📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตกปาฬิ
(ทุติโย ภาโค)
๑๗. จตฺตาลีสนิปาโต
๕๒๑. เตสกุณชาตกํ (๑)
‘‘เวสฺสนฺตรํ ¶ ¶ ¶ ตํ ปุจฺฉามิ, สกุณ ภทฺทมตฺถุ เต;
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วรํ’’.
‘‘จิรสฺสํ วต มํ ตาโต, กํโส พาราณสิคฺคโห;
ปมตฺโต อปฺปมตฺตํ มํ, ปิตา ปุตฺตํ อโจทยิ.
‘‘ปเมเนว วิตถํ, โกธํ หาสํ นิวารเย;
ตโต กิจฺจานิ กาเรยฺย, ตํ วตํ อาหุ ขตฺติย.
‘‘ยํ ¶ ตฺวํ ตาต ตโปกมฺมํ [ตเป กมฺมํ (สี. สฺยา. ปี.)], ปุพฺเพ กตมสํสยํ;
รตฺโต ทุฏฺโ จ ยํ กยิรา, น ตํ กยิรา ตโต ปุน [ปุนํ (ปี.)].
‘‘ขตฺติยสฺส ปมตฺตสฺส, รฏฺสฺมึ รฏฺวฑฺฒน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘สิรี ตาต อลกฺขี จ [สิรี จ ตาต ลกฺขี จ (สฺยา. ปี.)], ปุจฺฉิตา เอตทพฺรวุํ;
อุฏฺาน [อุฏฺาเน (สฺยา.)] วีริเย โปเส, รมาหํ อนุสูยเก.
‘‘อุสูยเก ¶ ทุหทเย, ปุริเส กมฺมทุสฺสเก;
กาลกณฺณี มหาราช, รมติ [รมาติ (ก.)] จกฺกภฺชนี.
‘‘โส ตฺวํ สพฺเพสุ สุหทโย [โส ตฺวํ สพฺเพสํ สุหทโย (สฺยา. ปี.), โส ตฺวํ สพฺเพ สุหทโย (ก.)], สพฺเพสํ รกฺขิโต ภว;
อลกฺขึ นุท มหาราช, ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํ.
‘‘ส ¶ ลกฺขีธิติสมฺปนฺโน, ปุริโส หิ มหคฺคโต;
อมิตฺตานํ กาสิปติ, มูลํ อคฺคฺจ ฉินฺทติ.
‘‘สกฺโกปิ หิ ภูตปติ, อุฏฺาเน นปฺปมชฺชติ;
ส กลฺยาเณ ธิตึ กตฺวา, อุฏฺาเน กุรุเต มโน.
‘‘คนฺธพฺพา ปิตโร เทวา, สาชีวา [สฺชีวา (ปี.)] โหนฺติ ตาทิโน;
อุฏฺาหโต [อุฏฺหโต (สฺยา. ปี.)] อปฺปมชฺชโต [มปฺปมชฺชโต (ก.)], อนุติฏฺนฺติ เทวตา.
‘‘โส อปฺปมตฺโต อกฺกุทฺโธ [อกฺกุฏฺโ (ปี.)], ตาต กิจฺจานิ การย;
วายมสฺสุ จ กิจฺเจสุ, นาลโส วินฺทเต สุขํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว [เอสา จ (ปี.)] อนุสาสนี;
อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย [ทุกฺขาย (ปี.)] จ’’.
‘‘สกฺขิสิ ตฺวํ [สกฺขี ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] กุณฺฑลินิ, มฺสิ ขตฺตพนฺธุนิ [ขตฺติยพนฺธุนี (ปี.)];
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วรํ’’.
‘‘ทฺเวว ตาต ปทกานิ, ยตฺถ [เยสุ (ปี.)] สพฺพํ ปติฏฺิตํ;
อลทฺธสฺส จ โย ลาโภ, ลทฺธสฺส จานุรกฺขณา.
‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท;
อนกฺขา กิตเว ตาต, อโสณฺเฑ อวินาสเก.
‘‘โย จ ตํ ตาต รกฺเขยฺย, ธนํ ยฺเจว เต สิยา;
สูโตว รถํ สงฺคณฺเห, โส เต กิจฺจานิ การเย.
‘‘สุสงฺคหิตนฺตชโน, สยํ วิตฺตํ อเวกฺขิย;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, น กเร ปรปตฺติยา.
‘‘สยํ ¶ ¶ อายํ ¶ วยํ [อายวยํ (ปี.)] ชฺา, สยํ ชฺา กตากตํ;
นิคฺคณฺเห นิคฺคหารหํ, ปคฺคณฺเห ปคฺคหารหํ.
‘‘สยํ ชานปทํ อตฺถํ, อนุสาส รเถสภ;
มา เต อธมฺมิกา ยุตฺตา, ธนํ รฏฺฺจ นาสยุํ.
‘‘มา จ เวเคน กิจฺจานิ, กโรสิ [กาเรสิ (สี. สฺยา. ปี.)] การเยสิ วา;
เวคสา หิ กตํ กมฺมํ, มนฺโท ปจฺฉานุตปฺปติ.
‘‘มา เต อธิสเร มฺุจ, สุพาฬฺหมธิโกธิตํ [โกปิตํ (สี. สฺยา.)];
โกธสา หิ พหู ผีตา, กุลา อกุลตํ คตา.
‘‘มา ตาต อิสฺสโรมฺหีติ, อนตฺถาย ปตารยิ;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, มา เต อาสิ ทุขุทฺรโย.
‘‘อเปตโลมหํสสฺส, รฺโ กามานุสาริโน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว อนุสาสนี;
ทกฺขสฺสุทานิ ปฺุกโร, อโสณฺโฑ อวินาสโก;
สีลวาสฺสุ [สีลวาสฺส (ฏีกา)] มหาราช, ทุสฺสีโล วินิปาติโก’’ [วินิปาตโก (ปี.)].
‘‘อปุจฺฉิมฺห โกสิยโคตฺตํ [อปุจฺฉิมฺหา โกสิยโคตฺตํ (สฺยา.), อปุจฺฉมฺหาปิ โกสิกํ (ปี.)], กุณฺฑลินึ ตเถว จ;
ตฺวํ ทานิ วเทหิ ชมฺพุก [ชมฺพุก ตฺวํ ทานิ วเทหิ (สฺยา. ปี.)], พลานํ พลมุตฺตมํ’’.
‘‘พลํ ปฺจวิธํ โลเก, ปุริสสฺมึ มหคฺคเต;
ตตฺถ พาหุพลํ นาม, จริมํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘โภคพลฺจ ทีฆาวุ, ทุติยํ วุจฺจเต พลํ;
อมจฺจพลฺจ ¶ ทีฆาวุ, ตติยํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘อภิชจฺจพลํ เจว, ตํ จตุตฺถํ อสํสยํ;
ยานิ เจตานิ สพฺพานิ, อธิคณฺหาติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตํ พลานํ พลํ เสฏฺํ, อคฺคํ ปฺาพํ พลํ [วรํ (สี.)];
ปฺาพเลนุปตฺถทฺโธ, อตฺถํ วินฺทติ ปณฺฑิโต.
‘‘อปิ ¶ เจ ลภติ มนฺโท, ผีตํ ธรณิมุตฺตมํ;
อกามสฺส ปสยฺหํ วา, อฺโ ตํ ปฏิปชฺชติ.
‘‘อภิชาโตปิ เจ โหติ, รชฺชํ ลทฺธาน ขตฺติโย;
ทุปฺปฺโ หิ กาสิปติ, สพฺเพนปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺาว ¶ สุตํ วินิจฺฉินี [ปฺา สุตวินิจฺฉินี (สฺยา. ปี.)], ปฺา กิตฺติ สิโลกวฑฺฒนี [วทฺธนี (ปี.)];
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเข สุขานิ วินฺทติ.
‘‘ปฺฺจ โข อสุสฺสูสํ, น โกจิ อธิคจฺฉติ;
พหุสฺสุตํ อนาคมฺม, ธมฺมฏฺํ อวินิพฺภุชํ.
‘‘โย จ ธมฺมวิภงฺคฺู [โย ธมฺมฺจ วิภาคฺู (ปี.)], กาลุฏฺายี มตนฺทิโต;
อนุฏฺหติ กาเลน, กมฺมผลํ ตสฺส อิชฺฌติ [กมฺมผลํ ตสฺสิชฺฌติ, ผลํ ตสฺส สมิชฺฌติ (ก.)].
‘‘อนายตน [นา’นายตน (ปี.)] สีลสฺส, อนายตน [นา’นายตน (ปี.)] เสวิโน;
น นิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ปยุตฺตสฺส, ตถายตนเสวิโน;
อนิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘โยคปฺปโยคสงฺขาตํ, สมฺภตสฺสานุรกฺขณํ;
ตานิ ¶ ตฺวํ ตาต เสวสฺสุ, มา อกมฺมาย รนฺธยิ;
อกมฺมุนา หิ ทุมฺเมโธ, นฬาคารํว สีทติ’’.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเสุ [รฏฺเ (ปี.)] ชนปเทสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณ [สมเณ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมเณสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห [ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหติ (ก.)];
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา [อินฺโท (ปี.), สินฺทา (ก.)] เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท [ปมาโท (ปี. ก.)].
‘‘ตตฺเถว ¶ เต [เวเต (ปี.)] วตฺตปทา, เอสาว [เอสา จ (ปี.)] อนุสาสนี;
สปฺปฺเสวี กลฺยาณี, สมตฺตํ สาม [สามํ (ก.)] ตํ วิทู’’ติ.
เตสกุณชาตกํ ปมํ.
๕๒๒. สรภงฺคชาตกํ (๒)
‘‘อลงฺกตา กุณฺฑลิโน สุวตฺถา, เวฬุริยมุตฺตาถรุขคฺคพนฺธา [พทฺธา (ปี.)];
รเถสภา ติฏฺถ เก นุ ตุมฺเห, กถํ โว ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’.
‘‘อหมฏฺโก ภีมรโถ ปนายํ, กาลิงฺคราชา ปน อุคฺคโตยํ [อุคฺคโต อยํ (ปี.), อุคฺคตายํ (ก.)];
สุสฺตานํ อิสีนํ [สุสฺตานิสินํ (ปี.)] ทสฺสนาย, อิธาคตา ปุจฺฉิตาเยมฺห ปฺเห’’.
‘‘เวหายสํ ¶ ติฏฺสิ [ติฏฺติ (ปี.)] อนฺตลิกฺเข, ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;
ปุจฺฉามิ ตํ ยกฺข มหานุภาว, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’.
‘‘ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ, มฆวาติ ¶ ตํ อาหุ มนุสฺสโลเก;
ส เทวราชา อิทมชฺช ปตฺโต, สุสฺตานํ อิสีนํ ทสฺสนาย’’.
‘‘ทูเร สุตา โน อิสโย สมาคตา, มหิทฺธิกา อิทฺธิคุณูปปนฺนา;
วนฺทามิ เต อยิเร ปสนฺนจิตฺโต, เย ชีวโลเกตฺถ มนุสฺสเสฏฺา’’.
คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ [ทกฺขิตานํ (สฺยา. ปี.)], กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตน;
อิโต ปฏิกฺกมฺม สหสฺสเนตฺต, คนฺโธ อิสีนํ อสุจิ เทวราช’’.
‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉตุ มาลุเตน;
วิจิตฺรปุปฺผํ สุรภึว มาลํ, คนฺธฺจ เอตํ ปาฏิกงฺขาม ภนฺเต;
น เหตฺถ เทวา ปฏิกฺกูลสฺิโน’’.
‘‘ปุรินฺทโท ภูตปตี ยสสฺสี, เทวานมินฺโท สกฺโก [อิทํ ปทํ นตฺถิ (สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ)] มฆวา สุชมฺปติ;
ส เทวราชา อสุรคณปฺปมทฺทโน, โอกาสมากงฺขติ ปฺห ปุจฺฉิตุํ.
‘‘โก ¶ เนวิเมสํ อิธ ปณฺฑิตานํ, ปฺเห ปุฏฺโ นิปุเณ พฺยากริสฺสติ;
ติณฺณฺจ รฺํ มนุชาธิปานํ, เทวานมินฺทสฺส จ วาสวสฺส’’.
‘‘อยํ ¶ อิสิ [อิสี (สี. ปี.)] สรภงฺโค ตปสฺสี [ยสสฺสี (สี.)], ยโต ชาโต วิรโต เมถุนสฺมา;
อาเจรปุตฺโต [อาจริยปุตฺโต (ปี. ก.)] สุวินีตรูโป, โส เนสํ ปฺหานิ วิยากริสฺสติ’’.
‘‘โกณฺฑฺ ปฺหานิ วิยากโรหิ, ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา;
โกณฺฑฺ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม, ยํ วุทฺธ [วทฺธ (ปี.), พุทฺธ (ก.)] มาคจฺฉติ เอส ภาโร’’.
‘‘กตาวกาสา ¶ ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต, ยํ กิฺจิ ปฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;
อหฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ, ตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรฺจ’’.
‘‘ตโต จ มฆวา สกฺโก, อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท;
อปุจฺฉิ ปมํ ปฺหํ, ยฺจาสิ อภิปตฺถิตํ’’.
‘‘กึ สู วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, กิสฺสปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
กสฺสีธ ¶ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถํ’’.
‘‘โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’.
‘‘สกฺกา อุภินฺนํ [หิ ทฺวินฺนํ (ปี.)] วจนํ ติติกฺขิตุํ, สทิสสฺส วา เสฏฺตรสฺส [เสฏฺนรสฺส (ปี.)] วาปิ;
กถํ นุ หีนสฺส วโจ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถํ’’.
‘‘ภยา ¶ หิ เสฏฺสฺส วโจ ขเมถ, สารมฺภเหตู ปน สาทิสสฺส;
โย จีธ หีนสฺส วโจ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’.
‘‘กถํ วิชฺา จตุปตฺถรูปํ [จตุมฏฺรูปํ (สฺยา. ปี.)], เสฏฺํ สริกฺขํ อถวาปิ หีนํ;
วิรูปรูเปน จรนฺติ สนฺโต, ตสฺมา หิ สพฺเพสํ วโจ ขเมถ’’.
‘‘น เหตมตฺถํ มหตีปิ เสนา, สราชิกา ยุชฺฌมานา ลเภถ;
ยํ ¶ ขนฺติมา สปฺปุริโส ลเภถ, ขนฺตี พลสฺสูปสมนฺติ เวรา’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
ยถา อหุํ [อหู (สี. สฺยา. ปี.)] ทณฺฑกี นาฬิเกโร [นาฬิกีโร (สี. สฺยา. ปี.)], อถชฺชุโน กลาพุ จาปิ ราชา;
เตสํ คตึ พฺรูหิ สุปาปกมฺมินํ, กตฺถูปปนฺนา อิสินํ วิเหกา’’.
‘‘กิสฺหิ [กิสํปิ (ปี.)] วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี, อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโ;
กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ, ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเย.
‘‘โย สฺเต ปพฺพชิเต อเหยิ [อวฺจสิ (ปี.)], ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;
ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ, สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานํ.
‘‘อถชฺชุโน ¶ นิรเย สตฺติสูเล, อวํสิโร ปติโต อุทฺธํปาโท [อุทฺธปาโท (สฺยา.), อทฺธปาโท (ปี.)];
องฺคีรสํ โคตมํ เหยิตฺวา, ขนฺตึ ตปสฺสึ จิรพฺรหฺมจารึ.
‘‘โย ¶ ขณฺฑโส ปพฺพชิตํ อเฉทยิ, ขนฺตึ วทนฺตํ สมณํ อทูสกํ;
กลาพุวีจึ อุปปชฺช ปจฺจติ, มหาปตาปํ [มหาภิตาปํ (ปี.)] กฏุกํ ภยานกํ.
‘‘เอตานิ สุตฺวา นิรยานิ ปณฺฑิโต, อฺานิ ปาปิฏฺตรานิ เจตฺถ;
ธมฺมํ จเร สมณพฺราหฺมเณสุ, เอวงฺกโร สคฺคมุเปติ านํ’’.
‘‘สุภาสิตํ ¶ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ;
กถํวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ, กถํวิธํ โน สิริ โน ชหาติ’’.
‘‘กาเยน วาจาย จ โย’ธ [โย จ (ปี.)] สฺโต, มนสา จ กิฺจิ น กโรติ ปาปํ;
น อตฺตเหตู อลิกํ ภเณติ [ภณาติ (สี. สฺยา. ปี.)], ตถาวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘คมฺภีรปฺหํ มนสาภิจินฺตยํ [มนสา วิจินฺตยํ (สี.)], นาจฺจาหิตํ กมฺม กโรติ ลุทฺทํ;
กาลาคตํ ¶ [กาลาภตํ (ปี.)] อตฺถปทํ น ริฺจติ, ตถาวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘โย ¶ เว กตฺู กตเวทิ ธีโร, กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ, ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ.
‘‘เอเตหิ สพฺเพหิ คุเณหุเปโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทฺู;
สงฺคาหกํ สขิลํ สณฺหวาจํ, ตถาวิธํ โน สิริ โน ชหาติ’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
สีลํ สิริฺจาปิ สตฺจ ธมฺมํ, ปฺฺจ กํ เสฏฺตรํ วทนฺติ’’.
‘‘ปฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สีรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมา (ปี.)], อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺติ’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํกโร ¶ กินฺติกโร กิมาจรํ, กึ เสวมาโน ลภตีธ ปฺํ;
ปฺาย ทานิปฺปฏิปํ [ทานิ ปฏิปทํ (สี. สฺยา. ปี.)] วเทหิ, กถํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ’’.
‘‘เสเวถ วุทฺเธ นิปุเณ พหุสฺสุเต, อุคฺคาหโก จ ปริปุจฺฉโก สิยา;
สุเณยฺย สกฺกจฺจ สุภาสิตานิ, เอวํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ.
‘‘ ¶ ปฺวา กามคุเณ อเวกฺขติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต จ;
เอวํ วิปสฺสี ปชหาติ ฉนฺทํ, ทุกฺเขสุ กาเมสุ มหพฺภเยสุ.
‘‘ส วีตราโค ปวิเนยฺย โทสํ, เมตฺตํ [เมตฺต (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ ภาวเย [ภาเวยฺย (สี. สฺยา. ก.)] อปฺปมาณํ;
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อนินฺทิโต พฺรหฺมมุเปติ านํ’’.
‘‘มหตฺถิยํ [มหิทฺธิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] อาคมนํ อโหสิ, ตวมฏฺกา [มฏฺก (สี. สฺยา. ก.)] ภีมรถสฺส จาปิ;
กาลิงฺคราชสฺส จ อุคฺคตสฺส, สพฺเพส ¶ โว กามราโค ปหีโน’’.
‘‘เอวเมตํ ปรจิตฺตเวทิ, สพฺเพส โน กามราโค ปหีโน;
กโรหิ โอกาสมนุคฺคหาย, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม’’.
‘‘กโรมิ โอกาสมนุคฺคหาย, ตถา หิ โว กามราโค ปหีโน;
ผราถ กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เม อภิสมฺภเวถ’’.
‘‘สพฺพํ ¶ กริสฺสาม ตวานุสาสนึ, ยํ ยํ ตุวํ วกฺขสิ ภูริปฺ;
ผราม กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม’’.
‘‘กตาย [กตายํ (สี. ปี.)] วจฺฉสฺส กิสสฺส ปูชา, คจฺฉนฺตุ โภนฺโต อิสโย สาธุรูปา;
ฌาเน รตา โหถ สทา สมาหิตา, เอสา รตี ปพฺพชิตสฺส เสฏฺา’’.
‘‘สุตฺวาน ¶ คาถา ปรมตฺถสํหิตา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
เต เวทชาตา อนุโมทมานา, ปกฺกามุ ¶ [ปกฺกมุ (ก.)] เทวา เทวปุรํ ยสสฺสิโน.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
โย โกจิมา อฏฺิกตฺวา [อฏฺึ กตฺวา (ก.)] สุเณยฺย, ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ;
ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’.
‘‘สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร จ กสฺสโป;
ปพฺพโต อนุรุทฺโธ จ, กจฺจายโน จ เทวโล [เทวิโล (สฺยา. ก.)].
‘‘อนุสิสฺโส จ อานนฺโท, กิสวจฺโฉ จ โกลิโต;
นารโท อุทายี เถโร [นารโท ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต (สี.)], ปริสา พุทฺธปริสา;
สรภงฺโค โลกนาโถ, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
สรภงฺคชาตกํ ทุติยํ.
๕๒๓. อลมฺพุสาชาตกํ (๓)
‘‘อถ พฺรวิ พฺรหา อินฺโท, วตฺรภู ชยตํ ปิตา;
เทวกฺํ ปราเภตฺวา, สุธมฺมายํ อลมฺพุสํ.
‘‘มิสฺเส เทวา ตํ ยาจนฺติ, ตาวตึสา สอินฺทกา;
อิสิปฺปโลภเน ¶ [อิสิปโลภิเก (สี. สฺยา.), อิสึ ปโลภิเก (ปี.)] คจฺฉ, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุเส.
‘‘ปุรายํ อมฺเห อจฺเจติ [นาจฺเจติ (สฺยา. ก.)], วตฺตวา [วตวา (สี. สฺยา. ปี.)] พฺรหฺมจริยวา;
นิพฺพานาภิรโต วุทฺโธ [วทฺโธ (ปี.), พุทฺโธ (สฺยา. ก.)], ตสฺส มคฺคานิ อาวร’’.
‘‘เทวราช กิเมว ตฺวํ, มเมว ตุวํ สิกฺขสิ;
อิสิปฺปโลภเน [อิสิปโลภิเก (สี. สฺยา.), อิสึ ปโลภิเก (ปี.)] คจฺฉ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา.
‘‘มาทิสิโย ¶ ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน;
ตาสมฺปิ โหตุ ปริยาโย, ตาปิ ยนฺตุ ปโลภนา’’ [ปโลภิกา (สฺยา. ปี.)].
‘‘อทฺธา ¶ หิ สจฺจํ ภณสิ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา;
ตาทิสิโย ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน.
‘‘น ตา เอวํ ปชานนฺติ, ปาริจริยํ ปุมํ คตา;
ยาทิสํ ตฺวํ ปชานาสิ, นาริ สพฺพงฺคโสภเน.
‘‘ตฺวเมว คจฺฉ กลฺยาณิ, อิตฺถีนํ ปวรา จสิ;
ตเวว วณฺณรูเปน, สวสมานยิสฺสสิ’’ [วสมานาปยิสฺสสิ (สฺยา.), วสมานามยิสฺสสิ (ปี.), ตํ วสมานยิสฺสสิ (ก.)].
‘‘น วาหํ น คมิสฺสามิ, เทวราเชน เปสิตา;
วิเภมิ เจตํ อาสาทุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ.
‘‘อเนเก นิรยํ ปตฺตา, อิสิมาสาทิยา ชนา;
อาปนฺนา โมหสํสารํ, ตสฺมา โลมานิ หํสเย’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุ [มิสฺเสตุ (สี. สฺยา. ปี.)] มิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘สา จ ตํ วนโมคยฺห, อิสิสิงฺเคน รกฺขิตํ;
พิมฺพชาลกสฺฉนฺนํ ¶ , สมนฺตา อฑฺฒโยชนํ.
‘‘ปาโตว ปาตราสมฺหิ, อุทณฺหสมยํ [อุทยสมยํ (สฺยา.), อุทนฺตสมยํ (ก.)] ปติ;
อคฺคิฏฺํ ปริมชฺชนฺตํ, อิสิสิงฺคํ อุปาคมิ’’.
‘‘กา นุ วิชฺชุริวาภาสิ, โอสธี วิย ตารกา;
วิจิตฺตหตฺถาภรณา [วิจิตฺตวตฺถาภรณา (สี.)], อามุตฺตมณิกุณฺฑลา [อามุกฺกมณิกุณฺฑลา (?)].
‘‘อาทิจฺจวณฺณสงฺกาสา, เหมจนฺทนคนฺธินี;
สฺตูรู มหามายา, กุมารี จารุทสฺสนา.
‘‘วิลคฺคา [วิลากา (สี. สฺยา. ปี.)] มุทุกา สุทฺธา, ปาทา เต สุปฺปติฏฺิตา;
คมนา กามนียา [กมนา กมนียา (สี. ปี.)] เต, หรนฺติเยว เม มโน.
‘‘อนุปุพฺพาว ¶ เต อูรู, นาคนาสสมูปมา;
วิมฏฺา ตุยฺหํ สุสฺโสณี, อกฺขสฺส ผลกํ ยถา.
‘‘อุปฺปลสฺเสว กิฺชกฺขา, นาภิ เต สาธุ สณฺิตา;
ปูรา กณฺหฺชนสฺเสว, ทูรโต ปฏิทิสฺสติ.
‘‘ทุวิธา ชาตา อุรชา, อวณฺฏา สาธุ ปจฺจุทา;
ปโยธรา อปติตา [อปฺปตีตา (สี. สฺยา. ปี.)], อฑฺฒลาพุสมา ถนา.
‘‘ทีฆา กมฺพุตลาภาสา, คีวา เอเณยฺยกา ยถา;
ปณฺฑราวรณา วคฺคุ, จตุตฺถมนสนฺนิภา.
‘‘อุทฺธคฺคา ¶ จ อธคฺคา จ, ทุมคฺคปริมชฺชิตา;
ทุวิชา เนลสมฺภูตา, ทนฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘อปณฺฑรา โลหิตนฺตา, ชิฺชูก [ชิฺชุก (สี. สฺยา. ปี.)] ผลสนฺนิภา;
อายตา ¶ จ วิสาลา จ, เนตฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘นาติทีฆา สุสมฺมฏฺา, กนกพฺยา [กนกคฺคา (ปี.)] สโมจิตา;
อุตฺตมงฺครุหา ตุยฺหํ, เกสา จนฺทนคนฺธิกา.
‘‘ยาวตา กสิโครกฺขา, วาณิชานํ [วณิชานํ (ปี.)] จ ยา คติ;
อิสีนฺจ ปรกฺกนฺตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘น เต สมสมํ ปสฺเส, อสฺมึ ปถวิ [ปุถุวิ (ปี.)] มณฺฑเล;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘น ปฺหกาโล ภทฺทนฺเต, กสฺสเปวํ คเต สติ;
เอหิ สมฺม รมิสฺสาม, อุโภ อสฺมากมสฺสเม;
เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ [อุปคุยฺหิสฺสํ (สฺยา.)], รตีนํ กุสโล ภว’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุมิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา’’.
‘‘โส จ เวเคน นิกฺขมฺม, เฉตฺวา ทนฺธปรกฺกมํ [ทนฺธปทกฺกมํ (ก.)];
ตมุตฺตมาสุ เวณีสุ, อชฺฌปฺปตฺโต [อชฺฌาปตฺโต (ปี.)] ปรามสิ;
‘‘ตมุทาวตฺต ¶ กลฺยาณี, ปลิสฺสชิ สุโสภนา [สุโสภณี (สฺยา. ก.)];
จวิตมฺหิ [จวิ ตมฺหา (สฺยา. ก.)] พฺรหฺมจริยา, ยถา ตํ อถ โตสิตา.
‘‘มนสา อคมา อินฺทํ, วสนฺตํ นนฺทเน วเน;
ตสฺสา สงฺกปฺปมฺาย, มฆวา เทวกฺุชโร.
‘‘ปลฺลงฺกํ ปหิณี ขิปฺปํ, โสวณฺณํ โสปวาหนํ;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาสํ, สหสฺสปฏิยตฺถตํ [ปฏิกตฺถตํ (สี.)].
‘‘ตเมนํ ¶ ตตฺถ ธาเรสิ, อุเร กตฺวาน โสภนา;
ยถา เอกมุหุตฺตํว, ตีณิ วสฺสานิ ธารยิ.
‘‘วิมโท ตีหิ วสฺเสหิ, ปพุชฺฌิตฺวาน พฺราหฺมโณ;
อทฺทสาสิ หริต [หรี (ปี.)] รุกฺเข, สมนฺตา อคฺคิยายนํ.
‘‘นวปตฺตวนํ ผุลฺลํ, โกกิลคฺคณโฆสิตํ;
สมนฺตา ปวิโลเกตฺวา, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘‘น ¶ ชุเห น ชเป [ชปฺเป (ก.)] มนฺเต, อคฺคิหุตฺตํ ปหาปิตํ;
โก นุ เม ปาริจริยาย, ปุพฺเพ จิตฺตํ ปโลภยิ.
‘‘อรฺเ เม วิหรโต, โย เม เตชา ห สมฺภุตํ [สมฺภตํ (ปี.)];
นานารตฺนปริปูรํ, นาวํว คณฺหิ อณฺณเว’’.
‘‘อหํ เต ปาริจริยาย, เทวราเชน เปสิตา;
อวธึ [อวธี (สฺยา. ปี. ก.)] จิตฺตํ จิตฺเตน, ปมาโท [ปมาทา (สฺยา. ปี.)] ตฺวํ น พุชฺฌสิ’’.
‘‘อิมานิ กิร มํ ตาโต, กสฺสโป อนุสาสติ;
กมลาสทิสิตฺถิโย [สริสิตฺถิโย (สฺยา. ปี.)], ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว.
‘‘อุเร คณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว;
อิจฺจานุสาสิ มํ ตาโต, ยถา มํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส สาสนํ;
อรฺเ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, สฺวชฺช ฌายามิ [สฺวาชฺชชฺฌายามิ (สี. ปี.)] เอกโก.
‘‘โสหํ ¶ ตถา กริสฺสามิ, ธิรตฺถุ ชีวิเตน เม;
ปุน วา ตาทิโส เหสฺสํ, มรณํ เม ภวิสฺสติ’’.
‘‘ตสฺส ¶ เตชํ [เตชฺจ (สี. ปี.)] วีริยฺจ, ธิตึ [ธิติฺจ (ปี.)] ตฺวา อวฏฺิตํ [สุวฑฺฒิตํ (สี.)];
สิรสา อคฺคหี ปาเท, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘มา เม กุชฺฌ [กุชฺฌิ (ปี.)] มหาวีร, มา เม กุชฺฌ [กุชฺฌิ (ปี.)] มหาอิเส;
มหา อตฺโถ มยา จิณฺโณ, ติทสานํ ยสสฺสินํ;
ตยา สํกมฺปิตํ อาสิ, สพฺพํ เทวปุรํ ตทา’’.
‘‘ตาวตึสา จ เย เทวา, ติทสานฺจ วาสโว;
ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, คจฺฉ กฺเ ยถาสุขํ’’.
‘‘ตสฺส ปาเท คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตมฺหา านา อปกฺกมิ.
‘‘โย จ ตสฺสาสิ ปลฺลงฺโก, โสวณฺโณ โสปวาหโน;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาโส, สหสฺสปฏิยตฺถโต;
ตเมว ปลฺลงฺกมารุยฺห, อคา เทวาน สนฺติเก.
‘‘ตโมกฺกมิว อายนฺตึ, ชลนฺตึ วิชฺชุตํ ยถา;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, เทวินฺโท อททา วรํ’’.
‘‘วรฺเจ ¶ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
นิสิปฺปโลภิกา [น อิสิปโลภิกา (สฺยา.), น อิสิปโลภิยํ (ปี.)] คจฺเฉ, เอตํ สกฺก วรํ วเร’’ติ.
อลมฺพุสาชาตกํ ตติยํ.
๕๒๔. สงฺขปาลชาตกํ (๔)
‘‘อริยาวกาโสสิ ปสนฺนเนตฺโต, มฺเ ¶ ภวํ ปพฺพชิโต กุลมฺหา;
กถํ นุ วิตฺตานิ ปหาย โภเค, ปพฺพชิ นิกฺขมฺม ฆรา สปฺ’’ [สปฺโ (สฺยา.), สปฺา (ปี.)].
‘‘สยํ ¶ วิมานํ นรเทว ทิสฺวา, มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส;
ทิสฺวาน ปฺุาน มหาวิปากํ, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช’’.
‘‘น กามกามา น ภยา น โทสา, วาจํ มุสา ปพฺพชิตา ภณนฺติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, สุตฺวาน เม ชายิหิติปฺปสาโท’’.
‘‘วาณิชฺช [วณิชฺช (ปี.)] รฏฺาธิป คจฺฉมาโน, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [มิลาจปุตฺเต (สี. ปี.)];
ปวทฺธกายํ อุรคํ มหนฺตํ, อาทาย คจฺฉนฺเต ปโมทมาเน’’.
‘‘โสหํ สมาคมฺม ชนินฺท เตหิ, ปหฏฺโลโม อวจมฺหิ ภีโต;
กุหึ อยํ นียติ [นิยฺยติ (ก.)] ภีมกาโย, นาเคน กึ กาหถ โภชปุตฺตา.
‘‘นาโค อยํ นียติ โภชนตฺถา [โภชนตฺถํ (สี. สฺยา. ปี.)], ปวทฺธกาโย ¶ อุรโค มหนฺโต;
สาทฺุจ ถูลฺจ มุทฺุจ มํสํ, น ตฺวํ รสฺาสิ วิเทหปุตฺต.
‘‘อิโต มยํ คนฺตฺวา สกํ นิเกตํ [นิเกตนํ (ปี.)], อาทาย สตฺถานิ วิโกปยิตฺวา;
มํสานิ โภกฺขาม [ภกฺขาม (สฺยา.)] ปโมทมานา, มยฺหิ เว สตฺตโว ปนฺนคานํ.
‘‘สเจ อยํ นียติ โภชนตฺถา, ปวทฺธกาโย อุรโค มหนฺโต;
ททามิ โว พลิพทฺทานิ [พลิวทฺทานิ (ปี.)] โสฬส, นาคํ อิมํ มฺุจถ พนฺธนสฺมา.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โน ภกฺโข อยํ มนาโป, พหู จ โน อุรคา ภุตฺตปุพฺพา [พหุํ จ โน อุรโค ภุตฺตปุพฺโพ (ก.)];
กโรม เต ตํ วจนํ อฬาร [อาฬาร (ก.) เอวมุปริปิ], มิตฺตฺจ โน โหหิ วิเทหปุตฺต.
‘‘ตทสฺสุ เต พนฺธนา โมจยึสุ, ยํ นตฺถุโต ปฏิโมกฺกสฺส ปาเส;
มุตฺโต จ โส พนฺธนา นาคราชา, ปกฺกามิ ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ.
‘‘คนฺตฺวาน ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ, ปุณฺเณหิ ¶ เนตฺเตหิ ปโลกยี มํ;
ตทาสฺสหํ ปิฏฺิโต อนฺวคจฺฉึ, ทสงฺคุลึ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา.
‘‘คจฺเฉว ¶ โข ตฺวํ ตรมานรูโป, มา ตํ อมิตฺตา ปุนรคฺคเหสุํ;
ทุกฺโข หิ ลุทฺเทหิ ปุนา สมาคโม, อทสฺสนํ โภชปุตฺตาน คจฺฉ.
‘‘อคมาสิ โส รหทํ วิปฺปสนฺนํ, นีโลภาสํ รมณียํ สุติตฺถํ;
สโมตตํ [สโมนตํ (สฺยา. ก.)] ชมฺพุหิ เวตสาหิ, ปาเวกฺขิ นิตฺติณฺณภโย ปตีโต.
‘‘โส ตํ ปวิสฺส น จิรสฺส นาโค, ทิพฺเพน เม ปาตุรหุํ ชนินฺท;
อุปฏฺหี มํ ปิตรํว ปุตฺโต, หทยงฺคมํ กณฺณสุขํ ภณนฺโต.
‘‘ตฺวํ ¶ เมสิ มาตา จ ปิตา [ปิตา จ (ปี.)] อฬาร, อพฺภนฺตโร ปาณทโท สหาโย;
สกฺจ อิทฺธึ ปฏิลาภโกสฺมิ [ปฏิลาภิโตสฺมิ (ปี.)], อฬาร ปสฺส เม นิเวสนานิ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ ¶ วิย วาสวสฺส’’.
‘‘ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อสกฺขรา เจว มุทู สุภา จ;
นีจตฺติณา [นีจา ติณา (สฺยา. ปี.)] อปฺปรชา จ ภูมิ, ปาสาทิกา ยตฺถ ชหนฺติ โสกํ.
‘‘อนาวกุลา เวฬุริยูปนีลา, จตุทฺทิสํ อมฺพวนํ สุรมฺมํ;
ปกฺกา จ เปสี จ ผลา สุผุลฺลา, นิจฺโจตุกา ธารยนฺตี ผลานิ.
‘‘เตสํ วนานํ นรเทว มชฺเฌ, นิเวสนํ ภสฺสรสนฺนิกาสํ;
รชตคฺคฬํ โสวณฺณมยํ อุฬารํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘มณีมยา โสณฺณมยา [โสวณฺณมยา (สี. สฺยา. ปี.)] อุฬารา, อเนกจิตฺตา สตตํ สุนิมฺมิตา;
ปริปูรา กฺาหิ อลงฺกตาภิ, สุวณฺณกายูรธราหิ ราช.
‘‘โส สงฺขปาโล ตรมานรูโป, ปาสาทมารุยฺห อโนมวณฺโณ;
สหสฺสถมฺภํ อตุลานุภาวํ, ยตฺถสฺส ¶ ภริยา มเหสี อโหสิ.
‘‘เอกา ¶ จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย เวฬุริยมยํ มหคฺฆํ;
สุภํ มณึ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อโจทิตา อาสนมพฺภิหาสิ.
‘‘ตโต มํ อุรโค หตฺเถ คเหตฺวา, นิสีทยี ปามุขอาสนสฺมึ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวฺหิ เม อฺตโร ครูนํ.
‘‘อฺา จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย วารึ อุปสงฺกมิตฺวา;
ปาทานิ ปกฺขาลยี เม ชนินฺท, ภริยาว [ภริยา จ (ปี.)] ภตฺตู ปติโน ปิยสฺส.
‘‘อปรา จ นารี ตรมานรูปา, ปคฺคยฺห โสวณฺณมยาย [โสวณฺณมยา (ปี.)] ปาติยา;
อเนกสูปํ วิวิธํ วิยฺชนํ, อุปนามยี ภตฺต มนฺุรูปํ.
‘‘ตุริเยหิ [ตูริเยหิ (ก.)] มํ ภารต ภุตฺตวนฺตํ, อุปฏฺหุํ ภตฺตุ มโน วิทิตฺวา;
ตตุตฺตรึ [ตทุตฺตรึ (ก.)] มํ นิปตี มหนฺตํ, ทิพฺเพหิ ¶ กาเมหิ อนปฺปเกหิ.
‘‘ภริยา ¶ มเมตา ติสตา อฬาร, สพฺพตฺตมชฺฌา ปทุมุตฺตราภา;
อฬาร เอตาสฺสุ เต กามการา, ททามิ เต ตา ปริจารยสฺสุ.
‘‘สํวจฺฉรํ ทิพฺพรสานุภุตฺวา, ตทาสฺสุหํ [ตทสฺสหํ (ปี.)] อุตฺตริมชฺฌภาสึ [อุตฺตริ ปจฺจภาสึ (สี. สฺยา.), อุตฺตรึ ปจฺจภาสึ (ปี.)];
นาคสฺสิทํ กินฺติ กถฺจ ลทฺธํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺํ’’.
‘‘อธิจฺจ ¶ ลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
ปุจฺฉามิ ตํ [เต (ปี.)] นาคราเชตมตฺถํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺํ’’.
‘‘นาธิจฺจ ลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, กถํ ¶ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘ราชา อโหสึ มคธานมิสฺสโร, ทุยฺโยธโน นาม มหานุภาโว;
โส อิตฺตรํ ชีวิตํ สํวิทิตฺวา, อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ.
‘‘อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ [อทาสิ (ปี.)];
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
[อยํ คาถา ปี. โปตฺถเก นตฺถิ] ‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ [ปทีปยํ (สฺยา. ก.)] ยานมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ เสยฺยมถนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ [อยํ คาถา ปี. โปตฺถเก นตฺถิ].
‘‘ตํ ¶ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เตเนว เม ลทฺธมิทํ วิมานํ, ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ’’;
‘‘นจฺเจหิ คีเตหิ จุเปตรูปํ, จิรฏฺิติกํ น จ สสฺสตายํ.
‘‘อปฺปานุภาวา ตํ มหานุภาวํ, เตชสฺสินํ ¶ หนฺติ อเตชวนฺโต;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, หตฺถตฺต [หตฺถตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] มาคจฺฉิ วนิพฺพกานํ [วณิพฺพกานํ (สี.)].
‘‘ภยํ นุ เต อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช นุ เต นานฺวคํ ทนฺตมูลํ;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, กิเลสมาปชฺชิ วนิพฺพกานํ’’.
‘‘น เม ภยํ อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช น สกฺกา มม เตหิ หนฺตุํ [เตภิหนฺตุํ (สฺยา. ก.)];
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ อฬาร, อุโปสถํ นิจฺจมุปาวสามิ;
อถาคมุํ โสฬส โภชปุตฺตา, รชฺชุํ คเหตฺวาน ทฬฺหฺจ ปาสํ.
‘‘เภตฺวาน นาสํ อติกสฺส [อนฺตกสฺส (ก.)] รชฺชุํ, นยึสุ มํ สมฺปริคยฺห ลุทฺทา;
เอตาทิสํ ทุกฺขมหํ ติติกฺขํ [ติติกฺขึ (ปี.)], อุโปสถํ อปฺปฏิโกปยนฺโต’’.
‘‘เอกายเน ¶ ¶ ตํ ปเถ อทฺทสํสุ, พเลน ¶ วณฺเณน จุเปตรูปํ;
สิริยา ปฺาย จ ภาวิโตสิ, กึ ปตฺถยํ [กิมตฺถิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] นาค ตโป กโรสิ.
‘‘น ปุตฺตเหตู น ธนสฺส เหตุ, น อายุโน จาปิ อฬาร เหตุ;
มนุสฺสโยนึ อภิปตฺถยาโน, ตสฺมา ปรกฺกมฺม ตโป กโรมิ’’.
‘‘ตฺวํ โลหิตกฺโข วิหตนฺตรํโส, อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ;
สุโรสิโต โลหิตจนฺทเนน, คนฺธพฺพราชาว ทิสา ปภาสสิ [ปภาสิ (ก.)].
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, เสยฺโย อิโต เกน มนุสฺสโลโก’’.
‘‘อฬาร นาฺตฺร มนุสฺสโลกา, สุทฺธี ว สํวิชฺชติ สํยโม วา;
อหฺจ ลทฺธาน มนุสฺสโยนึ, กาหามิ ชาติมรณสฺส อนฺตํ’’.
‘‘สํวจฺฉโร ¶ เม วสโต [วุสิโต (ปี.)] ตวนฺติเก, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
อามนฺตยิตฺวาน ปเลมิ นาค, จิรปฺปวุฏฺโสฺมิ [จิรปฺปวุตฺโถ อสฺมิ (ปี.)] อหํ ชนินฺท’’.
‘‘ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ [จ’นุชีวิโน (สฺยา. ปี.)], นิจฺจานุสิฏฺา อุปติฏฺเต ตํ;
กจฺจินฺนุ ตํ นาภิสปิตฺถ [นาภิสํสิตฺถ (สฺยา. ปี.)] โกจิ, ปิยฺหิ เม ทสฺสนํ ตุยฺหํ [ตุยฺห (ปี.)] อฬาร’’.
‘‘ยถาปิ ¶ มาตู จ ปิตู อคาเร, ปุตฺโต ปิโย ปฏิวิหิโต วเสยฺย [เสยฺโย (ปี.)];
ตโตปิ มยฺหํ อิธเมว เสยฺโย, จิตฺตฺหิ เต นาค มยี ปสนฺนํ’’.
‘‘มณี มมํ วิชฺชติ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (ก.)], ธนาหโร มณิรตนํ อุฬารํ;
อาทาย ตฺวํ [ตํ (ปี.)] คจฺฉ สกํ นิเกตํ, ลทฺธา ธนํ ตํ มณิโมสฺสชสฺสุ’’.
‘‘ทิฏฺา มยา มานุสกาปิ กามา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ¶ ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุทฺธา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย’’.
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน ตวฺจฬาร, กาหามิ ปฺุานิ อนปฺปกานิ’’.
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน มมฺจ ราช, กโรหิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
สงฺขปาลชาตกํ จตุตฺถํ.
๕๒๕. จูฬสุตโสมชาตกํ (๕)
‘‘อามนฺตยามิ ¶ ¶ นิคมํ, มิตฺตามจฺเจ ปริสฺสเช [ปาริสชฺเช (สี. สฺยา.)];
สิรสฺมึ ปลิตํ ชาตํ, ปพฺพชฺชํ ทานิ โรจหํ’’.
‘‘อภุมฺเม กถํ นุ ภณสิ, สลฺลํ เม เทว อุรสิ กปฺเปสิ [กมฺเปสิ (ปี.)];
สตฺตสตา เต ภริยา, กถํ ¶ นุ เต ตา ภวิสฺสนฺติ’’.
‘‘ปฺายิหินฺติ เอตา, ทหรา อฺมฺปิ ตา คมิสฺสนฺติ;
สคฺคฺจสฺส ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยสฺส เต โหมหํ มาตา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยํ ตํ อหํ วิชายิสฺสํ;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว’’.
‘‘โก นาเมโส ธมฺโม, สุตโสม กา จ นาม ปพฺพชฺชา;
ยํ โน อมฺเห ชิณฺเณ, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ปุตฺตาปิ ตุยฺหํ พหโว, ทหรา อปฺปตฺตโยพฺพนา;
มฺชู เตปิ [เต (สี. ปี.)] ตํ อปสฺสนฺตา, มฺเ ¶ ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ’’.
‘‘ปุตฺเตหิ จ เม เอเตหิ, ทหเรหิ อปฺปตฺตโยพฺพเนหิ;
มฺชูหิ สพฺเพหิปิ ตุมฺเหหิ, จิรมฺปิ ตฺวา วินาสภาโว’’ [วินาภาโว (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ฉินฺนํ ¶ นุ ตุยฺหํ หทยํ, อทุ เต [อาทุ (สี. ปี.), อาทู (สฺยา.)] กรุณา จ นตฺถิ อมฺเหสุ;
ยํ โน วิกนฺทนฺติโย [วิกฺกนฺทนฺติโย (สี.)], อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว’’.
‘‘น จ มยฺหํ ฉินฺนํ หทยํ, อตฺถิ กรุณาปิ มยฺหํ ตุมฺเหสุ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ [เตนาหํ (สี. สฺยา.), เตนมหํ (ปี.)] ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ, สุตโสม ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ, สุตโสม ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม กุจฺฉิปฏิสนฺธึ [มํ กุจฺฉิมตึ สนฺตึ (ปี.)], อนเปกฺโข ¶ ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ปริปกฺโก เม คพฺโภ, กุจฺฉิคโต ยาว นํ วิชายามิ;
มาหํ เอกา วิธวา, ปจฺฉา ทุกฺขานิ อทฺทกฺขึ’’.
‘‘ปริปกฺโก เต คพฺโภ, กุจฺฉิคโต อิงฺฆ ตฺวํ [ตฺว (สี.), นํ (ปี.)] วิชายสฺสุ;
ปุตฺตํ อโนมวณฺณํ, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘มา ¶ ตฺวํ จนฺเท รุทิ, มา โสจิ วนติมิรมตฺตกฺขิ;
อาโรห วรปาสาทํ [จ ปาสาทํ (ปี.)], อนเปกฺโข อหํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘โก ¶ ตํ อมฺม โกเปสิ, กึ โรทสิ เปกฺขสิ จ มํ พาฬฺหํ;
กํ อวชฺฌํ ฆาเตมิ [ฆาเตมิ กํ อวชฺฌํ (ปี.), ตํ อวชฺฌํ ฆาเตมิ (ก.)], าตีนํ อุทิกฺขมานานํ’’.
‘‘น หิ โส สกฺกา หนฺตุํ, วิชิตาวี [ชีวิตาวี (ปี.)] โย มํ ตาต โกเปสิ;
ปิตา เต มํ ตาต อวจ, อนเปกฺโข ¶ อหํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘โยหํ ปุพฺเพ นิยฺยามิ, อุยฺยานํ มตฺตกฺุชเร จ โยเธมิ;
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสามิ’’.
‘‘มาตุจฺจ [มาตุ จ (สี. สฺยา.)] เม รุทนฺตฺยา [รุทตฺยา (ปี.)], เชฏฺสฺส จ ภาตุโน อกามสฺส;
หตฺเถปิ เต คเหสฺสํ, น หิ คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (ปี.)] โน อกามานํ’’.
‘‘อุฏฺเหิ ตฺวํ ธาติ, อิมํ กุมารํ รเมหิ อฺตฺถ;
มา เม ปริปนฺถมกาสิ [มกา (สี. ปี.)], สคฺคํ มม ปตฺถยานสฺส’’.
‘‘ยํ นูนิมํ ทเทยฺยํ [ชเหยฺยํ (ปี.)] ปภงฺกรํ, โก นุ เม อิมินาตฺโถ [โก นุ เม อิมินา อตฺโถ (สี. สฺยา.), โก นุ เม นตฺโถ (ปี.)];
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กึ นุ เมนํ กริสฺสามิ’’.
‘‘โกโส ¶ จ ตุยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ ตุยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ ตุยฺหํ วิชิตา, รมสฺสุ ¶ มา ปพฺพชิ [ปพฺพชสฺสุ (สี.), ปพฺพช (ปี.)] เทว’’.
‘‘โกโส จ มยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ มยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ มยฺหํ วิชิตา, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘มยฺหมฺปิ ธนํ ปหูตํ, สงฺขาตุํ [สงฺขฺยาตุํ (สี.)] โนปิ เทว สกฺโกมิ;
ตํ เต ททามิ สพฺพมฺปิ [ตํ เทว เต ททามิ สพฺพมฺปิ (สี.), ตํ เต ททามิ สพฺพํ (ปี.)], รมสฺสุ มา ปพฺพชิ เทว’’.
‘‘ชานามิ [ชานามิ เต (สี. สฺยา.)] ธนํ ปหูตํ, กุลวทฺธน ปูชิโต ตยา จสฺมิ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘อุกฺกณฺิโตสฺมิ พาฬฺหํ, อรติ มํ โสมทตฺต อาวิสติ [อาวีสติ (ก.)];
พหุกาปิ [พหุกา หิ (สี. สฺยา.)] เม อนฺตรายา, อชฺเชวาหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘อิทฺจ ตุยฺหํ รุจิตํ, สุตโสม อชฺเชว ทานิ ตฺวํ ปพฺพช;
อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น ¶ อุสฺสเห ตยา วินา อหํ าตุํ’’.
‘‘น หิ สกฺกา ปพฺพชิตุํ, นคเร น หิ ปจฺจติ ชนปเท จ’’;
‘‘สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสาม’’.
‘‘อุปนียติทํ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, น จ ปมชฺชิตุํ กาโล.
‘‘อุปนียติทํ ¶ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, อนฺธพาลา [อถ พาลา (สี. สฺยา. ปี.)] ปมชฺชนฺติ.
‘‘เต วฑฺฒยนฺติ นิรยํ, ติรจฺฉานโยนิฺจ เปตฺติวิสยฺจ;
ตณฺหาย พนฺธนพทฺธา, วฑฺเฒนฺติ อสุรกายํ’’.
‘‘อูหฺเต ¶ รชคฺคํ, อวิทูเร ปุพฺพกมฺหิ จ [ปุปฺผกมฺหิ จ (สี. ปี.)] ปาสาเท;
มฺเ โน เกสา ฉินฺนา, ยสสฺสิโน ¶ ธมฺมราชสฺส’’.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, โสวณฺณ [โสวณฺโณ (ปี.)] ปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิ [ยมฺหิ (ปี.)] มนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณ [โสวณฺณํ (ปี.)] ปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ [ปาฏลีวนํ (สี.)], สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส ¶ ¶ อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน’’.
‘‘ราชา โว โข [ราชา โข (สี. สฺยา. ปี.)] ปพฺพชิโต, สุตโสโม รชฺชํ อิมํ ปหตฺวาน [ปหนฺตฺวาน (สฺยา. ก.)];
กาสายวตฺถวสโน, นาโคว เอกโก [เอกโกว (สี.)] จรติ’’.
‘‘มาสฺสุ ปุพฺเพ รติกีฬิตานิ, หสิตานิ จ อนุสฺสริตฺถ [อนุสฺสริตฺโถ (ปี.)];
มา โว กามา หนึสุ, รมฺมํ หิ [สุรมฺมฺหิ (สฺยา. ก.)] สุทสฺสนํ [สุทสฺสนํ นาม (สี.)] นครํ.
‘‘เมตฺตจิตฺตฺจ [เมตฺตฺจ (ปี.)] ภาเวถ, อปฺปมาณํ ทิวา จ รตฺโต จ;
อคจฺฉิตฺถ [อถ คฺฉิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เทวปุร, อาวาสํ ปฺุกมฺมิน’’นฺติ [ปฺุกมฺมานนฺติ (ปี.)].
จูฬสุตโสมชาตกํ ปฺจมํ.
จตฺตาลีสนิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุวปณฺฑิตชมฺพุกกุณฺฑลิโน ¶ , วรกฺมลมฺพุสชาตกฺจ;
ปวรุตฺตมสงฺขสิรีวฺหยโก, สุตโสมอรินฺธมราชวโร.
๑๘. ปณฺณาสนิปาโต
๕๒๖. นิฬินิกาชาตกํ (๑)
‘‘อุทฺทยฺหเต ¶ ¶ ¶ [อุฑฺฑยฺหเต (สี. ปี.)] ชนปโท, รฏฺฺจาปิ วินสฺสติ;
เอหิ นิฬินิเก [นิฬิเก (สี. สฺยา. ปี.), เอวมุปริปิ] คจฺฉ, ตํ เม พฺราหฺมณมานย’’.
‘‘นาหํ ทุกฺขกฺขมา ราช, นาหํ อทฺธานโกวิทา;
กถํ อหํ คมิสฺสามิ, วนํ กฺุชรเสวิตํ’’.
‘‘ผีตํ ชนปทํ คนฺตฺวา, หตฺถินา จ รเถน จ;
ทารุสงฺฆาฏยาเนน, เอวํ คจฺฉ นิฬินิเก.
‘‘หตฺถิอสฺสรเถ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ขตฺติเย;
ตเวว วณฺณรูเปน, วสํ ตมานยิสฺสสิ’’.
‘‘กทลีธชปฺาโณ, อาภุชีปริวาริโต;
เอโส ปทิสฺสติ รมฺโม, อิสิสิงฺคสฺส อสฺสโม.
‘‘เอโส อคฺคิสฺส สงฺขาโต, เอโส ธูโม ปทิสฺสติ;
มฺเ โน อคฺคึ หาเปติ, อิสิสิงฺโค มหิทฺธิโก’’.
‘‘ตฺจ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตึ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
อิสิสิงฺโค ปาวิสิ ภีโต, อสฺสมํ ปณฺณฉาทนํ.
‘‘อสฺสมสฺส จ สา ทฺวาเร, เคณฺฑุเกนสฺส [เภณฺฑุเกนสฺส (สี. ปี.)] กีฬติ;
วิทํสยนฺตี องฺคานิ, คุยฺหํ ปกาสิตานิ จ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน กีฬนฺตึ, ปณฺณสาลคโต ชฏี;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘อมฺโภ โก นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น ตํ โอหาย คจฺฉติ’’.
‘‘อสฺสมสฺส ¶ มม [มํ (สี.)] พฺรหฺเม, สมีเป คนฺธมาทเน;
พหโว [ปพฺพเต (สี.)] ตาทิสา รุกฺขา, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น มํ โอหาย คจฺฉติ’’.
‘‘เอตู ¶ [เอตุ (สี. สฺยา. ก.)] ภวํ อสฺสมิมํ อเทตุ, ปชฺชฺจ ภกฺขฺจ ปฏิจฺฉ ทมฺมิ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, อิโต ภวํ มูลผลานิ ภฺุชตุ’’ [ขาทตุ (สี.)].
‘‘กึ เต อิทํ อูรูนมนฺตรสฺมึ, สุปิจฺฉิตํ กณฺหริวปฺปกาสติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺํ’’.
‘‘อหํ วเน มูลผเลสนํ จรํ, อาสาทยึ ¶ [อสฺสาทยึ (ก.)] อจฺฉํ สุโฆรรูปํ;
โส มํ ปติตฺวา สหสาชฺฌปตฺโต, ปนุชฺช มํ อพฺพหิ [อพฺพุหิ (สฺยา. ก.)] อุตฺตมงฺคํ.
‘‘สฺวายํ วโณ ขชฺชติ กณฺฑุวายติ, สพฺพฺจ กาลํ น ลภามิ สาตํ;
ปโห ภวํ กณฺฑุมิมํ วิเนตุํ, กุรุตํ ภวํ ยาจิโต พฺราหฺมณตฺถํ’’.
‘‘คมฺภีรรูโป เต วโณ สโลหิโต, อปูติโก วณคนฺโธ [ปกฺกคนฺโธ (สี.), ปนฺนคนฺโธ (สฺยา. ปี.)] มหา จ;
กโรมิ เต กิฺจิ กสายโยคํ, ยถา ภวํ ปรมสุขี ภเวยฺย’’.
‘‘น ¶ มนฺตโยคา น กสายโยคา, น โอสธา พฺรหฺมจาริ [พฺรหฺมจารี (สี. สฺยา. ปี.)] กมนฺติ;
ฆฏฺเฏ มุทุเกน [ยํ เต มุทุ เตน (สี.), ยํ เต มุทู เตน (ปี.)] วิเนหิ กณฺฑุํ [กณฺฑุกํ (ปี.)], ยถา อหํ ปรมสุขี ภเวยฺยํ’’.
‘‘อิโต นุ โภโต กตเมน อสฺสโม, กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ [อภิรมสี (ปี.)] อรฺเ;
กจฺจิ นุ เต [กจฺจิ เต (ปี.)] มูลผลํ ปหูตํ, กจฺจิ ภวนฺตํ น วิหึสนฺติ วาฬา’’.
‘‘อิโต ¶ อุชุํ อุตฺตรายํ ทิสายํ, เขมานที หิมวตา ปภาวี [ปภาติ (สี. ปี.)];
ตสฺสา ตีเร อสฺสโม มยฺห รมฺโม, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา;
สมนฺตโต กิมฺปุริสาภิคีตํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปํ;
ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ผลา จ มูลา จ ปหูตเมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน รเสนุเปตา;
อายนฺติ จ ลุทฺทกา ตํ ปเทสํ, มา เม ตโต มูลผลํ อหาสุํ’’.
‘‘ปิตา มมํ มูลผเลสนํ คโต, อิทานิ อาคจฺฉติ สายกาเล;
อุโภว คจฺฉามเส อสฺสมํ ตํ, ยาว ¶ ปิตา มูลผลโต เอตุ’’.
‘‘อฺเ ¶ พหู อิสโย สาธุรูปา, ราชีสโย อนุมคฺเค วสนฺติ;
เต เยว ปุจฺเฉสิ มมสฺสมํ ตํ, เต ตํ นยิสฺสนฺติ มมํ สกาเส’’.
‘‘น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาภตํ;
อคฺคีปิ เต น หาปิโต [หาสิโต (สี. สฺยา.)], กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ.
‘‘ภินฺนานิ กฏฺานิ หุโต จ อคฺคิ, ตปนีปิ เต สมิตา พฺรหฺมจารี [พฺรหฺมจาริ (?)];
ปีฺจ มยฺหํ อุทกฺจ โหติ, รมสิ ตุวํ [ตฺวํ (สี.)] พฺรหฺมภูโต ปุรตฺถา.
‘‘อภินฺนกฏฺโสิ ¶ อนาภโตทโก, อหาปิตคฺคีสิ [อหาปิตคฺคีปิ (ก.)] อสิทฺธโภชโน [อสิฏฺโภชโน (ก.)];
น เม ตุวํ อาลปสี มมชฺช, นฏฺํ นุ กึ เจตสิกฺจ ทุกฺขํ’’.
‘‘อิธาคมา ชฏิโล พฺรหฺมจารี, สุทสฺสเนยฺโย สุตนู วิเนติ;
เนวาติทีโฆ น ปนาติรสฺโส, สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโต.
‘‘อมสฺสุชาโต ¶ อปุราณวณฺณี, อาธารรูปฺจ ปนสฺส กณฺเ;
ทฺเว ยมา [ทฺเว ปสฺส (สี.), ทฺวาสฺส (ปี.)] คณฺฑา อุเรสุ ชาตา, สุวณฺณตินฺทุกนิภา [สุวณฺณปินฺทูปนิภา (สี.), สุวณฺณติณฺฑุสนฺนิภา (สฺยา.), โสวนฺนปิณฺฑูปนิภา (ปี.)] ปภสฺสรา.
‘‘มุขฺจ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยํ, กณฺเณสุ ลมฺพนฺติ จ กฺุจิตคฺคา;
เต โชตเร จรโต มาณวสฺส, สุตฺตฺจ ยํ สํยมนํ ชฏานํ.
‘‘อฺา ¶ จ ตสฺส สํยมานิ [สํยมนี (สี. ปี.)] จตสฺโส, นีลา ปีตา [นีลาปิ ตา (ปี.)] โลหิติกา [โลหิตกา (สฺยา. ปี. ก.)] จ เสตา;
ตา ปึสเร [สํสเร (สี. สฺยา.)] จรโต มาณวสฺส, ติริฏิ [จิรีฏิ (สี. ปี.)] สงฺฆาริว ปาวุสมฺหิ.
‘‘น มิขลํ มฺุชมยํ ธาเรติ, น สนฺถเร [สนฺตเจ (สี.), สนฺตจํ (ปี.), สนฺตเร (ก.)] โน ปน ปพฺพชสฺส;
ตา โชตเร ชฆนนฺตเร [ชฆนวเร (สี. ปี.)] วิลคฺคา, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อขีลกานิ จ อวณฺฏกานิ, เหฏฺา นภฺยา กฏิสโมหิตานิ;
อฆฏฺฏิตา นิจฺจกีฬํ กโรนฺติ, หํ ตาต กึรุกฺขผลานิ ตานิ.
‘‘ชฏา ¶ จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, ปโรสตํ เวลฺลิตคฺคา สุคนฺธา;
ทฺเวธา สิโร สาธุ วิภตฺตรูโป, อโห นุ โข มยฺห ตถา ชฏาสฺสุ.
‘‘ยทา จ โส ปกิรติ ตา ชฏาโย, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปา;
นีลุปฺปลํ วาตสเมริตํว, ตเถว สํวาติ ปนสฺสโม อยํ.
‘‘ปงฺโก จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺโย, เนตาทิโส ยาทิโส มยฺหํ กาเย [กาโย (สี. สฺยา. ปี.)];
โส วายตี เอริโต มาลุเตน, วนํ ยถา อคฺคคิมฺเห สุผุลฺลํ.
‘‘นิหนฺติ ¶ โส รุกฺขผลํ ปถพฺยา, สุจิตฺตรูปํ รุจิรํ ทสฺสเนยฺยํ;
ขิตฺตฺจ ตสฺส ปุนเรติ หตฺถํ, หํ ตาต กึรุกฺขผลํ นุ โข ตํ.
‘‘ทนฺตา จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, สุทฺธา สมา สงฺขวรูปปนฺนา;
มโน ปสาเทนฺติ วิวริยมานา, น หิ [น ห (สี. ปี.)] นูน โส สากมขาทิ เตหิ.
‘‘อกกฺกสํ ¶ อคฺคฬิตํ มุหุํ มุทุํ, อุชุํ อนุทฺธตํ อจปลมสฺส ภาสิตํ;
รุทํ มนฺุํ กรวีกสุสฺสรํ, หทยงฺคมํ รฺชยเตว เม มโน.
‘‘พินฺทุสฺสโร นาติวิสฏฺวากฺโย [นาติวิสฺสฏฺวากฺโย (สี. สฺยา. ปี.)], น นูน สชฺฌายมติปฺปยุตฺโต;
อิจฺฉามิ โภ [โข (สี. สฺยา. ปี.)] ตํ ปุนเทว ทฏฺุํ, มิตฺโต หิ [มิตฺตํ หิ (สี. สฺยา. ปี.)] เม มาณโวหุ [มาณวาหุ (สี. สฺยา.), มาณวาหู (ปี.)] ปุรตฺถา.
‘‘สุสนฺธิ ¶ สพฺพตฺถ วิมฏฺิมํ วณํ, ปุถู [ปุถุํ (ปี.), ปุถุ (ก.)] สุชาตํ ขรปตฺตสนฺนิภํ;
เตเนว มํ อุตฺตริยาน มาณโว, วิวริตํ อูรุํ ชฆเนน ปีฬยิ.
‘‘ตปนฺติ อาภนฺติ วิโรจเร จ, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข;
พาหา มุทู อฺชนโลมสาทิสา, วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเร.
‘‘อกกฺกสงฺโค ¶ น จ ทีฆโลโม, นขาสฺส ทีฆา อปิ โลหิตคฺคา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชนฺโต, กลฺยาณรูโป รมยํ [รมยฺหํ (ก.)] อุปฏฺหิ.
‘‘ทุมสฺส ¶ ตูลูปนิภา ปภสฺสรา, สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวี;
หตฺถา มุทู เตหิ มํ สํผุสิตฺวา, อิโต คโต เตน มํ ทหนฺติ ตาต.
‘‘น นูน [น ห นูน (สี. ปี.)] โส ขาริวิธํ อหาสิ, น นูน โส กฏฺานิ สยํ อภฺชิ;
น นูน โส หนฺติ ทุเม กุาริยา [กุธาริยา (ก.)], น หิสฺส [น ปิสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] หตฺเถสุ ขิลานิ อตฺถิ.
‘‘อจฺโฉ จ โข ตสฺส วณํ อกาสิ, โส มํพฺรวิ สุขิตํ มํ กโรหิ;
ตาหํ กรึ เตน มมาสิ โสขฺยํ, โส จพฺรวิ สุขิโตสฺมีติ พฺรหฺเม.
‘‘อยฺจ เต มาลุวปณฺณสนฺถตา, วิกิณฺณรูปาว มยา จ เตน จ;
กิลนฺตรูปา อุทเก รมิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏึ วชาม.
‘‘น มชฺช มนฺตา ปฏิภนฺติ ตาต, น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยฺตนฺตํ [ยฺตนฺตฺรํ (สี.), ยฺํ ตตฺร (ปี. ก.), ยฺตตฺร (สฺยา.)];
น จาปิ เต มูลผลานิ ภฺุเช, ยาว ¶ น ปสฺสามิ ตํ พฺรหฺมจารึ.
‘‘อทฺธา ¶ ปชานาสิ ตุวมฺปิ ตาต, ยสฺสํ ทิสํ [ทิสายํ (สฺยา. ปี. ก.)] วสเต พฺรหฺมจารี;
ตํ มํ ทิสํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, มา เต อหํ อมริมสฺสมมฺหิ.
‘‘วิจิตฺรผุลฺลํ [วิจิตฺรปุปฺผํ (สี. ปี.)] หิ วนํ สุตํ มยา, ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
ตํ มํ วนํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, ปุรา เต ปาณํ วิชหามิ อสฺสเม’’.
‘‘อิมสฺมาหํ โชติรเส วนมฺหิ, คนฺธพฺพเทวจฺฉรสงฺฆเสวิเต;
อิสีนมาวาเส สนนฺตนมฺหิ, เนตาทิสํ อรตึ ปาปุเณถ.
‘‘ภวนฺติ มิตฺตานิ อโถ น โหนฺติ, าตีสุ มิตฺเตสุ กโรนฺติ เปมํ;
อยฺจ ชมฺโม กิสฺส วา นิวิฏฺโ, โย เนว ชานาติ กุโตมฺหิ อาคโต.
‘‘สํวาเสน หิ มิตฺตานิ, สนฺธิยนฺติ [สนฺธียนฺติ (สี. ปี.)] ปุนปฺปุนํ;
สฺเวว มิตฺโต [สา จ เมตฺติ (ปี.)] อสํคนฺตุ, อสํวาเสน ชีรติ.
‘‘สเจ ¶ ตุวํ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, สเจ ตุวํ สลฺลเป [สลฺลปิ (สี.)] พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, ตโปคุณํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ [ปหสฺสสิ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ปุนปิ ¶ [ปุนปฺปิ (ปี.)] เจ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, ปุนปิ [ปุนปฺปิ (ปี.)] เจ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, อุสฺมาคตํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ.
‘‘ภูตานิ ¶ เหตานิ [เอตานิ (ปี.)] จรนฺติ ตาต, วิรูปรูเปน มนุสฺสโลเก;
น ตานิ เสเวถ นโร สปฺโ, อาสชฺช นํ นสฺสติ พฺรหฺมจารี’’ติ.
นิฬินิกาชาตกํ [นฬินีชาตกํ (สี.), นฬินิชาตกํ (ปี.)] ปมํ.
๕๒๗. อุมฺมาทนฺตีชาตกํ (๒)
‘‘นิเวสนํ กสฺส นุทํ สุนนฺท, ปากาเรน ปณฺฑุมเยน คุตฺตํ;
กา ทิสฺสติ อคฺคิสิขาว ทูเร, เวหายสํ [เวหาสยํ (สี. ปี.)] ปพฺพตคฺเคว อจฺจิ.
‘‘ธีตา ¶ นฺวยํ [นยํ (สี. ปี.), นฺวายํ (สฺยา.)] กสฺส สุนนฺท โหติ, สุณิสา นฺวยํ [นยํ (สี. ปี.), นฺวายํ (สฺยา.)] กสฺส อโถปิ ภริยา;
อกฺขาหิ เม ขิปฺปมิเธว ปุฏฺโ, อวาวฏา ยทิ วา อตฺถิ ภตฺตา’’.
‘‘อหฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ อโถปิ อสฺสา;
ตเวว โส ปุริโส ภูมิปาล, รตฺตินฺทิวํ อปฺปมตฺโต ตวตฺเถ.
‘‘อิทฺโธ จ ผีโต จ สุวฑฺฒิโต [สุพาฬฺหิโก (ปี.)] จ, อมจฺโจ จ เต อฺตโร ชนินฺท;
ตสฺเสสา ภริยาภิปารกสฺส [อหิปารกสฺส (สี. ปี.), อภิปาทกสฺส (ก.)], อุมฺมาทนฺตี [อุมฺมาทนฺตีติ (ก.)] นามเธยฺเยน ราช’’.
‘‘อมฺโภ ¶ อมฺโภ นามมิทํ อิมิสฺสา, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ;
ตทา [ตถา (สี. สฺยา. ปี.)] หิ มยฺหํ อวโลกยนฺตี, อุมฺมตฺตกํ อุมฺมทนฺตี อกาสิ’’.
‘‘ยา ปุณฺณมาเส [ปุณฺณมาเย (ก.)] มิคมนฺทโลจนา, อุปาวิสิ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
ทฺเว ปุณฺณมาโย ตทหู อมฺหํ, ทิสฺวาน ปาราวตรตฺตวาสินึ.
‘‘อฬารปมฺเหหิ ¶ สุเภหิ วคฺคุภิ, ปโลภยนฺตี มํ ยทา อุทิกฺขติ;
วิชมฺภมานา หรเตว เม มโน, ชาตา วเน กิมฺปุริสีว ปพฺพเต.
‘‘ตทา หิ พฺรหตี สามา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
เอกจฺจวสนา นารี, มิคี ภนฺตาวุทิกฺขติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ตมฺพนขา สุโลมา, พาหามุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
วฏฺฏงฺคุลี สนฺนตธีรกุตฺติยา, นารี อุปฺิสฺสติ สีสโต สุภา.
‘‘กทาสฺสุ มํ กฺจนชาลุรจฺฉทา, ธีตา ติรีฏิสฺส วิลคฺคมชฺฌา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชิสฺสติ, พฺรหาวเน ชาตทุมํว มาลุวา.
‘‘กทาสฺสุ ¶ [กทาสฺสุ มํ (สฺยา. ก.)] ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี, พินฺทุตฺถนี ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
มุขํ มุเขน อุปนามยิสฺสติ, โสณฺโฑว โสณฺฑสฺส สุราย ถาลํ.
‘‘ยทาทฺทสํ [ยถาทฺทสํ (ปี.)] ตํ ติฏฺนฺตึ, สพฺพภทฺทํ [สพฺพคตฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)] มโนรมํ;
ตโต ¶ สกสฺส จิตฺตสฺส, นาวโพธามิ กฺจินํ [กิฺจินํ (ก.), กิฺจนํ (ปี.)].
‘‘อุมฺมาทนฺติมหํ ¶ ทฏฺา [ทิฏฺา (สี. สฺยา. ปี. ก.)], อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สหสฺสํว ปราชิโต.
‘‘สกฺโก เจ [จ (สี. ปี.)] เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ [ทิรตฺตํ (ปี.)] วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;
อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ’’ [สิยา (สฺยา. ปี.)].
‘‘ภูตานิ เม ภูตปตี นมสฺสโต, อาคมฺม ยกฺโข อิทเมตทพฺรวิ;
รฺโ มโน อุมฺมทนฺตฺยา นิวิฏฺโ, ททามิ เต ตํ ปริจารยสฺสุ’’.
‘‘ปฺุา วิธํเส อมโร น จมฺหิ, ชโน จ เม ปาปมิทฺจ [ปาปมิทนฺติ (สี. ปี.)] ชฺา;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘ชนินฺท นาฺตฺร ตยา มยา วา, สพฺพาปิ กมฺมสฺส กตสฺส ชฺา;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘โย ปาปกํ กมฺม กรํ มนุสฺโส, โส ¶ มฺติ มายิท [มายิธ (ก.)] มฺึสุ อฺเ;
ปสฺสนฺติ ภูตานิ กโรนฺตเมตํ, ยุตฺตา จ เย โหนฺติ นรา ปถพฺยา.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ [โกธ (ปี.)] นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย [สทฺทเหยฺย (สี.)] โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘อทฺธา ¶ ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
คจฺเฉว ตฺวํ อุมฺมทนฺตึ ภทนฺเต, สีโหว เสลสฺส คุหํ อุเปติ’’.
‘‘น ปีฬิตา อตฺตทุเขน ธีรา, สุขปฺผลํ กมฺม ปริจฺจชนฺติ;
สมฺโมหิตา วาปิ สุเขน มตฺตา, น ปาปกมฺมฺจ [ปาปกํ กมฺม (ปี.)] สมาจรนฺติ’’.
‘‘ตุวฺหิ มาตา จ ปิตา จ มยฺหํ, ภตฺตา ปตี โปสโก เทวตา จ;
ทาโส อหํ ตุยฺห สปุตฺตทาโร, ยถาสุขํ สามิ [สิพฺพ (สี.), สีวิ (สฺยา.)] กโรหิ กามํ’’.
‘‘โย อิสฺสโรมฺหีติ กโรติ ปาปํ, กตฺวา ¶ จ โส นุตฺตสเต [นุตฺตปเต (ปี.)] ปเรสํ;
น เตน โส ชีวติ ทีฆมายุ [ทีฆมายุํ (สี. สฺยา.)], เทวาปิ ปาเปน สเมกฺขเร นํ.
‘‘อฺาตกํ สามิเกหี ปทินฺนํ, ธมฺเม ิตา เย ปฏิจฺฉนฺติ ทานํ;
ปฏิจฺฉกา ทายกา จาปิ ตตฺถ, สุขปฺผลฺเว กโรนฺติ กมฺมํ’’.
‘‘อฺโ ¶ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘อทฺธา ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘โย ¶ อตฺตทุกฺเขน ปรสฺส ทุกฺขํ, สุเขน วา อตฺตสุขํ ทหาติ;
ยเถวิทํ มยฺห ตถา ปเรสํ, โย [โส (ปี.)] เอวํ ชานาติ [ปชานาติ (ก.)] ส เวทิ ธมฺมํ.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย ¶ โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘ชนินฺท ชานาสิ ปิยา มเมสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ปิเยน เต ทมฺมิ ปิยํ ชนินฺท, ปิยทายิโน เทว ปิยํ ลภนฺติ’’.
‘‘โส นูนาหํ วธิสฺสามิ, อตฺตานํ กามเหตุกํ;
น หิ ธมฺมํ อธมฺเมน, อหํ วธิตุมุสฺสเห’’.
‘‘สเจ ตุวํ มยฺห สตึ [สนฺติ (ก.)] ชนินฺท, น กามยาสิ นรวีร เสฏฺ;
จชามิ นํ สพฺพชนสฺส สิพฺยา [สิพฺพ (สี. ปี.), มชฺเฌ (สฺยา.)], มยา ปมุตฺตํ ตโต อวฺหเยสิ [อวฺหยาสิ (ก.)] นํ’’.
‘‘อทูสิยํ เจ อภิปารก ตฺวํ, จชาสิ กตฺเต อหิตาย ตฺยสฺส;
มหา จ เต อุปวาโทปิ อสฺส, น จาปิ ตฺยสฺส นครมฺหิ ปกฺโข’’.
‘‘อหํ สหิสฺสํ อุปวาทเมตํ, นินฺทํ ปสํสํ ครหฺจ สพฺพํ;
มเมตมาคจฺฉตุ ภูมิปาล, ยถาสุขํ ¶ สิวิ [สิพฺพ (สี. ปี.)] กโรหิ กามํ’’.
‘‘โย ¶ เนว นินฺทํ น ปนปฺปสํสํ, อาทิยติ ครหํ โนปิ ปูชํ;
สิรี จ ลกฺขี จ อเปติ ตมฺหา, อาโป สุวุฏฺีว ยถา ถลมฺหา’’.
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขฺจ สุขฺจ เอตฺโต, ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ;
อุรสา อหํ ปจฺจุตฺตริสฺสามิ [ปฏิจฺฉิสฺสามิ (สี. สฺยา.), ปจฺจุปทิสฺสามิ (ปี.)] สพฺพํ, ปถวี ยถา ถาวรานํ ตสานํ’’.
‘‘ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ, ทุกฺขฺจ นิจฺฉามิ อหํ ปเรสํ;
เอโกวิมํ หารยิสฺสามิ ภารํ, ธมฺเม ิโต กิฺจิ อหาปยนฺโต’’.
‘‘สคฺคูปคํ ปฺุกมฺมํ ชนินฺท, มา เม ตุวํ อนฺตรายํ อกาสิ;
ททามิ เต อุมฺมทนฺตึ ปสนฺโน, ราชาว ยฺเ ธนํ พฺราหฺมณานํ’’.
‘‘อทฺธา ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
นินฺเทยฺยุ เทวา ปิตโร จ สพฺเพ, ปาปฺจ ¶ ปสฺสํ อภิสมฺปรายํ’’.
‘‘น เหตธมฺมํ สิวิราช วชฺชุํ, สเนคมา ชานปทา จ สพฺเพ;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ’’.
‘‘อาหุเนยฺโย ¶ เมสิ หิตานุกมฺปี, ธาตา วิธาตา จสิ กามปาโล;
ตยี หุตา ราช มหปฺผลา หิ [มหปฺผลา หิ เม (ปี.)], กาเมน เม อุมฺมทนฺตึ ปฏิจฺฉ’’.
‘‘อทฺธา หิ สพฺพํ อภิปารก ตฺวํ, ธมฺมํ อจารี มม กตฺตุปุตฺต;
อฺโ นุ เต โก อิธ โสตฺถิกตฺตา, ทฺวิปโท นโร อรุเณ ชีวโลเก’’.
‘‘ตุวํ นุ เสฏฺโ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคู [ธมฺมคุตฺโต (สี.)] ธมฺมวิทู สุเมโธ;
โส ธมฺมคุตฺโต จิรเมว ชีว, ธมฺมฺจ ¶ เม เทสย ธมฺมปาล’’.
‘‘ตทิงฺฆ อภิปารก, สุโณหิ วจนํ มม;
ธมฺมํ เต เทสยิสฺสามิ, สตํ อาเสวิตํ อหํ.
‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปฺาณวา นโร;
สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุขํ.
‘‘อกฺโกธนสฺส วิชิเต, ิตธมฺมสฺส ราชิโน;
สุขํ มนุสฺสา อาเสถ, สีตจฺฉายาย สงฺฆเร.
‘‘น จาหเมตํ อภิโรจยามิ, กมฺมํ อสเมกฺขกตํ อสาธุ;
เย วาปิ ตฺวาน สยํ กโรนฺติ, อุปมา อิมา มยฺหํ ตุวํ สุโณหิ.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว [เอวเมวํ (ปี.)] มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ ¶ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ ¶ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘น จาปาหํ อธมฺเมน, อมรตฺตมภิปตฺถเย;
อิมํ วา ปถวึ สพฺพํ, วิเชตุํ อภิปารก.
‘‘ยฺหิ กิฺจิ มนุสฺเสสุ, รตนํ อิธ วิชฺชติ;
คาโว ทาโส หิรฺฺจ, วตฺถิยํ หริจนฺทนํ.
‘‘อสฺสิตฺถิโย ¶ [อสฺสิตฺถิโย จ (สี.)] รตนํ มณิกฺจ, ยฺจาปิ เม จนฺทสูริยา อภิปาลยนฺติ;
น ตสฺส เหตุ วิสมํ จเรยฺยํ, มชฺเฌ สิวีนํ อุสโภมฺหิ ชาโต.
‘‘เนตา หิตา [เนตาภิ ตา (สี.)] อุคฺคโต รฏฺปาโล, ธมฺมํ สิวีนํ อปจายมาโน;
โส ธมฺมเมวานุวิจินฺตยนฺโต, ตสฺมา สเก จิตฺตวเส น วตฺโต’’.
‘‘อทฺธา ตุวํ มหาราช, นิจฺจํ อพฺยสนํ สิวํ;
กริสฺสสิ จิรํ รชฺชํ, ปฺา หิ ตว ตาทิสี.
‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ธมฺมํ นปฺปมชฺชสิ;
ธมฺมํ ปมชฺช ขตฺติโย, รฏฺา [านา (สี.)] จวติ อิสฺสโร.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ¶ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, รฏฺเสุ ชนปเทสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
อุมฺมาทนฺตีชาตกํ ทุติยํ.
๕๒๘. มหาโพธิชาตกํ (๓)
‘‘กึ ¶ นุ ทณฺฑํ กิมชินํ, กึ ฉตฺตํ กิมุปาหนํ;
กิมงฺกุสฺจ ปตฺตฺจ, สงฺฆาฏิฺจาปิ พฺราหฺมณ;
ตรมานรูโปหาสิ [คณฺหาสิ (สี. สฺยา. ปี.)], กึ นุ ปตฺถยเส ทิสํ’’.
‘‘ทฺวาทเสตานิ ¶ วสฺสานิ, วุสิตานิ ตวนฺติเก;
นาภิชานามิ โสเณน, ปิงฺคเลนาภิกูชิตํ.
‘‘สฺวายํ ทิตฺโตว นทติ, สุกฺกทาํ วิทํสยํ;
ตว สุตฺวา สภริยสฺส, วีตสทฺธสฺส มํ ปติ’’.
‘‘อหุ เอส กโต โทโส, ยถา ภาสสิ พฺราหฺมณ;
เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, วส พฺราหฺมณ มาคมา’’.
‘‘สพฺพเสโต ปุเร อาสิ, ตโตปิ สพโล อหุ;
สพฺพโลหิตโก ทานิ, กาโล ปกฺกมิตุํ มม.
‘‘อพฺภนฺตรํ ปุเร อาสิ, ตโต มชฺเฌ ตโต พหิ;
ปุรา นิทฺธมนา โหติ, สยเมว วชามหํ.
‘‘วีตสทฺธํ น เสเวยฺย, อุทปานํวโนทกํ;
สเจปิ นํ อนุขเณ, วาริ กทฺทมคนฺธิกํ.
‘‘ปสนฺนเมว เสเวยฺย, อปฺปสนฺนํ วิวชฺชเย;
ปสนฺนํ ปยิรุปาเสยฺย, รหทํ วุทกตฺถิโก.
‘‘ภเช ¶ ภชนฺตํ ปุริสํ, อภชนฺตํ น ภชฺชเย [ภาชเย (ปี.)];
อสปฺปุริสธมฺโม โส, โย ภชนฺตํ น ภชฺชติ [ภาชติ (ปี.)].
‘‘โย ¶ ภชนฺตํ น ภชติ, เสวมานํ น เสวติ;
ส เว มนุสฺสปาปิฏฺโ, มิโค สาขสฺสิโต ยถา.
‘‘อจฺจาภิกฺขณสํสคฺคา, อสโมสรเณน จ;
เอเตน มิตฺตา ชีรนฺติ, อกาเล ยาจนาย จ.
‘‘ตสฺมา นาภิกฺขณํ คจฺเฉ, น จ คจฺเฉ จิราจิรํ;
กาเลน ยาจํ ยาเจยฺย, เอวํ มิตฺตา น ชียเร [ชีรเร (สฺยา. ปี.)].
‘‘อติจิรํ นิวาเสน, ปิโย ภวติ อปฺปิโย;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, ปุรา เต โหม อปฺปิยา’’.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานานํ, อฺชลึ นาวพุชฺฌสิ;
ปริจารกานํ สตํ [ปริจาริกานํ สตฺตานํ (สี. สฺยา. ปี.)], วจนํ น กโรสิ โน;
เอวํ ตํ อภิยาจาม, ปุน กยิราสิ ปริยายํ’’.
‘‘เอวํ เจ โน วิหรตํ, อนฺตราโย น เหสฺสติ;
ตุยฺหํ วาปิ [ตุมฺหฺจาปิ (สี.), ตุยฺหฺจาปิ (ปี.)] มหาราช, มยฺหํ วา [อมฺหํ วา (สี.), มยฺหฺจ (ปี.)] รฏฺวทฺธน;
อปฺเปว นาม ปสฺเสม, อโหรตฺตานมจฺจเย’’.
‘‘อุทีรณา ¶ เจ สํคตฺยา, ภาวาย มนุวตฺตติ;
อกามา อกรณียํ วา, กรณียํ วาปิ กุพฺพติ;
อากามากรณียมฺหิ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ [ลิมฺปติ (สฺยา. ก.)].
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา [วิชานิย (สี. สฺยา. ปี.)];
น ¶ มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘อิสฺสโร ¶ สพฺพโลกสฺส, สเจ กปฺเปติ ชีวิตํ;
อิทฺธึ [อิทฺธิ (ปี. ก.)] พฺยสนภาวฺจ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
นิทฺเทสการี ปุริโส, อิสฺสโร เตน ลิปฺปติ.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘สเจ ปุพฺเพกตเหตุ, สุขทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
โปราณกํ กตํ ปาปํ, ตเมโส มุจฺจเต [มฺุจเต (สี. สฺยา.)] อิณํ;
โปราณกอิณโมกฺโข, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘จตุนฺนํเยวุปาทาย, รูปํ สมฺโภติ ปาณินํ;
ยโต จ รูปํ สมฺโภติ, ตตฺเถวานุปคจฺฉติ;
อิเธว ชีวติ ชีโว, เปจฺจ เปจฺจ วินสฺสติ.
อุจฺฉิชฺชติ อยํ โลโก, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
อุจฺฉิชฺชมาเน โลกสฺมึ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส ¶ เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘อาหุ ¶ ขตฺตวิทา [ขตฺตวิธา (สี. สฺยา. ปี.)] โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน.
มาตรํ ปิตรํ หฺเ, อโถ เชฏฺมฺปิ ภาตรํ;
หเนยฺย ปุตฺต [ปุตฺเต จ (ปี.)] ทาเร จ, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา.
‘‘ยสฺส ¶ รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ [มิตฺตทูภี (ปี.)] หิ ปาปโก.
‘‘อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สมูลมปิ อพฺพเห [อพฺภเห (สฺยา. ก.)];
อตฺโถ เม สมฺพเลนาปิ, สุหโต วานโร มยา.
[อยํ คาถา สีหฬโปตฺถเก นตฺถิ] ‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา [อยํ คาถา สีหฬโปตฺถเก นตฺถิ].
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส.
‘‘อเหตุวาโท ปุริโส, โย จ อิสฺสรกุตฺติโก;
ปุพฺเพกตี จ อุจฺเฉที, โย จ ขตฺตวิโท นโร.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค ¶ , ทุกฺขนฺโต [ทุกฺกโฏ (สี.)] กฏุกุทฺรโย.
‘‘อุรพฺภรูเปน วกสฺสุ [พกาสุ (สี. สฺยา.), วกาสุ (ปี.)] ปุพฺเพ, อสํกิโต อชยูถํ อุเปติ;
หนฺตฺวา อุรณึ อชิกํ [อชิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] อชฺจ, อุตฺราสยิตฺวา [จิตฺราสยิตฺวา (สี. ปี.)] เยน กามํ ปเลติ.
‘‘ตถาวิเธเก สมณพฺราหฺมณาเส, ฉทนํ กตฺวา วฺจยนฺติ มนุสฺเส;
อนาสกา ถณฺฑิลเสยฺยกา จ, รโชชลฺลํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ;
ปริยายภตฺตฺจ อปานกตฺตา, ปาปาจารา อรหนฺโต วทานา.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘ยมาหุ ¶ นตฺถิ วีริยนฺติ, อเหตฺุจ ปวทนฺติ [เหตฺุจ อปวทนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] เย;
ปรการํ อตฺตการฺจ, เย ตุจฺฉํ สมวณฺณยุํ.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘สเจ ¶ หิ วีริยํ นาสฺส, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
น ¶ ภเร วฑฺฒกึ ราชา, นปิ ยนฺตานิ การเย.
‘‘ยสฺมา จ วีริยํ อตฺถิ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
ตสฺมา ยนฺตานิ กาเรติ, ราชา ภรติ วฑฺฒกึ.
‘‘ยทิ วสฺสสตํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต;
อุจฺฉิชฺเชยฺย อยํ โลโก, วินสฺเสยฺย อยํ ปชา.
‘‘ยสฺมา จ วสฺสตี เทโว, หิมฺจานุผุสายติ;
ตสฺมา สสฺสานิ ปจฺจนฺติ, รฏฺฺจ ปาลิเต [ปลฺลเต (สี. ปี.), โปลยเต (สฺยา.)] จิรํ.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ [ชิมฺห (ปี.)] คเต สติ.
‘‘เอวเมว [เอวเมวํ (ปี.)] มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ [อุชู (ปี.)] คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ [เจว (สี.), เจปิ (ก.)] ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘มหารุกฺขสฺส ผลิโน, อามํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, พีชฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ ¶ รฏฺํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, รฏฺฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขสฺส ¶ ผลิโน, ปกฺกํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, พีชฺจสฺส น นสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ รฏฺํ, ธมฺเมน โย ปสาสติ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, รฏฺฺจสฺส น นสฺสติ.
‘‘โย จ ราชา ชนปทํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
สพฺโพสธีหิ โส ราชา, วิรุทฺโธ โหติ ขตฺติโย.
‘‘ตเถว เนคเม หึสํ, เย ยุตฺตา กยวิกฺกเย;
โอชทานพลีกาเร, ส โกเสน วิรุชฺฌติ.
‘‘ปหารวรเขตฺตฺู ¶ , สงฺคาเม กตนิสฺสเม [กตนิยเม (ก.)];
อุสฺสิเต หึสยํ ราชา, ส พเลน วิรุชฺฌติ.
‘‘ตเถว อิสโย หึสํ, สฺเต [สํยเม (สฺยา. ก.)] พฺรหฺมจาริโย [พฺรหฺมจาริโน (สี.)];
อธมฺมจารี ขตฺติโย, โส สคฺเคน วิรุชฺฌติ.
‘‘โย จ ราชา อธมฺมฏฺโ, ภริยํ หนฺติ อทูสิกํ;
ลุทฺทํ ปสวเต านํ [ปาปํ (สี.)], ปุตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘ธมฺมํ จเร ชานปเท, เนคเมสุ [นิคเมสุ (สี.)] พเลสุ จ;
อิสโย จ น หึเสยฺย, ปุตฺตทาเร สมํ จเร.
‘‘ส ตาทิโส ภูมิปติ, รฏฺปาโล อโกธโน;
สปตฺเต ¶ [สามนฺเต (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺปกมฺเปติ, อินฺโทว อสุราธิโป’’ติ.
มหาโพธิชาตกํ ตติยํ.
ปณฺณาสนิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สนิฬีนิกมวฺหยโน ปโม, ทุติโย ปน สอุมฺมทนฺติวโร;
ตติโย ปน โพธิสิรีวฺหยโน, กถิตา ปน ตีณิ ชิเนน สุภาติ.
๑๙. สฏฺินิปาโต
๕๒๙. โสณกชาตกํ (๑)
‘‘ตสฺส ¶ ¶ ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ [ทฏฺุ (สี. ปี.)] โสณกํ;
โก เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิตํ’’.
‘‘อถพฺรวี มาณวโก, ทหโร ปฺจจูฬโก;
มยฺหํ สุตฺวา สตํ เทหิ, สหสฺสํ ทิฏฺ [ทฏฺุ (สี. ปี.)] โสณกํ;
อหํ เต โสณกกฺขิสฺสํ [อหํ โสณกมกฺขิสฺสํ (สี. ปี.), อหํ เต โสณกมกฺขิสฺสํ (สฺยา.)], สหายํ ปํสุกีฬิตํ’’.
‘‘กตมสฺมึ [กตรสฺมึ (สี. สฺยา. ปี.)] โส ชนปเท, รฏฺเสุ นิคเมสุ จ;
กตฺถ โสณกมทฺทกฺขิ [กตฺถ เต โสณโก ทิฏฺโ (สี. ปี.)], ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา.
‘‘ติฏฺนฺติ เมฆสมานา, รมฺมา อฺโฺนิสฺสิตา;
เตสํ มูลมฺหิ [มูลสฺมึ (สี. ปี.), มูลสฺมิ (สฺยา.)] โสณโก, ฌายตี อนุปาทโน [อนุปาทิโน (สฺยา.), อนุปาทาโน (ปี.)];
อุปาทาเนสุ โลเกสุ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา;
การาเปตฺวา สมํ มคฺคํ, อคมา เยน โสณโก.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, วิจรนฺโต พฺรหาวเน;
อาสีนํ ¶ โสณกํ ทกฺขิ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุตํ’’.
‘‘กปโณ วตยํ ภิกฺขุ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
อมาติโก อปิติโก, รุกฺขมูลสฺมิ ฌายติ’’.
‘‘อิมํ วากฺยํ นิสาเมตฺวา, โสณโก เอตทพฺรวิ;
‘น ราช กปโณ โหติ, ธมฺมํ กาเยน ผสฺสยํ [ผุสยํ (ก.)].
‘โย ¶ จ [โยธ (สี. สฺยา.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?)], อธมฺมมนุวตฺตติ;
ส ราช กปโณ โหติ, ปาโป ปาปปรายโน’’’.
‘‘‘อรินฺทโมติ ¶ เม นามํ, กาสิราชาติ มํ วิทู;
กจฺจิ โภโต สุขสฺเสยฺยา [สุขา เสยฺยา (ปี.), สุขเสยฺโย (ก.)], อิธ ปตฺตสฺส โสณก’’’.
‘‘สทาปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ, น กุมฺภึ น ขโฬปิยํ [น กุมฺเภ น กโฬปิยา (สฺยา. ปี.)];
ปรนิฏฺิตเมสานา, เตน ยาเปนฺติ สุพฺพตา.
‘‘ทุติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
อนวชฺชปิณฺโฑ [อนวชฺโช ปิณฺฑา (ปี.)] โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘ตติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นิพฺพุโต ปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘จตุตฺถมฺปิ [จตุตฺถํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโต, สงฺโค ยสฺส น วิชฺชติ.
‘‘ปฺจมมฺปิ [ปฺจมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นครมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อฑยฺหถ.
‘‘ฉฏฺมฺปิ ¶ [ฉฏฺํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ [วิลุปฺปมานมฺหิ (ก.)], นาสฺส กิฺจิ อหีรถ [อหารถ (สี. สฺยา.)].
‘‘สตฺตมมฺปิ [สตฺตมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
โจเรหิ รกฺขิตํ มคฺคํ, เย จฺเ ปริปนฺถิกา;
ปตฺตจีวรมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉติ สุพฺพโต.
‘‘อฏฺมมฺปิ [อฏฺมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมติ, อนเปกฺโขว คจฺฉติ’’.
‘‘พหูปิ ภทฺรา [พหูนิ สมณภทฺรานิ (สี.), พหูปิ ภทฺรกา เอเต (ปี.)] เอเตสํ, โย ตฺวํ ภิกฺขุ ปสํสสิ;
อหฺจ คิทฺโธ กาเมสุ, กถํ กาหามิ โสณก.
‘‘ปิยา ¶ เม มานุสา กามา, อโถ ทิพฺยาปิ เม ปิยา;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุโภ โลเก ลภามเส’’.
‘‘กาเม คิทฺธา [กาเมสุ คิทฺธา (สี. ปี.)] กามรตา, กาเมสุ อธิมุจฺฉิตา;
นรา ปาปานิ กตฺวาน, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘เย จ กาเม ปหนฺตฺวาน [ปหตฺวาน (สี. ปี.)], นิกฺขนฺตา อกุโตภยา;
เอโกทิภาวาธิคตา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;
อุปมาย มิเธกจฺเจ [ปิเธกจฺเจ (สี. ปี.)], อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘คงฺคาย ¶ กุณปํ ทิสฺวา, วุยฺหมานํ มหณฺณเว;
วายโส สมจินฺเตสิ, อปฺปปฺโ อเจตโส.
‘‘‘ยานฺจ ¶ วติทํ ลทฺธํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก’;
ตตฺถ รตฺตึ ตตฺถ ทิวา, ตตฺเถว นิรโต มโน.
‘‘ขาทํ นาคสฺส มํสานิ, ปิวํ ภาคีรโถทกํ [ภาคิรโสทกํ (สี. สฺยา. ปี. ก.)];
สมฺปสฺสํ วนเจตฺยานิ, น ปเลตฺถ [ปเลตฺวา (ก.)] วิหงฺคโม.
‘‘ตฺจ [ตํว (ปี.)] โอตรณี คงฺคา, ปมตฺตํ กุณเป รตํ;
สมุทฺทํ อชฺฌคาหาสิ [อชฺฌคาหยิ (ปี.)], อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘โส จ ภกฺขปริกฺขีโณ, อุทปตฺวา [อุปฺปติตฺวา (สี. สฺยา.), อุทาปตฺวา (ปี.)] วิหงฺคโม.
น ปจฺฉโต น ปุรโต, นุตฺตรํ โนปิ ทกฺขิณํ.
‘‘ทีปํ โส นชฺฌคาคฺฉิ [น อชฺฌคฺฉิ (สี.), น อชฺฌคจฺฉิ (ปี.)], อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ;
โส จ ตตฺเถว ปาปตฺถ, ยถา ทุพฺพลโก ตถา.
‘‘ตฺจ สามุทฺทิกา มจฺฉา, กุมฺภีลา มกรา สุสู;
ปสยฺหการา ขาทึสุ, ผนฺทมานํ วิปกฺขกํ [วิปกฺขินํ (สี. ปี.), วิปกฺขิกํ (สฺยา.)].
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, เย จฺเ กามโภคิโน;
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺติ, กากปฺาว [กากปฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] เต วิทู.
‘‘เอสา เต อุปมา ราช, อตฺถสนฺทสฺสนี กตา;
ตฺวฺจ ปฺายเส เตน, ยทิ กาหสิ วา น วา.
‘‘เอกวาจมฺปิ ทฺวิวาจํ, ภเณยฺย อนุกมฺปโก;
ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺย, ทาโสวยฺยสฺส [ทาโส อยฺยสฺส (สี.), ทาโส อยิรสฺส (ปี.)] สนฺติเก’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, โสณโก อมิตพุทฺธิมา [โสณโก’มิตพุทฺธิมา (?)];
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติยํ’’.
‘‘โก ¶ นุเม ราชกตฺตาโร, สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตา [สูตา เวยฺยตฺติมาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];
รชฺชํ นิยฺยาทยิสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ’’ [วสมนฺนคา (ปี.)].
‘‘อตฺถิ เต ทหโร ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจสฺสุ, โส โน ราชา ภวิสฺสติ’’.
‘‘ขิปฺปํ กุมารมาเนถ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจิสฺสํ, โส โว ราชา ภวิสฺสติ’’.
‘‘ตโต ¶ กุมารมาเนสุํ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อาลปี ราชา, เอกปุตฺตํ มโนรมํ.
‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ [วสมนฺนคา (ปี.)].
‘‘สฏฺิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา ¶ คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ ¶ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ [อินฺทิยาจาปธาริภิ (ก.)];
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ เธนุสหสฺสานิ, โรหฺา ปุงฺควูสภา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ ¶ , สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ ¶ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ’’.
‘‘ทหรสฺเสว ¶ เม ตาต, มาตา มตาติ เม สุตํ;
ตยา วินา อหํ ตาต, ชีวิตุมฺปิ น อุสฺสเห.
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, โปโต อนฺเวติ ปจฺฉโต;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺตมาทาย [ปตฺตมาทาย (ปี.)] ปจฺฉโต;
สุภโร เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภโร’’.
‘‘ยถา สามุทฺทิกํ นาวํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย, วาณิชา พฺยสนี [พฺยสนํ (ก.)] สิยา.
‘‘เอวเมวายํ ปุตฺตกลิ [ปุตฺตก (สฺยา.)], อนฺตรายกโร มม [มมํ (ปี.)];
อิมํ กุมารํ ปาเปถ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโย, ยถา สกฺกํว อจฺฉรา;
ตา นํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ [รมิสฺสนฺติ (สฺยา. ก.)], ตาหิ เจโส [เมโส (ปี.)] รมิสฺสติ.
‘‘ตโต กุมารํ ปาเปสุํ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ.
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี. ปี.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ [นมฺหิ (ก.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
มมํ [มม (ปี.)] ภรถ ภทฺทํ โว [ภทฺทนฺเต (ก.)], อหํ ภตฺตา ภวามิ โว’’.
‘‘ตํ ¶ ตตฺถ อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
‘กุหึ ราชา อนุปฺปตฺโต, อิโต ราชา กุหึ คโต’’’.
‘‘ปงฺกํ ราชา อติกฺกนฺโต, ถเล ราชา ปติฏฺิโต;
อกณฺฏกํ อคหนํ, ปฏิปนฺโน มหาปถํ.
‘‘อหฺจ ปฏิปนฺโนสฺมิ, มคฺคํ ทุคฺคติคามินํ;
สกณฺฏกํ สคหนํ, เยน คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ’’.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ เต สฺวาคตํ ราช, สีหสฺเสว คิริพฺพชํ;
อนุสาส มหาราช, ตฺวํ โน สพฺพาสมิสฺสโร’’ติ.
โสณกชาตกํ ปมํ.
๕๓๐. สํกิจฺจชาตกํ (๒)
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, พฺรหฺมทตฺตํ รเถสภํ;
อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ยสฺสาสิ อนุกมฺปโก.
‘‘สํกิจฺจายํ อนุปฺปตฺโต, อิสีนํ สาธุสมฺมโต;
ตรมานรูโป นิยฺยาหิ, ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ.
‘‘ตโต จ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห [ปริพฺพูฬฺโห (สี. ปี.)], อคมาสิ รเถสโภ.
‘‘นิกฺขิปฺป ปฺจ กกุธานิ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
วาฬพีชนิ [วา ฬวีชนี (สี. ปี.)] มุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจุปาหนํ;
‘‘โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
อาสีนํ ¶ ทายปสฺสสฺมึ, สํกิจฺจมุปสงฺกมิ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา โส ราชา, สมฺโมทิ อิสินา สห;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโนว, อถ กาลํ อมฺถ;
ตโต ปาปานิ กมฺมานิ, ปุจฺฉิตุํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘อิสึ ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (สี. ปี.)] สํกิจฺจํ, อิสีนํ สาธุสมฺมตํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, อิสิสงฺฆปุรกฺขตํ [ปุรกฺขิตํ (ก.)].
‘‘กํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นรา ธมฺมาติจาริโน;
อติจิณฺโณ มยา ธมฺโม, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต.
‘‘อิสี อวจ สํกิจฺโจ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, มหาราช สุโณหิ เม.
‘‘อุปฺปเถน ¶ วชนฺตสฺส, โย มคฺคมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโก.
‘‘อธมฺมํ ¶ ปฏิปนฺนสฺส, โย ธมฺมมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, น โส คจฺเฉยฺย ทุคฺคตึ.
‘‘ธมฺโม ปโถ มหาราช, อธมฺโม ปน อุปฺปโถ;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘อธมฺมจาริโน ราช, นรา วิสมชีวิโน;
ยํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นิรเย เต สุโณหิ เม.
‘‘สฺชีโว กาฬสุตฺโต จ, สงฺฆาโต [สงฺขาโฏ (สฺยา. ก.)] ทฺเว จ โรรุวา;
อถาปโร ¶ มหาวีจิ, ตาปโน [ตปโน (สี. ปี.)] จ ปตาปโน.
‘‘อิจฺเจเต อฏฺ นิรยา, อกฺขาตา ทุรติกฺกมา;
อากิณฺณา ลุทฺทกมฺเมหิ, ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทา.
‘‘กทริยตาปนา [กทริยตปนา (สี. ปี.)] โฆรา, อจฺจิมนฺโต [อจฺจิมนฺตา (ปี.)] มหพฺภยา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
‘‘จตุกฺกณฺณา จตุทฺวารา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
อโยปาการปริยนฺตา, อยสา ปฏิกุชฺชิตา.
‘‘เตสํ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผุฏา [ผริตฺวา (อ. นิ. ๓.๓๖; เป. ว. ๗๑)] ติฏฺนฺติ สพฺพทา.
‘‘เอเต ปตนฺติ นิรเย, อุทฺธํปาทา อวํสิรา;
อิสีนํ อติวตฺตาโร, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘เต ภูนหุโน ปจฺจนฺติ, มจฺฉา พิลกตา ยถา;
สํวจฺฉเร อสงฺเขยฺเย, นรา กิพฺพิสการิโน.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
นิรยา นาธิคจฺฉนฺติ, ทฺวารํ นิกฺขมเนสิโน.
‘‘ปุรตฺถิเมน ¶ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉโต;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ;
ยํ ยฺหิ ทฺวารํ คจฺฉนฺติ, ตํ ตเทว ปิธียเร [ปิถิยฺยติ (สี.), ปิถิยฺยเร (สฺยา.), ปิถียเร (ปี.)].
‘‘พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ, ชนา นิรยคามิโน;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ปตฺวา ทุกฺขํ อนปฺปกํ.
‘‘อาสีวิสํว ¶ กุปิตํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
น สาธุรูเป อาสีเท, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘อติกาโย ¶ มหิสฺสาโส, อชฺชุโน เกกกาธิโป;
สหสฺสพาหุ อุจฺฉินฺโน, อิสิมาสชฺช โคตมํ.
‘‘อรชํ รชสา วจฺฉํ, กิสํ อวกิริย ทณฺฑกี;
ตาโลว มูลโต [สมูโล (ก.)] ฉินฺโน, ส ราชา วิภวงฺคโต.
‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ [เมชฺโฌ (ก.)], มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.
‘‘กณฺหทีปายนาสชฺช, อิสึ อนฺธกเวณฺฑโย [เวณฺหุโย (สี. ปี.), ปิณฺหโย (?)];
อฺโฺํ [อฺมฺํ (สี. ปี.)] มุสลา [มุสเล (สี. สฺยา. ปี.)] หนฺตฺวา, สมฺปตฺตา ยมสาธนํ [ยมสาทนํ (ปี.)].
‘‘อถายํ อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ [ปวึ (สี. สฺยา. ปี.)] เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺตปริยายํ.
‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิตํ.
‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเน, โย นโร เปกฺขเต มุนึ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, คนฺตา โส นิรยํ อโธ.
‘‘เย วุฑฺเฒ [วทฺเธ (ก.)] ปริภาสนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
อนปจฺจา อทายาทา, ตาลวตฺถุ [ตาลวตฺถู (สฺยา.), ตาลาวตฺถุ (ปี.)] ภวนฺติ เต.
‘‘โย ¶ จ ปพฺพชิตํ หนฺติ, กตกิจฺจํ มเหสินํ;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘โย ¶ จ ราชา อธมฺมฏฺโ, รฏฺวิทฺธํสโน มโค [จุโต (สี.)];
ตาปยิตฺวา ชนปทํ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โส จ วสฺสสหสฺสานิ [วสฺสสหสฺสานํ (สี. สฺยา.)], สตํ ทิพฺพานิ ปจฺจติ;
อจฺจิสงฺฆปเรโต โส, ทุกฺขํ เวเทติ เวทนํ.
‘‘ตสฺส อคฺคิสิขา กายา, นิจฺฉรนฺติ ปภสฺสรา;
เตโชภกฺขสฺส คตฺตานิ, โลเมหิ จ [โลมคฺเคหิ จ (สี. สฺยา. ปี.)] นเขหิ จ.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
ทุกฺขาภิตุนฺโน นทติ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต [ตุตฺตทฺทิโต (สี.)] ยถา.
‘‘โย โลภา ปิตรํ หนฺติ, โทสา วา ปุริสาธโม;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘ส ¶ ตาทิโส ปจฺจติ โลหกุมฺภิยํ, ปกฺกฺจ สตฺตีหิ หนนฺติ นิตฺตจํ;
อนฺธํ กริตฺวา มุตฺตกรีสภกฺขํ, ขาเร นิมุชฺชนฺติ ตถาวิธํ นรํ.
‘‘ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจ [ปกฺกุธิตมโยคุฬฺจ (ก.)], ทีเฆ จ ผาเล จิรรตฺตตาปิเต;
วิกฺขมฺภมาทาย วิพนฺธ [วิพทฺธ (สี.), วิภชฺช (สฺยา. ปี.)] รชฺชุภิ, วิวเฏ มุเข สมฺปวิสนฺติ [สํจวนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] รกฺขสา.
‘‘สามา จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกฬสงฺฆา จ ทิชา อโยมุขา;
สงฺคมฺม ¶ ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ, ชิวฺหํ วิภชฺช วิฆาสํ สโลหิตํ.
‘‘ตํ ¶ ทฑฺฒตาลํ ปริภินฺนคตฺตํ, นิปฺโปถยนฺตา อนุวิจรนฺติ รกฺขสา;
รตี หิ เนสํ ทุขิโน ปนีตเร, เอตาทิสสฺมึ นิรเย วสนฺติ;
เย เกจิ โลเก อิธ เปตฺติฆาติโน.
‘‘ปุตฺโต จ มาตรํ หนฺตฺวา, อิโต คนฺตฺวา ยมกฺขยํ;
ภุสมาปชฺชเต ทุกฺขํ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อมนุสฺสา อติพลา, หนฺตารํ ชนยนฺติยา;
อโยมเยหิ วาเฬหิ [ผาเลหิ (ปี.)], ปีฬยนฺติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ตมสฺสวํ [ตํ ปสฺสวํ (สี. สฺยา.), ตํ ปสฺสุตํ (ปี.)] สกา คตฺตา, รุหิรํ [รุธิรํ (สี. สฺยา.)] อตฺตสมฺภวํ;
ตมฺพโลหวิลีนํว, ตตฺตํ ปาเยนฺติ มตฺติฆํ [มตฺติยํ (สี.)].
‘‘ชิคุจฺฉํ กุณปํ ปูตึ, ทุคฺคนฺธํ คูถกทฺทมํ;
ปุพฺพโลหิตสงฺกาสํ, รหทโมคยฺห [รหโทคฺคยฺห (ก.)] ติฏฺติ.
‘‘ตเมนํ กิมโย ตตฺถ, อติกายา อโยมุขา;
ฉวึ เภตฺวาน [เฉตฺวาน (สี. ปี.)] ขาทนฺติ, สํคิทฺธา [ปคิทฺธา (สี. สฺยา. ปี.)] มํสโลหิเต.
‘‘โส จ ตํ นิรยํ ปตฺโต, นิมุคฺโค สตโปริสํ;
ปูติกํ กุณปํ วาติ, สมนฺตา สตโยชนํ.
‘‘จกฺขุมาปิ หิ จกฺขูหิ, เตน คนฺเธน ชียติ;
เอตาทิสํ ¶ พฺรหฺมทตฺต, มาตุโฆ ลภเต ทุขํ.
‘‘ขุรธารมนุกฺกมฺม, ติกฺขํ ทุรภิสมฺภวํ;
ปตนฺติ คพฺภปาติโย [คพฺภปาตินิโย (สี. สฺยา. ปี.)], ทุคฺคํ เวตรณึ [เวตฺตรณึ (สฺยา. ก.)] นทึ.
‘‘อโยมยา สิมฺพลิโย, โสฬสงฺคุลกณฺฏกา;
อุภโต อภิลมฺพนฺติ, ทุคฺคํ เวตรณึ [เวตฺตรณึ (สฺยา. ก.)] นทึ.
‘‘เต ¶ อจฺจิมนฺโต ติฏฺนฺติ, อคฺคิกฺขนฺธาว อารกา;
อาทิตฺตา ชาตเวเทน, อุทฺธํ โยชนมุคฺคตา.
‘‘เอเต ¶ วชนฺติ [สชนฺติ (สี. ปี.), ปชฺชนฺติ (สฺยา.)] นิรเย, ตตฺเต ติขิณกณฺฏเก;
นาริโย จ อติจารา [อติจารินิโย (สี. สฺยา. ปี.)], นรา จ ปรทารคู.
‘‘เต ปตนฺติ อโธกฺขนฺธา, วิวตฺตา วิหตา ปุถู;
สยนฺติ วินิวิทฺธงฺคา, ทีฆํ ชคฺคนฺติ สพฺพทา [สํวรึ (สี. ปี.)].
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], มหตึ ปพฺพตูปมํ;
โลหกุมฺภึ ปวชฺชนฺติ, ตตฺตํ อคฺคิสมูทกํ.
‘‘เอวํ ทิวา จ รตฺโต จ, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;
อนุโภนฺติ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน.
‘‘ยา จ ภริยา ธนกฺกีตา, สามิกํ อติมฺติ;
สสฺสุํ วา สสุรํ วาปิ, เชฏฺํ วาปิ นนนฺทรํ [นนนฺทนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ตสฺสา วงฺเกน ชิวฺหคฺคํ, นิพฺพหนฺติ สพนฺธนํ;
ส พฺยามมตฺตํ กิมินํ, ชิวฺหํ ปสฺสติ อตฺตนิ [อตฺตโน (สี. สฺยา.)];
วิฺาเปตุํ ¶ น สกฺโกติ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา, มจฺฉิกา มิคพนฺธกา;
โจรา โคฆาตกา ลุทฺทา, อวณฺเณ วณฺณการกา.
‘‘สตฺตีหิ โลหกูเฏหิ, เนตฺตึเสหิ อุสูหิ จ;
หฺมานา ขารนทึ, ปปตนฺติ [สมฺปตนฺติ (ก.)] อวํสิรา.
‘‘สายํ ปาโต กูฏการี, อโยกูเฏหิ หฺติ;
ตโต วนฺตํ ทุรตฺตานํ, ปเรสํ ภฺุชเร [ภฺุชเต (สี. สฺยา. ปี.)] สทา.
‘‘ธงฺกา เภรณฺฑกา [เภทณฺฑกา (ก.)] คิชฺฌา, กาโกฬา จ อโยมุขา;
วิปฺผนฺทมานํ ขาทนฺติ, นรํ กิพฺพิสการกํ [กิพฺพิสการินํ (ปี.)].
‘‘เย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
อสนฺโต รชสา ฉนฺนา, คนฺตา [คตา (ก.)] เต นิรยุสฺสทํ [นิรยํ อโธ (ปี.)].
‘‘สนฺโต ¶ จ [สนฺโตว (สฺยา.)] อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, สุจิณฺเณนิธ กมฺมุนา;
สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, สอินฺทา [สหินฺทา (สี.)] เทวา สพฺรหฺมกา.
‘‘ตํ ¶ ตํ พฺรูมิ มหาราช, ธมฺมํ รฏฺปตี จร;
ตถา [ตถา ตถา (สี. สฺยา. ปี.)] ราช จราหิ ธมฺมํ, ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺย ปจฺฉา’’ติ.
สํกิจฺจชาตกํ ทุติยํ.
สฏฺินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อถ สฏฺินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;
ชาตกสวฺหยโน ¶ ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;
ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติ.
๒๐. สตฺตตินิปาโต
๕๓๑. กุสชาตกํ (๑)
‘‘อิทํ ¶ ¶ ¶ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
อิทํ เต รชฺชํ [รฏฺํ (ก.)] อนุสาส อมฺม, คจฺฉามหํ ยตฺถ ปิยา ปภาวตี’’.
‘‘อนุชฺชุภูเตน หรํ มหนฺตํ, ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล [นิสีท กาเล (ก.)];
ปฏิคจฺฉ ตฺวํ ขิปฺปํ กุสาวตึ กุส [กุสาวตึ (สฺยา. ก.)], นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺตํ’’.
‘‘นาหํ คมิสฺสามิ อิโต กุสาวตึ, ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว;
รมามิ มทฺทสฺส นิเกตรมฺเม, หิตฺวาน รฏฺํ ตว ทสฺสเน รโต.
‘‘ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว, สมฺมูฬฺหรูโป วิจรามิ เมทินึ [เมทนึ (สฺยา. ก.)];
ทิสํ น ชานามิ กุโตมฺหิ อาคโต, ตยมฺหิ มตฺโต มิคมนฺทโลจเน.
‘‘สุวณฺณจีรวสเน, ชาตรูปสุเมขเล;
สุสฺโสณิ ¶ ตว กามา หิ [กาเมหิ (สี. สฺยา. ปี.)], นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’.
‘‘อพฺภูติ [อพฺภู หิ (สี.), อภูติ (สฺยา.), อพฺภุ หิ (ปี.)] ตสฺส โภ โหติ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉติ;
อกามํ ราช กาเมสิ [กาเมหิ (สี. ปี.)], อกนฺตํ กนฺตุ [อกนฺโต กนฺต (สี. สฺยา. ปี.)] มิจฺฉสิ’’.
‘‘อกามํ วา สกามํ วา, โย นโร ลภเต ปิยํ;
ลาภเมตฺถ ปสํสาม, อลาโภ ตตฺถ ปาปโก’’.
‘‘ปาสาณสารํ ¶ ขณสิ, กณิการสฺส ทารุนา;
วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉสิ’’.
‘‘ปาสาโณ นูน เต หทเย, โอหิโต มุทุลกฺขเณ;
โย เต สาตํ น วินฺทามิ, ติโรชนปทาคโต.
‘‘ยทา มํ ภกุฏึ [ภูกุฏึ (สี. ปี.)] กตฺวา, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ [ราชปุตฺติ อุทิกฺขสิ (สี. ปี.)];
อาฬาริโก ตทา โหมิ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร [มทฺทสฺส ถีปุเร (สี. ปี.) เอวมุปริปิ].
‘‘ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ [ราชปุตฺติ อุทิกฺขสิ (สี. ปี.)];
นาฬาริโก ตทา โหมิ, ราชา โหมิ ตทา กุโส’’.
‘‘สเจ ¶ หิ วจนํ สจฺจํ, เนมิตฺตานํ ภวิสฺสติ;
เนว เม ตฺวํ ปตี อสฺส, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’.
‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, อฺเสํ ยทิ วา มมํ;
เนว ตุยฺหํ ปตี อตฺถิ, อฺโ สีหสฺสรา กุสา’’.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ ¶ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อาลเปยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ เม นาคนาสูรู, ปาณีหิ อุปสมฺผุเส’’.
‘‘น หิ นูนายํ ราชปุตฺตี, กุเส สาตมฺปิ วินฺทติ;
อาฬาริเก ภเต โปเส, เวตเนน อนตฺถิเก’’.
‘‘น หิ นูนายํ สา [นูน อยํ (สี. สฺยา.)] ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ’’.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหายโสติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหทฺธโนติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหพฺพโลติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหารฏฺโติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหาราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สีหสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
วคฺคุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
พินฺทุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มฺชุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มธุสฺสโรติ [มธุรสฺสโรติ (สี.)] กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สตสิปฺโปติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
ขตฺติโยติปิ กตฺวาน [กริตฺวาน (สี.)], กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
กุสราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ’’.
‘‘เอเต ¶ นาคา อุปตฺถทฺธา, สพฺเพ ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา.)];
ปุรา มทฺทนฺติ ปาการํ, อาเนนฺเตตํ ปภาวตึ’’.
‘‘สตฺต ¶ พิเล [ขณฺเฑ (สี. ปี.)] กริตฺวาน, อหเมตํ ปภาวตึ;
ขตฺติยานํ ปทสฺสามิ, เย มํ หนฺตุํ อิธาคตา’’.
‘‘อวุฏฺหิ ราชปุตฺตี, สามา โกเสยฺยวาสินี;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ทาสีคณปุรกฺขตา’’.
‘‘ตํ นูน กกฺกูปนิเสวิตํ มุขํ, อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตํ;
สุภํ สุเนตฺตํ วิรชํ อนงฺคณํ, ฉุทฺธํ วเน สฺสติ ขตฺติเยหิ.
‘‘เต นูน เม อสิเต เวลฺลิตคฺเค, เกเส มุทู จนฺทนสารลิตฺเต;
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ, ปาเทหิ คิชฺฌา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ [ปริกฑฺฒยนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ตา นูน เม ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
ฉินฺนา วเน อุชฺฌิตา ขตฺติเยหิ, คยฺห ธงฺโก [วโก (ปี.)] คจฺฉติ เยน กามํ.
‘‘เต นูน ตาลูปนิเภ อลมฺเพ, นิเสวิเต กาสิกจนฺทเนน;
ถเนสุ เม ลมฺพิสฺสติ [ลมฺพหีติ (ปี.)] สิงฺคาโล [สิคาโล (สี. สฺยา. ปี.)], มาตูว ปุตฺโต ตรุโณ ตนูโช.
‘‘ตํ ¶ นูน โสณึ ปุถุลํ สุโกฏฺฏิตํ, นิเสวิตํ กฺจนเมขลาหิ;
ฉินฺนํ วเน ขตฺติเยหี อวตฺถํ, สิงฺคาลสงฺฆา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ [คยฺหา วโก คจฺฉติ เยนกามํ (ปี.)].
‘‘โสณา ¶ ¶ ธงฺกา [วกา (ปี.)] สิงฺคาลา จ, เย จฺเ สนฺติ ทาิโน;
อชรา นูน เหสฺสนฺติ, ภกฺขยิตฺวา ปภาวตึ.
‘‘สเจ มํสานิ หรึสุ, ขตฺติยา ทูรคามิโน;
อฏฺีนิ อมฺม ยาจิตฺวา, อนุปเถ ทหาถ นํ.
‘‘เขตฺตานิ อมฺม กาเรตฺวา, กณิกาเรตฺถ โรปย [โรปเย (ก.)];
ยทา เต ปุปฺผิตา อสฺสุ, เหมนฺตานํ หิมจฺจเย;
สเรยฺยาถ มมํ [มม (ปี.)] อมฺม, เอวํวณฺณา ปภาวตี’’.
‘‘ตสฺสา มาตา อุทฏฺาสิ, ขตฺติยา เทววณฺณินี;
ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร’’.
‘‘อิมินา นูน อสินา, สุสฺํ ตนุมชฺฌิมํ;
ธีตรํ มทฺท [มม (สี.), มทฺโท (ปี.)] หนฺตฺวาน, ขตฺติยานํ ปทสฺสสิ’’ [ปทสฺสติ (ปี. ก.)].
‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก;
สาชฺช โลหิตสฺฉนฺนา, คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (สี. ปี.)] ยมสาธนํ.
‘‘เอวมาปชฺชตี โปโส, ปาปิยฺจ นิคจฺฉติ;
โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ [น กรํ (สี.)] อตฺถทสฺสินํ.
‘‘สเจ จ อชฺช [ตฺวํ อมฺม (สี.)] ธาเรสิ [วาเรสิ (ปี.)], กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ¶ ชาตํ ขตฺติยํ, สุวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตํ [ปูชิตา (ปี.)] าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (สี. ปี.)] ยมกฺขยํ.
‘‘ยตฺถสฺสุ เภรี นทติ, กฺุชโร จ นิกูชติ [นิกฺุชติ (ปี.)];
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต.
‘‘อสฺโส จ สิสติ [อสฺโส หสิสติ (สี.), อสฺโส หสิยติ (สฺยา.), อสฺโส จ สึสติ (ปี.)] ทฺวาเร, กุมาโร อุปโรทติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, โกกิลาภินิกูชิเต;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต’’.
‘‘กหํ ¶ นุ โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย โน ทุกฺขา ปโมจเย’’.
‘‘อิเธว โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย เต สพฺเพ วธิสฺสติ’’ [โย โน ทุกฺขา ปโมจเย (สี.), โส โน สพฺเพ วธิสฺสติ (ปี.)].
‘‘อุมฺมตฺติกา นุ ภณสิ, อนฺธพาลา ปภาสสิ [อาทุ พาลาว ภาสสิ (สี. ปี.)];
กุโส เจ อาคโต อสฺส, กึ น [กินฺนุ (สฺยา. ก.)] ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘เอโส ¶ อาฬาริโก โปโส, กุมารีปุรมนฺตเร;
ทฬฺหํ กตฺวาน สํเวลฺลึ, กุมฺภึ โธวติ โอณโต’’.
‘‘เวณี ตฺวมสิ จณฺฑาลี, อทูสิ กุลคนฺธินี;
กถํ มทฺทกุเล ชาตา, ทาสํ กยิราสิ กามุกํ’’.
‘‘นมฺหิ เวณี น จณฺฑาลี, น จมฺหิ กุลคนฺธินี;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘โย ¶ พฺราหฺมณสหสฺสานิ, สทา โภเชติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘ยสฺส นาคสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส อสฺสสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส รถสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
[( ) อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุเยว ทิสฺสติ] (‘‘ยสฺส อุสภสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ) [( ) อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุเยว ทิสฺสติ].
‘‘ยสฺส เธนุสหสฺสานิ, สทา ทุหนฺติ วีสตึ [ทุยฺหนฺติ วีสติ (สี. ปี.)];
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘ตคฺฆ ¶ เต ทุกฺกฏํ พาเล, ยํ ขตฺติยํ มหพฺพลํ;
นาคํ มณฺฑูกวณฺเณน, น นํ [น ตํ (สี. ปี.)] อกฺขาสิธาคตํ’’ [อกฺขาสิ อาคตํ (สี.)].
‘‘อปราธํ มหาราช, ตฺวํ โน ขม รเถสภ;
ยํ ตํ อฺาตเวเสน, นาฺาสิมฺหา อิธาคตํ’’.
‘‘มาทิสสฺส น ตํ ฉนฺนํ, โยหํ อาฬาริโก ภเว;
ตฺวฺเว เม ปสีทสฺสุ, นตฺถิ เต เทว ทุกฺกฏํ’’.
‘‘คจฺฉ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ;
ขมาปิโต กุโส ราชา [กุสราชา (สพฺพตฺถ)], โส เต ทสฺสติ ชีวิตํ’’.
‘‘ปิตุสฺส วจนํ สุตฺวา, เทววณฺณี ปภาวตี;
สิรสา อคฺคหี ปาเท, กุสราชํ มหพฺพลํ’’.
‘‘ยามา ¶ รตฺโย อติกฺกนฺตา, ตามา เทว ตยา วินา;
วนฺเท เต สิรสา ปาเท, มา เม กุชฺฌํ รเถสภ.
‘‘สพฺพํ ¶ [สจฺจํ (สี. สฺยา. ปี.)] เต ปฏิชานามิ, มหาราช สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานาย, วจนํ เม น กาหสิ;
อิทานิ มํ ตาโต หนฺตฺวา, ขตฺติยานํ ปทสฺสติ’’.
‘‘เอวํ เต ยาจมานาย, กึ น กาหามิ เต วโจ;
วิกุทฺโธ ตฺยสฺมิ กลฺยาณิ, มา ตฺวํ ภายิ ปภาวติ.
‘‘สพฺพํ เต ปฏิชานามิ, ราชปุตฺติ สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘ตว กามา หิ สุสฺโสณิ, ปหุ [พหุ (สฺยา.), พหู (ปี.), พหุํ (ก.)] ทุกฺขํ ติติกฺขิสํ [ติติกฺขิสฺสํ (สี. ปี.)];
พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา, นยิตุํ ตํ ปภาวติ’’.
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, นานาจิตฺเต สมาหิเต;
อถ ทกฺขถ เม เวคํ, วิธมนฺตสฺส [วิธเมนฺตสฺส (สพฺพตฺถ)] สตฺตโว’’.
‘‘ตฺจ ตตฺถ อุทิกฺขึสุ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร;
วิชมฺภมานํ สีหํว, โผเฏนฺตํ ทิคุณํ ภุชํ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธฺจ ¶ อารุยฺห, อาโรเปตฺวา ปภาวตึ;
สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นที กุโส.
‘‘ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, สีหสฺเสวิตเร มิคา;
ขตฺติยา ¶ วิปลายึสุ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา [กุสสทฺทภยฏฺิตา (ปี.)].
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺติ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘ตสฺมึ สงฺคามสีสสฺมึ, ปสฺสิตฺวา หฏฺ [ตุฏฺ (สี.)] มานโส;
กุสสฺส รฺโ เทวินฺโท, อทา เวโรจนํ มณึ.
‘‘โส ตํ วิชิตฺวา สงฺคามํ, ลทฺธา เวโรจนํ มณึ;
หตฺถิกฺขนฺธคโต ราชา, ปาเวกฺขิ นครํ ปุรํ.
‘‘ชีวคฺคาหํ [ชีวคาหํ (สี. ปี.)] คเหตฺวาน, พนฺธิตฺวา สตฺต ขตฺติเย;
สสุรสฺสุปนาเมสิ, อิเม เต เทว สตฺตโว.
‘‘สพฺเพว เต วสํ คตา, อมิตฺตา วิหตา ตว;
กามํ กโรหิ เต ตยา, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’.
‘‘ตุยฺเหว สตฺตโว เอเต, น หิ เต มยฺห สตฺตโว;
ตฺวฺเว โน มหาราช, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’.
‘‘อิมา ¶ เต ธีตโร สตฺต, เทวกฺูปมา สุภา;
ททาหิ เนสํ เอเกกํ, โหนฺตุ ชามาตโร ตว’’.
‘‘อมฺหากฺเจว ตาสฺจ, ตฺวํ โน สพฺเพสมิสฺสโร;
ตฺวฺเว โน มหาราช, เทหิ เนสํ ยทิจฺฉสิ’’.
‘‘เอกเมกสฺส เอเกกํ, อทา สีหสฺสโร กุโส;
ขตฺติยานํ ตทา เตสํ, รฺโ มทฺทสฺส ธีตโร.
‘‘ปีณิตา เตน ลาเภน, ตุฏฺา สีหสฺสเร กุเส;
สกรฏฺานิ ¶ ปายึสุ, ขตฺติยา สตฺต ตาวเท.
‘‘ปภาวติฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ สุภํ [ตทา (ปี.)];
กุสาวตึ กุโส ราชา, อคมาสิ มหพฺพโล.
‘‘ตฺยสฺสุ ¶ เอกรเถ ยนฺตา, ปวิสนฺตา กุสาวตึ;
สมานา วณฺณรูเปน, นาฺมฺาติโรจิสุํ [นาฺมฺมติโรจยุํ (สี.)].
‘‘มาตา ปุตฺเตน สงฺคจฺฉิ [สงฺคฺฉิ (สี. สฺยา. ปี.)], อุภโย จ ชยมฺปตี;
สมคฺคา เต ตทา อาสุํ, ผีตํ ธรณิมาวสุ’’นฺติ.
กุสชาตกํ ปมํ.
๕๓๒. โสณนนฺทชาตกํ (๒)
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นาปิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, เอวํ ชานาหิ ภารธ’’ [ภารภ (ก.)].
‘‘กตรูปมิทํ โภโต [โภโต (สี. ปี.)], เวยฺยาวจฺจํ อนปฺปกํ;
เทวมฺหิ วสฺสมานมฺหิ, อโนวสฺสํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต วาตาตเป โฆเร, สีตจฺฉายํ ภวํ อกา;
ตโต อมิตฺตมชฺเฌสุ [อมิตฺตมชฺเฌ จ (สี.)], สรตาณํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต ผีตานิ รฏฺานิ, วสิโน เต ภวํ อกา;
ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต [อนุยุตฺเต (ปี.)] ภวํ อกา.
‘‘ปตีตาสฺสุ ¶ ¶ มยํ โภโต, วท ตํ [วร ตํ (สี. สฺยา. ปี.)] ภฺช [ภฺ (สี. ปี.), ภฺุช (สฺยา. ก.)] มิจฺฉสิ;
หตฺถิยานํ อสฺสรถํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, มยํ โภโต ททามเส.
‘‘อถ วงฺเค [อถ วา สงฺเค (สี. ปี.)] วา มคเธ, มยํ โภโต ททามเส;
อถ วา อสฺสกาวนฺตี [อสฺสกาวนฺตึ (สี. สฺยา. ปี.)], สุมนา ทมฺม เต มยํ.
‘‘อุปฑฺฒํ วาปิ รชฺชสฺส, มยํ โภโต ททามเส;
สเจ เต อตฺโถ รชฺเชน, อนุสาส ยทิจฺฉสิ’’.
‘‘น ¶ เม อตฺโถปิ รชฺเชน, นคเรน ธเนน วา;
อโถปิ ชนปเทน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘โภโตว รฏฺเ วิชิเต, อรฺเ อตฺถิ อสฺสโม;
ปิตา มยฺหํ ชเนตฺตี จ, อุโภ สมฺมนฺติ อสฺสเม.
‘‘เตสาหํ [เตสฺวหํ (ก.)] ปุพฺพาจริเยสุ, ปฺุํ น ลภามิ กาตเว;
ภวนฺตํ อชฺฌาวรํ กตฺวา, โสณํ [โสนํ (ปี.)] ยาเจมุ สํวรํ’’.
‘‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ พฺราหฺมณ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา’’.
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อลํ เหสฺสนฺติ ยาจกา’’.
‘‘หตฺถี อสฺเส จ โยเชนฺตุ, รถํ สนฺนยฺห สารถิ [นํ รถิ (ปี.)];
อาพนฺธนานิ คณฺหาถ, ปาทาสุสฺสารยทฺธเช [ปาเทสุสฺสารยํ ธเช (สี.), ปาทาสุสฺสารยํ ธเช (ปี.)];
อสฺสมํ ¶ ตํ คมิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคินี;
อคมา อสฺสมํ รมฺมํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘กสฺส กาทมฺพโย [กสฺส กาทมฺพมโย (ก.)] กาโช, เวหาสํ จตุรงฺคุลํ;
อํสํ อสมฺผุสํ เอติ, อุทหาราย [อุทหารสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] คจฺฉโต’’.
‘‘อหํ โสโณ มหาราช, ตาปโส สหิตพฺพโต [สหิตํ วโต (ปี.)];
ภรามิ มาตาปิตโร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘วเน ผลฺจ มูลฺจ, อาหริตฺวา ทิสมฺปติ;
โปเสมิ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ’’.
‘‘อิจฺฉาม ¶ อสฺสมํ คนฺตุํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย;
มคฺคํ โน โสณ อกฺขาหิ, เยน คจฺเฉมุ [คจฺฉาม (สี.)] อสฺสมํ’’.
‘‘อยํ ¶ เอกปที ราช, เยเนตํ [เยน ตํ (ก.)] เมฆสนฺนิภํ;
โกวิฬาเรหิ สฺฉนฺนํ, เอตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, ตรมาโน มหาอิสิ;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติเย.
‘‘อสฺสมํ ปริมชฺชิตฺวา, ปฺเปตฺวาน [ปฺเปตฺวาน (สี. สฺยา.)] อาสนํ;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, ปิตรํ ปฏิโพธยิ.
‘‘อิเม อายนฺติ ราชาโน, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, นิสีท ตฺวํ [นิสีทาหิ (สี.)] มหาอิเส.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ตรมาโน มหาอิสิ;
อสฺสมา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, สทฺวารมฺหิ อุปาวิสิ’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตํริว เตชสา;
ขตฺยสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ, โกสิโย เอตทพฺรวิ.
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (ปี.)], สงฺขา ปณวทินฺทิมา [เทณฺฑิมา (สี. ปี.)];
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว, ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ปคฺคหิตํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาฬพีชนิมุตฺตมํ;
จรนฺติ วรปฺุสฺส [วรปฺสฺส (สี. ปี.)], หตฺถิกฺขนฺเธน อายโต.
‘‘กสฺส เสตานิ ฉตฺตานิ, อาชานียา จ วมฺมิตา;
สมนฺตา ปริกิเรนฺติ [ปริกิรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ เอกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา [อนุยุตฺตา (ปี.)] ยสสฺสิโน;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘หตฺถิ อสฺสรถ ปตฺติ [หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี (สี.)], เสนา จ จตุรงฺคินี;
สมนฺตานุปริยนฺติ [สมนฺตา อนุปริยาติ (ปี.)], โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺเสสา ¶ มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี ¶ [อกฺขาภนี (สี.), อกฺโขภินี (สฺยา.)] อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’.
‘‘ราชาภิราชา [ราชาธิราชา (ก.)] มโนโช, อินฺโทว ชยตํ ปติ;
นนฺทสฺสชฺฌาวรํ เอติ, อสฺสมํ พฺรหฺมจารินํ.
‘‘ตสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’.
‘‘อนุลิตฺตา จนฺทเนน, กาสิกุตฺตมธาริโน [กาสิกวตฺถธาริโน (ปี.)];
สพฺเพ ปฺชลิกา หุตฺวา, อิสีนํ อชฺฌุปาคมุํ’’.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา [สิรึสปา (สี. สฺยา. ปี.)];
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘กุสลฺเจว โน ราช, อโถ ราช อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ [ฑํสา จ มกสา (สี.), ฑํสา จ มกสา จ (ปี.)], อปฺปเมว สรีสปา [สิรึสปา (สี. สฺยา. ปี.)];
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ [อ มฺหํ (สี. ปี.)] น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม สมฺมตํ [วสโต (สี.)] อิธ;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย [กาสมาริโย (สี. สฺยา.)];
ผลานิ ¶ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
นนฺทสฺสาปิ นิสาเมถ, วจนํ โส [ยํ (สี.), ยํ โส (ปี.)] ปวกฺขติ.
‘‘อชฺฌาวรมฺหา นนฺทสฺส, โภโต สนฺติกมาคตา;
สุณาตุ [สุณาตุ เม (สี. สฺยา.)] ภวํ วจนํ, นนฺทสฺส ปริสาย จ’’.
‘‘ปโรสตํ ¶ ชานปทา [ชนปทา (ปี.)], มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อนุมฺนฺตุ เม วโจ.
‘‘เย จ สนฺติ [เย วสนฺติ (สี.), เย หิ สนฺติ (ปี.)] สมีตาโร, ยกฺขานิ อิธ มสฺสเม;
อรฺเ ภูตภพฺยานิ, สุณนฺตุ วจนํ มม.
‘‘นโม กตฺวาน ภูตานํ, อิสึ วกฺขามิ สุพฺพตํ;
โส ตฺยาหํ ทกฺขิณา พาหุ, ตว โกสิย สมฺมโต.
‘‘ปิตรํ เม ชเนตฺติฺจ, ภตฺตุกามสฺส เม สโต;
วีร ปฺุมิทํ านํ, มา มํ โกสิย วารย.
‘‘สพฺภิ เหตํ อุปฺาตํ, มเมตํ อุปนิสฺสช;
อุฏฺานปาริจริยาย, ทีฆรตฺตํ ตยา กตํ;
มาตาปิตูสุ ปฺุานิ, มม โลกทโท ภว.
‘‘ตเถว สนฺติ มนุชา, ธมฺเม ธมฺมปทํ วิทู;
มคฺโค ¶ สคฺคสฺส โลกสฺส, ยถา ชานาสิ ตฺวํ อิเส.
‘‘อุฏฺานปาริจริยาย, มาตาปิตุสุขาวหํ;
ตํ มํ ปฺุา นิวาเรติ, อริยมคฺคาวโร นโร’’.
‘‘สุณนฺตุ ¶ โภนฺโต วจนํ, ภาตุรชฺฌาวรา มม;
กุลวํสํ มหาราช, โปราณํ ปริหาปยํ;
อธมฺมจารี เชฏฺเสุ [โย เชฏฺโ (สี.)], นิรยํ โสปปชฺชติ [โส อุปปชฺชติ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘เย จ ธมฺมสฺส กุสลา, โปราณสฺส ทิสมฺปติ;
จาริตฺเตน จ สมฺปนฺนา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘มาตาปิตา จ ภาตา จ, ภคินี าติพนฺธวา;
สพฺเพ เชฏฺสฺส เต ภารา, เอวํ ชานาหิ ภารธ [ภารถ (สฺยา.)].
‘‘อาทิยิตฺวา ครุํ ภารํ, นาวิโก วิย อุสฺสเห;
ธมฺมฺจ นปฺปมชฺชามิ, เชฏฺโ จสฺมิ รเถสภ’’.
‘‘อธิคมา [อธิคตมฺหา (สี.), อธิคมฺหา (สฺยา.), อธิคตมฺห (ปี.)] ตเม าณํ, ชาลํว ชาตเวทโต;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ.
‘‘ยถา อุทยมาทิจฺโจ, วาสุเทโว ปภงฺกโร;
ปาณีนํ ปวิทํเสติ, รูปํ กลฺยาณปาปกํ;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ’’.
‘‘เอวํ ¶ เม ยาจมานสฺส, อฺชลึ นาวพุชฺฌถ;
ตว ปทฺธจโร [ตว ปฏฺจโร (สฺยา.), ตว พทฺธฺจโร (ปี.), ตวุปฏฺจโร (ก.)] เหสฺสํ, วุฏฺิโต ปริจารโก’’.
‘‘อทฺธา นนฺท วิชานาสิ [ปชานาสิ (สี.)], สทฺธมฺมํ สพฺภิ เทสิตํ;
อริโย ¶ อริยสมาจาโร, พาฬฺหํ ตฺวํ มม รุจฺจสิ.
‘‘ภวนฺตํ วทามิ โภติฺจ, สุณาถ วจนํ มม;
นายํ ภาโร ภารมโต [ภารมตฺโต (สี. สฺยา.)], อหุ มยฺหํ กุทาจนํ.
‘‘ตํ มํ อุปฏฺิตํ สนฺตํ, มาตาปิตุสุขาวหํ;
นนฺโท อชฺฌาวรํ กตฺวา, อุปฏฺานาย ยาจติ.
‘‘โย เว อิจฺฉติ กาเมน, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ;
นนฺทํ โว วรถ เอโก [นนฺทํ วทถ เอเก (ปี.)], กํ นนฺโท อุปติฏฺตุ’’.
‘‘ตยา ¶ ตาต อนฺุาตา, โสณ ตํ นิสฺสิตา มยํ;
อุปฆาตุํ [อุปฆายิตุํ (สี.)] ลเภ นนฺทํ, มุทฺธนิ พฺรหฺมจารินํ’’.
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘ยทา สุตฺตาปิ สุปิเน [สุปฺปนฺเต (สฺยา. ปี.)], นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
อุทคฺคา สุมนา โหมิ, นนฺโท โน อาคโต อยํ.
‘‘ยทา จ ปฏิพุชฺฌิตฺวา, นนฺทํ ปสฺสามิ นาคตํ;
ภิยฺโย อาวิสตี โสโก, โทมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สาหํ อชฺช จิรสฺสมฺปิ, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
ภตฺตุจฺจ [ภตฺตฺุจ (ก.)] มยฺหฺจ ปิโย, นนฺโท โน ปาวิสี ฆรํ.
‘‘ปิตุปิ นนฺโท สุปฺปิโย, ยํ นนฺโท นปฺปวเส [ปาวิสี (ปี.)] ฆรา [ฆรํ (สฺยา. ปี. ก.)];
ลภตู ตาต นนฺโท ตํ, มํ นนฺโท อุปติฏฺตุ’’.
‘‘อนุกมฺปิกา ¶ ปติฏฺา จ, ปุพฺเพ รสทที จ โน;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส.
‘‘ปุพฺเพ รสทที โคตฺตี, มาตา ปฺุูปสํหิตา;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส’’.
‘‘อากงฺขมานา ปุตฺตผลํ, เทวตาย นมสฺสติ;
นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ.
‘‘ตสฺสา อุตุมฺหิ นฺหาตาย [อุตุสินาตาย (ปี.)], โหติ คพฺภสฺส โวกฺกโม [คพฺภสฺส’วกฺกโม (สี. สฺยา. ปี.)];
เตน โทหฬินี โหติ, สุหทา เตน วุจฺจติ.
‘‘สํวจฺฉรํ ¶ วา อูนํ วา, ปริหริตฺวา วิชายติ;
เตน สา ชนยนฺตีติ, ชเนตฺติ [ชเนตฺตี (สี. สฺยา. ปี.)] เตน วุจฺจติ.
‘‘ถนขีเรน [ถนกฺขีเรน (สี.)] คีเตน, องฺคปาวุรเณน [องฺคปาปุรเณน (ปี.)] จ;
โรทนฺตํ ปุตฺตํ [เอว (ปี.)] โตเสติ, โตเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ตโต ¶ วาตาตเป โฆเร, มมํ กตฺวา อุทิกฺขติ;
ทารกํ อปฺปชานนฺตํ, โปเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ มาตุธนํ โหติ, ยฺจ โหติ ปิตุทฺธนํ;
อุภยมฺเปตสฺส โคเปติ, อปิ ปุตฺตสฺส โน สิยา.
‘‘เอวํ ปุตฺต อทุํ ปุตฺต, อิติ มาตา วิหฺติ;
ปมตฺตํ ปรทาเรสุ, นิสีเถ ปตฺตโยพฺพเน;
สายํ ปุตฺตํ อนายนฺตํ, อิติ มาตา วิหฺติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, มาตุ อปริจารโก;
มาตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เอวํ ¶ กิจฺฉา ภโต โปโส, ปิตุ อปริจารโก;
ปิตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
มาตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
ปิตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
มาตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
ปิตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘ทานฺจ เปยฺยวชฺชฺจ [ปิยวาจา จ (สี. สฺยา. ก.)], อตฺถจริยา จ ยา อิธ;
สมานตฺตตา [สมานตฺตา (ปี.)] จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต.
เอเต จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;
ลเภถ มานํ ปูชํ วา [ปูชฺจ (ปี.)], ปิตา วา ปุตฺตการณา.
‘‘ยสฺมา จ สงฺคหา [สงฺคเห (ที. นิ. ๓.๒๗๓; อ. นิ. ๔.๓๒) ตทฏฺกถาโย โอโลเกตพฺพา] เอเต, สมฺมเปกฺขนฺติ [สมเวกฺขนฺติ (สี. สฺยา. ปี.) อ. นิ. ๔.๓๒] ปณฺฑิตา;
ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต.
‘‘พฺรหฺมาติ ¶ ¶ [พฺรหฺมา หิ (ปี.)] มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา ¶ จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน อโถ [มโถ (ปี.), อถ (อ. นิ. ๔.๖๓; อิติวุ. ๑๐๖)] ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน [นหาปเนน (สี. ปี.)], ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย [ปริจริยาย (ปี.)], มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
โสณนนฺทชาตกํ ทุติยํ.
สตฺตตินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;
อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติ.
๒๑. อสีตินิปาโต
๕๓๓. จูฬหํสชาตกํ (๑)
‘‘สุมุข ¶ ¶ ¶ อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;
คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ [พนฺเธ (สฺยา. ก.)] สหายตา’’.
‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;
สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเห.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;
ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิป.
‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส [พนฺธสฺส (สฺยา. ก.)], คติ อฺา มหานสา;
สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติ.
‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหฺจ ปกฺขิม;
าตีนํ วาวสิฏฺานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเย.
‘‘ยํ น กฺจนเทปิฺฉ [เทปิจฺฉ (สี. ปี.), ทฺเวปิจฺฉ (สฺยา.)], อนฺเธน ตมสา คตํ;
ตาทิเส สฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย’’.
‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ [พุชฺฌเส (สี.)];
ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํ.
‘‘โสหํ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺิตํ;
ภตฺติฺจ ¶ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ’’.
‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท;
น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํ.
‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;
กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา’’.
‘‘อปิ ¶ ¶ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ [พทฺธํ (สี.), พนฺธํ (ปี.)] าตินํ มยา;
ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ [พุทฺธิสมฺปนฺน (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺส ปรมสํวุตํ.
‘‘อิจฺเจวํ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโก.
‘‘เต สตฺตุมภิสฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;
ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สฺจเลสุมาสนา [น จ สฺเจสุ’มาสนา (สี. ปี.)].
‘‘ธตรฏฺเ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;
อภิกฺกมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเป.
‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;
ปจฺจกมิตฺถ [ปจฺจกมฺปิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํ.
‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธฺจ ปุนาปรํ;
อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํ.
‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;
ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเป.
‘‘ยํ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;
อถ ¶ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิ.
‘‘กินฺนุ ตฺยายํ [ตา’ยํ (สี. ปี. ก.)] ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;
เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํ.
‘‘กถํ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;
ปทฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํ.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติ.
‘‘อปิ ¶ ตฺเวว มหาปฺ, ปาสา พหุวิธา ตตา [ตตา (สฺยา. ก.)];
คุยฺหมาสชฺช [คูฬฺหมาสชฺช (สี. ปี.)] พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’.
‘‘อปิ นายํ ตยา สทฺธึ, สํวาสสฺส [สมฺภาสสฺส (สี. ปี.)] สุขุทฺรโย;
อปิ โน อนุมฺาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’.
‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิรํ’’.
‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ ¶ , อฺตฺเรตสฺส ชีวิตา;
สเจ เอเกน ตุฏฺโสิ, มฺุเจตํ มฺจ ภกฺขย.
‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา [ตุลฺยามฺหา (ก.)] วยสา อุโภ;
น เต ลาเภน ชีวตฺถิ [ชีนตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)], เอเตน นิมินา ตุวํ.
‘‘ตทิงฺฆ ¶ สมเปกฺขสฺสุ [สมเวกฺขสุ (สี. ปี.)], โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ [ตวสฺมสุ (สี. สฺยา.)];
มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มฺุจ ทิชาธิปํ.
‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส [กตสฺสา (สี. ปี.)] ยาจนาย จ;
มิตฺติ จ ธตรฏฺเหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’.
‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;
มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา.
‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. ปี.)] อิธ วิชฺชติ;
ยถา ตฺวํ ธตรฏฺสฺส, ปาณสาธารโณ สขา.
‘‘โส เต สหายํ มฺุจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, าติมชฺเฌ วิโรจถ’’.
‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา [ภตฺตุโน (สฺยา.)] ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค [วงฺกงฺโค (สฺยา.)], วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ’’.
‘‘เอหิ ¶ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ [ยถายํ (สี. ปี.)] ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ [กฺจิ (สี.)] น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สฺยา. ก.)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช [กาเจ (ปี.)] อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ¶ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต [จิตฺโต (ก.)], พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;
ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รฺโ หํเส อทสฺสยิ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา ¶ มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร’’.
‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา [วิหคา (สี. ปี.)], ตว หตฺถตฺตมาคตา [หตฺถตฺถ’มาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];
กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา’’.
‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;
ยํ ยทายตนํ มฺเ, ทิชานํ ปาณโรธนํ.
‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;
ตํ อพทฺโธ อุปาสีโน, มมายํ อชฺฌภาสถ.
‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยหิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;
ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต [ธมฺเม ยุตฺโต (สี. ปี.)] วิหงฺคโม.
‘‘อตฺตนายํ [อตฺตโน ยํ (สฺยา.)] จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;
อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;
ตโต นํ ปามุจึ [ปามฺุจึ (ปี. ก.)] ปาสา, อนฺุาสึ สุเขน จ.
‘‘‘โส ¶ ¶ ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ.
‘‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สพฺพตฺถ)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’.
‘‘เอวเมตสฺส วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;
เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ [อสฺสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อุโภ อนุมตา มยา.
‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํ.
‘‘อุปายนฺจ ¶ เต เทว, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ;
สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิป’’.
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเ โสวณฺณเย สุเภ;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘กจฺจินฺนุ ¶ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ’’ [มนุสิสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ ¶ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต [อโถปิเม (สี. ปี.)] มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘ภวนฺตํ [ภวํ ตุ (สี. ปี.), ภวนฺนุ (สฺยา.)] กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ [หตฺถตฺถตํ (สี. สฺยา. ปี.)] คโต;
ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมึ ปมมาปเท.
‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;
เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ [ปากติกํ (สี. ปี.)] ภวติ ตาวเท’’.
‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ [เอวมาปทิ สํสติ (สี. ปี.)];
น จายํ กิฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถ.
‘‘ปจฺจคมิตฺถ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;
ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;
ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนฺุาสิ สุเขน จ.
‘‘อิทฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;
โภโต สกาเสคมนํ [สกาเส + อาคมนํ], เอตสฺส ธนมิจฺฉตา’’.
‘‘สฺวาคตฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉติ’’ [ยาวติจฺฉติ (สี. ปี.)].
‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา ¶ เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ’’.
‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิฺจนํ;
สพฺพตฺถิสฺสริยํ ตว [สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ (สี. สฺยา. ปี.), สพฺพิสฺสริยํ ภวตํ (สฺยา. ก.)], ตํ ปสาส [ปสาสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ยทิจฺฉถ.
‘‘ทานตฺถํ ¶ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จฺํ อุปกปฺปติ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (ปี.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;
กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิยํ’’.
‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;
ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยา.
‘‘อมฺหากฺเจว โส [โย (สี. ปี.)] เสฏฺโ, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว;
ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุหิ.
‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;
นนฺตรํ [นานฺตรํ (สี. ปี.)] ปฏิวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน [เปเสน (ก.)] มนุชาธิป’’.
‘‘ธมฺเมน ¶ กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;
น เหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยา.
‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;
ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺา, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ.
‘‘ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;
เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’.
‘‘ยํ กิจฺจํ [ยํกิฺจิ (ปี.)] ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ [รสฺมาสุ (สี. ปี.)] ตํ ตยา;
ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา [ตฺยมฺหา (ปี.)], ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว.
‘‘อทฺุจ นูน สุมหา, าติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;
อทสฺสเนน อสฺมากํ [อมฺหากํ (สี. ปี.)], ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุ.
‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีตึ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, าติวิสฺสาสนา สิยา’’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวา ธตรฏฺโ [ธตรฏฺา (สี.)], หํสราชา นราธิปํ;
อุตฺตมํ ชวมนฺวาย [อุตฺตมชวมตฺตาย (สี. ปี.)], าติสงฺฆํ อุปาคมุํ.
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ [ปริกรึสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ ¶ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
จูฬ [จุลฺล (สี. สฺยา. ปี.)] หํสชาตกํ ปมํ.
๕๓๔. มหาหํสชาตกํ (๒)
‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;
หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกม.
‘‘โอหาย มํ าติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;
อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;
มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกม’’.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ [ทุกฺขปเรโต’’ติ (ชา. ๑.๑๕.๑๓๖) อฏฺกถาโย โอโลเกตพฺพา], ธตรฏฺ ตุวํ [ตวํ (สี. ปี.)] ชเห;
ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธึ ภวิสฺสติ.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิ.
‘‘สกุมาโร สขา ตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต [สมิเต (ปี.), ตฺยสฺมิ เต (ก.)] ิโต;
าโต เสนาปติ ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตม.
‘‘กถํ ¶ อหํ วิกตฺถิสฺสํ [วิกตฺติสฺสํ (ปี.)], าติมชฺเฌ อิโต คโต;
ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺ, กึ เต วกฺขามิโต คโต;
อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ [น อนริยํ (ปี.)] กตฺตุมุสฺสเห’’.
‘‘เอโส ¶ หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ิโต;
โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห.
‘‘ตฺหิ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ นตฺเวว ชายติ;
อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํ ภูตสฺส ชีวิตํ’’.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี [อาปที (ก.)] ตุริโต ภุสํ.
‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ [อปริพฺรูหยิ (สี. ปี.)];
อฏฺาสิ ปุรโต รฺโ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยธํ [พฺยถํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
เตน ปริยาปทาเนน [ปริยาทาเนน (ก.)], ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;
ปหฏฺโลโม เนสาโท, อฺชลิสฺส ปณามยิ.
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช;
อริยํ พฺรุวาโน [พฺรูหนฺโต (สฺยา. ก.)] วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสึ คิรํ.
‘‘กินฺนุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยึ;
ตมาปเท ปริจฺจตฺตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํ.
‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;
ตถา ¶ ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’.
‘‘อริยวตฺตสิ ¶ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;
จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ [คจฺฉตุ โภ (ปี.)] ยถาสุขํ’’.
‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
ปฏิคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํ.
‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
อนิสฺสโร มฺุจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทก’’.
‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก [ภฏโก (ก.)] รฺโ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;
ตตฺถ สํยมโน [สํยมาโน (ปี.)] ราชา, ยถาภิฺํ กริสฺสติ’’.
‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;
อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห [ปคฺคยฺห (สฺยา. ก.)], ปฺชเร อชฺฌโวทหิ.
‘‘เต ปฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;
สุมุขํ ธตรฏฺฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมิ’’.
‘‘หรียมาโน ¶ ธตรฏฺโ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;
พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;
อสฺมากํ วธมฺาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติ.
‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;
โกฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ’’.
‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;
เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘วาโตว ¶ คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;
พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํ.
‘‘อวินิจฺฉยฺุ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ [ปฏิภาติ (ก.)] มํ;
กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํ.
‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มฺสิตฺถิโย;
พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํ.
‘‘มายา ¶ เจสา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา [ปจฺจุปาโส คุหาสโย (สี. ปี.)];
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’.
‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปฺาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ.
‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;
ตาสุ โก นิพฺพิเท [นิพฺพิเช (ก.)] โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ [ปาณหิ (สี.)].
‘‘ตฺวเมว นฺโ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ;
ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเตน ชายเต มติ.
‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรุ ติติกฺขติ;
ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน [มหตฺตาโน (สี.)], อตฺเถ ยฺุชนฺติ ทุยฺยุเช.
‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;
ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํ.
‘‘มา ¶ โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส;
ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ.
‘‘มุตฺโตปิ ¶ น อิจฺฉิ [นิจฺฉสิ (ก.)] อุฑฺเฑตุํ [โอฑฺเฑตุํ (สี.)], สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;
โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขํ’’.
‘‘โส ตํ [ตฺวํ (สฺยา. ปี.)] โยคํ ปยฺุชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จร’’.
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘โส [ส (สี.)] ลุทฺโท หํสกาเชน [หํสกาเจน (ปี.)], ราชทฺวารํ อุปาคมิ;
ปฏิเวเทถ มํ รฺโ, ธตรฏฺายมาคโต’’.
‘‘เต ¶ ทิสฺวา ปฺุสํกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต [ลกฺขฺาสมฺมเต (สี. ปี.)];
ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถ.
‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
กามํ กโร หิรฺสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉติ’’.
‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;
ยทฺยายํ [ยทายํ (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;
โอกิณฺณํ าติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ [นิมชฺฌิมํ (สี. ปี. ก.)] กถํ คหิ’’.
‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ [อาทานานิ (สฺยา. ปี. ก.)] อุปาสโต [อุปาคโต (ก.)];
ปทเมตสฺส ¶ อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต.
‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ, จรโต อทเนสนํ;
ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ, เอวํ ตํ [เอเวตํ (สี. ปี.)] ทิชมคฺคหึ’’.
‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;
จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ [วิปริยตฺถํ (ปี.)], อทุ กินฺนุ ชิคีสสิ’’ [ชิคึสสิ (สี. ปี.)].
‘‘ยสฺส โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;
อุรํ สํหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิ.
‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;
อริยํ พฺรุวาโน อฏฺาสิ, จชนฺโต มานุสึ คิรํ’’.
‘‘อถ กึ [อถ กินฺนุ (สี. ปี.), กถํ นุ (สฺยา.)] ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺสิ;
อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสิ’’.
‘‘นาหํ ¶ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;
นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถมฺหิ ตาทิเส’’.
‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;
นาสฺส จมฺมํ ว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเห.
‘‘น ¶ หิรฺํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;
โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ยตฺถ ปวิฏฺโ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสิ’’.
‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;
อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํ.
‘‘สุตา ¶ จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา [จตฺถจินฺตกา (ก.)];
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺิโต.
‘‘กิฺจ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;
มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิตํ’’.
‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ [เขมิการยิ (สี. ปี.)];
อภยฺจ ตยา ฆุฏฺํ, อิมาโย ทสธา ทิสา.
‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณึ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ;
ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;
เต เต พนฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสา.
‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภฺจ ปาปกํ;
อุโภ สนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชติ’’.
‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหึ;
สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกา.
‘‘อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ [พฺยากเรยฺยุํ (สี. ปี.)] อิธาคตา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหิ’’.
‘‘เนว ภีตา [ภูตา (สฺยา. ก.)] กาสิปติ, อุปนีตสฺมิ ชีวิเต;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ.
‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
สุเตน วา สุตํ กิณฺยา [กิเณ (สี. ปี.)], กึ อนริยตรํ ตโต.
‘‘โย ¶ ¶ ¶ จาริยรุทํ [จ อริยรุทํ (สี. ปี.)] ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต [อนริยธมฺมมวสฺสิโต (สี.)];
อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘น มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ [พฺยเถ (สี. ปี.)] ปตฺตสํสยํ;
วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จ.
‘‘เย วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา [นาพฺภจิกฺขนฺตา (ก.)], สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต [เอเวเต (สี. ปี.)] ติทิวํ คตา.
‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;
ธตรฏฺฺจ มฺุจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนฺจ มหารหํ;
ปฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘ตฺจ เสนาปตึ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;
โย สุเข สุขิโต รฺเ [รฺโ (สี. สฺยา. ปี. ก.)], ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต.
‘‘เอทิโส โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;
ยถายํ สุมุโข รฺโ, ปาณสาธารโณ สขา’’.
‘‘ปีฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺปาทํ มโนรมํ;
มฏฺํ กาสิกมตฺถนฺนํ [กาสิกปตฺถิณฺณํ (สี.), กาสิกวตฺถินํ (สฺยา. ปี.)], ธตรฏฺโ อุปาวิสิ.
‘‘โกจฺฉฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;
สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺสฺสนนฺตรา [อนนฺตรํ (สี.)].
‘‘เตสํ กฺจนปตฺเตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;
หํสานํ อภิหาเรสุํ, อคฺครฺโ ปวาสิตํ’’.
‘‘ทิสฺวา ¶ อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;
กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา.
‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว ¶ เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมนํ มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ ¶ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘กจฺจิ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘อโถ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ’’.
‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
โน เจ [จ (สฺยา. ก.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ’’.
‘‘สนฺโต ¶ จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรงฺกโต’’.
‘‘กจฺจิ นานาคตํ [กจฺจิ นุนาคตํ (สฺยา. ก.)] ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;
กจฺจิ มตฺโต [น มตฺโต (สี.)] มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ’’.
‘‘นาหํ อนาคตํ [อหํ อนาคตํ (สฺยา.)] ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;
ิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส [สนฺตสึ (สฺยา.)].
‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ [ขนฺตี จ (ก.)] อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สุมุโข ¶ จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ [วิสฺสชิ (สี. ปี.)] ผรุสํ คิรํ;
ภาวโทสมนฺาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโม.
‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;
ยานสฺมาสุ [ยานสฺมาสุ (สี. สฺยา ปี.)] น วิชฺชนฺติ, นยิทํ [น อิทํ (สี. ปี.)] ปฺวตามิว’’.
‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;
ธตรฏฺเ จ พทฺธสฺมึ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ.
‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;
อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร’’.
‘‘เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;
ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคม’’.
‘‘ยํ ¶ ¶ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราช นิเวสเน;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย สงฺขมุตฺตฺจ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทนฺตภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (สฺยา. ปี. ก.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;
ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภว.
‘‘อาจริย สมนฺุาตา, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม’’ [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถาตถํ;
กาสิราชา อนฺุาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ [สุริยสฺสุคฺคมนํ (สี. สฺยา.), สุริยุคฺคมนํ (ปี.)] ปติ;
เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต [ภวนโต (สฺยา. ก.)] วิคาหิสุํ’’.
‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ¶ ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
มหาหํสชาตกํ ทุติยํ.
๕๓๕. สุธาโภชนชาตกํ (๓)
‘‘เนว ¶ กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ [อิธตฺถิ (สฺยา.)];
สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนํ’’.
‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;
พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นุปปชฺชติ [น อุปปชฺชติ (สี. ปี.)].
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห [อริยํ มคฺคํ สมารุห (สี. ปี.)], เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘โมฆฺจสฺส ¶ หุตํ โหติ, โมฆฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สจฺจฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สรฺจ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;
โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมึ, สีฆโสเต มหาวเห.
‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ ¶ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ¶ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘พฬิสฺหิ โส นิคิลติ [นิคฺคิลติ (สี. ปี.)], ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘อุฬารวณฺณา วต พฺราหฺมณา อิเม, อยฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;
อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’.
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ [สูริโย จ (ก.)] อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;
สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท, เอโส จ โข ปฺจสิโขติ วุจฺจติ.
‘‘ปาณิสฺสรา มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (สี. สฺยา. ปี.)], มุรชาลมฺพรานิ จ;
สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทติ’’.
‘‘เย เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส ¶ เภทา นิรยํ วชนฺติ’’.
‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา [สุคฺคติมาสสานา (สี. ปี.), สุคฺคตาสิสมานา (ก.)], ธมฺเม ิตา สํยเม สํวิภาเค;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺติ’’.
‘‘ตฺวํ ¶ โนสิ าติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก [โกสิโย (สฺยา. ก.)] ปาปธมฺโม;
ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถ’’ [อปตฺถ (ก. สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อทฺธา ¶ หิ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;
โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิ.
‘‘เอสาหมชฺเชว อุปารมามิ, น จาปิหํ [น จาปหํ (สี. ปี.)] กิฺจิ กเรยฺย ปาปํ;
น จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ [อุทกมฺปหํ ปิเพ (สี.)].
‘‘เอวฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ [สพฺพกาเล (ก.)], โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;
ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ’’.
‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ¶ ตา เทววราภิปาลิตา;
อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิย.
‘‘สุจึ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;
อลทฺธ มจฺเจหิ ว ทานเวหิ วา, อฺตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ [หิตํ (สฺยา.)].
‘‘ตโต จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺาย นาริโย ปมทาธิปา มุนึ;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํ.
‘‘สเจ ¶ อนุทฺทิฏฺํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรหฺเม;
ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโว.
‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;
น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถ’’ [ปิฬยฺหถ (สี. ปี.)].
‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ¶ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;
ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺสมฺมตา’’.
‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;
คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส [สกาสํ (ก.)] คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉึสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสิ’’.
‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตฺชลี;
สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โก เนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยิ’’.
‘‘โย ¶ สพฺพโลกจฺจริโต [สพฺพโลกํ จรโก (สี. สฺยา. ปี.)] มหามุนิ, ธมฺเม ิโต นารโท [นารท (สฺยา.)] สจฺจนิกฺกโม;
โส โนพฺรวิ [พฺรวี (สี. สฺยา. ปี.)] คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;
สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘อสุ ¶ [อสู (สฺยา.)] พฺรหารฺจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภฺุชติ;
วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย, ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสิ’’.
‘‘อสู ¶ หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ [หิมวนฺตปสฺมนิ (สี. ปี. ก.)];
ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถิ’’.
‘‘ส [โส (สฺยา.)] มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;
สุขิปฺปเมว [ส ขิปฺปเมว (สี. ปี.)] อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’.
‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;
สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ [อติจฺจ (สี. ปี.)] วาสโว, โก เนว เม ปาณิสุ กึ สุโธทหิ.
‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจึ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;
อทิฏฺปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ [ชาตจกฺขุหิ (สี. ปี.)], กา เทวตา ปาณิสุ กึ สุโธทหิ’’.
‘‘อหํ ¶ ¶ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสึ ตุริโต มหามุนิ;
ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภฺุชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ [มา วิจารยิ (สี. ปี.)].
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ทรกฺลมํ [ทรถํ กิลํ (สฺยา.), ทรถกฺขมํ (ก.)];
โกธูปนาหฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺหตนฺทิฺจ รสุตฺตมํ อิทํ’’.
‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภฺุชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;
น จาปิ เอกาสฺนมรียปูชิตํ [เอกาสนํ อริยปูชิตํ (สี. ปี.)], อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทติ’’.
‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;
สพฺเพ จ เต มจฺฉริปฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย [นาสฺมิเย (สี. ปี.)].
‘‘โส หิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;
สทฺธา วทฺู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ ¶ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ [สมฺมสมฺมตา (สี.)].
‘‘อโต มตา [มุตา (สี. ปี.)] เทววเรน เปสิตา, กฺา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี [สิรี หิรี ตโต (ปี.)], ตํ อสฺสมํ อาคมุ [อาคมุํ (สี. ปี. ก.)] ยตฺถ โกสิโย.
‘‘ตา ¶ ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต [สพฺพา ปรมปฺปโมทิตา (สฺยา.)], สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;
กฺา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขา.
‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา.
‘‘สิราห เทวีมนุเชภิ [มนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ ¶ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย.
‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ [สุขํ (ปี.)] มหามุนิ, โส [ส (สี. ปี.)] สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;
สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา [สกมฺมนา (สี. ปี.)];
ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิฺจนํ [กิฺจินํ (ก.)], ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํ.
‘‘ปสฺสามิ ¶ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;
ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ [ชาติมํ อปิ (สี.)], เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขี.
‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินึ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินึ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘กา ¶ สุกฺกทาา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺธารินี;
โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มฺชรึ.
‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;
โก เต ทุตีโย อิธ มนฺทโลจเน, น ¶ ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’.
‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;
อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;
เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺปาภตา.
‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;
อีตีนิปาเตน อวุฏฺิตาย [อวุฏฺิกาย (สี. ปี.)] วา, น กิฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํ.
‘‘อถตฺตการานิ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;
เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิฺจนํ.
‘‘หิตฺวาน [ชหิตฺว (สี. สฺยา. ปี.)] ธฺฺจ ธนฺจ าตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;
ตปนฺติ ¶ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห [กุมฺมคฺคมารุยฺห (สี. สฺยา. ปี.)] ปเรนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อาสา ¶ วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ [สุธาย (สฺยา ปี. ก.)] วินยสฺสุ อตฺตนิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆฺนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา’’.
‘‘สทฺธาห เทวีมนุเชหิ [เทวีมนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;
เถยฺยํ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยา.
‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา [เปขวา (ปี.)], สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;
วิเนตฺวาน ¶ [วิเนตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ฉนฺทํ กุลิตฺถิยาสุปิ [กุลธีติยาสุปิ (สี. ปี.)], กโรติ สทฺธํ ปุน [ปน (สี. ปี.)] กุมฺภทาสิยา.
‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริฺจสิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ชิฆฺรตฺตึ ¶ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;
ตถูปมา มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉรา.
‘‘กาลา ¶ นิทาเฆริว อคฺคิชาริว [อคฺคชาติว (สี.), อคฺคิชาติว (ปี.)], อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;
กา ติฏฺสิ มนฺทมิคาวโลกยํ [มนฺทมิวาวโลกยํ (สี. ปี.)], ภาเสสมานาว คิรํ น มฺุจสิ’’.
‘‘หิราห เทวีมนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;
โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’.
‘‘ธมฺเมน าเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส ¶ หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา;
ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เต.
‘‘สา ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;
ตุวฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;
อุทกวนฺตํ [อุทฺวนฺตํ (สี. ปี.)] ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทา.
‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กึสุกา;
โสภฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺมกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตา.
‘‘สาลา ¶ กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา [เวทิสา (ก.)];
อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริตา (พหูสุ)], มนฺุคนฺธา มุจลินฺทเกตกา.
‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ [เวณุ (สี. ปี.)] ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ ¶ จีนกา;
โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ [อาภุชิโนปิ (สี. สฺยา.)] ตณฺฑุลา.
‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน [ตสฺส จ อุตฺตเร ปสฺเส (สี. ปี.), ตสฺส จ อุตฺตรปสฺเสน (สฺยา.)], ชาตา โปกฺขรณี สิวา;
อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกา.
‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา [สกุลา (สี. สฺยา. ปี.)], สตวงฺกา จ โรหิตา;
อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาีนา กากมจฺฉกา.
‘‘ตตฺถ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;
กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา.
‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ¶ ควชา จ, มหึสา [มหิสา (สี. สฺยา. ปี.)] โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;
กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา [สสกณฺณกา (สี.)].
‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺา ทิชสงฺฆเสวิตา’’.
‘‘สา ¶ สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชุ มหาเมฆริวานุปชฺชถ;
ตสฺสา ¶ สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจึ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;
อตฺริจฺจ [อตฺริจฺฉ (สี. สฺยา. ปี.)] โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, ‘นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ’.
‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร [ชฏาชุตินฺธโร (สฺยา. ก.)];
นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิ.
‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;
‘หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา [อุทิรยิ (ก.)] วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํ.
‘‘ตเมน [ตเมนํ (สฺยา. ก.)] สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา [สหินฺทา จ เทวา (สี. ปี.)] สุรกฺมุตฺตมํ;
สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสิ’’.
‘‘ตเมว ¶ สํสี [ตเมว อสํสี (สฺยา.)] ปุนเทว มาตลึ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;
คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา [สทฺธ (ปี.)] สิริยา จ โกสิย;
หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา.
‘‘ตํ ¶ สุ วตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ [อุปกิริยสาทิสํ (สี. สฺยา. ปี.)].
ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ [สนฺติกํ (สี.ปี.)], อลงฺกตํ กฺจนจิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย [กิมฺปุริสพฺยคฺฆทีปิโย (ก.)];
เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน [ปกฺขิโย (สี. ปี.)], มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตา.
‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;
อลงฺกเต กฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเต.
‘‘ตํ ยานเสฏฺํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย [ทส ทิสา อิมา (สี. สฺยา. ปี.)] อภินาทยิตฺถ;
นภฺจ เสลฺจ วนปฺปตินิฺจ [วนสฺปตีนิ จ (สี. ปี.), วนปฺปติฺจ (สฺยา. ก.)], สสาครํ ¶ ปพฺยธยิตฺถ [ปพฺยาถยิตฺถ (สี. ปี.)] เมทินึ.
‘‘ส ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตฺชลี;
พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวี มาตลิ เทวพฺราหฺมณํ.
‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;
อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’.
‘‘อนฺธา ¶ ¶ สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ;
อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺิตา’’.
‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;
ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโน.
‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;
หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว [ชหิตฺวาน (สฺยา. ก.)] ชีวิตํ, เต ¶ สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนา.
‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;
ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถิ’’.
‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;
หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถ’’.
‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม [สมกฺกม (สี. ปี.)], รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ [อิทํ (สฺยา. ก.)];
อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วช’’.
‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ [สมิชฺฌนฺติ (สี. ปี.)] อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;
เย เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’.
‘‘หิรี ¶ อุปฺปลวณฺณาสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ;
อนุรุทฺโธ ปฺจสิโข, อานนฺโท อาสิ มาตลิ.
‘‘สูริโย กสฺสโป ภิกฺขุ, โมคฺคลฺลาโนสิ จนฺทิมา;
นารโท ¶ สาริปุตฺโตสิ, สมฺพุทฺโธ อาสิ วาสโว’’ติ.
สุธาโภชนชาตกํ ตติยํ.
๕๓๖. กุณาลชาตกํ (๔)
เอวมกฺขายติ, เอวมนุสูยติ [สุยฺยติ (ก.)]. สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คช-ควช มหึส-รุรุ-จมร-ปสท-ขคฺค-โคกณฺณ-สีห-พฺยคฺฆ-ทีปิ-อจฺฉ-โกก-ตรจฺฉ-อุทฺทาร-กทลิมิค- พิฬาร-สส-กณฺณิกานุจริเตอากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุ [กเณรุ (สี. ปี.)] -สงฺฆาธิวุฏฺเ [วุตฺเถ (สี. ปี.)] อิสฺสมิค- สาขมิค-สรภมิค-เอณีมิค-วาตมิค-ปสทมิค-ปุริสาลุ [ปุริสลฺลุ (สี. ปี.)] -กิมฺปุริส-ยกฺข-รกฺขสนิเสวิเต อมชฺชวมฺชรีธร-ปหฏฺ [พฺรหฏฺ (สี. ปี.)] -ปุปฺผผุสิตคฺคา [ปุปฺผิตคฺค (สี. ปี.)] เนกปาทปคณวิตเตกุรร-จโกร-วารณ-มยูร-ปรภต- ชีวฺชีวก-เจลาวกา-ภิงฺการ-กรวีกมตฺตวิหงฺคคณ-สตต [วิหงฺคสต (สี. ปี.)] สมฺปฆุฏฺเอฺชน-มโนสิลา-หริตาล- หิงฺคุลกเหม-รชตกนกาเนกธาตุสตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส ¶ เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา [ฑสิตฺวา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ [อุพฺพาเหถาติ (สฺยา. ก.)].
ปฺจสตา [ปฺจสต (ปี.)] ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘สจายํ กุณาโล ¶ สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามาติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ [ปริกาปีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ¶ ปฺจสตา [สี. ปี. โปตฺถเกสุ ‘‘ปฺจสตา’’ติ สกิเทว อาคตํ] ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กเลน วา [กถลาย วา (ก.)] ปาณินา วา ( ) [(ปาสาเณน วา) (สฺยา.)] เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา [สกฺขราย วา (สี.)] ปหารํ อทํสุ. มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา [อิทํ ปททฺวยํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’’ติ [สงฺคาเมสีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] ทิชกฺาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ ¶ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว [สฺชาทิเยเนว (ปี.)] นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ ¶ รติตฺถาย [รตตฺถาย (สี. ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภว [ปฺปภวา (สี. ปี.)] – หริตุปยนฺติโย.
อุปฺปล ¶ ปทุม กุมุท นฬิน สตปตฺต โสคนฺธิก มนฺทาลก [มนฺทาลว (สี. ปี.), มนฺทารว (ก.)] สมฺปติวิรูฬฺหสุจิคนฺธ มนฺุมาวกปฺปเทเส [ปาวกปฺปเทเส (สี. ปี.)].
กุรวก-มุจลินฺท-เกตก-เวทิส-วฺชุล [เวตสมฺชุล (สี.)] -ปุนฺนาคพกุล-ติลก-ปิยก-หสนสาล-สฬลจมฺปก อโสก-นาครุกฺข-ติรีฏิ-ภุชปตฺต-โลทฺท-จนฺทโนฆวเนกาฬาครุ-ปทฺมก-ปิยงฺคุ-เทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกล-กจฺจิการ [กจฺฉิการ (ก.)] -กณิการ-กณฺณิการ-กนเวร-โกรณฺฑก-โกวิฬาร-กึสุก-โยธิก วนมลฺลิก [นวมลฺลิก (สี. ปี.)] -มนงฺคณ-มนวชฺช-ภณฺฑิ-สุรุจิร-ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิก- [มธุกพนฺธุก (ก.)] ธนุตกฺการิ [ธนุการิ (สี.), ธนุการิก (ปี.)] ตาลีส-ตครมุสีรโกฏฺ-กจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํส-ปิลว-กาทมฺพ-การณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธร-สิทฺธ [สินฺธว (สี. ปี.)] -สมณ-ตาปสคณาธิวุฏฺเ วรเทว-ยกฺข-รกฺขส-ทานว-คนฺธพฺพ-กินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปฏิวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข [สวิลาสิตนยนมตฺตกฺโข (ก.)].
ตสฺเสว ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ¶ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ.
ปฺาส ปฺาส ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กถลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ. มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคาเมสี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ¶ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ ปสํสติ – ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข, ภคินิโย, ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’’ติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปวนาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’’ติ. ‘‘อปฺเปวนาม, ภคินิโย’’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน ¶ สกุเณน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโน’สิ [ปฏิปนฺโน (สี. ปี.)]? อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺค ปน มนาปภาณีน’’นฺติ!
เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’’ติ. เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว [ตโต เหว (สี. ปี.)] ปฏินิวตฺติ.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว [อจิรสฺเสว อจฺจเยน (ก.)] ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ โลหิตปกฺขนฺทิกา. พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา [มรณนฺติกา (สฺยา.)]. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกฺานํ เอตทโหสิ – ‘‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปวนาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกฺาโย เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’’ติ? ‘‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปวนาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ; วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ¶ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’’ติ. ‘‘หํ, สมฺม, กุณาลา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน ¶ จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิ. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ. อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ¶ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺิตํ [คิลานาวุฏฺิตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อจิรวุฏฺิตํ เคลฺา เอตทโวจ –
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปฺจปติกาย ฉฏฺเ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ [กวนฺเธ (สี. ปี.)] ปีสปฺปิมฺหีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ [ปุนุตฺตเจตฺถ (ก.) เอวมุปริปิ] วากฺยํ –
‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน [ภิมฺมเสโน (สี. สฺยา. ปี.)], ยุธิฏฺิโล สหเทโว [สีหเทโว (ก.)] จ ราชา;
เอเต ปตี ปฺจ มตฺติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน [ขุชฺชวามเนน (ปี.)] ปาป’’นฺติ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี [สจฺจตปาวี (สี. ปี.), ปฺจตปาวี (สฺยา.)] นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน [ตุลาปุตฺตเกน (สี. ปี.), สา สุราธุตฺตเกน (ก.)] ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี [กากาตี (สี.), กากาติ (ปี.)] นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิ.
ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี [กุรงฺควี (สี. ปี.)] นาม โลมสุทฺทรี [โลมสุนฺทรี (สี. สฺยา. ปี.)] เอฬิกกุมารํ [เอฬมารกํ (สี.), เอฬกกุมารํ (สฺยา.), เอฬกมารํ (ปี.)] กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิ.
เอวฺเหตํ ¶ มยา าตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ [มาตุกา (สฺยา.)] โอหาย โกสลราชํ ปฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิ.
‘‘เอตา จ อฺา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;
มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา [อิตรีตรานํ ปติฏฺา (สฺยา.), อิตฺตรีตรปฺปติฏฺา (?)];
สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘สีโห ¶ ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปฺจาวุโธ [ปฺจหตฺโถ (สี. ปี.)] สุรุทฺโธ;
ปสยฺหขาที ปรหึสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘น ขลุ [น ขลุ โภ (สฺยา. ก.)], สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติ.
‘‘โจโร ¶ [โจรา (สี. สฺยา. ปี.)] วิย เวณิกตา, มทิราว [มทิรา วิย (สี. สฺยา.), มทิริว (ปี.)] ทิทฺธา [ทิฏฺา (ก.), วิสทุฏฺา (สฺยา.)] วาณิโช [วาณิชา (ปี.)] วิย วาจาสนฺถุติโย, อิสฺสสิงฺฆมิว วิปริวตฺตาโย [ปริวตฺตาโย (ปี.), วิปริวตฺตาโร (ก.)], อุรคามิว ทุชิวฺหาโย, โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย, สิขีริว สพฺพภกฺขา, นทีริว สพฺพวาหี, อนิโล วิย เยนกามํจรา, เนรุ วิย อวิเสสกรา, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโย’’ติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘ยถา ¶ โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;
อิสฺสสิงฺฆมิว ปริวตฺตา [มิวาวฏฺโฏ (สี.), มิวาวตฺตา (ปี.)], ทุชิวฺหา [ทุชฺชิวฺห (ปี.)] อุรโค วิย.
‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;
รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย.
[ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)]
‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา.
วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;
รตนนฺตกริตฺถิโย’’ติ [ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)].
‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ; ตานิ) [( ) สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ – โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยา. จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ [ยานิ (สี. สฺยา. ปี.)] ฆรา น วิปฺปวาสเย.
‘โคณํ ¶ เธนฺุจ ยานฺจ, ภริยํ าติกุเล น วาสเย;
ภฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;
โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา าติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติ.
‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ) [( ) สี. ปี. โปตฺถเกสุ นุ ทิสฺสติ] กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –
‘อคุณํ ธนุ าติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคฺจ ยานํ;
ทูเร ¶ มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภว’’’นฺติ.
‘‘อฏฺหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน ¶ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺหิ าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ทลิทฺทํ อาตุรฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;
ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ [รตฺตํ กิจฺเจสุ (สี. ปี.)] หาปนํ;
สพฺพกามปฺปทาเนน [สพฺพกามปณิธาเนน (สฺยา)], อวชานาติ [อวชานนฺติ (สี. ปี.)] สามิก’’’นฺติ.
‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ. อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, าติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารายินี [ปทฺวารฏฺายินี (สี. สฺยา. ปี.)] จ โหติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรตีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘อารามสีลา จ [อารามสีลา (สี. ปี.)] อุยฺยานํ, นที าติ ปรกุลํ;
อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา ¶ จิตฺถี มชฺชปายินี.
‘ยา ¶ จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารายินี;
นวเหเตหิ าเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติ.
‘‘จตฺตาลีสาย [จตฺตาลีสายิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ [อจฺจาวทติ (สี. สฺยา. ปี.)]. วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเน ปถวึ วิลิขติ [ลิขติ (สี. ปี.)], ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ [ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ (สี. ปี.)], กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภฺุชติ ภฺุชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน [โรทิเตน (สี. ปี.)] วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏึ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภึ ทสฺเสติ, อกฺขึ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺํ อุปลิขติ [โอฏฺํ ปลิขติ ชิวฺหํ ปลิขติ (สี. ปี.)], ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มฺุจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มฺุจติ, สิรสํ พนฺธติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ.
‘‘ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺํ น ¶ สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ¶ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ [วิวรติ กโมทหติ (ปี.)], นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ, วิสิขานุจารินี อติจารินี โข ปน โหติ, นิจฺจํ [นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ] สามิเก อคารวา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ก.)] าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ปวาสํ ¶ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ [ปวาส’มสฺส วณฺเณติ คตึ นานุโสจติ (สี. ปี.)];
ทิสฺวาน ปติมาคตํ [ทิสฺวาปตึ อาคตํ (สี. ปี.)] นาภินนฺทติ;
ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสฺตา, อตฺถฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;
ปริทหิตฺวา ¶ สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘ปริวตฺตชาตา จ [ปราวตฺตกชาตา จ (สี.)] ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;
อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘‘วิโลมมาจรติ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;
นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ [กสิเรนาภตํ (สี.)] ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;
ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจฺจ สามิมฺหิ [นิจฺจํ สสามิมฺหิ (ปี. ก.)] ปทุฏฺมานสา;
อติจารินี โหติ อเปตคารวา [ตเถว’คารวา (สี. ปี.)], เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อภิกฺขณํ ¶ ติฏฺติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;
ทิโสทิสํ ¶ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘สพฺพา นที วงฺกคตี [วงฺกนที (ก.)], สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก.
‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;
สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ [กเรยฺยุ โน (สี.), กเรยฺยุํ โน (ปี.)] ปาปํ, อฺํ อลตฺถ [อลทฺธา (สฺยา. ปี. ก.)] ปีสปฺปินาปิ สทฺธึ.
‘‘นรานมารามกราสุ ¶ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;
สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ [สพฺพ’ตฺตนา’ปีติการาปิ (สี. สฺยา.)] เจ สิยา [สิยุํ (สฺยา.)], น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’ติ.
‘ยํ เว [ยฺจ (สฺยา. ก.)] ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ [กินฺนรกินฺนรีนํ (สฺยา.), กินฺนรีกินฺนรานํ (ก.)], สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;
ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อฺํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีสปฺปึ.
‘พกสฺส จ พาวริกสฺส [ปาวาริกสฺส (สี.), พาวริยสฺส (สฺยา.)] รฺโ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;
อวาจรี [อจฺจาจริ (สฺยา.), อนาจริ (ก.)] ปฏฺวสานุคสฺส [พทฺธวสานุคสฺส (สี. สฺยา.), ปตฺตวสานุคตสฺส (ก.)], กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทฺํ.
‘ปิงฺคิยานี ¶ ¶ สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รฺโ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี.
‘ลุทฺธานํ [ขุทฺทานํ (สี. สฺยา. ปี.)] ลหุจิตฺตานํ, อกตฺูน ทุพฺภินํ;
นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติ.
‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;
อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติ.
‘จิรานุวุฏฺมฺปิ [จิรานุวุตฺถมฺปิ (สี. ปี.)] ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ [สนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘ถีนฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;
จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติ.
‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สณฺหาหิ ¶ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํ.
‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํ.
‘สิเลสูปมาํ ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ [โอรกุลํ (สี.) เอวมุปริปิ] ปรฺจ.
‘น ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;
โย ตา มยฺหนฺติ มฺเยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย [พนฺธเย (สฺยา. ก.)].
‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ [เกสุจิ โปตฺถเกสุ อิมิสฺสา คาถาย ปุพฺพทฺธาปรทฺธํ วิปริยาเยน ทิสฺสติ].
‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘ฆตาสนํ กฺุชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;
เอเต นโร [เอเตน โส (ปี.)] นิจฺจยโต [นิจฺจยตฺโต (สี. ปี.)] ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว [สจฺจภาโว (สฺยา.)].
‘นจฺจนฺตวณฺณา ¶ ¶ น พหูนํ กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;
น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปฺจ น เสวิตพฺพา’’’.
อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส สกุณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ [อาทิมชฺฌคาถาปริโยสานํ (สฺยา. ก.)] วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘อุฏฺาหกํ ¶ เจปิ อลีนวุตฺตึ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ [ตสฺมา หิ อิตฺถีนํ (สี. ปี.)] น วิสฺสสามิ.
‘‘น วิสฺสเส อิจฺฉติ มนฺติ โปโส, น วิสฺสเส โรทติ เม สกาเส;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น ¶ วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;
น วิสฺสเส ราชานํ สขา [ราชา สขา (สี. ปี.)] มมนฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํ.
‘‘น วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสฺตาสุ;
อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย.
‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ [หเนยฺยุ ฉินฺเทยฺยุํปิ ฉทเยยฺยุํ (สี. ปี.), หเนยฺยุํปิ ฉินฺเทยฺยุํปิ เฉทาเปยฺยุํปิ (สฺยา.)], กณฺเปิ [กณฺมฺปิ (สี. สฺยา.)] เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;
มา ทีนกามาสุ อสฺตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุ.
‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;
อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มฺชุนา ภณิเตน จ.
‘‘โจริโย กถินา [กินา (สี. สฺยา. ปี.)] เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจนํ.
‘‘อสา ¶ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ¶ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
ธนตฺตา [ธนตฺถา (สฺยา.)] ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตา.
‘‘หตฺถิพนฺธํ ¶ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสฺจ มณฺฑลํ [จณฺฑลํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโย.
‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ [ฉวกสมํ (สฺยา. ปี.)];
อนุคจฺฉนฺติ [คจฺฉนฺติ (ปี.)] อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ [ธนเหตุ จ นาริโย (สฺยา.), ธนเหตุ นาริโย (ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘จตฺตาโรเม น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;
สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติ.
‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;
ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปฺจมํ;
ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘ราชา จ ปถวึ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;
อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;
ปารํ ¶ สมุทฺทํ ปตฺเถติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยา;
สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;
กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘สพฺพิตฺถิโย ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;
สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติ.
‘‘วาตฺจ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิฺจเย [โอสฺจิยา (สี. ปี.)] สาครเมกปาณินา;
สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ [สเกน กาเลน หเนยฺย โฆสนํ (ปี.)], โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสเช.
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ.
‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘ยํ ¶ เอตา [ยฺเจตา (สฺยา.)] อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;
ชาตเวโทว สณฺานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;
อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป [เอโก เอกปมทํ หิ นาลเป (ปี.) เอโก เอกปมาทาย นาลเป (?)].
‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;
พาธยนฺติ อนุปฏฺิตสฺสตึ [อนุปฏฺิตาสตี (ปี.)], ทีเป รกฺขสิคโณว [ทีปรกฺขสิคณาว (สี.)] วาณิเช.
‘‘นตฺถิ ¶ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา [มชฺชมํสาภิรตา (ก.)] อสฺตา;
ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล [ติมิงฺคิโล (สี. ปี.)].
‘‘ปฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสฺตา;
โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกา.
‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ [อุปรมนฺติ (สี. ปี.), ปลาเปนฺติ (ก.)] นาริโย, ฉนฺทสา ว ¶ รติยา ธเนน วา;
ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย [ราคโทสวติโย (สี. ปี.)] ทหนฺติ นํ.
‘‘อฑฺฒํ ตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนา สหตฺตนา;
รตฺตจิตฺตมติเวยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเน.
‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;
อุหสนฺติ [อูหสนฺติ (สี. ปี.), โอหสนฺติ (สฺยา.)] ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว [สํวโรว (สฺยา. ปี. ก.)] สตมายโกวิทา.
‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;
รกฺขิตา อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา [หทยนฺตนิสฺสิตา (ก.), หทยนฺตรนิสฺสิตา (สฺยา.)].
‘‘เตชวาปิ ¶ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;
นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมา.
‘‘ยํ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺจิตฺโต ¶ วสมาคตํ อรึ [อริ (สี. ปี.)];
เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวา.
‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;
หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกา.
‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน [วา ปน (สฺยา.)];
โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ [วาคุรํ (สฺยา.)], จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโก.
‘‘โอสฺสชิตฺว ¶ กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;
เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโช.
‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต [อุปคโต (สี. ปี.)] สกมฺมุนา;
คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถ.
‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนฺจ ¶ อายสํ;
อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มฺุจติ [มุจฺจติ (ก.)].
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโยํ ¶ จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
โสณฺณพฺยมฺหนิลยา [สุวณฺณพฺยมฺหนิลยา (สฺยา. ก.), โสวณฺณพฺยมฺหนิลยา (ปี.)] จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว [รูปธาตุยา ภโว (สี.), รูปธาตุสมฺภโว (สฺยา.)] น ทุลฺลโภ;
วีตราควิสยูปปตฺติยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘สพฺพทุกฺขสมติกฺกมํ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;
นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’ติ.
‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสึ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;
อานนฺโท ¶ คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;
ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
กุณาลชาตกํ จตุตฺถํ.
๕๓๗. มหาสุตโสมชาตกํ (๕)
‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] ธนสฺส การณา’’.
‘‘นํ ¶ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายาตินํ;
ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ’’.
‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ [ยเมว ตฺวํ (สี.)] ภาสสิ กาฬหตฺถิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ ¶ เต ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
ตโต ¶ รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], สูริยุคฺคมนํ ปติ;
กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;
อุปสงฺกมฺม [อุปสงฺกมิตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา;
หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ’’.
‘‘เอวเมว ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;
มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสิ’’.
‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;
ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโต.
‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต [รโต (สี. สฺยา. ปี.)], พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;
วิธมฺม ปุตฺเต จชิ [จชิตฺวา (ก.)] าตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานฺเว [อตฺตานเมว (สี. ปี.)] ขาทติ.
‘‘อิทํ ¶ เต สุตฺวาน วิเคตุ [วิเหตุ (สี. ปี.)] ฉนฺโท, มา ภกฺขยี [มา ภกฺขสี (สี. ปี.)] ราช มนุสฺสมํสํ;
มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป [ทิปทาทิป (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] สฺุมกาสิ รฏฺํ’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช [ตสฺส โอรส อตฺรโช (สี.), ตสฺส อตฺรช โอรโส (ปี.)];
ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเย.
‘‘เอวเมว ¶ อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ [เหสฺสามิ (สี. สฺยา.), หสฺสามิ (ปี.)] ชีวิตํ’’.
‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;
น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’.
‘‘รสานํ อฺตรํ เอตํ, กสฺมา [ยสฺมา (สี. ปี.)] มํ ตฺวํ นิวารเย;
โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํ.
‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก;
ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อทฺธา อฺเปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;
ตฺวฺจ ชมฺม วินสฺสสฺสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;
อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวิ.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย ¶ [กุสคฺเค อุทกมาทาย (สี. ปี.)], สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’.
‘‘ยถาปิ ¶ เต ธตรฏฺา, หํสา เวหายสงฺคมา;
อภุตฺตปริโภเคน [อวุตฺติปริโภเคน (สี. ปี.), อยุตฺตปริโภเคน (สฺยา.)], สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตา.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’.
‘‘ติฏฺาหีติ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข [ปามุโข (ก.)];
อฏฺิโต ตฺวํ ิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;
อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิฺจ เม มฺสิ กงฺกปตฺตํ’’ [กงฺขปตฺตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;
โจรฺจ โลเก อิตํ วทนฺติ, อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํ.
‘‘สเจ ตฺวํ สทฺทหสิ [สเจปิ สหสิ (สี. ปี.)] ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย [ขตฺติยํ (สฺยา.)];
เตน ยฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ’’.
‘‘กิสฺมึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ [ชาตภูมิ (สี.)], อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิตํ’’.
‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภิรตฺถา วรสาครูปมา;
ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’.
‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปฺา, พหุสฺสุตา ¶ เย พหุฏฺานจินฺติโน;
ทีปฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติ.
‘‘อตฺตานํ ¶ าตี อุทาหุ [อุท (สี. ปี.)] ปุตฺตทารํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
กิเมว ตฺวํ [กิโม นุ ตฺวํ (สี. ปี.)] สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺ วจนํ สุโณม เตตํ’.
‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺํ;
สตฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเป.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺ น หิ มํ อุเปสิ.
‘‘มุตฺโต ¶ ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา ¶ สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาสํ’’.
‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ [น หิ ชีวิตํ (สี.)] ครหิโต ปาปธมฺโม;
น หิ ตํ นรํ ตายติ [ตายเต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺย.
‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;
สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘นภํ ¶ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธรา;
สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ’’ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘อสิฺจ สตฺติฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;
ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘โย เต กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสุ’’.
‘‘โย เม กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ ¶ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;
สุโณม [สุโณมิ (สี. สฺยา.)] คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’.
‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ [โหตุ (ปี.)] สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ ¶ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘สหสฺสิยา [สหสฺสิโย (สี. ปี.)] อิมา คาถา, นหิมา [น อิมา, (สี. ปี.) นยิมา (สฺยา.)] คาถา สตารหา;
จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อาสีติยา นาวุติยา [อสีติยา นวุติยา (ปี.)] จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย [ภเวยฺยุ (สี. สฺยา. ปี.)] คาถา;
ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ [สหสฺสิโย นาม อิธตฺถิ (สี.)] คาถา’’.
‘‘อิจฺฉามิ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ [สนฺโต มมํ (สฺยา.), สนฺโต จ มํ (สี. ปี. ก.)] สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตน.
‘‘อคฺคิ ¶ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น ตปฺปตี สาคโรว [สาคโร วา (สี. ปี.)] นทีหิ;
เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตน.
‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวตึ [คาถา อหํ อตฺถวตี (สี. ปี.)] ชนินฺท;
ตเมว สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น ¶ หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺติ’’.
‘‘อิทํ ¶ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
กึ กามเหตุ ปริภาสสิมํ [ภาสเส มํ (สี. สฺยา. ปี.)], คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ตฺเต’’ [โปริสาทสฺส กนฺเต (สี. ปี.), โปริสาทสฺสุปนฺเต (ก.)].
‘‘อตฺตานุรกฺขาย ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;
อสฺสารุหา [อสฺสาโรหา (สฺยา. ปี.)] เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยฺุชาม หนาม สตฺตุํ’’.
‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;
ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺท’’.
‘‘วนฺทิตฺวา โส ปิตรํ มาตรฺจ, อนุสาเสตฺวา เนคมฺจ พลฺจ;
สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ¶ ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘น หายเต ขาทิตํ [ขาทิตุํ (สี. สฺยา. ปี.)] มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว [สธูมกา จ (สฺยา.)];
นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณม [สุโณมิ (สี.), สุณาม (ปี.)] คาถาโย สตารหาโย’’.
‘‘อธมฺมิโก ¶ ตฺวํ โปริสาทกาสิ [โปริสาทมกาสิ (ก.)], รฏฺา จ ภฏฺโ อุทรสฺส เหตุ;
ธมฺมฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหึ สเมติ.
‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;
นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กึ สุเตน กริสฺสสิ’’.
‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน [กสฺมา นุ (ก.)] อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺวํ’’.
‘‘ปฺจ ปฺจนขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุวํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ¶ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราช’’.
‘‘เย ¶ ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;
ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘ปาสาทวาสา ปถวีควสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนฺจ;
สพฺพํ ตหึ ลภสิ [ลพฺภติ (ปี.)] สามิตาย, สจฺเจน กึ ปสฺสสิ อานิสํสํ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสานํ;
สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;
อลีนจิตฺโต อสิ [จ’สิ (สี. สฺยา. ปี.)] สจฺจวาที’’.
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท [ขาท (สี. สฺยา. ปี.)] มํ โปริสาท.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘าตีสุ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา [กตูปกาโร (สฺยา. ก.)], ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘าตีสุํ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท’’.
‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;
มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย [วิปเตยฺย (สี. ปี.)] สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทึ อเทยฺย’’.
‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;
อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต [รมตี (สี. ปี.)] มโน’’.
‘‘สกิเทว ¶ มหาราช [สุตโสม (สี. ปี.)], สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว ¶ สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามิ’’.
‘‘โย นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ [พุชฺฌเส ตฺวํ (สี. ปี.), พุชฺฌเส ตุวํ (สฺยา.)], หิตาหิตํ วินิปาตฺจ สคฺคํ;
คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโ, กึ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺม.
‘‘อหฺจ ตํ เทหิ วรนฺติ วชฺชํ, ตฺวฺจาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
สนฺทิฏฺิกํ ¶ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺย’’.
‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ [สกฺขิ (สี. สฺยา. ปี.)], ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [อาโรคฺยํ (ก.)], เอตํ วรานํ ปมํ วรามิ’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ ททามิ’’.
‘‘เย ¶ ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามิ’’.
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ¶ ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยามิ [สเกน รฏฺเน ปฏิปาทยามิ เต (สี.)], เอตํ วรานํ ตติยํ ททามิ’’.
‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺํ พฺยถิตา [พฺยถิตํ (สี.), พฺยาธิตํ (ปี.)] ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺา;
มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ [วิรมาหิ (สฺยา.)] ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส ภกฺโข มม [มมํ (สี. สฺยา. ปี.)] มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ [เหตุมฺปิ (ปี.)] วนํ ปวิฏฺโ;
โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อฺํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสุ’’.
‘‘นํ ¶ เว ปิยํ เมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ [นิรํกตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว ¶ เสยฺโย ปรมา จ [ปรมาว (พหูสุ) ชา. ๑.๖.๘๑ สํสนฺเทตพฺพํ] เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน [โอจิตตฺเตน (ก.)] ปจฺฉา’’.
‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;
นมฺหิ สกฺกา [นมฺหิ สกฺโก (สี. ปี.)] นิวาเรตุํ, อฺํ [อฺํ ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] วรํ สมฺม วรสฺสุ’’.
‘‘โย เว ปิยํ เมติ ปิยานุรกฺขี [ปิยานุกงฺขี (สี. ปี.)], อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ [ปีตฺวน วิสสฺส ถาลํ (สี. ปี.), ปิตฺวา วิสมิสฺสถาลํ (สฺยา. ก.)], เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถ.
‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม [อริยธมฺมํ (สี. ปี.)];
ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ’’.
‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ [กามคุเณปิ (สฺยา. ก.)] ปฺจ;
เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามิ’’.
‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
วรสฺสุ สมฺม อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมติ’’.
‘‘อปฺุลาภํ ¶ อยสํ อกิตฺตึ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;
มนุสฺสมํสสฺส กเต [ภโว (สฺยา. ก.)] อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺยํ.
‘‘นํ ¶ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺ.
‘‘จเช ธนํ [ธนํ จเช (สี.)] องฺควรสฺส เหตุ [โย ปน องฺคเหตุ (สี. ปี.)], องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’.
‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;
ตํ หิสฺส ทีปฺจ ปรายณฺจ, น ¶ เตน มิตฺตึ ชิรเยถ [ชรเยถ (สี. ปี.)] ปฺโ.
‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามิ.
‘‘สตฺถา จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสึ;
ตุวมฺปิ [ตฺวํปิ (สฺยา. ก.)] เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;
อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘กมฺมาสปาเทนํ ¶ ¶ วิเหิตตฺถ [วิเหิตมฺหา (สฺยา. ก.)], ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ ¶ เม ปฏิสฺสุณาถ’’.
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เต ปฏิสฺสุณาม’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โว [เอวเมว (สี.), เอวมฺปิ โว (สฺยา.)] โหตุ อยฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โน โหตุ [เอวมฺปิ โน (สฺยา.)] อยฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว [ตเถว (ปี.)] ปุตฺตา’’.
‘‘จตุปฺปทํ สกุณฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺิตํ;
สุธํว อินฺโท ปริภฺุชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตา ขตฺติยา วลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;
อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยึสุ, หิตฺวา ¶ กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ [สุจิมฺหิ (สี. ปี.)] สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค [สฺเต (สี. ปี.), ลงฺคเต (สฺยา.)];
เสยฺยสฺส [สยนสฺส (สี. สฺยา. ปี. ก.)] มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ปาณิสฺสรํ ¶ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;
พหุํ สุคีตฺจ สุวาทิตฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตปุรํ [มิคาจิรูเปตปุรํ (สี. ปี.)] สุรมฺมํ;
หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ’’.
‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;
กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ [ยถา (สี.)] รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ [สูทกํ ปุริสาธมํ (สี. ปี.)];
อกาสึ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคตึ.
‘‘สุกฺกปกฺเข ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;
สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;
กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ.
‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ [วฏฺฏํ (สี. ปี.)], อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺิตีกํ;
เอวมฺปิ ¶ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลว.
‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, จิรฏฺิตีกํ นรวีรเสฏฺ [นรวิริยเสฏฺ (สี. ปี.)];
เอวมฺปิ เว [เอวมฺปิ เม (สฺยา.), เอวมฺปิ เจ (ปี. ก.)] โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺิตีโก [จิรฏฺิติกํ (ก.)] อุทกํ สเรว.
‘‘อพฺยายิโก ¶ ¶ โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’.
‘‘น โส ราชา โย [ราชา น โส โย (ก.)] อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;
น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา [ปุตฺตา น เต (ก.)] เย น ภรนฺติ ชิณฺณํ.
‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต [สนฺโต น เต (ก.)] เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโต.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย ¶ โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ.
มหาสุตโสมชาตกํ ปฺจมํ.
อสีตินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;
สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติ.
๒๒. มหานิปาโต
๕๓๘. มูคปกฺขชาตกํ (๑)
‘‘มา ¶ ¶ ¶ ปณฺฑิจฺจยํ [ปณฺฑิติยํ (สี.), ปณฺฑิจฺจิยํ (ปี.)] วิภาวย, พาลมโต ภว สพฺพปาณินํ;
สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตุ, เอวํ ตว อตฺโถ ภวิสฺสติ’’.
‘‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ เทวเต;
อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’.
‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึ กาสุยา กริสฺสสิ’’.
‘‘รฺโ มูโค จ ปกฺโข จ, ปุตฺโต ชาโต อเจตโส;
โสมฺหิ รฺา สมชฺฌิฏฺโ, ปุตฺตํ เม นิขณํ วเน’’.
‘‘น พธิโร น มูโคสฺมิ, น ปกฺโข น จ วีกโล [นปิ ปงฺคุโล (สี. ปี.), น จ ปิงฺคโล (สฺยา.)];
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’.
‘‘อูรู พาหุํ [พาหู (สี. ก.)] จ เม ปสฺส, ภาสิตฺจ สุโณหิ เม;
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’.
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี.), อาทู (สฺยา.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ยํ กาสุยา นิขฺสิ [นิฆฺสิ (สี. ปี.), นิขฺฉสิ (?)].
‘‘ตสฺส ¶ รฺโ อหํ ปุตฺโต, ยํ ตฺวํ สมฺมูปชีวสิ [สมุปชีวสิ (สี. ปี.)];
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน.
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ [มิตฺตทูโภ (สี. ปี.)] หิ ปาปโก.
‘‘ยถา ¶ รุกฺโข ตถา ราชา, ยถา สาขา ตถา อหํ;
ยถา ฉายูปโค โปโส, เอวํ ตฺวมสิ สารถิ;
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน.
‘‘ปหูตภกฺโข ¶ [พหุตฺตภกฺโข (ก.)] ภวติ, วิปฺปวุฏฺโ [วิปฺปวุตฺโถ (สี. ปี.), วิปฺปมุตฺโต (ก.)] สกํ [สกา (สี. ปี.)] ฆรา;
พหู นํ อุปชีวนฺติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ยํ ยํ ชนปทํ ยาติ, นิคเม ราชธานิโย;
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘นาสฺส โจรา ปสาหนฺติ [ปสหนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], นาติมฺนฺติ ขตฺติยา [นาติมฺเติ ขตฺติโย (สี. สฺยา. ปี.)];
สพฺเพ อมิตฺเต ตรติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘อกฺกุทฺโธ สฆรํ เอติ, สภายํ [สภาย (สี. สฺยา. ปี.)] ปฏินนฺทิโต;
าตีนํ อุตฺตโม โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘สกฺกตฺวา สกฺกโต โหติ, ครุ โหติ สคารโว [ครุโก โหติ คารโว (ก.)];
วณฺณกิตฺติภโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ปูชโก ลภเต ปูชํ, วนฺทโก ปฏิวนฺทนํ;
ยโส กิตฺติฺจ ปปฺโปติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘อคฺคิ ยถา ปชฺชลติ, เทวตาว วิโรจติ;
สิริยา ¶ อชหิโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;
วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ทริโต ปพฺพตาโต วา, รุกฺขโต ปติโต นโร;
จุโต ปติฏฺํ ลภติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘วิรูฬฺหมูลสนฺตานํ, นิคฺโรธมิว มาลุโต;
อมิตฺตา นปฺปสาหนฺติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ’’.
‘‘เอหิ ตํ ปฏิเนสฺสามิ, ราชปุตฺต สกํ ฆรํ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘อลํ ¶ เม เตน รชฺเชน, าตเกหิ [าตเกน (สฺยา. ก.)] ธเนน วา;
ยํ เม อธมฺมจริยาย, รชฺชํ ลพฺเภถ สารถิ’’.
‘‘ปุณฺณปตฺตํ มํ ลาเภหิ [ปลาเภหิ (สี. ปี.)], ราชปุตฺต อิโต คโต;
ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
เตปิ อตฺตมนา ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘หตฺถาโรหา [หตฺถารูหา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เตปิ อตฺตมนา ทชฺชุํ [เตปิ ทชฺชุํ ปตีตาเม (สี. ปี.)], ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘พหุธฺา ¶ ชานปทา [พหู ชานปทา จฺเ (สี.), พหู ชนปทา จฺเ (ปี.)], เนคมา จ สมาคตา;
อุปายนานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต’’.
‘‘ปิตุ มาตุ จหํ จตฺโต, รฏฺสฺส นิคมสฺส จ;
อโถ ¶ สพฺพกุมารานํ, นตฺถิ มยฺหํ สกํ ฆรํ.
‘‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา มหํ;
เอโกรฺเ ปพฺพชิโต, น กาเม อภิปตฺถเย.
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ สารถิ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, นิกฺขนฺโต อกุโตภโย’’.
‘‘เอวํ วคฺคุกโถ สนฺโต, วิสฏฺวจโน จสิ [จ โส (สฺยา. ก.)];
กสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณี ตทา’’.
‘‘นาหํ อสนฺธิตา [อสตฺถิตา (สี.)] ปกฺโข, น พธิโร อโสตตา;
นาหํ อชิวฺหตา มูโค, มา มํ มูคมธารยิ [มูโค อธารยิ (สี.)].
‘‘ปุริมํ สรามหํ ชาตึ, ยตฺถ รชฺชมการยึ;
การยิตฺวา ตหึ รชฺชํ, ปาปตฺถํ นิรยํ ภุสํ.
‘‘วีสติฺเจว ¶ วสฺสานิ, ตหึ รชฺชมการยึ;
อสีติวสฺสสหสฺสานิ, นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [อปจฺจสึ (สฺยา.), อปจฺจยึ (ปี.)].
‘‘ตสฺส รชฺชสฺสหํ ภีโต, มา มํ รชฺชาภิเสจยุํ [รชฺเชภิเสจยุํ (สฺยา. ก.)];
ตสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณึ ตทา.
‘‘อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติ;
เอกํ หนถ พนฺธถ, เอกํ ขาราปตจฺฉิกํ [ขราปติจฺฉกํ (สฺยา.), ขราปฏิจฺฉกํ (ก.)];
เอกํ สูลสฺมึ อุปฺเปถ [อปฺเปถ (สี.), อุพฺเพถ (สฺยา.), อจฺเจถ (ปี.)], อิจฺจสฺส มนุสาสติ.
‘‘ตายาหํ ¶ [ตสฺสาหํ (สี. ปี.)] ผรุสํ สุตฺวา, วาจาโย สมุทีริตา;
อมูโค มูควณฺเณน, อปกฺโข ปกฺขสมฺมโต;
สเก มุตฺตกรีสสฺมึ, อจฺฉาหํ สมฺปริปฺลุโต.
‘‘กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ;
โกมํ [โก ตํ (สี. ปี.)] ชีวิตมาคมฺม, เวรํ กยิราถ เกนจิ.
‘‘ปฺาย จ อลาเภน, ธมฺมสฺส จ อทสฺสนา;
โกมํ [โก ตํ (สี. ปี.)] ชีวิตมาคมฺม, เวรํ กยิราถ เกนจิ.
‘‘อปิ ¶ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ สารถิ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, นิกฺขนฺโต อกุโตภโย’’.
‘‘อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, ราชปุตฺต ตวนฺติเก;
อวฺหายสฺสุ [อวฺหยสฺสุ (สี. ปี.)] มํ ภทฺทนฺเต, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ’’.
‘‘รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อนโณ เอหิ สารถิ;
อนณสฺส หิ ปพฺพชฺชา, เอตํ อิสีหิ วณฺณิตํ’’.
‘‘ยเทว ตฺยาหํ วจนํ, อกรํ ภทฺทมตฺถุ เต;
ตเทว เม ตฺวํ วจนํ, ยาจิโต กตฺตุมรหสิ.
‘‘อิเธว ¶ ตาว อจฺฉสฺสุ, ยาว ราชานมานเย;
อปฺเปว เต ปิตา ทิสฺวา, ปตีโต สุมโน สิยา’’.
‘‘กโรมิ เตตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ สารถิ;
อหมฺปิ ¶ ทฏฺุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ.
‘‘เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ, กุสลํ วชฺชาสิ าตินํ;
มาตรํ ปิตรํ มยฺหํ, วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ’’.
ตสฺส ปาเท คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
สารถิ รถมารุยฺห, ราชทฺวารํ อุปาคมิ.
‘‘สฺุํ มาตา รถํ ทิสฺวา, เอกํ สารถิมาคตํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, โรทนฺตี นํ อุทิกฺขติ.
‘‘อยํ โส สารถิ เอติ, นิหนฺตฺวา มม อตฺรชํ;
นิหโต นูน เม ปุตฺโต, ปถพฺยา ภูมิวฑฺฒโน.
‘‘อมิตฺตา นูน นนฺทนฺติ, ปตีตา นูน เวริโน;
อาคตํ สารถึ ทิสฺวา, นิหนฺตฺวา มม อตฺรชํ.
‘‘สฺุํ มาตา รถํ ทิสฺวา, เอกํ สารถิมาคตํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, โรทนฺตี ปริปุจฺฉิ นํ [โรทนฺตี ปริปุจฺฉติ (สี. ปี.), โรทนฺตี นํ ปริปุจฺฉติ (สฺยา.)].
‘‘กินฺนุ มูโค กึ นุ ปกฺโข, กินฺนุ โส วิลปี ตทา;
นิหฺมาโน ภูมิยา, ตํ เม อกฺขาหิ สารถิ.
‘‘กถํ หตฺเถหิ ปาเทหิ, มูคปกฺโข วิวชฺชยิ;
นิหฺมาโน ภูมิยา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘อกฺเขยฺยํ ¶ [อกฺขิสฺสํ (สี. ปี.)] เต อหํ อยฺเย, ทชฺชาสิ อภยํ มม;
ยํ เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก’’.
‘‘อภยํ สมฺม เต ทมฺมิ, อภีโต ภณ สารถิ;
ยํ ¶ เต สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก’’.
‘‘น โส มูโค น โส ปกฺโข, วิสฏฺวจโน จ โส;
รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา [อกรี (สี. ปี.)] อาลเย พหู.
‘‘ปุริมํ ¶ สรติ โส ชาตึ, ยตฺถ รชฺชมการยิ;
การยิตฺวา ตหึ รชฺชํ, ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ.
‘‘วีสติฺเจว วสฺสานิ, ตหึ รชฺชมการยิ;
อสีติวสฺสสหสฺสานิ, นิรยมฺหิ อปจฺจิ โส.
‘‘ตสฺส รชฺชสฺส โส ภีโต, มา มํ รชฺชาภิเสจยุํ;
ตสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณี ตทา.
‘‘องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺโน, อาโรหปริณาหวา;
วิสฏฺวจโน ปฺโ, มคฺเค สคฺคสฺส ติฏฺติ.
‘‘สเจ ตฺวํ ทฏฺุกามาสิ, ราชปุตฺตํ [ราชปุตฺติ (สี.)] ตวตฺรชํ;
เอหิ ตํ ปาปยิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย’’.
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, กจฺฉํ นาคาน [นาคานิ (สฺยา. ก.)] พนฺธถ;
อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วาทนฺตุ [วทนฺตุ (สี.), นทนฺตุ (สฺยา. ก.), วทตํ (ปี.)] เอกโปกฺขรา.
‘‘วาทนฺตุ [นทนฺตุ (สี. สฺยา. ปี.)] เภรี สนฺนทฺธา, วคฺคู วาทนฺตุ ทุนฺทุภี;
เนคมา จ มํ อนฺเวนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
ขิปฺปํ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
ขิปฺปํ ¶ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
ขิปฺปํ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘อสฺเส จ สารถี ยุตฺเต, สินฺธเว สีฆวาหเน;
ราชทฺวารํ อุปาคจฺฉุํ, ยุตฺตา เทว อิเม หยา’’.
‘‘ถูลา ชเวน หายนฺติ, กิสา หายนฺติ ถามุนา;
กิเส ถูเล วิวชฺเชตฺวา, สํสฏฺา โยชิตา หยา’’.
‘‘ตโต ¶ ¶ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
อิตฺถาคารํ อชฺฌภาสิ [อภาสถ (ก.)], สพฺพาว อนุยาถ มํ.
‘‘วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจ ปณฺฑรํ;
อุปาธิ รถมารุยฺห [อุปาทิรถมารุยฺห (สี.), อุปาธี รถมารุยฺห (สฺยา.)], สุวณฺเณหิ อลงฺกตา.
‘‘ตโต ส [จ (สี. สฺยา. ปี.)] ราชา ปายาสิ, ปุรกฺขตฺวาน สารถึ;
ขิปฺปเมว อุปาคจฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตมิว เตชสา;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ [ปริพฺพูฬฺหํ (สี.)], เตมิโย เอตทพฺรวิ’’.
‘‘กจฺจิ นุ ตาต กุสลํ, กจฺจิ ตาต อนามยํ;
สพฺพา จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] ราชกฺาโย, อโรคา มยฺห มาตโร’’.
‘‘กุสลฺเจว เม ปุตฺต, อโถ ปุตฺต อนามยํ;
สพฺพา จ ราชกฺาโย, อโรคา ตุยฺห มาตโร’’.
‘‘กจฺจิ อมชฺชโป [กจฺจิสฺส’มชฺชโป (สี. ปี.)] ตาต, กจฺจิ เต สุรมปฺปิยํ;
กจฺจิ ¶ สจฺเจ จ ธมฺเม จ, ทาเน เต รมเต มโน’’.
‘‘อมชฺชโป อหํ ปุตฺต, อโถ เม สุรมปฺปิยํ;
อโถ สจฺเจ จ ธมฺเม จ, ทาเน เม รมเต มโน’’.
‘‘กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปนา’’.
‘‘อโถ อโรคํ โยคฺคํ เม, อโถ วหติ วาหนํ;
อโถ เม พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปนา’’ [สรีรสฺสุปตาปิยา (สฺยา. ก.)].
‘‘กจฺจิ อนฺตา จ เต ผีตา, มชฺเฌ จ พหลา ตว;
โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, กจฺจิ เต ปฏิสนฺถตํ’’ [ปฏิสณฺิตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘อโถ อนฺตา จ เม ผีตา, มชฺเฌ จ พหลา มม;
โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, สพฺพํ เม ปฏิสนฺถตํ’’.
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
ปติฏฺเปนฺตุ [ปติฏฺาเปนฺตุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปลฺลงฺกํ, ยตฺถ ราชา นิสกฺกติ’’.
‘‘อิเธว เต นิสีทสฺสุ [นิสินฺนสฺส (สี. สฺยา. ปี.), นิสินฺนสฺสุ (ก.)], นิยเต ปณฺณสนฺถเร;
เอตฺโต อุทกมาทาย, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ [ปกฺขาลยนฺตุ (สี.), ปกฺขาลยนฺติ (ปี.)] เต’’.
‘‘อิทมฺปิ ปณฺณกํ มยฺหํ, รนฺธํ ราช อโลณกํ;
ปริภฺุช มหาราช, ปาหุโน เมสิธาคโต’’ [อาคโต (สี. สฺยา.)].
‘‘น ¶ จาหํ [น วาหํ (ก.)] ปณฺณํ ภฺุชามิ, น เหตํ มยฺห โภชนํ;
สาลีนํ โอทนํ ภฺุเช, สุจึ มํสูปเสจนํ’’.
‘‘อจฺเฉรกํ มํ ปฏิภาติ, เอกกมฺปิ รโหคตํ;
เอทิสํ ¶ ภฺุชมานานํ, เกน วณฺโณ ปสีทติ’’.
‘‘เอโก ราช นิปชฺชามิ, นิยเต ปณฺณสนฺถเร;
ตาย เม เอกเสยฺยาย, ราช วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘น จ เนตฺตึสพนฺธา [เนตฺติสพทฺธา (สี. ปี.)] เม, ราชรกฺขา อุปฏฺิตา;
ตาย เม สุขเสยฺยาย, ราช วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปามินาคตํ [นปฺปชปฺปาม’นาคตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘อนาคตปฺปชปฺปาย, อตีตสฺสานุโสจนา;
เอเตน พาลา สุสฺสนฺติ, นโฬว หริโต ลุโต’’.
‘‘หตฺถานีกํ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิโน;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘อิตฺถาคารมฺปิ เต ทมฺมิ, สพฺพาลงฺการภูสิตํ;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ [ตาสุ ปุตฺเต ปฏิปชฺช (ก.)], ตฺวํ โน ราชา ภวิสฺสสิ.
‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย [จตุริตฺถิโย (สี. ปี.)];
กาเม ตํ รมยิสฺสนฺติ, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘ปฏิราชูหิ ¶ เต กฺา, อานยิสฺสํ อลงฺกตา;
ตาสุ ปุตฺเต ชเนตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ [จาปิ (สฺยา. ก.)], ปมุปฺปตฺติโก [ปมุปฺปตฺติโต (สี. ปี.)] สุสุ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘ยุวา จเร พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจารี ยุวา สิยา;
ทหรสฺส ¶ หิ ปพฺพชฺชา, เอตํ อิสีหิ วณฺณิตํ.
‘‘ยุวา จเร พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจารี ยุวา สิยา;
พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรํ, อมฺม ตาต วทนฺตรํ [วทํ นรํ (สี.)];
กิจฺฉาลทฺธํ ปิยํ ปุตฺตํ, อปฺปตฺวาว ชรํ มตํ.
‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรึ, กุมารึ จารุทสฺสนึ;
นววํสกฬีรํว, ปลุคฺคํ ชีวิตกฺขยํ [ชีวิตกฺขเย (สี. ปี.)].
‘‘ทหราปิ ¶ หิ มิยฺยนฺติ, นรา จ อถ นาริโย;
ตตฺถ โก วิสฺสเส โปโส, ทหโรมฺหีติ ชีวิเต.
‘‘ยสฺส รตฺยา วิวสาเน, อายุ อปฺปตรํ สิยา;
อปฺโปทเกว มจฺฉานํ, กึ นุ โกมารกํ [โกมารตํ (ก.)] ตหึ.
‘‘นิจฺจมพฺภาหโต โลโก, นิจฺจฺจ ปริวาริโต;
อโมฆาสุ วชนฺตีสุ, กึ มํ รชฺเชภิสิฺจสิ’’ [รชฺเชน สิฺจสิ (สี. ปี.)].
‘‘เกน มพฺภาหโต โลโก, เกน จ ปริวาริโต;
กาโย อโมฆา คจฺฉนฺติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ, เอวํ ชานาหิ ขตฺติย.
‘‘ยถาปิ ตนฺเต วิตเต [วิตนฺเต (สฺยา. ก.)], ยํ ยเทวูปวิยฺยติ [ยํ ยํ เทวูปวิยฺยติ (สี. ปี.)];
อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
‘‘ยถา ¶ วาริวโห ปูโร, คจฺฉํ นุปนิวตฺตติ [น ปริวตฺตติ (สฺยา.), นุปริวตฺตติ (ก.)];
เอวมายุ ¶ มนุสฺสานํ, คจฺฉํ นุปนิวตฺตติ.
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, วเห รุกฺเขปกูลเช;
เอวํ ชรามรเณน, วุยฺหนฺเต สพฺพปาณิโน’’.
‘‘หตฺถานีกํ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิโน;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘อิตฺถาคารมฺปิ เต ทมฺมิ, สพฺพาลงฺการภูสิตํ;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, ตฺวํ โน ราชา ภวิสฺสสิ.
‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย;
กาเม ตํ รมยิสฺสนฺติ, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘ปฏิราชูหิ เต กฺา, อานยิสฺสํ อลงฺกตา;
ตาสุ ปุตฺเต ชเนตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ, ปมุปฺปตฺติโก สุสุ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, วาหนานิ พลานิ จ;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺโห, ทาสิสงฺฆปุรกฺขโต;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘กึ ¶ ธเนน ยํ ขีเยถ [กึ ธเนน ยํ ชีเยถ (สี.), กึ มํ ธเนน กีเยถ (สฺยา. ก.)], กึ ภริยาย มริสฺสติ;
กึ โยพฺพเนน ชิณฺเณน [จิณฺเณน (สี. ปี.), วณฺเณน (ก.)], ยํ ชรายาภิภุยฺยติ [ยํ ชรา อภิเหสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘ตตฺถ กา นนฺทิ กา ขิฑฺฑา, กา รติ กา ธเนสนา;
กึ ¶ เม ปุตฺเตหิ ทาเรหิ, ราช มุตฺโตสฺมิ พนฺธนา.
‘‘โยหํ [โสหํ (สี. ปี.)] เอวํ ปชานามิ, มจฺจุ เม นปฺปมชฺชติ;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, กา รตี กา ธเนสนา.
‘‘ผลานมิว ¶ ปกฺกานํ, นิจฺจํ ปตนโต ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
‘‘สายเมเก น ทิสฺสนฺติ, ปาโต ทิฏฺา พหู ชนา;
ปาโต เอเก น ทิสฺสนฺติ, สายํ ทิฏฺา พหู ชนา.
‘‘อชฺเชว กิจฺจํ อาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. ปี.) ม. นิ. ๓.๒๗๒] เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘โจรา ธนสฺส ปตฺเถนฺติ, ราชมุตฺโตสฺมิ พนฺธนา;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’ติ.
มูคปกฺขชาตกํ ปมํ.
๕๓๙. มหาชนกชาตกํ (๒)
‘‘โกยํ มชฺเฌ สมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;
กํ [กึ (สฺยา. ก.)] ตฺวํ อตฺถวสํ ตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํ’’.
‘‘นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;
ตสฺมา มชฺเฌ สมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห’’.
‘‘คมฺภีเร อปฺปเมยฺยสฺมึ, ตีรํ ยสฺส น ทิสฺสติ;
โมโฆ เต ปุริสวายาโม, อปฺปตฺวาว มริสฺสสิ’’.
‘‘อนโณ ¶ าตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนฺจ [ปิตุโน จ (สี. ปี.)] โส;
กรํ ปุริสกิจฺจานิ, น จ ปจฺฉานุตปฺปติ’’.
‘‘อปารเณยฺยํ ยํ กมฺมํ, อผลํ กิลมถุทฺทยํ;
ตตฺถ โก วายเมนตฺโถ, มจฺจุ ยสฺสาภินิปฺปตํ’’ [ยสฺสาภินิปฺผตํ (สฺยา.)].
‘‘อปารเณยฺยมจฺจนฺตํ ¶ , โย วิทิตฺวาน เทวเต;
น รกฺเข อตฺตโน ปาณํ, ชฺา โส ยทิ หาปเย.
‘‘อธิปฺปายผลํ เอเก, อสฺมึ โลกสฺมิ เทวเต;
ปโยชยนฺติ กมฺมานิ, ตานิ อิชฺฌนฺติ วา น วา.
‘‘สนฺทิฏฺิกํ ¶ กมฺมผลํ, นนุ ปสฺสสิ เทวเต;
สนฺนา อฺเ ตรามหํ, ตฺจ ปสฺสามิ สนฺติเก.
‘‘โส อหํ วายมิสฺสามิ, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;
คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ [กาสํ (สี. ปี.)] ปุริสการิยํ’’.
‘‘โย ตฺวํ เอวํ คเต โอเฆ, อปฺปเมยฺเย มหณฺณเว;
ธมฺมวายามสมฺปนฺโน, กมฺมุนา นาวสีทสิ;
โส ตฺวํ ตตฺเถว คจฺฉาหิ, ยตฺถ เต นิรโต มโน’’.
‘‘อาสีเสเถว ¶ [อาสึเสเถว (สี. สฺยา. ปี.)] ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ.
‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํ.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํ.
‘‘ทุกฺขูปนีโตปิ นโร สปฺโ, อาสํ น ฉินฺเทยฺย สุขาคมาย;
พหู หิ ผสฺสา อหิตา หิตา จ, อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺติ [มจฺจุมุปฺปชฺชนฺติ (สฺยา.)].
‘‘อจินฺติตมฺปิ ภวติ, จินฺติตมฺปิ วินสฺสติ;
น หิ จินฺตามยา โภคา, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา’’.
‘‘อโปราณํ [อปุราณํ (สี. ปี.)] วต โภ ราชา, สพฺพภุมฺโม ทิสมฺปติ;
นาชฺช นจฺเจ [น จ นจฺเจ (ก.)] นิสาเมติ, น คีเต กุรุเต มโน.
‘‘น มิเค [มเค (ก.)] นปิ อุยฺยาเน, นปิ หํเส อุทิกฺขติ;
มูโคว ตุณฺหิมาสีโน, น อตฺถมนุสาสติ’’.
‘‘สุขกามา ¶ ¶ รโหสีลา, วธพนฺธา อุปารตา [อุปารุตา (สฺยา. ก.)];
กสฺส [เกสํ (สี. ปี.)] นุ อชฺช อาราเม, ทหรา วุทฺธา จ อจฺฉเร.
‘‘อติกฺกนฺตวนถา ¶ ธีรา, นโม เตสํ มเหสินํ;
เย อุสฺสุกมฺหิ โลกมฺหิ, วิหรนฺติ มนุสฺสุกา.
‘‘เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ [ตนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.), ตํ ตํ (ก.)] มายาวิโน ทฬํ;
ฉินฺนาลยตฺตา [สนฺตาลยนฺตา (สฺยา. ก.)] คจฺฉนฺติ, โก เตสํ คติมาปเย’’ [เนสํ คติ ปาปเย (ก.)].
‘‘กทาหํ มิถิลํ [มิธิลํ (ก.)] ผีตํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ [กทาสฺสุ (สี. ปี.), กทาสุ (สฺยา.)] ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, วิสาลํ สพฺพโตปภํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, พหุปาการโตรณํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, สุวิภตฺตํ มหาปถํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ควสฺสรถปีฬิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ มิถิลํ ผีตํ, อารามวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, อุยฺยานวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ปาสาทวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ มิถิลํ ผีตํ, ติปุรํ ราชพนฺธุนึ;
มาปิตํ โสมนสฺเสน, เวเทเหน ยสสฺสินา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ เวเทเห ผีเต, นิจิเต ธมฺมรกฺขิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ เวเทเห ผีเต, อเชยฺเย ธมฺมรกฺขิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ [กทา อนฺเตปุรํ (สี. ปี.)] รมฺมํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ รมฺมํ, สุธามตฺติกเลปนํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ รมฺมํ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, วิภตฺเต ภาคโส มิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, สุธามตฺติกเลปเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, สุจิคนฺเธ มโนรเม;
ปหาย ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, ลิตฺเต จนฺทนโผสิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โสณฺณปลฺลงฺเก [สุวณฺณปลฺลงฺเก (สี. สฺยา. ปี.)], โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ มณิปลฺลงฺเก, โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ ¶ กปฺปาสโกเสยฺยํ, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากปกูชิตา [จกฺกวากูปกูชิตา (สี. ปี.)];
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ หตฺถิคุมฺเพ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ¶ อสฺสคุมฺเพ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเน.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถเสนิโย, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โสวณฺณรเถ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ สชฺฌุรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ อสฺสรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ โอฏฺรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โคณรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อชรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ เมณฺฑรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิครเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ หตฺถาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, โตมรงฺกุสปาณิเน [ปาณิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ อสฺสาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, อิลฺลิยาจาปธาริเน [ธาริโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, จาปหตฺเถ กลาปิเน [กลาปิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ ธนุคฺคเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, จาปหตฺเถ กลาปิเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ ราชปุตฺเต จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
จิตฺรวมฺมธเร สูเร, กฺจนาเวฬธาริเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อริยคเณ จ, วตวนฺเต [วตฺถวนฺเต (สี. สฺยา. ปี.)] อลงฺกเต;
หริจนฺทนลิตฺตงฺเค, กาสิกุตฺตมธาริเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ ¶ อมจฺจคเณ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
ปีตวมฺมธเร สูเร, ปุรโต คจฺฉมาลิเน [คจฺฉมาลิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ [กทา (สี. ปี.)] สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ หตฺถิคุมฺพา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อสฺสคุมฺพา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหนา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ รถเสนี, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ โสณฺณรถา [โสวณฺณรถา (ปี. ก.)], สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สชฺฌุรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อสฺสรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ โอฏฺรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ โคณรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อชรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ เมณฺฑรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ มิครถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ หตฺถาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, โตมรงฺกุสปาณิโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ อสฺสาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, อิลฺลิยาจาปธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ รถาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, จาปหตฺถา กลาปิโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ธนุคฺคหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, จาปหตฺถา กลาปิโน;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ราชปุตฺตา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
จิตฺรวมฺมธรา สูรา, กฺจนาเวฬธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อริยคณา, วตวนฺตา อลงฺกตา;
หริจนฺทนลิตฺตงฺคา, กาสิกุตฺตมธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อมจฺจคณา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ปีตวมฺมธรา สูรา, ปุรโต คจฺฉมาลิโน [คจฺฉมาลินี (สฺยา. ก.)];
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ปตฺตํ คเหตฺวาน, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ปํสุกูลานํ, อุชฺฌิตานํ [อุชฺฌิฏฺานํ (ก.)] มหาปเถ;
สงฺฆาฏึ ธารยิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ สตฺตาหสมฺเมเฆ [สตฺตาหํ เมเฆ (สี. สฺยา.)], โอวฏฺโ อลฺลจีวโร;
ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ¶ สพฺพตฺถ คนฺตฺวา [สพฺพหํ านํ (สี.), สพฺพณฺหํ คนฺตฺวา (สฺยา.), สพฺพาหํ านํ (ปี.), สพฺพฏฺานํ (ก.)], รุกฺขา รุกฺขํ วนา วนํ;
อนเปกฺโข คมิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ คิริทุคฺเคสุ, ปหีนภยเภรโว;
อทุติโย คมิสฺสามิ [วิหริสฺสามิ (สี. ปี.)], ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ วีณํ วรุชฺชโก [วีณรุชฺชโก (สฺยา.), วีณํ วิรุชฺชโก (ก.)], สตฺตตนฺตึ มโนรมํ;
จิตฺตํ อุชุํ กริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถกาโรว, ปริกนฺตํ อุปาหนํ;
กามสฺโชเน เฉจฺฉํ [เฉตฺวา (ก.)], เย ทิพฺเพ เย จ มานุเส’’.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา ¶ จ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี [สมฺปทฺทยี (สี.)] ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต’’.
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหี มตฺติกํ ปตฺตํ, ตํ ทุติยาภิเสจนํ’’.
‘‘เภสฺมา [เวสฺมา (สี.), ภึสา (ปี.), ภีสา (ก.)] อคฺคิสมา ชาลา, โกสา ฑยฺหนฺติ ภาคโส;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย ¶ สงฺขมุตฺตา จ, วตฺถิกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทณฺฑภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหู;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, มา เตตํ วินสา ธนํ’’ [วินสฺสา ธนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
มิถิลาย ทยฺหมานาย, น เม กิฺจิ อทยฺหถ’’.
‘‘อฏวิโย ¶ สมุปฺปนฺนา, รฏฺํ วิทฺธํสยนฺติ ตํ;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, มา รฏฺํ วินสา อิทํ’’.
‘‘สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ, น [มา (ก.)] เม กิฺจิ อหีรถ.
‘‘สุสุขํ ¶ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
ปีติภกฺขา ภวิสฺสาม, เทวา อาภสฺสรา ยถา’’.
‘‘กิมฺเหโส มหโต โฆโส, กา นุ คาเมว กีฬิยา [คาเม กิลีลิยา (สี.)];
สมณ เตว [สมณฺเว (สี. ปี.), สมณตฺเวว (สฺยา.)] ปุจฺฉาม, กตฺเถโส อภิสโฏ ชโน’’.
‘‘มมํ โอหาย คจฺฉนฺตํ, เอตฺเถโส อภิสโฏ ชโน;
สีมาติกฺกมนํ ยนฺตํ, มุนิโมนสฺส ปตฺติยา;
มิสฺสํ นนฺทีหิ คจฺฉนฺตํ, กึ ชานมนุปุจฺฉสิ’’.
‘‘มาสฺสุ ติณฺโณ อมฺิตฺถ [อมฺิตฺโถ (สี. สฺยา. ปี.)], สรีรํ ธารยํ อิมํ;
อตีรเณยฺย ยมิทํ [อตีรเณยฺยมิทํ กมฺมํ (สี. สฺยา. ปี.)], พหู หิ ปริปนฺถโย’’.
‘‘โก นุ เม ปริปนฺถสฺส, มมํ เอวํวิหาริโน;
โย เนว ทิฏฺเ นาทิฏฺเ, กามานมภิปตฺถเย’’.
‘‘นิทฺทา ตนฺที วิชมฺภิตา, อรตี ภตฺตสมฺมโท;
อาวสนฺติ สรีรฏฺา, พหู หิ ปริปนฺถโย’’.
‘‘กลฺยาณํ วต มํ ภวํ, พฺราหฺมณ มนุสาสติ [มนุสาสสิ (สี.)];
พฺราหฺมณ เตว [พฺราหฺมณฺเว (สี.)] ปุจฺฉามิ, โก นุ ตฺวมสิ มาริส’’.
‘‘นารโท อิติ เม นามํ [นาเมน (สฺยา. ก.)], กสฺสโป อิติ มํ วิทู;
โภโต สกาสมาคจฺฉึ, สาธุ สพฺภิ สมาคโม.
‘‘ตสฺส ¶ เต สพฺโพ อานนฺโท, วิหาโร อุปวตฺตตุ;
ยํ อูนํ [ยทูนํ (สี. สฺยา. ปี.)] ตํ ปริปูเรหิ, ขนฺติยา อุปสเมน จ.
‘‘ปสารย สนฺนตฺจ, อุนฺนตฺจ ปสารย [ปหารย (สฺยา. ปี. ก.)];
กมฺมํ ¶ วิชฺชฺจ ธมฺมฺจ, สกฺกตฺวาน ปริพฺพช’’.
‘‘พหู หตฺถี จ อสฺเส จ, นคเร ชนปทานิ จ;
หิตฺวา ชนก ปพฺพชิโต, กปาเล [กปลฺเล (สี. ปี.)] รติมชฺฌคา.
‘‘กจฺจิ นุ เต ชานปทา, มิตฺตามจฺจา จ าตกา;
ทุพฺภิมกํสุ ชนก, กสฺมา เต ตํ อรุจฺจถ’’.
‘‘น ¶ มิคาชิน ชาตุจฺเฉ [ชาตุจฺจ (สี. ปี.)], อหํ กฺจิ กุทาจนํ;
อธมฺเมน ชิเน าตึ, น จาปิ าตโย มมํ.
‘‘ทิสฺวาน โลกวตฺตนฺตํ, ขชฺชนฺตํ กทฺทมีกตํ;
หฺเร พชฺฌเร เจตฺถ, ยตฺถ สนฺโน [สตฺโต (สี.)] ปุถุชฺชโน;
เอตาหํ อุปมํ กตฺวา, ภิกฺขโกสฺมิ มิคาชิน’’.
‘‘โก นุ เต ภควา สตฺถา, กสฺเสตํ วจนํ สุจิ;
น หิ กปฺปํ วา วิชฺชํ วา, ปจฺจกฺขาย รเถสภ;
สมณํ อาหุ วตฺตนฺตํ, ยถา ทุกฺขสฺสติกฺกโม’’.
‘‘น มิคาชิน ชาตุจฺเฉ, อหํ กฺจิ กุทาจนํ;
สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, สกฺกตฺวา อนุปาวิสึ’’.
‘‘มหตา จานุภาเวน, คจฺฉนฺโต สิริยา ชลํ;
คียมาเนสุ คีเตสุ, วชฺชมาเนสุ วคฺคุสุ.
‘‘ตูริยตาฬสงฺฆุฏฺเ [ตุริยตาฬิตสงฺฆุฏฺเ (สี. ปี.)], สมฺมตาลสมาหิเต;
ส มิคาชิน มทฺทกฺขึ, ผลึ [ผลํ (สี. ปี. ก.)] อมฺพํ ติโรจฺฉทํ;
หฺมานํ [ตุชฺชมานํ (สี.), ตุทมานํ (สฺยา.), ตทฺทมานํ (ปี.), หตมานํ (ก.)] มนุสฺเสหิ, ผลกาเมหิ ชนฺตุภิ.
‘‘โส ¶ โขหํ ตํ สิรึ หิตฺวา, โอโรหิตฺวา มิคาชิน;
มูลํ อมฺพสฺสุปาคจฺฉึ, ผลิโน นิปฺผลสฺส จ.
‘‘ผลึ ¶ [ผลํ (สี. ปี. ก.)] อมฺพํ หตํ ทิสฺวา, วิทฺธํสฺตํ วินฬีกตํ;
อเถกํ [อเถตํ (สี. ปี.)] อิตรํ อมฺพํ, นีโลภาสํ มโนรมํ.
‘‘เอวเมว นูนมฺเหปิ [นูน อมฺเห (สี. ปี.)], อิสฺสเร พหุกณฺฏเก;
อมิตฺตา โน วธิสฺสนฺติ, ยถา อมฺโพ ผลี หโต.
‘‘อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, นาโค ทนฺเตหิ หฺเต;
ธนมฺหิ ธนิโน หนฺติ, อนิเกตมสนฺถวํ;
ผลี อมฺโพ อผโล จ, เต สตฺถาโร อุโภ มม’’.
‘‘สพฺโพ ชโน ปพฺยาธิโต, ราชา ปพฺพชิโต อิติ;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา.
‘‘อสฺสาสยิตฺวา ชนตํ, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
ปุตฺตํ รชฺเช เปตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ’’.
‘‘จตฺตา ¶ มยา ชานปทา, มิตฺตามจฺจา จ าตกา;
สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยํ วากฺยํ มม รุจฺจติ;
รชฺชํ ตุวํ การยสิ [การยนฺตี (สี. สฺยา. ปี.)], ปาปํ ทุจฺจริตํ พหุํ;
กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺฉสิ [กฺฉิสิ (สี. ปี.)] ทุคฺคตึ.
‘‘ปรทินฺนเกน ปรนิฏฺิเตน, ปิณฺเฑน ยาเปหิ ส ธีรธมฺโม’’.
‘‘โยปิ ¶ จตุตฺเถ ภตฺตกาเล น ภฺุเช, อชุฏฺมารีว [อชทฺธุมารีว (สี.), อชฺฌุฏฺมาริว (สฺยา.), อชทฺธุมาริว (ปี.) มชฺฌิมนิกาเย, องฺคุตฺตรนิกาเย จ ปสฺสิตพฺพํ] ขุทาย มิยฺเย;
น ตฺเวว ปิณฺฑํ ลุฬิตํ อนริยํ, กุลปุตฺตรูโป สปฺปุริโส น เสเว;
ตยิทํ น สาธุ ตยิทํ น สุฏฺุ, สุนขุจฺฉิฏฺกํ ชนก ภฺุชเส ตุวํ’’.
‘‘น ¶ จาปิ เม สีวลิ โส อภกฺโข, ยํ โหติ จตฺตํ คิหิโน สุนสฺส วา;
เย เกจิ โภคา อิธ ธมฺมลทฺธา, สพฺโพ โส ภกฺโข อนวโยติ [อนวชฺโชติ (สี. ปี.)] วุตฺโต’’.
‘‘กุมาริเก อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฺคฬมณฺฑิเต;
กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’.
‘‘อิมสฺมึ เม สมณ หตฺเถ, ปฏิมุกฺกา ทุนีวรา [ทุนีธุรา (สี. ปี.)];
สงฺฆาตา [สํฆฏฺฏา (สฺยา. ก.)] ชายเต สทฺโท, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อิมสฺมึ เม สมณ หตฺเถ, ปฏิมุกฺโก เอกนีวโร [เอกนีธุโร (สี. ปี.)];
โส อทุติโย น ชนติ, มุนิภูโตว ติฏฺติ.
‘‘วิวาทปฺปตฺโต [วิวาทมตฺโต (ปี.)] ทุติโย, เกเนโก วิวทิสฺสติ;
ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจตํ’’.
‘‘สุณาสิ สีวลิ กถา [คาถา (สี. สฺยา. ปี.)], กุมาริยา ปเวทิตา;
เปสิยา [เปสฺสิยา (สี. ปี.)] มํ ครหิตฺโถ, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อยํ ¶ ทฺเวธาปโถ ภทฺเท, อนุจิณฺโณ ปถาวิหิ;
เตสํ ตฺวํ เอกํ คณฺหาหิ, อหเมกํ ปุนาปรํ.
‘‘มาวจ [เนว (สี. ปี.), มา จ (สฺยา. ก.)] มํ ตฺวํ ปติ เมติ, นาหํ [มาหํ (สี. ปี.)] ภริยาติ วา ปุน’’;
‘‘อิมเมว กถยนฺตา, ถูณํ นครุปาคมุํ.
‘‘โกฏฺเก อุสุการสฺส, ภตฺตกาเล อุปฏฺิเต;
ตตฺรา จ โส อุสุกาโร, (เอกํ ทณฺฑํ อุชุํ กตํ;) [( ) นตฺถิ พหูสุ]
เอกฺจ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขติ’’.
‘‘เอวํ ¶ โน สาธุ ปสฺสสิ, อุสุการ สุโณหิ เม;
ยเทกํ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขสิ’’.
‘‘ทฺวีหิ ¶ สมณ จกฺขูหิ, วิสาลํ วิย ขายติ;
อสมฺปตฺวา ปรมํ [ปรํ (สี. ปี.)] ลิงฺคํ, นุชุภาวาย กปฺปติ.
‘‘เอกฺจ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขโต;
สมฺปตฺวา ปรมํ ลิงฺคํ, อุชุภาวาย กปฺปติ.
‘‘วิวาทปฺปตฺโต [วิวาทมตฺโต (ปี.)] ทุติโย, เกเนโก วิวทิสฺสติ;
ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจตํ’’.
‘‘สุณาสิ สีวลิ กถา [คาถา (สี. สฺยา. ปี.)], อุสุกาเรน เวทิตา;
เปสิยา มํ ครหิตฺโถ, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อยํ ทฺเวธาปโถ ภทฺเท, อนุจิณฺโณ ปถาวิหิ;
เตสํ ตฺวํ เอกํ คณฺหาหิ, อหเมกํ ปุนาปรํ.
‘‘มาวจ มํ ตฺวํ ปติ เมติ, นาหํ ภริยาติ วา ปุน’’;
‘‘มฺุชาเวสิกา ¶ ปวาฬฺหา, เอกา วิหร สีวลี’’ติ.
มหาชนกชาตกํ ทุติยํ.
๕๔๐. สุวณฺณสามชาตกํ (๓)
‘‘โก นุ มํ อุสุนา วิชฺฌิ, ปมตฺตํ อุทหารกํ [หาริกํ (สฺยา.), หาริยํ (ก.)];
ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส, โก มํ วิทฺธา นิลียสิ.
‘‘น เม มํสานิ ขชฺชานิ, จมฺเมนตฺโถ น วิชฺชติ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ.
‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึ มํ วิทฺธา นิลียสิ’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ กาสีนํ, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู;
โลภา รฏฺํ ปหิตฺวาน, มิคเมสํ จรามหํ.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
นาโคปิ เม น มุจฺเจยฺย, อาคโต อุสุปาตนํ.
‘‘โก ¶ ¶ วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต [ตฺวํ จ กสฺส วา ปุตฺโตสิ (สี. ปี.)], กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ;
ปิตุโน อตฺตโน จาปิ, นามโคตฺตํ ปเวทย’’.
‘‘เนสาทปุตฺโต ภทฺทนฺเต, สาโม อิติ มํ าตโย;
อามนฺตยึสุ ชีวนฺตํ, สฺวชฺเชวาหํ คโต [สฺวาชฺเชวงฺคโต (สฺยา.), สฺวชฺเชวงฺคเต (ก.)] สเย.
‘‘วิทฺโธสฺมิ ปุถุสลฺเลน, สวิเสน ยถา มิโค;
สกมฺหิ โลหิเต ราช, ปสฺส เสมิ ปริปฺลุโต.
‘‘ปฏิวามคตํ ¶ [ปฏิธมฺม คตํ (สี. ปี.)] สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ [วิหามฺหิ (สี. ปี.)] โลหิตํ;
อาตุโร ตฺยานุปุจฺฉามิ, กึ มํ วิทฺธา นิลียสิ.
‘‘อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, นาโค ทนฺเตหิ หฺเต;
อถ เกน นุ วณฺเณน, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ’’.
‘‘มิโค อุปฏฺิโต อาสิ, อาคโต อุสุปาตนํ;
ตํ ทิสฺวา อุพฺพิชี สาม, เตน โกโธ มมาวิสิ’’.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ.
‘‘ยโต นิธึ ปริหรึ, ยโต ปตฺโตสฺมิ โยพฺพนํ;
น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ.
‘‘ภีรู กิมฺปุริสา ราช, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
สมฺโมทมานา คจฺฉาม, ปพฺพตานิ วนานิ จ.
(‘‘น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ;) [( ) นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ]
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุตฺราสนฺติ มิคา มมํ’’ [อุตฺราเส โส มิโค มมํ (สี. ปี.)].
‘‘น ตํ ตส [น ตทฺทสา (สี. ปี.)] มิโค สาม, กึ ตาหํ อลิกํ ภเณ;
โกธโลภาภิภูตาหํ, อุสุํ เต ตํ อวสฺสชึ [อวิสฺสชึ (สฺยา.)].
‘‘กุโต นุ สาม อาคมฺม, กสฺส วา ปหิโต ตุวํ;
อุทหาโร นทึ คจฺฉ, อาคโต มิคสมฺมตํ’’.
‘‘อนฺธา ¶ มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรามิ พฺรหาวเน;
เตสาหํ อุทกาหาโร, อาคโต มิคสมฺมตํ.
‘‘อตฺถิ เนสํ อุสามตฺตํ, อถ สาหสฺส ชีวิตํ;
อุทกสฺส อลาเภน ¶ , มฺเ อนฺธา มริสฺสเร.
‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ อมฺมํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘น ¶ เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ ตาตํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [รุจฺจติ (ก.)];
อฑฺฒรตฺเตว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ [อวสุสฺสติ (สฺยา.)].
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [รุจฺจติ (ก.)];
อฑฺฒรตฺเตว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ [อวสุสฺสติ (สฺยา.)].
‘‘อุฏฺานปาทจริยาย [ปาริจริยาย (สี. ปี.)], ปาทสมฺพาหนสฺส จ;
สาม ตาต วิลปนฺตา, หิณฺฑิสฺสนฺติ พฺรหาวเน.
‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมํ;
ยฺจ อนฺเธ น ปสฺสามิ, มฺเ หิสฺสามิ [ยฺจ เหสฺสามิ (สี. ปี.), ตํ เมํ หิสฺสามิ (ก.)] ชีวิตํ’’.
‘‘มา พาฬฺหํ ปริเทเวสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘มิคานํ [มคานํ (ก.)] วิฆาสมนฺเวสํ, วนมูลผลานิ จ;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘กตมํ ตํ วนํ สาม, ยตฺถ มาตาปิตา ตว;
อหํ ¶ เต ตถา ภริสฺสํ, ยถา เต อภรี ตุวํ’’.
‘‘อยํ ¶ เอกปที ราช, โยยํ อุสฺสีสเก มม;
อิโต คนฺตฺวา อฑฺฒโกสํ, ตตฺถ เนสํ อคารกํ;
ยตฺถ มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรสฺสุ อิโต คโต.
‘‘นโม เต กาสิราชตฺถุ, นโม เต กาสิวฑฺฒน;
อนฺธา มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรสฺสุ พฺรหาวเน.
‘‘อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ, กาสิราช นมตฺถุ เต;
มาตรํ ปิตรํ มยฺหํ, วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน โส สาโม, ยุวา กลฺยาณทสฺสโน;
มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสฺี สมปชฺชถ.
‘‘ส ราชา ปริเทเวสิ, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
อชรามโรหํ อาสึ, อชฺเชตํ ามิ [อชฺชหฺามิ (ก.)] โน ปุเร;
สามํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา, นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม.
‘‘ยสฺสุ ¶ มํ ปฏิมนฺเตติ, สวิเสน สมปฺปิโต;
สฺวชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสติ.
‘‘นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย;
ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, จิรรตฺตาย กิพฺพิสํ.
‘‘ภวนฺติ ตสฺส วตฺตาโร, คาเม กิพฺพิสการโก;
อรฺเ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, โก มํ วตฺตุมรหติ.
‘‘สารยนฺติ หิ กมฺมานิ, คาเม สํคจฺฉ มาณวา;
อรฺเ ¶ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, โก นุ มํ สารยิสฺสติ’’.
‘‘สา เทวตา อนฺตรหิตา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
รฺโว อนุกมฺปาย, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘อาคุํ กิร มหาราช, อกริ [อกรา (สี.)] กมฺม ทุกฺกฏํ;
อทูสกา ปิตาปุตฺตา, ตโย เอกูสุนา หตา.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา เต สุคตี สิยา;
ธมฺเมนนฺเธ วเน โปส, มฺเหํ สุคตี ตยา.
‘‘ส ¶ ราชา ปริเทวิตฺวา, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
อุทกกุมฺภมาทาย, ปกฺกามิ ทกฺขิณามุโข.
‘‘กสฺส นุ เอโส ปทสทฺโท, มนุสฺสสฺเสว อาคโต;
เนโส สามสฺส นิคฺโฆโส, โก นุ ตฺวมสิ มาริส.
‘‘สนฺตฺหิ สาโม วชติ, สนฺตํ ปาทานิ เนยติ [อุตฺตหิ (สี.)];
เนโส สามสฺส นิคฺโฆโส, โก นุ ตฺวมสิ มาริส’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ กาสีนํ, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู;
โลภา รฏฺํ ปหิตฺวาน, มิคเมสํ จรามหํ.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
นาโคปิ เม น มุจฺเจยฺย, อาคโต อุสุปาตนํ’’.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ¶ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘นาลํ ¶ อนฺธา วเน ทฏฺุํ, โก นุ โว ผลมาหริ;
อนนฺธสฺเสวยํ สมฺมา, นิวาโป มยฺห ขายติ’’.
‘‘ทหโร ยุวา นาติพฺรหา, สาโม กลฺยาณทสฺสโน;
ทีฆสฺส เกสา อสิตา, อโถ สูนคฺค [โสนคฺค (ก.)] เวลฺลิตา.
‘‘โส หเว ผลมาหริตฺวา, อิโต อาทาย [อาทา (สี. ปี.)] กมณฺฑลุํ;
นทึ คโต อุทหาโร, มฺเ น ทูรมาคโต’’.
‘‘อหํ ตํ อวธึ สามํ, โย ตุยฺหํ ปริจารโก;
ยํ กุมารํ ปเวเทถ, สามํ กลฺยาณทสฺสนํ.
‘‘ทีฆสฺส เกสา อสิตา, อโถ สูนคฺคเวลฺลิตา;
เตสุ โลหิตลิตฺเตสุ, เสติ สาโม มยา หโต’’.
‘‘เกน ¶ ทุกูลมนฺเตสิ, หโต สาโมติ วาทินา;
หโต สาโมติ สุตฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
หโต สาโมติ สุตฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ’’.
‘‘ปาริเก กาสิราชายํ, โส สามํ มิคสมฺมเต;
โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ, ตสฺส มา ปาปมิจฺฉิมฺหา’’.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต, โย อนฺเธ อภรี วเน;
ตํ ¶ เอกปุตฺตํ ฆาติมฺหิ, กถํ จิตฺตํ น โกปเย’’.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต, โย อนฺเธ อภรี วเน;
ตํ เอกปุตฺตํ ฆาติมฺหิ, อกฺโกธํ อาหุ ปณฺฑิตา’’.
‘‘มา พาฬฺหํ ปริเทเวถ, หโต สาโมติ วาทินา;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน.
‘‘มิคานํ วิฆาสมนฺเวสํ, วนมูลผลานิ จ;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน’’.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติ;
ราชา ตฺวมสิ อมฺหากํ, ปาเท วนฺทาม เต มยํ’’.
‘‘ธมฺมํ เนสาท ภณถ, กตา อปจิตี ตยา;
ปิตา ตฺวมสิ [ตฺวมหิ (?)] อมฺหากํ, มาตา ตฺวมสิ ปาริเก’’.
‘‘นโม ¶ เต กาสิราชตฺถุ, นโม เต กาสิวฑฺฒน;
อฺชลึ เต ปคฺคณฺหาม, ยาว สามานุปาปย.
‘‘ตสฺส ปาเท สมชฺชนฺตา [ปวฏฺฏนฺตา (ปี.)], มุขฺจ ภุชทสฺสนํ;
สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’.
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, จนฺโทว ปติโต ฉมา.
‘‘พฺรหา ¶ ¶ วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, สูริโยว ปติโต ฉมา.
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, ปํสุนา ปติกุนฺติโต [กุณฺิโต (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ].
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, อิเธว วสถสฺสเม’’.
‘‘ยทิ ตตฺถ สหสฺสานิ, สตานิ นิยุตานิ [นหุตานิ (สี. สฺยา. ปี.)] จ;
เนวมฺหากํ ภยํ โกจิ, วเน วาเฬสุ วิชฺชติ’’.
‘‘ตโต อนฺธานมาทาย, กาสิราชา พฺรหาวเน;
หตฺเถ คเหตฺวา ปกฺกามิ, ยตฺถ สาโม หโต อหุ.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, จนฺทํว ปติตํ ฉมา.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, สูริยํว ปติตํ ฉมา.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, กลูนํ [กรุณํ (สี. ปี.)] ปริเทวยุํ.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, อธมฺโม กิร โภ อิติ.
‘‘พาฬฺหํ โข ตฺวํ ปมตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ [สฺวชฺเชวํ (ก.) เอวมุปริปิ] คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ ปทิตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ โข ตฺวํ ปกุทฺโธสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ ปสุตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ วิมโนสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘ชฏํ วลินํ ปํสุคตํ [ปงฺกหตํ (สี. ปี.)], โก ทานิ สณฺเปสฺสติ [สณฺเปสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)];
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก เม สมฺมชฺชมาทาย [เจ สมฺมชฺชนาทาย (สี.), โน สมฺมชฺชนาทาย (สฺยา.), เม สมฺมชฺชนาทาย (ปี.)], สมฺมชฺชิสฺสติ อสฺสมํ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก ทานิ นฺหาปยิสฺสติ, สีเตนุณฺโหทเกน จ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก ทานิ โภชยิสฺสติ, วนมูลผลานิ จ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก’’.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อฏฺฏิตา ปุตฺตโสเกน, มาตา สจฺจํ อภาสถ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ธมฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, พฺรหฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, สจฺจวาที ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, มาตาเปตฺติภโร [มาตาเปติภโร (สฺยา.), มาตาปิตฺติภโร (ก.)] อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ปาณา ปิยตโร มม;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิตฺถิ กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว ปิตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หฺตุ’’.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อฏฺฏิโต ปุตฺตโสเกน, ปิตา สจฺจํ อภาสถ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, ธมฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, พฺรหฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, สจฺจวาที ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, มาตาเปตฺติภโร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ปาณา ปิยตโร มม;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘ยํ กิฺจิตฺถิ [กิฺจตฺถิ (สี. ปี.)] กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว มาตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘สา เทวตา อนฺตรหิตา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
สามสฺส อนุกมฺปาย, อิมํ สจฺจํ อภาสถ.
‘‘ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน, จิรรตฺตนิวาสินี [จิรํ รตฺตํ นิวาสินี (สฺยา.)];
น เม ปิยตโร โกจิ, อฺโ สาเมน [สามา น (สี. ปี.)] วิชฺชติ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘สพฺเพ วนา คนฺธมยา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ’’.
เตสํ ¶ ลาลปฺปมานานํ, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
ขิปฺปํ สาโม สมุฏฺาสิ, ยุวา กลฺยาณทสฺสโน.
‘‘สาโมหมสฺมิ ภทฺทํ โว [ภทฺทนฺเต (ก.)], โสตฺถินามฺหิ สมุฏฺิโต;
มา พาฬฺหํ ปริเทเวถ, มฺชุนาภิวเทถ มํ’’.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ ¶ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อตฺถิ ¶ เม ปานิยํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
เปตํ ตํ สามมทฺทกฺขึ, โก นุ ตฺวํ สาม ชีวสิ’’.
‘‘อปิ ชีวํ มหาราช, ปุริสํ คาฬฺหเวทนํ;
อุปนีตมนสงฺกปฺปํ, ชีวนฺตํ มฺเต มตํ.
‘‘อปิ ชีวํ มหาราช, ปุริสํ คาฬฺหเวทนํ;
ตํ นิโรธคตํ สนฺตํ, ชีวนฺตํ มฺเต มตํ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, มจฺโจ ธมฺเมน โปสติ;
เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, มจฺโจ ธมฺเมน โปสติ;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทติ’’.
‘‘เอส ภิยฺโย ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
สรณํ ตํ สาม คจฺฉามิ [สรณํ สาม คจฺฉามิ (สฺยา. ก.)], ตฺวฺจ เม สรณํ ภว’’.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ ¶ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเสุ ชนปเทสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
สุวณฺณสามชาตกํ [สามชาตกํ (สี. ปี.)] ตติยํ.
๕๔๑. นิมิชาตกํ (๔)
‘‘อจฺเฉรํ ¶ วต โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชนฺติ วิจกฺขณา;
ยทา อหุ นิมิราชา, ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.
‘‘ราชา สพฺพวิเทหานํ, อทา ทานํ อรินฺทโม;
ตสฺส ตํ ททโต ทานํ, สงฺกปฺโป อุทปชฺชถ;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ.
ตสฺส สงฺกปฺปมฺาย, มฆวา เทวกฺุชโร;
สหสฺสเนตฺโต ปาตุรหุ, วณฺเณน วิหนํ [นิหนํ (สี. ปี.), วิหตํ (สฺยา. ก.)] ตมํ.
สโลมหฏฺโ ¶ มนุชินฺโท, วาสวํ อวจา นิมิ;
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท.
‘‘น จ เม ตาทิโส วณฺโณ, ทิฏฺโ วา ยทิ วา สุโต;
[นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] อาจิกฺข เม ตฺวํ ภทฺทนฺเต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’ [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ].
สโลมหฏฺํ ตฺวาน, วาสโว อวจา นิมึ;
‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
อโลมหฏฺโ มนุชินฺท, ปุจฺฉ ปฺหํ ยมิจฺฉสิ’’.
โส จ เตน กโตกาโส, วาสวํ อวจา นิมิ;
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหาราช [มหาพาหุ (สี. ปี.), เทวราช (ก.)], สพฺพภูตานมิสฺสร;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ’’.
โส ปุฏฺโ นรเทเวน, วาสโว อวจา นิมึ;
‘‘วิปากํ พฺรหฺมจริยสฺส, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘หีเนน ¶ พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌติ.
‘‘น ¶ เหเต สุลภา กายา, ยาจโยเคน เกนจิ;
เย กาเย อุปปชฺชนฺติ, อนาคารา ตปสฺสิโน.
‘‘ทุทีโป [ทุติโป (ก.)] สาคโร เสโล, มุชกินฺโท [มุจลินฺโท (สี. สฺยา. ปี.), มุชกินฺโต (ก.)] ภคีรโส;
อุสินฺทโร [อุสีนโร (สี. ปี.)] กสฺสโป จ [อฏฺโก จ (สี. ปี.), อตฺถโก จ (สฺยา.)], อสโก จ ปุถุชฺชโน.
‘‘เอเต จฺเ จ ราชาโน, ขตฺติยา พฺราหฺมณา พหู;
ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน, เปตตฺตํ [เปตํ เต (สี. ปี.)] นาติวตฺติสุํ.
‘‘อถ ยีเม [อทฺธา อิเม (สี. ปี.), อทฺธายิเม (สฺยา.)] อวตฺตึสุ, อนาคารา ตปสฺสิโน;
สตฺติสโย ยามหนุ, โสมยาโม [โสมยาโค (สี. สฺยา. ปี.)] มโนชโว.
‘‘สมุทฺโท มาโฆ ภรโต จ, อิสิ กาลปุรกฺขโต [กาลิกริกฺขิโย (สี. ปี.)];
องฺคีรโส กสฺสโป จ, กิสวจฺโฉ อกตฺติ [อกิตฺติ (สี. ปี.), อกนฺติ (สฺยา.)] จ.
‘‘อุตฺตเรน ¶ นที สีทา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา;
นฬคฺคิวณฺณา โชตนฺติ, สทา กฺจนปพฺพตา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉา ตครา, รูฬฺหกจฺฉา วนา นคา;
ตตฺราสุํ ทสสหสฺสา, โปราณา อิสโย ปุเร.
‘‘อหํ ¶ เสฏฺโสฺมิ ทาเนน, สํยเมน ทเมน จ;
อนุตฺตรํ วตํ กตฺวา, ปกิรจารี สมาหิเต.
‘‘ชาติมนฺตํ อชจฺจฺจ, อหํ อุชุคตํ นรํ;
อติเวลํ นมสฺสิสฺสํ, กมฺมพนฺธู หิ มาณวา [มาติยา (สี. ปี.)].
‘‘สพฺเพ วณฺณา อธมฺมฏฺา, ปตนฺติ นิรยํ อโธ;
สพฺเพ วณฺณา วิสุชฺฌนฺติ, จริตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ’’.
อิทํ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
เวเทหมนุสาสิตฺวา, สคฺคกายํ อปกฺกมิ.
‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ธมฺมิกานํ มนุสฺสานํ, วณฺณํ อุจฺจาวจํ พหุํ.
‘‘ยถา อยํ นิมิราชา, ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก;
ราชา สพฺพวิเทหานํ, อทา ทานํ อรินฺทโม.
‘‘ตสฺส ตํ ททโต ทานํ, สงฺกปฺโป อุทปชฺชถ;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ’’.
อพฺภุโต วต โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชิ โลมหํสโน;
ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน.
เทวปุตฺโต ¶ มหิทฺธิโก, มาตลิ เทวสารถิ;
นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ, เวเทหํ มิถิลคฺคหํ.
‘‘เอหิมํ รถมารุยฺห, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เทวา ทสฺสนกามา เต, ตาวตึสา สอินฺทกา;
สรมานา ¶ หิ เต เทวา, สุธมฺมายํ สมจฺฉเร’’.
ตโต ¶ ราชา ตรมาโน, เวเทโห มิถิลคฺคโห;
อาสนา วุฏฺหิตฺวาน, ปมุโข รถมารุหิ.
อภิรูฬฺหํ รถํ ทิพฺพํ, มาตลิ เอตทพฺรวิ;
‘‘เกน ตํ เนมิ มคฺเคน, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘อุภเยเนว มํ เนหิ, มาตลิ เทวสารถิ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘เกน ตํ ปมํ เนมิ, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘นิรเย [นิริยํ (สฺยา. ก.)] ตาว ปสฺสามิ, อาวาเส [อาวาสํ (สฺยา. ก.)] ปาปกมฺมินํ;
านานิ ลุทฺทกมฺมานํ, ทุสฺสีลานฺจ ยา คติ’’.
ทสฺเสสิ มาตลิ รฺโ, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ;
กุถิตํ ขารสํยุตฺตํ, ตตฺตํ อคฺคิสิขูปมํ [อคฺคิสโมทกํ (ก.)].
นิมี หเว มาตลิมชฺฌภาสถ [มาตลิมชฺฌภาสิ (สฺยา.)], ทิสฺวา ชนํ ปตมานํ วิทุคฺเค;
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา เวตรณึ ปตนฺติ’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ทุพฺพเล พลวนฺตา ชีวโลเก, หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา เวตรณึ ปตนฺติ’’.
‘‘สามา ¶ จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกลสงฺฆา อทนฺติ [อเทนฺติ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] เภรวา;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชเน กาโกลสงฺฆา อทนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ¶ เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชเน กาโกลสงฺฆา อทนฺติ’’.
‘‘สโชติภูตา ปถวึ กมนฺติ, ตตฺเตหิ ¶ ขนฺเธหิ จ โปถยนฺติ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา ขนฺธหตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปธมฺมิโน, นรฺจ นาริฺจ อปาปธมฺมํ;
หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา [สุปาปธมฺมิโน (ก.)], เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา ขนฺธหตา สยนฺติ’’.
‘‘องฺคารกาสุํ ¶ อปเร ผุณนฺติ [ถุนนฺติ (สี. สฺยา.), ผุนนฺติ (ปี.)], นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา;
ภยฺหิ มํ วิทนฺติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา องฺคารกาสุํ ผุณนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ¶ เกจิ ปูคาย ธนสฺส [ปูคายตนสฺส (สี. ปี.)] เหตุ, สกฺขึ กริตฺวา อิณํ ชาปยนฺติ;
เต ชาปยิตฺวา ชนตํ ชนินฺท, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา องฺคารกาสุํ ผุณนฺติ’’.
‘‘สโชติภูตา ชลิตา ปทิตฺตา, ปทิสฺสติ มหตี โลหกุมฺภี;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อวํสิรา โลหกุมฺภึ ปตนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย สีลวนฺตํ [สีลวํ (ปี.)] สมณํ พฺราหฺมณํ วา, หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา อวํสิรา โลหกุมฺภึ ปตนฺติ’’.
‘‘ลฺุจนฺติ ¶ คีวํ อถ เวยิตฺวา [อวิเวยิตฺวา (ก.)], อุณฺโหทกสฺมึ ปกิเลทยิตฺวา [ปกิเลทยิตฺวา (สี. ปี.)];
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ¶ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา ลุตฺตสิรา สยนฺติ’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปธมฺมิโน, ปกฺขี คเหตฺวาน วิเหยนฺติ เต;
วิเหยิตฺวา สกุณํ ชนินฺท, เต ลุทฺทกามา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา ลุตฺตสิรา สยนฺติ.
‘‘ปหูตโตยา อนิคาธกูลา [อนิขาตกูลา (สี. สฺยา. ปี.)], นที อยํ สนฺทติ สุปฺปติตฺถา;
ฆมฺมาภิตตฺตา มนุชา ปิวนฺติ, ปีตฺจ [ปิวตํ จ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] เตสํ ภุส โหติ ปานิ.
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, ปีตฺจ เตสํ ภุส โหติ ปานิ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ¶ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย สุทฺธธฺํ ปลาเสน มิสฺสํ, อสุทฺธกมฺมา กยิโน ททนฺติ;
ฆมฺมาภิตตฺตาน ปิปาสิตานํ, ปีตฺจ เตสํ ภุส โหติ ปานิ’’.
‘‘อุสูหิ ¶ สตฺตีหิ จ โตมเรหิ, ทุภยานิ ปสฺสานิ ตุทนฺติ กนฺทตํ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา สตฺติหตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ อสาธุกมฺมิโน, อทินฺนมาทาย กโรนฺติ ชีวิกํ;
ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ, อเชฬกฺจาปิ ปสุํ มหึสํ [มหีสํ (สี. ปี.)];
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา สตฺติหตา สยนฺติ’’.
‘‘คีวาย พทฺธา กิสฺส อิเม ปุเนเก, อฺเ ¶ วิกนฺตา [วิกตฺตา (สี. ปี.)] พิลกตา สยนฺติ [ปุเนเก (สี. ปี.)];
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา พิลกตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา จ มจฺฉิกา, ปสุํ มหึสฺจ อเชฬกฺจ;
หนฺตฺวาน สูเนสุ ปสารยึสุ, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา พิลกตา สยนฺติ.
‘‘รหโท ¶ ¶ อยํ มุตฺตกรีสปูโร, ทุคฺคนฺธรูโป อสุจิ ปูติ วาติ;
ขุทาปเรตา มนุชา อทนฺติ, ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา;
ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ, อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ;
เยเม ชนา มุตฺตกรีสภกฺขา’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ¶ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิเม การณิกา วิโรสกา, ปเรสํ หึสาย สทา นิวิฏฺา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, มิตฺตทฺทุโน มีฬฺหมทนฺติ พาลา.
‘‘รหโท อยํ โลหิตปุพฺพปูโร, ทุคฺคนฺธรูโป อสุจิ ปูติ วาติ;
ฆมฺมาภิตตฺตา มนุชา ปิวนฺติ, ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา;
ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ, อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ;
เยเม ชนา โลหิตปุพฺพภกฺขา’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย มาตรํ วา ปิตรํ วา ชีวโลเก [ปิตรํ ว ชีวโลเก (สี.), ปิตรํ ว โลเก (ปี.)], ปาราชิกา อรหนฺเต หนนฺติ;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา โลหิตปุพฺพภกฺขา’’.
‘‘ชิวฺหฺจ ¶ ปสฺส พฬิเสน วิทฺธํ, วิหตํ ยถา สงฺกุสเตน จมฺมํ;
ผนฺทนฺติ ¶ มจฺฉาว ถลมฺหิ ขิตฺตา, มฺุจนฺติ เขฬํ รุทมานา กิเมเต.
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิ สนฺธานคตา [สนฺถานคตา (สี. ปี.), สณฺานคตา (สฺยา.)] มนุสฺสา, อคฺเฆน อคฺฆํ กยํ หาปยนฺติ;
กุเฏน กุฏํ ธนโลภเหตุ, ฉนฺนํ ยถา วาริจรํ วธาย.
‘‘น หิ กูฏการิสฺส ภวนฺติ ตาณา, สเกหิ กมฺเมหิ ปุรกฺขตสฺส;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ’’.
‘‘นารี อิมา สมฺปริภินฺนคตฺตา, ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ ภุเช ทุชจฺจา;
สมฺมกฺขิตา [สมกฺขิตา (สฺยา.), สมกฺขิกา (ก.)] โลหิตปุพฺพลิตฺตา, คาโว ยถา อาฆาตเน วิกนฺตา;
ตา ¶ ภูมิภาคสฺมึ สทา นิขาตา, ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา.
‘‘ภยฺหิ ¶ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมา นุ นาริโย กิมกํสุ ปาปํ, ยา ภูมิภาคสฺมึ สทา นิขาตา;
ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โกลิตฺถิยาโย [โกลินิยาโย (สี. ปี.)] อิธ ชีวโลเก, อสุทฺธกมฺมา อสตํ อจารุํ;
ตา ทิตฺตรูปา [ธุตฺตรูปา (ก.)] ปติ วิปฺปหาย, อฺํ อจารุํ รติขิฑฺฑเหตุ;
ตา ชีวโลกสฺมึ รมาปยิตฺวา, ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา.
‘‘ปาเท คเหตฺวา กิสฺส อิเม ปุเนเก, อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม ¶ นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ อสาธุกมฺมิโน, ปรสฺส ทารานิ อติกฺกมนฺติ;
เต ตาทิสา อุตฺตมภณฺฑเถนา, เตเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ.
‘‘เต วสฺสปูคานิ พหูนิ ตตฺถ, นิรเยสุ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยนฺติ;
น หิ ปาปการิสฺส [กูฏการิสฺส (ก.)] ภวนฺติ ตาณา, สเกหิ กมฺเมหิ ปุรกฺขตสฺส;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ’’.
‘‘อุจฺจาวจาเม ¶ วิวิธา อุปกฺกมา, นิรเยสุ ทิสฺสนฺติ สุโฆรรูปา;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา;
ขรา ¶ กฏุกา เวทนา เวทยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปทิฏฺิโน, วิสฺสาสกมฺมานิ กโรนฺติ โมหา;
ปรฺจ ทิฏฺีสุ สมาทเปนฺติ, เต ปาปทิฏฺึ [ปาปทิฏฺี (สี. สฺยา.), ปาปทิฏฺีสุ (ปี.)] ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา, ขรา กฏุกา เวทนา เวทยนฺติ.
‘‘วิทิตา เต มหาราช, อาวาสา ปาปกมฺมินํ;
านานิ ลุทฺทกมฺมานํ, ทุสฺสีลานฺจ ยา คติ;
อุยฺยาหิ ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘ปฺจถูปํ ¶ ทิสฺสติทํ วิมานํ, มาลาปิฬนฺธา สยนสฺส มชฺเฌ;
ตตฺถจฺฉติ นารี มหานุภาวา, อุจฺจาวจํ อิทฺธิ วิกุพฺพมานา.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ นารี กิมกาสิ สาธุํ, ยา โมทติ สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘ยทิ ¶ เต สุตา พีรณี ชีวโลเก, อามายทาสี อหุ พฺราหฺมณสฺส;
สา ปตฺตกาเล [ปตฺตกาลํ (สี. สฺยา. ปี.)] อติถึ วิทิตฺวา, มาตาว ปุตฺตํ สกิมาภินนฺที;
สํยมา สํวิภาคา จ, สา วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ [อาภนฺติ (สฺยา. ก.)], วิมานา สตฺต นิมฺมิตา;
ตตฺถ ยกฺโข มหิทฺธิโก, สพฺพาภรณภูสิโต;
สมนฺตา อนุปริยาติ, นารีคณปุรกฺขโต.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โสณทินฺโน คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
เอส ปพฺพชิตุทฺทิสฺส, วิหาเร สตฺต การยิ.
‘‘สกฺกจฺจํ เต อุปฏฺาสิ, ภิกฺขโว ตตฺถ วาสิเก;
อจฺฉาทนฺจ ภตฺตฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ.
อทาสิ ¶ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ [ยา ว (สี. ปี.)] ปกฺขสฺส อฏฺมี [อฏฺมึ (สี. ปี.)];
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ;
นารีวรคณากิณฺณํ, กูฏาคารวโรจิตํ;
อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘ยา กาจิ นาริโย อิธ ชีวโลเก, สีลวนฺติโย อุปาสิกา;
ทาเน รตา นิจฺจํ ปสนฺนจิตฺตา, สจฺเจ ิตา อุโปสเถ อปฺปมตฺตา;
สํยมา สํวิภาคา จ, ตา วิมานสฺมิ โมทเร.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ;
อุเปตํ ¶ ภูมิภาเคหิ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ.
‘‘อาฬมฺพรา มุทิงฺคา จ, นจฺจคีตา สุวาทิตา;
ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘นาหํ เอวํคตํ ชาตุ [ชาตํ (ก.)], เอวํสุรุจิรํ ปุเร;
สทฺทํ สมภิชานามิ, ทิฏฺํ วา ยทิ วา สุตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิ มจฺจา อิธ ชีวโลเก, สีลวนฺตา [สีลวนฺโต (สี. ปี.)] อุปาสกา;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต [อรหนฺเตสุ สีติภูเตสุ (ก.)], สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยุํ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทํสุ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสุํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สํยมา สํวิภาคา จ, เต วิมานสฺมิ โมทเร.
‘‘ปภาสติ ¶ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ;
นารีวรคณากิณฺณํ, กูฏาคารวโรจิตํ.
‘‘อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ;
นชฺโช จานุปริยาติ, นานาปุปฺผทุมายุตา.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘มิถิลายํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ’’.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ [เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ (ปี.)];
นารีวรคณากิณฺณํ ¶ , กูฏาคารวโรจิตํ.
‘‘อุเปตํ ¶ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ;
นชฺโช จานุปริยาติ, นานาปุปฺผทุมายุตา.
‘‘ราชายตนา กปิตฺถา จ, อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย;
ตินฺทุกา จ ปิยาลา จ, ทุมา นิจฺจผลา พหู.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
‘‘ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘มิถิลายํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ’’.
‘‘ปภาสติ ¶ ¶ มิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ;
อุเปตํ ภูมิภาเคหิ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ.
‘‘อาฬมฺพรา มุทิงฺคา จ, นจฺจคีตา สุวาทิตา;
ทิพฺยา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘นาหํ เอวํคตํ ชาตุ [ชาตํ (ก.)], เอวํสุรุจิยํ ปุเร;
สทฺทํ สมภิชานามิ, ทิฏฺํ วา ยทิ วา สุตํ.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘พาราณสิยํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทาสีเลสุ สํวุโต;
สํยมา ¶ สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ยถา อุทยมาทิจฺโจ, โหติ โลหิตโก มหา;
ตถูปมํ อิทํ พฺยมฺหํ, ชาตรูปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สาวตฺถิยํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘เวหายสา เม พหุกา, ชาตรูปสฺส นิมฺมิตา;
ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, วิชฺชุวพฺภฆนนฺตเร.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สทฺธาย สุนิวิฏฺาย, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต;
อกํสุ สตฺถุ วจนํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน [สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกา (สฺยา.), สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ (ปี.)];
เตสํ เอตานิ านานิ, ยานิ ตฺวํ ราช ปสฺสสิ.
‘‘วิทิตา เต มหาราช, อาวาสา ปาปกมฺมินํ;
อโถ กลฺยาณกมฺมานํ, านานิ วิทิตานิ เต;
อุยฺยาหิ ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค;
ทิสฺวานามนฺตยี สูตํ, ‘‘อิเม เก นาม ปพฺพตา’’.
[อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ อฏฺกถายฺจ น ทิสฺสติ] ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต [อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ อฏฺกถายฺจ น ทิสฺสติ].
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร [อิสินฺธโร (สฺยา.), อีสนฺธโร (ก.)] ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิรี พฺรหา.
‘‘เอเต ¶ สีทนฺตเร นคา, อนุปุพฺพสมุคฺคตา;
มหาราชานมาวาสา ¶ , ยานิ ตฺวํ ราช ปสฺสสิ.
‘‘อเนกรูปํ รุจิรํ, นานาจิตฺรํ ปกาสติ;
อากิณฺณํ อินฺทสทิเสหิ, พฺยคฺเฆเหว สุรกฺขิตํ [ปุรกฺขิตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมํ นุ ทฺวารํ กิมภฺมาหุ [กิมภิฺมาหุ (สี. ปี.)], (มโนรม ทิสฺสติ ทูรโตว.) [( ) อยํ ปาโ สฺยามโปตฺถเกเยว ทิสฺสติ]
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘จิตฺรกูโฏติ ยํ อาหุ, เทวราชปเวสนํ;
สุทสฺสนสฺส คิริโน, ทฺวารฺเหตํ ปกาสติ.
‘‘อเนกรูปํ รุจิรํ, นานาจิตฺรํ ปกาสติ;
อากิณฺณํ อินฺทสทิเสหิ, พฺยคฺเฆเหว สุรกฺขิตํ;
ปวิเสเตน ราชีสิ, อรชํ ภูมิมกฺกม’’.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา เทวสภํ อิทํ.
‘‘ยถา สรเท อากาเส [อากาโส (สี. สฺยา. ปี.)], นีโลภาโส ปทิสฺสติ;
ตถูปมํ อิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมํ ¶ นุ พฺยมฺหํ กิมภฺมาหุ [กิมภิฺมาหุ (สี. ปี.)], (มโนรม ทิสฺสติ ทูรโตว.) [( ) อยํ ปาโ สฺยามโปตฺถเกเยว ทิสฺสติ]
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สุธมฺมา ¶ อิติ ยํ อาหุ, ปสฺเสสา [เอเสสา (สฺยา. ก.)] ทิสฺสเต สภา;
เวฬุริยารุจิรา จิตฺรา, ธารยนฺติ สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
ยตฺถ เทวา ตาวตึสา, สพฺเพ อินฺทปุโรหิตา.
‘‘อตฺถํ เทวมนุสฺสานํ, จินฺตยนฺตา สมจฺฉเร;
ปวิเสเตน ราชีสิ, เทวานํ อนุโมทนํ’’.
‘‘ตํ เทวา ปฏินนฺทึสุ, ทิสฺวา ราชานมาคตํ;
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
นิสีท ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘สกฺโกปิ ปฏินนฺทิตฺถ [ปฏินนฺทิตฺวา (ก.)], เวเทหํ มิถิลคฺคหํ;
นิมนฺตยิตฺถ [นิมนฺตยี จ (สี. ปี.)] กาเมหิ, อาสเนน จ วาสโว.
‘‘สาธุ โขสิ อนุปฺปตฺโต, อาวาสํ วสวตฺตินํ;
วส เทเวสุ ราชีสิ, สพฺพกามสมิทฺธิสุ;
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, ภฺุช กาเม อมานุเส’’.
‘‘ยถา ¶ ยาจิตกํ ยานํ, ยถา ยาจิตกํ ธนํ;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยา.
‘‘น จาหเมตมิจฺฉามิ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยา;
สยํกตานิ ¶ ปฺุานิ, ตํ เม อาเวณิกํ [อาเวณิยํ (สี. สฺยา. ปี.), อาเวนิกํ (ก.)] ธนํ.
‘‘โสหํ คนฺตฺวา มนุสฺเสสุ, กาหามิ กุสลํ พหุํ;
ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;
ยํ กตฺวา สุขิโต โหติ, น จ ปจฺฉานุตปฺปติ’’.
‘‘พหูปกาโร โน ภวํ, มาตลิ เทวสารถิ;
โย เม กลฺยาณกมฺมานํ, ปาปานํ ปฏิทสฺสยิ’’ [ปฏิทํสยิ (ปี.)].
‘‘อิทํ วตฺวา นิมิราชา, เวเทโห มิถิลคฺคโห;
ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ.
นิมิชาตกํ [เนมิราชชาตกํ (สฺยา.)] จตุตฺถํ.
๕๔๒. อุมงฺคชาตกํ (๕)
‘‘ปฺจาโล ¶ สพฺพเสนาย, พฺรหฺมทตฺโตยมาคโต;
สายํ ปฺจาลิยา เสนา, อปฺปเมยฺยา มโหสธ.
‘‘วีถิมตี [ปิฏฺิมตี (สี. ปี.), วิทฺธิมตี (สฺยา.)] ปตฺติมตี, สพฺพสงฺคามโกวิทา;
โอหารินี สทฺทวตี, เภริสงฺขปฺปโพธนา.
‘‘โลหวิชฺชา อลงฺการา, ธชินี วามโรหินี;
สิปฺปิเยหิ สุสมฺปนฺนา, สูเรหิ สุปฺปติฏฺิตา.
‘‘ทเสตฺถ ปณฺฑิตา อาหุ, ภูริปฺา รโหคมา [รโหคตา (สฺยา. ก.)];
มาตา เอกาทสี รฺโ, ปฺจาลิยํ ปสาสติ.
‘‘อเถตฺเถกสตํ ¶ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน;
อจฺฉินฺนรฏฺา พฺยถิตา, ปฺจาลิยํ [ปฺจาลีนํ (พหูสุ)] วสํ คตา.
‘‘ยํวทา-ตกฺกรา รฺโ, อกามา ปิยภาณิโน;
ปฺจาลมนุยายนฺติ, อกามา วสิโน คตา.
‘‘ตาย เสนาย มิถิลา, ติสนฺธิปริวาริตา;
ราชธานี วิเทหานํ, สมนฺตา ปริขฺติ.
‘‘อุทฺธํ ¶ ตารกชาตาว, สมนฺตา ปริวาริตา;
มโหสธ วิชานาหิ, กถํ โมกฺโข ภวิสฺสติ’’.
‘‘ปาเท เทว ปสาเรหิ, ภฺุช กาเม รมสฺสุ จ;
หิตฺวา ปฺจาลิยํ เสนํ, พฺรหฺมทตฺโต ปลายิติ’’ [ปลายติ (สี. สฺยา.)].
‘‘ราชา สนฺถวกาโม เต, รตนานิ ปเวจฺฉติ;
อาคจฺฉนฺตุ อิโต [ตโต (สี. สฺยา.)] ทูตา, มฺชุกา ปิยภาณิโน.
‘‘ภาสนฺตุ มุทุกา วาจา, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ปฺจาโล จ วิเทโห จ [ปฺจาลา จ วิเทหา จ (สี. ปี.)], อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’.
‘‘กถํ นุ เกวฏฺฏ มโหสเธน, สมาคโม อาสิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กจฺจิ เต ปฏินิชฺฌตฺโต, กจฺจิ ตุฏฺโ มโหสโธ’’.
‘‘อนริยรูโป ¶ ปุริโส ชนินฺท, อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป;
ยถา มูโค จ พธิโร จ, น กิฺจิตฺถํ อภาสถ’’ [อภาสิตฺถ (ก.)].
‘‘อทฺธา ¶ อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทสํ, อตฺโถ สุทฺโธ นรวีริเยน ทิฏฺโ;
ตถา หิ กาโย มม สมฺปเวธติ, หิตฺวา สยํ โก ปรหตฺถเมสฺสติ’’.
‘‘ฉนฺนฺหิ เอกาว มตี สเมติ, เย ปณฺฑิตา อุตฺตมภูริปตฺตา;
ยานํ อยานํ อถ วาปิ านํ, มโหสธ ตฺวมฺปิ มตึ กโรหิ’’.
‘‘ชานาสิ โข ราช มหานุภาโว, มหพฺพโล จูฬนิพฺรหฺมทตฺโต;
ราชา จ ตํ อิจฺฉติ มารณตฺถํ [การณตฺถํ (สี. ปี.)], มิคํ ยถา โอกจเรน ลุทฺโท.
‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ;
อามคิทฺโธ น ชานาติ, มจฺโฉ มรณมตฺตโน.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, จูฬเนยฺยสฺส ธีตรํ;
กามคิทฺโธ น ชานาสิ, มจฺโฉว มรณมตฺตโน.
‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺปมตฺตํ ชหิสฺสติ;
มิคํ ปนฺถานุพนฺธํว [ปถานุปนฺนํว (สี. สฺยา. ปี.)], มหนฺตํ ภยเมสฺสติ’’.
‘‘มยเมว พาลมฺหเส เอฬมูคา, เย อุตฺตมตฺถานิ ตยี ลปิมฺหา;
กิเมว ¶ ตฺวํ นงฺคลโกฏิวฑฺโฒ, อตฺถานิ ชานาสิ ยถาปิ อฺเ’’.
‘‘อิมํ คเล คเหตฺวาน, นาเสถ วิชิตา มม;
โย เม รตนลาภสฺส, อนฺตรายาย ภาสติ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โส อปกฺกมฺม, เวเทหสฺส อุปนฺติกา;
อถ อามนฺตยี ทูตํ, มาธรํ [มฒรํ (สี.), มาธุรํ (สฺยา.), มารํ (ปี.)] สุวปณฺฑิตํ.
‘‘เอหิ ¶ สมฺม หริตปกฺข [หรีปกฺข (สี. ปี.)], เวยฺยาวจฺจํ กโรหิ เม;
อตฺถิ ปฺจาลราชสฺส, สาฬิกา สยนปาลิกา.
‘ตํ พนฺธเนน [ตํ ปตฺถเรน (สี. ปี.), ตํ สนฺถเวน (สฺยา.)] ปุจฺฉสฺสุ, สา หิ สพฺพสฺส โกวิทา;
สา เตสํ สพฺพํ ชานาติ, รฺโ จ โกสิยสฺส จ.
‘‘‘อาโม’ติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
อคมาสิ หริตปกฺโข [หรีปกฺโข (สี. ปี.)], สาฬิกาย อุปนฺติกํ.
‘‘ตโต จ โข โส คนฺตฺวาน, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
อถามนฺตยิ สุฆรํ, สาฬิกํ มฺชุภาณิกํ.
‘กจฺจิ เต สุฆเร ขมนียํ, กจฺจิ เวสฺเส อนามยํ;
กจฺจิ เต มธุนา ลาชา, ลพฺภเต สุฆเร ตุวํ’ [ตว (สี. ปี.)].
‘กุสลฺเจว เม สมฺม, อโถ สมฺม อนามยํ;
อโถ เม มธุนา ลาชา, ลพฺภเต สุวปณฺฑิต.
‘กุโต นุ สมฺม อาคมฺม, กสฺส วา ปหิโต ตุวํ;
น ¶ จ เมสิ อิโต ปุพฺเพ, ทิฏฺโ วา ยทิ วา สุโต’’.
‘‘อโหสึ สิวิราชสฺส, ปาสาเท สยนปาลโก;
ตโต โส ธมฺมิโก ราชา, พทฺเธ โมเจสิ พนฺธนา’’.
‘‘ตสฺส เมกา ทุติยาสิ, สาฬิกา มฺชุภาณิกา;
ตํ ตตฺถ อวธี เสโน, เปกฺขโต สุฆเร มม’’.
‘‘ตสฺสา กามา หิ สมฺมตฺโต, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
สเจ กเรยฺย [กเรยฺยาสิ (สี.), กเรยุ (สฺยา.), กเรยฺยาสิ เม (ปี.)] โอกาสํ, อุภโยว วสามเส’’.
‘‘สุโวว สุวึ กาเมยฺย, สาฬิโก ปน สาฬิกํ;
สุวสฺส สาฬิกาเยว [สาฬิกาย จ (สี. ปี.)], สํวาโส โหติ กีทิโส’’.
‘‘โยยํ ¶ กาเม [ยํ ยํ กามี (สี. ปี.)] กามยติ, อปิ จณฺฑาลิกามปิ;
สพฺโพ หิ สทิโส โหติ, นตฺถิ กาเม อสาทิโส’’.
‘‘อตฺถิ ชมฺปาวตี [ชมฺพาวตี (สี. สฺยา.), จมฺปาวตี (ก.)] นาม, มาตา สิวิสฺส [สิพฺพิสฺส (สี. ปี.)] ราชิโน;
สา ภริยา วาสุเทวสฺส, กณฺหสฺส มเหสี ปิยา.
‘‘รฏฺวตี [รถวตี (สี. ปี.), รตนวตี (สฺยา.)] กิมฺปุริสี, สาปิ วจฺฉํ อกามยิ;
มนุสฺโส มิคิยา สทฺธึ, นตฺถิ กาเม อสาทิโส’’.
‘‘หนฺท ขฺวาหํ คมิสฺสามิ, สาฬิเก มฺชุภาณิเก;
ปจฺจกฺขานุปทฺเหตํ, อติมฺสิ นูน มํ’’.
‘‘น ¶ สิรี ตรมานสฺส, มาธร สุวปณฺฑิต;
อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ, ยาว ราชาน ทกฺขสิ [ทกฺขิสิ (ปี.)];
โสสฺสิ [โสสฺสสิ (สี.)] สทฺทํ มุทิงฺคานํ, อานุภาวฺจ ราชิโน’’.
‘‘โย ¶ นุ ขฺวายํ ติพฺโพ สทฺโท, ติโรชนปเท [ติโรชนปทํ (ปี. ก.)] สุโต;
ธีตา ปฺจาลราชสฺส, โอสธี วิย วณฺณินี;
ตํ ทสฺสติ วิเทหานํ, โส วิวาโห ภวิสฺสติ’’.
‘‘เอทิโส มา [เนทิโส เต (สี.)] อมิตฺตานํ, วิวาโห โหตุ มาธร;
ยถา ปฺจาลราชสฺส, เวเทเหน ภวิสฺสติ’’.
‘‘อานยิตฺวาน เวเทหํ, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
ตโต นํ ฆาตยิสฺสติ, นสฺส สขี ภวิสฺสติ’’.
‘‘หนฺท โข มํ อนุชานาหิ, รตฺติโย สตฺตมตฺติโย;
ยาวาหํ สิวิราชสฺส, อาโรเจมิ มเหสิโน;
ลทฺโธ จ เม อาวสโถ, สาฬิกาย อุปนฺติกํ’’ [อุปนฺติกา (สี. ก.)].
‘‘หนฺท โข ตํ อนุชานามิ, รตฺติโย สตฺตมตฺติโย;
สเจ ตฺวํ สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉสิ มมนฺติเก;
มฺเ โอกฺกนฺตสตฺตํ [โอกฺกนฺตสนฺตํ (สฺยา. ปี. ก.)] มํ, มตาย อาคมิสฺสสิ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โข โส คนฺตฺวาน, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
มโหสธสฺส อกฺขาสิ, สาฬิกาวจนํ อิทํ’’.
‘‘ยสฺเสว ฆเร ภฺุเชยฺย โภคํ, ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส จเรยฺย’’;
‘‘หนฺทาหํ คจฺฉามิ ปุเร ชนินฺท, ปฺจาลราชสฺส ปุรํ สุรมฺมํ;
นิเวสนานิ มาเปตุํ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘นิเวสนานิ ¶ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย’’.
‘‘ตโต จ ปายาสิ ปุเร มโหสโธ, ปฺจาลราชสฺส ปุรํ สุรมฺมํ;
นิเวสนานิ มาเปตุํ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’.
‘‘นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
อถสฺส ปาหิณี ทูตํ, [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] เวเทหํ มิถิลคฺคหํ [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ];
เอหิ ทานิ มหาราช, มาปิตํ เต นิเวสนํ’’.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา [จตุรงฺคินิยา (ก.)];
อนนฺตวาหนํ ทฏฺุํ, ผีตํ กปิลิยํ [กมฺปิลฺลิยํ (สี. ปี.)] ปุรํ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โข โส คนฺตฺวาน, พฺรหฺมทตฺตสฺส ปาหิณิ;
‘อาคโต’สฺมิ มหาราช, ตว ปาทานิ วนฺทิตุํ.
‘ททาหิ ทานิ เม ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’’.
‘‘สฺวาคตํ เตว [เต (สี.), เตปิ (สฺยา.), เตน (ปี.)] เวเทห, อโถ เต อทุราคตํ;
นกฺขตฺตํเยว ปริปุจฺฉ, อหํ กฺํ ททามิ เต;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘ตโต จ ราชา เวเทโห, นกฺขตฺตํ ปริปุจฺฉถ [ปริปุจฺฉติ (สฺยา. ก.)];
นกฺขตฺตํ ปริปุจฺฉิตฺวา, พฺรหฺมทตฺตสฺส ปาหิณิ.
‘‘ททาหิ ¶ ทานิ เม ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘ททามิ ทานิ เต ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ¶ ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา. ก.)];
อุกฺกา ปทิตฺตา ฌายนฺติ, กินฺนุ มฺนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา. ก.)];
อุกฺกา ปทิตฺตา ฌายนฺติ, กึ นุ กาหนฺติ [กาหติ (ก.)] ปณฺฑิต’’.
‘‘รกฺขติ ตํ มหาราช, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล;
ปทุฏฺโ พฺรหฺมทตฺเตน [ปทุฏฺโ เต พฺรหฺมทตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)], ปาโต ตํ ฆาตยิสฺสติ’’.
‘‘อุพฺเพธติ เม หทยํ, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามิ, อคฺคิทฑฺโฒว อาตเป.
‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวมฺปิ หทยํ มยฺหํ, อนฺโต ฌายติ โน พหิ’’.
‘‘ปมตฺโต มนฺตนาตีโต, ภินฺนมนฺโตสิ ขตฺติย;
อิทานิ โข ตํ ตายนฺตุ, ปณฺฑิตา มนฺติโน ชนา.
‘‘อกตฺวามจฺจสฺส วจนํ, อตฺถกามหิเตสิโน;
อตฺตปีติรโต ราชา, มิโค กูเฏว โอหิโต.
‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ;
อามคิทฺโธ น ชานาติ, มจฺโฉ มรณมตฺตโน.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, จูฬเนยฺยสฺส ธีตรํ;
กามคิทฺโธ ¶ น ชานาสิ, มจฺโฉว มรณมตฺตโน.
‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺปมตฺตํ ชหิสฺสสิ;
มิคํ ปนฺถานุพนฺธํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสติ.
‘‘อนริยรูโป ¶ ปุริโส ชนินฺท, อหีว อุจฺฉงฺคคโต ฑเสยฺย;
น เตน มิตฺตึ กยิราถ ธีโร [ปฺโ (ปี.)], ทุกฺโข หเว กาปุริเสน [กาปุริเสหิ (ก.)] สงฺคโม.
‘‘ยเทว [ยํ ตฺเวว (สี. สฺยา. ปี.)] ชฺา ปุริสํ [ปุริโส (สฺยา. ก.)] ชนินฺท, สีลวายํ พหุสฺสุโต;
เตเนว มิตฺตึ กยิราถ ธีโร, สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม’’.
‘‘พาโล ตุวํ เอฬมูโคสิ ราช, โย อุตฺตมตฺถานิ มยี ลปิตฺโถ;
กิเมวหํ นงฺคลโกฏิวฑฺโฒ, อตฺถานิ ชานามิ [ชานิสฺสํ (สี. สฺยา. ปี.)] ยถาปิ อฺเ.
‘‘อิมํ คเล คเหตฺวาน, นาเสถ วิชิตา มม;
โย เม รตนลาภสฺส, อนฺตรายาย ภาสติ’’.
‘‘มโหสธ อตีเตน, นานุวิชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา;
กึ มํ อสฺสํว สมฺพนฺธํ, ปโตเทเนว วิชฺฌสิ.
‘‘สเจ ปสฺสสิ โมกฺขํ วา, เขมํ วา ปน ปสฺสสิ;
เตเนว ¶ มํ อนุสาส, กึ อตีเตน วิชฺฌสิ’’.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, ตฺวํ ปชานสฺสุ [ตฺวมฺปิ ชานสฺสุ (สี. ปี.)] ขตฺติย.
‘‘สนฺติ เวหายสา [เวหาสยา (สี. ปี.)] นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ เวหายสา อสฺสา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ เวหายสา ปกฺขี, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ ¶ เวหายสา ยกฺขา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, อนฺตลิกฺเขน ขตฺติย’’.
‘‘อตีรทสฺสี ปุริโส, มหนฺเต อุทกณฺณเว;
ยตฺถ โส ลภเต คาธํ [นาวํ (ก.)], ตตฺถ โส วินฺทเต สุขํ.
‘‘เอวํ ¶ อมฺหฺจ รฺโ จ, ตฺวํ ปติฏฺา มโหสธ;
ตฺวํ โนสิ มนฺตินํ เสฏฺโ, อมฺเห ทุกฺขา ปโมจย’’.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, ตฺวํ ปชานสฺสุ เสนก’’.
‘‘สุโณหิ ¶ เมตํ [เอตํ (สี. ก.)] วจนํ, ปสฺส เสนํ [ปสฺสเส’ตํ (สี. ปี.)] มหพฺภยํ;
เสนกํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘อคฺคึ วา ทฺวารโต เทม, คณฺหามเส วิกนฺตนํ [วิกตฺตนํ (สี. ปี.)];
อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
ปุกฺกุสํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘วิสํ ขาทิตฺวา มิยฺยาม, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
กามินฺทํ [กาวินฺทํ (สี. ปี.)] ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาม, ปปาตา ปปตามเส [ปปเตมเส (สี. ปี.)];
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
เทวินฺทํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘อคฺคึ ¶ วา ทฺวารโต เทม, คณฺหามเส วิกนฺตนํ;
อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
น โน สกฺโกติ โมเจตุํ, สุเขเนว มโหสโธ’’.
‘‘ยถา กทลิโน สารํ, อนฺเวสํ นาธิคจฺฉติ;
เอวํ อนฺเวสมานา นํ, ปฺหํ นชฺฌคมามเส.
‘‘ยถา สิมฺพลิโน ¶ สารํ, อนฺเวสํ นาธิคจฺฉติ;
เอวํ อนฺเวสมานา นํ, ปฺหํ นชฺฌคมามเส.
‘‘อเทเส วต โน วุฏฺํ, กฺุชรานํวโนทเก;
สกาเส ทุมฺมนุสฺสานํ, พาลานํ อวิชานตํ.
‘‘อุพฺเพธติ เม หทยํ, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามิ, อคฺคิทฑฺโฒว อาตเป.
‘‘กมฺมารานํ ¶ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวมฺปิ หทยํ มยฺหํ, อนฺโต ฌายติ โน พหิ’’.
‘‘ตโต โส ปณฺฑิโต ธีโร, อตฺถทสฺสี มโหสโธ;
เวเทหํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ราหุคฺคหํว [ราหุคหิตํว (สี. สฺยา. ปี.)] จนฺทิมํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ราหุคฺคหํว สูริยํ.
‘‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ปงฺเก สนฺนํว กฺุชรํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, เปฬาพทฺธํว ปนฺนคํ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ปกฺขึ พทฺธํว ปฺชเร [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘มา ¶ ¶ ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, มจฺเฉ ชาลคเตริว.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, สโยคฺคพลวาหนํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
ปฺจาลํ วาหยิสฺสามิ [พาหยิสฺสามิ (สฺยา.), วารยิสฺสามิ (ก.)], กากเสนํว เลฑฺฑุนา.
‘อทุ ปฺา กิมตฺถิยา, อมจฺโจ วาปิ ตาทิโส;
โย ตํ สมฺพาธปกฺขนฺทํ [สมฺพาธปกฺขนฺตํ (สี. ปี.)], ทุกฺขา น ปริโมจเย’’’.
‘‘เอถ มาณวา อุฏฺเถ, มุขํ โสเธถ สนฺธิโน;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, อุมงฺเคน [อุมฺมคฺเคน (สี. ปี.), อุมฺมงฺเค (สฺยา.) เอวมุปริปิ] คมิสฺสติ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปณฺฑิตสฺสานุจาริโน [ปณฺฑิตสฺสานุสาริโน (สี. สฺยา. ปี.)];
อุมงฺคทฺวารํ วิวรึสุ, ยนฺตยุตฺเต จ อคฺคเฬ’’.
‘‘ปุรโต เสนโก ยาติ, ปจฺฉโต จ มโหสโธ;
มชฺเฌ จ ราชา เวเทโห, อมจฺจปริวาริโต’’.
‘‘อุมงฺคา นิกฺขมิตฺวาน, เวเทโห นาวมารุหิ;
อภิรูฬฺหฺจ ตํ ตฺวา [อภิรุยฺหฺจ ตฺวาน (สฺยา. ก.)], อนุสาสิ มโหสโธ.
‘อยํ ¶ เต สสุโร เทว, อยํ สสฺสุ ชนาธิป;
ยถา มาตุ ปฏิปตฺติ, เอวํ เต โหตุ สสฺสุยา.
‘ยถาปิ นิยโก ภาตา, สอุทริโย เอกมาตุโก;
เอวํ ปฺจาลจนฺโท เต, ทยิตพฺโพ รเถสภ.
‘อยํ ¶ ปฺจาลจนฺที เต, ราชปุตฺตี อภิจฺฉิตา [อภิชฺฌิตา (สี. สฺยา. ปี.)];
กามํ กโรหิ เต ตาย, ภริยา เต รเถสภ’’’.
‘‘อารุยฺห นาวํ ตรมาโน, กินฺนุ ตีรมฺหิ ติฏฺสิ;
กิจฺฉา มุตฺตามฺห ทุกฺขโต, ยาม ทานิ มโหสธ’’.
‘‘เนส ¶ ธมฺโม มหาราช, โยหํ เสนาย นายโก;
เสนงฺคํ ปริหาเปตฺวา, อตฺตานํ ปริโมจเย.
‘‘นิเวสนมฺหิ เต เทว, เสนงฺคํ ปริหาปิตํ;
ตํ ทินฺนํ พฺรหฺมทตฺเตน, อานยิสฺสํ รเถสภ’’.
‘‘อปฺปเสโน มหาเสนํ, กถํ วิคฺคยฺห [นิคฺคยฺห (สฺยา. ก.)] สฺสสิ;
ทุพฺพโล พลวนฺเตน, วิหฺิสฺสสิ ปณฺฑิต’’.
‘‘อปฺปเสโนปิ เจ มนฺตี, มหาเสนํ อมนฺตินํ;
ชินาติ ราชา ราชาโน, อาทิจฺโจวุทยํ ตมํ’’.
‘‘สุสุขํ วต สํวาโส, ปณฺฑิเตหีติ เสนก;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต [อมิตฺตสฺส หตฺถคเต (ก.)], โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘เอวเมตํ [เอวเมว (สฺยา.)] มหาราช, ปณฺฑิตา หิ สุขาวหา;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต, โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘รกฺขิตฺวา กสิณํ รตฺตึ, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล;
อุเทนฺตํ อรุณุคฺคสฺมึ, อุปการึ อุปาคมิ.
‘‘อารุยฺห ¶ ปวรํ นาคํ, พลวนฺตํ สฏฺิหายนํ;
ราชา อโวจ ปฺจาโล, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล.
‘‘สนฺนทฺโธ มณิวมฺเมน [มณิจมฺเมน (สฺยา.)], สรมาทาย ปาณินา;
เปสิเย อชฺฌภาสิตฺถ, ปุถุคุมฺเพ สมาคเต.
‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
อุปาสนมฺหิ กตหตฺเถ, วาลเวเธ สมาคเต’’.
‘‘เปเสถ ¶ กฺุชเร ทนฺตี, พลวนฺเต สฏฺิหายเน;
มทฺทนฺตุ กฺุชรา นครํ, เวเทเหน สุมาปิตํ.
‘‘วจฺฉทนฺตมุขา เสตา, ติกฺขคฺคา อฏฺิเวธิโน;
ปณุนฺนา ธนุเวเคน, สมฺปตนฺตุตรีตรา.
‘‘มาณวา ¶ วมฺมิโน สูรา, จิตฺรทณฺฑยุตาวุธา;
ปกฺขนฺทิโน มหานาคา, หตฺถีนํ โหนฺตุ สมฺมุขา.
‘‘สตฺติโย เตลโธตาโย, อจฺจิมนฺตา [อจฺจิมนฺตี (สี.)] ปภสฺสรา;
วิชฺโชตมานา ติฏฺนฺตุ, สตรํสีว [สตรํสา วิย (สี.)] ตารกา.
‘‘อาวุธพลวนฺตานํ, คุณิกายูรธารินํ;
เอตาทิสานํ โยธานํ, สงฺคาเม อปลายินํ;
เวเทโห กุโต มุจฺจิสฺสติ, สเจ ปกฺขีว กาหิติ.
‘‘ตึส เม ปุริสนาวุตฺโย, สพฺเพเวเกกนิจฺจิตา;
เยสํ สมํ น ปสฺสามิ, เกวลํ มหิมํ จรํ.
‘‘นาคา จ กปฺปิตา ทนฺตี, พลวนฺโต สฏฺิหายนา;
เยสํ ¶ ขนฺเธสุ โสภนฺติ, กุมารา จารุทสฺสนา;
‘‘ปีตาลงฺการา ปีตวสนา, ปีตุตฺตรนิวาสนา;
นาคขนฺเธสุ โสภนฺติ, เทวปุตฺตาว นนฺทเน.
‘‘ปาีนวณฺณา เนตฺตึสา, เตลโธตา ปภสฺสรา;
นิฏฺิตา นรธีเรหิ [นรวีเรหิ (สี. สฺยา. ปี.)], สมธารา สุนิสฺสิตา.
‘‘เวลฺลาลิโน วีตมลา, สิกฺกายสมยา ทฬฺหา;
คหิตา พลวนฺเตหิ, สุปฺปหารปฺปหาริภิ.
‘‘สุวณฺณถรุสมฺปนฺนา, โลหิตกจฺฉุปธาริตา;
วิวตฺตมานา โสภนฺติ, วิชฺชุวพฺภฆนนฺตเร.
‘‘ปฏากา [ปตากา (สี. ปี.), ปถกา (สฺยา.)] วมฺมิโน สูรา, อสิจมฺมสฺส โกวิทา;
ธนุคฺคหา สิกฺขิตรา [ถรุคฺคหา สิกฺขิตาโร (สี. ปี.)], นาคขนฺเธ นิปาติโน [นาคขนฺธาติปาติโน (สี. ปี.)].
‘‘เอตาทิเสหิ ปริกฺขิตฺโต, นตฺถิ โมกฺโข อิโต ตว;
ปภาวํ เต น ปสฺสามิ, เยน ตฺวํ มิถิลํ วเช’’.
‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, นาคํ เปเสสิ กฺุชรํ;
ปหฏฺรูโป อาปตสิ [อาคมสิ (สฺยา.), อาตปสิ (ก.)], สิทฺธตฺโถสฺมีติ [ลทฺธตฺโถสฺมีติ (สี. สฺยา. ปี.)] มฺสิ.
‘‘โอหเรตํ ¶ ¶ ธนุํ จาปํ, ขุรปฺปํ ปฏิสํหร;
โอหเรตํ สุภํ วมฺมํ, เวฬุริยมณิสนฺถตํ’’ [เวฬุริยมณิสนฺนิภํ (สฺยา.)].
‘‘ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, มิตปุพฺพฺจ ภาสสิ;
โหติ โข มรณกาเล, เอทิสี [ตาทิสี (สี. ปี.)] วณฺณสมฺปทา’’.
‘‘โมฆํ เต คชฺชิตํ ราช, ภินฺนมนฺโตสิ ขตฺติย;
ทุคฺคณฺโหสิ ¶ [ทุคฺคณฺโห หิ (สี. สฺยา. ปี.)] ตยา ราชา, ขฬุงฺเกเนว [ขฬุงฺเคเนว (ก.)] สินฺธโว.
‘‘ติณฺโณ หิยฺโย ราชา คงฺคํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
หํสราชํ ยถา ธงฺโก, อนุชฺชวํ ปติสฺสสิ’’.
‘‘สิงฺคาลา รตฺติภาเคน, ผุลฺลํ ทิสฺวาน กึสุกํ;
มํสเปสีติ มฺนฺตา, ปริพฺยูฬฺหา มิคาธมา.
‘‘วีติวตฺตาสุ รตฺตีสุ, อุคฺคตสฺมึ ทิวากเร [ทิวากเร (สี. สฺยา. ปี.)];
กึสุกํ ผุลฺลิตํ ทิสฺวา, อาสจฺฉินฺนา มิคาธมา.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, เวเทหํ ปริวาริย [ปริวารย (สฺยา. ปี.), ปริวาริตํ (ก.)];
อาสจฺฉินฺโน คมิสฺสสิ, สิงฺคาลา กึสุกํ ยถา’’.
‘‘อิมสฺส หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ ฉินฺทถ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ.
‘‘อิมํ มํสํว ปาตพฺยํ [มํสํว ปาตพฺพํ (สี. ปี.), มํสฺจ ปาตพฺยํ (ก.)], สูเล กตฺวา ปจนฺตุ นํ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ.
‘‘ยถาปิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยติ;
สีหสฺส อโถ พฺยคฺฆสฺส, โหติ สงฺกุสมาหตํ.
‘‘เอวํ ตํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสามิ สตฺติยา;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ’’.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ ¶ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ ¶ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ ¶ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ¶ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห เวธยิสฺสติ;
เอวํ โน มนฺติตํ รโห, เวเทเหน มยา สห.
‘‘ยถาปิ ปลสตํ จมฺมํ, โกนฺติมนฺตาสุนิฏฺิตํ [โกนฺตีมนฺตีสุนิฏฺิตํ (สี. ปี.)];
อุเปติ ตนุตาณาย, สรานํ ปฏิหนฺตเว.
‘‘สุขาวโห ¶ ทุกฺขนุโท, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
มตึ เต ปฏิหฺามิ, อุสุํ ปลสเตน วา’’.
‘‘อิงฺฆ ปสฺส มหาราช, สฺุํ อนฺเตปุรํ ตว;
โอโรธา จ กุมารา จ, ตว มาตา จ ขตฺติย;
อุมงฺคา นีหริตฺวาน, เวเทหสฺสุปนามิตา’’.
‘‘อิงฺฆ อนฺเตปุรํ มยฺหํ, คนฺตฺวาน วิจินาถ นํ;
ยถา อิมสฺส วจนํ, สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา’’.
‘‘เอวเมตํ มหาราช, ยถา อาห มโหสโธ;
สฺุํ อนฺเตปุรํ สพฺพํ, กากปฏฺฏนกํ ยถา’’.
‘‘อิโต คตา มหาราช, นารี สพฺพงฺคโสภนา;
โกสมฺพผลกสุสฺโสณี [โกสุมฺภผลกสุสฺโสณี (สี. สฺยา. ปี.)], หํสคคฺครภาณินี.
‘‘อิโต ¶ นีตา มหาราช, นารี สพฺพงฺคโสภนา;
โกเสยฺยวสนา สามา, ชาตรูปสุเมขลา.
‘‘สุรตฺตปาทา กลฺยาณี, สุวณฺณมณิเมขลา;
ปาเรวตกฺขี สุตนู, พิมฺโพฏฺา ตนุมชฺฌิมา.
‘‘สุชาตา ภุชลฏฺีว, เวทีว [เวลฺลีว (สี. ปี.)] ตนุมชฺฌิมา;
ทีฆสฺสา ¶ เกสา อสิตา, อีสกคฺคปเวลฺลิตา.
‘‘สุชาตา มิคฉาปาว, เหมนฺตคฺคิสิขาริว;
นทีว คิริทุคฺเคสุ, สฺฉนฺนา ขุทฺทเวฬุภิ.
‘‘นาคนาสูรุ กลฺยาณี, ปรมา [ปมา (สี. ปี.)] ติมฺพรุตฺถนี;
นาติทีฆา นาติรสฺสา, นาโลมา นาติโลมสา’’.
‘‘นนฺทาย นูน มรเณน, นนฺทสิ สิริวาหน;
อหฺจ นูน นนฺทา จ, คจฺฉาม ยมสาธนํ’’.
‘‘ทิพฺพํ อธียเส มายํ, อกาสิ จกฺขุโมหนํ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ’’.
‘‘อธียนฺติ ¶ มหาราช [อธิยนฺติ เว มหาราช (สฺยา. ก.)], ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตา;
เต โมจยนฺติ อตฺตานํ, ปณฺฑิตา มนฺติโน ชนา.
‘‘สนฺติ มาณวปุตฺตา เม, กุสลา สนฺธิเฉทกา;
เยสํ กเตน มคฺเคน, เวเทโห มิถิลํ คโต’’.
‘‘อิงฺฆ ปสฺส มหาราช, อุมงฺคํ สาธุ มาปิตํ;
หตฺถีนํ อถ อสฺสานํ, รถานํ อถ ปตฺตินํ;
อาโลกภูตํ ติฏฺนฺตํ, อุมงฺคํ สาธุ มาปิตํ’’ [นิฏฺิตํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ลาภา วต วิเทหานํ, ยสฺสิเมทิสา ปณฺฑิตา;
ฆเร วสนฺติ วิชิเต, ยถา ตฺวํสิ มโหสธ’’.
‘‘วุตฺติฺจ ปริหารฺจ, ทิคุณํ ภตฺตเวตนํ;
ททามิ วิปุเล โภเค, ภฺุช กาเม รมสฺสุ จ;
มา ¶ วิเทหํ ปจฺจคมา, กึ วิเทโห กริสฺสติ’’.
‘‘โย จเชถ มหาราช, ภตฺตารํ ธนการณา;
อุภินฺนํ โหติ คารยฺโห, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ยาว ชีเวยฺย เวเทโห, นาฺสฺส ปุริโส สิยา.
‘‘โย ¶ จเชถ มหาราช, ภตฺตารํ ธนการณา;
อุภินฺนํ โหติ คารยฺโห, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ยาว ติฏฺเยฺย เวเทโห, นาฺสฺส วิชิเต วเส’’.
‘‘ทมฺมิ นิกฺขสหสฺสํ เต, คามาสีติฺจ กาสิสุ;
ทาสิสตานิ จตฺตาริ, ทมฺมิ ภริยาสตฺจ เต;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉ มโหสธ.
‘‘ยาว ททนฺตุ หตฺถีนํ, อสฺสานํ ทิคุณํ วิธํ;
ตปฺเปนฺตุ อนฺนปาเนน, รถิเก ปตฺติการเก’’.
‘‘หตฺถี อสฺเส รเถ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ปณฺฑิต;
ปสฺสตุ ตํ มหาราชา, เวเทโห มิถิลํ คตํ [มิถิลคฺคหํ (ก.)].
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ปทิสฺสเต มหา;
จตุรงฺคินี ภีสรูปา, กึ นุ มฺสิ ปณฺฑิต’’ [มฺนฺติ ปณฺฑิตา (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อานนฺโท ¶ เต มหาราช, อุตฺตโม ปฏิทิสฺสติ;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถึ ปตฺโต มโหสโธ’’.
‘‘ยถา เปตํ สุสานสฺมึ, ฉฑฺเฑตฺวา จตุโร ชนา;
เอวํ กปิลเย ตฺยมฺห [กปฺปิลิเย ตฺยมฺหา (สฺยา.), กมฺปิลฺลิเย ตฺยมฺหา (สี.), กมฺปิลฺลิยรฏฺเ (ปี.)], ฉฑฺฑยิตฺวา อิธาคตา.
‘‘อถ ¶ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
เกน วา อตฺถชาเตน, อตฺตานํ ปริโมจยิ’’.
‘‘อตฺถํ อตฺเถน เวเทห, มนฺตํ มนฺเตน ขตฺติย;
ปริวารยึ [ปริวารยิสฺสํ (สี. สฺยา.)] ราชานํ, ชมฺพุทีปํว สาคโร’’.
‘‘ทินฺนํ นิกฺขสหสฺสํ เม, คามาสีติ จ กาสิสุ;
ทาสีสตานิ จตฺตาริ, ทินฺนํ ภริยาสตฺจ เม;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถินามฺหิ อิธาคโต’’.
‘‘สุสุขํ วต สํวาโส, ปณฺฑิเตหีติ เสนก;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต [อมิตฺตสฺส หตฺถคเต (ก.)], โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘เอวเมตํ มหาราช, ปณฺฑิตา หิ สุขาวหา;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต, โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘อาหฺนฺตุ ¶ สพฺพวีณา, เภริโย ทินฺทิมานิ จ;
ธเมนฺตุ มาคธา สงฺขา, วคฺคู นทนฺตุ ทุนฺทุภี’’.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พหุํ ¶ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘พหุชโน ¶ ปสนฺโนสิ, ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคตํ;
ปณฺฑิตมฺหิ อนุปฺปตฺเต, เจลุกฺเขโป อวตฺตถา’’ติ.
อุมงฺคชาตกํ [มหาอุมฺมคฺคชาตกํ (สี. ปี.), มโหสธชาตกํ (สฺยา.§ก.)] ปฺจมํ.
๕๔๓. ภูริทตฺตชาตกํ (๖)
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฏฺนิเวสเน;
สพฺพานิ เต อุปยนฺตุ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’.
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’.
‘‘ชีวิตํ นูน เต จตฺตํ, รฏฺํ วา มนุชาธิป;
น หิ นาเค กุปิตมฺหิ, จิรํ ชีวนฺติ ตาทิสา.
‘‘โย ตฺวํ เทว มนุสฺโสสิ, อิทฺธิมนฺตํ อนิทฺธิมา;
วรุณสฺส นิยํ ปุตฺตํ, ยามุนํ อติมฺสิ’’.
‘‘นาติมฺามิ ราชานํ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ;
ธตรฏฺโ หิ นาคานํ, พหูนมปิ อิสฺสโร.
‘‘อหิ มหานุภาโวปิ, น เม ธีตรมารโห;
ขตฺติโย จ วิเทหานํ, อภิชาตา สมุทฺทชา’’.
‘‘กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตุ, สพฺเพ นาเค นิเวทย;
พาราณสึ ปวชฺชนฺตุ, มา จ กฺจิ [กิฺจิ (สี. ปี. ก.)] วิเหยุํ’’.
‘‘นิเวสเนสุ ¶ ¶ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพนฺตุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘อหมฺปิ สพฺพเสเตน, มหตา สุมหํ ปุรํ;
ปริกฺขิปิสฺสํ โภเคหิ, กาสีนํ ชนยํ ภยํ’’.
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุรคาเนกวณฺณิโน;
พาราณสึ ปวชฺชึสุ, น จ กฺจิ วิเหยุํ.
นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพึสุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
เตสุ ¶ ทิสฺวาน ลมฺพนฺเต, ปุถู กนฺทึสุ นาริโย;
นาเค โสณฺฑิกเต ทิสฺวา, ปสฺสสนฺเต มุหุํ มุหุํ.
พาราณสี ปพฺยธิตา, อาตุรา สมปชฺชถ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘‘ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’.
‘‘ปุปฺผาภิหารสฺส วนสฺส มชฺเฌ, โก โลหิตกฺโข วิตตนฺตรํโส;
กา กมฺพุกายูรธรา สุวตฺถา, ติฏฺนฺติ นาริโย ทส วนฺทมานา.
‘‘โก ตฺวํ พฺรหาพาหุ วนสฺส มชฺเฌ, วิโรจสิ ฆตสิตฺโตว อคฺคิ;
มเหสกฺโข อฺตโรสิ ยกฺโข, อุทาหุ นาโคสิ มหานุภาโว’’.
‘‘นาโคหมสฺมิ ¶ อิทฺธิมา, เตชสฺสี [เตชสี (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุรติกฺกโม;
ฑํเสยฺยํ เตชสา กุทฺโธ, ผีตํ ชนปทํ อปิ.
‘‘สมุทฺทชา หิ เม มาตา, ธตรฏฺโ จ เม ปิตา;
สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมิ, ภูริทตฺโตติ มํ วิทู’’.
‘‘ยํ คมฺภีรํ สทาวฏฺฏํ, รหทํ ภิสฺมํ เปกฺขสิ;
เอส ทิพฺโย มมาวาโส, อเนกสตโปริโส.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุทํ, นีโลทํ วนมชฺฌโต;
ยมุนํ ปวิส มา ภีโต, เขมํ วตฺตวตํ [วตฺตวตึ (สฺยา. ก.)] สิวํ’’.
‘‘ตตฺถ ปตฺโต สานุจโร, สห ปุตฺเตน พฺราหฺมณ;
ปูชิโต มยฺหํ กาเมหิ, สุขํ พฺราหฺมณ วจฺฉสิ’’.
‘‘สมา สมนฺตปริโต, ปหูตตครา [พหุกา ตคฺครา (สี. สฺยา. ปี.)] มหี;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, โสภติ หริตุตฺตมา.
‘‘รมฺมานิ วนเจตฺยานิ, รมฺมา หํสูปกูชิตา;
โอปุปฺผาปทฺมา ติฏฺนฺติ, โปกฺขรฺโ [โปกฺขรฺา (สฺยา. ปี.)] สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา ¶ ¶ สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
สหสฺสถมฺภา ปาสาทา, ปูรา กฺาหิ โชตเร.
‘‘วิมานํ อุปปนฺโนสิ, ทิพฺยํ ปฺุเหิ อตฺตโน;
อสมฺพาธํ สิวํ รมฺมํ, อจฺจนฺตสุขสํหิตํ.
‘‘มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส, วิมานํ นาภิกงฺขสิ;
อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลา, สกฺกสฺเสว ชุตีมโต’’.
‘‘มนสาปิ ¶ น ปตฺตพฺโพ, อานุภาโว ชุตีมโต;
ปริจารยมานานํ, สอินฺทานํ [อินฺทานํ (สฺยา. ก.)] วสวตฺตินํ’’.
‘‘ตํ วิมานํ อภิชฺฌาย, อมรานํ สุเขสินํ;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนิ’’.
‘‘อหฺจ มิคเมสาโน, สปุตฺโต ปาวิสึ วนํ;
ตํ มํ มตํ วา ชีวํ วา, นาภิเวเทนฺติ าตกา.
‘‘อามนฺตเย ภูริทตฺตํ, กาสิปุตฺตํ ยสสฺสินํ;
ตยา โน สมนฺุาตา, อปิ ปสฺเสมุ าตเก’’.
‘‘เอโส หิ วต เม ฉนฺโท, ยํ วเสสิ มมนฺติเก;
น หิ เอตาทิสา กามา, สุลภา โหนฺติ มานุเส.
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส วตฺถุํ, มม กาเมหิ ปูชิโต;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ าตเก’’.
‘‘ธารยิมํ มณึ ทิพฺยํ, ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทติ;
อโรโค สุขิโต โหติ [โหหิ (สฺยา.)], คจฺเฉวาทาย พฺราหฺมณ’’.
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปพฺพชิสฺสามิ ชิณฺโณสฺมิ, น กาเม อภิปตฺถเย’’.
‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค, โหติ โภเคหิ การิยํ;
อวิกมฺปมาโน เอยฺยาสิ, พหุํ ทสฺสามิ เต ธนํ’’.
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปุนปิ อาคมิสฺสามิ, สเจ อตฺโถ ภวิสฺสติ’’.
‘‘อิทํ ¶ ¶ วตฺวา ภูริทตฺโต, เปเสสิ จตุโร ชเน;
เอถ คจฺฉถ อุฏฺเถ, ขิปฺปํ ปาเปถ พฺราหฺมณํ.
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุฏฺาย จตุโร ชนา;
เปสิตา ภูริทตฺเตน, ขิปฺปํ ปาเปสุ พฺราหฺมณํ.
‘‘มณึ ¶ ปคฺคยฺห มงฺคลฺยํ, สาธุวิตฺตํ [สาธุจิตฺตํ (ปี.)] มโนรมํ;
เสลํ พฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โก อิมํ มณิมชฺฌคา’’.
‘‘โลหิตกฺขสหสฺสาหิ, สมนฺตา ปริวาริตํ;
อชฺช กาลํ ปถํ [ปทํ (สี. ปี.)] คจฺฉํ, อชฺฌคาหํ มณึ อิมํ’’.
‘‘สุปจิณฺโณ อยํ เสโล, อจฺจิโต มหิโต [มานิโต (ก.)] สทา;
สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต, สพฺพตฺถมภิสาธเย.
‘‘อุปจารวิปนฺนสฺส, นิกฺเขเป ธารณาย วา;
อยํ เสโล วินาสาย, ปริจิณฺโณ อโยนิโส.
‘‘น อิมํ อกุสโล [กุสลํ (ก.)] ทิพฺยํ, มณึ ธาเรตุมารโห;
ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขํ, เทหิมํ รตนํ มม’’.
‘‘น จ มฺยายํ มณี เกยฺโย, โคหิ [เกหิ (ก.)] วา รตเนหิ วา;
เสโล พฺยฺชนสมฺปนฺโน, เนว เกยฺโย มณี มม’’.
‘‘โน เจ ตยา มณี เกยฺโย, โคหิ [เกหิ (ก.)] วา รตเนหิ วา;
อถ เกน มณี เกยฺโย, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘โย เม สํเส มหานาคํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
ตสฺส ¶ ทชฺชํ อิมํ เสลํ, ชลนฺตมิว เตชสา’’.
‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, สุปณฺโณ ปตตํ วโร;
นาคํ ชิคีสมนฺเวสิ, อนฺเวสํ ภกฺขมตฺตโน.
‘‘นาหํ ทิชาธิโป โหมิ, น ทิฏฺโ ครุโฬ มยา;
อาสีวิเสน วิตฺโตติ [วิตฺโตสฺมิ (สฺยา. ก.)], วชฺโช พฺราหฺมณ มํ วิทู’’.
‘‘กึ นุ ตุยฺหํ พลํ อตฺถิ, กึ สิปฺปํ วิชฺชเต ตว;
กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธ, อุรคํ นาปจายสิ’’.
‘‘อารฺิกสฺส ¶ อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;
สุปณฺโณ โกสิยสฺสกฺขา, วิสวิชฺชํ อนุตฺตรํ.
‘‘ตํ ภาวิตตฺตฺตรํ, สมฺมนฺตํ ปพฺพตนฺตเร;
สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺาสึ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘โส ตทา ปริจิณฺโณ เม, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;
ทิพฺพํ ปาตุกรี มนฺตํ, กามสา ภควา มม.
‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ, นาหํ ภายามิ โภคินํ;
อาจริโย วิสฆาตานํ, อลมฺปาโนติ [อาลมฺพาโนติ (สี. ปี.), อาลมฺพายโนติ (สฺยา.)] มํ วิทู’’.
‘‘คณฺหามเส ¶ มณึ ตาต, โสมทตฺต วิชานหิ;
มา ทณฺเฑน สิรึ ปตฺตํ, กามสา ปชหิมฺหเส’’.
‘‘สกํ นิเวสนํ ปตฺตํ, โย ตํ พฺราหฺมณ ปูชยิ;
เอวํ กลฺยาณการิสฺส, กึ โมหา ทุพฺภิมิจฺฉสิ’’.
‘‘สเจ ¶ ตฺวํ [สเจ หิ (สี. ปี. ก.)] ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ [ภูริทตฺตํ ปทิสฺสสิ (ก.)];
ตเมว คนฺตฺวา ยาจสฺสุ, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘หตฺถคตํ ปตฺตคตํ, นิกิณฺณํ ขาทิตุํ วรํ;
มา โน สนฺทิฏฺิโก อตฺโถ, โสมทตฺต อุปจฺจคา’’.
‘‘ปจฺจติ นิรเย โฆเร, มหิสฺสมปิ วิวรติ [มหิสฺสมว ทียติ (สี. ปี.), มหิมสฺส วินฺทฺรียติ (สฺยา.)];
มิตฺตทุพฺภี หิตจฺจาคี, ชีวเรวาปิ สุสฺสติ [ชีวเร จาปิ สุสฺสเร (สี. ปี.)].
‘‘สเจ ตฺวํ [สเจ หิ (สี. ปี. ก.)] ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
มฺเ อตฺตกตํ เวรํ, นจิรํ เวทยิสฺสสิ’’.
‘‘มหายฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สุชฺฌนฺติ พฺราหฺมณา;
มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’.
‘‘หนฺท ทานิ อปายามิ, นาหํ อชฺช ตยา สห;
ปทมฺเปกํ [ปทเมกํ (สฺยา. ก.)] น คจฺเฉยฺยํ, เอวํ กิพฺพิสการินา’’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน ปิตรํ, โสมทตฺโต พหุสฺสุโต;
อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา านา อปกฺกมิ.
‘‘คณฺหาเหตํ มหานาคํ, อาหเรตํ มณึ มม;
อินฺทโคปกวณฺณาโภ, ยสฺส โลหิตโก สิโร.
‘‘กปฺปาสปิจุราสีว, เอโส กาโย ปทิสฺสติ [กาย’สฺส ทิสฺสติ (สี. ปี.)];
วมฺมิกคฺคคโต เสติ, ตํ ตฺวํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อโถสเธหิ ทิพฺเพหิ, ชปฺปํ มนฺตปทานิ จ;
เอวํ ตํ อสกฺขิ สตฺถุํ [สฏฺุํ (สี. ปี.), ยุฏฺุํ (สฺยา.), สุตฺตุํ (ก.)], กตฺวา ปริตฺตมตฺตโน’’.
‘‘มมํ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
อินฺทฺริยานิ อหฏฺานิ, สาวํ [สามํ (สี. ปี.)] ชาตํ มุขํ ตว.
‘‘ปทฺมํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;
สาวํ ชาตํ [ยนฺตํ (ก.)] มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ.
‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ [เต นาภิสยิ (สี.), เต นาภิสฺสสิ (สฺยา.)], กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;
เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคตํ’’.
‘‘สุปินํ ¶ ตาต อทฺทกฺขึ, อิโต มาสํ อโธคตํ;
ทกฺขิณํ วิย เม พาหุํ, เฉตฺวา รุหิรมกฺขิตํ;
ปุริโส อาทาย ปกฺกามิ, มม โรทนฺติยา สติ.
‘‘ยโตหํ [ยโต ตํ (สี.)] สุปินมทฺทกฺขึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ตโต ทิวา วา รตฺตึ วา, สุขํ เม โนปลพฺภติ’’.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ [ปริจารึสุ (สี. ปี.)], กฺา รุจิรวิคฺคหา;
เหมชาลปฏิจฺฉนฺนา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ [ปริจารึสุ (สี. ปี.)], เนตฺตึสวรธาริโน;
กณิการาว สมฺผุลฺลา, ภูริทตฺโต น ทิสฺสติ.
‘‘หนฺท ¶ ทานิ คมิสฺสาม, ภูริทตฺตนิเวสนํ;
ธมฺมฏฺํ สีลสมฺปนฺนํ, ปสฺสาม ตว ภาตรํ’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, ภูริทตฺตสฺส มาตรํ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ภูริทตฺตสฺส นาริโย.
‘‘ปุตฺตํ เตยฺเย น ชานาม, อิโต มาสํ อโธคตํ;
มตํ ¶ วา ยทิ วา ชีวํ, ภูริทตฺตํ ยสสฺสินํ’’.
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี [อิมิสฺสา คาถายานนฺตเร สี. ปี. โปตฺถเกสุ – ‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ; เตน เตน ปธาวิสฺส, ปิยปุตฺตํ อปสฺสตี’’ติ อิติ อยมฺปิ คาถา อาคตา].
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อโนทเก;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวํ ฌายามิ โสเกน, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี’’.
‘‘สาลาว สมฺปมถิตา [สมฺปมทฺทิตา (สฺยา. ก.)], มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, ภูริทตฺตนิเวสเน’’.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภูริทตฺตนิเวสเน;
อริฏฺโ จ สุโภโค [สุภโค (สี. ปี.)] จ, ปธาวึสุ อนนฺตรา [อุปธาวึสุ อนนฺตรา (สี. ปี.)].
‘‘อมฺม ¶ อสฺสาส มา โสจิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
จวนฺติ อุปปชฺชนฺติ, เอสสฺส ปริณามิตา’’.
‘‘อหมฺปิ ตาต ชานามิ, เอวํธมฺมา หิ ปาณิโน;
โสเกน จ ปเรตสฺมิ, ภูริทตฺตํ อปสฺสตี.
‘‘อชฺช เจ เม อิมํ รตฺตึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ภูริทตฺตํ อปสฺสนฺตี, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’.
‘‘อมฺม ¶ อสฺสาส มา โสจิ, อานยิสฺสาม ภาตรํ;
ทิโสทิสํ ¶ คมิสฺสาม, ภาตุปริเยสนํ จรํ.
‘‘ปพฺพเต คิริทุคฺเคสุ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
โอเรน สตฺตรตฺตสฺส [โอเรน ทสรตฺตสฺส (สี. ปี.)], ภาตรํ ปสฺส อาคตํ’’.
‘‘หตฺถา ปมุตฺโต อุรโค, ปาเท เต นิปตี ภุสํ;
กจฺจิ นุ ตํ ฑํสี ตาต [กจฺจิ ตํ นุ ฑสี ตาต (สี.), กจฺจิ นุ ฑํสิโต ตาต (สฺยา.), กจฺจิตานุฑสี ตาต (ปี.)], มา ภายิ สุขิโต ภว’’.
‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจิ;
ยาวตตฺถิ อหิคฺคาโห, มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ’’.
‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, ทิตฺโต [ทตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)] ปริสมาคโต;
อวฺหายนฺตุ สุยุทฺเธน, สุณนฺตุ ปริสา มม’’.
‘‘ตฺวํ มํ นาเคน อาลมฺป, อหํ มณฺฑูกฉาปิยา;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อาสหสฺเสหิ ปฺจหิ’’.
‘‘อหฺหิ วสุมา อฑฺโฒ, ตฺวํ ทลิทฺโทสิ มาณว;
โก นุ เต ปาฏิโภคตฺถิ, อุปชูตฺจ กึ สิยา.
‘‘อุปชูตฺจ เม อสฺส, ปาฏิโภโค จ ตาทิโส;
โหตุ โน อพฺภุตํ ตตฺถ, อาสหสฺเสหิ ปฺจหิ’’.
‘‘สุโณหิ เม มหาราช, วจนํ ภทฺทมตฺถุ เต;
ปฺจนฺนํ เม สหสฺสานํ, ปาฏิโภโค หิ กิตฺติม’’.
‘‘เปตฺติกํ วา อิณํ โหติ, ยํ วา โหติ สยํกตํ;
กึ ตฺวํ เอวํ พหุํ มยฺหํ, ธนํ ยาจสิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อลมฺปาโน หิ นาเคน, มมํ อภิชิคีสติ [อภิชิคึสติ (สี. สฺยา. ปี.)];
อหํ ¶ มณฺฑูกฉาปิยา, ฑํสยิสฺสามิ พฺราหฺมณํ.
‘‘ตํ ตฺวํ ทฏฺุํ มหาราช, อชฺช รฏฺาภิวฑฺฒน;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, นิยฺยาหิ อหิทสฺสนํ’’ [อภิทสฺสนํ (สี. ปี.)].
‘‘เนว ¶ ¶ ตํ อติมฺามิ, สิปฺปวาเทน มาณว;
อติมตฺโตสิ สิปฺเปน, อุรคํ นาปจายสิ’’.
‘‘อหมฺปิ นาติมฺามิ, สิปฺปวาเทน พฺราหฺมณ;
อวิเสน จ นาเคน, ภุสํ วฺจยเส ชนํ.
‘‘เอวํ เจตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
น ตฺวํ ลภสิ อาลมฺป, ภุสมุฏฺึ [ถุสมุฏฺึ (สฺยา.), สตฺตุมุฏฺึ (สี. ปี.)] กุโต ธนํ’’.
‘‘ขราชิโน ชฏี ทุมฺมี [รุมฺมี (สี. สฺยา. ปี.)], ทิตฺโต ปริสมาคโต;
โย ตฺวํ เอวํ คตํ นาคํ, อวิโส อติมฺสิ.
‘‘อาสชฺช โข นํ ชฺาสิ, ปุณฺณํ อุคฺคสฺส เตชโส;
มฺเ ตํ ภสฺมราสึว, ขิปฺปเมโส กริสฺสติ’’.
‘‘สิยา วิสํ สิลุตฺตสฺส, เทฑฺฑุภสฺส สิลาภุโน;
เนว โลหิตสีสสฺส, วิสํ นาคสฺส วิชฺชติ’’.
‘‘สุตเมตํ อรหตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ชีวนฺโต เทหิ ทานานิ, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ นาโค มหิทฺธิโก, เตชสฺสี ทุรติกฺกโม;
เตน ตํ ฑํสยิสฺสามิ, โส ตํ ภสฺมํ กริสฺสติ’’.
‘‘มยาเปตํ ¶ สุตํ สมฺม, สฺตานํ ตปสฺสินํ;
อิธ ทานานิ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา;
ตฺวเมว เทหิ ชีวนฺโต, ยทิ เต อตฺถิ ทาตเว.
‘‘อยํ อชมุขี [อจฺจิมุขี (สี. สฺยา. ปี.)] นาม, ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส;
ตาย ตํ ฑํสยิสฺสามิ, สา ตํ ภสฺมํ กริสฺสติ’’.
‘‘ยา ธีตา ธตรฏฺสฺส, เวมาตา ภคินี มม;
สา ตํ ฑํสตฺวชมุขี [สา ทิสฺสตุ อจฺจิมุขี (สี. ปี.)], ปุณฺณา อุคฺคสฺส เตชโส’’.
‘‘ฉมายํ เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ติณลตานิ โอสธฺโย, อุสฺสุสฺเสยฺยุํ อสํสยํ.
‘‘อุทฺธํ ¶ เจ ปาตยิสฺสามิ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
สตฺต วสฺสานิยํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต.
‘‘อุทเก เจ นิสิฺจิสฺสํ, พฺรหฺมทตฺต วิชานหิ;
ยาวนฺโตทกชา [ยาวตา โอทกา (สี.), ยาวตา อุทกชา (ปี.)] ปาณา, มเรยฺยุํ มจฺฉกจฺฉปา’’.
‘‘โลกฺยํ ¶ สชนฺตํ อุทกํ, ปยาคสฺมึ ปติฏฺิตํ;
โกมํ อชฺโฌหรี ภูโต, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทึ’’.
‘‘ยเทส โลกาธิปตี ยสสฺสี, พาราณสึ ปกฺริย [ปกิรปรี (สี. ปี.), ปกิรหรี (สฺยา.)] สมนฺตโต;
ตสฺสาห ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, สุโภโคติ มํ พฺราหฺมณ เวทยนฺติ’’.
‘‘สเจ หิ ปุตฺโต อุรคูสภสฺส, กาสิสฺส ¶ [กํสสฺส (สี. ปี.)] รฺโ อมราธิปสฺส;
มเหสกฺโข อฺตโร ปิตา เต, มจฺเจสุ มาตา ปน เต อตุลฺยา;
น ตาทิโส อรหติ พฺราหฺมณสฺส, ทาสมฺปิ โอหาริตุํ [โอหาตุํ (สี. ปี.)] มหานุภาโว’’.
‘‘รุกฺขํ นิสฺสาย วิชฺฌิตฺโถ, เอเณยฺยํ ปาตุมาคตํ;
โส วิทฺโธ ทูรมจริ [ทูร’มสรา (สี. ปี.)], สรเวเคน สีฆวา [เสขวา (สี. ปี.), เปกฺขวา (สฺยา. ก.)].
‘‘ตํ ตฺวํ ปติตมทฺทกฺขิ, อรฺสฺมึ พฺรหาวเน;
สมํ สกาชมาทาย, สายํ นิคฺโรธุปาคมิ.
‘‘สุกสาฬิกสงฺฆุฏฺํ, ปิงฺคลํ [ปิงฺคิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] สนฺถตายุตํ;
โกกิลาภิรุทํ รมฺมํ, ธุวํ หริตสทฺทลํ.
‘‘ตตฺถ เต โส ปาตุรหุ, อิทฺธิยา ยสสา ชลํ;
มหานุภาโว ภาตา เม, กฺาหิ ปริวาริโต.
‘‘โส เตน ปริจิณฺโณ ตฺวํ, สพฺพกาเมหิ ตปฺปิโต;
อทุฏฺสฺส ตุวํ ทุพฺภิ, ตํ เต เวรํ อิธาคตํ.
‘‘ขิปฺปํ ¶ คีวํ ปสาเรหิ, น เต ทสฺสามิ ชีวิตํ;
ภาตุ ปริสรํ เวรํ, เฉทยิสฺสามิ เต สิรํ’’.
‘‘อชฺฌายโก ยาจโยคี, อาหุตคฺคิ จ พฺราหฺมโณ;
เอเตหิ ตีหิ าเนหิ, อวชฺโฌ โหติ [ภวติ (สี. สฺยา. ปี.)] พฺราหฺมโณ’’.
‘‘ยํ ปูรํ ธตรฏฺสฺส, โอคาฬฺหํ ยมุนํ นทึ;
โชตเต ¶ สพฺพโสวณฺณํ, คิริมาหจฺจ ยามุนํ.
‘‘ตตฺถ เต ปุริสพฺยคฺฆา, โสทริยา มม ภาตโร;
ยถา เต ตตฺถ วกฺขนฺติ, ตถา เหสฺสสิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อนิตฺตรา อิตฺตรสมฺปยุตฺตา, ยฺา จ เวทา จ สุโภคโลเก;
ตทคฺครยฺหฺหิ วินินฺทมาโน, ชหาติ วิตฺตฺจ สตฺจ ธมฺมํ.
‘‘อชฺเฌนมริยา ¶ ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหุ’’.
‘‘ธาตา วิธาตา วรุโณ กุเวโร, โสโม ยโม จนฺทิมา วายุ สูริโย;
เอเตปิ ยฺํ ปุถุโส ยชิตฺวา, อชฺฌายกานํ อโถ สพฺพกาเม.
‘‘วิกาสิตา จาปสตานิ ปฺจ, โย อชฺชุโน พลวา ภีมเสโน;
สหสฺสพาหุ อสโม ปถพฺยา, โสปิ ตทา มาทหิ ชาตเวทํ’’.
‘‘โย พฺราหฺมเณ โภชยิ ทีฆรตฺตํ, อนฺเนน ¶ ปาเนน ยถานุภาวํ;
ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทมาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสิ’’.
‘‘มหาสนํ ¶ เทวมโนมวณฺณํ, โย สปฺปินา อสกฺขิ โภเชตุมคฺคึ [เชตุมคฺคึ (สี. ปี.)];
ส ยฺตนฺตํ วรโต ยชิตฺวา, ทิพฺพํ คตึ มุจลินฺทชฺฌคจฺฉิ’’.
‘‘มหานุภาโว วสฺสสหสฺสชีวี, โย ปพฺพชี ทสฺสเนยฺโย อุฬาโร;
หิตฺวา อปริยนฺตรฏฺํ [รถํ (สี. ปี.)] สเสนํ, ราชา ทุทีโปปิ ชคาม [ทุทีโปปชฺฌคามิ (สฺยา.)] สคฺคํ’’.
‘‘โย สาครนฺตํ สาคโร วิชิตฺวา, ยูปํ สุภํ โสณฺณมยํ [โสวณฺณมยํ (สฺยา. ก.)] อุฬารํ;
อุสฺเสสิ เวสฺสานรมาทหาโน, สุโภค เทวฺตโร อโหสิ.
‘‘ยสฺสานุภาเวน สุโภค คงฺคา, ปวตฺตถ [ปวตฺตติ (สฺยา. ก.)] ทธิสนฺนิสินฺนํ [ทธิสนฺน (สี. ปี.)] สมุทฺทํ;
สโลมปาโท ปริจริยมคฺคึ, องฺโค สหสฺสกฺขปุรชฺฌคจฺฉิ’’.
‘‘มหิทฺธิโก เทววโร ยสสฺสี, เสนาปติ ¶ ติทิเว วาสวสฺส;
โส โสมยาเคน มลํ วิหนฺตฺวา, สุโภค เทวฺตโร อโหสิ’’.
‘‘อการยิ โลกมิมํ ปรฺจ, ภาคีรถึ หิมวนฺตฺจ คิชฺฌํ [คิชฺฌํ (สฺยา. ก.), วิฺฌํ (?)];
โย อิทฺธิมา เทววโร ยสสฺสี, โสปิ ตทา อาทหิ ชาตเวทํ.
‘‘มาลาคิรี ¶ หิมวา โย จ คิชฺโฌ [วิชฺโฌ (ก.), วิชฺฌา (สฺยา.)], สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ [กากเนรุ (สี. ปี.), กากเวรุ (สฺยา.)];
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ’’.
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ยาจโยโคติธาหุ [ติจาห (สี. ปี.), ติ จาหุ (ก.)];
ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ [สิฺจนฺตํ (ก.)], สาคโรชฺโฌหริ เตนเปยฺโย.
‘‘อายาควตฺถูนิ ปุถู ปถพฺยา, สํวิชฺชนฺติ พฺราหฺมณา วาสวสฺส;
ปุริมํ ทิสํ ปจฺฉิมํ ทกฺขิณุตฺตรํ, สํวิชฺชมานา ชนยนฺติ เวทํ’’.
‘‘กลี หิ ธีราน กฏํ มคานํ, ภวนฺติ ¶ เวทชฺฌคตานริฏฺ;
มรีจิธมฺมํ อสเมกฺขิตตฺตา, มายาคุณา นาติวหนฺติ ปฺํ.
‘‘เวทา น ตาณาย ภวนฺติ ทสฺส, มิตฺตทฺทุโน ภูนหุโน นรสฺส;
น ตายเต ปริจิณฺโณ จ อคฺคิ, โทสนฺตรํ มจฺจมนริยกมฺมํ.
‘‘สพฺพฺจ ¶ มจฺจา สธนํ สโภคํ [สธนา สโภคา (สี. สฺยา. ปี. ก.)], อาทีปิตํ ทารุ ติเณน มิสฺสํ;
ทหํ น ตปฺเป [น ตปฺเป อคฺคิ (ก.)] อสมตฺถเตโช, โก ตํ สุภิกฺขํ ทฺวิรสฺุ กยิรา [ทิรสฺ กุริยา (สี.), ทิรสฺุ กุริยา (ปี.)].
‘‘ยถาปิ ¶ ขีรํ วิปริณามธมฺมํ, ทธิ ภวิตฺวา นวนีตมฺปิ โหติ;
เอวมฺปิ อคฺคิ วิปริณามธมฺโม, เตโช สโมโรหตี โยคยุตฺโต.
‘‘น ทิสฺสตี อคฺคิมนุปฺปวิฏฺโ, สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
นามตฺถมาโน [นามนฺถมาโน (สี. ปี.)] อรณีนเรน, นากมฺมุนา ชายติ ชาตเวโท.
‘‘สเจ หิ อคฺคิ อนฺตรโต วเสยฺย, สุกฺเขสุ ¶ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ;
สพฺพานิ สุสฺเสยฺยุ วนานิ โลเก, สุกฺขานิ กฏฺานิ จ ปชฺชเลยฺยุํ.
‘‘กโรติ เจ ทารุติเณน ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ;
องฺคาริกา โลณกรา จ สูทา, สรีรทาหาปิ กเรยฺยุ ปฺุํ.
‘‘อถ เจ หิ เอเต น กโรนฺติ ปฺุํ, อชฺเฌนมคฺคึ อิธ ตปฺปยิตฺวา;
น โกจิ โลกสฺมึ กโรติ ปฺุํ, โภชํ นโร ธูมสิขึ ปตาปวํ.
‘‘กถฺหิ โลกาปจิโต สมาโน, อมนฺุคนฺธํ พหูนํ อกนฺตํ;
ยเทว มจฺจา ปริวชฺชยนฺติ, ตทปฺปสตฺถํ ทฺวิรสฺุ ภฺุเช.
‘‘สิขิมฺปิ เทเวสุ วทนฺติ เหเก, อาปํ มิลกฺขู [มิลกฺขา (สี. ปี.)] ปน เทวมาหุ;
สพฺเพว เอเต วิตถํ ภณนฺติ [คณฺหนฺติ (ก.)], อคฺคี น เทวฺตโร น จาโป.
‘‘อนินฺทฺริยพทฺธมสฺกายํ ¶ [นิรินฺทฺริยํ อนฺตํ อสฺกายํ (สี. ปี.), อนิทฺริยํ สนฺตมสฺกายํ (สฺยา.)], เวสฺสานรํ ¶ กมฺมกรํ ปชานํ;
ปริจริย มคฺคึ สุคตึ กถํ วเช, ปาปานิ กมฺมานิ ปกุพฺพมาโน [ปกูพฺพมาโน (สฺยา. ก.)].
‘‘สพฺพาภิภู ตาหุธ ชีวิกตฺถา, อคฺคิสฺส พฺรหฺมา ปริจารโกติ;
สพฺพานุภาวี จ วสี กิมตฺถํ, อนิมฺมิโต นิมฺมิตํ วนฺทิตสฺส.
‘‘หสฺสํ อนิชฺฌานขมํ อตจฺฉํ, สกฺการเหตุ ปกิรึสุ ปุพฺเพ;
เต ลาภสกฺกาเร อปาตุโภนฺเต, สนฺธาปิตา [สนฺถมฺภิตา (สี. ปี.), สนฺธาภิตา (สฺยา.), สนฺตาปิตา (ก.)] ชนฺตุภิ สนฺติธมฺมํ.
‘‘อชฺเฌนมริยา ปถวึ ชนินฺทา, เวสฺสา กสึ ปาริจริยฺจ สุทฺทา;
อุปาคุ ปจฺเจกํ ยถาปเทสํ, กตาหุ เอเต วสินาติ อาหุ.
‘‘เอตฺจ สจฺจํ วจนํ ภเวยฺย, ยถา อิทํ ภาสิตํ พฺราหฺมเณหิ;
นาขตฺติโย ชาตุ ลเภถ รชฺชํ, นาพฺราหฺมโณ มนฺตปทานิ สิกฺเข;
นาฺตฺร เวสฺเสหิ กสึ กเรยฺย, สุทฺโท ¶ น มุจฺเจ ปรเปสนาย [ปรเปสฺสิตาย (สี. ปี.)].
‘‘ยสฺมา จ เอตํ วจนํ อภูตํ, มุสาวิเม โอทริยา ภณนฺติ;
ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ, ปสฺสนฺติ ตํ ปณฺฑิตา อตฺตนาว.
‘‘ขตฺยา ¶ ¶ หิ เวสฺสานํ [ขตฺตา น เวสฺสา น (สี. ปี.)] พลึ หรนฺติ, อาทาย สตฺถานิ จรนฺติ พฺราหฺมณา;
ตํ ตาทิสํ สงฺขุภิตํ ปภินฺนํ, กสฺมา พฺรหฺมา นุชฺชุ กโรติ โลกํ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี [พฺรหฺมปหู ภูตปตี (สฺยา.)] ปชานํ;
กึ สพฺพโลกํ วิทหี อลกฺขึ, กึ สพฺพโลกํ น สุขึ อกาสิ.
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
มายา มุสาวชฺชมเทน [มุสาวฺจนปเทน (ก.)] จาปิ, โลกํ อธมฺเมน กิมตฺถมการิ [กิมตฺถ’กาสิ (สี. ปี.), กิมตฺถการี (สฺยา.)].
‘‘สเจ หิ โส อิสฺสโร สพฺพโลเก, พฺรหฺมา พหูภูตปตี ปชานํ;
อธมฺมิโก ¶ ภูตปตี อริฏฺ, ธมฺเม สติ โย วิทหี อธมฺมํ.
‘‘กีฏา ปฏงฺคา อุรคา จ เภกา [ภิงฺคา (สฺยา.)], หนฺตฺวา กิมี สุชฺฌติ มกฺขิกา จ;
เอเตปิ ธมฺมา อนริยรูปา, กมฺโพชกานํ วิตถา พหูนํ.
‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ [มารเภยฺยุํ (ก.)], เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุํ.
‘‘เนว ¶ มิคา น ปสู โนปิ คาโว, อายาจนฺติ อตฺตวธาย เกจิ;
วิปฺผนฺทมาเน อิธ ชีวิกตฺถา, ยฺเสุ ปาเณ ปสุมารภนฺติ [มาหรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ยูปุสฺสเน [ยูปสฺส เต (สี.), ยูปสฺส เน (ปี.)] ปสุพนฺเธ จ พาลา, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อยํ เต ยูโป กามทุโห ปรตฺถ, ภวิสฺสติ สสฺสโต สมฺปราเย.
‘‘สเจ จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ¶ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, สเจ ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม;
เตวิชฺชสงฺฆาว ปุถู ยเชยฺยุํ, อพฺราหฺมณํ [น พฺราหฺมณา (สี. สฺยา.)] กฺจิ น ยาชเยยฺยุํ.
‘‘กุโต จ ยูเป มณิสงฺขมุตฺตํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
สุกฺเขสุ กฏฺเสุ นเวสุ จาปิ, กุโต ทุเห ติทิเว สพฺพกาเม.
‘‘สา จ ลุทฺทา จ ปลุทฺธพาลา [อุปลทฺธพาลา (สี. ปี.)], จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
อาทาย อคฺคึ มม เทหิ วิตฺตํ, ตโต สุขี โหหิสิ สพฺพกาเม.
‘‘ตมคฺคิหุตฺตํ สรณํ ปวิสฺส, จิตฺเตหิ วณฺเณหิ มุขํ นยนฺติ;
โอโรปยิตฺวา เกสมสฺสุํ นขฺจ, เวเทหิ วิตฺตํ อติคาฬฺหยนฺติ [อติคาฬยนฺติ (สี. ปี.)].
‘‘กากา ¶ อุลูกํว รโห ลภิตฺวา, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;
อนฺนานิ ภุตฺวา กุหกา กุหิตฺวา, มุณฺฑํ ¶ กริตฺวา ยฺปโถสฺสชนฺติ.
‘‘เอวฺหิ โส วฺจิโต พฺราหฺมเณหิ, เอโก สมาโน พหุกา [พหุหี (สี.)] สเมจฺจ;
เต โยคโยเคน วิลุมฺปมานา, ทิฏฺํ อทิฏฺเน ธนํ หรนฺติ.
‘‘อกาสิยา ¶ ราชูหิวานุสิฏฺา, ตทสฺส อาทาย ธนํ หรนฺติ;
เต ตาทิสา โจรสมา อสนฺตา, วชฺฌา น หฺนฺติ อริฏฺ โลเก.
‘‘อินฺทสฺส พาหารสิ ทกฺขิณาติ, ยฺเสุ ฉินฺทนฺติ ปลาสยฏฺึ;
ตํ เจปิ สจฺจํ มฆวา ฉินฺนพาหุ, เกนสฺส อินฺโท อสุเร ชินาติ.
‘‘ตฺเจว ตุจฺฉํ มฆวา สมงฺคี, หนฺตา อวชฺโฌ ปรโม ส เทโว [สุเทโว (สฺยา. ก.)];
มนฺตา อิเม พฺราหฺมณา ตุจฺฉรูปา, สนฺทิฏฺิกา วฺจนา เอส โลเก.
‘‘มาลาคิริ หิมวา โย จ คิชฺโฌ, สุทสฺสโน นิสโภ กุเวรุ;
เอเต จ อฺเ จ นคา มหนฺตา, จิตฺยา ¶ กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘ยถาปการานิ หิ อิฏฺกานิ, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ;
น ปพฺพตา โหนฺติ ตถาปการา, อฺา ทิสา อจลา ติฏฺเสลา.
‘‘น ¶ อิฏฺกา โหนฺติ สิลา จิเรน [จิเรนปิ (สี. ปี.)], น ตตฺถ สฺชายติ อโย น โลหํ;
ยฺฺจ เอตํ ปริวณฺณยนฺตา, จิตฺยา กตา ยฺกเรหิ มาหุ.
‘‘อชฺฌายกํ มนฺตคุณูปปนฺนํ, ตปสฺสินํ ยาจโยโคติธาหุ;
ตีเร สมุทฺทสฺสุทกํ สชนฺตํ, ตํ สาคโรชฺโฌหริ เตนเปยฺโย.
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมนฺตเวเท, มนฺตูปปนฺเน นทิโย วหนฺติ;
น เตน พฺยาปนฺนรสูทกา น, กสฺมา สมุทฺโท อตุโล อเปยฺโย.
‘‘เย เกจิ กูปา อิธ ชีวโลเก, โลณูทกา กูปขเณหิ ขาตา;
น พฺราหฺมณชฺโฌหรเณน [พฺราหฺมณชฺโฌหริ เตน (ก.)] เตสุ, อาโป ¶ อเปยฺโย ทฺวิรสฺุ มาหุ.
‘‘ปุเร ปุรตฺถา กา กสฺส ภริยา, มโน มนุสฺสํ อชเนสิ ปุพฺเพ;
เตนาปิ ธมฺเมน น โกจิ หีโน, เอวมฺปิ โวสฺสคฺควิภงฺคมาหุ [โวสฺสคฺควิภาคมาหุ (สี.)].
‘‘จณฺฑาลปุตฺโตปิ อธิจฺจ เวเท, ภาเสยฺย มนฺเต กุสโล มตีมา [มุตีมา (สี. ปี.)];
น ตสฺส มุทฺธาปิ ผเลยฺย สตฺตธา, มนฺตา อิเม อตฺตวธาย กตา [กตฺต (สี. ปี.)].
‘‘วาจากตา คิทฺธิกตา [คิทฺธิคตา (ก.)] คหีตา, ทุมฺโมจยา กพฺยปถานุปนฺนา;
พาลาน จิตฺตํ วิสเม นิวิฏฺํ, ตทปฺปปฺา อภิสทฺทหนฺติ.
‘‘สีหสฺส ¶ พฺยคฺฆสฺส จ ทีปิโน จ, น วิชฺชตี โปริสิยํพเลน;
มนุสฺสภาโว จ ควํว เปกฺโข, ชาตี หิ เตสํ อสมา สมานา [สมานํ (สฺยา. ก.)].
‘‘สเจ จ ราชา ปถวึ วิชิตฺวา, สชีววา อสฺสวปาริสชฺโช;
สยเมว โส สตฺตุสงฺฆํ วิเชยฺย, ตสฺสปฺปชา ¶ นิจฺจสุขี [นิจฺจสุขา (ปี.)] ภเวยฺย.
‘‘ขตฺติยมนฺตา จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
เตสฺจ อตฺถํ อวินิจฺฉินิตฺวา, น พุชฺฌตี โอฆปถํว ฉนฺนํ.
‘‘ขตฺติยมนฺตา ¶ จ ตโย จ เวทา, อตฺเถน เอเต สมกา ภวนฺติ;
ลาโภ อลาโภ อยโส ยโส จ, สพฺเพว เตสํ จตุนฺนฺจ [สพฺเพ เต สพฺเพสํ จตุนฺน (สี. ปี.)] ธมฺมา.
‘‘ยถาปิ อิพฺภา ธนธฺเหตุ, กมฺมานิ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] ปุถู ปถพฺยา;
เตวิชฺชสงฺฆา จ ตเถว อชฺช, กมฺมานิ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] ปุถู ปถพฺยา.
‘‘อิพฺเภหิ เย เต [เอเต (สี. สฺยา. ปี.)] สมกา ภวนฺติ, นิจฺจุสฺสุกา กามคุเณสุ ยุตฺตา;
กมฺมานิ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] ปุถู ปถพฺยา, ตทปฺปปฺา ทฺวิรสฺุรา เต’’.
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขาปณวทินฺทิมา;
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา ¶ กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว ¶ , ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ชมฺโพนทํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส องฺคํ [องฺกํ (สี. ปี.)] ปริคฺคยฺห, วาฬพีชนิมุตฺตมํ;
อุภโต วรปฺุสฺส [จรเต วรปฺสฺส (สี. ปี.)], มุทฺธนิ อุปรูปริ.
‘‘กสฺส เปขุณหตฺถานิ, จิตฺรานิ จ มุทูนิ จ;
กฺจนมณิทณฺฑานิ [ตปฺมณิทณฺฑานิ (สี. ปี.), สุวณฺณมณิทณฺฑานิ (สฺยา. ก.)], จรนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘ขทิรงฺคารวณฺณาภา, อุกฺกามุขปหํสิตา;
กสฺเสเต กุณฺฑลา วคฺคู, โสภนฺติ ทุภโต มุขํ.
‘‘กสฺส วาเตน ฉุปิตา, นิทฺธนฺตา มุทุกาฬกา [มุทุกาฬกํ (สี.), มุทุ กาฬิกา (สฺยา.)];
โสภยนฺติ นลาฏนฺตํ, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา.
‘‘กสฺส เอตานิ อกฺขีนิ, อายตานิ ปุถูนิ จ;
โก โสภติ วิสาลกฺโข, กสฺเสตํ อุณฺณชํ มุขํ.
‘‘กสฺเสเต ลปนชาตา [ลปนชา สุทฺธา (สี. ปี.)], สุทฺธา สงฺขวรูปมา;
ภาสมานสฺส โสภนฺติ, ทนฺตา กุปฺปิลสาทิสา.
‘‘กสฺส ลาขารสสมา, หตฺถปาทา สุเขธิตา;
โก โส พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโน, ทิวา สูริโยว ภาสติ.
‘‘หิมจฺจเย หิมวติ [เหมวโต (สี. สฺยา. ปี.)], มหาสาโลว ปุปฺผิโต;
โก ¶ โส โอทาตปาวาโร, ชยํ อินฺโทว โสภติ.
‘‘สุวณฺณปีฬกากิณฺณํ ¶ , มณิทณฺฑวิจิตฺตกํ;
โก โส ปริสโมคยฺห, อีสํ ขคฺคํ ปมฺุจติ [อีโส ขคฺคํว มฺุจติ (สี. ปี.), ภนฺเต ขคฺคํ ปมฺุจติ (สฺยา.)].
‘‘สุวณฺณวิกตา ¶ จิตฺตา, สุกตา จิตฺตสิพฺพนา [สิพฺพินี (สฺยา. ก.)];
โก โส โอมฺุจเต ปาทา, นโม กตฺวา มเหสิโน’’.
‘‘ธตรฏฺา หิ เต นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
สมุทฺทชาย อุปฺปนฺนา, นาคา เอเต มหิทฺธิกา’’ติ.
ภูริทตฺตชาตกํ ฉฏฺํ.
๕๔๔. จนฺทกุมารชาตกํ (๗)
‘‘ราชาสิ ลุทฺทกมฺโม, เอกราชา ปุปฺผวตียา;
โส ปุจฺฉิ พฺรหฺมพนฺธุํ, ขณฺฑหาลํ ปุโรหิตํ มูฬฺหํ.
‘สคฺคาน มคฺคมาจิกฺข [สคฺคมคฺคมาจิกฺข (สี. ปี.)], ตฺวํสิ พฺราหฺมณ ธมฺมวินยกุสโล;
ยถา อิโต วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวาน’.
‘อติทานํ ททิตฺวาน, อวชฺเฌ ¶ เทว ฆาเตตฺวา;
เอวํ วชนฺติ สุคตึ, นรา ปฺุานิ กตฺวาน’.
‘กึ ปน ตํ อติทานํ, เก จ อวชฺฌา อิมสฺมิ โลกสฺมึ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, ยชิสฺสามิ ททามิ [ยชิสฺสาม ททาม (สี. ปี.)] ทานานิ’.
‘ปุตฺเตหิ เทว ยชิตพฺพํ, มเหสีหิ เนคเมหิ จ;
อุสเภหิ อาชานิเยหิ จตูหิ, สพฺพจตุกฺเกน เทว ยชิตพฺพํ’’’.
‘‘ตํ สุตฺวา อนฺเตปุเร, กุมารา มเหสิโย จ หฺนฺตุ;
เอโก อโหสิ นิคฺโฆโส, ภิสฺมา อจฺจุคฺคโต สทฺโท’’.
‘‘คจฺฉถ วเทถ กุมาเร, จนฺทํ สูริยฺจ ภทฺทเสนฺจ;
สูรฺจ วามโคตฺตฺจ, ปจุรา [ปสุรา (สี. ปี. ก.)] กิร โหถ ยฺตฺถาย.
‘‘กุมาริโยปิ วเทถ, อุปเสนํ ¶ [อุปเสนึ (สี.), อุปเสณึ (ปี.)] โกกิลฺจ มุทิตฺจ;
นนฺทฺจาปิ กุมารึ, ปจุรา [ปสุรา (สี. ปี. ก.)] กิร โหถ ยฺตฺถาย.
‘‘วิชยมฺปิ มยฺหํ มเหสึ, เอราวตึ [เอกปตึ (ปี.), เอราปตึ (ก.)] เกสินึ สุนนฺทฺจ;
ลกฺขณวรูปปนฺนา, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถาย.
‘‘คหปตโย ¶ ¶ จ วเทถ, ปุณฺณมุขํ ภทฺทิยํ สิงฺคาลฺจ;
วฑฺฒฺจาปิ คหปตึ, ปจุรา กิร โหถ ยฺตฺถาย’’.
‘‘เต ตตฺถ คหปตโย, อโวจิสุํ สมาคตา ปุตฺตทารปริกิณฺณา;
สพฺเพว สิขิโน เทว กโรหิ, อถ วา โน ทาเส สาเวหิ’’.
‘‘อภยํกรมฺปิ เม หตฺถึ, นาฬาคิรึ อจฺจุคฺคตํ วรุณทนฺตํ [นาฬาคิรึ อจฺจุตํ วรุณทนฺตํ (สี.), ราชคิรึ อจฺจุตวรุณทนฺตํ (ปี.)];
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อสฺสรตนมฺปิ [อสฺสตรมฺปิ (สี. ปี.), อสฺสรตนมฺปิ เม (สฺยา.)] เกสึ, สุรามุขํ ปุณฺณกํ วินตกฺจ;
อาเนถ โข เน ขิปฺปํ, ยฺตฺถาย ภวิสฺสนฺติ.
‘‘อุสภมฺปิ ¶ [อุสภมฺปิ เม (สฺยา.)] ยูถปตึ อโนชํ, นิสภํ ควมฺปตึ เตปิ มยฺหํ อาเนถ;
สมูห [สมุปา (สี. ปี.), สมฺมุขา (สฺยา.)] กโรนฺตุ สพฺพํ, ยชิสฺสามิ ททามิ ทานานิ.
‘‘สพฺพํ [สพฺพมฺปิ (สฺยา.)] ปฏิยาเทถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
อาณาเปถ จ กุมาเร [อาณาเปถ จนฺทกุมาเร (สฺยา. ก.)], อภิรมนฺตุ อิมํ รตฺตึ.
‘‘สพฺพํ [สพฺพมฺปิ (สฺยา.)] อุปฏฺเปถ, ยฺํ ปน อุคฺคตมฺหิ สูริยมฺหิ;
วเทถ ทานิ กุมาเร, อชฺช โข [โว (ปี.)] ปจฺฉิมา รตฺติ’’.
‘‘ตํตํ มาตา อวจ, โรทนฺตี อาคนฺตฺวา วิมานโต;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหิ’’.
‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘มา ตํ [มา (สี. ปี.)] ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ ¶ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ’’;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเน’’.
‘‘อาจริยานํ ¶ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ [ปุตฺเตหิ (สี. สฺยา. ปี.)] ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘ตํตํ ปิตาปิ อวจ, วสวตฺตี โอรสํ สกํ ปุตฺตํ;
ยฺโ กิร เต ปุตฺต, ภวิสฺสติ จตูหิ ปุตฺเตหิ’’.
‘‘สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตา จตฺตา, จนฺทสฺมึ หฺมานสฺมึ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘มา ตํ ปุตฺต สทฺทเหสิ, สุคติ กิร โหติ ปุตฺตยฺเน;
นิรยาเนโส มคฺโค, เนโส มคฺโค หิ สคฺคานํ.
‘‘ทานานิ ¶ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
เอส มคฺโค สุคติยา, น จ มคฺโค ปุตฺตยฺเน’’.
‘‘อาจริยานํ วจนา, ฆาเตสฺสํ จนฺทฺจ สูริยฺจ;
ปุตฺเตหิ ยฺํ ยชิตฺวาน ทุจฺจเชหิ, สุคตึ สคฺคํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘ทานานิ เทหิ โกณฺฑฺ, อหึสา สพฺพภูตภพฺยานํ;
ปุตฺตปริวุโต ตุวํ, รฏฺํ ชนปทฺจ ปาเลหิ’’.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส [อิทํ ปทํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ];
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม’’.
‘‘ทุกฺขํ ¶ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ [มฺุจถ (สี. ปี.)] ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเน’’.
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ’’.
‘‘อถ กิสฺส ชโน [จ โน (สี. สฺยา. ปี.)] ปุพฺเพ, โสตฺถานํ พฺราหฺมเณ อวาเจสิ;
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘ปุพฺเพว โน ทหรกาเล [ทหรเก สมาเน (สี. ปี.)], น หเนสิ [น มาเรสิ (สี. ปี.)] น ฆาเตสิ;
ทหรมฺหา โยพฺพนํ ปตฺตา, อทูสกา ตาต หฺาม.
‘‘หตฺถิคเต อสฺสคเต, สนฺนทฺเธ ปสฺส โน มหาราช;
ยุทฺเธ วา ยุชฺฌมาเน วา, น หิ มาทิสา สูรา โหนฺติ ยฺตฺถาย.
‘‘ปจฺจนฺเต วาปิ กุปิเต, อฏวีสุ วา มาทิเส นิโยเชนฺติ;
อถ โน อการณสฺมา, อภูมิยํ ตาต หฺาม.
‘‘ยาปิ ¶ หิ ตา สกุณิโย, วสนฺติ ติณฆรานิ กตฺวาน;
ตาสมฺปิ ปิยา ปุตฺตา, อถ โน ตฺวํ เทว ฆาเตสิ.
‘‘มา ตสฺส สทฺทเหสิ, น มํ ขณฺฑหาโล ฆาเตยฺย;
มมฺหิ ¶ โส ฆาเตตฺวาน, อนนฺตรา ตมฺปิ เทว ฆาเตยฺย.
‘‘คามวรํ นิคมวรํ ททนฺติ, โภคมฺปิสฺส มหาราช;
อถคฺคปิณฺฑิกาปิ, กุเล กุเล เหเต ภฺุชนฺติ.
‘‘เตสมฺปิ ตาทิสานํ, อิจฺฉนฺติ ทุพฺภิตุํ มหาราช;
เยภุยฺเยน เอเต, อกตฺุโน พฺราหฺมณา เทว.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา ¶ โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม’’.
‘‘ทุกฺขํ โข เม ชนยถ, วิลปนฺตา ชีวิตสฺส กามา หิ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเน’’.
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ’’.
‘‘ยทิ ¶ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
พฺราหฺมโณ ตาว ยชตุ, ปจฺฉาปิ ยชสิ ตุวํ ราชา.
‘‘ยทิ กิร ยชิตฺวา ปุตฺเตหิ, เทวโลกํ อิโต จุตา ยนฺติ;
เอสฺเวว ขณฺฑหาโล, ยชตํ สเกหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘เอวํ ชานนฺโต ขณฺฑหาโล, กึ ปุตฺตเก น ฆาเตสิ;
สพฺพฺจ าติชนํ, อตฺตานฺจ น ฆาเตสิ.
‘‘สพฺเพ ¶ วชนฺติ นิรยํ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ.
[อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘สเจ หิ โส สุชฺฌติ โย หนาติ, หโตปิ โส สคฺคมุเปติ านํ;
โภวาทิ โภวาทิน มารเยยฺยุํ, เย จาปิ เตสํ อภิสทฺทเหยฺยุํ’’ [อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กถฺจ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํ.
‘‘กถฺจ ¶ กิร ปุตฺตกามาโย, คหปตโย ฆรณิโย จ;
นครมฺหิ น อุปรวนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺตํ.
‘‘รฺโ จมฺหิ อตฺถกาโม, หิโต จ สพฺพชนปทสฺส [สพฺพทา ชนปทสฺส (สี. ปี.)];
น โกจิ อสฺส ปฏิฆํ, มยา ชานปโท น ปเวเทติ’’.
‘‘คจฺฉถ ¶ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘คจฺฉถ โว ฆรณิโย, ตาตฺจ วเทถ ขณฺฑหาลฺจ;
มา ฆาเตถ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺส’’.
‘‘ยํ นูนาหํ ชาเยยฺยํ, รถการกุเลสุ วา;
ปุกฺกุสกุเลสุ วา เวสฺเสสุ วา ชาเยยฺยํ;
น หชฺช มํ ราช ยฺเ [ยฺตฺถาย (สี. ปี.)] ฆาเตยฺย’’.
‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, อปราธาหํ น ปสฺสามิ.
‘‘สพฺพา สีมนฺตินิโย คจฺฉถ, อยฺยสฺส ขณฺฑหาลสฺส;
ปาเทสุ นิปตถ, กินฺเต ภนฺเต มยํ อทูเสม’’.
‘‘กปณา [กปณํ (สี. ปี.)] วิลปติ เสลา, ทิสฺวาน ภาตเร [ภาตโร (สี. สฺยา. ปี. ก.)] อุปนีตตฺเต;
ยฺโ กิร เม อุกฺขิปิโต, ตาเตน สคฺคกาเมน’’.
‘‘อาวตฺติ ปริวตฺติ จ, วสุโล สมฺมุขา รฺโ;
มา โน ปิตรํ อวธิ, ทหรมฺหา โยพฺพนํ ปตฺตา’’.
‘‘เอโส เต วสุล ปิตา, สเมหิ ปิตรา สห;
ทุกฺขํ โข เม ชนยสิ, วิลปนฺโต อนฺเตปุรสฺมึ;
มฺุเจถ ทานิ กุมาเร, อลมฺปิ เม โหตุ ปุตฺตยฺเน’’.
‘‘ปุพฺเพว โขสิ เม วุตฺโต, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวฺเจตํ;
อถ ¶ โน อุปกฺขฏสฺส ยฺสฺส, กสฺมา กโรสิ วิกฺเขปํ.
‘‘สพฺเพ ¶ วชนฺติ สุคตึ, เย ยชนฺติ เยปิ ยาเชนฺติ;
เย จาปิ อนุโมทนฺติ, ยชนฺตานํ เอทิสํ มหายฺํ’’.
‘‘สพฺพรตนสฺส ¶ ยฺโ อุปกฺขโฏ, เอกราช ตว ปฏิยตฺโต;
อภินิกฺขมสฺสุ เทว, สคฺคํ คโต ตฺวํ ปโมทิสฺสสิ’’.
‘‘ทหรา สตฺตสตา เอตา, จนฺทกุมารสฺส ภริยาโย;
เกเส ปกิริตฺวาน [ปริกิริตฺวาน (สี. ปี.), วิกิริตฺวาน (สฺยา. ก.)], โรทนฺติโย มคฺคมนุยายึสุ [มคฺคมนุยนฺติ (สี. ปี.), มคฺคมนุยายนฺติ (สฺยา.)].
‘‘อปรา ปน โสเกน, นิกฺขนฺตา นนฺทเน วิย เทวา;
เกเส ปกิริตฺวาน [ปริกิริตฺวาน (สี. ปี.), วิกิริตฺวาน (สฺยา. ก.)], โรทนฺติโย มคฺคมนุยายึสุ’’ [มคฺคมนุยนฺติ (สี. ปี.), มคฺคมนุยายนฺติ (สฺยา.)].
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา [นหาปกสุนหาตา (ปี.)], กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
[อิมา ทฺเว คาถา นตฺถิ ปี โปตฺถเก] ‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยนฺติ ¶ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ [อิมา ทฺเว คาถา นตฺถิ ปี โปตฺถเก].
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ หตฺถิวรธุรคเต, หตฺถีหิ [หตฺถิกา (สฺยา.), ปตฺติกา (ปี.)] อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ¶ ปุพฺเพ อสฺสวรธุรคเต, อสฺเสหิ [อสฺสกา (สฺยา.), ปตฺติกา (ปี.)] อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘ยสฺสุ ปุพฺเพ รถวรธุรคเต, รเถหิ [รถิกา (สฺยา.), ปตฺติกา (ปี.)] อนุวชนฺติ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ.
‘‘เยหิสฺสุ ปุพฺเพ นียึสุ [นิยฺยํสุ (สี. ปี.)], ตปนียกปฺปเนหิ ตุรงฺเคหิ;
ตฺยชฺช จนฺทสูริยา, อุโภว ปตฺติกา ยนฺติ’’.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ [อุยฺยสฺสุ (สฺยา. ก.)] ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพ ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ หตฺถีหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อสฺเสหิ.
‘‘ยทิ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห จตูหิ อุสเภหิ.
‘‘ยทิ ¶ สกุณิ มํสมิจฺฉสิ, ฑยสฺสุ ปุพฺเพน ปุปฺผวติยา;
ยชเตตฺถ เอกราชา, สมฺมูฬฺโห สพฺพจตุกฺเกน’’.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, อิทํ อนฺเตปุรํ สุรมณียํ [โสวณฺโณ ปุปฺผมลฺยวิกิณฺโณ (ก.)];
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณํ ปุปฺผมลฺยวิกิณฺณํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ¶ อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อโสกวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส ¶ โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา ปทุมปุณฺฑรีเกหิ;
นาวา จ โสวณฺณวิกตา, ปุปฺผวลฺลิยา [ปุปฺผาวลิยา (สี. ปี.)] จิตฺตา สุรมณียา;
เตทานิ ¶ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา’’.
‘‘อิทมสฺส หตฺถิรตนํ, เอราวโณ คโช พลี ทนฺตี;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อิทมสฺส อสฺสรตนํ, เอกขูโร [เอกขูโร เวโค (สฺยา.)] อสฺโส;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘อยมสฺส อสฺสรโถ, สาฬิย [สาฬิย วิย (สฺยา.)] นิคฺโฆโส สุโภ รตนวิจิตฺโต;
ยตฺถสฺสุ อยฺยปุตฺตา, โสภึสุ นนฺทเน วิย เทวา;
เตทานิ อยฺยปุตฺตา, จตฺตาโร วธาย นินฺนีตา.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ [จนฺทนมรกตคตฺเตหิ (สี. ปี.)];
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ ปุตฺเตหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ กฺาหิ.
‘‘กถํ ¶ นาม สามสมสุนฺทราหิ, จนฺทนมุทุกคตฺตาหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ มเหสีหิ.
‘‘กถํ นาม สามสมสุนฺทเรหิ, จนฺทนมุทุกคตฺเตหิ;
ราชา ยชิสฺสเต ยฺํ, สมฺมูฬฺโห จตูหิ คหปตีหิ.
‘‘ยถา โหนฺติ คามนิคมา, สฺุา อมนุสฺสกา พฺรหารฺา;
ตถา ¶ เหสฺสติ ปุปฺผวติยา, ยิฏฺเสุ จนฺทสูริเยสุ’’.
‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ [ปํสุนาว (สฺยา. ก.)] ปริกิณฺณา;
สเจ จนฺทวรํ [จนฺทกุมารํ (สฺยา.)] หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺติ [นิรุชฺฌนฺติ (สี.), ภิชฺชนฺติ (สฺยา.)].
‘‘อุมฺมตฺติกา ภวิสฺสามิ, ภูนหตา ปํสุนา จ ปริกิณฺณา;
สเจ สูริยวรํ หนฺติ, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺติ’’.
‘‘กึ นุ มา น รมาเปยฺยุํ, อฺมฺํ ปิยํวทา;
ฆฏฺฏิกา อุปริกฺขี จ, โปกฺขรณี จ ภาริกา [ฆฏฺฏิยา โอปรกฺขี จ โปกฺขรกฺขี จ นายิกา (สี.) ฆฏฺฏิยา โอปรกฺขี จ โปกฺขรกฺขี จ คายิกา (ปี.)];
จนฺทสูริเยสุ นจฺจนฺติโย, สมา ตาสํ น วิชฺชติ’’.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ [ปฏิมุจฺจตุ (ก.)] ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ ¶ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, จนฺทมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมฺุจตุ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย มยฺหํ หทยโสโก, สูริยมฺหิ วธาย นินฺนีเต.
‘‘มา ¶ จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว มาตา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺส.
‘‘มา ¶ จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อทูสเก สีหสงฺกาเส.
‘‘มา จ ปุตฺเต มา จ ปตึ, อทฺทกฺขิ ขณฺฑหาล ตว ชายา;
โย ฆาเตสิ กุมาเร, อเปกฺขิเต สพฺพโลกสฺส’’.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถี อสฺเส จ ปาเลม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, หตฺถิฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
อปิ นิคฬพนฺธกาปิ, อสฺสฉกณานิ อุชฺเฌม.
‘‘มา โน เทว อวธิ, ทาเส โน เทหิ ขณฺฑหาลสฺส;
ยสฺส โหนฺติ ตว กามา, อปิ รฏฺา ปพฺพาชิตา;
ภิกฺขาจริยํ จริสฺสาม.
‘‘ทิพฺพํ เทว อุปยาจนฺติ, ปุตฺตตฺถิกาปิ ทลิทฺทา;
ปฏิภานานิปิ หิตฺวา, ปุตฺเต น ลภนฺติ เอกจฺจา.
‘‘อาสีสิกานิ [อสฺสาสกานิ (สี. ปี.), อาสาสกานิ (สฺยา.)] กโรนฺติ, ปุตฺตา โน ชายนฺตุ ตโต ปปุตฺตา [ปุตฺตา (สี. ปี.)];
อถ โน อการณสฺมา, ยฺตฺถาย เทว ฆาเตสิ.
‘‘อุปยาจิตเกน ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา กิจฺฉาลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, ยชิตฺโถ อิมํ ยฺํ.
‘‘อุปยาจิตเกน ¶ ปุตฺตํ ลภนฺติ, มา ตาต โน อฆาเตสิ;
มา ¶ กปณลทฺธเกหิ ปุตฺเตหิ, อมฺมาย โน วิปฺปวาเสสิ’’.
‘‘พหุทุกฺขา [พหุทุกฺขํ (สฺยา. ก.)] โปสิย จนฺทํ, อมฺม ตุวํ ชียเส ปุตฺตํ;
วนฺทามิ โข เต ปาเท, ลภตํ ตาโต ปรโลกํ.
‘‘หนฺท จ มํ อุปคุยฺห, ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ [วิปฺปวาสํ (ก.)], ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘หนฺท ¶ จ มํ อุปคุยฺห [อุปคุยฺห (สฺยา. ก.)], ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
หนฺท จ มํ อุปคุยฺห [อุปคุยฺห (สฺยา. ก.)], ปาเท เต อมฺม วนฺทิตุํ เทหิ;
คจฺฉามิ ทานิ ปวาสํ, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ’’.
‘‘หนฺท จ ปทุมปตฺตานํ, โมฬึ พนฺธสฺสุ โคตมิปุตฺต;
จมฺปกทลมิสฺสาโย [จมฺปกทลิวีติมิสฺสาโย (สี. ปี.), จมฺปกทลิมิสฺสาโย (ก.)], เอสา เต โปราณิกา ปกติ.
‘‘หนฺท จ วิเลปนํ เต, ปจฺฉิมกํ จนฺทนํ วิลิมฺปสฺสุ;
เยหิ จ สุวิลิตฺโต, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘หนฺท จ มุทุกานิ วตฺถานิ, ปจฺฉิมกํ กาสิกํ นิวาเสหิ;
เยหิ จ สุนิวตฺโถ, โสภสิ ราชปริสายํ.
‘‘มุตฺตามณิกนกวิภูสิตานิ, คณฺหสฺสุ หตฺถาภรณานิ;
เยหิ จ หตฺถาภรเณหิ, โสภสิ ราชปริสายํ’’.
‘‘น หิ นูนายํ รฏฺปาโล, ภูมิปติ ชนปทสฺส ทายาโท;
โลกิสฺสโร มหนฺโต, ปุตฺเต สฺเนหํ ชนยติ’’.
‘‘มยฺหมฺปิ ¶ ปิยา ปุตฺตา, อตฺตา จ ปิโย ตุมฺเห จ ภริยาโย;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน [ปตฺถยมาโน (สฺยา. ก.)], เตนาหํ ฆาตยิสฺสามิ’’.
‘‘มํ ปมํ ฆาเตหิ, มา เม หทยํ ทุกฺขํ ผาเลสิ;
อลงฺกโต [อนลงฺกโต (ก.)] สุนฺทรโก, ปุตฺโต เทว ตว สุขุมาโล.
‘‘หนฺทยฺย มํ หนสฺสุ, ปรโลเก [สโลกา (สี. สฺยา. ก.)] จนฺทเกน [จนฺทิเยน (สี. ปี. ก.)] เหสฺสามิ;
ปฺุํ กรสฺสุ วิปุลํ, วิจราม อุโภปิ ปรโลเก’’.
‘‘มา ตฺวํ จนฺเท รุจฺจิ มรณํ [อิทํ ปทํ นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ], พหุกา ตว เทวรา วิสาลกฺขิ;
เต ตํ รมยิสฺสนฺติ, ยิฏฺสฺมึ โคตมิปุตฺเต’’.
‘‘เอวํ วุตฺเต จนฺทา อตฺตานํ, หนฺติ หตฺถตลเกหิ’’;
‘‘อลเมตฺถ [อลมตฺถุ (สี. ปี.)] ชีวิเตน, ปิสฺสามิ [ปายามิ (สี. ปี.)] วิสํ มริสฺสามิ.
‘‘น ¶ ¶ หิ นูนิมสฺส รฺโ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรเส ปุตฺเต.
‘‘น หิ นูนิมสฺส รฺโ, าตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;
เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรเช ปุตฺเต.
‘‘อิเม เตปิ มยฺหํ ปุตฺตา, คุณิโน กายูรธาริโน ราช;
เตหิปิ ยชสฺสุ ยฺํ, อถ มฺุจตุ [มุจฺจตุ (ปี. ก.)] โคตมิปุตฺเต.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘พิลสตํ มํ กตฺวาน, ยชสฺสุ สตฺตธา มหาราช;
มา ¶ เชฏฺปุตฺตมวธิ, อเปกฺขิตํ สพฺพโลกสฺส’’.
‘‘พหุกา ตว ทินฺนาภรณา, อุจฺจาวจา สุภณิตมฺหิ;
มุตฺตามณิเวฬุริยา, เอตํ เต ปจฺฉิมกํ ทานํ’’.
‘‘เยสํ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, ผุลฺลา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต [ปิตนิสิโต (สี. ปี.)], เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘เยสํ ปุพฺเพ ขนฺเธสุ, จิตฺตา มาลาคุณา วิวตฺตึสุ;
เตสชฺชปิ สุนิสิโต, เนตฺตึโส วิวตฺติสฺสติ ขนฺเธสุ.
‘‘อจิรํ [อจิรา (สี. สฺยา. ปี.)] วต เนตฺตึโส, วิวตฺติสฺสติ ราชปุตฺตานํ ขนฺเธสุ;
อถ มม หทยํ น ผลติ, ตาว ทฬฺหพนฺธฺจ เม อาสิ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘กาสิกสุจิวตฺถธรา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, ยฺตฺถาย เอกราชสฺส.
‘‘มํสรสโภชนา ¶ นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ จนฺทสูริยา, มาตุ กตฺวา หทยโสกํ.
‘‘มํสรสโภชนา นฺหาปกสุนฺหาปิตา, กุณฺฑลิโน อคลุจนฺทนวิลิตฺตา;
นิยฺยาถ ¶ จนฺทสูริยา, ชนสฺส กตฺวา หทยโสกํ’’.
‘‘สพฺพสฺมึ ¶ อุปกฺขฏสฺมึ, นิสีทิเต จนฺทสฺมึ [จนฺทิยสฺมึ (สี. ปี.), จนฺทสูริยสฺมึ (สฺยา.)] ยฺตฺถาย;
ปฺจาลราชธีตา ปฺชลิกา, สพฺพปริสาย สมนุปริยายิ [สพฺพปริสมนุปริยาสิ (สี. ปี.), สพฺพปริสนฺตรมนุปริยาสิ (สฺยา.)].
‘‘เยน สจฺเจน ขณฺฑหาโล, ปาปกมฺมํ กโรติ ทุมฺเมโธ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘เย อิธตฺถิ อมนุสฺสา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
กโรนฺตุ เม เวยฺยาวฏิกํ, สมงฺคินี สามิเกน โหมิ.
‘‘ยา เทวตา อิธาคตา, ยานิ จ ยกฺขภูตภพฺยานิ;
สรเณสินึ อนาถํ ตายถ มํ, ยาจามหํ ปติมาหํ อเชยํ’’ [อชิยฺยํ (สี.)].
‘‘ตํ สุตฺวา อมนุสฺโส, อโยกูฏํ ปริพฺภเมตฺวาน;
ภยมสฺส ชนยนฺโต, ราชานํ อิทมโวจ.
‘‘พุชฺฌสฺสุ โข ราชกลิ, มา ตาหํ [มา เตหํ (สฺยา.)] มตฺถกํ นิตาเฬสึ [นิตาเลมิ (สี. ปี.), นิปฺผาเลสึ (ก.)];
มา เชฏฺปุตฺตมวธิ, อทูสกํ สีหสงฺกาสํ.
‘‘โก เต ทิฏฺโ ราชกลิ, ปุตฺตภริยาโย หฺมานาโย [หฺมานา (ก.)];
เสฏฺิ จ คหปตโย, อทูสกา สคฺคกามา หิ.
‘‘ตํ สุตฺวา ขณฺฑหาโล, ราชา จ อพฺภุตมิทํ ทิสฺวาน;
สพฺเพสํ พนฺธนานิ โมเจสุํ, ยถา ตํ อนุปฆาตํ [อปาปานํ (สี. ปี.)].
‘‘สพฺเพสุ ¶ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
สพฺเพ เอเกกเลฑฺฑุกมทํสุ, เอส วโธ ขณฺฑหาลสฺส’’.
‘‘สพฺเพ ¶ ปวิฏฺา [ปตึสุ (สี.), ปติตฺวา (ปี.)] นิรยํ, ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน;
น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา, ลพฺภา สุคตึ อิโต คนฺตุํ’’.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชปริสา [ราชปุริสา (สฺยา.)] จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย [ยา (สฺยา.)] ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวปริสา [เทวปุริสา (สฺยา.)] จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย [ยา (สฺยา.)] ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
จนฺทํ อภิสิฺจึสุ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชปริสา [ราชปุริสา (สฺยา.)] จ.
‘‘สพฺเพสุ ¶ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย [ยา (สฺยา.)] ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา ราชกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวปริสา [เทวปุริสา (สฺยา.)] จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, เย [ยา (สฺยา.)] ตตฺถ สมาคตา ตทา อาสุํ;
เจลุกฺเขปมกรุํ, สมาคตา เทวกฺาโย จ.
‘‘สพฺเพสุ วิปฺปมุตฺเตสุ, พหู อานนฺทิตา อหุํ [พหุ อานนฺทโน อหุ วํโส (สี.), พหุ อานนฺทิโต อหุ วํโส (ปี.)];
นนฺทึ ¶ ปเวสิ นครํ [วาทึสุ นนฺทิปเวสนครํ (สฺยา.), นนฺทึ ปเวสิ นคเร (ก.)], พนฺธนา โมกฺโข อโฆสิตฺถา’’ติ.
จนฺทกุมารชาตกํ [ขณฺฑหาลชาตกํ (สี. ปี.)] สตฺตมํ.
๕๔๕. มหานารทกสฺสปชาตกํ (๘)
‘‘อหุ ¶ ¶ ราชา วิเทหานํ, องฺคติ [องฺคาติ (สี.) เอวมุปริปิ] นาม ขตฺติโย;
ปหูตโยคฺโค ธนิมา, อนนฺตพลโปริโส.
โส จ ปนฺนรสึ [ปนฺนรเส (สฺยา. ก.)] รตฺตึ, ปุริมยาเม อนาคเต;
จาตุมาสา [จาตุมสฺส (สี. ปี.)] โกมุทิยา, อมจฺเจ สนฺนิปาตยิ.
‘‘ปณฺฑิเต สุตสมฺปนฺเน, มิตปุพฺเพ [มิหิตปุพฺเพ (สี. ปี.)] วิจกฺขเณ;
วิชยฺจ สุนามฺจ, เสนาปตึ อลาตกํ.
‘‘ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ‘‘ปจฺเจกํ พฺรูถ สํ รุจึ;
จาตุมาสา โกมุทชฺช, ชุณฺหํ พฺยปหตํ [พฺยปคตํ (สี. ปี.)] ตมํ;
กายชฺช รติยา รตฺตึ, วิหเรมุ อิมํ อุตุํ’’.
‘‘ตโต เสนาปติ รฺโ, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘‘หฏฺํ โยคฺคํ พลํ สพฺพํ, เสนํ สนฺนาหยามเส.
‘‘นิยฺยาม เทว ยุทฺธาย, อนนฺตพลโปริสา;
เย เต วสํ น อายนฺติ, วสํ อุปนยามเส [อุปนิยฺยามเส (ก.)];
เอสา มยฺหํ สกา ทิฏฺิ, อชิตํ โอชินามเส.
อลาตสฺส ¶ วโจ สุตฺวา, สุนาโม เอตทพฺรวิ;
‘‘สพฺเพ ตุยฺหํ มหาราช, อมิตฺตา วสมาคตา.
‘‘นิกฺขิตฺตสตฺถา ปจฺจตฺถา, นิวาตมนุวตฺตเร;
อุตฺตโม อุสฺสโว อชฺช, น ยุทฺธํ มม รุจฺจติ.
‘‘อนฺนปานฺจ ขชฺชฺจ, ขิปฺปํ อภิหรนฺตุ เต;
รมสฺสุ เทว กาเมหิ, นจฺจคีเต สุวาทิเต’’.
สุนามสฺส วโจ สุตฺวา, วิชโย เอตทพฺรวิ;
‘‘สพฺเพ กามา มหาราช, นิจฺจํ ตว มุปฏฺิตา.
‘‘น เหเต ทุลฺลภา เทว, ตว กาเมหิ โมทิตุํ;
สทาปิ กามา สุลภา, เนตํ จิตฺตมตํ [จิตฺตํ มตี (ก.)] มม.
‘‘สมณํ ¶ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’’.
วิชยสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘‘ยถา วิชโย ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ.
‘‘สมณํ ¶ พฺราหฺมณํ วาปิ, อุปาเสมุ พหุสฺสุตํ;
โย นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส.
‘‘สพฺเพว สนฺตา กโรถ มตึ, กํ อุปาเสมุ ปณฺฑิตํ;
โย [โก (สี. ปี.)] นชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส’’.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘‘อตฺถายํ ¶ มิคทายสฺมึ, อเจโล ธีรสมฺมโต.
‘‘คุโณ กสฺสปโคตฺตายํ, สุโต จิตฺรกถี คณี;
ตํ เทว [ตเทว (ก.)] ปยิรุปาเสมุ [ปยิรุปาสย (สี. ปี.)], โส โน กงฺขํ วิเนสฺสติ’’.
‘‘อลาตสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา โจเทสิ สารถึ;
‘‘มิคทายํ คมิสฺสาม, ยุตฺตํ ยานํ อิธานย’’.
ตสฺส ยานํ อโยเชสุํ, ทนฺตํ รูปิยปกฺขรํ [รูปิยุปกฺขรํ (ก.)];
สุกฺกมฏฺปริวารํ, ปณฺฑรํ โทสินามุขํ.
‘‘ตตฺราสุํ กุมุทายุตฺตา, จตฺตาโร สินฺธวา หยา;
อนิลูปมสมุปฺปาตา [อนิลูปมสมุปฺปาทา (ก.)], สุทนฺตา โสณฺณมาลิโน.
‘‘เสตจฺฉตฺตํ เสตรโถ, เสตสฺสา เสตพีชนี;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, นิยฺยํ จนฺโทว โสภติ.
‘‘ตมนุยายึสุ พหโว, อินฺทิขคฺคธรา [อินฺทขคฺคธรา (สี.), อิฏฺิขคฺคธรา (ปี.)] พลี;
อสฺสปิฏฺิคตา วีรา, นรา นรวราธิปํ.
โส มุหุตฺตํว ยายิตฺวา, ยานา โอรุยฺห ขตฺติโย;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, ปตฺตี คุณมุปาคมิ.
เยปิ ตตฺถ ตทา อาสุํ, พฺราหฺมณิพฺภา สมาคตา;
น เต อปนยี ราชา, อกตํ ภูมิมาคเต.
‘‘ตโต ¶ โส มุทุกา ภิสิยา, มุทุจิตฺตกสนฺถเต [มุทุจิตฺตกฬนฺทเก (สี. ปี.)];
มุทุปจฺจตฺถเต ราชา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, กถํ สารณิยํ ตโต;
‘‘กจฺจิ ¶ ยาปนิยํ ภนฺเต, วาตานมวิยคฺคตา [วาตานมวิสคฺคตา (สี. ปี.), วาตานมวิยตฺตตา (สฺยา.)].
‘‘กจฺจิ อกสิรา วุตฺติ, ลภสิ [ลพฺภติ (สี. ปี.)] ปิณฺฑยาปนํ [ปิณฺฑิยาปนํ (สฺยา. ก.)];
อปาพาโธ จสิ กจฺจิ, จกฺขุํ น ปริหายติ’’.
ตํ คุโณ ปฏิสมฺโมทิ, เวเทหํ วินเย รตํ;
‘‘ยาปนียํ มหาราช, สพฺพเมตํ ตทูภยํ.
‘‘กจฺจิ ¶ ตุยฺหมฺปิ เวเทห, ปจฺจนฺตา น พลียเร;
กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปิยา’’ [สรีรสฺสุปตาปิกา (สี. ปี.), สรีรสฺสุปตาปนา (?)].
ปฏิสมฺโมทิโต ราชา, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ายฺจ, ธมฺมกาโม รเถสโภ.
‘‘กถํ ธมฺมํ จเร มจฺโจ, มาตาปิตูสุ กสฺสป;
กถํ จเร อาจริเย, ปุตฺตทาเร กถํ จเร.
‘‘กถํ จเรยฺย วุฑฺเฒสุ, กถํ สมณพฺราหฺมเณ;
กถฺจ พลกายสฺมึ, กถํ ชนปเท จเร.
‘‘กถํ ธมฺมํ จริตฺวาน, มจฺจา คจฺฉนฺติ [เปจฺจ คจฺฉติ (สี. สฺยา. ปี.)] สุคฺคตึ;
กถฺเจเก อธมฺมฏฺา, ปตนฺติ นิรยํ อโถ’’.
‘‘เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, กสฺสโป เอตทพฺรวิ;
‘‘‘สุโณหิ เม มหาราช, สจฺจํ อวิตถํ ปทํ.
‘‘‘นตฺถิ ธมฺมจริตสฺส [ธมฺมสฺส จิณฺณสฺส (สี.)], ผลํ กลฺยาณปาปกํ;
นตฺถิ ¶ เทว ปโร โลโก, โก ตโต หิ อิธาคโต.
‘‘‘นตฺถิ ¶ เทว ปิตโร วา, กุโต มาตา กุโต ปิตา;
นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติ.
‘‘‘สมตุลฺยานิ ภูตานิ, นตฺถิ เชฏฺาปจายิกา;
นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺานโปริสํ;
นิยตานิ หิ ภูตานิ, ยถา โคฏวิโส ตถา.
‘‘‘ลทฺเธยฺยํ ลภเต มจฺโจ, ตตฺถ ทานผลํ กุโต;
นตฺถิ ทานผลํ เทว, อวโส เทววีริโย.
‘‘‘พาเลหิ ทานํ ปฺตฺตํ, ปณฺฑิเตหิ ปฏิจฺฉิตํ;
อวสา เทนฺติ ธีรานํ, พาลา ปณฺฑิตมานิโน.
‘‘‘สตฺติเม สสฺสตา กายา, อจฺเฉชฺชา อวิโกปิโน;
เตโช ปถวี อาโป จ, วาโย สุขํ ทุขฺจิเม;
ชีเว จ สตฺติเม กายา, เยสํ เฉตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘‘นตฺถิ หนฺตา ว เฉตฺตา วา, หฺเ เยวาปิ [หฺเร วาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] โกจิ นํ;
อนฺตเรเนว กายานํ, สตฺถานิ วีติวตฺตเร.
‘‘‘โย ¶ จาปิ [โยปายํ (สี. ปี.), โย จายํ (สฺยา. ก.)] สิรมาทาย, ปเรสํ นิสิตาสินา;
น โส ฉินฺทติ เต กาเย, ตตฺถ ปาปผลํ กุโต.
‘‘‘จุลฺลาสีติมหากปฺเป, สพฺเพ สุชฺฌนฺติ สํสรํ;
อนาคเต ตมฺหิ กาเล, สฺโตปิ น สุชฺฌติ.
‘‘‘จริตฺวาปิ พหุํ ภทฺรํ, เนว สุชฺฌนฺตินาคเต;
ปาปฺเจปิ ¶ พหุํ กตฺวา, ตํ ขณํ นาติวตฺตเร.
‘‘‘อนุปุพฺเพน โน สุทฺธิ, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;
นิยตึ นาติวตฺตาม, เวลนฺตมิว สาคโร’’’.
กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;
‘‘ยถา ภทนฺโต ภณติ, มยฺหมฺเปตํว รุจฺจติ.
‘‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาตึ, สเร สํสริตตฺตโน;
ปิงฺคโล นามหํ อาสึ, ลุทฺโท โคฆาตโก ปุเร.
‘‘พาราณสิยํ ¶ ผีตายํ, พหุํ ปาปํ กตํ มยา;
พหู มยา หตา ปาณา, มหึสา สูกรา อชา.
‘‘ตโต จุโต อิธ ชาโต, อิทฺเธ เสนาปตีกุเล;
นตฺถิ นูน ผลํ ปาปํ, โยหํ [ปาเป โสหํ (สี. ปี.)] น นิรยํ คโต.
อเถตฺถ พีชโก นาม, ทาโส อาสิ ปฏจฺจรี [ปฬจฺจรี (สี. ปี.), ปฏชฺชรี (ก.)];
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, คุณสนฺติกุปาคมิ.
กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาตสฺส จ ภาสิตํ;
ปสฺสสนฺโต มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
ตมนุปุจฺฉิ เวเทโห, ‘‘กิมตฺถํ สมฺม โรทสิ;
กึ เต สุตํ วา ทิฏฺํ วา, กึ มํ เวเทสิ เวทนํ’’.
เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, พีชโก เอตทพฺรวิ;
‘‘นตฺถิ เม เวทนา ทุกฺขา, มหาราช สุโณหิ เม.
‘‘อหมฺปิ ปุริมํ ชาตึ, สรามิ สุขมตฺตโน;
สาเกตาหํ ¶ ปุเร อาสึ, ภาวเสฏฺิ คุเณ รโต.
‘‘สมฺมโต พฺราหฺมณิพฺภานํ, สํวิภาครโต สุจิ;
น จาปิ ปาปกํ กมฺมํ, สรามิ กตมตฺตโน.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อิธ ชาโต ทุริตฺถิยา;
คพฺภมฺหิ กุมฺภทาสิยา, ยโต ชาโต สุทุคฺคโต.
‘‘เอวมฺปิ ¶ ทุคฺคโต สนฺโต, สมจริยํ อธิฏฺิโต;
อุปฑฺฒภาคํ ภตฺตสฺส, ททามิ โย เม อิจฺฉติ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, สทา อุปวสามหํ;
น จาปิ [น อหํ (ก.)] ภูเต หึสามิ, เถยฺยฺจาปิ วิวชฺชยึ.
‘‘สพฺพเมว หิ นูเนตํ, สุจิณฺณํ ภวติ นิปฺผลํ;
นิรตฺถํ มฺิทํ สีลํ, อลาโต ภาสตี ยถา.
‘‘กลิเมว นูน คณฺหามิ, อสิปฺโป ธุตฺตโก ยถา;
กฏํ อลาโต คณฺหาติ, กิตโวสิกฺขิโต ยถา.
‘‘ทฺวารํ ¶ นปฺปฏิปสฺสามิ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ;
ตสฺมา ราช ปโรทามิ, สุตฺวา กสฺสปภาสิตํ’’.
พีชกสฺส วโจ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘‘นตฺถิ ทฺวารํ สุคติยา, นิยตึ [นิยตํ (สฺยา.)] กงฺข พีชก.
‘‘สุขํ วา ยทิ วา ทุกฺขํ, นิยติยา กิร ลพฺภติ;
สํสารสุทฺธิ สพฺเพสํ, มา ตุริตฺโถ [ตุริโต (สฺยา.)] อนาคเต.
‘‘อหมฺปิ ปุพฺเพ กลฺยาโณ, พฺราหฺมณิพฺเภสุ พฺยาวโฏ [วาวโฏ (ก.)];
โวหารมนุสาสนฺโต ¶ , รติหีโน ตทนฺตรา’’.
‘‘ปุนปิ ภนฺเต ทกฺเขมุ, สงฺคติ เจ ภวิสฺสติ’’;
อิทํ วตฺวาน เวเทโห, ปจฺจคา สนิเวสนํ.
ตโต รตฺยา วิวสาเน, อุปฏฺานมฺหิ องฺคติ;
อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘จนฺทเก เม วิมานสฺมึ, สทา กาเม วิเธนฺตุ เม;
มา อุปคจฺฉุํ อตฺเถสุ, คุยฺหปฺปกาสิเยสุ จ.
‘‘วิชโย จ สุนาโม จ, เสนาปติ อลาตโก;
เอเต อตฺเถ นิสีทนฺตุ, โวหารกุสลา ตโย’’.
อิทํ วตฺวาน เวเทโห, กาเมว พหุมฺถ;
น จาปิ พฺราหฺมณิพฺเภสุ, อตฺเถ กิสฺมิฺจิ พฺยาวโฏ.
ตโต ทฺเวสตฺตรตฺตสฺส, เวเทหสฺสตฺรชา ปิยา;
ราชกฺา รุจา [รุชา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] นาม, ธาติมาตรมพฺรวิ.
‘อลงฺกโรถ มํ ขิปฺปํ, สขิโย จาลงฺกโรนฺตุ [จ กโรนฺตุ (สี. ปี.)] เม;
สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, คจฺฉํ อิสฺสรสนฺติเก’ [ปิตุสฺส สนฺติเก (สฺยา.)].
ตสฺสา ¶ มาลฺยํ อภิหรึสุ, จนฺทนฺจ มหารหํ;
มณิสงฺขมุตฺตารตนํ, นานารตฺเต จ อมฺพเร.
ตฺจ ¶ โสวณฺณเย [โสณฺณมเย (ก.)] ปีเ, นิสินฺนํ พหุกิตฺถิโย;
ปริกิริย ปโสภึสุ [อโสภึสุ (สี. สฺยา. ปี.)], รุจํ รุจิรวณฺณินึ.
สา จ สขิมชฺฌคตา, สพฺพาภรณภูสิตา;
สเตรตา ¶ อพฺภมิว, จนฺทกํ ปาวิสี รุจา.
อุปสงฺกมิตฺวา เวเทหํ, วนฺทิตฺวา วินเย รตํ;
สุวณฺณขจิเต [สุวณฺณวิกเต (สี. ปี.)] ปีเ, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ’’.
ตฺจ ทิสฺวาน เวเทโห, อจฺฉรานํว สงฺคมํ;
รุจํ สขิมชฺฌคตํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘กจฺจิ รมสิ ปาสาเท, อนฺโตโปกฺขรณึ ปติ;
กจฺจิ พหุวิธํ ขชฺชํ, สทา อภิหรนฺติ เต.
‘‘กจฺจิ พหุวิธํ มาลฺยํ, โอจินิตฺวา กุมาริโย;
ฆรเก กโรถ ปจฺเจกํ, ขิฑฺฑารติรตา มุหุํ [อหุ (สฺยา. ก.)].
‘‘เกน วา วิกลํ ตุยฺหํ, กึ ขิปฺปํ อาหรนฺตุ เต;
มโนกรสฺสุ กุฑฺฑมุขี [กุฏฺฏมุขี (สี. ปี.)], อปิ จนฺทสมมฺหิปิ’’ [อปิ จนฺทสมมฺปิ เต (ก.)].
เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา ปิตรมพฺรวิ;
‘‘สพฺพเมตํ มหาราช, ลพฺภติสฺสรสนฺติเก.
‘‘สุเว ปนฺนรโส ทิพฺโย, สหสฺสํ อาหรนฺตุ เม;
ยถาทินฺนฺจ ทสฺสามิ, ทานํ สพฺพวนีสฺวหํ’’ [สพฺพวณีสฺวหํ (สฺยา. ก.)].
รุจาย วจนํ สุตฺวา, ราชา องฺคติ มพฺรวิ;
‘‘พหุํ วินาสิตํ วิตฺตํ, นิรตฺถํ อผลํ ตยา.
‘‘อุโปสเถ วสํ นิจฺจํ, อนฺนปานํ น ภฺุชสิ;
นิยเตตํ อภุตฺตพฺพํ, นตฺถิ ปฺุํ อภฺุชโต’’.
‘‘พีชโกปิ หิ สุตฺวาน, ตทา กสฺสปภาสิตํ;
ปสฺสสนฺโต ¶ มุหุํ อุณฺหํ, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘‘ยาว ¶ รุเจ ชีวมานา [ชีวสิโน (สี. ปี.)], มา ภตฺตมปนามยิ;
นตฺถิ ภทฺเท ปโร โลโก, กึ นิรตฺถํ วิหฺสิ’’.
เวเทหสฺส วโจ สุตฺวา, รุจา รุจิรวณฺณินี;
ชานํ ปุพฺพาปรํ ธมฺมํ, ปิตรํ เอตทพฺรวิ.
‘‘สุตเมว ¶ ปุเร อาสิ, สกฺขิ [ปจฺจกฺขํ (ก.)] ทิฏฺมิทํ มยา;
พาลูปเสวี โย โหติ, พาโลว สมปชฺชถ.
‘‘มูฬฺโห หิ มูฬฺหมาคมฺม, ภิยฺโย โมหํ นิคจฺฉติ;
ปติรูปํ อลาเตน, พีชเกน จ มุยฺหิตุํ.
‘‘ตฺวฺจ เทวาสิ สปฺปฺโ, ธีโร อตฺถสฺส โกวิโท;
กถํ พาเลหิ สทิสํ, หีนทิฏฺึ อุปาคมิ.
‘‘สเจปิ สํสารปเถน สุชฺฌติ, นิรตฺถิยา ปพฺพชฺชา คุณสฺส;
กีโฏว อคฺคึ ชลิตํ อปาปตํ, อุปปชฺชติ โมหมูฬฺโห [โมมุโห (สี. ปี.)] นคฺคภาวํ.
‘‘สํสารสุทฺธีติ ปุเร นิวิฏฺา, กมฺมํ วิทูเสนฺติ พหู อชานํ [พหู ปชา (ก.)];
ปุพฺเพ กลี ทุคฺคหิโตวอตฺถา [อตฺโถ (ก.), ทุคฺคหิโตว’นตฺถา (?)], ทุมฺโม จ ยา พลิสา อมฺพุโชว.
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, มหาราช ตวตฺถิยา;
อุปมาย ¶ มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘วาณิชานํ ยถา นาวา, อปฺปมาณภรา [อปฺปมาณหรา (ปี.)] ครุ;
อติภารํ สมาทาย, อณฺณเว อวสีทติ.
‘‘เอวเมว นโร ปาปํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
อติภารํ สมาทาย, นิรเย อวสีทติ.
‘‘น ตาว ภาโร ปริปูโร, อลาตสฺส มหีปติ;
อาจินาติ จ ตํ ปาปํ, เยน คจฺฉติ ทุคฺคตึ.
‘‘ปุพฺเพวสฺส ¶ กตํ ปฺุํ, อลาตสฺส มหีปติ;
ตสฺเสว เทว นิสฺสนฺโท, ยฺเจโส ลภเต สุขํ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปฺุํ, ตถา หิ อคุเณ รโต;
อุชุมคฺคํ อวหาย [อปาหาย (สี.)], กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, โอหิเต ตุลมณฺฑเล;
อุนฺนเมติ ตุลาสีสํ, ภาเร โอโรปิเต สติ.
‘‘เอวเมว นโร ปฺุํ, โถกํ โถกมฺปิ อาจินํ;
สคฺคาติมาโน ทาโสว, พีชโก สาตเว [สาธเว (ก.)] รโต.
‘‘ยมชฺช พีชโก ทาโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ อตฺตนิ;
ปุพฺเพวสฺส [ปุพฺเพ ตสฺส (สี. ปี.)] กตํ ปาปํ, ตเมโส ปฏิเสวติ.
‘‘ขียเต จสฺส ตํ ปาปํ, ตถา หิ วินเย รโต;
กสฺสปฺจ สมาปชฺช, มา เหวุปฺปถมาคมา.
‘‘ยํ ¶ ¶ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ;
สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ.
‘‘ยาทิสํ กุรุเต มิตฺตํ, ยาทิสํ จูปเสวติ;
โสปิ ตาทิสโก โหติ, สหวาโส หิ [สหวาโสปิ (ก.)] ตาทิโส.
‘‘เสวมาโน เสวมานํ, สมฺผุฏฺโ สมฺผุสํ ปรํ;
สโร ทิทฺโธ กลาปํว, อลิตฺตมุปลิมฺปติ;
อุปเลปภยา [อุปลิมฺปภยา (ก.)] ธีโร, เนว ปาปสขา สิยา.
‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;
กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนา.
‘‘ตครฺจ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;
ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนา.
‘‘ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว [ผลปุฏสฺเสว (สี. ปี.)], ตฺวา สมฺปากมตฺตโน;
อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต;
อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคตึ’’.
อหมฺปิ ¶ ชาติโย สตฺต, สเร สํสริตตฺตโน;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ยา เม สา สตฺตมี ชาติ, อหุ ปุพฺเพ ชนาธิป;
กมฺมารปุตฺโต มคเธสุ, อหุํ ราชคเห ปุเร.
‘‘ปาปํ สหายมาคมฺม, พหุํ ปาปํ กตํ มยา;
ปรทารสฺส เหเนฺโต, จริมฺหา อมรา วิย.
‘‘ตํ ¶ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, ภสฺมจฺฉนฺโนว ปาวโก;
อถ อฺเหิ กมฺเมหิ, อชายึ วํสภูมิยํ.
‘‘โกสมฺพิยํ เสฏฺิกุเล, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน;
เอกปุตฺโต มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิโต.
‘‘ตตฺถ มิตฺตํ อเสวิสฺสํ, สหายํ สาตเว รตํ;
ปณฺฑิตํ สุตสมฺปนฺนํ, โส มํ อตฺเถ นิเวสยิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, พหุํ รตฺตึ อุปาวสึ;
ตํ กมฺมํ นิหิตํ อฏฺา, นิธีว อุทกนฺติเก.
‘‘อถ ปาปาน กมฺมานํ, ยเมตํ มคเธ กตํ;
ผลํ ปริยาค มํ [ปริยาค ตํ (สี.), ปริยาคตํ (สฺยา. ปี.)] ปจฺฉา, ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา.
‘‘ตโต ¶ จุตาหํ เวเทห, โรรุเว นิรเย จิรํ;
สกมฺมุนา อปจฺจิสฺสํ, ตํ สรํ น สุขํ ลเภ.
‘‘พหุวสฺสคเณ ตตฺถ, เขปยิตฺวา พหุํ ทุขํ;
ภินฺนาคเต [เภณฺณากเฏ (สี. ปี.)] อหุํ ราช, ฉคโล อุทฺธตปฺผโล [ฉกโล อุทฺธิตปฺผโล (สี. ปี.)].
‘‘สาตปุตฺตา มยา วูฬฺหา, ปิฏฺิยา จ รเถน จ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, กปิ อาสึ พฺรหาวเน;
นิลฺุจิตผโล [นิลิจฺฉิตผโล (สี. ปี.)] เยว, ยูถเปน ปคพฺภินา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต ¶ จุตาหํ เวเทห, ทสฺสเนสุ [ทสณฺเณสุ (สี. ปี.), ทสนฺเนสุ (สฺยา.)] ปสู อหุํ;
นิลฺุจิโต ¶ ชโว ภทฺโร, โยคฺคํ วูฬฺหํ จิรํ มยา;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, วชฺชีสุ กุลมาคมา;
เนวิตฺถี น ปุมา อาสึ, มนุสฺสตฺเต สุทุลฺลเภ;
ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท, ปรทารคมนสฺส เม.
‘‘ตโต จุตาหํ เวเทห, อชายึ นนฺทเน วเน;
ภวเน ตาวตึสาหํ, อจฺฉรา กามวณฺณินี [วรวณฺณินี (ก.)].
‘‘วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
กุสลา นจฺจคีตสฺส, สกฺกสฺส ปริจาริกา.
‘‘ตตฺถ ิตาหํ เวเทห, สรามิ ชาติโย อิมา;
อนาคตาปิ สตฺเตว, ยา คมิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘ปริยาคตํ ตํ กุสลํ, ยํ เม โกสมฺพิยํ กตํ;
เทเว เจว มนุสฺเส จ, สนฺธาวิสฺสํ อิโต จุตา.
‘‘สตฺต ชจฺโจ [ชจฺจา (สฺยา. ปี.)] มหาราช, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา;
ถีภาวาปิ น มุจฺจิสฺสํ, ฉฏฺา นิคติโย [ฉฏฺา คติโย (สฺยา.)] อิมา.
‘‘สตฺตมี จ คติ เทว, เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก;
ปุมา เทโว ภวิสฺสามิ [ภวิสฺสติ (ก.)], เทวกายสฺมิมุตฺตโม.
‘‘อชฺชาปิ สนฺตานมยํ, มาลํ คนฺเถนฺติ นนฺทเน;
เทวปุตฺโต ชโว นาม, โย เม มาลํ ปฏิจฺฉติ.
‘‘มุหุตฺโต ¶ วิย โส ทิพฺโย, อิธ วสฺสานิ โสฬส;
รตฺตินฺทิโว ¶ จ โส ทิพฺโย, มานุสึ สรโทสตํ.
‘‘อิติ กมฺมานิ อนฺเวนฺติ, อสงฺเขยฺยาปิ ชาติโย;
กลฺยาณํ ยทิ วา ปาปํ, น หิ กมฺมํ วินสฺสติ [ปนสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘โย ¶ อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ [ชาติชาตึ (สี. ปี.)] ปุนปฺปุนํ;
ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทมํ.
‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาตึ ชาตึ ปุนปฺปุนํ;
สามิกํ อปจาเยยฺย, อินฺทํว ปริจาริกา.
‘‘โย อิจฺเฉ ทิพฺยโภคฺจ, ทิพฺพมายุํ ยสํ สุขํ;
ปาปานิ ปริวชฺเชตฺวา [ปริวชฺเชยฺย (ก.)], ติวิธํ ธมฺมมาจเร.
‘‘กาเยน วาจา มนสา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
อตฺตโน โหติ อตฺถาย, อิตฺถี วา ยทิ วา ปุมา.
‘‘เย เกจิเม มานุชา ชีวโลเก, ยสสฺสิโน สพฺพสมนฺตโภคา;
อสํสยํ เตหิ ปุเร สุจิณฺณํ, กมฺมสฺสกาเส ปุถุ สพฺพสตฺตา.
‘‘อิงฺฆานุจินฺเตสิ สยมฺปิ เทว, กุโตนิทานา เต อิมา ชนินฺท;
ยา เต อิมา อจฺฉราสนฺนิกาสา, อลงฺกตา กฺจนชาลฉนฺนา’’.
อิจฺเจวํ ปิตรํ กฺา, รุจา โตเสสิ องฺคตึ;
มูฬฺหสฺส ¶ มคฺคมาจิกฺขิ, ธมฺมมกฺขาสิ สุพฺพตา.
อถาคมา พฺรหฺมโลกา, นารโท มานุสึ ปชํ;
ชมฺพุทีปํ อเวกฺขนฺโต, อทฺทา ราชานมงฺคตึ.
‘‘ตโต ปติฏฺา ปาสาเท, เวเทหสฺส ปุรตฺถโต [ปุรกฺขโต (สฺยา. ก.)];
ตฺจ ทิสฺวานานุปฺปตฺตํ, รุจา อิสิมวนฺทถ.
‘‘อถาสนมฺหา โอรุยฺห, ราชา พฺยถิตมานโส [พฺยมฺหิตมานโส (สี. สฺยา. ปี.)];
นารทํ ปริปุจฺฉนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘กุโต ¶ นุ อาคจฺฉสิ เทววณฺณิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา [สํวรึ (สี. ปี.)] จนฺทิมาว;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’.
‘‘อหฺหิ เทวโต อิทานิ เอมิ, โอภาสยํ สพฺพทิสา [สํวรึ (สี. ปี.)] จนฺทิมาว;
อกฺขามิ เต ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, ชานนฺติ มํ นารโท กสฺสโป จ’’.
‘‘อจฺเฉรรูปํ ตว [วต (สี. ปี.)] ยาทิสฺจ, เวหายสํ คจฺฉสิ ติฏฺสี จ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, อถ เกน วณฺเณน ตวายมิทฺธิ’’.
‘‘สจฺจฺจ ¶ ¶ ธมฺโม จ ทโม จ จาโค, คุณา มเมเต ปกตา ปุราณา;
เตเหว ธมฺเมหิ สุเสวิเตหิ, มโนชโว เยน กามํ คโตสฺมิ’’.
‘‘อจฺเฉรมาจิกฺขสิ ปฺุสิทฺธึ, สเจ หิ เอเตหิ [เอเต ตฺวํ (สี. ปี.)] ยถา วเทสิ;
ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม สาธุ วิยากโรหิ’’.
‘‘ปุจฺฉสฺสุ มํ ราช ตเวส อตฺโถ, ยํ สํสยํ กุรุเส ภูมิปาล;
อหํ ตํ นิสฺสํสยตํ คเมมิ, นเยหิ าเยหิ จ เหตุภี จ’’.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ นารท เอตมตฺถํ, ปุฏฺโ จ เม นารท มา มุสา ภณิ;
อตฺถิ นุ เทวา ปิตโร นุ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหุ’’.
‘‘อตฺเถว ¶ เทวา ปิตโร จ อตฺถิ, โลโก ปโร อตฺถิ ชโน ยมาหุ;
กาเมสุ คิทฺธา จ นรา ปมูฬฺหา, โลกํ ปรํ น วิทู โมหยุตฺตา’’.
‘‘อตฺถีติ ¶ เจ นารท สทฺทหาสิ, นิเวสนํ ปรโลเก มตานํ;
อิเธว เม ปฺจ สตานิ เทหิ, ทสฺสามิ เต ปรโลเก สหสฺสํ’’.
‘‘ทชฺเชมุ โข ปฺจ สตานิ โภโต, ชฺามุ เจ สีลวนฺตํ วทฺุํ [วตฺุํ (ก.)];
ลุทฺทํ ตํ โภนฺตํ นิรเย วสนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อิเธว โย โหติ อธมฺมสีโล [อกมฺมสีโล (ปี.)], ปาปาจาโร อลโส ลุทฺทกมฺโม;
น ปณฺฑิตา ตสฺมึ อิณํ ททนฺติ, น หิ อาคโม โหติ ตถาวิธมฺหา.
‘‘ทกฺขฺจ โปสํ มนุชา วิทิตฺวา, อุฏฺานกํ [อุฏฺาหกํ (สี.)] สีลวนฺตํ วทฺุํ;
สยเมว โภเคหิ นิมนฺตยนฺติ, กมฺมํ กริตฺวา ปุน มาหเรสิ’’.
‘‘อิโต จุโต [คโต (สี. ปี.)] ทกฺขสิ ตตฺถ ราช, กาโกลสงฺเฆหิ วิกสฺสมานํ [กาโกฬสงฺเฆหิปิ กฑฺฒมานํ (สี. ปี.)];
ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, กาเกหิ คิชฺเฌหิ จ เสนเกหิ [โสณเกหิ (สฺยา. ก.)];
สฺฉินฺนคตฺตํ ¶ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อนฺธํตมํ ¶ ตตฺถ น จนฺทสูริยา, นิรโย สทา ตุมุโล โฆรรูโป;
สา เนว รตฺตี น ทิวา ปฺายติ, ตถาวิเธ โก วิจเร ธนตฺถิโก.
‘‘สพโล จ สาโม จ ทุเว สุวานา, ปวทฺธกายา พลิโน มหนฺตา;
ขาทนฺติ ทนฺเตหิ อโยมเยหิ, อิโต ปณุนฺนํ ปรโลกปตฺตํ [ปรโลเก ปตนฺตํ (ก.)].
‘‘ตํ ขชฺชมานํ นิรเย วสนฺตํ, ลุทฺเทหิ วาเฬหิ อฆมฺมิเคหิ จ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อุสูหิ สตฺตีหิ จ สุนิสิตาหิ, หนนฺติ วิชฺฌนฺติ จ ปจฺจมิตฺตา [โปถยนฺติ (ก.)];
กาฬูปกาฬา นิรยมฺหิ โฆเร, ปุพฺเพ นรํ ทุกฺกฏกมฺมการึ.
‘‘ตํ ¶ หฺมานํ นิรเย วชนฺตํ, กุจฺฉิสฺมึ ปสฺสสฺมึ วิปฺผาลิตูทรํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ ¶ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘สตฺตี อุสู โตมรภิณฺฑิวาลา, วิวิธาวุธา วสฺสนฺติ ตตฺถ เทวา;
ปตนฺติ องฺคารมิวจฺจิมนฺโต, สิลาสนี วสฺสติ ลุทฺทกมฺเม.
‘‘อุณฺโห จ วาโต นิรยมฺหิ ทุสฺสโห, น ตมฺหิ สุขํ ลพฺภติ [เสติ (ก.)] อิตฺตรมฺปิ;
ตํ ตํ วิธาวนฺตมเลนมาตุรํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘สนฺธาวมานมฺปิ ¶ [สนฺธาวมานํ ตํ (สี. ปี.)] รเถสุ ยุตฺตํ, สโชติภูตํ ปถวึ กมนฺตํ;
ปโตทลฏฺีหิ สุโจทยนฺตํ [สุโจทิยนฺตํ (สี. ปี.)], โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ขุรสฺจิตํ คิรึ, วิภึสนํ ปชฺชลิตํ ภยานกํ;
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘ตมารุหนฺตํ ปพฺพตสนฺนิกาสํ, องฺคารราสึ ชลิตํ ภยานกํ;
สุทฑฺฒคตฺตํ ¶ กปณํ รุทนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, กณฺฏกนิจิตา [กณฺฏกาปจิตา (สี. ปี.), กณฺฏกาหิจิตา (สฺยา.)] ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภิ.
‘‘ตมารุหนฺติ นาริโย, นรา จ ปรทารคู;
โจทิตา สตฺติหตฺเถหิ, ยมนิทฺเทสการิภิ.
‘‘ตมารุหนฺตํ นิรยํ, สิมฺพลึ รุหริมกฺขิตํ;
วิทฑฺฒกายํ [วิทุฏฺกายํ (ปี.)] วิตจํ, อาตุรํ คาฬฺหเวทนํ.
‘‘ปสฺสสนฺตํ มุหุํ อุณฺหํ, ปุพฺพกมฺมาปราธิกํ;
ทุมคฺเค วิตจํ คตฺตํ [ทุมคฺควิฏปคฺคตํ (สี.)], โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธนํ.
‘‘อพฺภกูฏสมา อุจฺจา, อสิปตฺตาจิตา ทุมา;
อโยมเยหิ ติกฺเขหิ, นรโลหิตปายิภิ.
‘‘ตมารุหนฺตํ อสิปตฺตปาทปํ, อสีหิ ติกฺเขหิ จ ฉิชฺชมานํ [ปภิชฺชมานํ (ก.)];
สฺฉินฺนคตฺตํ รุหิรํ สวนฺตํ, โก โจทเย ปรโลเก สหสฺสํ.
‘‘ตโต ¶ นิกฺขนฺตมตฺตํ ตํ, อสิปตฺตาจิตา ทุมา [อสิปตฺตนิรยา ทุขา (สี. ปี.)];
สมฺปติตํ เวตรณึ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธนํ.
‘‘ขรา ขโรทกา [ขาโรทิกา (สี.), ขโรทิกา (ปี.)] ตตฺตา, ทุคฺคา เวตรณี นที;
อโยโปกฺขรสฺฉนฺนา, ติกฺขา ปตฺเตหิ สนฺทติ.
‘‘ตตฺถ ¶ สฺฉินฺนคตฺตํ ตํ, วุยฺหนฺตํ รุหิรมกฺขิตํ;
เวตรฺเ อนาลมฺเพ, โก ตํ ยาเจยฺย ตํ ธนํ’’.
‘‘เวธามิ ¶ รุกฺโข วิย ฉิชฺชมาโน, ทิสํ น ชานามิ ปมูฬฺหสฺโ;
ภยานุตปฺปามิ มหา จ เม ภยา, สุตฺวาน กถา [คาถา (สี. สฺยา. ปี.)] ตว ภาสิตา อิเส.
‘‘อาทิตฺเต วาริมชฺฌํว, ทีปํโวเฆ มหณฺณเว;
อนฺธกาเรว ปชฺโชโต, ตฺวํ โนสิ สรณํ อิเส.
‘‘อตฺถฺจ ธมฺมํ อนุสาส มํ อิเส, อตีตมทฺธา อปราธิตํ มยา;
อาจิกฺข เม นารท สุทฺธิมคฺคํ, ยถา อหํ โน นิรยํ ปเตยฺยํ’’.
‘‘ยถา อหุ ธตรฏฺโ ( ) [เอตฺถ กิฺจิ อูนํ วิย ทิสฺสติ], เวสฺสามิตฺโต อฏฺโก ยามตคฺคิ;
อุสินฺทโร จาปิ สิวี จ ราชา, ปริจารกา สมณพฺราหฺมณานํ.
‘‘เอเต จฺเ จ ราชาโน, เย สคฺควิสยํ [สกฺกวิสยํ (สี. ปี.)] คตา;
อธมฺมํ ปริวชฺเชตฺวา, ธมฺมํ จร มหีปติ.
‘‘อนฺนหตฺถา จ เต พฺยมฺเห, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว;
โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก มาลํ โก วิเลปนํ;
นานารตฺตานํ วตฺถานํ, โก นคฺโค ปริทหิสฺสติ.
‘‘โก ¶ ¶ ปนฺเถ ฉตฺตมาเนติ [ฉตฺต’มาเทติ (สี. สฺยา. ปี.)], ปาทุกา จ มุทู สุภา;
อิติ สายฺจ ปาโต จ, โฆสยนฺตุ ปุเร ตว.
‘‘ชิณฺณํ โปสํ ควสฺสฺจ, มาสฺสุ ยฺุช ยถา ปุเร;
ปริหารฺจ ทชฺชาสิ, อธิการกโต พลี.
‘‘กาโย เต รถสฺาโต, มโนสารถิโก ลหุ;
อวิหึสาสาริตกฺโข, สํวิภาคปฏิจฺฉโท.
‘‘ปาทสฺมเนมิโย, หตฺถสฺมปกฺขโร;
กุจฺฉิสฺมนพฺภนฺโต, วาจาสฺมกูชโน.
‘‘สจฺจวากฺยสมตฺตงฺโค, อเปสฺุสุสฺโต;
คิราสขิลเนลงฺโค, มิตภาณิสิเลสิโต.
‘‘สทฺธาโลภสุสงฺขาโร, นิวาตฺชลิกุพฺพโร;
อถทฺธตานตีสาโก [อตฺถทฺธตานตีสาโก (สี. ปี.)], สีลสํวรนนฺธโน.
‘‘อกฺโกธนมนุคฺฆาตี, ธมฺมปณฺฑรฉตฺตโก;
พาหุสจฺจมปาลมฺโพ, ิตจิตฺตมุปาธิโย [ธิติจิตฺตมุปาธิโย (ก.)].
‘‘กาลฺุตาจิตฺตสาโร, เวสารชฺชติทณฺฑโก;
นิวาตวุตฺติโยตฺตโก [นิวาตวุตฺติโยตฺตงฺโค (ก.)], อนติมานยุโค ลหุ.
‘‘อลีนจิตฺตสนฺถาโร ¶ , วุทฺธิเสวี รโชหโต;
สติ ปโตโท ธีรสฺส, ธิติ โยโค จ รสฺมิโย.
‘‘มโน ทนฺตํ ปถํ เนติ [ปถ’นฺเวติ (สี. ปี.)], สมทนฺเตหิ วาหิภิ;
อิจฺฉา ¶ โลโภ จ กุมฺมคฺโค, อุชุมคฺโค จ สํยโม.
‘‘รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, วาหนสฺส ปธาวโต;
ปฺา อาโกฏนี ราช, ตตฺถ อตฺตาว สารถิ.
‘‘สเจ เอเตน ยาเนน, สมจริยา ทฬฺหา ธิติ;
สพฺพกามทุโห ราช, น ชาตุ นิรยํ วเช’’.
‘‘อลาโต ¶ เทวทตฺโตสิ, สุนาโม อาสิ ภทฺทชิ;
วิชโย สาริปุตฺโตสิ, โมคฺคลฺลาโนสิ พีชโก.
‘‘สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต, คุโณ อาสิ อเจลโก;
อานนฺโท สา รุจา อาสิ, ยา ราชานํ ปสาทยิ.
‘‘อูรุเวฬกสฺสโป ราชา, ปาปทิฏฺิ ตทา อหุ;
มหาพฺรหฺมา โพธิสตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
มหานารทกสฺสปชาตกํ อฏฺมํ.
๕๔๖. วิธุรชาตกํ (๙)
โทหฬกณฺฑํ
‘‘ปณฺฑุ กิสิยาสิ ทุพฺพลา, วณฺณรูปํ [วณฺณรูเป (ก.)] นตเวทิสํ ปุเร;
วิมเล อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา, กีทิสี ตุยฺหํ สรีรเวทนา’’.
‘‘ธมฺโม มนุเชสุ มาตีนํ [มาตินํ (สี. ปี.)], โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจติ;
ธมฺมาหตํ ¶ นาคกฺุชร, วิธุรสฺส หทยาภิปตฺถเย’’.
‘‘จนฺทํ โข ตฺวํ โทหฬายสิ, สูริยํ วา อถ วาปิ มาลุตํ;
ทุลฺลภฺหิ [ทุลฺลเภ (สี. ปี.)] วิธุรสฺส ทสฺสนํ [ทสฺสเน (สี. ปี.)], โก วิธุรมิธ มานยิสฺสติ’’.
‘‘กินฺนุ ตาต ตุวํ ปชฺฌายสิ, ปทุมํ หตฺถคตํว เต มุขํ;
กินฺนุ ทุมฺมนรูโปสิ อิสฺสร, มา ตฺวํ โสจิ อมิตฺตตาปน’’.
‘‘มาตา ¶ ¶ หิ ตว อิรนฺธติ [อิรนฺทติ (สี. สฺยา. ปี.)], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ทุลฺลภฺหิ วิธุรสฺส ทสฺสนํ, โก วิธุรมิธ มานยิสฺสติ’’.
‘‘ตสฺส ภตฺตุปริเยสนํ [ภตฺตุปริเยสนํ (สี. ปี.)] จร, โย วิธุรมิธ มานยิสฺสติ’’;
‘‘ปิตุโน จ สา สุตฺวาน วากฺยํ, รตฺตึ นิกฺขมฺม อวสฺสุตึ จริ’’.
‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส;
เก ¶ ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท [สพฺพกามเท (สี. ปี.)], ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ’’.
‘‘อสฺสาส เหสฺสามิ เต ปติ, ภตฺตา เต เหสฺสามิ อนินฺทโลจเน;
ปฺา หิ มมํ ตถาวิธา, อสฺสาส เหสฺสสิ ภริยา มม.
‘‘อวจาสิ ปุณฺณกํ อิรนฺธตี [อิรนฺทตี (สี. ปี.)], ปุพฺพปถานุคเตน เจตสา;
เอหิ คจฺฉาม ปิตุ มมนฺติเก [ปิตุ มม สนฺติกํ (ก.)], เอโสว เต เอตมตฺถํ ปวกฺขติ.
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;
ยกฺขํ หตฺเถ คเหตฺวาน, ปิตุสนฺติกุปาคมิ’’.
‘‘นาควร วโจ สุโณหิ เม, ปติรูปํ ปฏิปชฺช สุงฺกิยํ;
ปตฺเถมิ อหํ อิรนฺธตึ, ตาย สมงฺคึ กโรหิ มํ ตุวํ.
‘‘สตํ หตฺถี สตํ อสฺสา, สตํ อสฺสตรีรถา;
สตํ วลภิโย ปุณฺณา, นานารตฺนสฺส เกวลา;
เต นาค ปฏิปชฺชสฺสุ, ธีตรํ เทหิรนฺธตึ’’.
‘‘ยาว ¶ ¶ อามนฺตเย าตี, มิตฺเต จ สุหทชฺชเน [สุหทํชนํ (สี. ปี.)];
อนามนฺต กตํ กมฺมํ, ตํ ปจฺฉา อนุตปฺปติ’’.
ตโต โส วรุโณ นาโค, ปวิสิตฺวา นิเวสนํ;
ภริยํ อามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘อยํ โส ปุณฺณโก ยกฺโข, ยาจตี มํ อิรนฺธตึ;
พหุนา วิตฺตลาเภน, ตสฺส เทม ปิยํ มมํ’’.
‘‘น ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ จ โข หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรยฺย;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยาม’’.
ตโต โส วรุโณ นาโค, นิกฺขมิตฺวา นิเวสนา;
ปุณฺณกามนฺตยิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘น ¶ ธเนน น วิตฺเตน, ลพฺภา อมฺหํ อิรนฺธตี;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นาฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยาม’’.
‘‘ยํ ปณฺฑิโตตฺเยเก วทนฺติ โลเก, ตเมว พาโลติ ปุนาหุ อฺเ;
อกฺขาหิ ¶ เม วิปฺปวทนฺติ เอตฺถ, กํ ปณฺฑิตํ นาค ตุวํ วเทสิ’’.
‘‘โกรพฺยราชสฺส ธนฺจยสฺส [ธนฺชยสฺส (สี. สฺยา. ปี.)], ยทิ เต สุโต วิธุโร นาม กตฺตา;
อาเนหิ ตํ ปณฺฑิตํ ธมฺมลทฺธา, อิรนฺธตี ปทจรา [ปทฺธจรา (สี. ปี.), ปฏฺจรา (สฺยา. ก.)] เต โหตุ.
‘‘อิทฺจ สุตฺวา วรุณสฺส วากฺยํ, อุฏฺาย ยกฺโข ปรมปฺปตีโต;
ตตฺเถว สนฺโต ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺตํ.
‘‘ชาตรูปมยา ¶ กณฺณา, กาจมฺหิจมยา [กาจมฺหมยา (สี.), กาจมฺภมยา (ปี.)] ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท’’.
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข [อนฺตลิกฺขํ (ก.)].
‘‘โส ปุณฺณโก กามราเคน [กามเวเคน (สี. ปี.)] คิทฺโธ, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ชิคีสํ [ชิคึสํ (สี. สฺยา. ปี.)];
คนฺตฺวาน ตํ ภูตปตึ ยสสฺสึ, อิจฺจพฺรวี เวสฺสวณํ กุเวรํ.
‘‘โภควตี นาม มนฺทิเร, วาสา ¶ หิรฺวตีติ วุจฺจติ;
นคเร นิมฺมิเต กฺจนมเย, มณฺฑลสฺส อุรคสฺส นิฏฺิตํ.
‘‘อฏฺฏาลกา โอฏฺคีวิโย, โลหิตงฺกสฺส มสารคลฺลิโน;
ปาสาเทตฺถ สิลามยา, โสวณฺณรตเนหิ ฉาทิตา.
‘‘อมฺพา ติลกา จ ชมฺพุโย, สตฺตปณฺณา มุจลินฺทเกตกา;
ปิยงฺคุ [ปิยกา (สี. ปี.), ปิยงฺคุกา (สฺยา.)] อุทฺทาลกา สหา, อุปริภทฺทกา สินฺทุวารกา [ภินฺทุวาริตา (สฺยา. ปี.), ภินฺธวาริตา (ก.)].
‘‘จมฺเปยฺยกา นาคมลฺลิกา, ภคินีมาลา อถ เมตฺถ โกลิยา;
เอเต ทุมา ปริณามิตา, โสภยนฺติ อุรคสฺส มนฺทิรํ [มนฺทิเร (สฺยา. ก.)].
‘‘ขชฺชุเรตฺถ ¶ สิลามยา, โสวณฺณธุวปุปฺผิตา พหู;
ยตฺถ วสโต ปปาติโก, นาคราชา วรุโณ มหิทฺธิโก.
‘‘ตสฺส โกมาริกา ภริยา, วิมลา กฺจนเวลฺลิวิคฺคหา;
กาลา ¶ ตรุณาว อุคฺคตา, ปุจิมนฺทตฺถนี จารุทสฺสนา.
‘‘ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี ¶ , กณิการาว นิวาตปุปฺผิตา [กณิกาโรว นิวาตปุปฺผิโต (สี. ปี.)];
ติทิโวกจราว อจฺฉรา, วิชฺชุวพฺภฆนา วินิสฺสฏา.
‘‘สา โทหฬินี สุวิมฺหิตา, วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ;
ตํ เตสํ เทมิ อิสฺสร, เตน เต เทนฺติ อิรนฺธตึ มมํ’’.
‘‘โส ปุณฺณโก ภูตปตึ ยสสฺสึ, อามนฺตย เวสฺสวณํ กุเวรํ;
ตตฺเถว สนฺโต [สนฺตํ (ปี.)] ปุริสํ อสํสิ, อาเนหิ อาชฺมิเธว ยุตฺตํ.
‘‘ชาตรูปมยา กณฺณา, กาจมฺหิจมยา ขุรา;
ชมฺโพนทสฺส ปากสฺส, สุวณฺณสฺส อุรจฺฉโท.
‘‘เทววาหวหํ ยานํ, อสฺสมารุยฺห ปุณฺณโก;
อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข’’.
‘‘โส ¶ อคฺคมา ราชคหํ สุรมฺมํ, องฺคสฺส ¶ รฺโ นครํ ทุรายุตํ [ทุราสทํ (สฺยา.)];
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺส.
‘‘มยูรโกฺจาคณสมฺปฆุฏฺํ, ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
นานาสกุนฺตาภิรุทํ สุวงฺคณํ [สุภงฺคณํ (สี. ปี.)], ปุปฺผาภิกิณฺณํ หิมวํว ปพฺพตํ.
‘‘โส ปุณฺณโก เวปุลมาภิรูหิ [เวปุลฺลมาภิรุจฺฉิ (สี. ปี.)], สิลุจฺจยํ กิมฺปุริสานุจิณฺณํ;
อนฺเวสมาโน มณิรตนํ อุฬารํ, ตมทฺทสา ปพฺพตกูฏมชฺเฌ.
‘‘ทิสฺวา มณึ ปภสฺสรํ ชาติมนฺตํ [ชาติวนฺตํ (สี. สฺยา.)], มโนหรํ [ธนาหรํ (สี. ปี. ก.)] มณิรตนํ อุฬารํ;
ททฺทลฺลมานํ ยสสา ยสสฺสินํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘ตมคฺคหี เวฬุริยํ มหคฺฆํ, มโนหรํ นาม มหานุภาวํ;
อาชฺมารุยฺห มโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘โส ¶ อคฺคมา [อคมา (สฺยา. ปี. ก.)] นครมินฺทปตฺถํ, โอรุยฺหุปาคจฺฉิ สภํ กุรูนํ;
สมาคเต เอกสตํ สมคฺเค, อวฺเหตฺถ ยกฺโข อวิกมฺปมาโน.
‘‘โก นีธ รฺํ วรมาภิเชติ, กมาภิเชยฺยาม วรทฺธเนน [วรํธเนน (สี. ปี.)];
กมนุตฺตรํ รตนวรํ ชินาม, โก วาปิ โน เชติ วรทฺธเนน’’.
‘‘กุหึ ¶ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ, น โกรพฺยสฺเสว วโจ ตเวทํ;
อภีโตสิ [อภิโภสิ (สี. ปี.)] โน วณฺณนิภาย สพฺเพ, อกฺขาหิ เม นามฺจ พนฺธเว จ’’.
‘‘กจฺจายโน มาณวโกสฺมิ ราช, อนูนนาโม อิติ มวฺหยนฺติ;
องฺเคสุ เม าตโย พนฺธวา จ, อกฺเขน เทวสฺมิ อิธานุปตฺโต’’.
‘‘กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต;
พหูนิ รฺโ รตนานิ อตฺถิ, เต ตฺวํ ทลิทฺโท กถมวฺหเยสิ’’.
‘‘มโนหโร ¶ ¶ นาม มณี มมายํ, มโนหรํ มณิรตนํ อุฬารํ;
อิมฺจ อาชฺมมิตฺตตาปนํ, เอตํ เม ชินิตฺวา หเร อกฺขธุตฺโต’’.
‘‘เอโก มณี มาณว กึ กริสฺสติ, อาชานิเยโก ปน กึ กริสฺสติ;
พหูนิ รฺโ มณิรตนานิ อตฺถิ, อาชานิยา วาตชวา อนปฺปกา’’.
โทหฬกณฺฑํ นาม.
มณิกณฺฑํ
‘‘อิทฺจ เม มณิรตนํ, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตม;
อิตฺถีนํ วิคฺคหา เจตฺถ, ปุริสานฺจ วิคฺคหา.
‘‘มิคานํ วิคฺคหา เจตฺถ, สกุณานฺจ วิคฺคหา;
นาคราชา สุปณฺณา จ [นาคราเช สุปณฺเณ จ (สี. สฺยา. ปี.)], มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘หตฺถานีกํ ¶ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิเน [ธชานิ จ (ปี.)];
จตุรงฺคินิมํ เสนํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
พลคฺคานิ วิยูฬฺหานิ [วิยูหานิ (สฺยา. ก.)], มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปุรํ อุทฺธาปสมฺปนฺนํ [อุทฺทาปสมฺปนฺนํ (สี. ปี.), อฏฺฏาลสมฺปนฺนํ (สฺยา.)], พหุปาการโตรณํ;
สิงฺฆาฏเกสุ ภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘เอสิกา ¶ ปริขาโย จ, ปลิขํ อคฺคฬานิ จ;
อฏฺฏาลเก จ ทฺวาเร จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส โตรณมคฺเคสุ, นานาทิชา คณา พหู;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา.
‘‘กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา;
นานาทิชคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส นครํ สุปาการํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สมุสฺสิตธชํ รมฺมํ, โสณฺณวาลุกสนฺถตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ [ปสฺส ตฺวํ (สี. ปี.)] ปณฺณสาลาโย, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
นิเวสเน นิเวเส จ, สนฺธิพฺยูเห ปถทฺธิโย.
‘‘ปานาคาเร ¶ จ โสณฺเฑ จ, สูนา [สูณา (สี. ปี.), สุทฺทา (สฺยา. ก.)] โอทนิยา ฆรา;
เวสี จ คณิกาโย จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘มาลากาเร จ รชเก, คนฺธิเก อถ ทุสฺสิเก;
สุวณฺณกาเร มณิกาเร, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาฬาริเก จ สูเท จ, นฏนาฏกคายิโน;
ปาณิสฺสเร กุมฺภถูนิเก, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
สพฺพฺจ ตาฬาวจรํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สมฺมตาลฺจ ¶ วีณฺจ, นจฺจคีตํ สุวาทิตํ;
ตูริยตาฬิตสงฺฆุฏฺํ ¶ , มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ลงฺฆิกา มุฏฺิกา เจตฺถ, มายาการา จ โสภิยา;
เวตาลิเก [เวตฺตลิเก (ก.)] จ ชลฺเล จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สมชฺชา เจตฺถ วตฺตนฺติ, อากิณฺณา นรนาริภิ;
มฺจาติมฺเจ ภูมิโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส มลฺเล สมชฺชสฺมึ, โผเฏนฺเต [ปาเนฺเต (สี. สฺยา. ปี.)] ทิคุณํ ภุชํ;
นิหเต นิหตมาเน จ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส ปพฺพตปาเทสุ, นานามิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหึสา โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา [สรภา (สฺยา.)] จ, คณิโน นีก [นิงฺก (สี. สฺยา. ปี.)] สูกรา.
‘‘กทลิมิคา พหู จิตฺรา, พิฬารา สสกณฺฏกา;
นานามิคคณากิณฺณํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘นชฺชาโย สุปติตฺถาโย, โสณฺณวาลุกสนฺถตา;
อจฺฉา สวนฺติ อมฺพูนิ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตา.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา [วลชา (สี.), วาลชา (ปี.)] มฺุชโรหิตา.
‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาทุมคณายุตา;
เวฬุริยก-โรทาโย [เวฬุริยผลกโรทาโย (สี.)], มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ ¶ โปกฺขรณิโย, สุวิภตฺตา จตุทฺทิสา;
นานาทิชคณากิณฺณา, ปุถุโลมนิเสวิตา.
‘‘สมนฺโตทกสมฺปนฺนํ ¶ , มหึ สาครกุณฺฑลํ;
อุเปตํ วนราเชหิ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปุรโต วิเทเห ปสฺส, โคยานิเย จ ปจฺฉโต;
กุรุโย ชมฺพุทีปฺจ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺส ¶ จนฺทํ สูริยฺจ, โอภาสนฺเต จตุทฺทิสา;
สิเนรุํ อนุปริยนฺเต, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สิเนรุํ หิมวนฺตฺจ, สาครฺจ มหีตลํ [มหิทฺธิกํ (สี. ปี.), มหิทฺธิยํ (สฺยา.)];
จตฺตาโร จ มหาราเช, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘อาราเม วนคุมฺเพ จ, ปาฏิเย [ปิฏฺิเย (ก.)] จ สิลุจฺจเย;
รมฺเม กิมฺปุริสากิณฺเณ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ผารุสกํ จิตฺตลตํ, มิสฺสกํ นนฺทนํ วนํ;
เวชยนฺตฺจ ปาสาทํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘สุธมฺมํ ตาวตึสฺจ, ปาริฉตฺตฺจ ปุปฺผิตํ;
เอราวณํ นาคราชํ, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกฺาโย, นภา วิชฺชุริวุคฺคตา;
นนฺทเน วิจรนฺติโย, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ เทวกฺาโย, เทวปุตฺตปโลภินี;
เทวปุตฺเต ¶ รมมาเน [จรมาเน (สี. ปี.)], มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปโรสหสฺสปาสาเท, เวฬุริยผลสนฺถเต;
ปชฺชลนฺเต จ [ปชฺชลนฺเตน (สี. สฺยา. ปี.)] วณฺเณน, มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ตาวตึเส จ ยาเม จ, ตุสิเต จาปิ นิมฺมิเต;
ปรนิมฺมิตวสวตฺติโน [ปรนิมฺมิตาภิรติโน (สี. ปี.)], มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘ปสฺเสตฺถ โปกฺขรณิโย, วิปฺปสนฺโนทิกา สุจี;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ.
‘‘ทเสตฺถ ราชิโย เสตา, ทสนีลา [ทสฺสนียา (ก.)] มโนรมา;
ฉ ปิงฺคลา ปนฺนรส, หลิทฺทา จ จตุทฺทส.
‘‘วีสติ ตตฺถ โสวณฺณา, วีสติ รชตามยา;
อินฺทโคปกวณฺณาภา, ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสติ.
‘‘ทเสตฺถ กาฬิโย ฉจฺจ, มฺเชฏฺา ปนฺนวีสติ;
มิสฺสา พนฺธุกปุปฺเผหิ, นีลุปฺปลวิจิตฺติกา.
‘‘เอวํ ¶ ¶ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, อจฺจิมนฺตํ ปภสฺสรํ;
โอธิสุงฺกํ มหาราช, ปสฺส ตฺวํ ทฺวิปทุตฺตม’’.
มณิกณฺฑํ นาม.
อกฺขกณฺฑํ
‘‘อุปาคตํ ราช มุเปหิ ลกฺขํ, เนตาทิสํ มณิรตนํ ตวตฺถิ;
ธมฺเมน ชิสฺสาม [ชิยฺยาม (สี. สฺยา. ปี.)] อสาหเสน, ชิโต จ โน ขิปฺปมวากโรหิ.
‘‘ปฺจาล ¶ -ปจฺจุคฺคต-สูรเสน, มจฺฉา [มชฺฌา (ก.)] จ มทฺทา สห เกกเกภิ;
ปสฺสนฺตุ โนเต อสเน ยุทฺธํ, น โน สภายํ น กโรนฺติ กิฺจิ’’.
‘‘เต ปาวิสุํ อกฺขมเทน มตฺตา, ราชา กุรูนํ ปุณฺณโก จาปิ ยกฺโข;
ราชา กลึ วิจฺจินมคฺคเหสิ, กฏํ อคฺคหี ปุณฺณโก นาม ยกฺโข.
‘‘เต ตตฺถ ชูเต อุภเย สมาคเต, รฺํ สกาเส สขีนฺจ มชฺเฌ;
อเชสิ ยกฺโข นรวีรเสฏฺํ, ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูว’’.
‘‘ชโย มหาราช ปราชโย จ, อายูหตํ อฺตรสฺส โหติ;
ชนินฺท ชีโนสิ [ชินฺโนสิ (สฺยา.), ชิโตสิ (ปี.) ชิโนมฺหิ (ก.)] วรทฺธเนน, ชิโต จ เม ขิปฺปมวากโรหิ’’.
‘‘หตฺถี ¶ ควสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ มยฺหํ [อฺํ (ก.)] รตนํ ปถพฺยา;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย ¶ เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉ’’.
‘‘หตฺถี ควสฺสา มณิกุณฺฑลา จ, ยฺจาปิ ตุยฺหํ รตนํ ปถพฺยา;
เตสํ วโร วิธุโร นาม กตฺตา, โส เม ชิโต ตํ เม อวากโรหิ’’.
‘‘อตฺตา จ เม โส สรณํ คตี จ, ทีโป จ เลโณ จ ปรายโณ จ;
อสนฺตุเลยฺโย มม โส ธเนน, ปาเณน เม สาทิโส เอส กตฺตา’’.
‘‘จิรํ วิวาโท มม ตุยฺหฺจสฺส, กามฺจ ปุจฺฉาม ตเมว คนฺตฺวา;
เอโสว โน วิวรตุ เอตมตฺถํ, ยํ วกฺขตี โหตุ กถา [ตถา (สฺยา. ก.)] อุภินฺนํ’’.
‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ ภณสิ, น จ มาณว สาหสํ;
ตเมว คนฺตฺวา ปุจฺฉาม, เตน ตุสฺสามุโภ ชนา’’.
‘‘สจฺจํ นุ เทวา วิทหู กุรูนํ, ธมฺเม ิตํ วิธุรํ นามมจฺจํ;
ทาโสสิ รฺโ อุท วาสิ าติ, วิธุโรติ สงฺขา กตมาสิ โลเก’’.
‘‘อามายทาสาปิ ¶ ภวนฺติ เหเก, ธเนน ¶ กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สยมฺปิ เหเก อุปยนฺติ ทาสา, ภยา ปณุนฺนาปิ ภวนฺติ ทาสา.
‘‘เอเต ¶ นรานํ จตุโรว ทาสา, อทฺธา หิ โยนิโต อหมฺปิ ชาโต;
ภโว จ รฺโ อภโว จ รฺโ, ทาสาหํ เทวสฺส ปรมฺปิ คนฺตฺวา;
ธมฺเมน มํ มาณว ตุยฺห ทชฺชา’’.
‘‘อยํ [อยมฺปิ (สฺยา. ก.)] ทุตีโย วิชโย มมชฺช, ปุฏฺโ หิ กตฺตา วิวเรตฺถ [วิวริตฺถ (สี. สฺยา. ก.)] ปฺหํ;
อธมฺมรูโป วต ราชเสฏฺโ, สุภาสิตํ นานุชานาสิ มยฺหํ’’.
‘‘เอวํ เจ โน โส วิวเรตฺถ ปฺหํ, ทาโสหมสฺมิ น จ โขสฺมิ าติ;
คณฺหาหิ กจฺจาน วรํ ธนานํ, อาทาย เยนิจฺฉสิ เตน คจฺฉ’’.
อกฺขกณฺฑํ นาม.
ฆราวาสปฺหา
‘‘วิธุร วสมานาสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ กถํ อสฺส, กถนฺนุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ [อพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. ปี.)] กถํ อสฺส, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา ¶ โลกา ปรํ โลกํ, กถํ เปจฺจ น โสจติ’’.
ตํ ตตฺถ คติมา ธิติมา, มติมา อตฺถทสฺสิมา;
สงฺขาตา [สงฺขาโต (ก.)] สพฺพธมฺมานํ, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘น สาธารณทารสฺส, น ภฺุเช สาทุเมกโก;
น เสเว โลกายติกํ, เนตํ ปฺาย วฑฺฒนํ.
‘‘สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สุรโต สขิโล มุทุ.
‘‘สงฺคเหตา ¶ จ มิตฺตานํ, สํวิภาคี วิธานวา;
ตปฺเปยฺย อนฺนปาเนน, สทา สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘ธมฺมกาโม สุตาธาโร, ภเวยฺย ปริปุจฺฉโก;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต.
‘‘ฆรมาวสมานสฺส, คหฏฺสฺส สกํ ฆรํ;
เขมา วุตฺติ สิยา เอวํ, เอวํ นุ อสฺส สงฺคโห.
‘‘อพฺยาพชฺฌํ ¶ สิยา เอวํ, สจฺจวาที จ มาณโว;
อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ เปจฺจ น โสจติ’’.
ฆราวาสปฺหา นาม.
ลกฺขณกณฺฑํ
‘‘เอหิ ทานิ คมิสฺสาม, ทินฺโน โน อิสฺสเรน เม;
มเมวตฺถํ [ตเมวตฺถํ (ปี.)] ปฏิปชฺช, เอส ธมฺโม สนนฺตโน’’.
‘‘ชานามิ มาณว ตยาหมสฺมิ, ทินฺโนหมสฺมิ ตว อิสฺสเรน;
ตีหฺจ ¶ ตํ วาสเยมุ อคาเร, เยนทฺธุนา อนุสาเสมุ ปุตฺเต’’.
‘‘ตํ เม ตถา โหตุ วเสมุ ตีหํ, กุรุตํ ภวชฺช ฆเรสุ กิจฺจํ;
อนุสาสตํ ปุตฺตทาเร ภวชฺช, ยถา ตยี เปจฺจ [ปจฺฉา (สี. ปี.)] สุขี ภเวยฺย’’.
‘‘สาธูติ วตฺวาน ปหูตกาโม, ปกฺกามิ ยกฺโข วิธุเรน สทฺธึ;
ตํ กฺุชราชฺหยานุจิณฺณํ, ปาเวกฺขิ อนฺเตปุรมริยเสฏฺโ’’.
‘‘โกฺจํ มยูรฺจ ปิยฺจ เกตํ, อุปาคมิ ตตฺถ สุรมฺมรูปํ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ วิย วาสวสฺส’’.
‘‘ตตฺถ ¶ นจฺจนฺติ คายนฺติ, อวฺหายนฺติ วราวรํ;
อจฺฉรา วิย เทเวสุ, นาริโย สมลงฺกตา.
‘‘สมงฺคิกตฺวา ปมทาหิ ยกฺขํ, อนฺเนน ปาเนน จ ธมฺมปาโล;
อตฺถตฺถ [อคฺคตฺถ (สฺยา. อฏฺ.)] เมวานุวิจินฺตยนฺโต, ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส.
‘‘ตํ ¶ จนฺทนคนฺธรสานุลิตฺตํ, สุวณฺณชมฺโพนทนิกฺขสาทิสํ;
ภริยํวจา เอหิ สุโณหิ โภติ, ปุตฺตานิ อามนฺตย ตมฺพเนตฺเต.
‘‘สุตฺวาน วากฺยํ ปติโน อนุชฺชา [อโนชา (สฺยา. ก.)], สุณิสํวจ ตมฺพนขึ สุเนตฺตํ;
อามนฺตย วมฺมธรานิ เจเต, ปุตฺตานิ อินฺทีวรปุปฺผสาเม’’.
‘‘เต อาคเต มุทฺธนิ ธมฺมปาโล, จุมฺพิตฺวา ปุตฺเต อวิกมฺปมาโน;
อามนฺตยิตฺวาน อโวจ วากฺยํ, ทินฺนาหํ รฺา อิธ มาณวสฺส.
‘‘ตสฺสชฺชหํ อตฺตสุขี วิเธยฺโย, อาทาย เยนิจฺฉติ เตน คจฺฉติ;
อหฺจ โว สาสิตุมาคโตสฺมิ [อนุสาสิตุํ อาคโตสฺมิ (สฺยา. ก.)], กถํ อหํ อปริตฺตาย คจฺเฉ.
‘‘สเจ ¶ ¶ โว ราชา กุรุรฏฺวาสี [กุรุเขตฺตวาสี (สี. ปี.)], ชนสนฺโธ ปุจฺเฉยฺย ปหูตกาโม;
กิมาภิชานาถ ปุเร ปุราณํ, กึ โว ปิตา อนุสาเส ปุรตฺถา.
‘‘สมาสนา ¶ โหถ มยาว สพฺเพ, โกนีธ รฺโ อพฺภติโก มนุสฺโส;
ตมฺชลึ กริย วเทถ เอวํ, มา เหวํ เทว น หิ เอส ธมฺโม;
วิยคฺฆราชสฺส นิหีนชจฺโจ, สมาสโน เทว กถํ ภเวยฺย’’.
ลกฺขณกณฺฑํ [เปกฺขณกณฺฑํ (สี. ก.)] นาม.
ราชวสติ
‘‘โส จ ปุตฺเต [มิตฺเต (สี. ปี.)] อมจฺเจ จ, าตโย สุหทชฺชเน;
อลีนมนสงฺกปฺโป, วิธุโร เอตทพฺรวิ.
‘‘เอถยฺโย [เอถยฺยา (สฺยา.)] ราชวสตึ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เม;
ยถา ราชกุลํ ปตฺโต, ยสํ โปโส นิคจฺฉติ.
‘‘น หิ ราชกุลํ ปตฺโต, อฺาโต ลภเต ยสํ;
นาสูโร นาปิ ทุมฺเมโธ, นปฺปมตฺโต กุทาจนํ.
‘‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ, โสเจยฺยํ จาธิคจฺฉติ;
อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิ, คุยฺหฺจสฺส น รกฺขติ.
‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ตุลา ยถา ปคฺคหิตา, สมทณฺฑา สุธาริตา;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ทิวา ¶ วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
อชฺฌิฏฺโ น วิกมฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ทิวา ¶ วา ยทิ วา รตฺตึ, ราชกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต;
สพฺพานิ อภิสมฺโภนฺโต, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘โย จสฺส สุกโต มคฺโค, รฺโ สุปฺปฏิยาทิโต;
น เตน วุตฺโต คจฺเฉยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น รฺโ สทิสํ [สมกํ (สี. สฺยา. ปี.)] ภฺุเช, กามโภเค กุทาจนํ;
สพฺพตฺถ ปจฺฉโต คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น ¶ รฺโ สทิสํ วตฺถํ, น มาลํ น วิเลปนํ;
อากปฺปํ สรกุตฺตึ วา, น รฺโ สทิสมาจเร;
อฺํ กเรยฺย อากปฺปํ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘กีเฬ ราชา อมจฺเจหิ, ภริยาหิ ปริวาริโต;
นามจฺโจ ราชภริยาสุ, ภาวํ กุพฺเพถ ปณฺฑิโต.
‘‘อนุทฺธโต อจปโล, นิปโก สํวุตินฺทฺริโย;
มโนปณิธิสมฺปนฺโน, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาสฺส ภริยาหิ กีเฬยฺย, น มนฺเตยฺย รโหคโต;
นาสฺส โกสา ธนํ คณฺเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น นิทฺทํ พหุ มฺเยฺย [น นิทฺทนฺนํ พหุํ มฺเ (สี. ปี.)], น มทาย สุรํ ปิเว;
นาสฺส ทาเย มิเค หฺเ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาสฺส ปีํ น ปลฺลงฺกํ, น โกจฺฉํ น นาวํ [นาคํ (สี. ปี.)] รถํ;
สมฺมโตมฺหีติ ¶ อารูเห, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นาติทูเร ภเช [ภเว (สี. ปี.)] รฺโ, นาจฺจาสนฺเน วิจกฺขโณ;
สมฺมุขฺจสฺส ติฏฺเยฺย, สนฺทิสฺสนฺโต สภตฺตุโน.
‘‘น เว [เม (สฺยา. ก.)] ราชา สขา โหติ, น ราชา โหติ เมถุโน;
ขิปฺปํ กุชฺฌนฺติ ราชาโน, สูเกน’กฺขีว ฆฏฺฏิตํ.
‘‘น ปูชิโต มฺมาโน, เมธาวี ปณฺฑิโต นโร;
ผรุสํ ปติมนฺเตยฺย, ราชานํ ปริสํคตํ.
‘‘ลทฺธทฺวาโร ¶ ลเภ ทฺวารํ [ลทฺธวาโรลเภ วารํ (ปี.)], เนว ราชูสุ วิสฺสเส;
อคฺคีว สํยโต ติฏฺเ [อคฺคีว ยโต ติฏฺเยฺย (สี. ปี.)], ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สมฺปคฺคณฺหาติ ขตฺติโย;
คาเมหิ นิคเมหิ วา, รฏฺเหิ ชนปเทหิ วา;
ตุณฺหีภูโต อุเปกฺเขยฺย, น ภเณ เฉกปาปกํ.
‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
เตสํ กมฺมาวทาเนน [กมฺมาปวาเทน (สฺยา.)], ราชา วฑฺเฒติ เวตนํ;
น เตสํ อนฺตรา คจฺเฉ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร ธีโร [จาโปว โอนเม ธีโร (สฺยา.)], วํโสวาปิ ปกมฺปเย;
ปฏิโลมํ น วตฺเตยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘จาโปวูนุทโร ¶ อสฺส, มจฺโฉวสฺส อชิวฺหวา [อชิวฺหตา (สฺยา. ก.)];
อปฺปาสี นิปโก สูโร, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘น ¶ พาฬฺหํ อิตฺถึ คจฺเฉยฺย, สมฺปสฺสํ เตชสงฺขยํ;
กาสํ สาสํ ทรํ พลฺยํ, ขีณเมโธ นิคจฺฉติ.
‘‘นาติเวลํ ปภาเสยฺย, น ตุณฺหี สพฺพทา สิยา;
อวิกิณฺณํ มิตํ วาจํ, ปตฺเต กาเล อุทีรเย.
‘‘อกฺโกธโน อสงฺฆฏฺโฏ, สจฺโจ สณฺโห อเปสุโณ;
สมฺผํ คิรํ น ภาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
[อยํ คาถา นตฺถิ ปี. โปตฺถเก] ‘‘มาตาเปตฺติภโร อสฺส, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
สณฺโห สขิลสมฺภาโส [หิริโอตฺตปฺปสมฺปนฺโน (สี. ก.)], ส ราชวสตึ วเส [อยํ คาถา นตฺถิ ปี. โปตฺถเก].
‘‘วินีโต สิปฺปวา ทนฺโต, กตตฺโต นิยโต มุทุ;
อปฺปมตฺโต สุจิ ทกฺโข, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘นิวาตวุตฺติ วุทฺเธสุ, สปฺปติสฺโส สคารโว;
สุรโต สุขสํวาโส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อารกา ¶ ปริวชฺเชยฺย, สหิตุํ ปหิตํ ชนํ;
ภตฺตารฺเวุทิกฺเขยฺย, น จ อฺสฺส ราชิโน.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ ปยิรุปาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
สกฺกจฺจํ อนุวาเสยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ตปฺเปยฺย ¶ อนฺนปาเนน, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
อาสชฺช ปฺเ เสเวถ, อากงฺขํ วุทฺธิมตฺตโน.
‘‘ทินฺนปุพฺพํ น หาเปยฺย, ทานํ สมณพฺราหฺมเณ;
น จ กิฺจิ นิวาเรยฺย, ทานกาเล วณิพฺพเก.
‘‘ปฺวา พุทฺธิสมฺปนฺโน, วิธานวิธิโกวิโท;
กาลฺู สมยฺู จ, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุฏฺาตา กมฺมเธยฺเยสุ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ;
สุสํวิหีตกมฺมนฺโต, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ขลํ ¶ สาลํ ปสุํ เขตฺตํ, คนฺตา จสฺส อภิกฺขณํ;
มิตํ ธฺํ นิธาเปยฺย, มิตํว ปาจเย ฆเร.
‘‘ปุตฺตํ วา ภาตรํ วา สํ, สีเลสุ อสมาหิตํ;
อนงฺควา หิ เต พาลา, ยถา เปตา ตเถว เต;
โจฬฺจ เนสํ ปิณฺฑฺจ, อาสีนานํ ปทาปเย.
‘‘ทาเส กมฺมกเร เปสฺเส, สีเลสุ สุสมาหิเต;
ทกฺเข อุฏฺานสมฺปนฺเน, อาธิปจฺจมฺหิ าปเย.
‘‘สีลวา จ อโลโล [อโลโภ (สฺยา. ก.)] จ, อนุรกฺโข [อนุรตฺโต (สี. ปี.)] จ ราชิโน;
อาวี รโห หิโต ตสฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘ฉนฺทฺู ¶ ราชิโน จสฺส, จิตฺตฏฺโ อสฺส ราชิโน;
อสงฺกุสกวุตฺติ’สฺส, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘อุจฺฉาทเย ¶ จ นฺหาปเย [อจฺฉาทเน จ นฺหาเป จ (สฺยา. ก.)], โธเว ปาเท อโธสิรํ;
อาหโตปิ น กุปฺเปยฺย, ส ราชวสตึ วเส.
‘‘กุมฺภมฺปฺชลึ กริยา [กุริยา (สี.)], จาฏฺจาปิ [วายสํ วา (สี. ปี.)] ปทกฺขิณํ;
กิเมว สพฺพกามานํ, ทาตารํ ธีรมุตฺตมํ.
‘‘โย เทติ สยนํ วตฺถํ, ยานํ อาวสถํ ฆรํ;
ปชฺชุนฺโนริว ภูตานิ, โภเคหิ อภิวสฺสติ.
‘‘เอสยฺโย ราชวสติ, วตฺตมาโน ยถา นโร;
อาราธยติ ราชานํ, ปูชํ ลภติ ภตฺตุสุ’’.
ราชวสติ นาม.
อนฺตรเปยฺยาลํ
‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, าติสงฺฆํ วิจกฺขโณ;
ปริกิณฺโณ สุหเทหิ, ราชานมุปสงฺกมิ.
‘‘วนฺทิตฺวา สิรสา ปาเท, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
วิธุโร อวจ ราชานํ, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ.
‘‘อยํ มํ มาณโว เนติ, กตฺตุกาโม [คนฺตุกาโม (ก.)] ยถามติ;
าตีนตฺถํ ปวกฺขามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม.
‘‘ปุตฺเต ¶ จ เม อุทิกฺเขสิ, ยฺจ มฺํ ฆเร ธนํ;
ยถา เปจฺจ [ปจฺฉา (สฺยา. ก.)] น หาเยถ, าติสงฺโฆ มยี คเต.
‘‘ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺติ;
เอเวตํ ขลิตํ มยฺหํ, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจยํ’’.
‘‘สกฺกา ¶ น คนฺตุํ อิติ มยฺห โหติ, เฉตฺวา [ฌตฺวา (สี. ปี.)] วธิตฺวา อิธ กาติยานํ;
อิเธว โหหี อิติ มยฺห รุจฺจติ, มา ตฺวํ อคา อุตฺตมภูริปฺ’’.
‘‘มา ¶ เหวธมฺเมสุ มนํ ปณีทหิ, อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยุตฺโต ภวสฺสุ;
ธิรตฺถุ กมฺมํ อกุสลํ อนริยํ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา นิรยํ วเชยฺย.
‘‘เนเวส ธมฺโม น ปุเนต [ปุเนติ (สฺยา. ก.)] กิจฺจํ, อยิโร หิ ทาสสฺส ชนินฺท อิสฺสโร;
ฆาเตตุํ ฌาเปตุํ อโถปิ หนฺตุํ, น จ มยฺห โกธตฺถิ วชามิ จาหํ’’.
‘‘เชฏฺปุตฺตํ อุปคุยฺห, วิเนยฺย หทเย ทรํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปาวิสี โส มหาฆรํ’’.
‘‘สาลาว สมฺมปติตา [สมฺปมถิตา (สี. ปี.)], มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘หตฺถาโรหา ¶ อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, วิธุรสฺส นิเวสเน.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘สมาคตา ¶ ชานปทา, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ’’.
‘‘กตฺวา ¶ ฆเรสุ กิจฺจานิ, อนุสาสิตฺวา สกํ ชนํ;
มิตฺตามจฺเจ จ ภจฺเจ จ [สุหชฺเช (ปี. ก.)], ปุตฺตทาเร จ พนฺธเว.
‘‘กมฺมนฺตํ สํวิเธตฺวาน, อาจิกฺขิตฺวา ฆเร ธนํ;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, ปุณฺณกํ เอตทพฺรวิ.
‘‘อวสี ตุวํ มยฺห ตีหํ อคาเร, กตานิ กิจฺจานิ ฆเรสุ มยฺหํ;
อนุสาสิตา ปุตฺตทารา มยา จ, กโรม กจฺจาน [กิจฺจานิ (สฺยา. ก.)] ยถามตึ เต’’.
‘‘สเจ ¶ หิ กตฺเต อนุสาสิตา เต, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
หนฺเทหิ ทานี ตรมานรูโป, ทีโฆ หิ อทฺธาปิ อยํ ปุรตฺถา.
‘‘อฉมฺภิโตว [อยมฺภิโตว (สี. ปี.)] คณฺหาหิ, อาชาเนยฺยสฺส วาลธึ;
อิทํ ปจฺฉิมกํ ตุยฺหํ, ชีวโลกสฺส ทสฺสนํ’’.
‘‘โสหํ กิสฺส นุ ภายิสฺสํ, ยสฺส เม นตฺถิ ทุกฺกฏํ;
กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺเฉยฺย ทุคฺคตึ’’.
‘‘โส อสฺสราชา วิธุรํ วหนฺโต, ปกฺกามิ เวหายสมนฺตลิกฺเข;
สาขาสุ เสเลสุ อสชฺชมาโน, กาลาคิรึ ขิปฺปมุปาคมาสิ’’.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ยกฺโข ¶ พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ.
‘‘สมาคตา ¶ ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน;
วิธุรํ อาทาย คจฺฉติ.
‘‘อิตฺถิสหสฺสํ ภริยานํ, ทาสิสตฺตสตานิ จ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ปณฺฑิโต โส กุหึ คโต’’.
‘‘สเจ โส สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉิสฺสติ ปณฺฑิโต;
สพฺเพ อคฺคึ ปเวกฺขาม [ปวิสฺสาม (สฺยา.)], นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน’’.
‘‘ปณฺฑิโต จ วิยตฺโต จ, วิภาวี จ วิจกฺขโณ;
ขิปฺปํ โมจิย อตฺตานํ, มา ภายิตฺถาคมิสฺสติ’’ [ขิปฺปํ โมเจสฺสต’ตฺตานํ, มา ภาถ อาคมิสฺสติ (สี. ปี.)].
อนฺตรเปยฺยาลํ นาม.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ
‘‘โส ¶ ตตฺถ คนฺตฺวาน วิจินฺตยนฺโต, อุจฺจาวจา เจตนกา [เจตนตา (ก.)] ภวนฺติ;
นยิมสฺส ชีเวน มมตฺถิ กิฺจิ, หนฺตฺวานิมํ ¶ หทยมานยิสฺสํ’’ [อาทิยิสฺสํ (สี. ปี.)].
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา ปพฺพตนฺตรสฺมึ [ปพฺพตปาทสฺมึ (ก.)], อนฺโต ปวิสิตฺวาน ปทุฏฺจิตฺโต;
อสํวุตสฺมึ ชคติปฺปเทเส, อโธสิรํ ธารยิ กาติยาโน.
‘‘โส ลมฺพมาโน นรเก ปปาเต, มหพฺภเย โลมหํเส วิทุคฺเค;
อสนฺตสนฺโต กุรูนํ กตฺตุเสฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ ปุณฺณกํ นาม ยกฺขํ.
‘‘อริยาวกาโสสิ ¶ อนริยรูโป, อสฺโต สฺตสนฺนิกาโส;
อจฺจาหิตํ กมฺมํ กโรสิ ลุทฺรํ, ภาเว จ เต กุสลํ นตฺถิ กิฺจิ.
‘‘ยํ มํ ปปาตสฺมึ ปปาตุมิจฺฉสิ, โก นุ ตวตฺโถ มรเณน มยฺหํ;
อมานุสสฺเสว ตวชฺช วณฺโณ, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา’’.
‘‘ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ [สชีโว (สี. ปี.)];
ภูมินฺธโร ¶ วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน.
‘‘ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยามิ, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา;
ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยึ ตุยฺห วธาย ธีร’’.
‘‘มา เหว ตฺวํ [เต (สฺยา. ก.)] ยกฺข อโหสิ มูฬฺโห, นฏฺา พหู ทุคฺคหีเตน โลเก [โลกา (สี. สฺยา. ก.)];
กึ เต สุมชฺฌาย ปิยาย กิจฺจํ, มรเณน เม อิงฺฆ สุโณมิ [สุโณม (สี. ปี.)] สพฺพํ’’.
‘‘มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส, ธีตุกาโม าติภโต [าติคโต (ปี.)] หมสฺมิ;
ตํ ยาจมานํ สสุโร อโวจ, ยถา มมฺึสุ สุกามนีตํ.
‘‘ทชฺเชมุ ¶ โข เต สุตนุํ สุเนตฺตํ, สุจิมฺหิตํ จนฺทนลิตฺตคตฺตํ;
สเจ ตุวํ หทยํ ปณฺฑิตสฺส, ธมฺเมน ลทฺธา อิธ มาหเรสิ;
เอเตน วิตฺเตน กุมาริ ลพฺภา, นฺํ ธนํ อุตฺตริ ปตฺถยาม.
‘‘เอวํ ¶ น มูฬฺโหสฺมิ สุโณหิ กตฺเต, น จาปิ เม ทุคฺคหิตตฺถิ กิฺจิ;
หทเยน เต ธมฺมลทฺเธน นาคา, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ททนฺติ.
‘‘ตสฺมา อหํ ตุยฺหํ วธาย ยุตฺโต, เอวํ มมตฺโถ มรเณน ตุยฺหํ;
อิเธว ตํ นรเก ปาตยิตฺวา, หนฺตฺวาน ตํ หทยมานยิสฺสํ’’.
‘‘ขิปฺปํ มมํ อุทฺธร กาติยาน, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺช’’.
‘‘โส ¶ ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นคมุทฺธนิ ขิปฺปํ ปติฏฺเปตฺวา;
อสฺสตฺถมาสีนํ สเมกฺขิยาน, ปริปุจฺฉิ กตฺตารมโนมปฺํ.
‘‘สมุทฺธโต เมสิ ตุวํ ปปาตา, หทเยน เต อชฺช มมตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เม ปาตุกโรหิ อชฺช’’.
‘‘สมุทฺธโต ¶ ตฺยสฺมิ อหํ ปปาตา, หทเยน เม ยทิ เต อตฺถิ กิจฺจํ;
เย เกจิเม สาธุนรสฺส ธมฺมา, สพฺเพว เต ปาตุกโรมิ อชฺช’’.
‘‘ยาตานุยายี ¶ จ ภวาหิ มาณว, อลฺลฺจ [อทฺทฺจ (สี. ปี.)] ปาณึ ปริวชฺชยสฺสุ;
มา จสฺสุ มิตฺเตสุ กทาจิ ทุพฺภี, มา จ วสํ อสตีนํ นิคจฺเฉ’’.
‘‘กถํ นุ ยาตํ อนุยายี โหติ, อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต กถํ โส;
อสตี จ กา โก ปน มิตฺตทุพฺโภ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ’’.
‘‘อสนฺถุตํ [อสนฺธวํ (สฺยา. ก.)] โนปิ จ ทิฏฺปุพฺพํ, โย อาสเนนาปิ นิมนฺตเยยฺย;
ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส กเรยฺย, ยาตานุยายีติ ตมาหุ ปณฺฑิตา.
‘‘ยสฺเสกรตฺตมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภยฺย;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภี ¶ ปาณึ ทหเต มิตฺตทุพฺโภ.
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก.
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘เอวํ โข ยาตํ อนุยายี โหติ, อลฺลฺจ ปาณึ ทหเต ปุเนวํ;
อสตี จ สา โส ปน มิตฺตทุพฺโภ, โส ธมฺมิโก โหติ ชหสฺสุ อธมฺมํ’’.
สาธุนรธมฺมกณฺฑํ นาม.
กาลาคิริกณฺฑํ
‘‘อวสึ ¶ อหํ ตุยฺหํ ตีหํ อคาเร, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
มิตฺโต มมาสี วิสชฺชามหํ ตํ, กามํ ฆรํ อุตฺตมปฺ คจฺฉ.
‘‘อปิ หายตุ นาคกุลา [นาคกุลสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] อตฺโถ, อลมฺปิ เม นาคกฺาย โหตุ;
โส ตฺวํ สเกเนว สุภาสิเตน, มุตฺโตสิ เม อชฺช วธาย ปฺ’’.
‘‘หนฺท ¶ ¶ ตุวํ ยกฺข มมมฺปิ เนหิ, สสุรํ เต [สสฺสุรํ นุ เต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] อตฺถํ มยิ จรสฺสุ;
มยฺจ นาคาธิปตึ วิมานํ, ทกฺเขมุ นาคสฺส อทิฏฺปุพฺพํ’’.
‘‘ยํ เว นรสฺส อหิตาย อสฺส, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
อถ เกน วณฺเณน อมิตฺตคามํ, ตุวมิจฺฉสิ อุตฺตมปฺ คนฺตุํ’’.
‘‘อทฺธา ปชานามิ อหมฺปิ เอตํ, น ตํ ปฺโ อรหติ ทสฺสนาย;
ปาปฺจ เม นตฺถิ กตํ กุหิฺจิ, ตสฺมา น สงฺเก มรณาคมาย’’.
‘‘หนฺท จ านํ อตุลานุภาวํ, มยา สห ทกฺขสิ เอหิ กตฺเต;
ยตฺถจฺฉติ นจฺจคีเตหิ นาโค, ราชา ยถา เวสฺสวโณ นฬิฺํ [นิฬิฺํ (สฺยา.), นิฬฺํ (ก.)].
‘‘ตํ ¶ นาคกฺา จริตํ คเณน, นิกีฬิตํ นิจฺจมโห จ รตฺตึ;
ปหูตมาลฺยํ [พหุตฺตมลฺลํ (ก.)] พหุปุปฺผฉนฺนํ [พหุปุปฺผสฺฉนฺนํ (ก.)], โอภาสตี ¶ วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อนฺเนน ปาเนน อุเปตรูปํ, นจฺเจหิ คีเตหิ จ วาทิเตหิ;
ปริปูรํ กฺาหิ อลงฺกตาหิ, อุปโสภติ วตฺถปิลนฺธเนน [วตฺถปิลนฺธเนหิ (ก.)].
‘‘โส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปจฺฉโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี ภวนํ นาครฺโ.
‘‘ปตฺวาน านํ อตุลานุภาวํ, อฏฺาสิ กตฺตา ปจฺฉโต ปุณฺณกสฺส;
สามคฺคิ เปกฺขมาโน [สามคฺคิเปกฺขี ปน (สี. สฺยา. ปี.)] นาคราชา, ปุพฺเพว ชามาตรมชฺฌภาสถ’’.
‘‘ยนฺนุ ตุวํ อคมา มจฺจโลกํ, อนฺเวสมาโน หทยํ ปณฺฑิตสฺส;
กจฺจิ สมิทฺเธน อิธานุปตฺโต, อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ’’.
‘‘อยฺหิ โส อาคโต ยํ ตฺวมิจฺฉสิ, ธมฺเมน ลทฺโธ มม ธมฺมปาโล;
ตํ ปสฺสถ สมฺมุขา [ตํ ปสฺส ธมฺมํ สมุขา (ก.)] ภาสมานํ, สุโข ¶ หเว [ภเว (ปี.)] สปฺปุริเสหิ สงฺคโม’’.
กาลาคิริกณฺฑํ นาม.
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ¶ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต [ภยทฺทิโต (สี. ปี.)];
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิว’’.
‘‘น จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาค, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ’’.
‘‘เอวเมตํ ¶ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ’’.
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ [อิทฺธึ ชุตึ พลํ วีริยูปปตฺติ (ก.)];
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ ¶ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาค มหาวิมานํ’’.
‘‘อหฺจ ¶ ภริยา จ มนุสฺสโลเก, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เม ธีร มหาวิมานํ’.
‘‘เอวํ ¶ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺโต, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสิ’.
‘‘นยิธ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสม’’.
‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺโ จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาค อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลกํ’’.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ สตํ ภาสสิ นาค ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส’’.
‘‘อกฺขาหิ ¶ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห [มา’ย’มาห (สฺยา.)], กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต’’.
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสน.
‘‘มโหรโค อตฺตมโน อุทคฺโค, สุตฺวาน ธีรสฺส สุภาสิตานิ;
หตฺเถ คเหตฺวาน อโนมปฺํ, ปาเวกฺขิ ภริยาย ตทา สกาเส.
‘‘เยน ตฺวํ วิมเล ปณฺฑุ, เยน ภตฺตํ น รุจฺจติ;
น จ เม ตาทิโส วณฺโณ, อยเมโส ตโมนุโท.
‘‘ยสฺส เต หทเยนตฺโถ, อาคตายํ ปภงฺกโร;
ตสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ, ทุลฺลภํ ทสฺสนํ ปุน.
‘‘ทิสฺวาน ¶ ตํ วิมลา ภูริปฺํ, ทสงฺคุลี อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูปา, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ.
‘‘อทิฏฺปุพฺพํ ทิสฺวาน, มจฺโจ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
พฺยมฺหิโต นาภิวาเทสิ, นยิทํ ปฺวตามิว’’.
‘‘น ¶ จมฺหิ พฺยมฺหิโต นาคิ, น จ มจฺจุภยฏฺฏิโต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ’’.
‘‘เอวเมตํ ยถา พฺรูสิ, สจฺจํ ภาสสิ ปณฺฑิต;
น วชฺโฌ อภิวาเทยฺย, วชฺฌํ วา นาภิวาทเย.
‘‘กถํ โน อภิวาเทยฺย, อภิวาทาปเยถ เว;
ยํ นโร หนฺตุมิจฺเฉยฺย, ตํ กมฺมํ นุปปชฺชติ’’.
‘‘อสสฺสตํ สสฺสตํ นุ ตวยิทํ, อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคกฺเตมตฺถํ, กถํ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ.
‘‘อธิจฺจลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
อกฺขาหิ ¶ เม นาคกฺเตมตฺถํ, ยเถว เต ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘นาธิจฺจลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํ กตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ, อิทฺจ เต นาคิ มหาวิมานํ’’.
‘‘อหฺจ ¶ โข สามิโก จาปิ มยฺหํ, สทฺธา อุโภ ทานปตี อหุมฺหา;
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
‘‘มาลฺจ ¶ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ เสยฺยมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ สายนมนฺนปานํ, สกฺกจฺจํ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ.
‘‘ตํ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อิทฺธีชุตีพลวีริยูปปตฺติ ¶ , อิทฺจ เม ธีร มหาวิมานํ’’.
‘‘เอวํ เจ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ, ชานาสิ ปฺุานํ ผลูปปตฺตึ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ จร อปฺปมตฺตา, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสสิ’’.
‘‘นยิธ สนฺติ สมณพฺราหฺมณา จ, เยสนฺนปานานิ ทเทมุ กตฺเต;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, ยถา วิมานํ ปุน มาวเสม’’.
‘‘โภคี หิ เต สนฺติ อิธูปปนฺนา, ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ;
เตสุ ตุวํ วจสา กมฺมุนา จ, อสมฺปทุฏฺา จ ภวาหิ นิจฺจํ.
‘‘เอวํ ตุวํ นาคิ อสมฺปโทสํ, อนุปาลย วจสา กมฺมุนา จ;
ตฺวา อิธ ยาวตายุกํ วิมาเน, อุทฺธํ อิโต คจฺฉสิ เทวโลกํ’’.
‘‘อทฺธา หิ โส โสจติ ราชเสฏฺโ, ตยา วินา ยสฺส ตุวํ สชิพฺโพ;
ทุกฺขูปนีโตปิ ¶ ตยา สเมจฺจ, วินฺเทยฺย โปโส สุขมาตุโรปิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ สตํ ภาสสิ นาคิ ธมฺมํ, อนุตฺตรํ อตฺถปทํ สุจิณฺณํ;
เอตาทิสิยาสุ หิ อาปทาสุ, ปฺายเต มาทิสานํ วิเสโส’’.
‘‘อกฺขาหิ โน ตายํ มุธา นุ ลทฺโธ, อกฺเขหิ โน ตายํ อเชสิ ชูเต;
ธมฺเมน ลทฺโธ อิติ ตายมาห, กถํ นุ ตฺวํ หตฺถมิมสฺส มาคโต’’.
‘‘โย มิสฺสโร ตตฺถ อโหสิ ราชา, ตมายมกฺเขหิ อเชสิ ชูเต;
โส มํ ชิโต ราชา อิมสฺสทาสิ, ธมฺเมน ลทฺโธสฺมิ อสาหเสน.
‘‘ยเถว วรุโณ นาโค, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ;
ตเถว นาคกฺาปิ, ปฺหํ ปุจฺฉิตฺถ ปณฺฑิตํ.
‘‘ยเถว วรุณํ นาคํ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต;
ตเถว นาคกฺมฺปิ, ธีโร โตเสสิ ปุจฺฉิโต.
‘‘อุโภปิ เต อตฺตมเน วิทิตฺวา, มโหรคํ นาคกฺฺจ ธีโร [วิธูโร (ก.)];
อฉมฺภี ¶ อภีโต อโลมหฏฺโ, อิจฺจพฺรวิ วรุณํ นาคราชานํ.
‘‘มา โรธยิ [มา เหยิ (ปี.)] นาค อายาหมสฺมิ, เยน ตวตฺโถ อิทํ สรีรํ;
หทเยน มํเสน กโรหิ กิจฺจํ, สยํ กริสฺสามิ ยถามติ เต’’.
‘‘ปฺา ¶ หเว หทยํ ปณฺฑิตานํ, เต ตฺยมฺห ปฺาย มยํ สุตุฏฺา;
อนูนนาโม ลภตชฺช ทารํ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยาตุ’’.
‘‘ส ¶ ปุณฺณโก อตฺตมโน อุทคฺโค, อิรนฺธตึ นาคกฺํ ลภิตฺวา;
หฏฺเน ภาเวน ปตีตรูโป, อิจฺจพฺรวิ กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ.
‘‘ภริยาย มํ ตฺวํ อกริ สมงฺคึ, อหฺจ เต วิธุร กโรมิ กิจฺจํ;
อิทฺจ เต มณิรตนํ ททามิ, อชฺเชว ตํ กุรุโย ปาปยามิ’’.
‘‘อเชยฺยเมสา ตว โหตุ เมตฺติ, ภริยาย ¶ กจฺจาน ปิยาย สทฺธึ;
อานนฺทิ วิตฺโต [อานนฺทจิตฺโต (สฺยา. ปี.)] สุมโน ปตีโต, ทตฺวา มณึ มฺจ นยินฺทปตฺถํ.
‘‘ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, นิสีทยี ปุรโต อาสนสฺมึ;
อาทาย กตฺตารมโนมปฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ.
‘‘มโน มนุสฺสสฺส ยถาปิ คจฺเฉ, ตโตปิสฺส ขิปฺปตรํ [ตโตปิ สํขิปฺปตรํ (สี. ปี.)] อโหสิ;
ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, อุปานยี นครํ อินฺทปตฺถํ’’.
‘‘เอตินฺทปตฺถํ นครํ ปทิสฺสติ, รมฺมานิ จ อมฺพวนานิ ภาคโส;
อหฺจ ภริยาย สมงฺคิภูโต, ตุวฺจ ปตฺโตสิ สกํ นิเกตํ’’.
‘‘ส ปุณฺณโก กุรูนํ กตฺตุเสฏฺํ, โอโรปิย ธมฺมสภาย มชฺเฌ;
อาชฺมารุยฺห อโนมวณฺโณ, ปกฺกามิ ¶ เวหายสมนฺตลิกฺเข.
‘‘ตํ ¶ ทิสฺวา ราชา ปรมปฺปตีโต, อุฏฺาย พาหาหิ ปลิสฺสชิตฺวา;
อวิกมฺปยํ ธมฺมสภาย มชฺเฌ, นิสีทยี ปมุขมาสนสฺมึ’’.
‘‘ตฺวํ โน วิเนตาสิ รถํว นทฺธํ, นนฺทนฺติ ตํ กุรุโย ทสฺสเนน;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, กถํ ปโมกฺโข อหุ มาณวสฺส’’.
‘‘ยํ มาณโวตฺยาภิวที ชนินฺท, น โส มนุสฺโส นรวีรเสฏฺ;
ยทิ เต สุโต ปุณฺณโก นาม ยกฺโข, รฺโ กุเวรสฺส หิ โส สชิพฺโพ.
‘‘ภูมินฺธโร วรุโณ นาม นาโค, พฺรหา สุจี วณฺณพลูปปนฺโน;
ตสฺสานุชํ ธีตรํ กามยาโน, อิรนฺธตี นาม สา นาคกฺา.
‘‘ตสฺสา สุมชฺฌาย ปิยาย เหตุ, ปตารยิตฺถ มรณาย มยฺหํ;
โส เจว ภริยาย สมงฺคิภูโต, อหฺจ ¶ อนฺุาโต มณิ จ ลทฺโธ’’.
‘‘รุกฺโข หิ มยฺหํ ปทฺธาเร [ฆรทฺวาเร (สฺยา.)] สุชาโต, ปฺากฺขนฺโธ สีลมยสฺส สาขา;
อตฺเถ จ ธมฺเม จ ิโต นิปาโก, ควปฺผโล หตฺถิควสฺสฉนฺโน.
‘‘นจฺจคีตตูริยาภินาทิเต, อุจฺฉิชฺช เสนํ [เมนํ (สี. ปี.)] ปุริโส อหาสิ;
โส โน อยํ อาคโต สนฺนิเกตํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.
‘‘เย ¶ ¶ เกจิ วิตฺตา มม ปจฺจเยน, สพฺเพว เต ปาตุกโรนฺตุ อชฺช;
ติพฺพานิ กตฺวาน อุปายนานิ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ.
‘‘เย เกจิ พทฺธา มม อตฺถิ รฏฺเ, สพฺเพว เต พนฺธนา โมจยนฺตุ;
ยเถว ยํ พนฺธนสฺมา ปมุตฺโต, เอวเมเต มฺุจเร พนฺธนสฺมา.
‘‘อุนฺนงฺคลา มาสมิมํ กโรนฺตุ, มํโสทนํ พฺราหฺมณา ภกฺขยนฺตุ;
อมชฺชปา มชฺชรหา ปิวนฺตุ, ปุณฺณาหิ ¶ ถาลาหิ ปลิสฺสุตาหิ.
‘‘มหาปถํ นิจฺจ สมวฺหยนฺตุ, ติพฺพฺจ รกฺขํ วิทหนฺตุ รฏฺเ;
ยถาฺมฺํ น วิเหเยยฺยุํ, รุกฺขสฺสิมสฺสาปจิตึ กโรถ’’.
โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
พหุชโน ปสนฺโนสิ, ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต;
ปณฺฑิตมฺหิ อนุปฺปตฺเต, เจลุกฺเขโป ปวตฺตถาติ.
วิธุรชาตกํ นวมํ.
๕๔๗. เวสฺสนฺตรชาตกํ (๑๐)
ทสวรกถา
‘‘ผุสฺสตี ¶ ¶ ¶ [ผุสติ (สี. ปี.)] วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร;
ปถพฺยา จารุปุพฺพงฺคิ, ยํ ตุยฺหํ มนโส ปิยํ’’.
‘‘เทวราช นโม ตฺยตฺถุ, กึ ปาปํ ปกตํ มยา;
รมฺมา จาเวสิ มํ านา, วาโตว ธรณีรุหํ’’.
‘‘น เจว เต กตํ ปาปํ, น จ เม ตฺวมสิ อปฺปิยา;
ปฺฺุจ เต ปริกฺขีณํ, เยน เตวํ วทามหํ.
‘‘สนฺติเก มรณํ ตุยฺหํ, วินาภาโว ภวิสฺสติ;
ปฏิคณฺหาหิ เม เอเต, วเร ทส ปเวจฺฉโต’’.
‘‘วรํ เจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถ อสฺสํ นิเวสเน.
‘‘นีลเนตฺตา นีลภมุ, นิลกฺขี จ ยถา มิคี;
ผุสฺสตี นาม นาเมน, ตตฺถปสฺสํ ปุรินฺทท.
‘‘ปุตฺตํ ลเภถ วรทํ, ยาจโยคํ [ยาจโยคึ (ก.)] อมจฺฉรึ;
ปูชิตํ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํ.
‘‘คพฺภํ เม ธารยนฺติยา, มชฺฌิมงฺคํ อนุนฺนตํ;
กุจฺฉิ อนุนฺนโต อสฺส, จาปํว ลิขิตํ สมํ.
‘‘ถนา เม นปฺปปเตยฺยุํ, ปลิตา น สนฺตุ วาสว;
กาเย รโช น ลิมฺเปถ, วชฺฌฺจาปิ ปโมจเย.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, นาริวรคณายุเต;
ขุชฺชเจลาปกากิณฺเณ ¶ , สูทมาคธวณฺณิเต.
‘‘จิตฺรคฺคเฬรุฆุสิเต, สุรามํสปโพธเน;
สิวิราชสฺส ภทฺทนฺเต, ตตฺถสฺสํ มเหสี ปิยา’’.
‘‘เย เต ทส วรา ทินฺนา, มยา สพฺพงฺคโสภเน;
สิวิราชสฺส วิชิเต, สพฺเพ เต ลจฺฉสี วเร.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
ผุสฺสติยา วรํ ทตฺวา, อนุโมทิตฺถ วาสโว.
ทสวรกถา นาม.
เหมวนฺตํ
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา ¶ ¶ , ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, กึ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา’’.
‘‘รตนํ เทว ยาจาม, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ททาหิ ปวรํ นาคํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ’’.
‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา;
ปภินฺนํ กฺุชรํ ทนฺตึ, โอปวยฺหํ คชุตฺตมํ’’.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ราชา จาคาธิมานโส;
พฺราหฺมณานํ อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา.
‘‘สมากุลํ ปุรํ อาสิ, โฆโส จ วิปุโล มหา;
หตฺถินาเค ¶ ปทินฺนมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’.
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา.
‘‘เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา;
ทิสฺวา นาคํ นียมานํ, เต รฺโ ปฏิเวทยุํ.
‘‘วิธมํ เทว เต รฏฺํ, ปุตฺโต เวสฺสนฺตโร ตว;
กถํ โน หตฺถินํ ทชฺชา, นาคํ รฏฺสฺส ปูชิตํ.
‘‘กถํ โน กฺุชรํ ทชฺชา, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ;
เขตฺตฺุํ สพฺพยุทฺธานํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑุกมฺพลสฺฉนฺนํ, ¶ ปภินฺนํ สตฺตุมทฺทนํ;
ทนฺตึ สวาฬพีชนึ, เสตํ เกลาสสาทิสํ.
‘‘สเสตจฺฉตฺตํ ¶ สอุปาเธยฺยํ, สาถพฺพนํ สหตฺถิปํ;
อคฺคยานํ ราชวาหึ, พฺราหฺมณานํ อทา คชํ [ธนํ (สี. ปี.), ทานํ (สฺยา.)].
‘‘อนฺนํ ปานฺจ โย [โส (สี. สฺยา. ก.)] ทชฺชา, วตฺถเสนาสนานิ จ;
เอตํ โข ทานํ ปติรูปํ, เอตํ โข พฺราหฺมณารหํ.
‘‘อยํ เต วํสราชา โน, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน [รฏฺวฑฺฒนํ (สี.), รฏฺวฑฺฒน (ปี.)];
กถํ เวสฺสนฺตโร ปุตฺโต, คชํ ภาเชติ สฺชย.
‘‘สเจ ตฺวํ น กริสฺสสิ, สิวีนํ วจนํ อิทํ;
มฺเ ตํ สห ปุตฺเตน, สิวี หตฺเถ กริสฺสเร’’.
‘‘กามํ ¶ ชนปโท มาสิ, รฏฺฺจาปิ วินสฺสตุ;
นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺา, ปุตฺโต หิ มม โอรโส.
‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฺจาปิ วินสฺสตุ;
นาหํ สิวีนํ วจนา, ราชปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชยฺยํ สกา รฏฺา, ปุตฺโต หิ มม อตฺรโช.
‘‘น จาหํ ตสฺมึ ทุพฺเภยฺยํ, อริยสีลวโต หิ โส;
อสิโลโกปิ เม อสฺส, ปาปฺจ ปสเว พหุํ;
กถํ เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, สตฺเถน ฆาตยามเส’’.
‘‘มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถน, น หิ โส พนฺธนารโห;
ปพฺพาเชหิ จ นํ รฏฺา, วงฺเก วสตุ ปพฺพเต’’.
‘‘เอโส เจ สิวีนํ ฉนฺโท, ฉนฺทํ น ปนุทามเส;
อิมํ โส วสตุ รตฺตึ, กาเม จ ปริภฺุชตุ.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ [สูริยุคฺคมเน สติ (ก.)];
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺตุ นํ’’.
‘‘อุฏฺเหิ ¶ กตฺเต ตรมาโน, คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ วท;
สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตา.
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เกวโล ¶ จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา.
‘‘อสฺมา รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ ตํ.
‘‘ส ¶ กตฺตา ตรมาโนว, สิวิราเชน เปสิโต;
อามุตฺตหตฺถาภรณา, สุวตฺโถ จนฺทนภูสิโต.
‘‘สีสํ นฺหาโต อุทเก โส, อามุตฺตมณิกุณฺฑโล;
อุปาคมิ ปุรํ รมฺมํ, เวสฺสนฺตรนิเวสนํ.
‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมมานํ สเก ปุเร;
ปริกิณฺณํ อมจฺเจหิ, ติทสานํว วาสวํ.
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตรมาโน, กตฺตา เวสฺสนฺตรํพฺรวิ;
ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, มา เม กุชฺฌิ รเถสภ.
‘‘วนฺทิตฺวา โรทมาโน โส, กตฺตา ราชานมพฺรวิ;
ภตฺตา เมสิ มหาราช, สพฺพกามรสาหโร.
‘‘ทุกฺขํ เต เวทยิสฺสามิ, ตตฺถ อสฺสาสยนฺตุ มํ;
สิวโย เทว เต กุทฺธา, เนคมา จ สมาคตา.
‘‘อุคฺคา จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เกวโล จาปิ นิคโม, สิวโย จ สมาคตา.
‘‘อสฺมา รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’.
‘‘กิสฺมึ ¶ เม สิวโย กุทฺธา, นาหํ ปสฺสามิ ทุกฺกฏํ;
ตํ เม กตฺเต วิยาจิกฺข, กสฺมา ปพฺพาชยนฺติ มํ’’.
‘‘อุคฺคา ¶ จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
นาคทาเนน ขิยฺยนฺติ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’.
‘‘หทยํ จกฺขุมฺปหํ ทชฺชํ, กึ เม พาหิรกํ ธนํ;
หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา มณิ.
‘‘ทกฺขิณํ วาปหํ พาหุํ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;
ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ, ทาเน เม รมเต มโน.
‘‘กามํ มํ สิวโย สพฺเพ, ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา;
เนว ทานา วิรมิสฺสํ, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’.
‘‘เอวํ ¶ ตํ สิวโย อาหุ, เนคมา จ สมาคตา;
โกนฺติมาราย ตีเรน, คิริมารฺชรํ ปติ;
เยน ปพฺพาชิตา ยนฺติ, เตน คจฺฉตุ สุพฺพโต’’.
‘‘โสหํ เตน คมิสฺสามิ, เยน คจฺฉนฺติ ทูสกา;
รตฺตินฺทิวํ เม ขมถ, ยาว ทานํ ททามหํ’’.
‘‘อามนฺตยิตฺถ ราชานํ, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
ยํ เต กิฺจิ มยา ทินฺนํ, ธนํ ธฺฺจ วิชฺชติ.
‘‘หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ ตํ นิทเหยฺยาสิ, ยฺจ เต เปตฺติกํ ธนํ.
‘‘ตมพฺรวิ ¶ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
กุหึ เทว นิทหามิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘สีลวนฺเตสุ ทชฺชาสิ, ทานํ มทฺทิ ยถารหํ;
น หิ ทานา ปรํ อตฺถิ, ปติฏฺา สพฺพปาณินํ.
‘‘ปุตฺเตสุ มทฺทิ ทเยสิ, สสฺสุยา สสุรมฺหิ จ;
โย จ ตํ ภตฺตา มฺเยฺย, สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺเห.
‘‘โน เจ ตํ ภตฺตา มฺเยฺย, มยา วิปฺปวเสน เต;
อฺํ ภตฺตารํ ปริเยส, มา กิสิตฺโถ [มา กิลิตฺถ (สี. ปี.)] มยา วินา’’.
‘‘อหฺหิ ¶ วนํ คจฺฉามิ, โฆรํ วาฬมิคายุตํ;
สํสโย ชีวิตํ มยฺหํ, เอกกสฺส พฺรหาวเน’’.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
‘‘อภุมฺเม กถํ นุ ภณสิ, ปาปกํ วต ภาสสิ.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตฺวํ คจฺเฉยฺย เอกโก;
อหมฺปิ เตน คจฺฉามิ, เยน คจฺฉสิ ขตฺติย.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘อคฺคึ อุชฺชาลยิตฺวาน [นิชฺชาลยิตฺวาน (สี. ปี.)], เอกชาลสมาหิตํ;
ตตฺถ เม [ตตฺเถว (สฺยา. ก.)] มรณํ เสยฺโย, ยํ เจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, ทนฺตึ อนฺเวติ หตฺถินี;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ¶ ¶ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺเต อาทาย ปจฺฉโต;
สุภรา เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภรา.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
อาสีเน [อาสเน (ก.)] วนคุมฺพสฺมึ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
กีฬนฺเต วนคุมฺพสฺมึ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘อิเม กุมาเร ปสฺสนฺโต, มาลธารี อลงฺกเต;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;
อสฺสเม รมณียมฺหิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ นจฺจนฺเต, กุมาเร มาลธาริเน;
กีฬนฺเต อสฺสเม รมฺเม, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
เอกํ อรฺเ จรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
สายํ ปาโต วิจรนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา กเรณุสงฺฆสฺส, ยูถสฺส ปุรโต วชํ;
โกฺจํ กาหติ มาตงฺโค, กฺุชโร สฏฺิหายโน;
ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ทุภโต วนวิกาเส, ยทา ทกฺขิสิ กามโท;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘มิคํ ทิสฺวาน สายนฺหํ, ปฺจมาลินมาคตํ;
กิมฺปุริเส จ นจฺจนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, สนฺทมานาย สินฺธุยา;
คีตํ กิมฺปุริสานฺจ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โสสฺสสิ นิคฺโฆสํ, คิริคพฺภรจาริโน;
วสฺสมานสฺสุลูกสฺส, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา สีหสฺส พฺยคฺฆสฺส, ขคฺคสฺส ควยสฺส จ;
วเน โสสฺสสิ วาฬานํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, พริหีนํ มตฺถกาสินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา โมรีหิ ปริกิณฺณํ, อณฺฑชํ จิตฺรปกฺขินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ โมรีหิ ปริกิณฺณํ, นีลคีวํ สิขณฺฑินํ;
โมรํ ทกฺขิสิ นจฺจนฺตํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ¶ ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;
สุรภึ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, หริตํ ทกฺขิสิ เมทนึ [เมทินึ (สี. ปี.)];
อินฺทโคปกสฺฉนฺนํ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา ทกฺขิสิ เหมนฺเต, ปุปฺผิเต ธรณีรุเห;
กุฏชํ พิมฺพชาลฺจ, ปุปฺผิตํ โลทฺทปทฺมกํ [โลมปทฺธกํ (สี. ปี.)];
สุรภึ สมฺปวายนฺเต, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ.
‘‘ยทา เหมนฺติเก มาเส, วนํ ทกฺขิสิ ปุปฺผิตํ;
โอปุปฺผานิ จ ปทฺมานิ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ’’.
เหมวนฺตํ นาม.
ทานกณฺฑํ
‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ปุตฺตสฺส สุณิสาย จ;
กลุนํ [กรุณํ (สี. ปี.), กลูนํ (สฺยา. ก.)] ปริเทเวสิ, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี.
‘‘เสยฺโย ¶ วิสํ เม ขายิตํ, ปปาตา ปปเตยฺยหํ;
รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาหํ, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;
ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อชฺฌายกํ ทานปตึ, ยาจโยคํ อมจฺฉรึ;
ปูชิตํ ¶ ปฏิราชูหิ, กิตฺติมนฺตํ ยสสฺสินํ;
กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺาปจายิกํ;
กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘รฺโ หิตํ เทวิหิตํ, าตีนํ สขินํ หิตํ;
หิตํ สพฺพสฺส รฏฺสฺส, กสฺมา เวสฺสนฺตรํ ปุตฺตํ;
ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘มธูนิว ปลาตานิ, อมฺพาว ปติตา ฉมา;
เอวํ เหสฺสติ เต รฏฺํ, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘หํโส ¶ นิขีณปตฺโตว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
อปวิฏฺโ อมจฺเจหิ, เอโก ราชา วิหิยฺยสิ.
‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, อตฺโถ เต มา อุปจฺจคา;
มา นํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิ อทูสกํ’’.
‘‘ธมฺมสฺสาปจิตึ กุมฺมิ, สิวีนํ วินยํ ธชํ;
ปพฺพาเชมิ สกํ ปุตฺตํ, ปาณา ปิยตโร หิ เม’’.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ ธชคฺคานิ, กณิการวนานิว;
ยายนฺตมนุยายนฺติ ¶ , สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการาว ปุปฺผิตา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘ยสฺส ปุพฺเพ อนีกานิ, กณิการวนานิว;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘อินฺทโคปกวณฺณาภา, คนฺธารา ปณฺฑุกมฺพลา;
ยายนฺตมนุยายนฺติ, สฺวชฺเชโกว คมิสฺสติ.
‘‘โย ¶ ปุพฺเพ หตฺถินา ยาติ, สิวิกาย รเถน จ;
สฺวชฺช เวสฺสนฺตโร ราชา, กถํ คจฺฉติ ปตฺติโก.
‘‘กถํ จนฺทนลิตฺตงฺโค, นจฺจคีตปฺปโพธโน;
ขุราชินํ ผรสฺุจ, ขาริกาชฺจ หาหิติ [หาริติ (สฺยา. ก.)].
‘‘กสฺมา นาภิหริสฺสนฺติ, กาสาว อชินานิ จ;
ปวิสนฺตํ พฺรหารฺํ, กสฺมา จีรํ น พชฺฌเร.
‘‘กถํ นุ จีรํ ธาเรนฺติ, ราชปพฺพาชิตา ชนา;
กถํ กุสมยํ จีรํ, มทฺที ปริทหิสฺสติ.
‘‘กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
กุสจีรานิ ธาเรนฺตี, กถํ มทฺที กริสฺสติ.
‘‘วยฺหาหิ ¶ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยสฺสา มุทุตลา หตฺถา, จรณา จ สุเขธิตา;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยสฺสา ¶ มุทุตลา ปาทา, จรณา จ สุเขธิตา;
ปาทุกาหิ สุวณฺณาหิ, ปีฬมานาว คจฺฉติ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, ปถํ คจฺฉติ ปตฺติกา.
‘‘ยาสฺสุ อิตฺถิสหสฺสานํ, ปุรโต คจฺฉติ มาลินี;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ เอกิกา.
‘‘ยาสฺสุ สิวาย สุตฺวาน, มุหุํ อุตฺตสเต ปุเร;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกา.
‘‘ยาสฺสุ อินฺทสโคตฺตสฺส, อุลูกสฺส ปวสฺสโต;
สุตฺวาน นทโต ภีตา, วารุณีว ปเวธติ;
สา กถชฺช อนุชฺฌงฺคี, วนํ คจฺฉติ ภีรุกา.
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สกุณี หตปุตฺตาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘กุรรี ¶ [กุรุรี (สฺยา. ก.)] หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘กุรรี หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘กุรรี ¶ หตฉาปาว, สฺุํ ทิสฺวา กุลาวกํ;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สา ¶ นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
จิรํ ทุกฺเขน ฌายิสฺสํ, สฺุํ อาคมฺมิมํ ปุรํ.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
กิสา ปณฺฑุ ภวิสฺสามิ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘สา นูน จกฺกวากีว, ปลฺลลสฺมึ อนูทเก;
เตน เตน ปธาวิสฺสํ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสตี.
‘‘เอวํ เม วิลปนฺติยา, ราชา ปุตฺตํ อทูสกํ;
ปพฺพาเชสิ วนํ รฏฺา, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’.
‘‘ตสฺสา ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, สพฺพา อนฺเตปุเร พหู [อหุ (สฺยา. ก.)];
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกฺา สมาคตา.
‘‘สาลาว สมฺปมถิตา, มาลุเตน ปมทฺทิตา;
เสนฺติ ปุตฺตา จ ทารา จ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, เวสฺสนฺตรนิเวสเน.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
อถ เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทาตุํ อุปาคมิ.
‘‘วตฺถานิ ¶ วตฺถกามานํ, โสณฺฑานํ เทถ วารุณึ;
โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถ.
‘‘มา จ กิฺจิ วนิพฺพเก, เหฏฺยิตฺถ อิธาคเต;
ตปฺเปถ อนฺนปาเนน, คจฺฉนฺตุ ปฏิปูชิตา.
‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุวํ [อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘เตสุ ¶ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ ¶ วต โภ รุกฺขํ, นานาผลธรํ ทุมํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามททํ ทุมํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ, สพฺพกามรสาหรํ;
ยถา เวสฺสนฺตรํ รฏฺา, ปพฺพาเชนฺติ อทูสกํ.
‘‘เย วุฑฺฒา เย จ ทหรา, เย จ มชฺฌิมโปริสา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘อติยกฺขา ¶ วสฺสวรา, อิตฺถาคารา จ ราชิโน;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, นิกฺขมนฺเต มหาราเช;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘ถิโยปิ ตตฺถ ปกฺกนฺทุํ, ยา ตมฺหิ นคเร อหุ;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘เย พฺราหฺมณา เย จ สมณา, อฺเ วาปิ วนิพฺพกา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, อธมฺโม กิร โภ อิติ.
‘‘ยถา เวสฺสนฺตโร ราชา, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต หตฺถิสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต อสฺสสเต ทตฺวา, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเน.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต รถสเต ทตฺวา, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห ¶ ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เอส ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต อิตฺถิสเต ทตฺวา, เอกเมกา รเถ ิตา;
สนฺนทฺธา นิกฺขรชฺชูหิ, สุวณฺเณหิ อลงฺกตา.
‘‘ปีตาลงฺการา ปีตวสนา, ปีตาภรณวิภูสิตา;
อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต เธนุสเต ทตฺวา, สพฺพา กํสุปธารณา [กุสุมธาริเน (ก.)];
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘สตฺต ทาสิสเต ทตฺวา, สตฺต ทาสสตานิ จ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘หตฺถี อสฺสรเถ [อสฺเส รเถ (สฺยา.)] ทตฺวา, นาริโย จ อลงฺกตา;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
มหาทาเน ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ ปฺชลิกโต ราชา, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘อเถตฺถ วตฺตตี สทฺโท, ตุมุโล เภรโว มหา;
ทาเนน ตํ นีหรนฺติ, ปุน ทานํ อทา ตุวํ.
‘‘เตสุ ¶ มตฺตา กิลนฺตาว, สมฺปตนฺติ วนิพฺพกา;
นิกฺขมนฺเต มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’.
‘‘อามนฺตยิตฺถ ราชานํ, สฺชยํ ธมฺมินํ วรํ [ธมฺมิกํวรํ (สฺยา. ก.)];
อวรุทฺธสิ มํ เทว, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ.
‘‘เย หิ เกจิ มหาราช, ภูตา เย จ ภวิสฺสเร;
อติตฺตาเยว กาเมหิ, คจฺฉนฺติ ยมสาธนํ.
‘‘สฺวาหํ ¶ สเก อภิสฺสสึ, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘อฆํ ตํ ปฏิเสวิสฺสํ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต, อหํ ปฺุานิ กโรมิ;
ตุมฺเห ปงฺกมฺหิ สีทถ’’.
‘‘อนุชานาหิ ¶ มํ อมฺม, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ;
สฺวาหํ สเก อภิสฺสสึ, ยชมาโน สเก ปุเร;
สิวีนํ วจนตฺเถน, สมฺหา รฏฺา นิรชฺชติ.
‘‘อฆํ ตํ ปฏิเสวิสฺสํ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต, อหํ ปฺุานิ กโรมิ;
ตุมฺเห ปงฺกมฺหิ สีทถ [วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ (ก.)].
‘‘อนุชานามิ ตํ ปุตฺต, ปพฺพชฺชา เต สมิชฺฌตุ;
อยฺจ มทฺที กลฺยาณี, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
อจฺฉตํ สห ปุตฺเตหิ, กึ อรฺเ กริสฺสติ’’.
‘‘นาหํ ¶ อกามา ทาสิมฺปิ, อรฺํ เนตุมุสฺสเห;
สเจ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, สเจ นิจฺฉติ อจฺฉตุ’’.
‘‘ตโต สุณฺหํ มหาราชา, ยาจิตุํ ปฏิปชฺชถ;
มา จนฺทนสมาจาเร, รโชชลฺลํ อธารยิ.
‘‘มา กาสิยานิ ธาเรตฺวา [กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา (ก.)], กุสจีรํ อธารยิ;
ทุกฺโข วาโส อรฺสฺมึ, มา หิ ตฺวํ ลกฺขเณ คมิ.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
นาหํ ตํ สุขมิจฺเฉยฺยํ, ยํ เม เวสฺสนฺตรํ วินา’’.
‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
อิงฺฆ มทฺที นิสาเมติ, วเน เย โหนฺติ ทุสฺสหา.
‘‘พหู กีฏา ปฏงฺคา จ, มกสา มธุมกฺขิกา;
เตปิ ตํ ตตฺถ หึเสยฺยุํ, ตํ เต ทุกฺขตรํ สิยา.
‘‘อปเร ¶ ปสฺส สนฺตาเป, นทีนุปนิเสวิเต;
สปฺปา อชครา นาม, อวิสา เต มหพฺพลา.
‘‘เต มนุสฺสํ มิคํ วาปิ, อปิ มาสนฺนมาคตํ;
ปริกฺขิปิตฺวา โภเคหิ, วสมาเนนฺติ อตฺตโน.
‘‘อฺเปิ กณฺหชฏิโน [กณฺหชฏิลา (ก.)], อจฺฉา นาม อฆมฺมิคา;
น เตหิ ปุริโส ทิฏฺโ, รุกฺขมารุยฺห มุจฺจติ.
‘‘สงฺฆฏฺฏยนฺตา สิงฺคานิ, ติกฺขคฺคาติปฺปหาริโน [ติกฺขคฺคานิ ปหาริโน (สี. สฺยา.)];
มหึสา วิจรนฺเตตฺถ, นทึ โสตุมฺพรํ ปติ.
‘‘ทิสฺวา ¶ ¶ มิคานํ ยูถานํ, ควํ สฺจรตํ วเน;
เธนุว วจฺฉคิทฺธาว, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ.
‘‘ทิสฺวา สมฺปติเต โฆเร, ทุมคฺเคสุ ปฺลวงฺคเม;
อเขตฺตฺาย เต มทฺทิ, ภวิสฺสเต มหพฺภยํ.
‘‘ยา ตฺวํ สิวาย สุตฺวาน, มุหุํ อุตฺตสยี [อุตฺตสเส (สี. สฺยา. ก.)] ปุเร;
สา ตฺวํ วงฺกมนุปฺปตฺตา, กถํ มทฺทิ กริสฺสสิ.
‘‘ิเต มชฺฌนฺหิเก [มชฺฌนฺติเก (สี. สฺยา. ปี.)] กาเล, สนฺนิสินฺเนสุ ปกฺขิสุ;
สณเตว พฺรหารฺํ, ตตฺถ กึ คนฺตุมิจฺฉสิ’’.
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
ยานิ เอตานิ อกฺขาสิ, วเน ปฏิภยานิ เม;
สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘กาสํ กุสํ โปฏกิลํ, อุสิรํ มฺุชปพฺพชํ [มฺุชพพฺพชํ (สี.)];
อุรสา ปนุทหิสฺสามิ, นสฺส เหสฺสามิ ทุนฺนยา.
‘‘พหูหิ วต จริยาหิ, กุมารี วินฺทเต ปตึ;
อุทรสฺสุปโรเธน, โคหนุเวเนน จ.
‘‘อคฺคิสฺส ปาริจริยาย, อุทกุมฺมุชฺชเนน จ;
เวธพฺยํ [เวธพฺพํ (สี. ปี.)] กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อปิสฺสา ¶ โหติ อปฺปตฺโต, อุจฺฉิฏฺมปิ ภฺุชิตุํ;
โย นํ หตฺเถ คเหตฺวาน, อกามํ ปริกฑฺฒติ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘เกสคฺคหณมุกฺเขปา ¶ , ภูมฺยา จ ปริสุมฺภนา;
ทตฺวา จ โนปกฺกมติ, พหุทุกฺขํ อนปฺปกํ;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘สุกจฺฉวี เวธเวรา, ทตฺวา สุภคมานิโน;
อกามํ ปริกฑฺฒนฺติ, อุลูกฺเว วายสา;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อปิ าติกุเล ผีเต, กํสปชฺโชตเน วสํ;
เนวาภิวากฺยํ น ลเภ, ภาตูหิ สขินีหิปิ [สขิกาหิ จ (สี. ปี.)];
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘นคฺคา ¶ นที อนูทกา, นคฺคํ รฏฺํ อราชกํ;
อิตฺถีปิ วิธวา นคฺคา, ยสฺสาปิ ทส ภาตโร;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘ธโช รถสฺส ปฺาณํ, ธูโม ปฺาณมคฺคิโน;
ราชา รถสฺส ปฺาณํ, ภตฺตา ปฺาณมิตฺถิยา;
เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘ยา ทลิทฺที ทลิทฺทสฺส, อฑฺฒา อฑฺฒสฺส กิตฺติมํ;
ตํ เว เทวา ปสํสนฺติ, ทุกฺกรฺหิ กโรติ สา.
‘‘สามิกํ อนุพนฺธิสฺสํ, สทา กาสายวาสินี;
ปถพฺยาปิ อภิชฺชนฺตฺยา [อเภชฺชนฺตฺยา (สี. ปี.)], เวธพฺยํ กฏุกิตฺถิยา.
‘‘อปิ สาครปริยนฺตํ, พหุวิตฺตธรํ มหึ;
นานารตนปริปูรํ ¶ , นิจฺเฉ เวสฺสนฺตรํ วินา.
‘‘กถํ นุ ตาสํ หทยํ, สุขรา วต อิตฺถิโย;
ยา สามิเก ทุกฺขิตมฺหิ, สุขมิจฺฉนฺติ อตฺตโน.
‘‘นิกฺขมนฺเต ¶ มหาราเช, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน;
ตมหํ อนุพนฺธิสฺสํ, สพฺพกามทโท หิ เม’’.
‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
อิเม เต ทหรา ปุตฺตา, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
นิกฺขิปฺป ลกฺขเณ คจฺฉ, มยํ เต โปสยามเส’’ [โปสิยามเส (สี. ปี. ก.)].
‘‘ตมพฺรวิ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
ปิยา เม ปุตฺตกา เทว, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
ตฺยมฺหํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ, อรฺเ ชีวโสกินํ’’.
‘‘ตมพฺรวิ มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
สาลีนํ โอทนํ ภุตฺวา, สุจึ มํสูปเสจนํ;
รุกฺขผลานิ ภฺุชนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘ภุตฺวา สตปเล กํเส, โสวณฺเณ สตราชิเก;
รุกฺขปตฺเตสุ ภฺุชนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘กาสิยานิ จ ธาเรตฺวา, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
กุสจีรานิ ธาเรนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘วยฺหาหิ ¶ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
ปตฺติกา ปริธาวนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘กูฏาคาเร ¶ สยิตฺวาน, นิวาเต ผุสิตคฺคเฬ;
สยนฺตา รุกฺขมูลสฺมึ, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘ปลฺลงฺเกสุ สยิตฺวาน, โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
สยนฺตา ติณสนฺถาเร, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘คนฺธเกน วิลิมฺปิตฺวา, อครุจนฺทเนน จ;
รโชชลฺลานิ ธาเรนฺตา, กถํ กาหนฺติ ทารกา.
‘‘จามรโมรหตฺเถหิ, พีชิตงฺคา สุเขธิตา [สุเข ิตา (สฺยา. ปี.)];
ผุฏฺา ฑํเสหิ มกเสหิ, กถํ กาหนฺติ ทารกา’’.
‘‘ตมพฺรวิ ¶ ราชปุตฺตี, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
มา เทว ปริเทเวสิ, มา จ ตฺวํ วิมโน อหุ;
ยถา มยํ ภวิสฺสาม, ตถา เหสฺสนฺติ ทารกา.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา;
สิวิมคฺเคน อนฺเวสิ, ปุตฺเต อาทาย ลกฺขณา’’.
ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
ปิตุ มาตุ จ วนฺทิตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ.
จตุวาหึ รถํ ยุตฺตํ, สีฆมารุยฺห สนฺทนํ;
อาทาย ปุตฺตทารฺจ, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํ.
ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, เยนาสิ พหุโก ชโน;
‘‘อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, อโรคา โหนฺตุ าตโย’’.
‘‘อิงฺฆ ¶ มทฺทิ นิสาเมหิ, รมฺมรูปํว ทิสฺสติ;
อาวาสํ สิวิเสฏฺสฺส, เปตฺติกํ ภวนํ มม’’.
‘‘ตํ พฺราหฺมณา อนฺวคมุํ, เต นํ อสฺเส อยาจิสุํ;
ยาจิโต ปฏิปาเทสิ, จตุนฺนํ จตุโร หเย’’’.
‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสติ;
มิคโรหิจฺจวณฺเณน, ทกฺขิณสฺสา วหนฺติ มํ’’.
‘‘อเถตฺถ ปฺจโม อาคา, โส ตํ รถมยาจถ;
ตสฺส ตํ ยาจิโตทาสิ, น จสฺสุปหโต มโน.
‘‘ตโต ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, โอโรเปตฺวา [โอตาเรตฺวา (ก.)] สกํ ชนํ;
อสฺสาสยิ อสฺสรถํ, พฺราหฺมณสฺส ธเนสิโน’’.
‘‘ตฺวํ มทฺทิ กณฺหํ คณฺหาหิ, ลหุ เอสา กนิฏฺิกา;
อหํ ชาลึ คเหสฺสามิ, ครุโก ภาติโก หิ โส’’.
‘‘ราชา กุมารมาทาย, ราชปุตฺตี จ ทาริกํ;
สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อฺมฺํ ปิยํวทา’’.
ทานกณฺฑํ นาม.
วนปเวสนํ
‘‘ยทิ ¶ เกจิ มนุชา เอนฺติ, อนุมคฺเค ปฏิปเถ;
มคฺคํ เต ปฏิปุจฺฉาม, กุหึ วงฺกตปพฺพโต.
‘‘เต ตตฺถ อมฺเห ปสฺสิตฺวา, กลุนํ ปริเทวยุํ;
ทุกฺขํ ¶ เต ปฏิเวเทนฺติ, ทูเร วงฺกตปพฺพโต’’.
‘‘ยทิ ปสฺสนฺติ ปวเน, ทารกา ผลิเน [ผลิเต (สี. สฺยา. ปี.)] ทุเม;
เตสํ ผลานํ เหตุมฺหิ, อุปโรทนฺติ ทารกา.
‘‘โรทนฺเต ทารเก ทิสฺวา, อุพฺพิทฺธา [อุพฺพิคฺคา (สี. สฺยา. ปี.)] วิปุลา ทุมา;
สยเมโวนมิตฺวาน, อุปคจฺฉนฺติ ทารเก.
‘‘อิทํ อจฺเฉรกํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สาธุการํ ปวตฺเตสิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภนา.
‘‘อจฺเฉรํ วต โลกสฺมึ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, สยเมโวนตา ทุมา’’.
‘‘สงฺขิปึสุ ปถํ ยกฺขา, อนุกมฺปาย ทารเก;
นิกฺขนฺตทิวเสเนว, เจตรฏฺํ อุปาคมุํ’’.
‘‘เต คนฺตฺวา ทีฆมทฺธานํ, เจตรฏฺํ อุปาคมุํ;
อิทฺธํ ผีตํ ชนปทํ, พหุมํสสุโรทนํ’’.
‘‘เจติโย ปริวารึสุ, ทิสฺวา ลกฺขณมาคตํ;
สุขุมาลี วต อยฺยา, ปตฺติกา ปริธาวติ.
‘‘วยฺหาหิ ¶ ปริยายิตฺวา, สิวิกาย รเถน จ;
สาชฺช มทฺที อรฺสฺมึ, ปตฺติกา ปริธาวติ’’.
‘‘ตํ ทิสฺวา เจตปาโมกฺขา, โรทมานา อุปาคมุํ;
กจฺจิ นุ เทว กุสลํ, กจฺจิ เทว อนามยํ;
กจฺจิ ¶ ปิตา อโรโค เต, สิวีนฺจ อนามยํ.
‘‘โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ;
อนสฺสโก อรถโก, ทีฆมทฺธานมาคโต;
กจฺจามิตฺเตหิ ปกโต, อนุปฺปตฺโตสิมํ ทิสํ’’.
‘‘กุสลฺเจว ¶ เม สมฺม, อโถ สมฺม อนามยํ;
อโถ ปิตา อโรโค เม, สิวีนฺจ อนามยํ.
‘‘อหฺหิ กฺุชรํ ทชฺชํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ;
เขตฺตฺุํ สพฺพยุทฺธานํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑุกมฺพลสฺฉนฺนํ, ปภินฺนํ สตฺตุมทฺทนํ;
ทนฺตึ สวาฬพีชนึ, เสตํ เกลาสสาทิสํ.
‘‘สเสตจฺฉตฺตํ สอุปาเธยฺยํ, สาถปฺปนํ สหตฺถิปํ;
อคฺคยานํ ราชวาหึ, พฺราหฺมณานํ อทาสหํ.
‘‘ตสฺมึ เม สิวโย กุทฺธา, ปิตา จุปหโตมโน;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘สากํ ภิสํ มธุํ มํสํ, สุทฺธํ สาลินโมทนํ;
ปริภฺุช มหาราช, ปาหุโน โนสิ อาคโต’’.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ¶ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’.
‘‘อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ, เจตรฏฺเ รเถสภ;
ยาว เจตา คมิสฺสนฺติ, รฺโ สนฺติก ยาจิตุํ.
‘‘นิชฺฌาเปตุํ ¶ มหาราชํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ตํ เจตา ปุรกฺขตฺวา, ปตีตา ลทฺธปจฺจยา;
ปริวาเรตฺวาน คจฺฉนฺติ, เอวํ ชานาหิ ขตฺติย’’.
‘‘มา โว รุจฺจิตฺถ คมนํ, รฺโ สนฺติก ยาจิตุํ;
นิชฺฌาเปตุํ มหาราชํ, ราชาปิ ตตฺถ นิสฺสโร.
‘‘อจฺจุคฺคตา หิ สิวโย, พลคฺคา เนคมา จ เย;
เต วิธํเสตุมิจฺฉนฺติ, ราชานํ มม การณา’’.
‘‘สเจ ¶ เอสา ปวตฺเตตฺถ, รฏฺสฺมึ รฏฺวฑฺฒน;
อิเธว รชฺชํ กาเรหิ, เจเตหิ ปริวาริโต.
‘‘อิทฺธํ ผีตฺจิทํ รฏฺํ, อิทฺโธ ชนปโท มหา;
มตึ กโรหิ ตฺวํ เทว, รชฺชสฺส มนุสาสิตุํ’’.
‘‘น เม ฉนฺโท มติ อตฺถิ, รชฺชสฺส อนุสาสิตุํ;
ปพฺพาชิตสฺส รฏฺสฺมา, เจตปุตฺตา สุณาถ เม.
‘‘อตุฏฺา สิวโย อาสุํ, พลคฺคา เนคมา จ เย;
ปพฺพาชิตสฺส รฏฺสฺมา, เจตา รชฺเชภิเสจยุํ.
‘‘อสมฺโมทิยมฺปิ ¶ โว อสฺส, อจฺจนฺตํ มม การณา;
สิวีหิ ภณฺฑนฺจาปิ, วิคฺคโห เม น รุจฺจติ.
‘‘อถสฺส ภณฺฑนํ โฆรํ, สมฺปหาโร อนปฺปโก;
เอกสฺส การณา มยฺหํ, หึเสยฺย พหุโก ชโน.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
อวรุทฺธสิ มํ ราชา, วงฺกํ คจฺฉามิ ปพฺพตํ;
โอกาสํ สมฺมา ชานาถ, วเน ยตฺถ วสามเส’’.
‘‘ตคฺฆ เต มยมกฺขาม, ยถาปิ กุสลา ตถา;
ราชิสี ยตฺถ สมฺมนฺติ, อาหุตคฺคี สมาหิตา.
‘‘เอส เสโล มหาราช, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ ตฺวํ สห ปุตฺเตหิ, สห ภริยาย จจฺฉสิ.
‘‘ตํ เจตา อนุสาสึสุ, อสฺสุเนตฺตา รุทํมุขา;
อิโต คจฺฉ มหาราช, อุชุํ เยนุตฺตรา มุโข.
‘‘อถ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, เวปุลฺลํ นาม ปพฺพตํ;
นานาทุมคณากิณฺณํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ.
‘‘ตมติกฺกมฺม ¶ ภทฺทนฺเต, อถ ทกฺขิสิ อาปคํ;
นทึ เกตุมตึ นาม, คมฺภีรํ คิริคพฺภรํ.
‘‘ปุถุโลมมจฺฉากิณฺณํ, สุปติตฺถํ มโหทกํ;
ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ, อสฺสาเสตฺวา สปุตฺตเก.
‘‘อถ ¶ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, นิคฺโรธํ มธุปิปฺผลํ;
รมฺมเก ¶ สิขเร ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ.
‘‘อถ ทกฺขิสิ ภทฺทนฺเต, นาฬิกํ นาม ปพฺพตํ;
นานาทิชคณากิณฺณํ, เสลํ กิมฺปุริสายุตํ.
‘‘ตสฺส อุตฺตรปุพฺเพน, มุจลินฺโท นาม โส สโร;
ปุณฺฑรีเกหิ สฺฉนฺโน, เสตโสคนฺธิเกหิ จ.
‘‘โส วนํ เมฆสงฺกาสํ, ธุวํ หริตสทฺทลํ;
สีโหวามิสเปกฺขีว วนสณฺฑํ วิคาหย;
ปุปฺผรุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํ.
‘‘ตตฺถ พินฺทุสฺสรา วคฺคู, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
กูชนฺตมุปกูชนฺติ, อุตุสํปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘คนฺตฺวา คิริวิทุคฺคานํ, นทีนํ ปภวานิ จ;
โส อทฺทส [ทกฺขสิ (สี. ปี.)] โปกฺขรณึ, กรฺชกกุธายุตํ.
‘‘ปุถุโลมมจฺฉากิณฺณํ, สุปติตฺถํ มโหทกํ;
สมฺจ จตุรํสฺจ, สาทุํ อปฺปฏิคนฺธิยํ.
‘‘ตสฺสา อุตฺตรปุพฺเพน, ปณฺณสาลํ อมาปย;
ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา, อฺุฉาจริยาย อีหถ’’.
วนปเวสนํ นาม.
ชูชกปพฺพํ
‘‘อหุ วาสี กลิงฺเคสุ, ชูชโก นาม พฺราหฺมโณ;
ตสฺสาสิ ทหรา ภริยา, นาเมนามิตฺตตาปนา.
‘‘ตา นํ ตตฺถ คตาโวจุํ, นทึ อุทกหาริยา;
ถิโย ¶ นํ ปริภาสึสุ, สมาคนฺตฺวา กุตูหลา.
‘‘อมิตฺตา ¶ นูน เต มาตา, อมิตฺโต นูน เต ปิตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อหิตํ ¶ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมิตฺตา วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ทุกฺกฏํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ปาปกํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมนาปํ วต เต าตี, มนฺตยึสุ รโหคตา;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘อมนาปวาสํ วสิ, ชิณฺเณน ปตินา สห [เอวํ ทหริยา สตี (สี. ปี.)];
ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, มตํ เต ชีวิตา วรํ.
‘‘น หิ นูน ตุยฺหํ กลฺยาณิ, ปิตา มาตา จ โสภเน;
อฺํ ภตฺตารํ วินฺทึสุ, เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ;
เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘ทุยิฏฺํ เต นวมิยํ, อกตํ อคฺคิหุตฺตกํ;
เย ตํ ชิณฺณสฺส ปาทํสุ, เอวํ ทหริยํ สตึ.
‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ นูน, พฺราหฺมณจริยปรายเณ;
สา ¶ ตฺวํ โลเก อภิสปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ยา ตฺวํ วสสิ ชิณฺณสฺส, เอวํ ทหริยา สตี.
‘‘น ทุกฺขํ อหินา ทฏฺํ, น ทุกฺขํ สตฺติยา หตํ;
ตฺจ ทุกฺขฺจ ติพฺพฺจ, ยํ ปสฺเส ชิณฺณกํ ปตึ.
‘‘นตฺถิ ขิฑฺฑา นตฺถิ รติ, ชิณฺเณน ปตินา สห;
นตฺถิ อลฺลาปสลฺลาโป, ชคฺฆิตุมฺปิ [ชคฺฆิตมฺปิ (สี. ปี.)] น โสภติ.
‘‘ยทา จ ทหโร ทหรา, มนฺตยนฺติ [มนฺตยึสุ (สฺยา. ก.)] รโหคตา;
สพฺเพสํ โสกา นสฺสนฺติ, เย เกจิ หทยสฺสิตา.
‘‘ทหรา ¶ ตฺวํ รูปวตี, ปุริสานํภิปตฺถิตา;
คจฺฉ าติกุเล อจฺฉ, กึ ชิณฺโณ รมยิสฺสติ’’.
‘‘น ¶ เต พฺราหฺมณ คจฺฉามิ, นทึ อุทกหาริยา;
ถิโย มํ ปริภาสนฺติ, ตยา ชิณฺเณน พฺราหฺมณ’’.
‘‘มา เม ตฺวํ อกรา กมฺมํ, มา เม อุทกมาหริ;
อหํ อุทกมาหิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหุ’’.
‘‘นาหํ ตมฺหิ กุเล ชาตา, ยํ ตฺวํ อุทกมาหเร;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามหํ ฆเร.
‘‘สเจ เม ทาสํ ทาสึ วา, นานยิสฺสสิ พฺราหฺมณ;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก’’.
‘‘นตฺถิ เม สิปฺปานํ วา, ธนํ ธฺฺจ พฺราหฺมณิ;
กุโตหํ ¶ ทาสํ ทาสึ วา, อานยิสฺสามิ โภติยา;
อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหุ’’.
‘‘เอหิ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถา เม วจนํ สุตํ;
เอส เวสฺสนฺตโร ราชา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ยาจสฺสุ, ทาสํ ทาสิฺจ พฺราหฺมณ;
โส เต ทสฺสติ ยาจิโต, ทาสํ ทาสิฺจ ขตฺติโย’’.
‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ ทุพฺพโล [อพโล (สี. ปี. ก.)], ทีโฆ จทฺธา สุทุคฺคโม;
มา โภติ ปฏิเทเวสิ, มา จ ตฺวํ [มา โภติ (สฺยา. ก.)] วิมนา อหุ;
อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ, มา โภติ กุปิตา อหุ’’.
‘‘ยถา อคนฺตฺวา สงฺคามํ, อยุทฺโธว ปราชิโต;
เอวเมว ตุวํ พฺรหฺเม, อคนฺตฺวาว ปราชิโต.
‘‘สเจ เม ทาสํ ทาสึ วา, นานยิสฺสสิ พฺราหฺมณ;
เอวํ พฺราหฺมณ ชานาหิ, น เต วจฺฉามหํ ฆเร;
อมนาปํ เต กริสฺสามิ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘นกฺขตฺเต อุตุปุพฺเพสุ, ยทา มํ ทกฺขิสิลงฺกตํ;
อฺเหิ สทฺธึ รมมานํ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘อทสฺสเนน ¶ มยฺหํ เต, ชิณฺณสฺส ปริเทวโต;
ภิยฺโย วงฺกา จ ปลิตา, พหู เหสฺสนฺติ พฺราหฺมณ’’.
‘‘ตโต โส พฺราหฺมโณ ภีโต, พฺราหฺมณิยา วสานุโค;
อฏฺฏิโต กามราเคน, พฺราหฺมณึ เอตทพฺรวิ’’.
‘‘ปาเถยฺยํ ¶ ¶ เม กโรหิ ตฺวํ, สํกุลฺยา สคุฬานิ จ [สงฺกุลา สงฺคุฬานิ จ (สฺยา.), องฺคุฬา สกลานิ จ (ก.)];
มธุปิณฺฑิกา จ สุกตาโย, สตฺตุภตฺตฺจ พฺราหฺมณิ.
‘‘อานยิสฺสํ เมถุนเก, อุโภ ทาสกุมารเก;
เต ตํ ปริจริสฺสนฺติ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา’’.
‘‘อิทํ วตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, ปฏิมฺุจิ อุปาหนา;
ตโต โส มนฺตยิตฺวาน, ภริยํ กตฺวา ปทกฺขิณํ.
‘‘ปกฺกามิ โส รุณฺณมุโข, พฺราหฺมโณ สหิตพฺพโต;
สิวีนํ นครํ ผีตํ, ทาสปริเยสนํ จรํ’’.
‘‘โส ตตฺถ คนฺตฺวา อวจ [อวจาสิ (สฺยา. ก.)], เย ตตฺถาสุํ สมาคตา;
กุหึ เวสฺสนฺตโร ราชา, กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ’’.
‘‘เต ชนา ตํ อวจึสุ, เย ตตฺถาสุํ สมาคตา;
ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
ปพฺพาชิโต สกา รฏฺา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
อาทาย ปุตฺตทารฺจ, วงฺเก วสติ ปพฺพเต’’.
‘‘โส โจทิโต พฺราหฺมณิยา, พฺราหฺมโณ กามคิทฺธิมา;
อฆํ ตํ ปฏิเสวิตฺถ, วเน วาฬมิคากิณฺเณ;
ขคฺคทีปินิเสวิเต.
‘‘อาทาย เพฬุวํ ทณฺฑํ, อคฺคิหุตฺตํ กมณฺฑลุํ;
โส ปาวิสิ พฺรหารฺํ, ยตฺถ อสฺโสสิ กามทํ.
‘‘ตํ ¶ ปวิฏฺํ พฺรหารฺํ, โกกา นํ ปริวารยุํ;
วิกฺกนฺทิ โส วิปฺปนฏฺโ, ทูเร ปนฺถา อปกฺกมิ.
‘‘ตโต ¶ โส พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา, โภคลุทฺโธ อสฺโต;
วงฺกสฺโสโรหเณ นฏฺเ, อิมา คาถา อภาสถ’’.
‘‘โก ราชปุตฺตํ นิสภํ, ชยนฺตมปราชิตํ;
ภเย เขมสฺส ทาตารํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘โย ยาจตํ ปติฏฺาสิ, ภูตานํ ธรณีริว;
ธรณูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘โย ยาจตํ คตี อาสิ, สวนฺตีนํว สาคโร;
สาครูปมํ [อุทธูปมํ (สี. สฺยา. ปี.), ตถูปมํ (ก.)] มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘กลฺยาณติตฺถํ ¶ สุจิมํ, สีตูทกํ มโนรมํ;
ปุณฺฑรีเกหิ สฺฉนฺนํ, ยุตฺตํ กิฺชกฺขเรณุนา;
รหทูปมํ [สรูปมํ (ก.)] มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘อสฺสตฺถํว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘นิคฺโรธํว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘อมฺพํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ ¶ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘สาลํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘ทุมํ อิว ปเถ ชาตํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํ;
สนฺตานํ วิสเมตารํ, กิลนฺตานํ ปฏิคฺคหํ;
ตถูปมํ มหาราชํ, โก เม เวสฺสนฺตรํ วิทู.
‘‘เอวฺจ ¶ เม วิลปโต, ปวิฏฺสฺส พฺรหาวเน;
อหํ ชานนฺติ โย วชฺชา, นนฺทึ โส ชนเย มม.
‘‘เอวฺจ เม วิลปโต, ปวิฏฺสฺส พฺรหาวเน;
อหํ ชานนฺติ โย วชฺชา, ตาย โส เอกวาจาย;
ปสเว ปฺุํ อนปฺปกํ’’.
‘‘ตสฺส เจโต ปฏิสฺโสสิ, อรฺเ ลุทฺทโก จรํ;
ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
ปพฺพาชิโต สกา รฏฺา, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘ตุมฺเหหิ พฺรหฺเม ปกโต, อติทาเนน ขตฺติโย;
อาทาย ¶ ปุตฺตทารฺจ, วงฺเก วสติ ปพฺพเต.
‘‘อกิจฺจการี ทุมฺเมโธ, รฏฺา ปวนมาคโต;
ราชปุตฺตํ คเวสนฺโต, พโก มจฺฉมิโวทเก.
‘‘ตสฺส ¶ ตฺยาหํ น ทสฺสามิ, ชีวิตํ อิธ พฺราหฺมณ;
อยฺหิ เต มยา นุนฺโน [มยา’รุฬฺโห (ก.)], สโร ปิสฺสติ โลหิตํ.
‘‘สิโร เต วชฺฌยิตฺวาน, หทยํ เฉตฺวา สพนฺธนํ;
ปนฺถสกุณํ [พนฺธสกุณํ (ก.)] ยชิสฺสามิ, ตุยฺหํ มํเสน พฺราหฺมณ.
‘‘ตุยฺหํ มํเสน เมเทน, มตฺถเกน จ พฺราหฺมณ;
อาหุตึ ปคฺคเหสฺสามิ, เฉตฺวาน หทยํ ตว.
‘‘ตํ เม สุยิฏฺํ สุหุตํ, ตุยฺหํ มํเสน พฺราหฺมณ;
น จ ตฺวํ ราชปุตฺตสฺส, ภริยํ ปุตฺเต จ เนสฺสสิ’’.
‘‘อวชฺโฌ พฺราหฺมโณ ทูโต, เจตปุตฺต สุโณหิ เม;
ตสฺมา หิ ทูตํ น หนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโน.
‘‘นิชฺฌตฺตา สิวโย สพฺเพ, ปิตา นํ ทฏฺุมิจฺฉติ;
มาตา จ ทุพฺพลา ตสฺส, อจิรา จกฺขูนิ ชียเร.
‘‘เตสาหํ ปหิโต ทูโต, เจตปุตฺต สุโณหิ เม;
ราชปุตฺตํ นยิสฺสามิ, ยทิ ชานาสิ สํส เม.
‘‘ปิยสฺส เม ปิโย ทูโต, ปุณฺณปตฺตํ ททามิ เต’’;
‘‘อิมฺจ ¶ มธุโน ตุมฺพํ, มิคสตฺถิฺจ พฺราหฺมณ;
ตฺจ ¶ เต เทสมกฺขิสฺสํ, ยตฺถ สมฺมติ กามโท’’.
ชูชกปพฺพํ นาม.
จูฬวนวณฺณนา
‘‘เอส เสโล มหาพฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ [อาสฏฺจ (ก.)] มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ, นานาผลธรา ทุมา;
อุคฺคตา อพฺภกูฏาว, นีลา อฺชนปพฺพตา.
‘‘ธวสฺสกณฺณา ขทิรา, สาลา ผนฺทนมาลุวา;
สมฺปเวธนฺติ วาเตน, สกึ ปีตาว มาณวา.
‘‘อุปริ ¶ ทุมปริยาเยสุ, สงฺคีติโยว สุยฺยเร;
นชฺชุหา โกกิลสงฺฆา [โกกิลา สิงฺฆา (ก.)], สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํ.
‘‘อวฺหยนฺเตว คจฺฉนฺตํ, สาขาปตฺตสมีริตา;
รมยนฺเตว อาคนฺตํ, โมทยนฺติ นิวาสินํ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘อมฺพา กปิตฺถา ปนสา, สาลา ชมฺพู วิภีตกา;
หรีตกี อามลกา, อสฺสตฺถา พทรานิ จ.
‘‘จารุติมฺพรุกฺขา ¶ เจตฺถ, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
มธุมธุกา เถวนฺติ, นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา.
‘‘ปาเรวตา ภเวยฺยา จ, มุทฺทิกา จ มธุตฺถิกา;
มธุํ อเนลกํ ตตฺถ, สกมาทาย ภฺุชเร.
‘‘อฺเตฺถ ¶ ปุปฺผิตา อมฺพา, อฺเ ติฏฺนฺติ โทวิลา;
อฺเ อามา จ ปกฺกา จ, เภกวณฺณา ตทูภยํ.
‘‘อเถตฺถ เหฏฺา ปุริโส, อมฺพปกฺกานิ คณฺหติ;
อามานิ เจว ปกฺกานิ, วณฺณคนฺธรสุตฺตเม.
‘‘อเตว เม อจฺฉริยํ, หิงฺกาโร ปฏิภาติ มํ;
เทวานมิว อาวาโส, โสภติ นนฺทนูปโม.
‘‘วิเภทิกา นาฬิเกรา, ขชฺชุรีนํ พฺรหาวเน;
มาลาว คนฺถิตา นฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร;
นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผติ, นภํ ตาราจิตามิว.
‘‘กุฏชี กุฏฺตครา, ปาฏลิโย จ ปุปฺผิตา;
ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา.
‘‘อุทฺทาลกา โสมรุกฺขา, อครุผลฺลิยา [อครุภลฺลิยา (สี. สฺยา. ปี.)] พหู;
ปุตฺตชีวา [ปุฏชีวา (ก.)] จ กกุธา, อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตา.
‘‘กุฏชา สลฬา นีปา [นิมฺพา (ก.)], โกสมฺพา ลพุชา ธวา;
สาลา จ ปุปฺผิตา ตตฺถ, ปลาลขลสนฺนิภา.
‘‘ตสฺสาวิทูเร ¶ โปกฺขรณี, ภูมิภาเค มโนรเม;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, เทวานมิว นนฺทเน.
‘‘อเถตฺถ ¶ ปุปฺผรสมตฺตา, โกกิลา มฺชุภาณิกา;
อภินาเทนฺติ ปวนํ, อุตุสมฺปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘ภสฺสนฺติ มกรนฺเทหิ, โปกฺขเร โปกฺขเร มธู;
อเถตฺถ วาตา วายนฺติ, ทกฺขิณา อถ ปจฺฉิมา;
ปทุมกิฺชกฺขเรณูหิ, โอกิณฺโณ โหติ อสฺสโม.
‘‘ถูลา สิงฺฆาฏกา เจตฺถ, สํสาทิยา ปสาทิยา [สํสาริยา ปสาริยา (ก.)];
มจฺฉกจฺฉปพฺยาวิทฺธา, พหู เจตฺถ มุปยานกา;
มธุํ ภิเสหิ สวติ, ขิรสปฺปิมุฬาลิภิ.
‘‘สุรภี ¶ ตํ วนํ วาติ, นานาคนฺธสโมทิตํ [นานาคนฺธสเมริตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
สมฺมทฺทเตว [สโมทเตว (ก.)] คนฺเธน, ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘นนฺทิกา ชีวปุตฺตา จ, ชีวปุตฺตา ปิยา จ โน;
ปิยา ปุตฺตา ปิยา นนฺทา, ทิชา โปกฺขรณีฆรา.
‘‘มาลาว คนฺถิตา นฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร;
นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ, กุสเลเหว สุคนฺถิตา [สุคนฺถิกา (สี. ปี.)];
ยตฺถ ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ’’.
‘‘อิทฺจ เม สตฺตุภตฺตํ, มธุนา ปฏิสํยุตํ;
มธุปิณฺฑิกา จ สุกตาโย, สตฺตุภตฺตํ ททามิ เต’’.
‘‘ตุยฺเหว สมฺพลํ โหตุ, นาหํ อิจฺฉามิ สมฺพลํ;
อิโตปิ พฺรหฺเม คณฺหาหิ, คจฺฉ พฺรหฺเม ยถาสุขํ.
‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
อิสีปิ อจฺจุโต ตตฺถ, ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;
ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ.
‘‘จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ;
ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต มคฺคํ ปวกฺขติ’’.
อิทํ ¶ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, เจตํ กตฺวา ปทกฺขิณํ;
อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, เยนาสิ อจฺจุโต อิสิ.
จูฬวนวณฺณนา.
มหาวนวณฺณนา
คจฺฉนฺโต ¶ โส ภารทฺวาโช, อทฺทสฺส อจฺจุตํ อิสึ;
ทิสฺวาน ตํ ภารทฺวาโช, สมฺโมทิ อิสินา สห.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปสิ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน ¶ วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘กุสลฺเจว เม พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปมิ, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม วสโต มม;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;
อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
สฺชยสฺส สกํ ปุตฺตํ, สิวีหิ วิปฺปวาสิตํ;
ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’.
‘‘น ¶ ภวํ เอติ ปฺุตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํ;
มฺเ ภวํ ปตฺถยติ, รฺโ ภริยํ ปติพฺพตํ;
มฺเ กณฺหาชินํ ทาสึ, ชาลึ ทาสฺจ อิจฺฉสิ.
‘‘อถ วา ตโย มาตาปุตฺเต, อรฺา เนตุมาคโต;
น ¶ ตสฺส โภคา วิชฺชนฺติ, ธนํ ธฺฺจ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อกุทฺธรูโปหํ ¶ โภโต [โภโต (สี. ปี.)], นาหํ ยาจิตุมาคโต;
สาธุ ทสฺสนมริยานํ, สนฺนิวาโส สทา สุโข.
‘‘อทิฏฺปุพฺโพ สิวิราชา, สิวีหิ วิปฺปวาสิโต;
ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’.
‘‘เอส เสโล มหาพฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ, นานาผลธรา ทุมา;
อุคฺคตา อพฺภกูฏาว นีลา อฺชนปพฺพตา.
‘‘ธวสฺสกณฺณา ขทิรา, สาลา ผนฺทนมาลุวา;
สมฺปเวธนฺติ วาเตน, สกึ ปีตาว มาณวา.
‘‘อุปริ ทุมปริยาเยสุ, สงฺคีติโยว สุยฺยเร;
นชฺชุหา โกกิลสงฺฆา, สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํ.
‘‘อวฺหยนฺเตว คจฺฉนฺตํ, สาขาปตฺตสมีริตา;
รมยนฺเตว อาคนฺตํ, โมทยนฺติ นิวาสินํ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘กเรริมาลา ¶ วิตตา, ภูมิภาเค มโนรเม;
สทฺทลาหริตา ภูมิ, น ตตฺถุทฺธํสเต รโช.
‘‘มยูรคีวสงฺกาสา, ตูลผสฺสสมูปมา;
ติณานิ นาติวตฺตนฺติ, สมนฺตา จตุรงฺคุลา.
‘‘อมฺพา ชมฺพู กปิตฺถา จ, นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา;
ปริโภเคหิ รุกฺเขหิ, วนํ ตํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘เวฬุริยวณฺณสนฺนิภํ ¶ ¶ , มจฺฉคุมฺพนิเสวิตํ;
สุจึ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถปิ สนฺทติ.
‘‘ตสฺสาวิทูเร โปกฺขรณี, ภูมิภาเค มโนรเม;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, เทวานมิว นนฺทเน.
‘‘ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ;
วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ, เสตา โลหิตกานิ จ.
‘‘โขมาว ตตฺถ ปทุมา, เสตโสคนฺธิเกหิ จ;
กลมฺพเกหิ สฺฉนฺโน, มุจลินฺโท นาม โส สโร.
‘‘อเถตฺถ ปทุมา ผุลฺลา, อปริยนฺตาว ทิสฺสเร;
คิมฺหา เหมนฺติกา ผุลฺลา, ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถรา.
‘‘สุรภี สมฺปวายนฺติ, วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตา;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา.
‘‘อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมึ, รุกฺขา ติฏฺนฺติ พฺราหฺมณ;
กทมฺพา ปาฏลี ผุลฺลา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา.
‘‘องฺโกลา กจฺฉิการา จ, ปาริชฺา จ ปุปฺผิตา;
วารณา ¶ วยนา [สายนา (สี. ปี.), วุยฺหนา (สฺยา.)] รุกฺขา, มุจลินฺทมุภโต [มุจลินฺทมภิโต (สี. ปี.)] สรํ.
‘‘สิรีสา เสตปาริสา [เสตวาริสา (สี. ปี.)], สาธุ วายนฺติ ปทฺมกา;
นิคฺคุณฺฑี สิรีนิคฺคุณฺฑี [สรนิคฺคุณฺฑี (ก.)], อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตา.
‘‘ปงฺคุรา [ปงฺกุรา (สฺยา.), ปงฺคุลา (ก.)] พหุลา เสลา, โสภฺชนา จ ปุปฺผิตา;
เกตกา กณิการา จ, กนเวรา จ ปุปฺผิตา.
‘‘อชฺชุนา อชฺชุกณฺณา จ, มหานามา จ ปุปฺผิตา;
สุปุปฺผิตคฺคา ติฏฺนฺติ, ปชฺชลนฺเตว กึสุกา.
‘‘เสตปณฺณี สตฺตปณฺณา, กทลิโย กุสุมฺภรา;
ธนุตกฺการี ปุปฺเผหิ, สีสปาวรณานิ จ.
‘‘อจฺฉิวา สลฺลวา [สพลา (สี.), สิมลา (ปี.)] รุกฺขา, สลฺลกิโย จ ปุปฺผิตา;
เสตเครุ จ ตครา, มํสิกุฏฺา กุลาวรา.
‘‘ทหรา ¶ รุกฺขา จ วุทฺธา จ, อกุฏิลา เจตฺถ ปุปฺผิตา;
อสฺสมํ อุภโต นฺติ, อคฺยาคารํ สมนฺตโต.
‘‘อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมึ, พหุชาโต ผณิชฺชโก;
มุคฺคติโย กรติโย, เสวาลสีสกา พหู.
‘‘อุทฺทาปวตฺตํ ¶ [อุทฺธาปวตฺตํ (สฺยา. ปี.)] อุลฺลุฬิตํ, มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกา;
ทาสิมกฺชโก [ทาสิมา โกฺชโก (ก.)] เจตฺถ, พหู นีเจกฬมฺพกา.
‘‘เอลมฺผุรกสฺฉนฺนา [เอลมฺพรกสฺฉนฺนา (สี. ปี.), เอฬมฺพเกหิ สฺฉนฺนา (สฺยา.)], รุกฺขา ติฏฺนฺติ พฺราหฺมณ;
สตฺตาหํ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ.
‘‘อุภโต ¶ สรํ มุจลินฺทํ, ปุปฺผา ติฏฺนฺติ โสภนา;
อินฺทีวเรหิ สฺฉนฺนํ, วนํ ตํ อุปโสภติ.
‘‘อฑฺฒมาสํ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ;
นีลปุปฺผี เสตวารี, ปุปฺผิตา คิริกณฺณิกา;
กเลรุกฺเขหิ [กเฏรุเกหิ (สี.), กเฏรุกฺเขหิ (ปี.)] สฺฉนฺนํ, วนํ ตํ ตุลสีหิ จ.
‘‘สมฺมทฺทเตว คนฺเธน, ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ;
ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา.
‘‘ตีณิ กกฺการุชาตานิ, ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ;
กุมฺภมตฺตานิ เจกานิ, มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ.
‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก, นาทิโย [นาริโย (ก.)] หริตายุโต;
อสี ตาลาว ติฏฺนฺติ, เฉชฺชา อินฺทีวรา พหู.
‘‘อปฺโผฏา สุริยวลฺลี จ, กาฬียา [โกฬียา (ก.)] มธุคนฺธิยา;
อโสกา มุทยนฺตี จ, วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโย.
‘‘โกรณฺฑกา อโนชา จ, ปุปฺผิตา นาคมลฺลิกา [นาควลฺลิกา (สี. ปี.)];
รุกฺขมารุยฺห ติฏฺนฺติ, ผุลฺลา กึสุกวลฺลิโย.
‘‘กเฏรุหา ¶ จ วาสนฺตี, ยูถิกา มธุคนฺธิยา;
นิลิยา สุมนา ภณฺฑี, โสภติ ปทุมุตฺตโร.
‘‘ปาฏลี สมุทฺทกปฺปาสี, กณิการา จ ปุปฺผิตา;
เหมชาลาว ทิสฺสนฺติ, รุจิรคฺคิ สิขูปมา.
‘‘ยานิ ตานิ จ ปุปฺผานิ, ถลชานุทกานิ จ;
สพฺพานิ ¶ ตตฺถ ทิสฺสนฺติ, เอวํ รมฺโม มโหทธิ.
‘‘อถสฺสา โปกฺขรณิยา, พหุกา วาริโคจรา;
โรหิตา นฬปี [นฬเป (ก.)] สิงฺคู, กุมฺภิลา มกรา สุสู.
‘‘มธุ จ มธุลฏฺิ จ, ตาลิสา จ ปิยงฺคุกา;
กุฏนฺทชา ภทฺทมุตฺตา [อุนฺนกา ภทฺทมุฏฺา จ (ก.)], เสตปุปฺผา จ โลลุปา.
‘‘สุรภี ¶ จ รุกฺขา ตครา, พหุกา ตุงฺควณฺฏกา [ตุงฺควลฺลิกา (ก.)];
ปทฺมกา นรทา กุฏฺา, ฌามกา จ หเรณุกา.
‘‘หลิทฺทกา คนฺธสิลา, หิริเวรา จ คุคฺคุลา;
วิเภทิกา โจรกา กุฏฺา, กปฺปุรา จ กลิงฺคุกา.
‘‘อเถตฺถ สีหพฺยคฺฆา จ, ปุริสาลู จ หตฺถิโย;
เอเณยฺยา ปสทา เจว, โรหิจฺจา สรภา มิคา.
‘‘โกฏฺสุณา สุโณปิ จ, ตุลิยา นฬสนฺนิภา;
จามรี จลนี ลงฺฆี, ฌาปิตา มกฺกฏา ปิจุ.
‘‘กกฺกฏา กฏมายา จ, อิกฺกา โคณสิรา พหู;
ขคฺคา วราหา นกุลา, กาฬเกตฺถ พหูตโส.
‘‘มหึสา โสณสิงฺคาลา, ปมฺปกา จ สมนฺตโต;
อากุจฺฉา ปจลากา จ, จิตฺรกา จาปิ ทีปิโย.
‘‘เปลกา จ วิฆาสาทา, สีหา โคคณิสาทกา;
อฏฺปาทา จ โมรา จ, ภสฺสรา จ กุกุตฺถกา.
‘‘จงฺโกรา ¶ กุกฺกุฏา นาคา, อฺมฺํ ปกูชิโน;
พกา พลากา นชฺชุหา, ทินฺทิภา กฺุชวาชิตา [กฺุชวาทิกา (สี. ปี.)].
‘‘พฺยคฺฆินสา ¶ โลหปิฏฺา, ปมฺมกา [ปมฺปกา (สี. ปี.), จปฺปกา (สฺยา.), ปพฺพกา (ก.)] ชีวชีวกา;
กปิฺชรา ติตฺติราโย, กุลา จ ปฏิกุตฺถกา.
‘‘มนฺทาลกา เจลเกฏุ, ภณฺฑุติตฺติรนามกา;
เจลาวกา ปิงฺคลาโย [ปิงฺคุลาโย (สี. ปี.)], โคฏกา องฺคเหตุกา.
‘‘กรวิยา จ สคฺคา จ, อุหุงฺการา จ กุกฺกุหา;
นานาทิชคณากิณฺณํ, นานาสรนิกูชิตํ.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นีลกา [สาฬิกา (ก.)] มฺชุภาณิกา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, ทิชา มฺชุสฺสรา สิตา;
เสตจฺฉิกุฏา ภทฺรกฺขา, อณฺฑชา จิตฺรเปขุณา.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, ทิชา มฺชุสฺสรา สิตา;
สิขณฺฑี นีลคีวาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, โกฏฺา โปกฺขรสาตกา;
กาลาเมยฺยา พลิยกฺขา, กทมฺพา สุวสาฬิกา.
‘‘หลิทฺทา ¶ โลหิตา เสตา, อเถตฺถ นลกา พหู;
วารณา ภิงฺคราชา จ, กทมฺพา สุวโกกิลา.
‘‘อุกฺกุสา กุรรา หํสา, อาฏา ปริวเทนฺติกา;
ปากหํสา ¶ อติพลา, นชฺชุหา ชีวชีวกา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
วารณาภิรุทา รมฺมา, อุโภ กาลูปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
สพฺเพ มฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโตสรํ.
‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา [กรวี นาม เต ทิชา (สี. ปี.)];
โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อฺมฺํ ปกูชิโน.
‘‘อเถตฺถ ¶ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา;
สพฺเพ มฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโตสรํ.
‘‘เอเณยฺยปสทากิณฺณํ, นาคสํเสวิตํ วนํ;
นานาลตาหิ สฺฉนฺนํ, กทลีมิคเสวิตํ.
‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก [สามา พหุกา (สฺยา. ก.)], นีวาโร วรโก พหุ;
สาลิ อกฏฺปาโก จ, อุจฺฉุ ตตฺถ อนปฺปโก.
‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
ขุทํ [ขุทฺทํ (สฺยา. ก.)] ปิปาสํ อรตึ, ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทติ;
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ.
‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทฺจ มสํ ชฏํ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ’’.
อิทํ ¶ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, อิสึ กตฺวา ปทกฺขิณํ;
อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหุ’’.
มหาวนวณฺณนา.
ทารกปพฺพํ
‘‘อุฏฺเหิ ¶ ชาลิ ปติฏฺ, โปราณํ วิย ทิสฺสติ;
พฺราหฺมณํ วิย ปสฺสามิ, นนฺทิโย มาภิกีรเร’’.
‘‘อหมฺปิ ตาต ปสฺสามิ, โย โส พฺรหฺมาว ทิสฺสติ;
อทฺธิโก วิย [อตฺถิโก วิย (สี. ปี.)] อายาติ, อติถี โน ภวิสฺสติ’’.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘กุสลฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ¶ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา อมฺหํ [มยฺหํ (สฺยา. ก.)] น วิชฺชติ’’.
‘‘สตฺต โน มาเส วสตํ, อรฺเ ชีวโสกินํ [ชีวิโสกินํ (สฺยา.)];
อิทมฺปิ ปมํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;
อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, อคฺคิหุตฺตํ กมณฺฑลุํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;
อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ตินฺทุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ.
‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
อนุปฺปตฺโต พฺรหารฺํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, สพฺพกาลํ น ขียติ;
เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉึ, ปุตฺเต เม เทหิ ยาจิโต’’.
‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, อิสฺสโร นย พฺราหฺมณ;
ปาโต คตา ราชปุตฺตี, สายํ อฺุฉาโต เอหิติ.
‘‘เอกรตฺตึ ¶ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;
ตสฺสา นฺหาเต อุปฆาเต, อถ เน มาลธาริเน.
‘‘เอกรตฺตึ วสิตฺวาน, ปาโต คจฺฉสิ พฺราหฺมณ;
นานาปุปฺเผหิ สฺฉนฺเน, นานาคนฺเธหิ ภูสิเต;
นานามูลผลากิณฺเณ, คจฺฉ สฺวาทาย พฺราหฺมณ’’.
‘‘น วาสมภิโรจามิ, คมนํ มยฺห รุจฺจติ;
อนฺตราโยปิ เม อสฺส, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘น เหตา ยาจโยคี นํ, อนฺตรายสฺส การิยา;
อิตฺถิโย มนฺตํ [อิตฺถิกามนฺตํ (ก.)] ชานนฺติ, สพฺพํ คณฺหนฺติ วามโต.
‘‘สทฺธาย ¶ ทานํ ททโต, มาสํ อทกฺขิ มาตรํ;
อนฺตรายมฺปิ ¶ สา กยิรา, คจฺฉฺเว รเถสภ.
‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;
สทฺธาย ทานํ ททโต, เอวํ ปฺุํ ปวฑฺฒติ.
‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุํ;
มาทิสสฺส ธนํ ทตฺวา, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ’’.
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส ทฏฺุํ, มม ภริยํ ปติพฺพตํ;
อยฺยกสฺสปิ ทสฺเสหิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘อจฺเฉทนสฺส ภายามิ, ราชปุตฺต สุโณหิ เม;
ราชทณฺฑาย มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา;
ชิโน ธนฺจ ทาเส จ, คารยฺหสฺส พฺรหฺมพนฺธุยา’’.
‘‘อิเม กุมาเร ทิสฺวาน, มฺชุเก ปิยภาณิเน;
ธมฺเม ิโต มหาราชา, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
ลทฺธา ปีติโสมนสฺสํ, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘นาหํ ตมฺปิ กริสฺสามิ, ยํ มํ ตฺวํ อนุสาสสิ;
ทารเกว อหํ เนสฺสํ, พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก’’.
‘‘ตโต กุมารา พฺยถิตา [พฺยธิตา (สี. ปี. ก.)], สุตฺวา ลุทฺทสฺส ภาสิตํ;
เตน เตน ปธาวึสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’.
‘‘เอหิ ¶ ตาต ปิยปุตฺต, ปูเรถ มม ปารมึ;
หทยํ ¶ เมภิสิฺเจถ, กโรถ วจนํ มม.
‘‘ยานา นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;
ชาติปารํ ตริสฺสามิ, สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ’’.
‘‘เอหิ อมฺม ปิยธีติ, ปูเรถ มม ปารมึ [ปิยา เม ทานปารมี (สฺยา. ก.)];
หทยํ เมภิสิฺเจถ, กโรถ วจนํ มม.
‘‘ยานา ¶ นาวา จ เม โหถ, อจลา ภวสาคเร;
ชาติปารํ ตริสฺสามิ, อุทฺธริสฺสํ สเทวกํ’’.
‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน.
‘‘ตโต กุมาเร อาทาย, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส อทา วิตฺโต, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ กุมาเร ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
ยํ ปฺชลิกโต ราชา, กุมาเร สุขวจฺฉิเต;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’.
‘‘ตโต โส พฺราหฺมโณ ลุทฺโท, ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย;
ลตาย หตฺเถ พนฺธิตฺวา, ลตาย อนุมชฺชถ [อนุปชฺชถ (ก.)].
‘‘ตโต โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑฺจาทาย พฺราหฺมโณ;
อาโกฏยนฺโต ¶ เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’.
‘‘ตโต กุมารา ปกฺกามุํ, พฺราหฺมณสฺส ปมฺุจิย;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ.
‘‘เวธมสฺสตฺถปตฺตํว, ปิตุ ปาทานิ วนฺทติ;
ปิตุ ปาทานิ วนฺทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;
ยาว อมฺมมฺปิ ปสฺเสมุ, อถ โน ตาต ทสฺสสิ.
‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;
มา โน ตฺวํ ตาต อททา, ยาว อมฺมาปิ เอตุ โน;
ตทายํ พฺราหฺมโณ กามํ, วิกฺกิณาตุ หนาตุ วา.
‘‘พลงฺกปาโท ¶ [พิลงฺกปาโท (ก.)] อนฺธนโข [อทฺธนโข (สี. สฺยา. ปี.)], อโถ โอวทฺธปิณฺฑิโก [โอพนฺธปิณฺฑิโก (ก.)];
ทีฆุตฺตโรฏฺโ จปโล, กฬาโร ภคฺคนาสโก.
‘‘กุมฺโภทโร ¶ ภคฺคปิฏฺิ, อโถ วิสมจกฺขุโก;
โลหมสฺสุ หริตเกโส, วลีนํ ติลกาหโต.
‘‘ปิงฺคโล จ วินโต จ, วิกโฏ จ พฺรหา ขโร;
อชินานิ จ สนฺนทฺโธ, อมนุสฺโส ภยานโก.
‘‘มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโข, มํสโลหิตโภชโน;
คามา อรฺมาคมฺม, ธนํ ตํ ตาต ยาจติ.
‘‘นียมาเน ปิสาเจน, กึ นุ ตาต อุทิกฺขสิ;
อสฺมา นูน เต หทยํ, อายสํ ทฬฺหพนฺธนํ.
‘‘โย ¶ โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินา;
อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘อิเธว อจฺฉตํ กณฺหา, น สา ชานาติ กิสฺมิฺจิ;
มิคีว ขีรสมฺมตฺตา, ยูถา หีนา ปกนฺทติ.
‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ อมฺมํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ ตาตํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [รุชฺชติ (สฺยา. ก.)];
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺตี, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม;
กณฺหาชินํ อปสฺสนฺโต, กุมารึ จารุทสฺสนึ.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ.
‘‘โส ¶ นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ;
อฑฺฒรตฺเต ว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ.
‘‘อิเม ¶ ¶ เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา [สินฺธุวาริตา (พหูสุ)];
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา [สีโตทิกา (สี. ปี.)] นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชาม, ตานิ อชฺช ชหามเส.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ อชฺช ชหามเส’’.
‘‘นียมานา กุมารา เต, ปิตรํ เอตทพฺรวุํ;
อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวฺจ ตาต สุขี ภว.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ, โสกํ เตหิ วิเนสฺสติ.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
ตานิ อมฺมา อุทิกฺขนฺตี, โสกํ ปฏิวิเนสฺสติ.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, กลุนํ ปริเทวยิ’’.
‘‘กํ ¶ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;
สายํ สํเวสนากาเล, โก เน ทสฺสติ โภชนํ.
‘‘กํ นฺวชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา;
สายํ สํเวสนากาเล, อมฺมา ฉาตมฺห เทถ โน.
‘‘กถํ ¶ นุ ปถํ คจฺฉนฺติ, ปตฺติกา อนุปาหนา;
สนฺตา สูเนหิ ปาเทหิ, โก เน หตฺเถ คเหสฺสติ.
‘‘กถํ นุ โส น ลชฺเชยฺย, สมฺมุขา ปหรํ มม;
อทูสกานํ ปุตฺตานํ, อลชฺชี วต พฺราหฺมโณ.
‘‘โยปิ เม ทาสิทาสสฺส, อฺโ วา ปน เปสิโย;
ตสฺสาปิ สุวิหีนสฺส, โก ลชฺชี ปหริสฺสติ.
‘‘วาริชสฺเสว ¶ เม สโต, พทฺธสฺส กุมินามุเข;
อกฺโกสติ ปหรติ, ปิเย ปุตฺเต อปสฺสโต.
‘‘อทุ จาปํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ พนฺธิย วามโต;
อาเนสฺสามิ สเก ปุตฺเต, ปุตฺตานฺหิ วโธ ทุโข.
‘‘อฏฺานเมตํ [อทฺธา หิ เมตํ (ปี.)] ทุกฺขรูปํ, ยํ กุมารา วิหฺเร;
สตฺจ ธมฺมมฺาย, โก ทตฺวา อนุตปฺปติ’’.
‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;
ยสฺส นตฺถิ สกา มาตา, ยถา นตฺถิ [ปิตา อตฺถิ (ก.)] ตเถว โส.
‘‘เอหิ กณฺเห มริสฺสาม, นตฺถตฺโถ ชีวิเตน โน;
ทินฺนมฺหาติ ¶ [ทินฺนมฺหาปิ (สี. สฺยา.), ทินฺนมาสิ (ก.)] ชนินฺเทน, พฺราหฺมณสฺส ธเนสิโน;
อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย โน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธาเรม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘วิวิธานิ ¶ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส.
‘‘อิเม โน หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ โน อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬาม, ตานิ กณฺเห ชหามเส’’.
‘‘นียมานา กุมารา เต, พฺราหฺมณสฺส ปมฺุจิย;
เตน เตน ปธาวึสุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ’’.
‘‘ตโต โส รชฺชุมาทาย, ทณฺฑฺจาทาย พฺราหฺมโณ;
อาโกฏยนฺโต เต เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต’’.
‘‘ตํ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;
ลฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ.
‘‘น ¶ จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;
ยกฺโข ¶ พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;
นียมาเน ปิสาเจน, กึ นุ ตาต อุทิกฺขสิ’’.
‘‘อิเม โน ปาทกา ทุกฺขา, ทีโฆ จทฺธา สุทุคฺคโม;
นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, พฺราหฺมโณ จ ธาเรติ [ตเรติ (สี. สฺยา. ปี.)] โน.
‘‘โอกนฺทามเส [โอกฺกนฺตามสิ (ก.)] ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
สรสฺส สิรสา วนฺทาม, สุปติตฺเถ จ อาปเก [อาวเก (ก.)].
‘‘ติณลตานิ โอสธฺโย, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ.
‘‘วชฺชนฺตุ โภนฺโต อมฺมฺจ, มทฺทึ อสฺมาก มาตรํ;
สเจ อนุปติตุกามาสิ, ขิปฺปํ อนุปติยาสิ โน.
‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;
ตเมวานุปเตยฺยาสิ, อปิ ปสฺเสสิ เน ลหุํ.
‘‘อโห วต เร ชฏินี, วนมูลผลหาริเก [หาริยา (สฺยา. ก.)];
สฺุํ ทิสฺวาน อสฺสมํ, ตํ เต ทุกฺขํ ภวิสฺสติ.
‘‘อติเวลํ ¶ นุ อมฺมาย, อฺุฉา ลทฺโธ อนปฺปโก [อฺุฉาลทฺธํ อนปฺปกํ (สฺยา.)];
ยา โน พทฺเธ น ชานาสิ, พฺราหฺมเณน ธเนสินา.
‘‘อจฺจายิเกน ลุทฺเทน, โย โน คาโวว สุมฺภติ;
อปชฺช อมฺมํ ปสฺเสมุ, สายํ อฺุฉาโต อาคตํ.
‘‘ทชฺชา อมฺมา พฺราหฺมณสฺส, ผลํ ขุทฺเทน มิสฺสิตํ;
ตทายํ ¶ อสิโต ธาโต, น พาฬฺหํ ธารเยยฺย [ตรเยยฺย (สี. สฺยา. ปี.)] โน.
‘‘สูนา จ วต โน ปาทา, พาฬฺหํ ธาเรติ พฺราหฺมโณ;
อิติ ตตฺถ วิลปึสุ, กุมารา มาตุคิทฺธิโน’’.
ทารกปพฺพํ นาม.
มทฺทีปพฺพํ
‘‘เตสํ ลาลปฺปิตํ สุตฺวา, ตโย วาฬา วเน มิคา;
สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, อิทํ วจนมพฺรวุํ.
‘‘มา ¶ เหว โน ราชปุตฺตี, สายํ อฺุฉาโต อาคมา;
มา เหวมฺหาก นิพฺโภเค, เหยิตฺถ วเน มิคา.
‘‘สีโห จ นํ วิเหเยฺย, พฺยคฺโฆ ทีปิ จ ลกฺขณํ;
เนว ชาลีกุมารสฺส, กุโต กณฺหาชินา สิยา;
อุภเยเนว ชีเยถ, ปตึ ปุตฺเต จ ลกฺขณา’’.
‘‘ขณิตฺติกํ เม ปติตํ, ทกฺขิณกฺขิ จ ผนฺทติ;
อผลา ผลิโน รุกฺขา, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา.
‘‘ตสฺสา สายนฺหกาลสฺมึ, อสฺสมาคมนํ ปติ;
อตฺถงฺคตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺหุํ.
‘‘นีเจ โจลมฺพเต สูริโย, ทูเร จ วต อสฺสโม;
ยฺจ เนสํ อิโต หสฺสํ [หิสฺสํ (ก.)], ตํ เต ภฺุเชยฺยุ โภชนํ.
‘‘โส นูน ขตฺติโย เอโก, ปณฺณสาลาย อจฺฉติ;
โตเสนฺโต ทารเก ฉาเต, มมํ ทิสฺวา อนายตึ.
‘‘เต ¶ นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
สายํ ¶ สํเวสนากาเล, ขีรปีตาว อจฺฉเร.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
สายํ สํเวสนากาเล, วาริปีตาว อจฺฉเร.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํ.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเล.
‘‘เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ, กปณาย วรากิยา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโต.
‘‘เอกายโน เอกปโถ, สรา โสพฺภา จ ปสฺสโต;
อฺํ มคฺคํ น ปสฺสามิ, เยน คจฺเฉยฺย อสฺสมํ.
‘‘มิคา นมตฺถุ ราชาโน, กานนสฺมึ มหพฺพลา;
ธมฺเมน ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา.
‘‘อวรุทฺธสฺสาหํ ภริยา, ราชปุตฺตสฺส สิรีมโต;
ตํ จาหํ นาติมฺามิ, รามํ สีตาวนุพฺพตา.
‘‘ตุมฺเห ¶ จ ปุตฺเต ปสฺสถ, สายํ สํเวสนํ ปติ;
อหฺจ ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘พหุํ จิทํ มูลผลํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;
ตโต อุปฑฺฒํ ทสฺสามิ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา.
‘‘ราชปุตฺตี จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;
ธมฺเมน ¶ ภาตโร โหถ, มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา’’.
‘‘ตสฺสา ลาลปฺปมานาย, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
สุตฺวา เนลปตึ วาจํ, วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุํ’’.
‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, วจฺฉา พาลาว มาตรํ.
‘‘อิมมฺหิ ¶ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, หํสาวุปริปลฺลเล.
‘‘อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ, อสฺสมสฺสาวิทูรโต.
‘‘ทฺเว มิคา วิย [เต มิคาวิย (สี. สฺยา. ปี.)] อุกฺกณฺณา [โอกฺกณฺณา (ก.)], สมนฺตา มภิธาวิโน;
อานนฺทิโน ปมุทิตา, วคฺคมานาว กมฺปเร;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ฉกลีว มิคี ฉาปํ, ปกฺขี มุตฺตาว ปฺชรา;
โอหาย ปุตฺเต นิกฺขมึ, สีหีวามิสคิทฺธินี;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตํ, นาคานมิว ปพฺพเต;
จิตกา ปริกิณฺณาโย, อสฺสมสฺสาวิทูรโต;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘วาลิกายปิ โอกิณฺณา, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
สมนฺตา มภิธาวนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘เย ¶ มํ ปุเร ปจฺจุฏฺเนฺติ [ปจฺจุเทนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], อรฺา ทูรมายตึ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ฉกลึว มิคึ ฉาปา, ปจฺจุคฺคนฺตุน มาตรํ;
ทูเร มํ ปวิโลเกนฺติ [อปโลเกนฺติ (ก.), ปฏิวิโลเกนฺติ (สฺยา.)], เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘อิทํ ¶ เนสํ กีฬานกํ, ปติตํ ปณฺฑุเพฬุวํ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ถนา จ มยฺหิเม ปูรา, อุโร จ สมฺปทาลติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อุจฺฉงฺเคโก วิจินาติ, ถนเมกาวลมฺพติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘ยสฺสุ ¶ สายนฺหสมยํ, ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา;
อุจฺฉงฺเค เม วิวตฺตนฺติ, เต น ปสฺสามิ ทารเก.
‘‘อยํ โส อสฺสโม ปุพฺเพ, สมชฺโช ปฏิภาติ มํ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต อปสฺสนฺตฺยา, ภมเต วิย อสฺสโม.
‘‘กิมิทํ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กิมิทํ อปฺปสทฺโทว, อสฺสโม ปฏิภาติ มํ;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กิมิทํ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กิมิทํ ¶ ตุณฺหิภูโตสิ, อปิ รตฺเตว เม มโน;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘กจฺจิ นุ เม อยฺยปุตฺต, มิคา ขาทึสุ ทารเก;
อรฺเ อิริเณ วิวเน, เกน นีตา เม ทารกา.
‘‘อทุ เต ปหิตา ทูตา, อทุ สุตฺตา ปิยํวทา;
อทุ พหิ โน นิกฺขนฺตา, ขิฑฺฑาสุ ปสุตา นุ เต.
‘‘เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน;
สกุณานฺจ โอปาโต, เกน นีตา เม ทารกา.
‘‘อิทํ ตโต ทุกฺขตรํ, สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มม;
ยฺจ ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ตฺวฺจ มํ นาภิภาสสิ.
‘‘อชฺเชว [อชฺช เจ (สฺยา.)] เม อิมํ รตฺตึ, ราชปุตฺต น สํสสิ;
มฺเ โอกฺกนฺตสนฺตํ [อุกฺกนฺตสตฺตํ (สี. ปี.)] มํ, ปาโต ทกฺขิสิ โน มตํ’’.
‘‘นูน ¶ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
ปาโต คตาสิ อฺุฉาย, กิมิทํ สายมาคตา’’.
‘‘นนุ ¶ ตฺวํ สทฺทมสฺโสสิ, เย สรํ ปาตุมาคตา;
สีหสฺสปิ นทนฺตสฺส, พฺยคฺฆสฺส จ นิกุชฺชิตํ.
‘‘อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เม, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;
ขณิตฺโต เม หตฺถา ปติโต, อุคฺคีวฺจาปิ [อุงฺคีวฺจาปิ (ก.)] อํสโต.
‘‘ตทาหํ ¶ พฺยถิตา ภีตา, ปุถุ กตฺวาน ปฺชลึ;
สพฺพทิสา นมสฺสิสฺสํ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา.
‘‘มา เหว โน ราชปุตฺโต, หโต สีเหน ทีปินา;
ทารกา วา ปรามฏฺา, อจฺฉโกกตรจฺฉิหิ.
‘‘สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ, ตโย วาฬา วเน มิคา;
เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคํ, เตน สายมฺหิ อาคตา.
‘‘อหํ ปติฺจ ปุตฺเต จ, อาเจรมิว มาณโว;
อนุฏฺิตา ทิวารตฺตึ, ชฏินี พฺรหฺมจารินี.
‘‘อชินานิ ปริทหิตฺวา, วนมูลผลหาริยา;
วิจรามิ ทิวารตฺตึ, ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกา.
‘‘อหํ สุวณฺณหลิทฺทึ, อาภตํ ปณฺฑุเพฬุวํ;
รุกฺขปกฺกานิ จาหาสึ, อิเม โว ปุตฺต กีฬนา.
‘‘อิมํ มูลาฬิวตฺตกํ, สาลุกํ จิฺจเภทกํ;
ภฺุช ขุทฺเทหิ สํยุตฺตํ, สห ปุตฺเตหิ ขตฺติย.
‘‘ปทุมํ ชาลิโน เทหิ, กุมุทฺจ กุมาริยา;
มาลิเน ปสฺส นจฺจนฺเต, สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหย.
‘‘ตโต กณฺหาชินายปิ, นิสาเมหิ รเถสภ;
มฺชุสฺสราย วคฺคุยา, อสฺสมํ อุปยนฺติยา [อุปคนฺถิยา (สฺยา. ก.)].
‘‘สมานสุขทุกฺขมฺหา, รฏฺา ปพฺพาชิตา อุโภ;
อปิ ¶ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ.
‘‘สมเณ ¶ พฺราหฺมเณ นูน, พฺรหฺมจริยปรายเณ;
อหํ โลเก อภิสฺสปึ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ’’.
‘‘อิเม ¶ เต ชมฺพุกา รุกฺขา, เวทิสา สินฺทุวารกา;
วิวิธานิ รุกฺขชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อสฺสตฺถา ปนสา เจเม, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
วิวิธานิ ผลชาตานิ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม ติฏฺนฺติ อารามา, อยํ สีตูทกา นที;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ธารึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘วิวิธานิ ผลชาตานิ, อสฺมึ อุปริปพฺพเต;
ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภฺุชึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม เต หตฺถิกา อสฺสา, พลิพทฺทา จ เต อิเม;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’.
‘‘อิเม สามา สโสลูกา, พหุกา กทลีมิคา;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิเม หํสา จ โกฺจา จ, มยูรา จิตฺรเปขุณา;
เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร’’.
‘‘อิมา ¶ ตา วนคุมฺพาโย, ปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘อิมา ตา โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากูปกูชิตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;
ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ, เต กุมารา น ทิสฺสเร.
‘‘น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาหตํ;
อคฺคิปิ เต น หาปิโต, กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ.
‘‘ปิโย ¶ ปิเยน สงฺคมฺม, สโม เม [สโมหํ (สฺยา.), สมฺโมหํ (ก.)] พฺยปหฺติ;
ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ, ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ’’.
‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา’’.
‘‘สา ¶ ตตฺถ ปริเทวิตฺวา, ปพฺพตานิ วนานิ จ;
ปุนเทวสฺสมํ คนฺตฺวา, โรทิ สามิกสนฺติเก [สามิกสนฺติเก โรทิ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
สกุณาปิ น วสฺสนฺติ, มตา เม นูน ทารกา.
‘‘‘น โข โน เทว ปสฺสามิ, เยน เต นีหตา มตา;
วิจรนฺติ ¶ รุกฺขมูเลสุ, ปพฺพเตสุ คุหาสุ จ’.
‘‘อิติ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา, ตตฺเถว ปติตา ฉมา’’.
‘‘ตมชฺฌปตฺตํ ราชปุตฺตึ, อุทเกนาภิสิฺจถ;
อสฺสตฺถํ นํ วิทิตฺวาน, อถ นํ เอตทพฺรวิ’’.
‘‘อาทิเยเนว เต มทฺทิ, ทุกฺขํ นกฺขาตุมิจฺฉิสํ;
ทลิทฺโท ยาจโก วุฑฺโฒ, พฺราหฺมโณ ฆรมาคโต.
‘‘ตสฺส ทินฺนา มยา ปุตฺตา, มทฺทิ มา ภายิ อสฺสส;
มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส.
‘‘ปุตฺเต ปสฺุจ ธฺฺจ, ยฺจ อฺํ ฆเร ธนํ;
ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ, ทิสฺวา ยาจกมาคตํ;
อนุโมทาหิ เม มทฺทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ’’.
‘‘อนุโมทามิ ¶ เต เทว, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ;
ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ, ภิยฺโย ทานํ ทโท ภว.
‘‘โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ, มนุสฺเสสุ ชนาธิป;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน’’.
‘‘นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวงฺคโต;
สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ, คิรีนํว ปติสฺสุตา.
‘‘ตสฺส เต อนุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา;
อินฺโท ¶ จ พฺรหฺมา ปชาปติ, โสโม ยโม เวสฺสวโณ;
สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, ตาวตึสา สอินฺทกา.
‘‘อิติ ¶ มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;
เวสฺสนฺตรสฺส อนุโมทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ’’.
มทฺทีปพฺพํ นาม.
สกฺกปพฺพํ
ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
สกฺโก พฺราหฺมณวณฺเณน, ปาโต เตสํ อทิสฺสถ.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘กุสลฺเจว โน พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘สตฺต โน มาเส วสตํ, อรฺเ ชีวโสกินํ;
อิทํ ทุติยํ ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;
อาทาย เวฬุวํ ทณฺฑํ, ธาเรนฺตํ อชินกฺขิปํ.
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เม อทุราคตํ;
อนฺโต ¶ ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช พฺรหฺเม วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ.
‘‘อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
อนุปฺปตฺโต พฺรหารฺํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, สพฺพกาลํ น ขียติ;
เอวํ ตํ ยาจิตาคจฺฉึ, ภริยํ เม เทหิ ยาจิโต’’.
‘‘ททามิ ¶ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจสิ พฺราหฺมณ;
สนฺตํ นปฺปฏิคุยฺหามิ, ทาเน เม รมตี มโน’’.
‘‘มทฺทึ หตฺเถ คเหตฺวาน, อุทกสฺส กมณฺฑลุํ;
พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
มทฺทึ ปริจชนฺตสฺส, เมทนี สมฺปกมฺปถ.
‘‘เนว สา มทฺที ภากุฏิ, น สนฺธียติ น โรทติ;
เปกฺขเตวสฺส ตุณฺหี สา, เอโส ชานาติ ยํ วรํ’’.
‘‘โกมารี ¶ ยสฺสาหํ ภริยา, สามิโก มม อิสฺสโร;
ยสฺสิจฺเฉ ตสฺส มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา’’.
‘‘เตสํ สงฺกปฺปมฺาย, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;
สพฺเพ ชิตา เต ปจฺจูหา, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา.
‘‘นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวงฺคโต;
สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ, คิรีนํว ปติสฺสุตา.
‘‘ตสฺส เต อนุโมทนฺติ, อุโภ นารทปพฺพตา;
อินฺโท จ พฺรหฺมา ปชาปติ, โสโม ยโม เวสฺสวโณ;
สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ, ทุกฺกรฺหิ กโรติ โส.
‘‘ทุทฺททํ ¶ ททมานานํ, ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตํ;
อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ, สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโย.
‘‘ตสฺมา สตฺจ อสตํ, นานา โหติ อิโต คติ;
อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา.
‘‘ยเมตํ กุมาเร อทา, ภริยํ อทา วเน วสํ;
พฺรหฺมยานมโนกฺกมฺม, สคฺเค เต ตํ วิปจฺจตุ’’.
‘‘ททามิ โภโต ภริยํ, มทฺทึ สพฺพงฺคโสภนํ;
ตฺวฺเจว มทฺทิยา ฉนฺโน, มทฺที จ ปตินา สห.
‘‘ยถา ¶ ปโย จ สงฺโข จ, อุโภ สมานวณฺณิโน;
เอวํ ตุวฺจ มทฺที จ, สมานมนเจตสา.
‘‘อวรุทฺเธตฺถ อรฺสฺมึ, อุโภ สมฺมถ อสฺสเม;
ขตฺติยา โคตฺตสมฺปนฺนา, สุชาตา มาตุเปตฺติโต;
ยถา ปฺุานิ กยิราถ, ททนฺตา อปราปรํ’’.
‘‘สกฺโกหมสฺมิ ¶ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
วรํ วรสฺสุ ราชิสิ, วเร อฏฺ ททามิ เต’’.
‘‘วรํ เจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
ปิตา มํ อนุโมเทยฺย, อิโต ปตฺตํ สกํ ฆรํ;
อาสเนน นิมนฺเตยฺย, ปเมตํ วรํ วเร.
‘‘ปุริสสฺส วธํ น โรเจยฺยํ, อปิ กิพฺพิสการกํ;
วชฺฌํ วธมฺหา โมเจยฺยํ, ทุติเยตํ วรํ วเร.
‘‘เย วุฑฺฒา เย จ ทหรา, เย จ มชฺฌิมโปริสา;
มเมว อุปชีเวยฺยุํ, ตติเยตํ วรํ วเร.
‘‘ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, สทารปสุโต สิยํ;
ถีนํ วสํ น คจฺเฉยฺยํ, จตุตฺเถตํ วรํ วเร.
‘‘ปุตฺโต เม สกฺก ชาเยถ, โส จ ทีฆายุโก สิยา;
ธมฺเมน ชิเน ปถวึ, ปฺจเมตํ วรํ วเร.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยสฺสุคฺคมนํ ปติ;
ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, ฉฏฺเมตํ วรํ วเร.
‘‘ททโต ¶ ¶ เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;
ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, สตฺตเมตํ วรํ วเร.
‘‘อิโต วิมุจฺจมานาหํ, สคฺคคามี วิเสสคู;
อนิวตฺติ ตโต อสฺสํ, อฏฺเมตํ วรํ วเร’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;
อจิรํ วต เต ตโต, ปิตา ตํ ทฏฺุเมสฺสติ’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
เวสฺสนฺตเร วรํ ทตฺวา, สคฺคกายํ อปกฺกมิ’’.
สกฺกปพฺพํ นาม.
มหาราชปพฺพํ
‘‘กสฺเสตํ ¶ มุขมาภาติ, เหมํ วุตฺตตฺตมคฺคินา;
นิกฺขํว ชาตรูปสฺส, อุกฺกามุขปหํสิตํ.
‘‘อุโภ สทิสปจฺจงฺคา, อุโภ สทิสลกฺขณา;
ชาลิสฺส สทิโส เอโก, เอกา กณฺหาชินา ยถา.
‘‘สีหา พิลาว นิกฺขนฺตา, อุโภ สมฺปติรูปกา;
ชาตรูปมยาเยว, อิเม ทิสฺสนฺติ ทารกา’’.
‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาช, อิเม อาเนสิ ทารเก;
อชฺช รฏฺํ อนุปฺปตฺโต, กุหึ คจฺฉสิ พฺราหฺมณ’’ [อิทํ คาถทฺธํ ปี โปตฺถเก นตฺถิ].
‘‘มยฺหํ เต ทารกา เทว, ทินฺนา วิตฺเตน สฺชย;
อชฺช ปนฺนรสา รตฺติ, ยโต ลทฺธา [ทินฺนา (สี. ปี.)] เม ทารกา’’.
‘‘เกน ¶ วา วาจเปยฺเยน, สมฺมาาเยน สทฺทเห;
โก เตตํ ทานมททา, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ’’.
‘‘โย ยาจตํ ปติฏฺาสิ, ภูตานํ ธรณีริว;
โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํ.
‘‘โย ยาจตํ คตี อาสิ, สวนฺตีนํว สาคโร;
โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํ’’.
‘‘ทุกฺกฏํ ¶ วต โภ รฺา, สทฺเธน ฆรเมสินา;
กถํ นุ ปุตฺตเก ทชฺชา, อรฺเ อวรุทฺธโก.
‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
กถํ เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํ.
‘‘ทาสึ ทาสํ จ [ทาสํ ทาสิ จ (สี. ปี.)] โส ทชฺชา, อสฺสํ จสฺสตรีรถํ;
หตฺถิฺจ กฺุชรํ ทชฺช, กถํ โส ทชฺช ทารเก’’.
‘‘ยสฺส นสฺส [นตฺถิ (สี. ปี.)] ฆเร ทาโส, อสฺโส จสฺสตรีรโถ;
หตฺถี จ กฺุชโร นาโค, กึ โส ทชฺชา ปิตามห’’.
‘‘ทานมสฺส ปสํสาม, น จ นินฺทาม ปุตฺตกา;
กถํ นุ หทยํ อาสิ, ตุมฺเห ทตฺวา วนิพฺพเก’’.
‘‘ทุกฺขสฺส หทยํ อาสิ, อโถ อุณฺหมฺปิ ปสฺสสิ;
โรหินีเหว ¶ ตมฺพกฺขี, ปิตา อสฺสูนิ วตฺตยิ’’.
‘‘ยํ ¶ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;
ลฏฺิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํ.
‘‘น จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;
ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;
นียมาเน ปิสาเจน, กินฺนุ ตาต อุทิกฺขสิ’’.
‘‘ราชปุตฺตี จ โว มาตา, ราชปุตฺโต จ โว ปิตา;
ปุพฺเพ เม องฺคมารุยฺห, กึ นุ ติฏฺถ อารกา’’.
‘‘ราชปุตฺตี จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;
ทาสา มยํ พฺราหฺมณสฺส, ตสฺมา ติฏฺาม อารกา’’.
‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ฑยฺหเต หทยํ มม;
จิตกายํว เม กาโย, อาสเน น สุขํ ลเภ.
‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ภิยฺโย โสกํ ชเนถ มํ;
นิกฺกิณิสฺสามิ ทพฺเพน, น โว ทาสา ภวิสฺสถ.
‘‘กิมคฺฆิยฺหิ ¶ โว ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;
ยถาภูตํ เม อกฺขาถ, ปฏิปาเทนฺตุ พฺราหฺมณํ’’.
‘‘สหสฺสคฺฆฺหิ มํ ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;
อถ [อจฺฉํ (สี. สฺยา. ก.)] กณฺหาชินํ กฺํ, หตฺถินา จ สเตน จ’’ [หตฺถิอาทิสเตน จ (สฺยา.), หตฺถินาทิสเตน จ (ก.)].
‘‘อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากร;
ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;
ชาตรูปสหสฺสฺจ ¶ , ปุตฺตานํ เทหิ นิกฺกยํ.
‘‘ตโต กตฺตา ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากริ;
ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;
ชาตรูปสหสฺสฺจ, ปุตฺตานํทาสิ นิกฺกยํ’’.
‘‘นิกฺกิณิตฺวา นหาเปตฺวา, โภชยิตฺวาน ทารเก;
สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑน, อุจฺฉงฺเค อุปเวสยุํ.
‘‘สีสํ นฺหาเต สุจิวตฺเถ, สพฺพาภรณภูสิเต;
ราชา องฺเก กริตฺวาน, อยฺยโก ปริปุจฺฉถ.
‘‘กุณฺฑเล ฆุสิเต มาเล, สพฺพาภรณภูสิเต;
ราชา องฺเก กริตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘กจฺจิ ¶ อุโภ อโรคา เต, ชาลิ มาตาปิตา ตว;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘อโถ อุโภ อโรคา เม, เทว มาตาปิตา มม;
อโถ ¶ อฺุเฉน ยาเปนฺติ, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา เนสํ น วิชฺชติ.
‘‘ขณนฺตาลุกลมฺพานิ, พิลานิ ตกฺกลานิ จ;
โกลํ ภลฺลาตกํ เพลฺลํ, สา โน อาหตฺว โปสติ.
‘‘ยฺเจว ¶ สา อาหรติ, วนมูลผลหาริยา;
ตํ โน สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, รตฺตึ ภฺุชาม โน ทิวา.
‘‘อมฺมาว โน กิสา ปณฺฑุ, อาหรนฺตี ทุมปฺผลํ;
วาตาตเปน สุขุมาลี, ปทุมํ หตฺถคตามิว.
‘‘อมฺมาย ปตนูเกสา, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, ขคฺคทีปินิเสวิเต.
‘‘เกเสสุ ชฏํ พนฺธิตฺวา, กจฺเฉ ชลฺลมธารยิ;
จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ.
‘‘ปุตฺตา ปิยา มนุสฺสานํ, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ;
น หิ นูนมฺหากํ อยฺยสฺส, ปุตฺเต สฺเนโห อชายถ’’.
‘‘ทุกฺกฏฺจ หิ โน ปุตฺต, ภูนหจฺจํ กตํ มยา;
โยหํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิมทูสกํ.
‘‘ยํ เม กิฺจิ อิธ อตฺถิ, ธนํ ธฺฺจ วิชฺชติ;
เอตุ ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, สิวิรฏฺเ ปสาสตุ’’.
‘‘น เทว มยฺหํ วจนา, เอหิติ สิวิสุตฺตโม;
สยเมว เทโว คนฺตฺวา, สิฺจ โภเคหิ อตฺรชํ’’.
‘‘ตโต เสนาปตึ ราชา, สชฺชโย อชฺฌภาสถ;
หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา สนฺนาหยนฺตุ นํ;
เนคมา จ มํ อนฺเวนฺตุ, พฺราหฺมณา จ ปุโรหิตา.
‘‘ตโต ¶ สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน [ยุถิโน (ก.)] จารุทสฺสนา;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตา.
‘‘นีลวตฺถธรา เนเก [นีลวณฺณธราเนเก (สี. ปี.), นีลวตฺถธรา เอเก (?)], ปีตาเนเก นิวาสิตา;
อฺเ โลหิตอุณฺหีสา, สุทฺธาเนเก นิวาสิตา;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตา.
‘‘หิมวา ยถา คนฺธธโร, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;
นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโย.
‘‘โอสเธหิ ¶ จ ทิพฺเพหิ, ทิสา ภาติ ปวาติ จ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, ทิสา ภนฺตุ ปวนฺตุ จ.
‘‘ตโต นาคสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, หตฺถิกฺขนฺเธหิ ทสฺสิตา.
‘‘ตโต อสฺสสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
อาชานียาว ¶ ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหนา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, อสฺสปิฏฺเ อลงฺกตา.
‘‘ตโต รถสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;
อโยสุกตเนมิโย, สุวณฺณจิตปกฺขเร.
‘‘อาโรเปนฺตุ ธเช ตตฺถ, จมฺมานิ กวจานิ จ;
วิปฺปาเลนฺตุ [วิปฺผาเลนฺตุ (สี. สฺยา. ปี.)] จ จาปานิ, ทฬฺหธมฺมา ปหาริโน;
ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, รเถสุ รถชีวิโน’’.
‘‘ลาชาโอโลปิยา [ลาชา โอโลกิรา (ก.)] ปุปฺผา, มาลาคนฺธวิเลปนา;
อคฺฆิยานิ จ ติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, เมรยสฺส สุราย จ;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ [ปติตา นฺตุ (สฺยา. ก.)], เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘มํสา ปูวา สงฺกุลิโย, กุมฺมาสา มจฺฉสํยุตา;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘สปฺปิ เตลํ ทธิ ขีรํ, กงฺคุพีชา [กงฺคุวีหิ (สี. ปี.), กงฺคุปิฏฺา (สฺยา.)] พหู สุรา;
มคฺคมฺหิ ปติติฏฺนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติ.
‘‘อาฬาริกา ¶ จ สูทา จ, นฏนฏฺฏกคายิโน;
ปาณิสฺสรา กุมฺภถูณิโย, มนฺทกา โสกชฺฌายิกา [โสกจฺฉายิกา (ก.)].
‘‘อาหฺนฺตุ ¶ สพฺพวีณา, เภริโย ทินฺทิมานิ จ;
ขรมุขานิ ¶ ธเมนฺตุ [วทนฺตุ (สี. ปี.)], นทนฺตุ เอกโปกฺขรา.
‘‘มุทิงฺคา ปณวา สงฺขา, โคธา ปริวเทนฺติกา;
ทินฺทิมานิ จ หฺนฺตุ, กุตุมฺป [กุฏุมฺพา (สี. สฺยา. ปี.)] ทินฺทิมานิ จ’’.
‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินี;
ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํ.
‘‘โกฺจํ นทติ มาตงฺโค, กฺุชโร สฏฺิหายโน;
กจฺฉาย พทฺธมานาย, โกฺจํ นทติ วารโณ.
‘‘อาชานียา หสิยนฺติ [หสิสฺสึสุ (สี. ปี.)], เนมิโฆโส อชายถ;
อพฺภํ รโช อจฺฉาเทสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินี.
‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา หารหารินี;
ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํ.
‘‘เต ปาวึสุ พฺรหารฺํ, พหุสาขํ มโหทกํ [พหุทิชํ (ปี.)];
ปุปฺผรุกฺเขหิ สฺฉนฺนํ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํ.
‘‘ตตฺถ พินฺทุสฺสรา วคฺคู, นานาวณฺณา พหู ทิชา;
กูชนฺตมุปกูชนฺติ, อุตุสมฺปุปฺผิเต ทุเม.
‘‘เต คนฺตฺวา ทีฆมทฺธานํ, อโหรตฺตานมจฺจเย;
ปเทสํ ตํ อุปาคจฺฉุํ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหุ’’.
มหาราชปพฺพํ นาม.
ฉขตฺติยกมฺมํ
‘‘เตสํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภีโต เวสฺสนฺตโร อหุ;
ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา, ภีโต เสนํ อุทิกฺขติ.
‘‘อิงฺฆ ¶ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน;
อาชานียา หสิยนฺติ, ธชคฺคานิ จ ทิสฺสเร.
‘‘อิเม ¶ ¶ นูน อรฺสฺมึ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;
วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;
วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ.
‘‘ยถา มยํ อทูสกา, อรฺเ อวรุทฺธกา;
อมิตฺตหตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตกํ’’.
‘‘อมิตฺตา นปฺปสาเหยฺยุํ, อคฺคีว อุทกณฺณเว;
ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา’’.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, โอโรหิตฺวาน ปพฺพตา;
นิสีทิ ปณฺณสาลายํ, ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ’’.
‘‘นิวตฺตยิตฺวาน รถํ, วุฏฺเปตฺวาน เสนิโย;
เอกํ อรฺเ วิหรนฺตํ, ปิตา ปุตฺตํ อุปาคมิ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, เอกํโส ปฺชลีกโต;
ปริกิณฺโณ [ปริกฺขิตฺโต (สี. ปี.)] อมจฺเจหิ, ปุตฺตํ สิฺจิตุมาคมิ.
‘‘ตตฺถทฺทส กุมารํ โส, รมฺมรูปํ สมาหิตํ;
นิสินฺนํ ปณฺณสาลายํ, ฌายนฺตํ อกุโตภยํ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ;
เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํ.
‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสุรสฺสาภิวาทยิ;
‘มทฺที ¶ อหฺหิ เต เทว, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา’ [หุสา (สี. สฺยา. ปี.)];
เตสุ ตตฺถ ปลิสชฺช, ปาณินา ปริมชฺชถ’’.
‘‘กจฺจิ โว กุสลํ ปุตฺต, กจฺจิ ปุตฺต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘อตฺถิ โน ชีวิกา เทว, สา จ ยาทิสกีทิสา;
กสิรา ชีวิกา โหม [อโหสิ (?)], อฺุฉาจริยาย ชีวิตํ.
‘‘อนิทฺธินํ ¶ มหาราช, ทเมตสฺสํว สารถิ;
ตฺยมฺหา อนิทฺธิกา ทนฺตา, อสมิทฺธิ ทเมติ โน.
‘‘อปิ โน กิสานิ มํสานิ, ปิตุ มาตุ อทสฺสนา;
อวรุทฺธานํ มหาราช, อรฺเ ชีวโสกินํ’’.
‘‘เยปิ ¶ เต สิวิเสฏฺสฺส, ทายาทาปตฺตมานสา;
ชาลี กณฺหาชินา จุโภ, พฺราหฺมณสฺส วสานุคา;
อจฺจายิกสฺส ลุทฺทสฺส, โย เน คาโวว สุมฺภติ.
‘‘เต ราชปุตฺติยา ปุตฺเต, ยทิ ชานาถ สํสถ;
ปริยาปุณาถ โน ขิปฺปํ, สปฺปทฏฺํว มาณวํ’’.
‘‘อุโภ กุมารา นิกฺกีตา, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
พฺราหฺมณสฺส ธนํ ทตฺวา, ปุตฺต มา ภายิ อสฺสส’’.
‘‘กจฺจิ ¶ นุ ตาต กุสลํ, กจฺจิ ตาต อนามยํ;
กจฺจิ นุ ตาต เม มาตุ, จกฺขุ น ปริหายติ’’.
‘‘กุสลฺเจว เม ปุตฺต, อโถ ปุตฺต อนามยํ;
อโถ จ ปุตฺต เต มาตุ, จกฺขุ น ปริหายติ’’.
‘‘กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ ผีโต ชนปโท, กจฺจิ วุฏฺิ น ฉิชฺชติ’’.
‘‘อโถ อโรคํ โยคฺคํ เม, อโถ วหติ วาหนํ;
อโถ ผีโต ชนปโท, อโถ วุฏฺิ น ฉิชฺชติ’’.
‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, มาตา เนสํ อทิสฺสถ;
ราชปุตฺตี คิริทฺวาเร, ปตฺติกา อนุปาหนา.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, มาตรํ ปุตฺตคิทฺธินึ;
เวสฺสนฺตโร จ มทฺที จ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อวนฺทิสุํ.
‘‘มทฺที จ สิรสา ปาเท, สสฺสุยา อภิวาทยิ;
มทฺที อหฺหิ เต อยฺเย, ปาเท วนฺทามิ เต สุณฺหา’’.
‘‘มทฺทิฺจ ปุตฺตกา ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคตา;
กนฺทนฺตา มภิธาวึสุ, วจฺฉพาลาว มาตรํ.
‘‘มทฺที ¶ จ ปุตฺตเก ทิสฺวา, ทูรโต โสตฺถิมาคเต;
วารุณีว ปเวเธนฺตี, ถนธาราภิสิฺจถ’’.
‘‘สมาคตานํ าตีนํ, มหาโฆโส อชายถ;
ปพฺพตา สมนาทึสุ, มหี ปกมฺปิตา อหุ.
‘‘วุฏฺิธารํ ปวตฺเตนฺโต, เทโว ปาวสฺสิ ตาวเท;
อถ ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา, าตีหิ สมคจฺฉถ.
‘‘นตฺตาโร ¶ สุณิสา ปุตฺโต, ราชา เทวี จ เอกโต;
ยทา สมาคตา อาสุํ, ตทาสิ โลมหํสนํ.
‘‘ปฺชลิกา ตสฺส ยาจนฺติ, โรทนฺตา เภรเว วเน;
เวสฺสนฺตรฺจ มทฺทิฺจ, สพฺเพ รฏฺา สมาคตา;
ตฺวํ โนสิ อิสฺสโร ราชา, รชฺชํ กาเรถ โน อุโภ’’.
ฉขตฺติยกมฺมํ นาม.
‘‘ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺตํ, รฏฺา ปพฺพาชยิตฺถ มํ;
ตฺวฺจ ชานปทา เจว, เนคมา จ สมาคตา’’.
‘‘ทุกฺกฏฺจ หิ โน ปุตฺต, ภูนหจฺจํ กตํ มยา;
โยหํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิมทูสกํ’’.
‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, ปิตุ ทุกฺขํ อุทพฺพเห;
มาตุ ภคินิยา จาปิ, อปิ ปาเณหิ อตฺตโน’’.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, รโชชลฺลํ ปวาหยิ;
รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา, สงฺขวณฺณํ [สจฺจวณฺณํ (สี. สฺยา.)] อธารยิ’’.
‘‘สีสํ นฺหาโต สุจิวตฺโถ, สพฺพาภรณภูสิโต;
ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ขคฺคํ พนฺธิ ปรนฺตปํ.
‘‘ตโต ¶ สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;
สหชาตา ปกิรึสุ, นนฺทยนฺตา รเถสภํ.
‘‘ตโต ¶ มทฺทิมฺปิ นฺหาเปสุํ, สิวิกฺา สมาคตา;
เวสฺสนฺตโร ตํ ปาเลตุ, ชาลี กณฺหาชินา จุโภ;
อโถปิ ตํ มหาราชา, สฺชโย อภิรกฺขตุ’’.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิยํ อาจรึสุ, รมณีเย คิริพฺพเช.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิ วิตฺตา สุมนา, ปุตฺเต สงฺคมฺม ลกฺขณา.
‘‘อิทฺจ ปจฺจยํ ลทฺธา, ปุพฺเพ สํกฺเลสมตฺตโน;
อานนฺทิ วิตฺตา ปตีตา, สห ปุตฺเตหิ ลกฺขณา’’.
‘‘เอกภตฺตา ¶ ปุเร อาสึ, นิจฺจํ ถณฺฑิลสายินี;
อิติ เมตํ วตํ อาสิ, ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกา.
‘‘ตํ เม วตํ สมิทฺธชฺช, ตุมฺเห สงฺคมฺม ปุตฺตกา;
มาตุชมฺปิ ตํ ปาเลตุ, ปิตุชมฺปิ จ ปุตฺตก;
อโถปิ ตํ มหาราชา, สฺชโย อภิรกฺขตุ.
‘‘ยํ กิฺจิตฺถิ กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว ปิตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, อชโร อมโร ภว’’.
‘‘กปฺปาสิกฺจ โกเสยฺยํ, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
สสฺสุ ¶ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘ตโต เหมฺจ กายูรํ, คีเวยฺยํ รตนามยํ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘ตโต เหมฺจ กายูรํ, องฺคทํ มณิเมขลํ;
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘อุณฺณตํ มุขผุลฺลฺจ, นานารตฺเต จ มาณิเก [มาณิเย (สี. ปี.)];
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘อุคฺคตฺถนํ คิงฺคมกํ, เมขลํ ปาฏิปาทกํ [ปฏิปาทุกํ (สี. สฺยา.), ปาลิปาทกํ (ปี.)];
สสฺสุ สุณฺหาย ปาเหสิ, เยหิ มทฺที อโสภถ.
‘‘สุตฺตฺจ ¶ สุตฺตวชฺชฺจ, อุปนิชฺฌาย เสยฺยสิ;
อโสภถ ราชปุตฺตี, เทวกฺาว นนฺทเน.
‘‘สีสํ นฺหาตา สุจิวตฺถา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อโสภถ ราชปุตฺตี, ตาวตึเสว อจฺฉรา.
‘‘กทลีว วาตจฺฉุปิตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
ทนฺตาวรณสมฺปนฺนา, ราชปุตฺตี อโสภถ.
‘‘สกุณี มานุสินีว, ชาตา จิตฺตปตฺตา ปตี;
นิคฺโรธปกฺกพิมฺโพฏฺี, ราชปุตฺตี อโสภถ.
‘‘ตสฺสา จ นาคมาเนสุํ, นาติพทฺธํว กฺุชรํ;
สตฺติกฺขมํ สรกฺขมํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ.
‘‘สา มทฺที นาคมารุหิ, นาติพทฺธํว กฺุชรํ;
สตฺติกฺขมํ ¶ สรกฺขมํ, อีสาทนฺตํ อุรูฬฺหวํ’’.
‘‘สพฺพมฺหิ ¶ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, นฺมฺํ วิเหยุํ.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
เวสฺสนฺตรสฺส เตเชน, นฺมฺํ วิเหยุํ.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
เอกชฺฌํ สนฺนิปาตึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
เอกชฺฌํ สนฺนิปาตึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ มิคา อหุํ;
นาสฺสุ มฺชู นิกูชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สพฺพมฺหิ ตํอรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ;
นาสฺสุ มฺชู นิกูชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘ปฏิยตฺโต ¶ ราชมคฺโค, วิจิตฺโต ปุปฺผสนฺถโต;
วสิ เวสฺสนฺตโร ยตฺถ, ยาวตาว เชตุตฺตรา.
‘‘ตโต สฏฺิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ¶ ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘กโรฏิยา ¶ จมฺมธรา, อิลฺลีหตฺถา [อินฺทิหตฺถา (สฺยา. ก.), ขคฺคหตฺถา (สี. ปี.)] สุวมฺมิโน;
ปุรโต ปฏิปชฺชึสุ, เวสฺสนฺตเร ปยาตมฺหิ;
สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘เต ปาวิสุํ ปุรํ รมฺมํ, มหาปาการโตรณํ;
อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ.
‘‘วิตฺตา ชานปทา อาสุํ, เนคมา จ สมาคตา;
อนุปฺปตฺเต กุมารมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘เจลุกฺเขโป อวตฺติตฺถ, อาคเต ธนทายเก;
นนฺทึ ปเวสิ [นนฺทิ-ปฺปเวสิ (สี. สฺยา. ปี.)] นคเร, พนฺธนา โมกฺโข อโฆสถ.
‘‘ชาตรูปมยํ ¶ ¶ วสฺสํ, เทโว ปาวสฺสิ ตาวเท;
เวสฺสนฺตเร ปวิฏฺมฺหิ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน.
‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;
กายสฺส เภทา สปฺปฺโ, สคฺคํ โส อุปปชฺชถา’’ติ.
เวสฺสนฺตรชาตกํ ทสมํ.
มหานิปาต นิฏฺิตา.
ชาตกปาฬิ นิฏฺิตา.