📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ชาตกปาฬิ
(ทุติโย ภาโค)
๑๗. จตฺตาลีสนิปาโต
๕๒๑. เตสกุณชาตกํ (๑)
‘‘เวสฺสนฺตรํ ¶ ¶ ¶ ตํ ปุจฺฉามิ, สกุณ ภทฺทมตฺถุ เต;
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วรํ’’.
‘‘จิรสฺสํ วต มํ ตาโต, กํโส พาราณสิคฺคโห;
ปมตฺโต อปฺปมตฺตํ มํ, ปิตา ปุตฺตํ อโจทยิ.
‘‘ปเมเนว วิตถํ, โกธํ หาสํ นิวารเย;
ตโต กิจฺจานิ กาเรยฺย, ตํ วตํ อาหุ ขตฺติย.
‘‘ยํ ¶ ตฺวํ ตาต ตโปกมฺมํ [ตเป กมฺมํ (สี. สฺยา. ปี.)], ปุพฺเพ กตมสํสยํ;
รตฺโต ทุฏฺโ จ ยํ กยิรา, น ตํ กยิรา ตโต ปุน [ปุนํ (ปี.)].
‘‘ขตฺติยสฺส ปมตฺตสฺส, รฏฺสฺมึ รฏฺวฑฺฒน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘สิรี ตาต อลกฺขี จ [สิรี จ ตาต ลกฺขี จ (สฺยา. ปี.)], ปุจฺฉิตา เอตทพฺรวุํ;
อุฏฺาน [อุฏฺาเน (สฺยา.)] วีริเย โปเส, รมาหํ อนุสูยเก.
‘‘อุสูยเก ¶ ทุหทเย, ปุริเส กมฺมทุสฺสเก;
กาลกณฺณี มหาราช, รมติ [รมาติ (ก.)] จกฺกภฺชนี.
‘‘โส ตฺวํ สพฺเพสุ สุหทโย [โส ตฺวํ สพฺเพสํ สุหทโย (สฺยา. ปี.), โส ตฺวํ สพฺเพ สุหทโย (ก.)], สพฺเพสํ รกฺขิโต ภว;
อลกฺขึ นุท มหาราช, ลกฺขฺยา ภว นิเวสนํ.
‘‘ส ¶ ลกฺขีธิติสมฺปนฺโน, ปุริโส หิ มหคฺคโต;
อมิตฺตานํ กาสิปติ, มูลํ อคฺคฺจ ฉินฺทติ.
‘‘สกฺโกปิ หิ ภูตปติ, อุฏฺาเน นปฺปมชฺชติ;
ส กลฺยาเณ ธิตึ กตฺวา, อุฏฺาเน กุรุเต มโน.
‘‘คนฺธพฺพา ปิตโร เทวา, สาชีวา [สฺชีวา (ปี.)] โหนฺติ ตาทิโน;
อุฏฺาหโต [อุฏฺหโต (สฺยา. ปี.)] อปฺปมชฺชโต [มปฺปมชฺชโต (ก.)], อนุติฏฺนฺติ เทวตา.
‘‘โส อปฺปมตฺโต อกฺกุทฺโธ [อกฺกุฏฺโ (ปี.)], ตาต กิจฺจานิ การย;
วายมสฺสุ จ กิจฺเจสุ, นาลโส วินฺทเต สุขํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว [เอสา จ (ปี.)] อนุสาสนี;
อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย [ทุกฺขาย (ปี.)] จ’’.
‘‘สกฺขิสิ ตฺวํ [สกฺขี ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] กุณฺฑลินิ, มฺสิ ขตฺตพนฺธุนิ [ขตฺติยพนฺธุนี (ปี.)];
รชฺชํ กาเรตุกาเมน, กึ สุ กิจฺจํ กตํ วรํ’’.
‘‘ทฺเวว ตาต ปทกานิ, ยตฺถ [เยสุ (ปี.)] สพฺพํ ปติฏฺิตํ;
อลทฺธสฺส จ โย ลาโภ, ลทฺธสฺส จานุรกฺขณา.
‘‘อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท;
อนกฺขา กิตเว ตาต, อโสณฺเฑ อวินาสเก.
‘‘โย จ ตํ ตาต รกฺเขยฺย, ธนํ ยฺเจว เต สิยา;
สูโตว รถํ สงฺคณฺเห, โส เต กิจฺจานิ การเย.
‘‘สุสงฺคหิตนฺตชโน, สยํ วิตฺตํ อเวกฺขิย;
นิธิฺจ อิณทานฺจ, น กเร ปรปตฺติยา.
‘‘สยํ ¶ ¶ อายํ ¶ วยํ [อายวยํ (ปี.)] ชฺา, สยํ ชฺา กตากตํ;
นิคฺคณฺเห นิคฺคหารหํ, ปคฺคณฺเห ปคฺคหารหํ.
‘‘สยํ ชานปทํ อตฺถํ, อนุสาส รเถสภ;
มา เต อธมฺมิกา ยุตฺตา, ธนํ รฏฺฺจ นาสยุํ.
‘‘มา จ เวเคน กิจฺจานิ, กโรสิ [กาเรสิ (สี. สฺยา. ปี.)] การเยสิ วา;
เวคสา หิ กตํ กมฺมํ, มนฺโท ปจฺฉานุตปฺปติ.
‘‘มา เต อธิสเร มฺุจ, สุพาฬฺหมธิโกธิตํ [โกปิตํ (สี. สฺยา.)];
โกธสา หิ พหู ผีตา, กุลา อกุลตํ คตา.
‘‘มา ตาต อิสฺสโรมฺหีติ, อนตฺถาย ปตารยิ;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, มา เต อาสิ ทุขุทฺรโย.
‘‘อเปตโลมหํสสฺส, รฺโ กามานุสาริโน;
สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รฺโ ตํ วุจฺจเต อฆํ.
‘‘ตตฺเถว เต วตฺตปทา, เอสาว อนุสาสนี;
ทกฺขสฺสุทานิ ปฺุกโร, อโสณฺโฑ อวินาสโก;
สีลวาสฺสุ [สีลวาสฺส (ฏีกา)] มหาราช, ทุสฺสีโล วินิปาติโก’’ [วินิปาตโก (ปี.)].
‘‘อปุจฺฉิมฺห โกสิยโคตฺตํ [อปุจฺฉิมฺหา โกสิยโคตฺตํ (สฺยา.), อปุจฺฉมฺหาปิ โกสิกํ (ปี.)], กุณฺฑลินึ ตเถว จ;
ตฺวํ ทานิ วเทหิ ชมฺพุก [ชมฺพุก ตฺวํ ทานิ วเทหิ (สฺยา. ปี.)], พลานํ พลมุตฺตมํ’’.
‘‘พลํ ปฺจวิธํ โลเก, ปุริสสฺมึ มหคฺคเต;
ตตฺถ พาหุพลํ นาม, จริมํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘โภคพลฺจ ทีฆาวุ, ทุติยํ วุจฺจเต พลํ;
อมจฺจพลฺจ ¶ ทีฆาวุ, ตติยํ วุจฺจเต พลํ.
‘‘อภิชจฺจพลํ เจว, ตํ จตุตฺถํ อสํสยํ;
ยานิ เจตานิ สพฺพานิ, อธิคณฺหาติ ปณฺฑิโต.
‘‘ตํ พลานํ พลํ เสฏฺํ, อคฺคํ ปฺาพํ พลํ [วรํ (สี.)];
ปฺาพเลนุปตฺถทฺโธ, อตฺถํ วินฺทติ ปณฺฑิโต.
‘‘อปิ ¶ เจ ลภติ มนฺโท, ผีตํ ธรณิมุตฺตมํ;
อกามสฺส ปสยฺหํ วา, อฺโ ตํ ปฏิปชฺชติ.
‘‘อภิชาโตปิ เจ โหติ, รชฺชํ ลทฺธาน ขตฺติโย;
ทุปฺปฺโ หิ กาสิปติ, สพฺเพนปิ น ชีวติ.
‘‘ปฺาว ¶ สุตํ วินิจฺฉินี [ปฺา สุตวินิจฺฉินี (สฺยา. ปี.)], ปฺา กิตฺติ สิโลกวฑฺฒนี [วทฺธนี (ปี.)];
ปฺาสหิโต นโร อิธ, อปิ ทุกฺเข สุขานิ วินฺทติ.
‘‘ปฺฺจ โข อสุสฺสูสํ, น โกจิ อธิคจฺฉติ;
พหุสฺสุตํ อนาคมฺม, ธมฺมฏฺํ อวินิพฺภุชํ.
‘‘โย จ ธมฺมวิภงฺคฺู [โย ธมฺมฺจ วิภาคฺู (ปี.)], กาลุฏฺายี มตนฺทิโต;
อนุฏฺหติ กาเลน, กมฺมผลํ ตสฺส อิชฺฌติ [กมฺมผลํ ตสฺสิชฺฌติ, ผลํ ตสฺส สมิชฺฌติ (ก.)].
‘‘อนายตน [นา’นายตน (ปี.)] สีลสฺส, อนายตน [นา’นายตน (ปี.)] เสวิโน;
น นิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ปยุตฺตสฺส, ตถายตนเสวิโน;
อนิพฺพินฺทิยการิสฺส, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ.
‘‘โยคปฺปโยคสงฺขาตํ, สมฺภตสฺสานุรกฺขณํ;
ตานิ ¶ ตฺวํ ตาต เสวสฺสุ, มา อกมฺมาย รนฺธยิ;
อกมฺมุนา หิ ทุมฺเมโธ, นฬาคารํว สีทติ’’.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเสุ [รฏฺเ (ปี.)] ชนปเทสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณ [สมเณ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมเณสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห [ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหติ (ก.)];
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา [อินฺโท (ปี.), สินฺทา (ก.)] เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท [ปมาโท (ปี. ก.)].
‘‘ตตฺเถว ¶ เต [เวเต (ปี.)] วตฺตปทา, เอสาว [เอสา จ (ปี.)] อนุสาสนี;
สปฺปฺเสวี กลฺยาณี, สมตฺตํ สาม [สามํ (ก.)] ตํ วิทู’’ติ.
เตสกุณชาตกํ ปมํ.
๕๒๒. สรภงฺคชาตกํ (๒)
‘‘อลงฺกตา กุณฺฑลิโน สุวตฺถา, เวฬุริยมุตฺตาถรุขคฺคพนฺธา [พทฺธา (ปี.)];
รเถสภา ติฏฺถ เก นุ ตุมฺเห, กถํ โว ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’.
‘‘อหมฏฺโก ภีมรโถ ปนายํ, กาลิงฺคราชา ปน อุคฺคโตยํ [อุคฺคโต อยํ (ปี.), อุคฺคตายํ (ก.)];
สุสฺตานํ อิสีนํ [สุสฺตานิสินํ (ปี.)] ทสฺสนาย, อิธาคตา ปุจฺฉิตาเยมฺห ปฺเห’’.
‘‘เวหายสํ ¶ ติฏฺสิ [ติฏฺติ (ปี.)] อนฺตลิกฺเข, ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;
ปุจฺฉามิ ตํ ยกฺข มหานุภาว, กถํ ตํ ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’.
‘‘ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ, มฆวาติ ¶ ตํ อาหุ มนุสฺสโลเก;
ส เทวราชา อิทมชฺช ปตฺโต, สุสฺตานํ อิสีนํ ทสฺสนาย’’.
‘‘ทูเร สุตา โน อิสโย สมาคตา, มหิทฺธิกา อิทฺธิคุณูปปนฺนา;
วนฺทามิ เต อยิเร ปสนฺนจิตฺโต, เย ชีวโลเกตฺถ มนุสฺสเสฏฺา’’.
คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ [ทกฺขิตานํ (สฺยา. ปี.)], กายา จุโต คจฺฉติ มาลุเตน;
อิโต ปฏิกฺกมฺม สหสฺสเนตฺต, คนฺโธ อิสีนํ อสุจิ เทวราช’’.
‘‘คนฺโธ อิสีนํ จิรทิกฺขิตานํ, กายา จุโต คจฺฉตุ มาลุเตน;
วิจิตฺรปุปฺผํ สุรภึว มาลํ, คนฺธฺจ เอตํ ปาฏิกงฺขาม ภนฺเต;
น เหตฺถ เทวา ปฏิกฺกูลสฺิโน’’.
‘‘ปุรินฺทโท ภูตปตี ยสสฺสี, เทวานมินฺโท สกฺโก [อิทํ ปทํ นตฺถิ (สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ)] มฆวา สุชมฺปติ;
ส เทวราชา อสุรคณปฺปมทฺทโน, โอกาสมากงฺขติ ปฺห ปุจฺฉิตุํ.
‘‘โก ¶ เนวิเมสํ อิธ ปณฺฑิตานํ, ปฺเห ปุฏฺโ นิปุเณ พฺยากริสฺสติ;
ติณฺณฺจ รฺํ มนุชาธิปานํ, เทวานมินฺทสฺส จ วาสวสฺส’’.
‘‘อยํ ¶ อิสิ [อิสี (สี. ปี.)] สรภงฺโค ตปสฺสี [ยสสฺสี (สี.)], ยโต ชาโต วิรโต เมถุนสฺมา;
อาเจรปุตฺโต [อาจริยปุตฺโต (ปี. ก.)] สุวินีตรูโป, โส เนสํ ปฺหานิ วิยากริสฺสติ’’.
‘‘โกณฺฑฺ ปฺหานิ วิยากโรหิ, ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา;
โกณฺฑฺ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม, ยํ วุทฺธ [วทฺธ (ปี.), พุทฺธ (ก.)] มาคจฺฉติ เอส ภาโร’’.
‘‘กตาวกาสา ¶ ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต, ยํ กิฺจิ ปฺหํ มนสาภิปตฺถิตํ;
อหฺหิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ, ตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรฺจ’’.
‘‘ตโต จ มฆวา สกฺโก, อตฺถทสฺสี ปุรินฺทโท;
อปุจฺฉิ ปมํ ปฺหํ, ยฺจาสิ อภิปตฺถิตํ’’.
‘‘กึ สู วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, กิสฺสปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
กสฺสีธ ¶ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถํ’’.
‘‘โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ, มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ;
สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’.
‘‘สกฺกา อุภินฺนํ [หิ ทฺวินฺนํ (ปี.)] วจนํ ติติกฺขิตุํ, สทิสสฺส วา เสฏฺตรสฺส [เสฏฺนรสฺส (ปี.)] วาปิ;
กถํ นุ หีนสฺส วโจ ขเมถ, อกฺขาหิ เม โกณฺฑฺ เอตมตฺถํ’’.
‘‘ภยา ¶ หิ เสฏฺสฺส วโจ ขเมถ, สารมฺภเหตู ปน สาทิสสฺส;
โย จีธ หีนสฺส วโจ ขเมถ, เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต’’.
‘‘กถํ วิชฺา จตุปตฺถรูปํ [จตุมฏฺรูปํ (สฺยา. ปี.)], เสฏฺํ สริกฺขํ อถวาปิ หีนํ;
วิรูปรูเปน จรนฺติ สนฺโต, ตสฺมา หิ สพฺเพสํ วโจ ขเมถ’’.
‘‘น เหตมตฺถํ มหตีปิ เสนา, สราชิกา ยุชฺฌมานา ลเภถ;
ยํ ¶ ขนฺติมา สปฺปุริโส ลเภถ, ขนฺตี พลสฺสูปสมนฺติ เวรา’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
ยถา อหุํ [อหู (สี. สฺยา. ปี.)] ทณฺฑกี นาฬิเกโร [นาฬิกีโร (สี. สฺยา. ปี.)], อถชฺชุโน กลาพุ จาปิ ราชา;
เตสํ คตึ พฺรูหิ สุปาปกมฺมินํ, กตฺถูปปนฺนา อิสินํ วิเหกา’’.
‘‘กิสฺหิ [กิสํปิ (ปี.)] วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี, อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโ;
กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ, ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเย.
‘‘โย สฺเต ปพฺพชิเต อเหยิ [อวฺจสิ (ปี.)], ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;
ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ, สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมานํ.
‘‘อถชฺชุโน ¶ นิรเย สตฺติสูเล, อวํสิโร ปติโต อุทฺธํปาโท [อุทฺธปาโท (สฺยา.), อทฺธปาโท (ปี.)];
องฺคีรสํ โคตมํ เหยิตฺวา, ขนฺตึ ตปสฺสึ จิรพฺรหฺมจารึ.
‘‘โย ¶ ขณฺฑโส ปพฺพชิตํ อเฉทยิ, ขนฺตึ วทนฺตํ สมณํ อทูสกํ;
กลาพุวีจึ อุปปชฺช ปจฺจติ, มหาปตาปํ [มหาภิตาปํ (ปี.)] กฏุกํ ภยานกํ.
‘‘เอตานิ สุตฺวา นิรยานิ ปณฺฑิโต, อฺานิ ปาปิฏฺตรานิ เจตฺถ;
ธมฺมํ จเร สมณพฺราหฺมเณสุ, เอวงฺกโร สคฺคมุเปติ านํ’’.
‘‘สุภาสิตํ ¶ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ;
กถํวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ, กถํวิธํ โน สิริ โน ชหาติ’’.
‘‘กาเยน วาจาย จ โย’ธ [โย จ (ปี.)] สฺโต, มนสา จ กิฺจิ น กโรติ ปาปํ;
น อตฺตเหตู อลิกํ ภเณติ [ภณาติ (สี. สฺยา. ปี.)], ตถาวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘คมฺภีรปฺหํ มนสาภิจินฺตยํ [มนสา วิจินฺตยํ (สี.)], นาจฺจาหิตํ กมฺม กโรติ ลุทฺทํ;
กาลาคตํ ¶ [กาลาภตํ (ปี.)] อตฺถปทํ น ริฺจติ, ตถาวิธํ ปฺวนฺตํ วทนฺติ.
‘‘โย ¶ เว กตฺู กตเวทิ ธีโร, กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;
ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ, ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺติ.
‘‘เอเตหิ สพฺเพหิ คุเณหุเปโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทฺู;
สงฺคาหกํ สขิลํ สณฺหวาจํ, ตถาวิธํ โน สิริ โน ชหาติ’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
สีลํ สิริฺจาปิ สตฺจ ธมฺมํ, ปฺฺจ กํ เสฏฺตรํ วทนฺติ’’.
‘‘ปฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
สีลํ สีรี จาปิ สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมา (ปี.)], อนฺวายิกา ปฺวโต ภวนฺติ’’.
‘‘สุภาสิตํ เต อนุโมทิยาน, อฺํ ตํ ปุจฺฉามิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํกโร ¶ กินฺติกโร กิมาจรํ, กึ เสวมาโน ลภตีธ ปฺํ;
ปฺาย ทานิปฺปฏิปํ [ทานิ ปฏิปทํ (สี. สฺยา. ปี.)] วเทหิ, กถํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ’’.
‘‘เสเวถ วุทฺเธ นิปุเณ พหุสฺสุเต, อุคฺคาหโก จ ปริปุจฺฉโก สิยา;
สุเณยฺย สกฺกจฺจ สุภาสิตานิ, เอวํกโร ปฺวา โหติ มจฺโจ.
‘‘ ¶ ปฺวา กามคุเณ อเวกฺขติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต จ;
เอวํ วิปสฺสี ปชหาติ ฉนฺทํ, ทุกฺเขสุ กาเมสุ มหพฺภเยสุ.
‘‘ส วีตราโค ปวิเนยฺย โทสํ, เมตฺตํ [เมตฺต (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ ภาวเย [ภาเวยฺย (สี. สฺยา. ก.)] อปฺปมาณํ;
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อนินฺทิโต พฺรหฺมมุเปติ านํ’’.
‘‘มหตฺถิยํ [มหิทฺธิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] อาคมนํ อโหสิ, ตวมฏฺกา [มฏฺก (สี. สฺยา. ก.)] ภีมรถสฺส จาปิ;
กาลิงฺคราชสฺส จ อุคฺคตสฺส, สพฺเพส ¶ โว กามราโค ปหีโน’’.
‘‘เอวเมตํ ปรจิตฺตเวทิ, สพฺเพส โน กามราโค ปหีโน;
กโรหิ โอกาสมนุคฺคหาย, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม’’.
‘‘กโรมิ โอกาสมนุคฺคหาย, ตถา หิ โว กามราโค ปหีโน;
ผราถ กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เม อภิสมฺภเวถ’’.
‘‘สพฺพํ ¶ กริสฺสาม ตวานุสาสนึ, ยํ ยํ ตุวํ วกฺขสิ ภูริปฺ;
ผราม กายํ วิปุลาย ปีติยา, ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม’’.
‘‘กตาย [กตายํ (สี. ปี.)] วจฺฉสฺส กิสสฺส ปูชา, คจฺฉนฺตุ โภนฺโต อิสโย สาธุรูปา;
ฌาเน รตา โหถ สทา สมาหิตา, เอสา รตี ปพฺพชิตสฺส เสฏฺา’’.
‘‘สุตฺวาน ¶ คาถา ปรมตฺถสํหิตา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
เต เวทชาตา อนุโมทมานา, ปกฺกามุ ¶ [ปกฺกมุ (ก.)] เทวา เทวปุรํ ยสสฺสิโน.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา อิสินา ปณฺฑิเตน;
โย โกจิมา อฏฺิกตฺวา [อฏฺึ กตฺวา (ก.)] สุเณยฺย, ลเภถ ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ;
ลทฺธาน ปุพฺพาปริยํ วิเสสํ, อทสฺสนํ มจฺจุราชสฺส คจฺเฉ’’.
‘‘สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร จ กสฺสโป;
ปพฺพโต อนุรุทฺโธ จ, กจฺจายโน จ เทวโล [เทวิโล (สฺยา. ก.)].
‘‘อนุสิสฺโส จ อานนฺโท, กิสวจฺโฉ จ โกลิโต;
นารโท อุทายี เถโร [นารโท ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต (สี.)], ปริสา พุทฺธปริสา;
สรภงฺโค โลกนาโถ, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
สรภงฺคชาตกํ ทุติยํ.
๕๒๓. อลมฺพุสาชาตกํ (๓)
‘‘อถ พฺรวิ พฺรหา อินฺโท, วตฺรภู ชยตํ ปิตา;
เทวกฺํ ปราเภตฺวา, สุธมฺมายํ อลมฺพุสํ.
‘‘มิสฺเส เทวา ตํ ยาจนฺติ, ตาวตึสา สอินฺทกา;
อิสิปฺปโลภเน ¶ [อิสิปโลภิเก (สี. สฺยา.), อิสึ ปโลภิเก (ปี.)] คจฺฉ, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุเส.
‘‘ปุรายํ อมฺเห อจฺเจติ [นาจฺเจติ (สฺยา. ก.)], วตฺตวา [วตวา (สี. สฺยา. ปี.)] พฺรหฺมจริยวา;
นิพฺพานาภิรโต วุทฺโธ [วทฺโธ (ปี.), พุทฺโธ (สฺยา. ก.)], ตสฺส มคฺคานิ อาวร’’.
‘‘เทวราช กิเมว ตฺวํ, มเมว ตุวํ สิกฺขสิ;
อิสิปฺปโลภเน [อิสิปโลภิเก (สี. สฺยา.), อิสึ ปโลภิเก (ปี.)] คจฺฉ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา.
‘‘มาทิสิโย ¶ ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน;
ตาสมฺปิ โหตุ ปริยาโย, ตาปิ ยนฺตุ ปโลภนา’’ [ปโลภิกา (สฺยา. ปี.)].
‘‘อทฺธา ¶ หิ สจฺจํ ภณสิ, สนฺติ อฺาปิ อจฺฉรา;
ตาทิสิโย ปวรา เจว, อโสเก นนฺทเน วเน.
‘‘น ตา เอวํ ปชานนฺติ, ปาริจริยํ ปุมํ คตา;
ยาทิสํ ตฺวํ ปชานาสิ, นาริ สพฺพงฺคโสภเน.
‘‘ตฺวเมว คจฺฉ กลฺยาณิ, อิตฺถีนํ ปวรา จสิ;
ตเวว วณฺณรูเปน, สวสมานยิสฺสสิ’’ [วสมานาปยิสฺสสิ (สฺยา.), วสมานามยิสฺสสิ (ปี.), ตํ วสมานยิสฺสสิ (ก.)].
‘‘น วาหํ น คมิสฺสามิ, เทวราเชน เปสิตา;
วิเภมิ เจตํ อาสาทุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ.
‘‘อเนเก นิรยํ ปตฺตา, อิสิมาสาทิยา ชนา;
อาปนฺนา โมหสํสารํ, ตสฺมา โลมานิ หํสเย’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุ [มิสฺเสตุ (สี. สฺยา. ปี.)] มิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘สา จ ตํ วนโมคยฺห, อิสิสิงฺเคน รกฺขิตํ;
พิมฺพชาลกสฺฉนฺนํ ¶ , สมนฺตา อฑฺฒโยชนํ.
‘‘ปาโตว ปาตราสมฺหิ, อุทณฺหสมยํ [อุทยสมยํ (สฺยา.), อุทนฺตสมยํ (ก.)] ปติ;
อคฺคิฏฺํ ปริมชฺชนฺตํ, อิสิสิงฺคํ อุปาคมิ’’.
‘‘กา นุ วิชฺชุริวาภาสิ, โอสธี วิย ตารกา;
วิจิตฺตหตฺถาภรณา [วิจิตฺตวตฺถาภรณา (สี.)], อามุตฺตมณิกุณฺฑลา [อามุกฺกมณิกุณฺฑลา (?)].
‘‘อาทิจฺจวณฺณสงฺกาสา, เหมจนฺทนคนฺธินี;
สฺตูรู มหามายา, กุมารี จารุทสฺสนา.
‘‘วิลคฺคา [วิลากา (สี. สฺยา. ปี.)] มุทุกา สุทฺธา, ปาทา เต สุปฺปติฏฺิตา;
คมนา กามนียา [กมนา กมนียา (สี. ปี.)] เต, หรนฺติเยว เม มโน.
‘‘อนุปุพฺพาว ¶ เต อูรู, นาคนาสสมูปมา;
วิมฏฺา ตุยฺหํ สุสฺโสณี, อกฺขสฺส ผลกํ ยถา.
‘‘อุปฺปลสฺเสว กิฺชกฺขา, นาภิ เต สาธุ สณฺิตา;
ปูรา กณฺหฺชนสฺเสว, ทูรโต ปฏิทิสฺสติ.
‘‘ทุวิธา ชาตา อุรชา, อวณฺฏา สาธุ ปจฺจุทา;
ปโยธรา อปติตา [อปฺปตีตา (สี. สฺยา. ปี.)], อฑฺฒลาพุสมา ถนา.
‘‘ทีฆา กมฺพุตลาภาสา, คีวา เอเณยฺยกา ยถา;
ปณฺฑราวรณา วคฺคุ, จตุตฺถมนสนฺนิภา.
‘‘อุทฺธคฺคา ¶ จ อธคฺคา จ, ทุมคฺคปริมชฺชิตา;
ทุวิชา เนลสมฺภูตา, ทนฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘อปณฺฑรา โลหิตนฺตา, ชิฺชูก [ชิฺชุก (สี. สฺยา. ปี.)] ผลสนฺนิภา;
อายตา ¶ จ วิสาลา จ, เนตฺตา ตว สุทสฺสนา.
‘‘นาติทีฆา สุสมฺมฏฺา, กนกพฺยา [กนกคฺคา (ปี.)] สโมจิตา;
อุตฺตมงฺครุหา ตุยฺหํ, เกสา จนฺทนคนฺธิกา.
‘‘ยาวตา กสิโครกฺขา, วาณิชานํ [วณิชานํ (ปี.)] จ ยา คติ;
อิสีนฺจ ปรกฺกนฺตํ, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘น เต สมสมํ ปสฺเส, อสฺมึ ปถวิ [ปุถุวิ (ปี.)] มณฺฑเล;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘น ปฺหกาโล ภทฺทนฺเต, กสฺสเปวํ คเต สติ;
เอหิ สมฺม รมิสฺสาม, อุโภ อสฺมากมสฺสเม;
เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ [อุปคุยฺหิสฺสํ (สฺยา.)], รตีนํ กุสโล ภว’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, อจฺฉรา กามวณฺณินี;
มิสฺสา มิสฺสิตุมิจฺฉนฺตี, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา’’.
‘‘โส จ เวเคน นิกฺขมฺม, เฉตฺวา ทนฺธปรกฺกมํ [ทนฺธปทกฺกมํ (ก.)];
ตมุตฺตมาสุ เวณีสุ, อชฺฌปฺปตฺโต [อชฺฌาปตฺโต (ปี.)] ปรามสิ;
‘‘ตมุทาวตฺต ¶ กลฺยาณี, ปลิสฺสชิ สุโสภนา [สุโสภณี (สฺยา. ก.)];
จวิตมฺหิ [จวิ ตมฺหา (สฺยา. ก.)] พฺรหฺมจริยา, ยถา ตํ อถ โตสิตา.
‘‘มนสา อคมา อินฺทํ, วสนฺตํ นนฺทเน วเน;
ตสฺสา สงฺกปฺปมฺาย, มฆวา เทวกฺุชโร.
‘‘ปลฺลงฺกํ ปหิณี ขิปฺปํ, โสวณฺณํ โสปวาหนํ;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาสํ, สหสฺสปฏิยตฺถตํ [ปฏิกตฺถตํ (สี.)].
‘‘ตเมนํ ¶ ตตฺถ ธาเรสิ, อุเร กตฺวาน โสภนา;
ยถา เอกมุหุตฺตํว, ตีณิ วสฺสานิ ธารยิ.
‘‘วิมโท ตีหิ วสฺเสหิ, ปพุชฺฌิตฺวาน พฺราหฺมโณ;
อทฺทสาสิ หริต [หรี (ปี.)] รุกฺเข, สมนฺตา อคฺคิยายนํ.
‘‘นวปตฺตวนํ ผุลฺลํ, โกกิลคฺคณโฆสิตํ;
สมนฺตา ปวิโลเกตฺวา, รุทํ อสฺสูนิ วตฺตยิ.
‘‘น ¶ ชุเห น ชเป [ชปฺเป (ก.)] มนฺเต, อคฺคิหุตฺตํ ปหาปิตํ;
โก นุ เม ปาริจริยาย, ปุพฺเพ จิตฺตํ ปโลภยิ.
‘‘อรฺเ เม วิหรโต, โย เม เตชา ห สมฺภุตํ [สมฺภตํ (ปี.)];
นานารตฺนปริปูรํ, นาวํว คณฺหิ อณฺณเว’’.
‘‘อหํ เต ปาริจริยาย, เทวราเชน เปสิตา;
อวธึ [อวธี (สฺยา. ปี. ก.)] จิตฺตํ จิตฺเตน, ปมาโท [ปมาทา (สฺยา. ปี.)] ตฺวํ น พุชฺฌสิ’’.
‘‘อิมานิ กิร มํ ตาโต, กสฺสโป อนุสาสติ;
กมลาสทิสิตฺถิโย [สริสิตฺถิโย (สฺยา. ปี.)], ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว.
‘‘อุเร คณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว;
อิจฺจานุสาสิ มํ ตาโต, ยถา มํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส สาสนํ;
อรฺเ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, สฺวชฺช ฌายามิ [สฺวาชฺชชฺฌายามิ (สี. ปี.)] เอกโก.
‘‘โสหํ ¶ ตถา กริสฺสามิ, ธิรตฺถุ ชีวิเตน เม;
ปุน วา ตาทิโส เหสฺสํ, มรณํ เม ภวิสฺสติ’’.
‘‘ตสฺส ¶ เตชํ [เตชฺจ (สี. ปี.)] วีริยฺจ, ธิตึ [ธิติฺจ (ปี.)] ตฺวา อวฏฺิตํ [สุวฑฺฒิตํ (สี.)];
สิรสา อคฺคหี ปาเท, อิสิสิงฺคํ อลมฺพุสา.
‘‘มา เม กุชฺฌ [กุชฺฌิ (ปี.)] มหาวีร, มา เม กุชฺฌ [กุชฺฌิ (ปี.)] มหาอิเส;
มหา อตฺโถ มยา จิณฺโณ, ติทสานํ ยสสฺสินํ;
ตยา สํกมฺปิตํ อาสิ, สพฺพํ เทวปุรํ ตทา’’.
‘‘ตาวตึสา จ เย เทวา, ติทสานฺจ วาสโว;
ตฺวฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, คจฺฉ กฺเ ยถาสุขํ’’.
‘‘ตสฺส ปาเท คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตมฺหา านา อปกฺกมิ.
‘‘โย จ ตสฺสาสิ ปลฺลงฺโก, โสวณฺโณ โสปวาหโน;
สอุตฺตรจฺฉทปฺาโส, สหสฺสปฏิยตฺถโต;
ตเมว ปลฺลงฺกมารุยฺห, อคา เทวาน สนฺติเก.
‘‘ตโมกฺกมิว อายนฺตึ, ชลนฺตึ วิชฺชุตํ ยถา;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, เทวินฺโท อททา วรํ’’.
‘‘วรฺเจ ¶ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;
นิสิปฺปโลภิกา [น อิสิปโลภิกา (สฺยา.), น อิสิปโลภิยํ (ปี.)] คจฺเฉ, เอตํ สกฺก วรํ วเร’’ติ.
อลมฺพุสาชาตกํ ตติยํ.
๕๒๔. สงฺขปาลชาตกํ (๔)
‘‘อริยาวกาโสสิ ปสนฺนเนตฺโต, มฺเ ¶ ภวํ ปพฺพชิโต กุลมฺหา;
กถํ นุ วิตฺตานิ ปหาย โภเค, ปพฺพชิ นิกฺขมฺม ฆรา สปฺ’’ [สปฺโ (สฺยา.), สปฺา (ปี.)].
‘‘สยํ ¶ วิมานํ นรเทว ทิสฺวา, มหานุภาวสฺส มโหรคสฺส;
ทิสฺวาน ปฺุาน มหาวิปากํ, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช’’.
‘‘น กามกามา น ภยา น โทสา, วาจํ มุสา ปพฺพชิตา ภณนฺติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, สุตฺวาน เม ชายิหิติปฺปสาโท’’.
‘‘วาณิชฺช [วณิชฺช (ปี.)] รฏฺาธิป คจฺฉมาโน, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [มิลาจปุตฺเต (สี. ปี.)];
ปวทฺธกายํ อุรคํ มหนฺตํ, อาทาย คจฺฉนฺเต ปโมทมาเน’’.
‘‘โสหํ สมาคมฺม ชนินฺท เตหิ, ปหฏฺโลโม อวจมฺหิ ภีโต;
กุหึ อยํ นียติ [นิยฺยติ (ก.)] ภีมกาโย, นาเคน กึ กาหถ โภชปุตฺตา.
‘‘นาโค อยํ นียติ โภชนตฺถา [โภชนตฺถํ (สี. สฺยา. ปี.)], ปวทฺธกาโย ¶ อุรโค มหนฺโต;
สาทฺุจ ถูลฺจ มุทฺุจ มํสํ, น ตฺวํ รสฺาสิ วิเทหปุตฺต.
‘‘อิโต มยํ คนฺตฺวา สกํ นิเกตํ [นิเกตนํ (ปี.)], อาทาย สตฺถานิ วิโกปยิตฺวา;
มํสานิ โภกฺขาม [ภกฺขาม (สฺยา.)] ปโมทมานา, มยฺหิ เว สตฺตโว ปนฺนคานํ.
‘‘สเจ อยํ นียติ โภชนตฺถา, ปวทฺธกาโย อุรโค มหนฺโต;
ททามิ โว พลิพทฺทานิ [พลิวทฺทานิ (ปี.)] โสฬส, นาคํ อิมํ มฺุจถ พนฺธนสฺมา.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โน ภกฺโข อยํ มนาโป, พหู จ โน อุรคา ภุตฺตปุพฺพา [พหุํ จ โน อุรโค ภุตฺตปุพฺโพ (ก.)];
กโรม เต ตํ วจนํ อฬาร [อาฬาร (ก.) เอวมุปริปิ], มิตฺตฺจ โน โหหิ วิเทหปุตฺต.
‘‘ตทสฺสุ เต พนฺธนา โมจยึสุ, ยํ นตฺถุโต ปฏิโมกฺกสฺส ปาเส;
มุตฺโต จ โส พนฺธนา นาคราชา, ปกฺกามิ ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ.
‘‘คนฺตฺวาน ปาจีนมุโข มุหุตฺตํ, ปุณฺเณหิ ¶ เนตฺเตหิ ปโลกยี มํ;
ตทาสฺสหํ ปิฏฺิโต อนฺวคจฺฉึ, ทสงฺคุลึ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา.
‘‘คจฺเฉว ¶ โข ตฺวํ ตรมานรูโป, มา ตํ อมิตฺตา ปุนรคฺคเหสุํ;
ทุกฺโข หิ ลุทฺเทหิ ปุนา สมาคโม, อทสฺสนํ โภชปุตฺตาน คจฺฉ.
‘‘อคมาสิ โส รหทํ วิปฺปสนฺนํ, นีโลภาสํ รมณียํ สุติตฺถํ;
สโมตตํ [สโมนตํ (สฺยา. ก.)] ชมฺพุหิ เวตสาหิ, ปาเวกฺขิ นิตฺติณฺณภโย ปตีโต.
‘‘โส ตํ ปวิสฺส น จิรสฺส นาโค, ทิพฺเพน เม ปาตุรหุํ ชนินฺท;
อุปฏฺหี มํ ปิตรํว ปุตฺโต, หทยงฺคมํ กณฺณสุขํ ภณนฺโต.
‘‘ตฺวํ ¶ เมสิ มาตา จ ปิตา [ปิตา จ (ปี.)] อฬาร, อพฺภนฺตโร ปาณทโท สหาโย;
สกฺจ อิทฺธึ ปฏิลาภโกสฺมิ [ปฏิลาภิโตสฺมิ (ปี.)], อฬาร ปสฺส เม นิเวสนานิ;
ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, มสกฺกสารํ ¶ วิย วาสวสฺส’’.
‘‘ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อสกฺขรา เจว มุทู สุภา จ;
นีจตฺติณา [นีจา ติณา (สฺยา. ปี.)] อปฺปรชา จ ภูมิ, ปาสาทิกา ยตฺถ ชหนฺติ โสกํ.
‘‘อนาวกุลา เวฬุริยูปนีลา, จตุทฺทิสํ อมฺพวนํ สุรมฺมํ;
ปกฺกา จ เปสี จ ผลา สุผุลฺลา, นิจฺโจตุกา ธารยนฺตี ผลานิ.
‘‘เตสํ วนานํ นรเทว มชฺเฌ, นิเวสนํ ภสฺสรสนฺนิกาสํ;
รชตคฺคฬํ โสวณฺณมยํ อุฬารํ, โอภาสตี วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘มณีมยา โสณฺณมยา [โสวณฺณมยา (สี. สฺยา. ปี.)] อุฬารา, อเนกจิตฺตา สตตํ สุนิมฺมิตา;
ปริปูรา กฺาหิ อลงฺกตาภิ, สุวณฺณกายูรธราหิ ราช.
‘‘โส สงฺขปาโล ตรมานรูโป, ปาสาทมารุยฺห อโนมวณฺโณ;
สหสฺสถมฺภํ อตุลานุภาวํ, ยตฺถสฺส ¶ ภริยา มเหสี อโหสิ.
‘‘เอกา ¶ จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย เวฬุริยมยํ มหคฺฆํ;
สุภํ มณึ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อโจทิตา อาสนมพฺภิหาสิ.
‘‘ตโต มํ อุรโค หตฺเถ คเหตฺวา, นิสีทยี ปามุขอาสนสฺมึ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, ภวฺหิ เม อฺตโร ครูนํ.
‘‘อฺา จ นารี ตรมานรูปา, อาทาย วารึ อุปสงฺกมิตฺวา;
ปาทานิ ปกฺขาลยี เม ชนินฺท, ภริยาว [ภริยา จ (ปี.)] ภตฺตู ปติโน ปิยสฺส.
‘‘อปรา จ นารี ตรมานรูปา, ปคฺคยฺห โสวณฺณมยาย [โสวณฺณมยา (ปี.)] ปาติยา;
อเนกสูปํ วิวิธํ วิยฺชนํ, อุปนามยี ภตฺต มนฺุรูปํ.
‘‘ตุริเยหิ [ตูริเยหิ (ก.)] มํ ภารต ภุตฺตวนฺตํ, อุปฏฺหุํ ภตฺตุ มโน วิทิตฺวา;
ตตุตฺตรึ [ตทุตฺตรึ (ก.)] มํ นิปตี มหนฺตํ, ทิพฺเพหิ ¶ กาเมหิ อนปฺปเกหิ.
‘‘ภริยา ¶ มเมตา ติสตา อฬาร, สพฺพตฺตมชฺฌา ปทุมุตฺตราภา;
อฬาร เอตาสฺสุ เต กามการา, ททามิ เต ตา ปริจารยสฺสุ.
‘‘สํวจฺฉรํ ทิพฺพรสานุภุตฺวา, ตทาสฺสุหํ [ตทสฺสหํ (ปี.)] อุตฺตริมชฺฌภาสึ [อุตฺตริ ปจฺจภาสึ (สี. สฺยา.), อุตฺตรึ ปจฺจภาสึ (ปี.)];
นาคสฺสิทํ กินฺติ กถฺจ ลทฺธํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺํ’’.
‘‘อธิจฺจ ¶ ลทฺธํ ปริณามชํ เต, สยํกตํ อุทาหุ เทเวหิ ทินฺนํ;
ปุจฺฉามิ ตํ [เต (ปี.)] นาคราเชตมตฺถํ, กถชฺฌคมาสิ วิมานเสฏฺํ’’.
‘‘นาธิจฺจ ลทฺธํ น ปริณามชํ เม, น สยํกตํ นาปิ เทเวหิ ทินฺนํ;
สเกหิ กมฺเมหิ อปาปเกหิ, ปฺุเหิ เม ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘กึ เต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
อกฺขาหิ เม นาคราเชตมตฺถํ, กถํ ¶ นุ เต ลทฺธมิทํ วิมานํ’’.
‘‘ราชา อโหสึ มคธานมิสฺสโร, ทุยฺโยธโน นาม มหานุภาโว;
โส อิตฺตรํ ชีวิตํ สํวิทิตฺวา, อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมํ.
‘‘อนฺนฺจ ปานฺจ ปสนฺนจิตฺโต, สกฺกจฺจ ทานํ วิปุลํ อทาสึ [อทาสิ (ปี.)];
โอปานภูตํ เม ฆรํ ตทาสิ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ.
[อยํ คาถา ปี. โปตฺถเก นตฺถิ] ‘‘มาลฺจ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ, ปทีปิยํ [ปทีปยํ (สฺยา. ก.)] ยานมุปสฺสยฺจ;
อจฺฉาทนํ เสยฺยมถนฺนปานํ, สกฺกจฺจ ทานานิ อทมฺห ตตฺถ [อยํ คาถา ปี. โปตฺถเก นตฺถิ].
‘‘ตํ ¶ เม วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;
เตเนว เม ลทฺธมิทํ วิมานํ, ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ’’;
‘‘นจฺเจหิ คีเตหิ จุเปตรูปํ, จิรฏฺิติกํ น จ สสฺสตายํ.
‘‘อปฺปานุภาวา ตํ มหานุภาวํ, เตชสฺสินํ ¶ หนฺติ อเตชวนฺโต;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, หตฺถตฺต [หตฺถตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] มาคจฺฉิ วนิพฺพกานํ [วณิพฺพกานํ (สี.)].
‘‘ภยํ นุ เต อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช นุ เต นานฺวคํ ทนฺตมูลํ;
กิเมว ทาาวุธ กึ ปฏิจฺจ, กิเลสมาปชฺชิ วนิพฺพกานํ’’.
‘‘น เม ภยํ อนฺวคตํ มหนฺตํ, เตโช น สกฺกา มม เตหิ หนฺตุํ [เตภิหนฺตุํ (สฺยา. ก.)];
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ อฬาร, อุโปสถํ นิจฺจมุปาวสามิ;
อถาคมุํ โสฬส โภชปุตฺตา, รชฺชุํ คเหตฺวาน ทฬฺหฺจ ปาสํ.
‘‘เภตฺวาน นาสํ อติกสฺส [อนฺตกสฺส (ก.)] รชฺชุํ, นยึสุ มํ สมฺปริคยฺห ลุทฺทา;
เอตาทิสํ ทุกฺขมหํ ติติกฺขํ [ติติกฺขึ (ปี.)], อุโปสถํ อปฺปฏิโกปยนฺโต’’.
‘‘เอกายเน ¶ ¶ ตํ ปเถ อทฺทสํสุ, พเลน ¶ วณฺเณน จุเปตรูปํ;
สิริยา ปฺาย จ ภาวิโตสิ, กึ ปตฺถยํ [กิมตฺถิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] นาค ตโป กโรสิ.
‘‘น ปุตฺตเหตู น ธนสฺส เหตุ, น อายุโน จาปิ อฬาร เหตุ;
มนุสฺสโยนึ อภิปตฺถยาโน, ตสฺมา ปรกฺกมฺม ตโป กโรมิ’’.
‘‘ตฺวํ โลหิตกฺโข วิหตนฺตรํโส, อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ;
สุโรสิโต โลหิตจนฺทเนน, คนฺธพฺพราชาว ทิสา ปภาสสิ [ปภาสิ (ก.)].
‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;
ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, เสยฺโย อิโต เกน มนุสฺสโลโก’’.
‘‘อฬาร นาฺตฺร มนุสฺสโลกา, สุทฺธี ว สํวิชฺชติ สํยโม วา;
อหฺจ ลทฺธาน มนุสฺสโยนึ, กาหามิ ชาติมรณสฺส อนฺตํ’’.
‘‘สํวจฺฉโร ¶ เม วสโต [วุสิโต (ปี.)] ตวนฺติเก, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโตสฺมิ;
อามนฺตยิตฺวาน ปเลมิ นาค, จิรปฺปวุฏฺโสฺมิ [จิรปฺปวุตฺโถ อสฺมิ (ปี.)] อหํ ชนินฺท’’.
‘‘ปุตฺตา จ ทารา อนุชีวิโน จ [จ’นุชีวิโน (สฺยา. ปี.)], นิจฺจานุสิฏฺา อุปติฏฺเต ตํ;
กจฺจินฺนุ ตํ นาภิสปิตฺถ [นาภิสํสิตฺถ (สฺยา. ปี.)] โกจิ, ปิยฺหิ เม ทสฺสนํ ตุยฺหํ [ตุยฺห (ปี.)] อฬาร’’.
‘‘ยถาปิ ¶ มาตู จ ปิตู อคาเร, ปุตฺโต ปิโย ปฏิวิหิโต วเสยฺย [เสยฺโย (ปี.)];
ตโตปิ มยฺหํ อิธเมว เสยฺโย, จิตฺตฺหิ เต นาค มยี ปสนฺนํ’’.
‘‘มณี มมํ วิชฺชติ โลหิตงฺโก [โลหิตงฺโค (ก.)], ธนาหโร มณิรตนํ อุฬารํ;
อาทาย ตฺวํ [ตํ (ปี.)] คจฺฉ สกํ นิเกตํ, ลทฺธา ธนํ ตํ มณิโมสฺสชสฺสุ’’.
‘‘ทิฏฺา มยา มานุสกาปิ กามา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, สทฺธายหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ¶ ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุทฺธา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย’’.
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน ตวฺจฬาร, กาหามิ ปฺุานิ อนปฺปกานิ’’.
‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
นาคฺจ สุตฺวาน มมฺจ ราช, กโรหิ ปฺุานิ อนปฺปกานี’’ติ.
สงฺขปาลชาตกํ จตุตฺถํ.
๕๒๕. จูฬสุตโสมชาตกํ (๕)
‘‘อามนฺตยามิ ¶ ¶ นิคมํ, มิตฺตามจฺเจ ปริสฺสเช [ปาริสชฺเช (สี. สฺยา.)];
สิรสฺมึ ปลิตํ ชาตํ, ปพฺพชฺชํ ทานิ โรจหํ’’.
‘‘อภุมฺเม กถํ นุ ภณสิ, สลฺลํ เม เทว อุรสิ กปฺเปสิ [กมฺเปสิ (ปี.)];
สตฺตสตา เต ภริยา, กถํ ¶ นุ เต ตา ภวิสฺสนฺติ’’.
‘‘ปฺายิหินฺติ เอตา, ทหรา อฺมฺปิ ตา คมิสฺสนฺติ;
สคฺคฺจสฺส ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยสฺส เต โหมหํ มาตา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ สุตโสม, ยํ ตํ อหํ วิชายิสฺสํ;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว’’.
‘‘โก นาเมโส ธมฺโม, สุตโสม กา จ นาม ปพฺพชฺชา;
ยํ โน อมฺเห ชิณฺเณ, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ปุตฺตาปิ ตุยฺหํ พหโว, ทหรา อปฺปตฺตโยพฺพนา;
มฺชู เตปิ [เต (สี. ปี.)] ตํ อปสฺสนฺตา, มฺเ ¶ ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ’’.
‘‘ปุตฺเตหิ จ เม เอเตหิ, ทหเรหิ อปฺปตฺตโยพฺพเนหิ;
มฺชูหิ สพฺเพหิปิ ตุมฺเหหิ, จิรมฺปิ ตฺวา วินาสภาโว’’ [วินาภาโว (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ฉินฺนํ ¶ นุ ตุยฺหํ หทยํ, อทุ เต [อาทุ (สี. ปี.), อาทู (สฺยา.)] กรุณา จ นตฺถิ อมฺเหสุ;
ยํ โน วิกนฺทนฺติโย [วิกฺกนฺทนฺติโย (สี.)], อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว’’.
‘‘น จ มยฺหํ ฉินฺนํ หทยํ, อตฺถิ กรุณาปิ มยฺหํ ตุมฺเหสุ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ [เตนาหํ (สี. สฺยา.), เตนมหํ (ปี.)] ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ, สุตโสม ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม วิลปนฺติยา, อนเปกฺโข ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ทุลฺลทฺธํ เม อาสิ, สุตโสม ยสฺส เต อหํ ภริยา;
ยํ เม กุจฺฉิปฏิสนฺธึ [มํ กุจฺฉิมตึ สนฺตึ (ปี.)], อนเปกฺโข ¶ ปพฺพชสิ เทว.
‘‘ปริปกฺโก เม คพฺโภ, กุจฺฉิคโต ยาว นํ วิชายามิ;
มาหํ เอกา วิธวา, ปจฺฉา ทุกฺขานิ อทฺทกฺขึ’’.
‘‘ปริปกฺโก เต คพฺโภ, กุจฺฉิคโต อิงฺฆ ตฺวํ [ตฺว (สี.), นํ (ปี.)] วิชายสฺสุ;
ปุตฺตํ อโนมวณฺณํ, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘มา ¶ ตฺวํ จนฺเท รุทิ, มา โสจิ วนติมิรมตฺตกฺขิ;
อาโรห วรปาสาทํ [จ ปาสาทํ (ปี.)], อนเปกฺโข อหํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘โก ¶ ตํ อมฺม โกเปสิ, กึ โรทสิ เปกฺขสิ จ มํ พาฬฺหํ;
กํ อวชฺฌํ ฆาเตมิ [ฆาเตมิ กํ อวชฺฌํ (ปี.), ตํ อวชฺฌํ ฆาเตมิ (ก.)], าตีนํ อุทิกฺขมานานํ’’.
‘‘น หิ โส สกฺกา หนฺตุํ, วิชิตาวี [ชีวิตาวี (ปี.)] โย มํ ตาต โกเปสิ;
ปิตา เต มํ ตาต อวจ, อนเปกฺโข ¶ อหํ คมิสฺสามิ’’.
‘‘โยหํ ปุพฺเพ นิยฺยามิ, อุยฺยานํ มตฺตกฺุชเร จ โยเธมิ;
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสามิ’’.
‘‘มาตุจฺจ [มาตุ จ (สี. สฺยา.)] เม รุทนฺตฺยา [รุทตฺยา (ปี.)], เชฏฺสฺส จ ภาตุโน อกามสฺส;
หตฺเถปิ เต คเหสฺสํ, น หิ คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (ปี.)] โน อกามานํ’’.
‘‘อุฏฺเหิ ตฺวํ ธาติ, อิมํ กุมารํ รเมหิ อฺตฺถ;
มา เม ปริปนฺถมกาสิ [มกา (สี. ปี.)], สคฺคํ มม ปตฺถยานสฺส’’.
‘‘ยํ นูนิมํ ทเทยฺยํ [ชเหยฺยํ (ปี.)] ปภงฺกรํ, โก นุ เม อิมินาตฺโถ [โก นุ เม อิมินา อตฺโถ (สี. สฺยา.), โก นุ เม นตฺโถ (ปี.)];
สุตโสเม ปพฺพชิเต, กึ นุ เมนํ กริสฺสามิ’’.
‘‘โกโส ¶ จ ตุยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ ตุยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ ตุยฺหํ วิชิตา, รมสฺสุ ¶ มา ปพฺพชิ [ปพฺพชสฺสุ (สี.), ปพฺพช (ปี.)] เทว’’.
‘‘โกโส จ มยฺหํ วิปุโล, โกฏฺาคารฺจ มยฺหํ ปริปูรํ;
ปถวี จ มยฺหํ วิชิตา, ตํ หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘มยฺหมฺปิ ธนํ ปหูตํ, สงฺขาตุํ [สงฺขฺยาตุํ (สี.)] โนปิ เทว สกฺโกมิ;
ตํ เต ททามิ สพฺพมฺปิ [ตํ เทว เต ททามิ สพฺพมฺปิ (สี.), ตํ เต ททามิ สพฺพํ (ปี.)], รมสฺสุ มา ปพฺพชิ เทว’’.
‘‘ชานามิ [ชานามิ เต (สี. สฺยา.)] ธนํ ปหูตํ, กุลวทฺธน ปูชิโต ตยา จสฺมิ;
สคฺคฺจ ปตฺถยาโน, เตน อหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘อุกฺกณฺิโตสฺมิ พาฬฺหํ, อรติ มํ โสมทตฺต อาวิสติ [อาวีสติ (ก.)];
พหุกาปิ [พหุกา หิ (สี. สฺยา.)] เม อนฺตรายา, อชฺเชวาหํ ปพฺพชิสฺสามิ’’.
‘‘อิทฺจ ตุยฺหํ รุจิตํ, สุตโสม อชฺเชว ทานิ ตฺวํ ปพฺพช;
อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น ¶ อุสฺสเห ตยา วินา อหํ าตุํ’’.
‘‘น หิ สกฺกา ปพฺพชิตุํ, นคเร น หิ ปจฺจติ ชนปเท จ’’;
‘‘สุตโสเม ปพฺพชิเต, กถํ นุ ทานิ กริสฺสาม’’.
‘‘อุปนียติทํ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, น จ ปมชฺชิตุํ กาโล.
‘‘อุปนียติทํ ¶ มฺเ, ปริตฺตํ อุทกํว จงฺกวารมฺหิ;
เอวํ สุปริตฺตเก ชีวิเต, อนฺธพาลา [อถ พาลา (สี. สฺยา. ปี.)] ปมชฺชนฺติ.
‘‘เต วฑฺฒยนฺติ นิรยํ, ติรจฺฉานโยนิฺจ เปตฺติวิสยฺจ;
ตณฺหาย พนฺธนพทฺธา, วฑฺเฒนฺติ อสุรกายํ’’.
‘‘อูหฺเต ¶ รชคฺคํ, อวิทูเร ปุพฺพกมฺหิ จ [ปุปฺผกมฺหิ จ (สี. ปี.)] ปาสาเท;
มฺเ โน เกสา ฉินฺนา, ยสสฺสิโน ¶ ธมฺมราชสฺส’’.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, โสวณฺณ [โสวณฺโณ (ปี.)] ปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิ [ยมฺหิ (ปี.)] มนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส ปาสาโท, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺโณ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กูฏาคารํ, โสวณฺณ [โสวณฺณํ (ปี.)] ปุปฺผมาลฺยวีติกิณฺณํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส อโสกวนิกา, สุปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา รมฺมา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส อุยฺยานํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส กณิการวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ [ปาฏลีวนํ (สี.)], สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส ปาฏลิวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อิทมสฺส ¶ ¶ อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อิทมสฺส อมฺพวนํ, สุปุปฺผิตํ สพฺพกาลิกํ รมฺมํ;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ ¶ อิตฺถาคาเรหิ.
‘‘อยมสฺส โปกฺขรณี, สฺฉนฺนา อณฺฑเชหิ วีติกิณฺณา;
ยหิมนุวิจริ ราชา, ปริกิณฺโณ าติสงฺเฆน’’.
‘‘ราชา โว โข [ราชา โข (สี. สฺยา. ปี.)] ปพฺพชิโต, สุตโสโม รชฺชํ อิมํ ปหตฺวาน [ปหนฺตฺวาน (สฺยา. ก.)];
กาสายวตฺถวสโน, นาโคว เอกโก [เอกโกว (สี.)] จรติ’’.
‘‘มาสฺสุ ปุพฺเพ รติกีฬิตานิ, หสิตานิ จ อนุสฺสริตฺถ [อนุสฺสริตฺโถ (ปี.)];
มา โว กามา หนึสุ, รมฺมํ หิ [สุรมฺมฺหิ (สฺยา. ก.)] สุทสฺสนํ [สุทสฺสนํ นาม (สี.)] นครํ.
‘‘เมตฺตจิตฺตฺจ [เมตฺตฺจ (ปี.)] ภาเวถ, อปฺปมาณํ ทิวา จ รตฺโต จ;
อคจฺฉิตฺถ [อถ คฺฉิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เทวปุร, อาวาสํ ปฺุกมฺมิน’’นฺติ [ปฺุกมฺมานนฺติ (ปี.)].
จูฬสุตโสมชาตกํ ปฺจมํ.
จตฺตาลีสนิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุวปณฺฑิตชมฺพุกกุณฺฑลิโน ¶ , วรกฺมลมฺพุสชาตกฺจ;
ปวรุตฺตมสงฺขสิรีวฺหยโก, สุตโสมอรินฺธมราชวโร.
๑๘. ปณฺณาสนิปาโต
๕๒๖. นิฬินิกาชาตกํ (๑)
‘‘อุทฺทยฺหเต ¶ ¶ ¶ [อุฑฺฑยฺหเต (สี. ปี.)] ชนปโท, รฏฺฺจาปิ วินสฺสติ;
เอหิ นิฬินิเก [นิฬิเก (สี. สฺยา. ปี.), เอวมุปริปิ] คจฺฉ, ตํ เม พฺราหฺมณมานย’’.
‘‘นาหํ ทุกฺขกฺขมา ราช, นาหํ อทฺธานโกวิทา;
กถํ อหํ คมิสฺสามิ, วนํ กฺุชรเสวิตํ’’.
‘‘ผีตํ ชนปทํ คนฺตฺวา, หตฺถินา จ รเถน จ;
ทารุสงฺฆาฏยาเนน, เอวํ คจฺฉ นิฬินิเก.
‘‘หตฺถิอสฺสรเถ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ขตฺติเย;
ตเวว วณฺณรูเปน, วสํ ตมานยิสฺสสิ’’.
‘‘กทลีธชปฺาโณ, อาภุชีปริวาริโต;
เอโส ปทิสฺสติ รมฺโม, อิสิสิงฺคสฺส อสฺสโม.
‘‘เอโส อคฺคิสฺส สงฺขาโต, เอโส ธูโม ปทิสฺสติ;
มฺเ โน อคฺคึ หาเปติ, อิสิสิงฺโค มหิทฺธิโก’’.
‘‘ตฺจ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตึ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
อิสิสิงฺโค ปาวิสิ ภีโต, อสฺสมํ ปณฺณฉาทนํ.
‘‘อสฺสมสฺส จ สา ทฺวาเร, เคณฺฑุเกนสฺส [เภณฺฑุเกนสฺส (สี. ปี.)] กีฬติ;
วิทํสยนฺตี องฺคานิ, คุยฺหํ ปกาสิตานิ จ.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน กีฬนฺตึ, ปณฺณสาลคโต ชฏี;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘อมฺโภ โก นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น ตํ โอหาย คจฺฉติ’’.
‘‘อสฺสมสฺส ¶ มม [มํ (สี.)] พฺรหฺเม, สมีเป คนฺธมาทเน;
พหโว [ปพฺพเต (สี.)] ตาทิสา รุกฺขา, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;
ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น มํ โอหาย คจฺฉติ’’.
‘‘เอตู ¶ [เอตุ (สี. สฺยา. ก.)] ภวํ อสฺสมิมํ อเทตุ, ปชฺชฺจ ภกฺขฺจ ปฏิจฺฉ ทมฺมิ;
อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, อิโต ภวํ มูลผลานิ ภฺุชตุ’’ [ขาทตุ (สี.)].
‘‘กึ เต อิทํ อูรูนมนฺตรสฺมึ, สุปิจฺฉิตํ กณฺหริวปฺปกาสติ;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺํ’’.
‘‘อหํ วเน มูลผเลสนํ จรํ, อาสาทยึ ¶ [อสฺสาทยึ (ก.)] อจฺฉํ สุโฆรรูปํ;
โส มํ ปติตฺวา สหสาชฺฌปตฺโต, ปนุชฺช มํ อพฺพหิ [อพฺพุหิ (สฺยา. ก.)] อุตฺตมงฺคํ.
‘‘สฺวายํ วโณ ขชฺชติ กณฺฑุวายติ, สพฺพฺจ กาลํ น ลภามิ สาตํ;
ปโห ภวํ กณฺฑุมิมํ วิเนตุํ, กุรุตํ ภวํ ยาจิโต พฺราหฺมณตฺถํ’’.
‘‘คมฺภีรรูโป เต วโณ สโลหิโต, อปูติโก วณคนฺโธ [ปกฺกคนฺโธ (สี.), ปนฺนคนฺโธ (สฺยา. ปี.)] มหา จ;
กโรมิ เต กิฺจิ กสายโยคํ, ยถา ภวํ ปรมสุขี ภเวยฺย’’.
‘‘น ¶ มนฺตโยคา น กสายโยคา, น โอสธา พฺรหฺมจาริ [พฺรหฺมจารี (สี. สฺยา. ปี.)] กมนฺติ;
ฆฏฺเฏ มุทุเกน [ยํ เต มุทุ เตน (สี.), ยํ เต มุทู เตน (ปี.)] วิเนหิ กณฺฑุํ [กณฺฑุกํ (ปี.)], ยถา อหํ ปรมสุขี ภเวยฺยํ’’.
‘‘อิโต นุ โภโต กตเมน อสฺสโม, กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ [อภิรมสี (ปี.)] อรฺเ;
กจฺจิ นุ เต [กจฺจิ เต (ปี.)] มูลผลํ ปหูตํ, กจฺจิ ภวนฺตํ น วิหึสนฺติ วาฬา’’.
‘‘อิโต ¶ อุชุํ อุตฺตรายํ ทิสายํ, เขมานที หิมวตา ปภาวี [ปภาติ (สี. ปี.)];
ตสฺสา ตีเร อสฺสโม มยฺห รมฺโม, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา;
สมนฺตโต กิมฺปุริสาภิคีตํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปํ;
ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเส.
‘‘ผลา จ มูลา จ ปหูตเมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน รเสนุเปตา;
อายนฺติ จ ลุทฺทกา ตํ ปเทสํ, มา เม ตโต มูลผลํ อหาสุํ’’.
‘‘ปิตา มมํ มูลผเลสนํ คโต, อิทานิ อาคจฺฉติ สายกาเล;
อุโภว คจฺฉามเส อสฺสมํ ตํ, ยาว ¶ ปิตา มูลผลโต เอตุ’’.
‘‘อฺเ ¶ พหู อิสโย สาธุรูปา, ราชีสโย อนุมคฺเค วสนฺติ;
เต เยว ปุจฺเฉสิ มมสฺสมํ ตํ, เต ตํ นยิสฺสนฺติ มมํ สกาเส’’.
‘‘น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาภตํ;
อคฺคีปิ เต น หาปิโต [หาสิโต (สี. สฺยา.)], กึ นุ มนฺโทว ฌายสิ.
‘‘ภินฺนานิ กฏฺานิ หุโต จ อคฺคิ, ตปนีปิ เต สมิตา พฺรหฺมจารี [พฺรหฺมจาริ (?)];
ปีฺจ มยฺหํ อุทกฺจ โหติ, รมสิ ตุวํ [ตฺวํ (สี.)] พฺรหฺมภูโต ปุรตฺถา.
‘‘อภินฺนกฏฺโสิ ¶ อนาภโตทโก, อหาปิตคฺคีสิ [อหาปิตคฺคีปิ (ก.)] อสิทฺธโภชโน [อสิฏฺโภชโน (ก.)];
น เม ตุวํ อาลปสี มมชฺช, นฏฺํ นุ กึ เจตสิกฺจ ทุกฺขํ’’.
‘‘อิธาคมา ชฏิโล พฺรหฺมจารี, สุทสฺสเนยฺโย สุตนู วิเนติ;
เนวาติทีโฆ น ปนาติรสฺโส, สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโต.
‘‘อมสฺสุชาโต ¶ อปุราณวณฺณี, อาธารรูปฺจ ปนสฺส กณฺเ;
ทฺเว ยมา [ทฺเว ปสฺส (สี.), ทฺวาสฺส (ปี.)] คณฺฑา อุเรสุ ชาตา, สุวณฺณตินฺทุกนิภา [สุวณฺณปินฺทูปนิภา (สี.), สุวณฺณติณฺฑุสนฺนิภา (สฺยา.), โสวนฺนปิณฺฑูปนิภา (ปี.)] ปภสฺสรา.
‘‘มุขฺจ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยํ, กณฺเณสุ ลมฺพนฺติ จ กฺุจิตคฺคา;
เต โชตเร จรโต มาณวสฺส, สุตฺตฺจ ยํ สํยมนํ ชฏานํ.
‘‘อฺา ¶ จ ตสฺส สํยมานิ [สํยมนี (สี. ปี.)] จตสฺโส, นีลา ปีตา [นีลาปิ ตา (ปี.)] โลหิติกา [โลหิตกา (สฺยา. ปี. ก.)] จ เสตา;
ตา ปึสเร [สํสเร (สี. สฺยา.)] จรโต มาณวสฺส, ติริฏิ [จิรีฏิ (สี. ปี.)] สงฺฆาริว ปาวุสมฺหิ.
‘‘น มิขลํ มฺุชมยํ ธาเรติ, น สนฺถเร [สนฺตเจ (สี.), สนฺตจํ (ปี.), สนฺตเร (ก.)] โน ปน ปพฺพชสฺส;
ตา โชตเร ชฆนนฺตเร [ชฆนวเร (สี. ปี.)] วิลคฺคา, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข.
‘‘อขีลกานิ จ อวณฺฏกานิ, เหฏฺา นภฺยา กฏิสโมหิตานิ;
อฆฏฺฏิตา นิจฺจกีฬํ กโรนฺติ, หํ ตาต กึรุกฺขผลานิ ตานิ.
‘‘ชฏา ¶ จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, ปโรสตํ เวลฺลิตคฺคา สุคนฺธา;
ทฺเวธา สิโร สาธุ วิภตฺตรูโป, อโห นุ โข มยฺห ตถา ชฏาสฺสุ.
‘‘ยทา จ โส ปกิรติ ตา ชฏาโย, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปา;
นีลุปฺปลํ วาตสเมริตํว, ตเถว สํวาติ ปนสฺสโม อยํ.
‘‘ปงฺโก จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺโย, เนตาทิโส ยาทิโส มยฺหํ กาเย [กาโย (สี. สฺยา. ปี.)];
โส วายตี เอริโต มาลุเตน, วนํ ยถา อคฺคคิมฺเห สุผุลฺลํ.
‘‘นิหนฺติ ¶ โส รุกฺขผลํ ปถพฺยา, สุจิตฺตรูปํ รุจิรํ ทสฺสเนยฺยํ;
ขิตฺตฺจ ตสฺส ปุนเรติ หตฺถํ, หํ ตาต กึรุกฺขผลํ นุ โข ตํ.
‘‘ทนฺตา จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, สุทฺธา สมา สงฺขวรูปปนฺนา;
มโน ปสาเทนฺติ วิวริยมานา, น หิ [น ห (สี. ปี.)] นูน โส สากมขาทิ เตหิ.
‘‘อกกฺกสํ ¶ อคฺคฬิตํ มุหุํ มุทุํ, อุชุํ อนุทฺธตํ อจปลมสฺส ภาสิตํ;
รุทํ มนฺุํ กรวีกสุสฺสรํ, หทยงฺคมํ รฺชยเตว เม มโน.
‘‘พินฺทุสฺสโร นาติวิสฏฺวากฺโย [นาติวิสฺสฏฺวากฺโย (สี. สฺยา. ปี.)], น นูน สชฺฌายมติปฺปยุตฺโต;
อิจฺฉามิ โภ [โข (สี. สฺยา. ปี.)] ตํ ปุนเทว ทฏฺุํ, มิตฺโต หิ [มิตฺตํ หิ (สี. สฺยา. ปี.)] เม มาณโวหุ [มาณวาหุ (สี. สฺยา.), มาณวาหู (ปี.)] ปุรตฺถา.
‘‘สุสนฺธิ ¶ สพฺพตฺถ วิมฏฺิมํ วณํ, ปุถู [ปุถุํ (ปี.), ปุถุ (ก.)] สุชาตํ ขรปตฺตสนฺนิภํ;
เตเนว มํ อุตฺตริยาน มาณโว, วิวริตํ อูรุํ ชฆเนน ปีฬยิ.
‘‘ตปนฺติ อาภนฺติ วิโรจเร จ, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข;
พาหา มุทู อฺชนโลมสาทิสา, วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเร.
‘‘อกกฺกสงฺโค ¶ น จ ทีฆโลโม, นขาสฺส ทีฆา อปิ โลหิตคฺคา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชนฺโต, กลฺยาณรูโป รมยํ [รมยฺหํ (ก.)] อุปฏฺหิ.
‘‘ทุมสฺส ¶ ตูลูปนิภา ปภสฺสรา, สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวี;
หตฺถา มุทู เตหิ มํ สํผุสิตฺวา, อิโต คโต เตน มํ ทหนฺติ ตาต.
‘‘น นูน [น ห นูน (สี. ปี.)] โส ขาริวิธํ อหาสิ, น นูน โส กฏฺานิ สยํ อภฺชิ;
น นูน โส หนฺติ ทุเม กุาริยา [กุธาริยา (ก.)], น หิสฺส [น ปิสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] หตฺเถสุ ขิลานิ อตฺถิ.
‘‘อจฺโฉ จ โข ตสฺส วณํ อกาสิ, โส มํพฺรวิ สุขิตํ มํ กโรหิ;
ตาหํ กรึ เตน มมาสิ โสขฺยํ, โส จพฺรวิ สุขิโตสฺมีติ พฺรหฺเม.
‘‘อยฺจ เต มาลุวปณฺณสนฺถตา, วิกิณฺณรูปาว มยา จ เตน จ;
กิลนฺตรูปา อุทเก รมิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏึ วชาม.
‘‘น มชฺช มนฺตา ปฏิภนฺติ ตาต, น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยฺตนฺตํ [ยฺตนฺตฺรํ (สี.), ยฺํ ตตฺร (ปี. ก.), ยฺตตฺร (สฺยา.)];
น จาปิ เต มูลผลานิ ภฺุเช, ยาว ¶ น ปสฺสามิ ตํ พฺรหฺมจารึ.
‘‘อทฺธา ¶ ปชานาสิ ตุวมฺปิ ตาต, ยสฺสํ ทิสํ [ทิสายํ (สฺยา. ปี. ก.)] วสเต พฺรหฺมจารี;
ตํ มํ ทิสํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, มา เต อหํ อมริมสฺสมมฺหิ.
‘‘วิจิตฺรผุลฺลํ [วิจิตฺรปุปฺผํ (สี. ปี.)] หิ วนํ สุตํ มยา, ทิชาภิฆุฏฺํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;
ตํ มํ วนํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, ปุรา เต ปาณํ วิชหามิ อสฺสเม’’.
‘‘อิมสฺมาหํ โชติรเส วนมฺหิ, คนฺธพฺพเทวจฺฉรสงฺฆเสวิเต;
อิสีนมาวาเส สนนฺตนมฺหิ, เนตาทิสํ อรตึ ปาปุเณถ.
‘‘ภวนฺติ มิตฺตานิ อโถ น โหนฺติ, าตีสุ มิตฺเตสุ กโรนฺติ เปมํ;
อยฺจ ชมฺโม กิสฺส วา นิวิฏฺโ, โย เนว ชานาติ กุโตมฺหิ อาคโต.
‘‘สํวาเสน หิ มิตฺตานิ, สนฺธิยนฺติ [สนฺธียนฺติ (สี. ปี.)] ปุนปฺปุนํ;
สฺเวว มิตฺโต [สา จ เมตฺติ (ปี.)] อสํคนฺตุ, อสํวาเสน ชีรติ.
‘‘สเจ ¶ ตุวํ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, สเจ ตุวํ สลฺลเป [สลฺลปิ (สี.)] พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, ตโปคุณํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ [ปหสฺสสิ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ปุนปิ ¶ [ปุนปฺปิ (ปี.)] เจ ทกฺขสิ พฺรหฺมจารึ, ปุนปิ [ปุนปฺปิ (ปี.)] เจ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;
สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, อุสฺมาคตํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิ.
‘‘ภูตานิ ¶ เหตานิ [เอตานิ (ปี.)] จรนฺติ ตาต, วิรูปรูเปน มนุสฺสโลเก;
น ตานิ เสเวถ นโร สปฺโ, อาสชฺช นํ นสฺสติ พฺรหฺมจารี’’ติ.
นิฬินิกาชาตกํ [นฬินีชาตกํ (สี.), นฬินิชาตกํ (ปี.)] ปมํ.
๕๒๗. อุมฺมาทนฺตีชาตกํ (๒)
‘‘นิเวสนํ กสฺส นุทํ สุนนฺท, ปากาเรน ปณฺฑุมเยน คุตฺตํ;
กา ทิสฺสติ อคฺคิสิขาว ทูเร, เวหายสํ [เวหาสยํ (สี. ปี.)] ปพฺพตคฺเคว อจฺจิ.
‘‘ธีตา ¶ นฺวยํ [นยํ (สี. ปี.), นฺวายํ (สฺยา.)] กสฺส สุนนฺท โหติ, สุณิสา นฺวยํ [นยํ (สี. ปี.), นฺวายํ (สฺยา.)] กสฺส อโถปิ ภริยา;
อกฺขาหิ เม ขิปฺปมิเธว ปุฏฺโ, อวาวฏา ยทิ วา อตฺถิ ภตฺตา’’.
‘‘อหฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ อโถปิ อสฺสา;
ตเวว โส ปุริโส ภูมิปาล, รตฺตินฺทิวํ อปฺปมตฺโต ตวตฺเถ.
‘‘อิทฺโธ จ ผีโต จ สุวฑฺฒิโต [สุพาฬฺหิโก (ปี.)] จ, อมจฺโจ จ เต อฺตโร ชนินฺท;
ตสฺเสสา ภริยาภิปารกสฺส [อหิปารกสฺส (สี. ปี.), อภิปาทกสฺส (ก.)], อุมฺมาทนฺตี [อุมฺมาทนฺตีติ (ก.)] นามเธยฺเยน ราช’’.
‘‘อมฺโภ ¶ อมฺโภ นามมิทํ อิมิสฺสา, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ;
ตทา [ตถา (สี. สฺยา. ปี.)] หิ มยฺหํ อวโลกยนฺตี, อุมฺมตฺตกํ อุมฺมทนฺตี อกาสิ’’.
‘‘ยา ปุณฺณมาเส [ปุณฺณมาเย (ก.)] มิคมนฺทโลจนา, อุปาวิสิ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
ทฺเว ปุณฺณมาโย ตทหู อมฺหํ, ทิสฺวาน ปาราวตรตฺตวาสินึ.
‘‘อฬารปมฺเหหิ ¶ สุเภหิ วคฺคุภิ, ปโลภยนฺตี มํ ยทา อุทิกฺขติ;
วิชมฺภมานา หรเตว เม มโน, ชาตา วเน กิมฺปุริสีว ปพฺพเต.
‘‘ตทา หิ พฺรหตี สามา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
เอกจฺจวสนา นารี, มิคี ภนฺตาวุทิกฺขติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ตมฺพนขา สุโลมา, พาหามุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
วฏฺฏงฺคุลี สนฺนตธีรกุตฺติยา, นารี อุปฺิสฺสติ สีสโต สุภา.
‘‘กทาสฺสุ มํ กฺจนชาลุรจฺฉทา, ธีตา ติรีฏิสฺส วิลคฺคมชฺฌา;
มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชิสฺสติ, พฺรหาวเน ชาตทุมํว มาลุวา.
‘‘กทาสฺสุ ¶ [กทาสฺสุ มํ (สฺยา. ก.)] ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี, พินฺทุตฺถนี ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;
มุขํ มุเขน อุปนามยิสฺสติ, โสณฺโฑว โสณฺฑสฺส สุราย ถาลํ.
‘‘ยทาทฺทสํ [ยถาทฺทสํ (ปี.)] ตํ ติฏฺนฺตึ, สพฺพภทฺทํ [สพฺพคตฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)] มโนรมํ;
ตโต ¶ สกสฺส จิตฺตสฺส, นาวโพธามิ กฺจินํ [กิฺจินํ (ก.), กิฺจนํ (ปี.)].
‘‘อุมฺมาทนฺติมหํ ¶ ทฏฺา [ทิฏฺา (สี. สฺยา. ปี. ก.)], อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สหสฺสํว ปราชิโต.
‘‘สกฺโก เจ [จ (สี. ปี.)] เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ [ทิรตฺตํ (ปี.)] วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;
อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ’’ [สิยา (สฺยา. ปี.)].
‘‘ภูตานิ เม ภูตปตี นมสฺสโต, อาคมฺม ยกฺโข อิทเมตทพฺรวิ;
รฺโ มโน อุมฺมทนฺตฺยา นิวิฏฺโ, ททามิ เต ตํ ปริจารยสฺสุ’’.
‘‘ปฺุา วิธํเส อมโร น จมฺหิ, ชโน จ เม ปาปมิทฺจ [ปาปมิทนฺติ (สี. ปี.)] ชฺา;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘ชนินฺท นาฺตฺร ตยา มยา วา, สพฺพาปิ กมฺมสฺส กตสฺส ชฺา;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘โย ปาปกํ กมฺม กรํ มนุสฺโส, โส ¶ มฺติ มายิท [มายิธ (ก.)] มฺึสุ อฺเ;
ปสฺสนฺติ ภูตานิ กโรนฺตเมตํ, ยุตฺตา จ เย โหนฺติ นรา ปถพฺยา.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ [โกธ (ปี.)] นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย [สทฺทเหยฺย (สี.)] โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘อทฺธา ¶ ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
คจฺเฉว ตฺวํ อุมฺมทนฺตึ ภทนฺเต, สีโหว เสลสฺส คุหํ อุเปติ’’.
‘‘น ปีฬิตา อตฺตทุเขน ธีรา, สุขปฺผลํ กมฺม ปริจฺจชนฺติ;
สมฺโมหิตา วาปิ สุเขน มตฺตา, น ปาปกมฺมฺจ [ปาปกํ กมฺม (ปี.)] สมาจรนฺติ’’.
‘‘ตุวฺหิ มาตา จ ปิตา จ มยฺหํ, ภตฺตา ปตี โปสโก เทวตา จ;
ทาโส อหํ ตุยฺห สปุตฺตทาโร, ยถาสุขํ สามิ [สิพฺพ (สี.), สีวิ (สฺยา.)] กโรหิ กามํ’’.
‘‘โย อิสฺสโรมฺหีติ กโรติ ปาปํ, กตฺวา ¶ จ โส นุตฺตสเต [นุตฺตปเต (ปี.)] ปเรสํ;
น เตน โส ชีวติ ทีฆมายุ [ทีฆมายุํ (สี. สฺยา.)], เทวาปิ ปาเปน สเมกฺขเร นํ.
‘‘อฺาตกํ สามิเกหี ปทินฺนํ, ธมฺเม ิตา เย ปฏิจฺฉนฺติ ทานํ;
ปฏิจฺฉกา ทายกา จาปิ ตตฺถ, สุขปฺผลฺเว กโรนฺติ กมฺมํ’’.
‘‘อฺโ ¶ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘อทฺธา ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘โย ¶ อตฺตทุกฺเขน ปรสฺส ทุกฺขํ, สุเขน วา อตฺตสุขํ ทหาติ;
ยเถวิทํ มยฺห ตถา ปเรสํ, โย [โส (ปี.)] เอวํ ชานาติ [ปชานาติ (ก.)] ส เวทิ ธมฺมํ.
‘‘อฺโ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย ¶ โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;
ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺตึ อทฏฺา’’.
‘‘ชนินฺท ชานาสิ ปิยา มเมสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;
ปิเยน เต ทมฺมิ ปิยํ ชนินฺท, ปิยทายิโน เทว ปิยํ ลภนฺติ’’.
‘‘โส นูนาหํ วธิสฺสามิ, อตฺตานํ กามเหตุกํ;
น หิ ธมฺมํ อธมฺเมน, อหํ วธิตุมุสฺสเห’’.
‘‘สเจ ตุวํ มยฺห สตึ [สนฺติ (ก.)] ชนินฺท, น กามยาสิ นรวีร เสฏฺ;
จชามิ นํ สพฺพชนสฺส สิพฺยา [สิพฺพ (สี. ปี.), มชฺเฌ (สฺยา.)], มยา ปมุตฺตํ ตโต อวฺหเยสิ [อวฺหยาสิ (ก.)] นํ’’.
‘‘อทูสิยํ เจ อภิปารก ตฺวํ, จชาสิ กตฺเต อหิตาย ตฺยสฺส;
มหา จ เต อุปวาโทปิ อสฺส, น จาปิ ตฺยสฺส นครมฺหิ ปกฺโข’’.
‘‘อหํ สหิสฺสํ อุปวาทเมตํ, นินฺทํ ปสํสํ ครหฺจ สพฺพํ;
มเมตมาคจฺฉตุ ภูมิปาล, ยถาสุขํ ¶ สิวิ [สิพฺพ (สี. ปี.)] กโรหิ กามํ’’.
‘‘โย ¶ เนว นินฺทํ น ปนปฺปสํสํ, อาทิยติ ครหํ โนปิ ปูชํ;
สิรี จ ลกฺขี จ อเปติ ตมฺหา, อาโป สุวุฏฺีว ยถา ถลมฺหา’’.
‘‘ยํ กิฺจิ ทุกฺขฺจ สุขฺจ เอตฺโต, ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ;
อุรสา อหํ ปจฺจุตฺตริสฺสามิ [ปฏิจฺฉิสฺสามิ (สี. สฺยา.), ปจฺจุปทิสฺสามิ (ปี.)] สพฺพํ, ปถวี ยถา ถาวรานํ ตสานํ’’.
‘‘ธมฺมาติสารฺจ มโนวิฆาตํ, ทุกฺขฺจ นิจฺฉามิ อหํ ปเรสํ;
เอโกวิมํ หารยิสฺสามิ ภารํ, ธมฺเม ิโต กิฺจิ อหาปยนฺโต’’.
‘‘สคฺคูปคํ ปฺุกมฺมํ ชนินฺท, มา เม ตุวํ อนฺตรายํ อกาสิ;
ททามิ เต อุมฺมทนฺตึ ปสนฺโน, ราชาว ยฺเ ธนํ พฺราหฺมณานํ’’.
‘‘อทฺธา ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
นินฺเทยฺยุ เทวา ปิตโร จ สพฺเพ, ปาปฺจ ¶ ปสฺสํ อภิสมฺปรายํ’’.
‘‘น เหตธมฺมํ สิวิราช วชฺชุํ, สเนคมา ชานปทา จ สพฺเพ;
ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวฺจ;
สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิ’’.
‘‘อาหุเนยฺโย ¶ เมสิ หิตานุกมฺปี, ธาตา วิธาตา จสิ กามปาโล;
ตยี หุตา ราช มหปฺผลา หิ [มหปฺผลา หิ เม (ปี.)], กาเมน เม อุมฺมทนฺตึ ปฏิจฺฉ’’.
‘‘อทฺธา หิ สพฺพํ อภิปารก ตฺวํ, ธมฺมํ อจารี มม กตฺตุปุตฺต;
อฺโ นุ เต โก อิธ โสตฺถิกตฺตา, ทฺวิปโท นโร อรุเณ ชีวโลเก’’.
‘‘ตุวํ นุ เสฏฺโ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคู [ธมฺมคุตฺโต (สี.)] ธมฺมวิทู สุเมโธ;
โส ธมฺมคุตฺโต จิรเมว ชีว, ธมฺมฺจ ¶ เม เทสย ธมฺมปาล’’.
‘‘ตทิงฺฆ อภิปารก, สุโณหิ วจนํ มม;
ธมฺมํ เต เทสยิสฺสามิ, สตํ อาเสวิตํ อหํ.
‘‘สาธุ ธมฺมรุจิ ราชา, สาธุ ปฺาณวา นโร;
สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุขํ.
‘‘อกฺโกธนสฺส วิชิเต, ิตธมฺมสฺส ราชิโน;
สุขํ มนุสฺสา อาเสถ, สีตจฺฉายาย สงฺฆเร.
‘‘น จาหเมตํ อภิโรจยามิ, กมฺมํ อสเมกฺขกตํ อสาธุ;
เย วาปิ ตฺวาน สยํ กโรนฺติ, อุปมา อิมา มยฺหํ ตุวํ สุโณหิ.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว [เอวเมวํ (ปี.)] มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ ¶ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ ¶ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘น จาปาหํ อธมฺเมน, อมรตฺตมภิปตฺถเย;
อิมํ วา ปถวึ สพฺพํ, วิเชตุํ อภิปารก.
‘‘ยฺหิ กิฺจิ มนุสฺเสสุ, รตนํ อิธ วิชฺชติ;
คาโว ทาโส หิรฺฺจ, วตฺถิยํ หริจนฺทนํ.
‘‘อสฺสิตฺถิโย ¶ [อสฺสิตฺถิโย จ (สี.)] รตนํ มณิกฺจ, ยฺจาปิ เม จนฺทสูริยา อภิปาลยนฺติ;
น ตสฺส เหตุ วิสมํ จเรยฺยํ, มชฺเฌ สิวีนํ อุสโภมฺหิ ชาโต.
‘‘เนตา หิตา [เนตาภิ ตา (สี.)] อุคฺคโต รฏฺปาโล, ธมฺมํ สิวีนํ อปจายมาโน;
โส ธมฺมเมวานุวิจินฺตยนฺโต, ตสฺมา สเก จิตฺตวเส น วตฺโต’’.
‘‘อทฺธา ตุวํ มหาราช, นิจฺจํ อพฺยสนํ สิวํ;
กริสฺสสิ จิรํ รชฺชํ, ปฺา หิ ตว ตาทิสี.
‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ธมฺมํ นปฺปมชฺชสิ;
ธมฺมํ ปมชฺช ขตฺติโย, รฏฺา [านา (สี.)] จวติ อิสฺสโร.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ¶ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, รฏฺเสุ ชนปเทสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย…เป….
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
อุมฺมาทนฺตีชาตกํ ทุติยํ.
๕๒๘. มหาโพธิชาตกํ (๓)
‘‘กึ ¶ นุ ทณฺฑํ กิมชินํ, กึ ฉตฺตํ กิมุปาหนํ;
กิมงฺกุสฺจ ปตฺตฺจ, สงฺฆาฏิฺจาปิ พฺราหฺมณ;
ตรมานรูโปหาสิ [คณฺหาสิ (สี. สฺยา. ปี.)], กึ นุ ปตฺถยเส ทิสํ’’.
‘‘ทฺวาทเสตานิ ¶ วสฺสานิ, วุสิตานิ ตวนฺติเก;
นาภิชานามิ โสเณน, ปิงฺคเลนาภิกูชิตํ.
‘‘สฺวายํ ทิตฺโตว นทติ, สุกฺกทาํ วิทํสยํ;
ตว สุตฺวา สภริยสฺส, วีตสทฺธสฺส มํ ปติ’’.
‘‘อหุ เอส กโต โทโส, ยถา ภาสสิ พฺราหฺมณ;
เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, วส พฺราหฺมณ มาคมา’’.
‘‘สพฺพเสโต ปุเร อาสิ, ตโตปิ สพโล อหุ;
สพฺพโลหิตโก ทานิ, กาโล ปกฺกมิตุํ มม.
‘‘อพฺภนฺตรํ ปุเร อาสิ, ตโต มชฺเฌ ตโต พหิ;
ปุรา นิทฺธมนา โหติ, สยเมว วชามหํ.
‘‘วีตสทฺธํ น เสเวยฺย, อุทปานํวโนทกํ;
สเจปิ นํ อนุขเณ, วาริ กทฺทมคนฺธิกํ.
‘‘ปสนฺนเมว เสเวยฺย, อปฺปสนฺนํ วิวชฺชเย;
ปสนฺนํ ปยิรุปาเสยฺย, รหทํ วุทกตฺถิโก.
‘‘ภเช ¶ ภชนฺตํ ปุริสํ, อภชนฺตํ น ภชฺชเย [ภาชเย (ปี.)];
อสปฺปุริสธมฺโม โส, โย ภชนฺตํ น ภชฺชติ [ภาชติ (ปี.)].
‘‘โย ¶ ภชนฺตํ น ภชติ, เสวมานํ น เสวติ;
ส เว มนุสฺสปาปิฏฺโ, มิโค สาขสฺสิโต ยถา.
‘‘อจฺจาภิกฺขณสํสคฺคา, อสโมสรเณน จ;
เอเตน มิตฺตา ชีรนฺติ, อกาเล ยาจนาย จ.
‘‘ตสฺมา นาภิกฺขณํ คจฺเฉ, น จ คจฺเฉ จิราจิรํ;
กาเลน ยาจํ ยาเจยฺย, เอวํ มิตฺตา น ชียเร [ชีรเร (สฺยา. ปี.)].
‘‘อติจิรํ นิวาเสน, ปิโย ภวติ อปฺปิโย;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, ปุรา เต โหม อปฺปิยา’’.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานานํ, อฺชลึ นาวพุชฺฌสิ;
ปริจารกานํ สตํ [ปริจาริกานํ สตฺตานํ (สี. สฺยา. ปี.)], วจนํ น กโรสิ โน;
เอวํ ตํ อภิยาจาม, ปุน กยิราสิ ปริยายํ’’.
‘‘เอวํ เจ โน วิหรตํ, อนฺตราโย น เหสฺสติ;
ตุยฺหํ วาปิ [ตุมฺหฺจาปิ (สี.), ตุยฺหฺจาปิ (ปี.)] มหาราช, มยฺหํ วา [อมฺหํ วา (สี.), มยฺหฺจ (ปี.)] รฏฺวทฺธน;
อปฺเปว นาม ปสฺเสม, อโหรตฺตานมจฺจเย’’.
‘‘อุทีรณา ¶ เจ สํคตฺยา, ภาวาย มนุวตฺตติ;
อกามา อกรณียํ วา, กรณียํ วาปิ กุพฺพติ;
อากามากรณียมฺหิ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ [ลิมฺปติ (สฺยา. ก.)].
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา [วิชานิย (สี. สฺยา. ปี.)];
น ¶ มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘อิสฺสโร ¶ สพฺพโลกสฺส, สเจ กปฺเปติ ชีวิตํ;
อิทฺธึ [อิทฺธิ (ปี. ก.)] พฺยสนภาวฺจ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
นิทฺเทสการี ปุริโส, อิสฺสโร เตน ลิปฺปติ.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘สเจ ปุพฺเพกตเหตุ, สุขทุกฺขํ นิคจฺฉติ;
โปราณกํ กตํ ปาปํ, ตเมโส มุจฺจเต [มฺุจเต (สี. สฺยา.)] อิณํ;
โปราณกอิณโมกฺโข, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘จตุนฺนํเยวุปาทาย, รูปํ สมฺโภติ ปาณินํ;
ยโต จ รูปํ สมฺโภติ, ตตฺเถวานุปคจฺฉติ;
อิเธว ชีวติ ชีโว, เปจฺจ เปจฺจ วินสฺสติ.
อุจฺฉิชฺชติ อยํ โลโก, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
อุจฺฉิชฺชมาเน โลกสฺมึ, กฺวิธ ปาเปน ลิปฺปติ.
‘‘โส ¶ เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา.
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส’’.
‘‘อาหุ ¶ ขตฺตวิทา [ขตฺตวิธา (สี. สฺยา. ปี.)] โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน.
มาตรํ ปิตรํ หฺเ, อโถ เชฏฺมฺปิ ภาตรํ;
หเนยฺย ปุตฺต [ปุตฺเต จ (ปี.)] ทาเร จ, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา.
‘‘ยสฺส ¶ รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ [มิตฺตทูภี (ปี.)] หิ ปาปโก.
‘‘อถ อตฺเถ สมุปฺปนฺเน, สมูลมปิ อพฺพเห [อพฺภเห (สฺยา. ก.)];
อตฺโถ เม สมฺพเลนาปิ, สุหโต วานโร มยา.
[อยํ คาถา สีหฬโปตฺถเก นตฺถิ] ‘‘โส เจ อตฺโถ จ ธมฺโม จ, กลฺยาโณ น จ ปาปโก;
โภโต เจ วจนํ สจฺจํ, สุหโต วานโร มยา [อยํ คาถา สีหฬโปตฺถเก นตฺถิ].
‘‘อตฺตโน เจ หิ วาทสฺส, อปราธํ วิชานิยา;
น มํ ตฺวํ ครเหยฺยาสิ, โภโต วาโท หิ ตาทิโส.
‘‘อเหตุวาโท ปุริโส, โย จ อิสฺสรกุตฺติโก;
ปุพฺเพกตี จ อุจฺเฉที, โย จ ขตฺตวิโท นโร.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค ¶ , ทุกฺขนฺโต [ทุกฺกโฏ (สี.)] กฏุกุทฺรโย.
‘‘อุรพฺภรูเปน วกสฺสุ [พกาสุ (สี. สฺยา.), วกาสุ (ปี.)] ปุพฺเพ, อสํกิโต อชยูถํ อุเปติ;
หนฺตฺวา อุรณึ อชิกํ [อชิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] อชฺจ, อุตฺราสยิตฺวา [จิตฺราสยิตฺวา (สี. ปี.)] เยน กามํ ปเลติ.
‘‘ตถาวิเธเก สมณพฺราหฺมณาเส, ฉทนํ กตฺวา วฺจยนฺติ มนุสฺเส;
อนาสกา ถณฺฑิลเสยฺยกา จ, รโชชลฺลํ อุกฺกุฏิกปฺปธานํ;
ปริยายภตฺตฺจ อปานกตฺตา, ปาปาจารา อรหนฺโต วทานา.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘ยมาหุ ¶ นตฺถิ วีริยนฺติ, อเหตฺุจ ปวทนฺติ [เหตฺุจ อปวทนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] เย;
ปรการํ อตฺตการฺจ, เย ตุจฺฉํ สมวณฺณยุํ.
‘‘เอเต อสปฺปุริสา โลเก, พาลา ปณฺฑิตมานิโน;
กเรยฺย ตาทิโส ปาปํ, อโถ อฺมฺปิ การเย;
อสปฺปุริสสํสคฺโค, ทุกฺขนฺโต กฏุกุทฺรโย.
‘‘สเจ ¶ หิ วีริยํ นาสฺส, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
น ¶ ภเร วฑฺฒกึ ราชา, นปิ ยนฺตานิ การเย.
‘‘ยสฺมา จ วีริยํ อตฺถิ, กมฺมํ กลฺยาณปาปกํ;
ตสฺมา ยนฺตานิ กาเรติ, ราชา ภรติ วฑฺฒกึ.
‘‘ยทิ วสฺสสตํ เทโว, น วสฺเส น หิมํ ปเต;
อุจฺฉิชฺเชยฺย อยํ โลโก, วินสฺเสยฺย อยํ ปชา.
‘‘ยสฺมา จ วสฺสตี เทโว, หิมฺจานุผุสายติ;
ตสฺมา สสฺสานิ ปจฺจนฺติ, รฏฺฺจ ปาลิเต [ปลฺลเต (สี. ปี.), โปลยเต (สฺยา.)] จิรํ.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ [ชิมฺห (ปี.)] คเต สติ.
‘‘เอวเมว [เอวเมวํ (ปี.)] มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก.
‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;
สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ [อุชู (ปี.)] คเต สติ.
‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺสมฺมโต;
โส สเจ [เจว (สี.), เจปิ (ก.)] ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;
สพฺพํ รฏฺํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก.
‘‘มหารุกฺขสฺส ผลิโน, อามํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, พีชฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ ¶ รฏฺํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
รสฺจสฺส น ชานาติ, รฏฺฺจสฺส วินสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขสฺส ¶ ผลิโน, ปกฺกํ ฉินฺทติ โย ผลํ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, พีชฺจสฺส น นสฺสติ.
‘‘มหารุกฺขูปมํ รฏฺํ, ธมฺเมน โย ปสาสติ;
รสฺจสฺส วิชานาติ, รฏฺฺจสฺส น นสฺสติ.
‘‘โย จ ราชา ชนปทํ, อธมฺเมน ปสาสติ;
สพฺโพสธีหิ โส ราชา, วิรุทฺโธ โหติ ขตฺติโย.
‘‘ตเถว เนคเม หึสํ, เย ยุตฺตา กยวิกฺกเย;
โอชทานพลีกาเร, ส โกเสน วิรุชฺฌติ.
‘‘ปหารวรเขตฺตฺู ¶ , สงฺคาเม กตนิสฺสเม [กตนิยเม (ก.)];
อุสฺสิเต หึสยํ ราชา, ส พเลน วิรุชฺฌติ.
‘‘ตเถว อิสโย หึสํ, สฺเต [สํยเม (สฺยา. ก.)] พฺรหฺมจาริโย [พฺรหฺมจาริโน (สี.)];
อธมฺมจารี ขตฺติโย, โส สคฺเคน วิรุชฺฌติ.
‘‘โย จ ราชา อธมฺมฏฺโ, ภริยํ หนฺติ อทูสิกํ;
ลุทฺทํ ปสวเต านํ [ปาปํ (สี.)], ปุตฺเตหิ จ วิรุชฺฌติ.
‘‘ธมฺมํ จเร ชานปเท, เนคเมสุ [นิคเมสุ (สี.)] พเลสุ จ;
อิสโย จ น หึเสยฺย, ปุตฺตทาเร สมํ จเร.
‘‘ส ตาทิโส ภูมิปติ, รฏฺปาโล อโกธโน;
สปตฺเต ¶ [สามนฺเต (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺปกมฺเปติ, อินฺโทว อสุราธิโป’’ติ.
มหาโพธิชาตกํ ตติยํ.
ปณฺณาสนิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สนิฬีนิกมวฺหยโน ปโม, ทุติโย ปน สอุมฺมทนฺติวโร;
ตติโย ปน โพธิสิรีวฺหยโน, กถิตา ปน ตีณิ ชิเนน สุภาติ.
๑๙. สฏฺินิปาโต
๕๒๙. โสณกชาตกํ (๑)
‘‘ตสฺส ¶ ¶ ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ [ทฏฺุ (สี. ปี.)] โสณกํ;
โก เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิตํ’’.
‘‘อถพฺรวี มาณวโก, ทหโร ปฺจจูฬโก;
มยฺหํ สุตฺวา สตํ เทหิ, สหสฺสํ ทิฏฺ [ทฏฺุ (สี. ปี.)] โสณกํ;
อหํ เต โสณกกฺขิสฺสํ [อหํ โสณกมกฺขิสฺสํ (สี. ปี.), อหํ เต โสณกมกฺขิสฺสํ (สฺยา.)], สหายํ ปํสุกีฬิตํ’’.
‘‘กตมสฺมึ [กตรสฺมึ (สี. สฺยา. ปี.)] โส ชนปเท, รฏฺเสุ นิคเมสุ จ;
กตฺถ โสณกมทฺทกฺขิ [กตฺถ เต โสณโก ทิฏฺโ (สี. ปี.)], ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยา;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา.
‘‘ติฏฺนฺติ เมฆสมานา, รมฺมา อฺโฺนิสฺสิตา;
เตสํ มูลมฺหิ [มูลสฺมึ (สี. ปี.), มูลสฺมิ (สฺยา.)] โสณโก, ฌายตี อนุปาทโน [อนุปาทิโน (สฺยา.), อนุปาทาโน (ปี.)];
อุปาทาเนสุ โลเกสุ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา;
การาเปตฺวา สมํ มคฺคํ, อคมา เยน โสณโก.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, วิจรนฺโต พฺรหาวเน;
อาสีนํ ¶ โสณกํ ทกฺขิ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุตํ’’.
‘‘กปโณ วตยํ ภิกฺขุ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
อมาติโก อปิติโก, รุกฺขมูลสฺมิ ฌายติ’’.
‘‘อิมํ วากฺยํ นิสาเมตฺวา, โสณโก เอตทพฺรวิ;
‘น ราช กปโณ โหติ, ธมฺมํ กาเยน ผสฺสยํ [ผุสยํ (ก.)].
‘โย ¶ จ [โยธ (สี. สฺยา.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา [นิรากตฺวา (?)], อธมฺมมนุวตฺตติ;
ส ราช กปโณ โหติ, ปาโป ปาปปรายโน’’’.
‘‘‘อรินฺทโมติ ¶ เม นามํ, กาสิราชาติ มํ วิทู;
กจฺจิ โภโต สุขสฺเสยฺยา [สุขา เสยฺยา (ปี.), สุขเสยฺโย (ก.)], อิธ ปตฺตสฺส โสณก’’’.
‘‘สทาปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ, น กุมฺภึ น ขโฬปิยํ [น กุมฺเภ น กโฬปิยา (สฺยา. ปี.)];
ปรนิฏฺิตเมสานา, เตน ยาเปนฺติ สุพฺพตา.
‘‘ทุติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
อนวชฺชปิณฺโฑ [อนวชฺโช ปิณฺฑา (ปี.)] โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘ตติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นิพฺพุโต ปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘จตุตฺถมฺปิ [จตุตฺถํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโต, สงฺโค ยสฺส น วิชฺชติ.
‘‘ปฺจมมฺปิ [ปฺจมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นครมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อฑยฺหถ.
‘‘ฉฏฺมฺปิ ¶ [ฉฏฺํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ [วิลุปฺปมานมฺหิ (ก.)], นาสฺส กิฺจิ อหีรถ [อหารถ (สี. สฺยา.)].
‘‘สตฺตมมฺปิ [สตฺตมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
โจเรหิ รกฺขิตํ มคฺคํ, เย จฺเ ปริปนฺถิกา;
ปตฺตจีวรมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉติ สุพฺพโต.
‘‘อฏฺมมฺปิ [อฏฺมํ (ปี.)] ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมติ, อนเปกฺโขว คจฺฉติ’’.
‘‘พหูปิ ภทฺรา [พหูนิ สมณภทฺรานิ (สี.), พหูปิ ภทฺรกา เอเต (ปี.)] เอเตสํ, โย ตฺวํ ภิกฺขุ ปสํสสิ;
อหฺจ คิทฺโธ กาเมสุ, กถํ กาหามิ โสณก.
‘‘ปิยา ¶ เม มานุสา กามา, อโถ ทิพฺยาปิ เม ปิยา;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุโภ โลเก ลภามเส’’.
‘‘กาเม คิทฺธา [กาเมสุ คิทฺธา (สี. ปี.)] กามรตา, กาเมสุ อธิมุจฺฉิตา;
นรา ปาปานิ กตฺวาน, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘เย จ กาเม ปหนฺตฺวาน [ปหตฺวาน (สี. ปี.)], นิกฺขนฺตา อกุโตภยา;
เอโกทิภาวาธิคตา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;
อุปมาย มิเธกจฺเจ [ปิเธกจฺเจ (สี. ปี.)], อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘คงฺคาย ¶ กุณปํ ทิสฺวา, วุยฺหมานํ มหณฺณเว;
วายโส สมจินฺเตสิ, อปฺปปฺโ อเจตโส.
‘‘‘ยานฺจ ¶ วติทํ ลทฺธํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก’;
ตตฺถ รตฺตึ ตตฺถ ทิวา, ตตฺเถว นิรโต มโน.
‘‘ขาทํ นาคสฺส มํสานิ, ปิวํ ภาคีรโถทกํ [ภาคิรโสทกํ (สี. สฺยา. ปี. ก.)];
สมฺปสฺสํ วนเจตฺยานิ, น ปเลตฺถ [ปเลตฺวา (ก.)] วิหงฺคโม.
‘‘ตฺจ [ตํว (ปี.)] โอตรณี คงฺคา, ปมตฺตํ กุณเป รตํ;
สมุทฺทํ อชฺฌคาหาสิ [อชฺฌคาหยิ (ปี.)], อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘โส จ ภกฺขปริกฺขีโณ, อุทปตฺวา [อุปฺปติตฺวา (สี. สฺยา.), อุทาปตฺวา (ปี.)] วิหงฺคโม.
น ปจฺฉโต น ปุรโต, นุตฺตรํ โนปิ ทกฺขิณํ.
‘‘ทีปํ โส นชฺฌคาคฺฉิ [น อชฺฌคฺฉิ (สี.), น อชฺฌคจฺฉิ (ปี.)], อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ;
โส จ ตตฺเถว ปาปตฺถ, ยถา ทุพฺพลโก ตถา.
‘‘ตฺจ สามุทฺทิกา มจฺฉา, กุมฺภีลา มกรา สุสู;
ปสยฺหการา ขาทึสุ, ผนฺทมานํ วิปกฺขกํ [วิปกฺขินํ (สี. ปี.), วิปกฺขิกํ (สฺยา.)].
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, เย จฺเ กามโภคิโน;
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺติ, กากปฺาว [กากปฺาย (สี. สฺยา. ปี.)] เต วิทู.
‘‘เอสา เต อุปมา ราช, อตฺถสนฺทสฺสนี กตา;
ตฺวฺจ ปฺายเส เตน, ยทิ กาหสิ วา น วา.
‘‘เอกวาจมฺปิ ทฺวิวาจํ, ภเณยฺย อนุกมฺปโก;
ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺย, ทาโสวยฺยสฺส [ทาโส อยฺยสฺส (สี.), ทาโส อยิรสฺส (ปี.)] สนฺติเก’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, โสณโก อมิตพุทฺธิมา [โสณโก’มิตพุทฺธิมา (?)];
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติยํ’’.
‘‘โก ¶ นุเม ราชกตฺตาโร, สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตา [สูตา เวยฺยตฺติมาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];
รชฺชํ นิยฺยาทยิสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ’’ [วสมนฺนคา (ปี.)].
‘‘อตฺถิ เต ทหโร ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจสฺสุ, โส โน ราชา ภวิสฺสติ’’.
‘‘ขิปฺปํ กุมารมาเนถ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจิสฺสํ, โส โว ราชา ภวิสฺสติ’’.
‘‘ตโต ¶ กุมารมาเนสุํ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อาลปี ราชา, เอกปุตฺตํ มโนรมํ.
‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ [วสมนฺนคา (ปี.)].
‘‘สฏฺิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา ¶ คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ ¶ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ [อินฺทิยาจาปธาริภิ (ก.)];
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ เธนุสหสฺสานิ, โรหฺา ปุงฺควูสภา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ ¶ , สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ ¶ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ’’.
‘‘ทหรสฺเสว ¶ เม ตาต, มาตา มตาติ เม สุตํ;
ตยา วินา อหํ ตาต, ชีวิตุมฺปิ น อุสฺสเห.
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, โปโต อนฺเวติ ปจฺฉโต;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปุตฺตมาทาย [ปตฺตมาทาย (ปี.)] ปจฺฉโต;
สุภโร เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภโร’’.
‘‘ยถา สามุทฺทิกํ นาวํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย, วาณิชา พฺยสนี [พฺยสนํ (ก.)] สิยา.
‘‘เอวเมวายํ ปุตฺตกลิ [ปุตฺตก (สฺยา.)], อนฺตรายกโร มม [มมํ (ปี.)];
อิมํ กุมารํ ปาเปถ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโย, ยถา สกฺกํว อจฺฉรา;
ตา นํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ [รมิสฺสนฺติ (สฺยา. ก.)], ตาหิ เจโส [เมโส (ปี.)] รมิสฺสติ.
‘‘ตโต กุมารํ ปาเปสุํ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ.
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี. ปี.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ [นมฺหิ (ก.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
มมํ [มม (ปี.)] ภรถ ภทฺทํ โว [ภทฺทนฺเต (ก.)], อหํ ภตฺตา ภวามิ โว’’.
‘‘ตํ ¶ ตตฺถ อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
‘กุหึ ราชา อนุปฺปตฺโต, อิโต ราชา กุหึ คโต’’’.
‘‘ปงฺกํ ราชา อติกฺกนฺโต, ถเล ราชา ปติฏฺิโต;
อกณฺฏกํ อคหนํ, ปฏิปนฺโน มหาปถํ.
‘‘อหฺจ ปฏิปนฺโนสฺมิ, มคฺคํ ทุคฺคติคามินํ;
สกณฺฏกํ สคหนํ, เยน คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ’’.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ เต สฺวาคตํ ราช, สีหสฺเสว คิริพฺพชํ;
อนุสาส มหาราช, ตฺวํ โน สพฺพาสมิสฺสโร’’ติ.
โสณกชาตกํ ปมํ.
๕๓๐. สํกิจฺจชาตกํ (๒)
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, พฺรหฺมทตฺตํ รเถสภํ;
อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ยสฺสาสิ อนุกมฺปโก.
‘‘สํกิจฺจายํ อนุปฺปตฺโต, อิสีนํ สาธุสมฺมโต;
ตรมานรูโป นิยฺยาหิ, ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ.
‘‘ตโต จ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห [ปริพฺพูฬฺโห (สี. ปี.)], อคมาสิ รเถสโภ.
‘‘นิกฺขิปฺป ปฺจ กกุธานิ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
วาฬพีชนิ [วา ฬวีชนี (สี. ปี.)] มุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจุปาหนํ;
‘‘โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
อาสีนํ ¶ ทายปสฺสสฺมึ, สํกิจฺจมุปสงฺกมิ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา โส ราชา, สมฺโมทิ อิสินา สห;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโนว, อถ กาลํ อมฺถ;
ตโต ปาปานิ กมฺมานิ, ปุจฺฉิตุํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘อิสึ ปุจฺฉาม [ปุจฺฉามิ (สี. ปี.)] สํกิจฺจํ, อิสีนํ สาธุสมฺมตํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, อิสิสงฺฆปุรกฺขตํ [ปุรกฺขิตํ (ก.)].
‘‘กํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นรา ธมฺมาติจาริโน;
อติจิณฺโณ มยา ธมฺโม, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต.
‘‘อิสี อวจ สํกิจฺโจ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, มหาราช สุโณหิ เม.
‘‘อุปฺปเถน ¶ วชนฺตสฺส, โย มคฺคมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโก.
‘‘อธมฺมํ ¶ ปฏิปนฺนสฺส, โย ธมฺมมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, น โส คจฺเฉยฺย ทุคฺคตึ.
‘‘ธมฺโม ปโถ มหาราช, อธมฺโม ปน อุปฺปโถ;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘อธมฺมจาริโน ราช, นรา วิสมชีวิโน;
ยํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นิรเย เต สุโณหิ เม.
‘‘สฺชีโว กาฬสุตฺโต จ, สงฺฆาโต [สงฺขาโฏ (สฺยา. ก.)] ทฺเว จ โรรุวา;
อถาปโร ¶ มหาวีจิ, ตาปโน [ตปโน (สี. ปี.)] จ ปตาปโน.
‘‘อิจฺเจเต อฏฺ นิรยา, อกฺขาตา ทุรติกฺกมา;
อากิณฺณา ลุทฺทกมฺเมหิ, ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทา.
‘‘กทริยตาปนา [กทริยตปนา (สี. ปี.)] โฆรา, อจฺจิมนฺโต [อจฺจิมนฺตา (ปี.)] มหพฺภยา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
‘‘จตุกฺกณฺณา จตุทฺวารา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
อโยปาการปริยนฺตา, อยสา ปฏิกุชฺชิตา.
‘‘เตสํ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผุฏา [ผริตฺวา (อ. นิ. ๓.๓๖; เป. ว. ๗๑)] ติฏฺนฺติ สพฺพทา.
‘‘เอเต ปตนฺติ นิรเย, อุทฺธํปาทา อวํสิรา;
อิสีนํ อติวตฺตาโร, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘เต ภูนหุโน ปจฺจนฺติ, มจฺฉา พิลกตา ยถา;
สํวจฺฉเร อสงฺเขยฺเย, นรา กิพฺพิสการิโน.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
นิรยา นาธิคจฺฉนฺติ, ทฺวารํ นิกฺขมเนสิโน.
‘‘ปุรตฺถิเมน ¶ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉโต;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ;
ยํ ยฺหิ ทฺวารํ คจฺฉนฺติ, ตํ ตเทว ปิธียเร [ปิถิยฺยติ (สี.), ปิถิยฺยเร (สฺยา.), ปิถียเร (ปี.)].
‘‘พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ, ชนา นิรยคามิโน;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ปตฺวา ทุกฺขํ อนปฺปกํ.
‘‘อาสีวิสํว ¶ กุปิตํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
น สาธุรูเป อาสีเท, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘อติกาโย ¶ มหิสฺสาโส, อชฺชุโน เกกกาธิโป;
สหสฺสพาหุ อุจฺฉินฺโน, อิสิมาสชฺช โคตมํ.
‘‘อรชํ รชสา วจฺฉํ, กิสํ อวกิริย ทณฺฑกี;
ตาโลว มูลโต [สมูโล (ก.)] ฉินฺโน, ส ราชา วิภวงฺคโต.
‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ [เมชฺโฌ (ก.)], มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.
‘‘กณฺหทีปายนาสชฺช, อิสึ อนฺธกเวณฺฑโย [เวณฺหุโย (สี. ปี.), ปิณฺหโย (?)];
อฺโฺํ [อฺมฺํ (สี. ปี.)] มุสลา [มุสเล (สี. สฺยา. ปี.)] หนฺตฺวา, สมฺปตฺตา ยมสาธนํ [ยมสาทนํ (ปี.)].
‘‘อถายํ อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ [ปวึ (สี. สฺยา. ปี.)] เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺตปริยายํ.
‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิตํ.
‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเน, โย นโร เปกฺขเต มุนึ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, คนฺตา โส นิรยํ อโธ.
‘‘เย วุฑฺเฒ [วทฺเธ (ก.)] ปริภาสนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
อนปจฺจา อทายาทา, ตาลวตฺถุ [ตาลวตฺถู (สฺยา.), ตาลาวตฺถุ (ปี.)] ภวนฺติ เต.
‘‘โย ¶ จ ปพฺพชิตํ หนฺติ, กตกิจฺจํ มเหสินํ;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘โย ¶ จ ราชา อธมฺมฏฺโ, รฏฺวิทฺธํสโน มโค [จุโต (สี.)];
ตาปยิตฺวา ชนปทํ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โส จ วสฺสสหสฺสานิ [วสฺสสหสฺสานํ (สี. สฺยา.)], สตํ ทิพฺพานิ ปจฺจติ;
อจฺจิสงฺฆปเรโต โส, ทุกฺขํ เวเทติ เวทนํ.
‘‘ตสฺส อคฺคิสิขา กายา, นิจฺฉรนฺติ ปภสฺสรา;
เตโชภกฺขสฺส คตฺตานิ, โลเมหิ จ [โลมคฺเคหิ จ (สี. สฺยา. ปี.)] นเขหิ จ.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
ทุกฺขาภิตุนฺโน นทติ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต [ตุตฺตทฺทิโต (สี.)] ยถา.
‘‘โย โลภา ปิตรํ หนฺติ, โทสา วา ปุริสาธโม;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘ส ¶ ตาทิโส ปจฺจติ โลหกุมฺภิยํ, ปกฺกฺจ สตฺตีหิ หนนฺติ นิตฺตจํ;
อนฺธํ กริตฺวา มุตฺตกรีสภกฺขํ, ขาเร นิมุชฺชนฺติ ตถาวิธํ นรํ.
‘‘ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจ [ปกฺกุธิตมโยคุฬฺจ (ก.)], ทีเฆ จ ผาเล จิรรตฺตตาปิเต;
วิกฺขมฺภมาทาย วิพนฺธ [วิพทฺธ (สี.), วิภชฺช (สฺยา. ปี.)] รชฺชุภิ, วิวเฏ มุเข สมฺปวิสนฺติ [สํจวนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)] รกฺขสา.
‘‘สามา จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกฬสงฺฆา จ ทิชา อโยมุขา;
สงฺคมฺม ¶ ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ, ชิวฺหํ วิภชฺช วิฆาสํ สโลหิตํ.
‘‘ตํ ¶ ทฑฺฒตาลํ ปริภินฺนคตฺตํ, นิปฺโปถยนฺตา อนุวิจรนฺติ รกฺขสา;
รตี หิ เนสํ ทุขิโน ปนีตเร, เอตาทิสสฺมึ นิรเย วสนฺติ;
เย เกจิ โลเก อิธ เปตฺติฆาติโน.
‘‘ปุตฺโต จ มาตรํ หนฺตฺวา, อิโต คนฺตฺวา ยมกฺขยํ;
ภุสมาปชฺชเต ทุกฺขํ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อมนุสฺสา อติพลา, หนฺตารํ ชนยนฺติยา;
อโยมเยหิ วาเฬหิ [ผาเลหิ (ปี.)], ปีฬยนฺติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ตมสฺสวํ [ตํ ปสฺสวํ (สี. สฺยา.), ตํ ปสฺสุตํ (ปี.)] สกา คตฺตา, รุหิรํ [รุธิรํ (สี. สฺยา.)] อตฺตสมฺภวํ;
ตมฺพโลหวิลีนํว, ตตฺตํ ปาเยนฺติ มตฺติฆํ [มตฺติยํ (สี.)].
‘‘ชิคุจฺฉํ กุณปํ ปูตึ, ทุคฺคนฺธํ คูถกทฺทมํ;
ปุพฺพโลหิตสงฺกาสํ, รหทโมคยฺห [รหโทคฺคยฺห (ก.)] ติฏฺติ.
‘‘ตเมนํ กิมโย ตตฺถ, อติกายา อโยมุขา;
ฉวึ เภตฺวาน [เฉตฺวาน (สี. ปี.)] ขาทนฺติ, สํคิทฺธา [ปคิทฺธา (สี. สฺยา. ปี.)] มํสโลหิเต.
‘‘โส จ ตํ นิรยํ ปตฺโต, นิมุคฺโค สตโปริสํ;
ปูติกํ กุณปํ วาติ, สมนฺตา สตโยชนํ.
‘‘จกฺขุมาปิ หิ จกฺขูหิ, เตน คนฺเธน ชียติ;
เอตาทิสํ ¶ พฺรหฺมทตฺต, มาตุโฆ ลภเต ทุขํ.
‘‘ขุรธารมนุกฺกมฺม, ติกฺขํ ทุรภิสมฺภวํ;
ปตนฺติ คพฺภปาติโย [คพฺภปาตินิโย (สี. สฺยา. ปี.)], ทุคฺคํ เวตรณึ [เวตฺตรณึ (สฺยา. ก.)] นทึ.
‘‘อโยมยา สิมฺพลิโย, โสฬสงฺคุลกณฺฏกา;
อุภโต อภิลมฺพนฺติ, ทุคฺคํ เวตรณึ [เวตฺตรณึ (สฺยา. ก.)] นทึ.
‘‘เต ¶ อจฺจิมนฺโต ติฏฺนฺติ, อคฺคิกฺขนฺธาว อารกา;
อาทิตฺตา ชาตเวเทน, อุทฺธํ โยชนมุคฺคตา.
‘‘เอเต ¶ วชนฺติ [สชนฺติ (สี. ปี.), ปชฺชนฺติ (สฺยา.)] นิรเย, ตตฺเต ติขิณกณฺฏเก;
นาริโย จ อติจารา [อติจารินิโย (สี. สฺยา. ปี.)], นรา จ ปรทารคู.
‘‘เต ปตนฺติ อโธกฺขนฺธา, วิวตฺตา วิหตา ปุถู;
สยนฺติ วินิวิทฺธงฺคา, ทีฆํ ชคฺคนฺติ สพฺพทา [สํวรึ (สี. ปี.)].
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], มหตึ ปพฺพตูปมํ;
โลหกุมฺภึ ปวชฺชนฺติ, ตตฺตํ อคฺคิสมูทกํ.
‘‘เอวํ ทิวา จ รตฺโต จ, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;
อนุโภนฺติ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน.
‘‘ยา จ ภริยา ธนกฺกีตา, สามิกํ อติมฺติ;
สสฺสุํ วา สสุรํ วาปิ, เชฏฺํ วาปิ นนนฺทรํ [นนนฺทนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ตสฺสา วงฺเกน ชิวฺหคฺคํ, นิพฺพหนฺติ สพนฺธนํ;
ส พฺยามมตฺตํ กิมินํ, ชิวฺหํ ปสฺสติ อตฺตนิ [อตฺตโน (สี. สฺยา.)];
วิฺาเปตุํ ¶ น สกฺโกติ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา, มจฺฉิกา มิคพนฺธกา;
โจรา โคฆาตกา ลุทฺทา, อวณฺเณ วณฺณการกา.
‘‘สตฺตีหิ โลหกูเฏหิ, เนตฺตึเสหิ อุสูหิ จ;
หฺมานา ขารนทึ, ปปตนฺติ [สมฺปตนฺติ (ก.)] อวํสิรา.
‘‘สายํ ปาโต กูฏการี, อโยกูเฏหิ หฺติ;
ตโต วนฺตํ ทุรตฺตานํ, ปเรสํ ภฺุชเร [ภฺุชเต (สี. สฺยา. ปี.)] สทา.
‘‘ธงฺกา เภรณฺฑกา [เภทณฺฑกา (ก.)] คิชฺฌา, กาโกฬา จ อโยมุขา;
วิปฺผนฺทมานํ ขาทนฺติ, นรํ กิพฺพิสการกํ [กิพฺพิสการินํ (ปี.)].
‘‘เย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
อสนฺโต รชสา ฉนฺนา, คนฺตา [คตา (ก.)] เต นิรยุสฺสทํ [นิรยํ อโธ (ปี.)].
‘‘สนฺโต ¶ จ [สนฺโตว (สฺยา.)] อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, สุจิณฺเณนิธ กมฺมุนา;
สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, สอินฺทา [สหินฺทา (สี.)] เทวา สพฺรหฺมกา.
‘‘ตํ ¶ ตํ พฺรูมิ มหาราช, ธมฺมํ รฏฺปตี จร;
ตถา [ตถา ตถา (สี. สฺยา. ปี.)] ราช จราหิ ธมฺมํ, ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺย ปจฺฉา’’ติ.
สํกิจฺจชาตกํ ทุติยํ.
สฏฺินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อถ สฏฺินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;
ชาตกสวฺหยโน ¶ ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;
ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติ.
๒๐. สตฺตตินิปาโต
๕๓๑. กุสชาตกํ (๑)
‘‘อิทํ ¶ ¶ ¶ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
อิทํ เต รชฺชํ [รฏฺํ (ก.)] อนุสาส อมฺม, คจฺฉามหํ ยตฺถ ปิยา ปภาวตี’’.
‘‘อนุชฺชุภูเตน หรํ มหนฺตํ, ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล [นิสีท กาเล (ก.)];
ปฏิคจฺฉ ตฺวํ ขิปฺปํ กุสาวตึ กุส [กุสาวตึ (สฺยา. ก.)], นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺตํ’’.
‘‘นาหํ คมิสฺสามิ อิโต กุสาวตึ, ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว;
รมามิ มทฺทสฺส นิเกตรมฺเม, หิตฺวาน รฏฺํ ตว ทสฺสเน รโต.
‘‘ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว, สมฺมูฬฺหรูโป วิจรามิ เมทินึ [เมทนึ (สฺยา. ก.)];
ทิสํ น ชานามิ กุโตมฺหิ อาคโต, ตยมฺหิ มตฺโต มิคมนฺทโลจเน.
‘‘สุวณฺณจีรวสเน, ชาตรูปสุเมขเล;
สุสฺโสณิ ¶ ตว กามา หิ [กาเมหิ (สี. สฺยา. ปี.)], นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’.
‘‘อพฺภูติ [อพฺภู หิ (สี.), อภูติ (สฺยา.), อพฺภุ หิ (ปี.)] ตสฺส โภ โหติ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉติ;
อกามํ ราช กาเมสิ [กาเมหิ (สี. ปี.)], อกนฺตํ กนฺตุ [อกนฺโต กนฺต (สี. สฺยา. ปี.)] มิจฺฉสิ’’.
‘‘อกามํ วา สกามํ วา, โย นโร ลภเต ปิยํ;
ลาภเมตฺถ ปสํสาม, อลาโภ ตตฺถ ปาปโก’’.
‘‘ปาสาณสารํ ¶ ขณสิ, กณิการสฺส ทารุนา;
วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉสิ’’.
‘‘ปาสาโณ นูน เต หทเย, โอหิโต มุทุลกฺขเณ;
โย เต สาตํ น วินฺทามิ, ติโรชนปทาคโต.
‘‘ยทา มํ ภกุฏึ [ภูกุฏึ (สี. ปี.)] กตฺวา, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ [ราชปุตฺติ อุทิกฺขสิ (สี. ปี.)];
อาฬาริโก ตทา โหมิ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร [มทฺทสฺส ถีปุเร (สี. ปี.) เอวมุปริปิ].
‘‘ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ [ราชปุตฺติ อุทิกฺขสิ (สี. ปี.)];
นาฬาริโก ตทา โหมิ, ราชา โหมิ ตทา กุโส’’.
‘‘สเจ ¶ หิ วจนํ สจฺจํ, เนมิตฺตานํ ภวิสฺสติ;
เนว เม ตฺวํ ปตี อสฺส, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’.
‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, อฺเสํ ยทิ วา มมํ;
เนว ตุยฺหํ ปตี อตฺถิ, อฺโ สีหสฺสรา กุสา’’.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ ¶ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อาลเปยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ เม นาคนาสูรู, ปาณีหิ อุปสมฺผุเส’’.
‘‘น หิ นูนายํ ราชปุตฺตี, กุเส สาตมฺปิ วินฺทติ;
อาฬาริเก ภเต โปเส, เวตเนน อนตฺถิเก’’.
‘‘น หิ นูนายํ สา [นูน อยํ (สี. สฺยา.)] ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ’’.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหายโสติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหทฺธโนติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหพฺพโลติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหารฏฺโติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหาราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สีหสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
วคฺคุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
พินฺทุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มฺชุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มธุสฺสโรติ [มธุรสฺสโรติ (สี.)] กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สตสิปฺโปติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
ขตฺติโยติปิ กตฺวาน [กริตฺวาน (สี.)], กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
กุสราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ’’.
‘‘เอเต ¶ นาคา อุปตฺถทฺธา, สพฺเพ ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา.)];
ปุรา มทฺทนฺติ ปาการํ, อาเนนฺเตตํ ปภาวตึ’’.
‘‘สตฺต ¶ พิเล [ขณฺเฑ (สี. ปี.)] กริตฺวาน, อหเมตํ ปภาวตึ;
ขตฺติยานํ ปทสฺสามิ, เย มํ หนฺตุํ อิธาคตา’’.
‘‘อวุฏฺหิ ราชปุตฺตี, สามา โกเสยฺยวาสินี;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ทาสีคณปุรกฺขตา’’.
‘‘ตํ นูน กกฺกูปนิเสวิตํ มุขํ, อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตํ;
สุภํ สุเนตฺตํ วิรชํ อนงฺคณํ, ฉุทฺธํ วเน สฺสติ ขตฺติเยหิ.
‘‘เต นูน เม อสิเต เวลฺลิตคฺเค, เกเส มุทู จนฺทนสารลิตฺเต;
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ, ปาเทหิ คิชฺฌา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ [ปริกฑฺฒยนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ตา นูน เม ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
ฉินฺนา วเน อุชฺฌิตา ขตฺติเยหิ, คยฺห ธงฺโก [วโก (ปี.)] คจฺฉติ เยน กามํ.
‘‘เต นูน ตาลูปนิเภ อลมฺเพ, นิเสวิเต กาสิกจนฺทเนน;
ถเนสุ เม ลมฺพิสฺสติ [ลมฺพหีติ (ปี.)] สิงฺคาโล [สิคาโล (สี. สฺยา. ปี.)], มาตูว ปุตฺโต ตรุโณ ตนูโช.
‘‘ตํ ¶ นูน โสณึ ปุถุลํ สุโกฏฺฏิตํ, นิเสวิตํ กฺจนเมขลาหิ;
ฉินฺนํ วเน ขตฺติเยหี อวตฺถํ, สิงฺคาลสงฺฆา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ [คยฺหา วโก คจฺฉติ เยนกามํ (ปี.)].
‘‘โสณา ¶ ¶ ธงฺกา [วกา (ปี.)] สิงฺคาลา จ, เย จฺเ สนฺติ ทาิโน;
อชรา นูน เหสฺสนฺติ, ภกฺขยิตฺวา ปภาวตึ.
‘‘สเจ มํสานิ หรึสุ, ขตฺติยา ทูรคามิโน;
อฏฺีนิ อมฺม ยาจิตฺวา, อนุปเถ ทหาถ นํ.
‘‘เขตฺตานิ อมฺม กาเรตฺวา, กณิกาเรตฺถ โรปย [โรปเย (ก.)];
ยทา เต ปุปฺผิตา อสฺสุ, เหมนฺตานํ หิมจฺจเย;
สเรยฺยาถ มมํ [มม (ปี.)] อมฺม, เอวํวณฺณา ปภาวตี’’.
‘‘ตสฺสา มาตา อุทฏฺาสิ, ขตฺติยา เทววณฺณินี;
ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร’’.
‘‘อิมินา นูน อสินา, สุสฺํ ตนุมชฺฌิมํ;
ธีตรํ มทฺท [มม (สี.), มทฺโท (ปี.)] หนฺตฺวาน, ขตฺติยานํ ปทสฺสสิ’’ [ปทสฺสติ (ปี. ก.)].
‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก;
สาชฺช โลหิตสฺฉนฺนา, คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (สี. ปี.)] ยมสาธนํ.
‘‘เอวมาปชฺชตี โปโส, ปาปิยฺจ นิคจฺฉติ;
โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ [น กรํ (สี.)] อตฺถทสฺสินํ.
‘‘สเจ จ อชฺช [ตฺวํ อมฺม (สี.)] ธาเรสิ [วาเรสิ (ปี.)], กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ¶ ชาตํ ขตฺติยํ, สุวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตํ [ปูชิตา (ปี.)] าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ [คฺฉิสิ (สี. ปี.)] ยมกฺขยํ.
‘‘ยตฺถสฺสุ เภรี นทติ, กฺุชโร จ นิกูชติ [นิกฺุชติ (ปี.)];
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต.
‘‘อสฺโส จ สิสติ [อสฺโส หสิสติ (สี.), อสฺโส หสิยติ (สฺยา.), อสฺโส จ สึสติ (ปี.)] ทฺวาเร, กุมาโร อุปโรทติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, โกกิลาภินิกูชิเต;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กึ นุ สุขตรํ ตโต’’.
‘‘กหํ ¶ นุ โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย โน ทุกฺขา ปโมจเย’’.
‘‘อิเธว โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย เต สพฺเพ วธิสฺสติ’’ [โย โน ทุกฺขา ปโมจเย (สี.), โส โน สพฺเพ วธิสฺสติ (ปี.)].
‘‘อุมฺมตฺติกา นุ ภณสิ, อนฺธพาลา ปภาสสิ [อาทุ พาลาว ภาสสิ (สี. ปี.)];
กุโส เจ อาคโต อสฺส, กึ น [กินฺนุ (สฺยา. ก.)] ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘เอโส ¶ อาฬาริโก โปโส, กุมารีปุรมนฺตเร;
ทฬฺหํ กตฺวาน สํเวลฺลึ, กุมฺภึ โธวติ โอณโต’’.
‘‘เวณี ตฺวมสิ จณฺฑาลี, อทูสิ กุลคนฺธินี;
กถํ มทฺทกุเล ชาตา, ทาสํ กยิราสิ กามุกํ’’.
‘‘นมฺหิ เวณี น จณฺฑาลี, น จมฺหิ กุลคนฺธินี;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘โย ¶ พฺราหฺมณสหสฺสานิ, สทา โภเชติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘ยสฺส นาคสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส อสฺสสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส รถสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
[( ) อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุเยว ทิสฺสติ] (‘‘ยสฺส อุสภสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ) [( ) อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุเยว ทิสฺสติ].
‘‘ยสฺส เธนุสหสฺสานิ, สทา ทุหนฺติ วีสตึ [ทุยฺหนฺติ วีสติ (สี. ปี.)];
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ’’.
‘‘ตคฺฆ ¶ เต ทุกฺกฏํ พาเล, ยํ ขตฺติยํ มหพฺพลํ;
นาคํ มณฺฑูกวณฺเณน, น นํ [น ตํ (สี. ปี.)] อกฺขาสิธาคตํ’’ [อกฺขาสิ อาคตํ (สี.)].
‘‘อปราธํ มหาราช, ตฺวํ โน ขม รเถสภ;
ยํ ตํ อฺาตเวเสน, นาฺาสิมฺหา อิธาคตํ’’.
‘‘มาทิสสฺส น ตํ ฉนฺนํ, โยหํ อาฬาริโก ภเว;
ตฺวฺเว เม ปสีทสฺสุ, นตฺถิ เต เทว ทุกฺกฏํ’’.
‘‘คจฺฉ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ;
ขมาปิโต กุโส ราชา [กุสราชา (สพฺพตฺถ)], โส เต ทสฺสติ ชีวิตํ’’.
‘‘ปิตุสฺส วจนํ สุตฺวา, เทววณฺณี ปภาวตี;
สิรสา อคฺคหี ปาเท, กุสราชํ มหพฺพลํ’’.
‘‘ยามา ¶ รตฺโย อติกฺกนฺตา, ตามา เทว ตยา วินา;
วนฺเท เต สิรสา ปาเท, มา เม กุชฺฌํ รเถสภ.
‘‘สพฺพํ ¶ [สจฺจํ (สี. สฺยา. ปี.)] เต ปฏิชานามิ, มหาราช สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานาย, วจนํ เม น กาหสิ;
อิทานิ มํ ตาโต หนฺตฺวา, ขตฺติยานํ ปทสฺสติ’’.
‘‘เอวํ เต ยาจมานาย, กึ น กาหามิ เต วโจ;
วิกุทฺโธ ตฺยสฺมิ กลฺยาณิ, มา ตฺวํ ภายิ ปภาวติ.
‘‘สพฺพํ เต ปฏิชานามิ, ราชปุตฺติ สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘ตว กามา หิ สุสฺโสณิ, ปหุ [พหุ (สฺยา.), พหู (ปี.), พหุํ (ก.)] ทุกฺขํ ติติกฺขิสํ [ติติกฺขิสฺสํ (สี. ปี.)];
พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา, นยิตุํ ตํ ปภาวติ’’.
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, นานาจิตฺเต สมาหิเต;
อถ ทกฺขถ เม เวคํ, วิธมนฺตสฺส [วิธเมนฺตสฺส (สพฺพตฺถ)] สตฺตโว’’.
‘‘ตฺจ ตตฺถ อุทิกฺขึสุ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร;
วิชมฺภมานํ สีหํว, โผเฏนฺตํ ทิคุณํ ภุชํ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธฺจ ¶ อารุยฺห, อาโรเปตฺวา ปภาวตึ;
สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นที กุโส.
‘‘ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, สีหสฺเสวิตเร มิคา;
ขตฺติยา ¶ วิปลายึสุ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา [กุสสทฺทภยฏฺิตา (ปี.)].
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺติ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘ตสฺมึ สงฺคามสีสสฺมึ, ปสฺสิตฺวา หฏฺ [ตุฏฺ (สี.)] มานโส;
กุสสฺส รฺโ เทวินฺโท, อทา เวโรจนํ มณึ.
‘‘โส ตํ วิชิตฺวา สงฺคามํ, ลทฺธา เวโรจนํ มณึ;
หตฺถิกฺขนฺธคโต ราชา, ปาเวกฺขิ นครํ ปุรํ.
‘‘ชีวคฺคาหํ [ชีวคาหํ (สี. ปี.)] คเหตฺวาน, พนฺธิตฺวา สตฺต ขตฺติเย;
สสุรสฺสุปนาเมสิ, อิเม เต เทว สตฺตโว.
‘‘สพฺเพว เต วสํ คตา, อมิตฺตา วิหตา ตว;
กามํ กโรหิ เต ตยา, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’.
‘‘ตุยฺเหว สตฺตโว เอเต, น หิ เต มยฺห สตฺตโว;
ตฺวฺเว โน มหาราช, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’.
‘‘อิมา ¶ เต ธีตโร สตฺต, เทวกฺูปมา สุภา;
ททาหิ เนสํ เอเกกํ, โหนฺตุ ชามาตโร ตว’’.
‘‘อมฺหากฺเจว ตาสฺจ, ตฺวํ โน สพฺเพสมิสฺสโร;
ตฺวฺเว โน มหาราช, เทหิ เนสํ ยทิจฺฉสิ’’.
‘‘เอกเมกสฺส เอเกกํ, อทา สีหสฺสโร กุโส;
ขตฺติยานํ ตทา เตสํ, รฺโ มทฺทสฺส ธีตโร.
‘‘ปีณิตา เตน ลาเภน, ตุฏฺา สีหสฺสเร กุเส;
สกรฏฺานิ ¶ ปายึสุ, ขตฺติยา สตฺต ตาวเท.
‘‘ปภาวติฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ สุภํ [ตทา (ปี.)];
กุสาวตึ กุโส ราชา, อคมาสิ มหพฺพโล.
‘‘ตฺยสฺสุ ¶ เอกรเถ ยนฺตา, ปวิสนฺตา กุสาวตึ;
สมานา วณฺณรูเปน, นาฺมฺาติโรจิสุํ [นาฺมฺมติโรจยุํ (สี.)].
‘‘มาตา ปุตฺเตน สงฺคจฺฉิ [สงฺคฺฉิ (สี. สฺยา. ปี.)], อุภโย จ ชยมฺปตี;
สมคฺคา เต ตทา อาสุํ, ผีตํ ธรณิมาวสุ’’นฺติ.
กุสชาตกํ ปมํ.
๕๓๒. โสณนนฺทชาตกํ (๒)
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นาปิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, เอวํ ชานาหิ ภารธ’’ [ภารภ (ก.)].
‘‘กตรูปมิทํ โภโต [โภโต (สี. ปี.)], เวยฺยาวจฺจํ อนปฺปกํ;
เทวมฺหิ วสฺสมานมฺหิ, อโนวสฺสํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต วาตาตเป โฆเร, สีตจฺฉายํ ภวํ อกา;
ตโต อมิตฺตมชฺเฌสุ [อมิตฺตมชฺเฌ จ (สี.)], สรตาณํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต ผีตานิ รฏฺานิ, วสิโน เต ภวํ อกา;
ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต [อนุยุตฺเต (ปี.)] ภวํ อกา.
‘‘ปตีตาสฺสุ ¶ ¶ มยํ โภโต, วท ตํ [วร ตํ (สี. สฺยา. ปี.)] ภฺช [ภฺ (สี. ปี.), ภฺุช (สฺยา. ก.)] มิจฺฉสิ;
หตฺถิยานํ อสฺสรถํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, มยํ โภโต ททามเส.
‘‘อถ วงฺเค [อถ วา สงฺเค (สี. ปี.)] วา มคเธ, มยํ โภโต ททามเส;
อถ วา อสฺสกาวนฺตี [อสฺสกาวนฺตึ (สี. สฺยา. ปี.)], สุมนา ทมฺม เต มยํ.
‘‘อุปฑฺฒํ วาปิ รชฺชสฺส, มยํ โภโต ททามเส;
สเจ เต อตฺโถ รชฺเชน, อนุสาส ยทิจฺฉสิ’’.
‘‘น ¶ เม อตฺโถปิ รชฺเชน, นคเรน ธเนน วา;
อโถปิ ชนปเทน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘โภโตว รฏฺเ วิชิเต, อรฺเ อตฺถิ อสฺสโม;
ปิตา มยฺหํ ชเนตฺตี จ, อุโภ สมฺมนฺติ อสฺสเม.
‘‘เตสาหํ [เตสฺวหํ (ก.)] ปุพฺพาจริเยสุ, ปฺุํ น ลภามิ กาตเว;
ภวนฺตํ อชฺฌาวรํ กตฺวา, โสณํ [โสนํ (ปี.)] ยาเจมุ สํวรํ’’.
‘‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ พฺราหฺมณ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา’’.
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อลํ เหสฺสนฺติ ยาจกา’’.
‘‘หตฺถี อสฺเส จ โยเชนฺตุ, รถํ สนฺนยฺห สารถิ [นํ รถิ (ปี.)];
อาพนฺธนานิ คณฺหาถ, ปาทาสุสฺสารยทฺธเช [ปาเทสุสฺสารยํ ธเช (สี.), ปาทาสุสฺสารยํ ธเช (ปี.)];
อสฺสมํ ¶ ตํ คมิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคินี;
อคมา อสฺสมํ รมฺมํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘กสฺส กาทมฺพโย [กสฺส กาทมฺพมโย (ก.)] กาโช, เวหาสํ จตุรงฺคุลํ;
อํสํ อสมฺผุสํ เอติ, อุทหาราย [อุทหารสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] คจฺฉโต’’.
‘‘อหํ โสโณ มหาราช, ตาปโส สหิตพฺพโต [สหิตํ วโต (ปี.)];
ภรามิ มาตาปิตโร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘วเน ผลฺจ มูลฺจ, อาหริตฺวา ทิสมฺปติ;
โปเสมิ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ’’.
‘‘อิจฺฉาม ¶ อสฺสมํ คนฺตุํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย;
มคฺคํ โน โสณ อกฺขาหิ, เยน คจฺเฉมุ [คจฺฉาม (สี.)] อสฺสมํ’’.
‘‘อยํ ¶ เอกปที ราช, เยเนตํ [เยน ตํ (ก.)] เมฆสนฺนิภํ;
โกวิฬาเรหิ สฺฉนฺนํ, เอตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, ตรมาโน มหาอิสิ;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติเย.
‘‘อสฺสมํ ปริมชฺชิตฺวา, ปฺเปตฺวาน [ปฺเปตฺวาน (สี. สฺยา.)] อาสนํ;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, ปิตรํ ปฏิโพธยิ.
‘‘อิเม อายนฺติ ราชาโน, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, นิสีท ตฺวํ [นิสีทาหิ (สี.)] มหาอิเส.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ตรมาโน มหาอิสิ;
อสฺสมา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, สทฺวารมฺหิ อุปาวิสิ’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตํริว เตชสา;
ขตฺยสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ, โกสิโย เอตทพฺรวิ.
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (ปี.)], สงฺขา ปณวทินฺทิมา [เทณฺฑิมา (สี. ปี.)];
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว, ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ปคฺคหิตํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาฬพีชนิมุตฺตมํ;
จรนฺติ วรปฺุสฺส [วรปฺสฺส (สี. ปี.)], หตฺถิกฺขนฺเธน อายโต.
‘‘กสฺส เสตานิ ฉตฺตานิ, อาชานียา จ วมฺมิตา;
สมนฺตา ปริกิเรนฺติ [ปริกิรนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ¶ เอกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา [อนุยุตฺตา (ปี.)] ยสสฺสิโน;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘หตฺถิ อสฺสรถ ปตฺติ [หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี (สี.)], เสนา จ จตุรงฺคินี;
สมนฺตานุปริยนฺติ [สมนฺตา อนุปริยาติ (ปี.)], โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺเสสา ¶ มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี ¶ [อกฺขาภนี (สี.), อกฺโขภินี (สฺยา.)] อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’.
‘‘ราชาภิราชา [ราชาธิราชา (ก.)] มโนโช, อินฺโทว ชยตํ ปติ;
นนฺทสฺสชฺฌาวรํ เอติ, อสฺสมํ พฺรหฺมจารินํ.
‘‘ตสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’.
‘‘อนุลิตฺตา จนฺทเนน, กาสิกุตฺตมธาริโน [กาสิกวตฺถธาริโน (ปี.)];
สพฺเพ ปฺชลิกา หุตฺวา, อิสีนํ อชฺฌุปาคมุํ’’.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา [สิรึสปา (สี. สฺยา. ปี.)];
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ’’.
‘‘กุสลฺเจว โน ราช, อโถ ราช อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ [ฑํสา จ มกสา (สี.), ฑํสา จ มกสา จ (ปี.)], อปฺปเมว สรีสปา [สิรึสปา (สี. สฺยา. ปี.)];
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ [อ มฺหํ (สี. ปี.)] น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม สมฺมตํ [วสโต (สี.)] อิธ;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย [กาสมาริโย (สี. สฺยา.)];
ผลานิ ¶ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
นนฺทสฺสาปิ นิสาเมถ, วจนํ โส [ยํ (สี.), ยํ โส (ปี.)] ปวกฺขติ.
‘‘อชฺฌาวรมฺหา นนฺทสฺส, โภโต สนฺติกมาคตา;
สุณาตุ [สุณาตุ เม (สี. สฺยา.)] ภวํ วจนํ, นนฺทสฺส ปริสาย จ’’.
‘‘ปโรสตํ ¶ ชานปทา [ชนปทา (ปี.)], มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อนุมฺนฺตุ เม วโจ.
‘‘เย จ สนฺติ [เย วสนฺติ (สี.), เย หิ สนฺติ (ปี.)] สมีตาโร, ยกฺขานิ อิธ มสฺสเม;
อรฺเ ภูตภพฺยานิ, สุณนฺตุ วจนํ มม.
‘‘นโม กตฺวาน ภูตานํ, อิสึ วกฺขามิ สุพฺพตํ;
โส ตฺยาหํ ทกฺขิณา พาหุ, ตว โกสิย สมฺมโต.
‘‘ปิตรํ เม ชเนตฺติฺจ, ภตฺตุกามสฺส เม สโต;
วีร ปฺุมิทํ านํ, มา มํ โกสิย วารย.
‘‘สพฺภิ เหตํ อุปฺาตํ, มเมตํ อุปนิสฺสช;
อุฏฺานปาริจริยาย, ทีฆรตฺตํ ตยา กตํ;
มาตาปิตูสุ ปฺุานิ, มม โลกทโท ภว.
‘‘ตเถว สนฺติ มนุชา, ธมฺเม ธมฺมปทํ วิทู;
มคฺโค ¶ สคฺคสฺส โลกสฺส, ยถา ชานาสิ ตฺวํ อิเส.
‘‘อุฏฺานปาริจริยาย, มาตาปิตุสุขาวหํ;
ตํ มํ ปฺุา นิวาเรติ, อริยมคฺคาวโร นโร’’.
‘‘สุณนฺตุ ¶ โภนฺโต วจนํ, ภาตุรชฺฌาวรา มม;
กุลวํสํ มหาราช, โปราณํ ปริหาปยํ;
อธมฺมจารี เชฏฺเสุ [โย เชฏฺโ (สี.)], นิรยํ โสปปชฺชติ [โส อุปปชฺชติ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘เย จ ธมฺมสฺส กุสลา, โปราณสฺส ทิสมฺปติ;
จาริตฺเตน จ สมฺปนฺนา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘มาตาปิตา จ ภาตา จ, ภคินี าติพนฺธวา;
สพฺเพ เชฏฺสฺส เต ภารา, เอวํ ชานาหิ ภารธ [ภารถ (สฺยา.)].
‘‘อาทิยิตฺวา ครุํ ภารํ, นาวิโก วิย อุสฺสเห;
ธมฺมฺจ นปฺปมชฺชามิ, เชฏฺโ จสฺมิ รเถสภ’’.
‘‘อธิคมา [อธิคตมฺหา (สี.), อธิคมฺหา (สฺยา.), อธิคตมฺห (ปี.)] ตเม าณํ, ชาลํว ชาตเวทโต;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ.
‘‘ยถา อุทยมาทิจฺโจ, วาสุเทโว ปภงฺกโร;
ปาณีนํ ปวิทํเสติ, รูปํ กลฺยาณปาปกํ;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ’’.
‘‘เอวํ ¶ เม ยาจมานสฺส, อฺชลึ นาวพุชฺฌถ;
ตว ปทฺธจโร [ตว ปฏฺจโร (สฺยา.), ตว พทฺธฺจโร (ปี.), ตวุปฏฺจโร (ก.)] เหสฺสํ, วุฏฺิโต ปริจารโก’’.
‘‘อทฺธา นนฺท วิชานาสิ [ปชานาสิ (สี.)], สทฺธมฺมํ สพฺภิ เทสิตํ;
อริโย ¶ อริยสมาจาโร, พาฬฺหํ ตฺวํ มม รุจฺจสิ.
‘‘ภวนฺตํ วทามิ โภติฺจ, สุณาถ วจนํ มม;
นายํ ภาโร ภารมโต [ภารมตฺโต (สี. สฺยา.)], อหุ มยฺหํ กุทาจนํ.
‘‘ตํ มํ อุปฏฺิตํ สนฺตํ, มาตาปิตุสุขาวหํ;
นนฺโท อชฺฌาวรํ กตฺวา, อุปฏฺานาย ยาจติ.
‘‘โย เว อิจฺฉติ กาเมน, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ;
นนฺทํ โว วรถ เอโก [นนฺทํ วทถ เอเก (ปี.)], กํ นนฺโท อุปติฏฺตุ’’.
‘‘ตยา ¶ ตาต อนฺุาตา, โสณ ตํ นิสฺสิตา มยํ;
อุปฆาตุํ [อุปฆายิตุํ (สี.)] ลเภ นนฺทํ, มุทฺธนิ พฺรหฺมจารินํ’’.
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘ยทา สุตฺตาปิ สุปิเน [สุปฺปนฺเต (สฺยา. ปี.)], นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
อุทคฺคา สุมนา โหมิ, นนฺโท โน อาคโต อยํ.
‘‘ยทา จ ปฏิพุชฺฌิตฺวา, นนฺทํ ปสฺสามิ นาคตํ;
ภิยฺโย อาวิสตี โสโก, โทมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สาหํ อชฺช จิรสฺสมฺปิ, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
ภตฺตุจฺจ [ภตฺตฺุจ (ก.)] มยฺหฺจ ปิโย, นนฺโท โน ปาวิสี ฆรํ.
‘‘ปิตุปิ นนฺโท สุปฺปิโย, ยํ นนฺโท นปฺปวเส [ปาวิสี (ปี.)] ฆรา [ฆรํ (สฺยา. ปี. ก.)];
ลภตู ตาต นนฺโท ตํ, มํ นนฺโท อุปติฏฺตุ’’.
‘‘อนุกมฺปิกา ¶ ปติฏฺา จ, ปุพฺเพ รสทที จ โน;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส.
‘‘ปุพฺเพ รสทที โคตฺตี, มาตา ปฺุูปสํหิตา;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส’’.
‘‘อากงฺขมานา ปุตฺตผลํ, เทวตาย นมสฺสติ;
นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ.
‘‘ตสฺสา อุตุมฺหิ นฺหาตาย [อุตุสินาตาย (ปี.)], โหติ คพฺภสฺส โวกฺกโม [คพฺภสฺส’วกฺกโม (สี. สฺยา. ปี.)];
เตน โทหฬินี โหติ, สุหทา เตน วุจฺจติ.
‘‘สํวจฺฉรํ ¶ วา อูนํ วา, ปริหริตฺวา วิชายติ;
เตน สา ชนยนฺตีติ, ชเนตฺติ [ชเนตฺตี (สี. สฺยา. ปี.)] เตน วุจฺจติ.
‘‘ถนขีเรน [ถนกฺขีเรน (สี.)] คีเตน, องฺคปาวุรเณน [องฺคปาปุรเณน (ปี.)] จ;
โรทนฺตํ ปุตฺตํ [เอว (ปี.)] โตเสติ, โตเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ตโต ¶ วาตาตเป โฆเร, มมํ กตฺวา อุทิกฺขติ;
ทารกํ อปฺปชานนฺตํ, โปเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ มาตุธนํ โหติ, ยฺจ โหติ ปิตุทฺธนํ;
อุภยมฺเปตสฺส โคเปติ, อปิ ปุตฺตสฺส โน สิยา.
‘‘เอวํ ปุตฺต อทุํ ปุตฺต, อิติ มาตา วิหฺติ;
ปมตฺตํ ปรทาเรสุ, นิสีเถ ปตฺตโยพฺพเน;
สายํ ปุตฺตํ อนายนฺตํ, อิติ มาตา วิหฺติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, มาตุ อปริจารโก;
มาตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เอวํ ¶ กิจฺฉา ภโต โปโส, ปิตุ อปริจารโก;
ปิตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
มาตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
ปิตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
มาตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
ปิตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘ทานฺจ เปยฺยวชฺชฺจ [ปิยวาจา จ (สี. สฺยา. ก.)], อตฺถจริยา จ ยา อิธ;
สมานตฺตตา [สมานตฺตา (ปี.)] จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต.
เอเต จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;
ลเภถ มานํ ปูชํ วา [ปูชฺจ (ปี.)], ปิตา วา ปุตฺตการณา.
‘‘ยสฺมา จ สงฺคหา [สงฺคเห (ที. นิ. ๓.๒๗๓; อ. นิ. ๔.๓๒) ตทฏฺกถาโย โอโลเกตพฺพา] เอเต, สมฺมเปกฺขนฺติ [สมเวกฺขนฺติ (สี. สฺยา. ปี.) อ. นิ. ๔.๓๒] ปณฺฑิตา;
ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต.
‘‘พฺรหฺมาติ ¶ ¶ [พฺรหฺมา หิ (ปี.)] มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา ¶ จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน อโถ [มโถ (ปี.), อถ (อ. นิ. ๔.๖๓; อิติวุ. ๑๐๖)] ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน [นหาปเนน (สี. ปี.)], ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย [ปริจริยาย (ปี.)], มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
โสณนนฺทชาตกํ ทุติยํ.
สตฺตตินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;
อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติ.
๒๑. อสีตินิปาโต
๕๓๓. จูฬหํสชาตกํ (๑)
‘‘สุมุข ¶ ¶ ¶ อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;
คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ [พนฺเธ (สฺยา. ก.)] สหายตา’’.
‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;
สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเห.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;
ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิป.
‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส [พนฺธสฺส (สฺยา. ก.)], คติ อฺา มหานสา;
สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติ.
‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหฺจ ปกฺขิม;
าตีนํ วาวสิฏฺานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเย.
‘‘ยํ น กฺจนเทปิฺฉ [เทปิจฺฉ (สี. ปี.), ทฺเวปิจฺฉ (สฺยา.)], อนฺเธน ตมสา คตํ;
ตาทิเส สฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย’’.
‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ [พุชฺฌเส (สี.)];
ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํ.
‘‘โสหํ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺิตํ;
ภตฺติฺจ ¶ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ’’.
‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท;
น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํ.
‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;
กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา’’.
‘‘อปิ ¶ ¶ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ [พทฺธํ (สี.), พนฺธํ (ปี.)] าตินํ มยา;
ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ [พุทฺธิสมฺปนฺน (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺส ปรมสํวุตํ.
‘‘อิจฺเจวํ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโก.
‘‘เต สตฺตุมภิสฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;
ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สฺจเลสุมาสนา [น จ สฺเจสุ’มาสนา (สี. ปี.)].
‘‘ธตรฏฺเ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;
อภิกฺกมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเป.
‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;
ปจฺจกมิตฺถ [ปจฺจกมฺปิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํ.
‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธฺจ ปุนาปรํ;
อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํ.
‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;
ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเป.
‘‘ยํ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;
อถ ¶ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิ.
‘‘กินฺนุ ตฺยายํ [ตา’ยํ (สี. ปี. ก.)] ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;
เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํ.
‘‘กถํ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;
ปทฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํ.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติ.
‘‘อปิ ¶ ตฺเวว มหาปฺ, ปาสา พหุวิธา ตตา [ตตา (สฺยา. ก.)];
คุยฺหมาสชฺช [คูฬฺหมาสชฺช (สี. ปี.)] พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’.
‘‘อปิ นายํ ตยา สทฺธึ, สํวาสสฺส [สมฺภาสสฺส (สี. ปี.)] สุขุทฺรโย;
อปิ โน อนุมฺาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’.
‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิรํ’’.
‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ ¶ , อฺตฺเรตสฺส ชีวิตา;
สเจ เอเกน ตุฏฺโสิ, มฺุเจตํ มฺจ ภกฺขย.
‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา [ตุลฺยามฺหา (ก.)] วยสา อุโภ;
น เต ลาเภน ชีวตฺถิ [ชีนตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)], เอเตน นิมินา ตุวํ.
‘‘ตทิงฺฆ ¶ สมเปกฺขสฺสุ [สมเวกฺขสุ (สี. ปี.)], โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ [ตวสฺมสุ (สี. สฺยา.)];
มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มฺุจ ทิชาธิปํ.
‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส [กตสฺสา (สี. ปี.)] ยาจนาย จ;
มิตฺติ จ ธตรฏฺเหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’.
‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;
มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา.
‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. ปี.)] อิธ วิชฺชติ;
ยถา ตฺวํ ธตรฏฺสฺส, ปาณสาธารโณ สขา.
‘‘โส เต สหายํ มฺุจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, าติมชฺเฌ วิโรจถ’’.
‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา [ภตฺตุโน (สฺยา.)] ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค [วงฺกงฺโค (สฺยา.)], วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ’’.
‘‘เอหิ ¶ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ [ยถายํ (สี. ปี.)] ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ [กฺจิ (สี.)] น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สฺยา. ก.)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช [กาเจ (ปี.)] อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ¶ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต [จิตฺโต (ก.)], พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;
ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รฺโ หํเส อทสฺสยิ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา ¶ มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร’’.
‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา [วิหคา (สี. ปี.)], ตว หตฺถตฺตมาคตา [หตฺถตฺถ’มาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];
กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา’’.
‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;
ยํ ยทายตนํ มฺเ, ทิชานํ ปาณโรธนํ.
‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;
ตํ อพทฺโธ อุปาสีโน, มมายํ อชฺฌภาสถ.
‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยหิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;
ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต [ธมฺเม ยุตฺโต (สี. ปี.)] วิหงฺคโม.
‘‘อตฺตนายํ [อตฺตโน ยํ (สฺยา.)] จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;
อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;
ตโต นํ ปามุจึ [ปามฺุจึ (ปี. ก.)] ปาสา, อนฺุาสึ สุเขน จ.
‘‘‘โส ¶ ¶ ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ.
‘‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สพฺพตฺถ)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’.
‘‘เอวเมตสฺส วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;
เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ [อสฺสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อุโภ อนุมตา มยา.
‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํ.
‘‘อุปายนฺจ ¶ เต เทว, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ;
สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิป’’.
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเ โสวณฺณเย สุเภ;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘กจฺจินฺนุ ¶ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ’’ [มนุสิสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ ¶ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต [อโถปิเม (สี. ปี.)] มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘ภวนฺตํ [ภวํ ตุ (สี. ปี.), ภวนฺนุ (สฺยา.)] กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ [หตฺถตฺถตํ (สี. สฺยา. ปี.)] คโต;
ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมึ ปมมาปเท.
‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;
เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ [ปากติกํ (สี. ปี.)] ภวติ ตาวเท’’.
‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ [เอวมาปทิ สํสติ (สี. ปี.)];
น จายํ กิฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถ.
‘‘ปจฺจคมิตฺถ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;
ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;
ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนฺุาสิ สุเขน จ.
‘‘อิทฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;
โภโต สกาเสคมนํ [สกาเส + อาคมนํ], เอตสฺส ธนมิจฺฉตา’’.
‘‘สฺวาคตฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉติ’’ [ยาวติจฺฉติ (สี. ปี.)].
‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา ¶ เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ’’.
‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิฺจนํ;
สพฺพตฺถิสฺสริยํ ตว [สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ (สี. สฺยา. ปี.), สพฺพิสฺสริยํ ภวตํ (สฺยา. ก.)], ตํ ปสาส [ปสาสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ยทิจฺฉถ.
‘‘ทานตฺถํ ¶ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จฺํ อุปกปฺปติ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (ปี.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;
กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิยํ’’.
‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;
ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยา.
‘‘อมฺหากฺเจว โส [โย (สี. ปี.)] เสฏฺโ, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว;
ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุหิ.
‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;
นนฺตรํ [นานฺตรํ (สี. ปี.)] ปฏิวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน [เปเสน (ก.)] มนุชาธิป’’.
‘‘ธมฺเมน ¶ กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;
น เหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยา.
‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;
ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺา, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ.
‘‘ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;
เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’.
‘‘ยํ กิจฺจํ [ยํกิฺจิ (ปี.)] ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ [รสฺมาสุ (สี. ปี.)] ตํ ตยา;
ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา [ตฺยมฺหา (ปี.)], ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว.
‘‘อทฺุจ นูน สุมหา, าติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;
อทสฺสเนน อสฺมากํ [อมฺหากํ (สี. ปี.)], ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุ.
‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีตึ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, าติวิสฺสาสนา สิยา’’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวา ธตรฏฺโ [ธตรฏฺา (สี.)], หํสราชา นราธิปํ;
อุตฺตมํ ชวมนฺวาย [อุตฺตมชวมตฺตาย (สี. ปี.)], าติสงฺฆํ อุปาคมุํ.
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ [ปริกรึสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ ¶ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
จูฬ [จุลฺล (สี. สฺยา. ปี.)] หํสชาตกํ ปมํ.
๕๓๔. มหาหํสชาตกํ (๒)
‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;
หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกม.
‘‘โอหาย มํ าติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;
อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;
มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกม’’.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ [ทุกฺขปเรโต’’ติ (ชา. ๑.๑๕.๑๓๖) อฏฺกถาโย โอโลเกตพฺพา], ธตรฏฺ ตุวํ [ตวํ (สี. ปี.)] ชเห;
ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธึ ภวิสฺสติ.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิ.
‘‘สกุมาโร สขา ตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต [สมิเต (ปี.), ตฺยสฺมิ เต (ก.)] ิโต;
าโต เสนาปติ ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตม.
‘‘กถํ ¶ อหํ วิกตฺถิสฺสํ [วิกตฺติสฺสํ (ปี.)], าติมชฺเฌ อิโต คโต;
ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺ, กึ เต วกฺขามิโต คโต;
อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ [น อนริยํ (ปี.)] กตฺตุมุสฺสเห’’.
‘‘เอโส ¶ หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ิโต;
โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห.
‘‘ตฺหิ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ นตฺเวว ชายติ;
อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํ ภูตสฺส ชีวิตํ’’.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี [อาปที (ก.)] ตุริโต ภุสํ.
‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ [อปริพฺรูหยิ (สี. ปี.)];
อฏฺาสิ ปุรโต รฺโ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยธํ [พฺยถํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
เตน ปริยาปทาเนน [ปริยาทาเนน (ก.)], ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;
ปหฏฺโลโม เนสาโท, อฺชลิสฺส ปณามยิ.
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช;
อริยํ พฺรุวาโน [พฺรูหนฺโต (สฺยา. ก.)] วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสึ คิรํ.
‘‘กินฺนุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยึ;
ตมาปเท ปริจฺจตฺตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํ.
‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;
ตถา ¶ ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’.
‘‘อริยวตฺตสิ ¶ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;
จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ [คจฺฉตุ โภ (ปี.)] ยถาสุขํ’’.
‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
ปฏิคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํ.
‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
อนิสฺสโร มฺุจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทก’’.
‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก [ภฏโก (ก.)] รฺโ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;
ตตฺถ สํยมโน [สํยมาโน (ปี.)] ราชา, ยถาภิฺํ กริสฺสติ’’.
‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;
อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห [ปคฺคยฺห (สฺยา. ก.)], ปฺชเร อชฺฌโวทหิ.
‘‘เต ปฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;
สุมุขํ ธตรฏฺฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมิ’’.
‘‘หรียมาโน ¶ ธตรฏฺโ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;
พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;
อสฺมากํ วธมฺาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติ.
‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;
โกฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ’’.
‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;
เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘วาโตว ¶ คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;
พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํ.
‘‘อวินิจฺฉยฺุ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ [ปฏิภาติ (ก.)] มํ;
กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํ.
‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มฺสิตฺถิโย;
พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํ.
‘‘มายา ¶ เจสา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา [ปจฺจุปาโส คุหาสโย (สี. ปี.)];
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’.
‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปฺาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ.
‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;
ตาสุ โก นิพฺพิเท [นิพฺพิเช (ก.)] โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ [ปาณหิ (สี.)].
‘‘ตฺวเมว นฺโ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ;
ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเตน ชายเต มติ.
‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรุ ติติกฺขติ;
ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน [มหตฺตาโน (สี.)], อตฺเถ ยฺุชนฺติ ทุยฺยุเช.
‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;
ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํ.
‘‘มา ¶ โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส;
ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ.
‘‘มุตฺโตปิ ¶ น อิจฺฉิ [นิจฺฉสิ (ก.)] อุฑฺเฑตุํ [โอฑฺเฑตุํ (สี.)], สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;
โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขํ’’.
‘‘โส ตํ [ตฺวํ (สฺยา. ปี.)] โยคํ ปยฺุชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จร’’.
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘โส [ส (สี.)] ลุทฺโท หํสกาเชน [หํสกาเจน (ปี.)], ราชทฺวารํ อุปาคมิ;
ปฏิเวเทถ มํ รฺโ, ธตรฏฺายมาคโต’’.
‘‘เต ¶ ทิสฺวา ปฺุสํกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต [ลกฺขฺาสมฺมเต (สี. ปี.)];
ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถ.
‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
กามํ กโร หิรฺสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉติ’’.
‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;
ยทฺยายํ [ยทายํ (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;
โอกิณฺณํ าติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ [นิมชฺฌิมํ (สี. ปี. ก.)] กถํ คหิ’’.
‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ [อาทานานิ (สฺยา. ปี. ก.)] อุปาสโต [อุปาคโต (ก.)];
ปทเมตสฺส ¶ อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต.
‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ, จรโต อทเนสนํ;
ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ, เอวํ ตํ [เอเวตํ (สี. ปี.)] ทิชมคฺคหึ’’.
‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;
จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ [วิปริยตฺถํ (ปี.)], อทุ กินฺนุ ชิคีสสิ’’ [ชิคึสสิ (สี. ปี.)].
‘‘ยสฺส โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;
อุรํ สํหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิ.
‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;
อริยํ พฺรุวาโน อฏฺาสิ, จชนฺโต มานุสึ คิรํ’’.
‘‘อถ กึ [อถ กินฺนุ (สี. ปี.), กถํ นุ (สฺยา.)] ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺสิ;
อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสิ’’.
‘‘นาหํ ¶ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;
นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถมฺหิ ตาทิเส’’.
‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;
นาสฺส จมฺมํ ว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเห.
‘‘น ¶ หิรฺํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;
โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ยตฺถ ปวิฏฺโ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสิ’’.
‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;
อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํ.
‘‘สุตา ¶ จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา [จตฺถจินฺตกา (ก.)];
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺิโต.
‘‘กิฺจ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;
มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิตํ’’.
‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ [เขมิการยิ (สี. ปี.)];
อภยฺจ ตยา ฆุฏฺํ, อิมาโย ทสธา ทิสา.
‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณึ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ;
ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;
เต เต พนฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสา.
‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภฺจ ปาปกํ;
อุโภ สนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชติ’’.
‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหึ;
สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกา.
‘‘อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ [พฺยากเรยฺยุํ (สี. ปี.)] อิธาคตา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหิ’’.
‘‘เนว ภีตา [ภูตา (สฺยา. ก.)] กาสิปติ, อุปนีตสฺมิ ชีวิเต;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ.
‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
สุเตน วา สุตํ กิณฺยา [กิเณ (สี. ปี.)], กึ อนริยตรํ ตโต.
‘‘โย ¶ ¶ ¶ จาริยรุทํ [จ อริยรุทํ (สี. ปี.)] ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต [อนริยธมฺมมวสฺสิโต (สี.)];
อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘น มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ [พฺยเถ (สี. ปี.)] ปตฺตสํสยํ;
วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จ.
‘‘เย วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา [นาพฺภจิกฺขนฺตา (ก.)], สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต [เอเวเต (สี. ปี.)] ติทิวํ คตา.
‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;
ธตรฏฺฺจ มฺุจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนฺจ มหารหํ;
ปฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘ตฺจ เสนาปตึ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;
โย สุเข สุขิโต รฺเ [รฺโ (สี. สฺยา. ปี. ก.)], ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต.
‘‘เอทิโส โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;
ยถายํ สุมุโข รฺโ, ปาณสาธารโณ สขา’’.
‘‘ปีฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺปาทํ มโนรมํ;
มฏฺํ กาสิกมตฺถนฺนํ [กาสิกปตฺถิณฺณํ (สี.), กาสิกวตฺถินํ (สฺยา. ปี.)], ธตรฏฺโ อุปาวิสิ.
‘‘โกจฺฉฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;
สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺสฺสนนฺตรา [อนนฺตรํ (สี.)].
‘‘เตสํ กฺจนปตฺเตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;
หํสานํ อภิหาเรสุํ, อคฺครฺโ ปวาสิตํ’’.
‘‘ทิสฺวา ¶ อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;
กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา.
‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว ¶ เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมนํ มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ ¶ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘กจฺจิ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘อโถ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ’’.
‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
โน เจ [จ (สฺยา. ก.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ’’.
‘‘สนฺโต ¶ จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรงฺกโต’’.
‘‘กจฺจิ นานาคตํ [กจฺจิ นุนาคตํ (สฺยา. ก.)] ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;
กจฺจิ มตฺโต [น มตฺโต (สี.)] มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ’’.
‘‘นาหํ อนาคตํ [อหํ อนาคตํ (สฺยา.)] ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;
ิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส [สนฺตสึ (สฺยา.)].
‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ [ขนฺตี จ (ก.)] อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สุมุโข ¶ จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ [วิสฺสชิ (สี. ปี.)] ผรุสํ คิรํ;
ภาวโทสมนฺาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโม.
‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;
ยานสฺมาสุ [ยานสฺมาสุ (สี. สฺยา ปี.)] น วิชฺชนฺติ, นยิทํ [น อิทํ (สี. ปี.)] ปฺวตามิว’’.
‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;
ธตรฏฺเ จ พทฺธสฺมึ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ.
‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;
อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร’’.
‘‘เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;
ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคม’’.
‘‘ยํ ¶ ¶ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราช นิเวสเน;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย สงฺขมุตฺตฺจ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทนฺตภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (สฺยา. ปี. ก.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;
ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภว.
‘‘อาจริย สมนฺุาตา, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม’’ [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถาตถํ;
กาสิราชา อนฺุาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ [สุริยสฺสุคฺคมนํ (สี. สฺยา.), สุริยุคฺคมนํ (ปี.)] ปติ;
เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต [ภวนโต (สฺยา. ก.)] วิคาหิสุํ’’.
‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ¶ ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
มหาหํสชาตกํ ทุติยํ.
๕๓๕. สุธาโภชนชาตกํ (๓)
‘‘เนว ¶ กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ [อิธตฺถิ (สฺยา.)];
สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนํ’’.
‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;
พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นุปปชฺชติ [น อุปปชฺชติ (สี. ปี.)].
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห [อริยํ มคฺคํ สมารุห (สี. ปี.)], เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘โมฆฺจสฺส ¶ หุตํ โหติ, โมฆฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สจฺจฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สรฺจ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;
โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมึ, สีฆโสเต มหาวเห.
‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ ¶ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ¶ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘พฬิสฺหิ โส นิคิลติ [นิคฺคิลติ (สี. ปี.)], ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘อุฬารวณฺณา วต พฺราหฺมณา อิเม, อยฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;
อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’.
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ [สูริโย จ (ก.)] อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;
สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท, เอโส จ โข ปฺจสิโขติ วุจฺจติ.
‘‘ปาณิสฺสรา มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (สี. สฺยา. ปี.)], มุรชาลมฺพรานิ จ;
สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทติ’’.
‘‘เย เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส ¶ เภทา นิรยํ วชนฺติ’’.
‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา [สุคฺคติมาสสานา (สี. ปี.), สุคฺคตาสิสมานา (ก.)], ธมฺเม ิตา สํยเม สํวิภาเค;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺติ’’.
‘‘ตฺวํ ¶ โนสิ าติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก [โกสิโย (สฺยา. ก.)] ปาปธมฺโม;
ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถ’’ [อปตฺถ (ก. สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อทฺธา ¶ หิ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;
โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิ.
‘‘เอสาหมชฺเชว อุปารมามิ, น จาปิหํ [น จาปหํ (สี. ปี.)] กิฺจิ กเรยฺย ปาปํ;
น จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ [อุทกมฺปหํ ปิเพ (สี.)].
‘‘เอวฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ [สพฺพกาเล (ก.)], โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;
ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ’’.
‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ¶ ตา เทววราภิปาลิตา;
อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิย.
‘‘สุจึ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;
อลทฺธ มจฺเจหิ ว ทานเวหิ วา, อฺตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ [หิตํ (สฺยา.)].
‘‘ตโต จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺาย นาริโย ปมทาธิปา มุนึ;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํ.
‘‘สเจ ¶ อนุทฺทิฏฺํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรหฺเม;
ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโว.
‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;
น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถ’’ [ปิฬยฺหถ (สี. ปี.)].
‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ¶ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;
ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺสมฺมตา’’.
‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;
คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส [สกาสํ (ก.)] คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉึสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสิ’’.
‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตฺชลี;
สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โก เนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยิ’’.
‘‘โย ¶ สพฺพโลกจฺจริโต [สพฺพโลกํ จรโก (สี. สฺยา. ปี.)] มหามุนิ, ธมฺเม ิโต นารโท [นารท (สฺยา.)] สจฺจนิกฺกโม;
โส โนพฺรวิ [พฺรวี (สี. สฺยา. ปี.)] คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;
สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘อสุ ¶ [อสู (สฺยา.)] พฺรหารฺจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภฺุชติ;
วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย, ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสิ’’.
‘‘อสู ¶ หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ [หิมวนฺตปสฺมนิ (สี. ปี. ก.)];
ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถิ’’.
‘‘ส [โส (สฺยา.)] มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;
สุขิปฺปเมว [ส ขิปฺปเมว (สี. ปี.)] อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’.
‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;
สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ [อติจฺจ (สี. ปี.)] วาสโว, โก เนว เม ปาณิสุ กึ สุโธทหิ.
‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจึ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;
อทิฏฺปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ [ชาตจกฺขุหิ (สี. ปี.)], กา เทวตา ปาณิสุ กึ สุโธทหิ’’.
‘‘อหํ ¶ ¶ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสึ ตุริโต มหามุนิ;
ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภฺุชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ [มา วิจารยิ (สี. ปี.)].
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ทรกฺลมํ [ทรถํ กิลํ (สฺยา.), ทรถกฺขมํ (ก.)];
โกธูปนาหฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺหตนฺทิฺจ รสุตฺตมํ อิทํ’’.
‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภฺุชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;
น จาปิ เอกาสฺนมรียปูชิตํ [เอกาสนํ อริยปูชิตํ (สี. ปี.)], อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทติ’’.
‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;
สพฺเพ จ เต มจฺฉริปฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย [นาสฺมิเย (สี. ปี.)].
‘‘โส หิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;
สทฺธา วทฺู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ ¶ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ [สมฺมสมฺมตา (สี.)].
‘‘อโต มตา [มุตา (สี. ปี.)] เทววเรน เปสิตา, กฺา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี [สิรี หิรี ตโต (ปี.)], ตํ อสฺสมํ อาคมุ [อาคมุํ (สี. ปี. ก.)] ยตฺถ โกสิโย.
‘‘ตา ¶ ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต [สพฺพา ปรมปฺปโมทิตา (สฺยา.)], สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;
กฺา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขา.
‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา.
‘‘สิราห เทวีมนุเชภิ [มนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ ¶ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย.
‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ [สุขํ (ปี.)] มหามุนิ, โส [ส (สี. ปี.)] สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;
สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา [สกมฺมนา (สี. ปี.)];
ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิฺจนํ [กิฺจินํ (ก.)], ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํ.
‘‘ปสฺสามิ ¶ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;
ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ [ชาติมํ อปิ (สี.)], เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขี.
‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินึ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินึ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘กา ¶ สุกฺกทาา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺธารินี;
โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มฺชรึ.
‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;
โก เต ทุตีโย อิธ มนฺทโลจเน, น ¶ ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’.
‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;
อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;
เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺปาภตา.
‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;
อีตีนิปาเตน อวุฏฺิตาย [อวุฏฺิกาย (สี. ปี.)] วา, น กิฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํ.
‘‘อถตฺตการานิ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;
เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิฺจนํ.
‘‘หิตฺวาน [ชหิตฺว (สี. สฺยา. ปี.)] ธฺฺจ ธนฺจ าตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;
ตปนฺติ ¶ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห [กุมฺมคฺคมารุยฺห (สี. สฺยา. ปี.)] ปเรนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อาสา ¶ วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ [สุธาย (สฺยา ปี. ก.)] วินยสฺสุ อตฺตนิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆฺนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา’’.
‘‘สทฺธาห เทวีมนุเชหิ [เทวีมนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;
เถยฺยํ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยา.
‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา [เปขวา (ปี.)], สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;
วิเนตฺวาน ¶ [วิเนตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ฉนฺทํ กุลิตฺถิยาสุปิ [กุลธีติยาสุปิ (สี. ปี.)], กโรติ สทฺธํ ปุน [ปน (สี. ปี.)] กุมฺภทาสิยา.
‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริฺจสิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ชิฆฺรตฺตึ ¶ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;
ตถูปมา มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉรา.
‘‘กาลา ¶ นิทาเฆริว อคฺคิชาริว [อคฺคชาติว (สี.), อคฺคิชาติว (ปี.)], อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;
กา ติฏฺสิ มนฺทมิคาวโลกยํ [มนฺทมิวาวโลกยํ (สี. ปี.)], ภาเสสมานาว คิรํ น มฺุจสิ’’.
‘‘หิราห เทวีมนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;
โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’.
‘‘ธมฺเมน าเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส ¶ หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา;
ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เต.
‘‘สา ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;
ตุวฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;
อุทกวนฺตํ [อุทฺวนฺตํ (สี. ปี.)] ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทา.
‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กึสุกา;
โสภฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺมกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตา.
‘‘สาลา ¶ กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา [เวทิสา (ก.)];
อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริตา (พหูสุ)], มนฺุคนฺธา มุจลินฺทเกตกา.
‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ [เวณุ (สี. ปี.)] ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ ¶ จีนกา;
โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ [อาภุชิโนปิ (สี. สฺยา.)] ตณฺฑุลา.
‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน [ตสฺส จ อุตฺตเร ปสฺเส (สี. ปี.), ตสฺส จ อุตฺตรปสฺเสน (สฺยา.)], ชาตา โปกฺขรณี สิวา;
อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกา.
‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา [สกุลา (สี. สฺยา. ปี.)], สตวงฺกา จ โรหิตา;
อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาีนา กากมจฺฉกา.
‘‘ตตฺถ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;
กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา.
‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ¶ ควชา จ, มหึสา [มหิสา (สี. สฺยา. ปี.)] โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;
กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา [สสกณฺณกา (สี.)].
‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺา ทิชสงฺฆเสวิตา’’.
‘‘สา ¶ สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชุ มหาเมฆริวานุปชฺชถ;
ตสฺสา ¶ สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจึ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;
อตฺริจฺจ [อตฺริจฺฉ (สี. สฺยา. ปี.)] โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, ‘นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ’.
‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร [ชฏาชุตินฺธโร (สฺยา. ก.)];
นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิ.
‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;
‘หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา [อุทิรยิ (ก.)] วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํ.
‘‘ตเมน [ตเมนํ (สฺยา. ก.)] สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา [สหินฺทา จ เทวา (สี. ปี.)] สุรกฺมุตฺตมํ;
สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสิ’’.
‘‘ตเมว ¶ สํสี [ตเมว อสํสี (สฺยา.)] ปุนเทว มาตลึ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;
คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา [สทฺธ (ปี.)] สิริยา จ โกสิย;
หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา.
‘‘ตํ ¶ สุ วตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ [อุปกิริยสาทิสํ (สี. สฺยา. ปี.)].
ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ [สนฺติกํ (สี.ปี.)], อลงฺกตํ กฺจนจิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย [กิมฺปุริสพฺยคฺฆทีปิโย (ก.)];
เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน [ปกฺขิโย (สี. ปี.)], มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตา.
‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;
อลงฺกเต กฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเต.
‘‘ตํ ยานเสฏฺํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย [ทส ทิสา อิมา (สี. สฺยา. ปี.)] อภินาทยิตฺถ;
นภฺจ เสลฺจ วนปฺปตินิฺจ [วนสฺปตีนิ จ (สี. ปี.), วนปฺปติฺจ (สฺยา. ก.)], สสาครํ ¶ ปพฺยธยิตฺถ [ปพฺยาถยิตฺถ (สี. ปี.)] เมทินึ.
‘‘ส ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตฺชลี;
พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวี มาตลิ เทวพฺราหฺมณํ.
‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;
อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’.
‘‘อนฺธา ¶ ¶ สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ;
อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺิตา’’.
‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;
ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโน.
‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;
หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว [ชหิตฺวาน (สฺยา. ก.)] ชีวิตํ, เต ¶ สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนา.
‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;
ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถิ’’.
‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;
หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถ’’.
‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม [สมกฺกม (สี. ปี.)], รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ [อิทํ (สฺยา. ก.)];
อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วช’’.
‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ [สมิชฺฌนฺติ (สี. ปี.)] อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;
เย เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’.
‘‘หิรี ¶ อุปฺปลวณฺณาสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ;
อนุรุทฺโธ ปฺจสิโข, อานนฺโท อาสิ มาตลิ.
‘‘สูริโย กสฺสโป ภิกฺขุ, โมคฺคลฺลาโนสิ จนฺทิมา;
นารโท ¶ สาริปุตฺโตสิ, สมฺพุทฺโธ อาสิ วาสโว’’ติ.
สุธาโภชนชาตกํ ตติยํ.
๕๓๖. กุณาลชาตกํ (๔)
เอวมกฺขายติ, เอวมนุสูยติ [สุยฺยติ (ก.)]. สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คช-ควช มหึส-รุรุ-จมร-ปสท-ขคฺค-โคกณฺณ-สีห-พฺยคฺฆ-ทีปิ-อจฺฉ-โกก-ตรจฺฉ-อุทฺทาร-กทลิมิค- พิฬาร-สส-กณฺณิกานุจริเตอากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุ [กเณรุ (สี. ปี.)] -สงฺฆาธิวุฏฺเ [วุตฺเถ (สี. ปี.)] อิสฺสมิค- สาขมิค-สรภมิค-เอณีมิค-วาตมิค-ปสทมิค-ปุริสาลุ [ปุริสลฺลุ (สี. ปี.)] -กิมฺปุริส-ยกฺข-รกฺขสนิเสวิเต อมชฺชวมฺชรีธร-ปหฏฺ [พฺรหฏฺ (สี. ปี.)] -ปุปฺผผุสิตคฺคา [ปุปฺผิตคฺค (สี. ปี.)] เนกปาทปคณวิตเตกุรร-จโกร-วารณ-มยูร-ปรภต- ชีวฺชีวก-เจลาวกา-ภิงฺการ-กรวีกมตฺตวิหงฺคคณ-สตต [วิหงฺคสต (สี. ปี.)] สมฺปฆุฏฺเอฺชน-มโนสิลา-หริตาล- หิงฺคุลกเหม-รชตกนกาเนกธาตุสตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส ¶ เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา [ฑสิตฺวา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ [อุพฺพาเหถาติ (สฺยา. ก.)].
ปฺจสตา [ปฺจสต (ปี.)] ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘สจายํ กุณาโล ¶ สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามาติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ [ปริกาปีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ¶ ปฺจสตา [สี. ปี. โปตฺถเกสุ ‘‘ปฺจสตา’’ติ สกิเทว อาคตํ] ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กเลน วา [กถลาย วา (ก.)] ปาณินา วา ( ) [(ปาสาเณน วา) (สฺยา.)] เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา [สกฺขราย วา (สี.)] ปหารํ อทํสุ. มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา [อิทํ ปททฺวยํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’’ติ [สงฺคาเมสีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] ทิชกฺาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ ¶ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว [สฺชาทิเยเนว (ปี.)] นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ ¶ รติตฺถาย [รตตฺถาย (สี. ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภว [ปฺปภวา (สี. ปี.)] – หริตุปยนฺติโย.
อุปฺปล ¶ ปทุม กุมุท นฬิน สตปตฺต โสคนฺธิก มนฺทาลก [มนฺทาลว (สี. ปี.), มนฺทารว (ก.)] สมฺปติวิรูฬฺหสุจิคนฺธ มนฺุมาวกปฺปเทเส [ปาวกปฺปเทเส (สี. ปี.)].
กุรวก-มุจลินฺท-เกตก-เวทิส-วฺชุล [เวตสมฺชุล (สี.)] -ปุนฺนาคพกุล-ติลก-ปิยก-หสนสาล-สฬลจมฺปก อโสก-นาครุกฺข-ติรีฏิ-ภุชปตฺต-โลทฺท-จนฺทโนฆวเนกาฬาครุ-ปทฺมก-ปิยงฺคุ-เทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกล-กจฺจิการ [กจฺฉิการ (ก.)] -กณิการ-กณฺณิการ-กนเวร-โกรณฺฑก-โกวิฬาร-กึสุก-โยธิก วนมลฺลิก [นวมลฺลิก (สี. ปี.)] -มนงฺคณ-มนวชฺช-ภณฺฑิ-สุรุจิร-ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิก- [มธุกพนฺธุก (ก.)] ธนุตกฺการิ [ธนุการิ (สี.), ธนุการิก (ปี.)] ตาลีส-ตครมุสีรโกฏฺ-กจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํส-ปิลว-กาทมฺพ-การณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธร-สิทฺธ [สินฺธว (สี. ปี.)] -สมณ-ตาปสคณาธิวุฏฺเ วรเทว-ยกฺข-รกฺขส-ทานว-คนฺธพฺพ-กินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปฏิวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข [สวิลาสิตนยนมตฺตกฺโข (ก.)].
ตสฺเสว ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ¶ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ.
ปฺาส ปฺาส ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กถลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ. มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคาเมสี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ¶ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ ปสํสติ – ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข, ภคินิโย, ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’’ติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปวนาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’’ติ. ‘‘อปฺเปวนาม, ภคินิโย’’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน ¶ สกุเณน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโน’สิ [ปฏิปนฺโน (สี. ปี.)]? อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺค ปน มนาปภาณีน’’นฺติ!
เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’’ติ. เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว [ตโต เหว (สี. ปี.)] ปฏินิวตฺติ.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว [อจิรสฺเสว อจฺจเยน (ก.)] ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ โลหิตปกฺขนฺทิกา. พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา [มรณนฺติกา (สฺยา.)]. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกฺานํ เอตทโหสิ – ‘‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปวนาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกฺาโย เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’’ติ? ‘‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปวนาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ; วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ¶ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’’ติ. ‘‘หํ, สมฺม, กุณาลา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน ¶ จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิ. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ. อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ¶ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺิตํ [คิลานาวุฏฺิตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อจิรวุฏฺิตํ เคลฺา เอตทโวจ –
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปฺจปติกาย ฉฏฺเ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ [กวนฺเธ (สี. ปี.)] ปีสปฺปิมฺหีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ [ปุนุตฺตเจตฺถ (ก.) เอวมุปริปิ] วากฺยํ –
‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน [ภิมฺมเสโน (สี. สฺยา. ปี.)], ยุธิฏฺิโล สหเทโว [สีหเทโว (ก.)] จ ราชา;
เอเต ปตี ปฺจ มตฺติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน [ขุชฺชวามเนน (ปี.)] ปาป’’นฺติ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี [สจฺจตปาวี (สี. ปี.), ปฺจตปาวี (สฺยา.)] นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน [ตุลาปุตฺตเกน (สี. ปี.), สา สุราธุตฺตเกน (ก.)] ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี [กากาตี (สี.), กากาติ (ปี.)] นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิ.
ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี [กุรงฺควี (สี. ปี.)] นาม โลมสุทฺทรี [โลมสุนฺทรี (สี. สฺยา. ปี.)] เอฬิกกุมารํ [เอฬมารกํ (สี.), เอฬกกุมารํ (สฺยา.), เอฬกมารํ (ปี.)] กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิ.
เอวฺเหตํ ¶ มยา าตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ [มาตุกา (สฺยา.)] โอหาย โกสลราชํ ปฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิ.
‘‘เอตา จ อฺา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;
มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา [อิตรีตรานํ ปติฏฺา (สฺยา.), อิตฺตรีตรปฺปติฏฺา (?)];
สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘สีโห ¶ ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปฺจาวุโธ [ปฺจหตฺโถ (สี. ปี.)] สุรุทฺโธ;
ปสยฺหขาที ปรหึสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘น ขลุ [น ขลุ โภ (สฺยา. ก.)], สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติ.
‘‘โจโร ¶ [โจรา (สี. สฺยา. ปี.)] วิย เวณิกตา, มทิราว [มทิรา วิย (สี. สฺยา.), มทิริว (ปี.)] ทิทฺธา [ทิฏฺา (ก.), วิสทุฏฺา (สฺยา.)] วาณิโช [วาณิชา (ปี.)] วิย วาจาสนฺถุติโย, อิสฺสสิงฺฆมิว วิปริวตฺตาโย [ปริวตฺตาโย (ปี.), วิปริวตฺตาโร (ก.)], อุรคามิว ทุชิวฺหาโย, โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย, สิขีริว สพฺพภกฺขา, นทีริว สพฺพวาหี, อนิโล วิย เยนกามํจรา, เนรุ วิย อวิเสสกรา, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโย’’ติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘ยถา ¶ โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;
อิสฺสสิงฺฆมิว ปริวตฺตา [มิวาวฏฺโฏ (สี.), มิวาวตฺตา (ปี.)], ทุชิวฺหา [ทุชฺชิวฺห (ปี.)] อุรโค วิย.
‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;
รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย.
[ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)]
‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา.
วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;
รตนนฺตกริตฺถิโย’’ติ [ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)].
‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ; ตานิ) [( ) สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ – โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยา. จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ [ยานิ (สี. สฺยา. ปี.)] ฆรา น วิปฺปวาสเย.
‘โคณํ ¶ เธนฺุจ ยานฺจ, ภริยํ าติกุเล น วาสเย;
ภฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;
โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา าติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติ.
‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ) [( ) สี. ปี. โปตฺถเกสุ นุ ทิสฺสติ] กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –
‘อคุณํ ธนุ าติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคฺจ ยานํ;
ทูเร ¶ มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภว’’’นฺติ.
‘‘อฏฺหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน ¶ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺหิ าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ทลิทฺทํ อาตุรฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;
ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ [รตฺตํ กิจฺเจสุ (สี. ปี.)] หาปนํ;
สพฺพกามปฺปทาเนน [สพฺพกามปณิธาเนน (สฺยา)], อวชานาติ [อวชานนฺติ (สี. ปี.)] สามิก’’’นฺติ.
‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ. อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, าติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารายินี [ปทฺวารฏฺายินี (สี. สฺยา. ปี.)] จ โหติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรตีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘อารามสีลา จ [อารามสีลา (สี. ปี.)] อุยฺยานํ, นที าติ ปรกุลํ;
อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา ¶ จิตฺถี มชฺชปายินี.
‘ยา ¶ จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารายินี;
นวเหเตหิ าเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติ.
‘‘จตฺตาลีสาย [จตฺตาลีสายิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ [อจฺจาวทติ (สี. สฺยา. ปี.)]. วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเน ปถวึ วิลิขติ [ลิขติ (สี. ปี.)], ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ [ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ (สี. ปี.)], กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภฺุชติ ภฺุชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน [โรทิเตน (สี. ปี.)] วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏึ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภึ ทสฺเสติ, อกฺขึ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺํ อุปลิขติ [โอฏฺํ ปลิขติ ชิวฺหํ ปลิขติ (สี. ปี.)], ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มฺุจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มฺุจติ, สิรสํ พนฺธติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ.
‘‘ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺํ น ¶ สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ¶ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ [วิวรติ กโมทหติ (ปี.)], นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ, วิสิขานุจารินี อติจารินี โข ปน โหติ, นิจฺจํ [นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ] สามิเก อคารวา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ก.)] าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ปวาสํ ¶ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ [ปวาส’มสฺส วณฺเณติ คตึ นานุโสจติ (สี. ปี.)];
ทิสฺวาน ปติมาคตํ [ทิสฺวาปตึ อาคตํ (สี. ปี.)] นาภินนฺทติ;
ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสฺตา, อตฺถฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;
ปริทหิตฺวา ¶ สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘ปริวตฺตชาตา จ [ปราวตฺตกชาตา จ (สี.)] ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;
อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘‘วิโลมมาจรติ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;
นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ [กสิเรนาภตํ (สี.)] ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;
ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจฺจ สามิมฺหิ [นิจฺจํ สสามิมฺหิ (ปี. ก.)] ปทุฏฺมานสา;
อติจารินี โหติ อเปตคารวา [ตเถว’คารวา (สี. ปี.)], เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อภิกฺขณํ ¶ ติฏฺติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;
ทิโสทิสํ ¶ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘สพฺพา นที วงฺกคตี [วงฺกนที (ก.)], สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก.
‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;
สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ [กเรยฺยุ โน (สี.), กเรยฺยุํ โน (ปี.)] ปาปํ, อฺํ อลตฺถ [อลทฺธา (สฺยา. ปี. ก.)] ปีสปฺปินาปิ สทฺธึ.
‘‘นรานมารามกราสุ ¶ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;
สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ [สพฺพ’ตฺตนา’ปีติการาปิ (สี. สฺยา.)] เจ สิยา [สิยุํ (สฺยา.)], น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’ติ.
‘ยํ เว [ยฺจ (สฺยา. ก.)] ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ [กินฺนรกินฺนรีนํ (สฺยา.), กินฺนรีกินฺนรานํ (ก.)], สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;
ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อฺํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีสปฺปึ.
‘พกสฺส จ พาวริกสฺส [ปาวาริกสฺส (สี.), พาวริยสฺส (สฺยา.)] รฺโ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;
อวาจรี [อจฺจาจริ (สฺยา.), อนาจริ (ก.)] ปฏฺวสานุคสฺส [พทฺธวสานุคสฺส (สี. สฺยา.), ปตฺตวสานุคตสฺส (ก.)], กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทฺํ.
‘ปิงฺคิยานี ¶ ¶ สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รฺโ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี.
‘ลุทฺธานํ [ขุทฺทานํ (สี. สฺยา. ปี.)] ลหุจิตฺตานํ, อกตฺูน ทุพฺภินํ;
นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติ.
‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;
อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติ.
‘จิรานุวุฏฺมฺปิ [จิรานุวุตฺถมฺปิ (สี. ปี.)] ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ [สนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘ถีนฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;
จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติ.
‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สณฺหาหิ ¶ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํ.
‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํ.
‘สิเลสูปมาํ ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ [โอรกุลํ (สี.) เอวมุปริปิ] ปรฺจ.
‘น ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;
โย ตา มยฺหนฺติ มฺเยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย [พนฺธเย (สฺยา. ก.)].
‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ [เกสุจิ โปตฺถเกสุ อิมิสฺสา คาถาย ปุพฺพทฺธาปรทฺธํ วิปริยาเยน ทิสฺสติ].
‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘ฆตาสนํ กฺุชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;
เอเต นโร [เอเตน โส (ปี.)] นิจฺจยโต [นิจฺจยตฺโต (สี. ปี.)] ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว [สจฺจภาโว (สฺยา.)].
‘นจฺจนฺตวณฺณา ¶ ¶ น พหูนํ กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;
น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปฺจ น เสวิตพฺพา’’’.
อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส สกุณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ [อาทิมชฺฌคาถาปริโยสานํ (สฺยา. ก.)] วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘อุฏฺาหกํ ¶ เจปิ อลีนวุตฺตึ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ [ตสฺมา หิ อิตฺถีนํ (สี. ปี.)] น วิสฺสสามิ.
‘‘น วิสฺสเส อิจฺฉติ มนฺติ โปโส, น วิสฺสเส โรทติ เม สกาเส;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น ¶ วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;
น วิสฺสเส ราชานํ สขา [ราชา สขา (สี. ปี.)] มมนฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํ.
‘‘น วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสฺตาสุ;
อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย.
‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ [หเนยฺยุ ฉินฺเทยฺยุํปิ ฉทเยยฺยุํ (สี. ปี.), หเนยฺยุํปิ ฉินฺเทยฺยุํปิ เฉทาเปยฺยุํปิ (สฺยา.)], กณฺเปิ [กณฺมฺปิ (สี. สฺยา.)] เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;
มา ทีนกามาสุ อสฺตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุ.
‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;
อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มฺชุนา ภณิเตน จ.
‘‘โจริโย กถินา [กินา (สี. สฺยา. ปี.)] เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจนํ.
‘‘อสา ¶ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ¶ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
ธนตฺตา [ธนตฺถา (สฺยา.)] ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตา.
‘‘หตฺถิพนฺธํ ¶ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสฺจ มณฺฑลํ [จณฺฑลํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโย.
‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ [ฉวกสมํ (สฺยา. ปี.)];
อนุคจฺฉนฺติ [คจฺฉนฺติ (ปี.)] อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ [ธนเหตุ จ นาริโย (สฺยา.), ธนเหตุ นาริโย (ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘จตฺตาโรเม น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;
สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติ.
‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;
ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปฺจมํ;
ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘ราชา จ ปถวึ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;
อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;
ปารํ ¶ สมุทฺทํ ปตฺเถติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยา;
สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;
กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘สพฺพิตฺถิโย ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;
สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติ.
‘‘วาตฺจ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิฺจเย [โอสฺจิยา (สี. ปี.)] สาครเมกปาณินา;
สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ [สเกน กาเลน หเนยฺย โฆสนํ (ปี.)], โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสเช.
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ.
‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘ยํ ¶ เอตา [ยฺเจตา (สฺยา.)] อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;
ชาตเวโทว สณฺานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;
อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป [เอโก เอกปมทํ หิ นาลเป (ปี.) เอโก เอกปมาทาย นาลเป (?)].
‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;
พาธยนฺติ อนุปฏฺิตสฺสตึ [อนุปฏฺิตาสตี (ปี.)], ทีเป รกฺขสิคโณว [ทีปรกฺขสิคณาว (สี.)] วาณิเช.
‘‘นตฺถิ ¶ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา [มชฺชมํสาภิรตา (ก.)] อสฺตา;
ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล [ติมิงฺคิโล (สี. ปี.)].
‘‘ปฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสฺตา;
โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกา.
‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ [อุปรมนฺติ (สี. ปี.), ปลาเปนฺติ (ก.)] นาริโย, ฉนฺทสา ว ¶ รติยา ธเนน วา;
ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย [ราคโทสวติโย (สี. ปี.)] ทหนฺติ นํ.
‘‘อฑฺฒํ ตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนา สหตฺตนา;
รตฺตจิตฺตมติเวยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเน.
‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;
อุหสนฺติ [อูหสนฺติ (สี. ปี.), โอหสนฺติ (สฺยา.)] ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว [สํวโรว (สฺยา. ปี. ก.)] สตมายโกวิทา.
‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;
รกฺขิตา อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา [หทยนฺตนิสฺสิตา (ก.), หทยนฺตรนิสฺสิตา (สฺยา.)].
‘‘เตชวาปิ ¶ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;
นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมา.
‘‘ยํ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺจิตฺโต ¶ วสมาคตํ อรึ [อริ (สี. ปี.)];
เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวา.
‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;
หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกา.
‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน [วา ปน (สฺยา.)];
โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ [วาคุรํ (สฺยา.)], จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโก.
‘‘โอสฺสชิตฺว ¶ กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;
เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโช.
‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต [อุปคโต (สี. ปี.)] สกมฺมุนา;
คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถ.
‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนฺจ ¶ อายสํ;
อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มฺุจติ [มุจฺจติ (ก.)].
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโยํ ¶ จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
โสณฺณพฺยมฺหนิลยา [สุวณฺณพฺยมฺหนิลยา (สฺยา. ก.), โสวณฺณพฺยมฺหนิลยา (ปี.)] จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว [รูปธาตุยา ภโว (สี.), รูปธาตุสมฺภโว (สฺยา.)] น ทุลฺลโภ;
วีตราควิสยูปปตฺติยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘สพฺพทุกฺขสมติกฺกมํ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;
นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’ติ.
‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสึ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;
อานนฺโท ¶ คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;
ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
กุณาลชาตกํ จตุตฺถํ.
๕๓๗. มหาสุตโสมชาตกํ (๕)
‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] ธนสฺส การณา’’.
‘‘นํ ¶ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายาตินํ;
ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ’’.
‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ [ยเมว ตฺวํ (สี.)] ภาสสิ กาฬหตฺถิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ ¶ เต ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
ตโต ¶ รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], สูริยุคฺคมนํ ปติ;
กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;
อุปสงฺกมฺม [อุปสงฺกมิตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา;
หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ’’.
‘‘เอวเมว ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;
มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสิ’’.
‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;
ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโต.
‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต [รโต (สี. สฺยา. ปี.)], พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;
วิธมฺม ปุตฺเต จชิ [จชิตฺวา (ก.)] าตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานฺเว [อตฺตานเมว (สี. ปี.)] ขาทติ.
‘‘อิทํ ¶ เต สุตฺวาน วิเคตุ [วิเหตุ (สี. ปี.)] ฉนฺโท, มา ภกฺขยี [มา ภกฺขสี (สี. ปี.)] ราช มนุสฺสมํสํ;
มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป [ทิปทาทิป (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] สฺุมกาสิ รฏฺํ’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช [ตสฺส โอรส อตฺรโช (สี.), ตสฺส อตฺรช โอรโส (ปี.)];
ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเย.
‘‘เอวเมว ¶ อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ [เหสฺสามิ (สี. สฺยา.), หสฺสามิ (ปี.)] ชีวิตํ’’.
‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;
น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’.
‘‘รสานํ อฺตรํ เอตํ, กสฺมา [ยสฺมา (สี. ปี.)] มํ ตฺวํ นิวารเย;
โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํ.
‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก;
ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อทฺธา อฺเปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;
ตฺวฺจ ชมฺม วินสฺสสฺสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;
อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวิ.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย ¶ [กุสคฺเค อุทกมาทาย (สี. ปี.)], สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’.
‘‘ยถาปิ ¶ เต ธตรฏฺา, หํสา เวหายสงฺคมา;
อภุตฺตปริโภเคน [อวุตฺติปริโภเคน (สี. ปี.), อยุตฺตปริโภเคน (สฺยา.)], สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตา.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’.
‘‘ติฏฺาหีติ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข [ปามุโข (ก.)];
อฏฺิโต ตฺวํ ิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;
อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิฺจ เม มฺสิ กงฺกปตฺตํ’’ [กงฺขปตฺตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;
โจรฺจ โลเก อิตํ วทนฺติ, อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํ.
‘‘สเจ ตฺวํ สทฺทหสิ [สเจปิ สหสิ (สี. ปี.)] ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย [ขตฺติยํ (สฺยา.)];
เตน ยฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ’’.
‘‘กิสฺมึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ [ชาตภูมิ (สี.)], อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิตํ’’.
‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภิรตฺถา วรสาครูปมา;
ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’.
‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปฺา, พหุสฺสุตา ¶ เย พหุฏฺานจินฺติโน;
ทีปฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติ.
‘‘อตฺตานํ ¶ าตี อุทาหุ [อุท (สี. ปี.)] ปุตฺตทารํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
กิเมว ตฺวํ [กิโม นุ ตฺวํ (สี. ปี.)] สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺ วจนํ สุโณม เตตํ’.
‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺํ;
สตฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเป.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺ น หิ มํ อุเปสิ.
‘‘มุตฺโต ¶ ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา ¶ สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาสํ’’.
‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ [น หิ ชีวิตํ (สี.)] ครหิโต ปาปธมฺโม;
น หิ ตํ นรํ ตายติ [ตายเต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺย.
‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;
สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘นภํ ¶ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธรา;
สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ’’ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘อสิฺจ สตฺติฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;
ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘โย เต กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสุ’’.
‘‘โย เม กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ ¶ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;
สุโณม [สุโณมิ (สี. สฺยา.)] คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’.
‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ [โหตุ (ปี.)] สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ ¶ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘สหสฺสิยา [สหสฺสิโย (สี. ปี.)] อิมา คาถา, นหิมา [น อิมา, (สี. ปี.) นยิมา (สฺยา.)] คาถา สตารหา;
จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อาสีติยา นาวุติยา [อสีติยา นวุติยา (ปี.)] จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย [ภเวยฺยุ (สี. สฺยา. ปี.)] คาถา;
ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ [สหสฺสิโย นาม อิธตฺถิ (สี.)] คาถา’’.
‘‘อิจฺฉามิ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ [สนฺโต มมํ (สฺยา.), สนฺโต จ มํ (สี. ปี. ก.)] สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตน.
‘‘อคฺคิ ¶ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น ตปฺปตี สาคโรว [สาคโร วา (สี. ปี.)] นทีหิ;
เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตน.
‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวตึ [คาถา อหํ อตฺถวตี (สี. ปี.)] ชนินฺท;
ตเมว สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น ¶ หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺติ’’.
‘‘อิทํ ¶ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
กึ กามเหตุ ปริภาสสิมํ [ภาสเส มํ (สี. สฺยา. ปี.)], คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ตฺเต’’ [โปริสาทสฺส กนฺเต (สี. ปี.), โปริสาทสฺสุปนฺเต (ก.)].
‘‘อตฺตานุรกฺขาย ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;
อสฺสารุหา [อสฺสาโรหา (สฺยา. ปี.)] เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยฺุชาม หนาม สตฺตุํ’’.
‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;
ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺท’’.
‘‘วนฺทิตฺวา โส ปิตรํ มาตรฺจ, อนุสาเสตฺวา เนคมฺจ พลฺจ;
สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ¶ ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘น หายเต ขาทิตํ [ขาทิตุํ (สี. สฺยา. ปี.)] มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว [สธูมกา จ (สฺยา.)];
นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณม [สุโณมิ (สี.), สุณาม (ปี.)] คาถาโย สตารหาโย’’.
‘‘อธมฺมิโก ¶ ตฺวํ โปริสาทกาสิ [โปริสาทมกาสิ (ก.)], รฏฺา จ ภฏฺโ อุทรสฺส เหตุ;
ธมฺมฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหึ สเมติ.
‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;
นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กึ สุเตน กริสฺสสิ’’.
‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน [กสฺมา นุ (ก.)] อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺวํ’’.
‘‘ปฺจ ปฺจนขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุวํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ¶ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราช’’.
‘‘เย ¶ ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;
ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘ปาสาทวาสา ปถวีควสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนฺจ;
สพฺพํ ตหึ ลภสิ [ลพฺภติ (ปี.)] สามิตาย, สจฺเจน กึ ปสฺสสิ อานิสํสํ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสานํ;
สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;
อลีนจิตฺโต อสิ [จ’สิ (สี. สฺยา. ปี.)] สจฺจวาที’’.
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท [ขาท (สี. สฺยา. ปี.)] มํ โปริสาท.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘าตีสุ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา [กตูปกาโร (สฺยา. ก.)], ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘าตีสุํ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท’’.
‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;
มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย [วิปเตยฺย (สี. ปี.)] สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทึ อเทยฺย’’.
‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;
อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต [รมตี (สี. ปี.)] มโน’’.
‘‘สกิเทว ¶ มหาราช [สุตโสม (สี. ปี.)], สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว ¶ สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามิ’’.
‘‘โย นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ [พุชฺฌเส ตฺวํ (สี. ปี.), พุชฺฌเส ตุวํ (สฺยา.)], หิตาหิตํ วินิปาตฺจ สคฺคํ;
คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโ, กึ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺม.
‘‘อหฺจ ตํ เทหิ วรนฺติ วชฺชํ, ตฺวฺจาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
สนฺทิฏฺิกํ ¶ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺย’’.
‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ [สกฺขิ (สี. สฺยา. ปี.)], ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [อาโรคฺยํ (ก.)], เอตํ วรานํ ปมํ วรามิ’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ ททามิ’’.
‘‘เย ¶ ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามิ’’.
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ¶ ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยามิ [สเกน รฏฺเน ปฏิปาทยามิ เต (สี.)], เอตํ วรานํ ตติยํ ททามิ’’.
‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺํ พฺยถิตา [พฺยถิตํ (สี.), พฺยาธิตํ (ปี.)] ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺา;
มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ [วิรมาหิ (สฺยา.)] ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส ภกฺโข มม [มมํ (สี. สฺยา. ปี.)] มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ [เหตุมฺปิ (ปี.)] วนํ ปวิฏฺโ;
โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อฺํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสุ’’.
‘‘นํ ¶ เว ปิยํ เมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ [นิรํกตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว ¶ เสยฺโย ปรมา จ [ปรมาว (พหูสุ) ชา. ๑.๖.๘๑ สํสนฺเทตพฺพํ] เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน [โอจิตตฺเตน (ก.)] ปจฺฉา’’.
‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;
นมฺหิ สกฺกา [นมฺหิ สกฺโก (สี. ปี.)] นิวาเรตุํ, อฺํ [อฺํ ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] วรํ สมฺม วรสฺสุ’’.
‘‘โย เว ปิยํ เมติ ปิยานุรกฺขี [ปิยานุกงฺขี (สี. ปี.)], อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ [ปีตฺวน วิสสฺส ถาลํ (สี. ปี.), ปิตฺวา วิสมิสฺสถาลํ (สฺยา. ก.)], เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถ.
‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม [อริยธมฺมํ (สี. ปี.)];
ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ’’.
‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ [กามคุเณปิ (สฺยา. ก.)] ปฺจ;
เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามิ’’.
‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
วรสฺสุ สมฺม อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมติ’’.
‘‘อปฺุลาภํ ¶ อยสํ อกิตฺตึ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;
มนุสฺสมํสสฺส กเต [ภโว (สฺยา. ก.)] อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺยํ.
‘‘นํ ¶ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺ.
‘‘จเช ธนํ [ธนํ จเช (สี.)] องฺควรสฺส เหตุ [โย ปน องฺคเหตุ (สี. ปี.)], องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’.
‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;
ตํ หิสฺส ทีปฺจ ปรายณฺจ, น ¶ เตน มิตฺตึ ชิรเยถ [ชรเยถ (สี. ปี.)] ปฺโ.
‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามิ.
‘‘สตฺถา จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสึ;
ตุวมฺปิ [ตฺวํปิ (สฺยา. ก.)] เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;
อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘กมฺมาสปาเทนํ ¶ ¶ วิเหิตตฺถ [วิเหิตมฺหา (สฺยา. ก.)], ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ ¶ เม ปฏิสฺสุณาถ’’.
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เต ปฏิสฺสุณาม’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โว [เอวเมว (สี.), เอวมฺปิ โว (สฺยา.)] โหตุ อยฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โน โหตุ [เอวมฺปิ โน (สฺยา.)] อยฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว [ตเถว (ปี.)] ปุตฺตา’’.
‘‘จตุปฺปทํ สกุณฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺิตํ;
สุธํว อินฺโท ปริภฺุชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตา ขตฺติยา วลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;
อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยึสุ, หิตฺวา ¶ กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ [สุจิมฺหิ (สี. ปี.)] สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค [สฺเต (สี. ปี.), ลงฺคเต (สฺยา.)];
เสยฺยสฺส [สยนสฺส (สี. สฺยา. ปี. ก.)] มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ปาณิสฺสรํ ¶ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;
พหุํ สุคีตฺจ สุวาทิตฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตปุรํ [มิคาจิรูเปตปุรํ (สี. ปี.)] สุรมฺมํ;
หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ’’.
‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;
กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ [ยถา (สี.)] รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ [สูทกํ ปุริสาธมํ (สี. ปี.)];
อกาสึ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคตึ.
‘‘สุกฺกปกฺเข ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;
สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;
กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ.
‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ [วฏฺฏํ (สี. ปี.)], อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺิตีกํ;
เอวมฺปิ ¶ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลว.
‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, จิรฏฺิตีกํ นรวีรเสฏฺ [นรวิริยเสฏฺ (สี. ปี.)];
เอวมฺปิ เว [เอวมฺปิ เม (สฺยา.), เอวมฺปิ เจ (ปี. ก.)] โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺิตีโก [จิรฏฺิติกํ (ก.)] อุทกํ สเรว.
‘‘อพฺยายิโก ¶ ¶ โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’.
‘‘น โส ราชา โย [ราชา น โส โย (ก.)] อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;
น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา [ปุตฺตา น เต (ก.)] เย น ภรนฺติ ชิณฺณํ.
‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต [สนฺโต น เต (ก.)] เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโต.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย ¶ โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ.
มหาสุตโสมชาตกํ ปฺจมํ.
อสีตินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;
สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติ.
๒๒. มหานิปาโต
๕๓๘. มูคปกฺขชาตกํ (๑)
‘‘มา ¶ ¶ ¶ ปณฺฑิจฺจยํ [ปณฺฑิติยํ (สี.), ปณฺฑิจฺจิยํ (ปี.)] วิภาวย, พาลมโต ภว สพฺพปาณินํ;
สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตุ, เอวํ ตว อตฺโถ ภวิสฺสติ’’.
‘‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ เทวเต;
อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’.
‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึ กาสุยา กริสฺสสิ’’.
‘‘รฺโ มูโค จ ปกฺโข จ, ปุตฺโต ชาโต อเจตโส;
โสมฺหิ รฺา สมชฺฌิฏฺโ, ปุตฺตํ เม นิขณํ วเน’’.
‘‘น พธิโร น มูโคสฺมิ, น ปกฺโข น จ วีกโล [นปิ ปงฺคุโล (สี. ปี.), น จ ปิงฺคโล (สฺยา.)];
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’.
‘‘อูรู พาหุํ [พาหู (สี. ก.)] จ เม ปสฺส, ภาสิตฺจ สุโณหิ เม;
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน’’.
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ [อาทุ (สี.), อาทู (สฺยา.)] สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘นมฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ยํ กาสุยา นิขฺสิ [นิฆฺสิ (สี. ปี.), นิขฺฉสิ (?)].
‘‘ตสฺส ¶ รฺโ อหํ ปุตฺโต, ยํ ตฺวํ สมฺมูปชีวสิ [สมุปชีวสิ (สี. ปี.)];
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน.
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ [มิตฺตทูโภ (สี. ปี.)] หิ ปาปโก.
‘‘ยถา ¶ รุกฺโข ตถา ราชา, ยถา สาขา ตถา อหํ;
ยถา ฉายูปโค โปโส, เอวํ ตฺวมสิ สารถิ;
อธมฺมํ สารถิ กยิรา, มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน.
‘‘ปหูตภกฺโข ¶ [พหุตฺตภกฺโข (ก.)] ภวติ, วิปฺปวุฏฺโ [วิปฺปวุตฺโถ (สี. ปี.), วิปฺปมุตฺโต (ก.)] สกํ [สกา (สี. ปี.)] ฆรา;
พหู นํ อุปชีวนฺติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ยํ ยํ ชนปทํ ยาติ, นิคเม ราชธานิโย;
สพฺพตฺถ ปูชิโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘นาสฺส โจรา ปสาหนฺติ [ปสหนฺติ (สี. สฺยา. ปี.)], นาติมฺนฺติ ขตฺติยา [นาติมฺเติ ขตฺติโย (สี. สฺยา. ปี.)];
สพฺเพ อมิตฺเต ตรติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘อกฺกุทฺโธ สฆรํ เอติ, สภายํ [สภาย (สี. สฺยา. ปี.)] ปฏินนฺทิโต;
าตีนํ อุตฺตโม โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘สกฺกตฺวา สกฺกโต โหติ, ครุ โหติ สคารโว [ครุโก โหติ คารโว (ก.)];
วณฺณกิตฺติภโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ปูชโก ลภเต ปูชํ, วนฺทโก ปฏิวนฺทนํ;
ยโส กิตฺติฺจ ปปฺโปติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘อคฺคิ ยถา ปชฺชลติ, เทวตาว วิโรจติ;
สิริยา ¶ อชหิโต โหติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘คาโว ตสฺส ปชายนฺติ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;
วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘ทริโต ปพฺพตาโต วา, รุกฺขโต ปติโต นโร;
จุโต ปติฏฺํ ลภติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ.
‘‘วิรูฬฺหมูลสนฺตานํ, นิคฺโรธมิว มาลุโต;
อมิตฺตา นปฺปสาหนฺติ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ’’.
‘‘เอหิ ตํ ปฏิเนสฺสามิ, ราชปุตฺต สกํ ฆรํ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘อลํ ¶ เม เตน รชฺเชน, าตเกหิ [าตเกน (สฺยา. ก.)] ธเนน วา;
ยํ เม อธมฺมจริยาย, รชฺชํ ลพฺเภถ สารถิ’’.
‘‘ปุณฺณปตฺตํ มํ ลาเภหิ [ปลาเภหิ (สี. ปี.)], ราชปุตฺต อิโต คโต;
ปิตา มาตา จ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
เตปิ อตฺตมนา ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘หตฺถาโรหา [หตฺถารูหา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
เตปิ อตฺตมนา ทชฺชุํ [เตปิ ทชฺชุํ ปตีตาเม (สี. ปี.)], ราชปุตฺต ตยี คเต.
‘‘พหุธฺา ¶ ชานปทา [พหู ชานปทา จฺเ (สี.), พหู ชนปทา จฺเ (ปี.)], เนคมา จ สมาคตา;
อุปายนานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเต’’.
‘‘ปิตุ มาตุ จหํ จตฺโต, รฏฺสฺส นิคมสฺส จ;
อโถ ¶ สพฺพกุมารานํ, นตฺถิ มยฺหํ สกํ ฆรํ.
‘‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา มหํ;
เอโกรฺเ ปพฺพชิโต, น กาเม อภิปตฺถเย.
‘‘อปิ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ สารถิ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, นิกฺขนฺโต อกุโตภโย’’.
‘‘เอวํ วคฺคุกโถ สนฺโต, วิสฏฺวจโน จสิ [จ โส (สฺยา. ก.)];
กสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณี ตทา’’.
‘‘นาหํ อสนฺธิตา [อสตฺถิตา (สี.)] ปกฺโข, น พธิโร อโสตตา;
นาหํ อชิวฺหตา มูโค, มา มํ มูคมธารยิ [มูโค อธารยิ (สี.)].
‘‘ปุริมํ สรามหํ ชาตึ, ยตฺถ รชฺชมการยึ;
การยิตฺวา ตหึ รชฺชํ, ปาปตฺถํ นิรยํ ภุสํ.
‘‘วีสติฺเจว ¶ วสฺสานิ, ตหึ รชฺชมการยึ;
อสีติวสฺสสหสฺสานิ, นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [อปจฺจสึ (สฺยา.), อปจฺจยึ (ปี.)].
‘‘ตสฺส รชฺชสฺสหํ ภีโต, มา มํ รชฺชาภิเสจยุํ [รชฺเชภิเสจยุํ (สฺยา. ก.)];
ตสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณึ ตทา.
‘‘อุจฺฉงฺเค มํ นิสาเทตฺวา, ปิตา อตฺถานุสาสติ;
เอกํ หนถ พนฺธถ, เอกํ ขาราปตจฺฉิกํ [ขราปติจฺฉกํ (สฺยา.), ขราปฏิจฺฉกํ (ก.)];
เอกํ สูลสฺมึ อุปฺเปถ [อปฺเปถ (สี.), อุพฺเพถ (สฺยา.), อจฺเจถ (ปี.)], อิจฺจสฺส มนุสาสติ.
‘‘ตายาหํ ¶ [ตสฺสาหํ (สี. ปี.)] ผรุสํ สุตฺวา, วาจาโย สมุทีริตา;
อมูโค มูควณฺเณน, อปกฺโข ปกฺขสมฺมโต;
สเก มุตฺตกรีสสฺมึ, อจฺฉาหํ สมฺปริปฺลุโต.
‘‘กสิรฺจ ปริตฺตฺจ, ตฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ;
โกมํ [โก ตํ (สี. ปี.)] ชีวิตมาคมฺม, เวรํ กยิราถ เกนจิ.
‘‘ปฺาย จ อลาเภน, ธมฺมสฺส จ อทสฺสนา;
โกมํ [โก ตํ (สี. ปี.)] ชีวิตมาคมฺม, เวรํ กยิราถ เกนจิ.
‘‘อปิ ¶ อตรมานานํ, ผลาสาว สมิชฺฌติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, เอวํ ชานาหิ สารถิ.
‘‘อปิ อตรมานานํ, สมฺมทตฺโถ วิปจฺจติ;
วิปกฺกพฺรหฺมจริโยสฺมิ, นิกฺขนฺโต อกุโตภโย’’.
‘‘อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, ราชปุตฺต ตวนฺติเก;
อวฺหายสฺสุ [อวฺหยสฺสุ (สี. ปี.)] มํ ภทฺทนฺเต, ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ’’.
‘‘รถํ นิยฺยาทยิตฺวาน, อนโณ เอหิ สารถิ;
อนณสฺส หิ ปพฺพชฺชา, เอตํ อิสีหิ วณฺณิตํ’’.
‘‘ยเทว ตฺยาหํ วจนํ, อกรํ ภทฺทมตฺถุ เต;
ตเทว เม ตฺวํ วจนํ, ยาจิโต กตฺตุมรหสิ.
‘‘อิเธว ¶ ตาว อจฺฉสฺสุ, ยาว ราชานมานเย;
อปฺเปว เต ปิตา ทิสฺวา, ปตีโต สุมโน สิยา’’.
‘‘กโรมิ เตตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ สารถิ;
อหมฺปิ ¶ ทฏฺุกาโมสฺมิ, ปิตรํ เม อิธาคตํ.
‘‘เอหิ สมฺม นิวตฺตสฺสุ, กุสลํ วชฺชาสิ าตินํ;
มาตรํ ปิตรํ มยฺหํ, วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ’’.
ตสฺส ปาเท คเหตฺวาน, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
สารถิ รถมารุยฺห, ราชทฺวารํ อุปาคมิ.
‘‘สฺุํ มาตา รถํ ทิสฺวา, เอกํ สารถิมาคตํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, โรทนฺตี นํ อุทิกฺขติ.
‘‘อยํ โส สารถิ เอติ, นิหนฺตฺวา มม อตฺรชํ;
นิหโต นูน เม ปุตฺโต, ปถพฺยา ภูมิวฑฺฒโน.
‘‘อมิตฺตา นูน นนฺทนฺติ, ปตีตา นูน เวริโน;
อาคตํ สารถึ ทิสฺวา, นิหนฺตฺวา มม อตฺรชํ.
‘‘สฺุํ มาตา รถํ ทิสฺวา, เอกํ สารถิมาคตํ;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, โรทนฺตี ปริปุจฺฉิ นํ [โรทนฺตี ปริปุจฺฉติ (สี. ปี.), โรทนฺตี นํ ปริปุจฺฉติ (สฺยา.)].
‘‘กินฺนุ มูโค กึ นุ ปกฺโข, กินฺนุ โส วิลปี ตทา;
นิหฺมาโน ภูมิยา, ตํ เม อกฺขาหิ สารถิ.
‘‘กถํ หตฺเถหิ ปาเทหิ, มูคปกฺโข วิวชฺชยิ;
นิหฺมาโน ภูมิยา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘อกฺเขยฺยํ ¶ [อกฺขิสฺสํ (สี. ปี.)] เต อหํ อยฺเย, ทชฺชาสิ อภยํ มม;
ยํ เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก’’.
‘‘อภยํ สมฺม เต ทมฺมิ, อภีโต ภณ สารถิ;
ยํ ¶ เต สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก’’.
‘‘น โส มูโค น โส ปกฺโข, วิสฏฺวจโน จ โส;
รชฺชสฺส กิร โส ภีโต, อกรา [อกรี (สี. ปี.)] อาลเย พหู.
‘‘ปุริมํ ¶ สรติ โส ชาตึ, ยตฺถ รชฺชมการยิ;
การยิตฺวา ตหึ รชฺชํ, ปาปตฺถ นิรยํ ภุสํ.
‘‘วีสติฺเจว วสฺสานิ, ตหึ รชฺชมการยิ;
อสีติวสฺสสหสฺสานิ, นิรยมฺหิ อปจฺจิ โส.
‘‘ตสฺส รชฺชสฺส โส ภีโต, มา มํ รชฺชาภิเสจยุํ;
ตสฺมา ปิตุ จ มาตุจฺจ, สนฺติเก น ภณี ตทา.
‘‘องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺโน, อาโรหปริณาหวา;
วิสฏฺวจโน ปฺโ, มคฺเค สคฺคสฺส ติฏฺติ.
‘‘สเจ ตฺวํ ทฏฺุกามาสิ, ราชปุตฺตํ [ราชปุตฺติ (สี.)] ตวตฺรชํ;
เอหิ ตํ ปาปยิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย’’.
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, กจฺฉํ นาคาน [นาคานิ (สฺยา. ก.)] พนฺธถ;
อุทีรยนฺตุ สงฺขปณวา, วาทนฺตุ [วทนฺตุ (สี.), นทนฺตุ (สฺยา. ก.), วทตํ (ปี.)] เอกโปกฺขรา.
‘‘วาทนฺตุ [นทนฺตุ (สี. สฺยา. ปี.)] เภรี สนฺนทฺธา, วคฺคู วาทนฺตุ ทุนฺทุภี;
เนคมา จ มํ อนฺเวนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
ขิปฺปํ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
ขิปฺปํ ¶ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
ขิปฺปํ ยานานิ โยเชนฺตุ, คจฺฉํ ปุตฺตนิเวทโก’’ [นิวาทโก (สฺยา. ก.)].
‘‘อสฺเส จ สารถี ยุตฺเต, สินฺธเว สีฆวาหเน;
ราชทฺวารํ อุปาคจฺฉุํ, ยุตฺตา เทว อิเม หยา’’.
‘‘ถูลา ชเวน หายนฺติ, กิสา หายนฺติ ถามุนา;
กิเส ถูเล วิวชฺเชตฺวา, สํสฏฺา โยชิตา หยา’’.
‘‘ตโต ¶ ¶ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
อิตฺถาคารํ อชฺฌภาสิ [อภาสถ (ก.)], สพฺพาว อนุยาถ มํ.
‘‘วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจ ปณฺฑรํ;
อุปาธิ รถมารุยฺห [อุปาทิรถมารุยฺห (สี.), อุปาธี รถมารุยฺห (สฺยา.)], สุวณฺเณหิ อลงฺกตา.
‘‘ตโต ส [จ (สี. สฺยา. ปี.)] ราชา ปายาสิ, ปุรกฺขตฺวาน สารถึ;
ขิปฺปเมว อุปาคจฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตมิว เตชสา;
ขตฺตสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ [ปริพฺพูฬฺหํ (สี.)], เตมิโย เอตทพฺรวิ’’.
‘‘กจฺจิ นุ ตาต กุสลํ, กจฺจิ ตาต อนามยํ;
สพฺพา จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] ราชกฺาโย, อโรคา มยฺห มาตโร’’.
‘‘กุสลฺเจว เม ปุตฺต, อโถ ปุตฺต อนามยํ;
สพฺพา จ ราชกฺาโย, อโรคา ตุยฺห มาตโร’’.
‘‘กจฺจิ อมชฺชโป [กจฺจิสฺส’มชฺชโป (สี. ปี.)] ตาต, กจฺจิ เต สุรมปฺปิยํ;
กจฺจิ ¶ สจฺเจ จ ธมฺเม จ, ทาเน เต รมเต มโน’’.
‘‘อมชฺชโป อหํ ปุตฺต, อโถ เม สุรมปฺปิยํ;
อโถ สจฺเจ จ ธมฺเม จ, ทาเน เม รมเต มโน’’.
‘‘กจฺจิ อโรคํ โยคฺคํ เต, กจฺจิ วหติ วาหนํ;
กจฺจิ เต พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปนา’’.
‘‘อโถ อโรคํ โยคฺคํ เม, อโถ วหติ วาหนํ;
อโถ เม พฺยาธโย นตฺถิ, สรีรสฺสุปตาปนา’’ [สรีรสฺสุปตาปิยา (สฺยา. ก.)].
‘‘กจฺจิ อนฺตา จ เต ผีตา, มชฺเฌ จ พหลา ตว;
โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, กจฺจิ เต ปฏิสนฺถตํ’’ [ปฏิสณฺิตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘อโถ อนฺตา จ เม ผีตา, มชฺเฌ จ พหลา มม;
โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, สพฺพํ เม ปฏิสนฺถตํ’’.
‘‘สฺวาคตํ ¶ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
ปติฏฺเปนฺตุ [ปติฏฺาเปนฺตุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปลฺลงฺกํ, ยตฺถ ราชา นิสกฺกติ’’.
‘‘อิเธว เต นิสีทสฺสุ [นิสินฺนสฺส (สี. สฺยา. ปี.), นิสินฺนสฺสุ (ก.)], นิยเต ปณฺณสนฺถเร;
เอตฺโต อุทกมาทาย, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ [ปกฺขาลยนฺตุ (สี.), ปกฺขาลยนฺติ (ปี.)] เต’’.
‘‘อิทมฺปิ ปณฺณกํ มยฺหํ, รนฺธํ ราช อโลณกํ;
ปริภฺุช มหาราช, ปาหุโน เมสิธาคโต’’ [อาคโต (สี. สฺยา.)].
‘‘น ¶ จาหํ [น วาหํ (ก.)] ปณฺณํ ภฺุชามิ, น เหตํ มยฺห โภชนํ;
สาลีนํ โอทนํ ภฺุเช, สุจึ มํสูปเสจนํ’’.
‘‘อจฺเฉรกํ มํ ปฏิภาติ, เอกกมฺปิ รโหคตํ;
เอทิสํ ¶ ภฺุชมานานํ, เกน วณฺโณ ปสีทติ’’.
‘‘เอโก ราช นิปชฺชามิ, นิยเต ปณฺณสนฺถเร;
ตาย เม เอกเสยฺยาย, ราช วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘น จ เนตฺตึสพนฺธา [เนตฺติสพทฺธา (สี. ปี.)] เม, ราชรกฺขา อุปฏฺิตา;
ตาย เม สุขเสยฺยาย, ราช วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘อตีตํ นานุโสจามิ, นปฺปชปฺปามินาคตํ [นปฺปชปฺปาม’นาคตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปมิ, เตน วณฺโณ ปสีทติ.
‘‘อนาคตปฺปชปฺปาย, อตีตสฺสานุโสจนา;
เอเตน พาลา สุสฺสนฺติ, นโฬว หริโต ลุโต’’.
‘‘หตฺถานีกํ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิโน;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘อิตฺถาคารมฺปิ เต ทมฺมิ, สพฺพาลงฺการภูสิตํ;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ [ตาสุ ปุตฺเต ปฏิปชฺช (ก.)], ตฺวํ โน ราชา ภวิสฺสสิ.
‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย [จตุริตฺถิโย (สี. ปี.)];
กาเม ตํ รมยิสฺสนฺติ, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘ปฏิราชูหิ ¶ เต กฺา, อานยิสฺสํ อลงฺกตา;
ตาสุ ปุตฺเต ชเนตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ [จาปิ (สฺยา. ก.)], ปมุปฺปตฺติโก [ปมุปฺปตฺติโต (สี. ปี.)] สุสุ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘ยุวา จเร พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจารี ยุวา สิยา;
ทหรสฺส ¶ หิ ปพฺพชฺชา, เอตํ อิสีหิ วณฺณิตํ.
‘‘ยุวา จเร พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมจารี ยุวา สิยา;
พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรํ, อมฺม ตาต วทนฺตรํ [วทํ นรํ (สี.)];
กิจฺฉาลทฺธํ ปิยํ ปุตฺตํ, อปฺปตฺวาว ชรํ มตํ.
‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรึ, กุมารึ จารุทสฺสนึ;
นววํสกฬีรํว, ปลุคฺคํ ชีวิตกฺขยํ [ชีวิตกฺขเย (สี. ปี.)].
‘‘ทหราปิ ¶ หิ มิยฺยนฺติ, นรา จ อถ นาริโย;
ตตฺถ โก วิสฺสเส โปโส, ทหโรมฺหีติ ชีวิเต.
‘‘ยสฺส รตฺยา วิวสาเน, อายุ อปฺปตรํ สิยา;
อปฺโปทเกว มจฺฉานํ, กึ นุ โกมารกํ [โกมารตํ (ก.)] ตหึ.
‘‘นิจฺจมพฺภาหโต โลโก, นิจฺจฺจ ปริวาริโต;
อโมฆาสุ วชนฺตีสุ, กึ มํ รชฺเชภิสิฺจสิ’’ [รชฺเชน สิฺจสิ (สี. ปี.)].
‘‘เกน มพฺภาหโต โลโก, เกน จ ปริวาริโต;
กาโย อโมฆา คจฺฉนฺติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ, เอวํ ชานาหิ ขตฺติย.
‘‘ยถาปิ ตนฺเต วิตเต [วิตนฺเต (สฺยา. ก.)], ยํ ยเทวูปวิยฺยติ [ยํ ยํ เทวูปวิยฺยติ (สี. ปี.)];
อปฺปกํ โหติ เวตพฺพํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
‘‘ยถา ¶ วาริวโห ปูโร, คจฺฉํ นุปนิวตฺตติ [น ปริวตฺตติ (สฺยา.), นุปริวตฺตติ (ก.)];
เอวมายุ ¶ มนุสฺสานํ, คจฺฉํ นุปนิวตฺตติ.
‘‘ยถา วาริวโห ปูโร, วเห รุกฺเขปกูลเช;
เอวํ ชรามรเณน, วุยฺหนฺเต สพฺพปาณิโน’’.
‘‘หตฺถานีกํ รถานีกํ, อสฺเส ปตฺตี จ วมฺมิโน;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘อิตฺถาคารมฺปิ เต ทมฺมิ, สพฺพาลงฺการภูสิตํ;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, ตฺวํ โน ราชา ภวิสฺสสิ.
‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺส, สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย;
กาเม ตํ รมยิสฺสนฺติ, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘ปฏิราชูหิ เต กฺา, อานยิสฺสํ อลงฺกตา;
ตาสุ ปุตฺเต ชเนตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘ยุวา จ ทหโร จาสิ, ปมุปฺปตฺติโก สุสุ;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ.
‘‘โกฏฺาคารฺจ โกสฺจ, วาหนานิ พลานิ จ;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, อหํ ปุตฺต ททามิ เต.
‘‘โคมณฺฑลปริพฺยูฬฺโห, ทาสิสงฺฆปุรกฺขโต;
รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กึ อรฺเ กริสฺสสิ’’.
‘‘กึ ¶ ธเนน ยํ ขีเยถ [กึ ธเนน ยํ ชีเยถ (สี.), กึ มํ ธเนน กีเยถ (สฺยา. ก.)], กึ ภริยาย มริสฺสติ;
กึ โยพฺพเนน ชิณฺเณน [จิณฺเณน (สี. ปี.), วณฺเณน (ก.)], ยํ ชรายาภิภุยฺยติ [ยํ ชรา อภิเหสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘ตตฺถ กา นนฺทิ กา ขิฑฺฑา, กา รติ กา ธเนสนา;
กึ ¶ เม ปุตฺเตหิ ทาเรหิ, ราช มุตฺโตสฺมิ พนฺธนา.
‘‘โยหํ [โสหํ (สี. ปี.)] เอวํ ปชานามิ, มจฺจุ เม นปฺปมชฺชติ;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, กา รตี กา ธเนสนา.
‘‘ผลานมิว ¶ ปกฺกานํ, นิจฺจํ ปตนโต ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
‘‘สายเมเก น ทิสฺสนฺติ, ปาโต ทิฏฺา พหู ชนา;
ปาโต เอเก น ทิสฺสนฺติ, สายํ ทิฏฺา พหู ชนา.
‘‘อชฺเชว กิจฺจํ อาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. ปี.) ม. นิ. ๓.๒๗๒] เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘โจรา ธนสฺส ปตฺเถนฺติ, ราชมุตฺโตสฺมิ พนฺธนา;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’ติ.
มูคปกฺขชาตกํ ปมํ.
๕๓๙. มหาชนกชาตกํ (๒)
‘‘โกยํ มชฺเฌ สมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห;
กํ [กึ (สฺยา. ก.)] ตฺวํ อตฺถวสํ ตฺวา, เอวํ วายมเส ภุสํ’’.
‘‘นิสมฺม วตฺตํ โลกสฺส, วายามสฺส จ เทวเต;
ตสฺมา มชฺเฌ สมุทฺทสฺมึ, อปสฺสํ ตีรมายุเห’’.
‘‘คมฺภีเร อปฺปเมยฺยสฺมึ, ตีรํ ยสฺส น ทิสฺสติ;
โมโฆ เต ปุริสวายาโม, อปฺปตฺวาว มริสฺสสิ’’.
‘‘อนโณ ¶ าตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนฺจ [ปิตุโน จ (สี. ปี.)] โส;
กรํ ปุริสกิจฺจานิ, น จ ปจฺฉานุตปฺปติ’’.
‘‘อปารเณยฺยํ ยํ กมฺมํ, อผลํ กิลมถุทฺทยํ;
ตตฺถ โก วายเมนตฺโถ, มจฺจุ ยสฺสาภินิปฺปตํ’’ [ยสฺสาภินิปฺผตํ (สฺยา.)].
‘‘อปารเณยฺยมจฺจนฺตํ ¶ , โย วิทิตฺวาน เทวเต;
น รกฺเข อตฺตโน ปาณํ, ชฺา โส ยทิ หาปเย.
‘‘อธิปฺปายผลํ เอเก, อสฺมึ โลกสฺมิ เทวเต;
ปโยชยนฺติ กมฺมานิ, ตานิ อิชฺฌนฺติ วา น วา.
‘‘สนฺทิฏฺิกํ ¶ กมฺมผลํ, นนุ ปสฺสสิ เทวเต;
สนฺนา อฺเ ตรามหํ, ตฺจ ปสฺสามิ สนฺติเก.
‘‘โส อหํ วายมิสฺสามิ, ยถาสตฺติ ยถาพลํ;
คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ [กาสํ (สี. ปี.)] ปุริสการิยํ’’.
‘‘โย ตฺวํ เอวํ คเต โอเฆ, อปฺปเมยฺเย มหณฺณเว;
ธมฺมวายามสมฺปนฺโน, กมฺมุนา นาวสีทสิ;
โส ตฺวํ ตตฺเถว คจฺฉาหิ, ยตฺถ เต นิรโต มโน’’.
‘‘อาสีเสเถว ¶ [อาสึเสเถว (สี. สฺยา. ปี.)] ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ.
‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํ.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉึ ตถา อหุ.
‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;
ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํ.
‘‘ทุกฺขูปนีโตปิ นโร สปฺโ, อาสํ น ฉินฺเทยฺย สุขาคมาย;
พหู หิ ผสฺสา อหิตา หิตา จ, อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺติ [มจฺจุมุปฺปชฺชนฺติ (สฺยา.)].
‘‘อจินฺติตมฺปิ ภวติ, จินฺติตมฺปิ วินสฺสติ;
น หิ จินฺตามยา โภคา, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา’’.
‘‘อโปราณํ [อปุราณํ (สี. ปี.)] วต โภ ราชา, สพฺพภุมฺโม ทิสมฺปติ;
นาชฺช นจฺเจ [น จ นจฺเจ (ก.)] นิสาเมติ, น คีเต กุรุเต มโน.
‘‘น มิเค [มเค (ก.)] นปิ อุยฺยาเน, นปิ หํเส อุทิกฺขติ;
มูโคว ตุณฺหิมาสีโน, น อตฺถมนุสาสติ’’.
‘‘สุขกามา ¶ ¶ รโหสีลา, วธพนฺธา อุปารตา [อุปารุตา (สฺยา. ก.)];
กสฺส [เกสํ (สี. ปี.)] นุ อชฺช อาราเม, ทหรา วุทฺธา จ อจฺฉเร.
‘‘อติกฺกนฺตวนถา ¶ ธีรา, นโม เตสํ มเหสินํ;
เย อุสฺสุกมฺหิ โลกมฺหิ, วิหรนฺติ มนุสฺสุกา.
‘‘เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ [ตนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.), ตํ ตํ (ก.)] มายาวิโน ทฬํ;
ฉินฺนาลยตฺตา [สนฺตาลยนฺตา (สฺยา. ก.)] คจฺฉนฺติ, โก เตสํ คติมาปเย’’ [เนสํ คติ ปาปเย (ก.)].
‘‘กทาหํ มิถิลํ [มิธิลํ (ก.)] ผีตํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ [กทาสฺสุ (สี. ปี.), กทาสุ (สฺยา.)] ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, วิสาลํ สพฺพโตปภํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, พหุปาการโตรณํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, สุวิภตฺตํ มหาปถํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ควสฺสรถปีฬิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ มิถิลํ ผีตํ, อารามวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, อุยฺยานวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิถิลํ ผีตํ, ปาสาทวนมาลินึ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ มิถิลํ ผีตํ, ติปุรํ ราชพนฺธุนึ;
มาปิตํ โสมนสฺเสน, เวเทเหน ยสสฺสินา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ เวเทเห ผีเต, นิจิเต ธมฺมรกฺขิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ เวเทเห ผีเต, อเชยฺเย ธมฺมรกฺขิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ [กทา อนฺเตปุรํ (สี. ปี.)] รมฺมํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ รมฺมํ, สุธามตฺติกเลปนํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อนฺเตปุรํ รมฺมํ, สุจิคนฺธํ มโนรมํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, วิภตฺเต ภาคโส มิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, สุธามตฺติกเลปเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, สุจิคนฺเธ มโนรเม;
ปหาย ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ กูฏาคาเร จ, ลิตฺเต จนฺทนโผสิเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โสณฺณปลฺลงฺเก [สุวณฺณปลฺลงฺเก (สี. สฺยา. ปี.)], โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ มณิปลฺลงฺเก, โคนเก จิตฺตสนฺถเต;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ ¶ กปฺปาสโกเสยฺยํ, โขมโกฏุมฺพรานิ จ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากปกูชิตา [จกฺกวากูปกูชิตา (สี. ปี.)];
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ หตฺถิคุมฺเพ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ¶ อสฺสคุมฺเพ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเน.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถเสนิโย, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โสวณฺณรเถ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ สชฺฌุรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ อสฺสรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ โอฏฺรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ โคณรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อชรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ เมณฺฑรเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ มิครเถ จ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
ทีเป อโถปิ เวยฺยคฺเฆ, สพฺพาลงฺการภูสิเต.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ หตฺถาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, โตมรงฺกุสปาณิเน [ปาณิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ อสฺสาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, อิลฺลิยาจาปธาริเน [ธาริโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถาโรเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, จาปหตฺเถ กลาปิเน [กลาปิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ ธนุคฺคเห จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
นีลวมฺมธเร สูเร, จาปหตฺเถ กลาปิเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ ราชปุตฺเต จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
จิตฺรวมฺมธเร สูเร, กฺจนาเวฬธาริเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ อริยคเณ จ, วตวนฺเต [วตฺถวนฺเต (สี. สฺยา. ปี.)] อลงฺกเต;
หริจนฺทนลิตฺตงฺเค, กาสิกุตฺตมธาริเน;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘กทาหํ ¶ อมจฺจคเณ จ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
ปีตวมฺมธเร สูเร, ปุรโต คจฺฉมาลิเน [คจฺฉมาลิโน (สฺยา. ก.)];
ปหาย ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ [กทา (สี. ปี.)] สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ [กทา (สี. ปี.)] สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ หตฺถิคุมฺพา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อสฺสคุมฺพา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหนา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ รถเสนี, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ โสณฺณรถา [โสวณฺณรถา (ปี. ก.)], สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สชฺฌุรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อสฺสรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ โอฏฺรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ โคณรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อชรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ เมณฺฑรถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ มิครถา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ หตฺถาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, โตมรงฺกุสปาณิโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ อสฺสาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, อิลฺลิยาจาปธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ ¶ มํ รถาโรหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, จาปหตฺถา กลาปิโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ธนุคฺคหา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
นีลวมฺมธรา สูรา, จาปหตฺถา กลาปิโน;
ยนฺตํ ¶ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ ราชปุตฺตา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
จิตฺรวมฺมธรา สูรา, กฺจนาเวฬธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อริยคณา, วตวนฺตา อลงฺกตา;
หริจนฺทนลิตฺตงฺคา, กาสิกุตฺตมธาริโน;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ อมจฺจคณา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ปีตวมฺมธรา สูรา, ปุรโต คจฺฉมาลิโน [คจฺฉมาลินี (สฺยา. ก.)];
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาสฺสุ มํ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ยนฺตํ มํ นานุยิสฺสนฺติ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ปตฺตํ คเหตฺวาน, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ปํสุกูลานํ, อุชฺฌิตานํ [อุชฺฌิฏฺานํ (ก.)] มหาปเถ;
สงฺฆาฏึ ธารยิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ สตฺตาหสมฺเมเฆ [สตฺตาหํ เมเฆ (สี. สฺยา.)], โอวฏฺโ อลฺลจีวโร;
ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ ¶ ¶ สพฺพตฺถ คนฺตฺวา [สพฺพหํ านํ (สี.), สพฺพณฺหํ คนฺตฺวา (สฺยา.), สพฺพาหํ านํ (ปี.), สพฺพฏฺานํ (ก.)], รุกฺขา รุกฺขํ วนา วนํ;
อนเปกฺโข คมิสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ คิริทุคฺเคสุ, ปหีนภยเภรโว;
อทุติโย คมิสฺสามิ [วิหริสฺสามิ (สี. ปี.)], ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ วีณํ วรุชฺชโก [วีณรุชฺชโก (สฺยา.), วีณํ วิรุชฺชโก (ก.)], สตฺตตนฺตึ มโนรมํ;
จิตฺตํ อุชุํ กริสฺสามิ, ตํ กุทาสฺสุ ภวิสฺสติ.
‘‘กทาหํ รถกาโรว, ปริกนฺตํ อุปาหนํ;
กามสฺโชเน เฉจฺฉํ [เฉตฺวา (ก.)], เย ทิพฺเพ เย จ มานุเส’’.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, กสฺมา โน วิชหิสฺสสิ.
‘‘ตา ¶ จ สตฺตสตา ภริยา, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี [สมฺปทฺทยี (สี.)] ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต.
‘‘ตา จ สตฺตสตา ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
หิตฺวา สมฺปทฺทวี ราชา, ปพฺพชฺชาย ปุรกฺขโต’’.
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหี มตฺติกํ ปตฺตํ, ตํ ทุติยาภิเสจนํ’’.
‘‘เภสฺมา [เวสฺมา (สี.), ภึสา (ปี.), ภีสา (ก.)] อคฺคิสมา ชาลา, โกสา ฑยฺหนฺติ ภาคโส;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย ¶ สงฺขมุตฺตา จ, วตฺถิกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทณฺฑภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหู;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, มา เตตํ วินสา ธนํ’’ [วินสฺสา ธนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
มิถิลาย ทยฺหมานาย, น เม กิฺจิ อทยฺหถ’’.
‘‘อฏวิโย ¶ สมุปฺปนฺนา, รฏฺํ วิทฺธํสยนฺติ ตํ;
เอหิ ราช นิวตฺตสฺสุ, มา รฏฺํ วินสา อิทํ’’.
‘‘สุสุขํ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ, น [มา (ก.)] เม กิฺจิ อหีรถ.
‘‘สุสุขํ ¶ วต ชีวาม, เยสํ โน นตฺถิ กิฺจนํ;
ปีติภกฺขา ภวิสฺสาม, เทวา อาภสฺสรา ยถา’’.
‘‘กิมฺเหโส มหโต โฆโส, กา นุ คาเมว กีฬิยา [คาเม กิลีลิยา (สี.)];
สมณ เตว [สมณฺเว (สี. ปี.), สมณตฺเวว (สฺยา.)] ปุจฺฉาม, กตฺเถโส อภิสโฏ ชโน’’.
‘‘มมํ โอหาย คจฺฉนฺตํ, เอตฺเถโส อภิสโฏ ชโน;
สีมาติกฺกมนํ ยนฺตํ, มุนิโมนสฺส ปตฺติยา;
มิสฺสํ นนฺทีหิ คจฺฉนฺตํ, กึ ชานมนุปุจฺฉสิ’’.
‘‘มาสฺสุ ติณฺโณ อมฺิตฺถ [อมฺิตฺโถ (สี. สฺยา. ปี.)], สรีรํ ธารยํ อิมํ;
อตีรเณยฺย ยมิทํ [อตีรเณยฺยมิทํ กมฺมํ (สี. สฺยา. ปี.)], พหู หิ ปริปนฺถโย’’.
‘‘โก นุ เม ปริปนฺถสฺส, มมํ เอวํวิหาริโน;
โย เนว ทิฏฺเ นาทิฏฺเ, กามานมภิปตฺถเย’’.
‘‘นิทฺทา ตนฺที วิชมฺภิตา, อรตี ภตฺตสมฺมโท;
อาวสนฺติ สรีรฏฺา, พหู หิ ปริปนฺถโย’’.
‘‘กลฺยาณํ วต มํ ภวํ, พฺราหฺมณ มนุสาสติ [มนุสาสสิ (สี.)];
พฺราหฺมณ เตว [พฺราหฺมณฺเว (สี.)] ปุจฺฉามิ, โก นุ ตฺวมสิ มาริส’’.
‘‘นารโท อิติ เม นามํ [นาเมน (สฺยา. ก.)], กสฺสโป อิติ มํ วิทู;
โภโต สกาสมาคจฺฉึ, สาธุ สพฺภิ สมาคโม.
‘‘ตสฺส ¶ เต สพฺโพ อานนฺโท, วิหาโร อุปวตฺตตุ;
ยํ อูนํ [ยทูนํ (สี. สฺยา. ปี.)] ตํ ปริปูเรหิ, ขนฺติยา อุปสเมน จ.
‘‘ปสารย สนฺนตฺจ, อุนฺนตฺจ ปสารย [ปหารย (สฺยา. ปี. ก.)];
กมฺมํ ¶ วิชฺชฺจ ธมฺมฺจ, สกฺกตฺวาน ปริพฺพช’’.
‘‘พหู หตฺถี จ อสฺเส จ, นคเร ชนปทานิ จ;
หิตฺวา ชนก ปพฺพชิโต, กปาเล [กปลฺเล (สี. ปี.)] รติมชฺฌคา.
‘‘กจฺจิ นุ เต ชานปทา, มิตฺตามจฺจา จ าตกา;
ทุพฺภิมกํสุ ชนก, กสฺมา เต ตํ อรุจฺจถ’’.
‘‘น ¶ มิคาชิน ชาตุจฺเฉ [ชาตุจฺจ (สี. ปี.)], อหํ กฺจิ กุทาจนํ;
อธมฺเมน ชิเน าตึ, น จาปิ าตโย มมํ.
‘‘ทิสฺวาน โลกวตฺตนฺตํ, ขชฺชนฺตํ กทฺทมีกตํ;
หฺเร พชฺฌเร เจตฺถ, ยตฺถ สนฺโน [สตฺโต (สี.)] ปุถุชฺชโน;
เอตาหํ อุปมํ กตฺวา, ภิกฺขโกสฺมิ มิคาชิน’’.
‘‘โก นุ เต ภควา สตฺถา, กสฺเสตํ วจนํ สุจิ;
น หิ กปฺปํ วา วิชฺชํ วา, ปจฺจกฺขาย รเถสภ;
สมณํ อาหุ วตฺตนฺตํ, ยถา ทุกฺขสฺสติกฺกโม’’.
‘‘น มิคาชิน ชาตุจฺเฉ, อหํ กฺจิ กุทาจนํ;
สมณํ พฺราหฺมณํ วาปิ, สกฺกตฺวา อนุปาวิสึ’’.
‘‘มหตา จานุภาเวน, คจฺฉนฺโต สิริยา ชลํ;
คียมาเนสุ คีเตสุ, วชฺชมาเนสุ วคฺคุสุ.
‘‘ตูริยตาฬสงฺฆุฏฺเ [ตุริยตาฬิตสงฺฆุฏฺเ (สี. ปี.)], สมฺมตาลสมาหิเต;
ส มิคาชิน มทฺทกฺขึ, ผลึ [ผลํ (สี. ปี. ก.)] อมฺพํ ติโรจฺฉทํ;
หฺมานํ [ตุชฺชมานํ (สี.), ตุทมานํ (สฺยา.), ตทฺทมานํ (ปี.), หตมานํ (ก.)] มนุสฺเสหิ, ผลกาเมหิ ชนฺตุภิ.
‘‘โส ¶ โขหํ ตํ สิรึ หิตฺวา, โอโรหิตฺวา มิคาชิน;
มูลํ อมฺพสฺสุปาคจฺฉึ, ผลิโน นิปฺผลสฺส จ.
‘‘ผลึ ¶ [ผลํ (สี. ปี. ก.)] อมฺพํ หตํ ทิสฺวา, วิทฺธํสฺตํ วินฬีกตํ;
อเถกํ [อเถตํ (สี. ปี.)] อิตรํ อมฺพํ, นีโลภาสํ มโนรมํ.
‘‘เอวเมว นูนมฺเหปิ [นูน อมฺเห (สี. ปี.)], อิสฺสเร พหุกณฺฏเก;
อมิตฺตา โน วธิสฺสนฺติ, ยถา อมฺโพ ผลี หโต.
‘‘อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, นาโค ทนฺเตหิ หฺเต;
ธนมฺหิ ธนิโน หนฺติ, อนิเกตมสนฺถวํ;
ผลี อมฺโพ อผโล จ, เต สตฺถาโร อุโภ มม’’.
‘‘สพฺโพ ชโน ปพฺยาธิโต, ราชา ปพฺพชิโต อิติ;
หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา.
‘‘อสฺสาสยิตฺวา ชนตํ, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
ปุตฺตํ รชฺเช เปตฺวาน, อถ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสิ’’.
‘‘จตฺตา ¶ มยา ชานปทา, มิตฺตามจฺจา จ าตกา;
สนฺติ ปุตฺตา วิเทหานํ, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
เต รชฺชํ การยิสฺสนฺติ, มิถิลายํ ปชาปติ’’.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยํ วากฺยํ มม รุจฺจติ;
รชฺชํ ตุวํ การยสิ [การยนฺตี (สี. สฺยา. ปี.)], ปาปํ ทุจฺจริตํ พหุํ;
กาเยน วาจา มนสา, เยน คจฺฉสิ [กฺฉิสิ (สี. ปี.)] ทุคฺคตึ.
‘‘ปรทินฺนเกน ปรนิฏฺิเตน, ปิณฺเฑน ยาเปหิ ส ธีรธมฺโม’’.
‘‘โยปิ ¶ จตุตฺเถ ภตฺตกาเล น ภฺุเช, อชุฏฺมารีว [อชทฺธุมารีว (สี.), อชฺฌุฏฺมาริว (สฺยา.), อชทฺธุมาริว (ปี.) มชฺฌิมนิกาเย, องฺคุตฺตรนิกาเย จ ปสฺสิตพฺพํ] ขุทาย มิยฺเย;
น ตฺเวว ปิณฺฑํ ลุฬิตํ อนริยํ, กุลปุตฺตรูโป สปฺปุริโส น เสเว;
ตยิทํ น สาธุ ตยิทํ น สุฏฺุ, สุนขุจฺฉิฏฺกํ ชนก ภฺุชเส ตุวํ’’.
‘‘น ¶ จาปิ เม สีวลิ โส อภกฺโข, ยํ โหติ จตฺตํ คิหิโน สุนสฺส วา;
เย เกจิ โภคา อิธ ธมฺมลทฺธา, สพฺโพ โส ภกฺโข อนวโยติ [อนวชฺโชติ (สี. ปี.)] วุตฺโต’’.
‘‘กุมาริเก อุปเสนิเย, นิจฺจํ นิคฺคฬมณฺฑิเต;
กสฺมา เต เอโก ภุโช ชนติ, เอโก เต น ชนตี ภุโช’’.
‘‘อิมสฺมึ เม สมณ หตฺเถ, ปฏิมุกฺกา ทุนีวรา [ทุนีธุรา (สี. ปี.)];
สงฺฆาตา [สํฆฏฺฏา (สฺยา. ก.)] ชายเต สทฺโท, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อิมสฺมึ เม สมณ หตฺเถ, ปฏิมุกฺโก เอกนีวโร [เอกนีธุโร (สี. ปี.)];
โส อทุติโย น ชนติ, มุนิภูโตว ติฏฺติ.
‘‘วิวาทปฺปตฺโต [วิวาทมตฺโต (ปี.)] ทุติโย, เกเนโก วิวทิสฺสติ;
ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจตํ’’.
‘‘สุณาสิ สีวลิ กถา [คาถา (สี. สฺยา. ปี.)], กุมาริยา ปเวทิตา;
เปสิยา [เปสฺสิยา (สี. ปี.)] มํ ครหิตฺโถ, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อยํ ¶ ทฺเวธาปโถ ภทฺเท, อนุจิณฺโณ ปถาวิหิ;
เตสํ ตฺวํ เอกํ คณฺหาหิ, อหเมกํ ปุนาปรํ.
‘‘มาวจ [เนว (สี. ปี.), มา จ (สฺยา. ก.)] มํ ตฺวํ ปติ เมติ, นาหํ [มาหํ (สี. ปี.)] ภริยาติ วา ปุน’’;
‘‘อิมเมว กถยนฺตา, ถูณํ นครุปาคมุํ.
‘‘โกฏฺเก อุสุการสฺส, ภตฺตกาเล อุปฏฺิเต;
ตตฺรา จ โส อุสุกาโร, (เอกํ ทณฺฑํ อุชุํ กตํ;) [( ) นตฺถิ พหูสุ]
เอกฺจ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขติ’’.
‘‘เอวํ ¶ โน สาธุ ปสฺสสิ, อุสุการ สุโณหิ เม;
ยเทกํ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขสิ’’.
‘‘ทฺวีหิ ¶ สมณ จกฺขูหิ, วิสาลํ วิย ขายติ;
อสมฺปตฺวา ปรมํ [ปรํ (สี. ปี.)] ลิงฺคํ, นุชุภาวาย กปฺปติ.
‘‘เอกฺจ จกฺขุํ นิคฺคยฺห, ชิมฺหเมเกน เปกฺขโต;
สมฺปตฺวา ปรมํ ลิงฺคํ, อุชุภาวาย กปฺปติ.
‘‘วิวาทปฺปตฺโต [วิวาทมตฺโต (ปี.)] ทุติโย, เกเนโก วิวทิสฺสติ;
ตสฺส เต สคฺคกามสฺส, เอกตฺตมุปโรจตํ’’.
‘‘สุณาสิ สีวลิ กถา [คาถา (สี. สฺยา. ปี.)], อุสุกาเรน เวทิตา;
เปสิยา มํ ครหิตฺโถ, ทุติยสฺเสว สา คติ.
‘‘อยํ ทฺเวธาปโถ ภทฺเท, อนุจิณฺโณ ปถาวิหิ;
เตสํ ตฺวํ เอกํ คณฺหาหิ, อหเมกํ ปุนาปรํ.
‘‘มาวจ มํ ตฺวํ ปติ เมติ, นาหํ ภริยาติ วา ปุน’’;
‘‘มฺุชาเวสิกา ¶ ปวาฬฺหา, เอกา วิหร สีวลี’’ติ.
มหาชนกชาตกํ ทุติยํ.
๕๔๐. สุวณฺณสามชาตกํ (๓)
‘‘โก นุ มํ อุสุนา วิชฺฌิ, ปมตฺตํ อุทหารกํ [หาริกํ (สฺยา.), หาริยํ (ก.)];
ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส, โก มํ วิทฺธา นิลียสิ.
‘‘น เม มํสานิ ขชฺชานิ, จมฺเมนตฺโถ น วิชฺชติ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ.
‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึ มํ วิทฺธา นิลียสิ’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ กาสีนํ, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู;
โลภา รฏฺํ ปหิตฺวาน, มิคเมสํ จรามหํ.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
นาโคปิ เม น มุจฺเจยฺย, อาคโต อุสุปาตนํ.
‘‘โก ¶ ¶ วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต [ตฺวํ จ กสฺส วา ปุตฺโตสิ (สี. ปี.)], กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ;
ปิตุโน อตฺตโน จาปิ, นามโคตฺตํ ปเวทย’’.
‘‘เนสาทปุตฺโต ภทฺทนฺเต, สาโม อิติ มํ าตโย;
อามนฺตยึสุ ชีวนฺตํ, สฺวชฺเชวาหํ คโต [สฺวาชฺเชวงฺคโต (สฺยา.), สฺวชฺเชวงฺคเต (ก.)] สเย.
‘‘วิทฺโธสฺมิ ปุถุสลฺเลน, สวิเสน ยถา มิโค;
สกมฺหิ โลหิเต ราช, ปสฺส เสมิ ปริปฺลุโต.
‘‘ปฏิวามคตํ ¶ [ปฏิธมฺม คตํ (สี. ปี.)] สลฺลํ, ปสฺส ธิมฺหามิ [วิหามฺหิ (สี. ปี.)] โลหิตํ;
อาตุโร ตฺยานุปุจฺฉามิ, กึ มํ วิทฺธา นิลียสิ.
‘‘อชินมฺหิ หฺเต ทีปิ, นาโค ทนฺเตหิ หฺเต;
อถ เกน นุ วณฺเณน, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ’’.
‘‘มิโค อุปฏฺิโต อาสิ, อาคโต อุสุปาตนํ;
ตํ ทิสฺวา อุพฺพิชี สาม, เตน โกโธ มมาวิสิ’’.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ.
‘‘ยโต นิธึ ปริหรึ, ยโต ปตฺโตสฺมิ โยพฺพนํ;
น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ.
‘‘ภีรู กิมฺปุริสา ราช, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
สมฺโมทมานา คจฺฉาม, ปพฺพตานิ วนานิ จ.
(‘‘น มํ มิคา อุตฺตสนฺติ, อรฺเ สาปทานิปิ;) [( ) นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ]
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุตฺราสนฺติ มิคา มมํ’’ [อุตฺราเส โส มิโค มมํ (สี. ปี.)].
‘‘น ตํ ตส [น ตทฺทสา (สี. ปี.)] มิโค สาม, กึ ตาหํ อลิกํ ภเณ;
โกธโลภาภิภูตาหํ, อุสุํ เต ตํ อวสฺสชึ [อวิสฺสชึ (สฺยา.)].
‘‘กุโต นุ สาม อาคมฺม, กสฺส วา ปหิโต ตุวํ;
อุทหาโร นทึ คจฺฉ, อาคโต มิคสมฺมตํ’’.
‘‘อนฺธา ¶ มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรามิ พฺรหาวเน;
เตสาหํ อุทกาหาโร, อาคโต มิคสมฺมตํ.
‘‘อตฺถิ เนสํ อุสามตฺตํ, อถ สาหสฺส ชีวิตํ;
อุทกสฺส อลาเภน ¶ , มฺเ อนฺธา มริสฺสเร.
‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ อมฺมํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘น ¶ เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ลพฺภา หิ ปุมุนา อิทํ;
ยฺจ ตาตํ น ปสฺสามิ, ตํ เม ทุกฺขตรํ อิโต.
‘‘สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [รุจฺจติ (ก.)];
อฑฺฒรตฺเตว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ [อวสุสฺสติ (สฺยา.)].
‘‘โส นูน กปโณ ตาโต, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [รุจฺจติ (ก.)];
อฑฺฒรตฺเตว รตฺเต วา, นทีว อวสุจฺฉติ [อวสุสฺสติ (สฺยา.)].
‘‘อุฏฺานปาทจริยาย [ปาริจริยาย (สี. ปี.)], ปาทสมฺพาหนสฺส จ;
สาม ตาต วิลปนฺตา, หิณฺฑิสฺสนฺติ พฺรหาวเน.
‘‘อิทมฺปิ ทุติยํ สลฺลํ, กมฺเปติ หทยํ มมํ;
ยฺจ อนฺเธ น ปสฺสามิ, มฺเ หิสฺสามิ [ยฺจ เหสฺสามิ (สี. ปี.), ตํ เมํ หิสฺสามิ (ก.)] ชีวิตํ’’.
‘‘มา พาฬฺหํ ปริเทเวสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘มิคานํ [มคานํ (ก.)] วิฆาสมนฺเวสํ, วนมูลผลานิ จ;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสํ เต พฺรหาวเน.
‘‘กตมํ ตํ วนํ สาม, ยตฺถ มาตาปิตา ตว;
อหํ ¶ เต ตถา ภริสฺสํ, ยถา เต อภรี ตุวํ’’.
‘‘อยํ ¶ เอกปที ราช, โยยํ อุสฺสีสเก มม;
อิโต คนฺตฺวา อฑฺฒโกสํ, ตตฺถ เนสํ อคารกํ;
ยตฺถ มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรสฺสุ อิโต คโต.
‘‘นโม เต กาสิราชตฺถุ, นโม เต กาสิวฑฺฒน;
อนฺธา มาตาปิตา มยฺหํ, เต ภรสฺสุ พฺรหาวเน.
‘‘อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ, กาสิราช นมตฺถุ เต;
มาตรํ ปิตรํ มยฺหํ, วุตฺโต วชฺชาสิ วนฺทนํ’’.
‘‘อิทํ วตฺวาน โส สาโม, ยุวา กลฺยาณทสฺสโน;
มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสฺี สมปชฺชถ.
‘‘ส ราชา ปริเทเวสิ, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
อชรามโรหํ อาสึ, อชฺเชตํ ามิ [อชฺชหฺามิ (ก.)] โน ปุเร;
สามํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา, นตฺถิ มจฺจุสฺส นาคโม.
‘‘ยสฺสุ ¶ มํ ปฏิมนฺเตติ, สวิเสน สมปฺปิโต;
สฺวชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสติ.
‘‘นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย;
ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, จิรรตฺตาย กิพฺพิสํ.
‘‘ภวนฺติ ตสฺส วตฺตาโร, คาเม กิพฺพิสการโก;
อรฺเ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, โก มํ วตฺตุมรหติ.
‘‘สารยนฺติ หิ กมฺมานิ, คาเม สํคจฺฉ มาณวา;
อรฺเ ¶ นิมฺมนุสฺสมฺหิ, โก นุ มํ สารยิสฺสติ’’.
‘‘สา เทวตา อนฺตรหิตา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
รฺโว อนุกมฺปาย, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘อาคุํ กิร มหาราช, อกริ [อกรา (สี.)] กมฺม ทุกฺกฏํ;
อทูสกา ปิตาปุตฺตา, ตโย เอกูสุนา หตา.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา เต สุคตี สิยา;
ธมฺเมนนฺเธ วเน โปส, มฺเหํ สุคตี ตยา.
‘‘ส ¶ ราชา ปริเทวิตฺวา, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
อุทกกุมฺภมาทาย, ปกฺกามิ ทกฺขิณามุโข.
‘‘กสฺส นุ เอโส ปทสทฺโท, มนุสฺสสฺเสว อาคโต;
เนโส สามสฺส นิคฺโฆโส, โก นุ ตฺวมสิ มาริส.
‘‘สนฺตฺหิ สาโม วชติ, สนฺตํ ปาทานิ เนยติ [อุตฺตหิ (สี.)];
เนโส สามสฺส นิคฺโฆโส, โก นุ ตฺวมสิ มาริส’’.
‘‘ราชาหมสฺมิ กาสีนํ, ปีฬิยกฺโขติ มํ วิทู;
โลภา รฏฺํ ปหิตฺวาน, มิคเมสํ จรามหํ.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
นาโคปิ เม น มุจฺเจยฺย, อาคโต อุสุปาตนํ’’.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ¶ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘นาลํ ¶ อนฺธา วเน ทฏฺุํ, โก นุ โว ผลมาหริ;
อนนฺธสฺเสวยํ สมฺมา, นิวาโป มยฺห ขายติ’’.
‘‘ทหโร ยุวา นาติพฺรหา, สาโม กลฺยาณทสฺสโน;
ทีฆสฺส เกสา อสิตา, อโถ สูนคฺค [โสนคฺค (ก.)] เวลฺลิตา.
‘‘โส หเว ผลมาหริตฺวา, อิโต อาทาย [อาทา (สี. ปี.)] กมณฺฑลุํ;
นทึ คโต อุทหาโร, มฺเ น ทูรมาคโต’’.
‘‘อหํ ตํ อวธึ สามํ, โย ตุยฺหํ ปริจารโก;
ยํ กุมารํ ปเวเทถ, สามํ กลฺยาณทสฺสนํ.
‘‘ทีฆสฺส เกสา อสิตา, อโถ สูนคฺคเวลฺลิตา;
เตสุ โลหิตลิตฺเตสุ, เสติ สาโม มยา หโต’’.
‘‘เกน ¶ ทุกูลมนฺเตสิ, หโต สาโมติ วาทินา;
หโต สาโมติ สุตฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
หโต สาโมติ สุตฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ’’.
‘‘ปาริเก กาสิราชายํ, โส สามํ มิคสมฺมเต;
โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ, ตสฺส มา ปาปมิจฺฉิมฺหา’’.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต, โย อนฺเธ อภรี วเน;
ตํ ¶ เอกปุตฺตํ ฆาติมฺหิ, กถํ จิตฺตํ น โกปเย’’.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต, โย อนฺเธ อภรี วเน;
ตํ เอกปุตฺตํ ฆาติมฺหิ, อกฺโกธํ อาหุ ปณฺฑิตา’’.
‘‘มา พาฬฺหํ ปริเทเวถ, หโต สาโมติ วาทินา;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน.
‘‘อิสฺสตฺเถ จสฺมิ กุสโล, ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน.
‘‘มิคานํ วิฆาสมนฺเวสํ, วนมูลผลานิ จ;
อหํ กมฺมกโร หุตฺวา, ภริสฺสามิ พฺรหาวเน’’.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, เนตํ อมฺเหสุ กปฺปติ;
ราชา ตฺวมสิ อมฺหากํ, ปาเท วนฺทาม เต มยํ’’.
‘‘ธมฺมํ เนสาท ภณถ, กตา อปจิตี ตยา;
ปิตา ตฺวมสิ [ตฺวมหิ (?)] อมฺหากํ, มาตา ตฺวมสิ ปาริเก’’.
‘‘นโม ¶ เต กาสิราชตฺถุ, นโม เต กาสิวฑฺฒน;
อฺชลึ เต ปคฺคณฺหาม, ยาว สามานุปาปย.
‘‘ตสฺส ปาเท สมชฺชนฺตา [ปวฏฺฏนฺตา (ปี.)], มุขฺจ ภุชทสฺสนํ;
สํสุมฺภมานา อตฺตานํ, กาลมาคมยามเส’’.
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, จนฺโทว ปติโต ฉมา.
‘‘พฺรหา ¶ ¶ วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, สูริโยว ปติโต ฉมา.
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, ปํสุนา ปติกุนฺติโต [กุณฺิโต (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ].
‘‘พฺรหา วาฬมิคากิณฺณํ, อากาสนฺตํว ทิสฺสติ;
ยตฺถ สาโม หโต เสติ, อิเธว วสถสฺสเม’’.
‘‘ยทิ ตตฺถ สหสฺสานิ, สตานิ นิยุตานิ [นหุตานิ (สี. สฺยา. ปี.)] จ;
เนวมฺหากํ ภยํ โกจิ, วเน วาเฬสุ วิชฺชติ’’.
‘‘ตโต อนฺธานมาทาย, กาสิราชา พฺรหาวเน;
หตฺเถ คเหตฺวา ปกฺกามิ, ยตฺถ สาโม หโต อหุ.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, จนฺทํว ปติตํ ฉมา.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, สูริยํว ปติตํ ฉมา.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อปวิทฺธํ พฺรหารฺเ, กลูนํ [กรุณํ (สี. ปี.)] ปริเทวยุํ.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, อธมฺโม กิร โภ อิติ.
‘‘พาฬฺหํ โข ตฺวํ ปมตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ [สฺวชฺเชวํ (ก.) เอวมุปริปิ] คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ ปทิตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ โข ตฺวํ ปกุทฺโธสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ ปสุตฺโตสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘พาฬฺหํ ¶ โข ตฺวํ วิมโนสิ, สาม กลฺยาณทสฺสน;
โย อชฺเชวํ คเต กาเล, น กิฺจิ มภิภาสสิ.
‘‘ชฏํ วลินํ ปํสุคตํ [ปงฺกหตํ (สี. ปี.)], โก ทานิ สณฺเปสฺสติ [สณฺเปสฺสติ (สี. สฺยา. ปี.)];
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก เม สมฺมชฺชมาทาย [เจ สมฺมชฺชนาทาย (สี.), โน สมฺมชฺชนาทาย (สฺยา.), เม สมฺมชฺชนาทาย (ปี.)], สมฺมชฺชิสฺสติ อสฺสมํ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก ทานิ นฺหาปยิสฺสติ, สีเตนุณฺโหทเกน จ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก.
‘‘โก ทานิ โภชยิสฺสติ, วนมูลผลานิ จ;
สาโม อยํ กาลงฺกโต, อนฺธานํ ปริจารโก’’.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อฏฺฏิตา ปุตฺตโสเกน, มาตา สจฺจํ อภาสถ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ธมฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, พฺรหฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, สจฺจวาที ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, มาตาเปตฺติภโร [มาตาเปติภโร (สฺยา.), มาตาปิตฺติภโร (ก.)] อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ปาณา ปิยตโร มม;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘ยํ ¶ กิฺจิตฺถิ กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว ปิตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หฺตุ’’.
‘‘ทิสฺวาน ปติตํ สามํ, ปุตฺตกํ ปํสุกุนฺถิตํ;
อฏฺฏิโต ปุตฺตโสเกน, ปิตา สจฺจํ อภาสถ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, ธมฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, พฺรหฺมจารี ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, สจฺจวาที ปุเร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน ¶ สจฺเจนยํ สาโม, มาตาเปตฺติภโร อหุ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, กุเล เชฏฺาปจายิโก;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘เยน สจฺเจนยํ สาโม, ปาณา ปิยตโร มม;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘ยํ กิฺจิตฺถิ [กิฺจตฺถิ (สี. ปี.)] กตํ ปฺุํ, มยฺหฺเจว มาตุจฺจ เต;
สพฺเพน เตน กุสเลน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘สา เทวตา อนฺตรหิตา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
สามสฺส อนุกมฺปาย, อิมํ สจฺจํ อภาสถ.
‘‘ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน, จิรรตฺตนิวาสินี [จิรํ รตฺตํ นิวาสินี (สฺยา.)];
น เม ปิยตโร โกจิ, อฺโ สาเมน [สามา น (สี. ปี.)] วิชฺชติ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ.
‘‘สพฺเพ วนา คนฺธมยา, ปพฺพเต คนฺธมาทเน;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, วิสํ สามสฺส หฺตุ’’.
เตสํ ¶ ลาลปฺปมานานํ, พหุํ การฺุสฺหิตํ;
ขิปฺปํ สาโม สมุฏฺาสิ, ยุวา กลฺยาณทสฺสโน.
‘‘สาโมหมสฺมิ ภทฺทํ โว [ภทฺทนฺเต (ก.)], โสตฺถินามฺหิ สมุฏฺิโต;
มา พาฬฺหํ ปริเทเวถ, มฺชุนาภิวเทถ มํ’’.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ ¶ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อตฺถิ ¶ เม ปานิยํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ’’.
‘‘สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
เปตํ ตํ สามมทฺทกฺขึ, โก นุ ตฺวํ สาม ชีวสิ’’.
‘‘อปิ ชีวํ มหาราช, ปุริสํ คาฬฺหเวทนํ;
อุปนีตมนสงฺกปฺปํ, ชีวนฺตํ มฺเต มตํ.
‘‘อปิ ชีวํ มหาราช, ปุริสํ คาฬฺหเวทนํ;
ตํ นิโรธคตํ สนฺตํ, ชีวนฺตํ มฺเต มตํ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, มจฺโจ ธมฺเมน โปสติ;
เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ.
‘‘โย มาตรํ ปิตรํ วา, มจฺโจ ธมฺเมน โปสติ;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทติ’’.
‘‘เอส ภิยฺโย ปมุยฺหามิ, สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา;
สรณํ ตํ สาม คจฺฉามิ [สรณํ สาม คจฺฉามิ (สฺยา. ก.)], ตฺวฺจ เม สรณํ ภว’’.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ ¶ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเสุ ชนปเทสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ ¶ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิ.
‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;
สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติ.
สุวณฺณสามชาตกํ [สามชาตกํ (สี. ปี.)] ตติยํ.
๕๔๑. นิมิชาตกํ (๔)
‘‘อจฺเฉรํ ¶ วต โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชนฺติ วิจกฺขณา;
ยทา อหุ นิมิราชา, ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก.
‘‘ราชา สพฺพวิเทหานํ, อทา ทานํ อรินฺทโม;
ตสฺส ตํ ททโต ทานํ, สงฺกปฺโป อุทปชฺชถ;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ.
ตสฺส สงฺกปฺปมฺาย, มฆวา เทวกฺุชโร;
สหสฺสเนตฺโต ปาตุรหุ, วณฺเณน วิหนํ [นิหนํ (สี. ปี.), วิหตํ (สฺยา. ก.)] ตมํ.
สโลมหฏฺโ ¶ มนุชินฺโท, วาสวํ อวจา นิมิ;
‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท.
‘‘น จ เม ตาทิโส วณฺโณ, ทิฏฺโ วา ยทิ วา สุโต;
[นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] อาจิกฺข เม ตฺวํ ภทฺทนฺเต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ’’ [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ].
สโลมหฏฺํ ตฺวาน, วาสโว อวจา นิมึ;
‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
อโลมหฏฺโ มนุชินฺท, ปุจฺฉ ปฺหํ ยมิจฺฉสิ’’.
โส จ เตน กโตกาโส, วาสวํ อวจา นิมิ;
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ มหาราช [มหาพาหุ (สี. ปี.), เทวราช (ก.)], สพฺพภูตานมิสฺสร;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ’’.
โส ปุฏฺโ นรเทเวน, วาสโว อวจา นิมึ;
‘‘วิปากํ พฺรหฺมจริยสฺส, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘หีเนน ¶ พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌติ.
‘‘น ¶ เหเต สุลภา กายา, ยาจโยเคน เกนจิ;
เย กาเย อุปปชฺชนฺติ, อนาคารา ตปสฺสิโน.
‘‘ทุทีโป [ทุติโป (ก.)] สาคโร เสโล, มุชกินฺโท [มุจลินฺโท (สี. สฺยา. ปี.), มุชกินฺโต (ก.)] ภคีรโส;
อุสินฺทโร [อุสีนโร (สี. ปี.)] กสฺสโป จ [อฏฺโก จ (สี. ปี.), อตฺถโก จ (สฺยา.)], อสโก จ ปุถุชฺชโน.
‘‘เอเต จฺเ จ ราชาโน, ขตฺติยา พฺราหฺมณา พหู;
ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน, เปตตฺตํ [เปตํ เต (สี. ปี.)] นาติวตฺติสุํ.
‘‘อถ ยีเม [อทฺธา อิเม (สี. ปี.), อทฺธายิเม (สฺยา.)] อวตฺตึสุ, อนาคารา ตปสฺสิโน;
สตฺติสโย ยามหนุ, โสมยาโม [โสมยาโค (สี. สฺยา. ปี.)] มโนชโว.
‘‘สมุทฺโท มาโฆ ภรโต จ, อิสิ กาลปุรกฺขโต [กาลิกริกฺขิโย (สี. ปี.)];
องฺคีรโส กสฺสโป จ, กิสวจฺโฉ อกตฺติ [อกิตฺติ (สี. ปี.), อกนฺติ (สฺยา.)] จ.
‘‘อุตฺตเรน ¶ นที สีทา, คมฺภีรา ทุรติกฺกมา;
นฬคฺคิวณฺณา โชตนฺติ, สทา กฺจนปพฺพตา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉา ตครา, รูฬฺหกจฺฉา วนา นคา;
ตตฺราสุํ ทสสหสฺสา, โปราณา อิสโย ปุเร.
‘‘อหํ ¶ เสฏฺโสฺมิ ทาเนน, สํยเมน ทเมน จ;
อนุตฺตรํ วตํ กตฺวา, ปกิรจารี สมาหิเต.
‘‘ชาติมนฺตํ อชจฺจฺจ, อหํ อุชุคตํ นรํ;
อติเวลํ นมสฺสิสฺสํ, กมฺมพนฺธู หิ มาณวา [มาติยา (สี. ปี.)].
‘‘สพฺเพ วณฺณา อธมฺมฏฺา, ปตนฺติ นิรยํ อโธ;
สพฺเพ วณฺณา วิสุชฺฌนฺติ, จริตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ’’.
อิทํ วตฺวาน มฆวา, เทวราชา สุชมฺปติ;
เวเทหมนุสาสิตฺวา, สคฺคกายํ อปกฺกมิ.
‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
ธมฺมิกานํ มนุสฺสานํ, วณฺณํ อุจฺจาวจํ พหุํ.
‘‘ยถา อยํ นิมิราชา, ปณฺฑิโต กุสลตฺถิโก;
ราชา สพฺพวิเทหานํ, อทา ทานํ อรินฺทโม.
‘‘ตสฺส ตํ ททโต ทานํ, สงฺกปฺโป อุทปชฺชถ;
ทานํ วา พฺรหฺมจริยํ วา, กตมํ สุ มหปฺผลํ’’.
อพฺภุโต วต โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชิ โลมหํสโน;
ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน.
เทวปุตฺโต ¶ มหิทฺธิโก, มาตลิ เทวสารถิ;
นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ, เวเทหํ มิถิลคฺคหํ.
‘‘เอหิมํ รถมารุยฺห, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เทวา ทสฺสนกามา เต, ตาวตึสา สอินฺทกา;
สรมานา ¶ หิ เต เทวา, สุธมฺมายํ สมจฺฉเร’’.
ตโต ¶ ราชา ตรมาโน, เวเทโห มิถิลคฺคโห;
อาสนา วุฏฺหิตฺวาน, ปมุโข รถมารุหิ.
อภิรูฬฺหํ รถํ ทิพฺพํ, มาตลิ เอตทพฺรวิ;
‘‘เกน ตํ เนมิ มคฺเคน, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘อุภเยเนว มํ เนหิ, มาตลิ เทวสารถิ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘เกน ตํ ปมํ เนมิ, ราชเสฏฺ ทิสมฺปติ;
เยน วา ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ เย นรา’’.
‘‘นิรเย [นิริยํ (สฺยา. ก.)] ตาว ปสฺสามิ, อาวาเส [อาวาสํ (สฺยา. ก.)] ปาปกมฺมินํ;
านานิ ลุทฺทกมฺมานํ, ทุสฺสีลานฺจ ยา คติ’’.
ทสฺเสสิ มาตลิ รฺโ, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ;
กุถิตํ ขารสํยุตฺตํ, ตตฺตํ อคฺคิสิขูปมํ [อคฺคิสโมทกํ (ก.)].
นิมี หเว มาตลิมชฺฌภาสถ [มาตลิมชฺฌภาสิ (สฺยา.)], ทิสฺวา ชนํ ปตมานํ วิทุคฺเค;
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา เวตรณึ ปตนฺติ’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ทุพฺพเล พลวนฺตา ชีวโลเก, หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา เวตรณึ ปตนฺติ’’.
‘‘สามา ¶ จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกลสงฺฆา อทนฺติ [อเทนฺติ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] เภรวา;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชเน กาโกลสงฺฆา อทนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ¶ เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชเน กาโกลสงฺฆา อทนฺติ’’.
‘‘สโชติภูตา ปถวึ กมนฺติ, ตตฺเตหิ ¶ ขนฺเธหิ จ โปถยนฺติ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา ขนฺธหตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปธมฺมิโน, นรฺจ นาริฺจ อปาปธมฺมํ;
หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา [สุปาปธมฺมิโน (ก.)], เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา ขนฺธหตา สยนฺติ’’.
‘‘องฺคารกาสุํ ¶ อปเร ผุณนฺติ [ถุนนฺติ (สี. สฺยา.), ผุนนฺติ (ปี.)], นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา;
ภยฺหิ มํ วิทนฺติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา องฺคารกาสุํ ผุณนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ¶ เกจิ ปูคาย ธนสฺส [ปูคายตนสฺส (สี. ปี.)] เหตุ, สกฺขึ กริตฺวา อิณํ ชาปยนฺติ;
เต ชาปยิตฺวา ชนตํ ชนินฺท, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา องฺคารกาสุํ ผุณนฺติ’’.
‘‘สโชติภูตา ชลิตา ปทิตฺตา, ปทิสฺสติ มหตี โลหกุมฺภี;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อวํสิรา โลหกุมฺภึ ปตนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย สีลวนฺตํ [สีลวํ (ปี.)] สมณํ พฺราหฺมณํ วา, หึสนฺติ โรสนฺติ สุปาปธมฺมา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา อวํสิรา โลหกุมฺภึ ปตนฺติ’’.
‘‘ลฺุจนฺติ ¶ คีวํ อถ เวยิตฺวา [อวิเวยิตฺวา (ก.)], อุณฺโหทกสฺมึ ปกิเลทยิตฺวา [ปกิเลทยิตฺวา (สี. ปี.)];
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ¶ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา ลุตฺตสิรา สยนฺติ’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปธมฺมิโน, ปกฺขี คเหตฺวาน วิเหยนฺติ เต;
วิเหยิตฺวา สกุณํ ชนินฺท, เต ลุทฺทกามา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา ลุตฺตสิรา สยนฺติ.
‘‘ปหูตโตยา อนิคาธกูลา [อนิขาตกูลา (สี. สฺยา. ปี.)], นที อยํ สนฺทติ สุปฺปติตฺถา;
ฆมฺมาภิตตฺตา มนุชา ปิวนฺติ, ปีตฺจ [ปิวตํ จ (สี. สฺยา. ปี. ก.)] เตสํ ภุส โหติ ปานิ.
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, ปีตฺจ เตสํ ภุส โหติ ปานิ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ¶ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย สุทฺธธฺํ ปลาเสน มิสฺสํ, อสุทฺธกมฺมา กยิโน ททนฺติ;
ฆมฺมาภิตตฺตาน ปิปาสิตานํ, ปีตฺจ เตสํ ภุส โหติ ปานิ’’.
‘‘อุสูหิ ¶ สตฺตีหิ จ โตมเรหิ, ทุภยานิ ปสฺสานิ ตุทนฺติ กนฺทตํ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา สตฺติหตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ อสาธุกมฺมิโน, อทินฺนมาทาย กโรนฺติ ชีวิกํ;
ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ, อเชฬกฺจาปิ ปสุํ มหึสํ [มหีสํ (สี. ปี.)];
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา สตฺติหตา สยนฺติ’’.
‘‘คีวาย พทฺธา กิสฺส อิเม ปุเนเก, อฺเ ¶ วิกนฺตา [วิกตฺตา (สี. ปี.)] พิลกตา สยนฺติ [ปุเนเก (สี. ปี.)];
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา พิลกตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา จ มจฺฉิกา, ปสุํ มหึสฺจ อเชฬกฺจ;
หนฺตฺวาน สูเนสุ ปสารยึสุ, เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา พิลกตา สยนฺติ.
‘‘รหโท ¶ ¶ อยํ มุตฺตกรีสปูโร, ทุคฺคนฺธรูโป อสุจิ ปูติ วาติ;
ขุทาปเรตา มนุชา อทนฺติ, ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา;
ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ, อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ;
เยเม ชนา มุตฺตกรีสภกฺขา’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ¶ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิเม การณิกา วิโรสกา, ปเรสํ หึสาย สทา นิวิฏฺา;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, มิตฺตทฺทุโน มีฬฺหมทนฺติ พาลา.
‘‘รหโท อยํ โลหิตปุพฺพปูโร, ทุคฺคนฺธรูโป อสุจิ ปูติ วาติ;
ฆมฺมาภิตตฺตา มนุชา ปิวนฺติ, ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา;
ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ, อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ;
เยเม ชนา โลหิตปุพฺพภกฺขา’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย มาตรํ วา ปิตรํ วา ชีวโลเก [ปิตรํ ว ชีวโลเก (สี.), ปิตรํ ว โลเก (ปี.)], ปาราชิกา อรหนฺเต หนนฺติ;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา โลหิตปุพฺพภกฺขา’’.
‘‘ชิวฺหฺจ ¶ ปสฺส พฬิเสน วิทฺธํ, วิหตํ ยถา สงฺกุสเตน จมฺมํ;
ผนฺทนฺติ ¶ มจฺฉาว ถลมฺหิ ขิตฺตา, มฺุจนฺติ เขฬํ รุทมานา กิเมเต.
‘‘ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิ สนฺธานคตา [สนฺถานคตา (สี. ปี.), สณฺานคตา (สฺยา.)] มนุสฺสา, อคฺเฆน อคฺฆํ กยํ หาปยนฺติ;
กุเฏน กุฏํ ธนโลภเหตุ, ฉนฺนํ ยถา วาริจรํ วธาย.
‘‘น หิ กูฏการิสฺส ภวนฺติ ตาณา, สเกหิ กมฺเมหิ ปุรกฺขตสฺส;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา วงฺกฆสฺตา สยนฺติ’’.
‘‘นารี อิมา สมฺปริภินฺนคตฺตา, ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ ภุเช ทุชจฺจา;
สมฺมกฺขิตา [สมกฺขิตา (สฺยา.), สมกฺขิกา (ก.)] โลหิตปุพฺพลิตฺตา, คาโว ยถา อาฆาตเน วิกนฺตา;
ตา ¶ ภูมิภาคสฺมึ สทา นิขาตา, ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา.
‘‘ภยฺหิ ¶ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมา นุ นาริโย กิมกํสุ ปาปํ, ยา ภูมิภาคสฺมึ สทา นิขาตา;
ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โกลิตฺถิยาโย [โกลินิยาโย (สี. ปี.)] อิธ ชีวโลเก, อสุทฺธกมฺมา อสตํ อจารุํ;
ตา ทิตฺตรูปา [ธุตฺตรูปา (ก.)] ปติ วิปฺปหาย, อฺํ อจารุํ รติขิฑฺฑเหตุ;
ตา ชีวโลกสฺมึ รมาปยิตฺวา, ขนฺธาติวตฺตนฺติ สโชติภูตา.
‘‘ปาเท คเหตฺวา กิสฺส อิเม ปุเนเก, อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม ¶ นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ อสาธุกมฺมิโน, ปรสฺส ทารานิ อติกฺกมนฺติ;
เต ตาทิสา อุตฺตมภณฺฑเถนา, เตเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ.
‘‘เต วสฺสปูคานิ พหูนิ ตตฺถ, นิรเยสุ ทุกฺขํ เวทนํ เวทยนฺติ;
น หิ ปาปการิสฺส [กูฏการิสฺส (ก.)] ภวนฺติ ตาณา, สเกหิ กมฺเมหิ ปุรกฺขตสฺส;
เต ลุทฺทกมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, เตเม ชนา อวํสิรา นรเก ปาตยนฺติ’’.
‘‘อุจฺจาวจาเม ¶ วิวิธา อุปกฺกมา, นิรเยสุ ทิสฺสนฺติ สุโฆรรูปา;
ภยฺหิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ ปาปํ, เยเม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา;
ขรา ¶ กฏุกา เวทนา เวทยนฺติ’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปาปกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย ชีวโลกสฺมิ สุปาปทิฏฺิโน, วิสฺสาสกมฺมานิ กโรนฺติ โมหา;
ปรฺจ ทิฏฺีสุ สมาทเปนฺติ, เต ปาปทิฏฺึ [ปาปทิฏฺี (สี. สฺยา.), ปาปทิฏฺีสุ (ปี.)] ปสเวตฺว ปาปํ;
เตเม ชนา อธิมตฺตา ทุกฺขา ติพฺพา, ขรา กฏุกา เวทนา เวทยนฺติ.
‘‘วิทิตา เต มหาราช, อาวาสา ปาปกมฺมินํ;
านานิ ลุทฺทกมฺมานํ, ทุสฺสีลานฺจ ยา คติ;
อุยฺยาหิ ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘ปฺจถูปํ ¶ ทิสฺสติทํ วิมานํ, มาลาปิฬนฺธา สยนสฺส มชฺเฌ;
ตตฺถจฺฉติ นารี มหานุภาวา, อุจฺจาวจํ อิทฺธิ วิกุพฺพมานา.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ นารี กิมกาสิ สาธุํ, ยา โมทติ สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘ยทิ ¶ เต สุตา พีรณี ชีวโลเก, อามายทาสี อหุ พฺราหฺมณสฺส;
สา ปตฺตกาเล [ปตฺตกาลํ (สี. สฺยา. ปี.)] อติถึ วิทิตฺวา, มาตาว ปุตฺตํ สกิมาภินนฺที;
สํยมา สํวิภาคา จ, สา วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ [อาภนฺติ (สฺยา. ก.)], วิมานา สตฺต นิมฺมิตา;
ตตฺถ ยกฺโข มหิทฺธิโก, สพฺพาภรณภูสิโต;
สมนฺตา อนุปริยาติ, นารีคณปุรกฺขโต.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘โสณทินฺโน คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
เอส ปพฺพชิตุทฺทิสฺส, วิหาเร สตฺต การยิ.
‘‘สกฺกจฺจํ เต อุปฏฺาสิ, ภิกฺขโว ตตฺถ วาสิเก;
อจฺฉาทนฺจ ภตฺตฺจ, เสนาสนํ ปทีปิยํ.
อทาสิ ¶ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ [ยา ว (สี. ปี.)] ปกฺขสฺส อฏฺมี [อฏฺมึ (สี. ปี.)];
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ;
นารีวรคณากิณฺณํ, กูฏาคารวโรจิตํ;
อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘ยา กาจิ นาริโย อิธ ชีวโลเก, สีลวนฺติโย อุปาสิกา;
ทาเน รตา นิจฺจํ ปสนฺนจิตฺตา, สจฺเจ ิตา อุโปสเถ อปฺปมตฺตา;
สํยมา สํวิภาคา จ, ตา วิมานสฺมิ โมทเร.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ;
อุเปตํ ¶ ภูมิภาเคหิ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ.
‘‘อาฬมฺพรา มุทิงฺคา จ, นจฺจคีตา สุวาทิตา;
ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘นาหํ เอวํคตํ ชาตุ [ชาตํ (ก.)], เอวํสุรุจิรํ ปุเร;
สทฺทํ สมภิชานามิ, ทิฏฺํ วา ยทิ วา สุตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘เย เกจิ มจฺจา อิธ ชีวโลเก, สีลวนฺตา [สีลวนฺโต (สี. ปี.)] อุปาสกา;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต [อรหนฺเตสุ สีติภูเตสุ (ก.)], สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยุํ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทํสุ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสุํ, สทา สีเลสุ สํวุตา;
สํยมา สํวิภาคา จ, เต วิมานสฺมิ โมทเร.
‘‘ปภาสติ ¶ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ;
นารีวรคณากิณฺณํ, กูฏาคารวโรจิตํ.
‘‘อุเปตํ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ;
นชฺโช จานุปริยาติ, นานาปุปฺผทุมายุตา.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘มิถิลายํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ’’.
‘‘ปภาสติ มิทํ พฺยมฺหํ, ผลิกาสุ สุนิมฺมิตํ [เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ (ปี.)];
นารีวรคณากิณฺณํ ¶ , กูฏาคารวโรจิตํ.
‘‘อุเปตํ ¶ อนฺนปาเนหิ, นจฺจคีเตหิ จูภยํ;
นชฺโช จานุปริยาติ, นานาปุปฺผทุมายุตา.
‘‘ราชายตนา กปิตฺถา จ, อมฺพา สาลา จ ชมฺพุโย;
ตินฺทุกา จ ปิยาลา จ, ทุมา นิจฺจผลา พหู.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
‘‘ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘มิถิลายํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ’’.
‘‘ปภาสติ ¶ ¶ มิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ;
อุเปตํ ภูมิภาเคหิ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ.
‘‘อาฬมฺพรา มุทิงฺคา จ, นจฺจคีตา สุวาทิตา;
ทิพฺยา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมา.
‘‘นาหํ เอวํคตํ ชาตุ [ชาตํ (ก.)], เอวํสุรุจิยํ ปุเร;
สทฺทํ สมภิชานามิ, ทิฏฺํ วา ยทิ วา สุตํ.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทติ สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘พาราณสิยํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทาสีเลสุ สํวุโต;
สํยมา ¶ สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘ยถา อุทยมาทิจฺโจ, โหติ โลหิตโก มหา;
ตถูปมํ อิทํ พฺยมฺหํ, ชาตรูปสฺส นิมฺมิตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อยํ นุ มจฺโจ กิมกาสิ สาธุํ, โย โมทตี สคฺคปตฺโต วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สาวตฺถิยํ คหปติ, เอส ทานปตี อหุ;
อาราเม อุทปาเน จ, ปปา สงฺกมนานิ จ;
อรหนฺเต สีติภูเต, สกฺกจฺจํ ปฏิปาทยิ.
‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อทาสิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จาตุทฺทสึ ¶ ¶ ปฺจทสึ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺมี;
ปาฏิหาริยปกฺขฺจ, อฏฺงฺคสุสมาหิตํ.
‘‘อุโปสถํ อุปวสี, สทา สีเลสุ สํวุโต;
สํยมา สํวิภาคา จ, โส วิมานสฺมิ โมทติ.
‘‘เวหายสา เม พหุกา, ชาตรูปสฺส นิมฺมิตา;
ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, วิชฺชุวพฺภฆนนฺตเร.
‘‘วิตฺตี ¶ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิเม นุ มจฺจา กิมกํสุ สาธุํ, เย โมทเร สคฺคปตฺตา วิมาเน’’.
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สทฺธาย สุนิวิฏฺาย, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต;
อกํสุ สตฺถุ วจนํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน [สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกา (สฺยา.), สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ (ปี.)];
เตสํ เอตานิ านานิ, ยานิ ตฺวํ ราช ปสฺสสิ.
‘‘วิทิตา เต มหาราช, อาวาสา ปาปกมฺมินํ;
อโถ กลฺยาณกมฺมานํ, านานิ วิทิตานิ เต;
อุยฺยาหิ ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค;
ทิสฺวานามนฺตยี สูตํ, ‘‘อิเม เก นาม ปพฺพตา’’.
[อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ อฏฺกถายฺจ น ทิสฺสติ] ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต [อยํ คาถา สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ อฏฺกถายฺจ น ทิสฺสติ].
‘‘สุทสฺสโน กรวีโก, อีสธโร [อิสินฺธโร (สฺยา.), อีสนฺธโร (ก.)] ยุคนฺธโร;
เนมินฺธโร วินตโก, อสฺสกณฺโณ คิรี พฺรหา.
‘‘เอเต ¶ สีทนฺตเร นคา, อนุปุพฺพสมุคฺคตา;
มหาราชานมาวาสา ¶ , ยานิ ตฺวํ ราช ปสฺสสิ.
‘‘อเนกรูปํ รุจิรํ, นานาจิตฺรํ ปกาสติ;
อากิณฺณํ อินฺทสทิเสหิ, พฺยคฺเฆเหว สุรกฺขิตํ [ปุรกฺขิตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมํ นุ ทฺวารํ กิมภฺมาหุ [กิมภิฺมาหุ (สี. ปี.)], (มโนรม ทิสฺสติ ทูรโตว.) [( ) อยํ ปาโ สฺยามโปตฺถเกเยว ทิสฺสติ]
ตสฺส ¶ ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘จิตฺรกูโฏติ ยํ อาหุ, เทวราชปเวสนํ;
สุทสฺสนสฺส คิริโน, ทฺวารฺเหตํ ปกาสติ.
‘‘อเนกรูปํ รุจิรํ, นานาจิตฺรํ ปกาสติ;
อากิณฺณํ อินฺทสทิเสหิ, พฺยคฺเฆเหว สุรกฺขิตํ;
ปวิเสเตน ราชีสิ, อรชํ ภูมิมกฺกม’’.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา เทวสภํ อิทํ.
‘‘ยถา สรเท อากาเส [อากาโส (สี. สฺยา. ปี.)], นีโลภาโส ปทิสฺสติ;
ตถูปมํ อิทํ พฺยมฺหํ, เวฬุริยาสุ นิมฺมิตํ.
‘‘วิตฺตี หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา, ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถิ;
อิมํ ¶ นุ พฺยมฺหํ กิมภฺมาหุ [กิมภิฺมาหุ (สี. ปี.)], (มโนรม ทิสฺสติ ทูรโตว.) [( ) อยํ ปาโ สฺยามโปตฺถเกเยว ทิสฺสติ]
ตสฺส ปุฏฺโ วิยากาสิ, มาตลิ เทวสารถิ;
วิปากํ ปฺุกมฺมานํ, ชานํ อกฺขาสิชานโต.
‘‘สุธมฺมา ¶ อิติ ยํ อาหุ, ปสฺเสสา [เอเสสา (สฺยา. ก.)] ทิสฺสเต สภา;
เวฬุริยารุจิรา จิตฺรา, ธารยนฺติ สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
ยตฺถ เทวา ตาวตึสา, สพฺเพ อินฺทปุโรหิตา.
‘‘อตฺถํ เทวมนุสฺสานํ, จินฺตยนฺตา สมจฺฉเร;
ปวิเสเตน ราชีสิ, เทวานํ อนุโมทนํ’’.
‘‘ตํ เทวา ปฏินนฺทึสุ, ทิสฺวา ราชานมาคตํ;
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
นิสีท ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเก’’.
‘‘สกฺโกปิ ปฏินนฺทิตฺถ [ปฏินนฺทิตฺวา (ก.)], เวเทหํ มิถิลคฺคหํ;
นิมนฺตยิตฺถ [นิมนฺตยี จ (สี. ปี.)] กาเมหิ, อาสเนน จ วาสโว.
‘‘สาธุ โขสิ อนุปฺปตฺโต, อาวาสํ วสวตฺตินํ;
วส เทเวสุ ราชีสิ, สพฺพกามสมิทฺธิสุ;
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, ภฺุช กาเม อมานุเส’’.
‘‘ยถา ¶ ยาจิตกํ ยานํ, ยถา ยาจิตกํ ธนํ;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยา.
‘‘น จาหเมตมิจฺฉามิ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยา;
สยํกตานิ ¶ ปฺุานิ, ตํ เม อาเวณิกํ [อาเวณิยํ (สี. สฺยา. ปี.), อาเวนิกํ (ก.)] ธนํ.
‘‘โสหํ คนฺตฺวา มนุสฺเสสุ, กาหามิ กุสลํ พหุํ;
ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;
ยํ กตฺวา สุขิโต โหติ, น จ ปจฺฉานุตปฺปติ’’.
‘‘พหูปกาโร โน ภวํ, มาตลิ เทวสารถิ;
โย เม กลฺยาณกมฺมานํ, ปาปานํ ปฏิทสฺสยิ’’ [ปฏิทํสยิ (ปี.)].
‘‘อิทํ วตฺวา นิมิราชา, เวเทโห มิถิลคฺคโห;
ปุถุยฺํ ยชิตฺวาน, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติ.
นิมิชาตกํ [เนมิราชชาตกํ (สฺยา.)] จตุตฺถํ.
๕๔๒. อุมงฺคชาตกํ (๕)
‘‘ปฺจาโล ¶ สพฺพเสนาย, พฺรหฺมทตฺโตยมาคโต;
สายํ ปฺจาลิยา เสนา, อปฺปเมยฺยา มโหสธ.
‘‘วีถิมตี [ปิฏฺิมตี (สี. ปี.), วิทฺธิมตี (สฺยา.)] ปตฺติมตี, สพฺพสงฺคามโกวิทา;
โอหารินี สทฺทวตี, เภริสงฺขปฺปโพธนา.
‘‘โลหวิชฺชา อลงฺการา, ธชินี วามโรหินี;
สิปฺปิเยหิ สุสมฺปนฺนา, สูเรหิ สุปฺปติฏฺิตา.
‘‘ทเสตฺถ ปณฺฑิตา อาหุ, ภูริปฺา รโหคมา [รโหคตา (สฺยา. ก.)];
มาตา เอกาทสี รฺโ, ปฺจาลิยํ ปสาสติ.
‘‘อเถตฺเถกสตํ ¶ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน;
อจฺฉินฺนรฏฺา พฺยถิตา, ปฺจาลิยํ [ปฺจาลีนํ (พหูสุ)] วสํ คตา.
‘‘ยํวทา-ตกฺกรา รฺโ, อกามา ปิยภาณิโน;
ปฺจาลมนุยายนฺติ, อกามา วสิโน คตา.
‘‘ตาย เสนาย มิถิลา, ติสนฺธิปริวาริตา;
ราชธานี วิเทหานํ, สมนฺตา ปริขฺติ.
‘‘อุทฺธํ ¶ ตารกชาตาว, สมนฺตา ปริวาริตา;
มโหสธ วิชานาหิ, กถํ โมกฺโข ภวิสฺสติ’’.
‘‘ปาเท เทว ปสาเรหิ, ภฺุช กาเม รมสฺสุ จ;
หิตฺวา ปฺจาลิยํ เสนํ, พฺรหฺมทตฺโต ปลายิติ’’ [ปลายติ (สี. สฺยา.)].
‘‘ราชา สนฺถวกาโม เต, รตนานิ ปเวจฺฉติ;
อาคจฺฉนฺตุ อิโต [ตโต (สี. สฺยา.)] ทูตา, มฺชุกา ปิยภาณิโน.
‘‘ภาสนฺตุ มุทุกา วาจา, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ปฺจาโล จ วิเทโห จ [ปฺจาลา จ วิเทหา จ (สี. ปี.)], อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’.
‘‘กถํ นุ เกวฏฺฏ มโหสเธน, สมาคโม อาสิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กจฺจิ เต ปฏินิชฺฌตฺโต, กจฺจิ ตุฏฺโ มโหสโธ’’.
‘‘อนริยรูโป ¶ ปุริโส ชนินฺท, อสมฺโมทโก ถทฺโธ อสพฺภิรูโป;
ยถา มูโค จ พธิโร จ, น กิฺจิตฺถํ อภาสถ’’ [อภาสิตฺถ (ก.)].
‘‘อทฺธา ¶ อิทํ มนฺตปทํ สุทุทฺทสํ, อตฺโถ สุทฺโธ นรวีริเยน ทิฏฺโ;
ตถา หิ กาโย มม สมฺปเวธติ, หิตฺวา สยํ โก ปรหตฺถเมสฺสติ’’.
‘‘ฉนฺนฺหิ เอกาว มตี สเมติ, เย ปณฺฑิตา อุตฺตมภูริปตฺตา;
ยานํ อยานํ อถ วาปิ านํ, มโหสธ ตฺวมฺปิ มตึ กโรหิ’’.
‘‘ชานาสิ โข ราช มหานุภาโว, มหพฺพโล จูฬนิพฺรหฺมทตฺโต;
ราชา จ ตํ อิจฺฉติ มารณตฺถํ [การณตฺถํ (สี. ปี.)], มิคํ ยถา โอกจเรน ลุทฺโท.
‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ;
อามคิทฺโธ น ชานาติ, มจฺโฉ มรณมตฺตโน.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, จูฬเนยฺยสฺส ธีตรํ;
กามคิทฺโธ น ชานาสิ, มจฺโฉว มรณมตฺตโน.
‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺปมตฺตํ ชหิสฺสติ;
มิคํ ปนฺถานุพนฺธํว [ปถานุปนฺนํว (สี. สฺยา. ปี.)], มหนฺตํ ภยเมสฺสติ’’.
‘‘มยเมว พาลมฺหเส เอฬมูคา, เย อุตฺตมตฺถานิ ตยี ลปิมฺหา;
กิเมว ¶ ตฺวํ นงฺคลโกฏิวฑฺโฒ, อตฺถานิ ชานาสิ ยถาปิ อฺเ’’.
‘‘อิมํ คเล คเหตฺวาน, นาเสถ วิชิตา มม;
โย เม รตนลาภสฺส, อนฺตรายาย ภาสติ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โส อปกฺกมฺม, เวเทหสฺส อุปนฺติกา;
อถ อามนฺตยี ทูตํ, มาธรํ [มฒรํ (สี.), มาธุรํ (สฺยา.), มารํ (ปี.)] สุวปณฺฑิตํ.
‘‘เอหิ ¶ สมฺม หริตปกฺข [หรีปกฺข (สี. ปี.)], เวยฺยาวจฺจํ กโรหิ เม;
อตฺถิ ปฺจาลราชสฺส, สาฬิกา สยนปาลิกา.
‘ตํ พนฺธเนน [ตํ ปตฺถเรน (สี. ปี.), ตํ สนฺถเวน (สฺยา.)] ปุจฺฉสฺสุ, สา หิ สพฺพสฺส โกวิทา;
สา เตสํ สพฺพํ ชานาติ, รฺโ จ โกสิยสฺส จ.
‘‘‘อาโม’ติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
อคมาสิ หริตปกฺโข [หรีปกฺโข (สี. ปี.)], สาฬิกาย อุปนฺติกํ.
‘‘ตโต จ โข โส คนฺตฺวาน, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
อถามนฺตยิ สุฆรํ, สาฬิกํ มฺชุภาณิกํ.
‘กจฺจิ เต สุฆเร ขมนียํ, กจฺจิ เวสฺเส อนามยํ;
กจฺจิ เต มธุนา ลาชา, ลพฺภเต สุฆเร ตุวํ’ [ตว (สี. ปี.)].
‘กุสลฺเจว เม สมฺม, อโถ สมฺม อนามยํ;
อโถ เม มธุนา ลาชา, ลพฺภเต สุวปณฺฑิต.
‘กุโต นุ สมฺม อาคมฺม, กสฺส วา ปหิโต ตุวํ;
น ¶ จ เมสิ อิโต ปุพฺเพ, ทิฏฺโ วา ยทิ วา สุโต’’.
‘‘อโหสึ สิวิราชสฺส, ปาสาเท สยนปาลโก;
ตโต โส ธมฺมิโก ราชา, พทฺเธ โมเจสิ พนฺธนา’’.
‘‘ตสฺส เมกา ทุติยาสิ, สาฬิกา มฺชุภาณิกา;
ตํ ตตฺถ อวธี เสโน, เปกฺขโต สุฆเร มม’’.
‘‘ตสฺสา กามา หิ สมฺมตฺโต, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
สเจ กเรยฺย [กเรยฺยาสิ (สี.), กเรยุ (สฺยา.), กเรยฺยาสิ เม (ปี.)] โอกาสํ, อุภโยว วสามเส’’.
‘‘สุโวว สุวึ กาเมยฺย, สาฬิโก ปน สาฬิกํ;
สุวสฺส สาฬิกาเยว [สาฬิกาย จ (สี. ปี.)], สํวาโส โหติ กีทิโส’’.
‘‘โยยํ ¶ กาเม [ยํ ยํ กามี (สี. ปี.)] กามยติ, อปิ จณฺฑาลิกามปิ;
สพฺโพ หิ สทิโส โหติ, นตฺถิ กาเม อสาทิโส’’.
‘‘อตฺถิ ชมฺปาวตี [ชมฺพาวตี (สี. สฺยา.), จมฺปาวตี (ก.)] นาม, มาตา สิวิสฺส [สิพฺพิสฺส (สี. ปี.)] ราชิโน;
สา ภริยา วาสุเทวสฺส, กณฺหสฺส มเหสี ปิยา.
‘‘รฏฺวตี [รถวตี (สี. ปี.), รตนวตี (สฺยา.)] กิมฺปุริสี, สาปิ วจฺฉํ อกามยิ;
มนุสฺโส มิคิยา สทฺธึ, นตฺถิ กาเม อสาทิโส’’.
‘‘หนฺท ขฺวาหํ คมิสฺสามิ, สาฬิเก มฺชุภาณิเก;
ปจฺจกฺขานุปทฺเหตํ, อติมฺสิ นูน มํ’’.
‘‘น ¶ สิรี ตรมานสฺส, มาธร สุวปณฺฑิต;
อิเธว ตาว อจฺฉสฺสุ, ยาว ราชาน ทกฺขสิ [ทกฺขิสิ (ปี.)];
โสสฺสิ [โสสฺสสิ (สี.)] สทฺทํ มุทิงฺคานํ, อานุภาวฺจ ราชิโน’’.
‘‘โย ¶ นุ ขฺวายํ ติพฺโพ สทฺโท, ติโรชนปเท [ติโรชนปทํ (ปี. ก.)] สุโต;
ธีตา ปฺจาลราชสฺส, โอสธี วิย วณฺณินี;
ตํ ทสฺสติ วิเทหานํ, โส วิวาโห ภวิสฺสติ’’.
‘‘เอทิโส มา [เนทิโส เต (สี.)] อมิตฺตานํ, วิวาโห โหตุ มาธร;
ยถา ปฺจาลราชสฺส, เวเทเหน ภวิสฺสติ’’.
‘‘อานยิตฺวาน เวเทหํ, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
ตโต นํ ฆาตยิสฺสติ, นสฺส สขี ภวิสฺสติ’’.
‘‘หนฺท โข มํ อนุชานาหิ, รตฺติโย สตฺตมตฺติโย;
ยาวาหํ สิวิราชสฺส, อาโรเจมิ มเหสิโน;
ลทฺโธ จ เม อาวสโถ, สาฬิกาย อุปนฺติกํ’’ [อุปนฺติกา (สี. ก.)].
‘‘หนฺท โข ตํ อนุชานามิ, รตฺติโย สตฺตมตฺติโย;
สเจ ตฺวํ สตฺตรตฺเตน, นาคจฺฉสิ มมนฺติเก;
มฺเ โอกฺกนฺตสตฺตํ [โอกฺกนฺตสนฺตํ (สฺยา. ปี. ก.)] มํ, มตาย อาคมิสฺสสิ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โข โส คนฺตฺวาน, มาธโร สุวปณฺฑิโต;
มโหสธสฺส อกฺขาสิ, สาฬิกาวจนํ อิทํ’’.
‘‘ยสฺเสว ฆเร ภฺุเชยฺย โภคํ, ตสฺเสว อตฺถํ ปุริโส จเรยฺย’’;
‘‘หนฺทาหํ คจฺฉามิ ปุเร ชนินฺท, ปฺจาลราชสฺส ปุรํ สุรมฺมํ;
นิเวสนานิ มาเปตุํ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘นิเวสนานิ ¶ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย’’.
‘‘ตโต จ ปายาสิ ปุเร มโหสโธ, ปฺจาลราชสฺส ปุรํ สุรมฺมํ;
นิเวสนานิ มาเปตุํ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’.
‘‘นิเวสนานิ มาเปตฺวา, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
อถสฺส ปาหิณี ทูตํ, [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] เวเทหํ มิถิลคฺคหํ [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ];
เอหิ ทานิ มหาราช, มาปิตํ เต นิเวสนํ’’.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา [จตุรงฺคินิยา (ก.)];
อนนฺตวาหนํ ทฏฺุํ, ผีตํ กปิลิยํ [กมฺปิลฺลิยํ (สี. ปี.)] ปุรํ’’.
‘‘ตโต ¶ จ โข โส คนฺตฺวาน, พฺรหฺมทตฺตสฺส ปาหิณิ;
‘อาคโต’สฺมิ มหาราช, ตว ปาทานิ วนฺทิตุํ.
‘ททาหิ ทานิ เม ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’’.
‘‘สฺวาคตํ เตว [เต (สี.), เตปิ (สฺยา.), เตน (ปี.)] เวเทห, อโถ เต อทุราคตํ;
นกฺขตฺตํเยว ปริปุจฺฉ, อหํ กฺํ ททามิ เต;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘ตโต จ ราชา เวเทโห, นกฺขตฺตํ ปริปุจฺฉถ [ปริปุจฺฉติ (สฺยา. ก.)];
นกฺขตฺตํ ปริปุจฺฉิตฺวา, พฺรหฺมทตฺตสฺส ปาหิณิ.
‘‘ททาหิ ¶ ทานิ เม ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘ททามิ ทานิ เต ภริยํ, นารึ สพฺพงฺคโสภินึ;
สุวณฺเณน ¶ ปฏิจฺฉนฺนํ, ทาสีคณปุรกฺขตํ’’.
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา. ก.)];
อุกฺกา ปทิตฺตา ฌายนฺติ, กินฺนุ มฺนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ติฏฺนฺติ วมฺมิตา [วมฺมิกา (สฺยา. ก.)];
อุกฺกา ปทิตฺตา ฌายนฺติ, กึ นุ กาหนฺติ [กาหติ (ก.)] ปณฺฑิต’’.
‘‘รกฺขติ ตํ มหาราช, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล;
ปทุฏฺโ พฺรหฺมทตฺเตน [ปทุฏฺโ เต พฺรหฺมทตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)], ปาโต ตํ ฆาตยิสฺสติ’’.
‘‘อุพฺเพธติ เม หทยํ, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามิ, อคฺคิทฑฺโฒว อาตเป.
‘‘กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวมฺปิ หทยํ มยฺหํ, อนฺโต ฌายติ โน พหิ’’.
‘‘ปมตฺโต มนฺตนาตีโต, ภินฺนมนฺโตสิ ขตฺติย;
อิทานิ โข ตํ ตายนฺตุ, ปณฺฑิตา มนฺติโน ชนา.
‘‘อกตฺวามจฺจสฺส วจนํ, อตฺถกามหิเตสิโน;
อตฺตปีติรโต ราชา, มิโค กูเฏว โอหิโต.
‘‘ยถาปิ มจฺโฉ พฬิสํ, วงฺกํ มํเสน ฉาทิตํ;
อามคิทฺโธ น ชานาติ, มจฺโฉ มรณมตฺตโน.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, จูฬเนยฺยสฺส ธีตรํ;
กามคิทฺโธ ¶ น ชานาสิ, มจฺโฉว มรณมตฺตโน.
‘‘สเจ คจฺฉสิ ปฺจาลํ, ขิปฺปมตฺตํ ชหิสฺสสิ;
มิคํ ปนฺถานุพนฺธํว, มหนฺตํ ภยเมสฺสติ.
‘‘อนริยรูโป ¶ ปุริโส ชนินฺท, อหีว อุจฺฉงฺคคโต ฑเสยฺย;
น เตน มิตฺตึ กยิราถ ธีโร [ปฺโ (ปี.)], ทุกฺโข หเว กาปุริเสน [กาปุริเสหิ (ก.)] สงฺคโม.
‘‘ยเทว [ยํ ตฺเวว (สี. สฺยา. ปี.)] ชฺา ปุริสํ [ปุริโส (สฺยา. ก.)] ชนินฺท, สีลวายํ พหุสฺสุโต;
เตเนว มิตฺตึ กยิราถ ธีโร, สุโข หเว สปฺปุริเสน สงฺคโม’’.
‘‘พาโล ตุวํ เอฬมูโคสิ ราช, โย อุตฺตมตฺถานิ มยี ลปิตฺโถ;
กิเมวหํ นงฺคลโกฏิวฑฺโฒ, อตฺถานิ ชานามิ [ชานิสฺสํ (สี. สฺยา. ปี.)] ยถาปิ อฺเ.
‘‘อิมํ คเล คเหตฺวาน, นาเสถ วิชิตา มม;
โย เม รตนลาภสฺส, อนฺตรายาย ภาสติ’’.
‘‘มโหสธ อตีเตน, นานุวิชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา;
กึ มํ อสฺสํว สมฺพนฺธํ, ปโตเทเนว วิชฺฌสิ.
‘‘สเจ ปสฺสสิ โมกฺขํ วา, เขมํ วา ปน ปสฺสสิ;
เตเนว ¶ มํ อนุสาส, กึ อตีเตน วิชฺฌสิ’’.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, ตฺวํ ปชานสฺสุ [ตฺวมฺปิ ชานสฺสุ (สี. ปี.)] ขตฺติย.
‘‘สนฺติ เวหายสา [เวหาสยา (สี. ปี.)] นาคา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ เวหายสา อสฺสา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ เวหายสา ปกฺขี, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘สนฺติ ¶ เวหายสา ยกฺขา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน;
เตปิ อาทาย คจฺเฉยฺยุํ, ยสฺส โหนฺติ ตถาวิธา.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, อนฺตลิกฺเขน ขตฺติย’’.
‘‘อตีรทสฺสี ปุริโส, มหนฺเต อุทกณฺณเว;
ยตฺถ โส ลภเต คาธํ [นาวํ (ก.)], ตตฺถ โส วินฺทเต สุขํ.
‘‘เอวํ ¶ อมฺหฺจ รฺโ จ, ตฺวํ ปติฏฺา มโหสธ;
ตฺวํ โนสิ มนฺตินํ เสฏฺโ, อมฺเห ทุกฺขา ปโมจย’’.
‘‘อตีตํ มานุสํ กมฺมํ, ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ;
น ตํ สกฺโกมิ โมเจตุํ, ตฺวํ ปชานสฺสุ เสนก’’.
‘‘สุโณหิ ¶ เมตํ [เอตํ (สี. ก.)] วจนํ, ปสฺส เสนํ [ปสฺสเส’ตํ (สี. ปี.)] มหพฺภยํ;
เสนกํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘อคฺคึ วา ทฺวารโต เทม, คณฺหามเส วิกนฺตนํ [วิกตฺตนํ (สี. ปี.)];
อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
ปุกฺกุสํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘วิสํ ขาทิตฺวา มิยฺยาม, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
กามินฺทํ [กาวินฺทํ (สี. ปี.)] ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘รชฺชุยา พชฺฌ มิยฺยาม, ปปาตา ปปตามเส [ปปเตมเส (สี. ปี.)];
มา โน ราชา พฺรหฺมทตฺโต, จิรํ ทุกฺเขน มารยิ’’.
‘‘สุโณหิ เมตํ วจนํ, ปสฺส เสนํ มหพฺภยํ;
เทวินฺทํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กึ กิจฺจํ อิธ มฺสิ’’.
‘‘อคฺคึ ¶ วา ทฺวารโต เทม, คณฺหามเส วิกนฺตนํ;
อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ;
น โน สกฺโกติ โมเจตุํ, สุเขเนว มโหสโธ’’.
‘‘ยถา กทลิโน สารํ, อนฺเวสํ นาธิคจฺฉติ;
เอวํ อนฺเวสมานา นํ, ปฺหํ นชฺฌคมามเส.
‘‘ยถา สิมฺพลิโน ¶ สารํ, อนฺเวสํ นาธิคจฺฉติ;
เอวํ อนฺเวสมานา นํ, ปฺหํ นชฺฌคมามเส.
‘‘อเทเส วต โน วุฏฺํ, กฺุชรานํวโนทเก;
สกาเส ทุมฺมนุสฺสานํ, พาลานํ อวิชานตํ.
‘‘อุพฺเพธติ เม หทยํ, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
นิพฺพุตึ นาธิคจฺฉามิ, อคฺคิทฑฺโฒว อาตเป.
‘‘กมฺมารานํ ¶ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฌายติ โน พหิ;
เอวมฺปิ หทยํ มยฺหํ, อนฺโต ฌายติ โน พหิ’’.
‘‘ตโต โส ปณฺฑิโต ธีโร, อตฺถทสฺสี มโหสโธ;
เวเทหํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ราหุคฺคหํว [ราหุคหิตํว (สี. สฺยา. ปี.)] จนฺทิมํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ราหุคฺคหํว สูริยํ.
‘‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ปงฺเก สนฺนํว กฺุชรํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, เปฬาพทฺธํว ปนฺนคํ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, ปกฺขึ พทฺธํว ปฺชเร [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘มา ¶ ¶ ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, มจฺเฉ ชาลคเตริว.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
อหํ ตํ โมจยิสฺสามิ, สโยคฺคพลวาหนํ.
‘มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ;
ปฺจาลํ วาหยิสฺสามิ [พาหยิสฺสามิ (สฺยา.), วารยิสฺสามิ (ก.)], กากเสนํว เลฑฺฑุนา.
‘อทุ ปฺา กิมตฺถิยา, อมจฺโจ วาปิ ตาทิโส;
โย ตํ สมฺพาธปกฺขนฺทํ [สมฺพาธปกฺขนฺตํ (สี. ปี.)], ทุกฺขา น ปริโมจเย’’’.
‘‘เอถ มาณวา อุฏฺเถ, มุขํ โสเธถ สนฺธิโน;
เวเทโห สหมจฺเจหิ, อุมงฺเคน [อุมฺมคฺเคน (สี. ปี.), อุมฺมงฺเค (สฺยา.) เอวมุปริปิ] คมิสฺสติ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปณฺฑิตสฺสานุจาริโน [ปณฺฑิตสฺสานุสาริโน (สี. สฺยา. ปี.)];
อุมงฺคทฺวารํ วิวรึสุ, ยนฺตยุตฺเต จ อคฺคเฬ’’.
‘‘ปุรโต เสนโก ยาติ, ปจฺฉโต จ มโหสโธ;
มชฺเฌ จ ราชา เวเทโห, อมจฺจปริวาริโต’’.
‘‘อุมงฺคา นิกฺขมิตฺวาน, เวเทโห นาวมารุหิ;
อภิรูฬฺหฺจ ตํ ตฺวา [อภิรุยฺหฺจ ตฺวาน (สฺยา. ก.)], อนุสาสิ มโหสโธ.
‘อยํ ¶ เต สสุโร เทว, อยํ สสฺสุ ชนาธิป;
ยถา มาตุ ปฏิปตฺติ, เอวํ เต โหตุ สสฺสุยา.
‘ยถาปิ นิยโก ภาตา, สอุทริโย เอกมาตุโก;
เอวํ ปฺจาลจนฺโท เต, ทยิตพฺโพ รเถสภ.
‘อยํ ¶ ปฺจาลจนฺที เต, ราชปุตฺตี อภิจฺฉิตา [อภิชฺฌิตา (สี. สฺยา. ปี.)];
กามํ กโรหิ เต ตาย, ภริยา เต รเถสภ’’’.
‘‘อารุยฺห นาวํ ตรมาโน, กินฺนุ ตีรมฺหิ ติฏฺสิ;
กิจฺฉา มุตฺตามฺห ทุกฺขโต, ยาม ทานิ มโหสธ’’.
‘‘เนส ¶ ธมฺโม มหาราช, โยหํ เสนาย นายโก;
เสนงฺคํ ปริหาเปตฺวา, อตฺตานํ ปริโมจเย.
‘‘นิเวสนมฺหิ เต เทว, เสนงฺคํ ปริหาปิตํ;
ตํ ทินฺนํ พฺรหฺมทตฺเตน, อานยิสฺสํ รเถสภ’’.
‘‘อปฺปเสโน มหาเสนํ, กถํ วิคฺคยฺห [นิคฺคยฺห (สฺยา. ก.)] สฺสสิ;
ทุพฺพโล พลวนฺเตน, วิหฺิสฺสสิ ปณฺฑิต’’.
‘‘อปฺปเสโนปิ เจ มนฺตี, มหาเสนํ อมนฺตินํ;
ชินาติ ราชา ราชาโน, อาทิจฺโจวุทยํ ตมํ’’.
‘‘สุสุขํ วต สํวาโส, ปณฺฑิเตหีติ เสนก;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต [อมิตฺตสฺส หตฺถคเต (ก.)], โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘เอวเมตํ [เอวเมว (สฺยา.)] มหาราช, ปณฺฑิตา หิ สุขาวหา;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต, โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘รกฺขิตฺวา กสิณํ รตฺตึ, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล;
อุเทนฺตํ อรุณุคฺคสฺมึ, อุปการึ อุปาคมิ.
‘‘อารุยฺห ¶ ปวรํ นาคํ, พลวนฺตํ สฏฺิหายนํ;
ราชา อโวจ ปฺจาโล, จูฬเนยฺโย มหพฺพโล.
‘‘สนฺนทฺโธ มณิวมฺเมน [มณิจมฺเมน (สฺยา.)], สรมาทาย ปาณินา;
เปสิเย อชฺฌภาสิตฺถ, ปุถุคุมฺเพ สมาคเต.
‘‘หตฺถาโรเห อนีกฏฺเ, รถิเก ปตฺติการเก;
อุปาสนมฺหิ กตหตฺเถ, วาลเวเธ สมาคเต’’.
‘‘เปเสถ ¶ กฺุชเร ทนฺตี, พลวนฺเต สฏฺิหายเน;
มทฺทนฺตุ กฺุชรา นครํ, เวเทเหน สุมาปิตํ.
‘‘วจฺฉทนฺตมุขา เสตา, ติกฺขคฺคา อฏฺิเวธิโน;
ปณุนฺนา ธนุเวเคน, สมฺปตนฺตุตรีตรา.
‘‘มาณวา ¶ วมฺมิโน สูรา, จิตฺรทณฺฑยุตาวุธา;
ปกฺขนฺทิโน มหานาคา, หตฺถีนํ โหนฺตุ สมฺมุขา.
‘‘สตฺติโย เตลโธตาโย, อจฺจิมนฺตา [อจฺจิมนฺตี (สี.)] ปภสฺสรา;
วิชฺโชตมานา ติฏฺนฺตุ, สตรํสีว [สตรํสา วิย (สี.)] ตารกา.
‘‘อาวุธพลวนฺตานํ, คุณิกายูรธารินํ;
เอตาทิสานํ โยธานํ, สงฺคาเม อปลายินํ;
เวเทโห กุโต มุจฺจิสฺสติ, สเจ ปกฺขีว กาหิติ.
‘‘ตึส เม ปุริสนาวุตฺโย, สพฺเพเวเกกนิจฺจิตา;
เยสํ สมํ น ปสฺสามิ, เกวลํ มหิมํ จรํ.
‘‘นาคา จ กปฺปิตา ทนฺตี, พลวนฺโต สฏฺิหายนา;
เยสํ ¶ ขนฺเธสุ โสภนฺติ, กุมารา จารุทสฺสนา;
‘‘ปีตาลงฺการา ปีตวสนา, ปีตุตฺตรนิวาสนา;
นาคขนฺเธสุ โสภนฺติ, เทวปุตฺตาว นนฺทเน.
‘‘ปาีนวณฺณา เนตฺตึสา, เตลโธตา ปภสฺสรา;
นิฏฺิตา นรธีเรหิ [นรวีเรหิ (สี. สฺยา. ปี.)], สมธารา สุนิสฺสิตา.
‘‘เวลฺลาลิโน วีตมลา, สิกฺกายสมยา ทฬฺหา;
คหิตา พลวนฺเตหิ, สุปฺปหารปฺปหาริภิ.
‘‘สุวณฺณถรุสมฺปนฺนา, โลหิตกจฺฉุปธาริตา;
วิวตฺตมานา โสภนฺติ, วิชฺชุวพฺภฆนนฺตเร.
‘‘ปฏากา [ปตากา (สี. ปี.), ปถกา (สฺยา.)] วมฺมิโน สูรา, อสิจมฺมสฺส โกวิทา;
ธนุคฺคหา สิกฺขิตรา [ถรุคฺคหา สิกฺขิตาโร (สี. ปี.)], นาคขนฺเธ นิปาติโน [นาคขนฺธาติปาติโน (สี. ปี.)].
‘‘เอตาทิเสหิ ปริกฺขิตฺโต, นตฺถิ โมกฺโข อิโต ตว;
ปภาวํ เต น ปสฺสามิ, เยน ตฺวํ มิถิลํ วเช’’.
‘‘กึ นุ สนฺตรมาโนว, นาคํ เปเสสิ กฺุชรํ;
ปหฏฺรูโป อาปตสิ [อาคมสิ (สฺยา.), อาตปสิ (ก.)], สิทฺธตฺโถสฺมีติ [ลทฺธตฺโถสฺมีติ (สี. สฺยา. ปี.)] มฺสิ.
‘‘โอหเรตํ ¶ ¶ ธนุํ จาปํ, ขุรปฺปํ ปฏิสํหร;
โอหเรตํ สุภํ วมฺมํ, เวฬุริยมณิสนฺถตํ’’ [เวฬุริยมณิสนฺนิภํ (สฺยา.)].
‘‘ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, มิตปุพฺพฺจ ภาสสิ;
โหติ โข มรณกาเล, เอทิสี [ตาทิสี (สี. ปี.)] วณฺณสมฺปทา’’.
‘‘โมฆํ เต คชฺชิตํ ราช, ภินฺนมนฺโตสิ ขตฺติย;
ทุคฺคณฺโหสิ ¶ [ทุคฺคณฺโห หิ (สี. สฺยา. ปี.)] ตยา ราชา, ขฬุงฺเกเนว [ขฬุงฺเคเนว (ก.)] สินฺธโว.
‘‘ติณฺโณ หิยฺโย ราชา คงฺคํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;
หํสราชํ ยถา ธงฺโก, อนุชฺชวํ ปติสฺสสิ’’.
‘‘สิงฺคาลา รตฺติภาเคน, ผุลฺลํ ทิสฺวาน กึสุกํ;
มํสเปสีติ มฺนฺตา, ปริพฺยูฬฺหา มิคาธมา.
‘‘วีติวตฺตาสุ รตฺตีสุ, อุคฺคตสฺมึ ทิวากเร [ทิวากเร (สี. สฺยา. ปี.)];
กึสุกํ ผุลฺลิตํ ทิสฺวา, อาสจฺฉินฺนา มิคาธมา.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, เวเทหํ ปริวาริย [ปริวารย (สฺยา. ปี.), ปริวาริตํ (ก.)];
อาสจฺฉินฺโน คมิสฺสสิ, สิงฺคาลา กึสุกํ ยถา’’.
‘‘อิมสฺส หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ ฉินฺทถ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ.
‘‘อิมํ มํสํว ปาตพฺยํ [มํสํว ปาตพฺพํ (สี. ปี.), มํสฺจ ปาตพฺยํ (ก.)], สูเล กตฺวา ปจนฺตุ นํ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ.
‘‘ยถาปิ อาสภํ จมฺมํ, ปถพฺยา วิตนิยฺยติ;
สีหสฺส อโถ พฺยคฺฆสฺส, โหติ สงฺกุสมาหตํ.
‘‘เอวํ ตํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสามิ สตฺติยา;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ’’.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ ¶ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ ¶ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ เม หตฺเถ ปาเท จ, กณฺณนาสฺจ เฉจฺฉสิ;
เอวํ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห เฉทยิสฺสติ.
‘‘สเจ ¶ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํสํว ปาตพฺยํ, สูเล กตฺวา ปจิสฺสสิ;
เอวํ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห ปาจยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ปฺจาลจนฺทสฺส, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ปฺจาลจนฺทิยา, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ นนฺทาย เทวิยา, เวเทโห เวธยิสฺสติ.
‘‘สเจ มํ วิตนิตฺวาน, เวธยิสฺสสิ สตฺติยา;
เอวํ ¶ เต ปุตฺตทารสฺส, เวเทโห เวธยิสฺสติ;
เอวํ โน มนฺติตํ รโห, เวเทเหน มยา สห.
‘‘ยถาปิ ปลสตํ จมฺมํ, โกนฺติมนฺตาสุนิฏฺิตํ [โกนฺตีมนฺตีสุนิฏฺิตํ (สี. ปี.)];
อุเปติ ตนุตาณาย, สรานํ ปฏิหนฺตเว.
‘‘สุขาวโห ¶ ทุกฺขนุโท, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน;
มตึ เต ปฏิหฺามิ, อุสุํ ปลสเตน วา’’.
‘‘อิงฺฆ ปสฺส มหาราช, สฺุํ อนฺเตปุรํ ตว;
โอโรธา จ กุมารา จ, ตว มาตา จ ขตฺติย;
อุมงฺคา นีหริตฺวาน, เวเทหสฺสุปนามิตา’’.
‘‘อิงฺฆ อนฺเตปุรํ มยฺหํ, คนฺตฺวาน วิจินาถ นํ;
ยถา อิมสฺส วจนํ, สจฺจํ วา ยทิ วา มุสา’’.
‘‘เอวเมตํ มหาราช, ยถา อาห มโหสโธ;
สฺุํ อนฺเตปุรํ สพฺพํ, กากปฏฺฏนกํ ยถา’’.
‘‘อิโต คตา มหาราช, นารี สพฺพงฺคโสภนา;
โกสมฺพผลกสุสฺโสณี [โกสุมฺภผลกสุสฺโสณี (สี. สฺยา. ปี.)], หํสคคฺครภาณินี.
‘‘อิโต ¶ นีตา มหาราช, นารี สพฺพงฺคโสภนา;
โกเสยฺยวสนา สามา, ชาตรูปสุเมขลา.
‘‘สุรตฺตปาทา กลฺยาณี, สุวณฺณมณิเมขลา;
ปาเรวตกฺขี สุตนู, พิมฺโพฏฺา ตนุมชฺฌิมา.
‘‘สุชาตา ภุชลฏฺีว, เวทีว [เวลฺลีว (สี. ปี.)] ตนุมชฺฌิมา;
ทีฆสฺสา ¶ เกสา อสิตา, อีสกคฺคปเวลฺลิตา.
‘‘สุชาตา มิคฉาปาว, เหมนฺตคฺคิสิขาริว;
นทีว คิริทุคฺเคสุ, สฺฉนฺนา ขุทฺทเวฬุภิ.
‘‘นาคนาสูรุ กลฺยาณี, ปรมา [ปมา (สี. ปี.)] ติมฺพรุตฺถนี;
นาติทีฆา นาติรสฺสา, นาโลมา นาติโลมสา’’.
‘‘นนฺทาย นูน มรเณน, นนฺทสิ สิริวาหน;
อหฺจ นูน นนฺทา จ, คจฺฉาม ยมสาธนํ’’.
‘‘ทิพฺพํ อธียเส มายํ, อกาสิ จกฺขุโมหนํ;
โย เม อมิตฺตํ หตฺถคตํ, เวเทหํ ปริโมจยิ’’.
‘‘อธียนฺติ ¶ มหาราช [อธิยนฺติ เว มหาราช (สฺยา. ก.)], ทิพฺพมายิธ ปณฺฑิตา;
เต โมจยนฺติ อตฺตานํ, ปณฺฑิตา มนฺติโน ชนา.
‘‘สนฺติ มาณวปุตฺตา เม, กุสลา สนฺธิเฉทกา;
เยสํ กเตน มคฺเคน, เวเทโห มิถิลํ คโต’’.
‘‘อิงฺฆ ปสฺส มหาราช, อุมงฺคํ สาธุ มาปิตํ;
หตฺถีนํ อถ อสฺสานํ, รถานํ อถ ปตฺตินํ;
อาโลกภูตํ ติฏฺนฺตํ, อุมงฺคํ สาธุ มาปิตํ’’ [นิฏฺิตํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘ลาภา วต วิเทหานํ, ยสฺสิเมทิสา ปณฺฑิตา;
ฆเร วสนฺติ วิชิเต, ยถา ตฺวํสิ มโหสธ’’.
‘‘วุตฺติฺจ ปริหารฺจ, ทิคุณํ ภตฺตเวตนํ;
ททามิ วิปุเล โภเค, ภฺุช กาเม รมสฺสุ จ;
มา ¶ วิเทหํ ปจฺจคมา, กึ วิเทโห กริสฺสติ’’.
‘‘โย จเชถ มหาราช, ภตฺตารํ ธนการณา;
อุภินฺนํ โหติ คารยฺโห, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ยาว ชีเวยฺย เวเทโห, นาฺสฺส ปุริโส สิยา.
‘‘โย ¶ จเชถ มหาราช, ภตฺตารํ ธนการณา;
อุภินฺนํ โหติ คารยฺโห, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;
ยาว ติฏฺเยฺย เวเทโห, นาฺสฺส วิชิเต วเส’’.
‘‘ทมฺมิ นิกฺขสหสฺสํ เต, คามาสีติฺจ กาสิสุ;
ทาสิสตานิ จตฺตาริ, ทมฺมิ ภริยาสตฺจ เต;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉ มโหสธ.
‘‘ยาว ททนฺตุ หตฺถีนํ, อสฺสานํ ทิคุณํ วิธํ;
ตปฺเปนฺตุ อนฺนปาเนน, รถิเก ปตฺติการเก’’.
‘‘หตฺถี อสฺเส รเถ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ปณฺฑิต;
ปสฺสตุ ตํ มหาราชา, เวเทโห มิถิลํ คตํ [มิถิลคฺคหํ (ก.)].
‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา ปทิสฺสเต มหา;
จตุรงฺคินี ภีสรูปา, กึ นุ มฺสิ ปณฺฑิต’’ [มฺนฺติ ปณฺฑิตา (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อานนฺโท ¶ เต มหาราช, อุตฺตโม ปฏิทิสฺสติ;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถึ ปตฺโต มโหสโธ’’.
‘‘ยถา เปตํ สุสานสฺมึ, ฉฑฺเฑตฺวา จตุโร ชนา;
เอวํ กปิลเย ตฺยมฺห [กปฺปิลิเย ตฺยมฺหา (สฺยา.), กมฺปิลฺลิเย ตฺยมฺหา (สี.), กมฺปิลฺลิยรฏฺเ (ปี.)], ฉฑฺฑยิตฺวา อิธาคตา.
‘‘อถ ¶ ตฺวํ เกน วณฺเณน, เกน วา ปน เหตุนา;
เกน วา อตฺถชาเตน, อตฺตานํ ปริโมจยิ’’.
‘‘อตฺถํ อตฺเถน เวเทห, มนฺตํ มนฺเตน ขตฺติย;
ปริวารยึ [ปริวารยิสฺสํ (สี. สฺยา.)] ราชานํ, ชมฺพุทีปํว สาคโร’’.
‘‘ทินฺนํ นิกฺขสหสฺสํ เม, คามาสีติ จ กาสิสุ;
ทาสีสตานิ จตฺตาริ, ทินฺนํ ภริยาสตฺจ เม;
สพฺพํ เสนงฺคมาทาย, โสตฺถินามฺหิ อิธาคโต’’.
‘‘สุสุขํ วต สํวาโส, ปณฺฑิเตหีติ เสนก;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต [อมิตฺตสฺส หตฺถคเต (ก.)], โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘เอวเมตํ มหาราช, ปณฺฑิตา หิ สุขาวหา;
ปกฺขีว ปฺชเร พทฺเธ, มจฺเฉ ชาลคเตริว;
อมิตฺตหตฺถตฺตคเต, โมจยี โน มโหสโธ’’.
‘‘อาหฺนฺตุ ¶ สพฺพวีณา, เภริโย ทินฺทิมานิ จ;
ธเมนฺตุ มาคธา สงฺขา, วคฺคู นทนฺตุ ทุนฺทุภี’’.
‘‘โอโรธา จ กุมารา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
พหุํ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;
พหุํ ¶ อนฺนฺจ ปานฺจ, ปณฺฑิตสฺสาภิหารยุํ.
‘‘พหุชโน ¶ ปสนฺโนสิ, ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคตํ;
ปณฺฑิตมฺหิ อนุปฺปตฺเต, เจลุกฺเขโป อวตฺตถา’’ติ.
อุมงฺคชาตกํ [มหาอุมฺมคฺคชาตกํ (สี. ปี.), มโหสธชาตกํ (สฺยา.§ก.)] ปฺจมํ.
๕๔๓. ภูริทตฺตชาตกํ (๖)
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, ธตรฏฺนิเวสเน;
สพฺพานิ เต อุปยนฺตุ, ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’.
‘‘น โน วิวาโห นาเคหิ, กตปุพฺโพ กุทาจนํ;
ตํ วิวาหํ อสํยุตฺตํ, กถํ อมฺเห กโรมเส’’.
‘‘ชีวิตํ นูน เต จตฺตํ, รฏฺํ วา มนุชาธิป;
น หิ นาเค กุปิตมฺหิ, จิรํ ชีวนฺติ ตาทิสา.
‘‘โย ตฺวํ เทว มนุสฺโสสิ, อิทฺธิมนฺตํ อนิทฺธิมา;
วรุณสฺส นิยํ ปุตฺตํ, ยามุนํ อติมฺสิ’’.
‘‘นาติมฺามิ ราชานํ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ;
ธตรฏฺโ หิ นาคานํ, พหูนมปิ อิสฺสโร.
‘‘อหิ มหานุภาโวปิ, น เม ธีตรมารโห;
ขตฺติโย จ วิเทหานํ, อภิชาตา สมุทฺทชา’’.
‘‘กมฺพลสฺสตรา อุฏฺเนฺตุ, สพฺเพ นาเค นิเวทย;
พาราณสึ ปวชฺชนฺตุ, มา จ กฺจิ [กิฺจิ (สี. ปี. ก.)] วิเหยุํ’’.
‘‘นิเวสเนสุ ¶ ¶ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพนฺตุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
‘‘อหมฺปิ สพฺพเสเตน, มหตา สุมหํ ปุรํ;
ปริกฺขิปิสฺสํ โภเคหิ, กาสีนํ ชนยํ ภยํ’’.
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุรคาเนกวณฺณิโน;
พาราณสึ ปวชฺชึสุ, น จ กฺจิ วิเหยุํ.
นิเวสเนสุ โสพฺเภสุ, รถิยา จจฺจเรสุ จ;
รุกฺขคฺเคสุ จ ลมฺพึสุ, วิตตา โตรเณสุ จ.
เตสุ ¶ ทิสฺวาน ลมฺพนฺเต, ปุถู กนฺทึสุ นาริโย;
นาเค โสณฺฑิกเต ทิสฺวา, ปสฺสสนฺเต มุหุํ มุหุํ.
พาราณสี ปพฺยธิตา, อาตุรา สมปชฺชถ;
พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, ‘‘ธีตรํ เทหิ ราชิโน’’.
‘‘ปุปฺผาภิหารสฺส วนสฺส มชฺเฌ, โก โลหิตกฺโข วิตตนฺตรํโส;
กา กมฺพุกายูรธรา สุวตฺถา, ติฏฺนฺติ นาริโย ทส วนฺทมานา.
‘‘โก ตฺวํ พฺรหาพาหุ วนสฺส มชฺเฌ, วิโรจสิ ฆตสิตฺโตว อคฺคิ;
มเหสกฺโข อฺตโรสิ ยกฺโข, อุทาหุ นาโคสิ มหานุภาโว’’.
‘‘นาโคหมสฺมิ ¶ อิทฺธิมา, เตชสฺสี [เตชสี (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุรติกฺกโม;
ฑํเสยฺยํ เตชสา กุทฺโธ, ผีตํ ชนปทํ อปิ.
‘‘สมุทฺทชา หิ เม มาตา, ธตรฏฺโ จ เม ปิตา;
สุทสฺสนกนิฏฺโสฺมิ, ภูริทตฺโตติ มํ วิทู’’.
‘‘ยํ คมฺภีรํ สทาวฏฺฏํ, รหทํ ภิสฺมํ เปกฺขสิ;
เอส ทิพฺโย มมาวาโส, อเนกสตโปริโส.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุทํ, นีโลทํ วนมชฺฌโต;
ยมุนํ ปวิส มา ภีโต, เขมํ วตฺตวตํ [วตฺตวตึ (สฺยา. ก.)] สิวํ’’.
‘‘ตตฺถ ปตฺโต สานุจโร, สห ปุตฺเตน พฺราหฺมณ;
ปูชิโต มยฺหํ กาเมหิ, สุขํ พฺราหฺมณ วจฺฉสิ’’.
‘‘สมา สมนฺตปริโต, ปหูตตครา [พหุกา ตคฺครา (สี. สฺยา. ปี.)] มหี;
อินฺทโคปกสฺฉนฺนา, โสภติ หริตุตฺตมา.
‘‘รมฺมานิ วนเจตฺยานิ, รมฺมา หํสูปกูชิตา;
โอปุปฺผาปทฺมา ติฏฺนฺติ, โปกฺขรฺโ [โปกฺขรฺา (สฺยา. ปี.)] สุนิมฺมิตา.
‘‘อฏฺํสา ¶ ¶ สุกตา ถมฺภา, สพฺเพ เวฬุริยามยา;
สหสฺสถมฺภา ปาสาทา, ปูรา กฺาหิ โชตเร.
‘‘วิมานํ อุปปนฺโนสิ, ทิพฺยํ ปฺุเหิ อตฺตโน;
อสมฺพาธํ สิวํ รมฺมํ, อจฺจนฺตสุขสํหิตํ.
‘‘มฺเ สหสฺสเนตฺตสฺส, วิมานํ นาภิกงฺขสิ;
อิทฺธี หิ ตฺยายํ วิปุลา, สกฺกสฺเสว ชุตีมโต’’.
‘‘มนสาปิ ¶ น ปตฺตพฺโพ, อานุภาโว ชุตีมโต;
ปริจารยมานานํ, สอินฺทานํ [อินฺทานํ (สฺยา. ก.)] วสวตฺตินํ’’.
‘‘ตํ วิมานํ อภิชฺฌาย, อมรานํ สุเขสินํ;
อุโปสถํ อุปวสนฺโต, เสมิ วมฺมิกมุทฺธนิ’’.
‘‘อหฺจ มิคเมสาโน, สปุตฺโต ปาวิสึ วนํ;
ตํ มํ มตํ วา ชีวํ วา, นาภิเวเทนฺติ าตกา.
‘‘อามนฺตเย ภูริทตฺตํ, กาสิปุตฺตํ ยสสฺสินํ;
ตยา โน สมนฺุาตา, อปิ ปสฺเสมุ าตเก’’.
‘‘เอโส หิ วต เม ฉนฺโท, ยํ วเสสิ มมนฺติเก;
น หิ เอตาทิสา กามา, สุลภา โหนฺติ มานุเส.
‘‘สเจ ตฺวํ นิจฺฉเส วตฺถุํ, มม กาเมหิ ปูชิโต;
มยา ตฺวํ สมนฺุาโต, โสตฺถึ ปสฺสาหิ าตเก’’.
‘‘ธารยิมํ มณึ ทิพฺยํ, ปสุํ ปุตฺเต จ วินฺทติ;
อโรโค สุขิโต โหติ [โหหิ (สฺยา.)], คจฺเฉวาทาย พฺราหฺมณ’’.
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปพฺพชิสฺสามิ ชิณฺโณสฺมิ, น กาเม อภิปตฺถเย’’.
‘‘พฺรหฺมจริยสฺส เจ ภงฺโค, โหติ โภเคหิ การิยํ;
อวิกมฺปมาโน เอยฺยาสิ, พหุํ ทสฺสามิ เต ธนํ’’.
‘‘กุสลํ ปฏินนฺทามิ, ภูริทตฺต วโจ ตว;
ปุนปิ อาคมิสฺสามิ, สเจ อตฺโถ ภวิสฺสติ’’.
‘‘อิทํ ¶ ¶ วตฺวา ภูริทตฺโต, เปเสสิ จตุโร ชเน;
เอถ คจฺฉถ อุฏฺเถ, ขิปฺปํ ปาเปถ พฺราหฺมณํ.
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อุฏฺาย จตุโร ชนา;
เปสิตา ภูริทตฺเตน, ขิปฺปํ ปาเปสุ พฺราหฺมณํ.
‘‘มณึ ¶ ปคฺคยฺห มงฺคลฺยํ, สาธุวิตฺตํ [สาธุจิตฺตํ (ปี.)] มโนรมํ;
เสลํ พฺยฺชนสมฺปนฺนํ, โก อิมํ มณิมชฺฌคา’’.
‘‘โลหิตกฺขสหสฺสาหิ, สมนฺตา ปริวาริตํ;
อชฺช กาลํ ปถํ [ปทํ (สี. ปี.)] คจฺฉํ, อชฺฌคาหํ มณึ อิมํ’’.
‘‘สุปจิณฺโณ อยํ เสโล, อจฺจิโต มหิโต [มานิโต (ก.)] สทา;
สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต, สพฺพตฺถมภิสาธเย.
‘‘อุปจารวิปนฺนสฺส, นิกฺเขเป ธารณาย วา;
อยํ เสโล วินาสาย, ปริจิณฺโณ อโยนิโส.
‘‘น อิมํ อกุสโล [กุสลํ (ก.)] ทิพฺยํ, มณึ ธาเรตุมารโห;
ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขํ, เทหิมํ รตนํ มม’’.
‘‘น จ มฺยายํ มณี เกยฺโย, โคหิ [เกหิ (ก.)] วา รตเนหิ วา;
เสโล พฺยฺชนสมฺปนฺโน, เนว เกยฺโย มณี มม’’.
‘‘โน เจ ตยา มณี เกยฺโย, โคหิ [เกหิ (ก.)] วา รตเนหิ วา;
อถ เกน มณี เกยฺโย, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’.
‘‘โย เม สํเส มหานาคํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
ตสฺส ¶ ทชฺชํ อิมํ เสลํ, ชลนฺตมิว เตชสา’’.
‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, สุปณฺโณ ปตตํ วโร;
นาคํ ชิคีสมนฺเวสิ, อนฺเวสํ ภกฺขมตฺตโน.
‘‘นาหํ ทิชาธิโป โหมิ, น ทิฏฺโ ครุโฬ มยา;
อาสีวิเสน วิตฺโตติ [วิตฺโตสฺมิ (สฺยา. ก.)], วชฺโช พฺราหฺมณ มํ วิทู’’.
‘‘กึ นุ ตุยฺหํ พลํ อตฺถิ, กึ สิปฺปํ วิชฺชเต ตว;
กิสฺมึ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธ, อุรคํ นาปจายสิ’’.
‘‘อารฺิกสฺส ¶ อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;
สุปณฺโณ โกสิยสฺสกฺขา, วิสวิชฺชํ อนุตฺตรํ.
‘‘ตํ ภาวิตตฺตฺตรํ, สมฺมนฺตํ ปพฺพตนฺตเร;
สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺาสึ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘โส ตทา ปริจิณฺโณ เม, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;
ทิพฺพํ ปาตุกรี มนฺตํ, กามสา ภควา มม.
‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ, นาหํ ภายามิ โภคินํ;
อาจริโย วิสฆาตานํ, อลมฺปาโนติ [อาลมฺพาโนติ (สี. ปี.), อาลมฺพายโนติ (สฺยา.)] มํ วิทู’’.
‘‘คณฺหามเส ¶ มณึ ตาต, โสมทตฺต วิชานหิ;
มา ทณฺเฑน สิรึ ปตฺตํ, กามสา ปชหิมฺหเส’’.
‘‘สกํ นิเวสนํ ปตฺตํ, โย ตํ พฺราหฺมณ ปูชยิ;
เอวํ กลฺยาณการิสฺส, กึ โมหา ทุพฺภิมิจฺฉสิ’’.
‘‘สเจ ¶ ตฺวํ [สเจ หิ (สี. ปี. ก.)] ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ [ภูริทตฺตํ ปทิสฺสสิ (ก.)];
ตเมว คนฺตฺวา ยาจสฺสุ, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘หตฺถคตํ ปตฺตคตํ, นิกิณฺณํ ขาทิตุํ วรํ;
มา โน สนฺทิฏฺิโก อตฺโถ, โสมทตฺต อุปจฺจคา’’.
‘‘ปจฺจติ นิรเย โฆเร, มหิสฺสมปิ วิวรติ [มหิสฺสมว ทียติ (สี. ปี.), มหิมสฺส วินฺทฺรียติ (สฺยา.)];
มิตฺตทุพฺภี หิตจฺจาคี, ชีวเรวาปิ สุสฺสติ [ชีวเร จาปิ สุสฺสเร (สี. ปี.)].
‘‘สเจ ตฺวํ [สเจ หิ (สี. ปี. ก.)] ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;
มฺเ อตฺตกตํ เวรํ, นจิรํ เวทยิสฺสสิ’’.
‘‘มหายฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สุชฺฌนฺติ พฺราหฺมณา;
มหายฺํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’.
‘‘หนฺท ทานิ อปายามิ, นาหํ อชฺช ตยา สห;
ปทมฺเปกํ [ปทเมกํ (สฺยา. ก.)] น คจฺเฉยฺยํ, เอวํ กิพฺพิสการินา’’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน ปิตรํ, โสมทตฺโต พหุสฺสุโต;
อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา านา อปกฺกมิ.
‘‘คณฺหาเหตํ มหานาคํ, อาหเรตํ มณึ มม;
อินฺทโคปกวณฺณาโภ, ยสฺส โลหิตโก สิโร.
‘‘กปฺปาสปิจุราสีว, เอโส กาโย ปทิสฺสติ [กาย’สฺส ทิสฺสติ (สี. ปี.)];
วมฺมิกคฺคคโต เสติ, ตํ ตฺวํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อโถสเธหิ ทิพฺเพหิ, ชปฺปํ มนฺตปทานิ จ;
เอวํ ตํ อสกฺขิ สตฺถุํ [สฏฺุํ (สี. ปี.), ยุฏฺุํ (สฺยา.), สุตฺตุํ (ก.)], กตฺวา ปริตฺตมตฺตโน’’.
‘‘มมํ ¶ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;
อินฺทฺริยานิ อหฏฺานิ, สาวํ [สามํ (สี. ปี.)] ชาตํ มุขํ ตว.
‘‘ปทฺมํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;
สาวํ ชาตํ [ยนฺตํ (ก.)] มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ.
‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ [เต นาภิสยิ (สี.), เต นาภิสฺสสิ (สฺยา.)], กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;
เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคตํ’’.
‘‘สุปินํ ¶ ตาต อทฺทกฺขึ, อิโต มาสํ อโธคตํ;
ทกฺขิณํ วิย เม พาหุํ, เฉตฺวา รุหิรมกฺขิตํ;
ปุริโส อาทาย ปกฺกามิ, มม โรทนฺติยา สติ.
‘‘ยโตหํ [ยโต ตํ (สี.)] สุปินมทฺทกฺขึ, สุทสฺสน วิชานหิ;
ตโต ทิวา วา รตฺตึ วา, สุขํ เม โนปลพฺภติ’’.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ปริวารึสุ [ปริจารึสุ (สี. ปี.)], กฺา รุจิรวิคฺคหา;
เหมชาลปฏิจฺฉนฺนา, ภูริทตฺโต น ทิส