📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
มหานิทฺเทสปาฬิ
๑. อฏฺกวคฺโค
๑. กามสุตฺตนิทฺเทโส
กามํ ¶ ¶ ¶ ¶ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
กามํ กามยมานสฺสาติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา; อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สี. สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามา.
อปิ ¶ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา; อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา; หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา; อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา; นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา; ปริคฺคหิตา กามา, อปริคฺคหิตา ¶ กามา, มมายิตา ¶ กามา, อมมายิตา กามา; สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ¶ ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา – อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม; สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม; โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติ [น เหหิสีติ (สฺยา.)]. –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามยมานสฺสาติ กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ – กามํ กามยมานสฺส.
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ. ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. ตนฺติ วตฺถุกามา วุจฺจนฺติ – มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา. สมิชฺฌตีติ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ – ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ.
อทฺธา ¶ ปีติมโน โหตีติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ ¶ – อทฺธาติ. ปีตีติ ยา ปฺจกามคุณปฏิสฺุตฺตา ปีติ ปามุชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา อภิผรณตา จิตฺตสฺส. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ, อยํ ¶ วุจฺจติ มโน. อยํ มโน อิมาย ปีติยา สหคโต โหติ สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ. ปีติมโน โหตีติ ปีติมโน โหติ ตุฏฺมโน หฏฺมโน ปหฏฺมโน ¶ อตฺตมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน ปโมทิตมโน โหตีติ – อทฺธา ปีติมโน โหติ.
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตีติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา ปฏิลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.), ชคุ (ก.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [หินฺทคู (สี. สฺยา.)] มนุโช. ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ ยํ สาทิยติ ยํ ปตฺเถติ ยํ ปิเหติ ยํ อภิชปฺปติ, รูปํ วา สทฺทํ วา คนฺธํ วา รสํ วา โผฏฺพฺพํ วาติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
เตนาห ภควา –
‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ.
ตสฺส ¶ เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
ตสฺส ¶ เจ กามยานสฺสาติ. ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. กามยานสฺสาติ กาเม อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺส. อถ วา กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ; เอวเมวํ กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ตสฺส เจ กามยานสฺส.
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโนติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ตสฺส โส กามจฺฉนฺโท ชาโต โหติ สฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน.
เต ¶ กามา ปริหายนฺตีติ – เต วา กามา ปริหายนฺติ, โส ¶ วา กาเมหิ ปริหายติ. กถํ เต กามา ปริหายนฺติ? ตสฺส ติฏฺนฺตสฺเสว ¶ เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, นิหิตํ วา นาธิคจฺฉติ, ทุปฺปยุตฺตา วา กมฺมนฺตา ภิชฺชนฺติ, กุเล วา ¶ กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชติ, โย เต โภเค วิกิรติ วิธมติ [วิธเมติ (สฺยา.)] วิทฺธํเสติ อนิจฺจตาเยว อฏฺมี. เอวํ เต กามา หายนฺติ ปริหายนฺติ ปริธํเสนฺติ ปริปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติ. กถํ โส กาเมหิ ปริหายติ? ติฏฺนฺเตว เต โภเค โส จวติ มรติ วิปฺปลุชฺชติ. เอวํ โส กาเมหิ หายติ ปริหายติ ปริธํเสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ.
โจรา หรนฺติ ราชาโน, อคฺคิ ทหติ นสฺสติ;
อถ อนฺเตน ชหติ [อโถ อนฺเตน เหติ (สฺยา.), อสหนฺเตน ทหติ (ก.)], สรีรํ สปริคฺคหํ;
เอตทฺาย เมธาวี, ภฺุเชถ จ ทเทถ จ.
ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ านนฺติ, เต กามา ปริหายนฺติ.
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ. ยถา อโยมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ, อฏฺิมเยน วา สลฺเลน ทนฺตมเยน วา สลฺเลน วิสาณมเยน วา ¶ สลฺเลน กฏฺมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ, เอวเมว วตฺถุกามานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. โส กามสลฺเลน จ โสกสลฺเลน จ วิทฺโธ, รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ.
โย ¶ กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
โย ¶ กาเม ปริวชฺเชตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต ¶ วา เทโว วา มนุสฺโส วา. กาเม ปริวชฺเชตีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปริวชฺเชตีติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชติ – วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ? ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘มํสเปสูปมา ¶ กามา พหุสาธารณฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘รุกฺขผลูปมา กามา สมฺภฺชนปริภฺชนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘อสิสูนูปมา กามา อธิกุฏฺฏนฏฺเนา’’ติ [อธิกนฺตนฏฺเนาติ (สฺยา.)] ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สตฺติสูลูปมา กามา วินิวิชฺฌนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฏิภยฏฺเนา’’ติ ¶ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา มหาภิตาปนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ธมฺมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ…เป… สงฺฆานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… สีลานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… จาคานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… เทวตานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… อานาปานสฺสตึ [อานาปานสตึ (สี.)] ภาเวนฺโตปิ… มรณสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ… อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
ปมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ¶ ปริวชฺเชติ, ทุติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ…เป… ตติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ ¶ … เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
กถํ ¶ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, สกทาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ โอฬาริเก กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อนาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อนุสหคเต กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชตีติ – โย กาเม ปริวชฺเชติ.
สปฺปสฺเสว ปทา สิโรติ. สปฺโป วุจฺจติ อหิ. เกนฏฺเน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป; ภุชนฺโต ¶ คจฺฉตีติ ภุชโค; อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค; ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค; สิเรน สุปตีติ [สปฺปตีติ (ก.)] สรีสโป [สิรึสโป (สี.)]; พิเล สยตีติ พิลาสโย; คุหายํ สยตีติ คุหาสโย; ทาา ตสฺส อาวุโธติ ทาาวุโธ; วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส; ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทฺวิชิวฺโห; ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ ¶ รสํ สายตีติ ทฺวิรสฺู. ยถา ปุริโส ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล ปาเทน สปฺปสิรํ วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺย; เอวเมว สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล กาเม วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺยาติ – สปฺปสฺเสว ปทา สิโร.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติ. โสติ โย กาเม ปริวชฺเชติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ [ปฬิเคโธ (สี.)] สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสตา อายูหินี [อายูหนี (สี. สฺยา.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา, ลาภาสา ชนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา, ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ ¶ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา ¶ วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ¶ , โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ, ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกาติ. เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา; วิสาลาติ วิสตฺติกา; วิสฏาติ ¶ วิสตฺติกา; วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา; วิสํหรตีติ วิสตฺติกา; วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา; วิสมูลาติ วิสตฺติกา; วิสผลาติ วิสตฺติกา; วิสปริโภโคติ วิสตฺติกา; วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ, กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส, ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร, กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา, กามภเว รูปภเว อรูปภเว, สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว, เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว, อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา.
โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ¶ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺตฺตา ¶ สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคฺุตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย [อปจฺโจโรปนตาย (สี.)] สโต.
อปเรหิปิ ¶ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติ. โลเก วา สา วิสตฺติกา, โลเก วา ตํ ¶ วิสตฺติกํ สโต ตรติ อุตฺตรติ ปตรติ สมติกฺกมติ วีติวตฺตตีติ – โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โย กาเม ¶ ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เขตฺตํ ¶ วตฺถุํ หิรฺํ วาติ. เขตฺตนฺติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ มุคฺคกฺเขตฺตํ มาสกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตํ โคธุมกฺเขตฺตํ ติลกฺเขตฺตํ. วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺกวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. หิรฺนฺติ หิรฺํ วุจฺจติ กหาปโณติ – เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา.
ควาสฺสํ ทาสโปริสนฺติ. ควนฺติ ควา [คาโว (ก.)] วุจฺจนฺติ. อสฺสาติ ปสุกาทโย วุจฺจนฺติ. ทาสาติ จตฺตาโร ทาสา – อนฺโตชาตโก ทาโส, ธนกฺกีตโก ทาโส, สามํ วา ทาสพฺยํ อุเปติ, อกามโก วา ทาสวิสยํ อุเปติ.
‘‘อามาย ¶ ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สามฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสฺยํ, ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา’’ติ.
ปุริสาติ ตโย ปุริสา – ภตกา, กมฺมกรา, อุปชีวิโนติ – ควาสฺสํ ทาสโปริสํ.
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเมติ. ถิโยติ อิตฺถิปริคฺคโห วุจฺจติ. พนฺธูติ ¶ จตฺตาโร พนฺธู – าติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มนฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธุ. ปุถุ กาเมติ พหู กาเม. เอเต ปุถุ กามา มนาปิกา รูปา…เป… มนาปิกา โผฏฺพฺพาติ – ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม.
โย นโร อนุคิชฺฌตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ ¶ วา ปพฺพชิโต ¶ วา เทโว วา มนุสฺโส วา. นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. อนุคิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ คิชฺฌติ อนุคิชฺฌติ ปลิคิชฺฌติ ปลิพชฺฌตีติ – โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เตนาห ภควา –
‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติ.
อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.
อพลา นํ พลียนฺตีติ. อพลาติ อพลา กิเลสา ทุพฺพลา อปฺปพลา อปฺปถามกา หีนา นิหีนา ( ) [(ปริหีนา) (สี. สฺยา.)] โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา. เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ, เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ. อถ วา, อพลํ ปุคฺคลํ ทุพฺพลํ อปฺปพลํ อปฺปถามกํ หีนํ ¶ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ฉตุกฺกํ ปริตฺตํ, ยสฺส นตฺถิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ ¶ . เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺตีติ.
มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ. ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา [มหิสา (สี. สฺยา.)] หตฺถี อหิวิจฺฉิกา สตปที, โจรา ¶ วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ¶ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ¶ , กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา. กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย ¶ อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย, สีเลสุ ปริปูริการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย, ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวนานุโยคสฺส, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนานุโยคสฺส ปฺจนฺนํ พลานํ ภาวนานุโยคสฺส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนานุโยคสฺส ¶ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ, เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ ¶ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา ¶ อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา –
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ [อนฺตรามโล (สฺยา.)] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. โทโส…เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา.
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.)] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ¶ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. โทโส โข, มหาราช…เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
‘‘โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ ¶ เจตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรติ รติ โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [ธงฺกมิโวสฺสชฺชนฺติ (สฺยา.)].
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ. เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา.
ตโต ¶ นํ ทุกฺขมนฺเวตีติ. ตโตติ ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชราทุกฺขํ ¶ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, พฺยาธิทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มรณทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มานุสิกํ ทุกฺขํ… คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺเภ ิติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺภา วุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ… อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ… ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ทุกฺขทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, สงฺขารทุกฺขํ… วิปริณามทุกฺขํ ¶ … จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา ¶ อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสทุกฺขํ… มาตุมรณํ ทุกฺขํ… ปิตุมรณํ ทุกฺขํ… ภาตุมรณํ ทุกฺขํ… ภคินิมรณํ ทุกฺขํ… ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ… ธีตุมรณํ ทุกฺขํ ¶ … าติพฺยสนํ ทุกฺขํ… โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ… โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ… สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ.
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติ. ยถา ภินฺนํ นาวํ ทกเมสึ [อุทกทายิโต (สี.), อุทกํ อนฺวายิกํ (สฺยา.)] ตโต ตโต อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปุรโตปิ อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปจฺฉโตปิ… เหฏฺโตปิ… ปสฺสโตปิ อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ; เอวเมว ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ…เป… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – นาวํ ¶ ภินฺนมิโวทกํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติ.
ตสฺมา ¶ ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมา. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สี. สฺยา.)], ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ¶ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ, กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต. อปเรหิ จตูหิ ¶ การเณหิ สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต.
กามานิ ปริวชฺชเยติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม ¶ วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามานิ ปริวชฺชเยติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชยฺย – วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย? ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, ‘‘มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย…เป… เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยาติ – กามานิ ปริวชฺชเย.
เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ. เตติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; พฺยาปาทนีวรณํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – เต ปหาย ตเร โอฆํ.
นาวํ ¶ ¶ สิตฺวาว ปารคูติ. ยถา ครุกํ นาวํ ภาริกํ อุทกํ สิตฺวา [สิฺจิตฺวา (สี. สฺยา.)] โอสิฺจิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ลหุกาย นาวาย ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ¶ ปารํ คจฺเฉยฺย; เอวเมว วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ… พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ¶ . ปารํ คจฺเฉยฺยาติ – ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผุเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺย. ปารคูติ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโม โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คจฺฉติ โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คโต, โสปิ ปารคู.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ. พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจนํ. โส อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริฺาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารํ คโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต ¶ โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ¶ ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ.
โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต ปฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนวาจินติ [เนว อาจินาติ (สี. สฺยา.)] นาปจินติ ¶ , อปจินิตฺวา ิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต. เนว สํสิพฺพติ [เนว สิเนติ (สี.), เนว วิสีเนติ (สฺยา.)] น อุสฺสิเนติ, วิสินิตฺวา ¶ ิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ¶ ิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ิโต. กิเลสคฺคึ ปริยาทิยิตฺวา ิโต, อปริคมนตาย ิโต, กฏํ สมาทาย ิโต, มุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, กรุณาย… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต, อกมฺมยตาย [อตมฺมยตาย (สี.), อกมฺมฺตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ิโต, วิมุตฺตตฺตา ิโต, สนฺตุสฺสิตตฺตา ิโต, ขนฺธปริยนฺเต ิโต, ธาตุปริยนฺเต ิโต, อายตนปริยนฺเต ิโต, คติปริยนฺเต ิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต, (ภวปริยนฺเต ิโต, สํสารปริยนฺเต ิโต ¶ วฏฺฏปริยนฺเต ิโต, อนฺติเม ภเว ิโต,) [( ) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อนฺติเม สมุสฺสเย ิโต, อนฺติมเทหธโร อรหา.
‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ.
นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ. เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติ.
กามสุตฺตนิทฺเทโส ปโม.
๒. คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
สตฺโต ¶ ¶ คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนติ. สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพา. คุหา วุจฺจติ กาโย. กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ ¶ วา สนฺเทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นครนฺติ วา นิฑฺฑนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ วา นาโคติ วา กายสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺโต คุหายนฺติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมว คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส ¶ อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. เวทนาย โข, ราธ…เป… สฺาย โข, ราธ… สงฺขาเรสุ โข, ราธ… วิฺาเณ โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. สตฺโตติ ลคฺคนาธิวจน’’นฺติ – สตฺโต คุหายํ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน ฉนฺโน ¶ โกเธน ฉนฺโน อุปนาเหน ฉนฺโน มกฺเขน ฉนฺโน ปฬาเสน ฉนฺโน อิสฺสาย ฉนฺโน มจฺฉริเยน ฉนฺโน มายาย ฉนฺโน สาเยฺเยน ฉนฺโน ถมฺเภน ฉนฺโน สารมฺเภน ฉนฺโน มาเนน ฉนฺโน อติมาเนน ฉนฺโน มเทน ฉนฺโน ปมาเทน ฉนฺโน. สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉนฺโน วิฉนฺโน อุจฺฉนฺโน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน.
ติฏฺํ ¶ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ ติฏฺนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺติ, ทุฏฺโ โทสวเสน ติฏฺติ, มูฬฺโห โมหวเสน ติฏฺติ, วินิพทฺโธ มานวเสน ติฏฺติ, ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสน ติฏฺติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺติ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ ¶ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา ¶ คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺตี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘รูปูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สฺูปยํ… สงฺขารูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา ¶ , ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ ¶ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ¶ , อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ. โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. กึ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ¶ ปฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ, มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตา, ตํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห โอคาฬฺโห อชฺโฌคาฬฺโห นิมุคฺโคติ – ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห.
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ. วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. กาเยน วิวิตฺโต วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ¶ ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. อยํ กายวิเวโก.
กตโม ¶ จิตฺตวิเวโก? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ ¶ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อรหโต รูปารูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ¶ , ตเทกฏฺเหิ ¶ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ [วูปกฏฺกายานํ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ.
ทูเร ¶ วิเวกา หีติ. โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, เอวํ โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน วิเวกฏฺเ [ววกฏฺเ (สี.), อนุปกฏฺเ (สฺยา.)]. ตถาวิโธติ ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ – ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส.
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ ¶ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามา. อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา, อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา, นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม ¶ ¶ กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติ. –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเกติ ¶ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. กามา หิ โลเก น ¶ หิ สุปฺปหายาติ. กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
เตนาห ภควา –
‘‘สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา’’ติ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฏา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ¶ , ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ¶ ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺฉิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ ¶ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ¶ , ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานา.
ภวสาตพทฺธาติ. เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนา. ทฺเว ภวสาตานิ – สุขา จ เวทนา อิฏฺฺจ วตฺถุ. ตีณิ ภวสาตานิ – โยพฺพฺํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํ. จตฺตาริ ภวสาตานิ – ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํ. ปฺจ ภวสาตานิ – มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฏฺพฺพา. ฉ ภวสาตานิ – จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทา. ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ พทฺธา, โยพฺพฺเ พทฺธา, อาโรคฺเย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา ¶ , มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา, สทฺเทสุ… คนฺเธสุ… รเสสุ… มนาปิเกสุ โผฏฺพฺเพสุ พทฺธา, จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย พทฺธา, วิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพทฺธาติ – อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา.
เต ¶ ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา, สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยา. กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมฺุจา, อิฏฺํ วตฺถุ ทุปฺปมฺุจํ, โยพฺพฺํ ทุปฺปมฺุจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมฺุจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมฺุจํ, ลาโภ ทุปฺปมฺุโจ, ยโส ทุปฺปมฺุโจ, ปสํสา ทุปฺปมฺุจา, สุขํ ทุปฺปมฺุจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมฺุจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา ทุปฺปมฺุจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมฺุจา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทา ทุปฺปมฺุจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ¶ , ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา.
กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา, อิฏฺสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา, โยพฺพฺา ทุมฺโมจยา, อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา, ชีวิตา ทุมฺโมจยา, ลาภา ทุมฺโมจยา, ยสา ทุมฺโมจยา, ปสํสาย ทุมฺโมจยา, สุขา ทุมฺโมจยา ¶ , มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุมฺโมจยา, มนาปิเกหิ สทฺเทหิ… คนฺเธหิ… รเสหิ… โผฏฺพฺเพหิ ทุมฺโมจยา, จกฺขุสมฺปทาย ทุมฺโมจยา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย ทุมฺโมจยา ทุรุทฺธรา [ทุทฺธรา (ก.)], ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฏฺาปยา ทุสฺสมุฏฺาปยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ – เต ทุปฺปมฺุจา.
น ¶ ¶ หิ อฺโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
อถ วา นตฺถฺโ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ มฺุเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มฺุเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กิฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ ¶ เสฏฺํ อภิชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ.
เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนาว ¶ กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ.
เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ ¶ เหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺเตว นิพฺพานํ, ติฏฺติ นิพฺพานคามิมคฺโค, ติฏฺามหํ สมาทเปตา. อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ ¶ . อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มฺุเจยฺยุ’’นฺติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขาติ – เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา.
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ. ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํ. อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ปุเร. กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. ‘‘เอวํเวทโน อโหสึ… เอวํสฺโ อโหสึ… เอวํสงฺขาโร ¶ อโหสึ… เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ. ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ…เป… ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ ¶ ¶ วา ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ. ‘‘อิติ ¶ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ… ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ¶ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ – ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา.
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติ. อิเม ว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ ปฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตา. ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อตีเต ปฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ – อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺป’’นฺติ.
กาเมสุ ¶ ¶ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา [อชฺโฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – กาเมสุ คิทฺธา.
ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา ¶ . เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ ¶ … รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชนฺติ ¶ … สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. ยถา กลหการโก กลหปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปสุโต, ฌายี ฌานปสุโต; เอวเมว เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ¶ ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา.
ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา ¶ นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ – กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา.
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺาติ. อวทานิยาติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ ¶ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา. กถํ อวคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา? นิรยํ คจฺฉนฺติ, ติรจฺฉานโยนึ คจฺฉนฺติ, เปตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ, เอวํ อาคจฺฉนฺตีติ – อวทานิยา. กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อิมินา มจฺฉริเยน อวทฺุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตา. เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา. กถํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา? พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ ¶ น อาทิยนฺติ น สุสฺสุสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา ¶ จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน, อฺเเนว มุขํ กโรนฺติ. เอวํ พุทฺธานํ สาวกานํ [พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ (สี. สฺยา.)] วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยาติ – อวทานิยา.
เต วิสเม นิวิฏฺาติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺา ¶ , วิสมาย ผรุสาย วาจาย… วิสเม สมฺผปฺปลาเป… วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺา, วิสเม พฺยาปาเท… วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา นิวิฏฺา, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺา, วิสเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺา, วิสเมสุ ปฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺา วินิวิฏฺา ¶ ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา.
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติ. ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตา. ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ [สลฺลปนฺติ (สี.)], โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ.
กึสู ¶ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กึ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สฺี ภวิสฺสาม, อสฺี ภวิสฺสาม, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสาม, ‘‘ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กึ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา ทฺเวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ ¶ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ.
ตสฺมา ¶ หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตูติ. ตสฺมาติ ตํการณา ¶ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตนฺนิทานา, เอตมาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมา. สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา.
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต ¶ วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ, มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา ¶ อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา ¶ . โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ , ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย.
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก – เตน วุจฺจติ อิธาติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป… มนุโชติ – ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ.
ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเกติ. ยํ กิฺจีติ สพฺเพน สพฺพํ ¶ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ ¶ [ปริทายวจนเมตํ (สฺยา.)] – ยํ กิฺจีติ. วิสมนฺติ ชฺาติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺึ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺย. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก.
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติ. วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ ¶ น จเรยฺย, วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย อภิชฺฌาย ¶ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ ¶ น จเรยฺย, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ¶ ปฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย.
อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ. ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ – ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;
นตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา.
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา [ภงฺคา (สี. สฺยา.)], เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา.
‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยา.
‘‘อนิธานคตา ¶ ¶ ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ [นิพฺพตฺตาเยว (สพฺพตฺถ)] ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา.
‘‘นิพฺพตฺตานฺจ ¶ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติ.
เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ ¶ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, วิฺาณูปนิพนฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา. เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา. สหภูมิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา, อฺมฺํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อฺมฺํ อนวฏฺิตา อิเม. อฺมฺํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อฺมฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ เปนฺติ อฺมฺํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ ¶ จ, อฺมฺํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติ.
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ [โถกกํ (ก.)] ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ¶ ชีวิตํ. ตาวตึสานํ เทวานํ…เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ ¶ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อปฺปมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ. คมนิโย สมฺปราโย มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’.
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติ.
อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ. ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีรา. ธี วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย ¶ สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, ตาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ธีรา. อปิ จ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฏฺานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปาทธีรา, อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีรา. เต ธีรา เอวมาหํสุ – ‘‘มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ, ปริตฺตกํ ชีวิตํ ¶ , โถกํ ชีวิตํ, ขณิกํ ชีวิตํ, ลหุกํ ชีวิตํ, อิตฺตรํ ชีวิตํ, อนทฺธนียํ ชีวิตํ, นจิรฏฺิติกํ ชีวิต’’นฺติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา’’ติ.
ปสฺสามิ ¶ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ปสฺสามิ ¶ โลเก ปริผนฺทมานนฺติ. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปฺาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิ. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ¶ ธาตุโลเก อายตนโลเก.
ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฏฺิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฏฺํ ¶ โทเสน ผนฺทมานํ, มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ, วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ, ปรามฏฺํ ทิฏฺิยา ผนฺทมานํ, วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ, อนิฏฺงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ, ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ, ลาเภน ผนฺทมานํ, อลาเภน ผนฺทมานํ, ยเสน ผนฺทมานํ, อยเสน ผนฺทมานํ, ปสํสาย ผนฺทมานํ, นินฺทาย ผนฺทมานํ, สุเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาติยา ผนฺทมานํ, ชราย ผนฺทมานํ, พฺยาธินา ผนฺทมานํ, มรเณน ผนฺทมานํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺเภ ิติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺภา วุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺขทุกฺเขน ผนฺทมานํ, สงฺขารทุกฺเขน ผนฺทมานํ, วิปริณามทุกฺเขน ผนฺทมานํ, จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, โสตโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ฆานโรเคน ¶ ทุกฺเขน…เป… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ทาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย ¶ … วิสุจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน ¶ … กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย ¶ … อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… าติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ.
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฏํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ¶ ¶ . ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ – ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ.
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ. หีนา นราติ หีนา นรา หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน…เป… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฏฺิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – หีนา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ. มจฺจุมุเขติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ.
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว ¶ , กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว ¶ อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ¶ ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา, อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา ¶ อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว [มจฺโฉว (สี.)] อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ. กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ. อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา ¶ รสา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตํ, อิทํ ตณฺหามมตฺตํ.
กตมํ ทิฏฺิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ; ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ¶ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิกํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมึ ยาถาวก’’นฺติ คาโห. ยาวตา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ, อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ [เวเธนฺติ (สฺยา.)] ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ. เอวํ ผนฺทมาเน ปผนฺทมาเน สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ¶ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ – มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน.
มจฺเฉว ¶ อปฺโปทเก ขีณโสเตติ. ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก ปริตฺโตทเก ¶ อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต.
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา [ติรยิตฺวา (ก.)] วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ ¶ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต จเรยฺย ¶ วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย.
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ. ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเว. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ. ภเวสุ อาสตฺตึ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺตึ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
เตนาห ภควา –
‘‘มมายิเต ¶ ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน’’ติ.
อุโภสุ ¶ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี [น ลิปฺปติ (สี.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร.
อุโภสุ ¶ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ. อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต, สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา ¶ เวทนา ทุติโย อนฺโต, นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ.
ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธติ. ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส, ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย สมฺผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สฺุโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ ผสฺโส, โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผสฺโส.
ผสฺสํ ปริฺายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย [ติรณปริฺาย (สฺยา.)], ปหานปริฺาย. กตมา ¶ าตปริฺา? ผสฺสํ ชานาติ – อยํ จกฺขุสมฺผสฺโส, อยํ โสตสมฺผสฺโส, อยํ ฆานสมฺผสฺโส, อยํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส, อยํ กายสมฺผสฺโส, อยํ มโนสมฺผสฺโส, อยํ อธิวจนสมฺผสฺโส, อยํ ปฏิฆสมฺผสฺโส, อยํ สุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ กุสโล ผสฺโส, อยํ อกุสโล ผสฺโส, อยํ อพฺยากโต ผสฺโส, อยํ กามาวจโร ผสฺโส, อยํ รูปาวจโร ผสฺโส, อยํ ¶ อรูปาวจโร ผสฺโส, อยํ สฺุโต ผสฺโส, อยํ อนิมิตฺโต ผสฺโส, อยํ อปฺปณิหิโต ผสฺโส, อยํ โลกิโย ผสฺโส, อยํ โลกุตฺตโร ผสฺโส ¶ , อยํ อตีโต ผสฺโส, อยํ อนาคโต ผสฺโส, อยํ ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโสติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ¶ ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ผสฺเส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ผสฺเสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ โส ผสฺโส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํ กโต อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺโม’’ติ – อยํ ปหานปริฺา. ผสฺสํ ปริฺายาติ. ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ. เคโธวุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺพฺเพ อคิทฺโธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร อคิทฺโธ ¶ กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ ¶ – ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ.
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ. ยทนฺติ ยํ. อตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม ¶ กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ – อตฺตานํ ¶ ครหติ. กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌาติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโทติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺีติ – อตฺตานํ ¶ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. อถ วา, สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติ – อตฺตานํ ครหติ. อินฺทฺริเยสุมฺหิ ¶ อคุตฺตทฺวาโรติ – อตฺตานํ ครหติ. โภชเนมฺหิ [โภชเน (สฺยา.)] อมตฺตฺูติ – อตฺตานํ ครหติ. ชาคริยํ อนนุยุตฺโตติ – อตฺตานํ ครหติ. สติสมฺปชฺเน อสมนฺนาคโตติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานีติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานีติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ – อตฺตานํ ครหติ. ทุกฺขํ เม อปริฺาตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. สมุทโย เม อปฺปหีโนติ – อตฺตานํ ครหติ. มคฺโค เม อภาวิโตติ – อตฺตานํ ครหติ. นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ – อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ อตฺตครหิตํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ. เลโปติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. ธีโรติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี ¶ วิภาวี เมธาวี. ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ, น ปลิมฺปติ [น สํลิมฺปติ (สฺยา.)], น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต [อสํลิตฺโต (สฺยา.)] อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโร’’ติ.
สฺํ ¶ ¶ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจ.
สฺํ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆนฺติ. สฺาติ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา เนกฺขมฺมสฺา อพฺยาปาทสฺา อวิหึสาสฺา รูปสฺา สทฺทสฺา คนฺธสฺา รสสฺา โผฏฺพฺพสฺา ธมฺมสฺา – ยา เอวรูปา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สฺา. สฺํ ปริฺาติ สฺํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺาย.
กตมา ¶ าตปริฺา? สฺํ ชานาติ – อยํ กามสฺา, อยํ พฺยาปาทสฺา, อยํ วิหึสาสฺา, อยํ เนกฺขมฺมสฺา, อยํ อพฺยาปาทสฺา, อยํ อวิหึสาสฺา, อยํ รูปสฺา, อยํ สทฺทสฺา, อยํ คนฺธสฺา, อยํ รสสฺา, อยํ โผฏฺพฺพสฺา, อยํ ธมฺมสฺาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา สฺํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต…เป… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา สฺาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, สฺาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถ. เอวํ สา สฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ – อยํ ปหานปริฺา. สฺํ ปริฺาติ สฺํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. วิตเรยฺย ¶ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – สฺํ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ.
ปริคฺคเหสุ ¶ มุนิ โนปลิตฺโตติ. ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห ¶ จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตติ. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ.
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ าณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริฺา กายโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ าณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริฺา วจีโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ าณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริฺา มโนโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต ¶ มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นึนฺหาตปาปกนฺติ (สฺยา.)].
อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [ฉ มุนโย (สฺยา.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน ¶ ? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา.
‘‘น ¶ โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
‘‘อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ ¶ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติ.
เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ ¶ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต.
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตติ. สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ [ทุจฺจริตสลฺลํ (สี.)]. ยสฺเสเต สลฺลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสลฺโล อพฺพหิตสลฺโล อุทฺธตสลฺโล สมุทฺธตสลฺโล อุปฺปาฏิตสลฺโล สมุปฺปาฏิตสลฺโล จตฺตสลฺโล วนฺตสลฺโล มุตฺตสลฺโล ปหีนสลฺโล ปฏินิสฺสฏฺสลฺโล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อพฺพูฬฺหสลฺโล.
จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ¶ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ¶ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย ¶ อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ…เป… กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา ปฺากฺขนฺธํ ¶ ปริปูเรยฺยํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต.
นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจาติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ ¶ โลกํ นาสีสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิมํ โลกํ นาสีสติ มนุสฺสโลกํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ เทวโลกํ. อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ อรูปธาตุํ. ปุน คตึ วา อุปปตฺตึ วา ปฏิสนฺธึ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฏฺฏํ วา นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาติชปฺปตีติ – นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สฺํ ¶ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจา’’ติ.
คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ทุติโย.
๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ¶ ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
วทนฺติ ¶ ¶ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ [อฺเปิ เต (สี.), อฺเปิ (สฺยา.)] เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจิ.
วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺมนา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อภูเตนาติ – วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก.
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสฺิโน ภูตมนา ภูตสฺิโน ตถมนา ตถสฺิโน ยาถาวมนา ยาถาวสฺิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสฺิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อภูเตนาติ – อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ.
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติ. โส วาโท ชาโต โหติ สฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ – วาทฺจ ชาตํ. มุนิ โน อุเปตีติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, เตน ¶ าเณน ¶ สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ – การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺิยติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ. มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ – อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺิยติ น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ ¶ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ ¶ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ – วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ.
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขิลชาตตาปิ นตฺถิ. ปฺจปิ เจโตขิลา นตฺถิ, ตโยปิ ขิลา นตฺถิ. ราคขิโล โทสขิโล โมหขิโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ.
เตนาห ภควา –
‘‘วทนฺติ ¶ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจี’’ติ.
สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
สกฺหิ ¶ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺยาติ. ยํ เต ติตฺถิยา สุนฺทริปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา ‘‘เอวํ เอตํ ลาภํ ยสสกฺการํ สมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามา’’ติ เต เอวํทิฏฺิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา, เต นาสกฺขึสุ สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ; อถ โข สฺเวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ, เอวมฺปิ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย. อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ โย โส เอวํวาโท, โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ ¶ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย? ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ¶ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ โย โส เอวํ วาโท, โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย.
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโติ. ฉนฺทานุนีโตติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา ¶ รถยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ, เอวเมว สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ฉนฺทานุนีโต. รุจิยา นิวิฏฺโติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิฏฺโ ปติฏฺิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ ¶ – ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ.
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนติ. สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…เป… อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน… อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา… อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตา… อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน.
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ ¶ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘สกฺหิ ¶ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;
สยํ ¶ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา’’ติ.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว [อนานุปุฏฺโ จ (สฺยา.)] ปเรส ปาว ปาวา (สี. สฺยา.) ;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว [ปาวา (สี. สฺยา.)] .
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตูติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา. สีลวตานีติ อตฺถิ สีลฺเจว วตฺจ [วตฺตฺจ (สฺยา.), เอวมุปริปิ], อตฺถิ วตํ น สีลํ. กตมํ สีลฺเจว วตฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม, อิทํ สีลํ. ยํ สมาทานํ ตํ วตํ. สํวรฏฺเน สีลํ; สมาทานฏฺเน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลฺเจว วตฺจ. กตมํ วตํ, น สีลํ? อฏฺ ธุตงฺคานิ – อารฺิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ ¶ . วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา.)] จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.)], สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ ¶ , น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปํ วีริยสมาทานํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ.
‘‘นาสิสฺสํ ¶ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ, จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ, วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ, ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ, หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ, คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ, เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ, กูฏาคารา ¶ นิกฺขมิสฺสามิ, อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ, มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ, อุทฺทณฺฑา [อุฏฺฏณฺฑา (ก.)] นิกฺขมิสฺสามิ อุปฏฺานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ, รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘อิมสฺมิฺเว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ ¶ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘อิมสฺมิฺเว มชฺฌนฺหิกสมยํ, สายนฺหสมยํ, ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ, มชฺฌิมํ ยามํ, ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ, ชุณฺเห, วสฺเส, เหมนฺเต, คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ, มชฺฌิเม วโยขนฺเธ, ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ ¶ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว [มาณโว (ก.)] โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชติ – โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ.
อนานุปุฏฺโว ปเรส ปาวาติ. ปเรสนฺติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. อนานุปุฏฺโติ อปุฏฺโ อปุจฺฉิโต อยาจิโต อนชฺเฌสิโต อปสาทิโต. ปาวาติ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปาวทติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน ¶ วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชฏฺาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน [ปฏิภาเณน (สี. สฺยา. ก.)] วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ ¶ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – อนานุปุฏฺโว ปเรสํ ปาว.
อนริยธมฺมํ ¶ ¶ กุสลา ตมาหูติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวมาหํสุ – ‘‘อนริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อริยานํ; พาลานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม ปณฺฑิตานํ; อสปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม สปฺปุริสาน’’นฺติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ.
โย ¶ อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ. อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา. สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ ¶ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา,
วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติ.
อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ¶ ลาภีติ วา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา’’ ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โย ¶ อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว ปเรส ปาว;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.
สนฺโต ¶ จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ. สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส [ปลาสสฺส (สี. ก.)] … อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต ¶ วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ ¶ . ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
‘‘ปชฺเชน ¶ กเตน อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ [วิภวํ (สี. ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] ภวฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโตติ – สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต.
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ. อิติหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตา เมตํ (สฺยา. ก.)] – อิติหนฺติ. สีเลสุ อกตฺถมาโนติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี. โส กตฺถติ วิกตฺถติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ ¶ น กตฺถติ น วิกตฺถติ. กตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน.
ตมริยธมฺมํ ¶ ¶ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา ¶ สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อนริยานํ; ปณฺฑิตานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม พาลานํ; สปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อสปฺปุริสาน’’นฺติ. เอวํ วทนฺติ, อริยานํ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ.
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺุสฺสโท, กิเลสุสฺสโท, กมฺมุสฺสโท. ยสฺสิเม [ตสฺสิเม (สี. สฺยา.)] อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น วิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ ¶ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก’’ติ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา [ปุเรกฺขตา (สี. ก.)] สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาติ. ปกปฺปนาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ…เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป… อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา. สงฺขตาติ สงฺขตา อภิสงฺขตา ¶ สณฺปิตาติปิ – สงฺขตา. อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ – สงฺขตา ¶ . ยสฺสาติ ทิฏฺิคติกสฺส. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานีติ – ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา.
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาติ. ปุรกฺขตาติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ¶ อปฺปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร อปฺปฏินิสฺสฏฺโ. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ¶ อปฺปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตยฺโย, ทิฏฺิธโช ทิฏฺิเกตุ ทิฏฺาธิปเตยฺโย, ตณฺหาย วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต จรตีติ – ปุรกฺขตา. สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. อวีวทาตาติ อเววทาตา อโวทาตา อปริสุทฺธา สํกิลิฏฺา สํกิเลสิกาติ – ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา.
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺติ. ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา.)] มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิตึ กโรนฺติ. ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ – อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา. อยํ ทิฏฺิ ¶ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา, มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา. อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ ¶ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ. อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ, มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายตึ ผลปาฏิกงฺขี โหติ – อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ.
ตํ ¶ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ. ติสฺโส สนฺติโย – อจฺจนฺตสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, สมฺมุติสนฺติ. กตมา อจฺจนฺตสนฺติ? อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อจฺจนฺตสนฺติ. กตมา ตทงฺคสนฺติ? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ; ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ; ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ; จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ; อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา ปฏิฆสฺา นานตฺตสฺา สนฺตา โหติ; วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา สนฺตา โหติ; อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา ¶ สนฺตา โหติ; เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา สนฺตา โหติ. อยํ ตทงฺคสนฺติ. กตมา ¶ สมฺมุติสนฺติ? สมฺมุติสนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสนฺติโย. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สนฺตีติ. ตํ ¶ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ. กุปฺปสนฺตึ ปกุปฺปสนฺตึ เอริตสนฺตึ สเมริตสนฺตึ จลิตสนฺตึ ฆฏฺฏิตสนฺตึ กปฺปิตสนฺตึ ปกปฺปิตสนฺตึ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, สนฺตึ นิสฺสิโต อสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติ’’นฺติ.
ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ. ทิฏฺีนิเวสาติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺินิเวสนํ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก ¶ … ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺินิเวสนนฺติ. ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ ทิฏฺินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ¶ ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – [ทุพฺพีติวตฺตาติ (สี. สฺยา. ก.)] ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺติ นิเวสเนสุ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห. อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺมา ¶ นโร เตสุ นิเวสเนสูติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ. นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เตสุ นิเวสเนสูติ เตสุ ทิฏฺินิเวสเนสูติ – ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ.
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ. นิรสฺสตีติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา นิรสฺสติ. กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ? ปโร วิจฺฉินฺเทติ – โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ ¶ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา [ชตุกฺกา (สี. สฺยา.)] ปริตฺตาติ – เอวํ ปโร วิจฺฉินฺเทติ. เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ ¶ , ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ, คณํ นิรสฺสติ, ทิฏฺึ นิรสฺสติ, ปฏิปทํ นิรสฺสติ, มคฺคํ นิรสฺสติ. เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ. กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลํ นิรสฺสติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตํ นิรสฺสติ, สีลพฺพตํ ¶ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตํ นิรสฺสติ. เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ. อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ. สตฺถารํ คณฺหาติ, ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, คณํ คณฺหาติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ, ปฏิปทํ คณฺหาติ, มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติ.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;
มายฺจ ¶ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ. โธโนติ. โธนา วุจฺจติ ปฺา – ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ¶ ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ¶ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; โทโส…เป… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; อิสฺสา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; มจฺฉริยํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; มายา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สาเยฺยํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; ถมฺโภ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ¶ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา.
อถ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา ¶ จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ โธตา จ…เป… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตํ จ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต; ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโน. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก.
ปกปฺปิตาติ ¶ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา ¶ จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ…เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป… อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา. ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ¶ ปุนปฺปุนภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ โธนสฺส กุหิฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา ทิฏฺิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ.
มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโนติ. มายา วุจฺจติ วฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ ¶ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ สงฺกปฺเปติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา, อยํ วุจฺจติ มายา.
มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]. ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน – ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ ¶ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. จตุพฺพิเธน ¶ มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน ¶ , สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย ¶ เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณโม (สฺยา. ก.)] ธโช สมฺปคฺคาโห ¶ เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโน. มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโนติ. โธโน มายฺจ มานฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน.
ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน ¶ , ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล เกน ราเคน คจฺเฉยฺย, เกน โทเสน คจฺเฉยฺย, เกน โมเหน คจฺเฉยฺย, เกน มาเนน คจฺเฉยฺย, กาย ทิฏฺิยา คจฺเฉยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน คจฺเฉยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย คจฺเฉยฺย, เกหิ อนุสเยหิ คจฺเฉยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คจฺเฉยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน คจฺเฉยฺยาติ – ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
เตนาห ภควา –
‘‘โธนสฺส ¶ หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;
มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส’’ติ.
อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ.
อุปโย ¶ หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน, ทิฏฺูปโย อปฺปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา ¶ , ทิฏฺูปยสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา ธมฺเมสุ วาทํ อุเปติ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ ¶ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนา. อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติ. เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ.
อนูปยํ ¶ เกน กถํ วเทยฺยาติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปยํ ปุคฺคลํ เกน ราเคน วเทยฺย, เกน โทเสน วเทยฺย, เกน โมเหน วเทยฺย, เกน มาเนน วเทยฺย, กาย ทิฏฺิยา วเทยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน วเทยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย, เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย – เนรยิโกติ วา…เป… เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย.
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติ. อตฺตาติ อตฺตานุทิฏฺิ นตฺถิ. นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิ. อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ. นิรตฺตาติ มฺุจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพํ; ยสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพํ, ตสฺสตฺถิ คหิตํ. คหณํ มฺุจนา สมติกฺกนฺโต อรหา พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ.
อโธสิ ¶ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ¶ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส สพฺพทิฏฺิคตํ อิเธว อโธสิ ¶ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตึ ¶ อกาสิ อนภาวํ คเมสีติ – อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพ’’นฺติ.
ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ตติโย.
๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ปสฺสามิ ¶ ¶ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณํ.
ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคนฺติ. ปสฺสามิ สุทฺธนฺติ ปสฺสามิ สุทฺธํ, ทกฺขามิ สุทฺธํ, โอโลเกมิ สุทฺธํ, นิชฺฌายามิ สุทฺธํ, อุปปริกฺขามิ สุทฺธํ. ปรมํ อโรคนฺติ ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตํ ตาณปฺปตฺตํ เลณปฺปตฺตํ สรณปฺปตฺตํ อภยปฺปตฺตํ อจฺจุตปฺปตฺตํ อมตปฺปตฺตํ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ – ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ.
ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตีติ. จกฺขุวิฺาณํ [จกฺขุวิฺาเณน (สี. สฺยา.)] รูปทสฺสเนน นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ, นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ, มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ – ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ.
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวาติ. เอวํ อภิชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ¶ ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวา.
สุทฺธานุปสฺสีติ ¶ ¶ ปจฺเจติ าณนฺติ. โย สุทฺธํ ปสฺสติ, โส สุทฺธานุปสฺสี, ปจฺเจติ าณนฺติ จกฺขุวิฺาณํ รูปทสฺสเนน าณนฺติ ปจฺเจติ, มคฺโคติ ปจฺเจติ, ปโถติ ปจฺเจติ, นิยฺยานนฺติ ปจฺเจตีติ – สุทฺธานุปสฺสี ปจฺเจติ าณํ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, ทิฏฺเน สํสุทฺธิ นรสฺส โหติ;
เอวาภิชานํ ปรมนฺติ ตฺวา, สุทฺธานุปสฺสีติ ปจฺเจติ าณ’’นฺติ.
ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;
อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ.
ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหตีติ. จกฺขุวิฺาณํ รูปทสฺสเนน เจ นรสฺส สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺติ โหติ, นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ, มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจตีติ – ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ.
าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขนฺติ จกฺขุวิฺาณํ รูปทสฺสเนน เจ นโร ชาติทุกฺขํ ปชหติ, ชราทุกฺขํ ปชหติ, พฺยาธิทุกฺขํ ¶ ปชหติ, มรณทุกฺขํ ปชหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชหตีติ – าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ.
อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโกติ. อฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อฺตฺร พเลหิ อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา นโร สุชฺฌติ วิสุชฺฌติ ปริสุชฺฌติ ¶ , มุจฺจติ วิมุจฺจติ ปริมุจฺจติ. โสปธีโกติ สราโค สโทโส สโมโห สมาโน สตณฺโห สทิฏฺิ สกิเลโส สอุปาทาโนติ – อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก.
ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานนฺติ. สาว ทิฏฺิ ตํ ปุคฺคลํ ปาวทติ – อิติ วายํ ปุคฺคโล มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโน. ตถา วทานนฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํ. ‘‘สสฺสโต โลโก ¶ , อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตํ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ตถา วทนฺตํ กเถนฺตํ ภณนฺตํ ทีปยนฺตํ โวหรนฺตนฺติ – ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ ¶ .
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ทิฏฺเน เจ สุทฺธิ นรสฺส โหติ, าเณน วา โส ปชหาติ ทุกฺขํ;
อฺเน โส สุชฺฌติ โสปธีโก, ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติ.
น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน.
น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ ¶ , ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ. พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.)] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.
น ¶ ¶ พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาหาติ. พฺราหฺมโณ อฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อฺตฺร พเลหิ อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อฺตฺร อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ, นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห.
ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิสุทฺธิกา. เต เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ, เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ? เต กาลโต วุฏฺหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ รูปานิ ปสฺสนฺติ – จาฏกสกุณํ [วาตสกุณํ (สฺยา.), จาปสกุณํ (ก.)] ปสฺสนฺติ, ผุสฺสเวฬุวลฏฺึ ปสฺสนฺติ, คพฺภินิตฺถึ ปสฺสนฺติ, กุมารกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตํ ปสฺสนฺติ, ปุณฺณฆฏํ ปสฺสนฺติ, โรหิตมจฺฉํ ปสฺสนฺติ, อาชฺํ ปสฺสนฺติ, อาชฺรถํ ปสฺสนฺติ, อุสภํ ¶ ปสฺสนฺติ, โคกปิลํ ปสฺสนฺติ. เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. กตเมสํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ? ปลาลปฺุชํ ปสฺสนฺติ, ตกฺกฆฏํ ¶ ปสฺสนฺติ, ริตฺตฆฏํ ปสฺสนฺติ, นฏํ ปสฺสนฺติ, นคฺคสมณกํ ปสฺสนฺติ, ขรํ ปสฺสนฺติ, ขรยานํ ปสฺสนฺติ, เอกยุตฺตยานํ ปสฺสนฺติ ¶ , กาณํ ปสฺสนฺติ, กุณึ ปสฺสนฺติ, ขฺชํ ปสฺสนฺติ, ปกฺขหตํ [ปกฺขปาทํ (ก.)] ปสฺสนฺติ, ชิณฺณกํ ปสฺสนฺติ, พฺยาธิกํ [พฺยาธิตํ (สี.)] ปสฺสนฺติ. เอวรูปานํ รูปานํ ทสฺสนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. อิเม เต สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิสุทฺธิกา. เต ทิฏฺเน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกา. เต เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ, เอกจฺจานํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ? เต กาลโต วุฏฺหิตฺวา อภิมงฺคลคตานิ สทฺทานิ สุณนฺติ – วฑฺฒาติ วา วฑฺฒมานาติ วา ปุณฺณาติ วา ผุสฺสาติ วา อโสกาติ วา สุมนาติ วา สุนกฺขตฺตาติ วา สุมงฺคลาติ วา สิรีติ วา สิรีวฑฺฒาติ วา. เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ มงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. กตเมสํ สทฺทานํ สวนํ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ? กาโณติ วา กุณีติ วา ขฺโชติ วา ปกฺขหโตติ วา ชิณฺณโกติ วา พฺยาธิโกติ วา มโตติ วา ฉินฺทนฺติ วา ภินฺทนฺติ วา ทฑฺฒนฺติ วา นฏฺนฺติ วา นตฺถีติ วา. เอวรูปานํ สทฺทานํ สวนํ ¶ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺติ. อิเม เต สมณพฺราหฺมณา สุตสุทฺธิกา. เต สุเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ.
สนฺเตเก ¶ สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกา. เต สีลมตฺเตน สํยมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ ¶ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ. สมโณมุณฺฑิกาปุตฺโต [สมโณ มณฺฑิกาปุตฺโต (สี.), สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต (สฺยา.)] เอวมาห – ‘‘จตูหิ โข อหํ, คหปติ [ถปติ (สี. สฺยา.) เอวมุปริปิ], ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปฺาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺชํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกํ กมฺมํ กโรติ, น ปาปกํ วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติ. อิเมหิ โข อหํ, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปฺาเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตํ สมณํ อโยชฺชํ’’. เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลสุทฺธิกา, เต สีลมตฺเตน สํยมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา วตสุทฺธิกา. เต หตฺถิวติกา วา โหนฺติ, อสฺสวติกา วา โหนฺติ, โควติกา วา โหนฺติ, กุกฺกุรวติกา วา โหนฺติ, กากวติกา วา โหนฺติ, วาสุเทววติกา วา โหนฺติ, พลเทววติกา วา โหนฺติ, ปุณฺณภทฺทวติกา วา โหนฺติ, มณิภทฺทวติกา วา โหนฺติ, อคฺคิวติกา วา โหนฺติ, นาควติกา วา โหนฺติ, สุปณฺณวติกา ¶ วา โหนฺติ, ยกฺขวติกา วา โหนฺติ, อสุรวติกา วา โหนฺติ, คนฺธพฺพวติกา วา โหนฺติ, มหาราชวติกา วา โหนฺติ, จนฺทวติกา วา โหนฺติ, สูริยวติกา วา ¶ โหนฺติ, อินฺทวติกา วา โหนฺติ, พฺรหฺมวติกา วา โหนฺติ, เทววติกา วา โหนฺติ, ทิสาวติกา วา โหนฺติ. อิเม เต สมณพฺราหฺมณา วตสุทฺธิกา. เต วเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกา. เต กาลโต อุฏฺหิตฺวา ปถวึ อามสนฺติ, หริตํ อามสนฺติ, โคมยํ ¶ อามสนฺติ, กจฺฉปํ อามสนฺติ, ผาลํ อกฺกมนฺติ, ติลวาหํ อามสนฺติ, ผุสฺสติลํ ขาทนฺติ, ผุสฺสเตลํ ¶ มกฺเขนฺติ, ผุสฺสทนฺตกฏฺํ ขาทนฺติ, ผุสฺสมตฺติกาย นฺหายนฺติ, ผุสฺสสาฏกํ นิวาเสนฺติ, ผุสฺสเวนํ เวเนฺติ. อิเม เต สมณพฺราหฺมณา มุตสุทฺธิกา. เต มุเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ. น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห.
ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ. พฺราหฺมโณ ทิฏฺสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห, สุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห, สีลสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห, วตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห, มุตสุทฺธิยาปิ สุทฺธึ นาห น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา.
ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโตติ. ปฺุํ วุจฺจติ ยํ กิฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ, อปฺุํ วุจฺจติ สพฺพํ อกุสลํ. ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร ¶ จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; เอตฺตาวตา ปฺุเ จ ปาเป จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนูปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต.
อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโนติ. อตฺตฺชโหติ อตฺตทิฏฺิชโห. อตฺตฺชโหติ คาหํ ชโห [คาหชโห (สี. สฺยา.), อตฺตคาหํ ชโห (ก.)]. อตฺตฺชโหติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ ¶ อธิมุตฺตํ, สพฺพํ ตํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺํ. นยิธ ปกุพฺพมาโนติ ปฺุาภิสงฺขารํ วา อปฺุาภิสงฺขารํ วา อาเนฺชาภิสงฺขารํ วา อปกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาห, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน’’ติ.
ปุริมํ ¶ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;
เต ¶ อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมฺุจํ [ปมุขํ (สี. สฺยา.)] คหาย.
ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเสติ. ปุริมํ สตฺถารํ ปหาย ปรํ สตฺถารํ นิสฺสิตา; ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ ปหาย อปรํ ธมฺมกฺขานํ นิสฺสิตา; ปุริมํ คณํ ปหาย อปรํ คณํ นิสฺสิตา; ปุริมํ ทิฏฺึ ปหาย อปรํ ทิฏฺึ นิสฺสิตา; ปุริมํ ปฏิปทํ ปหาย อปรํ ปฏิปทํ นิสฺสิตา; ปุริมํ มคฺคํ ปหาย อปรํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส.
เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติ. เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. เอชานุคาติ เอชานุคา เอชานุคตา เอชานุสฏา เอชาย ปนฺนา ปติตา อภิภูตา ปริยาทินฺนจิตฺตา. เต น ตรนฺติ สงฺคนฺติ ราคสงฺคํ โทสสงฺคํ โมหสงฺคํ มานสงฺคํ ทิฏฺิสงฺคํ กิเลสสงฺคํ ทุจฺจริตสงฺคํ น ตรนฺติ น อุตฺตรนฺติ น ปตรนฺติ น สมติกฺกมนฺติ น วีติวตฺตนฺตีติ – เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ.
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺตีติ สตฺถารํ คณฺหนฺติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ สตฺถารํ คณฺหนฺติ; ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ ¶ , ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ ธมฺมกฺขานํ คณฺหนฺติ; คณํ คณฺหนฺติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณํ คณฺหนฺติ; ทิฏฺึ คณฺหนฺติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ ¶ ทิฏฺึ คณฺหนฺติ; ปฏิปทํ คณฺหนฺติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ ปฏิปทํ คณฺหนฺติ; มคฺคํ คณฺหนฺติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ มคฺคํ คณฺหนฺติ; คณฺหนฺติ จ มฺุจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ – เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ.
กปีว สาขํ ปมฺุจํ คหายาติ. ยถา มกฺกโฏ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหาติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ สาขํ คณฺหาติ. เอวเมว ปุถุสมณพฺราหฺมณา ปุถุทิฏฺิคตานิ คณฺหนฺติ จ มฺุจนฺติ จ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ – กปีว สาขํ ปมฺุจํ คหาย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปุริมํ ปหาย อปรํ สิตาเส, เอชานุคา เต น ตรนฺติ สงฺคํ;
เต อุคฺคหายนฺติ นิรสฺสชนฺติ, กปีว สาขํ ปมฺุจํ คหายา’’ติ.
สยํ ¶ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโต;
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโ.
สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตูติ. สยํ สมาทายาติ สามํ สมาทาย ¶ . วตานีติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกูรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา…เป… ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา. ชนฺตูติ สตฺโต นโร ¶ …เป… มนุโชติ – สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ.
อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโตติ สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ; ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ; คณโต คณํ คจฺฉติ; ทิฏฺิยา ทิฏฺึ คจฺฉติ; ปฏิปทาย ปฏิปทํ คจฺฉติ; มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติ. สฺสตฺโตติ กามสฺาย พฺยาปาทสฺาย วิหึสาสฺาย ทิฏฺิสฺาย สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว กามสฺาย พฺยาปาทสฺาย วิหึสาสฺาย ทิฏฺิสฺาย สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโต.
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ. วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. เวเทหีติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. เตหิ เวเทหิ ¶ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต, โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต, โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต, ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต, เลณคโต เลณปฺปตฺโต, สรณคโต สรณปฺปตฺโต, อภยคโต อภยปฺปตฺโต, อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต, อมตคโต อมตปฺปตฺโต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู. สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต ¶ ¶ โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิปตฺถิ (สี. สฺยา.) สุ. นิ. ๕๓๔] พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
วิทฺวา ¶ จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ. สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ. สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; วิฺาณปจฺจยา ¶ นามรูปนฺติ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ภวปจฺจยา ชาตีติ… ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ… ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิทํ ทุกฺขนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อยํ ทุกฺขสมุทโยติ… อยํ ทุกฺขนิโรโธติ… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม อาสวาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อยํ อาสวสมุทโยติ… อยํ อาสวนิโรโธติ… อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ; อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยาติ… อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ… อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ¶ … อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ สเมจฺจ ¶ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ. ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ¶ ธมฺมํ. จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมํ. ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ ¶ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ – วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ.
น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโติ น สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉติ, น ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คจฺฉติ, น คณโต คณํ คจฺฉติ, น ทิฏฺิยา ทิฏฺึ คจฺฉติ, น ปฏิปทาย ปฏิปทํ คจฺฉติ, น มคฺคโต มคฺคํ คจฺฉติ. ภูริปฺโติ ภูริปฺโ มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโ.
เตนาห ภควา –
‘‘สยํ สมาทาย วตานิ ชนฺตุ, อุจฺจาวจํ คจฺฉติ สฺสตฺโต;
วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมํ, น อุจฺจาวจํ คจฺฉติ ภูริปฺโ’’ติ.
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ตเมว ¶ ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺย.
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วาติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ มารเสนา, อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กามา ¶ เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา วุจฺจติ.
‘‘ปฺจมี ¶ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม.
‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานติ.
‘‘เอสา ¶ นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, โส วุจฺจติ วิเสนิภูโต. โส ทิฏฺเ วิเสนิภูโต, สุเต วิเสนิภูโต, มุเต วิเสนิภูโต, วิฺาเต วิเสนิภูโตติ – ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา.
ตเมว ¶ ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตนฺติ. ตเมว สุทฺธทสฺสึ วิสุทฺธทสฺสึ ปริสุทฺธทสฺสึ โวทาตทสฺสึ ปริโยทาตทสฺสึ. อถ วา, สุทฺธทสฺสนํ วิสุทฺธทสฺสนํ ปริสุทฺธทสฺสนํ โวทาตทสฺสนํ ปริโยทาตทสฺสนํ. วิวฏนฺติ ตณฺหาฉทนํ ทิฏฺิฉทนํ กิเลสฉทนํ ทุจฺจริตฉทนํ อวิชฺชาฉทนํ. ตานิ ฉทนานิ วิวฏานิ โหนฺติ วิทฺธํสิตานิ อุคฺฆาฏิตานิ สมุคฺฆาฏิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. จรนฺตนฺติ จรนฺตํ วิจรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ.
เกนีธ ¶ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย, เกน โทเสน กปฺเปยฺย, เกน โมเหน กปฺเปยฺย, เกน มาเนน กปฺเปยฺย, กาย ทิฏฺิยา กปฺเปยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย, เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา ¶ คติโย เกน กปฺเปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ ¶ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ตเมว ทสฺสึ วิวฏํ จรนฺตํ, เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยา’’ติ.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;
อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเก.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ ¶ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ ¶ . น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ, น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา, น ทิฏฺิธชา น ทิฏฺิเกตู น ทิฏฺาธิปเตยฺยา, น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาริตา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ.
อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺตีติ อจฺจนฺตสุทฺธึ สํสารสุทฺธึ อกิริยทิฏฺึ สสฺสตวาทํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ.
อาทานคนฺถํ ¶ คถิตํ วิสชฺชาติ. คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ; ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ; อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลวตํ วา ปรามสนฺตีติ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. กึการณา วุจฺจติ อาทานคนฺโถ? เตหิ คนฺเถหิ รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ ¶ … อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารวฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. ตํการณา วุจฺจติ อาทานคนฺโถ. วิสชฺชาติ ¶ คนฺเถ โวสชฺชิตฺวา วา – วิสชฺช. อถ วา คนฺเถ คธิเต ¶ คนฺถิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โปฏยิตฺวา – [โผฏยิตฺวา (สฺยา.)] วิสชฺช. ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมว คนฺเถ โวสชฺชิตฺวา – วิสชฺช. อถ วา คนฺเถ คธิเต คนฺถิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โปฏยิตฺวา วิสชฺชาติ – อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช.
อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเกติ. อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อาสํ น กุพฺพนฺตีติ อาสํ น กุพฺพนฺติ น ชเนนฺติ น สฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ น อภินิพฺพตฺเตนฺติ. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, อจฺจนฺตสุทฺธีติ น เต วทนฺติ;
อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺช, อาสํ น กุพฺพนฺติ กุหิฺจิ โลเก’’ติ.
สีมาติโค ¶ พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ;
น ราคราคี น วิราครตฺโต, ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
สีมาติโค ¶ พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตนฺติ. สีมาติ จตสฺโส สีมาโย – สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ตเทกฏฺา จ กิเลสา – อยํ ปมา สีมา. โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ตเทกฏฺา จ กิเลสา – อยํ ทุติยา สีมา. อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, ตเทกฏฺา จ กิเลสา – อยํ ตติยา สีมา. รูปราโค ¶ อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา, มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย, ตเทกฏฺา จ กิเลสา – อยํ จตุตฺถา สีมา. ยโต จ จตูหิ อริยมคฺเคหิ อิมา จตสฺโส สีมาโย อติกฺกนฺโต โหติ สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุจฺจติ สีมาติโค. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ ¶ , สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส.
ตฺวาติ ปรจิตฺตาเณน วา ตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา ตฺวา. ทิสฺวาติ มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา ทิพฺพจกฺขุนา วา ทิสฺวา. สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา ¶ จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตนฺติ. ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ [วิเสฏฺํ (สี. สฺยา.)] ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – สีมาติโค พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ.
น ราคราคี น วิราครตฺโตติ. ราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. วิราครตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปาวจรอรูปาวจรสมาปตฺตีสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. น ราคราคี น วิราครตฺโตติ ยโต กามราโค จ รูปราโค จ อรูปราโค จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา [อนภาวกตา (สี.), อนภาวํคตา (สฺยา.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เอตฺตาวตา น ราคราคี น วิราครตฺโต.
ตสฺสีธ ¶ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตสฺส อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ ¶ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘สีมาติโค ¶ พฺราหฺมโณ ตสฺส นตฺถิ, ตฺวา จ ทิสฺวา จ สมุคฺคหีตํ;
น ราคราคี น วิราครตฺโต, ตสฺสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติ.
สุทฺธฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส จตุตฺโถ.
๕. ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ปรมนฺติ ¶ ¶ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโนติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา. เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา. เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ ปวสนฺติ [สํวสนฺติ (สฺยา.) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน.
ยทุตฺตรึ ¶ กุรุเต ชนฺตุ โลเกติ. ยทนฺติ ยํ. อุตฺตรึ กุรุเตติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ ¶ อุตฺตมํ ปวรํ ¶ กโรติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…, อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน…, อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา…, อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตา…, อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป… มนุโช. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก.
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาหาติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา ¶ สพฺเพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติ. ‘‘โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห.
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ. ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. วิวาทานีติ ทิฏฺิกลหานิ ทิฏฺิภณฺฑนานิ ทิฏฺิวิคฺคหานิ ทิฏฺิวิวาทานิ ทิฏฺิเมธคานิ จ. อวีติวตฺโตติ อนติกฺกนฺโต อสมติกฺกนฺโต อวีติวตฺโตติ – ตสฺมา ¶ วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
เตนาห ภควา –
‘‘ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต’’ติ.
ยทตฺตนี ¶ ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.
ยทตฺตนี ¶ ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ. ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย ¶ วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา; อยํ ทิฏฺิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา; อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ; อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามิ อายตึ ¶ ผลปาฏิกงฺขี โหติ. อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, ทิฏฺสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สีลสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, วตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, มุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ…เป… อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ¶ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา…เป… อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. มุตสุทฺธิยาปิ อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา.
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายาติ. ตเทวาติ ตํ ทิฏฺิคตํ. ตตฺถาติ ¶ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สมุคฺคหายาติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย.
นิหีนโต ¶ ปสฺสติ สพฺพมฺนฺติ. อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺ’’นฺติ.
ตํ วาปิ [จาปิ (สี.)] คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ¶ เอวํ วทนฺติ – ‘‘คนฺโถ เอโส, ลคฺคนํ เอตํ, พนฺธนํ เอตํ, ปลิโพโธ ¶ เอโส’’ติ. เอวํ วทนฺติ เอวํ ¶ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ.
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺนฺติ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโต. ปสฺสติ หีนมฺนฺติ อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปนิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ.
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺํ วา ทิฏฺสุทฺธึ วา สุตํ วา สุตสุทฺธึ วา มุตํ วา มุตสุทฺธึ วา สีลํ วา ¶ สีลสุทฺธึ วา วตํ วา วตสุทฺธึ วา น นิสฺสเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิเวเสยฺยาติ – ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา’’ติ.
ทิฏฺิมฺปิ ¶ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปิ.
ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปีติ. อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา, สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา ¶ , ทิฏฺึ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย น อภินิพฺพตฺเตยฺย. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปิ.
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยาติ. สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา ¶ สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย.
หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปีติ. หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. เสยฺโยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – หีโน น มฺเถ ¶ วิเสสิ วาปิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺิมฺปิ ¶ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปี’’ติ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติ. อตฺตํ ปหายาติ อตฺตทิฏฺึ ปหาย. อตฺตํ ปหายาติ คาหํ [อตฺตคาหํ (สี. ก.)] ปหาย. อตฺตํ ปหายาติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตํ ¶ ปหาย. อนุปาทิยาโนติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหมาโน อปรามาสมาโน อนภินิวิสมาโนติ – อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน.
าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรตีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฏฺินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ น อภินิพฺพตฺเตตีติ – าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ.
ส ¶ เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารีติ ส เว วิยตฺเตสุ ภินฺเนสุ ทฺเวชฺฌาปนฺเนสุ ทฺเวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฏฺิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฏฺินิสฺสยํ นิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคตึ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคตึ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ น โทสาคตึ คจฺฉติ น โมหาคตึ คจฺฉติ น ภยาคตึ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺิวเสน ¶ คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี.
ทิฏฺิมฺปิ ¶ โส น ปจฺเจติ กิฺจีติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส กิฺจิ ทิฏฺิคตํ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจี’’ติ.
ยสฺสูภยนฺเต ¶ ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ¶ ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อนฺโตติ [อนฺตาติ (สฺยา.)] ผสฺโส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต; อตีโต เอโก อนฺโต, อนาคโต ทุติโย อนฺโต; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. อิธาติ สกตฺตภาโว, หุราติ ปรตฺตภาโว; อิธาติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, หุราติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ; อิธาติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, หุราติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิธาติ มนุสฺสโลโก, หุราติ เทวโลโก ¶ ; อิธาติ กามธาตุ, หุราติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; อิธาติ กามธาตุ ¶ รูปธาตุ. หุราติ อรูปธาตุ. ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ. ยสฺส อุโภ อนฺเต ¶ จ ภวาภวาย จ อิธ หุรฺจ ปณิธิ ตณฺหา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา ¶ อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา.
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ. นิเวสนาติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ…เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา…เป… อยํ ทิฏฺินิเวสนา. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺสูภยนฺเต ¶ ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีต’’นฺติ.
ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
ตสฺสีธ ¶ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตสฺส ทิฏฺเ วา ¶ ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สฺาปุพฺพงฺคมตา สฺาวิกปฺปเยยฺยตา สฺาวิคฺคเหน สฺาย อุฏฺปิตา สมุฏฺปิตา กปฺปิตา ปกปฺปิตา สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา, ทิฏฺิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ ¶ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา.
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ. ตํ พฺราหฺมณํ ¶ ทิฏฺิมนาทิยนฺตํ อคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิเวสนฺตนฺติ – ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ.
เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺยาติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ ¶ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺสีธ ¶ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺยา’’ติ.
น ¶ กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ. กตโม ตณฺหากปฺโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ ¶ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา [ทาสีทาสา (สฺยา. ก.)] อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหากปฺโป. กตโม ทิฏฺิกปฺโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ¶ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตารํ ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (สี. สฺยา. ก.)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิกปฺโป. เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ น อภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ.
น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺิธชา น ทิฏฺิเกตู น ทิฏฺาธิปเตยฺยา. น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาเรตฺวา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ.
ธมฺมาปิ ¶ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติ. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. เตสนฺติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ. น ปฏิจฺฉิตาเสติ ¶ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเส. ‘‘อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเสติ – ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส.
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ…เป… ¶ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา ¶ . น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ. พฺราหฺมโณ สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา น ยายติ น นิยฺยติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย.
ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารงฺคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต [วิตฺถาโร] ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารงฺคโต. น ปจฺเจตีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ ¶ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติ. ตาทีติ อรหา ปฺจหากาเรหิ ตาที – อิฏฺานิฏฺเ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.
กถํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที. เอกจฺเจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ ¶ พาหํ [องฺคํ (สี.)] วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ – อมุสฺมึ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต. เอวํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที.
กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราโค จตฺโต วนฺโต ¶ มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโ. โทโส…เป… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา. เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต ¶ วีติวตฺโต ¶ . โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที.
กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โกธา…เป… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที; ปฺาย สติ ปฺวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที; อภิฺาย สติ ฉฬภิฺโติ ตํนิทฺเทสา ตาที. เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ¶ ตาทีติ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น ¶ พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที’’ติ.
ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ปฺจโม.
๖. ชราสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ชราสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
อปฺปํ ¶ ¶ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ [มียติ (สี.)] ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ. ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ – ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;
น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา [สโมหิตา (สี. สฺยา. ก.)].
‘‘เย ¶ นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
‘‘อนนฺตรา ¶ จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
‘‘อนิพฺพตฺเตน ¶ น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา.
‘‘ยถา ¶ นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยา.
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา.
‘‘นิพฺพตฺตานฺจ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติ.
เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพทฺธํ [อสฺสาสูปนิพนฺธํ (ก.)] ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิฺาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา, สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ¶ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา. อฺมฺํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อฺมฺํ ¶ อนวฏฺิตา อิเม. อฺมฺํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อฺมฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ เปนฺติ อฺมฺํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อฺมฺํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติ.
เอวํ ¶ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ, จาตุมหาราชิกานํ [จาตุมฺมหาราชิกานํ (สี. สฺยา.)] เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ ¶ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ. ตาวตึสานํ เทวานํ…เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนิโย สมฺปราโย, มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย.
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
‘‘อจฺจยนฺติ ¶ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติ.
อปฺปํ ¶ วต ชีวิตํ อิทํ.
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ. กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อพฺพุทกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ปสาขกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ชาตมตฺโตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, สูติฆเรปิ [ปสูติฆเร (สฺยา.), สูติกฆเร (ก.)] จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อทฺธมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเวมาสิโกปิ…เป… เตมาสิโกปิ… จตุมาสิโกปิ… ปฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฉมาสิโกปิ… สตฺตมาสิโกปิ… อฏฺมาสิโกปิ… นวมาสิโกปิ… ทสมาสิโกปิ… สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเววสฺสิโกปิ… ติวสฺสิโกปิ… จตุวสฺสิโกปิ… ปฺจวสฺสิโกปิ ¶ … ฉวสฺสิโกปิ… สตฺตวสฺสิโกปิ… อฏฺวสฺสิโกปิ… นววสฺสิโกปิ… ทสวสฺสิโกปิ… วีสติวสฺสิโกปิ… ตึสวสฺสิโกปิ… จตฺตารีสวสฺสิโกปิ… ปฺาสวสฺสิโกปิ… สฏฺิวสฺสิโกปิ… สตฺตติวสฺสิโกปิ… อสีติวสฺสิโกปิ… นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ.
โย ¶ ¶ เจปิ อติจฺจ ชีวตีติ. โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ, ทฺเว วา วสฺสานิ ชีวติ, ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ, ปฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ…เป… ทส วา วสฺสานิ ชีวติ, วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ, ตึสํ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตารีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ – โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ. อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติ. ยทา ชิณฺโณ โหติ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต ขณฺฑทนฺโต ¶ ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร [ขลิตํ สิโร (สี.)] วลินํ ติลกาหตคตฺโต วงฺโก โภคฺโค ทณฺฑปรายโน, โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโข.
‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี.)] ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;
สพฺเพ เภทนปริยนฺตา, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
‘‘ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สพฺเพ มจฺจุปรายนา.
‘‘เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;
น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, าตี วา ปน าตเก.
‘‘เปกฺขตฺเว าตีนํ, ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถุ;
เอกเมโกว ¶ มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยติ;
เอวมพฺภาหโต โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จา’’ติ.
อถ ¶ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
เตนาห ภควา –
‘‘อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี’’ติ.
โสจนฺติ ¶ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
โสจนฺติ ชนา มมายิเตติ. ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา ¶ จ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – โสจนฺติ ชนา มมายิเต.
น ¶ หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาติ. ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. ตณฺหาปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. ทิฏฺิปริคฺคโหปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! อหมฺปิ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ, ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ. ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ น ลพฺภนฺตีติ – น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา.
วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติ. นานาภาเว วินาภาเว อฺถาภาเว สนฺเต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อลํ, อานนฺท! มา โสจิ มา ปริเทวิ. นนุ เอตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี.)] อกฺขาตํ ¶ – ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว ¶ อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา – ยํ ตํ ชาตํ ¶ ภูตํ ¶ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ! เนตํ านํ วิชฺชติ. ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามฺถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตี’’ติ – วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ.
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ. อิตีติ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ – อิติ ทิสฺวา. นาคารมาวเสติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
เตนาห ภควา –
‘‘โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส’’ติ.
มรเณนปิ ตํ ปหียติ [ปหิยฺยติ (ก.)] ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ;
เอตมฺปิ ¶ วิทิตฺวาน [เอตํ ทิสฺวาน (สี. ก.)] ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
มรเณนปิ ตํ ปหียตีติ. มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท ¶ อนฺตรธานํ มจฺจุมรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท. ตนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. ปหียตีติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ. ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ปุพฺเพว ¶ มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อตฺตํ คเมตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติ.
มรเณนปิ ¶ ตํ ปหียติ. ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺตีติ. ยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. ปุริโสติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร [โลกโวหาโร (สฺยา.)] นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ ¶ พฺยฺชนํ อภิลาโป. มมิทนฺติ มฺตีติ ตณฺหามฺนาย มฺติ, ทิฏฺิมฺนาย มฺติ, มานมฺนาย มฺติ, กิเลสมฺนาย มฺติ, ทุจฺจริตมฺนาย มฺติ, ปโยคมฺนาย มฺติ, วิปากมฺนาย มฺตีติ – ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ.
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตติ. เอตํ อาทีนวํ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ, เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต.
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา ¶ – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก. โส ภควนฺตํ มมายติ, ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา [พทฺธา (ก.) อิติวุ. ๑๐๘] ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. น จ เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. เต จ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ ¶ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’.
‘‘กุหา ¶ ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’.
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ. มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย, น ตํนินฺโน อสฺส น ตปฺโปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุตฺโต น ตทธิปเตยฺโยติ – น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘มรเณนปิ ตํ ปหียติ, ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก’’ติ.
สุปิเนน ¶ ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา.)] น ปสฺสติ.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺติ. สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ – สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ. ปฏิพุทฺโธ ¶ ปุริโส น ปสฺสตีติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ, สูริยํ ปสฺสติ, มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ, สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ, หตฺถึ ปสฺสติ, อสฺสํ ปสฺสติ, รถํ ปสฺสติ, ปตฺตึ ปสฺสติ, เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ, อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, วนรามเณยฺยกํ…เป… ภูมิรามเณยฺยกํ… โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ; ปฏิพุทฺโธ น กิฺจิ ปสฺสตีติ – ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ.
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ปิยายิตํ ชนนฺติ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินึ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา าตึ วา สาโลหิตํ วาติ – เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ.
เปตํ ¶ กาลงฺกตํ น ปสฺสตีติ. เปโต วุจฺจติ มโต. กาลงฺกตํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี’’ติ.
ทิฏฺาปิ ¶ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ ¶ , [นามเมวา’วสิสฺสติ (สี. สฺยา.)] อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน.
ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนาติ. ทิฏฺาติ เย จกฺขุวิฺาณาภิสมฺภูตา. สุตาติ เย โสตวิฺาณาภิสมฺภูตา ¶ . เต ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ – ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา.
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตีติ. เยสนฺติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. นามนฺติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป. ปวุจฺจตีติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ.
นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติ. รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นามํเยวาวสิสฺสติ. อกฺเขยฺยนฺติ. อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ – นามํ เอวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ. เปตสฺส ชนฺตุโนติ. เปตสฺสาติ มตสฺส กาลงฺกตสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – เปตสฺส ชนฺตุโน.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺาปิ ¶ ¶ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน’’ติ.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ ¶ , น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตติ. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตทาโห อนฺโตปริทาโห [อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห (สฺยา.)] เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ ¶ , กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ ¶ , ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ ¶ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ¶ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ; มมายิตสฺมึ วตฺถุสฺมึ โสกํ น ชหนฺติ, ปริเทวํ น ชหนฺติ, มจฺฉริยํ น ชหนฺติ, เคธํ น ชหนฺติ นปฺปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺตึ กโรนฺติ น อนภาวํ คเมนฺตีติ – โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ นปฺปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต.
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโนติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ ¶ สมฺปสฺสมานา มมตฺเตสูติ – ตสฺมา. มุนโยติ โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. เตน าเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตา. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ปริคฺคโหติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปริจฺจชิตฺวา ทิฏฺิปริคฺคหํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา อจรึสุ วิหรึสุ อิริยึสุ วตฺตึสุ ปาลึสุ ยปึสุ ยาปึสุ. เขมทสฺสิโนติ ¶ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เขมทสฺสิโนติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ – ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ, น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน’’ติ.
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ¶ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
ปติลีนจรสฺส ¶ ภิกฺขุโนติ. ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา [เสขา (สี. สฺยา.)]. อรหา ปติลีโน. กึการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา? เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา [สนฺนิรุมฺเภนฺตา (สี.)] สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, โสตทฺวาเร จิตฺตํ…เป… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา ¶ จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ยถา กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ; เอวเมว ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ…เป… โสตทฺวาเร จิตฺตํ… ฆานทฺวาเร ¶ จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ตํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน.
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทนฺติ – มฺโจ ปีํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายคนฺธฆายเนน… อสปฺปายรสสายเนน… อสปฺปายโผฏฺพฺพผุสเนน… อสปฺปาเยหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ ¶ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ วิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ.
สามคฺคิยมาหุ ¶ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ. สามคฺคิโยติ ติสฺโส สามคฺคิโย – คณสามคฺคี, ธมฺมสามคฺคี, อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. กตมา คณสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา ¶ อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ – อยํ ¶ คณสามคฺคี. กตมา ธมฺมสามคฺคี? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฏฺนฺติ วิมุจฺจนฺติ; น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท ปวิวาโท อตฺถิ – อยํ ธมฺมสามคฺคี. กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ; น เตสํ นิพฺพานธาตุยา [เตน (สี.)] อูนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปฺายติ – อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. ภวเนติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ, ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ, เปตฺติวิสยิกานํ เปตฺติวิสโย ภวนํ, มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ, เทวานํ เทวโลโก ภวนนฺติ. สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ. ตสฺเสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปติรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ, โย เอวํ ปฏิจฺฉนฺเน นิรเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เทวโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺยาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
เตนาห ภควา –
‘‘ปติลีนจรสฺส ¶ ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ.
สพฺพตฺถ ¶ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
สพฺพตฺถ ¶ มุนี อนิสฺสิโตติ. สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขฺุเจว รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อนิสฺสิโตติ ¶ . ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ ¶ … เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺํ… สุตํ… มุตํ… วิฺาตํ… สพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต.
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ. ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา ¶ วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตรา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยา. อปฺปิยาติ ทฺเว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยา. กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ¶ อปฺปิยา. น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ. ‘‘อยํ เม สตฺโต ปิโย, อิเม จ สงฺขารา มนาปา’’ติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ; ‘‘อยํ เม สตฺโต อปฺปิโย, อิเม จ สงฺขารา อมนาปา’’ติ ปฏิฆวเสน ¶ อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ.
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ¶ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ ¶ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ.
ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา ¶ วาริ ปทุมปตฺตํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ตสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ปริเทโว มจฺฉริยฺจ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตา อปลิตฺตา อนุปลิตฺตา. โส จ ปุคฺคโล อรหนฺโต เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี’’ติ.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ [ทิฏฺสุเต มุเตสุ (สี.), ทิฏฺสุตํ มุเตสุ (สฺยา. ก.)] วา.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรติ. อุทพินฺทุ วุจฺจติ อุทกเถโว. โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. ยถา อุทพินฺทุ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ ¶ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร. ปทุเม ¶ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา วาริ ปทุมปุปฺผํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เอวํ ¶ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป ¶ จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา.
เตนาห ภควา –
‘‘อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา’’ติ.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา;
นาฺเน ¶ วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธต จ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป… มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ ¶ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา.
อถ ¶ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ¶ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ… สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตฺจ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ ¶ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโน.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. โธโน ทิฏฺํ น มฺติ, ทิฏฺสฺมึ น มฺติ, ทิฏฺโต น มฺติ, ทิฏฺา เมติ น มฺติ; สุตํ น มฺติ, สุตสฺมึ น มฺติ, สุตโต น มฺติ, สุตํ เมติ น มฺติ; มุตํ น มฺติ, มุตสฺมึ น มฺติ, มุตโต น มฺติ, มุตํ เมติ น มฺติ; วิฺาตํ น มฺติ, วิฺาตสฺมึ น มฺติ, วิฺาตโต น มฺติ, วิฺาตํ เมติ น มฺติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘อสฺมีติ, ภิกฺขเว, มฺิตเมตํ, อยมหมสฺมีติ มฺิตเมตํ, ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, น ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, รูปี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, อรูปี ภวิสฺสนฺติ ¶ มฺิตเมตํ, สฺี ภวิสฺสนฺติ ¶ มฺิตเมตํ, อสฺี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ. มฺิตํ [มฺิตํ หิ (สี.)], ภิกฺขเว, โรโค, มฺิตํ คณฺโฑ, มฺิตํ สลฺลํ, มฺิตํ อุปทฺทโว. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อมฺมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ, เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ – โธโน น หิ เตน มฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา.
นาฺเน ¶ วิสุทฺธิมิจฺฉตีติ. โธโน อฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อฺตฺร พเลหิ อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ.
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ; อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ. วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติชรามรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โธโน ¶ น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา;
นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี’’ติ.
ชราสุตฺตนิทฺเทโส ฉฏฺโ.
๗. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
เมถุนมนุยุตฺตสฺส ¶ ¶ , [อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย]
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;
สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเส.
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ. เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ. กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ ¶ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ; เอวเมวํ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม.
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ. เมถุนธมฺเม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตปฺโปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส ตทธิปเตยฺยสฺสาติ ¶ – เมถุนมนุยุตฺตสฺส.
อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ¶ ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ติสฺโสติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป. เมตฺเตยฺโยติ ¶ ตสฺส เถรสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย.
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริสาติ. วิฆาตนฺติ วิฆาตํ อุปฆาตํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ [อุตฺตานึ กโรหิ (ก.)] ปกาเสหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารววจนํ สปฺปติสฺสวจนเมตํ มาริสาติ – วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส.
สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ. ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺึ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – สุตฺวาน ตว สาสนํ.
วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ. วิเวโกติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาสปฺุชํ ¶ , กาเยน วิวิตฺโต วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ ¶ , เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – อยํ กายวิเวโก.
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิฺาณฺจายตนํ ¶ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา ¶ อนุสหคตา กามราคานุสยา ¶ ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ – อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ – อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ; จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปตฺตานํ; อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ. วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ. โส เถโร ปกติยา สิกฺขิตสิกฺโข. อปิ จ ธมฺมเทสนํ อุปาทาย ธมฺมเทสนํ สาเวนฺโต [ยาจนฺโต (สี. สฺยา.)] เอวมาห – วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ.
เตนาห เถโร ติสฺสเมตฺเตยฺโย –
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส ¶ , [อิจฺจายสฺมา ติสฺโส เมตฺเตยฺโย]
วิฆาตํ พฺรูหิ มาริส;
สุตฺวาน ตว สาสนํ, วิเวเก สิกฺขิสฺสามเส’’ติ.
เมถุนมนุยุตฺตสฺส ¶ ¶ , [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]
มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;
มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ.
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ. เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ. กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภสฺสการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วิวาทการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ อธิกรณการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ วาทิโน เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ; เอวเมวํ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ¶ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ – ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม.
เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ. เมถุนธมฺเม ยุตฺตสฺส ปยุตฺตสฺส อายุตฺตสฺส สมายุตฺตสฺส ตจฺจริตสฺส ตพฺพหุลสฺส ตคฺครุกสฺส ตนฺนินฺนสฺส ตปฺโปณสฺส ตปฺปพฺภารสฺส ตทธิมุตฺตสฺส ตทธิปเตยฺยสฺสาติ – เมถุนมนุยุตฺตสฺส.
เมตฺเตยฺยาติ ภควา ตํ เถรํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ¶ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ [ภคฺคกณฺฑโกติ (สี. สฺยา.)] ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ [อรฺเ วนปตฺถานิ (สี.)] ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ ¶ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สี. สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา ¶ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ [อภิฺาณานํ (สี.)] ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา. ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา ¶ กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตฺาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – เมตฺเตยฺยาติ ภควา.
มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติ. ทฺวีหิ การเณหิ สาสนํ มุสฺสติ – ปริยตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติ, ปฏิปตฺติสาสนมฺปิ มุสฺสติ. กตมํ ปริยตฺติสาสนํ? ยํ ตสฺส ปริยาปุฏํ – สุตฺตํ เคยฺยํ ¶ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ – อิทํ ปริยตฺติสาสนํ. ตมฺปิ มุสฺสติ สมฺมุสฺสติ ปมุสฺสติ สมฺปมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติ – เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํ.
กตมํ ปฏิปตฺติสาสนํ? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา ¶ อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อิทํ ปฏิปตฺติสาสนํ. ตมฺปิ มุสฺสติ สมฺมุสฺสติ ปมุสฺสติ สมฺปมุสฺสติ ปริพาหิโร โหตีติ. เอวมฺปิ มุสฺสเต วาปิ สาสนํ.
มิจฺฉา ¶ จ ปฏิปชฺชตีติ. ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ ¶ , สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณตีติ – มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ.
เอตํ ตสฺมึ อนาริยนฺติ. เอตํ ตสฺมึ ปุคฺคเล อนริยธมฺโม พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อฺาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโม, ยทิทํ มิจฺฉาปฏิปทาติ – เอตํ ตสฺมึ อนาริยํ.
เตนาห ภควา –
‘‘เมถุนมนุยุตฺตสฺส, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]
มุสฺสเต วาปิ สาสนํ;
มิจฺฉา จ ปฏิปชฺชติ, เอตํ ตสฺมึ อนาริย’’นฺติ.
เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ.
เอโก ปุพฺเพ จริตฺวานาติ. ทฺวีหิ การเณหิ เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา. กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ ¶ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ¶ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก ¶ จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน.
กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน.
เมถุนํ โย นิเสวตีติ. เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม…เป… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. เมถุนํ โย นิเสวตีติ ¶ . โย อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ ปฏิเสวตีติ – เมถุนํ โย นิเสวติ.
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเกติ. ยานนฺติ หตฺถิยานํ อสฺสยานํ โคยานํ อชยานํ เมณฺฑยานํ โอฏฺยานํ ขรยานํ ภนฺตํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ, วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหติ, ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภฺชติ, ปปาเตปิ ปปตติ. ยถา ตํ ภนฺตํ ¶ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ อุปฺปถํ คณฺหาติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค อุปฺปถํ คณฺหาติ, มิจฺฉาทิฏฺึ คณฺหาติ…เป… มิจฺฉาสมาธึ คณฺหาติ. ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค วิสมํ กายกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ วจีกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ มโนกมฺมํ อภิรุหติ, วิสมํ ปาณาติปาตํ อภิรุหติ, วิสมํ อทินฺนาทานํ อภิรุหติ, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ อภิรุหติ, วิสมํ มุสาวาทํ อภิรุหติ, วิสมํ ปิสุณวาจํ อภิรุหติ, วิสมํ ผรุสวาจํ อภิรุหติ, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ อภิรุหติ ¶ , วิสมํ อภิชฺฌํ อภิรุหติ, วิสมํ พฺยาปาทํ อภิรุหติ, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺึ อภิรุหติ, วิสเม สงฺขาเร อภิรุหติ, วิสเม ปฺจ กามคุเณ อภิรุหติ, วิสเม นีวรเณ อภิรุหติ. ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภฺชติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค นิรเย อตฺตานํ ภฺชติ ¶ , ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ ภฺชติ, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ ภฺชติ, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ ภฺชติ, เทวโลเก อตฺตานํ ภฺชติ. ยถา ตํ ภนฺตํ ยานํ อทนฺตํ อการิตํ อวินีตํ ปปาเต ปปตติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก ภนฺตยานปฏิภาโค ชาติปปาตมฺปิ ปปตติ, ชราปปาตมฺปิ ปปตติ, พฺยาธิปปาตมฺปิ ปปตติ, มรณปปาตมฺปิ ปปตติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ปปตติ. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเกติ ¶ – ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก.
หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ. ปุถุชฺชนาติ เกนฏฺเน ปุถุชฺชนา? ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา ¶ , ปุถุ นานาภิสงฺขาเร [นานาภิสงฺขาเรหิ (สฺยา.)] อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา [อชฺโฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา. หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ. ปุถุชฺชนํ หีนํ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ¶ ฉตุกฺกํ ปริตฺตนฺติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – หีนมาหุ ปุถุชฺชนํ.
เตนาห ภควา –
‘‘เอโก ปุพฺเพ จริตฺวาน, เมถุนํ โย นิเสวติ;
ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชน’’นฺติ.
ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว.
ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สาติ. กตโม ยโส? อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว สกฺกโต โหติ ครุกโต ¶ มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ – อยํ ยโส. กตมา กิตฺติ? อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว กิตฺติวณฺณคโต โหติ ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฏิภาโน – สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ ¶ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อยํ กิตฺตีติ – ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ.
หายเต ¶ วาปิ ตสฺส สาติ. ตสฺส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติ ปริหายติ ¶ ปริธํสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ หายเต วาปิ ตสฺส สา.
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ. เอตนฺติ ปุพฺเพ สมณภาเว ยโส กิตฺติ จ, อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ; เอตํ สมฺปตฺตึ ¶ วิปตฺตึ. ทิสฺวาติ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ, มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ. สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อยํ อาสวนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา. เมถุนธมฺโม ¶ นาม โย โส อสทฺธมฺโม…เป… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม.
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ. เมถุนธมฺมสฺส ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว.
เตนาห ภควา –
‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา สิกฺเขถ, เมถุนํ วิปฺปหาตเว’’ติ.
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
สงฺกปฺเปหิ ¶ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายตีติ. กามสงฺกปฺเปน พฺยาปาทสงฺกปฺเปน วิหึสาสงฺกปฺเปน ทิฏฺิสงฺกปฺเปน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ปิหิโต กปโณ วิย มนฺโท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ [อวชฺฌายติ (สฺยา.)]. ยถา อุลูโก รุกฺขสาขายํ มูสิกํ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา โกตฺถุ นทีตีเร มจฺเฉ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา ¶ พิฬาโร สนฺธิสมลสงฺกฏิเร มูสิกํ มคยมาโน ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ, ยถา คทฺรโภ วหจฺฉินฺโน สนฺธิสมลสงฺกฏิเร ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายติ; เอวเมวํ โส วิพฺภนฺตโก กามสงฺกปฺเปน พฺยาปาทสงฺกปฺเปน วิหึสาสงฺกปฺเปน ทิฏฺิสงฺกปฺเปน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต ¶ สมนฺนาคโต ปิหิโต กปโณ วิย มนฺโท วิย โมมูโห วิย ฌายติ ปชฺฌายติ นิชฺฌายติ อปชฺฌายตีติ – สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส กปโณ วิย ฌายติ.
สุตฺวา ¶ ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธติ. ปเรสนฺติ อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฏฺา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ – ‘‘ตสฺส เต, อาวุโส, อลาภา, ตสฺส เต ทุลฺลทฺธํ, ยํ ตฺวํ เอวรูปํ อุฬารํ สตฺถารํ ลภิตฺวา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา เอวรูปํ อริยคณํ ลภิตฺวา หีนสฺส เมถุนธมฺมสฺส การณา พุทฺธํ ¶ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตสิ. สทฺธาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, หิรีปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, โอตฺตปฺปมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วีริยมฺปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, สติปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, ปฺาปิ นาม เต นาโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสู’’ติ. เตสํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺึ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา มงฺกุ โหติ, ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ. ตถาวิโธติ ¶ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค. โย โส วิพฺภนฺตโกติ – สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
เตนาห ภควา –
‘‘สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ’’ติ.
อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหติ [สํคาหติ (ก.)] .
อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโตติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. สตฺถานีติ ตีณิ สตฺถานิ – กายสตฺถํ, วจีสตฺถํ, มโนสตฺถํ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถํ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีสตฺถํ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนสตฺถํ. ปรวาเทหิ โจทิโตติ. อุปชฺฌาเยหิ วา อาจริเยหิ วา สมานุปชฺฌายเกหิ วา สมานาจริยเกหิ ¶ วา มิตฺเตหิ วา สนฺทิฏฺเหิ วา สมฺภตฺเตหิ วา สหาเยหิ วา โจทิโต สมฺปชานมุสา ภาสติ. ‘‘อภิรโต อหํ, ภนฺเต, อโหสึ ปพฺพชฺชาย. มาตา เม โปเสตพฺพา, เตนมฺหิ วิพฺภนฺโต’’ติ ภณติ ¶ . ‘‘ปิตา เม โปเสตพฺโพ ¶ , เตนมฺหิ วิพฺภนฺโต’’ติ ภณติ. ‘‘ภาตา เม โปเสตพฺโพ… ภคินี เม โปเสตพฺพา… ปุตฺโต เม โปเสตพฺโพ… ธีตา เม โปเสตพฺพา… มิตฺตา เม โปเสตพฺพา… อมจฺจา เม โปเสตพฺพา… าตกา เม โปเสตพฺพา… สาโลหิตา เม โปเสตพฺพา, เตนมฺหิ วิพฺภนฺโต’’ติ ภณติ. วจีสตฺถํ กโรติ สงฺกโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – อถ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต.
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธติ. เอโส ตสฺส มหาเคโธ ¶ มหาวนํ มหาคหนํ มหากนฺตาโร มหาวิสโม มหากุฏิโล มหาปงฺโก มหาปลิโป มหาปลิโพโธ มหาพนฺธนํ, ยทิทํ สมฺปชานมุสาวาโทติ – เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ.
โมสวชฺชํ ปคาหตีติ. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ‘‘ชานํ’’ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติ. อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ ¶ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ.
อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ. อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ ปฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ, วินิธาย ขนฺตึ, วินิธาย รุจึ, วินิธาย สฺํ, วินิธาย ภาวํ. อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. โมสวชฺชํ ปคาหตีติ. โมสวชฺชํ ¶ ปคาหติ โอคาหติ อชฺโฌคาหติ ปวิสตีติ – โมสวชฺชํ ปคาหติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘อถ ¶ สตฺถานิ กุรุเต, ปรวาเทหิ โจทิโต;
เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหตี’’ติ.
ปณฺฑิโตติ สมฺาโต, เอกจฺจริยํ [เอกจริยํ (สี. สฺยา.)] อธิฏฺิโต;
ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโต, มนฺโทว ปริกิสฺสติ.
ปณฺฑิโตติ สมฺาโตติ. อิเธกจฺโจ ปุพฺเพ สมณภาเว กิตฺติ วณฺณคโต โหติ – ‘‘ปณฺฑิโต วิยตฺโต เมธาวี พหุสฺสุโต จิตฺตกถี กลฺยาณปฏิภาโน สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี’’ติ วา ¶ . เอวํ าโต โหติ ปฺาโต สมฺาโต โหตีติ – ปณฺฑิโตติ สมฺาโต.
เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโตติ. ทฺวีหิ การเณหิ เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา. กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา…เป… เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต. กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ…เป… เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโตติ – เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต.
ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโตติ. เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม…เป… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโตติ. โส อปเรน สมเยน พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เมถุนธมฺเม ยุตฺโต [ยุตฺโต สํยุตฺโต (สี.)] ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ – ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโต.
มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ. กปโณ วิย มนฺโท วิย โมมูโห วิย กิสฺสติ ¶ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ. ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ. ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ ¶ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อทฺธทณฺฑเกหิปิ ¶ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ ¶ , กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จิรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉกมฺปิ (ก.)] กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ.
อถ วา กามตณฺหาย อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต โภเค ปริเยสนฺโต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติ, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ปีฬิยมาโน ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตกฺโกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาลมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลึ [กมลึ (สฺยา.), ตํมลึ (ก.)] คจฺฉติ, วงฺคํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฏํ ¶ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมึ คจฺฉติ, ตมฺพปาณึ คจฺฉติ, สุปฺปาทกํ คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฏฺํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ คจฺฉติ, ภงฺคณํ คจฺฉติ, สรมตํ คณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ ¶ , ปรมโยนํ [ปีนํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, วินกํ [นวกํ (สี.)] คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ, เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติ. เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ.
คเวสนฺโต น วินฺทติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสติ.
คเวสนฺโต วินฺทติ, ลทฺธาปิ อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ – ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคี ทเหยฺยุํ, น อุทกํ วเหยฺย, น อปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’’นฺติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ. โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ¶ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ กิสฺสติ ปริกิสฺสติ ปริกิลิสฺสตีติ ¶ – ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโต, มนฺโทว ปริกิสฺสติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปณฺฑิโตติ สมฺาโต, เอกจฺจริยํ อธิฏฺิโต;
ส จาปิ เมถุเน ยุตฺโต, มนฺโทว ปริกิสฺสตี’’ติ.
เอตมาทีนวํ ตฺวา, มุนึ ปุพฺพาปเร อิธ;
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุนํ.
เอตมาทีนวํ ตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธาติ. เอตนฺติ ปุพฺเพ สมณภาเว ยโส จ กิตฺติ จ, อปรภาเค พุทฺธํ ธมฺมํ สงฺฆํ ¶ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตสฺส อยโส จ อกิตฺติ จ; เอตํ สมฺปตฺตึ วิปตฺติฺจ. ตฺวาติ ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ – เอตมาทีนวํ ตฺวา มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ.
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิราติ. ทฺวีหิ การเณหิ เอกจฺจริยํ ทฬหํ กเรยฺย – ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเน วา. กถํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย? สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ¶ ยเปยฺย ยาเปยฺย. เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย.
กถํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺย? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสเวยฺย อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ¶ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺเฉยฺย, เอโก ติฏฺเยฺย, เอโก นิสีเทยฺย, เอโก เสยฺยํ กปฺเปยฺย, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิเสยฺย, เอโก ¶ ปฏิกฺกเมยฺย, เอโก รโห นิสีเทยฺย, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺเยฺย, เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย. เอวํ คณาววสฺสคฺคฏฺเน เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติ – เอกจฺจริยํ ¶ ทฬฺหํ กเรยฺย, ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหํ สมาทาโน อสฺส, อวฏฺิตสมาทาโน อสฺส กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิรา.
น นิเสเวถ เมถุนนฺติ. เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม…เป… ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. เมถุนธมฺมํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปฏิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – น นิเสเวถ เมถุนํ.
เตนาห ภควา –
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธ;
เอกจฺจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, น นิเสเวถ เมถุน’’นฺติ.
วิเวกฺเว สิกฺเขถ, เอตํ อริยานมุตฺตมํ;
น เตน เสฏฺโ มฺเถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก.
วิเวกฺเว สิกฺเขถาติ. วิเวโกติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม ¶ กายวิเวโก…เป… อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ ¶ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. วิเวกฺเว สิกฺเขถาติ วิเวกฺเว สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – วิเวกฺเว สิกฺเขถ.
เอตํ อริยานมุตฺตมนฺติ. อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ. อริยานํ เอตํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ยทิทํ วิเวกจริยาติ – เอตํ อริยานมุตฺตมํ.
น เตน เสฏฺโ มฺเถาติ. กายวิเวกจริยาย อุนฺนตึ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – เตน เสฏฺโ น มฺเถ.
ส ¶ ¶ เว นิพฺพานสนฺติเกติ. โส นิพฺพานสฺส สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเติ – ส เว นิพฺพานสนฺติเก.
เตนาห ภควา –
‘‘วิเวกฺเว สิกฺเขถ, เอตํ อริยานมุตฺตมํ;
น เตน เสฏฺโ มฺเถ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก’’ติ.
ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชา.
ริตฺตสฺส มุนิโน จรโตติ. ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ¶ ปวิวิตฺตสฺส ¶ , กายทุจฺจริเตน ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺส. วจีทุจฺจริเตน…เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเยฺเยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺตสฺส วิวิตฺตสฺส ปวิวิตฺตสฺส. มุนิโนติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. จรโตติ จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – ริตฺตสฺส มุนิโน จรโต.
กาเมสุ อนเปกฺขิโนติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขมาโน จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม, วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต [สีตีภูโต (สี.)] สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – กาเมสุ อนเปกฺขิโน.
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ ¶ ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส ทิฏฺโฆํ ติณฺณสฺส อวิชฺโชฆํ ติณฺณสฺส สพฺพสงฺขารปถํ ติณฺณสฺส อุตฺติณฺณสฺส นิตฺติณฺณสฺส อติกฺกนฺตสฺส สมติกฺกนฺตสฺส วีติวตฺตสฺส ปารํ คตสฺส ปารํ ปตฺตสฺส ¶ ¶ อนฺตํ คตสฺส ¶ อนฺตํ ปตฺตสฺส โกฏึ คตสฺส โกฏึ ปตฺตสฺส ปริยนฺตํ คตสฺส ปริยนฺตํ ปตฺตสฺส โวสานํ คตสฺส โวสานํ ปตฺตสฺส ตาณํ คตสฺส ตาณํ ปตฺตสฺส เลณํ คตสฺส เลณํ ปตฺตสฺส สรณํ คตสฺส สรณํ ปตฺตสฺส อภยํ คตสฺส อภยํ ปตฺตสฺส อจฺจุตํ คตสฺส อจฺจุตํ ปตฺตสฺส อมตํ คตสฺส อมตํ ปตฺตสฺส นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ. ยถา อิณายิกา อานณฺยํ [อาณณฺยํ (อฏฺ.)] ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา อาพาธิกา อาโรคฺยํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา พนฺธนพทฺธา พนฺธนโมกฺขํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา ทาสา ภุชิสฺสํ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ยถา กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทา [กนฺตารทฺธานปกฺขนฺตา (สี.), กนฺตารทฺธานปกฺขนฺนา (สฺยา.)] เขมนฺตภูมึ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ; เอวเมวํ ปชา กาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา เต กาโมฆํ ติณฺณสฺส ภโวฆํ ติณฺณสฺส…เป… นิพฺพานํ คตสฺส นิพฺพานํ ปตฺตสฺส อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺตีติ – โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชา.
เตนาห ภควา –
‘‘ริตฺตสฺส ¶ มุนิโน จรโต, กาเมสุ อนเปกฺขิโน;
โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชา’’ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทโส สตฺตโม.
๘. ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปสูรสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
อิเธว ¶ ¶ สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.
อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺตีติ. อิเธว สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก ¶ … อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ.
นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหูติ. อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติ. ‘‘โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต ¶ , คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา ¶ , มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ – เอวมาหํสุ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ.
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาติ. ยํ นิสฺสิตาติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ ¶ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา [ปติฏฺิตา (สี.), สนฺนิสฺสิตา (สฺยา.)] อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สุภํ วทานาติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา [ธีรวาทา (สฺยา.)] ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา.
ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺาติ. ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ ¶ – ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.
เตนาห ภควา –
‘‘อิเธว ¶ สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา’’ติ.
เต ¶ วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;
วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหาติ. เต วาทกามาติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตา. ปริสํ วิคยฺหาติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อชฺโฌคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ – เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห.
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺนฺติ. มิถูติ ทฺเว ชนา ทฺเว กลหการกา ทฺเว ภณฺฑนการกา ทฺเว ภสฺสการกา ทฺเว วิวาทการกา ทฺเว อธิกรณการกา ทฺเว วาทิโน ทฺเว สลฺลาปกา; เต อฺมฺํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ.
วทนฺติ ¶ ¶ เต อฺสิตา กโถชฺชนฺติ. อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ วทนฺติ, กลหํ วทนฺติ, ภณฺฑนํ วทนฺติ, วิคฺคหํ วทนฺติ, วิวาทํ วทนฺติ, เมธคํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ.
ปสํสกามา กุสลาวทานาติ. ปสํสกามาติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตา. กุสลาวทานาติ ¶ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา –
‘‘เต ¶ วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;
วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา’’ติ.
ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
ยุตฺโต ¶ กถายํ ปริสาย มชฺเฌติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน กถายํ ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต สมฺปยุตฺโต กเถตุนฺติ – ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ.
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ. ปสํสมิจฺฉนฺติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺตึ วณฺณหาริยํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโต. วินิฆาติ โหตีติ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติ. ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวิยํ [อาเวธิยํ (สฺยา.)] กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพิยํ [นิพฺเพธิยํ (สฺยา. ก.)] กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามี’’ติ, เอวํ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ – ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ.
อปาหตสฺมึ ¶ ปน มงฺกุ โหตีติ. เย เต ปฺหวีมํสกา ¶ ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา [ปาสนิกา (สฺยา.)], เต อปหรนฺติ. ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวิยา เต อกตา, นิพฺเพิยา เต ทุกฺกฏา ¶ , เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ อปหรนฺติ. อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหตีติ ¶ . อปาหตสฺมึ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ.
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติ. นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรตีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ วิรนฺธเมสี อปรทฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
เตนาห ภควา –
‘‘ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี’’ติ.
ยมสฺส ¶ วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส [ปฺหวิมํสกา เย (สฺยา.)] ;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหูติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ¶ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ.
อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเสติ. เย เต ปฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติ. ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ ¶ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวิยา เต อกตา, นิพฺเพิยา เต ทุกฺกฏา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ, อปหรนฺตีติ – อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส.
ปริเทวติ ¶ โสจติ หีนวาโทติ. ปริเทวตีติ ‘‘อฺํ มยา อาวชฺชิตํ อฺํ จินฺติตํ อฺํ อุปธาริตํ, อฺํ อุปลกฺขิตํ โส มหาปกฺโข มหาปริโส มหาปริวาโร; ปริสา จายํ วคฺคา, น สมคฺคา; สมคฺคาย ปริสาย เหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภฺชิสฺสามี’’ติ, ยา เอวรูปา [โย เอวรูโป (สฺยา.)] วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – ปริเทวติ. โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติ โสจติ ‘‘มยฺหํ ปราชโย’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ยโส’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อยโส’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ปสํสา’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ นินฺทา’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส สุข’’นฺติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ ทุกฺข’’นฺติ โสจติ, ‘‘โส ¶ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต ¶ อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – ปริเทวติ โสจติ. หีนวาโทติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูรวาโทติ – ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท.
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติ. โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อถ วา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี’’ติ.
เอเต ¶ วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เอเต ¶ วิวาทา สมเณสุ ชาตาติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. เอเต ทิฏฺิกลหา ทิฏฺิภณฺฑนา ทิฏฺิวิคฺคหา ทิฏฺิวิวาทา ทิฏฺิเมธคา สมเณสุ ชาตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ – เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา.
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติ. ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํสา โหติ, สุขทุกฺขํ ¶ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺานิฏฺํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาติตนิคฺฆาติตํ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ, ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุกฺเขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, โสมนสฺเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนสฺเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, อุนฺนติยา [อุณฺณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โอนติยา [โอณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ – เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ.
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติ. กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ น กเรยฺย, กลหํ น กเรยฺย, ภณฺฑนํ น กเรยฺย, วิคฺคหํ น กเรยฺย, วิวาทํ น กเรยฺย, เมธคํ น กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต ¶ นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ.
น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ. ปสํสลาภา อฺโ อตฺโถ นตฺถิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ ¶ , คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ – น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส [โส ตํ (สี.)] หสฺสตี อุนฺนมตี [อุณฺณมตี (สฺยา. ก.)] จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตีติ. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ – ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ.
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ – อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ.
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ. โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺโ โหติ หฏฺโ ปหฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโป. อถ วา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโน. โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ โส เตน ชยตฺเถน ¶ อุนฺนโต โหติ อุนฺนโม ¶ ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน.
ปปฺปุยฺย ¶ ตมตฺถํ ยถา มโน อหูติ. ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา. ยถา มโน อหูติ ยถา มโน อหุ, ยถา จิตฺโต อหุ, ยถา สงฺกปฺโป อหุ, ยถา วิฺาโณ อหูติ – ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู’’ติ.
ยา ¶ อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมีติ. ยา อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – ยา อุนฺนติ. สาสฺส วิฆาตภูมีติ สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุปฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฏฺฏนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ – ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ.
มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ. โส ปุคฺคโล มานฺจ วทติ อติมานฺจ วทตีติ – มานาติมานํ วทเต ปเนโส.
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ¶ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. น วิวาทเยถาติ ¶ น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ.
น ¶ หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ทิฏฺิกลเหน ทิฏฺิภณฺฑเนน ทิฏฺิวิคฺคเหน ทิฏฺิวิวาเทน ทิฏฺิเมธเคน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตี’’ติ.
สูโร ¶ ¶ ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโติ. สูโรติ สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี. ราชขาทาย ปุฏฺโติ ราชขาทนีเยน ราชโภชนีเยน ปุฏฺโ โปสิโต ¶ อปาทิโต วฑฺฒิโตติ – สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ.
อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ. โส คชฺชนฺโต อุคฺคชฺชนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ.
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูราติ. เยเนว โส ทิฏฺิคติโก เตน ปเลหิ, เตน วช, เตน คจฺฉ, เตน อติกฺกม, โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร ปฏิปุริโส ปฏิสตฺตุ ปฏิมลฺโลติ – เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร.
ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติ. ปุพฺเพว โพธิยา มูเล เย ปฏิเสนิกรา กิเลสา ปฏิโลมกรา ปฏิกณฺฑกกรา ปฏิปกฺขกรา เต นตฺถิ น ¶ สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. ยทิทํ ¶ ยุธายาติ ยทิทํ ยุทฺธตฺถาย กลหตฺถาย ภณฺฑนตฺถาย วิคฺคหตฺถาย วิวาทตฺถาย เมธคตฺถายาติ – ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
เตนาห ภควา –
‘‘สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา’’ติ.
เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เย ¶ ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา คณฺหิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ กลหํ กโรนฺติ ภณฺฑนํ กโรนฺติ ¶ ‘วิคฺคหํ กโรนฺติ วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ¶ ปโหสี’’ติ – เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ.
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติ. เต ตฺวํ ทิฏฺิคติเก วทสฺสุ วาเทน วาทํ, นิคฺคเหน นิคฺคหํ, ปฏิกมฺเมน ปฏิกมฺมํ, วิเสเสน วิเสสํ, ปฏิวิเสเสน ปฏิวิเสสํ, อาเวิยาย อาเวิยํ, นิพฺเพิยาย นิพฺเพิยํ, เฉเทน เฉทํ, มณฺฑเลน มณฺฑลํ, เต ¶ ตุยฺหํ ปฏิสูรา ปฏิปุริสา ปฏิสตฺตู ปฏิมลฺลาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ. วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติ. วาเท ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเตเยว ปฏิเสนิกตฺตา [ปฏิเสนิกตา (ก.), เอวํ เสเสสุ ตีสุ ปเทสุปิ] ปฏิโลมกตฺตา ¶ ปฏิภณฺฑกตฺตา ปฏิปกฺขกตฺตา กลหํ กเรยฺยุํ ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ วิคฺคหํ กเรยฺยุํ วิวาทํ กเรยฺยุํ เมธคํ กเรยฺยุํ, เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ¶ ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา’’ติ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺตีติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ ¶ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, โลโภ มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป…;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ¶ ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจติ วิเสนิกตฺวาติ. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ ¶ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ.
ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานาติ. เยสํ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ¶ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เต ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา อปฺปฏิวิรุชฺฌมานา อปฺปหียมานา อปฺปฏิหฺมานา อปฺปฏิหตมานาติ – ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา.
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูราติ. เตสุ อรหนฺเตสุ ขีณาสเวสุ กึ ลเภถ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลนฺติ – เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร.
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติ. เยสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติ.
อถ ¶ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, [ปวิตกฺกมาคม (สี.), สวิตกฺกมาคมา (ก.)] มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
อถ ¶ ¶ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. ปวิตกฺกมาคมาติ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพิยํ กริสฺสามิ ¶ , กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามิ’’ เอวํ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต อาคโตสิ อุปคโตสิ สมฺปตฺโตสิ มยา สทฺธึ สมาคโตสีติ – อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา.
มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโตติ. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. จิตฺเตน ทิฏฺึ จินฺเตนฺโต วิจินฺเตนฺโต ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาติ – มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ. โธนา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา ¶ จ. อถ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ… สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อถ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ภควา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต ¶ อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ภควา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนติ.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ. ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน นิหีโน ¶ โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต. โส หิ ภควา อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิสิฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. ยถา สโส น ปฏิพโล มตฺเตน มาตงฺเคน สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา โกตฺถุโก น ปฏิพโล สีเหน มิครฺา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา วจฺฉโก ตรุณโก เธนุปโก ¶ น ปฏิพโล อุสเภน จลกกุนา [พลกฺกกุนา (สฺยา.)] สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ธงฺโก น ¶ ปฏิพโล ครุเฬน เวนเตยฺเยน สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา จณฺฑาโล น ปฏิพโล รฺา จกฺกวตฺตินา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ปํสุปิสาจโก น ปฏิพโล อินฺเทน เทวรฺา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; เอวเมว ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีนปฺโ นิหีนปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ ปริตฺตปฺโ. โส หิ ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ, ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท, จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี, ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ¶ ปุริสโธรยฺโห, อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา, เนตา วิเนตา อนุเนตา, ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ¶ ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต; นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา.)] ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ. อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ ¶ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ าณานุปริวตฺติ ¶ , สพฺพํ มโนกมฺมํ าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ ¶ , าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ ¶ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ.
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ, สพฺเพสฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ. อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ¶ ปเทเส ปริวตฺตนฺติ ¶ . พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติเยว.
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา. โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ ¶ . เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา อุปกฺขิตฺตกา จ. เต ภควโต ¶ สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปฺายาติ – โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
เตนาห ภควา –
‘‘อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว’’ติ.
ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส อฏฺโม.
๙. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ทิสฺวาน ¶ ¶ ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ.
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺติ. ตณฺหฺจ อรติฺจ รคฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ.
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ. กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ ¶ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ. อนจฺฉริยฺเจตํ มนุสฺโส ทิพฺเพ กาเม ปตฺถยนฺโต มานุสเก กาเม น อิจฺเฉยฺย, มานุสเก วา กาเม ปตฺถยนฺโต ¶ ทิพฺเพ กาเม น อิจฺเฉยฺย. ยํ ตฺวํ อุโภปิ น อิจฺฉสิ น สาทิยสิ น ปตฺเถสิ น ปิเหสิ นาภิชปฺปสิ, กึ เต ทสฺสนํ, กตมาย ตฺวํ ทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉตีติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;
กิเมวิทํ ¶ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติ.
เอตาทิสํ ¶ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นารึ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ, ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ [มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา.)] ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตีติ. อิทํ วทามีติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฏฺิคตํ วทามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. น ตสฺส โหตีติ น มยฺหํ โหติ, ‘‘เอตฺตาวตา วทามี’’ติ น ตสฺส โหตีติ – อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ.
มาคณฺฑิยาติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห ¶ วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ ¶ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหายาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิคตเมตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ ¶ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา ‘‘อสสฺสโต ¶ โลโก, อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิคตเมตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ¶ ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ ¶ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อชฺฌตฺตสนฺตึ ¶ ปจินํ อทสฺสนฺติ. อชฺฌตฺตสนฺตึ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺตึ, โทสสฺส สนฺตึ, โมหสฺส สนฺตึ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส ¶ … ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส ¶ … มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปสฺสทฺธึ สนฺตึ. ปจินนฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต. อทสฺสนฺติ อทสฺสํ อทกฺขึ อปสฺสึ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺส’’นฺติ.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
วินิจฺฉยา ¶ ¶ ยานิ ปกปฺปิตานีติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิวินิจฺฉยา. ปกปฺปิตานีติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตาติปิ ปกปฺปิตา ¶ . อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติปิ ปกปฺปิตาติ – วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ.
อิติ มาคณฺฑิโยติ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติ. มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร – อิติ มาคณฺฑิโยติ.
เต ¶ เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺติ. เต เวติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ. อนุคฺคหายาติ ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิ. ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ.
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺติ. กถํ นูติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กึ นุ โข กถํ นุ โขติ – กถํ นุ. ธีเรหีติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปฺวนฺเตหิ [ปฺาวนฺเตหิ (สี. สฺยา.)] พุทฺธิมนฺเตหิ าณีหิ วิภาวีหิ เมธาวีหิ. ปเวทิตนฺติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺาปิตํ ปฏฺปิตํ วิวฏํ ¶ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วินิจฺฉยา ¶ ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ต’’นฺติ.
น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
น ¶ ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. ทิฏฺเนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฏฺสุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; าเณนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.
มาคณฺฑิยาติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สีลพฺพเตนาปิ ¶ ¶ น สุทฺธิมาหาติ. สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ. ทิฏฺิปิ อิจฺฉิตพฺพา. ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺิ – อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ; สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปรโต โฆโส, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ; าณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกาณํ [กมฺมสฺสกตํ าณํ สจฺจานุโลมิกํ าณํ (สี. ก.) าณวิภงฺเคปิ], อภิฺาาณํ, สมาปตฺติาณํ; สีลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปาติโมกฺขสํวโร; วตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – อฏฺ ธุตงฺคานิ – อารฺิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺค, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ.
อทิฏฺิยา ¶ อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ ¶ เตนาติ ¶ . นาปิ สมฺมาทิฏฺิมตฺเตน, นาปิ สวนมตฺเตน, นาปิ าณมตฺเตน, นาปิ สีลมตฺเตน, นาปิ วตมตฺเตน อชฺฌตฺตสนฺตึ ปตฺโต โหติ, นาปิ วินา เอเตหิ ธมฺเมหิ อชฺฌตฺตสนฺตึ ปาปุณาติ. อปิ จ สมฺภารา อิเม ธมฺมา โหนฺติ อชฺฌตฺตสนฺตึ ปาปุณิตุํ อธิคนฺตุํ ผสฺสิตุํ สจฺฉิกาตุนฺติ – อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติ. เอเตติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา [อกมฺมยตา (สี. ก.)] อิจฺฉิตพฺพา, ยโต กณฺหปกฺขิยา ธมฺมา สมุคฺฆาตปหาเนน ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เตธาตุเกสุ จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา โหติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ¶ ปรามสติ นาภินิวิสติ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ ¶ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติ. สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต ¶ , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต.
อนิสฺสายาติ ¶ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสาย, โสตํ อนิสฺสาย, ฆานํ อนิสฺสาย, ชิวฺหํ อนิสฺสาย, กายํ อนิสฺสาย, มนํ อนิสฺสาย, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสาย อคฺคณฺหิตฺวา อปรามสิตฺวา อนภินิวิสิตฺวาติ – สนฺโต ¶ อนิสฺสาย. ภวํ น ชปฺเปติ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย นปฺปชปฺเปยฺย น อภิชปฺเปยฺยาติ – สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’ติ.
โน ¶ เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ.
โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. ทิฏฺิยาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ… ทิฏฺสุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ ¶ , มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ… าเณนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ¶ ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.
อิติ มาคณฺฑิโยติ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป…. มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อิติ มาคณฺฑิโย.
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติ. สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ…เป… วเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ…เป… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺิยา ¶ อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ. ทิฏฺิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, าณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สกฺโกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สกฺโกสิ เอกํเสน ปฏิกฺขิปิตุนฺติ – อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
มฺามหํ ¶ โมมุหเมว ธมฺมนฺติ. โมมูหธมฺโม อยํ ตุยฺหํ พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อฺาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโมติ เอวํ มฺามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ.
ทิฏฺิยา ¶ เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติ. สุทฺธิทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ; ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิ’’นฺติ.
ทิฏฺิฺจ ¶ ¶ [ทิฏฺีสุ (สี. สฺยา. ก.)] นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา [สโมหมาคา (ก.)] ;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
ทิฏฺิฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนติ. มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฏฺึ นิสฺสาย ทิฏฺึ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ ¶ นิสฺสาย พนฺธนํ ปุจฺฉติ, ปลิโพธํ นิสฺสาย ปลิโพธํ ปุจฺฉติ. อนุปุจฺฉมาโนติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ – ทิฏฺิฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน.
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาติ. ยา สา ทิฏฺิ ตยา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฏฺิยา มูฬฺโหสิ ปมูฬฺโหสิ สมฺมูฬฺโหสิ โมหํ อาคโตสิ ¶ ปโมหํ อาคโตสิ สมฺโมหํ อาคโตสิ อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ – สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา.
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺนฺติ. อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฏิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสฺํ ปตฺตสฺํ ลกฺขณสฺํ การณสฺํ านสฺํ น ปฏิลภติ, กุโต าณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ. อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสฺานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสฺานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสฺานุโลมํ วา, สฺุปฺปาทมตฺตํ วา สฺชานิตมตฺตํ วา น ปฏิลภติ ¶ , กุโต าณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ.
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต ¶ อฺาณธมฺมโต อมราวิกฺเขปธมฺมโต ทหาสิ ปสฺสสิ ทกฺขสิ โอโลเกสิ นิชฺฌายสิ อุปปริกฺขสีติ – ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺิฺจ ¶ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี’’ติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตนาติ. สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มฺติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ¶ ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน โย มฺติ โส วิวเทถ เตน.
ตีสุ ¶ ¶ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติ. ยสฺเสตา ติสฺโส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา. น ตสฺส โหตีติ. น มยฺหํ โหตีติ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ – น ตสฺส โหติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี’’ติ.
สจฺจนฺติ ¶ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺยาติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺยาติ. ‘‘สสฺสโต ¶ โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย กึ กเถยฺย กึ ภเณยฺย กึ ทีปเยยฺย กึ โวหเรยฺย; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย กึ กเถยฺย กึ ภเณยฺย กึ ทีปเยยฺย กึ โวหเรยฺยาติ – สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย.
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนาติ. พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฏฺิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ ¶ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน.
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถีติ. ยสฺมินฺติ ยสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ.
ส ¶ เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยาติ. โส เกน มาเนน, กาย ทิฏฺิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฏิสฺโเชยฺย ปฏิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ¶ ปโหสี’’ติ – ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา’’ติ.
โอกํ ¶ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ [สนฺธวานิ (ก.)] ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา.
อถ ¶ โข หาลิทฺทกานิ [หลิทฺทกานี (สี.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา อฏฺกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส นุ โข ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก ¶ รูปธาตุ ราควินิพนฺธฺจ [ราควินิพทฺธฺจ (สี.)] ปน วิฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุ โข, คหปติ… สฺาธาตุ โข, คหปติ… สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุ ราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา ¶ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ¶ ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ¶ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ ¶ , คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค ¶ โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ ¶ , คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวํ โข, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวํ โข, คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ น เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ. อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ¶ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ¶ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส ¶ ¶ โข, คหปติ, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ [กณฺฏกํ วาริชํ (สี.)] ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกติ. เยหีติ เยหิ ทิฏฺิคเตหิ. วิวิตฺโตติ กายทุจฺจริเตน ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต. วิจเรยฺยาติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก.
น ¶ ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ. นาโคติ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, นาคจฺฉตีติ – นาโค. กถํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ ¶ น กโรติ กิฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]
สพฺพสฺโเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาที ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค.
กถํ ¶ ¶ น คจฺฉตีติ – นาโค? น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, นานุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ น คจฺฉตีติ – นาโค.
กถํ นาคจฺฉตีติ – นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ นาคจฺฉตีติ – นาโค.
น ¶ ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ. นาโค น ตานิ ทิฏฺิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; ‘‘สสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค.
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติ. เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ ¶ ขรทณฺโฑ, วาริ วุจฺจติ อุทกํ, วาริชํ วุจฺจติ ปทุมํ วาริสมฺภวํ, ชลํ วุจฺจติ อุทกํ, ปงฺโก วุจฺจติ กทฺทโม. ยถา ปทุมํ วาริชํ วาริสมฺภวํ ชเลน จ ปงฺเกน จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ.
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสํปฏิปาทนํ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สนฺติวาโทติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท. อคิทฺโธติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ ¶ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต ¶ … เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา ¶ … รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺ-สุต-มุต-วิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน [อนชฺฌาปนฺโน (สี.), อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)], วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ¶ ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธ.
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ. กามาติ อุทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต ¶ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เตนาห ภควา –
‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต’’ติ.
น เวทคู ทิฏฺิยา [ทิฏฺิยายโก (ก. อฏฺ.) สุ. นิ. ๘๕๒] น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
น ¶ เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา, ส มานเมตีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. เวทคูติ. เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ¶ , ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต, โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต, โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต, ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต, เลณคโต เลณปฺปตฺโต, สรณคโต สรณปฺปตฺโต, อภยคโต อภยปฺปตฺโต, อจฺจุตคโต ¶ อจฺจุตปฺปตฺโต ¶ , อมตคโต อมตปฺปตฺโต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต, เวทานํ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู, สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
น ทิฏฺิยาติ ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฏฺิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น เวทคู ทิฏฺิยา. น มุติยาติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ ¶ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา ส มานเมติ.
น หิ ตมฺมโย โสติ น ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน ¶ ตมฺมโย โหติ ตปฺปรโม ตปฺปรายโน. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ มาโน จสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ตมฺมโย โหติ น ตปฺปรโม น ตปฺปรายโนติ – ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส.
น ¶ กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติ. น กมฺมุนาติ ปฺุาภิสงฺขาเรน วา อปฺุาภิสงฺขาเรน วา อาเนฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา. โนปิ สุเตน เนยฺโยติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย.
อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ¶ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส นิเวสเนสุ อนูปนีโต อนุปลิตฺโต อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘น เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสู’’ติ.
สฺาวิรตฺตสฺส ¶ น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา [ฆฏฺฏยนฺตา (สฺยา.) สุ. นิ. ๘๕๓] วิจรนฺติ โลเก.
สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาติ. โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา ทิฏฺิสฺา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ – สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา.
ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาติ. โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ¶ ปตฺเต อรหโต โมหา จ คนฺถา จ นีวรณา จ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา ทิฏฺิสฺา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ – ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา.
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติ. เย สฺํ คณฺหนฺติ กามสฺํ พฺยาปาทสฺํ วิหึสาสฺํ เต สฺาวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ ¶ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ ¶ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ ¶ . เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทมาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ [เลฏฺฏูหิปิ (ก.)] อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. เย ทิฏฺึ คณฺหนฺติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เต ทิฏฺิวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆฏฺเฏนฺติ, ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ ฆฏฺเฏนฺติ, คณโต คณํ ฆฏฺเฏนฺติ, ทิฏฺิยา ทิฏฺึ ฆฏฺเฏนฺติ, ปฏิปทาย ปฏิปทํ ฆฏฺเฏนฺติ, มคฺคโต มคฺคํ ฆฏฺเฏนฺติ.
อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ. เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆฏฺเฏนฺติ, นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คตึ… อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วฏฺเฏน ¶ วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ วทนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – สฺฺจ ¶ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สฺาวิรตฺตสฺส ¶ น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก’’ติ.
มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส นวโม.
๑๐. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
กถํทสฺสี ¶ ¶ กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ. กถํทสฺสีติ กีทิเสน ทสฺสเนน สมนฺนาคโต, กึสณฺิเตน, กึปกาเรน, กึปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสี. กถํสีโลติ กีทิเสน สีเลน สมนฺนาคโต, กึสณฺิเตน, กึปกาเรน, กึปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสี กถํสีโล. อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติ. กถํทสฺสีติ อธิปฺํ ปุจฺฉติ, กถํสีโลติ อธิสีลํ ปุจฺฉติ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉตีติ – กถํทสฺสี กถํสีโล อุปสนฺโตติ วุจฺจติ.
ตํ เม โคตม ปพฺรูหีติ. ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ, ยํ ยาจามิ, ยํ อชฺเฌสามิ, ยํ ปสาเทมิ. โคตมาติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. ปพฺรูหีติ ¶ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ.
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺติ. ปุจฺฉิโตติ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. อุตฺตมํ นรนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ นรนฺติ – ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
เตนาห ¶ โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นร’’นฺติ.
วีตตณฺโห ¶ ¶ ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
วีตตณฺโห ปุราเภทาติ. ปุรา กายสฺส เภทา, ปุรา อตฺตภาวสฺส เภทา, ปุรา กเฬวรสฺส นิกฺเขปา, ปุรา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา วีตตณฺโห วิคตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ.
ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคตณฺโหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ¶ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ¶ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ปฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา. ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ ¶ , น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – วีตตณฺโห ปุราเภทาติ ภควา.
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ ¶ ¶ ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีโต อทฺธา. อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺิ ปฏินิสฺสฏฺา ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺิยา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ‘‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน อโหสึ… เอวํสฺโ อโหสึ… เอวํสงฺขาโร ¶ อโหสึ… เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. ก.)] อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ยานิ ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ น ตทสฺสาเทติ, น ตํ นิกาเมติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต.
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโยติ. เวมชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺิ ปฏินิสฺสฏฺา ¶ . ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺิยา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา รตฺโตติ นุปสงฺเขยฺโย, ทุฏฺโติ นุปสงฺเขยฺโย, มูฬฺโหติ นุปสงฺเขยฺโย, วินิพทฺโธติ นุปสงฺเขยฺโย, ปรามฏฺโติ นุปสงฺเขยฺโย, วิกฺเขปคโตติ นุปสงฺเขยฺโย, อนิฏฺงฺคโตติ นุปสงฺเขยฺโย, ถามคโตติ นุปสงฺเขยฺโย; เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา นุปสงฺเขยฺโย, เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา ¶ เทโวติ วา รูปีติ ¶ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย.
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตยฺโย, น ทิฏฺิธโช น ทิฏฺิเกตุ น ทิฏฺาธิปเตยฺโย, น ตณฺหาย ¶ วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต จรติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน ¶ สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘อิมินาหํ ¶ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร’’ติ วา อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘วีตตณฺโห ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขต’’นฺติ.
อกฺโกธโน ¶ ¶ อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนิ.
อกฺโกธโน อสนฺตาสีติ. อกฺโกธโนติ ยฺหิ โข วุตฺตํ. อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ… อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส ¶ , โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สี. ก.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธ.
อปิ ¶ จ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสฺโจปโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ หนุสฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน ¶ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ¶ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภฺชนปลิภฺชโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภฺชนปลิภฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรปุคฺคลํ ฆาเฏตฺวา อตฺตานํ ฆาเฏติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ ¶ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโน. โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริฺาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโนติ – อกฺโกธโน.
อสนฺตาสีติ อิเธกจฺโจ ตาสี โหติ อุตฺตาสี ปริตฺตาสี, โส ¶ ตสติ น อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหีติ ตสติ อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ.
อิธ ¶ ภิกฺขุ อสนฺตาสี โหติ อนุตฺตาสี อปริตฺตาสี; โส น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหีติ น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ – อกฺโกธโน อสนฺตาสี.
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ วิกตฺถติ – อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย ¶ วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ¶ ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. อุจฺจา กุลา ¶ ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี คหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ, กตฺถนา วิกตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิกตฺถี.
อกุกฺกุโจติ. กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, วิกาเล กาลสฺิตา กาเล วิกาลสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา วชฺเช อวชฺชสฺิตา; ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ ¶ ¶ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติอุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ ¶ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ ¶ , อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส ¶ วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตฺุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ยสฺเสตํ กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อกุกฺกุจฺโจติ – อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ.
มนฺตภาณี อนุทฺธโตติ. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสติ พหุมฺปิ กเถนฺโต พหุมฺปิ ¶ ภณนฺโต พหุมฺปิ ทีปยนฺโต พหุมฺปิ โวหรนฺโต. ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ¶ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตํ วาจํ น ภาสตีติ – มนฺตภาณี. อนุทฺธโตติ. ตตฺถ กตมํ ¶ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ ¶ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ อุทฺธจฺจํ. ยสฺเสตํ อุทฺธจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนุทฺธโตติ – มนฺตภาณี อนุทฺธโต.
ส เว วาจายโต มุนีติ. อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ – อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา, สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ – ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ – กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุทฺโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
ทส กถาวตฺถูนิ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ, สนฺตุฏฺีกถํ ¶ กเถติ, ปวิเวกกถํ… อสํสคฺคกถํ… วีริยารมฺภกถํ… สีลกถํ… สมาธิกถํ… ปฺากถํ… วิมุตฺติกถํ ¶ … วิมุตฺติาณทสฺสนกถํ… สติปฏฺานกถํ… สมฺมปฺปธานกถํ… อิทฺธิปาทกถํ… อินฺทฺริยกถํ… พลกถํ… โพชฺฌงฺคกถํ… มคฺคกถํ… ผลกถํ… นิพฺพานกถํ กเถติ. วาจายโตติ ยตฺโต ปริยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต วูปสนฺโต. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ส เว วาจายโต มุนิ.
เตนาห ภควา –
‘‘อกฺโกธโน อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนี’’ติ.
นิราสตฺติ ¶ ¶ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียติ.
นิราสตฺติ อนาคเตติ. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสตฺติ ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ ¶ , เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ…เป… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา ¶ น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต.
อตีตํ นานุโสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ, ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… าตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – อตีตํ นานุโสจติ.
วิเวกทสฺสี ¶ ¶ ผสฺเสสูติ. จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย ผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ¶ ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สฺุโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโส; โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผสฺโส.
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสูติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ¶ ปสฺสติ… ฆานสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… กายสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… มโนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… อธิวจนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ปฏิฆสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… สุขเวทนียํ ผสฺสํ… ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ… อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ… กุสลํ ผสฺสํ… อกุสลํ ผสฺสํ… อพฺยากตํ ผสฺสํ… กามาวจรํ ผสฺสํ… รูปาวจรํ ผสฺสํ… อรูปาวจรํ ผสฺสํ… โลกิยํ ผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
อถ วา อตีตํ ผสฺสํ อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผสฺเสหิ ¶ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, อนาคตํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผสฺเสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ ผสฺเสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ. อถ วา เย เต ผสฺสา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา สฺุตปฏิสฺุตฺตา, เต ผสฺเส วิวิตฺเต ปสฺสติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ วิวิตฺเต ปสฺสตีติ – วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ.
ทิฏฺีสุ จ น นียตีติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิยา น ¶ ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ; นปิ ตํ ทิฏฺิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฏฺีสุ จ น นียติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘นิราสตฺติ ¶ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียตี’’ติ.
ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.
ปติลีโน อกุหโกติ. ปติลีโนติ ราคสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โทสสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โมหสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โกธสฺส… อุปนาหสฺส ¶ … มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา ปติลีโน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหติ? อิมสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหตี’’ติ – ปติลีโน.
อกุหโกติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห – ‘‘กึ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน ¶ ! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อฺุฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก ¶ วา. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ ¶ , ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย ¶ ธุตวาโท’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ‘ตุมฺหากฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปฺุเน ปริพาหิรา ภวิสฺสนฺติ. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’’ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ¶ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, คมนํ สณฺเปติ านํ สณฺเปติ ¶ นิสชฺชํ สณฺเปติ สยนํ สณฺเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฏฺติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส ปนา อาปนา [อฏฺปนา (สี.)] สณฺปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ. ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสาวนํ ธาเรติ… กฺุจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ โส สมโณ ¶ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป ¶ อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ ¶ … มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก [โกรฺชิกโกรฺชิโก (สี.)] ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก, ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สฺุตาปฏิสํยุตฺตํ ¶ กถํ กเถสิ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ยสฺสิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกุหโกติ – ปติลีโน อกุหโก.
อปิหาลุ อมจฺฉรีติ. ปิหา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อปิหาลุ. โส รูเป น ปิเหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ ¶ … เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม น ปิเหติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ นาภิชปฺปตีติ – อปิหาลุ. อมจฺฉรีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา ¶ อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – อปิหาลุ อมจฺฉรี.
อปฺปคพฺโภ ¶ อเชคุจฺโฉติ. ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, โภชนสาลายมฺปิ ¶ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อุทกติตฺเถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต ¶ [อจิตฺติการกโต (สฺยา. ก.)] เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลายํ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ¶ ภณติ. เอวํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ ¶ , อนาปุจฺฉมฺปิ อนชฺฌิฏฺโปิ กฏฺํ ปกฺขิปติ, ทฺวารมฺปิ ปิทหติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ [นหายติ (สี.)], ปุรโตปิ นฺหายติ ¶ , อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ, อุปริโตปิ อุตฺตรติ. เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมาปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ, ‘‘น ปวิส [ปวิสถ (สี.) เอวมฺเสุ ปททฺวเยสุปิ], ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฏฺ, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ติฏฺติ, ‘‘น นิสีท, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ, ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ กุมารกสฺสปิ สิรํ ปรามสติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กตมํ ¶ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ¶ ทสฺเสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ อิตฺถึ วา กุมารึ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถํนาเม อิตฺถํโคตฺเต กึ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ. กึ ปิวิสฺสาม, กึ ภฺุชิสฺสาม, กึ ขาทิสฺสาม? กึ วา อตฺถิ, กึ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติ, ยา เอวรูปา วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ ¶ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหากุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหากุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ ¶ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน… น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน… น ธมฺมกถิโก สมาโน… น อารฺิโก สมาโน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน… น ปํสุกูลิโก สมาโน… น เตจีวริโก สมาโน… น สปทานจาริโก สมาโน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน… น เนสชฺชิโก สมาโน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน… น ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน…เป… น เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี ¶ สมาโน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ – อปฺปคพฺโภ.
อเชคุจฺโฉติ ¶ . อตฺถิ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ, อตฺถิ อเชคุจฺโฉ. กตโม จ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ สมณปฏิฺโ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปนาหี, มกฺขี โหติ ปฬาสี, อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี, สโ โหติ มายาวี ¶ , ถทฺโธ โหติ อติมานี, ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ [มิจฺฉาทิฏฺี (สี.)], สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาทานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ.
กตโม จ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน ¶ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุตฺโต สมาโน น อภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ, น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี ¶ , น ปาปิจฺโฉ โหติ น มิจฺฉาทิฏฺิ, อสนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อนาทานคฺคาหี สุปฺปฏินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา เชคุจฺฉา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺ อริยปุคฺคลา อเชคุจฺฉาติ – อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ.
เปสุเณยฺเย จ โน ยุโตติ. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา ¶ อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา [เภโท (ก.)], ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา, เภทาธิปฺปาเยน [เภทาธิปฺปาโย (พหูสุ)] วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺเวธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ [อผาสุํ (สี.)] วิหเรยฺยุ’’นฺติ. เอวํ ¶ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ. ยสฺเสตํ เปสฺุํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส เปสฺุเ โน ยุโต น ยุตฺโต น ¶ ปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ – เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต’’ติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สณฺโห จ ปฏิภานวา, น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวีติ. สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. กึการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาติยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ, ตํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา อปฺปหีนา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวติ อาสวติ [ปสวติ (สฺยา.)] สนฺทติ ปวตฺตติ, โสตโต สทฺทตณฺหา… ฆานโต คนฺธตณฺหา… ชิวฺหาโต รสตณฺหา… กายโต โผฏฺพฺพตณฺหา… มนโต ธมฺมตณฺหา สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติ. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ นาสวติ [น ปสวติ (สฺยา.)] น สนฺทติ น ปวตฺตติ ¶ , โสตโต สทฺทตณฺหา…เป… มนโต ธมฺมตณฺหา น สวติ นาสวติ น สนฺทติ น ปวตฺตตีติ – สาติเยสุ อนสฺสาวี.
อติมาเน จ โน ยุโตติ. กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ปรํ ¶ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา ¶ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโน. ยสฺเสโส อติมาโน ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส อติมาเน จ โน ยุโต น ยุตฺโต นปฺปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ – อติมาเน จ โน ยุโต.
สณฺโห จ ปฏิภานวาติ. สณฺโหติ สณฺเหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหน วจีกมฺเมน… สณฺเหน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหหิ สติปฏฺาเนหิ สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหหิ สมฺมปฺปธาเนหิ… สณฺเหหิ อิทฺธิปาเทหิ… สณฺเหหิ อินฺทฺริเยหิ… สณฺเหหิ พเลหิ… สณฺเหหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหน อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโตติ – สณฺโห.
ปฏิภานวาติ ¶ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส ปกติยา ปริยาปุฏํ โหติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภายติ – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา. กตโม ¶ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา [ปริปุจฺฉิตํ (สี.), ปริปุจฺฉโก (สฺยา.)] โหติ อตฺตตฺเถ จ ายตฺเถ จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาาเน จ, ตสฺส ตํ ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภายติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย, ตสฺส อตฺโถ าโต ธมฺโม าโต นิรุตฺติ าตา, อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภายติ ¶ , ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภายติ, นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภายติ; อิเมสุ ตีสุ ¶ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – สณฺโห จ ปฏิภานวา.
น สทฺโธ น วิรชฺชตีติ. น สทฺโธติ สามํ สยํ อภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ¶ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ…เป… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ…เป… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สามํ สยํ อภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อฺสฺส สมณสฺส ¶ วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา [พฺรหฺมุโน วา…เป… (สี. ก.)].
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สทฺทหสิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ ¶ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ; วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?
‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสํ นูเนตํ, ภนฺเต ¶ , อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ ¶ … ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. มยฺหฺจ โข, เอตํ ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺโขหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสฺเหตํ, สาริปุตฺต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ¶ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺติ.
‘‘อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.
น สทฺโธ น วิรชฺชตีติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ. อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ, วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ¶ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สณฺโห จ ปฏิภานวา, น สทฺโธ น วิรชฺชตี’’ติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ [รเส จ (สี. สฺยา.)] นานุคิชฺฌติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปตีติ. กถํ ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ ¶ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา สุตฺตนฺติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ¶ ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา วินยธโร…เป… ธมฺมกถิโก… อาภิธมฺมิโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ¶ ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อารฺิโก… ปิณฺฑปาติโก… ปํสุกูลิโก… เตจีวริโก… สปทานจาริโก… ขลุปจฺฉาภตฺติโก… เนสชฺชิโก… ยถาสนฺถติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ¶ ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อารฺิโก โหติ…เป… ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
กถํ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อตฺตทมตฺถาย อตฺตสมตฺถาย อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถาย สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ, วินยํ ปริยาปุณาติ, อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ ¶ วา ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อปฺปิจฺฉฺเว [อปฺปิจฺฉํเยว (สี.)] นิสฺสาย สนฺตุฏฺิฺเว นิสฺสาย สลฺเลขฺเว นิสฺสาย ปวิเวกฺเว นิสฺสาย อิทมตฺถิตฺเว [อิทมตฺถิกตฺเว (สี.)] นิสฺสาย อารฺิโก โหติ, ปิณฺฑปาติโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหติ, เตจีวริโก โหติ ¶ , สปทานจาริโก โหติ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก โหติ, เนสชฺชิโก โหติ, ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติ.
อลาเภ ¶ จ น กุปฺปตีติ. กถํ อลาเภ กุปฺปติ? อิเธกจฺโจ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหี’’ติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ กุปฺปติ.
กถํ อลาเภ น กุปฺปติ? อิธ ภิกฺขุ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ คณํ วา น ลภามิ…เป… อปฺปฺาโตมฺหี’’ติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ, น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ น กุปฺปตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติ อลาเภ จ น กุปฺปติ.
อวิรุทฺโธ ¶ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตีติ. วิรุทฺโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา ¶ พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป, อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ วิโรโธ. ยสฺเสโส วิโรโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อวิรุทฺโธ. ตณฺหาติ ¶ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ ¶ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลปิลํ (สี.), ลมฺพิลํ (สฺยา.), ลพิลํ (ก.), อายตนวิภงฺเค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกฏุกํ ปริเยสนฺติ, อกฏุกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ ¶ , กสาวํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น สนฺตุสฺสนฺติ อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยสฺเสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ.
ยถา ¶ วนํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว โรปนตฺถาย, ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปน ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย…เป… ผาสุวิหาโร จา’’ติ. รสตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ ¶ คเมติ, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย รเสสุ นานุคิชฺฌติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ลาภกมฺยา ¶ น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตี’’ติ.
อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
อุเปกฺขโก สทา สโตติ. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิหสติ (สี. สฺยา.)] น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา ¶ โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต [อปฺปติฏฺีน จิตฺโต (สฺยา.), อปฺปติฏฺนจิตฺโต (ก.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.)] อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ¶ ราคํ ชเนติ, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (พหูสุ)] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย รชนีเย น รชฺชติ ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. ทิฏฺเ ¶ ทิฏฺมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิฺาเต วิฺาตมตฺโต. ทิฏฺเ น ¶ ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต… มุเต… วิฺาเต ¶ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
สํวิชฺชติ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูปํ. ฉนฺทราโค ¶ อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต โสตํ, สุณาติ อรหา โสเตน สทฺทํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ฆานํ, ฆายติ อรหา ฆาเนน คนฺธํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ชิวฺหา, สายติ อรหา ชิวฺหาย รสํ…เป… สํวิชฺชติ อรหโต กาโย, ผุสติ อรหา กาเยน โผฏฺพฺพํ…เป… สํวิชฺชติ อรหโต มโน, วิชานาติ อรหา มนสา ธมฺมํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา.
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ อรหโต ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ…เป… ฆานํ คนฺธารามํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา อรหโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา, ตสฺสา จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺพฺพาราโม…เป… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส อรหโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ.
‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
‘‘วรมสฺสตรา ¶ ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.)] สินฺธวา;
กฺุชรา จ มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
‘‘วิธาสุ ¶ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ¶ ¶ ภาวิตานิ [วิภาวิตานิ (สี.)], อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ [อชฺฌตฺตพหิทฺธา จ (สี.), อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๕๒๑] สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ [นิพฺพิชฺฌิมํ (สฺยา.), นิพฺพิชฺช อิมํ (ก.)] ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต’’ติ.
อุเปกฺขโก สทาติ. สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – อุเปกฺขโก สทา สโต.
น โลเก มฺเต สมนฺติ. ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – น โลเก มฺเต สมํ.
น วิเสสี น นีเจยฺโยติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา ¶ . ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – น วิเสสี น นีเจยฺโย.
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺุสฺสโท กิเลสุสฺสโท กมฺมุสฺสโท. ตสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
เตนาห ภควา –
‘‘อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา’’ติ.
ยสฺส ¶ นิสฺสยตา [นิสฺสยนา (ก.)] นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
ยสฺส ¶ นิสฺสยตา นตฺถีติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิสฺสยาติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย ¶ . ตสฺส ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา นิสฺสยตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ.
ตฺวา ¶ ธมฺมํ อนิสฺสิโตติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต.
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ภวายาติ ภวทิฏฺิยา, วิภวายาติ วิภวทิฏฺิยา; ภวายาติ สสฺสตทิฏฺิยา, วิภวายาติ อุจฺเฉททิฏฺิยา; ภวายาติ ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ¶ ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ¶ . ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ ¶ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ภวาย วิภวาย วา ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตี’’ติ.
ตํ ¶ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติกํ.
ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ. อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ. ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีปยามิ ตํ โวหรามีติ – ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ.
กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขิโน วีตกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม, กาเมสุ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – กาเมสุ อนเปกฺขินํ.
คนฺถา ¶ ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ. คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ¶ ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ. คนฺถา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ.
อตรี โส วิสตฺติกนฺติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา ¶ ? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตํ วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. อตรี โส วิสตฺติกนฺติ. โส อิมํ วิสตฺติกํ ตณฺหํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ – อตรี ¶ โส วิสตฺติกํ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติก’’นฺติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชตีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺตโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต ¶ , อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปสโวติ. อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิคาวาสฺสวฬวา. เขตฺตนฺติ สาลิเขตฺตํ วีหิเขตฺตํ มุคฺคเขตฺตํ มาสเขตฺตํ ยวเขตฺตํ โคธุมเขตฺตํ ติลเขตฺตํ. วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชตีติ. ตสฺส ปุตฺตปริคฺคโห วา ปสุปริคฺคโห วา เขตฺตปริคฺคโห วา วตฺถุปริคฺคโห วา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ.
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภตีติ. อตฺตาติ อตฺตทิฏฺิ, นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ; อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ, นิรตฺตาติ มฺุจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺส นตฺถิ คหิตํ ตสฺส นตฺถิ ¶ มฺุจิตพฺพํ. ยสฺส นตฺถิ มฺุจิตพฺพํ ตสฺส นตฺถิ คหิตํ. คาหมฺุจนสมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.
เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภตี’’ติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ. ปุถุชฺชนาติ ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ¶ ปุถุชฺชนา ¶ , ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ [มุขุลฺโลกกาติ (สี.)] ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ – ปุถุชฺชนา. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ ¶ . ปุถุชฺชนา เยน ตํ ราเคน วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ, รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา [คติโย (สฺยา.)] เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน นํ วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีปเยยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา.
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ¶ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ¶ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตยฺโย, น ทิฏฺิธโช น ทิฏฺิเกตุ น ทิฏฺาธิปเตยฺโย, น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต ¶ จรตีติ – ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ.
ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา วาเทสุ อุปวาเทสุ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย เนชติ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชตี’’ติ.
วีตเคโธ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
วีตเคโธ อมจฺฉรีติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ วีตเคโธ. โส รูเป อคิทฺโธ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสิโต, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ นิจฺฉาโต…เป… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – วีตเคโธ. อมจฺฉรีติ ¶ มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ…เป… คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ¶ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – วีตเคโธ อมจฺฉรี.
น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสูติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ, น ¶ สเมสุ น โอเมสุ.
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – กปฺปํ เนติ. อกปฺปิโยติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตสฺส ¶ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
เตนาห ภควา –
‘‘วีตเคโธ ¶ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย’’ติ.
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
ยสฺส ¶ โลเก สกํ นตฺถีติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. โลเก สกํ นตฺถีติ. ตสฺส มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ. อสตา จ น โสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ. จกฺขุ เม วิปริณตนฺติ น โสจติ. โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… มโน เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… าตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตาติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺตาย [อสตาย (สี.), อสาตาย (สฺยา.)] ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น ¶ โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ ¶ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. จกฺขุโรเคน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูเลน… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย ¶ … วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สี. สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน ¶ อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน [อนุปลพฺภิยมาเน (สฺยา. ก.)] – ‘‘อโห วต เม ตํ นตฺถิ, สิยา วต เม ตํ, ตํ วตาหํ น จ ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. ธมฺเมสุ ¶ จ น คจฺฉตีติ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ น จ วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ.
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ. โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ ¶ โวหรียตีติ – ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส ¶ โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส ทสโม.
๑๑. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
กุโตปหูตา ¶ ¶ กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ. กลโหติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโทติปิ ตฺเว. โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโห. อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโท. กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ – อยํ กลโห.
กุโตปหูตา ¶ กลหา วิวาทาติ. กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ ¶ , นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ¶ ยาจติ อชฺเฌสติ [อชฺโฌสติ (สี.)] ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา กลหา วิวาทา.
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน ¶ วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส, อาเทโว ปริเทโว, อาเทวนา ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคโรคสีลทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. มจฺฉรนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ ¶ , ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ ¶ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยนฺติ – ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ.
มานาติมานา สหเปสุณา จาติ. มาโนติ อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ – อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ¶ ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ – เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺวิธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ ¶ วิหเรยฺยุนฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรตีติ – มานาติมานา สหเปสุณา จ.
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยฺจ มาโน จ อติมาโน จ ¶ เปสฺฺุจาติ – อิเม อฏฺ กิเลสา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา ¶ กึชาติกา กึปภวาติ. อิเมสํ อฏฺนฺนํ กิเลสานํ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆํ พฺรูหีติ. อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา ¶ กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ. ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส ¶ เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยา.
ปิยํ วตฺถุํ ¶ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณเตปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ วิวทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ วิวทนฺติ, วิปริณเตปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ¶ โสจนฺติ ¶ , วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ.
มานาติมานา สหเปสุณา จาติ. ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานํ, อิเม ปนฺเ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย…เป… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรตีติ…เป… มานาติมานา สหเปสุณา จ.
มจฺเฉรยุตฺตา ¶ กลหา วิวาทาติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสฺฺุจาติ – อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ – มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา.
วิวาทชาเตสุ ¶ จ เปสุณานีติ. วิวาเท ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา ¶ อมุตฺร อกฺขายนฺติ อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขายนฺติ อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตาโร, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาโร, วคฺคารามา วคฺครตา วคฺคนนฺที วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาโร โหนฺติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ? อิมสฺส ปิยา ภวิสฺสาม, มนาปา ภวิสฺสาม, วิสฺสาสิกา ภวิสฺสาม, อพฺภนฺตริกา ภวิสฺสาม, สุหทยา ภวิสฺสามาติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺเวธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุ’’นฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรนฺตีติ – วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติ.
ปิยา ¶ ¶ สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานาติ. ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา.
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ. เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา ¶ จ. โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานาติ. อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ อาสาย ¶ จ นิฏฺาย จ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปิยา ¶ สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติ.
ฉนฺทานิทานานิ ¶ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ [เย วาปิ (สฺยา.)] โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อปิ จ ปฺจ ฉนฺทา – ปริเยสนจฺฉนฺโท, ปฏิลาภจฺฉนฺโท, ปริโภคจฺฉนฺโท, สนฺนิธิจฺฉนฺโท, วิสชฺชนจฺฉนฺโท. กตโม ¶ ปริเยสนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริเยสติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริเยสติ – อยํ ¶ ปริเยสนจฺฉนฺโท. กตโม ปฏิลาภจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภติ – อยํ ปฏิลาภจฺฉนฺโท. กตโม ปริโภคจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชติ – อยํ ปริโภคจฺฉนฺโท. กตโม สนฺนิธิจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ – อยํ สนฺนิธิจฺฉนฺโท. กตโม วิสชฺชนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนํ วิสชฺเชติ หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ ปตฺติกานํ ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี’’ติ – อยํ วิสชฺชนจฺฉนฺโท. ปิยานีติ ¶ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา…เป… อิเม สตฺตา ปิยา…เป… อิเม สงฺขารา ปิยา. ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติ. ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก.
เย ¶ จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ. เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานาติ. อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิฏฺาติ อิเธกจฺโจ รูเป ปริเยสนฺโต รูปํ ปฏิลภติ, รูปนิฏฺโ โหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ … สุตฺตนฺตํ… วินยํ… อภิธมฺมํ… อารฺิกงฺคํ… ปิณฺฑปาติกงฺคํ… ปํสุกูลิกงฺคํ… เตจีวริกงฺคํ… สปทานจาริกงฺคํ… ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ… เนสชฺชิกงฺคํ… ยถาสนฺถติกงฺคํ… ปมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ¶ … เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปริเยสนฺโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลภติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตินิฏฺโ โหติ.
‘‘อาสาย ¶ กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตี’’ติ.
อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฏฺา. อาสา ¶ จ นิฏฺา จ อิโตนิทานาติ. อาสา จ นิฏฺา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา.
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติ.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ [วาปิ (สี. สฺยา.)] กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโนติ. ฉนฺโท กุโตนิทาโน กุโตชาโต ¶ กุโตสฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโวติ ฉนฺทสฺส มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน.
วินิจฺฉยา ¶ จาปิ กุโตปหูตาติ. วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา ¶ , กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ วินิจฺฉยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จาติ. โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ ¶ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาติ – โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ.
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ. เย จาปีติ เย โกเธน จ โมสวชฺเชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. อถ วา เย เต กิเลสา ¶ อฺชาติกา อฺวิหิตกา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. สมเณน วุตฺตาติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธมฺเมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ – เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉตา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’ติ.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ [กูรุเต (สฺยา.)] ชนฺตุ โลเก.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกติ. สาตนฺติ สุขา จ เวทนา, อิฏฺฺจ วตฺถุ [วตฺถุํ (สี. ก.)]. อสาตนฺติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฏฺฺจ วตฺถุ. ยมาหุ โลเกติ ¶ ยํ อาหํสุ ยํ กเถนฺติ ยํ ภณนฺติ ยํ ทีเปนฺติ ยํ โวหรนฺตีติ – สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก.
ตมูปนิสฺสาย ¶ ¶ ปโหติ ฉนฺโทติ. สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฏฺานิฏฺํ นิสฺสาย, อนุนยปฏิฆํ ¶ นิสฺสาย ฉนฺโท ปโหติ ปภวติ ชายติ สฺชายติ นิพฺพตฺตติ อภินิพฺพตฺตตีติ – ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท.
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ. รูเปสูติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ รูปานํ ภโว. กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ รูปานํ วิภโว. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ รูเปสุ ภวฺจ วิภวฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ.
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ. วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺิวินิจฺฉโย จ. กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ. ตสฺส ปน เอวํ โหติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา ¶ เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; สมชฺชาภิจรณํ อนุยุตฺตสฺส เม… ชุตปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม… ปาปมิตฺตานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; อาลสฺยานุโยคํ ¶ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอวํ าณํ กตฺวา ฉ โภคานํ อปายมุขานิ น เสวติ, ฉ โภคานํ อายมุขานิ เสวติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ.
อถ ¶ วา กสิยา วา วณิชฺชาย วา โครกฺเขน วา อิสฺสตฺเถน [อิสฺสตฺเตน (ก. สี. ก.) อิสุ + สตฺถ] วา ราชโปริเสน วา สิปฺปฺตเรน วา ปฏิปชฺชติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ. กถํ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ? จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, จกฺขุสฺมึ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ. โสตสฺมึ… ฆานสฺมึ… ชิวฺหาย… กายสฺมึ… รูปสฺมึ… สทฺทสฺมึ… คนฺธสฺมึ… รสสฺมึ… โผฏฺพฺพสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, โผฏฺพฺพสฺมึ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา ¶ เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว…เป… มนุโช. โลเกติ อปายโลเก ¶ …เป… อายตนโลเกติ – วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติ.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จาติ. โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป… โมสวชฺชํ วุจฺจติ ¶ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ. อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ ¶ โกโธ ชายติ; ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ ¶ … อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ. เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฏฺํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉินฺเนปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามนฺเตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ อนฺทุพนฺธเนน [อทฺทุพนฺธเนน (สฺยา. ก.)] วา พทฺโธ [พนฺโธ (สฺยา. ก.)]; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ… รชฺชุพนฺธเนน วา พทฺโธ… สงฺขลิกพนฺธเนน ¶ วา พทฺโธ… เวตฺตพนฺธเนน วา พทฺโธ… ลตาพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปริกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… คามนิคมนครรฏฺพนฺธเนน วา พทฺโธ… ชนปทพนฺธเนน วา พทฺโธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ ¶ . เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ มนาปิกานํ [มนาปานํ (สี.)] รูปานํ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ… มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานํ เหตุ… จีวรเหตุ… ปิณฺฑปาตเหตุ… เสนาสนเหตุ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ.
กถํ ¶ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘มุจฺจิสฺสามิ [มฺุจิสฺสามิ (สี.)] นุ โข จกฺขุโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ จกฺขุโรคโต. มุจฺจิสฺสามิ นุ โข โสตโรคโต… ฆานโรคโต… ชิวฺหาโรคโต… กายโรคโต… สีสโรคโต… กณฺณโรคโต… มุขโรคโต… มุจฺจิสฺสามิ นุ โข ทนฺตโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ ทนฺตโรคโต’’ติ. เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ ¶ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก [มนาปิเย (สี. ก.)] รูเป, น นุ โข ลภิสฺสามิ มนาปิเก รูเป. ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร’’นฺติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชตีติ – โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ.
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ. สาตาสาเต สนฺเต, สุขทุกฺเข สนฺเต, โสมนสฺสโทมนสฺเส สนฺเต, อิฏฺานิฏฺเ สนฺเต, อนุนยปฏิเฆ สนฺเต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ – เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต.
กถํกถี าณปถาย สิกฺเขติ. าณมฺปิ าณปโถ, าณสฺส อารมฺมณมฺปิ าณปโถ, าณสหภุโนปิ ธมฺมา าณปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ, เทวมคฺโค เทวปโถ, พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ; เอวเมว าณมฺปิ าณปโถ, าณสฺส อารมฺมณมฺปิ ¶ าณปโถ, าณสหภุโนปิ ธมฺมา าณปโถ.
สิกฺเขติ ¶ ¶ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ… สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา. กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
กถํกถี ¶ าณปถาย สิกฺเขติ. กถํกถี ปุคฺคโล สกงฺโข สวิเลโข สทฺเวฬฺหโก สวิจิกิจฺโฉ, าณาธิคมาย าณผุสนาย าณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต ¶ สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – กถํกถี าณปถาย สิกฺเข.
ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา [อุตฺตานึ กตา (ก.)] ปกาสิตา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ ¶ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ¶ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ… ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย. สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ. สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต, โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ ¶ เทสยโต, โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนี. อลฺจ ปน, ภิกฺขเว, โว ตุฏฺิยา อลํ ปาโมชฺชาย อลํ โสมนสฺสาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ – ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
เตนาห ภควา –
‘‘โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’ติ.
สาตํ ¶ อสาตฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ.
สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานาติ. สาตา