📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

จูฬนิทฺเทสปาฬิ

ปารายนวคฺโค

วตฺถุคาถา

.

โกสลานํ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;

อากิฺจฺํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.

.

โส อสฺสกสฺส วิสเย, มฬกสฺส [อฬกสฺส (สุ. นิ. ๙๘๓) มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.)] สมาสเน [สมาสนฺเน (ก.)];

วสิ โคธาวรีกูเล, อุฺเฉน จ ผเลน จ.

.

ตสฺเสว [ตํเยว (ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;

ตโต ชาเตน อาเยน, มหายฺมกปฺปยิ.

.

มหายฺํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;

ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ.

.

อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;

โส จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปฺจ ยาจติ.

.

ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;

สุขฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ [วจนมพฺรุวิ (สี.)].

.

‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;

อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปฺจสตานิ เม’’.

.

‘‘สเจ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ [ปเทสฺสติ (ก.)];

สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’.

.

อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุ.

๑๐.

อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;

อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.

๑๑.

อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;

พาวรึ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิ.

๑๒.

‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;

มุทฺธนิ มุทฺธปาเต [มุทฺธนิมฺมุทฺธปาเต (ก.)] วา, าณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’.

๑๓.

‘‘โภตี [โภติ (ก.)] จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ [มุทฺธาติปาตฺจ (ก.)], ตํ สุโณม วโจ ตว’’.

๑๔.

‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, าณํ เมตฺถ น วิชฺชติ;

มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานฺเหตฺถ [ชนานฺเหตฺถ (ก.)] ทสฺสนํ’’.

๑๕.

‘‘อถ โก จรหิ [โย จรติ (ก.)] ชานาติ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี.)];

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’.

๑๖.

‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;

อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโร.

๑๗.

‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต [ผลปฺปตฺโต (ก.)], สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเย.

๑๘.

‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;

ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’.

๑๙.

สมฺพุทฺโธติ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;

โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติฺจ วิปุลํ ลภิ.

๒๐.

โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;

‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;

ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ, สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’.

๒๑.

‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปฺโ วรภูริเมธโส;

โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’.

๒๒.

ตโต อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารคู [ปารเค (สฺยา.)];

‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มม.

๒๓.

‘‘ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;

สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;

ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถึ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’.

๒๔.

‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;

อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’.

๒๕.

‘‘อาคตานิ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺวตฺตึสานิ จ พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโส.

๒๖.

‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;

ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติ.

๒๗.

‘‘สเจ อคารํ อาวสติ, วิเชยฺย ปถวึ อิมํ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสติ.

๒๘.

‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;

วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโร.

๒๙.

‘‘ชาตึ โคตฺตฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;

มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถ.

๓๐.

‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสชฺชิสฺสติ’’ [วิสฺสชิสฺสติ (ก.)].

๓๑.

พาวริสฺส วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู.

๓๒.

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;

โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต.

๓๓.

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.

๓๔.

ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;

ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตา.

๓๕.

พาวรึ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;

ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขา.

๓๖.

มฬกสฺส ปติฏฺานํ, ปุรมาหิสฺสตึ [ปุรมาหิยติ (ก.)] ตทา [สทา (ก.)];

อุชฺเชนิฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํ.

๓๗.

โกสมฺพิฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิฺจ ปุรุตฺตมํ;

เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารฺจ มนฺทิรํ.

๓๘.

ปาวฺจ โภคนครํ, เวสาลึ มาคธํ ปุรํ;

ปาสาณกํ เจติยฺจ, รมณียํ มโนรมํ.

๓๙.

ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;

ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว ตุริตา ปพฺพตมารุหุํ.

๔๐.

ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเน.

๔๑.

อชิโต อทฺทส พุทฺธํ, ปีตรํสึว [ชิตรํสึ สีตรํสึ (ก.), วีตรํสึ (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;

จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปริปูรํ [ปาริปูรึ (สี. สฺยา.)] อุปาคตํ.

๔๒.

อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรฺจ พฺยฺชนํ;

เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, มโนปฺเห อปุจฺฉถ.

๔๓.

‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ;

มนฺเตสุ ปารมึ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’.

๔๔.

‘‘วีสํ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;

ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคู.

๔๕.

‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;

ปฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’.

๔๖.

‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;

ตณฺหจฺฉิท [กงฺขจฺฉิท (ก.)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’.

๔๗.

‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;

โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’.

๔๘.

ปุจฺฉฺหิ กิฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปฺเห วิยากเต;

วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตฺชลี.

๔๙.

‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;

มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติ.

๕๐.

‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;

ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’.

๕๑.

‘‘อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;

สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’.

๕๒.

ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺเภตฺวาน มาณโว;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ.

๕๓.

‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;

อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’.

๕๔.

‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;

ตฺวฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณว.

๕๕.

‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;

กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉถ’’.

๕๖.

สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปฺชลี;

อชิโต ปมํ ปฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํ.

วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.

๑. อชิตมาณวปุจฺฉา

๕๗.

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’.

๕๘.

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’.

๕๙.

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

โสตานํ กึ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’.

๖๐.

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’.

๖๑.

‘‘ปฺา เจว สติ จาปิ [สตี เจว (สี.)], [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

นามรูปฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.

๖๒.

‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.

๖๓.

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.)] ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส’’.

๖๔.

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

อชิตมาณวปุจฺฉา ปมา.

๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา

๖๕.

‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]

กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;

โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ปิมฺปติ (พหูสุ)];

กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ [สิพฺพนิมจฺจคา (สี. สฺยา.)].

๖๖.

‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]

วีตตณฺโห สทา สโต;

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.

๖๗.

‘‘โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.

ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา ทุติยา.

๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา

๖๘.

‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.

๖๙.

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;

ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ’’.

๗๐.

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.

๗๑.

‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.

๗๒.

‘‘เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.

๗๓.

‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ตติยา.

๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา

๗๔.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’.

๗๕.

‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.

๗๖.

‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’.

๗๗.

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

‘กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ’;

ตํ เม มุนิ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๗๘.

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๗๙.

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๘๐.

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.

๘๑.

‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ’’.

๘๒.

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

๘๓.

‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนิ อฏฺิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย’’.

๘๔.

‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.

๘๕.

‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา จตุตฺถี.

๕. โธตกมาณวปุจฺฉา

๘๖.

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.

๘๗.

‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]

อิเธว นิปโก สโต;

อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.

๘๘.

‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ’’.

๘๙.

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน [อาชานมาโน (สี. สฺยา. ปี.)], เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ’’.

๙๐.

‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ’’.

๙๑.

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๙๒.

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๙๓.

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.

โธตกมาณวปุจฺฉา ปฺจมี.

๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉา

๙๔.

‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ’’.

๙๕.

‘‘อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส’’.

๙๖.

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต [ธิมุตฺโต (ก.)], ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ [อนานุวายี (สฺยา. ก.)].

๙๗.

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’.

๙๘.

‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส’’.

๙๙.

‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ’’.

๑๐๐.

‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๑๐๑.

‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.

อุปสีวมาณวปุจฺฉา ฉฏฺี.

๗. นนฺทมาณวปุจฺฉา

๑๐๒.

‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;

าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ’’.

๑๐๓.

‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;

วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ’’.

๑๐๔.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ,

อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,

อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.

๑๐๕.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.

๑๐๖.

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

เต เจ มุนิ พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;

อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.

๑๐๗.

‘‘นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ’’.

๑๐๘.

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.

นนฺทมาณวปุจฺฉา สตฺตมา.

๘. เหมกมาณวปุจฺฉา

๑๐๙.

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.

๑๑๐.

‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.

๑๑๑.

‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.

๑๑๒.

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

เหมกมาณวปุจฺฉา อฏฺมา.

๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา

๑๑๓.

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’.

๑๑๔.

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’.

๑๑๕.

‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน [อาสยาโน (ก.)], ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;

มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ’’.

๑๑๖.

‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;

เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติ.

โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา นวมา.

๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉา

๑๑๗.

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;

ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’.

๑๑๘.

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.

๑๑๙.

‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;

นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.

๑๒๐.

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปฏฺคู’’ติ [ปทฺธคู (สี.)].

กปฺปมาณวปุจฺฉา ทสมา.

๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา

๑๒๑.

‘‘สุตฺวานหํ วีรมกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]

โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;

สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

๑๒๒.

‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;

ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๒๓.

‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]

เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.

๑๒๔.

‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.

๑๒๕.

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;

อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.

ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา เอกาทสมา.

๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา

๑๒๖.

‘‘โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]

นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;

กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต.

๑๒๗.

‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา,

ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;

เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.

๑๒๘.

‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.

๑๒๙.

‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;

อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.

ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา ทฺวาทสมา.

๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉา

๑๓๐.

‘‘ฌายึ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]

กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.

๑๓๑.

‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]

โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.

๑๓๒.

‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.

๑๓๓.

‘‘กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.

๑๓๔.

‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณํ;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.

๑๓๕.

‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.

๑๓๖.

‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.

อุทยมาณวปุจฺฉา เตรสมา.

๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉา

๑๓๗.

‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

๑๓๘.

‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;

าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’.

๑๓๙.

‘‘วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]

อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, วิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ.

๑๔๐.

‘‘อากิฺจฺสมฺภวํ ตฺวา, นนฺที สํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.

โปสาลมาณวปุจฺฉา จุทฺทสมา.

๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉา

๑๔๑.

‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตํ.

๑๔๒.

‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;

ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.

๑๔๓.

‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’’.

๑๔๔.

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.

โมฆราชมาณวปุจฺฉา ปนฺนรสมา.

๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา

๑๔๕.

‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;

มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๔๖.

‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย’’.

๑๔๗.

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ [อสุตํ อมุตํ วา (สี.), อสุตามุตํ วา (สฺยา.), อสุตํ’มุตํ วา (ปี.)], อโถ อวิฺาตํ กิฺจนมตฺถิ [กฺจิ มตฺถิ (สฺยา.), กิฺจิ นตฺถิ (ปี.), กิฺจินมตฺถิ (ก.)] โลเก;

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.

๑๔๘.

‘‘ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.

ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา โสฬสมา.

๑๗. ปารายนตฺถุติคาถา

อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจารกโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ [ปฺเห (สี. ปี.)] พฺยากาสิ. เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ‘‘ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมา’’ติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ปารายนนฺเตว [ปารายณํตฺเวว (สี. อฏฺ.)] อธิวจนํ.

๑๔๙.

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.

๑๕๐.

โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.

๑๕๑.

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.

๑๕๒.

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺเห ปุฏฺโ ยถาตถํ;

ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.

๑๕๓.

เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.

๑๕๔.

เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.

๑๕๕.

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.

๑๘. ปารายนานุคีติคาถา

๑๕๖.

‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน [นิพฺพุโต (สฺยา.)] นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.

๑๕๗.

‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสฺหิตํ.

๑๕๘.

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.

๑๕๙.

‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวมฺปหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต.

๑๖๐.

‘‘เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ;

สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.

๑๖๑.

‘‘เอโก ตมนุทาสิโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.

๑๖๒.

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.

๑๖๓.

‘‘กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

๑๖๔.

‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.

๑๖๕.

‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

๑๖๖.

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.

๑๖๗.

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต.

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.

๑๖๘.

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,

นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.

๑๖๙.

‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;

สงฺกปฺปยนฺตาย [สํกปฺปยตฺตาย (สี.)] วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.

๑๗๐.

‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวึ;

อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.

๑๗๑.

‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;

เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุฺจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ’’ [มจฺจุเธยฺยปารํ (สี.)].

๑๗๒.

‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;

วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา.

๑๗๓.

‘‘อธิเทเว อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;

ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํ.

๑๗๔.

‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;

อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ [อชิตมาณวปุจฺฉาย ปฏฺาย ยาวปารายนานุคีติคาตาปริโยสานา สฺยา. … โปตฺถเก นตฺถิ].

ปารายนานุคีติคาถา นิฏฺิตา.

ปารายนวคฺคนิทฺเทโส

๑. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

.

เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ [พฺรูหิ (สฺยา.)], กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ.

เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ. โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก เกน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – เกนสฺสุ นิวุโต โลโก?

อิจฺจายสฺมา อชิโตติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตาเมตํ (พหูสุ)] อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. อชิโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อชิโต.

เกนสฺสุ นปฺปกาสตีติ เกน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ายติ น ปฺายตีติ – เกนสฺสุ นปฺปกาสติ.

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กึ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโ สํกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ, พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปฺเปสิ [ปฺาเปสิ (ก.)] ปฏฺเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ [อุตฺตานึ กโรสิ (ก.)] ปกาเสสีติ – กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ.

กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ กึ โลกสฺส ภยํ มหพฺภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ – กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ.

.

อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ.

อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ. อวิชฺชาติ ทุกฺเข อฺาณํ ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ อปรนฺเต อฺาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา [อปจฺจเวกฺขนา (สฺยา.)] อปจฺจเวกฺขณกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ – อวิชฺชา.

โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก อิมาย อวิชฺชาย อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – อวิชฺชาย นิวุโต โลโก.

อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ, ภคฺคราโคติ ภควา; ภคฺคโทโสติ ภควา; ภคฺคโมโหติ ภควา; ภคฺคมาโนติ ภควา; ภคฺคทิฏฺีติ ภควา; ภคฺคกณฺฏโกติ ภควา; ภคฺคกิเลโสติ ภควา; ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา; ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา; ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต [ภาวิตกาโยติ ภควา, ภาวิตสีโลติ ภาวิตจิตฺโตติ (สฺยา.)] ภาวิตปฺโติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา; ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อชิตาติ ภควา.

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ. เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ปมาโท วตฺตพฺโพ – กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค [โวสฺสคฺโค (พหูสุ)] โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา [อนิฏฺิตกิริยตา (ก.) วิภ. ๘๔๖] โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท. เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ อิมินา จ มจฺฉริเยน อิมินา จ ปมาเทน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ายติ น ปฺายตีติ – เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ.

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมีติ ชปฺปา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที [นนฺทิ (สฺยา.)] นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา [โสตฺตํ วิสตา (สฺยา.)] อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.) วิภ. ๙๐๙] สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา [อาสึสนา (สฺยา.)] อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ชปฺปา. โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อิมาย ชปฺปาย โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโ สํกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ.

ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ. ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภฏฺิติมูลกํ [คพฺเภิติมูลกํ (สฺยา. ก.)] ทุกฺขํ คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมทุกฺขํ ปรูปกฺกมทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สฺยา.)] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (พหูสุ)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินิมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ. อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ. กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก. วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุกฺเข ปติฏฺิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ. อิทํ ทุกฺขํ โลกสฺส ภยํ มหาภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ – ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ. เตนาห ภควา –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]

เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ.

.

สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

โสตานํ กึ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร [ปิถิยฺยเร (สฺยา.), ปิถียเร (สี. อฏฺ.)] .

สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ. โสตาติ ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. สพฺพธีติ สพฺเพสุ อายตเนสุ. สวนฺตีติ สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺเท สวนฺติ…เป… ฆานโต คนฺเธ สวนฺติ… ชิวฺหาโต รเส สวนฺติ… กายโต โผฏฺพฺเพ สวนฺติ… มนโต ธมฺเม สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูปตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺทตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. ฆานโต คนฺธตณฺหา สวนฺติ… ชิวฺหาโต รสตณฺหา สวนฺติ… กายโต โผฏฺพฺพตณฺหา สวนฺติ… มนโต ธมฺมตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ – สวนฺติ สพฺพธิ โสตา.

อิจฺจายสฺมา อชิโตติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิจฺจาติ…เป… อิจฺจายสฺมา อชิโต.

โสตานํ กึ นิวารณนฺติ โสตานํ กึ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – โสตานํ กึ นิวารณํ.

โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ.

เกน โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ – เกน โสตา ปิธิยฺยเร. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

โสตานํ กึ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’.

.

ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร.

ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภชิตานิ [วิภตฺตานิ (ก.)] อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา.)] – ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ. อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.

สติ เตสํ นิวารณนฺติ. สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติ. นิวารณนฺติ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – สติ เตสํ นิวารณํ.

โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ.

ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ. ปฺาติ ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ – ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ…เป… ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ… ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ… ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ… ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ… ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ… ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ… ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ… ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ… ‘‘สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’ติ… ‘‘วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ… ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ… ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ… ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ… ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ… ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ… ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ… ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิเม ธมฺมา อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ…เป… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ – ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร. เตนาห ภควา –

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ.

.

ปฺา เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

นามรูปฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ.

ปฺา เจว สติ จาปีติ. ปฺาติ ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุฺํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี [ภูริ (ก.)] เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสตีติ – ปฺา เจว สติจาปิ, อิจฺจายสฺมา อชิโต.

นามรูปฺจ มาริสาติ. นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – นามรูปฺจ มาริส.

เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ. เอตํ เมติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ [วิวเรหิ วิภเชหิ (ก.)] อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ.

กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ กตฺเถตํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ. กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ปฺา เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

นามรูปฺจ มาริส;

เอวํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.

.

ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ.

ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉีติ. ยเมตนฺติ ปฺฺจ สติฺจ นามรูปฺจ. อปุจฺฉีติ อปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสติ [อชฺเฌสิ (ก.)] ปสาเทสีติ – ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ.

อชิต ตํ วทามิ เตติ. อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. นฺติ ปฺฺจ สติฺจ นามรูปฺจ. วทามีติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ. อชิต ตํ วทามิ เต.

ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อเสสนฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ [ปริยาทายวจนเมตํ (สฺยา. ก.)] อเสสนฺติ. อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ. ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ.

วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. สกทาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน ทฺเว ภเว เปตฺวา ปฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อนาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ เปตฺวา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อรหตฺตมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิฺาณสฺส นิโรเธน ปฺา จ สติ จ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ – วิฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห ภควา –

‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.

.

เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (สฺยา. ก.)] ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส.

เย จ สงฺขาตธมฺมาเสติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา. กึการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา? เต สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ สงฺขาตธมฺมา…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อถ วา เตสํ ขนฺธา สงฺขาตา ธาตุโย สงฺขาตา อายตนานิ สงฺขาตา คติโย สงฺขาตา อุปปตฺติโย สงฺขาตา ปฏิสนฺธิ สงฺขาตา ภวา สงฺขาตา สํสารา สงฺขาตา วฏฺฏา สงฺขาตา. อถ วา เต ขนฺธปริยนฺเต ิตา ธาตุปริยนฺเต ิตา อายตนปริยนฺเต ิตา คติปริยนฺเต ิตา อุปปตฺติปริยนฺเต ิตา ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิตา ภวปริยนฺเต ิตา สํสารปริยนฺเต ิตา วฏฺฏปริยนฺเต ิตา อนฺติเม ภเว ิตา อนฺติเม สมุสฺสเย ิตา อนฺติมเทหธรา อรหนฺโต.

เตสํ จายํ [ยายํ (ก.)] ปจฺฉิมโก, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ เนสํ ปุนพฺภโวติ.

ตํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวาติ. เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธาติ. เสขาติ กึการณา วุจฺจนฺติ เสขา? สิกฺขนฺตีติ เสขา. กิฺจ สิกฺขนฺติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขนฺติ. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.

กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.

กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อยํ อธิปฺาสิกฺขา’’… อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺตา สิกฺขนฺติ ชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปสฺสนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ อธิฏฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺตา สิกฺขนฺติ วีริยํ [วิริยํ (สฺยา.)] ปคฺคณฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สตึ อุปฏฺเปนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ สมาทหนฺตา สิกฺขนฺติ ปฺาย ปชานนฺตา สิกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺตา สิกฺขนฺติ ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺตา สิกฺขนฺติ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺตา สิกฺขนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ สมาทาย วตฺตนฺติ. ตํการณา วุจฺจนฺติ – เสขา. ปุถูติ พหุกา. เอเต เสขา โสตาปนฺนา จ ปฏิปนฺนา จ สกทาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อนาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อรหนฺโต จ ปฏิปนฺนา จ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ – เย จ เสขา ปุถู อิธ.

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสาติ ตฺวมฺปิ นิปโก ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี เมธาวี. เตสํ สงฺขาตธมฺมานฺจ เสกฺขานฺจ อิริยํ จริยํ วุตฺติ ปวตฺติ อาจรํ โคจรํ วิหารํ ปฏิปทํ. ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.

.

กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.

กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย [ราชานิโย (ก.)] รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ – ยํ กิฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา.

อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา, ปจฺจุปฏฺิตา กามา, นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา, กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน รมณียฏฺเน [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑] กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.

กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามเคโธ กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ –

อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;

น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสีติ.

อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา, โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย น ปลิพุนฺเธยฺย [ปลิพุชฺเฌยฺย (สฺยา.)] อคิทฺโธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน [อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)] วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย.

มนสานาวิโล สิยาติ. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. วจีทุจฺจริเตน…เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเยฺเยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพฑาเหหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. มนสานาวิโล สิยาติ จิตฺเตน อนาวิโล สิยา – อลุฬิโต อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อภนฺโต วูปสนฺโต อาวิลกเร กิเลเส ชเหยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย [พฺยนฺตึ กเรยฺย (ก.)] อนภาวํ คเมยฺย, อาวิลกเรหิ กิเลเสหิ จ อารโต [อารโต อสฺส (ก.) มหานิ. ๑๘ ปสฺส] วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – มนสานาวิโล สิยา.

กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.

อถ วา, อนิจฺจโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต [อธุวโต (ก.) มหานิ. ๑๓] … อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุฺโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… วธกโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต … สํกิเลสิกธมฺมโต… สมุทยโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.

อถ วา, ขนฺธกุสโล ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล สติปฏฺานกุสโล สมฺมปฺปธานกุสโล อิทฺธิปาทกุสโล อินฺทฺริยกุสโล พลกุสโล โพชฺฌงฺคกุสโล มคฺคกุสโล ผลกุสโล นิพฺพานกุสโล. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.

อถ วา, สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว [จกฺขุฺเจว (ก.)] รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. ยโต จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวงฺคโต (สฺยา.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ – กุสโล สพฺพธมฺมานํ.

สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต.

อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ [สติปฏิปกฺขานํ (สฺยา.) มหานิ. ๓] ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺตฺตา [อปฺปมุฏฺตฺตา (สฺยา.)] สโต.

อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุฺเน สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต.

อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน [สมฺปนฺโน (ก.)] สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ. ภินฺนา โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

ปชฺเชน กเตน [ปชฺโชตกเตน (ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]

ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;

วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ.

สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช, สโต คจฺเฉยฺย, สโต ติฏฺเยฺย, สโต นิสีเทยฺย, สโต เสยฺยํ กปฺเปยฺย, สโต อภิกฺกเมยฺย, สโต ปฏิกฺกเมยฺย, สโต อาโลเกยฺย, สโต วิโลเกยฺย, สโต สมิฺเชยฺย, สโต ปสาเรยฺย, สโต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรยฺย, สโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช. เตนาห ภควา –

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา, ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.

อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปโม.

๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

.

โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]

กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;

โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา.

โกธ สนฺตุสิโต โลเกติ โก โลเก ตุฏฺโ สนฺตุฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ – โกธ สนฺตุสิโต โลเก.

อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ติสฺโสติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป. เมตฺเตยฺโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย.

กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตาติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. กสฺสิเม อิฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.

โก อุภนฺตมภิฺายาติ โก อุโภ อนฺเต อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – โก อุภนฺตมภิฺาย.

มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มชฺเฌ มนฺตาย น ลิปฺปติ, อลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.

กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปธานปุริโส ปวรปุริโสติ. กํ พฺรูสิ กํ กเถสิ กํ มฺสิ กํ ภณสิ กํ ปสฺสติ กํ โวหรสีติ – กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ.

โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ โก อิธ สิพฺพินึ ตณฺหํ อชฺฌคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]

กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;

โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.

๑๐.

กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]

วีตตณฺโห สทา สโต;

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.

กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม. อปิ จ, นิปฺปริยาเยน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวา. ยถา จ ธเนน ธนวาติ วุจฺจติ, โภเคน โภควาติ วุจฺจติ, ยเสน ยสวาติ วุจฺจติ, สิปฺเปน สิปฺปวาติ วุจฺจติ, สีเลน สีลวาติ วุจฺจติ, วีริเยน วีริยวาติ วุจฺจติ, ปฺาย ปฺวาติ วุจฺจติ, วิชฺชาย วิชฺชวาติ วุจฺจติ – เอวเมว โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาติ – กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา.

เมตฺเตยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺเตยฺยาติ ภควา.

วีตตณฺโห สทา สโตติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ. สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ [โปขานุโปขํ (สฺยา.)] อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ [อวีจิ สมงฺคิสหิตํ (สฺยา.)] ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สฺยา.)] ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – วีตตณฺโห สทา สโต.

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขูติ สงฺขา วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สงฺขายาติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา.

อถ วา, อนิจฺจโต สงฺขาย ชานิตฺวา…เป… ทุกฺขโต… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต…เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. นิพฺพุโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ…เป… วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ – สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ.

ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิฺชิตาติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. ตสฺสิเม อิฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา. เตนาห ภควา –

‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]

วีตตณฺโห สทา สโต;

สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา’’ติ.

๑๑.

โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา.

โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ. อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ; อตีตํ เอโก อนฺโต, อนาคตํ ทุติโย อนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ.

เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ. กตโม ตณฺหาเลโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [มริยาทิกตํ โอธิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ’’. เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหาเลโป.

กตโม ทิฏฺิเลโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิเลโป.

โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ โส อุโภ จ อนฺเต มชฺฌฺจ มนฺตาย อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา น ลิปฺปติ น ปลิปฺปติ น อุปลิปฺปติ, อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – โส อุภนฺตมภิฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปวรปุริโส, ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีเปมิ ตํ โวหรามิ.

อายสฺมา สาริปุตฺโต [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๓๗๗] ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหาปุริโส มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามิ.

‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามี’’ติ – ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ.

โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ สิพฺพินี วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, ยสฺเสสา สิพฺพินี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. โส สิพฺพินึ ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห ภควา –

‘‘โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;

ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา. ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.

ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทุติโย.

๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๑๒.

อเนชํ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กึนิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

อเนชํ มูลทสฺสาวินฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ – อเนชํ. มูลทสฺสาวินฺติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวี.

ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – [ปสฺส อ. นิ. ๓.๑๑๒] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี. ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ…เป… น, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุสฺเส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา’’. สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา. อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.

อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ, สงฺขารา มูลํ วิฺาณสฺส, วิฺาณํ มูลํ นามรูปสฺส, นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส, สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส, ผสฺโส มูลํ เวทนาย, เวทนา มูลํ ตณฺหาย, ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส, อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส, ภโว มูลํ ชาติยา, ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสา’’ติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.

อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติ. ‘‘จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ, โสตํ มูลํ โสตโรคานํ, ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ, ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ, กาโย มูลํ กายโรคานํ, มโน มูลํ เจตสิกานํ ทุกฺขาน’’นฺติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ – อเนชํ มูลทสฺสาวี.

อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมา ปุณฺณโก.

อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, [ปฺหตฺถิกามฺห อาคตา (พหูสุ) ปสฺส มหานิ. ๑๙๒] ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหตฺถิกานํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต. มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ [วิสชฺเชตุํ สนฺทสฺเสตุํ ภณิตุนฺติ (สฺยา.) วหสฺสุ + เอตํ] – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาติ กึ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺา ชฏิลา ตาปสา. มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา.

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ. ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา, นิคณฺสาวกานํ นิคณฺา เทวตา, ชฏิลสาวกานํ ชฏิลา เทวตา, ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา, อวิรุทฺธกสาวกานํ อวิรุทฺธกา [อวรุทฺธกสาวกานํ อวรุทฺธกา (สฺยา.)] เทวตา, หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา, อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา, โควติกานํ คาโว เทวตา, กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา, กากวติกานํ กากา เทวตา, วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา, พลเทววติกานํ พลเทโว เทวตา, ปุณฺณภทฺทวติกานํ ปุณฺณภทฺโท เทวตา, มณิภทฺทวติกานํ มณิภทฺโท เทวตา, อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา, นาควติกานํ นาคา เทวตา, สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา, ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา, อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา, คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา, มหาราชวติกานํ มหาราชาโน เทวตา, จนฺทวติกานํ จนฺโท เทวตา, สูริยวติกานํ สูริโย เทวตา, อินฺทวติกานํ อินฺโท เทวตา, พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา, เทววติกานํ เทโว เทวตา, ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา, เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยพฺราหฺมณา เทวตานํ.

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเกติ ยฺํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ [มาลาคนฺธํ วิเลปนํ (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยฺมกปฺปยึสูติ เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยฺํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยฺํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. ปุถูติ ยฺา วา เอเต ปุถู, ยฺยาชกา [ยฺยชกา (สฺยา.)] วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. กถํ ยฺา วา เอเต ปุถู? พหุกานํ เอเต ยฺา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ – เอวํ ยฺา วา เอเต ปุถู.

กถํ ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ยฺยาชกา ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ – เอวํ ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู.

กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา [… วณิพฺพกสาวกา (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] – เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยฺมกปฺปยึสุ – ปุถูธ โลเก.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อฺาตํ โหติ อทิฏฺํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา.

กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา.

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ! โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.

กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.

กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ, โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉติ; ภควา วิสชฺเชติ [วิสฺสชฺเชติ (ก.)] – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา.

ปุจฺฉามิ นฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๑๓.

เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถตํ (สฺยา.), อิตฺถภาวํ (ก.)] ;

ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ.

เย เกจิเม อิสโย มนุชาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺา ชฏิลา ตาปสา. มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – เย เกจิเม อิสโย มนุชา ปุณฺณกาติ ภควา.

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ. ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา…เป… ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา. เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา, เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ.

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเกติ. ยฺํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยฺมกปฺปยึสูติ เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. ปุถูติ ยฺา วา เอเต ปุถู, ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู…เป… เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยฺมกปฺปยึสุ – ปุถูธ โลเก.

อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ. อาสีสมานาติ รูปปฏิลาภํ อาสีสมานา, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสมานา, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสมานา, รสปฏิลาภํ อาสีสมานา, โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสีสมานา, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสมานา, ทารปฏิลาภํ อาสีสมานา, ธนปฏิลาภํ อาสีสมานา, ยสปฏิลาภํ อาสีสมานา, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสมานา, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สฺยา.)] เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, ตาวตึเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา.

ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา…เป… เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา – ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ.

ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสูติ ชรานิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ตเทว เต ชรานิสฺสิตา. ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา. ยเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ตเทว เต มรณนิสฺสิตา. ยเทว เต มรณนิสฺสิตา ตเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา ตเทว เต คตินิสฺสิตา. ยเทว เต คตินิสฺสิตา ตเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา. ยเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา ตเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา. ยเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา ตเทว เต ภวนิสฺสิตา. ยเทว เต ภวนิสฺสิตา ตเทว เต สํสารนิสฺสิตา. ยเทว เต สํสารนิสฺสิตา ตเทว เต วฏฺฏนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ. เตนาห ภควา –

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;

ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสู’’ติ.

๑๔.

เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุํ [อตารุํ (สฺยา. ก.)] ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

เย เกจิเม อิสโย มนุชาติ. เย เกจีติ…เป….

กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ. กจฺจิสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสุ. เตติ ยฺยาชกา วุจฺจนฺติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสุ เต ภควา. ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ ยฺโเยว วุจฺจติ ยฺปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ เทวมคฺโค เทวปโถ พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ, เอวเมว ยฺโเยว วุจฺจติ ยฺปโถ. อปฺปมตฺตาติ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา สกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฏฺิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ – กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา.

อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ ชรามรณํ อตรึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;

ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;

อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๑๕.

อาสีสนฺติ [อาสึสนฺติ (สฺยา.)] โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.

อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตีติ. อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, รสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ทารปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ธนปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ยสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล…เป… คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ – อาสีสนฺติ.

โถมยนฺตีติ ยฺํ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณยฺเย วา โถเมนฺติ. กถํ ยฺํ โถเมนฺติ? สุจึ ทินฺนํ [วิยํ ทินฺนํ (สฺยา.)], มนาปํ ทินฺนํ, ปณีตํ ทินฺนํ, กาเลน ทินฺนํ, กปฺปิยํ ทินฺนํ, วิเจยฺย ทินฺนํ, อนวชฺชํ ทินฺนํ, อภิณฺหํ ทินฺนํ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ยฺํ โถเมนฺติ.

กถํ ผลํ โถเมนฺติ? อิโต นิทานํ รูปปฏิลาโภ ภวิสฺสติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ผลํ โถเมนฺติ.

กถํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺติ? ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยาติ, วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา, สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ.

อภิชปฺปนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, รสปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ. ชุหนฺตีติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ปุณฺณกาติ ภควา.

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ – กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ.

เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เตติ ยฺยาชกา วุจฺจนฺติ, ยาชโยคาติ ยาชโยเคสุ ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เต ยาชโยคา, ภวราครตฺตาติ ภวราโค วุจฺจติ โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ. ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา.

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ; พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]

กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

๑๖.

เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคาติ เต ยฺยาชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ – เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา.

อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมา ปุณฺณโก.

ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ. ยฺเหีติ ยฺเหิ ปหูเตหิ ยฺเหิ วิวิเธหิ ยฺเหิ ปุถูหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ [วีติวตฺติ (ก.)]. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปตฺติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมตนฺติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]

ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๑๗.

สงฺขาย โลกสฺมิ [โลกสฺมึ (สฺยา. ก.)] ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.

สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ สงฺขา วุจฺจติ าณํ ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ปโรปรานีติ โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว, ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจฺจติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ; โอรํ วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ. โอรํ วุจฺจติ มนุสฺสโลโก, ปรํ วุจฺจติ เทวโลโก; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปรํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ, ปรํ วุจฺจติ อรูปธาตุ. สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ. ปุณฺณกาติ ภควาติ. ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… ยทิทํ ภควาติ – ปุณฺณกาติ ภควา.

ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิฺชิตนฺติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. ยสฺสิเม อิฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิสฺมิฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ. สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา [นิชฺฌาตตฺตา (ก.) มหานิ. ๑๘] นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ สนฺโต; วิธูโมติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ [พฺยนฺติกตํ (ก.)], วจีทุจฺจริตํ…เป… มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, ราโค… โทโส… โมโห วิธูมิโต วิธมิโต โสสิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. อถ วา, โกโธ วุจฺจติ ธูโม –

มาโน หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร, โกโธ ธูโม ภสฺมนิ [คมฺมนิ (สฺยา.)] โมสวชฺชํ;

ชิวฺหา สุชา หทยํ [ตปฺปรสฺส (สฺยา.)] โชติฏฺานํ, อตฺตา สุทนฺโต ปุริสสฺส โชติ.

อปิ จ, ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธ.

อปิ จ, โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กฺจิ [กิฺจิ (ก.) มหานิ. ๘๕] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสฺโจปโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ หนุสฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภฺชนปลิภฺชโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภฺชนปลิภฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.) มหานิ. ๘๕] โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โหติ โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ – วิธูโม.

โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม, โกธวตฺถุสฺส ปริฺาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส ปริฺาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วิธูโม. อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ.

นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย สนฺโต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ, โส ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]

ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;

สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

สหคาถาปริโยสานา…เป… ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.

ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ตติโย.

๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๑๘.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อฺาตํ โหติ อทิฏฺํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ. ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา.

กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา.

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.

กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมา ปุจฺฉนฺติ, เทวา ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.

กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ. โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉติ. ภควา วิสชฺเชติ. อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.

อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา…เป… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา….

ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู.

มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติ. เวทคูติ ตํ มฺามิ, ภาวิตตฺโตติ ตํ มฺามิ, เอวํ ชานามิ, เอวํ อาชานามิ เอวํ ปฏิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามิ. เวทคู ภาวิตตฺโตติ กถฺจ ภควา เวทคู? เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ…เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู; เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู; สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู; สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]

สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิ ปตฺถิ (สฺยา.), ยานิ อตฺถิ (ก.) สุ. นิ. ๕๓๔] พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค;

สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.

เอวํ ภควา เวทคู.

กถํ ภควา ภาวิตตฺโต? ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ ภาวิตสติปฏฺาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิตอิทฺธิปาโท ภาวิตอินฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌงฺโค ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อปริตฺโต มหนฺโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาฬฺโห พหุรตโน สาครูปโม [สาครสโม (ก.)] ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ.

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ รูปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิปิหยติ (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต [อปฺปติฏฺีนจิตฺโต (สฺยา.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสาเยว โข ปน ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ. อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๐] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ.

ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิฺาเต วิฺาตมตฺโต. ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเ อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต…เป… มุเต … วิฺาเต อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.

สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ, สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ, ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา, สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต กาโย, ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺพฺพํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต มโน, วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา.

จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ภควโต [ภควตา (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ…เป… ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา ภควโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺพฺพาราโม โผฏฺพฺพรโต โผฏฺพฺพสมฺมุทิโต… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ภควโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ –

‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;

ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.

‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.) ธ. ป. ๓๒๒] สินฺธวา;

กุฺชรา จ [กุฺชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.

‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;

ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.

‘‘วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;

ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต’’ติ [สุทนฺโตติ (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๑; มหานิ. ๙๐].

เอวํ ภควา ภาวิตตฺโตติ.

มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ, กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมติ. กุโต นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กุโต นุ. ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ, ชราทุกฺขํ, พฺยาธิทุกฺขํ, มรณทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ, พฺยสนํ ทุกฺขํ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ, มานุสิกํ ทุกฺขํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภฏฺิติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ, อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ทุกฺขทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ, มาตุมรณํ ทุกฺขํ, ปิตุมรณํ ทุกฺขํ, ภาตุมรณํ ทุกฺขํ, ภคินิมรณํ ทุกฺขํ, ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ, ธีตุมรณํ ทุกฺขํ, าติพฺยสนํ ทุกฺขํ, โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ, โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ, สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ, ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ; เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา กุโต สมุทาคตา กุโต ชาตา กุโต สฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ, อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ นิทานํ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม.

เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานาปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]

มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;

กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติ.

๑๙.

ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.

ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติ. ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวํ อปุจฺฉสีติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ ปุจฺฉสิ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฏฺานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ – ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ. เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควา.

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ. นฺติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฏฺานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ. ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย [น ปิฏกสมฺปทาเนน (ก.) มหานิ. ๑๕๖] น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ. อุปธีติ ทส อุปธี – ตณฺหูปธิ, ทิฏฺูปธิ, กิเลสูปธิ, กมฺมูปธิ, ทุจฺจริตูปธิ, อาหารูปธิ, ปฏิฆูปธิ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี, ฉ วิฺาณกายา อุปธี, สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเน [ทุกฺขฏฺเน (สฺยา.)] อุปธิ. อิเม วุจฺจนฺติ ทส อุปธี. ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ…เป… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ. เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ ปภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา.

เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห ภควา –

‘‘ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;

อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติ.

๒๐.

โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี.

โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา. อวิทฺวาติ อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโ. อุปธึ กโรตีติ ตณฺหูปธึ กโรติ, ทิฏฺูปธึ กโรติ, กิเลสูปธึ กโรติ, กมฺมูปธึ กโรติ, ทุจฺจริตูปธึ กโรติ, อาหารูปธึ กโรติ, ปฏิฆูปธึ กโรติ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ, ฉ วิฺาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – อวิทฺวา อุปธึ กโรติ.

ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโทติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ สมุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ. มนฺโทติ มนฺโท โมมุโห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท.

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิราติ. ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมา. ปชานนฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. อุปธึ น กยิราติ ตณฺหูปธึ น กเรยฺย, ทิฏฺูปธึ น กเรยฺย, กิเลสูปธึ น กเรยฺย, ทุจฺจริตูปธึ น กเรยฺย, อาหารูปธึ น กเรยฺย, ปฏิฆูปธึ น กเรยฺย, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย, ฉ วิฺาณกาเย อุปธี น กเรยฺย, น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา.

ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวานุปสฺสีติ ทุกฺขสฺส มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฏฺานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสี. อนุปสฺสนา วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. อิมาย อนุปสฺสนาย ปฺาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ – ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี. เตนาห ภควา –

‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;

ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติ.

๒๑.

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺห. อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ [อกิตฺติ ตํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อตีตวิภตฺติวเสน มหานิ. ๑๑๐] ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ [ปฺาปิตํ (ก.)] ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน.

อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อฺํ ตํ ปุจฺฉาม, อฺํ ตํ ยาจาม, อฺํ ตํ อชฺเฌสาม, อฺํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉาม. ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ.

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจาติ. กถํ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กถํ นุ. ธีราติ ธีรา ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต พุทฺธิมนฺโต าณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน. โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป [ลาโป ปลาโป (สฺยา.) ธมฺมสงฺคณิเย] วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ (พหูสุ) ชราสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา].

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจาติ ธีรา กถํ โอฆฺจ ชาติฺจ ชรฺจ โสกฺจ ปริเทวฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ วีติวตฺตนฺตีติ – กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ.

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ. นฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ.

กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ. ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ. กายารมฺมเณ าณํ กายโมเนยฺยํ. กายปริฺา กายโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ. กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ. กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ. อิทํ กายโมเนยฺยํ.

กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ. วาจารมฺมเณ าณํ วจีโมเนยฺยํ. วาจาปริฺา วจีโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ. วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ. อิทํ วจีโมเนยฺยํ.

กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตารมฺมเณ าณํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตปริฺา มโนโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ. จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ. อิทํ มโนโมเนยฺยํ.

กายมุนึ วจีมุนึ [วาจามุนึ (พหูสุ) อิติวุ. ๖๗], มโนมุนิมนาสวํ;

มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.

กายมุนึ วจีมุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;

มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ.

อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา. ฉ มุนิโน [มุนโย (สฺยา.) มหานิ. ๑๔] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน [เสกฺขมุนิโน (สฺยา. ก.)], อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโน.

น โมเนน มุนี [มุนิ (สฺยา. ก.) ธ. ป. ๒๖๘] โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;

โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.

ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;

โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติ.

อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

เทวมนุสฺเสหิ ปูชนีโย [ปูชิโต (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๔], สงฺคชาลมติจฺจ [สงฺค ชาลมติจฺจ, สุ. นิ. ๕๓๒] โส มุนีติ.

สาธุ วิยากโรหีติ ตํ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ. ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;

กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.

๒๒.

กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.

กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานฺจ, นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ. เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเมติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา, ทิฏฺเ ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเ ธมฺเม. อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ.

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา [ยา สา โลเก วิสตฺติกา (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา], โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

๒๓.

ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.

ตฺจาหํ อภินนฺทามีติ. นฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ [พฺยปถํ (สฺยา. ก.)] เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ [เทสนํ อนุสนฺธิ (สฺยา.)]. นนฺทามีติ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตฺจาหํ อภินนฺทามิ.

มเหสิ ธมฺมมุตฺตมนฺติ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา, มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี [เอสิ คเวสิ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๐] ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (พหูสุ), อพฺพูหํ (สี. อฏฺ.)] เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ทิฏฺิสงฺฆาตสฺส วินิเวนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธึ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺาเน…เป… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺเต อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติ มเหสิ. ธมฺมมุตฺตมนฺติ ธมฺมมุตฺตํมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ – มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ.

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ… ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

๒๔.

ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.

ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ. เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควา.

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ [อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตํ (สฺยา. ก.)]; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.

เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเติ เอเตสูติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปฺปิเตสุ ปฏฺปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุ. นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิเวสนนฺติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ. กตมา ตณฺหา นิเวสนา? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน …เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา. กตมา ทิฏฺินิเวสนา? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ …เป… อยํ ทิฏฺินิเวสนา.

ปนุชฺช วิฺาณนฺติ ปุฺาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ, อปุฺาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ, อาเนฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ. เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตฺจ วิฺาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ ปนุชฺช วิฺาณํ.

ภเว น ติฏฺเติ. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปุฺาภิสงฺขาโร อปุฺาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภเว น ติฏฺเติ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณฺจ กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโต กมฺมภเว น ติฏฺเยฺย ปฏิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติฏฺเยฺย น สนฺติฏฺเยฺยาติ – ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ. เตนาห ภควา –

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ’’ติ.

๒๕.

เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต,

ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ.

เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโตติ. เอวํวิหารีติ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตวิฺาณฺจ กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโตติ – เอวํวิหารี. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺตี [อโนลีนวุตฺติโก (ก.) มหานิ. ๑๔] อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมตฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ – ‘‘กถาหํ [กทาหํ (สฺยา.)] อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี [อปฺปฏิวานิ (ก.) มหานิ. ๑๔] จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต.

ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานีติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก [กลฺยาณปุถุชฺชโน (สฺยา.), เอวมีทิเสสุ าเนสุ] วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ… ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺเต ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ.

ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… ชรนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา…เป… อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก. วิทฺวาติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ…เป… โทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ. ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติฺจ ชรฺจ โสกปริทฺทวฺจ ทุกฺขฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ. เตนาห ภควา –

‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;

ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺข’’นฺติ.

๒๖.

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติ. เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโนติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.

สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ. สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปฺปิตํ สุปฏฺปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ – สุกิตฺติตํ. โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโรธวจนํ อปฺปณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. ปหาสิ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวํ คเมสีติ – อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ.

ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.

๒๗.

เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย.

เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ. เต จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ.

เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ. เยติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวสฺเส จ สุทฺเท จ คหฏฺเ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุสฺเส จ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ อฏฺิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย.

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคาติ. นฺติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ [ครุกโรมิ (สฺยา.)] มาเนมิ ปูเชมิ. สเมจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิ. นาคาติ นาโค จ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, น อาคจฺฉตีติ – นาโค. กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]

สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.), สุ. นิ. ๕๒๗] วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.

เอวํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค.

กถํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโค. ภควา น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโค.

กถํ ภควา น อาคจฺฉตีติ – นาโค. โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค.

อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยา’’ติ.

๒๘.

ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.

ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺาติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ. สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ. พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]

วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;

สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๔] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.

เวทคูติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ…เป… สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ. อภิชฺาติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา.

อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ, ยสฺเสเต กิฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิฺจโน. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว …เป… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิฺจนํ ปุคฺคลํ กามภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสฺุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ.

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารีติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ…เป… อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ. อตารีติ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ.

ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขติ. ติณฺโณติ กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ [นิตฺติณฺโณ (สฺยา.)] อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส [วุฏฺวาโส (สฺยา.) มหานิ. ๖] จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ. โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต ปฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ [ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ (ก.)] สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต. เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน…เป… ปฺากฺขนฺเธน… วิมุตฺติกฺขนฺเธน… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทยิตฺวา [ปฏิปาทยิตฺวา (สฺยา.)] ิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ิโต. กิเลสคฺคึ ปริยาทิยิตฺวา ิโต. อปริคมนตาย ิโต. กถํ [กฏํ (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] สมาทาย ิโต? วิมุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต. เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต. กรุณาย …เป… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต. อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต. อตมฺมยตาย [อกมฺมฺตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ิโต. วิมุตฺตตฺตา ิโต. สนฺตุสฺสิตตฺตา ิโต. ขนฺธปริยนฺเต ิโต. ธาตุปริยนฺเต ิโต. อายตนปริยนฺเต ิโต. คติปริยนฺเต ิโต. อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต. ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต. ภวปริยนฺเต ิโต. สํสารปริยนฺเต ิโต. วฏฺฏปริยนฺเต ิโต. อนฺติมภเว ิโต. อนฺติเม สมุสฺสเย ิโต. อนฺติมเทหธโร อรหา.

ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ.

ติณฺโณ จ ปารนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ติณฺโณ จ ปารํ.

อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห ขิโล…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา. ยสฺเสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโล. อกงฺโขติ ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ยสฺเสเต กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกงฺโขติ – ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข. เตนาห ภควา –

‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;

อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข’’ติ.

๒๙.

วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.

วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธาติ. วิทฺวาติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. โยติ โย ยาทิโส…เป… มนุสฺโส วา. เวทคูติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ [าณํ…เป… สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ. (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๘๑]. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู. สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา…เป… สีลพฺพตปรามาโส… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน วิทิโต โหติ. วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]

สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;

สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส.

นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [อินฺทคู (สฺยา.)] มนุโช. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา…เป… อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ – วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ.

ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชาติ. ภวาภเวติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโค. วิสชฺชาติ สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา [โมจยิตฺวา (สฺยา.)] วา วิสชฺช. ยถา ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ – เอวเมว เต สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วา วิสชฺชาติ – ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช.

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา… ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตณฺโห วิคตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห วีตราโค จตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – โส วีตตณฺโห. อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ. นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป… อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. อยํ วุจฺจติ ชรา. โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตณฺโห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;

โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จตุตฺโถ.

๕. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๓๐.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา…เป… อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา…เป… นิพฺพานปุจฺฉา. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

อิจฺจายสฺมา โธตโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. โธตโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โธตโก.

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ.

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ ปทหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]

วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;

ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติ.

๓๑.

เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]

อิเธว นิปโก สโต;

อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.

เตนหาตปฺปํ กโรหีติ อาตปฺปํ กโรหิ, อุสฺสาหํ กโรหิ, อุสฺโสฬฺหึ กโรหิ, ถามํ กโรหิ, ธิตึ กโรหิ, วีริยํ กโรหิ, ฉนฺทํ ชเนหิ สฺชเนหิ อุปฏฺเปหิ สมุฏฺเปหิ นิพฺพตฺเตหิ อภินิพฺพตฺเตหีติ – เตนหาตปฺปํ กโรหิ.

โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.

อิเธว นิปโก สโตติ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก. นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – อิเธว นิปโก สโต.

อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.

สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห ภควา –

‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]

อิเธว นิปโก สโต;

อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติ.

๓๒.

ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ.

ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ. เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จ. อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวา. กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวตึสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตทุตฺตริ [ตตฺรุปริ (สฺยา.)]. อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา. กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา เย จ ปจฺเจกพุทฺธา. อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา. ภควา สมฺมุติเทวานฺจ อุปปตฺติเทวานฺจ วิสุทฺธิเทวานฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชา. ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก.

อากิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ, เต กิฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, ตสฺมา พุทฺโธ อกิฺจโน. พฺราหฺมโณติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ, พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.

พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]

วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;

สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ.

อิริยมานนฺติ จรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ.

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขูติ. นฺติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ [อทิฏฺมิธตฺถิ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๖] กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ.

ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ. สกฺกาติ สกฺโก ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ [อทฺโธ (สฺยา. ก.)] มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ มุฺจ มํ ปมุฺจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร มํ วุฏฺาเปหิ มํ กถํกถาสลฺลโตติ – ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;

ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมุฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี’’ติ.

๓๓.

นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ.

นาหํ สหิสฺสามิ [สมีหามิ (ก.)] ปโมจนายาติ นาหํ ตํ สกฺโกมิ มุฺจิตุํ ปมุฺจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ สมุทฺธริตุํ อุฏฺาเปตุํ สมุฏฺาเปตุํ กถํกถาสลฺลโตติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา, น อีหามิ น สมีหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุสฺโสฬฺหึ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิตึ กโรมิ น วีริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สฺชเนมิ น นิพฺพตฺเตมิ น อภินิพฺพตฺเตมิ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวีริเย อปฺปฏิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา, นตฺถฺโ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ โมเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา โมเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘อตฺตนา หิ [อตฺตนาว (พหูสุ) ธ. ป. ๑๖๕] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ.

เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺเตว นิพฺพานํ ติฏฺติ นิพฺพานคามิมคฺโค ติฏฺามหํ สมาทเปตา, อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺตีติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ [มุฺเจยฺยุนฺติ (สฺยา.)]. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย’’.

กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเกติ กถํกถึ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ สทฺเวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํ. กฺจีติ กฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฏฺํ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก.

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโนติ ธมฺมํ เสฏฺํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เสฏฺนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ อาชานมาโน วิชานมาโน ปฏิวิชานมาโน ปฏิวิชฺฌมาโนติ – ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน.

เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ เอวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ – เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ. เตนาห ภควา –

‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;

ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ.

๓๔.

อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ยถาหํ อากาโสว [อากาโส จ (สฺยา.)] อพฺยาปชฺชมาโน [อพฺยาปชฺฌมาโน (สฺยา.)], อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ.

อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโนติ อนุสาส พฺรหฺเม อนุคฺคณฺห พฺรหฺเม อนุกมฺป พฺรหฺเมติ – อนุสาส พฺรหฺเม. กรุณายมาโนติ กรุณายมาโน อนุทยมาโน [อนุทฺทยมาโน (พหูสุ)] อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ – อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน.

วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.

ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนติ ยถา อากาโส น ปชฺชติ น คณฺหติ [นตฺถิ… สฺยา. … โปตฺถเก] น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวํ อปชฺชมาโน อคณฺหมาโน อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺทิยา [หลิทฺเทน (สฺยา.)] วา นีลิยา [นีเลน (สฺยา.)] วา มฺเชฏฺาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ [อกิลิยมาโน (สฺยา.)] – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติลียติ [ปติฏฺิยติ (ก.)] น ปฏิหฺติ, เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺชมาโน อปฺปติลียมาโน อปฺปฏิหฺมาโน อปฺปฏิหตมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน.

อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺติ. อิเธว สนฺโตติ อิเธว สนฺโต อิเธว สมาโน อิเธว นิสินฺโน สมาโน อิมสฺมึเยว อาสเน นิสินฺโน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสินฺโน สมาโนติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโต. อถ วา, อิเธว สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโต. อสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย… ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ … รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ [ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ, สพฺเพ. มหานิ. ๔๖ ปสฺสิตพฺพํ] ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ [นิสฺสฏฺโ (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา. จเรยฺยนฺติ จเรยฺยํ วิหเรยฺยํ อิริเยยฺยํ วตฺเตยฺยํ ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ – อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺย’’นฺติ.

๓๕.

กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.

กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺติ ราคสฺส สนฺตึ, โทสสฺส สนฺตึ, โมหสฺส สนฺตึ, โกธสฺส สนฺตึ, อุปนาหสฺส…เป… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ กิตฺตยิสฺสามิ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ.

โธตกาติ ภควาติ. โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเมติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม…เป…. อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม…เป…. อถ วา, สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ [โอปนยิกํ (สฺยา. ก.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม. อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ.

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]

ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

๓๖.

ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.

ตฺจาหํ อภินนฺทามีติ. นฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตฺจาหํ อภินนฺทามิ.

มเหสิสนฺติมุตฺตมนฺติ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสิ. สนฺติมุตฺตมนฺติ สนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ – มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ.

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา…เป… ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต…เป… ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ…เป… วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

๓๗.

ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํ.

ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ อาชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ. โธตกาติ ภควาติ. โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ อปายโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก.

ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ. เตนาห ภควา –

‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปฺจโม.

๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๓๘.

เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ [อารมณํ (ก.)] พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ.

เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺติ. เอโกติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ, ธมฺโม วา เม ทุติโย นตฺถิ, ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ. สกฺกาติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ…เป… นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนเกหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกติ – เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ.

อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุนฺติ. อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต โน วิสหามิ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ น ปฏิพโล มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตริตุํ อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ – อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ.

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขูติ อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา เตน สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.

ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ.

ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;

อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺย’’นฺติ.

๓๙.

อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.) ปสฺส อภิธานคนฺเถ อพฺยยวคฺเค] .

อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมาติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ – ‘‘อยํ เม นิสฺสโย’’ติ. ตสฺส ภควา นิสฺสยฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริฺจ นิยฺยานปถํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน, ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุฺโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… ภวโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต … สมุทยธมฺมโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโน.

สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สติมาติ – อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา.

อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺติ นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. กึการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ? วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสติ. ตํการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ – นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ.

กาเม ปหาย วิรโต กถาหีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปหายาติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กาเม ปหาย. วิรโต กถาหีติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข กถํกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ…เป… อถ วา, ทฺวตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ – กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ.

ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. นตฺตํ วุจฺจติ รตฺติ. อโหติ ทิวโส. รตฺติฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ – ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส. เตนาห ภควา –

‘‘อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]

นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;

กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสา’’ติ.

๔๐.

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี.

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.

อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺนฺติ. เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ.

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สฺาสมาปตฺติโย. ตาสํ สฺาสมาปตฺตีนํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข [วิโมกฺขา (ก.) เอวมฺเสุ ปเทสุ พหุวจเนน] อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.

ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ. ติฏฺเ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ติฏฺเ นุ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน [อเวธมาโน (สฺยา.)] อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน…เป…. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติ.

๔๑.

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี.

สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค…เป… ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.

อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺนฺติ. เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ.

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สฺาสมาปตฺติโย. ตาสํ สฺาสมาปตฺตีนํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต…เป… ตทธิปเตยฺโยติ – สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.

ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติ. ติฏฺเยฺยาติ ติฏฺเยฺย สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห ภควา –

‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]

อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;

สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติ.

๔๒.

ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ [วสฺสานํ (สฺยา. ก.)] สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส.

ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีติ สเจ โส ติฏฺเยฺย สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี.

ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขูติ. ปูคมฺปิ วสฺสานีติ ปูคมฺปิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ [พหุนฺนํ วสฺสานํ (สฺยา.)] พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปานิ พหูนิ กปฺปสตานิ พหูนิ กปฺปสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปสตสหสฺสานิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ.

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺสาติ ตตฺเถว โส สีติภาวมนุปฺปตฺโต นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเยฺย. อถ วา, ตสฺส วิฺาณํ จเวยฺย อุจฺฉิชฺเชยฺย นสฺเสยฺย วินสฺเสยฺย น ภเวยฺยาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิวิฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส สสฺสตฺจ อุจฺเฉทฺจ ปุจฺฉติ. อุทาหุ ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเยยฺย. อถ วา, ตสฺส วิฺาณํ จเวยฺย ปุน ปฏิสนฺธิวิฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ, อากิฺจฺายตนํ อุปปนฺนสฺส ปรินิพฺพานฺจ ปฏิสนฺธิฺจ ปุจฺฉติ. ตถาวิธสฺสาติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฏิภาคสฺส อากิฺจฺายตนํ อุปปนฺนสฺสาติ – ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;

ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺสา’’ติ.

๔๓.

อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ.

อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขา. วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา [กาฬวาตา (ก.)] เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. วาตเวเคน ขิตฺตาติ วาตเวเคน ขิตฺตา [ขิตฺตํ (สฺยา.) เอวมฺเสุ ปเทสุ นิคฺคหีตนฺตวเสน] อุกฺขิตฺตา นุนฺนา ปณุนฺนา ขมฺภิตา วิกฺขมฺภิตาติ – อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา. อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ ปเลติ, อตฺถํ คเมติ, อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. น อุเปติ สงฺขนฺติ สงฺขํ [อมุกํ นาม ทิสํ คโตติ สงฺขํ (สฺยา.)] น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺตึ น อุเปติ, ‘‘ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ คตา, ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา, อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา, ทกฺขิณํ วา ทิสํ คตา อุทฺธํ วา คตา, อโธ วา คตา, ติริยํ วา คตา, วิทิสํ วา คตา’’ติ, โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ.

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. นามกายา วิมุตฺโตติ โส มุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต. ตทงฺคํ สมติกฺกมา [ตทงฺคํ สมติกฺกมฺม (ก.)] วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน. ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฏิลทฺธา โหนฺติ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฏิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริฺาตา โหนฺติ. นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริฺาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุตฺโต วิมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ – เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต.

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. อตฺถํ ปเลตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ. น อุเปติ สงฺขนฺติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต สงฺขํ น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺตึ น อุเปติ – ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวสฺโสติ วา สุทฺโทติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. เตนาห ภควา –

‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]

อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;

เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติ.

๔๔.

อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถีติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ โส นิรุทฺโธ อุจฺฉินฺโน วินฏฺโติ – อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ.

อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคติ อุทาหุ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเยฺยาติ – อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค.

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ. นฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ.

ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;

ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.

๔๕.

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ.

อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถีติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปมาณํ นตฺถิ, เวทนาปมาณํ นตฺถิ, สฺาปมาณํ นตฺถิ, สงฺขารปมาณํ นตฺถิ, วิฺาณปมาณํ นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ. อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถีติ เยน ตํ ราเคน [เยน ราเคน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๔] วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ [อนิฏฺาคโตติ (ก.)] วา ถามคโตติ วา, เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ.

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ขนฺเธสุ สพฺเพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฏิสนฺธีสุ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺเพสุ สํสาเรสุ สพฺเพสุ วฏฺเฏสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาฏิเตสุ สมุปฺปาฏิเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉินฺเนสุ วูปสนฺเตสุ ปฏิปฺปสฺสทฺเธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ าณคฺคินา ทฑฺเฒสูติ – สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ.

สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปฺตฺติ จ ปฺตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาฏิตา สมุปฺปาฏิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ. เตนาห ภควา –

‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]

เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;

สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ…เป… ปฺชลิโก นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ฉฏฺโ.

๗. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๔๖.

สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;

าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ [ชีวิเกนูปปนฺนํ (สฺยา.)] .

สนฺติ โลเก มุนโยติ. สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. มุนโยติ มุนินามกา อาชีวกา นิคณฺา ชฏิลา ตาปสา. (เทวา โลเก มุนโยติ สฺชานนฺติ, น จ เต มุนโย) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ. สนฺติ โลเก มุนโย. อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. นนฺโทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นนฺโท.

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสูติ. ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. วทนฺตีติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ตยิทํ กถํสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ.

าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺตีติ. อฏฺ สมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ.

อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนนฺติ อุทาหุ อเนกวิวิธอติปรมทุกฺกรการิกลูขชีวิตานุโยเคน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;

าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺน’’นฺติ.

๔๗.

น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน,

มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;

วิเสนิกตฺวา [วิเสนึกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ.

น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. น ทิฏฺิยาติ น ทิฏฺสุทฺธิยา. น สุติยาติ น สุตสุทฺธิยา. น าเณนาติ นปิ อฏฺสมาปตฺติาเณน นปิ ปฺจาภิฺาาเณน นปิ มิจฺฉาาเณนาติ – น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.

มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุตสุทฺธิยา วา อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ทิฏฺเน วา สุเตน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ.

วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา, กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;

ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.

‘‘ปฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;

สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม;

ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส.

‘‘โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานาติ;

เอสา นมุจิ เต เสนา [เอสา เต นมุจิ เสนา (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๔๔๑], กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;

น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติ.

ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา [วิเสนึกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา [วิปฺปลุคฺคตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๘] ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจนฺติ วิเสนิกตฺวา. อนีฆาติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. เยสํ เอเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ อนีฆา. นิราสาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อวิชฺชา โลโภ อกุสลมูลํ. เยสํ เอสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, เต วุจฺจนฺติ นิราสา อรหนฺโต ขีณาสวา. วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เย เต วิเสนิกตฺวาว อนีฆา จ นิราสา จ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, เต โลเก มุนโยติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;

วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี’’ติ.

๔๘.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา, อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. นนฺโทติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นนฺโท.

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; ทิฏฺสฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน [อเนกวิธวตฺต กุตูหลมงฺคเลน (สฺยา.)] สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

กจฺจิสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ. กจฺจิสฺสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสฺสุ. เตติ ทิฏฺิคติกา. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควา. ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตาติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา [ยตา ปฏิยตา (สฺยา.)] คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตาติ จรนฺตา วิหรนฺตา อิริยนฺตา วตฺเตนฺตา ปาเลนฺตา ยเปนฺตา ยาเปนฺตาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา.

อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ ชาติชรามรณํ อตรึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – มาริสาติ – อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

‘‘กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,

อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๔๙.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. นนฺทาติ ภควาติ. นนฺทาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – นนฺทาติ ภควา.

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธึ…เป… ทิฏฺสฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนปิ สุทฺธึ…เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺตีติ. กิฺจาปีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – กิฺจาปีติ. เตติ ทิฏฺิคติกา. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตาติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ.

นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ชาติชรามรณํ น ตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา, อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺติ, อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺติ, ชาติยา อนุคตา, ชราย อนุสฏา, พฺยาธินา อภิภูตา, มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;

กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.

๕๐.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;

อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อิจฺจายสฺมา นนฺโท.

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนาปิ สุทฺธึ…เป… ทิฏฺสฺสุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธึ…เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.

อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณติ. เต เจติ ทิฏฺิคติเก. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. พฺรูสิ อโนฆติณฺเณติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ อติณฺเณ อนติกฺกนฺเต อสมติกฺกนฺเต อวีติวตฺเต อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺเต อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺเต ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเต. พฺรูสีติ พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ ปกาเสสีติ – เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ.

อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.

ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]

ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;

สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.

เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;

อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๕๑.

นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส [อนาสวา เย (สฺยา. ก.)] ;

เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ.

นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมีติ นาหํ, นนฺท, สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา ชาติชราย อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ วทามิ. อตฺถิ เต สมณพฺราหฺมณา เยสํ ชาติ จ ชรามรณฺจ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ.

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฏฺสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย ปหาย…เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา ทิฏฺสุตมุตสุทฺธิโย ปหาย เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.

ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา เส, เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺาย. กตมา าตปริฺา? ตณฺหํ ชานาติ [ปชานาติ (สฺยา.) ปริชานาติ (ก.) มหานิ. ๑๓] ‘‘อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหา’’ติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.

กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.

กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ตณฺหาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา ตณฺหา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา’’. อยํ ปหานปริฺา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหนฺโต ขีณาสวา – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา.

เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา, เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –

‘‘นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]

ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.

๕๒.

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ.

เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติ. เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโนติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.

สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ. สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ [สฺวาจิกฺขิตํ (ก.)] สุเทสิตํ สุปฺปิตํ สุปฏฺปิตํ สุวิวฏํ สุวิภตฺตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตํ. โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฏฺสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย…เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา ทิฏฺสุตมุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย… เย สพฺพา วตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.

ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย [ติรณปริฺาย (สฺยา.)], ปหานปริฺาย. กตมา าตปริฺา? ตณฺหํ ชานาติ – อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.

กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ [ติเรติ (สฺยา.)] อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุฺโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.

กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ – อยํ ปหานปริฺา.

ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหนฺโต ขีณาสวา. ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ. พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา, อหมฺปิ เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ วทามิติ – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;

เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.

อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;

อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.

นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส สตฺตโม.

๘. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๕๓.

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขึสุ เทสยึสุ ปฺปึสุ ปฏฺปึสุ วิวรึสุ วิภชึสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ. อิจฺจายสฺมา เหมโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. เหมโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา เหมโก.

หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา ปรํ โคตมสาสนา ปุเร โคตมสาสนา ปมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนา.

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.

สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรํปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิฺาตํ น อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ กถยึสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหึสาวิตกฺกวฑฺฒนํ าติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.

นาหํ ตตฺถ อภิรมินฺติ นาหํ ตตฺถ อภิรมึ น วินฺทึ นาธิคจฺฉึ น ปฏิลภินฺติ – นาหํ ตตฺถ อภิรมึ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]

หุรํ โคตมสาสนา;

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิ’’นฺติ.

๕๔.

ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.

ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหีติ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. ธมฺมมกฺขาหีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ.

ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนีติ. ตณฺหาติ – รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหานิคฺฆาตนํ ตณฺหาปหานํ ตณฺหาวูปสมํ ตณฺหาปฏินิสฺสคฺคํ ตณฺหาปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ.

ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.

ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

๕๕.

อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.

อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสูติ. ทิฏฺนฺติ จกฺขุนา ทิฏฺํ; สุตนฺติ โสเตน สุตํ; มุตนฺติ ฆาเนน ฆายิตํ ชิวฺหาย สายิตํ กาเยน ผุฏฺํ; วิฺาตนฺติ มนสา วิฺาตนฺติ – อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ.

ปิยรูเปสุ เหมกาติ กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)] โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทา โลเก… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก… โสตสมฺผสฺโส โลเก… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปสฺา โลเก… สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปสฺเจตนา โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก … โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ – ปิยรูเปสุ เหมก.

ฉนฺทราควิโนทนนฺติ. ฉนฺทราโคติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ฉนฺทราควิโนทนนฺติ ฉนฺทราคปฺปหานํ ฉนฺทราควูปสมํ ฉนฺทราคปฏินิสฺสคฺคํ ฉนฺทราคปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ฉนฺทราควิโนทนํ.

นิพฺพานปทมจฺจุตนฺติ นิพฺพานปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ. อจฺจุตนฺติ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – นิพฺพานปทมจฺจุตํ. เตนาห ภควา –

‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;

ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุต’’นฺติ.

๕๖.

เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.

เอตทฺาย เย สตาติ. เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อฺายาติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาวิตตฺตา สตา…เป… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทฺาย เย สตา.

ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ. ทิฏฺธมฺมาติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ทิฏฺธมฺมา…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา.

อุปสนฺตา จ เต สทาติ. อุปสนฺตาติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา นิพฺพาปิตตฺตา อุปสนฺตา…เป… โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ อุปสนฺตา. เตติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สทาติ สทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ – อุปสนฺตา จ เต สทา.

ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส อฏฺโม.

๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๕๗.

ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส.

ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมึ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมึ กามา น วสนฺติ. อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. โตเทยฺโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย.

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.

กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา จ โย ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – กถํกถา จ โย ติณฺโณ.

วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส กึสณฺิโต กึปกาโร กึปฏิภาโค อิจฺฉิตพฺโพติ วิโมกฺขํ ปุจฺฉตีติ – วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’ติ.

๕๘.

ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร.

ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ. ยสฺมินฺติ ยสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมึ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมึ กามา น วสนฺติ.

โตเทยฺยาติ ภควาติ. โตเทยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โตเทยฺยาติ ภควา.

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.

กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. โยติ โย โส อรหํ ขีณาสโว. กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา จ โย ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – กถํกถา จ โย ติณฺโณ.

วิโมกฺโข ตสฺส นาปโรติ นตฺถิ ตสฺส อปโร วิโมกฺโข. เยน วิโมกฺเขน วิมุจฺเจยฺย วิมุตฺโต โส. กตํ ตสฺส วิโมกฺเขน กรณียนฺติ – วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร. เตนาห ภควา –

‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]

ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;

กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’ติ.

๕๙.

นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;

มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ.

นิราสโส โส อุท อาสสาโนติ นิตฺตณฺโห โส, อุทาหุ สตณฺโห รูเป อาสีสติ [อาสึสติ (สฺยา.)], สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ … รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อาสีสติ สาทิยติ ปตฺเถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส อุท อาสสาโน.

ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปีติ. ปฺาณวา โสติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. อุท ปฺกปฺปีติ อุทาหุ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา กปฺเปติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี.

มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺนฺติ. สกฺกาติ สกฺโก ภควา. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนนฺติ. เตหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺนฺติ สกฺก ยถาหํ มุนึ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยนฺติ – มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ.

ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขูติ. นฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. วิยาจิกฺขาติ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;

มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขู’’ติ.

๖๐.

นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;

เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ.

นิราสโส โส น จ อาสสาโนติ นิตฺตณฺโห โส. น โส สตณฺโห รูเป นาสีสติ. สทฺเท…เป… คนฺเธ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส น จ อาสสาโน.

ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปีติ. ปฺาณวาติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. น จ ปฺกปฺปีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา น กปฺเปติ ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี.

เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชานาติ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชานาติ โตเทยฺย, เอวํ มุนึ ชาน ปฏิชาน ปฏิวิชาน ปฏิวิชฺฌาติ – เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน.

อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. ยสฺเสตานิ [ยสฺเสเต (สฺยา.)] กิฺจนานิ [กิฺจนา (สฺยา.)] ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกิฺจโน. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว…เป… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว.

อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิฺจนํ ปุคฺคลํ กาเม จ ภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสฺุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ. เตนาห ภควา –

‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;

เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส นวโม.

๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๖๑.

มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;

ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา.

มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณฺจ. สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ; มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา.

กถํ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา ชาติโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ, เหวํ นตฺถิ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.

เอตฺตกานิ วสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา วสฺสโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.

เอตฺตกานิ กปฺปานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี วฑฺฒิตา [กฏสีววฑฺฒิตํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๑๒๔]. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.

กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา ชาติโกฏิโย, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา วสฺสโกฏิโย, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย, เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตานิ, เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ. อิจฺจายสฺมา กปฺโปติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. กปฺโปติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา กปฺโป.

โอเฆ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิฏฺโเฆ อวิชฺโชเฆ ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต. มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเย.

ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ชราย ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ. มจฺจุนา ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฏานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํ.

ทีปํ ปพฺรูหิ มาริสาติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ [คติปรายนํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส.

ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหีติ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. ทีปมกฺขาหีติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ.

ยถายิทํ นาปรํ สิยาติ ยถยิทํ ทุกฺขํ อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย ปุนปฏิสนฺธิกํ ทุกฺขํ น นิพฺพตฺเตยฺย, กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ยถายิทํ นาปรํ สิยา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;

ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’ติ.

๖๒.

มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.

มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว, จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณฺจ. สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ. มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา.

กถํ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ…เป… เอวํ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ…เป… เอวํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอวํ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ. มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ. กปฺปาติ ภควาติ. กปฺปาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กปฺปาติ ภควา.

โอเฆ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิฏฺโเฆ อวิชฺโชเฆ ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต. มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเย.

ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ชราย ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, มจฺจุนา ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฏานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํ.

ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต. เตนาห ภควา –

‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]

โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;

ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต’’ติ.

๖๓.

อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;

นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.

อกิฺจนํ อนาทานนฺติ. กิฺจนนฺติ – ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ; กิฺจนปฺปหานํ กิฺจนวูปสมํ [กิฺจนวูปสโม (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] กิฺจนปฏินิสฺสคฺคํ [กิฺจนปฏินิสฺสคฺโค (สฺยา.)] กิฺจนปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิฺจนํ. อนาทานนฺติ อาทานํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อาทานปฺปหานํ อาทานวูปสมํ อาทานปฏินิสฺสคฺคํ อาทานปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิฺจนํ อนาทานํ.

เอตํ ทีปํ อนาปรนฺติ เอตํ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติ ปรายนํ. อนาปรนฺติ ตมฺหา ปโร อฺโ ทีโป นตฺถิ. อถ โข โส เอวํ ทีโป อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – เอตํ ทีปํ อนาปรํ.

นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมีติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วานปฺปหานํ วานวูปสมํ วานปฏินิสฺสคฺคํ วานปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานํ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติ. พฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ.

ชรามจฺจุปริกฺขยนฺติ ชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชรามจฺจุปริกฺขยํ. เตนาห ภควา –

‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;

นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขย’’นฺติ.

๖๔.

เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู [ปฏฺคู (สฺยา. ก.)] .

เอตทฺาย เย สตาติ. เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อฺายาติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺตา [ภาวิตตฺตา (ก.)] สตา…เป… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทฺาย เย สตา.

ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ. ทิฏฺธมฺมาติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา.

เต มารวสานุคาติ. มาโรติ โย โส มาโร กณฺโห อธิปติ อนฺตคู นมุจิ ปมตฺตพนฺธุ. น เต มารวสานุคาติ น เต มารสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาปิ มาโร เตสุ วสํ วตฺเตติ. เต มารฺจ มารปกฺขฺจ มารปาสฺจ มารพฬิสฺจ [มารพลิสฺจ (ก.)] มารามิสฺจ มารวิสยฺจ มารนิวาสฺจ มารโคจรฺจ มารพนฺธนฺจ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – น เต มารวสานุคา.

เต มารสฺส ปทฺธคูติ น เต มารสฺส ปทฺธา ปทฺธจรา [ปฏฺา ปฏฺจรา (สฺยา. ก.)] ปริจาริกา สิยา; พุทฺธสฺส เต ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจาริกา สิยาติ – น เต มารสฺส ปทฺธคู. เตนาห ภควา –

‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;

น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทสโม.

๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๖๕.

สุตฺวานหํ วีร อกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]

โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;

สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.

สุตฺวานหํ วีร อกามกามินฺติ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธาเรตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา. อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป… พุทฺโธ ภควาติ – สุตฺวานหํ. วีราติ วีโร ภควา. วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติ วีโร.

วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา [วิริยวา (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๓๖] โส;

โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.

สุตฺวานหํ วีร. อกามกามินฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริฺาตา, กิเลสกามา ปหีนา. วตฺถุกามานํ ปริฺาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ, กาเม ปตฺเถนฺติ, กาเม ปิเหนฺติ, กาเม อภิชปฺปนฺติ, เต กามกามิโน ราคราคิโน สฺาสฺิโน. ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – สุตฺวานหํ วีร อมกามกามึ.

อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณีติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. ชตุกณฺณีติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ.

โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมนฺติ. โอฆาติคนฺติ โอฆาติคํ โอฆํ อติกฺกนฺตํ สมติกฺกนฺตํ วีติวตฺตนฺติ – โอฆาติคํ. ปุฏฺุนฺติ ปุฏฺุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ. อกามมาคมนฺติ อกามํ ปุฏฺุํ นิกฺกามํ จตฺตกามํ วนฺตกามํ มุตฺตกามํ ปหีนกามํ ปฏินิสฺสฏฺกามํ วีตราคํ วิคตราคํ จตฺตราคํ วนฺตราคํ มุตฺตราคํ ปหีนราคํ ปฏินิสฺสฏฺราคํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา ตยา สทฺธึ สมาคตมฺหาติ – โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ.

สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺตาติ. สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ [สนฺติปทนฺติ (ก.)] ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ. อถาปเรนากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทา. สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สหชเนตฺตาติ เนตฺตํ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. พุทฺธสฺส ภควโต เนตฺตฺจ ชินภาโว จ โพธิยา มูเล อปุพฺพํ อจริมํ เอกสฺมึ ขเณ อุปฺปนฺโน, ตสฺมา พุทฺโธ สหชเนตฺโตติ – สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต.

ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ ยถาตจฺฉํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ…เป… ปกาเสหีติ – ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘สุตฺวานหํ วีร อกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]

โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;

สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.

๖๖.

ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;

ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.

ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยตีติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภควา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ.

อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สฺยา.)]. ปถวี วุจฺจติ ชคตี [ชรา (สฺยา.)]. ยถา สูริโย เตชี เตเชน สมนฺนาคโต ปถวึ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา สนฺตาปยิตฺวา สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺสยิตฺวา อากาเส อนฺตลิกฺเข คคนปเถ [คมนปเถ (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] คจฺฉติ, เอวเมว ภควา าณเตชี าณเตเชน สมนฺนาคโต สพฺพํ อภิสงฺขารสมุทยํ…เป… กิเลสตมํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา าณาโลกํ ทสฺเสตฺวา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา.

ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโติ อหมสฺมิ ปริตฺตปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ. ตฺวมฺปิ มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ.

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชราย มรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;

ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.

๖๗.

กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]

เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.

กาเมสุ วินย เคธนฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคธนฺติ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ วินย เคธนฺติ กาเมสุ เคธํ วินย ปฏิวินย ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – กาเมสุ วินย เคธํ. ชตุกณฺณีติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ชตุกณฺณีติ ภควา.

เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ. เนกฺขมฺมนฺติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต สรณีภูตโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ทฏฺุํ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต.

อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วาติ. อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ. นิรตฺตํ วาติ นิรตฺตํ วา มุฺจิตพฺพํ วิชหิตพฺพํ วิโนทิตพฺพํ พฺยนฺตีกาตพฺพํ อนภาวํ คเมตพฺพนฺติ – อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา.

มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. อิทํ กิฺจนํ [อิเม กิฺจนา (ก.)] ตุยฺหํ มา วิชฺชิตฺถ มา ปวิชฺชิตฺถ มา สํวิชฺชิตฺถ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ. เตนาห ภควา –

‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]

เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;

อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจน’’นฺติ.

๖๘.

ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.

ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหีติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ. อถ วา, เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ [อวีชํ (สฺยา.)] กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ.

ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนนฺติ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. อิทํ กิฺจนํ ตุยฺหํ มา อหุ มา อโหสิ มา ชเนสิ [มา ชเนหิ (สฺยา.) ตถาวเสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ] มา สฺชเนสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ.

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ มชฺเฌ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน น คเหสฺสสิ น ตณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ น นนฺทิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ. อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺตีกริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ.

อุปสนฺโต จริสฺสสีติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา อุปสนฺโต จริสฺสสิ, โทสสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาเลสฺสสิ ยเปสฺสสิ ยาเปสฺสสีติ – อุปสนฺโต จริสฺสสิ. เตนาห ภควา –

‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;

มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ.

๖๙.

สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;

อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช.

สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติ. สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺพโสติ. นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติ สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส วิคตเคธสฺส จตฺตเคธสฺส วนฺตเคธสฺส มุตฺตเคธสฺส ปหีนเคธสฺส ปฏินิสฺสฏฺเคธสฺส วีตราคสฺส วิคตราคสฺส จตฺตราคสฺส วนฺตราคสฺส มุตฺตราคสฺส ปหีนราคสฺส ปฏินิสฺสฏฺราคสฺสาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ.

อาสวาสฺส น วิชฺชนฺตีติ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. อสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. น วิชฺชนฺตีติ อิเม อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ.

เยหิ มจฺจุวสํ วเชติ เยหิ อาสเวหิ มจฺจุโน วา วสํ คจฺเฉยฺย, มรณสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย, มารปกฺขสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย; เต อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เยหิ มจฺจุวสํ วเช. เตนาห ภควา –

‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;

อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เอกาทสโม.

๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๗๐.

โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]

นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;

กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ [อปคมิสฺสนฺติ (ก.)] อิโต.

โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชนฺติ. โอกฺชหนฺติ รูปธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกฺชโห. เวทนาธาตุยา…เป… สฺาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิฺาณธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกฺชโห.

ตณฺหจฺฉิทนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ฉินฺนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. ตสฺมา พุทฺโธ ตณฺหจฺฉิโท. อเนโชติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ น ปเวธติ น สมฺปเวธตีติ. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโชติ – โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ. อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ, ปิยวจนํ…เป… ภทฺราวุโธติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ.

นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตนฺติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา นนฺที สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ นนฺทิฺชโห. โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ. วิมุตฺตนฺติ ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ.

กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธนฺติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตสฺมา พุทฺโธ กปฺปฺชโห. อภิยาเจติ ยาจามิ อภิยาจามิ อชฺเฌสามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ ชปฺปามิ อภิชปฺปามิ. สุเมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมโธติ – กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ.

สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ. นาคสฺสาติ นาโค. ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป… เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโค. สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา อิโต อปนมิสฺสนฺติ วชิสฺสนฺติ ปกฺกมิสฺสนฺติ ทิสาวิทิสํ คมิสฺสนฺตีติ – สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]

นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;

กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต’’ติ.

๗๑.

นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;

เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.

นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตาติ. นานาชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคา จ มคธา จ กลิงฺคา จ กาสิยา จ โกสลา จ วชฺชิยา จ มลฺลา จ เจติยมฺหา จ [เจติยมฺหา จ สาครมฺหา จ (สฺยา.)] วํสา จ กุรุมฺหา จ ปฺจาลา จ มจฺฉา จ สุรเสนา จ อสฺสกา จ อวนฺติยา จ โยนา [โยนกา (ก.) มหานิ. ๕๕] จ กมฺโพชา จ. สงฺคตาติ สงฺคตา สมาคตา สโมหิตา สนฺนิปติตาติ – นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา.

ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติ. วีราติ วีโร. ภควา วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, วิคตโลมหํโสติปิ วีโร.

วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;

โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.

ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ. อภิกงฺขมานาติ อภิกงฺขมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ – ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา.

เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหีติ. เตสนฺติ เตสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. ตุวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ.

ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;

เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.

๗๒.

อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.

อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ อาทานตณฺหํ วุจฺจติ รูปตณฺหา…เป… อาทานตณฺหาติ กึการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา? ตาย ตณฺหาย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. ตํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา. อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ สพฺพํ อาทานตณฺหํ วินเยยฺย ปฏิวินเยยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ. ภทฺราวุธาติ ภควาติ. ภทฺราวุธาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ภทฺราวุธาติ ภควา.

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.

ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ ยํ ยํ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ.

เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว กมฺมาภิสงฺขารวเสน ปฏิสนฺธิโก ขนฺธมาโร ธาตุมาโร อายตนมาโร คติมาโร อุปปตฺติมาโร ปฏิสนฺธิมาโร ภวมาโร สํสารมาโร วฏฺฏมาโร อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิโก โหติ. ชนฺตุนฺติ สตฺตํ ชนํ นรํ มาณวํ [มานวํ (สฺยา.)] โปสํ ปุคฺคลํ ชีวํ ชาคุํ ชนฺตุํ อินฺทคุํ มนุชนฺติ – เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ. เตนาห ภควา –

‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;

ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุ’’นฺติ.

๗๓.

ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;

อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตํ.

ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา, เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อาทานตณฺหายาติ – ตสฺมา. ปชานนฺติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อุปาทิเยถาติ รูปํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ … อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ.

ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเกติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสกฺโข วา ภิกฺขุ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – ภิกฺขุ สโต. กิฺจนนฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. สพฺพโลเกติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเกติ – ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก.

อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโนติ อาทานสตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. อิตีติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน ทิสฺสมาโน ปสฺสมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน.

ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตนฺติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ มจฺจุเธยฺยา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ปชา มจฺจุเธยฺเย มารเธยฺเย มรณเธยฺเย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว ปชา มจฺจุเธยฺเย มารเธยฺเย มรณเธยฺเย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตํ. เตนาห ภควา –

‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;

อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทฺวาทสโม.

๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๗๔.

ฌายึ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]

กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ [สํพฺรูหิ (สฺยา.)], อวิชฺชาย ปเภทนํ.

ฌายึ วิรชมาสีนนฺติ. ฌายินฺติ ฌายี ภควา. ปเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – ฌายึ. วิรชนฺติ ราโค รโช, โทโส รโช, โมโห รโช, โกโธ รโช, อุปนาโห รโช…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา รชา. เต รชา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อรโช วิรโช นิรโช รชาปคโต รชวิปฺปหีโน รชวิปฺปยุตฺโต สพฺพรชวีติวตฺโต.

ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,

ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฏิวิโนทิตฺวา (ก.) มหานิ. ๒๐๙] จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.

โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.

โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;

เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจตีติ. –

วิรชํ …เป….

อาสีนนฺติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน.

นคสฺส [นครสฺส (ก.)] ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.

เอวมฺปิ ภควา อาสีโน. อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – ฌายึ วิรชมาสีนํ.

อิจฺจายสฺมา อุทโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป… อุทโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุทโย.

กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต กิจฺจากิจฺจํ กรณียากรณียํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. ตสฺมา พุทฺโธ กตกิจฺโจ.

ยสฺส จ วิสตา [ยสฺส ปริปตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๒] นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;

กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตีติ.

กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวติ – กตกิจฺจํ อนาสวํ.

ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริฺาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ.

อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหตฺถิกานํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ, วหสฺเสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหีติ อฺาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ.

อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย เภทนํ ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ฌายึ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]

กตกิจฺจํ อนาสวํ;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ.

๗๕.

ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]

โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส [ถีนสฺส (สฺยา.)] จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.

ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ กามจฺฉนฺทานํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ. อุทยาติ ภควาติ. อุทยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุทยาติ ภควา.

โทมนสฺสาน จูภยนฺติ. โทมนสฺสาติ ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา. โทมนสฺสาน จูภยนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – โทมนสฺสาน จูภยํ.

ถินสฺส จ ปนูทนนฺติ. ถินนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนา ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา [ถีนํ ถียนา (สฺยา.)] ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส. ปนูทนนฺติ ถินสฺส จ ปนูทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ถินสฺส จ ปนูทนํ.

กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ. กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ. อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา…เป… อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา. ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ…เป… ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ…เป… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา [ปิสุณวาจา (ก.)], อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ…เป… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ…เป… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ, อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.

อถ วา, ‘‘สีเลสุมฺหิ อปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป… ‘‘โภชเน อมตฺตฺุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานาติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, ปฺจินฺทฺริยานีติ, ปฺจ พลานีติ, สตฺต โพชฺฌงฺคาติ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาตํ, สมุทโย เม อปฺปหีโน, มคฺโค เม อภาวิโต, นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.

กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจานํ อาวรณํ นีวรณํ ปหานํ อุปสมํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ. เตนาห ภควา –

‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]

โทมนสฺสาน จูภยํ;

ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณ’’นฺติ.

๗๖.

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ.

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ. อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา [จิตฺตสมโถ (สฺยา.) มหานิ. ๒๐๗] จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สตีติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ. อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา จ สติ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา สํสุทฺธา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ิตา อาเนฺชปฺปตฺตาติ – อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ.

ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺิ. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ – เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ.

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อฺาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ.

อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ. อวิชฺชาติ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชา โมโห อกุสลมูลํ. ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห ภควา –

‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;

อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ.

๗๗.

กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ.

กึสุ สํโยชโน โลโกติ โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – กึสุ สํโยชโน โลโก.

กึสุ ตสฺส วิจารณนฺติ กึสุ ตสฺส จารณํ วิจารณํ ปฏิวิจารณํ. เกน โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – กึสุ ตสฺส วิจารณํ. กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;

กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติ.

๗๘.

นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ.

นนฺทิสํโยชโน โลโกติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ นนฺที. ยา นนฺที โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส, อิมาย นนฺทิยา โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – นนฺทิสํโยชโน โลโก.

วิตกฺกสฺส วิจารณาติ. วิตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก, าติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกา. อิเม นว วิตกฺกา โลกสฺส จารณา วิจารณา ปฏิวิจารณา. อิเมหิ นวหิ วิตกฺเกหิ โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – วิตกฺกสฺส วิจารณา.

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห ภควา –

‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;

ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติ.

๗๙.

กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตว.

กถํ สตสฺส จรโตติ กถํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – กถํ สตสฺส จรโต.

วิฺาณํ อุปรุชฺฌตีติ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ.

ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมาติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุฏฺุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา, ‘‘ตยา สทฺธึ สมาคตมฺหา’’ติ – ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา.

ตํ สุโณม วโจ ตวาติ. นฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุโณม อุคฺคณฺหาม ธาเรม อุปธาเรม อุปลกฺเขมาติ – ตํ สุโณม วโจ ตว. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;

ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวา’’ติ.

๘๐.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตติ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ [น อชฺโฌสาย ติฏฺติ (สฺยา.)], อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อชฺฌตฺตํ สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี [อิทํ ปทํ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตํ วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตํ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… พหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… พหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อนภาวํ คเมติ.

อถ วา, เวทนํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. เวทนํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต…เป… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ จตฺตาลีสาย [ทฺวาจตฺตาฬีสาย (สฺยา.)] อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโต.

เอวํ สตสฺส จรโตติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – เอวํ สตสฺส จรโต.

วิฺาณํ อุปรุชฺฌตีติ ปุฺาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ อปุฺาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ อาเนฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี. เตนาห ภควา –

‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;

เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เตรสโม.

๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๘๑.

โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ [ปารคู (สฺยา. ก.)] สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

โย อตีตํ อาทิสตีติ. โยติ โย โส ภควา สยมฺภู. อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาวํ. อตีตํ อาทิสตีติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ.

กถํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ? ภควา อตฺตโน อตีตํ เอกมฺปิ ชาตึ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ, ติสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, จตสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, ปฺจปิ ชาติโย อาทิสติ, ทสปิ ชาติโย อาทิสติ, วีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ตึสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ปฺาสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ชาติสตมฺปิ…เป… ชาติสหสฺสมฺปิ… ชาติสตสหสฺสมฺปิ… อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ.

กถํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ? ภควา ปเรสํ อตีตํ เอกมฺปิ ชาตึ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ…เป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ; ตตฺราปาสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ.

ภควา ปฺจ ชาตกสตานิ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาปทานิยสุตฺตนฺตํ [มหาธนิยสุตฺตํ (สฺยา.)] ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มฆเทวิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส สตานุสาริาณํ [สตานุสฺสริยาณํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๑๘๗] โหติ. โส ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติ. อนาคตฺจ โข, จุนฺท…เป… ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส โพธิชํ าณํ อุปฺปชฺชติ – ‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ [อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ (ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สตฺตานํ อาสยานุสยาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, ยมกปาฏิหีเร าณํ [ยมกปาฏิหิริยาณํ (สฺยา.)] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพฺุตาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, อนาวรณาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ. เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ อนาคตมฺปิ อาทิสติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ปกาเสตีติ – โย อตีตํ อาทิสติ.

อิจฺจายสฺมา โปสาโลติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป… โปสาโลติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โปสาโล.

อเนโช ฉินฺนสํสโยติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ…เป… ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ อเนโช. ฉินฺนสํสโยติ สํสโย วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. โส สํสโย พุทฺธสฺส ภควโต ปหีโน ฉินฺโน อุจฺฉินฺโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏินิสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ. ตสฺมา พุทฺโธ ฉินฺนสํสโยติ – อเนโช ฉินฺนสํสโย.

ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคู สพฺพธมฺมานํ.

อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป… ‘‘วหสฺเสตํ ภาร’’นฺติ – อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]

อเนโช ฉินฺนสํสโย;

ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคม’’นฺติ.

๘๒.

วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;

าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ.

วิภูตรูปสฺิสฺสาติ กตมา รูปสฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ รูปสฺา. วิภูตรูปสฺิสฺสาติ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส [ลาภิสฺส (สฺยา.)] รูปสฺา วิภูตา โหนฺติ วิคตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – วิภูตรูปสฺิสฺส.

สพฺพกายปฺปหายิโนติ สพฺโพ ตสฺส ปฏิสนฺธิโก รูปกาโย ปหีโน, ตทงฺคสมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน ตสฺส รูปกาโยติ – สพฺพกายปฺปหายิโน.

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโตติ. นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. กึการณา? นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. ยํ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสติ – ตํการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺตีติ – อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต.

าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ. สกฺกาติ – สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก …เป… ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ ตสฺส าณํ ปุจฺฉามิ, ปฺํ ปุจฺฉามิ, สมฺพุทฺธํ ปุจฺฉามิ. ‘‘กีทิสํ กึสณฺิตํ กึปการํ กึปฏิภาคํ าณํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ – าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ.

กถํ เนยฺโย ตถาวิโธติ กถํ โส เนตพฺโพ วิเนตพฺโพ อนุเนตพฺโพ ปฺเปตพฺโพ นิชฺฌาเปตพฺโพ เปกฺเขตพฺโพ ปสาเทตพฺโพ? กถํ เตน [กถมสฺส (สฺยา.)] อุตฺตริ าณํ อุปฺปาเทตพฺพํ? ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส อากิฺจฺายตนสมาปตฺติลาภีติ – กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;

อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;

าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’ติ.

๘๓.

วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]

อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ;

วิฺาณฏฺิติโย สพฺพาติ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ, ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ. กถํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘รูปุปยํ [รูปูปายํ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๓] วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย [ติฏฺติ (สฺยา. ก.)], รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สฺุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ. เอวํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ.

กถํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน – เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อยํ ปมา วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปมาภินิพฺพตฺตา. อยํ ทุติยา วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา. อยํ ตติยา วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา. อยํ จตุตฺถี [จตุตฺถา (สฺยา.) ปสฺส อ. นิ. ๗.๔๔] วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนูปคา. อยํ ปฺจมี [ปฺจมา (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนูปคา. อยํ ฉฏฺี [ฉฏฺโ (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ.

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนูปคา. อยํ สตฺตมี [สตฺตมา (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ’’. เอวํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาตีติ – วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา.

โปสาลาติ ภควาติ. โปสาลาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โปสาลาติ ภควา.

อภิชานํ ตถาคโตติ. อภิชานนฺติ อภิชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตถาคโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. อตีตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติ. อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสฺหิตํ, ตตฺร กาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺเสว ปฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อนาคตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสฺหิตํ, ตตฺร กาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อิติ โข, จุนฺท, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ.

‘‘ยํ โข, จุนฺท, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยฺจ, จุนฺท, รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อฺถา. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยถาวาที, จุนฺท, ตถาคโต ตถาการี; ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. สเทวเก, จุนฺท, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ – อภิชานํ ตถาคโต.

ติฏฺนฺตเมนํ ชานาตีติ ภควา อิธตฺถฺเว [อิธฏฺฺเว (สฺยา.)] ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน, ตถา จ อิริยติ, ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ.

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.

‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ – ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ.

ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺติ. ธิมุตฺตนฺติ อากิฺจฺายตนํ. ธิมุตฺตนฺติ วิโมกฺเขน ธิมุตฺตํ ตตฺราธิมุตฺตํ ตทธิมุตฺตํ ตทาธิปเตยฺยํ. อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปาธิมุตฺโต สทฺทาธิมุตฺโต คนฺธาธิมุตฺโต รสาธิมุตฺโต โผฏฺพฺพาธิมุตฺโต กุลาธิมุตฺโต คณาธิมุตฺโต อาวาสาธิมุตฺโต ลาภาธิมุตฺโต ยสาธิมุตฺโต ปสํสาธิมุตฺโต สุขาธิมุตฺโต จีวราธิมุตฺโต ปิณฺฑปาตาธิมุตฺโต เสนาสนาธิมุตฺโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราธิมุตฺโต สุตฺตนฺตาธิมุตฺโต วินยาธิมุตฺโต อภิธมฺมาธิมุตฺโต อารฺกงฺคาธิมุตฺโต ปิณฺฑปาติกงฺคาธิมุตฺโต ปํสุกูลิกงฺคาธิมุตฺโต เตจีวริกงฺคาธิมุตฺโต สปทานจาริกงฺคาธิมุตฺโต ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคาธิมุตฺโต เนสชฺชิกงฺคาธิมุตฺโต ยถาสนฺถติกงฺคาธิมุตฺโต ปมชฺฌานาธิมุตฺโต ทุติยชฺฌานาธิมุตฺโต ตติยชฺฌานาธิมุตฺโต จตุตฺถชฺฌานาธิมุตฺโตอากาสานฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต อากิฺจฺายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต’’ติธิมุตฺตํ.

ตปฺปรายณนฺติ อากิฺจฺายตนมยํ ตปฺปรายณํ กมฺมปรายณํ วิปากปรายณํ กมฺมครุกํ ปฏิสนฺธิครุกํ. อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปปรายโณ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติปรายโณ’’ติ – ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ. เตนาห ภควา –

‘‘วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]

อภิชานํ ตถาคโต;

ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณ’’นฺติ.

๘๔.

อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต.

อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวาติ อากิฺจฺาสมฺภโวติ วุจฺจติ อากิฺจฺายตนสํวตฺตนิโก กมฺมาภิสงฺขาโร. อากิฺจฺายตนสํวตฺตนิกํ กมฺมาภิสงฺขารํ อากิฺจฺาสมฺภโวติ ตฺวา, ลคฺคนนฺติ ตฺวา, พนฺธนนฺติ ตฺวา, ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา.

นนฺทิสํโยชนํ อิตีติ นนฺทิสํโยชนํ วุจฺจติ อรูปราโค. อรูปราเคน ตํ กมฺมํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ อรูปราคํ นนฺทิสํโยชนนฺติ ตฺวา, ลคฺคนนฺติ ตฺวา, พนฺธนนฺติ ตฺวา, ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – นนฺทิสํโยชนํ อิติ.

เอวเมตํ อภิฺายาติ เอวํ เอตํ อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวเมตํ อภิฺาย.

ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต วิปสฺสติ, ทุกฺขโต วิปสฺสติ, โรคโต…เป… นิสฺสรณโต วิปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ.

เอตํ าณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ าณํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ ตสฺสาติ – เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส.

พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ. พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ; อรหา วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต; โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร; นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต. เตนาห ภควา –

‘‘อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;

เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;

เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จุทฺทสโม.

๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๘๕.

ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

ยาวตติยฺจ เทวีสิ [เทวิสิ (สฺยา.)], พฺยากโรตีติ เม สุตํ.

ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ โส พฺราหฺมโณ ทฺวิกฺขตฺตุํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากาสิ – ‘‘ตทนฺตรา [จกฺขุสมนนฺตรา (สฺยา.)] อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปาโก ภวิสฺสตี’’ติ. สกฺกนฺติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ อยาจิสฺสํ อชฺเฌสิสฺสํ ปสาทยิสฺสนฺติ – ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ.

อิจฺจายสฺมา โมฆราชาติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป… โมฆราชาติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โมฆราชา.

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมาติ. น เม พฺยากาสีติ น เม พฺยากาสิ น อาจิกฺขิ น เทเสสิ น ปฺเปสิ น ปฏฺเปสิ น วิวริ น วิภชิ น อุตฺตานีอกาสิ น ปกาเสสิ. จกฺขุมาติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ [ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ (ก.)] จกฺขุมา, ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.

กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๖]. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺกสมานํ [อฬาริฏฺกสมานํ (สฺยา.)]. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ. ยทา หิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต [อตฺถงฺคมิโต (สฺยา. ก.)] โหติ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา. ก.) ปสฺส มหานิ. ๑๕๖] อพฺภุฏฺิโต โหติ. เอวรูเป จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกํ เจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตํเยว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.

กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ; สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ตึสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสึ มหาสหสฺสมฺปิ (ก.)] โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ยาวตกํ วา [ยาวตา (สี. ก.)] ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา.

กถํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ ชวนปฺโ หาสปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี [ธมฺมสามิ (สฺยา. ก.)] ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา. ก.)] ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.)] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)] อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา [ปรมตฺโถ วา อตฺโถ (ก.)], สพฺพํ ตํ อนฺโต พุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.

สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา.

สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.

ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ [ติมิติปิงฺคลํ (ก.)] อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก โลโก สพฺรหฺมโก โลโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย สมนฺนาคตา เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติ.

เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา [ภควโต (ก.)] โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ – ยทิทํ ปฺายาติ. เอวํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.

กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต [โอโลเกนฺโต (ก.)] อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน [ปร … ทสฺสาวิเน (ก.)] วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ [อนฺโตนิมฺมุคฺคโปสีนิ (ก.)], อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ าณจริโต’’ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธึ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ สีลานิ จ; อตฺตโน าณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.

‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;

ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;

โสกาวติณฺณํ [โสกาวกิณฺณํ (สฺยา.)] ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติ.

เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.

กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.

เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา.

ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยํ พุทฺโธ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ โน สํสาเรตีติ [สมฺปายตีติ (สฺยา.)] – เอวํ มยา อุคฺคหิตํ, เอวํ มยา อุปธาริตํ, เอวํ มยา อุปลกฺขิตํ. เทวีสีติ ภควา เจว อิสิ จาติ – เทวีสิ. ยถา ราชา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ ราชิสโย, พฺราหฺมณา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณิสโย, เอวเมว ภควา เทโว เจว อิสิ จาติ – เทวีสิ.

อถ วา, ภควา ปพฺพชิโตติปิ อิสิ. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ… มหโต ทิฏฺิสงฺฆาฏสฺส วินิเวนํ… มหโต มานทฺธชสฺส ปปาตนํ… มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ… มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ… มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ… มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ… มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ… มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธึ… มหโต ธมฺมทฺธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺเต สติปฏฺาเน… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติปิ อิสีติ – ยาวตติยฺจ เทวีสิ พฺยากโรตีติ เม สุตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]

น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;

ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติ.

๘๖.

อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;

ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.

อยํ โลโก ปโร โลโกติ. อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโกติ มนุสฺสโลกํ เปตฺวา สพฺโพ ปโร โลโกติ – อยํ โลโก ปโร โลโก.

พฺรหฺมโลโก สเทวโกติ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสาติ – พฺรหฺมโลโก สเทวโก.

ทิฏฺึ เต นาภิชานาตีติ ตุยฺหํ ทิฏฺึ ขนฺตึ รุจึ ลทฺธึ อชฺฌาสยํ อธิปฺปายํ โลโก น ชานาติ – ‘‘อยํ เอวํทิฏฺิโก เอวํขนฺติโก เอวํรุจิโก เอวํลทฺธิโก เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิปฺปาโย’’ติ น ชานาติ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ.

โคตมสฺส ยสสฺสิโนติ ภควา ยสปฺปตฺโตติ ยสสฺสี. อถ วา, ภควา สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติปิ ยสสฺสีติ – โคตมสฺส ยสฺสิโน. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;

ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน’’ติ.

๘๗.

เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.

เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ อคฺคทสฺสาวึ เสฏฺทสฺสาวึ วิเสฏฺทสฺสาวึ ปาโมกฺขทสฺสาวึ อุตฺตมทสฺสาวึ ปรมทสฺสาวินฺติ – เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ.

อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป… วหสฺเสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.

กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.

มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;

กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.

๘๘.

สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.

สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ. โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก [สเทวโก โลโก (ก.)]. อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โลโก โลโกติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ ลุชฺชติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุชฺชติ, รูปา ลุชฺชนฺติ, จกฺขุวิาณํ ลุชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺโส ลุชฺชติ, ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๒] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ; โสตํ ลุชฺชติ, คนฺธา ลุชฺชนฺติ…เป… กาโย ลุชฺชติ, โผฏฺพฺพา ลุชฺชนฺติ; มโน ลุชฺชติ, ธมฺมา ลุชฺชนฺติ, มโนวิฺาณํ ลุชฺชติ, มโนสมฺผสฺโส ลุชฺชติ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ. ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ’’.

สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ ทฺวีหิ การเณหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ – อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน [อวสฺสิยปวตฺต … (สฺยา.)] วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วา. กถํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป วโส น ลพฺภติ, เวทนาย วโส น ลพฺภติ, สฺาย วโส น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ วโส น ลพฺภติ, วิฺาเณ วโส น ลพฺภติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๙] – ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ.

‘‘เวทนา อนตฺตา. เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ.

‘‘สฺา อนตฺตา. สฺา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ สฺา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ สฺาย – ‘เอวํ เม สฺา โหตุ, เอวํ เม สฺา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สฺา อนตฺตา, ตสฺมา สฺา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ สฺาย – ‘เอวํ เม สฺา โหตุ, เอวํ เม สฺา มา อโหสี’ติ.

‘‘สงฺขารา อนตฺตา. สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ; ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สงฺขารา อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ.

‘‘วิฺาณํ อนตฺตา. วิฺาณฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’’’ติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อฺเสํ [ปเรสํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๗]. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’’.

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ …เป… ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. เอวํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

กถํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป สาโร น ลพฺภติ, เวทนาย สาโร น ลพฺภติ, สฺาย สาโร น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ สาโร น ลพฺภติ, วิฺาเณ สาโร น ลพฺภติ; รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป… สฺา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิฺาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ยถา นโฬ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เอรณฺโฑ…เป… ยถา จ อุทุมฺพโร อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เสตคจฺโฉ [เสตวจฺโฉ (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ ปาลิภทฺทโก [ปาฬิภทฺทโก (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เผณปิณฺโฑ [เผณุปิณฺโฑ (สฺยา.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ อุทกปุพฺพุฬํ [ปุพฺพุลกํ (สฺยา.)] อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ, ยถา จ มรีจิ อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา – เอวเมว รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป… สฺา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิฺาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ. อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

อปิ จ, ฉหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ. จกฺขุ สุฺํ [สฺยา. … โปตฺถเก อิมสฺมึ าเน อฺถา ทิสฺสติ] อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตํ สุฺํ…เป… ฆานํ สุฺํ… ชิวฺหา สุฺา… กาโย สุฺโ… มโน สุฺโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. รูปา สุฺา…เป… สทฺทา สุฺา… คนฺธา สุฺา… รสา สุฺา… โผฏฺพฺพา สุฺา… ธมฺมา สุฺา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. จกฺขุวิฺาณํ สุฺํ…เป… มโนวิฺาณํ สุฺํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สุฺโ … มโนสมฺผสฺโส สุฺโ… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา สุฺา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา สุฺา… รูปสฺา สุฺา… ธมฺมสฺา สุฺา… รูปสฺเจตนา สุฺา… ธมฺมสฺเจตนา สุฺา… รูปตณฺหา สุฺา… รูปวิตกฺโก สุฺโ… รูปวิจาโร สุฺโ… ธมฺมวิจาโร สุฺโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ฉหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

อปิ จ, ทสหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุฺโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จุตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารวฏฺฏํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุฺโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต. เอวํ ทสหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

อปิ จ, ทฺวาทสหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ; เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ. เอวํ ทฺวาทสหากาเรหิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สงฺขารา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เสยฺยถาปิ [ตํ กึ มฺถ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๓๓], ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย. อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’ติ? ‘โน เหตํ, ภนฺเต’. ‘ตํ กิสฺส เหตุ’? ‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ; ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. เอวมฺปิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สุฺโ [สุฺโต (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๕] โลโก, สุฺโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุฺโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุฺโ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สุฺา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สุฺํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. โสตํ สุฺํ… สทฺทา สุฺา… ฆานํ สุฺํ… คนฺธา สุฺา… ชิวฺหา สุฺา… รสา สุฺา… กาโย สุฺโ … โผฏฺพฺพา สุฺา… มโน สุฺโ… ธมฺมา สุฺา… มโนวิฺาณํ สุฺํ… มโนสมฺผสฺโส สุฺโ… ยมฺปิทํ สุฺํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุฺโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. เอวมฺปิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตตึ;

ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.

‘‘ติณกฏฺสมํ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;

นาฺํ [น อฺํ (สี. สฺยา. ก.)] ปตฺถยเต กิฺจิ, อฺตฺรปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ.

เอวมฺปิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๖] – ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมนฺเนสติ ยาวตา เวทนาย คติ, สฺํ สมนฺเนสติ ยาวตา สฺาย คติ, สงฺขาเร สมนฺเนสติ ยาวตา สงฺขารานํ คติ, วิฺาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิฺาณสฺส คติ. ตสฺส รูปํ [ตสฺส ภิกฺขุโน รูปํ (สฺยา.)] สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิฺาณสฺส คติ, ยมฺปิสฺส ตํ โหติ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติ. เอวมฺปิ สุฺโต โลกํ อเวกฺขติ.

สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ ปจฺจเวกฺขสฺสุ ทกฺขสฺสุ ตุเลหิ ตีเรหิ วิภาเวหิ วิภูตํ กโรหีติ – สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ.

โมฆราช สทา สโตติ. โมฆราชาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. สทาติ สพฺพกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – โมฆราช สทา สโต.

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฏฺิ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, อยํ อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ สมูหจฺจ [อุหจฺจ สมุหจฺจ (ก.) สทฺทนีติยา ปน สเมติ] อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ.

เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มจฺจุปิ ตเรยฺยาสิ, ชราปิ ตเรยฺยาสิ, มรณมฺปิ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ – เอวํ มจฺจุตโร สิยา.

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.

มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุปิ มจฺจุราชา, มาโรปิ มจฺจุราชา, มรณมฺปิ มจฺจุราชา. น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสตี น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารฺิโก มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ [วิสฺสฏฺโ (ก.)] ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต [อนาปาตคโต (ก.)], ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ [อนฺตมกาสิ (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๗๑] มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา, ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา, นานตฺตสฺานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติก’นฺติ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต ภิกฺขุ ปาปิมโต’’ติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห ภควา –

‘‘สุฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;

เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.

โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปนฺนรสโม.

๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส

๘๙.

ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ [วิวณฺโณ (สฺยา.)], [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;

มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว [อนฺตราย (สฺยา. ก.)], อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.

ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณติ. ชิณฺโณหมสฺมีติ ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา. อพโลติ ทุพฺพโล อปฺปพโล อปฺปถาโม. วีตวณฺโณติ วีตวณฺโณ วิคตวณฺโณ วิคจฺฉิตวณฺโณ. ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภา สา อนฺตรหิตา, อาทีนโว ปาตุภูโตติ – ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ.

อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. ปิงฺคิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.

เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสูติ เนตฺตา อสุทฺธา อวิสุทฺธา อปริสุทฺธา อโวทาตา. โน ตถา จกฺขุนา รูเป ปสฺสามีติ – เนตฺตา น สุทฺธา. สวนํ น ผาสูติ โสตํ อสุทฺธํ อวิสุทฺธํ อปริสุทฺธํ อโวทาตํ. โน ตถา โสเตน สทฺทํ สุโณมีติ – เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ.

มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติ. มาหํ นสฺสนฺติ มาหํ นสฺส มาหํ วินสฺสํ มาหํ ปนสฺสํ. โมมุโหติ โมหมุโห อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโ. อนฺตราวาติ ตุยฺหํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ อนฺาย อนธิคนฺตฺวา อวิทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวา อผสฺสยิตฺวา อสจฺฉิกริตฺวา อนฺตราเยว กาลงฺกเรยฺยนฺติ – มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว.

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อาจิกฺข ธมฺมํ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;

มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;

ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.

๙๐.

ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย.

ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเนติ. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หฺนฺติ วิหฺนฺติ อุปหฺนฺติ อุปฆาติยนฺติ [อุปฆาตยนฺติ (สฺยา. ก.)]. รูเป สติ วิวิธกมฺมการณา [วิวิธกมฺมกรณานิ (ก.)] กาเรนฺติ. กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เอวํ สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หฺนฺติ วิหฺนฺติ อุปหฺนฺติ อุปฆาติยนฺติ. เอวํ หฺมาเน วิหฺมาเน อุปหฺมาเน อุปฆาติยมาเน ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน.

ปิงฺคิยาติ ภควาติ. ปิงฺคิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควา.

รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตาติ. รุปฺปนฺตีติ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ [ปีฬิยนฺติ (สฺยา. ก.)] ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. จกฺขุโรเคน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตโรเคน…เป… กายโรเคน…เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุ.

อถ วา, จกฺขุสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน [วิหายมาเน (ก.)] วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ…เป… โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตสฺมึ…เป… ฆานสฺมึ… ชิวฺหาย… กายสฺมึ… รูปสฺมึ… สทฺทสฺมึ… คนฺธสฺมึ… รสสฺมึ… โผฏฺพฺพสฺมึ… กุลสฺมึ… คณสฺมึ… อาวาสสฺมึ… ลาภสฺมึ… ยสสฺมึ… ปสํสาย… สุขสฺมึ… จีวรสฺมึ… ปิณฺฑปาตสฺมึ… เสนาสนสฺมึ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – เอวมฺปิ รุปฺปนฺติ รูเปสุ.

ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปมตฺตาติ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเตน วา วจีทุจฺจริเตน วา มโนทุจฺจริเตน วา ปฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ [อพหุลิกมฺมํ (ก.)] อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท. อิมินา ปมาเทน สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา.

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน รูเปสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต.

ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายาติ. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. ชหสฺสุ รูปนฺติ ชหสฺสุ รูปํ, ปชหสฺสุ รูปํ, วิโนเทหิ รูปํ, พฺยนฺตีกโรหิ รูปํ, อนภาวํ คเมหิ รูปํ. อปุนพฺภวายาติ ยถา เต รูปํ อิเธว นิรุชฺเฌยฺย, ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา, ปุน คติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา –

‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายา’’ติ.

๙๑.

ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก;

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.

ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโยติ ทส ทิสา.

น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเกติ น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ อวิฺาตํ กิฺจิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภตีติ – น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก.

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.

ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก;

อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.

๙๒.

ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย.

ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโนติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาธิปนฺเนติ ตณฺหาธิปนฺเน [ตณฺหาย อธิปนฺเน (ก.)] ตณฺหานุเค ตณฺหานุคเต ตณฺหานุสเฏ ตณฺหาย ปนฺเน ปฏิปนฺเน อภิภูเต ปริยาทินฺนจิตฺเต. มนุเชติ สตฺตาธิวจนํ. เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน. ปิงฺคิยาติ ภควาติ. ปิงฺคิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควา.

สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเตติ. สนฺตาปชาเตติ ชาติยา สนฺตาปชาเต, ชราย สนฺตาปชาเต, พฺยาธินา สนฺตาปชาเต, มรเณน สนฺตาปชาเต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ สนฺตาปชาเต, เนรยิเกน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต อีติชาเต อุปทฺทวชาเต อุปสคฺคชาเตติ – สนฺตาปชาเต. ชรสา ปเรเตติ ชราย ผุฏฺเ ปเรเต สโมหิเต สมนฺนาคเต. ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเตติ – สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต.

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน ตณฺหายาติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต.

ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายาติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ชหสฺสุ ตณฺหนฺติ ชหสฺสุ ตณฺหํ ปชหสฺสุ ตณฺหํ วิโนเทหิ ตณฺหํ พฺยนฺตีกโรหิ ตณฺหํ อนภาวํ คเมหิ ตณฺหํ. อปุนพฺภวายาติ ยถา เต…เป… ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา, ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา –

‘‘ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]

สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;

ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.

สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. สห ธมฺมจกฺขุสฺส ปฏิลาภา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.

ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส [สิงฺคิยปฺหํ (ก.)] โสฬสโม.

๑๗. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส

๙๓. อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจาริตโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสิ.

อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปารายนํ อโวจ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อิทมโวจ ภควา. มคเธสุ วิหรนฺโตติ มคธนามเก ชนปเท วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. ปาสาณเก เจติเยติ ปาสาณกเจติยํ วุจฺจติ พุทฺธาสนนฺติ – มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย. ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานนฺติ ปิงฺคิโย [สิงฺคิโย (ก.)] พฺราหฺมโณ พาวริสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทฺโธ ปทฺธจโร ปริจารโก [ปริจาริโก (สฺยา. ก.)] สิสฺโส. ปิงฺคิเยน [เตน (ก.)] เต โสฬสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ. อถ วา, เต โสฬส พฺราหฺมณา พุทฺธสฺส ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ.

อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสีติ. อชฺฌิฏฺโติ อชฺฌิฏฺโ อชฺเฌสิโต. ปุฏฺโ ปุฏฺโติ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉิโต ยาจิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต ปสาทิโต. ปฺหํ พฺยากาสีติ ปฺหํ พฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอากาสิ ปกาเสสีติ – อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสิ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสี’’ติ.

๙๔. เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ. ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘‘ปารายน’’นฺเตว อธิวจนํ.

เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส เจปิ อชิตปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ติสฺสเมตฺเตยฺยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปุณฺณกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เมตฺตคูปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โธตกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุปสีวปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ นนฺทกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เหมกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โตเทยฺยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ กปฺปปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ชตุกณฺณิปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ภทฺราวุธปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุทยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โปสาลปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โมฆราชปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปิงฺคิยปฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส.

อตฺถมฺาย ธมฺมมฺายาติ สฺเวว ปฺโห ธมฺโม, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (ก.)] อตฺโถติ อตฺถํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อตฺถมฺาย. ธมฺมมฺายาติ ธมฺมํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ธมฺมมฺายาติ – อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย. ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย. คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ อธิผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ อิเม ธมฺมา ปารงฺคมนียา. ปารํ ปาเปนฺติ ปารํ สมฺปาเปนฺติ ปารํ สมนุปาเปนฺติ, ชรามณสฺส ตรณาย [ตารณาย (สฺยา.)] สํวตฺตนฺตีติ – ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ.

ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาติ – ตสฺมา. อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ อิมสฺส ปารายนสฺสาติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส. ปารายนนฺเตว อธิวจนนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อธิวจนนฺติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – ปารายนนฺเตว อธิวจนํ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ. ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายน’นฺเตว อธิวจน’’นฺติ.

๙๕.

อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;

โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.

๙๖.

โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;

ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;

โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.

๙๗.

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.

เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ. เอเตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพฺุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อภิฺเยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภาติ พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ เอเต พุทฺธํ อุปาคมึสุ อุปสงฺกมึสุ ปยิรุปาสึสุ ปริปุจฺฉึสุ ปริปฺหึสูติ – เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ.

สมฺปนฺนจรณํ อิสินฺติ จรณํ วุจฺจติ สีลาจารนิพฺพตฺติ. สีลสํวโรปิ จรณํ, อินฺทฺริยสํวโรปิ จรณํ, โภชเน มตฺตฺุตาปิ จรณํ, ชาคริยานุโยโคปิ จรณํ, สตฺตปิ สทฺธมฺมา จรณํ, จตฺตาริปิ ฌานานิ จรณํ. สมฺปนฺนจรณนฺติ สมฺปนฺนจรณํ เสฏฺจรณํ วิเสฏฺจรณํ [วิสิฏฺจรณํ (ก.)] ปาโมกฺขจรณํ อุตฺตมจรณํ ปวรจรณํ. อิสีติ อิสิ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ อิสิ…เป… มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภ’’ติ – อิสีติ – สมฺปนฺนจรณํ อิสึ.

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเหติ. ปุจฺฉนฺตาติ ปุจฺฉนฺตา ยาจนฺตา อชฺเฌสนฺตา ปสาเทนฺตา. นิปุเณ ปฺเหติ คมฺภีเร ทุทฺทเส ทุรนุโพเธ สนฺเต ปณีเต อตกฺกาวจเร นิปุเณ ปณฺฑิตเวทนีเย ปฺเหติ – ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห.

พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุนฺติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. เสฏฺนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ พุทฺธํ อุปาคมุํ อุปาคมึสุ อุปสงฺกมึสุ ปยิรุปาสึสุ ปริปุจฺฉึสุ ปริปฺหึสูติ – พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;

ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุ’’นฺติ.

๙๘.

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;

ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.

เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสีติ. เตสนฺติ โสฬสานํ ปารายนิยานํ พฺราหฺมณานํ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ปพฺยากาสีติ เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ.

ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถนฺติ. ปฺหํ ปุฏฺโติ ปฺหํ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ยถาตถนฺติ ยถา อาจิกฺขิตพฺพํ ตถา อาจิกฺขิ, ยถา เทสิตพฺพํ ตถา เทเสสิ, ยถา ปฺเปตพฺพํ ตถา ปฺเปสิ, ยถา ปฏฺเปตพฺพํ ตถา ปฏฺเปสิ, ยถา วิวริตพฺพํ ตถา วิวริ, ยถา วิภชิตพฺพํ ตถา วิภชิ, ยถา อุตฺตานีกาตพฺพํ ตถา อุตฺตานีอกาสิ, ยถา ปกาสิตพฺพํ ตถา ปกาเสสีติ – ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ.

ปฺหานํ เวยฺยากรเณนาติ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน อาจิกฺขเนน เทสเนน ปฺปเนน ปฏฺปเนน วิวรเณน วิภชเนน อุตฺตานีกมฺเมน ปกาสเนนาติ – ปฺหานํ เวยฺยากรเณน.

โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนีติ. โตเสสีติ โตเสสิ วิโตเสสิ ปสาเทสิ อาราเธสิ อตฺตมเน อกาสิ. พฺราหฺมเณติ โสฬส ปารายนิเย พฺราหฺมเณ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;

ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี’’ติ.

๙๙.

เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.

เต โตสิตา จกฺขุมตาติ. เตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. โตสิตาติ โตสิตา วิโตสิตา ปสาทิตา อาราธิตา อตฺตมนา กตาติ – เต โตสิตา. จกฺขุมตาติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา. กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา…เป… เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – เต โตสิตา จกฺขุมตา.

พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนาติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตาตโก โคตฺตพนฺธุ. ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ – พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.

พฺรหฺมจริยมจรึสูติ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี วิรมณํ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต. อปิ จ, นิปฺปริยายวเสน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. พฺรหฺมจริยมจรึสูติ พฺรหฺมจริยํ จรึสุ อจรึสุ สมาทาย วตฺตึสูติ – พฺรหฺมจริยมจรึสุ.

วรปฺสฺส สนฺติเกติ วรปฺสฺส อคฺคปฺสฺส เสฏฺปฺสฺส วิเสฏฺปฺสฺส ปาโมกฺขปฺสฺส อุตฺตมปฺสฺส ปวรปฺสฺส. สนฺติเกติ สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเติ – วรปฺสฺส สนฺติเก. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ.

๑๐๐.

เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.

เอกเมกสฺส ปฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส อชิตปฺหสฺส, เอกเมกสฺส ติสฺสเมตฺเตยฺยปฺหสฺส…เป… เอกเมกสฺส ปิงฺคิยปฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส ปฺหสฺส.

ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติ ยถา พุทฺเธน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ [วิภตฺตํ (สฺยา.)] อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยถา พุทฺเธน เทสิตํ.

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย.

คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ; อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ อปารโต ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉ ปารํ อปารโต. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;

ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต’’ติ.

๑๐๑.

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.

อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ; ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย.

ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคมุตฺตมํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคํ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ. ภาเวนฺโตติ ภาเวนฺโต อาเสวนฺโต พหุลีกโรนฺโตติ – ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ.

มคฺโค โส ปารํ คมนายาติ –

มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช [อทฺโธ (ก.)], อฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม [สงฺคโม (สฺยา. ก.) ปสฺส-ธาตุมาลายํ มคฺคธาตุวณฺณนายํ].

ปารํ คมนายาติ ปารํ คมนาย ปารํ สมฺปาปนาย ปารํ สมนุปาปนาย ชรามรณสฺส ตรณายาติ – มคฺโค โส ปารํ คมนาย.

ตสฺมา ปารายนํ อิตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค. อิตีติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – ตสฺมา ปารายนํ อิติ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;

มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิตี’’ติ.

ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส สตฺตรสโม.

๑๘. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส

๑๐๒.

ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.

ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ [กถิตมนุคายิสฺสํ (สฺยา.) เอวํ สพฺพปเทสุ อนุคายิสฺสนฺติ อาคตํ] ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ – ปารายนมนุคายิสฺสํ. อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ปิงฺคิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสีติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ.

วิมโล ภูริเมธโสติ. วิมโลติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลา. เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. อมโล พุทฺโธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุตฺโต สพฺพมลวีติวตฺโต. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย [ภควา อิมาย (สฺยา.)] ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – วิมโล ภูริเมธโส.

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโคติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริฺาตา กิเลสกามา ปหีนา วตฺถุกามานํ ปริฺาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ กาเม อิจฺฉนฺติ กาเม ปตฺเถนฺติ กาเม ปิเหนฺติ กาเม อภิชปฺปนฺติ เต กามกามิโน ราคราคิโน สฺสฺิโน. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – นิกฺกาโม.

นิพฺพโนติ ราโค วนํ, โทโส วนํ, โมโห วนํ, โกโธ วนํ, อุปนาโห วนํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วนา. เต วนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อวโน วิวโน นิพฺพโน วนาปคโต วนวิปฺปหีโน วนวิมุตฺโต สพฺพวนวีติวตฺโตติ – นิพฺพโน. นาโคติ นาโค; ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป… เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค.

กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ. กิสฺส เหตูติ กิสฺส เหตุ กึเหตุ กึการณา กึนิทานา กึปจฺจยาติ – กิสฺส เหตุ. มุสา ภเณติ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย; มุสา ภเณติ โมสวชฺชํ ภเณยฺย, มุสาวาทํ ภเณยฺย, อนริยวาทํ ภเณยฺย. อิเธกจฺโจ สภาคโต [สภคฺคโต (สฺยา.)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (สฺยา.)] วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘‘เอหมฺโภ [เอหิ โภ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๑๑๒] ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติ. อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ, อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ.

อปิ จ, ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ – อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ, จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ, ปฺจหากาเรหิ…เป… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ, วินิธาย ขนฺตึ, วินิธาย รุจึ, วินิธาย สฺํ, วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ โมสวชฺชํ. กิสฺส เหตุ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ – กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]

ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;

นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ’’ติ.

๑๐๓.

ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิตํ.

ปหีนมลโมหสฺสาติ. มลนฺติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, มาโน มลํ, ทิฏฺิ มลํ, กิเลโส มลํ, สพฺพทุจฺจริตํ มลํ, สพฺพภวคามิกมฺมํ มลํ.

โมโหติ ยํ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. อยํ วุจฺจติ โมโห. มลฺจ โมโห จ พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ ปหีนมลโมโหติ – ปหีนมลโมหสฺส.

มานมกฺขปฺปหายิโนติ. มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]. ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน – เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโน. จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปฺจวิเธน มาโน – ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ, ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานนฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อวมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺสีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชาาเนน (ก.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโน.

มกฺโขติ โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ [นิตฺถุริยกมฺมํ (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] – อยํ วุจฺจติ มกฺโข. พุทฺธสฺส ภควโต มาโน จ มกฺโข จ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ มานมกฺขปฺปหายีติ – มานมกฺขปฺปหายิโน.

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ. หนฺทาหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – หนฺทาหนฺติ. กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ วณฺเณน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ วาจํ คิรํ พฺยปฺปถํ อุทีรณํ [โอทีรณํ (สฺยา.)] กิตฺตยิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;

หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิต’’นฺติ.

๑๐๔.

ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.

ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขูติ. ตโมนุโทติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ; ยทิทํ พุทฺโธติ. สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ.

โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโตติ. โลโกติ เอโก โลโก – ภวโลโก. ทฺเว โลกา – ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จ; สมฺปตฺติภวโลโก จ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก จ; วิปตฺติภวโลโก จ วิปตฺติสมฺภวโลโก จ [ทฺเว โลกา สมฺปตฺติ จ ภวโลโก วิปตฺติ จ ภวโลโก (สฺยา.)]. ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ โลกา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา – สตฺตวิฺาณฏฺิติโย. อฏฺ โลกา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา – นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา – ทส อายตนานิ. ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย. โลกนฺตคูติ ภควา โลกสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต… นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โลกนฺตคู.

สพฺพภวาติวตฺโตติ. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปุฺาภิสงฺขาโร อปุฺาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภควา กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ อติวตฺโต [อุปาติวตฺโต (ก.)] อติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต.

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ. อนาสโวติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโว. สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ สพฺพํ ตสฺส ปฏิสนฺธิกํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ …เป… ทิฏฺิพฺยสนทุกฺขํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ. ตสฺมา พุทฺโธ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ – อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน.

สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติ. สจฺจวฺหโยติ สจฺจวฺหโย สทิสนาโม สทิสวฺหโย สจฺจสทิสวฺหโย. วิปสฺสี ภควา, สิขี ภควา, เวสฺสภู ภควา, กกุสนฺโธ ภควา, โกณาคมโน ภควา, กสฺสโป ภควา. เต พุทฺธา ภควนฺโต สทิสนามา สทิสวฺหยา. ภควาปิ สกฺยมุนิ เตสํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สทิสนาโม สทิสวฺหโยติ – ตสฺมา พุทฺโธ สจฺจวฺหโย.

พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติ โส มยา ภควา อาสิโต อุปาสิโต ปยิรุปาสิโต ปริปุจฺฉิโต ปริปฺหิโตติ – สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;

อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ.

๑๐๕.

ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต [อชฺช ปตฺโต (ก.)] .

ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ. ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี. กึการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี? ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทิโช, มาตุกุจฺฉิมฺหา จ อณฺฑโกสมฺหา จ. ตํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีติ – ทิโช. ยถา กุพฺพนกํ ปหายาติ ยถา ทิโช กุพฺพนกํ ปริตฺตวนกํ อปฺปผลํ อปฺปภกฺขํ อปฺโปทกํ ปหาย ชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา อฺํ พหุปฺผลํ พหุภกฺขํ พหูทกํ [พหุรุกฺขํ (สฺยา.)] มหนฺตํ กานนํ วนสณฺฑํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, ตสฺมิฺจ วนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปยฺยาติ – ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย พหุปฺผลํ กานนํ อาวเสยฺย.

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. อปฺปทสฺเส ปหายาติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาทาย อปฺปทสฺสา ปริตฺตทสฺสา โถกทสฺสา โอมกทสฺสา ลามกทสฺสา ฉตุกฺกทสฺสา [ชตุกฺกทสฺสา (สฺยา.), ชตุกทสฺสา (สี. อฏฺ.)] วา. เต อปฺปทสฺเส ปริตฺตทสฺเส โถกทสฺเส โอมกทสฺเส ลามกทสฺเส ฉตุกฺกทสฺเส ปหาย ปชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา พุทฺธํ ภควนฺตํ อปฺปมาณทสฺสํ อคฺคทสฺสํ เสฏฺทสฺสํ วิเสฏฺทสฺสํ ปาโมกฺขทสฺสํ อุตฺตมทสฺสํ ปวรทสฺสํ อสมํ อสมสมํ อปฺปฏิสมํ อปฺปฏิภาคํ อปฺปฏิปุคฺคลํ เทวาติเทวํ นราสภํ ปุริสสีหํ ปุริสนาคํ ปุริสาชฺํ ปุริสนิสภํ ปุริสโธรยฺหํ ทสพลธารึ [ทสพลํ ตาทึ (สฺยา.)] อธิคจฺฉึ วินฺทึ ปฏิลภึ. ยถา จ หํโส มหนฺตํ มานสกํ [มานุสกตํ (สฺยา.)] วา สรํ อโนตตฺตํ วา ทหํ มหาสมุทฺทํ วา อกฺโขภํ อมิโตทกํ ชลราสึ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, เอวเมว พุทฺธํ ภควนฺตํ อกฺโขภํ อมิตเตชํ ปภินฺนาณํ วิวฏจกฺขุํ ปฺาปเภทกุสลํ อธิคตปฏิสมฺภิทํ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตํ สุทฺธาธิมุตฺตํ เสตปจฺจตฺตํ อทฺวยภาณึ ตาทึ ตถาปฏิฺํ อปริตฺตํ มหนฺตํ คมฺภีรํ อปฺปเมยฺยํ ทุปฺปริโยคาหํ ปหูตรตนํ สาครสมํ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตํ อตุลํ วิปุลํ อปฺปเมยฺยํ, ตํ ตาทิสํ ปวทตํ มคฺควาทินํ [ปวรมคฺควาทินํ (ก.)] เมรุมิว นคานํ ครุฬมิว ทิชานํ สีหมิว มิคานํ อุทธิมิว อณฺณวานํ อธิคจฺฉึ, ตํ สตฺถารํ ชินปวรํ มเหสินฺติ – เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;

เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต’’ติ.

๑๐๖.

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ,

หุรํ โคตมสาสนา ‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ’;

สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.

เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ. เยติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขึสุ เทสยึสุ ปฺปึสุ ปฏฺปึสุ วิวรึสุ วิภชึสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ.

หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา, ปรํ โคตมสาสนา, ปุเร โคตมสาสนา, ปมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (สฺยา. ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนา.

อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.

สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรมฺปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิฺาตํ น อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ยํ กถยึสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.

สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหึสาวิตกฺกวฑฺฒนํ าติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;

‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺส’ติ;

สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒน’’นฺติ.

๑๐๗.

เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.

เอโก ตโมนุทาสีโนติ. เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.

กถํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํ วิลปนฺตานํ าติสงฺฆํ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก.

กถํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก? เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา. ก.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ [ปฏิสลฺลาณสารุปฺปานิ (ก.)]. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก.

กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจึ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินึ [ตณฺหํ ชาลินึ (สฺยา.)] วิสฏํ [สริตํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ.

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;

อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.

‘‘เอตมาทีนวํ [เอวมาทีนวํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๑๕] ตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๙๑] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.

เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.

กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก.

กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตรึสุ [อตรึสุ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๔๐๙; มหานิ. ๑๙๑] ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ.

เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.

กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตน โพธิาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิ. อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สพฺพํ ตํ เตน โพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสิ. เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.

ตโมนุโทติ ภควา ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. อาสีโนติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน [อาสิโน (ก.)].

นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;

สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.

เอวมฺปิ ภควา อาสีโน…เป… อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – เอโก ตโมนุทาสีโน.

ชุติมา โส ปภงฺกโรติ. ชุติมาติ ชุติมา มติมา ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. ปภงฺกโรติ ปภงฺกโร อาโลกกโร โอภาสกโร ทีปงฺกโร ปทีปกโร อุชฺโชตกโร ปชฺโชตกโรติ – ชุติมา โส ปภงฺกโร.

โคตโม ภูริปฺาโณติ โคตโม ภูริปฺาโณ าณปฺาโณ ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย.

ธโช รถสฺส ปฺาณํ, ธูโม [ธุโม (สฺยา.)] ปฺาณมคฺคิโน;

ราชา รฏฺสฺส ปฺาณํ, ภตฺตา ปฺาณมิตฺถิยาติ.

เอวเมว โคตโม ภูริปฺาโณ าณปฺาโณ ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – โคตโม ภูริปฺาโณ.

โคตโม ภูริเมธโสติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ [ภูริเมธโสติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] – โคตโม ภูริเมธโส. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;

โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส’’ติ.

๑๐๘.

โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.

โย เม ธมฺมเทเสสีติ. โยติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน…เป… อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิ.

สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.

๑๐๙.

กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสีติ กึ นุ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสิ อเปสิ อปคจฺฉิ [อปคจฺฉสิ (สฺยา. ก.)] วินา โหสีติ – กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ.

มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิยาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ – มุหุตฺตมปิ. ปิงฺคิยาติ พาวรี ตํ นตฺตารํ นาเมน อาลปติ.

โคตมา ภูริปฺาณาติ โคตมา ภูริปฺาณา าณปฺาณา ปฺาธชา ปฺาเกตุมฺหา ปฺาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปฺาณา.

โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘กึนุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติ.

๑๑๐.

โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.

โย เต ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา…เป… ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เต ธมฺมมเทเสสิ.

สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ – เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ; ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –

‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.

๑๑๑.

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามีติ นาหํ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสามิ อเปมิ อปคจฺฉามิ วินา โหมีติ – นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ.

มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ มุหุตฺตมปิ. พฺราหฺมณาติ คารเวน มาตุลํ อาลปติ.

โคตมา ภูริปฺาณาติ โคตมา ภูริปฺาณา าณปฺาณา ปฺาธชา ปฺาเกตุมฺหา ปฺาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปฺาณา.

โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติ.

๑๑๒.

โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.

โย เม ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิ.

สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ, เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.

ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.

ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;

ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.

๑๑๓.

ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ [นมสฺสมาโนว วเสมิ (สี. อฏฺ.) … วิวสามิ (สฺยา.)] รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.

ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ยถา จกฺขุมา ปุริโส อาโลเก รูปคตานิ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย โอโลเกยฺย นิชฺฌาเยยฺย อุปปริกฺเขยฺย, เอวเมวาหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ มนสา ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว.

รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโตติ รตฺติฺจ ทิวา จ พุทฺธานุสฺสตึ มนสา ภาเวนฺโต อปฺปมตฺโตติ – รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต.

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติ. นมสฺสมาโนติ กาเยน วา นมสฺสมาโน, วาจาย วา นมสฺสมาโน, จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺการมาโน ครุการมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน รตฺตินฺทิวํ วิวเสมิ อตินาเมมิ อติกฺกเมมีติ – นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ.

เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสนฺติ ตาย พุทฺธานุสฺสติยา ภาเวนฺโต อวิปฺปวาโสติ ตํ มฺามิ, อวิปฺปวุฏฺโติ ตํ มฺามิ ชานามิ. เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;

นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาส’’นฺติ.

๑๑๔.

สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.

สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จาติ. สทฺธาติ ยา จ ภควนฺตํ อารพฺภ สทฺธา สทฺทหนา [สทฺธหนา (ก.)] โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ. ปีตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] โมทนา อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส. มโนติ ยฺจ ภควนฺตํ อารพฺภ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. สตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ สมฺมาสตีติ – สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ.

นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนา นาเปนฺติ น คจฺฉนฺติ น วิชหนฺติ น วินาเสนฺตีติ – นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา.

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโติ. ยํ ยํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ วชติ คจฺฉติ กมติ อภิกฺกมติ. ภูริปฺโติ ภูริปฺโ มหาปฺโ ติกฺขปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ.

ส เตน เตเนว นโตหมสฺมีติ โส เยน พุทฺโธ เตน เตเนว นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –

‘‘สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;

ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติ.

๑๑๕.

ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;

สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.