📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
มหานิทฺเทส-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
อวิชฺชาลงฺคึ ¶ ¶ ¶ ฆาเตนฺโต, นนฺทิราคฺจ มูลโต;
ภาเวนฺตฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ผุสิ โย อมตํ ปทํ.
ปาปุณิตฺวา ชิโน โพธึ, มิคทายํ วิคาหิย;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา, เถรํ โกณฺฑฺมาทิโต.
อฏฺารสนฺนํ โกฏีนํ, โพเธสิ ตาปโส ตหึ;
วนฺเทหํ สิรสา ตฺจ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
ตถา ¶ ธมฺมุตฺตมฺเจว, สงฺฆฺจาปิ อนุตฺตรํ;
สํขิตฺเตน หิ โย วุตฺตํ, ธมฺมจกฺกํ วิภาคโส.
สาริปุตฺโต มหาปฺโ, สตฺถุกปฺโป ชินตฺรโช;
ธมฺมจกฺกํ วิภาเชตฺวา, มหานิทฺเทสมพฺรวิ;
ปาโ วิสิฏฺโ นิทฺเทโส, ตํนามวิเสสิโต จ.
ตํ สาริปุตฺตํ ชินราชปุตฺตํ, เถรํ ถิราเนกคุณาธิวาสํ;
ปฺาปภาวุคฺคตจารุกิตฺตึ, สุนีจวุตฺติฺจ อโถ นมิตฺวา.
ขมาทยาทิยุตฺเตน ¶ , ยุตฺตมุตฺตาทิวาทินา;
พหุสฺสุเตน เถเรน, เทเวน อภิยาจิโต.
มหาวิหารวาสีนํ ¶ , สชฺฌายมฺหิ ปติฏฺิโต;
คเหตพฺพํ คเหตฺวาน, โปราเณสุ วินิจฺฉยํ.
อโวกฺกเมนฺโต สมยํ สกฺจ, อนามสนฺโต สมยํ ปรฺจ;
ปุพฺโพปเทสฏฺกถานยฺจ, ยถานุรูปํ อุปสํหรนฺโต.
าณปฺปเภทาวหนสฺส ตสฺส, โยคีหิ เนเกหิ นิเสวิตสฺส;
อตฺถํ อปุพฺพํ อนุวณฺณยนฺโต, สุตฺตฺจ ยุตฺติฺจ อนุกฺกเมนฺโต.
อารภิสฺสํ สมาเสน, มหานิทฺเทสวณฺณนํ;
สทฺธมฺมพหุมาเนน, นาตฺตุกฺกํสนกมฺยตา.
วกฺขามหํ อฏฺกถํ ชนสฺส, หิตาย สทฺธมฺมจิรฏฺิตตฺถํ;
สกฺกจฺจ สทฺธมฺมปโชติกํ ตํ, สุณาถ ธาเรถ จ สาธุ สนฺโตติ.
ตตฺถ ‘‘ปาโ วิสิฏฺโ นิทฺเทโส, ตํนามวิเสสิโต จา’’ติ วุตฺตตฺตา ทุวิโธ ปาโ – พฺยฺชนปาโ, อตฺถปาโ จ. เตสุ พฺยฺชนปาโ อกฺขรปทพฺยฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ¶ ฉพฺพิโธ. อตฺถปาโ สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปฺตฺติวเสน ฉพฺพิโธ. ตตฺถ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปริสุทฺธปโยคภาเวน วิสุทฺธกรุณานํ จิตฺเตน ปวตฺติตเทสนา วาจาหิ อกถิตตฺตา อเทสิตตฺตา อกฺขรมิติ สฺิตา, ตํ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ มนสา ปุจฺฉิตปฺหานํ วเสน ภควตา รตนฆเร นิสีทิตฺวา สมฺมสิตปฏฺานมหาปกรณวเสน จ อกฺขรํ นามาติ คเหตพฺพํ.
อถ ¶ วา อปริปุณฺณํ ปทํ อกฺขรมิติ คเหตพฺพํ ‘‘สฏฺิวสฺสสหสฺสานี’’ติ ¶ เอวมาทีสุ (เป. ว. ๘๐๒; ชา. ๑.๔.๕๔; เนตฺติ. ๑๒๐) วิย. เอตฺถ หิ สการ นการ โสการาทีนิ อกฺขรมิติ, เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรมิติ เอเก. ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. ๑๔; วิภ. ๒๐๓; ม. นิ. ๓.๓๗๔; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) วิภตฺยนฺตํ อตฺถโชตกํ อกฺขรปิณฺฑํ ปทํ. ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ เอวมาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๐๙; สุ. นิ. ๘๗๘; มหานิ. ๑๐๗; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๖; เนตฺติ. ๔๕) พหุอกฺขเรหิ ยุตฺตํ ปทํ นาม. สํขิตฺเตน วุตฺตํ ปทํ วิภาเวติ. ปเทน อภิหิตํ พฺยฺชยติ พฺยตฺตํ ปากฏํ กโรตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยเมว. ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ สงฺเขเปน กถิตมตฺถํ. ‘‘กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. วีริยจิตฺตวีมํสสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๔๓๑; สํ. นิ. ๕.๘๑๓; ที. นิ. ๓.๓๐๖; อ. นิ. ๔.๒๗๖) ปากฏกรณภาเวน พฺยฺชนํ นาม. พฺยฺชนวิภาคปกาโส อากาโร. ‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา’’ติ เอวมาทีสุ (วิภ. ๔๓๓) กถิตพฺยฺชนํ อเนกวิเธน วิภาคกรณํ อากาโร นาม. อาการาภิหิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ. ‘‘ผสฺโส, เวทนา’’ติ เอวมาทีสุ (ธ. ส. ๑) อากาเรน กถิตํ ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส. เวทิยตีติ เวทนา’’ติ นีหริตฺวา วจนํ นิรุตฺติ นาม. นิพฺพจนวิตฺถาโร นิสฺเสสโต เทโสติ นิทฺเทโส, เวทิยตีติ เวทนาติ นิพฺพจนลทฺธปทํ ‘‘สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา, สุขยตีติ สุขา, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, เนว ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขา’’ติ อตฺถวิตฺถาโร นิรวเสเสน กถิตตฺตา นิทฺเทโส นาม.
เอวํ ¶ ฉพฺพิธานิ พฺยฺชนปทานิ ชานิตฺวา จ ฉสุ อตฺถปเทสุ สงฺเขปโต กาสนา ทีปนา สงฺกาสนา, ‘‘มฺมาโน โข, ภิกฺขุ, พนฺโธ มารสฺส อมฺมาโน มุตฺโต ปาปิมโต’’ติ เอวมาทีสุ สงฺเขเปน อตฺถทีปนา สงฺกาสนา นาม. เอโส ปน เถโร ‘‘พุทฺเธน ภควตา ¶ เอวํ สงฺเขปํ กตฺวา วุตฺตมตฺถํ ‘อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’’ติ กเถตุํ สมตฺโถ ปฏิวิชฺฌิ.
อุปริ ¶ วตฺตพฺพมตฺถํ อาทิโต กาสนา ทีปนา ปกาสนา, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ เอวมาทีสุ (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) ปจฺฉา กถิตพฺพมตฺถํ ปมวจเนน ทีปนา ปกาสนา นาม. เอวํ ปมํ ทีปิตํ อตฺถํ ปุน ปากฏํ กตฺวา ทีปเนน ‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อาทิตฺตํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา’’ติ เอวมาทีสุ (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) กถิเตสุ ‘‘ติกฺขินฺทฺริโย สงฺเขเปน วุตฺตํ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ กถิตตฺตา ทฺเว อตฺถปทานิ ติกฺขินฺทฺริยสฺส อุปการวเสน วุตฺตานิ.
สํขิตฺตสฺส วิตฺถาราภิธานํ สกึ วุตฺตสฺส จ ปุนปิ อภิธานํ วิวรณํ, ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ๑) สงฺเขเปน นิกฺขิตฺตสฺส. ‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) นิทฺเทสวเสน วิตฺถารณํ วิตฺถารวเสน ปุน กถนํ วิวรณํ นาม.
ตํ วิภาคกรณํ วิภชนํ, ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ (ธ. ส. ๑) วิวริเต กุสเล ธมฺเม ‘‘ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี’’ติ (ธ. ส. ๑) วิภาคกรณํ วิภชนํ นาม. วิวรสฺส วิตฺถาราภิธาเนน วิภตฺตสฺส จ อุปมาภิธาเนน ¶ ปฏิปาทนํ อุตฺตานีกรณํ, วิวรเณน วิวริตตฺถสฺส ‘‘กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ? โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา’’ติ (ธ. ส. ๒) อติวิวริตฺวา กถนฺจ วิภชเนน วิภตฺตสฺส ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา, เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ผสฺสาหาโร ทฏฺพฺโพติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๓) เอวมาทิอุปมากถนฺจ อุตฺตานีกรณํ นาม. ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสเนน จิตฺตสฺส อเนกวิเธน โสมนสฺสอุปฺปาทนฺจ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน าณสฺส ติขิณภาวกรณฺจ ปฺตฺติ นาม, เตสํ สุณนฺตานํ ตํจิตฺตโตสเนน ตํจิตฺตนิสามเนน จ ปฺายตีติ ปฺตฺติ. ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ, ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ, นิทฺเทเสหิ ปฺาปยตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ? พุทฺธา ภควนฺโต เอกจฺเจ เวเนยฺเย เอกสฺมึ เทสเน อกฺขเรหิ อตฺถสงฺกาสนํ กโรนฺติ…เป… นิทฺเทเสหิ อตฺถปฺาปนํ กโรนฺตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ วา อกฺขเรหิ สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกตฺวา นิทฺเทเสหิ ปฺาปยติ ¶ . กึ วุตฺตํ โหติ? เอวรูเปน ธมฺมเทสเนน เอกจฺเจสุ าเนสุ เอกจฺจานํ เวเนยฺยานํ วินยตีติ.
อถ วา อกฺขเรหิ อุคฺฆาฏยิตฺวา ปเทหิ ปกาเสนฺโต วินยติ อุคฺฆฏิตฺุํ, พฺยฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชนฺโต วินยติ วิปฺจิตฺุํ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกตฺวา นิทฺเทเสหิ ปฺาเปนฺโต วินยติ เนยฺยํ. อิติ เวเนยฺยวเสนปิ โยเชตพฺพเมว.
อตฺถโต ปเนตฺถ กตโม พฺยฺชนปาโ, กตโม อตฺถปาโติ? พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ธมฺมํ เทเสนฺตานํ โย อตฺถาวคมโก สวิฺตฺติกสทฺโท, โส พฺยฺชนปาโ ¶ . โย เตน อภิสเมตพฺโพ ลกฺขณรสาทิสหิโต ธมฺโม, โส อตฺถปาโติ เวทิตพฺโพ. ปุนปิ สนฺธายภาสิโต พฺยฺชนภาสิโต สาวเสสปาโ อนวเสสปาโ นีโต เนยฺโยติ ฉพฺพิโธ ปาโ. ตตฺถ อเนกตฺถวตฺตา สนฺธายภาสิโต ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย’’ติ เอวมาทิ (ธ. ป. ๒๙๔). เอกตฺถวตฺตา พฺยฺชนภาสิโต ‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ เอวมาทิ (ธ. ป. ๑.๒; เนตฺติ. ๘๙, ๙๒; เปฏโก. ๑๔). สาวเสโส ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’นฺติ เอวมาทิ (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘). วิปรีโต อนวเสโส ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ เอวมาทิ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). ยถา วจนํ, ตถา อวคนฺตพฺโพ นีโต ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ เอวมาทิ. ยุตฺติยา อนุสฺสริตพฺโพ เนยฺโย ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว’’ติ เอวมาทิ (อ. นิ. ๑.๑๗๐).
อตฺโถ ปน อเนกปฺปกาโร ปาตฺโถ สภาวตฺโถ ายตฺโถ ปาานุรูโป นปาานุรูโป สาวเสสตฺโถ นิรวเสสตฺโถ นีตตฺโถ เนยฺยตฺโถ อิจฺจาทิ. ตตฺถ โย อปฺปสฺสตฺถสฺส าปนตฺถมุจฺจาริยเต, โส ปาตฺโถ ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๑; ที. นิ. ๑.๑๙๐) วิย. รูปารูปธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิสภาวตฺโถ ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวตี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๔๘๕; สํ. นิ. ๕.๓) วิย. โย ายมาโน หิตาย สํวตฺตติ, โส าตุํ อรหตีติ ายตฺโถ – ‘‘อตฺถวาที ธมฺมวาที’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๙, ๑๙๔; ๓.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๔๑๑) วิย. ยถาปาํ ภาสิโต ปาานุรูโป ‘‘จกฺขุ ¶ , ภิกฺขเว, ปุราณกมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๔๖) ภควตา วุตฺตํ. ตสฺมา จกฺขุมปิ กมฺมนฺติ. พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหยมาเนน วุตฺโต อตฺโถ นปาานุรูโป, โส ปาโต อนนฺุาโต อกตปฏิกฺเขโป ¶ วิยุตฺโต. โส ¶ จ สงฺคเหตพฺพมฺปิ อสงฺคเหตฺวา, ปริวชฺเชตพฺพมฺปิ วา กิฺจิ อปริวชฺเชตฺวา ปริเสสํ กตฺวา วุตฺโต สาวเสสตฺโถ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ (สํ. นิ. ๔.๖๐; มหานิ. ๑๐๗). สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๒๙) วิย. วิปรีโต นิรวเสสตฺโถ ‘‘สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ (ที. นิ. ๒.๑๕๕; มหาว. ๒๘๗; เนตฺติ. ๑๑๔). ตตฺร, ภิกฺขเว, โก มนฺตา โก สทฺธาตา…เป… อฺตฺร ทิฏฺปเทหี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๖๖) วิย. สทฺทวเสเนว เวทิตพฺโพ นีตตฺโถ ‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๕๑, ๑๖๕; มหาว. ๓๓) วิย. สมฺมุติวเสน เวทิตพฺโพ เนยฺยตฺโถ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, วลาหกูปมา ปุคฺคลา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๐๑-๑๐๒) วิย. เอวมิธ ปาฺจ อตฺถฺจ วิวริตฺวา ิโต อสํหีโร ภวติ ปรวาทีหิ ทีฆรตฺตํ ติตฺถวาเสน.
อิติ อสํหีรภาเวน ยาว อาคมาธิคมสมฺปทํ, ตาว วตฺตุํ สกฺโกติ. สงฺเขปวิตฺถารนเยน เหตุทาหรณาทีหิ อวโพธยิตุํ สมตฺโถ. เอวํวิโธ อตฺตานฺจ ปรฺจ โสเธตุํ สมตฺถภาเวน ทุสฺสีลฺยทิฏฺิมลวิรหิตตฺตา สุจิ. ทุสฺสีโล หิ อตฺตานํ อุปหนติ, เตน นาเทยฺยวาโจ จ ภวติ สพฺโยหารมาโน อิธ นิจฺจาตุโร เวชฺโชว. ทุทฺทิฏฺิ ปรํ อุปหนติ, นาวสฺสโย จ ภวติ วาฬคหากุโล อิว กมลสณฺโฑ. อุภยวิปนฺโน ปน สพฺพถาปิ อนุปาสนีโย ภวติ คูถคตมิว ฉวาลาตํ คูถคโต วิย จ กณฺหสปฺโป. อุภยสมฺปนฺโน ปน สพฺพถาปิ อุปาสนีโย เสวิตพฺโพ จ วิฺูหิ, นิรุปทฺทโว อิว รตนากโร, เอวํ ภูโต เอวํ อมจฺฉโร ¶ อหีนาจริยมุฏฺิ. สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมติสงฺขาตานฺจ จตุนฺนํ อปริจฺจาคี, เตสํ วเสน พฺยาขฺยาโต.
‘‘เอกํสวจนํ เอกํ, วิภชฺชวจนํ ปทํ;
ตติยํ ปฏิปุจฺเฉยฺย, จตุตฺถํ ปน าปเย’’ติ.
เอเตสํ ¶ วา อปริจฺจาคี. ตโต เอว โสตูนํ หิเต นิยุตฺตตฺตา เนสํ อวโพธนํ ปติ อกิลาสุ ภวตีติ. อาห เจตฺถ –
‘‘ปาตฺถวิทสํหีโร, วตฺตา สุจิ อมจฺฉโร;
จตุนฺนํ อปริจฺจาคี, เทสกสฺส หิตานฺวิโต’’ติ.
เอตฺถ ¶ เทสกสฺสาติ เทสโก อสฺส, ภเวยฺยาติ อตฺโถ. หิตานฺวิโตติ หิเต อนุคโต หิตจิตฺโต. โส เอโส สุจิตฺตา ปิโย, จตุนฺนํ อปริจฺจาคิตฺตา ครุ, อสํหีรตฺตา ภาวนีโย, เทสกตฺตา วตฺตา, หิตานฺวิตตฺตา วจนกฺขโม, ปาตฺถวิทตฺตา คมฺภีรกถํ กตฺตา, อมจฺฉรตฺตา น จาฏฺาเน นิโยชโก อิติ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จาฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓);
‘‘อภิหิโต เทสโก โส, ตาว ทานิ อภิธียเต’’.
ตตฺถ ธมฺมครุตฺตา กถํ น ปริภวติ, อาจริยครุตฺตา กถิกํ น ปริภวติ, สทฺธาปฺาทิคุณปฏิมณฺฑิตตฺตา อตฺตานํ น ปริภวติ, อสามายาวิตฺตา อมตาภิมุขตฺตา จ อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ภวติ, สุเมธตฺตา โยนิโส มนสิ กโรตีติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ. กตเมหิ ปฺจหิ? น กถํ ปริโภติ, น กถิกํ ปริโภติ, น อตฺตานํ ปริโภติ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ¶ ธมฺมํ สุณาติ เอกคฺคจิตฺโต, โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๕๑).
ตํลกฺขณปฺปตฺตตฺตา ภาวนํ ภชตีติ. อาห เจตฺถ –
‘‘ธมฺมาจริยครุ สทฺธาปฺาทิคุณมณฺฑิโต;
อสามายาวิกสฺส, สุเมโธ อมตาภิมุโข’’. –
อิติ วตฺตา จ โสตา จ.
เอวํ ¶ วุตฺตปฺปการํ พฺยฺชนฺจ อตฺถฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โย อติอคฺคํ กตฺวา กถิตตฺตา มหาสมุทฺทมหาปถวี วิย มหา จ โส นิทฺเทโส จาติ มหานิทฺเทโส, ตํ มหานิทฺเทสํ วณฺณยิสฺสามิ.
ตเทตํ ¶ มหานิทฺเทสํ อตฺถสมฺปนฺนํ พฺยฺชนสมฺปนฺนํ คมฺภีรํ คมฺภีรตฺถํ โลกุตฺตรปฺปกาสกํ สฺุตปฺปฏิสํยุตฺตํ ปฏิปตฺติมคฺคผลวิเสสสาธนํ ปฏิปตฺติปฏิปกฺขปฏิเสธนํ โยคาวจรานํ าณวรรตนากรภูตํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมกถาวิลาสวิเสสเหตุภูตํ สํสารภีรุกานํ ทุกฺขนิสฺสรณตทุปายทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขนาสนตฺถฺจ คมฺภีรตฺถานฺจ อเนเกสํ สุตฺตนฺตปทานํ อตฺถวิวรเณน สุชนหทยปริโตสชนนตฺถํ, ตถาคเตน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตสพฺพฺุตฺาณมหาทีโปภาเสน สกลชนวิตฺถตมหากรุณาสิเนเหน เวเนยฺยชนหทยคตกิเลสนฺธการวิธมนตฺถํ สมุชฺชลิตสฺส สทฺธมฺมมหาปทีปสฺส ตทธิปฺปายวิกาสนสิเนหปริเสเกน ปฺจวสฺสสหสฺสมติจิรสมุชฺชลนมิจฺฉตา โลกานุกมฺปเกน สตฺถุกปฺเปน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ สุตฺวา อายสฺมา อานนฺโท ปมมหาสงฺคีติกาเล ยถาสุตเมว สงฺคหํ อาโรเปสิ.
โส ปเนส วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ¶ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺโน, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺโน, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถงฺคเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิโต.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. (เถรคา. ๑๐๒๗) –
ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺเถเรน ปฺจสุ าเนสุ เอตทคฺคํ อาโรปิเตน ปฏิฺาตานํ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ ภิกฺขุโต คหิเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อเนกสตธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิโต. ตสฺส ทฺเว วคฺคา อฏฺกวคฺโค ปารายนวคฺโค ขคฺควิสาณสุตฺตฺจ, เอเกกสฺมึ วคฺเค โสฬส โสฬส กตฺวา ขคฺควิสาณสุตฺตฺจาติ เตตฺตึส สุตฺตานิ กามสุตฺตาทิขคฺควิสาณสุตฺตปริโยสานานิ ¶ . เอวํ อเนกธา ววตฺถาปิตสฺส อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส อนุปุพฺพปทตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ. อยฺหิ มหานิทฺเทโส ปาโต อตฺถโต จ อุทฺทิสนฺเตน นิทฺทิสนฺเตน จ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสิตพฺโพ นิทฺทิสิตพฺโพ จ, อุคฺคณฺหนฺเตนาปิ สกฺกจฺจํ อุคฺคณฺหิตพฺโพ ธาเรตพฺโพ จ. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส โลกหิตาย โลเก จิรฏฺิตตฺถนฺติ.
๑. อฏฺกวคฺโค
๑. กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ¶ กามสุตฺตํ อาทิ. ตสฺมิมฺปิ ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติ คาถา อาทิ. สา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติธา ิตา. ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติ เอวมาทิ อุทฺเทโส. ‘‘กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จา’’ติ นิทฺเทโส. ‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา’’ติ เอวมาทิ ปฏินิทฺเทโส.
๑. ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิเตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํ. กามยมานสฺสาติ อิจฺฉมานสฺส. ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธา ปีติมโน โหตีติ เอกํสํ ตุฏฺจิตฺโต โหติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต. ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ. อิทํ ปน สงฺเขปโต ปทตฺถสมฺพนฺธมตฺตเมว, วิตฺถาโร ปน อุปริ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา จ อิมสฺมึ, เอวํ อิโต ปรํ สพฺเพสุปีติ.
กามาติ อุทฺทิสิตพฺพปทํ. อุทฺทานโตติ นิทฺทิสิตพฺพปทํ. อุทฺทานโตติ วคฺควเสน ‘‘มจฺฉุทฺทานํ กิเนยฺยา’’ติ อาทีสุ วิย. อถ วา อุปรูปริ ทานโต อุทฺทานํ, อุทฺธํ อุทฺธํ โสธนโต พฺยวทานฏฺเน โวทานํ วิย. วิตฺถารกรณภาเวน วา. กามา อิติ ปาเสสํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. ทฺเวติ คณนปริจฺเฉโท ¶ , น เอกํ, น ตโย. วตฺถุกามา จาติ มนาปิยรูปาทิวตฺถุกามา จ. อุปตาปนฏฺเน วิพาธนฏฺเน จ กิเลสกามา จ. เตสุ วตฺถุกาโม ปริฺเยฺโย, กิเลสกาโม ¶ ปหาตพฺโพ. ตตฺถ วตฺถุกาโม ¶ กิเลสกาเมน ปตฺถยิตพฺโพติ กามียตีติ กาโม. กิเลสกาโม วตฺถุกามานํ ปจฺจาสีสนสฺส การณภาเวน กามียเต อเนนาติ กาโม. ตตฺถ รูปาทิกฺขนฺเธ สงฺคหิโต วตฺถุกาโม, สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหิโต กิเลสกาโม. ฉหิ วิฺาเณหิ วิชานิตพฺโพ วตฺถุกาโม, มโนวิฺาเณน ชานิตพฺโพ กิเลสกาโม. กิเลสานํ ปติฏฺฏฺเน การณฏฺเน อารมฺมณฏฺเน จ วตฺถุกาโม.
‘‘เนเต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก, สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม;
ติฏฺนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก, อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติ. (อ. นิ. ๖.๖๓);
นนฺทมาณวก- (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๖๘ อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ) โสเรยฺยเสฏฺิปุตฺตาทีนํ (ธ. ป. ๔๓) วตฺถูนิ เจตฺถ นิทสฺสนํ. กิเลสกาโม ตาปนฏฺเน พาธนฏฺเน จ สยํ กาเมตีติ กาโม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตตี’’ติ จ ‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๕๔) จ เอวมาทิ นิทสฺสนํ.
ตเมว ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถาเรตฺวา วตฺตุกาโม – ‘‘กตเม วตฺถุกามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กตเมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปฺจวิธา หิ ปุจฺฉา, ตาสํ วิภาโค อุปริ ปาฬิยํเยว อาวิ ภวิสฺสติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ตตฺถ มนาปิกาติ มนํ อปฺปายนฺติ วทฺเธนฺตีติ มนาปา, มนาปา เอว มนาปิกา. รูปาติ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสมุฏฺานวเสน จตุสมุฏฺานิกา รูปารมฺมณา. รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ.
ตตฺถ ¶ เกนฏฺเน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ ¶ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ. รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙).
ตตฺถ ¶ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถ. สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ. มหึสกรฏฺาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมว. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
อุณฺเหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ. ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปถวิยา นิปชฺชาเปตฺวา ปฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติ.
ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. เปตฺติวิสยสฺมิฺหิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ, อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติ. ทุพฺภิกฺเข กฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ.
ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกฺชิกาทีสุ ปากฏํ. ตตฺถ หิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุมฺปิ ลทฺธุํ น สกฺโกนฺติ. ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ นทึ คตานํ ชลํ วาลุกาตลํ สมฺปชฺชติ. มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺตานมฺปิ สมุทฺโท ปิฏฺิปาสาโณเยว โหติ. เต สุสฺสนฺตา พลวทุกฺขปีฬิตา วิรวนฺติ. ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ. ตํ ปน – ‘‘กตมํ ตํ รูปํ สนิทสฺสนํ? สปฺปฏิฆ’’นฺติ อาทินา นเยน อภิธมฺเม (ธ. ส. ๖๕๖, ๖๕๘) วิตฺถาริตเมว.
สปฺปนฺตีติ สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถ. อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺานิกา สทฺทา. คนฺธยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถูนิ สูจยนฺตีติ อตฺโถ. รสนฺติ เต สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. ผุสียนฺตีติ โผฏฺพฺพา ¶ . เอเต คนฺธาทโย จตุสมุฏฺานิกาว ¶ . เตสํ วิภาโค อภิธมฺเม (ธ. ส. ๖๒๒-๖๒๔) วิตฺถาริโตเยว.
ตเมวตฺถํ วิตฺถารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถรณา ปาวุรณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิยนฺตีติ อตฺถรณา. สรีรํ เวเตฺวา ปารุปียนฺตีติ ปาวุรณา. อนฺโตชาตาทโย จตฺตาโร ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสา. เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย กตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตานิ. หิรฺนฺติ กหาปโณ. สุวณฺณนฺติ ชาตรูปํ. เตสํ คหเณน โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ สพฺเพปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. คามนิคมราชธานิโยติ ¶ เอกกุฏิกาทิ คาโม. อาปณยุตฺโต นิคโม. เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ ราชธานี. รฏฺนฺติ ชนปเทกเทสํ. ชนปโทติ กาสิโกสลาทิชนปโท. โกโสติ จตุพฺพิโธ โกโส – หตฺถี อสฺโส รโถ ปตฺติ. โกฏฺาคารนฺติ ติวิธํ โกฏฺาคารํ – ธนโกฏฺาคารํ ธฺโกฏฺาคารํ วตฺถโกฏฺาคารํ. ยํ กิฺจีติ อนวเสสปริยาทานวจนํ. รชนียนฺติ รฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเน.
อิโต ปรํ ติกวเสน ทสฺเสตุํ อตีตตฺติกอชฺฌตฺตตฺติกหีนตฺติกโอกาสตฺติกสํโยคตฺติกกามาวจรตฺติกวเสน ฉตฺติเก อาห. ตตฺถ อตีตตฺติเก ตาว อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตา. ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา. อิทํ ภเวน ปริจฺฉนฺนํ. ปฏิสนฺธิโต หิ ปฏฺาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตา โหนฺตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺเพ อตีตาเยว นาม. จุติโต ปฏฺาย อนาคตภเวสุ นิพฺพตฺตนกา กามา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตนฺตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺเพ ¶ อนาคตาเยว นาม. จุติปฏิสนฺธิอนฺตเร ปวตฺตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา นาม.
อชฺฌตฺตตฺติเก ‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อตฺตโน สนฺตาเน ¶ ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา กามา อชฺฌตฺตา กามา นาม. ตโต พหิภูตา ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา พหิทฺธา นาม. ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
หีนตฺติเก หีนาติ ลามกา. มชฺฌิมาติ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา. อวเสสา อุตฺตมฏฺเน ปณีตา. อปิ จ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพา. เนรยิกานฺหิ กามา โกฏิปฺปตฺตา หีนา นาม. เต อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ นาคสุปณฺณานํ กามา ปณีตา นาม. เสสติรจฺฉานคตานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ กามา หีนา. เต อุปาทาย มเหสกฺขเปตานํ กามา ปณีตา นาม. อวเสสานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย ชานปทานํ กามา ปณีตา นาม. ปจฺจนฺตวาสีนํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย คามโภชกานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย ชนปทสามิกานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย ปเทสราชูนํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย จกฺกวตฺติรฺโ ¶ กามา ปณีตา นาม. ตสฺส อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นาม. ตสฺสปิ หีนา. เต อุปาทาย ภุมฺมเทวานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ เทวานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ กามา ปณีตาติอาทินา นเยน ยาว อกนิฏฺเทวานํ กามา มตฺถกปฺปตฺตา ปณีตา นาม. เอวํ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพา.
โอกาสตฺติเก อาปายิกา กามาติ อวฑฺฒิสงฺขาเตสุ อปคตอเยสุ ¶ จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตกามา อาปายิกา. มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตกามา มานุสิกา. เทเวสุ นิพฺพตฺตกามา ทิพฺพา.
สํโยคตฺติเก ปจฺจุปฏฺิตานํ กามานํ ปริภฺุชนโต เปตฺวา เนรยิเก เสสอปายสตฺตานํ มนุสฺสานํ จาตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ยาว ตุสิตกายิกานฺจ เทวานํ กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา นาม. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามตากาเล ยถารุจิตํ อารมฺมณํ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ กามา นิมฺมิตา กามา นาม. อตฺตโน อชฺฌาสยํ ตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเต อารมฺมเณ ¶ เสวนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ กามา ปรนิมฺมิตา กามา นาม. ปริคฺคหิตาติ ‘‘มยฺหํ เอต’’นฺติ คหิตา กามา. อปริคฺคหิตาติ ตถา อปริคฺคหิตา อุตฺตรกุรุกานํ กามา. มมายิตาติ ตณฺหาวเสน ‘‘มม เอต’’นฺติ คหิตา. อมมายิตาติ วุตฺตปฏิปกฺขา.
สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๘๗) นเยน วุตฺเตสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺนา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อุทฺทานโต ทฺเว กามา, วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จาติ. ตตฺถ กิเลสกาโม อตฺถโต ฉนฺทราโค. วตฺถุกาโม เตภูมกํ วฏฺฏํ. กิเลสกาโม เจตฺถ กาเมตีติ กาโม. อิตโร กามียตีติ. ยสฺมึ ปน ปเทเส ทุวิโธเปโส กาโม ปวตฺติวเสน อวจรติ, โส จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ ฉนฺนฺจ เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ปเทโส กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจโร. ตตฺถ ปริยาปนฺนธมฺเม สนฺธาย ‘‘สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. รูปาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๘๙) นเยน วุตฺตานํ รูปาวจรธมฺมานํ วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา รูปาวจรา. อรูปาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺโต อากาสานฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๙๑) นเยน วุตฺตา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา ¶ . ตตฺถ รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจรา. อรูเป ¶ อวจรนฺตีติ อรูปาวจรา. ตณฺหาวตฺถุกาติ ปติฏฺฏฺเน การณฏฺเน จ ตณฺหาย วตฺถุภูตา. ตณฺหารมฺมณาติ ตณฺหาปวตฺติวเสน ตณฺหาย อารมฺมณภูตา. กามนียฏฺเนาติ ปจฺจาสีสิตพฺพฏฺเน. รชนียฏฺเนาติ รฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเน. มทนียฏฺเนาติ กุลมทาทิมทํ อุปฺปาทนียฏฺเน.
ตตฺถ ‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา’’ติอาทึ กตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ รชนียํ วตฺถู’’ติ ปริโยสานํ สวิฺาณกอวิฺาณกวเสน วุตฺตํ. อวเสสํ เอกจตุกฺกาทิกฉตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ วตฺถุกามํ ทสฺเสตฺวา กิเลสกามํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กิเลสกามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโค. ราโคติ ตโต พลวตโร ¶ . อุปริ ตโยปิ ราคา อิเมหิ พลวตรา. กาเมสูติ ปฺจสุ กามคุเณสุ. กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท. กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค กามราโค. กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโมเยว นนฺที กามนนฺที. เอวํ สพฺพตฺถ กามตฺถํ วิทิตฺวา ตณฺหายนฏฺเน กามตณฺหา. สิเนหนฏฺเน กามสฺเนโห. ปริฑยฺหนฏฺเน กามปริฬาโห. มุจฺฉนฏฺเน กามมุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนฏฺเน กามชฺโฌสานํ. วฏฺฏสฺมึ โอเฆหิ โอสีทาเปตีติ กาโมโฆ. วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ กามโยโค. ทฬฺหวเสน ตณฺหาทิฏฺิคฺคหณํ อุปาทานํ. จิตฺตํ นีวรติ ปริโยนนฺธตีติ นีวรณํ.
อทฺทสนฺติ อทฺทกฺขึ. กามาติ อาลปนํ. เตติ ตว. มูลนฺติ ปติฏฺํ. สงฺกปฺปาติ ปริกปฺเปน. น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามีติ ตํ ปริกปฺปนํ น กริสฺสามิ. น โหหิสีติ น ภวิสฺสสิ.
อิจฺฉมานสฺสาติ ปจฺจาสีสนฺตสฺส. สาทิยมานสฺสาติ อสฺสาทิยมานสฺส. ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส. ปิหยมานสฺสาติ ปาปุณิตุํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทนฺตสฺส. อภิชปฺปมานสฺสาติ ตณฺหาวเสน ติตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส. อถ ¶ วา อภิวทนฺตสฺส.
ขตฺติยสฺส วาติอาทิ จตุชฺชาติวเสน วุตฺตํ. คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ ลิงฺควเสน วุตฺตํ. เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ อุปปตฺติวเสน วุตฺตํ. อิชฺฌตีติ นิปฺผชฺชติ. สมิชฺฌตีติ สมฺมา นิปฺผชฺชติ. อิชฺฌติ วิเสสรูปปฏิลาภวเสน. ลภติ ทสฺสนียรูปปฏิลาภวเสน. ปฏิลภติ ¶ ปสาทนียรูปปฏิลาภวเสน. อธิคจฺฉติ สณฺานรูปปฏิลาภวเสน. วินฺทติ ฉวิปฺปสาทรูปปฏิลาภวเสน. อถ วา ปฺุมหตฺเตน อิชฺฌติ. ชาติมหตฺเตน ลภติ. อิสฺสริยมหตฺเตน ปฏิลภติ. สุขมหตฺเตน อธิคจฺฉติ. สมฺปตฺติมหตฺเตน วินฺทตีติ.
เอกํสวจนนฺติ เอกโกฏฺาสวจนํ. ‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา (ปารา. ๓๔๙, ๓๖๗), เอกํสพฺยากรณีโย ปฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๑๒; อ. นิ. ๔.๔๒) วิย อเนกํสคหณปฏิกฺเขโป. นิสฺสํสยวจนนฺติ สํสยวิรหิตวจนํ, สนฺเทหปฏิกฺเขปวจนนฺติ อตฺโถ. นิกฺกงฺขาวจนนฺติ ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ กงฺขาปฏิกฺเขปวจนํ. อทฺเวชฺฌวจนนฺติ ทฺวิธาภาวํ ¶ ทฺเวชฺฌํ, ตํอภาเวน อทฺเวชฺฌวจนํ. ทฺวิธาภาววิรหิตํ ‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา’’ติอาทีสุ วิย วิมติปฏิกฺเขโป. อทฺเวฬฺหกวจนนฺติ ทฺวิหทยาภาเวน อทฺเวฬฺหกํ. ‘‘อิติหาส, อิติหาสา’’ติ ทฺเวฬฺหกปฏิกฺเขปวจนํ. นิโยควจนนฺติ เอกสฺมึ อตฺเถ ทฺเว น ยุชฺชนฺตีติ นิโยควจนํ ทฺวิธาปถปฏิกฺเขโป. อฺตฺถ ปน ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ อาคตํ. อปณฺณกวจนนฺติ ปลาสรหิตํ สารวจนํ อวิรทฺธการณํ ‘‘อปณฺณกํ านเมเก’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๑) วิย, อปณฺณกมณิ วิย สปฺปติฏฺวจนํ. อวตฺถาปนวจนเมตนฺติ เอตํ วจนํ โอตริตฺวา ปติฏฺิตํ สนฺติฏฺาปนํ ปนํ.
ยานิ ¶ อิมสฺมึ มหานิทฺเทเส วิภตฺตึ อาโรปิตานิ ปทานิ, ตานิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺตานิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ, นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ นานา ภวนฺติ. อปรทีปนา ปเนตฺถ ทฺเว านานิ คจฺฉนฺติ. กถํ? ตานิ หิ พฺยฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน วาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ‘‘โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๐๖๖) เอวํ พฺยฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ หิ เอโกว โกโธ พฺยฺชนวเสน เอวํ วิภตฺตึ ลภติ. ‘‘อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ คจฺฉติ อธิคจฺฉตี’’ติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา’’ติ (ธ. ส. ๑๖) เอวํ อตฺถวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
เตสุ ปีติปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ. ปีติ ปาโมชฺชนฺติ หิ พฺยฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติ. อาโมทนา ปโมทนา ปหาโสติ อุปสคฺควเสน. วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ อตฺตมนตาติ อตฺถวเสน. อิมินา นเยน สพฺพปทนิทฺเทเสสุ วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
นานา ¶ โหนฺตานิปิ นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติ. ตตฺถ ‘‘กตโม ตสฺมึ สมเย พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมึ สมเย โทโส ทุสฺสนา’’ติ เอตฺถ พฺยาปาโทติ วา โทโสติ วา ทฺเวปิ เอเต โกโธ เอว, นาเมน ปน นานตฺตํ คตาติ เอวํ นามนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
ราสฏฺเน ¶ จ ปฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติ. เอตฺถ ปน รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สฺา สฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิฺาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปฺจกฺขนฺธา โหนฺติ. เอวํ ลกฺขณนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย…เป… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ¶ ปทหตี’’ติ (วิภ. ๓๙๐; ที. นิ. ๒.๔๐๒) เอกเมว วีริยํ กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ าเนสุ อาคตํ. เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
‘‘จตฺตาโร อสทฺธมฺมา โกธครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา, น สทฺธมฺมครุตา’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. ๔.๔๔) ปน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ปีติยาเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ ยถาลาภวเสน ลพฺภนฺติ. ปีติยา หิ ปีตีติ นามํ, จิตฺตสฺส จิตฺตนฺติ นามํ. ปีติ จ ผรณลกฺขณา, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สฺา สฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิฺาณํ วิชานนลกฺขณํ.
ตถา ปีติ ผรณกิจฺจา, เวทนา อนุภวนกิจฺจา, สฺา สฺชานนกิจฺจา, เจตนา เจตยิตกิจฺจา, วิฺาณํ วิชานนกิจฺจนฺติ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปีติปเท นตฺถิ.
อโลภาทินิทฺเทเส ปน ‘‘อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๓๕) นเยน ¶ ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ ทฺเว านานิ คจฺฉติ. ยฏฺิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว ‘‘ปีตี’’ติ วุตฺเต เอตํ ปทํ ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘‘ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺตี’’ติ (ธ. ส. ๙) วุตฺเต ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติ. ยถา หิ ทหรกุมารํ นหาเปตฺวา มโนรมํ วตฺถํ ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา อกฺขีนิ อฺเชตฺวา อถสฺส นลาเฏ เอกเมว ¶ มโนสิลาพินฺทุํ กเรยฺย, น ตสฺส เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติ, นานาวณฺเณหิ ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ จิตฺตติลโก นาม โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อยํ ปทตฺถุติ นาม.
พฺยฺชนวเสน ¶ ปน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ นาม. ยถา หิ ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘ภนฺเต’’ติ วา ‘‘ยกฺโข’’ติ วา ‘‘สปฺโป’’ติ วา วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ‘‘อาวุโส อาวุโส, ภนฺเต ภนฺเต, ยกฺโข ยกฺโข, สปฺโป สปฺโป’’ติ วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติ, เอวเมว สกึเทว ยฏฺิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย ‘‘ปีตี’’ติ วุตฺตมตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘‘ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺตี’’ติ วุตฺเตเยว ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหตีติ เอวํ อปรทีปนา ทฺเว านานิ คจฺฉติ. เอติสฺสาปิ วเสน ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ปีนยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺานา. ยา ปฺจกามคุณปฏิสฺุตฺตาติ ยา รูปาทิปฺจกามโกฏฺาสปฏิสํยุตฺตา ปีติ, สา ปีนยตีติ ปีติ, อิทํ สภาวปทํ. ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา วา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุณฺโหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ ‘‘โมทนา’’ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติธมฺมานํ เอกโต กรเณน โมทนา. อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา ‘‘อาโมทนา ปโมทนา’’ติ วุตฺตา.
หาเสตีติ หาโส. ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺปหฏฺาการานเมตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ ¶ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ‘‘วิตฺตี’’ติ วุตฺตา. ตุฏฺีติ สภาวสณฺิตาย ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ.
อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺานตฺตา อตฺตโน ¶ มโน นาม โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา ¶ อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อฺสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนสา ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา ‘‘อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตา.
จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโน เอว, ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. ๓๓; สํ. นิ. ๑.๑๕๑) หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ‘‘มานโส’’ติ วุตฺโต.
‘‘กถฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;
อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํกยิรา ชเน สุตา’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) –
เอตฺถ อรหตฺตํ ‘‘มานส’’นฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโน เอว มานสํ, พฺยฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ.
หทยนฺติ จิตฺตํ. ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สุ. นิ. อาฬวกสุตฺตํ; สํ. นิ. ๑.๒๓๗; ๒๔๖) เอตฺถ อุโร ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘หทยา หทยํ มฺเ อฺาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๓) เอตฺถ จิตฺตํ. ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ขุ. ปา. ๓.ทฺวตึสากาโร; ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐) เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห – ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๙). ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ ¶ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ ‘‘ปณฺฑร’’นฺตฺเวว วุตฺตํ.
มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ ‘‘นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตน’’นฺติ. ตตฺถ ¶ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ, วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ, รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิภงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๘) สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ทกฺขิณาปโถ ¶ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทโส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๐๒; ๕.๒๓; ม. นิ. ๓.๑๕๘) การณํ. อิธ ปน สฺชาติเทสฏฺเน สโมสรณานฏฺเน การณฏฺเนาติ ติธาปิ วฏฺฏติ.
ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สฺชายนฺตีติ สฺชาติเทสฏฺเนปิ เอตํ อายตนํ. พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณานฏฺเนปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเน การณตฺตา การณฏฺเนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโน เอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ.
วิชานาตีติ วิฺาณํ. วิฺาณเมว ขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๕๑) เอตฺถ หิ ราสฏฺเน ขนฺโธ วุตฺโต. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๕๕๕) คุณฏฺเน. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑-๒๔๒) เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิฺาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วิฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิฺาณํ รูฬฺหิโต ‘‘วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ.
ตชฺชา มโนวิฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา ¶ มโนวิฺาณธาตุ. อิมสฺมิฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิฺาณํ, สภาวฏฺเน นิสฺสตฺตฏฺเน ¶ วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. สหคโตติ อวิชหิโต. สหชาโตติ สทฺธึ นิคฺคโต. สํสฏฺโติ สํสคฺโค หุตฺวา ิโต. สมฺปยุตฺโตติ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโต. กตเมหิ ปกาเรหีติ? เอกุปฺปาทาทีหิ. นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา. อิติ หิ อิมสฺส ปฺหสฺส ปฏิกฺเขเป ‘‘นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. ๔๗๓) เอวํ เอกุปฺปาทตาทีนํ วเสน สมฺปโยคตฺโถ วุตฺโต. อิติ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ ¶ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโต สมฺปยุตฺโต. เอกุปฺปาโทติ เอกโต อุปฺปนฺโน, น วินาติ อตฺโถ. เอกนิโรโธติ เอกโต นิโรโธ. เอกวตฺถุโกติ หทยวตฺถุวเสน เอกวตฺถุโก. เอการมฺมโณติ รูปาทิวเสน เอการมฺมโณ.
เอตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว, โวกิณฺเณ, อารมฺมเณ, นิสฺสเย, สํสฏฺเติ ปฺจสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ ชินวจเน. ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ (มหาว. ๑๔; วิภ. ๒๐๓; ม. นิ. ๓.๓๗๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) เอตฺถ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. ‘‘ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๘๓๒) เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีน’’นฺติ (ปุ. ป. ๓-๖) เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารมฺมณานํ อรูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ. ‘‘อฏฺิกสฺาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๘) เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺิกสฺํ นิสฺสาย อฏฺิกสฺํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ (วิภ. ๕๗๘) เอตฺถ สํสฏฺเ, สํมิสฺสนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิมฺปิ าเน สํสฏฺเ อาคโต.
สหชาตสทฺโท ¶ ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ (ปฏฺ. ๑.๑.๔๓๕) เอตฺถ วิย สหชาเต. สํสฏฺสทฺโท ‘‘คิหีหิ สํสฏฺโ’’ติ จ, ‘‘เอวํ สํสฏฺโ, ภนฺเต’’ติ (สํ. นิ. ๓.๓) จาติ เอวมาทีสุ สํสคฺเค. ‘‘กิเส ถูเล วิวชฺเชตฺวา สํสฏฺา โยชิตา หยา’’ติ (ชา. ๒.๒๒.๗๐) เอตฺถ สทิเส.
‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;
มูลํ มูเลน สํสฏฺํ, สาขา สาขา นิเสวเร’’ติ. (ชา. ๑.๒.๗๒) –
เอตฺถ อุปจิเต. ‘‘จิตฺตสํสฏฺา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๕๙) เอตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม ¶ . อิธ ปน โย ผลปฺปทาเน อวิโยคธมฺโม วินิพฺโภคํ อกตฺวา เอกุปฺปาทาทิธมฺโม หุตฺวา ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุจฺจติ. ตํวิสโย. อถ วา ‘‘สหคโต’’ติ วตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อาคตสุตฺเตน วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘สหชาโต’’ติ วุตฺตํ. เอกโต อุปฺปนฺนรูปารูปํ วิย โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสฏฺโ’’ติ วุตฺตํ.
ขีโรทกํ วิย จ โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. วินิพฺโภคํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเน หิ สหุปฺปนฺนา ธมฺมา สมฺปยุตฺตาปิ อตฺถิ ขีรเตลํ วิย. ตถา วิปฺปยุตฺตาปิ ขีรโต อปนีตํ นวนีตํ วิย. เอวํ ลกฺขณสมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาทาทิลกฺขโณเยว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาโท’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ เอกุปฺปาทสหชาตานํ กึ นานตฺตํ? อุปฺปาเท อนฺตรวิรหิโต เอกุปฺปาโท. ขีรกาลมุตฺตสฺสาปิ ทธิโน มถเน มถเน ปากฏํ นวนีตํ วิย ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตวเสน เอกทิวสเมว ชาโต วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ เอกกฺขเณ นิพฺพตฺโตติ สหชาโต. เอกวตฺถุโกติ ปติฏฺฏฺเน เอกปริจฺเฉเทน เอกวตฺถุโก, ทฺวินฺนํ ¶ ภิกฺขูนํ เอกวตฺถุกตา วิย านนฺตรวิรหิโต. เอการมฺมโณติ อนิยเตการมฺมโณ น จกฺขุวิฺาณํ วิยาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
มจฺโจติ มูลปทํ. รูปาทีสุ สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโตติ สตฺโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สตฺโต สตฺโตติ, ภนฺเต, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตีติ? รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๖๑; มหานิ. ๗). สตฺตโยเคน วา สตฺโต. สุคติทุคฺคตึ นรตีติ นโร. มนุโน ปุตฺโตติ มานโว. อุปกรเณน สยํ โปสยตีติ โปโส. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลตีติ ปุคฺคโล. ชีวิตินฺทฺริยํ ธาเรตีติ ชีโว. จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชาคุ. ชิยตีติ ชนฺตุ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคุ. อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุ. ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิ. หินฺทนฺติ มรณํ, ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคุ. มนุโต ชาโตติ มนุโช. ยํ สาทิยตีติ ยํ รูปาทึ อสฺสาทิยติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิโต ปรํ วุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต เตนาห ภควา –
‘‘กามํ กามยมานสฺส…เป… ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ;
อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม.
๒. ตสฺส ¶ ¶ เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺส. ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส. เต กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจ. สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ โส อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติ. อิโต ปรํ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺเตสุ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว กถยิสฺสามิ.
จกฺขุปีณนํ อารมฺมณํ ปาปุณนวเสน ยายติ คจฺฉติ ¶ . ทสฺสนียวเสน ปิยตฺตํ อารมฺมณวเสน อปฺปาเปตีติ นิยฺยติ. สวนียํ หุตฺวา กณฺณโสตปีณนํ อารมฺมณวเสน ปริกฑฺฒตีติ วุยฺหติ. สริตพฺพํ หุตฺวา จิตฺตปีณนํ อารมฺมณวเสน คเหตฺวา อุปสํหรียตีติ สํหรียติ. ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. หตฺถินา ยายติ คจฺฉตีติ หตฺถิยาเนน วา, วาอิติ วิกปฺปตฺเถ. อสฺเสน ยายติ คจฺฉตีติ อสฺสยาเนน วา. โคยุตฺตํ วยฺหาทิยานํ โคยานํ, เตน โคยาเนน. อชยานาทีสุปิ เอเสว นโย. อิฏฺวเสน ชาโต สฺชาโต.
อารมฺมณปิยตฺตวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต. อารมฺมณมนาปภาเวน ปาตุภูโต. อถ วา กามราควเสน ชาโต สฺชาโต. กามนนฺทิวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต. กามตณฺหาวเสน กามสิเนหวเสน กามจฺฉนฺทวเสน กามปริฬาหวเสน จ ปาตุภูโตติ เวทิตพฺโพ.
เต วา กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามาทโย ปริหายนฺติ วิคจฺฉนฺติ. โส วา กาเมหิ ปริหายตีติ เอโส ขตฺติยาทิปุคฺคโล วตฺถุกามาทิกาเมหิ ปริหายติ วิคจฺฉติ ‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาตี’’ติ (ชา. ๑.๕.๒) เอวมาทีสุ วิย. กถนฺติ เกน ปกาเรน. ติฏฺนฺตสฺเสวาติ ธรนฺตสฺเสว. เต โภเคติ เต วตฺถุกามาทโย โภเค. ราชาโน วาติ ปถพฺยาทิราชาโน. หรนฺตีติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, อปหรนฺติ วา. โจรา วาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกา. อคฺคิ วาติ ทาวคฺคิอาทิ. ทหตีติ ฌาเปติ ภสฺมํ กโรติ. อุทกํ วาติ โอฆาทิอุทกํ ¶ . วหตีติ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาเปติ. อปฺปิยา วาติ อกนฺตา อมนาปา. ทายาทา หรนฺตีติ ทายชฺชวิรหิตา อสฺสามิกา หรนฺติ. นิหิตํ ¶ วาติ นิธานํ กตฺวา ปิตํ. นาธิคจฺฉตีติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถ. ทุปฺปยุตฺตาติ วิสมปโยเคน โยชิตา กสิวาณิชฺชาทิกมฺมนฺตา. ภิชฺชนฺตีติ เภทํ ปาปุณนฺติ, น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ภฺชนฺติ รถํ อยานกา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๒๙๖) สมฺภโว เวทิตพฺโพ.
กุเล วา กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชตีติ ขตฺติยาทิกุเล กุลฌาปโก กุเล อนฺติมปุริโส นิพฺพตฺตติ ¶ . ‘‘กุลงฺกโร’’ติปิ ปาฬิ. โย เต โภเค วิกิรตีติ โย เอโส กุเล ปจฺฉิมโก เต หิรฺาทิเก โภเค เขเปติ. วิธมตีติ วิโยคํ กโรติ, ทูเร ขิปติ. วิทฺธํเสตีติ นาเสติ อทสฺสนํ คเมติ. อถ วา อิตฺถิธุตฺโต หุตฺวา วิกิรติ. สุราธุตฺโต หุตฺวา วิธมติ. อกฺขธุตฺโต หุตฺวา วิทฺธํเสติ. วิกิรติ วา อุปฺปนฺนํ อายํ อชานเนน. วิธมติ วิสฺสชฺชนมุขํ อชานเนน. วิทฺธํเสติ ปิตฏฺาเน อารกฺขํ อสํวิธาเนนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ.
อนิจฺจตาเยว อฏฺมีติ วินาสภาโว เอว อฏฺโม. หายนฺตีติ อทสฺสนํ ยนฺติ. ปริหายนฺตีติ น ปุน ปฺายนฺติ. ปริธํเสนฺตีติ านโต อปคจฺฉนฺติ. ปริปตนฺตีติ ปคฺฆรนฺติ. อนฺตรธายนฺตีติ อนฺตรธานํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ. วิปฺปลุชฺชนฺตีติ จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อปคจฺฉนฺติ.
ติฏฺนฺเตว ¶ เต โภเคติ เตสํ ธนานํ ิตกาเล ‘‘ติฏฺนฺเต นิพฺพุเต จาปี’’ติ เอวมาทีสุ (วิ. ว. ๘๐๖) วิย. โสติ โส โภคสามิโก ปุคฺคโล. จวติ เทวโลกโต. มรติ มนุสฺสโลกโต. วิปฺปลุชฺชติ นาคสุปณฺณาทิโลกโต. อถ วา หายติ ธฺโกฏฺาคารวเสน. ปริหายติ ธนโกฏฺาคารวเสน. ปริธํสติ พลิพทฺทหตฺถิอสฺสาทิวเสน. ปริปตติ ทาสิทาสวเสน. อนฺตรธายติ ทาราภรณวเสน. นสฺสติ อุทกาทิวเสนาติ เอเก วณฺณยนฺติ.
อโยมเยนาติ กาฬโลหาทินิพฺพตฺเตน. สลฺเลนาติ กณฺเฑน. อฏฺิมเยนาติ มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา อวเสเสน. ทนฺตมเยนาติ หตฺถิทนฺตาทินา. วิสาณมเยนาติ โควิสาณาทินา. กฏฺมเยนาติ เวฬุกฏฺาทินา. วิทฺโธติ วุตฺตปฺปการสลฺลานํ อฺตรฺตเรน ปหโฏ. รุปฺปตีติ วิกิรติ, วิการํ อาปชฺชติ. กุปฺปตีติ จลติ, โกปํ อุปฺปาเทติ. ฆฏฺฏียตีติ ¶ ฆฏฺฏิโต โหติ. ปีฬียตีติ ปีฬิโต โหติ, ลทฺธปฺปหาโร กุปฺปติ. ‘‘ตติยทิวเส สลากํ ปเวเสตฺวา โธวนกาเล ฆฏฺฏียติ. ขารปฺปทาเน ปีฬียติ. ปหารโธวเน วา รุปฺปติ. ตสฺมึ ทุกฺขุปฺปาทเน กุปฺปติ. สลากปเวสเน ปีฬียติ. ขารปฺปทาเน ฆฏฺฏียตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
พฺยาธิโตติ ลทฺธปฺปหาโร หุตฺวา ปีฬิโต. โทมนสฺสิโตติ โทมนสฺสปฺปตฺโต. วิปริณามฺถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อฺถาภาวํ อุปนีเตน, อนฺโตโสสาทิ โสโก จ วาจาวิปฺปลาโป ปริเทโว จ กายปีฬนาทิ ทุกฺขฺจ จิตฺตปีฬนาทิ โทมนสฺสฺจ ภุโส อายาโส อุปายาโส จ. เอเต วุตฺตปฺปการา โสกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ สมุทาจารํ คจฺฉนฺติ.
๓. ตติยคาถายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส ภิกฺขุ สพฺพโลกํ วิปฺผาเรตฺวา ¶ ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตตีติ.
โยติ วิภชิตพฺพํ ปทํ. โย ยาทิโสติอาทีนิ ตสฺส วิภชนปทานิ. เอตฺถ จ ยสฺมา โยติ อตฺถปทํ. ตฺจ อนิยเมน ปุคฺคลํ ทีเปติ. ตสฺมา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาห. ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – โยติ โย โกจีติ. ยสฺมา โย โย โกจิ นาม, โส อวสฺสํ ยถาลิงฺคยถายุตฺตยถาวิหิตยถาปฺปการยํานปตฺตยํธมฺมสมนฺนาคตวเสน เอเกนากาเรน ปฺายติ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ าเปตุํ ตํ เภทํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยาทิโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยาทิโสติ ลิงฺควเสน ยาทิโส วา ตาทิโส วา โหตุ, ทีโฆ วา รสฺโส วา กาโฬ วา โอทาโต วา มงฺคุรจฺฉวิ วา กิโส วา ถูโล วาติ อตฺโถ.
ยถายุตฺโตติ โยควเสน เยน วา เตน วา ยุตฺโต โหตุ, นวกมฺมยุตฺโต วา อุทฺเทสยุตฺโต วา วาสธุรยุตฺโต วาติ อตฺโถ. ยถาวิหิโตติ ยถาปิโต นวกมฺมาธิฏฺายิกาทิวเสน. ยถาปกาโรติ ยถาปกาเรน ปติฏฺิโต ปทีปนายกาทิวเสน. ยํานปฺปตฺโตติ ¶ ยํ านนฺตรํ ปตฺโต เสนาปติเสฏฺิฏฺานาทิวเสน. ยํธมฺมสมนฺนาคโตติ เยน ธมฺเมน อุปาคโต ธุตงฺคาทิวเสน.
วิกฺขมฺภนโต วาติ อุปจารปฺปนาสมาธีติ กิเลสานํ ทูรีกรณโต วา ฆฏปฺปหาเรน เสวาลานํ วิย. สมุจฺเฉทโต วาติ ปุน อปฺปวตฺตึ กตฺวา อจฺจนฺตโต มคฺเคน กิเลสานํ อุจฺฉินฺนมูลโต ปหานวเสน สมุจฺเฉทโต วา. อฏฺิกงฺกลูปมา กามาติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ.
พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ ฉ ปทานิ มรณสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ, อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติ ¶ อิมานิ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตานิ. อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ, กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ, ปมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปีติ ปริโยสานานิ อปฺปนาชฺฌานวเสน วุตฺตานิ. ตตฺถ อฏฺิกงฺกลูปมา กามาติ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อฏฺิกงฺกลํ อุปมา เอเตสํ กามานนฺติ อฏฺิกงฺกลูปมา กามา. อปฺปสฺสาทฏฺเนาติ ‘‘อปฺปํ ปริตฺตํ สุขสฺสาทํ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติ ทสฺสนฏฺเน. ปสฺสนฺโตติ ‘‘ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ าณจกฺขุนา ปสฺสนฺโต. ปริวชฺเชตีติ ทูรงฺคเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , คหปติ, กุกฺกุโร ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต โคฆาตกสูนํ ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส, ตเมนํ ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อุปสุมฺเภยฺย. ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, อปิ นุ โข โส กุกฺกุโร อมฺหํ อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ ปเลหนฺโต ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยํ ปฏิวิเนยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อทฺุหิ, ภนฺเต, อฏฺิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ, ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา ¶ , ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา, ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสุปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๔๒).
คิชฺฌาทีหิ สาธารณา มํสเปสิ อุปมา เอเตสนฺติ มํสเปสูปมา. พหูนํ สาธารณฏฺเน พหุสาธารณา. อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อุปมา เอเตสนฺติ ติณุกฺกูปมา. อนุทหนฏฺเนาติ หตฺถาทิฌาปนฏฺเน. สาธิกโปริสปฺปมาณา ¶ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ องฺคารานํ ปูรา องฺคารกาสุ อุปมา เอเตสนฺติ องฺคารกาสูปมา. มหาปริฬาหฏฺเนาติ มหนฺตปริตาปนฏฺเน. อารามรามเณยฺยาทิกํ สุปินํ อุปมา เอเตสนฺติ สุปินกูปมา. อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเนาติ อปฺปตฺวา, น อุปคนฺตฺวา ติฏฺนฏฺเน. ยาจิเตน ลทฺธํ ยานาทิภณฺฑํ อุปมา เอเตสนฺติ ยาจิตกูปมา. ตาวกาลิกฏฺเนาติ อนิพนฺธนฏฺเน. สมฺปนฺนผลรุกฺโข อุปมา เอเตสนฺติ รุกฺขผลูปมา. สมฺภฺชนปริภฺชนฏฺเนาติ สาขาภฺชนฏฺเน เจว สมนฺตโต ภฺชิตฺวา รุกฺขปาตนฏฺเน จ. อสิ จ สูนา จ อุปมา เอเตสนฺติ อสิสูนูปมา. อธิกุฏฺฏนฏฺเนาติ ฉินฺทนฏฺเน. สตฺติสูลํ อุปมา เอเตสนฺติ สตฺติสูลูปมา. วินิวิชฺฌนฏฺเนาติ นิปเตตฺวา คมนฏฺเน. ภยชนนฏฺเน สปฺปสิรํ อุปมา เอเตสนฺติ สปฺปสิรูปมา. สปฺปฏิภยฏฺเนาติ สห อภิมุเข ภยฏฺเน. ทุกฺขชนนํ อคฺคิกฺขนฺธํ อุปมา เอเตสนฺติ อคฺคิกฺขนฺธูปมา. มหาภิตาปนฏฺเนาติ มหนฺตอภิตาปกายปีฬาอุปฺปาทนฏฺเนาติ กามํ ปริวชฺเชตีติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เสยฺยถาปิ, คหปติ, คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ อาทาย อุฑฺฑีเยยฺย, ตเมนํ คิชฺฌาปิ กงฺกาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉยฺยุํ วิสฺสชฺเชยฺยุํ. ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, สเจ โส คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา ตํ มํสเปสึ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย ¶ , มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก ¶ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อาทาย ปฏิวาตํ คจฺเฉยฺย. ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, สเจ ¶ โส ปุริโส ตํ อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, ตสฺส สา อาทิตฺตา ติณุกฺกา หตฺถํ วา ทเหยฺย, พาหุํ วา ทเหยฺย, อฺตรํ วา อฺตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ทเหยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา…เป… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปูรา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกฺกูโล, ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ. ตํ กึ มฺสิ คหปติ, อปิ นุ โส ปุริโส อิติ จิติ เจว กายํ สนฺนาเมยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ’’? ‘‘วิทิตฺหิ, ภนฺเต, ตสฺส ปุริสสฺส ‘อิมฺจ อหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉิสฺสามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส สุปินกํ ปสฺเสยฺย อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ, โส ปฏิพุทฺโธ น กิฺจิ ปฏิปสฺเสยฺย. เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส ยาจิตกํ โภคํ ยาจิตฺวา ยานํ วา โปริเสยฺยํ ปวรมณิกุณฺฑลํ. โส เตหิ ยาจิตเกหิ โภเคหิ ปุรกฺขโต ¶ ปริวุโต อนฺตราปณํ ปฏิปชฺเชยฺย. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวํ วเทยฺย ‘โภคี วต โภ ปุริโส, เอวํ กิร โภ โภคิโน โภคานิ ภฺุชนฺตี’ติ. ตเมนํ สามิกา ยตฺถ ยตฺเถว ตานิ ปสฺเสยฺยุํ, ตตฺถ ตตฺเถว ตานิ หเรยฺยุํ. ตํ กึ มฺสิ, คหปติ, อลํ นุ โข ตสฺส ปุริสสฺส อฺถตฺตายา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ’’? ‘‘สามิโน หิ, ภนฺเต, ตานิ หรนฺตี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘ยาจิตกูปมา ¶ กามา วุตฺตา ภควตา…เป… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ, คหปติ, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร ติพฺโพ วนสณฺโฑ, ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ. น จสฺสุ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ. อถ ปุริโส ¶ อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน. โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลฺจ อุปปนฺนผลฺจ. ตสฺส เอวมสฺส ‘อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, ชานามิ โข ปนาหํ รุกฺขํ อาโรปิตุํ. ยํนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคฺจ ปูเรยฺย’นฺติ? โส ตํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถฺจ ขาเทยฺย, อุจฺฉงฺคฺจ ปูเรยฺย. อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุารึ อาทาย. โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลฺจ อุปปนฺนผลฺจ. ตสฺส เอวมสฺส ‘อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, น โข ปนาหํ ชานามิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ. ยํนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ มูลโต เฉตฺวา ยาวทตฺถฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคฺจ ปูเรยฺย’นฺติ. โส ตํ รุกฺขํ มูลโตว ฉินฺเทยฺย. ตํ กึ มฺสิ ¶ , คหปติ, อมุโก โส ปุริโส ปมํ รุกฺขํ อารูฬฺโห, สเจ โส น ขิปฺปเมว โอโรเหยฺย, ตสฺส โส รุกฺโข ปปตนฺโต หตฺถํ วา ภฺเชยฺย ปาทํ วา ภฺเชยฺย อฺตรํ วา อฺตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ภฺเชยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา. ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๔๓-๔๘).
เอวํ ¶ อฏฺิกงฺกลาทิกอคฺคิกฺขนฺธูปมปริโยสานโต วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปจารสมาธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโต’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติ เอว อนุสฺสติ. ปวตฺติตพฺพฏฺานมฺหิเยว จ ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ. พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. อรหตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ, ตํ พุทฺธานุสฺสตึ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต พฺยูเหนฺโต. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ¶ สีลานุสฺสติ, อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺาเน ¶ เปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกฺกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติ สงฺขํ คเต สรีเร คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ ‘‘กายคตสตี’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา ‘‘กายคตาสตี’’ติ วุตฺตํ. เกสาทิเกสุ กายโกฏฺาเสสุ ปฏิกฺกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ. อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมชฺฌานํ ภาเวนฺโต. ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวนฺโต…เป… เนวสฺานาสฺายตนํ ภาเวนฺโตปิ กาเม ปริวชฺเชตีติ.
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ¶ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเทน กามานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ มคฺคโสตสฺส อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อปายคมนีเย กาเมติ เยหิ อปายํ คจฺฉนฺติ, เต อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโต ปริวชฺเชติ. ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. โอฬาริเกติ ปริฬาหปฺปตฺเต. ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค. ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. อนุสหคเตติ สุขุมภาวปฺปตฺเต. กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา ¶ จ อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํ. กึ ตํ? อรหตฺตผลํ. อรหตฺตสฺส มคฺโค อรหตฺตมคฺโค. ตํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโต. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ. สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน สพฺพํ. อเสสํ นิสฺเสสนฺติ นิรวเสสํ คนฺธมตฺตมฺปิ อฏฺเปตฺวา. อถ วา สพฺเพน ¶ สพฺพํ มูลวเสน. สพฺพถา สพฺพํ อาการนิปฺปเทสวเสน. อเสสํ นิสฺเสสํ ภาวนานิปฺปเทสวเสน. ตถา ปุริเมน ทุจฺจริตาภาเวน. ทุติเยน ปริยุฏฺานาภาเวน. ตติเยน อนุสยาภาเวน เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
สปฺโป วุจฺจติ อหีติ โย โกจิ สรนฺโต คจฺฉติ. เกนฏฺเนาติ เกน อตฺเถน. สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ ยสฺมา สมฺมา สํสรนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป. ภุชนฺโตติ วงฺกวงฺโก หุตฺวา. ปนฺนสิโรติ นิปนฺนสีโส หุตฺวา. สิเรน สุปตีติ สีสํ โภคนฺตเร กตฺวา สุปนภาเวน สิรสา สุปตีติ สรีสโป. พิเล สยตีติ พิลาสโย. ‘‘พิลสโย’’ติปิ ปาฬิ, ตํ สุนฺทรํ. คุหายํ เสตีติ คุหาสโย. ทาา ตสฺส อาวุโธติ ตสฺส สปฺปสฺส ทุเว ทาา ปหรณสตฺถสงฺขาโต อาวุโธ. วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ ตสฺส สปฺปสฺส พฺยาปกสงฺขาตํ วิสํ ทารุณํ กกฺขฬํ. ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ตสฺส สปฺปสฺส ทฺเวธา ชิวฺหา. ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทุวิธาหิ ชิวฺหาหิ รสํ ชานาติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยตีติ. ชีวิตุํ กามยตีติ ชีวิตุกาโม. อมริตุํ กามยตีติ อมริตุกาโม. สุขํ กามยตีติ สุขกาโม. ทุกฺขปฺปฏิกฺกูโลติ ทุกฺขํ ¶ อนิจฺฉมาโน. ปาเทนาติ อตฺตโน ปาเทน. สปฺปสิรนฺติ สปฺปสฺส สีสํ. วชฺเชยฺยาติ ทูรโต วชฺเชยฺย. วิวชฺเชยฺยาติ ตสฺส ปมาเณน. ปริวชฺเชยฺยาติ สมนฺตโต. อภินิวชฺเชยฺยาติ จตุตฺถปฺปมาเณน. อถ วา ปุริเมน สีสโต. ทุติยตติเยน ทฺวีหิ ปสฺเสหิ. จตุตฺเถน ปจฺฉโต. ‘‘กาเม ปน อปฺปตฺตสฺส ปริเยสนมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วชฺเชยฺย. ปตฺตสฺส อารกฺขมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน ¶ วิวชฺเชยฺย. อฺาณปริฬาหทุกฺขวตฺถุภาเวน ปริวชฺเชยฺย. วินาสมุเข ปิยวิปฺปโยคทุกฺขวตฺถุภาเวน อภินิวชฺเชยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
รฺชนวเสน ราโค. พลวรฺชนฏฺเน สาราโค. วิสเย สตฺตานํ อนุ อนุ นยนโต อนุนโย. อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถ. ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา เอตาย นนฺทนฺตีติ นนฺที, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺที. นนฺที จ สา รฺชนฏฺเน ราโค จาติ นนฺทิราโค. ตตฺถ เอกสฺมึ อารมฺมเณ สกึ อุปฺปนฺนา ตณฺหา นนฺที, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา นนฺทิราโคติ วุจฺจติ. จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺา ‘‘พลวรฺชนฏฺเน สาราโค’’ติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ อตฺโถ.
อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํ. อิมินา สตฺตา คิชฺฌนฺติ เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ. พหลฏฺเน วา เคโธ. ‘‘เคธํ วา ปน ปวนสณฺฑ’’นฺติ หิ พหลฏฺเเนว วุตฺตํ ¶ . อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, สพฺพโตภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธ. สชฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโค. ลคฺคนฏฺเน วา สงฺโค. โอสีทนฏฺเน ปงฺโก. อากฑฺฒนวเสน เอชา. ‘‘เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา’’ติ หิ วุตฺตํ. วฺจนฏฺเน มายา. วฏฺฏสฺมึ สตฺตานํ ชนนฏฺเน ชนิกา. ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๕๕) หิ วุตฺตํ. วฏฺฏสฺมึ สตฺเต ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สฺชนนี. ฆฏนฏฺเน สิพฺพินี. อยฺหิ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ, ตสฺมา ‘‘ฆฏนฏฺเน สิพฺพินี’’ติ วุตฺตา. อเนกปฺปการํ ¶ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี.
อากฑฺฒนฏฺเน ¶ สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา. อลฺลฏฺเน วา สริตา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. ๓๔๑). อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. อนยพฺยสนาปาทนฏฺเน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ สุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สุตฺตนฺติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๙). รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเน วิสตา. ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ อายูหินี. อุกฺกณฺิตุํ อปทานโต สหายฏฺเน ทุติยา. อยฺหิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมึ อุกฺกณฺิตุํ น เทติ, คตคตฏฺาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติ. เตเนว วุตฺตํ –
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ. (อิติวุ. ๑๕; อ. นิ. ๔.๙; มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ปายายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๐๗);
ปณิธานกวเสน ปณิธิ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ. เอตาย หิ สตฺตา รชฺชุยา คีวายํ พทฺธา โคณา วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ นิยฺยนฺติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ ภชติ อลฺลียตีติ วนํ, วนติ ยาจตีติ วา วนํ. วนโถติ พฺยฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ. อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺาปนฏฺเน คหนฏฺเน จ วนํ วิยาติ วนํ. พลวตณฺหาเยตํ นามํ. คหนตรฏฺเน ปน ตโต พลวตรา วนโถ นาม. เตน วุตฺตํ –
‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;
เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๓);
สนฺถวนวเสน ¶ ¶ สนฺถโว, สํสคฺโคติ อตฺโถ. โส ทุวิโธ – ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว จ. เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโต. สิเนหวเสน สฺเนโห. อาลยกรณวเสน กมฺปมานา อเปกฺขตีติ อเปกฺขา. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๖๖). อาลยํ กโรหีติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุ, าตกฏฺเน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุ. นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเนปิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิ. อารมฺมณานํ ¶ อสนโต อาสา. อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺตึ อนุคนฺตฺวาว ปริภฺุชนโต จาติ อตฺโถ. อาสีสนวเสน อาสีสนา. อาสีสิตสฺส ภาโว อาสีสิตตฺตํ.
อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสีสนวเสน อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสา. เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ ปุริมานิ ปฺจ ปฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ, ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺํ. ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํ, ตโต ปรานิ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺานํ. น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อฺํ ปิยตรํ อตฺถิ. ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ วา ‘‘อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ, อิทํ ทินฺน’’นฺติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปา. ปรโต ทฺเว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ, ตโต ปรํ อฺเนากาเรน วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน ‘‘ชปฺปา’’ติ วุตฺตํ. ชปฺปนากาโร ชปฺปนา. ชปฺปิตสฺส ภาโว ชปฺปิตตฺตํ. ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโป, โลลุปสฺส ภาโว โลลุปฺปํ. โลลุปฺปนากาโร โลลุปฺปายนา. โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ.
ปุจฺฉฺชิกตาติ ¶ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺาเนสุ ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํ. สาธุ มนาปมนาเป วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโม, ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตา. มาตามาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺาเน ราโคติ อธมฺมราโค. ยุตฺตฏฺาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺโน โลโภ วิสมโลโภ. ‘‘ราโค วิสม’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. ๙๒๔) วา ยุตฺตฏฺาเน วา อยุตฺตฏฺาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเน อธมฺมราโค. วิสมฏฺเน วิสมโลโภติ เวทิตพฺโพ. อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติ. นิกามนากาโร นิกามนา. ปตฺถยนวเสน ปตฺถนา. ปิหายนวเสน ปิหนา. สุฏฺุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนา. ปฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหา. รูปารูปภเวสุ ตณฺหา ภวตณฺหา. อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา. สุทฺเธ รูปภวสฺมึเยว ตณฺหา รูปตณฺหา. อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ¶ ราโค, นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหา. รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา. สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหา. คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโย. โอฆาทโย วุตฺตตฺถาว.
กุสลธมฺเม ¶ อาวรตีติ อาวรณํ. ฉาทนวเสน ฉทนํ. สตฺเต วฏฺฏสฺมึ พนฺธตีติ พนฺธนํ. จิตฺตํ อุปหนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺํ กโรตีติ อุปกฺกิเลโส. ถามคตฏฺเน อนุ อนุ เสตีติ อนุสโย. อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ปริยุฏฺาตีติ ปริยุฏฺานํ, อุปฺปชฺชิตุํ อปทาเนน กุสลวารํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺึสุ, ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺึสู’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๔๓๐) หิ มคฺคํ คณฺหึสูติ อตฺโถ. เอวมิธาปิ คหณฏฺเน ปริยุฏฺานํ เวทิตพฺพํ. ปลิเวนฏฺเน ¶ ลตา วิยาติ ลตา. ‘‘ลตา อุปฺปชฺช ติฏฺตี’’ติ (ธ. ป. ๓๔๐) อาคตฏฺาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาติ วุตฺตา. วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํ. วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ ทุกฺขมูลํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํ. ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโว. พนฺธนฏฺเน ปาโส วิยาติ ปาโส, มารสฺส ปาโส มารปาโส. ทุรุคฺคิลนฏฺเน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํ, มารสฺส พฬิสํ มารพฬิสํ. ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. สนฺทนฏฺเน ตณฺหาว นที ตณฺหานที. อชฺโฌตฺถรณฏฺเน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํ. ยถา สุนขา คทฺทูลพทฺธา ยทิจฺฉกํ นิยฺยนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเน คทฺทูลํ วิยาติ คทฺทูลํ, ตณฺหาว คทฺทูลํ ตณฺหาคทฺทูลํ. ทุปฺปูรณฏฺเน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโท. อภิชฺฌายนฏฺเน อภิชฺฌา. ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. สมฺปยุตฺตกานํ อกุสลานํ ปติฏฺฏฺเน มูลํ.
วิสตฺติกาตีติ วิสตฺติกา อิติ. เกนฏฺเนาติ เกน สภาเวน. วิสตาติ วิตฺถฏา รูปาทีสุ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสฏาติ เตภูมกพฺยาปกวเสน วิสฏา. ปุริมวจนเมว ตการสฺส ฏการํ กตฺวา พฺยฺชนวิภาคํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ สหติ วา. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติ. โอสกฺกนํ วิปฺผนฺทนํ วา ‘‘วิสกฺกน’’นฺติปิ วทนฺติ. ‘‘กุสลากุสลานํ ปตี’’ติ เกจิ วณฺณยนฺติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ ¶ สํหรติ สงฺขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถ. วิสํวาทิกาติ อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา ¶ , วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา. ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ ¶ วิสผลา. ยาย ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
ตสฺสา วิสยํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสาลา วา ปนาติ มหนฺตี เอว ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหา, รูปาทโย ปฺจ ปฺจกามคุณิกราควเสน วุตฺตา. กุเล คเณติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ โลลุปฺปาทวเสน วุตฺตานิ. กามธาตุตฺติโก กมฺมวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, กามภวตฺติโก วิปากวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, สฺาภวตฺติโก สฺาวเสน วิภตฺโต, เอกโวการภวตฺติโก ขนฺธวเสน วิภตฺโต. อตีตตฺติโก กาลวเสน, ทิฏฺจตุกฺโก อารมฺมณวเสน, อปายตฺติโก โอกาสวเสน, ขนฺธตฺติโก นิสฺสตฺตนิชฺชีววเสน วิภตฺโตติ าตพฺพํ. ตตฺรายํ สงฺเขเปน อตฺถทีปนา วิภาวนา จ –
‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตุ’’ (ธ. ส. ๑๒๘๗).
‘‘ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ¶ เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ รูปธาตุ’’ (ธ. ส. ๑๒๘๙).
‘‘ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺโต อากาสานฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ อรูปธาตู’’ติ (ธ. ส. ๑๒๙๑). อฏฺกถายํ ปน ‘‘กามธาตูติ กามภโว, ปฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. รูปธาตูติ รูปภโว, ปฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. อรูปธาตูติ อรูปภโว, จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
อถ ¶ วา กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา วา ธาตุ กามธาตุ. กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา วา ธาตุ รูปธาตุ. กามฺจ รูปฺจ ¶ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ, อรูปสงฺขาตา วา ธาตุ อรูปธาตุ. ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตา. ภวนฺตีติ หิ ภวาติ วุจฺจนฺติ. สฺาย ยุตฺโต ภโว, สฺาวตํ วา ภโว, สฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สฺาภโว. โส กามภโว จ อสฺาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสฺานาสฺาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติ.
น สฺาภโว อสฺาภโว, โส รูปภเวกเทโส. โอฬาริกตฺตาภาวโต เนวสฺา, สุขุมตฺเตน สพฺภาวโต นาสฺาติ เนวสฺานาสฺา, ตาย ยุตฺโต ภโว เนวสฺานาสฺาภโว. อถ วา โอฬาริกาย สฺาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสฺานาสฺา อสฺมึ ภเวติ เนวสฺานาสฺาภโว, โส อรูปภเวกเทโส. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว, เอโก วา โวกาโร, อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสฺาภโวว. จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ ¶ โวกิณฺโณ ภโว, จตฺตาโร วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอว. ปฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, ปฺจ วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ ปฺจโวการภโว, โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติ. อตีตตฺติโก เหฏฺา วุตฺตนโยว. ทิฏฺนฺติ จตุสมุฏฺานิกํ รูปารมฺมณํ. สุตนฺติ ทฺวิสมุฏฺานิกํ สทฺทารมฺมณํ. มุตนฺติ ผุสิตฺวา คเหตพฺพานิ จตุสมุฏฺานิกานิ คนฺธรสโผฏฺพฺพารมฺมณานิ. วิฺาตพฺพํ นาม มนสา ชานิตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ. เตสุ ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ. วิสฏา วิตฺถตาติ มหนฺตา ปตฺถฏา.
อปายโลเกติ วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาเวน อปาโย, ตสฺมึ อปายโลเก. ขนฺธโลเกติ ราสฏฺเน รูปาทโย ปฺจกฺขนฺธา เอว โลโก. ธาตุโลเกติ สฺุตฏฺเน จกฺขุธาตุอาทโย อฏฺารส ธาตุโย เอว โลโก. อายตนโลเกติ อายตนาทีหิ การเณหิ ทฺวาทสายตนานิ เอว โลโก. สพฺเพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก, วุตฺตปฺปกาเร โลเก วิสฏา วิตฺถฏาติ วิสตฺติกา. สโตติ สรตีติ สโต, ปุคฺคเลน สติ วุตฺตา.
ตตฺถ ¶ สรณลกฺขณา สติ. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ถิรสฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทีนํ รกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา.
ตสฺสา ปวตฺติฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต’’ติอาทินา นเยน ¶ จตุพฺพิธํ สติปฏฺานมาห. ตตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเน หตฺถิกายรถกายาทโย วิย ‘‘กาโย’’ติ อธิปฺเปโต. ยถา จ สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ ¶ โส อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺตีติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย.
กายานุปสฺสนาติ กายสฺส อนุปสฺสนา, กายํ วา อนุปสฺสนา, ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวาปิ ปุน ‘‘กายานุปสฺสนา’’ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เตน น กาเย เวทนานุปสฺสนา จิตฺตธมฺมานุปสฺสนา วา, อถ โข กายานุปสฺสนาเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ, ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสนา, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสนา. โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสนา, อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสกสฺส วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสนา, นคราวยวานุปสฺสกสฺส วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสนา, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุชนกสฺส วิย ริตฺตมุฏฺิวินิเวกสฺส วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสนาเยวาติ สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน นานปฺปการโต ทสฺเสนฺเตน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส ¶ วา อฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺํ, ยํ ทิฏฺํ ตํ น ปสฺสติ;
อปสฺสํ พชฺฌเต มูฬฺโห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖);
ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสนาเยว ¶ , น อฺธมฺมานุปสฺสนา. ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา โหติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขตฺตสุภภาวานุปสฺสนา ¶ , อถ โข กายานุปสฺสนา อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภาการสมูหานุปสฺสนาเยวาติ วุตฺตํ โหติ.
อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺาเน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา…เป… โส สโตว อสฺสสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. ๑.๑๐๗) นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ปฏิสมฺภิทายํ สติปฏฺานกถายํ ‘‘อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ. อาโปกายํ. เตโชกายํ. วาโยกายํ. เกสกายํ. โลมกายํ. ฉวิกายํ. จมฺมกายํ. มํสกายํ. รุหิรกายํ. นฺหารุกายํ. อฏฺิกายํ. อฏฺิมิฺชกาย’’นฺติ กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อถ วา กาเย ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุปสฺสนโต ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิ จ ‘‘อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๓๕) อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อยํ ปน จตุสติปฏฺานสาธารโณ อตฺโถ.
สติปฏฺานนฺติ ¶ ตโย สติปฏฺานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิ. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ…เป… โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสมุทโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ ¶ . ตถา ‘‘กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จา’’ติอาทีสุปิ (ปฏิ. ม. ๓.๓๕). ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺาติ อสฺมินฺติ ปฏฺานํ. กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ, ปธานฏฺานนฺติ วา ปฏฺานํ, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ, หตฺถิฏฺานอสฺสฏฺานาทีนิ วิย.
‘‘ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๔, ๓๑๑) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ – ปฏฺเปตพฺพโต ปฏฺานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ ¶ อตฺโถ. เกน ปฏฺเปตพฺโพติ? สติยา, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานนฺติ. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๔๗) ปน สติเยว ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานนฺติ สติปฏฺานํ. อถ วา สรณฏฺเน สติ, อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺานฺจาติปิ สติปฏฺานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ตํ สติปฏฺานํ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. เอตฺถ จ ยํ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา สุตฺเตน คเหตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ตโย สติปฏฺานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๔, ๓๑๑) อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’’ติ. ตสฺส สาวกา ¶ น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ ¶ , อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ, ภิกฺขเว, ปมํ สติปฏฺานํ. ยทริโย…เป… มรหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา…เป… อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป… วตฺตนฺติ. เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ. อนตฺตมนตา จ อตฺตมนตา จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํ…เป….
‘‘ปุน จปรํ…เป… อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป… วตฺตนฺติ. ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๑๑).
เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา นิจฺจํ อุปฏฺิตสติตาย ตทุภยํ วีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ ¶ วุตฺตา. พุทฺธานเมว กิร นิจฺจํ อุปฏฺิตสติตา โหติ, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนนฺติ.
เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ สาธารณตฺโถ. สุขาทีสุ อเนกปฺปเภทาสุ เวทนาสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกเวทนานุปสฺสนา. สราคาทิเก โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกจิตฺตานุปสฺสนา. กายเวทนาจิตฺตานิ เปตฺวา เสสเตภูมกธมฺเมสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺานสุตฺตนฺเต วุตฺตนเยน นีวรณาทิธมฺมานุปสฺสนาติ. เอตฺถ จ กาเยติ เอกวจนํ, สรีรสฺส เอกตฺตา ¶ . จิตฺเตติ เอกวจนํ, จิตฺตสฺส สภาวเภทาภาวโต ชาติคฺคหเณน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา ¶ จ เวทนาทโย อนุปสฺสิตพฺพา, ตถานุปสฺสนฺโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เวทิตพฺพา. กถํ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา? สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต;
ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ, ปริชานาติ เวทนา’’ติ. (สํ. นิ. ๔.๒๕๓);
สพฺพา เอว เจตา ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙). สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห ‘‘สุขา เวทนา ิติสุขา, วิปริณามทุกฺขา. ทุกฺขา เวทนา ิติทุกฺขา, วิปริณามสุขา. อทุกฺขมสุขา เวทนา าณสุขา, อฺาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). อปิ จ อนิจฺจาทิสตฺตวิปสฺสนาวเสนาปิ อนุปสฺสิตพฺพา. จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สราคาทิโสฬสเภทานฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามฺลกฺขณานํ สฺุตธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สนฺตาสนฺตาทีนฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา.
อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อฺเเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อฺเน เวทนํ, อฺเน จิตฺตํ, อฺเน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ¶ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตีติ. อาทิโต หิ กายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส ¶ มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม.
เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส ¶ มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม, เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺติ, กาเย ปน ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา นาม. จิตฺเต ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม. ธมฺเมสุ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสปฺปหานา ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธกฏฺเน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี’’ติ.
ปุน อุปการวเสน จ อปริหีนวเสน จ คุณวเสน จ อปเร ตโย จตุกฺกา วุตฺตา. ตตฺถ อสติปริวชฺชนายาติ น สติ อสติ, สติ เอตฺถ นตฺถีติ วา อสติ, มุฏฺสฺสติยา เอตํ อธิวจนํ. ปริวชฺชนายาติ สมนฺตโต วชฺชเนน. ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส หิ มุฏฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน อุปฏฺิตสติปุคฺคลเสวเนน านนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติ อุปฺปชฺชติ. สติกรณียานํ ธมฺมานนฺติ สติยา กาตพฺพานํ ธมฺมานํ. กตตฺตาติ กตภาเวน. จตุนฺนํ มคฺคานํ กตตฺตา, ภาวิตตฺตาติ อตฺโถ. สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตาติ กามจฺฉนฺทาทีนํ นาสิตภาเวน. สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺตฺตาติ สติยา การณานํ กายาทิอารมฺมณานํ อนฏฺภาเวน.
สติยา ¶ สมนฺนาคตตฺตาติ สติยา สมฺมา อาคตตฺตา อปริหีนตฺตา จ. วสิตตฺตาติ วสิภาวปฺปตฺเตน. ปาคฺุตายาติ ปคุณภาเวน. อปจฺโจโรหณตายาติ อนิวตฺตนภาเวน อปจฺโจสกฺกนภาเวน.
สตฺตตฺตาติ ¶ สภาเวน วิชฺชมานตฺตา. สนฺตตฺตาติ นิพฺพุตสภาวตฺตา. สมิตตฺตาติ กิเลสานํ วูปสมิตภาวตฺตา. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเมหิ อปริหีนตฺตา. พุทฺธานุสฺสติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนยา เอว. สรณกวเสน สติ, อิทํ สติยา สภาวปทํ. ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน ¶ อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมว. สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา ปน สรณตาติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํ. สติสงฺขาตา สรณตาติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา หิ อุทเก ลาพุกฏาหาทีนิ ปลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ. อารมฺมณฺหิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา ‘‘อปิลาปนตา’’ติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ น สมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตา. อุปฏฺานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นิยฺยานสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติ. พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, ปสฏฺโ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค.
เอกายนมคฺโคติ เอกมคฺโค, อยํ มคฺโค น ทฺเวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโน. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วูปกฏฺเน ปวิวิตฺตจิตฺเตน. อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ¶ . เอกสฺส อยโน เอกายโน. เอกสฺสาติ เสฏฺสฺส. สพฺพสตฺตานํ เสฏฺโว ภควา, ตสฺมา ‘‘ภควโต’’ติ วุตฺตํ โหติ. กิฺจาปิ หิ เตน อฺเปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห ‘‘โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๑๕; ปฏิ. ม. ๓.๕; ม. นิ. ๓.๗๙). อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน เอกายโน. อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อฺตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘อิมสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๔). เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปน เอโกว. อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ –
‘‘เอกายนํ ¶ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๙);
มคฺโคติ เกนฏฺเน มคฺโค? นิพฺพานํ คมนฏฺเน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเน จ. อุเปโตติ อาสนฺนํ คโต. สมุเปโตติ ตโต อาสนฺนตรํ คโต. อุภเยนปิ สติยา อปริหีโนติ อตฺโถ. อุปคโตติ อุปคนฺตฺวา ิโต. สมุปคโตติ สมฺปยุตฺโต หุตฺวา ิโต. ‘‘อุปาคโต สมุปาคโต’’ติปิ ปาฬิ. อุภเยนาปิ สติสมีปํ อาคโตติ อตฺโถ. อุปปนฺโนติ อวิโยคาปนฺโน. สมุปปนฺโนติ ปริปุณฺโณ. สมนฺนาคโตติ อวิกโล วิชฺชมาโน. ‘‘อุเปโต สมุเปโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปวตฺตํ กถิตํ. อุปคโต สมุปคโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปฏิเวโธ. อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิ ปเทหิ ปฏิลาโภ กถิโต’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
โลเก วา สา วิสตฺติกาติ ยา เอสา อเนกปฺปกาเรน วุตฺตา วิสตฺติกา, สา ขนฺธโลเก เอว, น อฺตฺร ขนฺเธหิ ปวตฺตตีติ ¶ อตฺโถ. โลเก วา ตํ วิสตฺติกนฺติ ขนฺธโลเก เอว ปวตฺตํ เอตํ วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํ. ตรติ กาเม ปริวชฺเชนฺโต. อุตฺตรติ กิเลเส ปชหนฺโต. ปตรติ เตสํ ปติฏฺาเหตุํ ฉินฺทนฺโต. สมติกฺกมติ สํสารํ อติกฺกมนฺโต. วีติวตฺตติ ปฏิสนฺธิอภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโต. อถ วา ตรติ อุตฺตรติ กายานุปสฺสเนน. ปตรติ เวทนานุปสฺสเนน. สมติกฺกมติ จิตฺตานุปสฺสเนน. อถ วา ตรติ สีเลน. อุตฺตรติ สมาธินา. ปตรติ วิปสฺสนาย. สมติกฺกมติ มคฺเคน. วีติวตฺตติ ผเลนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ.
๔. จตุตฺถคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย เอกํ สาลิเขตฺตาทิเขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทิวตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรฺํ วา โคอสฺสาทิเภทํ ควาสฺสํ วา อนฺโตชาตาทิทาเส วา ภตกาทิกมฺมกเร วา อิตฺถิสฺิตา ถิโย วา าติพนฺธวาทิพนฺธู วา อฺเ วา มนาปิยรูปาทิเก ปุถุกาเม ¶ อนุคิชฺฌตีติ. สาลิกฺเขตฺตนฺติ ยตฺถ สาลิโย วิรุหนฺติ. วีหิกฺเขตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. วีหีติ อวเสสวีหโย. โมทยตีติ มุคฺโค. ฆรวตฺถุนฺติ ฆรปติฏฺาปนตฺถํ กตากตภูมิภาโค. โกฏฺกวตฺถาทีสุปิ เอเสว นโย. โกฏฺโกติ ทฺวารโกฏฺาทิ. ปุเรติ ฆรสฺส ปุรโต. ปจฺฉาติ ฆรสฺส ปจฺฉโต. เอตฺถ อาราเมนฺติ จิตฺตํ โตเสนฺตีติ อาราโม, ปุปฺเผนปิ ผเลนปิ ฉายายปิ ทเกนปิ รมนฺตีติ อตฺโถ.
ปสุกาทโยติ ¶ เอฬกาทโย. อนฺโตชาตโกติ อนฺโตฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต. ธนกฺกีตโกติ ธเนน กีณิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คหิโต. สามํ วาติ สยํ วา. ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ ทาสพฺยํ. อุเปตีติ อุปคจฺฉติ. อกามโก วาติ อตฺตโน อรุจิยา วา กรมรานีโต.
เต ¶ จตฺตาโร ปุนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก’’ติ อาห. อามาย ทาสาติ อนฺโตชาตทาสา. ‘‘ยตฺถ ทาโส อามชาโต ิโต ถุลฺลานิ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเตว วุตฺตา. ธเนน กีตาติ ธนทาสา. สามฺจ เอเกติ สยํ ทาสา. ภยาปณุนฺนาติ อกามทาสา. ภเยน ปณุนฺนา ขิปิตา.
ภตกาติ ภติยา ชีวนกา. กสิกมฺมาทิกมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมกรา. อุปชีวิโนติ สมฺมนฺตนาทินา อุปคนฺตฺวา นิสฺสยํ กตฺวา ชีวนฺตีติ อุปชีวิโน.
อิตฺถีติ ถิยติ เอติสฺสํ คพฺโภติ อิตฺถี. ปริคฺคโหติ สหายี สสฺสามิกา. มาตาปิติพนฺธวาปิ าติพนฺธุ. สโคตฺโต โคตฺตพนฺธุ. เอกาจริยกุเล วา เอกชาติมนฺตํ วา อุคฺคหิตมนฺโต มนฺตพนฺธุ. ธนุสิปฺปาทิสทฺธึ อุคฺคหิตโก สิปฺปพนฺธุ. ‘‘มิตฺตพนฺธวาติปิ พนฺธู’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโ ทิสฺสติ.
คิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน ปตฺเถติ. อนุคิชฺฌตีติ อนุ อนุ คิชฺฌติ ปุนปฺปุนํ ปตฺเถติ. ปลิคิชฺฌตีติ สมนฺตโต ปตฺเถติ. ปลิพชฺฌตีติ วิเสเสน ปตฺเถติ. ‘‘โอฬาริกตฺเตน นิมิตฺตคฺคาหวเสน คิชฺฌติ, อนุคิชฺฌติ, อนุพฺยฺชนคฺคาหวเสน ปลิคิชฺฌติ, ปลิพชฺฌตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
๕. ปฺจมคาถายํ ¶ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตํ ปุคฺคลํ อพลขฺยา กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติ. สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ กามคิทฺธํ กามรตฺตํ ¶ กามปริเยสนฺตฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา, กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ. ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนํ นาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติ.
อพลาติ นตฺถิ เอเตสํ พลนฺติ อพลา, พลวิรหิตา. ทุพฺพลาติ มนฺทปโยคาพเลน กตฺตพฺพกิจฺจวิรหิตา ¶ . อปฺปพลาติ อปฺปํ ปริตฺตํ เอเตสํ พลนฺติ อปฺปพลา, ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถา. อปฺปถามกาติ อปฺโป ปริตฺโต ถาโม เอเตสํ วายาโม อุสฺสาโหติ อปฺปถามกา. หีนา นิหีนา ปโยคหีเนน. โอมกา ถามหีเนน. ลามกา ปจฺจยหีเนน. ฉตุกฺกา อชฺฌาสยหีเนน. ปริตฺตา ปตฺติหีเนน. สหนฺตีติ มทฺทนฺติ ฆฏฺฏนํ อุปฺปาเทนฺติ. ปริสหนฺตีติ สพฺพโต มทฺทนฺติ. อภิภวนฺติ อปราปรํ อุปฺปตฺติวเสน. อชฺโฌตฺถรนฺติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน. ปริยาทิยนฺติ สุสฺโสเสตฺวา าเนน. มทฺทนฺติ กุสลุปฺปตฺตินิวารเณน.
สทฺธาพลนฺติ สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, สมฺปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสิยปจฺจุปฏฺานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานา วา. สา หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา. อสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. วีริยพลนฺติ วีรสฺส ภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณฺจ ปคฺคหณลกฺขณฺจ วีริยํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ วจนโต (อ. นิ. ๔.๑๑๓) สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ทฏฺพฺพํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. สติยา ¶ ลกฺขณาทีนิ วุตฺตาเนว.
มุฏฺสฺสจฺเจ ¶ น กมฺปตีติ สติพลํ. สหชาตานิ สมฺมา อาธียติ เปตีติ สมาธิ. โส ปาโมกฺขลกฺขโณ อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ ธมฺมานํ อารมฺมเณ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, าณปจฺจุปฏฺาโน วา. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ หิ วุตฺตํ. วิเสสโต สุขปทฏฺาโน นิวาเต ปทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺโพ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. ปชานาตีติ ปฺา. กึ ปชานาติ? ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๕) นเยน อริยสจฺจานิ. สา ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา อรฺคตสุเทสโก วิย. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปฺาพลํ. หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อยํ อุภยวเสน อตฺถวณฺณนา โหติ. กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิ เอว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ.
เตสํ ¶ นานากรณทีปนตฺถํ – ‘‘สมุฏฺานํ อธิปติ, ลชฺชาทิลกฺขเณน จา’’ติ อิมํ มาติกํ เปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา – อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี นาม, พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ หิรี นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี นาม, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นาม.
ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ – ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส ¶ อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส ¶ อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ. มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺาเปติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺาเปติ. สมุฏฺาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา หิรี นาม โหติ. กถํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ –
‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิฺู, อสุจึ นาคริโก ยถา;
วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติ. (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา) –
เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ พหิทฺธาสมุฏฺานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ.
กถํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส ¶ สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ ¶ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม โหติ. เตนาห ภควา ‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา; อ. นิ. ๓.๔๐).
กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห –
‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ. เตปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ ¶ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติ. ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติ. โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๑ กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา; อ. นิ. ๓.๔๐).
เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. ‘‘ลชฺชาสภาวสณฺิตา หิรี, ภยสภาวสณฺิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺิตา หิรี. ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ.
ตตฺริทํ ¶ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยน. ตตฺถ สีตลสฺส ¶ คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ.
‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเน เอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหากาเรหิ วชฺชภีรุกภาวทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ ¶ สมุฏฺาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ พลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ, เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ…เป… ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ.
ทฺเว ปริสฺสยาติ ปากฏาปากฏวเสน ทฺเว เอว อุปทฺทวา, น เอกํ, น ตีณิ. เต วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ปากฏปริสฺสยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โกกาติ เกกา. อยเมว วา ปาโ. โจราติ โจริยกมฺเมหิ ยุตฺตา. มาณวาติ สาหสิกกมฺเมหิ ยุตฺตา. กตกมฺมาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกตโจริกกมฺมา. อกตกมฺมาติ ตํ กมฺมํ กาตุํ นิกฺขนฺตา. เอตฺถ อสฺสูติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. จกฺขุโรโคติ จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺนโรโค, รุชตีติ โรโค. จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพา. นิพฺพตฺติตปสาทานฺหิ โรโค นาม นตฺถิ. กณฺณโรโคติ พหิกณฺณโรโค. มุขโรโคติ มุเข อุปฺปนฺนโรโค. ทนฺตโรโคติ ทนฺตสูลํ. กาโสติ ขยโรโค. สาโสติ สฺวาโส อุคฺคารโรโค. ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโค. ฑาโหติ อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนโก อุณฺโห. มุจฺฉาติ ¶ สติวิสฺสชฺชนกา. ปกฺขนฺทิกาติ โลหิตปกฺขนฺทิกา อติสาโร. สูลาติ อามสูลา กุจฺฉิวาโต. วิสูจิกาติ มหนฺโต วิเรจนโก. กิลาโสติ สพโล. โสโสติ สุกฺขนโก โสสพฺยาธิ. อปมาโรติ อมนุสฺสคฺคาโห เวริยกฺขาพาโธ. ททฺทูติ ททฺทุปีฬกา. กณฺฑูติ ขุทฺทกปีฬกา. กจฺฉูติ มหากจฺฉุ. รขสาติ นเขหิ วิลิขิตฏฺาเน โรโค. ‘‘นขสา’’ติปิ ปาฬิ. วิตจฺฉิกาติ หตฺถตลปาทตเลสุ หีรํ หีรํ กตฺวา ผาเลนฺโต อุปฺปชฺชนกโรโค. โลหิตปิตฺตนฺติ โสณิตปิตฺตํ, รตฺตปิตฺตนฺติ ¶ วุตฺตํ โหติ. มธุเมโหติ สรีรพฺภนฺตเร อุกฺกฏฺโรโค. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อปิ จ มธุเมโห อาพาโธ อุกฺกฏฺโ’’ติ (ปาจิ. ๑๕).
อํสาติ อริสโรโค. ปีฬกาติ โลหิตปีฬกา. ภคํ ทาลยตีติ ภคนฺทลา, วจฺจมคฺคํ ผาเลตีติ อตฺโถ. ปิตฺตสมุฏฺานาติ ปิตฺเตน สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ ปิตฺตสมุฏฺานา. เต กิร ทฺวตฺตึส โหนฺติ. เสมฺหสมุฏฺานาทีสุปิ เอเสว นโย. สนฺนิปาติกาติ วาตปิตฺตเสมฺหานํ สนฺนิปาเตน ¶ เอกีภาเวน อุปฺปนฺนา. อาพาธฏฺเน อาพาธา. อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน. อจฺจุณฺหาติ สีเตน อุปฺปชฺชนกโรคา. วิสมปริหารชาติ อติฏฺานนิสชฺชาทินา วิสมปริหาเรน ชาตา. โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตา. กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตา. สีตํ อุณฺหํ…เป… สมฺผสฺโสติ อิเม ปากฏา เอว. อิติ วาติ เอวํ วา. อิเม วุจฺจนฺตีติ นิคเมนฺโต อาห.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาติ อปากฏา อจฺฉาทิตอุปทฺทวา ¶ กตเมติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา. วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา. มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺิโย เวทิตพฺพา. กาเย ปวตฺตํ, กายโต วา ปวตฺตํ, ทุฏฺุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺุ จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. วจีมโนทุจฺจริเตสุปิ เอเสว นโย.
กามียนฺตีติ กามา, ปฺจ กามคุณา. กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโท. กามยตีติ วา กาโม, กาโม เอว ฉนฺโท, กามจฺฉนฺโท น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท วา. กามตณฺหาว เอวํนามิกา. กุสลธมฺเม นีวรตีติ นีวรณํ, กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอวํ เสเสสุปิ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ วา พฺยาปาโท. ถินนตา ถินํ. มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาตตา จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนภาวปจฺจุปฏฺานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา. อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานนฺติ.
อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากํ วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย ¶ , เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ. จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ¶ ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ ทาสพฺยํ วิย ทฏฺพฺพํ ¶ . อุทฺธจฺจฺจ กุกฺกุจฺจฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, สา สํสยลกฺขณา, สํสปฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา. ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา.
รชฺชนลกฺขโณ ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทูสนปจฺจุปฏฺาโน. อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห, เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุพนฺธภาวปจฺจุปฏฺาโน. วุตฺตฺเจตํ ‘‘ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห’’ติอาทิ (วิภ. ๘๙๑).
ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข. เตสํ วินาสนรโส, ตทจฺฉาทนปจฺจุปฏฺาโน. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺานปจฺจุปฏฺาโน.
ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺส อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ.
กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺานํ.
จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสววุตฺติรโส, อมทฺทวปจฺจุปฏฺาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺาโน.
อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหํการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน. อพฺภุณฺณติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหํการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน.
มตฺตภาวลกฺขโณ ¶ ¶ มโท, มทคฺคหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺาโน ¶ . ปฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทนรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ตตฺถ กตโม โกโธ’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. ๘๙๑) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
วิเสสโต เจตฺถ อามิสคิทฺโธ อตฺตนา อลภนฺโต อฺสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว. ตทุตฺตริ อุปนาโห. โส เอวํ กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺเตปิ อฺสฺส ลาภิโน คุณํ มกฺเขติ ‘‘อหมฺปิ ตาทิโส’’ติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ. อยมสฺส มกฺโข จ ปลาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปลาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ ‘‘กึ อิมสฺส อิมินา’’ติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสา. สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ปน ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต ‘‘น อิทํ เอวํ กาตพฺพ’’นฺติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิฺจิ วทติ ‘‘น อิทํ เอวํ กาตพฺพ’’นฺติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ, ภากุฏิกมุโข ‘‘โก เม ตฺว’’นฺติ ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน ‘‘อหเมว เสยฺโย’’ติ อตฺตานํ มฺนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน ‘‘เก อิเม’’ติ ปเร อติมฺนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ เวทิตพฺพํ.
สพฺเพ กิเลสาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา. อุปตาปนฏฺเน วิพาธนฏฺเน จ กิเลสา. กิเลสปูติกตฺตา ทุจฺจริตา. กิเลสทรถกรณฏฺเน ทรถา. อนฺโตฑาหาทิกรณฏฺเน ¶ ปริฬาหา. สทา ตาปนฏฺเน สนฺตาปา. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อภิสงฺขรณฏฺเน จ สพฺเพ อกุสลาภิสงฺขารา.
เกนฏฺเนาติ ¶ เกน อตฺเถน. อภิภวนาทิติวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา’’ติอาทิมาห. ปริสหนฺตีติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ อภิภวนฺติ. ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริจฺจชนาย สํวตฺตนฺติ. ตตฺราสยาติ ตสฺมึ สรีเร อกุสลา ธมฺมา อาสยนฺติ นิวสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เต ปริสฺสยาติ กายทุจฺจริตาทโย อุปทฺทวา. กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายายาติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาทิโต โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ อนฺตรธานาย อทสฺสนตฺถาย สํวตฺตนฺติ. สมฺมาปฏิปทายาติ สุนฺทราย ปสฏฺาย วา ปฏิปทาย, น ¶ มิจฺฉาปฏิปทาย. อนุโลมปฏิปทายาติ อวิรุทฺธปฏิปทาย, น ปฏิโลมปฏิปทาย. อปจฺจนีกปฏิปทายาติ น ปจฺจนีกปฏิปทาย, อปจฺจตฺถิกปฏิปทาย. อนฺวตฺถปฏิปทายาติ อตฺถอนุคตาย ปฏิปทาย, อุปรูปริ วฑฺฒิตาย ปฏิปทาย. ยถา อตฺโถ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพาย ปฏิปทายาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อตฺตตฺถปฏิปทายา’’ติปิ ปาฬิ, ตํ น สุนฺทรํ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายาติ ธมฺโม นาม นวโลกุตฺตรธมฺโม. อนุธมฺโม นาม วิปสฺสนาทิ. ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปา ธมฺมปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา, ตสฺสา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย.
สีเลสุ ปริปูริการิตายาติ ปาติโมกฺขสีเลสุ ปาริปูรึ กตฺวา ิตตาย. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตายาติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๓; อ. นิ. ๓.๑๖; ม. นิ. ๒.๒๔; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑๘) นเยน วุตฺเตสุ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ สุโคปิตทฺวารภาวสฺส. โภชเน มตฺตฺุตายาติ ปฏิคฺคหณาทีสุ ปมาณยุตฺตตาย. อลํสาฏกาทึ มฺุจิตฺวา มิตโภชนตาย.
ชาคริยานุโยคสฺสาติ ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๖; ม. นิ. ๒.๒๔) เอวมาทินา นเยน ปฺจ ชาครณธมฺเม อนุโยคสฺส. สติสมฺปชฺสฺสาติ ¶ สพฺพกมฺมฏฺานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกสฺส สติสมฺปชฺสฺส.
สติปฏฺานานนฺติ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺกนฺทิตฺวา อุปฏฺานโต ปฏฺานํ, สติเยว ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคหณวเสน ¶ สุภสุขนิจฺจตฺตสฺาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ.
จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานนฺติ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต, ปธานฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเน เสฏฺภาวาวหนโต, ปธานภาวกรณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ, วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานฺจ จตุนฺนํ อกุสลกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทฏฺิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ.
จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ ¶ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปเมน อตฺเถน อิทฺธิเยว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท, ปาโทติ ปติฏฺา อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ. เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ.
สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานนฺติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา ‘‘โพธี’’ติ ¶ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ ¶ อฏฺกถาจริยา ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา’’ติ. เตสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ.
อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโย. อฏฺงฺคานิ อสฺสาติ อฏฺงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, ตสฺส อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส. อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตปฺปการานํ โลกิยโลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ. อนฺตรายายาติ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อนฺตรายาย อนฺตรธานาย โลกิยกุสลธมฺมานํ ปริจฺจาคาย.
เตสุ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานฏฺเน ปริสฺสยา นาม. เต หิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมานา อุปทฺทวํ นาวหนฺติ. ตตฺเถเตติ ตสฺมึ อตฺตภาเว เอเต. ปาปกาติ ลามกา. อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ อตฺตภาวํ อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ทเกติ อุทเก.
วุตฺตํ ¶ เหตนฺติ กถิตฺหิ เอตํ. สานฺเตวาสิโกติ อนฺเตวาสิกสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สานฺเตวาสิโก. สาจริยโกติ สมุทาจรณสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สาจริยโก.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวา. อุปริ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อุปฺปชฺชนฺตีติ สมุทาจรนฺติ. สรสงฺกปฺปาติ นานารมฺมเณ สํสรณวเสน อุปฺปนฺนา ปริกปฺปา. สํโยชนิยาติ อารมฺมณภาวํ ¶ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสมฺพนฺธเนน สํโยชนานํ หิตา. ตฺยสฺสาติ เต ปาปกา อสฺส ปุคฺคลสฺส. อนฺโต วสนฺตีติ อพฺภนฺตเร จิตฺเต นิวสนฺติ. อนฺวาสวนฺตีติ กิเลสสนฺตานํ อนุคนฺตฺวา ภุสํ สวนฺติ อนุพนฺธนฺติ. เต นนฺติ ตํ ปุคฺคลํ เอเต อกุสลา ธมฺมา. สมุทาจรนฺตีติ สมฺมา อาจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
กิลิสฺสนฏฺเน มลา. สตฺตุอตฺเถน อมิตฺตา. เวริอตฺเถน สปตฺตา. หนนฏฺเน วธกา. ปจฺจามิตฺตฏฺเน ปจฺจตฺถิกา. อถ วา มลา สูริยสฺโสปกฺกิเลสวลาหกา วิย. อมิตฺตา สูริยสฺส ธูมํ วิย. สปตฺตา ¶ สูริยสฺส หิมํ วิย. วธกา สูริยสฺส รชํ วิย. ปจฺจตฺถิกา สูริยสฺส ราหุ วิย. ‘‘มลา สุวณฺณสฺส มลํ วิย จิตฺตปฺปภานาสกา. อมิตฺตา กาฬโลหมลํ วิย จิตฺเต สินิทฺธภาวนาสกา, สปตฺตา ยุคนทฺธํ ยุชฺฌนฺตา สปตฺตา วิย จิตฺเต ปติฏฺิตธมฺมธํสกา. วธกา มนุสฺสฆาตกา วิย ธมฺมฆาตกา. ปจฺจตฺถิกา รฺา อุปคตสฺส วินาโส วิย โมกฺขมคฺคสฺส ปฏิเสธกา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
อนตฺถชนโนติ น อตฺถํ อนตฺถํ, ตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทตีติ อนตฺถชนโน. โก โส? โลโภ. จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปโกปโน จลโน, กุสลํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ รุนฺธตีติ อตฺโถ. ภยมนฺตรโต ชาตนฺติ อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ, อนตฺถชนนาทิภยเหตุ. ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ ภยํ พาลมหาชโน อวคนฺตฺวา โอตริตฺวา น ชานาติ. อตฺถนฺติ ลุทฺโธ ปุคฺคโล โลกิยโลกุตฺตรอตฺถํ น ชานาติ. ธมฺมนฺติ ตสฺส เหตุํ. อนฺธตมนฺติ พหลนฺธการํ. ยนฺติ ยสฺมา, ยํ นรํ วา. สหเตติ อภิภวติ.
อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตาเน. อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชมานา อหิตาย อุปฺปชฺชนฺติ ทุกฺขาย ¶ . ตทุภเยน อผาสุวิหาราย. อหิตายาติ เจตสิกทุกฺขตฺถาย. ทุกฺขายาติ กายิกทุกฺขตฺถาย. อผาสุวิหารายาติ ตทุภเยน น สุขวิหารตฺถาย. อถ วา ‘‘อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ภวงฺคจลนโต ปฏฺาย ยาว โวฏฺพฺพนา, ตาว ¶ อุปฺปชฺชมานา นาม. โวฏฺพฺพนํ ปน ปตฺวา อนิวตฺตนภาเวน อุปฺปชฺชนฺติ นามา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
ตจสารํว สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผเลน นาสิตํ ตจสารสงฺขาตํ เวฬุ วิย. อรตีติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺิตตา. รตีติ ปฺจกามคุเณ อภิรติ. โลมหํโสติ กณฺฏกสทิโส หุตฺวา อุทฺธคฺคโลโม. อิโตนิทานาติ อยํ อตฺตภาโว นิทานํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิโตนิทานา. อิโตชาติ อิโต อตฺตภาวโต ชาตา. อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกาติ ยถา ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธํ กากํ กุมารกา ตสฺส สุตฺตสฺส ปริยนฺตํ องฺคุลึ เวเตฺวา โอสฺสชฺชนฺติ, โส ทูรํ ¶ คนฺตฺวาปิ ปุน เตสํ ปาทมูเลเยว ปตติ, เอวเมว อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺาย ปาปวิตกฺกา จิตฺตํ โอสฺสชฺชนฺติ.
‘‘สานฺเตวาสิโก’’ติอาทิกํ ปมสุตฺตํ กิเลเสน สหวาสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา’’ติอาทิกํ ทุติยํ กุสลธมฺมมลีนกรณวเสน อตฺถานตฺถสฺส อชานนวเสน จ. ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา’’ติอาทิกํ ตติยํ อตฺตโน นิสฺสยฆาตนวเสน. ‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา’’ติอาทิกํ จตุตฺถํ กิเลสานํ ปติฏฺาทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ าตพฺพํ.
ตโต ตโต ปริสฺสยโตติ ตมฺหา ตมฺหา อุปทฺทวา. ตํ ปุคฺคลนฺติ วุตฺตปฺปการกิเลสสมงฺคีปุคฺคลํ. ทุกฺขํ อนฺเวตีติ ทุกฺขํ อนุ เอติ มาตุ ปจฺฉโต ขีรปิวโก วิย. อนุคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ โจรฆาตโก วิย วชฺฌปฺปตฺตสฺส ¶ . อนฺวายิกํ โหตีติ สมฺปตฺตํ โหติ ธมฺมคนฺถิกาย ปริจฺเฉโท วิย. ชาติทุกฺขนฺติ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตา. ยถา –
ภโว กุลํ นิกาโย จ, สีลํ ปฺตฺติ ลกฺขณํ;
ปสูติ สนฺธิ เจวาติ, ชาติอตฺถา ปเวทิตา.
ตถา หิสฺส ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๒; ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๒.๒๕๗) ภโว อตฺโถ. ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๐๓) เอตฺถ กุลํ. ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอตฺถ นิกาโย. ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี’’ติ ¶ (ม. นิ. ๒.๓๕๑) เอตฺถ อริยสีลํ. ‘‘ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๙๖) เอตฺถ ปฺตฺติ. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํ. ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๑; ม. นิ. ๓.๒๐๗) เอตฺถ ปสูติ. ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ (มหาว. ๑; อุทา. ๑; ม. นิ. ๑.๔๐๓; สํ. นิ. ๒.๕๓; วิภ. ๒๒๕; กถา. ๔๕๐) จ, ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติ (มหาว. ๑๔; วิภ. ๑๙๐; ที. นิ. ๒.๓๘๗; ม. นิ. ๒.๓๗๓; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิกฺขโณ, นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาติ นาม.
กสฺมา ¶ ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขเวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติ.
สุขเวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ. อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ.
กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสโมหชปริฬาหาทิ ¶ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
เปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ ¶ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๔๖ อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา.
ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ – อยฺหิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิเต อสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิฺชนปสารณาทิวิรหิโต ¶ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ยฺจ มาตุ สีตุทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปฏิจฺฉกาทิกมฺมการณปตฺโต วิย ติพฺพํ ทุกฺขํ อนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ¶ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน วิย มหานาคสฺส นิกฑฺฒิยมานสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ¶ ปน ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภฺุชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขนฺติ.
อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ, อิทํ ชาติทุกฺขํ อนฺเวติ.
ชราทุกฺขนฺติ ¶ ทุวิธา ชรา – สงฺขตลกฺขณฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺโน ขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ. ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวโต อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘องฺคานํ ¶ สิถิลภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;
โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโต.
‘‘วิปฺปวาสา สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;
อปฺปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา.
‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;
สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๒; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๒);
อิทํ ชราทุกฺขํ อนฺเวตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยาธีติ วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหติ วิทหตีติ พฺยาธิ. พฺยาธยติ ตาปยติ กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ.
มรณทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ¶ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑). เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๘๑; ชา. ๑.๑๑.๘๘). ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปฺุกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นาม. ติสฺโส มโต ผุสฺโส มโตติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา, สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโตติ อิทมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. พาหิรสมฺมุติมรณํ เปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณฺจ อิธ ยถาวุตฺตปฺปพนฺธวิจฺเฉทนภาเวน สงฺคหิตํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปาปสฺส ¶ ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;
ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;
มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโต.
‘‘สพฺเพสฺจาปิ ¶ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;
วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ.
‘‘อสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;
มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๓; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๓);
โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขนฺติ เอตฺถ โสกาทีสุ โสโก นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ จิตฺตสนฺตาโป. ทุกฺโข ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาวโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘สตฺตานํ หทยํ โสโก, สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ;
อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสฺจ ฑหเต ปุน.
‘‘สมาวหติ ¶ จ พฺยาธิ-ชรามรณเภทนํ;
ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๔; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๔);
ปริเทโว นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส วจีปลาโป. ทุกฺโข ปนสฺส สํสารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน, กณฺโฏฺตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;
ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ, ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๕; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๕);
ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขํ ทุกฺขฺจ มานสํ ภิยฺโย;
ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๖-๑๙๗; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๖);
โทมนสฺสํ ¶ ¶ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ปติปิเสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺติ, นานปฺปการํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;
ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ, โทมนสฺสํ ตโต อหู’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๖-๑๙๗; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๗);
อุปายาโส นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยว. สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. ทุกฺโข ปนสฺส สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตํ ปริทหนโต กายสฺส วิหนนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘จิตฺตสฺส ¶ จ ปริทหนา, กายสฺส วิหนนโต จ อธิมตฺตํ;
ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๘; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๘);
เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺพฺโพ.
เนรยิกํ ทุกฺขนฺติ นิรเย ปฺจวิธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตํ เทวทูตสุตฺเตน ทีเปตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต, ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;
ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺํ, อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาติ’’นฺติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๑; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๑);
ติรจฺฉานโยนิกํ ¶ ทุกฺขนฺติ ติรจฺฉาเนสุ กสาปโตทตาฬนวิชฺฌนาทิกํ อเนกวิธํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตโต คเหตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ทุกฺขํ ¶ ติรจฺเฉสุ กสาปโตททณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;
ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ, วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๑; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๑);
เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขนฺติ เปเตสุ ปน ขุปฺปิปาส วาตาตปาทินิพฺพตฺตํ ทุกฺขฺจ โลกนฺตเร ติพฺพนฺธกาเร อสยฺหสีตาทิทุกฺขฺจ อนฺเวติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสาวาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;
ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ, ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห.
‘‘ติพฺพนฺธกาเร ¶ จ อสยฺหสีเต, โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;
น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ, ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๑; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๑);
มานุสิกํ ทุกฺขนฺติ มนุสฺเสสุ วธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ. คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขนฺติ ‘‘อยฺหิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตตี’’ติอาทินา นเยน ยํ ชาติทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. คพฺเภ ิติมูลกํ ทุกฺขนฺติ ยํ ปน ‘‘โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนา’’ติอาทินา นเยน ยํ ติพฺพํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ คพฺเภ ิติมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. คพฺภา วุฏฺานมูลกํ ทุกฺขนฺติ ‘‘ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน’’ติอาทินา นเยน ยํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ¶ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขนฺตมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ยฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ,
สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนฺจ;
ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ,
ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยฺหิ ทุกฺขา.
‘‘กึ ¶ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิฺจิ,
อตฺถีธ กิฺจิรปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;
เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ,
ทุกฺขาติ สพฺพปมํ อิมมาห ชาติ’’นฺติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๙๑; วิสุทฺธิ. ๒.๕๔๑);
ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขนฺติ ชาตสฺส อุปนิพนฺธนํ นฺหานเลปนขาทนปิวนาทิชคฺคนทุกฺขํ อนฺเวติ. ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขนฺติ ปรสฺส อฺสฺส อายตฺตํ อิสฺสริยทุกฺขํ อนฺเวติ. ‘‘สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺข’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขนฺติ ยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภฺุชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. ปรูปกฺกมํ ทุกฺขนฺติ ยํ ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. ทุกฺขทุกฺขนฺติ ¶ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขํ, อิทํ ทุกฺขทุกฺขํ อนฺเวติ. สงฺขารทุกฺขนฺติ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ, อิทํ สงฺขารทุกฺขํ อนฺเวติ. วิปริณามทุกฺขนฺติ สุขเวทนา วิปริณามทุกฺขสฺส เหตุโต วิปริณามทุกฺขํ, อิทํ วิปริณามทุกฺขํ อนฺเวติ.
มาตุมรณนฺติ ¶ มาตุยา มรณํ. ปิตุมรณนฺติ ปิตุโน มรณํ. ภาตุมรณนฺติ เชฏฺกนิฏฺภาตูนํ มรณํ. ภคินิมรณนฺติ เชฏฺกนิฏฺภคินีนํ มรณํ. ปุตฺตมรณนฺติ ปุตฺตานํ มรณํ. ธีตุมรณนฺติ ธีตูนํ มรณํ. าติพฺยสนํ ทุกฺขนฺติ าตีนํ พฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติกฺขโย, าติวินาโสติ อตฺโถ. เตน าติพฺยสเนน ผุฏฺสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ, ตํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย, โภควินาโสติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน ตํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. โรคพฺยสนนฺติ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. สีลพฺยสนํ ทุกฺขนฺติ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. วุตฺตนเยน ¶ ตํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว พฺยสนํ ทิฏฺิพฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ. เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ. สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ.
ยถาติ โอปมฺเม. ภินฺนํ นาวนฺติ สิถิลพนฺธนํ นาวํ, ชชฺชรีภูตํ วา ปทรุคฺฆาฏิมํ วา. ทกเมสินฺติ อุทกทายึ อุทกปฺปเวสนึ. ตโต ตโต อุทกํ อนฺเวตีติ ตโต ตโต ภินฺนฏฺานโต อุทกํ ปวิสติ. ปุรโตปีติ นาวาย ปุริมภาคโตปิ. ปจฺฉโตปีติ ตสฺสา ปจฺฉิมภาคโตปิ. เหฏฺโตปีติ อโธภาคโตปิ. ปสฺสโตปีติ อุภยปสฺสโตปิ. ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
ตสฺมา ¶ กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ, สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺเชยฺย. เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. ตโต ยถา ปุริโส ครุกํ นาวํ อุทกํ สิฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย ปารํ ¶ คจฺเฉยฺย, เอวเมวํ อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย. สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย, อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
ตสฺมาติ ยสฺมา ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ เอตํ ปุคฺคลํ อนฺเวติ, ตสฺมา. ตํการณา ตํเหตูติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา วุตฺตปฺปการทุกฺขํ เอตํ อนฺเวติ, ตํเหตุ. ยสฺมา อนฺเวติ ตปฺปจฺจยา, ยสฺมา อนฺเวติ ตํนิทานนฺติ เอวํ ปทโยชนา กาตพฺพา. เหตูติอาทีนิ การณเววจนานิ. การณฺหิ เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ตํ ตํ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ.
‘‘ตํการณาติ อการณนิกฺการณปฏิเสโธ. ตํเหตูติ อเหตุมหาภูตเหตุปฏิเสโธ. ตปฺปจฺจยาติ อปฺปจฺจเยน สทฺธึ อสาธารณปจฺจยปฏิเสโธ ¶ . ตํนิทานาติ อนิทาเนน สห อาคมาธิคมนิทานปฏิเสโธ’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโนติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ อุปทฺทวํ วิปสฺสนาาเณน สมฺมา ปสฺสมาโน ทกฺขมาโน.
สทาติ มูลปทํ. ปุน สทาติ อตฺถปทํ. สทาติ สพฺพทิวเส. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ กาเล. สพฺพกาลนฺติ ปุพฺพณฺหาทิสพฺพกาลํ. นิจฺจกาลนฺติ ทิวเส ทิวเส. ธุวกาลนฺติ อพฺโพจฺฉินฺนกาลํ. สตตนฺติ นิรนฺตรํ. สมิตนฺติ เอกีภูตํ. อพฺโพกิณฺณนฺติ อฺเน อสมฺมิสฺสํ. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ ปฏิปาฏิยา ฆฏิตํ ‘‘โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ ¶ อุปฏฺาตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕) วิย. อุทกูมิกชาตนฺติ นิพฺพตฺตอุทกอูมิตรงฺคํ วิย. อวีจีติ อวิรฬํ. สนฺตตีติ อนุปจฺฉินฺนํ. สหิตนฺติ ฆฏิตํ เอกีภูตํ วา ‘‘สหิตํ เม, อสหิตํ เต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๐๒) วิย. ผสฺสิตนฺติ ผุสิตํ ‘‘นิวาเต ผุสิตคฺคเล’’ติอาทีสุ วิย. ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทฺเว ปทานิ ทิวากาลวิภาควเสน. ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามนฺติ ตีณิ รตฺติวิภาควเสน. กาเฬ ชุณฺเหติ อฑฺฒมาสวเสน. วสฺเส…เป… คิมฺเหติ ตีณิ อุตุวเสน. ปุริเม วโยขนฺเธ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ ตีณิ วโยวิภาควเสน วุตฺตานีติ าตพฺพํ.
สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต. ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต’’ติอาทีนิ ‘‘เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยา’’ติ ปริโยสานานิ วุตฺตตฺถาเนว. อปิ ¶ จ สตฺตตฺตา สโตติ ตีสุ วตฺถูสุ สตฺตภาเวน วา ตโย กิเลเส ปฏิกฺกมาเปตุํ สตฺติภาเวน วา สตตฺตา สโต. สนฺตตฺตาติ กิเลโสปกฺกิเลเส ปลาเปตฺวา าเนน จ อารมฺมเณน จ ปโมเจตฺวา สนฺตตฺตา สโต. สมิตตฺตาติ อิฏฺผลทายกปฺุเน จ อนิฏฺผลทายกปาเปน จ สมิตตฺตา สโต. สนฺตธมฺมสมนฺนาคโตติ สปฺปุริสธมฺเม ภชนโต พุทฺธาทิอริยปุคฺคเล เสวนโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต.
วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เอเต วุตฺตปฺปกาเร เตภูมเก วตฺถุกาเม ตีรณปริฺาย ชานิตฺวา. ปหายาติ กิเลสกาเม ปหานปริฺาย ¶ ปริจฺจชิตฺวา. ปชหิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข ตํ วิโนเทตฺวา ตริตฺวา วิชฺฌิตฺวา นีหริตฺวา. กึ พลิพทฺทมิว ปโตเทนาติ ¶ ? น หิ, อถ โข ตํ พฺยนฺตึ กริตฺวา วิคตนฺตํ กริตฺวา. ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา ตํ กริตฺวา. กถํ ปน ตํ ตถา กตนฺติ? อนภาวํ คเหตฺวา อนุ อภาวํ คเมตฺวา. สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ยถา สมุจฺฉินฺนา โหติ, ตถา กริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย กามจฺฉนฺทนีวรณาทีสุ.
กาโมฆนฺติอาทีสุ ปฺจกามคุณิกราโค อวสีทนฏฺเน ‘‘กาโมโฆ’’ติ วุจฺจติ. ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ. ทิฏฺโโฆติ สสฺสตทิฏฺาทิสหคตา ภเว ปตฺถนาเยว, ทิฏฺโโฆ ภโวเฆ เอว สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺโชโฆ จตูสุ สจฺเจสุ อฺาณํ. ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ สํวฑฺฒติ. มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สํวฑฺฒติ. เตภูมกธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺานภาเวน อนุปฺปนฺโน จ อวิชฺโชโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สํวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ.
อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน กาโมฆํ, อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน ภโวฆํ, สฺุตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน อวิชฺโชฆฺจ ตเรยฺย. ปมมคฺควเสน ตเรยฺย, ทุติยมคฺควเสน อุตฺตเรยฺย, ตติยมคฺควเสน ปตเรยฺย, จตุตฺถมคฺควเสน สมติกฺกเมยฺย, ผลวเสน วีติวตฺเตยฺยาติ. อถ วา ‘‘กาโมฆวเสน ตเรยฺย, ภโวฆวเสน อุตฺตเรยฺย, ทิฏฺโฆวเสน ปตเรยฺย, อวิชฺโชฆวเสน สมติกฺกเมยฺย, สพฺโพฆวเสน วีติวตฺเตยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
ครุกนฺติ น สลฺลหุกํ. ภาริกนฺติ ภารภณฺฑํ เอตฺถ ปยนฺตีติ ภาริกํ. อุทกํ สิตฺวาติ ¶ อุทกํ ¶ สิฺจิตฺวา. โอสิฺจิตฺวาติ อติเรกํ สิฺจิตฺวา. ฉฑฺเฑตฺวาติ ปาเตตฺวา. ลหุกายาติ สลฺลหุกาย. ขิปฺปนฺติ สีฆํ. ลหุนฺติ ตํขณํ. อปฺปกสิเรเนวาติ นิทุกฺเขเนว. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานนฺติ สกฺกายโอรโต ปารภูตํ ปารํ. ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ ¶ กถียติ. โยโสติ โย เอโส. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมา เจตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสรชฺชา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค, ตณฺหกฺขโย, วิราโค, นิโรโธ’’ติ วุจฺจติ. ยา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ. ปารํ คจฺเฉยฺย นิมิตฺตวเสน เอกโต วุฏฺานโคตฺรภุาเณน นิพฺพานปารํ ปาปุเณยฺย. อธิคจฺเฉยฺย นิมิตฺตปวตฺเตหิ อุภโตวุฏฺานมคฺคาเณน นิพฺพานปารํ วิเสเสน ปาปุเณยฺย. ผุเสยฺย นิพฺพานารมฺมณผลจิตฺตวเสน นิพฺพานปารํ ผุเสยฺย. สจฺฉิกเรยฺย คุณวเสน ผุสิตฺวา ปจฺจเวกฺขณาเณน นิพฺพานปารํ ปจฺจกฺขํ กเรยฺย. อถ วา ‘‘ปมมคฺเคน ปารํ คจฺเฉยฺย, ทุติเยน อธิคจฺเฉยฺย, ตติเยน ผุเสยฺย, จตุตฺเถน สจฺฉิ กเรยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โยปิ ปารํ คนฺตุกาโมติ โย โกจิ วิปสฺสนาาเณ ิโต ปุคฺคโล นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม, โสปิ อวสฺสํ ตตฺถ คมิสฺสตีติ ปารคู. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี’’ติอาทิ ¶ . ปุพฺพภาเค อชฺฌาสยวเสน วิปสฺสนาโยเคน จ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คจฺฉตีติ โยปิ มคฺคสมงฺคี นิพฺพานปารํ คจฺฉติ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คโตติ โยปิ มคฺเคน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ผเล ิโต นิพฺพานปารงฺคโต, โสปิ ปารคู นาม.
ตํ ชินวจเนน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติอาทิมาห. อภิฺาปารคูติ อธิคเตน าเณน าตปริฺาย นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม คจฺฉติ, คโตติ ปารคู. ปริฺาปารคูติ สพฺพธมฺมานํ ตีรณปริฺาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. ปหานปารคูติ สมุทยปกฺขิกานํ กิเลสานํ ปหานปริฺาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. โย หิ สพฺพธมฺมํ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานาติ าตปริฺาย ตีรณปริฺาย ปหานปริฺายาติ. ตตฺถ กตมา าตปริฺา? สพฺพธมฺมํ ชานาติ ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา, อิเม พาหิรา, อิทมสฺส ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานี’’ติ, อยํ ¶ าตปริฺา. กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ลพฺภมานวเสน สพฺพธมฺมํ ตีเรติ ‘‘อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๑๒๒), อยํ ¶ ตีรณปริฺา. กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ธมฺเมสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริฺาติ. อิมา ปริฺาโย สนฺธาย ‘‘โส อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู’’ติ อาห.
ภาวนาปารคูติ ภาวนาย โกฏึ ปตฺวา มคฺควเสน นิพฺพานปารํ คโต. สจฺฉิกิริยาปารคูติ ผลนิพฺพานวเสน สจฺฉิ กิริยาผลนิพฺพานปารํ คโต. สมาปตฺติปารคูติ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปารํ ปตฺโต. สพฺพธมฺมานนฺติ ปฺจกฺขนฺธาทิสพฺพธมฺมานํ. สพฺพทุกฺขานนฺติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ. สพฺพกิเลสานนฺติ กายทุจฺจริตาทิสพฺพกิเลสานํ. อริยมคฺคานนฺติ โสตาปตฺติมคฺคาทิจตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ¶ . นิโรธสฺสาติ นิพฺพานสฺส. สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ สพฺพาสมฺปิ อฏฺนฺนํ รูปารูปสมาปตฺตีนํ. โสติ โส อริโย. วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. อถ วา กนฺตภาวํ อิสฺสริยภาวํ นิปฺผนฺนภาวํ ปตฺโต. ปารมิปฺปตฺโตติ ปารมีติ อวสานํ นิฏฺานํ, อุตฺตมภาวํ วา ตํ ปตฺโต. กตฺถ ปตฺโตติ อาห ‘‘อริยสฺมึ สีลสฺมิ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อริยสฺมึ สีลสฺมินฺติ นิทฺโทเส สีลสฺมึ. อริยสฺมึ สมาธิสฺมินฺติ นิทฺโทเส สมาธิสฺมึ. อริยาย ปฺายาติ นิทฺโทสาย ปฺาย. อริยาย วิมุตฺติยาติ นิทฺโทสาย ผลวิมุตฺติยา. ปุริเมน วาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา, ทุติเยน วายามสติสมาธโย คหิตา, ตติเยน วิตกฺกสมฺมาทิฏฺิโย คหิตา, จตุตฺเถน ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพา.
อนฺตคโตติ มคฺเคน สงฺขารโลกนฺตํ คโต. อนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกนฺตํ ผเลน ปตฺโต. โกฏิคโตติ มคฺเคน สงฺขารโกฏึ คโต. โกฏิปฺปตฺโตติ ตเมว โกฏึ ผเลน ปตฺโต. ปริยนฺตคโตติ มคฺเคน ขนฺธายตนาทิโลกปริยนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ กตฺวา คโต. ปริยนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกํ ผเลน ปริยนฺตํ กตฺวา ปตฺโต. โวสานคโตติ มคฺเคน อวสานํ คโต. โวสานปฺปตฺโตติ ผเลน อวสานํ ปตฺโต. ตาณคโตติ มคฺเคน ตายนํ คโต. ตาณปฺปตฺโตติ ผเลน ตายนํ ปตฺโต. เลณคโตติ มคฺเคน นิลียนํ คโต. เลณปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน นิลียนํ ปตฺโต. สรณคโตติ มคฺเคน ปติฏฺํ คโต. สรณปฺปตฺโตติ ผเลน สรณํ ปตฺโต ¶ . อภยคโตติ มคฺเคน นิพฺภยํ คโต. อภยปฺปตฺโตติ ผเลน นิพฺภยํ นิพฺพานํ ปตฺโต. อจฺจุตคโตติ จุติวิรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อจฺจุตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. อมตคโตติ มรณรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. อมตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. นิพฺพานคโตติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต. นิพฺพานปฺปตฺโตติ ตเมว ผเลน ปตฺโต. โส ¶ วุฏฺวาโสติ โส อรหา ทสสุ อริยวาเสสุ วสิ ปริวสิ วุฏฺโ วุฏฺาติ จ วุฏฺวาโส. จิณฺณจรโณติ สีเลน สห อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีติ จิณฺณจรโณ. คตทฺโธติ สํสารทฺธานํ ¶ อติกฺกนฺโต. คตทิโสติ สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คโต. คตโกฏิโกติ อนุปาทิเสสนิพฺพานโกฏึ คโต หุตฺวา ิโต. ปาลิตพฺรหฺมจริโยติ รกฺขิตพฺรหฺมจริโย. อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโตติ อุตฺตมํ สมฺมาทิฏฺึ ปตฺโต. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ อกุปฺปํ อจลนํ อรหตฺตผลํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. สจฺฉิกตนิโรโธติ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ิโต.
ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตนฺติ ติวิธํ ทุกฺขํ เตน สมติกฺกมิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ. อภิฺเยฺยนฺติ สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภเนน อากาเรน ชานิตพฺพํ. อภิฺาตนฺติ อธิเกน าเณน าตํ. ปริฺเยฺยนฺติ สามฺลกฺขณาวโพธวเสน กิจฺจสมาปนฺนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ปริชานิตพฺพํ. ปริฺาตนฺติ สมนฺตโต าตํ. ภาเวตพฺพนฺติ วฑฺเฒตพฺพํ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํ. ทุวิธา หิ สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จาติ.
อุกฺขิตฺตปลิโฆติ เอตฺถ ปลิโฆติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา. อยฺหิ ทุกฺขิปนฏฺเน ‘‘ปลิโฆ’’ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อุกฺขิตฺตปลิโฆ’’ติ วุตฺโต. สํกิณฺณปริโขติ ปริขา วุจฺจติ ปุนพฺภวทายโก ภเวสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ ‘‘ชาติสํสาโร’’ติ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโร. โส หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ิตตฺตา ‘‘ปริขา’’ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา สํกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา ‘‘สํกิณฺณปริโข’’ติ วุตฺโต. อพฺพูฬฺเหสิโกติ เอสิกาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหา. อยฺหิ คมฺภีรานุคตฏฺเน ‘‘เอสิกา’’ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลฺุจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ‘‘อพฺพูฬฺเหสิโก’’ติ ¶ วุจฺจติ. นิรคฺคโฬติ อคฺคฬํ วุจฺจนฺติ โอรมฺภาคชนกานิ กามภเว อุปฺปตฺติปจฺจยานิ โอรมฺภาคิยานิ. เอตานิ หิ มหากวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ิตตฺตา ‘‘อคฺคฬ’’นฺติ วุจฺจนฺติ ¶ . เตเนส เตสํ นิรคฺคฬตฺตา ภินฺนตฺตา ‘‘นิรคฺคโฬ’’ติ วุตฺโต. อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ. ปนฺนทฺธโชติ ปาติตมานทฺธโช. ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโร. อปิ จ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา ‘‘ปนฺนภาโร’’ติ อธิปฺเปโต. วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโต. อิธ ปน มานโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา ‘‘วิสํยุตฺโต’’ติ อธิปฺเปโต.
เอตฺตาวตา เถเรน มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ¶ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วิหรณกาโล ทสฺสิโต. ยถา หิ ทฺเว นครานิ เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํ. อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ. โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี’’ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สทฺธึ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ ภินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ สํกิริตฺวา นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทมารุยฺห าติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภฺุเชยฺย. เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโร. ตสฺเสวํ โหติ ‘‘ยาว สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ, ตาว ทฺวตฺตึสกมฺมการเณหิ อฏฺนวุติโรเคหิ ปฺจวีสติมหพฺภเยหิ จ ปริมุจฺจนํ นตฺถี’’ติ. โส มหาโยโธ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ กตฺวา ปฺาติณฺหขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตณฺเหสิกํ ฉินฺทิตฺวา, โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ วิย ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนคฺคฬํ อุคฺโฆเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา, โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ ¶ วิย กมฺมาภิสงฺขารปาการํ ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ สํกิริตฺวา, โส โยโธ นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช วิย มานทฺธเช ¶ ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา, โส โยโธ เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาเท สุรสโภชนํ ภฺุชนฺโต วิย นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตนิโรธารมฺมณํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา (อ. นิ. ๕.๗๑) –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สํกิณฺณปริโข โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โปโนภวิโก ชาติสํสาโร ปหีโน โหติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สํกิณฺณปริโข โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อพฺพูฬฺเหสิโก โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา ปหีนา โหติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อพฺพูฬฺเหสิโก โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ…เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ (อ. นิ. ๕.๗๑).
‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อนฺเวสํ นาธิคจฺฉนฺติ ‘อิทํนิสฺสิตํ ตถาคตสฺส วิฺาณ’’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๔๖).
ปฺจงฺควิปฺปหีโนติ กามจฺฉนฺทาทิปฺจงฺคานิ วิวิเธหิ อุปาเยหิ ปชหิตฺวา ิโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถฺจาวุโส ¶ , ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา ¶ โหติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐).
ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ ฉนฺนํ องฺคานํ ปูเรตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมเณ ปฏิฆานุนยํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาวเสน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรณวเสน ฉฬงฺคานิ ปูเรตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา ิตตฺตา ‘‘ฉฬงฺคสมนฺนาคโต’’ติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐).
เอการกฺโขติ ¶ สติอารกฺเขน เอโก อุตฺตโม อารกฺโข อสฺสาติ เอการกฺโข. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติ. เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐).
จตุราปสฺเสโนติ ปฺาย ปฏิเสวนปริวชฺชนวิโนทนปชหนานํ วเสน จตุนฺนํ อปสฺสยานํ อิโต จิโต จ อปริวตฺตมานานํ วเสน จตุราปสฺเสโน, เตสํ ปาปุณิตฺวา ิโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถฺจาวุโส, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ. สงฺขาเยกํ ¶ วิโนเทติ, สงฺขาเยกํ ปชหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐) นเยน วิตฺถาเรตพฺพํ.
ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺิสจฺจานิ ปณุนฺนานิ นิหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ.
สมวยสฏฺเสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา. สฏฺาติ วิสฺสฏฺา. สมฺมา อวยา สฏฺา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเสโน. สมฺมา วิสฺสฏฺสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. เกวลีติ ¶ ปริปุณฺโณ. วุสิตวาติ วุสิตพฺรหฺมจริโย, ครุสํวาเส อริยมคฺเคปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วุสิตวนฺโต. อุตฺตมปุริโสติ ขีณกิเลสตฺตา วิเสสปุริโส อาชฺปุริโส. ปรมปุริโสติ อุตฺตมปุริโส, ปรมํ วา ปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา อุตฺตมํ ปตฺตพฺพํ อรหตฺตปฏิลาภํ ปตฺโต อนุตฺตรปฺุกฺเขตฺตภูโต อุตฺตมปุริโส, เตเนวตฺเถน ปรมปุริโส. อนุตฺตรํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ อมตํ ปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา ปรมปตฺติปฺปตฺโต. อถ วา ‘‘ฆราวาเส อาทีนวํ สฺชานิตฺวา สาสนปวิสนวเสน อุตฺตมปุริโส. อตฺตภาเว อาทีนวํ สฺชานิตฺวา วิปสฺสนาปวิสนวเสน ปรมปุริโส. กิเลเส อาทีนวํ สฺชานิตฺวา อริยภูมนฺตรํ ปวิฏฺโ ปรมปตฺติปฺปตฺโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
เนวาจินตีติ ¶ กุสลากุสลานํ ปหีนตฺตา เตสํ วิปากํ น วฑฺเฒติ. นาปจินตีติ ผเล ิตตฺตา น วิทฺธํเสติ. อปจินิตฺวา ิโตติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหาเน ิตตฺตา กิเลเส วิทฺธํเสตฺวา ิโต. อิโต ปรํ ตีหิปิ ปเทหิ มคฺคผลวเสเนว โยเชตพฺพํ. เนว ปชหตีติ ปหาตพฺพาภาเวน กิเลเส น ปชหติ. น อุปาทิยตีติ ตณฺหามานทิฏฺีหิ คเหตพฺพาภาวโต เตหิ น คณฺหาติ. ปชหิตฺวา ิโตติ จชิตฺวา ิโต. เนว สํสิพฺพตีติ ตณฺหาวเสน เนว สํสิพฺพติ. น อุสฺสิเนตีติ มานวเสน น อุกฺกํสติ. วิสินิตฺวา ิโตติ ตณฺหาสํสีวนํ อกตฺวา ิโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เนว วิธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น นิพฺพาเปติ. น สนฺธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น ชาลาเปติ. วิธูเปตฺวา ิโตติ ตํ นิพฺพาเปตฺวา ิโต.
อเสกฺเขน ¶ ¶ สีลกฺขนฺเธนาติ สิกฺขิตพฺพาภาเวน อเสกฺเขน วาจากมฺมนฺตาชีวสีลกฺขนฺเธน สีลราสินา สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อปริหีนภาเวน ิโต. สมาธิกฺขนฺเธนาติ วายามสตีหิ สมฺปยุตฺเตน สมาธินา. วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ ผลวิมุตฺติสมฺปยุตฺตกฺขนฺเธน. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปจฺจเวกฺขณาเณน. สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวาติ จตุอริยสจฺจํ สภาววเสน สกสนฺตาเน สมฺปาทิยิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวาติ กมฺปนตณฺหํ อติกฺกมิตฺวา. กิเลสคฺคินฺติ ราคาทิกิเลสคฺคึ. ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา นิพฺพาเปตฺวา. อปริคมนตายาติ สํสาเร อคมนภาเวน ปุนาคมนาภาเวนาติ อตฺโถ. กฏํ สมาทายาติ ชยคฺคาหํ คเหตฺวา. มุตฺติปฏิเสวนตายาติ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺวา รูปาทิอารมฺมณเสวนวเสน. อถ วา สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตผลสมาปตฺติเสวนวเสน. เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยาติ อุปกฺกิเลสมุตฺตาย ปริสุทฺธภาเว ิตาย เมตฺตาย ิโต. กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย.
อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยาติ อติกฺกนฺตปริสุทฺธภาเวน ปริสุทฺธิยา อนฺตํ ปาปุณิตฺวา ิโต. อตมฺมยตายาติ ตณฺหาทิฏฺิมานา ‘‘ตมฺมยา’’ติ วุจฺจนฺติ. เตสํ อภาโว อตมฺมยตา, ตาย ตณฺหาทิฏฺิมานวิรหิตตาย ิโต. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐). เอตฺถาปิ ตณฺหามานทิฏฺิวิรหิโตติ อตฺโถ. วิมุตฺตตฺตาติ สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตภาเวน. สนฺตุสฺสิตตฺตาติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺภาเวน ิโต.
ขนฺธปริยนฺเตติ ¶ เอกจตุปฺจกฺขนฺธานํ ตีหิ ปริฺคฺคีหิ ฌาเปตฺวา อนฺเต อวสาเน ิโต ¶ , นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ วา ปริยนฺตํ, ตสฺมึ ปริยนฺเต. ธาตุปริยนฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – ธาตุปริยนฺเตติ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ ปริยนฺเต. อายตนปริยนฺเตติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ. คติปริยนฺเตติ นิรยาทิปฺจนฺนํ คตีนํ. อุปปตฺติปริยนฺเตติ สุคติทุคฺคตีสุ นิพฺพตฺติยา. ปฏิสนฺธิปริยนฺเตติ กามรูปารูปภเวสุ ปฏิสนฺธิยา ¶ . ภวปริยนฺเตติ เอกโวการจตุปฺจสฺาอสฺาเนวสฺานาสฺากามรูปอรูปภวานํ. สํสารปริยนฺเตติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนปวตฺติยา. วฏฺฏปริยนฺเตติ กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ ปริยนฺเต. อนฺติเม ภเวติ อวสาเน อุปปตฺติภเว. อนฺติเม สมุสฺสเย ิโตติ อวสาเน สมุสฺสเย สรีเร ิโต. อนฺติมเทหธโรติ อนฺติมํ อวสานเทหํ สรีรํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธโร. อรหาติ อารกตฺตา อรีนํ, อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหา.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโกติ ตสฺส ขีณาสวสฺส อยํ สมุสฺสโย อตฺตภาโว อวสาโน. จริโมติ อปฺโป มนฺโท จริโม อาโลโป, จริมํ กพฬํ วิย. ปุน ปฏิสนฺธิยา นตฺถิภาวํ สนฺธาย ‘‘ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ อาห. ชนนํ ชาติ, มรนฺติ เตนาติ มรณํ, ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนา สํสารปวตฺติ จ ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุน นตฺถีติ วุตฺตํ คาถํ นิคเมนฺโต อาห เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ…เป… นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติ.
อิมสฺมึ สุตฺเต ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาานุสาเรน คเหตพฺพํ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๗. ทุติเย ¶ ¶ – สตฺโตติ ลคฺโค. คุหายนฺติ กาเย. กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต ‘‘คุหา’’ติ วุจฺจติ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเตน อภิจฺฉนฺโน. เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํ. ติฏฺนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺนฺโต. โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุโณ. เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ เตสุ อชฺโฌคาฬฺหา หุตฺวา; เอเตน พาหิรพนฺธนํ วุตฺตํ. ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิวิเวกา ทูเร ¶ , อนาสนฺเน. กึการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ.
สตฺโตติ หิ โข วุตฺตนฺติ ‘‘สตฺโต, นโร, มานโว’’ติ เอวมาทินา นเยน กถิโตเยว. คุหา ตาว วตฺตพฺพาติ คุหา ตาว กเถตพฺพา. กาโยติ วาติอาทีสุ อยํ ตาว ปทโยชนา – กาโย อิติ วา คุหา อิติ วา…เป… กุมฺโภ อิติ วาติ. ตตฺถ กาโยติ ‘‘กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย’’ติอาทินา เหฏฺา สติปฏฺานกถายํ วุตฺโตเยว. ราคาทิวาฬานํ วสโนกาสฏฺเน คุหา, ‘‘ปฏิจฺฉาทนฏฺเนา’’ติปิ เอเก. ‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสย’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๗) วิย. ราคาทีหิ ฌาปนฏฺเน เทโห ‘‘เต หิตฺวา มานุสํ เทห’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๓๒ โถกํ วิสทิสํ) วิย. ปมตฺตกรณฏฺเน สนฺเทโห ‘‘ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตฺหิ ชีวิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๔๘) วิย. สํสาเร ¶ สฺจรณฏฺเน นาวา ‘‘สิฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๓๖๙) วิย. อิริยาปถสฺส อตฺถิภาวฏฺเน รโถ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔) วิย. อจฺจุคฺคตฏฺเน ธโช ‘‘ธโช รถสฺส ปฺาณ’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๑) วิย.
กิมิกุลานํ อาวาสภาเวน วมฺมิโก ‘‘วมฺมิโกติ โข, ภิกฺขุ, อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส ¶ กายสฺส อธิวจน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๕๑) วิย. ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก, วมติ วนฺตโก วนฺตุสฺสโย วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ จตูหิ การเณหิ ‘‘วมฺมิโก’’ติ วุจฺจติ. โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกหิ อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรียติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺึ คเหตฺวา ¶ ตสฺมึ มุฏฺินา ปีฬิยมาเน สิเนโห นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนเหน สมฺพทฺโธติ วมฺมิโก. เอวมยํ กาโยปิ ‘‘อกฺขิมฺหา อคฺคิคูถโก’’ติอาทินา นเยน นานปฺปการํ อสุจิกลิมลํ วมตีติ วมฺมิโก. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา อิมสฺมึ อตฺตภาเว นิกนฺติปริยาทาเนน อตฺตภาวํ ฉฑฺเฑตฺวา คตาติ อริเยหิ วนฺตโกติปิ วมฺมิโก. เยหิ จายํ ตีหิ อฏฺิสเตหิ อุสฺสิโต นหารุสมฺพทฺโธ มํสาวเลปโน อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธ ฉวิรฺชิโต สตฺเต วฺเจติ, ตํ สพฺพํ อริเยหิ วนฺตเมวาติ วนฺตุสฺสโยติปิ วมฺมิโก. ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗) เอวํ ตณฺหาย ชนิตตฺตา อริเยหิ วนฺเตเนว ตณฺหาสิเนเหน สมฺพทฺโธ อยนฺติ วนฺตสิเนเหน สมฺพทฺโธติปิ วมฺมิโก. ยถา จ วมฺมิกสฺส อนฺโต นานปฺปการา ปาณกา ตตฺเถว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ ¶ กโรนฺติ, คิลานา สยนฺติ, มตา นิปตนฺติ. อิติ โส เตสํ สูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานฺจ โหติ. เอวํ ขตฺติยมหาสาลาทีนมฺปิ กาโย ‘‘อยํ โคปิตรกฺขิโต มณฺฑิตปสาทิโต มหานุภาวานํ กาโย’’ติ อจินฺเตตฺวา ฉวินิสฺสิตา ปาณา จมฺมนิสฺสิตา ปาณา มํสนิสฺสิตา ปาณา นหารุนิสฺสิตา ปาณา อฏฺินิสฺสิตา ปาณา อฏฺิมิฺชนิสฺสิตา ปาณาติ เอวํ กุลคณนาย อสีติมตฺตานิ กิมิกุลสหสฺสานิ อนฺโตกายสฺมึเยว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, เคลฺเน อาตุริตานิ สยนฺติ, มตามตา นิปตนฺติ. อิติ อยมฺปิ เตสํ ปาณานํ สูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานฺจ โหตีติ ‘‘วมฺมิโก’’ติ สงฺขํ คโต.
มนาปามนาปปตนฏฺเน นครํ ‘‘สกฺกายนคร’’นฺติอาทีสุ วิย. โรคาทีนํ นีฬภาเวน กุลาวกภาเวน นีฬํ ‘‘โรคนีฬํ ปภงฺคุร’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๔๘) วิย. ปฏิสนฺธิยา นิวาสเคหฏฺเน กุฏิ ‘‘ปฺจทฺวารายํ กุฏิกายํ ปสกฺกิยา’’ติอาทีสุ (เถรคา. ๑๒๕) วิย. ปูติภาเวน คณฺโฑ ‘‘โรโคติ ภิกฺขเว, คณฺโฑติ ภิกฺขเว, สลฺโลติ ภิกฺขเว, กายสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๑๕) วิย. ภิชฺชนฏฺเน กุมฺโภ ‘‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๔๐) วิย. กายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ จตุมหาภูตมยสฺส กุจฺฉิตธมฺมานํ อายสฺส อธิวจนํ, กถนนฺติ อตฺโถ. คุหายนฺติ สรีรสฺมึ ¶ ¶ . สตฺโตติ อลฺลีโน. วิสตฺโตติ วณฺณราคาทิวเสน วิวิโธ อลฺลีโน. สณฺานราควเสน อาสตฺโต. ตตฺเถว ¶ ‘‘สุภํ สุข’’นฺติ คหณวเสน ลคฺโค. อตฺตคฺคหณวเสน ลคฺคิโต. ปลิพุทฺโธติ ผสฺสราควเสน อมฺุจิตฺวา ิโต. ภิตฺติขิเลติ ภิตฺติยํ อาโกฏิตขาณุเก. นาคทนฺเตติ ตเถว หตฺถิทนฺตสทิเส วงฺกทณฺฑเก. สตฺตนฺติ ภิตฺติขิเล ลคฺคํ. วิสตฺตนฺติ นาคทนฺเต ลคฺคํ. อาสตฺตนฺติ จีวรวํเส ลคฺคํ. ลคฺคนฺติ จีวรรชฺชุยา ลคฺคํ. ลคฺคิตนฺติ ปีปาเท ลคฺคํ. ปลิพุทฺธนฺติ มฺจปาเท ลคฺคนฺติ เอวมาทินา นเยน โยเชตพฺพํ.
ลคฺคนาธิวจนนฺติ วิเสเสน อลฺลียนกถนํ. ฉนฺโนติ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลเสหิ ฉาทิโต. ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน อุปรูปริ ฉนฺโนติ อุจฺฉนฺโน. อาวุโตติ อาวริโต. นิวุโตติ วาริโต. โอผุโตติ อวตฺถริตฺวา ฉาทิโต. ปิหิโตติ ภาชเนน อุกฺขลิมุขํ วิย ปลิคุณฺิโต. ปฏิจฺฉนฺโนติ อาวโฏ. ปฏิกุชฺชิโตติ อโธมุขํ ปิโต. ตตฺถ ติณปณฺณาทีหิ ฉาทิตํ วิย ฉนฺโน. อุจฺฉนฺโน นทึ อาวรณเสตุ วิย. อาวุโต ชนสฺจรณมคฺคาวรณํ วิย.
วินิพทฺโธ มานวเสนาติ นานาวิเธน มานาติมานวเสน นานาวิเธ อารมฺมเณ พทฺโธ หุตฺวา ติฏฺติ. ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสนาติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺีนํ วเสน ปรามฏฺโ อามสิตฺวา คหิโต. วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสนาติ อารมฺมเณ อสนฺติฏฺนวเสน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโต อุปคโต. อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสนาติ รตนตฺตยาทีสุ กงฺขาสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วเสน สนฺนิฏฺานํ อปฺปตฺโต. ถามคโต อนุสยวเสนาติ ทุนฺนีหรณอปฺปหีนานุสยวเสน ถิรภาวํ ปตฺโต อุปคโต หุตฺวา ติฏฺติ.
รูปูปยนฺติ ตณฺหาทิฏฺูปยวเสน รูปํ อุปคนฺตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ รูปารมฺมณํ วิฺาณํ ติฏฺนฺตํ ติฏฺติ. รูปารมฺมณํ ¶ รูปปติฏฺนฺติ รูปเมว อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา รูปเมว ปติฏฺํ กตฺวา. นนฺทูปเสจนนฺติ สปฺปีติกตณฺโหทเกน อาสิตฺตํ วิฺาณํ. วุทฺธินฺติ วุทฺธิภาวํ. วิรูฬฺหินฺติ ชวนวเสน อุปริโต วิรูฬฺหิภาวํ. เวปุลฺลนฺติ ตทารมฺมณวเสน เวปุลฺลํ.
อตฺถิ ¶ ราโคติอาทีนิ โลภสฺเสว นามานิ. โส หิ รฺชนวเสน ราโค, นนฺทนวเสน นนฺที, ตณฺหายนวเสน ตณฺหาติ วุจฺจติ. ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺิตฺเจว วิรูฬฺหฺจ. ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺมํ. สพฺพตฺถ วา ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํ. อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธีติ อิทํ อิมสฺมึ วิปากวฏฺเฏ ิตสฺส อายตึ ¶ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ยสฺมึ าเน อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิ. ตตฺถ ปุริมสุตฺตํ รูปาทิอารมฺมณลคฺคนวเสน วุตฺตํ, ทุติยสุตฺตํ ตเทวารมฺมณํ อภินนฺทนวเสน วุตฺตํ, ตติยํ วิฺาณปติฏฺานวเสน วุตฺตํ, จตุตฺถํ จตุพฺพิธอาหารวเสน, กุสลากุสลวิฺาณปติฏฺานวเสน วุตฺตนฺติ าตพฺพํ.
เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. มุยฺหนฺตีติ โมหํ อาปชฺชนฺติ. สมฺมุยฺหนฺตีติ วิเสเสน มุยฺหนฺติ. สมฺปมุยฺหนฺตีติ สพฺพากาเรน มุยฺหนฺติ. อถ วา รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ มุยฺหนฺติ, สทฺทารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺมุยฺหนฺติ, มุตารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺปมุยฺหนฺติ. อวิชฺชาย อนฺธีกตาติ อฏฺสุ าเนสุ อฺาณาย อวิชฺชาย อนฺธีกตา. ‘‘คตา’’ติ วา ปาโ, อนฺธภาวํ อุปคตาติ อตฺโถ. ปคาฬฺโหติ ปวิฏฺโ. โอคาฬฺโหติ เหฏฺาภาคํ ปวิฏฺโ. อชฺโฌคาฬฺโหติ อธิโอคาหิตฺวา อวตฺถริตฺวา วิเสเสน ปวิฏฺโ นิมุคฺโคติ อโธมุขํ หุตฺวา ปวิฏฺโ. อถ วา ทสฺสนสํสคฺเคน ¶ โอคาฬฺโห. สวนสํสคฺเคน อชฺโฌคาฬฺโห. วจนสํสคฺเคน นิมุคฺโค. สปฺปุริสสํสคฺควิรหิโต วา โอคาฬฺโห. สทฺธมฺมเสวนวิรหิโต วา อชฺโฌคาฬฺโห. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติวิรหิโต วา นิมุคฺโค.
วิเวกาติ วิวิตฺติ, วิวิจฺจนํ วา วิเวโก. ตโยติ คณนปริจฺเฉโท. กายวิเวโกติ กาเยน วิวิตฺติ, วินา อปสกฺกนํ. จิตฺตวิเวกาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน. สํสาเร ภยํ อิกฺขนโต ภิกฺขุ. วิวิตฺตนฺติ สฺุํ, อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค ‘‘วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺต’’นฺติ (วิภ. ๕๒๖) วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มฺจปีาทีนเมตมธิวจนํ. เตนาห –
‘‘เสนาสนนฺติ ¶ มฺโจปิ เสนาสนํ, ปีมฺปิ… ภิสิปิ… พิพฺโพหนมฺปิ… วิหาโรปิ… อฑฺฒโยโคปิ… ปาสาโทปิ… อฏฺโฏปิ… มาโฬปิ… เลณมฺปิ… คุหาปิ… รุกฺขมูลมฺปิ… เวฬุคุมฺโพปิ… ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสน’’นฺติ (วิภ. ๕๒๗).
อปิ จ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นาม. มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพหนนฺติ อิทํ มฺจปีเสนาสนํ นาม. จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, อิทํ โอกาสเสนาสนํ ¶ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ. ตํ สพฺพมฺปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว.
อิธ ปนสฺส สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรฺํ รุกฺขมูล’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อรฺนฺติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ. ‘‘อารฺกํ นาม เสนาสนํ ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อิทํ ¶ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยํกิฺจิ สนฺตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ. ยํ ‘‘นทีตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกฺุช’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลุกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ. เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลุกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมึเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๔) วุตฺตํ.
วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวาห ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ (วิภ. ๕๓๑). อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ ¶ กตฺวา วสติ. ปลาลปฺุชนฺติ ปลาลราสึ. มหาปลาลปฺุชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. สพฺพเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาเยน วิวิตฺโต วิหรตี’’ติอาทิ. เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ ปวตฺตยตีติ วุตฺตํ โหติ. อิริยตีติ อิริยาปถํ วตฺตยติ. วตฺตตีติ อิริยาปถวุตฺตึ อุปฺปาเทติ. ปาเลตีติ อิริยาปถํ รกฺขติ. ยเปตีติ ยปยติ. ยาเปตีติ ยาปยติ.
ปมํ ¶ ฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ กุสลชฺฌานสมงฺคิสฺส. นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ อุปจาเรน นีวรเณหิ วิวิตฺตมฺปิ สมานํ อนฺโตอปฺปนายํ สุฏฺุ วิวิตฺตํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. เอเสว นโย วิตกฺกวิจารปีติสุขทุกฺเขหิ ¶ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ สมาปนฺนานนฺติ. รูปสฺายาติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปฺจทสนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ สฺาย. ปฏิฆสฺายาติ จกฺขุรูปาทิสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนาย กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิปฺจวิฺาณสงฺขาตาย ปฏิฆสฺาย จ. นานตฺตสฺายาติ นานารมฺมเณ ปวตฺตาย จตุจตฺตาลีสกามาวจรสฺาย จ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สฺุํ โหติ.
อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสาติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, ตํ อากาสานฺจํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานฺจายตนํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสารมฺมณฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส กุสลกิริยฌานํ สมาปนฺนสฺส. รูปสฺายาติ สฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานโต เจว ตทารมฺมณโต จ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙), ตสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุปิ (ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙). ตสฺมา อิธ รูเป สฺา รูปสฺาติ เอวํ สฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูเป สฺา อสฺสาติ รูปสฺํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส ¶ เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตาย กุสลวิปากกิริยาวเสน ปฺจทสวิธาย ¶ ฌานสงฺขาตาย รูปสฺาย. เอตาย จ ปถวีกสิณาทิวเสน อฏฺวิธาย อารมฺมณสงฺขาตาย รูปสฺาย.
ปฏิฆสฺายาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานฺจ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา สฺา ปฏิฆสฺา, รูปสฺาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสฺา? รูปสฺา สทฺทสฺา คนฺธสฺา รสสฺา โผฏฺพฺพสฺา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๓). ตา กุสลวิปากา ปฺจ อกุสลวิปากา ปฺจาติ เอตาย ปฏิฆสฺาย.
นานตฺตสฺายาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตาย สฺาย, นานตฺตาย วา สฺาย. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิฺาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสฺาโย’’ติ (วิภ. ๖๐๔) เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา. ตา อิธ อธิปฺเปตา. อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุสงฺคหิตา สฺา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ. ยสฺมา เจสา อฏฺ กามาวจรกุสลสฺา, ทฺวาทส อกุสลสฺา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสฺา, ทฺเว อกุสลวิปากสฺา ¶ , เอกาทส กามาวจรกิริยสฺาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สฺา นานตฺตา นานาสภาวา อฺมฺํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสฺา’’ติ วุตฺตา, ตาย นานตฺตสฺาย.
จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาปฏิฆสฺานานตฺตสฺาสงฺขาตาหิ สฺาหิ ฌานจิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วินา โหติ อปสกฺกนํ โหติ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตเทว วิฺาณํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ, อากาเส ปวตฺตวิฺาณารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วุตฺตปฺปการาย อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ.
อากิฺจฺายตนนฺติ ¶ เอตฺถ ปน นาสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, อากาสานฺจายตนวิฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิฺจฺํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺสาติ อากิฺจฺายตนํ, อากาเส ¶ ปวตฺติตวิฺาณาปคมารมฺมณฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส ตาย วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ.
เนวสฺานาสฺายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สฺาย ภาวโต ตํ ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วุจฺจติ, ยถาปฏิปนฺนสฺส สา สฺา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค (วิภ. ๖๒๐) ‘‘เนวสฺีนาสฺี’’ติ อุทฺธริตฺวา ตฺเว ‘‘อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสฺีนาสฺี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ ‘‘สนฺโตวตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ กริตฺวา วสตี’’ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย นํ ‘‘สนฺตา’’ติ มนสิ กโรติ. ตํ เนวสฺานาสฺายตนํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ตาย อากิฺจฺายตนสฺาย ฌานจิตฺตํ สฺุํ โหติ.
โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตสฺส. สกฺกายทิฏฺิยาติ วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺิยา. วิจิกิจฺฉายาติ อฏฺสุ าเนสุ กงฺขาย. สีลพฺพตปรามาสาติ ‘‘สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสิตฺวา อุปฺปชฺชนกทิฏฺิ. ทิฏฺานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเน สนฺตาเน อนุสยกา ทิฏฺานุสยา. ตถา วิจิกิจฺฉานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ เตหิ สกฺกายทิฏฺิอาทีหิ เอกโต ¶ ิเตหิ จ. อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ จาติ กิเลสา, เตหิ สกฺกายทิฏฺิยาทิกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สฺุํ โหติ. เอตฺถ ‘‘ตเทกฏฺ’’นฺติ ทุวิธํ เอกฏฺํ ปหาเนกฏฺํ สหเชกฏฺฺจ. อปายคมนียา หิ กิเลสา ยาว โสตาปตฺติมคฺเคน น ปหียนฺติ, ตาว ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาหิ สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล ิตาติ ปหาเนกฏฺา. ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ¶ เอว อาคตา. อนุสเยสุ ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา อาคตา. เสสา ปน อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อฏฺ กิเลสา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาหิ สห ปหาเนกฏฺา หุตฺวา ทฺวีหิ อนุสเยหิ สทฺธึ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ. ราคโทสโมหปมุเขสุ วา ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺิยา ปหียมานาย ทิฏฺิยา สห วิจิกิจฺฉา ปหีนา, ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสเยหิ สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. สหเชกฏฺา ¶ ปน ทิฏฺิยา สห วิจิกิจฺฉาย จ สห เอเกกสฺมึ จิตฺเต ิตา อวเสสกิเลสา.
โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตฺจาติ ปฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ, ทฺวีสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ปหียมาเน เตน สหชาโต โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺวเสน ปหียนฺติ. เตหิ ทุวิเธกฏฺเหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจติ, ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ สฺุํ โหตีติ อตฺโถ.
สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสฺโชนาติ โอฬาริกภูตา กายทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตา เมถุนราคสงฺขาตา สฺโชนา. โส หิ กามภเว สฺโเชตีติ ‘‘สฺโชน’’นฺติ วุจฺจติ. ปฏิฆสฺโชนาติ พฺยาปาทสฺโชนา. โส หิ อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ‘‘ปฏิฆ’’นฺติ วุจฺจติ. เต เอว ถามคตฏฺเน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยา. อณุสหคตาติ สุขุมภูตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเน สนฺตาเน อนุสยนวเสน สุขุมภูตา กามราคปฏิฆานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ วุตฺตตฺเถหิ ทุวิเธกฏฺเหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สฺุํ โหติ.
อรหโตติ ¶ กิเลสารีนํ หตตฺตา ‘‘อรหา’’ติ ลทฺธนามสฺส. รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคา ¶ . อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคา. มานาติ อรหตฺตมคฺควชฺฌา มานา เอว. ตถา อุทฺธจฺจอวิชฺชามานานุสยาทโย อรหตฺตมคฺควชฺฌา. เอเตสุ อุณฺณติลกฺขโณ มาโน. อวูปสมลกฺขณํ อุทฺธจฺจํ. อนฺธภาวลกฺขณา อวิชฺชา. รูปราคอรูปราควเสน ปวตฺตา ภวราคานุสยา. ตเทกฏฺเหิ จาติ เตหิ เอกโต ิเตหิ ¶ จ กิเลเสหิ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ สงฺขํ คเตหิ อชฺฌตฺตํ มฺุจิตฺวา พหิทฺธา ปวตฺเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจติ วินา โหติ อปสกฺกติ, ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ โหติ.
ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา อนุสยานํ อภาโว เวทิตพฺโพ. กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตติยมคฺเคน อภาโว โหติ, มานานุสยสฺส จตุตฺถมคฺเคน, ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปมมคฺเคน, ภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ จตุตฺถมคฺเคเนว. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน ปมมคฺเคน ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อภาโว โหติ, ทุติยมคฺเคน กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตนุภาโว, ตติยมคฺเคน สพฺพโส อภาโว, จตุตฺถมคฺเคน มานานุสยภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ อภาโว โหติ. จิตฺตวิเวโกติ มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานํ กิเลเสหิ สฺุภาโว, ตุจฺฉภาโวติ อตฺโถ.
อุปธิวิเวโกติ กิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารสงฺขาตานํ อุปธีนํ สฺุภาโว. อุปธึ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จา’’ติอาทิมาห. ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสา จ. อุปาทานโคจรา รูปาทโย ปฺจกฺขนฺธา จ. อุปาทานสมฺภูตา ปฺุาปฺุอาเนฺชาภิสงฺขารา จ. อมตนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํ. สํสารโยนิคติอุปปตฺติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สํสิพฺพติ วินตีติ ตณฺหา ‘‘วาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํ. วิเวกฏฺกายานนฺติ ¶ คณสงฺคณิกาย อปคตสรีรานํ. เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ เนกฺขมฺเม กามาทิโต นิกฺขนฺเต ปมชฺฌานาทิเก อภิรตานํ ตนฺนินฺนานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ อุตฺตมปริสุทฺธภาวผลํ ปาปุณิตฺวา ิตานํ. ‘‘อุปกฺกิเลสาภาเวน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, กิเลเสหิ มุตฺตภาเวน ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปรมโวทานปฺปตฺตาน’’นฺติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. นิรูปธีนนฺติ วิคตูปธีนํ. วิสงฺขารคตานนฺติ สงฺขารารมฺมณํ จชิตฺวา วิคตสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณวเสน อุปคตานํ. วิสงฺขารคตํ จิตฺตนฺติ เอตฺถปิ หิ นิพฺพานเมว ‘‘วิสงฺขาร’’นฺติ วุตฺตํ.
วิทูเรติ ¶ ¶ วิวิเธ ทูเร. สุวิทูเรติ สุฏฺุ วิทูเร. น สนฺติเกติ น สมีเป. น สามนฺตาติ น เอกปสฺเส. อนาสนฺเนติ อนจฺจนฺตสมีเป. วิเวกฏฺเติ อติทูเร, วิคเตติ อตฺโถ. ตาทิโสติ ตํสทิโส. ตสฺสณฺิโตติ เตน อากาเรน ิโต. ตปฺปกาโรติ เตน ปกาเรน ิโต. ตปฺปฏิภาโคติ ตํโกฏฺาสิโก. อถ วา ‘‘อตฺตภาวคุหาย ลคฺคภาเวน ตาทิโส. กิเลเสหิ ฉนฺนภาเวน ตสฺสณฺิโต. โมหนสฺมึ ปคาฬฺหภาเวน ตปฺปกาโร. ตีหิ วิเวเกหิ ทูรภาเวน ตปฺปฏิภาโคติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
ทุปฺปหายาติ สุเขน ปหาตพฺพา น โหนฺติ. ทุจฺจชฺชาติ สุเขน ชหิตุํ น สกฺกา. ทุปฺปริจฺจชฺชาติ สพฺพากาเรน ชหิตุํ น สกฺกา. ทุนฺนิมฺมทยาติ นิมฺมทํ อมทํ กาตุํ น สกฺกา. ทุพฺพินิเวยาติ วินิเวนํ โมจนํ กาตุํ น สกฺกา. ทุตฺตราติ อุตฺตริตฺวา อติกฺกนฺตุํ น สกฺกา. ทุปฺปตราติ วิเสเสตฺวา ตริตุํ น สกฺกา. ทุสฺสมติกฺกมาติ ทุกฺเขน อติกฺกมิตพฺพา. ทุพฺพินิวตฺตาติ นิวตฺเตตุํ ทุกฺขา. อถ ¶ วา ‘‘ปกติวเสน ทุปฺปริจฺจชฺชา. โคณปตาสํ วิย ทุนฺนิมฺมทยา. นาคปาสํ วิย ทุพฺพินิเวยา. คิมฺหสมเย มรุกนฺตารํ วิย ทุตฺตรา ทุปฺปตรา. พฺยคฺฆปริคฺคหิตา อฏวี วิย ทุสฺสมติกฺกมา. สมุทฺทวีจิ วิย ทุพฺพินิวตฺตาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
๘. เอวํ ปมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ปุน ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิ กโรนฺโต ‘‘อิจฺฉานิทานา’’ติอาทิคาถมาห. ตตฺถ อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกา. ภวสาตพทฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเตน พทฺธา. เต ทุปฺปมฺุจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ธมฺมา. เต วา ตตฺถ พทฺธา อิจฺฉานิทานา สตฺตา ทุปฺปโมจยา. น หิ อฺโมกฺขาติ อฺเ จ โมเจตุํ น สกฺโกนฺติ. การณวจนํ วา เอตํ. เต สตฺตา ทุปฺปมฺุจา. กสฺมา? ยสฺมา อฺเน โมเจตพฺพา น โหนฺติ. ยทิ สตฺตา มฺุเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มฺุเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถ. ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานา. อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานา. อิเมสฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา’’ติ ¶ อิมินาว สห สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิตรถา อเปกฺขมานา ชปฺปํ กึ กโรนฺติ, กึ วา กตาติ น ปฺาเยยฺยุํ.
ภวสาตพทฺธาติ ภเว สาตํ ภวสาตํ, เตน ภวสาเตน สุขสฺสาเทน พทฺธา หุตฺวา ิตา. ตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนา’’ติอาทิมาห. โยพฺพนภาโว โยพฺพฺํ. อโรคภาโว ¶ อาโรคฺยํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺตภาโว ชีวิตํ. ลาโภติ ¶ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาโภ. ยโสติ ปริวาโร. ปสํสาติ กิตฺติ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกํ สุขํ. มนาปิกา รูปาติ มนวฑฺฒนกา รูปา. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
จกฺขุสมฺปทาติ จกฺขุสฺส สมฺปทา. ‘‘มยฺหํ จกฺขุ สมฺปนฺนํ มณิวิมาเน อุคฺฆาฏิตสีหปฺชรํ วิย ขายตี’’ติ อุปฺปนฺนํ สุขสฺสาทํ สนฺธาย ‘‘จกฺขุสมฺปทา’’ติ วุตฺตํ. โสตสมฺปทาทีสุปิ เอเสว นโย. สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา…เป… วิพทฺธาติ วิวิธากาเรน พทฺธา. อาพทฺธาติ วิเสเสน อาทิโต พทฺธา. ลคฺคาติ อารมฺมเณน สทฺธึ อปฺปิตา. ลคฺคิตาติ นาคทนฺเต ผาณิตวารโก วิย ลคฺคิตา. ยเมตฺถ จ อวุตฺตํ, ตํ สตฺโต วิสตฺโตติอาทิมฺหิ วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ.
น หิ อฺโมกฺขาติ น ปเรหิ โมกฺขา. เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจาติ ภเว สุขสฺสาทวตฺถุภูตา ธมฺมา เต มฺุจิตุํ ทุกฺขา. สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ สตฺตา เอว วา เอตสฺมา ภวสาตวตฺถุโต โมเจตุํ ทุกฺขา.
ทุรุทฺธราติ อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุสฺสมุทฺธราติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ นรกาวาเฏ ปติโต วิย อุทฺธํ กตฺวา อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุพฺพุฏฺาปยาติ อุฏฺาเปตุํ ทุกฺขา. ทุสฺสมุฏฺาปยาติ สุขุมอตฺตภาวํ ปถวิยํ ปติฏฺาปนํ วิย อุสฺสาเปตุํ อติวิย ทุกฺขา.
เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนาติ คมฺภีรกทฺทเม ยาว สีสโต นิมุคฺคา น สกฺโกนฺติ. ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุนฺติ อปรํ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. โส วต จุนฺทาติ โสติ วตฺตพฺพาการปุคฺคลนิทฺเทโส. ตสฺส ‘‘โย’’ติ อิมํ อุทฺเทสวจนํ อาหริตฺวา โย อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน, โส วต ¶ , จุนฺท, ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ. เอวํ เสสปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปลิปปลิปนฺโนติ คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค วุจฺจติ. ยถา, จุนฺท, โกจิ ปุริโส ยาว ¶ สีสโต คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค, ปรมฺปิ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. น หิ ตํ การณมตฺถิ, เยน โส ตํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺาเปยฺยาติ. อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโตติ เอตฺถ ปน อนิพฺพิเสวนตาย อทนฺโต. อสิกฺขิตวินยตาย อวินีโต. อนิพฺพุตกิเลสตาย อปรินิพฺพุโตติ เวทิตพฺโพ. โส ตาทิโส ปรํ ทเมสฺสติ นิพฺพิเสวนํ กริสฺสติ, วิเนสฺสติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสติ. ปรินิพฺพาเปสฺสติ ตสฺส กิเลเส นิพฺพาเปสฺสติ.
นตฺถฺโ ¶ โกจีติ อฺโ โกจิ ปุคฺคโล โมเจตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. สเกน ถาเมนาติ อตฺตโน าณถาเมน. พเลนาติ าณพเลน. วีริเยนาติ าณสมฺปยุตฺตเจตสิกวีริเยน. ปุริสปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมเนน มหนฺตวีริเยน.
นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺโกมิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ปโมจนายาติ ปโมเจตุํ. กถํกถินฺติ สกงฺขํ. โธตกาติ อาลปนํ. ตเรสีติ ตเรยฺยาสิ.
‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ. (ธ. ป. ๑๖๕; กถา. ๗๔๓) –
เอตฺถายมตฺโถ – เยน อตฺตนา อกุสลํ กมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต อตฺตนาว สํกิลิสฺสติ. เยน ปน อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติฺเจว อคติฺจ คจฺฉนฺโต อตฺตนาว วิสุชฺฌติ. กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติ. อฺโ ปุคฺคโล อฺํ ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ, น กิเลเสตีติ วุตฺตํ โหติ.
ติฏฺเตว นิพฺพานนฺติ อมตมหานิพฺพานํ ติฏฺติเยว. นิพฺพานคามิมคฺโคติ ปุพฺพภาควิปสฺสนาโต ปฏฺาย อริยมคฺโค. ติฏฺามหํ สมาทเปตาติ อหํ คณฺหาเปตา ปติฏฺาเปตา ติฏฺามิ. เอวํ ¶ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานาติ ¶ มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา. เอตฺถ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ อนุสาสนฺโต ‘‘อยโสปิ เต ภวิสฺสตี’’ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตสาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นาม. อปฺเปกจฺเจติ อปิ เอกจฺเจ, เอเกติ อตฺโถ. อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺตีติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตนฺติ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตฺจ ตํ สพฺพสงฺขารานํ อปฺปวตฺติฏฺานตฺตา นิฏฺฺจาติ อจฺจนฺตนิฏฺํ, เอกนฺตนิฏฺํ, สตตนิฏฺนฺติ อตฺโถ. ตํ อจฺจนฺตนิพฺพานํ อาราเธนฺติ สมฺปาเทนฺติ. นาราเธนฺตีติ น สมฺปาเทนฺติ, น ปฏิลภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ กฺยาหนฺติ เอเตสุ กึ อหํ, กึ กโรมีติ อตฺโถ. มคฺคกฺขายีติ ปฏิปทามคฺคกฺขายี ¶ . อาจิกฺขติ กเถติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มฺุเจยฺยุนฺติ ปฏิปชฺชนฺตา มยํ มฺุเจยฺยุํ.
อตีตํ อุปาทายาติ อตีตํ ปฏิจฺจ. กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรตีติ เกน ปกาเรน อิกฺขํ โอโลกนํ กโรติ. เอวํรูโป อโหสินฺติ ทีฆรสฺสอณุกถูลาทิวเสน เอวํชาติโก เอวรูโป อภวึ. ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนตีติ ตสฺมึ รูปารมฺมเณ ตณฺหํ สมฺมา อานยติ อุปเนติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
‘‘อิติ เม จกฺขู’’ติอาทโย วตฺถุอารมฺมณวเสน ตณฺหุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห. อิติ รูปาตีติ เอวํ รูปา อิติ. ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธนฺติ เตสุ จกฺขุรูเปสุ ทุพฺพลสงฺขาโต ฉนฺโท จ พลวสงฺขาโต ราโค จ, เตน ฉนฺทราเคน ปฏิพทฺธํ อลฺลีนํ. วิฺาณนฺติ ชวนจิตฺตํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺสาติ ตสฺส ชวนวิฺาณสฺส ฉนฺทราเคน พทฺธภาวา. ตทภินนฺทตีติ ตํ อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อภินนฺทติ.
ยานิสฺส ¶ ตานีติ ยานิ อสฺส ตานิ. ปุพฺเพติ อตีเต. สทฺธินฺติ เอกโต. หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสาทิหสิตานิ จ, วจีเภทํ กตฺวา ลปิตานิ จ, กายขิฑฺฑาทิกีฬิตานิ จ. ตทสฺสาเทตีติ ตํ อสฺสาทยติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยติ. ตํ นิกาเมตีติ ตํ นิกามยติ ปจฺจาสีสติ. วิตฺตึ อาปชฺชตีติ ตุฏฺึ ปาปุณาติ.
สิยนฺติ ¶ ภเวยฺยํ. อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภายาติ อปฺปตฺตสฺส ปาปุณนตฺถาย. จิตฺตํ ปณิทหตีติ จิตฺตํ เปติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยาติ จิตฺตสฺส ปนการณา.
สีเลน วาติ ปฺจสีลาทิสีเลน วา. วเตน วาติ ธุตงฺคสมาทาเนน วา. ตเปน วาติ วีริยสมาทาเนน วา. พฺรหฺมจริเยน วาติ เมถุนวิรติยา วา. เทโว วาติ มหานุภาโว เทวราชา วา. เทวฺตโร วาติ เตสํ อฺตโร วา.
ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตา. ปชปฺปนฺตาติ ปกาเรน กเถนฺตา. อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา, อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตํ.
๙. เอวํ ปมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย จ ตถาวิธานํ ¶ ธมฺมตํ อาวิ กตฺวา อิทานิ เตสํ ปาปกรณํ อาวิ กโรนฺโต ‘‘กาเมสุ คิทฺธา’’ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ – เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา, ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา ปสุตา, สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา, อวคมนตาย มจฺฉริยตาย พุทฺธาทีนํ วจนํ อนาทิยตาย จ อวทานิยา, กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺา, อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา, ‘‘กึสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ ปริเทวยนฺตีติ.
คิทฺธาติ กามราเคน คิทฺธา. คธิตาติ สงฺกปฺปราเคน ปจฺจาสีสมานา หุตฺวา คธิตา. มุจฺฉิตาติ กามตณฺหาย มุจฺฉาปเรตา. อชฺโฌสนฺนาติ กามนนฺทิยา อธิโอสนฺนา อชฺโฌตฺถฏา. ลคฺคาติ กามสิเนเหน อลฺลีนา. ลคฺคิตาติ กามปริฬาเหน เอกีภูตา. ปลิพุทฺธาติ กามสฺาย อาวฏฺฏิตา. อถ วา ‘‘ทิฏฺิทสฺสเน คิทฺธา. อภิณฺหทสฺสเน คธิตา. สํสคฺคกิริยสฺมึ ¶ มุจฺฉิตา. วิสฺสาสกิริยสฺมึ อชฺโฌสนฺนา. สิเนหวฬฺชสฺมึ ลคฺคา. ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติมฺหิ ลคฺคิตา. อปราปรํ อมฺุจมานา หุตฺวา ปลิพุทฺธา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
เอสนฺตีติ ปจฺจาสีสนฺติ. คเวสนฺตีติ มคฺคยนฺติ. ปริเยสนฺตีติ สพฺพากาเรน อิจฺฉนฺติ ปตฺเถนฺติ. อถ วา ทิฏฺารมฺมเณ สุภาสุภํ อตฺถิ, นตฺถีติ เอสนฺติ. สุภาสุภารมฺมเณ ปจฺจกฺขํ กตฺวา วฬฺชนตฺถาย ปิยํ กโรนฺตา คเวสนฺติ ¶ . จิตฺตวเสน เอสนฺติ. ปโยควเสน คเวสนฺติ. กรณวเสน ปริเยสนฺติ. เต ทุวิเธ กาเม ปฏิจฺจ โอตริตฺวา จรนฺตีติ ตจฺจริตา. เต จ กาเม พหุลํ เยภุยฺเยน วฑฺเฒนฺติ ปวตฺตยนฺตีติ ตพฺพหุลา. เต จ กาเม ครุํ กตฺวา รหนฺตีติ ตคฺครุกา. เตสุ กาเมสุ นินฺนา นมิตา หุตฺวา วสนฺตีติ ตนฺนินฺนา. เตสุ กาเมสุ สนฺนินฺนา หุตฺวา วสนฺตีติ ตปฺโปณา. เตสุ กาเมสุ อวลมฺพิตา หุตฺวา เตสุเยว นมิตา วสนฺตีติ ตปฺปพฺภารา. เตสุ กาเมสุ อวตฺถริตฺวา มุจฺฉาปเรตปฺปสงฺคา หุตฺวา วทนฺตีติ ตทธิมุตฺตา. เต จ กาเม อธิปตึ เชฏฺกํ กตฺวา วสนฺตีติ ตทธิปเตยฺยา. อถ วา ‘‘อารมฺมณสฺส อิฏฺภาเวน ตจฺจริตา. อารมฺมณสฺส กนฺตภาเวน ตพฺพหุลา. อารมฺมณสฺส มนาปภาเวน ตคฺครุกา. อารมฺมณสฺส ปิยภาเวน ตนฺนินฺนา. อารมฺมณสฺส กามุปสํหิตภาเวน ตปฺโปณา. อารมฺมณสฺส รชนียภาเวน ตปฺปพฺภารา. อารมฺมณสฺส มุจฺฉนียภาเวน ตทธิมุตฺตา. อารมฺมณสฺส พนฺธนียภาเวน ตทธิปเตยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
รูเป ¶ ปริเยสนฺตีติอาทีสุ ปริเยสนฺตีติ อลทฺธสฺส ลาภาย เอสนวเสน. ปฏิลภนฺตีติ หตฺถคตวเสน. ปริภฺุชนฺตีติ วฬฺชนวเสน วุตฺตนฺติ าตพฺพํ. กลหํ วิวาทํ กโรตีติ กลหการโก. ตสฺมึ นิยุตฺโตติ กลหปสุโต. กมฺมการกาทีสุปิ เอเสว นโย. โคจเร จรนฺโตติ เวสิยาทิโคจเร, สติปฏฺานาทิโคจเร วา ¶ จรมาโน. เตสุ นิยุตฺโต โคจรปสุโต. อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ฌานํ อสฺส อตฺถีติ ฌายี. ตสฺมึ นิยุตฺโต ฌานปสุโต.
อวคจฺฉนฺตีติ อปายํ คจฺฉนฺติ. มจฺฉริโนติ สกสมฺปตฺตึ นิคุหนฺตา. วจนนฺติ กถนํ. พฺยปถนฺติ วากฺยปถํ. เทสนนฺติ วิสฺสชฺชนโอวาทํ. อนุสิฏฺินฺติ อนุสาสนึ. นาทิยนฺตีติ น คณฺหนฺติ น ครุํ กโรนฺติ. ‘‘น ปฏิสฺสนฺตี’’ติ วา ปาโ, โสเยว อตฺโถ. วตฺถุโต มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
อาวาโส ¶ นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺานาทีนิปิ. เตสุ วสนฺตา สุขํ วสนฺติ, ปจฺจเย ลภนฺติ. เอโก ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคโตปิ ‘‘ขิปฺปํ คจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ.
กุลนฺติ อุปฏฺากกุลมฺปิ าติกุลมฺปิ. ตตฺถ อฺสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ. ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโตปิ มจฺฉริยํ นาม น โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติ. ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต มจฺฉริยํ นาม โหติ.
ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภว. ตํ อฺสฺมึ สีลวนฺเตเยว ลภนฺเต ‘‘มา ลภตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อฺสฺส น เทติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย, อฺโ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ.
วณฺโณ ¶ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ สรีรวณฺเณ มจฺฉรี ‘‘ปโร ปาสาทิโก รูปวา’’ติ ¶ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติ. คุณวณฺณมจฺฉรี ปรสฺส สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติ.
ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จ. ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติ. ตํ ปน ปฏิเวธํ ‘‘ปเร ชานนฺตู’’ติ อิจฺฉนฺติ, ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ. เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ, ตํ อฺเ น ชานาเปตุกาโม โหติ. โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น โหติ. ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโล โหติ, กาเลน สมโณ โหติ ¶ , กาเลน พฺราหฺมโณ, กาเลน นิคณฺโ. โย หิ ภิกฺขุ ‘‘อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ สณฺหํ สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุเฬสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน ‘‘อยํ ธมฺโม สณฺโห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล คณฺหิสฺสติ, อฺํ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิ กตฺวา นสฺสิสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน ‘‘สจายํ อิมํ ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติ.
อิเมสุ ปฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติ. กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ กุเล อฺเสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภฺุชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ¶ ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘‘กึ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติธมฺมฺจ กสฺสจิ กิฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติ.
อปิ จ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ, ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติ, ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตตีติ.
มจฺฉรายนวเสน ¶ มจฺฉริยํ. มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนา. มจฺฉเรน อยิตสฺส มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํ. ‘‘มยฺหเมว โหนฺตุ, มา อฺสฺสา’’ติ สพฺพาปิ อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉ, วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ, มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. กทริโย วุจฺจติ อนาทโร, ตสฺส ภาโว กทริยํ, ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ นิวาเรติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กทริโย ¶ ปาปสงฺกปฺโป, มิจฺฉาทิฏฺิอนาทโร;
ททมานํ นิวาเรติ, ยาจมานาน โภชน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๑๓๒);
ยาจเก ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกฺจุโก, ตสฺส ภาโว กฏุกฺจุกตา. อปโร นโย – กฏุกฺจุกตา วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโห. สมติตฺติกปุณฺณาย หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโตภาเคน สงฺกุฏิเตน อคฺคกฏจฺฉุนา คณฺหาติ ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติ, ตสฺมึ สงฺกุจิเต กาโยปิ ตเถว สงฺกุจติ ปฏิกุฏติ ปฏินิวฏฺฏติ น สมฺปสารียตีติ มจฺเฉรํ ‘‘กฏุกฺจุกตา’’ติ วุตฺตํ.
อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา น สมฺปสารียติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺส. ยสฺมา ปน มจฺฉริปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ ¶ อทาตุกาโม โหติ, ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม. ตสฺมา ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อฺสฺสา’’ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ เวทิตพฺพา.
ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยนฺติ อตฺตโน ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ อุปปตฺติภวํ อฺเหิ อสาธารณํ ‘‘อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อฺสฺสา’’ติ ปวตฺตํ มจฺฉริยํ ขนฺธมจฺฉริยํ นาม. ธาตุอายตนมจฺฉริเยสุปิ เอเสว นโย. คาโหติ คาหนิจฺฉยวเสน คหณํ. อวทฺุตายาติ สพฺพฺุพุทฺธานมฺปิ กถิตํ อชานนภาเวน. ยาจกานํ อททมาโน หิ เตหิ กถิตํ น ชานาติ นาม. ชนา ปมตฺตาติ สติวิปฺปวาสา ชนา. วจนนฺติ สงฺเขปวจนํ. พฺยปฺปถนฺติ วิตฺถารวจนํ. เทสนนฺติ อุปมํ ทสฺเสตฺวา อตฺถสนฺทสฺสนวจนํ. อนุสิฏฺินฺติ ปุนปฺปุนํ สํลกฺขาปนวจนํ. อถ วา ทสฺเสตฺวา กถนํ วจนํ นาม. คณฺหาเปตฺวา กถนํ พฺยปฺปถํ นาม. โตเสตฺวา กถนํ เทสนํ นาม. ปทสฺเสตฺวา กถนํ อนุสิฏฺิ นาม. อถ วา ปริตาปทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ วจนํ นาม. ปริฬาหทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ พฺยปฺปถํ นาม. อปายทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ เทสนํ นาม. ภวทุกฺขํ นาเสตฺวา ¶ กถนํ อนุสิฏฺิ นาม. อถ วา ทุกฺขสจฺจปริฺาปฏิเวธยุตฺตํ วจนํ. สมุทยสจฺจปหานปฏิเวธยุตฺตํ พฺยปฺปถํ. นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริยปฏิเวธยุตฺตํ เทสนํ. มคฺคสจฺจภาวนาปฏิเวธยุตฺตํ อนุสิฏฺีติ เอวมาทินา นเยน เอเก วณฺณยนฺติ.
น ¶ สุสฺสุสนฺตีติ น สุณนฺติ. น โสตํ โอทหนฺตีติ สวนตฺถํ กณฺณโสตํ น เปนฺติ. น อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺตีติ ชานนตฺถํ จิตฺตํ น ปติฏฺเปนฺติ. อนสฺสวาติ โอวาทํ อสุณมานา. อวจนกราติ สุณมานาปิ วจนํ น กโรนฺตีติ อวจนกรา. ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปฏาณี หุตฺวา ปวตฺตนกา ¶ . อฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ กโรนฺตาปิ มุขํ น เทนฺตีติ อตฺโถ.
วิสเมติ กายสุจริตาทิสมฺมตสฺส สมสฺส ปฏิปกฺขตฺตา วิสมํ, ตสฺมึ วิสเม. นิวิฏฺาติ ปวิฏฺา ทุนฺนีหรา. กายกมฺเมติ กายโต ปวตฺเต, กาเยน วา ปวตฺเต กายกมฺเม. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ กายกมฺมวจีกมฺมมโนกมฺมานิ ทุจฺจริตวเสน วิภตฺตานิ, ปาณาติปาตาทโย ทสอกุสลกมฺมปถวเสน วิภตฺตาติ าตพฺพํ. อยํ ตาเวตฺถ สาธารณปทวณฺณนา, อสาธารเณสุ ปน ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิตา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย, ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ.
ตสฺส ปฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปาโณ ปาณสฺิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ. ฉปฺปโยคา – สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปฺโจ โหติ, ตสฺมา นํ น วิตฺถารยิสฺสาม. อฺฺจ เอวรูปํ ¶ , อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺกถํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒) โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ.
อทินฺนสฺส ¶ อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา ¶ อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย, วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
ตสฺส ปฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปรปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตสฺิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ. ฉปฺปโยคา สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร.
ตตฺถ อคมนียฏฺานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภตจุมฺพฏกา ทาสี จ ภริยา กมฺมการี จ ภริยา ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวีนฺนํ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อฺเ ปุริสา, อิทํ อคมนียฏฺานํ นาม.
โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺาเน อปฺปสาวชฺโช, สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา ¶ – อคมนียวตฺถุ ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ เสวนปโยโค มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโก เอว.
มุสาติ ¶ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภฺชนโก วจีปโยโค กายปโยโค วา. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย – มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ¶ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิฺาเปตุกามสฺส ตถาวิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิ จ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย ‘‘นตฺถี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน ‘‘อชฺช คาเม เตลํ นที มฺเ สนฺทตี’’ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺํเยว ปน ทิฏฺนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช.
ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺาปิกา เจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ.
ปิสุณวาจาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สฺุภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตาปิ เจตนา ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว อิธ อธิปฺเปตาติ.
ตตฺถ สํกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ ¶ , ตสฺส อปฺปคุณาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – ภินฺทิตพฺโพ ปโร ‘‘อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เภทปุเรกฺขารตา วา, ‘‘อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก’’ติ วิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ¶ ผรุสวาจา. มมฺมจฺเฉทโกปิ ¶ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู’’ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ ‘‘กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน’’ติ. อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส ‘‘อิมํ สุขํ สยาเปถา’’ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา. ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา – อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนนฺติ.
อนตฺถวิฺาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปีกถากถนฺจาติ.
อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา ‘‘อโห วต อิทํ มมาสฺสา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ปรภณฺฑํ อตฺตโน ปริณามนฺจาติ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว ‘‘อโห วติทํ มมาสฺสา’’ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ.
หิตสุขํ ¶ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ปรสตฺโต จ ตสฺส จ วินาสจินฺตาติ. ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท ¶ โหติ, ยาว ‘‘อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา’’ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตสิ.
ยถาภุจฺจคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ.
สฺี, อสฺี, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสามาติ รูปาทิวเสน กงฺขนฺติ. ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติอาทินา อตฺตานํ กงฺขนฺติ. ตตฺถ ภวิสฺสาม นุ โข. น นุ โข ภวิสฺสามาติ ตสฺส ¶ สสฺสตาการฺจ อุจฺเฉทาการฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตานํ วิชฺชมานตฺจ อวิชฺชมานตฺจ กงฺขนฺติ. กึ นุ โข ภวิสฺสามาติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยา นุ โข ภวิสฺสาม, พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อฺตรา’’ติ กงฺขนฺติ. กถํ นุ โข ภวิสฺสามาติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีฆา นุ โข ภวิสฺสาม, รสฺสโอทาตกณฺหปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อฺตรา’’ติ กงฺขนฺติ. เกจิ ปน ‘‘อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย ‘เกน นุ โข การเณน ภวิสฺสามา’ติ เหตุโต กงฺขนฺตี’’ติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยา หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมณา ภวิสฺสาม…เป… เทวา หุตฺวา มนุสฺสา’’ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขนฺติ. สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ.
๑๐. ยสฺมา เอตเทว ตสฺมา หิ สิกฺเขถ…เป… อาหุ ธีราติ. ตตฺถ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชยฺย. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว สาสเน. ตตฺถ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา. ติสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. อธิสีลสิกฺขาติ อธิกํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อธิสีลํ, อธิสีลฺจ ตํ สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขา. เอส นโย อธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขาสุ.
กตมํ ปเนตฺถ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา ปฺา, กตมา อธิปฺาติ? วุจฺจเต – ปฺจงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว ¶ . ตฺหิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ ¶ . อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺมึ สีเล พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺตี จ มหาราชาโน มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา สมาทิยนฺติ. เต ตํ กุสลํ ธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุโภนฺติ.
ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน ‘‘อธิสีล’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ, พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. น หิ ตํ ปฺตฺตึ อุทฺธริตฺวา อฺโ สตฺโต เปตุํ สกฺโกติ. พุทฺธาเยว ปน สพฺพโส กายวจีทฺวารอชฺฌาจารโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ตสฺส วีติกฺกมสฺส อนุจฺฉวิกํ ตํ สีลสํวรํ ปฺเปนฺติ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ.
กามาวจรานิ ¶ ปน อฏฺ กุสลจิตฺตานิ โลกิยอฏฺสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ กตฺวา จิตฺตเมวาติ เวทิตพฺพานิ. พุทฺธุปฺปาทานุปฺปาเท จสฺส ปวตฺติ, สมาทปนํ สมาทานฺจ สีเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ปน ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ อธิสีลํ วิย สีลานํ, สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ, พุทฺธุปฺปาเทเยว จ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ.
‘‘อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๒.๙๔) ปน กมฺมสฺสกตาาณํ ปฺา. สา หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺสา ปฺาย พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺตี จ มหาราชาโน มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา สมาทิยนฺติ. ตถา หิ องฺกุโร ทสวสฺสสหสฺสานิ มหาทานํ อทาสิ. เวลาโม เวสฺสนฺตโร อฺเ จ พหู ปณฺฑิตมนุสฺสา มหาทานานิ อทํสุ. เต ตํ กุสลํ ธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุภวึสุ.
ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ¶ ปน ¶ วิปสฺสนาาณํ ‘‘อธิปฺา’’ติ วุจฺจติ. สา หิ อธิสีลอธิจิตฺตานิ วิย สีลจิตฺตานํ, สพฺพโลกิยปฺานํ อธิกา เจว อุตฺตมา จ, น จ วินา พุทฺธุปฺปาทา โลเก ปวตฺตติ. ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา.
อิทานิ เอเกกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กตมา อธิสีลสิกฺขา – อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติอาทิมาห. อิธาติ วจนํ ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาย สมฺปนฺนสฺส สพฺพปการสีลปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ, อฺสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป… สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อฺเหี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๓๙-๑๔๐). ภิกฺขูติ ตสฺส สีลสฺส ปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส ปริทีปนํ. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวเร ปติฏฺิตภาวปริทีปนํ. วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวรสฺส อุปการกธมฺมปริทีปนํ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํ. สมาทายาติ อิทมสฺส สิกฺขาปทานํ ¶ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํ. สิกฺขตีติ อิทมสฺส สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํ. สิกฺขาปเทสูติ อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํ.
ตตฺถ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุ. สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวาติ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺาวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อฺเ ปน ‘‘อธิเสวนฏฺเน อาจารฏฺเน ¶ สีลนฏฺเน สิรฏฺเน สีตลฏฺเน สิวฏฺเน สีล’’นฺติ วณฺณยนฺติ.
สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส, ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา;
สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส, ยถา ภินฺนสฺสเนกธา.
ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทนเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต. ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ ¶ กายกมฺมาทีนํ สมาธานวเสน, กุสลานฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺาวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สมาธานปติฏฺาภาวานติกฺกมนโต. เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส –
ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา, อนวชฺชคุโณ ตถา;
กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน, รโส นาม ปวุจฺจติ.
ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเน รเสน ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชรสนฺติ เวทิตพฺพํ.
โสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, ตยิทํ ตสฺส วิฺุภิ;
โอตฺตปฺปฺจ หิรี เจว, ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ.
ตฺหิทํ สีลํ ‘‘กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตโสเจยฺยปจฺจุปฏฺานํ, โสเจยฺยภาเวน ปจฺจุปฏฺาติ คหณภาวํ คจฺฉติ. หิโรตฺตปฺปฺจ ปน ตสฺส วิฺูหิ ปทฏฺานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ. หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ อุปฺปชฺชติ ¶ เจว ติฏฺติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ เจว น ติฏฺติ จาติ เอวํวิเธน สีเลน สีลวา โหติ. เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ¶ ธมฺมา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กึ สีลนฺติ? เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๓๙).
ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนา. เจตสิกํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. อปิ จ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนา. เจตสิกํ สีลํ นาม ‘‘อภิชฺฌํ ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๗) นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค วุตฺตา อนภิชฺฌาพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ – ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโร. ตสฺส นานากรณํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. เอตฺถ จ สํวรสีลํ, อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต ¶ สีลํ. เจตนาสีลํ, เจตสิกํ สีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุตฺตํ. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคโต. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน เจว โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ. อปิ จ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมาทาย สิกฺขติ.
ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ สงฺฆาทิเสสาทิสาวเสโส สีลกฺขนฺโธ. มหนฺโตติ ปาราชิกาทินิรวเสโส. ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺาติ นาม ¶ , ตสฺมา ตํ ‘‘ปติฏฺา’’ติ วุตฺตํ. ปติฏฺหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลา ธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺหนฺตีติ ปติฏฺา. อยมตฺโถ ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒) จ, ‘‘ปติฏฺานลกฺขณํ, มหาราช, สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมาน’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๑.๙) จ ¶ , ‘‘สีเล ปติฏฺิโต โข, มหาราช…เป… สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี’’ติ (มิ. ป. ๒.๑.๙) จ อาทิสุตฺตวเสน เวทิตพฺโพ.
ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ อุตฺติย อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๒). ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปมํ นครฏฺานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวาว นครํ มาเปติ. เอวเมว โยคาวจโร อาทิโต สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติ. ยถา วา ปน รชโก ปมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวเมว โยคาวจโร ¶ อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติ. ตสฺมา สีลํ ‘‘อาที’’ติ วุตฺตํ.
ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํ. จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติ. ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํ คมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ, เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ น สมฺปชฺชติ. ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย าณคมนํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา สีลํ ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตํ.
ตเทตํ สํยมนวเสน สํยโม. สํวรณวเสน สํวโรติ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโต. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ ¶ , ปุคฺคลํ วา สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโม. วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติ สํวโร.
โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วา. ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน ‘‘โมกฺข’’นฺติ. ปมุเข สาธูติ ปาโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺํ ปธานนฺติ อตฺโถ. กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ.
วิวิจฺเจว ¶ กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจ วินา หุตฺวา อปกฺกมิตฺวา. โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา ตสฺมึ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ. กถํ? ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ เอวฺหิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปฺายติ, นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ น ปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโปภาโส วิย, เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว. ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ.
ตตฺถ ¶ สิยา ‘‘กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต น อุตฺตรปเท, กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. ตํนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอว เอส วุตฺโต. กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ. ยถาห – ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. ๗๒). อุตฺตรปเทปิ ปน ยถา ¶ ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๓๙) เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพ. น หิ สกฺกา อิโต อฺเหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺพฺโพ. ปททฺวเยปิ จ กิฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถาปิ ปุพฺพภาเค กายวิเวกจิตฺตวิเวกวิกฺขมฺภนวิเวกา ทฏฺพฺพา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ กายวิเวกจิตฺตวิเวกสมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสรณวิเวกา.
กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ อิธ ‘‘กตเม วตฺถุกามา มนาปิกา รูปา’’ติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ อิเธว วิภงฺเค ‘‘ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติ เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺพฺพา. เอวฺหิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ.
วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ. ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโต เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ ¶ . เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปเมน สํกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สํกิเลสปฺปหานํ. ปเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺส. ปเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ าตพฺพํ ¶ . เอส ตาว นโย ‘‘กาเมหี’’ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข ¶ .
กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทว ‘‘กาโม’’ติ อธิปฺเปโต. โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ‘‘ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท, กาโม’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต. กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท. อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ. อฺเสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ‘‘ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา, กามจฺฉนฺโท’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. ๕๖๔) อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิ. นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ วิฆาตกานีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ เปฏเก วุตฺตํ.
เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ. ตถา ปเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ. โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถกามราคสํโยชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสํโยชนานํ. ปเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ. อปิ จ ปเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺมเณ ¶ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกฏฺเน ปุพฺพงฺคมฏฺเน ¶ จ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย เจตโส ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, สุขุมฏฺเน ¶ อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภาโว จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค.
ทุกนิปาตฏฺกถายํ ปน ‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ. โส ปน เนสํ วิเสโส ปมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิ จ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหคฺคหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก. ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก. อิโต จิโต จ สฺจรณหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก. พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชมาโน วิจาโร. อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ วุจฺจติ.
วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ. ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปิณยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา. สา ¶ ปเนสา ขุทฺทิกาปีติ ¶ , ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกาปีติ, อุพฺเพคาปีติ, ผรณาปีตีติ ปฺจวิธา โหติ.
ตตฺถ ขุทฺทิกาปีติ สรีเร โลมหํสมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย, กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปตฺตา.
ผรณาปีติ ¶ อติพลวตี โหติ. ตาย หิ อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติ. สา ปเนสา ปฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกํ เจตสิกฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธึ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธิฺจาติ. ตาสุ ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคงฺคตา ผรณาปีติ, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติ.
อิตรํ ปน สุขยตีติ สุขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุขนํ วา สุขํ, สุฏฺุ วา ขาทติ ขณติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ นามํ. ตํ สาตลกฺขณํ. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺารมฺมณปฏิลาภตุฏฺิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ, ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ อยฺจ ปีติ อิทฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน ¶ อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ วุจฺจติ.
อถ วา ปีติ จ สุขฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย. วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวมฺปิ วิเวกชํปีติสุขํ. ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺเปตฺถ วิเวกชเมว โหติ, ตฺจสฺส อตฺถิ, ตสฺมา ¶ อโลปสมาสํ กตฺวา เอกปเทเนว ‘‘วิเวกชํปีติสุข’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
ปมนฺติ คณนานุปุพฺพตา ปมํ, อิทํ ปมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปมํ. ฌานนฺติ ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฺจาติ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สงฺขฺยํ คตา. วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม. ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. เตสุ อิธ ปุพฺพภาเค อารมฺมณูปนิชฺฌานํ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ปจฺจนีกฌาปนโต จ ฌานนฺติ เวทิตพฺพํ.
อุปสมฺปชฺชาติ ¶ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปสมฺปาทยิตฺวา วา, นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน อิริยติ, วุตฺตปฺปการฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ อภินิปฺผาเทติ.
ตํ ปเนตํ ปมชฺฌานํ ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานวเสน ปฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา. น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติ. เตนสฺเสตานิ ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติ. กิฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อฺเปิ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน ฌานนฺตรายกรานิ. กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปฺปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ ¶ สมาธิยติ, กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา, ตํ น กามธาตุปฺปหานาย ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. พฺยาปาเทน วา อารมฺมเณ ปฏิหฺมานํ น นิรนฺตรํ ปวตฺตติ. ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมฺํ โหติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ. วิจิกิจฺฉาย อุปหตํ ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ นาโรหติ. อิติ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ.
ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุปพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ¶ ปีติ ปีณนํ สุขฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ. อถสฺส เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา จ อาธิยติ. ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา. อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ. เตนสฺส เอตานิ ปฺจงฺคสมนฺนาคตานีติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อฺเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา, ปฺจงฺคิกํ ตูริยํ, อฏฺงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ปฺจงฺคิกนฺติ วา ปฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
เอตานิ จ ปฺจงฺคานิ กิฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ. อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรลกฺขณปฺปตฺตานิ นิปฺผนฺนานิ. เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติ. วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน. ปีติสุขํ สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ ¶ . เตเนวาห – ‘‘นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖). จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล ¶ อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโส. ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา กิฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ อิมสฺมึ ปาเ น นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ วิภงฺเค (วิภ. ๕๖๕) ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตา’’ติ เอวํ วุตฺตตฺตา องฺคเมว. เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต, โสเยว เตน วิภงฺเค ปกาสิโตติ.
ติวิธกลฺยาณํ
ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนติวิธกลฺยาณตา. เตสํเยว จ อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – โย ¶ ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนฺจา’ติ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนฺจา’ติ.
‘‘ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส ¶ จตฺตาริ ลกฺขณานิ – ตตฺถ ¶ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกราสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ ‘ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณฺเจว โหติ จตุลกฺขณสมฺปนฺนฺจา’’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘).
‘‘ตตฺร ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร. อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา. สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ าเณน จ สมฺปหํสิต’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ เวทิตพฺพา.
กถํ ¶ ? ยสฺมิฺหิ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ. วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยว. ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตํ เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม, เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา.
เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน ¶ พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา.
เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตตฺถ ชาตา สมาธิปฺาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อฺมฺํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยฺเจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ ¶ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา าเณน สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวฺจ อานิสํสฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนาว, ตสฺมา ‘‘ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กิฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อฺเเยว หิ ปมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อฺเ อิธ. โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ ¶ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, วิภงฺเค ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺต’’นฺติ (วิภ. ๕๗๓) เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา. สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. อิมสฺมิฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ.
ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ. เสฏฺโปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ. วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อถ วา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. เสฏฺฏฺเน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส. ตสฺมา เอตํ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตํ.
นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว ¶ ‘‘สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อทฺุหิ ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺุ ปากโฏ, ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว จ สมาธิปิ ปากโฏ. ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ. อิมินาว นเยน อวิจารํ. เอตฺถาห ‘‘นนุ จ ‘วิตกฺกวิจารานํ ¶ วูปสมา’ติ อิมินาปิ อยมตฺโถ สิทฺโธ. อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ ‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’’นฺติ? วุจฺจเต – เอวเมตํ, สิทฺโธวายมตฺโถ. น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺห ‘‘โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’ติ เอวํ วุตฺต’’นฺติ.
อปิ ¶ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส. วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา, น ปมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ. ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิฺาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ, เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกฺจ, น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ. วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อิทํ วจนํ. ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติ.
สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ กิฺจาปิ ปมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถ โข อยเมว สมาธิ ‘‘สมาธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ. ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว ‘‘สมาธิช’’นฺติ วุตฺตํ. ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว.
ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติยํ.
ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ¶ . อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา. ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา วิราคา จ, กิฺจ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ สมติกฺกมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา จ วิราคา, กิฺจ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา ¶ จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
กามฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว ¶ วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถฺเจตํ วุตฺตํ. ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ หิ วุตฺเต อิทํ ปฺายติ ‘‘นูน วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา’’ติ. ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๓๒-๑๓๓) เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ, ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนกํ, เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต ‘‘ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมา’’ติ.
อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ, อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจติ.
อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ – ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา วีริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธุเปกฺขาติ.
ตตฺถ ยา ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ม. นิ. ๖.๑) เอวมาคตา ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม.
ยา ¶ ปน ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๕๕๖; ม. นิ. ๑.๗๗) เอวมาคตา สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา นาม.
ยา ¶ ปน ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๔๗) เอวมาคตา สหชาตานํ ธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กโรตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๐๓) เอวมาคตา ¶ อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวีริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วีริยุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๗) เอวมาคตา นีวรณาทิปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนาคหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๕๐) เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๗๑-๗๒; อ. นิ. ๗.๕๕) เอวมาคตา วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ฉนฺทาทีสุ เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา อุเปกฺขา, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘อุเปกฺขโก จ วิหรตี’’ติ เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตชนนี อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นาม.
ยา ปน ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌาน’’นฺติ (ธ. ส. ๑๖๕; ที. นิ. ๑.๒๓๒) เอวมาคตา ¶ สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ ปาริสุทฺธุเปกฺขา นาม.
ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ. เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสา อยํ เภโท ¶ . เอกสฺสาปิ สโต สตฺตสฺส กุมารยุวเถรเสนาปติราชาทิวเสน เภโท วิย, ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย. ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ. ปฺา เอว หิ เอสา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา, ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ ¶ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺเก นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘สปฺโป นุ โข โน’’ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส ‘‘สปฺโป น สปฺโป’’ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา. ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปททณฺฑเกน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา ‘‘กินฺตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเนฺโต อตฺตานฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มฺุเจยฺย’’นฺติ มฺุจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา. อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติ. อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตตาสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติ. วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อฺมฺฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนาเยวาติ. อาห เจตฺถ –
‘‘มชฺฌตฺตพฺรหฺมโพชฺฌงฺคฉฬงฺคฌานสุทฺธิโย;
วิปสฺสนา จ สงฺขารเวทนาวีริยํ อิติ.
‘‘วิตฺถารโต ทโสเปกฺขา-ฉมชฺฌตฺตาทิโต ตโต;
ทุเว ปฺา ตโต ทฺวีหิ, จตสฺโสว ภวนฺติมา’’ติ.
อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา. สา มชฺฌตฺตลกฺขณา, อนาโภครสา ¶ , อพฺยาปารปจฺจุปฏฺานา, ปีติวิราคปทฏฺานาติ. เอตฺถาห – ‘‘นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ. ตสฺมา ตตฺราปิ ‘อุเปกฺขโก จ วิหรตี’ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตา’’ติ? อปริพฺยตฺตกิจฺจโต. อปริพฺยตฺตฺหิ ¶ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ, วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา. อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติ.
สโต ¶ จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน. อิติ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชฺฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺานา. อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชฺํ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺานํ.
ตตฺถ กิฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชฺํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ, มุฏฺสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา. โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ, อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชฺกิจฺจํ. โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชฺกิจฺจปริคฺคหิตา เอว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ. กิฺจ ภิยฺโย – ยถา เธนุปโค วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ, เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตมฺปิ สติสมฺปชฺารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเทว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา, สุเข วาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ. อิทฺจ อติมธุรสุขํ, ตโต ปรํ สุขาภาวา. สติสมฺปชฺานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ, โน อฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทมิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ. ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํสมุฏฺาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุโฏ, ยสฺส ผุฏตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ อาห.
อิทานิ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ¶ ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคีปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ¶ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ, ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย. กินฺติ? อุเปกฺขโก ¶ สติมา สุขวิหารีติ. ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโต. อยฺหิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒียติ. ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺิตสติตาย สติมา. ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสํกิลิฏฺํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา ปสํสารโห. อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสาเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺโต ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ, อิทํ ตติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ตติยํ.
สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส จ เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ.
กทา ปน เนสํ ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. โสมนสฺสฺหิ จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปมทุติยตติยชฺฌานานํ อุปจารกฺขเณสุ. เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ, อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ.
ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ‘‘กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ… สุขินฺทฺริยํ… โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ ¶ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๐) เอวํ ¶ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ. อติสยนิโรธตฺตา. อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว. นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธ.
ตถา ¶ หิ นานาวชฺชเน ปมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว อนฺโตอปฺปนายํ. อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ, ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา. นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว เนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว. อปฺปหีนาเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน, ปหีนปฺปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺานปณีตรูปผุฏกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ. ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา, อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา เอว จ ‘‘เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ.
เอตฺถาห – ‘‘อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสุปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหฏา’’ติ? สุขคฺคหณตฺถํ. ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา, สา สุขุมา ทุพฺพิฺเยฺยา, น สกฺกา สุเขน คเหตุํ, ตสฺมา ¶ ยถา นาม ทุฏฺสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส สุขคหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ, อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ ‘‘อยํ โส คณฺหถ น’’นฺติ ตมฺปิ คาหาเปติ, เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหรีติ. เอวฺหิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ‘‘ยํ เนว สุขํ, น ทุกฺขํ, น โสมนสฺสํ, น โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ สกฺกา โหติ เอสา คาหยิตุํ.
อปิ จ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ทุกฺขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร ¶ โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา. อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ¶ …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๘). ยถา วา อฺตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ‘‘ตตฺถ ปหีนา’’ติ วุตฺตา, เอวํ วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติปิ เวทิตพฺพา. ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสํ โทสสฺส. สุขาทิฆาเตน จ เต สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ.
อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ, สุขาภาเวน อสุขํ. เอเตเนตฺถ สุขทุกฺขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ. ตติยเวทนา นาม อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ. สา อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณา, มชฺฌตฺตรสา, อวิภูตปจฺจุปฏฺานา, สุขนิโรธปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธึ. อิมสฺมิฺหิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ, ยา จ ตสฺสา สติยา ¶ ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น อฺเน. ตสฺมา เอตํ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ วุจฺจติ. ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติ ปาริสุทฺธิ โหติ, สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา. น เกวลฺเจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา, อปิ จ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา.
ตตฺถ กิฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน ทิวา สูริยปฺปภาภิภวา โสมฺมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา, เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อปฏิลาภา วิชฺชมานาปิ ปมชฺฌานาทิเภเทสุ อปริสุทฺธา โหติ. ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ¶ อปริสุทฺธาว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ น วุตฺตํ. อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา. ตสฺมา อิทเมว ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ ¶ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ. อิทํ จตุตฺถํ อุปฺปนฺนนฺติปิ จตุตฺถํ.
ปฺวา โหตีติ ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยคามินิยา เจว อตฺถคามินิยา จ. สมนฺนาคโตติ ปริปุณฺโณ. อริยายาติ นิทฺโทสาย. นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธปกฺขิกาย. ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ นิพฺพานคามินิยา. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ. ตทุภยมฺปิ ยํ านํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ ¶ นิพฺพานํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ. ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม อาสวา’’ติอาทิมาห. เต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺยา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อาวชฺชิตฺวาปิ ‘‘อยํ นาม สิกฺขา’’ติ ชานนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺํ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา ปติฏฺเปนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ตํตํสิกฺขาสมฺปยุตฺตสทฺธาวีริยสติสมาธิปฺาหิ สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย, อธิสีลํ อาจเรยฺย, อธิจิตฺตํ สมฺมา จเรยฺย, อธิปฺํ สมาทาย วตฺเตยฺย.
อิธาติ ¶ มูลปทํ. อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพฺุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตฺหิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺตฺตา ทิฏฺีติ วุจฺจติ. ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺจริยฏฺเน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘อิมิสฺสา ทิฏฺิยา’’ติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ พุทฺธวินเย.
‘‘เย ¶ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย, สฺโคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสฺโคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ ¶ , โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน สุภรตายา’ติ. เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติ.
‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย…เป… สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา’ติ. เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๕๓; จูฬว. ๔๐๖) –
เอวํ วุตฺเต อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อปิ เจตํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ ภควตา ทิฏฺตฺตา สมฺมาทิฏฺิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺิ. ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ. คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม. โสว สํกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโย. กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโย. เตเนว วุตฺตํ –
‘‘เย ¶ จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย…เป… เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๕๓; จูฬว. ๔๐๖).
ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสหิ กสาหิ จ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, นาโค ทนฺโต มเหสินา’’ติ. (จูฬว. ๓๔๒; ม. นิ. ๒.๓๕๒);
ตถา ¶ –
‘‘ธมฺเมน นียมานานํ, กา อุสูยา วิชานต’’นฺติ. (มหาว. ๖๓);
ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโย. อนวชฺชธมฺมตฺถฺเหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํ. เตนาห ภควา ‘‘นยิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถ’’นฺติ ¶ (อ. นิ. ๔.๒๕) วิตฺถาโร. ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๙). วิสิฏฺํ วา นยตีติ วินโย. ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย. สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺํ นิพฺพานํ นยติ. ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย. ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโย.
ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยฺชนตาทีหิ อฺเสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ. เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ. สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํ. ‘‘โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ (ที. นิ. ๒.๒๑๖) หิ ธมฺมวินโยว สตฺถา’’ติ วุตฺโตติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ ทิสฺสติ, น อฺตฺร, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ จ ‘‘อิมสฺมิ’’นฺติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพ.
ชีวนฺติ ¶ เตน ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติ. ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินิภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ, อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ¶ จ ปวตฺตติ, นิยามโก วิย นาวํ. น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ เปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ขียมาโน วิย วฏฺฏิสิเนโห ปทีปสิขํ, น จ อนุปาลนปวตฺตนฏฺปนานุภาววิรหิตํ ¶ , ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺพฺพํ. ิติปริตฺตตาย วาติ ิติกฺขณสฺส มนฺทตาย โถกตาย. อปฺปกนฺติ มนฺทํ ลามกํ. สรสปริตฺตตาย วาติ อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ กิจฺจานํ สมฺปตฺตีนํ วา อปฺปตาย ทุพฺพลตาย.
เตสํ ทฺวินฺนํ การณํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ ิติปริตฺตตายา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถาติ เอวมาทิ ปฺจโวการภเว ปวตฺติยํ จิตฺตสฺส นิรุชฺฌนกาเล สพฺพสฺมึ รูปารูปธมฺเม อนิรุชฺฌนฺเตปิ รูปโต อรูปสฺส ปฏฺานภาเวน อรูปชีวิตํ สนฺธาย, จุติจิตฺเตน วา สทฺธึ สพฺเพสํ รูปารูปานํ นิรุชฺฌนภาเวน ปฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย, จตุโวการภเว รูปสฺส อภาเวน จตุโวการภวํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ เวทิตพฺพํ. อตีเต จิตฺตกฺขเณติ อตีตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคีกาเล ตํสมงฺคีปุคฺคโล ‘‘ชีวิตฺถ’’ อิติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ ‘‘ชีวตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสตีติ อนาคตจิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกฺขณสมงฺคีกาเล ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ ‘‘ชีวตี’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิตฺถาติ ‘‘ชีวิตฺถ’’อิติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณติ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตกฺขณสมงฺคีกาเล. ชีวตีติ ‘‘อิทานิ ชีวตี’’ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวิตฺถาติ ‘‘ชีวิตฺถ’’อิติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ.
ชีวิตํ ¶ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จาติ อยํ คาถา ปฺจโวการภวํ อมฺุจิตฺวา ลพฺภมานาย ทุกฺขาย เวทนาย คหิตตฺตา ¶ ปฺจโวการภวเมว สนฺธาย วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. กถํ? ชีวิตนฺติ ชีวิตสีเสน สงฺขารกฺขนฺโธ. อตฺตภาโวติ รูปกฺขนฺโธ. ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒) วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนา อนฺโตกริตฺวา สุขทุกฺขา จาติ เวทนากฺขนฺโธ, จิตฺตํ อิติ วิฺาณกฺขนฺโธ วุตฺโต. อิเมสํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ กถิตตฺตาเยว ขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณภาเวน ลกฺขณาการวเสน สฺากฺขนฺโธปิ กถิโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ วุตฺเตสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อรูปธมฺมํ มฺุจิตฺวา กมฺมสมุฏฺานาทิรูปสฺส อปฺปวตฺตนภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ อรูปปธานภาโว กถิโต โหติ. กถํ? อสฺสตฺเต รูปมฺปิ อิธุปจิตกมฺมพลํ อมฺุจิตฺวาว ปวตฺตติ, นิโรธสมาปนฺนานํ รูปมฺปิ ปมสมาปนฺนสมาปตฺติพลํ อมฺุจิตฺวาว ปวตฺตติ. เอวํ อตฺตโน อปฺปวตฺติฏฺาเนปิ รูปปวตฺตึ อตฺตโน สนฺตกเมว กตฺวา ปวตฺตนสภาวสฺส อรูปธมฺมสฺส อตฺตโน ปวตฺติฏฺาเน รูปปวตฺติยา ปธานการณภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ จิตฺตปธานภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ ปฺจโวการภเว ปวตฺติยํ รูปปวตฺติยา ปธานภูตจิตฺตนิโรเธน รูเป ธรมาเนเยว ปวตฺตานํ นิโรโธ นาม โหตีติ อรูปธมฺมวเสน เอว ‘‘ลหุโส วตฺตเต ขโณ’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ปฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย กถิตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ กถิยมาเน สุขทุกฺขา จาติ กายิกเจตสิกสุขเวทนา จ กายิกเจตสิกทุกฺขเวทนา จ จุติจิตฺตกฺขเณ อโหนฺตีปิ เอกสนฺตติวเสน จุติจิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌตีติ กถิตา. จตุโวการภวํ วา สนฺธาย กถิตาติปิ เวทิตพฺพา. กถํ ¶ ? อฺสฺมึ าเน อตฺตภาโวติ สฺากฺขนฺธสฺส วุตฺตภาเวน อตฺตภาโวติ สฺากฺขนฺโธว คหิโต. พฺรหฺมโลเก กายิกสุขทุกฺขโทมนสฺสํ อโหนฺตมฺปิ สุขทุกฺขา จาติ เวทนาสามฺโต ลพฺภมาโน เวทนากฺขนฺโธ คหิโตติ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว. อิเมสุ จ ตีสุ วิกปฺเปสุ เกวลาติ ธุวสุขสุภอตฺตา นตฺถิ, เกวลํ เตหิ อโวมิสฺสา. ลหุโส วตฺตติ ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติปริตฺโต ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ.
เอกโต ¶ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานี’’ติ คาถมาห. จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรูติ เย เทวคณา จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุํ คเหตฺวา เนวสฺานาสฺายตเน ติฏฺนฺติ. ‘‘เย นรา’’ติปิ ปาฬิ. น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺตสโมหิตาติ เตปิ เทวา ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา เอกโต หุตฺวา ยุคนทฺเธน จิตฺเตน น ตุ เอว ชีวนฺติ, เอเกเนเกน จิตฺเตน ชีวนฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ มรณกาลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย นิรุทฺธา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เย นิรุทฺธาติ เย ขนฺธา นิรุทฺธา อตฺถงฺคตา. มรนฺตสฺสาติ มตสฺส. ติฏฺมานสฺส วาติ ธรมานสฺส วา. สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธาติ จุติโต อุทฺธํ นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปวตฺเต นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปุน ฆเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเน สพฺเพปิ ขนฺธา สทิสา. คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ วุจฺจนฺติ.
อิทานิ ตีสุ กาเลสุ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ นานตฺตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนนฺตรา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตาติ เย ขนฺธา อนนฺตราตีตา หุตฺวา ¶ ภินฺนา นิรุทฺธา, เย จ อนาคตา ขนฺธา ภิชฺชิสฺสนฺติ. ตทนฺตเรติ เตสํ อนฺตเร นิรุทฺธานํ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธานํ. เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, ตํ เวสมํ นตฺถิ, เตหิ นานตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถ. ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, ตสฺมึ ลกฺขเณ.
อิทานิ ¶ อนาคตกฺขนฺธานํ วตฺตมานกฺขนฺเธหิ อสมฺมิสฺสภาวํ กเถนฺโต ‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต’’ติ คาถมาห. อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อชาเตน อปาตุภูเตน อนาคตกฺขนฺเธน น ชาโต น นิพฺพตฺโต. เอเตน อนาคตกฺขนฺธสฺส วตฺตมานกฺขนฺเธน อสมฺมิสฺสภาวํ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมานกฺขนฺเธน ชีวติ. เอเตน เอกกฺขเณ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ น ชีวตีติ กถิตํ. จิตฺตภคฺคา มโตติ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ เอกกฺขเณ อชีวนภาเวน จิตฺตภงฺเคน มโต. ‘‘อุปริโต จิตฺตภงฺคา’’ติปิ ปาฬิ, ตํ อุชุกเมว. ปฺตฺติ ปรมตฺถิยาติ ‘‘รูปํ ชีรติ มจฺจานํ, นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๖) วจนกฺกเมน ปณฺณตฺติมตฺตํ น ชีรณสภาเวน ปรมา ิติ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิยา, สภาวฏฺิติกาติ อตฺโถ. ‘‘ทตฺโต ¶ มโต, มิตฺโต มโต’’ติ ปณฺณตฺติมตฺตเมว หิ ติฏฺติ. อถ วา ปรมตฺถิยาติ ปรมตฺถิกา. ปรโม อตฺโถ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิกา. อชฏากาโสติ ปฺตฺติยา นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ กถนํ วิย มโตติ ปฺตฺติ นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ น กถิยติ, ชีวิตินฺทฺริยภงฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กถิยติ.
อนิธานคตา ¶ ภคฺคาติ เย ขนฺธา ภินฺนา, เต นิธานํ นิหิตํ นิจยํ น คจฺฉนฺตีติ อนิธานคตา. ปฺุโช นตฺถิ อนาคเตติ อนาคเตปิ เนสํ ปฺุชภาโว ราสิภาโว นตฺถิ. นิพฺพตฺตาเยว ติฏฺนฺตีติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุปฺปนฺนา ิติกฺขเณ วยธมฺมาว หุตฺวา ติฏฺนฺติ. กิมิว? อารคฺเค สาสปูปมาติ สูจิมุเข สาสโป วิย.
อิทานิ ขนฺธานํ ทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพตฺตาน’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ. ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโตติ เอเตสํ เภโท ปุรโต กตฺวา ปิโต. ปโลกธมฺมาติ นสฺสนสภาวา. ปุราเณหิ อธิสฺสิตาติ ปุเร อุปฺปนฺเนหิ ขนฺเธหิ น มิสฺสิตา น สํสคฺคา.
อิทานิ ขนฺธานํ อทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทสฺสนโต อายนฺตี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อทสฺสนโต อายนฺตีติ อทิสฺสมานาเยว อาคจฺฉนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. ภงฺคา คจฺฉนฺติทสฺสนนฺติ เภทา ภงฺคโต อุทฺธํ อทสฺสนภาวํ คจฺฉนฺติ. วิชฺชุปฺปาโทว อากาเสติ วิวฏากาเส วิชฺชุลตานิจฺฉรณํ วิย. อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชนฺติ จ ภิชฺชนฺติ จ, นสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท’’ติ (ชา. ๑.๕.๓) เอวมาทีสุ วิย.
เอวํ ¶ ิติปริตฺตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรสปริตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถํ สรสปริตฺตตายา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนนาสิกวาตปฏิพทฺธํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อสฺสาสปสฺสาโสติ ตทุภยํ. มหาภูตูปนิพนฺธนฺติ จตุสมุฏฺานิกานํ ปถวีอาปเตชวายานํ มหาภูตานํ ปฏิพทฺธํ ชีวิตํ. กพฬีการาหารูปนิพนฺธนฺติ อสิตปีตาทิกพฬีการอาหาเรน อุปนิพนฺธํ. อุสฺมูปนิพนฺธนฺติ ¶ กมฺมชเตโชธาตูปนิพนฺธํ. วิฺาณูปนิพนฺธนฺติ ภวงฺควิฺาณูปนิพนฺธํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อายุ อุสฺมา จ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติม’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๙๕).
อิทานิ ¶ เนสํ ทุพฺพลการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพล’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ มูลมฺปีติ ปติฏฺฏฺเน มูลภูตมฺปิ. อสฺสาสปสฺสาสานฺหิ กรชกาโย มูลํ. มหาภูตาทีนํ อวิชฺชากมฺมตณฺหาหารา. อิเมสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อสฺสาสาทีนํ ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติการณวเสน วุตฺตานํ. เอเตสุ หิ เอเกกสฺมึ อสติ ชีวิตินฺทฺริยํ น ติฏฺติ. ทุพฺพลนฺติ อปฺปถามํ. ปุพฺพเหตูปีติ อตีตชาติยํ อิมสฺส วิปากวฏฺฏสฺส เหตุภูตา การณสงฺขาตา อวิชฺชาสงฺขารตณฺหุปาทานภวาปิ. อิเมสํ ทุพฺพลา เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลาติ เย อารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยา. ปภาวิกาติ ปธานํ หุตฺวา อุปฺปาทิกา ภวตณฺหา. สหภูมีติ สหภวิกาปิ รูปารูปธมฺมา. สมฺปโยคาปีติ เอกโต ยุตฺตาปิ อรูปธมฺมา. สหชาปีติ สทฺธึ เอกจิตฺเต อุปฺปนฺนาปิ. ยาปิ ปโยชิกาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน โยเชตุํ นิยุตฺตาติ ปโยชิกา, วฏฺฏมูลกา ตณฺหา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕). นิจฺจทุพฺพลาติ นิรนฺตเรน ทุพฺพลา. อนวฏฺิตาติ น อวฏฺิตา, โอตริตฺวา น ิตา. ปริปาตยนฺติ อิเมติ อิเม อฺมฺํ ปาตยนฺติ เขปยนฺติ. อฺมฺสฺสาติ อฺโ อฺสฺส, เอโก เอกสฺสาติ อตฺโถ. หิ-อิติ การณตฺเถ นิปาโต. นตฺถิ ตายิตาติ ตายโน รกฺขโก นตฺถิ. น จาปิ เปนฺติ อฺมฺนฺติ อฺเ อฺํ เปตุํ น สกฺโกนฺติ. โยปิ ¶ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชตีติ โยปิ อิเมสํ อุปฺปาทโก ธมฺโม, โส อิทานิ นตฺถิ.
น จ เกนจิ โกจิ หายตีติ โกจิ เอโกปิ กสฺสจิ วเสน น ปริหายติ. คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโสติ สพฺเพ หิ อิเม ขนฺธา สพฺพากาเรน ภงฺคํ ปาปุณิตุํ ยุตฺตา. ปุริเมหิ ปภาวิตา อิเมติ ปุพฺพเหตุปจฺจเยหิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทิกา. เยปิ ปภาวิกาติ เยปิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทกา ปุพฺพเหตุปจฺจยา. เต ปุเร มตาติ เต วุตฺตปฺปการปจฺจยา วตฺตมานํ อปาปุณิตฺวา ปมเมว มรณํ ปตฺตา. ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จาติ ปุริมา ปุพฺพเหตุปจฺจยาปิ ¶ จ ปจฺฉิมา วตฺตมาเน ปจฺจยสมุปฺปนฺนา จ. อฺมฺํ น กทาจิ มทฺทสํสูติ อฺมฺํ กิสฺมิฺจิ กาเล น ทิฏฺปุพฺพา. ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
จาตุมหาราชิกานํ เทวานนฺติ ธตรฏฺวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมหาราชา อิสฺสรา เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกา. รูปาทีหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ ¶ เทวา. เต สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ อตฺถิ ปพฺพตฏฺกาปิ, อตฺถิ อากาสฏฺกาปิ. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺา เอว เตสํ จาตุมหาราชิกานํ ชีวิตํ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. ปริตฺตกนฺติ วุทฺธิปฏิเสโธ. โถกนฺติ มนฺทกาลํ, ทีฆทิวสปฏิเสโธ. ขณิกนฺติ มนฺทกาลํ, กาลนฺตรปฏิเสโธ. ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อลสปฏิเสโธ. อิตรนฺติ สีฆพลวปฏิเสโธ ¶ . อนทฺธนียนฺติ กาลวเสน น อทฺธานกฺขมํ. นจิรฏฺิติกนฺติ ทิวเสน จิรํ น ติฏฺตีติ นจิรฏฺิติกํ, ทิวสปฏิเสโธ.
ตาวตึสานนฺติ เตตฺตึสชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิ จ ตาวตึสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺกา, อตฺถิ อากาสฏฺกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิ. ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺา ปหฏฺาติ ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน นิมฺมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตาจารํ ตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา. สพฺเพปิ ปฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา.
คมนิโยติ คนฺธพฺโพ. สมฺปราโยติ ปรโลโก. โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตนฺติ โย จิรํ ติฏฺมาโน, โส วสฺสสตมตฺตํ ติฏฺติ. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุปริ ติฏฺมาโน ทฺเว วสฺสสตานิ ติฏฺมาโน นาม นตฺถิ. หีเฬยฺย นนฺติ นํ ชีวิตํ อวฺาตํ กเรยฺย, ลามกโต จินฺเตยฺย. ‘‘หีเฬยฺยาน’’นฺติ จ ปนฺติ. อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติ. อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทา. อุปรุชฺฌตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ, อภาวํ อุปคจฺฉติ. อายุ ขิยฺยติ มจฺจานนฺติ สตฺตานํ อายุสงฺขาโร ขยํ ยาติ. กุนฺนทีนํว โอทกนฺติ ยถา อุทกจฺฉินฺนาย กุนฺนทิยา อุทกํ, เอวํ มจฺจานํ อายุ ขิยฺยติ. ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตกฺขณิกมตฺโตเยว. ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ ¶ ¶ เอเกเนว เนมิปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺติ, เอวเมว เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํ ¶ ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ.
ธีราติ ธีรา อิติ. ปุน ธีราติ ปณฺฑิตา. ธิติมาติ ธิติ อสฺส อตฺถีติ ธิติมา. ธิติสมฺปนฺนาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. ธีกตปาปาติ ครหิตปาปา. ตํเยว ปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธี วุจฺจติ ปฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปชานาตีติ ปฺา. กึ ปชานาติ? ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ปฺาปนวเสน ปฺา’’ติ วุตฺตา. กินฺติ ปฺาเปติ? ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปฺาเปติ. สาว อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทฏฺํ กาเรตีติปิ อินฺทฺริยํ, ปฺาว อินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ. สา ปเนสา โอภาสนลกฺขณา, ปชานนลกฺขณา จ; ยถา หิ จตุภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค ทีเป ชลิเต อนฺธการํ นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา ปฺา. ปฺโภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปฺวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร –
‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปฺปทีปํ ปเวเสยฺย, ปวิฏฺโ ปทีโป อนฺธการํ วิทฺธํเสติ, โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทํเสติ, ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ; เอวเมว โข, มหาราช, ปฺา อุปฺปชฺชมานา อวิชฺชนฺธการํ วิทฺธํเสติ, วิชฺโชภาสํ ชเนติ, าณาโลกํ วิทํเสติ, ปากฏานิ อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวํ โข, มหาราช, โอภาสนลกฺขณา ปฺา’’ติ (มิ. ป. ๒.๑.๑๕).
ยถา ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ โภชนาทีนิ ชานาติ, เอวํ ปฺา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสเล เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ หีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคอปฺปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘ปชานาติ ปชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ปฺวาติ วุจฺจติ. กิฺจ ปชานาติ? อิทํ ทุกฺขนฺติ ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๔๙) วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา.
อปโร ¶ ¶ นโย – ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปฺา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา, กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสรสา, ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา, อรฺคตสุเทสโก วิย.
ขนฺธธีราติ ¶ ปฺจสุ ขนฺเธสุาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ขนฺธธีรา. อฏฺารสสุ ธาตูสุ าณํ ปวตฺเตนฺตีติ ธาตุธีรา. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เนตพฺโพ. เต ธีรา เอวมาหํสูติ เอเต ปณฺฑิตา เอวํ กถยึสุ. กเถนฺตีติ ‘‘อปฺปกํ ปริตฺตก’’นฺติ กถยนฺติ. ภณนฺตีติ ‘‘โถกํ ขณิก’’นฺติ ภาสนฺติ. ทีปยนฺตีติ ‘‘ลหุกํ อิตฺตร’’นฺติ ปติฏฺเปนฺติ. โวหรนฺตีติ ‘‘อนทฺธนิกํ นจิรฏฺิติก’’นฺติ นานาวิเธน พฺยวหรนฺติ.
๑๑. อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสามี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิ. โลเกติ อปายาทิมฺหิ. ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํ. ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตกายํ. ตณฺหาคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโย. ภเวสูติ กามภวาทีสุ. หีนา นราติ หีนกมฺมนฺตา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข ปริเทวนฺติ. อวีตตณฺหาเสติ อวิคตตณฺหา. ภวาติ กามภวาทิกา. ภเวสูติ กามภวาทิเกสุ. อถ วา ภวาภเวสูติ ภวภเวสุ, ปุนปฺปุนภเวสูติ วุตฺตํ โหติ.
ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามีติ ทุวิธํ มํสจกฺขุ – สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ. ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน อุปริ ภมุกฏฺิเกน อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปกมชฺฌา นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน ¶ เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. อิทมธิปฺเปตํ. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติปเทเส ทิฏฺมณฺฑเล สตฺตสุ ¶ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, เตน มํสจกฺขุนา ปสฺสามิ. ทิพฺพจกฺขุนาติ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๔) เอวํวิเธน ทิพฺพจกฺขุนา. ปฺาจกฺขุนาติ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๙๕; มหาว. ๑๖) เอวํ อาคเตน ปฺาจกฺขุนา. พุทฺธจกฺขุนาติ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๓) เอวมาคเตน พุทฺธจกฺขุนา. สมนฺตจกฺขุนาติ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตฺาณ’’นฺติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉาอิทฺเทส ๓๒; โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕) เอวมาคเตน ¶ สมนฺตจกฺขุนา. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา หตฺถตเล ปิตามลกํ วิย รูปคตํ มํสจกฺขุนา. ทกฺขามีติ สฺชานามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตูปปาตํ. โอโลเกมีติ อวโลเกมิ ปฺาจกฺขุนา จตุสจฺจํ. นิชฺฌายามีติ จินฺเตมิ พุทฺธจกฺขุนา สทฺธาปฺจมกานิ อินฺทฺริยานิ. อุปปริกฺขามีติ สมนฺตโต อิกฺขามิ ปริเยสามิ สมนฺตจกฺขุนา ปฺจ เนยฺยปเถ.
ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาจลนาย จลมานํ. อิโต ปรํ ทิฏฺิผนฺทนาทิทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานปริโยสานํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. สมฺผนฺทมานนฺติ ปุนปฺปุนํ ผนฺทมานํ. วิปฺผนฺทมานนฺติ นานาวิเธน จลมานํ. เวธมานนฺติ กมฺปมานํ. ปเวธมานนฺติ ปธาเนน กมฺปมานํ. สมฺปเวธมานนฺติ ¶ ปุนปฺปุนํ กมฺปมานํ. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ.
ตณฺหานุคตนฺติ ตณฺหาย อนุปวิฏฺํ. ตณฺหายานุสฏนฺติ ตณฺหาย อนุปตฺถฏํ. ตณฺหายาสนฺนนฺติ ตณฺหาย นิมุคฺคํ. ตณฺหาย ปาติตนฺติ ตณฺหาย ขิตฺตํ. ‘‘ปริปาติต’’นฺติ วา ปาโ. อภิภูตนฺติ ตณฺหาย มทฺทิตํ อชฺโฌตฺถฏํ. ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เขเปตฺวา คหิตจิตฺตํ. อถ วา โอเฆน คตํ วิย ตณฺหาคตํ. อุปาทิณฺณกรูปปจฺจเยหิ ปติตฺวา คตํ วิย ตณฺหานุคตํ. อุทกปิฏฺึ ฉาเทตฺวา ปตฺถฏนีลิกา อุทกปิฏฺิ วิย ตณฺหานุสฏํ. วจฺจกูเป นิมุคฺคํ วิย ตณฺหายาสนฺนํ. รุกฺขคฺคโต ปติตฺวา นรเก ปติตํ วิย ตณฺหาปาติตํ. อุปาทิณฺณกรูปํ สํโยคํ วิย ตณฺหาย อภิภูตํ. อุปาทิณฺณกรูปปริคฺคาหกสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนํ วิย ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตํ. อถ วา กามจฺฉนฺเทน ตณฺหาคตํ. กามปิปาสาย ตณฺหานุคตํ. กามาสเวน ¶ ตณฺหานุสฏํ. กามปริฬาเหน ตณฺหายาสนฺนํ. กามชฺโฌสาเนน ตณฺหาย ปาติตํ. กาโมเฆน ตณฺหาย อภิภูตํ. กามุปาทาเนน ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. กามภเวติ กามาวจเร. รูปภเวติ รูปาวจเร. อรูปภเวติ อรูปาวจเร. เตสํ นานตฺตํ เหฏฺา ปกาสิตํเยว.
ภวาภเวสูติ ภวาภเวติ ภโวติ กามธาตุ. อภโวติ รูปารูปธาตุ. อถ วา ภโวติ กามธาตุ รูปธาตุ. อภโวติ อรูปธาตุ. เตสุ ภวาภเวสุ. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ. ปุนพฺภเวติ โปโนภวิเก วิปากวฏฺเฏ. กามภเวติ กามธาตุยา. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ. ตตฺถ กมฺมภโว ภาวยตีติ ภโว. กามภเว ปุนพฺภเวติ กามธาตุยา อุปปตฺติภเว วิปากวฏฺเฏ. วิปากภโว ภวตีติ ภโว. รูปภวาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ‘‘กามภเว รูปภเว อรูปภเว’’ติ ¶ โอกาสภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตีสุปิ ‘‘กมฺมภเว’’ติ กมฺมภวํ ¶ , ตถา ‘‘ปุนพฺภเว’’ติ อุปปตฺติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุนปฺปุนพฺภเวติ อปราปรํ อุปฺปตฺติยํ. คติยาติ ปฺจคติยา อฺตราย. อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ อตฺตภาวานํ อภินิพฺพตฺติยา. อวีตตณฺหาติ มูลปทํ. อวิคตตณฺหาติ ขณิกสมาธิ วิย ขณิกปฺปหานาภาเวน น วิคตา ตณฺหา เอเตสนฺติ อวิคตตณฺหา. อจตฺตตณฺหาติ ตทงฺคปฺปหานาภาเวน อปริจฺจตฺตตณฺหา. อวนฺตตณฺหาติ วิกฺขมฺภนปฺปหานาภาเวน น วนฺตตณฺหาติ อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหาติ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานาภาเวน น มุตฺตตณฺหา. อปฺปหีนตณฺหาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานาภาเวน น ปหีนตณฺหา. อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ นิสฺสรณปฺปหานาภาเวน ภเว ปติฏฺิตํ อนุสยกิเลสํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ิตตฺตา อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหา.
๑๒. อิทานิ ยสฺมา อวิคตตณฺหา เอวํ ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย สมาทเปนฺโต ‘‘มมายิเต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺิมมตฺเตหิ ‘‘มม’’นฺติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมึ. ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาห. เอตมฺปีติ เอตมฺปิ อาทีนวํ. เสสํ ปากฏเมว.
ทฺเว มมตฺตาติ ทฺเว อาลยา. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนิยมตฺเถ นิปาโต. ตณฺหาสงฺขาเตนาติ ตณฺหาโกฏฺาเสน, สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต ¶ เอกํ ‘‘สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๘๐) วิย. สีมกตนฺติ อปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ มริยาทกตํ ‘‘ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ อาทีสุ (มหาว. ๑๔๐) วิย. โอธิกตนฺติ วจนปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ ปริจฺเฉทกตํ ¶ สีมนฺตริกรุกฺโข วิย. ปริยนฺตกตนฺติ ปริจฺเฉทกตํ. สีมนฺตริกรุกฺโข ปน ทฺวินฺนํ สาธารณํ, อยํ ปน เอกาพทฺธตาลปนฺติ วิย กตนฺติ ปริยนฺตกตํ. ปริคฺคหิตนฺติ กาลนฺตเรปิ ปรายตฺตํ มฺุจิตฺวา สพฺพากาเรน คหิตํ. มมายิตนฺติ อาลยกตํ วสฺสูปคตํ เสนาสนํ วิย. อิทํ มมนฺติ สมีเป ิตํ. เอตํ มมนฺติ ทูเร ิตํ. เอตฺตกนฺติ ปริกฺขารนิยมนํ ‘‘เอตฺตกมฺปิ นปฺปฏิภาเสยฺยา’’ติ วิย. เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถปิ นิปาตนิยมนํ ‘‘เอตฺตาวตา โข มหานามา’’ติ วิย. เกวลมฺปิ มหาปถวินฺติ สกลมฺปิ มหาปถวึ.
อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตนฺติ อฏฺุตฺตรสตํ ตณฺหาคมนวิตฺถารํ. อฏฺุตฺตรสตํ กถํ โหตีติ เจ? รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘เสฏฺิปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ ปิติโต ลทฺธนามา วิย ปิตุสทิสารมฺมเณ ภูตา. เอตฺถ ¶ จ รูปารมฺมณา รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา. สสฺสตทิฏฺิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสต’’นฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ ปจฺเฉทํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ อฏฺสตํ. อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ, ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติ โหตีติ วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารส, พาหิรสฺสุปาทาย อิมินา ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ, อิมินา ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติ โหตีติ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ.
วีสติวตฺถุกา ¶ ¶ สกฺกายทิฏฺีติ รูปาทีนํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอเกกมฺปิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๑๓๐-๑๓๑) นเยน จตุธา คาหวเสน ปวตฺตานิ วตฺถูนิ กตฺวา อุปฺปนฺนา วิชฺชมานฏฺเน สติ ขนฺธปฺจกสงฺขาเต กาเย ทิฏฺีติ สกฺกายทิฏฺิ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิ, อยาถาวทิฏฺิ วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺีติปิ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานมทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมวชฺชาติ ทฏฺพฺพา. ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺีติ สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก, อนฺตวา โลโก’’ติ อาทินยปฺปวตฺตา เอเกกํ โกฏฺาสํ ปติฏฺํ กตฺวา คหณวเสน เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺีติ ยา เอวํชาติกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิคตนฺติ ทิฏฺีสุ คตํ. อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเน คหนํ ทิฏฺิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน ทิฏฺิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺิยา วินิวิชฺฌนฏฺเน วิโลมนฏฺเน จ ทิฏฺิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ. กทาจิ สสฺสตํ อนุสฺสรติ, กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺิเยว พนฺธนฏฺเน สํโยชนนฺติ ทิฏฺิสํโยชนํ. สุสุมาราทโย ¶ วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺหนโต ปติฏฺาโห. อยฺหิ ¶ พลวปวตฺติภาเวน ปติฏฺหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ยถา หิ ทิสามูฬฺเหน ‘‘อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถ’’ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺิคติเกน ‘‘สุคติปโถ’’ติ คหิตาปิ ทิฏฺิ สุคตึ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ. ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ¶ ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ, ติตฺถฺจ ตํ อนตฺถานฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ติตฺถิยานํ วา สฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํ. วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห. อสภาวคาโหติ วิปรีตคฺคาโห. ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตวเสน ปริวตฺเตตฺวา คาโห วิปลฺลาสคฺคาโห. อนุปายคาโห มิจฺฉาคาโห. อยาถาวกสฺมึ วตฺถุสฺมึ น สภาวสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตถํ ยาถาวกํ สภาวนฺติ คาโห ‘‘อยาถาวกสฺมึ ยาถาวก’’นฺติ คาโห. ยาวตาติ ยตฺตกา. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานีติ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๒๙ อาทโย) อาคตานิ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ.
อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนสํกิโนปิ จลนฺติ. อจฺฉินฺทนฺเตปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉิชฺชนฺเตปิ. อจฺฉินฺเนปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเตปิ. วิปริณามสํกิโนปีติ ปริวตฺเตตฺวา อฺถาภาเวน อาสํกิโนปิ ¶ . วิปริณามนฺเตปีติ วิปริวตฺตนกาเลปิ. วิปริณเตปีติ วิปริวตฺติเตปิ. ผนฺทนฺตีติ จลนฺติ. สมฺผนฺทนฺตีติ สพฺพากาเรน จลนฺติ. วิปฺผนฺทนฺตีติ วิวิธากาเรน ผนฺทนฺติ. เวธนฺตีติ ภยํ ทิสฺวา กมฺปนฺติ. ปเวธนฺตีติ ฉมฺภิตตฺตา ภเยน วิเสเสน กมฺปนฺติ. สมฺปเวธนฺตีติ โลมหํสนภเยน สพฺพากาเรน กมฺปนฺติ. ผนฺทมาเนติ อุปโยคพหุวจนํ. อปฺโปทเกติ มนฺโททเก. ปริตฺโตทเกติ ลุฬิโตทเก. อุทกปริยาทาเนติ ขีโณทเก. พลากาหิ วาติ วุตฺตาวเสสาหิ ปกฺขิชาตีหิ. ปริปาติยมานาติ วิหึสิยมานา ฆฏฺฏิยมานา. อุกฺขิปิยมานาติ กทฺทมนฺตรโต นีหริยมานา คิลิยมานา วา. ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา. ผนฺทนฺติ กาเกหิ. สมฺผนฺทนฺติ กุลเลหิ. วิปฺผนฺทนฺติ พลากาหิ. เวธนฺติ ตุณฺเฑน คหิตกาเล มรณวเสน. ปเวธนฺติ วิชฺฌนกาเล. สมฺปเวธนฺติ มรณสมีเป.
ปสฺสิตฺวาติ อคุณํ ปสฺสิตฺวา. ตุลยิตฺวาติ คุณาคุณํ ตุลยิตฺวา. ตีรยิตฺวาติ คุณาคุณํ วิตฺถาเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ วตฺถุหานภาคึ มฺุจิตฺวา วชฺเชตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา อาเวณิกํ กตฺวา. อถ วา สํกิณฺณโทสํ โมเจตฺวา วตฺถุวิภาคกรเณน ปสฺสิตฺวา. อปริจฺเฉทโทสํ ¶ โมเจตฺวา ปมาณกรณวเสน ตุลยิตฺวา. วตฺถุโทสํ โมเจตฺวา วิภาคกรณวเสน ตีรยิตฺวา. สมฺโมหโทสํ โมจยิตฺวา ¶ อคฺควิภาคกรณวเสน วิภาวยิตฺวา. ฆนโทสํ โมเจตฺวา ปกติวิภาคกรเณน วิภูตํ กตฺวา. ปหายาติ ปชหิตฺวา. ปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา. อมมายนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺีหิ อาลยํ อกโรนฺโต. อคณฺหนฺโตติ ทิฏฺิยา ปุพฺพภาเค ปฺาย ตํ น คณฺหนฺโต. อปรามสนฺโตติ วิตกฺเกน อูหนํ อกโรนฺโต. อนภินิเวสนฺโตติ นิยาโมกฺกนฺติทิฏฺิวเสน นปฺปวิสนฺโต.
อกุพฺพมาโนติ ปริคฺคาหตณฺหาวเสน อกโรนฺโต. อชนยมาโนติ โปโนภวิกตณฺหาวเสน อชนยมาโน. อสฺชนยมาโนติ ¶ วิเสเสน อสฺชนยมาโน. อนิพฺพตฺตยมาโนติ ปตฺถนาตณฺหาวเสน น นิพฺพตฺตยมาโน. อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ สพฺพากาเรน น อภินิพฺพตฺตยมาโน. อุปสคฺควเสน วา เอตานิ ปทานิ วฑฺฒิตานิ. เอวเมตฺถ ปมคาถาย อสฺสาทํ.
๑๓. ตโต ปราหิ จตูหิ คาถาหิ อาทีนวฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสฺจ ทสฺเสตุํ, สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภสุ อนฺเตสู’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ปริจฺเฉเทสุ. วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา. ผสฺสํ ปริฺายาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม, เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธ. ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ เอเกนาปิ เลเปน น ลิมฺปติ, อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติ.
ผสฺโส เอโก อนฺโตติ ผสฺโส เอกปริจฺเฉโท. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ¶ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ. เอกเทเสเนว อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ รเสน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ –
‘‘จตุภูมกผสฺโส ¶ โน ผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ, สงฺฆฏฺฏนรโส ปน ปฺจทฺวาริโกว โหติ. ปฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏนรโสติปิ นามํ. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณตฺเวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ ¶ (ธ. ส. อฏฺ. ๑, กามาวจรกุสล, ธมฺมุทฺเทสกถา).
อิทฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ (มิ. ป. ๒.๓.๘) อาภตํ –
‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จ. ยถา, มหาราช, ทฺเว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ ทฏฺพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา’’ติ วิตฺถาโร.
ยถา วา ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๕๒, ๑๓๕๔) จกฺขุวิฺาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา ‘‘เอวํ จกฺขุ ทฏฺพฺพ’’นฺติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิฺาณํ ทฏฺพฺพนฺติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเเนว รเสน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ สิทฺโธ โหติ. ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. อยฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ เอวํ การณสฺเสว วเสน ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโส.
เอวํ ¶ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺาตีติ ‘‘สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน’’ติ วุตฺโต. ผลฏฺเน ปน ปจฺจุปฏฺาเนเนส เวทนาปจฺจุปฏฺาโน นาม โหติ. เวทนํ เหส ปจฺจุปฏฺาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา อุณฺหปจฺจยาปิ สมานา ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตา อุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺจิตงฺคารสงฺขาเต อุณฺหภาเว. เอวํ วตฺถารมฺมณสงฺขาตอฺปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณวาติ ¶ เวทิตพฺโพ. ตชฺเชน ¶ สมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส ‘‘อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน’’ติ วุจฺจติ.
ผสฺโส ยโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, โส ‘‘ผสฺสสมุทโย’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕). อตีตทุโก กาลวเสน วุตฺโต. เวทนาทุโก ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๓๒) วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ สุขเมว กตฺวา สุขทุกฺขวเสน, นามรูปทุโก รูปารูปวเสน, อายตนทุโก สํสารปวตฺติวเสน, สกฺกายทุโก ปฺจกฺขนฺธวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุขยตีติ สุขา. เวทยตีติ เวทนา. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา. นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. จกฺขายตนาทีนิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ. รูปายตนาทีนิ ฉ พาหิรานิ. รูปกฺขนฺธาทโย ปฺจกฺขนฺธา วิชฺชมานฏฺเน สกฺกาโย. อวิชฺชากมฺมตณฺหาอาหารผสฺสนามรูปา สกฺกายสมุทโย.
จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. โส ปน อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา ปจฺจโย โหติ. สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวกสณฺาเน ปเทเส โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. โสตโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส. ฆานสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. ฆายตีติ ฆานํ ¶ . ตํ สสมฺภารพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเน วา ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ¶ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทิณฺณปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ. มุนาตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. มโนติ สหาวชฺชนภวงฺคํ; มนโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส.
ฉพฺพิธมฺปิ ผสฺสํ ทุวิธเมว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส’’ติ อาห ¶ . มโนทฺวาริโก อธิวจนสมฺผสฺโส. ปฺจทฺวาริโก วตฺถารมฺมณาทิปฏิเฆน อุปฺปชฺชนโต ปฏิฆสมฺผสฺโส.
สุขเวทนาย อารมฺมเณ สุขเวทนีโย. ทุกฺขเวทนาย อารมฺมเณ ทุกฺขเวทนีโย. อทุกฺขมสุขเวทนาย อารมฺมเณ อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขนติ, ขาทติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
กุสโลติอาทโย ชาติวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กุสโลติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อกุสโลติ ทฺวาทสากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อพฺยากโตติ อวเสสวิปากกิริยาพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
ปุน ภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิสนฺโต ‘‘กามาวจโร’’ติอาทิมาห. จตุปฺาสกามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต กามาวจโร. กามํ ปหาย รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ปฺจทสรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต. กามฺจ รูปฺจ ปหาย อรูเป อวจรตีติ อรูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต.
อิทานิ ¶ อภินิเวสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สฺุโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สฺุโตติ ราคโทสโมเหหิ สฺุตฺตา สฺุโต. ราคโทสโมหนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตตฺตา อนิมิตฺโต. ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ.
อิทานิ วฏฺฏปริยาปนฺนอปริยาปนฺนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิโย’’ติอาทิมาห. โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ ¶ , ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย. อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ผุสนาติ ผุสนากาโร. สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
เอวํ าตํ กตฺวาติ เอวํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺโต ตีเรติ ตีรยติ, อุปริ วตฺตพฺพากาเรน จินฺเตติ. อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต ตีเรติ. อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโต. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย ¶ กิเลสาสุจิปคฺฆรตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโต. วิครหณียตาย อวฑฺฒิอาวหนตาย อฆวตฺถุตาย จ อฆโต. อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโต. พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต. อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต. สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย โทสูปสฏฺตาย, อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต. สพฺพาวตฺถาวินิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อธุวโต. อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ ¶ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต. นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ¶ ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วา. อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ‘‘ตุจฺฉ’’นฺติ วุจฺจติ. สามินิวาสิเวทก การกาธิฏฺายกวิรหิตตาย สฺุโต.
สยฺจ อสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโต. อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ. ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโต. วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺานตาย สาสวโต. เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต. ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต. โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสธมฺมโต. อวิชฺชากมฺมตณฺหาสฬายตนวเสน อุปฺปตฺติโต สมุทยโต. เตสํ อภาเวน อตฺถงฺคมโต. ผสฺเส ฉนฺทราควเสน มธุรสฺสาเทน อสฺสาทโต. ผสฺสสฺส วิปริณาเมน อาทีนวโต. อุภินฺนํ นิสฺสรเณน นิสฺสรณโต ตีเรตีติ สพฺเพสุ จ อิเมสุ ‘‘ตีเรตี’’ติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.
ปชหตีติ สกสนฺตานโต นีหรติ. วิโนเทตีติ ตุทติ. พฺยนฺตึ กโรตีติ วิคตนฺตํ ¶ กโรติ. อนภาวํ คเมตีติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ. อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาอวิชฺชามยํ มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา. ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา. ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปฺายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต ‘‘ตาลาวตฺถุกตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ยสฺเสโสติ ¶ ยสฺส ¶ ปุคฺคลสฺส เอโส เคโธ. สมุจฺฉินฺโนติ อุจฺฉินฺโน. วูปสนฺโตติ ผเลน วูปสนฺโต. ปฏิปสฺสทฺโธติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเนน ปฏิปสฺสมฺภิโต. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อภพฺพุปฺปตฺติโกติ ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺโพ. าณคฺคินา ทฑฺโฒติ มคฺคาณคฺคินา ฌาปิโต. อถ วา วิสนิกฺขิตฺตํ ภาชเนน สห ฉฑฺฑิตํ วิย วตฺถุนา สห ปหีโน. มูลจฺฉินฺนวิสวลฺลิ วิย สมูลจฺฉินฺโนติ สมุจฺฉินฺโน. อุทฺธเน อุทกํ สิฺจิตฺวา นิพฺพาปิตองฺคารํ วิย วูปสนฺโต. นิพฺพาปิตองฺคาเร ปติตอุทกผุสิตํ วิย ปฏิปสฺสทฺโธ. องฺกุรุปฺปตฺติยา เหตุจฺฉินฺนพีชํ วิย อภพฺพุปฺปตฺติโก. อสนิปาตวิสรุกฺโข วิย าณคฺคินา ทฑฺโฒติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
วีตเคโธติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วิคตเคโธติ อิทํ อารมฺมเณ สาลยภาวปริจฺจชนวเสน. จตฺตเคโธติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน. มุตฺตเคโธติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน. ปหีนเคโธติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ อนวฏฺานทสฺสนวเสน. ปฏินิสฺสฏฺเคโธติ อิทํ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน วุตฺตํ. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโคติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. ตตฺถ คิชฺฌนวเสน เคโธ. รฺชนวเสน ราโค. นิจฺฉาโตติ นิตฺตณฺโห. ‘‘นิจฺฉโท’’ติปิ ปาโ, ตณฺหาฉทนวิรหิโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโตติ นิพฺพุตสภาโว. สีติภูโตติ สีตสภาโว. สุขปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสุขํ อนุภวนสภาโว. พฺรหฺมภูเตนาติ อุตฺตมสภาเวน. อตฺตนาติ จิตฺเตน.
กตตฺตา จาติ ปาปกมฺมานํ กตภาเวน จ. อกตตฺตา จาติ กุสลานํ อกตภาเวน จ. กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติอาทโย ทฺวารวเสน อวิรติวิรติวเสน กมฺมปถวเสน จ วุตฺตา. สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติอาทโย จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน. ชาคริยมนนุยุตฺโตติ ปฺจชาครณวเสน. สติสมฺปชฺเนาติ สาตฺถกาทิสมฺปชฺวเสน ¶ . จตฺตาโร สติปฏฺานาติอาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ทุกฺขํ เม อปริฺาตนฺติอาทโย จตฺตาโร อริยสจฺจวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เต อตฺถโต ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏาเยว.
ธีโร ¶ ¶ ปณฺฑิโตติ สตฺต ปทา วุตฺตตฺถาเยว. อปิ จ ทุกฺเข อกมฺปิยฏฺเน ธีโร. สุเข อนุปฺปิลวฏฺเน ปณฺฑิโต. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ กตปริจยฏฺเน ปฺวา. อตฺตตฺถปรตฺเถ นิจฺจลฏฺเน พุทฺธิมา. คมฺภีรอุตฺตานตฺเถ อปจฺโจสกฺกนฏฺเน าณี. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺนตฺเถ โอภาสนฏฺเน วิภาวี. นิกฺกิเลสพฺยวทานฏฺเน ตุลาสทิโสติ เมธาวี. น ลิมฺปตีติ สชาติยา น ลิมฺปติ อากาเส เลขา วิย. น ปลิมฺปตีติ วิเสเสน น ลิมฺปติ. น อุปลิมฺปตีติ สฺโโค หุตฺวาปิ น ลิมฺปติ หตฺถตเล เลขา วิย. อลิตฺโตติ สฺโโค หุตฺวาปิ น กิลิสฺสติ กาสิกวตฺเถ ปิตมณิรตนํ วิย. อปลิตฺโตติ วิเสเสน น กิลิสฺสติ มณิรตเน ปลิเวิตกาสิกวตฺถํ วิย. อนุปลิตฺโตติ อุปคนฺตฺวาปิ น อลฺลียติ โปกฺขรปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย. นิกฺขนฺโตติ พหิ นิกฺขนฺโต พนฺธนาคารโต ปลาโต วิย. นิสฺสโฏติ ปาปปหีโน อมิตฺตสฺส ปฏิจฺฉาปิตกิลิฏฺวตฺถุ วิย. วิปฺปมุตฺโตติ สุฏฺุ มุตฺโต คยฺหูปเค วตฺถุมฺหิ รตึ นาเสตฺวา ปุน นาคมนํ วิย. วิสฺุตฺโตติ กิเลเสหิ เอกโต น ยุตฺโต พฺยาธินา มุตฺตคิลาโน วิย. วิมริยาทิกเตน เจตสาติ วิคตมริยาทกเตน จิตฺเตน, สพฺพภเวน สพฺพารมฺมเณน สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตจิตฺเตนาติ อตฺโถ.
๑๔. สฺํ ปริฺาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ – น เกวลฺจ ผสฺสเมว, อปิ จ โข ปน กามสฺาทิเภทํ สฺํ, สฺานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นามรูปํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ ¶ วิตเรยฺย โอฆํ, ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺิกิเลสปฺปหาเนน อนุปลิตฺโต ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล, สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต จรํ, ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรนฺโต เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสีสติ โลกมิมํ ปรฺจ, อฺทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา นิรุปาทาโนว ชาตเวโท ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, ธมฺมเนตฺติปนเมว กโรนฺโต; น ตุ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ, ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติ.
นีลาทิเภทํ ¶ อารมฺมณํ สฺชานาตีติ สฺา. สา สฺชานนลกฺขณา ปจฺจาภิฺาณรสา. จตุภูมิกสฺา หิ โนสฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา สฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิฺาเณน สฺชานาติ, สา ปจฺจาภิฺาณรสา นาม โหติ. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิฺาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิฺาเณน ตํ ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิฺาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน อภิฺาเณน ‘‘อสุโก นาม เอโส’’ติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล, รฺโ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ¶ ตสฺมึ ตสฺมึ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา’’ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา สารคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อปโร นโย – สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สฺชานนลกฺขณา สฺา, ปุนสฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺโธ วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺานปจฺจุปฏฺานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสฺา วิย. ยา ปเนตฺถ าณสมฺปยุตฺตา โหติ, สา าณเมว อนุวตฺตติ, สสมฺภารปถวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปถวีอาทีนิ วิยาติ เวทิตพฺพา.
กามปฏิสฺุตฺตา สฺา กามสฺา. พฺยาปาทปฏิสฺุตฺตา สฺา พฺยาปาทสฺา. วิหึสาปฏิสฺุตฺตา สฺา วิหึสาสฺา ¶ . เตสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติ. กามสฺา หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทสฺา อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ. วิหึสาสฺา สงฺขาเรสุ น อุปฺปชฺชติ. สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิ. ‘‘อิเม สตฺตา หฺนฺตุ วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, วินสฺสนฺตุ วา, มา วา อเหสุ’’นฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ. เนกฺขมฺมปฏิสฺุตฺตา สฺา เนกฺขมฺมสฺา, สา อสุภปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, อสุภฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. อพฺยาปาทปฏิสฺุตฺตา สฺา อพฺยาปาทสฺา, สา เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล ¶ โลกุตฺตรา. อวิหึสาปฏิสฺุตฺตา สฺา อวิหึสาสฺา, สา กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจรา, กรุณาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. ยทา อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สฺา รูปสฺา. สทฺทสฺาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทํ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อารมฺมณานํ วุตฺตตฺตา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวตฺถูนิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ.
ยา เอวรูปา สฺาติ อฺาปิ ‘‘ปฏิฆสมฺผสฺสชา สฺา อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ เอวมาทิกา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺาติปิ ปริยาเยน ฉทฺวาริกาเยว ¶ . ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตนา สหชาตสฺาย ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา สฺา นาม ปฺจทฺวาริกา สฺา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สฺา นาม มโนทฺวาริกา สฺา. เอตา อติเรกสฺา ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
สฺาติ ¶ สภาวนามํ. สฺชานนาติ สฺชานนากาโร. สฺชานิตตฺตนฺติ สฺชานิตภาโว.
อวิชฺโชฆนฺติ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺํ, อายตนานํ อายตนฏฺํ, ธาตูนํ สฺุฏฺํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺํ, สจฺจานํ ตถฏฺํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา. อนฺตวิรหิเต สํสาเร โยนิคติภววิฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา. อปิ จ จกฺขุวิฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานฺจ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา, ตํ อวิชฺโชฆํ. กาโมฆวเสน อุตฺตเรยฺย. ภโวฆวเสน ปตเรยฺย. ทิฏฺโฆวเสน สมติกฺกเมยฺย. อวิชฺโชฆวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน ¶ ปหานวเสน อุตฺตเรยฺย. สกทาคามิมคฺเคน ปหานวเสน ปตเรยฺย. อนาคามิมคฺเคน ปหานวเสน สมติกฺกเมยฺย. อรหตฺตมคฺเคน ปหานวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา ‘‘ตเรยฺยาทิปฺจปทํ ตทงฺคาทิปฺจปหาเนน โยเชตพฺพ’’นฺติ เกจิ วทนฺติ.
‘‘โมนํ วุจฺจติ าณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยา ปฺา ปชานนา’’ติอาทิมาห. ตํ วุตฺตนยเมว เปตฺวา ‘‘อโมโห ธมฺมวิจโย’’ติ ปทํ. อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข ภาวนาเหตุ. อโมเหน อวิปรีตํ คณฺหาติ มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโต. อโมเหน ยาถาวํ ยาถาวโต ธาเรนฺโต ยถาสภาเว ปวตฺตติ. มูฬฺโห หิ ‘‘ตจฺฉํ อตจฺฉํ, อตจฺฉฺจ ตจฺฉ’’นฺติ คณฺหาติ; ตถา อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ น โหติ. อมูฬฺหสฺส ‘‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต มรณทุกฺขํ น โหติ. สมฺโมหมรณฺหิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติ. ปพฺพชิตานํ สุขสํวาโส โหติ, ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ. โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชนฺติ ¶ ¶ . โมหปฏิปกฺโข จ อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส อภาวกโร. อโมเหน อวิหึสาสฺา ธาตุสฺา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ, ปจฺฉิมคนฺถทฺวยสฺส ปเภทนฺจ โหติ. ปจฺฉิมานิ ทฺเว สติปฏฺานานิ ตสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ. อโมโห ทีฆายุกตาย ปจฺจโย โหติ. อมูฬฺโห หิ หิตาหิตํ ตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต หิตฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ, อตฺตสมฺปตฺติยา อปริหีโน โหติ. อมูฬฺโห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติ. อริยวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อุทาสินปกฺเขสุ นิพฺพุโต โหติ อมูฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโต. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ โหติ. อสมฺมูฬฺโห หิ ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ เอเตน อนตฺตทสฺสนํ, เอวํ อตฺตทสฺสนํ โมเหน. โก หิ นาม อตฺตสฺุตํ พุชฺฌิตฺวา ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ.
เตน าเณน สมนฺนาคโตติ เอเตน วุตฺตปฺปกาเรน าเณน สมงฺคีภูโต เสกฺขาทโย มุนิ. โมนปฺปตฺโตติ ปฏิลทฺธาโณ มุนิภาวํ ¶ ปตฺโต. ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท. โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยกรา ปฏิปทา ธมฺมา. กายโมเนยฺยนฺติอาทีสุ วิฺตฺติกายรูปกายวเสน ปฺาเปตพฺพํ กายโมเนยฺยํ. วิฺตฺติวาจาสทฺทวาจาวเสน ปฺาเปตพฺพํ วจีโมเนยฺยํ. มโนทฺวาริกจิตฺตาทิวเสน ปฺาเปตพฺพํ มโนโมเนยฺยํ. ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานนฺติ ปาณาติปาตาทิวิธานํ กายโต ปวตฺตานํ ทุฏฺุ จริตานํ ปชหนํ. กายสุจริตนฺติ กายโต ปวตฺตํ สุฏฺุ จริตํ. กายารมฺมเณ าณนฺติ กายํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตํ กายารมฺมเณ าณํ. กายปริฺาติ กายํ าตตีรณปฺปหานปริฺาหิ ชานนวเสน ปวตฺตํ าณํ. ปริฺาสหคโต มคฺโคติ อชฺฌตฺติกํ กายํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปริฺาสหคโต. กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กาเย ตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ. กายสงฺขารนิโรโธติ ¶ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรโธ อาวรโณ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. วจีสงฺขารนิโรโธติ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ อาวรโณ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สฺาเวทนานํ นิโรโธ อาวรโณ, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ.
ปมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิ. วจีทุจฺจริตปฺปหานวเสน วาจามุนิ. มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิ. สพฺพากุสลปฺปหานวเสน อนาสวมุนิ. โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํ. อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติ.
ทุติยคาถาย ¶ นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคาเณน นินฺหาย โธวิตฺวา ิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อคารมชฺเฌ วสนฺตา อคารมุนิโน. ปพฺพชฺชุปคตา อนคารมุนิโน. ตตฺถ เสกฺขา เสกฺขมุนิโน. อรหนฺโต อเสกฺขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโน.
ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน ‘‘กตเม อคารมุนิโน’’ติ อาห. อคาริกาติ กสิโครกฺขาทิอคาริกกมฺเม นิยุตฺตา. ทิฏฺปทาติ ทิฏฺนิพฺพานา ¶ . วิฺาตสาสนาติ วิฺาตํ สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิฺาตสาสนา. อนคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา ‘‘อนคารา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต. ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน.
มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต ¶ อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ.
กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต ทานสีลเนกฺขมฺมปฺาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
‘‘ยถา ¶ จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย, สพฺพฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา;
ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต, ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา’’ติ.
กถํ ¶ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา. กถฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห –
‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิฺจ วาจํ ภาสติ – ‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๑; ม. นิ. ๓.๒๐๗).
ตฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ¶ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยฺหิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. ‘‘สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา’’ติ (สุ. นิ. ๖๙๓) เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺส. เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพฺุตานาวรณาณปฏิลาภสฺส. อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา –
‘‘มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ;
โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม, เสตฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
‘‘คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม, ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต;
อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ, สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต’’ติ. (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๗; อิติวุ. อฏฺ. ๓๘);
อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ…เป… ปมชฺฌาเนน นีวรเณ…เป… อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต.
กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปถวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
รูปสฺส ¶ รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สฺาย สฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ, สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปฺินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํ.
สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส มุฏฺสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ¶ ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
อวิชฺชาย ¶ อฺาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
ธาตูนํ สฺุตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺานานํ อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ, ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ.
มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ¶ สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปฺาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, เอตํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต.
กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห –
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ¶ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมต’’นฺติ วิตฺถาโร (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐).
ตานิ ¶ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนฺโถ…เป… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนฺโถ. ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ…เป… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺสาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต.
กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๖๑๖) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ ¶ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ…เป… ตมหํ อพฺภฺาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺาสี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔).
เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ.
กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตุนฺนํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร ¶ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ¶ ปมโพธิยมฺปิ มชฺฌิมโพธิยมฺปิ ปจฺฉิมโพธิยมฺปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… เวทลฺลํ. สพฺพํ ตํ อตฺถโต พฺยฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ เอกมุทฺทิกาย ลฺฉิตํ วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตถํ อนฺถํ. ยถาห –
‘‘ยฺจ, จุนฺท, รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อฺถา, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๘๘).
คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา ¶ , กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. เตเนวาห – ‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ‘ตสฺมา ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓). เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต.
กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาติราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห –
‘‘สเทวเก ¶ , ภิกฺขเว, โลเก…เป… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต ¶ อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓).
ตตฺเถวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปฺุุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปฺุมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต.
อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต, อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริฺาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริฺาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป… อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๓).
ตสฺส ¶ เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีเปน มุขมตฺตเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน ‘‘ตถาคตา’’ติ อาห.
อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ.
‘‘โส ¶ ตโต อารกา นาม, ยสฺส เยนาสมงฺคิตา;
อสมงฺคี จ โทเสหิ, นาโถ เตนารหํ มโต’’.
เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;
ปฺาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’.
ยฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ปฺุาทิอภิสงฺขารานํ ชรามรณเนมึ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํ.
‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา าณาสินา ยโต;
โลกนาเถน เตเนส, ‘อรห’นฺติ ปวุจฺจติ’’.
อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา ¶ จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสฺจ, เตเนว จ อุปฺปนฺเน ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อฺตฺถ ปูชํ กโรนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลฺจ อฺเ เทวา จ มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺาเปสิ. โก ปน วาโท อฺเสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ.
‘‘ปูชาวิเสสํ ¶ สห ปจฺจเยหิ, ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;
อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก, ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ’’.
ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ ปาปํ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ.
‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;
รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’.
เอวํ ¶ สพฺพถาปิ –
‘‘อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;
หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;
น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตี’’ติ.
ยสฺมา ปน สพฺเพ พุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน ‘‘อรหนฺโต’’ติ อาห. สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา เหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิฺเยฺเย ธมฺเม อภิฺเยฺยโต, ปริฺเยฺเย ธมฺเม ปริฺเยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต. เตเนวาห –
‘‘อภิฺเยฺยํ ¶ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;
ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. (สุ. นิ. ๕๖๓; ม. นิ. ๒.๓๙๙);
อถ วา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามฺจ พุทฺโธ. เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว จ นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ, จกฺขุวิฺาณาทโย ฉ วิฺาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา, รูปสฺาทโย ¶ ฉ สฺา, รูปสฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา, รูปกฺขนฺธาทโย ปฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสฺาทิวเสน ทส สฺา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กามภวาทโย นว ภวา, ปมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ, อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ.
ตตฺรายํ เอกปทโยชนา – ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม สมฺมา สามฺจ ¶ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิฺจิ อตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส สมฺมา สมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เตสํ ปน วิภาโค อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อาห.
โมเนนาติ กามฺหิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน มคฺคาณโมเนน มุนิ นาม โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย ‘‘น โมเนนา’’ติ วุตฺตํ. มูฬฺหรูโปติ ตุจฺฉรูโป. อวิทฺทสูติ ¶ อวิฺู. เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติ. อถ วา โมเนยฺยมุนิ นาม น โหติ, ตุจฺฉภาโว จ ปน อฺาณี จ โหตีติ อตฺโถ. โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ิโต อติเรกํ เจ โหติ, หรติ, อูนํ เจ โหติ, ปกฺขิปติ; เอวเมว โส อติเรกํ หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ, อูนเก ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ ปริปูเรติ. เอวฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ นามาติ อตฺโถ. เตน โส มุนีติ กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ? ยํ เหฏฺา วุตฺตการณํ, เตน โส มุนีติ อตฺโถ. โย มุนาติ อุโภ โลเกติ โย ปุคฺคโล อิมสฺมึ ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม ¶ อุโภ อตฺเถ มุนาติ. มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ เตน ปน การเณน ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติเยวาติ อตฺโถ.
อสตฺจาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ อกุสลกุสลปฺปเภโท, อสตฺจ สตฺจ ธมฺโม, ตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา’’ติ อิมสฺมึ สพฺพโลเก ปวิจยาเณน อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ. ตสฺส าตตฺตา เอว, ราคาทิเภทโต สตฺตวิธํ สงฺคํ ตณฺหาทิฏฺิเภทโต ทุวิธํ ชาลฺจ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา ิโต, โส เตน โมนสงฺขาเตน ปวิจยาเณน สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโตติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนํ. โส หิ ขีณาสวมุนิตฺตา เทวมนุสฺสานํ ปูชารโห โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตติ.
สลฺลนฺติ มูลปทํ. สตฺต สลฺลานีติ คณนปริจฺเฉโท. ราคสลฺลนฺติ รฺชนฏฺเน ราโค จ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณตาย สลฺลฺจาติ ราคสลฺลํ. โทสสลฺลาทีสุปิ เอเสว นโย. อพฺพูฬฺหสลฺโลติ มูลปทํ. อพฺพหิตสลฺโลติ นีหฏสลฺโล. อุทฺธตสลฺโลติ อุทฺธํ หฏสลฺโล อุทฺธริตสลฺโล. สมุทฺธตสลฺโลติ อุปสคฺควเสน วุตฺโต. อุปฺปาฏิตสลฺโลติ ลฺุจิตสลฺโล. สมุปฺปาฏิตสลฺโลติ อุปสคฺควเสเนว.
สกฺกจฺจการีติ ¶ ¶ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจกรณวเสน สกฺกจฺจการี. สตตภาวกรเณน สาตจฺจการี. อฏฺิตกรเณน อฏฺิตการี. ยถา นาม กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ; เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ. โส ‘‘อสาตจฺจการี, อนฏฺิตการี’’ติ วุจฺจติ. อยํ เอวํ น กโรตีติ อฏฺิตการี. อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส ภาเวน น ลีนวุตฺติโกติ อโนลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกรเณ วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปเนน อนิกฺขิตฺตธุโร, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ. โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จาติ โย เตสุ กุสลธมฺเมสุ กตฺตุกมฺยตาธมฺมจฺฉนฺโท จ ปยตฺตสงฺขาโต วายาโม จ. อุสฺสหนวเสน ¶ อุสฺสาโห จ. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จ. วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเน. อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเน. อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา จ. สติ จ สมฺปชฺนฺติ สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชฺํ, สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ. สาตฺถกสมฺปชฺํ สปฺปายสมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. อาตปฺปนฺติ กิเลสตาปนวีริยํ. ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํ. อธิฏฺานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺาภาโว. อนุโยโคติ อนุยฺุชนํ. อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโส.
อิมํ โลกํ นาสีสตีติ มูลปทํ. สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํ. ปรตฺตภาวนฺติ ปรโลเก อตฺตภาวํ. สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ ปรโลเก ปฺจกฺขนฺเธ. กามธาตุนฺติ กามภวํ. รูปธาตุนฺติ รูปภวํ. อรูปธาตุนฺติ อรูปภวํ. ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ¶ ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ เอกํ กตฺวา วุตฺตํ. คตึ วาติ ปติฏฺานวเสน ปฺจคติ วุตฺตา. อุปปตฺตึ วาติ นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตา. ปฏิสนฺธึ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ วุตฺตา. ภวํ วาติ กมฺมภววเสน. สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสน. วฏฺฏํ วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสีสตีติ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕. ทุฏฺฏฺเก ¶ ¶ ปมคาถายํ ตาว ตตฺถ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อุปวทนฺติ. ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนาติ เอกจฺเจ ทุฏฺจิตฺตา, เอกจฺเจ ตถสฺิโนปิ หุตฺวา ติตฺถิยา ตุฏฺจิตฺตา, เย เตสํ สุตฺวา สทฺทหึสุ, เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโย. วาทฺจ ชาตนฺติ เอตํ อกฺโกสวาทํ อุปฺปนฺนํ. มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติ. ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ, ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ เวทิตพฺโพ.
ทุฏฺมนาติ ¶ อุปฺปนฺเนหิ โทเสหิ ทูสิตจิตฺตา. วิรุทฺธมนาติ เตหิ กิเลเสหิ กุสลสฺส ทฺวารํ อทตฺวา อาวริตจิตฺตา. ปฏิวิรุทฺธมนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อาหตมนาติ ปฏิเฆน อาหตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ อาหตมนา. ปจฺจาหตมนาติ อุปสคฺควเสเนว. อาฆาติตมนาติ วิหึสาวเสน อาฆาติตํ มนํ เอเตสนฺติ อาฆาติตมนา. ปจฺจาฆาติตมนาติ อุปสคฺควเสเนว. อถ วา ‘‘โกธวเสน ทุฏฺมนา, อุปนาหวเสน ปทุฏฺมนา, มกฺขวเสน วิรุทฺธมนา, ปฬาสวเสน ปฏิวิรุทฺธมนา, โทสวเสน อาหตปจฺจาหตมนา, พฺยาปาทวเสน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา. ปจฺจยานํ อลาเภน ทุฏฺมนา ปทุฏฺมนา, อยเสน วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา, ครเหน อาหตปจฺจาหตมนา, ทุกฺขเวทนาสมงฺคีภาเวน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา’’ติ เอวมาทินา นเยน เอเก วณฺณยนฺติ. อุปวทนฺตีติ ครหํ อุปฺปาเทนฺติ. อภูเตนาติ อสํวิชฺชมาเนน.
สทฺทหนฺตาติ ปสาทวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทนฺตา. โอกปฺเปนฺตาติ ¶ คุณวเสน โอตริตฺวา อวกปฺปยนฺตา. อธิมุจฺจนฺตาติ สมฺปสาทนวเสน สนฺนิฏฺานํ กตฺวา เตสํ กถํ อธิวาเสนฺตา. สจฺจมนาติ ตจฺฉมนา. สจฺจสฺิโนติ ตจฺฉสฺิโน. ตถมนาติ อวิปรีตมนา. ภูตมนาติ ภูตตฺถมนา. ยาถาวมนาติ นิจฺจลมนา. อวิปรีตมนาติ นิจฺฉยมนา. ตตฺถ ‘‘สจฺจมนา ¶ สจฺจสฺิโน’’ติ สจฺจวาทิคุณํ, ‘‘ตถมนา ตถสฺิโน’’ติ สจฺจสทฺธาคุณํ, ‘‘ภูตมนา ภูตสฺิโน’’ติ ิตคุณํ, ‘‘ยาถาวมนา ยาถาวสฺิโน’’ติ ปจฺจยิกคุณํ, ‘‘อวิปรีตมนา อวิปรีตสฺิโน’’ติ อวิสํวาทคุณํ กถิตนฺติ าตพฺพํ.
ปรโตโฆโสติ อฺเสํ สนฺติกา อุปฺปนฺนสทฺโท. อกฺโกโสติ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกเสสุ อฺตโร. โย วาทํ อุเปตีติ โย ปุคฺคโล อุปวาทํ อุปคจฺฉติ. การโก วาติ กตโทโส วา. การกตายาติ โทสสฺส กตภาเวน วุจฺจมาโนติ กถิยมาโน. อุปวทิยมาโนติ โทสํ อุปวชฺชมาโน. กุปฺปตีติ โกปํ กโรติ.
ขีลชาตตาปิ ¶ นตฺถีติ จิตฺตพนฺธภาวจิตฺตกจวรภาวสงฺขาตํ ปฏิฆขิลํ ชาตํ อสฺสาติ ขิลชาโต, ตสฺส ภาโว ขิลชาตตา, ตาปิ นตฺถิ น สนฺติ. ปฺจปิ เจโตขิลาติ กาเม อวีตราโค, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ, เทวฺตโร วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘๖) เอวรูปา ปฺจปิ จิตฺตสฺส พนฺธภาวกจวรภาวสงฺขาตา เจโตขิลา นตฺถิ.
๑๖. อิมฺจ คาถํ วตฺวา ภควา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘เอวํ ขุํเสตฺวา วมฺเภตฺวา วุจฺจมานา ภิกฺขู, อานนฺท, กึ ¶ วทนฺตี’’ติ, ‘‘น กิฺจิ ภควา’’ติ. ‘‘น, อานนฺท, ‘อหํ สีลวา’ติ สพฺพตฺถ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. โลเก หิ นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๔๑) วตฺวา ‘‘ภิกฺขู, อานนฺท, เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทนฺตู’’ติ ธมฺมเทสนตฺถาย ‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปตี’’ติ (ธ. ป. ๓๐๖; อุทา. ๓๘; อิติวุ. ๔๘; สุ. นิ. ๖๖๖) อิมํ คาถํ อภาสิ. เถโร ตํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู อาห – ‘‘มนุสฺสา ตุมฺเหหิ อิมาย คาถาย ปฏิโจเทตพฺพา’’ติ. ภิกฺขู ตถา อกํสุ. ปณฺฑิตมนุสฺสา ตุณฺหี อเหสุํ. ราชาปิ ราชปุริเส สพฺพตฺถ เปเสตฺวา เยสํ ธุตฺตานํ ลฺชํ ทตฺวา ติตฺถิยา ตํ มาราเปสุํ, เต คเหตฺวา นิคฺคยฺห ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ติตฺถิเย ปริภาสิ. มนุสฺสาปิ ติตฺถิเย ทิสฺวา เลฑฺฑุนา หนนฺติ, ปํสุนา โอกิรนฺติ ‘‘ภควโต อยสํ อุปฺปาเทสุ’’นฺติ. อานนฺทตฺเถโร ตํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสิ, ภควา เถรสฺส อิมํ คาถมภาสิ ‘‘สกฺหิ ทิฏฺึ…เป… วเทยฺยา’’ติ.
ตสฺส ¶ อตฺโถ – ยายํ ทิฏฺิ ติตฺถิยชนสฺส ‘‘สุนฺทรึ มาเรตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาเสตฺวา เอเตนุปาเยน ลทฺธํ สกฺการํ สาทิยิสฺสามา’’ติ โส ตํ ทิฏฺึ กถํ อติกฺกเมยฺย? อถ โข โส อยโส ตเมว ติตฺถิยชนํ ปจฺจาคโต ตํ ทิฏฺึ อจฺเจตุํ อสกฺโกนฺตํ. โย วา สสฺสตาทิวาที, โสปิ สกํ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, เตน ทิฏฺิฉนฺเทน อนุนีโต ตาย จ ทิฏฺิรุจิยา นิวิฏฺโ, อปิ จ โข ปน สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน อตฺตนาว ปริปุณฺณานิ ตานิ ทิฏฺิคตานิ กโรนฺโต ยถา ชาเนยฺย, ตเถว วเทยฺยาติ.
อวณฺณํ ¶ ปกาสยิตฺวาติ อคุณํ ปากฏํ กตฺวา. สกฺการนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ สกฺกจฺจกรณํ. สมฺมานนฺติ จิตฺเตน พหุมานนํ. ปจฺจาหริสฺสามาติ เอตํ ลาภาทึ นิพฺพตฺเตสฺสาม. เอวํทิฏฺิกาติ เอวํลทฺธิกา. ยถา ตํ ‘‘ลาภาทึ นิพฺพตฺเตสฺสามา’’ติ เอวํ อยํ ลทฺธิ เตสํ อตฺถิ, ตถา ‘‘อตฺถิ เม วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโม’’ติ เอเตสํ ขมติ เจว รุจฺจติ จ, เอวํสภาวเมว วา เตสํ จิตฺตํ ‘‘อตฺถิ เม จิตฺต’’นฺติ. ตทา เตสํ ทิฏฺิ วา, ทิฏฺิยา ¶ สห ขนฺติ วา, ทิฏฺิขนฺตีหิ สทฺธึ รุจิ วา, ทิฏฺิขนฺติรุจีหิ สทฺธึ ลทฺธิ วา, ทิฏฺิขนฺติรุจิลทฺธีหิ สทฺธึ อชฺฌาสโย วา, ทิฏฺิขนฺติรุจิลทฺธิอชฺฌาสเยหิ สทฺธึ อธิปฺปาโย วา โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํทิฏฺิกา…เป… เอวํอธิปฺปายา’’ติ อาห. สกํ ทิฏฺินฺติ อตฺตโน ทสฺสนํ. สกํ ขนฺตินฺติ อตฺตโน สหนํ. สกํ รุจินฺติ อตฺตโน รุจึ. สกํ ลทฺธินฺติ อตฺตโน ลทฺธึ. สกํ อชฺฌาสยนฺติ อตฺตโน อชฺฌาสยํ. สกํ อธิปฺปายนฺติ อตฺตโน ภาวํ. อติกฺกมิตุนฺติ สมติกฺกมิตุํ. อถ โข สฺเวว อยโสติ โส เอว อยโส เอกํเสน. เต ปจฺจาคโตติ เตสํ ปติอาคโต. เตติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ.
อถ วาติ อตฺถนฺตรทสฺสนํ. สสฺสโตติ นิจฺโจ ธุโว. โลโกติ อตฺตภาโว. อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺนฺติ อิทํ เอว ตจฺฉํ ตถํ, อฺํ ตุจฺฉํ. สมตฺตาติ สมฺปุณฺณา. สมาทินฺนาติ สมฺมา อาทินฺนา. คหิตาติ อุปคนฺตฺวา คหิตา.
ปรามฏฺาติ สพฺพากาเรน ปรามสิตฺวา คหิตา. อภินิวิฏฺาติ วิเสเสน ลทฺธปฺปติฏฺา. อสสฺสโตติ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพ.
อนฺตวาติ สอนฺโต. อนนฺตวาติ วุทฺธิอนนฺตวา. ตํ ชีวนฺติ โส ชีโว, ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ชีโวติ จ อตฺตาเยว. ตถาคโตติ สตฺโต, ‘‘อรห’’นฺติ เอเก. ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ น ¶ โหติ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ โหติ จ น โหติ จ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อุจฺเฉทวเสน เนว โหติ, ตกฺกิกวเสน น น โหติ.
สกาย ¶ ทิฏฺิยาติอาทโย กรณวจนํ. อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
สยํ สมตฺตํ กโรตีติ อตฺตนา อูนภาวํ โมเจตฺวา สมฺมา อตฺตํ สมตฺตํ กโรติ. ปริปุณฺณนฺติ อติเรกโทสํ โมเจตฺวา สมฺปุณฺณํ. อโนมนฺติ หีนโทสํ โมเจตฺวา อลามกํ. อคฺคนฺติ อาทึ. เสฏฺนฺติ ปธานํ นิทฺโทสํ. วิเสสนฺติ เชฏฺกํ ¶ . ปาโมกฺขนฺติ อธิกํ. อุตฺตมนฺติ วิเสสํ น เหฏฺิมํ. ปวรํ กโรตีติ อติเรเกน อุตฺตมํ กโรติ. อถ วา ‘‘อาสยโทสโมจเนน อคฺคํ, สํกิเลสโทสโมจเนน เสฏฺํ, อุปกฺกิเลสโทสโมจเนน วิเสสํ, ปมตฺตโทสโมจเนน ปาโมกฺขํ, มชฺฌิมโทสโมจเนน อุตฺตมํ, อุตฺตมมชฺฌิมโทสโมจเนน ปวรํ กโรตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. อยํ สตฺถา สพฺพฺูติ อยํ อมฺหากํ สตฺถา สพฺพชานนวเสน สพฺพฺู. อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ อยํ อมฺหากํ ธมฺโม สุฏฺุ อกฺขาโต. อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโนติ อยํ อมฺหากํ คโณ สุฏฺุ ปฏิปนฺโน. อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกาติ อยํ อมฺหากํ ลทฺธิ สุนฺทรา. อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตาติ อยํ อมฺหากํ ปุพฺพภาคา อตฺตนฺต ปาทิปฏิปทา สุฏฺุ ปฺตฺตา. อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ อยํ อมฺหากํ นิยฺยาโมกฺกนฺติโก มคฺโค นิยฺยานิโกติ สยํ สมตฺตํ กโรติ.
กเถยฺย ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ. ภเณยฺย ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. ทีเปยฺย ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ. โวหเรยฺย นานาวิเธน คณฺหาเปยฺย ‘‘โหติ จ น จ โหตี’’ติ.
๑๗. อถ ราชา สตฺตาหจฺจเยน ตํ กุณปํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สายนฺหสมยํ วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อาห – ‘‘นนุ, ภนฺเต, อีทิเส อยเส อุปฺปนฺเน มยฺหมฺปิ อาโรเจตพฺพํ สิยา’’ติ? เอวํ วุตฺเต ภควา ‘‘น, มหาราช, ‘อหํ สีลวา คุณสมฺปนฺโน’ติ ปเรสํ อาโรเจตุํ อริยานํ ปฏิรูป’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา ‘‘โย อตฺตโน สีลวตานีติ อวเสสคาถาโย อภาสิ.
ตตฺถ สีลวตานีติ ปาติโมกฺขาทีนิ สีลานิ, อารฺิกาทีนิ ธุตงฺควตานิ จ. อนานุปุฏฺโติ อปุจฺฉิโต. ปาวาติ วทติ. อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ ¶ โย เอวํ อตฺตานํ ¶ สยเมว วทติ, ตสฺส ตํ วาทํ ‘‘อนริยธมฺโม เอโส’’ติ กุสลา เอวํ กเถนฺติ.
อตฺถิ สีลฺเจว วตฺจาติ สีลนฏฺเน สีลฺเจว อตฺถิ, สมาทานฏฺเน วตฺจ อตฺถิ, วตํ น สีลนฺติ วุตฺตตฺเถน วตํ อตฺถิ, ตํ น สีลํ. กตมนฺติ ¶ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิธ ภิกฺขุ สีลวาติอาทโย วุตฺตนยา เอว. สํวรฏฺเนาติ สํวรณฏฺเน, วีติกฺกมทฺวารํ ปิทหนฏฺเน. สมาทานฏฺเนาติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมฺมา อาทานฏฺเน. อารฺิกงฺคนฺติ อรฺเ นิวาโส สีลํ อสฺสาติ อารฺิโก, ตสฺส องฺคํ อารฺิกงฺคํ. ปิณฺฑปาติกงฺคนฺติ ภิกฺขาสงฺขาตานํ ปรอามิสปิณฺฑานํ ปาโต ปิณฺฑปาโต, ปเรหิ ทินฺนานํ ปิณฺฑานํ ปตฺเต นิปตนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปิณฺฑปาตํ อฺุฉติ ตํ ตํ กุลํ อุปสงฺกมนฺโต คเวสตีติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑาย วา ปติตุํ วตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตี. ปติตุนฺติ จริตุํ. ปิณฺฑปาตี เอว ปิณฺฑปาติโก, ตสฺส องฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ. องฺคนฺติ การณํ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน สมาทาเนน โส ปิณฺฑปาติโก โหติ, ตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเตเนว นเยน รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลตีติ ปํสุกูลํ, กุจฺฉิตภาวํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ลทฺธนิพฺพจนสฺส ปํสุกูลสฺส ธารณํ ปํสุกูลํ, ปํสุกูลํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลิกสฺส องฺคํ ปํสุกูลิกงฺคํ. สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกสงฺขาตํ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ เตจีวริโก, เตจีวริกสฺส องฺคํ เตจีวริกงฺคํ. สปทานจาริกงฺคนฺติ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต อปทานํ, อนวขณฺฑนนฺติ อตฺโถ. สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ, อนุฆรนฺติ วุตฺตํ โหติ. สปทานํ จริตุํ อิทมสฺส สีลนฺติ สปทานจารี, สปทานจารีเยว สปทานจาริโก, ตสฺส องฺคํ สปทานจาริกงฺคํ. ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ ขลูติ ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโต. ปวาริเตน สตา ปจฺฉา ลทฺธํ ภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ นาม, ตสฺส ปจฺฉาภตฺตสฺส โภชนํ ปจฺฉาภตฺตโภชนํ, ตสฺมึ ปจฺฉาภตฺตโภชเน ปจฺฉาภตฺตสฺํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สีลมสฺสาติ ปจฺฉาภตฺติโก, น ปจฺฉาภตฺติโก ¶ ขลุปจฺฉาภตฺติโก, สมาทานวเสน ปฏิกฺขิตฺตาติริตฺตโภชนสฺเสตํ นามํ, ตสฺส องฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ ¶ . เนสชฺชิกงฺคนฺติ สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชาย วิหริตุํ สีลมสฺสาติ เนสชฺชิโก, ตสฺส องฺคํ เนสชฺชิกงฺคํ. ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ ยเทว สนฺถตํ ยถาสนฺถตํ, ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ ปมํ อุทฺทิฏฺเสนาสนสฺเสตํ อธิวจนํ. ตสฺมึ ยถาสนฺถเต วิหริตุํ สีลมสฺสาติ ยถาสนฺถติโก, ตสฺส องฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคํ. สพฺพาเนว ปเนตานิ เตน เตน สมาทาเนน ธุตกิเลสตฺตา ธุตสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ, กิเลสธุนนโต วา ธุตนฺติ ลทฺธโวหารํ าณํ องฺคํ เอเตสนฺติ ธุตงฺคานิ. อถ ¶ วา ธุตานิ จ ตานิ ปฏิปกฺขานํ ธุนนโต องฺคานิ จ ปฏิปตฺติยาติปิ ธุตงฺคานิ. เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. สพฺพาเนว เจตานิ สมาทานเจตนาลกฺขณานิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘โย สมาทิยติ, โส ปุคฺคโล. เยน สมาทิยติ, จิตฺตเจตสิกา เอเต ธมฺมา. ยา สมาทานเจตนา, ตํ ธุตงฺคํ. ยํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ วตฺถุ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๓).
สพฺพาเนว จ โลลุปฺปวิทฺธํสนรสานิ, นิลฺโลลุปฺปภาวปจฺจุปฏฺานานิ, อปฺปิจฺฉตาทิอริยธมฺมปทฏฺานานิ. เอวเมตฺถ ลกฺขณาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
วีริยสมาทานมฺปีติ วีริยคฺคหณมฺปิ. กามนฺติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ตโจ จ นฺหารุ จาติ ฉวิ จ นฺหารุวลฺลิโย จ. อฏฺิ จาติ สพฺพา อฏฺิโย จ. อวสิสฺสตูติ ติฏฺตุ. อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺติ สพฺพํ มํสฺจ โลหิตฺจ สุกฺขตุ. ‘‘ตโจ’’ติ เอกํ องฺคํ, ‘‘นฺหารู’’ติ เอกํ, ‘‘อฏฺี’’ติ เอกํ, ‘‘อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอกํ องฺคํ. ยํ ตนฺติ อุปริ วตฺตพฺพปเทน สมฺพนฺโธ. ปุริสถาเมนาติ ปุริสสฺส กายิเกน พเลน, พเลนาติ าณพเลน. วีริเยนาติ เจตสิกาณวีริยเตเชน. ปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมเนน อุสฺสาหปฺปตฺตวีริเยน. ปตฺตพฺพนฺติ ¶ ยํ ตํ ปาปุณิตพฺพํ. น ตํ อปาปุณิตฺวาติ ตํ ปตฺตพฺพํ อปฺปตฺวา. วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ วุตฺตปฺปการสฺส วีริยสฺส สิถิลตฺตํ โอสีทนํ น ภวิสฺสติ. ‘‘ปฏฺาน’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุสฺสาหํ คณฺหาเปติ. ปทหตีติ ปติฏฺาเปติ.
นาสิสฺสนฺติ ¶ น ขาทิสฺสามิ น ภฺุชิสฺสามิ. น ปิวิสฺสามีติ ยาคุปานาทีนิ น ปิวิสฺสามิ. วิหารโต น นิกฺขเมติ เสนาสนโต พหิ น นิกฺขเมยฺยํ. นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสนฺติ ปสฺสํ มฺเจ วา ปีเ วา ภูมิยํ วา กฏสนฺถรเก วา ปาตนํ ปนํ น กริสฺสามิ. ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ ตณฺหาสงฺขาเต กณฺเฑ อนุทฺธเฏ, อวิคเตติ อตฺโถ.
อิมํ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อาภุชิตํ อูรุพทฺธาสนํ. น ภินฺทิสฺสามีติ น วิชหิสฺสามิ. ยาว เม น อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ คหณํ อคฺคเหตฺวา. อาสเวหีติ กามาสวาทีหิ จตูหิ อาสเวหิ. วิมุจฺจิสฺสตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา น มุจฺจิสฺสติ. น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามีติ โอกาสวเสน ¶ วุตฺตา. อิมสฺมิฺเว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามีติ อาทึ กตฺวา ยาว คิมฺเหติ กาลวเสน วุตฺตา. ปุริเม วโยขนฺเธติอาทโย วยวเสน วุตฺตา. ตตฺถ อาสนา น วุฏฺหิสฺสามีติ นิสินฺนาสนา น อุฏฺหิสฺสามิ. อฑฺฒโยคาติ นิกุณฺฑเคหา. ปาสาทาติ ทีฆปาสาทา. หมฺมิยาติ มุณฺฑจฺฉทนเคหา. คุหายาติ ปํสุคุหาย. เลณาติ มริยาทฉินฺนจฺฉิทฺทา ปพฺพตเลณา. กุฏิยาติ อุลฺลิตฺตาทิกุฏิยา. กูฏาคาราติ กณฺณิกํ อาโรเปตฺวา กตเคหโต. อฏฺฏาติ ทฺวารฏฺฏาลกา. มาฬาติ วฏฺฏเคหา. อุทฺทณฺโฑ นาม เอโก ปติสฺสยวิเสโส. ‘‘ติฉทนเคโห’’ติปิ เอเก. อุปฏฺานสาลาติ สนฺนิปาตสาลา โภชนสาลา วา. มณฺฑปาทโย ปากฏาเยว. อริยธมฺมนฺติ ¶ อนวชฺชธมฺมํ, อริยานํ วา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ธมฺมํ. อาหริสฺสามีติ มม จิตฺตสมีปํ อานยิสฺสามิ สีเลน. สมาหริสฺสามีติ วิเสเสน อานยิสฺสามิ สมาธินา. อธิคจฺฉิสฺสามีติ ปฏิลาภวเสน คมิสฺสามิ ตทงฺเคน. ผสฺสยิสฺสามีติ ผุสิสฺสามิ มคฺเคน. สจฺฉิกริสฺสามีติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสามิ ผเลน. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน อาหริสฺสามิ. สกทาคามิมคฺเคน สมาหริสฺสามิ, อนาคามิมคฺเคน อธิคจฺฉิสฺสามิ, อรหตฺตมคฺเคน ผสฺสยิสฺสามิ, ปจฺจเวกฺขเณน สจฺฉิกริสฺสามิ. ทฺวีสุปิ นเยสุ ผสฺสยิสฺสามีติ นามกาเยน นิพฺพานํ ผุสิสฺสามีติ อตฺโถ.
อปุฏฺโติ มูลปทํ, ตสฺส อปุจฺฉิโตติ อตฺโถ. อปุจฺฉิโตติ อชานาปิโต. อยาจิโตติ อนายาจิโต. อนชฺเฌสิโตติ อนาณาปิโต ¶ , ‘‘น อิจฺฉิโต’’ติ เอเก. อปสาทิโตติ น ปสาทาปิโต. ปาวทตีติ กถยติ. อหมสฺมีติ อหํ อสฺมิ ภวามิ. ชาติยา วาติ ขตฺติยพฺราหฺมณชาติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมาทิโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน วาติ กุลปุตฺตภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ สรีรสุนฺทรตาย วา. ธเนน วาติ ธนสมฺปตฺติยา วา. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายกรเณน วา. กมฺมายตเนน วาติ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, เตน กมฺมายตเนน, กสิโครกฺขกมฺมาทินา วา. สิปฺปายตเนน วาติ ธนุสิปฺปาทินา วา. วิชฺชาฏฺาเนน วาติ อฏฺารสวิชฺชาฏฺาเนน วา. สุเตน วาติ พหุสฺสุตคุเณน วา. ปฏิภาเนน วาติ การณาการณปฏิภานสงฺขาตาเณน วา. อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ ชาติอาทีนํ เอเกเกน วตฺถุนา วา.
อุจฺจา กุลาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลา, เอเตน ชาติโคตฺตมหตฺตํ ทีเปติ. มหาโภคกุลาติ คหปติมหาสาลกุลา, เอเตน อฑฺฒมหตฺตํ ทีเปติ. อุฬารโภคกุลาติ อวเสสเวสฺสาทิกุลา, เอเตน ปหูตชาตรูปรชตาทึ ทีเปติ. จณฺฑาลาปิ หิ อุฬารโภคา โหนฺติ. าโตติ ปากโฏ. ยสฺสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน. สุตฺตนฺติโกติ ¶ สุตฺตนฺเต นิยุตฺโต. วินยธโรติ วินยปิฏกธโร. ธมฺมกถิโกติ ¶ อาภิธมฺมิโก. อารฺิโกติอาทโย ธุตงฺคปุพฺพงฺคมปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติอาทโย รูปารูปอฏฺสมาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา ปฏิเวธทสฺสนวเสน วุตฺตา. ปาวทตีติ มูลปทํ. กเถตีติ ‘‘ปิฏกาจริโยสฺมี’’ติ กถยติ. ภณตีติ ‘‘ธุตงฺคิโกมฺหี’’ติ ปากฏํ กโรติ. ทีปยตีติ ‘‘รูปชฺฌานํ ลาภีมฺหี’’ติ ปริทีปยติ. โวหรตีติ ‘‘อรูปชฺฌานํ ลาภีมฺหี’’ติ วากฺยเภทํ กโรติ.
ขนฺธกุสลาติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สลกฺขณสามฺลกฺขเณสุ เฉกา, าตตีรณปหานวเสน กุสลาติ อตฺโถ. ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุปิ เอเสว นโย. นิพฺพานกุสลาติ นิพฺพาเน เฉกา. อนริยานนฺติ น อริยานํ. เอโส ธมฺโมติ เอโส สภาโว. พาลานนฺติ อปณฺฑิตานํ. อสปฺปุริสานนฺติ น โสภนปุริสานํ. อตฺตาติ อตฺตานํ.
๑๘. สนฺโตติ ราคาทิกิเลสูปสเมน สนฺโต. ตถา อภินิพฺพุตตฺโต. อิติ’หนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติอาทินา ¶ นเยน อิติ สีเลสุ อกตฺถมาโน, สีลนิมิตฺตํ อตฺตุปนายิกํ วาจํ อภาสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ พุทฺธาทโย ขนฺธาทิกุสลา วทนฺติ. ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ ยสฺส ขีณาสวสฺส ราคาทโย สตฺตุสฺสทา กุหิฺจิ โลเก นตฺถิ. ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ เอวํ กุสลา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
สนฺโตติ มูลปทํ. ราคสฺส สมิตตฺตาติ รฺชนลกฺขณสฺส ราคสฺส สมิตภาเวน. โทสาทีสุปิ เอเสว นโย. วิชฺฌาตตฺตาติ สพฺพปริฬาหานํ ฌาปิตตฺตา. นิพฺพุตตฺตาติ สพฺพสนฺตาปานํ นิพฺพาปิตภาเวน. วิคตตฺตาติ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ วิคตภาเวน ทูรภาเวน. ปฏิปสฺสทฺธตฺตาติ สพฺพากาเรน อภพฺพุปฺปตฺติกภาเวน. สตฺตนฺนํ ¶ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขูติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สตฺตธมฺมานํ ภินฺทิตฺวา ิตภาเวน ภิกฺขุ. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาโสติ อิเม ตโย กิเลสา โสตาปตฺติมคฺเคน ภินฺนา, ราโค โทโสติ อิเม ทฺเว กิเลสา โอฬาริกา สกทาคามิมคฺเคน ภินฺนา, เต เอว อณุสหคตา อนาคามิมคฺเคน ภินฺนา, โมโห มาโนติ อิเม ทฺเว กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ภินฺนา. อวเสเส กิเลเส ทสฺเสตุํ ‘‘ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติ อาห. สํกิเลสิกาติ กิเลสปจฺจยา. โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวทายิกา. สทราติ กิเลสทรถา เอตฺถ สนฺตีติ สทรา. ‘‘สทฺทรา’’ติปิ ปาโ, สหทรถาติ อตฺโถ. ทุกฺขวิปากาติ ผลกาเล ทุกฺขทายิกา. อายตึ ชาติชรามรณิยาติ อนาคเต ชาติชรามรณสฺส ปจฺจยา.
ปชฺเชน ¶ กเตน อตฺตนาติ คาถาย อยํ ปิณฺฑตฺโถ – โย อตฺตนา ภาวิเตน มคฺเคน ปรินิพฺพานํ คโต, กิเลสปรินิพฺพานํ ปตฺโต, ปรินิพฺพานคตตฺตา เอว จ วิติณฺณกงฺโข, วิปตฺติสมฺปตฺติหานิวุทฺธิอุจฺเฉทสสฺสตอปฺุปฺุปฺปเภทํ ภวฺจ วิภวฺจ วิปฺปหาย มคฺควาสํ วุสิตวา ขีณปุนพฺภโวติ เอเตสํ ถุติวจนานํ อรโห โส ภิกฺขูติ.
อิติหนฺติ ¶ , อิทหนฺตีติ ทุวิโธ ปาโ. อิตีติ ปทสนฺธิอาทโย สนฺธาย ‘‘อิทห’’นฺติ ปาํ น โรเจนฺติ. ตตฺถ อิตีติ ยํ วุตฺตํ. ปทสนฺธีติ ปทานํ สนฺธิ ปทสนฺธิ, ปทฆฏนนฺติ อตฺโถ. ปทสํสคฺโคติ ปทานํ เอกีภาโว. ปทปาริปูรีติ ปทานํ ปริปูรณํ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกีภาโว. อกฺขรสมวาโยติ เอกีภูโตปิ อปริปุณฺโณปิ โหติ, อยํ น เอวํ. อกฺขรานํ สมวาโย สนฺนิปาโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกฺขรสมวาโย’’ติ อาห. พฺยฺชนสิลิฏฺตาติ พฺยฺชนสมุจฺจโย ปทมีติ วุตฺตานํ พฺยฺชนานํ อตฺถพฺยฺชนานํ อตฺถพฺยตฺติการณานํ วา มธุรภาวตฺตา ปาสฺส มุทุภาโว. ปทานุปุพฺพตา ¶ เมตนฺติ ปทานํ อนุปุพฺพภาโว ปทานุปุพฺพตา, ปทปฏิปาฏิภาโวติ อตฺโถ. เมตนฺติ เอตํ. กตมนฺติ เจ? อิตีติ อิทํ. เมตนฺติ เอตฺถ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. กตฺถี โหตีติ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติ อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา กถนสีโล โหติ. กตฺถตีติ วุตฺตนเยน กถยติ. วิกตฺถตีติ วิวิธา กถยติ. กตฺถนาติ กถนา. อารโตติ ทูรโต รโต. วิรโตติ านสงฺกนฺติวเสน วิคตภาเวน รโต. ปฏิวิรโตติ ตโต นิวตฺติตฺวา สพฺพากาเรน วิยุตฺโต หุตฺวา รโต. ตตฺถ ปิสาจํ วิย ทิสฺวา ปลาโต อารโต. หตฺถิมฺหิ มทฺทนฺเต วิย ปริธาวิตฺวา คโต วิรโต. โยธสมฺปหารํ วิย โปเถตฺวา มทฺเทตฺวา คโต ปฏิวิรโต.
ขีณาสวสฺสาติ ขีณกิเลสาสวสฺส. กมฺมุสฺสโทติ ปฺุาภิสงฺขารอปฺุาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขารสงฺขาตานํ กมฺมานํ อุสฺสโท อุสฺสนฺนตา. ยสฺสิเมติ ยสฺส ขีณาสวสฺส อิเม อุสฺสทา.
๑๙. เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทิฏฺิคติกานํ ติตฺถิยานํ ปฏิปตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา’’ติ. ตตฺถ ปกปฺปิตาติ ปริกปฺปิตา. สงฺขตาติ ปจฺจยาภิสงฺขตา. ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ทิฏฺิคติกสฺส. ธมฺมาติ ทิฏฺิโย. ปุรกฺขตาติ ปุรโต กตา. สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. อวีวทาตาติ อโวทาตา. ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ยสฺเสเต ทิฏฺิธมฺมา ‘ปุรกฺขตา อโวทาตา สนฺติ, โส เอวํวิโธ ยสฺมา อตฺตนิ ตสฺสา ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิกฺจ สกฺการาทึ, สมฺปรายิกฺจ คติวิเสสาทึ ¶ อานิสํสํ สมฺปสฺสติ, ตสฺมา ตฺจ อานิสํสํ, ตฺจ กุปฺปตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย จ สมฺมุติสนฺติตาย จ กุปฺปปฏิจฺจสนฺติสงฺขาตํ ¶ ทิฏฺึ นิสฺสิโต จ โหติ. โส ตํ นิสฺสิตตฺตา อตฺตานํ วา อุกฺกํเสยฺย, ปเร วา วมฺเภยฺย อภูเตหิปิ คุณโทเสหิ.
สงฺขตาติ มูลปทํ. สงฺขตาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา. อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อภิสงฺขตาติ ¶ ปจฺจเยหิ อภิกตา. สณฺปิตาติ ปจฺจยวเสเนว สมฺมา ปิตา. อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาเวน. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา. ขยธมฺมาติ กเมน ขยสภาวา. วยธมฺมาติ ปวตฺติวเสน ปริหายนสภาวา. วิราคธมฺมาติ อนิวตฺตี หุตฺวา วิคจฺฉนสภาวา. นิโรธธมฺมาติ นิรุชฺฌนสภาวา, อนุปฺปตฺติธมฺมา หุตฺวา นิรุชฺฌนสภาวาติ อตฺโถ. ทิฏฺิคติกสฺสาติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย คเหตฺวา ิตปุคฺคลสฺส.
ปุเรกฺขาราติ ปุเร กตา. ตณฺหาธโชติ อุสฺสาปิตฏฺเน ตณฺหาธโช, ตณฺหาปฏากา อสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธโช. ปุเรจาริกฏฺเน ตณฺหา เอว เกตุ อสฺสาติ ตณฺหาเกตุ. ตณฺหาธิปเตยฺโยติ ฉนฺทาธิปติวเสน, ตณฺหา อธิปติโต อาคตาติ วา ตณฺหาธิปเตยฺโย, ตณฺหาธิปติ วา เอตสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธิปเตยฺโย. ทิฏฺิธชาทีสุปิ เอเสว นโย. อโวทาตาติ อปริสุทฺธา. สํกิลิฏฺาติ สยํ กิลิฏฺา. สํกิเลสิกาติ ตปนียา.
ทฺเว อานิสํเส ปสฺสตีติ ทฺเว คุเณ ทกฺขติ. ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสนฺติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ปจฺจกฺขธมฺมานิสํสฺจ. สมฺปรายิกนฺติ ปรโลเก ปตฺตพฺพํ อานิสํสฺจ. ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหตีติ สตฺถา ยถาลทฺธิโก ภวติ. ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺตีติ ตสฺส วจนํ สุณนฺตา สาวกาปิ ตถาลทฺธิกา โหนฺติ. สกฺกโรนฺตีติ สกฺการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ครุํ กโรนฺตีติ ครุการปฺปตฺตํ กโรนฺติ. มาเนนฺตีติ มนสา ปิยายนฺติ. ปูเชนฺตีติ จตุปจฺจยาภิหารปูชาย ปูเชนฺติ. อปจิตึ กโรนฺตีติ อปจิติปฺปตฺตํ กโรนฺติ. ตตฺถ ยสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกริตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีเต กตฺวา เทนฺติ, โส สกฺกโต. ยสฺมึ ครุภาวํ ปฏฺเปตฺวา เทนฺติ, โส ครุกโต. ยํ มนสา ปิยายนฺติ, โส มานิโต. ยสฺส สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, โส ปูชิโต. ยสฺส อภิวาทนปจฺจุปฏฺานอฺชลิกมฺมาทิวเสน ¶ ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโต. เกจิ ¶ ‘‘สกฺกโรนฺติ กาเยน, ครุํ กโรนฺติ วาจาย, มาเนนฺติ จิตฺเตน, ปูเชนฺติ ลาเภนา’’ติ วณฺณยนฺติ. อลํ นาคตฺตาย วาติ นาคภาวาย นาคราชภาวาย วา อลํ ปริยตฺตํ. สุปณฺณตฺตาย วาติ สุปณฺณราชภาวาย. ยกฺขตฺตาย วาติ ยกฺขเสนาปติภาวาย. อสุรตฺตาย ¶ วาติ อสุรภาวาย. คนฺธพฺพตฺตาย วาติ คนฺธพฺพเทวฆเฏ นิพฺพตฺตภาวาย. มหาราชตฺตาย วาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อฺตรภาวาย. อินฺทตฺตาย วาติ สกฺกภาวาย. พฺรหฺมตฺตาย วาติ พฺรหฺมกายิกาทีนํ อฺตรภาวาย. เทวตฺตาย วาติ สมฺมุติเทวาทีนํ อฺตรภาวาย. สุทฺธิยาติ ปริสุทฺธภาวาย อลํ ปริยตฺตํ. วิสุทฺธิยาติ สพฺพมลรหิตอจฺจนฺตปริสุทฺธภาวาย. ปริสุทฺธิยาติ สพฺพากาเรน ปริสุทฺธภาวาย.
ตตฺถ ติรจฺฉานโยนิยํ อธิปจฺจตฺตํ สุทฺธิยา. เทวโลเก อธิปจฺจตฺตํ วิสุทฺธิยา. พฺรหฺมโลเก อธิปจฺจตฺตํ ปริสุทฺธิยา. จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา มุจฺจนตฺถํ มุตฺติยา. อนฺตรายาภาเวน มุจฺจนตฺถํ วิมุตฺติยา. สพฺพากาเรน มุตฺติยา ปริมุตฺติยา. สุชฺฌนฺตีติ ตสฺมึ สมเย ปพฺพชิตภาเวน สุทฺธึ ปาปุณนฺติ. วิสุชฺฌนฺตีติ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยา ยุตฺตภาเวน วิวิเธน สุชฺฌนฺติ. ปริสุชฺฌนฺตีติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา สพฺพากาเรน สุชฺฌนฺติ. มุจฺจนฺติ เตสํ สมยนฺตรธมฺเมน. วิมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน โอวาเทน. ปริมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน อนุสาสเนน. สุชฺฌิสฺสามีติอาทโย อนาคตวเสน วุตฺตา. อายตึ ผลปาฏิกงฺขีติ อนาคเต วิปากผลมากงฺขมาโน. อิทํ ทิฏฺิคติกานํ อิจฺฉามตฺตํ. ทิฏฺิคตฺหิ อิชฺฌมานํ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา นิปฺผาเทติ.
อจฺจนฺตสนฺตีติ อติอนฺตนิสฺสรณสนฺติ. ตทงฺคสนฺตีติ ปมชฺฌานาทิคุณงฺเคน นีวรณาทิอคุณงฺคํ สเมตีติ ฌานํ ตทงฺคสนฺติ. สมฺมุติสนฺตีติ สมาหารวเสน ทิฏฺิสนฺติ. ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา อจฺจนฺตสนฺตี’’ติอาทิมาห. อมตํ ¶ นิพฺพานนฺติ เอวมาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺตีติ เอวมาทโย อนฺโต อปฺปนายํ อติสยวเสน วุตฺตา. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา, สนฺตีติ อิตเร ทฺเว สนฺติโย ปฏิกฺขิปิตฺวา สมฺมุติสนฺติเมว ทีเปติ. กุปฺปสนฺตินฺติ วิปากชนกวเสน ปริวตฺตนวเสน จลสนฺตึ ¶ . ปกุปฺปสนฺตินฺติ วิเสเสน จลสนฺตึ. เอริตสนฺตินฺติ กมฺปนสนฺตึ. สเมริตสนฺตินฺติ วิเสเสน กมฺปิตสนฺตึ. จลิตสนฺตินฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ฆฏฺฏิตสนฺตินฺติ ปีฬิตสนฺตึ. สนฺตึ นิสฺสิโตติ ทิฏฺิสงฺขาตํ สนฺตึ นิสฺสิโต. อสฺสิโตติ อาสิโต วิเสเสน นิสฺสิโต. อลฺลีโนติ เอกีภูโต.
๒๐. เอวํ นิสฺสิเต ตาว ‘‘ทิฏฺีนิเวสา…เป… อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติ ตตฺถ ทิฏฺีนิเวสาติ อิทํสจฺจาภินิเวสสงฺขาตานิ ทิฏฺินิเวสนานิ. น หิ สฺวาติวตฺตาติ สุเขน อติวตฺติตพฺพา น โหนฺติ. ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคเตสุ ตํ ตํ สมุคฺคหิตํ ¶ อภินิวิฏฺธมฺมํ นิจฺฉินิตฺวา ปวตฺตา ทิฏฺินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ ยสฺมา น หิ สฺวาติวตฺตา, ตสฺมา นโร เตสุเยว ทิฏฺินิเวสเนสุ อชสีลโคสีลกุกฺกุรสีลปฺจาตปมรุปฺปปาตอุกฺกุฏิกปฺปธานกณฺฏกาปสฺสยาทิเภทํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณาทิเภทฺจ ตํ ตํ ธมฺมํ นิรสฺสติ จ อาทิยติ จ ชหติ จ คณฺหาติ จ วนมกฺกโฏ วิย ตํ ตํ สาขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ นิรสฺสนฺโต จ อาทิยนฺโต จ อนวฏฺิตจิตฺตตฺตา อสนฺเตหิปิ ¶ คุณโทเสหิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยสายสํ อุปฺปาเทยฺย. ทุรติวตฺตาติ อติกฺกมิตุํ ทุกฺขา. ทุตฺตราติ ทุอุตฺตรา. ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตา.
นิจฺฉินิตฺวาติ สสฺสตวเสน นิจฺฉยํ กตฺวา. วินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺตวเสน นานาวิเธน วินิจฺฉยํ กตฺวา. วิจินิตฺวาติ ปริเยสิตฺวา. ปวิจินิตฺวาติ อตฺตนิยวเสน สพฺพากาเรน ปริเยสิตฺวา. ‘‘นิจินิตฺวา วิจฺจินิตฺวา’’ติปิ ปาโ. โอธิคฺคาโหติ อวธิยิตฺวา คาโห. พิลคฺคาโหติ โกฏฺาสวเสน คาโห ‘‘พิลโส วิภชิตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๘; ม. นิ. ๑.๑๑๑) วิย. วรคฺคาโหติ อุตฺตมคาโห. โกฏฺาสคฺคาโหติ อวยววเสน คาโห. อุจฺจยคฺคาโหติ ราสิวเสน คาโห. สมุจฺจยคฺคาโหติ โกฏฺาสวเสน ราสิวเสน จ คาโห. อิทํ สจฺจนฺติ อิทเมว สภาวํ. ตจฺฉนฺติ ตถภาวํ อวิปรีตสภาวํ. ตถนฺติ วิปริณามรหิตํ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ. ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํ. อวิปรีตนฺติ น วิปรีตํ.
นิรสฺสตีติ ¶ นิอสฺสติ วิกฺขิปติ. ปรวิจฺฉินฺทนาย วาติ ปเรหิ วิสฺสชฺชาปเนน. อนภิสมฺภุณนฺโต วาติ อสมฺปาปุณนฺโต วา อสกฺโกนฺโต วา วิสฺสชฺเชติ. ปโร วิจฺฉินฺเทตีติ อฺโ วิโยคํ กโรติ. นตฺเถตฺถาติ นตฺถิ เอตฺถ. สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโตติ สีลํ อสมฺปาเทนฺโต. สีลํ นิรสฺสตีติ สีลํ วิสฺสชฺเชติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย.
๒๑. โย ปนายํ สพฺพทิฏฺิคตาทิโทสธุนนาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา โธโน, ตสฺส โธนสฺส หิ…เป… อนูปโย โส. กึ วุตฺตํ โหติ? โธนธมฺมสมนฺนาคมา โธนสฺส ธุตสพฺพปาปสฺส อรหโต กตฺถจิ โลเก เตสุ เตสุ ภเวสุ ¶ สํกปฺปนา ทิฏฺิ นตฺถิ. โส ตสฺสา ทิฏฺิยา อภาวา, ยาย จ อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉาเทนฺตา ติตฺถิยา มายาย วา มาเนน วา เอวํ อคตึ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน ราคาทีนํ โทสานํ เกน ¶ คจฺเฉยฺย, ทิฏฺธมฺเม สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ คติวิเสเสสุ เกน สงฺขํ คจฺเฉยฺย, อนูปโย โส, โส หิ ตณฺหาทิฏฺิอุปยานํ ทฺวินฺนํ อภาเวน อนูปโยติ.
กึ การณาติ เกน การเณน. โธนา วุจฺจติ ปฺาติ โธนา อิติ กึการณา ปฺา กถียติ. ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปฺาย กายโต ปวตฺตํ ทุฏฺุ กิเลสปูติกตฺตา วา จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ. ธูตฺจ โธตฺจาติ กมฺปิตฺจ โธวิตฺจ. สนฺโธตฺจาติ สมฺมา โธวิตฺจ. นิทฺโธตฺจาติ วิเสเสน สุฏฺุ นิทฺโธตฺจ. ราโค ธุโต จาติอาทโย จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โยเชตพฺพา.
สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ กมฺปิตา จลิตา โธวิตา. สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิกสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ สุตฺตํ (อ. นิ. ๑๐.๑๐๖; ที. นิ. ๓.๓๖๐) วิตฺถาเรตพฺพํ. สมฺมาาเณนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาเณน, ปจฺจเวกฺขณาเณน วา. มิจฺฉาาณนฺติ วิปรีตาณํ อยาถาวาณํ, ปาปกิริยาสุ อุปจินฺตาวเสน ปาปํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ ¶ อุปฺปนฺโน โมโห. สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิปรีตา อยาถาววิมุตฺติเยว เจโตวิมุตฺติสฺิตา.
อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหีติ ราคาทีหิ กิเลเสหิ ทูเร ิโต อรหา อิเมหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลสโธวเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต โหติ. โธโนติ โธโน ปุคฺคโล, เตเนว ‘‘โส ธุตราโค’’ติอาทโย อาห.
มายา วุจฺจติ วฺจนิกาจริยาติ วฺจนกิริยํ วฺจนกรณํ อสฺสา อตฺถีติ วฺจนิกาจริยา. ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตูติ ¶ เตสํ ทุจฺจริตานํ อปฺปกาสนการณา. ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหตีติ ลามกํ ปตฺถนํ ปติฏฺาเปติ. ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉตีติ ‘‘มยฺหํ กตํ ปาปํ ปเร มา ชานึสู’’ติ ปจฺจาสีสติ. สงฺกปฺเปตีติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทติ. วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว ปณฺณตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ. ‘‘อมฺหากํ วีติกฺกมฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ อุปสนฺโต วิย ภาสติ. กาเยน ปรกฺกมตีติ ‘‘มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ มา เกจิ ชานึสู’’ติ กาเยน วตฺตํ กโรติ. วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา อสฺสาติ มายาวี, มายาวิโน ภาโว มายาวิตา. กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต อติจฺจ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสรา. กายวาจากิริยาหิ อฺถา ทสฺสนโต วฺเจตีติ วฺจนา ¶ . เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปาปานํ วิกฺขิปนโต นิกิรณา. ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปริวชฺชนโต ปริหรณา. กายาทีหิ สํหรณโต คูหนา. สมภาเคน คูหนา ปริคูหนา. ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาเทตีติ ฉาทนา. สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา ปริจฺฉาทนา. น อุตฺตานึ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานิกมฺมํ. น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํ. สุฏฺุ ฉาทนา โวจฺฉาทนา. กตปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ, ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกปลิเวิตํ วิย จ สตฺถํ โหติ.
เอกวิเธน ¶ มาโนติ เอกปริจฺเฉเทน เอกโกฏฺาเสน มาโน. ยา จิตฺตสฺส อุนฺนตีติ ยา จิตฺตสฺส อพฺภุสฺสาปนา, อยํ มาโนติ อตฺโถ. เอตฺถ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติตมาโนว วุตฺโต.
อตฺตุกฺกํสนมาโนติ อตฺตานํ อุปริ ปนมาโน. ปรวมฺภนมาโนติ ปเร ลามกกรณมาโน. อิเม ทฺเว มานา เยภุยฺเยน ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา.
‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโนติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘อหมสฺมิ เสยฺโย’’ติ ¶ อุปฺปนฺโน มาโน. สทิสมานาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวมิเมปิ ตโย มานา ปุคฺคลวิเสสํ อนิสฺสาย ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตา. เตสุ เอเกโก ติณฺณมฺปิ เสยฺยสทิสหีนานํ อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน เสยฺยสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโน. ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน สทิสสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโน. ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน หีนสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโน.
จตุพฺพิเธน มาโน โลกธมฺมวเสน วุตฺโต. ปฺจวิเธน มาโน ปฺจกามคุณวเสน วุตฺโต. ฉพฺพิเธน มาโน จกฺขาทิสมฺปตฺติวเสน วุตฺโต. ตตฺถ มานํ ชเนตีติ มานํ อุปฺปาเทติ.
สตฺตวิเธน มานนิทฺเทเส มาโนติ อุนฺนโม. อติมาโนติ ‘‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มฺนวเสน อุปฺปนฺโน มาโน. มานาติมาโนติ ‘‘อยํ ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโ, อยํ หีนตโร’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน. อยํ ภาราติภาโร วิย ปุริมํ ¶ สทิสมานํ อุปาทาย มานาติมาโน นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มานาติมาโน’’ติ อาห. โอมาโนติ หีนมาโน. โย ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน นาม วุตฺโต, อยํ โอมาโน นาม. อปิ เจตฺถ ‘‘ตฺวํ ชาติมา, กากชาติ วิย เต ชาติ. ตฺวํ โคตฺตวา, จณฺฑาลโคตฺตํ วิย เต โคตฺตํ. ตุยฺหํ สโร อตฺถิ, กากสโร วิย เต สโร’’ติ เอวํ อตฺตานํ เหฏฺา กตฺวา ปวตฺตนวเสน อยํ ‘‘โอมาโน’’ติ เวทิตพฺโพ.
อธิมาโนติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปตฺวา ปตฺตสฺิสฺส, จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺเพ กิจฺเจ อกเตเยว กตสฺิสฺส, จตุสจฺจธมฺเม อนธิคเต อธิคตสฺิสฺส ¶ , อรหตฺเต อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสฺิสฺส อุปฺปนฺโน อธิคตมาโน อธิมาโน นาม. อยํ ปน กสฺส อุปฺปชฺชติ, กสฺส น อุปฺปชฺชตีติ? อริยสาวกสฺส ตาว น อุปฺปชฺชติ. โส หิ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขเณน สฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโข, ตสฺมา โสตาปนฺนาทีนํ ‘‘อหํ สกทาคามี’’ติอาทิวเสน มาโน น อุปฺปชฺชติ, ทุสฺสีลสฺส จ น อุปฺปชฺชติ. โส หิ อริยคุณาธิคเม นิราโสว. สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺานสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น อุปฺปชฺชติ ¶ , ปริสุทฺธสีลสฺส ปน กมฺมฏฺาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน จ สุทฺธสมถลาภี สุทฺธวิปสฺสนาลาภี วา อนฺตรา เปติ. โส หิ ทสปิ วสฺสานิ วีสมฺปิ วสฺสานิ ตึสมฺปิ วสฺสานิ อสีติปิ วสฺสานิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘อหํ โสตาปนฺโน’’ติ วา ‘‘สกทาคามี’’ติ วา ‘‘อนาคามี’’ติ วา มฺติ, สมถวิปสฺสนาลาภี ปน อรหตฺเตเยว เปติ. ตสฺส หิ สมาธิพเลน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, วิปสฺสนาพเลน สงฺขารา สุปริคฺคหิตา, ตสฺมา สฏฺิปิ วสฺสานิ อสีติปิ วสฺสานิ วสฺสสตมฺปิ กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, ขีณาสวสฺเสว จิตฺตาจาโร โหติ. โส เอวํ ทีฆรตฺตํ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต อนฺตรา อฏฺตฺวาว ‘‘อรหา อห’’นฺติ มฺติ.
อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติอาทินา นเยน ปฺจสุ ขนฺเธสุ ‘‘อหํ รูปาทโย’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน. มิจฺฉามาโนติ ปาปเกหิ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺานสุตปฏิภานสีลพฺพเตหิ, ปาปิกาย จ ทิฏฺิยา อุปฺปนฺโน มาโน. ตตฺถ ปาปกํ กมฺมายตนํ นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธเนสาทานํ กมฺมํ. ปาปกํ สิปฺปายตนํ นาม มจฺฉชาลขิปกุมีนกรเณสุ เจว ปาสโอฑฺฑนสูลาโรปนาทีสุ จ เฉกตา. ปาปกํ วิชฺชาฏฺานํ นาม ยา กาจิ ปรูปฆาตวิชฺชา. ปาปกํ สุตํ นาม ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิปฏิสํยุตฺตํ. ปาปกํ ปฏิภานํ นาม ทุพฺภาสิตยุตฺตํ กปฺปนาฏกวิลปฺปนาทิปฏิภานํ ¶ . ปาปกํ สีลํ นาม อชสีลํ โคสีลํ. วตมฺปิ อชวตโควตเมว. ปาปิกา ทิฏฺิ ปน ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ ยากาจิ ทิฏฺิ. อฏฺวิธมาโน อุตฺตานตฺโถเยว.
นววิเธน ¶ มานนิทฺเทเส เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย นว มานา ปุคฺคลํ นิสฺสาย วุตฺตา. เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน ราชานฺเจว ปพฺพชิตานฺจ อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ ‘‘รฏฺเน วา ธนวาหเนหิ วา โก ¶ มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติ.
เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ ‘‘รฏฺเน วา ธนวาหเนหิ วา อฺราชูหิ สทฺธึ มยฺหํ กึ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ อฺเน ภิกฺขุนา มยฺหํ กึ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติ.
เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺส หิ รฺโ รฏฺํ วา ธนวาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส ‘‘มยฺหํ ราชาติ โวหารสุขมตฺตกเมว, กึ ราชา นาม อห’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติ. ปพฺพชิโตปิ อปฺปลาภสกฺกาโร ‘‘อหํ ธมฺมกถิโก, พหุสฺสุโต, มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กึ ธมฺมกถิโก นามาหํ, กึ พหุสฺสุโต นามาหํ, กึ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติ.
สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. อมจฺโจ วา หิ รฏฺิโย วา ‘‘โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อฺโ ราชปุริโส อตฺถี’’ติ วา, ‘‘มยฺหํ อฺเหิ สทฺธึ กึ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กึ อมจฺโจ นามาห’’นฺติ วา เอเต มาเน กโรติ.
หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. ทาโส หิ ‘‘มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อฺโ ทาโส นาม อตฺถิ, อฺเ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหํ ปน ปเวณีอาคตตฺตา เสยฺโย’’ติ วา, ‘‘ปเวณีอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธึ กิ มยฺหํ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺานํ นตฺถิ ¶ , กึ ทาโส นาม อห’’นฺติ วา เอเต มาเน กโรติ. ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยว.
เอตฺถ ¶ จ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานา. ตถา สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานา. ตตฺถ ยาถาวมานา อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา.
เอตฺถ ¶ จ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส อุตฺตมฏฺเน ‘‘อหํ เสยฺโย’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส สมฏฺเน ‘‘อหํ สทิโส’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส ลามกฏฺเน ‘‘อหํ หีโน’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน. เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา เสยฺยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ. สทิสสฺสาปิ อหํ เสยฺโย, สทิโส, หีโนติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติ. หีนสฺสาปิ อหํ หีโน, สทิโส, เสยฺโยติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติ.
ทสวิธมานนิทฺเทเส อิเธกจฺโจ มานํ ชเนตีติ เอกจฺโจ ปุคฺคโล มานํ ชนยติ. ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วา. โคตฺเตน วาติ โคตมโคตฺตาทินา อุกฺกฏฺโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วา. วณฺณโปกฺขรตาย วาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วา. สรีรฺหิ ‘‘โปกฺขร’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถ. ธเนน วาติ ธนสมฺปนฺนภาเวน วา, มยฺหํ นิธานคตสฺส ธนสฺส ปมาณํ นตฺถีติ อตฺโถ. อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายนวเสน วา. กมฺมายตเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหํ ปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติ วา, ‘‘อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ สมิชฺฌตี’’ติ วา เอวมาทินยปฺปวตฺเตน กมฺมายตเนน วา. สิปฺปายตเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา นิสิปฺปา, อหํ สิปฺปวา’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน สิปฺปายตเนน วา. วิชฺชาฏฺาเนน วาติ อิทํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. สุเตน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหํ ปน พหุสฺสุโต’’ติ เอวมาทิสุเตน วา. ปฏิภาเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน ปฏิภานปฺปมาณํ นตฺถี’’ติ เอวมาทิปฏิภาเนน วา. อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ อวุตฺเตน อฺเน วตฺถุนา วา. โย เอวรูโป มาโนติ มานกรณวเสน มาโน. มฺนา มฺิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโส. อุสฺสิตฏฺเน อุนฺนติ. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ¶ ปุคฺคลํ อุนฺนาเมติ อุกฺขิปิตฺวา เปตีติ อุนฺนาโม. สมุสฺสิตฏฺเน ธโช. อุกฺขิปนฏฺเน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโห. เกตุ ¶ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ อจฺจุคฺคตธโช ¶ . มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเน เกตุ วิยาติ เกตุ, ตํ เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตา. สา ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโน. เตน วุตฺตํ ‘‘เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติ. มานสมฺปยุตฺตฺหิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ภาโว, เกตุสงฺขาโต มาโนติ. โธโน มายฺจ มานฺจ ปหาย ปชหิตฺวา โย โส โธโน อรหา เหฏฺา วุตฺตนเยน วิโนทนพฺยนฺติกรณาทิวเสน กิเลเส ปชหิตฺวา ิโต, โส เตน ราคาทินา กิเลเสน คจฺเฉยฺย.
เนรยิโกติ วาติ นิรเย นิพฺพตฺตกสตฺโตติ วา. ติรจฺฉานโยนิกาทีสุปิ เอเสว นโย. โส เหตุ นตฺถีติ เยน ชนกเหตุนา คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, โส เหตุ นตฺถิ. ปจฺจโยติ ตสฺเสว เววจนํ. การณนฺติ านํ. การณฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย อตฺตโน ผลสฺส านนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ การณํ นตฺถิ.
๒๒. โย ปน เนสํ ทฺวินฺนํ อุปยานํ ภาเวน อุปโย โหติ, โส อุปโย หิ…เป… ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ. ตตฺถ อุปโยติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสิโต. ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโ’’ติ วา เอวํ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ. อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺิปฺปหาเนน ปน อนูปยํ ขีณาสวํ เกน ราเคน วา โทเสน วา กถํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโ’’ติ วา วเทยฺย. เอวํ อนุปวชฺโช จ โส กึ ติตฺถิยา วิย กตปฏิจฺฉาทโก ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติ ตสฺส หิ อตฺตทิฏฺิ วา อุจฺเฉททิฏฺิ วา นตฺถิ, คหณมฺุจนํ วาปิ อตฺตนิรตฺตสฺิตํ นตฺถิ. กึ การณา นตฺถีติ เจ? อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ. ยสฺมา โส อิเธว อตฺตภาเว าณมฺพุนา สพฺพทิฏฺิคตํ อโธสิ ปชหิ วิโนเทสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามีติ.
รตฺโตติ วาติ ราเคน รตฺโตติ วา. ทุฏฺโติ วาติอาทีสุปิ เอเสว ¶ นโย. เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เย ปฺุาปฺุอาเนฺชาภิสงฺขารา, เต ¶ อปฺปหีนา. อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ กมฺมาภิสงฺขารานํ น ปหีนภาเวน. คติยา วาทํ อุเปตีติ ปฺจนฺนํ คตีนํ อฺตราย กถนํ อุปคจฺฉติ. เตเนวาห – ‘‘เนรยิโกติ วา…เป… วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉตี’’ติ. วเทยฺยาติ กเถยฺย. คหิตํ นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิ. มฺุจิตพฺพํ นตฺถีติ มฺุจิตฺวา ิตตฺตา โมเจตพฺพํ นตฺถิ.
ยสฺสตฺถิ ¶ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘อหํ มมา’’ติ คหิตํ อตฺถิ. ตสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โมเจตพฺพํ อตฺถิ. อุปริ ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพานิ. คหณํ มฺุจนา สมติกฺกนฺโตติ คหณโมจนา อรหา อติกฺกนฺโต. พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโตติ วฑฺฒิฺจ ปริหานิฺจ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺโต. โส วุฏฺวาโสติอาทึ กตฺวา าณคฺคินา ทฑฺฒานีติ ปริโยสานํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อโธสีติ กนฺเตสิ. ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓. จตุตฺเถ ¶ ¶ สุทฺธฏฺเก ปมคาถาย ตาวตฺโถ – น, ภิกฺขเว, เอวรูเปน ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ, อปิ จ โข กิเลสมลีนตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อธิคมา สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ, อฺํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺิคติโก พาโล อภิชานาติ ‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, เตน จ ทิฏฺิสงฺขาเตน ทสฺสเนน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี’’ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ ‘‘ปรม’’นฺติ ตฺวา ตสฺมึ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ ‘‘มคฺคาณ’’นฺติ ปจฺเจติ. ตํ ปน มคฺคาณํ น โหติ.
ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตนฺติ อุตฺตมํ นิพฺยาธึ ปาปุณิตฺวา ิตํ. ตาณปฺปตฺตนฺติ ตถา ปาลนปฺปตฺตํ. เลณปฺปตฺตนฺติ นิลียนปฺปตฺตํ.สรณปฺปตฺตนฺติ ปติฏฺาปตฺตํ, ทุกฺขนาสนํ วา ปตฺตํ. อภยปฺปตฺตนฺติ นิพฺภยภาวปฺปตฺตํ. อจฺจุตปฺปตฺตนฺติ นิจฺจลภาวํ ปตฺตํ. อมตปฺปตฺตนฺติ อมตํ มหานิพฺพานํ ปตฺตํ. นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ วานวิรหิตํ ปตฺตํ.
อภิชานนฺโตติ ¶ วิเสเสน ชานนฺโต. อาชานนฺโตติ อาชานมาโน. วิชานนฺโตติ อเนกวิเธน ชานมาโน. ปฏิวิชานนฺโตติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ วิชานมาโน. ปฏิวิชฺฌนฺโตติ หทเย กุรุมาโน.
จกฺขุวิฺาณํ รูปทสฺสเนนาติ จกฺขุวิฺาเณน รูปทสฺสนํ. าณนฺติ ปจฺเจตีติ ปฺา อิติ สทฺทหติ. มคฺโคติ ปจฺเจตีติ ‘‘อุปาโย’’ติ สทฺทหติ. ปโถติ สฺจาโร. นียานนฺติ คเหตฺวา ยาตีติ นียานํ. ‘‘นิยฺยาน’’นฺติ วา ปาโ.
๒๔. ‘‘ทิฏฺเน ¶ เจ สุทฺธี’’ติ ทุติยคาถา. ตสฺสตฺโถ – เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺเน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติ, เตน วา าเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ ปชหาติ, เอวํ สนฺเต ¶ อริยมคฺคโต อฺเน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ, ราคาทีหิ อุปธีหิ สอุปธิโก เอว สมาโน สุชฺฌตีติ วตฺตพฺพตํ อาปนฺโน โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติ. ตสฺมา ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา นํ ทิฏฺิเยว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโก อย’’นฺติ กเถติ, ทิฏฺิอนุรูปํ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทตีติ.
ราเคน สห วตฺตตีติ สราโค, ราควาติ อตฺโถ. สโทโสติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๒๕. น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถา. ตสฺสตฺโถ – โย ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคาณโต อฺเน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ทิฏฺเ, ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต, อวีติกฺกมสงฺขาเต สีเล, หตฺถิวตาทิเภเท วเต, ปถวิอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาาเณน สุทฺธึ น อาหาติ. เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วณฺณภณนาย วุตฺตํ. โส หิ เตธาตุกปฺุเ สพฺพสฺมิฺจ ปาเป อนูปลิตฺโต, กสฺมา? ตสฺส ปหีนตฺตา ตสฺส อตฺตทิฏฺิยา, ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตฺชโห, ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ อกรณโต ‘‘นยิธ ปกุพฺพมาโน’’ติ วุจฺจติ. ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาห. สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปาเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต อตฺตฺชโห ¶ นยิธ ปกุพฺพมาโน น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาหาติ. นาติ ปฏิกฺเขโปติ น อิติ ปฏิเสโธ.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานีติ คาถายตฺโถ – โย จตุตฺถมคฺเคน พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ ิตตฺโต ิโตอิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. พาหิตปาปตฺตา เอว จ วิมโล วิมลภาวํ พฺรหฺมภาวํ เสฏฺภาวํ ปตฺโต, ปฏินิสฺสฏฺสมาธิวิกฺเขปกรกิเลสมเลน ¶ อคฺคมคฺคผลสมาธินา สาธุสมาหิโต, สํสารเหตุสมติกฺกเมน สํสารมติจฺจ ปรินิฏฺิตกิจฺจตาย เกวลีติ จ, ตณฺหาทิฏฺีหิ อนิสฺสิตตฺตา อนิสฺสิโตติ จ, โลกธมฺเมหิ นิพฺพิการตฺตา ตาทีติ จ ปวุจฺจติ. เอวํ ถุติรโห ส พฺรหฺมา โส พฺราหฺมโณติ.
อฺตฺร สติปฏฺาเนหีติ จตฺตาโร สติปฏฺาเน มฺุจิตฺวา. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณาติ เอกจฺเจ โลกสงฺเกเตน ‘‘สมณพฺราหฺมณา’’ติ ลทฺธโวหารา สํวิชฺชนฺติ. ทิฏฺสุทฺธิกาติ ทิฏฺเน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. เต เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนนฺติ เอเต ทิฏฺสุทฺธิกา ¶ เอเตสํ รูปารมฺมณานํ โอโลกนํ. มงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ อิทฺธิการณํ พุทฺธิการณํ สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺาเปนฺติ. อมงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ อนิทฺธิการณํ น พุทฺธิการณํ น สมฺปตฺติการณํ ปติฏฺาเปนฺติ. เต กาลโต วุฏฺหิตฺวาติ เอเต ทิฏฺาทิมงฺคลิกา ปุเรตรเมว อุฏฺหิตฺวา. อภิมงฺคลคตานีติ วิเสเสน วุฑฺฒิการณคตานิ. รูปานิ ปสฺสนฺตีติ นานาวิธานิ รูปารมฺมณานิ ทกฺขนฺติ. จาฏกสกุณนฺติ เอวํนามกํ. ผุสฺสเวฬุวลฏฺินฺติ ผุสฺสนกฺขตฺเตน อุปฺปนฺนํ ตรุณเพฬุวลฏฺึ. คพฺภินิตฺถินฺติ สคพฺภํ อิตฺถึ. กุมารกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตนฺติ ตรุณทารกํ อํเส อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉมานํ. ปุณฺณฆฏนฺติ อุทกปุณฺณฆฏํ. โรหิตมจฺฉนฺติ รตฺตโรหิตมจฺฉํ. อาชฺรถนฺติ สินฺธวยุตฺตรถํ. อุสภนฺติ มงฺคลอุสภํ. โคกปิลนฺติ กปิลคาวึ.
ปลาลปฺุชนฺติ ถุสราสึ. ตกฺกฆฏนฺติ โคตกฺกาทิปูริตจาฏึ. ริตฺตฆฏนฺติ ¶ ตุจฺฉฆฏํ. นฏนฺติ นฏกาทึ. ‘‘ธุตฺตกิริย’’นฺติ เอเก. นคฺคสมณกนฺติ นิจฺโจฬสมณํ ¶ . ขรนฺติ คทฺรภํ. ขรยานนฺติ คทฺรภยุตฺตํ วยฺหาทิกํ. เอกยุตฺตยานนฺติ เอเกน วาหเนน สํยุตฺตํ ยานํ. กาณนฺติ เอกกฺขิอุภยกฺขิกาณํ. กุณินฺติ หตฺถกุณึ. ขฺชนฺติ ขฺชปาทํ ติริยคตปาทํ. ปกฺขหตนฺติ ปีสปฺปึ. ชิณฺณกนฺติ ชราชิณฺณํ. พฺยาธิกนฺติ พฺยาธิปีฬิตํ. มตนฺติ กาลงฺกตํ.
สุตสุทฺธิกาติ โสตวิฺาเณน สุเตน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. สทฺทานํ สวนนฺติ สทฺทารมฺมณานํ สวนํ. วฑฺฒาติ วาติอาทโย โลเก ปวตฺตสทฺทมตฺตานิ คเหตฺวา วุตฺตา. อมงฺคลํ ปน ‘‘กาโณ’’ติอาทินา เตน เตน นาเมน วุตฺตสทฺทาเยว. ‘‘ฉินฺท’’นฺติ วาติ หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนนฺติ วา. ‘‘ภินฺท’’นฺติ วาติ สีสาทิภินฺนนฺติ วา. ‘‘ทฑฺฒ’’นฺติ วาติ อคฺคินา ฌาปิตนฺติ วา. ‘‘นฏฺ’’นฺติ วาติ โจราทีหิ วินาสิตนฺติ วา. ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ น วิชฺชตีติ วา.
สีลสุทฺธิกาติ สีเลน วิสุทฺธึ อิจฺฉนกา. สีลมตฺเตนาติ สํวรณมตฺเตน. สํยมมตฺเตนาติ อุปรมมตฺเตน. สํวรมตฺเตนาติ ทฺวารถกนมตฺเตน. อวีติกฺกมมตฺเตนาติ น อติกฺกมิตมตฺเตน. สมโณ มุณฺฑิกาปุตฺโตติ มาติโต ลทฺธนามํ. สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํ. ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํ. อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตนฺติ อุตฺตมํ อรหตฺตํ ปาปุณิตพฺพตํ ปตฺวา ิตํ. อโยชฺชนฺติ ปราเชตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สมณํ.
วตสุทฺธิกาติ สมาทาเนน วเตน สุทฺธึ อิจฺฉนกา. หตฺถิวติกา วาติ สมาทินฺนํ หตฺถิวตํ ¶ เอเตสํ อตฺถีติ หตฺถิวติกา, สพฺพหตฺถิกิริยํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. กถํ? ‘‘อชฺช ¶ ปฏฺาย หตฺถีหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตา หตฺถีนํ คมนาการํ ติฏฺนาการํ นิสีทนาการํ สยนาการํ อุจฺจารปสฺสาวกรณาการํ, อฺเ หตฺถี ทิสฺวา โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา คมนาการฺจ สพฺพํ กโรนฺตีติ หตฺถิวติกา. อสฺสวติกาทีสุปิ ลพฺภมานวเสน ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. เตสุ อวสาเน ทิสาวติกา วาติ ปุรตฺถิมาทิทิสานํ นมสฺสนวเสน สมาทินฺนทิสาวติกา, เอเตสํ วุตฺตปฺปการานํ สมณพฺราหฺมณานํ วตสมาทานํ สมฺปชฺชมานํ หตฺถิอาทีนํ สหพฺยตํ อุปเนติ. สเจ โข ปนสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ ‘‘อิมินาหํ สีลวตสมาทานพฺรหฺมจริเยน เทโว วา เทวฺตโร วา โหมี’’ติ จินฺตยนฺตสฺส นิรยติรจฺฉานโยนีนํ อฺตโร โหตีติ าตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา (ม. นิ. ๒.๗๙) –
‘‘อิธ ¶ , ปุณฺณ, เอกจฺโจ กุกฺกุรวตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ. โส กุกฺกุรวตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. สเจ โข ปนสฺส เอวํทิฏฺิ โหติ ‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’ติ, สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิสฺส โข อหํ, ปุณฺณ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อฺตรํ คตึ วทามิ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ วา. อิติ โข, ปุณฺณ, สมฺปชฺชมานํ กุกฺกุรวตํ กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปเนติ, วิปชฺชมานํ นิรย’’นฺติ.
คนฺธพฺพวติกาทโย คนฺธพฺพาทีนํ สหพฺยตํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ, มิจฺฉาทิฏฺิยา คหิตตฺตา นิรยติรจฺฉานโยนิเมว อุปคจฺฉนฺตีติ คเหตพฺโพ.
มุตสุทฺธิกาติ ¶ ผุสิเตน สุทฺธิกา. ปถวึ อามสนฺตีติ สสมฺภาริกํ มหาปถวึ กาเยน ผุสนฺติ. หริตนฺติ อลฺลนีลสทฺทลํ. โคมยนฺติ ควาทิโคมยํ. กจฺฉปนฺติ อฏฺิกจฺฉปาทิอเนกวิธํ. ผาลํ อกฺกมนฺตีติ อยผาลํ มทฺทนฺติ. ติลวาหนฺติ ติลสกฏํ ติลราสึ วา. ผุสฺสติลํ ขาทนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ ติลํ ขาทนฺติ. ผุสฺสเตลํ มกฺเขนฺตีติ ตถารูปํ ติลเตลํ สรีรพฺภฺชนํ กโรนฺติ. ทนฺตกฏฺนฺติ ทนฺตโปณํ. มตฺติกาย นฺหายนฺตีติ กุงฺกุฏฺาทิกาย ¶ สณฺหมตฺติกาย สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหายนฺติ. สาฏกํ นิวาเสนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ วตฺถํ ปริทหนฺติ. เวนํ เวเนฺตีติ สีสเวนํ ปตฺตุณฺณาทิปฏํ สีเส เปนฺติ ปฏิมุจฺจนฺติ.
เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารนฺติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตูสุ ปฏิสนฺธิทายกํ โกสลฺลสมฺภูตํ ปจฺจยาภิสงฺขารํ. สพฺพํ อกุสลนฺติ ทฺวาทสวิธํ อโกสลฺลสมฺภูตํ อกุสลํ. ยโตติ ยทา. เต ทสวิโธ ¶ ปฺุาภิสงฺขาโร จ, ทฺวาทสวิโธ อปฺุาภิสงฺขาโร จ, จตุพฺพิโธ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหีนา โหนฺติ. อตฺตทิฏฺิชโหติ ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺึ ชโห. คาหํ ชโหติ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานสมฺปยุตฺตคหณํ ชโห. ปุน อตฺตฺชโหติ ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาคหณวเสน จ ทิฏฺิคหณวเสน จ ปรามสิตฺวา คหิตํ, ปรโต อามฏฺฺจ, ตสฺมึ อภินิวิฏฺฺจ, พลวตณฺหาวเสน คิลิตฺวา อชฺโฌสิตฺจ, พลวมุจฺฉิตฺจ. สพฺพํ ตํ จตฺตํ โหตีติอาทโย วุตฺตนยาเยว.
๒๖. เอวํ ‘‘น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาหา’’ติ วตฺวา อิทานิ เย ทิฏฺิคติกา อฺโต สุทฺธึ พฺรุวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺิยา อนิพฺพาหกภาวํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมํ ปหายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – เตหิ อฺโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ ยสฺสา ทิฏฺิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมฺุจนํ โหติ, ตาย ปุริมํ สตฺถาราทึ ปหาย อปรํ นิสฺสิตา, เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ น ตรนฺติ สงฺคํ, ตฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติ.
ปุริมํ สตฺถารํ ปหายาติ ปุริมคหิตํ สตฺถุปฏิฺํ วชฺเชตฺวา. ปรํ สตฺถารํ นิสฺสิตาติ อฺํ สตฺถุปฏิฺํ นิสฺสิตา อลฺลีนา. ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอชานุคาติ ตณฺหาย อนุคา. เอชานุคตาติ ตณฺหาย อนุคตา. เอชานุสฏาติ ตณฺหาย อนุสฏา ปกฺขนฺทา วา. เอชาย ปนฺนา ปติตาติ ตณฺหาย นิมุคฺคา จ นิกฺขิปิตา จ.
มกฺกโฏติ วานโร. อรฺเติ วิปิเน. ปวเนติ มหาวเน. จรมาโนติ คจฺฉมาโน. เอวเมวาติ โอปมฺมสํสนฺทนํ. ปุถูติ นานา. ปุถุทิฏฺิคตานีติ นานาวิธานิ ทิฏฺิคตานิ. คณฺหนฺติ จ มฺุจนฺติ จาติ คหณวเสน คณฺหนฺติ จ จชนวเสน มฺุจนฺติ จ. อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ ปลิโพธํ กโรนฺติ จ วิสฺสชฺเชนฺติ จ ขิปนฺติ จ.
๒๗. ปฺจมคาถาย ¶ จ สมฺพนฺโธ – โย จ โส ‘‘ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติ. ตตฺถ สยนฺติ สามํ ¶ . สมาทายาติ คเหตฺวา. วตานีติ หตฺถิวตาทีนิ. อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ, หีนปณีตํ วา สตฺถารโต สตฺถาราทึ. สฺสตฺโตติ กามสฺาทีสุ ลคฺโค. วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติ. เสสํ ปากฏเมว.
สามํ สมาทายาติ สยเมว คเหตฺวา. อาทายาติ อาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา. สมาทายาติ สมฺมา อาทาย. อาทิยิตฺวาติ ปลิโพธํ ¶ กตฺวา. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา ปลิโพธํ กตฺวา. คณฺหิตฺวาติ อวิสฺสชฺเชตฺวา. ปรามสิตฺวาติ ทสฺสิตฺวา. อภินิวิสิตฺวาติ ปติฏฺหิตฺวา. กามสฺาทโย วุตฺตนยา เอว.
วิทฺวาติ เมธาวี. วิชฺชาคโตติ วิชานนภาวํ คโต. าณีติ ปฺาสมฺปนฺโน. วิภาวีติ าเณน วีมํสโก. เมธาวีติ อนิจฺจาทีหิ ตุลิตาโณ. ปฺาติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนยาเยว. จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. โพชฺฌงฺคตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตว. วีมํสาติ จตุสจฺจธมฺมวิจินนา ปฺาว. ‘‘วีมํสา ธมฺมจินฺตนา’’ติ หิ วุตฺตา. วิปสฺสนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตา วิวิธากาเรน ปสฺสนา ปฺาว. สมฺมาทิฏฺีติ โสภนา ปสฏฺา สุนฺทรา มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. เตหิ เวเทหีติ เอเตเหว จตูหิ มคฺคาเณหิ. อนฺตคโตติ ชาติชรามรณสฺส ปริโยสานํ คโต. โกฏิคโตติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนยาว. เวทานํ วา อนฺตคโตติ ชานิตพฺพานํ อวสานปฺปตฺโต. เวเทหิ วา อนฺตคโตติ จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภาเวน อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คโต. วิทิตตฺตาติ วิทิตภาเวน ชานิตภาเวน.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานีติ คาถาย อยมตฺโถ – โย จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ กิเลสกฺขยํ กโรนฺโต คโต, โส ปรมตฺถโต เวทคู นาม โหติ. โสว สพฺพสมณพฺราหฺมณานํ สตฺถสฺิตานิ เวทานิ ตาเยว มคฺคภาวนาย กิจฺจโต อนิจฺจาทิวเสน วิเจยฺย. ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ตเมว สพฺพํ เวทมติจฺจ ยาปิ เวทปจฺจยา, อฺถา วา อุปฺปชฺชนฺติ เวทนา, ตาสุ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค โหติ. ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ ปตฺตินมาหุ เวทคุ’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๓๓) ปุฏฺโ ‘‘อิทํ ปตฺติน’’นฺติ อวตฺวา ¶ ‘‘เวทานิ วิเจยฺย…เป… เวทคู โส’’ติ อาห. ยสฺมา วา โย ปวิจยปฺาย เวทานิ วิเจยฺย, ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน สพฺพํ เวทมติจฺจ วตฺตติ. โส สตฺถสฺิตานิ เวทานิ คโต าโต อติกฺกนฺโตว โหติ. โย เวทนาสุ ¶ วีตราโค, โสปิ เวทนาสฺิตานิ เวทานิ คโต อติกฺกนฺโต ¶ , อติเวทนํ คโตติปิ เวทคู. ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ปตฺติน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เวทานิ วิเจยฺย…เป… เวทคู โส’’ติ อาห.
สเมจฺจาติ าเณน สมาคนฺตฺวา. อภิสเมจฺจาติ าเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ. สพฺเพ สงฺขาราติ สพฺเพ สปฺปจฺจยา ธมฺมา. เต หิ สงฺขตสงฺขารา นาม. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียนฺตีติ สงฺขารา, เต เอวํ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตตฺตา ‘‘สงฺขตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. ‘‘กมฺมนิพฺพตฺตา เตภูมกรูปารูปธมฺมา อภิสงฺขตสงฺขารา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๗) อฏฺกถาสุ วุตฺตา. เตปิ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๒๒๑, ๒๗๒; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) สงฺขตสงฺขาเรสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ‘‘อวิชฺชาคโตยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปฺฺุเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๕๑) อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราว อาคตา. เตภูมิกกุสลากุสลเจตนา อภิสงฺขรณกสงฺขารา นาม. ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มฺเ อฏฺาสี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๕) อาคตํ กายิกเจตสิกวีริยํ ปโยคาภิสงฺขาโร นาม. ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส โข, อาวุโส วิสาข, ภิกฺขุโน ปมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๖๔) อาคตา วิตกฺกวิจารา วาจํ สงฺขโรนฺตีติ วจีสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสา กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา, สฺา จ เวทนา จ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา. อิธ ปน สงฺขตสงฺขารา อธิปฺเปตา. อนิจฺจา หุตฺวา อภาวฏฺเน. ทุกฺขา ปฏิปีฬนฏฺเน. สพฺเพ ธมฺมาติ นิพฺพานมฺปิ อนฺโตกตฺวา วุตฺตา. อนตฺตา อวสวตฺตนฏฺเน. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอตฺถ ยํ ปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา, อปจฺจกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกฏฺโ ปจฺจยฏฺโ. อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา ¶ อวิชฺชาปจฺจยา. สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ สมฺภวนฺติสทฺทสฺส เสสปเทหิปิ โยชนา กาตพฺพา.
ตตฺถ ¶ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. กตเม สงฺขารา? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ปฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา ¶ อปฺุาภิสงฺขาโร, จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโร, กายสฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี’’ติ? อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อฺาณํ อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อฺาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสฺาย คเหตฺวา ตสฺเสว เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อฺาเณน ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มฺมาโน อารภติ. นิโรเธ ปน มคฺเค จ อฺาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส ทุกฺขนิโรธสฺี หุตฺวา นิโรธสฺส จ อมคฺคภูเตสุปิ ยฺามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสฺี หุตฺวา ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยฺามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
อปิ จ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ปฺุผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต ตสฺส อธิคมาย กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก วิย มรุปฺปปาตํ. สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปฺุผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนิกํ วิปริณามทุกฺขตํ อปฺปสฺสาทตฺจ อปสฺสนฺโตปิ ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว ปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ สลโภ วิย ทีปสิขาภินิปาตํ, มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ.
กามุปเสวนาทีสุ ¶ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสฺาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปฺุาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล ¶ วิย คูถกีฬนํ, มริตุกาโม วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ อนวพุชฺฌมาโน สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อาเนฺชาภิสงฺขารํ อารภติ ทิสามูฬฺโห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ. เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโต. ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี’’ติ.
เอตฺถาห – คณฺหาม ตาว เอตํ ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ, กึ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อฺเปิ ปจฺจยา สนฺตีติ? กึ ปเนตฺถ ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ. อถ อฺเปิ สนฺติ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา –
‘‘เอกํ ¶ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;
ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถ’’. (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖, สงฺขารปทนิทฺเทส; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๑๐๕; วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๗);
ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา, กตฺถจิ ปากฏตฺตา, กตฺถจิ อสาธารณตฺตา เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ. ตสฺมา อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อฺเสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๒) จ, ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๔) จ วจนโต อฺเสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ ปธานตฺตา, ‘‘อวิทฺวา, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ปฺุาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี’’ติ ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา. เอเตเนว จ เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
เอตฺถาห – เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ? น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ. กถํ น ยุชฺชิสฺสติ? โลกสฺมิฺหิ –
‘‘วิรุทฺโธ ¶ จา วิรุทฺโธ จ, สทิสาสทิโส ตถา;
ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ, วิปากา เอว เต จ น’’.
อิติ ¶ อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺผลา, สภาววเสน จ สาวชฺชาปิ สมานา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ านกิจฺจสภาววิรุทฺธาวิรุทฺธปจฺจยวเสน, สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. อปิ จ อยํ อฺโปิ ปริยาโย –
‘‘จุตูปปาเต สํสาเร, สงฺขารานฺจ ลกฺขเณ;
โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
‘‘อภิสงฺขโรติ โส เอเต, สงฺขาเร ติวิเธ ยโต;
อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ, ติวิธานมฺปยํ ตโต.
‘‘ยถาปิ ¶ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;
เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทา.
‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;
กโรติ เอกทา ปฺุํ, อปฺุมปิ เอกทา.
‘‘ยทา จ ตฺวา โส ธมฺมํ, สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ;
ตทา อวิชฺชูปสมา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติ.
สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ ฉวิฺาณกายา จกฺขุวิฺาณํ โสตวิฺาณํ ฆานวิฺาณํ ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ มโนวิฺาณํ. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ. มโนวิฺาณํ ปน ทฺเว วิปากมโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุโย, อฏฺ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ, ปฺจ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานีติ พาวีสติวิธํ. อิติ สพฺพานิ พาตฺตึสโลกิยวิปากวิฺาณานิ.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิฺาณํ สงฺขารปจฺจยา โหตี’’ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากฺเหตํ, วิปากฺจ น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ, ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ ¶ สพฺพวิปากานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิฺาณํ โหตี’’ติ. สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺเวธา ปวตฺตติ ¶ . ตตฺถ ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิฺาณธาตูติ อิมานิ เตรส ปฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติ.
‘‘ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ;
นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ, น ตโต เหตุํ วินา โหติ’’.
อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ‘‘ภวนฺตรมุเปตี’’ติ วุจฺจติ, น สตฺโต น ชีโว. ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ¶ ปาตุภาโว. เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ.
เอตฺถาห – นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต, อฺสฺส อฺโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภฺุชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา, ตสฺมา น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ? ตตฺริทํ วุจฺจติ –
‘‘สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาฺสฺส น จ อฺโต;
พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
‘‘ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว, สิทฺธา ภฺุชกสมฺมุติ;
ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส, ยถา ผลติ สมฺมุตี’’ติ.
โยปิ วเทยฺย ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา สิยุํ, อวิชฺชมานา วา. ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํ. อถ อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุ’’นฺติ. โส เอวํ วตฺตพฺโพ –
‘‘กตตฺตา ปจฺจยา เอเต, น จ นิจฺจํ ผลาวหา;
ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสน’’นฺติ.
วิฺาณปจฺจยา ¶ ¶ นามรูปนฺติ อิธ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธา นามํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ รูปํ. อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุทสกํ กายทสกนฺติ วีสติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพา. สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส, โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานิ ชีวิตินฺทฺริยนวกฺจาติ เอกูนจตฺตาลีส รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต พาจตฺตาลีส ธมฺมา ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพา. กามภเว ปน เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานีติ สตฺตติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ¶ เตสตฺตติ ธมฺมา ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพา. เอส อุกฺกํโส, อวกํเสน ปน ตํตํทสกวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา ปฏิสนฺธิยํ วิฺาณปจฺจยา นามรูปสงฺขา เวทิตพฺพา. อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา. อสฺีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ. เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ ปาตุภวติ. ปมภวงฺคโต ปภุติ จิตฺตสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล อุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ, กพฬีการาหารูปชีวีนํ อาหารสมุฏฺานํ สุทฺธฏฺกนฺติ เอวํ อาหารสมุฏฺานสฺส, สุทฺธฏฺกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺานานฺจ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, เอเกกจิตฺเต ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตกมฺมสมุฏฺานฺจ สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ นวนวุติธมฺมา ยถาสมฺภวํ ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพา.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิฺาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺเต ¶ หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๒) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิฺาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน –
‘‘จิตฺตเชน ¶ หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเน สิชฺฌติ;
อทิฏฺสฺสาปิ รูปสฺส, วิฺาณํ ปจฺจโย อิตี’’ติ.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ นามํ วุตฺตเมว. อิธ ปน รูปํ นิยมโต จตฺตาริ มหาภูตานิ, ฉ วตฺถูนิ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอกาทสวิธํ. สฬายตนํ ปน จกฺขายตนํ โสตฆานชิวฺหากายมนายตนํ.
ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อฺถาติ.
สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ –
‘‘ฉเฬว ¶ ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;
วิฺาณมิว พาตฺตึส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต’’.
ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ –
‘‘ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;
ฉเฬว ตา ปเภเทน, อิธ พาตฺตึส เวทนา’’.
เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ –
‘‘รูปตณฺหาทิเภเทน, ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา;
เอเกกา ติวิธา ตตฺถ, ปวตฺตาการโต มตา.
‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;
อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
‘‘ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา;
เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อิติ วุตฺตา มเหสินา’’ติ.
ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อิธ กมฺมภโว อธิปฺเปโต, อุปปตฺติภโว ปน ปทุทฺธารวเสน วุตฺโต. ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภวปจฺจยา ชาติ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ ปาตุภโว.
ตตฺถ ¶ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานฺหิ ชนกชนนิสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ ¶ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสฺจ อภาวโต, น กมฺมภวโต อฺเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อฺสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุ. เตนาห ภควา – ‘‘กมฺมํ สตฺเต ¶ วิภชติ ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๙). ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ.
ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทีสุ ยสฺมา อสติ ชาติยา ชรามรณฺเจว โสกาทโย จ ธมฺมา น โหนฺติ, ชาติยา ปน สติ ชรามรณฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺสฺส พาลสฺส ชรามรณาทิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ. สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ าเณน สมาคนฺตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา.
เอวํ ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏวเสน อวิชฺชาทีนํ นิโรธทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธา ปุน อปฺปวตฺตินิโรเธน. สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ เสสปเทสุปิ. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอว. อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยาติ อิเม เตภูมกา ธมฺมา สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภนากาเรน, อธิเกน าเณน วา สภาวโต ชานิตพฺพา. ปริฺเยฺยาติ สามฺลกฺขณาวโพธวเสน, กิจฺจสมาปนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ชานิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ อิเม สมุทยปกฺขิกา ธมฺมา เตน เตน คุณงฺเคน ปหาตพฺพา. ภาเวตพฺพาติ ¶ วฑฺเฒตพฺพา. สจฺฉิกาตพฺพาติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพา. ทุวิธา สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อายตนานํ. สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจาติ อุปฺปาทฺจ นิโรธฺจ.
ภูริปฺโติ ภูริ วิยาติ ภูริ, ตาย ภูริปฺาย สมนฺนาคโต ภูริปฺโ. มหาปฺโติอาทีสุ มหาปฺาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
ตตฺริทํ ¶ มหาปฺาทีนํ นานตฺตํ – กตมา มหาปฺา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา. มหนฺเต ธมฺเม…เป… มหนฺตา นิรุตฺติโย… มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา. มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา. มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ…เป… ปฺากฺขนฺเธ… วิมุตฺติกฺขนฺเธ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา. มหนฺตานิ านาานานิ…เป… มหาวิหารสมาปตฺติโย… มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ… มหนฺเต สติปฏฺาเน… สมฺมปฺปธาเน… อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ¶ … พลานิ… โพชฺฌงฺคานิ… มหนฺเต อริยมคฺเค… มหนฺตานิ สามฺผลานิ… มหาอภิฺาโย… มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา.
กตมา ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา. ปุถุนานาธาตูสุ…เป… ปุถุนานาอายตเนสุ… ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ… ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ… ปุถุนานาอตฺเถสุ… ธมฺเมสุ… นิรุตฺตีสุ… ปฏิภาเนสุ… ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ… ปุถุนานาสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ… ปุถุนานาานาาเนสุ… ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ… ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ… ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ… สมฺมปฺปธาเนสุ… อิทฺธิปาเทสุ… อินฺทฺริเยสุ… พเลสุ… โพชฺฌงฺเคสุ… ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ… สามฺผเลสุ… อภิฺาสุ… ปุถุนานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา.
กตมา ¶ หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติ. อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ. โภชเน มตฺตฺุตํ…เป… ชาคริยานุโยคํ… สีลกฺขนฺธํ… สมาธิกฺขนฺธํ… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล านาานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปฺา. หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา. สติปฏฺาเน ภาเวติ สมฺมปฺปธาเน… อิทฺธิปาเท… อินฺทฺริยานิ… พลานิ… โพชฺฌงฺเค… อริยมคฺคํ ภาเวตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา, อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา.
กตมา ¶ ชวนปฺา? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต… ทุกฺขโต… อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต… ทุกฺขโต… อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
รูปํ ¶ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา…เป… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา…เป… ¶ วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ…เป… นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา…เป… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
กตมา ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม… อุปฺปนฺนํ ราคํ… อุปฺปนฺนํ โทสํ… โมหํ… โกธํ… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ ติกฺขปฺา.
กตมา ¶ นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ…เป… โมหกฺขนฺธํ… โกธํ… อุปนาหํ…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา.
๒๘. ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วาติ โส ภูริปฺโ ขีณาสโว ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ มารเสนํ วินาเสตฺวา ิตภาเวน ¶ วิเสนิภูโต. ตเมว ทสฺสินฺติ ตํ เอว วิสุทฺธทสฺสึ. วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหาฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํ. เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ ¶ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย, เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ.
กามา เต ปมา เสนาติอาทีสุ จตูสุ คาถาสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ, อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเจตํ – ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๓๑). ตโต เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาเธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรฺวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสฺิตา ภีรุ ชายติ, เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ, เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา ธมฺมปฏิรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ. ตสฺมา กามาทีนํ ปมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
เอวเมตํ ¶ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยสฺมา สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นํ ‘‘ตว เสนา’’ติ นิทฺทิสนฺโต อาห – ‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี’’ติ. ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตินี นิปฺโปถินี, อนฺตรายกรีติ อตฺโถ. น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุขนฺติ เอวํ ตว เสนํ อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวาว มคฺคสุขํ ผลสุขฺจ อธิคจฺฉติ.
ยโต ¶ จตูหิ อริยมคฺเคหีติ ยทา จตูหิ นิทฺโทสนิพฺพานมคฺคนสงฺขาเตหิ มคฺเคหิ. มารเสนาติ มารสฺส เสนา วจนกรา กิเลสา. ปฏิเสนิกราติ ปฏิปกฺขกรา. ชิตา จาติ ปราชยมานา หนิตา จ. ปราชิตา จาติ นิคฺคหิตา จ. ภคฺคาติ ภินฺนา. วิปฺปลุคฺคาติ จุณฺณวิจุณฺณา. ปรมฺมุขาติ วิมุขภาวํ ปาปิตา. วิเสนิภูโตติ นิกฺกิเลโส หุตฺวา ิโต.
โวทาตทสฺสินฺติ ¶ พฺยวทาตทสฺสึ. ตานิ ฉทนานีติ เอตานิ ตณฺหาทิกิเลสฉทนานิ. วิวฏานีติ ปากฏีกตานิ. วิทฺธํสิตานีติ ิตฏฺานโต อปหตานิ. อุคฺฆาฏิตานีติ อุปฺปาฏิตานิ. สมุคฺฆาฏิตานีติ วิเสเสน อุปฺปาฏิตานิ.
๒๙. น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิฺจ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ, น ปุเรกฺขโรนฺติ. ปรมตฺถํ อจฺจนฺตสุทฺธึ อธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธึเยว อกิริยสสฺสตทิฏฺึ ‘‘อจฺจนฺตสุทฺธี’’ติ น เต วทนฺติ. อาทานคนฺถํ คติตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ อริยมคฺคสตฺเถน วิสฺสชฺช ฉินฺทิตฺวา. เสสํ ปากฏเมว.
อจฺจนฺตสุทฺธินฺติ อจฺจนฺตํ ปรมตฺถํ สุทฺธึ. สํสารสุทฺธินฺติ สํสารโต สุทฺธึ. อกิริยทิฏฺินฺติ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ อกิริยทิฏฺึ. สสฺสตวาทนฺติ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ วจนํ. น วทนฺติ น กเถนฺติ.
คนฺถาติ ¶ นามกายํ คนฺเถนฺติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. อภิชฺฌา จ สา นามกายฆฏนวเสน คนฺโถ จาติ อภิชฺฌากายคนฺโถ. หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. พฺยาปาโท จ โส วุตฺตนเยน คนฺโถ จาติ พฺยาปาโท กายคนฺโถ. สีลพฺพตปรามาโสติ ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ (ธ. ส. ๑๑๔๓, ๑๒๒๒) ปรโต อามาโส. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ สพฺพฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ ¶ (ธ. ส. ๑๑๔๔) อิมินา อากาเรน อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโคติ อตฺตนา อภินิวิสิตฺวา คหิตาย ทิฏฺิยา ฉนฺทราโค. ปรวาเทสุ อาฆาโตติ ปรสฺส วจเนสุ โกโป. อปฺปจฺจโยติ อตุฏฺากาโร. อตฺตโน สีลํ วาติ อตฺตนา สมาทินฺนํ โคสีลาทิสีลํ วา. อตฺตโน ทิฏฺีติ อตฺตนา คหิตา ปรามฏฺา ทิฏฺิ. เตหิ คนฺเถหีติ เอเตหิ วุตฺเตหิ นามกายฆฏเนหิ. รูปํ อาทิยนฺตีติ จตุสมุฏฺานิกํ รูปารมฺมณํ อาทิยนฺติ คณฺหนฺติ. อุปาทิยนฺตีติ อุปคนฺตฺวา คณฺหนฺติ ตณฺหาคหเณน. ปรามสนฺติ ทิฏฺิคหเณน. อภินิวิสนฺติ มานคหเณน. วฏฺฏนฺติ เตภูมกวฏฺฏํ. คนฺเถติ พนฺธเน.
โวสชฺชิตฺวา วาติ สมฺมา วิสฺสชฺชิตฺวา วา. คถิเตติ พนฺธเน. คนฺถิเตติ คนฺถเนน คนฺถิเต. วิพนฺเธติ วิเสเสน พนฺเธ. อาพนฺเธติ อเนกวิเธน พนฺเธ. ปลิพุทฺเธติ อมฺุจิเต. พนฺธเน โปฏยิตฺวาติ ตณฺหามานทิฏฺิพนฺธนานิ ปปฺโปฏยิตฺวา. วิสชฺชาติ จชิตฺวา.
อิเม ¶ ปน จตฺตาโร คนฺเถ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิ – กิเลสปฏิปาฏิยา อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน ปหียติ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคน, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคนาติ. เอเต จตฺตาโร คนฺถา ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. เต จตุปฺปเภทา อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา. โลโภเยว ¶ นามกายํ คนฺเถติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ ¶ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโท. ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโส, สพฺพฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติอาทินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโส. ยถา วยฺหํ วาติอาทึ วยฺหาทิวิสงฺขรณํ คนฺถานํ วิโยคกรเณ อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห.
น ชเนนฺตีติ น อุปฺปาเทนฺติ. น สฺชเนนฺตีติ น นิพฺพตฺเตนฺติ. นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. น สฺชเนนฺตีติ อุปฺปาทกฺขณํ. น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ ปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๓๐. สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย วุตฺตา. ปุพฺพสทิโส เอว ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธึ เวทิตพฺโพ – กิฺจ ภิยฺโย? โส อีทิโส ภูริปฺโ จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค, พาหิตปาปตฺตา จ พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ, ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสาเณหิ ตฺวา วา มํสทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส จ กามราคาภาวโต น ราคราคี รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต, ยโต เอวํวิธสฺส ตสฺส ‘‘อิทํ ปรม’’นฺติ กิฺจิ อิธ อุคฺคหีตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
จตสฺโส สีมาโยติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทา. ทิฏฺานุสโยติ ทิฏฺิ จ สา อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ ทิฏฺานุสโย. วิจิกิจฺฉานุสยาทีสุปิ เอเสว นโย. เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยฏฺโ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโ. เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเน ตสฺส ตสฺส ¶ สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ สิยา – อนุสยฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตา กิเลสา วุจฺจนฺติ. โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน ¶ สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
ตตฺริทํ ¶ ปมาณํ – ปฏิสมฺภิทายํ ตาว อภิสมยกถายํ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน (ธ. ส. ๓๙๐) ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ, อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี’’ติ อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ อวิชฺชานุสยสฺส อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. กถาวตฺถุสฺมึ ‘‘อนุสยา อพฺยากตา อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ (กถา. ๖๐๕) สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา. อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อฺตรสฺมึ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุว