฏฺโ นิรยมคฺคํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ปุตฺเตหีติ อตฺตนา ชาเตหิ ปิยปุตฺเตหิ เจว ปิยธีตาหิ จ. มเหสีหีติ ปิยภริยาหิ. เนคเมหีติ เสฏฺีหิ. อุสเภหีติ สพฺพเสเตหิ อุสภราชูหิ. อาชานิเยหีติ มงฺคลอสฺเสหิ. จตูหีติ เอเตหิ สพฺเพเหว อฺเหิ จ หตฺถิอาทีหิ จตูหิ จตูหีติ เอวํ สพฺพจตุกฺเกน, เทว, ยชิตพฺพํ. เอเตสฺหิ ขคฺเคน สีสํ ฉินฺทิตฺวา สุวณฺณปาติยา คลโลหิตํ คเหตฺวา อาวาเฏ ปกฺขิปิตฺวา ยฺสฺส ยชนกราชาโน สรีเรน สห เทวโลกํ คจฺฉนฺติ. มหาราช, สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺปทานํ ทานเมว ¶ ปวตฺตติ. อิเม ปน ปุตฺตธีตาทโย มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยฺสฺส ยชนํ อติทานํ นามาติ ราชานํ สฺาเปสิ.
อิติ โส ‘‘สเจ จนฺทกุมารํ เอกฺเว คณฺหิสฺสามิ, เวรจิตฺเตน กรณํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ ตํ มหาชนสฺส อนฺตเร ปกฺขิปิ. อิทํ ปน เตสํ กเถนฺตานํ กถํ สุตฺวา สพฺเพ อนฺเตปุรชนา ภีตตสิตา สํวิคฺคมานหทยา เอกปฺปหาเรเนว มหารวํ รวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ สุตฺวา อนฺเตปุเร, กุมารา มเหสิโย จ หฺนฺตุ;
เอโก อโหสิ นิคฺโฆโส, ภิกฺขา อจฺจุคฺคโต สทฺโท’’ติ.
ตตฺถ ตนฺติ ‘‘กุมารา จ มเหสิโย จ หฺนฺตู’’ติ ตํ สทฺทํ สุตฺวา เอโกติ สกลราชนิเวสเน เอโกว นิคฺโฆโส อโหสิ. ภิสฺมาติ ภยานโก. อจฺจุคฺคโตติ อติอุคฺคโต อโหสิ, สกลราชกุลํ ยุคนฺตวาตปฺปหฏํ วิย สาลวนํ อโหสิ.
พฺราหฺมโณ ราชานํ อาห – ‘‘กึ ปน, มหาราช, ยฺํ ยชิตุํ สกฺโกสิ, น สกฺโกสี’’ติ? ‘‘กึ กเถสิ, อาจริย, ยฺํ ยชิตฺวา เทวโลกํ ¶ คมิสฺสามี’’ติ. ‘‘มหาราช, ภีรุกา ทุพฺพลชฺฌาสยา ยฺํ ยชิตุํ สมตฺถา นาม น โหนฺติ, ตุมฺเห อิธ สพฺเพ สนฺนิปาเตถ, อหํ ยฺาวาเฏ กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปโหนกํ พลกายํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมฺม ยฺาวาฏํ สมตลํ กาเรตฺวา วติยา ปริกฺขิปิ. กสฺมา? ธมฺมิโก หิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อาคนฺตฺวา นิวาเรยฺยาติ ยฺาวาเฏ วติยา ปริกฺเขปนํ นาม จาริตฺตนฺติ กตฺวา โปราณกพฺราหฺมเณหิ ปิตํ. ราชาปิ ปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, อหํ อตฺตโน ปุตฺตธีตโร จ ภริยาโย จ มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามิ, คจฺฉถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา สพฺเพ อิธาเนถา’’ติ ปุตฺตานํ ตาว อานยนตฺถาย อาห –
‘‘คจฺฉถ วเทถ กุมาเร, จนฺทํ สูริยฺจ ภทฺทเสนฺจ;
สูรฺจ วามโคตฺตฺจ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ตตฺถ คจฺฉถ วเทถ กุมาเรติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จาติ ทฺเว โคตมิเทวิยา อคฺคมเหสิยา ¶ ปุตฺตา, ภทฺทเสโน จ สูโร จ วามโคตฺโต จ เตสํ เวมาติกภาตโร. ปจุรา กิร โหถาติ เอกสฺมึ าเน ราสี โหถาติ อาจิกฺขถาติ อตฺโถ.
เต ปมํ จนฺทกุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาหํสุ ‘‘กุมาร, ตุมฺเห กิร มาเรตฺวา ตุมฺหากํ ปิตา เทวโลกํ คนฺตุกาโม, ตุมฺหากํ คณฺหนตฺถาย อมฺเห เปเสสี’’ติ. ‘‘กสฺส วจเนน มํ คณฺหาเปสี’’ติ? ‘‘ขณฺฑหาลสฺส, เทวา’’ติ. ‘‘กึ โส มฺเว คณฺหาเปติ, อุทาหุ อฺเปี’’ติ. ‘‘ราชปุตฺต, อฺเปิ คณฺหาเปติ, สพฺพจตุกฺกํ กิร ยฺํ ยชิตุกาโม’’ติ. โส จินฺเตสิ ‘‘ตสฺส อฺเหิ สทฺธึ เวรํ นตฺถิ, ‘วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ น ลภามี’ติ ปน มยิ เอกสฺมึ เวรจิตฺเตน พหู มาราเปติ, ปิตรํ ทฏฺุํ ลภนฺตสฺส สพฺเพสํ เตสํ โมจาปนํ นาม มม ภาโร’’ติ. อถ เน ราชปุริเส อาห ‘‘เตน หิ เม ปิตุ วจนํ กโรถา’’ติ. เต ตํ เนตฺวา ราชงฺคเณ เอกมนฺเต เปตฺวา อิตเรปิ ตโย อามนฺเตตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก กตฺวา รฺโ อาโรจยึสุ ‘‘อานีตา เต, เทว, ปุตฺตา’’ติ. โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘ตาตา, อิทานิ เม ธีตโร อาเนตฺวา ¶ เตสฺเว ภาติกานํ สนฺติเก กโรถา’’ติ จตสฺโส ธีตโร อาหราเปตุํ อิตรํ คาถมาห –
‘‘กุมาริโยปิ วเทถ, อุปเสนํ โกกิลฺจ มุทิตฺจ;
นนฺทฺจาปิ กุมารึ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
เต ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ ตาสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตา โรทมานา ปริเทวมานา อาเนตฺวา ภาติกานฺเว สนฺติเก กรึสุ. ตโต ราชา อตฺตโน ภริยานํ คหณตฺถาย อิตรํ คาถมาห –
‘‘วิชยมฺปิ มยฺหํ มเหสึ, เอราวตึ เกสินึสุนนฺทฺจ;
ลกฺขณวรูปปนฺนา, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ตตฺถ ลกฺขณวรูปปนฺนาติ อุตฺตเมหิ จตุสฏฺิยา อิตฺถิลกฺขเณหิ อุปปนฺนา เอตาปิ วเทถาติ อตฺโถ.
เต ตาปิ ปริเทวมานา อาเนตฺวา กุมารานํ สนฺติเก กรึสุ. อถ ราชา จตฺตาโร เสฏฺิโน คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘คหปตโย ¶ จ วเทถ, ปุณฺณมุขํ ภทฺทิยํ สิงฺคาลฺจ;
วฑฺฒฺจาปิ คหปตึ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถายา’’ติ.
ราชปุริสา คนฺตฺวา เตปิ อานยึสุ. รฺโ ปุตฺตทาเร คยฺหมาเน สกลนครํ น กิฺจิ อโวจ. เสฏฺิกุลานิ ปน มหาสมฺพนฺธานิ, ตสฺมา เตสํ คหิตกาเล สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘รฺโ เสฏฺิโน มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตุํ น ทสฺสามา’’ติ เสฏฺิโน ปริวาเรตฺวาว เตสํ าติวคฺเคน สทฺธึ ราชกุลํ อคมิ. อถ เต เสฏฺิโน าติคณปริวุตา ราชานํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ตตฺถ คหปตโย, อโวจิสุํ สมาคตา ปุตฺตทารปริกิณฺณา;
สพฺเพว สิขิโน เทว กโรหิ, อถ วา โน ทาเส สาเวหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สพฺเพว สิขิโนติ สพฺเพ อมฺเห มตฺถเก จูฬํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน เจฏเก กโรหิ, มยํ เต เจฏกกิจฺจํ กริสฺสาม. อถ วา โน ทาเส สาเวหีติ อถ วา โน อสทฺทหนฺโต สพฺพเสนิโย สนฺนิปาเตตฺวา ราสิมชฺเฌ อมฺเห ทาเส สาเวหิ, มยํ เต ทาสตฺตํ ปฏิสฺสุณิสฺสามาติ.
เต เอวํ ยาจนฺตาปิ ชีวิตํ ลทฺธุํ นาสกฺขึสุ. ราชปุริสา เสเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา เต คเหตฺวา กุมารานฺเว สนฺติเก นิสีทาเปสุํ. ตโต ปน ราชา หตฺถิอาทีนํ คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต อาห –
‘‘อภยงฺกรมฺปิ เม หตฺถึ, นาฬาคิรึ อจฺจุคฺคตํ วรุณทนฺตํ;
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อสฺสรตนมฺปิ เกสึ, สุรามุขํ ปุณฺณกํ วินตกฺจ;
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อุสภมฺปิ ยูถปตึ อโนชํ, นิสภํ ควมฺปตึ เตปิ มยฺหํ อาเนถ;
สมูห กโรนฺตุ สพฺพํ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานิ.
‘‘สพฺพํ ¶ ปฏิยาเทถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
อาณาเปถ จ กุมาเร, อภิรมนฺตุ อิมํ รตฺตึ.
‘‘สพฺพํ อุปฏฺเปถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
วเทถ ทานิ กุมาเร, อชฺช โข ปจฺฉิมา รตฺตี’’ติ.
ตตฺถ สมูห กโรนฺตุ สพฺพนฺติ น เกวลํ เอตฺตกเมว, อวเสสมฺปิ จตุปฺปทคณฺเจว ปกฺขิคณฺจ สพฺพํ จตุกฺกํ กตฺวา ราสึ กโรนฺตุ, สพฺพจตุกฺกํ ยฺํ ยชิสฺสามิ, ยาจกพฺราหฺมณานฺจ ทานํ ทสฺสามีติ. สพฺพํ ปฏิยาเทถาติ เอวํ มยา วุตฺตํ อนวเสสํ อุปฏฺเปถ. อุคฺคตมฺหีติ อหํ ปน ยฺํ อุคฺคเต สูริเย สฺเว ปาโตว ยชิสฺสามิ. สพฺพํ อุปฏฺเปถาติ เสสมฺปิ สพฺพํ ยฺอุปกรณํ อุปฏฺเปถาติ.
รฺโ ¶ ปน มาตาปิตโร ธรนฺติเยว. อถสฺส อมจฺจา คนฺตฺวา มาตุยา อาโรเจสุํ ‘‘อยฺเย, ปุตฺโต โว ปุตฺตทารํ มาเรตฺวา ยฺํ ยชิตุกาโม’’ติ. สา ‘‘กึ กเถถ, ตาตา’’ติ หตฺเถน หทยํ ปหริตฺวา โรทมานา อาคนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร เอวรูโป เต ยฺโ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํตํ มาตา อวจ, โรทนฺตี อาคนฺตฺวา วิมานโต;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติ.
ตตฺถ ตํตนฺติ ตํ เอตํ ราชานํ. วิมานโตติ อตฺตโน วสนฏฺานโต.
ราชา อาห –
‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ จตฺตาติ จนฺทกุมาเร หฺมาเนเยว สพฺเพปิ ยฺตฺถาย มยา ปริจฺจตฺตา.
อถ นํ มาตา อาห –
‘‘มา ¶ ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตตฺถ นิรยาเนโสติ นิรสฺสาทตฺเถน นิรยานํ จตุนฺนํ อปายานํ เอส มคฺโค. โกณฺฑฺาติ ราชานํ โคตฺเตนาลปติ. ภูตภพฺยานนฺติ ภูตานฺจ ภวิตพฺพสตฺตานฺจ. ปุตฺตยฺเนาติ เอวรูเปน ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา ยชกยฺเน สคฺคมคฺโค นาม นตฺถีติ.
ราชา อาห –
‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาจริยานํ วจนนฺติ อมฺม, เนสา มม อตฺตโน มติ, อาจารสิกฺขาปนกสฺส ปน เม ขณฺฑหาลาจริยสฺส เอตํ วจนํ, เอสา อนุสิฏฺิ. ตสฺมา อหํ เอเต ฆาเตสฺสํ, ทุจฺจเชหิ ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคํ คมิสฺสามีติ.
อถสฺส มาตา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺตี อปคตา. ปิตา ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํตํ ปิตาปิ อวจ, วสวตฺตี โอรสํ สกํ ปุตฺตํ;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหี’’ติ.
ตตฺถ วสวตฺตีติ ตสฺส นามํ.
ราชา อาห –
‘‘สพฺเพปิ ¶ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
อถ นํ ปิตา อาห –
‘‘มา ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ราชา อาห –
‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ.
อถ นํ ปิตา อาห –
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
ปุตฺตปริวุโต ตุวํ, รฏฺํ ชนปทฺจ ปาเลหี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตปริวุโตติ ปุตฺเตหิ ปริวุโต. รฏฺํ ชนปทฺจาติ สกลกาสิรฏฺฺจ ตสฺเสว ตํ ตํ โกฏฺาสภูตํ ชนปทฺจ.
โสปิ ¶ ตํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิ. ตโต จนฺทกุมาโร จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส เอตฺตกสฺส ชนสฺส ทุกฺขํ มํ เอกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ, มม ปิตรํ ยาจิตฺวา เอตฺตกํ ชนํ มรณทุกฺขโต โมเจสฺสามี’’ติ. โส ปิตรา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติ.
ตตฺถ อปิ นิคฬพนฺธกาปีติ อปิ นาม มยํ มหานิคเฬหิ พนฺธกาปิ หุตฺวา. ยสฺส โหนฺติ ตว กามาติ สเจปิ ขณฺฑหาลสฺส ทาตุกาโมสิ, ตสฺส โน ทาเส กตฺวา เทหิ, กริสฺสามสฺส ทาสกมฺมนฺติ วทติ. อปิ รฏฺาติ สเจ อมฺหากํ โกจิ โทโส อตฺถิ, รฏฺา โน ปพฺพาเชหิ. อปิ นาม รฏฺา ปพฺพาชิตาปิ กปณา วิย กปาลํ คเหตฺวา ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม, มา โน อวธิ, เทหิ โน ชีวิตนฺติ วิลปิ.
ตสฺส ตํ นานปฺปการํ วิลาปํ สุตฺวา ราชา หทยผลิตปฺปตฺโต วิย อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ โรทมาโน ‘‘น เม โกจิ ปุตฺเต มาเรตุํ ลจฺฉติ, น มมตฺโถ เทวโลเกนา’’ติ สพฺเพ เต โมเจตุํ อาห –
‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตํ รฺโ กถํ สุตฺวา ราชปุตฺเต อาทึ กตฺวา สพฺพํ ตํ ปกฺขิปริโยสานํ ปาณคณํ วิสฺสชฺเชสุํ. ขณฺฑหาโลปิ ยฺาวาเฏ กมฺมํ สํวิทหติ. อถ นํ เอโก ปุริโส ‘‘อเร ทุฏฺ, ขณฺฑหาล, รฺา ปุตฺตา ¶ วิสฺสชฺชิตา, ตฺวํ อตฺตโน ปุตฺเต มาเรตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยฺํ ยชสฺสู’’ติ อาห. โส ‘‘กึ นาม รฺา กต’’นฺติ กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต อุฏฺาย ตุริโต ธาวิตฺวา อาห –
‘‘ปุพฺเพว ¶ โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ.
ตตฺถ ปุพฺเพวาติ มยา ตฺวํ ปุพฺเพว วุตฺโต ‘‘น ตุมฺหาทิเสน ภีรุกชาติเกน สกฺกา ยฺํ ยชิตุํ, ยฺยชนํ นาเมตํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภว’’นฺติ, อถ โน อิทานิ อุปกฺขฏสฺส ปฏิยตฺตสฺส ยฺสฺส วิกฺเขปํ กโรสิ. ‘‘วิกฺขมฺภ’’นฺติปิ ปาโ, ปฏิเสธนฺติ อตฺโถ. มหาราช, กสฺมา เอวํ กโรสิ. ยตฺตกา หิ ยฺํ ยชนฺติ วา ยาเชนฺติ วา อนุโมทนฺติ วา, สพฺเพ สุคติเมว วชนฺตีติ ทสฺเสติ.
โส อนฺธพาโล ราชา ตสฺส โกธวสิกสฺส กถํ คเหตฺวา ธมฺมสฺี หุตฺวา ปุน ปุตฺเต คณฺหาเปสิ. ตโต จนฺทกุมาโร ปิตรํ อนุโพธยมาโน อาห –
‘‘อถ กิสฺส ชโน ปุพฺเพ, โสตฺถานํ พฺราหฺมเณ อวาเจสิ;
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘ปุพฺเพว โน ทหรกาเล, น หเนสิ น ฆาเตสิ;
ทหรมฺหา โยพฺพนํ ปตฺตา, อทูสกา ตาต หฺาม.
‘‘หตฺถิคเต อสฺสคเต, สนฺนทฺเธ ปสฺส โน มหาราช;
ยุทฺเธ วา ยุชฺฌมาเน วา, น หิ มาทิสา สูรา โหนฺติ ยฺตฺถาย.
‘‘ปจฺจนฺเต วาปิ กุปิเต, อฏวีสุ วา มาทิเส นิโยเชนฺติ;
อถ โน อการณสฺมา, อภูมิยํ ตาต หฺาม.
‘‘ยาปิ ¶ หิ ตา สกุณิโย, วสนฺติ ติณฆรานิ กตฺวาน;
ตาสมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อถ โน ตฺวํ เทว ฆาเตสิ.
‘‘มา ¶ ตสฺส สทฺทเหสิ, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาเตยฺย;
มมฺหิ โส ฆาเตตฺวาน, อนนฺตรา ตมฺปิ เทว ฆาเตยฺย.
‘‘คามวรํ นิคมวรํ ททนฺติ, โภคมฺปิสฺส มหาราช;
อถคฺคปิณฺฑิกาปิ, กุเล กุเล เหเต ภฺุชนฺติ.
‘‘เตสมฺปิ ตาทิสานํ, อิจฺฉนฺติ ทุพฺภิตุํ มหาราช;
เยภุยฺเยน เอเต, อกตฺุโน พฺราหฺมณา เทว.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสามา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพติ ตาต, ยทิ อหํ มาเรตพฺโพ, อถ กสฺมา อมฺหากํ าติชโน ปุพฺเพ มม ชาตกาเล พฺราหฺมเณ โสตฺถานํ อวาเจสิ. ตทา กิร ขณฺฑหาโลว มม ลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘อิมสฺส กุมารสฺส น โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสฺสตี’’ติ อาห. อิจฺจสฺส ปุริเมน ปจฺฉิมํ น สเมติ, มุสาวาที เอส. อถ โน เอตสฺส วจนํ คเหตฺวา อการณสฺมา นิกฺการณาเยว ยฺตฺถาย, เทว, ฆาเตสิ. มา อมฺเห ฆาเตสิ. อยฺหิ มยิ เอกสฺมึ เวเรน มหาชนํ มาเรตุกาโม, สาธุกํ สลฺลกฺเขหิ นรินฺทาติ. ปุพฺเพว โนติ มหาราช, สเจปิ อมฺเห มาเรตุกาโม, ปุพฺเพว โน กสฺมา สยํ ¶ วา น หเนสิ, อฺเหิ วา น ¶ ฆาตาเปสิ. อิทานิ ปน มยํ ทหรมฺหา ตรุณา, ปมวเย ิตา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒาม, เอวํภูตา ตว อทูสกาว กึการณา หฺามาติ?
ปสฺส โนติ อมฺเหว จตฺตาโร ภาติเก ปสฺส. ยุชฺฌมาเนติ ปจฺจตฺถิกานํ นครํ ปริวาเรตฺวา ิตกาเล อมฺหาทิเส ปุตฺเต เตหิ สทฺธึ ยุชฺฌมาเน ปสฺส. อปุตฺตกา หิ ราชาโน อนาถา นาม โหนฺติ. มาทิสาติ อมฺหาทิสา สูรา พลวนฺโต น ยฺตฺถาย มาเรตพฺพา โหนฺติ. นิโยเชนฺตีติ เตสํ ปจฺจามิตฺตานํ คณฺหนตฺถาย ปโยเชนฺติ. อถ โนติ อถ อมฺเห อการณสฺมา อการเณน อภูมิยํ อโนกาเสเยว กสฺมา, ตาต, หฺามาติ อตฺโถ. มา ตสฺส สทฺทเหสีติ มหาราช, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาตเย, มา ตสฺส สทฺทเหยฺยาสิ. โภคมฺปิสฺสาติ โภคมฺปิ อสฺส พฺราหฺมณสฺส ราชาโน เทนฺติ. อถคฺคปิณฺฑิกาปีติ อถ เต อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ ลภนฺตา อคฺคปิณฺฑิกาปิ โหนฺติ. เตสมฺปีติ เยสํ กุเล ภฺุชนฺติ, เตสมฺปิ เอวรูปานํ ปิณฺฑทายกานํ ทุพฺภิตุํ อิจฺฉนฺติ.
ราชา กุมารสฺส วิลาปํ สุตฺวา –
‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ. –
อิมํ คาถํ วตฺวา ปุนปิ โมเจสิ. ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา ปุนปิ –
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ. –
เอวํ วตฺวา ปุน คณฺหาเปสิ. อถสฺส อนุนยนตฺถํ กุมาโร อาห –
‘‘ยทิ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
พฺราหฺมโณ ตาว ยชตุ, ปจฺฉาปิ ยชสิ ตุวํ ราช.
‘‘ยทิ ¶ ¶ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
เอสฺเวว ขณฺฑหาโล, ยชตํ สเกหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘เอวํ ชานนฺโต ขณฺฑหาโล, กึ ปุตฺตเก น ฆาเตสิ;
สพฺพฺจ าติชนํ, อตฺตานฺจ น ฆาเตสิ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ นิรยํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ.
‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุ’’นฺติ.
ตตฺถ พฺราหฺมโณ ตาวาติ ปมํ ตาว ขณฺฑหาโล ยชตุ สเกหิ ปุตฺเตหิ, อถ ตสฺมึ เอวํ ยชิตฺวา เทวโลกํ คเต ปจฺฉา ตฺวํ ยชิสฺสสิ. เทว, สาทุรสโภชนมฺปิ หิ ตฺวํ อฺเหิ วีมํสาเปตฺวา ภฺุชสิ, ปุตฺตทารมารณํเยว กสฺมา อวีมํสิตฺวา กโรสีติ ทีเปนฺโต เอวมาห. เอวํ ชานนฺโตติ ‘‘ปุตฺตธีตโร มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ชานนฺโต กึการณา อตฺตโน ปุตฺเต จ าตี จ อตฺตานฺจ น ฆาเตสิ. สเจ หิ ปรํ มาเรตฺวา เทวโลกํ คจฺฉนฺติ, อตฺตานํ มาเรตฺวา พฺรหฺมโลกํ คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ. เอวํ ยฺคุณํ ชานนฺเตน ปรํ อมาเรตฺวา อตฺตาว มาเรตพฺโพ สิยา. อยํ ปน ตถา อกตฺวา มํ มาราเปติ. อิมินาปิ การเณน ชานาหิ, มหาราช ‘‘ยถา เอส วินิจฺฉเย วิโลปํ กาตุํ อลภนฺโต เอวํ กโรตี’’ติ. เอทิสนฺติ เอวรูปํ ปุตฺตฆาตยฺํ.
กุมาโร เอตฺตกํ กเถนฺโตปิ ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ราชานํ ปริวาเรตฺวา ิตํ ปริสํ อารพฺภ อาห –
‘‘กถฺจ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํ.
‘‘กถฺจ ¶ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺตํ.
‘‘รฺโ ¶ จมฺหิ อตฺถกาโม, หิโต จ สพฺพชนปทสฺส;
น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ, มยา ชานปโท น ปเวเทตี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตกามาโยติ ฆรณิโย สนฺธาย วุตฺตํ. คหปตโย ปน ปุตฺตกามา นาม โหนฺติ. น อุปรวนฺตีติ น อุปกฺโกสนฺติ น วทนฺติ. อตฺรชนฺติ อตฺตโต ชาตํ. เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ รฺา สทฺธึ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ. น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ มยาติ อิมินา โน ลฺโช วา คหิโต, อิสฺสริยมเทน วา อิทํ นาม ทุกฺขํ กตนฺติ โกจิ เอโกปิ มยา สทฺธึ ปฏิฆํ กตฺตา นาม นาโหสิ. ชานปโท น ปเวเทตีติ เอวํ รฺโ จ ชนปทสฺส จ อตฺถกามสฺส มม ปิตรํ อยํ ชานปโท ‘‘คุณสมฺปนฺโน เต ปุตฺโต’’ติ น ปเวเทติ, น ชานาเปตีติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเตปิ โกจิ กิฺจิ น กเถสิ. ตโต จนฺทกุมาโร อตฺตโน ภริยาโย ตํ ยาจนตฺถาย อุยฺโยเชนฺโต อาห –
‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตา คนฺตฺวา ยาจึสุ. ตาปิ ราชา น โอโลเกสิ. ตโต กุมาโร อนาโถ หุตฺวา วิลปนฺโต –
‘‘ยํนูนาหํ ชาเยยฺยํ, รถการกุเลสุ วา,
ปุกฺกุสกุเลสุ วา เวสฺเสสุ วา ชาเยยฺยํ,
น หชฺช มํ ราช ยฺเ ฆาเตยฺยา’’ติ. –
วตฺวา ปุน ตา ภริยาโย อุยฺโยเชนฺโต อาห –
‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, อปราธาหํ น ปสฺสามิ.
‘‘สพฺพา ¶ ¶ สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, กินฺเต ภนฺเต มยํ อทูเสมา’’ติ.
ตตฺถ อปราธาหํ น ปสฺสามีติ อหํ อาจริยขณฺฑหาเล อตฺตโน อปราธํ น ปสฺสามิ. กินฺเต ภนฺเตติ อยฺย ขณฺฑหาล, มยํ ตุยฺหํ กึ ทูสยิมฺหา, อถ จนฺทกุมารสฺส โทโส อตฺถิ, ตํ ขมถาติ วเทถาติ.
อถ จนฺทกุมารสฺส กนิฏฺภคินี เสลกุมารี นาม โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ปิตุ ปาทมูเล ปติตฺวา ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘กปณา วิลปติ เสลา, ทิสฺวาน ภาตเร อุปนีตตฺเต;
ยฺโ กิร เม อุกฺขิปิโต, ตาเตน สคฺคกาเมนา’’ติ.
ตตฺถ อุปนีตตฺเตติ อุปนีตสภาเว. อุกฺขิปิโตติ อุกฺขิตฺโต. สคฺคกาเมโนติ มม ภาตโร มาเรตฺวา สคฺคํ อิจฺฉนฺเตน. ตาต, อิเม มาเรตฺวา กึ สคฺเคน กริสฺสสีติ วิลปติ.
ราชา ตสฺสาปิ กถํ น คณฺหิ. ตโต จนฺทกุมารสฺส ปุตฺโต วสุโล นาม ปิตรํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อยฺยกํ ยาจิตฺวา มม ปิตุ ชีวิตํ ทาเปสฺสามี’’ติ รฺโ ปาทมูเล ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อาวตฺติ ปริวตฺติ จ, วสุโล สมฺมุขา รฺโ;
มา โน ปิตรํ อวธิ, ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ทหรมฺหาโยพฺพนํ ปตฺตาติ เทว, มยํ ตรุณทารกา, น ตาว โยพฺพนปฺปตฺตา, อมฺเหสุปิ ตาว อนุกมฺปาย อมฺหากํ ปิตรํ มา อวธีติ.
ราชา ตสฺส ปริเทวิตํ สุตฺวา ภิชฺชมานหทโย วิย หุตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ กุมารํ อาลิงฺคิตฺวา ‘‘ตาต, อสฺสาสํ ปฏิลภ, วิสฺสชฺเชมิ เต ปิตร’’นฺติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอโส ¶ เต วสุล ปิตา, สเมหิ ปิตรา สห;
ทุกฺขํ โข เม ชนยสิ, วิลปนฺโต อนฺเตปุรสฺมึ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเนา’’ติ.
ตตฺถ อนฺเตปุรสฺมินฺติ ราชนิเวสนสฺส อนฺตเร.
ปุน ¶ ขณฺฑหาโล อาคนฺตฺวา อาห –
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺ’’นฺติ.
ราชา ปน อนฺธพาโล ปุน ตสฺส วจเนน ปุตฺเต คณฺหาเปสิ. ตโต ขณฺฑหาโล จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา มุทุจิตฺโต กาเลน คณฺหาเปติ, กาเลน วิสฺสชฺเชติ, ปุนปิ ทารกานํ วจเนน ปุตฺเต วิสฺสชฺเชยฺย, ยฺาวาฏฺเว นํ เนมี’’ติ. อถสฺส ตตฺถ คมนตฺถาย คาถมาห –
‘‘สพฺพรตนสฺส ยฺโ อุปกฺขโฏ, เอกราช ตว ปฏิยตฺโต;
อภินิกฺขมสฺสุ เทว, สคฺคํ คโต ตฺวํ ปโมทิสฺสสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตว ยฺโ สพฺพรตเนหิ อุปกฺขโฏ ปฏิยตฺโต, อิทานิ เต อภินิกฺขมนกาโล, ตสฺมา อภินิกฺขม, ยฺํ ยชิตฺวา สคฺคํ คโต ปโมทิสฺสสีติ.
ตโต โพธิสตฺตํ อาทาย ยฺาวาฏคมนกาเล ตสฺส โอโรธา เอกโตว นิกฺขมึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทหรา สตฺตสตา เอตา, จนฺทกุมารสฺส ภริยาโย;
เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายึสุ.
‘‘อปรา ¶ ปน โสเกน, นิกฺขนฺตา นนฺทเน วิย เทวา;
เกเส ปกิริตฺวาน, โรทนฺติโย มคฺคมนุยายิสุ’’นฺติ.
ตตฺถ นนฺทเน วิย เทวาติ นนฺทนวเน จวนเทวปุตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขนฺตเทวตา วิย คตา.
อิโต ¶ ปรํ ตาสํ วิลาปคาถา โหนฺติ –
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นียนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ หตฺถิวรธุรคเต, หตฺถีหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ¶ ปุพฺเพ อสฺสวรธุรคเต, อสฺเสหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ รถวรธุรคเต, รเถหิ อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘เยหิสฺสุ ปุพฺเพ นิยฺยํสุ, ตปนียกปฺปเนหิ ตุรงฺเคหิ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺตี’’ติ.
ตตฺถ กาสิกสุจิวตฺถธราติ กาสิกานิ สุจิวตฺถานิ ธารยมานา. จนฺทสูริยาติ จนฺทกุมาโร จ สูริยกุมาโร จ. นฺหาปกสุนฺหาปิตาติ จนฺทนจุณฺเณน ¶ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหาปเกหิ กตปริกมฺมตาย สุนฺหาปิตา. ยสฺสูติ เย อสฺสุ. อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, เย กุมาเรติ อตฺโถ. ปุพฺเพติ อิโต ปุพฺเพ. หตฺถิวรธุรคเตติ หตฺถิวรานํ ธุรคเต, อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคเตติ อตฺโถ. อสฺสวรธุรคเตติ อสฺสวรปิฏฺิคเต. รถวรธุรคเตติ รถวรมชฺฌคเต. นิยฺยํสูติ นิกฺขมึสุ.
เอวํ ตาสุ ปริเทวนฺตีสุเยว โพธิสตฺตํ นครา นีหรึสุ. สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา นิกฺขมิตุํ อารภิ. มหาชเน นิกฺขนฺเต ทฺวารานิ นปฺปโหนฺติ. พฺราหฺมโณ อติพหุํ ชนํ ทิสฺวา ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ นครทฺวารานิ ถกาเปสิ. มหาชโน นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต นครทฺวารสฺส อาสนฺนฏฺาเน อุยฺยานํ อตฺถิ, ตสฺส สนฺติเก มหาวิรวํ รวิ. เตน รเวน สกุณสงฺโฆ สงฺขุภิโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ. มหาชโน ตํ ตํ สกุณึ อามนฺเตตฺวา วิลปนฺโต อาห –
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีติ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ หตฺถีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อสฺเสหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อุสเภหิ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห สพฺพจตุกฺเกนา’’ติ.
ตตฺถ มํสมิจฺฉสีติ อมฺโภ สกุณิ, สเจ มํสํ อิจฺฉสิ, ปุปฺผวติยา ปุพฺเพน ปุรตฺถิมทิสายํ ยฺาวาโฏ อตฺถิ, ตตฺถ คจฺฉ. ยชเตตฺถาติ เอตฺถ ขณฺฑหาลสฺส วจนํ คเหตฺวา สมฺมูฬฺโห เอกราชา จตูหิ ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชติ. เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ มหาชโน ตสฺมึ าเน ปริเทวิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ปาสาทํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อนฺเตปุเร กูฏาคารอุยฺยานาทีนิ ปสฺสนฺโต คาถาหิ ปริเทวิ –
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, อิทํ อนฺเตปุรํ สุรมณียํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณํ ปุปฺผมลฺยวิกิณฺณํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ¶ อโสกวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา ปทุมปุณฺฑรีเกหิ;
นาวา จ โสวณฺณวิกตา, ปุปฺผวลฺลิยา จิตฺตา สุรมณียา;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ เตทานีติ อิทานิ เต จนฺทกุมารปฺปมุขา อมฺหากํ อยฺยปุตฺตา เอวรูปํ ปาสาทํ ฉฑฺเฑตฺวา วธาย นียนฺติ. โสวณฺณวิกตาติ สุวณฺณขจิตา.
เอตฺตเกสุ าเนสุ วิลปนฺตา ปุน หตฺถิสาลาทีนิ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ –
‘‘อิทมสฺส หตฺถิรตนํ, เอราวโณ คโช พลี ทนฺตี;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อสฺสรตนํ, เอกขุโร อสฺโส;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส อสฺสรโถ, สาฬิยนิคฺโฆโส สุโภ รตนวิจิตฺโต;
ยตฺถสฺสุ อยฺยปุตฺตา, โสภึสุ นนฺทเน วิย เทวา;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘กถํ ¶ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยถา โหนฺติ คามนิคมา, สฺุา อมนุสฺสกา พฺรหารฺา;
ตถา เหสฺสติ ปุปฺผวติยา, ยิฏฺเสุ จนฺทสูริเยสู’’ติ.
ตตฺถ เอราวโณติ ตสฺส หตฺถิโน นามํ. เอกขุโรติ อภินฺนขุโร. สาฬิยนิคฺโฆโสติ คมนกาเล สาฬิกานํ วิย มธุเรน นิคฺโฆเสน ¶ สมนฺนาคโต. กถํ นามาติ เกน นาม การเณน. สามสมสุนฺทเรหีติ สุวณฺณสาเมหิ จ อฺมฺํ ชาติยา สเมหิ จ นิทฺโทสตาย สุนฺทเรหิ. จนฺทนมุทุกคตฺเตหีติ โลหิตจนฺทนลิตฺตคตฺเตหิ. พฺรหารฺาติ ยถา เต คามนิคมา สฺุา นิมฺมนุสฺสา พฺรหารฺา โหนฺติ, ตถา ปุปฺผวติยาปิ ยฺเ ยิฏฺเสุ ราชปุตฺเตสุ สฺุา อรฺสทิสา ภวิสฺสตีติ.
อถ มหาชโน พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต อนฺโตนคเรเยว วิจรนฺโต ปริเทวิ. โพธิสตฺโตปิ ยฺาวาฏํ นีโต. อถสฺส มาตา โคตมี นาม เทวี ‘‘ปุตฺตานํ เม ชีวิตํ เทหิ, เทวา’’ติ รฺโ ปาทมูเล ปริวตฺติตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;
สเจ จนฺทวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺติ.
‘‘อุมฺมตฺติกา ¶ ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;
สเจ สูริยวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ภูนหตาติ หตวุฑฺฒิ. ปํสุนา จ ปริกิณฺณาติ ปํสุปริกิณฺณสรีรา อุมฺมตฺติกา หุตฺวา วิจริสฺสามิ.
สา เอวํ ปริเทวนฺตีปิ รฺโ สนฺติกา กิฺจิ กถํ อลภิตฺวา ‘‘มม ปุตฺโต ตุมฺหากํ กุชฺฌิตฺวา คโต ภวิสฺสติ, กิสฺส นํ ตุมฺเห น นิวตฺเตถา’’ติ กุมารสฺส จตสฺโส ภริยาโย อาลิงฺคิตฺวา ปริเทวนฺตี อาห –
‘‘กินฺนุมา น รมาเปยฺยุํ, อฺมฺํ ปิยํวทา;
ฆฏฺฏิกา อุปริกฺขี จ, โปกฺขรณี จ ภาริกา;
จนฺทสูริเยสุ นจฺจนฺติโย, สมา ตาสํ น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ กินฺนุมา น รมาเปยฺยุนฺติ เกน การเณน อิมา ฆฏฺฏิกาติอาทิกา จตสฺโส อฺมฺํ ปิยํวทา จนฺทสูริยกุมารานํ สนฺติเก ¶ นจฺจนฺติโย มม ปุตฺเต น รมาปยึสุ, อุกฺกณฺาปยึสุ. สกลชมฺพุทีปสฺมิฺหิ นจฺเจ วา คีเต วา สมา อฺา กาจิ ตาสํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.
อิติ สา สุณฺหาหิ สทฺธึ ปริเทวิตฺวา อฺํ คเหตพฺพคฺคหณํ อปสฺสนฺตี ขณฺฑหาลํ อกฺโกสมานา อฏฺ คาถา อภาสิ –
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ ¶ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตตฺถ อิมํ มยฺหนฺติ มยฺหํ อิมํ หทยโสกํ ทุกฺขํ. ปฏิมฺุจตูติ ปวิสตุ ปาปุณาตุ. โย ฆาเตสีติ โย ตฺวํ ฆาเตสิ. อเปกฺขิเตติ สพฺพโลเกน โอโลกิเต ทิสฺสมาเน มาเรสีติ อตฺโถ.
โพธิสตฺโต ¶ ยฺาวาเฏปิ ปิตรํ ยาจนฺโต อาห –
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม.
‘‘ทิพฺพํ เทว อุปยาจนฺติ, ปุตฺตตฺถิกาปิ ทลิทฺทา;
ปฏิภานานิปิ หิตฺวา, ปุตฺเต น ลภนฺติ เอกจฺจา.
‘‘อาสีสิกานิ กโรนฺติ, ปุตฺตา โน ชายนฺตุ ตโต ปปุตฺตา;
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา กิจฺฉาลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, ยชิตฺโถ อิมํ ยฺํ.
‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา กปณลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, อมฺมาย โน วิปฺปวาเสหี’’ติ.
ตตฺถ ทิพฺพนฺติ เทว, อปุตฺติกา ทลิทฺทาปิ นาริโย ปุตฺตตฺถิกา หุตฺวา พหุํ ปณฺณาการํ กริตฺวา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลภามาติ ทิพฺยํ อุปยาจนฺติ. ปฏิภานานิปิ หิตฺวาติ โทหฬานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ, อลภิตฺวาปีติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, นารีนฺหิ อุปฺปนฺนํ โทหฬํ อลภิตฺวา คพฺโภ สุสฺสิตฺวา นสฺสติ. ตตฺถ เอกจฺจา ยาจนฺตาปิ ปุตฺเต อลภมานา, กาจิ ลทฺธมฺปิ โทหฬํ ปหาย อปริภฺุชิตฺวา น ลภนฺติ, กาจิ โทหฬํ อลภมานา น ลภนฺติ. มยฺหํ ปน มาตา อุปฺปนฺนํ โทหฬํ ลภิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา อุปฺปนฺนํ คพฺภํ อนาเสตฺวา ปุตฺเต ปฏิลภิ. เอวํ ปฏิลทฺเธ มา โน อวธีติ ยาจติ.
อาสีสิกานีติ ¶ มหาราช, อิเม สตฺตา อาสีสํ กโรนฺติ. กินฺติ? ปุตฺตา โน ชายนฺตูติ. ตโต ปปุตฺตาติ ปุตฺตานมฺปิ โน ปุตฺตา ชายนฺตูติ. อถ โน อการณสฺมาติ อถ ตฺวํ อมฺเห อการเณน ยฺตฺถาย ฆาเตสิ. อุปยาจิตเกนาติ เทวตานํ อายาจเนน. กปณลทฺธเกหีติ กปณา วิย หุตฺวา ลทฺธเกหิ. ปุตฺเตหีติ อมฺเหหิ สทฺธึ อมฺหากํ อมฺมาย มา วิปฺปวาเสหิ, มา โน มาตรา สทฺธึ วิปฺปวาสํ กรีติ วทติ.
โส ¶ เอวํ วทนฺโตปิ ปิตุ สนฺติกา กิฺจิ กถํ อลภิตฺวา มาตุ ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมาโน อาห –
‘‘พหุทุกฺขา โปสิย จนฺทํ, อมฺม ตุวํ ชียเส ปุตฺตํ;
วนฺทามิ โข เต ปาเท, ลภตํ ตาโต ปรโลกํ.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคูห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติ.
ตตฺถ พหุทุกฺขา โปสิยาติ พหูหิ ทุกฺเขหิ โปสิย. จนฺทนฺติ มํ จนฺทกุมารํ เอวํ โปเสตฺวา อิทานิ, อมฺม, ตฺวํ ชียเส ปุตฺตํ. ลภตํ ตาโต ปรโลกนฺติ ปิตา เม โภคสมฺปนฺนํ ปรโลกํ ลภตุ. อุปคูหาติ อาลิงฺค ปริสฺสช. ปวาสนฺติ ปุน อนาคมนาย อจฺจนฺตํ วิปฺปวาสํ คจฺฉามิ.
อถสฺส มาตา ปริเทวนฺตี จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘หนฺท จ ปทุมปตฺตานํ, โมฬึ พนฺธสฺสุ โคตมิปุตฺต;
จมฺปกทลมิสฺสาโย, เอสา เต โปราณิกา ปกติ.
‘‘หนฺท ¶ จ วิเลปนํ เต, ปจฺฉิมกํ จนฺทนํ วิลิมฺปสฺสุ;
เยหิ จ สุวิลิตฺโต, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘หนฺท จ มุทุกานิ วตฺถานิ, ปจฺฉิมกํ กาสิกํ นิวาเสหิ;
เยหิ จ สุนิวตฺโถ, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘มุตฺตามณิกนกวิภูสิตานิ ¶ , คณฺหสฺสุ หตฺถาภรณานิ;
เยหิ จ หตฺถาภรเณหิ, โสภสิ ราชปริสาย’’นฺติ.
ตตฺถ ปทุมปตฺตานนฺติ ปทุมปตฺตเวนํ นาเมกํ ปสาธนํ, ตํ สนฺธาเยวมาห. ตว วิปฺปกิณฺณํ โมฬึ อุกฺขิปิตฺวา ปทุมปตฺตเวเนน โยเชตฺวา พนฺธาติ อตฺโถ. โคตมิปุตฺตาติ จนฺทกุมารํ อาลปติ. จมฺปกทลมิสฺสาโยติ อพฺภนฺตริเมหิ จมฺปกทเลหิ มิสฺสิตา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนา นานาปุปฺผมาลา ปิลนฺธสฺสุ. เอสา เตติ เอสา ตว โปราณิกา ปกติ, ตเมว คณฺหสฺสุ ปุตฺตาติ ปริเทวติ. เยหิ จาติ เยหิ โลหิตจนฺทนวิเลปเนหิ วิลิตฺโต ราชปริสาย โสภสิ, ตานิ วิลิมฺปสฺสูติ อตฺโถ. กาสิกนฺติ สตสหสฺสคฺฆนกํ กาสิกวตฺถํ. คณฺหสฺสูติ ปิลนฺธสฺสุ.
อิทานิสฺส จนฺทา นาม อคฺคมเหสี ตสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘น หิ นูนายํ รฏฺปาโล, ภูมิปติ ชนปทสฺส ทายาโท;
โลกิสฺสโร มหนฺโต, ปุตฺเต สฺเนหํ ชนยตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –
‘‘มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อตฺตา จ ปิโย ตุมฺเห จ ภริยาโย;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตนาหํ ฆาตยิสฺสามี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – กึการณา ปุตฺตสิเนหํ น ชเนมิ? น เกวลํ โคตมิยา เอว, อถ โข มยฺหมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, ตถา อตฺตา จ ตุมฺเห จ สุณฺหาโย ภริยาโย จ ปิยาเยว. เอวํ สนฺเตปิ สคฺคฺจ ปตฺถยาโน อหํ สคฺคํ ปตฺเถนฺโต, เตน การเณน เอเต ฆาตยิสฺสามิ, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพเปเต มยา สทฺธึ เทวโลกํ เอกโต คมิสฺสนฺตีติ.
จนฺทา ¶ อาห –
‘‘มํ ปมํ ฆาเตหิ, มา เม หทยํ ทุกฺขํ ผาเลสิ;
อลงฺกโต สุนฺทรโก, ปุตฺโต เทว ตว สุขุมาโล.
‘‘หนฺทยฺย ¶ มํ หนสฺสุ, ปรโลเก จนฺทเกน เหสฺสามิ;
ปฺุํ กรสฺสุ วิปุลํ, วิจราม อุโภปิ ปรโลเก’’ติ.
ตตฺถ ปมนฺติ เทว, มม สามิกโต ปมตรํ มํ ฆาเตหิ. ทุกฺขนฺติ จนฺทสฺส มรณทุกฺขํ มม หทยํ มา ผาเลสิ. อลงฺกโตติ อยํ มม เอโกว อลํ ปริยตฺโตติ เอวํ อลงฺกโต. เอวรูปํ นาม ปุตฺตํ มา ฆาตยิ, มหาราชาติ ทีเปติ. หนฺทยฺยาติ หนฺท, อยฺย, ราชานํ อาลปนฺตี เอวมาห. ปรโลเก จนฺทเกนาติ จนฺเทน สทฺธึ ปรโลเก ภวิสฺสามิ. วิจราม อุโภปิ ปรโลเกติ ตยา เอกโต ฆาติตา อุโภปิ ปรโลเก สุขํ อนุภวนฺตา วิจราม, มา โน สคฺคนฺตรายมกาสีติ.
ราชา อาห –
‘‘มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจิ มรณํ, พหุกา ตว เทวรา วิสาลกฺขิ;
เต ตํ รมยิสฺสนฺติ, ยิฏฺสฺมึ โคตมิปุตฺเต’’ติ.
ตตฺถ มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจีติ มา ตฺวํ อตฺตโน มรณํ โรเจสิ. ‘‘มา รุทฺที’’ติปิ ปาโ, มา โรทีติ อตฺโถ. เทวราติ ปติภาตุกา.
ตโต ปรํ สตฺถา –
‘‘เอวํ วุตฺเต จนฺทา อตฺตานํ, หนฺติ หตฺถตลเกหี’’ติ. – อุปฑฺฒคาถมาห;
ตโต ปรํ ตสฺสาเยว วิลาโป โหติ –
‘‘อลเมตฺถ ชีวิเตน, ปิสฺสามิ วิสํ มริสฺสามิ.
‘‘น หิ นูนิมสฺส รฺโ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ โอรเส ปุตฺเต’.
‘‘น ¶ ¶ หิ นูนิมสฺส รฺโ, าตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, ‘มา ฆาตยิ อตฺรเช ปุตฺเต’.
‘‘อิเม เตปิ มยฺหํ ปุตฺตา, คุณิโน กายูรธาริโน ราช;
เตหิปิ ยชสฺสุ ยฺํ, อถ มฺุจตุ โคตมิปุตฺเต.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อเปกฺขิตํ สพฺพโลกสฺสา’’ติ.
ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ อนฺธพาเลน เอกราเชน วุตฺเต. หนฺตีติ ‘‘กึ นาเมตํ กเถสี’’ติ วตฺวา หตฺถตเลหิ อตฺตานํ หนฺติ. ปิสฺสามีติ ปิวิสฺสามิ. อิเม เตปีติ วสุลกุมารํ อาทึ กตฺวา เสสทารเก หตฺเถ คเหตฺวา รฺโ ปาทมูเล ิตา เอวมาห. คุณิโนติ มาลาคุณอาภรเณหิ สมนฺนาคตา. กายูรธาริโนติ กายูรปสาธนธรา. พิลสตนฺติ มหาราช, มํ ฆาเตตฺวา โกฏฺาสสตํ กตฺวา สตฺตธา สตฺตสุ าเนสุ ยฺํ ยชสฺสุ.
อิติ สา รฺโ สนฺติเก อิมาหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา อสฺสาสํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ปริเทวมานา อฏฺาสิ. อถ นํ โส อาห – ‘‘จนฺเท, มยา ชีวมาเนน ตุยฺหํ ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สุภณิเต สุกถิเต อุจฺจาวจานิ มณิมุตฺตาทีนิ พหูนิ อาภรณานิ ทินฺนานิ, อชฺช ปน เต อิทํ ปจฺฉิมทานํ, สรีรารุฬฺหํ อาภรณํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ. อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘พหุกา ตว ทินฺนาภรณา, อุจฺจาวจา สุภณิตมฺหิ;
มุตฺตามณิเวฬุริยา, เอตํ เต ปจฺฉิมกํ ทาน’’นฺติ.
จนฺทาเทวีปิ ตํ สุตฺวา ตโต ปราหิ นวหิ คาถาหิ วิลปิ –
‘‘เยสํ ¶ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, ผุลฺลา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘เยสํ ¶ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, จิตฺตา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘อจิรํ วต เนตฺตึโส, วิวตฺติสฺสกิ ราชปุตฺตานํ ขนฺเธสุ;
อถ มม หทยํ น ผลติ, ตาว ทฬฺหพนฺธฺจ เม อาสิ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสก’’นฺติ.
ตตฺถ มาลาคุณาติ ปุปฺผทามานิ. เตสชฺชาติ เตสํ อชฺช. เนตฺตึโสติ อสิ. วิวตฺติสฺสตีติ ปติสฺสติ. อจิรํ วตาติ อจิเรน วต. น ผลตีติ น ภิชฺชติ. ตาว ทฬฺหพนฺธฺจ ¶ เม อาสีติ อติวิย ถิรพนฺธนํ เม หทยํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. นิยฺยาถาติ คจฺฉถ.
เอวํ ตสฺสา ปริเทวนฺติยาว ยฺาวาเฏ สพฺพกมฺมํ นิฏฺาสิ. ราชปุตฺตํ เนตฺวา คีวํ โอนาเมตฺวา นิสีทาเปสุํ. ขณฺฑหาโล สุวณฺณปาตึ อุปนาเมตฺวา ขคฺคํ อาทาย ‘‘ตสฺส คีวํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา จนฺทาเทวี ‘‘อฺํ เม ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตฺตโน สจฺจพเลน สามิกสฺส ¶ โสตฺถึ กริสฺสามี’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห ปริสาย อนฺตเร วิจรนฺตี สจฺจกิริยํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺพสฺมึ อุปกฺขฏสฺมึ, นิสีทิเต จนฺทสฺมึ ยฺตฺถาย;
ปฺจาลราชธีตา ปฺชลิกา, สพฺพปริสาย สมนุปริยายิ.
‘‘เยน สจฺเจน ขณฺฑหาโล, ปาปกมฺมํ กโรติ ทุมฺเมโธ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘เย อิธตฺถิ อมนุสฺสา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
กโรนฺตุ เม เวยฺยาวฏิกํ, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘ยา เทวตา อิธาคตา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
สรเณสินึ อนาถํ ตายถ มํ, ยาจามหํ ปติ มาหํ อเชยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ อุปกฺขฏสฺมินฺติ สพฺพสฺมึ ยฺสมฺภาเร สชฺชิเต ปฏิยตฺเต. สมงฺคินีติ สมฺปยุตฺตา เอกสํวาสา. เย อิธตฺถีติ เย อิธ อตฺถิ. ยกฺขภูตภพฺยานีติ เทวสงฺขาตา ยกฺขา จ วฑฺฒิตฺวา ิตสตฺตสงฺขาตา ภูตา จ อิทานิ วฑฺฒนกสตฺตสงฺขาตานิ ภพฺยานิ จ. เวยฺยาวฏิกนฺติ มยฺหํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตุ. ตายถ มนฺติ รกฺขถ มํ. ยาจามหนฺติ อหํ โว ยาจามิ. ปติ มาหนฺติ ปตึ อหํ มา อเชยฺยํ.
อถ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ชลิตํ อยกูฏํ อาทาย คนฺตฺวา ราชานํ ตาเสตฺวา สพฺเพ วิสฺสชฺชาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ¶ สุตฺวา อมนุสฺโส, อโยกูฏํ ปริพฺภเมตฺวาน;
ภยมสฺส ชนยนฺโต, ราชานํ อิทมโวจ.
‘‘พุชฺฌสฺสุ โข ราชกลิ, มา ตาหํ มตฺถกํ นิตาเฬสึ;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘โก ¶ เต ทิฏฺโ ราชกลิ, ปุตฺตภริยาโย หฺมานาโย;
เสฏฺิ จ คหปตโย, อทูสกา สคฺคกามา หิ.
‘‘ตํ สุตฺวา ขณฺฑหาโล, ราชา จ อพฺภุตมิทํ ทิสฺวาน;
สพฺเพสํ พนฺธนานิ โมเจสุํ, ยถา ตํ อนุปฆาตํ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
สพฺเพ เอเกกเลฑฺฑุกมทํสุ, เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺสา’’ติ.
ตตฺถ อมนุสฺโสติ สกฺโก เทวราชา. พุชฺฌสฺสูติ ชานสฺสุ สลฺลกฺเขหิ. ราชกลีติ ราชกาฬกณฺณิ ราชลามก. มา ตาหนฺติ ปาปราช, พุชฺฌ, มา เต อหํ มตฺถกํ นิตาเฬสึ. โก เต ทิฏฺโติ กุหึ ตยา ทิฏฺปุพฺโพ. สคฺคกามา หีติ เอตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, สคฺคกามา สคฺคํ ปตฺถยมานาติ อตฺโถ. ตํ สุตฺวาติ, ภิกฺขเว, ตํ สกฺกสฺส วจนํ ขณฺฑหาโล สุตฺวา. อพฺภุตมิทนฺติ ราชา จ อิทํ สกฺกสฺส ทสฺสนํ ปุพฺเพ อภูตํ ทิสฺวา. ยถา ตนฺติ ยถา อนุปฆาตํ ปาณํ โมเจนฺติ, เอวเมว โมเจสุํ. เอเกกเลฑฺฑุกมทํสูติ ภิกฺขเว, ยตฺตกา ตสฺมึ ยฺาวาเฏ สมาคตา, สพฺเพ เอกโกลาหลํ กตฺวา ขณฺฑหาลสฺส เอเกกเลฑฺฑุปหารํ อทํสุ. เอส วโธติ เอโสว ขณฺฑหาลสฺส วโธ อโหสิ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุนฺติ อตฺโถ.
ตํ ปน มาเรตฺวา มหาชโน ราชานํ มาเรตุํ อารภิ. โพธิสตฺโต ปิตรํ ปริสฺสชิตฺวา มาเรตุํ น อทาสิ. มหาชโน ‘‘ชีวิตํ เอตสฺส ปาปรฺโ เทม, ฉตฺตํ ปนสฺส นคเร จ วาสํ น ทสฺสาม, จณฺฑาลํ กตฺวา พหินคเร วสาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา ราชเวสํ หาเรตฺวา กาสาวํ นิวาสาเปตฺวา หลิทฺทิปิโลติกาย สีสํ เวเตฺวา จณฺฑาลํ กตฺวา จณฺฑาลวสนฏฺานํ ตํ ปหิณิ. เย ปเนตํ ปสุฆาตยฺํ ยชึสุ เจว ยชาเปสฺุจ อนุโมทึสุ จ, สพฺเพ นิรยปรายณาว อเหสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺเพ ¶ ¶ ปวิฏฺา นิรยํ, ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน;
น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา, ลพฺภา สุคตึ อิโต คนฺตุ’’นฺติ.
โสปิ โข มหาชโน ทฺเว กาฬกณฺณิโย หาเรตฺวา ตตฺเถว อภิเสกสมฺภาเร อาหริตฺวา จนฺทกุมารํ อภิสิฺจิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวปริสา จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ ¶ วิปฺปมุตฺเตสุ, พหู อานนฺทิตา อหุํ;
นนฺทึ ปเวสิ นครํ, พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติ.
ตตฺถ ราชปริสา จาติ ราชปริสาปิ ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิฺจึสุ. ราชกฺาโย จาติ ขตฺติยธีตโรปิ นํ อภิสิฺจึสุ. เทวปริสา จาติ สกฺโก ¶ เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ คเหตฺวา เทวปริสาย สทฺธึ อภิสิฺจิ. เทวกฺาโย จาติ สุชาปิ เทวธีตราหิ สทฺธึ อภิสิฺจิ. เจลุกฺเขปมกรุนฺติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ ธเช อุสฺสาเปตฺวา อุตฺตริสาฏกานิ อากาเส ขิปนฺตา เจลุกฺเขปํ กรึสุ. ราชปริสา จ อิตเร ตโย โกฏฺาสา จาติ อภิเสกการกา จตฺตาโรปิ โกฏฺาสา กรึสุเยว. อานนฺทิตา อหุนฺติ อาโมทิตา อเหสุํ. นนฺทึ ปเวสิ นครนฺติ จนฺทกุมารสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครํ ปวิฏฺกาเล นคเร อานนฺทเภริ จริ. ‘‘กึ วตฺวา’’ติ? ยถา ‘‘อมฺหากํ จนฺทกุมาโร พนฺธนา มุตฺโต, เอวเมว สพฺเพ พนฺธนา มุจฺจนฺตู’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติ.
โพธิสตฺโต ปิตุ วตฺตํ ปฏฺเปสิ. อนฺโตนครํ ปน ปวิสิตุํ น ลภติ. ปริพฺพยสฺส ขีณกาเล โพธิสตฺโต อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปติมฺหี’’ติ น วนฺทติ, อฺชลึ ปน กตฺวา ‘‘จิรํ ชีว สามี’’ติ วทติ. ‘‘เกนตฺโถ’’ติ วุตฺเต อาโรเจสิ. อถสฺส ปริพฺพยํ ทาเปสิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลกํ ปูรยมาโน อคมาสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มํ เอกํ นิสฺสาย พหู มาเรตุํ วายามมกาสี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. ตทา ขณฺฑหาโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคตมีเทวี มหามายา, จนฺทาเทวี ราหุลมาตา, วสุโล ราหุโล, เสลา อุปฺปลวณฺณา, สูโร วามโคตฺโต กสฺสโป, ภทฺทเสโน โมคฺคลฺลาโน, สูริยกุมาโร สาริปุตฺโต, จนฺทราชา ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสินฺติ.
จนฺทกุมารชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๕๔๕] ๘. มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา
อหุ ¶ ¶ ราชา วิเทหานนฺติ อิทํ สตฺถา ลฏฺิวนุยฺยาเน วิหรนฺโต อุรุเวลกสฺสปทมนํ อารพฺภ กเถสิ. ยทา หิ สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อุรุเวลกสฺสปาทโย ¶ ชฏิเล ทเมตฺวา มคธราชสฺส ปฏิสฺสวํ โลเจตุํ ปุราณชฏิลสหสฺสปริวุโต ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ตทา ทฺวาทสนหุตาย ปริสาย สทฺธึ อาคนฺตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนสฺส มคธรฺโ ปริสนฺตเร พฺราหฺมณคหปติกานํ วิตกฺโก อุปฺปชฺชิ ‘‘กึ นุ โข อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป’’ติ. อถ โข ภควา เตสํ ทฺวาทสนหุตานํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย ‘‘กสฺสปสฺส มม สนฺติเก ปพฺพชิตภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ อิมํ คาถมาห –
‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน;
ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติ. (มหาว. ๕๕);
เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –
‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยฺา;
เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรฺชิ’’นฺติ. (มหาว. ๕๕); –
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวํ ปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ เปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาโว พุทฺโธ, เอวํ ถามคตทิฏฺิโก นาม อตฺตานํ ‘อรหา’ติ มฺมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถฺเว กเถสิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยํ อิทานิ สพฺพฺุตปฺปตฺเตน ¶ มยา อิมสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺเพ สราคกาเลปิ นารโท นาม พฺรหฺมา ¶ หุตฺวา อิมสฺส ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา อิมํ นิพฺพิเสวนมกาสิ’’นฺติ วตฺวา ตาย ปริสาย ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต วิเทหรฏฺเ มิถิลายํ องฺคติ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา. ตสฺส รุจา นาม ธีตา อโหสิ อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา กปฺปสตสหสฺสํ ปตฺถิตปตฺถนา มหาปฺุา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺตา. เสสา ปนสฺส โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย วฺฌา อเหสุํ. ตสฺส สา ธีตา ปิยา อโหสิ มนาปา. โส ตสฺสา นานาปุปฺผปูเร ปฺจวีสติปุปฺผสมุคฺเค อนคฺฆานิ สุขุมานิ วตฺถานิ จ ‘‘อิเมหิ อตฺตานํ อลงฺกโรตู’’ติ ¶ เทวสิกํ ปหิณิ. ขาทนียโภชนียสฺส ปน ปมาณํ นตฺถิ. อนฺวฑฺฒมาสํ ‘‘ทานํ เทตู’’ติ สหสฺสํ สหสฺสํ เปเสสิ. ตสฺส โข ปน วิชโย จ สุนาโม จ อลาโต จาติ ตโย อมจฺจา อเหสุํ. โส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ฉเณ ปวตฺตมาเน เทวนครํ วิย นคเร จ อนฺเตปุเร จ อลงฺกเต สุนฺหาโต สุวิลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต ภุตฺตสายมาโส วิวฏสีหปฺชเร มหาตเล อมจฺจคณปริวุโต วิสุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆมานํ จนฺทมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กาย นุ โข อชฺช รติยา อภิรเมยฺยามา’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อหุ ราชา วิเทหานํ, องฺคติ นาม ขตฺติโย;
ปหูตโยคฺโค ธนิมา, อนนฺตพลโปริโส.
‘‘โส จ ปนฺนรสึ รตฺตึ, ปุริมยาเม อนาคเต;
จาตุมาสา โกมุทิยา, อมจฺเจ สนฺนิปาตยิ.
‘‘ปณฺฑิเต สุตสมฺปนฺเน, มฺหิตปุพฺเพ วิจกฺขเณ;
วิชยฺจ สุนามฺจ, เสนาปตึ อลาตกํ.
‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจึ;
จาตุมาสา โกมุทชฺช, ชุณฺหํ พฺยปหตํ ตมํ;
กายชฺช รติยา รตฺตึ, วิหเรมุ อิมํ อุตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปหูตโยคฺโคติ พหุเกน หตฺถิโยคฺคาทินา สมนฺนาคโต. อนนฺตพลโปริโสติ อนนฺตพลกาโย. อนาคเตติ ปริโยสานํ อปฺปตฺเต, อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. จาตุมาสาติ จตุนฺนํ วสฺสิกมาสานํ ปจฺฉิมทิวสภูตาย รตฺติยา. โกมุทิยาติ ผุลฺลกุมุทาย. มฺหิตปุพฺเพติ ปมํ สิตํ กตฺวา ปจฺฉา กถนสีเล. ตมนุปุจฺฉีติ ตํ เตสุ อมจฺเจสุ เอเกกํ อมจฺจํ อนุปุจฺฉิ. ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจินฺติ สพฺเพปิ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ รุจึ ปจฺเจกํ มยฺหํ กเถถ. โกมุทชฺชาติ โกมุที อชฺช. ชุณฺหนฺติ ชุณฺหาย นิสฺสยภูตํ จนฺทมณฺฑลํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. พฺยปหตํ ตมนฺติ เตน สพฺพํ อนฺธการํ วิหตํ. อุตุนฺติ อชฺช รตฺตึ อิมํ เอวรูปํ อุตุํ กายรติยา วิหเรยฺยามาติ.
อิติ ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ. เตน เต ปุจฺฉิตา อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ กถํ กถยึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต เสนาปติ รฺโ, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘หฏฺํ โยคฺคํ พลํ สพฺพํ, เสนํ สนฺนาหยามเส.
‘นิยฺยาม ¶ เทว ยุทฺธาย, อนนฺตพลโปริสา;
เย เต วสํ น อายนฺติ, วสํ อุปนยามเส;
เอสา มยฺหํ สกา ทิฏฺิ, อชิตํ โอชินามเส’.
อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, สุนาโม เอตทพฺรวิ;
‘สพฺเพ ตุยฺหํ มหาราช, อมิตฺตา วสมาคตา.
‘นิกฺขิตฺตสตฺถา ปจฺจตฺถา, นิวาตมนุวตฺตเร;
อุตฺตโม อุสฺสโว อชฺช, น ยุทฺธํ มม รุจฺจติ.
‘อนฺนปานฺจ ขชฺชฺจ, ขิปฺปํ อภิหรนฺตุ เต;
รมสฺสุ เทว กาเมหิ, นจฺจคีเต สุวาทิเต’.
สุนามสฺส วโจ สุตฺวา, วิชโย เอตทพฺรวิ;
‘สพฺเพ กามา มหาราช, นิจฺจํ ตว มุปฏฺิตา.
‘น ¶ ¶ เหเต ทุลฺลภา เทว, ตว กาเมหิ โมทิตุํ;
สทาปิ กามา สุลภา, เนตํ จิตฺตมตํ มม.
‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’.
วิชยสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘ยถา วิชโย ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ;
‘สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส.
‘สพฺเพว สนฺตา กโรถ มตึ, กํ อุปาเสมุ ปณฺฑิตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’.
เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘อตฺถายํ มิคทายสฺมึ, อเจโล ธีรสมฺมโต.
‘คุโณ กสฺสปโคตฺตายํ, สุโต จิตฺรกถี คณี;
ตํ เทว ปยิรุปาเสมุ, โส โน กงฺขํ วิเนสฺสติ’.
‘‘อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา โจเทสิ สารถึ;
มิคทายํ คมิสฺสาม, ยุตฺตํ ยานํ อิธา นยา’’ติ.
ตตฺถ หฏฺนฺติ ตุฏฺปหฏฺํ. โอชินามเสติ ยํ โน อชิตํ, ตํ ชินาม. เอโส มม อชฺฌาสโยติ. ราชา ตสฺส กถํ เนว ปฏิกฺโกสิ, นาภินนฺทิ. เอตทพฺรวีติ ราชานํ อลาตสฺส วจนํ อนภินนฺทนฺตํ อปฺปฏิกฺโกสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ ยุทฺธชฺฌาสโย, อหมสฺส จิตฺตํ คณฺหนฺโต กามคุณาภิรตึ วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ ตุยฺห’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ.
วิชโย ¶ เอตทพฺรวีติ ราชา สุนามสฺสปิ วจนํ นาภินนฺทิ, น ปฏิกฺโกสิ. ตโต วิชโย ‘‘อยํ ราชา อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตุณฺหีเยว ิโต, ปณฺฑิตา นาม ธมฺมสฺสวนโสณฺฑา โหนฺติ, ธมฺมสฺสวนมสฺส วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สพฺเพ กามา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ ตว ¶ มุปฏฺิตาติ ตว อุปฏฺิตา. โมทิตุนฺติ ¶ ตว กาเมหิ โมทิตุํ อภิรมิตุํ อิจฺฉาย สติ น หิ เอเต กามา ทุลฺลภา. เนตํ จิตฺตมตํ มมาติ เอตํ ตว กาเมหิ อภิรมณํ มม จิตฺตมตํ น โหติ, น เม เอตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. โย นชฺชาติ โย โน อชฺช. อตฺถธมฺมวิทูติ ปาฬิอตฺถฺเจว ปาฬิธมฺมฺจ ชานนฺโต. อิเสติ อิสิ เอสิตคุโณ.
องฺคติ มพฺรวีติ องฺคติ อพฺรวิ. มยฺหมฺเปตํว รุจฺจตีติ มยฺหมฺปิ เอตฺเว รุจฺจติ. สพฺเพว สนฺตาติ สพฺเพว ตุมฺเห อิธ วิชฺชมานา มตึ กโรถ จินฺเตถ. อลาโต เอตทพฺรวีติ รฺโ กถํ สุตฺวา อลาโต ‘‘อยํ มม กุลูปโก คุโณ นาม อาชีวโก ราชุยฺยาเน วสติ, ตํ ปสํสิตฺวา ราชกุลูปกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘อตฺถาย’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ ธีรสมฺมโตติ ปณฺฑิโตติ สมฺมโต. กสฺสปโคตฺตายนฺติ กสฺสปโคตฺโต อยํ. สุโตติ พหุสฺสุโต. คณีติ คณสตฺถา. โจเทสีติ อาณาเปสิ.
รฺโ ตํ กถํ สุตฺวา สารถิโน ตถา กรึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ยานํ อโยเชสุํ, ทนฺตํ รูปิยปกฺขรํ;
สุกฺกมฏฺปริวารํ, ปณฺฑรํ โทสินา มุขํ.
‘‘ตตฺราสุํ กุมุทายุตฺตา, จตฺตาโร สินฺธวา หยา;
อนิลูปมสมุปฺปาตา, สุทนฺตา โสณฺณมาลิโน.
‘‘เสตจฺฉตฺตํ เสตรโถ, เสตสฺสา เสตพีชนี;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, นิยฺยํ จนฺโทว โสภติ.
‘‘ตมนุยายึสุ พหโว, อินฺทิขคฺคธรา พลี;
อสฺสปิฏฺิคตา วีรา, นรา นรวราธิปํ.
‘‘โส ¶ มุหุตฺตํว ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, ปตฺตี คุณมุปาคมิ.
‘‘เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุํ, พฺราหฺมณิพฺภา สมาคตา;
น เต อปนยี ราชา, อกตํ ภูมิมาคเต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตสฺส ยานนฺติ ตสฺส รฺโ รถํ โยชยึสุ. ทนฺตนฺติ ทนฺตมยํ. รูปิยปกฺขรนฺติ รชตมยอุปกฺขรํ. สุกฺกมฏฺปริวารนฺติ ปริสุทฺธาผรุสปริวารํ. โทสินา มุขนฺติ วิคตโทสาย รตฺติยา มุขํ วิย, จนฺทสทิสนฺติ อตฺโถ. ตตฺราสุนฺติ ตตฺร อเหสุํ. กุมุทาติ กุมุทวณฺณา. สินฺธวาติ สินฺธวชาติกา. อนิลูปมสมุปฺปาตาติ วาตสทิสเวคา. เสตจฺฉตฺตนฺติ ตสฺมึ รเถ สมุสฺสาปิตํ ฉตฺตมฺปิ เสตํ อโหสิ. เสตรโถติ โสปิ รโถ เสโตเยว. เสตสฺสาติ อสฺสาปิ เสตา. เสตพีชนีติ พีชนีปิ เสตา. นิยฺยนฺติ เตน รเถน นิคฺคจฺฉนฺโต อมจฺจคณปริวุโต เวเทหราชา จนฺโท วิย โสภติ.
นรวราธิปนฺติ นรวรานํ อธิปตึ ราชาธิราชานํ. โส มุหุตฺตํว ยายิตฺวาติ โส ราชา มุหุตฺเตเนว อุยฺยานํ คนฺตฺวา. ปตฺตี คุณมุปาคมีติ ปตฺติโกว คุณํ อาชีวกํ อุปาคมิ. เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุนฺติ เยปิ ตสฺมึ อุยฺยาเน ตทา ปุเรตรํ คนฺตฺวา ตํ อาชีวกํ ปยิรุปาสมานา นิสินฺนา อเหสุํ. น เต อปนยีติ อมฺหากเมว โทโส, เย มยํ ปจฺฉา ¶ อคมิมฺหา, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ เต พฺราหฺมเณ จ อิพฺเภ จ รฺโเยว อตฺถาย อกตํ อกโตกาสํ ภูมึ สมาคเต น อุสฺสารณํ กาเรตฺวา อปนยีติ.
ตาย ปน โอมิสฺสกปริสาย ปริวุโตว เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส มุทุกา ภิสิยา, มุทุจิตฺตกสนฺถเต;
มุทุปจฺจตฺถเต ราชา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณิยํ ตโต;
‘กจฺจิ ยาปนิยํ ภนฺเต, วาตานมวิยคฺคตา.
‘กจฺจิ ¶ อกสิรา วุตฺติ, ลภสิ ปิณฺฑยาปนํ;
อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายติ’.
ตํ คุโณ ปฏิสมฺโมทิ, เวเทหํ วินเย รตํ;
‘ยาปนียํ มหาราช, สพฺพเมตํ ตทูภยํ.
‘กจฺจิ ¶ ตุยฺหมฺปิ เวเทห, ปจฺจนฺตา น พลียเร;
กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปิยา’.
‘‘ปฏิสมฺโมทิโต ราชา, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ายฺจ, ธมฺมกาโม รเถสโภ.
‘กถํ ธมฺมํ จเร มจฺโจ, มาตาปิตูสุ กสฺสป;
กถํ จเร อาจริเย, ปุตฺตทาเร กถํ จเร.
‘กถํ จเรยฺย วุฑฺเฒสุ, กถํ สมณพฺราหฺมเณ;
กถฺจ พลกายสฺมึ, กถํ ชนปเท จเร.
‘กถํ ธมฺมํ จริตฺวาน, มจฺจา คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ;
กถฺเจเก อธมฺมฏฺา, ปตนฺติ นิรยํ อโถ’’’ติ.
ตตฺถ มุทุกา ภิสิยาติ มุทุกาย สุขสมฺผสฺสาย ภิสิยา. มุทุจิตฺตกสนฺถเตติ สุขสมฺผสฺเส จิตฺตตฺถรเณ. มุทุปจฺจตฺถเตติ มุทุนา ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถเต. สมฺโมทีติ อาชีวเกน สทฺธึ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสิ. ตโตติ ตโต นิสชฺชนโต อนนฺตรเมว สารณียํ กถํ กเถสีติ อตฺโถ. ตตฺถ กจฺจิ ยาปนิยนฺติ กจฺจิ เต, ภนฺเต, สรีรํ ปจฺจเยหิ ยาเปตุํ สกฺกา. วาตานมวิยคฺคตาติ กจฺจิ เต สรีเร ธาตุโย สมปฺปวตฺตา, วาตานํ พฺยคฺคตา นตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ วคฺควคฺคา หุตฺวา วาตา น พาธยนฺตีติ อตฺโถ.
อกสิราติ นิทฺทุกฺขา. วุตฺตีติ ชีวิตวุตฺติ. อปฺปาพาโธติ อิริยาปถภฺชเกนาพาเธน วิรหิโต ¶ . จกฺขุนฺติ กจฺจิ เต จกฺขุอาทีนิ ¶ อินฺทฺริยานิ น ปริหายนฺตีติ ปุจฺฉติ. ปฏิสมฺโมทีติ สมฺโมทนียกถาย ปฏิกเถสิ. ตตฺถ สพฺพเมตนฺติ ยํ ตยา วุตฺตํ วาตานมวิยคฺคตาทิ, ตํ สพฺพํ ตเถว. ตทุภยนฺติ ยมฺปิ ตยา ‘‘อปฺปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ อุภยํ ตเถว.
น พลียเรติ นาภิภวนฺติ น กุปฺปนฺติ. อนนฺตราติ ปฏิสนฺถารโต อนนฺตรา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตตฺถ อตฺถํ ธมฺมฺจ ายฺจาติ ปาฬิอตฺถฺจ ปาฬิฺจ การณยุตฺติฺจ ¶ . โส หิ ‘‘กถํ ธมฺมํ จเร’’ติ ปุจฺฉนฺโต มาตาปิตุอาทีสุ ปฏิปตฺติทีปกํ ปาฬิฺจ ปาฬิอตฺถฺจ การณยุตฺติฺจ เม กเถถาติ อิมํ อตฺถฺจ ธมฺมฺจ ายฺจ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กถฺเจเก อธมฺมฏฺาติ เอกจฺเจ อธมฺเม ิตา กถํ นิรยฺเจว อโถ เสสอปาเย จ ปตนฺตีติ สพฺพฺุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกมหาโพธิสตฺเตสุ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อลาเภน ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปุจฺฉิตพฺพกํ มเหสกฺขปฺหํ ราชา กิฺจิ อชานนฺตํ นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ อนฺธพาลํ อาชีวกํ ปุจฺฉิ.
โสปิ เอวํ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉานุรูปํ พฺยากรณํ อทิสฺวา จรนฺตํ โคณํ ทณฺเฑน ปหรนฺโต วิย ภตฺตปาติยํ กจวรํ ขิปนฺโต วิย จ ‘‘สุณ, มหาราชา’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาวาทํ ปฏฺเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, กสฺสโป เอตทพฺรวิ;
‘สุโณหิ เม มหาราช, สจฺจํ อวิตถํ ปทํ.
‘นตฺถิ ธมฺมจริตสฺส, ผลํ กลฺยาณปาปกํ;
นตฺถิ เทว ปโร โลโก, โก ตโต หิ อิธาคโต.
‘นตฺถิ เทว ปิตโร วา, กุโต มาตา กุโต ปิตา;
นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติ.
‘สมตุลฺยานิ ภูตานิ, นตฺถิ เชฏฺาปจายิกา;
นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺานโปริสํ;
นิยตานิ หิ ภูตานิ, ยถา โคฏวิโส ตถา.
‘ลทฺเธยฺยํ ¶ ลภเต มจฺโจ, ตตฺถ ทานผลํ กุโต;
นตฺถิ ทานผลํ เทว, อวโส เทววีริโย.
‘พาเลหิ ทานํ ปฺตฺตํ, ปณฺฑิเตหิ ปฏิจฺฉิตํ;
อวสา เทนฺติ ธีรานํ, พาลา ปณฺฑิตมานิโน’’’ติ.
ตตฺถ อิธาคโตติ ตโต ปรโลกโต อิธาคโต นาม นตฺถิ. นตฺถิ เทว ปิตโร วาติ เทว, อยฺยกเปยฺยกาทโย วา นตฺถิ, เตสุ ¶ อสนฺเตสุ กุโต มาตา กุโต ปิตา. ยถา โคฏวิโส ¶ ตถาติ โคฏวิโส วุจฺจติ ปจฺฉาพนฺโธ, ยถา นาวาย ปจฺฉาพนฺโธ นาวเมว อนุคจฺฉติ, ตถา อิเม สตฺตา นิยตเมว อนุคจฺฉนฺตีติ วทติ. อวโส เทววีริโยติ เอวํ ทานผเล อสติ โย โกจิ พาโล ทานํ เทติ, โส อวโส อวีริโย น อตฺตโน วเสน พเลน เทติ, ทานผลํ ปน อตฺถีติ สฺาย อฺเสํ อนฺธพาลานํ สทฺทหิตฺวา เทตีติ ทีเปติ. พาเลหิ ทานํ ปฺตฺตนฺติ ‘‘ทานํ ทาตพฺพ’’นฺติ อนฺธพาเลหิ ปฺตฺตํ อนฺุาตํ, ตํ ทานํ พาลาเยว เทนฺติ, ปณฺฑิตา ปฏิคฺคณฺหนฺติ.
เอวํ ทานสฺส นิปฺผลตํ วณฺเณตฺวา อิทานิ ปาปสฺส นิปฺผลภาวํ วณฺเณตุํ อาห –
‘‘สตฺติเม สสฺสตา กายา, อจฺเฉชฺชา อวิโกปิโน;
เตโช ปถวี อาโป จ, วาโย สุขํ ทุขฺจิเม;
ชีเว จ สตฺติเม กายา, เยสํ เฉตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘นตฺถิ หนฺตา ว เฉตฺตา วา, หฺเ เยวาปิ โกจิ นํ;
อนฺตเรเนว กายานํ, สตฺถานิ วีติวตฺตเร.
‘‘โย จาปิ สิรมาทาย, ปเรสํ นิสิตาสินา;
น โส ฉินฺทติ เต กาเย, ตตฺถ ปาปผลํ กุโต.
‘‘จุลฺลาสีติมหากปฺเป, สพฺเพ สุชฺฌนฺติ สํสรํ;
อนาคเต ตมฺหิ กาเล, สฺโตปิ น สุชฺฌติ.
‘‘จริตฺวาปิ ¶ พหุํ ภทฺรํ, เนว สุชฺฌนฺตินาคเต;
ปาปฺเจปิ พหุํ กตฺวา, ตํ ขณํ นาติวตฺตเร.
‘‘อนุปุพฺเพน โน สุทฺธิ, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;
นิยตึ นาติวตฺตาม, เวลนฺตมิว สาคโร’’ติ.
ตตฺถ กายาติ สมูหา. อวิโกปิโนติ วิโกเปตุํ น สกฺกา. ชีเวติ ชีโว. ‘‘ชีโว’’ติปิ ปาโ, อยเมว อตฺโถ. สตฺติเม กายาติ อิเม สตฺต กายา. หฺเ เยวาปิ โกจิ นนฺติ โย หฺเยฺย, โสปิ นตฺเถว. วีติวตฺตเรติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรเยว จรนฺติ ¶ , ฉินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ. สิรมาทายาติ ปเรสํ สีสํ คเหตฺวา. นิสิตาสินาติ นิสิเตน อสินา ฉินฺทติ, น โส ฉินฺทตีติ โสปิ เต กาเย น ฉินฺทติ, ปถวี ปถวิเมว อุเปติ, อาปาทโย อาปาทิเก, สุขทุกฺขชีวา อากาสํ ปกฺขนฺทนฺตีติ ทสฺเสติ.
สํสรนฺติ มหาราช, อิเม สตฺตา อิมํ ปถวึ เอกมํสขลํ กตฺวาปิ เอตฺตเก กปฺเป สํสรนฺตา สุชฺฌนฺติ. อฺตฺร หิ สํสารา สตฺเต โสเธตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ สํสาเรเนว สุชฺฌนฺติ. อนาคเต ตมฺหิ กาเลติ ยถาวุตฺเต ปน เอตสฺมึ กาเล อนาคเต อปฺปตฺเต อนฺตรา สฺโตปิ ปริสุทฺธสีโลปิ น สุชฺฌติ. ตํ ¶ ขณนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการํ กาลํ. อนุปุพฺเพน โน สุทฺธีติ อมฺหากํ วาเท อนุปุพฺเพน สุทฺธิ, สพฺเพสํ อมฺหากํ อนุปุพฺเพน สุทฺธิ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิติ โส อุจฺเฉทวาโท อตฺตโน ถาเมน สกวาทํ นิปฺปเทสโต กเถสีติ.
‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘‘ยถา ภทนฺโต ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ.
‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาตึ, สเร สํสริตตฺตโน;
ปิงฺคโล นามหํ อาสึ, ลุทฺโท โคฆาตโก ปุเร.
‘พาราณสิยํ ผีตายํ, พหุํ ปาปํ มยา กตํ;
พหู มยา หตา ปาณา, มหึสา สูกรา อชา.
‘ตโต ¶ จุโต อิธ ชาโต, อิทฺเธ เสนาปตีกุเล;
นตฺถิ นูน ผลํ ปาปํ, โยหํ น นิรยํ คโต’’’ติ.
ตตฺถ อลาโต เอตทพฺรวีติ โส กิร กสฺสปทสพลสฺส เจติเย อโนชปุปฺผทาเมน ปูชํ กตฺวา มรณสมเย อฺเน กมฺเมน ยถานุภาวํ ขิตฺโต สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส ปาปกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน โคฆาตกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พหุํ ปาปมกาสิ. อถสฺส มรณกาเล ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย อคฺคิ เอตฺตกํ กาลํ ิตํ ตํ ปฺุกมฺมํ โอกาสมกาสิ. โส ตสฺสานุภาเวน อิธ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ วิภูตึ ปตฺโต, ชาตึ สรนฺโต ปน อตีตานนฺตรโต ปรํ ปริสริตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘โคฆาตกกมฺมํ กตฺวา อิธ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย ตสฺส ¶ วาทํ อุปตฺถมฺเภนฺโต อิทํ ‘‘ยถา ภทนฺโต ภณตี’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ สเร สํสริตตฺตโนติ อตฺตโน สํสริตํ สรามิ. เสนาปตีกุเลติ เสนาปติกุลมฺหิ.
‘‘อเถตฺถ พีชโก นาม, ทาโส อาสิ ปฏจฺจรี;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, คุณสนฺติกุปาคมิ.
‘‘กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาตสฺส จ ภาสิตํ;
ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยี’’ติ.
ตตฺถ อเถตฺถาติ อถ เอตฺถ เอติสฺสํ มิถิลายํ. ปฏจฺจรีติ ทลิทฺโท กปโณ อโหสิ. คุณสนฺติกุปาคมีติ คุณสฺส สนฺติกํ กิฺจิเทว การณํ โสสฺสามีติ อุปคโตติ เวทิตพฺโพ.
‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ‘กิมตฺถํ สมฺม โรทสิ;
กึ เต สุตํ วา ทิฏฺํ วา, กึ มํ เวเทสิ เวทน’’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กึ มํ เวเทสิ เวทนนฺติ กึ นาม ตฺวํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา เวทนํ ปตฺโตยํ, เอวํ โรทนฺโต มํ เวเทสิ ชานาเปสิ, อุตฺตานเมว นํ กตฺวา มยฺหํ อาจิกฺขาหีติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, พีชโก เอตทพฺรวิ;
‘นตฺถิ เม เวทนา ทุกฺขา, มหาราช สุโณหิ เม.
‘อหมฺปิ ¶ ปุริมํ ชาตึ, สรามิ สุขมตฺตโน;
สาเกตาหํ ปุเร อาสึ, ภาวเสฏฺิ คุเณ รโต.
‘สมฺมโต พฺราหฺมณิพฺภานํ, สํวิภาครโต สุจิ;
น จาปิ ปาปกํ กมฺมํ, สรามิ กตมตฺตโน.
‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อิธ ชาโต ทุริตฺถิยา;
คพฺภมฺหิ กุมฺภทาสิยา, ยโต ชาโต สุทุคฺคโต.
‘เอวมฺปิ ทุคฺคโต สนฺโต, สมจริยํ อธิฏฺิโต;
อุปฑฺฒภาคํ ภตฺตสฺส, ททามิ โย เม อิจฺฉติ.
‘จาตุทฺทสึ ¶ ปฺจทสึ, สทา อุปวสามหํ;
น จาปิ ภูเต หึสามิ, เถยฺยํ จาปิ วิวชฺชยึ.
‘สพฺพเมว หิ นูเนตํ, สุจิณฺณํ ภวติ นิปฺผลํ;
นิรตฺถํ มฺิทํ สีลํ, อลาโต ภาสตี ยถา.
‘กลิเมว นูน คณฺหามิ, อสิปฺโป ธุตฺตโก ยถา;
กฏํ อลาโต คณฺหาติ, กิตโวสิกฺขิโต ยถา.
‘ทฺวารํ นปฺปฏิปสฺสามิ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ;
ตสฺมา ราช ปโรทามิ, สุตฺวา กสฺสปภาสิต’’’นฺติ.
ตตฺถ ภาวเสฏฺีติ เอวํนามโก อสีติโกฏิวิภโว เสฏฺิ. คุเณ รโตติ คุณมฺหิ รโต. สมฺมโตติ สมฺภาวิโต สํวณฺณิโต. สุจีติ สุจิกมฺโม. อิธ ชาโต ทุริตฺถิยาติ อิมสฺมึ มิถิลนคเร ทลิทฺทิยา กปณาย กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโตสฺมีติ. โส กิร ปุพฺเพ กสฺสปพุทฺธกาเล อรฺเ นฏฺํ พลิพทฺทํ คเวสมาโน เอเกน มคฺคมูฬฺเหน ภิกฺขุนา มคฺคํ ปุฏฺโ ตุณฺหี หุตฺวา ปุน เตน ปุจฺฉิโต กุชฺฌิตฺวา ‘‘สมณ, ทาสา นาม มุขรา โหนฺติ, ทาเสน ตยา ภวิตพฺพํ, อติมุขโรสี’’ติ อาห. ตํ กมฺมํ ตทา วิปากํ อทตฺวา ภสฺมจฺฉนฺโน วิย ปาวโก ¶ ิตํ. มรณสมเย อฺํ กมฺมํ อุปฏฺาสิ. โส ยถากมฺมํ สํสาเร สํสรนฺโต เอกสฺส กุสลกมฺมสฺส พเลน สาเกเต วุตฺตปฺปกาโร เสฏฺิ หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ อกาสิ. ตํ ปนสฺส กมฺมํ ปถวิยํ นิหิตนิธิ วิย ิตํ โอกาสํ ลภิตฺวา วิปากํ ทสฺสติ. ยํ ปน เตน ตํ ภิกฺขุํ อกฺโกสนฺเตน กตํ ปาปกมฺมํ, ตมสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว วิปากํ อทาสิ. โส อชานนฺโต ‘‘อิตรสฺส กลฺยาณกมฺมสฺส พเลน กุมฺภทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย เอวมาห. ยโต ชาโต สุทุคฺคโตติ โสหํ ชาตกาลโต ปฏฺาย อติทุคฺคโตติ ทีเปติ.
สมจริยมธิฏฺิโตติ สมจริยายเมว ¶ ปติฏฺิโตมฺหิ. นูเนตนฺติ เอกํเสน เอตํ. มฺิทํ สีลนฺติ เทว, อิทํ สีลํ นาม นิรตฺถกํ มฺเ. อลาโตติ ยถา อยํ อลาตเสนาปติ ‘‘มยา ปุริมภเว พหุํ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา เสนาปติฏฺานํ ลทฺธ’’นฺติ ภาสติ, เตน การเณนาหํ ¶ นิรตฺถกํ สีลนฺติ มฺามิ. กลิเมวาติ ยถา อสิปฺโป อสิกฺขิโต อกฺขธุตฺโต ปราชยคฺคาหํ คณฺหาติ, ตถา นูน คณฺหามิ, ปุริมภเว อตฺตโน สาปเตยฺยํ นาเสตฺวา อิทานิ ทุกฺขํ อนุภวามิ. กสฺสปภาสิตนฺติ กสฺสปโคตฺตสฺส อเจลกสฺส ภาสิตํ สุตฺวาติ วทติ.
‘‘พีชกสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘นตฺถิ ทฺวารํ สุคติยา, นิยตึ กงฺข พีชก.
‘สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, นิยติยา กิร ลพฺภติ;
สํสารสุทฺธิ สพฺเพสํ, มา ตุริตฺโถ อนาคเต.
‘อหมฺปิ ปุพฺเพ กลฺยาโณ, พฺราหฺมณิพฺเภสุ พฺยาวโฏ;
โวหารมนุสาสนฺโต, รติหีโน ตทนฺตรา’’’ติ.
ตตฺถ องฺคติ มพฺรวีติ ปมเมว อิตเรสํ ทฺวินฺนํ, ปจฺฉา พีชกสฺสาติ ติณฺณํ วจนํ สุตฺวา ทฬฺหํ มิจฺฉาทิฏฺึ คเหตฺวา เอตํ ‘‘นตฺถิ ทฺวาร’’นฺติอาทิวจนมพฺรวิ. นิยตึ กงฺขาติ สมฺม พีชก, นิยติเมว โอโลเกหิ. จุลฺลาสีติมหากปฺปปฺปมาโณ กาโลเยว หิ สตฺเต โสเธติ, ตฺวํ อติตุริโตติ อธิปฺปาเยเนวมาห. อนาคเตติ ตสฺมึ กาเล อสมฺปตฺเต อนฺตราว เทวโลกํ คจฺฉามีติ มา ตุริตฺโถ. พฺยาวโฏติ พฺราหฺมเณสุ จ คหปติเกสุ จ เตสํเยว กายเวยฺยาวจฺจทานาทิกมฺมกรเณน พฺยาวโฏ อโหสึ. โวหารนฺติ วินิจฺฉยฏฺาเน นิสีทิตฺวา ราชกิจฺจํ ¶ โวหารํ อนุสาสนฺโตว. รติหีโน ตทนฺตราติ เอตฺตกํ กาลํ กามคุณรติยา ปริหีโนติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘ภนฺเต กสฺสป, มยํ เอตฺตกํ กาลํ ปมชฺชิมฺหา, อิทานิ ปน อมฺเหหิ อาจริโย ลทฺโธ, อิโต ปฏฺาย กามรติเมว อนุภวิสฺสาม, ตุมฺหากํ สนฺติเก อิโต อุตฺตริ ธมฺมสฺสวนมฺปิ โน ปปฺโจ ภวิสฺสติ, ติฏฺถ ตุมฺเห, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘ปุนปิ ภนฺเต ทกฺเขมุ, สงฺคติ เจ ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ สงฺคติ เจติ เอกสฺมึ าเน เจ โน สมาคโม ภวิสฺสติ,โน เจ, อสติ ปฺุผเล กึ ตยา ทิฏฺเนาติ.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน เวเทโห, ปจฺจคา สนิเวสน’’นฺติ;
ตตฺถ สนิเวสนนฺติ ภิกฺขเว, อิทํ วจนํ เวเทหราชา วตฺวา รถํ อภิรุยฺห อตฺตโน นิเวสนํ จนฺทกปาสาทตลเมว ปฏิคโต.
ราชา ¶ ปมํ คุณสนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. อาคจฺฉนฺโต ปน อวนฺทิตฺวาว อาคโต. คุโณ อตฺตโน อคุณตาย วนฺทนมฺปิ นาลตฺถ, ปิณฺฑาทิกํ สกฺการํ กิเมว ลจฺฉติ. ราชาปิ ตํ รตฺตึ วีตินาเมตฺวา ปุนทิวเส อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กามคุเณ เม อุปฏฺาเปถ, อหํ อิโต ปฏฺาย กามคุณสุขเมว อนุภวิสฺสามิ, น เม อฺานิ กิจฺจานิ อาโรเจตพฺพานิ, วินิจฺฉยกิจฺจํ อสุโก จ อสุโก จ กโรตู’’ติ วตฺวา กามรติมตฺโต อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, อุปฏฺานมฺหิ องฺคติ;
อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘จนฺทเก เม วิมานสฺมึ, สทา กาเม วิเธนฺตุ เม;
มา อุปคจฺฉุํ อตฺเถสุ, คุยฺหปฺปกาสิเยสุ จ.
‘วิชโย ¶ จ สุนาโม จ, เสนาปติ อลาตโก;
เอเต อตฺเถ นิสีทนฺตุ, โวหารกุสลา ตโย’.
‘‘อิทํ วตฺวาน เวเทโห, กาเมว พหุมฺถ;
น จาปิ พฺราหฺมณิพฺเภสุ, อตฺเถ กิสฺมิฺจิ พฺยาวโฏ’’ติ.
ตตฺถ อุปฏฺานมฺหีติ อตฺตโน อุปฏฺานฏฺาเน. จนฺทเก เมติ มม สนฺตเก จนฺทกปาสาเท. วิเธนฺตุ เมติ นิจฺจํ มยฺหํ กาเม สํวิทหนฺตุ อุปฏฺเปนฺตุ. คุยฺหปฺปกาสิเยสูติ คุยฺเหสุปิ ปกาสิเยสุปิ อตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสุ มํ เกจิ มา อุปคจฺฉุํ. อตฺเถติ อตฺถกรเณ วินิจฺฉยฏฺาเน. นิสีทนฺตูติ มยา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณตฺถํ เสสอมจฺเจหิ สทฺธึ นิสีทนฺตูติ.
‘‘ตโต ทฺเวสตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;
ราชธีตา รุจา นาม, ธาติมาตรมพฺรวิ.
‘‘อลงฺกโรถ ¶ มํ ขิปฺปํ, สขิโย จาลงฺกโรนฺตุ เม;
สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, คจฺฉํ อิสฺสรสนฺติเก.
‘‘ตสฺสา มาลฺยํ อภิหรึสุ, จนฺทนฺจ มหารหํ;
มณิสงฺขมุตฺตารตนํ, นานารตฺเต จ อมฺพเร.
‘‘ตฺจ โสณฺณมเย ปีเ, นิสินฺนํ พหุกิตฺถิโย;
ปริกิริย อโสภึสุ, รุจํ รุจิรวณฺณินิ’’นฺติ.
ตตฺถ ตโตติ ตโต รฺโ กามปงฺเก ลคฺคิตทิวสโต ปฏฺาย. ทฺเวสตฺตรตฺตสฺสาติ จุทฺทสเม ทิวเส. ธาติมาตรมพฺรวีติ ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา ¶ หุตฺวา ธาติมาตรมาห. สา กิร จาตุทฺทเส จาตุทฺทเส ปฺจสตกุมาริกาหิ ปริวุตา ธาติคณํ อาทาย มหนฺเตน สิริวิลาเสน อตฺตโน สตฺตภูมิกา รติวฑฺฒนปาสาทา โอรุยฺห ปิตุ ทสฺสนตฺถํ จนฺทกปาสาทํ คจฺฉติ. อถ นํ ปิตา ทิสฺวา ตุฏฺมานโส หุตฺวา มหาสกฺการํ กาเรตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชติ. สา อตฺตโน นิเวสนํ อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส อุโปสถิกา หุตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติ. รฺา กิรสฺสา เอโก ชนปโทปิ ทินฺโน. ตโต อาเยน ¶ สพฺพกิจฺจานิ กโรติ. ตทา ปน ‘‘รฺา กิร คุณํ อาชีวกํ นิสฺสาย มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’’นฺติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิ. ตํ ปวตฺตึ รุจาย ธาติโย สุตฺวา ราชธีตาย อาโรจยึสุ ‘‘อยฺเย, ปิตรา กิร เต อาชีวกสฺส กถํ สุตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ คหิตํ, โส กิร จตูสุ นครทฺวาเรสุ ทานสาลาโย วิทฺธํสาเปตฺวา ปรปริคฺคหิตา อิตฺถิโย จ กุมาริกาโย จ ปสยฺหกาเรน คณฺหิตุํ อาณาเปติ, รชฺชํ น วิจาเรติ, กามมตฺโตเยว กิร ชาโต’’ติ. สา ตํ กถํ สุตฺวา อนตฺตมนา หุตฺวา ‘‘กถฺหิ นาม เม ตาโต อปคตสุกฺกธมฺมํ นิลฺลชฺชํ นคฺคโภคฺคํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, นนุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ กมฺมวาทิโน อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพ สิยา, เปตฺวา โข ปน มํ อฺโ มยฺหํ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา อปเนตฺวา สมฺมาทสฺสเน ปติฏฺาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. อหฺหิ อตีตา สตฺต, อนาคตา สตฺตาติ จุทฺทส ชาติโย อนุสฺสรามิ, ตสฺมา ปุพฺเพ มยา กตํ ปาปกมฺมํ กเถตฺวา ปาปกมฺมสฺส ผลํ ทสฺเสนฺตี มม ปิตรํ ¶ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจสฺสามิ. สเจ ปน อชฺเชว คมิสฺสามิ, อถ มํ ปิตา ‘อมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อฑฺฒมาเส อาคจฺฉสิ, อชฺช กสฺมา เอวํ ลหุ อาคตาสี’ติ วกฺขติ. ตตฺร สเจ อหํ ‘ตุมฺเหหิ กิร มิจฺฉาทสฺสนํ คหิต’นฺติ สุตฺวา ‘อาคตมฺหี’ติ วกฺขามิ, น เม วจนํ ครุํ กตฺวา คณฺหิสฺสติ, ตสฺมา อชฺช อคนฺตฺวา อิโต จุทฺทสเม ทิวเส กาฬปกฺเขเยว กิฺจิ อชานนฺตี วิย ปุพฺเพ คมนากาเรนฺเตว คนฺตฺวา อาคมนกาเล ทานวตฺตตฺถาย สหสฺสํ ยาจิสฺสามิ, ตทา เม ปิตา ทิฏฺิยา คหิตภาวํ กเถสฺสติ. อถ นํ อหํ อตฺตโน พเลน มิจฺฉาทิฏฺึ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตสฺมา จุทฺทสเม ทิวเส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุกามา หุตฺวา เอวมาห.
ตตฺถ สขิโย จาติ สหายิกาโยปิ เม ปฺจสตา กุมาริกาโย เอกาเยกํ อสทิสํ กตฺวา นานาลงฺกาเรหิ นานาวณฺเณหิ ปุปฺผคนฺธวิเลปเนหิ อลงฺกโรนฺตูติ. ทิพฺโยติ ทิพฺพสทิโส, เทวตาสนฺนิปาตปฏิมณฺฑิโตติปิ ทิพฺโพ. คจฺฉนฺติ มม ทานวตฺตํ อาหราเปตุํ วิเทหิสฺสรสฺส ปิตุ สนฺติกํ คมิสฺสามีติ. อภิหรึสูติ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา มณฺฑนตฺถาย อภิหรึสุ. ปริกิริยาติ ปริวาเรตฺวา. อโสภึสูติ สุชํ ปริวาเรตฺวา ิตา เทวกฺา วิย ตํ ทิวสํ อติวิย อโสภึสูติ.
‘‘สา จ สขิมชฺฌคตา, สพฺพาภรณภูสิตา;
สเตรตา อพฺภมิว, จนฺทกํ ปาวิสี รุจา.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เวเทหํ, วนฺทิตฺวา วินเย รตํ;
สุวณฺณขจิเต ปีเ, เอกมนฺตํ อุปาวิสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุปาวิสีติ ปิตุ วสนฏฺานํ จนฺทกปาสาทํ ปาวิสิ. สุวณฺณขจิเตติ สตฺตรตนขจิเต สุวณฺณมเย ปีเ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน เวเทโห, อจฺฉรานํว สงฺคมํ;
รุจํ สขิมชฺฌคตํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘กจฺจิ รมสิ ปาสาเท, อนฺโตโปกฺขรณึ ปติ;
กจฺจิ พหุวิธํ ขชฺชํ, สทา อภิหรนฺติ เต.
‘กจฺจิ ¶ พหุวิธํ มาลฺยํ, โอจินิตฺวา กุมาริโย;
ฆรเก กโรถ ปจฺเจกํ, ขิฑฺฑารติรตา มุหุํ.
‘เกน วา วิกลํ ตุยฺหํ, กึ ขิปฺปํ อาหรนฺติ เต;
มโน กรสฺสุ กุฑฺฑมุขี, อปิ จนฺทสมมฺหิปี’’’ติ.
ตตฺถ สงฺคมนฺติ อจฺฉรานํ สงฺคมํ วิย สมาคมํ ทิสฺวา. ปาสาเทติ อมฺม มยา ตุยฺหํ เวชยนฺตสทิโส รติวฑฺฒนปาสาโท การิโต, กจฺจิ ตตฺถ รมสิ. อนฺโตโปกฺขรณึ ปตีติ อนฺโตวตฺถุสฺมิฺเว เต มยา นนฺทาโปกฺขรณีปฏิภาคาโปกฺขรณี การิตา, กจฺจิ ตํ โปกฺขรณึ ปฏิจฺจ อุทกกีฬํ กีฬนฺตี รมสิ. มาลฺยนฺติ อมฺม, อหํ ตุยฺหํ เทวสิกํ ปฺจวีสติ ปุปฺผสมุคฺเค ปหิณามิ, กจฺจิ ตุมฺเห สพฺพาปิ กุมาริกาโย ตํ มาลฺยํ โอจินิตฺวา คนฺถิตฺวา อภิณฺหํ ขิฑฺฑารติรตา หุตฺวา ปจฺเจกํ ฆรเก กโรถ, ‘‘อิทํ สุนฺทรํ, อิทํ สุนฺทรตร’’นฺติ ปาฏิเยกฺกํ สารมฺเภน วายปุปฺผฆรกานิ ปุปฺผคพฺเภ จ ปุปฺผาสนปุปฺผสยนานิ จ กจฺจิ กโรถาติ ปุจฺฉติ.
วิกลนฺติ เวกลฺลํ. มโน กรสฺสูติ จิตฺตํ อุปฺปาเทหิ. กุฑฺฑมุขีติ สาสปกกฺเกหิ ปสาทิตมุขตาย ตํ เอวมาห. อิตฺถิโย หิ มุขวณฺณํ ปสาเทนฺติโย ทุฏฺโลหิตมุขทูสิตปีฬกาหรณตฺถํ ปมํ สาสปกกฺเกน มุขํ วิลิมฺปนฺติ, ตโต โลหิตสฺส สมกรณตฺถํ ¶ มตฺติกากกฺเกน, ตโต ฉวิปสาทนตฺถํ ติลกกฺเกน. จนฺทสมมฺหิปีติ จนฺทโต ทุลฺลภตโร นาม นตฺถิ, ตาทิเสปิ รุจึ กตฺวา มมาจิกฺข, สมฺปาเทสฺสามิ เตติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา ปิตร มพฺรวิ;
‘สพฺพเมตํ มหาราช, ลพฺภติสฺสรสนฺติเก.
‘สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, สหสฺสํ อาหรนฺตุ เม;
ยถาทินฺนฺจ ทสฺสามิ, ทานํ สพฺพวณีสฺวห’’’นฺติ.
ตตฺถ สพฺพวณีสฺวหนฺติ สพฺพวณิพฺพเกสุ อหํ ทสฺสามิ.
‘‘รุจาย วจนํ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘พหุํ วินาสิตํ วิตฺตํ, นิรตฺถํ อผลํ ตยา.
‘อุโปสเถ ¶ วสํ นิจฺจํ, อนฺนปานํ น ภฺุชสิ;
นิยเตตํ อภุตฺตพฺพํ, นตฺถิ ปฺุํ อภฺุชโต’’’ติ.
ตตฺถ ¶ องฺคติ มพฺรวีติ ภิกฺขเว, โส องฺคติราชา ปุพฺเพ อยาจิโตปิ ‘‘อมฺม, ทานํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ ยาจิโตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา อทตฺวา อิทํ ‘‘พหุํ วินาสิต’’นฺติอาทิวจนํ อพฺรวิ. นิยเตตํ อภุตฺตพฺพนฺติ เอตํ นิยติวเสน ตยา อภฺุชิตพฺพํ ภวิสฺสติ, ภฺุชนฺตานมฺปิ อภฺุชนฺตานมฺปิ ปฺุํ นตฺถิ. สพฺเพ หิ จุลฺลาสีติมหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาว สุชฺฌนฺติ.
‘‘พีชโกปิ หิ สุตฺวาน, ตทา กสฺสปภาสิตํ;
‘ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘ยาว รุเจ ชีวมานา, มา ภตฺตมปนามยิ;
นตฺถิ ภทฺเท ปโร โลโก, กึ นิรตฺถํ วิหฺสี’’’ติ.
ตตฺถ พีชโกปีติ พีชโกปิ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา ตสฺส นิสฺสนฺเทน ทาสิกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโตติ ¶ พีชกวตฺถุมฺปิสฺสา อุทาหรณตฺถํ อาหริ. นตฺถิ ภทฺเทติ ภทฺเท, คุณาจริโย เอวมาห ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา’’ติ. ปรโลเก หิ สติ อิธโลโกปิ นาม ภเวยฺย, โสเยว จ นตฺถิ. มาตาปิตูสุ สนฺเตสุ ปุตฺตธีตโร นาม ภเวยฺยูอุํ, เตเยว จ นตฺถิ. ธมฺเม สติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา ภเวยฺยูํ, เตเยว จ นตฺถิ. กึ ทานํ เทนฺตี สีลํ รกฺขนฺตี นิรตฺถํ วิหฺสีติ.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา รุจิรวณฺณินี;
ชานํ ปุพฺพาปรํ ธมฺมํ, ปิตรํ เอตทพฺรวิ.
‘สุตเมว ปุเร อาสิ, สกฺขิ ทิฏฺมิทํ มยา;
พาลูปเสวี โย โหติ, พาโลว สมปชฺชถ.
‘มูฬฺโห ¶ หิ มูฬฺหมาคมฺม, ภิยฺโย โมหํ นิคจฺฉติ;
ปติรูปํ อลาเตน, พีชเกน จ มุยฺหิตุ’’’นฺติ.
ตตฺถ ปุพฺพาปรํ ธมฺมนฺติ ภิกฺขเว, ปิตุ วจนํ สุตฺวา รุจา ราชธีตา อตีเต สตฺตชาติวเสน ปุพฺพธมฺมํ, อนาคเต สตฺตชาติวเสน อนาคตธมฺมฺจ ชานนฺตี ปิตรํ มิจฺฉาทิฏฺิโต โมเจตุกามา เอตํ ‘‘สุตเมวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สมปชฺชถาติ โย ปุคฺคโล พาลูปเสวี โหติ, โส พาโลว สมปชฺชตีติ เอตํ มยา ปุพฺเพ สุตเมว, อชฺช ปน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺํ. มูฬฺโหติ มคฺคมูฬฺหํ อาคมฺม มคฺคมูฬฺโห วิย ทิฏฺิมูฬฺหํ อาคมฺม ทิฏฺิมูฬฺโหปิ อุตฺตริ โมหํ นิคจฺฉติ, มูฬฺหตโร โหติ. อลาเตนาติ เทว, ตุมฺเหหิ ชาติโคตฺตกุลปเทสอิสฺสริยปฺุปฺาหีเนน อลาตเสนาปตินา อจฺจนฺตหีเนน ทุปฺปฺเน พีชกทาเสน จ คามทารกสทิสํ อหิริกํ พาลํ คุณํ อาชีวกํ อาคมฺม มุยฺหิตุํ ปติรูปํ อนุจฺฉวิกํ. กึ เต น มุยฺหิสฺสนฺตีติ?
เอวํ เต อุโภปิ ครหิตฺวา ทิฏฺิโต โมเจตุกามตาย ปิตรํ วณฺเณนฺตี อาห –
‘‘ตฺวฺจ ¶ เทวาสิ สปฺปฺโ, ธีโร อตฺถสฺส โกวิโท;
กถํ พาเลภิ สทิสํ, หีนทิฏฺึ อุปาคมิ.
‘‘สเจปิ ¶ สํสารปเถน สุชฺฌติ, นิรตฺถิยา ปพฺพชฺชา คุณสฺส;
กีโฏว อคฺคึ ชลิตํ อปาปตํ, อุปปชฺชติ โมหมูฬฺโห นคฺคภาวํ.
‘‘สํสารสุทฺธีติ ปุเร นิวิฏฺา, กมฺมํ วิทูเสนฺติ พหู อชานํ;
ปุพฺเพ กลี ทุคฺคหิโตวนตฺถา, ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวา’’ติ.
ตตฺถ สปฺปฺโติ ยสวยปฺุติตฺถาวาสโยนิโสมนสิการสากจฺฉาวเสน ลทฺธาย ปฺาย สปฺปฺโ, เตเนว การเณน ธีโร, ธีรตาย อตฺถานตฺถสฺส การณาการณสฺส โกวิโท. พาเลภิ สทิสนฺติ ยถา เต พาลา อุปคตา, ตถา กถํ ¶ ตฺวํ หีนทิฏฺึ อุปคโต. อปาปตนฺติ อปิ อาปตํ, ปตนฺโตติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ ลทฺธิยา สติ ยถา ปฏงฺคกีโฏ รตฺติภาเค ชลิตํ อคฺคึ ทิสฺวา ตปฺปจฺจยํ ทุกฺขํ อชานิตฺวา โมเหน ตตฺถ ปตนฺโต มหาทุกฺขํ อาปชฺชติ, ตถา คุโณปิ ปฺจ กามคุเณ ปหาย โมหมูฬฺโห นิรสฺสาทํ นคฺคภาวํ อุปปชฺชติ.
ปุเร นิวิฏฺาติ ตาต, สํสาเรน สุทฺธีติ กสฺสจิ วจนํ อสุตฺวา ปมเมว นิวิฏฺโ นตฺถิ, สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลนฺติ คหิตตฺตา พหู ชนา อชานนฺตา กมฺมํ วิทูเสนฺตา กมฺมผลมฺปิ วิทูเสนฺติเยว, เอวํ เตสํ ปุพฺเพ คหิโต กลิ ปราชยคาโห ทุคฺคหิโตว โหตีติ อตฺโถ. ทุมฺโมจยา พลิสา อมฺพุโชวาติ เต ปน เอวํ อชานนฺตา มิจฺฉาทสฺสเนน อนตฺถํ คเหตฺวา ิตา พาลา ยถา นาม พลิสํ คิลิตฺวา ิโต มจฺโฉ พลิสา ทุมฺโมจโย โหติ, เอวํ ตมฺหา อนตฺถา ทุมฺโมจยา โหนฺติ.
อุตฺตริปิ อุทาหรณํ อาหรนฺตี อาห –
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, มหาราช ตวตฺถิยา;
อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘วาณิชานํ ยถา นาวา, อปฺปมาณภรา ครุ;
อติภารํ สมาทาย, อณฺณเว อวสีทติ.
‘‘เอวเมว ¶ นโร ปาปํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
อติภารํ สมาทาย, นิรเย อวสีทติ.
‘‘น ตาว ภาโร ปริปูโร, อลาตสฺส มหีปติ;
อาจินาติ จ ตํ ปาปํ, เยน คจฺฉติ ทุคฺคตึ.
‘‘ปุพฺเพวสฺส กตํ ปฺุํ, อลาตสฺส มหีปติ;
ตสฺเสว เทว นิสฺสนฺโท, ยฺเจโส ลภเต สุขํ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปฺุํ, ตถา หิ อคุเณ รโต;
อุชุมคฺคํ อวหาย, กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘ตุลา ¶ ¶ ยถา ปคฺคหิตา, โอหิเต ตุลมณฺฑเล;
อุนฺนเมติ ตุลาสีสํ, ภาเร โอโรปิเต สติ.
‘‘เอวเมว นโร ปฺุํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
สคฺคาติมาโน ทาโสว, พีชโก สาตเว รโต’’ติ.
ตตฺถ นิรเยติ อฏฺวิเธ มหานิรเย, โสฬสวิเธ อุสฺสทนิรเย, โลกนฺตรนิรเย จ. ภาโรติ ตาต, น ตาว อลาตสฺส อกุสลภาโร ปูรติ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺเพ กตสฺส ปฺุสฺเสว นิสฺสนฺโท, ยํ โส อลาตเสนาปติ อชฺช สุขํ ลภติ. น หิ ตาต, เอตํ โคฆาตกกมฺมสฺส ผลํ. ปาปกมฺมสฺส หิ นาม วิปาโก อิฏฺโ กนฺโต ภวิสฺสตีติ อฏฺานเมตํ. อคุเณ รโตติ ตถาเหส อิทานิ อกุสลกมฺเม รโต. อุชุมคฺคนฺติ ทสกุสลกมฺมปถมคฺคํ. กุมฺมคฺคนฺติ นิรยคามิอกุสลมคฺคํ.
โอหิเต ตุลมณฺฑเลติ ภณฺฑปฏิจฺฉนตฺถาย ตุลมณฺฑเล ลคฺเคตฺวา ปิเต. อุนฺนเมตีติ อุทฺธํ อุกฺขิปติ. อาจินนฺติ โถกํ โถกมฺปิ ปฺุํ อาจินนฺโต ปาปภารํ โอตาเรตฺวา นโร กลฺยาณกมฺมสฺส สีสํ อุกฺขิปิตฺวา เทวโลกํ คจฺฉติ. สคฺคาติมาโนติ สคฺเค อติมาโน สคฺคสมฺปาปเก สาตผเล กลฺยาณกมฺเม อภิรโต. ‘‘สคฺคาธิมาโน’’ติปิ ปาโ, สคฺคํ อธิการํ กตฺวา ิตจิตฺโตติ ¶ อตฺโถ. สาตเว รโตติ เอส พีชกทาโส สาตเว มธุรวิปาเก กุสลธมฺเมเยว รโต. โส อิมสฺส ปาปกมฺมสฺส ขีณกาเล, กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลน เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ.
ยฺเจส อิทานิ ทาสตฺตํ อุปคโต, น ตํ กลฺยาณกมฺมสฺส ผเลน. ทาสตฺตสํวตฺตนิกฺหิสฺส ปุพฺเพ กตํ ปาปํ ภวิสฺสตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘ยมชฺช พีชโก ทาโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ อตฺตนิ;
ปุพฺเพวสฺส กตํ ปาปํ, ตเมโส ปฏิเสวติ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปาปํ, ตถา หิ วินเย รโต;
กสฺสปฺจ สมาปชฺช, มา เหวุปฺปถมาคมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มา เหวุปฺปถมาคมาติ ตาต, ตฺวํ อิมํ นคฺคํ กสฺสปาชีวกํ อุปคนฺตฺวา มา เหว นิรยคามึ อุปฺปถํ อคมา, มา ปาปมกาสีติ ปิตรํ โอวทติ.
อิทานิสฺส ปาปูปเสวนาย โทสํ กลฺยาณมิตฺตูปเสวนาย จ คุณํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ;
สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ.
‘‘ยาทิสํ กุรุเต มิตฺตํ, ยาทิสํ จูปเสวติ;
โสปิ ตาทิสโก โหติ, สหวาโส หิ ตาทิโส.
‘‘เสวมาโน ¶ เสวมานํ, สมฺผุฏฺโ สมฺผุสํ ปรํ;
สโร ทิทฺโธ กลาปํว, อลิตฺตมุปลิมฺปติ;
อุปเลปภยา ธีโร, เนว ปาปสขา สิยา.
‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;
กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนา.
‘‘ตครฺจ ¶ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;
ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนา.
‘‘ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว, ตฺวา สมฺปากมตฺตโน
อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต;
อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ สนฺตํ วาติ สปฺปุริสํ วา. ยทิ วา อสนฺติ อสปฺปุริสํ วา. สโร ทิทฺโธ กลาปํวาติ มหาราช, ยถา นาม หลาหลวิสลิตฺโต สโร สรกลาเป ขิตฺโต สพฺพํ ตํ วิเสน อลิตฺตมฺปิ สรกลาปํ ลิมฺปติ, วิสทิทฺธเมว กโรติ, เอวเมว ปาปมิตฺโต ปาปํ เสวมาโน อตฺตานํ เสวมานํ ปรํ, เตน สมฺผุฏฺโ ตํ สมฺผุสํ อลิตฺตํ ปาเปน ปุริสํ อตฺตนา เอกชฺฌาสยํ กโรนฺโต อุปลิมฺปติ. ปูติ วายนฺตีติ ตสฺส เต กุสาปิ ทุคฺคนฺธา วายนฺติ. ตครฺจาติ ตครฺจ อฺฺจ คนฺธสมฺปนฺนํ คนฺธชาตํ. เอวนฺติ เอวรูปา ธีรูปเสวนา. ธีโร หิ อตฺตานํ เสวมานํ ธีรเมว กโรติ.
ตสฺมา ¶ ปตฺตปุฏสฺเสวาติ ยสฺมา ตคราทิปลิเวมานานิ ปณฺณานิปิ สุคนฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา ปลาสปตฺตปุฏสฺเสว ปณฺฑิตูปเสวเนน อหมฺปิ ปณฺฑิโต ภวิสฺสามีติ เอวํ. ตฺวา สมฺปากมตฺตโนติ อตฺตโน ปริปากํ ปณฺฑิตภาวํ ปริมาณํ ตฺวา อสนฺเต ปหาย ปณฺฑิเต สนฺเต เสเวยฺย. ‘‘นิรยํ เนนฺตี’’ติ เอตฺถ เทวทตฺตาทีหิ นิรยํ, ‘‘ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ เอตฺถ สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ สุคตึ นีตานํ วเสน อุทาหรณานิ อาหริตพฺพานิ.
เอวํ ราชธีตา ฉหิ คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ กเถตฺวา อิทานิ อตีเต อตฺตนา อนุภูตํ ทุกฺขํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘อหมฺปิ ชาติโย สตฺต, สเร สํสริตตฺตโน;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ยา เม สา สตฺตมี ชาติ, อหุ ปุพฺเพ ชนาธิป;
กมฺมารปุตฺโต มคเธสุ, อหุํ ราชคเห ปุเร.
‘‘ปาปํ ¶ สหายมาคมฺม, พหุํ ปาปํ กตํ มยา;
ปรทารสฺส เหเนฺโต, จริมฺหา อมรา วิย.
‘‘ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;
อถ อฺเหิ กมฺเมหิ, อชายึ วํสภูมิยํ.
‘‘โกสมฺพิยํ ¶ เสฏฺิกุเล, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน;
เอกปุตฺโต มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิโต.
‘‘ตตฺถ มิตฺตํ อเสวิสฺสํ, สหายํ สาตเว รตํ;
ปณฺฑิตํ สุตสมฺปนฺนํ, โส มํ อตฺเถ นิเวสยิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, พหุํ รตฺตึ อุปาวสึ;
ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, นิธีว อุทกนฺติเก.
‘‘อถ ปาปาน กมฺมานํ, ยเมตํ มคเธ กตํ;
ผลํ ปริยาค มํ ปจฺฉา, ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, โรรุเว นิรเย จิรํ;
สกมฺมุนา อปจฺจิสฺสํ, ตํ สรํ น สุขํ ลเภ.
‘‘พหุวสฺสคเณ ¶ ตตฺถ, เขปยิตฺวา พหุํ ทุขํ;
ภินฺนาคเต อหุํ ราช, ฉคโล อุทฺธตปฺผโล’’ติ.
ตตฺถ สตฺตาติ มหาราช, อิธโลกปรโลกา นาม สุกตทุกฺกฏานฺจ ผลํ นาม อตฺถิ. น หิ สํสาโร สตฺเต โสเธตุํ สกฺโกติ, สกมฺมุนา เอว สตฺตา สุชฺฌนฺติ. อลาตเสนาปติ จ พีชกทาโส จ เอกเมว ชาตึ อนุสฺสรนฺติ. น เกวลํ เอเตว ชาตึ สรนฺติ, อหมฺปิ อตีเต สตฺต ชาติโย อตฺตโน สํสริตํ สรามิ, อนาคเตปิ อิโต คนฺตพฺพา สตฺเตว ชานามิ. ยา เม สาติ ยา สา มม อตีเต สตฺตมี ชาติ อาสิ. กมฺมารปุตฺโตติ ตาย ชาติยา อหํ มคเธสุ ราชคหนคเร สุวณฺณการปุตฺโต อโหสึ.
ปรทารสฺส ¶ เหเนฺโตติ ปรทารํ เหเนฺตา ปเรสํ รกฺขิตโคปิเต วรภณฺเฑ อปรชฺฌนฺตา. อฏฺาติ ตํ ตทา มยา กตํ ปาปกมฺมํ โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน อคฺคิ วิย นิหิตํ อฏฺาสิ. วํสภูมิยนฺติ วํสรฏฺเ. เอกปุตฺโตติ อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺิกุเล อหํ เอกปุตฺตโกว อโหสึ. สาตเว รตนฺติ กลฺยาณกมฺเม อภิรตํ. โส มนฺติ โส สหายโก มํ อตฺเถ กุสลกมฺเม ปติฏฺาเปสิ.
ตํ กมฺมนฺติ ตมฺปิ เม กตํ กลฺยาณกมฺมํ ตทา โอกาสํ อลภิตฺวา โอกาเส สติ วิปากทายกํ หุตฺวา อุทกนฺติเก นิธิ วิย นิหิตํ อฏฺาสิ. ยเมตนฺติ อถ มม สนฺตเกสุ ปาปกมฺเมสุ ยํ เอตํ มยา มคเธสุ ปรทาริกกมฺมํ กตํ, ตสฺส ผลํ ปจฺฉา มํ ปริยาคํ อุปคตนฺติ อตฺโถ. ยถา กึ? ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา, ยถา สวิสํ โภชนํ ภฺุชิตฺวา ิตสฺส ตํ ทุฏฺํ กกฺขฬํ หลาหลํ วิสํ กุปฺปติ, ตถา มํ ปริยาคตนฺติ อตฺโถ. ตโตติ ตโต โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุลโต. ตํ สรนฺติ ตํ ตสฺมึ นิรเย อนุภูตทุกฺขํ สรนฺตี จิตฺตสุขํ นาม น ลภามิ, ภยเมว เม อุปฺปชฺชติ. ภินฺนาคเตติ ภินฺนาคเต นาม รฏฺเ. อุทฺธตปฺผโลติ อุทฺธตพีโช.
โส ปน ฉคลโก พลสมฺปนฺโน อโหสิ. ปิฏฺิยํ อภิรุยฺหปิ นํ วาหยึสุ, ยานเกปิ โยชยึสุ. อิมมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘สาตปุตฺตา ¶ มยา วูฬฺหา, ปิฏฺิยา จ รเถน จ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติ.
ตตฺถ สาตปุตฺตาติ อมจฺจปุตฺตา. ตสฺส กมฺมสฺสาติ เทว, โรรุเว มหานิรเย ปจฺจนฺจ ฉคลกกาเล พีชุปฺปาฏนฺจ ปิฏฺิวาหนยานกโยชนานิ จ สพฺโพเปส ตสฺส นิสฺสนฺโท ปรทารคมนสฺส เมติ.
ตโต ปน จวิตฺวา อรฺเ กปิโยนิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถ นํ ชาตทิวเส ยูถปติโน ทสฺเสสุํ. โส ‘‘อาเนถ เม, ปุตฺต’’นฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตสฺส วิรวนฺตสฺส ทนฺเตหิ ผลานิ อุปฺปาเฏสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี อาห –
‘‘ตโต ¶ จุตาหํ เวเทห, กปิ อาสึ พฺรหาวเน;
นิลฺุจิตผโลเยว, ยูถเปน ปคพฺภินา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม’’ติ.
ตตฺถ นิลฺุจิตผโลเยวาติ ตตฺรปาหํ ปคพฺเภน ยูถปตินา ลฺุจิตฺวา อุปฺปาฏิตผโลเยว อโหสินฺติ อตฺโถ.
อถ อปราปิ ชาติโย ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, ทสฺสเนสุ ปสู อหุํ;
นิลฺุจิโต ชโว ภทฺโร, โยคฺคํ วูฬฺหํ จิรํ มยา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, วชฺชีสุ กุลมาคมา;
เนวิตฺถี น ปุมา อาสึ, มนุสฺสตฺเต สุทุลฺลเภ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อชายึ นนฺทเน วเน;
ภวเน ตาวตึสาหํ, อจฺฉรา กามวณฺณินี.
‘‘วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
กุสลา นจฺจคีตสฺส, สกฺกสฺส ปริจาริกา.
‘‘ตตฺถ ¶ ิตาหํ เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมา;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ปริยาคตํ ตํ กุสลํ, ยํ เม โกสมฺพิยํ กตํ;
เทเว เจว มนุสฺเส จ, สนฺธาวิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘สตฺต ¶ ชจฺโจ มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา;
ถีภาวาปิ น มุจฺจิสฺสํ, ฉฏฺา นิคติโย อิมา.
‘‘สตฺตมี ¶ จ คติ เทว, เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก;
ปุมา เทโว ภวิสฺสามิ, เทวกายสฺมิมุตฺตโม.
‘‘อชฺชาปิ สนฺตานมยํ, มาลํ คนฺเถนฺติ นนฺทเน;
เทวปุตฺโต ชโว นาม, โย เม มาลํ ปฏิจฺฉติ.
‘‘มุหุตฺโต วิย โส ทิพฺโย, อิธ วสฺสานิ โสฬส;
รตฺตินฺทิโว จ โส ทิพฺโย, มานุสึ สรโทสตํ.
‘‘อิติ กมฺมานิ อนฺเวนฺติ, อสงฺเขยฺยาปิ ชาติโย;
กลฺยาณํ ยทิ วา ปาปํ, น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทสฺสเนสูติ ทสฺสนรฏฺเสุ. ปสูติ โคโณ อโหสึ. นิลฺุจิโตติ วจฺฉกาเลเยว มํ เอวํ มนาโป ภวิสฺสตีติ นิพฺพีชกมกํสุ. โสหํ นิลฺุจิโต อุทฺธตพีโช ชโว ภทฺโร อโหสึ. วชฺชีสุ กุลมาคมาติ โคโยนิโต จวิตฺวา วชฺชิรฏฺเ เอกสฺมึ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺตินฺติ ทสฺเสติ. เนวิตฺถี น ปุมาติ นปุํสกตฺตํ สนฺธาย อาห. ภวเน ตาวตึสาหนฺติ ตาวตึสภวเน อหํ.
ตตฺถ ิตาหํ, เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมาติ สา กิร ตสฺมึ เทวโลเก ิตา ‘‘อหํ เอวรูปํ เทวโลกํ อาคจฺฉนฺตี กุโต นุ โข อาคตา’’ติ โอโลเกนฺตี วชฺชิรฏฺเ มหาโภคกุเล นปุํสกตฺตภาวโต จวิตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ปสฺสิ. ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูเป รมณีเย าเน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล ¶ นิพฺพตฺติตฺวา กตํ ทานาทิกุสลํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน นิพฺพตฺตามฺหี’’ติ ตฺวา ‘‘อนนฺตราตีเต นปุํสกตฺตภาเว นิพฺพตฺตมานา กุโต อาคตามฺหี’’ติ โอโลเกนฺตี ทสฺสนรฏฺเสุ โคโยนิยํ มหาทุกฺขสฺส อนุภูตภาวํ อฺาสิ. ตโต อนนฺตรํ ชาตึ อนุสฺสรมานา วานรโยนิยํ อุทฺธตผลภาวํ อทฺทส. ตโต อนนฺตรํ อนุสฺสรนฺตี ภินฺนาคเต ฉคลกโยนิยํ อุทฺธตพีชภาวํ อนุสฺสริ. ตโต ปรํ อนุสฺสรมานา โรรุเว นิพฺพตฺตภาวํ อนุสฺสริ.
อถสฺสา ¶ นิรเย ติรจฺฉานโยนิยฺจ อนุภูตํ ทุกฺขํ อนุสฺสรนฺติยา ภยํ อุปฺปชฺชิ. ตโต ‘‘เกน นุ โข กมฺเมน เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภูตํ มยา’’ติ ฉฏฺํ ชาตึ โอโลเกนฺตี ตาย ชาติยา โกสมฺพินคเร กตํ กลฺยาณกมฺมํ ทิสฺวา สตฺตมํ โอโลเกนฺตี มคธรฏฺเ ปาปสหายํ นิสฺสาย กตํ ปรทาริกกมฺมํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส ผเลน เม ตํ มหาทุกฺขํ อนุภูต’’นฺติ อฺาสิ. อถ ‘‘อิโต จวิตฺวา อนาคเต กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘ยาวตายุกํ ตฺวา ปุน สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ อฺาสิ. เอวํ ปุนปฺปุนํ โอโลกยมานา ‘‘ตติเยปิ อตฺตภาเว สกฺกสฺเสว ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, ตถา จตุตฺเถ, ปฺจเม ปน ตสฺมึเยว เทวโลเก ชวนเทวปุตฺตสฺส อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ตฺวา ตโต อนนฺตรํ โอโลเกนฺตี ‘‘ฉฏฺเ อตฺตภาเว อิโต ตาวตึสภวนโต จวิตฺวา องฺคติรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสามิ, ‘รุจา’ติ เม นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตโต อนนฺตรา กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺตี ‘‘สตฺตมาย ชาติยา ตโต จวิตฺวา ตาวตึสภวเน มหิทฺธิโก เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสามิ, อิตฺถิภาวโต ¶ มุจฺจิสฺสามี’’ติ อฺาสิ. ตสฺมา –
‘‘ตตฺถ ิตาหํ เวเทห, สรามิ สตฺต ชาติโย;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา’’ติ. – อาทิมาห;
ตตฺถ ปริยาคตนฺติ ปริยาเยน อตฺตโน วาเรน อาคตํ. สตฺต ชจฺโจติ วชฺชิรฏฺเ นปุํสกชาติยา สทฺธึ เทวโลเก ปฺจ, อยฺจ ฉฏฺาติ สตฺต ชาติโยติ วุจฺจนฺติ. เอตา สตฺต ชาติโย นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา ¶ อโหสินฺติ ทสฺเสติ. ฉฏฺา นิคติโยติ เทวโลเก ปน ปฺจ, อยฺจ เอกาติ อิมา ฉ คติโย อิตฺถิภาวาน มุจฺจิสฺสนฺติ วทติ. สตฺตมี จาติ อิโต จวิตฺวา อนนฺตรํ. สนฺตานมยนฺติ เอกโตวณฺฏกาทิวเสน กตสนฺตานํ. คนฺเถนฺตีติ ยถา สนฺตานมยา โหนฺติ, เอวํ อชฺชปิ มม ปริจาริกา นนฺทนวเน มาลํ คนฺเถนฺติเยว. โย เม มาลํ ปฏิจฺฉตีติ มหาราช, อนนฺตรชาติยํ มม สามิโก ชโว นาม เทวปุตฺโต โย รุกฺขโต ปติตปติตํ มาลํ ปฏิจฺฉติ.
โสฬสาติ มหาราช, มม ชาติยา อิมานิ โสฬส วสฺสานิ, เอตฺตโก ปน กาโล เทวานํ เอโก มุหุตฺโต, เตน ตา มม จุตภาวมฺปิ อชานนฺตา มมตฺถาย มาลํ คนฺเถนฺติเยว. มานุสินฺติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนํ อาคมฺม เอส สรโทสตํ วสฺสสตํ โหติ, เอวํ ทีฆายุกา เทวา ¶ . อิมินา ปน การเณน ปรโลกสฺส จ กลฺยาณปาปกานฺจ กมฺมานํ อตฺถิตํ ชานาหิ, เทวาติ.
อนฺเวนฺตีติ ยถา มํ อนุพนฺธึสุ, เอวํ อนุพนฺธนฺติ. น หิ กมฺมํ วินสฺสตีติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว, อุปปชฺชเวทนียํ อนนฺตรภเว วิปากํ เทติ, อปราปริยเวทนียํ ปน วิปากํ อทตฺวา น นสฺสติ. ตํ สนฺธาย ‘‘น หิ กมฺมํ วินสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘เทว, อหํ ปรทาริกกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน นิรเย จ ติรจฺฉานโยนิยฺจ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวึ. สเจ ปน ตุมฺเหปิ อิทานิ คุณสฺส กถํ คเหตฺวา เอวํ กริสฺสถ, มยา อนุภูตสทิสเมว ทุกฺขํ อนุภวิสฺสถ, ตสฺมา เอวํ มา กริตฺถา’’ติ อาห.
อถสฺส อุตฺตริ ธมฺมํ เทเสนฺตี อาห –
‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;
ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทมํ.
‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;
สามิกํ อปจาเยยฺย, อินฺทํว ปริจาริกา.
‘‘โย อิจฺเฉ ทิพฺยโภคฺจ, ทิพฺพมายุํ ยสํ สุขํ;
ปาปานิ ปริวชฺเชตฺวา, ติวิธํ ธมฺมมาจเร.
‘‘กาเยน ¶ วาจา มนสา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
อตฺตโน โหติ อตฺถาย, อิตฺถี วา ยทิ วา ปุมา.
‘‘เย เกจิเม มานุชา ชีวโลเก, ยสสฺสิโน สพฺพสมนฺตโภคา;
อสํสยํ เตหิ ปุเร สุจิณฺณํ, กมฺมสฺสกาเส ปุถุ สพฺพสตฺตา.
‘‘อิงฺฆานุจินฺเตสิ สยมฺปิ เทว, กุโตนิทานา เต อิมา ชนินฺท;
ยา เต อิมา อจฺฉราสนฺนิกาสา, อลงฺกตา กฺจนชาลฉนฺนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ โหตุนฺติ ภวิตุํ. สพฺพสมนฺตโภคาติ ปริปุณฺณสพฺพโภคา. สุจิณฺณนฺติ สุฏฺุ จิณฺณํ กลฺยาณกมฺมํ กตํ. กมฺมสฺสกาเสติ กมฺมสฺสกา อตฺตนา กตกมฺมสฺเสว วิปากปฏิสํเวทิโน. น หิ มาตาปิตูหิ กตํ กมฺมํ ปุตฺตธีตานํ วิปากํ เทติ, น ตาหิ ปุตฺตธีตาหิ กตํ กมฺมํ มาตาปิตูนํ วิปากํ เทติ. เสเสหิ กตํ เสสานํ กิเมว ทสฺสติ? อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อนุจินฺเตสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตยฺยาสิ. ยา เต อิมาติ ยา อิมา โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย ตํ อุปฏฺหนฺติ, อิมา เต กุโตนิทานา, กึ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตน ลทฺธา, อุทาหุ ปนฺถทูสนสนฺธิจฺเฉทาทีนิ ปาปานิ กตฺวา, อทุ กลฺยาณกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธาติ อิทํ ตาว อตฺตนาปิ จินฺเตยฺยาสิ, เทวาติ.
เอวํ สา ปิตรํ อนุสาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ ปิตรํ กฺา, รุจา โตเสสิ องฺคตึ;
มูฬฺหสฺส มคฺคมาจิกฺขิ, ธมฺมมกฺขาสิ สุพฺพตา’’ติ.
ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ ภิกฺขเว, อิติ อิเมหิ เอวรูเปหิ มธุเรหิ วจเนหิ รุจากฺา ปิตรํ โตเสสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคํ วิย ตสฺส สุคติมคฺคํ อาจิกฺขิ, นานานเยหิ สุจริตธมฺมํ อกฺขาสิ. ธมฺมํ กเถนฺตีเยว สา สุพฺพตา สุนฺทรวตา อตฺตโน อตีตชาติโยปิ กเถสิ.
เอวํ ปุพฺพณฺหโต ปฏฺาย สพฺพรตฺตึ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มา, เทว, นคฺคสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส วจนํ คณฺหิ, ‘อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปรโลโก ¶ , อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏกมฺมานํ ผล’นฺติ วทนฺตสฺส มาทิสสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส วจนํ คณฺห, มา อติตฺเถน ปกฺขนฺที’’ติ อาห. เอวํ สนฺเตปิ ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตุํ นาสกฺขิ. โส หิ เกวลํ ตสฺสา มธุรวจนํ สุตฺวา ตุสฺสิ. มาตาปิตโร หิ ปิยปุตฺตานํ วจนํ ปิยายนฺติ, น ปน ตํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺเชสิ. นคเรปิ ‘‘รุจา กิร ราชธีตา ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิ. ‘‘ปณฺฑิตา ราชธีตา อชฺช ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนา โมเจตฺวา นครวาสีนํ โสตฺถิภาวํ กริสฺสตี’’ติ มหาชโน ตุสฺสิ. สา ปิตรํ โพเธตุํ อสกฺโกนฺตี วีริยํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน ปิตุ โสตฺถิภาวํ กริสฺสามี’’ติ สิรสฺมึ อฺชลึ ปติฏฺเปตฺวา ทสทิสา นมสฺสิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ โลเก โลกสนฺธารกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา นาม โลกปาลเทวตา นาม มหาพฺรหฺมาโน นาม อตฺถิ, เต อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน พเลน มม ปิตรํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปนฺตุ ¶ , เอตสฺส คุเณ อสติปิ มม ¶ คุเณน มม สีเลน มม สจฺเจน อิธาคนฺตฺวา อิมํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา สกลโลกสฺส โสตฺถึ กโรนฺตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา นมสฺสิ.
ตทา โพธิสตฺโต นารโท นาม มหาพฺรหฺมา อโหสิ. โพธิสตฺตา จ นาม อตฺตโน เมตฺตาภาวนาย อนุทฺทยาย มหนฺตภาเวน สุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺเน สตฺเต ทสฺสนตฺถํ กาลานุกาลํ โลกํ โอโลเกนฺติ. โส ตํ ทิวสํ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ราชธีตรํ ปิตุ มิจฺฉาทิฏฺิโมจนตฺถํ โลกสนฺธารกเทวตาโย นมสฺสมานํ ทิสฺวา, ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ เอตํ ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อชฺช มยา ราชธีตุ สงฺคหํ, รฺโ จ สปริชนสฺส โสตฺถิภาวํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, เกน นุ โข เวเสน คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มนุสฺสานํ ปพฺพชิตา ปิยา เจว ครุโน จ อาเทยฺยวจนา จ, ตสฺมา ปพฺพชิตเวเสน คมิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาสาทิกํ สุวณฺณวณฺณํ มนุสฺสตฺตภาวํ มาเปตฺวา มนฺุํ ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ชฏนฺตเร กฺจนสูจึ โอทหิตฺวา อนฺโต รตฺตปฏํ อุปริ รตฺตวากจีรํ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา สุวณฺณตาราขจิตํ รชตมยํ อชินจมฺมํ เอกํเส กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย ปกฺขิตฺตํ สุวณฺณมยํ ภิกฺขาภาชนํ อาทาย ตีสุ าเนสุ โอนตํ สุวณฺณกาชํ ขนฺเธ กตฺวา มุตฺตาสิกฺกาย ¶ เอว ปวาฬกมณฺฑลุํ อาทาย อิมินา อิสิเวเสน คคนตเล จนฺโท วิย วิโรจมาโน อากาเสน อาคนฺตฺวา อลงฺกตจนฺทกปาสาทมหาตลํ ปวิสิตฺวา รฺโ ปุรโต อากาเส อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถาคมา พฺรหฺมโลกา, นารโท มานุสึ ปชํ;
ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต, อทฺทา ราชานมงฺคตึ.
‘‘ตโต ปติฏฺา ปาสาเท, เวเทหสฺส ปุรตฺถโต;
ตฺจ ทิสฺวานานุปฺปตฺตํ, รุจา อิสิมวนฺทถา’’ติ.
ตตฺถ อทฺทาติ พฺรหฺมโลเก ิโตว ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต คุณาชีวกสฺส สนฺติเก คหิตมิจฺฉาทสฺสนํ ราชานํ องฺคตึ อทฺทส, ตสฺมา อาคโตติ อตฺโถ. ตโต ปติฏฺาติ ตโต โส พฺรหฺมา ตสฺส รฺโ อมจฺจคณปริวุตสฺส นิสินฺนสฺส ปุรโต ¶ ตสฺมึ ปาสาเท อปเท ปทํ ทสฺเสนฺโต อากาเส ปติฏฺหิ. อนุปฺปตฺตนฺติ อาคตํ. อิสินฺติ อิสิเวเสน อาคตตฺตา สตฺถา ‘‘อิสิ’’นฺติ อาห. อวนฺทถาติ ‘‘มมานุคฺคเหน มม ปิตริ การฺุํ กตฺวา เอโก เทวราชา อาคโต ¶ ภวิสฺสตี’’ติ หฏฺปหฏฺา วาตาภิหฏา สุวณฺณกทลี วิย โอนมิตฺวา นารทพฺรหฺมานํ อวนฺทิ.
ราชาปิ ตํ ทิสฺวาว พฺรหฺมเตเชน ตชฺชิโต อตฺตโน อาสเน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อาสนา โอรุยฺห ภูมิยํ ตฺวา อาคตฏฺานฺจ นามโคตฺตฺจ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถาสนมฺหา โอรุยฺห, ราชา พฺยถิตมานโส;
นารทํ ปริปุจฺฉนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ เทววณฺณิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’’ติ.
ตตฺถ พฺยถิตมานโสติ ภีตจิตฺโต. กุโต นูติ กจฺจิ นุ โข วิชฺชาธโร ภเวยฺยาติ มฺมาโน อวนฺทิตฺวาว เอวํ ปุจฺฉิ.
อถ ¶ โส ‘‘อยํ ราชา ‘ปรโลโก นตฺถี’ติ มฺติ, ปรโลกเมวสฺส ตาว อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อหฺหิ เทวโต อิทานิ เอมิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา จนฺทิมาว;
อกฺขามิ เต ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, ชานนฺติ มํ นารโท กสฺสโป จา’’ติ.
ตตฺถ เทวโตติ เทวโลกโต. นารโท กสฺสโป จาติ มํ นาเมน นารโท, โคตฺเตน กสฺสโปติ ชานนฺติ.
อถ ราชา ‘‘อิมํ ปจฺฉาปิ ปรโลกํ ปุจฺฉิสฺสามิ, อิทฺธิยา ลทฺธการณํ ตาว ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อจฺเฉรรูปํ ตว ยาทิสฺจ, เวหายสํ คจฺฉสิ ติฏฺสี จ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, อถ เกน วณฺเณน ตวายมิทฺธี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยาทิสฺจาติ ยาทิสฺจ ตว สณฺานํ, ยฺจ ตฺวํ อากาเส คจฺฉสิ ติฏฺสิ จ, อิทํ อจฺฉริยชาตํ.
นารโท ¶ อาห –
‘‘สจฺจฺจ ธมฺโม จ ทโม จ จาโค, คุณา มเมเต ปกตา ปุราณา;
เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหิ, มโนชโล เยน กามํ คโตสฺมี’’ติ.
ตตฺถ สจฺจนฺติ มุสาวาทวิรหิตํ วจีสจฺจํ. ธมฺโมติ ติวิธสุจริตธมฺโม เจว กสิณปริกมฺมฌานธมฺโม จ. ทโมติ อินฺทฺริยทมนํ. จาโคติ กิเลสปริจฺจาโค จ เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค จ. มเมเต คุณาติ มม เอเต คุณสมฺปยุตฺตา คุณสหคตา. ปกตา ปุราณาติ มยา ปุริมภเว กตาติ ทสฺเสติ. ‘‘เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหี’’ติ เต สพฺเพ คุเณ สุเสวิเต ปริจาริเต ทสฺเสติ. มโนชโวติ อิทฺธิยา ¶ การเณน ปฏิลทฺโธ. เยน กามํ คโตสฺมีติ เยน เทวฏฺาเน จ มนุสฺสฏฺาเน จ คนฺตุํ อิจฺฉนํ, เตน คโตสฺมีติ อตฺโถ.
ราชา เอวํ ตสฺมึ กเถนฺเตปิ มิจฺฉาทสฺสนสฺส คหิตตฺตา ปรโลกํ อสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข ปฺุวิปาโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อจฺเฉรมาจิกฺขสิ ปฺุสิทฺธึ, สเจ หิ เอเตหิ ยถา วเทสิ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม สาธุ วิยากโรหี’’ติ.
ตตฺถ ปฺุสิทฺธินฺติ ปฺุานํ สิทฺธึ ผลทายกตฺตํ อาจิกฺขนฺโต อจฺฉริยํ อาจิกฺขสิ.
นารโท อาห –
‘‘ปุจฺฉสฺสุ มํ ราช ตเวส อตฺโถ, ยํ สํสยํ กุรุเส ภูมิปาล;
อหํ ตํ นิสฺสํสยตํ คเมมิ, นเยหิ าเยหิ จ เหตุภี จา’’ติ.
ตตฺถ ตเวส อตฺโถติ ปุจฺฉิตพฺพโก นาม ตว เอส อตฺโถ. ยํ สํสยนฺติ ยํ กิสฺมิฺจิเทว ¶ อตฺเถ สํสยํ กโรสิ, ตํ มํ ปุจฺฉ. นิสฺสํสยตนฺติ อหํ ตํ นิสฺสํสยภาวํ คเมมิ. นเยหีติ การณวจเนหิ. าเยหีติ าเณหิ. เหตุภีติ ปจฺจเยหิ, ปฏิฺามตฺเตเนว อวตฺวา าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา การณวจเนน จ เตสํ ธมฺมานํ สมุฏฺาปกปจฺจเยหิ จ ตํ นิสฺสํสยํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
ราชา ¶ อาห –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม นารท มา มุสา ภณิ;
อตฺถิ นุ เทวา ปิตโร นุ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหู’’ติ.
ตตฺถ ชโน ยมาหูติ ยํ ชโน เอวมาห – ‘‘อตฺถิ เทวา, อตฺถิ ปิตโร, อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ, ตํ สพฺพํ อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติ.
นารโท ¶ อาห –
‘‘อตฺเถว เทวา ปิตโร จ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหุ;
กาเมสุ คิทฺธา จ นรา ปมูฬฺหา, โลกํ ปรํ น วิทู โมหยุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ อตฺเถว เทวาติ มหาราช, เทวา จ ปิตโร จ อตฺถิ, ยมฺปิ ชโน ปรโลกมาห, โสปิ อตฺเถว. น วิทูติ กามคิทฺธา ปน โมหมูฬฺหา ชนา ปรโลกํ น วิทนฺติ น ชานนฺตีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ปริหาสํ กโรนฺโต เอวมาห –
‘‘อตฺถีติ เจ นารท สทฺทหาสิ, นิเวสนํ ปรโลเก มตานํ;
อิเธว เม ปฺจ สตานิ เทหิ, ทสฺสามิ เต ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ นิเวสนนฺติ นิวาสฏฺานํ. ปฺจ สตานีติ ปฺจ กหาปณสตานิ.
อถ นํ มหาสตฺโต ปริสมชฺเฌเยว ครหนฺโต อาห –
‘‘ทชฺเชมุ ¶ โข ปฺจ สตานิ โภโต, ชฺามุ เจ สีลวนฺตํ วทฺุํ;
ลุทฺทํ ตํ โภนฺตํ นิรเย วสนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อิเธว โย โหติ อธมฺมสีโล, ปาปาจาโร อลโส ลุทฺทกมฺโม;
น ปณฺฑิตา ตสฺมึ อิณํ ททนฺติ, น หิ อาคโม โหติ ตถาวิธมฺหา.
‘‘ทกฺขฺจ ¶ โปสํ มนุชา วิทิตฺวา, อุฏฺานกํ สีลวนฺตํ วทฺุํ;
สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺติ, กมฺมํ กริตฺวา ปุน มาหเรสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ชฺามุ เจติ ยทิ มยํ ภวนฺตํ ‘‘สีลวา เอส วทฺู, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ อิมสฺมึ กาเล อิมินา นามตฺโถติ ชานิตฺวา ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส การโก วทฺู’’ติ ชาเนยฺยาม. อถ เต วฑฺฒิยา ปฺจ สตานิ ทเทยฺยาม, ตฺวํ ปน ลุทฺโท สาหสิโก มิจฺฉาทสฺสนํ คเหตฺวา ทานสาลํ วิทฺธํเสตฺวา ปรทาเรสุ อปรชฺฌสิ, อิโต จุโต นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, เอวํ ลุทฺทํ ตํ นิรเย วสนฺตํ โภนฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา โก ‘‘สหสฺสํ เม เทหี’’ติ โจเทสฺสติ. ตถาวิธมฺหาติ ตาทิสา ปุริสา ทินฺนสฺส อิณสฺส ปุน อาคโม นาม น โหติ. ทกฺขนฺติ ธนุปฺปาทนกุสลํ. ปุน มาหเรสีติ อตฺตโน กมฺมํ กริตฺวา ธนํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน อมฺหากํ สนฺตกํ อาหเรยฺยาสิ, มา นิกฺกมฺโม วสีติ สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺตีติ.
อิติ ราชา เตน นิคฺคยฺหมาโน อปฺปฏิภาโน อโหสิ. มหาชโน หฏฺตุฏฺโ หุตฺวา ‘‘มหิทฺธิโก เทโวปิ อชฺช ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนํ วิสฺสชฺชาเปสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. มหาสตฺตสฺสานุภาเวน ตทา สตฺตโยชนิกาย มิถิลาย ตสฺส ธมฺมเทสนํ อสฺสุณนฺโต นาม นาโหสิ. อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ ราชา อติวิย ทฬฺหํ มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหิ, นิรยภเยน นํ สนฺตชฺเชตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุน เทวโลเกน อสฺสาเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, สเจ ทิฏฺึ น วิสฺสชฺเชสฺสสิ, เอวํ อนนฺตทุกฺขํ นิรยํ คมิสฺสสี’’ติ วตฺวา นิรยกถํ ปฏฺเปสิ –
‘‘อิโต จุโต ทกฺขสิ ตตฺถ ราช, กาโกลสงฺเฆหิ วิกสฺสมานํ;
ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, กาเกหิ คิชฺเฌหิ จ เสนเกหิ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กาโกลสงฺเฆหีติ โลหตุณฺเฑหิ กากสงฺเฆหิ. วิกสฺสมานนฺติ อตฺตานํ อากฑฺฒิยมานํ ตตฺถ นิรเย ปสฺสิสฺสสิ. ตนฺติ ตํ ภวนฺตํ.
ตํ ¶ ¶ ปน กาโกลนิรยํ วณฺเณตฺวา ‘‘สเจปิ เอตฺถ น นิพฺพตฺติสฺสสิ, โลกนฺตรนิรเย นิพฺพตฺติสฺสสี’’ติ วตฺวา ตํ นิรยํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘อนฺธํตมํ ตตฺถ น จนฺทสูริยา, นิรโย สทา ตุมุโล โฆรรูโป;
สา เนว รตฺตี น ทิวา ปฺายติ, ตถาวิเธ โก วิจเร ธนตฺถิโก’’ติ.
ตตฺถ อนฺธํ ตมนฺติ มหาราช, ยมฺหิ โลกนฺตรนิรเย มิจฺฉาทิฏฺิกา นิพฺพตฺตนฺติ, ตตฺถ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปตฺตินิวารณํ อนฺธตมํ. สทา ตุมุโลติ โส นิรโย นิจฺจํ พหลนฺธกาโร. โฆรรูโปติ ภีสนกชาติโก. สา เนว รตฺตีติ ยา อิธ รตฺติ ทิวา จ, สา เนว ตตฺถ ปฺายติ. โก วิจเรติ โก อุทฺธารํ โสเธนฺโต วิจริสฺสติ.
ตมฺปิสฺส โลกนฺตรนิรยํ วิตฺถาเรน วณฺเณตฺวา ‘‘มหาราช, มิจฺฉาทิฏฺึ อวิสฺสชฺเชนฺโต น เกวลํ เอตเทว, อฺมฺปิ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสี’’ติ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘สพโล จ สาโม จ ทุเว สุวานา, ปวทฺธกายา พลิโน มหนฺตา;
ขาทนฺติ ทนฺเตหิ อโยมเยหิ, อิโต ปณุนฺนํ ปรโลกปตฺต’’นฺติ.
ตตฺถ อิโต ปณุนฺนนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา จุตํ. ปรโต นิรเยสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา สพฺพานิ ตานิ นิรยฏฺานานิ นิรยปาลานํ อุปกฺกเมหิ สทฺธึ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตฺวา ตาสํ ตาสํ คาถานํ อนุตฺตานานิ ปทานิ วณฺเณตพฺพานิ.
‘‘ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, ลุทฺเทหิ วาเฬหิ อฆมฺมิเคหิ จ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ลุทฺเทหีติ ทารุเณหิ. วาเฬหีติ ทุฏฺเหิ. อฆมฺมิเคหีติ อฆาวเหหิ มิเคหิ, ทุกฺขาวเหหิ สุนเขหีติ อตฺโถ.
‘‘อุสูหิ ¶ ¶ ¶ สตฺตีหิ จ สุนิสิตาหิ, หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จ ปจฺจมิตฺตา;
กาฬูปกาฬา นิรยมฺหิ โฆเร, ปุพฺเพ นรํ ทุกฺกฏกมฺมการิ’’นฺติ.
ตตฺถ หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จาติ ชลิตาย อยปถวิยํ ปาเตตฺวา สกลสรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺตา ปหรนฺติ เจว วิชฺฌนฺติ จ. กาฬูปกาฬาติ เอวํนามกา นิรยปาลา. นิรยมฺหีติ ตสฺมึ เตสฺเว วเสน กาฬูปกาฬสงฺขาเต นิรเย. ทุกฺกฏกมฺมการินฺติ มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ การกํ.
‘‘ตํ หฺมานํ นิรเย วชนฺตํ, กุจฺฉิสฺมึ ปสฺสสฺมึ วิปฺผาลิตูทรํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ตตฺถ นิรเย ตถา หฺมานํ. วชนฺตนฺติ อิโต จิโต จ ธาวนฺตํ. กุจฺฉิสฺมินฺติ กุจฺฉิยฺจ ปสฺเส จ หฺมานํ วิชฺฌิยมานนฺติ อตฺโถ.
‘‘สตฺตี อุสู โตมรภิณฺฑิวาลา, วิวิธาวุธา วสฺสนฺติ ตตฺถ เทวา;
ปตนฺติ องฺคารมิวจฺจิมนฺโต, สิลาสนี วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติ.
ตตฺถ องฺคารมิวจฺจิมนฺโตติ ชลิตองฺคารา วิย อจฺจิมนฺตา อาวุธวิเสสา ปตนฺติ. สิลาสนีติ ชลิตสิลาสนิ. วสฺสติ ลุทฺทกมฺเมติ ยถา นาม เทเว วสฺสนฺเต อสนิ ปตติ, เอวเมว อากาเส สมุฏฺาย จิจฺจิฏายมานํ ชลิตสิลาวสฺสํ เตสํ ลุทฺทกมฺมานํ อุปริ ปตติ.
‘‘อุณฺโห จ วาโต นิรยมฺหิ ทุสฺสโห, น ตมฺหิ สุขํ ลพฺภติ อิตฺตรมฺปิ;
ตํ ตํ วิธาวนฺตมเลนมาตุรํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ อิตฺตรมฺปีติ ปริตฺตกมฺปิ. วิธาวนฺตนฺติ วิวิธา ธาวนฺตํ.
‘‘สนฺธาวมานมฺปิ ¶ รเถสุ ยุตฺตํ, สโชติภูตํ ปถวึ กมนฺตํ;
ปโตทลฏฺีหิ ¶ สุโจทยนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ รเถสุ ยุตฺตนฺติ วาเรน วารํ เตสุ ชลิตโลหรเถสุ ยุตฺตํ. กมนฺตนฺติ อกฺกมมานํ. สุโจทยนฺตนฺติ สุฏฺุ โจทยนฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ขุรสฺจิตํ คิรึ, วิภึสนํ ปชฺชลิตํ ภยานกํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ ชลิตาวุธปหาเร อสหิตฺวา ชลิตขุเรหิ สฺจิตํ ชลิตโลหปพฺพตํ อารุหนฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ปพฺพตสนฺนิกาสํ, องฺคารราสึ ชลิตํ ภยานกํ;
สุทฑฺฒคตฺตํ กปณํ รุทนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ สุทฑฺฒคตฺตนฺติ สุฏฺุ ทฑฺฒสรีรํ.
‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, กณฺฏกนิจิตา ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติ.
ตตฺถ กณฺฏกนิจิตาติ ชลิตกณฺฏเกหิ จิตา. ‘‘อโยมเยหี’’ติ อิทํ เยหิ กณฺฏเกหิ อาจิตา, เต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
‘‘ตมารุหนฺติ นาริโย, นรา จ ปรทารคู;
โจทิตา สตฺติหตฺเถหิ, ยมนิทฺเทสการิภี’’ติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตีติ ตํ เอวรูปํ สิมฺพลิรุกฺขํ อารุหนฺติ. ยมนิทฺเทสการิภีติ ยมสฺส วจนกเรหิ, นิรยปาเลหีติ อตฺโถ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ¶ นิรยํ, สิมฺพลึ รุหิรมกฺขิตํ;
วิทฑฺฒกายํ วิตจํ, อาตุรํ คาฬฺหเวทนํ.
‘‘ปสฺสสนฺตํ ¶ มุหุํ อุณฺหํ, ปุพฺพกมฺมาปราธิกํ;
ทุมคฺเค วิตจํ คตฺตํ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ วิทฑฺฒกายนฺติ วิหึสิตกายํ. วิตจนฺติ จมฺมมํสานํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ฉินฺนตาย โกวิฬารปุปฺผํ วิย กึสุกปุปฺผํ วิย จ.
‘‘อพฺภกูฏสมา ¶ อุจฺจา, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภี’’ติ.
ตตฺถ อสิปตฺตาจิตาติ อสิมเยหิ ปตฺเตหิ จิตา.
‘‘ตมารุหนฺตํ อสิปตฺตปาทปํ, อสีหิ ติกฺเขหิ จ ฉิชฺชมานํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ตมารุหนฺตนฺติ ตํ ภวนฺตํ นิรยปาลานํ อาวุธปหาเร อสหิตฺวา อารุหนฺตํ.
‘‘ตโต นิกฺขนฺตมตฺตํ ตํ, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;
สมฺปติตํ เวตรณึ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺปติตนฺติ ปติตํ.
‘‘ขรา ขาโรทิกา ตตฺตา, ทุคฺคา เวตรณี นที;
อโยโปกฺขรสฺฉนฺนา, ติกฺขา ปตฺเตหิ สนฺทติ’’.
ตตฺถ ขราติ ผรุสา. อโยโปกฺขรสฺฉนฺนาติ อโยมเยหิ ติขิณปริยนฺเตหิ โปกฺขรปตฺเตหิ สฺฉนฺนา. ปตฺเตหีติ เตหิ ปตฺเตหิ สา นที ติกฺขา หุตฺวา สนฺทติ.
‘‘ตตฺถ สฺฉินฺนคตฺตํ ตํ, วุยฺหนฺตํ รุหิรมกฺขิตํ;
เวตรฺเ อนาลมฺเพ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวตรฺเติ เวตรณีอุทเก.
อิมํ ¶ ปน มหาสตฺตสฺส นิรยกถํ สุตฺวา ราชา สํวิคฺคหทโย มหาสตฺตฺเว ตาณคเวสี หุตฺวา อาห –
‘‘เวธามิ รุกฺโข วิย ฉิชฺชมาโน, ทิสํ น ชานามิ ปมูฬฺหสฺโ;
ภยานุตปฺปามิ มหา จ เม ภยา, สุตฺวาน กถา ตว ภาสิตา อิเส.
‘‘อาทิตฺเต วาริมชฺฌํว, ทีปํโวเฆ มหณฺณเว;
อนฺธกาเรว ปชฺโชโต, ตฺวํ โนสิ สรณํ อิเส.
‘‘อตฺถฺจ ¶ ธมฺมํ อนุสาส มํ อิเส, อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยา;
อาจิกฺข เม นารท สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรยํ ปเตยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ภยานุตปฺปามีติ อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ภเยน อนุตปฺปามิ. มหา จ เม ภยาติ มหนฺตฺจ เม นิรยภยํ อุปฺปนฺนํ. ทิปํโวเฆติ ทีปํว โอเฆ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาทิตฺเต กาเล วาริมชฺฌํ วิย ภินฺนนาวานํ โอเฆ อณฺณเว ปติฏฺํ อลภมานานํ ทีปํ วิย อนฺธการคตานํ ปชฺโชโต วิย จ ตฺวํ โน อิเส สรณํ ภว. อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยาติ เอกํเสน มยา อตีตํ กมฺมํ อปราธิตํ วิราธิตํ, กุสลํ อติกฺกมิตฺวา อกุสลเมว กตนฺติ.
อถสฺส มหาสตฺโต วิสุทฺธิมคฺคํ อาจิกฺขิตุํ สมฺมาปฏิปนฺเน โปราณกราชาโน อุทาหรณวเสน ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘ยถา อหู ธตรฏฺโ, เวสฺสามิตฺโต อฏฺโก ยามตคฺคิ;
อุสินฺทโร จาปิ สิวี จ ราชา, ปริจารกา สมณพฺราหฺมณานํ.
‘‘เอเต จฺเ จ ราชาโน, เย สคฺควิสยํ คตา;
อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา, ธมฺมํ จร มหีปติ.
‘‘อนฺนหตฺถา ¶ ¶ จ เต พฺยมฺเห, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว;
‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก มาลํ โก วิเลปนํ;
นานารตฺตานํ วตฺถานํ, โก นคฺโค ปริทหิสฺสติ.
‘โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนติ, ปาทุกา จ มุทู สุภา’;
อิติ สายฺจ ปาโต จ, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว.
‘‘ชิณฺณํ โปสํ ควาสฺสฺจ, มาสฺสุ ยฺุช ยถา ปุเร;
ปริหารฺจ ทชฺชาสิ, อธิการกโต พลี’’ติ.
ตตฺถ เอเต จาติ ยถา เอเต จ ธตรฏฺโ เวสฺสามิตฺโต อฏฺโก ยามตคฺคิ อุสินฺทโร สิวีติ ฉ ราชาโน อฺเ จ ธมฺมํ จริตฺวา สคฺควิสยํ คตา, เอวํ ตฺวมฺปิ อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา ธมฺมํ จร. โก ฉาโตติ มหาราช, ตว พฺยมฺเห ปุเร ราชนิเวสเน เจว นคเร จ อนฺนหตฺถา ปุริสา ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติ เตสํ ทาตุกามตาย โฆเสนฺตุ. โก มาลนฺติ โก มาลํ อิจฺฉติ, โก ¶ วิเลปนํ อิจฺฉติ, นานารตฺตานํ วตฺถานํ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ โก นคฺโค ปริทหิสฺสตีติ โฆเสนฺตุ. โก ปนฺเถ ฉตฺตมาเนตีติ โก ปนฺเถ ฉตฺตํ ธารยิสฺสติ. ปาทุกา จาติ อุปาหนา จ มุทู สุภา โก อิจฺฉติ.
ชิณฺณํ โปสนฺติ โย เต อุปฏฺาเกสุ อมจฺโจ วา อฺโ วา ปุพฺเพ กตูปกาโร ชราชิณฺณกาเล ยถา โปราณกาเล กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, เยปิ เต ควาสฺสาทโย ชิณฺณตาย กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, เตสุ เอกมฺปิ ปุพฺเพ วิย กมฺเมสุ มา โยชยิ. ชิณฺณกาลสฺมิฺหิ เต ตานิ กมฺมานิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. ปริหารฺจาติ อิธ ปริวาโร ‘‘ปริหาโร’’ติ วุตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย จ เต พลี หุตฺวา อธิการกโต ปุพฺเพ กตูปกาโร โหติ, ตสฺส ชราชิณฺณกาเล ยถาโปราณปริวารํ ทเทยฺยาสิ. อสปฺปุริสา หิ อตฺตโน อุปการกานํ อุปการํ กาตุํ สมตฺถกาเลเยว สมฺมานํ กโรนฺติ, สมตฺถกาเล ปน น โอโลเกนฺติ. สปฺปุริสา ปน อสมตฺถกาเลปิ เตสํ ตเถว สกฺการํ กโรนฺติ, ตสฺมา ตุวมฺปิ เอวํ กเรยฺยาสีติ.
อิติ ¶ มหาสตฺโต รฺโ ทานกถฺจ สีลกถฺจ กเถตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ ราชา อตฺตโน ¶ อตฺตภาเว รเถน อุปเมตฺวา วณฺณิยมาเน ตุสฺสิสฺสติ, ตสฺมาสฺส สพฺพกามทุหรโถปมาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –
‘‘กาโย เต รถสฺาโต, มโนสารถิโก ลหุ;
อวิหึสาสาริตกฺโข, สํวิภาคปฏิจฺฉโท.
‘‘ปาทสฺมเนมิโย, หตฺถสฺมปกฺขโร;
กุจฺฉิสฺมนพฺภนฺโต, วาจาสฺมกูชโน.
‘‘สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโค, อเปสฺุสุสฺโต;
คิราสขิลเนลงฺโค, มิตภาณิสิเลสิโต.
‘‘สทฺธาโลภสุสงฺขาโร, นิวาตฺชลิกุพฺพโร;
อถทฺธตานตีสาโก, สีลสํวรนนฺธโน.
‘‘อกฺโกธนมนุคฺฆาตี, ธมฺมปณฺฑรฉตฺตโก;
พาหุสจฺจมปาลมฺโพ, ิตจิตฺตมุปาธิโย.
‘‘กาลฺุตาจิตฺตสาโร, เวสารชฺชติทณฺฑโก;
นิวาตวุตฺติโยตฺตโก, อนติมานยุโค ลหุ.
‘‘อลีนจิตฺตสนฺถาโร, วุทฺธิเสวี รโชหโต;
สติปโตโท ธีรสฺส, ธิติ โยโค จ รสฺมิโย.
‘‘มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภิ;
อิจฺฉา โลโภ จ กุมฺมคฺโค, อุชุมคฺโค จ สํยโม.
‘‘รูเป ¶ สทฺเท รเส คนฺเธ, วาหนสฺส ปธาวโต;
ปฺา อาโกฏนี ราช, ตตฺถ อตฺตาว สารถิ.
‘‘สเจ ¶ เอเตน ยาเนน, สมจริยา ทฬฺหา ธิติ;
สพฺพกามทุโห ราช, น ชาตุ นิรยํ วเช’’ติ.
ตตฺถ ¶ รถสฺาโตติ มหาราช, ตว กาโย รโถติ สฺาโต โหตุ. มโนสารถิโกติ มนสงฺขาเตน กุสลจิตฺเตน สารถินา สมนฺนาคโต. ลหูติ วิคตถินมิทฺธตาย สลฺลหุโก. อวิหึสาสาริตกฺโขติ อวิหึสามเยน สาริเตน สุฏฺุ ปรินิฏฺิเตน อกฺเขน สมนฺนาคโต. สํวิภาคปฏิจฺฉโทติ ทานสํวิภาคมเยน ปฏิจฺฉเทน สมนฺนาคโต. ปาทสฺมเนมิโยติ ปาทสํยมมยาย เนมิยา สมนฺนาคโต. หตฺถสฺมปกฺขโรติ หตฺถสํยมมเยน ปกฺขเรน สมนฺนาคโต. กุจฺฉิสฺมนพฺภนฺโตติ กุจฺฉิสํยมสงฺขาเตน มิตโภชนมเยน เตเลน อพฺภนฺโต. ‘‘อพฺภฺชิตพฺโพ นาภิ โหตู’’ติปิ ปาโ. วาจาสฺมกูชโนติ วาจาสํยเมน อกูชโน.
สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโคติ สจฺจวากฺเยน ปริปุณฺณองฺโค อขณฺฑรถงฺโค. อเปสฺุสุสฺโตติ อเปสฺุเน สุฏฺุ สฺโต สมุสฺสิโต. คิราสขิลเนลงฺโคติ สขิลาย สณฺหวาจาย นิทฺโทสงฺโค มฏฺรถงฺโค. มิตภาณิสิเลสิโต มิตภาณสงฺขาเตน สิเลเสน สุฏฺุ สมฺพนฺโธ. สทฺธาโลภสุสงฺขาโรติ กมฺมผลสทฺทหนสทฺธามเยน จ อโลภมเยน จ สุนฺทเรน อลงฺกาเรน สมนฺนาคโต. นิวาตฺชลิกุพฺพโรติ สีลวนฺตานํ นิวาตมเยน เจว อฺชลิกมฺมมเยน จ กุพฺพเรน สมนฺนาคโต. อถทฺธตานตีสาโกติ สขิลสมฺโมทภาวสงฺขาตาย อถทฺธตาย อนตอีโส, โถกนตอีโสติ อตฺโถ. สีลสํวรนนฺธโนติ อขณฺฑปฺจสีลจกฺขุนฺทฺริยาทิสํวรสงฺขาตาย นนฺธนรชฺชุยา สมนฺนาคโต.
อกฺโกธนมนุคฺฆาตีติ อกฺโกธนภาวสงฺขาเตน อนุคฺฆาเตน สมนฺนาคโต. ธมฺมปณฺฑร-ฉตฺตโกติ ทสกุสลธมฺมสงฺขาเตน ปณฺฑรจฺฉตฺเตน สมนฺนาคโต. พาหุสจฺจมปาลมฺโพติ อตฺถสนฺนิสฺสิตพหุสฺสุตภาวมเยน อปาลมฺเพน สมนฺนาคโต. ิตจิตฺตมุปาธิโยติ โลกธมฺเมหิ อวิกมฺปนภาเวน สุฏฺุ ิตเอกคฺคภาวปฺปตฺตจิตฺตสงฺขาเตน อุปาธินา อุตฺตรตฺถรเณน วา ราชาสเนน สมนฺนาคโต. กาลฺุตาจิตฺตสาโรติ ‘‘อยํ ทานสฺส ทินฺนกาโล, อยํ สีลสฺส รกฺขนกาโล’’ติ เอวํ กาลฺุตาสงฺขาเตน กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน ¶ กุสลสาเรน สมนฺนาคโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา, มหาราช, รถสฺส นาม อาณึ อาทึ กตฺวา ทพฺพสมฺภารชาตํ ปริสุทฺธํ สารมยฺจ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวฺหิ โส รโถ อทฺธานกฺขโม โหติ, เอวํ ตวปิ กายรโถ กาลํ ชานิตฺวา กเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ทานาทิกุสลสาเรน สมนฺนาคโต โหตูติ. เวสารชฺชติทณฺฑโกติ ปริสมชฺเฌ กเถนฺตสฺสปิ วิสารทภาวสงฺขาเตน ติทณฺเฑน ¶ สมนฺนาคโต. นิวาตวุตฺติโยตฺตโกติ โอวาเท ปวตฺตนสงฺขาเตน มุทุนา ธุรโยตฺเตน สมนฺนาคโต ¶ . มุทุนา หิ ธุรโยตฺเตน พทฺธรถํ สินฺธวา สุขํ วหนฺติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปณฺฑิตานํ โอวาทปฺปวตฺติตาย อาพทฺโธ สุขํ ยาตูติ อตฺโถ. อนติมานยุโค ลหูติ อนติมานสงฺขาเตน ลหุเกน ยุเคน สมนฺนาคโต.
อลีนจิตฺตสนฺถาโรติ ยถา รโถ นาม ทนฺตมเยน อุฬาเรน สนฺถาเรน โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ทานาทินา อลีนอสงฺกุฏิตจิตฺตสนฺถาโร โหตุ. วุทฺธิเสวี รโชหโตติ ยถา รโถ นาม วิสเมน รชุฏฺานมคฺเคน คจฺฉนฺโต รโชกิณฺโณ น โสภติ, สเมน วิรเชน มคฺเคน คจฺฉนฺโต โสภติ, เอวํ ตว กายรโถปิ ปฺาวุทฺธิเสวิตาย สมตลํ อุชุมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา หตรโช โหตุ. สติปโตโท ธีรสฺสาติ ปณฺฑิตสฺส ตว ตสฺมึ กายรเถ สุปติฏฺิตสติปโตโท โหตุ. ธิติ โยโค จ รสฺมิโยติ อพฺโพจฺฉินฺนวีริยสงฺขาตา ธิติ จ หิตปฺปฏิปตฺติยํ ยฺุชนภาวสงฺขาโต โยโค จ ตว ตสฺมึ กายรเถ วฏฺฏิตา ถิรา รสฺมิโย โหนฺตุ. มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ, สมทนฺเตหิ วาหิภีติ ยถา รโถ นาม วิสมทนฺเตหิ สินฺธเวหิ อุปฺปถํ ยาติ, สมทนฺเตหิ สมสิกฺขิเตหิ ยุตฺโต อุชุปถเมว อนฺเวติ, เอวํ มโนปิ ทนฺตํ นิพฺพิเสวนํ กุมฺมคฺคํ ปหาย อุชุมคฺคํ คณฺหาติ. ตสฺมา สุทนฺตํ อาจารสมฺปนฺนํ จิตฺตํ ตว กายรถสฺส สินฺธวกิจฺจํ สาเธตุ. อิจฺฉาโลโภ จาติ อปฺปตฺเตสุ วตฺถูสุ อิจฺฉา, ปตฺเตสุ โลโภติ อยํ อิจฺฉา จ โลโภ จ กุมฺมคฺโค นาม. กุฏิโล อนุชุมคฺโค อปายเมว เนติ. ทสกุสลกมฺมปถวเสน ปน อฏฺงฺคิกมคฺควเสน วา ปวตฺโต สีลสํยโม อุชุมคฺโค นาม. โส ตว กายรถสฺส มคฺโค โหตุ.
รูเปติ ¶ เอเตสุ มนาปิเยสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิมิตฺตํ คเหตฺวา ธาวนฺตสฺส ตว กายรถสฺส อุปฺปถํ ปฏิปนฺนสฺส ราชรถสฺส สินฺธเว อาโกเฏตฺวา นิวารณปโตทยฏฺิ วิย ปฺา อาโกฏนี โหตุ. สา หิ ตํ อุปฺปถคมนโต นิวาเรตฺวา อุชุํ สุจริตมคฺคํ อาโรเปสฺสติ. ตตฺถ อตฺตาว สารถีติ ตสฺมึ ปน เต กายรเถ อฺโ สารถิ นาม นตฺถิ, ตว อตฺตาว สารถิ โหตุ. สเจ เอเตน ยาเนนาติ มหาราช, ยสฺเสตํ เอวรูปํ ยานํ สเจ อตฺถิ, เอเตน ยาเนน. สมจริยา ทฬฺหา ธิตีติ ยสฺส สมจริยา จ ธิติ จ ทฬฺหา โหติ ถิรา, โส เอเตน ยาเนน ยสฺมา เอส รโถ สพฺพกามทุโห ราช, ยถาธิปฺเปเต สพฺพกาเม เทติ, ตสฺมา น ชาตุ นิรยํ วเช, เอกํเสเนตํ ธาเรหิ, เอวรูเปน ยาเนน นิรยํ น คจฺฉสีติ อตฺโถ. อิติ โข, มหาราช, ยํ มํ อวจ ‘‘อาจิกฺข เม, นารท, สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรเย ปเตยฺย’’นฺติ, อยํ เต โส มยา อเนกปริยาเยน อกฺขาโตติ.
เอวมสฺส ¶ ธมฺมํ เทเสตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ ชหาเปตฺวา สีเล ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ปาปมิตฺเต ปหาย กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกม, นิจฺจํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ราชธีตุ คุณํ วณฺเณตฺวา ราชปริสาย ¶ จ ราโชโรธานฺจ โอวาทํ ทตฺวา มหนฺเตนานุภาเวน เตสํ ปสฺสนฺตานฺเว พฺรหฺมโลกํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มยา ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา อุรุเวลกสฺสโป ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อลาโต เทวทตฺโตสิ, สุนาโม อาสิ ภทฺทชิ;
วิชโย สาริปุตฺโตสิ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก.
‘‘สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต, คุโณ อาสิ อเจลโก;
อานนฺโท สา รุจา อาสิ, ยา ราชานํ ปสาทยิ.
‘‘อุรุเวลกสฺสโป ราชา, ปาปทิฏฺิ ตทา อหุ;
มหาพฺรหฺมา โพธิสตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
มหานารทกสฺสปชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๕๔๖] ๙. วิธุรชาตกวณฺณนา
จตุโปสถกณฺฑํ
ปณฺฑุ ¶ ¶ กิสิยาสิ ทุพฺพลาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปฺาปารมึ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาปฺโ ปุถุปฺโ คมฺภีรปฺโ ชวนปฺโ หาสปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปรปฺปวาทมทฺทโน, อตฺตโน ปฺานุภาเวน ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ อภิสงฺขเต สุขุมปฺเห ภินฺทิตฺวา เต ทเมตฺวา นิพฺพิเสวเน กตฺวา ตีสุ สรเณสุ เจว สีเลสุ จ ปติฏฺาเปตฺวา อมตคามิมคฺคํ ปฏิปาเทสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺโต ปรปฺปวาทํ ภินฺทิตฺวา ขตฺติยาทโย ทเมยฺย. ปุริมภวสฺมิฺหิ โพธิาณํ ปริเยสนฺโตปิ ตถาคโต ปฺวา ปรปฺปวาทมทฺทโนเยว. ตถา หิ อหํ วิธุรกาเล สฏฺิโยชนุพฺเพเธ กาฬปพฺพตมุทฺธนิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขเสนาปตึ อตฺตโน าณพเลเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปนฺโต อตฺตโน ชีวิตํ ทาเปสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺถนคเร ธนฺจยโกรพฺโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. วิธุรปณฺฑิโต นาม อมจฺโจ ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิ. โส มธุรกโถ มหาธมฺมกถิโก สกลชมฺพุทีเป ราชาโน หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธหตฺถิโน วิย ¶ อตฺตโน มธุรธมฺมเทสนาย ปโลเภตฺวา เตสํ สกสกรชฺชานิ คนฺตุํ อททมาโน พุทฺธลีลาย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต มหนฺเตน ยเสน ตสฺมึ นคเร ปฏิวสิ.
ตทา หิ พาราณสิยมฺปิ คิหิสหายกา จตฺตาโร พฺราหฺมณมหาสาลา มหลฺลกกาเล กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิฺา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺเถว จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย จาริกํ ¶ จรมานา องฺครฏฺเ ¶ กาลจมฺปานครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย นครํ ปวิสึสุ. ตตฺถ จตฺตาโร สหายกา กุฏุมฺพิกา เตสํ อิริยาปเถสุ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา เอเกกํ อตฺตโน นิเวสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน อาหาเรน ปริวิสิตฺวา ปฏิฺํ คาหาเปตฺวา อุยฺยาเนเยว วาสาเปสุํ. เต จตฺตาโร ตาปสา จตุนฺนํ กุฏุมฺพิกานํ เคเหสุ นิพทฺธํ ภฺุชิตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย เอโก ตาปโส ตาวตึสภวนํ คจฺฉติ, เอโก นาคภวนํ, เอโก สุปณฺณภวนํ, เอโก โกรพฺยรฺโ มิคาชินอุยฺยานํ คจฺฉติ. เตสุ โย เทวโลกํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สกฺกสฺส ยสํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส นาคราชสฺส สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย สุปณฺณภวนํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส สุปณฺณราชสฺส วิภูตึ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ. โย ธนฺจยโกรพฺยราชสฺส อุยฺยานํ คนฺตฺวา ทิวาวิหารํ กโรติ, โส ธนฺจยโกรพฺยรฺโ สิริโสภคฺคํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน อุปฏฺากสฺส ตเมว วณฺเณติ.
เต จตฺตาโรปิ ชนา ตํ ตเทว านํ ปตฺเถตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน เอโก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สปุตฺตทาโร นาคภวเน นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอโก สุปณฺณภวเน สิมฺพลิวิมาเน สุปณฺณราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เอโก ธนฺจยโกรพฺยรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. เตปิ ตาปสา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โกรพฺยกุมาโร วุฑฺฒิมนฺวาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺหิตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ. โส ปน ชูตวิตฺตโก อโหสิ. โส วิธุรปณฺฑิตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถํ อุปวสติ.
โส เอกทิวสํ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘วิเวกมนุพฺรูหิสฺสามี’’ติ ¶ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. สกฺโกปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘เทวโลเก ปลิโพโธ โหตี’’ติ มนุสฺสโลเก ตเมว อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. วรุณนาคราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘นาคภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา ¶ สมณธมฺมํ อกาสิ. สุปณฺณราชาปิ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘สุปณฺณภวเน ปลิโพโธ โหตี’’ติ ตตฺเถวาคนฺตฺวา เอกสฺมึ มนฺุฏฺาเน นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. เตปิ จตฺตาโร ชนา สายนฺหสมเย สกฏฺาเนหิ นิกฺขมิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิตีเร สมาคนฺตฺวา อฺมฺํ โอโลเกตฺวา ปุพฺพสิเนหวเสน สมคฺคา สมฺโมทมานา หุตฺวา อฺมฺํ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กรึสุ. เตสุ สกฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, อิตเรปิ อตฺตโน อตฺตโน ยุตฺตาสนํ ตฺวา นิสีทึสุ. อถ เน สกฺโก อาห ‘‘มยํ จตฺตาโรปิ ราชาโนว ¶ , อมฺเหสุ ปน กสฺส สีลํ มหนฺต’’นฺติ? อถ นํ วรุณนาคราชา อาห ‘‘ตุมฺหากํ ติณฺณํ ชนานํ สีลโต มยฺหํ สีลํ มหนฺต’’นฺติ. ‘‘กิเมตฺถ การณ’’นฺติ? ‘‘อยํ สุปณฺณราชา อมฺหากํ ชาตานมฺปิ อชาตานมฺปิ ปจฺจามิตฺโตว, อหํ เอวรูปํ อมฺหากํ ชีวิตกฺขยกรํ ปจฺจามิตฺตํ ทิสฺวาปิ โกธํ น กโรมิ, อิมินา การเณน มม สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิทํ ทสกนิปาเต จตุโปสถชาตเก ปมํ คาถมาห –
‘‘โย โกปเนยฺเย น กโรติ โกปํ, น กุชฺฌติ สปฺปุริโส กทาจิ;
กุทฺโธปิ โส นาวิกโรติ โกปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๔);
ตตฺถ โยติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ. โกปเนยฺเยติ กุชฺฌิตพฺพยุตฺตเก ปุคฺคเล ขนฺตีวาทีตาปโส วิย โกปํ น กโรติ. กทาจีติ โย กิสฺมิฺจิ กาเล น กุชฺฌเตว. กุทฺโธปีติ สเจ ปน โส สปฺปุริโส กุชฺฌติ, อถ กุทฺโธปิ ตํ โกปํ นาวิกโรติ จูฬโพธิตาปโส วิย. ตํ เว นรนฺติ มหาราชาโน ตํ เว ปุริสํ สมิตปาปตาย โลเก ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ กเถนฺติ. อิเม ¶ ปน คุณา มยิ สนฺติ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ.
ตํ สุตฺวา สุปณฺณราชา ‘‘อยํ นาโค มม อคฺคภกฺโข, ยสฺมา ปนาหํ เอวรูปํ อคฺคภกฺขํ ทิสฺวาปิ ขุทํ อธิวาเสตฺวา อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อูนูทโร ¶ โย สหเต ชิฆจฺฉํ, ทนฺโต ตปสฺสี มิตปานโภชโน;
อาหารเหตุ น กโรติ ปาปํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๕);
ตตฺถ ทนฺโตติ อินฺทฺริยทมเนน สมนฺนาคโต. ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตโก. อาหารเหตูติ อติชิฆจฺฉปิฬิโตปิ โย ปาปํ ลามกกมฺมํ น กโรติ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถโร วิย. อหํ ปนชฺช อาหารเหตุ ปาปํ น กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ.
ตโต สกฺโก เทวราชา ‘‘อหํ นานปฺปการํ สุขปทฏฺานํ เทวโลกสมฺปตฺตึ ปหาย สีลรกฺขณตฺถาย มนุสฺสโลกํ อาคโต, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ขิฑฺฑํ ¶ รตึ วิปฺปชหิตฺวาน สพฺพํ, น จาลิกํ ภาสติ กิฺจิ โลเก;
วิภูสฏฺานา วิรโต เมถุนสฺมา, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๖);
ตตฺถ ขิฑฺฑนฺติ กายิกวาจสิกขิฑฺฑํ. รตินฺติ ทิพฺพกามคุณรตึ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. วิภูสฏฺานาติ มํสวิภูสา ฉวิวิภูสาติ ทฺเว วิภูสา. ตตฺถ อชฺโฌหรณียาหาโร มํสวิภูสา นาม, มาลาคนฺธาทีนิ ฉวิวิภูสา นาม, เยน อกุสลจิตฺเตน ธารียติ, ตํ ตสฺส านํ, ตโต วิรโต เมถุนเสวนโต จ โย ปฏิวิรโต. ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเกติ อหํ อชฺช เทวจฺฉราโย ปหาย อิธาคนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺตนฺติ. เอวํ สกฺโกปิ อตฺตโน สีลเมว วณฺเณติ.
ตํ สุตฺวา ธนฺจยราชา ‘‘อหํ อชฺช มหนฺตํ ปริคฺคหํ โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิปริปุณฺณํ อนฺเตปุรํ จชิตฺวา อุยฺยาเน สมณธมฺมํ กโรมิ, ตสฺมา มเมว สีลํ มหนฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ปริคฺคหํ ¶ ¶ โลภธมฺมฺจ สพฺพํ, โย เว ปริฺาย ปริจฺจเชติ;
ทนฺตํ ิตตฺตํ อมมํ นิราสํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๗);
ตตฺถ ปริคฺคหนฺติ นานปฺปการํ วตฺถุกามํ. โลภธมฺมนฺติ ตสฺมึ อุปฺปชฺชนตณฺหํ. ปริฺายาติ าตปริฺา, ตีรณปริฺา, ปหานปริฺาติ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. ตตฺถ ขนฺธาทีนํ ทุกฺขาทิสภาวชานนํ าตปริฺา, เตสุ อคุณํ อุปธาเรตฺวา ตีรณํ ตีรณปริฺา, เตสุ โทสํ ทิสฺวา ฉนฺทราคสฺสาปกฑฺฒนํ ปหานปริฺา. โย อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ชานิตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปริจฺจชติ, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ. ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํ. ิตตฺตนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกาภาเวน ิตสภาวํ. อมมนฺติ อหนฺติ มมายนตณฺหารหิตํ. นิราสนฺติ ปุตฺตทาราทีสุ นิจฺฉนฺทราคํ. ตํ เว นรนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘สมณ’’นฺติ วทนฺติ.
อิติ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน สีลเมว มหนฺตนฺติ วณฺเณตฺวา สกฺกาทโย ธนฺจยํ ปุจฺฉึสุ ‘‘อตฺถิ ปน, มหาราช, โกจิ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปณฺฑิโต, โย โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทยฺยา’’ติ ¶ . ‘‘อาม, มหาราชาโน มม อตฺถธมฺมานุสาสโก มหาปฺโ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต นาม อตฺถิ, โส โน อิมํ กงฺขํ วิโนเทสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ. อถ เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ สพฺเพปิ อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ปลฺลงฺกํ อลงฺการาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปลฺลงฺกวรมชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ‘‘ปณฺฑิต, อมฺหากํ กงฺขา อุปฺปนฺนา, ตํ โน วิโนเทหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ปุจฺฉาม กตฺตารมโนมปฺํ, กถาสุ โน วิคฺคโห อตฺถิ ชาโต;
ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, ตทชฺช กงฺขํ วิตเรมุ สพฺเพ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๘);
ตตฺถ กตฺตารนฺติ กตฺตพฺพยุตฺตกการกํ. วิคฺคโห อตฺถิ ชาโตติ เอโก สีลวิคฺคโห สีลวิวาโท อุปฺปนฺโน อตฺถิ. ฉินฺทชฺชาติ อมฺหากํ ตํ ¶ กงฺขํ ตานิ จ วิจิกิจฺฉิตานิ วชิเรน สิเนรุํ ปหรนฺโต วิย อชฺช ฉินฺท. วิตเรมูติ วิตเรยฺยาม.
ปณฺฑิโต ¶ เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราชาโน ตุมฺหากํ สีลํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ วิวาทกถํ สุกถิตทุกฺกถิตํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เย ปณฺฑิตา อตฺถทสา ภวนฺติ, ภาสนฺติ เต โยนิโส ตตฺถ กาเล;
กถํ นุ กถานํ อภาสิตานํ, อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลา ชนินฺทา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๒๙);
ตตฺถ อตฺถทสาติ อตฺถทสฺสนสมตฺถา. ตตฺถ กาเลติ ตสฺมึ วิคฺคเห อาโรจิเต ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เต ปณฺฑิตา ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺตา โยนิโส ภาสนฺติ. อตฺถํ นเยยฺยุํ กุสลาติ กุสลา เฉกาปิ สมานา อภาสิตานํ กถานํ กถํ นุ อตฺถํ าเณน นเยยฺยุํ อุปปริกฺเขยฺยุํ. ชนินฺทาติ ราชาโน อาลปติ. ตสฺมา อิทํ ตาว เม วเทถ.
‘‘กถํ หเว ภาสติ นาคราชา, ครุโฬ ปน เวนเตยฺโย กิมาห;
คนฺธพฺพราชา ปน กึ วเทติ, กถํ ปน กุรูนํ ราชเสฏฺโ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๐);
ตตฺถ ¶ คนฺธพฺพราชาติ สกฺกํ สนฺธายาห.
อถสฺส เต อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ขนฺตึ หเว ภาสติ นาคราชา, อปฺปาหารํ ครุโฬ เวนเตยฺโย;
คนฺธพฺพราชา รติวิปฺปหานํ, อกิฺจนํ กุรูนํ ราชเสฏฺโ’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๑);
ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, นาคราชา ตาว โกปเนยฺเยปิ ปุคฺคเล อกุปฺปนสงฺขาตํ อธิวาสนขนฺตึ วณฺเณติ, ครุโฬ อปฺปาหารตาสงฺขาตํ อาหารเหตุ ¶ ปาปสฺส อกรณํ, สกฺโก ปฺจกามคุณรตีนํ วิปฺปหานํ, กุรุราชา นิปฺปลิโพธภาวํ วณฺเณตีติ.
อถ เตสํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺพานิ เอตานิ สุภาสิตานิ, น เหตฺถ ทุพฺภาสิตมตฺถิ กิฺจิ;
ยสฺมิฺจ เอตานิ ปติฏฺิตานิ, อราว ¶ นาภฺยา สุสโมหิตานิ;
จตุพฺภิ ธมฺเมหิ สมงฺคิภูตํ, ตํ เว นรํ สมณมาหุ โลเก’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๒);
ตตฺถ เอตานีติ เอตานิ จตฺตาริปิ คุณชาตานิ ยสฺมึ ปุคฺคเล สกฏนาภิยํ สุฏฺุ สโมหิตานิ อรา วิย ปติฏฺิตานิ, จตูหิเปเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ปณฺฑิตา ‘‘สมณ’’นฺติ อาหุ โลเกติ.
เอวํ มหาสตฺโต จตุนฺนมฺปิ สีลํ เอกสมเมว อกาสิ. ตํ สุตฺวา จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ตุฏฺา ถุตึ กโรนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ตุวฺหิ เสฏฺโ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคู ธมฺมวิทู สุเมโธ;
ปฺาย ปฺหํ สมธิคฺคเหตฺวา, อจฺเฉจฺฉิ ธีโร วิจิกิจฺฉิตานิ;
อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๓).
ตตฺถ ¶ ตฺวมนุตฺตโรสีติ ตฺวํ อนุตฺตโร อสิ, นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโร นาม. ธมฺมคูติ ธมฺมสฺส โคปโก เจว ธมฺมฺู จ. ธมฺมวิทูติ ปากฏธมฺโม. สุเมโธติ สุนฺทรปฺโ ปฺายาติ อตฺตโน ปฺาย อมฺหากํ ปฺหํ สุฏฺุ อธิคณฺหิตฺวา ‘‘อิทเมตฺถ การณ’’นฺติ ยถาภูตํ ตฺวา. อจฺเฉจฺฉีติ ตฺวํ ธีโร อมฺหากํ วิจิกิจฺฉิตานิ ฉินฺทิ, เอวํ ฉินฺทนฺโต จ ‘‘ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานี’’ติ อิทํ อมฺหากํ อายาจนํ สมฺปาเทนฺโต อจฺเฉจฺฉิ กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ ¶ . จุนฺโท ยถา นาคทนฺตํ ขเรนาติ ยถา ทนฺตกาโร กกเจน หตฺถิทนฺตํ ฉินฺเทยฺย, เอวํ ฉินฺทีติ อตฺโถ.
เอวํ เต จตฺตาโรปิ ราชาโน ตสฺส ปฺหพฺยากรเณน ตุฏฺมานสา อเหสุํ. อถ นํ สกฺโก ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, ครุโฬ สุวณฺณมาลาย, วรุโณ นาคราชา มณินา, ธนฺจยราชา ควสหสฺสาทีหิ ปูเชสิ. เตเนวาห –
‘‘นีลุปฺปลาภํ วิมลํ อนคฺฆํ, วตฺถํ อิทํ ธูมสมานวณฺณํ;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘สุวณฺณมาลํ สตปตฺตผุลฺลิตํ, สเกสรํ รตฺนสหสฺสมณฺฑิตํ;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘มณึ อนคฺฆํ รุจิรํ ปภสฺสรํ, กณฺาวสตฺตํ มณิภูสิตํ เม;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต ธมฺมปูชาย ธีร.
‘‘ควํ สหสฺสํ อุสภฺจ นาคํ, อาชฺยุตฺเต จ รเถ ทส อิเม;
ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน ตุฏฺโ, ททามิ เต คามวรานิ โสฬสา’’ติ. (ชา. ๑.๑๐.๓๔-๓๗);
เอวํ สกฺกาทโย ¶ มหาสตฺตํ ปูเชตฺวา สกฏฺานเมว อคมึสุ.
จตุโปสถกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
โทหฬกณฺฑํ
เตสุ ¶ ¶ นาคราชสฺส ภริยา วิมลาเทวี นาม. สา ตสฺส คีวาย ปิฬนฺธนมณึ อปสฺสนฺตี ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กหํ ปน เต มณี’’ติ? ‘‘ภทฺเท, จนฺทพฺราหฺมณปุตฺตสฺส วิธุรปณฺฑิตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต อหํ เตน มณินา ตํ ปูเชสึ. น เกวลฺจ อหเมว, สกฺโกปิ ตํ ทิพฺพทุกูเลน ปูเชสิ, สุปณฺณราชา สุวณฺณมาลาย, ธนฺจยราชา ควสฺสสหสฺสาทีหิ ปูเชสี’’ติ. ‘‘ธมฺมกถิโก โส, เทวา’’ติ. ‘‘ภทฺเท, กึ วเทสิ, ชมฺพุทีปตเล พุทฺธุปฺปาโท วิย ปวตฺตติ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตราชาโน ตสฺส มธุรธมฺมกถาย พชฺฌิตฺวา หตฺถิกนฺตวีณาสเรน ปลุทฺธมตฺตวารณา วิย อตฺตโน อตฺตโน รชฺชานิ คนฺตุํ น อิจฺฉนฺติ, เอวรูโป โส มธุรธมฺมกถิโก’’ติ ตสฺส คุณํ วณฺเณสิ. สา วิธุรปณฺฑิตสฺส คุณกถํ สุตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ วกฺขามิ ‘เทว, ตสฺส ธมฺมกถํ โสตุกามา, อิธ นํ อาเนหี’ติ, น เมตํ อาเนสฺสติ. ยํนูนาหํ ‘ตสฺส เม หทเย โทหโฬ อุปฺปนฺโน’ติ คิลานาลยํ กเรยฺย’’นฺติ. สา ตถา กตฺวา สิรคพฺภํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปริจาริกานํ สฺํ ทตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. นาคราชา อุปฏฺานเวลาย ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ วิมลา’’ติ ปริจาริกาโย ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา, เทวา’’ติ วุตฺเต อุฏฺายาสนา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา สรีรํ ปริมชฺชนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘ปณฺฑุ กิสิยาสิ ทุพฺพลา, วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเร;
วิมเล อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา, กีทิสี ตุยฺหํ สรีรเวทนา’’ติ.
ตตฺถ ปณฺฑูติ ปณฺฑุปลาสวณฺณา. กิสิยาติ กิสา. ทุพฺพลาติ อปฺปถามา. วณฺณรูปํ น ตเวทิสํ ปุเรติ ตว วณฺณสงฺขาตํ รูปํ ปุเร เอทิสํ น โหติ, นิทฺโทสํ อนวชฺชํ, ตํ อิทานิ ปริวตฺติตฺวา อมนฺุสภาวํ ชาตํ. วิมเลติ ตํ อาลปติ.
อถสฺส ¶ สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘ธมฺโม ¶ มนุเชสุ มาตีนํ, โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจติ;
ธมฺมาหฏํ นาคกฺุชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ สภาโว. มาตีนนฺติ อิตฺถีนํ. ชนินฺทาติ นาคชนสฺส อินฺท. ธมฺมาหฏํ นาคกฺุชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเยติ นาคเสฏฺ, อหํ ธมฺเมน สเมน อสาหสิกกมฺเมน อาหฏํ วิธุรสฺส หทยํ อภิปตฺถยามิ, ตํ เม ลภมานาย ชีวิตํ อตฺถิ, อลภมานาย อิเธว มรณนฺติ ตสฺส ปฺํ สนฺธาเยวมาห –
ตํ สุตฺวา นาคราชา ตติยํ คาถมาห –
‘‘จนฺทํ โข ตฺวํ โทหฬายสิ, สูริยํ วา อถ วาปิ มาลุตํ;
ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนนฺติ อสมธุรสฺส วิธุรสฺส ทสฺสนเมว ทุลฺลภํ. ตสฺส หิ สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตึ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา วิจรนฺติ, ปสฺสิตุมฺปิ นํ โกจิ น ลภติ, ตํ โก อิธ อานยิสฺสตีติ วทติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อลภมานาย เม อิเธว มรณ’’นฺติ ปริวตฺติตฺวา ปิฏฺึ ทตฺวา สาฬกกณฺเณน มุขํ ปิทหิตฺวา นิปชฺชิ. นาคราชา อนตฺตมโน สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สยนปิฏฺเ นิสินฺโน ‘‘วิมลา วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหราเปตี’’ติ สฺี หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิตสฺส หทยํ อลภนฺติยา วิมลาย ชีวิตํ นตฺถิ, กถํ นุ โข ตสฺส หทยมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. อถสฺส ธีตา อิรนฺธตี นาม นาคกฺา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน สิริวิลาเสน ปิตุ อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา, สา ตสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, อติวิย โทมนสฺสปฺปตฺโตสิ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘กึ ¶ นุ ตาต ตุวํ ปชฺฌายสิ, ปทุมํ หตฺถคตํว เต มุขํ;
กึ นุ ทุมฺมนรูโปสิ ¶ อิสฺสร, มา ตฺวํ โสจิ อมิตฺตตาปนา’’ติ.
ตตฺถ ปชฺฌายสีติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตสิ. หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย เต มุขํ ชาตํ. อิสฺสราติ ปฺจโยชนสติกสฺส มนฺทิรนาคภวนสฺส, สามีติ.
ธีตุ วจนํ สุตฺวา นาคราชา ตมตฺถํ อาโรเจนฺโต อาห –
‘‘มาตา ¶ หิ ตว อิรนฺธติ, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ธนิยตีติ ปตฺเถติ อิจฺฉติ.
อถ นํ นาคราชา ‘‘อมฺม, มม สนฺติเก วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺโถ นตฺถิ, ตฺวํ มาตุ ชีวิตํ เทหิ, วิธุรํ อาเนตุํ สมตฺถํ ภตฺตารํ ปริเยสาหี’’ติ อุยฺโยเชนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘ตสฺส ภตฺตุปริเยสนํ จร, โย วิธุรมิธ มานยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ จราติ วิจร.
อิติ โส กิเลสาภิรตภาเวน ธีตุ อนนุจฺฉวิกํ กถํ กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปิตุโน จ สา สุตฺวาน วากฺยํ, รตฺตึ นิกฺขมฺม อวสฺสุตึ จรี’’ติ.
ตตฺถ อวสฺสุตินฺติ ภิกฺขเว, สา นาคมาณวิกา ปิตุ วจนํ สุตฺวา ปิตรํ อสฺสาเสตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมฺปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน สิริคพฺภํ คนฺตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา เอกํ กุสุมฺภรตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ เอกํเส กตฺวา ตเมว รตฺตึ อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา นาคภวนโต นิกฺขมฺม ¶ หิมวนฺตปฺปเทเส สมุทฺทตีเร ิตํ สฏฺิโยชนุพฺเพธํ เอกคฺฆนํ กาฬปพฺพตํ นาม อฺชนคิรึ คนฺตฺวา อวสฺสุตึ จริ กิเลสอวสฺสุตึ ภตฺตุปริเยสนํ จรีติ อตฺโถ.
จรนฺตี ¶ จ ยานิ หิมวนฺเต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ, ตานิ อาหริตฺวา สกลปพฺพตํ มณิอคฺฆิยํ วิย อลงฺกริตฺวา อุปริตเล ปุปฺผสนฺถารํ กตฺวา มโนรเมนากาเรน นจฺจิตฺวา มธุรคีตํ คายนฺตี สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส;
เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท, ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเคติ โก คนฺธพฺโพ วา รกฺขโส วา นาโค วา. เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเทติ โก เอเตสุ คนฺธพฺพาทีสุ ปณฺฑิโต สพฺพกามํ ทาตุํ สมตฺโถ, โส วิธุรสฺส หทยมํสโทหฬินิยา มม มาตุ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ภตฺตา ภวิสฺสตีติ.
ตสฺมึ ขเณ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภาคิเนยฺโย ปุณฺณโก นาม ยกฺขเสนาปติ ติคาวุตปฺปมาณํ มโนมยสินฺธวํ อภิรุยฺห กาฬปพฺพตมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺโต ตํ ตาย คีตสทฺทํ อสฺโสสิ. อนนฺตเร อตฺตภาเว อนุภูตปุพฺพาย อิตฺถิยา คีตสทฺโท ตสฺส ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. โส ตาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา นิวตฺติตฺวา สินฺธวปิฏฺเ นิสินฺโนว ‘‘ภทฺเท, อหํ มม ปฺาย ธมฺเมน สเมน วิธุรสฺส หทยํ อาเนตุํ สมตฺโถมฺหิ, ตฺวํ มา จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘อสฺสาส เหสฺสามิ เต ปติ, ภตฺตา เต เหสฺสามิ อนินฺทโลจเน;
ปฺา หิ มมํ ตถาวิธา, อสฺสาส เหสฺสสิ ภริยา มมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนินฺทโลจเนติ อนินฺทิตพฺพโลจเน. ตถาวิธาติ วิธุรสฺส หทยมํสํ อาหรณสมตฺถา.
อถ นํ อิรนฺธตี ‘‘เตน หิ เอหิ, คจฺฉาม เม ปิตุ สนฺติก’’นฺติ อาเนสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อวจาสิ ปุณฺณกํ อิรนฺธตี, ปุพฺพปถานุคเตน เจตสา;
เอหิ ¶ คจฺฉาม ปิตุ มมนฺติเก, เอโสว เต เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺพปถานุคเตนาติ อนนฺตเร อตฺตภาเว ภูตปุพฺพสามิเก ตสฺมึ ปุพฺพปเถเนว อนุคเตน. เอหิ คจฺฉามาติ ภิกฺขเว, โส ยกฺขเสนาปติ เอวํ วตฺวา ‘‘อิมํ อสฺสปิฏฺึ อาโรเปตฺวา เนสฺสามี’’ติ ปพฺพตมตฺถกา โอตริตฺวา ตสฺสา คหณตฺถํ หตฺถํ ปสาเรสิ. สา อตฺตโน หตฺถํ คณฺหิตุํ อทตฺวา เตน ปสาริตหตฺถํ สยํ คเหตฺวา ‘‘สามิ, นาหํ อนาถา, มยฺหํ ปิตา วรุโณ นาม นาคราชา, มาตา วิมลา นาม เทวี, เอหิ มม ปิตุ สนฺติกํ คจฺฉาม, เอโส เอว เต ยถา อมฺหากํ มงฺคลกิริยาย ภวิตพฺพํ, เอวํ เอตมตฺถํ ปวกฺขตี’’ติ อวจาสิ.
เอวํ ¶ วตฺวา สา ยกฺขํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
ยกฺขํ หตฺเถ คเหตฺวาน, ปิตุสนฺติกุปาคมี’’ติ.
ตตฺถ ปิตุสนฺติกุปาคมีติ อตฺตโน ปิตุโน นาครฺโ สนฺติกํ อุปาคมิ.
ปุณฺณโกปิ ยกฺโข ปฏิหริตฺวา นาคราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิรนฺธตึ ยาจนฺโต อาห –
‘‘นาควร วโจ สุโณหิ เม, ปติรูปํ ปฏิปชฺช สุงฺกิยํ;
ปตฺเถมิ อหํ อิรนฺธตึ, ตาย สมงฺคึ กโรหิ มํ ตุวํ.
‘‘สตํ ¶ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ วลภิโย ปุณฺณา, นานารตฺนสฺส เกวลา;
เต นาค ปฏิปชฺชสฺสุ, ธีตรํ เทหิรนฺธติ’’นฺติ.
ตตฺถ สุงฺกิยนฺติ อตฺตโน กุลปเทสานุรูปํ ธิตุ สุงฺกํ ธนํ ปฏิปชฺช คณฺห. สมงฺคึ กโรหีติ มํ ตาย สทฺธึ สมงฺคิภูตํ กโรหิ. วลภิโยติ ภณฺฑสกฏิโย. นานารตฺนสฺส เกวลาติ นานารตนสฺส สกลปริปุณฺณา.
อถ นํ นาคราชา อาห –
‘‘ยาว อามนฺตเย าตี, มิตฺเต จ สุหทชฺชเน;
อนามนฺต กตํ กมฺมํ, ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ ยาว อามนฺตเย าตีติ โภ ยกฺขเสนาปติ, อหํ ตุยฺหํ ธีตรํ เทมิ, โน น เทมิ, โถกํ ปน อาคเมหิ, ยาว าตเกปิ ชานาเปมิ. ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปตีติ อิตฺถิโย หิ คตคตฏฺาเน อภิรมนฺติปิ อนภิรมนฺติปิ, อนภิรติกาเล าตกาทโย อมฺเหหิ ¶ สทฺธึ อนามนฺเตตฺวา ¶ กตํ กมฺมํ นาม เอวรูปํ โหตีติ อุสฺสุกฺกํ น กโรนฺติ, เอวํ ตํ กมฺมํ ปจฺฉา อนุตาปํ อาวหตีติ.
เอวํ วตฺวา โส ภริยาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตาย สทฺธึ สลฺลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, ปวิสิตฺวา นิเวสนํ;
ภริยํ อามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘อยํ โส ปุณฺณโก ยกฺโข, ยาจตี มํ อิรนฺธตึ;
พหุนา วิตฺตลาเภน, ตสฺส เทม ปิยํ มม’’’นฺติ.
ตตฺถ ปวิสิตฺวาติ วรุโณ ปุณฺณกํ ตตฺเถว เปตฺวา สยํ อุฏฺาย ยตฺถสฺส ภริยา นิปนฺนา, ตํ นิเวสนํ ปวิสิตฺวา. ปิยํ มมนฺติ มม ปิยํ ธีตรํ ตสฺส พหุนา วิตฺตลาเภน เทมาติ ปุจฺฉติ.
วิมลา ¶ อาห –
‘‘น ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ จ โข หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรยฺย;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’ติ.
ตตฺถ อมฺหํ อิรนฺธตีติ อมฺหากํ ธีตา อิรนฺธตี. เอเตน วิตฺเตนาติ เอเตน ตุฏฺิการเณน.
โส ตาย สทฺธึ มนฺเตตฺวา ปุนเทว ปุณฺณเกน สทฺธึ มนฺเตสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส วรุโณ นาโค, นิกฺขมิตฺวา นิเวสนา;
ปุณฺณกามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘น ¶ ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยามา’’’ติ.
ตตฺถ ปุณฺณกามนฺตยิตฺวานาติ ปุณฺณกํ อามนฺตยิตฺวา.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยํ ปณฺฑิโตตฺเยเก วทนฺติ โลเก, ตเมว พาโลติ ปุนาหุ อฺเ;
อกฺขาหิ เม วิปฺปวทนฺติ เอตฺถ, กํ ปณฺฑิตํ นาค ตุวํ วเทสี’’ติ.
ตตฺถ ยํ ¶ ปณฺฑิโตตฺเยเกติ โส กิร ‘‘หทยํ ปณฺฑิตสฺสา’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ยํ เอเก ปณฺฑิโตติ วทนฺติ, ตเมว อฺเ พาโลติ กเถนฺติ. กิฺจาปิ เม อิรนฺธติยา วิธุโรติ อกฺขาตํ, ตถาปิ ตถโต ชานิตุํ ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ. ตสฺมา เอวมาห.
นาคราชา ¶ อาห –
‘‘โกรพฺยราชสฺส ธนฺจยสฺส, ยทิ เต สุโต วิธุโร นาม กตฺตา;
อาเนหิ ตํ ปณฺฑิตํ ธมฺมลทฺธา, อิรนฺธตี ปทจรา เต โหตู’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมลทฺธาติ ธมฺเมน ลภิตฺวา. ปทจราติ ปาทปริจาริกา.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก โสมนสฺสปฺปตฺโต สินฺธวํ นยนตฺถาย อุปฏฺากํ อาณาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทฺจ สุตฺวา วรุณสฺส วากฺยํ, อุฏฺาย ยกฺโข ปรมปฺปตีโต;
ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุริสํ อสํสีติ อตฺตโน อุปฏฺากํ อาณาเปสิ. อาชฺนฺติ การณาการณชานนกสินฺธวํ. ยุตฺตนฺติ กปฺปิตํ.
‘‘ชาตรูปมยา ¶ กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท’’ติ.
ตตฺถ ชาตรูปมยา กณฺณาติ ตเมว สินฺธวํ วณฺเณนฺโต อาห. ตสฺส หิ มโนมยสฺส สินฺธวสฺส ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา, ตสฺส ขุรา รตฺตมณิมยาติ อตฺโถ. ชมฺโพนทสฺส ปากสฺสาติ ชมฺโพนทสฺส ปกฺกสฺส รตฺตสุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท.
โส ปุริโส ตาวเทว ตํ สินฺธวํ อาเนสิ. ปุณฺณโก ตํ อภิรุยฺห อากาเสน เวสฺสวณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตสฺสตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ –
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘โส ¶ ปุณฺณโก กามราเคน คิทฺโธ, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ชิคีสํ;
คนฺตฺวาน ¶ ตํ ภูตปตึ ยสสฺสึ, อิจฺจพฺรวี เวสฺสวณํ กุเวรํ.
‘‘โภควตี นาม มนฺทิเร, วาสา หิรฺวตีติ วุจฺจติ;
นคเร นิมฺมิเต กฺจนมเย, มณฺฑลสฺส อุรคสฺส นิฏฺิตํ.
‘‘อฏฺฏาลกา โอฏฺคีวิโย, โลหิตงฺกสฺส มสารคลฺลิโน;
ปาสาเทตฺถ สิลามยา, โสวณฺณรตเนหิ ฉาทิตา.
‘‘อมฺพา ติลกา จ ชมฺพุโย, สตฺตปณฺณา มุจลินฺทเกตกา;
ปิยงฺคุ อุทฺทาลกา สหา, อุปริภทฺทกา สินฺทุวารกา.
‘‘จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกา, ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยา;
เอเต ทุมา ปริณามิตา, โสภยนฺติ อุรคสฺส มนฺทิรํ.
‘‘ขชฺชุเรตฺถ ¶ สิลามยา, โสวณฺณธุวปุปฺผิตา พหู;
ยตฺถ วสโตปปาติโก, นาคราชา วรุโณ มหิทฺธิโก.
‘‘ตสฺส โกมาริกา ภริยา, วิมลา กฺจนเวลฺลิวิคฺคหา;
กาลา ตรุณาว อุคฺคตา, ปุจิมนฺทตฺถนี จารุทสฺสนา.
‘‘ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี ¶ , กณิการาว นิวาตปุปฺผิตา;
ติทิโวกจราว อจฺฉรา, วิชฺชุวพฺภฆนา วินิสฺสฏา.
‘‘สา ¶ โทหฬินี สุวิมฺหิตา, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ตํ เตสํ เทมิ อิสฺสร, เตน เต เทนฺติ อิรนฺธตึ มม’’นฺติ.
ตตฺถ เทววาหวหํ ยานนฺติ วหิตพฺโพติ วาโห, เทวสงฺขาตํ วาหํ วหตีติ เทววาหวหํ. ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ. กปฺปิตเกสมสฺสูติ มณฺฑนวเสน สุสํวิหิตเกสมสฺสุ. เทวานํ ปน เกสมสฺสุกรณกมฺมํ นาม นตฺถิ, วิจิตฺตกถิเกน ปน กถิตํ. ชิคีสนฺติ ปตฺถยนฺโต. เวสฺสวณนฺติ วิสาณาย ราชธานิยา อิสฺสรราชานํ. กุเวรนฺติ เอวํนามกํ. โภควตี นามาติ สมฺปนฺนโภคตาย เอวํลทฺธนามํ. มนฺทิเรติ มนฺทิรํ, ภวนนฺติ อตฺโถ. วาสา หิรฺวตีติ นาคราชสฺส วสนฏฺานตฺตา วาสาติ จ, กฺจนวติยา สุวณฺณปากาเรน ปริกฺขิตฺตตฺตา หิรฺวตีติ จ วุจฺจติ. นคเร นิมฺมิเตติ นครํ นิมฺมิตํ. กฺจนมเยติ สุวณฺณมยํ. มณฺฑลสฺสาติ โภคมณฺฑเลน สมนฺนาคตสฺส. นิฏฺิตนฺติ กรณปรินิฏฺิตํ. โอฏฺคีวิโยติ โอฏฺคีวาสณฺาเนน กตา รตฺตมณิมสารคลฺลมยา อฏฺฏาลกา. ปาสาเทตฺถาติ เอตฺถ นาคภวเน ปาสาทา. สิลามยาติ มณิมยา. โสวณฺณรตเนหีติ สุวณฺณสงฺขาเตหิ รตเนหิ, สุวณฺณิฏฺกาหิ ฉาทิตาติ อตฺโถ. สหาติ สหการา. อุปริภทฺทกาติ อุทฺทาลกชาติกาเยว รุกฺขา. จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกาติ จมฺปกา จ นาคา จ มลฺลิกา จ. ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยาติ ภคินีมาลา เจว อถ เอตฺถ นาคภวเน โกลิยา นาม รุกฺขา จ. เอเต ทุมา ปริณามิตาติ เอเต ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏสาขตาย ปริณามิตา อากุลสมากุลา. ขชฺชุเรตฺถาติ ขชฺชุริรุกฺขา เอตฺถ. สิลามยาติ อินฺทนีลมณิมยา. โสวณฺณธุวปุปฺผิตาติ เต ปน สุวณฺณปุปฺเผหิ นิจฺจปุปฺผิตา. ยตฺถ วสโตปปาติโกติ ยตฺถ นาคภวเน โอปปาติโก นาคราชา วสติ. กฺจนเวลฺลิวิคฺคหาติ ¶ สุวณฺณราสิสสฺสิริกสรีรา. กาลา ตรุณาว อุคฺคตาติ วิลาสยุตฺตตาย มนฺทวาเตริตา กาลวลฺลิปลฺลวา วิย อุคฺคตา. ปุจิมนฺทตฺถนีติ นิมฺพผลสณฺานจูจุกา ¶ . ลาขารสรตฺตสุจฺฉวีติ หตฺถปาทตลฉวึ สนฺธาย วุตฺตํ. ติทิโวกจราติ ติทสภวนจรา. วิชฺชุวพฺภฆนาติ อพฺภฆนวลาหกนฺตรโต นิสฺสฏา วิชฺชุลตา วิย. ตํ เตสํ เทมีติ ตํ ตสฺส หทยํ อหํ เตสํ เทมิ, เอวํ ชานสฺสุ. อิสฺสราติ มาตุลํ อาลปติ.
อิติ โส เวสฺสวเณน อนนฺุาโต คนฺตุํ อวิสหิตฺวา ตํ อนุชานาเปตุํ เอตา เอตฺตกา คาถา กเถสิ. เวสฺสวโณ ปน ตสฺส กถํ น สุณาติ. กึการณา? ทฺวินฺนํ เทวปุตฺตานํ วิมานอฑฺฑํ ปริจฺฉินฺทตีติ. ปุณฺณโก อตฺตโน วจนสฺส อสฺสุตภาวํ ตฺวา ชินกเทวปุตฺตสฺส ¶ สนฺติเก อฏฺาสิ. เวสฺสวโณ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตฺวา ปราชิตํ อนุฏฺาเปตฺวา อิตรํ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, ตว วิมาเน วสาหี’’ติ อาห. ปุณฺณโก ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วุตฺตกฺขเณเยว ‘‘มยฺหํ มาตุเลน มม เปสิตภาวํ ชานาถา’’ติ กติปยเทวปุตฺเต สกฺขึ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สินฺธวํ อาหราเปตฺวา อภิรุยฺห ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก ภูตปตึ ยสสฺสึ, อามนฺตย เวสฺสวณํ กุเวรํ;
ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺตํ.
‘‘ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท.
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติ.
ตตฺถ อามนฺตยาติ อามนฺตยิตฺวา.
โส อากาเสน คจฺฉนฺโตเยว จินฺเตสิ ‘‘วิธุรปณฺฑิโต มหาปริวาโร, น สกฺกา ตํ คณฺหิตุํ, ธนฺจยโกรพฺโย ปน ชูตวิตฺตโก, ตํ ชูเตน ¶ ชินิตฺวา วิธุรํ คณฺหิสฺสามิ, ฆเร ปนสฺส พหูนิ รตนานิ, อปฺปคฺเฆน ลกฺเขน ชูตํ น กีฬิสฺสติ, มหคฺฆรตนํ หริตุํ วฏฺฏติ, อฺํ รตนํ ราชา น คณฺหิสฺสติ, ราชคหสฺส สามนฺตา เวปุลฺลปพฺพตพฺภนฺตเร จกฺกวตฺติรฺโ ปริโภคมณิรตนํ อตฺถิ มหานุภาวํ, ตํ คเหตฺวา เตน ราชานํ ปโลเภตฺวา ชินิสฺสามี’’ติ. โส ตถา อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ อคฺคมา ราชคหํ สุรมฺมํ, องฺคสฺส รฺโ นครํ ทุรายุตํ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺส.
‘‘มยูรโกฺจาคณสมฺปฆุฏฺํ ¶ , ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
นานาสกุนฺตาภิรุทํ สุวงฺคณํ, ปุปฺผาภิกิณฺณํ หิมวํว ปพฺพตํ.
‘‘โส ปุณฺณโก เวปุลมาภิรูหิ, สิลุจฺจยํ กิมฺปุริสานุจิณฺณํ;
อนฺเวสมาโน มณิรตนํ อุฬารํ, ตมทฺทสา ปพฺพตกูฏมชฺเฌ’’ติ.
ตตฺถ องฺคสฺส รฺโติ ตทา องฺคสฺส รฺโว มคธรชฺชํ อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘องฺคสฺส รฺโ นคร’’นฺติ. ทุรายุตนฺติ ปจฺจตฺถิเกหิ ทุรายุตฺตํ. มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสาติ มสกฺกสารสงฺขาเต สิเนรุปพฺพตมตฺถเก มาปิตตฺตา ‘‘มสกฺกสาร’’นฺติ ลทฺธนามํ วาสวสฺส ภวนํ วิย. ทิชาภิฆุฏฺนฺติ อฺเหิ จ ปกฺขีหิ อภิสงฺฆุฏฺํ นินฺนาทิตํ. นานาสกุนฺตาภิรุทนฺติ มธุรสฺสเรน คายนฺเตหิ วิย นานาวิเธหิ สกุเณหิ อภิรุทํ, อภิคีตนฺติ อตฺโถ. สุวงฺคณนฺติ สุนฺทรองฺคณํ มนฺุตลํ. หิมวํว ปพฺพตนฺติ หิมวนฺตปพฺพตํ วิย. เวปุลมาภิรูหีติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก เอวรูปํ เวปุลฺลปพฺพตํ อภิรุหิ. ปพฺพตกูฏมชฺเฌติ ปพฺพตกูฏอนฺตเร ตํ มณึ อทฺทส.
‘‘ทิสฺวา ¶ มณึ ปภสฺสรํ ชาติมนฺตํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;
ททฺทลฺลมานํ ยสสา ยสสฺสินํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘ตมคฺคหี เวฬุริยํ มหคฺฆํ, มโนหรํ นาม มหานุภาวํ;
อาชฺมารุยฺห มโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’ติ.
ตตฺถ มโนหรนฺติ มนสาภิปตฺถิตสฺส ธนสฺส อาหรณสมตฺถํ. ททฺทลฺลมานนฺติ อุชฺชลมานํ. ยสสาติ ปริวารมณิคเณน. โอภาสตีติ ตํ มณิรตนํ อากาเส วิชฺชุริว โอภาสติ. ตมคฺคหีติ ตํ มณิรตนํ อคฺคเหสิ. ตํ ปน มณิรตนํ กุมฺภิโร นาม ยกฺโข กุมฺภณฺฑสหสฺสปริวาโร รกฺขติ. โส ปน เตน กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตมตฺเตเนว ภีตตสิโต ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺวา กมฺปมาโน โอโลเกนฺโต อฏฺาสิ. อิติ ตํ ปลาเปตฺวา ปุณฺณโก มณิรตนํ อคฺคเหสิ. มโนหรํ นามาติ มนสา จินฺติตํ ธนํ อาหริตุํ สกฺโกตีติ เอวํลทฺธนามํ.
อิติ ¶ โส ตํ คเหตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต ตํ นครํ ปตฺโต. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส อคฺคมา นครมินฺทปตฺถํ, โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนํ;
สมาคเต ¶ เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน.
‘‘โก นีธ รฺํ วรมาภิเชติ, กมาภิเชยฺยาม วรทฺธเนน;
กมนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม, โก วาปิ โน เชติ วรทฺธเนนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนนฺติ ภิกฺขเว, โส ปุณฺณโก อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห อสฺสํ อทิสฺสมานรูปํ เปตฺวา มาณวกวณฺเณน กุรูนํ สภํ อุปคโต. เอกสตนฺติ เอกสตราชาโน อฉมฺภีโต หุตฺวา ‘‘โก นีธา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ชูเตน อวฺเหตฺถ. โก นีธาติ โก นุ อิมสฺมึ ราชสมาคเม. รฺนฺติ ราชูนํ อนฺตเร. วรมาภิเชตีติ อมฺหากํ สนฺตกํ เสฏฺรตนํ อภิเชติ, ‘‘อหํ ชินามี’’ติ วตฺตุํ อุสฺสหติ. กมาภิเชยฺยามาติ กํ วา มยํ ชิเนยฺยาม. วรทฺธเนนาติ อุตฺตมธเนน. กมนุตฺตรนฺติ ชินนฺโต จ กตรํ ราชานํ อนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม. โก วาปิ โน เชตีติ อถ วา โก นาม ราชา อมฺเห วรธเนน เชติ. อิติ โส จตูหิ ปเทหิ โกรพฺยเมว ฆฏฺเฏติ.
อถ ราชา ‘‘มยา อิโต ปุพฺเพ เอวํ สูโร หุตฺวา กเถนฺโต นาม น ทิฏฺปุพฺโพ, โก นุ โข เอโส’’ติ จินฺเตตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กุหึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ, น โกรพฺยสฺเสว วโจ ตเวทํ;
อภีโตสิ โน วณฺณนิภาย สพฺเพ, อกฺขาหิ เม นามฺจ พนฺธเว จา’’ติ.
ตตฺถ น โกรพฺยสฺเสวาติ กุรุรฏฺวาสิกสฺเสว ตว วจนํ น โหติ.
ตํ สุตฺวา อิตโร ‘‘อยํ ราชา มม นามํ ปุจฺฉติ, ปุณฺณโก จ นาม ทาโส โหติ. สจาหํ ‘ปุณฺณโกสฺมี’ติ วกฺขามิ, ‘เอส ทาโส, ตสฺมา มํ ปคพฺภตาย เอวํ วเทตี’ติ อวมฺิสฺสติ, อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว นามมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘กจฺจายโน ¶ มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ;
องฺเคสุ ¶ เม าตโย พนฺธวา จ, อกฺเขน เทวสฺมิ อิธานุปตฺโต’’ติ.
ตตฺถ อนูนนาโมติ น อูนนาโม. อิมินา อตฺตโน ปุณฺณกนามเมว ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา กเถติ. อิติ มวฺหยนฺตีติ อิติ มํ อวฺหยนฺติ ปกฺโกสนฺติ ¶ . องฺเคสูติ องฺครฏฺเ กาลจมฺปานคเร วสนฺติ. อกฺเขน เทวสฺมีติ เทว, ชูตกีฬนตฺเถน อิธ อนุปฺปตฺโตสฺมิ.
อถ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ ชูเตน ชิโต กึ ทสฺสสิ, กึ เต อตฺถี’’ติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต;
พหูนิ รฺโ รตนานิ อตฺถิ, เต ตฺวํ ทลิทฺโท กถมวฺหเยสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – กิตฺตกานิ โภโต มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต อกฺขธุตฺโต ‘‘อาหรา’’ติ วตฺวา หเรยฺย. รฺโ ปน นิเวสเน พหูนิ รตนานิ อตฺถิ, เต ราชาโน เอวํ พหุธเน ตฺวํ ทลิทฺโท สมาโน กถํ ชูเตน อวฺหยสีติ.
ตโต ปุณฺณโก คาถมาห –
‘‘มโนหโร นาม มณี มมายํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;
อิมฺจ อาชฺมมิตฺตตาปนํ, เอตํ เม ชินิตฺวา หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ.
ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มณิ มม วิชฺชติ โลหิตงฺโก’’ติ ลิขิตํ. โส ปน มณิ เวฬุริโย, ตสฺมา อิทเมว สเมติ.
ตตฺถ อาชฺนฺติ อิมํ อาชานียสฺสฺจ มณิฺจาติ เอตํ เม อุภยํ หเรยฺย อกฺขธุตฺโตติ อสฺสํ ทสฺเสตฺวา เอวมาห.
ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –
‘‘เอโก ¶ มณี มาณว กึ กริสฺสติ, อาชานิเยโก ปน กึ กริสฺสติ;
พหูนิ รฺโ มณิรตนานิ อตฺถิ, อาชานิยา วาตชวา อนปฺปกา’’ติ.
โทหฬกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
มณิกณฺฑํ
โส ¶ ¶ รฺโ กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, กึ นาม เอตํ วเทถ, เอโก อสฺโส อสฺสสหสฺสํ ลกฺขํ โหติ, เอโก มณิ มณิสหสฺสํ ลกฺขํ โหติ. น หิ สพฺเพ อสฺสา เอกสทิสา, อิมสฺส ตาว ชวํ ปสฺสถา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อภิรุหิตฺวา ปาการมตฺถเกน เปเสสิ. สตฺตโยชนิกํ นครํ อสฺเสหิ คีวาย คีวํ ปหรนฺเตหิ ปริกฺขิตฺตํ วิย อโหสิ. อถานุกฺกเมน อสฺโสปิ น ปฺายิ, ยกฺโขปิ น ปฺายิ, อุทเร พทฺธรตฺตปโฏว ปฺายิ. โส อสฺสโต โอรุยฺห ‘‘ทิฏฺโ, มหาราช, อสฺสสฺส เวโค’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ทิฏฺโ’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ ปุน ปสฺส, มหาราชา’’ติ วตฺวา อสฺสํ อนฺโตนคเร อุยฺยาเน โปกฺขรณิยา อุทกปิฏฺเ เปเสสิ, ขุรคฺคานิ อเตเมนฺโตว ปกฺขนฺทิ. อถ นํ ปทุมปตฺเตสุ วิจราเปตฺวา ปาณึ ปหริตฺวา หตฺถํ ปสาเรสิ, อสฺโส อาคนฺตฺวา ปาณิตเล ปติฏฺาสิ. ตโต ‘‘วฏฺฏเต เอวรูปํ อสฺสรตนํ นรินฺทา’’ติ วตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, อสฺสรตนํ ตาว ติฏฺตุ, มณิรตนสฺส มหานุภาวํ ปสฺสา’’ติ วตฺวา ตสฺสานุภาวํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อิทฺจ เม มณิรตนํ, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตม;
อิตฺถีนํ วิคฺคหา เจตฺถ, ปุริสานฺจ วิคฺคหา.
‘‘มิคานํ วิคฺคหา เจตฺถ, สกุณานฺจ วิคฺคหา;
นาคราชา สุปณฺณา จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ อิตฺถีนนฺติ เอตสฺมิฺหิ มณิรตเน อลงฺกตปฏิยตฺตา อเนกา อิตฺถิวิคฺคหา ปุริสวิคฺคหา นานปฺปการา มิคปกฺขิสงฺฆา เสนงฺคาทีนิ จ ปฺายนฺติ, ตานิ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. นิมฺมิตนฺติ อิทํ เอวรูปํ อจฺเฉรกํ มณิมฺหิ นิมฺมิตํ ปสฺส.
‘‘อปรมฺปิ ปสฺสาหี’’ติ วตฺวา คาถา อาห –
‘‘หตฺถานีกํ ¶ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิเน;
จตุรงฺคินิมํ เสนํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘หตฺถาโรเห ¶ อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
พลคฺคานิ วิยูฬฺหานิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ พลคฺคานีติ พลาเนว. วิยูฬฺหานีติ พฺยูหวเสน ิตานิ.
‘‘ปุรํ ¶ อุทฺธาปสมฺปนฺนํ, พหุปาการโตรณํ;
สิงฺฆาฏเก สุภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘เอสิกา ปริขาโย จ, ปลิขํ อคฺคฬานิ จ;
อฏฺฏาลเก จ ทฺวาเร จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุรนฺติ นครํ. อุทฺธาปสมฺปนฺนนฺติ ปาการวตฺถุนา สมฺปนฺนํ. พหุปาการโตรณนฺติ อุจฺจปาการโตรณนครทฺวาเรน สมฺปนฺนํ. สิงฺฆาฏเกติ วีถิจตุกฺกานิ. สุภูมิโยติ นครูปจาเร วิจิตฺตา รมณียภูมิโย. เอสิกาติ นครทฺวาเรสุ อุฏฺาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ. ปลิขนฺติ ปลิฆํ, อยเมว วา ปาโ. อคฺคฬานีติ นครทฺวารกวาฏานิ. ทฺวาเร จาติ โคปุรานิ จ.
‘‘ปสฺส โตรณมคฺเคสุ, นานาทิชคณา พหู;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา.
‘‘กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา;
นานาทิชคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ โตรณมคฺเคสูติ เอตสฺมึ นคเร โตรณคฺเคสุ. กุณาลกาติ กาฬโกกิลา. จิตฺราติ จิตฺรปตฺตโกกิลา.
‘‘ปสฺส นครํ สุปาการํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สมุสฺสิตธชํ รมฺมํ, โสณฺณวาลุกสนฺถตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ ¶ ปณฺณสาลาโย, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
นิเวสเน นิเวเส จ, สนฺธิพฺยูเห ปถทฺธิโย’’ติ.
ตตฺถ สุปาการนฺติ กฺจนปาการปริกฺขิตฺตํ. ปณฺณสาลาโยติ นานาภณฺฑปุณฺเณ อาปเณ. นิเวสเน นิเวเส จาติ เคหานิ เจว เคหวตฺถูนิ จ. สนฺธิพฺยูเหติ ฆรสนฺธิโย จ อนิพฺพิทฺธรจฺฉา จ. ปถทฺธิโยติ นิพฺพิทฺธวีถิโย.
‘‘ปานาคาเร ¶ จ โสณฺเฑ จ, สูนา โอทนิยา ฆรา;
เวสี จ คณิกาโย จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘มาลากาเร จ รชเก, คนฺธิเก อถ ทุสฺสิเก;
สุวณฺณกาเร มณิกาเร, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาฬาริเก จ สูเท จ, นฏนาฏกคายิโน;
ปาณิสฺสเร กุมฺภถูนิเก, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ โสณฺเฑ จาติ อตฺตโน อนุรูเปหิ กณฺกณฺณปิลนฺธเนหิ สมนฺนาคเต อาปานภูมึ ¶ สชฺเชตฺวา นิสินฺเน สุราโสณฺเฑ จ. อาฬาริเกติ ปูวปาเก. สูเทติ ภตฺตการเก. ปาณิสฺสเรติ ปาณิปฺปหาเรน คายนฺเต. กุมฺภถูนิเกติ ฆฏททฺทริวาทเก.
‘‘ปสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
สพฺพฺจ ตาฬาวจรํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สมฺมตาลฺจ วีณฺจ, นจฺจคีตํ สุวาทิตํ;
ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ลงฺฆิกา มุฏฺิกา เจตฺถ, มายาการา จ โสภิยา;
เวตาลิเก จ ชลฺเล จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺมตาลฺจาติ ขทิราทิสมฺมฺเจว กํสตาลฺจ. ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺนฺติ นานาตูริยานํ ¶ ตาฬิเตหิ สงฺฆุฏฺํ. มุฏฺิกาติ มุฏฺิกมลฺลา. โสภิยาติ นครโสภนา อิตฺถี จ สมฺปนฺนรูปา ปุริสา จ. เวตาลิเกติ เวตาลอุฏฺาปเก. ชลฺเลติ มสฺสูนิ กโรนฺเต นฺหาปิเต.
‘‘สมชฺชา เจตฺถ วตฺตนฺติ, อากิณฺณา นรนาริภิ;
มฺจาติมฺเจ ภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ มฺจาติมฺเจติ มฺจานํ อุปริ พทฺธมฺเจ. ภูมิโยติ รมณียา สมชฺชภูมิโย.
‘‘ปสฺส ¶ มลฺเล สมชฺชสฺมึ, โผเฏนฺเต ทิคุณํ ภุชํ;
นิหเต นิหตมาเน จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ สมชฺชสฺมินฺติ มลฺลรงฺเค. นิหเตติ นิหนิตฺวา ชินิตฺวา ิเต. นิหตมาเนติ ปราชิเต.
‘‘ปสฺส ปพฺพตปาเทสุ, นานามิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหึสา โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา.
‘‘กทลิมิคา พหู จิตฺรา, พิฬารา สสกณฺฏกา;
นานามิคคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปลาสาทาติ ขคฺคมิคา. ‘‘ปลตา’’ติปิ ปาโ. ควชาติ ควยา. วราหาติ เอกา มิคชาติกา. ตถา คณิโน เจว นีกสูกรา จ. พหู จิตฺราติ นานปฺปการา จิตฺรา มิคา. พิฬาราติ อรฺพิฬารา. สสกณฺฏกาติ สสา จ กณฺฏกา จ.
‘‘นชฺชาโย ¶ สุปฺปติตฺถาโย, โสณฺณวาลุกสนฺถตา;
อจฺฉา สวนฺติ อมฺพูนิ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตา.
‘‘กุมฺภีลา ¶ มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุจโรหิตา’’ติ.
ตตฺถ นชฺชาโยติ นทิโย. โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สุวณฺณวาลุกาย สนฺถตตลา. กุมฺภีลาติ อิเม เอวรูปา ชลจรา อนฺโตนทิยํ วิจรนฺติ, เตปิ มณิมฺหิ ปสฺสาหีติ.
‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาทุมคณายุตา;
เวฬุริยกโรทาโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวฬุริยกโรทาโยติ เวฬุริยปาสาเณ ปหริตฺวา สทฺทํ กโรนฺติโย เอวรูปา นชฺชาโยติ.
‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, สุวิภตฺตา จตุทฺทิสา;
นานาทิชคณากิณฺณา, ปุถุโลมนิเสวิตา.
‘‘สมนฺโตทกสมฺปนฺนํ, มหึ สาครกุณฺฑลํ;
อุเปตํ วนราเชหิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุถุโลมนิเสวิตาติ มหามจฺเฉหิ นิเสวิตา. วนราเชหีติ วนราชีหิ, อยเมว วา ปาโ.
‘‘ปุรโต วิเทเห ปสฺส, โคยานิเย จ ปจฺฉโต;
กุรุโย ชมฺพุทีปฺจ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส จนฺทํ สูริยฺจ, โอภาสนฺเต จตุทฺทิสา;
สิเนรุํ อนุปริยนฺเต, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สิเนรุํ หิมวนฺตฺจ, สาครฺจ มหีตลํ;
จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาราเม ¶ วนคุมฺเพ จ, ปาฏิเย จ สิลุจฺจเย;
รมฺเม กิมฺปุริสากิณฺเณ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ผารุสกํ จิตฺตลตํ, มิสฺสกํ นนฺทนํ วนํ;
เวชยนฺตฺจ ปาสาทํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สุธมฺมํ ตาวตึสฺจ, ปาริฉตฺตฺจ ปุปฺผิตํ;
เอราวณํ นาคราชํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกฺาโย, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา;
นนฺทเน วิจรนฺติโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ ¶ ¶ เทวกฺาโย, เทวปุตฺตปโลภินี;
เทวปุตฺเต รมมาเน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิต’’นฺติ.
ตตฺถ วิเทเหติ ปุพฺพวิเทหทีปํ. โคยานิเยติ อปรโคยานทีปํ. กุรุโยติ อุตฺตรกุรุ จ ทกฺขิณโต ชมฺพุทีปฺจ. อนุปริยนฺเตติ เอเต จนฺทิมสูริเย สิเนรุํ อนุปริยายนฺเต. ปาฏิเยติ ปตฺถริตฺวา ปิเต วิย ปิฏฺิปาสาเณ.
‘‘ปโรสหสฺสปาสาเท, เวฬุริยผลสนฺถเต;
ปชฺชลนฺเต จ วณฺเณน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ตาวตึเส จ ยาเม จ, ตุสิเต จาปิ นิมฺมิเต;
ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, วิปฺปสนฺโนทิกา สุจี;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จา’’ติ.
ตตฺถ ปโรสหสฺสนฺติ ตาวตึสภวเน อติเรกสหสฺสปาสาเท.
‘‘ทเสตฺถ ¶ ราชิโย เสตา, ทส นีลา มโนรมา;
ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา จ จตุทฺทส.
‘‘วีสติ ตตฺถ โสวณฺณา, วีสติ รชตามยา;
อินฺทโคปกวณฺณาภา, ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสติ.
‘‘ทเสตฺถ กาฬิโย ฉจฺจ, มฺเชฏฺา ปนฺนวีสติ;
มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหิ, นีลุปฺปลวิจิตฺติกา.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, อจฺจิมนฺตํ ปภสฺสรํ;
โอธิสุงฺกํ มหาราช, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตมา’’ติ.
ตตฺถ ทเสตฺถ ราชิโย เสตาติ เอตสฺมึ มณิกฺขนฺเธ ทส เสตราชิโย. ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรสาติ ฉ จ ปนฺนรส จาติ เอกวีสติ ปิงฺคลราชิโย ¶ . หลิทฺทาติ หลิทฺทวณฺณา จตุทฺทส. ตึสตีติ อินฺทโคปกวณฺณาภา ตึส ราชิโย. ทส ฉจฺจาติ ทส จ ฉ จ โสฬส กาฬราชิโย. ปนฺนวีสตีติ ปฺจวีสติ มฺเชฏฺวณฺณา ปภสฺสรา. มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหีติ กาฬมฺเชฏฺวณฺณราชิโย เอเตหิ มิสฺสา วิจิตฺติกา ปสฺส. เอตฺถ หิ กาฬราชิโย พนฺธุชีวกปุปฺเผหิ มิสฺสา, มฺเชฏฺราชิโย นีลุปฺปเลหิ วิจิตฺติกา. โอธิสุงฺกนฺติ สุงฺกโกฏฺาสํ. โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิมํ สุงฺกโกฏฺาสํ ปสฺสาติ วทติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โหตุ สุงฺกํ, มหาราชา’’ติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ – ทฺวิปทุตฺตม ปสฺส ตฺวํ อิมํ เอวรูปํ มณิกฺขนฺธํ, อิทเมว, มหาราช, สุงฺกํ โหตุ. โย มํ ชูเต ชินิสฺสติ, ตสฺสิทํ ภวิสฺสตีติ.
มณิกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อกฺขกณฺฑํ
เอวํ ¶ วตฺวา ปุณฺณโก ‘‘มหาราช, อหํ ตาว ชูเต ปราชิโต อิมํ มณิรตนํ ทสฺสามิ, ตฺวํ ปน กึ ทสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, มม สรีรฺจ เทวิฺจ เสตจฺฉตฺตฺจ เปตฺวา เสสํ มม สนฺตกํ สุงฺกํ โหตู’’ติ. ‘‘เตน หิ, เทว, มา จิรายิ, อหํ ทูราคโต, ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปหี’’ติ. ราชา อมจฺเจ อาณาเปสิ. เต ขิปฺปํ ชูตมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา ¶ รฺโ วรโปตฺถกตฺถรณํ สนฺถริตฺวา เสสราชูนฺจาปิ อาสนานิ ปฺเปตฺวา ปุณฺณกสฺสปิ ปติรูปํ อาสนํ ปฺเปตฺวา รฺโ กาลํ อาโรจยึสุ. ตโต ปุณฺณโก ราชานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อุปาคตํ ราช มุเปหิ ลกฺขํ, เนตาทิสํ มณิรตนํ ตวตฺถิ;
ธมฺเมน ชิสฺสาม อสาหเสน, ชิโต จ โน ขิปฺปมวากโรหี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ชูตสาลาย กมฺมํ อุปาคตํ นิฏฺิตํ, เอตาทิสํ มณิรตนํ ตว นตฺถิ, มา ปปฺจํ กโรหิ, อุเปหิ ลกฺขํ อกฺเขหิ กีฬนฏฺานํ ¶ อุปคจฺฉ. กีฬนฺตา จ มยํ ธมฺเมน ชิสฺสาม, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชโย โหตุ. สเจ ปน ตฺวํ ชิโต ภวิสฺสสิ, อถ โน ขิปฺปมวากโรหิ, ปปฺจํ อกตฺวาว ชิโต ธนํ ทเทยฺยาสีติ วุตฺตํ โหติ.
อถ นํ ราชา ‘‘มาณว, ตฺวํ มํ ‘ราชา’ติ มา ภายิ, ธมฺเมเนว โน อสาหเสน ชยปราชโย ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อมฺหากํ ธมฺเมเนว ชยปราชยภาวํ ชานาถา’’ติ เตปิ ราชาโน สกฺขึ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘ปฺจาล ปจฺจุคฺคต สูรเสน, มจฺฉา จ มทฺทา สห เกกเกภิ;
ปสฺสนฺตุ โนเต อสเน ยุทฺธํ, น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจี’’ติ.
ตตฺถ ปจฺจุคฺคตาติ อุคฺคตตฺตา ปฺาตตฺตา ปากฏตฺตา ปฺจาลราชานเมวาลปติ. มจฺฉา จาติ ตฺวฺจ, สมฺม มจฺฉราช. มทฺทาติ มทฺทราช. สห เกกเกภีติ เกกเกภินาเมน ชนปเทน สห วตฺตมานเกกเกภิราช, ตฺวฺจ. อถ วา ¶ สหสทฺทํ ‘‘เกกเกภี’’ติ ปทสฺส ปจฺฉโต เปตฺวา ปจฺจุคฺคตสทฺทฺจ สูรเสนวิเสสนํ กตฺวา ปฺจาลปจฺจุคฺคตสูรเสน มจฺฉา จ มทฺทา จ เกกเกภิ สห เสสราชาโน จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปสฺสนฺตุ โนเตติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ เอเต ราชาโน อสเน อกฺขยุทฺธํ ปสฺสนฺตุ. น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจีติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, สภายํ กิฺจิ สกฺขึ น น กโรนฺติ, ขตฺติเยปิ พฺราหฺมเณปิ กโรนฺติเยว, ตสฺมา สเจ กิฺจิ อการณํ อุปฺปชฺชติ, ‘‘น โน สุตํ, น โน ทิฏฺ’’นฺติ วตฺตุํ น ลภิสฺสถ, อปฺปมตฺตา โหถาติ.
เอวํ ยกฺขเสนาปติ ราชาโน สกฺขึ อกาสิ. ราชาปิ เอกสตราชปริวุโต ปุณฺณกํ คเหตฺวา ¶ ชูตสาลํ ปาวิสิ. สพฺเพปิ ปติรูปาสเนสุ นิสีทึสุ, รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ปยึสุ. ปุณฺณโก ตุริตตุริโต อาห ‘‘มหาราช, ปาสเกสุ อายา นาม มาลิกํ สาวฏฺฏํ พหุลํ สนฺติภทฺราทโย จตุวีสติ, เตสุ ตุมฺเห อตฺตโน รุจฺจนกํ อายํ คณฺหถา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ พหุลํ คณฺหิ. ปุณฺณโก ¶ สาวฏฺฏํ คณฺหิ. อถ นํ ราชา อาห ‘‘เตน หิ ตาว มาณว, ปาสเก ปาเตหี’’ติ. ‘‘มหาราช, ปมํ มม วาโร น ปาปุณาติ, ตุมฺเห ปาเตถา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ตสฺส ปน ตติเย อตฺตภาเว มาตุภูตปุพฺพา อารกฺขเทวตา, ตสฺสา อานุภาเวน ราชา ชูเต ชินาติ. สา ตสฺส อวิทูเร ิตา อโหสิ. ราชา เทวธีตรํ อนุสฺสริตฺวา ชูตคีตํ คายนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก. (ชา. ๒.๒๑.๓๐๘);
‘‘อถ ปสฺสตุ มํ อมฺม, วิชยํ เม ปทิสฺสตุ;
อนุกมฺปาหิ เม อมฺม, มหนฺตํ ชยเมสฺสตุ.
‘‘เทวเต ตฺวชฺช รกฺข เทวิ, ปสฺส มา มํ วิภาเวยฺย;
อนุกมฺปกา ปติฏฺา จ, ปสฺส ภทฺรานิ รกฺขิตุํ.
‘‘ชมฺโพนทมยํ ปาสํ, จตุรํสมฏฺงฺคุลิ;
วิภาติ ปริสมชฺเฌ, สพฺพกามทโท ภว.
‘‘เทวเต เม ชยํ เทหิ, ปสฺส มํ อปฺปภาคินํ;
มาตานุกมฺปโก โปโส, สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ.
‘‘อฏฺกํ มาลิกํ วุตฺตํ, สาวฏฺฏฺจ ฉกํ มตํ;
จตุกฺกํ พหุลํ เยฺยํ, ทฺวิพินฺทุสนฺติภทฺรกํ;
จตุวีสติ อายา จ, มุนินฺเทน ปกาสิตา’’ติ.
ราชา เอวํ ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา อากาเส ขิปิ. ปุณฺณกสฺส อานุภาเวน ปาสกา รฺโ ปราชยาย ภสฺสนฺติ. ราชา ชูตสิปฺปมฺหิ อติกุสลตาย ปาสเก อตฺตโน ¶ ปราชยาย ¶ ภสฺสนฺเต ตฺวา อากาเสเยว สงฺกฑฺฒนฺโต คเหตฺวา ปุน อากาเส ขิปิ. ทุติยมฺปิ อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ตฺวา ตเถว อคฺคเหสิ. ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มาทิเสน ยกฺเขน สทฺธึ ชูตํ กีฬนฺโต ภสฺสมาเน ปาสเก สงฺกฑฺฒิตฺวา คณฺหาติ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ. โส โอโลเกนฺโต ตสฺส อารกฺขเทวตาย อานุภาวํ ตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กุทฺโธ วิย นํ โอโลเกสิ. สา ภีตตสิตา ¶ ปลายิตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตมตฺถกํ ปตฺวา กมฺปมานา โอโลเกตฺวา อฏฺาสิ. ราชา ตติยมฺปิ ปาสเก ขิปิตฺวา อตฺตโน ปราชยาย ภสฺสนฺเต ตฺวาปิ ปุณฺณกสฺสานุภาเวน หตฺถํ ปสาเรตฺวา คณฺหิตุํ นาสกฺขิ. เต รฺโ ปราชยาย ปตึสุ. อถสฺส ปราชิตภาวํ ตฺวา ปุณฺณโก อปฺโผเฏตฺวา มหนฺเตน สทฺเทน ‘‘ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิ. โส สทฺโท สกลชมฺพุทีปํ ผริ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ปาวิสุํ อกฺขมเทน มตฺตา, ราชา กุรูนํ ปุณฺณโก จาปิ ยกฺโข;
ราชา กลึ วิจฺจินมคฺคเหสิ, กฏํ อคฺคหี ปุณฺณโก นาม ยกฺโข.
‘‘เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเต, รฺํ สกาเส สขีนฺจ มชฺเฌ;
อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ.
ตตฺถ ปาวิสุนฺติ ชูตสาลํ ปวิสึสุ. วิจฺจินนฺติ ราชา จตุวีสติยา อาเยสุ วิจินนฺโต กลึ ปราชยคฺคาหํ อคฺคเหสิ. กฏํ อคฺคหีติ ปุณฺณโก นาม ยกฺโข ชยคฺคาหํ คณฺหิ. เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเตติ เต ตตฺถ ชูเต สมาคตา อุโภ ชูตํ กีฬึสูติ อตฺโถ. รฺนฺติ อถ เตสํ เอกสตราชูนํ สกาเส อวเสสานฺจ สขีนํ มชฺเฌ โส ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ ราชานํ อเชสิ. ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวาติ ตสฺมึ ชูตมณฺฑเล ‘‘รฺโ ปราชิตภาวํ ชานาถ, ชิตํ เม, ชิตํ เม’’ติ มหนฺโต สทฺโท อโหสิ.
ราชา ปราชิโต อนตฺตมโน อโหสิ. อถ นํ สมสฺสาเสนฺโต ปุณฺณโก คาถมาห –
‘‘ชโย ¶ ¶ มหาราช ปราชโย จ, อายูหตํ อฺตรสฺส โหติ;
ชนินฺท ชีโนสิ วรทฺธเนน, ชิโต จ เม ขิปฺปมวากโรหี’’ติ.
ตตฺถ อายูหตนฺติ ทฺวินฺนํ วายามมานานํ อฺตรสฺส เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปราชิโตมฺหี’’ติ ¶ มา จินฺตยิ. ชีโนสีติ ปริหีโนสิ. วรทฺธเนนาติ ปรมธเนน. ขิปฺปมวากโรหีติ ขิปฺปํ เม ชยํ ธนํ เทหีติ.
อถ นํ ราชา ‘‘คณฺห, ตาตา’’ติ วทนฺโต คาถมาห –
‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ มยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘หตฺถี ควาสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ ตุยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;
เตสํ วโร วิธุโร นาม กตฺตา, โส เม ชิโต ตํ เม อวากโรหี’’ติ.
ตตฺถ โส เม ชิโต ตํ เมติ มยา หิ ตว วิชิเต อุตฺตมํ รตนํ ชิตํ, โส จ สพฺพรตนานํ วโร วิธุโร, ตสฺมา, เทว, โส มยา ชิโต นาม โหติ, ตํ เม เทหีติ.
ราชา อาห –
‘‘อตฺตา จ เม โส สรณํ คตี จ, ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ;
อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนน, ปาเณน เม สาทิโส เอส กตฺตา’’ติ.
ตตฺถ อตฺตา จ เม โสติ โส มยฺหํ อตฺตา จ, มยา จ ‘‘อตฺตานํ เปตฺวา เสสํ ทสฺสามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตํ มา คณฺหิ. น เกวลฺจ อตฺตาว ¶ , อถ โข เม โส สรณฺจ คติ จ ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ. อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนนาติ สตฺตวิเธน รตเนน สทฺธึ น ตุเลตพฺโพติ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘จิรํ วิวาโท มม ตุยฺหฺจสฺส, กามฺจ ปุจฺฉาม ตเมว คนฺตฺวา;
เอโสว ¶ โน วิวรตุ เอตมตฺถํ, ยํ วกฺขตี โหตุ กถา อุภินฺน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วิวรตุ เอตมตฺถนฺติ ‘‘โส ตว อตฺตา วา น วา’’ติ เอตมตฺถํ เอโสว ปกาเสตุ. โหตุ กถา อุภินฺนนฺติ ยํ โส วกฺขติ, สาเยว โน อุภินฺนํ กถา โหตุ, ตํ ปมาณํ โหตูติ อตฺโถ.
ราชา อาห –
‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ ภณสิ, น จ มาณว สาหสํ;
ตเมว คนฺตฺวา ปุจฺฉาม, เตน ตุสฺสามุโภ ชนา’’ติ.
ตตฺถ น จ มาณว สาหสนฺติ มยฺหํ ปสยฺห สาหสิกวจนํ น จ ภณสิ.
เอวํ วตฺวา ราชา เอกสตราชาโน ปุณฺณกฺจ คเหตฺวา ตุฏฺมานโส เวเคน ธมฺมสภํ อคมาสิ. ปณฺฑิโตปิ อาสนา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ‘ตฺวํ ธมฺเม ิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ภณสี’ติ กิตฺติสทฺโท เต สกลโลเก ผุโฏ, อหํ ปน เต อชฺช ธมฺเม ิตภาวํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ิตํ วิธุรํ นามมจฺจํ;
ทาโสสิ รฺโ อุท วาสิ าติ, วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเก’’ติ.
ตตฺถ สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ิตํ วิธุรํ นามมจฺจนฺติ ‘‘กุรูนํ รฏฺเ วิธุโร นาม อมจฺโจ ธมฺเม ิโต ชีวิตเหตุปิ มุสาวาทํ น ¶ ภณตี’’ติ เอวํ เทวา วิทหู วิทหนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺติ, เอวํ วิทหมานา เต เทวา สจฺจํ นุ วิทหนฺติ, อุทาหุ อภูตวาทาเยเวเตติ. วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเกติ ยา เอสา ตว ‘‘วิธุโร’’ติ โลเก สงฺขา ปฺตฺติ, สา กตมา อาสิ, ตฺวํ ปกาเสหิ, กึ นุ รฺโ ทาโส นีจตรชาติโก, อุทาหุ สโม วา อุตฺตริตโร วา าตีติ อิทํ ตาว เม อาจิกฺข, ทาโสสิ รฺโ, อุท วาสิ าตีติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ มํ เอวํ ปุจฺฉติ, อหํ โข ปเนตํ ‘รฺโ าตี’ติปิ ‘รฺโ อุตฺตริตโร’ติปิ ‘รฺโ น กิฺจิ โหมี’ติปิ สฺาเปตุํ สกฺโกมิ, เอวํ สนฺเตปิ อิมสฺมึ โลเก ¶ สจฺจสโม อวสฺสโย ¶ นาม นตฺถิ, สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มาณว, เนวาหํ รฺโ าติ, น อุตฺตริตโร, จตุนฺนํ ปน ทาสานํ อฺตโร’’ติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘อามายทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสา, ภยา ปณุนฺนาปิ ภวนฺติ ทาสา.
‘‘เอเต นรานํ จตุโรว ทาสา, อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโต;
ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโ, ทาสาหํ เทวสฺส ปรมฺปิ คนฺตฺวา;
ธมฺเมน มํ มาณว ตุยฺห ทชฺชา’’ติ.
ตตฺถ อามายทาสาติ ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตทาสา. สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสาติ เย เกจิ อุปฏฺากชาติกา, สพฺเพ เต สยํ ทาสภาวํ อุปคตา ทาสา นาม. ภยา ปณุนฺนาติ ราชภเยน วา โจรภเยน วา อตฺตโน วสนฏฺานโต ปณุนฺนา กรมรา หุตฺวา ปรวิสยํ คตาปิ ทาสาเยว นาม. อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโตติ มาณว, เอกํเสเนว อหมฺปิ จตูสุ ทาสโยนีสุ เอกโต สยํ ทาสโยนิโต นิพฺพตฺตทาโส. ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโติ รฺโ ¶ วุฑฺฒิ วา โหตุ อวุฑฺฒิ วา, น สกฺกา มยา มุสา ภาสิตุํ. ปรมฺปีติ ทูรํ คนฺตฺวาปิ อหํ เทวสฺส ทาโสเยว. ทชฺชาติ มํ ราชา ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา ตุยฺหํ เทนฺโต ธมฺเมน สภาเวน ทเทยฺยาติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก หฏฺตุฏฺโ ปุน อปฺโผเฏตฺวา คาถมาห –
‘‘อยํ ทุตีโย วิชโย มมชฺช, ปุฏฺโ หิ กตฺตา วิวเรตฺถ ปฺหํ;
อธมฺมรูโป วต ราชเสฏฺโ, สุภาสิตํ นานุชานาสิ มยฺห’’นฺติ.
ตตฺถ ราชเสฏฺโติ อยํ ราชเสฏฺโ อธมฺมรูโป วต. สุภาสิตนฺติ วิธุรปณฺฑิเตน สุกถิตํ สุวินิจฺฉิตํ. นานุชานาสิ มยฺหนฺติ อิทาเนตํ วิธุรปณฺฑิตํ มยฺหํ กสฺมา นานุชานาสิ, กิมตฺถํ น เทสีติ วทติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต มาทิสํ ยสทายกํ อโนโลเกตฺวา อิทานิ ทิฏฺํ ¶ มาณวกํ โอโลเกตี’’ติ มหาสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘มาณว, สเจ โส ทาโส เม ภเวยฺย, ตํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ ¶ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปฺหํ, ทาโสหมสฺมิ น จ โขสฺมิ าติ;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ เอวํ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปฺหนฺติ สเจ โส อมฺหากํ ปฺหํ ‘‘ทาโสหมสฺมิ, น จ โขสฺมิ าตี’’ติ เอวํ วิวริ เอตฺถ ปริสมณฺฑเล, อถ กึ อจฺฉสิ, สกลโลเก ธนานํ วรํ เอตํ คณฺห, คเหตฺวา จ ปน เยน อิจฺฉสิ, เตน คจฺฉาติ.
อกฺขกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ฆราวาสปฺหา
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ราชา จินฺเตสิ ‘‘ปณฺฑิตํ คเหตฺวา มาณโว ยถารุจิ คมิสฺสติ, ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย มยฺหํ มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, ยํนูนาหํ อิมํ อตฺตโน าเน เปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทเปตฺวา ฆราวาสปฺหํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ นํ ราชา เอวมาห ‘‘ปณฺฑิต, ตุมฺหากํ คตกาเล มม มธุรธมฺมกถา ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน าเน ตฺวา มยฺหํ ฆราวาสปฺหํ กเถถา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา รฺา ปฺหํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชสิ. ตตฺรายํ ปฺโห –
‘‘วิธุร วสมานสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ กถํ อสฺส, กถํ นุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ กถํ อสฺส, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจตี’’ติ.
ตตฺถ เขมา วุตฺติ กถํ อสฺสาติ กถํ ฆราวาสํ วสนฺตสฺส คหฏฺสฺส เขมา นิพฺภยา วุตฺติ ภเวยฺย. กถํ นุ อสฺส สงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคหวตฺถุสงฺขาโต สงฺคโห ตสฺส กถํ ภเวยฺย ¶ . อพฺยาพชฺฌนฺติ นิทฺทุกฺขตา. สจฺจวาที จาติ กถํ นุ มาณโว สจฺจวาที นาม ภเวยฺย. เปจฺจาติ ปรโลกํ คนฺตฺวา.
ตํ สุตฺวา ปณฺฑิโต รฺโ ปฺหํ กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มติมา อตฺถทสฺสิมา;
สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘น สาธารณทารสฺส, น ภฺุเช สาทุเมกโก;
น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปฺาย วฑฺฒนํ.
‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สุรโต สขิโล มุทุ.
‘‘สงฺคเหตา ¶ ¶ จ มิตฺตานํ, สํวิภาคี วิธานวา;
ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, สทา สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘ธมฺมกาโม สุตาธาโร, ภเวยฺย ปริปุจฺฉโก;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต.
‘‘ฆรมาวสมานสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ สิยา เอวํ, เอวํ นุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ สิยา เอวํ, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ เปจฺจ น โสจตี’’ติ.
ตตฺถ ตํ ตตฺถาติ ภิกฺขเว, ตํ ราชานํ ตตฺถ ธมฺมสภายํ าณคติยา คติมา, อพฺโพจฺฉินฺนวีริเยน ธิติมา, ภูริสมาย วิปุลาย ปฺาย มติมา, สณฺหสุขุมตฺถทสฺสินา าเณน อตฺถทสฺสิมา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนาณสงฺขาตาย ปฺาย สพฺพธมฺมานํ สงฺขาตา, วิธุรปณฺฑิโต เอตํ ‘‘น สาธารณทารสฺสา’’ติอาทิวจนํ อพฺรวิ. ตตฺถ โย ปเรสํ ทาเรสุ อปรชฺฌติ ¶ , โส สาธารณทาโร นาม, ตาทิโส น อสฺส ภเวยฺย. น ภฺุเช สาทุเมกโกติ สาทุรสํ ปณีตโภชนํ อฺเสํ อทตฺวา เอกโกว น ภฺุเชยฺย. โลกายติกนฺติ อนตฺถนิสฺสิตํ สคฺคมคฺคานํ อทายกํ อนิยฺยานิกํ วิตณฺฑสลฺลาปํ โลกายติกวาทํ น เสเวยฺย. เนตํ ปฺาย วฑฺฒนนฺติ น หิ เอตํ โลกายติกํ ปฺาย วฑฺฒนํ. สีลวาติ อขณฺเฑหิ ปฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต. วตฺตสมฺปนฺโนติ ฆราวาสวตฺเตน วา ราชวตฺเตน วา สมนฺนาคโต. อปฺปมตฺโตติ กุสลธมฺเมสุ อปฺปมตฺโต. นิวาตวุตฺตีติ อติมานํ อกตฺวา นีจวุตฺติ โอวาทานุสาสนิปฏิจฺฉโก. อตฺถทฺโธติ ถทฺธมจฺฉริยวิรหิโต. สุรโตติ โสรจฺเจน สมนฺนาคโต. สขิโลติ เปมนียวจโน. มุทูติ กายวาจาจิตฺเตหิ อผรุโส.
สงฺคเหตา จ มิตฺตานนฺติ กลฺยาณมิตฺตานํ สงฺคหกโร. ทานาทีสุ โย เยน สงฺคหํ อิจฺฉติ, ตสฺส เตเนว สงฺคาหโก. สํวิภาคีติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานฺเจว กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกาทีนฺจ สํวิภาคกโร. วิธานวาติ ‘‘อิมสฺมึ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมึ กาเล วปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สพฺพกิจฺเจสุ วิธานสมฺปนฺโน. ตปฺเปยฺยาติ คหิตคหิตภาชนานิ ¶ ปูเรตฺวา ททมาโน ตปฺเปยฺย. ธมฺมกาโมติ ปเวณิธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิ กามยมาโน ปตฺถยมาโน. สุตาธาโรติ สุตสฺส อาธารภูโต. ปริปุจฺฉโกติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, กุสล’’นฺติอาทิวจเนหิ ปริปุจฺฉนสีโล. สกฺกจฺจนฺติ คารเวน. เอวํ นุ อสฺส สงฺคโหติ สงฺคโหปิสฺส เอวํ กโต นาม ภเวยฺย. สจฺจวาทีติ เอวํ ปฏิปนฺโนเยว สภาววาที นาม สิยา.
เอวํ มหาสตฺโต รฺโ ฆราวาสปฺหํ กเถตฺวา ปลฺลงฺกา โอรุยฺห ราชานํ วนฺทิ. ราชาปิสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกสตราชูหิ ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว คโต.
ฆราวาสปฺหา นิฏฺิตา.
ลกฺขณกณฺฑํ
มหาสตฺโต ¶ ปน ปฏินิวตฺโต. อถ นํ ปุณฺณโก อาห –
‘‘เอหิ ทานิ คมิสฺสาม, ทินฺโน โน อิสฺสเรน เม;
มเมวตฺถํ ปฏิปชฺช, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทินฺโน โนติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, ตฺวํ อิสฺสเรน มยฺหํ ทินฺโนติ อตฺโถ. สนนฺตโนติ มม อตฺถํ ปฏิปชฺชนฺเตน หิ ตยา อตฺตโน สามิกสฺส อตฺโถ ปฏิปนฺโน โหติ. ยฺเจตํ สามิกสฺส อตฺถกรณํ นาม, เอส ธมฺโม สนนฺตโน โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโวติ.
วิธุรปณฺฑิโต อาห –
‘‘ชานามิ มาณว ตยาหมสฺมิ, ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรน;
ตีหฺจ ตํ วาสเยมุ อคาเร, เยนทฺธุนา อนุสาเสมุ ปุตฺเต’’ติ.
ตตฺถ ตยาหมสฺมีติ ตยา ลทฺโธหมสฺมีติ ชานามิ, ลภนฺเตน จ น อฺถา ลทฺโธ. ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรนาติ มม อิสฺสเรน รฺา ¶ อหํ ตว ทินฺโน. ตีหํ จาติ มาณว, อหํ ตว พหูปกาโร, ราชานํ อโนโลเกตฺวา สจฺจเมว กเถสึ, เตนาหํ ตยา ลทฺโธ, ตฺวํ เม มหนฺตคุณภาวํ ชานาหิ, มยํ ตีณิปิ ทิวสานิ อตฺตโน อคาเร วาเสมุ, ตสฺมา เยนทฺธุนา ยตฺตเกน กาเลน มยํ ปุตฺตาทาเร อนุสาเสมุ, ตํ กาลํ อธิวาเสหีติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สจฺจํ ปณฺฑิโต อาห, พหูปกาโร เอส มม, ‘สตฺตาหมฺปิ อฑฺฒมาสมฺปิ นิสีทาหี’ติ วุตฺเต อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘ตํ เม ตถา โหตุ วเสมุ ตีหํ, กุรุตํ ภวชฺช ฆเรสุ กิจฺจํ;
อนุสาสตํ ปุตฺตทาเร ภวชฺช, ยถา ตยี เปจฺจ สุขี ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ตํ เมติ ยํ ตฺวํ วเทสิ, สพฺพํ ตํ มม ตถา โหตุ. ภวชฺชาติ ภวํ อชฺช ปฏฺาย ตีหํ อนุสาสตุ. ตยี เปจฺจาติ ยถา ตยิ คเต ปจฺฉา ตว ปุตฺตทาโร สุขี ภเวยฺย, เอวํ อนุสาสตุ.
เอวํ วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺเตน สทฺธึเยว ตสฺส นิเวสนํ ปาวิสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม, ปกฺกามิ ยกฺโข วิธุเรน สทฺธึ;
ตํ กฺุชราชฺหยานุจิณฺณํ, ปาเวกฺขิ อนฺเตปุรมริยเสฏฺโ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปหูตกาโมติ มหาโภโค. กฺุชราชฺหยานุจิณฺณนฺติ กฺุชเรหิ จ อาชฺหเยหิ จ อนุจิณฺณํ ปริปุณฺณํ. อริยเสฏฺโติ อาจารอริเยสุ อุตฺตโม ปุณฺณโก ยกฺโข ปณฺฑิตสฺส อนฺเตปุรํ ปาวิสิ.
มหาสตฺตสฺส ปน ติณฺณํ อุตูนํ อตฺถาย ตโย ปาสาทา อเหสุํ. เตสุ เอโก โกฺโจ นาม, เอโก มยูโร นาม, เอโก ปิยเกโต นาม. เต สนฺธาย อยํ คาถา วุตฺตา –
‘‘โกฺจํ ¶ มยูรฺจ ปิยฺจ เกตํ, อุปาคมี ตตฺถ สุรมฺมรูปํ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ ปาสาเทสุ ยตฺถ ตสฺมึ สมเย อตฺตนา วสติ, ตํ สุรมฺมรูปํ ปาสาทํ ปุณฺณกํ อาทาย อุปาคมิ.
โส อุปคนฺตฺวา จ ปน อลงฺกตปาสาทสฺส สตฺตมาย ภูมิยา สยนคพฺภฺเจว มหาตลฺจ สชฺชาเปตฺวา สิริสยนํ ปฺาเปตฺวา สพฺพํ อนฺนปานาทิวิธึ อุปฏฺเปตฺวา เทวกฺาโย วิย ปฺจสตา อิตฺถิโย ‘‘อิมา เต ปาทปริจาริกา โหนฺตุ, อนุกฺกณฺนฺโต อิธ วสาหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ คโต. ตสฺส คตกาเล ตา อิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา ปุณฺณกสฺส ปริจริยาย นจฺจาทีนิ ปฏฺเปสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตตฺถ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหยนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา’’ติ.
ตตฺถ อวฺหยนฺติ วราวรนฺติ วรโต วรํ นจฺจฺจ คีตฺจ กโรนฺติโย ปกฺโกสนฺติ.
‘‘สมงฺคิกตฺวา ปมทาหิ ยกฺขํ, อนฺเนน ปาเนน จ ธมฺมปาโล;
อตฺถตฺถเมวานุวิจินฺตยนฺโต ¶ , ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส’’ติ.
ตตฺถ ปมทาหีติ ปมทาหิ เจว อนฺนปาเนหิ จ สมงฺคิกตฺวา. ธมฺมปาโลติ ธมฺมสฺส ปาลโก โคปโก. อตฺถตฺถเมวาติ อตฺถภูตเมว อตฺถํ. ภริยายาติ สพฺพเชฏฺิกาย ภริยาย.
‘‘ตํ ¶ ¶ จนฺทนคนฺธรสานุลิตฺตํ, สุวณฺณชมฺโพนทนิกฺขสาทิสํ;
ภริยํวจา ‘เอหิ สุโณหิ โภติ, ปุตฺตานิ อามนฺตย ตมฺพเนตฺเต’’’ติ.
ตตฺถ ภริยํวจาติ เชฏฺภริยํ อวจ. อามนฺตยาติ ปกฺโกส.
‘‘สุตฺวาน วากฺยํ ปติโน อนุชฺชา, สุณิสํ วจ ตมฺพนขึ สุเนตฺตํ;
‘อามนฺตย วมฺมธรานิ เจเต, ปุตฺตานิ อินฺทีวรปุปฺผสาเม’’’ติ.
ตตฺถ อนุชฺชาติ เอวํนามิกา. สุณิสํวจ ตมฺพนขึ สุเนตฺตนฺติ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสฺสุมุขี โรทมานา ‘‘สยํ คนฺตฺวา ปุตฺเต ปกฺโกสิตุํ อยุตฺตํ, สุณิสํ เปเสสฺสามี’’ติ ตสฺสา นิวาสฏฺานํ คนฺตฺวา ตมฺพนขึ สุเนตฺตํ สุณิสํ อวจ. วมฺมธรานีติ วมฺมธเร สูเร, สมตฺเถติ อตฺโถ, อาภรณภณฺฑเมว วา อิธ ‘‘วมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อาภรณธเรติปิ อตฺโถ. เจเตติ ตํ นาเมนาลปติ, ปุตฺตานีติ มม ปุตฺเต จ ธีตโร จ. อินฺทีวรปุปฺผสาเมติ ตํ อาลปติ.
สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห อนุวิจริตฺวา ‘‘ปิตา โว โอวาทํ ทาตุกาโม ปกฺโกสติ, อิทํ กิร โว ตสฺส ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ สพฺพเมวสฺส สุหทชนฺจ ปุตฺตธีตโร จ สนฺนิปาเตสิ. ธมฺมปาลกุมาโร ปน ตํ วจนํ สุตฺวาว โรทนฺโต กนิฏฺภาติกคณปริวุโต ปิตุ สนฺติกํ อคมาสิ. ปณฺฑิโต เต ทิสฺวาว สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา เชฏฺปุตฺตํ มุหุตฺตํ หทเย นิปชฺชาเปตฺวา หทยา โอตาเรตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ปุตฺตสหสฺสสฺส โอวาทํ อทาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต อาคเต มุทฺธนิ ธมฺมปาโล, จุมฺพิตฺวา ปุตฺเต อวิกมฺปมาโน;
อามนฺตยิตฺวาน อโวจ วากฺยํ, ทินฺนาหํ รฺา อิธ มาณวสฺส.
‘‘ตสฺสชฺชหํ ¶ อตฺตสุขี วิเธยฺโย, อาทาย เยนิจฺฉติ เตน คจฺฉติ;
อหฺจ โว สาสิตุมาคโตสฺมิ, กถํ อหํ อปริตฺตาย คจฺเฉ.
‘‘สเจ ¶ โว ราชา กุรุรฏฺวาสี, ชนสนฺโธ ปุจฺเฉยฺย ปหูตกาโม;
กิมาภิชานาถ ปุเร ปุราณํ, กึ โว ปิตา ปุรตฺถา.
‘‘สมาสนา โหถ มยาว สพฺเพ, โกนีธ รฺโ อพฺภติโก มนุสฺโส;
ตมฺชลึ กริย วเทถ เอวํ, มา เหวํ เทว น หิ เอส ธมฺโม;
วิยคฺฆราชสฺส นิหีนชจฺโจ, สมาสโน เทว กถํ ภเวยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมปาโลติ มหาสตฺโต. ทินฺนาหนฺติ อหํ ชยธเนน ขณฺเฑตฺวา รฺา ทินฺโน. ตสฺสชฺชหํ อตฺตสุขี วิเธยฺโยติ อชฺช ปฏฺาย ตีหมตฺตํ อหํ อิมินา อตฺตโน สุเขน อตฺตสุขี, ตโต ปรํ ปน ตสฺส มาณวสฺสาหํ วิเธยฺโย โหมิ. โส หิ อิโต จตุตฺเถ ทิวเส เอกํเสน มํ อาทาย ยตฺถิจฺฉติ, ตตฺถ คจฺฉติ. อปริตฺตายาติ ตุมฺหากํ ปริตฺตํ อกตฺวา กถํ คจฺเฉยฺยนฺติ อนุสาสิตุํ อาคโตสฺมิ. ชนสนฺโธติ มิตฺตพนฺธเนน มิตฺตชนสฺส สนฺธานกโร. ปุเร ปุราณนฺติ อิโต ปุพฺเพ ตุมฺเห กึ ปุราณการณํ อภิชานาถ. อนุสาเสติ อนุสาสิ. เอวํ ตุมฺเห รฺา ปุฏฺา ‘‘อมฺหากํ ปิตา อิมฺจิมฺจ โอวาทํ อทาสี’’ติ กเถยฺยาถ. สมาสนา โหถาติ สเจ โว ราชา มยา ทินฺนสฺส โอวาทสฺส กถิตกาเล ‘‘เอถ ตุมฺเห, อชฺช มยา สทฺธึ สมาสนา โหถ, อิธ ราชกุเล ตุมฺเหหิ อฺโ โก นุ รฺโ อพฺภติโก มนุสฺโส’’ติ อตฺตโน อาสเน นิสีทาเปยฺย, อถ ตุมฺเห อฺชลึ กตฺวา ตํ ราชานํ เอวํ วเทยฺยาถ ‘‘เทว, เอวํ มา อวจ. น หิ อมฺหากํ เอสปเวณิธมฺโม. วิยคฺฆราชสฺส เกสรสีหสฺส นิหีนชจฺโจ ชรสิงฺคาโล ¶ , เทว, กถํ สมาสโน ภเวยฺย. ยถา สิงฺคาโล สีหสฺส สมาสโน น โหติ, ตเถว มยํ ตุมฺหาก’’นฺติ.
อิมํ ¶ ปนสฺส กถํ สุตฺวา ปุตฺตธีตโร จ าติสุหชฺชาทโย จ ทาสกมฺมกรโปริสา จ เต สพฺเพ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา มหาวิรวํ วิรวึสุ. เตสํ มหาสตฺโต สฺาเปสิ.
ลกฺขณกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ราชวสติกณฺฑ
อถ เน ปณฺฑิโต ปุตฺตธีตโร จ าตโย จ อุปสงฺกมิตฺวา ตุณฺหีภูเต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺหากํ ราชวสตึ ¶ นาม ยสปฏิลาภการณํ กเถสฺสามิ, ตํ เอกคฺคจิตฺตา สุณาถา’’ติ พุทฺธลีลาย ราชวสตึ นาม ปฏฺเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส จ ปุตฺเต อมจฺเจ จ, าตโย สุหทชฺชเน;
อลีนมนสงฺกปฺโป, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘เอถยฺโย ราชวสตึ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เม;
ยถา ราชกุลํ ปตฺโต, ยสํ โปโส นิคจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ สุหทชฺชเนติ สุหทยชเน. เอถยฺโยติ เอถ, อยฺโย. ปิยสมุทาจาเรน ปุตฺเต อาลปติ. ราชวสตินฺติ มยา วุจฺจมานํ ราชปาริจริยํ สุณาถ. ยถาติ เยน การเณน ราชกุลํ ปตฺโต อุปสงฺกมนฺโต รฺโ สนฺติเก จรนฺโต โปโส ยสํ นิคจฺฉติ ลภติ, ตํ การณํ สุณาถาติ อตฺโถ.
‘‘น หิ ราชกุลํ ปตฺโต, อฺาโต ลภเต ยสํ;
นาสูโร นาปิ ทุมฺเมโธ, นปฺปมตฺโต กุทาจนํ.
‘‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ, โสเจยฺยํ จาธิคจฺฉติ;
อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหฺจสฺส น รกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฺาโตติ อปากฏคุโณ อวิทิตกมฺมาวทาโน. นาสูโรติ น อสูโร ภีรุกชาติโก. ยทาสฺส สีลนฺติ ยทา อสฺส เสวกสฺส ราชา สีลฺจ ปฺฺจ โสเจยฺยฺจ อธิคจฺฉติ, อาจารสมฺปตฺติฺจ าณพลฺจ สุจิภาวฺจ ชานาติ. อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหีติ อถ ราชา ตมฺหิ วิสฺสสเต วิสฺสาสํ กโรติ, อตฺตโน คุยฺหฺจสฺส น รกฺขติ น คูหติ.
‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ตุลา ¶ ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ตุลา ¶ ยถาติ ยถา เอสา วุตฺตปฺปการา ตุลา น โอนมติ น อุนฺนมติ, เอวเมว ราชเสวโก กิสฺมิฺจิเทว กมฺเม รฺา ‘‘อิทํ นาม กโรหี’’ติ อชฺฌิฏฺโ อาณตฺโต ฉนฺทาทิอคติวเสน น วิกมฺเปยฺย, สพฺพกิจฺเจสุ ปคฺคหิตตุลา วิย สโม ภเวยฺย. ส ราชวสตินฺติ โส เอวรูโป เสวโก ราชกุเล วาสํ วเสยฺย, ราชานํ ปริจเรยฺย, เอวํ ปริจรนฺโต ปน ยสํ ลเภยฺยาติ อตฺโถ. สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโตติ สพฺพานิ ราชกิจฺจานิ กโรนฺโต.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘โย จสฺส สุกโต มคฺโค, รฺโ สุปฺปฏิยาทิโต;
น เตน วุตฺโต คจฺเฉยฺย, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น วิกมฺเปยฺยาติ อวิกมฺปมาโน ตานิ กิจฺจานิ กเรยฺย. โย จสฺสาติ โย จ รฺโ คมนมคฺโค สุกโต อสฺส สุปฺปฏิยาทิโต สุมณฺฑิโต, ‘‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉา’’ติ วุตฺโตปิ เตน น คจฺเฉยฺย.
‘‘น ¶ รฺโ สทิสํ ภฺุเช, กามโภเค กุทาจนํ;
สพฺพตฺถ ปจฺฉโต คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น รฺโ สทิสํ วตฺถํ, น มาลํ น วิเลปนํ;
อากปฺปํ สรกุตฺตึ วา, น รฺโ สทิสมาจเร;
อฺํ กเรยฺย อากปฺปํ, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ น รฺโติ รฺโ กามโภเคน สมํ กามโภคํ น ภฺุเชยฺย. ตาทิสสฺส หิ ราชา กุชฺฌติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ รูปาทีสุ กามคุเณสุ รฺโ ปจฺฉโตว คจฺเฉยฺย, หีนตรเมว เสเวยฺยาติ อตฺโถ. อฺํ กเรยฺยาติ รฺโ อากปฺปโต สรกุตฺติโต จ อฺเมว อากปฺปํ กเรยฺย.
‘‘กีเฬ ราชา อมจฺเจหิ, ภริยาหิ ปริวาริโต;
นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโต.
‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
มโนปณิธิสมฺปนฺโน, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ภาวนฺติ วิสฺสาสวเสน อธิปฺปายํ. อจปโลติ อมณฺฑนสีโล. นิปโกติ ปริปกฺกาโณ. สํวุตินฺทฺริโยติ ปิหิตฉฬินฺทฺริโย รฺโ วา องฺคปจฺจงฺคานิ โอโรเธ วาสฺส น โอโลเกยฺย. มโนปณิธิสมฺปนฺโนติ อจปเลน สุฏฺุ ปิเตน จิตฺเตน สมนฺนาคโต.
‘‘นาสฺส ¶ ภริยาหิ กีเฬยฺย, น มนฺเตยฺย รโหคโต;
นาสฺส โกสา ธนํ คณฺเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น นิทฺทํ พหุ มฺเยฺย, น มทาย สุรํ ปิเว;
นาสฺส ทาเย มิเค หฺเ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาสฺส ปีํ น ปลฺลงฺกํ, น โกจฺฉํ น นาวํ รถํ;
สมฺมโตมฺหีติ อารูเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาติทูเร ภเช รฺโ, นจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;
สมฺมุขฺจสฺส ติฏฺเยฺย, สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโน.
‘‘น ¶ เว ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน;
ขิปฺปํ กุชฺฌนฺติ ราชาโน, สูเกนกฺขีว ฆฏฺฏิตํ.
‘‘น ¶ ปูชิโต มฺมาโน, เมธาวี ปณฺฑิโต นโร;
ผรุสํ ปติมนฺเตยฺย, ราชานํ ปริสํคต’’นฺติ.
ตตฺถ น มนฺเตยฺยาติ ตสฺส รฺโ ภริยาหิ สทฺธึ เนว กีเฬยฺย, น รโห มนฺเตยฺย. โกสา ธนนฺติ รฺโ โกสา ธนํ เถเนตฺวา น คณฺเหยฺย. น มทายาติ ตาตา, ราชเสวโก นาม มทตฺถาย สุรํ น ปิเวยฺย. นาสฺส ทาเย มิเคติ อสฺส รฺโ ทินฺนาภเย มิเค น หฺเยฺย. โกจฺฉนฺติ ภทฺทปีํ. สมฺมโตมฺหีติ อหํ สมฺมโต หุตฺวา เอวํ กโรมีติ น อารุเหยฺย. สมฺมุขฺจสฺส ติฏฺเยฺยาติ อสฺส รฺโ ปุรโต ขุทฺทกมหนฺตกถาสวนฏฺาเน ติฏฺเยฺย. สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโนติ โย ราชเสวโก ตสฺส ภตฺตุโน ทสฺสนฏฺาเน ติฏฺเยฺย. สูเกนาติ อกฺขิมฺหิ ปติเตน วีหิสูกาทินา ฆฏฺฏิตํ อกฺขิ ปกติสภาวํ ชหนฺตํ ยถา กุชฺฌติ นาม, เอวํ กุชฺฌนฺติ, น เตสุ วิสฺสาโส กาตพฺโพ. ปูชิโต มฺมาโนติ อหํ ราชปูชิโตมฺหีติ มฺมาโน. ผรุสํ ปติมนฺเตยฺยาติ เยน โส กุชฺฌติ, ตถารูปํ น มนฺเตยฺย.
‘‘ลทฺธทฺวาโร ลเภ ทฺวารํ, เนว ราชูสุ วิสฺสเส;
อคฺคีว สํยโต ติฏฺเ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สมฺปคฺคณฺหาติ ขตฺติโย;
คาเมหิ นิคเมหิ วา, รฏฺเหิ ชนปเทหิ วา;
ตุณฺหีภูโต อุเปกฺเขยฺย, น ภเณ เฉกปาปก’’นฺติ.
ตตฺถ ลทฺธทฺวาโร ¶ ลเภ ทฺวารนฺติ อหํ นิปฺปฏิหาโร ลทฺธทฺวาโรติ อปฺปฏิหาเรตฺวา น ปวิเสยฺย, ปุนปิ ทฺวารํ ลเภยฺย, ปฏิหาเรตฺวาว ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. สํยโตติ อปฺปมตฺโต หุตฺวา. ภาตรํ วา สนฺติ สกํ ภาตรํ วา. สมฺปคฺคณฺหาตีติ ‘‘อสุกคามํ วา อสุกนิคมํ วา อสฺส เทมา’’ติ ยทา เสวเกหิ สทฺธึ กเถติ. น ภเณ เฉกปาปกนฺติ ตทา คุณํ วา อคุณํ วา น ภเณยฺย.
‘‘หตฺถาโรเห ¶ อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
เตสํ กมฺมาวทาเนน, ราชา วฑฺเฒติ เวตนํ;
น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร ¶ ธีโร, วํโสวาปิ ปกมฺปเย;
ปฏิโลมํ น วตฺเตยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร อสฺส, มจฺโฉวสฺส อชิวฺหวา;
อปฺปาสี นิปโก สูโร, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉติ เตสํ ลาภสฺส อนฺตรา น คจฺเฉ, อนฺตรายํ น กเรยฺย. วํโสวาปีติ ยถา วํสคุมฺพโต อุคฺคตวํโส วาเตน ปหฏกาเล ปกมฺปติ, เอวํ รฺา กถิตกาเล ปกมฺเปยฺย. จาโปวูนุทโรติ ยถา จาโป มโหทโร น โหติ, เอวํ มโหทโร น สิยา. อชิวฺหวาติ ยถา มจฺโฉ อชิวฺหตาย น กเถติ, ตถา เสวโก มนฺทกถตาย อชิวฺหวา ภเวยฺย. อปฺปาสีติ โภชนมตฺตฺู.
‘‘น พาฬฺหํ อิตฺถึ คจฺเฉยฺย, สมฺปสฺสํ เตชสงฺขยํ;
กาสํ สาสํ ทรํ พาลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติ.
‘‘นาติเวลํ ปภาเสยฺย, น ตุณฺหี สพฺพทา สิยา;
อวิกิณฺณํ มิตํ วาจํ, ปตฺเต กาเล อุทีรเย.
‘‘อกฺโกธโน อสงฺฆฏฺโฏ, สจฺโจ สณฺโห อเปสุโณ;
สมฺผํ คิรํ น ภาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘มาตาเปตฺติภโร อสฺส, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
สณฺโห สขิลสมฺภาโส, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ น พาฬฺหนฺติ ปุนปฺปุนํ กิเลสวเสน น คจฺเฉยฺย. เตชสงฺขยนฺติ เอวํ คจฺฉนฺโต หิ ปุริโส เตชสงฺขยํ คจฺฉติ ปาปุณาติ, ตํ สมฺปสฺสนฺโต พาฬฺหํ น คจฺเฉยฺย. ทรนฺติ กายทรถํ. พาลฺยนฺติ ทุพฺพลภาวํ. ขีณเมโธติ ปุนปฺปุนํ กิเลสรติวเสน ขีณปฺโ ปุริโส เอเต กาสาทโย นิคจฺฉติ. นาติเวลนฺติ ตาตา ราชูนํ สนฺติเก ปมาณาติกฺกนฺตํ น ภาเสยฺย ¶ . ปตฺเต กาเลติ อตฺตโน วจนกาเล สมฺปตฺเต. อสงฺฆฏฺโฏติ ปรํ อสงฺฆฏฺเฏนฺโต. สมฺผนฺติ นิรตฺถกํ. คิรนฺติ วจนํ.
‘‘วินีโต ¶ ¶ สิปฺปวา ทนฺโต, กตตฺโต นิยโต มุทุ;
อปฺปมตฺโต สุจิ ทกฺโข, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นิวาตวุตฺติ วุทฺเธสุ, สปฺปติสฺโส สคารโว;
สุรโต สุขสํวาโส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อารกา ปริวชฺเชยฺย, สหิตุํ ปหิตํ ชนํ;
ภตฺตารฺเวุทิกฺเขยฺย, น จ อฺสฺส ราชิโน’’ติ.
ตตฺถ วินีโตติ อาจารสมฺปนฺโน. สิปฺปวาติ อตฺตโน กุเล สิกฺขิตพฺพสิปฺเปน สมนฺนาคโต. ทนฺโตติ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพิเสวโน. กตตฺโตติ สมฺปาทิตตฺโต. นิยโตติ ยสาทีนิ นิสฺสาย อจลสภาโว. มุทูติ อนติมานี. อปฺปมตฺโตติ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ ปมาทรหิโต. ทกฺโขติ อุปฏฺาเน เฉโก. นิวาตวุตฺตีติ นีจวุตฺติ. สุขสํวาโสติ ครุสํวาสสีโล. สหิตุํ ปติตนฺติ ปรราชูหิ สกรฺโ สนฺติกํ คุยฺหรกฺขณวเสน วา ปฏิจฺฉนฺนปากฏกรณวเสนวา เปสิตํ. ตถารูเปน หิ สทฺธึ กเถนฺโตปิ รฺโ สมฺมุขาว กเถยฺย. ภตฺตารฺเวุทิกฺเขยฺยาติ อตฺตโน สามิกเมว โอโลเกยฺย. น จ อฺสฺส ราชิโนติ อฺสฺส รฺโ สนฺตโก น ภเวยฺย.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ อนุวาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
อาสชฺช ปฺเ เสเวถ, อากงฺขํ วุทฺธิมตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺยาติ คารเวน ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกเมยฺย. อนุวาเสยฺยาติ อุโปสถวาสํ วสนฺโต อนุวตฺเตยฺย. ตปฺเปยฺยาติ ยาวทตฺถํ ทาเนน ตปฺเปยฺย. อาสชฺชาติ อุปสงฺกมิตฺวา. ปฺเติ ปณฺฑิเต, อาสชฺชปฺเ วา, อสชฺชมานปฺเติ อตฺโถ.
‘‘ทินฺนปุพฺพํ น หาเปยฺย, ทานํ สมณพฺราหฺมเณ;
น จ กิฺจิ นิวาเรยฺย, ทานกาเล วณิพฺพเก.
‘‘ปฺวา พุทฺธิสมฺปนฺโน, วิธานวิธิโกวิโท;
กาลฺู สมยฺู จ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุฏฺาตา ¶ กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
สุสํวิหิตกมฺมนฺโต, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ ทินฺนปุพฺพนฺติ ปกติปฏิยตฺตํ ทานวตฺตํ. สมณพฺราหฺมเณติ สมเณ วา พฺราหฺมเณ วา. วณิพฺพเกติ ทานกาเล วณิพฺพเก อาคเต ทิสฺวา กิฺจิ น นิวาเรยฺย. ปฺวาติ วิจารณปฺาย ยุตฺโต. พุทฺธิสมฺปนฺโนติ อเวกลฺลพุทฺธิสมฺปนฺโน. วิธานวิธิโกวิโทติ นานปฺปกาเรสุ ทาสกมฺมกรโปริสาทีนํ สํวิทหนโกฏฺาเสสุ เฉโก. กาลฺูติ ‘‘อยํ ทานํ ทาตุํ, อยํ สีลํ รกฺขิตุํ, อยํ อุโปสถกมฺมํ กาตุํ กาโล’’ติ ชาเนยฺย. สมยฺูติ ‘‘อยํ กสนสมโย, อยํ วปนสมโย, อยํ โวหารสมโย, อยํ อุปฏฺานสมโย’’ติ ชาเนยฺย. กมฺมเธยฺเยสูติ อตฺตโน กตฺตพฺพกมฺเมสุ.
‘‘ขลํ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณํ;
มิตํ ธฺํ นิธาเปยฺย, มิตํว ปาจเย ฆเร.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สีเลสุ อสมาหิตํ;
อนงฺควา หิ เต พาลา, ยถา เปตา ตเถว เต;
โจฬฺจ เนสํ ปิณฺฑฺจ, อาสีนานํ ปทาปเย.
‘‘ทาเส กมฺมกเร เปสฺเส, สีเลสุ สุสมาหิเต;
ทกฺเข อุฏฺานสมฺปนฺเน, อาธิปจฺจมฺหิ าปเย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปสุํ เขตฺตนฺติ โคกุลฺเจว สสฺสฏฺานฺจ. คนฺตาติ คมนสีโล. มิตนฺติ มินิตฺวา เอตฺตกนฺติ ตฺวา โกฏฺเสุ นิธาเปยฺย. ฆเรติ ฆเรปิ ปริชนํ คเณตฺวา มิตเมว ปจาเปยฺย. สีเลสุ อสมาหิตนฺติ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ อนาจารํ กิสฺมิฺจิ อาธิปจฺจฏฺาเน น เปยฺยาติ อตฺโถ. อนงฺควา หิ เต พาลาติ ‘‘องฺคเมตํ มนุสฺสานํ, ภาตา โลเก ปวุจฺจตี’’ติ (ชา. ๑.๔.๕๘) กิฺจาปิ เชฏฺกนิฏฺภาตโร องฺคสมานตาย ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตา, อิเม ปน ทุสฺสีลา, ตสฺมา องฺคสมานา น โหนฺติ. ยถา ปน สุสาเน ฉฑฺฑิตา เปตา มตา, ตเถว เต. ตสฺมา ตาทิสา อาธิปจฺจฏฺาเน น เปตพฺพา. กุฏุมฺพฺหิ เต วินาเสนฺติ, วินฏฺกุฏุมฺพสฺส จ ทลิทฺทสฺส ราชวสติ นาม น สมฺปชฺชติ. อาสีนานนฺติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนานํ ปุตฺตภาตานํ มตสตฺตานํ มตกภตฺตํ วิย เทนฺโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปทาเปยฺย. อุฏฺานสมฺปนฺเนติ อุฏฺานวีริเยน สมนฺนาคเต.
‘‘สีลวา จ อโลโล จ, อนุรกฺโข จ ราชิโน;
อาวี รโห หิโต ตสฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ฉนฺทฺู ราชิโน จสฺส, จิตฺตฏฺโ อสฺส ราชิโน;
อสงฺกุสกวุตฺตึสฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุจฺฉาทเย ¶ จ นฺหาปเย, โธเว ปาเท อโธสิรํ;
อาหโตปิ น กุปฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส’’ติ.
ตตฺถ อโลโลติ อลุทฺโธ. จิตฺตฏฺโติ จิตฺเต ิโต, ราชจิตฺตวสิโกติ อตฺโถ. อสงฺกุสกวุตฺติสฺสาติ อปฺปฏิโลมวุตฺติ อสฺส. อโธสิรนฺติ ปาเท โธวนฺโตปิ อโธสิรํ กตฺวา เหฏฺามุโขว โธเวยฺย, น รฺโ มุขํ อุลฺโลเกยฺยาติ อตฺโถ.
‘‘กุมฺภมฺปฺชลึ กริยา, จาฏฺจาปิ ปทกฺขิณํ;
กิเมว สพฺพกามานํ, ทาตารํ ธีรมุตฺตมํ.
‘‘โย เทติ สยนํ วตฺถํ, ยานํ อาวสถํ ฆรํ;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, โภเคหิ อภิวสฺสติ.
‘‘เอสยฺโย ¶ ¶ ราชวสติ, วตฺตมาโน ยถา นโร;
อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสู’’ติ.
ตตฺถ กุมฺภมฺปฺชลึ กริยา, จาฏฺจาปิ ปทกฺขิณนฺติ วุทฺธึ ปจฺจาสีสนฺโต ปุริโส อุทกปูริตํ กุมฺภํ ทิสฺวา ตสฺส อฺชลึ กเรยฺย, จาฏฺจ สกุณํ ปทกฺขิณํ กเรยฺย. อฺชลึ วา ปทกฺขิณํ วา กโรนฺตสฺส เต กิฺจิ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. กิเมวาติ โย ปน สพฺพกามานํ ทาตา ธีโร จ, ตํ ราชานํ กึการณา น นมสฺเสยฺย. ราชาเยว หิ นมสฺสิตพฺโพ จ อาราเธตพฺโพ จ. ปชฺชุนฺโนริวาติ เมโฆ วิย. เอสยฺโย ราชวสตีติ อยฺโย ยา อยํ มยา กถิตา, เอสา ราชวสติ นาม ราชเสวกานํ อนุสาสนี. ยถาติ ยาย ราชวสติยา วตฺตมาโน นโร ราชานํ อาราเธติ, ราชูนฺจ สนฺติกา ปูชํ ลภติ, สา เอสาติ.
เอวํ อสมธุโร วิธุรปณฺฑิโต พุทฺธลีลาย ราชวสตึ กเถสิ;
ราชวสติกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
อนฺตรเปยฺยาลํ
เอวํ ปุตฺตทาราติมิตฺตสุหชฺชาทโย อนุสาสนฺตสฺเสว ตสฺส ตโย ทิวสา ชาตา. โส ทิวสสฺส ปาริปูรึ ตฺวา ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา ‘‘ราชานํ อปโลเกตฺวา มาณเวน สทฺธึ คมิสฺสามี’’ติ าติคณปริวุโต ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต วตฺตพฺพยุตฺตกํ วจนํ อโวจ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, าติสงฺฆํ วิจกฺขโณ;
ปริกิณฺโณ สุหเทหิ, ราชานมุปสงฺกมิ.
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ สิรสา ปาเท, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
วิธุโร อวจ ราชานํ, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ.
‘‘อยํ ¶ ¶ มํ มาณโว เนติ, กตฺตุกาโม ยถามติ;
าตีนตฺถํ ปวกฺขามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม.
‘‘ปุตฺเต จ เม อุทิกฺเขสิ, ยฺจ มฺํ ฆเร ธนํ;
ยถา เปจฺจ น หาเยถ, าติสงฺโฆ มยี คเต.
‘‘ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺติ;
เอเวตํ ขลิตํ มยฺหํ, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติ.
ตตฺถ สุหเทหีติ สุหทเยหิ าติมิตฺตาทีหิ. ยฺจ มฺนฺติ ยฺจ เม อฺํ ตยา เจว อฺเหิ จ ราชูหิ ทินฺนํ ฆเร อปริมาณํ ธนํ, ตํ สพฺพํ ตฺวเมว โอโลเกยฺยาสิ. เปจฺจาติ ปจฺฉากาเล. ขลตีติ ปกฺขลติ. เอเวตนฺติ เอวํ เอตํ. อหฺหิ ภูมิยํ ขลิตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺิตปุริโส วิย ตุมฺเหสุ ขลิตฺวา ตุมฺเหสุเยว ปติฏฺหามิ. เอตํ ปสฺสามีติ โย เอส ‘‘กึ เต ราชา โหตี’’ติ มาณเวน ปุฏฺสฺส มม ตุมฺเห อโนโลเกตฺวา สจฺจํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ทาโสหมสฺมี’’ติ วทนฺตสฺส อจฺจโย, เอตํ อจฺจยํ ปสฺสามิ, อฺโ ปน เม โทโส นตฺถิ, ตํ เม อจฺจยํ ตุมฺเห ขมถ, เอตํ หทเย กตฺวา ปจฺฉา มม ปุตฺตทาเรสุ มา อปรชฺฌิตฺถาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ปณฺฑิต, ตว คมนํ มยฺหํ น รุจฺจติ, มาณวํ อุปาเยน ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาเตตฺวา กิลฺเชน ปฏิจฺฉาเทตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ ทีเปนฺโต คาถมาห –
‘‘สกฺกา น คนฺตุํ อิติ มยฺห โหติ, เฉตฺวา วธิตฺวา อิธ กาติยานํ;
อิเธว โหหี อิติ มยฺห รุจฺจติ, มา ตฺวํ อคา อุตฺตมภูริปฺา’’ติ.
ตตฺถ เฉตฺวาติ อิเธว ราชเคเห ตํ โปเถตฺวา มาเรตฺวา ปฏิจฺฉาเทสฺสามีติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เทว, ตุมฺหากํ อชฺฌาสโย เอวรูโป โหติ, โส ตุมฺเหสุ อยุตฺโต’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘มา ¶ เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหิ, อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยุตฺโต ภวสฺสุ;
ธิรตฺถุ กมฺมํ อกุสลํ อนริยํ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา นิรยํ วเชยฺย.
‘‘เนเวส ¶ ¶ ธมฺโม น ปุเนต กิจฺจํ, อยิโร หิ ทาสสฺส ชนินฺท อิสฺสโร;
ฆาเตตุํ ฌาเปตุํ อโถปิ หนฺตุํ, น จ มยฺห โกธตฺถิ วชามิ จาห’’นฺติ.
ตตฺถ มา เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหีติ อธมฺเมสุ อนตฺเถสุ อยุตฺเตสุ ตว จิตฺตํ มา เหว ปณิทหีติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ ยํ กมฺมํ กตฺวาปิ อชรามโร น โหติ, อถ โข ปจฺฉา นิรยเมว อุปปชฺเชยฺย. ธิรตฺถุ กมฺมนฺติ ตํ กมฺมํ ครหิตํ อตฺถุ อสฺส ภเวยฺย. เนเวสาติ เนว เอส. อยิโรติ สามิโก. ฆาเตตุนฺติ เอตานิ ฆาตาทีนิ กาตุํ อยิโร ทาสสฺส อิสฺสโร, สพฺพาเนตานิ กาตุํ ลภติ, มยฺหํ มาณเว อปฺปมตฺตโกปิ โกโธ นตฺถิ, ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ตว จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ วฏฺฏติ, วชามิ อหํ นรินฺทาติ อาห –
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ราชานํ วนฺทิตฺวา รฺโ โอโรเธ จ ปุตฺตทาเร จ ราชปริสฺจ โอวทิตฺวา เตสุ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺกุณิตฺวา มหาวิรวํ วิรวนฺเตสุเยว ราชนิเวสนา นิกฺขมิ. สกลนครวาสิโนปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร มาณเวน สทฺธึ คมิสฺสติ, เอถ, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ มนฺตยิตฺวา ราชงฺคเณเยว นํ ปสฺสึสุ. อถ เน มหาสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สรีรํ อทฺธุวํ, ยโส นาม วิปตฺติปริโยสาโน, อปิจ ตุมฺเห ทานาทีสุ ปฺุเสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา นิวตฺตาเปตฺวา อตฺตโน เคหาภิมุโข ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ ธมฺมปาลกุมาโร ภาติกคณปริวุโต ‘‘ปิตุ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺโต นิเวสนทฺวาเรเยว ปิตุ สมฺมุโข อโหสิ. มหาสตฺโต ตํ ทิสฺวา สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปคุยฺห อุเร นิปชฺชาเปตฺวา นิเวสนํ ปาวิสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เชฏฺปุตฺตํ ¶ อุปคุยฺห, วิเนยฺย หทเย ทรํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปาวิสี โส มหาฆร’’นฺติ.
ฆเร ปนสฺส สหสฺสปุตฺตา, สหสฺสธีตโร, สหสฺสภริยาโย, จ สตฺตวณฺณทาสิสตานิ จ สนฺติ, เตหิ เจว อวเสสทาสิทาสกมฺมกราติมิตฺตสุหชฺชาทีหิ จ สกลนิเวสนํ ยุคนฺตวาตาภิฆาตปติเตหิ สาเลหิ สาลวนํ วิย นิรนฺตรํ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สาลาว ¶ สมฺมปติตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ¶ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺตุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ เสนฺตีติ มหาตเล ฉินฺนปาทา วิย ปติตา อาวตฺตนฺตา ปริวตฺตนฺตา สยนฺติ. อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานนฺติ ภริยานเมว อิตฺถีนํ สหสฺสํ. กสฺมา โน วิชหิสฺสสีติ เกน การเณน อมฺเห วิชหิสฺสสีติ ปริเทวึสุ.
มหาสตฺโต ¶ สพฺพํ ตํ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ฆเร อวเสสกิจฺจานิ กตฺวา อนฺโตชนฺจ พหิชนฺจ โอวทิตฺวา อาจิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ปุณฺณกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิฏฺิตกิจฺจตํ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘กตฺวา ฆเรสุ กิจฺจานิ, อนุสาสิตฺวา สกํ ชนํ;
มิตฺตามจฺเจ จ ภจฺเจ จ, ปุตฺตทาเร จ พนฺธเว.
‘‘กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวาน, อาจิกฺขิตฺวา ฆเร ธนํ;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, ปุณฺณกํ เอตทพฺรวิ.
‘‘อวสี ตุวํ มยฺห ตีหํ อคาเร, กตานิ กิจฺจานิ ฆเรสุ มยฺหํ;
อนุสาสิตา ปุตฺตทารา มยา จ, กโรม กจฺจาน ยถามตึ เต’’ติ.
ตตฺถ กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวานาติ ‘‘เอวฺจ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฆเร กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ สํวิทหิตฺวา. นิธินฺติ นิทหิตฺวา ปิตธนํ. อิณทานนฺติ อิณวเสน สํโยชิตธนํ. ยถามตึ เตติ อิทานิ ตว อชฺฌาสยานุรูปํ กโรมาติ วทติ.
ปุณฺณโก ¶ อาห –
‘‘สเจ หิ กตฺเต อนุสาสิตา เต, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
หนฺเทหิ ทานี ตรมานรูโป, ทีโฆ หิ อทฺธาปิ อยํ ปุรตฺถา.
‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหิ, อาชาเนยฺยสฺส วาลธึ;
อิทํ ปจฺฉิมกํ ตุยฺหํ, ชีวโลกสฺส ทสฺสน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กตฺเตติ โสมนสฺสปฺปตฺโต ยกฺโข มหาสตฺตํ อาลปติ. ทีโฆ หิ อทฺธาปีติ คนฺตพฺพมคฺโคปิ ทีโฆ. ‘‘อฉมฺภิโตวา’’ติ อิทํ โส เหฏฺาปาสาทํ อโนตริตฺวา ตโตว คนฺตุกาโม หุตฺวา อวจ.
อถ นํ มหาสตฺโต อาห –
‘‘โสหํ ¶ กิสฺส นุ ภายิสฺสํ, ยสฺส เม นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ โสหํ กิสฺส นุ ภายิสฺสนฺติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อฉมฺภิโตว คณฺหาหี’’ติ วุตฺตตฺตา เอวมาห.
เอวํ มหาสตฺโต สีหนาทํ นทิตฺวา อฉมฺภิโต เกสรสีโห วิย นิพฺภโย หุตฺวา ‘‘อยํ สาฏโก มม อรุจิยา มา มุจฺจตู’’ติ อธิฏฺานปารมึ ปุเรจาริกํ กตฺวา ทฬฺหํ นิวาเสตฺวา อสฺสสฺส วาลธึ วิยูหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ วาลธึ คเหตฺวา ทฺวีหิ ปาเทหิ อสฺสสฺส อูรูสุ ปลิเวเตฺวา ‘‘มาณว, คหิโต เม วาลธิ, ยถารุจิ ยาหี’’ติ อาห. ตสฺมึ ขเณ ปุณฺณโก มโนมยสินฺธวสฺส สฺํ อทาสิ. โส ปณฺฑิตํ อาทาย อากาเส ปกฺขนฺทิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;
สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิรึ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติ.
ตตฺถ สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโนติ ปุณฺณโก กิร จินฺเตสิ ‘‘ทูรํ อคนฺตฺวาว อิมํ หิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเขสุ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ อาทาย กเฬวรํ ปพฺพตนฺตเร ¶ ฉฑฺเฑตฺวา นาคภวนเมว คมิสฺสามี’’ติ. โส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ อปริหริตฺวา เตสํ มชฺเฌเนว อสฺสํ เปเสสิ. มหาสตฺตสฺสานุภาเวน รุกฺขาปิ ปพฺพตาปิ สรีรโต อุโภสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ ปฏิกฺกมนฺติ. โส ‘‘มโต วา, โน วา’’ติ ปริวตฺติตฺวา มหาสตฺตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต กฺจนาทาสมิว วิปฺปสนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอวํ น มรตี’’ติ ปุนปิ สกลหิมวนฺตปฺปเทเส รุกฺเข จ ปพฺพเต จ ติกฺขตฺตุํ โปเถนฺโต เปเสสิ ¶ . เอวํ โปเถนฺโตปิ ตเถว รุกฺขปพฺพตา ทูรเมว ปฏิกฺกมนฺติเยว. มหาสตฺโต ปน กิลนฺตกาโย อโหสิ. อถ ปุณฺณโก ‘‘อยํ เนว มรติ, อิทานิ วาตกฺขนฺเธ จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ โกธาภิภูโต สตฺตมํ วาตกฺขนฺธํ ปกฺขนฺทิ. โพธิสตฺตสฺสานุภาเวน วาตกฺขนฺโธ ทฺวิธา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อกาสิ. ตโต เวรมฺภวาเตหิ ปหราเปสิ, เวรมฺภวาตาปิ สตสหสฺสอสนิสทฺโท วิย หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอกาสํ อทํสุ. โส ปุณฺณโก ตสฺส อนฺตรายาภาวํ ปสฺสนฺโต ตํ อาทาย กาฬปพฺพตํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;
สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาฬาคิรึ ขิปฺปมุปาคมาสี’’ติ.
ตตฺถ อสชฺชมาโนติ อลคฺคมาโน อปฺปฏิหฺมาโน วิธุรปณฺฑิตํ วหนฺโต กาฬปพฺพตมตฺถกํ อุปาคโต.
เอวํ ปุณฺณกสฺส มหาสตฺตํ คเหตฺวา คตกาเล ปณฺฑิตสฺส ปุตฺตทาราทโย ปุณฺณกสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ฉินฺนปาทา วิย ปติตฺวา อปราปรํ ปริวตฺตมานา มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘สมาคตา ¶ ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ’.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
‘‘โอโรธา ¶ จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’.
สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’’’ติ.
เอวํ ปกฺกนฺทิตฺวา จ ปน เต สพฺเพปิ สกลนครวาสีหิ สทฺธึ โรทิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุ. ราชา มหนฺตํ ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘ตุมฺเห กสฺมา ปริเทวถา’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เต ‘‘เทว, โส กิร มาณโว น พฺราหฺมโณ, ยกฺโข ปน พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา ปณฺฑิตํ อาทาย คโต, เตน วินา ¶ อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิ. สเจ โส อิโต สตฺตเม ทิวเส นาคมิสฺสติ, สกฏสเตหิ สกฏสหสฺเสหิ จ ทารูนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา สพฺเพ มยํ อคฺคึ อุชฺชาเลตฺวา ปวิสิสฺสามา’’ติ อิมมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘สเจ โส สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉิสฺสติ ปณฺฑิโต;
สพฺเพ อคฺคึ ปเวกฺขาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน’’ติ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตกาเลปิ ‘‘มยํ อคฺคึ ปวิสิตฺวา มริสฺสามา’’ติ วตฺตาโร นาม นาเหสุํ. อโห สุภาสิตํ มหาสตฺเต นาคเรหีติ. ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, มา ¶ โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, มธุรกโถ ปณฺฑิโต มาณวํ ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา อตฺตโน ปาเทสุ ปาเตตฺวา สกลนครวาสีนํ อสฺสุมุขํ หาสยนฺโต น จิรสฺเสว อาคมิสฺสตี’’ติ อสฺสาเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ปณฺฑิโต จ วิยตฺโต จ, วิภาวี จ วิจกฺขโณ;
ขิปฺปํ โมจิย อตฺตานํ, มา ภายิตฺถาคมิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ วิยตฺโตติ เวยฺยตฺติยา วิจารณปฺาย สมนฺนาคโต. วิภาวีติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ วิภาเวตฺวา ทสฺเสตฺวา กเถตุํ สมตฺโถ. วิจกฺขโณติ ตงฺขเณเยว านุปฺปตฺติกาย การณจินฺตนปฺาย ¶ ยุตฺโต. มา ภายิตฺถาติ มา ภายถ, อตฺตานํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อาคมิสฺสตีติ อสฺสาเสติ.
นาคราปิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร รฺโ กเถตฺวา คโต ภวิสฺสตี’’ติ อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปกฺกมึสุ.
อนฺตรเปยฺยาโล นิฏฺิโต.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ
ปุณฺณโกปิ มหาสตฺตํ กาฬาคิริมตฺถเก เปตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ชีวมาเน มยฺหํ วุฑฺฒิ นาม นตฺถิ, อิมํ มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา วิมลาย ทตฺวา อิรนฺธตึ คเหตฺวา เทวโลกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวาน วิจินฺตยนฺโต, อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺติ;
นยิมสฺส ชีเวน มมตฺถิ กิฺจิ, หนฺตฺวานิมํ หทยมานยิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ โสติ โส ปุณฺณโก. ตตฺถ คนฺตฺวานาติ คนฺตฺวา ตตฺถ กาฬาคิริมตฺถเก ิโต. อุจฺจาวจา เจตนกา ภวนฺตีติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานา ¶ เจตนา อุจฺจาปิ อวจาปิ อุปฺปชฺชนฺติ. านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ มเมตสฺส ชีวิตทานเจตนาปิ อุปฺปชฺเชยฺยาติ. อิมสฺส ¶ ปน ชีวิเตน ตหึ นาคภวเน มม อปฺปมตฺตกมฺปิ กิฺจิ กิจฺจํ นตฺถิ, อิเธวิมํ มาเรตฺวา อสฺส หทยํ อานยิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานมกาสีติ อตฺโถ.
ตโต ปุน จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิมํ สหตฺเถน อมาเรตฺวา เภรวรูปทสฺสเนน ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺย’’นฺติ. โส เภรวยกฺขรูปํ นิมฺมินิตฺวา มหาสตฺตํ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ตํ ปาเตตฺวา ทาานํ อนฺตเร กตฺวา ขาทิตุกาโม วิย อโหสิ, มหาสตฺตสฺส โลมหํสนมตฺตมฺปิ นาโหสิ. ตโต สีหรูเปน มตฺตมหาหตฺถิรูเปน จ อาคนฺตฺวา ทาาหิ เจว ทนฺเตหิ จ วิชฺฌิตุกาโม วิย อโหสิ. ตถาปิ อภายนฺตสฺส เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ มหนฺตํ สปฺปวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต ‘‘สุสู’’ติ สทฺทํ กโรนฺโต อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สกลสรีรํ เวเตฺวา มตฺถเก ผณํ กตฺวา อฏฺาสิ, ตสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิ. อถ ‘‘นํ ปพฺพตมตฺถเก เปตฺวา ปาเตตฺวา ¶ จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ มหาวาตํ สมุฏฺาเปสิ. โส ตสฺส เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ ตตฺเถว ปพฺพตมตฺถเก เปตฺวา หตฺถี วิย ขชฺชูริรุกฺขํ ปพฺพตํ อปราปรํ จาเลสิ, ตถาปิ นํ ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิ.
ตโต ‘‘สทฺทสนฺตาเสนสฺส หทยผาลนํ กตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ปถวิฺจ นภฺจ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต มหานาทํ นทิ, เอวมฺปิสฺส สารชฺชมตฺตมฺปิ นาโหสิ. ชานาติ หิ มหาสตฺโต ‘‘ยกฺขสีหหตฺถินาคราชเวเสหิ อาคโตปิ มหาวาตวุฏฺึ สมุฏฺาปโกปิ ปพฺพตจลนํ กโรนฺโตปิ อนฺโตปพฺพตํ ปวิสิตฺวา นาทํ วิสฺสชฺเชนฺโตปิ มาณโวเยว, น อฺโ’’ติ. ตโต ปุณฺณโก จินฺเตสิ ‘‘นาหํ อิมํ พาหิรุปกฺกเมน มาเรตุํ สกฺโกมิ, สหตฺเถเนว นํ มาเรสฺสามี’’ติ. ตโต ยกฺโข มหาสตฺตํ ปพฺพตมุทฺธนิ เปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา มณิกฺขนฺเธ ปณฺฑุสุตฺตํ ปเวเสนฺโต วิย ปพฺพตํ ปวิสิตฺวา ตาเสนฺโต วคฺคนฺโต อนฺโตปพฺพเตน อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตํ ปาเท ทฬฺหํ ¶ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อโธสิรํ กตฺวา อนาลมฺเพ อากาเส วิสฺสชฺเชสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา ปพฺพตนฺตรสฺมึ, อนฺโต ปวิสิตฺวาน ปทุฏฺจิตฺโต;
อสํวุตสฺมึ ชคติปฺปเทเส, อโธสิรํ ธารยิ กาติยาโน’’ติ.
ตตฺถ โส ตตฺถ คนฺตฺวาติ โส ปุณฺณโก ปพฺพตมตฺถกา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปพฺพตนฺตเร ตฺวา ตสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ิตสฺส เหฏฺา ปฺายมาโน อสํวุเต ภูมิปเทเส ธาเรสีติ. น อาทิโตว ธาเรสิ, ตตฺถ ปน ตํ ขิปิตฺวา ปนฺนรสโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล ปพฺพตมุทฺธนิ ิโตว หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา อโธสิรํ ภสฺสนฺตํ ปาเทสุ คเหตฺวา อโธสิรเมว อุกฺขิปิตฺวา มุขํ โอโลเกนฺโต ‘‘น มรตี’’ติ ตฺวา ทุติยมฺปิ ขิปิตฺวา ตึสโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล ตเถว อุกฺขิปิตฺวา ปุน ตสฺส มุขํ โอโลเกนฺโต ชีวนฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทานิ สฏฺิโยชนมตฺตํ ภสฺสิตฺวา น มริสฺสติ, ปาเทสุ นํ คเหตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ โปเถตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อถ นํ ตติยมฺปิ ขิปิตฺวา สฏฺิโยชนมตฺตํ ภฏฺกาเล หตฺถํ วฑฺเฒตฺวา ปาเทสุ คเหตฺวา อุกฺขิปิ. ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มํ ปมํ ปนฺนรสโยชนฏฺานํ ขิปิ, ทุติยมฺปิ ตึสโยชนํ, ตติยมฺปิ สฏฺิโยชนํ, อิทานิ ปุน มํ น ขิปิสฺสติ, อุกฺขิปนฺโตเยว ปพฺพตมุทฺธนิ ปหริตฺวา มาเรสฺสติ, ยาว มํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ น โปเถติ, ตาว นํ อโธสิโร หุตฺวา โอลมฺพนฺโตว มารณการณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ. เอวํ จินฺเตตฺวา ¶ จ ปน โส อฉมฺภิโต อสนฺตสนฺโต ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธารยิ กาติยาโน’’ติ, ติกฺขตฺตุํ ขิปิตฺวา ธารยีติ อตฺโถ.
‘‘โส ลมฺพมาโน นรเก ปปาเต, มหพฺภเย โลมหํเส วิทุคฺเค;
อสนฺตสนฺโต กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ.
‘‘อริยาวกาโสสิ ¶ อนริยรูโป, อสฺโต สฺตสนฺนิกาโส;
อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺรํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิฺจิ.
‘‘ยํ มํ ปปาตสฺมึ ปปาตุมิจฺฉสิ, โก นุ ตวตฺโถ มรเณน มยฺหํ;
อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณ, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตาติ.
ตตฺถ โส ลมฺพมาโนติ โส กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโ ตติยวาเร ลมฺพมาโน. อริยาวกาโสติ รูเปน อริยสทิโส เทววณฺโณ หุตฺวา จรสิ. อสฺโตติ กายาทีหิ อสฺโต ¶ ทุสฺสีโล. อจฺจาหิตนฺติ หิตาติกฺกนฺตํ, อติอหิตํ วา. ภาเว จ เตติ ตว จิตฺเต อปฺปมตฺตกมฺปิ กุสลํ นตฺถิ. อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณติ อชฺช ตว อิทํ การณํ อมานุสสฺเสว. กตมาสิ เทวตาติ ยกฺขานํ อนฺตเร กตรยกฺโข นาม ตฺวํ.
ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ;
ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน.
‘‘ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยามิ, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา;
ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยึ ตุยฺห วธาย ธีรา’’ติ.
ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจ. พฺรหาติ อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน อุฏฺาปิตกฺจนรูปสทิโส. วณฺณพลูปปนฺโนติ สรีรวณฺเณน จ กายพเลน จ อุปคโต. ตสฺสานุชนฺติ ตสฺส อนุชาตํ ธีตรํ. ปตารยินฺติ จิตฺตํ ปวตฺเตสึ, สนฺนิฏฺานมกาสินฺติ อตฺโถ.
ตํ ¶ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โลโก ทุคฺคหิเตน นสฺสติ, นาคมาณวิกํ ปตฺเถนฺตสฺส มม มรเณน กึ ปโยชนํ, ตถโต การณํ ชานิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มา เหว ตฺวํ ยกฺข อโหสิ มูฬฺโห, นฏฺา พหู ทุคฺคหีเตน โลเก;
กึ เต สุมชฺฌาย ปิยาย กิจฺจํ, มรเณน เม อิงฺฆ สุโณมิ สพฺพ’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ปุณฺณโก อาห –
‘‘มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส, ธีตุกาโม าติภโตหมสฺมิ;
ตํ ยาจมานํ สสุโร อโวจ, ยถา มมฺึสุ สุกามนีตํ.
‘‘ทชฺเชมุ โข เต สุตนุํ สุเนตฺตํ, สุจิมฺหิตํ จนฺทนลิตฺตคตฺตํ;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน ¶ วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยาม.
‘‘เอวํ น มูฬฺโหสฺมิ สุโณหิ กตฺเต, น จาปิ เม ทุคฺคหิตตฺถิ กิฺจิ;
หทเยน เต ธมฺมลทฺเธน นาคา, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ททนฺติ.
‘‘ตสฺมา อหํ ตุยฺหํ วธาย ยุตฺโต, เอวํ มมตฺโถ มรเณน ตุยฺหํ;
อิเธว ตํ นรเก ปาตยิตฺวา, หนฺตฺวาน ตํ หทยมานยิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ ธีตุกาโมติ ธีตรํ กาเมมิ ปตฺเถมิ, ธีตุ อตฺถาย วิจรามิ. าติภโตหมสฺมีติ ตสฺมา ตสฺส าติภตโก นาม อหํ อมฺหิ. ตนฺติ ¶ ตํ นาคกฺํ. ยาจมานนฺติ ยาจนฺตํ มํ. ยถา มนฺติ ยสฺมา มํ. อฺึสูติ ชานึสุ. สุกามนีตนฺติ สุฏฺุ เอส กาเมน นีโตติ สุกามนีโต, ตํ สุกามนีตํ. ตสฺมา สสุโร ‘ทชฺเชมุ โข เต’’ติอาทิมโวจ. ตตฺถ ทชฺเชมูติ ทเทยฺยาม. สุตนุนฺติ สุนฺทรสรีรํ. อิธ มาหเรสีติ อิธ นาคภวเน ธมฺเมน ลทฺธา อาหเรยฺยาสีติ.
ตสฺส ตํ กถํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิมลาย มม หทเยน กิจฺจํ นตฺถิ, วรุณนาคราเชน มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มณินา มํ ปูเชตฺวา ตตฺถ คเตน มม ธมฺมกถิกภาโว วณฺณิโต ¶ ภวิสฺสติ, ตโต วิมลาย มม ธมฺมกถาย โทหโฬ อุปฺปนฺโน ภวิสฺสติ, วรุเณน ทุคฺคหิตํ คเหตฺวา ปุณฺณโก อาณตฺโต ภวิสฺสติ, สฺวายํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน มํ มาเรตุํ เอวรูปํ ทุกฺขํ ปาเปสิ, มม ปณฺฑิตภาโว านุปฺปตฺติการณจินฺตนสมตฺถตา อิมสฺมึ มํ มาเรนฺเต กึ กริสฺสติ, หนฺทาหํ สฺาเปสฺสามิ น’’นฺติ. จินฺเตตฺวา จ ปน ‘‘มาณว, สาธุนรธมฺมํ นาม ชานามิ, ยาวาหํ น มรามิ, ตาว มํ ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปตฺวา สาธุนรธมฺมํ นาม สุโณหิ, ปจฺฉา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา สาธุนรธมฺมํ วณฺเณตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ อาหราเปนฺโต โส อโธสิโร โอลมฺพนฺโตว คาถมาห –
‘‘ขิปฺปํ มมํ อุทฺธร กาติยาน, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย ¶ เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘อยํ ปณฺฑิเตน เทวมนุสฺสานํ อกถิตปุพฺโพ ธมฺโม ภวิสฺสติ, ขิปฺปเมว นํ อุทฺธริตฺวา สาธุนรธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา ปพฺพตมุทฺธนิ นิสีทาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นคมุทฺธนิ ขิปฺปํ ปติฏฺเปตฺวา;
อสฺสตฺถมาสีนํ สเมกฺขิยาน, ปริปุจฺฉิ กตฺตารมโนมปฺํ.
‘‘สมุทฺธโฏ ¶ เมสิ ตุวํ ปปาตา, หทเยน เต อชฺช มมตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เม ปาตุกโรหิ อชฺชา’’ติ.
ตตฺถ อสฺสตฺถมาสีนนฺติ ลทฺธสฺสาสํ หุตฺวา นิสินฺนํ. สเมกฺขิยานาติ ทิสฺวา. สาธุนรสฺส ธมฺมาติ นรสฺส สาธุธมฺมา, สุนฺทรธมฺมาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต อาห –
‘‘สมุทฺธโฏ ตฺยสฺมิ อหํ ปปาตา, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺชา’’ติ.
ตตฺถ ตฺยสฺมีติ ตยา อสฺมิ.
อถ ¶ นํ มหาสตฺโต ‘‘กิลิฏฺคตฺโตมฺหิ, นฺหายามิ ตาวา’’ติ อาห. ยกฺโขปิ ‘‘สาธู’’ติ นฺหาโนทกํ อาหริตฺวา นฺหาตกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ อทาสิ. อถ มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน กาฬาคิริมตฺถกํ อลงฺการาเปตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย สาธุนรธมฺมํ เทเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยาตานุยายี จ ภวาหิ มาณว, อลฺลฺจ ปาณึ ปริวชฺชยสฺสุ;
มา ¶ จสฺสุ มิตฺเตสุ กทาจิ ทุพฺภี, มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’ติ.
ตตฺถ อลฺลฺจ ปาณึ ปริวชฺชยสฺสูติ อลฺลํ ตินฺตํ ปาณึ มา ทหิ มา ฌาเปหิ.
ยกฺโข สํขิตฺเตน ภาสิเต จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต วิตฺถาเรน ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘กถํ ¶ นุ ยาตํ อนุยายิ โหติ, อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต กถํ โส;
อสตี จ กา โก ปน มิตฺตทุพฺโภ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถ’’นฺติ.
มหาสตฺโตปิสฺส กเถสิ –
‘‘อสนฺถุตํ โนปิ จ ทิฏฺปุพฺพํ, โย อาสเนนาปิ นิมนฺตเยยฺย;
ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส กเรยฺย, ยาตานุยายีติ ตมาหุ ปณฺฑิตา.
‘‘ยสฺเสกรตฺตมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภยฺย;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณึ ทหเต มิตฺตทุพฺโภ.
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก.
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘เอวํ ¶ โข ยาตํ อนุยายิ โหติ,
อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต ปุเนวํ;
อสตี จ สา โส ปน มิตฺตทุพฺโภ,
โส ธมฺมิโก โหหิ ชหสฺสุ อธมฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อสนฺถุตนฺติ เอกาหทฺวีหมฺปิ เอกโต อวุตฺถปุพฺพํ. โย อาสเนนาปีติ โย เอวรูปํ ปุคฺคลํ อาสนมตฺเตนปิ นิมนฺตเยยฺย, ปเคว อนฺนปานาทีหิ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปุพฺพการิสฺส อตฺถํ ปุริโส กโรเตว. ยาตานุยายีติ ปุพฺพการิตาย ยาตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุยายี ¶ . ปมํ กโรนฺโต หิ ยายี นาม, ปจฺฉา กโรนฺโต อนุยายี นามาติ เอวํ ปณฺฑิตา กเถนฺติ. อยํ เทวราช, ปโม สาธุนรธมฺโม. อทุพฺภปาณินฺติ อทุพฺภกํ อตฺตโน ภฺุชนหตฺถเมว ทหนฺโต หิ มิตฺตทุพฺภี นาม โหติ. อิติ อลฺลหตฺถสฺส อชฺฌาปนํ นาม อยํ ทุติโย สาธุนรธมฺโม. น ตสฺสาติ ตสฺส สาขํ วา ปตฺตํ วา น ภฺเชยฺย. กึการณา? มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก. อิติ ปริภุตฺตจฺฉายสฺส อเจตนสฺส รุกฺขสฺสปิ ปาปํ กโรนฺโต มิตฺตทุพฺภี นาม โหติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตสฺสาติ. เอวํ มิตฺเตสุ อทุพฺภนํ นาม อยํ ตติโย สาธุนรธมฺโม. ทชฺชิตฺถิยาติ ทเทยฺย อิตฺถิยา. สมฺมตายาติ ‘‘อหเมว ตสฺสา ปิโย, น อฺโ, มฺเว สา อิจฺฉตี’’ติ เอวํ สุฏฺุ มตาย. ลทฺธา ขณนฺติ อติจารสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา. อสตีนนฺติ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตานํ อิตฺถีนํ. อิติ มาตุคามํ นิสฺสาย ปาปสฺส อกรณํ นาม อยํ จตุตฺโถ สาธุนรธมฺโม. โส ธมฺมิโก โหหีติ เทวราช, โส ตฺวํ อิเมหิ จตูหิ สาธุนรธมฺเมหิ ยุตฺโต โหหีติ.
เอวํ มหาสตฺโต ยกฺขสฺส จตฺตาโร สาธุนรธมฺเม พุทฺธลีลาย กเถสิ.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
กาฬาคิริกณฺฑํ
เต ธมฺเม สุณนฺโตเยว ปุณฺณโก สลฺลกฺเขสิ ‘‘จตูสุปิ าเนสุ ปณฺฑิโต อตฺตโน ชีวิตเมว ยาจติ, อยํ โข มยฺหํ ปุพฺเพ อสนฺถุตสฺเสว สกฺการมกาสิ, อหมสฺส นิเวสเน ตีหํ มหนฺตํ ยสํ อนุภวนฺโต วสึ, อหฺจิมํ ปาปกมฺมํ กโรนฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กโรมิ, สพฺพถาปิ อหเมว มิตฺตทุพฺภี. สเจ ปณฺฑิตํ อปรชฺฌามิ, น สาธุนรธมฺเม วตฺติสฺสามิ ¶ นาม, ตสฺมา กึ เม นาคมาณวิกาย, อินฺทปตฺถนครวาสีนํ อสฺสุมุขานิ หาเสนฺโต อิมํ เวเคน ตตฺถ เนตฺวา ธมฺมสภายํ โอตาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อวสึ ¶ อหํ ตุยฺห ตีหํ อคาเร, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
มิตฺโต มมาสี วิสชฺชามหํ ตํ, กามํ ฆรํ อุตฺตมปฺ คจฺฉ.
อปิ ¶ หายตุ นาคกุลา อตฺโถ, อลมฺปิ เม นาคกฺาย โหตุ;
โส ตฺวํ สเกเนว สุภาสิเตน, มุตฺโตสิ เม อชฺช วธาย ปฺา’’ติ.
ตตฺถ อุปฏฺิโตสฺมีติ ตยา อุปฏฺิโตสฺมิ. วิสชฺชามหํ ตนฺติ วิสฺสชฺเชมิ อหํ ตํ. กามนฺติ เอกํเสน. วธายาติ วธโต. ปฺาติ ปฺวนฺต.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มาณว, ตฺวํ ตาว มํ อตฺตโน ฆรํ มา เปเสหิ, นาคภวนเมว มํ เนหี’’ติ วทนฺโต คาถมาห –
‘‘หนฺท ตุวํ ยกฺข มมมฺปิ เนหิ, สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสุ;
มยฺจ นาคาธิปตึ วิมานํ, ทกฺเขมุ นาคสฺส อทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ.
ตตฺถ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. สสุรํ เต อตฺถํ มยิ จรสฺสูติ ตว สสุรสฺส สนฺตกํ อตฺถํ มยิ จร มา นาเสหิ. นาคาธิปตึ วิมานนฺติ อหมฺปิ นาคาธิปติฺจ วิมานฺจสฺส อทิฏฺปุพฺพํ ปสฺเสยฺยํ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก อาห –
‘‘ยํ เว นรสฺส อหิตาย อสฺส, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
อถ เกน วณฺเณน อมิตฺตคามํ, ตุวมิจฺฉสิ อุตฺตมปฺ คนฺตุ’’นฺติ.
ตตฺถ อมิตฺตคามนฺติ อมิตฺตสฺส วสนฏฺานํ, อมิตฺตสมาคมนฺติ อตฺโถ.
อถ ¶ นํ มหาสตฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ ปชานามิ อหมฺปิ เอตํ, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
ปาปฺจ เม นตฺถิ กตํ กุหิฺจิ, ตสฺมา น สงฺเก มรณาคมายา’’ติ.
ตตฺถ มรณาคมายาติ มรณสฺส อาคมาย.
อปิจ ¶ , เทวราช, ตาทิโส ยกฺโข กกฺขโฬ มยา ธมฺมกถาย ปโลเภตฺวา มุทุกโต, อิทาเนว มํ ‘‘อลํ เม นาคมาณวิกาย, อตฺตโน ฆรํ ยาหี’’ติ วเทสิ, นาคราชสฺส มุทุกรณํ มม ภาโร, เนหิเยว มํ ตตฺถาติ. ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา ปุณฺณโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุฏฺจิตฺโต อาห –
‘‘หนฺท จ านํ อตุลานุภาวํ, มยา สห ทกฺขสิ เอหิ กตฺเต;
ยตฺถจฺฉติ นจฺจคีเตหิ นาโค, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิฺํ.
‘‘นํ นาคกฺา จริตํ คเณน, นิกีฬิตํ นิจฺจมโห จ รตฺตึ;
ปหูตมาลฺยํ พหุปุปฺผฉนฺนํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อนฺเนน ปาเนน อุเปตรูปํ, นจฺเจหิ คีเตหิ จ วาทิเตหิ;
ปริปูรํ กฺาหิ อลงฺกตาหิ, อุปโสภติ วตฺถปิลนฺธเนนา’’ติ.
ตตฺถ หนฺท จาติ นิปาตมตฺตเมว. านนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺานํ. นฬิฺนฺติ นฬินิยํ นาม ราชธานิยํ. จริตํ คเณนาติ ตํ นาคกฺานํ คเณน จริตํ. นิกีฬิตนฺติ นิจฺจํ อโห จ รตฺติฺจ นาคกฺาหิ กีฬิตานุกีฬิตํ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ปุณฺณโก มหาสตฺตํ อสฺสปิฏฺํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เนสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปจฺฉโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี ภวนํ นาครฺโ.
‘‘ปตฺวาน ¶ านํ อตุลานุภาวํ, อฏฺาสิ กตฺตา ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺส;
สามคฺคิเปกฺขมาโน นาคราชา, ปุพฺเพว ชามาตรมชฺฌภาสถา’’ติ.
ตตฺถ โส ¶ ปุณฺณโกติ ภิกฺขเว, โส เอวํ นาคภวนํ วณฺเณตฺวา ปณฺฑิตํ อตฺตโน อาชฺํ อาโรเปตฺวา นาคภวนํ เนสิ. านนฺติ นาคราชสฺส วสนฏฺานํ. ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสาติ ปุณฺณกสฺส กิร เอตทโหสิ ‘‘สเจ นาคราชา ปณฺฑิตํ ทิสฺวา มุทุจิตฺโต ภวิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ, ตสฺส ตํ อปสฺสนฺตสฺเสว สินฺธวํ อาโรเปตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติ. อถ นํ ปจฺฉโต เปสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺสา’’ติ. สามคฺคิเปกฺขมาโนติ สามคฺคึ อเปกฺขมาโน. ‘‘สามํ อเปกฺขี’’ติปิ ปาโ, อตฺตโน ชามาตรํ ปสฺสิตฺวา ปมตรํ สยเมว อชฺฌภาสถาติ อตฺโถ.
นาคราชา อาห –
‘‘ยนฺนุ ตุวํ อคมา มจฺจโลกํ, อนฺเวสมาโน หทยํ ปณฺฑิตสฺส;
กจฺจิ สมิทฺเธน อิธานุปตฺโต, อาทาย กตฺตารมโนมปฺ’’นฺติ.
ตตฺถ กจฺจิ สมิทฺเธนาติ กจฺจิ เต มโนรเถน สมิทฺเธน นิปฺผนฺเนน อิธาคโตสีติ ปุจฺฉติ.
ปุณฺณโก ¶ อาห –
‘‘อยฺหิ โส อาคโต ยํ ตฺวมิจฺฉสิ, ธมฺเมน ลทฺโธ มม ธมฺมปาโล;
ตํ ปสฺสถ สมฺมุขา ภาสมานํ, สุโข หเว สปฺปุริเสหิ สงฺคโม’’ติ.
ตตฺถ ยํ ตฺวมิจฺฉสีติ ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิ. ‘‘ยนฺตุ มิจฺฉสี’’ติปิ ปาโ. สมฺมุขา ภาสมานนฺติ ตํ โลกสกฺกตํ ธมฺมปาลํ อิทานิ มธุเรน สเรน ธมฺมํ ภาสมานํ สมฺมุขาว ปสฺสถ, สปฺปุริเสหิ เอกฏฺาเน สมาคโม หิ นาม สุโข โหตีติ.
กาฬาคิริกณฺฑํ นิฏฺิตํ.
ตโต ¶ นาคราชา มหาสตฺตํ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิวา’’ติ.
ตตฺถ พฺยมฺหิโตติ ภีโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปณฺฑิต, ตฺวํ อทิฏฺปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา มรณภเยน อฏฺฏิโต ภีโต หุตฺวา ยํ มํ นาภิวาเทสิ, อิทํ การณํ ปฺวนฺตานํ น โหตีติ.
เอวํ วนฺทนํ ปจฺจาสีสนฺตํ นาคราชานํ มหาสตฺโต ‘‘น ตฺวํ มยา วนฺทิตพฺโพ’’ติ อวตฺวาว อตฺตโน าณวนฺตตาย อุปายโกสลฺเลน ‘‘อหํ วชฺฌปฺปตฺตภาเวน นํ ตํ วนฺทามี’’ติ วทนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘น ¶ จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาค, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – เนวาหํ, นาคราช, อทิฏฺปุพฺพํ นาคภวนํ ทิสฺวา ภีโต, น มรณภยฏฺฏิโต. มาทิสสฺส หิ มรณภยํ นาม นตฺถิ, วชฺโฌ ปน อภิวาเทตุํ, วชฺฌํ วา อวชฺโฌปิ อภิวาทาเปตุํ น ลภติ. ยฺหิ นโร ¶ หนฺตุมิจฺเฉยฺย, โส ตํ กถํ นุ อภิวาเทยฺย, กถํ วา เตน อตฺตานํ อภิวาทาปเยถ เว. ตสฺส หิ ตํ กมฺมํ น อุปปชฺชติ. ตฺวฺจ กิร มํ มาราเปตุํ อิมํ อาณาเปสิ, กถาหํ ตํ วนฺทาธีติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา มหาสตฺตสฺส ถุตึ กโรนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
กถํ ¶ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชตี’’ติ.
อิทานิ มหาสตฺโต นาคราเชน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ตวยิทนฺติ อิทํ ตว ยสชาตํ, วิมานํ วา อสสฺสตํ สสฺสตสทิสํ, ‘‘มา โข ยสํ นิสฺสาย ปาปมกาสี’’ติ อิมินา ปเทน อตฺตโน ชีวิตํ ยาจติ. อิทฺธีติ นาคอิทฺธิ จ นาคชุติ จ กายพลฺจ เจตสิกวีริยฺจ นาคภวเน อุปปตฺติ จ ¶ ยฺจ เต อิทํ วิมานํ, ปุจฺฉามิ ตํ นาคราช, เอตมตฺถํ, กถํ นุ เต อิทํ สพฺพํ ลทฺธนฺติ. อธิจฺจลทฺธนฺติ กึ นุ ตยา อิทํ วิมานํ เอวํ สมฺปนฺนํ อธิจฺจ อการเณน ลทฺธํ, อุทาหุ อุตุปริณามชํ เต อิทํ, อุทาหุ สยํ สหตฺเถเนว กตํ, อุทาหุ เทเวหิ เต ทินฺนํ, ยเถว เต อิทํ ลทฺธํ, เอตํ เม อตฺถํ อกฺขาหีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ อปาปเกหีติ อลามเกหิ.
ตโต มหาสตฺโต อาห –
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาค มหาวิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กึ เต วตนฺติ นาคราช, ปุริมภเว ตว กึ วตํ อโหสิ, โก ปน พฺรหฺมจริยวาโส, กตรสฺส สุจริตสฺเสเวส อิทฺธิอาทิโก วิปาโกติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘อหฺจ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เม ธีร มหาวิมาน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ มนุสฺสโลเกติ องฺครฏฺเ กาลจมฺปานคเร. ตํ เม วตนฺติ ตํ สกฺกจฺจํ ทินฺนทานเมว มยฺหํ วตฺตสมาทานฺจ พฺรหฺมจริยฺจ อโหสิ, ตสฺเสว สุจริตสฺส อยํ อิทฺธาทิโก วิปาโกติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘เอวํ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺโต, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสี’’ติ.
ตตฺถ ชานาสีติ สเจ ตยา ทานานุภาเวน ตํ ลทฺธํ, เอวํ สนฺเต ชานาสิ นาม ปฺุานํ ผลฺจ ปฺุผเลน นิพฺพตฺตํ อุปปตฺติฺจ. ตสฺมา หีติ ยสฺมา ปฺุเหิ ตยา อิทํ ลทฺธํ, ตสฺมา. ปุน มาวเสสีติ ปุนปิ ยถา อิมํ นาคภวนํ อชฺฌาวสสิ, เอวํ ธมฺมํ จร.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อาห –
‘‘นยิธ ¶ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสมา’’ติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺโ จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาค อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ โภคีติ โภคิโน, นาคาติ อตฺโถ. เตสูติ เตสุ ปุตฺตทาราทีสุ โภคีสุ วาจาย กมฺเมน จ นิจฺจํ อสมฺปทุฏฺโ ภว. อนุปาลยาติ เอวํ ปุตฺตาทีสุ เจว เสสสตฺเตสุ จ เมตฺตจิตฺตสงฺขาตํ อสมฺปโทสํ อนุรกฺข. อุทฺธํ อิโตติ อิโต นาคภวนโต จุโต อุปริเทวโลกํ คมิสฺสติ. เมตฺตจิตฺตฺหิ ทานโต อติเรกตรํ ปฺุนฺติ.
ตโต นาคราชา ¶ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา ปณฺฑิเตน พหิ ปปฺจํ กาตุํ, วิมลาย ทสฺเสตฺวา สุภาสิตํ สาเวตฺวา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธนฺจยราชานํ หาเสนฺโต ปณฺฑิตํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปี’’ติ.
ตตฺถ สชิพฺโพติ สชีโว อมจฺโจ. สเมจฺจาติ ตยา สห สมาคนฺตฺวา. อาตุโรปีติ พาฬฺหคิลาโนปิ สมาโน.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต นาคราชสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาค ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส’’ติ.
ตตฺถ ¶ อทฺธา สตนฺติ เอกํเสน สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺมํ ภาสสิ. อตฺถปทนฺติ หิตโกฏฺาสํ. เอตาทิสิยาสูติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ เอตาทิเส ภเย อุปฏฺิเต มาทิสานํ ปฺวนฺตานํ วิเสโส ปฺายติ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา อติเรกตรํ ตุฏฺโ ตเมว ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘อกฺขาหิ ¶ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต’’ติ.
ตตฺถ อกฺขาหิ โนติ อาจิกฺข อมฺหากํ. ตายนฺติ ตํ อยํ. มุธา นุ ลทฺโธติ กึ นุ โข มุธา อมูลเกเนว ลภิ, อุทาหุ ชูเต อเชสิ. อิติ ตายมาหาติ อยํ ปุณฺณโก ‘‘ธมฺเมน เม ปณฺฑิโต ลทฺโธ’’ติ วทติ. กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโตติ ตฺวํ กถํ อิมสฺส หตฺถํ อาคโตสิ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส ¶ มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติ.
ตตฺถ โย มิสฺสโรติ โย มํ อิสฺสโร. อิมสฺสทาสีติ อิมสฺส ปุณฺณกสฺส อทาสิ.
ตํ สุตฺวา นาคราชา ตุฏฺโ อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘มโหรโค อตฺตมโน อุทคฺโค, สุตฺวาน ธีรสฺส สุภาสิตานิ;
หตฺเถ คเหตฺวาน อโนมปฺํ, ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส.
‘‘เยน ตฺวํ วิมเล ปณฺฑุ, เยน ภตฺตํ น รุจฺจติ;
น จ เมตาทิโส วณฺโณ, อยเมโส ตโมนุโท.
‘‘ยสฺส ¶ เต หทเยนตฺโถ, อาคตายํ ปภงฺกโร;
ตสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ, ทุลฺลภํ ทสฺสนํ ปุนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโ. เยนาติ ภทฺเท วิมเล, เยน การเณน ตฺวํ ปณฺฑุ เจว, น จ เต ภตฺตํ รุจฺจติ. น จ เมตาทิโส วณฺโณติ ปถวิตเล วา เทวโลเก วา น จ ตาทิโส วณฺโณ อฺสฺส กสฺสจิ อตฺถิ, ยาทิโส เอตสฺส คุณวณฺโณ ปตฺถโฏ. อยเมโส ตโมนุโทติ ยํ นิสฺสาย ตว โทหโฬ อุปฺปนฺโน, อยเมว โส สพฺพโลกสฺส ตโมนุโท. ปุนาติ ปุน เอตสฺส ทสฺสนํ นาม ทุลฺลภนฺติ วทติ.
วิมลาปิ ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวาน ตํ วิมลา ภูริปฺํ, ทสงฺคุลี อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูปา, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ หฏฺเน ภาเวนาติ ปหฏฺเน จิตฺเตน. ปตีตรูปาติ โสมนสฺสชาตา.
อิโต ปรํ วิมลาย จ มหาสตฺตสฺส จ วจนปฺปฏิวจนคาถา –
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘น จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาคิ, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ.
‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ ¶ ¶ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ.
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคกฺเตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ¶ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ เม นาคกฺเตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกถํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาคิ มหาวิมานํ.
‘‘อหฺจ โข สามิโก จาปิ มยฺหํ, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธี ชุตี พลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เม ธีร มหาวิมานํ.
‘‘เอวํ ¶ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺตา, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสิ.
‘‘นยิธ ¶ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสม.
‘‘โภคี ¶ หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺา จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาคิ อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลกํ.
‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปิ.
‘‘อทฺธา สตํ ภาสสิ นาคิ ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส.
‘‘อกฺขาหิ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต.
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส ¶ มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสนา’’ติ.
อิมาสํ คาถานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
มหาสตฺตสฺส ¶ วจนํ สุตฺวา อติเรกตรํ ตุฏฺา วิมลา มหาสตฺตํ คเหตฺวา สหสฺสคนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา นฺหานกาเล มหาสตฺตสฺส ทิพฺพทุสฺสทิพฺพคนฺธมาลาทีนิ ทตฺวา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตกาเล ทิพฺพโภชนํ โภเชสิ. มหาสตฺโต ภุตฺตโภชโน อลงฺกตาสนํ ปฺาเปตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ยเถว วรุโณ นาโค, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ;
ตเถว นาคกฺาปิ, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ.
‘‘ยเถว วรุณํ นาคํ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต;
ตเถว นาคกฺมฺปิ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต.
‘‘อุโภปิ ¶ เต อตฺตมเน วิทิตฺวา, มโหรคํ นาคกฺฺจ ธีโร;
อฉมฺภี อภีโต อโลมหฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ วรุณํ นาคราชานํ.
‘‘มา โรธยิ นาค อายาหมสฺมิ, เยน ตวตฺโถ อิทํ สรีรํ;
หทเยน มํเสน กโรหิ กิจฺจํ, สยํ กริสฺสามิ ยถามติ เต’’ติ.
ตตฺถ อฉมฺภีติ นิกฺกมฺโป. อโลมหฏฺโติ ภเยน อหฏฺโลโม. อิจฺจพฺรวีติ วีมํสนวเสน อิติ อพฺรวิ. มา โรธยีติ ‘‘มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กโรมี’’ติ มา ภายิ, ‘‘กถํ นุ โข อิมํ อิทานิ มาเรสฺสามี’’ติ วา มา จินฺตยิ. นาคาติ วรุณํ อาลปติ. อายาหมสฺมีติ อาโย อหํ อสฺมิ, อยเมว วา ปาโ. สยํ กริสฺสามีติ สเจ ตฺวํ ‘‘อิมสฺส สนฺติเก อิทานิ ธมฺโม เม สุโต’’ติ มํ มาเรตุํ น วิสหสิ, อหเมว ยถา ตว อชฺฌาสโย, ตถา สยํ กริสฺสามีติ.
นาคราชา ¶ อาห –
‘‘ปฺา หเว หทยํ ปณฺฑิตานํ, เต ตฺยมฺห ปฺาย มยํ สุตุฏฺา;
อนูนนาโม ลภตชฺช ทารํ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยาตู’’ติ.
ตตฺถ เต ตฺยมฺหาติ เต มยํ ตว ปฺาย สุตุฏฺา. อนูนนาโมติ สมฺปุณฺณนาโม ปุณฺณโก ยกฺขเสนาปติ. ลภตชฺช ทารนฺติ ลภตุ อชฺช ทารํ, ททามิ อสฺส ธีตรํ อิรนฺธตึ. ปาปยาตูติ อชฺเชว ตํ กุรุรฏฺํ ปุณฺณโก ปาเปตุ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา วรุโณ นาคราชา อิรนฺธตึ ปุณฺณกสฺส อทาสิ. โส ตํ ลภิตฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหาสตฺเตน สทฺธึ สลฺลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ส ปุณฺณโก อตฺตมโน อุทคฺโค, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ลภิตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูโป, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ.
‘‘ภริยาย มํ ตฺวํ อกริ สมงฺคึ, อหฺจ เต วิธุร กโรมิ กิจฺจํ;
อิทฺจ เต มณิรตนํ ททามิ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มณิรตนนฺติ ปณฺฑิต, อหํ ตว คุเณสุ ปสนฺโน อรหามิ ตว อนุจฺฉวิกํ กิจฺจํ กาตุํ, ตสฺมา อิมฺจ เต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ เทมิ, อชฺเชว ตํ อินฺทปตฺถํ ปาเปมีติ.
อถ มหาสตฺโต ตสฺส ถุตึ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘อเชยฺยเมสา ตว โหตุ เมตฺติ, ภริยาย กจฺจาน ปิยาย สทฺธึ;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, ทตฺวา มณึ มฺจ นยินฺทปตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อเชยฺยเมสาติ เอสา ตว ภริยาย สทฺธึ ปิยสํวาสเมตฺติ อเชยฺยา โหตุ. ‘‘อานนฺทิ วิตฺโต’’ติอาทีหิ ปีติสมงฺคิภาวเมวสฺส วทติ. นยินฺทปตฺถนฺติ นย อินฺทปตฺถํ.
ตํ สุตฺวา ปุณฺณโก ตถา อกาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปุรโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ.
‘‘มโน มนุสฺสสฺส ยถาปิ คจฺเฉ, ตโตปิสฺส ขิปฺปตรํ อโหสิ;
ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ.
‘‘เอตินฺทปตฺถํ ¶ นครํ ปทิสฺสติ, รมฺมานิ จ อมฺพวนานิ ภาคโส;
อหฺจ ภริยาย สมงฺคิภูโต, ตุวฺจ ปตฺโตสิ สกํ นิเกต’’นฺติ.
ตตฺถ ยถาปิ คจฺเฉติ มโน นาม กิฺจาปิ น คจฺฉติ, ทูเร อารมฺมณํ คณฺหนฺโต ปน คโตติ วุจฺจติ, ตสฺมา มนสฺส อารมฺมณคฺคหณโตปิ ขิปฺปตรํ ตสฺส มโนมยสินฺธวสฺส คมนํ อโหสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตินฺทปตฺถนฺติ อสฺสปิฏฺเ นิสินฺโนเยวสฺส ทสฺเสนฺโต เอวมาห. สกํ นิเกตนฺติ ตฺวฺจ อตฺตโน นิเวสนํ สมฺปตฺโตติ อาห.
ตสฺมึ ปน ทิวเส ปจฺจูสกาเล ราชา สุปินํ อทฺทส. เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – รฺโ นิเวสนทฺวาเร ปฺากฺขนฺโธ สีลมยสาโข ปฺจโครสผโล อลงฺกตหตฺถิควาสฺสปฏิจฺฉนฺโน มหารุกฺโข ¶ ิโต. มหาชโน ตสฺส สกฺการํ กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน ¶ อฏฺาสิ. อเถโก กณฺหปุริโส ผรุโส รตฺตสาฏกนิวตฺโถ รตฺตปุปฺผกณฺณธโร อาวุธหตฺโถ อาคนฺตฺวา มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ รุกฺขํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อากฑฺฒนฺโต อาทาย คนฺตฺวา ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺาเนเยว เปตฺวา ปกฺกามีติ. ราชา ตํ สุปินํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘มหารุกฺโข วิย น อฺโ โกจิ, วิธุรปณฺฑิโต. มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ตํ สมูลํ ฉินฺทิตฺวา อาทาย คตปุริโส วิย น อฺโ โกจิ, ปณฺฑิตํ คเหตฺวา คตมาณโว. ปุน ตํ อาหริตฺวา ปกติฏฺาเนเยว เปตฺวา คโต วิย โส มาณโว ปุน ตํ ปณฺฑิตํ อาเนตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร เปตฺวา ปกฺกมิสฺสติ. อทฺธา อชฺช มยํ ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา โสมนสฺสปตฺโต สกลนครํ อลงฺการาเปตฺวา ธมฺมสภํ สชฺชาเปตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑเป ธมฺมาสนํ ปฺาเปตฺวา เอกสตราชอมจฺจคณนครวาสิชานปทปริวุโต ‘‘อชฺช ตุมฺเห ปณฺฑิตํ ปสฺสิสฺสถ, มา โสจิตฺถา’’ติ มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ปณฺฑิตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ธมฺมสภายํ นิสีทิ. อมจฺจาทโยปิ นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ ปุณฺณโกปิ ปณฺฑิตํ โอตาเรตฺวา ธมฺมสภาย ทฺวาเร ปริสมชฺเฌเยว เปตฺวา อิรนฺธตึ อาทาย เทวนครเมว คโต. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘น ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, โอโรปิย ธมฺมสภาย มชฺเฌ;
อาชฺมารุยฺห อโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘ตํ ทิสฺวา ราชา ปรมปฺปตีโต, อุฏฺาย พาหาหิ ปลิสฺสชิตฺวา;
อวิกมฺปยํ ธมฺมสภาย มชฺเฌ, นิสีทยี ปมุขมาสนสฺมิ’’นฺติ.
ตตฺถ อโนมวณฺโณติ อหีนวณฺโณ อุตฺตมวณฺโณ. อวิกมฺปยนฺติ ภิกฺขเว, โส ราชา ปณฺฑิตํ ปลิสฺสชิตฺวา มหาชนมชฺเฌ อวิกมฺปนฺโต อโนลียนฺโตเยว หตฺเถ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ กตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทาเปสิ.
อถ ¶ ราชา เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘ตฺวํ โน วิเนตาสิ รถํว นทฺธํ, นนฺทนฺติ ตํ กุรุโย ทสฺสเนน;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, กถํ ปโมกฺโข อหุ มาณวสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ นทฺธนฺติ ยถา นทฺธํ รถํ สารถิ วิเนติ, เอวํ ตฺวํ อมฺหากํ การเณน นเยน หิตกิริยาสุ วิเนตา. นนฺทนฺติ ตนฺติ ตํ ทิสฺวาว อิเม กุรุรฏฺวาสิโน ตว ทสฺสเนน นนฺทนฺติ. มาณวสฺสาติ มาณวสฺส สนฺติกา กถํ ตว ปโมกฺโข อโหสิ? โย วา ตํ มฺุจนฺตสฺส มาณวสฺส ปโมกฺโข, โส เกน การเณน อโหสีติ อตฺโถ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘ยํ มาณโวตฺยาภิวที ชนินฺท, น โส มนุสฺโส นรวีรเสฏฺ;
ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ.
‘‘ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน;
ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยาโน, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา.
‘‘ตสฺสา ¶ สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ;
โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, อหฺจ อนฺุาโต มณิ จ ลทฺโธ’’ติ.
ตตฺถ ยํ มาณโวตฺยาภิวทีติ ชนินฺท ยํ ตฺวํ ‘‘มาณโว’’ติ อภิวทสิ. ภูมินฺธโรติ ภูมินฺธรนาคภวนวาสี. สา นาคกฺาติ ยํ นาคกฺํ โส ปตฺถยมาโน มม มรณาย ปตารยิ จิตฺตํ ปวตฺเตสิ, สา นาคกฺา ¶ อิรนฺธตี นาม. ปิยาย เหตูติ มหาราช, โส หิ นาคราชา จตุปฺโปสถิกปฺหวิสฺสชฺชเน ปสนฺโน มํ มณินา ปูเชตฺวา นาคภวนํ คโต วิมลาย นาม เทวิยา ตํ มณึ อทิสฺวา ‘‘เทว, กุหึ มณี’’ติ ปุจฺฉิโต มม ธมฺมกถิกภาวํ วณฺเณสิ. สา มยฺหํ ธมฺมกถํ โสตุกามา หุตฺวา มม หทเย โทหฬํ อุปฺปาเทสิ. นาคราชา ทุคฺคหิเตน ปน ธีตรํ อิรนฺธตึ อาห – ‘‘มาตา, เต วิธุรสฺส หทยมํเส โทหฬินี, ตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สมตฺถํ สามิกํ ปริเยสาหี’’ติ. สา ปริเยสนฺตี เวสฺสวณสฺส ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ ทิสฺวา ตํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เนสิ. อถ นํ โส ‘‘วิธุรปณฺฑิตสฺส หทยมํสํ อาหริตุํ สกฺโกนฺโต อิรนฺธตึ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. ปุณฺณโก เวปุลฺลปพฺพตโต จกฺกวตฺติปริโภคํ มณิรตนํ อาหริตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธึ ชูตํ กีฬิตฺวา มํ ชินิตฺวา ลภิ. อหฺจ มม นิเวสเน ตีหํ วสาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ อกาสึ. โสปิ มํ อสฺสวาลธึ คาหาเปตฺวา หิมวนฺเต รุกฺเขสุ จ ปพฺพเตสุ จ โปเถตฺวา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺตเม วาตกฺขนฺเธ เวรมฺภวาตมุเข จ ปกฺขนฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน สฏฺิโยชนุพฺเพเธ ¶ กาฬาคิริมตฺถเก เปตฺวา สีหเวสาทิวเสน อิทฺจิทฺจ รูปํ กตฺวาปิ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต มยา อตฺตโน มารณการณํ ปุฏฺโ อาจิกฺขิ. อถสฺสาหํ สาธุนรธมฺเม กเถสึ. ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต มํ อิธ อาเนตุกาโม อโหสิ.
อถาหํ ตํ อาทาย นาคภวนํ คนฺตฺวา นาครฺโ จ วิมลาย จ ธมฺมํ เทเสสึ. ตโต นาคราชา จ วิมลา จ สพฺพนาคปริสา จ ปสีทึสุ. นาคราชา ตตฺถ มยา ฉาหํ วุตฺถกาเล อิรนฺธตึ ปุณฺณกสฺส ¶ อทาสิ. โส ตํ ลภิตฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา มํ มณิรตเนน ปูเชตฺวา นาคราเชน อาณตฺโต มโนมยสินฺธวํ อาโรเปตฺวา สยํ มชฺฌิมาสเน นิสีทิตฺวา อิรนฺธตึ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา มํ ปุริมาสเน นิสีทาเปตฺวา อิธาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ โอตาเรตฺวา อิรนฺธตึ อาทาย อตฺตโน นครเมว คโต. เอวํ, มหาราช, โส ปุณฺณโก ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ. อเถวํ มํ นิสฺสาย โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, มม ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺเนน นาคราเชน อหฺจ อนฺุาโต, ตสฺส ปุณฺณกสฺส สนฺติกา อยํ สพฺพกามทโท จกฺกวตฺติปริโภคมณิ จ ลทฺโธ, คณฺหถ, เทว, อิมํ มณินฺติ รฺโ รตนํ อทาสิ.
ตโต ¶ ราชา ปจฺจูสกาเล อตฺตนา ทิฏฺสุปินํ นครวาสีนํ กเถตุกาโม ‘‘โภนฺโต, นครวาสิโน อชฺช มยา ทิฏฺสุปินํ สุณาถา’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘รุกฺโข หิ มยฺหํ ปทฺวาเร สุชาโต, ปฺากฺขนฺโธ สีลมยสฺส สาขา;
อตฺเถ จ ธมฺเม จ ิโต นิปาโก, ควปฺผโล หตฺถิควาสฺสฉนฺโน.
‘‘นจฺจคีตตูริยาภินาทิเต, อุจฺฉิชฺช เสนํ ปุริโส อหาสิ;
โส โน อยํ อาคโต สนฺนิเกตํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.
‘‘เย เกจิ วิตฺตา มม ปจฺจเยน, สพฺเพว เต ปาตุกโรนฺตุ อชฺช;
ติพฺพานิ กตฺวาน อุปายนานิ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.
‘‘เย เกจิ พทฺธา มม อตฺถิ รฏฺเ, สพฺเพว เต พนฺธนา โมจยนฺตุ;
ยเถวยํ พนฺธนสฺมา ปมุตฺโต, เอวเมเต มฺุจเร พนฺธนสฺมา.
‘‘อุนฺนงฺคลา ¶ ¶ มาสมิมํ กโรนฺตุ, มํโสทนํ พฺราหฺมณา ภกฺขยนฺตุ;
อมชฺชปา มชฺชรหา ปิวนฺตุ, ปุณฺณาหิ ถาลาหิ ปลิสฺสุตาหิ.
‘‘มหาปถํ นิจฺจ สมวฺหยนฺตุ, ติพฺพฺจ รกฺขํ วิทหนฺตุ รฏฺเ;
ยถาฺมฺํ น วิเหเยยฺยุํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สีลมยสฺส สาขาติ เอตสฺส รุกฺขสฺส สีลมยา สาขา. อตฺเถ จ ธมฺเมจาติ วทฺธิยฺจ สภาเว จ. ิโต นิปาโกติ โส ปฺามยรุกฺโข ปติฏฺิโต. ควปฺผโลติ ปฺจวิธโครสผโล. หตฺถิควาสฺสฉนฺโนติ อลงฺกตหตฺถิควาสฺเสหิ สฺฉนฺโน. นจฺจคีตตูริยาภินาทิเตติ อถ ตสฺส รุกฺขสฺส ปูชํ กโรนฺเตน มหาชเนน ตสฺมึ รุกฺเข เอเตหิ นจฺจาทีหิ อภินาทิเต. อุจฺฉิชฺช เสนํ ปุริโส อหาสีติ เอโก กณฺหปุริโส อาคนฺตฺวา ตํ รุกฺขํ อุจฺฉิชฺช ปริวาเรตฺวา ิตํ เสนํ ปลาเปตฺวา อหาสิ คเหตฺวา คโต. ปุน โส รุกฺโข อาคนฺตฺวา อมฺหากํ นิเวสนทฺวารเยว ิโต. โส โน อยํ รุกฺขสทิโส ปณฺฑิโต สนฺนิเกตํ อาคโต. อิทานิ สพฺเพว ตุมฺเห รุกฺขสฺส อิมสฺส อปจิตึ กโรถ, มหาสกฺการํ ปวตฺเตถ.
มม ปจฺจเยนาติ อมฺโภ, อมจฺจา เย เกจิ มํ นิสฺสาย ลทฺเธน ยเสน วิตฺตา ตุฏฺจิตฺตา, เต สพฺเพ อตฺตโน วิตฺตํ ปาตุกโรนฺตุ. ติพฺพานีติ พหลานิ มหนฺตานิ. อุปายนานีติ ปณฺณากาเร. เย เกจีติ อนฺตมโส กีฬนตฺถาย พทฺเธ มิคปกฺขิโน อุปาทาย. มฺุจเรติ มฺุจนฺตุ. อุนฺนงฺคลา มาสมิมํ กโรนฺตูติ อิมํ มาสํ กสนนงฺคลานิ อุสฺสาเปตฺวา เอกมนฺเต เปตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา สพฺเพว มนุสฺสา มหาฉณํ กโรนฺตุ. ภกฺขยนฺตูติ ภฺุชนฺตุ. อมชฺชปาติ เอตฺถ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ, มชฺชปา ปุริสา มชฺชรหา อตฺตโน อตฺตโน อาปานฏฺาเนสุ นิสินฺนา ปิวนฺตูติ อตฺโถ. ปุณฺณาหิ ถาลาหีติ ปุณฺเณหิ ถาเลหิ. ปลิสฺสุตาหีติ อติปุณฺณตฺตา ปคฺฆรมาเนหิ. มหาปถํ นิจฺจ สมวฺหยนฺตูติ อนฺโตนคเร อลงฺกตมหาปถํ ราชมคฺคํ นิสฺสาย ิตา เวสิยา นิจฺจกาลํ กิเลสวเสน กิเลสตฺถิกํ ชนํ อวฺหยนฺตูติ อตฺโถ. ติพฺพนฺติ คาฬฺหํ. ยถาติ ยถา รกฺขสฺส สุสํวิหิตตฺตา อุนฺนงฺคลา หุตฺวา รุกฺขสฺสิมสฺส อปจิตึ กโรนฺตา อฺมฺํ น วิเหเยยฺยุํ, เอวํ รกฺขํ สํวิทหนฺตูติ อตฺโถ.
เอวํ รฺา วุตฺเต –
‘‘โอโรธา ¶ จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘หตฺถาโรหา ¶ อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘สมาคตา ¶ ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘พหุชโน ปสนฺโนสิ, ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต;
ปณฺฑิตมฺหิ อนุปฺปตฺเต, เจลุกฺเขโป ปวตฺตถา’’ติ.
ตตฺถ อภิหารยุนฺติ เอวํ รฺา อาณตฺตา มหาฉณํ ปฏิยาเทตฺวา สพฺเพ สตฺเต พนฺธนา โมเจตฺวา เอเต สพฺเพ โอโรธาทโย นานปฺปการํ ปณฺณาการํ สชฺชิตฺวา เตน สทฺธึ อนฺนฺจ ปานฺจ ปณฺฑิตสฺส เปเสสุํ. ปณฺฑิตมาคเตติ ปณฺฑิเต อาคเต ตํ ปณฺฑิตํ ทิสฺวา พหุชโน ปสนฺโน อโหสิ.
ฉโณ มาเสน โอสานํ อคมาสิ. ตโต มหาสตฺโต พุทฺธกิจฺจํ สาเธนฺโต วิย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ราชานฺจ อนุสาสนฺโต ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปรายโณ อโหสิ. ราชานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพปิ นครวาสิโน ปณฺฑิตสฺโสวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูรยึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปฺาสมฺปนฺโน อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปณฺฑิตสฺส มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เชฏฺภริยา ราหุลมาตา, เชฏฺปุตฺโต ราหุโล, วิมลา อุปฺปลวณฺณา, วรุณนาคราชา สาริปุตฺโต, สุปณฺณราชา โมคฺคลฺลาโน, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ธนฺจยโกรพฺยราชา อานนฺโท, ปุณฺณโก ฉนฺโน, ปริสา พุทฺธปริสา, วิธุรปณฺฑิโต ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสิ’’นฺติ.
วิธุรชาตกวณฺณนา นวมา.
[๕๔๗] ๑๐. เวสฺสนฺตรชาตกวณฺณนา
ทสวรกถาวณฺณนา
ผุสฺสตี ¶ ¶ ¶ วรวณฺณาเภติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต โปกฺขรวสฺสํ อารพฺภ กเถสิ. ยทา หิ สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เหมนฺตํ วีตินาเมตฺวา อุทายิตฺเถเรน มคฺคเทสเกน วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปมคมเนน กปิลวตฺถุํ อคมาสิ, ตทา สกฺยราชาโน ‘‘มยํ อมฺหากํ าติเสฏฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺสาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กตฺวา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ. เตสํ อนฺตรา สามํ คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมึสุ. ตตฺถ ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. ตทา หิ สากิยา มานชาติกา มานตฺถทฺธา. เต ‘‘อยํ สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโ ภาคิเนยฺโย ปุตฺโต นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห ภควนฺตํ วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา’’ติ.
เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ าตโย วนฺทนฺติ, หนฺท อิทาเนว วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา สุทฺโธทโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ โว ปาเท ปริวตฺติตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ิเต ทิสฺวา อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ปมวนฺทนา. ปุนปิ วปฺปมงฺคลทิวเส ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิสินฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ¶ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ อิมํ อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ¶ ทิสฺวาปิ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติ. รฺา ปน วนฺทิเต อวนฺทิตฺวา าตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทึสุเยว.
อิติ ภควา าตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. นิสินฺเน จ ภควติ สิขาปตฺโต าติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺา วิรวนฺตํ คจฺฉติ. เย เตเมตุกามา, เต เตเมนฺติ. อเตเมตุกามสฺส ¶ สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา อเหสุํ. ‘‘อโห อจฺฉริยํ อโห อพฺภุตํ อโห พุทฺธานํ มหานุภาวตา, เยสํ าติสมาคเม เอวรูปํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสี’’ติ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มม าติสมาคเม มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต สิวิรฏฺเ เชตุตฺตรนคเร สิวิมหาราชา นาม รชฺชํ กาเรนฺโต สฺชยํ นาม ปุตฺตํ ปฏิลภิ. โส ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส มทฺทราชธีตรํ ผุสฺสตึ นาม ราชกฺํ อาเนตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ผุสฺสตึ อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตสฺสา อยํ ปุพฺพโยโค – อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺมึ พนฺธุมตินครํ นิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เอโก ราชา รฺโ พนฺธุมสฺส อนคฺเฆน จนฺทนสาเรน สทฺธึ สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณมาลํ เปเสสิ. รฺโ ปน ทฺเว ธีตโร อเหสุํ. โส ตํ ปณฺณาการํ ตาสํ ทาตุกาโม หุตฺวา จนฺทนสารํ เชฏฺิกาย อทาสิ, สุวณฺณมาลํ กนิฏฺาย อทาสิ. ตา อุโภปิ ‘‘น มยํ อิมํ อตฺตโน สรีเร ปิฬนฺธิสฺสาม, สตฺถารเมว ปูเชสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ราชานํ อาหํสุ ‘‘ตาต, จนฺทนสาเรน จ สุวณฺณมาลาย จ ทสพลํ ปูเชสฺสามา’’ติ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. เชฏฺิกา สุขุมจนฺทนจุณฺณํ กาเรตฺวา สุวณฺณสมุคฺคํ ปูเรตฺวา คณฺหาเปสิ. กนิฏฺภคินี ปน สุวณฺณมาลํ อุรจฺฉทมาลํ การาเปตฺวา ¶ สุวณฺณสมุคฺเคน คณฺหาเปสิ. ตา อุโภปิ มิคทายวิหารํ คนฺตฺวา เชฏฺิกา จนฺทนจุณฺเณน ทสพลสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปูเชตฺวา เสสจุณฺณานิ คนฺธกุฏิยํ วิกิริตฺวา ‘‘ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. กนิฏฺภคินีปิ ตถาคตสฺส สุวณฺณวณํ สรีรํ สุวณฺณมาลาย กเตน อุรจฺฉเทน ปูเชตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยาว อรหตฺตปฺปตฺติ, ตาว อิทํ ปสาธนํ มม สรีรา มา วิคตํ โหตู’’ติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถาปิ ตาสํ อนุโมทนํ อกาสิ.
ตา อุโภปิ ยาวตายุกํ ¶ ตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. ตาสุ เชฏฺภคินี เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ ¶ , มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ สํสรนฺตี เอกนวุติกปฺปาวสาเน อมฺหากํ พุทฺธุปฺปาทกาเล พุทฺธมาตา มหามายาเทวี นาม อโหสิ. กนิฏฺภคินีปิ ตเถว สํสรนฺตี กสฺสปทสพลสฺส กาเล กิกิสฺส รฺโ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา จิตฺตกมฺมกตาย วิย อุรจฺฉทมาลาย อลงฺกเตน อุเรน ชาตตฺตา อุรจฺฉทา นาม กุมาริกา หุตฺวา โสฬสวสฺสิกกาเล สตฺถุ ภตฺตานุโมทนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อปรภาเค ภตฺตานุโมทนํ สุณนฺเตเนว ปิตรา โสตาปตฺติผลํ ปตฺตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปรินิพฺพายิ. กิกิราชาปิ อฺา สตฺต ธีตโร ลภิ. ตาสํ นามานิ –
‘‘สมณี สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สงฺฆทาสี จ สตฺตมี’’ติ.
ตา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท –
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา จ โคตมี;
ธมฺมทินฺนา มหามายา, วิสาขา จาปิ สตฺตมี’’ติ.
ตาสุ ¶ ผุสฺสตี สุธมฺมา นาม หุตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กตาย จนฺทนจุณฺณปูชาย ผเลน รตฺตจนฺทนรสปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน ชาตตฺตา ผุสฺสตี นาม กุมาริกา หุตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี อปรภาเค สกฺกสฺส เทวรฺโ อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อถสฺสา ยาวตายุกํ ตฺวา ปฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริกฺขีณายุกตํ ตฺวา มหนฺเตน ยเสน ตํ อาทาย นนฺทนวนุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตํ อลงฺกตสยนปิฏฺเ นิสินฺนํ สยํ สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา เอตทโวจ ‘‘ภทฺเท ผุสฺสติ, เต ทส วเร ทมฺมิ, เต คณฺหสฺสู’’ติ วทนฺโต อิมสฺมึ คาถาสหสฺสปฏิมณฺฑิเต มหาเวสฺสนฺตรชาตเก ปมํ คาถมาห –
‘‘ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร;
ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคิ, ยํ ตุยฺหํ มนโส ปิย’’นฺติ.
เอวเมสา ¶ มหาเวสฺสนฺตรธมฺมเทสนา เทวโลเก ปติฏฺาปิตา นาม โหติ.
ตตฺถ ¶ ผุสฺสตีติ ตํ นาเมนาลปติ. วรวณฺณาเภติ วราย วณฺณาภาย สมนฺนาคเต. ทสธาติ ทสวิเธ. ปถพฺยาติ ปถวิยํ คเหตพฺเพ กตฺวา วรสฺสุ คณฺหสฺสูติ วทติ. จารุปุพฺพงฺคีติ จารุนา ปุพฺพงฺเคน วรลกฺขเณน สมนฺนาคเต. ยํ ตุยฺหํ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ ตว มนสา ปิยํ, ตํ ตํ ทสหิ โกฏฺาเสหิ คณฺหาหีติ วทติ.
สา อตฺตโน จวนธมฺมตํ อชานนฺตี ปมตฺตา หุตฺวา ทุติยคาถมาห –
‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุ, กึ ปาปํ ปกตํ มยา;
รมฺมา จาเวสิ มํ านา, วาโตว ธรณีรุห’’นฺติ.
ตตฺถ นโม ตฺยตฺถูติ นโม เต อตฺถุ. กึ ปาปนฺติ กึ มยา ตว สนฺติเก ปาปํ ปกตนฺติ ปุจฺฉติ. ธรณีรุหนฺติ รุกฺขํ.
อถสฺสา ปมตฺตภาวํ ตฺวา สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘น เจว เต กตํ ปาปํ, น จ เม ตฺวมสิ อปฺปิยา;
ปฺฺุจ เต ปริกฺขีณํ, เยน เตวํ วทามหํ.
‘‘สนฺติเก ¶ มรณํ ตุยฺหํ, วินาภาโว ภวิสฺสติ;
ปฏิคฺคณฺหาหิ เม เอเต, วเร ทส ปเวจฺฉโต’’ติ.
ตตฺถ เยน เตวนฺติ เยน เต เอวํ วทามิ. ตุยฺหํ วินาภาโวติ ตว อมฺเหหิ สทฺธึ วิโยโค ภวิสฺสติ. ปเวจฺฉโตติ ททมานสฺส.
สา สกฺกสฺส วจนํ สุตฺวา นิจฺฉเยน อตฺตโน มรณํ ตฺวา วรํ คณฺหนฺตี อาห –
‘‘วรํ เจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถ อสฺสํ นิเวสเน.
‘‘นีลเนตฺตา ¶ นีลภมุ, นีลกฺขี จ ยถา มิคี;
ผุสฺสตี นาม นาเมน, ตตฺถปสฺสํ ปุรินฺทน.
‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรทํ, ยาจโยคํ อมจฺฉรึ;
ปูชิตํ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํ.
‘‘คพฺภํ เม ธารยนฺติยา, มชฺฌิมงฺคํ อนุนฺนตํ;
กุจฺฉิ อนุนฺนโต อสฺส, จาปํว ลิขิตํ สมํ.
‘‘ถนา ¶ เม นปฺปปเตยฺยุํ, ปลิตา น สนฺตุ วาสว;
กาเย รโช น ลิมฺเปถ, วชฺฌฺจาปิ ปโมจเย.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, นาริวรคณายุเต;
ขุชฺชเจลาปกากิณฺเณ, สูตมาคธวณฺณิเต.
‘‘จิตฺรคฺคเฬรุฆุสิเต, สุรามํสปโพธเน;
สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถสฺสํ มเหสี ปิยา’’ติ.
ตตฺถ สิวิราชสฺสาติ สา สกลชมฺพุทีปตลํ โอโลเกนฺตี อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ สิวิรฺโ นิเวสนํ ทิสฺวา ตตฺถ อคฺคมเหสิภาวํ ปตฺเถนฺตี เอวมาห. ยถา มิคีติ เอกวสฺสิกา หิ มิคโปติกา นีลเนตฺตา โหติ, เตเนวมาห. ตตฺถปสฺสนฺติ ตตฺถปิ อิมินาว นาเมน ¶ อสฺสํ. ลเภถาติ ลเภยฺยํ. วรทนฺติ อลงฺกตสีสอกฺขิยุคลหทยมํสรุธิรเสตจฺฉตฺตปุตฺตทาเรสุ ยาจิตยาจิตสฺส วรภณฺฑสฺส ทายกํ. กุจฺฉีติ ‘‘มชฺฌิมงฺค’’นฺติ วุตฺตํ สรูปโต ทสฺเสติ. ลิขิตนฺติ ยถา เฉเกน ธนุกาเรน สมฺมา ลิขิตํ ธนุ อนุนฺนตมชฺฌํ ตุลาวฏฺฏํ สมํ โหติ, เอวรูโป เม กุจฺฉิ ภเวยฺย.
นปฺปปเตยฺยุนฺติ ปติตฺวา ลมฺพา น ภเวยฺยุํ. ปลิตา น สนฺตุ วาสวาติ วาสว เทวเสฏฺ, ปลิตานิปิ เม สิรสฺมึ น สนฺตุ มา ปฺายึสุ. ‘‘ปลิตานิ สิโรรุหา’’ติปิ ปาโ. วชฺฌฺจาปีติ กิพฺพิสการกํ ราชาปราธิกํ วชฺฌปฺปตฺตโจรํ อตฺตโน พเลน โมเจตุํ สมตฺถา ภเวยฺยํ. อิมินา อตฺตโน อิสฺสริยภาวํ ทีเปติ. ภูตมาคธวณฺณิเตติ โภชนกาลาทีสุ ถุติวเสน ¶ กาลํ อาโรเจนฺเตหิ สูเตหิ เจว มาคธเกหิ จ วณฺณิเต. จิตฺรคฺคเฬรุฆุสิเตติ ปฺจงฺคิกตูริยสทฺทสทิสํ มโนรมํ รวํ รวนฺเตหิ สตฺตรตนวิจิตฺเตหิ ทฺวารกวาเฏหิ อุคฺโฆสิเต. สุรามํสปโพธเนติ ‘‘ปิวถ, ขาทถา’’ติ สุรามํเสหิ ปโพธิยมานชเน เอวรูเป สิวิราชสฺส นิเวสเน ตสฺส อคฺคมเหสี ภเวยฺยนฺติ อิเม ทส วเร คณฺหิ.
ตตฺถ สิวิราชสฺส อคฺคมเหสิภาโว ปโม วโร, นีลเนตฺตตา ทุติโย, นีลภมุกตา ตติโย, ผุสฺสตีติ นามํ จตุตฺโถ, ปุตฺตปฏิลาโภ ปฺจโม, อนุนฺนตกุจฺฉิตา ฉฏฺโ, อลมฺพตฺถนตา สตฺตโม, อปลิตภาโว อฏฺโม, สุขุมจฺฉวิภาโว นวโม, วชฺฌปฺปโมจนสมตฺถตา ทสโม วโรติ.
สกฺโก อาห –
‘‘เย เต ทส วรา ทินฺนา, มยา สพฺพงฺคโสภเน;
สิวิราชสฺส วิชิเต, สพฺเพ เต ลจฺฉสี วเร’’ติ.
อถสฺสา สกฺโก เทวราชา ผุสฺสติยา ทส วเร อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ‘‘ภทฺเท ผุสฺสติ, ตว สพฺเพ เต สมิชฺฌนฺตู’’ติ วตฺวา อนุโมทิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ ¶ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
ผุสฺสติยา วรํ ทตฺวา, อนุโมทิตฺถ วาสโว’’ติ.
ตตฺถ อนุโมทิตฺถาติ ‘‘สพฺเพ เต ลจฺฉสิ วเร’’ติ เอวํ วเร ทตฺวา ปมุทฺทิโต ตุฏฺมานโส อโหสีติ อตฺโถ.
ทสวรกถา นิฏฺิตา.
หิมวนฺตวณฺณนา
อิติ สา วเร คเหตฺวา ตโต จุตา มทฺทรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ชายมานา จ จนฺทนจุณฺณปริกิณฺเณน วิย สรีเรน ชาตา. เตนสฺสา นามคฺคหณทิวเส ‘‘ผุสฺสตี’’ตฺเวว ¶ นามํ กรึสุ. สา มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒิตฺวา โสฬสวสฺสกาเล อุตฺตมรูปธรา อโหสิ. อถ นํ สิวิมหาราชา ปุตฺตสฺส สฺชยกุมารสฺส อตฺถาย อาเนตฺวา ตสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกํ กตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตโต จุตา สา ผุสฺสตี, ฉตฺติเย อุปปชฺชถ;
เชตุตฺตรมฺหิ นคเร, สฺชเยน สมาคมี’’ติ.
สา สฺชยสฺส ปิยา มนาปา อโหสิ. อถ นํ สกฺโก อาวชฺชมาโน ‘‘มยา ผุสฺสติยา ทินฺนวเรสุ นว วรา สมิทฺธา’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอโก ปน ปุตฺตวโร น ตาว สมิชฺฌติ, ตมฺปิสฺสา สมิชฺฌาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตทา มหาสตฺโต ตาวตึสเทวโลเก วสติ, อายุ จสฺส ปริกฺขีณํ อโหสิ. ตํ ตฺวา สกฺโก ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ สิวิรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ตสฺส เจว อฺเสฺจ จวนธมฺมานํ สฏฺิสหสฺสานํ เทวปุตฺตานํ ปฏิฺํ คเหตฺวา สกฏฺานเมว คโต. มหาสตฺโตปิ ตโต จวิตฺวา ตตฺถุปปนฺโน, เสสเทวปุตฺตาปิ สฏฺิสหสฺสานํ อมจฺจานํ เคเหสุ นิพฺพตฺตึสุ. มหาสตฺเต กุจฺฉิคเต ผุสฺสตี โทหฬินี หุตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ ¶ ราชนิเวสนทฺวาเร จาติ ฉสุ าเนสุ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทาตุกามา อโหสิ.
ราชา ตสฺสา โทหฬํ สุตฺวา เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ. เนมิตฺตกา – ‘‘มหาราช, เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ทานาภิรโต สตฺโต อุปฺปนฺโน, ทาเนน ติตฺตึ น คมิสฺสตี’’ติ วทึสุ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส หุตฺวา ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทานํ ปฏฺเปสิ. โพธิสตฺตสฺส ¶ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย รฺโ อายสฺส ปมาณํ นาม นาโหสิ. ตสฺส ปฺุานุภาเวน สกลชมฺพุทีปราชาโน ปณฺณาการํ ปหิณึสุ. เทวี มหนฺเตน ปริวาเรน คพฺภํ ธาเรนฺตี ทสมาเส ปริปุณฺเณ นครํ ทฏฺุกามา หุตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา นครํ เทวนครํ วิย อลงฺการาเปตฺวา เทวึ รถวรํ อาโรเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กาเรสิ. ตสฺสา เวสฺสานํ วีถิยา เวมชฺฌํ สมฺปตฺตกาเล กมฺมชวาตา จลึสุ. อถ อมจฺจา รฺโ อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา เวสฺสวีถิยํเยว ตสฺสา สูติฆรํ การาเปตฺวา วาสํ คณฺหาเปสิ. สา ตตฺถ ปุตฺตํ วิชายิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทส ¶ มาเส ธารยิตฺวาน, กโรนฺตี ปุรํ ปทกฺขิณํ;
เวสฺสานํ วีถิยา มชฺเฌ, ชเนสิ ผุสฺสตี มม’’นฺติ. (จริยา. ๑.๗๖);
มหาสตฺโต มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขนฺโตเยว วิสโท หุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา นิกฺขมิ. นิกฺขนฺโตเยว จ มาตุ หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อมฺม, ทานํ ทสฺสามิ, อตฺถิ กิฺจิ เต ธน’’นฺติ อาห. อถสฺส มาตา ‘‘ตาต, ยถาอชฺฌาสเยน ทานํ เทหี’’ติ ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ เปสิ. มหาสตฺโต หิ อุมงฺคชาตเก อิมสฺมึ ชาตเก ปจฺฉิมตฺตภาเวติ ตีสุ าเนสุ ชาตมตฺเตเยว มาตรา สทฺธึ กเถสิ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส เวสฺสวีถิยํ ชาตตฺตา ‘‘เวสฺสนฺตโร’’ติ นามํ กรึสุ.
เตน วุตฺตํ –
‘‘น มยฺหํ มตฺติกํ นามํ, นปิ เปตฺติกสมฺภวํ;
ชาโตมฺหิ เวสฺสวีถิยํ, ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหุ’’นฺติ. (จริยา. ๑.๗๗);
ชาตทิวเสเยว ¶ ปนสฺส เอกา อากาสจารินี กเรณุกา อภิมงฺคลสมฺมตํ สพฺพเสตํ หตฺถิโปตกํ อาเนตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺาเน เปตฺวา ปกฺกามิ. ตสฺส มหาสตฺตํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ตฺเวว นามํ กรึสุ. ตํ ทิวสเมว อมจฺจเคเหสุ สฏฺิสหสฺสกุมารกา ชายึสุ. ราชา มหาสตฺตสฺส อติทีฆาทิโทเส วิวชฺเชตฺวา อลมฺพถนิโย มธุรขีราโย จตุสฏฺิ ธาติโย อุปฏฺาเปสิ. เตน สทฺธึ ชาตานฺจ สฏฺิทารกสหสฺสานํ เอเกกา ธาติโย อุปฏฺาเปสิ. โส สฏฺิสหสฺเสหิ ทารเกหิ สทฺธึ มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติ. อถสฺส ราชา สตสหสฺสคฺฆนกํ กุมารปิฬนฺธนํ การาเปสิ. โส จตุปฺปฺจวสฺสิกกาเล ตํ ¶ โอมฺุจิตฺวา ธาตีนํ ทตฺวา ปุน ตาหิ ทียมานมฺปิ น คณฺหิ. ตา รฺโ อาโรจยึสุ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘มม ปุตฺเตน ทินฺนํ พฺรหฺมเทยฺยเมว โหตู’’ติ อปรมฺปิ กาเรสิ. กุมาโร ตมฺปิ อทาสิเยว. อิติ ทารกกาเลเยว ธาตีนํ นว วาเร ปิฬนฺธนํ อทาสิ.
อฏฺวสฺสิกกาเล ปน ปาสาทวรคโต สิริสยนปิฏฺเ นิสินฺโนว จินฺเตสิ ‘‘อหํ พาหิรกทานเมว เทมิ, ตํ มํ น ปริโตเสติ, อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, สเจ มํ โกจิ สีสํ ยาเจยฺย, สีสํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ทเทยฺยํ. สเจปิ มํ โกจิ หทยํ ยาเจยฺย, อุรํ ภินฺทิตฺวา หทยํ นีหริตฺวา ทเทยฺยํ. สเจ อกฺขีนิ ยาเจยฺย, อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทเทยฺยํ. สเจ ¶ สรีรมํสํ ยาเจยฺย, สกลสรีรโต มํสํ ฉินฺทิตฺวา ทเทยฺยํ. สเจปิ มํ โกจิ รุธิรํ ยาเจยฺย, รุธิรํ คเหตฺวา ทเทยฺยํ. อถ วาปิ โกจิ ‘ทาโส เม โหหี’ติ วเทยฺย, อตฺตานมสฺส สาเวตฺวา ทาสํ กตฺวา ทเทยฺย’’นฺติ. ตสฺเสวํ สภาวํ จินฺเตนฺตสฺส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี มตฺตวรวารโณ วิย คชฺชมานา กมฺปิ. สิเนรุปพฺพตราชา สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา เชตุตฺตรนคราภิมุโข อฏฺาสิ. ปถวิสทฺเทน เทวา คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, สาคโร สงฺขุภิ. สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ. ปถวิตลโต ปฏฺาย ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิ.
วุตฺตมฺปิ ¶ เจตํ –
‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺวสฺสิโก;
ตทา นิสชฺช ปาสาเท, ทานํ ทาตุํ วิจินฺตยึ.
‘‘หทยํ ทเทยฺยํ จกฺขุํ, มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ;
ทเทยฺยํ กายํ สาเวตฺวา, ยทิ โกจิ ยาจเย มมํ.
‘‘สภาวํ จินฺตยนฺตสฺส, อกมฺปิตมสณฺิตํ;
อกมฺปิ ตตฺถ ปถวี, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติ. (จริยา. ๑.๗๘-๘๐);
โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสิกกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ. อถสฺส ปิตา รชฺชํ ทาตุกาโม มาตรา สทฺธึ มนฺเตตฺวา มทฺทราชกุลโต มาตุลธีตรํ มทฺทึ นาม ราชกฺํ อาเนตฺวา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกํ อคฺคมเหสึ กตฺวา มหาสตฺตํ รชฺเช อภิสิฺจิ. มหาสตฺโต รชฺเช ปติฏฺิตกาลโต ปฏฺาย เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิ. อปรภาเค มทฺทิเทวี ปุตฺตํ ¶ วิชายิ. ตํ กฺจนชาเลน สมฺปฏิจฺฉึสุ, เตนสฺส ‘‘ชาลีกุมาโร’’ตฺเวว นามํ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล ธีตรํ วิชายิ. ตํ กณฺหาชิเนน สมฺปฏิจฺฉึสุ, เตนสฺสา ‘‘กณฺหาชินา’’ตฺเวว นามํ กรึสุ. มหาสตฺโต มาสสฺส ฉกฺขตฺตุํ อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ฉ ทานสาลาโย โอโลเกสิ. ตทา กาลิงฺครฏฺเ ทุพฺพุฏฺิกา อโหสิ, สสฺสานิ น สมฺปชฺชึสุ, มนุสฺสานํ มหนฺตํ ฉาตภยํ ปวตฺติ. มนุสฺสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตาโจรกมฺมํ กโรนฺติ. ทุพฺภิกฺขปีฬิตา ชานปทา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ราชานํ อุปกฺโกสึสุ ¶ . ตํ สุตฺวา รฺา ‘‘กึ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรจยึสุ. ราชา ‘‘สาธุ, ตาตา, เทวํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา สมาทินฺนสีโล อุโปสถวาสํ วสนฺโตปิ เทวํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขิ. โส นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อหํ สมาทินฺนสีโล สตฺตาหํ อุโปสถวาสํ วสนฺโตปิ เทวํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขึ, กึ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิ. สเจ, เทว, เทวํ วสฺสาเปตุํ น สกฺโกสิ, เอส เชตุตฺตรนคเร สฺชยสฺส รฺโ ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร นาม ทานาภิรโต. ตสฺสํ กิร สพฺพเสโต มงฺคลหตฺถี อตฺถิ, ตสฺส คตคตฏฺาเน ¶ เทโว วสฺสิ. พฺราหฺมเณ เปเสตฺวา ตํ หตฺถึ ยาจาเปตุํ วฏฺฏติ, อาณาเปถาติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา พฺราหฺมเณ สนฺนิปาเตตฺวา เตสุ คุณวณฺณสมฺปนฺเน อฏฺ ชเน วิจินิตฺวา เตสํ ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห เวสฺสนฺตรํ หตฺถึ ยาจิตฺวา อาเนถา’’ติ เปเสสิ. พฺราหฺมณา อนุปุพฺเพน เชตุตฺตรนครํ คนฺตฺวา ทานคฺเค ภตฺตํ ปริภฺุชิตฺวา อตฺตโน สรีรํ รโชปริกิณฺณํ ปํสุมกฺขิตํ กตฺวา ปุณฺณมทิวเส ราชานํ หตฺถึ ยาจิตุกามา หุตฺวา รฺโ ทานคฺคํ อาคมนกาเล ปาจีนทฺวารํ อคมํสุ. ราชาปิ ‘‘ทานคฺคํ โอโลเกสฺสามี’’ติ ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา อลงฺกริตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ปาจีนทฺวารํ อคมาสิ. พฺราหฺมณา ตตฺโถกาสํ อลภิตฺวา ทกฺขิณทฺวารํ คนฺตฺวา อุนฺนตปเทเส ตฺวา รฺโ ปาจีนทฺวาเร ทานคฺคํ โอโลเกตฺวา ทกฺขิณทฺวาราคมนกาเล หตฺเถ ปสาเรตฺวา ‘‘ชยตุ ภวํ เวสฺสนฺตโร’’ติ ติกฺขตฺตุํ อาหํสุ. มหาสตฺโต เต พฺราหฺมเณ ทิสฺวา หตฺถึ เตสํ ิตฏฺานํ เปเสตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโน ปมํ คาถมาห –
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา ¶ , ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, กึ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา’’ติ.
พฺราหฺมณา อาหํสุ –
‘‘รตนํ เทว ยาจาม, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒน;
ททาหิ ปวรํ นาคํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหว’’นฺติ.
ตตฺถ อุรูฬฺหวนฺติ อุพฺพาหนสมตฺถํ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อหํ สีสํ อาทึ กตฺวา อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิ, อิเม ปน ¶ มํ พาหิรกทานเมว ยาจนฺติ, ปูเรสฺสามิ เตสํ มโนรถ’’นฺติ จินฺเตตฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต ตติยํ คาถมาห –
‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา;
ปภินฺนํ กฺุชรํ ทนฺตึ, โอปวยฺหํ คชุตฺตม’’นฺติ.
ปฏิชานิตฺวา ¶ จ ปน –
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ราชา จาคาธิมานโส;
พฺราหฺมณานํ อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’ติ.
ตตฺถ โอปวยฺหนฺติ ราชวาหนํ. จาคาธิมานโสติ จาเคน อธิกมานโส ราชา. พฺราหฺมณานํ อทา ทานนฺติ โส วารณสฺส อนลงฺกตฏฺานํ โอโลกนตฺถํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนลงฺกตฏฺานํ อทิสฺวา กุสุมมิสฺสกสุคนฺโธทกปูริตํ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา ‘‘อิโต เอถา’’ติ วตฺวา อลงฺกตรชตทามสทิสํ หตฺถิโสณฺฑํ คเหตฺวา เตสํ หตฺเถ เปตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา อลงฺกตวารณํ พฺราหฺมณานํ อทาสิ.
ตสฺส จตูสุ ปาเทสุ อลงฺกาโร จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อคฺฆติ, อุโภสุ ปสฺเสสุ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, เหฏฺา อุทเร กมฺพลํ สตสหสฺสํ, ปิฏฺิยํ มุตฺตชาลํ มณิชาลํ กฺจนชาลนฺติ ตีณิ ชาลานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ, อุโภสุ กณฺเณสุ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, ปิฏฺิยํ อตฺถรณกมฺพลํ สตสหสฺสํ, กุมฺภาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, ตโย วฏํสกา ตีณิ สตสหสฺสานิ, กณฺณจูฬาลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, ทฺวินฺนํ ทนฺตานํ อลงฺกาโร ทฺเว สตสหสฺสานิ, โสณฺฑาย โสวตฺถิกาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, นงฺคุฏฺาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, อาโรหณนิสฺเสณิ สตสหสฺสํ, ภฺุชนกฏาหํ สตสหสฺสํ, เปตฺวา อนคฺฆํ ภณฺฑํ กายารุฬฺหปสาธนํ ทฺวาวีสติ สตสหสฺสานิ ¶ . เอวํ ตาว เอตฺตกํ ธนํ จตุวีสติสตสหสฺสานิ อคฺฆติ. ฉตฺตปิณฺฑิยํ ปน มณิ, จูฬามณิ, มุตฺตาหาเร มณิ, องฺกุเส มณิ, หตฺถิกณฺเ เวนมุตฺตาหาเร มณิ, หตฺถิกุมฺเภ มณีติ อิมานิ ฉ อนคฺฆานิ, หตฺถีปิ อนคฺโฆเยวาติ หตฺถินา สทฺธึ สตฺต อนคฺฆานีติ สพฺพานิ ตานิ พฺราหฺมณานํ อทาสิ. ตถา หตฺถิโน ปริจารกานิ ปฺจ กุลสตานิ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปเกหิ สทฺธึ อทาสิ. สห ทาเนเนวสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ภูมิกมฺปาทโย อเหสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตทาสิ ¶ ¶ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุภิตฺถ นครํ ตทา.
‘‘สมากุลํ ปุรํ อาสิ, โฆโส จ วิปุโล มหา;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ.
ตตฺถ ตทาสีติ ตทา อาสิ. หตฺถินาเคติ หตฺถิสงฺขาเต นาเค. ขุภิตฺถ นครํ ตทาติ ตทา เชตุตฺตรนครํ สงฺขุภิตํ อโหสิ.
พฺราหฺมณา กิร ทกฺขิณทฺวาเร หตฺถึ ลภิตฺวา หตฺถิปิฏฺเ นิสีทิตฺวา มหาชนปริวารา นครมชฺเฌน ปายึสุ. มหาชโน เต ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณา, อมฺหากํ หตฺถึ อารุฬฺหา กุโต โว หตฺถี ลทฺธา’’ติ อาห. พฺราหฺมณา ‘‘เวสฺสนฺตรมหาราเชน โน หตฺถี ทินฺโน, เก ตุมฺเห’’ติ มหาชนํ หตฺถวิการาทีหิ ฆฏฺเฏนฺตา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมึสุ. นาครา เทวตาวฏฺฏเนน โพธิสตฺตสฺส กุทฺธา ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา มหนฺตํ อุปกฺโกสมกํสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สมากุลํ ปุรํ อาสิ, โฆโส จ วิปุโล มหา;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘อเถตฺถ วตฺตติ สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุภิตฺถ นครํ ตทา.
‘‘อเถตฺถ วตฺตติ สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ.
ตตฺถ โฆโสติ อุปกฺโกสนสทฺโท ปตฺถฏตฺตา วิปุโล, อุทฺธํ คตตฺตา มหา. สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเนติ สิวิรฏฺสฺส วุทฺธิกเร.
อถสฺส ¶ ¶ ทาเนน สงฺขุภิตจิตฺตา หุตฺวา นครวาสิโน รฺโ อาโรเจสุํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อุคฺคา ¶ จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา.
‘‘เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา;
ทิสฺวา นาคํ นียมานํ, เต รฺโ ปฏิเวทยุํ.
‘‘วิธมํ เทว เต รฏฺํ, ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตว;
กถํ โน หตฺถินํ ทชฺชา, นาคํ รฏฺสฺส ปูชิตํ.
‘‘กถํ โน กฺุชรํ ทชฺชา, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ;
เขตฺตฺุํ สพฺพยุทฺธานํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑุกมฺพลสฺฉนฺนํ, ปภินฺนํ สตฺตุมทฺทนํ;
ทนฺตึ สวาลพีชนึ, เสตํ เกลาสสาทิสํ.
‘‘สเสตจฺฉตฺตํ สอุปาเธยฺยํ, สาถพฺพนํ สหตฺถิปํ;
อคฺคยานํ ราชวาหึ, พฺราหฺมณานํ อทา คช’’นฺติ.
ตตฺถ อุคฺคาติ อุคฺคตา ปฺาตา. นิคโมติ เนคมกุฏุมฺพิกชโน. วิธมํ เทว เต รฏฺนฺติ เทว, ตว รฏฺํ วิธมํ. กถํ โน หตฺถินํ ทชฺชาติ เกน การเณน อมฺหากํ หตฺถินํ อภิมงฺคลสมฺมตํ กาลิงฺครฏฺวาสีนํ พฺราหฺมณานํ ทเทยฺย. เขตฺตฺุํ สพฺพยุทฺธานนฺติ สพฺพยุทฺธานํ เขตฺตภูมิสีสชานนสมตฺถํ. ทนฺตินฺติ มโนรมทนฺตยุตฺตํ. สวาลพีชนินฺติ สหวาลพีชนึ. สอุปาเธยฺยนฺติ สอตฺถรณํ. สาถพฺพนนฺติ สหตฺถิเวชฺชํ. สหตฺถิปนฺติ หตฺถิปริจารกานํ ปฺจนฺนํ กุลสตานํ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปกานฺจ วเสน สหตฺถิปํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปุนปิ อาหํสุ –
‘‘อนฺนํ ¶ ปานฺจ โย ทชฺชา, วตฺถเสนาสนานิ จ;
เอตํ โข ทานํ ปติรูปํ, เอตํ โข พฺราหฺมณารหํ.
‘‘อยํ เต วํสราชา โน, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สฺชย.
‘‘สเจ ¶ ตฺวํ น กริสฺสสิ, สิวีนํ วจนํ อิทํ;
มฺเ ตํ สห ปุตฺเตน, สิวี หตฺเถ กริสฺสเร’’ติ.
ตตฺถ วํสราชาติ ปเวณิยา อาคโต มหาราชา. ภาเชตีติ เทติ. สิวี หตฺเถ กริสฺสเรติ สิวิรฏฺวาสิโน สห ปุตฺเตน ตํ อตฺตโน หตฺเถ กริสฺสนฺตีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา ‘‘เอเต เวสฺสนฺตรํ มาราเปตุํ อิจฺฉนฺตี’’ติ สฺาย อาห –
‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฺจาปิ วินสฺสตุ;
นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺา, ปุตฺโต หิ มม โอรโส.
‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฺจาปิ วินสฺสตุ;
นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺา, ปุตฺโต หิ มม อตฺรโช.
‘‘น จาหํ ตสฺมึ ทุพฺเภยฺยํ, อริยสีลวโต หิ โส;
อสิโลโกปิ เม อสฺส, ปาปฺจ ปสเว พหุํ;
กถํ เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, สตฺเถน ฆาตยามเส’’ติ.
ตตฺถ มาสีติ มา อาสิ, มา โหตูติ อตฺโถ. อริยสีลวโตติ อริเยน สีลวเตน อริยาย จ อาจารสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. ฆาตยามเสติ ฆาตยิสฺสาม.
ตํ สุตฺวา สิวโย อโวจุํ –
‘‘มา ¶ นํ ทณฺเฑน สตฺเถน, น หิ โส พนฺธนารโห;
ปพฺพาเชหิ จ นํ รฏฺา, วงฺเก วสตุ ปพฺพเต’’ติ.
ตตฺถ มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถนาติ เทว, ตุมฺเห ตํ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา มา ฆาตยิตฺถ. น หิ โส พนฺธนารโหติ โส พนฺธนารโหปิ น โหติเยว.
ราชา ¶ อาห –
‘‘เอโส เจ สิวีนํ ฉนฺโท, ฉนฺทํ น ปนุทามเส;
อิมํ โส วสตุ รตฺตึ, กาเม จ ปริภฺุชตุ.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺตุ น’’นฺติ.
ตตฺถ วสตูติ ปุตฺตทารสฺส โอวาทํ ททมาโน วสตุ, เอกรตฺติฺจสฺส โอกาสํ เทถาติ วทติ.
เต ‘‘เอกรตฺติมตฺตํ วสตู’’ติ รฺโ วจนํ สมฺปฏิจฺฉึสุ. อถ ราชา เน อุยฺโยเชตฺวา ปุตฺตสฺส สาสนํ เปเสนฺโต กตฺตารํ อามนฺเตตฺวา ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เวสฺสนฺตรสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ วท;
‘สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตา.
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา.
‘‘อสฺมา ¶ รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’.
‘‘ส กตฺตา ตรมาโนว, สิวิราเชน เปสิโต;
อามุตฺตหตฺถาภรโณ, สุวตฺโถ จนฺทนภูสิโต.
‘‘สีสํ นฺหาโต อุทเก โส, อามุตฺตมณิกุณฺฑโล;
อุปาคมิ ปุรํ รมฺมํ, เวสฺสนฺตรนิเวสนํ.
‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร;
ปริกิณฺณํ อมจฺเจหิ, ติทสานํว วาสวํ.
‘‘โส ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา ตรมาโน, กตฺตา เวสฺสนฺตรํพฺรวิ;
‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, มา เม กุชฺฌิ รเถสภ’.
‘‘วนฺทิตฺวา โรทมาโน โส, กตฺตา ราชานมพฺรวิ;
ภตฺตา เมสิ มหาราช, สพฺพกามรสาหโร.
‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ มํ;
สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตา.
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา.
‘‘อสฺมา รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติ.
ตตฺถ กุมารนฺติ มาตาปิตูนํ อตฺถิตาย ‘‘กุมาโร’’ตฺเวว สงฺขํ คตํ ราชานํ. รมมานนฺติ อตฺตนา ทินฺนทานสฺส วณฺณํ กถยมานํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ หุตฺวา นิสินฺนํ. ปริกิณฺณํ อมจฺเจหีติ อตฺตนา ¶ สหชาเตหิ สฏฺิสหสฺเสหิ อมจฺเจหิ ปริวุตํ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชาสเน นิสินฺนํ. เวทยิสฺสามีติ กถยิสฺสามิ. ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ มนฺติ ตสฺมึ ทุกฺขสฺสาสนาโรจเน กเถตุํ อวิสหวเสน กิลนฺตํ มํ, เทว, เต ปาทา อสฺสาสยนฺตุ, วิสฺสตฺโถ กเถหีติ มํ วทถาติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘กิสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา, นาหํ ปสฺสามิ ทุกฺกฏํ;
ตํ เม กตฺเต วิยาจิกฺข, กสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กิสฺมินฺติ กตรสฺมึ การเณ. วิยาจิกฺขาติ วิตฺถารโต กเถหิ.
กตฺตา ¶ อาห –
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
นาคทาเนน ขิยฺยนฺติ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติ.
ตตฺถ ขิยฺยนฺตีติ กุชฺฌนฺติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อาห –
‘‘หทยํ จกฺขุมฺปหํ ทชฺชํ, กึ เม พาหิรกํ ธนํ;
หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา มณิ.
‘‘ทกฺขิณํ วาปหํ พาหุํ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;
ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ, ทาเน เม รมเต มโน.
‘‘กามํ มํ สิวโย สพฺเพ, ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา;
เนว ทานา วิรมิสฺสํ, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติ.
ตตฺถ ยาจกมาคเตติ ยาจเก อาคเต ตํ ยาจกํ ทิสฺวา. เนว ทานา วิรมิสฺสนฺติ เนว ทานา วิรมิสฺสามิ.
ตํ สุตฺวา กตฺตา เนว รฺา ทินฺนํ น นาคเรหิ ทินฺนํ อตฺตโน มติยา เอว อปรํ สาสนํ กเถนฺโต อาห –
‘‘เอวํ ตํ สิวโย อาหุ, เนคมา จ สมาคตา;
โกนฺติมาราย ตีเรน, คิริมารฺชรํ ปติ;
เยน ปพฺพาชิตา ยนฺติ, เตน คจฺฉตุ สุพฺพโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ โกนฺติมารายาติ โกนฺติมาราย นาม นทิยา ตีเรน. คิริมารฺชรํ ปตีติ อารฺชรํ นาม คิรึ อภิมุโข หุตฺวา. เยนาติ เยน มคฺเคน รฏฺา ปพฺพาชิตา ราชาโน คจฺฉนฺติ, เตน สุพฺพโต เวสฺสนฺตโรปิ คจฺฉตูติ เอวํ สิวโย กเถนฺตีติ อาห. อิทํ กิร โส เทวตาธิคฺคหิโต หุตฺวา กเถสิ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ โทสการกานํ คตมคฺเคน คมิสฺสามิ, มํ โข ปน นาครา น อฺเน โทเสน ปพฺพาเชนฺติ, มยา หตฺถิสฺส ¶ ทินฺนตฺตา ปพฺพาเชนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อหํ สตฺตสตกํ มหาทานํ ทสฺสามิ, นาครา เม เอกทิวสํ ทานํ ทาตุํ โอกาสํ เทนฺตุ, สฺเว ทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘โสหํ ¶ เตน คมิสฺสามิ, เยน คจฺฉนฺติ ทูสกา;
รตฺตินฺทิวํ เม ขมถ, ยาว ทานํ ททามห’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา กตฺตา ‘‘สาธุ, เทว, นาครานํ วกฺขามี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. มหาสตฺโต ตํ อุยฺโยเชตฺวา มหาเสนคุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘ตาต, อหํ สฺเว สตฺตสตกํ นาม มหาทานํ ทสฺสามิ, สตฺต หตฺถิสตานิ, สตฺต อสฺสสตานิ, สตฺต รถสตานิ, สตฺต อิตฺถิสตานิ, สตฺต เธนุสตานิ, สตฺต ทาสสตานิ, สตฺต ทาสิสตานิ จ ปฏิยาเทหิ, นานปฺปการานิ จ อนฺนปานาทีนิ อนฺตมโส สุรมฺปิ สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อุปฏฺเปหี’’ติ สตฺตสตกํ มหาทานํ วิจาเรตฺวา อมจฺเจ อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว มทฺทิยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สิริสยนปิฏฺเ นิสีทิตฺวา ตาย สทฺธึ กถํ ปวตฺเตสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อามนฺตยิตฺถ ¶ ราชานํ, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
ยํ เต กิฺจิ มยา ทินฺนํ, ธนํ ธฺฺจ วิชฺชติ.
‘‘หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ ตํ นิทเหยฺยาสิ, ยฺจ เต เปตฺติกํ ธน’’นฺติ.
ตตฺถ นิทเหยฺยาสีติ นิธึ กตฺวา เปยฺยาสิ. เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํ.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
กุหึ เทว นิทหามิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ตมพฺรวีติ ‘‘มยฺหํ สามิเกน เวสฺสนฺตเรน เอตฺตกํ กาลํ ‘ธนํ นิเธหี’ติ น วุตฺตปุพฺพํ, อิทาเนว วทติ, กุหึ นุ โข นิเธตพฺพํ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ อพฺรวิ.
เวสฺสนฺตโร ¶ อาห –
‘‘สีลวนฺเตสุ ทชฺชาสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํ;
น หิ ทานา ปรํ อตฺถิ, ปติฏฺา สพฺพปาณิน’’นฺติ.
ตตฺถ ทชฺชาสีติ ภทฺเท, มทฺทิ โกฏฺาทีสุ อนิทหิตฺวา อนุคามิกนิธึ นิทหมานา สีลวนฺเตสุ ทเทยฺยาสิ. น หิ ทานา ปรนฺติ ทานโต อุตฺตริตรํ ปติฏฺา นาม น หิ อตฺถิ.
สา ¶ ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ อุตฺตริปิ โอวทนฺโต อาห –
‘‘ปุตฺเตสุ มทฺทิ ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จ;
โย จ ตํ ภตฺตา มฺเยฺย, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺเห.
‘‘โน เจ ตํ ภตฺตา มฺเยฺย, มยา วิปฺปวเสน เต;
อฺํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ มยา วินา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทเยสีติ ทยํ เมตฺตํ กเรยฺยาสิ. โย จ ตํ ภตฺตา มฺเยฺยาติ ภทฺเท, โย จ มยิ คเต ‘‘อหํ เต ภตฺตา ภวิสฺสามี’’ติ ตํ มฺิสฺสติ, ตมฺปิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺเหยฺยาสิ. มยา วิปฺปวเสน เตติ มยา สทฺธึ ตว วิปฺปวาเสน สเจ โกจิ ‘‘อหํ เต ภตฺตา ภวิสฺสามี’’ติ ตํ น มฺเยฺย, อถ สยเมว อฺํ ภตฺตารํ ปริเยส. มา กิสิตฺโถ มยา วินาติ มยา วินา หุตฺวา มา กิสา ภวิ, มา กิลมีติ อตฺโถ.
อถ นํ มทฺที ‘‘กึ นุ โข เอส เอวรูปํ วจนํ มํ ภณตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กสฺมา, เทว, อิมํ อยุตฺตํ กถํ กเถสี’’ติ ปุจฺฉิ. มหาสตฺโต ‘‘ภทฺเท, มยา หตฺถิสฺส ทินฺนตฺตา สิวโย กุทฺธา มํ รฏฺา ปพฺพาเชนฺติ, สฺเว อหํ สตฺตสตกํ มหาทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส นครา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘อหฺหิ วนํ คจฺฉามิ, โฆรํ วาฬมิคายุตํ;
สํสโย ชีวิตํ มยฺหํ, เอกกสฺส พฺรหาวเน’’ติ.
ตตฺถ สํสโยติ อเนกปจฺจตฺถิเก เอกกสฺส สุขุมาลสฺส มม วเน วสโต กุโต ชีวิตํ, นิจฺฉเยน มริสฺสามีติ อธิปฺปาเยเนวํ อาห.
‘‘ตมพฺรวิ ¶ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
อภุมฺเม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสิ.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;
อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติย.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘อคฺคึ อุชฺชาลยิตฺวาน, เอกชาลสมาหิตํ;
ตตฺถ เม มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘ยถา ¶ ¶ อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต;
สุภรา เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภรา’’ติ.
ตตฺถ อภุมฺเมติ อภูตํ วต เม กเถยฺยาสิ. เนส ธมฺโมติ น เอโส สภาโว, เนตํ การณํ. ตเทวาติ ตยา สทฺธึ ยํ มรณํ อตฺถิ, ตเทว มรณํ เสยฺโย. ตตฺถาติ ตสฺมึ เอกชาลภูเต ทารุจิตเก. เชสฺสนฺตนฺติ วิจรนฺตํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สา ปุน ทิฏฺปุพฺพํ วิย หิมวนฺตปฺปเทสํ วณฺเณนฺตี อาห –
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
อาสีเน วนคุมฺพสฺมึ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
กีฬนฺเต วนคุมฺพสฺมึ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม ¶ กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
เอกํ อรฺเ จรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
สายํ ปาโต วิจรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ กเรณุสงฺฆสฺส, ยูถสฺส ปุรโต วชํ;
โกฺจํ กาหติ มาตงฺโค, กฺุชโร สฏฺิหายโน;
ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ทุภโต วนวิกาเส, ยทา ทกฺขิสิ กามโท;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘มิคํ ทิสฺวาน สายนฺหํ, ปฺจมาลินมาคตํ;
กิมฺปุริเส จ นจฺจนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, สนฺทมานาย สินฺธุยา;
คีตํ กิมฺปุริสานฺจ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, คิริคพฺภรจาริโน;
วสฺสมานสฺสุลูกสฺส, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส, ขคฺคสฺส ควยสฺส จ;
วเน โสสฺสสิ วาฬานํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ โมรีหิ ปริกิณฺณํ, พริหีนํ มตฺถกาสินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, อณฺฑชํ จิตฺรปกฺขินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, นีลคีวํ สิขณฺฑินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;
สุรภึ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, หริตํ ทกฺขิสิ เมทนึ;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;
กุฏชํ พิมฺพชาลฺจ, ปุปฺผิตํ โลทฺทปทฺธกํ;
สุรตึ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, วนํ ทกฺขิสิ ปุปฺผิตํ;
โอปุปฺผานิ จ ปทฺธานิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มฺชุเกติ มธุรกเถ. กเรณุสงฺฆสฺสาติ หตฺถินิฆฏาย. ยูถสฺสาติ หตฺถิยูถสฺส ปุรโต วชนฺโต คจฺฉนฺโต. ทุภโตติ อุภยปสฺเสสุ. วนวิกาเสติ วนฆฏาโย. กามโทติ มยฺหํ สพฺพกามโท. สินฺธุยาติ นทิยา. วสฺสมานสฺสุลูกสฺสาติ อุลูกสกุณสฺส วสฺสมานสฺส. วาฬานนฺติ วาฬมิคานํ. เตสฺหิ สายนฺหสมเย โส สทฺโท ปฺจงฺคิกตูริยสทฺโท วิย ภวิสฺสติ, ตสฺมา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา รชฺชสฺส น สริสฺสสีติ วทติ, พริหีนนฺติ กลาปสฺฉนฺนํ ¶ . มตฺถกาสินนฺติ นิจฺจํ ปพฺพตมตฺถเก นิสินฺนํ. ‘‘มตฺตกาสิน’’นฺติปิ ปาโ, กามมทมตฺตํ หุตฺวา อาสีนนฺติ อตฺโถ. พิมฺพชาลนฺติ รตฺตงฺกุรรุกฺขํ. โอปุปฺผานีติ โอลมฺพกปุปฺผานิ ปติตปุปฺผานิ.
เอวํ มทฺที หิมวนฺตวาสินี วิย เอตฺตกาหิ คาถาหิ หิมวนฺตํ วณฺเณสีติ.
หีมวนฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทานกณฺฑวณฺณนา
ผุสฺสตีปิ ¶ โข เทวี ‘‘ปุตฺตสฺส เม กฏุกสาสนํ คตํ, กึ นุ โข กโรติ, คนฺตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉนฺนโยคฺเคน คนฺตฺวา สิริคพฺภทฺวาเร ิตา เตสํ ตํ สลฺลาปํ สุตฺวา กลุนํ ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ปุตฺตสฺส สุณิสาย จ;
กลุนํ ปริเทเวสิ, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี.
‘‘เสยฺโย วิสํ เม ขายิตํ, ปปาตา ปปเตยฺยหํ;
รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาหํ, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;
ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อชฺฌายกํ ทานปตึ, ยาจโยคํ อมจฺฉรึ;
ปูชิตํ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํ;
กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺาปจายิกํ;
กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘รฺโ ¶ หิตํ เทวิหิตํ, าตีนํ สขินํ หิตํ;
หิตํ สพฺพสฺส รฏฺสฺส, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;
ปพฺพาเชนฺติ อทูสก’’นฺติ.
ตตฺถ ราชปุตฺตีติ ผุสฺสตี มทฺทราชธีตา. ปปเตยฺยหนฺติ ปปเตยฺยํ อหํ. รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาหนฺติ รชฺชุยา คีวํ พนฺธิตฺวา มเรยฺยํ อหํ. กสฺมาติ เอวํ อมตายเมว มยิ เกน การเณน มม ปุตฺตํ อทูสกํ รฏฺา ปพฺพาเชนฺติ. อชฺฌายกนฺติ ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคตํ, นานาสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺตึ ปตฺตํ.
อิติ ¶ สา กลุนํ ปริเทวิตฺวา ปุตฺตฺจ สุณิสฺจ อสฺสาเสตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห –
‘‘มธูนิว ปลาตานิ, อมฺพาว ปติตา ฉมา;
เอวํ เหสฺสติ เต รฏฺํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘หํโส ¶ นิขีณปตฺโตว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
อปวิทฺโธ อมจฺเจหิ, เอโก ราชา วิหิยฺยสิ.
‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, อตฺโถ เต มา อุปจฺจคา;
มา นํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิ อทูสก’’นฺติ.
ตตฺถ ปลาตานีติ ปลาตมกฺขิกานิ มธูนิ วิย. อมฺพาว ปติตา ฉมาติ ภูมิยํ ปติตอมฺพปกฺกานิ วิย. เอวํ มม ปุตฺเต ปพฺพาชิเต ตว รฏฺํ สพฺพสาธารณํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติ. นิขีณปตฺโตวาติ ปคฺฆริตปตฺโต วิย. อปวิทฺโธ อมจฺเจหีติ มม ปุตฺเตน สหชาเตหิ สฏฺิสหสฺเสหิ อมจฺเจหิ ฉฑฺฑิโต หุตฺวา. วิหิยฺยสีติ กิลมิสฺสสิ. สิวีนํ วจนาติ สิวีนํ วจเนน มา นํ อทูสกํ มม ปุตฺตํ ปพฺพาเชสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อาห –
‘‘ธมฺมสฺสาปจิตึ ¶ กุมฺมิ, สิวีนํ วินยํ ธชํ;
ปพฺพาเชมิ สกํ ปุตฺตํ, ปาณา ปิยตโร หิ เม’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, อหํ สิวีนํ ธชํ เวสฺสนฺตรํ กุมารํ วินยนฺโต ปพฺพาเชนฺโต สิวิรฏฺเ โปราณกราชูนํ ปเวณิธมฺมสฺส อปจิตึ กุมฺมิ กโรมิ, ตสฺมา สเจปิ เม ปาณา ปิยตโร โส, ตถาปิ นํ ปพฺพาเชมีติ.
ตํ สุตฺวา สา ปริเทวมานา อาห –
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการวนานิว;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการวนานิว;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘อินฺทโคปกวณฺณาภา ¶ ¶ , คนฺธารา ปณฺฑุกมฺพลา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘โย ปุพฺเพ หตฺถินา ยาติ, สิวิกาย รเถน จ;
สฺวชฺช เวสฺสนฺตโร ราชา, กถํ คจฺฉติ ปตฺติโก.
‘‘กถํ จนฺทนลิตฺตงฺโค, นจฺจคีตปฺปโพธโน;
ขุราชินํ ผรสฺุจ, ขาริกาชฺจ หาหิติ.
‘‘กสฺมา ¶ นาภิหริสฺสนฺติ, กาสาวา อชินานิ จ;
ปวิสนฺตํ พฺรหารฺํ, กสฺมา จีรํ น พชฺฌเร.
‘‘กถํ นุ จีรํ ธาเรนฺติ, ราชปพฺพชิตา ชนา;
กถํ กุสมยํ จีรํ, มทฺที ปริทหิสฺสติ.
‘‘กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
กุสจีรานิ ธาเรนฺตี, กถํ มทฺที กริสฺสติ.
‘‘วยฺหาหิ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยสฺสา มุทุตลา หตฺถา, จรณา จ สุเขธิตา;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยสฺสา มุทุตลา ปาทา, จรณา จ สุเขธิตา;
ปาทุกาหิ สุวณฺณาหิ, ปีฬมานาว คจฺฉติ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยาสฺสุ อิตฺถิสหสฺสานํ, ปุรโต คจฺฉติ มาลินี;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ เอกิกา.
‘‘ยาสฺสุ สิวาย สุตฺวาน, มุหุํ อุตฺตสเต ปุเร;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกา.
‘‘ยาสฺสุ ¶ อินฺทสโคตฺตสฺส, อุลูกสฺส ปวสฺสโต;
สุตฺวาน นทโต ภีตา, วารุณีว ปเวธติ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกา.
‘‘สกุณี ¶ หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘สกุณี ¶ หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘เอวํ เม วิลปนฺติยา, ราชา ปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชสิ วนํ รฏฺา, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ กณิการาวาติ สุวณฺณาภรณสุวณฺณวตฺถปฏิมณฺฑิตตฺตา สุปุปฺผิตา กณิการา วิย. ยายนฺตมนุยายนฺตีติ อุยฺยานวนกีฬาทีนํ อตฺถาย ¶ คจฺฉนฺตํ เวสฺสนฺตรํ อนุคจฺฉนฺติ. สฺวชฺเชโกวาติ โส อชฺช เอโกว หุตฺวา คมิสฺสติ. อนีกานีติ หตฺถานีกาทีนิ. คนฺธารา ปณฺฑุกมฺพลาติ คนฺธารรฏฺเ อุปฺปนฺนา สตสหสฺสคฺฆนกา เสนาย ปารุตา รตฺตกมฺพลา. หาหิตีติ ขนฺเธ กตฺวา หริสฺสติ. ปวิสนฺตนฺติ ปวิสนฺตสฺส. กสฺมา จีรํ น พชฺฌเรติ กสฺมา พนฺธิตุํ ชานนฺตา วากจีรํ น พนฺธนฺติ. ราชปพฺพชิตาติ ราชาโน หุตฺวา ปพฺพชิตา. โขมโกฏุมฺพรานีติ โขมรฏฺเ โกฏุมฺพรรฏฺเ อุปฺปนฺนานิ สาฏกานิ.
สา กถชฺชาติ สา กถํ อชฺช. อนุชฺฌงฺคีติ อครหิตองฺคี. ปีฬมานาว คจฺฉตีติ กมฺปิตฺวา กมฺปิตฺวา ติฏฺนฺตี วิย คจฺฉติ. ยาสฺสุ อิตฺถิสหสฺสานนฺติอาทีสุ อสฺสูติ นิปาโต, ยาติ อตฺโถ. ‘‘ยา สา’’ติปิ ปาโ. สิวายาติ สิงฺคาลิยา. ปุเรติ ปุพฺเพ นคเร วสนฺตี. อินฺทสโคตฺตสฺสาติ โกสิยโคตฺตสฺส. วารุณีวาติ เทวตาปวิฏฺา ยกฺขทาสี วิย. ทุกฺเขนาติ ปุตฺตวิโยคโสกทุกฺเขน. อาคมฺมิ มํ ปุรนฺติ อิมํ มม ปุตฺเต คเต ¶ ปุตฺตนิเวสนํ อาคนฺตฺวา. ปิเย ปุตฺเตติ เวสฺสนฺตรฺเจว มทฺทิฺจ สนฺธายาห. หตฉาปาติ หตโปตกา. ปพฺพาเชสิ วนํ รฏฺาติ ยทิ นํ รฏฺา ปพฺพาเชสีติ.
เทวิยา ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา สพฺพา สฺชยสฺส สิวิกฺา สมาคตา ปกฺกนฺทึสุ. ตาสํ ปกฺกนฺทิตสทฺทํ สุตฺวา มหาสตฺตสฺสปิ นิเวสเน ตเถว ปกฺกนฺทึสุ. อิติ ทฺวีสุ ราชกุเลสุ เกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา วาตเวเคน ปมทฺทิตา สาลา วิย ปติตฺวา ปริวตฺตมานา ปริเทวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺสา ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, สพฺพา อนฺเตปุเร พหู;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกฺา สมาคตา.
‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘หตฺถาโรหา ¶ ¶ อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
อถ เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทาตุํ อุปาคมิ.
‘‘วตฺถานิ วตฺถกามานํ, โสณฺฑานํ เทถ วารุณึ;
โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถ.
‘‘มา จ กฺจิ วนิพฺพเก, เหฏฺยิตฺถ อิธาคเต;
ตปฺเปถ อนฺนปาเนน, คจฺฉนฺตุ ปฏิปูชิตา.
‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุวํ.
‘‘เต สุ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, นานาผลธรํ ทุมํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามททํ ทุมํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามรสาหรํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘เย วุฑฺฒา เย จ ทหรา, เย จ มชฺฌิมโปริสา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘อติยกฺขา ¶ วสฺสวรา, อิตฺถาคารา จ ราชิโน;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘ถิโยปิ ¶ ตตฺถ ปกฺกนฺทุํ, ยา ตมฺหิ นคเร อหุ;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘เย พฺราหฺมณา เย จ สมณา, อฺเ วาปิ วนิพฺพกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘อธมฺโม กิร โภ’ อิติ.
‘‘ยถา เวสฺสนฺตโร ราชา, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต ¶ หตฺถิสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส;
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต อสฺสสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเน.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต รถสเต ทตฺวา, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต ¶ อิตฺถิสเต ทตฺวา, เอกเมกา รเถ ิตา;
สนฺนทฺธา นิกฺขรชฺชูหิ, สุวณฺเณหิ อลงฺกตา.
‘‘ปีตาลงฺการา ปีตวสนา, ปีตาภรณภูสิตา;
อาฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
เอส เวสฺสนฺตรา ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา, สพฺพา กํสุปธารณา;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต ¶ ทาสิสเต ทตฺวา, สตฺต ทาสสตานิ จ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘หตฺถี อสฺสรเถ ทตฺวา, นาริโย จ อลงฺกตา;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
มหาทาเน ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ ปฺชลิกโต ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ สิวิกฺาติ ภิกฺขเว, ผุสฺสติยา ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา สพฺพาปิ สฺชยสฺส สิวิรฺโ อิตฺถิโย สมาคตา หุตฺวา ปกฺกนฺทุํ ปริเทวึสุ. เวสฺสนฺตรนิเวสเนติ ตตฺถ อิตฺถีนํ ปกฺกนฺทิตสทฺทํ สุตฺวา เวสฺสนฺตรสฺสปิ นิเวสเน ตเถว ปกฺกนฺทิตฺวา ทฺวีสุ ราชกุเลสุ เกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา วาตเวเคน สมฺปมถิตา สาลา วิย ปติตฺวา ปริวตฺตนฺตา ปริเทวึสุ. ตโต รตฺยา วิวสาเนติ ภิกฺขเว, ตโต ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สูริเย อุคฺคเต ทานเวยฺยาวติกา ‘‘ทานํ ปฏิยาทิต’’นฺติ รฺโ อาโรจยึสุ. อถ เวสฺสนฺตโร ราชา ปาโตว นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต สาทุรสโภชนํ ภฺุชิตฺวา มหาชนปริวุโต สตฺตสตกํ มหาทานํ ทาตุํ ทานคฺคํ อุปาคมิ.
เทถาติ ¶ ตตฺถ คนฺตฺวา สฏฺิสหสฺสอมจฺเจ อาณาเปนฺโต เอวมาห. วารุณินฺติ ‘‘มชฺชทานํ นาม นิปฺผล’’นฺติ ชานาติ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘สุราโสณฺฑา ทานคฺคํ ปตฺวา ‘เวสฺสนฺตรสฺส ทานคฺเค สุรํ น ลภิมฺหา’ติ วตฺตุํ มา ลภนฺตู’’ติ ทาเปสิ. วนิพฺพเกติ วนิพฺพกชเนสุ กฺจิ เอกมฺปิ มา วิเหยิตฺถ. ปฏิปูชิตาติ มยา ปูชิตา หุตฺวา ยถา มํ โถมยมานา คจฺฉนฺติ ¶ , ตถา ตุมฺเห กโรถาติ วทติ.
อิติ โส สุวณฺณาลงฺการานํ สุวณฺณธชานํ เหมชาลปฺปฏิจฺฉนฺนานํ หตฺถีนํ สตฺตสตานิ จ, ตถารูปานฺเว อสฺสานํ สตฺตสตานิ จ, สีหจมฺมาทีหิ ปริกฺขิตฺตานํ นานารตนวิจิตฺรานํ สุวณฺณธชานํ รถานํ สตฺตสตานิ, สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตานํ อุตฺตมรูปธรานํ ขตฺติยกฺาทีนํ อิตฺถีนํ สตฺตสตานิ, สุวินีตานํ สุสิกฺขิตานํ ทาสานํ สตฺตสตานิ, ตถา ¶ ทาสีนํ สตฺตสตานิ, วรอุสภเชฏฺกานํ กุณฺโฑปโทหินีนํ เธนูนํ สตฺตสตานิ, อปริมาณานิ ปานโภชนานีติ สตฺตสตกํ มหาทานํ อทาสิ. ตสฺมึ เอวํ ทานํ ททมาเน เชตุตฺตรนครวาสิโน ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทาทโย ‘‘สามิ, เวสฺสนฺตร สิวิรฏฺวาสิโน ตํ ‘ทานํ เทตี’ติ ปพฺพาเชนฺติ, ตฺวํ ปุน ทานเมว เทสี’’ติ ปริเทวึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุว’’นฺติ.
ทานปฏิคฺคาหกา ปน ทานํ คเหตฺวา ‘‘อิทานิ กิร เวสฺสนฺตโร ราชา อมฺเห อนาเถ กตฺวา อรฺํ ปวิสิสฺสติ, อิโต ปฏฺาย กสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ ฉินฺนปาทา วิย ปตนฺตา อาวตฺตนฺตา ปริวตฺตนฺตา มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต สุ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ.
ตตฺถ เต สุ มตฺตาติ สุ-กาโร นิปาตมตฺโต, เต วนิพฺพกาติ อตฺโถ. มตฺตา กิลนฺตาวาติ มตฺตา วิย กิลนฺตา วิย จ หุตฺวา. สมฺปตนฺตีติ ปริวตฺติตฺวา ภูมิยํ ปตนฺติ. อจฺเฉจฺฉุํ วตาติ ฉินฺทึสุ, วตาติ นิปาตมตฺตํ. ยถาติ เยน การเณน. อติยกฺขาติ ภูตวิชฺชา อิกฺขณิกาปิ. วสฺสวราติ อุทฺธฏพีชา โอโรธปาลกา. วจนตฺเถนาติ วจนการเณน. สมฺหา รฏฺา นิรชฺชตีติ อตฺตโน รฏฺา นิคฺคจฺฉติ. คามณีเยหีติ หตฺถาจริเยหิ. อาชานีเยวาติ ชาติสมฺปนฺเน ¶ . คามณีเยหีติ อสฺสาจริเยหิ. อิลฺลิยาจาปธาริภีติ อิลฺลิยฺจ จาปฺจ ธาเรนฺเตหิ. ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆติ ทีปิจมฺมพฺยคฺฆจมฺมปริกฺขิตฺเต. เอกเมกา รเถ ิตาติ โส กิร เอกเมกํ อิตฺถิรตนํ รเถ เปตฺวา อฏฺอฏฺวณฺณทาสีหิ ปริวุตํ กตฺวา อทาสิ.
นิกฺขรชฺชูหีติ สุวณฺณสุตฺตมเยหิ ปามงฺเคหิ. อาฬารปมฺหาติ วิสาลกฺขิคณฺฑา. หสุลาติ มฺหิตปุพฺพงฺคมกถา. สุสฺาติ สุสฺโสณิโย. ตนุมชฺฌิมาติ ¶ กรตลมิว ตนุมชฺฌิมภาคา. ตทา ปน เทวตาโย ชมฺพุทีปตเล ราชูนํ ‘‘เวสฺสนฺตโร ราชา มหาทานํ เทตี’’ติ อาโรจยึสุ, ตสฺมา เต ขตฺติยา เทวตานุภาเวนาคนฺตฺวา ตา คณฺหิตฺวา ปกฺกมึสุ. กํสุปธารณาติ อิธ กํสนฺติ รชตสฺส นามํ, รชตมเยน ขีรปฏิจฺฉนภาชเนน สทฺธิฺเว อทาสีติ อตฺโถ. ปทินฺนมฺหีติ ทียมาเน. สมฺปกมฺปถาติ ทานเตเชน กมฺปิตฺถ. ยํ ปฺชลิกโตติ ยํ โส เวสฺสนฺตโร ราชา มหาทานํ ทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อตฺตโน ทานํ นมสฺสมาโน ‘‘สพฺพฺุตฺาณสฺส เม อิทํ ปจฺจโย โหตู’’ติ ปฺชลิกโต อโหสิ, ตทาปิ ภีสนกเมว อโหสิ, ตสฺมึ ขเณ ปถวี กมฺปิตฺถาติ อตฺโถ. นิรชฺชตีติ เอวํ กตฺวา นิคฺคจฺฉติเยว, น โกจิ นํ นิวาเรตีติ อตฺโถ.
อปิจ ¶ โข ตสฺส ทานํ ททนฺตสฺเสว สายํ อโหสิ. โส อตฺตโน นิเวสนเมว คนฺตฺวา ‘‘มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา สฺเว คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อลงฺกตรเถน มาตาปิตูนํ วสนฏฺานํ คโต. มทฺทีเทวีปิ ‘‘อหํ สามินา สทฺธึ คนฺตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปสฺสามี’’ติ เตเนว สทฺธึ คตา. มหาสตฺโต ปิตรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน คมนภาวํ กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อามนฺตยิตฺถ ราชานํ, สฺชยํ ธมฺมินํ วรํ;
อวรุทฺธสิ มํ เทว, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ.
‘‘เย หิ เกจิ มหาราช, ภูตา เย จ ภวิสฺสเร;
อติตฺตาเยว กาเมหิ, คจฺฉนฺติ ยมสาธนํ.
‘‘สฺวาหํ สเก อภิสฺสสึ, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชหํ.
‘‘อฆํ ¶ ตํ ปฏิเสวิสฺสํ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต, อหํ ปฺุานิ กโรมิ;
ตุมฺเห ปงฺกมฺหิ สีทถา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมินํ วรนฺติ ธมฺมิกราชูนํ อนฺตเร อุตฺตมํ. อวรุทฺธสีติ รฏฺา นีหรสิ. ภูตาติ อตีตา. ภวิสฺสเรติ เย จ อนาคเต ภวิสฺสนฺติ ¶ , ปจฺจุปฺปนฺเน จ นิพฺพตฺตา. ยมสาธนนฺติ ยมรฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ. สฺวาหํ สเก อภิสฺสสินฺติ โส อหํ อตฺตโน นครวาสิโนเยว ปีเฬสึ. กึ กโรนฺโต? ยชมาโน สเก ปุเรติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘โส อห’’นฺติ ลิขิตํ. นิรชฺชหนฺติ นิกฺขนฺโต อหํ. อฆํ ตนฺติ ยํ อรฺเ วสนฺเตน ปฏิเสวิตพฺพํ ทุกฺขํ, ตํ ปฏิเสวิสฺสามิ. ปงฺกมฺหีติ ตุมฺเห ปน กามปงฺกมฺหิ สีทถาติ วทติ.
อิติ มหาสตฺโต อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ ปิตรา สทฺธึ กเถตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปนฺโต เอวมาห –
‘‘อนุชานาหิ มํ อมฺม, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ;
สฺวาหํ สเก อภิสฺสสึ, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชหํ.
‘‘อฆํ ¶ ตํ ปฏิเสวิสฺสํ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต, อหํ ปฺุานิ กโรมิ;
ตุมฺเห ปงฺกมฺหิ สีทถา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ผุสฺสตี อาห –
‘‘อนุชานามิ ตํ ปุตฺต, ปพฺพชฺชา เต สมิชฺฌตุ;
อยฺจ มทฺที กลฺยาณี, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
อจฺฉตํ สห ปุตฺเตหิ, กึ อรฺเ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ สมิชฺฌตูติ ฌาเนน สมิทฺธา โหตุ. อจฺฉตนฺติ อจฺฉตุ, อิเธว โหตูติ วทติ.
เวสฺสนฺตโร ¶ อาห –
‘‘นาหํ อกามา ทาสิมฺปิ, อรฺํ เนตุมุสฺสเห;
สเจ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, สเจ นิจฺฉติ อจฺฉตู’’ติ.
ตตฺถ อกามาติ อมฺม, กึ นาเมตํ กเถถ, อหํ อนิจฺฉาย ทาสิมฺปิ เนตุํ น อุสฺสหามีติ.
ตโต ปุตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ราชา สุณฺหํ ยาจิตุํ ปฏิปชฺชิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต ¶ สุณฺหํ มหาราชา, ยาจิตุํ ปฏิปชฺชถ;
มา จนฺทนสมาจาเร, รโชชลฺลํ อธารยิ.
‘‘มา กาสิยานิ ธาเรตฺวา, กุสจีรํ อธารยิ;
ทุกฺโข วาโส อรฺสฺมึ, มา หิ ตฺวํ ลกฺขเณ คมี’’ติ.
ตตฺถ ปฏิปชฺชถาติ ภิกฺขเว, ปุตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ราชา สุณฺหํ ยาจิตุํ ปฏิปชฺชิ. จนฺทนสมาจาเรติ โลหิตจนฺทเนน ปริกิณฺณสรีเร. มา หิ ตฺวํ ลกฺขเณ คมีติ สุภลกฺขเณน สมนฺนาคเต มา ตฺวํ อรฺํ คมีติ.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
นาหํ ตํ สุขมิจฺเฉยฺยํ, ยํ เม เวสฺสนฺตรํ วินา’’ติ.
ตตฺถ ตมพฺรวีติ ตํ สสุรํ อพฺรวิ.
‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, วเน เย โหนฺติ ทุสฺสหา.
‘‘พหู ¶ กีฏา ปฏงฺคา จ, มกสา มธุมกฺขิกา;
เตปิ ตํ ตตฺถ หึ เสยฺยุํ, ตํ เต ทุกฺขตรํ สิยา.
‘‘อปเร ¶ ปสฺส สนฺตาเป, นทีนุปนิเสวิเต;
สปฺปา อชครา นาม, อวิสา เต มหพฺพลา.
‘‘เต มนุสฺสํ มิคํ วาปิ, อปิ มาสนฺนมาคตํ;
ปริกฺขิปิตฺวา โภเคหิ, วสมาเนนฺติ อตฺตโน.
‘‘อฺเปิ กณฺหชฏิโน, อจฺฉา นาม อฆมฺมิคา;
น เตหิ ปุริโส ทิฏฺโ, รุกฺขมารุยฺห มุจฺจติ.
‘‘สงฺฆฏฺฏยนฺตา สิงฺคานิ, ติกฺขคฺคาติปฺปหาริโน;
มหึสา วิจรนฺเตตฺถ, นทึ โสตุมฺพรํ ปติ.
‘‘ทิสฺวา มิคานํ ยูถานํ, ควํ สฺจรตํ วเน;
เธนุว วจฺฉคิทฺธาว, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ.
‘‘ทิสฺวา ¶ สมฺปติเต โฆเร, ทุมคฺเคสุ ปฺลวงฺคเม;
อเขตฺตฺาย เต มทฺทิ, ภวิสฺสเต มหพฺภยํ.
‘‘ยา ตฺวํ สิวาย สุตฺวาน, มุหุํ อุตฺตสยี ปุเร;
สา ตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ.
‘‘ิเต มชฺฌนฺหิเก กาเล, สนฺนิสินฺเนสุ ปกฺขิสุ;
สณเตว พฺรหารฺํ, ตตฺถ กึ คนฺตุมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ตมพฺรวีติ ตํ สุณฺหํ อพฺรวิ. อปเร ปสฺส สนฺตาเปติ อฺเปิ สนฺตาเป ภยชนเก เปกฺข. นทีนุปนิเสวิเตติ นทีนํ อุปนิเสวิเต อาสนฺนฏฺาเน, นทีกูเล วสนฺเตติ อตฺโถ. อวิสาติ นิพฺพิสา. อปิ มาสนฺนนฺติ อาสนฺนํ อตฺตโน สรีรสมฺผสฺสํ อาคตนฺติ อตฺโถ. อฆมฺมิคาติ ¶ อฆกรา มิคา, ทุกฺขาวหา มิคาติ อตฺโถ. นทึ โสตุมฺพรํ ปตีติ โสตุมฺพราย นาม นทิยา ตีเร. ยูถานนฺติ ยูถานิ, อยเมว วา ปาโ. เธนุว วจฺฉคิทฺธาวาติ ตว ทารเก อปสฺสนฺตี วจฺฉคิทฺธา เธนุ วิย กถํ กริสฺสสิ. ว-กาโร ปเนตฺถ นิปาตมตฺโตว. สมฺปติเตติ สมฺปตนฺเต. โฆเรติ ภีสนเก วิรูเป. ปฺลวงฺคเมติ มกฺกเฏ. อเขตฺตฺายาติ อรฺภูมิอกุสลตาย. ภวิสฺสเตติ ภวิสฺสติ. สิวาย สุตฺวานาติ สิงฺคาลิยา สทฺทํ สุตฺวา. มุหุนฺติ ปุนปฺปุนํ. อุตฺตสยีติ อุตฺตสสิ. สณเตวาติ นทติ วิย สณนฺตํ วิย ภวิสฺสติ.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
ยานิ เอตานิ อกฺขาสิ, วเน ปฏิภยานิ เม;
สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘กาสํ ¶ กุสํ โปฏกิลํ, อุสิรํ มฺุจปพฺพชํ;
อุรสา ปนุทหิสฺสามิ, นสฺส เหสฺสามิ ทุนฺนยา.
‘‘พหูหิ วต จริยาหิ, กุมารี วินฺทเต ปตึ;
อุทรสฺสุปโรเธน, โคหนุเวเนน จ.
‘‘อคฺคิสฺส ¶ ปาริจริยาย, อุทกุมฺมุชฺชเนน จ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อปิสฺสา โหติ อปฺปตฺโต, อุจฺฉิฏฺมปิ ภฺุชิตุํ;
โย นํ หตฺเถ คเหตฺวาน, อกามํ ปริกฑฺฒติ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ, พหุํ ทุกฺขํ อนปฺปกํ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘สุกฺกจฺฉวี ¶ เวธเวรา, ทตฺวา สุภคมานิโน;
อกามํ ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกฺเว วายสา;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อปิ าติกุเล ผีเต, กํสปชฺโชตเน วสํ;
เนวาติวากฺยํ น ลเภ, ภาตูหิ สขินีหิปิ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘นคฺคา นที อนุทกา, นคฺคํ รฏฺํ อราชกํ;
อิตฺถีปิ วิธวา นคฺคา, ยสฺสาปิ ทส ภาตโร;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘ธโช รถสฺส ปฺาณํ, ธูโม ปฺาณมคฺคิโน;
ราชา รฏฺสฺส ปฺาณํ, ภตฺตา ปฺาณมิตฺถิยา;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘ยา ทลิทฺที ทลิทฺทสฺส, อฑฺฒา อฑฺฒสฺส กิตฺติมา;
ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ, ทุกฺกรฺหิ กโรติ สา.
‘‘สามิกํ อนุพนฺธิสฺสํ, สทา กาสายวาสินี;
ปถพฺยาปิ อภิชฺชนฺตฺยา, เวธพฺยํ กฏุกิตฺถิยา.
‘‘อปิ สาครปริยนฺตํ, พหุวิตฺตธรํ มหึ;
นานารตนปริปูรํ, นิจฺเฉ เวสฺสนฺตรํ วินา.
‘‘กถํ ¶ นุ ตาสํ หทยํ, สุขรา วต อิตฺถิโย;
ยา สามิเก ทุกฺขิตมฺหิ, สุขมิจฺฉนฺติ อตฺตโน.
‘‘นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน;
ตมหํ อนุพนฺธิสฺสํ, สพฺพกามทโท หิ เม’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตมพฺรวีติ ภิกฺขเว, มทฺที รฺโ วจนํ สุตฺวา ตํ ราชานํ อพฺรวิ. อภิสมฺโภสฺสนฺติ สหิสฺสามิ อธิวาเสสฺสามิ. โปฏกิลนฺติ โปฏกิลติณํ. ปนุทหิสฺสามีติ ทฺเวธา กตฺวา เวสฺสนฺตรสฺส ปุรโต คมิสฺสามิ. อุทรสฺสุปโรเธนาติ อุปวาเสน ขุทาธิวาเสน. โคหนุเวเนน จาติ วิสาลกฏิโย โอนตปสฺสา จ อิตฺถิโย สามิกํ ลภนฺตีติ ¶ กตฺวา โคหนุนา กฏิผลกํ โกฏฺฏาเปตฺวา เวเนน จ ปสฺสานิ โอนาเมตฺวา กุมาริกา ปตึ ลภติ. กฏุกนฺติ อสาตํ. คจฺฉฺเวาติ คมิสฺสามิเยว.
อปิสฺสา โหติ อปฺปตฺโตติ ตสฺสา วิธวาย อุจฺฉิฏฺกมฺปิ ภฺุชิตุํ อนนุจฺฉวิโกว. โย นนฺติ โย นีจชจฺโจ ตํ วิธวํ อนิจฺฉมานฺเว หตฺเถ คเหตฺวา กฑฺฒติ. เกสคฺคหณมุกฺเขปา, ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนาติ อสามิกํ อิตฺถึ หตฺถปาเทหิ เกสคฺคหณํ, อุกฺเขปา, ภูมิยํ ปาตนนฺติ เอตานิ อวมฺนานิ กตฺวา อติกฺกมนฺติ. ทตฺวา จาติ อสามิกาย อิตฺถิยา เอวรูปํ พหุํ อนปฺปกํ ทุกฺขํ ปรปุริโส ทตฺวา จ โน ปกฺกมติ นิราสงฺโก โอโลเกนฺโตว ติฏฺติ.
สุกฺกจฺฉวีติ นฺหานียจุณฺเณน อุฏฺาปิตจฺฉวิวณฺณา. เวธเวราติ วิธวิตฺถิกามา ปุริสา. ทตฺวาติ กิฺจิเทว อปฺปมตฺตกํ ธนํ ทตฺวา. สุภคมานิโนติ มยํ สุภคาติ มฺมานา. อกามนฺติ ตํ วิธวํ อสามิกํ อกามํ. อุลูกฺเว วายสาติ กากา วิยอุลูกํ ปริกฑฺฒนฺติ. กํสปชฺโชตเนติ สุวณฺณภาชนาภาย ปชฺโชตนฺเต. วสนฺติ เอวรูเปปิ าติกุเล วสมานา. เนวาติวากฺยํ น ลเภติ ‘‘อยํ อิตฺถี นิสฺสามิกา, ยาวชีวํ อมฺหากฺเว ภาโร ชาโต’’ติอาทีนิ วจนานิ วทนฺเตหิ ภาตูหิปิ สขินีหิปิ อติวากฺยํ ครหวจนํ เนว น ลภติ. ปฺาณนฺติ ปากฏภาวการณํ.
ยา ¶ ทลิทฺที ทลิทฺทสฺสาติ เทว, กิตฺติสมฺปนฺนา ยา อิตฺถี อตฺตโน สามิกสฺส ทลิทฺทสฺส ทุกฺขปฺปตฺตกาเล สยมฺปิ ทลิทฺที สมานา ทุกฺขาว โหติ, ตสฺส อฑฺฒกาเล เตเนว สทฺธึ อฑฺฒา สุขปฺปตฺตา โหติ, ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ. อภิชฺชนฺตฺยาติ อภิชฺชนฺติยา. สเจปิ หิ อิตฺถิยา สกลปถวี น ภิชฺชติ, ตาย สกลาย ปถวิยา สาว อิสฺสรา โหติ, ตถาปิ เวธพฺยํ กฏุกเมวาติ อตฺโถ. สุขรา วต อิตฺถิโยติ สุฏฺุ ขรา วต อิตฺถิโย.
‘‘ตมพฺรวิ ¶ มหาราชา, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
อิเม เต ทหรา ปุตฺตา, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
นิกฺขิปฺป ลกฺขเณ คจฺฉ, มยํ เต โปสยามเส’’ติ.
ตตฺถ ชาลี กณฺหาชินา จุโภติ ชาลี จ กณฺหาชินา จาติ อุโภ. นิกฺขิปฺปาติ อิเม นิกฺขิปิตฺวา คจฺฉาหีติ.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
ปิยา เม ปุตฺตกา เทว, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
ตฺยมฺหํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ, อรฺเ ชีวโสกิน’’นฺติ.
ตตฺถ ตฺยมฺหนฺติ เต ทารกา อมฺหากํ ตตฺถ อรฺเ. ชีวโสกินนฺติ อวิคตโสกานํ หทยํ รมยิสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ตมพฺรวิ ¶ มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
สาลีนํ โอทนํ ภุตฺวา, สุจึ มํสูปเสจนํ;
รุกฺขผลานิ ภฺุชนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘ภุตฺวา สตปเล กํเส, โสวณฺเณ สตราชิเก;
รุกฺขปตฺเตสุ ภฺุชนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
กุสจีรานิ ธาเรนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘วยฺหาหิ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
ปตฺติกา ปริธาวนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘กูฏาคาเร ¶ สยิตฺวาน, นิวาเต ผุสิตคฺคเฬ;
สยนฺตา รุกฺขมูลสฺมึ, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘ปลฺลงฺเกสุ ¶ สยิตฺวาน, โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
สยนฺตา ติณสนฺถาเร, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘คนฺธเกน วิลิมฺปิตฺวา, อครุจนฺทเนน จ;
รโชชลฺลานิ ธาเรนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘จามรโมรหตฺเถหิ, พีชิตงฺคา สุเขธิตา;
ผุฏฺา ฑํเสหิ มกเสหิ, กถํ กาหนฺติ ทารกา’’ติ.
ตตฺถ ปลสเต กํเสติ ปลสเตน กตาย กฺจนปาติยา. โคนเก จิตฺตสนฺถเตติ มหาปิฏฺิยํ กาฬโกชเว เจว วิจิตฺตเก สนฺถเร จ. จามรโมรหตฺเถหีติ จามเรหิ เจว โมรหตฺเถหิ จ พีชิตงฺคา.
เอวํ เตสํ สลฺลปนฺตานฺเว รตฺติ วิภายิ, สูริโย อุคฺคฺฉิ. มหาสตฺตสฺส จตุสินฺธวยุตฺตํ อลงฺกตรถํ อาเนตฺวา ราชทฺวาเร ปยึสุ. มทฺทีปิ สสฺสุสสุเร วนฺทิตฺวา เสสิตฺถิโย อปโลเกตฺวา ทฺเว ปุตฺเต อาทาย เวสฺสนฺตรโต ปมตรํ คนฺตฺวา รเถ อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
มา เทว ปริเทเวสิ, มา จ ตฺวํ วิมโน อหุ;
ยถา มยํ ภวิสฺสาม, ตถา เหสฺสนฺติ ทารกา.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
สิวิมคฺเคน อนฺเวสิ, ปุตฺเต อาทาย ลกฺขณา’’ติ.
ตตฺถ สิวิมคฺเคนาติ สิวิรฺโ คนฺตพฺพมคฺเคน. อนฺเวสีติ ตํ อคมาสิ, ปาสาทา โอตริตฺวา รถํ อภิรุหีติ อตฺโถ.
‘‘ตโต ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
ปิตุ มาตุ จ วนฺทิตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ.
‘‘จตุวาหึ ¶ ¶ รถํ ยุตฺตํ, สีฆมารุยฺห สนฺทนํ;
อาทาย ปุตฺตทารฺจ, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพต’’นฺติ.
ตตฺถ ตโตติ ภิกฺขเว, ตสฺสา มทฺทิยา รถํ อภิรุหิตฺวา ิตกาเล. ทตฺวาติ หิยฺโย ทานํ ทตฺวา. กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณนฺติ ปทกฺขิณฺจ กตฺวา. นนฺติ นิปาตมตฺตํ.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, เยนาสิ พหุโก ชโน;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, อโรคา โหนฺตุ าตโย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา ยตฺถ ‘‘เวสฺสนฺตรํ ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ พหุโก ชโน ิโต อาสิ, ตตฺถ รถํ เปเสตฺวา มหาชนํ อาปุจฺฉนฺโต ‘‘อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, อโรคา โหนฺตุ าตโย’’ติ อาห. ตตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. ภิกฺขเว, ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา าตเก อาห – ‘‘ตุมฺเห อามนฺเตตฺวา มยํ คจฺฉาม, ตุมฺเห สุขิตา โหถ นิทุกฺขา’’ติ.
เอวํ มหาสตฺโต มหาชนํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรถา’’ติ เตสํ โอวทิตฺวา ปกฺกามิ. คจฺฉนฺเต ปน โพธิสตฺเต มาตา ‘‘ปุตฺโต เม ทานวิตฺตโก ทานํ เทตู’’ติ อาภรเณหิ สทฺธึ สตฺตรตนปูรานิ สกฏานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ เปเสสิ. โสปิ อตฺตโน กายารุฬฺหเมว อาภรณภณฺฑํ โอมฺุจิตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ อฏฺารส วาเร ทตฺวา อวเสสํ สพฺพํ อทาสิ. โส นครา นิกฺขมิตฺวา จ นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุกาโม อโหสิ. อถสฺส มนํ ปฏิจฺจ รถปฺปมาณฏฺาเน มหาปถวี ภิชฺชิตฺวา กุลาลจกฺกํ วิย ปริวตฺติตฺวา รถํ นคราภิมุขํ อกาสิ. โส มาตาปิตูนํ วสนฏฺานํ โอโลเกสิ. เตน การเณน ปถวีกมฺโป อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นิกฺขมิตฺวาน นครา, นิวตฺติตฺวา วิโลกิเต;
ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติ. (จริยา. ๑.๙๓);
สยํ ¶ ปน โอโลเกตฺวา มทฺทิมฺปิ โอโลกาเปตุํ คาถมาห –
‘‘อิงฺฆ ¶ มทฺทิ นิสาเมหิ, รมฺมรูปํว ทิสฺสติ;
อาวาสํ สิวิเสฏฺสฺส, เปตฺติกํ ภวนํ มมา’’ติ.
ตตฺถ นิสาเมหีติ โอโลเกหิ.
อถ ¶ มหาสตฺโต สหชาเต สฏฺิสหสฺสอมจฺเจ จ เสสชนฺจ นิวตฺตาเปตฺวา รถํ ปาเชนฺโต มทฺทึ อาห – ‘‘ภทฺเท, สเจ ปจฺฉโต ยาจกา อาคจฺฉนฺติ, อุปธาเรยฺยาสี’’ติ. สาปิ โอโลเกนฺตี นิสีทิ. อถสฺส สตฺตสตกํ มหาทานํ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา จตฺตาโร พฺราหฺมณา นครํ อาคนฺตฺวา ‘‘กุหึ เวสฺสนฺตโร ราชา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทานํ ทตฺวา คโต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิฺจิ คเหตฺวา คโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รเถน คโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อสฺเส นํ ยาจิสฺสามา’’ติ อนุพนฺธึสุ. อถ มทฺที เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘ยาจกา อาคจฺฉนฺติ, เทวา’’ติ อาโรเจสิ. มหาสตฺโต รถํ เปสิ. เต อาคนฺตฺวา อสฺเส ยาจึสุ. มหาสตฺโต อสฺเส อทาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ พฺราหฺมณา อนฺวคมุํ, เต นํ อสฺเส อยาจิสุํ;
ยาจิโต ปฏิปาเทสิ, จตุนฺนํ จตุโร หเย’’ติ.
อสฺเสสุ ปน ทินฺเนสุ รถธุรํ อากาเสเยว อฏฺาสิ. อถ พฺราหฺมเณสุ คตมตฺเตสุเยว จตฺตาโร เทวปุตฺตา โรหิจฺจมิควณฺเณน อาคนฺตฺวา รถธุรํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมํสุ. มหาสตฺโต เตสํ เทวปุตฺตภาวํ ตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสติ;
มิคโรหิจฺจวณฺเณน, ทกฺขิณสฺสา วหนฺติ ม’’นฺติ.
ตตฺถ ทกฺขิณสฺสาติ สุสิกฺขิตา อสฺสา วิย มํ วหนฺติ.
อถ นํ เอวํ คจฺฉนฺตํ อปโร พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา รถํ ยาจิ. มหาสตฺโต ปุตฺตทารํ โอตาเรตฺวา ตสฺส รถํ อทาสิ. รเถ ปน ทินฺเน เทวปุตฺตา อนฺตรธายึสุ. รถสฺส ทินฺนภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อเถตฺถ ¶ ¶ ปฺจโม อาคา, โส ตํ รถมยาจถ;
ตสฺส ตํ ยาจิโตทาสิ, น จสฺสุปหโต มโน.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, โอโรเปตฺวา สกํ ชนํ;
อสฺสาสยิ อสฺสรถํ, พฺราหฺมณสฺส ธเนสิโน’’ติ.
ตตฺถ อเถตฺถาติ อถ ตสฺมึ วเน. น จสฺสุปหโต มโนติ น จสฺส มโน โอลีโน. อสฺสาสยีติ ปริโตเสนฺโต นิยฺยาเทสิ.
ตโต ¶ ปฏฺาย ปน เต สพฺเพปิ ปตฺติกาว อเหสุํ. อถ มหาสตฺโต มทฺทึ อโวจ –
‘‘ตฺวํ มทฺทิ กณฺหํ คณฺหาหิ, ลหุ เอสา กนิฏฺิกา;
อหํ ชาลึ คเหสฺสามิ, ครุโก ภาติโก หิ โส’’ติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ ขตฺติยา ทฺเว ทารเก องฺเกนาทาย ปกฺกมึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริกํ;
สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อฺมฺํ ปิยํวทา’’ติ.
ทานกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
วนปเวสนกณฺฑวณฺณนา
เต ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กุหึ วงฺกปพฺพโต’’ติ ปุจฺฉนฺติ. มนุสฺสา ‘‘ทูเร’’ติ วทนฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทิ เกจิ มนุชา เอนฺติ, อนุมคฺเค ปฏิปเถ;
มคฺคํ เต ปฏิปุจฺฉาม, ‘กุหึ วงฺกตปพฺพโต’.
‘‘เต ¶ ตตฺถ อมฺเห ปสฺสิตฺวา, กลุนํ ปริเทวยุํ;
ทุกฺขํ เต ปฏิเวเทนฺติ, ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’ติ.
มคฺคสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ วิวิธผลธาริโน รุกฺเข ทิสฺวา ทารกา กนฺทนฺติ. มหาสตฺตสฺสานุภาเวน ผลธาริโน รุกฺขา โอนมิตฺวา หตฺถสมฺผสฺสํ ¶ อาคจฺฉนฺติ. ตโต สุปกฺกผลาผลานิ อุจฺจินิตฺวา เตสํ เทติ. ตํ ทิสฺวา มทฺที อจฺฉริยํ ปเวเทสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน, ทารกา ผลิเน ทุเม;
เตสํ ผลานํ เหตุมฺหิ, อุปโรทนฺติ ทารกา.
‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา วิปุลา ทุมา;
สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก.
‘‘อิทํ อจฺเฉรกํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สาธุการํ ปวตฺเตสิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา.
‘‘อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, สยเมโวนตา ทุมา’’ติ.
เชตุตฺตรนครโต ¶ สุวณฺณคิริตาโล นาม ปพฺพโต ปฺจ โยชนานิ, ตโต โกนฺติมารา นาม นที ปฺจ โยชนานิ, ตโต อฺจรคิริ นาม ปพฺพโต ปฺจ โยชนานิ, ตโต ทุนฺนิวิฏฺพฺราหฺมณคาโม นาม ปฺจ โยชนานิ, ตโต มาตุลนครํ ทส โยชนานิ. อิติ ตํ มคฺคํ เชตุตฺตรนครโต ตึสโยชนํ โหติ. เทวตา ตํ มคฺคํ สํขิปึสุ. เต เอกทิวเสเนว มาตุลนครํ ปาปุณึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สงฺขิปึสุ ปถํ ยกฺขา, อนุกมฺปาย ทารเก;
นิกฺขนฺตทิวเสเนว, เจตรฏฺํ อุปาคมุ’’นฺติ.
อุปคจฺฉนฺตา ¶ จ ปน เชตุตฺตรนครโต ปาตราสสมเย นิกฺขมิตฺวา สายนฺหสมเย เจตรฏฺเ มาตุลนครํ ปตฺตา. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต คนฺตฺวา ทีฆมทฺธานํ, เจตรฏฺํ อุปาคมุํ;
อิทฺธํ ผีตํ ชนปทํ, พหุมํสสุโรทน’’นฺติ.
ตทา มาตุลนคเร สฏฺิ ขตฺติยสหสฺสานิ วสนฺติ. มหาสตฺโต อนฺโตนครํ อปวิสิตฺวา นครทฺวาเรเยว สาลายํ นิสีทิ. อถสฺส มทฺที ¶ โพธิสตฺตสฺส ปาเทสุ รชํ ปฺุฉิตฺวา ปาเท สมฺพาหิตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรสฺส อาคตภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ สาลาโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส จกฺขุปเถ สาลาทฺวาเร อฏฺาสิ. นครํ ปวิสนฺติโย จ นิกฺขมนฺติโย จ อิตฺถิโย ตํ ทิสฺวา ปริวาเรสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เจติโย ปริวารึสุ, ทิสฺวา ลกฺขณมาคตํ;
สุขุมาลี วต อยฺยา, ปตฺติกา ปริธาวติ.
‘‘วยฺหาหิ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
สาชฺช มทฺที อรฺสฺมึ, ปตฺติกา ปริธาวตี’’ติ.
ตตฺถ ลกฺขณมาคตนฺติ ลกฺขณสมฺปนฺนํ มทฺทึ อาคตํ. ปริธาวตีติ เอวํ สุขุมาลี หุตฺวา ปตฺติกาว วิจรติ. ปริยายิตฺวาติ เชตุตฺตรนคเร วิจริตฺวา. สิวิกายาติ สุวณฺณสิวิกาย.
มหาชโน ¶ มทฺทิฺจ เวสฺสนฺตรฺจ ทฺเว ปุตฺเต จสฺส อนาถาคมเนน อาคเต ทิสฺวา คนฺตฺวา ราชูนํ อาจิกฺขิ. สฏฺิสหสฺสา ราชาโน โรทนฺตา ปริเทวนฺตา ตสฺส สนฺติกํ อาคมํสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ทิสฺวา เจตปาโมกฺขา, โรทมานา อุปาคมุํ;
กจฺจิ นุ เทว กุสลํ, กจฺจิ เทว อนามยํ;
กจฺจิ ปิตา อโรโค เต, สิวีนฺจ อนามยํ.
‘‘โก ¶ เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ;
อนสฺสโก อรถโก, ทีฆมทฺธานมาคโต;
กจฺจามิตฺเตหิ ปกโต, อนุปฺปตฺโตสิมํ ทิส’’นฺติ.
ตตฺถ ทิสฺวาติ ทูรโตว ปสฺสิตฺวา. เจตปาโมกฺขาติ เจตราชาโน. อุปาคมุนฺติ อุปสงฺกมึสุ. กุสลนฺติ อาโรคฺยํ. อนามยนฺติ นิทฺทุกฺขภาวํ. โก เต พลนฺติ กุหึ ตว พลกาโย. รถมณฺฑลนฺติ เยนาสิ รเถน อาคโต, โส กุหินฺติ ปุจฺฉนฺติ. อนสฺสโกติ อสฺสวิรหิโต. อรถโกติ อยานโก. ทีฆมทฺธานมาคโตติ ทีฆมคฺคํ อาคโต. ปกโตติ อภิภูโต.
อถ ¶ เนสํ มหาสตฺโต อตฺตโน อาคตการณํ กเถนฺโต อาห –
‘‘กุสลฺเจว เม สมฺมา, อโถ สมฺมา อนามยํ;
อโถ ปิตา อโรโค เม, สิวีนฺจ อนามยํ.
‘‘อหฺหิ กฺุชรํ ทชฺชํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ;
เขตฺตฺุํ สพฺพยุทฺธานํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑุกมฺพลสฺฉนฺนํ, ปภินฺนํ สตฺตุมทฺทนํ;
ทนฺตึ สวาลพีชนึ, เสตํ เกลาสสาทิสํ.
‘‘สเสตจฺฉตฺตํ สอุปาเธยฺยํ, สาถพฺพนํ สหตฺถิปํ;
อคฺคยานํ ราชวาหึ, พฺราหฺมณานํ อทาสหํ.
‘‘ตสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา, ปิตา จุปหโตมโน;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’ติ.
ตตฺถ ตสฺมึ เมติ ตสฺมึ การเณ มยฺหํ สิวโย กุทฺธา. อุปหโตมโนติ อุปหตจิตฺโต กุทฺโธว ¶ มํ รฏฺา ปพฺพาเชสิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ วเน มยํ วเสยฺยาม, ตตฺถ วสโนกาสํ ชานาถาติ.
เต ราชาโน อาหํสุ –
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘สากํ ภิสํ มธุํ มํสํ, สุทฺธํ สาลีนโมทนํ;
ปริภฺุช มหาราช, ปาหุโน โนสิ อาคโต’’ติ.
ตตฺถ ปเวทยาติ กเถหิ, สพฺพํ ปฏิยาเทตฺวา ทสฺสาม. ภิสนฺติ ภิสมูลํ, ยํกิฺจิ กนฺทชาตํ วา.
เวสฺสนฺตโร อาห –
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปฏิคฺคหิตนฺติ สพฺพเมตํ ตุมฺเหหิ ทินฺนํ มยา จ ปฏิคฺคหิตเมว โหตุ, สพฺพสฺส ตุมฺเหหิ มยฺหํ อคฺฆิยํ นิเวทนํ กตํ. ราชา ปน มํ อวรุทฺธสิ รฏฺา ปพฺพาเชสิ, ตสฺมา วงฺกเมว คมิสฺสามิ, ตสฺมึ เม อรฺเ วสนฏฺานํ ชานาถาติ.
เต ราชาโน อาหํสุ –
‘‘อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ, เจตรฏฺเ รเถสภ;
ยาว เจตา คมิสฺสนฺติ, รฺโ สนฺติก ยาจิตุํ.
‘‘นิชฺฌาเปตุํ ¶ มหาราชํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ตํ เจตา ปุรกฺขตฺวา, ปตีตา ลทฺธปจฺจยา;
ปริวาเรตฺวาน คจฺฉนฺติ, เอวํ ชานาหิ ขตฺติยา’’ติ.
ตตฺถ รฺโ สนฺติก ยาจิตุนฺติ รฺโ สนฺติกํ ยาจนตฺถาย คมิสฺสนฺติ. นิชฺฌาเปตุนฺติ ตุมฺหากํ นิทฺโทสภาวํ ชานาเปตุํ. ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺา. คจฺฉนฺตีติ คมิสฺสนฺติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘มา โว รุจฺจิตฺถ คมนํ, รฺโ สนฺติก ยาจิตุํ;
นิชฺฌาเปตุํ มหาราชํ, ราชาปิ ตตฺถ นิสฺสโร.
‘‘อจฺจุคฺคตา หิ สิวโย, พลคฺคา เนคมา จ เย;
เต วิธํเสตุมิจฺฉนฺติ, ราชานํ มม การณา’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ มม นิทฺโทสภาวํ นิชฺฌาปเน ราชาปิ อนิสฺสโร. อจฺจุคฺคตาติ อติกุทฺธา. พลคฺคาติ พลกายา. วิธํเสตุนฺติ รชฺชโต นีหริตุํ. ราชานนฺติ ราชานมฺปิ.
เต ¶ ราชาโน อาหํสุ –
‘‘สเจ เอสา ปวตฺเตตฺถ, รฏฺสฺมึ รฏฺวฑฺฒน;
อิเธว รชฺชํ กาเรหิ, เจเตหิ ปริวาริโต.
‘‘อิทฺธํ ผีตฺจิทํ รฏฺํ, อิทฺโธ ชนปโท มหา;
มตึ กโรหิ ตฺวํ เทว, รชฺชสฺส มนุสาสิตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สเจ เอสา ปวตฺเตตฺถาติ สเจ เอตสฺมึ รฏฺเ เอสา ปวตฺติ. รชฺชสฺส มนุสาสิตุนฺติ รชฺชํ สมนุสาสิตุํ, อยเมว วา ปาโ.
เวสฺสนฺตโร อาห –
‘‘น ¶ เม ฉนฺโท มติ อตฺถิ, รชฺชสฺส อนุสาสิตุํ;
ปพฺพาชิตสฺส รฏฺสฺมา, เจตปุตฺตา สุณาถ เม.
‘‘อตุฏฺา สิวโย อาสุํ, พลคฺคา เนคมา จ เย;
ปพฺพาชิตสฺส รฏฺสฺมา, เจตา รชฺเชภิเสจยุํ.
‘‘อสมฺโมทิยมฺปิ โว อสฺส, อจฺจนฺตํ มม การณา;
สิวีหิ ภณฺฑนํ จาปิ, วิคฺคโห เม น รุจฺจติ.
‘‘อถสฺส ภณฺฑนํ โฆรํ, สมฺปหาโร อนปฺปโก;
เอกสฺส การณา มยฺหํ, หึเสยฺย พหุโก ชโน.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’ติ.
ตตฺถ เจตา รชฺเชภิเสจยุนฺติ เจตรฏฺวาสิโน กิร เวสฺสนฺตรํ รชฺเช อภิสิฺจึสูติ ตุมฺหากมฺปิ เต อตุฏฺา อาสุํ. อสมฺโมทิยนฺติ อสามคฺคิยํ. อสฺสาติ ภเวยฺย. อถสฺสาติ อถ มยฺหํ เอกสฺส การณา ตุมฺหากํ ภณฺฑนํ ภวิสฺสตีติ.
เอวํ มหาสตฺโต อเนกปริยาเยน ยาจิโตปิ รชฺชํ น อิจฺฉิ. อถสฺส เต เจตราชาโน มหนฺตํ สกฺการํ กรึสุ. โส นครํ ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ. อถ นํ สาลเมว อลงฺกริตฺวา สาณิยา ปริกฺเขปํ กตฺวา มหาสยนํ ปฺาเปตฺวา สพฺเพ อารกฺขํ กรึสุ. โส เอกรตฺตึ เตหิ สงฺคหิตารกฺโข สาลายํ สยิตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว นฺหตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา เตหิ ปริวุโต นิกฺขมิ. สฏฺิสหสฺสา ขตฺติยา เตน สทฺธึ ปนฺนรสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ¶ วนทฺวาเร ตฺวา ปุรโต ปนฺนรสโยชนมคฺคํ อาจิกฺขนฺตา อาหํสุ –
‘‘ตคฺฆ ¶ เต มยมกฺขาม, ยถาปิ กุสลา ตถา;
ราชิสี ยตฺถ สมฺมนฺติ, อาหุตคฺคี สมาหิตา.
‘‘เอส ¶ เสโล มหาราช, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ ตฺวํ สห ปุตฺเตหิ, สห ภริยาย จจฺฉสิ.
‘‘ตํ เจตา อนุสาสึสุ, อสฺสุเนตฺตา รุทํมุขา;
อิโต คจฺฉ มหาราช, อุชุํ เยนุตฺตรามุโข.
‘‘อถ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, เวปุลฺลํ นาม ปพฺพตํ;
นานาทุมคณากิณฺณํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ.
‘‘ตมติกฺกมฺม ภทฺทนฺเต, อถ ทกฺขิสิ อาปคํ;
นทึ เกตุมตึ นาม, คมฺภีรํ คิริคพฺภรํ.
‘‘ปุถุโลมมจฺฉากิณฺณํ, สุปติตฺถํ มโหทกํ;
ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, อสฺสาเสตฺวา สปุตฺตเก.
‘‘อถ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, นิคฺโรธํ มธุปิปฺผลํ;
รมฺมเก สิขเร ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ.
‘‘อถ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, นาฬิกํ นาม ปพฺพตํ;
นานาทิชคณากิณฺณํ, เสลํ กิมฺปุริสายุตํ.
‘‘ตสฺส อุตฺตรปุพฺเพน, มุจลินฺโท นาม โส สโร;
ปุณฺฑรีเกหิ สฺฉนฺโน, เสตโสคนฺธิเกหิ จ.
‘‘โส วนํ เมฆสงฺกาสํ, ธุวํ หริตสทฺทลํ;
สีโหวามิสเปกฺขีว, วนสณฺฑํ วิคาหย;
ปุปฺผรุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํ.
‘‘ตตฺถ พินฺทุสฺสรา วคฺคู, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
กูชนฺตมุปกูชนฺติ, อุตุสํปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘คนฺตฺวา ¶ คิริวิทุคฺคานํ, นทีนํ ปภวานิ จ;
โส ทกฺขิสิ โปกฺขรณึ, กรฺชกกุธายุตํ.
‘‘ปุถุโลมมจฺฉากิณฺณํ ¶ , สุปติตฺถํ มโหทกํ;
สมฺจ จตุรํสฺจ, สาทุํ อปฺปฏิคนฺธิยํ.
‘‘ตสฺสา อุตฺตรปุพฺเพน, ปณฺณสาลํ อมาปย;
ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา, อฺุฉาจริยาย อีหถา’’ติ.
ตตฺถ ราชิสีติ ราชาโน หุตฺวา ปพฺพชิตา. สมาหิตาติ เอกคฺคจิตฺตา. เอสาติ ทกฺขิณหตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา อิมินา ปพฺพตปาเทน คจฺฉถาติ อาจิกฺขนฺตา วทนฺติ. อจฺฉสีติ ¶ วสิสฺสสิ. อาปคนฺติ อุทกวาหนทิอาวฏฺฏํ. คิริคพฺภรนฺติ คิรีนํ กุจฺฉิโต ปวตฺตํ. มธุปิปฺผลนฺติ มธุรผลํ. รมฺมเกติ รมณีเย. กิมฺปุริสายุตนฺติ กิมฺปุริเสหิ อายุตํ ปริกิณฺณํ. เสตโสคนฺธีเกหิ จาติ นานปฺปกาเรหิ เสตุปฺปเลหิ เจว โสคนฺธิเกหิ จ สฺฉนฺโน. สีโหวามิสเปกฺขีวาติ อามิสํ เปกฺขนฺโต สีโห วิย.
พินฺทุสฺสราติ สมฺปิณฺฑิตสฺสรา. วคฺคูติ มธุรสฺสรา. กูชนฺตมุปกูชนฺตีติ ปมํ กูชมานํ ปกฺขึ ปจฺฉา อุปกูชนฺติ. อุตุสํปุปฺผิเต ทุเมติ อุตุสมเย ปุปฺผิเต ทุเม นิลียิตฺวา กูชนฺตํ อุปกูชนฺติ. โส ทกฺขิสีติ โส ตฺวํ ปสฺสิสฺสสีติ อตฺโถ. กรฺชกกุธายุตนฺติ กรฺชรุกฺเขหิ จ กกุธรุกฺเขหิ จ สมฺปริกิณฺณํ. อปฺปฏิคนฺธิยนฺติ ปฏิกูลคนฺธวิรหิตํ มธุโรทกปริกิณฺณํนานปฺปการปทุมุปฺปลาทีหิ สฺฉนฺนํ. ปณฺณสาลํ อมาปยาติ ปณฺณสาลํ มาเปยฺยาสิ. อมาเปตฺวาติ มาเปตฺวา. อฺุฉาจริยาย อีหถาติ อถ ตุมฺเห, เทว, อฺุฉาจริยาย ยาเปนฺตา อปฺปมตฺตา อีหถ, อารทฺธวีริยา หุตฺวา วิหเรยฺยาถาติ อตฺโถ.
เอวํ เต ราชาโน ตสฺส ปนฺนรสโยชนมคฺคํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ อุยฺโยเชตฺวา เวสฺสนฺตรสฺส อนฺตรายภยสฺส วิโนทนตฺถํ ‘‘มา โกจิเทว ปจฺจามิตฺโต โอกาสํ ลเภยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ พฺยตฺตํ สุสิกฺขิตํ เจตปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ คจฺฉนฺเต จ อาคจฺฉนฺเต จ ปริคฺคณฺหาหี’’ติ วนทฺวาเร อารกฺขณตฺถาย เปตฺวา สกนครํ คมึสุ. เวสฺสนฺตโรปิ สปุตฺตทาโร คนฺธมาทนปพฺพตํ ปตฺวา, ตํ ทิวสํ ตตฺถ วสิตฺวา ตโต อุตฺตราภิมุโข เวปุลฺลปพฺพตปาเทน คนฺตฺวา, เกตุมติยา นาม นทิยา ตีเร นิสีทิตฺวา วนจรเกน ทินฺนํ มธุมํสํ ขาทิตฺวา ตสฺส สุวณฺณสูจึ ทตฺวา ¶ ตตฺถ ¶ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ นทิโต อุตฺตริตฺวา สานุปพฺพตสิขเร ิตสฺส นิคฺโรธสฺส มูเล โถกํ นิสีทิตฺวา นิคฺโรธผลานิ ขาทิตฺวา อุฏฺาย คจฺฉนฺโต นาฬิกํ นาม ปพฺพตํ ปตฺวา ตํ ปริหรนฺโต มุจลินฺทสรํ คนฺตฺวา สรสฺส ตีเรน ปุพฺพุตฺตรกณฺณํ ปตฺวา, เอกปทิกมคฺเคน วนฆฏํ ปวิสิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม คิริวิทุคฺคานํ นทิปฺปภวานํ ปุรโต จตุรํสโปกฺขรณึ ปาปุณิ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ‘‘มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปวิฏฺโ’’ติ ตฺวา ‘‘ตสฺส วสนฏฺานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา วิสฺสกมฺมํ ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, ตฺวํ วงฺกปพฺพตกุฌจฺฉิมฺหิ รมณีเย าเน อสฺสมปทํ มาเปตฺวา เอหี’’ติ เปเสสิ. โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ เทวโลกโต โอตริตฺวา ตตฺถ ทฺเว ปณฺณสาลาโย ทฺเว จงฺกเม รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จ มาเปตฺวา จงฺกมโกฏิยํ เตสุ เตสุ าเนสุ นานาผลธเร รุกฺเข จ กทลิวนานิ จ ทสฺเสตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาเทตฺวา ‘‘เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา, เต อิเม คณฺหนฺตู’’ติ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา อมนุสฺเส จ เภรวสทฺเท มิคปกฺขิโน จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
มหาสตฺโต เอกปทิกมคฺคํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตานํ วสนฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ มทฺทิฺจ ปุตฺเต จ อสฺสมปททฺวาเร เปตฺวา อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อกฺขรานิ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฺเกนมฺหิ ทิฏฺโ’’ติ ตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ขคฺคฺจ ธนฺุจ อปเนตฺวา สาฏเก โอมฺุจิตฺวา รตฺตวากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา อิสิเวสํ คเหตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตสิรึ สมุพฺพหนฺโต ‘‘อโห สุขํ, อโห สุขํ, ปพฺพชฺชา เม อธิคตา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา จงฺกมํ อารุยฺห อปราปรํ จงฺกมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสทิเสน อุปสเมน ปุตฺตทารานํ สนฺติกํ อคมาสิ. มทฺทีปิ มหาสตฺตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา โรทิตฺวา เตเนว สทฺธึ อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา อิสิเวสํ คณฺหิ. ปจฺฉา ปุตฺเตปิ ตาปสกุมารเก กรึสุ. จตฺตาโร ขตฺติยา วงฺกปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ วสึสุ. อถ มทฺที มหาสตฺตํ วรํ ยาจิ ‘‘เทว, ตุมฺเห ผลาผลตฺถาย วนํ อคนฺตฺวา ปุตฺเต คเหตฺวา อิเธว โหถ, อหํ ผลาผลํ อาหริสฺสามี’’ติ. ตโต ปฏฺาย สา อรฺโต ผลาผลานิ อาหริตฺวา ตโย ชเน ปฏิชคฺคติ.
โพธิสตฺโตปิ ¶ ตํ วรํ ยาจิ ‘‘ภทฺเท, มทฺทิ มยํ อิโต ปฏฺาย ปพฺพชิตา นาม, อิตฺถี จ นาม พฺรหฺมจริยสฺส มลํ, อิโต ปฏฺาย อกาเล มม สนฺติกํ มา อาคจฺฉาหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. มหาสตฺตสฺส เมตฺตานุภาเวน สมนฺตา ติโยชเน สพฺเพ ติรจฺฉานาปิ อฺมฺํ ¶ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภึสุ. มทฺทีเทวีปิ ปาโตว อุฏฺาย ปานียปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตฺวา มุโขทกํ อาหริตฺวา ทนฺตกฏฺํ ทตฺวา อสฺสมปทํ สมฺมชฺชิตฺวา ทฺเว ปุตฺเต ปิตุ สนฺติเก เปตฺวา ปจฺฉิขณิตฺติองฺกุสหตฺถา อรฺํ ¶ ปวิสิตฺวา วนมูลผลาผลานิ อาทาย ปจฺฉึ ปูเรตฺวา สายนฺหสมเย อรฺโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลาย ผลาผลํ เปตฺวา นฺหตฺวา ปุตฺเต นฺหาเปสิ. อถ จตฺตาโรปิ ชนา ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสีทิตฺวา ผลาผลํ ปริภฺุชนฺติ. ตโต มทฺที ปุตฺเต คเหตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปาวิสิ. อิมินา นิยาเมน เต ปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ สตฺต มาเส วสึสูติ.
วนปเวสนกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
ชูชกปพฺพวณฺณนา
ตทา กาลิงฺครฏฺเ ทุนฺนิวิฏฺพฺราหฺมณคามวาสี ชูชโก นาม พฺราหฺมโณ ภิกฺขาจริยาย กหาปณสตํ ลภิตฺวา เอกสฺมึ พฺราหฺมณกุเล เปตฺวา ปุน ธนปริเยสนตฺถาย คโต. ตสฺมึ จิรายนฺเต พฺราหฺมณกุลา กหาปณสตํ วลฺเชตฺวา ปจฺฉา อิตเรน อาคนฺตฺวา โจทิยมานา กหาปเณ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา อมิตฺตตาปนํ นาม ธีตรํ ตสฺส อทํสุ. โส ตํ อาทาย กาลิงฺครฏฺเ ทุนฺนิวิฏฺพฺราหฺมณคามํ คนฺตฺวา วสิ. อมิตฺตตาปนา สมฺมา พฺราหฺมณํ ปริจรติ. อถ อฺเ ตรุณพฺราหฺมณา ตสฺสา อาจารสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘อยํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ สมฺมา ปฏิชคฺคติ, ตุมฺเห ปน อมฺเหสุ กึ ปมชฺชถา’’ติ อตฺตโน อตฺตโน ภริยาโย ตชฺเชนฺติ. ตา ‘‘อิมํ อมิตฺตตาปนํ อิมมฺหา คามา ปลาเปสฺสามา’’ติ นทีติตฺถาทีสุ สนฺนิปติตฺวา ตํ ปริภาสึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อหุ วาสี กลิงฺเคสุ, ชูชโก นาม พฺราหฺมโณ;
ตสฺสาสิ ทหรา ภริยา, นาเมนามิตฺตตาปนา.
‘‘ตา ¶ นํ ตตฺถ คตาโวจุํ, นทึ อุทกหาริยา;
ถิโย นํ ปริภาสึสุ, สมาคนฺตฺวา กุตูหลา.
‘‘อมิตฺตา นูน เต มาตา, อมิตฺโต นูน เต ปิตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อหิตํ ¶ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมิตฺตา วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ทุกฺกฏํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ปาปกํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมนาปํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมนาปวาสํ ¶ วสิ, ชิณฺเณน ปตินา สห;
ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, มตํ เต ชีวิตา วรํ.
‘‘น หิ นูน ตุยฺหํ กลฺยาณิ, ปิตา มาตา จ โสภเน;
อฺํ ภตฺตารํ วินฺทึสุ, เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ;
เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ทุยิฏฺํ เต นวมิยํ, อกตํ อคฺคิหุตฺตกํ;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ นูน, พฺรหฺมจริยปรายเณ;
สา ตฺวํ โลเก อภิสปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี.
‘‘น ¶ ¶ ทุกฺขํ อหินา ทฏฺํ, น ทุกฺขํ สตฺติยา หตํ;
ตฺจ ทุกฺขฺจ ติพฺพฺจ, ยํ ปสฺเส ชิณฺณกํ ปตึ.
‘‘นตฺถิ ขิฑฺฑา นตฺถิ รติ, ชิณฺเณน ปตินา สห;
นตฺถิ อาลาปสลฺลาโป, ชคฺฆิตมฺปิ น โสภติ.
‘‘ยทา จ ทหโร ทหรา, มนฺตยนฺติ รโหคตา;
สพฺเพสํ โสกา นสฺสนฺติ, เย เกจิ หทยสฺสิตา.
‘‘ทหรา ตฺวํ รูปวตี, ปุริสานํภิปตฺถิตา;
คจฺฉ าติกุเล อจฺฉ, กึ ชิณฺโณ รมยิสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อหูติ อโหสิ. วาสี กลิงฺเคสูติ กาลิงฺครฏฺเสุ ทุนฺนิวิฏฺพฺราหฺมณคามวาสี. ตา นํ ตตฺถ คตาโวจุนฺติ ตตฺถ คาเม ตา อิตฺถิโย นทีติตฺเถ อุทกหาริกา หุตฺวา คตา นํ อโวจุํ. ถิโย นํ ปริภาสึสูติ อิตฺถิโย น อฺํ กิฺจิ อโวจุํ, อถ โข นํ ปริภาสึสุ. กุตูหลาติ โกตูหลชาตา วิย หุตฺวา. สมาคนฺตฺวาติ สมนฺตา ปริกฺขิปิตฺวา. ทหริยํ สตินฺติ ทหรึ ตรุณึ โสภคฺคปฺปตฺตํ สมานํ. ชิณฺณสฺสาติ ชราชิณฺณสฺส เคเห. ทุยิฏฺํ เต นวมิยนฺติ ตว นวมิยํ ยาคํ ทุยิฏฺํ ภวิสฺสติ, โส เต ยาคปิณฺโฑ ปมํ มหลฺลกกาเกน คหิโต ภวิสฺสติ. ‘‘ทุยิฏฺา เต นวมิยา’’ติปิ ปาโ, นวมิยา ตยา ทุยิฏฺา ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อกตํ อคฺคิหุตฺตกนฺติ อคฺคิชุหนมฺปิ ตยา อกตํ ภวิสฺสติ. อภิสปีติ สมณพฺราหฺมเณ สมิตปาเป วา พาหิตปาเป วา อกฺโกสิ. ตสฺส เต ปาปสฺส อิทํ ผลนฺติ อธิปฺปาเยเนว อาหํสุ. ชคฺฆิตมฺปิ น โสภตีติ ขณฺฑทนฺเต วิวริตฺวา หสนฺตสฺส มหลฺลกสฺส หสิตมฺปิ น โสภติ. สพฺเพสํ โสกา นสฺสนฺตีติ สพฺเพ เอเตสํ โสกา วินสฺสนฺติ. กึ ชิณฺโณติ อยํ ชิณฺโณ ตํ ปฺจหิ กามคุเณหิ กถํ รมยิสฺสตีติ.
สา ตาสํ สนฺติกา ปริภาสํ ลภิตฺวา อุทกฆฏํ อาทาย โรทมานา ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘กึ โภติ โรทสี’’ติ พฺราหฺมเณน ปุฏฺา ตสฺส อาโรเจนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘น ¶ ¶ เต พฺราหฺมณ คจฺฉามิ, นทึ อุทกหาริยา;
ถิโย มํ ปริภาสนฺติ, ตยา ชิณฺเณน พฺราหฺมณา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – พฺราหฺมณ, ตยา ชิณฺเณน มํ อิตฺถิโย ปริภาสนฺติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย ตว อุทกหาริกา หุตฺวา นทึ น คจฺฉามีติ.
ชูชโก อาห –
‘‘มา เม ตฺวํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหริ;
อหํ อุทกมาหิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหู’’ติ.
ตตฺถ อุทกมาหิสฺสนฺติ โภติ อหํ อุทกํ อาหริสฺสามิ.
พฺราหฺมณี อาห –
‘‘นาหํ ตมฺหิ กุเล ชาตา, ยํ ตฺวํ อุทกมาหเร;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามหํ ฆเร.
‘‘สเจ เม ทาสํ ทาสึ วา, นานยิสฺสสิ พฺราหฺมณ;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก’’ติ.
ตตฺถ นาหนฺติ พฺราหฺมณ, ยมฺหิ กุเล สามิโก กมฺมํ กโรติ, นาหํ ตตฺถ ชาตา. ยํ ตฺวนฺติ ตสฺมา ยํ อุทกํ ตฺวํ อาหริสฺสสิ, น มยฺหํ เตน อตฺโถ.
ชูชโก อาห –
‘‘นตฺถิ เม สิปฺปานํ วา, ธนํ ธฺฺจ พฺราหฺมณิ;
กุโตหํ ทาสํ ทาสึ วา, อานยิสฺสามิ โภติยา;
อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหู’’ติ.
พฺราหฺมณี อาห –
‘‘เอหิ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถา เม วจนํ สุตํ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ยาจสฺสุ, ทาสํ ทาสิฺจ พฺราหฺมณ;
โส เต ทสฺสติ ยาจิโต, ทาสํ ทาสิฺจ ขตฺติโย’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ เอหิ เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ. อิทํ สา เทวตาธิคฺคหิตา หุตฺวา อาห.
ชูชโก อาห –
‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ ทุพฺพโล, ทีโฆ จทฺธา สุทุคฺคโม;
มา โภติ ปริเทเวสิ, มา จ ตฺวํ วิมนา อหุ;
อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหู’’ติ.
ตตฺถ ชิณฺโณหมสฺมีติ ภทฺเท, อหํ ชิณฺโณ อมฺหิ, กถํ คมิสฺสามีติ.
พฺราหฺมณี ¶ อาห –
‘‘ยถา อคนฺตฺวา สงฺคามํ, อยุทฺโธว ปราชิโต;
เอวเมว ตุวํ พฺรหฺเม, อคนฺตฺวาว ปราชิโต.
‘‘สเจ เม ทาสํ ทาสึ วา, นานยิสฺสสิ พฺราหฺมณ;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามหํ ฆเร;
อมนาปํ เต กริสฺสามิ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘นกฺขตฺเต อุตุปุพฺเพสุ, ยทา มํ ทกฺขิสิลงฺกตํ;
อฺเหิ สทฺธึ รมมานํ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘อทสฺสเนน มยฺหํ เต, ชิณฺณสฺส ปริเทวโต;
ภิยฺโย วงฺกา จ ปลิตา, พหู เหสฺสนฺติ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ อมนาปํ เตติ เวสฺสนฺตรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ทาสํ วา ทาสึ วา อนาหรนฺตสฺส ตว อรุจฺจนกํ กมฺมํ กริสฺสามิ. นกฺขตฺเต อุตุปุพฺเพสูติ นกฺขตฺตโยควเสน วา ฉนฺนํ อุตูนํ ตสฺส ตสฺส ปุพฺพวเสน วา ปวตฺเตสุ ฉเณสุ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ภีโต อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต ¶ โส พฺราหฺมโณ ภีโต, พฺราหฺมณิยา วสานุโค;
อฏฺฏิโต กามราเคน, พฺราหฺมณึ เอตทพฺรวิ.
‘‘ปาเถยฺยํ ¶ เม กโรหิ ตฺวํ, สํกุลฺยา สคุฬานิ จ;
มธุปิณฺฑิกา จ สุกตาโย, สตฺตุภตฺตฺจ พฺราหฺมณิ.
‘‘อานยิสฺสํ เมถุนเก, อุโภ ทาสกุมารเก;
เต ตํ ปริจริสฺสนฺติ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา’’ติ.
ตตฺถ อฏฺฏิโตติ อุปทฺทุโต ปีฬิโต. สคุฬานิ จาติ สคุฬปูเว จ. สตฺตุภตฺตนฺติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตฺุเจว ปุฏภตฺตฺจ. เมถุนเกติ ชาติโคตฺตกุลปเทเสหิ สทิเส. ทาสกุมารเกติ ตว ทาสตฺถาย กุมารเก.
สา ขิปฺปํ ปาเถยฺยํ ปฏิยาเทตฺวา พฺราหฺมณสฺส อาโรเจสิ. โส เคเห ทุพฺพลฏฺานํ ถิรํ กตฺวา ทฺวารํ สงฺขริตฺวา อรฺา ทารูนิ อาหริตฺวา ฆเฏน อุทกํ อาหริตฺวา เคเห สพฺพภาชนานิ ปูเรตฺวา ตตฺเถว ตาปสเวสํ คเหตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิโต ปฏฺาย วิกาเล มา นิกฺขมิ, ยาว มมาคมนา อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ โอวทิตฺวา อุปาหนํ อารุยฺห ปาเถยฺยปสิพฺพกํ อํเส ลคฺเคตฺวา อมิตฺตตาปนํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ โรทิตฺวา ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ วตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, ปฏิมฺุจิ อุปาหนา;
ตโต โส มนฺตยิตฺวาน, ภริยํ กตฺวา ปทกฺขิณํ.
‘‘ปกฺกามิ โส รุณฺณมุโข, พฺราหฺมโณ สหิตพฺพโต;
สิวีนํ นครํ ผีตํ, ทาสปริเยสนํ จร’’นฺติ.
ตตฺถ รุณฺณมุโขติ รุทํมุโข. สหิตพฺพโตติ สมาทินฺนวโต, คหิตตาปสเวโสติ อตฺโถ. จรนฺติ ทาสปริเยสนํ จรนฺโต สิวีนํ นครํ อารพฺภ ปกฺกามิ.
โส ¶ ตํ นครํ คนฺตฺวา สนฺนิปติตํ ชนํ ‘‘เวสฺสนฺตโร กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉติ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา อวจ, เย ตตฺถาสุํ สมาคตา;
กุหึ เวสฺสนฺตโร ราชา, กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ.
‘‘เต ¶ ชนา ตํ อวจึสุ, เย ตตฺถาสุํ สมาคตา;
ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
ปพฺพาชิโต สกา รฏฺา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
อาทาย ปุตฺตทารฺจ, วงฺเก วสติ ปพฺพเต’’ติ.
ตตฺถ ปกโตติ อุปทฺทุโต ปีฬิโต อตฺตโน นคเร วสิตุํ อลภิตฺวา อิทานิ วงฺกปพฺพเต วสติ.
เอวํ ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ ราชานํ นาเสตฺวา ปุนปิ อาคตา อิธ ติฏฺถา’’ติ เต เลฑฺฑุทณฺฑาทิหตฺถา พฺราหฺมณํ อนุพนฺธึสุ. โส เทวตาธิคฺคหิโต หุตฺวา วงฺกปพฺพตมคฺคเมว คณฺหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส โจทิโต พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมโณ กามคิทฺธิมา;
อฆํ ตํ ปฏิเสวิตฺถ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต.
‘‘อาทาย เพฬุวํ ทณฺฑํ, อคฺคิหุตฺตํ กมณฺฑลุํ;
โส ปาวิสิ พฺรหารฺํ, ยตฺถ อสฺโสสิ กามทํ.
‘‘ตํ ปวิฏฺํ พฺรหารฺํ, โกกา นํ ปริวารยุํ;
วิกฺกนฺทิ โส วิปฺปนฏฺโ, ทูเร ปนฺถา อปกฺกมิ.
‘‘ตโต ¶ โส พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา, โภคลุทฺโธ อสฺโต;
วงฺกสฺโสโรหเณ นฏฺเ, อิมา คาถา อภาสถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฆํ ตนฺติ ตํ มหาชเนน อนุพนฺธนทุกฺขฺเจว วนปริโยคาหนทุกฺขฺจ. อคฺคิหุตฺตนฺติ อคฺคิชุหนกฏจฺฉุํ. โกกา นํ ปริวารยุนฺติ โส หิ อรฺํ ปวิสิตฺวา วงฺกปพฺพตคามิมคฺคํ อชานนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา อรฺเ วิจริ. อถ นํ อารกฺขณตฺถาย นิสินฺนสฺส เจตปุตฺตสฺส สุนขา ปริวารยึสูติ อตฺโถ. วิกฺกนฺทิ โสติ โส เอกรุกฺขํ อารุยฺห มหนฺเตน รเวน กนฺทิ. วิปฺปนฏฺโติ วินฏฺมคฺโค. ทูเร ปนฺถาติ วงฺกปพฺพตคามิปนฺถโต ทูเร ปกฺกามิ. โภคลุทฺโธติ โภครตฺโต. อสฺโตติ ทุสฺสีโล. วงฺกสฺโสโรหเณ นฏฺเติ วงฺกปพฺพตสฺส คมนมคฺเค วินฏฺเ.
โส ¶ สุนเขหิ ปริวาริโต รุกฺเข นิสินฺโนว อิมา คาถา อภาสถ –
‘‘โก ราชปุตฺตํ นิสภํ, ชยนฺตมปราชิตํ;
ภเย เขมสฺส ทาตารํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘โย ยาจตํ ปติฏฺาสิ, ภูตานํ ธรณีริว;
ธรณูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘โย ยาจตํ คตี อาสิ, สวนฺตีนํว สาคโร;
สาครูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘กลฺยาณติตฺถํ สุจิมํ, สีตูทกํ มโนรมํ;
ปุณฺฑรีเกหิ สฺฉนฺนํ, ยุตฺตํ กิฺชกฺขเรณุนา;
รหทูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘อสฺสตฺถํว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘นิคฺโรธํว ¶ ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘อมฺพํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘สาลํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘ทุมํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘เอวฺจ ¶ เม วิลปโต, ปวิฏฺสฺส พฺรหาวเน;
อหํ ชานนฺติ โย วชฺชา, นนฺทึ โส ชนเย มม.
‘‘เอวฺจ เม วิลปโต, ปวิฏฺสฺส พฺรหาวเน;
อหํ ชานนฺติ โย วชฺชา, ตาย โส เอกวาจาย;
ปสเว ปฺุํ อนปฺปก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ชยนฺตนฺติ มจฺเฉรจิตฺตํ วิชยนฺตํ. โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทูติ โก มยฺหํ เวสฺสนฺตรํ อาจิกฺเขยฺยาติ วทติ. ปติฏฺาสีติ ปติฏฺา อาสิ. สนฺตานนฺติ ปริสฺสนฺตานํ. กิลนฺตานนฺติ มคฺคกิลนฺตานํ. ปฏิคฺคหนฺติ ปฏิคฺคาหกํ ปติฏฺาภูตํ. อหํ ชานนฺติ โย วชฺชาติ อหํ เวสฺสนฺตรสฺส วสนฏฺานํ ชานามีติ โย วเทยฺยาติ อตฺโถ.
ตสฺส ตํ ปริเทวสทฺทํ สุตฺวา อารกฺขณตฺถาย ปิโต เจตปุตฺโต มิคลุทฺทโก หุตฺวา อรฺเ วิจรนฺโต ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ เวสฺสนฺตรสฺส วสนฏฺานตฺถาย ปริเทวติ, น โข ปเนส ธมฺมตาย ¶ อาคโต, มทฺทึ วา ทารเก วา ยาจิสฺสติ, อิเธว นํ มาเรสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, น เต ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ ธนุํ อาโรเปตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ตชฺเชสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส เจโต ปฏิสฺโสสิ, อรฺเ ลุทฺทโก จรํ;
ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
ปพฺพาชิโต สกา รฏฺา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
อาทาย ปุตฺตทารฺจ, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘อกิจฺจการี ทุมฺเมโธ, รฏฺา ปวนมาคโต;
ราชปุตฺตํ คเวสนฺโต, พโก มจฺฉมิโวทเก.
‘‘ตสฺส ตฺยาหํ น ทสฺสามิ, ชีวิตํ อิธ พฺราหฺมณ;
อยฺหิ เต มยา นุนฺโน, สโร ปิสฺสติ โลหิตํ.
‘‘สิโร เต วชฺฌยิตฺวาน, หทยํ เฉตฺวา สพนฺธนํ;
ปนฺถสกุณํ ยชิสฺสามิ, ตุยฺหํ มํเสน พฺราหฺมณ.
‘‘ตุยฺหํ ¶ มํเสน เมเทน, มตฺถเกน จ พฺราหฺมณ;
อาหุตึ ปคฺคเหสฺสามิ, เฉตฺวาน หทยํ ตว.
‘‘ตํ เม สุยิฏฺํ สุหุตํ, ตุยฺหํ มํเสน พฺราหฺมณ;
น จ ตฺวํ ราชปุตฺตสฺส, ภริยํ ปุตฺเต จ เนสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ อกิจฺจการีติ ตฺวํ อกิจฺจการโก. ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ. รฏฺา ปวนมาคโตติ รฏฺโต มหารฺํ อาคโต. สโร ปิสฺสตีติ อยํ สโร ตว โลหิตํ ปิวิสฺสติ. วชฺฌยิตฺวานาติ ตํ มาเรตฺวา รุกฺขา ปติตสฺส เต สีสํ ตาลผลํ วิย ลฺุจิตฺวา สพนฺธนํ หทยมํสํ ¶ ฉินฺทิตฺวา ปนฺถเทวตาย ปนฺถสกุณํ นาม ยชิสฺสามิ. น จ ตฺวนฺติ เอวํ สนฺเต น ตฺวํ ราชปุตฺตสฺส ภริยํ วา ปุตฺเต วา เนสฺสสีติ.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต มุสาวาทํ กเถนฺโต อาห –
‘‘อวชฺโฌ พฺราหฺมโณ ทูโต, เจตปุตฺต สุโณหิ เม;
ตสฺมา หิ ทูตํ น หนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.
‘‘นิชฺฌตฺตา สิวโย สพฺเพ, ปิตา นํ ทฏฺุมิจฺฉติ;
มาตา จ ทุพฺพลา ตสฺส, อจิรา จกฺขูนิ ชียเร.
‘‘เตสาหํ ปหิโต ทูโต, เจตปุตฺต สุโณหิ เม;
ราชปุตฺตํ นยิสฺสามิ, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’ติ.
ตตฺถ นิชฺฌตฺตาติ สฺตฺตา. อจิรา จกฺขูนิ ชียเรติ นิจฺจโรทเนน น จิรสฺเสว จกฺขูนิ ชียิสฺสนฺติ.
ตทา เจตปุตฺโต ‘‘เวสฺสนฺตรํ กิร อาเนตุํ อาคโต’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา สุนเข พนฺธิตฺวา เปตฺวา พฺราหฺมณํ โอตาเรตฺวา สาขาสนฺถเร นิสีทาเปตฺวา โภชนํ ทตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ปิยสฺส ¶ เม ปิโย ทูโต, ปุณฺณปตฺตํ ททามิ เต;
อิมฺจ มธุโน ตุมฺพํ, มิคสตฺถิฺจ พฺราหฺมณ;
ตฺจ เต เทสมกฺขิสฺสํ, ยตฺถ สมฺมติ กามโท’’ติ.
ตตฺถ ปิยสฺส เมติ มม ปิยสฺส เวสฺสนฺตรสฺส ตฺวํ ปิโย ทูโต. ปุณฺณปตฺตนฺติ ตว อชฺฌาสยปูรณํ ปุณฺณปตฺตํ ททามีติ.
ชูชกปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
จูฬวนวณฺณนา
เอวํ ¶ เจตปุตฺโต พฺราหฺมณํ โภเชตฺวา ปาเถยฺยตฺถาย ตสฺส มธุโน ตุมฺพฺเจว ปกฺกมิคสตฺถิฺจ ทตฺวา มคฺเค ตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา มหาสตฺตสฺส วสโนกาสํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘เอส เสโล มหาพฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ, นานาผลธรา ทุมา;
อุคฺคตา อพฺภกูฏาว, นีลา อฺชนปพฺพตา.
‘‘ธวสฺสกณฺณา ขทิรา, สาลา ผนฺทนมาลุวา;
สมฺปเวธนฺติ วาเตน, สกึ ปีตาว มาณวา.
‘‘อุปริ ทุมปริยาเยสุ, สงฺคีติโยว สุยฺยเร;
นชฺชุหา โกกิลสงฺฆา, สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํ.
‘‘อวฺหยนฺเตว ¶ คจฺฉนฺตํ, สาขาปตฺตสมีริตา;
รมยนฺเตว อาคนฺตํ, โมทยนฺติ นิวาสินํ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต ¶ พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ คนฺธมาทโนติ เอส คนฺธมาทนปพฺพโต, เอตสฺส ปาเทน อุตฺตราภิมุโข คจฺฉนฺโต ยตฺถ สกฺกทตฺติเย อสฺสมปเท เวสฺสนฺตโร ราชา สห ปุตฺตทาเรหิ วสติ, ตํ ปสฺสิสฺสสีติ อตฺโถ. พฺราหฺมณวณฺณนฺติ เสฏฺปพฺพชิตเวสํ. อาสทฺจ มสํ ชฏนฺติ อากฑฺฒิตฺวา ผลานํ คหณตฺถํ องฺกุสฺจ ¶ อคฺคิชุหนกฏจฺฉฺุจ ชฏามณฺฑลฺจ ธาเรนฺโต. จมฺมวาสีติ อชินจมฺมธโร. ฉมา เสตีติ ปถวิยํ ปณฺณสนฺถเร สยติ. ธวสฺสกณฺณา ขทิราติ ธวา จ อสฺสกณฺณา จ ขทิรา จ. สกึ ปีตาว มาณวาติ เอกวารเมว ปีตา สุราโสณฺฑา วิย. อุปริ ทุมปริยาเยสูติ รุกฺขสาขาสุ. สงฺคีติโยว สุยฺยเรติ นานาสกุณานํ วสฺสนฺตานํ สทฺทา ทิพฺพสงฺคีติโย วิย สุยฺยเร. นชฺชุหาติ นชฺชุหสกุณา. สมฺปตนฺตีติ วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สาขาปตฺตสมีริตาติ สาขานํ ปตฺเตหิ สงฺฆฏฺฏิตา หุตฺวา วิกูชนฺตา สกุณา, วาเตน สมีริตา ปตฺตสาขาเยว วา. อาคนฺตนฺติ อาคจฺฉนฺตํ ชนํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อสฺสเม เวสฺสนฺตโร วสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา อิมํ อสฺสมปทสมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสสีติ.
ตโต อุตฺตริปิ อสฺสมปทํ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘อมฺพา กปิตฺถา ปนสา, สาลา ชมฺพู วิภีตกา;
หรีตกี อามลกา, อสฺสตฺถา พทรานิ จ.
‘‘จารุติมฺพรุกฺขา เจตฺถ, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
มธุมธุกา เถวนฺติ, นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา.
‘‘ปาเรวตา ภเวยฺยา จ, มุทฺทิกา จ มธุตฺถิกา;
มธุํ อเนลกํ ตตฺถ, สกมาทาย ภฺุชเร.
‘‘อฺเตฺถ ปุปฺผิตา อมฺพา, อฺเ ติฏฺนฺติ โทวิลา;
อฺเ อามา จ ปกฺกา จ, เภกวณฺณา ตทูภยํ.
‘‘อเถตฺถ เหฏฺา ปุริโส, อมฺพปกฺกานิ คณฺหติ;
อามานิ เจว ปกฺกานิ, วณฺณคนฺธรสุตฺตเม.
‘‘อเตว ¶ เม อจฺฉริยํ, หีงฺกาโร ปฏิภาติ มํ;
เทวานมิว อาวาโส, โสภติ นนฺทนูปโม.
‘‘วิเภทิกา ¶ นาฬิเกรา, ขชฺชุรีนํ พฺรหาวเน;
มาลาว คนฺถิตา นฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร;
นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, นภํ ตาราจิตามิว.
‘‘กุฏชี ¶ กุฏฺตครา, ปาฏลิโย จ ปุปฺผิตา;
ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา.
‘‘อุทฺทาลกา โสมรุกฺขา, อครุผลฺลิยา พหู;
ปุตฺตชีวา จ กกุธา, อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตา.
‘‘กุฏชา สลฬา นีปา, โกสมฺพา ลพุชา ธวา;
สาลา จ ปุปฺผิตา ตตฺถ, ปลาลขลสนฺนิภา.
‘‘ตสฺสาวิทูเร โปกฺขรณี, ภูมิภาเค มโนรเม;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, เทวานมิว นนฺทเน.
‘‘อเถตฺถ ปุปฺผรสมตฺตา, โกกิลา มฺชุภาณิกา;
อภินาเทนฺติ ปวนํ, อุตุสมฺปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘ภสฺสนฺติ มกรนฺเทหิ, โปกฺขเร โปกฺขเร มธู;
อเถตฺถ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณา อถ ปจฺฉิมา;
ปทุมกิฺชกฺขเรณูหิ, โอกิณฺโณ โหติ อสฺสโม.
‘‘ถูลา สิงฺฆาฏกา เจตฺถ, สํสาทิยา ปสาทิยา;
มจฺฉกจฺฉปพฺยาวิทฺธา, พหู เจตฺถ มุปยานกา;
มธุํ ภิเสหิ สวติ, ขีรสปฺปิ มุฬาลิภิ.
‘‘สุรภี ตํ วนํ วาติ, นานาคนฺธสโมทิตํ;
สมฺมทฺทเตว คนฺเธน, ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา.
‘‘อเถตฺถ ¶ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘นนฺทิกา ¶ ชีวปุตฺตา จ, ชีวปุตฺตา ปิยา จ โน;
ปิยา ปุตฺตา ปิยา นนฺทา, ทิชา โปกฺขรณีฆรา.
‘‘มาลาว คนฺถิตา นฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร;
นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, กุสเลเหว สุคนฺถิตา;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ จารุติมฺพรุกฺขาติ สุวณฺณติมฺพรุกฺขา. มธุมธุกาติ มธุรสา มธุกา. เถวนฺตีติ วิโรจนฺติ. ปาเรวตาติ ปาเรวตปาทสทิสา รุกฺขา. ภเวยฺยาติ ทีฆผลา กทลิโย. มธุตฺถิกาติ มธุตฺเถเว ปคฺฆรนฺติโย, มธุรตาย วา มธุตฺเถวสทิสา. สกมาทายาติ ตํ สยเมว คเหตฺวา ปริภฺุชนฺติ. โทวิลาติ ปติตปุปฺผปตฺตา สฺชายมานผลา. เภกวณฺณา ตทูภยนฺติ เต อุโภปิ อามา จ ปกฺกา จ มณฺฑูกปิฏฺิวณฺณาเยว. อเถตฺถ เหฏฺา ปุริโสติ อถ เอตฺถ อสฺสเม เตสํ อมฺพานํ เหฏฺา ิตโกว ปุริโส อมฺพผลานิ คณฺหาติ, อาโรหณกิจฺจํ ¶ นตฺถิ. วณฺณคนฺธรสุตฺตเมติ เอเตหิ วณฺณาทีหิ อุตฺตมานิ.
อเตว เม อจฺฉริยนฺติ อติวิย เม อจฺฉริยํ. หิงฺกาโรติ หินฺติ กรณํ. วิเภทิกาติ ตาลา. มาลาว คนฺถิตาติ สุปุปฺผิตรุกฺขานํ อุปริ คนฺถิตา มาลา วิย ปุปฺผานิ ติฏฺนฺติ. ธชคฺคาเนว ทิสฺสเรติ ตานิ รุกฺขานิ อลงฺกตธชคฺคานิ วิย ทิสฺสนฺติ. กุฏชี กุฏฺตคราติ กุฏชิ นาเมกา รุกฺขชาติ กุฏฺคจฺฉา จ ตครคจฺฉา จ. คิริปุนฺนาคาติ มหาปุนฺนาคา. โกวิฬาราติ โกวิฬารรุกฺขา นาม. อุทฺทาลกาติ อุทฺทาลรุกฺขา. โสมรุกฺขาติ ปีตปุปฺผวณฺณา ราชรุกฺขา. ผลฺลิยาติ ผลฺลิยรุกฺขา นาม. ปุตฺตชีวาติ มหานิคฺโรธา. ลพุชาติ ลพุชรุกฺขา นาม. ปลาลขลสนฺนิภาติ เตสํ เหฏฺา ปคฺฆริตปุปฺผปฺุชา ปลาลขลสนฺนิภาติ วทติ.
โปกฺขรณีติ ¶ จตุรสฺสโปกฺขรณี. นนฺทเนติ นนฺทนวเน นนฺทาโปกฺขรณี วิย. ปุปฺผรสมตฺตาติ ปุปฺผรเสน มตฺตา จลิตา. มกรนฺเทหีติ กิฺชกฺเขหิ. โปกฺขเร ¶ โปกฺขเรติ ปทุมินิปณฺเณ ปทุมินิปณฺเณ. เตสุ หิ กิฺชกฺขโต เรณุ ภสฺสิตฺวา โปกฺขรมธุ นาม โหติ. ทกฺขิณา อถ ปจฺฉิมาติ เอตฺตาวตา สพฺพา ทิสา วิทิสาปิ วาตา ทสฺสิตา โหนฺติ. ถูลา สิงฺฆาฏกาติ มหนฺตา สิงฺฆาฏกา จ. สํสาทิยาติ สยํ ชาตสาลี, สุกสาลีติปิ วุจฺจนฺติ. ปสาทิยาติ เตเยว ภูมิยํ ปติตา. พฺยาวิทฺธาติ ปสนฺเน อุทเก พฺยาวิทฺธา ปฏิปาฏิยา คจฺฉนฺตา ทิสฺสนฺติ. มุปยานกาติ กกฺกฏกา. มธอุนฺติ ภิสโกฏิยา ภินฺนาย ปคฺฆรณรโส มธุสทิโส โหติ. ขีรสปฺปิ มุฬาลิภีติ มุฬาเลหิ ปคฺฆรณรโส ขีรมิสฺสกนวนีตสปฺปิ วิย โหติ.
สมฺมทฺทเตวาติ สมฺปตฺตชนํ มทยติ วิย. สมนฺตา มภินาทิตาติ สมนฺตา อภินทนฺตา วิจรนฺติ. ‘‘นนฺทิกา’’ติอาทีนิ เตสํ นามานิ. เตสุ หิ ปมา ‘‘สามิ เวสฺสนฺตร, อิมสฺมึ วเน วสนฺโต นนฺทา’’ติ วทนฺติ. ทุติยา ‘‘ตฺวฺจ สุเขน ชีว, ปุตฺตา จ เต’’ติ วทนฺติ. ตติยา ‘‘ตฺวฺจ ชีว, ปิยา ปุตฺตา จ เต’’ติ วทนฺติ. จตุตฺถา ‘‘ตฺวฺจ นนฺท, ปิยา ปุตฺตา จ เต’’ติ วทนฺติ. เตน เตสํ เอตาเนว นามานิ อเหสุํ. โปกฺขรณีฆราติ โปกฺขรณิวาสิโน.
เอวํ เจตปุตฺเตน เวสฺสนฺตรสฺส วสนฏฺาเน อกฺขาเต ชูชโก ตุสฺสิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อิทฺจ เม สตฺตุภตฺตํ, มธุนา ปฏิสํยุตํ;
มธุปิณฺฑิกา จ สุกตาโย, สตฺตุภตฺตํ ททามิ เต’’ติ.
ตตฺถ สตฺตุภตฺตนฺติ ปกฺกมธุสนฺนิภํ สตฺตุสงฺขาตํ ภตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทํ มม อตฺถิ, ตํ เต ทมฺมิ, คณฺหาหิ นนฺติ.
ตํ สุตฺวา เจตปุตฺโต อาห –
‘‘ตุยฺเหว สมฺพลํ โหตุ, นาหํ อิจฺฉามิ สมฺพลํ;
อิโตปิ พฺรหฺเม คณฺหาหิ, คจฺฉ พฺรหฺเม ยถาสุขํ.
‘‘อยํ ¶ ¶ ¶ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
อิสีปิ อจฺจุโต ตตฺถ, ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;
ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ.
‘‘จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ;
ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต มคฺคํ ปวกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ สมฺพลนฺติ ปาเถยฺยํ. เอตีติ โย เอกปทิกมคฺโค อมฺหากํ อภิมุโข เอติ, เอส อสฺสมํ อุชุํ คจฺฉติ. อจฺจุโตติ เอวํนามโก อิสิ ตตฺถ วสติ.
‘‘อิทํ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, เจตํ กตฺวา ปทกฺขิณํ;
อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, เยนาสิ อจฺจุโต อิสี’’ติ.
ตตฺถ เยนาสีติ ยสฺมึ าเน อจฺจุโต อิสิ อโหสิ, ตตฺถ คโตติ.
จูฬวนวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวนวณฺณนา
‘‘คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสฺส อจฺจุตํ อิสึ;
ทิสฺวาน ตํ ภารทฺวาโช, สมฺโมทิ อิสินา สห.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปสิ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ภารทฺวาโชติ ชูชโก. อปฺปเมวาติ อปฺปาเยว. หึสาติ เตสํ วเสน ตุมฺหากํ วิหึสา.
ตาปโส ¶ อาห –
‘‘กุสลฺเจว เม พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปมิ, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ¶ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม วสโต มม;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;
อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสี’’ติ.
ชูชโก อาห –
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ¶ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
สฺชยสฺส สกํ ปุตฺตํ, สิวีหิ วิปฺปวาสิตํ;
ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’ติ.
ตตฺถ ตมหํ ทสฺสนมาคโตติ ตํ อหํ ทสฺสนาย อาคโต. ตาปโส อาห –
‘‘น ¶ ภวํ เอติ ปฺุตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํ;
มฺเ ภวํ ปตฺถยติ, รฺโ ภริยํ ปติพฺพตํ;
มฺเ กณฺหาชินํ ทาสึ, ชาลึ ทาสฺจ อิจฺฉสิ.
‘‘อถ วา ตโย มาตาปุตฺเต, อรฺา เนตุมาคโต;
น ตสฺส โภคา วิชฺชนฺติ, ธนํ ธฺฺจ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ น ตสฺส โภคาติ โภ พฺราหฺมณ, ตสฺส เวสฺสนฺตรสฺส อรฺเ วิหรนฺตสฺส เนว โภคา วิชฺชนฺติ, ธนธฺฺจ น วิชฺชติ, ทุคฺคโต หุตฺวา วสติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กึ กริสฺสสีติ?
ตํ สุตฺวา ชูชโก อาห –
‘‘อกุทฺธรูโปหํ โภโต, นาหํ ยาจิตุมาคโต;
สาธุ ทสฺสนมริยานํ, สนฺนิวาโส สทา สุโข.
‘‘อทิฏฺปุพฺโพ ¶ สิวิราชา, สิวีหิ วิปฺปวาสิโต;
ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – อหํ, โภ ตาปส, อกุทฺธรูโป, อลํ เอตฺตาวตา, อหํ ปน น กิฺจิ เวสฺสนฺตรํ ยาจิตุมาคโต, อริยานํ ปน ทสฺสนํ สาธุ, สนฺนิวาโส จ เตหิ สทฺธึ สุโข. อหํ ตสฺส อาจริยพฺราหฺมโณ, มยา จ โส ยโต สิวีหิ วิปฺปวาสิโต, ตโต ปฏฺาย อทิฏฺปุพฺโพ, เตนาหํ ตํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต. ยทิ ตสฺส วสนฏฺานํ ชานาสิ, สํส เมติ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ‘‘โหตุ สฺเว สํสิสฺสามิ เต, อชฺช ตาว อิเธว วสาหี’’ติ ตํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา ปุนทิวเส มคฺคํ ทสฺเสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อาห –
‘‘เอส เสโล มหาพฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต ¶ พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ, นานาผลธรา ทุมา;
อุคฺคตา อพฺภกูฏาว, นีลา อฺชนปพฺพตา.
‘‘ธวสฺสกณฺณา ¶ ขทิรา, สาลา ผนฺทนมาลุวา;
สมฺปเวธนฺติ วาเตน, สกึ ปีตาว มาณวา.
‘‘อุปริ ทุมปริยาเยสุ, สํคีติโยว สุยฺยเร;
นชฺชุหา โกกิลสงฺฆา, สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํ.
‘‘อวฺหยนฺเตว คจฺฉนฺตํ, สาขาปตฺตสมีริตา;
รมยนฺเตว อาคนฺตํ, โมทยนฺติ นิวาสินํ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘กเรริมาลา ¶ วิตตา, ภูมิภาเค มโนรเม;
สทฺทลาหริตา ภูมิ, น ตตฺถุทฺธํสเต รโช.
‘‘มยูรคีวสงฺกาสา, ตูลผสฺสสมูปมา;
ติณานิ นาติวตฺตนฺติ, สมนฺตา จตุรงฺคุลา.
‘‘อมฺพา ชมฺพู กปิตฺถา จ, นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา;
ปริโภเคหิ รุกฺเขหิ, วนํ ตํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘เวฬุริยวณฺณสนฺนิภํ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตํ;
สุจึ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถปิ สนฺทติ.
‘‘ตสฺสาวิทูเร ¶ โปกฺขรณี, ภูมิภาเค มโนรเม;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, เทวานมิว นนฺทเน.
‘‘ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ;
วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ, เสตา โลหิตกานิ จา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตสทิโสเยว. กเรริมาลา วิตตาติ กเรริปุปฺเผหิ วิตตา. สทฺทลาหริตาติ ธุวสทฺทเลน หริตา. น ตตฺถุทฺธํสเต รโชติ ตสฺมึ วเน อปฺปมตฺตโกปิ รโช น อุทฺธํสเต. ตูลผสฺสสมูปมาติ มุทุสมฺผสฺสตาย ตูลผสฺสสทิสา. ติณานิ นาติวตฺตนฺตีติ ตานิ ตสฺสา ภูมิยา มยูรคีววณฺณานิ ติณานิ สมนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณาเนว วตฺตนฺติ, ตโต ปน อุตฺตริ น วฑฺฒนฺติ. อมฺพา ชมฺพู กปิตฺถา จาติ อมฺพา จ ชมฺพู จ กปิตฺถา จ. ปริโภเคหีติ นานาวิเธหิ ปุปฺผูปคผลูปเคหิ ปริโภครุกฺเขหิ. สนฺทตีติ ตสฺมึ วนสณฺเฑ วงฺกปพฺพเต กุนฺนทีหิ โอตรนฺตํ อุทกํ สนฺทติ, ปวตฺตตีติ อตฺโถ. วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ, เสตา โลหิตกานิ จาติ เอกานิ นีลานิ, เอกานิ เสตานิ, เอกานิ โลหิตกานีติ อิเมหิ ตีหิ อุปฺปลชาเตหิ ตํ สรํ วิจิตฺตํ. สุสชฺชิตปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย โสภตีติ ทสฺเสติ.
เอวํ จตุรสฺสโปกฺขรณึ วณฺเณตฺวา ปุน มุจลินฺทสรํ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘โขมาว ¶ ตตฺถ ปทุมา, เสตโสคนฺธิเกหิ จ;
กลมฺพเกหิ สฺฉนฺโน, มุจลินฺโท นาม โส สโร.
‘‘อเถตฺถ ปทุมา ผุลฺลา, อปริยนฺตาว ทิสฺสเร;
คิมฺหา เหมนฺติกา ผุลฺลา, ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถรา.
‘‘สุรภี สมฺปวายนฺติ, วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตา;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โขมาวาติ โขมมยา วิย ปณฺฑรา. เสตโสคนฺธิเกหิ จาติ เสตุปฺปเลหิ จ โสคนฺธิเกหิ จ กลมฺพเกหิ จ โส สโร สฺฉนฺโน. อปริยนฺตาว ทิสฺสเรติ อปริมาณา วิย ทิสฺสนฺติ. คิมฺหา เหมนฺติกาติ คิมฺเห จ เหมนฺติเก จ ปุปฺผิตปทุมา. ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถราติ ชณฺณุปมาเณ ¶ อุทเก อุปตฺถรา ผุลฺลา โหนฺติ, สนฺถตา วิย ขายนฺติ. วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตาติ วิจิตฺตา หุตฺวา ปุปฺเผหิ สนฺถตา สทา สุรภี สมฺปวายนฺติ.
‘‘อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมึ, รุกฺขา ติฏฺนฺติ พฺราหฺมณ;
กทมฺพา ปาฏลี ผุลฺลา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา.
‘‘องฺโกลา กจฺฉิการา จ, ปาริชฺา จ ปุปฺผิตา;
วารณา วยนา รุกฺขา, มุจลินฺทมุภโต สรํ.
‘‘สิรีสา เสตปาริสา, สาธุ วายนฺติ ปทฺธกา;
นิคฺคุณฺฑี สิรีนิคฺคุณฺฑี, อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตา.
‘‘ปงฺคุรา พหุลา เสลา, โสภฺชนา จ ปุปฺผิตา;
เกตกา กณิการา จ, กณเวรา จ ปุปฺผิตา.
‘‘อชฺชุนา อชฺชุกณฺณา จ, มหานามา จ ปุปฺผิตา;
สุปุปฺผิตคฺคา ติฏฺนฺติ, ปชฺชลนฺเตว กึสุกา.
‘‘เสตปณฺณี สตฺตปณฺณา, กทลิโย กุสุมฺภรา;
ธนุตกฺการี ปุปฺเผหิ, สีสปาวรณานิ จ.
‘‘อจฺฉิวา ¶ สลฺลวา รุกฺขา, สลฺลกิโย จ ปุปฺผิตา;
เสตเครุ จ ตครา, มํสิกุฏฺา กุลาวรา.
‘‘ทหรา รุกฺขา จ วุทฺธา จ, อกุฏิลา เจตฺถ ปุปฺผิตา;
อสฺสมํ อุภโต นฺติ, อคฺยาคารํ สมนฺตโต’’ติ.
ตตฺถ ติฏฺนฺตีติ สรํ ปริกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺติ. กทมฺพาติ กทมฺพรุกฺขา. กจฺฉิการา จาติ เอวํนามกา รุกฺขา. ปาริชฺาติ รตฺตมาลา. วารณา วยนาติ วารณรุกฺขา จ วยนรุกฺขา จ. มุจลินฺทมุภโต สรนฺติ มุจลินฺทสฺส สรสฺส อุภยปสฺเสสุ. เสตปาริสาติ เสตคจฺฉรุกฺขา ¶ . เต กิร เสตกฺขนฺธา มหาปณฺณา กณิการสทิสปุปฺผา โหนฺติ. นิคฺคุณฺฑี สิรีนิคฺคุณฺฑีติ ปกตินิคฺคุณฺฑี เจว กาฬนิคฺคุณฺฑี จ. ปงฺคุราติ ปงฺคุรรุกฺขา. กุสุมฺภราติ เอกคจฺฉา. ธนุตกฺการี ปุปฺเผหีติ ธนูนฺจ ตกฺการีนฺจ ปุปฺเผหิ โสภิตา. สีสปาวรณานิ จาติ สีสเปหิ จ วรเณหิ จ โสภิตา. อจฺฉิวาติอาทโยปิ รุกฺขาเยว. เสตเครุ จ ตคราติ เสตเครุ จ ตครา จ. มํสิกุฏฺา กุลาวราติ มํสิคจฺฉา จ กุฏฺคจฺฉา จ กุลาวรา จ. อกุฏิลาติ อุชุกา. อคฺยาคารํ สมนฺตโตติ อคฺยาคารํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตาติ อตฺโถ.
‘‘อเถตฺถ ¶ อุทกนฺตสฺมึ, พหุชาโต ผณิชฺชโก;
มุคฺคติโย กรติโย, เสวาลสีสกา พหู.
‘‘อุทฺทาปวตฺตํ อุลฺลุฬิตํ, มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกา;
ทาสิมกฺชโก เจตฺถ, พหู นีเจกลมฺพกา.
‘‘เอลมฺผุรกสฺฉนฺนา, รุกฺขา ติฏฺนฺติ พฺราหฺมณ;
สตฺตาหํ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ.
‘‘อุภโต สรํ มุจลินฺทํ, ปุปฺผา ติฏฺนฺติ โสภนา;
อินฺทีวเรหิ สฺฉนฺนํ, วนํ ตํ อุปโสภติ.
‘‘อฑฺฒมาสํ ¶ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ;
นีลปุปฺผี เสตวารี, ปุปฺผิตา คิริกณฺณิกา;
กเลรุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ, วนํ ตํ ตุลสีหิ จ.
‘‘สมฺมทฺทเตว คนฺเธน, ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา.
‘‘ตีณิ กกฺการุชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ;
กุมฺภมตฺตานิ เจกานิ, มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ’’ติ.
ตตฺถ ผณิชฺชโกติ ภูตนโก. มุคฺคติโยติ เอกา มุคฺคชาติ. กรติโยติ ราชมาโส. เสวาลสีสกาติ ¶ อิเมปิ คจฺฉาเยว, อปิ จ สีสกาติ รตฺตจนฺทนํ วุตฺตํ. อุทฺทาปวตฺตํ อุลฺลุฬิตนฺติ ตํ อุทกํ ตีรมริยาทพนฺธํ วาตาปหตํ อุลฺลุฬิตํ หุตฺวา ติฏฺติ. มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกาติ หิงฺคุชาลสงฺขาเต วิกสิตปุปฺผคจฺเฉ ปฺจวณฺณา มธุมกฺขิกา มธุรสฺสเรน วิรวนฺติโย ตตฺถ วิจรนฺตีติ อตฺโถ. ทาสิมกฺชโก เจตฺถาติ อิมานิ ทฺเว รุกฺขชาติโย จ เอตฺถ. นีเจกลมฺพกาติ นีจกลมฺพกา. เอลมฺผุรกสฺฉนฺนาติ เอวํนามิกาย วลฺลิยา สฺฉนฺนา. เตสนฺติ เตสํ ตสฺสา วลฺลิยา ปุปฺผานํ สพฺเพสมฺปิ วา เอเตสํ ทาสิมกฺชกาทีนํ ปุปฺผานํ สตฺตาหํ คนฺโธ น ฉิชฺชติ. เอวํ คนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ, รชตปฏฺฏสทิสวาลุกปุณฺณา ภูมิภาคา. คนฺโธ เตสนฺติ เตสํ อินฺทีวรปุปฺผาทีนํ คนฺโธ อฑฺฒมาสํ น ฉิชฺชติ. นีลปุปฺผีติอาทิกา ปุปฺผวลฺลิโย. ตุลสีหิ จาติ ตุลสิคจฺเฉหิ จ. กกฺการุชาตานีติ วลฺลิผลานิ. ตตฺถ เอกิสฺสา วลฺลิยา ผลานิ มหาฆฏมตฺตานิ, ทฺวินฺนํ มุทิงฺคมตฺตานิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ’’ติ.
‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก, นาทิโย หริตายุโต;
อสี ตาลาว ติฏฺนฺติ, เฉชฺชา อินฺทีวรา พหู.
‘‘อปฺโผฏา สูริยวลฺลี จ, กาฬียา มธุคนฺธิยา;
อโสกา มุทยนฺตี จ, วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโย.
‘‘โกรณฺฑกา อโนชา จ, ปุปฺผิตา นาคมลฺลิกา;
รุกฺขมารุยฺห ติฏฺนฺติ, ผุลฺลา กึสุกวลฺลิโย.
‘‘กเฏรุหา ¶ ¶ จ วาสนฺตี, ยูถิกา มธุคนฺธิยา;
นิลิยา สุมนา ภณฺฑี, โสภติ ปทุมุตฺตโร.
‘‘ปาฏลี สมุทฺทกปฺปาสี, กณิการา จ ปุปฺผิตา;
เหมชาลาว ทิสฺสนฺติ, รุจิรคฺคิ สิขูปมา.
‘‘ยานิ ตานิ จ ปุปฺผานิ, ถลชานุทกานิ จ;
สพฺพานิ ตตฺถ ทิสฺสนฺติ, เอวํ รมฺโม มโหทธี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สาสโปติ สิทฺธตฺถโก. พหุโกติ พหุ. นาทิโย หริตายุโตติ หริเตน อายุโต นาทิโย. อิมา ทฺเวปิ ลสุณชาติโย, โสปิ ลสุโณ ตตฺถ พหุโกติ อตฺโถ. อสี ตาลาว ติฏฺนฺตีติ อสีติ เอวํนามกา รุกฺขา สินิทฺธาย ภูมิยา ิตา ตาลา วิย ติฏฺนฺติ. เฉชฺชา อินฺทีวรา พหูติ อุทกปริยนฺเต พหู สุวณฺณอินฺทีวรา มุฏฺินา ฉินฺทิตพฺพา หุตฺวา ิตา. อปฺโผฏาติ อปฺโผฏวลฺลิโย. วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโยติ วลฺลิโภ จ ขุทฺทปุปฺผิโย จ. นาคมลฺลิกาติ วลฺลินาคา จ มลฺลิกา จ. กึสุกวลฺลิโยติ สุคนฺธปตฺตา วลฺลิชาตี. กเฏรุหา จ วาสนฺตีติ อิเม จ ทฺเว ปุปฺผคจฺฉา. มธุคนฺธิยาติ มธุสมานคนฺธา. นิลิยา สุมนา ภณฺฑีติ นีลวลฺลิสุมนา จ ปกติสุมนา จ ภณฺฑี จ. ปทุมุตฺตโรติ เอวํนามโก รุกฺโข. กณิการาติ วลฺลิกณิการา รุกฺขกณิการา. เหมชาลาวาติ ปสาริตเหมชาลา วิย ทิสฺสนฺติ. มโหทธีติ มหโต อุทกกฺขนฺธสฺส อาธารภูโต มุจลินฺทสโรติ.
‘‘อถสฺสา โปกฺขรณิยา, พหุกา วาริโคจรา;
โรหิตา นฬปี สิงฺคู, กุมฺภิลา มกรา สุสู.
‘‘มธุ จ มธุลฏฺิ จ, ตาลิสา จ ปิยงฺคุกา;
กุฏนฺทชา ภทฺทมุตฺตา, เสตปุปฺผา จ โลลุปา.
‘‘สุรภี จ รุกฺขา ตครา, พหุกา ตุงฺควณฺฏกา;
ปทฺธกา นรทา กุฏฺา, ฌามกา จ หเรณุกา.
‘‘หลิทฺทกา ¶ คนฺธสิลา, หิริเวรา จ คุคฺคุลา;
วิเภทิกา โจรกา กุฏฺา, กปฺปูรา จ กลิงฺคุกา’’ติ.
ตตฺถ อถสฺสา โปกฺขรณิยาติ อิธ โปกฺขรณิสทิสตาย สรเมว โปกฺขรณีติ วทติ. โรหิตาติอาทีนิ เตสํ วาริโคจรานํ นามานิ. มธุ จาติ นิมฺมกฺขิกมธุ จ. มธุลฏฺิ จาติ ลฏฺิมธุกฺจ. ตาลิสา จาติอาทิกา สพฺพา คนฺธชาติโย.
‘‘อเถตฺถ สีหพฺยคฺฆา จ, ปุริสาลู จ หตฺถิโย;
เอเณยฺยา ปสทา เจว, โรหิจฺจา สรภา มิคา.
‘‘โกฏฺสุณา ¶ สุโณปิ จ, ตุลิยา นฬสนฺนิภา;
จามรี จลนี ลงฺฆี, ฌาปิตา มกฺกฏา ปิจุ.
‘‘กกฺกฏา ¶ กฏมายา จ, อิกฺกา โคณสิรา พหู;
ขคฺคา วราหา นกุลา, กาฬเกตฺถ พหูตโส.
‘‘มหึสา โสณสิงฺคาลา, ปมฺปกา จ สมนฺตโต;
อากุจฺฉา ปจลากา จ, จิตฺรกา จาปิ ทีปิโย.
‘‘เปลกา จ วิฆาสาทา, สีหา โคคณิสาทกา;
อฏฺปาทา จ โมรา จ, ภสฺสรา จ กุกุตฺถกา.
‘‘จงฺโกรา กุกฺกุฏา นาคา, อฺมฺํ ปกูชิโน;
พกา พลากา นชฺชุหา, ทินฺทิภา กฺุชวาชิตา.
‘‘พฺยคฺฆินสา โลหปิฏฺา, ปมฺปกา ชีวชีวกา;
กปิฺชรา ติตฺติราโย, กุลา จ ปฏิกุตฺถกา.
‘‘มนฺทาลกา เจลเกฏุ, ภณฺฑุติตฺติรนามกา;
เจลาวกา ปิงฺคลาโย, โคฏกา องฺคเหตุกา.
‘‘กรวิยา จ สคฺคา จ, อุหุงฺการา จ กุกฺกุหา;
นานาทิชคณากิณฺณํ, นานาสรนิกูชิต’’นฺติ.
ตตฺถ ปุริสาลูติ วฬวามุขยกฺขินิโย. โรหิจฺจา สรภา มิคาติ โรหิตา เจว สรภา มิคา จ. โกฏฺสุกาติ สิงฺคาลสุนขา. ‘‘โกตฺถุสุณา’’ติปิ ¶ ปาโ. สุโณปิ จาติ เอสาเปกา ขุทฺทกมิคชาติ. ตุลิยาติ ปกฺขิพิฬารา. นฬสนฺนิภาติ นฬปุปฺผวณฺณา รุกฺขสุนขา. จามรี จลนี ลงฺฆีติ จามรีมิคา จ จลนีมิคา จ ลงฺฆีมิคา จ. ฌาปิตา มกฺกฏาติ ทฺเว มกฺกฏชาติโยว. ปิจูติ สรปริยนฺเต โคจรคฺคาหี เอโก มกฺกโฏ. กกฺกฏา กฏมายา จาติ ทฺเว มหามิคา. อิกฺกาติ อจฺฉา. โคณสิราติ อรฺโคณา. กาฬเกตฺถ พหูตโสติ กาฬมิคา ¶ นาเมตฺถ พหูตโส. โสณสิงฺคาลาติ รุกฺขสุนขา จ สิงฺคาลา จ. ปมฺปกาติ อสฺสมปทํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตา มหาเวฬุปมฺปกา. อากุจฺฉาติ โคธา. ปจลากา จาติ คชกุมฺภมิคา. จิตฺรกา จาปิ ทีปิโยติ จิตฺรกมิคา จ ทีปิมิคา จ.
เปลกา จาติ สสา. วิฆาสาทาติ เอเต คิชฺฌา สกุณา. สีหาติ เกสรสีหา. โคคณิสาทกาติ โคคเณ คเหตฺวา ขาทนสีลา ทุฏฺมิคา. อฏฺปาทาติ สรภา มิคา. ภสฺสราติ เสตหํสา. กุกุตฺถกาติ กุกุตฺถกสกุณา. จงฺโกราติ จงฺโกรสกุณา. กุกฺกุฏาติ วนกุกฺกุฏา. ทินฺทิภา กฺุชวาชิตาติ อิเม ตโยปิ สกุณาเยว. พฺยคฺฆินสาติ เสนา. โลหปิฏฺาติ โลหิตวณฺณสกุณา. ปมฺปกาติ ปมฺปฏกา. กปิฺชรา ติตฺติราโยติ กปิฺชรา จ ติตฺติรา จ. กุลา จ ปฏิกุตฺถกาติ อิเมปิ ทฺเว สกุณา. มนฺทาลกา เจลเกฏูติ มนฺทาลกา เจว เจลเกฏุ จ. ภณฺฑุติตฺติรนามกาติ ภณฺฑู จ ติตฺติรา จ นามกา จ. เจลาวกา ¶ ปิงฺคลาโยติ ทฺเว สกุณชาติโย จ, ตถา โคฏกา องฺคเหตุกา. สคฺคาติ จาตกสกุณา. อุหุงฺการาติ อุลูกา.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นีลกา มฺชุภาณกา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, ทิชา มฺชุสฺสรา สิตา;
เสตจฺฉิกูฏา ภทฺรกฺขา, อณฺฑชา จิตฺรเปขุณา.
‘‘อเถตฺถ ¶ สกุณา สนฺติ, ทิชา มฺชุสฺสรา สิตา;
สิขณฺฑี นีลคีวาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, โกฏฺา โปกฺขรสาตกา;
กาลาเมยฺยา พลียกฺขา, กทมฺพา สุวสาฬิกา.
‘‘หลิทฺทา โลหิตา เสตา, อเถตฺถ นลกา พหู;
วารณา ภิงฺคราชา จ, กทมฺพา สุวโกกิลา.
‘‘อุกฺกุสา ¶ กุรรา หํสา, อาฏา ปริวเทนฺติกา;
ปากหํสา อติพลา, นชฺชุหา ชีวชีวกา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
วารณาภิรุทา รมฺมา, อุโภ กาลูปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
สพฺเพ มฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโต สรํ.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา;
สพฺเพ มฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโต สรํ.
‘‘เอเณยฺยปสทากิณฺณํ, นาคสํเสวิตํ วนํ;
นานาลตาหิ สฺฉนฺนํ, กทลีมิคเสวิตํ.
‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก, นีวาโร วรโก พหุ;
สาลิ อกฏฺปาโก จ, อุจฺฉุ ตตฺถ อนปฺปโก.
‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
ขุทํ ปิปาสํ อรตึ, ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทติ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต ¶ พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ นีลกาติ จิตฺรราชิปตฺตา. มฺชูสฺสรา สิตาติ นิพทฺธมธุรสฺสรา. เสตจฺฉิกูฏา ภทฺรกฺขาติ อุภยปสฺเสสุ เสเตหิ อกฺขิกูเฏหิ สมนฺนาคตา สุนฺทรกฺขา. จิตฺรเปขุณาติ วิจิตฺรปตฺตา. กุฬีรกาติ กกฺกฏกา. โกฏฺาติอาทโย สกุณาว. วารณาติ หตฺถิลิงฺคสกุณา. กทมฺพาติ มหากทมฺพา คหิตา. สุวโกกิลาติ โกกิเลหิ สทฺธึ วิจรณสุวกา เจว โกกิลา จ. อุกฺกุสาติ กาฬกุรรา. กุรราติ เสตกุรรา. หํสาติ สกุณหํสา. อาฏาติ ทพฺพิสณฺานมุขสกุณา. ปริวเทนฺติกาติ เอกา สกุณชาติ. วารณาภิรุทา รมฺมาติ รมฺมาภิรุทา วารณา. อุโภ กาลูปกูชิโนติ สายํ ปาโต ปพฺพตปาทํ เอกนินฺนาทํ กโรนฺตา นิกูชนฺติ. เอเณยฺยปสทากิณฺณนฺติ เอเณยฺยมิเคหิ จ ปสทมิเคหิ จ อากิณฺณํ. ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทตีติ พฺราหฺมณ, เวสฺสนฺตรสฺส อสฺสมปทํ ปตฺโต ปุริโส ตตฺถ อสฺสเม ฉาตกํ วา ปานียปิปาสํ วา อุกฺกณฺิตํ วา น ปฏิลภติ.
‘‘อิทํ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, อิสึ กตฺวา ปทกฺขิณํ;
อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหู’’ติ.
ตตฺถ ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหูติ ยสฺมึ าเน เวสฺสนฺตโร อโหสิ, ตํ านํ คโตติ.
มหาวนวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทารกปพฺพวณฺณนา
ชูชโกปิ อจฺจุตตาปเสน กถิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต จตุรสฺสโปกฺขรณึ ปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อชฺช อติสายนฺโห, อิทานิ มทฺที อรฺโต อาคมิสฺสติ. มาตุคาโม หิ นาม ทานสฺส อนฺตรายกโร โหติ, สฺเว ตสฺสา อรฺํ คตกาเล อสฺสมํ คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ทารเก ยาจิตฺวา ตาย อนาคตาย เต ¶ คเหตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติ. อถสฺส อวิทูเร เอกํ สานุปพฺพตํ อารุยฺห เอกสฺมึ ผาสุกฏฺาเน นิปชฺชิ. ตํ ปน รตฺตึ ปจฺจูสกาเล มทฺที สุปินํ อทฺทส. เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – เอโก ปุริโส กณฺโห ทฺเว กาสายานิ ปริทหิตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา อาวุธหตฺโถ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มทฺทึ ชฏาสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ อุตฺตานกํ ปาเตตฺวา วิรวนฺติยา ตสฺสา ทฺเว อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พาหานิ ฉินฺทิตฺวา อุรํ ภินฺทิตฺวา ปคฺฆรนฺตโลหิตพินฺทุํ หทยมํสํ อาทาย ปกฺกามีติ. สา ปพุชฺฌิตฺวา ภีตตสิตา ‘‘ปาปโก สุปิโน เม ทิฏฺโ, สุปินปาโก ปน เวสฺสนฺตเรน ¶ สทิโส นาม นตฺถิ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ¶ ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปณฺณสาลทฺวารํ อาโกเฏสิ. มหาสตฺโต ‘‘โก เอโส’’ติ อาห. ‘‘อหํ เทว, มทฺที’’ติ. ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ กติกวตฺตํ ภินฺทิตฺวา กสฺมา อกาเล อาคตาสี’’ติ. ‘‘เทว, นาหํ กิเลสวเสน อาคจฺฉามิ, อปิจ โข ปน เม ปาปโก สุปิโน ทิฏฺโ’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถหิ, มทฺที’’ติ. สา อตฺตนา ทิฏฺนิยาเมเนว กเถสิ.
มหาสตฺโตปิ สุปินํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ‘‘มยฺหํ ทานปารมี ปูริสฺสติ, สฺเว มํ ยาจโก อาคนฺตฺวา ปุตฺเต ยาจิสฺสติ, มทฺทึ อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทิ, ตว ทุสฺสยนทุพฺโภชเนหิ จิตฺตํ อาลุฬิตํ ภวิสฺสติ, มา ภายี’’ติ สํโมเหตฺวา อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสิ. สา วิภาตาย รตฺติยา สพฺพํ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺเว ปุตฺเต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ‘‘ตาตา, อชฺช เม ทุสฺสุปิโน ทิฏฺโ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติ โอวทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห ทฺวีสุ กุมาเรสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ มหาสตฺตํ ปุตฺเต ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปจฺฉิขณิตฺติอาทีนิ อาทาย อสฺสูนิ ปฺุฉนฺตี มูลผลาผลตฺถาย วนํ ปาวิสิ. ตทา ชูชโกปิ ‘‘อิทานิ มทฺที อรฺํ คตา ภวิสฺสตี’’ติ สานุปพฺพตา โอรุยฺห เอกปทิกมคฺเคน อสฺสมาภิมุโข ปายาสิ. มหาสตฺโตปิ ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ‘‘อิทานิ ยาจโก อาคมิสฺสตี’’ติ ปิปาสิโต วิย สุราโสณฺโฑ ตสฺสาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโตว นิสีทิ. ปุตฺตาปิสฺส ปาทมูเล กีฬนฺติ. โส มคฺคํ โอโลเกนฺโต พฺราหฺมณํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สตฺต มาเส นิกฺขิตฺตํ ทานธุรํ อุกฺขิปนฺโต วิย ‘เอหิ, ตฺวํ โภ พฺราหฺมณา’’ติ โสมนสฺสชาโต ชาลิกุมารํ อามนฺเตนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อุฏฺเหิ ¶ ชาลิ ปติฏฺ, โปราณํ วิย ทิสฺสติ;
พฺราหฺมณํ วิย ปสฺสามิ, นนฺทิโย มาภิกีรเร’’ติ.
ตตฺถ โปราณํ วิย ทิสฺสตีติ ปุพฺเพ เชตุตฺตรนคเร นานาทิสาหิ ยาจกานํ อาคมนํ วิย อชฺช ยาจกานํ อาคมนํ ทิสฺสติ. นนฺทิโย มาภิกีรเรติ เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย มํ โสมนสฺสานิ อภิกีรนฺติ, ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปุริสสฺส สีเส สีตูทกฆฏสหสฺเสหิ อภิเสจนกาโล วิย ชาโตติ.
ตํ สุตฺวา กุมาโร อาห –
‘‘อหมฺปิ ¶ ¶ ตาต ปสฺสามิ, โย โส พฺรหฺมาว ทิสฺสติ;
อทฺธิโก วิย อายาติ, อติถี โน ภวิสฺสตี’’ติ.
วตฺวา จ ปน กุมาโร มหาสตฺตสฺส อปจิตึ กโรนฺโต อุฏฺายาสนา พฺราหฺมณํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริกฺขารคฺคหณํ อาปุจฺฉิ. พฺราหฺมโณ ตํ โอโลเกนฺโต ‘‘อยํ เวสฺสนฺตรสฺส ปุตฺโต ชาลิกุมาโร นาม ภวิสฺสติ, อาทิโต ปฏฺาเยว ผรุสวจนํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อเปหิ อเปหี’’ติ อจฺฉรํ ปหริ. กุมาโร อปคนฺตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ อติผรุโส, กึ นุ โข’’ติ ตสฺส สรีรํ โอโลเกนฺโต อฏฺารส ปุริสโทเส ปสฺสิ. พฺราหฺมโณปิ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
โพธิสตฺโตปิ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘กุสลฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสวา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา อมฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘สตฺต ¶ โน มาเส วสตํ, อรฺเ ชีวโสกินํ;
อิมมฺปิ ปมํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;
อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, อคฺคิหุตฺตํ กมณฺฑลุํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;
อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ติณฺฑุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสี’’ติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ น อการเณน อิมํ พฺรหารฺํ อาคโต, อาคมนการณํ ปปฺจํ อกตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อถ ¶ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
อนุปฺปตฺโต พฺรหารฺํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ วณฺเณนาติ การเณน. เหตุนาติ ปจฺจเยน.
ชูชโก อาห –
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, สพฺพกาลํ น ขียติ;
เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉึ, ปุตฺเต เม เทหิ ยาจิโต’’ติ.
ตตฺถ วาริวโหติ ปฺจสุ มหานทีสุ อุทกวาโห. น ขียตีติ ปิปาสิเตหิ อาคนฺตฺวา หตฺเถหิปิ ภาชเนหิปิ อุสฺสิฺจิตฺวา ปิวิยมาโน น ขียติ. เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉินฺติ ตฺวมฺปิ สทฺธาย ปูริตตฺตา เอวรูโปเยวาติ มฺมาโน อหํ ตํ ยาจิตุํ อาคจฺฉึ. ปุตฺเต เม เทหิ ยาจิโตติ มยา ยาจิโต ตว ปุตฺเต มยฺหํ ทาสตฺถาย เทหีติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต โสมนสฺสชาโต ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ เปนฺโต วิย ปพฺพตปาทํ อุนฺนาเทนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘ททามิ ¶ น วิกมฺปามิ, อิสฺสโร นย พฺราหฺมณ;
ปาโต คตา ราชปุตฺตี, สายํ อฺุฉาโต เอหิติ.
‘‘เอกรตฺตึ ¶ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;
ตสฺสา นฺหาเต อุปฆาเต, อถ เน มาลธาริเน.
‘‘เอกรตฺตึ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;
นานาปุปฺเผหิ สฺฉนฺเน, นานาคนฺเธหิ ภูสิเต;
นานามูลผลากิณฺเณ, คจฺฉ สฺวาทาย พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ อิสฺสโรติ ตฺวํ มม ปุตฺตานํ อิสฺสโร สามิโก หุตฺวา เอเต นย, อปิจ โข ปเนกํ การณํ อตฺถิ. เอเตสํ มาตา ราชปุตฺตี ผลาผลตฺถาย ปาโต คตา สายํ อรฺโต อาคมิสฺสติ, ตาย อานีตานิ มธุรผลาผลานิ ภฺุชิตฺวา อิเธว าเน อชฺเชกรตฺตึ วสิตฺวา ปาโตว ทารเก คเหตฺวา คมิสฺสสิ. ตสฺสา นฺหาเตติ ตาย นฺหาปิเต. อุปฆาเตติ สีสมฺหิ อุปสิงฺฆิเต. อถ เน มาลธาริเนติ อถ เน วิจิตฺราย มาลาย อลงฺกเต ตํ มาลํ วหมาเน. ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘อถ เน มาลธาริโน’’ติ ลิขิตํ, ตสฺสตฺโถ น วิจาริโต. นานามูลผลากิณฺเณติ มคฺเค ปาเถยฺยตฺถาย ทินฺเนหิ นานามูลผลาผเลหิ อากิณฺเณ.
ชูชโก อาห –
‘‘น ¶ วาสมภิโรจามิ, คมนํ มยฺห รุจฺจติ;
อนฺตราโยปิ เม อสฺส, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘น เหตา ยาจโยคี นํ, อนฺตรายสฺส การิยา;
อิตฺถิโย มนฺตํ ชานนฺติ, สพฺพํ คณฺหนฺติ วามโต.
‘‘สทฺธาย ทานํ ททโต, มาสํ อทกฺขิ มาตรํ;
อนฺตรายมฺปิ สา กยิรา, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;
สทฺธาย ทานํ ททโต, เอวํ ปฺุํ ปวฑฺฒติ.
‘‘อามนฺตยสฺสุ ¶ ¶ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;
มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา, ราช สคฺคํ คมิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ น เหตา ยาจโยคี นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, เอตา อิตฺถิโย จ นาม น หิ ยาจโยคี, น ยาจนาย อนุจฺฉวิกา โหนฺติ, เกวลํ อนฺตรายสฺส การิยา ทายกานํ ปฺุนฺตรายํ, ยาจกานฺจ ลาภนฺตรายํ กโรนฺตีติ. อิตฺถิโย มนฺตนฺติ อิตฺถี มายํ นาม ชานนฺติ. วามโตติ สพฺพํ วามโต คณฺหนฺติ, น ทกฺขิณโต. สทฺธาย ทานํ ททโตติ กมฺมฺจ ผลฺจ สทฺทหิตฺวา ทานํ ททโต. มาสนฺติ มา เอเตสํ มาตรํ อทกฺขิ. กยิราติ กเรยฺย. อามนฺตยสฺสูติ ชานาเปหิ, มยา สทฺธึ เปเสหีติ วทติ. ททโตติ ททนฺตสฺส.
เวสฺสนฺตโร อาห –
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส ทฏฺุํ, มม ภริยํ ปติพฺพตํ;
อยฺยกสฺสปิ ทสฺเสหิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ อยฺยกสฺสาติ มยฺหํ ปิตุโน สฺชยมหาราชสฺส ทฺวินฺนํ กุมารานํ อยฺยกสฺส. ทสฺสติ เต ธนนฺติ โส ราชา ตุยฺหํ พหุํ ธนํ ทสฺสติ.
ชูชโก อาห –
‘‘อจฺเฉทนสฺส ภายามิ, ราชปุตฺต สุโณหิ เม;
ราชทณฺฑาย มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา;
ชิโน ธนฺจ ทาเส จ, คารยฺหสฺส พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ.
ตตฺถ อจฺเฉทนสฺสาติ อจฺฉินฺทิตฺวา คหณสฺส ภายามิ. ราชทณฺฑาย มํ ทชฺชาติ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ¶ ทารกโจโร, ทณฺฑมสฺส เทถา’’ติ เอวํ ทณฺฑตฺถาย มํ อมจฺจานํ ¶ ทเทยฺย. คารยฺหสฺส พฺรหฺมพนฺธุยาติ เกวลํ พฺราหฺมณิยาว ครหิตพฺโพ ภวิสฺสามีติ.
เวสฺสนฺตโร ¶ อาห –
‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
ธมฺเม ิโต มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
ลทฺธา ปีติโสมนสฺสํ, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ชูชโก อาห –
‘‘นาหํ ตมฺปิ กริสฺสามิ, ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิ;
ทารเกว อหํ เนสฺสํ, พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’ติ.
ตตฺถ ทารเกวาติ อลํ มยฺหํ อฺเน ธเนน, อหํ อิเม ทารเกว อตฺตโน พฺราหฺมณิยา ปริจารเก เนสฺสามีติ.
ตํ ตสฺส ผรุสวจนํ สุตฺวา ทารกา ภีตา ปลายิตฺวา ปิฏฺิปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตโตปิ ปลายิตฺวา คุมฺพคหเน นิลียิตฺวา ตตฺราปิ ชูชเกนาคนฺตฺวา คหิตา วิย อตฺตานํ สมฺปสฺสมานา กมฺปนฺตา กตฺถจิ าตุํ อสมตฺถา อิโต จิโต จ ธาวิตฺวา จตุรสฺสโปกฺขรณิตีรํ คนฺตฺวา ทฬฺหํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อุทกํ โอรุยฺห โปกฺขรปตฺตํ สีเส เปตฺวา อุทเกน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา อฏฺํสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต กุมารา พฺยถิตา, สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํ;
เตน เตน ปธาวึสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’ติ.
ชูชโกปิ กุมาเร อทิสฺวา โพธิสตฺตํ อปสาเทสิ ‘‘โภ เวสฺสนฺตร, อิทาเนว ตฺวํ มยฺหํ ทารเก ทตฺวา มยา ‘นาหํ เชตุตฺตรนครํ คมิสฺสามิ, ทารเก มม พฺราหฺมณิยา ปริจารเก เนสฺสามี’ติ วุตฺเต อิงฺฆิตสฺํ ทตฺวา ปุตฺเต ปลาเปตฺวา อชานนฺโต วิย นิสินฺโน, นตฺถิ มฺเ โลกสฺมึ ตยา สทิโส มุสาวาที’’ติ. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปกมฺปิตจิตฺโต หุตฺวา ‘‘ทารกา ปลาตา ¶ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ พฺราหฺมณ, มา จินฺตยิ, อาเนสฺสามิ เต กุมาเร’’ติ อุฏฺาย ปิฏฺิปณฺณสาลํ คนฺตฺวา เตสํ วนคหนํ ปวิฏฺภาวํ ตฺวา ¶ ปทวลฺชานุสาเรน โปกฺขรณิตีรํ คนฺตฺวา อุทเก โอติณฺณปทํ ทิสฺวา ‘‘กุมารา อุทกํ โอรุยฺห ิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตาต, ชาลี’’ติ ปกฺโกสนฺโต อิมํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘เอหิ ¶ ตาต ปิยปุตฺต, ปูเรถ มม ปารมึ;
หทยํ เมภิสิฺเจถ, กโรถ วจนํ มม.
‘‘ยานา นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;
ชาติปารํ ตริสฺสามิ, สนฺตาเรสฺสํ สเทวก’’นฺติ.
กุมาโร ปิตุ วจนํ สุตฺวา ‘‘พฺราหฺมโณ มํ ยถารุจิ กโรตุ, ปิตรา สทฺธึ ทฺเว กถา น กเถสฺสามี’’ติ สีสํ นีหริตฺวา โปกฺขรปตฺตานิ วิยูหิตฺวา อุทกา อุตฺตริตฺวา มหาสตฺตสฺส ทกฺขิณปาเท นิปติตฺวา โคปฺผกสนฺธึ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปโรทิ. อถ นํ มหาสตฺโต อาห ‘‘ตาต, ภคินี เต กุหิ’’นฺติ. ‘‘ตาต, อิเม สตฺตา นาม ภเย อุปฺปนฺเน อตฺตานเมว รกฺขนฺตี’’ติ. อถ มหาสตฺโต ‘‘ปุตฺเตหิ เม กติกา กตา ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘เอหิ อมฺม กณฺเห’’ติ ปกฺโกสนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘เอหิ อมฺม ปิยธีติ, ปูเรถ มม ปารมึ;
หทยํ เมภิสิฺเจถ, กโรถ วจนํ มม.
‘‘ยานา นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;
ชาติปารํ ตริสฺสามิ, อุทฺธริสฺสํ สเทวก’’นฺติ.
สาปิ ‘‘ปิตรา สทฺธึ ทฺเว กถา น กเถสฺสามี’’ติ ตเถว อุทกา อุตฺตริตฺวา มหาสตฺตสฺส วามปาเท นิปติตฺวา โคปฺผกสนฺธึ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปโรทิ. เตสํ อสฺสูนิ มหาสตฺตสฺส ผุลฺลปทุมวณฺเณ ปาทปิฏฺเ ปตนฺติ. ตสฺส อสฺสูนิ เตสํ สุวณฺณผลกสทิสาย ปิฏฺิยา ปตนฺติ. อถ มหาสตฺโต กุมาเร อุฏฺาเปตฺวา อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตาต, ชาลิ กึ ตฺวํ มม ทานวิตฺตกภาวํ น ชานาสิ, อชฺฌาสยํ เม, ตาต, มตฺถกํ ปาเปหี’’ติ วตฺวา โคเณ อคฺฆาเปนฺโต วิย ตตฺเถว ิโต กุมาเร อคฺฆาเปสิ. โส กิร ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา อาห ‘‘ตาต, ชาลิ ¶ ตฺวํ ภุชิสฺโส โหตุกาโม พฺราหฺมณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ¶ ทตฺวา ภุชิสฺโส ภเวยฺยาสิ, ภคินี โข ปน เต อุตฺตมรูปธรา, โกจิ นีจชาติโก พฺราหฺมณสฺส กิฺจิเทว ธนํ ทตฺวา ตว ภคินึ ภุชิสฺสํ กตฺวา ชาติสมฺเภทํ กเรยฺย, อฺตฺรรฺา สพฺพสตทายโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา ภคินี เต ภุชิสฺสา โหตุกามา ¶ พฺราหฺมณสฺส ทาสสตํ ทาสีสตํ หตฺถิสตํ อสฺสสตํ อุสภสตํ นิกฺขสตนฺติ เอวํ สพฺพสตานิ ทตฺวา ภุชิสฺสา โหตู’’ติ เอวํ กุมาเร อคฺฆาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา กมณฺฑลุนา อุทกํ คเหตฺวา ‘‘เอหิ วต, โภ พฺราหฺมณา’’ติ อามนฺเตตฺวา สพฺพฺุตฺาณสฺส ปจฺจโย โหตูติ ปตฺถนํ กตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณ, ปุตฺเตหิ เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพฺุตฺาณเมว ปิยตร’’นฺติ ปถวึ อุนฺนาเทนฺโต พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺตทานํ อทาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน.
‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส อทา วิตฺโต, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ กุมาเร ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ ปฺชลิกโต ราชา, กุมาเร สุขวจฺฉิเต;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’ติ.
ตตฺถ วิตฺโตติ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา. ตทาสิ ยํ ภึสนกนฺติ ตทา ทานเตเชน อุนฺนทนฺตี มหาปถวี จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มตฺตวารโณ วิย คชฺชมานา กมฺปิ, สาคโร สงฺขุภิ. สิเนรุปพฺพตราชา สุเสทิตเวตฺตงฺกุโร วิย โอนมิตฺวา วงฺกปพฺพตาภิมุโข อฏฺาสิ. สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ. ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิ. ปถวิสทฺเทน เทโว คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ. หิมวนฺตวาสิโน สีหาทโย สกลหิมวนฺตํ เอกนินฺนาทํ กรึสูติ เอวรูปํ ภึสนกํ อโหสิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เมทนี สมฺปกมฺปถา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ ¶ . ยนฺติ ยทา. สุขวจฺฉิเตติ สุขวสิเต สุขสํวฑฺฒิเต. อทา ทานนฺติ อมฺโภ พฺราหฺมณ, ปุตฺเตหิ เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน ¶ สตสหสฺสคุเณน สพฺพฺุตฺาณเมว ปิยตรนฺติ ตสฺสตฺถาย อทาสิ.
มหาสตฺโต ¶ ทานํ ทตฺวา ‘‘สุทินฺนํ วต เม ทาน’’นฺติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา กุมาเร โอโลเกนฺโตว อฏฺาสิ. ชูชโกปิ วนคุมฺพํ ปวิสิตฺวา วลฺลึ ทนฺเตหิ ฉินฺทิตฺวา อาทาย กุมารสฺส ทกฺขิณหตฺถํ กุมาริกาย วามหตฺเถน สทฺธึ เอกโต พนฺธิตฺวา ตเมว วลฺลิโกฏึ คเหตฺวา โปถยมาโน ปายาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต โส พฺราหฺมโณ ลุทฺโท, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย;
ลตาย หตฺเถ พนฺธิตฺวา, ลตาย อนุมชฺชถ.
‘‘ตโต โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑฺจาทาย พฺราหฺมโณ;
อาโกฏยนฺโต เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’ติ.
ตตฺถ สิวิราชสฺสาติ เวสฺสนฺตรสฺส.
เตสํ ปหฏปหฏฏฺาเน ฉวิ ฉิชฺชติ, โลหิตํ ปคฺฆรติ. ปหรณกาเล อฺมฺสฺส ปิฏฺึ ททนฺติ. อเถกสฺมึ วิสมฏฺาเน พฺราหฺมโณ ปกฺขลิตฺวา ปติ. กุมารานํ มุทุหตฺเถหิ พทฺธวลฺลิ คฬิตฺวา คตา. เต โรทมานา ปลายิตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคมํสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต กุมารา ปกฺกามุํ, พฺราหฺมณสฺส ปมฺุจิย;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ.
‘‘เวธมสฺสตฺถปตฺตํว, ปิตุ ปาทานิ วนฺทติ;
ปิตุ ปาทานิ วนฺทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;
ยาว อมฺมมฺปิ ปสฺเสมุ, อถ โน ตาต ทสฺสสิ.
‘‘อมฺมา ¶ จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;
มา โน ตฺวํ ตาต อททา, ยาว อมฺมาปิ เอตุ โน;
ตทายํ พฺราหฺมโณ กามํ, วิกฺกิณาตุ หนาตุ วา.
‘‘พลงฺกปาโท ¶ อนฺธนโข, อโถ โอวทฺธปิณฺฑิโก;
ทีฆุตฺตโรฏฺโ จปโล, กฬาโร ภคฺคนาสโก.
‘‘กุมฺโภทโร ภคฺคปิฏฺิ, อโถ วิสมจกฺขุโก;
โลหมสฺสุ หริตเกโส, วลีนํ ติลกาหโต.
‘‘ปิงฺคโล จ วินโต จ, วิกโฏ จ พฺรหา ขโร;
อชินานิ จ สนฺนทฺโธ, อมนุสฺโส ภยานโก.
‘‘มนุสฺโส ¶ อุทาหุ ยกฺโข, มํสโลหิตโภชโน;
คามา อรฺมาคมฺม, ธนํ ตํ ตาต ยาจติ.
‘‘นียมาเน ปิสาเจน, กึ นุ ตาต อุทิกฺขสิ;
อสฺมา นูน เต หทยํ, อายสํ ทฬฺหพนฺธนํ.
‘‘โย โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินา;
อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘อิเธว อจฺฉตํ กณฺหา, น สา ชานาติ กิสฺมิฺจิ;
มิคีว ขิรสมฺมตฺตา, ยูถา หีนา ปกนฺทตี’’ติ.
ตตฺถ อุทิกฺขตีติ โส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กมฺปมาโน โอโลเกติ. เวธนฺติ เวธมาโน. ตฺวฺจ โน ตาต, ทสฺสสีติ ตฺวฺจ อมฺเห ตาย อนาคตาย เอว พฺราหฺมณสฺส ททาสิ, เอวํ มา กริ, อธิวาเสหิ ตฺวํ ตาว. ยาว อมฺมํ ปสฺเสมุ, อถ โน ตาย ทิฏฺกาเล ตฺวํ ปุน ทสฺสสิ. วิกฺกิณาตุ หนาตุ วาติ ตาต, อมฺมาย อาคตกาเล เอส อมฺเห วิกฺกิณาตุ วา หนตุ ¶ วา. ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรตุ. อปิจ โข ปเนส กกฺขโฬ ผรุโส, อฏฺารสหิ ปุริสโทเสหิ สมนฺนาคโตติ อฏฺารส ปุริสโทเส กเถสิ.
ตตฺถ พลงฺกปาโทติ ปตฺถฏปาโท. อนฺธนโขติ ปูตินโข. โอวทฺธปิณฺฑิโกติ เหฏฺาคลิตปิณฺฑิกมํโส. ทีฆุตฺตโรฏฺโติ มุขํ ปิทหิตฺวา ิเตน ทีเฆน อุตฺตโรฏฺเน สมนฺนาคโต. จปโลติ ปคฺฆริตลาโล. กฬาโรติ สูกรทาาหิ วิย นิกฺขนฺตทนฺเตหิ สมนฺนาคโต ¶ . ภคฺคนาสโกติ ภคฺคาย วิสมาย นาสาย สมนฺนาคโต. โลหมสฺสูติ ตมฺพโลหวณฺณมสฺสุ. หริตเกโสติ สุวณฺณวณฺณวิรูฬฺหเกโส. วลีนนฺติ สรีรจมฺมมสฺส วลิคฺคหิตํ. ติลกาหโตติ กาฬติลเกหิ ปริกิณฺโณ. ปิงฺคโลติ นิพฺพิทฺธปิงฺคโล พิฬารกฺขิสทิเสหิ อกฺขีหิ สมนฺนาคโต. วินโตติ กฏิยํ ปิฏฺิยํ ขนฺเธติ ตีสุ าเนสุ วงฺโก. วิกโฏติ วิกฏปาโท. ‘‘อพทฺธสนฺธี’’ติปิ วุตฺตํ, ‘‘กฏกฏา’’ติ วิรวนฺเตหิ อฏฺิสนฺธีหิ สมนฺนาคโต. พฺรหาติ ทีโฆ. อมนุสฺโสติ น มนุสฺโส, มนุสฺสเวเสน วิจรนฺโตปิ ยกฺโข เอส. ภยานโกติ อติวิย ภึสนโก.
มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโขติ ตาต, สเจ โกจิ อิมํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา เอวํ ปุจฺเฉยฺย ‘‘มนุสฺโสยํ พฺราหฺมโณ, อุทาหุ ยกฺโข’’ติ. ‘‘น มนุสฺโส, อถ โข มํสโลหิตโภชโน ยกฺโข’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ. ธนํ ตํ ตาต ยาจตีติ ตาต, เอส อมฺหากํ มํสํ ขาทิตุกาโม ตุมฺเห ปุตฺตธนํ ยาจติ. อุทิกฺขสีติ อชฺฌุเปกฺขสิ. อสฺมา นูน เต หทยนฺติ ตาต, มาตาปิตูนํ หทยํ นาม ปุตฺเตสุ มุทุกํ โหติ, ปุตฺตานํ ทุกฺขํ น สหติ, ตฺวํ อชานนฺโต วิย อจฺฉสิ, ตว ปน หทยํ ปาสาโณ วิย มฺเ, อถ วา อายสํ ทฬฺหพนฺธนํ. เตน อมฺหากํ เอวรูเป ทุกฺเข อุปฺปนฺเน น รุชติ.
น ชานาสีติ อชานนฺโต วิย อจฺฉสิ. อจฺจายิเกน ลุทฺเทนาติ อติวิย ลุทฺเทน ปมาณาติกฺกนฺเตน. โย โนติ พฺราหฺมเณน โน อมฺเห กนิฏฺภาติเก พทฺเธ พนฺธิเต โย ตฺวํ น ชานาสิ. สุมฺภตีติ โปเถติ. อิเธว อจฺฉตนฺติ ¶ ตาต, อยํ กณฺหาชินา กิฺจิ ทุกฺขํ น ชานาติ. ยถา นาม ขีรสมฺมตฺตา มิคโปติกา ยูถา ปริหีนา มาตรํ อปสฺสนฺตี ขีรตฺถาย กนฺทติ, เอวํ อมฺมํ อปสฺสนฺตี กนฺทิตฺวา สุสฺสิตฺวา มริสฺสติ, ตสฺมา มํเยว พฺราหฺมณสฺส เทหิ, อหํ คมิสฺสามิ, อยํ กณฺหาชินา อิเธว โหตูติ.
เอวํ ¶ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิฺจิ กเถติ. ตโต กุมาโร มาตาปิตโร อารพฺภ ปริเทวนฺโต อาห –
‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ อมฺมํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘น ¶ เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ ตาตํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ.
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ.
‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อสฺสตฺถา ¶ ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชาม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปุมุนาติ ภเว วิจรนฺเตน ปุริเสน. ลพฺภาติ ลภิตพฺพํ. ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโตติ ยํ เม อมฺมํ ปสฺสิตุํ อลภนฺตสฺส ทุกฺขํ, ตํ อิโต โปถนทุกฺขโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน ทุกฺขตรํ. รุจฺฉตีติ โรทิสฺสติ. อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วาติ อฑฺฒรตฺเต วา สกลรตฺเต วา อมฺเห สริตฺวา จิรํ โรทิสฺสติ. อวสุจฺฉตีติ อปฺโปทกา กุนฺนที อวสุสฺสติ. ยถา สา ขิปฺปเมว สุสฺสติ, เอวํ อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเตเยว สุสฺสิตฺวา มริสฺสตีติ อธิปฺปาเยเนวมาห. เวทิสาติ โอลมฺพนสาขา. ตานีติ เยสํ โน มูลปุปฺผผลานิ คณฺหนฺเตหิ จิรํ กีฬิตํ, ตานิ อชฺช อุโภปิ มยํ ชหาม. หตฺถิกาติ ตาเตน อมฺหากํ กีฬนตฺถาย กตา หตฺถิกา.
ตํ เอวํ ปริเทวมานเมว สทฺธึ ภคินิยา ชูชโก อาคนฺตฺวา โปเถนฺโต คเหตฺวา ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นียมานา กุมารา เต, ปิตรํ เอตทพฺรวุํ;
อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวฺจ ตาต สุขี ภว.
‘‘อิเม ¶ โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ, โสกํ เตหิ วิเนสฺสติ.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
ตานิ อมฺมา อุทิกฺขนฺตี, โสกํ ปฏิวิเนสฺสตี’’ติ.
ตทา โพธิสตฺตสฺส ปุตฺเต อารพฺภ พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยมํสํ อุณฺหํ อโหสิ. โส เกสรสีเหน คหิตมตฺตวารโณ วิย ราหุมุขํ ปวิฏฺจนฺโท วิย จ กมฺปมาโน สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กลุนํ ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, กลุนํ ปริเทวยี’’ติ.
ตโต ปรา มหาสตฺตสฺส วิลาปคาถา โหนฺติ –
‘‘กํ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;
สายํ สํเวสนากาเล, โก เน ทสฺสติ โภชนํ.
‘‘กํ ¶ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;
สายํ สํเวสนากาเล, ‘อมฺมา ฉาตมฺห เทถ โน’.
‘‘กถํ ¶ นุ ปถํ คจฺฉนฺติ, ปตฺติกา อนุปาหนา;
สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสติ.
‘‘กถํ นุ โส น ลชฺเชยฺย, สมฺมุขา ปหรํ มม;
อทูสกานํ ปุตฺตานํ, อลชฺชี วต พฺราหฺมโณ.
‘‘โยปิ เม ทาสิทาสสฺส, อฺโ วา ปน เปสิโย;
ตสฺสาปิ สุวิหีนสฺส, โก ลชฺชี ปหริสฺสติ.
‘‘วาริชสฺเสว ¶ เม สโต, พทฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต’’ติ.
ตตฺถ กํ นฺวชฺชาติ กํ นุ อชฺช. อุปรุจฺฉนฺตีติ สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อุปโรทิสฺสนฺติ. สํเวสนากาเลติ มหาชนสฺส ปริเวสนากาเล. โกเน ทสฺสตีติ โก เนสํ โภชนํ ทสฺสติ. กถํ นุ ปถํ คจฺฉนฺตีติ กถํ นุ สฏฺิโยชนมคฺคํ คมิสฺสนฺติ. ปตฺติกาติ หตฺถิยานาทีหิ วิรหิตา. อนุปาหนาติ อุปาหนมตฺเตนปิ วิยุตฺตา สุขุมาลปาทา. คเหสฺสตีติ กิลมถวิโนทนตฺถาย โก คณฺหิสฺสติ. ทาสิทาสสฺสาติ ทาสิยา ทาโส อสฺส. อฺโ วา ปน เปสิโยติ ตสฺสปิ ทาโส, ตสฺสปิ ทาโสติ เอวํ ทาสปติทาสปรมฺปราย ‘‘โย มยฺหํ จตุตฺโถ เปสิโย เปสนการโก อสฺส, ตสฺส เอวํ สุวิหีนสฺสปิ อยํ เวสฺสนฺตรสฺส ทาสปติทาโส’’ติ ตฺวา. โก ลชฺชีติ โก ลชฺชาสมฺปนฺโน ปหเรยฺย, ยุตฺตํ นุ โข ตสฺส นิลฺลชฺชสฺส มม ปุตฺเต ปหริตุนฺติ. วาริชสฺเสวาติ กุมินามุเข พทฺธสฺส มจฺฉสฺเสว สโต มม. อปสฺสโตติ อ-กาโร นิปาตมตฺโต, ปสฺสนฺตสฺเสว ปิยปุตฺเต อกฺโกสติ เจว ปหรติ จ, อโห วต ทารุโณติ.
อถสฺส กุมาเรสุ สิเนเหน เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มม ปุตฺเต อติวิย วิเหเติ, โสกํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกมิ, พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อาเนสฺสามิ เต กุมาเร’’ติ ¶ . ตโต ‘‘อฏฺานเมตํ กุมารานํ ปีฬนํ อติทุกฺขนฺติ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉานุตปฺปํ นาม สตํ ธมฺโม น โหตี’’ติ จินฺเตสิ. ตทตฺถโชตนา อิมา ทฺเว ปริวิตกฺกคาถา นาม โหนฺติ –
‘‘อทุ จาปํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ พนฺธิย วามโต;
อาเนสฺสามิ สเก ปุตฺเต, ปุตฺตานฺหิ วโธ ทุโข.
‘‘อฏฺานเมตํ ทุกฺขรูปํ, ยํ กุมารา วิหฺเร;
สตฺจ ธมฺมมฺาย, โก ทตฺวา อนุตปฺปตี’’ติ.
ตตฺถ สตนฺติ ปุพฺพโพธิสตฺตานํ ปเวณิธมฺมํ.
โส กิร ตสฺมึ ขเณ โพธิสตฺตานํ ปเวณึ อนุสฺสริ. ตโต ‘‘สพฺพโพธิสตฺตานํ ธนปริจฺจาคํ ¶ , องฺคปริจฺจาคํ ¶ , ปุตฺตปริจฺจาคํ, ภริยปริจฺจาคํ, ชีวิตปริจฺจาคนฺติ อิเม ปฺจ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธภูตปุพฺโพ นาม นตฺถิ. อหมฺปิ เตสํ อพฺภนฺตโร โหมิ, มยาปิ ปิยปุตฺตธีตโร อทตฺวา น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กึ ตฺวํ เวสฺสนฺตร ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนปุตฺตานํ ทุกฺขภาวํ น ชานาสิ, เยน พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามีติ สฺํ อุปฺปาเทสิ, ทานํ ทตฺวา ปจฺฉานุตปฺโป นาม ตว นานุรูโป’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริภาสิตฺวา ‘‘สเจปิ เอโส กุมาเร มาเรสฺสติ, ทินฺนกาลโต ปฏฺาย มม น กิฺจิ โหตี’’ติ ทฬฺหสมาทานํ อธิฏฺาย ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก กฺจนปฏิมา วิย นิสีทิ. ชูชโกปิ โพธิสตฺตสฺส สมฺมุเข กุมาเร โปเถตฺวา เนติ. ตโต กุมาโร วิลปนฺโต อาห –
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;
ยสฺส นตฺถิ สกา มาตา, ยถา นตฺถิ ตเถว โส.
‘‘เอหิ กณฺเห มริสฺสาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน;
ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน, พฺราหฺมณสฺส ธเนสิโน;
อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย โน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อสฺสตฺถา ¶ ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ¶ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส’’ติ.
ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส สนฺติเก สกา มาตา นตฺถิ. ปิตา อตฺถิ, ยถา นตฺถิเยว.
ปุน พฺราหฺมโณ เอกสฺมึ วิสมฏฺาเน ปกฺขลิตฺวา ปติ. เตสํ หตฺถโต พนฺธนวลฺลิ มุจฺจิตฺวา คตา. เต ปหฏกุกฺกุฏา วิย กมฺปนฺตา ปลายิตฺวา เอกเวเคเนว ปิตุ สนฺติกํ อาคมึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นียมานา กุมารา เต, พฺราหฺมณสฺส ปมฺุจิย;
เตน เตน ปธาวึสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’ติ.
ตตฺถ ¶ เตน เตนาติ เตน มุตฺตขเณน เยน ทิสาภาเคน เตสํ ปิตา อตฺถิ, เตน ปธาวึสุ, ปธาวิตฺวา ปิตุ สนฺติกฺเว อาคมึสูติ อตฺโถ.
ชูชโก เวเคนุฏฺาย วลฺลิทณฺฑหตฺโถ กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อวตฺถรนฺโต อาคนฺตฺวา ‘‘อติวิย ปลายิตุํ เฉกา ตุมฺเห’’ติ หตฺเถ พนฺธิตฺวา ปุน เนสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต ¶ โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑฺจาทาย พฺราหฺมโณ;
อาโกฏยนฺโต เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’ติ.
เอวํ นียมาเนสุ กณฺหาชินา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตี ปิตรา สทฺธึ สลฺลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;
ลฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ.
‘‘น ¶ จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;
ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;
นียมาเน ปิสาเจน, กึ นุ ตาต อุทิกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ ตนฺติ ตํ ปสฺสมานํ นิสินฺนํ ปิตรํ สิวิราชานํ. ทาสิยนฺติ ทาสิกํ. ขาทิตุนฺติ ขาทนตฺถาย อยํ โน คิริทฺวารํ อสมฺปตฺเตเยว อุโภหิ จกฺขูหิ รตฺตโลหิตพินฺทุํ ปคฺฆรนฺเตหิ ขาทิสฺสามีติ เนติ, ตฺวฺจ ขาทิตุํ วา ปจิตุํ วา นียมาเน กึ อมฺเห อุทิกฺขสิ, สพฺพทา สุขิโต โหหีติ ปริเทวิ.
ทหรกุมาริกาย วิลปนฺติยา กมฺปมานาย คจฺฉนฺติยา มหาสตฺตสฺส พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยวตฺถุ อุณฺหํ อโหสิ. นาสิกาย อปฺปโหนฺติยา มุเขน อุณฺเห อสฺสาสปสฺสาเส วิสฺสชฺเชสิ. อสฺสูนิ โลหิตพินฺทูนิ หุตฺวา เนตฺเตหิ นิกฺขมึสุ. โส ‘‘อิทํ เอวรูปํ ทุกฺขํ สิเนหโทเสน ชาตํ, น อฺเน การเณน. สิเนหํ อกตฺวา มชฺฌตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ ตถารูปํ โสกํ อตฺตโน าณพเลน วิโนเทตฺวา ปกตินิสินฺนากาเรเนว นิสีทิ. คิริทฺวารํ อสมฺปตฺตาเยว กุมาริกา วิลปนฺตี อคมาสิ.
‘‘อิเม โน ปาทกา ทุกฺขา, ทีโฆ จทฺธา สุทุคฺคโม;
นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, พฺราหฺมโณ จ ธาเรติ โน.
‘‘โอกนฺทามเส ¶ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
สรสฺส สิรสา วนฺทาม, สุปติตฺเถ จ อาปเก.
‘‘ติณลตานิ โอสธฺโย, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ.
‘‘วชฺชนฺตุ ¶ โภนฺโต อมฺมฺจ, มทฺทึ อสฺมาก มาตรํ;
สเจ อนุปติตุกามาสิ, ขิปฺปํ อนุปติยาสิ โน.
‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
ตเมวานุปเตยฺยาสิ, อปิ ปสฺเสสิ เน ลหุํ.
‘‘อโห ¶ วต เร ชฏินี, วนมูลผลหาริเก;
สฺุํ ทิสฺวาน อสฺสมํ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘อติเวลํ นุ อมฺมาย, อฺุฉา ลทฺโธ อนปฺปโก;
ยา โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินา.
‘‘อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติ;
อปชฺช อมฺมํ ปสฺเสมุ, สายํ อฺุฉาโต อาคตํ.
‘‘ทชฺชา อมฺมา พฺราหฺมณสฺส, ผลํ ขุทฺเทน มิสฺสิตํ;
ตทายํ อสิโต ธาโต, น พาฬฺหํ ธารเยยฺย โน.
‘‘สูนา จ วต โน ปาทา, พาฬฺหํ ธาเรติ พฺราหฺมโณ;
อิติ ตตฺถ วิลปึสุ, กุมารา มาตุคิทฺธิโน’’ติ.
ตตฺถ ปาทกาติ ขุทฺทกปาทา. โอกนฺทามเสติ อวกนฺทาม, อปจิตึ นีจวุตฺตึ ทสฺเสนฺตา ชานาเปม. สรสฺสาติ อิมสฺส ปทุมสรสฺส ปริคฺคาหกาเนว นาคกุลานิ สิรสา วนฺทาม. สุปติตฺเถ จ อาปเกติ สุปติตฺถาย นทิยา อธิวตฺถา เทวตาปิ วนฺทาม. ติณลตานีติ ติณานิ จ โอลมฺพกลตาโย จ. โอสธฺโยติ โอสธิโย. สพฺพตฺถ อธิวตฺถา เทวตา สนฺธาเยวมาห. อนุปติตุกามาสีติ สเจปิ สา อมฺหากํ ปทานุปทํ อาคนฺตุกามาสิ. อปิ ปสฺเสสิ เน ลหุนฺติ อปิ นาม เอตาย เอกปทิยา อนุปตมานา ปุตฺตเก เต ลหุํ ปสฺเสยฺยาสีติ เอวํ ตํ วเทยฺยาถาติ. ชฏินีติ พทฺธชฏํ อารพฺภ มาตรํ ปรมฺมุขาลปเนน อาลปนฺตี อาห. อติเวลนฺติ ปมาณาติกฺกนฺตํ กตฺวา. อฺุฉาติ อฺุฉาจริยาย ¶ . ผลนฺติ วนมูลผลาผลํ. ขุทฺเทน มิสฺสิตนฺติ ขุทฺทกมธุนา มิสฺสิตํ. อสิโตติ อสิตาสโน ปริภุตฺตผโล. ธาโตติ สุหิโต. น พาฬฺหํ ธารเยยฺย โนติ น โน พาฬฺหํ เวเคน นเยยฺย. มาตุคิทฺธิโนติ มาตริ คิทฺเธน สมนฺนาคตา พลวสิเนหา เอวํ วิลวึสูติ.
ทารกปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
มทฺทีปพฺพวณฺณนา
ยํ ¶ ¶ ปน ตํ รฺา ปถวึ อุนฺนาเทตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺเตสุ ทินฺเนสุ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ ชาตํ, เตนปิ ภิชฺชมานหทยา วิย หิมวนฺตวาสิโน เทวา เตสํ พฺราหฺมเณน นิยมานานํ ตํ วิลาปํ สุตฺวา มนฺตยึสุ ‘‘สเจ มทฺที กาลสฺเสว อสฺสมํ อาคมิสฺสติ, ตตฺถ ปุตฺตเก อทิสฺวา เวสฺสนฺตรํ ปุจฺฉิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา พลวสิเนเหน ปทานุปทํ ธาวิตฺวา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภเวยฺยา’’ติ. อถ เต ตโย เทวปุตฺเต ‘‘ตุมฺเห สีหพฺยคฺฆทีปิเวเส นิมฺมินิตฺวา เทวิยา อาคมนมคฺคํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ยาจิยมานาปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา มคฺคํ อทตฺวา ยถา จนฺทาโลเกน อสฺสมํ ปวิสิสฺสติ, เอวมสฺสา สีหาทีนมฺปิ อวิเหนตฺถาย อารกฺขํ สุสํวิหิตํ กเรยฺยาถา’’ติ อาณาเปสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ตโย วาฬา วเน มิคา;
สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, อิทํ วจนมพฺรวุํ.
‘‘มา เหว โน ราชปุตฺตี, สายํ อฺุฉาโต อาคมา;
มา เหวมฺหาก นิพฺโภเค, เหยิตฺถ วเน มิคา.
‘‘สีโห เจ นํ วิเหเยฺย, พฺยคฺโฆ ทีปิ จ ลกฺขณํ;
เนว ชาลีกุมารสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยา;
อุภเยเนว ชีเยถ, ปตึ ปุตฺเต จ ลกฺขณา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อิทํ วจนมพฺรวุนฺติ ‘‘ตุมฺเห ตโย ชนา สีโห จ พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จาติ เอวํ ตโย วาฬา วเน มิคา โหถา’’ติ อิทํ ตา เทวตา ตโย เทวปุตฺเต วจนมพฺรวุํ. มา เหว โนติ มทฺที ราชปุตฺตี อฺุฉาโต สายํ มา อาคมิ, จนฺทาโลเกน สายํ อาคจฺฉตูติ วทนฺติ. มา เหวมฺหาก นิพฺโภเคติ อมฺหากํ นิพฺโภเค วิชิเต วนฆฏายํ มา นํ โกจิปิ วเน วาฬมิโค วิเหเสิ. น ยถา วิเหเติ, เอวมสฺสา อารกฺขํ คณฺหถาติ วทนฺติ. สีโห เจ นนฺติ สเจ หิ ตํ อนารกฺขํ สีหาทีสุ โกจิ วิเหเยฺย, อถสฺสา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาย เนว ชาลิกุมาโร อสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยา. เอวํ สา ลกฺขณสมฺปนฺนา อุภเยเนว ชีเยถ ปตึ ปุตฺเต จาติ ทฺวีหิ โกฏฺาเสหิ ชีเยเถว, ตสฺมา สุสํวิหิตมสฺสา อารกฺขํ กโรถาติ.
อถ ¶ เต ตโย เทวปุตฺตา ‘‘สาธู’’ติ ตาสํ เทวตานํ ตํ วจนํ ปฏิสฺสุณิตฺวา สีหพฺยคฺฆทีปิโน หุตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺสา อาคมนมคฺเค ปฏิปาฏิยา นิปชฺชึสุ. มทฺทีปิ โข ‘‘อชฺช มยา ทุสฺสุปิโน ¶ ทิฏฺโ, กาลสฺเสว มูลผลาผลํ คเหตฺวา อสฺสมํ คมิสฺสามี’’ติ กมฺปมานา มูลผลาผลานิ อุปธาเรสิ. อถสฺสา หตฺถโต ขณิตฺติ ปติ, ตถา อํสโต อุคฺคีวฺจ ปติ, ทกฺขิณกฺขิจ ผนฺทติ, ผลิโน รุกฺขา อผลา วิย อผลา จ ผลิโน วิย ขายึสุ, ทส ทิสา น ปฺายึสุ. สา ‘‘กึ นุ โข อิทํ, ปุพฺเพ อภูตปุพฺพํ อชฺช เม โหติ, กึ ภวิสฺสติ, มยฺหํ วา อนฺตราโย ภวิสฺสติ, มม ปุตฺตานํ วา, อุทาหุ เวสฺสนฺตรสฺสา’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘ขณิตฺติกํ เม ปติตํ, ทกฺขิณกฺขิ จ ผนฺทติ;
อผลา ผลิโน รุกฺขา, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา’’ติ.
เอวํ สา ปริเทวนฺตี ปกฺกามิ.
‘‘ตสฺสา สายนฺหกาลสฺมึ, อสฺสมาคมนํ ปติ;
อตฺถงฺคตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺหุํ.
‘‘นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, ทูเร จ วต อสฺสโม;
ยฺจ เนสํ อิโต หสฺสํ, ตํ เต ภฺุเชยฺยุ โภชนํ.
‘‘โส ¶ นูน ขตฺติโย เอโก, ปณฺณสาลาย อจฺฉติ;
โตเสนฺโต ทารเก ฉาเต, มมํ ทิสฺวา อนายตึ.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
สายํ สํเวสนากาเล, ขีรปีตาว อจฺฉเร.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
สายํ สํเวสนากาเล, วาริปีตาว อจฺฉเร.
‘‘เต ¶ นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํ.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเล.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโต.
‘‘เอกายโน เอกปโถ, สรา โสพฺภา จ ปสฺสโต;
อฺํ มคฺคํ น ปสฺสามิ, เยน คจฺเฉยฺย อสฺสมํ.
‘‘มิคา นมตฺถุ ราชาโน, กานนสฺมึ มหพฺพลา;
ธมฺเมน ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา.
‘‘อวรุทฺธสฺสาหํ ภริยา, ราชปุตฺตสฺส สิรีมโต;
ตํ จาหํ นาติมฺามิ, รามํ สีตาวนุพฺพตา.
‘‘ตุมฺเห จ ปุตฺเต ปสฺสถ, สายํ สํเวสนํ ปติ;
อหฺจ ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘พหุํ จิทํ มูลผลํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;
ตโต อุปฑฺฒํ ทสฺสามิ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา.
‘‘ราชปุตฺตี ¶ จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;
ธมฺเมน ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตสฺสาติ ตสฺสา มม. อสฺสมาคมนํ ปตีติ อสฺสมํ ปฏิจฺจ สนฺธาย อาคจฺฉนฺติยา. อุปฏฺหุนฺติ อุฏฺาย ิตา. เต กิร ปมํ ปฏิปาฏิยา นิปชฺชิตฺวา ตาย อาคมนกาเล อุฏฺาย วิชมฺภิตฺวา มคฺคํ รุมฺภนฺตา ปฏิปาฏิยา ติริยํ อฏฺํสุ. ยฺจ เตสนฺติ อหฺจ ¶ ยํ อิโต มูลผลาผลํ เตสํ หริสฺสํ, ตเมว เวสฺสนฺตโร จ อุโภ ปุตฺตกา จาติ เต ตโยปิ ชนา ภฺุเชยฺยุํ, อฺํ เตสํ โภชนํ นตฺถิ. อนายตินฺติ อนาคจฺฉนฺตึ มํ ตฺวา เอกโกว นูน ทารเก โตเสนฺโต นิสินฺโน. สํเวสนากาเลติ อฺเสุ ทิวเสสุ อตฺตโน ขาทาปนปิวาปนกาเล ขีรปีตาวาติ ยถา ขีรปีตา มิคโปตกา ขีรตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ โอกฺกมนฺติ, เอวํ เม ปุตฺตกา ผลาผลตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ อุปคตา ภวิสฺสนฺตีติ วทติ.
วาริปีตาวาติ ยถา ปิปาสิตา มิคโปตกา ปานียตฺถาย กนฺทิตฺวา ตํ อลภิตฺวา กนฺทนฺตาว นิทฺทํ โอกฺกมนฺตีติ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อจฺฉเรติ อจฺฉนฺติ. ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺตีติ มํ ปจฺจุคฺคตา หุตฺวา ติฏฺนฺติ. ‘‘ปจฺจุคฺคนฺตุนา’’ติปิ ปาโ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวาติ อตฺโถ. เอกายโนติ เอกสฺเสว อยโน เอกปทิกมคฺโค. เอกปโถติ โส จ เอโกว, ทุติโย นตฺถิ, โอกฺกมิตฺวา คนฺตุํ น สกฺกา. กสฺมา? ยสฺมา สรา โสพฺภา จ ปสฺสโต. มิคา นมตฺถูติ สา อฺํ มคฺคํ อทิสฺวา ‘‘เอเต ยาจิตฺวา ปฏิกฺกมาเปสฺสามี’’ติ ผลปจฺฉึ สีสโต โอตาเรตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา เอวมาห. ภาตโรติ อหมฺปิ มนุสฺสราชปุตฺตี, ตุมฺหีปิ มิคราชปุตฺตา, อิติ เม ธมฺเมน ภาตโร โหถ.
อวรุทฺธสฺสาติ รฏฺโต ปพฺพาชิตสฺส. รามํ สีตาวนุพฺพตาติ ยถา ทสรถราชปุตฺตํ รามํ ตสฺส กนิฏฺภคินี สีตาเทวี ตสฺเสว อคฺคมเหสี หุตฺวา ตํ อนุพฺพตา ปติเทวตา หุตฺวา อปฺปมตฺตา อุปฏฺาสิ, ตถา อหมฺปิ เวสฺสนฺตรํ อุปฏฺหามิ, นาติมฺามีติ วทติ. ตุมฺเห จาติ ตุมฺเห จ มยฺหํ มคฺคํ ทตฺวา สายํ โคจรคฺคหณกาเล ปุตฺเต ปสฺสถ, อหฺจ อตฺตโน ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ, เทถ เม มคฺคนฺถิ ยาจติ.
อถ ¶ เต ตโย เทวปุตฺตา เวลํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทานิสฺสา มคฺคํ ทาตุํ เวลา’’ติ ตฺวา อุฏฺาย อปคจฺฉึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺสา ลาลปฺปมานาย, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
สุตฺวา เนลปตึ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุ’’นฺติ.
ตตฺถ เนลปตินฺติ น เอลปตึ เอลปาตวิรหิตํ วิสฏฺํ มธุรวาจํ.
สาปิ ¶ วาเฬสุ อปคเตสุ อสฺสมํ อคมาสิ. ตทา จ ปุณฺณมุโปสโถ โหติ. สา จงฺกมนโกฏึ ปตฺวา เยสุ เยสุ าเนสุ ปุพฺเพ ปุตฺเต ปสฺสติ, เตสุ เตสุ าเนสุ อปสฺสนฺตี อาห –
‘‘อิมมฺหิ ¶ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํ.
‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเล.
‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโต.
‘‘ทฺเว มิคา วิย อุกฺกณฺณา, สมนฺตา มภิธาวิโน;
อานนฺทิโน ปมุทิตา, วคฺคมานาว กมฺปเร;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ฉกลีว มิคี ฉาปํ, ปกฺขี มุตฺตาว ปฺชรา;
โอหาย ปุตฺเต นิกฺขมึ, สีหีวามิสคิทฺธินี;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตํ, นาคานมิว ปพฺพเต;
จิตกา ปริกิณฺณาโย, อสฺสมสฺสาวิทูรโต;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘วาลิกายปิ ¶ โอกิณฺณา, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
สมนฺตา อภิธาวนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘เย มํ ปุเร ปจฺจุฏฺเนฺติ, อรฺา ทูรมายตึ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ฉกลึว ¶ มิคึ ฉาปา, ปจฺจุคฺคนฺตุน มาตรํ;
ทูเร มํ ปวิโลเกนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘อิทํ เนสํ กีฬนกํ, ปติตํ ปณฺฑุเพลุวํ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ถนา จ มยฺหิเม ปูรา, อุโร จ สมฺปทาลติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อุจฺฉงฺเคโก วิจินาติ, ถนเมกาวลมฺพติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ยสฺสุ สายนฺหสมยํ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
อุจฺฉงฺเค เม วิวตฺตนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘อยํ โส อสฺสโม ปุพฺเพ, สมชฺโช ปฏิภาติ มํ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต อปสฺสนฺตฺยา, ภมเต วิย อสฺสโม.
‘‘กิมิทํ ¶ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กิมิทํ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา’’ติ.
ตตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปํสุกุณฺิตาติ ปํสุมกฺขิตา. ปจฺจุคฺคตา มนฺติ มํ ปจฺจุคฺคตา หุตฺวา. ‘‘ปจฺจุคฺคนฺตุนา’’ติปิ ปาโ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวาอิจฺเจว อตฺโถ. อุกฺกณฺณาติ ยถา มิคโปตกา มาตรํ ทิสฺวา กณฺเณ อุกฺขิปิตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา มาตรํ อุปคนฺตฺวา หฏฺตุฏฺา สมนฺตา อภิธาวิโน. วคฺคมานาว ¶ กมฺปเรติวชฺชมานาเยว มาตุ หทยมํสํ กมฺเปนฺติ วิย เอวํ ปุพฺเพ มม ปุตฺตา. ตฺยชฺชาติ เต อชฺช น ปสฺสามิ. ฉกลีว มิคี ฉาปนฺติ ยถา ฉกลี จ มิคี จ ปฺชรสงฺขาตา กุลาวกา มุตฺตา ปกฺขี จ อามิสคิทฺธินี สีหี จ อตฺตโน ฉาปํ โอหาย ¶ โคจราย ปกฺกมนฺติ, ตถาหมฺปิ โอหาย ปุตฺเต โคจราย นิกฺขมินฺติ วทติ. อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตนฺติ วสฺสารตฺเต สานุปพฺพเต นาคานํ ปทวลฺชํ วิย อิทํ เนสํ กีฬนฏฺาเน อาธาวนปริธาวนปทกฺกนฺตํ ปฺายติ. จิตกาติ สฺจิตนิจิตา กวาลุกปฺุชา. ปริกิณฺณาโยติ วิปฺปกิณฺณาโย. สมนฺตา มภิธาวนฺตีติ อฺเสุ ทิวเสสุ สมนฺตา อภิธาวนฺติ.
ปจฺจุฏฺเนฺตีติ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺติ. ทูรมายตินฺติ ทูรโต อาคจฺฉนฺตึ. ฉกลึว มิคึ ฉาปาติ อตฺตโน มาตรํ ฉกลึ วิย มิคึ วิย จ ฉาปา. อิทํ เนสํ กีฬนกนฺติ หตฺถิรูปกาทีหิ กีฬนฺตานํ อิทฺจ เตสํ หตฺถโต สุวณฺณวณฺณํ กีฬนเพลุวํ ปริคฬิตฺวา ปติตํ. มยฺหิเมติ มยฺหํ อิเม ถนา จ ขีรสฺส ปูรา. อุโร จ สมฺปทาลตีติ หทยฺจ ผลติ. อุจฺฉงฺเค เม วิวตฺตนฺตีติ มม อุจฺฉงฺเค อาวตฺตนฺติ วิวตฺตนฺติ. สมชฺโช ปฏิภาติ มนฺติ สมชฺชฏฺานํ วิย มยฺหํ อุปฏฺาติ. ตฺยชฺชาติ เต อชฺช. อปสฺสนฺตฺยาติ อปสฺสนฺติยา มม. ภมเต วิยาติ กุลาลจกฺกํ วิย ภมติ. กาโกลาติ วนกากา. มตา นูนาติ อทฺธา มตา วา เกนจิ นีตา วา ภวิสฺสนฺติ. สกุณาติ อวเสสสกุณา.
อิติ สา วิลปนฺตี มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ผลปจฺฉึ โอตาเรตฺวา มหาสตฺตํ ตุณฺหิมาสีนํ ทิสฺวา ทารเก จสฺส สนฺติเก อปสฺสนฺตี อาห –
‘‘กิมิทํ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กิมิทํ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กจฺจิ นุ เม อยฺยปุตฺต, มิคา ขาทึสุ ทารเก;
อรฺเ อิริเณ วิวเน, เกน นีตา เม ทารกา.
‘‘อทุ ¶ ¶ เต ปหิตา ทูตา, อทุ สุตฺตา ปิยํวทา;
อทุ พหิ โน นิกฺขนฺตา, ขิฑฺฑาสุ ปสุตา นุ เต.
‘‘เนวาสํ ¶ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน;
สกุณานฺจ โอปาโต, เกน นีตา เม ทารกา’’ติ.
ตตฺถ อปิ รตฺเตว เม มโนติ อปิ พลวปจฺจูเส สุปินํ ปสฺสนฺติยา วิย เม มโน. มิคาติ สีหาทโย วาฬมิคา. อิริเณติ นิโรเช. วิวเนติ วิวิตฺเต. ทูตาติ อทุ เชตุตฺตรนคเร สิวิรฺโ สนฺติกํ ตยา ทูตา กตฺวา เปสิตา. สุตฺตาติ อนฺโตปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สยิตา. อทุ พหิ โนติ อทุ เต ทารกา ขิฑฺฑาปสุตา หุตฺวา พหิ นิกฺขนฺตาติ ปุจฺฉติ. เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺตีติ สามิ เวสฺสนฺตร, เนว เตสํ กาฬฺชนวณฺณา เกสา ทิสฺสนฺติ. ชาลิโนติ กฺจนชาลวิจิตฺตา หตฺถปาทา. สกุณานฺจ โอปาโตติ หิมวนฺตปเทเส หตฺถิลิงฺคสกุณา นาม อตฺถิ, เต โอปติตฺวา อาทาย อากาเสเนว คจฺฉนฺติ. เตน ตํ ปุจฺฉามิ ‘‘กึ เตหิ สกุเณหิ นีตา, อิโต อฺเสมฺปิ เกสฺจิ เตสํ สกุณานํ วิย โอปาโต ชาโต, อกฺขาหิ, เกน นีตา เม ทารกา’’ติ?
เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิฺจิ อาห. อถ นํ สา ‘‘เทว, กสฺมา มยา สทฺธึ น กเถสิ, โก มม โทโส’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘อิทํ ตโต ทุกฺขตรํ, สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มม;
ยฺจ ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ตฺวฺจ มํ นาภิภาสสิ.
‘‘อชฺเชว เม อิมํ รตฺตึ, ราชปุตฺต น สํสติ;
มฺเ โอกฺกนฺตสนฺตํ มํ, ปาโต ทกฺขิสิ โน มต’’นฺติ.
ตตฺถ อิทํ ตโต ทุกฺขตรนฺติ สามิ เวสฺสนฺตร, ยํ มม รฏฺา ปพฺพาชิตาย อรฺเ วสนฺติยา ปุตฺเต จ อปสฺสนฺติยา ทุกฺขํ, อิทํ ตว มยา สทฺธึ อกถนํ มยฺหํ ตโต ทุกฺขตรํ. ตฺวฺหิ มํ อคฺคิทฑฺฒํ ปฏิทหนฺโต วิย ¶ ปปาตา ปติตํ ทณฺเฑน โปเถนฺโต วิย สลฺเลน วณํ วิชฺฌนฺโต วิย ตุณฺหีภาเวน กิลเมสิ. อิทฺหิ เม หทยํ สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ ตเถว กมฺปติ เจว รุชติ จ. ‘‘สมฺปวิทฺโธ’’ติปิ ปาโ, สมฺปติวิทฺโธติ อตฺโถ. โอกฺกนฺตสนฺตํ ¶ มนฺติ อปคตชีวิตํ มํ. ทกฺขิสิ โน มตนฺติ เอตฺถ โน-กาโร นิปาตมตฺโต, มตํ มํ กาลสฺเสว ตฺวํ ปสฺสิสฺสสีติ อตฺโถ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘กกฺขฬกถาย นํ ปุตฺตโสกํ ชหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘นูน ¶ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
ปาโต คตาสิ อฺุฉาย, กิมิทํ สายมาคตา’’ติ.
ตตฺถ กิมิทํ สายมาคตาติ ‘‘มทฺทิ, ตฺวํ อภิรูปา ปาสาทิกา, หิมวนฺเต จ นาม พหู วนจรกา ตาปสวิชฺชาธราทโย วิจรนฺติ. โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสติ, กิฺจิ ตยา กตํ, ตฺวํ ปาโตว คนฺตฺวา กิมิทํ สายมาคจฺฉสิ, ทหรกุมารเก โอหาย อรฺคติตฺถิโย นาม สสามิกิตฺถิโย เอวรูปา น โหนฺติ, ‘กา นุ โข เม ทารกานํ ปวตฺติ, กึ วา เม สามิโก จินฺเตสฺสตี’ติ เอตฺตกมฺปิ เต นาโหสิ. ตฺวํ ปาโตว คนฺตฺวา จนฺทาโลเกน อาคจฺฉสิ, มม ทุคฺคตภาวสฺเสเวส โทโส’’ติ ตชฺเชตฺวา วฺเจตฺวา กเถสิ.
สา ตสฺส กถํ สุตฺวา อาห –
‘‘นนุ ตฺวํ สทฺทมสฺโสสิ, เย สรํ ปาตุมาคตา;
สีหสฺสปิ นทนฺตสฺส, พฺยคฺฆสฺส จ นิกุชฺชิตํ.
‘‘อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เม, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;
ขณิตฺโต เม หตฺถา ปติโต, อุคฺคีวฺจาปิ อํสโต.
‘‘ตทาหํ พฺยถิตา ภีตา, ปุถุ กตฺวาน อฺชลึ;
สพฺพทิสา นมสฺสิสฺสํ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา.
‘‘มา ¶ เหว โน ราชปุตฺโต, หโต สีเหน ทีปินา;
ทารกา วา ปรามฏฺา, อจฺฉโกกตรจฺฉิหิ.
‘‘สีโห ¶ พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, ตโย วาฬา วเน มิคา;
เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคํ, เตน สายมฺหิ อาคตา’’ติ.
ตตฺถ เย สรํ ปาตุมาคตาติ เย ปานียํ ปาตุํ อิมํ สรํ อาคตา. พฺยคฺฆสฺส จาติ พฺยคฺฆสฺส จ อฺเสํ หตฺถิอาทีนํ จตุปฺปทานฺเจว สกุณสงฺฆสฺส จ นิกูชิตํ เอกนินฺนาทสทฺทํ กึ ตฺวํ น อสฺโสสีติ ปุจฺฉติ. โส ปน มหาสตฺเตน ปุตฺตานํ ทินฺนเวลาย สทฺโท อโหสิ. อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เมติ เทว, อิมสฺส เม ทุกฺขสฺส อนุภวนตฺถาย ปุพฺพนิมิตฺตํ อโหสิ. อุคฺคีวนฺติ อํสกูเฏ ปจฺฉิลคฺคนกํ. ปุถูติ วิสุํ วิสุํ. สพฺพทิสา นมสฺสิสฺสนฺติ สพฺพา ทส ทิสา นมสฺสึ. มา เหว โนติ อมฺหากํ ราชปุตฺโต สีหาทีหิ หโต มา โหตุ, ทารกาปิ อจฺฉาทีหิ ปรามฏฺา มา โหนฺตูติ ปตฺถยนฺตี นมสฺสิสฺสํ. เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคนฺติ สามิ เวสฺสนฺตร, อหํ ‘‘อิมานิ จ ภีสนกานิ มหนฺตานิ, ทุสฺสุปิโน จ เม ทิฏฺโ, อชฺช สกาลสฺเสว คมิสฺสามี’’ติ กมฺปมานา มูลผลาผลานิ อุปธาเรสึ, อถ เม ผลิตรุกฺขาปิ อผลา วิย อผลา จ ผลิโน วิย ทิสฺสนฺติ, กิจฺเฉน ผลาผลานิ คเหตฺวา คิริทฺวารํ สมฺปาปุณึ. อถ เต สีหาทโย มํ ทิสฺวา มคฺคํ ปฏิปาฏิยา รุมฺภิตฺวา อฏฺํสุ. เตน สายํ อาคตามฺหิ, ขมาหิ เม, สามีติ.
มหาสตฺโต ตาย สทฺธึ เอตฺตกเมว กถํ วตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา น กิฺจิ กเถสิ. ตโต ปฏฺาย มทฺที นานปฺปการกํ วิลปนฺตี อาห –
‘‘อหํ ¶ ปติฺจ ปุตฺเต จ, อาเจรมิว มาณโว;
อนุฏฺิตา ทิวารตฺตึ, ชฏินี พฺรหฺมจารินี.
‘‘อชินานิ ปริทหิตฺวา, วนมูลผลหาริยา;
วิจรามิ ทิวารตฺตึ, ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกา.
‘‘อหํ สุวณฺณหลิทฺทึ, อาภตํ ปณฺฑุเพลุวํ;
รุกฺขปกฺกานิ จาหาสึ, อิเม โว ปุตฺต กีฬนา.
‘‘อิมํ ¶ มูฬาลิวตฺตกํ, สาลุกํ จิฺจเภทกํ;
ภฺุช ขุทฺเทหิ สํยุตฺตํ, สห ปุตฺเตหิ ขตฺติย.
‘‘ปทุมํ ¶ ชาลิโน เทหิ, กุมุทฺจ กุมาริยา;
มาลิเน ปสฺส นจฺจนฺเต, สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหย.
‘‘ตโต กณฺหาชินายปิ, นิสาเมหิ รเถสภ;
มฺชุสฺสราย วคฺคุยา, อสฺสมํ อุปยนฺติยา.
‘‘สมานสุขทุกฺขมฺหา, รฏฺา ปพฺพาชิตา อุโภ;
อปิ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ นูน, พฺรหฺมจริยปรายเณ;
อหํ โลเก อภิสฺสปึ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ’’ติ.
ตตฺถ อาเจรมิว มาณโวติ วตฺตสมฺปนฺโน อนฺเตวาสิโก อาจริยํ วิย ปฏิชคฺคติ. อนุฏฺิตาติ ปาริจริยานุฏฺาเนน อนุฏฺิตา อปฺปมตฺตา หุตฺวา ปฏิชคฺคามิ. ตุมฺหํ กามาติ ตุมฺหากํ กาเมน ตุมฺเห ปตฺถยนฺตี. ปุตฺตกาติ กุมาเร อาลปนฺตี ปริเทวติ. สุวณฺณหลิทฺทินฺติ ปุตฺตกา อหํ ตุมฺหากํ นฺหาปนตฺถาย สุวณฺณวณฺณํ หลิทฺทึ ฆํสิตฺวา อาทาย อาคตา. ปณฺฑุเพลุวนฺติ กีฬนตฺถาย จ โว อิทํ สุวณฺณวณฺณํ เพลุวปกฺกํ มยา อาภตํ. รุกฺขปกฺกานีติ ตุมฺหากํ กีฬนตฺถาย อฺานิปิ มนาปานิ รุกฺขผลานิ อาหาสึ. อิเม โวติ ปุตฺตกา อิเม โว กีฬนาติ วทติ. มูฬาลิวตฺตกนฺติ มูฬาลกุณฺฑลกํ. สาลุกนฺติ อิทํ อุปฺปลาทิสาลุกมฺปิ เม พหุ อาภตํ. จิฺจเภทกนฺติ สิงฺฆาฏกํ. ภฺุชาติ อิทํ สพฺพํ ขุทฺทมธุนา สํยุตฺตํ ปุตฺเตหิ สทฺธึ ภฺุชาหีติ ปริเทวติ. สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหยาติ สามิ สิวิราช, ปณฺณสาลาย สยาปิตฏฺานโต สีฆํ ปุตฺตเก ปกฺโกสาหิ. อปิ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสีติ สามิ สิวิราช, อปิ ปุตฺเต ปสฺสสิ, สเจ ปสฺสสิ, มม ทสฺเสหิ, กึ มํ อติวิย กิลเมสิ. อภิสฺสปินฺติ ตุมฺหากํ ปุตฺตธีตโร มา ปสฺสิตฺถาติ เอวํ นูน อกฺโกสินฺติ.
เอวํ ¶ ¶ วิลปมานายปิ ตาย สทฺธึ มหาสตฺโต น กิฺจิ กเถสิ. สา ตสฺมึ อกเถนฺเต กมฺปมานา จนฺทาโลเกน ปุตฺเต วิจินนฺตี เยสุ เยสุ ชมฺพุรุกฺขาทีสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, ตานิ ตานิ ปตฺวา ปริเทวนฺตี อาห –
‘‘อิเม ¶ เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธารึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม เต หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ เต อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติ.
ตตฺถ อิเม เต หตฺถิกาติ สา ปพฺพตูปริ ทารเก อทิสฺวา ปริเทวมานา ตโต โอรุยฺห ปุน อสฺสมปทํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ เต อุปธาเรนฺตี เตสํ กีฬนภณฺฑกานิ ทิสฺวา เอวมาห.
อถสฺสา ปริเทวนสทฺเทน เจว ปทสทฺเทน จ มิคปกฺขิโน จลึสุ. สา เต ทิสฺวา อาห –
‘‘อิเม สามา สโสลูกา, พหุกา กทลีมิคา;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม หํสา จ โกฺจา จ, มยูรา จิตฺรเปขุณา;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติ.
ตตฺถ สามาติ ขุทฺทกา สามา สุวณฺณมิคา. สโสลูกาติ สสา จ อุลูกา จ.
สา ¶ ¶ อสฺสมปเท ปิยปุตฺเต อทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา ปุปฺผิตวนฆฏํ ปวิสิตฺวา ตํ ตํ านํ โอโลเกนฺตี อาห –
‘‘อิมา ตา วนคุมฺพาโย, ปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิมา ตา โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากูปกูชิตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ วนคุมฺพาโยติ วนฆฏาโย.
สา กตฺถจิ ปิยปุตฺเต อทิสฺวา ปุน มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ ทุมฺมุขํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อาห –
‘‘น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาหฏํ;
อคฺคิปิ เต น หาปิโต, กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ.
‘‘ปิโย ปิเยน สงฺคมฺม, สโม เม พฺยปหฺติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ’’ติ.
ตตฺถ น หาปิโตติ น ชลิโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สามิ, ตฺวํ ปุพฺเพ กฏฺานิ ภินฺทสิ, อุทกํ อาหริตฺวา เปสิ, องฺคารกปลฺเล อคฺคึ กโรสิ, อชฺช เตสุ เอกมฺปิ อกตฺวา กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ, ตว กิริยา มยฺหํ น รุจฺจตีติ. ปิโย ปิเยนาติ เวสฺสนฺตโร มยฺหํ ปิโย, อิโต เม ปิยตโร นตฺถิ, อิมินา เม ปิเยน สงฺคมฺม สมาคนฺตฺวา ปุพฺเพ สโม เม พฺยปหฺติ ทุกฺขํ วิคจฺฉติ, อชฺช ปน เม อิมํ ปสฺสนฺติยาปิ โสโก น วิคจฺฉติ, กึ นุ โข การณนฺติ. ตฺยชฺชาติ โหตุ, ทิฏฺํ เม การณํ, เต อชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, เตน เม อิมํ ปสฺสนฺติยาปิ โสโก น วิคจฺฉตีติ.
ตาย เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต ตุณฺหีภูโตว นิสีทิ. สา ตสฺมึ อกเถนฺเต โสกสมปฺปิตา ¶ ปหฏกุกฺกุฏี วิย กมฺปมานา ปุน ปมํ วิจริตฏฺานานิ วิจริตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ ปจฺจาคนฺตฺวา อาห –
‘‘น ¶ โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา’’ติ.
ตตฺถ น โข โนติ เทว, น โข อมฺหากํ ปุตฺเต ปสฺสามิ. เยน เต นีหตาติ เกนจิ เตสํ นีหตภาวมฺปิ น ชานามีติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิฺจิ กเถสิเยว. สา ปุตฺตโสเกน ผุฏฺา ปุตฺเต อุปธาเรนฺตี ตติยมฺปิ ตานิ ตานิ านานิ วาตเวเคน วิจริ. ตาย เอกรตฺตึ วิจริตฏฺานํ ปริคฺคยฺหมานํ ปนฺนรสโยชนมตฺตํ อโหสิ. อถ รตฺติ วิภาสิ, อรุโณทโย ชาโต. สา ปุน คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก ิตา ปริเทวิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สา ตตฺถ ปริเทวิตฺวา, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
ปุนเทวสฺสมํ คนฺตฺวา, โรทิ สามิกสนฺติเก.
‘‘น ¶ โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘นุ โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
วิจรนฺตี รุกฺขมูเลสุ, ปพฺพเตสุ คุหาสุ จ.
‘‘อิติ ¶ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา, ตตฺเถว ปติตา ฉมา’’ติ.
ตตฺถ สามิกสนฺติเกติ ภิกฺขเว, สา มทฺที ตตฺถ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ สานุปพฺพตานิ วนานิ จ วิจรนฺตี ปริเทวิตฺวา ปุน คนฺตฺวา สามิกํ นิสฺสาย ตสฺส สนฺติเก ิตา ปุตฺตานํ อตฺถาย โรทิ, ‘‘น โข โน’’ติอาทีนิ วทนฺตี ¶ ปริเทวีติ อตฺโถ. อิติ มทฺที วราโรหาติ ภิกฺขเว, เอวํ สา อุตฺตมรูปธรา วราโรหา มทฺที รุกฺขมูลาทีสุ วิจรนฺตี ทารเก อทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ มตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา ตตฺเถว เวสฺสนฺตรสฺส ปาทมูเล ฉินฺนสุวณฺณกทลี วิย ฉมายํ ปติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘มตา มทฺที’’ติ สฺาย กมฺปมาโน ‘‘อฏฺาเน ปเทเส มตา มทฺที. สเจ หิสฺสา เชตุตฺตรนคเร กาลกิริยา อภวิสฺส, มหนฺโต ปริวาโร อภวิสฺส, ทฺเว รฏฺานิ จเลยฺยุํ. อหํ ปน อรฺเ เอกโกว, กึ นุ โข กริสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนพลวโสโกปิ สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ‘‘ชานิสฺสามิ ตาวา’’ติ อุฏฺาย ตสฺสา หทเย หตฺถํ เปตฺวา สนฺตาปปวตฺตึ ตฺวา กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา สตฺต มาเส กายสํสคฺคํ อนาปนฺนปุพฺโพปิ พลวโสเกน ปพฺพชิตภาวํ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตสฺสา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อูรูสุ เปตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา มุขฺจ หทยฺจ ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ. มทฺทีปิ โข โถกํ วีตินาเมตฺวา สตึ ปฏิลภิตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา อุฏฺาย มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘สามิ เวสฺสนฺตร, ทารกา เต กุหึ คตา’’ติ อาห. ‘‘เทวิ, เอกสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทินฺนา’’ติ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตมชฺฌปตฺตํ ราชปุตฺตึ, อุทเกนาภิสิฺจถ;
อสฺสตฺถํ นํ วิทิตฺวาน, อถ นํ เอตทพฺรวี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อชฺฌปตฺตนฺติ อตฺตโน สนฺติกํ ปตฺตํ, ปาทมูเล ปติตฺวา วิสฺิภูตนฺติ อตฺโถ. เอตทพฺรวีติ เอตํ ‘‘เอกสฺส เม พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย ทินฺนา’’ติ วจนํ อพฺรวิ.
ตโต ตาย ‘‘เทว, ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทตฺวา มม สพฺพรตฺตึ ปริเทวิตฺวา วิจรนฺติยา กึ นาจิกฺขสี’’ติ วุตฺเต มหาสตฺโต อาห –
‘‘อาทิเยเนว ¶ เต มทฺทิ, ทุกฺขํ นกฺขาตุมิจฺฉิสํ;
ทลิทฺโท ยาจโก วุฑฺโฒ, พฺราหฺมโณ ฆรมาคโต.
‘‘ตสฺส ¶ ทินฺนา มยา ปุตฺตา, มทฺทิ มา ภายิ อสฺสส;
มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส.
‘‘ปุตฺเต ปสฺุจ ธฺฺจ, ยฺจ อฺํ ฆเร ธนํ;
ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ, ทิสฺวา ยาจกมาคตํ;
อนุโมทาหิ เม มทฺทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ อาทิเยเนวาติ อาทิเกเนว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ เต อหํ อาทิโตว ตมตฺถํ อาจิกฺขิสฺสํ, ตโต ตว โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺติยา หทยํ ผเลยฺย, ตสฺมา อาทิเกเนว เต มทฺทิ ทุกฺขํ น อกฺขาตุํ อิจฺฉิสฺสนฺติ. ฆรมาคโตติ อิมํ อมฺหากํ วสนฏฺานํ อาคโต. อโรคา จ ภวามเสติ ยถา ตถา มยํ อโรคา โหม, ชีวมานา อวสฺสํ ปุตฺเต พฺราหฺมเณน นีเตปิ ปสฺสิสฺสาม. ยฺจ อฺนฺติ ยฺจ อฺํ ฆเร สวิฺาณกํ ธนํ. ทชฺชา สปฺปุริโส ทานนฺติ สปฺปุริโส อุตฺตมตฺถํ ปตฺเถนฺโต อุรํ ภินฺทิตฺวา หทยมํสมฺปิ คเหตฺวา ทานํ ทเทยฺยาติ.
มทฺที อาห –
‘‘อนุโมทามิ เต เทว, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ;
ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ, ภิยฺโย ทานํ ทโท ภว.
‘‘โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ, มนุสฺเสสุ ชนาธิป;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’ติ.
ตตฺถ อนุโมทามิ เตติ ทส มาเส กุจฺฉิยา ธาเรตฺวา ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ นฺหาเปตฺวา ปาเยตฺวา โภเชตฺวา อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ปฏิชคฺคิตปุตฺตเกสุ โพธิสตฺเตน ทินฺเนสุ สยํ ปุตฺตทานํ อนุโมทนฺตี เอวมาห. อิมินา การเณน ชานิตพฺพํ ‘‘ปิตาว ปุตฺตานํ สามิโก’’ติ. ภิยฺโย ทานํ ¶ ทโท ภวาติ มหาราช, อุตฺตริปิ ปุนปฺปุนํ ทานํ ทายโกว โหหิ, ‘‘สุทินฺนํ เม ทาน’’นฺติ จิตฺตํ ปสาเทหิ, โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ สตฺเตสุ ปิยปุตฺเต อทาสีติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘มทฺทิ, กินฺนาเมตํ กเถสิ, สเจ หิ มยา ปุตฺเต ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาภวิสฺส, อิมานิ ปน เม อจฺฉริยานิ น ปวตฺเตยฺยุ’’นฺติ วตฺวา สพฺพานิ ปถวินินฺนาทาทีนิ ¶ กเถสิ. ตโต มทฺที ตานิ อจฺฉริยานิ กิตฺเตตฺวา ทานํ อนุโมทนฺตี อาห –
‘‘นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวงฺคโต;
สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ, คิรีนํว ปติสฺสุตา’’ติ.
ตตฺถ วิชฺชุตา อาคุนฺติ อกาลวิชฺชุลตา หิมวนฺตปเทเส สมนฺตา นิจฺฉรึสุ. คิรีนํว ปติสฺสุตาติ คิรีนํ ปติสฺสุตสทฺทา วิย วิรวา อุฏฺหึสุ.
‘‘ตสฺส เต อนุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา;
อินฺโท จ พฺรหฺมา ปชาปติ, โสโม ยโม เวสฺสวโณ;
สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, ตาวตึสา สอินฺทกา.
‘‘อิติ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
เวสฺสนฺตรสฺส อนุโมทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ อุโภ นารทปพฺพตาติ อิเมปิ ทฺเว เทวนิกายา อตฺตโน วิมานทฺวาเร ิตาว ‘‘สุทินฺนํ เต ทาน’’นฺติ อนุโมทนฺติ. ตาวตึสา สอินฺทกาติ อินฺทเชฏฺกา ตาวตึสาปิ เทวา เต ทานํ อนุโมทนฺตีติ.
เอวํ มหาสตฺเตน อตฺตโน ทาเน วณฺณิเต ตเมวตฺถํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘มหาราช เวสฺสนฺตร, สุทินฺนํ นาม เต ทาน’’นฺติ มทฺทีปิ ตเถว ทานํ วณฺณยิตฺวา อนุโมทมานา นิสีทิ. เตน สตฺถา ‘‘อิติ มทฺที วราโรหา’’ติ คาถมาห.
มทฺทีปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
สกฺกปพฺพวณฺณนา
เอวํ ¶ ¶ เตสุ อฺมฺํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถนฺเตสุ สกฺโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เวสฺสนฺตโร ราชา หิยฺโย ชูชกสฺส ปถวึ อุนฺนาเทตฺวา ทารเก อทาสิ, อิทานิ ตํ โกจิ หีนปุริโส อุปสงฺกมิตฺวา สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนํ มทฺทึ ยาจิตฺวา ราชานํ เอกกํ กตฺวา มทฺทึ คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, ตโต เอส อนาโถ นิปฺปจฺจโย ภเวยฺย. อหํ พฺราหฺมณวณฺเณน นํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทึ ยาจิตฺวา ปารมิกูฏํ คาหาเปตฺวา กสฺสจิ อวิสฺสชฺชิยํ กตฺวา ปุน นํ ตสฺเสว ทตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ. โส สูริยุคฺคมนเวลาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สกฺโก พฺราหฺมณวณฺเณน, ปาโต เตสํ อทิสฺสถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาโต เตสํ อทิสฺสถาติ ปาโตว เนสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ ปฺายมานรูโป ปุรโต อฏฺาสิ, ตฺวา จ ปน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
มหาสตฺโต อาห –
‘‘กุสลฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘สตฺต ¶ โน มาเส วสตํ, อรฺเ ชีวโสกินํ;
อิทํ ทุติยํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;
อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, ธาเรนฺตํ อชินกฺขิปํ.
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;
อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสี’’ติ.
เอวํ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา มหาสตฺโต –
‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
อนุปฺปตฺโต พฺรหารฺํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ. –
อาคมนการณํ ปุจฺฉิ. อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, อหํ มหลฺลโก, อิธาคจฺฉนฺโต ตว ภริยํ มทฺทึ ยาจิตุํ อาคโต, ตํ เม เทหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, สพฺพกาลํ น ขียติ;
เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉึ, ภริยํ เม เทหิ ยาจิโต’’ติ.
เอวํ วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘หิยฺโย เม พฺราหฺมณสฺส ทารกา ทินฺนา, อรฺเ เอกโก หุตฺวา กถํ เต มทฺทึ ทสฺสามี’’ติ อวตฺวา ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ เปนฺโต วิย อสชฺชิตฺวา อพชฺฌิตฺวา อโนลีนมานโส หุตฺวา คิรึ อุนฺนาเทนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ททามิ ¶ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจสิ พฺราหฺมณ;
สนฺตํ นปฺปฏิคุยฺหามิ, ทาเน เม รมตี มโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ สนฺตํ นปฺปฏิคุยฺหามีติ สํวิชฺชมานํ น คุยฺหามิ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สีฆเมว กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา อุทกํ หตฺเถ ปาเตตฺวา ปิยภริยํ พฺราหฺมณสฺส อทาสิ. ตงฺขเณเยว เหฏฺา วุตฺตปฺปการานิ สพฺพานิ อจฺฉริยานิ ปาตุรเหสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘มทฺทึ ¶ หตฺเถ คเหตฺวาน, อุทกสฺส กมณฺฑลุํ;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
มทฺทึ ปริจฺจชนฺตสฺส, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘เนวสฺส มทฺที ภากุฏิ, น สนฺธียติ น โรทติ;
เปกฺขเตวสฺส ตุณฺหี สา, เอโส ชานาติ ยํ วร’’นฺติ.
ตตฺถ อทา ทานนฺติ ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณ, มทฺทิโต เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพฺุตฺาณเมว ปิยตรํ, อิทํ เม ทานํ สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตู’’ติ วตฺวา ทานํ อทาสิ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ชาลึ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทึ เทวึ ปติพฺพตํ;
จชมาโน น จินฺเตสึ, โพธิยาเยว การณา.
‘‘น เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺที เทวี น เทสฺสิยา;
สพฺพฺุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติ. (จริยา. ๑.๑๑๘-๑๑๙);
ตตฺถ สมฺปกมฺปถาติ ปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิตฺถ. เนวสฺส มทฺที ภากุฏีติ ภิกฺขเว, ตสฺมึ ขเณ มทฺที ‘‘มํ มหลฺลกสฺส พฺราหฺมณสฺส ราชา เทตี’’ติ โกธวเสน ภากุฏิปิ นาโหสิ. น สนฺธียติ น โรทตีติ เนว มงฺกุ อโหสิ, น อกฺขีนิ ปูเรตฺวา โรทติ, อถ โข ตุณฺหี สา หุตฺวา ‘‘มาทิสํ อิตฺถิรตนํ ททมาโน น นิกฺการณา ทสฺสติ, เอโส ¶ ยํ วรํ, ตํ ชานาตี’’ติ ผุลฺลปทุมวณฺณํ อสฺส มุขํ เปกฺขเตว, โอโลกยมานาว ิตาติ อตฺโถ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘กีทิสา มทฺที’’ติ ตสฺสา มุขํ โอโลเกสิ. สาปิ ‘‘สามิ กึ มํ โอโลเกสี’’ติ วตฺวา สีหนาทํ นทนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘โกมารี ยสฺสาหํ ภริยา, สามิโก มม อิสฺสโร;
ยสฺสิจฺเฉ ตสฺส มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ โกมารี ยสฺสาหํ ภริยาติ อหํ ยสฺส ตว ทหริกา ภริยา, โส ตฺวฺเว มม อิสฺสโร สามิโก. ยสฺสิจฺเฉ ตสฺสาติ อิสฺสโร จ นาม ทาสึ มํ ยสฺส ทาตุํ อิจฺเฉยฺย, ตสฺส ทเทยฺย. วิกฺกิเณยฺย วาติ ธเนน วา อตฺเถ สติ วิกฺกิเณยฺย, มํเสน วา อตฺเถ สติ หเนยฺย, ตสฺมา ยํ โว รุจฺจติ, ตํ กโรถ, นาหํ กุชฺฌามีติ.
สกฺโก เตสํ ปณีตชฺฌาสยตํ วิทิตฺวา ถุตึ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เตสํ สงฺกปฺปมฺาย, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;
สพฺเพ ชิตา เต ปจฺจูหา, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา.
‘‘นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวงฺคโต;
สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ, คิรีนํว ปติสฺสุตา.
‘‘ตสฺส เต อนุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา;
อินฺโท จ พฺรหฺมา ปชาปติ, โสโม ยโม เวสฺสวโณ;
สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, ทุกฺกรฺหิ กโรติ โส.
‘‘ทุทฺททํ ททมานานํ, ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตํ;
อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ, สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโย.
‘‘ตสฺมา ¶ สตฺจ อสตํ, นานา โหติ อิโต คติ;
อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา.
‘‘ยเมตํ กุมาเร อทา, ภริยํ อทา วเน วสํ;
พฺรหฺมยานมโนกฺกมฺม, สคฺเค เต ตํ วิปจฺจตู’’ติ.
ตตฺถ ปจฺจูหาติ ปจฺจตฺถิกา. ทิพฺพาติ ทิพฺพสมฺปตฺติปฏิพาหกา. มานุสาติ มนุสฺสสมฺปตฺติปฏิพาหกา. เก ปน เตติ? มจฺฉริยธมฺมา. เต สพฺเพ ปุตฺตทารํ เทนฺเตน มหาสตฺเตน ชิตา. เตนาห ‘‘สพฺเพ ชิตา เต ปจฺจูหา’’ติ. ทุกฺกรฺหิ กโรติ โสติ โส เวสฺสนฺตโร ราชา เอกโกว อรฺเ วสนฺโต ภริยํ พฺราหฺมณสฺส เทนฺโต ทุกฺกรํ ¶ กโรตีติ เอวํ สพฺเพ เทวา อนุโมทนฺตีติ วทติ. ‘‘ยเมต’’นฺติ คาถํ อนุโมทนํ กโรนฺโต อาห. วเน วสนฺติ วเน วสนฺโต. พฺรหฺมยานนฺติ เสฏฺยานํ. ติวิโธ หิ สุจริตธมฺโม เอวรูโป จ ทานธมฺโม อริยมคฺคสฺส ปจฺจโย โหตีติ ‘‘พฺรหฺมยาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ยํ ตํ อิทํ อชฺช ทานํ ททโตปิ นิปฺผนฺนํ พฺรหฺมยานํ อปายภูมึ อโนกฺกมิตฺวา สคฺเค เต ตํ วิปจฺจตุ, วิปากปริโยสาเน จ สพฺพฺุตฺาณทายกํ โหตูติ.
เอวมสฺส สกฺโก อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘อิทานิ มยา อิธ ปปฺจํ อกตฺวา อิมํ อิมสฺเสว ทตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘ททามิ ¶ โภโต ภริยํ, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
ตฺวฺเจว มทฺทิยา ฉนฺโน, มทฺที จ ปตินา สห.
‘‘ยถา ปโย จ สงฺโข จ, อุโภ สมานวณฺณิโน;
เอวํ ตุวฺจ มทฺที จ, สมานมนเจตสา.
‘‘อวรุทฺเธตฺถ อรฺสฺมึ, อุโภ สมฺมถ อสฺสเม;
ขตฺติยา โคตฺตสมฺปนฺนา, สุชาตา มาตุเปตฺติโต;
ยถา ปฺุานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปร’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ฉนฺโนติ อนุรูโป. อุโภ สมานวณฺณิโนติ สมานวณฺณา อุโภปิ ปริสุทฺธาเยว. สมานมนเจตสาติ อาจาราทีหิ กมฺเมหิ สมาเนน มนสงฺขาเตน เจตสา สมนฺนาคตา. อวรุทฺเธตฺถาติ รฏฺโต ปพฺพาชิตา หุตฺวา เอตฺถ อรฺเ วสถ. ยถา ปฺุานีติ ยถา เชตุตฺตรนคเร โว พหูนิ ปฺุานิ กตานิ, หิยฺโย ปุตฺตานํ อชฺช ภริยาย ทานวเสนปิ กตานีติ เอตฺตเกเนว ปริโตสํ อกตฺวา อิโต อุตฺตริปิ อปราปรํ ททนฺตา ยถานุรูปานิ ปฺุานิ กเรยฺยาถาติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สกฺโก มหาสตฺตสฺส มทฺทึ ปฏิจฺฉาเปตฺวา วรํ ทาตุํ อตฺตานํ อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
วรํ วรสฺสุ ราชิสิ, วเร อฏฺ ททามิ เต’’ติ.
กเถนฺโตเยว ¶ จ ทิพฺพตฺตภาเวน ชลนฺโต ตรุณสูริโย วิย อากาเส อฏฺาสิ. ตโต โพธิสตฺโต วรํ คณฺหนฺโต อาห –
‘‘วรํ เจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
ปิตา มํ อนุโมเทยฺย, อิโต ปตฺตํ สกํ ฆรํ;
อาสเนน นิมนฺเตยฺย, ปเมตํ วรํ วเร.
‘‘ปุริสสฺส วธํ น โรเจยฺยํ, อปิ กิพฺพิสการกํ;
วชฺฌํ วธมฺหา โมเจยฺยํ, ทุติเยตํ วรํ วเร.
‘‘เย วุฑฺฒา เย จ ทหรา, เย จ มชฺฌิมโปริสา;
มเมว อุปชีเวยฺยุํ, ตติเยตํ วรํ วเร.
‘‘ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, สทารปสุโต สิยํ;
ถีนํ วสํ น คจฺเฉยฺยํ, จตุตฺเถตํ วรํ วเร.
‘‘ปุตฺโต ¶ เม สกฺก ชาเยถ, โส จ ทีฆายุโก สิยา;
ธมฺเมน ชิเน ปถวึ, ปฺจเมตํ วรํ วเร.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, ฉฏฺเมตํ วรํ วเร.
‘‘ททโต เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;
ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, สตฺตเมตํ วรํ วเร.
‘‘อิโต ¶ วิมุจฺจมานาหํ, สคฺคคามี วิเสสคู;
อนิวตฺติ ตโต อสฺสํ, อฏฺเมตํ วรํ วเร’’ติ.
ตตฺถ อนุโมเทยฺยาติ สมฺปฏิจฺเฉยฺย น กุชฺเฌยฺย. อิโต ปตฺตนฺติ อิมมฺหา อรฺา สกํ ฆรํ อนุปฺปตฺตํ. อาสเนนาติ ราชาสเนน. รชฺชํ เม เทตูติ วทติ. อปิ กิพฺพิสการกนฺติ ราชา หุตฺวา ราชาปราธิกมฺปิ วชฺฌํ วธมฺหา โมเจยฺยํ, เอวรูปสฺสปิ เม วโธ นาม น รุจฺจตุ. มเมว อุปชีเวยฺยุนฺติ สพฺเพเต มฺเว นิสฺสาย อุปชีเวยฺยุํ. ธมฺเมน ชิเนติ ธมฺเมน ชินาตุ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตูติ อตฺโถ. วิเสสคูติ วิเสสคมโน หุตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺโต โหมีติ วทติ. อนิวตฺติ ¶ ตโต อสฺสนฺติ ตุสิตภวนโต จวิตฺวา มนุสฺสตฺตํ อาคโต ปุนภเว อนิวตฺติ อสฺสํ, สพฺพฺุตํ สมฺปาปุเณยฺยนฺติ วทติ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;
‘อจิรํ วต เต ตโต, ปิตา ตํ ทฏฺุเมสฺสตี’’’ติ.
ตตฺถ ทฏฺุเมสฺสตีติ มหาราช, ตว มาตา จ ปิตา จ อจิเรเนว ตํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา อิธาคมิสฺสติ, อาคนฺตฺวา จ ปน เสตจฺฉตฺตํ ทตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา เชตุตฺตรนครเมว เนสฺสติ, สพฺเพ เต มโนรถา มตฺถกํ ปาปุณิสฺสนฺติ, มา จินฺตยิ, อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชาติ.
เอวํ มหาสตฺตสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฺโก สกฏฺานเมว คโต. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
เวสฺสนฺตเร วรํ ทตฺวา, สคฺคกายํ อปกฺกมี’’ติ.
ตตฺถ เวสฺสนฺตเรติ เวสฺสนฺตรสฺส. อปกฺกมีติ คโต อนุปฺปตฺโตเยวาติ.
สกฺกปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาราชปพฺพวณฺณนา
โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสึสุ. ชูชโกปิ กุมาเร คเหตฺวา สฏฺิโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เทวตา กุมารานํ อารกฺขมกํสุ. ชูชโกปิ สูริเย อตฺถงฺคเต กุมาเร คจฺเฉ พนฺธิตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ จณฺฑวาฬมิคภเยน รุกฺขํ อารุยฺห วิฏปนฺตเร สยติ. ตสฺมึ ขเณ เอโก เทวปุตฺโต เวสฺสนฺตรวณฺเณน, เอกา เทวธีตา มทฺทิวณฺเณน อาคนฺตฺวา กุมาเร โมเจตฺวา หตฺถปาเท สมฺพาหิตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา ทิพฺพโภชนํ โภเชตฺวา ทิพฺพสยเน สยาเปตฺวา ¶ อรุณุคฺคมนกาเล ¶ พทฺธากาเรเนว นิปชฺชาเปตฺวา อนฺตรธายิ. เอวํ เต เทวตาสงฺคเหน อโรคา หุตฺวา คจฺฉนฺติ. ชูชโกปิ เทวตาธิคฺคหิโต หุตฺวา ‘‘กาลิงฺครฏฺํ คจฺฉามี’’ติ คจฺฉนฺโต อฑฺฒมาเสน เชตุตฺตรนครํ ปตฺโต. ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล สฺชโย มหาราชา สุปินํ ปสฺสิ. เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – รฺโ มหาวินิจฺฉเย นิสินฺนสฺส เอโก ปุริโส กณฺโห ทฺเว ปทุมานิ อาหริตฺวา รฺโ หตฺเถ เปสิ. ราชา ตานิ ทฺวีสุ กณฺเณสุ ปิฬนฺธิ. เตสํ เรณุ ภสฺสิตฺวา รฺโ อุเร ปตติ. โส ปพุชฺฌิตฺวา ปาโตว พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. เต ‘‘จิรปวุตฺถา โว, เทว, พนฺธวา อาคมิสฺสนฺตี’’ติ พฺยากรึสุ. โส ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภฺุชิตฺวา อลงฺกริตฺวา วินิจฺฉเย นิสีทิ. เทวตา พฺราหฺมณํ ทฺวีหิ กุมาเรหิ สทฺธึ อาเนตฺวา ราชงฺคเณ ปยึสุ. ตสฺมึ ขเณ ราชา มคฺคํ โอโลเกนฺโต กุมาเร ทิสฺวา อาห –
‘‘กสฺเสตํ มุขมาภาติ, เหมํ-วุตฺตตฺตมคฺคินา;
นิกฺขํว ชาตรูปสฺส, อุกฺกามุขปหํสิตํ.
‘‘อุโภ ¶ สทิสปจฺจงฺคา, อุโภ สทิสลกฺขณา;
ชาลิสฺส สทิโส เอโก, เอกา กณฺหาชินา ยถา.
‘‘สีหา พิลาว นิกฺขนฺตา, อุโภ สมฺปติรูปกา;
ชาตรูปมยาเยว, อิเม ทิสฺสนฺติ ทารกา’’ติ.
ตตฺถ เหมํวุตฺตตฺตมคฺคินาติ เหมํ อิว อุตฺตตฺตํ อคฺคินา. สีหา พิลาว นิกฺขนฺตาติ กฺจนคุหโต นิกฺขนฺตา สีหา วิย.
เอวํ ราชา ตีหิ คาถาหิ กุมาเร วณฺเณตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺเฉตํ พฺราหฺมณํ ทารเกหิ สทฺธึ อาเนหี’’ติ. โส เวเคน คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ อาเนสิ. อถ ราชา พฺราหฺมณํ อาห –
‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาช, อิเม อาเนสิ ทารเก;
อชฺช รฏฺํ อนุปฺปตฺโต, กุหึ คจฺฉสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ชูชโก ¶ อาห –
‘‘มยฺหํ เต ทารกา เทว, ทินฺนา วิตฺเตน สฺชย;
อชฺช ปนฺนรสา รตฺติ, ยโต ลทฺธา เม ทารกา’’ติ.
ตตฺถ วิตฺเตนาติ ตุฏฺเน ปสนฺเนน. อชฺช ปนฺนรสา รตฺตีติ อิเมสํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย อชฺช ปนฺนรสา รตฺตีติ วทติ.
ราชา ¶ อาห –
‘‘เกน วา วาจเปยฺเยน, สมฺมาาเยน สทฺทเห;
โก เตตํ ทานมททา, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ เกน วา วาจเปยฺเยนาติ พฺราหฺมณ, เกน ปิยวจเนน เต ตยา ลทฺธา. สมฺมาาเยน สทฺทเหติ ¶ มุสาวาทํ อกตฺวา สมฺมาาเยน การเณน อมฺเห สทฺทหาเปยฺยาสิ. ปุตฺตเกติ อตฺตโน ปิยปุตฺตเก อุตฺตมํ ทานํ กตฺวา โก เต เอตํ ทานํ อททาติ.
ชูชโก อาห –
‘‘โย ยาจตํ ปติฏฺาสิ, ภูตานํ ธรณีริว;
โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํ.
‘‘โย ยาจตํ คตี อาสิ, สวนฺตีนํว สาคโร;
โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วส’’นฺติ.
ตตฺถ ปติฏฺาสีติ ปติฏฺา อาสิ.
ตํ สุตฺวา อมจฺจา เวสฺสนฺตรํ ครหมานา อาหํสุ –
‘‘ทุกฺกฏํ วต โภ รฺา, สทฺเธน ฆรเมสินา;
กถํ นุ ปุตฺตเก ทชฺชา, อรฺเ อวรุทฺธโก.
‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
กถํ เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํ.
‘‘ทาสึ ทาสฺจ โส ทชฺชา, อสฺสํ จสฺสตรีรถํ;
หตฺถิฺจ กฺุชรํ ทชฺชา, กถํ โส ทชฺช ทารเก’’ติ.
ตตฺถ ¶ สทฺเธนาติ สทฺธาย สมฺปนฺเนนปิ สตา ฆรํ อาวสนฺเตน รฺา อิทํ ทุกฺกฏํ วต, อยุตฺตํ วต กตํ. อวรุทฺธโกติ รฏฺา ปพฺพาชิโต อรฺเ วสนฺโต. อิมํ โภนฺโตติ โภนฺโต นครวาสิโน ยาวนฺโต เอตฺถ สมาคตา, สพฺเพ อิมํ นิสาเมถ อุปธาเรถ, กถํ นาเมโส ปุตฺตเก ทาเส กตฺวา อทาสิ, เกน นาม เอวรูปํ กตปุพฺพนฺติ อธิปฺปาเยเนวมาหํสุ. ทชฺชาติ ทาสาทีสุ ยํ กิฺจิ ธนํ เทตุ. กถํ โส ทชฺช ทารเกติ อิเม ปน ทารเก เกน การเณน อทาสีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา กุมาโร ปิตุ ครหํ อสหนฺโต วาตาภิหตสฺส สิเนรุโน พาหํ โอฑฺเฑนฺโต วิย อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺส นสฺส ฆเร ทาโส, อสฺโส จสฺสตรีรโถ;
หตฺถี จ กฺุชโร นาโค, กึ โส ทชฺชา ปิตามหา’’ติ.
ราชา อาห –
‘‘ทานมสฺส ¶ ปสํสาม, น จ นินฺทาม ปุตฺตกา;
กถํ นุ หทยํ อาสิ, ตุมฺเห ทตฺวา วนิพฺพเก’’ติ.
ตตฺถ ทานมสฺส ปสํสามาติ ปุตฺตกา มยํ ตว ปิตุ ทานํ ปสํสาม น นินฺทาม.
ตํ สุตฺวา กุมาโร อาห –
‘‘ทุกฺขสฺส หทยํ อาสิ, อโถ อุณฺหมฺปิ ปสฺสสิ;
โรหินีเหว ตมฺพกฺขี, ปิตา อสฺสูนิ วตฺตยี’’ติ.
ตตฺถ ทุกฺขสฺส หทยํ อาสีติ ปิตามห กณฺหาชินาย วุตฺตํ เอตํ วจนํ สุตฺวา ตสฺส หทยํ ทุกฺขํ อาสิ. โรหินีเหว ตมฺพกฺขีติ ตมฺพวณฺเณหิ วิย รตฺตอกฺขีหิ มม ปิตา ตสฺมึ ขเณ อสฺสูนิ ปวตฺตยิ.
อิทานิสฺสา ตํ วจนํ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘ยํ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;
ลฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ.
‘‘น ¶ จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;
ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;
นียมาเน ปิสาเจน, กึ นุ ตาต อุทิกฺขสี’’ติ.
อถ ¶ เน กุมาเร พฺราหฺมณํ อมฺุจนฺเต ทิสฺวา ราชา คาถมาห –
‘‘ราชปุตฺตี จ โว มาตา, ราชปุตฺโต จ โว ปิตา;
ปุพฺเพ เม องฺกมารุยฺห, กึ นุ ติฏฺถ อารกา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพ เมติ ตุมฺเห อิโต ปุพฺเพ มํ ทิสฺวา เวเคนาคนฺตฺวา มม องฺกมารุยฺห, อิทานิ กึ นุ อารกา ติฏฺถาติ?
กุมาโร อาห –
‘‘ราชปุตฺตี จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;
ทาสา มยํ พฺราหฺมณสฺส, ตสฺมา ติฏฺาม อารกา’’ติ.
ตตฺถ ทาสา มยนฺติ อิทานิ ปน มยํ พฺราหฺมณสฺส ทาสา ภวาม.
ราชา อาห –
‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ฑยฺหเต หทยํ มม;
จิตกายํว เม กาโย, อาสเน น สุขํ ลเภ.
‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ภิยฺโย โสกํ ชเนถ มํ;
นิกฺกิณิสฺสามิ ทพฺเพน, น โว ทาสา ภวิสฺสถ.
‘‘กิมคฺฆิยฺหิ ¶ โว ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;
ยถาภูตํ เม อกฺขาถ, ปฏิปาเทนฺตุ พฺราหฺมณ’’นฺติ.
ตตฺถ สมฺมาติ ปิยวจนํ. จิตกายํว เม กาโยติ อิทานิ มม กาโย องฺคารจิตกายํ อาโรปิโต วิย ชาโต. ชเนถ มนฺติ ชเนถ เม, อยเมว วา ปาโ. นิกฺกิณิสฺสามิ ทพฺเพนาติ ธนํ ทตฺวา โมเจสฺสามิ. กิมคฺฆิยนฺติ กึ อคฺฆํ กตฺวา. ปฏิปาเทนฺตูติ ธนํ ปฏิจฺฉาเปนฺตุ.
‘‘สหสฺสคฺฆฺหิ มํ ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;
อถ กณฺหาชินํ กฺํ, หตฺถินา จ สเตน จา’’ติ.
ตตฺถ สหสฺสคฺฆํ หีติ เทว, มํ ปิตา ตทา นิกฺขสหสฺสํ อคฺฆาเปตฺวา อทาสิ. อถ กณฺหาชินนฺติ กนิฏฺํ ปน เม กณฺหาชินํ. หตฺถินา จ สเตน จาติ หตฺถีนฺจ อสฺสานฺจ อุสภานฺจ นิกฺขานฺจาติ สพฺเพสํ เอเตสํ สเตน อนฺตมโส มฺจปีปาทุเก อุปาทาย สพฺพสเตน อคฺฆาเปสีติ.
ราชา กุมารานํ นิกฺกยํ ทาเปนฺโต อาห –
‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากร;
ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;
ชาตรูปสหสฺสฺจ, ปุตฺตานํ เทหิ นิกฺกย’’นฺติ.
ตตฺถ อวากราติ เทหิ.
‘‘ตโต กตฺตา ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากริ;
ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;
ชาตรูปสหสฺสฺจ, ปุตฺตานํทาสิ นิกฺกย’’นฺติ.
ตตฺถ อวากรีติ อทาสิ. นิกฺกยนฺติ อคฺฆสฺส มูลํ.
เอวํ พฺราหฺมณสฺส สพฺพสตฺจ นิกฺขสหสฺสฺจ กุมารานํ นิกฺกยํ อทาสิ, สตฺตภูมิกฺจ ปาสาทํ, พฺราหฺมณสฺส ปริวาโร มหา อโหสิ. โส ธนํ ปฏิสาเมตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห สาทุรสโภชนํ ภฺุชิตฺวา มหาสยเน นิปชฺชิ. กุมาเร สีสํ นหาเปตฺวา โภเชตฺวา อลงฺกริตฺวา เอกํ อยฺยโก, เอกํ อยฺยิกาติ ทฺเวปิ อุจฺฉงฺเค อุปเวเสสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นิกฺกิณิตฺวา นหาเปตฺวา, โภชยิตฺวาน ทารเก;
สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑน, อุจฺฉงฺเค อุปเวสยุํ.
‘‘สีสํ ¶ ¶ นฺหาเต ¶ สุจิวตฺเถ, สพฺพาภรณภูสิเต;
ราชา องฺเก กริตฺวาน, อยฺยโก ปริปุจฺฉถ.
‘‘กุณฺฑเล ฆุสิเต มาเล, สพฺพาภรณภูสิเต;
ราชา องฺเก กริตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘กจฺจิ อุโภ อโรคา เต, ชาลิ มาตาปิตา ตว;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปนฺติ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ กุณฺฑเลติ กุณฺฑลานิ ปิลนฺธาเปตฺวา. ฆุสิเตติ อุคฺโฆสิเต มโนรมํ รวํ รวนฺเต. มาเลติ ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา. องฺเก กริตฺวานาติ ชาลิกุมารํ องฺเก นิสีทาเปตฺวา.
กุมาโร อาห –
‘‘อโถ อุโภ อโรคา เม, เทว มาตาปิตา มม;
อโถ อฺุเฉน ยาเปนฺติ, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา เนสํ น วิชฺชติ.
‘‘ขณนฺตาลุกลมฺพานิ, พิลานิ ตกฺกลานิ จ;
โกลํ ภลฺลาตกํ เพลฺลํ, สา โน อาหตฺว โปสติ.
‘‘ยฺเจว สา อาหรติ, วนมูลผลหาริยา;
ตํ โน สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, รตฺตึ ภฺุชาม โน ทิวา.
‘‘อมฺมาว ¶ โน กิสา ปณฺฑุ, อาหรนฺตี ทุมปฺผลํ;
วาตาตเปน สุขุมาลี, ปทุมํ หตฺถคตามิว.
‘‘อมฺมาย ปตนู เกสา, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, ขคฺคทีปินิเสวิเต.
‘‘เกเสสุ ¶ ชฏํ พนฺธิตฺวา, กจฺเฉ ชลฺลมธารยิ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ขณนฺตาลุกลมฺพานีติ ขณนฺตี อาลูนิ จ กลมฺพานิ จ. อิมินา มาตาปิตูนํ กิจฺฉชีวิกํ วณฺเณติ. ตํ โนติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ. ปทุมํ หตฺถคตามิวาติ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย ชาตา. ปตนู เกสาติ เทว, อมฺมาย เม มหาวเน วิจรนฺติยา เต ภมรปตฺตวณฺณา กาฬเกสา รุกฺขสาขาทีหิ วิลุตฺตา ปตนู ชาตา. ชลฺลมธารยีติ อุโภหิ กจฺเฉหิ ชลฺลํ ธาเรติ, กิลิฏฺเวเสน วิจรตีติ.
โส เอวํ มาตุ ทุกฺขิตภาวํ กเถตฺวา อยฺยกํ โจเทนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปุตฺตา ปิยา มนุสฺสานํ, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ;
น หิ นูนมฺหากํ อยฺยสฺส, ปุตฺเต สฺเนโห อชายถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุทปชฺชิสุนฺติ อุปฺปชฺชึสุ.
ตโต ราชา อตฺตโน โทสํ อาวิกโรนฺโต อาห –
‘‘ทุกฺกฏฺจ หิ โน ปุตฺต, ภูนหจฺจํ กตํ มยา;
โยหํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิมทูสกํ.
‘‘ยํ เม กิฺจิ อิธ อตฺถิ, ธนํ ธฺฺจ วิชฺชติ;
เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา, สิวิรฏฺเ ปสาสตู’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปุตฺตาติ ปุตฺต ชาลิ เอตํ อมฺหากํ ทุกฺกฏํ. ภูนหจฺจนฺติ วุฑฺฒิฆาตกมฺมํ. ยํ เม กิฺจีติ ตาต, ยํ เม กิฺจิ อิธ อตฺถิ, สพฺพํ เต ปิตุ เทมิ. สิวิรฏฺเ ปสาสตูติ อิมสฺมึ นคเร โส ราชา หุตฺวา ปสาสตูติ.
กุมาโร อาห –
‘‘น เทว มยฺหํ วจนา, เอหิติ สิวิสุตฺตโม;
สยเมว เทโว คนฺตฺวา, สิฺจ โภเคหิ อตฺรช’’นฺติ.
ตตฺถ สิวิสุตฺตโมติ สิวิเสฏฺโ เวสฺสนฺตโร. สิฺจาติ มหาเมโฆ วิย วุฏฺิยา โภเคหิ อภิสิฺจ.
‘‘ตโต ¶ เสนาปตึ ราชา, สฺชโย อชฺฌภาสถ;
หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา สนฺนาหยนฺตุ นํ;
เนคมา จ มํ อนฺเวนฺตุ, พฺราหฺมณา จ ปุโรหิตา.
‘‘ตโต สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตา.
‘‘นีลวตฺถธรา เนเก, ปีตาเนเก นิวาสิตา;
อฺเ โลหิตอุณฺหีสา, สุทฺธาเนเก นิวาสิตา;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตา.
‘‘หิมวา ยถา คนฺธธโร, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโย.
‘‘โอสเธหิ จ ทิพฺเพหิ, ทิสา ภาติ ปวาติ จ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, ทิสา ภนฺตุ ปวนฺตุ จ.
‘‘ตโต ¶ นาคสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, หตฺถิกฺขนฺเธหิ ทสฺสิตา.
‘‘ตโต อสฺสสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหนา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, อสฺสปิฏฺเหีลงฺกตา.
‘‘ตโต ¶ รถสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
อโยสุกตเนมิโย, สุวณฺณจิตปกฺขเร.
‘‘อาโรเปนฺตุ ธเช ตตฺถ, จมฺมานิ กวจานิ จ;
วิปฺปาเลนฺตุ จ จาปานิ, ทฬฺหธมฺมา ปหาริโน;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, รเถสุ รถชีวิโน’’ติ.
ตตฺถ ¶ สนฺนาหยนฺตุนนฺติ สนฺนยฺหนฺตุ. สฏฺิสหสฺสานีติ มม ปุตฺเตน สหชาตา สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา. นีลวตฺถธรา เนเกติ เอเก นีลวตฺถนิวาสิตา หุตฺวา อายนฺตุ. มหาภูตคณาลโยติ พหุยกฺขคณานํ อาลโย. ทิสา ภนฺตุ ปวนฺตุ จาติ วุตฺตปฺปกาโร หิมวา วิย อาภรณวิเลปนาทีหิ โอภาเสนฺตุ เจว ปวายนฺตุ จ. หตฺถิกฺขนฺเธหีติ เต หตฺถิคามณิโน หตฺถิกฺขนฺเธหิ ขิปฺปมายนฺตุ. ทสฺสิตาติ ทสฺสิตวิภูสนา. อโยสุกตเนมิโยติ อเยน สุฏฺุ ปริกฺขิตฺตเนมิโย. สุวณฺณจิตปกฺขเรติ สุวณฺเณน ขจิตปกฺขเร. เอวรูเป จุทฺทส สหสฺเส รเถ โยชยนฺตูติ วทติ. วิปฺปาเลนฺตูติ อาโรเปนฺตุ.
เอวํ ราชา เสนงฺคํ วิจาเรตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม เชตุตฺตรนครโต ยาว วงฺกปพฺพตา อฏฺุสภวิตฺถารํ อาคมนมคฺคํ สมตลํ กตฺวา มคฺคาลงฺการตฺถาย อิทฺจิทฺจ กโรถา’’ติ อาณาเปนฺโต อาห –
‘‘ลาชา ¶ โอโลปิยา ปุปฺผา, มาลาคนฺธวิเลปนา;
อคฺฆิยานิ จ ติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, เมรยสฺส สุราย จ;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘มํสา ปูวา สงฺกุลิโย, กุมฺมาสา มจฺฉสํยุตา;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘สปฺปิ เตลํ ทธิ ขีรํ, กงฺคุพีชา พหู สุรา;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘อาฬาริกา จ สูทา จ, นฏนฏฺฏกคายิโน;
ปาณิสฺสรา กุมฺภถูณิโย, มนฺทกา โสกชฺฌายิกา.
‘‘อาหฺนฺตุ สพฺพวีณา, เภริโย ทินฺทิมานิ จ;
ขรมุขานิ ธเมนฺตุ, นทนฺตุ เอกโปกฺขรา.
‘‘มุทิงฺคา ปณวา สงฺขา, โคธา ปริวเทนฺติกา;
ทินฺทิมานิ จ หฺนฺตุ, กุตุมฺปทินฺทิมานิ จา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ลาชา โอโลปิยา ปุปฺผาติ ลาเชหิ สทฺธึ ลาชปฺจมกานิ ปุปฺผานิ โอกิรนฺตานํ โอกิรณปุปฺผานิ ปฏิยาเทถาติ อาณาเปติ. มาลาคนฺธวิเลปนาติ มคฺควิตาเน โอลมฺพกมาลา ¶ เจว คนฺธวิเลปนานิ จ. อคฺฆิยานิ จาติ ปุปฺผอคฺฆิยานิ เจว รตนอคฺฆิยานิ จ เยน มคฺเคน มม ปุตฺโต เอหิติ, ตตฺถ ติฏฺนฺตุ. คาเม คาเมติ คามทฺวาเร คามทฺวาเร. ปติติฏฺนฺตูติ ปิปาสิตานํ ปิวนตฺถาย ปฏิยาทิตา หุตฺวา สุราเมรยมชฺชกุมฺภา ติฏฺนฺตุ. มจฺฉสํยุตาติ มจฺเฉหิ สํยุตฺตา. กงฺคุพีชาติ กงฺคุปิฏฺมยา. มนฺทกาติ มนฺทกคายิโน. โสกชฺฌายิกาติ มายาการา, อฺเปิ วา เย เกจิ อุปฺปนฺนโสกหรณสมตฺถา โสกชฺฌายิกาติ วุจฺจนฺติ, โสจนฺเต ชเน อตฺตโน วํสโฆสปรมฺปรานํ นจฺเจ กเต นิสฺโสเก กตฺวา สยาปกาติ อตฺโถ. ขรมุขานีติ สามุทฺทิกมหามุขสงฺขา. สงฺขาติ ทกฺขิณาวฏฺฏา มุฏฺิสงฺขา ¶ , นาฬิสงฺขาติ ทฺเว สงฺขา. โคธา ปริวเทนฺติกา ทินฺทิมานิ กุตุมฺปทินฺทิมานีติ อิมานิปิ จตฺตาริ ตูริยาเนว.
เอวํ ราชา มคฺคาลงฺการานิ วิจาเรสิ. ชูชโกปิ ปมาณาติกฺกนฺตํ ภฺุชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว กาลมกาสิ. ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ การาเปตฺวา ‘‘นคเร โกจิ พฺราหฺมณสฺส าตโก อตฺถิ, อิทํ คณฺหาตู’’ติ เภรึ จราเปสิ. น กฺจิสฺส าตกํ ปสฺสิ, ธนํ ปุน รฺโเยว อโหสิ. อถ สตฺตเม ทิวเส สพฺพา เสนา สนฺนิปติ. อถ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน ชาลึ มคฺคนายกํ กตฺวา นิกฺขมิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินี;
ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํ.
‘‘โกฺจํ นทติ มาตงฺโค, กฺุชโร สฏฺิหายโน;
กจฺฉาย พทฺธมานาย, โกฺจํ นทติ วารโณ.
‘‘อาชานียา ¶ หสิยนฺติ, เนมิโฆโส อชายถ;
อพฺภํ รโช อจฺฉาเทสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินี.
‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา หารหารินี;
ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํ.
‘‘เต ปาวึสุ พฺรหารฺํ, พหุสาขํ มโหทกํ;
ปุปฺผรุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํ.
‘‘ตตฺถ พินฺทุสฺสรา วคฺคู, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
กูชนฺตมุปกูชนฺติ, อุตุสมฺปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘เต คนฺตฺวา ทีฆมทฺธานํ, อโหรตฺตานมจฺจเย;
ปเทสํ ตํ อุปาคจฺฉุํ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหู’’ติ.
ตตฺถ ¶ มหตีติ ทฺวาทสอกฺโขภณิสงฺขาตา เสนา. อุยฺยุตฺตาติ ปยาตา. โกฺจํ นทตีติ ตทา กาลิงฺครฏฺวาสิโน พฺราหฺมณา อตฺตโน รฏฺเ เทเว วุฏฺเ ตํ นาคํ อาหริตฺวา สฺชยสฺส อทํสุ. โส หตฺถี ‘‘สามิกํ วต ปสฺสิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺโ โกฺจนาทมกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. กจฺฉายาติ สุวณฺณกจฺฉาย พทฺธมานายปิ ตุสฺสิตฺวา โกฺจํ นทติ. หสิยนฺตีติ หสสทฺทมกํสุ ¶ . หารหารินีติ หริตพฺพหรณสมตฺถา. ปาวึสูติ ปวิสึสุ. พหุสาขนฺติ พหุรุกฺขสาขํ. ทีฆมทฺธานนฺติ สฏฺิโยชนมคฺคํ. อุปาคจฺฉุนฺติ ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อโหสิ, ตํ ปเทสํ อุปคตาติ.
มหาราชปพฺพวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉขตฺติยกมฺมวณฺณนา
ชาลิกุมาโร มุจลินฺทสรตีเร ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา จุทฺทส รถสหสฺสานิ อาคตมคฺคาภิมุขาเนว ปาเปตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส สีหพฺยคฺฆทีปิอาทีสุ อารกฺขํ สํวิทหิ. หตฺถิอาทีนํ สทฺโท มหา อโหสิ. อถ มหาสตฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ นุ โข เม ปจฺจามิตฺตา ¶ มม ปิตรํ ฆาเตตฺวา มมตฺถาย อาคตา’’ติ มรณภยภีโต มทฺทึ อาทาย ปพฺพตํ อารุยฺห เสนํ โอโลเกสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เตสํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภีโต เวสฺสนฺตโร อหุ;
ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา, ภีโต เสนํ อุทิกฺขติ.
‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน;
อาชานียา หสิยนฺติ, ธชคฺคานิ จ ทิสฺสเร.
‘‘อิเม นูน อรฺสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;
วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;
วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ.
‘‘ยถา มยํ อทูสกา, อรฺเ อวรุทฺธกา;
อมิตฺตหตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. นิสาเมหีติ สกเสนา วา ปรเสนา วาติ โอโลเกหิ อุปธาเรหิ. ‘‘อิเม นูน อรฺสฺมิ’’นฺติอาทีนํ อฑฺฒเตยฺยคาถานํ เอวมตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ‘‘มทฺทิ ยถา อรฺมฺหิ มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป อถ วา ปน โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเทว ‘หนถ, อเร, ทุฏฺมิเค’ติ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ มิคมารณสตฺตีหิ เนสํ มิคานํ วรํ วรํ ถูลํ ถูลํ หนนฺติ, อิเม จ นูน ตเถว อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาติ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺติ, มยฺจ อทูสกา อรฺเ อวรุทฺธกา รฏฺา ปพฺพาชิตา วเน วสาม, เอวํ สนฺเตปิ อมิตฺตานํ หตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติ. เอวํ โส มรณภเยน ปริเทวิ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา เสนํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกเสนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺตี อิมํ คาถมาห –
‘‘อมิตฺตา ¶ นปฺปสาเหยฺยุํ, อคฺคีว อุทกณฺณเว;
ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา’’ติ.
ตตฺถ อคฺคีว อุทกณฺณเวติ ยถา ติณุกฺกาทีนํ วเสน อุปนีโต อคฺคิ อณฺณวสงฺขาตานิ ปุถุลคมฺภีรานิ อุทกานิ นปฺปสหติ, ตาเปตุํ น สกฺโกติ ¶ , ตถา ตํ อมิตฺตา นปฺปสเหยฺยุํ นาภิภวิสฺสนฺติ. ตเทวาติ ยํ สกฺเกน ตุยฺหํ วรํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, น จิรสฺเสว เต ปิตา เอหิตี’’ติ วุตฺตํ, ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ นาม อิโต พลกายโต อมฺหากํ โสตฺถิ สิยาติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสสิ.
อถ มหาสตฺโต โสกํ ตนุกํ กตฺวา ตาย สทฺธึ ปพฺพตา โอรุยฺห ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสีทิ, อิตราปิ อตฺตโน ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสีทิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, โอโรหิตฺวาน ปพฺพตา;
นิสีทิ ปณฺณสาลายํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานส’’นฺติ.
ตตฺถ ทฬฺหํ กตฺวาน มานสนฺติ มยํ ปพฺพชิตา นาม, อมฺหากํ โก กึ กริสฺสตีติ ถิรํ หทยํ กตฺวา นิสีทิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ สฺชโย ราชา เทวึ อามนฺเตตฺวา – ‘‘ภทฺเท, ผุสฺสติ อมฺเหสุ สพฺเพสุ เอกโต คเตสุ โสโก มหา ภวิสฺสติ, ปมํ ตาว อหํ คจฺฉามิ, ตโต ‘อิทานิ โสกํ วิโนเทตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตฺวํ มหนฺเตน ปริวาเรน อาคจฺเฉยฺยาสิ. อถ โถกํ กาลํ วีตินาเมตฺวา ชาลิกณฺหาชินา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตู’’ติ วตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นิวตฺตยิตฺวาน รถํ, วุฏฺเปตฺวาน เสนิโย;
เอกํ อรฺเ วิหรนฺตํ, ปิตา ปุตฺตํ อุปาคมิ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, เอกํโส ปฺชลีกโต;
ปริกิณฺโณ อมจฺเจหิ, ปุตฺตํ สิฺจิตุมาคมิ.
‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมฺมรูปํ สมาหิตํ;
นิสินฺนํ ปณฺณสาลายํ, ฌายนฺตํ อกุโตภย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ วุฏฺเปตฺวาน เสนิโยติ อารกฺขตฺถาย พลกาเย เปตฺวา. เอกํโสติ เอกํสกตอุตฺตราสงฺโค. สิฺจิตุมาคมีติ รชฺเช อภิสิฺจิตุํ อุปาคมิ. รมฺมรูปนฺติ อนฺชิตํ อมณฺฑิตํ.
‘‘ตฺจ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ;
เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํ.
‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสุรสฺสาภิวาทยิ;
มทฺที อหฺหิ เต เทว, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา;
เต สุ ตตฺถ ปลิสฺสชฺช, ปาณินา ปริมชฺชถา’’ติ.
ตตฺถ ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหาติ อหํ, เทว, ตว สุณฺหา ปาเท วนฺทามีติ เอวํ วตฺวา วนฺทิ. เต สุ ตตฺถาติ เต อุโภปิ ชเน ตสฺมึ สกฺกทตฺติเย อสฺสเม ปลิสฺสชิตฺวา หทเย นิปชฺชาเปตฺวา สีเส ปริจุมฺพิตฺวา มุทุเกน ปาณินา ปริมชฺชถ, ปิฏฺิโย เนสํ ปริมชฺชิ.
ตโต ¶ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ราชา โสเก ปรินิพฺพุเต เตหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต อาห –
‘‘กจฺจิ โว กุสลํ ปุตฺต, กจฺจิ ปุตฺต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
ปิตุ วจนํ สุตฺวา มหาสตฺโต อาห –
‘‘อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสา;
กสิรา ชีวิกา โหม, อฺุฉาจริยาย ชีวิตํ.
‘‘อนิทฺธินํ มหาราช, ทเมตสฺสํว สารถิ;
ตฺยมฺหา อนิทฺธิกา ทนฺตา, อสมิทฺธิ ทเมติ โน.
‘‘อปิ โน กิสานิ มํสานิ, ปิตุ มาตุ อทสฺสนา;
อวรุทฺธานํ มหาราช, อรฺเ ชีวโสกิน’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ยาทิสกีทิสาติ ยา วา สา วา, ลามกาติ อตฺโถ. กสิรา ชีวิกา โหมาติ ตาต, อมฺหากํ อฺุฉาจริยาย ชีวิตํ นาม กิจฺฉํ, ทุกฺขา โน ชีวิกา อโหสิ. อนิทฺธินนฺติ มหาราช, อนิทฺธึ อสมิทฺธึ ทลิทฺทปุริสํ นาม สาว อนิทฺธิ เฉโก สารถิ อสฺสํ วิย ทเมติ, นิพฺพิเสวนํ กโรติ, เต มยํ อิธ วสนฺตา อนิทฺธิกา ทนฺตา นิพฺพิเสวนา กตา, อสมิทฺธิเยว โน ทเมตีติ. ‘‘ทเมถ โน’’ติปิ ปาโ, ทมยิตฺถ โนติ อตฺโถ. ชีวโสกินนฺติ อวิคตโสกานํ อรฺเ วสนฺตานํ กึ นาม อมฺหากํ สุขนฺติ วทติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปุน ปุตฺตานํ ปวตฺตึ ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘เยปิ ¶ เต สิวิเสฏฺสฺส, ทายาทาปตฺตมานสา;
ชาลี กณฺหาชินา จุโภ, พฺราหฺมณสฺส วสานุคา;
อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย เน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘เต ¶ ราชปุตฺติยา ปุตฺเต, ยทิ ชานาถ สํสถ;
ปริยาปุณาถ โน ขิปฺปํ, สปฺปทฏฺํว มาณว’’นฺติ.
ตตฺถ ทายาทาปตฺตมานสาติ มหาราช, เยปิ เต ตว สิวิเสฏฺสฺส ทายาทา อปตฺตมานสา อสมฺปุณฺณมโนรถา หุตฺวา พฺราหฺมณสฺส วสานุคา ชาตา, เต ทฺเว กุมาเร โย พฺราหฺมโณ คาโวว สุมฺภติ ปหรติ, เต ราชปุตฺติยา ปุตฺเต ยทิ ทิฏฺวเสน วา สุตวเสน วา ชานาถ สํสถ. สปฺปทฏฺํว มาณวนฺติ วิสนิมฺมทนตฺถาย สปฺปทฏฺํ มาณวํ ติกิจฺฉนฺตา วิย ขิปฺปํ โน ปริยาปุณาถ กเถถาติ วทติ.
ราชา อาห –
‘‘อุโภ กุมารา นิกฺกีตา, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, ปุตฺต มา ภายิ อสฺสสา’’ติ.
ตตฺถ นิกฺกีตาติ นิกฺกยํ ทตฺวา คหิตา.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปฏิลทฺธสฺสาโส ปิตรา สทฺธึ ปฏิสนฺถารมกาสิ –
‘‘กจฺจิ ¶ นุ ตาต กุสลํ, กจฺจิ ตาต อนามยํ;
กจฺจิ นุ ตาต เม มาตุ, จกฺขุ น ปริหายตี’’ติ.
ตตฺถ จกฺขุ น ปริหายตีติ ปุตฺตโสเกน โรทนฺติยา จกฺขุ น ปริหายตีติ.
ราชา อาห –
‘‘กุสลฺเจว ¶ เม ปุตฺต, อโถ ปุตฺต อนามยํ;
อโถ จ ปุตฺต เต มาตุ, จกฺขุ น ปริหายตี’’ติ.
โพธิสตฺโต อาห –
‘‘กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ ผีโต ชนปโท, กจฺจิ วุฏฺิ น ฉิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ วุฏฺีติ วุฏฺิธารา.
ราชา อาห –
‘‘อโถ อโรคํ โยคฺคํ เม, อโถ วหติ วาหนํ;
อโถ ผีโต ชนปโท, อโถ วุฏฺิ น ฉิชฺชตี’’ติ.
เอวํ เตสํ สลฺลปนฺตานฺเว ผุสฺสตี เทวี ‘‘อิทานิ โสกํ ตนุกํ กตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มหาปริวาเรน สทฺธึ ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, มาตา เนสํ อทิสฺสถ;
ราชปุตฺตี คิริทฺวาเร, ปตฺติกา อนุปาหนา.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, มาตรํ ปุตฺตคิทฺธินึ;
เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํ.
‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสฺสุยา อภิวาทยิ;
มทฺที อหฺหิ เต อยฺเย, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา’’ติ.
เตสํ ผุสฺสติเทวึ วนฺทิตฺวา ิตกาเล ปุตฺตกา กุมารกุมาริกาหิ ปริวุตา อาคมึสุ. มทฺที จ เตสํ อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺตีเยว อฏฺาสิ. สา เต โสตฺถินา อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา สกภาเวน ¶ สณฺาตุํ ¶ อสกฺโกนฺตี ตรุณวจฺฉา วิย คาวี ปริเทวมานา ตโต ปายาสิ. เตปิ ตํ ทิสฺวา ปริเทวนฺตา มาตราภิมุขาว ปธาวึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘มทฺทิฺจ ปุตฺตกา ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคตา;
กนฺทนฺตา มภิธาวึสุ, วจฺฉพาลาว มาตรํ.
‘‘มทฺที จ ปุตฺตเก ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคเต;
วารุณีว ปเวเธนฺตี, ถนธาราภิสิฺจถา’’ติ.
ตตฺถ กนฺทนฺตา มภิธาวึสูติ กนฺทนฺตา อภิธาวึสุ. วารุณีวาติ ยกฺขาวิฏฺา อิกฺขณิกา วิย ปเวธมานา ถนธารา อภิสิฺจถาติ.
สา กิร มหาสทฺเทน ปริเทวิตฺวา กมฺปมานา วิสฺี หุตฺวา ทีฆโต ปถวิยํ ปติ. กุมาราปิ เวเคนาคนฺตฺวา วิสฺิโน หุตฺวา มาตุ อุปริเยว ปตึสุ. ตสฺมึ ขเณ ตสฺสา ทฺวีหิ ถเนหิ ทฺเว ขีรธารา นิกฺขมิตฺวา เตสํ มุเขเยว ปวิสึสุ. สเจ กิร เอตฺตโก อสฺสาโส นาภวิสฺส, ทฺเว กุมารา สุกฺขหทยา หุตฺวา อทฺธา นสฺสิสฺสนฺติ. เวสฺสนฺตโรปิ ปิยปุตฺเต ทิสฺวา โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต วิสฺี หุตฺวา ตตฺเถว ปติ. มาตาปิตโรปิสฺส วิสฺิโน หุตฺวา ตตฺเถว ปตึสุ, ตถา สหชาตา สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา. ตํ การฺุํ ปสฺสนฺเตสุ เอโกปิ สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ. สกลํ อสฺสมปทํ ยุคนฺตวาเตน ปมทฺทิตํ วิย สาลวนํ อโหสิ. ตสฺมึ ขเณ ปพฺพตา นทึสุ, มหาปถวี กมฺปิ, มหาสมุทฺโท สงฺขุภิ, สิเนรุ คิริราชา โอนมิ. ฉ กามาวจรเทวโลกา เอกโกลาหลา อเหสุํ.
สกฺโก เทวราชา ‘‘ฉ ขตฺติยา สปริสา วิสฺิโน ชาตา, เตสุ เอโกปิ อุฏฺาย กสฺสจิ สรีเร อุทกํ สิฺจิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อหํ ทานิ อิเมสํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฉขตฺติยสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสาเปสิ. ตตฺถ เย เตมิตุกามา, เต เตเมนฺติ, อเตมิตุกามานํ อุปริ เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ, ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย นิวตฺติตฺวา คจฺฉติ. อิติ โปกฺขรวเน ปติตํ ¶ วสฺสํ วิย ตํ วสฺสํ อโหสิ. ฉ ขตฺติยา ¶ อสฺสาสํ ปฏิลภึสุ. มหาชโน ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุตํ เอวรูเป าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, มหาปถวี กมฺปี’’ติ อจฺฉริยํ ปเวเทสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สมาคตานํ ¶ าตีนํ, มหาโฆโส อชายถ;
ปพฺพตา สมนาทึสุ, มหี ปกมฺปิตา อหุ.
‘‘วุฏฺิธารํ ปวตฺเตนฺโต, เทโว ปาวสฺสิ ตาวเท;
อถ เวสฺสนฺตโร ราชา, าตีหิ สมคจฺฉถ.
‘‘นตฺตาโร สุณิสา ปุตฺโต, ราชา เทวี จ เอกโต;
ยทา สมาคตา อาสุํ, ตทาสิ โลมหํสนํ.
‘‘ปฺชลิกา ตสฺส ยาจนฺติ, โรทนฺตา เภรเว วเน;
เวสฺสนฺตรฺจ มทฺทิฺจ, สพฺเพ รฏฺา สมาคตา;
ตฺวํ โนสิ อิสฺสโร ราชา, รชฺชํ กาเรถ โน อุโภ’’ติ.
ตตฺถ โฆโสติ การฺุโฆโส. ปฺชลิกาติ สพฺเพ นาครา เจว เนคมา จ ชานปทา จ ปคฺคหิตฺชลิกา หุตฺวา. ตสฺส ยาจนฺตีติ ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตฺวํ โน สามิ อิสฺสโร, ปิตา เต อิเธว อภิสิฺจิตฺวา นครํ เนตุกาโม, กุลสนฺตกํ เสตจฺฉตฺตํ ปฏิจฺฉถา’’ติ ยาจึสุ.
ฉขตฺติยกมฺมวณฺณนา นิฏฺิตา.
นครกณฺฑวณฺณนา
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ปิตรา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;
ตฺวฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’ติ.
ตโต ¶ ราชา ปุตฺตํ อตฺตโน โทสํ ขมาเปนฺโต อาห –
‘‘ทุกฺกฏฺจ ¶ หิ โน ปุตฺต, ภูนหจฺจํ กตํ มยา;
โยหํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิมทูสก’’นฺติ.
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน ทุกฺขหรณตฺถํ ปุตฺตํ ยาจนฺโต อิตรํ คาถมาห –
‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, ปิตุ ทุกฺขํ อุทพฺพเห;
มาตุ ภคินิยา จาปิ, อปิ ปาเณหิ อตฺตโน’’ติ.
ตตฺถ อุทพฺพเหติ หเรยฺย. อปิ ปาเณหีติ ตาต ปุตฺเตน นาม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวาปิ มาตาปิตูนํ โสกทุกฺขํ หริตพฺพํ, ตสฺมา มม โทสํ หทเย อกตฺวา มม วจนํ กโรหิ, อิมํ อิสิลิงฺคํ หาเรตฺวา ราชเวสํ คณฺห ตาตาติ อิมินา กิร นํ อธิปฺปาเยเนวมาห.
โพธิสตฺโต ¶ รชฺชํ กาเรตุกาโมปิ ‘‘เอตฺตเก ปน อกถิเต ครุกํ นาม น โหตี’’ติ กเถสิ. มหาสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา สหชาตา สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา ‘‘นหานกาโล มหาราช, รโชชลฺลํ ปวาหยา’’ติ วทึสุ. อถ เน มหาสตฺโต ‘‘โถกํ อธิวาเสถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา อิสิภณฺฑํ โอมฺุจิตฺวา ปฏิสาเมตฺวา สงฺขวณฺณสาฏกํ นิวาเสตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิทํ มยา นว มาเส อฑฺฒมาสฺจ วสนฺเตน สมณธมฺมสฺส กตฏฺานํ, ปารมีกูฏํ คณฺหนฺเตน มยา ทานํ ทตฺวา มหาปถวิยา กมฺปาปิตฏฺาน’’นฺติ ปณฺณสาลํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส กปฺปกาทโย เกสมสฺสุกมฺมาทีนิ กรึสุ. ตเมนํ สพฺพาภรณภูสิตํ เทวราชานมิว วิโรจมานํ รชฺเช อภิสิฺจึสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, รโชชลฺลํ ปวาหยิ;
รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา, สงฺขวณฺณํ อธารยี’’ติ.
ตตฺถ ปวาหยีติ หาเรสิ, หาเรตฺวา จ ปน ราชเวสํ คณฺหีติ อตฺโถ.
อถสฺส ยโส มหา อโหสิ. โอโลกิตโอโลกิตฏฺานํ กมฺปติ, มุขมงฺคลิกา มุขมงฺคลานิ โฆสยึสุ, สพฺพตูริยานิ ปคฺคณฺหึสุ, มหาสมุทฺทกุจฺฉิยํ ¶ เมฆคชฺชิตโฆโส วิย ตูริยโฆโส อโหสิ. หตฺถิรตนํ อลงฺกริตฺวา อุปานยึสุ. โส ขคฺครตนํ พนฺธิตฺวา หตฺถิรตนํ ¶ อภิรุหิ. ตาวเทว นํ สหชาตา สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตา ปริวารยึสุ, สพฺพกฺาโย มทฺทิเทวิมฺปิ นหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา อภิสิฺจึสุ. สีเส จ ปนสฺสา อภิเสกอุทกํ อภิสิฺจมานา ‘‘เวสฺสนฺตโร ตํ ปาเลตู’’ติอาทีนิ มงฺคลานิ วทึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สีสํ นฺหาโต สุจิวตฺโถ, สพฺพาภรณภูสิโต;
ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ขคฺคํ พนฺธิ ปรนฺตปํ.
‘‘ตโต สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;
สหชาตา ปกิรึสุ, นนฺทยนฺตา รเถสภํ.
‘‘ตโต ¶ มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกฺา สมาคตา;
เวสฺสนฺตโร ตํ ปาเลตุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
อโถปิ ตํ มหาราชา, สฺชโย อภิรกฺขตู’’ติ.
ตตฺถ ปจฺจยํ นาคมารุยฺหาติ ตํ อตฺตโน ชาตทิวเส อุปฺปนฺนํ หตฺถินาคํ. ปรนฺตปนฺติ อมิตฺตตาปนํ. ปกิรึสูติ ปริวารยึสุ. นนฺทยนฺตาติ โตเสนฺตา. สิวิกฺาติ สิวิรฺโ ปชาปติโย สนฺนิปติตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปสุํ. ชาลี กณฺหาชินา จุโภติ อิเม เต ปุตฺตาปิ มาตรํ รกฺขนฺตูติ.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิยํ อาจรึสุ, รมณีเย คิริพฺพเช.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิ วิตฺตา สุมนา, ปุตฺเต สงฺคมฺม ลกฺขณา.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิ วิตฺตา ปตีตา, สห ปุตฺเตหิ ลกฺขณา’’ติ.
ตตฺถ อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธาติ ภิกฺขเว, เวสฺสนฺตโร มทฺที จ อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา อิมํ ปติฏฺํ ¶ ลภิตฺวา, รชฺเช ปติฏฺหิตฺวาติ อตฺโถ. ปุพฺเพติ อิโต ¶ ปุพฺเพ อตฺตโน วนวาสสํกฺเลสฺจ อนุสฺสริตฺวา. อานนฺทิยํ อาจรึสุ, รมณีเย คิริพฺพเชติ รมณีเย วงฺกคิริกุจฺฉิมฺหิ ‘‘เวสฺสนฺตรสฺส รฺโ อาณา’’ติ กฺจนลตาวินทฺธํ อานนฺทเภรึ จราเปตฺวา อานนฺทฉณํ อาจรึสุ. อานนฺทิ วิตฺตา สุมนาติ ลกฺขณสมฺปนฺนา มทฺที ปุตฺเต สงฺคมฺม สมฺปาปุณิตฺวา วิตฺตา สุมนา หุตฺวา อติวิย นนฺทีติ อตฺโถ. ปตีตาติ โสมนสฺสา หุตฺวา.
เอวํ ปตีตา หุตฺวา จ ปน ปุตฺเต อาห –
‘‘เอกภตฺตา ปุเร อาสึ, นิจฺจํ ถณฺฑิลสายินี;
อิติ เมตํ วตํ อาสิ, ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกา.
‘‘ตํ เม วตํ สมิทฺธชฺช, ตุมฺเห สงฺคมฺม ปุตฺตกา;
มาตุชมฺปิ ตํ ปาเลตุ, ปิตุชมฺปิ จ ปุตฺตก;
อโถปิ ตํ มหาราชา, สฺชโย อภิรกฺขตุ.
‘‘ยํ กิฺจิตฺถิ กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว ปิตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, อชโร อมโร ภวา’’ติ.
ตตฺถ ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกาติ ปุตฺตกา อหํ ตุมฺหากํ กามา ตุมฺเห ปตฺถยมานา ปุเร ตุมฺเหสุ พฺราหฺมเณน นีเตสุ เอกภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ภูมิยํ สยึ, อิติ เม ตุมฺหากํ กามา เอตํ วตํ อาสีติ วทติ. สมิทฺธชฺชาติ ตํ เม วตํ อชฺช สมิทฺธํ. มาตุชมฺปิ ตํ ปาเลตุ, ปิตุชมฺปิ จ ปุตฺตกาติ ปุตฺตชาลิ ตํ มาตุชาตํ โสมนสฺสมฺปิ ปิตุชาตํ โสมนสฺสมฺปิ ปาเลตุ, มาตาปิตูนํ สนฺตกํ ปฺุํ ตํ ปาเลตูติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิตฺถิ กตํ ปฺุ’’นฺติ.
ผุสฺสตีปิ ¶ เทวี ‘‘อิโต ปฏฺาย มม สุณฺหา อิมาเนว วตฺถานิ นิวาเสตุ, อิมานิ อาภรณานิ ธาเรตู’’ติ สุวณฺณสมุคฺเค ปูเรตฺวา ปหิณิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘กปฺปาสิกฺจ โกเสยฺยํ, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘ตโต ¶ ¶ เหมฺจ กายูรํ, คีเวยฺยํ รตนามยํ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘ตโต เหมฺจ กายูรํ, องฺคทํ มณิเมขลํ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘อุณฺณตํ มุขผุลฺลฺจ, นานารตฺเต จ มาณิเก;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘อุคฺคตฺถนํ คิงฺคมกํ, เมขลํ ปาฏิปาทกํ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘สุตฺตฺจ สุตฺตวชฺชฺจ, อุปนิชฺฌาย เสยฺยสิ;
อโสภถ ราชปุตฺตี, เทวกฺาว นนฺทเน.
‘‘สีสํ นฺหาตา สุจิวตฺถา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อโสภถ ราชปุตฺตี, ตาวตึเสว อจฺฉรา.
‘‘กทลีว วาตจฺฉุปิตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
อนฺตาวรณสมฺปนฺนา, ราชปุตฺตี อโสภถ.
‘‘สกุณี มานุสินีว, ชาตา จิตฺตปตฺตา ปตี;
นิคฺโรธปกฺกพิมฺโพฏฺี, ราชปุตฺตี อโสภถา’’ติ.
ตตฺถ เหมฺจ กายูรนฺติ สุวณฺณมยํ วนขชฺชูริผลสณฺานํ คีวาปสาธนเมว. รตนมยนฺติ อปรมฺปิ รตนมยํ คีเวยฺยํ. องฺคทํ มณิเมขลนฺติ องฺคทาภรณฺจ มณิมยเมขลฺจ. อุณฺณตนฺติ เอกํ นลาฏปสาธนํ. มุขผุลฺลนฺติ นลาฏนฺเต ติลกมาลาภรณํ. นานารตฺเตติ นานาวณฺเณ. มาณิเกติ มณิมเย. อุคฺคตฺถนํ คิงฺคมกนฺติ เอตานิปิ ทฺเว อาภรณานิ. เมขลนฺติ สุวณฺณรชตมยํ เมขลํ. ปาฏิปาทกนฺติ ปาทปสาธนํ. สุตฺตฺจ สุตฺตวชฺชํ จาติ สุตฺตารูฬฺหฺจ อสุตฺตารูฬฺหฺจ ปสาธนํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘สุปฺปฺจ สุปฺปวชฺชฺจา’’ติ ¶ ลิขิตํ. อุปนิชฺฌาย เสยฺยสีติ เอตํ สุตฺตารูฬฺหฺจ อสุตฺตารูฬฺหฺจ อาภรณํ ตํ ตํ อูนฏฺานํ โอโลเกตฺวา อลงฺกริตฺวา ิตา เสยฺยสี อุตฺตมรูปธรา มทฺที เทวกฺาว นนฺทเน อโสภถ. วาตจฺฉุปิตาติ จิตฺตลตาวเน ชาตา วาตสมฺผุฏฺา สุวณฺณกทลี วิย ตํ ทิวสํ สา วิชมฺภมานา อโสภถ ¶ . ทนฺตาวรณสมฺปนฺนาติ พิมฺพผลสทิเสหิ รตฺตทนฺตาวรเณหิ สมนฺนาคตา. สกุณี มานุสินีว, ชาตา จิตฺตปตฺตา ปตีติ ยถา มานุสิยา สรีเรน ¶ ชาตา มานุสินี นาม สกุณี จิตฺตปตฺตา อากาเส อุปฺปตมานา ปกฺเข ปสาเรตฺวา คจฺฉนฺตี โสภติ, เอวํ สา รตฺโตฏฺตาย นิคฺโรธปกฺกพิมฺพผลสทิสโอฏฺเหิ อโสภถ.
สฏฺิสหสฺสา อมจฺจา มทฺทึ อภิรุหนตฺถาย สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตํ นาติวทฺธํ สตฺติสรปหารกฺขมํ เอกํ ตรุณหตฺถึ อุปนาเมสุํ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตสฺสา จ นาคมาเนสุํ, นาติวทฺธํว กฺุชรํ;
สตฺติกฺขมํ สรกฺขมํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ.
‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติวทฺธํว กฺุชรํ;
สตฺติกฺขมํ สรกฺขมํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหว’’นฺติ.
ตตฺถ ตสฺสา จาติ ภิกฺขเว, ตสฺสาปิ มทฺทิยา สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา นาติวทฺธํ สตฺติสรปหารกฺขมํ เอกํ ตรุณหตฺถึ อุปเนสุํ. นาคมารุหีติ วรหตฺถิปิฏฺึ อภิรุหิ.
อิติ เต อุโภปิ มหนฺเตน ยเสน ขนฺธาวารํ อคมํสุ. สฺชยราชา ทฺวาทสหิ อกฺโขภิณีหิ สทฺธึ มาสมตฺตํ ปพฺพตกีฬํ วนกีฬํ กีฬิ. มหาสตฺตสฺส เตเชน ตาวมหนฺเต อรฺเ โกจิ วาฬมิโค วา ปกฺขี วา กฺจิ น วิเหเสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, นฺมฺํ วิเหยุํ.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, นฺมฺํ วิเหเยุํ.
‘‘สพฺพมฺหิ ¶ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
เอกชฺฌํ สนฺนิปาตึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ¶ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
เอกชฺฌํ สนฺนิปาตึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
นาสฺสุ มฺชู นิกูชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
นาสฺสุ มฺชู นิกูชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ.
ตตฺถ ยาวนฺเตตฺถาติ ยาวนฺโต เอตฺถ. เอกชฺฌํ สนฺนิปาตึสูติ เอกสฺมึ าเน สนฺนิปตึสุ, สนฺนิปติตฺวา จ ปน ‘‘อิโต ปฏฺาย อิทานิ อมฺหากํ อฺมฺํ ลชฺชา วา หิโรตฺตปฺปํ วา สํวโร วา น ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปตฺตา อเหสุํ. นาสฺสุ มฺชู นิกูชึสูติ มหาสตฺตสฺส วิโยคทุกฺขิตา มธุรํ รวํ ปุพฺเพ วิย น รวึสุ.
สฺชยนรินฺโท ¶ มาสมตฺตํ ปพฺพตกีฬํ, วนกีฬํ กีฬิตฺวา เสนาปตึ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, จิรํ โน อรฺเ วุตฺตํ, กึ เต มม ปุตฺตสฺส คมนมคฺโค อลงฺกโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทว, กาโล โว คมนายา’’ติ วุตฺเต เวสฺสนฺตรสฺส อาโรจาเปตฺวา เสนํ อาทาย นิกฺขมิ. วงฺกคิริกุจฺฉิโต ยาว เชตุตฺตรนครา สฏฺิโยชนํ อลงฺกตมคฺคํ มหาสตฺโต มหนฺเตน ปริวาเรน สทฺธึ ปฏิปชฺชิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปฏิยตฺโต ราชมคฺโค, วิจิตฺโต ปุปฺผสนฺถโต;
วสิ เวสฺสนฺตโร ยตฺถ, ยาวตาว เชตุตฺตรา.
‘‘ตโต ¶ สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘โอโรธา ¶ จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘กโรฏิยา จมฺมธรา, อิลฺลีหตฺถา สุวมฺมิโน;
ปุรโต ปฏิปชฺชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ.
ตตฺถ ปฏิยตฺโตติ วิสาขาปุณฺณมปูชากาเล วิย อลงฺกโต. วิจิตฺโตติ กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ วิจิตฺโต. ปุปฺผสนฺถโตติ ลาชาปฺจมเกหิ ปุปฺเผหิ สนฺถโต. ยตฺถาติ ยสฺมึ วงฺกปพฺพเต เวสฺสนฺตโร วสติ, ตโต ปฏฺาย ยาว เชตุตฺตรนครา นิรนฺตรํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโตว. กโรฏิยาติ สีสกโรฏีติ ลทฺธนามาย สีเส ปฏิมุกฺกกโรฏิกา โยธา. จมฺมธราติ กณฺฑวารณจมฺมธรา. สุวมฺมิโนติ วิจิตฺราหิ ชาลิกาหิ สุฏฺุ วมฺมิกา. ปุรโต ปฏิปชฺชึสูติ มตฺตหตฺถีสุปิ อาคจฺฉนฺเตสุ อนิวตฺติโน สูรโยธา รฺโ เวสฺสนฺตรสฺส ปุรโต ปฏิปชฺชึสุ.
ราชา สฏฺิโยชนมคฺคํ ทฺวีหิ มาเสหิ อติกฺกมฺม เชตุตฺตรนครํ ปตฺโต อลงฺกตปฺปฏิยตฺตนครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ¶ ปาวิสุํ ปุรํ รมฺมํ, มหาปาการโตรณํ;
อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ.
‘‘วิตฺตา ¶ ชานปทา อาสุํ, เนคมา จ สมาคตา;
อนุปฺปตฺเต กุมารมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘เจลุกฺเขโป อวตฺติตฺถ, อาคเต ธนทายเก;
นนฺทึ ปเวสิ นคเร, พนฺธนา โมกฺโข อโฆสถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มหาปาการโตรณนฺติ มหนฺเตหิ ปากาเรหิ จ โตรเณหิ จ สมนฺนาคตํ. นจฺจคีเตหิ จูภยนฺติ นจฺเจหิ จ คีเตหิ จ อุภเยหิ สมนฺนาคตํ. วิตฺตาติ ตุฏฺา โสมนสฺสปฺปตฺตา. อาคเต ธนทายเกติ มหาชนสฺส ธนทายเก มหาสตฺเต อาคเต. นนฺทึ ปเวสีติ ‘‘เวสฺสนฺตรสฺส มหาราชสฺส อาณา’’ติ นคเร นนฺทิเภรี จริ. พนฺธนา โมกฺโข อโฆสถาติ สพฺพสตฺตานํ พนฺธนา โมกฺโข โฆสิโต. อนฺตมโส พิฬารํ อุปาทาย เวสฺสนฺตรมหาราชา สพฺพสตฺเต พนฺธนา วิสฺสชฺชาเปสิ.
โส นครํ ปวิฏฺทิวเสเยว ปจฺจูสกาเล จินฺเตสิ ‘‘เย วิภาตาย รตฺติยา มม อาคตภาวํ สุตฺวา ยาจกา อาคมิสฺสนฺติ, เตสาหํ กึ ทสฺสามี’’ติ? ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา ตาวเทว ราชนิเวสนสฺส ปุริมวตฺถฺุจ ปจฺฉิมวตฺถฺุจ กฏิปฺปมาณํ ปูเรนฺโต ฆนเมโฆ วิย สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสาเปสิ, สกลนคเร ชาณุปฺปมาณํ วสฺสาเปสิ. ปุนทิวเส มหาสตฺโต ‘‘เตสํ เตสํ กุลานํ ปุริมปจฺฉิมวตฺถูสุ วุฏฺธนํ เตสํ เตสฺเว โหตู’’ติ ทาเปตฺวา อวเสสํ อาหราเปตฺวา อตฺตโน เคหวตฺถุสฺมึ สทฺธึ ธเนน โกฏฺาคาเรสุ โอกิราเปตฺวา ทานมุเข เปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ชาตรูปมยํ วสฺสํ, เทโว ปาวสฺสิ ตาวเท;
เวสฺสนฺตเร ปวิฏฺมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
กายสฺส เภทา สปฺปฺโ, สคฺคํ โส อุปปชฺชถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ สคฺคํ โส อุปปชฺชถาติ ตโต จุโต ทุติยจิตฺเตน ตุสิตปุเร อุปฺปชฺชีติ.
นครกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺถา อิมํ คาถาสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิตํ มหาเวสฺสนฺตรธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชูชโก เทวทตฺโต อโหสิ, อมิตฺตตาปนา จิฺจมาณวิกา, เจตปุตฺโต ฉนฺโน, อจฺจุตตาปโส สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สฺจยนรินฺโท สุทฺโธทนมหาราชา, ผุสฺสตี เทวี สิริมหามายา, มทฺที เทวี ราหุลมาตา, ชาลิกุมาโร ราหุโล, กณฺหาชินา อุปฺปลวณฺณา, เสสปริสา พุทฺธปริสา, มหาเวสฺสนฺตโร ราชา ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสิ’’นฺติ.
เวสฺสนฺตรชาตกวณฺณนา ทสมา.
มหานิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ชาตก-อฏฺกถา สมตฺตา.