📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
จูฬนิทฺเทสปาฬิ
ปารายนวคฺโค
วตฺถุคาถา
โกสลานํ ¶ ¶ ¶ ปุรา รมฺมา, อคมา ทกฺขิณาปถํ;
อากิฺจฺํ ปตฺถยาโน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู.
โส อสฺสกสฺส วิสเย, มฬกสฺส [อฬกสฺส (สุ. นิ. ๙๘๓) มุฬกสฺส (สฺยา.), มูฬฺหกสฺส (ก.)] สมาสเน [สมาสนฺเน (ก.)];
วสิ โคธาวรีกูเล, อฺุเฉน จ ผเลน จ.
ตสฺเสว [ตํเยว (ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหุ;
ตโต ชาเตน อาเยน, มหายฺมกปฺปยิ.
มหายฺํ ยชิตฺวาน, ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ;
ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ.
อุคฺฆฏฺฏปาโท ¶ ตสิโต [ตสฺสิโต (ก.)], ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;
โส ¶ จ นํ อุปสงฺกมฺม, สตานิ ปฺจ ยาจติ.
ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา, อาสเนน นิมนฺตยิ;
สุขฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ, อิทํ วจนมพฺรวิ [วจนมพฺรุวิ (สี.)].
‘‘ยํ โข มม เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา;
อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม, นตฺถิ ปฺจสตานิ เม’’.
‘‘สเจ ¶ เม ยาจมานสฺส, ภวํ นานุปทสฺสติ [ปเทสฺสติ (ก.)];
สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’.
อภิสงฺขริตฺวา กุหโก, เภรวํ โส อกิตฺตยิ;
ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, พาวรี ทุกฺขิโต อหุ.
อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร, โสกสลฺลสมปฺปิโต;
อโถปิ เอวํ จิตฺตสฺส, ฌาเน น รมตี มโน.
อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา, เทวตา อตฺถกามินี;
พาวรึ อุปสงฺกมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘น โส มุทฺธํ ปชานาติ, กุหโก โส ธนตฺถิโก;
มุทฺธนิ มุทฺธปาเต [มุทฺธนิมฺมุทฺธปาเต (ก.)] วา, าณํ ตสฺส น วิชฺชติ’’.
‘‘โภตี [โภติ (ก.)] จรหิ ชานาติ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ [มุทฺธาติปาตฺจ (ก.)], ตํ สุโณม วโจ ตว’’.
‘‘อหมฺเปตํ น ชานามิ, าณํ เมตฺถ น วิชฺชติ;
มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต จ, ชินานฺเหตฺถ [ชนานฺเหตฺถ (ก.)] ทสฺสนํ’’.
‘‘อถ ¶ โก จรหิ [โย จรติ (ก.)] ชานาติ, อสฺมึ ปถวิมณฺฑเล [ปุถวิมณฺฑเล (สี.)];
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, ตํ เม อกฺขาหิ เทวเต’’.
‘‘ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา, นิกฺขนฺโต โลกนายโก;
อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส, สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโร.
‘‘โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต [ผลปฺปตฺโต (ก.)], สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิกฺขเย.
‘‘พุทฺโธ โส ภควา โลเก, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา;
ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ’’.
สมฺพุทฺโธติ ¶ วโจ สุตฺวา, อุทคฺโค พาวรี อหุ;
โสกสฺส ตนุโก อาสิ, ปีติฺจ วิปุลํ ลภิ.
โส ¶ พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค, ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต;
‘‘กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน, กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ;
ยตฺถ คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ, สมฺพุทฺธํ ทฺวิปทุตฺตมํ’’.
‘‘สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน, ปหูตปฺโ วรภูริเมธโส;
โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว, มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ’’.
ตโต ¶ อามนฺตยี สิสฺเส, พฺราหฺมเณ มนฺตปารคู [ปารเค (สฺยา.)];
‘‘เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ, สุณาถ วจนํ มม.
‘‘ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต;
ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถึ, ปสฺสวฺโห ทฺวิปทุตฺตมํ’’.
‘‘กถํ จรหิ ชาเนมุ, ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ;
อชานตํ โน ปพฺรูหิ, ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ’’.
‘‘อาคตานิ หิ มนฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
ทฺวตฺตึสานิ จ พฺยากฺขาตา, สมตฺตา อนุปุพฺพโส.
‘‘ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ, มหาปุริสลกฺขณา;
ทฺเวเยว ตสฺส คติโย, ตติยา หิ น วิชฺชติ.
‘‘สเจ อคารํ อาวสติ, วิเชยฺย ปถวึ อิมํ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสติ.
‘‘สเจ จ โส ปพฺพชติ, อคารา อนคาริยํ;
วิวฏฺฏจฺฉโท [วิวตฺตจฺฉทฺโท (สี.)] สมฺพุทฺโธ, อรหา ภวติ อนุตฺตโร.
‘‘ชาตึ โคตฺตฺจ ลกฺขณํ, มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร;
มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, มนสาเยว ปุจฺฉถ.
‘‘อนาวรณทสฺสาวี, ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, วาจาย วิสชฺชิสฺสติ’’ [วิสฺสชิสฺสติ (ก.)].
พาวริสฺส ¶ ¶ วโจ สุตฺวา, สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา;
อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู.
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก;
โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต.
ภทฺราวุโธ ¶ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ, สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา;
ฌายี ฌานรตา ธีรา, ปุพฺพวาสนวาสิตา.
พาวรึ อภิวาเทตฺวา, กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ;
ชฏาชินธรา สพฺเพ, ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขา.
มฬกสฺส ปติฏฺานํ, ปุรมาหิสฺสตึ [ปุรมาหิยติ (ก.)] ตทา [สทา (ก.)];
อุชฺเชนิฺจาปิ โคนทฺธํ, เวทิสํ วนสวฺหยํ.
โกสมฺพิฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิฺจ ปุรุตฺตมํ;
เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ, กุสินารฺจ มนฺทิรํ.
ปาวฺจ โภคนครํ, เวสาลึ มาคธํ ปุรํ;
ปาสาณกํ เจติยฺจ, รมณียํ มโนรมํ.
ตสิโตวุทกํ สีตํ, มหาลาภํว วาณิโช;
ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว ตุริตา ปพฺพตมารุหุํ.
ภควา ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, สีโหว นทตี วเน.
อชิโต ¶ อทฺทส พุทฺธํ, ปีตรํสึว [ชิตรํสึ สีตรํสึ (ก.), วีตรํสึ (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;
จนฺทํ ยถา ปนฺนรเส, ปริปูรํ [ปาริปูรึ (สี. สฺยา.)] อุปาคตํ.
อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน, ปริปูรฺจ พฺยฺชนํ;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, มโนปฺเห อปุจฺฉถ.
‘‘อาทิสฺส ชมฺมนํ พฺรูหิ, โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ;
มนฺเตสุ ปารมึ พฺรูหิ, กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ’’.
‘‘วีสํ ¶ วสฺสสตํ อายุ, โส จ โคตฺเตน พาวรี;
ตีณิสฺส ลกฺขณา คตฺเต, ติณฺณํ เวทาน ปารคู.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;
ปฺจสตานิ วาเจติ, สธมฺเม ปารมึ คโต’’.
‘‘ลกฺขณานํ ปวิจยํ, พาวริสฺส นรุตฺตม;
ตณฺหจฺฉิท [กงฺขจฺฉิท (ก.)] ปกาเสหิ, มา โน กงฺขายิตํ อหุ’’.
‘‘มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ, อุณฺณสฺส ภมุกนฺตเร;
โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ, เอวํ ชานาหิ มาณว’’.
ปุจฺฉฺหิ ¶ กิฺจิ อสุณนฺโต, สุตฺวา ปฺเห วิยากเต;
วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ, เวทชาโต กตฺชลี.
‘‘โก นุ เทโว วา พฺรหฺมา วา, อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ;
มนสา ปุจฺฉิเต ปฺเห, กเมตํ ปฏิภาสติ.
‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจ, พาวรี ปริปุจฺฉติ;
ตํ พฺยากโรหิ ภควา, กงฺขํ วินย โน อิเส’’.
‘‘อวิชฺชา ¶ มุทฺธาติ ชานาหิ, วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี;
สทฺธาสติสมาธีหิ, ฉนฺทวีริเยน สํยุตา’’.
ตโต เวเทน มหตา, สนฺถมฺเภตฺวาน มาณโว;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, ปาเทสุ สิรสา ปติ.
‘‘พาวรี พฺราหฺมโณ โภโต, สห สิสฺเสหิ มาริส;
อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, ปาเท วนฺทติ จกฺขุม’’.
‘‘สุขิโต พาวรี โหตุ, สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ;
ตฺวฺจาปิ สุขิโต โหหิ, จิรํ ชีวาหิ มาณว.
‘‘พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา, สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ;
กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉถ’’.
สมฺพุทฺเธน กโตกาโส, นิสีทิตฺวาน ปฺชลี;
อชิโต ปมํ ปฺหํ, ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํ.
วตฺถุคาถา นิฏฺิตา.
๑. อชิตมาณวปุจฺฉา
‘‘เกนสฺสุ ¶ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ’’.
‘‘อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ’’.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’.
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’.
‘‘ปฺา เจว สติ จาปิ [สตี เจว (สี.)], [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.
‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ’’.
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.)] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส’’.
‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
อชิตมาณวปุจฺฉา ปมา.
๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา
‘‘โกธ ¶ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]
กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ [น ปิมฺปติ (พหูสุ)];
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ [สิพฺพนิมจฺจคา (สี. สฺยา.)].
‘‘กาเมสุ ¶ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]
วีตตณฺโห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.
‘‘โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉา ทุติยา.
๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา
‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.
‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.
‘‘เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.
‘‘สงฺขาย ¶ โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉา ตติยา.
๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’.
‘‘ทุกฺขสฺส ¶ เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’.
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
‘กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ’;
ตํ เม มุนิ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.
‘‘เอวํวิหารี ¶ สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ’’.
‘‘เอตาภินนฺทามิ ¶ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
‘‘เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนิ อฏฺิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย’’.
‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.
‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉา จตุตฺถี.
๕. โธตกมาณวปุจฺฉา
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’.
‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหิ’’.
‘‘นาหํ ¶ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ เสฏฺํ อภิชานมาโน [อาชานมาโน (สี. สฺยา. ปี.)], เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ’’.
‘‘อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ’’.
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ ¶ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.
โธตกมาณวปุจฺฉา ปฺจมี.
๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉา
‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ’’.
‘‘อากิฺจฺํ ¶ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส’’.
‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต [ธิมุตฺโต (ก.)], ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ [อนานุวายี (สฺยา. ก.)].
‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเม วิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’.
‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส’’.
‘‘อจฺจิ ¶ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ’’.
‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.
อุปสีวมาณวปุจฺฉา ฉฏฺี.
๗. นนฺทมาณวปุจฺฉา
‘‘สนฺติ ¶ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ’’.
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ’’.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
เต เจ มุนิ พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ’’.
‘‘นาหํ ¶ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ’’.
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ;
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.
นนฺทมาณวปุจฺฉา สตฺตมา.
๘. เหมกมาณวปุจฺฉา
‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.
‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ’’.
‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.
‘‘เอตทฺาย ¶ เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
เหมกมาณวปุจฺฉา อฏฺมา.
๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา
‘‘ยสฺมึ ¶ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’.
‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’.
‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน [อาสยาโน (ก.)], ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;
มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ’’.
‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺต’’นฺติ.
โตเทยฺยมาณวปุจฺฉา นวมา.
๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉา
‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’.
‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.
‘‘อกิฺจนํ ¶ ¶ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.
‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปฏฺคู’’ติ [ปทฺธคู (สี.)].
กปฺปมาณวปุจฺฉา ทสมา.
๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา
‘‘สุตฺวานหํ วีรมกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘กาเมสุ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉา เอกาทสมา.
๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา
‘‘โอกฺชหํ ¶ ¶ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต.
‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา,
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’.
‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.
‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉา ทฺวาทสมา.
๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉา
‘‘ฌายึ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.
‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ ¶ ¶ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ’’.
‘‘กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.
‘‘นนฺทิสํโยชโน โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณํ;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ’’.
‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม, ตํ สุโณม วโจ ตว’’.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
อุทยมาณวปุจฺฉา เตรสมา.
๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉา
‘‘โย อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;
าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’.
‘‘วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, วิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ.
‘‘อากิฺจฺสมฺภวํ ตฺวา, นนฺที สํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.
โปสาลมาณวปุจฺฉา จุทฺทสมา.
๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉา
‘‘ทฺวาหํ ¶ ¶ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตํ.
‘‘อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ’’.
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.
โมฆราชมาณวปุจฺฉา ปนฺนรสมา.
๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา
‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย’’.
‘‘ทิสา ¶ จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ [อสุตํ อมุตํ วา (สี.), อสุตามุตํ วา (สฺยา.), อสุตํ’มุตํ วา (ปี.)], อโถ อวิฺาตํ กิฺจนมตฺถิ [กฺจิ มตฺถิ (สฺยา.), กิฺจิ นตฺถิ (ปี.), กิฺจินมตฺถิ (ก.)] โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ’’.
‘‘ตณฺหาธิปนฺเน ¶ มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา โสฬสมา.
๑๗. ปารายนตฺถุติคาถา
อิทมโวจ ¶ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจารกโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ [ปฺเห (สี. ปี.)] พฺยากาสิ. เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ‘‘ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมา’’ติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ปารายนนฺเตว [ปารายณํตฺเวว (สี. อฏฺ.)] อธิวจนํ.
อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺเห ปุฏฺโ ยถาตถํ;
ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.
เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.
เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.
๑๘. ปารายนานุคีติคาถา
‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ ¶ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน [นิพฺพุโต (สฺยา.)] นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.
‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสฺหิตํ.
‘‘ตโมนุโท ¶ พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.
‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมฺปหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต.
‘‘เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ;
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.
‘‘เอโก ตมนุทาสิโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.
‘‘กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ’’.
‘‘นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต.
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.
‘‘สทฺธา ¶ ¶ จ ปีติ จ มโน สติ จ,
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.
‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย [สํกปฺปยตฺตาย (สี.)] วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.
‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวึ;
อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ’’ [มจฺจุเธยฺยปารํ (สี.)].
‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา.
‘‘อธิเทเว อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํ.
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ [อชิตมาณวปุจฺฉาย ปฏฺาย ยาวปารายนานุคีติคาตาปริโยสานา สฺยา. … โปตฺถเก นตฺถิ].
ปารายนานุคีติคาถา นิฏฺิตา.
ปารายนวคฺคนิทฺเทโส
๑. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
เกนสฺสุ ¶ ¶ ¶ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ [พฺรูหิ (สฺยา.)], กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ.
เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ. โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก เกน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – เกนสฺสุ นิวุโต โลโก?
อิจฺจายสฺมา อชิโตติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตาเมตํ (พหูสุ)] อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. อชิโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อชิโต.
เกนสฺสุ นปฺปกาสตีติ เกน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ายติ น ปฺายตีติ – เกนสฺสุ นปฺปกาสติ ¶ .
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กึ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโ สํกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ, พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปฺเปสิ [ปฺาเปสิ (ก.)] ปฏฺเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ [อุตฺตานึ กโรสิ (ก.)] ปกาเสสีติ – กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ.
กึสุ ¶ ¶ ตสฺส มหพฺภยนฺติ กึ โลกสฺส ภยํ มหพฺภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ – กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ. อวิชฺชาติ ทุกฺเข อฺาณํ ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ อปรนฺเต อฺาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ¶ อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา [อปจฺจเวกฺขนา (สฺยา.)] อปจฺจเวกฺขณกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ – อวิชฺชา.
โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก อิมาย อวิชฺชาย อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – อวิชฺชาย นิวุโต โลโก.
อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ, ภคฺคราโคติ ภควา; ภคฺคโทโสติ ภควา; ภคฺคโมโหติ ¶ ภควา; ภคฺคมาโนติ ภควา; ภคฺคทิฏฺีติ ภควา; ภคฺคกณฺฏโกติ ภควา; ภคฺคกิเลโสติ ภควา; ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา; ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา; ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต [ภาวิตกาโยติ ภควา, ภาวิตสีโลติ ภาวิตจิตฺโตติ (สฺยา.)] ภาวิตปฺโติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ¶ ภควา; ภาคี ¶ วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อชิตาติ ภควา.
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ. เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ ¶ , ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ปมาโท วตฺตพฺโพ – กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต ¶ วา ปฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค [โวสฺสคฺโค (พหูสุ)] โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา [อนิฏฺิตกิริยตา (ก.) วิภ. ๘๔๖] โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท. เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ อิมินา จ มจฺฉริเยน อิมินา จ ปมาเทน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ายติ น ปฺายตีติ – เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ.
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมีติ ชปฺปา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที [นนฺทิ (สฺยา.)] นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา [โสตฺตํ วิสตา (สฺยา.)] อายูหนี ทุติยา ¶ ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว [สนฺธโว (ก.) วิภ. ๙๐๙] สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา [อาสึสนา (สฺยา.)] อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ¶ ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ชปฺปา. โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อิมาย ชปฺปาย โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโ สํกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ.
ทุกฺขมสฺส ¶ มหพฺภยนฺติ. ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภฏฺิติมูลกํ [คพฺเภิติมูลกํ (สฺยา. ก.)] ทุกฺขํ คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมทุกฺขํ ¶ ปรูปกฺกมทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สฺยา.)] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (พหูสุ)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินิมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ. อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ. กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก. วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ¶ ทุกฺเข ปติฏฺิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ. อิทํ ทุกฺขํ โลกสฺส ภยํ มหาภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ – ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ. เตนาห ภควา –
‘‘อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
สวนฺติ ¶ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร [ปิถิยฺยเร (สฺยา.), ปิถียเร (สี. อฏฺ.)] .
สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ. โสตาติ ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. สพฺพธีติ สพฺเพสุ อายตเนสุ. สวนฺตีติ สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺเท สวนฺติ…เป… ฆานโต คนฺเธ สวนฺติ… ชิวฺหาโต รเส สวนฺติ… กายโต โผฏฺพฺเพ สวนฺติ… มนโต ธมฺเม สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูปตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺทตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. ฆานโต คนฺธตณฺหา สวนฺติ… ชิวฺหาโต รสตณฺหา สวนฺติ… กายโต โผฏฺพฺพตณฺหา สวนฺติ… มนโต ธมฺมตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ – สวนฺติ สพฺพธิ โสตา.
อิจฺจายสฺมา อชิโตติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ¶ ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิจฺจาติ…เป… อิจฺจายสฺมา อชิโต.
โสตานํ กึ นิวารณนฺติ โสตานํ กึ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – โสตานํ กึ นิวารณํ.
โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ.
เกน ¶ โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ – เกน โสตา ปิธิยฺยเร. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธิยฺยเร’’.
ยานิ ¶ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ¶ ปิธิยฺยเร.
ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภชิตานิ [วิภตฺตานิ (ก.)] อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา.)] – ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ. อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.
สติ เตสํ นิวารณนฺติ. สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติ. นิวารณนฺติ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ – สติ เตสํ นิวารณํ.
โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ.
ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ. ปฺาติ ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ – ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น ¶ สวนฺติ ¶ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ ¶ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ…เป… ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ… ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ… ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ… ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ… ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ… ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ… ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ… ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ… ‘‘สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’ติ… ‘‘วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ… ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ… ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ… ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ… ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ… ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ… ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ… ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ ¶ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิเม ธมฺมา อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ…เป… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ชานโต ปสฺสโต… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ชานโต ปสฺสโต ปฺาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น ¶ สวนฺติ น อาสวนฺติ ¶ น สนฺทนฺติ ¶ นปฺปวตฺตนฺตีติ – ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร. เตนาห ภควา –
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ.
ปฺา เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ.
ปฺา เจว สติ จาปีติ. ปฺาติ ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี [ภูริ (ก.)] เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสตีติ – ปฺา เจว สติจาปิ, อิจฺจายสฺมา อชิโต.
นามรูปฺจ มาริสาติ. นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ ¶ . มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – นามรูปฺจ มาริส.
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ. เอตํ เมติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ [วิวเรหิ วิภเชหิ (ก.)] อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ.
กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ กตฺเถตํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ. กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปฺา ¶ ¶ เจว สติ จาปิ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปฺจ มาริส;
เอวํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ.
ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉีติ. ยเมตนฺติ ปฺฺจ สติฺจ นามรูปฺจ. อปุจฺฉีติ อปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสติ [อชฺเฌสิ (ก.)] ปสาเทสีติ – ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ.
อชิต ¶ ตํ วทามิ เตติ. อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ตนฺติ ปฺฺจ สติฺจ นามรูปฺจ. วทามีติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ. อชิต ตํ วทามิ เต.
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อเสสนฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ [ปริยาทายวจนเมตํ (สฺยา. ก.)] อเสสนฺติ. อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ. ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ.
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. สกทาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน ทฺเว ภเว เปตฺวา ปฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อนาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ เปตฺวา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ ¶ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อรหตฺตมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ¶ . อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิฺาณสฺส นิโรเธน ปฺา จ สติ จ ¶ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ – วิฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (สฺยา. ก.)] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเสติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา. กึการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา? เต สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ สงฺขาตธมฺมา…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ สงฺขาตธมฺมา… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ¶ ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อถ วา เตสํ ขนฺธา สงฺขาตา ธาตุโย สงฺขาตา อายตนานิ สงฺขาตา คติโย สงฺขาตา อุปปตฺติโย สงฺขาตา ปฏิสนฺธิ สงฺขาตา ภวา สงฺขาตา สํสารา สงฺขาตา วฏฺฏา สงฺขาตา. อถ วา เต ขนฺธปริยนฺเต ิตา ธาตุปริยนฺเต ิตา อายตนปริยนฺเต ิตา คติปริยนฺเต ิตา อุปปตฺติปริยนฺเต ิตา ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิตา ภวปริยนฺเต ิตา สํสารปริยนฺเต ิตา วฏฺฏปริยนฺเต ิตา อนฺติเม ภเว ิตา อนฺติเม สมุสฺสเย ิตา อนฺติมเทหธรา อรหนฺโต.
เตสํ จายํ [ยายํ (ก.)] ปจฺฉิมโก, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ เนสํ ปุนพฺภโวติ.
ตํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวาติ. เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธาติ. เสขาติ กึการณา วุจฺจนฺติ ¶ เสขา? สิกฺขนฺตีติ เสขา. กิฺจ สิกฺขนฺติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขนฺติ. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน ¶ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา ¶ อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อยํ อธิปฺาสิกฺขา’’… อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺตา สิกฺขนฺติ ชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปสฺสนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ อธิฏฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺตา สิกฺขนฺติ วีริยํ [วิริยํ (สฺยา.)] ปคฺคณฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สตึ อุปฏฺเปนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ สมาทหนฺตา สิกฺขนฺติ ปฺาย ปชานนฺตา สิกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺตา สิกฺขนฺติ ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺตา สิกฺขนฺติ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺตา สิกฺขนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ สมาทาย วตฺตนฺติ. ตํการณา วุจฺจนฺติ – เสขา. ปุถูติ พหุกา. เอเต เสขา โสตาปนฺนา จ ปฏิปนฺนา จ สกทาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ ¶ อนาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อรหนฺโต จ ปฏิปนฺนา จ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ – เย จ เสขา ปุถู อิธ.
เตสํ ¶ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสาติ ตฺวมฺปิ นิปโก ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี เมธาวี. เตสํ สงฺขาตธมฺมานฺจ เสกฺขานฺจ อิริยํ จริยํ วุตฺติ ปวตฺติ อาจรํ โคจรํ วิหารํ ปฏิปทํ. ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย ¶ จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา ¶ มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย [ราชานิโย (ก.)] รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ – ยํ กิฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา.
อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา, ปจฺจุปฏฺิตา กามา, นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา, กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน รมณียฏฺเน [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑] กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห ¶ กามปิปาสา กามปริฬาโห กามเคโธ กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ –
อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสีติ.
อิเม ¶ วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา, โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย ¶ น ปลิพุนฺเธยฺย [ปลิพุชฺเฌยฺย (สฺยา.)] อคิทฺโธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน [อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)] วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย.
มนสานาวิโล สิยาติ. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. วจีทุจฺจริเตน…เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเยฺเยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพฑาเหหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. มนสานาวิโล สิยาติ จิตฺเตน อนาวิโล สิยา – อลุฬิโต อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อภนฺโต วูปสนฺโต อาวิลกเร กิเลเส ชเหยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย [พฺยนฺตึ กเรยฺย (ก.)] อนภาวํ ¶ คเมยฺย, อาวิลกเรหิ กิเลเสหิ จ อารโต [อารโต อสฺส (ก.) มหานิ. ๑๘ ปสฺส] วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – มนสานาวิโล สิยา.
กุสโล ¶ สพฺพธมฺมานนฺติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา, อนิจฺจโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต [อธุวโต (ก.) มหานิ. ๑๓] … อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สฺุโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… วธกโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต ¶ … สํกิเลสิกธมฺมโต… สมุทยโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา, ขนฺธกุสโล ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล สติปฏฺานกุสโล สมฺมปฺปธานกุสโล อิทฺธิปาทกุสโล อินฺทฺริยกุสโล พลกุสโล โพชฺฌงฺคกุสโล มคฺคกุสโล ผลกุสโล ¶ นิพฺพานกุสโล. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา, สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว [จกฺขฺุเจว (ก.)] รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. ยโต จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวงฺคโต (สฺยา.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ – กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ¶ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ [สติปฏิปกฺขานํ (สฺยา.) มหานิ. ๓] ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺตฺตา [อปฺปมุฏฺตฺตา (สฺยา.)] สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคฺุเน สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต ¶ , อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน ¶ [สมฺปนฺโน (ก.)] สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ. ภินฺนา โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
ปชฺเชน กเตน [ปชฺโชตกเตน (ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ.
สโต ¶ ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช, สโต คจฺเฉยฺย, สโต ติฏฺเยฺย, สโต นิสีเทยฺย, สโต เสยฺยํ กปฺเปยฺย, สโต อภิกฺกเมยฺย, สโต ปฏิกฺกเมยฺย, สโต อาโลเกยฺย, สโต วิโลเกยฺย, สโต สมิฺเชยฺย, สโต ปสาเรยฺย, สโต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรยฺย, สโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช. เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ ¶ นาภิคิชฺเฌยฺย, มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา, ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.
อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปโม.
๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
โกธ ¶ ¶ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]
กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา.
โกธ สนฺตุสิโต โลเกติ โก โลเก ตุฏฺโ สนฺตุฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ – โกธ สนฺตุสิโต โลเก.
อิจฺจายสฺมา ¶ ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ติสฺโสติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป. เมตฺเตยฺโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย.
กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตาติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. กสฺสิเม อิฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา ¶ อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.
โก อุภนฺตมภิฺายาติ โก อุโภ อนฺเต อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – โก อุภนฺตมภิฺาย.
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มชฺเฌ มนฺตาย น ลิปฺปติ, อลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส ¶ อุตฺตมปุริโส ปธานปุริโส ปวรปุริโสติ. กํ พฺรูสิ กํ กเถสิ กํ มฺสิ กํ ภณสิ กํ ปสฺสติ กํ โวหรสีติ – กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ.
โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ โก อิธ สิพฺพินึ ตณฺหํ อชฺฌคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โกธ สนฺตุสิโต โลเก, [อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย]
กสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ, โก ¶ อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.
กาเมสุ ¶ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]
วีตตณฺโห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา.
กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม. อปิ จ, นิปฺปริยาเยน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวา. ยถา จ ธเนน ธนวาติ วุจฺจติ, โภเคน โภควาติ วุจฺจติ, ยเสน ยสวาติ ¶ วุจฺจติ, สิปฺเปน สิปฺปวาติ วุจฺจติ, สีเลน สีลวาติ วุจฺจติ, วีริเยน วีริยวาติ วุจฺจติ, ปฺาย ปฺวาติ วุจฺจติ, วิชฺชาย วิชฺชวาติ วุจฺจติ – เอวเมว โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาติ – กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา.
เมตฺเตยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺเตยฺยาติ ภควา.
วีตตณฺโห ¶ สทา สโตติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ. สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ ¶ [โปขานุโปขํ (สฺยา.)] อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ [อวีจิ สมงฺคิสหิตํ (สฺยา.)] ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สฺยา.)] ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย ¶ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – วีตตณฺโห สทา สโต.
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขูติ สงฺขา วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สงฺขายาติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา.
อถ วา, อนิจฺจโต สงฺขาย ชานิตฺวา…เป… ทุกฺขโต… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต…เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. นิพฺพุโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ ¶ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ…เป… วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ – สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ.
ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิฺชิตาติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. ตสฺสิเม อิฺชิตา ¶ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ ¶ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา. เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, [เมตฺเตยฺยาติ ภควา]
วีตตณฺโห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ, ตสฺส โน สนฺติ อิฺชิตา’’ติ.
โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา.
โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ. อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ; อตีตํ เอโก อนฺโต, อนาคตํ ทุติโย อนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, วิฺาณํ มชฺเฌ; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ.
เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ. กตโม ตณฺหาเลโป ¶ ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [มริยาทิกตํ โอธิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ’’. เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหาเลโป.
กตโม ¶ ทิฏฺิเลโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ¶ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (พหูสุ)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิเลโป.
โส อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ โส อุโภ จ อนฺเต มชฺฌฺจ มนฺตาย อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา น ลิปฺปติ น ปลิปฺปติ น อุปลิปฺปติ, อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – โส อุภนฺตมภิฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.
ตํ ¶ พฺรูมิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปวรปุริโส, ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีเปมิ ตํ โวหรามิ.
อายสฺมา สาริปุตฺโต [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๓๗๗] ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหาปุริโส มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี’’ติ? ‘‘วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามิ.
‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ ¶ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามี’’ติ – ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ.
โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคาติ สิพฺพินี วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, ยสฺเสสา สิพฺพินี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. โส สิพฺพินึ ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา ¶ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห ภควา –
‘‘โส ¶ อุภนฺตมภิฺาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ, โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา. ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทุติโย.
๓. ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
อเนชํ ¶ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กึนิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
อเนชํ มูลทสฺสาวินฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา ¶ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ – อเนชํ. มูลทสฺสาวินฺติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวี.
ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – [ปสฺส อ. นิ. ๓.๑๑๒] ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ ¶ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี. ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ…เป… น, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุสฺเส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา’’. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา ¶ สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา’’. สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา. อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.
อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ, สงฺขารา มูลํ วิฺาณสฺส ¶ , วิฺาณํ มูลํ นามรูปสฺส, นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส, สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส, ผสฺโส มูลํ เวทนาย, เวทนา มูลํ ตณฺหาย, ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส, อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส, ภโว มูลํ ชาติยา, ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสา’’ติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี…เป… สมุทยทสฺสาวี.
อถ วา, ภควา ชานาติ ปสฺสติ. ‘‘จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ, โสตํ มูลํ โสตโรคานํ, ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ, ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ, กาโย มูลํ กายโรคานํ, มโน มูลํ เจตสิกานํ ทุกฺขาน’’นฺติ – ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ – อเนชํ มูลทสฺสาวี.
อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมา ปุณฺณโก ¶ .
อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, [ปฺหตฺถิกามฺห อาคตา (พหูสุ) ปสฺส มหานิ. ๑๙๒] ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหตฺถิกานํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต. มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ [วิสชฺเชตุํ สนฺทสฺเสตุํ ภณิตุนฺติ (สฺยา.) วหสฺสุ + เอตํ] – เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
กึ ¶ นิสฺสิตา อิสโย มนุชาติ กึ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺา ชฏิลา ตาปสา. มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา.
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ. ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา, นิคณฺสาวกานํ นิคณฺา เทวตา, ชฏิลสาวกานํ ชฏิลา เทวตา, ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา, อวิรุทฺธกสาวกานํ อวิรุทฺธกา [อวรุทฺธกสาวกานํ อวรุทฺธกา (สฺยา.)] เทวตา, หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา, อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา, โควติกานํ คาโว เทวตา, กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา, กากวติกานํ กากา เทวตา, วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา, พลเทววติกานํ ¶ พลเทโว เทวตา, ปุณฺณภทฺทวติกานํ ¶ ปุณฺณภทฺโท เทวตา, มณิภทฺทวติกานํ มณิภทฺโท เทวตา, อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา, นาควติกานํ นาคา เทวตา, สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา, ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา, อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา, คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา, มหาราชวติกานํ มหาราชาโน เทวตา, จนฺทวติกานํ จนฺโท เทวตา, สูริยวติกานํ สูริโย เทวตา, อินฺทวติกานํ อินฺโท เทวตา, พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา, เทววติกานํ เทโว เทวตา, ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา, เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยพฺราหฺมณา เทวตานํ.
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเกติ ยฺํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ [มาลาคนฺธํ วิเลปนํ (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยฺมกปฺปยึสูติ เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยฺํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… ¶ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยฺํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ ¶ , เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. ปุถูติ ยฺา วา เอเต ปุถู, ยฺยาชกา [ยฺยชกา (สฺยา.)] วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. กถํ ยฺา วา เอเต ปุถู? พหุกานํ เอเต ยฺา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ – เอวํ ยฺา วา เอเต ปุถู.
กถํ ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ยฺยาชกา ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ – เอวํ ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู.
กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา [… วณิพฺพกสาวกา (สฺยา.) อิติวุ. ๗๕] – เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยฺมกปฺปยึสุ – ปุถูธ โลเก.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อฺาตํ โหติ อทิฏฺํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ¶ ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา.
กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺํ ¶ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา.
กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ! โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ¶ ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ, โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ปฺหํ ปุจฺฉติ; ภควา วิสชฺเชติ [วิสฺสชฺเชติ (ก.)] – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา ¶ , อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา.
ปุจฺฉามิ ¶ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อเนชํ มูลทสฺสาวึ, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา, ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
เย ¶ เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ [อิตฺถตํ (สฺยา.), อิตฺถภาวํ (ก.)] ;
ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ.
เย เกจิเม อิสโย มนุชาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. อิสโยติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺา ¶ ชฏิลา ตาปสา. มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ – เย เกจิเม อิสโย มนุชา ปุณฺณกาติ ภควา.
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ. ขตฺติยาติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา…เป… ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา. เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา, เต เตสํ เทวตาติ – ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ.
ยฺมกปฺปยึสุ ¶ ปุถูธ โลเกติ. ยฺํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยฺมกปฺปยึสูติ เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยฺํ กปฺเปนฺติ. ปุถูติ ยฺา วา เอเต ปุถู, ยฺยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู…เป… เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยฺมกปฺปยึสุ – ปุถูธ โลเก.
อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ. อาสีสมานาติ รูปปฏิลาภํ ¶ อาสีสมานา, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสมานา, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสมานา, รสปฏิลาภํ อาสีสมานา, โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสีสมานา, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสมานา, ทารปฏิลาภํ อาสีสมานา, ธนปฏิลาภํ อาสีสมานา, ยสปฏิลาภํ อาสีสมานา, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสมานา, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล ¶ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, จาตุมหาราชิเกสุ [จาตุมฺมหาราชิเกสุ (สฺยา.)] เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, ตาวตึเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา.
ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา…เป… เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา ¶ – ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ.
ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสูติ ชรานิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ตเทว เต ชรานิสฺสิตา. ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา. ยเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ตเทว เต มรณนิสฺสิตา. ยเทว เต มรณนิสฺสิตา ตเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา ตเทว เต คตินิสฺสิตา. ยเทว เต คตินิสฺสิตา ตเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา. ยเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา ตเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา. ยเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา ตเทว เต ภวนิสฺสิตา. ยเทว เต ภวนิสฺสิตา ¶ ตเทว เต สํสารนิสฺสิตา. ยเทว เต สํสารนิสฺสิตา ตเทว เต วฏฺฏนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสุ. เตนาห ภควา –
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยฺมกปฺปยึสู’’ติ.
เย ¶ เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา ¶ พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ [อตารุํ (สฺยา. ก.)] ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
เย เกจิเม อิสโย มนุชาติ. เย เกจีติ…เป….
กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ. กจฺจิสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสุ. เตติ ยฺยาชกา วุจฺจนฺติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสุ เต ภควา. ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ ยฺโเยว วุจฺจติ ยฺปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ เทวมคฺโค เทวปโถ พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ, เอวเมว ยฺโเยว วุจฺจติ ยฺปโถ. อปฺปมตฺตาติ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา สกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฏฺิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ ¶ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน…เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยฺํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ…เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน ¶ …เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยฺปเถ อปฺปมตฺตาติ – กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา.
อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ ชรามรณํ อตรึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ¶ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เกจิเม อิสโย มนุชา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยฺมกปฺปยึสุ ¶ ปุถูธ โลเก, กจฺจิสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
อาสีสนฺติ [อาสึสนฺติ (สฺยา.)] โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.
อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตีติ. อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, รสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ทารปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ธนปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ยสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล…เป… คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ – อาสีสนฺติ.
โถมยนฺตีติ ¶ ยฺํ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณยฺเย วา โถเมนฺติ. กถํ ยฺํ โถเมนฺติ? สุจึ ทินฺนํ [วิยํ ทินฺนํ (สฺยา.)], มนาปํ ทินฺนํ, ปณีตํ ทินฺนํ, กาเลน ¶ ทินฺนํ, กปฺปิยํ ทินฺนํ, วิเจยฺย ทินฺนํ, อนวชฺชํ ทินฺนํ, อภิณฺหํ ทินฺนํ ¶ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ยฺํ โถเมนฺติ.
กถํ ผลํ โถเมนฺติ? อิโต นิทานํ รูปปฏิลาโภ ภวิสฺสติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ผลํ โถเมนฺติ.
กถํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺติ? ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยาติ, วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา, สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ – โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ทกฺขิเณยฺเย โถเมนฺตีติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ.
อภิชปฺปนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, รสปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ ¶ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ. ชุหนฺตีติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ – อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ปุณฺณกาติ ภควา.
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ…เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ – กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ.
เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เตติ ยฺยาชกา วุจฺจนฺติ, ยาชโยคาติ ยาชโยเคสุ ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ¶ ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ – เต ยาชโยคา, ภวราครตฺตาติ ภวราโค วุจฺจติ โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ¶ ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ. ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา.
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ¶ ชาติชรามรณํ นาตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ; พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘อาสีสนฺติ โถมยนฺติ, อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ; [ปุณฺณกาติ ภควา]
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ, เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา;
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคาติ เต ยฺยาชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา ¶ อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ – เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา.
อิจฺจายสฺมา ¶ ปุณฺณโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมา ปุณฺณโก.
ยฺเหิ ¶ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ. ยฺเหีติ ยฺเหิ ปหูเตหิ ยฺเหิ วิวิเธหิ ยฺเหิ ปุถูหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ [วีติวตฺติ (ก.)]. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปตฺติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมตนฺติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ¶ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา, [อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก]
ยฺเหิ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
สงฺขาย โลกสฺมิ [โลกสฺมึ (สฺยา. ก.)] ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.
สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ สงฺขา วุจฺจติ าณํ ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ปโรปรานีติ โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว, ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจฺจติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ ¶ ¶ ; โอรํ วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ. โอรํ วุจฺจติ มนุสฺสโลโก, ปรํ วุจฺจติ เทวโลโก; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปรํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ, ปรํ วุจฺจติ อรูปธาตุ. สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานีติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ. ปุณฺณกาติ ภควาติ. ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ¶ . ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… ยทิทํ ภควาติ – ปุณฺณกาติ ภควา.
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิฺชิตนฺติ ตณฺหิฺชิตํ ทิฏฺิฺชิตํ มานิฺชิตํ กิเลสิฺชิตํ กามิฺชิตํ. ยสฺสิเม อิฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิสฺมิฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ. สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา [นิชฺฌาตตฺตา (ก.) มหานิ. ๑๘] นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ สนฺโต; วิธูโมติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ [พฺยนฺติกตํ (ก.)], วจีทุจฺจริตํ…เป… มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ ¶ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, ราโค… โทโส… โมโห วิธูมิโต วิธมิโต โสสิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. อถ วา, โกโธ วุจฺจติ ธูโม –
มาโน ¶ หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร, โกโธ ธูโม ภสฺมนิ [คมฺมนิ (สฺยา.)] โมสวชฺชํ;
ชิวฺหา สุชา หทยํ [ตปฺปรสฺส (สฺยา.)] โชติฏฺานํ, อตฺตา สุทนฺโต ปุริสสฺส โชติ.
อปิ ¶ จ, ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ ¶ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สฺยา.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธ.
อปิ จ, โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กฺจิ [กิฺจิ (ก.) มหานิ. ๘๕] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสฺโจปโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ หนุสฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น ¶ จ ตาว สมฺภฺชนปลิภฺชโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภฺชนปลิภฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.) มหานิ. ๘๕] โหติ. อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย ¶ สณฺิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โหติ โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ – วิธูโม.
โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม, โกธวตฺถุสฺส ปริฺาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส ปริฺาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วิธูโม. อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา ¶ สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ.
นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย สนฺโต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ, โส ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ ¶ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘สงฺขาย ¶ โลกสฺมิ ปโรปรานิ, [ปุณฺณกาติ ภควา]
ยสฺสิฺชิตํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
สหคาถาปริโยสานา…เป… ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ตติโย.
๔. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ปุจฺฉามิ ¶ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.
ปุจฺฉามิ ¶ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อฺาตํ โหติ อทิฏฺํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ. ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา.
กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา.
กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ¶ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ¶ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมา ปุจฺฉนฺติ, เทวา ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ. โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉติ. ภควา วิสชฺเชติ. อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา…เป… อปราปิ ติสฺโส ¶ ปุจฺฉา – ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา ¶ , ปรมตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา… อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา….
ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ – ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู.
มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตนฺติ. เวทคูติ ตํ มฺามิ, ภาวิตตฺโตติ ¶ ตํ มฺามิ, เอวํ ชานามิ, เอวํ อาชานามิ เอวํ ปฏิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามิ. เวทคู ภาวิตตฺโตติ กถฺจ ภควา เวทคู? เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ…เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา ¶ วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู; เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู; สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู; สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ ¶ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ [ยานิ ปตฺถิ (สฺยา.), ยานิ อตฺถิ (ก.) สุ. นิ. ๕๓๔] พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค;
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
เอวํ ภควา เวทคู.
กถํ ¶ ภควา ภาวิตตฺโต? ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ ภาวิตสติปฏฺาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิตอิทฺธิปาโท ภาวิตอินฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌงฺโค ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อปริตฺโต มหนฺโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาฬฺโห พหุรตโน สาครูปโม [สาครสโม (ก.)] ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ ¶ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ รูปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิปิหยติ (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต [อปฺปติฏฺีนจิตฺโต (สฺยา.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ ¶ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสาเยว โข ปน ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ. อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๐] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ.
ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิฺาเต วิฺาตมตฺโต. ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเ อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ ¶ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต…เป… มุเต ¶ … วิฺาเต อนูปโย [อนุปโย (สฺยา.), อนุสโย (ก.) มหานิ. ๙๐] อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ, สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ, ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา, สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต กาโย, ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺพฺพํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต มโน, วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา.
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ภควโต [ภควตา (สฺยา.) มหานิ. ๙๐] ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ…เป… ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา ภควโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺพฺพาราโม โผฏฺพฺพรโต โผฏฺพฺพสมฺมุทิโต… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ¶ ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ภควโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ –
‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต ¶ เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
‘‘วรมสฺสตรา ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.) ธ. ป. ๓๒๒] สินฺธวา;
กฺุชรา จ [กฺุชราว (สฺยา.)] มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
‘‘วิธาสุ ¶ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ, อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต’’ติ [สุทนฺโตติ (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๑; มหานิ. ๙๐].
เอวํ ภควา ภาวิตตฺโตติ.
มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ, กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเมติ. กุโต นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กุโต นุ. ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ, ชราทุกฺขํ, พฺยาธิทุกฺขํ, มรณทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ, พฺยสนํ ทุกฺขํ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ, มานุสิกํ ทุกฺขํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภฏฺิติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ, อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ทุกฺขทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ ¶ , จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ, มาตุมรณํ ทุกฺขํ ¶ , ปิตุมรณํ ทุกฺขํ, ภาตุมรณํ ทุกฺขํ, ภคินิมรณํ ทุกฺขํ, ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ, ธีตุมรณํ ทุกฺขํ, าติพฺยสนํ ทุกฺขํ, โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ, โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ, สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ, ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ; เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ ¶ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา กุโต สมุทาคตา กุโต ชาตา กุโต สฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ, อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ นิทานํ ¶ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม.
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานาปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู]
มฺามิ ตํ เวทคู ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติ.
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา.
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติ. ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวํ อปุจฺฉสีติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ ปุจฺฉสิ ¶ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฏฺานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ – ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ. เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ ¶ นาเมน อาลปติ. ภควาติ ¶ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควา.
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ. ตนฺติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฏฺานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ. ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย [น ปิฏกสมฺปทาเนน (ก.) มหานิ. ๑๕๖] น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ. อุปธีติ ทส อุปธี – ตณฺหูปธิ, ทิฏฺูปธิ, กิเลสูปธิ, กมฺมูปธิ, ทุจฺจริตูปธิ, อาหารูปธิ, ปฏิฆูปธิ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี, ฉ วิฺาณกายา อุปธี, สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเน [ทุกฺขฏฺเน (สฺยา.)] อุปธิ. อิเม ¶ วุจฺจนฺติ ทส อุปธี. ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ…เป… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ. เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปฺายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปฺายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ – อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ ปภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา.
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก ¶ อายตนโลเก. อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ – เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห ภควา –
‘‘ทุกฺขสฺส ¶ เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา, เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา’’ติ.
โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี.
โย ¶ เว อวิทฺวา อุปธึ กโรตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา. อวิทฺวาติ อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโ. อุปธึ กโรตีติ ตณฺหูปธึ กโรติ, ทิฏฺูปธึ กโรติ, กิเลสูปธึ กโรติ, กมฺมูปธึ กโรติ, ทุจฺจริตูปธึ กโรติ, อาหารูปธึ กโรติ, ปฏิฆูปธึ กโรติ, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ, ฉ วิฺาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – อวิทฺวา อุปธึ กโรติ.
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโทติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ สมุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ. มนฺโทติ มนฺโท โมมุโห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโติ – ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท.
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิราติ. ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมา. ปชานนฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต ¶ วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ¶ , ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. อุปธึ น กยิราติ ตณฺหูปธึ น กเรยฺย, ทิฏฺูปธึ น กเรยฺย, กิเลสูปธึ น กเรยฺย, ทุจฺจริตูปธึ น กเรยฺย, อาหารูปธึ น กเรยฺย, ปฏิฆูปธึ น กเรยฺย, จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย, ฉ อชฺฌตฺติกานิ ¶ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย, ฉ วิฺาณกาเย อุปธี น กเรยฺย, น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา.
ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวานุปสฺสีติ ทุกฺขสฺส มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฏฺานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสี. อนุปสฺสนา วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. อิมาย อนุปสฺสนาย ปฺาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ – ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี. เตนาห ภควา –
‘‘โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ¶ ปชานํ อุปธึ น กยิรา, ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี’’ติ.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺห. อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ [อกิตฺติ ตํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อตีตวิภตฺติวเสน มหานิ. ๑๑๐] ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ¶ [ปฺาปิตํ (ก.)] ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน.
อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อฺํ ตํ ปุจฺฉาม, อฺํ ตํ ยาจาม, อฺํ ตํ อชฺเฌสาม, อฺํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉาม. ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจาติ. กถํ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา – ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กถํ นุ. ธีราติ ธีรา ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต พุทฺธิมนฺโต าณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน ¶ . โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา ¶ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป [ลาโป ปลาโป (สฺยา.) ธมฺมสงฺคณิเย] วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ [ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ (พหูสุ) ชราสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา].
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจาติ ธีรา กถํ โอฆฺจ ชาติฺจ ชรฺจ โสกฺจ ปริเทวฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ ¶ วีติวตฺตนฺตีติ – กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ.
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ. ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ¶ . ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ.
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ. ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ. กายารมฺมเณ าณํ กายโมเนยฺยํ. กายปริฺา กายโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ. กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ. กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ. อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ. วาจารมฺมเณ าณํ วจีโมเนยฺยํ. วาจาปริฺา วจีโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต ¶ มคฺโค วจีโมเนยฺยํ. วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ. อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตารมฺมเณ าณํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตปริฺา มโนโมเนยฺยํ. ปริฺาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ. จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ. อิทํ มโนโมเนยฺยํ ¶ .
กายมุนึ วจีมุนึ [วาจามุนึ (พหูสุ) อิติวุ. ๖๗], มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
กายมุนึ วจีมุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ.
อิเมหิ ¶ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา. ฉ มุนิโน [มุนโย (สฺยา.) มหานิ. ๑๔] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน [เสกฺขมุนิโน (สฺยา. ก.)], อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโน.
น โมเนน มุนี [มุนิ (สฺยา. ก.) ธ. ป. ๒๖๘] โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ ปูชนีโย [ปูชิโต (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๔], สงฺคชาลมติจฺจ ¶ [สงฺค ชาลมติจฺจ, สุ. นิ. ๕๓๒] โส มุนีติ.
สาธุ วิยากโรหีติ ตํ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ. ตถา หิ เต วิทิโต เอส ¶ ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.
กิตฺตยิสฺสามิ ¶ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.
กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ¶ , ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานฺจ, นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ. เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเมติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา, ทิฏฺเ ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเ ธมฺเม. อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา, สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ.
ยํ ¶ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา ¶ วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ ¶ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ¶ โลเก เวสา วิสตฺติกา [ยา สา โลเก วิสตฺติกา (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา], โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, [เมตฺตคูติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.
ตฺจาหํ อภินนฺทามีติ. ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ [พฺยปถํ (สฺยา. ก.)] เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ [เทสนํ อนุสนฺธิ (สฺยา.)]. นนฺทามีติ ¶ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตฺจาหํ อภินนฺทามิ.
มเหสิ ¶ ธมฺมมุตฺตมนฺติ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา, มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี [เอสิ คเวสิ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๐] ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (พหูสุ), อพฺพูหํ (สี. อฏฺ.)] เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ¶ ทิฏฺิสงฺฆาตสฺส วินิเวนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธึ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺาเน…เป… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺเต อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติ มเหสิ. ธมฺมมุตฺตมนฺติ ธมฺมมุตฺตํมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ – มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ ¶ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ¶ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ… ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร ¶ โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ.
ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ. เมตฺตคูติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – เมตฺตคูติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ [อุทฺธํ วุจฺจติ อนาคตํ (สฺยา. ก.)]; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ ¶ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.
เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเติ เอเตสูติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปฺปิเตสุ ปฏฺปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุ. นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิเวสนนฺติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ. กตมา ตณฺหา นิเวสนา? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน ¶ …เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา. กตมา ทิฏฺินิเวสนา? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ ¶ …เป… อยํ ทิฏฺินิเวสนา.
ปนุชฺช วิฺาณนฺติ ปฺุาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ, อปฺุาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ, อาเนฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ. เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตฺจ วิฺาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ ปนุชฺช วิฺาณํ.
ภเว น ติฏฺเติ. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภเว น ติฏฺเติ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณฺจ กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโต กมฺมภเว น ติฏฺเยฺย ปฏิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติฏฺเยฺย น สนฺติฏฺเยฺยาติ – ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ. เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [เมตฺตคูติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณํ ภเว น ติฏฺเ’’ติ.
เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต,
ภิกฺขุ ¶ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ.
เอวํวิหารี ¶ สโต อปฺปมตฺโตติ. เอวํวิหารีติ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ อภิสงฺขารสหคตวิฺาณฺจ กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโตติ – เอวํวิหารี. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺตี [อโนลีนวุตฺติโก (ก.) มหานิ. ๑๔] อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมตฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ – ‘‘กถาหํ [กทาหํ (สฺยา.)] อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ¶ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี [อปฺปฏิวานิ (ก.) มหานิ. ๑๔] จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ ¶ , อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต.
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานีติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก [กลฺยาณปุถุชฺชโน (สฺยา.), เอวมีทิเสสุ าเนสุ] วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ… ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺเต ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ.
ชาตึ ¶ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… ¶ ชรนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา…เป… อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก. วิทฺวาติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ…เป… โทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ. ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติฺจ ชรฺจ โสกปริทฺทวฺจ ทุกฺขฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ. เตนาห ภควา –
‘‘เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต, ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาตึ ชรํ โสกปริทฺทวฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺข’’นฺติ.
เอตาภินนฺทามิ ¶ ¶ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติ. เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโนติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ. สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปฺปิตํ สุปฏฺปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ – สุกิตฺติตํ. โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.
อทฺธา ¶ หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโรธวจนํ อปฺปณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. ปหาสิ ¶ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวํ คเมสีติ – อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.
เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย.
เต ¶ จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ. เต จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ.
เย ¶ ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ. เยติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวสฺเส จ สุทฺเท จ คหฏฺเ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุสฺเส จ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ อฏฺิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคาติ. ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ¶ วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ [ครุกโรมิ (สฺยา.)] มาเนมิ ปูเชมิ. สเมจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิ. นาคาติ นาโค จ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, น อาคจฺฉตีติ – นาโค. กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]
สพฺพสํโยเค [สพฺพโยเค (ก.), สุ. นิ. ๕๒๗] วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
เอวํ ¶ ภควา อาคุํ น กโรตีติ – นาโค.
กถํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโค. ภควา น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ – นาโค.
กถํ ¶ ภควา น อาคจฺฉตีติ – นาโค. โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค.
อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ – อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เต ¶ จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ, เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค, อปฺเปว ¶ มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยา’’ติ.
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺาติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ. สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ. พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต [อนิสฺสิโต (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๒๔] ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.
เวทคูติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ…เป… สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ. อภิชฺาติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา.
อกิฺจนํ ¶ กามภเว อสตฺตนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ¶ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ, ยสฺเสเต กิฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิฺจโน. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว ¶ …เป… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิฺจนํ ปุคฺคลํ กามภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสฺุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ.
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารีติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ…เป… อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ. อตารีติ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ.
ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขติ. ติณฺโณติ กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ [นิตฺติณฺโณ (สฺยา.)] อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส [วุฏฺวาโส (สฺยา.) มหานิ. ๖] จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ ¶ . ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ. โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต ปฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ [ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ (ก.)] สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต. เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน…เป… ปฺากฺขนฺเธน… วิมุตฺติกฺขนฺเธน… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทยิตฺวา [ปฏิปาทยิตฺวา (สฺยา.)] ิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ิโต. กิเลสคฺคึ ปริยาทิยิตฺวา ิโต. อปริคมนตาย ิโต. กถํ [กฏํ (สฺยา.) กามสุตฺตนิทฺเทสฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] สมาทาย ิโต? วิมุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต ¶ . เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต. กรุณาย ¶ …เป… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต. อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต. อตมฺมยตาย [อกมฺมฺตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ิโต. วิมุตฺตตฺตา ิโต. สนฺตุสฺสิตตฺตา ิโต. ขนฺธปริยนฺเต ิโต. ธาตุปริยนฺเต ิโต. อายตนปริยนฺเต ิโต. คติปริยนฺเต ¶ ิโต. อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต. ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต. ภวปริยนฺเต ิโต. สํสารปริยนฺเต ิโต. วฏฺฏปริยนฺเต ิโต. อนฺติมภเว ิโต. อนฺติเม สมุสฺสเย ิโต. อนฺติมเทหธโร อรหา.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ.
ติณฺโณ จ ปารนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ติณฺโณ จ ปารํ.
อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห ขิโล…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา. ยสฺเสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโล. อกงฺโขติ ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ¶ ธมฺเมสุ กงฺขา, ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ยสฺเสเต กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส ¶ วุจฺจติ อกงฺโขติ – ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข. เตนาห ภควา –
‘‘ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชฺา, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข’’ติ.
วิทฺวา ¶ จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.
วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธาติ. วิทฺวาติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. โยติ โย ยาทิโส…เป… มนุสฺโส วา. เวทคูติ เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ [าณํ…เป… สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ. (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๘๑]. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู. สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา…เป… สีลพฺพตปรามาโส… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน วิทิโต โหติ. วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส.
นโรติ ¶ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [อินฺทคู (สฺยา.)] มนุโช. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา…เป… อิมสฺมึ ¶ มนุสฺสโลเกติ – วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ.
ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชาติ. ภวาภเวติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโค. วิสชฺชาติ สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา [โมจยิตฺวา (สฺยา.)] วา วิสชฺช. ยถา ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ – เอวเมว เต สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา, สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ ¶ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วา วิสชฺชาติ – ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช.
โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา… ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตณฺโห วิคตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห ¶ วีตราโค จตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – โส วีตตณฺโห. อนีโฆติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ. นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ¶ …เป… อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. อยํ วุจฺจติ ชรา. โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตณฺโห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ ¶ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ, ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตณฺโห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จตุตฺโถ.
๕. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ปุจฺฉามิ ¶ ¶ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา…เป… อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา…เป… นิพฺพานปุจฺฉา. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ – ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
อิจฺจายสฺมา โธตโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. โธตโกติ ตสฺส ¶ พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โธตโก.
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ ¶ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ.
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย ¶ , อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ ปทหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห โส ¶ พฺราหฺมโณ –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, [อิจฺจายสฺมา โธตโก]
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติ.
เตนหาตปฺปํ ¶ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
เตนหาตปฺปํ กโรหีติ อาตปฺปํ กโรหิ, อุสฺสาหํ กโรหิ, อุสฺโสฬฺหึ กโรหิ, ถามํ กโรหิ, ธิตึ กโรหิ, วีริยํ กโรหิ, ฉนฺทํ ชเนหิ สฺชเนหิ อุปฏฺเปหิ สมุฏฺเปหิ นิพฺพตฺเตหิ อภินิพฺพตฺเตหีติ – เตนหาตปฺปํ กโรหิ.
โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.
อิเธว นิปโก สโตติ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก. นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. สโตติ ¶ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – อิเธว นิปโก สโต.
อิโต ¶ สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย ¶ สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห ภควา –
‘‘เตนหาตปฺปํ กโรหิ, [โธตกาติ ภควา]
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติ.
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ ¶ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหิ.
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ. เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จ. อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวา. กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวตึสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตทุตฺตริ [ตตฺรุปริ (สฺยา.)]. อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา. กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา เย จ ปจฺเจกพุทฺธา. อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา. ภควา สมฺมุติเทวานฺจ อุปปตฺติเทวานฺจ วิสุทฺธิเทวานฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชา. ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก.
อากิฺจนํ ¶ พฺราหฺมณมิริยมานนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ, เต กิฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, ตสฺมา ¶ พุทฺโธ อกิฺจโน. พฺราหฺมโณติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต ¶ โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ, พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, [สภิยาติ ภควา]
วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส, อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ.
อิริยมานนฺติ จรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ – อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขูติ. ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ [อทิฏฺมิธตฺถิ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๖] กิฺจิ, อโถ ¶ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ.
ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ. สกฺกาติ สกฺโก ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ [อทฺโธ (สฺยา. ก.)] มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ ¶ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก ¶ . กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหีติ มฺุจ มํ ปมฺุจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร มํ ¶ วุฏฺาเปหิ มํ กถํกถาสลฺลโตติ – ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก, อกิฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ, ปมฺุจ มํ สกฺก กถํกถาหี’’ติ.
นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ.
นาหํ สหิสฺสามิ [สมีหามิ (ก.)] ปโมจนายาติ นาหํ ตํ สกฺโกมิ มฺุจิตุํ ปมฺุจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ สมุทฺธริตุํ อุฏฺาเปตุํ สมุฏฺาเปตุํ กถํกถาสลฺลโตติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา, น อีหามิ น สมีหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุสฺโสฬฺหึ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิตึ กโรมิ น วีริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สฺชเนมิ น นิพฺพตฺเตมิ น อภินิพฺพตฺเตมิ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวีริเย อปฺปฏิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา, นตฺถฺโ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ โมเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน ¶ พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ ¶ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา โมเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ¶ ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนา หิ [อตฺตนาว (พหูสุ) ธ. ป. ๑๖๕] กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ.
เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺเตว นิพฺพานํ ติฏฺติ นิพฺพานคามิมคฺโค ติฏฺามหํ สมาทเปตา, อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺตีติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ [มฺุเจยฺยุนฺติ (สฺยา.)]. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย’’.
กถํกถึ ¶ โธตก กฺจิ โลเกติ กถํกถึ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ สทฺเวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํ. กฺจีติ กฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฏฺํ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก.
ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโนติ ธมฺมํ เสฏฺํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เสฏฺนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ อาชานมาโน วิชานมาโน ปฏิวิชานมาโน ปฏิวิชฺฌมาโนติ – ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน.
เอวํ ¶ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ เอวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ – เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ. เตนาห ภควา –
‘‘นาหํ ¶ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ เสฏฺํ อาชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ.
อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ยถาหํ ¶ อากาโสว [อากาโส จ (สฺยา.)] อพฺยาปชฺชมาโน [อพฺยาปชฺฌมาโน (สฺยา.)], อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ.
อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโนติ อนุสาส พฺรหฺเม อนุคฺคณฺห พฺรหฺเม อนุกมฺป พฺรหฺเมติ – อนุสาส พฺรหฺเม. กรุณายมาโนติ กรุณายมาโน อนุทยมาโน [อนุทฺทยมาโน (พหูสุ)] อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ – อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน.
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโนติ ยถา อากาโส น ปชฺชติ น คณฺหติ [นตฺถิ… สฺยา. … โปตฺถเก] น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวํ อปชฺชมาโน อคณฺหมาโน อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺทิยา [หลิทฺเทน (สฺยา.)] วา นีลิยา [นีเลน (สฺยา.)] วา มฺเชฏฺาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ [อกิลิยมาโน (สฺยา.)] – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น ¶ กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติลียติ [ปติฏฺิยติ (ก.)] น ปฏิหฺติ, เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺชมาโน อปฺปติลียมาโน อปฺปฏิหฺมาโน ¶ อปฺปฏิหตมาโนติ – เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน.
อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺติ. อิเธว สนฺโตติ อิเธว สนฺโต อิเธว สมาโน อิเธว นิสินฺโน สมาโน อิมสฺมึเยว อาสเน นิสินฺโน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสินฺโน สมาโนติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโต. อถ วา, อิเธว สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ, เอวมฺปิ – อิเธว สนฺโต. อสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย… ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ ¶ … รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ [ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตํ, สพฺเพ. มหานิ. ๔๖ ปสฺสิตพฺพํ] ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ [นิสฺสฏฺโ (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา. จเรยฺยนฺติ จเรยฺยํ วิหเรยฺยํ อิริเยยฺยํ วตฺเตยฺยํ ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ – อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อนุสาส ¶ พฺรหฺเม กรุณายมาโน, วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน, อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺย’’นฺติ.
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.
กิตฺตยิสฺสามิ ¶ เต สนฺตินฺติ ราคสฺส สนฺตึ, โทสสฺส สนฺตึ, โมหสฺส สนฺตึ, โกธสฺส สนฺตึ, อุปนาหสฺส…เป… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ กิตฺตยิสฺสามิ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ.
โธตกาติ ภควาติ. โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม ¶ าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ¶ ธมฺเมติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม…เป…. อถ วา, ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม…เป…. อถ วา, สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ [โอปนยิกํ (สฺยา. ก.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ, เอวมฺปิ – ทิฏฺเ ธมฺเม. อนีติหนฺติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ¶ . สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ¶ .
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –
‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ, [โธตกาติ ภควา]
ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.
ตฺจาหํ อภินนฺทามีติ. ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ ¶ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ – ตฺจาหํ อภินนฺทามิ.
มเหสิสนฺติมุตฺตมนฺติ. มเหสีติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสิ. สนฺติมุตฺตมนฺติ สนฺติ วุจฺจติ ¶ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ – มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา…เป… ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา ¶ วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต…เป… ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ…เป… วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ ¶ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํ.
ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสีติ ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ อาชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ – ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ. โธตกาติ ภควาติ. โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ ¶ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โธตกาติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ อปายโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ¶ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.
เอตํ ¶ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก.
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก, ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปฺจโม.
๖. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
เอโก ¶ ¶ อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ [อารมณํ (ก.)] พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ.
เอโก ¶ อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺติ. เอโกติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ, ธมฺโม วา เม ทุติโย นตฺถิ, ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ. สกฺกาติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ…เป… นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนเกหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกติ – เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ.
อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.
อนิสฺสิโต ¶ โน วิสหามิ ตาริตุนฺติ. อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต โน วิสหามิ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ น ปฏิพโล มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตริตุํ อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ – อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ.
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขูติ อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา เตน สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
น ¶ ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ.
ยํ ¶ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ ¶ . เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ, ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺย’’นฺติ.
อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส [รตฺตมหาภิปสฺส (สฺยา.) ปสฺส อภิธานคนฺเถ อพฺยยวคฺเค] .
อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมาติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ – ‘‘อยํ เม นิสฺสโย’’ติ. ตสฺส ภควา นิสฺสยฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริฺจ นิยฺยานปถํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน, ทุกฺขโต…เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สฺุโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… ภวโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต ¶ … สมุทยธมฺมโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโน.
สติมาติ ¶ ¶ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ…เป… สมฺมาสติ – อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ…เป… สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สติมาติ – อากิฺจฺํ เปกฺขมาโน สติมา.
อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺติ นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. กึการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ? วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสติ. ตํการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ – นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ.
กาเม ปหาย วิรโต กถาหีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ¶ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปหายาติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กาเม ปหาย. วิรโต กถาหีติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข กถํกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ…เป… อถ วา, ทฺวตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ – กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ.
ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. นตฺตํ วุจฺจติ รตฺติ. อโหติ ทิวโส. รตฺติฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ ¶ วฏฺฏกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ – ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส. เตนาห ภควา –
‘‘อากิฺจฺํ ¶ เปกฺขมาโน สติมา, [อุปสีวาติ ภควา]
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ, ตณฺหกฺขยํ ¶ นตฺตมหาภิปสฺสา’’ติ.
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี.
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.
อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺนฺติ. เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิฺจฺํ นิสฺสิโต ¶ หิตฺวา มฺํ.
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สฺาสมาปตฺติโย. ตาสํ สฺาสมาปตฺตีนํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข [วิโมกฺขา (ก.) เอวมฺเสุ ปเทสุ พหุวจเนน] อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร ¶ อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.
ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ. ติฏฺเ นูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา ¶ , ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ติฏฺเ นุ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน [อเวธมาโน (สฺยา.)] อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน…เป…. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อิจฺจายสฺมา อุปสีโว]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติ.
สพฺเพสุ ¶ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี.
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสูติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค…เป… ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภนโตติ – สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.
อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.
อากิฺจฺํ ¶ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺนฺติ. เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ.
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต ¶ สฺาสมาปตฺติโย. ตาสํ สฺาสมาปตฺตีนํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน ¶ อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต…เป… ตทธิปเตยฺโยติ – สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.
ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติ. ติฏฺเยฺยาติ ติฏฺเยฺย สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห ภควา –
‘‘สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, [อุปสีวาติ ภควา]
อากิฺจฺํ นิสฺสิโต หิตฺวา มฺํ;
สฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต, ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี’’ติ.
ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ [วสฺสานํ (สฺยา. ก.)] สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ ¶ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส.
ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีติ สเจ โส ติฏฺเยฺย สฏฺิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตเน. อนานุยายีติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา, อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ – ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี.
ปูคมฺปิ ¶ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขูติ. ปูคมฺปิ วสฺสานีติ ปูคมฺปิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ [พหุนฺนํ วสฺสานํ (สฺยา.)] พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปานิ พหูนิ กปฺปสตานิ พหูนิ กปฺปสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปสตสหสฺสานิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ.
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺสาติ ตตฺเถว โส สีติภาวมนุปฺปตฺโต นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเยฺย. อถ วา, ตสฺส วิฺาณํ จเวยฺย อุจฺฉิชฺเชยฺย นสฺเสยฺย วินสฺเสยฺย น ภเวยฺยาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิวิฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิฺจฺายตนํ ¶ สมาปนฺนสฺส สสฺสตฺจ อุจฺเฉทฺจ ปุจฺฉติ. อุทาหุ ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเยยฺย ¶ . อถ วา, ตสฺส วิฺาณํ จเวยฺย ปุน ปฏิสนฺธิวิฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ, อากิฺจฺายตนํ อุปปนฺนสฺส ปรินิพฺพานฺจ ปฏิสนฺธิฺจ ปุจฺฉติ. ตถาวิธสฺสาติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฏิภาคสฺส อากิฺจฺายตนํ อุปปนฺนสฺสาติ – ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี, ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺสา’’ติ.
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ.
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตาติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขา. วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา ¶ วาตา [กาฬวาตา (ก.)] เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. วาตเวเคน ขิตฺตาติ วาตเวเคน ขิตฺตา ¶ [ขิตฺตํ (สฺยา.) เอวมฺเสุ ปเทสุ นิคฺคหีตนฺตวเสน] อุกฺขิตฺตา นุนฺนา ปณุนฺนา ขมฺภิตา วิกฺขมฺภิตาติ – อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา. อุปสีวาติ ภควาติ. อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ ปเลติ, อตฺถํ คเมติ, อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. น อุเปติ สงฺขนฺติ สงฺขํ [อมุกํ นาม ทิสํ คโตติ สงฺขํ (สฺยา.)] น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺตึ น อุเปติ, ‘‘ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ คตา, ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา, อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา, ทกฺขิณํ วา ทิสํ คตา อุทฺธํ วา คตา, อโธ วา คตา, ติริยํ วา คตา, วิทิสํ วา คตา’’ติ, โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ.
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ¶ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. นามกายา วิมุตฺโตติ โส มุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต. ตทงฺคํ สมติกฺกมา [ตทงฺคํ สมติกฺกมฺม (ก.)] วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน. ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฏิลทฺธา โหนฺติ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฏิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริฺาตา โหนฺติ. นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริฺาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุตฺโต วิมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ – เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต.
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ. อตฺถํ ปเลตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ. น อุเปติ สงฺขนฺติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ¶ ปรินิพฺพุโต สงฺขํ น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺตึ น อุเปติ – ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวสฺโสติ วา สุทฺโทติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ ¶ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. เตนาห ภควา –
‘‘อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, [อุปสีวาติ ภควา]
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต, อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺข’’นฺติ.
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถีติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ โส นิรุทฺโธ อุจฺฉินฺโน วินฏฺโติ – อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ.
อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคติ อุทาหุ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเยฺยาติ – อุทาหุ เว สสฺสติยา ¶ อโรโค.
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ. ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สาธุ วิยากโรหีติ ¶ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.
อตฺถงฺคตสฺส ¶ น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ.
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถีติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปมาณํ นตฺถิ, เวทนาปมาณํ นตฺถิ, สฺาปมาณํ นตฺถิ, สงฺขารปมาณํ นตฺถิ, วิฺาณปมาณํ ¶ นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ. อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุปสีวาติ ภควา.
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถีติ เยน ตํ ราเคน [เยน ราเคน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๙๔] วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ [อนิฏฺาคโตติ (ก.)] วา ถามคโตติ วา, เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ.
สพฺเพสุ ¶ ธมฺเมสุ สมูหเตสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ขนฺเธสุ สพฺเพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฏิสนฺธีสุ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺเพสุ สํสาเรสุ สพฺเพสุ ¶ วฏฺเฏสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาฏิเตสุ สมุปฺปาฏิเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉินฺเนสุ วูปสนฺเตสุ ปฏิปฺปสฺสทฺเธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ าณคฺคินา ทฑฺเฒสูติ – สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ.
สมูหตา ¶ วาทปถาปิ สพฺเพติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปฺตฺติ จ ปฺตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาฏิตา สมุปฺปาฏิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ. เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, [อุปสีวาติ ภควา]
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ, สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ…เป… ปฺชลิโก นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ฉฏฺโ.
๗. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
สนฺติ ¶ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ [ชีวิเกนูปปนฺนํ (สฺยา.)] .
สนฺติ โลเก มุนโยติ. สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. มุนโยติ มุนินามกา อาชีวกา นิคณฺา ชฏิลา ตาปสา ¶ . (เทวา โลเก มุนโยติ สฺชานนฺติ, น จ เต มุนโย) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาโ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ. สนฺติ โลเก มุนโย. อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. นนฺโทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ชนา ¶ วทนฺติ ตยิทํ กถํสูติ. ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. วทนฺตีติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ตยิทํ กถํสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ.
าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺตีติ ¶ . อฏฺ สมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ.
อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนนฺติ อุทาหุ อเนกวิวิธอติปรมทุกฺกรการิกลูขชีวิตานุโยเคน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สนฺติ โลเก มุนโย, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ, อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺน’’นฺติ.
น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน,
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา [วิเสนึกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ.
น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. น ทิฏฺิยาติ น ทิฏฺสุทฺธิยา. น สุติยาติ น สุตสุทฺธิยา. น าเณนาติ นปิ อฏฺสมาปตฺติาเณน นปิ ปฺจาภิฺาาเณน นปิ มิจฺฉาาเณนาติ – น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ¶ ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา ¶ มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุตสุทฺธิยา วา อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ทิฏฺเน วา สุเตน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ.
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา, กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.
‘‘ปฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม;
ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส.
‘‘โย ¶ จตฺตานํ สมุกฺกํเส, ปเร จ อวชานาติ;
เอสา นมุจิ เต เสนา [เอสา เต นมุจิ เสนา (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๔๔๑], กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา [วิเสนึกตฺวา (ก.) มหานิ. ๖๘] กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา [วิปฺปลุคฺคตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๘] ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจนฺติ วิเสนิกตฺวา. อนีฆาติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. เยสํ เอเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ อนีฆา. นิราสาติ ¶ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ¶ ราโค สาราโค…เป… อวิชฺชา โลโภ อกุสลมูลํ. เยสํ เอสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, เต วุจฺจนฺติ นิราสา อรหนฺโต ขีณาสวา. วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เย เต วิเสนิกตฺวาว อนีฆา จ นิราสา จ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, เต โลเก มุนโยติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, มุนีธ ¶ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี’’ติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา, อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. นนฺโทติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ¶ ; สุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ ¶ โวหรนฺติ; ทิฏฺสฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ¶ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน [อเนกวิธวตฺต กุตูหลมงฺคเลน (สฺยา.)] สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
กจฺจิสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ. กจฺจิสฺสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ – กจฺจิสฺสุ. เตติ ทิฏฺิคติกา. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควา. ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตาติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา [ยตา ปฏิยตา (สฺยา.)] คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตาติ ¶ จรนฺตา วิหรนฺตา อิริยนฺตา วตฺเตนฺตา ปาเลนฺตา ยเปนฺตา ยาเปนฺตาติ – กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา.
อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ ชาติชรามรณํ อตรึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – มาริสาติ – อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควาติ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ¶ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
‘‘กจฺจิสฺสุ ¶ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ ¶ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. นนฺทาติ ภควาติ. นนฺทาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – นนฺทาติ ภควา.
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธึ…เป… ทิฏฺสฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ¶ ; วเตนปิ สุทฺธึ…เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ¶ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺตีติ. กิฺจาปีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – กิฺจาปีติ. เตติ ทิฏฺิคติกา. ตตฺถาติ ¶ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตาติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ.
นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ชาติชรามรณํ น ตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา, อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺติ, อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺติ, ชาติยา อนุคตา, ชราย อนุสฏา, พฺยาธินา อภิภูตา, มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ¶ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ;
กิฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ, นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี’’ติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
เต ¶ เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเสติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกาติ – เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา ¶ นนฺโทติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนาปิ สุทฺธึ…เป… ทิฏฺสฺสุเตนาปิ ¶ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ทิฏฺสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธึ…เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณติ. เต เจติ ทิฏฺิคติเก. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ¶ . พฺรูสิ อโนฆติณฺเณติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ อติณฺเณ อนติกฺกนฺเต อสมติกฺกนฺเต อวีติวตฺเต อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺเต อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺเต ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเต. พฺรูสีติ พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวรสิ ¶ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ ปกาเสสีติ – เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ.
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ. ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย ¶ เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, [อิจฺจายสฺมา นนฺโท]
ทิฏฺสฺสุเตนาปิ ¶ วทนฺติ สุทฺธึ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ, อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ.
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ, อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติฺจ ชรฺจ มาริส, ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส [อนาสวา เย (สฺยา. ก.)] ;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ.
นาหํ ¶ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมีติ นาหํ, นนฺท, สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา ชาติชราย อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ วทามิ. อตฺถิ เต สมณพฺราหฺมณา เยสํ ชาติ จ ชรามรณฺจ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ ¶ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส นนฺทาติ ภควา ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ.
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฏฺสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย ปหาย…เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา ทิฏฺสุตมุตสุทฺธิโย ปหาย เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.
ตณฺหํ ¶ ปริฺาย อนาสวา เส, เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺาย. กตมา าตปริฺา? ตณฺหํ ชานาติ [ปชานาติ (สฺยา.) ปริชานาติ (ก.) มหานิ. ๑๓] ‘‘อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺพฺพตณฺหา, อยํ ¶ ธมฺมตณฺหา’’ติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต…เป… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ¶ ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ตณฺหาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา ตณฺหา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา’’. อยํ ปหานปริฺา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหนฺโต ขีณาสวา – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา.
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา, เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส ¶ เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา –
‘‘นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, [นนฺทาติ ภควา]
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.
เอตาภินนฺทามิ ¶ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ.
เอตาภินนฺทามิ ¶ วโจ มเหสิโนติ. เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโนติ กึ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ…เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ – เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.
สุกิตฺติตํ ¶ โคตมนูปธีกนฺติ. สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ [สฺวาจิกฺขิตํ (ก.)] สุเทสิตํ สุปฺปิตํ สุปฏฺปิตํ สุวิวฏํ สุวิภตฺตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตํ. โคตมนูปธีกนฺติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ เย สพฺพา ทิฏฺสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย…เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา ทิฏฺสุตมุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย… เย สพฺพา วตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.
ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ ตีหิ ¶ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย [ติรณปริฺาย (สฺยา.)], ปหานปริฺาย. กตมา าตปริฺา ¶ ? ตณฺหํ ชานาติ – อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ [ติเรติ (สฺยา.)] อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ¶ ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ – อยํ ปหานปริฺา.
ตณฺหํ ปริฺายาติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา ¶ อรหนฺโต ขีณาสวา. ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ. พฺรูมีติ เย ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวา, อหมฺปิ เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺติณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ วทามิติ – ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน, สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ, ตณฺหํ ปริฺาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี’’ติ.
นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส สตฺตโม.
๘. เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
เย ¶ ¶ ¶ เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมึ.
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขึสุ เทสยึสุ ปฺปึสุ ปฏฺปึสุ วิวรึสุ วิภชึสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ. อิจฺจายสฺมา เหมโกติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. เหมโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา เหมโก.
หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา ปรํ โคตมสาสนา ปุเร โคตมสาสนา ปมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนา.
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ ¶ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.
สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรํปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิฺาตํ น อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ กถยึสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหึสาวิตกฺกวฑฺฒนํ าติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.
นาหํ ¶ ¶ ตตฺถ อภิรมินฺติ นาหํ ตตฺถ อภิรมึ น วินฺทึ นาธิคจฺฉึ น ปฏิลภินฺติ – นาหํ ตตฺถ อภิรมึ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, [อิจฺจายสฺมา เหมโก]
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ, สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ, นาหํ ตตฺถ อภิรมิ’’นฺติ.
ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ ¶ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํ.
ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหีติ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. ธมฺมมกฺขาหีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ.
ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนีติ. ตณฺหาติ – รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหานิคฺฆาตนํ ตณฺหาปหานํ ตณฺหาวูปสมํ ตณฺหาปฏินิสฺสคฺคํ ตณฺหาปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานํ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา ¶ วิภูตํ กตฺวา. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ – ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร ¶ โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน ¶ วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ – ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ตฺวฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ, ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุตํ.
อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสูติ. ทิฏฺนฺติ จกฺขุนา ทิฏฺํ; สุตนฺติ โสเตน สุตํ; มุตนฺติ ฆาเนน ฆายิตํ ชิวฺหาย สายิตํ กาเยน ผุฏฺํ; วิฺาตนฺติ มนสา วิฺาตนฺติ – อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ.
ปิยรูเปสุ ¶ เหมกาติ กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)] โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทา โลเก… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, ฆานวิฺาณํ โลเก… ชิวฺหาวิฺาณํ โลเก… กายวิฺาณํ โลเก… มโนวิฺาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก… โสตสมฺผสฺโส โลเก… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปสฺา โลเก… สทฺทสฺา โลเก… คนฺธสฺา โลเก… รสสฺา โลเก… โผฏฺพฺพสฺา โลเก… ธมฺมสฺา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปสฺเจตนา ¶ โลเก… สทฺทสฺเจตนา โลเก… คนฺธสฺเจตนา โลเก… รสสฺเจตนา โลเก… โผฏฺพฺพสฺเจตนา โลเก… ธมฺมสฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก ¶ … โผฏฺพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺพฺพวิจาโร ¶ โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ – ปิยรูเปสุ เหมก.
ฉนฺทราควิโนทนนฺติ. ฉนฺทราโคติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ฉนฺทราควิโนทนนฺติ ฉนฺทราคปฺปหานํ ฉนฺทราควูปสมํ ฉนฺทราคปฏินิสฺสคฺคํ ฉนฺทราคปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ฉนฺทราควิโนทนํ.
นิพฺพานปทมจฺจุตนฺติ นิพฺพานปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ. อจฺจุตนฺติ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – นิพฺพานปทมจฺจุตํ. เตนาห ภควา –
‘‘อิธ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ, ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ, นิพฺพานปทมจฺจุต’’นฺติ.
เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
เอตทฺาย เย สตาติ. เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อฺายาติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ ¶ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา ¶ วิภูตํ กตฺวา. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาวิตตฺตา สตา…เป… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทฺาย เย สตา.
ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ. ทิฏฺธมฺมาติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา ¶ วิภาวิตธมฺมา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ทิฏฺธมฺมา…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา.
อุปสนฺตา จ เต สทาติ. อุปสนฺตาติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา นิพฺพาปิตตฺตา อุปสนฺตา…เป… โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ อุปสนฺตา. เตติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สทาติ สทา ¶ สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ – อุปสนฺตา จ เต สทา.
ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา…เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก. ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา –
‘‘เอตทฺาย ¶ เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส อฏฺโม.
๙. โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ยสฺมึ ¶ ¶ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส.
ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมึ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมึ กามา น วสนฺติ. อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. โตเทยฺโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย.
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา จ โย ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – กถํกถา จ โย ติณฺโณ.
วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส กึสณฺิโต กึปกาโร กึปฏิภาโค อิจฺฉิตพฺโพติ วิโมกฺขํ ปุจฺฉตีติ – วิโมกฺโข ¶ ตสฺส กีทิโส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [อิจฺจายสฺมา โตเทยฺโย]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโส’’ติ.
ยสฺมึ ¶ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร.
ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ. ยสฺมินฺติ ยสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว. กามาติ อุทฺทานโต ¶ ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ยสฺมึ กามา น วสนฺตีติ ยสฺมึ กามา น วสนฺติ น สํวสนฺติ น อาวสนฺติ น ปริวสนฺตีติ – ยสฺมึ กามา น วสนฺติ.
โตเทยฺยาติ ภควาติ. โตเทยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โตเทยฺยาติ ภควา.
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ ตณฺหา ยสฺส ¶ นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. โยติ โย โส อรหํ ขีณาสโว. กถํกถา จ โย ติณฺโณติ กถํกถา จ โย ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – กถํกถา จ โย ติณฺโณ.
วิโมกฺโข ตสฺส นาปโรติ นตฺถิ ตสฺส อปโร วิโมกฺโข. เยน วิโมกฺเขน วิมุจฺเจยฺย วิมุตฺโต โส. กตํ ตสฺส วิโมกฺเขน กรณียนฺติ – วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร. เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺมึ กามา น วสนฺติ, [โตเทยฺยาติ ภควา]
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ;
กถํกถา จ โย ติณฺโณ, วิโมกฺโข ตสฺส นาปโร’’ติ.
นิราสโส ¶ โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;
มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ.
นิราสโส โส อุท อาสสาโนติ นิตฺตณฺโห โส, อุทาหุ ¶ สตณฺโห รูเป อาสีสติ [อาสึสติ (สฺยา.)], สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ ¶ … รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อาสีสติ สาทิยติ ปตฺเถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส อุท อาสสาโน.
ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปีติ. ปฺาณวา โสติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. อุท ปฺกปฺปีติ อุทาหุ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา กปฺเปติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี.
มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺนฺติ. สกฺกาติ สกฺโก ภควา. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนนฺติ. เตหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ ¶ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺนฺติ สกฺก ยถาหํ มุนึ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยนฺติ – มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ.
ตํ ¶ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขูติ. ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. วิยาจิกฺขาติ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขุ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน, ปฺาณวา โส อุท ปฺกปฺปี;
มุนึ อหํ สกฺก ยถา วิชฺํ, ตํ เม วิยาจิกฺข สมนฺตจกฺขู’’ติ.
นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ.
นิราสโส ¶ โส น จ อาสสาโนติ นิตฺตณฺโห โส. น โส สตณฺโห ¶ รูเป นาสีสติ. สทฺเท…เป… คนฺเธ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นิราสโส โส น จ อาสสาโน.
ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปีติ. ปฺาณวาติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. น จ ปฺกปฺปีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหากปฺปํ วา น กปฺเปติ ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี.
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชานาติ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชานาติ โตเทยฺย, เอวํ มุนึ ชาน ปฏิชาน ปฏิวิชาน ปฏิวิชฺฌาติ – เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน.
อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ. อกิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. ยสฺเสตานิ [ยสฺเสเต (สฺยา.)] กิฺจนานิ ¶ [กิฺจนา (สฺยา.)] ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกิฺจโน. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว ¶ จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว…เป… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว.
อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิฺจนํ ปุคฺคลํ กาเม จ ภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสฺุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ – อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตํ. เตนาห ภควา –
‘‘นิราสโส โส น จ อาสสาโน, ปฺาณวา โส น จ ปฺกปฺปี;
เอวมฺปิ โตเทยฺย มุนึ วิชาน, อกิฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โตเทยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส นวโม.
๑๐. กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
มชฺเฌ ¶ ¶ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา.
มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณฺจ. สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ; มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา.
กถํ ¶ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ ¶ , ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา ชาติโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ, เหวํ นตฺถิ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.
เอตฺตกานิ วสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ¶ วสฺสสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา วสฺสโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น ¶ วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.
เอตฺตกานิ กปฺปานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ วฏฺฏํ ¶ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ วฏฺฏํ วตฺติ, ตโต ¶ ปรํ น วตฺตตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตํ. เอวํ ทีฆรตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตํ ติพฺพํ ปจฺจนุภูตํ พฺยสนํ ปจฺจนุภูตํ, กฏสี วฑฺฒิตา [กฏสีววฑฺฒิตํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๑๒๔]. ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อลเมว สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทิตุํ อลํ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุ’’นฺติ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ.
กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ? เอตฺตกา ชาติโย วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอตฺตกานิ ¶ ชาติสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา ชาติโกฏิโย, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ ชาติโกฏิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา วสฺสโกฏิโย, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปสตสหสฺสานิ, เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย, เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตานิ ¶ , เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ, เอตฺตกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ ¶ วฏฺฏํ วตฺติสฺสติ, ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ เหวํ นตฺถิ, เอวมฺปิ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอวมฺปิ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ. อิจฺจายสฺมา กปฺโปติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. กปฺโปติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา กปฺโป.
โอเฆ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิฏฺโเฆ อวิชฺโชเฆ ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต. มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเย.
ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ชราย ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ. มจฺจุนา ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฏานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํ.
ทีปํ ปพฺรูหิ มาริสาติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ [คติปรายนํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ ¶ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ – ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส.
ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหีติ. ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. ทีปมกฺขาหีติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตฺวฺจ เม ทีปมกฺขาหิ.
ยถายิทํ ¶ นาปรํ สิยาติ ยถยิทํ ทุกฺขํ อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺย ปุนปฏิสนฺธิกํ ทุกฺขํ น นิพฺพตฺเตยฺย, กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา กามภเว วา รูปภเว วา ¶ อรูปภเว วา สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ยถายิทํ นาปรํ สิยา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [อิจฺจายสฺมา กปฺโป]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูหิ มาริส;
ตฺวฺจ ¶ เม ทีปมกฺขาหิ, ยถายิทํ นาปรํ สิยา’’ติ.
มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต.
มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตนฺติ สโร วุจฺจติ สํสาโร อาคมนํ คมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว, จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรา จ มรณฺจ. สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ. มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา.
กถํ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ…เป… เอวํ สํสารสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. กถํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ…เป… เอวํ สํสารสฺส ปจฺฉิมา โกฏิ น ปฺายติ. เอวํ สํสารสฺส ปุริมาปิ โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ โกฏิ น ปฺายติ. มชฺเฌว สํสาเร สตฺตา ิตา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ. กปฺปาติ ภควาติ. กปฺปาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – กปฺปาติ ภควา.
โอเฆ ¶ ¶ ชาเต มหพฺภเยติ กาโมเฆ ภโวเฆ ทิฏฺโเฆ อวิชฺโชเฆ ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต. มหพฺภเยติ ชาติภเย ชราภเย พฺยาธิภเย มรณภเยติ – โอเฆ ชาเต มหพฺภเย.
ชรามจฺจุปเรตานนฺติ ¶ ชราย ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ, มจฺจุนา ผุฏฺานํ ปเรตานํ สโมหิตานํ สมนฺนาคตานํ ชาติยา อนุคตานํ ชราย อนุสฏานํ พฺยาธินา อภิภูตานํ มรเณน อพฺภาหตานํ อตาณานํ อเลณานํ อสรณานํ อสรณีภูตานนฺติ – ชรามจฺจุปเรตานํ.
ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เตติ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต. เตนาห ภควา –
‘‘มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฺตํ, [กปฺปาติ ภควา]
โอเฆ ชาเต มหพฺภเย;
ชรามจฺจุปเรตานํ, ทีปํ ปพฺรูมิ กปฺป เต’’ติ.
อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขยํ.
อกิฺจนํ ¶ อนาทานนฺติ. กิฺจนนฺติ – ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ; กิฺจนปฺปหานํ กิฺจนวูปสมํ [กิฺจนวูปสโม (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] กิฺจนปฏินิสฺสคฺคํ [กิฺจนปฏินิสฺสคฺโค (สฺยา.)] กิฺจนปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิฺจนํ. อนาทานนฺติ อาทานํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อาทานปฺปหานํ อาทานวูปสมํ อาทานปฏินิสฺสคฺคํ อาทานปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อกิฺจนํ อนาทานํ.
เอตํ ทีปํ อนาปรนฺติ เอตํ ทีปํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติ ปรายนํ. อนาปรนฺติ ตมฺหา ปโร อฺโ ทีโป นตฺถิ. อถ โข โส เอวํ ทีโป อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิเสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – เอตํ ทีปํ อนาปรํ.
นิพฺพานํ ¶ อิติ นํ พฺรูมีติ วานํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วานปฺปหานํ วานวูปสมํ วานปฏินิสฺสคฺคํ วานปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานํ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติ. พฺรูมีติ ¶ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ.
ชรามจฺจุปริกฺขยนฺติ ชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชรามจฺจุปริกฺขยํ. เตนาห ¶ ภควา –
‘‘อกิฺจนํ อนาทานํ, เอตํ ทีปํ อนาปรํ;
นิพฺพานํ อิติ นํ พฺรูมิ, ชรามจฺจุปริกฺขย’’นฺติ.
เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู [ปฏฺคู (สฺยา. ก.)] .
เอตทฺาย เย สตาติ. เอตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อฺายาติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สตาติ จตูหิ การเณหิ สตา – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺตา [ภาวิตตฺตา (ก.)] สตา…เป… เต วุจฺจนฺติ สตาติ – เอตทฺาย เย สตา.
ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ. ทิฏฺธมฺมาติ ทิฏฺธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อภินิพฺพุตาติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ – ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา.
น ¶ เต มารวสานุคาติ. มาโรติ โย โส มาโร กณฺโห อธิปติ อนฺตคู นมุจิ ปมตฺตพนฺธุ. น เต มารวสานุคาติ น เต มารสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาปิ มาโร เตสุ วสํ วตฺเตติ ¶ . เต มารฺจ มารปกฺขฺจ มารปาสฺจ มารพฬิสฺจ [มารพลิสฺจ (ก.)] มารามิสฺจ มารวิสยฺจ มารนิวาสฺจ มารโคจรฺจ มารพนฺธนฺจ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – น เต มารวสานุคา.
น ¶ เต มารสฺส ปทฺธคูติ น เต มารสฺส ปทฺธา ปทฺธจรา [ปฏฺา ปฏฺจรา (สฺยา. ก.)] ปริจาริกา สิยา; พุทฺธสฺส เต ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจาริกา สิยาติ – น เต มารสฺส ปทฺธคู. เตนาห ภควา –
‘‘เอตทฺาย เย สตา, ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตา;
น เต มารวสานุคา, น เต มารสฺส ปทฺธคู’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทสโม.
๑๑. ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
สุตฺวานหํ ¶ วีร อกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
สุตฺวานหํ วีร อกามกามินฺติ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธาเรตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา. อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป… พุทฺโธ ภควาติ – สุตฺวานหํ. วีราติ วีโร ภควา. วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติ วีโร.
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา [วิริยวา (สฺยา.) สุ. นิ. ๕๓๖] โส;
โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
สุตฺวานหํ วีร. อกามกามินฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา ¶ จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริฺาตา, กิเลสกามา ปหีนา. วตฺถุกามานํ ปริฺาตตฺตา กิเลสกามานํ ¶ ปหีนตฺตา ¶ ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ, กาเม ปตฺเถนฺติ, กาเม ปิเหนฺติ, กาเม อภิชปฺปนฺติ, เต กามกามิโน ราคราคิโน สฺาสฺิโน. ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – สุตฺวานหํ วีร อมกามกามึ.
อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณีติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. ชตุกณฺณีติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโรติ – อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ.
โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมนฺติ. โอฆาติคนฺติ โอฆาติคํ โอฆํ อติกฺกนฺตํ สมติกฺกนฺตํ วีติวตฺตนฺติ – โอฆาติคํ. ปุฏฺุนฺติ ปุฏฺุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ. อกามมาคมนฺติ อกามํ ปุฏฺุํ นิกฺกามํ จตฺตกามํ วนฺตกามํ มุตฺตกามํ ปหีนกามํ ปฏินิสฺสฏฺกามํ วีตราคํ วิคตราคํ จตฺตราคํ วนฺตราคํ มุตฺตราคํ ปหีนราคํ ปฏินิสฺสฏฺราคํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา ตยา สทฺธึ สมาคตมฺหาติ – โอฆาติคํ ปุฏฺุมกามมาคมํ.
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺตาติ. สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ [สนฺติปทนฺติ (ก.)] ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ¶ . วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ. อถาปเรนากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย ¶ อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทา. สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สหชเนตฺตาติ เนตฺตํ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. พุทฺธสฺส ภควโต ¶ เนตฺตฺจ ชินภาโว จ โพธิยา มูเล อปุพฺพํ อจริมํ เอกสฺมึ ขเณ อุปฺปนฺโน, ตสฺมา พุทฺโธ สหชเนตฺโตติ – สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต.
ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ ยถาตจฺฉํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ…เป… ปกาเสหีติ – ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘สุตฺวานหํ วีร อกามกามึ, [อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ]
โอฆาติคํ ¶ ปุฏฺุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต, ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมต’’นฺติ.
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยตีติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภควา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ.
อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สฺยา.)]. ปถวี วุจฺจติ ชคตี [ชรา (สฺยา.)]. ยถา สูริโย เตชี เตเชน สมนฺนาคโต ปถวึ ¶ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา สนฺตาปยิตฺวา สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺสยิตฺวา อากาเส อนฺตลิกฺเข คคนปเถ [คมนปเถ (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] คจฺฉติ, เอวเมว ¶ ภควา าณเตชี าณเตเชน สมนฺนาคโต สพฺพํ อภิสงฺขารสมุทยํ…เป… กิเลสตมํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา าณาโลกํ ทสฺเสตฺวา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา ¶ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา.
ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโติ อหมสฺมิ ปริตฺตปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ. ตฺวมฺปิ มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชราย มรณสฺส ¶ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ, อาทิจฺโจว ปถวึ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปฺสฺส เม ภูริปฺโ, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.
กาเมสุ ¶ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ.
กาเมสุ วินย เคธนฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคธนฺติ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ วินย เคธนฺติ กาเมสุ เคธํ วินย ปฏิวินย ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – กาเมสุ ¶ วินย เคธํ. ชตุกณฺณีติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ชตุกณฺณีติ ภควา.
เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ. เนกฺขมฺมนฺติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ ¶ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต สรณีภูตโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ทฏฺุํ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต.
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วาติ. อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ. นิรตฺตํ วาติ นิรตฺตํ วา มฺุจิตพฺพํ วิชหิตพฺพํ วิโนทิตพฺพํ พฺยนฺตีกาตพฺพํ อนภาวํ คเมตพฺพนฺติ – อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา.
มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนนฺติ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. อิทํ กิฺจนํ [อิเม กิฺจนา (ก.)] ตุยฺหํ มา วิชฺชิตฺถ มา ปวิชฺชิตฺถ มา สํวิชฺชิตฺถ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – มา เต วิชฺชิตฺถ กิฺจนํ. เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ ¶ วินย เคธํ, [ชตุกณฺณีติ ภควา]
เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา, มา ¶ เต วิชฺชิตฺถ กิฺจน’’นฺติ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหีติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ. อถ วา, เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา ¶ เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ [อวีชํ (สฺยา.)] กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ.
ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนนฺติ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ. อิทํ กิฺจนํ ตุยฺหํ มา อหุ มา อโหสิ มา ชเนสิ [มา ชเนหิ (สฺยา.) ตถาวเสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ] มา สฺชเนสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ.
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ มชฺเฌ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน น คเหสฺสสิ น ตณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ น นนฺทิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ. อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ¶ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺตีกริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ.
อุปสนฺโต จริสฺสสีติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา อุปสนฺโต จริสฺสสิ, โทสสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ ¶ วตฺติสฺสสิ ปาเลสฺสสิ ยเปสฺสสิ ยาเปสฺสสีติ – อุปสนฺโต จริสฺสสิ. เตนาห ภควา –
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ.
สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช.
สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติ. สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺพโสติ. นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณาติ สพฺพโส ¶ นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส วิคตเคธสฺส จตฺตเคธสฺส วนฺตเคธสฺส มุตฺตเคธสฺส ¶ ปหีนเคธสฺส ปฏินิสฺสฏฺเคธสฺส วีตราคสฺส วิคตราคสฺส จตฺตราคสฺส วนฺตราคสฺส มุตฺตราคสฺส ปหีนราคสฺส ปฏินิสฺสฏฺราคสฺสาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมึ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ.
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺตีติ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. อสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. น วิชฺชนฺตีติ อิเม อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ.
เยหิ มจฺจุวสํ วเชติ เยหิ อาสเวหิ มจฺจุโน วา วสํ คจฺเฉยฺย, มรณสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย, มารปกฺขสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย; เต อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เยหิ มจฺจุวสํ วเช. เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพโส นามรูปสฺมึ, วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ, เยหิ มจฺจุวสํ วเช’’ติ.
สห ¶ คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เอกาทสโม.
๑๒. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
โอกฺชหํ ¶ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ [อปคมิสฺสนฺติ (ก.)] อิโต.
โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชนฺติ. โอกฺชหนฺติ รูปธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา ¶ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกฺชโห. เวทนาธาตุยา…เป… สฺาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิฺาณธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกฺชโห.
ตณฺหจฺฉิทนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ฉินฺนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. ตสฺมา พุทฺโธ ตณฺหจฺฉิโท. อเนโชติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค ¶ …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ น ปเวธติ น สมฺปเวธตีติ. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโชติ ¶ – โอกฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ. อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ, ปิยวจนํ…เป… ภทฺราวุโธติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ.
นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตนฺติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา นนฺที สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ นนฺทิฺชโห. โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ¶ ปุนพฺภโวติ – นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ. วิมุตฺตนฺติ ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ.
กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธนฺติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตสฺมา พุทฺโธ กปฺปฺชโห ¶ . อภิยาเจติ ยาจามิ อภิยาจามิ อชฺเฌสามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ ชปฺปามิ อภิชปฺปามิ. สุเมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมโธติ – กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ.
สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ. นาคสฺสาติ นาโค. ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป… เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโค. สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ ¶ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา อิโต อปนมิสฺสนฺติ วชิสฺสนฺติ ปกฺกมิสฺสนฺติ ทิสาวิทิสํ คมิสฺสนฺตีติ – สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โอกฺชหํ ¶ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, [อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ]
นนฺทิฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ, สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต’’ติ.
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม.
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตาติ. นานาชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคา จ มคธา จ กลิงฺคา จ กาสิยา จ โกสลา จ วชฺชิยา จ มลฺลา จ เจติยมฺหา จ [เจติยมฺหา จ สาครมฺหา จ (สฺยา.)] วํสา จ กุรุมฺหา จ ปฺจาลา จ มจฺฉา จ สุรเสนา จ อสฺสกา จ อวนฺติยา จ โยนา [โยนกา (ก.) มหานิ. ๕๕] จ กมฺโพชา จ. สงฺคตาติ สงฺคตา สมาคตา สโมหิตา สนฺนิปติตาติ – นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา.
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติ. วีราติ วีโร. ภควา วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ ¶ วีโร, วิคตโลมหํโสติปิ วีโร.
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
ตว ¶ วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานาติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ. อภิกงฺขมานาติ อภิกงฺขมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ – ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา.
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหีติ. เตสนฺติ เตสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. ตุวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ. สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ¶ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ – ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา, ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ, ตถา ¶ หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม’’ติ.
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ.
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ อาทานตณฺหํ วุจฺจติ รูปตณฺหา…เป… อาทานตณฺหาติ กึการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา? ตาย ตณฺหาย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. ตํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา. อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺติ สพฺพํ อาทานตณฺหํ วินเยยฺย ปฏิวินเยยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ. ภทฺราวุธาติ ภควาติ. ภทฺราวุธาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ภทฺราวุธาติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ. อุทฺธนฺติ อนาคตํ; อโธติ อตีตํ; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ¶ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺติ เทวโลโก; อโธติ นิรยโลโก; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก. อถ วา, อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา; อโธติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ; อโธติ กามธาตุ; ติริยฺจาปิ ¶ มชฺเฌติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา; อโธติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธติ ¶ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ – อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ.
ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ ยํ ยํ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ.
เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว กมฺมาภิสงฺขารวเสน ปฏิสนฺธิโก ขนฺธมาโร ธาตุมาโร อายตนมาโร คติมาโร อุปปตฺติมาโร ปฏิสนฺธิมาโร ภวมาโร สํสารมาโร วฏฺฏมาโร อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิโก โหติ. ชนฺตุนฺติ สตฺตํ ชนํ นรํ มาณวํ [มานวํ (สฺยา.)] โปสํ ปุคฺคลํ ชีวํ ชาคุํ ชนฺตุํ อินฺทคุํ มนุชนฺติ – เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุํ. เตนาห ภควา –
‘‘อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, [ภทฺราวุธาติ ภควา]
อุทฺธํ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌ;
ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ, เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุ’’นฺติ.
ตสฺมา ¶ ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตํ.
ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา, เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อาทานตณฺหายาติ – ตสฺมา. ปชานนฺติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อุปาทิเยถาติ รูปํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ ¶ … อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยาติ – ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ.
ภิกฺขุ ¶ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเกติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสกฺโข วา ภิกฺขุ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – ภิกฺขุ สโต. กิฺจนนฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. สพฺพโลเกติ ¶ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเกติ – ภิกฺขุ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก.
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโนติ อาทานสตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. อิตีติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน ทิสฺสมาโน ปสฺสมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน.
ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตนฺติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ มจฺจุเธยฺยา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ปชา มจฺจุเธยฺเย มารเธยฺเย มรณเธยฺเย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว ปชา มจฺจุเธยฺเย มารเธยฺเย มรณเธยฺเย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตํ. เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ, ภิกฺขุ ¶ สโต กิฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺต’’นฺติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทฺวาทสโม.
๑๓. อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ฌายึ ¶ ¶ ¶ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ [สํพฺรูหิ (สฺยา.)], อวิชฺชาย ปเภทนํ.
ฌายึ วิรชมาสีนนฺติ. ฌายินฺติ ฌายี ภควา. ปเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สฺุเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – ฌายึ. วิรชนฺติ ราโค รโช, โทโส รโช, โมโห รโช, โกโธ รโช, อุปนาโห รโช…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา รชา. เต รชา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ¶ พุทฺโธ อรโช วิรโช นิรโช รชาปคโต รชวิปฺปหีโน รชวิปฺปยุตฺโต สพฺพรชวีติวตฺโต.
ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฏิวิโนทิตฺวา (ก.) มหานิ. ๒๐๙] จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.
โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โทสสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.
โมโห ¶ รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, โมหสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา, ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจตีติ. –
วิรชํ ¶ …เป….
อาสีนนฺติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน.
นคสฺส [นครสฺส (ก.)] ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.
เอวมฺปิ ภควา อาสีโน. อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – ฌายึ วิรชมาสีนํ ¶ .
อิจฺจายสฺมา อุทโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป… อุทโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา อุทโย.
กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต กิจฺจากิจฺจํ กรณียากรณียํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. ตสฺมา พุทฺโธ กตกิจฺโจ.
ยสฺส จ วิสตา [ยสฺส ปริปตา (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๒] นตฺถิ, ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;
กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตีติ.
กตกิจฺจํ อนาสวนฺติ. อาสวาติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวติ – กตกิจฺจํ อนาสวํ.
ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริฺาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ; วสิปฺปตฺโต ¶ ¶ ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต ¶ โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ.
อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหตฺถิกานํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา, ปฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ, วหสฺเสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหีติ อฺาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ.
อวิชฺชาย ¶ ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย เภทนํ ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ฌายึ วิรชมาสีนํ, [อิจฺจายสฺมา อุทโย]
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ.
ปหานํ ¶ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส [ถีนสฺส (สฺยา.)] จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ.
ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ กามจฺฉนฺทานํ ปหานํ วูปสมํ ¶ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ. อุทยาติ ภควาติ. อุทยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… ¶ สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อุทยาติ ภควา.
โทมนสฺสาน จูภยนฺติ. โทมนสฺสาติ ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา. โทมนสฺสาน จูภยนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – โทมนสฺสาน จูภยํ.
ถินสฺส จ ปนูทนนฺติ. ถินนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนา ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา [ถีนํ ถียนา (สฺยา.)] ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส. ปนูทนนฺติ ถินสฺส จ ปนูทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ถินสฺส จ ปนูทนํ.
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ. กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ. อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา…เป… อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา. ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ ¶ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข ¶ . ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ…เป… ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ…เป… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา [ปิสุณวาจา (ก.)], อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ…เป… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ…เป… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ…เป… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ ¶ , อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา, ‘‘สีเลสุมฺหิ อปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป… ‘‘โภชเน อมตฺตฺุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานาติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, ปฺจินฺทฺริยานีติ, ปฺจ พลานีติ, สตฺต ¶ โพชฺฌงฺคาติ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาตํ, สมุทโย เม อปฺปหีโน, มคฺโค เม อภาวิโต, นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจานํ อาวรณํ นีวรณํ ปหานํ อุปสมํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ. เตนาห ภควา –
‘‘ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, [อุทยาติ ภควา]
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ, กุกฺกุจฺจานํ นิวารณ’’นฺติ.
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ ¶ , ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทนํ.
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ. อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา [จิตฺตสมโถ (สฺยา.) มหานิ. ๒๐๗] จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สตีติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ. อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา จ สติ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา สํสุทฺธา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ิตา อาเนฺชปฺปตฺตาติ – อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ.
ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส ¶ อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺิ. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ ¶ , เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา, ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อฺาวิโมกฺขสฺสาติ – เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ.
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมีติ อฺาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ.
อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ. อวิชฺชาติ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชา โมโห อกุสลมูลํ. ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห ภควา –
‘‘อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ, ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ, อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ.
กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ.
กึสุ ¶ สํโยชโน โลโกติ โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ ¶ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – กึสุ สํโยชโน โลโก.
กึสุ ตสฺส วิจารณนฺติ กึสุ ตสฺส จารณํ วิจารณํ ปฏิวิจารณํ. เกน โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – กึสุ ตสฺส วิจารณํ. กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กึสุ สํโยชโน โลโก, กึสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติ.
นนฺทิสํโยชโน ¶ โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ.
นนฺทิสํโยชโน โลโกติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ นนฺที. ยา นนฺที โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส, อิมาย นนฺทิยา โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ – นนฺทิสํโยชโน โลโก.
วิตกฺกสฺส วิจารณาติ. วิตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก, าติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก ¶ , อมราวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกา. อิเม นว วิตกฺกา โลกสฺส จารณา วิจารณา ปฏิวิจารณา. อิเมหิ นวหิ วิตกฺเกหิ โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ – วิตกฺกสฺส วิจารณา.
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตีติ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห ภควา –
‘‘นนฺทิสํโยชโน ¶ โลโก, วิตกฺกสฺส วิจารณา;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน, นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี’’ติ.
กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตว.
กถํ สตสฺส จรโตติ กถํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – กถํ สตสฺส จรโต.
วิฺาณํ ¶ อุปรุชฺฌตีติ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ ¶ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ.
ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมาติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุฏฺุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา, ‘‘ตยา สทฺธึ สมาคตมฺหา’’ติ – ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา.
ตํ สุโณม วโจ ตวาติ. ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุโณม อุคฺคณฺหาม ธาเรม อุปธาเรม อุปลกฺเขมาติ – ตํ สุโณม วโจ ตว. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กถํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมา, ตํ สุโณม วโจ ตวา’’ติ.
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌติ.
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโตติ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ [น อชฺโฌสาย ติฏฺติ (สฺยา.)], อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ ¶ อชฺโฌสานํ คาหํ ¶ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อชฺฌตฺตํ สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี [อิทํ ปทํ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตํ วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ ¶ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตํ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… พหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… พหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต…เป… อนภาวํ คเมติ.
อถ วา, เวทนํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. เวทนํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต…เป… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ ¶ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ จตฺตาลีสาย [ทฺวาจตฺตาฬีสาย (สฺยา.)] อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโต.
เอวํ ¶ สตสฺส จรโตติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ – เอวํ สตสฺส จรโต.
วิฺาณํ อุปรุชฺฌตีติ ปฺุาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ อปฺุาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ อาเนฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ – วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี. เตนาห ภควา –
‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต, วิฺาณํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เตรสโม.
๑๔. โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
โย ¶ ¶ อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ [ปารคู (สฺยา. ก.)] สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
โย อตีตํ อาทิสตีติ. โยติ โย โส ภควา สยมฺภู. อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาวํ. อตีตํ อาทิสตีติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ.
กถํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ? ภควา อตฺตโน อตีตํ เอกมฺปิ ชาตึ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ, ติสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, จตสฺโสปิ ชาติโย อาทิสติ, ปฺจปิ ชาติโย อาทิสติ, ทสปิ ชาติโย อาทิสติ, วีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ตึสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ ¶ , ปฺาสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ชาติสตมฺปิ…เป… ชาติสหสฺสมฺปิ… ชาติสตสหสฺสมฺปิ… อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ ¶ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ.
กถํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ? ภควา ปเรสํ อตีตํ เอกมฺปิ ชาตึ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ…เป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ – ‘‘อมุตฺราสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ; ตตฺราปาสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ.
ภควา ¶ ปฺจ ชาตกสตานิ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาปทานิยสุตฺตนฺตํ [มหาธนิยสุตฺตํ (สฺยา.)] ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ, มฆเทวิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตํ อาทิสติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส สตานุสาริาณํ [สตานุสฺสริยาณํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๑๘๗] โหติ. โส ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ ¶ อนุสฺสรติ. อนาคตฺจ โข, จุนฺท…เป… ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส โพธิชํ าณํ อุปฺปชฺชติ – ‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ ¶ [อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณํ (ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สตฺตานํ อาสยานุสยาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, ยมกปาฏิหีเร าณํ [ยมกปาฏิหิริยาณํ (สฺยา.)] ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพฺุตาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, อนาวรณาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ. เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ อนาคตมฺปิ อาทิสติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ปกาเสตีติ – โย อตีตํ อาทิสติ.
อิจฺจายสฺมา โปสาโลติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป… โปสาโลติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โปสาโล.
อเนโช ฉินฺนสํสโยติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิฺชติ…เป… ¶ ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ อเนโช. ฉินฺนสํสโยติ สํสโย วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา…เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. โส สํสโย พุทฺธสฺส ภควโต ปหีโน ฉินฺโน อุจฺฉินฺโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏินิสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ. ตสฺมา พุทฺโธ ฉินฺนสํสโยติ – อเนโช ฉินฺนสํสโย.
ปารคุํ ¶ สพฺพธมฺมานนฺติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารคู สพฺพธมฺมานํ.
อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป… ‘‘วหสฺเสตํ ภาร’’นฺติ – อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โย ¶ อตีตํ อาทิสติ, [อิจฺจายสฺมา โปสาโล]
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคม’’นฺติ.
วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;
าณํ ¶ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ.
วิภูตรูปสฺิสฺสาติ กตมา รูปสฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ รูปสฺา. วิภูตรูปสฺิสฺสาติ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส [ลาภิสฺส (สฺยา.)] รูปสฺา วิภูตา โหนฺติ วิคตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ – วิภูตรูปสฺิสฺส.
สพฺพกายปฺปหายิโนติ สพฺโพ ตสฺส ปฏิสนฺธิโก รูปกาโย ปหีโน, ตทงฺคสมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน ตสฺส รูปกาโยติ – สพฺพกายปฺปหายิโน.
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโตติ. นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. กึการณา? นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ. ยํ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตฺเว วิฺาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสติ – ตํการณา นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนสมาปตฺตีติ – อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต.
าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ. สกฺกาติ – สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก ¶ …เป… ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ ตสฺส าณํ ปุจฺฉามิ, ปฺํ ¶ ปุจฺฉามิ, สมฺพุทฺธํ ปุจฺฉามิ. ‘‘กีทิสํ กึสณฺิตํ กึปการํ กึปฏิภาคํ าณํ อิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ – าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ.
กถํ เนยฺโย ตถาวิโธติ กถํ โส เนตพฺโพ วิเนตพฺโพ อนุเนตพฺโพ ปฺเปตพฺโพ นิชฺฌาเปตพฺโพ เปกฺเขตพฺโพ ปสาเทตพฺโพ? กถํ เตน [กถมสฺส (สฺยา.)] อุตฺตริ าณํ อุปฺปาเทตพฺพํ? ตถาวิโธติ ตถาวิโธ ตาทิโส ¶ ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส อากิฺจฺายตนสมาปตฺติลาภีติ – กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วิภูตรูปสฺิสฺส, สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโต;
าณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ, กถํ เนยฺโย ตถาวิโธ’’ติ.
วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ;
วิฺาณฏฺิติโย สพฺพาติ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ, ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ. กถํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘รูปุปยํ [รูปูปายํ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๓] วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย [ติฏฺติ (สฺยา. ก.)], รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สฺุปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺเยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ ¶ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ. เอวํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ.
กถํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาติ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน – เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อยํ ปมา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปมาภินิพฺพตฺตา. อยํ ทุติยา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา. อยํ ตติยา วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา. อยํ จตุตฺถี [จตุตฺถา (สฺยา.) ปสฺส อ. นิ. ๗.๔๔] วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนูปคา. อยํ ปฺจมี [ปฺจมา (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนูปคา. อยํ ฉฏฺี [ฉฏฺโ (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนูปคา. อยํ สตฺตมี [สตฺตมา (สฺยา.)] วิฺาณฏฺิติ’’. เอวํ ภควา ¶ ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ชานาตีติ – วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา.
โปสาลาติ ภควาติ. โปสาลาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – โปสาลาติ ภควา.
อภิชานํ ตถาคโตติ. อภิชานนฺติ อภิชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตถาคโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. อตีตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติ. อตีตํ เจปิ โข, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสฺหิตํ, ตตฺร กาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺเสว ปฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อนาคตํ เจปิ, จุนฺท, โหติ…เป… ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต ¶ น พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ เจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสฺหิตํ, ตตฺร กาลฺู ตถาคโต โหติ ตสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อิติ โข, จุนฺท, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
‘‘ยํ โข, จุนฺท, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ ¶ อนุวิจริตํ มนสา ¶ , สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยฺจ, จุนฺท, รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อฺถา. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยถาวาที, จุนฺท, ตถาคโต ตถาการี; ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. สเทวเก, จุนฺท, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ – อภิชานํ ตถาคโต.
ติฏฺนฺตเมนํ ชานาตีติ ภควา อิธตฺถฺเว [อิธฏฺฺเว (สฺยา.)] ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. ภควา อิธตฺถฺเว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน – ‘‘อยํ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’’ติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน, ตถา จ อิริยติ, ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ¶ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
‘‘อิธ ¶ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
‘‘อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ – ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห, ยถา ¶ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’’ติ – ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ.
ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺติ. ธิมุตฺตนฺติ อากิฺจฺายตนํ. ธิมุตฺตนฺติ วิโมกฺเขน ธิมุตฺตํ ตตฺราธิมุตฺตํ ตทธิมุตฺตํ ตทาธิปเตยฺยํ. อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปาธิมุตฺโต สทฺทาธิมุตฺโต คนฺธาธิมุตฺโต รสาธิมุตฺโต โผฏฺพฺพาธิมุตฺโต กุลาธิมุตฺโต คณาธิมุตฺโต อาวาสาธิมุตฺโต ลาภาธิมุตฺโต ยสาธิมุตฺโต ปสํสาธิมุตฺโต สุขาธิมุตฺโต จีวราธิมุตฺโต ปิณฺฑปาตาธิมุตฺโต เสนาสนาธิมุตฺโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราธิมุตฺโต สุตฺตนฺตาธิมุตฺโต วินยาธิมุตฺโต อภิธมฺมาธิมุตฺโต อารฺกงฺคาธิมุตฺโต ปิณฺฑปาติกงฺคาธิมุตฺโต ปํสุกูลิกงฺคาธิมุตฺโต เตจีวริกงฺคาธิมุตฺโต สปทานจาริกงฺคาธิมุตฺโต ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคาธิมุตฺโต เนสชฺชิกงฺคาธิมุตฺโต ยถาสนฺถติกงฺคาธิมุตฺโต ปมชฺฌานาธิมุตฺโต ทุติยชฺฌานาธิมุตฺโต ตติยชฺฌานาธิมุตฺโต จตุตฺถชฺฌานาธิมุตฺโตอากาสานฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต อากิฺจฺายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต’’ติธิมุตฺตํ.
ตปฺปรายณนฺติ ¶ ¶ อากิฺจฺายตนมยํ ตปฺปรายณํ กมฺมปรายณํ วิปากปรายณํ กมฺมครุกํ ปฏิสนฺธิครุกํ ¶ . อถ วา, ภควา ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล รูปปรายโณ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติปรายโณ’’ติ – ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ. เตนาห ภควา –
‘‘วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, [โปสาลาติ ภควา]
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺนฺตเมนํ ชานาติ, ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณ’’นฺติ.
อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต.
อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวาติ อากิฺจฺาสมฺภโวติ วุจฺจติ อากิฺจฺายตนสํวตฺตนิโก กมฺมาภิสงฺขาโร. อากิฺจฺายตนสํวตฺตนิกํ กมฺมาภิสงฺขารํ อากิฺจฺาสมฺภโวติ ตฺวา, ลคฺคนนฺติ ตฺวา, พนฺธนนฺติ ตฺวา, ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา.
นนฺทิสํโยชนํ อิตีติ นนฺทิสํโยชนํ วุจฺจติ อรูปราโค. อรูปราเคน ตํ กมฺมํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ อรูปราคํ นนฺทิสํโยชนนฺติ ตฺวา, ลคฺคนนฺติ ตฺวา, พนฺธนนฺติ ตฺวา, ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ ¶ กตฺวา. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ – นนฺทิสํโยชนํ อิติ.
เอวเมตํ อภิฺายาติ เอวํ เอตํ อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอวเมตํ อภิฺาย.
ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ. ตตฺถาติ อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต วิปสฺสติ, ทุกฺขโต วิปสฺสติ, โรคโต…เป… นิสฺสรณโต ¶ วิปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ.
เอตํ าณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ าณํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ ตสฺสาติ – เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส.
พฺราหฺมณสฺส ¶ วุสีมโตติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ. พฺราหฺมณสฺส วุสีมโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ; อรหา วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทฺา วิมุตฺโต; โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร; นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – พฺราหฺมณสฺส ¶ วุสีมโต. เตนาห ภควา –
‘‘อากิฺจฺาสมฺภวํ ตฺวา, นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิฺาย, ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ าณํ ตถํ ตสฺส, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จุทฺทสโม.
๑๕. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ทฺวาหํ ¶ ¶ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยฺจ เทวีสิ [เทวิสิ (สฺยา.)], พฺยากโรตีติ เม สุตํ.
ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ โส พฺราหฺมโณ ทฺวิกฺขตฺตุํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากาสิ – ‘‘ตทนฺตรา [จกฺขุสมนนฺตรา (สฺยา.)] อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปาโก ภวิสฺสตี’’ติ. สกฺกนฺติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา, อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ – สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา, สกฺโก ¶ ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺติ ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ อยาจิสฺสํ อชฺเฌสิสฺสํ ปสาทยิสฺสนฺติ – ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ.
อิจฺจายสฺมา โมฆราชาติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… อายสฺมาติ ¶ ปิยวจนํ…เป… โมฆราชาติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา โมฆราชา.
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมาติ. น เม พฺยากาสีติ น เม พฺยากาสิ น อาจิกฺขิ น เทเสสิ น ปฺเปสิ น ปฏฺเปสิ น วิวริ น วิภชิ น อุตฺตานีอกาสิ น ปกาเสสิ. จกฺขุมาติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ [ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ (ก.)] จกฺขุมา, ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๖]. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ¶ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺกสมานํ [อฬาริฏฺกสมานํ (สฺยา.)]. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ ¶ . ยทา หิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต [อตฺถงฺคมิโต (สฺยา. ก.)] โหติ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา. ก.) ปสฺส มหานิ. ๑๕๖] อพฺภุฏฺิโต โหติ. เอวรูเป จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา ¶ โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกํ เจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตํเยว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ; สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ตึสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสึ มหาสหสฺสมฺปิ (ก.)] โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ยาวตกํ วา [ยาวตา (สี. ก.)] ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ¶ ¶ ¶ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ ชวนปฺโ หาสปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี [ธมฺมสามิ (สฺยา. ก.)] ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา. ก.)] ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.)] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)] อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ ¶ วา [ปรมตฺโถ วา อตฺโถ (ก.)], สพฺพํ ตํ อนฺโต พุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ ¶ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ ¶ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ¶ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ [ติมิติปิงฺคลํ (ก.)] อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก โลโก สพฺรหฺมโก โลโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย สมนฺนาคตา เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติ.
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา [ภควโต (ก.)] โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ – ยทิทํ ปฺายาติ. เอวํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ¶ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ ¶ โวโลเกนฺโต [โอโลเกนฺโต (ก.)] อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน [ปร … ทสฺสาวิเน (ก.)] วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ [อนฺโตนิมฺมุคฺคโปสีนิ (ก.)], อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย ¶ สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ าณจริโต’’ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ ¶ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธึ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ สีลานิ จ; อตฺตโน าณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ [โสกาวกิณฺณํ (สฺยา.)] ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติ.
เอวํ ¶ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา.
ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยํ พุทฺโธ สหธมฺมิกํ ปฺหํ ปุฏฺโ พฺยากโรติ โน สํสาเรตีติ [สมฺปายตีติ (สฺยา.)] – เอวํ ¶ มยา อุคฺคหิตํ, เอวํ มยา อุปธาริตํ, เอวํ มยา อุปลกฺขิตํ. เทวีสีติ ภควา เจว อิสิ จาติ – เทวีสิ. ยถา ราชา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ ราชิสโย, พฺราหฺมณา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณิสโย, เอวเมว ภควา เทโว เจว อิสิ จาติ – เทวีสิ.
อถ ¶ วา, ภควา ปพฺพชิโตติปิ อิสิ. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ… มหโต ทิฏฺิสงฺฆาฏสฺส วินิเวนํ… มหโต มานทฺธชสฺส ปปาตนํ… มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ… มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ… มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ… มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ… มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ… มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธึ… มหโต ธมฺมทฺธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺเต สติปฏฺาเน… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ ¶ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ’’ติปิ อิสีติ – ยาวตติยฺจ เทวีสิ พฺยากโรตีติ เม สุตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ทฺวาหํ ¶ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา โมฆราชา]
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติ.
อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
อยํ โลโก ปโร โลโกติ. อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโกติ มนุสฺสโลกํ เปตฺวา สพฺโพ ปโร โลโกติ – อยํ โลโก ปโร โลโก.
พฺรหฺมโลโก สเทวโกติ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสาติ – พฺรหฺมโลโก สเทวโก.
ทิฏฺึ เต นาภิชานาตีติ ตุยฺหํ ทิฏฺึ ขนฺตึ รุจึ ลทฺธึ อชฺฌาสยํ อธิปฺปายํ โลโก น ชานาติ – ‘‘อยํ เอวํทิฏฺิโก เอวํขนฺติโก เอวํรุจิโก เอวํลทฺธิโก เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิปฺปาโย’’ติ ¶ น ชานาติ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ.
โคตมสฺส ยสสฺสิโนติ ภควา ยสปฺปตฺโตติ ยสสฺสี. อถ วา, ภควา สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติปิ ยสสฺสีติ – โคตมสฺส ยสฺสิโน. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘อยํ ¶ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺึ เต นาภิชานาติ, โคตมสฺส ยสสฺสิโน’’ติ.
เอวํ ¶ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.
เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ อคฺคทสฺสาวึ เสฏฺทสฺสาวึ วิเสฏฺทสฺสาวึ ปาโมกฺขทสฺสาวึ อุตฺตมทสฺสาวึ ปรมทสฺสาวินฺติ – เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ.
อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ…เป… วหสฺเสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.
มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวึ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.
สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสติ.
สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสูติ. โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก [สเทวโก โลโก (ก.)]. อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โลโก โลโกติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจ ลุชฺชติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุชฺชติ, รูปา ลุชฺชนฺติ, จกฺขุวิาณํ ลุชฺชติ, จกฺขุสมฺผสฺโส ลุชฺชติ, ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๒] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ; โสตํ ลุชฺชติ, คนฺธา ลุชฺชนฺติ…เป… กาโย ลุชฺชติ ¶ , โผฏฺพฺพา ลุชฺชนฺติ; มโน ลุชฺชติ, ธมฺมา ลุชฺชนฺติ, มโนวิฺาณํ ลุชฺชติ, มโนสมฺผสฺโส ลุชฺชติ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ. ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ’’.
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ ทฺวีหิ การเณหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ – อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน [อวสฺสิยปวตฺต … (สฺยา.)] วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วา. กถํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป วโส น ลพฺภติ, เวทนาย วโส น ลพฺภติ, สฺาย วโส ¶ น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ วโส น ลพฺภติ, วิฺาเณ วโส น ลพฺภติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕๙] – ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ รูเป – ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ.
‘‘เวทนา อนตฺตา. เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ เวทนาย – ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ.
‘‘สฺา ¶ อนตฺตา. สฺา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ สฺา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ สฺาย – ‘เอวํ เม สฺา โหตุ, เอวํ เม สฺา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สฺา อนตฺตา, ตสฺมา สฺา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ สฺาย – ‘เอวํ เม สฺา โหตุ, เอวํ เม สฺา มา อโหสี’ติ.
‘‘สงฺขารา อนตฺตา. สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ; ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว ¶ , สงฺขารา ¶ อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ – ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุ’นฺติ.
‘‘วิฺาณํ อนตฺตา. วิฺาณฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิฺาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิฺาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิฺาเณ – ‘เอวํ เม วิฺาณํ โหตุ, เอวํ เม วิฺาณํ มา อโหสี’’’ติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อฺเสํ [ปเรสํ (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๓๗]. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’’.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ ¶ …เป… ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ ¶ , เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. เอวํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
กถํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป สาโร น ลพฺภติ, เวทนาย สาโร น ลพฺภติ, สฺาย สาโร น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ สาโร น ลพฺภติ, วิฺาเณ สาโร น ลพฺภติ; รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน ¶ วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป… สฺา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิฺาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ยถา นโฬ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เอรณฺโฑ…เป… ยถา จ อุทุมฺพโร อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เสตคจฺโฉ [เสตวจฺโฉ (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร ¶ สาราปคโต, ยถา จ ปาลิภทฺทโก [ปาฬิภทฺทโก (ก.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เผณปิณฺโฑ [เผณุปิณฺโฑ (สฺยา.)] อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ อุทกปุพฺพุฬํ [ปุพฺพุลกํ (สฺยา.)] อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ, ยถา จ มรีจิ อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา – เอวเมว รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา…เป… สฺา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิฺาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ. อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ, ฉหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ. จกฺขุ สฺุํ [สฺยา. … โปตฺถเก อิมสฺมึ าเน อฺถา ทิสฺสติ] อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตํ สฺุํ…เป… ฆานํ สฺุํ… ชิวฺหา สฺุา… กาโย สฺุโ… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. รูปา สฺุา…เป… สทฺทา สฺุา… คนฺธา สฺุา… รสา สฺุา… โผฏฺพฺพา สฺุา… ธมฺมา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา ¶ . จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ…เป… มโนวิฺาณํ สฺุํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ ¶ … มโนสมฺผสฺโส สฺุโ… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา สฺุา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา สฺุา… รูปสฺา สฺุา… ธมฺมสฺา สฺุา… รูปสฺเจตนา สฺุา… ธมฺมสฺเจตนา สฺุา… รูปตณฺหา สฺุา… รูปวิตกฺโก สฺุโ… รูปวิจาโร สฺุโ… ธมฺมวิจาโร สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ฉหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ, ทสหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต ¶ อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต; เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จุตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารวฏฺฏํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต. เอวํ ทสหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ, ทฺวาทสหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ; เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ. เอวํ ทฺวาทสหากาเรหิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สฺา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สงฺขารา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. วิฺาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ¶ ภวิสฺสติ. เสยฺยถาปิ ¶ [ตํ กึ มฺถ (สฺยา. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๓๓], ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย. อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’ติ? ‘โน เหตํ, ภนฺเต’. ‘ตํ กิสฺส เหตุ’? ‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ¶ ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ; ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. เอวมฺปิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ [สฺุโต (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๘๕] โลโก, สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สฺุา…เป… จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ… จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. โสตํ สฺุํ… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ ¶ … โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ… ธมฺมา สฺุา… มโนวิฺาณํ สฺุํ… มโนสมฺผสฺโส สฺุโ… ยมฺปิทํ สฺุํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. เอวมฺปิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตตึ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.
‘‘ติณกฏฺสมํ ¶ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
นาฺํ [น อฺํ (สี. สฺยา. ก.)] ปตฺถยเต กิฺจิ, อฺตฺรปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ.
เอวมฺปิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๖] – ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมนฺเนสติ ยาวตา เวทนาย คติ, สฺํ สมนฺเนสติ ยาวตา สฺาย คติ, สงฺขาเร สมนฺเนสติ ยาวตา สงฺขารานํ คติ, วิฺาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิฺาณสฺส คติ ¶ . ตสฺส รูปํ [ตสฺส ภิกฺขุโน รูปํ (สฺยา.)] สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิฺาณสฺส คติ, ยมฺปิสฺส ตํ โหติ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา, ตมฺปิ ¶ ตสฺส น โหตี’’ติ. เอวมฺปิ สฺุโต โลกํ อเวกฺขติ.
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ ปจฺจเวกฺขสฺสุ ทกฺขสฺสุ ตุเลหิ ตีเรหิ วิภาเวหิ วิภูตํ กโรหีติ – สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ.
โมฆราช สทา สโตติ. โมฆราชาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. สทาติ สพฺพกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – โมฆราช สทา สโต.
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฏฺิ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ¶ อยาถาวกสฺมึ ¶ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, อยํ อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ สมูหจฺจ [อุหจฺจ สมุหจฺจ (ก.) สทฺทนีติยา ปน สเมติ] อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ.
เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มจฺจุปิ ตเรยฺยาสิ, ชราปิ ตเรยฺยาสิ, มรณมฺปิ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ – เอวํ มจฺจุตโร สิยา.
เอวํ ¶ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ – เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.
มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มจฺจุปิ มจฺจุราชา, มาโรปิ มจฺจุราชา, มรณมฺปิ มจฺจุราชา. น ปสฺสตีติ มจฺจุราชา น ปสฺสตี น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารฺิโก มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ [วิสฺสฏฺโ (ก.)] ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต [อนาปาตคโต (ก.)], ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ [อนฺตมกาสิ (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๗๑] มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ ¶ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา, ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา, นานตฺตสฺานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ ¶ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิฺจีติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติก’นฺติ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต ภิกฺขุ ปาปิมโต’’ติ – มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห ภควา –
‘‘สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา…เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปนฺนรสโม.
๑๖. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส
ชิณฺโณหมสฺมิ ¶ อพโล วีตวณฺโณ [วิวณฺโณ (สฺยา.)], [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว [อนฺตราย (สฺยา. ก.)], อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.
ชิณฺโณหมสฺมิ ¶ อพโล วีตวณฺโณติ. ชิณฺโณหมสฺมีติ ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา. อพโลติ ทุพฺพโล อปฺปพโล อปฺปถาโม. วีตวณฺโณติ วีตวณฺโณ วิคตวณฺโณ วิคจฺฉิตวณฺโณ. ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภา สา อนฺตรหิตา, อาทีนโว ปาตุภูโตติ – ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ.
อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป…. อายสฺมาติ ปิยวจนํ…เป…. ปิงฺคิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.
เนตฺตา ¶ น สุทฺธา สวนํ น ผาสูติ เนตฺตา อสุทฺธา อวิสุทฺธา อปริสุทฺธา อโวทาตา. โน ตถา จกฺขุนา รูเป ปสฺสามีติ – เนตฺตา น สุทฺธา. สวนํ น ผาสูติ โสตํ อสุทฺธํ อวิสุทฺธํ อปริสุทฺธํ อโวทาตํ. โน ตถา โสเตน สทฺทํ สุโณมีติ – เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ.
มาหํ ¶ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติ. มาหํ นสฺสนฺติ มาหํ นสฺส มาหํ วินสฺสํ มาหํ ปนสฺสํ. โมมุโหติ โมหมุโห อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโ. อนฺตราวาติ ตุยฺหํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ อนฺาย อนธิคนฺตฺวา อวิทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวา อผสฺสยิตฺวา อสจฺฉิกริตฺวา อนฺตราเยว กาลงฺกเรยฺยนฺติ – มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อาจิกฺข ธมฺมํ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ ¶ อพโล วีตวณฺโณ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ ¶ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว, อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย.
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเนติ. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย ¶ รูปํ. สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หฺนฺติ วิหฺนฺติ อุปหฺนฺติ อุปฆาติยนฺติ [อุปฆาตยนฺติ (สฺยา. ก.)]. รูเป สติ วิวิธกมฺมการณา [วิวิธกมฺมกรณานิ (ก.)] กาเรนฺติ. กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เอวํ ¶ สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หฺนฺติ วิหฺนฺติ อุปหฺนฺติ อุปฆาติยนฺติ. เอวํ หฺมาเน วิหฺมาเน อุปหฺมาเน อุปฆาติยมาเน ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน.
ปิงฺคิยาติ ภควาติ. ปิงฺคิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควา.
รุปฺปนฺติ ¶ รูเปสุ ชนา ปมตฺตาติ. รุปฺปนฺตีติ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ [ปีฬิยนฺติ (สฺยา. ก.)] ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. จกฺขุโรเคน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตโรเคน…เป… กายโรเคน…เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุ.
อถ วา, จกฺขุสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน [วิหายมาเน (ก.)] วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ…เป… โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตสฺมึ…เป… ฆานสฺมึ… ชิวฺหาย… กายสฺมึ… รูปสฺมึ… สทฺทสฺมึ… คนฺธสฺมึ… รสสฺมึ… โผฏฺพฺพสฺมึ… กุลสฺมึ… คณสฺมึ… อาวาสสฺมึ… ลาภสฺมึ… ยสสฺมึ… ปสํสาย… สุขสฺมึ… จีวรสฺมึ… ปิณฺฑปาตสฺมึ… เสนาสนสฺมึ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ – เอวมฺปิ รุปฺปนฺติ รูเปสุ.
ชนาติ ¶ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ ¶ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปมตฺตาติ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเตน วา วจีทุจฺจริเตน วา มโนทุจฺจริเตน วา ปฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ [อพหุลิกมฺมํ (ก.)] อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท. อิมินา ปมาเทน สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาติ – รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา.
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน รูเปสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต.
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายาติ. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. ชหสฺสุ รูปนฺติ ชหสฺสุ รูปํ, ปชหสฺสุ รูปํ, วิโนเทหิ รูปํ, พฺยนฺตีกโรหิ รูปํ, อนภาวํ คเมหิ รูปํ. อปุนพฺภวายาติ ¶ ยถา เต รูปํ อิเธว นิรุชฺเฌยฺย, ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว ¶ วา, สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา, ปุน คติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหฺมาเน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ.
ทิสา ¶ จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโยติ ทส ทิสา.
น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเกติ น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ อวิฺาตํ กิฺจิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา นตฺถิ น ¶ สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภตีติ – น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺนฺติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ¶ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชฺนฺติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ – อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฏฺํ อสฺสุตํ อมุตํ, อโถ อวิฺาตํ กิฺจิ นมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ชาติชราย อิธ วิปฺปหาน’’นฺติ.
ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ¶ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย.
ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโนติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาธิปนฺเนติ ตณฺหาธิปนฺเน [ตณฺหาย อธิปนฺเน (ก.)] ตณฺหานุเค ตณฺหานุคเต ตณฺหานุสเฏ ตณฺหาย ปนฺเน ปฏิปนฺเน อภิภูเต ปริยาทินฺนจิตฺเต. มนุเชติ สตฺตาธิวจนํ. เปกฺขมาโนติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน. ปิงฺคิยาติ ภควาติ. ปิงฺคิยาติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – ปิงฺคิยาติ ภควา.
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเตติ. สนฺตาปชาเตติ ชาติยา สนฺตาปชาเต, ชราย สนฺตาปชาเต, พฺยาธินา สนฺตาปชาเต, มรเณน สนฺตาปชาเต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ สนฺตาปชาเต, เนรยิเกน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต อีติชาเต ¶ อุปทฺทวชาเต อุปสคฺคชาเตติ – สนฺตาปชาเต. ชรสา ปเรเตติ ชราย ผุฏฺเ ปเรเต สโมหิเต สมนฺนาคเต. ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเตติ – สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต.
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน ตณฺหายาติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย ¶ อปฺปมตฺโต.
ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายาติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ชหสฺสุ ตณฺหนฺติ ชหสฺสุ ตณฺหํ ปชหสฺสุ ตณฺหํ วิโนเทหิ ตณฺหํ พฺยนฺตีกโรหิ ตณฺหํ อนภาวํ คเมหิ ตณฺหํ. อปุนพฺภวายาติ ยถา เต…เป… ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สฺาภเว วา อสฺาภเว วา เนวสฺานาสฺาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปฺจโวการภเว วา, ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ – ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา –
‘‘ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, [ปิงฺคิยาติ ภควา]
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต, ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ ¶ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ ¶ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ. สห ธมฺมจกฺขุสฺส ปฏิลาภา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน ¶ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ – ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ.
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส [สิงฺคิยปฺหํ (ก.)] โสฬสโม.
๑๗. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส
๙๓. อิทมโวจ ¶ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ [ปริจาริตโสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสิ.
อิทมโวจ ภควาติ อิทํ ปารายนํ อโวจ. ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ ภควาติ – อิทมโวจ ภควา. มคเธสุ วิหรนฺโตติ มคธนามเก ชนปเท วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. ปาสาณเก เจติเยติ ปาสาณกเจติยํ วุจฺจติ พุทฺธาสนนฺติ – มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย. ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานนฺติ ปิงฺคิโย [สิงฺคิโย (ก.)] พฺราหฺมโณ พาวริสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทฺโธ ปทฺธจโร ปริจารโก [ปริจาริโก (สฺยา. ก.)] สิสฺโส. ปิงฺคิเยน [เตน (ก.)] เต โสฬสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ. อถ วา, เต โสฬส พฺราหฺมณา พุทฺธสฺส ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสาติ – เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ.
อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสีติ. อชฺฌิฏฺโติ อชฺฌิฏฺโ อชฺเฌสิโต. ปุฏฺโ ปุฏฺโติ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉิโต ยาจิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต อชฺเฌสิโต ¶ ปสาทิโต ปสาทิโต. ปฺหํ พฺยากาสีติ ปฺหํ พฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอากาสิ ปกาเสสีติ – อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสิ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโ ปุฏฺโ ปุฏฺโ ปฺหํ พฺยากาสี’’ติ.
๙๔. เอกเมกสฺส ¶ ¶ เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ. ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘‘ปารายน’’นฺเตว อธิวจนํ.
เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส เจปิ อชิตปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ติสฺสเมตฺเตยฺยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปุณฺณกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เมตฺตคูปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โธตกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุปสีวปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ นนฺทกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เหมกปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โตเทยฺยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ กปฺปปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ชตุกณฺณิปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ภทฺราวุธปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุทยปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โปสาลปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โมฆราชปฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปิงฺคิยปฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส.
อตฺถมฺาย ธมฺมมฺายาติ สฺเวว ปฺโห ธมฺโม, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (ก.)] อตฺโถติ อตฺถํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา ¶ วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อตฺถมฺาย. ธมฺมมฺายาติ ธมฺมํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ธมฺมมฺายาติ – อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย. ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย. คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฺปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารนฺติ ชรามรณสฺส ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ อธิผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ อิเม ธมฺมา ปารงฺคมนียา. ปารํ ปาเปนฺติ ปารํ สมฺปาเปนฺติ ปารํ สมนุปาเปนฺติ, ชรามณสฺส ตรณาย [ตารณาย (สฺยา.)] สํวตฺตนฺตีติ – ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ.
ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาติ – ตสฺมา. อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสาติ อิมสฺส ¶ ปารายนสฺสาติ – ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส. ปารายนนฺเตว อธิวจนนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค, เสยฺยถิทํ ¶ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อธิวจนนฺติ สงฺขา ¶ สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – ปารายนนฺเตว อธิวจนํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอกเมกสฺส เจปิ ปฺหสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉยฺเยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ. ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายน’นฺเตว อธิวจน’’นฺติ.
อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ.
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ. เอเตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพฺุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อภิฺเยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ¶ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภาติ พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ¶ , ยทิทํ พุทฺโธติ. เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺติ เอเต พุทฺธํ อุปาคมึสุ อุปสงฺกมึสุ ปยิรุปาสึสุ ปริปุจฺฉึสุ ปริปฺหึสูติ – เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ.
สมฺปนฺนจรณํ ¶ อิสินฺติ จรณํ วุจฺจติ สีลาจารนิพฺพตฺติ. สีลสํวโรปิ จรณํ, อินฺทฺริยสํวโรปิ จรณํ, โภชเน มตฺตฺุตาปิ จรณํ, ชาคริยานุโยโคปิ จรณํ, สตฺตปิ สทฺธมฺมา จรณํ, จตฺตาริปิ ฌานานิ จรณํ. สมฺปนฺนจรณนฺติ สมฺปนฺนจรณํ เสฏฺจรณํ วิเสฏฺจรณํ [วิสิฏฺจรณํ (ก.)] ปาโมกฺขจรณํ อุตฺตมจรณํ ปวรจรณํ. อิสีติ อิสิ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ อิสิ…เป… มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต – ‘‘กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภ’’ติ – อิสีติ – สมฺปนฺนจรณํ อิสึ.
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเหติ. ปุจฺฉนฺตาติ ปุจฺฉนฺตา ยาจนฺตา อชฺเฌสนฺตา ปสาเทนฺตา. นิปุเณ ปฺเหติ คมฺภีเร ทุทฺทเส ทุรนุโพเธ สนฺเต ปณีเต อตกฺกาวจเร นิปุเณ ปณฺฑิตเวทนีเย ¶ ปฺเหติ – ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห.
พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุนฺติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. เสฏฺนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ พุทฺธํ อุปาคมุํ อุปาคมึสุ อุปสงฺกมึสุ ปยิรุปาสึสุ ปริปุจฺฉึสุ ปริปฺหึสูติ – พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ, สมฺปนฺนจรณํ อิสึ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปฺเห, พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุ’’นฺติ.
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;
ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ.
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสีติ. เตสนฺติ โสฬสานํ ปารายนิยานํ พฺราหฺมณานํ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ปพฺยากาสีติ เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ.
ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถนฺติ. ปฺหํ ปุฏฺโติ ปฺหํ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ยถาตถนฺติ ยถา อาจิกฺขิตพฺพํ ตถา อาจิกฺขิ ¶ , ยถา เทสิตพฺพํ ตถา เทเสสิ, ยถา ปฺเปตพฺพํ ตถา ปฺเปสิ, ยถา ปฏฺเปตพฺพํ ตถา ปฏฺเปสิ, ยถา วิวริตพฺพํ ตถา วิวริ ¶ , ยถา วิภชิตพฺพํ ตถา วิภชิ, ยถา อุตฺตานีกาตพฺพํ ¶ ตถา อุตฺตานีอกาสิ, ยถา ปกาสิตพฺพํ ตถา ปกาเสสีติ – ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ.
ปฺหานํ เวยฺยากรเณนาติ ปฺหานํ เวยฺยากรเณน อาจิกฺขเนน เทสเนน ปฺปเนน ปฏฺปเนน วิวรเณน วิภชเนน อุตฺตานีกมฺเมน ปกาสเนนาติ – ปฺหานํ เวยฺยากรเณน.
โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนีติ. โตเสสีติ โตเสสิ วิโตเสสิ ปสาเทสิ อาราเธสิ อตฺตมเน อกาสิ. พฺราหฺมเณติ โสฬส ปารายนิเย พฺราหฺมเณ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;
ปฺหานํ เวยฺยากรเณน, โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี’’ติ.
เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก.
เต โตสิตา จกฺขุมตาติ. เตติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. โตสิตาติ โตสิตา วิโตสิตา ปสาทิตา อาราธิตา อตฺตมนา กตาติ – เต โตสิตา. จกฺขุมตาติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา. กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา…เป… เอวํ ภควา ¶ สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – เต โตสิตา จกฺขุมตา.
พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนาติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. อาทิจฺจพนฺธุนาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตาตโก โคตฺตพนฺธุ. ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ – พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.
พฺรหฺมจริยมจรึสูติ ¶ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี วิรมณํ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต. อปิ ¶ จ, นิปฺปริยายวเสน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. พฺรหฺมจริยมจรึสูติ พฺรหฺมจริยํ จรึสุ อจรึสุ สมาทาย วตฺตึสูติ – พฺรหฺมจริยมจรึสุ.
วรปฺสฺส สนฺติเกติ วรปฺสฺส อคฺคปฺสฺส เสฏฺปฺสฺส วิเสฏฺปฺสฺส ปาโมกฺขปฺสฺส อุตฺตมปฺสฺส ปวรปฺสฺส. สนฺติเกติ สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเติ – วรปฺสฺส สนฺติเก. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เต โตสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจรึสุ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ.
เอกเมกสฺส ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา ¶ โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต.
เอกเมกสฺส ปฺหสฺสาติ เอกเมกสฺส อชิตปฺหสฺส, เอกเมกสฺส ติสฺสเมตฺเตยฺยปฺหสฺส…เป… เอกเมกสฺส ปิงฺคิยปฺหสฺสาติ – เอกเมกสฺส ปฺหสฺส.
ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺติ ยถา พุทฺเธน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ [วิภตฺตํ (สฺยา.)] อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยถา พุทฺเธน เทสิตํ.
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺยาติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ – ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย.
คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ; อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. คจฺเฉ ปารํ อปารโตติ ¶ อปารโต ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – คจฺเฉ ปารํ อปารโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘เอกเมกสฺส ¶ ปฺหสฺส, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉ ปารํ อปารโต’’ติ.
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค ¶ โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิติ.
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ; ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยาติ อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผสฺเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ – อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย.
ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคมุตฺตมํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. มคฺคมุตฺตมนฺติ มคฺคํ อคฺคํ เสฏฺํ วิเสฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ. ภาเวนฺโตติ ภาเวนฺโต อาเสวนฺโต พหุลีกโรนฺโตติ – ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ.
มคฺโค โส ปารํ คมนายาติ –
มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช [อทฺโธ (ก.)], อฺชสํ วฏุมายนํ;
นาวา อุตฺตรเสตุ จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม [สงฺคโม (สฺยา. ก.) ปสฺส-ธาตุมาลายํ มคฺคธาตุวณฺณนายํ].
ปารํ คมนายาติ ปารํ คมนาย ปารํ สมฺปาปนาย ปารํ สมนุปาปนาย ชรามรณสฺส ตรณายาติ – มคฺโค โส ปารํ คมนาย.
ตสฺมา ปารายนํ อิตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค. อิตีติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ ¶ อิตีติ – ตสฺมา ปารายนํ อิติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค โส ปารํ คมนาย, ตสฺมา ปารายนํ อิตี’’ติ.
ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส สตฺตรสโม.
๑๘. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส
ปารายนมนุคายิสฺสํ ¶ ¶ , [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ.
ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ [กถิตมนุคายิสฺสํ (สฺยา.) เอวํ สพฺพปเทสุ อนุคายิสฺสนฺติ อาคตํ] ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ – ปารายนมนุคายิสฺสํ. อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโยติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ปิงฺคิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสีติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ ¶ – ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ.
วิมโล ภูริเมธโสติ. วิมโลติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลา. เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. อมโล พุทฺโธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุตฺโต สพฺพมลวีติวตฺโต. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย [ภควา อิมาย (สฺยา.)] ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต ¶ อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – วิมโล ภูริเมธโส.
นิกฺกาโม ¶ นิพฺพโน นาโคติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริฺาตา กิเลสกามา ปหีนา วตฺถุกามานํ ปริฺาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ กาเม อิจฺฉนฺติ กาเม ปตฺเถนฺติ กาเม ปิเหนฺติ กาเม อภิชปฺปนฺติ เต กามกามิโน ราคราคิโน สฺสฺิโน. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น ¶ กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – นิกฺกาโม.
นิพฺพโนติ ราโค วนํ, โทโส วนํ, โมโห วนํ, โกโธ วนํ, อุปนาโห วนํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วนา. เต วนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อวโน วิวโน นิพฺพโน วนาปคโต วนวิปฺปหีโน วนวิมุตฺโต สพฺพวนวีติวตฺโตติ – นิพฺพโน. นาโคติ นาโค; ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค…เป… เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ – นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค.
กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ. กิสฺส เหตูติ กิสฺส เหตุ กึเหตุ กึการณา กึนิทานา กึปจฺจยาติ – กิสฺส เหตุ. มุสา ภเณติ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย; มุสา ภเณติ โมสวชฺชํ ภเณยฺย, มุสาวาทํ ภเณยฺย, อนริยวาทํ ภเณยฺย. อิเธกจฺโจ สภาคโต [สภคฺคโต (สฺยา.)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (สฺยา.)] วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘‘เอหมฺโภ [เอหิ โภ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๑๑๒] ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ ¶ , ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติ. อิติ ¶ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ, อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ.
อปิ จ, ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ – อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ, จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ ¶ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ, ปฺจหากาเรหิ…เป… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ – ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ – ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, วินิธาย ทิฏฺึ, วินิธาย ขนฺตึ, วินิธาย รุจึ, วินิธาย สฺํ, วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ โมสวชฺชํ. กิสฺส เหตุ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ – กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปารายนมนุคายิสฺสํ, [อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย]
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ, วิมโล ภูริเมธโส;
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค, กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ’’ติ.
ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิตํ.
ปหีนมลโมหสฺสาติ ¶ . มลนฺติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, มาโน มลํ, ทิฏฺิ มลํ, กิเลโส มลํ, สพฺพทุจฺจริตํ มลํ, สพฺพภวคามิกมฺมํ มลํ.
โมโหติ ยํ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. อยํ วุจฺจติ โมโห. มลฺจ โมโห จ พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ ปหีนมลโมโหติ – ปหีนมลโมหสฺส.
มานมกฺขปฺปหายิโนติ. มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]. ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน – เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโน. จตุพฺพิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปฺจวิเธน มาโน – ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ, ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานนฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย ¶ มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อวมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ ¶ , ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺสีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชาาเนน (ก.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโน.
มกฺโขติ โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ [นิตฺถุริยกมฺมํ (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] – อยํ วุจฺจติ มกฺโข. พุทฺธสฺส ภควโต มาโน จ มกฺโข จ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ¶ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ มานมกฺขปฺปหายีติ – มานมกฺขปฺปหายิโน.
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ. หนฺทาหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – หนฺทาหนฺติ. กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตนฺติ วณฺเณน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ วาจํ คิรํ พฺยปฺปถํ อุทีรณํ [โอทีรณํ (สฺยา.)] กิตฺตยิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ¶ ปกาเสสฺสามีติ – หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสํหิตํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปหีนมลโมหสฺส, มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ, คิรํ วณฺณูปสํหิต’’นฺติ.
ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม.
ตโมนุโท ¶ พุทฺโธ สมนฺตจกฺขูติ. ตโมนุโทติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ; ยทิทํ พุทฺโธติ. สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ…เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ – ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ.
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโตติ. โลโกติ เอโก โลโก – ภวโลโก. ทฺเว โลกา – ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จ; สมฺปตฺติภวโลโก จ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก จ; วิปตฺติภวโลโก จ วิปตฺติสมฺภวโลโก จ [ทฺเว โลกา สมฺปตฺติ จ ภวโลโก วิปตฺติ จ ภวโลโก (สฺยา.)]. ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ โลกา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ ¶ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา – สตฺตวิฺาณฏฺิติโย ¶ . อฏฺ โลกา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา – นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา – ทส อายตนานิ. ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย. โลกนฺตคูติ ภควา โลกสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต… นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โลกนฺตคู.
สพฺพภวาติวตฺโตติ. ภวาติ ทฺเว ภวา – กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภควา กมฺมภวฺจ ปฏิสนฺธิกฺจ ปุนพฺภวํ อติวตฺโต [อุปาติวตฺโต (ก.)] อติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต.
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ. อนาสโวติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโว. สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ สพฺพํ ตสฺส ปฏิสนฺธิกํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ¶ …เป… ทิฏฺิพฺยสนทุกฺขํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ. ตสฺมา พุทฺโธ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ – อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน.
สจฺจวฺหโย ¶ พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติ. สจฺจวฺหโยติ สจฺจวฺหโย สทิสนาโม สทิสวฺหโย สจฺจสทิสวฺหโย. วิปสฺสี ภควา, สิขี ภควา, เวสฺสภู ภควา, กกุสนฺโธ ภควา, โกณาคมโน ภควา, กสฺสโป ภควา. เต พุทฺธา ภควนฺโต สทิสนามา สทิสวฺหยา. ภควาปิ สกฺยมุนิ เตสํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สทิสนาโม สทิสวฺหโยติ – ตสฺมา พุทฺโธ สจฺจวฺหโย.
พฺรหฺเม อุปาสิโต เมติ โส มยา ภควา อาสิโต อุปาสิโต ปยิรุปาสิโต ปริปุจฺฉิโต ปริปฺหิโตติ – สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ตโมนุโท ¶ พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ, โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน, สจฺจวฺหโย พฺรหฺเม อุปาสิโต เม’’ติ.
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต [อชฺช ปตฺโต (ก.)] .
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ ¶ . ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี. กึการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี? ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทิโช, มาตุกุจฺฉิมฺหา จ อณฺฑโกสมฺหา จ. ตํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีติ – ทิโช. ยถา กุพฺพนกํ ปหายาติ ยถา ทิโช กุพฺพนกํ ปริตฺตวนกํ อปฺปผลํ อปฺปภกฺขํ อปฺโปทกํ ปหาย ชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา อฺํ พหุปฺผลํ พหุภกฺขํ พหูทกํ [พหุรุกฺขํ (สฺยา.)] มหนฺตํ กานนํ วนสณฺฑํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, ตสฺมิฺจ วนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปยฺยาติ – ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย พหุปฺผลํ กานนํ อาวเสยฺย.
เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. อปฺปทสฺเส ปหายาติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาทาย อปฺปทสฺสา ปริตฺตทสฺสา โถกทสฺสา โอมกทสฺสา ลามกทสฺสา ฉตุกฺกทสฺสา [ชตุกฺกทสฺสา (สฺยา.), ชตุกทสฺสา (สี. อฏฺ.)] วา. เต อปฺปทสฺเส ปริตฺตทสฺเส โถกทสฺเส โอมกทสฺเส ลามกทสฺเส ฉตุกฺกทสฺเส ปหาย ปชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา พุทฺธํ ภควนฺตํ อปฺปมาณทสฺสํ อคฺคทสฺสํ เสฏฺทสฺสํ วิเสฏฺทสฺสํ ปาโมกฺขทสฺสํ อุตฺตมทสฺสํ ปวรทสฺสํ อสมํ อสมสมํ อปฺปฏิสมํ อปฺปฏิภาคํ อปฺปฏิปุคฺคลํ เทวาติเทวํ นราสภํ ปุริสสีหํ ปุริสนาคํ ปุริสาชฺํ ปุริสนิสภํ ¶ ปุริสโธรยฺหํ ทสพลธารึ [ทสพลํ ตาทึ (สฺยา.)] อธิคจฺฉึ วินฺทึ ปฏิลภึ. ยถา จ หํโส มหนฺตํ ¶ มานสกํ [มานุสกตํ (สฺยา.)] วา สรํ อโนตตฺตํ วา ทหํ มหาสมุทฺทํ วา อกฺโขภํ อมิโตทกํ ชลราสึ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, เอวเมว ¶ พุทฺธํ ภควนฺตํ อกฺโขภํ อมิตเตชํ ปภินฺนาณํ วิวฏจกฺขุํ ปฺาปเภทกุสลํ อธิคตปฏิสมฺภิทํ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตํ สุทฺธาธิมุตฺตํ เสตปจฺจตฺตํ อทฺวยภาณึ ตาทึ ตถาปฏิฺํ อปริตฺตํ มหนฺตํ คมฺภีรํ อปฺปเมยฺยํ ทุปฺปริโยคาหํ ปหูตรตนํ สาครสมํ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตํ อตุลํ วิปุลํ อปฺปเมยฺยํ, ตํ ตาทิสํ ปวทตํ มคฺควาทินํ [ปวรมคฺควาทินํ (ก.)] เมรุมิว นคานํ ครุฬมิว ทิชานํ สีหมิว มิคานํ อุทธิมิว อณฺณวานํ อธิคจฺฉึ, ตํ สตฺถารํ ชินปวรํ มเหสินฺติ – เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทสฺเส ปหาย, มโหทธึ หํโสริว อชฺฌปตฺโต’’ติ.
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ,
หุรํ โคตมสาสนา ‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ’;
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ. เยติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จฺเ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขึสุ เทสยึสุ ¶ ปฺปึสุ ปฏฺปึสุ วิวรึสุ วิภชึสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ – เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ.
หุรํ โคตมสาสนาติ หุรํ โคตมสาสนา, ปรํ โคตมสาสนา, ปุเร โคตมสาสนา, ปมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา [ตถาคตสาสนา เทวสาสนา (สฺยา. ก.)] อรหนฺตสาสนาติ – หุรํ โคตมสาสนา.
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตีติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ – อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.
สพฺพํ ¶ ตํ อิติหีติหนฺติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรมฺปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ ¶ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิฺาตํ น อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ยํ กถยึสูติ – สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหึสาวิตกฺกวฑฺฒนํ าติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ – สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, หุรํ โคตมสาสนา;
‘อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺส’ติ;
สพฺพํ ¶ ตํ อิติหีติหํ, สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒน’’นฺติ.
เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส.
เอโก ตโมนุทาสีโนติ. เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํ วิลปนฺตานํ าติสงฺฆํ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก.
กถํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก? เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ ¶ ¶ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ [มนุสฺสราหเสยฺยกานิ (สฺยา. ก.)] ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ [ปฏิสลฺลาณสารุปฺปานิ (ก.)]. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ ¶ , เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก.
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจึ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินึ [ตณฺหํ ชาลินึ (สฺยา.)] วิสฏํ [สริตํ (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ [เอวมาทีนวํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๑๕] ตฺวา, ตณฺหํ [ตณฺหา (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๙๑] ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.
กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก.
กถํ ¶ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.
‘‘เอกายนํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ [อตรึสุ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๔๐๙; มหานิ. ๑๙๑] ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ.
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ ¶ . ภควา เตน โพธิาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิ. อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สพฺพํ ตํ เตน โพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสิ. เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
ตโมนุโทติ ภควา ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ ¶ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. อาสีโนติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ – อาสีโน [อาสิโน (ก.)].
นคสฺส ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.
เอวมฺปิ ภควา อาสีโน…เป… อถ วา, ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ – เอโก ตโมนุทาสีโน.
ชุติมา โส ปภงฺกโรติ. ชุติมาติ ชุติมา มติมา ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. ปภงฺกโรติ ปภงฺกโร อาโลกกโร โอภาสกโร ทีปงฺกโร ปทีปกโร อุชฺโชตกโร ปชฺโชตกโรติ – ชุติมา โส ปภงฺกโร.
โคตโม ¶ ภูริปฺาโณติ โคตโม ภูริปฺาโณ าณปฺาโณ ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย.
ธโช รถสฺส ปฺาณํ, ธูโม [ธุโม (สฺยา.)] ปฺาณมคฺคิโน;
ราชา รฏฺสฺส ปฺาณํ, ภตฺตา ปฺาณมิตฺถิยาติ.
เอวเมว ¶ โคตโม ภูริปฺาโณ าณปฺาโณ ปฺาธโช ปฺาเกตุ ¶ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – โคตโม ภูริปฺาโณ.
โคตโม ภูริเมธโสติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ [ภูริเมธโสติ (สฺยา.) เอวมุปริปิ] – โคตโม ภูริเมธโส. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เอโก ตโมนุทาสีโน, ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปฺาโณ, โคตโม ภูริเมธโส’’ติ.
โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
โย เม ธมฺมเทเสสีติ. โยติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน…เป… อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ¶ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ ¶ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส ¶ อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ ¶ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘โย เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.
กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสีติ กึ นุ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสิ อเปสิ อปคจฺฉิ [อปคจฺฉสิ (สฺยา. ก.)] วินา โหสีติ – กึ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ.
มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิยาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ – มุหุตฺตมปิ. ปิงฺคิยาติ พาวรี ตํ นตฺตารํ นาเมน อาลปติ.
โคตมา ¶ ¶ ภูริปฺาณาติ โคตมา ภูริปฺาณา าณปฺาณา ปฺาธชา ปฺาเกตุมฺหา ปฺาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปฺาณา.
โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ¶ ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘กึนุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติ.
โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
โย เต ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา…เป… ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ…เป… นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เต ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ – เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ – เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา ¶ อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ; ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ¶ . ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส ¶ นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โย เต ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.
นาหํ ¶ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา.
นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามีติ นาหํ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสามิ อเปมิ อปคจฺฉามิ วินา โหมีติ – นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ.
มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณาติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ มุหุตฺตมปิ. พฺราหฺมณาติ คารเวน มาตุลํ อาลปติ.
โคตมา ภูริปฺาณาติ โคตมา ภูริปฺาณา าณปฺาณา ปฺาธชา ปฺาเกตุมฺหา ปฺาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ – โคตมา ภูริปฺาณา.
โคตมา ภูริเมธสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. ภควา อิมาย เมธาย ปฺาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ – โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘นาหํ ¶ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปฺาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติ.
โย ¶ เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ ¶ , ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
โย เม ธมฺมมเทเสสีติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสีติ. ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ – โย เม ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิฺูหีติ, เอวํ สนฺทิฏฺิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺิกํ. อกาลิกนฺติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเว ธมฺเม อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ – สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺติ ¶ . ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘โย ¶ ¶ เม ธมฺมมเทเสสิ, สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี’’ติ.
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ [นมสฺสมาโนว วเสมิ (สี. อฏฺ.) … วิวสามิ (สฺยา.)] รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ.
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ยถา จกฺขุมา ปุริโส อาโลเก รูปคตานิ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺย โอโลเกยฺย นิชฺฌาเยยฺย ¶ อุปปริกฺเขยฺย, เอวเมวาหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ มนสา ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว.
รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโตติ รตฺติฺจ ทิวา จ พุทฺธานุสฺสตึ มนสา ภาเวนฺโต อปฺปมตฺโตติ – รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต.
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติ. นมสฺสมาโนติ กาเยน วา นมสฺสมาโน, วาจาย วา นมสฺสมาโน, จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺการมาโน ครุการมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน รตฺตินฺทิวํ วิวเสมิ อตินาเมมิ อติกฺกเมมีติ – นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ.
เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสนฺติ ตาย พุทฺธานุสฺสติยา ภาเวนฺโต อวิปฺปวาโสติ ตํ มฺามิ, อวิปฺปวุฏฺโติ ตํ มฺามิ ชานามิ. เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาสํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว, รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตึ, เตเนว มฺามิ อวิปฺปวาส’’นฺติ.
สทฺธา ¶ จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม ¶ โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ.
สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จาติ. สทฺธาติ ยา จ ภควนฺตํ อารพฺภ สทฺธา สทฺทหนา ¶ [สทฺธหนา (ก.)] โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ. ปีตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] โมทนา อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส. มโนติ ยฺจ ภควนฺตํ อารพฺภ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. สตีติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ สมฺมาสตีติ – สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ.
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหาติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนา นาเปนฺติ น คจฺฉนฺติ น วิชหนฺติ น วินาเสนฺตีติ – นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา.
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโติ. ยํ ยํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ วชติ คจฺฉติ กมติ อภิกฺกมติ. ภูริปฺโติ ภูริปฺโ มหาปฺโ ติกฺขปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ¶ . ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปฺาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ – ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ.
ส เตน เตเนว นโตหมสฺมีติ โส เยน พุทฺโธ เตน เตเนว นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ – ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘สทฺธา ¶ จ ปีติ จ มโน สติ จ, นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปฺโ, ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี’’ติ.
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต.
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสาติ ชิณฺณสฺส วุฑฺฒสฺส มหลฺลกสฺส อทฺธคตสฺส วโยอนุปฺปตฺตสฺส. ทุพฺพลถามกสฺสาติ ทุพฺพลถามกสฺส อปฺปถามกสฺส ปริตฺตถามกสฺสาติ – ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส.
เตเนว ¶ กาโย น ปเลติ ตตฺถาติ กาโย เยน พุทฺโธ เตน น ปเลติ น วชติ น คจฺฉติ นาติกฺกมตีติ – เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ.
สงฺกปฺปยนฺตาย ¶ วชามิ นิจฺจนฺติ สงฺกปฺปคมเนน วิตกฺกคมเนน าณคมเนน ปฺาคมเนน พุทฺธิคมเนน วชามิ คจฺฉามิ อติกฺกมามีติ – สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ.
มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตติ. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป… ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโตติ มโน เยน พุทฺโธ เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโตติ – มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส, เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ, มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต’’ติ.
ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวึ;
อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
ปงฺเก ¶ สยาโน ปริผนฺทมาโนติ. ปงฺเก สยาโนติ กามปงฺเก กามกทฺทเม กามกิเลเส กามพฬิเส กามปริฬาเห กามปลิโพเธ เสมาโน สยมาโน วสมาโน อาวสมาโน ปริวสมาโน [อวเสมาโน ปริเสมาโน (สฺยา.)] ติ – ปงฺเก สยาโน. ปริผนฺทมาโนติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ทิฏฺิผนฺทนาย ผนฺทมาโน ¶ , กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมาโน, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมาโน, มโนทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมาโน, รตฺโต ราเคน ผนฺทมาโน, ทุฏฺโ โทเสน ผนฺทมาโน, มูฬฺโห โมเหน ผนฺทมาโน, วินิพนฺโธ มาเนน ผนฺทมาโน, ปรามฏฺโ ทิฏฺิยา ผนฺทมาโน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺเจน ผนฺทมาโน, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมาโน, ถามคโต อนุสเยหิ ผนฺทมาโน, ลาเภน ผนฺทมาโน, อลาเภน ผนฺทมาโน, ยเสน ผนฺทมาโน, อยเสน ผนฺทมาโน, ปสํสาย ผนฺทมาโน, นินฺทาย ผนฺทมาโน, สุเขน ผนฺทมาโน, ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ชาติยา ผนฺทมาโน, ชราย ผนฺทมาโน, พฺยาธินา ผนฺทมาโน, มรเณน ผนฺทมาโน, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมาโน, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, มานุสิเกน ทุกฺเขน…เป… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ¶ ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… โอฏฺโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน [ทาเหน (ก.) มหานิ. ๑๑] … ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน ¶ … ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิตปิตฺเตน [โลหิเตน. ปิตฺเตน (สฺยา. ก.)] … มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย ¶ … ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… าติพฺยสเนน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน ปริผนฺทมาโน ปเวธมาโน สมฺปเวธมาโนติ – ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน.
ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺติ สตฺถารโต สตฺถารํ ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คณโต คณํ ทิฏฺิยา ทิฏฺึ ปฏิปทาย ปฏิปทํ มคฺคโต มคฺคํ ปลฺลวึ อุปลฺลวึ สมฺปลฺลวินฺติ – ทีปา ทีปํ อุปลฺลวึ.
อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธนฺติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. อทฺทสาสินฺติ อทฺทสํ อทฺทกฺขึ อปสฺสึ ปฏิวิชฺฌึ. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ.
โอฆติณฺณมนาสวนฺติ. โอฆติณฺณนฺติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ¶ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – โอฆติณฺณํ. อนาสวนฺติ จตฺตาโร อาสวา – กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสวาติ – โอฆติณฺณมนาสวํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน, ทีปา ทีปํ อุปลฺลวึ;
อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสว’’นฺติ.
ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ, คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ.
ยถา ¶ อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จาติ ยถา วกฺกลิตฺเถโร [วกฺกลิ (สฺยา.)] สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา ภทฺราวุโธ เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา อาฬวิโคตโม เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก ¶ สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตยฺโย อรหตฺตปฺปตฺโตติ – ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ.
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธนฺติ เอวเมว ตฺวํ สทฺธํ มฺุจสฺสุ ปมฺุจสฺสุ สมฺปมฺุจสฺสุ อธิมฺุจสฺสุ โอกปฺเปหิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สทฺธํ มฺุจสฺสุ ปมฺุจสฺสุ สมฺปมฺุจสฺสุ อธิมฺุจสฺสุ โอกปฺเปหิ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สทฺธํ มฺุจสฺสุ ปมฺุจสฺสุ สมฺปมฺุจสฺสุ อธิมฺุจสฺสุ โอกปฺเปหิ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สทฺธํ มฺุจสฺสุ ปมฺุจสฺสุ, สมฺปมฺุจสฺสุ อธิมฺุจสฺสุ โอกปฺเปหีติ – เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ.
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ มจฺจุเธยฺยํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺติ ตฺวํ ปารํ คมิสฺสสิ, ปารํ อธิคมิสฺสสิ, ปารํ ผสฺสิสฺสสิ, ปารํ สจฺฉิกริสฺสสีติ – คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ. เตนาห ภควา –
‘‘ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ,
คมิสฺสสิ ¶ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปาร’’นฺติ.
เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏจฺฉโท ¶ [วิวฏจฺฉทโน (ก.) สทฺทนีติปทมาลา โอโลเกตพฺพา] สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา [ปฏิภาณวา (สฺยา.)] .
เอส ภิยฺโย ปสีทามีติ เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ ¶ , ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามิ; ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย สทฺทหามิ, ภิยฺโย ภิยฺโย โอกปฺเปมิ, ภิยฺโย ภิยฺโย อธิมุจฺจามีติ – เอส ภิยฺโย ปสีทามิ.
สุตฺวาน มุนิโน วโจติ. มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สุตฺวาน มุนิโน วโจติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวาน อุคฺคเหตฺวาน อุปธารยิตฺวาน อุปลกฺขยิตฺวานาติ – สุตฺวาน มุนิโน วโจ.
วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธติ. ฉทนนฺติ ปฺจ ฉทนานิ – ตณฺหาฉทนํ, ทิฏฺิฉทนํ, กิเลสฉทนํ, ทุจฺจริตฉทนํ, อวิชฺชาฉทนํ. ตานิ ฉทนานิ พุทฺธสฺส ภควโต วิวฏานิ วิทฺธํสิตานิ สมุคฺฆาฏิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา พุทฺโธ วิวฏจฺฉโท. พุทฺโธติ โย โส ภควา…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ.
อขิโล ปฏิภานวาติ. อขิโลติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา. เต ขิลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ¶ พุทฺโธ อขิโล.
ปฏิภานวาติ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติ ปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ [ปกติยา (ก.)] ปริยาปุตํ [ปริยาปุฏํ (สฺยา. ก.)] โหติ สุตฺตํ ¶ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภาติ [ปฏิภายติ (ก.)] – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา.
กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา โหติ อตฺเถ จ าเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาาเน จ. ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
กตโม ¶ อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามฺผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิฺาโย. ตสฺส อตฺโถ าโต, ธมฺโม าโต, นิรุตฺติ าตา. อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติ. อิเมสุ ตีสุ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ภควา อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – อขิโล ปฏิภานวา ¶ . เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ, อขิโล ปฏิภานวา’’ติ.
อธิเทเว [อติเทเว (ก.)] อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ [ปโรวรํ (สี. อฏฺ.)] ;
ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานตํ.
อธิเทเว อภิฺายาติ. เทวาติ ตโย เทวา – สมฺมุติเทวา [สมฺมภิเทวา (สฺยา.)], อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน [กตเม สมฺมติเทวา ราชาโน (สฺยา.) เอวมุปริปิ] จ ราชกุมาโร จ เทวิโย จ. อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวา. กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวตึสา เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา, เย จ เทวา ตทุตฺตริ. อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา. กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตา ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา, เย จ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา. อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา. ภควา สมฺมุติเทเว อธิเทวาติ อภิฺาย อุปปตฺติเทเว อธิเทวาติ อภิฺาย, วิสุทฺธิเทเว อธิเทวาติ ¶ อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อธิเทเว อภิฺาย.
สพฺพํ ¶ เวทิ ปโรปรนฺติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อฺาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌิ. กตเม อตฺตโน ¶ อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมา.
กตเม ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา. เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อฺาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ.
ปฺหานนฺตกโร สตฺถาติ ภควา ปารายนิกปฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สภิยปฺหานํ [ปริสปฺหานํ (สฺยา.), ปิงฺคิยปฺหานํ (ก.)] อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สกฺกปฺหานํ…เป… สุยามปฺหานํ… ภิกฺขุปฺหานํ… ภิกฺขุนีปฺหานํ… อุปาสกปฺหานํ… อุปาสิกาปฺหานํ… ราชปฺหานํ… ขตฺติยปฺหานํ… พฺราหฺมณปฺหานํ… เวสฺสปฺหานํ… สุทฺทปฺหานํ… เทวปฺหานํ… พฺรหฺมปฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโรติ – ปฺหานนฺตกโร. สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโห. ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ [นิตฺตาเรติ (สฺยา. ก.)] ปตาเรติ, เขมนฺตภูมึ ¶ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ…เป… พฺยาธิกนฺตารํ… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ, ราคกนฺตารํ ตาเรติ, โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ ตาเรติ, โมหคหนํ… ทิฏฺิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺถาเรติ ปตาเรติ; เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ – เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ วา, ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตาติ, เอวํ ภควา สตฺถวาโห. อถ วา, ภควา อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส ¶ สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ, เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – ปฺหานนฺตกโร สตฺถา.
กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ สกงฺขา อาคนฺตฺวา นิกฺกงฺขา สมฺปชฺชนฺติ, สลฺเลขา อาคนฺตฺวา นิลฺเลขา สมฺปชฺชนฺติ, สทฺเวฬฺหกา อาคนฺตฺวา นิทฺเวฬหกา สมฺปชฺชนฺติ, สวิจิกิจฺฉา อาคนฺตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉา สมฺปชฺชนฺติ, สราคา อาคนฺตฺวา วีตราคา สมฺปชฺชนฺติ, สโทสา อาคนฺตฺวา วีตโทสา สมฺปชฺชนฺติ, สโมหา อาคนฺตฺวา วีตโมหา สมฺปชฺชนฺติ, สกิเลสา อาคนฺตฺวา นิกฺกิเลสา สมฺปชฺชนฺตีติ – กงฺขีนํ ปฏิชานตํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘อธิเทเว ¶ อภิฺาย, สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปฺหานนฺตกโร สตฺถา, กงฺขีนํ ปฏิชานต’’นฺติ.
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตํ.
อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺติ อสํหีรํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อสํหีรนฺติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพาสเวหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ อสํหาริยํ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํ.
อสํกุปฺปนฺติ อสํกุปฺปํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ…เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. นิพฺพานสฺส [ยสฺส (สฺยา.)] น อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย นตฺถิ, น ตสฺส อฺถตฺตํ [ตสฺส อฺทตฺถุ (สฺยา.)] ปฺายติ. นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ – อสํหีรํ อสํกุปฺปํ.
ยสฺส ¶ นตฺถิ อุปมา กฺวจีติ. ยสฺสาติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมาติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจีติ ¶ กฺวจิ กิมฺหิจิ ¶ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขาติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. คมิสฺสามีติ คมิสฺสามิ อธิคมิสฺสามิ ผสฺสิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – อทฺธา คมิสฺสามิ. น เมตฺถ กงฺขาติ. เอตฺถาติ นิพฺพาเน กงฺขา นตฺถิ, วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, ทฺเวฬฺหกํ นตฺถิ, สํสโย นตฺถิ, น สติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒติ – อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา.
เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ. เอวํ มํ ธาเรหีติ เอวํ มํ อุปลกฺเขหิ. อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ นิพฺพานาธิมุตฺตนฺติ – เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย –
‘‘อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา, เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ.
ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส อฏฺารสโม.
ปารายนวคฺโค สมตฺโต.
ขคฺควิสาณสุตฺโต
ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส
ปมวคฺโค
สพฺเพสุ ¶ ¶ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺเพสูติ. ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จ. ตสาติ เยสํ ตสิตตณฺหา อปฺปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภาสนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสา. ถาวราติ เยสํ ตสิตตณฺหา ปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา ปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา. ทณฺฑนฺติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ วจีทณฺโฑ มโนทณฺโฑ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สพฺเพสุ ภูเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวา.
อวิเหยํ ¶ อฺตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา [อรุยา (สฺยา.), อทฺทุยา (ก.)] วา รชฺชุยา วา อวิเหยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหยนฺโตติ – อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ.
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ. นาติ ปฏิกฺเขโป; ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. สหายนฺติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, คมนาคมนํ ผาสุ, านํ ผาสุ, นิสชฺชนํ ผาสุ, สยนํ [นิปชฺชนํ (สฺยา.)] ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, อุลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ ¶ . น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต ¶ สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺถเยยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิจฺเฉยฺย [อิจฺฉิสฺสติ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อนาคตวิภตฺติยา] สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ – น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน [ตณฺหาปหานฏฺเน (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนกํ นมุจึ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินึ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํคเมสิ.
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
เอวํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ¶ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ มคฺคปจฺเจกสมฺพุทฺโธ าณปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ ¶ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ…เป… ¶ ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ; ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ…เป… นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิ.
อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ – เอโก.
จเรติ อฏฺ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยา. อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามฺผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต สาวเกสุ. อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ¶ , สติจริยา ¶ จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย. อปราปิ อฏฺ จริยาโย – อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ – อายตนจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ – วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺ จริยาโย – ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ¶ , ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺ จริยาโย.
ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค. ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป ¶ , อติสีตลํ วุจฺจติ หิมกปฺโป, มหาอุทกกฺขนฺโธ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิฺาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกปฺโปติ; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตตฺถ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติ. สํสคฺคาติ ทฺเว สํสคฺคา – ทสฺสนสํสคฺโค จ สวนสํสคฺโค จ. กตโม ทสฺสนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ ปสฺสติ อิตฺถึ วา กุมารึ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ – เกสา วา โสภนา [โสภณา (สฺยา.)] มุขํ วา โสภนํ อกฺขี วา โสภนา กณฺณา วา โสภนา ¶ นาสา วา โสภนา โอฏฺา วา โสภนา ทนฺตา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ คีวา วา โสภนา ถนา วา โสภนา อุรํ วา โสภนํ อุทรํ วา โสภนํ กฏิ วา โสภนา อูรู วา โสภนา ชงฺฆา วา โสภนา หตฺถา วา โสภนา ปาทา วา โสภนา องฺคุลิโย วา โสภนา นขา วา โสภนาติ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ [อนุสฺสรติ (ก.)] อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ ทสฺสนสํสคฺโค.
กตโม สวนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ สุณาติ – ‘‘อสุกสฺมึ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ ¶ . สุตฺวา สุณิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ สวนสํสคฺโค.
สฺเนหาติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ. กตโม ตณฺหาสฺเนโห? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ [สีมกตํ มริยาทิกตํ (สฺยา.)] โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม’’. รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ ¶ – อยํ ตณฺหาสฺเนโห.
กตโม ¶ ทิฏฺิสฺเนโห? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห [ปติฏฺาโห (ก.)] อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิสฺเนโห.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติ ทสฺสนสํสคฺคปจฺจยา จ สวนสํสคฺคปจฺจยา จ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา.
สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ. สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ [วิโลปมฺปิ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗๐] หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตเมนํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารี. อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติ. ตเมนํ ¶ ราชา ตํ ปริภาสติ. โส ปริภาสปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ – อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา ¶ สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา รฏฺพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา, อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติ. โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ¶ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา ตสฺเสว [ตสฺส (สฺยา.)] ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา. โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา [วิวิธานิ กมฺมกรณานิ (ก.)] การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺเฑหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ ¶ , ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ [เอรกวฏฺฏิกมฺปิ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๙] กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติ. โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโร.
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมึ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ ¶ ¶ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] กุารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ. ตเมนํ ¶ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน มหานิรโย –
จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
กทริยาตปนา [กทริยา ตาปนา (ก.) มหานิ. ๑๗๐] โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
ปุรตฺถิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ¶ ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหฺติ.
ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุริมาย ปฏิหฺติ.
ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหฺติ.
อุตฺตราย ¶ จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหฺติ.
เหฏฺโต จ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมึ ปฏิหฺติ.
ฉทนมฺหา ¶ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหฺติ.
อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺา อุปริ ปสฺสโต.
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (ก.)].
ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปิ มสิ.
ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ.
ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ, ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;
อภินิกฺขมิตาสา ¶ เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโน.
น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ.
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ, ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ.
อาทีนวํ ¶ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติ. สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ ¶ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต [ปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)] ;
เอตํ ภยํ สนฺถเว [สนฺธเว (ก.)] เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ. มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต [ปพฺพชิตมิตฺโต (ก.) เอวมุปริปิ] จ. กตโม อคาริกมิตฺโต? อิเธกจฺโจ ทุทฺททํ ททาติ, ทุจฺจชํ จชติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ, คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ [ปริคุยฺหติ (สฺยา. ก.)], อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ, ขีเณ นาติมฺติ – อยํ อคาริกมิตฺโต.
กตโม อนาคาริกมิตฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จ อฏฺาเน นิโยเชติ อธิสีเล สมาทเปติ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยเค สมาทเปติ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ…เป… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยเค สมาทเปติ – อยํ อนาคาริกมิตฺโต.
สุหชฺชา ¶ ¶ วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ [นิสชฺชา (ก.)] ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถนฺติ มิตฺเต จ สุหชฺเช จ สนฺทิฏฺเ จ สมฺภตฺเต จ สหาเย จ อนุกมฺปมาโน อนุเปกฺขมาโน อนุคณฺหมาโน อตฺตตฺถมฺปิ ปรตฺถมฺปิ อุภยตฺถมฺปิ หาเปติ, ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, ปรมตฺถมฺปิ หาเปติ ปหาเปติ ปริหาเปติ ปริธํเสติ ปริวชฺเชติ [ปริสชฺเชติ (สฺยา.)] อนฺตรธาเปตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถํ.
ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ [เยปิ (ก.) เอวํ จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๕๑] เม อฺเ ทาตุํ วา กาตุํ วา มฺนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ¶ สมฺปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ, ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ. ตุมฺเหหิ อหํ ายามิ – อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโกติ ¶ . เอวํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺามิ. อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา [ปริจฺจชิตฺวา (สฺยา.)] อฺเ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถาติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต.
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ. ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ¶ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ [สุํสุมารภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. สนฺถเวติ ทฺเว สนฺถวา – ตณฺหาสนฺถโว จ ทิฏฺิสนฺถโว จ…เป… อยํ ตณฺหาสนฺถโว…เป… อยํ ทิฏฺิสนฺถโว. เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน ¶ อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว [วํเส กฬีโรว (ก.)] อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโตติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมึ โปราณกา วํสา สตฺตา [เวฬุคุมฺพสฺมึ กณฺฏกา ชฏิตา สํสิพฺพิตา (สฺยา.)] วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา, เอวเมว วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ¶ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ ¶ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา ¶ วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสาลาติ วิสตฺติกา วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสาลา วา ปน ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตา วิตฺถตาติ – วิสตฺติกาติ – วํโส วิสาโลว ¶ ยถา วิสตฺโต.
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. อเปกฺขา วุจฺจนฺติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมึ ตรุณกา กฬีรกา [ตรุณกฬีรา (สฺยา.)] อสตฺตา อลคฺคา อคธิตา [อปลิเวฏฺิตา (สฺยา.)] อปลิพุทฺธา นิกฺขนฺตา นิสฺสฏา วิปฺปมุตฺตา เอวเมว. สชฺชาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺิสชฺชนา จ…เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป… อยํ ทิฏฺิสชฺชนา. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ¶ ตณฺหาสชฺชนา ปหีนา, ทิฏฺิสชฺชนา ปฏินิสฺสฏฺา. ตณฺหาสชฺชนาย ปหีนตฺตา ทิฏฺิสชฺชนาย ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ รเส น สชฺชติ โผฏฺพฺเพ น สชฺชติ กุเล…เป… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ¶ ปลิพชฺฌติ น มุจฺฉติ; นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ [อพนฺโธ (สฺยา. ก.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติ. มิโคติ ทฺเว มิคา – เอณิมิโค จ ปสทมิโค จ. ยถา อารฺิโก [อารฺโก (สฺยา. ก.)] มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน [อรฺเ วสมาโน (สฺยา.)] วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารฺิโก มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว ¶ ¶ กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ [ปรํ (ก.) ม. นิ. ๑.๒๗๑] วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ . อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ ¶ คโต ปาปิมโต’, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ปาปิมโต’’ติ – มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย.
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ. วิฺูติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. นโรติ สตฺโต มาณโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส ¶ วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ วิฺู นโร เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน, ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกายาติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ ¶ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกายาติ สหายมชฺเฌ วาเสปิ าเนปิ คมเนปิ จาริกายปิ อตฺตตฺถมนฺตนา ปรตฺถมนฺตนา อุภยตฺถมนฺตนา ทิฏฺธมฺมิกตฺถมนฺตนา สมฺปรายิกตฺถมนฺตนา ปรมตฺถมนฺตนา [อุภยตฺถมนฺตนา (ก.)] ติ ¶ – อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย.
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ อนภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ พาลานํ อสปฺปุริสานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถยสาวกานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. อภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺานา ¶ …เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ขิฑฺฑา [ขิฏฺฏา (ก.)] รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ [วิปฺปโยคมฺปิ (ก.)] วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติ. ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑา. กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, ถรูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ ¶ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺคจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ. อยํ กายิกา ขิฑฺฑา.
กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สฺยา.), มุขทินฺทิมกํ (ก.)] มุขจลิมกํ มุขเกรกํ [มุขเภรุกํ (สฺยา.)] มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาสํ คีตํ ทวกมฺมํ. อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา.
รตีติ อนุกฺกณฺิตาธิวจนเมตํ รตีติ. สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติ ขิฑฺฑา จ รติ จ สหายมชฺเฌ โหตีติ – ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ.
ปุตฺเตสุ ¶ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต ¶ , ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหตึ เปมนฺติ ปุตฺเตสุ จ อธิมตฺตํ โหติ เปมนฺติ – ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ.
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, อิเม สตฺตา ปิยา.
กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อิเม สงฺขารา ปิยา. ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ปิยานํ วิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน อฏฺฏิยมาโน หรายมาโนติ – ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ขิฑฺฑา ¶ รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติ. จาตุทฺทิโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๐๘] ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน…เป… มุทิตาสหคเตน…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ…เป… อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา [อปฺปฏิกุลา (พหูสุ)] โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ ¶ , เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย ¶ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ; กรุณาย ภาวิตตฺตา มุทิตาย ภาวิตตฺตา อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ…เป… เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺตีติ – จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ.
สนฺตุสฺสมาโน ¶ อิตรีตเรนาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ [อปฺปฏิรูปํ (สฺยา.)] อาปชฺชติ. อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปสนฺโน [อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)] อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต. สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน…เป… ¶
สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน…เป… สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ. อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. ตาย จ อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโตติ – สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน.
ปริสฺสยานํ ¶ สหิตา อฉมฺภีติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. ๕] หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา ¶ อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ¶ ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา. อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ¶ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา. อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต [ตตฺร เต (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา [อุทเก อุทกาสยา (สฺยา.)] ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ ¶ , รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ ¶ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, สรสงฺกปฺปา สํฺโชนียา [สฺโชนิกา (ก.)], ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโก วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย ¶ ? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๘๘] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติ.
อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ทุฏฺโ ¶ อตฺถํ น ชานาติ, ทุฏฺโ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูฬฺโห ¶ อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นรนฺติ.
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย ¶ . กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ [สผลนฺติ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๕๐].
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [จงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๒๗๓-๒๗๔].
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
ปริสฺสยานํ สหิตาติ ปริสฺสเย สหิตา อาราธิตา อชฺโฌตฺถริตา ปริยาทิตา ปฏินิสฺสตาติ – ปริสฺสยานํ สหิตา. อฉมฺภีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – ปริสฺสยานํ สหิตา อจฺฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทุสฺสงฺคหา ¶ ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกติ ปพฺพชิตาปิ อิเธกจฺเจ นิสฺสเยปิ ทิยฺยมาเน อุทฺเทเสปิ ทิยฺยมาเน ปริปุจฺฉายปิ [ปริปุจฺเฉปิ (ก.)] ทิยฺยมาเน จีวเรปิ ทิยฺยมาเน ปตฺเตปิ ทิยฺยมาเน โลหถาลเกปิ ทิยฺยมาเน ธมฺมกรเณปิ [ธมฺมกรเกปิ (สฺยา.)] ทิยฺยมาเน ปริสฺสาวเนปิ ทิยฺยมาเน ถวิเกปิ ทิยฺยมาเน อุปาหเนปิ ทิยฺยมาเน กายพนฺธเนปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อฺาจิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก.
อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตาติ คหฏฺาปิ อิเธกจฺเจ หตฺถิมฺหิปิ ทิยฺยมาเน…เป… รเถปิ เขตฺเตปิ วตฺถุมฺหิปิ หิรฺเปิ สุวณฺเณปิ ทิยฺยมาเน คาเมปิ…เป… นิคเมปิ นคเรปิ… รฏฺเปิ… ชนปเทปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อฺาจิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ¶ ปฏิโลมวุตฺติโน อฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ – อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา.
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวาติ อตฺตานํ เปตฺวา สพฺเพ อิมสฺมึ อตฺเถ ปรปุตฺตา. เตสุ ปรปุตฺเตสุ อปฺโปสฺสุกฺโก หุตฺวา อพฺยาวโฏ หุตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวาติ – อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทุสฺสงฺคหา ¶ ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอโรปยิตฺวา [โวโรปยิตฺวา (สฺยา.)] คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต [สํสีนปตฺโต (สี. อฏฺ.)] ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ มาลา จ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ อาภรณฺจ ปิลนฺธนฺจ วตฺถฺจ ปารุปนฺจ เวนฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ [นหาปนํ (สฺยา.)] สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ ¶ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ [นาลิกํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๑.๑๖] ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาฬพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ¶ ทีฆทสานิ [ทีฆรสฺสานิ (สฺยา.)] อิติ วา. โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปสฺสมฺภยิตฺวาติ – โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ.
สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโรติ ยถา โกวิฬารสฺส ปตฺตานิ ฉินฺนานิ สฺฉินฺนานิ ปติตานิ ปริปติตานิ, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส คิหิพฺยฺชนานิ ฉินฺนานิ สฺฉินฺนานิ ปติตานีติ – สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ. วีโรติ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโวติ วีโร, วิคตโลมหํโสติ วีโร.
วิรโต อิธ [อารโต อิเธว (สฺยา.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] สพฺพปาเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร [วีโร (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
คิหิพนฺธนานิ ¶ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฏสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตฺจ วตฺถุ จ หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียวตฺถุ.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร,
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ;
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปโม วคฺโค.
ทุติยวคฺโค
สเจ ¶ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวึ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – สเจ ลเภถ นิปกํ สํหายํ.
สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติ. สทฺธึ จรนฺติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺติ ปเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ, ทุติเยนปิ ฌาเนน… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ, เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหารึ, กรุณายปิ…เป… มุทิตายปิ… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหารึ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ ¶ , วิฺาณฺจ อายตนสมาปตฺติยาปิ…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ ¶ สาธุวิหารึ, นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ. ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวินฺติ – สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป… เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สพฺเพ ปริสฺสเย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ.
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน นิปเกน ปณฺฑิเตน ปฺวนฺเตน พุทฺธิมนฺเตน าณินา วิภาวินา เมธาวินา สหาเยน สทฺธึ อตฺตมโน ตุฏฺมโน หฏฺมโน ปหฏฺมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน. สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน ¶ สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ ¶ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา’’ติ.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ โน เจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวึ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ.
สทฺธึ จรํ ¶ สาธุวิหาริ ธีรนฺติ. สทฺธึ จรนฺติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺติ ปเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ…เป… นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ. ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวินฺติ – สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหายาติ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต วิชิตสงฺคาโม นิหตปจฺจามิตฺโต ลทฺธาธิปฺปาโย ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร รฏฺฺจ ชนปทฺจ โกสฺจ โกฏฺาคารฺจ ปหูตหิรฺสุวณฺณํ นครฺจ ปริจฺจชิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ ¶ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทา วุจฺจติ โย โส สหาโย อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน ¶ สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน ¶ … อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ. อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทํ ปสํสาม โถเมม กิตฺเตม วณฺเณมาติ – อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ.
เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายาติ เสฏฺา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน; สมา สทิสา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน. เสฏฺา วา สหายา สทิสา วา สหายา เสวิตพฺพา ภชิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพา ปริปุจฺฉิตพฺพา ปริปฺหิตพฺพาติ – เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ อตฺถิ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี อตฺถิ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีติ. กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กุหนาย ลปนาย เนมิตฺติกตาย นิปฺเปสิกตาย ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคึสนตาย (สฺยา.)] ทารุทาเนน เวฬุทาเนน ปตฺตทาเนน ปุปฺผทาเนน ผลทาเนน สินานทาเนน จุณฺณทาเนน มตฺติกาทาเนน ทนฺตกฏฺทาเนน มุโขทกทาเนน จาฏุกมฺยตาย [ปาตุกมฺยตาย (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๙] มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)] ปาริภฏฺยตาย ปีมทฺทิกตาย วตฺถุวิชฺชาย ติรจฺฉานวิชฺชาย องฺควิชฺชาย นกฺขตฺตวิชฺชาย ทูตคมเนน ปหิณคมเนน ชงฺฆเปสนิเยน เวชฺชกมฺเมน นวกมฺเมน [ทูตกมฺเมน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๙] ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน ทานานุปฺปทาเนน ¶ , อธมฺเมน วิสเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี.
กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น กุหนาย น ลปนาย น เนมิตฺติกตาย ¶ น นิปฺเปสิกตาย น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย น ทารุทาเนน น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น จุณฺณทาเนน น มตฺติกาทาเนน น ทนฺตกฏฺทาเนน น มุโขทกทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏฺยตาย น ปีมทฺทิกตาย น วตฺถุวิชฺชาย น ติรจฺฉานวิชฺชาย น ¶ องฺควิชฺชาย น นกฺขตฺตวิชฺชาย น ทูตคมเนน น ปหิณคมเนน น ชงฺฆเปสนิเยน น เวชฺชกมฺเมน น นวกมฺเมน น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน น ทานานุปฺปทาเนน, ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ เอเต อนวชฺชโภชี อลทฺธา อลภิตฺวา อนธิคนฺตฺวา อวินฺทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวาติ – เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ [สํฆฏฺฏมานานิ (สุ. นิ. ๔๘)] ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานีติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ ชาตรูปสฺส. ปภสฺสรานีติ ปริสุทฺธานิ ปริโยทาตานีติ – ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ.
กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานีติ กมฺมารปุตฺโต วุจฺจติ สุวณฺณกาโร. กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานีติ กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ สุกตานิ สุปริกมฺมกตานีติ – กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ.
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมินฺติ ภุโช วุจฺจติ หตฺโถ. ยถา เอกสฺมึ หตฺเถ ทฺเว นูปุรานิ [ธุวรานิ (สฺยา.)] ฆฏฺเฏนฺติ [ฆเฏนฺติ (สฺยา.)]; เอวเมว สตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยํ ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คตึ อุปปตฺติยา ¶ อุปปตฺตึ ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ ภเวน ภวํ สํสาเรน สํสารํ วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺตา ¶ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทิสฺวา ¶ สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสาติ ตณฺหาทุติโย วา โหติ ปุคฺคลทุติโย วา. กถํ ตณฺหาทุติโย โหติ? ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ยสฺเสสา ตณฺหา อปฺปหีนา, โส วุจฺจติ ตณฺหาทุติโย.
ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตีติ.
เอวํ ตณฺหาทุติโย วา โหติ.
กถํ ปุคฺคลทุติโย โหติ? อิเธกจฺโจ น อตฺถเหตุ [อตฺตเหตุ (สฺยา.)] น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ; เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ ¶ คนฺธกถํ าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๑๗, ๒๐๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๐ ปสฺสิตพฺพํ] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ ¶ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ กเถติ. เอวํ ปุคฺคลทุติโย โหตีติ – เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส.
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาติ วาจาภิลาโป วุจฺจติ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ…เป… อิติภวาภวกถํ. อภิสชฺชนา วาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺิสชฺชนา จ…เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป… อยํ ทิฏฺิสชฺชนาติ – วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา.
เอตํ ¶ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโนติ. ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ¶ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. จิตฺราติ นานาวณฺณา รูปา นานาวณฺณา สทฺทา นานาวณฺณา คนฺธา นานาวณฺณา รสา นานาวณฺณา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. มธุราติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ม. นิ. ๑.๑๖๗ ปสฺสิตพฺพํ] – ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มิฬฺหสุขํ [มีฬฺหสุขํ (ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๒๘)] ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ, น เสวิตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น พหุลีกาตพฺพํ, ‘ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ วทามี’’ติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติ. มโนติ ¶ ยํ จิตฺตํ…เป… ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. มโน รเมนฺติ โถเมนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา.
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺติ นานาวณฺเณหิ รูเปหิ…เป… นานาวณฺเณหิ โผฏฺพฺเพหิ จิตฺตํ มเถนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ.
อาทีนวํ ¶ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนาย ยทิ สงฺขาเนน ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน ยทิ อิสฺสตฺเถน [อิสฺสฏฺเน (สฺยา.), อิสฺสตฺเตน (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๗] ยทิ ราชโปริเสน ยทิ สิปฺปฺตเรน, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ สมฺผสฺสมาโน [ริสฺสมาโน (ม. นิ. ๑.๑๖๗)] ขุปฺปิปาสาย มียมาโน; อยํ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา นาภินิปฺผชฺชนฺติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘โมฆํ วต เม อุฏฺานํ, อผโล วต เม วายาโม’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ตสฺส ¶ เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา อภินิปฺผชฺชนฺติ, โส เตสํ โภคานํ อารกฺขาธิกรณํ ทุกฺขํ ¶ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา. ก.)] ปฏิสํเวเทติ – ‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ. โส โสจติ…เป… สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ โน นตฺถี’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ. เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺหํ [อุภโตวิยูฬฺหํ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] สงฺคามํ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ¶ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ [สตฺติยาปิ (ม. นิ. ๑.๑๖๗, ๑๗๘)] วิชฺฌนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อทฺทาวเลปนา [อทฺธาวเลปนา (สฺยา.)] อุปการิโย ¶ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ, อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ ฉกณกายปิ [ฉกณฏิยาปิ (สฺยา.), ปกฺกฏฺิยา (สี. อฏฺ.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] โอสิฺจนฺติ อภิวคฺเคนปิ โอมทฺทนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ ¶ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ นิลฺโลปมฺปิ หรนฺติ เอกาคาริกมฺปิ กโรนฺติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺนฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉนฺติ. ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ…เป… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ. เต กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สมฺปรายิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ’’.
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ กามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ ¶ เมตนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภยนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. โรโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คณฺโฑติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สลฺลนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สงฺโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ปงฺโกติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คพฺโภติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ [ฉนฺทราควินิพนฺโธ (สฺยา. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๘.๕๖] ทิฏฺธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ…เป… โรโคติ… คณฺโฑติ… สลฺลนฺติ… สงฺโคติ… ปงฺโกติ… คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติ.
ภยํ ทุกฺขฺจ โรโค จ, คณฺโฑ สลฺลฺจ สงฺโค จ;
ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;
ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน.
โอติณฺโณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;
ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชฺํ น ริจฺจติ [น ริฺจติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๔.๒๕๑].
โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;
ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติ.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ.
เอตํ ¶ ¶ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา ¶ วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิรึสเป (สฺยา.), ฑํสมกสสรีสเป (ก.)] จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสนฺติ. สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติ. อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหติ. ขุทา [ขุทฺทา (สฺยา. ก.)] วุจฺจติ ฉาตโก. ปิปาสา วุจฺจติ อุทกปิปาสาติ – สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ.
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จาติ. วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา ¶ วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา [ตาลวณฺฑวาตา (ก.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๓] วิธูปนวาตา. อาตโป วุจฺจติ สูริยสนฺตาโป. ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ.
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีตฺจ ¶ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร [วีหรํ (สุ. นิ. ๕๓)] อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นาโคว ¶ ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ นาโค วุจฺจติ หตฺถินาโค. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ นาโค. กึการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นาโค? อาคุํ น กโรตีติ นาโค; น คจฺฉตีติ นาโค; น อาคจฺฉตีติ นาโค. กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา ¶ สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ กปฺเปหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค.
กถํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ ยถา โส หตฺถินาโค ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภินิวชฺเชตฺวา เอโกว อรฺวนมชฺโฌคาเหตฺวา [อรฺเ วนมชฺฌสฺส อชฺโฌคาเหตฺวา (สฺยา.)] จรติ วิหรติ ¶ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ คณํ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภิวชฺเชตฺวา เอโก [เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป (สฺยา.)] อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ ¶ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา.
สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโรติ ยถา โส หตฺถินาโค สฺชาตกฺขนฺโธ สตฺตรตโน วา โหติ อฏฺรตโน วา, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สฺชาตกฺขนฺโธ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน. ยถา โส หตฺถินาโค ปทุมี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺคปุปฺเผหิ ปทุมี, สติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน. ยถา โส หตฺถินาโค อุฬาโร ถาเมน พเลน ชเวน สูเรน, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อุฬาโร สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนนาติ – สฺชาตขนฺโธ ¶ ปทุมี อุฬาโร.
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเติ ยถา โส หตฺถินาโค ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ. ปเมนปิ ¶ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, ทุติเยนปิ ฌาเนน…เป… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ; เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, กรุณายปิ เจโตวิมุตฺติยา… มุทิตายปิ เจโตวิมุตฺติยา… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ; อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยาปิ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ… นิโรธสมาปตฺติยาปิ… ผลสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรตีติ – ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา. ก.)] สามยิกํ [อาสามายิกํ (ก.)] วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยาวตานนฺท [โส วตานนฺท (ม. นิ. ๓.๑๘๖)], ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต) [( ) นตฺถิ ม. นิ. ๓.๑๘๖], ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ. ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ ¶ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต,) สามายิกํ [สามยิกํ (สฺยา. ก.)] วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ – อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ.
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ โคตโม โคตฺเตน. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สูริยสฺส โคตฺตาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา ¶ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธุ. อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทุติโย วคฺโค.
ตติยวคฺโค
ทิฏฺีวิสูกานิ ¶ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโตติ ทิฏฺิวิสูกานิ วุจฺจนฺติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺี. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท ¶ อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ ¶ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อิมานิ ทิฏฺิวิสูกานิ. ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโตติ ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต.
ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโคติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร มคฺคา; อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโต นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโตติ – ปตฺโต นิยามํ. ปฏิลทฺธมคฺโคติ ลทฺธมคฺโค ปฏิลทฺธมคฺโค อธิคตมคฺโค ผสฺสิตมคฺโค สจฺฉิกตมคฺโคติ – ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค.
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโยติ ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ ¶ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ – อุปฺปนฺนาโณมฺหิ. อนฺเนยฺโยติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ปรเนยฺโย
น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ [ตํ (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ น ปรเนยฺโย น ปรปฺปตฺติโย ¶ น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ น ปรเนยฺโย น ¶ ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ – อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส [นิราสโย (สี. อฏฺ.) สุ. นิ. ๕๖] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโสติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา ¶ อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิลฺโลลุโป.
นิกฺกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ [ภิกฺขู (ก.) มหานิ. ๘๗] นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห – ‘‘กึ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิกํ กริตฺวา ธาเรยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อฺุฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ¶ รุกฺขมูลิโก ¶ วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา ¶ เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ. ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ตุมฺหากฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปฺุเน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ [ภวิสฺสนฺติ (มหานิ. ๘๗)]. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ, ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺเปติ านํ สณฺเปติ นิสชฺชํ [นิสชฺชนํ (ก.)] สณฺเปติ สยนํ สณฺเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ¶ ติฏฺติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว [อาปาตกชฺฌายี จ (ก.)] โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาปนา ปนา สณฺปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ [กุหายิตตฺตํ (สฺยา. ก.), วิสุทฺธิมคฺคฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ¶ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ อริยธมฺเม สนฺนิสฺสิตวาจํ ภาสติ. ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ…เป… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กฺุจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ [อาโยคพนฺธนํ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๘๗] ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูปา อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ยสฺส เอวรูโป อาจริโย ¶ …เป… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโขติ ภณติ; โย เอวรูเป วิหาเร วสติ… อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยํ วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ [อุฏฺฏณฺเฑ (ก.)] วสติ… อุปฏฺานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ.
อถ วา, โกรชิกโกรชิโก ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ ¶ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สฺุตาปฏิสฺุตฺตํ กถํ กเถติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ, อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิกฺกุโห.
นิปฺปิปาโสติ ปิปาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา ปิปาสา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิปฺปิปาโสติ – นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส.
นิมฺมกฺโข ¶ นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ. มกฺโขติ โย มกฺโข มกฺขายนา [มกฺขิยนา (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ. กสาโวติ ราโค กสาโว, โทโส กสาโว, โมโห กสาโว, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา กสาวา. โมโหติ ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อปฺปฏิเวโธ ¶ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส มกฺโข จ กสาโว จ โมโห จ วนฺตา สํวนฺตา นิทฺธนฺตา ¶ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห.
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโลเกติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเก. นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ สพฺพโลเก นิราสโส ภวิตฺวา นิตฺตณฺโห ภวิตฺวา นิปฺปิปาโส ภวิตฺวาติ – นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ ¶ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปาปํ ¶ สหายํ ปริวชฺชเยถาติ. ปาปสหาโย วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. อยํ ปาปสหาโย. ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถาติ. ปาปํ สหายํ วชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺยาติ – ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ.
อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺนฺติ อนตฺถทสฺสี วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. วิสเม นิวิฏฺนฺติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺํ, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺํ, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺํ, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺํ, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย [ปิสุณวาจาย (ก.)] นิวิฏฺํ, วิสมาย ผรุสาย วาจาย [ผรุสวาจาย (ก.)] นิวิฏฺํ, วิสเม สมฺผปฺปลาเป นิวิฏฺํ, วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺํ, วิสเม พฺยาปาเท นิวิฏฺํ, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา นิวิฏฺํ, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ ¶ นิวิฏฺํ วิสเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺํ, วิสเมสุ ปฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺํ ¶ วินิวิฏฺํ สตฺตํ อลฺลีนํ อุปคตํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติ. ปสุตนฺติ โยปิ กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. ยถา กลหการโก กลหปฺปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปฺปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปฺปสุโต, ฌายี ฌานปฺปสุโต; เอวเมว โย กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ…เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ…เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ¶ ปริภฺุชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. ปมตฺตนฺติ. ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติ ปสุตํ น เสเวยฺย ปมตฺตฺจ สยํ น เสเวยฺย สามํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปริสํเสเวยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ ¶ – สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปาปํ ¶ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
พหุสฺสุตํ ¶ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุโต โหติ มิตฺโต สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ [สตฺถา สพฺยฺชนา (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๘๒] เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา [ธตา (สฺยา.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. ธมฺมธรนฺติ ธมฺมํ ธาเรนฺตํ [ธาเรติ (ก.)] – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุตฺจ ธมฺมธรฺจ มิตฺตํ ภเชยฺย สํภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ – พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ.
มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตนฺติ อุฬาโร โหติ มิตฺโต สีเลน ¶ สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺเสน. ปฏิภานวนฺตนฺติ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ ปริยาปุตํ [ปริยาปุฏํ (สฺยา. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๒๘๒] โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา.
กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิโตปิ โหติ อตฺเถ จ าเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาฏฺาเน จ. ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย [ฉฬภิฺาโย (สฺยา.)]. ตสฺส อตฺโถ าโต ธมฺโม าโต นิรุตฺติ าตา. อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติ. อิเมสุ ตีสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต ¶ สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิภานวา ¶ . ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ ปริปุจฺฉา นตฺถิ อธิคโม นตฺถิ, กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ.
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขนฺติ อตฺตตฺถํ อฺาย ปรตฺถํ อฺาย อุภยตฺถํ อฺาย ทิฏฺธมฺมิกตฺถํ อฺาย สมฺปรายิกตฺถํ อฺาย ปรมตฺถํ อฺาย อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา กงฺขํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ขิฑฺฑํ รตึ [รตี (สฺยา.)] กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา [วิภูสนฏฺานา (สฺยา. ก.), วิภูสณฏฺานา (สี. อฏฺ.)] วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเกติ. ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา ขิฑฺฑา จ วาจสิกา ขิฑฺฑา จ…เป… อยํ กายิกา ¶ ขิฑฺฑา…เป… อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา. รตีติ อนุกฺกณฺิตาธิวจนเมตํ – รตีติ. กามสุขนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๒.๒๘๐] – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ’’. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก.
อนลงฺกริตฺวา ¶ อนเปกฺขมาโนติ ขิฑฺฑฺจ รติฺจ กามสุขฺจ โลเก อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน.
วิภูสฏฺานา ¶ วิรโต สจฺจวาทีติ. วิภูสาติ ทฺเว วิภูสา – อตฺถิ อคาริกวิภูสา [อคาริกสฺส วิภูสา (ก.) เอวมุปริปิ] อตฺถิ อนาคาริกวิภูสา. กตมา อคาริกวิภูสา? เกสา จ มสฺสู จ มาลาคนฺธฺจ วิเลปนฺจ อาภรณฺจ ปิลนฺธนฺจ วตฺถฺจ ปารุปนฺจ [ปสาธนฺจ (สฺยา.), สยนาสนฺจ (ก.) จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๐ นตฺถิ ปานานตฺตํ] เวนฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ¶ ทณฺฑํ นาฬิกํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาฬพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริกวิภูสา.
กตมา อนาคาริกวิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คทฺธิกตา คทฺธิกตฺตํ [เคธิกตา เคธิกตฺตํ (สฺยา.) ปสฺส วิภ. ๘๕๔] จปลตา [จปลนา (สฺยา.)] จาปลฺยํ – อยํ อนาคาริกวิภูสา.
สจฺจวาทีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส, วิภูสฏฺานา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปุตฺตฺจ ¶ ทารํ ปิตรฺจ มาตรนฺติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา ¶ – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช [เขตฺรโช (สฺยา. ก.)] ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. ปิตาติ โย โส ชนโก. มาตาติ ยา สา ชนิกาติ – ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ.
ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานีติ ธนานิ วุจฺจนฺติ หิรฺํ สุวณฺณํ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค [โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ. ธฺานิ วุจฺจนฺติ ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ. ปุพฺพณฺณํ นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโก [กุทฺรุสโก (สฺยา.)]. อปรณฺณํ ¶ นาม สูเปยฺยํ. พนฺธวานีติ จตฺตาโร พนฺธวา – าติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มิตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธูติ – ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ.
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. หิตฺวาน กามานีติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ; สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา…เป… อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – หิตฺวาน ¶ กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สงฺโค ¶ เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมา [มุตีมา (สุ. นิ. ๖๑)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ สงฺโคติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ. อปฺปกํ เอตํ สุขํ ¶ , ปริตฺตกํ เอตํ สุขํ, โถกกํ เอตํ สุขํ, โอมกํ เอตํ สุขํ, ลามกํ เอตํ สุขํ, ฉตุกฺกํ เอตํ สุข’’นฺติ – สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ.
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๓๗] พหุทุกฺขา พหุปายาสา [พหูปายาสา (สฺยา.)]; อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย. อฏฺิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ¶ , สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, อสิสูนูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สตฺติสูลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สปฺปสิรูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ – อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย.
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมาติ คโฬติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา พนฺธนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. มติมาติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมาติ มติมา คโฬติ ตฺวา พฬิสนฺติ ตฺวา อามิสํ ติ ตฺวา ¶ ลคฺคนนฺติ ตฺวา พนฺธนนฺติ ตฺวา ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – คโฬ ¶ เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ ทาลยิตฺวา สนฺทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารีติ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. สลิลํ วุจฺจติ อุทกํ. อมฺพุจารี วุจฺจติ มจฺโฉ. ยถา มจฺโฉ ชาลํ ภินฺทิตฺวา ปภินฺทิตฺวา ทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา จรติ วิหรติ ¶ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา – ตณฺหาชาลฺจ ทิฏฺิชาลฺจ…เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป… อิทํ ทิฏฺิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ¶ ตณฺหาชาลํ ปหีนํ, ทิฏฺิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺํ. ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี.
อคฺคีว ¶ ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโนติ ยถา อคฺคิ ติณกฏฺุปาทานํ ทหนฺโต คจฺฉติ อนิวตฺตนฺโต, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน [อปริทยฺหมาโน (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติ กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑๕๗] จกฺขุโลโล จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ [อนวตฺถจาริกํ (สฺยา.)] อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ. หตฺถึ โอโลเกนฺโต อสฺสํ โอโลเกนฺโต รถํ โอโลเกนฺโต ปตฺตึ โอโลเกนฺโต กุมารเก โอโลเกนฺโต กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต ปุริเส โอโลเกนฺโต อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต อุทฺธํ โอโลเกนฺโต อโธ โอโลเกนฺโต ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (สฺยา. ก.)] คจฺฉติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ ¶ ¶ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น ¶ รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ [โสภนครกํ (สฺยา.), โสภนกรณํ (ก.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
กถํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเน รฏฺํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ. น หตฺถึ โอโลเกนฺโต น อสฺสํ โอโลเกนฺโต น รถํ โอโลเกนฺโต น ปตฺตึ โอโลเกนฺโต น กุมารเก โอโลเกนฺโต น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต น ปุริเส โอโลเกนฺโต น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต น ¶ อโธ โอโลเกนฺโต น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
น จ ปาทโลโลติ ¶ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺโตสงฺฆาราเม [อนฺโตปิ สํฆาราเม (ก.)] ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ, ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ, หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ, คุหโต คุหํ คจฺฉติ, เลณโต เลณํ คจฺฉติ, กุฏิยา กุฏึ คจฺฉติ, กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ, อฏฺฏโต ¶ อฏฺฏํ คจฺฉติ, มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ, อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ [อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ, อุทฺโธสิตโต อุทฺโธสิตํ คจฺฉติ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗], อุปฏฺานสาลโต อุปฏฺานสาลํ คจฺฉติ, มณฺฑปโต มณฺฑปํ คจฺฉติ, รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ วา คจฺฉนฺติ วา, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ…เป… อิติ ภวาภวกถํ กเถติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น จ ปาทโลโลติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปาทโลลิยา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล.
คุตฺตินฺทฺริโย ¶ รกฺขิตมานสาโนติ. คุตฺตินฺทฺริโยติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา ¶ … มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี ¶ . ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ – คุตฺตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ โคปิตมานสาโนติ – คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน.
อนวสฺสุโต ปริฑยฺหมาโนติ วุตฺตฺเหตํ อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน – ‘‘อวสฺสุตปริยายฺจ [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] โว, อาวุโส, เทเสสฺสามิ อนวสฺสุตปริยายฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เอตทโวจ –
‘‘กถํ จาวุโส, อวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ [อนุปฏฺิตกายสติ (สฺยา. ก.)] จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส [ตตฺถ เย (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว [ลภเตว (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร โอตารํ ¶ ลเภถ [ลภติ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ [โกลาปํ (สฺยา.) สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เตโรวสฺสิกํ. ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺิมโต [ปจฺฉโต (สฺยา.), เหฏฺิมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต [อุปริโต (สฺยา.), อุปริมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ ¶ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ รูปา อธิภํสุ [อภิภวึสุ (สฺยา.), อภิภํสุ (ก.) เอวมุปริปิ], น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ; สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ สทฺเท อธิโภสิ; คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ คนฺเธ อธิโภสิ; รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รเส อธิโภสิ; โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ ¶ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ โผฏฺพฺเพ อธิโภสิ; ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ธมฺเม อธิโภสิ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภูโต สทฺทาธิภูโต คนฺธาธิภูโต รสาธิภูโต โผฏฺพฺพาธิภูโต ธมฺมาธิภูโต อธิภู อนธิภูโต อธิภํสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติ.
‘‘กถํ จาวุโส, อนวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อนวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อนวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ ¶ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กูฏาคารา วา กูฏาคารสาลา [สนฺถาคารสาลา (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] วา พหลมตฺติกา อทฺทาวเลปนา [อลฺลาวเลปนา (สฺยา.)] ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺิมโต เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ ¶ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เอวํวิหารี จาวุโส, ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ [อภิภวึสุ (สฺยา.), อภิโภสิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓], น รูปา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; สทฺเท ภิกฺขุ อธิโภสิ, น สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; คนฺเธ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; รเส ภิกฺขุ อธิโภสิ, น รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; โผฏฺพฺเพ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; ธมฺเม ภิกฺขุ อธิโภสิ, น ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ. อยํ วุจฺจตาวุโส ¶ , ภิกฺขุ รูปาธิภู สทฺทาธิภู คนฺธาธิภู รสาธิภู โผฏฺพฺพาธิภู ธมฺมาธิภู อธิภู อนธิภูโต [อนภิภูโต เกหิ จิ กิเลเสหิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓]. อธิโภสิ เต ปาปเก อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายตึ ชาติชรามรณิเย. เอวํ โข, อาวุโส, อนวสฺสุโต โหตี’’ติ – อนวสฺสุโต.
อปริฑยฺหมาโนติ ราคเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โทสเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โมหเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโนติ ¶ – อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ…เป… ทีฆทสานิ อิติ วา. โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ – โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ.
สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโกติ ยถา โส ปาริฉตฺตโก โกวิฬาโร พหลปตฺตปลาโส [สาขปตฺตปลาโส (ก.)] สนฺทจฺฉาโย [สณฺฑจฺฉาโย (สฺยา.), สนฺตจฺฉาโย (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๕๔], เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริปุณฺณปตฺตจีวรธโรติ – สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก.
กาสายวตฺโถ ¶ ¶ อภินิกฺขมิตฺวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ¶ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา [โอหารยิตฺวา (สฺยา. ก.)] กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ตติโย วคฺโค.
จตุตฺถวคฺโค
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลติ. รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลมฺพิลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อายตนวิภงฺเค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ¶ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกุฏกํ ปริเยสนฺติ, อกุฏกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; กสาวํ ลภิตฺวา อกสาวํ ปริเยสนฺติ, อกสาวํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา อลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ, อลมฺพิกํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา ¶ สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ ¶ . เต ยํ ยํ ลภนฺติ เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ. มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คถิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. สา รสตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ.
ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [โรปนตฺถาย (สฺยา.)], ยถา วา อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ. รสตณฺหาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – รเสสุ เคธํ อกรํ.
อโลโลติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อโลโลติ – รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล.
อนฺโปสี สปทานจารีติ อนฺโปสีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อตฺตานฺเว โปเสติ, น ปรนฺติ.
อนฺโปสิมฺาตํ ¶ , ทนฺตํ สาเร ปติฏฺิตํ [สาเรสุ สุปติฏฺิตํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อุทา. ๖];
ขีณาสวํ วนฺตโทสํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
อนฺโปสี ¶ สปทานจารีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปุพฺพณฺหสมยํ [ปุพฺพนฺหสมยํ (ก.)] นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน กุลา ¶ กุลํ อนติกฺกมนฺโต ปิณฺฑาย จรตีติ – อนฺโปสี สปทานจารี.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ เม อฺเ ทาตุํ วา กาตุํ วา มฺนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ ตุมฺเหหิ อหํ ายามิ – ‘อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโก’’’ติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา ธมฺมํ สรณํ คตา สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา, ตุมฺหากํ อหํ อุทฺเทสํ เทมิ ปริปุจฺฉํ เทมิ อุโปสถํ อาจิกฺขามิ นวกมฺมํ อธิฏฺามิ; อถ จ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อฺเ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ¶ ปูเชถา’’ติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กุลปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คณปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อาวาสปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, จีวรปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, ปิณฺฑปาตปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, เสนาสนปลิโพเธน ¶ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘รเสสุ ¶ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว [เฉตฺวา (สฺยา. ก.)] สิเนหโทสํ [สฺเนหโทสํ (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ ¶ คเมตฺวา, พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส.
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ ราโค จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โทโส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โมโห จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โกโธ… อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา. อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ สพฺเพ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช ปนุทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ.
อนิสฺสิโต ¶ เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ. อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. สิเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส ¶ . อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาสฺเนหฺจ ทิฏฺิสฺเนหฺจ โทสฺจ เฉตฺวา อุจฺฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปหาย ¶ ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – วิปิฏฺิกตฺวาน ¶ สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ.
ลทฺธานุเปกฺขํ ¶ สมถํ วิสุทฺธนฺติ. อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา [จิตฺตวิสฏตา (ก.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๗] มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สมโถติ ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร [อวิสํหาโร (ก.) ปสฺส ธ. ส. ๑๑, ๑๕] อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสํหฏมานสตา (ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ; จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา จ สมโถ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ิตา อาเนฺชปฺปตฺตา. ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขฺจ สมถฺจ ลทฺธา ลภิตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาติ ปรมตฺถํ วุจฺจติ อมตํ ¶ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ปรมตฺถสฺส ปตฺติยา ลาภาย ปฏิลาภาย อธิคมาย ผสฺสนาย สจฺฉิกิริยาย อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปทาย ถามวา [ถามสา (ก.)] ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา.
อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺตีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา [ภาวนาปาริปูริยา (สฺยา.)] ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ – เอวํ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
อถ วา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.) ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒ ปสฺสิตพฺพํ], สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ [วิริยสฺส านํ (สฺยา.)] ภวิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น ¶ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ…เป… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ… คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ… เลณา นิกฺขมิสฺสามิ… กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ… กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ… มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ… อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ ¶ … อุปฏฺานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ… มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘อิมสฺมึเยว ปุพฺพณฺหสมเย [ปุพฺพณฺหสมยํ (ก.) มหานิ. ๑๗] อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ. อิมสฺมึเยว มชฺฌนฺหิกสมเย…เป… สายนฺหสมเย ¶ …เป… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุณฺเห… วสฺเส… เหมนฺเต ¶ … คิมฺเห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวฏฺิตสมาทาโน กายสุจริเต วจีสุจริเต มโนสุจริเต ทานสํวิภาเค สีลสมาทาเน อุโปสถุปวาเส มตฺเตยฺยตาย [เมตฺเตยฺยตาย (สฺยา. ก.) โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๔.๓๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] เปตฺเตยฺยตาย สามฺตาย พฺรหฺมฺตาย กุเลเชฏฺาปจายิตาย อฺตรฺตเรสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ทฬฺหนิกฺกโม. ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ถาเมน จ พเลน จ วีริเยน จ ปรกฺกเมน จ ปฺาย จ อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ – ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ ¶ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ ปฏิสลฺลานํ. ฌานมริฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานํ น ริฺจติ – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ¶ ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต ¶ อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป… อนุปฺปนฺนสฺส วา ตติยสฺส ฌานสฺส… อนุปฺปนฺนสฺส วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ – เอวมฺปิ ฌานํ น ริฺจติ.
อถ วา, อุปฺปนฺนํ วา ปมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ…เป… อุปฺปนฺนํ วา ตติยํ ฌานํ… อุปฺปนฺนํ วา จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เอวมฺปิ ฌานํ น ริฺจตีติ – ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน.
ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. กตเม อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ – อิเม วุจฺจนฺติ อนุธมฺมา. ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺเมสุ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโวกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ [อุทกุมฺมิชาตํ (สฺยา.), อุทกุมฺมิกชาตํ (ก.)]
อวีจิสนฺตติสหิตํ ¶ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี.
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ – อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค [อเนลมูโค (สฺยา. ก.)] สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโตติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ¶ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ ¶ วฏฺฏกฺขยํ ปตฺถยนฺโต อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยํ. อปฺปมตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต.
อเนฬมูโค สุตวา สตีมาติ. อเนฬมูโคติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. สุตวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตตฺตา จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – อเนฬมูโค สุตวา สตีมา.
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวาติ สงฺขาตธมฺโม วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สงฺขาตธมฺโมติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม าตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺโม…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ¶ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺโม าตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม. อถ วา, ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส จ ขนฺธา สํขิตฺตา ธาตุโย สํขิตฺตา อายตนานิ สํขิตฺตานิ คติโย สํขิตฺตา อุปปตฺติโย สํขิตฺตา ปฏิสนฺธิโย สํขิตฺตา ภวา สํขิตฺตา สํสารา สํขิตฺตา วฏฺฏา สํขิตฺตา. อถ วา, โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขนฺธปริยนฺเต ิโต ธาตุปริยนฺเต ¶ ิโต อายตนปริยนฺเต ิโต คติปริยนฺเต ิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต ภวปริยนฺเต ิโต สํสารปริยนฺเต ิโต วฏฺฏปริยนฺเต ิโต สงฺขารปริยนฺเต ิโต อนฺติมภเว [อนฺติเม ภเว (ก.) จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๘] ิโต อนฺติมสมุสฺสเย ิโต อนฺติมเทหธโร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร [ชาติชรามรณสํสาโร (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ], นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ.
ตํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม. นิยโตติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคา. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ นิยโต. นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโต ปตฺโต นิยามํ. ปธานวาติ ปธานํ วุจฺจติ วีริยํ. โส เจตโส วีริยารมฺโภ ¶ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมินา ปธาเนน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปธานวาติ – สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน [อลิปฺปมาโน, สุ. นิ. ๗๑], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโตติ ยถา สีโห มิคราชา สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี [อนุสฺสุกี (สฺยา.)] อนุตฺราโส ¶ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต.
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนติ. วาโตติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ¶ ปกฺขวาตา [ปกฺขิวาตา (สฺยา.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๓, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๘ นตฺถิ ปานานตฺตํ] สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. ยถา วาโต ชาลมฺหิ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา – ตณฺหาชาลฺจ ทิฏฺิชาลฺจ…เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป… อิทํ ทิฏฺิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ ทิฏฺิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺํ, ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน.
ปทุมํว ¶ โตเยน อลิมฺปมาโนติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. โตยํ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา ปทุมปุปฺผํ โตเยน น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิเลปสฺส ปฏินิสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น ลิมฺปติ สทฺเท น ลิมฺปติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน ¶ เจตสา วิหรตีติ – ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีโหว ¶ สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีติ ยถา สีโห มิคราชา ทาพลี ทาาวุโธ สพฺเพ ติรจฺฉานคเต ปาเณ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ปฺาพลี ปฺาวุโธ สพฺพปาณภูเต ปุคฺคเล ปฺาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี.
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานีติ ยถา สีโห มิคราชา อรฺวนมชฺโฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ¶ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีโห ¶ ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
เมตฺตํ ¶ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเลติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน ¶ เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรตีติ – เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล.
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา… เย เหฏฺิมาย [อโธคมาย (สฺยา.)] ทิสาย สตฺตา… เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณาย ภาวิตตฺตา… มุทิตาย ภาวิตตฺตา… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, อปฺปฏิวิรุชฺฌมาโน อนาฆาติยมาโน [อฆฏฺฏิยมาโน (สฺยา.)] อปฺปฏิหฺมาโนติ – สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน ¶ มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ราคฺจ ¶ ¶ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ [สํโยชนานิ (ก.)] ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหนฺติ. ราโคติ โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมโหติ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ราคฺจ โทสฺจ โมหฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ. ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ…เป… อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ สนฺทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
อสนฺตสํ ¶ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ชีวิตปริโยสาเน อสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา [อตฺตฏฺปฺา (ก.)] อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ภชนฺติ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถาติ อตฺตตฺถการณา ปรตฺถการณา อุภยตฺถการณา ทิฏฺธมฺมิกตฺถการณา สมฺปรายิกตฺถการณา ปรมตฺถการณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺตีติ – ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา.
นิกฺการณา ¶ ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต จ…เป… อยํ อคาริกมิตฺโต…เป… อยํ อนาคาริกมิตฺโต. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ อิเม ¶ ทฺเว มิตฺตา อการณา นิกฺการณา อเหตู อปฺปจฺจยา ทุลฺลภา (ทุลฺลทฺธา สุทุลฺลทฺธา) [( ) นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ – นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา.
อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสาติ. อตฺตตฺถปฺาติ อตฺตโน อตฺถาย อตฺตโน เหตุ อตฺตโน ปจฺจยา อตฺตโน การณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ปริปุจฺฉนฺติ ปริปฺหนฺตีติ – อตฺตตฺถปฺา. อสุจี มนุสฺสาติ อสุจินา กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปาณาติปาเตน…เป… อสุจินา อทินฺนาทาเนน… อสุจินา กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… อสุจินา มุสาวาเทน… อสุจิยา ปิสุณาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจิยา ผรุสาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจินา สมฺผปฺปลาเปน สมนฺนาคตา… อสุจิยา อภิชฺฌาย สมนฺนาคตา… อสุจินา พฺยาปาเทน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา เจตนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา ปตฺถนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปณิธินา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจี หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสา.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก…เป… จเรติ อฏฺ จริยาโย…เป… ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ…เป… เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ภชนฺติ ¶ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
จตุตฺโถ วคฺโค.
ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต.
อชิโต ¶ ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
โสฬสานํ [โสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] ปเนเตสํ, พฺราหฺมณานํว สาสนํ;
ปารายนานํ นิทฺเทสา, ตตฺตกา จ ภวนฺติ หิ [วา (ก.)].
ขคฺควิสาณสุตฺตานํ, นิทฺเทสาปิ ตเถว จ;
นิทฺเทสา ทุวิธา เยฺยา, ปริปุณฺณา สุลกฺขิตาติ.
จูฬนิทฺเทสปาฬิ นิฏฺิตา.